Maliye Politikası

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3922

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2717
MALİYE POLİTİKASI I
Yazarlar
Prof.Dr. Abuzer PINAR (Ünite 1, 3, 6, 8)
Prof.Dr. Necmiddin BAĞDADİOĞLU (Ünite 2)
Prof.Dr. Erdal GÜMÜŞ (Ünite 5, 7)
Öğr.Gör.Dr. Yaşar Tamer ERGÜL (Ünite 4)
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2019 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ
Birim Yöneticisi
Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu

Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu
Öğretim Tasarımcısı
Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan
Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Kevser Candemir
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Mehmet Boz
Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut
Dizgi
Kitap Hazırlama Grubu
Maliye Politikası I
E-ISBN
978-975-06-3607-3
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ekim 2019
2871-0-0-0-1909-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... ix
Maliye Politikasının Makroekonomik Temelleri......................... 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 3
KEYNESYEN MAKROEKONOMİ VE MAL PİYASASINDA DENGE .............. 3
Mal ve Hizmet Alımına Yönelen Kamu Harcamaları ve Harcama Çarpanı ......... 3
Transfer Harcamaları Çarpanı .................................................................................... 4
Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpanı ................................................................. 5
Gelire Bağlı Vergiler ..................................................................................................... 6
Maliye Politikası ve Açık Ekonomi ............................................................................ 7
MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ EŞ ANLI DENGE: .................................... 8
IS-LM MODELİ ........................................................................................................... 8
Değişken Yatırımlar ve Mal Piyasası: IS Eğrisi ......................................................... 8
Para Arzı ve Para Piyasası: LM Eğrisi ........................................................................ 10
TOPLAM TALEP-TOPLAM ARZ MODELİ ........................................................... 13
Toplam Talep Eğrisi ..................................................................................................... 13
Toplam Arz Eğrisi ........................................................................................................ 14
Keynesyen Toplam Arz Eğrisi .............................................................................. 14
Klasik Toplam Arz Eğrisi ...................................................................................... 15
Toplam Arz Eğrisinin Orta Alanı ........................................................................ 15
DEĞİŞİK ARZ VARSAYIMLARI ALTINDA MALİYE VE PARA
POLİTİKALARI ........................................................................................................... 16
Keynesyen Alanda Maliye ve Para Politikaları ......................................................... 16
Klasik Alanda Maliye ve Para Politikaları ................................................................. 17
Orta Alanda Maliye ve Para Politikaları .................................................................... 18
Beklentiler ve Toplam Arz Eğrisi ............................................................................... 19
Özet ................................................................................................................................ 20
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 22
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 23
Okuma Parçası .............................................................................................................. 24
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 25
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 25
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 25
Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği.............................. 26 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 27
MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ NİSPİ ETKİNLİĞİ ............................. 27
KAPALI BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ
NİSPİ ETKİNLİĞİ ....................................................................................................... 28
IS Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği ...................................... 29
IS Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği .......................................... 31
LM Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği ................................... 32
LM Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği ....................................... 33
AÇIK BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ
NİSPİ ETKİNLİĞİ ....................................................................................................... 34
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda .................................... 36
Maliye Politikasının Etkinliği ..................................................................................... 36
iv İçindekiler
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para

Politikasının Etkinliği ................................................................................................. 38
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda .................................. 39
Maliye Politikasının Etkinliği .................................................................................... 39
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para
Politikasının Etkinliği .................................................................................................. 39
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Maliye
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Para
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Maliye
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Para
Özet ................................................................................................................................ 44
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 46
Okuma Parçası .............................................................................................................. 46
3. ÜNİTE İradi Politikalar ve Otomatik İstikrar Sağlayıcılar....................... 48

GİRİŞ ............................................................................................................................. 49
İRADİ MALİYE POLİTİKALARI ............................................................................. 49
İradi Maliye Politikası Kavramı .................................................................................. 49
İradi Maliye Politikalarının Başarısını Etkileyen Faktörler .................................... 49
Ekonomik Tahminlerin Doğruluğu ..................................................................... 49
Gecikmeler Sorunu ................................................................................................ 50
OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICILAR .............................................................. 51
Otomatik İstikrar Gücünün Ölçülmesi ..................................................................... 52
Kamu Harcamaları ve Vergilerin Otomatik İstikrar İşlevleri ................................. 52
Kamu Harcamalarının Otomatik İstikrar Sağlayıcı İşlevi ................................. 53
Vergilerin Otomatik İstikrar Sağlayıcı İşlevi ...................................................... 53
Otomatik İstikrar Sağlayıcıların Etki Sınırı ve Mali Sürüklenme .......................... 55
FORMÜL ESNEKLİĞİ ................................................................................................ 56
İRADİ MAKRO POLİTİKALAR VE MALİ KURALLAR ..................................... 56
Özet ................................................................................................................................ 58
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 60
Okuma Parçası .............................................................................................................. 61

İçindekiler v
Enflasyon ve Maliye Politikası...................................................... 64 4. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 65
ENFLASYON: NEDENİ, SONUÇLARI ................................................................... 65
Enflasyonun Nedenleri ................................................................................................ 65
Enflasyonun Etkileri .................................................................................................... 66
ENFLASYONLA MÜCADELE VE MALİYE POLİTİKASI .................................. 68
Enflasyonla Mücadele ve Kamu Harcamaları ........................................................... 68
Mal ve Hizmet Alımına Yönelik Kamu Harcamaları ........................................ 69
Transfer Harcamaları ............................................................................................. 69
Enflasyonla Mücadele ve Kamu Gelirleri .................................................................. 70
Gelir Vergileri ......................................................................................................... 70
Gider Vergileri ........................................................................................................ 71
Servet Vergileri ....................................................................................................... 71
Enflasyon ve Kamu Borçlanması ................................................................................ 72
KÜRESELLEŞME, MALİYE POLİTİKASI VE ENFLASYONLA
MÜCADELE.................................................................................................................. 73
Özet ................................................................................................................................ 75
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 78
Okuma Parçası .............................................................................................................. 78
Stagflasyon ve Maliye Politikası................................................... 80 5. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 81
STAGFLASYONUN TANIMI .................................................................................... 81
STAGFLASYONU AÇIKLAYAN GÖRÜŞLER ........................................................ 82
Monetarist Yaklaşım .................................................................................................... 82
Kısa Dönem Phillips Eğrisi ................................................................................... 83
Uzun Dönem Phillips Eğrisi ................................................................................. 83
Çağdaş Keynesyen Yaklaşım ....................................................................................... 85
STAGFLASYONUN ETKİLERİ ................................................................................ 87
STAGFLASYONLA MÜCADELE YÖNTEMLERİ ................................................ 87
Gelirler Politikası .......................................................................................................... 87
Vergi Temelli Gelirler Politikası ................................................................................. 89
İndeksleme .................................................................................................................... 89
Üretim Teşvikleri ve Toplam Arz ............................................................................... 90
Sektörel ve Bölgesel Politikalar ................................................................................... 91
Özet ................................................................................................................................ 92
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 94
Okuma Parçası .............................................................................................................. 95
vi İçindekiler
6. ÜNİTE Maliye Politikası ve Ekonomik Kalkınma..................................... 98

GİRİŞ ............................................................................................................................. 99
AZ GELİŞMİŞLİK SORUNU VE KALKINMA EKONOMİSİ .............................. 99
Gelişmekte Olan Ülkelerin Özellikleri ...................................................................... 100
Ekonomik Kalkınma ve Yapısal Dönüşüm ............................................................... 101
GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE KAMU MALİYESİNİN YAPISI ................ 102
Bütçe Süreci ve Siyasal Karar ..................................................................................... 103
Kamu Harcamalarının Yapısı ...................................................................................... 104
Kamu Gelirlerinin Yapısı ............................................................................................. 105
KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMACI DEVLET ......................... 106
KÜRESEL EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE DEVLETİN DEĞİŞEN ROLÜ ........... 107
Özet ................................................................................................................................ 109
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 112
Okuma Parçası .............................................................................................................. 113
7. ÜNİTE Maliye Politikası ve Çevre Sorunları............................................. 116

GİRİŞ ............................................................................................................................. 117
ÇEVRE VE EKONOMİ ............................................................................................... 117
ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ ................................................................. 118
ÇEŞİTLİ ÇEVRE SORUNLARI ................................................................................. 119
Hava Kirliliği ................................................................................................................. 119
Su Kirliliği ..................................................................................................................... 120
Toprak Kirliliği ............................................................................................................. 121
Diğer Kirlilikler ............................................................................................................ 121
ÇEVRE SORUNLARI İLE MÜCADELENİN ÖNEMİ .......................................... 122
ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE KULLANILAN ARAÇLAR
VE POLİTİKALAR ...................................................................................................... 123
Piyasa Çözümleri .......................................................................................................... 123
Coase Teorisi ........................................................................................................... 124
Sosyal Kurumlar ..................................................................................................... 124
Kamu Sektörü Çözümleri ........................................................................................... 124
Vergileme ................................................................................................................ 125
Sübvansiyon ............................................................................................................ 127
Pazarlanabilir Kirletme Hakları ........................................................................... 127
Mülkiyet Haklarının Tesisi .................................................................................... 128
Yasal Düzenlemeler ................................................................................................ 128
Özet ................................................................................................................................ 130
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 132
Okuma Parçası .............................................................................................................. 133
İçindekiler vii
Maliye Politikalarının Sektörel ve Bölgesel Etkileri 8. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 137
SEKTÖREL YAPININ ŞEKİLLENDİRİLMESİNDE
MALİYE POLİTİKASININ ROLÜ ............................................................................ 137
Sektörel Teşviklerin Amaçları ..................................................................................... 138
Sektörel Teşviklerin Amaçları ve İç Kaynaklar ......................................................... 138
Sektörel Teşviklerin Amaçları ve Dış Kaynaklar ...................................................... 139
Uluslararası Ticaretteki Dönüşüm ve Sektörel Teşvik Politikaları ......................... 140
BÖLGESEL DENGESİZLİK VE NEDENLERİ ........................................................ 141
Bölgesel Dengesizliğin Giderilmesinde Karar Birimleri ......................................... 142
MALİYE POLİTİKASI KAPSAMINDA SEKTÖREL VE BÖLGESEL
TEŞVİK ARAÇLARI ................................................................................................... 143
Vergisel Teşvikler .......................................................................................................... 144
Yatırım İndirimi ..................................................................................................... 144
Hızlandırılmış Amortisman ................................................................................ 145
Vergi İstisna ve Muafiyetleri ................................................................................. 146
Vergi Tatili ............................................................................................................... 146
İndirilmiş Gelir ve Kurumlar Vergisi .................................................................. 146
Teşvik Aracı Olarak Kamu Harcamaları ................................................................... 146
SEKTÖREL VE BÖLGESEL TEŞVİK UYGULAMALARINDA
MALİYE POLİTİKASININ SINIRI ........................................................................... 148
Özet ................................................................................................................................ 149
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 151
Okuma Parçası .............................................................................................................. 152
viii Önsöz
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Maliye politikası, para politikası ve gelirler politikası ile birlikte, devletin toplumun
refah düzeyini artırmak ve arzulanan hedeflere ulaşmak amacıyla kullandığı iktisat politi-
kası araçlarından biridir. Devletler ekonomideki toplam talep düzeyini etkileyerek, fiyat
istikrarı, tam istihdam ve ekonomik büyüme gibi ekonomik hedefleri gerçekleştirmek için
maliye politikasını kullanırlar.
Maliye politikası yaklaşımı, devletin vergi oranları ve kamu harcamalarını ayarlaya-
rak ekonomik performansı, ihtiyaca göre, daraltma veya genişletme yönünde etkileye-
bileceğini ileri süren John Maynard Keynes’in görüşlerini temel almaktadır. Keynes’ten
önce iktisatçılar, klasik yaklaşımın temel varsayımı olan, kamu harcamalarının artması-
nın ekonomideki işleyişi bozarak kaynakların, verimsiz olarak nitelendirdikleri, kamu
kesimine aktarılmasına neden olacağına inanmaktaydılar. Klasik yaklaşım, ekonomide
meydana gelebilecek dengesizliklerin işin doğasında olduğunu ve piyasanın güçlerinin
hiçbir dış müdahaleye gerek duymadan bunları giderebileceğini savunuyordu. 1929’a
gelindiğinde Klasik yaklaşımın bu görüşü adeta test edilecekti. 1929 yılının Ekim ayın-
da Amerikan borsası Wall Street’in çökmesi ile birlikte özellikle Kuzey Amerika ve
Avrupa’dan başlayan büyük bir ekonomik yıkım tüm dünyayı etkisi altına aldı. İşsiz-
lik hızla yükseldi, işletmeler iflas etti ve vergi gelirleri azaldı. Klasik yaklaşımın reh-
berliğinde, devletler bütçelerini dengeye getirmek için kamu harcamalarını kısmaya
başladılar. Bu durum buhranın sosyal ve siyasi maliyetlerle derinleşmesine ve İkinci
Dünya Savaşı’nın temellerinin atılmasına neden oldu. Keynes izlenen politikanın yanlış
olduğunu, İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi (1936) isimli kitabında dile getirdi.
İşsizliğin yüksek olduğu ve fabrikaların atıl kaldığı durumda, mal ve hizmetler için talep
düzeyini korumak ve işletmelerin yatırımlarını teşvik etmek amacıyla kamu harcamala-
rının arttırılması ve düşük faiz oranlarının uygulanması gerektiğini ileri sürdü. Görüş-
leri İkinci Dünya Savaşı’nın yaralarını sarmak isteyen politik karar alıcılar tarafından
genel kabul gördü. İzleyen yıllarda artan refah düzeyi ve düşük işsizlik oranları Keynes-
yen yaklaşımın başarısı olarak görüldü ve karşıt görüşler azaldı.
1973’teki Petrol Krizi ile onu izleyen ekonomik durgunluk ve yüksek enflasyon, Key-
nesyen yaklaşımı eleştiren Milton Friedman, Robert Lucas ve Friedrich Hayek gibi ikti-
satçıların görüşlerinin ön plana çıkmasına neden oldu. Friedman’ın Anna Schwartz ile
birlikte yazdığı 1867-1960 ABD’nin Parasal Tarihi (1963) adlı ünlü eser Monetarizm ola-
rak bilinen yaklaşımı doğurdu. Friedman’a göre enflasyon her zaman ve her yerde parasal
bir olgu idi. Buna göre, devletler veya merkez bankaları para arzını artmış ise, enflasyon
yükselecek, sabit tutarlarsa tersine, enflasyon düşecekti. Maliye politikasının durgunluk
dönemlerinde etkili olamayacağı görüşü tekrar genel kabul görür hale geldi. Friedman
ve diğer iktisatçılar, vergileri ve devletin ekonomideki rolünü azaltmak isteyen İngiltere
Başbakanı Margaret Thatcher ve ABD başkanı Ronald Reagan’a ilham kaynağı oldular.
1990’lara gelindiğinde dünya ticaretinin artması, şirketlerin büyümesi ve Sovyet sistemi-
nin çökmesi, serbest piyasa sisteminin ve Monetarist yaklaşımın zaferi olarak görüldü.
Önsöz ix
1997’deki Doğu Asya Mali Krizi ekonomiler için yeniden durgunluk çanlarının çalma-
sına neden oldu. Monetarist yaklaşımın krize karşı tedavi reçetesi açıktı; faizleri düşürün
ve para arzını arttırın. Bu politikanın sonucunda Monetaristler, tüketicilerin ellerindeki
paranın değerinin azalmaya başlamasıyla daha az tasarruf ederek daha fazla tüketecek-
lerini ve işletmelerin daha fazla yatırım yaparak piyasanın kendi kendine durgunluktan
çıkılabileceğini ileri sürmekteydiler. Ancak hemen uygulamaya konulan bu politikalar
beklenen etkileri doğurmuyordu. Faizlerdeki rekor düşük seviyelere rağmen tüketim ve
yatırımlar artmıyor, ekonomiler yatay seyrini sürdürüyordu. Gayrimenkul ve varlık fiyat-
ları ise sürekli artıyordu. Bu durum, çoğu iktisatçı tarafından bir olumsuzluk olarak değil,
tüketicilerin piyasalara duyduğu güvenin bir göstergesi olarak yorumlanıyordu.
2008 yılına gelindiğinde, ABD’nin gayrimenkul piyasasının çökmesiyle başlayan kü-
resel mali krizin etkileri, 1929 buhranını anımsatır hale gelmişti. Bu nedenle akademik
çevreler ve politika yapıcılar krizden çıkışın yine Keynesyen maliye politikasıyla olabilece-
ğini düşünmeye başladılar. Ekim 2008’den itibaren devletler büyük çaplı canlandırma pa-
ketlerini yürürlüğe koymaya başladılar. Keynes’in 1930’larda önerdiği gibi, yüksek kamu
borçlanması ve harcaması ile düşük faiz düzeyi içeren bu hızlı tepkinin, krizin derinleş-
mesini önlediği ve daha düşük hasarla atlatılmasına yardımcı olduğu ileri sürülmektedir.
Teknik detayların dışında, temelinde devletin ekonomideki rolü ve büyüklüğüne ilişkin
görüşlerdeki farklılığın yattığı yaklaşımlar arası bu tartışma, hiç kuşkusuz daha uzun yıllar
devam edecektir. Ancak günümüzde maliye politikasının, eski itibarına kavuşarak, eko-
nomik sorunlarla mücadele ve belirlenen hedeflerin gerçekleştirilmesinde önemli bir araç
olarak genel kabul gördüğünü söyleyebiliriz.
Bu kitapta maliye politikasının genel işleyişi ile ilgili konular, açık ve uzaktan öğretim
teknikleriyle, kendi kendine öğrenmeyi destekleyici bir biçimde ele alınmaktadır. Ünitele-
rin başlangıç kısmında belirtilen amaçlarla kazanılması beklenen yeterlilikler belirtilmek-
tedir. Ünite içerisinde vurgu yapılmak istenen önemli konular ve tanımlamalar, sayfa yan
boşluklarında kısaca açıklanarak pekiştirilmektedir. Ayrıca, ünite içerisinde yer alan “sıra
sizde” soruları çalışılan ünite ile ilgili olarak okuyucuyu düşünmeye yönlendirmek üzere
hazırlanmıştır. Ünite sonunda yer alan “kendimizi sınayalım” soruları ise öğrenilenlerin
sınanması ve eksiklerin saptanmasını sağlamaktadır. Günlük yaşamda yazılı ve görsel
basında karşı karşıya kaldığımız haberler de ilgili ünitelerin sonunda “yaşamın içinden”
bölmelerinde yer almaktadır. Ünitede açıklanan bilgileri pekiştirecek bazı ek bilgiler ise
“okuma parçaları” kısmında ele alınmaktadır.
Bu kitabın hazırlanmasında büyük emekleri bulunan başta değerli hocam Prof.Dr.
Beyhan ATAÇ ve değerli yazarlarımız Prof.Dr. Abuzer PINAR, Prof.Dr. Necmiddin BAĞ-
DADİOĞLU, Prof.Dr. Erdal GÜMÜŞ, Öğr.Gör.Dr. Tamer ERGÜL olmak üzere tüm katkı
sağlayanlara teşekkür ederim. Kitabın sevgili öğrenci arkadaşlarımıza ve konuyla ilgilenen
herkese yararlı olmasını dilerim.

1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Kamu harcamaları ve gelirlerinde meydana gelen bir değişikliğin milli gelir dü-
zeyi üzerinde nasıl bir etki yarattığını açıklayabilecek,
 Bir ekonomide mal piyasası yanında para piyasası da dikkate alındığında çar-
pan mekanizmasının nasıl etkilendiğini değerlendirebilecek,
 Toplam talepte ve toplam arzda değişiklik yaratan faktörlerin neler olduğunu
tanımlayabilecek,
 Toplam arz eğrisinin durumuna göre para ve maliye politikalarının üretim ve
fiyat düzeyleri üzerindeki etkilerinin neler olduğunu analiz edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Marjinal Tüketim Eğilimi • LM Eğrisi
• Kamu Harcamaları Çarpanı • Toplam Talep Eğrisi
• Transfer Harcamaları Çarpanı • Toplam Arz Eğrisi
• Vergi Çarpanı • Keynesyen Toplam Arz Eğrisi
• Denk Bütçe Çarpanı • Klasik Toplam Arz Eğrisi
• Marjinal İthalat Eğilimi • Toplam Arz Eğrisinin Orta
• IS Eğrisi Alanı
İçindekiler
• GİRİŞ
• KEYNESYEN MAKROEKONOMİ VE MAL
PİYASASINDA DENGE
Maliye Politikasının • MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ EŞ
Makroekonomik Temelleri ANLI DENGE: IS-LM MODELİ
• TOPLAM TALEP- TOPLAM ARZ MODELİ
• DEĞİŞİK ARZ VARSAYIMLARI ALTINDA
PARA VE MALİYE POLİTİKALARI
Maliye Politikasının
Makroekonomik Temelleri
GİRİŞ
Makroekonomi büyük ölçüde John M. Keynes’in çalışmalarına dayanır ve toplam mil-
li hasılayı belirleyen faktörleri inceler. Hanehalkı ve firmaların davranışlarını inceleyen
mikroekonominin aksine, makroekonomi toplam arz, toplam talep, fiyatlar genel düzeyi,
toplam istihdam gibi toplulaştırılmış araçları kullanarak bir ekonomideki daralma ve ge-
nişleme dönemlerini konu edinir.
KEYNESYEN MAKROEKONOMİ VE MAL PİYASASINDA DENGE

1930’larda etkili olan Ekonomik Bunalım’a kadar kabul gören klasik yaklaşıma göre piyasa
dinamikleri dengeyi kendiliğinden sağlar. Örneğin, üretimde ve istihdamda meydana ge-
len bir azalma ücretleri düşürecek ve düşük ücret düzeyinde iş gücü talebi artarak istihdam
tekrar artmış olacaktır. Keynesyen yaklaşıma göre ise piyasa ekonomisinin kendiliğinden
milyonlarca kişi ve firmayı kontrol ederek toplam talebi, tam istihdamı ve denge geliri eş
anlı sağlayacak düzeye çıkarması istisnai bir durumdur. Bu yüzden de toplam talebi kontrol
edecek bilinçli politikalar geliştirilmedikçe, bir ekonomideki istikrarı garanti altına almak
mümkün değildir. Toplam talebin temel unsurlarından biri mal ve hizmet alımına yönelen
kamu harcamalarıdır. Bu harcamalar ve bu harcamaların finansmanını sağlayan vergiler-
deki değişiklikler milli gelir düzeyini doğrudan etkiler. Bu yüzden, bu ünitede öncelikle
Keynesyen gelir modeli ele alınarak kamu harcamaları ve vergilerin bu model çerçevesin-
deki etkileri tartışılacak ve daha sonraki yıllarda geliştirilmiş modeller ele alınacaktır.
John M. Keynes’in aile yapısı, kişiliği ve ekonomik düşüncelerinin oluşumu hakkında şu ki-
taba bakılabilir: Robert L. Heilbroner (2003). İktisat Düşünürleri-Büyük İktisat Düşünürle-
rinin Yaşamları ve Fikirleri, Çev.Ali Tartanoğlu, Ankara: Dost Kitapevi.
Mal ve Hizmet Alımına Yönelen Kamu Harcamaları ve

Harcama Çarpanı
Basit Keynesyen milli gelir modelinde gayri safi milli hasılanın parasal değeri (Y), bir eko-
nomideki toplam mal ve hizmet talebinin parasal değerine eşittir. Bu da, makroekonomi
derslerinden bilindiği gibi harcama cinsinden gayri safi milli hasılaya denk düşer. Bir eko-
nomide üretilen mal ve hizmetler, ya hane halkı tarafından tüketim amacıyla satın alınır
(C) ya da firmalar tarafından yatırım amacıyla satın alınır (I). Bunların dışında kamu sek-
törü de bu mal ve hizmetleri kamu hizmeti vermek veya kamu yatırımı yapmak amacıyla
satın alır (G). Dışa kapalı bir ekonomide Y cebirsel olarak aşağıdaki şekilde ifade edilir:
Y = C + I + G (1)
4 Maliye Politikası I
Bu modelde yatırım, kamu harcamaları ve bu harcamaların finansmanı için toplanan

vergilerin otonom (diğer faktörlerden bağımsız) olduğu varsayılmaktadır (sırasıyla I0, G0
ve T0). Tüketim ise kullanılabilir kişisel gelirin bir fonksiyonu olarak aşağıdaki şekilde
ifade edilmektedir:
C = C0 + c Yd (2)
Yd = Y - T0 (3)
Marjinal Tüketim Eğilimi: Burada, C0, otonom (gelirden bağımsız) tüketim, c, marjinal tüketim eğilimi ve Yd,
Kullanılabilir kişisel gelirdeki kullanılabilir kişisel geliri göstermektedir. Marjinal tüketim eğiliminin 0 ile 1 arasında
değişikliğin tüketim miktarında
meydana getirdiği değişikliktir. bir değer olduğu varsayılmaktadır (0 < c < 1). Yani bireyler bir miktar tüketim yapmakta,
gelirlerin bir kısmını ise tasarruf etmektedirler.
Eşitlik 3’ü eşitlik 2’de ve eşitlik 2’yi eşitlik 1’de yerine koyup denklemi Y için çözdüğü-
müzde, parasal gayri safi milli hasılanın (Y) denge değerine ulaşırız:
_
1
Y= (C + I0 + G 0 - cT0 ) (4)
1− c 0
Eşitlik 4’e göre tüketim, yatırım ve kamu harcamalarında ortaya çıkan artış toplam ta-
lebi arttırmakta, vergiler ise toplam talebi düşürmektedir. Kamu harcamalarındaki T1’lik
bir artış, gayri safi milli hasılanın denge değerinde (1/1 – c) kadarlık bir artış meydana
Kamu Harcamaları Çarpanı: getirmektedir. (1/1 – c) kamu harcamaları çarpanı olarak adlandırılır.
Kamu harcamalarında meydana
gelen değişikliğin gelir düzeyinde
Buna göre mal ve hizmet alımına yönelen kamu harcamalarındaki (DG0) bir değişik-
meydana getirdiği değişikliği liğin gayri safi milli hasılanın denge değerinde yaratacağı bir değişiklik şu şekilde ifade
ölçmek için kullanılan katsayıdır. edilecektir:
_
1
ΔY = ΔG 0 (5)
1− c
Örneğin, c=0.8 ise yani ortalama bir kişi gelirinin %80’ini harcıyorsa G’deki T1’lik bir
artış, Y’de T5’lik bir artış meydana getirecektir.
Transfer Harcamaları Çarpanı

Yukarıda sözü edilen kamu harcamaları mal ve hizmet alımına yönelen harcamalar olup
gerçek (reel) harcamalar olarak adlandırılır. Bazı kamu harcamaları ise transfer niteliğin-
dedir. Transfer harcamaları, yapıldıkları anda mal ve hizmet alımına yönelmeyip kişisel
gelir üzerinden talebe dönüşür. Yani vergiler kullanılabilir geliri azaltırken transfer harca-
maları kullanılabilir geliri arttırır. Bu durumda kullanılabilir gelir aşağıdaki şekilde ifade
edilir:
Yd = (Y + Tr0) - T0 (6)
Eşitlik 6’yı Eşitlik 2’de yerine koyup çözdüğümüzde,

_
1
Y= (C + I0 + G 0 - cT0 + cTr0 ) (7)
1− c 0
1. Ünite - Maliye Politikasının Makroekonomik Temelleri 5
ifadesini elde ederiz. Buna göre, transfer harcamalarında meydana gelen bir artışın
gayri safi milli hasılanın denge değeri üzerindeki etkisi şu şekilde hesaplanacaktır:
_
c
ΔY = ΔTr0 (8)
1− c
(c/1 – c) ifadesi transfer harcamaları çarpanı olarak adlandırılır. Buna göre, c = 0.8 Transfer Harcamaları Çarpanı:
Transfer harcamalarındaki bir
iken transfer harcamalarında meydana gelen T1’lik artış, milli hasılanın denge değerini T4 değişikliğin gelir düzeyinde
kadar arttırır. Dikkat edilirse transfer harcamaları çarpanı, mal ve hizmet alımına yönelen yarattığı değişmeyi gösteren
kamu harcamaları çarpanından daha küçüktür. Bunun nedeni, transfer harcamalarının katsayıdır.
mal ve hizmet karşılığı olmaması nedeniyle doğrudan talep yaratmaması, kullanılabilir

geliri arttırarak dolaylı olarak talep yaratmasıdır. Çünkü, bireyler gelirlerinin bir kısmını
(1 – c) tasarruf ederek geriye kalanı ile mal ve hizmet satın almaktadırlar.
Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpanı

Yukarıdaki çözümlemelerden vergilerdeki bir artışın gayri safi milli hasılanın denge değe-
rinde yaratacağı azalış ise şu şekilde ifade edilecektir:
_
1 c
ΔY = − (c ΔT0 ) = − ΔT0 (9)
1− c 1− c
(–c / 1 – c) vergi çarpanı olarak adlandırılır. Örneğin, c = 0.8 ise, T’deki T1’lik artış, Vergi Çarpanı: Vergilerde
meydana gelen değişikliğin gelir
Y’de T4’lik bir azalış meydana getirecektir. düzeyinde yarattığı değişmeyi
Dikkat edilirse vergi çarpanı, kamu harcamaları çarpanının aksine negatif işaret alır. ölçen katsayıdır.
Çünkü, kamu harcamaları toplam talebi arttırırken vergiler hanehalkının kullanılabilir
gelirini azaltarak taleplerini düşürür. Buna ek olarak vergi çarpanı mutlak değer olarak
kamu harcamaları çarpanından daha düşüktür. Çünkü, kamu harcamaları doğrudan top-
lam talebin bir unsuru olduğu hâlde, vergiler kullanılabilir geliri etkileyerek tüketim har-
camaları yoluyla milli hasılayı dolaylı olarak etkiler. Diğer bir deyişle, kamu harcamaları
gelir akımını doğrudan etkilediği hâlde, vergiler bireylerin kullanılabilir gelirini doğru-
dan etkileyip ikinci aşamada bu kullanılabilir gelir ile yapılan tüketimi etkiler.
Kamu harcamaları çarpanı ile vergi çarpanı arasındaki bu fark denk bütçe çarpanı Denk Bütçe Çarpanı: Eşit
miktardaki vergi artışı ile finanse
kavramını gündeme getirmektedir. Kamu harcamalarında meydana gelen bir artışı eşit edilen kamu harcamalarının,
miktardaki bir vergi artışı ile finanse ettiğimiz zaman (DG0 = DT0), gayri safi milli hasılanın gelir düzeyinde, artan kamu
denge değeri nasıl etkilenir? Bu soruyu yanıtlamak için Eşitlik 5 ve Eşitlik 9’u kullanırsak harcamalarına eşit miktarda bir
artış yaratması durumudur.
_
1 c
ΔY = ΔG 0 − ΔT0 (10)
1− c 1− c
ifadesine ulaşırız. DG0 = DT0 olduğuna göre, DG0’yi DT0’nin yerine koyarak DG0 paran-
tezine alırsak aşağıdaki ifadeyi elde ederiz:
_
1 c 1− c
ΔY = − ΔG 0 = ΔG 0 = ΔG 0 (11)
1− c 1− c 1− c
Bu sonuç denk bütçe çarpanı olarak adlandırılır ve 1’e eşittir. Buna göre, eşit miktarda
bir vergi artışı ile finanse edilen kamu harcamaları milli hasılanın denge değerini harcama
artışı kadar arttırır. Bu etkinin ortaya çıkması için başlangıçta bütçenin denk olması ge-
rekmez. Bütçenin marjinal olarak denk olduğu varsayılmaktadır. Yani G = T olmasa bile
belirli bir dönemin bütçesinin denk olması (DG0 = DT0) ekonomide genişletici etki yaratır.
Denk bütçe çarpanının geçerliliği belirli varsayımlara dayandırılmaktadır. Bu varsa-
yımlardan biri, kamu harcamalarının tamamının mal ve hizmet alımına yöneldiğidir. Ter-
sine, kamu harcamalarının tamamı transfer harcamaları biçiminde olsaydı, bu durumda
transfer harcamalarının milli hasılada yaratacağı artış, (c / 1 – c) vergilerin milli hasılada

yaratacağı azalış (–c / 1 – c) ile ortadan kalkacak ve denk bütçenin toplam talep üzerinde
herhangi bir etkisi olmayacaktı. İkinci bir varsayım, kamu harcamalarından yararlananla-
rın marjinal tüketim eğilimi ile vergileri ödeyenlerin marjinal tüketim eğilimlerinin aynı
olmasıdır. Makroekonomik modeller toplulaştırılmış araçları kullanır ve bir ekonomideki
bütün tüketicilerin tüketim eğilimleri (c) ile ifade edilmektedir. Halbuki gerçek dünyada
kamu harcamalarından yararlanan kesimler ile vergiyi ödeyen kesimler aynı olmayabilir
ve bu kesimlerin tüketim eğilimleri farklı olabilir. Bu durumda, denk bütçe çarpanı bekle-
nen genişletici (talep arttıran) etkiyi yaratmayacaktır. Üçüncü varsayım, kamu harcama-
larında meydana gelen artışın özel kesimin harcamalarını etkilemediğidir. Halbuki bazen
kamu harcamalarındaki artış özel yatırımları azaltabilir (dışlama etkisi). Bu durum kamu
harcamaları ile özel harcamaların rakip olması durumunda ortaya çıkabilir ve denk bütçe
çarpanı beklenen etkiyi yaratmaz. Dördüncü varsayım ise faizlerin değişmediğidir. Kamu
harcamalarındaki artış faiz oranlarını yükselterek özel harcamalarda azalış meydana geti-
rirse yine denk bütçe çarpanı geçersiz olacaktır.
Ekonomik yapıya göre bu varsayımlardan biri veya bir kaçı geçerli olmayabilir. Ancak
genellikle kamu harcamalarının sadece bir bölümü transfer harcamalarına yönelmektedir.
Bu harcamaların sadece bir kısmı özel kesime rakip olmakta, kamu sektörünün, üretim-
den büyük ölçüde çekilmesiyle beraber genellikle özel kesimi tamamlayıcı altyapı yatırım-
larına yöneldiği görülmektedir. Sonuç olarak, denk bütçenin beklenen düzeyde olmasa
bile bir miktar genişletici (talep arttırıcı) etkisi olduğu kabul edilmektedir.
Gelire Bağlı Vergiler

Basit Keynesyen modelde vergilerin otonom (gelirden bağımsız) olduğu varsayılmaktadır.
Halbuki günümüzde vergilerin bir kısmı otonom olmakla beraber, önemli bir kısmı ge-
lirle bağlantılı olarak alınmaktadır. Gelir vergisi ve kurumlar vergisi gelirin doğrudan bir
fonksiyonu iken harcama vergileri dolaylı olarak gelirle bağlantılıdır. Bu durumda daha
önce tümü otonom olarak kabul edilen vergi gelirlerinin aşağıdaki şekilde ifade edilmesi
daha gerçekçi olacaktır:
T = T0 + tY (12)
Eşitlikteki T, toplam vergi gelirleri, T0, otonom vergiler ve t, nisbi vergi oranıdır. Buna
göre yukarıdaki varsayım genişletilmiş olmaktadır. Gelirden bağımsız vergiler olduğu gibi
gelire bağlı vergiler de modele eklenmiş olmaktadır. Bu durumda kullanılabilir gelir,
Yd = (Y + Tr0) – T0 –tY = (1–t) Y + Tr0 – T0 (13)
biçiminde ifade edilecektir. Eşitlik 13, Eşitlik 2’de yerine konulup Eşitlik 1 çözüldüğün-
de aşağıdaki sonuç elde edilecektir:
_
1
ΔY = (C + I0 + G 0 - cT0 + cTr0 ) (14)
1− c(1− t) 0
Görüldüğü gibi gelire bağlı vergilerin dikkate alınması hâlinde çarpan değeri önce-
kinden farklı olarak [1/1 – c (1 – t)] biçimini almaktadır ve bu çarpan değeri Eşitlik 9’daki
çarpan değerinden daha küçüktür. Bu durumda kamu harcamalarındaki bir artış talebi
arttırarak kişisel geliri yükseltmekte, ancak bu artış t oranında vergilendirildiğinden daha
az bir kısmı tüketime dönüşmektedir.
Gelire bağlı bir verginin modele eklenmesi hâlinde mal ve hizmet alımına yönelen
kamu harcamaları (G0) ile transfer harcamalarının (Tr0) çarpan değeri aşağıdaki şekilde
olmaktadır:
_
1
ΔY = ΔG 0 (15)
1− c(1− t)
_
c
ΔY = ΔTr0 (16)
1− c(1− t)
Bu durumda G0 ve Tr0’deki artış milli hasılanın denge değeri üzerinde bir artış meyda-
na getirmekte, ancak bu artış daha az olmaktadır. Örneğin, c = 0.8 ve vergi oranı %20 iken
(t = 0.20), G0’de T100’lik bir artış olduğunda, Y’de,
_
1
ΔY = 100 = 278
1− 0.8(1− 0.2)
civarında bir artış meydana gelecektir. Halbuki, gelire bağlı verginin olmadığı durumda
1
bu artış T500 olmaktadır ( 100=500).
1− 0.8
Transfer harcamalarındaki T100’lik artış ise Y’de,
_
0.8
ΔY = 100= 222
1− 0.8(1− 0.2)
civarında bir artış yaratacaktır.
Vergi oranındaki her artış çarpan değerini düşürecektir. Başlangıçta vergi oranının
t1 olduğunu ve oranın t2’ye çıkarıldığını varsayalım. Bu durumda, parasal gayri safi milli
hasıla üzerinde etki aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır:
_
c
ΔY = Δt (C0 + I0 + G 0 - cT0 + cTr0 ) (17)
[1− c(1− t2 )][1− c(1− t1 )]
Örneğin, c = 0.8 ve t = 0.20 iken çarpan değeri 2.78, t = 0.25 iken çarpan değeri 2.5
olmaktadır.
Maliye Politikası ve Açık Ekonomi

Yukarıda Keynesyen basit milli gelir modelinde, ele alınan ekonominin kapalı olduğu
varsayılmıştı. Halbuki günümüzde ekonomiler genellikle dışa açıktır. Yani, ülkeler başka
ülkelere mal satarlar (ihracat) ve başka ülkelerden mal satın alırlar (ithalat). Bir ülkenin
ihracatı, mal sattığı ülkenin geliri ile doğrudan bağlantılıdır. İthalatı ise kendi gelirine bağ-
lıdır ve bir ülkede gelir arttıkça dışarıdan daha fazla mal satın alınır. Bu durumda uygula-
nan maliye politikaları milli hasılanın parasal değerini etkilerken, bunun sonucunda dış
ticaret açığı da etkilenmektedir. Dolayısıyla dışa açık bir ekonomide yukarıda tartışılan
çarpan değeri de farklı olacaktır.
Eşitlik 1’de ifade edilen Keynesyen modele ihracat (X0) ve ithalat (M) dahil edildiğinde
gayri safi yurtiçi hasılanın parasal değeri şu şekilde olacaktır:
Y = C + I + G + (X0 – M) (18)
Bu modelde başka ülkelerin milli gelirine bağlı olan ihracatın otonom olduğu, ithala-
tın ise ülke gelirine bağlı olduğu varsayılmaktadır. Buna göre, ithalat,
M = mY (19)
Marjinal İthalat Eğilimi: şeklinde ifade edilecektir. Eşitlikteki m, marjinal ithalat eğilimidir. Bu eşitlik daha önce
Gelir düzeyinde meydana gelen
değişikliğin ithalat miktarında tanımlanan kullanılabilir gelir, tüketim fonksiyonu ve vergi gelirleri ile beraber çözüldü-
meydana getirdiği değişikliktir. ğünde Eşitlik 14, aşağıdaki şekilde değişecektir:
_
1
ΔY = (C + I0 + G 0 - cT0 + cTr0 ) (20)
1− c(1− t) + m 0
Gelire bağlı bir ithalat modele katıldığında yeni çarpan değeri [1/1 –c (1 – t) + m]
olacaktır. Bu çarpan değeri ithalatın olmadığı çarpan değerinden daha küçüktür. Bunun
nedeni, yurt içinde yaratılan talebin bir bölümü yabancıların ürettiği mallara yöneldiğin-
den, ithalat artmakta ve harcama artışının milli hasıla üzerindeki olumlu etkisi daha az
olmaktadır. Bütün etkileri içeren çarpan katsayısını a ile, bütün harcamaları ise A ile gös-
terirsek yukarıdaki model,
Y = a A (21)
şeklinde ifade edilebilir.

Ekonomilerin daha fazla dışa açılması ile beraber uzmanlaşma artmakta ve ülkeler
dış ticaret üzerinden daha fazla zenginleşebilmektedirler. Ancak dışa açık ekonomilerde
maliye politikasının etkinliği azalmaktadır.
En son harcadığınız parayı hatırlamaya çalışınız. Bu parayı kimin aldığını ve ne yapacağını

1 dikkate alarak, yaptığınız harcamanın çarpan etkisini açıklayınız.
MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ EŞ ANLI DENGE:

IS-LM MODELİ
Basit Keynesyen model çerçevesinde yapılan mal piyasası analizinde yatırımların otonom
olduğu varsayıldı. Halbuki yatırımların bir kısmı faiz oranı ile doğrudan ilişkilidir. Faiz
oranları düşük iken yatırımcıların kredi alarak yatırım yapma eğilimi daha fazla olur. Ter-
sine faizler yüksek iken kredi maliyetleri yükseldiğinden, yatırımcıların borçlanarak yatı-
rım yapma eğilimleri azalır. Bu yüzden hem faizin bir fonksiyonu olan değişken yatırım-
ların hem de mal piyasası yanında faiz oranlarının belirlendiği para piyasasının modele
katılması gerekir. Aşağıda, mal ve para piyasasındaki dengeleri eş anlı olarak çözen ve J.
Hicks ve A. Hansen tarafından geliştirilen IS-LM modeli çerçevesinde maliye politikaları
değerlendirilmektedir.
Değişken Yatırımlar ve Mal Piyasası: IS Eğrisi

Bir önceki bölümde yatırımların otonom (I0) olduğu varsayılmış olmakla beraber, yatı-
rımların bir bölümü faiz oranlarından etkilenir. Dolayısıyla toplam yatırımlar, otonom
yatırımlar ve değişken yatırımların bir fonksiyonu olarak aşağıdaki şekilde ifade edilir:
I = I0 – ir (22)
Eşitlik 22’de sıfır faiz oranındaki yatırım miktarı I0 ile gösterilmektedir. Faiz oranı r ile
ve yatırımların faiz oranından etkilenme katsayısı ise i ile gösterilmektedir. i katsayısı ne-
gatiftir. Çünkü, faizler artarken yatırımlarda bir miktar azalma olur. Katsayının büyüklüğü
ise faizlerde bir artış meydana geldiği zaman, yatırımların ne kadar azalacağını gösterir.
Eşitlik 22, eşitlik 21’e eklendiğinde aşağıdaki ifade elde edilir:
_
Y = α (A – ir) (23)
Bu eşitliğin Eşitlik 20’den farkı, faizlerin yatırımlar üzerindeki olumsuz etkisi dikkate
alındığından, faiz oranının pozitif bir değer olması hâlinde, yatırımlarda ir kadar bir azal-
ma olduğunu göstermesidir. Bu ilişki Şekil 1.1’deki diyagramda gösterilmektedir.
Başlangıçta r0 gibi bir faiz oranı olduğunu varsayalım. Bu faiz düzeyinde denge gelir
düzeyi Y0’dır (her iki şekildeki A noktası). Faiz oranının r1 gibi bir düzeye çıktığını düşü-
nelim. Bu durumda yatırımlar iDr kadar azalacaktır (Dr = r1 – r0). Yatırımlardaki bu azal-
manın denge gelir düzeyi üzerindeki etkisi çarpanın değerine (a) bağlıdır. Şekil 1.1 (a)’da
görüldüğü gibi denge geliri Y0’dan Y1’e düşmektedir.
Şekil 1.1
IS Eğrisi
Şekil 2.1(a)’da r0
faiz oranında ve
Y0 gelir düzeyinde,
denge A noktasında
gerçekleşmiştir. Faiz
oranında bir artış
meydana geldiğinde
(r1) toplam talep
azalarak gelir düzeyini
Y1’e düşürmüş ve yeni
denge noktası B’de
gerçekleşmiştir. Şekil
2.1(b), faiz oranı ile
gelir düzeyi arasındaki
negatif ilişkiyi
gösteren IS eğrisini
göstermektedir.
Şekil 1.1 (b)’de faiz oranı ile gelir düzeyi arasındaki ilişkiyi gösteren IS eğrisi yer al- IS Eğrisi: Planlanan harcamalarla
üretim düzeyinin eşit olduğu
maktadır. Bu eğri planlanan toplam talep düzeyi ile üretim (çıktı) düzeyinin eşit olduğu denge noktalarında gelir ile faiz
denge noktalarında gelir ile faiz oranı arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Faiz oranı arttığı oranı arasındaki ilişkiyi gösteren
zaman toplam talebin bir unsuru olan yatırım talebi azalmakta, toplam yatırımın azalması eğridir.
ile gelir düzeyi düşmektedir.

_
Y = α (A – ir) ifadesini faiz oranı (r) cinsinden çözdüğümüzde aşağıdaki ifade elde
edilir:
_
αir = αA -Y (24)
_
A Y
r = − (25)
i αi
Buna göre, faiz oranı ile denge gelir düzeyi arasındaki ilişki (IS eğrisi) hem otonom
harcamaların miktarından (A) hem de çarpanın değerinden (a) etkilenmektedir. Otonom
harcamalardaki değişme eğrinin pozisyonunu (paralel olarak yukarı-aşağı kaymasını) et-
kilerken çarpanın değeri eğrinin eğimini (dik veya yatık olmasını) etkilemektedir.
Para Arzı ve Para Piyasası: LM Eğrisi

Yukarıda Keynesyen gelir modeline, faizden etkilenen değişken yatırımlar katılarak mo-
del genişletilmiş ve mal piyasasını temsil eden IS eğrisi kullanılarak denge gelir düzeyi
araştırılmıştı. Denge gelir düzeyinin bir başka belirleyicisi para piyasasıdır. Faiz oranı para
arzı ve para talebinden doğrudan etkilenmektedir. Aşağıda para arz ve talebi dikkate alı-
LM Eğrisi: Para arzı ile para narak faiz oranı ve denge gelir düzeyi arasındaki ilişki LM eğrisi ile açıklanmaktadır.
talebinin eşit olduğu denge
noktalarında gelir ile faiz oranı
Para piyasasının temel unsurlarından biri para talebidir. Para talebi bireylerin elde
arasındaki ilişkiyi gösteren eğridir. para tutma arzularıdır. Para talebi gelirin ve faiz oranının fonksiyonu olarak ifade edilir.
Faiz oranı arttıkça paraya olan talebin azaldığı varsayılır. Çünkü, parayı elde tutmanın
fırsat maliyeti faiz geliridir. Yani, parayı elde tutmak kişileri faiz gelirinden yoksun bırakır.
Diğer yandan, mal ve hizmet satın almak için bireyler elde para tutmak isterler. Bu yüz-
den de gelir arttıkça, bireyler mal ve hizmet satın almak için elde daha fazla para tutmak
isterler. Para talebini Md, geliri Y ve faiz oranını r ile gösterirsek yukarıda açıklanan ilişki
cebirsel olarak aşağıdaki şekilde gösterilebilir:
Md = aY – br (26)
Eşitlik 26’da a, para talebinin gelire duyarlılığını, yani gelir arttıkça paraya olan talebin
ne kadar artacağını göstermektedir. b ise para talebinin faize olan duyarlılığını, yani faiz
arttıkça paraya olan talepte meydana gelen azalmayı göstermektedir.
Yukarıda ifade edilen ilişki Şekil 1.2’de gösterilmektedir. Şekil 1.2 (a), para talebi ile
faiz oranı arasındaki negatif ilişkiyi göstermektedir. Para arzı para otoritelerince belirlen-
diğinden M ile gösterilmektedir. Fiyat düzeyinin P ve sabit olduğu ( P ) varsayılırsa reel
para arzı ( M / P) şeklinde ifade edilecektir. Md(Y1), Y1 gelir düzeyinde talep edilen para
miktarını göstermektedir. Gelir düzeyi Y2’ye çıktığı zaman para talebi artacak ve bu gelir
düzeyindeki para talebi Md(Y2) eğrisi ile ifade edilecektir. Fiyat düzeyi sabit iken Y1 gelir
düzeyinde para piyasasındaki denge noktası A’da oluşacaktır. Bu noktada faiz oranı r1,
reel para miktarı ise ( M / P) olacaktır. Gelir düzeyi Y2’ye çıktığında para talebi artarak
Md(Y2) olacak, para arzının sabit olduğu varsayımı altında faiz oranı r2’ye çıkacak ve yeni
denge noktası B olacaktır.
Şekil 1.2
r r LM Eğrisi
Para piyasasını
gösteren Şekil
LM 2.2(a)’da gerçek para
arzı dikey doğru ile
B r2 B ifade edilmektedir. Md
r2 ise para talebidir. Şekil
A A 2.2(b)’de belirli faiz
r1 oranı ve gelir düzeyi
r1
bileşimlerinde para
Md(Y2) piyasasındaki denge
Md(Y1) noktalarını gösteren
0 M/P M/P 0 Y1 Y2 Y LM eğrisi elde
edilmiştir.
Burada açıklanan ilişkiler çerçevesinde gelir düzeyi (Y) ve faiz oranları (r) bileşimleri
Şekil 1.2 (b)’ye taşındığında elde edilecek olan LM eğrisi para piyasasındaki denge nokta-
larını gösterecektir. Buna göre fiyat düzeyi P ’de sabit iken, r1 faiz oranına denk gelen gelir
düzeyi Y1’dir (A’ noktası). B’ noktasında ise r2 faiz oranındaki gelir düzeyinin Y2 olduğu
görülmektedir.
Para piyasasındaki dengeyi cebirsel olarak ifade edersek denge noktasında para arzı
( M / P) ve para talebi (Md) birbirine eşit olduğuna göre, para piyasasındaki denge,
M
= Md (27)
P
biçiminde ifade edilecektir. Eşitlik 26’daki para talebi bu eşitlikte yerine konulursa
_
M
a Y − br (28)
P
ifadesine, bu eşitliği r cinsinden çözdüğümüzde ise aşağıdaki ifadeye ulaşılacaktır:
_
a 1 M (29)
r = Y−
b b P
Mal piyasasını temsil eden (IS) denklemi (Eşitlik 25) ve para piyasasını temsil eden
(LM) denklemi (Eşitlik 28) beraber ele alındığında, yani mal ve para piyasalarında eş anlı
denge olması hâlinde aşağıdaki ifadeye ulaşılacaktır:
_
_
A Y a 1M
− = Y− (30)
i αi b b P
Bu eşitlik, denge gelir düzeyi cinsinden çözüldüğünde, harcamalar ve para arzının bir
fonksiyonu olarak şu şekilde ifade edilebilecektir:
_ _
bα iα M (31)
Y= A+
b + aiα b + aiα P
Buna göre, denge gelir düzeyi iki değişkene bağlıdır. A , kamu harcamalarını da içeren
otonom harcamalar ve ( M / P) reel para miktarıdır. A ’nın katsayısı harcama çarpanı-
nı, ( M / P) nin katsayısı ise para çarpanını göstermektedir. Yani, harcamalarda bir artış
olduğunda, bu artış milli geliri (ba / b + aia) kadar arttırmakta, para miktarında bir artış
olduğunda ise bu artış milli geliri (ia / b + aia) kadar arttırmaktadır. Sayısal olarak ifade
ettiğimizde a = 0.3, b = 0.1, a = 2, i = 0.1 iken harcama çarpanı ve para çarpanının her
ikisi de 1.25 olacaktır. Her iki çarpanın eşit olması yatırımın faize duyarlılığı (i) ile para
talebinin faize duyarlılığının (b) birbirine eşit olmasından kaynaklanmaktadır. Görüldüğü
gibi mal ve para piyasası eş anlı olarak dikkate alındığında harcama çarpanı (ve dolayısıyla
kamu harcamalarının çarpan etkisi) çok daha küçük bir değer almaktadır.
IS-LM modelindeki harcama çarpanı, basit Keynesyen modeldeki harcama çarpanından

daha küçüktür. Bunun nedeni, harcama dolayısıyla artan gelir, para talebi yoluyla faizi bir
miktar artırdığından, artan harcamaların tamamının gelire yansımamasıdır.
Mal ve para piyasalarındaki eş anlı denge diyagram yardımıyla da gösterilebilir. Şekil

1.3’te mal ve para piyasalarındaki eş anlı denge gösterilmektedir. Şekil 1.3’te gösterildiği
gibi başlangıçta r1 faiz düzeyinde gelir düzeyi Y1 olsun. Harcamalardaki bir artış faizi r2’ye
çıkarırken gelir düzeyi Y2’ye yükselir. Para arzındaki bir artış ise faiz düzeyini düşürürken
gelir düzeyini arttırır.
Şekil 1.3
Mal ve Para
Piyasalarında Denge
E1 noktasında mal ve
para piyasaları eş anlı
olarak dengededir.
Bu noktadaki faiz
oranı r1 ve gelir düzeyi
Y1’dir. Mal veya
para piyasasındaki
değişmeler,
denge noktasını
değiştirmektedir.
Harcamalardaki değişiklikle uygulanacak maliye politikası IS eğrisi içerisinde tem-

sil edilmektedir. Kamu harcamalarındaki bir artış (dolayısıyla A’daki bir artış) IS eğrisini
sağa hareket ettirerek faiz oranı ve gelir düzeyini arttırmaktadır. Bu harcama artışının faiz
oranına ve gelire ne kadar yansıyacağı IS ve LM eğrilerinin eğimine bağlıdır. Örneğin,
harcama artışı gelir düzeyini arttırırken işlem güdüsüyle para talebi artar (gelir ile para
talebi arasındaki pozitif ilişki). Para talebinin artması faiz oranını arttırır (para arzı sabit
iken talebinin artması faiz oranını arttırır). Faiz oranının artması yatırım talebini düşürür
(faiz oranı ile yatırımlar arasındaki negatif ilişki). Yatırım talebinin azalması ise gelir dü-
zeyini düşürür. Böylece kamu harcamalarının artması, özel sektör yatırım harcamalarını
azaltmaktadır (dışlama etkisi).
Burada önemli olan konu, kamu harcamalarındaki artışın faiz oranlarına ne kadar
yansıyacağı ve faiz oranlarının artmasının yatırımları ne kadar azaltacağıdır. Eğer yatırım
talebi faize çok fazla duyarlı ise dışlama etkisi yüksek olacaktır (faizlerdeki artış yatırımları
çok fazla düşürecektir). Uygulanan maliye politikası sonucu artan faiz oranları, para arzı
artışı ile dengelenebilir. Para arzındaki artış faiz oranlarını düşüreceğinden dışlama etkisi
dengelenmiş olacaktır. Dolayısıyla fiyat düzeyinin sabit olduğu varsayımı altında artan
kamu harcamalarının para politikası ile (para arzı artışı ile) dengelenmesi hâlinde gelir
düzeyi beklenen düzeyde artmış olacaktır.
Maliye ve para politikasının beraber uygulandığı yukarıdaki örnekte fiyat düzeyinin
sabit olduğu varsayılmaktadır. Ancak para arzındaki artışlar fiyat düzeyini (enflasyonu)
arttırarak faizlerin yükselmesine neden olabilir. Para arzındaki artış fiyat düzeyini arttırır-
sa reel para miktarı azalacak ve para arzı artışının faizleri düşürücü etkisi sınırlı olacaktır.
Fiyatlardaki artış LM eğrisini sola kaydırmakta, faizler yükselmekte ve gelir düzeyi düş-
mektedir. Faiz oranlarının artması yatırım talebini düşürürken dışlama etkisini arttırarak
gelir düzeyini düşürür. Bu etkinin ortaya çıkmasının arkasındaki bir açıklama, bireylerin
reel harcanabilir gelirlerinin enflasyon nedeniyle düşmesi ve dolayısıyla tüketimlerinin
azalmasıdır. Diğer bir açıklama ise enflasyon artışı sonucu ana paranın değer kaybetmesi
ve alacaklılarla borçluların gerçek alacak ve borç değerlerinin olumsuz etkilenmesidir. Enf-
lasyon artışı sonucunda alacaklıların aldığı faiz gelirinin bir kısmı enflasyon ile değersiz
hâle geleceğinden (reel faiz düşeceğinden), alacaklılar borç vermek için daha yüksek faiz
talep edeceklerdir. Dolayısıyla maliye ve para politikalarının gelir, faiz ve fiyat düzeylerini
etkilemesi sonucu ekonomik aktörlerin gelirleri etkilenmekte, bu etki sonucu da bu ak-
törlerin davranışları etkilenerek gelir düzeyi değişebilmektedir. Önemli olan uygulanacak
politika bileşimlerinin toplamda (makro düzeyde) nasıl bir net etki yaratacağıdır.
J.M. Keynes’in tüm çalışmaları için şu internet adresine bakılabilir: http://www.maynard-

keynes.org/
Mal ve para piyasalarındaki eş anlı dengeyi dikkate alarak kamu harcamaları ve para arzın-
da meydana gelen artışların çarpan etkilerini açıklayınız. 2
TOPLAM TALEP-TOPLAM ARZ MODELİ

Yukarıda mal ve para piyasalarındaki denge analizi fiyat düzeyinin sabit olduğu varsayımı
altında yapılmıştır. Maliye ve para politikasının etkisi, mevcut fiyat düzeyinden talep edi-
len mal ve hizmetlerin tamamının arzedildiği varsayımına dayanmaktadır. Halbuki ger-
çek dünyada reel gelir ve fiyat düzeyi dalgalanmalar gösterir. Fiyat düzeyini dikkate alan
araç, toplam talep-toplam arz modelidir. Mikroekonomide mal ve hizmetlerin miktar ve
fiyatları arasında ilişki kurulur. Burada herhangi bir malın talebi yerine, bütün malların
talebi toplulaştırılarak toplam talebe ulaşılır ve toplam talep eğrisi bir ekonomide verili
her fiyat düzeyinde talep edilecek toplam çıktı miktarını gösterir. Benzer şekilde bütün
malların arzı toplulaştırılarak toplam arza ulaşılır ve arz eğrisi verili her fiyat düzeyinde
firmaların arz etmek istedikleri toplam çıktı miktarını gösterir.
Toplam talep-toplam arz modeli, ekonominin zaman içerisinde büyüme çizgisinden
neden saptığını açıklamak için önemli bir araçtır. Ekonomik dalgalanmalar, bir ekonomi-
de büyüme çizgisinden sapmaları gösterir ve bu dalgalanmalar aynı zamanda enflasyon
ve işsizlik düzeylerini belirler. Toplam talepteki bir kayma, fiyat ve gelir düzeylerini etki-
ler. Dolayısıyla toplam talep-toplam arz modeli kullanılarak ekonomik dalgalanmaları,
enflasyona ve işsizliğe karşı uygulanabilecek maliye ve para politikalarını analiz etmek
mümkündür. Aşağıda öncelikle toplam talep ve toplam arz eğrileri açıklanmakta, daha
sonra ise bu arz eğrileri kullanılarak ekonomideki denge ve uygulanan politikaların bu
dengeyi nasıl değiştireceği incelenmektedir.
Toplam Talep Eğrisi

Toplam talep eğrisi, bir ekonomide mal ve para piyasalarının eş anlı olarak dengede ol- Toplam Talep Eğrisi: Bir
ekonomide mal ve para
duğu fiyat düzeyi ve çıktı miktarı bileşimlerini gösterir. Toplam talep eğrisi de mikroeko- piyasalarının eş anlı olarak
nomideki herhangi bir malın talep eğrisi gibi negatif eğimlidir. Yani fiyat düzeyi düştükçe dengede olduğu fiyat düzeyi
ve çıktı miktarı bileşimlerini
talep edilen toplam çıktı miktarı artar ya da fiyat düzeyi arttıkça talep edilen toplam çıktı gösteren eğridir.
miktarı azalır. Negatif eğimli olan toplam talep eğrisinin neden böyle olduğuna dair üç
açıklama yapılabilir: Refah etkisi, uluslararası etki ve faiz etkisi.
Refah etkisi, fiyat düzeyinin düşmesiyle para ve diğer varlıkları elinde tutan bireylerin
kendilerini daha zengin hissederek daha fazla harcama yapacaklarını ifade eder. Uluslara-
rası etki, yurtiçi fiyatlarla diğer ülke fiyatlarının nispi değişimlerine ilişkindir. Döviz kuru
sabit iken fiyat düzeyinin düşmesi hâlinde yurtiçi malların fiyatları diğer ülke mallarının
fiyatlarına göre ucuzlamış olur. Tersine yabancı ülke malları da nispi olarak daha pahalı
hâle gelir. Bu durumda, fiyat düzeyi düşen ülkenin ihracatı artar ve ithalatı azalır. Faiz
etkisi ise para arzının değişmediği varsayımı altında fiyat düzeyinin düşmesi hâlinde reel
para arzının artmasıyla ilgilidir. Reel para arzının artması sonucu faiz oranları düşeceğin-
den, yatırım harcamaları ve dolayısıyla toplam talep artacaktır.
Toplam talep eğrisinin bir bütün olarak sağa veya sola kayması, uygulanan maliye ve
para politikaları sonucu olabileceği gibi ekonomide ortaya çıkan değişmelerle de müm-
kündür. Devletin harcamaları arttırarak bir maliye politikası uyguladığını düşünelim.
Kamu harcamalarının (G) artması IS eğrisini sağa kaydırarak daha yüksek bir faiz ve gelir
düzeyinde yeni bir dengenin oluşmasına neden olacaktır. Reel para miktarı değişmezken
toplam talep eğrisi de maliye politikası çarpanına bağlı olarak sağa kayacaktır. Para po-
litikası ile de benzer bir sonuç ortaya çıkabilir. Merkez Bankasının para arzını arttırması
hâlinde, verili fiyat düzeyinde reel para miktarı artacak, faiz oranları düşecek ve denge ge-
lir düzeyi artacaktır. Dolayısıyla para arzındaki artış da talep eğrisini sağa kaydırmaktadır.
Uygulanan maliye ve para politikaları dışında ekonomideki bazı değişmeler de toplam
talebin kaymasına neden olabilir. Örneğin, kredi kartı kullanımının yaygınlık kazanması,
işlem güdüsüyle para talebini azaltır. Para talebindeki düşüş (LM eğrisinin sağa kayması)
faiz oranlarını düşüreceğinden, yatırımlar ve dolayısıyla gelir düzeyi artar.
Bütün bu açıklamalar belirli varsayımlar altında yapılmakta ve diğer koşullarda bir
değişme olmazken ortaya çıkacak sonuçları göstermektedir. Örneğin, kamu harcamala-
rındaki artış, verili fiyat düzeyi ve faiz oranlarında talep eğrisini sağa kaydırmaktadır. An-
cak, kamu harcamalarındaki artışın fiyat düzeyi ve faiz oranlarını da arttırması hâlinde
beklenen toplam talep artışı olmayacaktır. Benzer şekilde, kredi kartı kullanımındaki ar-
tışın yarattığı talep artışı fiyat düzeyinde de artışa neden olursa LM eğrisi sola kayacak ve
beklenen gelir düzeyi artışı gerçekleşmiyecektir.
Toplam Arz Eğrisi

Toplam Arz Eğrisi: Firmaların, Toplam arz eğrisi, verili her fiyat düzeyinde firmaların arz etmek istedikleri toplam çıktı
verili her fiyat düzeyinde, arz
etmek istedikleri toplam çıktı
miktarını gösterir. Normal bir ekonomik işleyişte arz eğrisi pozitif eğimlidir. Çıktı artar-
miktarını gösteren eğridir. ken istihdam artacağından iş gücü maliyetleri de artar. Bu yüzden de çıktı miktarının art-
ması fiyat düzeyindeki artışla beraber gerçekleşir. Ancak ekonominin içinde bulunduğu
koşullara göre bu durum değişebilir. Keynesyen durumda toplam arz eğrisi yatay eksene
paralel iken, klasik durumda toplam arz eğrisi dikey eksene paraleldir.
Keynesyen Toplam Arz Eğrisi

Keynesyen Toplam Arz Eğrisi: Keynesyen toplam arz eğrisinin yatay eksene paralel olması, mevcut fiyat düzeyinde ta-
Ekonomi ciddi bir durgunluk
içerisinde iken mevcut fiyat lep edilen bütün malların firmalar tarafından arz edileceği anlamına gelir. Diğer bir deyiş-
düzeyinde talep edilen bütün le, arzedilen mal miktarındaki artış fiyatları arttırmamaktadır. Çünkü, Keynes’e göre ücret
malların firmalar tarafından arz
edileceğini gösteren yatay toplam
ve fiyatlar katı olduğundan, durgunluk döneminde işsizlik kalıcı olmaktadır. Bu durumda,
arz eğrisidir. cari ücret düzeyinden çalışmaya hazır iş gücü ile beraber üretilen ek malları cari fiyatlar-
dan satmaya hazır firmalar da bulunmaktadır. Firmaların üretim düzeyindeki değişmeler
ortalama maliyetleri etkilememektedir. Böylece firmalar cari fiyat düzeyinde talep edilen
malların tamamını arz etmektedirler. Sonuç olarak, Keynesyen arz eğrisinin geçerli olması
(yatay eksene paralel olması) durumunda toplam talepteki bir artış fiyat düzeyini etkile-
meden üretimi ve istihdamı arttırmaktadır.
Klasik Toplam Arz Eğrisi

Klasik toplam arz eğrisinin yatay eksene dik olması, fiyat düzeyi ne olursa olsun, aynı Klasik Toplam Arz Eğrisi:
Tam istihdam düzeyinde fiyat
miktarda mal üretileceği anlamına gelir. Diğer bir deyişle, talep artışı arz düzeyini et- ne olursa olsun aynı miktarda
kilemeden sadece fiyatları arttırmaktadır. Buradaki varsayım, ekonominin tam istihdam mal üretileceğini gösteren dikey
düzeyinde olması ve tam istihdamın devam ettirilmesi için fiyat düzeyi ve üretim mali- toplam arz eğrisidir.
yetinin aynı oranda değişmesidir. Klasiklerin tam istihdam varsayımı geçerli olduğunda,
talep artışı firmaların birbirleriyle rekabet ederek daha fazla iş gücü talep etmesi sonucu-
nu doğurabilir. Ancak ekonomide atıl iş gücü olmadığından, daha fazla iş gücü istihdam
edemeyeceklerdir. Bu rekabet sonucunda ücretler ve dolayısıyla fiyatlar artacak, ancak
üretim miktarı değişmeyecektir.
Toplam Arz Eğrisinin Orta Alanı

Keynesyen ve klasik arz eğrileri bir ekonomideki aşırı uçları ifade etmektedir ve istisnai Toplam Arz Eğrisinin Orta
durumlardır. Toplam arz eğrisinin orta alanında ise arz eğrisi, belirli bir kapasiteden Alanı: Ekonomi tam istihdama
yaklaşırken fiyatlarla üretilen mal
sonra artan marjinal maliyetler nedeniyle, genellikle pozitif eğimlidir. Bu durumda talep- miktarı arasında pozitif bir ilişki
teki artışı karşılamak için firmaların iş gücü talebi artar. Bu artışın bir kısmı ücretlere ve olduğunu gösteren toplam arz
eğrisidir.
dolayısıyla fiyatlara yansır. Sonuç olarak talepteki artışın bir kısmı arz artışına, bir kısmı
da fiyat düzeyine yansır.
Arz eğrisinin konumu, talepteki artışın üretimi ne kadar etkileyeceğini belirler. Key-
nesyen varsayımlar altında talep artışının tamamı üretime yansırken klasik varsayımlar
altında tamamı fiyat düzeyine yansır. Bu iki istisnai durum dışında ise talepteki artışın
bir kısmı üretime yansırken bir kısmı da fiyat düzeyine yansır. Buradaki nedensellik talep
artışından fiyatlara, fiyatlardan da arza doğrudur. Diğer bir deyişle, fiyatlar talep değişme-
lerinden, arz ise fiyat değişmelerinden etkilenir. Ancak, fiyatlar sadece talep değişmelerin-
den etkilenmez. Talep dışındaki herhangi bir nedenle de fiyatlarda değişmeler olabilir ve
arz etkilenebilir. Örneğin, üretim sürecinde kullanılan bir girdi fiyatının artması sonucu
arz eğrisi sola kayacaktır. Bu durumda üretim maliyeti artacak ve talebin konumuna göre
daha yüksek fiyattan daha az miktarda üretim gerçekleşecektir.
Şekil 1.4
Toplam Arz Eğrisinin
Üç Alanı
Yatay eksendeki 0Y1
arası Keynesyen alan,
Y1Y2 arası orta alan ve
Y2 noktasındaki dikey
doğru klasik alanı
göstermektedir.
Nominal fiyat şokları olarak ifade edilen girdi fiyatlarında ve döviz kurundaki değiş-
meler talepteki değişmelerle ilgili değildir. Ancak nominal fiyat şokları üretim maliyet-
lerini ve dolayısıyla çıktı miktarını etkiler. Bu etki arz eğrisinin konumuna göre değişir.
Örneğin, döviz kurunun artması (yerli paranın yabancı para karşısında değer kaybetmesi
durumunda) ithal edilen malların fiyatlarını arttıracaktır. Toplam arz eğrisi yatay eksene
paralel ise bu durumda toplam arz eğrisi yukarı doğru kayacak, üretim miktarı değiş-
mese bile fiyatlar artacaktır. Benzer şekilde akaryakıt fiyatlarının veya ücretlerin artması
hâlinde, üretim maliyetleri artacağından, yine arz eğrisi yukarı doğru kayacaktır.
Arz eğrisinin talepten bağımsız olarak değişmesinin diğer bir nedeni üretim kapasi-
tesindeki artışlardır. Teknolojik gelişmeler, emek ve sermayeden oluşan üretim faktörleri,
kurumsal değişmeler ve değişik düzenlemeler üretim kapasitesini etkileyebilir. Söz konu-
su nedenlerin olumlu etkisiyle üretim kapasitesinin artması durumunda, dikey toplam arz
eğrisi sağa kayar. Yani, aynı fiyat düzeyinde üretim miktarı artar.
Toplam arz ve toplam talep eğrilerinin fiyat düzeyi 10 ve çıktı düzeyi 100 olacak şekilde bir
3 denge noktasında kesiştiğini varsayınız. Fiyatların 5’e düşmesi ve 15’e çıkması hâlinde denge
noktalarının nasıl oluşacağını açıklayınız.
DEĞİŞİK ARZ VARSAYIMLARI ALTINDA MALİYE VE PARA

POLİTİKALARI
Bir ekonomide denge, toplam arz ve toplam talebin eşit olduğu, yani toplam arz ve toplam
talep eğrilerinin kesiştiği noktada gerçekleşir. Diğer bir deyişle, ekonomik denge duru-
munda satılmayan mal ya da karşılanmayan talep olmayacaktır. Ekonomik dengesizlik
ise işsizlik veya enflasyon anlamına gelmektedir. Bu sorunların yaşanmaması için doğru
politikaların uygulanması gerekir. Ekonomik istikrar amacıyla uygulanan talep yönetimi
politikalarının etkisi arz eğrisinin konumuna bağlı olarak değişecektir. Uygulanacak ma-
liye ve para politikalarının milli gelir ve fiyat düzeyi üzerindeki etkisi, toplam arz eğrisinin
üç alanı için aşağıda incelenmektedir.
Keynesyen Alanda Maliye ve Para Politikaları

Keynes’in temel yaklaşımı ekonominin tam istihdamın altında olduğu, dolayısıyla kulla-
nılmayan (atıl) bir kapasitenin mevcut olduğu varsayımına dayanmaktadır. 1929 yılında
yaşanan büyük bunalımı ifade eden bu varsayımın geçerli olması hâlinde, talebin arttı-
rılması ile fiyatlar değişmeden toplam çıktıyı arttırmak mümkündür. Çünkü Keynesyen
alanda verili fiyat düzeyinde atıl üretim kapasitesi bulunmaktadır.
Şekil 1.5’te Keynesyen alanda genişletici politikaların etkisi gösterilmektedir. Şekil
1.5’te görüldüğü gibi, tam istihdam gelir düzeyi Ye, bu çıktı düzeyindeki fiyat düzeyi ise Pe
olsun. Y0, tam istihdamın altındaki bir dengeyi temsil etmektedir. Bu durumda Keynes ta-
rafından yapılan öneri, devletin kamu harcamalarını arttırarak talebi arttırmasıdır. Kamu
harcamalarının artması sonucunda talep eğrisi AD0’dan ADe’ye kayacak ve hedeflenen
tam istihdam çıktı ve gelir düzeyine (Ee) ulaşılacaktır. Çıktı düzeyindeki bu artış fiyatlara
yansımamaktadır. Firmalar Pe fiyat düzeyinde daha fazla mal arzetmeye hazır iken kamu
harcamaları ile artan toplam talep fiyatları etkilememekte, sadece çıktı ve istihdam art-
maktadır.
Şekil 1.5
Keynesyen
Alanda Genişletici
Politikaların Etkisi
Bu alanda toplam
talep arttığında
gelir artmakta,
ancak fiyat düzeyi
değişmemektedir.
Keynesyen varsayımlar altında para arzındaki artış da benzer bir sonuç yaratacaktır.
Toplam arz eğrisi yatay ise fiyatlar değişmediğinden, para arzının artmasıyla reel para
miktarı artmakta, faizler düşmekte ve buna bağlı olarak yatırımlar ve dolayısıyla toplam
talep artmaktadır. Burada bu sonuçların ortaya çıkmasının ancak dışlama etkisi olmaması
hâlinde mümkün olabileceği dikkate alınmalıdır.
Klasik Alanda Maliye ve Para Politikaları

Klasik varsayımlar altında ise ekonomi tam istihdamda dengede olduğu için toplam arz
eğrisi diktir. Buna göre fiyat ne olursa olsun toplam arz değişmeyecektir. Şekil 1.6’da bu
durum gösterilmektedir. Şekil 1.6’da görüldüğü gibi tam istihdam düzeyindeki denge (Ee)
noktasında fiyat düzeyi Pe ve çıktı düzeyi Ye’dir. Kamu harcamalarındaki artış nedeniyle
talebin artması durumunda, ekonomi tam istihdam koşullarında bulunduğu için firmalar
ek istihdam yaratamayacakları için arz artmamakta, kamu harcamaları artışı sadece fiyat-
ları P1 düzeyine yükseltmektedir.
Şekil 1.6
Klasik Alanda
Genişletici
Bu alanda meydana
gelen bir toplam
talep artışı fiyat
düzeyini yükseltmekte,
ancak üretimde ve
dolayısıyla gelir
düzeyinde herhangi
bir artış meydana
getirmemektedir.
Diğer bir deyişle, firmaların emek taleplerinin artması hâlinde, üretim maliyetleri
yükseleceğinden fiyatlar da yükselecek ve reel para miktarı düşecektir. Benzer bir analizi
para arzı artışı ile de yapmak mümkündür. Para arzı arttığında, klasik varsayımların ge-
çerli olması hâlinde toplam arz eğrisi dik olduğundan, ortaya çıkan fiyat artışı reel para
miktarını düşürecektir. Reel para miktarı düştüğünde ise faizler artacağından yatırımlar
azalacak ve toplam talep yeniden azalarak eski düzeyine gelecektir. Bu durumda kamu
harcamaları ile artan talep özel yatırımları dışlamış olmaktadır. Sonuç olarak klasik arz
eğrisinin geçerli olması hâlinde maliye ve para politikalarıyla çıktı ve reel gelir düzeyini
arttırmak mümkün olmamaktadır. Uygulanan genişletici maliye veya para politikaları sa-
dece fiyat düzeyini yükseltmekte, çıktı ve reel gelir düzeyi aynı kalmaktadır.
Orta Alanda Maliye ve Para Politikaları

Keynesyen ve klasik yaklaşımın önerdiği aşırı uçlar dışında, tam istihdamın altında ancak
ona yakın bir orta alandan söz etmek de mümkündür. Bu alanda ortaya çıkan talep artı-
şının bir kısmı fiyatlara yansırken bir kısmı da çıktı ve gelir düzeyini arttırmaktadır. Şekil
1.7’de orta alanda genişletici politikaların etkisi gösterilmektedir. Şekil 1.7’de görüldüğü
gibi başlangıçta tam istihdamın altındaki bir denge noktasında (E0) kamu harcamalarının
artması hâlinde talep artmakta, ancak toplam talep kamu harcamaları kadar artmamak-
tadır. Çünkü, talep artışı sonucu artan fiyatlar sonucu azalan reel para miktarı nedeniyle
faizler artmakta ve yatırımlar azalarak toplam talepte bir miktar düşüş ortaya çıkmaktadır.
Dolayısıyla klasik varsayımlarda olduğu gibi tam dışlama olmasa da kısmi bir dışlama
etkisi ortaya çıkmaktadır. Tam istihdam denge noktasına Ee’de ulaşılmış olmaktadır.
Şekil 1.7
Orta Alanda P
Genişletici
Bu alanda meydana AS
gelen toplam talep
artışının bir kısmı Ee
fiyatlara, bir kısmı P1
ise gelir düzeyine E1
P0
yansımaktadır.
E0
AD2
Y AD1
0 Y0 Ye Y1 Y
Fiyatlar genel düzeyinin artması ise değişik nedenlerle ortaya çıkabilir. Toplam talep
artışı ile beraber firmaların emek talebi artar. Ancak yeterli miktarda nitelikli eleman bu-
lunamayabilir. Daha az verimli işçi ve üretim araçlarının kullanımı verimliliği düşürebilir.
Diğer yandan artan emek talebi, nitelikli iş gücü arasındaki rekabeti arttırarak ücretleri ve
dolayısıyla üretim maliyetlerini arttırabilir. Buna benzer olarak üretimde bazı darboğazla-
rın ortaya çıkması, talebin bir kısmı karşılanamadığından fiyat artışlarına neden olabilir.
Yukarıda üç farklı toplam arz eğrisinden söz edildi. Bu varsayımlardan hangisinin ger-
çekçi olduğuna dair tartışmalar vardır. Öncelikle ekonomilerin durumları farklı olabilir.
Örneğin, bazı ekonomilerde tam istihdam varsayımları geçerli iken başka bir ekonomi atıl
kapasite ile çalışıyor olabilir. Yeterince eğitimli ve nitelikle iş gücü olmayabilir. Üretim için
gerekli girdi yeterli olmayabilir.
Diğer yandan ekonomistlerin kısa ve uzun döneme ilişkin bakış açıları da önemlidir.
Kısa dönemde Keynesyen varsayımlar geçerli iken uzun dönemde klasik varsayımların
geçerli olduğuna ilişkin genel bir kabul vardır. Kısa dönemde fiyatlar fazla esnek olmadı-
ğından, talep arttırıcı politikalar çıktı ve gelire yansıyabilir. Ancak uzun dönemde fiyatla-
rın uyarlanması için yeterli zaman olduğundan, talep arttırıcı politikalar zaman içerisinde
fiyatlara yansıyarak çıktı düzeyini beklenen ölçüde arttırmayabilir.
Sonuç olarak, kısa dönemde arz eğrisinin pozitif eğimli, uzun dönemde ise dikey ol-
duğuna dair genel bir kabul vardır. Kısa dönemde pozitif eğimli olmasının nedeni ise
piyasada uyum sürecini yavaşlatan, bazı piyasa aksaklıklarıdır.
Beklentiler ve Toplam Arz Eğrisi

Ekonomik aktörlerin davranışını belirleyen etkenler sadece mevcut koşullar değildir.
Geleceğe yönelik olumlu ve olumsuz beklentiler de kişi ve firmaların davranışını etkiler.
Örneğin, tüketim sadece elde edilen gelirden değil, gelecekte elde edilmesi beklenen ge-
lirden de etkilenir. Diğer yandan cari dönemdeki fiyat düzeyi kadar geleceğe yönelik fiyat
bekleyişleri de tüketim, yatırım ve ücret talepleri gibi davranışları etkiler.
Toplam arz açısından önemli bir konu enflasyon beklentilerdir. Firmalar ürettikleri
malların fiyatlarını belirlerken ya da işçiler ücret talep ederken bu beklentileri dikkate
alırlar. Kısa dönemde toplam arz eğrisi belirli bir enflasyon oranına göre çizilmektedir.
Enflasyon oranının değişmesi hâlinde toplam arz eğrisinin konumu da değişecektir. Eğer
enflasyon beklentisi sabit ise toplam arz eğrisi yatay konuma yakındır ve kısa dönemde
üretimde meydana gelen değişmeler fiyatları fazla etkilemez. Uzun dönemde enflasyonun
sabit kalması hâlinde beklenen enflasyonla gerçekleşen enflasyon birbirine eşit olacağın-
dan uzun dönem toplam arz eğrisi dikey olacaktır. Bu durumda enflasyon ile üretim ara-
sında bir değiş tokuş ilişkisi olmayacağından toplam talepteki bir artış üretim ve istihdamı
etkilemeyecek, sadece fiyatları arttıracaktır.
Fiyat beklentilerinin toplam arzda dalgalanma yaratmasına ilişkin değişik yaklaşımlar
vardır. Ücret ve fiyatların esnek olmadığını savunan çağdaş Keynesyen görüşe göre, ücret ve
fiyatlardaki uyumun zaman alması nedeniyle arz eğrisi pozitif eğimlidir. Friedman’ın uyum-
lu beklentiler görüşüne göre ise parasal aldanma nedeniyle yanlış bir algılama sonucu emek
arz ve talebi artmakta ve fiyatlar uyarlanıncaya kadar toplam arz eğrisi pozitif olmaktadır.
Çünkü beklenen ve gerçekleşen enflasyon arasında farklılık vardır ve bu farkın ortadan kalk-
ması (beklenen enflasyonun gerçekleşen enflasyona uyum sağlaması) zaman almaktadır.
Rasyonel beklentiler durumunda ise ekonomik aktörler doğru tahmin yapmakta ve
beklenen enflasyon ile gerçekleşen enflasyon birbirine eşit olmaktadır. Bu görüşe göre,
kısa dönemde bile talepte meydana gelen bir artış üretim ve istihdamı etkilemeyecek ve
işsizlik her zaman doğal işsizlik düzeyinde kalacaktır. Çünkü, talep artışı sonucu beklenen
enflasyon oranı değişiyorsa ve beklenen enflasyon gerçekleşen enflasyona eşit ise parasal
ücretlerdeki artış doğru tahmin edilen enflasyon oranında olacağından reel ücretler de-
ğişmeyecektir. Rasyonel beklentilere göre hükümetin beklenmeyen talep artışı yaratması
sonucunda üretim etkilenebilir. Ancak doğru tahmin yapan ekonomik aktörler bu politi-
kayı da tahmin edebileceklerinden sonuç değişmeyecektir.
Gerçek hayat kısa dönemde rasyonel beklentilerin çok da doğru olmadığını göster-
mektedir. Beklenen ve gerçekleşen enflasyon her zaman aynı olmayabilmektedir. Bu yüz-
den de özellikle kısa dönemde maliye ve para politikaları üretim ve istihdam üzerinde etki
yaratmaktadır. Deneyimler, toplam arz eğrisinin kısa dönemde pozitif, uzun dönemde ise
dikey olduğunu göstermektedir.
Neo-klasik Keynesyen sentez adıyla tanımlanan ve neo-klasik ve Keynesyen yaklaşımları

uzlaştırmaya çalışan görüşe göre, iki yaklaşım arasındaki fark bir zaman sorunudur. Kısa
dönemde Keynesyen varsayımlar, uzun dönemde ise neo-klasik varsayımlar geçerlidir.
Toplam arz eğrisinin üç alanını dikkate alarak, kamu harcamalarındaki bir artışın etkisini
açıklayınız. Beklentiler konusundaki varsayımlar toplam arz eğrisinin eğimini nasıl etkiler? 4
Özet
Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde meydana gelen elde daha fazla para tutmak isterler. Gelir düzeyi ve
1 değişikliklerin gelir düzeyinde nasıl bir etki yarattığını faiz oranları bileşimlerini gösteren LM eğrisi para pi-
açıklamak yasasındaki denge noktalarını gösterir. Mal piyasasını
Bir ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin bir bö- temsil eden IS ve para piyasasını temsil eden LM bera-
lümü devlet tarafından kamu hizmeti vermek veya ber ele alındığında, yani mal ve para piyasalarında eş
kamu yatırımı yapmak amacıyla satın alınır. Kamu anlı denge olması hâlinde çarpan değeri daha küçük-
harcamalarında ortaya çıkan artış toplam talebi art- tür. Çünkü, harcamalarda meydana gelen artış gelir
tırmakta, vergiler ise toplam talebi düşürmektedir. düzeyini arttırırken artan gelir dolayısıyla faizler artar
Kamu harcamalarındaki T1’lik bir artış, gayri safi ve yatırımlarda meydana gelen azalma gelir düzeyini
milli hasılanın denge değerinde (1/1 – c) kadarlık bir düşürür. Bundan dolayı da mal ve para piyasalarının
artış meydana getirmektedir. Bazı kamu harcamaları eş anlı dengesinde çarpan değeri en fazla Keynesyen
ise transfer niteliğindedir ve bu harcamalardaki T1’lik çarpan kadar olur. Bu da likidite tuzağı durumunda
bir artış milli gelirde (c/1 – c) kadar artışa yol açar. Ge- olduğu gibi LM eğrisinin yatay olması durumunda
lirden bağımsız olarak alınan vergilerdeki T1’lilk bir olur. Bu durumda, artan kamu harcamaları faizi etki-
artış milli gelirde (c/1 – c) kadar azalışa yol açar. Gelire lemeyip tamamı milli gelir artışına yansır.
bağlı olarak alınan vergiler ise çarpan değerini düşü-
rerek, harcamaların milli gelir üzerindeki pozitif etki- Toplam talepte ve toplam arzda değişiklik yaratan
sini düşürür ve çarpan değeri [1/1 – c(1 – t)] biçimini 3 faktörlerin neler olduğunu değerlendirmek
alır. Dışa açık ekonomiler başka ülkelere mal satar ve Toplam talep eğrisi, bir ekonomide mal ve para piya-
başka ülkelerden mal satın alırlar. Bir ülkenin ihracatı, salarının eş anlı olarak dengede olduğu fiyat düzeyi
mal sattığı ülkenin geliri ile doğrudan bağlantılıdır. İt- ve çıktı miktarı bileşimlerini gösterir. Toplam talep
halatı ise kendi gelirine bağlıdır ve bir ülkede gelir art- eğrisi negatif eğimlidir. Toplam arz eğrisi, verili her
tıkça dışarıdan daha fazla mal satın alır. Bu durumda fiyat düzeyinde firmaların arz etmek istedikleri top-
uygulanan maliye politikaları milli hasılanın parasal lam çıktı miktarını gösterir ve normal bir ekonomik
değerini etkilerken bunun sonucunda dış ticaret açığı işleyişte arz eğrisi pozitif eğimlidir. Toplam talep
etkilenir. Ülkenin geliri artarken marjinal ithalat eğili- eğrisinin negatif eğimli olması üç nedenle açıklanır.
mine (m) bağlı olarak ithalat da artar ve bu durumda Refah etkisi, fiyat düzeyinin düşmesiyle para ve di-
çarpan değeri [1/1 – c(1 – t) + m] biçimini alır. Bu ğer varlıkları elinde tutan bireylerin kendilerini daha
çarpan değeri ithalatın olmadığı çarpan değerinden zengin hissederek daha fazla harcama yapacaklarını
daha küçüktür. Yani açık ekonomilerde kamu harca- ifade eder. Uluslararası etki, yurt içi fiyatlarla diğer
malarındaki artış, milli geliri kapalı ekonomilerdekine ülke fiyatlarının nispi değişmelerine ilişkindir. Döviz
göre daha az arttırır. kuru sabit iken, fiyat düzeyinin düşmesi hâlinde yur-
tiçi malların fiyatları diğer ülke mallarının fiyatlarına
Bir ekonomide mal piyasası yanında para piyasası göre ucuzlamış olur. Tersine yabancı ülke malları da
2 da dikkate alındığında çarpan mekanizmasının nasıl nispi olarak daha pahalı hâle gelir. Bu durumda, fiyat
etkilendiğini açıklamak düzeyi düşen ülkenin ihracatı artar ve ithalatı azalır.
Para piyasası, denge gelir düzeyinin belirleyicilerin- Faiz etkisi ise para arzının değişmediği varsayımı al-
den biridir. Faiz oranı, para arzı ve para talebinden tında fiyat düzeyinin düşmesi hâlinde reel para arzı-
doğrudan etkilenmektedir. Para piyasasının temel un- nın artmasıyla ilgilidir. Reel para arzının artması so-
surlarından biri para talebidir. Para talebi gelirin ve nucu faiz oranları düşeceğinden, yatırım harcamaları
faiz oranının fonksiyonu olarak ifade edilir. Faiz oranı ve dolayısıyla toplam talep artacaktır. Uygulanan ma-
arttıkça paraya olan talebin azaldığı varsayılır. Çün- liye ve para politikaları dışında da ekonomideki bazı
kü, parayı elde tutmanın fırsat maliyeti faiz geliridir. değişmeler toplam talebin kaymasına neden olabilir
Yani, parayı elde tutmak bireyleri faiz gelirinden yok- (örneğin, kredi kartı kullanımının yaygınlık kazan-
sun bırakır. Diğer yandan, mal ve hizmet satın almak ması gibi). Toplam arz eğrisinin pozitif eğimli olması
için bireyler elde para tutmak isterler. Bu yüzden de belirli bir üretim kapasitesinden sonra artan marjinal
gelir arttıkça, bireyler mal ve hizmet satın almak için maliyetlerden kaynaklanır. Bu durumda talepteki ar-
tışın bir kısmı arz artışına, bir kısmı da fiyat düzeyine
yansır. Ancak, fiyatlar sadece talep değişmelerinden
etkilenmez. Talep dışındaki herhangi bir nedenle de
fiyatlarda değişmeler olabilir ve arz etkilenebilir.
Toplam arz eğrisinin durumuna göre maliye ve para

4 politikalarının üretim ve fiyat düzeyleri üzerindeki
etkilerinin neler olduğunu analiz etmek
Ekonomik istikrar amacıyla uygulanan talep yöne-
timi politikalarının etkisi arz eğrisinin konumuna
bağlı olarak değişecektir. Uygulanacak maliye ve para
politikalarının milli gelir ve fiyat düzeyi üzerindeki
etkisi, toplam arz eğrisinin üç alanında farklılaşmak-
tadır. Keynesyen alanda kamu harcamaları ile artan
toplam talep fiyatları etkilememekte, sadece çıktı ve
istihdam artmaktadır. Keynesyen varsayımlar altında
para arzındaki artış da benzer bir sonuç yaratacaktır.
Ancak bu sonuçların ortaya çıkmasının dışlama etkisi
olmaması hâlinde mümkün olabileceği dikkate alın-
malıdır. Klasik varsayımlar altında ise ekonomi tam
istihdamda dengede olduğu için toplam arz eğrisi dik-
tir. Buna göre fiyat ne olursa olsun toplam arz değiş-
meyecektir. Keynesyen ve klasik yaklaşımın önerdiği
aşırı uçlar dışında, tam istihdamın altında, ancak ona
yakın bir orta alandan söz etmek de mümkündür. Bu
alanda ortaya çıkan talep artışının bir kısmı fiyatlara
yansırken bir kısmı da çıktı ve gelir düzeyini arttır-
maktadır.
Kendimizi Sınayalım
1. Dışa kapalı bir ekonomide vergiler otonom ve marjinal 5. IS eğrisinin tanımıyla ilgili aşağıdakilerden hangisi doğ-
tüketim eğilimi (c) 0.8 ise, kamu yatırım harcamalarındaki rudur?
100 milyarlık bir artış milli gelirde ne kadarlık bir artış sağlar? a. Planlanan harcamaların gelire eşit olduğu faiz oranı
a. 80 ve çıktı düzeyi bileşimlerini gösteren eğridir.
b. 100 b. Faiz oranı ve çıktı düzeyinin eşit olduğu planlanan
c. 500 harcama ve gelir düzeyi bileşimlerini gösteren eğridir.
d. 800 c. Reel para talebinin para arzına eşit olduğu faiz oranı
e. 1000 ve çıktı düzeyi bileşimlerini gösteren eğridir.
d. Faiz oranı ve çıktı düzeyinin eşit olduğu reel para tale-
2. Vergilerin gelire bağlı olduğu açık bir ekonomide kamu har- bi ve para arzı bileşim bileşimlerini gösteren eğridir.
camalarının çarpan değeri aşağıdakilerden hangisi ile ölçülür? e. Reel para talebinin planlanan harcamalara eşit olduğu
1 faiz oranı ve çıktı düzeyi bileşimlerini gösteren eğridir.
a.
1− c(1− t)
1 6. Toplam talep eğrisinin türetildiği model aşağıdakilerden
b.
1− c + m hangisidir?
1 a. Keynesyen model
c.
1− c(1− t) + m b. Klasik model
c c. Orta alan modeli
d.
1− c(1− t) + m d. IS-LM modeli
c e. Genel denge modeli
e.
1− c(1− t)
7. Fiyat düzeyinin düşmesi sonucu finansal varlıkların reel
3. Vergilerin otonom ve marjinal tüketim eğiliminin 0.75
değerindeki artış nedeniyle talepte meydana gelen artışı ifade
olduğu kapalı bir ekonomide eşit miktarda bir vergi artışı ile
eden kavram aşağıdakilerden hangisidir?
finanse edilen 10 milyarlık kamu harcaması milli gelir üze-
a. İkame etkisi
rinde kaç milyarlık bir artış yaratır?
b. Refah etkisi
a. 7.5
c. Gelir etkisi
b. 10
d. Finansal etki
c. 15
e. Fiyat etkisi
d. 22.5
e. 32.5
8. Toplam arz eğrisinin eğiminin pozitif olduğu alan aşağı-
dakilerden hangisidir?
4. Vergilerin gelire bağlı olduğu kapalı bir ekonomide
a. Keynesyen alan
transfer harcamalarının milli gelir üzerindeki etkisini ölçme-
b. Klasik alan
de kullanılan formül aşağıdakilerden hangisidir?
_ c. Orta alan
1
a. ΔY = ΔTr0 d. Yatay alan
1− c(1− t) e. Dikey alan
_
b. ΔY 1
= ΔTr0
1− c(1− t) + m 9. Toplam arz eğrisinin klasik alanında toplam arz eğrisinin
_
c. ΔY c sağa kaymasına neden olan değişiklik aşağıdakilerden hangisidir?
= ΔTr0
1− c(1− t) + m a. Gelir düzeyindeki artış
_ b. Gelir düzeyindeki azalış
d. ΔY c
= ΔTr0
1− c + m c. Üretim kapasitesindeki artış
_
c d. Üretim kapasitesindeki azalış
e. ΔY = ΔTr0 e. Fiyat düzeyindeki artış
1− c(1− t)
Yaşamın İçinden
10. Gerçekleşen enflasyonun beklenen enflasyona eşit ol-
ması hâlinde arz eğrisinin konumu ile ilgili aşağıdakilerden TALEP ARTTI, OTOMOBİL ÜRETİMİ GERİLEDİ
hangisi doğrudur? İç pazarda artan talebe rağmen, ihracattaki azalışla oto-
a. Kısa dönem arz eğrisi yataydır. mobil üretimi yüzde 6 geriledi.
b. Kısa dönem arz eğrisi pozitifdir. İSTANBUL - Otomotiv pazarında Mayıs ayında iç talep se-
c. Uzun dönem arz eğrisi yataydır. çim sonrası satışlara vergi veya fiyat artışı gelebileceği yönün-
d. Uzun dönem arz eğrisi dikeydir. deki spekülasyonlarla yeniden hareketlenirken, ihracattaki
e. Uzun dönem arz eğrisi pozitif eğimlidir. azalış üretimi olumsuz etkiledi ve otomobil üretimi yüzde 6
geriledi.
Otomotiv sanayi üretimi, ihracattaki azalışın yarattığı bas-
kıyla Mayıs ayında geçen yılın aynı dönemine göre değişim
göstermeyerek 98,085 adet oldu.
Otomotiv Sanayii Derneği’nin (OSD) Mayıs ayı üretim, ihra-
cat ve pazar verilerine ilişkin açıklamasında, “Mayıs 2011’de
toplam üretimin değişmediği, otomobil üretiminin ise yüzde
6 gerilediği görülüyor. İç pazardaki talep artışına rağmen top-
lam ihracatta yüzde 6 ve özellikle otomobil ihracatındaki yüz-
de 27 gerileme üretime olumsuz etki yapmaktadır” denildi.
Toplam ihracat Mayıs ayında bir önceki yılın aynı ayına göre
yüzde 6 gerileyerek 63,016 adet olurken, otomobil ihracatı
yüzde 27 azalarak 30,555 adet olarak gerçekleşti.
Toplam pazar Mayıs ayında yüzde 38 artışla 84,862 adet olur-
ken açıklamada, “Bu durum, seçim sonrasında gerçekleşmesi
beklenen vergi ve fiyat artışı ile ilgili spekülasyonlara bağlı
olarak talebin öne çekilmesiyle birlikte Mayıs ayında satışla-
rın tekrar hareketlendiğini göstermektedir” denildi.
Pazar Nisan ayında bir önceki yıla göre yüzde 43 artışla
81,879 adet olmuştu. Otomotiv pazarında aylık artış Mayıs
ayında böylelikle yüzde 3.64 olarak gerçekleşti. Otomobil sa-
tışları Mayıs ayında yüzde 39 artışla 56,302 adet oldu.
Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25222030/10 Haziran

2011
Okuma Parçası
YENİDEN KEYNES varlığı) söyleyerek, klasik iktisattın bu tür sorunlar için reçe-
Ö. Faruk ÇOLAK te olarak sunduğu fiyat mekanizması ve esnekliklerle çözüle-
Dünya gazetesi gibi iş dünyasına seslenen bir ekonomi ga- meyeceğini ortaya koydu. Keynes özellikle spekülatif amaçlı
zetesinde köşe yazısı olarak güncel konular dururken, iktisat para talebinin artması nedeni ile ekonomilerde likidite bollu-
teorisinin en önemli isimlerinden birisini, hoca neden yazı ğuna rağmen, merkez bankalarının para politikasının etkisiz
konusu yapar diye düşünüyor olabilirsiniz. Bunun iki nedeni kalabileceğini, yani düşük faize rağmen yatırımların artma-
var: İlki bu yıl John Maynard Keynes’in en önemli kitabı olan yabileceğini (likidite tuzağı) ilk söyleyen kişi oldu. Keynes
İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi’nin (General Theory ekonomiye böyle bir durumda devletin müdahale etmesini,
of Employment, Interest and Money) yayınlanışının 75. yıl yani maliye politikası araçlarını kullanarak kamu harcama-
dönemi. Keynes 1936 yılında yayınladığı bu kitapla egemen larını artırması gerektiğini yazdı. Nitekim ABD Başkanı Ro-
iktisat teorisi olan klasik (neo-klasik) teorinin gücünü büyük osevelt 1932 yılında aldığı “ New Deal” kararlarını Keynes’in
ölçüde yok etmiş, ve bir çoklarınca ifade edilen bir devri- bu düşüncelerine göre şekillendirdi.
min (Keynes Devrimi) yolunu açmıştır. İkinci neden ise The Yazdıklarımız Keynes’in 1929 krizi için koyduğu teşhisler ve
Economist Dergisi tarafından 50 meşhur iktisatçı ile yapılan çözümlerdi. Ancak dikkat edersiniz, Keynes tanımladığı so-
“geçtiğimiz on yılda etkili olan iktisatçılar” anketinde FED runlar ve çözümler 2008 krizi içinde büyük ölçüde geçerlilik
Başkanı Ben Bernanke’nin ardından Keynes’in ikinci sırayı göstermektedir.
almasıdır. Keynes kapitalizmin kurallar ve kulvara sahip bir sistem ol-
Ölümünün ardından (1946) 65 yıl geçmesine rağmen hâlâ duğunu gösterdi. Ona göre bu kuralların ve kulvarın sınırlar
iktisat politikaları güncelliğini koruyan, hatta hakkında da gerektiğinde devletin müdahalesi ile çizilebilir. 2008 kri-
“Çağdaş Keynes” başlıkları atılan bu iktisatçı kimdir? Ne yap- zi sonrası hükümetlerin ekonomilere yaptığı müdahalelerin
tı da ağırlığını korumaya devam ediyor? altındaki gerçek burada gizlidir. Keynes’i çağdaş yapan da
John Maynard Keynes 5 Haziran 1883 de Cambridge’de doğ- budur.
du. Babası John Neville Keynes, Sir unvanı taşıyan, felsefe ve
iktisatta yöntem üzerine çalışan bir akademisyendi. Keynes’de Kaynak: DÜNYA GAZETESİ, 18 ŞUBAT 2011
babasının yolunda gitmek için sıkı bir eğitim aldı. Ekonomi
derslerinde İngiltere’de Cambridge Üniversitesinde Alfred
Marshall ve Edgeworth gibi önemli iktisatçılardan dersler
aldı. Keynes, üniversite sonrası 1906-1908 tarihleri arasında
Hindistan Dairesinde çalıştı. 1909 yılında Alfred Marshall
tarafından King Koleji’ne öğretim üyesi olarak alındı. Keynes
1911-1937 yılları arasında Cambridge Üniversite’sinde eko-
nomi dersleri verdi. 1940 -1946 arasında İngiliz Hükümeti-
ne maliye alanında danışmanlık yaptı. 1943 yılından ölene
değin Uluslararası Para Fonunun kuruluş görüşmelerinde
İngiltere’yi temsil etti. Keynes’e 1942’de Lord unvanı verildi ve
Lordlar Kamarasına alındı. Keynes akademisyenliğinin ya-
nında bir sigorta şirketinde üst düzey yöneticilik yaptı. Kendi
adına bir yatırım şirketi kurup, yönetti. Güzel sanatlara ilgisi
nedeni ile bu konuda çalışan bir vakfın başkanlığını yürüttü.
Keynes’i bu kadar ünlü yapan, günümüzde iktisat politika-
sı tartışmalarında adını öne çıkartan hiç şüphesiz bu parlak
yaşamı değil. Onu önemli kılan klasik iktisattın çözüm üre-
temediği 1929 krizinin, yarattığı yıkımı onarmaya yönelik
kuramsal temeli sağlam iktisat politikaları üretmiş olmasıdır.
Keynes klasik iktisatçıların aksine ekonomide gönüllü işsiz-
lik olabileceğini, talep yetersizliği nedeni ile ekonomilerin
durgunluğa girebileceğini (yani eksik istihdam durumunun
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “Mal ve Hizmet Alımına Yönelen meydana gelecektir. Dolayısıyla kamu harcamaları ve para
Kamu Harcamaları ve Harcama Çarpanı” konusunu arzı faize duyarlı harcamalar nedeniyle daha az genişletici
yeniden gözden geçiriniz. etki yaratacaktır.
2. c Yanıtınız yanlış ise “Gelire Bağlı Vergiler” ve “Maliye
Politikası ve Açık Ekonomi” konusunu yeniden göz- Sıra Sizde 3
den geçiriniz. Fiyatların 5’e düşmesi bir talep fazlası ortaya çıkaracaktır.
3. b Yanıtınız yanlış ise “Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çünkü, daha düşük fiyatlarda talep artarken arz düşecektir.
Çarpanı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Fiyatların 15’e çıkması durumunda ise arz fazlası ortaya çı-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Transfer Harcamaları Çarpanı “ kacaktır. Çünkü, yüksek fiyatlardan daha fazla mal arzeden
konusunu yeniden gözden geçiriniz. firmalara karşılık, artan fiyatlar nedeniyle mal satın almak
5. a Yanıtınız yanlış ise “Değişken Yatırımlar ve Mal Piya- isteyen birey sayısı azalmaktadır. Eğer (10,100) bileşimi eko-
sası: IS Eğrisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nomideki istikrarlı bir denge noktası ise fiat ve miktar tekrar
6. d Yanıtınız yanlış ise “Toplam Talep Eğrisi” konusunu bu noktaya gelecektir.
yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Toplam Talep Eğrisi” konusunu Sıra Sizde 4
yeniden gözden geçiriniz. Kamu harcamaları arttığında, ekonomi düşük kapasitede
8. c Yanıtınız yanlış ise “Toplam Arz Eğrisinin Orta Ala- üretim yapıyorsa fiyatlar artmadan kapasite kullanım oran-
nı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ları artarak üretim artmış olacaktır. Ancak ekonomi tam
9. c Yanıtınız yanlış ise “Klasik Alanda Maliye ve Para istihdam düzeyinde ise kamu harcamalarındaki artış sadece
Politikaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz fiyatları yükseltecek ve üretimde değişiklik yaratmayacaktır.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Beklentiler ve Toplam Arz Eğri- Arz eğrisinin pozitif eğimli olduğu orta alanda ise kamu har-
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz camaları kısmi bir dışlama etkisi yaratarak fiyatları bir mik-
tar arttıracağından üretim artışı sınırlı olacaktır. Beklentile-
rin olumlu olması hâlinde kapasite kullanım oranları yüksek
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı olacak ve verili fiyat düzeyinde daha fazla mal arz edilecektir.
Sıra Sizde 1
Bir bireyin öğle yemeğini dışarıda yediğini düşünelim. Res-
toran sahibi kazandığı para ile marketten et alabilir. Market Yararlanılan Kaynaklar
sahibi ise kazandığı para ile sinemaya gidebilir. Bir gün içeri- Ataç, B. (2009). Maliye Politikası, Gelişimi, Amaçları,
sinde meydana gelebilecek olan bu üç harcama en başta ye- Araçları ve Uygulama Sorunları. Genişletilmiş Sekizin-
meğe çıkarak para harcayan bireyin harcaması ile başlamış ci Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
olmaktadır. Elbette birden fazla harcama yaptığımızı ve her Case, K.E. ve R.C. Fair (2002). Principles of Economics,
para kazanan bireyin bir miktar tasarruf yaptığını varsayar- Sixth Edition, New York: Prentice Hall.
sak bizden başlayan harcama süreci bir süre sonra bitecektir. Dornbush, R. ve S. Fischer (1998). Makroekonomi, McGraw-
Ayrıca her işlemde bir miktar dolaylı vergi ödediğimizi de Hill (Çevirenler: S. Ak, M. Fisunoğlu, E. Yıldırım ve R.
düşünürsek harcama süreci daha da kısalmış olacaktır. Yıldırım), İstanbul: Akademi Yayınları.
Dornbush, R., S. Fischer ve R. Startz (2001). Macroecono-
Sıra Sizde 2 mics, Eighth Edition, New York: McGraw-Hill.
Kamu harcamaları yapıldığı anda mal ve hizmet talebi ya- Pınar, A. (2011). Maliye Politikası, Teori ve Uygulama, Dör-
rattığından gelir düzeyi üzerinde arttırıcı etki yaratacaktır. düncü Baskı. Ankara: Turhan Kitabevi.
Artan gelir nedeniyle paraya olan talep artacağından faizler
artacak ve faize bağlı özel harcamalarda bir miktar azalma
olacaktır. Bu azalma harcamaların faize olan duyarlılığına
bağlıdır. Benzer şekilde para arzı artışı, faizleri düşürece-
ğinden harcama artışına neden olacak ve gelir düzeyi yük-
selecektir. Artan gelir düzeyi nedeniyle faizlerin bir miktar
artması sonucu faize duyarlı harcamalarda bir miktar azalma
2
Amaçlarımız
Bir ekonomide maliye ve para politikalarının nispi etkinliğinin önemini ayırt
 edebilecek,
Kapalı bir ekonomide Keynesyen ve monetarist görüşler çerçevesinde maliye ve
 para politikalarının nispi etkinliğinin IS ve LM eğrilerinin eğimlerine göre nasıl
olduğunu açıklayabilecek,
Açık bir ekonomide Keynesyen ve monetarist görüşler çerçevesinde maliye ve
 para politikalarının nispi etkinliğinin farklı döviz kuru ve sermaye dolaşımı du-
rumlarına göre nasıl olduğunu değerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Global Kamusal Zarar • Net İhracat
• Sterilizasyon • Net İthalat
• Sabit Döviz Kuru Sistemi • Devalüasyon
• Esnek Döviz Kuru Sistemi
İçindekiler
• GİRİŞ
• MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ
NİSPİ ETKİNLİĞİ
Maliye ve Para Politikalarının • KAPALI BİR EKONOMİDE MALİYE
Maliye Politikası I VE PARA POLİTİKALARININ NİSPİ
Nispi Etkinliği
ETKİNLİĞİ
• AÇIK BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA
POLİTİKASININ NİSPİ ETKİNLİĞİ
Maliye ve Para Politikalarının
Nispi Etkinliği
GİRİŞ
Ekonomiyi dengeye kavuşturmada maliye ve para politikalarının nispi etkinliği konu-
su, 1929 Dünya Ekonomi Krizi’nden bu yana en hararetli tartışma konularından biridir.
Tartışmaları sonlandırabilecek kesinlikte deneysel kanıtlara henüz ulaşılamadığı için her
önemli ekonomi dalgalanmasından sonra maliye ve para politikalarının nispi etkinliği
konusu tekrar gündeme gelmektedir.
MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ NİSPİ ETKİNLİĞİ

1929’dan sonra ağırlıklı olarak uygulanan maliye politikasının, dışa açıklık arttıkça
Keynes’in önerdiği kadar etkili olmadığı görülmüştür. Monetarist politikalar 1960’lı yıl-
larda kısmen uygulanırken 1980 sonrasında Yeni Klasik teori etkisini hissettirmiştir. Ül-
keler arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi ve mal ve sermaye dolaşımının artmasıyla bir-
likte, belli bir ülkede ya da bölgede meydana gelen bir ekonomi sorunu, giderek daha fazla
ülkeyi etkilemeye başlamıştır. Ekonomideki krizin etkilerinin bir global kamusal zarar
olarak görülmeye başlamasıyla birlikte, tartışma maliye ya da para politikalarının nispi
etkilerinin sadece belli bir ülkedeki etkilerinden (kapalı ekonomiden), ülkeler arası etkile-
rine (açık ekonomiye) kaymıştır. Bunun en güncel örneği, Amerika Birleşik Devletleri’nde
ortaya çıkan ve hızla diğer ülkelere yayılan 2007 Ekonomi Krizi’nin etkileridir. Maliye ve
para politikalarının nispi etkinliği tartışması güncelliğini korusa da tartışmalar daha çok
ortaya çıkan ekonomi sorununun doğasına uygun maliye ve para politikaları bileşimi-
nin ne olması gerektiği hususuna kaymıştır. Uygun maliye ve para politikaları bileşiminin
tespit edilebilmesi için zaman içerisinde ülkeler arasında artan ekonomi ilişkilerindeki
gelişmeleri göz önünde bulundurmakta yarar vardır. Ekonomilerin dışa açılma süreci hâlâ
devam etmektedir. Bu nedenle, bu ünitede önce kapalı bir ekonomide ve sonra da açık bir
ekonomide maliye ve para politikalarının nispi etkinliği açıklanmaktadır.
Global kamusal zarar, tam kamusal mal tanımından türetilmiştir. Etkisi global ölçekte her-
kes tarafından hissedilen, ancak verdiği zarar bireyler arasında bölümlenemeyen bir duru-
mu ifade eder. Son 20 yıl içerisinde meydana gelen ve etkisi ülkeler arasında hızla yayılan
mali krizlerin zararlı etkileri bu duruma örnektir.
Global Kamusal Yarar/Zarar kavramı ile ilgili detaylı bilgi için bakınız: Kaul, I. (2002). Pro-
filing the Provision Status of Global Public Goods, New York: UNDP. http://www.undp.org/
globalpublicgoods/globalization/pdfs/background-paper-profiles.pdf; 2007 Ekonomi Krizi
ile ilgili özet bilgi için bakınız: http://tr.wikipedia.org/wiki/2008_Ekonomik_Krizi
Global Kamusal Yarar/Zarar kavramı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız: Ortaç, F. R. (2004).
Global Kamu Malları ve Finansmanı, Ankara: Gazi Yayınevi; Tokatlıoğlu M. Y. (2006). Küre-
selleşme ve Kamu Hizmetleri, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları.
Günümüzde ekonomik dengenin sağlanmasında maliye ve para politikalarının nispi etkin-

1 liği konusu önemini korumakta mıdır?
KAPALI BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ

Ekonominin kapalı olması, ülkenin diğer ülkelerle ihracat (X) ve ithalat (M) yapmadığı
durumu ifade eder. Bu durumda, ekonomiden ihracat ve/veya ithalat şeklinde sızıntı ol-
maz. Ekonominin dengede olması için mal ve para piyasalarının aynı anda dengede olma-
sı gerekir. Ünite 2’de açıklandığı gibi, mal piyasası, ekonomideki tasarrufu (S), yatırıma (I)
eşit kılan faiz oranı (i) ve gelir düzeyinde (Y) dengededir. IS eğrisi, mal piyasasında denge-
yi sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi alternatiflerini gösterir. Para piyasası ise ekonomideki
sabit para arzını (Ms), spekülasyon ve işlem amaçlarıyla para talebine (Md) eşitleyen faiz
oranı ve gelir düzeyinde dengededir. LM eğrisi, para piyasasını dengeye getiren faiz ora-
nı ve gelir düzeyi alternatiflerini gösterir. Fiyat düzeyi sabit iken, Hicks-Hansen Modeli
olarak bilinen, IS ve LM eşitliklerinin eşanlı çözümü, mal ve para piyasalarını aynı anda
dengeye getiren faiz oranı ve gelir düzeyini verir. Nispeten gelişmiş ülkelerde, hükümet
para politikasını tahvil alımı/satımı yaparak yürütür. Bu bağlamda, para piyasasının den-
gede olması demek, tahvil piyasasının da dengede olması demektir. Dolayısıyla IS ve LM
eğrilerinin kesiştiği noktada mal, para ve tahvil piyasaları dengededir.
Bu bölüm için kullanılan Hicks-Hansen IS-LM modeli ve Mundell-Fleming, IS-LM-BP mo-

delindeki şekil ve anlatımlar için ağırlıklı olarak Froyen, R.T. (2009) Macroeconomics: The-
ories and Policies, London: Pearson kitabından yararlanılmıştır.
IS eğrisi, negatif eğimlidir. IS eğrisi üzerinde, kamu harcamaları ve vergilerden oluşan

maliye politikası araçları etkilidir. LM eğrisi, pozitif eğimlidir. LM eğrisi üzerinde, para arzın-
dan oluşan para politikası aracı etkilidir. Hükümet, kamu harcamalarını ve vergileri değişti-
rerek maliye politikasını yürütür. Nominal para arzını ise Merkez Bankası vasıtasıyla kontrol
eder. Fiyat düzeyi sabit iken, nominal para arzındaki değişiklik, reel para arzındaki değişikliğe
denktir. Merkez Bankası, tahvil satın alarak piyasadaki para miktarını arttırır veya tahvil sata-
rak piyasadaki para miktarını azaltır. Merkez Bankası’nın tahvil satın alması, piyasadaki tah-
vil miktarını azaltır. Bu durum, tahvil fiyatının yükselmesine ya da tahvil getirisinin düşme-
sine neden olur. Merkez Bankası’nın tahvil satması ise yukarıdaki durumun tersi etki yaratır.
Dengeden ayrılma durumunda, hükümet maliye ve para politika araçlarını kullanarak
faiz ve gelir düzeyini etkileyebilir ve mal ve para (ve tahvil) piyasalarını tekrar dengeye
getirebilir. Kamu harcamaları ve vergiler değiştirilerek IS eğrisi ve/veya para arzı değiştiri-
lerek LM eğrisi kaydırılarak tekrar dengeye dönülebilir. Kaydırma işlemi, mal ve para pi-
yasalarını aynı anda dengeye getirecek faiz oranı ve gelir düzeyi bileşimine ulaşana kadar
sürer. Kamu harcamalarındaki artış (azalış), vergilerdeki düşüş (artış) veya yatırımlardaki
otonom bir artış (azalış), IS eğrisini sağa (sola) kaydırır. Para arzındaki artış (azalış), LM
eğirisini sağa (sola) kaydırır.
Dengeye tekrar dönülmesi sürecinde maliye ve para politikalarının nispi etkinliği, ba-
sit klasik ve basit Keynesyen modeller çerçevesinde açıklanabilir. İki model arasındaki
temel fark, basit Keynesyen modelde para piyasasının ihmal edilmiş olmasıdır. Bu durum-
2. Ünite - Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği 29
da, maliye politikasındaki değişiklik, gelir düzeyinde çarpan değeri kadar değişiklik yara-
tır. Ne var ki para piyasasındaki etkileşim, faiz oranını değiştirerek çarpan değerini etkiler
ve gelir düzeyinin çarpan değeri kadar değişmesine engel olur. Bu bakımdan maliye ve
para politikalarının nispi etkinliği konusundaki tartışmaların temelinde, Keynesyenlerin
likidite tuzağı nedeniyle maliye politikasının daha etkin olduğu, monetaristlerin ise dış-
lama etkisi nedeniyle para politikasının daha etkili olduğuna dair görüşleri yatmaktadır.
Keynesyenlere göre, monetaristlerin savunduğu gibi para arzını arttırmak suretiyle faiz
oranını düşürerek yatırımları ve dolayısıyla gelir düzeyini arttırmak, faiz oranı yatırım yap-
mayı cazip olmaktan çıkaran belli bir düzeye indikten sonra, mümkün değildir. Likidite
tuzağının geçerli olduğu bu faiz oranında, yatırımın faiz esnekliği sıfır (IS eğrisi dik) ve
spekülasyon amacıyla para talebinin faiz esnekliği sonsuzdur (LM eğrisi yatay). Bu durum-
da, ekonominin canlanacağına dair beklentileri olmadıkça, yatırımcılar yatırım yapmaktan
kaçınır ve tüketiciler fiyatların daha da düşeceği beklentisiyle tüketimlerini erteler. Dolayı-
sıyla para arzını arttırmak faizi düşürmez. Bu faiz oranında, elde para tutmanın alternatif
maliyeti düşük olduğu için para arzı artışı sadece yatırımcıların spekülasyon amacıyla elde
tuttuğu para miktarını arttırır. Bu nedenle, para politikası etkin değildir. Bu durumda, Key-
nesyenlere göre, ancak hükümetin maliye politikası yoluyla insanlara doğrudan satın alım
gücü aktarması hâlinde tüketim harcamaları, yatırımlar ve dolayısıyla gelir düzeyi artar.
Yatırımın faiz esnekliği, faiz oranı ile yatırım talebi arasındaki ilişkiyi gösterir. Faiz oranı
ile yatırım talebi arasındaki ilişkinin ters yönlü olduğu kabul edilir. Faiz oranı arttığında
yatırım talebinin düşmesi ve faiz oranı düştüğünde ise yatırım talebinin artması beklenir.
Monetaristlere göre ise para piyasası dengede olduğunda kamu harcamalarındaki bir
artış tüketim harcamalarını arttırarak gelir ve toplam talep düzeylerini yükseltir. Ancak
para arzının sabit olduğu bir durumda, gelirin artmasıyla birlikte tüketim harcamalarını
arttırmak isteyenlerin işlem amacıyla artan para talebi, faiz oranını yükseltir. Para piyasa-
sındaki dengenin bozulmaması için işlem amacıyla para talebi artışının, spekülasyon ama-
cıyla para talebi azalışı ile dengelenmesi gerekir. Bu da tahvile olan talebin düşmesi ve faiz
oranının yükselmesi demektir. Faiz oranındaki yükseliş nedeniyle, özellikle özel kesimin
yatırım harcamaları düşer. Dolayısıyla kamu harcamalarındaki artış nedeniyle gelirde ve
toplam talepte meydana gelen ilk artışın bir kısmı, söz konusu özel yatırım harcamaların-
daki düşüş nedeniyle kaybolur. Monetaristlere göre dışlama etkisi nedeniyle gelir düzeyini
arttırma bakımından maliye politikası Keynes’in öngördüğü kadar etkin değildir.
Maliye ve para politikalarının faiz oranı ve gelir düzeyinde yaratacağı değişiklik mik-
tarı, IS ve LM eğrilerinin eğimiyle, diğer bir deyişle, yatırım talebi eğrisi ve spekülasyon
amacıyla para talebi eğrisinin faize duyarlılıklarıyla, yakından ilişkilidir.
IS Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği

Yatırım talebinin faiz oranındaki değişmelere tamamiyle duyarsız, yani, yatırımın faiz es-
nekliğinin sıfır olduğu durumda IS eğrisi dik konumdadır. Şekil 2.1’de bu durum göste-
rilmektedir. Spekülasyon amacıyla para talebi faize duyarlı (LM eğrisi pozitif eğimli) ve IS
eğrisi dik iken genişletici bir maliye politikası, örneğin, kamu harcamalarındaki bir artış,
Şekil 2.1’de görüldüğü gibi, IS eğrisini sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kaydırır. Kamu harcama-
larındaki artış, faiz oranının yükselmesine (i1) neden olur. Ancak yatırım talebi faiz ora-
nındaki değişikliklere duyarsız olduğu için, faiz oranındaki yükselme yatırım harcamala-
rını etkileyerek azaltmaz. Kamu harcamalarındaki artış, gelir düzeyini kamu harcamaları
çarpan değeri kadar arttırır. Gelir düzeyi, IS eğrisindeki kayma miktarı kadar artarak (Y1)
düzeyine gelir. IS eğrisi dik konumda olduğunda, maliye politikasının etkinliği, Keynes-
yenlerin savunduğu gibi tamdır.
Şekil 2.1
IS Eğrisi Dik
Olduğunda Maliye
Politikasının
Etkinliği
IS Eğrisi dik
olduğunda, gelir
düzeyini yükseltme
bakımından genişletici
maliye politikasının
etkinliği tamdır.
Y0 Y1 Y(gelir)
Yatırımın talebinin faize duyarlılığı arttıkça, IS eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır. IS

eğrisi yatıklaştıkça maliye politikasının etkinliği azalır. Yatırımın faiz esnekliğinin nispe-
ten daha yüksek, yani, IS eğrisinin nispeten daha yatık olduğu Şekil 2.2’de, genişletici bir
maliye politikası, örneğin, kamu harcamalarındaki bir artış, IS eğrisini sağa doğru (IS0’dan
IS1’e) kaydırır. Gelir düzeyi artarken para piyasasını dengede tutmak için faiz oranının
yükselmesi gerekir. Faiz oranı artışı (i1), özellikle özel yatırım harcamalarını önemli ölçü-
de düşürür. Faiz oranı artışı, kamu harcamaları artışının gelir düzeyini basit Keynesyen
modelin öngördüğü (Y*) düzeyine kadar arttırmasına engel olur. Faiz oranı artışı, kamu
harcamaları artışının ilk başta yarattığı genişletici etkiyi kısmen azaltır. Özel yatırım har-
camalarındaki azalma nedeniyle gelir düzeyindeki artış, IS eğrisindeki kayma miktarının
çok altında kalır (Y1). Moneteristler, maliye politikasının etkinsizliğini sözkonusu dışlama
etkisine dayandırmaktadır.
Şekil 2.2
IS Eğrisi Daha
Yatık Olduğunda
Etkinliği
IS eğrisi yaklaştıkca,
genişletici maliye
politikasının
gelir düzeyini
yükseltmedeki etkinliği
azalır.
Y0 Y1 Y* Y (gelir)
IS Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği

Yatırım talebinin faiz oranındaki değişmelere tamamiyle duyarsız, yani, IS eğrisinin dik
olduğu durumda para politikası etkin değildir. Şekil 2.3’te bu durum gösterilmektedir.
Para arzındaki bir artış LM eğrisini sağa doğru, (LM0’dan LM1’e) kaydırır. Para arzı ar-
tışının faiz oranını düşürmesi, yatırım harcamalarını arttırması ve geliri (Y*) düzeyine
yükseltmesi beklenirken yatırımın faize duyarsız olması nedeniyle gelir düzeyi değişmez
(Y0 = Y1). Bu durumda para piyasasında dengenin sağlanması için faiz oranının düşmesi
gerekir. Faiz oranı, para talebi artışı para piyasasını tekrar dengeye getiren düzeye gelene
kadar düşer (i1). Keynesyenlere göre, para politikasının gelir düzeyini arttırmada etkili
olamadığı durumlardan biri budur.
Şekil 2.3
IS Eğrisi Dik
Olduğunda Para
Politikasının
Etkinliği
IS eğrisi dik
olduğunda genişletici
para politikasının gelir
düzeyini yükseltmede
etkinliği yoktur.
Y0 = Y1 Y* Y (gelir)
Yatırımın faize duyarlılığı arttıkça IS eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır, para politi-
kasının etkinliği artar. IS eğrisinin nispeten daha yatık olduğu Şekil 2.4’te, para arzındaki
bir artış, LM eğrisini sağa doğru (LM0’dan LM1’e) kaydırır. Bu durumda para arzındaki
artışın gelir düzeyinde yarattığı artış (Y1), IS eğrisinin dik olduğu duruma kıyasla, çok
daha fazladır. Ancak yatırımın faiz esnekliği nispeten yüksek olduğu ve faiz oranı çok az
düştüğü için gelir artış düzeyi (Y1), çarpan değerine denk gelen gelir düzeyinin (Y*) biraz
altında kalır. Yatırım talebinin faiz esnekliği sonsuza yaklaştıkça, yani, IS eğrisi yatıklaştık-
ça (yatırımın faize olan duyarlılığı arttıkça), para politikasının etkinliği artar.
Şekil 2.4
IS Eğrisi Daha
Yatık Olduğunda
Para Politikasının
Etkinliği
IS Eğrisi yatıklaştıkça,
genişletici para
politikasının gelir
etkinliği artar.
Y0 Y1 Y* Y (gelir)
LM Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği

Spekülasyon amacıyla para talebinin faize tamamen duyarsız olduğu durumda LM eğrisi
diktir. LM eğrisinin dik olduğu durumda, maliye politikası etkin değildir. Şekil 2.5 bu
durumu göstermektedir. Kamu harcamalarındaki bir artış IS eğrisini, IS0’dan IS1’e kaydı-
rır. Kamu harcamalarındaki artışın neden olduğu toplam talep artışı, işlem amacıyla para
talebini arttırır. Para arzı sabit olduğu için bu da faiz oranının yükselmesine neden olur.
Yatırımlar azalır, toplam talep düşer. Gelir düzeyinin (Y*)’a kadar artması beklenirken
gelir düzeyi değişmez, (Y0)’da kalır.
Şekil 2.5
LM Eğrisi Dik
Olduğunda Maliye
Politikasının
Etkinliği
LM Eğrisi dik
olduğunda, genişletici
maliye politikası gelir
etkin değildir.
Y0 = Y1 Y* Y (gelir)
Para talebinin faize duyarlılığı arttıkça LM eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır, ma-
liye politikasının etkinliği artar. Para talebinin faiz esnekliğinin nispeten yüksek, yani,
LM eğrisinin nispeten daha yatık olduğu Şekil 2.6’da, kamu harcamalarındaki bir artış IS
eğrisini sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kaydırır. Kamu harcamalarındaki artış gelir düzeyini,
LM eğrisinin dik olduğu duruma kıyasla, önemli ölçüde arttırır (Y1). Gelir arttıkça, işlem
amacıyla para talebi artar. Para arzı sabit olduğundan, para piyasasında dengeyi sağlamak
için faiz oranının yükselmesi gerekir. Faiz oranındaki yükseliş, spekülatif amaçla para ta-
lebini düşürür, işlem amacıyla para talebini azaltır. Para talebinin faizdeki değişikliklere
duyarlılığının çok yüksek olduğu durumda, faiz oranındaki ufak bir artış para piyasasının
tekrar dengeye gelmesi için yeterlidir. Şekil 2.6’da faiz oranının (i0)’dan (i1)’e yükselmesi,
para piyasasının tekrar dengeye gelmesine yetmektedir. Ne var ki söz konusu faiz artışı,
kamu harcaması artışının gelir düzeyini çarpan kadar artmasını (Y*) engelleyerek, gelir
artışının (Y1) düzeyinde kalmasına neden olur.
Şekil 2.6
LM Eğrisi Daha Yatık
Olduğunda Maliye
Politikası Etkinliği
LM Eğrisi
yatıklaştıkça,
genişletici maliye
etkinliği artar.
Y0 Y1 Y* Y (gelir)
LM Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği

Para talebinin faizdeki değişikliklere tamamen duyarsız ve dolayısıyla LM eğrisinin Şekil
2.7’deki gibi dik olduğu durumda, gelir düzeyini arttırmada para politikası etkinliği tam-
dır. Şekil 2.7’de gösterildiği gibi para arzındaki artış sonrasında faiz oranı (i1) düzeyine
düşer. Faiz oranı düşüşü, yatırım ve gelir düzeyini yükseltir. Gelir düzeyindeki yükseliş,
bollaşan para miktarı muamele amacıyla para talebi tarafından emilinceye kadar sürer.
Gelir düzeyi çarpan değeri kadar artar (Y1). Bu durumda para politikası tam etkindir.
Şekil 2.7
LM Eğrisi Dik
Olduğunda Para
Politikasının
Etkinliği
LM eğrisi dik
olduğunda, gelir
genişletici para
politikasının etkinliği
tamdır.
Y0 Y1 Y (gelir)
Para talebinin faizdeki değişikliklere duyarlılığı arttıkça LM eğrisi yatıklaşır, gelir dü-
zeyini yükseltmede genişletici para politikasının etkinliği azalır. Spekülasyon amacıyla
para talebi esnekliğinin sonsuza yaklaştığı ve dolayısıyla LM eğrisinin nispeten daha yatık
olduğu durum Şekil 2.8’de gösterilmektedir. Para arzı arttırıldığında LM eğrisi sağa doğru,
(LM0’dan LM1’e) kayar. Para arzındaki artış para bolluğu yaratır, faiz oranının (i1) düzeyi-
ne düşmesine neden olur. Faiz oranındaki düşüş yatırım talebini uyarır, gelir düzeyi (Y1)
düzeyine yükselir. Faiz oranındaki düşüş, gelir artışının tetiklediği para talebi artışı, para
arzındaki artışa denk gelene kadar sürer. Para talebinin faiz esnekliğinin nispeten yüksek
olduğu durumda, faiz oranındaki ufak bir düşüş bunu sağlamak için yeterlidir. Ne var ki
faiz düşüşü karşısında, yatırım ve gelirdeki artış bu durumda küçük kalır. Para talebinin
faiz esnekliğinin yüksek olduğu durumda, faiz oranı düşerken bireylerin spekülatif amaçla
para tutma isteği artar. Gelir artışının gerektirdiği muamele amacıyla para talebi azalır.
Gelir artış düzeyi (Y1), para arzı çarpan değerinin arttıracağı düzeyin (Y*) çok altında kalır.
Şekil 2.8
LM Eğrisi Daha
Yatık Olduğunda
Etkinliği
LM eğrisi
yatıklaştıkça, gelir
genişletici para
politikasının etkinliği
azalır.
Y0 Y1 Y* Y (gelir)
Spekülasyon amacıyla para talebi faiz esnekliğinin sonsuz olduğu durumda, maliye ve para
2 politikalarının nispi etkinliklerini açıklayınız.
AÇIK BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ

Açık bir ekonomide maliye ve para politikalarının nispi etkinliğini Mundell-Fleming IS-
LM-BP Modeli ile açıklamak mümkündür. Kapalı ekonomideki IS eğrisi eşitliğine ihracat
(X) ve ithalat (M) eklendiğinde, açık ekonomi için mal piyasası denge koşulu, yani, IS
eğrisi: S(Y) + T + M(Y, e) = I(i) + G + X(Yf, e) hâlini alır. Burada, e döviz kurunu, Yf ya-
Net ihracat: Toplam talebe bancı ülkenin gelirini, (X - M) ise (X > M) iken net ihracat miktarını, yani, toplam talebe
ticaret yapılan ülkelerin katkısıdır.
ticaret yapılan ülkelerin katkısını, (X < M) iken net ithalat miktarını, yani, ticaret yapılan
Net ithalat: Ticaret yapılan ülkelerin toplam talebine yapılan katkıyı gösterir. İhracat, ticaret yapılan ülkelerin geliriy-
ülkelerin toplam talebine yapılan
katkıdır. le ve döviz kuruyla pozitif yönlü ilişkilidir. İthalat ise gelirle pozitif yönlü, döviz kuruyla
negatif yönlü ilişkilidir. Döviz kuru, yabancı paranın fiyatını gösterir. Örneğin, Türkiye
bakımından ele alındığında, euro almak için verilmesi gereken T miktarını gösterir. Döviz
kurundaki artış, bir euro almak için verilmesi gereken T miktarının artması anlamına
gelir. Döviz kuru artışı, euro’nun T cinsinden maliyetini düşürür ve Türk malları euro ile
ticaret yapan yabancılar için ucuz hâle gelir. Döviz kuru artışı, ihracatı arttırıcı ve yabancı
malları daha pahalı hâle getirdiği için ithalatı düşürücü etki yapar. Türkiye’nin ihracatı
diğer ülkelerin ithalatıdır. Dolayısıyla, Türkiye’nin ihracatı, diğer ülkelerin geliri ve döviz
kuru ile pozitif yönlü ilişkilidir. Açık bir ekonomide para piyasası denge koşulu, yani, LM
eğrisi, kapalı ekonomideki gibidir. Ms = Md(Y, i) ifadesi, reel para arzının reel para talebine
eşit bir şekilde dengede olduğu anlamına gelir.
IS ve LM eğrilerine ek olarak açık ekonomide dış ödemeler dengesi eğrisi de (BP) dikka-
te alınır. Bu eğri, belli bir döviz kurunda dış ödemeler dengesinin gerçekleşmesini sağlayan
faiz oranı ve gelir düzeylerini gösterir. BP eğrisinin altındaki IS-LM denge noktaları dış
ödemeler açığı olduğunu, BP eğrisinin yukarısındaki IS-LM denge noktaları ise dış öde-
meler fazlası olduğunu ifade eder. Bozulan dış ödemeler dengesini tekrar sağlama süreci,
ülkenin benimsediği döviz kuru rejimine göre değişir. Sabit döviz kuru sisteminde, ülke Sabit döviz kuru sistemi:
parasının değeri, belli bir ülkenin para birimine ya da birden fazla ülkenin para birim- Merkez Bankası’nın belirlenmiş bir
kur üzerinden döviz alım satımı
lerinden oluşan bir döviz demetinin değerine sabitlenir. Merkez Bankası (Para Kurulu) yapmasıdır.
döviz alım/satımı yaparak para değerinin belirlenen değerde kalmasını sağlar. Sabit döviz
kuru sisteminde, Merkez Bankası belirlenen döviz kuru değeri üzerinden döviz almakla/
satmakla yükümlüdür. Esnek döviz kuru sisteminde ise döviz kuru, Merkez Bankasının Esnek döviz kuru sistemi: Döviz
bu tür müdahalesine gerek kalmadan döviz piyasasında serbestçe belirlenir. kurunun döviz arz ve talebini
eşitleyecek şekilde piyasada
Dış ödemelerin dengede olması, resmi rezervler işlem dengesinin sıfır olması demek- belirlenmesidir.
tir. Bu durumda, BP eğrisi: X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) = 0 şeklinde ifade edilir. İlk iki terim
ticaret dengesini, üçüncü terim ise sermaye hesabındaki dengeyi gösterir. (if), yabancı faiz
oranını, (i) ise yerli faiz oranını gösterir. Ülkeye net sermaye girişi, yerli faiz oranı, yabancı
faiz oranından yüksek olduğunda gerçekleşir. Örneğin, Türkiye’deki faiz oranının yabancı
faiz oranına kıyasla artması, yabancı finansal varlıklara kıyasla Türk finansal varlıklarına
(örneğin, Türk tahvillerine) olan talebi arttırır. Türkiye’ye sermaye girişine neden olur.
Yabancı faiz oranındaki bir artış ise ters yönde etki yaratır.
Şekil 2.9’da görüldüğü gibi, BP eğrisi sermaye hareketliliğinin tam olmadığı durumda,
yukarı doğru pozitif eğimlidir. Bu durumda yerli ve yabancı varlıklar (örneğin, tahvil-
ler) tam olmamakla beraber birbirinin ikamesidir. Gelir arttıkça ithalat talebi artar. Bu
durumda dış ödemeler dengesini korumak için sermaye girişinin artması gerekir. Bu da
ancak yerli faiz oranı nispeten daha yüksekse mümkündür. Sermaye hareketliliğinin tam
olduğu durumda, yerli ve yabancı varlıklar birbirini tam olarak ikame etmektedir. Bu du-
rum dengesizlik hâlinde yatırımcıların ülkeler arasında hareket ederek faiz oranlarını eşit-
lemesini sağlar. Varlıklardan birinin geçici bir süreliğine olsa dahi daha yüksek bir faize
sahip olduğu durumda, yatırımcılar kaynaklarını faizi artan varlığa yöneltir. Bu süreç faiz
oranları eşitleninceye kadar sürer. (i = if) ifadesi, tam sermaye hareketliliğinin mevcut
olduğuna ve BP eğrisinin yatay olduğuna işarettir. Artan ticari ilişkiler sayesinde BP eğri-
sinin giderek yatıklaştığına dair görüşler artmış olsa da döviz kuru değişikliğine dair risk-
ler, muamele maliyetleri, yabancı varlıkların özellikleriyle ilgili bilgi eksikliği nedenleriyle
ülkeler arasında varlıkların henüz tam ikame olmadığı söylenebilir.
Şekil 2.9
IS, LM ve BP Eğrileri
Dışa açık bir

ekonomide mal, para
ve döviz piyasalarını
aynı anda dengeye
getiren faiz oranı
ve gelir düzeyini
göstermektedir. BP
eğrisinin pozitif eğimli
olması, varlıkların
ülkeler arasında henüz
tam ikame olmadığını
ifade etmektedir.
Y Y (gelir)
Açık bir ekonomide kamu harcamalarındaki artış, vergilerde azalış, yabancıların geli-
rindeki artış ya da döviz kuru artışı, IS eğrisini sağa doğru kaydırır (kamu harcamaların-
daki artış ve vergilerdeki azalışın IS eğrisi üzerine genişletici etkisi daha önce açıklanmış-
tı). Yabancıların gelirindeki artış genişletici etki yaratır, ihraç edilen mallara talebi arttırır.
Döviz kuru artışı da ihracatı daha ucuz hâle getirerek arttırmak ve ithalatı daha pahalı hâle
getirerek düşürmek suretiyle genişletici etki yaratır. Benzer şekilde, ithalattaki otonom bir
azalış da genişletici etki yaratır. Bu değişkenlerde ters yönlü bir değişiklik IS eğrisini sola
doğru kaydırır. Para arzındaki bir artış, LM eğrisini sağa kaydırır. Tersi bir durum LM eğ-
risini sola kaydırır. Döviz kurundaki artış, yabancıların gelirindeki artış veya yabancı faiz
oranındaki düşüş BP eğrisini sağa kaydırır. Bu durumların tersi BP eğrisini sola kaydırır.
Türkiye’de maliye politikalarının etkinliği ile ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız: Erkam, S.
(2010). Maliye Politikalarının Etkinliği: Teori ve Bir Uygulama, Ankara: T.C: Maliye Bakan-
lığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No:2010/407. http://www.sgb.gov.tr/SGBYayinlar/
Sunum Merkezi/index.html?ktp=2010-407
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda

Maliye Politikasının Etkinliği
Şekil 2.10 ve Şekil 2.11’de döviz kuru sabit ve sermaye dolaşımı sınırlı olduğunda, kamu
harcamalarının artması durumu gösterilmektedir. Genişletici maliye politikası, örneğin,
kamu harcamalarının artması, IS eğrisini sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kaydırır. Yeni den-
ge daha yüksek bir faiz oranı ve daha yüksek bir gelir düzeyinde gerçekleşir. Yeni denge
noktasında dış ödemeler açığı ya da fazlası olması BP eğrisinin LM eğrisine kıyasla daha
yatık ya da daha dik olmasına bağlı olarak değişir. Yeni denge noktasının Şekil 2.10’da
görüldüğü gibi BP eğrisinin üstünde olduğu durumda dış ödemeler fazlası, Şekil 2.11’de
görüldüğü gibi BP eğrisinin altında olduğu durumda ise dış ödemeler açığı ortaya çıkar.
Şekil 2.10
Sabit Döviz Kuru
ve Sınırlı Sermaye
Dolaşımında Maliye
Politikasının Etkinliği:
Dış Ödemeler Fazlası
Genişletici maliye
politikası gelir düzeyini
artırıcı etki yaratır. BP
eğrisinin yatık olması
sermaye akımının
faize duyarlı olduğunu
gösterir. Yükselen faiz
oranı ülkeye sermaye
girişine neden olur. Yeni
denge noktasında, ülke
Y0 Y1 Y (gelir) dış ödemeler fazlası verir.
Şekil 2.11
Sabit Döviz Kuru
Dolaşımında
Etkinliği: Dış
Ödemeler Açığı
Genişletici maliye
politikası gelir
düzeyini artırıcı etki
yaratır. BP eğrisinin
nispeten dik olması
sermaye akımının
faize duyarlılığının
az olduğunu
gösterir. Yeni denge
noktasında, ülke dış
ödemeler açığı verir.
Y0 Y1 Y (gelir)
Şekil 2.10 ve Şekil 2.11’de görüldüğü gibi, genişletici maliye politikası gelir düzeyini
arttırıcı etki yaratır. Artan gelir, dış ödemeler dengesini bozarak faiz oranını yükseltir ve
sermaye hesabını iyileştirici etki yapar. Genişletici maliye politikasının dış ödemeler den-
gesine etkisi, BP eğrisinin eğimine göre değişir. Ülkeye sermaye akımı yerli faiz oranında-
ki değişikliğe ne kadar az duyarlıysa BP eğrisi o kadar dik olur. BP eğrisinin dikleşmesi,
yabancı faiz oranı belli bir değerde iken yerli faiz oranınındaki artışa karşılık ülkeye giren
sermaye miktarının azalması anlamına gelir. Bu durumda, genişletici maliye politikasıyla
ulaşılmak istenen gelir düzeyi (ve ithalat) artışına karşılık gelen dış ödemeler dengesine
ulaşana kadar faiz oranının artması gerekir. Marjinal ithalat eğilimi yüksek olduğunda da
BP eğrisi nispeten daha dik konumdadır. Marjinal ithalat eğilimi yüksek olduğunda, gelir
düzeyindeki bir artış ithalatta daha büyük bir artış yaratır. Bu durumda da dış ödemeler
dengesini sağlamak için ülkeye daha yüksek bir miktarda sermaye girişine ve dolayısıyla
daha yüksek bir faiz oranı artışına gerek vardır. Dolayısıyla BP eğrisi dikleştikçe, ithalat ve
ticaret dengesi üzerindeki olumsuz etki daha büyük, sermaye akımları üzerindeki olumlu
etki daha küçük olur. BP eğrisi dikleştikçe, genişletici maliye politikasının dış ödemeler
açığına neden olma ihtimali artar.
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para

Politikasının Etkinliği
Şekil 2.12’de döviz kuru sabit ve sermaye dolaşımı sınırlı olduğunda para arzının artması
durumu gösterilmektedir. Genişletici para politikası izlenmesi, yani, para arzının artması
hâlinde LM eğrisi sağa doğru (LM0’dan LM1’e) kayar. Yeni denge daha düşük bir faiz oranı
(i1) ve daha yüksek bir gelir düzeyinde (Y1) gerçekleşir. Genişletici para politikası gelir dü-
zeyini arttırak, ithalatı cazip hâle getirir. Faiz düşmesi ise (i < if), ülkeden sermaye çıkışına
neden olur. Bu durumda ülkede bir dış ödemeler açığı meydana gelir. Sabit döviz kuru
sistemini korumak için Merkez Bankası döviz satarak müdahale eder. Dış ödemeler açığını
kapatmak için Merkez Bankasının döviz satarak piyasadan yerli para çekmesi, para arzını
daraltarak para politikasının ilk genişletici etkisini azaltır. Bu durumda, Merkez Bankası-
nın topladığı parayı, örneğin, bireylerin ellerindeki tahvilleri satın alarak tekrar piyasaya
Sterilizasyon: Parasal taban sürmesi ve para arzı üzerindeki etkiyi telafi etmesi mümkündür. Sterilizasyon adı verilen
üzerinde yabancı para girişinden
kaynaklanan etkilerin nötr hale
bu uygulama ile döviz piyasasına müdahale edilerek yerli para arzının etkilenmesinin önü
getirilmesidir. alınmış olur. Sterilizasyon müdahalesi Merkez Bankası elindeki yabancı rezervler tükenene
kadar devam eder. Ülkede yabancı rezerv miktarı sınırlı olduğu durumda bu dış ödemeler
açığı durumunu sürdürmek ve sabit döviz kuru sisteminde ısrar etmek oldukça zordur.
Şekil 2.12
Sabit Döviz Kurunda
Dolaşımında
Etkinliği: Dış
Ödemeler Açığı
Genişletici para
politikası gelir
düzeyini artırıcı etki
yaratır. Yeni denge
noktasında, ülke dış
ödemeler açığı verir.
Y0 Y1 Y (gelir)
Sabit döviz kuru sisteminde ve sermaye dolaşımı sınırlı iken daha yüksek bir gelir dü-
zeyine; genişletici maliye politikası uygulandığında daha yüksek bir faiz oranında, geniş-
letici para politikası uygulandığında ise daha düşük bir faiz oranında ulaşılır. Sabit döviz
kuru sisteminde, genellikle, hem maliye politikası hem de para politikası ithalatı arttıra-
rak, borçlanmayı arttırır ve ülkeye yüksek faizle sıcak para girişine neden olur. Ülkede
Devalüasyon: Döviz kuru artan fiyatlar, faizler, azalan ihracat devalüasyon beklentisini arttırır. Sıcak paranın ülkeyi
ayarlaması yoluyla paranın terk etmesi para ve dolayısıyla ekonomi krizini başlatarak sabit döviz kuru sisteminin terk
değerinin düşürülmesidir.
edilmesi yönünde baskı yaratır.
Asya ve Türkiye’deki para krizleriyle ilgili bilgi için bakınız: Bulutoğlu, K. (2002). Para Kriz-
leri, İstanbul: Batı Türkeli Yayıncılık.
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda

Şekil 2.13’te döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı sınırlı olduğunda kamu harcamaları-
nın artması durumu gösterilmektedir. Genişletici maliye politikası, örneğin, kamu har-
camalarındaki bir artış IS eğrisini sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kaydırır. Döviz kuru esnek
olduğu için Merkez Bankası müdahalesine gerek yoktur. Döviz kuru, döviz piyasasında
dengeyi sağlayacak şekilde değişir. Yeni denge daha yüksek faiz oranında (i1) ve gelir düze-
yinde (Y1) gerçekleşir. BP eğrisinin LM eğrisinden daha yatık olduğu durumda genişletici
maliye politikası sonucunda dış ödemeler fazlası ortaya çıkar. Bu durumda döviz piyasa-
sını dengeye getirmek için döviz kurunun düşmesi gerekir. Genişletici maliye politikası,
döviz kurunu düşürür ve yerli para biriminin değerini arttırır. Döviz kurundaki düşüş BP
eğrisini sola doğru (BP0’dan BP1’e) kaydırır. Düşük döviz kurunun ihracatı azaltması ve
ithalatı cazip hâle getirmesi nedeniyle IS eğrisi de sola doğru (IS1’den IS2’ye) kayar. Böylece
döviz kuru düzeltmesi, maliye politikasının genişletici etkisinin bir kısmını yok eder. Yeni
denge noktası bir önceki düzeyden daha düşük bir faiz oranı (i2) ve gelir düzeyinde (Y2)
gerçekleşir.
Şekil 2.13
Esnek Döviz Kuru
Dolaşımında
Etkinliği: Dış
Ödemeler Fazlası
Genişletici maliye
politikası gelir
düzeyini yükseltici etki
yaratır. Ancak yeni
denge (i1) faiz oranı ve
(Y1) gelir düzeyinden
daha düşük bir faiz
oranı (i2) ve (Y2) gelir
düzeyinde gerçekleşir
Y0 Y2 Y1 Y (gelir)
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda

Para Politikasının Etkinliği
Şekil 2.14’te döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı sınırlı olduğunda para arzının artması
durumu gösterilmektedir. Genişletici para politikası, örneğin, para arzındaki artış LM eğ-
risini sağa doğru (LM0’dan LM1’e) kaydırır. Döviz kuru esnek olduğunda Merkez Bankası
müdahalesi söz konusu değildir. Döviz kuru, döviz piyasasında dengeyi sağlayacak şekilde
değişir. Yeni denge noktası daha düşük bir faiz oranı (i1) ve daha yüksek bir gelir düze-
yinde (Y1), BP eğrisinin altında gerçekleşir. LM eğrisinin eğimi BP eğrisinden daha dik
olduğu için dış ödemeler açığı söz konusudur. Esnek döviz kuru sisteminde döviz kuru,
döviz piyasasını dengeye ulaştıracak şekilde artar. Döviz kurundaki artış, BP eğrisini sağa
doğru (BP0’dan BP1’e) kaydırır. Döviz kurundaki artışa bağlı olarak ihracatın artması ve
ithalatın azalmasıyla IS eğrisi de sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kayar. Yeni denge noktası, bir
önceki denge durumuna nispeten çok daha yüksek bir faiz oranı (i2) ve daha yüksek bir
gelir düzeyinde (Y2) gerçekleşir. Döviz kuru uyumlaştırma süreci, genişletici para politi-
kası sonucunda bozulan dış ödemeler dengesine tekrar ulaşılmasını sağlar.
Şekil 2.14
Esnek Döviz Kuru
Dolaşımında
Etkinliği: Dış
Ödemeler Fazlası
Genişletici para
politikası gelir
düzeyini yükseltici etki
yaratır. Ancak yeni
denge (i1) faiz oranı ve
(Y1) gelir düzeyinden
çok daha yüksek bir
faiz oranı (i2) ve daha
yüksek gelir düzeyinde
(Y2) gerçekleşir Y0 Y1 Y2 Y (gelir)
Buraya kadar yabancı ve yerli varlıkların tam ikame olmadıkları durumda para ve ma-
liye politikalarının nispi etkinliği açıklandı. Bundan sonra, yabancı ve yerli varlıkların tam
ikame oldukları ve sermaye dolaşımının serbest olduğu durumda para ve maliye politi-
kalarının etkinliği açıklanmaktadır. Sermaye dolaşımının serbest olması yerli ve yabancı
faiz oranlarını birbirine yaklaştırır. Mundell-Fleming IS-LM-BP Modelinde, sermaye do-
laşımının serbest olması demek, BP eğrisinin yatay olması demektir. Faiz oranları farklı
olduğunda büyük sermaye akımları meydana geleceğinden ödemeler dengesi, ancak yerli
faiz oranı yabancı faiz oranına eşit olduğunda gerçekleşir.
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda

Sabit döviz kuru sisteminde sermaye dolaşımı serbest olduğunda, genişletici maliye poli-
tikası oldukça etkindir. Şekil 2.15’te bu durum gösterilmektedir. Genişletici maliye politi-
kası, örneğin, kamu harcamalarındaki artış, IS eğrisini sağa doğru (IS0’dan IS1’e) kaydırır.
Kamu harcamalarındaki artış, yerli faiz oranını yabancı faiz oranının üzerine çıkarır (i1)
ve ülkeye sermaye girişine neden olur. Sabit döviz kuru sistemini korumak için Merkez
Bankası müdahale eder, döviz satın alır, yerli para bollaşır, para arzı yükselir. Merkez Ban-
kasının piyasadan döviz satın alımı, yerli faiz oranının yabancı faiz oranına eşit olduğu
noktaya gelinceye kadar devam eder. Para arzı artışı, LM eğrisini LM0’dan LM1’e kaydıra-
rak, maliye politikasının genişletici etkisini pekiştirir. Gelir düzeyi daha da yükselir (Y2).
Yerli faiz oranında artış olmadığı için özel sektör harcamalarının dışlanması söz konusu
değildir.
Şekil 2.15
Sabit Döviz Kuru
ve Serbest Sermaye
Dolaşımında
Etkinliği
Para arzı artışı

maliye politikasının
genişletici etkisini
pekiştirir. Yeni denge
noktası, başlangıçtaki
faiz oranında (i0) ama
çok daha yüksek bir
gelir düzeyinde (Y2)
gerçekleşir
Y0 Y1 Y2 Y (gelir)
Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda

Döviz kuru sabit ve sermaye tam hareketli olduğunda para politikası etkin değildir. Para
arzındaki artış Şekil 2.16’da görüldüğü gibi LM eğrisini sağa doğru (LM0’dan LM1’e) kay-
dırır. Yerli faiz oranı yabancı faiz oranının altına düşer. Yatırımcılar yerli varlıkları sa-
tar, dolayısıyla yerli paradan kaçar ve ülkeden sermaye çıkışına neden olur. Faiz oranları
arasında fark olduğu sürece sermaye çıkışı devam eder. Tekrar dengeye gelebilmek için
para arzının, LM eğrisi ilk yerine dönene kadar azalması gerekir. Merkez Bankasının sabit
döviz kurunu korumak için müdahale etmesi, para arzının ilk düzeyine geri dönmesine
neden olur. Yerli faiz oranı, yabancı faiz oranına tekrar eşitlenir. Sermaye çıkışı ve dolayı-
sıyla para arzı azalışı durur. Gelir düzeyi ilk düzeyine (Y0) döner. Para politikasının etkisi
sıfır olur.
Şekil 2.16
Sabit Döviz Kuru
ve Serbest Sermaye
Dolaşımında
Etkinliği
Genişletici para
düzeyini yükseltici
etkisi yoktur.
Y0 Y1 Y (gelir)
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda

Şekil 2.17’de döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı serbest olduğunda kamu harcama-
larının artması durumu gösterilmektedir. Bu durumda maliye politikası etkin değildir.
Genişletici maliye politikası, örneğin, kamu harcamalarındaki artış, IS eğrisini sağa doğru
(IS0’dan IS1’e) kaydırır. Yerli faiz oranı artarak yabancı faiz oranının üzerine çıkar. Gelir
düzeyi yükselir (Y1). Döviz kuru esnek olduğunda Merkez Bankası müdahalesi söz ko-
nusu değildir. Ülkeye sermaye girişi olur. Esnek döviz kuru sistemi altında, sermaye girişi
döviz kurunu düşürücü etki yapar, yerli para değerli hâle gelir, ihracat düşer, ithalat artar.
IS1 eğrisi sola doğru kaymaya başlar. IS1 eğrisi, yerli faiz oranı yabancı faiz oranına eşit ol-
duğu yere kadar sola kayınca mal, para ve döviz piyasaları tekrar dengeye gelir. Gelir aza-
larak eski düzeyine geri döner (Y0). Bu noktada, sermaye girişi ve döviz kuru üzerindeki
baskı durur. Maliye politikasının başlangıçtaki genişletici etkisi ortadan kalkar.
Şekil 2.17
Esnek Döviz Kuru
ve Serbest Sermaye
Dolaşımında
Etkinliği
Genişletici maliye
etkisi yoktur.
Y0 Y1 Y (gelir)
Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda

Şekil 2.18’de döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı serbest olduğunda para arzının artma-
sı durumu gösterilmektedir. Bu durumda genişletici para politikası etkindir. Para arzında-
ki artış Şekil 2.18’te görüldüğü gibi LM eğrisini sağa doğru (LM0’dan LM1’e) kaydırır. Yerli
faiz oranı yabancı faiz oranının altına düşer ve sermaye çıkışını tetikler. Esnek döviz kuru
sisteminde Merkez Bankası müdahalesine gerek yoktur. Bu durumda yatırımcılar yerli
varlıkları ve dolayısıyla yerli parayı satar, döviz kuru yükselir, yerli paranın değeri düşer.
Döviz kurunun yükselmesi ihracatı arttırır, ithalatı düşürür. Bu da IS eğrisini sağa doğru
(IS0’dan IS1’e) kaydırır. Yerli paranın satışı, döviz kuru yeterince artana ve IS eğrisinin sağa
kayışı yerli faiz oranı yabancı faiz oranına eşitlenene kadar sürer. Gelir düzeyi LM eğrisin-
deki yatay kayma miktarı kadar artar (Y2). Burada genişletici para politikası, yabancı faiz
oranına sabitlendiği için yerli faiz oranı yoluyla değil döviz kuru ve dolayısıyla net ihracat
yoluyla etkisini gösterir.
Şekil 2.18
Esnek Döviz Kuru
ve Serbest Sermaye
Dolaşımında
Etkinliği
Genişletici para
f etkisi tamdır.
Y0 Y1 Y2 Y (gelir)
BP eğrisini sağa kaydıran hâllerde, dış ödemeler dengesini korumak için neden daha yüksek
bir gelir düzeyine ihtiyaç duyulduğunu açıklayınız. 3
Özet
Bir ekonomide maliye ve para politikalarının nispi Açık bir ekonomide Keynesyen ve monetarist görüşler
1 etkinliğinin önemini ayırt edebilmek 3 çerçevesinde maliye ve para politikalarının nispi
Bir ekonomide devlet, milli gelir düzeyini etkilemek etkinliğini değerlendirmek
için kamu harcamaları ve gelirlerinde birtakım deği- Maliye politikasının etkinliği ile döviz kuru sistemi
şiklikler gerçekleştirerek maliye politikasını; para ar- arasında, para politikasının etkinliği ile döviz kuru
zında birtakım değişiklikler gerçekleştirerek de para sistemi arasında olduğu kadar kesin bir ilişki yoktur.
politikasını kullanabilir. Bu konu 1929 Ekonomik BP eğrisinin LM eğrisinden daha dik olduğu durum-
Buhranı’ndan bu yana en hararetli tartışma konula- da genişletici maliye politikası, belli bir döviz kurun-
rından biridir. Ancak ülkeler arasında ticari ilişkile- da, ödemeler dengesi açığı yaratır. Esnek döviz kuru
rin gelişmesi, mal ve sermaye dolaşımının artması ve sistemi altında, Merkez Bankası müdahalesine gerek
son ekonomik krizin etkilerinin global kamusal zarar yoktur. Döviz piyasasının tekrar dengeye dönmesi
olarak görülmeye başlaması ile birlikte tartışma mali- için döviz kurunun artması gerekir. BP ve IS eğrileri
ye ya da para politikalarının nispi etkilerinin sadece sağa kayarak kamu harcamaları artışıyla ortaya çıkan
belli bir ülkedeki etkilerinden ülkeler arası etkilerine genişletici etkiyi pekiştirir. Bu durumda, genişletici
kaymıştır. maliye politikasının gelir düzeyine etkisi, sabit döviz
kuru sisteminde olduğundan daha büyüktür. Geniş-
Kapalı bir ekonomide Keynesyen ve monetarist görüşler letici para politikası sonucu gelir düzeyindeki artış,
2 çerçevesinde maliye ve para politikalarının nispi sabit döviz kuru sistemine kıyasla esnek döviz kuru
etkinliğini açıklamak sistemi altında daha yüksektir. Çünkü, döviz kuru ar-
Maliye politikası, IS eğrisi dik veya LM eğrisi yatık, tışı, ihracatı arttırarak ve ithalat talebini kısarak, ge-
yani, yatırım talebinin faiz esnekliği sıfır ve spekü- lirin daha da fazla artmasını sağlar. Bu nedenle, para
lasyon amacıyla para talebinin faiz esnekliği sonsuz politikası, sabit döviz kuru sistemine kıyasla esnek dö-
olduğu durumda etkindir. IS eğrisi yatıklaştıkça veya viz kuru sisteminde daha etkili bir ekonomi politikası
LM eğrisi dikleştikçe maliye politikasının etkinliği aracıdır.
azalır. Para politikası, IS eğrisi yatık veya LM eğrisi
dik, yani, yatırım talebinin faiz esnekliği sonsuz ve
spekülasyon amacıyla para talebinin faiz esnekliği sı-
fır olduğunda etkindir. IS eğrisi dikleştikçe veya LM
eğrisi yatıklaştıkça para politikasının etkinliği azalır.
1. Ülkeler arasında hızla yayılan finansal krizlerden do- 6. Döviz kurunun sabit ve sermaye dolaşımının sınırlı ol-
layı ortaya çıkan etkiyi ifade eden kavram aşağıdakilerden duğu durumda, kamu harcamalarındaki bir artışın dış öde-
hangisidir? meler açığı yaratması için aşağıdakilerden hangisinin olması
a. Global kamusal zarar gerekir?
b. Global kamusal yarar a. BP eğrisinin yatıklaşması
c. Ulusal kamusal zarar b. IS eğrisinin yatıklaşması
d. Ulusal kamusal yarar c. LM eğrisinin yatıklaşması
e. Uluslararası kamusal yarar d. LM eğrisinin BP eğrisinin üstünde olması
e. BP eğrisinin dikleşmesi
2. Likidite tuzağındaki faiz oranında, vergilerin artırılması-
nın sonuçları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 7. Dış ödemeler açığını kapatmak için döviz satarak para
a. Tasarruflar değişmez. arzını daraltan Merkez Bankası’nın tahvil satın alarak para
b. Tüketim harcamaları artar. arzı üzerindeki etkiyi telafi etme işlemi aşağıdakilerden
c. Yatırım harcamaları artar. hangisidir?
d. Kamu harcamaları azalır. a. Monetization
e. Yatırım harcamaları azalır. b. Enflasyon
c. Stagflasyon
3. Yatırımın faiz oranındaki değişimlere duyarsız ve para d. Sterilizasyon
piyasası denge eğrisinin pozitif eğimli olduğu bir durumda, e. Deflasyon
vergilerdeki azalışın yarattığı etkiyle ilgili aşağıdakilerden
hangisi doğrudur? 8. Döviz kurunun sabit ve sermaye dolaşımının serbest ol-
a. IS ve LM eğrilerinin konumu değişmez. duğu durum ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
b. IS eğrisi sola kayar. a. Maliye politikası etkindir.
c. LM eğrisi sağa kayar. b. Maliye politikası etkin değildir.
d. LM eğrisi sola kayar. c. Para politikası etkindir.
e. IS eğrisi sağa kayar. d. Para politikası etkin değildir.
e. Para politikası nötrdür.
4. Mal piyasası denge eğrisinin negatif eğimli olduğu ve
spekülasyon amacıyla para talebinin faize duyarlılığının çok 9. Döviz kuru sabit ve sermaye dolaşımı serbest olduğun-
yüksek olduğu bir durum ile ilgili aşağıdakilerden hangisi da para arzındaki bir artışın nihai etkisi aşağıdakilerden
doğrudur? hangisidir?
a. Maliye ve para politikalarının etkisi değişmez. a. BP eğrisinin sola kayması
b. Maliye politikasının etkinliği artar. b. Faiz oranının yükselmesi
c. Maliye politikasının etkinliği azalır. c. IS eğrisinin sağa kayması
d. Para politikasının etkinliği azalır. d. LM eğrisinin yatıklaşması
e. Para politikasının etkinliği artar. e. Gelir düzeyinin artmaması
5. Dış ödemeler dengesini sağlayan formül aşağıdakilerden 10. Döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı serbest olduğun-
hangisidir? da kamu harcamalarındaki bir artışın nihai etkisi aşağıdaki-
a. X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) = -1 lerden hangisidir?
b. X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) > 0 a. LM eğrisinin sağa kayması
c. X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) < 0 b. IS eğrisinin sağa kayması
d. X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) = 1 c. Gelir düzeyinin değişmemesi
e. X(Yf, e) - M(Y, e) + F(if, i) = 0 d. BP eğrisinin dik hale gelmesi
e. Faiz oranının düşmesi
Yaşamın İçinden Okuma Parçası

FAİZİ TUT DÖVİZİ SAL MONETARİZM ve MODERN MAKROEKONOMİ
Ege CANSEN 1960’ların başlarında, monetaristler, Büyük Buhran’dan beri
BAŞBAKAN Yardımcısı Ali Babacan başkanlığında ekono- ekonomi alanına hakim olan Keynesyen makroekonomiye
miye yön veren heyetin ne yapmak istediği açıktır. karşı ciddi bir mücadele başlattılar. Birçok önde gelen eko-
Yapılmak istenen, Merkez Bankası’nın, faizler konusunda nomist, ilk başta da Nobel ödüllü Milton Friedman, mone-
sergilediği tutumdan ayan beyan anlaşılmaktadır. Ekonomi tarizmin temeli olan “makroekonomi için para son derece
yönetiminin amacı “cari açığı” daraltmaktır. Kapatmaktır di- önemlidir” mesajını telaffuz etmeye başladı.
yemiyorum, çünkü o hedef, henüz ufukta görülmeyecek ka- 30 yıl sonra, daha önce monetarizm ile ilişkilendirilen çoğu
dar uzaktadır. Ekonomi yönetimi doğru olanı yapmaktadır. husus şimdi makroekonominin genel kabul gören esas kıs-
Cari açığı daraltmak şarttır. Bunun da yolu döviz fiyatlarının
mının bir parçası haline gelmişken, diğer hususların tartış-
artmasına izin vermektir. Gerisi lafıgüzaftır. Milli gelirin yüz-
malı hali hala sürmektedir. Bu hususlar aşağıda belirtilmiştir:
de 10’unu geçen bir cari açıkla ekonomiyi büyütmek, pimi
• Para. Para önemlidir.
çekilmiş el bombasını sıkı sıkı tutarak koşmaya benzer. Bom-
• Parasal büyüme kuralı. Parasal politikanın bir kurala
ba her an terli elden kayabilir.
bağlı olarak yürütülmesi- keyfi olarak belirlenen bir
Finansal İstikrar orana bağlı olarak büyümesinden-daha iyidir.
Cari açık, en büyük “finansal istikrarsızlık” kaynağıdır. Cari • Para hedefleri: Para politikası, faiz oranı hedefleri yerine
açık bu kadar büyükken, “finanse edilebildiği sürece cari açık para hedefleri belirlemek suretiyle daha iyi yürütülür.
sorun değildir” nakaratını bankacılar artık söylememelidir. • Uzun ve değişken gecikmeler: Parasal politika ekono-
Bu açığı sürdürmeye çalışmak, ani ve sert bir devalüasyona miyi uzun ve değişken gecikmelerle etkiler.
davetiye çıkarmaktır. Yüksek bir devalüasyon, ithalatı bıçak Monetaristlerle ilgili belirtilmesi gereken iki husus
gibi keser. Hem bütçe gelirleri azaltır hem de giderleri ço- daha vardır:
ğalır. Geriye ne denk bütçe ne de “sağlam bankacılık” kalır. • Özel sektörün özünden gelen istikrarlı hali: Moneta-
ristlere göre, özel sektör doğası gereği istikrarlıdır ve
Devalüasyon-Enflasyon-Ücret Sarmalı ekonomideki çoğu karışıklıklara yanlış devlet politi-
Finansal istikrar bozulunca fiyat istikrarının da bozulması yani kası neden olmaktadır. Ne kadar az devlet müdahele-
enflasyonun azması Allahın emridir. Türkiye hâlâ “dövizize” bir si varsa o kadar iyi olduğuna ve devletlerin büyüme-
ülkedir. İş adamları döviz birimiyle düşünür ve fiyat ayarlama- ye eğilimli olduğuna inanırlar.
sı yapar. Bu ölçü birimi de (hangisi yükselmişse) bazen dolar, • Esnek döviz kurları: 1950’lerde Milton Friedman, döviz
bazen avrodur. Son 6 ayda döviz fiyatlarının yüzde 25 artması, kurlarının sabit yerine esnek olması gerektiği görüşünün
TÜFE’nin yani ölçülen enflasyonun yükselmesine sebep ol- ateşli bir savunucusu idi. Bu görüş her ne kadar-paranın
muştur. Bu kaçınılmazdı. Ancak, tek başına TÜFE’nin artması önemli olduğuna dair görüşlerden bağımsız olarak-ta-
enflasyon değildir. Enflasyon bir “şişme” dir; bir “sarmal”dır. mamen monetarist olmasa da, çoğu monetarist (ve çoğu
Sarmalı harekete geçirecek esas unsur devalüasyon değil, ge- makroekonomist) tarafından kabul edilmekte, döviz
lirleri/ücretleri enflasyona endekslemektir. Enflasyonu engelle-
kurunu piyasalarda belirlenmesi gereken ve devletlerin
mek için gelirler reel olarak gerilemelidir. “Kemer sıkma” nın
muhtemelen hatalı olarak belirleyeceği diğer bir fiyat
başka bir anlamı yoktur. Çünkü fiyatı satıcı değil, alıcı belirler.
olarak görmektedirler. Uygulamada gittikçe daha fazla
Halkın alım gücü düşerse, fiyat artışları kendiliğinden frenle-
ülke esnek döviz kuru sistemlerini benimsemektedir.
nir. TÜFE artışı, derhal ücretlere yansıtılırsa, fiyat artışları enf-
Nobel ödüllü Franco Modigliani’nin dediği gibi, “Artık hepi-
lasyona dönüşür. Yani kedi kuyruğunu kovalamaya başlar.
miz monetaristiz”, şöyle ki, bir miktar para stokunun ekonomi
Dövizi Tut, Faizi Sal, Akıl Kârı Değildir üzerinde büyük etkileri olduğuna, para büyümesindeki sürek-
Türk ekonomisinin tüm krizleri devalüasyondan çıkmıştır. li artışın enflasyona neden olduğuna, para büyümesi düşük ol-
Devalüasyon bir hastalıksa, döviz fiyatlarının ölçülü yüksel- madıkça enflasyonun düşük tutulamayacağına hepimiz inan-
mesine izin vermek hastalığa tutulmamak için aşılanmaktır. maktayız. Diğer monetarist görüşler genellikle daha tartışmalı
Aşı da kırıklık yapar ama hasta olmakla kıyaslanınca kötü et- olsa da, 1980’lerde çoğu ülkede para büyümesi hedeflerinin
kisi sınırlı kalır. Bugünlerde “aman döviz fiyatlarındaki artışı benimsenmesi hususu dahil, monetarizmin büyük başarılar
durdurun, bunun için faizleri arttırın” tavsiyesinde bulunanlar elde ettiği kuşkusuzdur; ne var ki, para talebinin istikrarsız
hatalılıdır. 2001 krizi öncesinde gecelik faizler yüzde 7000’e olduğunun anlaşılmasıyla birlikte daha önce parasal büyüme
çıktı ama, sonunda devalüasyon hem de en kötüsünden yine hedefleri benimsemiş ülkelerden bazılarının bunu terk etme-
oldu. Tecrübe başa gelen değil, başa gelenden çıkarılan derstir. siyle birlikte bu başarının geçici olduğu da anlaşılmıştır.
Son Söz: Cari açık daraldıkça, harcanabilir gelir düşer.
Kaynak: Dornbusch, Fischer, Startz (2004). Macroecono-
Kaynak: HÜRRİYET GAZETESİ, 21 Aralık 2011
mics, New York: Mc Graw Hill, s. 464-465.

1. a Yanıtınız yanlış ise “Maliye ve Para Politikasının Nis- mayı cazip olmaktan çıkaran belli bir düzeye indikten sonra,
pi Etkinliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mümkün değildir. Likidite tuzağının geçerli olduğu bu faiz
2. e Yanıtınız yanlış ise “Kapalı Bir Ekonomide Maliye ve oranında, spekülasyon amacıyla para talebinin faiz esnekliği
Para Politikalarının Nispi Etkinliği” konusunu yeni- sonsuzdur (LM eğrisi yatay). Bu durumda, ekonominin can-
den gözden geçiriniz. lanacağına dair beklentileri olmadıkça, yatırımcılar yatırım
3. e Yanıtınız yanlış ise “Kapalı Bir Ekonomide IS Eğri- yapmaktan kaçınır ve tüketiciler fiyatların daha da düşeceği
sinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği” beklentisiyle tüketimlerini erteler. Dolayısıyla para arzını art-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. tırmak faizi düşürmez. Bu faiz oranında, elde para tutmanın
4. b Yanıtınız yanlış ise “Kapalı Bir Ekonomide LM Eğ- alternatif maliyeti düşük olduğu için para arzı artışı sadece
risinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği” yatırımcıların spekülasyon amacıyla elde tuttuğu para mik-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. tarını arttırır. Bu nedenle para politikası etkin değildir. Bu
5. e Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Maliye ve durumda, Keynesyenlere göre, ancak hükümetin maliye po-
Para Politikalarının Nispi Etkinliği” konusunu yeni- litikası yoluyla insanlara doğrudan satın alım gücü aktarması
den gözden geçiriniz. hâlinde, yatırımlar ve gelir düzeyi artar.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Döviz Kuru Sa-
bit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Maliye Poli- Sıra Sizde 3
tikasının Etkinliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Döviz kurundaki artış, yabancıların gelirindeki artış veya
7. d Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Döviz Kuru yabancı faiz oranındaki düşüş, BP eğrisini sağa kaydırır. Ül-
Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para Poli- keye sermaye girişini sabitleyen belli bir faiz oranında, daha
tikasının Etkinliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yüksek bir döviz kuru, dış ödemeler dengesini korumak için
8. a Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Döviz Kuru Sa- daha yüksek bir gelir düzeyini gerektirir. Çünkü, daha yüksek
bit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Maliye Poli- döviz kuru ihracatı arttırıcı, ithalatı azaltıcı etki yapar. Bu du-
tikasının Etkinliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rumda, dış ödemeler dengesini korumak için ithalat talebini
9. e Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Döviz Kuru Sa- özendirecek şekilde daha yüksek gelir düzeyine ihtiyaç vardır.
bit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Para Politi- Benzer şekilde, yabancıların gelirinin artmasına bağlı olarak
kasının Etkinliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ihracat talebindeki bir artış ya da ithalat talebindeki bir düşüş
10. c Yanıtınız yanlış ise “Açık Bir Ekonomide Döviz Kuru BP eğrisini sağa kaydırır. Ülkeye sermaye girişini sabitleyen
Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Ma- belli bir faiz oranında, ihracatın artması hâlinde, dış ödemeler
liye ve Para Politikasının Nispi Etkinliği” konusunu dengesine tekrar dönmek için daha yüksek bir gelir düzeyine
yeniden gözden geçiriniz. ve dolayısıyla ithalata ihtiyaç vardır. Bu durumda BP eğrisi
sağa kayar. Nihayet, yabancı faiz oranındaki bir düşüş de BP
eğrisini sağa kaydırır. Belli bir yerli faiz oranında, yabancı faiz
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı oranının düşmesi hâlinde ülkeye sermaye girişi olur. Bu du-
Sıra Sizde 1 rumda da dış ödemeler dengesinin sağlanması için ithalatın
Bir ekonomide ekonomik istikrarın gerçekleştirilmesinde artması ve dolayısıyla gelir düzeyinin yükselmesi gerekir.
para ve maliye politikalarının nispi etkinliği tartışması 1929
Dünya Ekonomi Krizi’nden bu yana güncelliğini korumak-
tadır. Ülkeler arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi ve mal ve Yararlanılan Kaynaklar
sermaye dolaşımının artması ile birlikte, belli bir ülkede ya da Ataç, B. (2009). Maliye Politikası: Gelişimi, Amaçları,
bölgede meydana gelen bir ekonomi sorunu giderek daha faz- Araçları ve Uygulama Sorunları, Genişletilmiş Sekizin-
la ülkeyi etkilemeye başlamış ve maliye ve para politikalarının ci Baskı, Ankara: Turhan Kitapevi.
nispi etkinliği konusu sadece belli bir ülkedeki etkilerinden Bulutoğlu, K. (2008). Kamu Ekonomisine Giriş: Demokra-
(kapalı ekonomi) ülkeler arası etkilerine (açık ekonomiye) side Devletin Ekonomik Bir Kuramı, Ankara: Maliye ve
kaymıştır. Ancak, artık tartışmalar daha çok ortaya çıkan eko- Hukuk Yayınları.
nomi sorununun doğasına uygun maliye ve para politikaları Dornbusch, R., Fischer, S., Startz, R. (2004). Macroecono-
bileşiminin ne olması gerektiği üzerinde yoğunlaşmaktadır. mics, New York: McGraw Hill.
Froyen, R. T. (2009). Macroeconomics: Teories and Policies,
Sıra Sizde 2 London: Pearson.
Keynesyenlere göre, monetaristlerin savunduğu gibi para ar- Pınar, A. (2010). Maliye Politikası: Teori ve Uygulama, An-
zını arttırmak suretiyle faiz oranını düşürerek yatırımları ve kara: Naturel Yayıncılık.
dolayısıyla gelir düzeyini arttırmak, faiz oranı yatırım yap-
3
Amaçlarımız
 Bir ekonomide istikrar amacıyla uygulanabilecek olan iradi politikaların başa-
rısının hangi faktörlere bağlı olduğunu açıklayabilecek,
 Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde otomatik olarak ortaya çıkan değişme-
lerin ekonomide istikrar sağlayıcı olup olmadığını değerlendirebilecek,
 Formül esnekliğinin özelliklerinin ve istikrar açısından öneminin ne olduğunu
açıklayabilecek,
 Bir ekonomide istikrarın sağlanmasında iradi makro politikaları ve uzun dö-
nemli mali kuralları karşılaştırabilecek
Anahtar Kavramlar
• İradi Maliye Politikaları • İşsizlik Sigortası
• Tanıma Gecikmesi • Otomatik İstikrar Sağlayıcılar
• Uygulama Gecikmesi • Formül Esnekliği
• Tepki Gecikmesi • Mali Kural

İçindekiler
• GİRİŞ
• İRADİ MALİYE POLİTİKALARI
İradi Politikalar ve • OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICILAR
Otomatik İstikrar Sağlayıcılar • FORMÜL ESNEKLİĞİ
• İRADİ MAKRO POLİTİKALAR VE MALİ
KURALLAR
İradi Politikalar ve
Otomatik İstikrar Sağlayıcılar
GİRİŞ
Maliye politikasının en tartışmalı konularından biri, bir ekonomide ekonomik istikrarı
sağlamak açısından iradi maliye politikası ve otomatik istikrar sağlayıcılar (otomatik sta-
bilizatörler) arasında yapacakları tercihin ne olması gerektiğine ilişkindir.
İRADİ MALİYE POLİTİKALARI

Bu konuda ekonomistlerin bazıları iradi politika önlemleri ile ekonominin düzenlenmesi
gerektiğini ileri sürerken diğerleri, aktif politikaların eksikliklerini ortaya koyarak bazı
uzun dönemli mali kuralların belirlenmesi gerektiğini savunurlar.
İradi Maliye Politikası Kavramı

Bir ekonomide ekonomik istikrarın sağlanması amacıyla uygulanacak iradi maliye poli- İradi Maliye Politikaları: Bir
ekonomide talebi yönlendirmek
tikaları, ekonomideki dalgalanmaları önlemek için bir araç olarak kullanılan kamu har- veya istikrar sağlamak amacıyla
camaları ve gelirlerinde yapılması gereken değişiklikleri kapsar. İradi maliye politikasının siyasal otoritenin iradi kararlar
temel özelliği bir ekonomide istikrarı sağlamak için alınması gerekli bu önlemlerin maliye almasıdır.
politikasını yürütmekle yetkili siyasi karar birimlerinin takdirine dayanmasıdır. Yani, bir
ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sağlamak amacıyla siyasal otoritenin iradi
kararlar almasıdır. Bu bağlamda, talep yetersizliği, enflasyon, işsizlik gibi sorunların orta-
ya çıkması hâlinde, bu sorunların çözümüne yönelik olarak ekonomik paketler hazırlana-
rak karara bağlanır. Bu kararlar bazen yasama organı tarafından alınabileceği gibi bazen
de yürütme organı tarafından alınır.
İradi Maliye Politikalarının Başarısını Etkileyen Faktörler

İradi maliye politikaları, bir ekonomik sorun ortaya çıktığında tasarlanıp karara bağlanır
ve uygulanır. Bu yönüyle, iradi politikaların başarısını etkileyen iki temel faktör vardır.
Ekonomik tahminlerin doğruluğu ve gecikmeler sorunu.
Ekonomik Tahminlerin Doğruluğu

İradi politikalar, bir ekonomik sorunun ortaya çıkmasıyla gündeme geldiği için ekonomik
tahminlerin doğruluğu büyük önem taşımaktadır. Uygulanacak maliye politikası, yapılan
tahminlerin doğruluğuna ve konulan teşhislerin çerçevesine doğrudan bağlıdır. Örneğin,
talebin azaldığına ve ekonominin daraldığına ilişkin bir tahminin doğru olmaması, yani
derin bir durgunluk yerine geçici bir daralma olması hâlinde, uygulanan politika bek-
lenen sonucu veremeyecektir. Zaten derinleşme eğilimi olmayan bir daralmaya karşılık
genişletici politikalar uygulanması hâlinde, ekonominin enflasyona sürüklenmesi söz ko-
nusu olacaktır. Diğer yandan enflasyonist bir dönemde enflasyonun kaynağı yanlış teşhis
edilmişse benzer bir sonuç ortaya çıkacaktır. Örneğin, talep yetersizliğinden değil de ma-
liyet kaynaklı bir enflasyon varsa talep daraltıcı maliye politikaları, enflasyonu düşürmek
yerine talebi daha da daraltacaktır.
İkinci Dünya Savaşı sonrası verilerine ilişkin gelişmeler ve özellikle son yıllarda eko-
nomik tahminlerde kullanılan yöntemlerin gelişmesi tahminlerin doğruluk ihtimalini
yükseltmektedir. Ekonometrik yöntemlerin gelişmesi ve bilgisayar programlarının daha
karmaşık hesaplamaları yapabilecek şekilde iyileşmesi ile beraber daha kısa sürede ve
daha doğru tahminler yapılabilmektedir. Ayrıca iletişim araçlarının gelişmesi ile beraber
uluslararası düzeyde bilgi akışı hızlandığından, herhangi bir ülkede ortaya çıkan bir soru-
na karşılık ulusal düzeyde daha kısa sürede önlem alınabilmektedir. Ancak bütün bu geliş-
melere rağmen ekonomik olaylar tekdüze olmadığından ve ekonomik birimlerin kararları
her zaman yeterli bilgi ile alınmadığından, tahminlerde sapma olabilmektedir. Örneğin,
ekonomik daralmaya karşı alınan bir önlem olumlu sonuç verebilecek iken, durgunluk
korkusunun yarattığı güvensizlik ortamında daralma beklenenden daha derin olabilmek-
tedir ya da geçici bir dalgalanma ekonomik birimlerin davranışlarını kalıcı bir sorun ola-
cakmış gibi daha derin etkileyebilmektedir.
Gecikmeler Sorunu
Ekonomik tahminler doğru yapılsa bile bu doğru tahminin zamanında yapılması, iradi
kararların zamanında alınması ve uygulanan ekonomik programın beklenen zamanda ve
büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Yukarıda değinildiği gibi bir ekonomik sorunun doğru
tahmin edilmesi elbette önemlidir. Ancak bu ekonomik sorunun zamanında tahmin edil-
mesi de en az doğruluğu kadar önemlidir. Örneğin, bazen ekonomide bir durgunluğun
yaşanacağına ilişkin belirtiler ortaya çıkar. Ancak bunun geçici ya da uzun süreli olacağına
ilişkin algılamalar farklı olabilir. Amerika Birleşik Devletleri’nde 2007 yılının ortalarında
belirmeye başlayan durgunluğun boyutu konusunda ekonomistler farklı görüşler ileri sür-
müşlerdir. Bazı ekonomistler bunun 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı kadar, hatta ondan
daha derin olacağını söylerken diğer bazıları piyasa mekanizmasının gelişmiş olduğunu
ve derinleşmeyi önleyecek mekanizmaların mevcut olduğunu öne sürmüşlerdir. Ekono-
mik sorunların zamanında teşhis edilmesi iradi politikaların başarı şansını arttıracaktır.
Ancak doğru tahmin ve doğru politikalara rağmen zamanında uygulanmayan politikalar
doğru sonuç vermeyecektir.
Maliye politikasında gecikmeler sorunu, ekonomik sorunların zamanında tahmin ve
teşhis edilmesi ile uygulamaya başlanan politikanın zamanında sonuç verebilmesine iliş-
kindir. Gecikmeler sorunu üç aşamalı olarak karşımıza çıkabilir: Tanıma gecikmesi, uygu-
lama gecikmesi ve tepki gecikmesi.
Tanıma gecikmesi: Bir Tanıma gecikmesi, bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya çıkışı ile bir mali iş-
ekonomide herhangi bir sorunun lem için harekete geçme kararı arasındaki gecikmedir. Herhangi bir iradi maliye politikası
ortaya çıkışı ile bir mali işlem için
harekete geçme kararı arasındaki işlemini gerektiren ekonomik sorunun zamanında teşhis edilmesi gerekir. Aksi hâlde, doğru
gecikmedir. tahmin edilerek doğru politikalar uygulansa bile zamanında yapılması gerekenler yapılma-
dığından beklenen sonuçlar alınamayabilir. Durgunluk gibi bir sorunun ortadan kaldırıl-
ması bir yana, daha da derinleşmesi veya enflasyonist bir sürece geçişin hızlanması bile söz
konusu olabilir.
Uygulama gecikmesi: Bir Uygulama gecikmesi, bir maliye politikası paketi için harekete geçme anı ile bu paketin
maliye politikası paketi için
harekete geçme anı ile bu
uygulamaya başlanması arasındaki gecikmedir. Maliye politikasındaki değişiklikler genel-
paketin uygulamaya başlanması likle yasal ve iradi kararlar gerektirir. Örneğin, vergilerin yasallığı ilkesi çerçevesinde yeni bir
arasındaki gecikmedir. verginin konulması veya bir verginin ortadan kaldırılması ancak yasa ile mümkün olabilir.
Yasama süreci ise zaman alır. Tasarı olarak hazırlanan bir yasanın kamuoyunda tartışılma-
sı, meclise gelmesi ve öncelikle ilgili komisyonlarda görüşülmesi, ardından Meclis Genel
3. Ünite - İradi Politikalar ve Otomatik İstikrar Sağlayıcılar 51
Kurulu’nda tartışılarak yasalaşması, Cumhurbaşkanı tarafından onaylanarak resmi gazetede
yayınlanması, Hazine veMaliye Bakanlığı tarafından uygulamaya ilişkin hazırlıkların yapıl-
ması ve uygulanmaya başlanması zaman alan bir süreçtir. Bu yüzden, bazen uygulamada
ortaya çıkacak gecikmelerin azaltılması için yürütmeye bazı yetkiler verilir. Gelir vergisi di-
limlerinin enflasyona uyarlanması ve katma değer vergisi oranının arttırılması veya düşürül-
mesine ilişkin bazı yetkilerin Cumhurbaşkanlığına verilmesi buna örnek olarak verilebilir.
Kamu harcamalarına ilişkin alınacak iradi kararlar daha da zor olabilir. Örneğin,
enflasyonist bir dönemde personel giderlerinin düşürülmek istenmesi ciddi zorluklarla
karşılaşabilir. Halen çalışan kamu görevlilerinin ücretlerinin düşürülmesi bazı yasal en-
gellere takılabileceği gibi, ciddi tepkilerle de karşılaşabilir. Çalışan sayısının sınırlı tutula-
rak kalitesinin arttırılması ise bazı kurumsal düzenlemeler gerektirir ve uzun zaman alır.
Uygulamada bazı yatırımların durdurulması ya da cari harcamalarda bir ölçüde tasarrufa
gidilmesi ise daha az zorlukla yapılabilir.
Tepki gecikmesi, bir maliye politikası işleminin uygulamaya konulması ile beklenen Tepki gecikmesi: Bir maliye
politikası işleminin uygulanmaya
sonucu vermesi arasındaki gecikmedir. Herhangi bir maliye politikası işleminin uygu- konulması ile beklenen sonucu
lanmaya başlanması ile ekonomi üzerinde beklenen etkileri yaratması genellikle zaman vermesi arasındaki gecikmedir.
almaktadır. Kamu harcamalarının arttırılmasına ilişkin bir uygulamayı düşünelim. Dev-
letin mal ve hizmet alımını arttırması halinde, ilk etki alımın yapıldığı anda ortaya çıkar.
Ancak bu alımın stoklardan karşılanması dikkate değer genişletici bir etki yapmayacaktır.
Olumlu bir bekleyiş yaratarak üretimin arttırılması hâlinde ancak beklenen etki ortaya
çıkabilecektir. Ya da kamu sektöründe ek istihdam yaratılması hâlinde çalışmaya başlayan
bireylerin gelir elde etmesi ve bu gelirle ek talep ortaya çıkması hâlinde benzer bir durum
yaşanacaktır. Bu ek talebin sürekli olması bekleniyor ve üretim arttırılıyorsa istihdam da
artacak ve genişletici bir etki ortaya çıkacaktır.
Vergilerde yapılan değişiklikler de benzer gecikmelerle ekonomik faaliyetler üzerinde
etki yaratacaktır. Örneğin, gelir vergisi oranlarının düşürülmesi sonucu kullanılabilir ge-
lirin artması ilk anda herhangi bir etki yaratmayacaktır. Ancak kullanılabilir geliri artan
bireyler daha fazla harcama yapmaya başladığında bu vergi indirimlerinin genişletici et-
kisi ortaya çıkmaya başlayacaktır. Belirgin etki ise ancak artan harcamalar sonucu ortaya
çıkan üretim ve istihdam artışı ile mümkün olabilecektir.
Kamu harcamaları ve vergilerin ekonomik faaliyetler üzerindeki bu muhtemel etki-
lerinin dikkatle analiz edilmesi gerekir. Gecikmelerin hafifletilmesi ve beklenen düzeyde
etkinin ortaya çıkması için kamu harcamalarının değişik kalemlerinin muhtemel etkileri
ve süresi ile değişik vergilerin etkisi ve süresine ilişkin çalışmaların yapılması uygulanan
politikaların başarı şansını arttıracaktır.
İradi maliye politikalarının genel olarak ekonomi politikaları içerisindeki yerine ilişkin ola-
rak katkıda bulunan çok sayıda maliyeci vardır. Alvin Hansen bu konuda önemli bir maliyeci-
dir. Türkçeye çevrilen şu kitabı önemli bir kaynak olarak verilebilir: Alvin Hansen (1959), Para
Teorisi ve Maliye Politikası, Çev. Ahmet Kılıçbay, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını No:l.
Doğru politikalar uygulandığı hâlde gecikmeler sorunundan dolayı ekonomi nasıl istikrar-
sızlığa sürüklenebilir? 1
OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICILAR

Otomatik istikrar sağlayıcılar:
Daha önce belirtildiği gibi, ekonomik istikran sağlamak için uygulanan politikaların her Hiçbir iradi karara gerek kalmadan
zaman iradi olarak alınan yasal ve idari kararlar olması gerekmez. Özellikle de tahminler- durgunluk döneminde bütçe
açığı veya enflasyon döneminde
deki yanılma ve gecikmeler sorunundan dolayı, iradi maliye politikaları yerine otomatik bütçe fazlası yaratarak ekonomide
istikrar sağlayıcı mekanizmalar kullanılabilir. Otomatik istikrar sağlayıcılar, hiçbir iradi istikrar sağlayan mekanizmalardır.
karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon döneminde büt-
çe fazlası yaratarak ekonomide istikrar sağlayan mekanizmalardır. Daralma ve genişleme
döneminde, kamu harcamaları ve vergilerdeki otomatik değişmeler konjonktür dalga-
lanmalarını hafifletebilir. Daralma döneminde işsizlik artmakta ve gelir azalmaktadır. Bu
durumda tüketim harcamalarında da azalma meydana geldiğinden durgunluğun daha da
derinleşme riski ortaya çıkmaktadır. Hâlbuki böyle bir dönemde işsiz kalanlara verilen
işsizlik sigortası ödemeleri bu talep daralmasını bir ölçüde telafi edebilir. Genişleme döne-
minde ise enflasyon sorunu ortaya çıktığı için talebin kısılması gerektiğinden, iş bulanlara
işsizlik sigortası ödemelerinin yapılmaması ve tersine çalışanların işsizlik sigortası primi
ödemesi nedeniyle aşırı talep artışı bir ölçüde önlenmiş olacaktır.
Vergi gelirleri benzer bir etki yaratacak şekilde tasarlanabilir. Esnek bir gelir vergisinin
varlığı hâlinde, enflasyonist dönemlerde artan parasal gelirler nedeniyle vergi gelirleri ar-
tacak, aşırı talep artışının bir bölümü ortadan kalkmış olacaktır. Durgunluk döneminde
ise gelir düşüşünden daha fazla azalan vergi gelirleri nedeniyle, daralan talebin bir bölümü
telafi edilmiş olacaktır. Dikkat edilirse sözü edilen mekanizmaların çalışması için herhan-
gi bir iradi işleme gerek yoktur. Dolayısıyla iradi politikalarda olduğu gibi herhangi bir
tahmine gerek olmadığı gibi gelirle eşanlı olarak gerçekleşen kamu harcamaları ve vergi
gelirlerindeki değişmeler gecikmeler sorununu da ortadan kaldırmaktadır.
Otomatik İstikrar Gücünün Ölçülmesi

Kamu harcamaları ve vergilerin otomatik istikrar sağlayıcı gücünün ölçülmesi mümkün-
dür. Otomatik etki yaratan kamu harcamaları ve vergilerin mevcut olması ile olmama-
sı hâlinde ortaya çıkan etkinin karşılaştırılması, bu ölçümün bir yolu olabilir. Ünite 2’de
belirtildiği gibi gelire bağlı bir verginin olmaması hâlinde harcama çarpanı değeri, gelire
bağlı bir verginin olması hâlindeki harcama çarpanının değerinden daha büyüktür. Her
durumda harcamaların ekonomik faaliyetler üzerindeki etkisi ölçülebildiğine göre, otoma-
tik istikrar sağlayıcı mekanizmaların varlığı ve yokluğu hâlindeki etkilerin karşılaştırılması
mümkündür. Otomatik istikrar gücünü (OG) aşağıdaki şekilde hesaplamak mümkündür:
ΔY *
OG = 1−
ΔY
Denklemdeki ∆Y*, vergilerin mevcut olduğu durumda kamu harcamaları ve yatırım

miktarındaki değişmelerin milli gelir üzerindeki etkisini, ∆Y ise vergilerin olmadığı bir
durumda kamu harcamaları ve yatırım miktarındaki değişmelerin milli gelir üzerindeki
etkisini göstermektedir.
Buna göre, eğer vergilerin ekonomik büyüklükler üzerinde herhangi bir etkisi yoksa
∆Y*=∆Y olacak ve OG=0 olacaktır. Yani ekonomi otomatik istikrar gücünden tamamen
yoksun demektir. OG=1 olması hâlinde ise ekonomideki otomatik istikrar gücü tamdır.
Yani vergi sistemi meydana gelen değişmelerin tamamını emmekte ve gelir düzeyi değiş-
meden kalmaktadır.
Örneğin, marjinal tüketim eğilimi (c) 0.8 ve vergi oranı (t) 0.2 ise, vergi oranını içe-
ren çarpan değeri 3 iken, vergi oranını içermeyen çarpan değeri 5 olacaktır. Bu durum-
da OG=0.40 olacaktır. Bu da, harcamalarda meydana gelen bir artışın yaratacağı etkinin
%40’nın vergi sistemi tarafından emildiğini gösterir.
Kamu Harcamaları ve Vergilerin Otomatik İstikrar İşlevleri

Maliye politikasının iki temel aracı olan kamu harcamaları ve vergilerin ekonomik istikrar
sağlayıcı işlevi, bu araçların gelirdeki değişmelere karşılık ne kadar değiştiğine bağlıdır.
Kamu harcamalarının talep arttırıcı özelliği olduğuna göre, durgunluk döneminde bu
harcamaların artması, enflasyon döneminde ise bu harcamaların azalması gerekir. Ter-
sine, vergiler özel sektör harcamalarını azalttığına göre durgunluk döneminde vergilerin
azalması, enflasyon dönemlerinde ise vergilerin artması gerekir. Aşağıda, kamu harcama-
ları ve vergilerin konjonktürel dalgalanmalara karşı nasıl değiştiği açıklanmaktadır.
Kamu Harcamalarının Otomatik İstikrar Sağlayıcı İşlevi

Kamu harcamalarının gelir düzeyine duyarlılığı daha az olduğundan istikrar sağlayıcı
özelliği vergilerden daha düşüktür. Çünkü kamu harcamaları harcamacı kuruluşlara ay-
rılan ödeneklerle ve bu ödeneklerin siyasal süreçte onaylanması ile gerçekleşir. Her yılın
sonunda, takip eden yılın ödeneklerinin belirlenmesi ile ortaya çıkan harcama kararları
bu anlamda fazla esnek değildir. Daralma ve genişleme dönemleri ile bağlantılı olarak
artan ve azalan harcama kalemleri çok sınırlı olmakla beraber işsizlik tazminatı ve tarıma
verilen destekler bir ölçüde otomatik istikrar işlevi görebilir.
Otomatik istikrar işlevi en güçlü olan kamu harcaması kalemi işsizlik tazminatıdır.
Türkiye’de de 2002 yılından itibaren uygulanmaya başlanan işsizlik sigortası, çalışanların İşsizlik Sigortası: Çalışanların
ilgili fona prim ödemesi, işini
işsizlik sigortası fonuna prim ödemesi, işini kaybedenlerin ise bu fondan işsizlik tazminatı kaybedenlerin ise bu fondan
alması biçiminde gerçekleşir. Gelirle bağlantılı değil işsizlikle bağlantılı olmakla beraber, işsizlik tazminatı alması biçiminde
tasarlanmış sosyal koruma
daralma döneminde işsizliğin arttığı, genişleme döneminde ise istihdamın arttığı (işsiz- programıdır.
liğin azaldığı) bilinen bir gerçektir. Daralma döneminde talep azalmakta, stoklar birik-
mekte ve kapasite kullanım oranları düştüğünden üretim azalmaktadır. Üretimi azaltma-
ya karar veren üreticiler çalışanların bir kısmının işine son vermektedirler. İşsiz kalan
insanlar, çalıştıkları süre ve bu sürede elde ettikleri gelirleri ile bağlantılı olarak bir miktar
işsizlik tazminatı almaktadırlar. Bu ödemeler, daralan talebin bir kısmını telafi ettiğinden
bir miktar genişletici etki yaratır. Ayrıca bu ödemeler, ilgili yasaya göre otomatik olarak
yapıldığından, yılın herhangi bir döneminde işini kaybeden birisi işsizlik ödemesi için
başvuru yapar ve mevzuata göre hak ettiği ödemeyi alır. Bu yüzden de işsizlik sigortası
otomatik istikrar sağlayıcı bir özelliğe sahiptir.
Diğer bir kamu harcamaları kalemi ise tarıma verilen desteklerdir. Tarım sektörü bü-
yük ölçüde doğa koşullarına bağlıdır ve kurak geçen yıllarda ürünün miktar ve kalite-
si düşerken iklim koşullarının iyi olduğu yıllarda tersine ürün miktarı ve kalitesi artar.
Bu dalgalanmalar tarım üreticilerinin ve tarım ürünü tüketicilerinin gelirini etkiler. Bu
yüzden de birçok ülkede tarım sektörü taban fiyat, destekleme alımı ve doğrudan gelir
desteği gibi araçlarla desteklenir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu destek-
lerin genellikle siyasal kararlarla yapıldığıdır. İklim koşulları önceden bir ölçüde tahmin
edilebildiği hâlde, tarım sektörü üzerindeki etkisi tam olarak tahmin edilemeyeceğinden
destek miktarı ve zamanı genellikle sorun ortaya çıktıktan sonra yasal veya idari kararlarla
belirlenir. Bu yüzden de tarımsal desteklerin otomatik istikrar işlevi işsizlik sigortasına
göre daha düşüktür.
Vergilerin Otomatik İstikrar Sağlayıcı İşlevi

Vergilerin otomatik istikrar sağlayıcı fonksiyonu gayri safi milli hasıladaki değişiklikler
karşısında vergi hasılatında meydana gelen değişikliklere göre ortaya çıkmaktadır. Vergi-
lerin otomatik istikrara sahip olması için bir vergi sisteminde bazı özelliklerin bulunması
gerekmektedir. Bu özelliklerin başında esnek bir vergi sisteminin yapılanmış olması gelir.
Gelire bağlı olarak ortaya çıkan vergi hasılatı, esnek bir vergi yapısında gelir artarken,
daha çok artarak aşırı genişlemenin etkisini bastıran bir işlev görür. Gelir azalırken de
daha çok azalarak aşırı daralmayı önler. Vergi esnekliği şu şekilde hesaplanmaktadır.
ΔT / T
e=
ΔY / Y
Bu formülde; e, vergi esnekliğini, T, dönem başındaki vergi hasılatını, Y, dönem başın-

daki gelir düzeyini, ∆T, toplam vergi hasılatındaki değişikliği, ∆Y, toplam gelir düzeyinde-
ki değişikliği göstermektedir. Kuşkusuz buradaki esneklik hesabında matrah ve oranlarda
iradi bir değişiklik yapılmadığı kabul edilmektedir. İradi değişikliklerin söz konusu olması
durumunda vergi hasılatında meydana gelecek değişikliklerin yalnızca gelir düzeyindeki
değişikliklere değil, bu tür iradi değişikliklere de bağlı olacağı açıktır. Verginin esneklik
değeri sıfır veya daha büyük olabilir. Gelir düzeyinde bir artış olduğu zaman vergi hası-
latında bir artış olmuyorsa esneklik değeri sıfır olacaktır. Eğer, vergi hasılatındaki yüzde
artış gelir düzeyindeki yüzde artışa eşitse verginin esneklik değeri “bir” olacaktır. Bu du-
rumda vergi gelirleri, gelir düzeyi ile doğru orantılı olarak artacak ve otomatik istikrar
sağlayıcı özelliği olmayacaktır.
Bir vergi sisteminin esnek olduğunu söyleyebilmek için e >1 olması gerekir. Örne-
ğin, e=1.5 olsun. Buna göre gelirde meydana gelen %1’lik bir artış, vergi gelirlerini %1.5
oranında arttırmış olacaktır. Vergi gelirlerindeki böylesi bir artışla ekonomik yapıdaki
genişlemenin bir kısmı dengelenmiş olacaktır. Daralma döneminde ise tersi bir durum
ortaya çıkar. Buna göre gelirdeki %1’lik bir azalmaya karşılık vergi gelirleri %1.5 azalacak
ve daralmanın bir kısmı dengelenmiş olacaktır. Harcamalar veri iken ilk durumda bütçe
fazlası, ikinci durumda ise bütçe açığı ortaya çıkar. Bilindiği gibi dönemsel dalgalanmalara
karşı iradi maliye politikaları ile de yapılmak istenen budur.
Bir bütün olarak bir vergi sisteminin esnekliği o vergi yapısının bileşimine bağlıdır.
Çünkü bir vergi sistemi içinde çeşitli vergilerin esneklikleri birbirinden farklıdır. Örneğin,
günümüzde hemen hemen hiç uygulanmayan baş vergileri en düşük esnekliğe sahip vergi-
lerdir. Bilindiği gibi baş vergileri ve benzeri vergilerde gelir düzeyindeki değişiklikler vergi
hasılatına etki etmemektedir. Oransal tarifeli vergilerin esnekliği ise vergi matrahının gayri
safi milli hasıladaki değişikliklere karşı duyarlılığına bağlıdır. Tek oranlı vergilerde vergi
hasılatının otomatik esnekliği gelirdeki değişikliklere karşı vergi matrahının tepkisine bağ-
lıdır. Diğer bir deyişle burada vergi matrahının esnekliği vergi hasılatının otomatik esnek-
liğini belirlemektedir. Vergilerin otomatik istikrar sağlayıcılığı artan oranlı tarifelerde çok
daha belirgin hâle gelmektedir. Artan oranlı vergilerde, vergi matrahının esnekliği yanında
vergi matrahındaki değişikliklere karşı ortalama vergi oranında meydana gelecek değişik-
likler de (vergi oranı esnekliği) bu durumu etkilemektedir. Çünkü bu durumda geliri artan
kişiler daha yüksek oranda vergilendirileceklerinden, yalnızca ödedikleri vergi mutlak ola-
rak artmakla kalmayacak, verginin gelir düzeyine oranı da büyüyecektir.
Artan oranlı olarak düzenlenen kişisel gelir vergisi, esnekliği son derece yüksek olan
bir vergi olarak belirtilebilir. Kişisel gelir vergileri tarifelerinin artan oranlı olması ne-
deniyle ekonominin genişleme dönemlerinde vergi matrahından daha hızlı artan vergi
hasılatları ortaya çıkmakta ve bu durum vergi yükümlülerinin tüketim ve yatırım harca-
malarını arttırmalarına engel olmaktadır. Ekonominin daralma dönemlerinde ise vergi
yükümlüleri gelirlerinin azalmasına karşın, ortalama vergi oranı düştüğü için tüketim ve
yatırım harcamalarını bir ölçüde devam ettirebilmektedirler.
Kişisel gelir vergisinin otomatik istikrar sağlayıcı olarak gücünü etkileyen bazı faktör-
lerin bulunduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu faktörlerden bazıları; kişisel gelir vergi-
sinin her çeşit kazancı vergilendiren genel bir vergi olup olmadığı, kişisel gelir vergisinin
artan oranlılık derecesi, ekonomide vergi kaçakçılığının ne kadar yaygın olduğu ve vergi-
nin tahsil edilme biçimi şeklinde özetlenebilir.
Otomatik istikrar sağlayıcı gücü yüksek olan bir diğer vergi türünün kurumlar ver-
gisi olduğu söylenebilir. Genellikle tek oranlı uygulanan kurumlar vergisinin bu neden-
le esneklik derecesinin zayıflayabileceği düşünülebilir. Ancak vergi matrahını meydana
getiren kurumsal kazançların gelir düzeyindeki değişiklikleri yakından izlemesi, bu ver-
ginin esneklik derecesini yükseltmektedir. Ekonominin genişleme dönemlerinde işletme
kârlarındaki artışlar kurumlar vergisi hasılatında artışa neden olurken ekonominin daral-
ma dönemlerinde işletme kârlarındaki azalma kurumlar vergisi hasılatını da düşürecek-
tir. Kurumlar vergisinin otomatik istikrar sağlayıcı olarak etkisini, kişisel gelir vergisinin
otomatik istikrar sağlayıcı etkisi ile karşılaştırdığımızda kurumlar vergisinin daha geride
kaldığını söylemek mümkündür. Çünkü kurumlar vergisinin tabanı gelir vergisinin taba-
nına göre çok daha dardır.
Genel bir işlem vergisi veya genel bir harcama vergisi niteliğinde olmayan tüketim
vergileri gelir düzeyindeki değişmeleri daha uzaktan izlemektedirler. Tüketim gelirin bir
fonksiyonu olduğuna göre kuşkusuz bu tür vergilerin de bir esneklikleri bulunmaktadır.
Ancak bir özel tüketim vergisinin gelir düzeyindeki herhangi bir değişikliğe karşı duyar-
lılığı, gelir vergisi ile karşılaştırıldığında çok daha azdır. Servet vergilerinin ise otomatik
istikrar sağlayıcı olarak herhangi bir etkiye sahip olmadıkları söylenebilir. Çünkü servet
vergilerinin esneklikleri çok düşük düzeydedir.
Otomatik İstikrar Sağlayıcıların Etki Sınırı ve Mali Sürüklenme

Görüldüğü gibi iradi maliye politikalarında ortaya çıkan gecikmeler sorunu otomatik is-
tikrar sağlayıcı mekanizmalarla ortadan kalkmaktadır. Çünkü otomatik istikrar sağlayıcı
mekanizmalar yeni bir yasal işleme gerek duyulmadan çalışmakta ve gelirdeki daralma ve
genişleme ile eşanlı olarak etki yaratabilmektedir. Ancak otomatik etkilerin genellikle kü-
çük olduğu, ekonomi için bir ince ayar anlamına geldiği ve nispi olarak istikrarlı ekonomi-
lerde geçici dalgalanmaları ayarlamaya yönelik olduğu savunulmaktadır. Büyük boyutlu
durgunluk dönemlerinde veya yüksek enflasyon dönemlerinde otomatik istikrar sağlayı-
cıların çok da etkili olmadığı, iradi maliye politikalarının kaçınılmaz olduğu bilinmek-
tedir. Bu yüzden ekonomide dönemsel dalgalanmaları hafifletmek için otomatik istikrar
sağlayıcı mekanizmaların gerekli olduğunu, ancak büyük boyutlu daralma ve genişleme
dönemlerinde iradi politikaların devreye girmesi gerektiğini söylemek mümkündür.
Diğer yandan otomatik istikrar mekanizmaları, bir ekonomide dalgalanmaları ön-
leyerek istikrarın sağlanmasına yardımcı olurken aşırı esnek vergi sistemlerinin büyük
boyutlu dalgalanmaları istikrara kavuşturmada bir engel oluşturabileceği savunulmakta-
dır. Daha önce belirtildiği gibi mali sürüklenme olarak tanımlanan bu durumda, örne-
ğin, durgunluk döneminde vergiler otomatik olarak azalarak telafi edici bir rol oynarken,
ekonomi durgunluktan çıkarken gelir arttığından, vergi gelirleri daha fazla artarak eko-
nominin durgunluktan çıkmasını engelleyebilir. Bu yüzden de ekonomiyi durgunluktan
çıkarmak için daha yüksek miktarda harcama artışı ve vergi düşüşü ancak iradi kararlarla
mümkün olabilmektedir.
Sonuç olarak otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalar eşanlı etki yarattığından ve ek
kararlara ihtiyaç duyulmadığından ekonomide ince ayar yapmak açısından yararlı araç-
lardır. Ancak bu işlevleri, ekonominin yapısına ve nispi istikrarına bağlıdır. Daha büyük
boyutlu dalgalanmalar ortaya çıktığında iradi kararlarla ek politikaların devreye sokulma-
sı kaçınılmaz görünmektedir.
Otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalar, ekonomiler için bir anlamda ince ayar anlamına
gelmektedir. Ancak bir ekonomide derin istikrarsızlık yaşanıyorsa ince ayarın ötesinde ira-
di kararlar gerekmektedir. Dolayısıyla iradi kararları tümden ortadan kaldırmaktan ziyade
olumsuz yönlerini azaltacak biçimde maliye politikaları tasarlamak en rasyonel yoldur.
Türkiye’de kişisel gelir vergisinin otomatik istikrar sağlayıcı niteliği teorik değerlendirme-
lerde belirtildiği üzere yüksek düzeyde midir? Tartışınız. 2
FORMÜL ESNEKLİĞİ
İradi maliye politikalarında ortaya çıkan gecikmeler sorunu ve otomatik istikrar sağlayıcı
yöntemlerde kimi zaman görülen yetersizlikler söz konusu yöntemlerin etkinliğini azalt-
maktadır. Formül esnekliği yöntemi bu yöntemlerin sakıncalarını gidererek, bir bakıma
iradi maliye politikaları ile otomatik istikrar sağlayıcılar arasında bir köprü işlevi görmek
üzere geliştirilmiş bir yöntemdir.
Formül esnekliği yöntemini şu şekilde açıklamak mümkündür. Gelir, istihdam veya
fiyatlar genel düzeyinde değişiklikler olduğunu varsayalım. Bu durum karşısında vergi
oranlarında birtakım değişikliklerin kendiliğinden yürürlüğe girebilmesi gereği için bazı
hükümlerin sisteme konulması gerekmektedir. Örneğin, yasama organı yürütme organı-
na, eğer işsizlik oranı belli bir dönem için söz gelimi %5 oranını aşarsa gelir vergisi oran-
larında %10’luk bir indirim yapma yetkisi verebilir. Veya bir ekonomide yıllık fiyat artışı
belli bir dönem içinde söz gelimi %5 oranını aşarsa vergi oranlarında %10’luk bir artış
yapma yetkisi verebilir. Buna göre formül esnekliği yönteminde bir ekonomide ekonomik
yapı ile ilgili göstergeler belli bir değeri aşınca türü ve büyüklüğü önceden saptanmış olan
birtakım önlemler devreye girmekte ve böylece örneğin, vergi oranlarındaki değişiklikler
iradi bir maliye politikası olmaktan çıkartılarak, kısmen otomatikleştirilmiş olmaktadır.
Formül esnekliği yönteminin bir ekonomide istikrar bozucu etkilere karşı hemen tep-
ki göstermesi gibi bir üstünlüğe sahip olmasına rağmen, ekonomik yapıdaki istikrarsızlık
dinamiklerinin çokluğu ve karmaşıklığı ve tüm bu istikrarsızlık durumlarına uygun bir
önlemler setinin önceden saptanmasının güçlüğü gibi nedenlerle uygulamada sınırlı kal-
mıştır.
Formül esnekliği yönteminin etkinliği artırılabilir mi?

3
İRADİ MAKRO POLİTİKALAR VE MALİ KURALLAR
Ekonomik istikrarın sağlanmasında iradi makroekonomik politikaların mı yoksa uzun
dönemli kuralların mı daha etkin olduğuna dair dikkate değer tartışmalar yapılmaktadır.
Tartışmanın bir yönü ekonomik, diğeri ise siyasidir. Ekonomik tartışma, iradi makroe-
konomik politikaların başarısı ve kuralların gerekli olup olmadığı ile ilgilenirken siyasi
tartışma, hükümetlerin istikrarsızlık yaratabilecek olası popülist politikalarına ilişkindir.
Ekonomik taraftan bakıldığında, iradi politikaları savunanlar ekonomik sorunların
çözümünde kuralların etkin olmayacağını, çünkü ekonomik olayların dinamik bir yapıya
sahip olmaları nedeniyle uzun dönemde bu sorunlara çözüm olabilecek kuralların konu-
lamayacağını savunmaktadırlar. Kural taraftarları ise daha önce belirtildiği gibi, tahmin-
lerin zorluğu ve gecikmeler sorunundan dolayı iradi politikaların başarılı olamayacağını
savunmaktadırlar. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin çok geliştiği günümüzde ekonomik
aktörler küresel gelişmeleri kolay takip edebilmekte ve hızlı karar alabilmektedirler. Bu
yüzden de ekonomik karar alıcıların geleceğe güvenle bakmaları ve belirsizlik içerisinde
hareket etmemeleri için belirli kuralların güvenceye alınması gerekmektedir.
Siyasi açıdan bakıldığında iradi politikaları savunanlar, bunun demokrasilerin gereği
olduğunu savunurlar. Seçmen oyu ile iktidara gelmiş olan hükümetlerin, seçim sürecin-
de vaat ettikleri politikaları uygulayabilmeleri için iradi davranabilmeleri gerekir. Siyasal
olarak hesap verme durumunda olan siyasal iktidardır ve uygulamaların kurallara bağ-
lanması iktidarın hareket alanını daraltmak anlamına gelir. Kurallar genellikle Hazine,
Merkez Bankası ve ekonomi bürokrasisinde yer alan diğer kurumlar tarafından izlenip
uygulanır. Hâlbuki seçmene hesap veren bu kurumlar değil, seçimle göreve gelen siyasal
yöneticilerdir.
Kuralları savunanlar ise hükümetlerin popülist politikalarından kaygı duyarlar. El-
bette ekonomiye ilişkin hedefler siyasal olarak belirlenir. Örneğin, hedeflenen ekonomik
büyüme, enflasyon oranı ve diğer ekonomik büyüklükler siyasal olarak belirlenir. Ayrıca
en belirgin ve nispi olarak bağımsız bir kurum olan Merkez Bankası tarafından yürütü-
len enflasyon hedefi bile siyasal otoritenin belirlediği çerçevede gerçekleşir. Ancak burada
önemli olan konulan kurallar ile belirsizliklerin ortadan kaldırılması ve uygulanan eko-
nomi politikalarında bir tutarlılığın sağlanmasıdır. Belirli kuralların olmaması hâlinde,
siyasal olarak belirli hedefler konulsa bile seçim dönemlerinde hükümet, oylarını arttır-
mak için ülkenin ekonomik gerçekleri ile uyumsuz kısa dönemli politikalara yönelebilir.
Bazı maliye politikaları kısa dönemde genişletici etki yaratırken enflasyon gibi olumsuz
etkileri gecikmeli olarak ortaya çıkar. Seçmen kitlesi kısa dönemde yarar sağladığı politi-
kaları desteklerken ülkenin ekonomik dengelerini bozan olumsuz etkileri seçim sonrasın-
da ortaya çıkacak şekilde uygulamalar yapmak mümkündür. Bu yüzden de mali kurallar,
mali disiplini sağlamak ve uzun dönemde ülke ekonomisinin yararına olacak politikaları
belirlemek açısından önemlidir.
Her iki yaklaşımın da olumlu ve olumsuz taraflarından söz etmek mümkündür. Bu
nedenle de uygulamada tamamen kuralsız bir iradi politika veya siyasal otoritenin ha-
reket alanının tamamen daraltan katı kurallar yerine esnek kurallar gündeme gelmekte-
dir. Türkiye’de 2010 yılında tasarı biçiminde kamuoyu ile paylaşılan Mali Kural buna bir
örnektir. Bu kuralın bir boyutu gerçekleşen ve hedeflenen büyüme ile ilgilidir. Örneğin,
ortalama büyüme %5 olarak öngörülüyorsa büyümenin bu oranın altında olması hâlinde
kamu bütçesi açık verebilecek, bu oranın üzerinde olması halinde ise kamu bütçesi fazla
verecektir. Maastricht kriterlerinde olduğu gibi kamu açığının milli gelire oranına %3 gibi
bir üst sınır koymak elbette mümkündür. Aynı kriterlere göre borç yüküne (borç stoku/
milli gelir) ise %60 gibi bir üst sınır öngörülmektedir. Ancak çoğu ülkede, özellikle de da-
ralma endişesi olduğunda bu hedeflerden sapma ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden, ekono-
mik dalgalanmalardan dolayı zaten mümkün olmayan sabit bir hedef yerine, konjonktüre
uyarlanan bir formül çerçevesinde kural konulması daha gerçekçi bulunmaktadır.
Sonuç olarak, ekonomik hedeflerin önemli bir boyutunun her zaman siyasal nitelikte
olduğu bilinen bir gerçektir. Her kamu harcaması ve toplanan her vergi belirli kesimlere
yarar sağlarken diğer bazı kesimlere yük getirir. Uygulamada kamu hizmetlerinden ya-
rarlanan kesim ile vergi ödeyen kesimin birebir aynı olması mümkün değildir. Ancak bir
ülkede uzun dönemde her kesimin lehine olacak politikaların da göz ardı edilmemesi
gerekir. Kısa dönemde siyasal popülaritenin lehine, ancak uzun dönemde ülke ekono-
misi aleyhine olabilecek politikalardan kaçınmak gerektiği savunulmaktadır. Ekonomik
denge ile siyasal denge karşılıklı bağımlılık içerisindedir. Birini diğerine tercih etmek kısa
dönemde mümkün olsa bile uzun dönemde ikisi eşanlı olarak düşünülmediği takdirde
ciddi sorunlar yaşanabilmektedir. Siyasal otoritenin başarısı da büyük ölçüde bu dengeyi
kurabilmekle mümkün olabilmektedir.
Türkiye’de ekonomik istikranı yönelik maliye politikalarına ilişkin olarak şu internet adre-
sinde teorik tartışmalar ve uygulamalı çalışmalar bulunabilir: http://www.tepav.org.tr/
Bir ülkede ekonomik istikrarsızlığa rağmen siyasal istikrarın sağlanması mümkün müdür?
Neden? 4
Özet
Bir ekonomide istikrar amacıyla uygulanabilecek olan birbirinden farklıdır. Bir sıralama yapmak gerektiğin-
1 iradi politikaların başarısının hangi faktörlere bağlı ol- de esnekliği en yüksek olan vergiler kişisel gelir ver-
duğunu açıklamak gileridir. Bunu kurumlar vergisi ve tüketim vergileri
Bir ekonomide istikrar amacıyla uygulanabilecek ma- izler. Servet vergilerinin ise otomatik istikrar sağlayıcı
liye politikaları iki şekilde düşünülebilir. İradi mali- olarak herhangi bir etkiye sahip olmadıkları söylene-
ye politikaları ve otomatik istikrar sağlayıcılar. İradi bilir.
maliye politikaları, bir ekonomide istikrarı sağlamak
amacıyla iradi kararlar alınması, otomatik istikrar Formül esnekliğinin özelliklerinin ve istikrar açısından
sağlayıcılar ise kamu harcamaları ve vergilerin esnek 3 öneminin ne olduğunu açıklamak
tasarlanarak değişen ekonomik koşullarda otomatik Formül esnekliği yöntemi iradi maliye politikaları
olarak değişimlerinin sağlanmasıdır. İradi politikalar, ile otomatik istikrar sağlayıcıların sakıncalarını gi-
bir ekonomik sorunun ortaya çıkmasıyla gündeme dererek, bu yöntemleri bir uyum içinde çalıştırmak
geldiği için ekonomik tahminlerin doğruluğu büyük üzere geliştirilmiş bir yöntemdir. Formül esnekliği
önem taşımaktadır. Örneğin, talep yetersizliğinden yönteminde bir ekonomide ekonomik yapı ile ilgili
değil de maliyet kaynaklı bir enflasyon varsa talep göstergeler belli bir değeri aşınca türü ve büyüklüğü
daraltıcı maliye politikaları, enflasyonu düşürmek ye- önceden saptanmış olan birtakım önlemler otomatik
rine talebi daha da daraltacaktır. Ekonomik tahmin- olarak devreye girmektedir. Formül esnekliği yönte-
ler doğru yapılsa bile bu doğru tahminin zamanında mi ekonomik istikrarsızlıklara kısa sürede cevap ve-
yapılması, iradi kararların zamanında alınması ve rebilmesi bakımından son derece önemli bir yöntem
uygulanan ekonomik programın beklenen zamanda olarak değerlendirilmektedir. Ancak ekonomik yapı-
ve büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Gecikmelerin ya ilişkin sorunların doğru teşhis edilmesi ve doğru
hafifletilmesi ve beklenen düzeyde etkinin ortaya çık- araçlarla müdahale edilebilmesi sorunları formül
ması için kamu harcamalarının değişik kalemlerinin esnekliğinin etkinliğini azaltırken uygulamasının da
muhtemel etkileri ve süresi ile değişik vergilerin etkisi çok sınırlı olmasına yol açmaktadır.
ve süresine ilişkin çalışmaların yapılması uygulanan
politikaların başarı şansını arttıracaktır. Bir ekonomide istikrarın sağlanmasında iradi makro po-
4 litikaları ve uzun dönemli mali kuralları karşılaştırmak
Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde otomatik ola- Ekonomik açıdan bakıldığında, iradi politikaları sa-
2 rak ortaya çıkan değişmelerin ekonomide istikrar sağ- vunanlar ekonomik sorunların çözümünde kuralla-
layıcı olup olmadığını değerlendirmek rın etkin olmayacağını, çünkü ekonomik olayların
Tahminlerdeki yanılma ve gecikmeler sorunundan dinamik karakteri nedeniyle uzun dönemde kesin
dolayı, iradi maliye politikaları yerine otomatik istik- kuralların konulamayacağını savunmaktadırlar. Ku-
rar sağlayıcı mekanizmalar kullanılabilir. Otomatik ral taraftarları ise tahminlerin zorluğu ve gecikme-
istikrar sağlayıcılar, hiçbir iradi karara gerek kalma- ler sorunundan dolayı iradi politikaların başarılı
dan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon olamayacağını savunmaktadırlar. Siyasi açıdan iradi
döneminde bütçe fazlası yaratarak ekonomide istikrar politikaları savunanlar, siyasal olarak hesap verme
sağlayan mekanizmalardır. Daralma ve genişleme dö- durumunda olan kurumun siyasal iktidar olduğunu
neminde, kamu harcamaları ve vergilerdeki otomatik ve uygulamaların kurallara bağlanmasının iktidarın
değişmeler konjonktür dalgalanmalarını hafifletebilir. hareket alanını daraltacağını öne sürerler. Kuralları
Kamu harcamalarının gelir düzeyine duyarlılığı daha savunanlar ise belirli kuralların olmaması hâlinde se-
az olduğundan, istikrar sağlayıcı özelliği vergilerden çim dönemlerinde hükümetin, oylarını arttırmak için
daha düşüktür. Otomatik istikrar işlevi en güçlü olan ülkenin ekonomik gerçekleri ile uyumsuz kısa dö-
kamu harcaması kalemi işsizlik tazminatıdır. Dur- nemli politikalara yönelebileceğini öne sürerler. Her
gunluk döneminde işsiz kalan insanlar bir miktar iş- iki yaklaşımın kaygıları bir ölçüde esnek kurallar ile
sizlik tazminatı alırken bu ödemeler daralan talebin giderilmeye çalışılmaktadır. Ekonomik dalgalanma-
bir kısmını telafi eder. Vergilerin otomatik istikrarlan- lardan dolayı zaten mümkün olmayan sabit bir hedef
dırıcı bir fonksiyona sahip olması için öncelikle esnek yerine, konjonktüre uyarlanan bir formül çerçevesin-
bir vergi sisteminin yapılanmış olması gerekmektedir. de kural konulması daha gerçekçi bulunmaktadır.
Bir vergi sistemi içinde çeşitli vergilerin esneklikleri
1. Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sağla- 6. Otomatik istikrar sağlayıcılığı en düşük düzeyde olan
mak amacıyla siyasal otoritenin ek kararlar alması yöntemi vergi türü aşağıdakilerden hangisidir?
aşağıdakilerden hangisidir? a. Kişisel gelir vergisi
a. Otomatik istikrar sağlayıcılar b. Kurumlar vergisi
b. İradi politikalar c. Genel muamele vergisi
c. Mali sürüklenme d. Kişisel harcama vergisi
d. Formül esnekliği e. Servet vergisi
e. Tepki gecikmesi
7. Aşağıdakilerden hangisi kişisel gelir vergilerinin otoma-
2. Bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya çıkışı ile bir tik istikrar sağlayıcılığını etkileyen faktörlerden biridir?
mali işlem için harekete geçme kararı arasındaki gecikmeye a. Kurumlar vergisinin oranı
ne ad verilir? b. Kamu harcama düzeyi
a. Uygulama gecikmesi c. Tasarruf düzeyi
b. Tepki gecikmesi d. Vergi kaçakçılığının kapsamı
c. Tanıma gecikmesi e. Bütçe açıklarının büyüklüğü
d. Mali gecikme
e. Karar gecikmesi 8. Bir vergi sisteminin esnek olduğunu gösteren aşağıdaki-
lerden hangisidir?
3. Ekonominin otomatik istikrar gücünden (OG) tama- a. e<1
men yoksun olduğunu gösteren formül aşağıdakilerden han- b. e=1
gisidir? c. e>1
a. OG=0 d. e<0
b. OG<0 e. e=0
c. OG>0
d. OG=1 9. Aşağıdakilerden hangisi formül esnekliği yönteminin ni-
e. OG>1 teliklerinden biri değildir?
a. Bu yöntemde ekonomik yapı ile ilgili göstergeler belli
4. İradi maliye politikasını savunan ekonomik yaklaşım bir değeri aşınca türü ve büyüklüğü önceden saptan-
aşağıdakilerden hangisidir? mış olan bir takım önlemlerin otomatik olarak devre-
a. Klasik yaklaşım ye girmesi
b. Parasalcı yaklaşım b. İradi maliye politikaları ile otomatik istikrar sağlayıcı-
c. neo-klasik yaklaşım lar arasında bir köprü görevi görmesi
d. Keynesyen yaklaşım c. Ekonomik sorunların karmaşıklığının formül esnekli-
e. Ricardocu yaklaşım ği yönteminin etkinliğini azaltması
d. Uygulama alanı bulunduğunda ekonomik istikrarsız-
5. Otomatik istikrar sağlayıcı özelliğe sahip olan kamu har- lıklara kısa sürede cevap verebilmesi
cama kalemi aşağıdakilerden hangisidir? e. İradi maliye politikaları ve otomatik istikrar sağlayıcı-
a. Personel giderleri lar ile karşılaştırıldığında çok daha yaygın kullanılması
b. Savunma harcamaları
c. Kıdem tazminatı 10. Maastricht kriterlerine göre, kamu açığının milli gelire
d. Sağlık giderleri oranı için öngörülen üst sınır yüzde kaçtır?
e. İşsizlik tazminatı a. 3
b. 5
c. 6.5
d. 60
e. 100
Yaşamın İçinden
masıyla değil, 23 devletin kendi aralarında yapacağı bir an-
MALİ DİSİPLİN ANLAŞMASI BRİTANYA’DAN DÖNDÜ laşmayla uygulamaya sokulacak.
AB üyelerine yeni bir mali disiplin dayatacak bir “AB an- Liderler görüşmelerinin ilk bölümünde, Euro Bölgesi’ndeki
laşması” için Fransa ve Almanya’nın girişimi başarısız oldu. kurtarma paketi için tavan değerin 500 milyar euro’yu aşma-
Euro kullanmayan ülkelerin katılmadığı bir “devletler arası masını da kararlaştırdı.
anlaşma” gündemde. “İki vitesli Avrupa”
Euro Bölgesi’ndeki borç krizi konusunda sabaha kadar gö- Sarkozy, oluşan çatlağın ‘iki vitesli bir Avrupa’ yaratacağı
rüşen Avrupa Birliği (AB) liderlerinin toplantısından, mali yorumlarını ise kabul etmedi. Bazı yorumcular ise zirvenin
yapıları yeniden düzenleyecek yeni bir AB anlaşması yapıl- euro kullanan ve kullanmayan ülkeler arasındaki ayrışmayı
masına onay çıkmadı. Bunun yerine, Almanya ve Fransa’nın ortaya koyduğunu düşünüyor.
önerdiği ek denetim mekanizmalarının 27 üyenin 23’ünce Almanya Başbakanı Angela Merkel de zirvede alınan karar-
yapılacak ayrı bir anlaşma ile uygulamaya girebileceği be- ların Euro Bölgesi’nin güvenilirliğini arttıracağını belirtti.
lirtiliyor. Liderler, Brüksel’deki görüşmelerine önümüzdeki Merkel, “Ben hep Euro Bölgesi’ndeki 17 ülkenin güvenilirli-
saatlerde yeniden başlayacak. ğini geri kazanması gerektiğini söyledim. Bence bu olabilir ve
Zirvenin ilk saatlerinde, Avrupa Merkez Bankası’nın borçlu bugünün kararlarıyla olacaktır” dedi.
ülkeler için büyük bir yardım paketinin gündemde olmadığı- Hafta başında hazırlanan Alman-Fransız planı şu değişiklik-
nı açıklaması ardından dünya borsalarında düşüşler olmuş- leri öngörüyordu;
tu. Dün Dow Jones, yüzde 1,6, Fransa’da Cac40 yüzde 2,5, • AB Komisyonu’nun aşırı bütçe açığı veren ülkeleri ce-
İtalya’da FTSE MIB endeksi yüzde 4,3 düştü. zalandırma yetkisinin olması
Bu sabah da euro ile Asya’daki hisse ve emtia borsaları güne • Euro Bölgesi’ndeki 17 ülkenin anayasalarına denk
değer kaybıyla başladı. bütçe yapacağı taahhüdünü koyması
Britanya’dan muhalefet • Euro Bölgesi ülkelerinin ortak kurumlar ve mali iş-
Fransa Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy, sabahın ilk ışıkla- lem vergisi sistemine sahip olması
rıyla sona eren görüşmelerden sonra yaptığı açıklamada, tüm • Gelecekte gerekebilecek kurtarma paketlerinde, Yu-
AB üyelerini kapsayan bir anlaşmayı tercih ettiğini, ancak nanistan örneğinde olduğu gibi özel yatırımcıların
bunun Britanya’nın tutumu nedeniyle mümkün olmadığını yükün bir kısmını üstlenmemesi
söyledi. Britanya’nın bazı mali kurallardan muaf tutulma-
yı teklif ettiğini belirten Sarkozy, “Bunu kabul edemezdik. Kaynak: BBC Türkçe, 09 Aralık 2011
Zaten yeterli derecede kural olmadığı için şu anki sorunları (http://www.imc-tv.com/haber_detay.php? id=1186/#!/mali-
yaşıyoruz” dedi. disiplin-anlasmasi-britanya-dan-dondu#ixzz1igKyIyby)
Britanya Başbakanı David Cameron ise özellikle mali hiz-
metler sektörüne getirilecek yeni denetimlerden muaf tu-
tulma konusunda güvenceler alamadığını belirterek, varolan
koşullar altında AB yapılarında yeni bir düzene gidilmesinin
Britanya’nın çıkarlarına uygun olmadığını söyledi.
Britanya gibi Euro Bölgesi’ne dahil olmayan Macaristan da,
mali politikalarda daha kapsamlı eşgüdüm sağlamasını ge-
rektirecek bir AB anlaşmasına destek vermeyeceğini bildirdi.
İsveç ve Çek Cumhuriyeti yetkilileri ise karar vermeden önce
parlamentolarına danışmak istediklerini bildirdi.
Almanya ve Fransa liderlerinin hafta başı yaptığı görüşme-
lerde ana hatları çizilen öneriler, ulusal bütçelerin daha sıkı
kurallara tabi olmasını, kuralları ihlal edenlere, müzakere
sürecine girişilmeksizin hemen yaptırım uygulanmasını ön-
görüyor.
Devam eden görüşmelerde 23 ülke arasında bir anlaşmaya
varılması halinde, yeni mali disiplin kuralları bir AB anlaş-
Okuma Parçası
MALİ KURAL’IN UYGULANMASINA İLİŞKİN BİR Babacan’ın açıklamasında yer alan kamuoyunu bilgilendirme
ÖNERİ faaliyetlerine hemen başlamaktır. Böyle olunca, seçim yılın-
Dr.Hasan ERSEL dan altı ay öncesinden itibaren kamuoyu bu bilgilerle tanışa-
‘Mali kural’ 2011 bütçesiyle birlikte yürürlüğe girecek. Dola- cak, bunları okumayı öğrenecektir. Öte yandan, kamu açığı
yısıyla seçimin olacağı yılda Türkiye’de mali kural yürürlükte mali kurala uygun olarak azaltıldığı takdirde yüzde 4,7’ye dü-
olacak. Bunun önemli ve olumlu bir değişiklik olduğu açık. şecektir. Bu, kamu açığında GSYH’nin yüzde 1,8’i düzeyinde
Ancak öte yandan da riskli bir durum. Çünkü, verilerin özel- bir düşüş sağlanması demektir. Bu durumda 2011 yılını de-
likle (milli gelir rakamlarının) yayımlanmasındaki gecikme ğerlendirenler, kamu açığındaki azalmanın oranının düşük
olgusu göz önüne alındığında, hedefler ile sonuçların kar- hedeflenmesinin hükümetin seçim ekonomisi uygulamasın-
şılaştırılması gecikecek. Bu durumda da maliye politikasına dan değil, Türkiye’nin büyüme hızının düşmesinden kaynak-
ilişkin olarak zihinlerde doğan soruların yanıtlanması, kuş- landığını daha kolay kavrayabileceklerdir. ‘Örtük mali kural’
kuların giderilmesi hiç de kolay olmayacak. Bunun sonucu uygulaması, bir yandan seçim heyecanının ortalığı henüz
ise iktisadi karar birimlerinin algıladıkları belirsizliğin, ola- sarmadığı bir dönemde kamuoyunun ‘mali kuralı’ öğrenme-
bileceğinden daha fazla olması. Öte yandan, 2011 yılı, pek de sine, öte yandan da ekonomi yönetiminin ortaya çıkabilecek
rahat bir yıl olacağa benzemiyor. 2010 yılında ekonominin hata ve eksiklikleri uygulama öncesinde düzeltmesine olanak
yüzde 5 dolaylarında büyümesi pek şaşırtıcı olmayacaktır. sağlayacaktır. Yakın geçmişimizde başarılı bir ‘örtük enflas-
Ne de olsa, 2009’daki olağan dışı daralma nedeniyle güçlü bir yon hedeflemesi’ deneyimimiz olması nedeniyle bu yolun
baz etkisi var. Ama bu etki 2011 yılı için söz konusu değil. izlenmesi kamuoyunca yadırganmayacaktır da.
Üstelik, özel yatırımlardaki canlanmanın 2010 yılında zayıf
Kaynak: REFERANS GAZETESİ, 19 Mayıs 2010
kalması ve Türkiye’nin ihracat pazarlarında çok daha yoğun
bir rekabetle karşılaşması nedeniyle ihracatını artırmakta
zorlanması söz konusu. Bu nedenlerle 2011’de büyüme hızı
2010’un epeyce altında kalabilir. Şimdi bu durumu ‘kötüm-
ser senaryo’ olarak ifade edelim. GSYH 2010 yılında yüzde
5 artsın. 2011 yılında büyüme hızı yüzde 3’e düştükten son-
ra, 2012’den itibaren tekrar yüzde 5’e yükselsin. 2009 yılı için
‘mali kural’ bağlamında tanımlandığı biçimiyle kamu açığı-
nın GSYH’ye oranını yüzde 6,5 alalım. ‘Mali kural’ kamu açı-
ğındaki düzeltmeyi, bir yıl önceki kamu açığı ile cari büyüme
hızının uzun dönem hedef değerlerinden farklarına daya-
narak yapmaktadır. Bu durumda mali kural 2011 yılından
itibaren uygulanmaya başlanır ve ‘kötümser senaryo’ ger-
çekleşirse, 2011 yılında kamu açığındaki azalma GSYH’nin
yüzde 0,5’i dolayında kalacaktır. (Bu hesabı yapmak için 2010
yılında kamu açığı/GSYH oranı yüzde 4,7 olarak alınmıştır.)
Bu sonucu 2012 için öngörülen azalma oranının GSYH’nin
yüzde birinden fazla olması ile karşılaştıranların, hüküme-
tin seçim yılında kamu açığını düşürme konusunda gevşek
davrandığı hissine kapılması pekâlâ mümkündür. Oysa,
tabloda verilen rakamlar seçimlerin var olup olmamasından
etkilenmeyen ‘mali kural’ denkleminden hesaplanmıştır.
Ancak bunu kamu oyuna anlatmak pek de kolay olmayacak-
tır. Bu tür bir sorunun ortaya çıkmamasını sağlamanın bir
yolu, 2010 yılı ortasından itibaren, deyim yerindeyse, ‘örtük
mali kural’ uygulamasını başlatmaktır. Bununla kastettiğim,
sanki mali kural uygulanıyormuş gibi hareket ederek 2010
için bir hedef belirlemek ve Başbakan Yardımcısı Sayın Ali
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “İradi Maliye Politikaları” konu- Sıra Sizde 1
sunu yeniden gözden geçiriniz. İradi politikaların uygulanması hâlinde doğru politikalar
2. c Yanıtınız yanlış ise “Gecikmeler Sorunu” konusunu uygulansa bile sorunun tahmininde gecikmeler olabilir. Ör-
yeniden gözden geçiriniz. neğin, ekonomide durgunluk belirtileri olduğu hâlde bu-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Otomatik İstikrar Gücünün Öl- nun geçici veya sürekli olacağına dair tahminler ancak bazı
çülmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. göstergelerin kesinleşmesi ile mümkündür. Ayrıca doğru
4. d Yanıtınız yanlış ise “İradi Maliye Politikaları” konu- zamanda ve doğru tahmin yapılsa bile ortaya çıkan soruna
sunu yeniden gözden geçiriniz. yönelik politika paketlerinin hazırlanması, yürürlüğe girme-
5. e Yanıtınız yanlış ise “Kamu Harcamalarının Otoma- si ve bu politikalardan beklenen sonuçların alınması zaman
tik İstikrar Sağlayıcı İşlevi” konusunu yeniden göz- alabilir. Kamu harcamaları ve vergi uygulamalarının ekono-
den geçiriniz. mi üzerinde etki yaratması, belirli bir süre geçtikten sonra
6. e Yanıtınız yanlış ise “Vergilerin Otomatik İstikrar mümkün olabilmektedir.
Sağlayıcı İşlevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. d Yanıtınız yanlış ise “Vergilerin Otomatik İstikrar Sıra Sizde 2
Sağlayıcı İşlevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Türkiye’de kişisel gelir vergilerinin toplam vergi gelirleri
8. c Yanıtınız yanlış ise “Vergilerin Otomatik İstikrar içerisindeki payı düşüktür. Vergi gelirlerinin yaklaşık üçte
Sağlayıcı İşlevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ikisi dolaylı vergilerden oluşmaktadır. Bu yüzden otomatik
9. e Yanıtınız yanlış ise “Formül Esnekliği” konusunu ye- istikrar sağlayıcı özelliğe sahip vergiler, toplam vergi gelirleri
niden gözden geçiriniz. içerisinde az bir paya sahiptir. Ayrıca kişisel gelir vergilerinin
10. a Yanıtınız yanlış ise “İradi Makro Politikalar ve Mali çok önemli bir kısmı (yaklaşık %85’i) stopaj (kaynakta kes-
Kurallar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. me) yöntemiyle tahsil edilmektedir. Türkiye’de kayıt dışı ça-
lışmanın yüksek olduğu (yaklaşık olarak toplam çalışanların
yarısı), vergi kayıp ve kaçaklarının yaygın olduğu ve kişisel
gelir vergisinin her çeşit kazancı kapsamada yetersiz olduğu
bilinen bir gerçektir. Bütün bu nedenler, kişisel gelir vergisi-
nin otomatik istikrar sağlayıcı etkisini azaltmaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
Sıra Sizde 3 Ataç, B. (2009). Maliye Politikası, Gelişimi, Amaçları,
Formül esnekliği yönteminin etkinliğini arttırabilmek için Araçları ve Uygulama Sorunları. Genişletilmiş Sekizin-
ekonomik sorunların doğru teşhis edilmesi ve müdahale ci Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
araçlarının doğru belirlenmesi son derece önemlidir. Özel- Dornbush, R., S. Fischer ve R. Startz (2001). Macroecono-
likle küreselleşme sürecinin de etkisiyle ekonomik istikrar- mics, Eighth Edition, New York: McGraw-Hill.
sızlık dinamiklerinin çeşitlenmesi sorunların doğru olarak Musgrave, R. (1959). The Theory of Public Finance, New
belirlenmesini ve sorunlara doğru zamanda doğru araçlarla York: McGraw-Hill.
müdahale edilmesini güçleştirmektedir. Bu bağlamda for- Pınar, A. (2011). Maliye Politikası, Teori ve Uygulama, Dör-
mül esnekliği yönteminin etkinliğini arttırmanın çok kolay düncü Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
olmadığını söylemek mümkündür. Örneğin, Türkiye’de 2010 Stiglitz, J. E. (2000). Economics of the Public Sector, Third
yılında hazırlanan Mali Kural Tasarısı, küresel düzeyde ya- Edition. New York: W.W.Norton&Company.
şanan ekonomik kriz nedeniyle yasalaşamamıştır. Esnek de Tanzi, V. (1991). Public Finance in Developing Countries,
olsa belirli kurallara bağlanmış maliye politikalarının başa- New York: Edward Elgar.
rıyla uygulanabilmesi için ulusal ve uluslararası düzeyde nis-
pi olarak istikrarlı bir ekonomik yapıya ihtiyaç vardır.
Sıra Sizde 4
Bir ülkede ekonomik istikrar ile siyasal istikrar birbiriyle
doğrudan bağlantılıdır. Ekonomik hedeflerin önemli bir
boyutunun her zaman siyasal nitelikte olduğu bilinen bir
gerçektir. Her kamu harcaması ve toplanan her vergi belirli
kesimlere yarar sağlarken, diğer bazı kesimlere yük getirir.
İstikrara yönelik politikaların bir maliyeti vardır. Örneğin,
enflasyonu düşürmeye yönelik politikalar genellikle daral-
tıcı maliye ve para politikalarının uygulanmasını gerekti-
rir ve her daraltıcı politika bazı kesimlerin gelirini düşü-
rür. Bu maliyetin bölüşülmesi siyasal kararların içeriği ile
belirlenir. Bu yüzden istikrar amaçlı ekonomik politikalar
genellikle acı reçete olarak adlandırılır ve bu politikaların
uygulanmasının ciddi siyasal sonuçları olabilir. Sonuç ola-
rak, ekonomik denge ile siyasal denge karşılıklı bağımlılık
içerisindedir. Birini diğerine tercih etmek kısa dönemde
mümkün olsa bile, uzun dönemde ikisi eşanlı olarak düşü-
nülmediği takdirde, ciddi sorunlar yaşanabilmektedir. Siya-
sal otoritenin başarısı da büyük ölçüde bu dengeyi kurabil-
mekle mümkün olabilmektedir.
4
Amaçlarımız
 Enflasyonun ne olduğunu ve nasıl oluştuğunu açıklayabilecek,
 Enflasyonla mücadelede maliye politikasının rolünü tartışabilecek,
 Günümüzde küreselleşmenin maliye politikası ve enflasyonla mücadele üzerin-
deki etkisini değerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Enflasyon • Enflasyon Vergisi

• Talep Enflasyonu • Tanzi Etkisi
• Maliyet Enflasyonu • Borç Yönetimi
• Ücret-Fiyat Spirali • Parasal Taban
• Yapısal Enflasyon • Finansal Kırılganlık
• Menü Maliyetleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• ENFLASYON: NEDENİ, SONUÇLARI
Maliye Politikası I Enflasyon ve Maliye Politikası • ENFLASYONLA MÜCADELE VE MALİYE
POLİTİKASI
• KÜRESELLEŞME, MALİYE POLİTİKASI VE
ENFLASYONLA MÜCADELE
Enflasyon ve Maliye Politikası
GİRİŞ
Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak yükselmesidir. Burada iki nokta önem- Enflasyon: Fiyatlar genel
düzeyinin sürekli olarak
lidir: Ekonomideki bütün fiyatların yükselmesi ve bu yükselişin bir seferlik olmaması. artmasıdır.
ENFLASYON: NEDENİ, SONUÇLARI

Bir ekonomide değişen arz ve talep koşullarına göre bazı malların fiyatı değişebilmektedir.
Ancak enflasyondan bahsedebilmek için tüm fiyatların artması gerekmektedir.
Bir ekonomide bir seferlik fiyat artışları ya da bazı malların fiyatlarının artması enflasyon
olarak tanımlanamaz. Enflasyon tüm fiyatların sürekli olarak artması durumudur.
Türkiye’deki enflasyon rakamları hakkında bilgi almak için Merkez Bankası’nın internet
sitesine başvurabilirsiniz: http://tcmb.gov.tr/ Burada güncel ve geçmiş enflasyon rakamları-
nın yanı sıra enflasyon hakkında ayrıntılı raporlar da bulunmaktadır.
Enflasyonun Nedenleri
Genel olarak enflasyon, ortaya çıkış nedenlerine bağlı olarak talep enflasyonu ve maliyet
enflasyonu olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan talep enflasyonu, toplam talebin
toplam arzdan büyük olmasına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle devletin para
arzını artırmasına bağlı olan talep artışı fiyatlar genel düzeyinin artmasına neden olabil-
mektedir. Maliyet enflasyonu ise bir ekonomide üretim maliyetlerinin artması sonucunda
fiyatların artması durumudur. Örneğin, enerji maliyetlerindeki bir artış üretim maliyet- Talep enflasyonu: Toplam
lerini artıracağı için fiyatların da artmasına neden olabilecektir. Ancak talep enflasyonu talebin artması sonucu olarak
fiyatlar genel düzeyindeki sürekli
ile maliyet enflasyonu arasındaki ayırım gerçek hayatta bu kadar kesin değildir. Herhangi artıştır.
bir şekilde üretim maliyetleri arttığında bunun fiyatlar genel düzeyinde sürekli artışlara
neden olabilmesi için toplam talebin de yeteri kadar güçlü olması gerekmektedir. Aksi du- Maliyet enflasyonu: Üretim
rumda maliyet artışları fiyatlarda bir kerelik ayarlama yapılmasıyla sonuçlanacaktır. Ben- maliyetlerinin artması sonucu
olarak fiyatlar genel düzeyindeki
zer bir şekilde, fiyatların bir şekilde artmış olması ücret artışı taleplerini de beraberinde sürekli artıştır.
getirecek, artan ücretler üretimin daha maliyetli olmasına neden olarak fiyatların daha da
artması sonucunu doğuracaktır. Ücret ve fiyatların bu şekilde birbirini beslemesi olgusu Ücret-fiyat spirali: Ücret ya da
fiyatlardaki bir artışın diğerini
ücret-fiyat spirali olarak adlandırılmaktadır. de uyararak enflasyona neden
Enflasyon konusunda üzerinde durulması gereken bir başka nokta da beklentilerin olmasıdır. Örneğin, fiyat artışları
ücret artışlarına yol açacak, bu
önemidir. Eğer bir ekonomide yaygın bir enflasyon beklentisi varsa örneğin enflasyonun durum ise üretim maliyetlerini
%10 olacağı bekleniyorsa ekonomideki bütün birimler bu beklentiye uygun davranacak- artırarak tekrar fiyatları
lardır. Böyle bir durumda kira sözleşmelerinden işçilerin ücret artışı taleplerine, firmala- artıracaktır.
rın fiyat ayarlamalarına kadar birçok ekonomik karar beklenen enflasyona göre şekillene-
Yapısal enflasyon: Gelişmekte
olan ülkelerde nitelikli eleman, cektir. Bunun sonucu olarak da beklenen enflasyon gerçekleşecektir. Özellikle uzun yıllar
sermaye ve ham madde kıtlıkları yüksek enflasyonla yaşamış toplumlarda bu tür davranışlar yaygındır ve bu beklentiler
nedeniyle üretimin düşük enflasyonla mücadelede önemli derecede zorluk yaratmaktadır.
olmasına bağlı olarak ortaya çıkan
fiyat artışlarıdır. Enflasyonun nedenlerine ilişkin olarak üzerinde durulması gereken bir diğer konu,
gelişmekte olan ülkelerde yaşanan enflasyondur. Bu ülkelerdeki enflasyon yukarıda açık-
lanan durumların dışında, o ülkelere özgü koşullardan kaynaklanabilmektedir. Örneğin,
sermaye yetersizliği ya da döviz yetersizliği nedeniyle ham madde ya da ara mal ithalatının
yapılamaması ve bu nedenle üretim düzeyinin düşük olması nedeniyle fiyat artışları görü-
lebilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin kendine özgü koşulları nedeniyle ortaya çıkan bu
enflasyon, yapısal enflasyon olarak adlandırılmaktadır.
Resim 4.1
1992-1994 yılları arasında hiperenflasyon
yaşayan Özbekistan’da, 100 ABD dolarına
karşılık gelen Özbek para miktarı.
Kaynak: Peretz Partensky https://www.

flickr.com/photos/ifl/3968794750/in/
album-72157626785968471
Talep enflasyonu ile yapısal enflasyon arasında nasıl bir fark vardır?
1
Enflasyonun Etkileri
Özellikle yüksek enflasyonun ekonomi ve hatta toplumsal yaşam üzerinde etkilerinin ol-
ması kaçınılmazdır. Öncelikle enflasyon satın alma gücünü azaltmaktadır. Bunun anla-
mı aynı miktar parayla gittikçe daha az mal ve hizmet alınabilmesidir. Ancak enflasyon
herkesi aynı biçimde etkilememektedir. Gelirlerini en az enflasyon kadar artıran bireyler
tüketim ve gelir düzeylerini korurlarken gelir artışı enflasyonun altında kalan bireylerin
yaşam standartları gerileyecektir. Burada enflasyonun bir diğer olumsuz etkisi görülmek-
tedir; enflasyon, gelir dağılımını bozmaktadır.
Enflasyonun gelir dağılımını bozucu etkisinden en çok ücret ya da maaş gibi sabit ücret
alanlar etkilenmektedir. Çünkü bu kesimlerin gelir artışları enflasyonu geriden izlemekte-
dir. Enflasyondan olumsuz etkilenen bir diğer kesim de borç verenlerdir. Özellikle gerçek-
leşen enflasyon oranının beklenen enflasyon oranın üzerine çıktığı dönemlerde, borcun
reel değeri aşınacaktır. Bu da borçlu lehine, alacaklı aleyhine bir durum yaratacaktır.
Yüksek enflasyon aynı zamanda fiyat sisteminin işlevini kaybetmesine neden olmakta-
dır. Normal dönemlerde fiyatlardaki nisbi değişiklikler girişimcilerin yatırım kararlarına
yol gösterecektir. Örneğin, bir malın fiyatının diğer mallara oranla artması; o malın tale-
binde bir artış olduğu, dolayısıyla o alana yapılacak bir yatırımın kârlı olduğu anlamına
gelebilmektedir. Oysa tüm malların fiyatının arttığı enflasyonist bir dönemde fiyat artış-
4. Ünite - Enflasyon ve Maliye Politikası 67
larını doğru yorumlamak daha güç olacaktır. Bu da kaynakların yanlış yere harcanmasına
ve dolayısıyla kaynak dağılımındaki etkinliğin bozulmasına neden olacaktır. Ayrıca enf-
lasyonun yarattığı belirsizlik ortamı nedeniyle yatırımcılar uzun dönemli yatırımlardan
kaçınma eğilimi içinde olacaktır.
Bazı ekonomistler firmaların enflasyondan korunmak için kendilerine kaynak ve za- Menü Maliyetleri: Enflasyon
nedeniyle fiyatlarını artıran
man ayırmalarını enflasyonun ekonomiye yüklediği önemli bir maliyet olarak görmekte- firmaların; fiyat etiketleri,
dirler. Örneğin, firmalar enflasyondan korunmak için daha karmaşık istihdam ya da mal kataloglar gibi fiyatların
alım satım sözleşmeleri hazırlamak zorunda kalmaktadırlar. Bu da firmanın zamanına mal duyurulduğu ortamları yenilemek
zorunda kalmaları nedeniyle
olmaktadır. Bunun yanı sıra bilindiği gibi firmalar ürettikleri ya da sattıkları malların fiyat- katlanmak zorunda kaldıkları
larını katalog, ilan, reklam gibi çeşitli ortamlarda ilan etmektedirler. Enflasyon nedeniyle maliyetlerdir.
firmaların karşı karşıya kalabilecekleri bir diğer maliyet, artan fiyatlar yüzünden bu bilgile-
rin güncellenmesi gereğinden doğmaktadır. Bu maliyete menü maliyetleri denilmektedir.
Devlet açısından da enflasyonun etkileri olmaktadır. Eğer devlet para basmak yoluy-
la harcamalarını finanse ederse tıpkı vergi almak gibi kendisine kaynak yaratmış olur.
Enflasyon vergisi olarak tanımlanan bu durum gerçekten de para tutanların üzerine ko- Enflasyon Vergisi: Devletin
para basması sonucunda kişilerin
nulmuş bir vergi gibidir. Çünkü bu kesimlerin elinde tuttukları paranın satın alma gücü elinde tuttukları paranın değerinin
düşerken devletin gelirleri artmış olur. azalması sonucunda, kişilerin reel
Ancak bazı durumlarda enflasyon devlet gelirlerini olumsuz yönde de etkiyebilmek- balanslarını (ellerinde tuttukları
paranın gerçek değerini) korumak
tedir. Özellikle yüksek enflasyonun yaşandığı dönemlerde, vergilerin tarh ve tahsili ara- için tüketimlerini azaltmalarıdır.
sındaki sürenin uzaması vergi gelirlerinin reel değerini azaltmaktadır. Tanzi etkisi ola-
rak tanımlanan bu durum, devlet gelirlerini aşındırmaktadır. Diğer yandan enflasyonun Tanzi Etkisi: Enflasyonist
dönemlerde, vergilerin tarh ve
devlet harcamaları üzerinde artış baskısı yaratması nedeniyle harcamaların finansmanı tahsili arasındaki sürenin uzaması
konusunda da güçlükler yaşanabilmektedir. nedeniyle vergi gelirlerinin reel
değerinin azalmasıdır.
Enflasyonun olumsuz etkilerinden biri de dış ticaret alanında gözlenmektedir. Artan
fiyatlar nedeniyle o ülkenin ürettiği mal ve hizmetlerin fiyatları başka ülkelerin ürettik-
lerine oranla daha yüksek olacaktır (özellikle ulusal para değerlenmiş ise). Bu durum ise
ithalatın artmasına ve ihracatın zorlaşmasına neden olarak ödemeler dengesini bozacak-
tır. Yeterli düzeyde devalüasyon yapılırsa ihracatın teşvik edileceği, ithalatın zorlaştırıla-
bileceği düşünülebilir, ancak devalüasyonun da maliyetleri olabilmektedir. Özellikle itha-
latları içinde ham madde, yarı mal gibi üretim girdilerinin önemli bir paya sahip olduğu
ülkelerde yapılacak bir devalüasyon, üretim maliyetlerini arttıracaktır. Bu durumda da
yine fiyatlar yükselme eğiliminde olacaktır.
Burada şunu ifade etmek gerekmektedir: Enflasyonun yukarıda değinilen olumsuz
etkileri beklenen enflasyonun gerçekleşen enflasyona eşit olduğu durumda nispi olarak
daha az olabilmektedir. Çünkü böyle bir durumda ekonomik birimlerin kendilerini enf-
lasyondan korumak için gerekli tedbirleri alma şansları daha fazladır. Ancak beklenme-
dik bir enflasyon durumunda bir anlamda enflasyona hazırlıksız yakalanmaktadırlar.
Enflasyonun olumsuz etkilerinin yanı sıra olumlu bir etkisinin olup olmadığı düşünü-
lebilir. Eğer %2-3 gibi makul bir enflasyon oranı tutturulabilirse yatırımların ve dolayısıyla
istihdamın artacağını savunan görüşler vardır. Bu görüşlerin temelinde ılımlı bir enflas-
yonun işçilerin reel ücretlerini düşürerek yatırımları daha kârlı hale getireceği düşüncesi
yatmaktadır. Gerçek hayatta işçiler nominal ücretlerinin düşmesine gönüllü olmamak-
tadırlar. Ancak elde ettikleri nominal ücret artışı enflasyonun altında kalırsa aslında reel
ücretleri gerilemektedir. Daha ucuz iş gücü, üretilen malların fiyatlarının artıyor olması
olgusuyla birleşerek yatırımların kârlılığını artırmakta ve yeni yatırımların yapılması için
teşvik edici olmaktadır. Ancak gerçek hayatta enflasyonun bu düzeylerde tutulabilmesi
çok kolay değildir. Birçok ülkede enflasyon %2-3’ün çok daha üzerinde gerçekleşmektedir.
Bu nedenle bu ülkeler enflasyonun yatırımları uyaran olumlu etkisinden çok, yukarıda
değinilen olumsuz etkilerini deneyimlemektedirler. Ayrıca yüksek enflasyonun ekonomik
sonuçlarının yanı sıra sosyal huzursuzluklara da neden olduğunu belirtmek gerekmek-
tedir. Yüksek enflasyonun yaşandığı dönemlerde toplumda ahlaki erozyonun yaşandığı

gözlenmektedir. Bu dönemlerde hâkim olan belirsizlik duygusu kişilerin birbirlerine olan
güvenlerini azaltmakta, çıkarcı davranışları artırmaktadır. Aynı zamanda enflasyon nede-
niyle gelir dağılımının bozulması, yoksullaşmanın boyutunu daha da artırır. Bu durumda
yoksullaşan kesimlerin geleceğe ait olumlu beklentileri azalmakta, toplumsal yaşama daha
az katılmakta hatta suç işlemeye yönelik eğilimleri artmaktadır.
İlker Parasız’ın Enflasyon - Kriz -Ayarlamalar (Bursa: Ezgi Kitabevi, 2001) adlı kitabında
yüksek enflasyonun ve hiper enflasyonun nedenleri ve bunlarla nasıl mücadele edildiğine
ilişkin bilgileri, kuramsal ve ülke deneyimleri boyutlarıyla bulabilirsiniz.
Enflasyon, bir ekonomideki kaynak dağılımını nasıl bozar?

2
ENFLASYONLA MÜCADELE VE MALİYE POLİTİKASI
Enflasyon yukarıda değinilen olumsuz etkileri nedeniyle mücadele edilmesi gereken bir
sorun olarak görülmektedir. Peki, enflasyonla nasıl mücadele edilecektir? Bu konuda eko-
nomistler arasında farklı görüşler mevcuttur. Monetaristler enflasyonu parasal tabanın
hızla büyümesine bağlarlar ve enflasyonun “her zaman ve her yerde parasal bir olgu’’ ol-
duğunu savunurlar. Dolayısıyla sıkı para politikaları uygulanması enflasyonla mücadele
için gerekli olmaktadır. Arz yanlı ekonomistler ise özellikle vergilerin üretim düzeyi, çalış-
ma ve yatırım yapma arzusu üzerindeki olumsuz etkisini vurgulamaktadırlar. Bu nedenle
vergi oranlarının azaltılması üretimi, yatırımı teşvik edecek ve toplam arzın artmasıyla
beraber toplam talep fazlası ortadan kalkacak, böylelikle enflasyonla mücadele edilmiş
olacaktır. Post Keynesyenler ise enflasyonu sınıfsal bir çatışmanın sonucu olarak görme
eğilimindedir. Buna göre işçilerle kapitalistler arasında milli gelirin bölüşümüne yönelik
bir çatışma söz konusudur: İşçiler kendi durumlarını iyileştirmek için ücret artışları talep
ederlerken, kapitalistler de ücret artışları nedeniyle kâr paylarının azalmasını engellemek
için ürettikleri malların fiyatlarını artırma eğiliminde olacaktır. Gelir bölüşümü savaşının
sonucu ise enflasyon olmaktadır. Bu nedenle ücret ve fiyatların oluşumunun denetlenme-
si, yani gelirler politikası uygulanmalıdır. Geleneksel Keynesyen yaklaşım ise enflasyonu,
toplam talebin toplam arzdan fazla olmasına bağlı olarak ortaya çıkan bir sorun olarak
görür. Açıktır ki bu durumda yapılması gereken, toplam talebi toplam arza eşitlemek ol-
malıdır. Bu da ya toplam talebin azaltılmasını ya da toplam arzın artırılmasını gerekmek-
tedir. Toplumun refahı açısından en iyi çözüm toplam arzın artmasıdır. Ancak toplam
arzın artırılması kolay değildir. Öncelikle yeni yatırımlar yapılması gerekmektedir. Bu da
kaynak ve zaman gerektirmektedir. Ayrıca üretimi sınırlayan yapısal engeller varsa toplam
arzı artırmak çok mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla kısa vadede uygulanacak politika,
toplam talep yönetimi politikası olmalıdır. Maliye politikasının toplam talep üzerindeki
etkisi bilindiğine göre, kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde yapılacak ayarlamalar yo-
luyla enflasyonla mücadele etmek mümkündür. Bilindiği gibi, bütçe fazlasının ekonomi
üzerinde daraltıcı etkisi bulunmaktadır. O halde enflasyonist dönemlerde maliye politika-
sının amacı bütçe fazlası vermek olmalıdır.
Aşağıda enflasyonla mücadelede hangi iradi maliye politikası aracının, hangi durumda,
ne tür etkiler yaratabileceği konusu basit Keynesyen model çerçevesinde açıklanmaktadır.
Enflasyonla Mücadele ve Kamu Harcamaları

Kamu harcamaları, mal ve hizmet alımına yönelik kamu harcamaları ve transfer harcama-
ları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Enflasyonla mücadele açısından bu harcama türleri-
nin her birinin etkisi ayrıdır. Bu nedenle bu harcamaların etkilerini ayrı ayrı değerlendir-
mek gerekmektedir.
Mal ve Hizmet Alımına Yönelik Kamu Harcamaları

Mal ve hizmet alımına yönelik kamu harcamaları da cari harcamalar ve yatırım harcama-
ları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bunların her ikisinde de yapılacak bir kısıntı toplam
talebi azaltacaktır. Daha önce de belirtildiği gibi kamu harcamalarındaki artış, çarpanın
değerine bağlı olarak milli geliri artırmaktadır. Bu mekanizma tersine de işlemektedir:
kamu harcamalarındaki azalma, çarpan aracılığıyla milli gelirde daha büyük bir azalış
yaratacaktır. Her iki harcama türü için çarpan katsayısı (1/(1-c)) olmaktadır. Bununla bir-
likte bu iki harcama türünün uygulanabilirliği birbirinden farklıdır.
Cari harcamalar devletin tüketim ve personel harcamalarıdır. Bunlardan tüketim
harcamalarında kısıntıya gitmek çok kolay değildir. Çünkü bu harcamalar kamu kesimi
hizmetlerinin sağlanabilmesi amacıyla yapılmaktadır. Bu harcama kaleminde gerçekleşti-
rilecek bir azalış, kamu hizmetlerinin miktar ve niteliğini olumsuz olarak etkileyecektir.
Özellikle eğitim, sağlık gibi kamu hizmetlerinin beşeri sermaye yatırımı niteliğinde ol-
duğu dikkate alındığında, bu alanlarda yapılacak bir harcama kısıntısının uzun vadede
olumsuz sonuçlarının olacağı açıktır.
Kamunun tüketim harcamalarının bir başka etkisi, ekonominin üretim kapasitesinin
değerlendirilmesidir. Bir ekonomide üretim kapasitesinin artması için yatırım harcama-
larının yapılması gereklidir. Ancak üretim kapasitesinin artmasının yanı sıra, bu üretim
kapasitesinin işler hâlde olması da önemlidir. Kamunun tüketim harcamalarının kısılma-
sı; üretim kapasitesinin eksik değerlendirilmesine, üretken sektörlerde atıl kapasite soru-
nunun ortaya çıkmasına yol açacaktır.
Cari harcamalar içinde önemli bir payı olan personel harcamalarında da kısıntıya gi-
dilmesi oldukça güçtür. Bilindiği gibi, enflasyonist dönemlerde gelir dağılımı sabit gelirli
kesimler aleyhine bozulmaktadır. Bu nedenle toplumsal adalet açısından sabit gelirli bi-
reylerin ücret ve maaşlarının azaltılması bir yana, alım güçlerinin azalmaması için, en az
enflasyon kadar artırılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra, personel giderlerinde yapıla-
cak bir indirim politik olarak da dirençle karşılanacak ve uygulanması güç olacaktır.
Mal ve hizmet alımına yönelik harcamalar arasında kısıntıya gidilmesi en kolay ola-
nı yatırım harcamalarıdır. Devletin yatırım planlarını dondurması ya da bu planlardan
vazgeçmesi, yüksek olasılıkla kamuoyunun dikkatini çekmeyecek ve politik bir dirençle
karşılaşmayacaktır. Ancak kamu yatırımlarının azaltılmasının uzun dönemde üretim ka-
pasitesi üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. Daha önce değinildiği gibi, enflasyonun ne-
denlerinden biri toplam talebin toplam arzdan fazla olmasıdır. Bu nedenle enflasyonla
mücadelede kısa dönemde toplam talebin azaltılması, uzun dönemde ise toplam arzın
artırılması gerekmektedir. Bu açıdan yatırımların ikili bir etkisi vardır; yatırımlar kısa
dönemde toplam talebi artırırken uzun dönemde toplam arzı artırmaktadır. Bu nedenle
yatırımlarda kısıntıya gitmek kısa dönem açısından enflasyonla mücadele hedefine uygun
ise de uzun dönem açısından bu hedefle çelişmektedir. Yatırımlar açısından değinilmesi
gereken bir başka nokta, yatırımlarda kısıntıya gidilmesinin anti-enflasyonist etkisinin,
ancak bu harcama kaleminin devlet bütçesi içinde önemli bir paya sahip olduğu durum-
larda mümkün olmasıdır.
Transfer Harcamaları
Kamu harcamaları arasında bir başka harcama kalemi transfer harcamalarıdır. Bilindiği
gibi transfer harcamaları, mal ve hizmet alımına yönelik harcamaların aksine karşılıksız
nitelikte harcamalardır. Bu harcamaların genel niteliği; emekli, dul, yetim, öğrenci gibi ih-
tiyaç sahibi kesimlere yapılan harcamalar olmasıdır. Bu kesimlerin marjinal tüketim eği-
limlerinin yüksekliği dikkate alındığında, transfer harcamalarında yapılacak kesintilerin
ekonomideki enflasyonist baskıları azaltabileceği düşünülebilir. Elbette bu durum sosyal
devlet anlayışının güçlü bir şekilde uygulandığı bir ekonomi için geçerlidir. Transfer har-
camalarının yetersiz olduğu aksi durumda, bu harcamalarda yapılacak kısıntının etkili

olması beklenemez. Öte yandan, bu harcamaların toplumun ekonomik olarak en zayıf
kesimlere yapıldığını ve özünde toplumsal bir amacının olduğu düşünüldüğünde, enflas-
yonla mücadele için transfer harcamalarının azaltılmasının toplumsal adalet açısından
çok da doğru olmayacağı açıktır. Aksine transfer harcaması yapılan kesimlerin enflasyon-
dan olumsuz anlamda en çok etkilenenlerden olması nedeniyle bu harcamalarda kısıntıya
gidilmemesi daha doğru olacaktır.
Transfer harcamalarının bir kısmı da işletmelere yönelik olarak yapılmaktadır. Bura-
da amaç, işletmelerin üretimlerini teşvik etmektir. Eğer bu harcamalar doğru bir şekilde
yapılıyorsa bu çeşit transfer harcamalarının azaltılması işletmelerin üretim kapasitelerini,
dolayısıyla toplam arzı olumsuz etkileyecektir.
Transfer harcamalarına çarpan analizi açısından bakıldığında; bu tür harcamaların
azaltılması, milli geliri transfer harcamaları çarpanı (c/(1-c)) kadar etkileyecektir. Mal ve
hizmet alımına yönelik kamu harcamaları çarpanıyla kıyaslandığında, transfer harcama-
ları çarpanının daha az etkili olduğu görülmektedir.
Enflasyonla Mücadele ve Kamu Gelirleri

Enflasyonist dönemlerde kamu gelirlerini, özellikle de vergi gelirlerini artırmak, kişilerin
elinde daha az harcanabilir gelirin kalması nedeniyle tüketim ve yatırım harcamalarını
azaltacak; dolayısıyla enflasyonist baskı azalacaktır. Bilindiği gibi bir vergi sistemi tek bir
vergiden değil, çeşitli vergilerin bileşiminden oluşmaktadır. Bu nedenle farklı vergilerin
enflasyonla mücadele açısından etkileri de farklı olacaktır. Bu nedenle her bir verginin
etkisi ayrı ayrı incelenecektir. Kamu borçlanması da kamu kesimine harcama yapabilme
gücü verme açısından bir çeşit gelir olarak kabul edilebilir. Kamu borçlanması aynı za-
manda özel kesimden kamu kesimine bir satın alma gücü transferi anlamına geldiği için
toplam talebi kısmak amacıyla da kullanılabilir. Dolayısıyla kamu borçlanması konusu da
enflasyonla mücadele açısından ele alınabilir.
Gelir Vergileri
Günümüzde vergi sistemleri içinde gelir vergisinin önemli bir payı olduğu görülmektedir.
Genellikle artan oranlı olarak uygulanan gelir vergisi, bu yapısı nedeniyle enflasyonla mü-
cadele açısından oldukça elverişli bir araç olmaktadır. Şöyle ki; enflasyonist dönemlerde
çoğu bireyin reel geliri artmasa da nominal geliri artmakta, bunun sonucu olarak birey-
lerin geliri bir üst vergi dilimine girmektedir. Bu durumda ise bireylerin elindeki harca-
nabilir gelirleri azalır ve toplam talep baskısı hafifler. Artan oranlı kişisel gelir vergisinin
bu otomatik stabilizatör özelliği, bu vergiyi enflasyonla mücadele açısından kullanışlı hâle
getirmektedir. Artan oranlı gelir vergisinin bir diğer özelliği az kazanandan az, çok ka-
zanandan çok vergi alındığı için toplumsal adalet ilkelerine uygun olmasıdır. Daha önce
değinildiği gibi enflasyonist dönemlerde gelir dağılımı bozulmaktadır. Artan oranlı gelir
vergisi bu adaletsizliği azaltmak için en uygun vergi olmaktadır.
Artan oranlı gelir vergisinin enflasyonla mücadele açısından yararlı olması, aynı za-
manda uygulamaya da bağlıdır. Öncelikle artan oranlılığın gelir artışlarını yeterince ver-
gilendirecek düzeyde olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra vergi tabanının yeterince ge-
niş olması ve gelir vergisinin mümkün olduğunca tüm gelirleri kapsaması gerekmektedir.
Ayrıca vergi kaçırmanın yaygın olmaması da önemlidir.
Artan oranlı gelir vergisinin enflasyonla mücadele ve gelir dağılımında adaletin sağ-
lanması açısından yararlı bir araç olmasına karşın, ekonomik etkinliği olumsuz etkileye-
bileceği ifade edilmektedir. Bunun nedeni ise yüksek marjinal vergi oranlarının en çok
yüksek gelir sahiplerini etkilemesi ve bu kesimlerin tasarruf ve yatırım yapma eğilimlerini
azaltmasıdır. Bu durumda sermaye birikimi ve büyüme olumsuz etkilenebilecektir. Ger-
çekten de kimi ekonomistler yüksek gelir sahibi kesimlerin daha az vergilendirilmesinin
bu kesimlerin tasarruf ve yatırım yapma potansiyellerini olumlu etkileyeceğini, böylelikle
sermaye birikiminin teşvik edilmiş olacağını savunmaktadırlar. Bununla beraber, böyle
bir sonucun gerçekleşmesi için o ekonomide yatırım yapmaya eğilimli bir girişimci sı-
nıfının olması gerekmektedir. Eğer devletin almaktan vazgeçtiği vergiler tasarrufa ya da
yatırıma değil de spekülatif yatırımlara (örneğin lüks konut yatırımı) ya da lüks tüketi-
me kayıyorsa vergi alınmasından vazgeçilmesinin ekonomik etkinlik açısından olumlu
bir yönü olmayacaktır. Aksine, böyle bir yapının olduğu bir ekonomide, devletin yüksek
gelir sahibi kesimlerden aldığı vergileri altyapı ya da verimli yatırımları finanse etmek için
kullanması, sermaye birikimini ve büyümeyi daha da hızlandırabilecektir.
Gider Vergileri
Enflasyonla mücadelede bir diğer yöntem mal ve hizmet alımının vergilendirilmesidir.
Bu yöntem mal ve hizmetlerin fiyatlarını artıracak ve tüketimin azalmasına yol açacaktır.
Böylelikle toplam talep azaltılmış olacaktır. Dolaylı vergiler enflasyonla mücadele açısın-
dan son derece etkin vergilerdir. Öyle ki aynı miktarda vergi hasılatı sağlayan gelir ver-
gisine oranla dolaylı vergiler, tüketimi daha çok kısacaktır. Bunun nedeni gelir vergisinin
bir kısmının tasarruflardan karşılanmasıdır. Ayrıca dolaylı vergiler, uygulanmaları kolay
olduğu için idare tarafından da benimsenen vergilerdir.
Dolaylı vergiler toplam talebi azaltmak açısından çok yararlı olsalar da adil olmadık-
ları için eleştirilmektedirler. Bilindiği gibi gelir düzeyi yüksek bireylerin tüketimlerinin
gelirleri içindeki payı düşüktür. Bu bireylerin tüketimleri miktar olarak az gelirli kesimler-
den yüksek olsa da gelirlerine oranla düşüktür. Bunun nedeni; az gelirli kesimlerin temel
ihtiyaçlarını karşılayabilmek için gelirlerinin büyük bir kısmını, hatta tamamını tüketime
ayırmalarıdır. Gelirinin tamamını tüketime harcayan bir kişiye oranla gelirinin çok daha
azını tüketime harcayan biri, devlete daha az oranda dolaylı vergi ödeyecektir. Dolaylı ver-
gilerin bu gerileyici yapısı bu vergilerin adaletsiz olmasının nedenidir. Dolaylı vergilerin
bu adaletsiz yapısını hafifletmek için zorunlu tüketimle lüks tüketimin farklı vergilen-
dirilmesi yoluna gidilebilir. Gelir düzeyi düşük kesimlerin tükettikleri mal ve hizmetler
daha düşük oranda vergilendirilirse vergilemede daha adil olunacaktır. Ancak toplam tü-
ketim harcamaları içinde lüks tüketim harcamalarının sınırlı olduğu dikkate alındığında,
bu yönde bir politika dolaylı vergilerin enflasyonla mücadelede etkinliğini kısıtlayacaktır.
Servet Vergileri
Gelir vergisi ve dolaylı vergilerin aksine, servet vergilerinin enflasyonla mücadele açısın-
dan etkinliği çok daha azdır. Hem servet vergilerinin tabanının dar olması hem de bu
vergilerin toplam talep artışını yakından izlememesi nedeniyle enflasyonla mücadele açı-
sından etkin değildir.
Servet vergilerinin enflasyonla mücadele açısından etkin olmamasına karşın, enflas-
yonist bir dönemde bu vergilerin kullanımı iki açıdan gerekli görülebilir. Öncelikle, servet
harcama potansiyelinin bir göstergesidir. Servet vergisini tüketim yapma gücü daha yük-
sek olan kesimler ödemektedir. Bu açıdan servet vergilerinin alınmasının toplam talebi
azaltabileceği beklenebilir. Bunun yanı sıra servet vergilerinin enflasyonist dönemlerde
kötüleşen gelir dağılımını nisbi olarak iyileştirme yönünde bir etkisi de olabilecektir.
Sonuç olarak, enflasyonla mücadele açısından en etkin verginin dolaylı vergiler oldu-
ğu görülmektedir. Ancak bu verginin olumsuz yönü, düşük gelirli kesimleri daha olumsuz
etkilemesidir. Artan oranlı kişisel gelir vergisi ise verginin bir kısmı tasarruflardan karşı-
landığı için dolaylı vergiler kadar olmamakla birlikte yine de oldukça etkin bir vergidir.
Servet vergisinin ise enflasyonla mücadele açısından bir etkinliği olmayıp daha çok top-
lumsal adaleti sağlamak açısından uygulanması önemlidir.
Enflasyon ve Kamu Borçlanması

20. yüzyılın başından itibaren devletlerin giderek artan oranda borçlanmaya başvurduk-
ları görülmüştür. Bunun nedenlerinden biri 1929 Büyük Bunalımı’nın ve Keynesyen öğ-
retinin etkisiyle devletin gerektiği zaman borçlanma yoluna giderek ekonomiye müdahale
etmesi fikrinin yaygın olarak kabul edilmesidir. Bunun yanı sıra, artan toplumsal ihti-
yaçlar devletin artan oranda harcama yapmasını gerektirmiştir. Vergi gelirlerinin harca-
maları karşılamada yetersiz kaldığı durumlarda ise borçlanma yoluna gidilmiştir. Kamu
Borç Yönetimi: Kamu borçlanmasının bu artan miktarı nedeniyle borç yönetimi kavramının önem kazandığı
borçlanmasının bütçeye olan
maliyetini minimize etmek ve gözlenmiştir. Böylelikle bir yandan devlet borçlanmasının maliyeti minimize edilmeye
çeşitli makroekonomik hedefleri çalışılırken diğer yandan makroekonomik hedefler de dikkate alınmaktadır.
gerçekleştirmek amacıyla
kamu borçlarının miktar ve Kamu borçlanması birçok makroekonomik değişken üzerinde etkilidir. Enflasyonist
bileşimlerinin değiştirilmesidir. bir dönemde kamu borçlanmasının fiyatlar genel düzeyi üzerinde etkisi olması kaçınıl-
mazdır. Bu nedenle aşağıda kamu borçlanması ve enflasyon ilişkisi hem kamu borcunun
miktarı hem de borcun vadesi açısından ele alınacaktır.
Enflasyonist bir dönemde kamu borçlanmasının artması belirli koşullar altında anti-
enflasyonist olabilir. Bunun nedeni, artan borçlanmanın özel kesimin likiditesini azalt-
ması ve dolayısıyla satın alma gücünü azaltmasıdır. Bununla birlikte bu nedensellik her
zaman geçerli değildir. Dolayısıyla devletin borçlanması biraz daha yakından incelenme-
lidir. Bu açıdan bakıldığında devletin hangi kesimden borçlandığı ve aldığı borcu ne şekil-
de değerlendirdiği önemlidir. Devlet temelde üç kesimden borçlanabilir; hane halkları ve
firmalar, ticari bankalar ve Merkez Bankasından borçlanma.
Hane halkları ya da firmalardan borçlanma durumunda, bu kesimlerin devlete borç
verdikleri fonları nereden elde ettikleri önemli olmaktadır. Hane halkları eğer kendi tüke-
timlerinden kısarak devlete borç veriyorlarsa devletin aldığı bu borcu harcamadığı varsa-
yımı altında, devlet borçlanmasının tüketimi kısarak daraltıcı etki yaptığı ifade edilebilir.
Benzer şekilde eğer hane halkları tasarruflarını kısarak devlete borç verme yoluna gidi-
yorsa bu tasarruflar yatırımları finanse etmek için kullanılacağı için özel kesim yatırımla-
rının kısılmasına ve toplam talebin azalmasına neden olacaktır. Ancak devlet aldığı borcu
harcarsa toplam talepte değişen bir şey olmayacaktır. Diğer bir deyişle toplam talep düzeyi
değişmeyecek, toplam talebin içindeki devletin ve özel kesimin payı değişecektir. Eğer
hane halkları devlete verdikleri borçları atıl fonlardan karşılıyorsa yine devletin bu fonları
harcamaması koşuluyla toplam talep düzeyi değişmeyecektir. Eğer devlet atıl fonlardan
karşılanan bu fonları harcarsa toplam talep artacak ve enflasyon daha da hızlanacaktır.
Devletin ticari bankalardan borçlanmasında da benzer bir durum söz konusudur. Eğer
ticari bankalar devlete borç verdikleri fonları özel kesime açtığı kredileri azaltmak yoluyla
sağlarsa ve devletin aldığı borcu harcamadığı varsayımı geçerliyse özel kesimin yatırım ve
tüketim imkânı daralacağı için enflasyonist baskı azalacaktır. Ticari bankalar için devlete
borç vermek, özel kesime borç vermekten daha az riskli olduğu için avantajlı olabilmek-
tedir. Ayrıca eğer kamu kesimi özel kesimden daha çok faiz ödeme eğilimindeyse ticari
bankalar açısından kamu kesimine borç vermek daha tercih edilir olacaktır. Ancak devlet
aldığı bu borcu kamu harcamalarını finanse etmek için kullanırsa toplam talep düzeyi de-
ğişmeyecek, yalnızca toplam talebin bileşimi değişecektir. Dolayısıyla devlet borçlanma-
sının enflasyonla mücadele açısından bir etkinliği olmayacaktır. Hatta eğer devletin ticari
bankalardan aldığı borçlar, bu bankalardaki atıl fonlardan sağlanıyor ve devlet de aldığı
bu borcu harcamalarını finanse etmek için kullanıyorsa toplam talep daha da artacak,
enflasyonist baskı şiddetlenecektir.
Parasal taban: Bir ekonomide Devlet Merkez Bankasından borçlanmayı tercih ederse bu borçlanmanın etkisi tama-
dolaşımda olan nakit parayla men enflasyonist olacaktır. Çünkü Merkez Bankası devlete borç verirken para basacak,
banka mevduatlarının toplamıdır.
bu da parasal tabanı genişletecektir. Tüm borçlanma seçenekleri arasında en enflasyonist
olanı Merkez Bankasından borçlanma seçeneğidir. Özellikle devlet, Merkez Bankasından
aldığı borcu geri ödemez ve bu borçlanma yöntemine sürekli olarak başvurursa enflasyo-
nist baskı daha da şiddetlenecek ve kronik enflasyon sorunu ortaya çıkacaktır.
Enflasyonla mücadelede borçlanma konusunda şu noktanın da altını çizmek gerek-
mektedir. Devlet borçlanmasının anti-enflasyonist işlevi, borçlanmanın ekonomideki li-
kiditeyi azaltması durumunda ortaya çıkmaktadır. Bunun için devletin aldığı borcu har-
camaması gerekmektedir. Oysa uygulamaya bakıldığında devletin mali amaçla diğer bir
deyişle harcamalarını finanse etmek için borçlandığı görülmektedir. Hatta bazı durumlar-
da enflasyon büyük kamu açıkları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Borçlanma da bu açık-
ların finansmanının sonucu olmaktadır. Dolayısıyla uygulamada devletin ekonomideki
likiditeyi azaltmak için borçlanma yoluna gidebilmesi çok mümkün değildir.
Devlet borçları vade yapısı açısından değerlendirilecek olursa enflasyonist dönemler-
de uzun vadeli borçlanmanın tercih edilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Devlet borçlan-
masının enflasyonla mücadele açısından etkili olabilmesi, ekonomideki likidite miktarını
azaltabilmesine bağlı olduğuna göre uzun vadeli borçlanma yöntemi bu amaca daha iyi
hizmet edecektir. Örneğin, devletin aynı miktarda borcu 6 aylık ya da 10 yıllık vadelerle
alması seçenekleri karşılaştırıldığında, 6 aylık borç alındığında bu sürenin sonunda borç,
faiziyle birlikte geri ödenecektir. Oysa 10 senelik borçlanma seçeneğinde, aynı büyüklük-
teki likidite o süre boyunca ekonomiden çekilmiş olmaktadır. Elbette bu yöntem tercih
edildiğinde, devlet daha yüksek faiz ödemek zorunda kalacaktır. Çünkü borç verenlerin
bu kadar uzun bir dönem borç vermeleri için onlara yüksek faizin ödenmesi gerekmekte-
dir. Bu durumda yüksek faizin devlet bütçesine yükü, enflasyonla mücadelenin bir bedeli
olarak değerlendirilebilir.
Ancak yine uygulamada, özellikle enflasyonist dönemlerde kamu borçlarının vadele-
rinin azaldığı gözlenmektedir. Bunun nedeni, enflasyonun beraberinde getirdiği belirsiz
ortam nedeniyle insanların uzun vadeli planlar yapamamaları ve uzun vadeli borç verme-
ye gönülsüz olmalarıdır.
Enflasyonist bir dönemde devletin aldığı borcun vade yapısı ne olmalıdır?

3
KÜRESELLEŞME, MALİYE POLİTİKASI VE ENFLASYONLA
MÜCADELE
Yukarıda değinilen anti-enflasyonist maliye politikası, temelde Keynesyen çerçeveye da-
yanmaktadır. Bu çerçeve, ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerin sınırlı olduğu bir ekono-
mik ortamın izlerini taşımaktadır. Öyle ki yukarıdaki açıklamalarda üstü kapalı bir kapalı
ekonomi varsayımı bulunmaktadır. Oysa bilindiği gibi 20. yüzyılın sonlarından itibaren
tüm dünyada bir küreselleşme olgusu yaşanmıştır. Yaşanan küreselleşme aynı zamanda
ekonomi politikaları üzerinde de etkili olmuştur. Bu süreçte ülkelerin bağımsız para ve
maliye politikaları izleme olanakları gittikçe azalmıştır. Bu durum hem gelişmiş hem de
gelişmekte olan ülkeler için geçerli olmuştur. Örneğin AB ülkelerinin kabul ettiği Maast-
richt kriterleri, üye ülkelerin çeşitli ekonomik göstergeleri üzerinde önemli sınırlamalar
getirmektedir. Dolayısıyla bu ülkelerin para ve maliye politikalarında fazla bir hareket
serbestisi kalmamıştır.
Gelişmekte olan ülkeler ise küreselleşmeyle birlikte merkez ülkelerinden artan mik-
tarda kısa dönemli sermaye akışına maruz kalmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerdeki faiz
oranlarının merkez ülkelerine nispetle yüksek olması ve küresel düzeyde likidite fazlası
nedeniyle gelişmiş ülkelerdeki sermaye gelişmekte olan ülkelere kaymaktadır. Kısa dö-
nemli sermaye akışı, gelişmekte olan ülkeler açısından ilave harcama imkânı sağladığı
için başlangıçta olumlu karşılanmaktadır. Örneğin, ülkenin kendi kaynakları ile başara-
mayacağı yüksek büyüme oranları gerçekleşebilmektedir. Ancak dış kaynak girişine bağlı
Finansal kırılganlık: Bir finansal ekonomik büyümenin bedeli genellikle artan finansal kırılganlık olmaktadır. Finansal
sistemin krize ne kadar açık
olduğunun ölçüsüdür. kırılganlığın sürdürülemez noktaya ulaştığı algısı yaygınlaşınca ülke dışına ani bir serma-
ye çıkışı olmakta ve ekonomik kriz çıkmaktadır.
Küresel kısa vadeli sermaye akışı ekonomi politikalarını da kısıtlamaktadır. Bir ülke-
ye sermaye girişi sınırlanamadığı sürece, o ülkenin toplam talep yönetimine dayalı gele-
neksel maliye politikalarını uygulaması güçleşmektedir. Çünkü toplam talebi belirleyen
unsurlar arasına kısa vadeli sermaye akımları girmektedir. Bunun yanı sıra sermaye akışı
sürdüğü sürece, ekonomi politikasının amacı sermaye akışının devamlılığını sağlamak ol-
maktadır. Kriz ve sonrasında ise öncelik ekonominin yeniden toparlanması için istikrar
önlemleri alınmasıdır. Bu aşamada küresel sermayenin güvenini kazanmak için sıkı para
ve maliye politikaları izlenmekte, kamu dengesinin sağlanması öncelikli hedef olmaktadır.
Dolayısıyla bu ülkeler açısından ekonomik koşulların gerektirdiği bağımsız bir ekonomi
politikası uygulamak çok zorlaşmaktadır.
Finansal serbestleşme gelişmekte olan ülkelerin bağımsız para ve maliye politikaları uygula-
4 malarını neden engellemektedir?
Özet
Enflasyonun ne olduğunu ve nasıl oluştuğunu açıklamak için, toplumsal adalete aykırı olacaktır. Bu konu her
1
Enflasyon fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak iki harcama türünün etkinliği açısından değerlendiri-
artmasıdır. Bu artışın neden oluştuğuna ilişkin iki lirse mal ve hizmet alımına yönelik harcama çarpanı-
temel görüş vardır. Bunlardan biri, enflasyonun top- nın transfer harcaması çarpanından büyük olması ne-
lam talebin toplam arzdan büyük olması nedeniyle deniyle, aynı miktarda bir harcama azalışı karşısında
oluştuğunu savunan görüştür. Özellikle para arzının mal ve hizmet alımına yönelik harcamaların kısılması
hızla artması toplam talebin de artmasına neden daha daraltıcı olacaktır.
olabilmektedir. Diğer yaklaşım maliyet enflasyonu Vergiler de gelir vergisi, gider vergileri ve servet vergi-
olarak adlandırılmakta ve üretim maliyetlerindeki leri açısından değerlendirilebilir. Bunlardan gelir ver-
artışların enflasyona yol açabileceğini savunmaktadır. gisinin artırılması bireylerin elindeki harcanabilir ge-
Bu görüşlerin yanı sıra gelişmekte olan ülkelerdeki liri azaltacağı için tüketim harcamalarının kısılmasına
enflasyon olgusunun her iki yaklaşıma çok uymadığı yol açacak, böylelikle toplam talep azalacaktır. Ancak
ifade edilebilir. Bu ülkelerde gözlenen enflasyon, ham gelir vergisinin artması yüksek gelire sahip kesimlerin
madde yetersizliği ya da üretim faktörleri yetersizliği tasarruf ve yatırım arzularını azaltabileceği için eleş-
gibi üretimi kısıtlayan koşullardan doğmaktadır. Bu tirilmekte, sermaye birikimini olumsuz etkileyeceği
nedenle bazı ekonomistler tarafından gelişmekte olan savunulmaktadır. Dolaylı vergilerin artırılması da
ülkelerdeki enflasyon olgusu yapısal enflasyon olarak mal ve hizmet fiyatlarının artmasına yol açacağı için
adlandırılmaktadır. tüketimin ve toplam talebin kısılmasına yol açacak-
tır. Dolaylı vergilerin toplam talebi azaltıcı etkisi gelir
Enflasyonla mücadelede maliye politikasının rolünü vergisinden daha fazladır. Çünkü gelir vergisinin bir
2 tartışmak bölümü tasarruflardan karşılanmaktadır. Servet ver-
Enflasyonla mücadele açısından kısa vadede daraltıcı gisinin ise toplam talebi azaltıcı etkisi, bu vergilerin
maliye politikası uygulanabilir. Bunun anlamı kamu tabanının dar olması ve toplam talebi yakından izle-
harcamalarının azaltılması ve vergi gelirlerinin ar- memesi nedeniyle daha azdır.
tırılmasıdır. Bu sayede toplam talep ve enflasyonist Ayrıca günümüzde birçok ülkede kamu kesimi har-
baskı azaltılabilir. Bununla beraber farklı türde kamu camalarını finanse edebilmek için borçlanma yoluna
harcamalarının ve vergi türlerinin bulunduğu dikkate gidilmektedir. Dış borçlanma bir yana bırakıldığında
alınırsa her bir harcama ve vergi türünün enflasyonla devletin temelde üç kesimden borçlanabildiği görül-
mücadele için uygunluğu farklı olmaktadır. Bu açı- mektedir: Kişi ve firmalar, ticari bankalar ve Merkez
dan kamu harcamaları mal ve hizmet alımına yönelik Bankası. Devlet kişi ve firmalardan borçlanıyorsa ve
kamu harcamaları ve transfer harcamaları olmak üze- bu kesimler de tüketimlerini, tasarruflarını ya da ya-
re ikiye ayrılmaktadır. Mal ve hizmet alımına yöne- tırımlarını kısarak devlete borç veriyorlarsa toplam
lik kamu harcamaları da cari harcamalar ve yatırım talep düzeyi değişmeyecek, sadece toplam talebin
harcamalarından oluşmaktadır. Cari harcamalar ola- bileşimi değişecektir. Ancak kişi ve firmalar devle-
rak devletin tüketim harcamalarının kısılması, kamu te verdikleri borcu ellerinde tuttukları atıl fonlardan
hizmetlerini miktar ve nitelik olarak olumsuz etkile- karşılıyorlarsa ve devlet aldığı borcu harcamalarını fi-
yeceği için kolaylıkla uygulanacak bir önlem değildir. nanse etmek için kullanıyorsa enflasyon daha da arta-
Cari harcamalar içinde önemli bir paya sahip olan caktır. Benzer bir analiz ticari bankalar için de geçer-
personel harcamalarında da kısıntıya gidilmesi sosyal lidir. Eğer ticari bankalar devlete verdikleri borcu özel
huzursuzluğa neden olacak ve siyasi dirençle karşı- kesime açtıkları kredileri kısarak sağlıyorlarsa yine
lanacaktır. Mal hizmet alımına yönelik harcamalar toplam talepte bir değişme olmayacak, harcamayı ya-
içinde kısıntıya gidilmesi en kolay harcama türü, yapan kesim değişecektir. Diğer bir borçlanma seçeneği
tırım harcamalarıdır. Ancak bu harcamaların azaltıl- devletin Merkez Bankasından borçlanmasıdır. Bu,
masının sakıncası uzun dönemde üretim kapasitesini tüm seçenekler için de en çok enflasyonist olanıdır.
olumsuz etkilemesidir. Diğer bir harcama türü olan Çünkü Merkez Bankasından borçlanma para basımı
transfer harcamalarının azaltılması da bu harcama- anlamına gelecektir.
lardan ekonomik olarak güçsüz kesimler yararlandığı
Günümüzde küreselleşmenin maliye politikası ve enf-

3 lasyonla mücadele üzerindeki etkisini değerlendirmek
Küreselleşmeyle birlikte gelişmekte olan ülkelere kısa
dönemli sermaye akışı olmaktadır. Bu sermaye akışı-
nın nedeni, gelişmekte olan ülkelerdeki faiz oranla-
rının genellikle merkez ülkelerden yüksek olması ve
küresel likidite bolluğudur. Gelişmekte olan ülkelere
akan kısa dönemli sermaye bu ekonomilerin finansal
kırılganlığını artırmakta ve buna bağlı olarak ekono-
mik krizler yaşanmaktadır. Kriz sonrasında, ekonomi
yönetimi sıkı para ve maliye politikaları uygulayarak
ülkenin güvenilirliğini artırmak çabasına girmekte-
dir. Bu ise o ülkelerin bağımsız bir ekonomi politikası
izlemesini zorlaştırmaktadır.
1. Aşağıdakilerden hangisi enflasyonun nedenlerinden biri 6. Enflasyonun nedeninin milli gelir paylaşımı çatışması
değildir? olduğunu savunan görüş aşağıdakilerden hangisidir?
a. Tüketimin artması a. Keynesyen
b. Enerji maliyetlerinin artması b. Yeni Keynesyen
c. Para arzının artması c. Post Keynesyen
d. Toplam talebin azalması d. Monetarist
e. Toplam arzın azalması e. Klasik
2. Az gelişmiş bir ülkede yaşanan enflasyon sorununu açıkla- 7. Enflasyonun her zaman ve her yerde parasal bir olgu
mak için geliştirilmiş olan kavram aşağıdakilerden hangisidir? olduğu kabul edilirse, aşağıdaki politikalardan hangisinin
a. Kronik enflasyon uygulanması doğru olacaktır?
b. Yapısal enflasyon a. Sıkı para politikaları
c. Ilımlı enflasyon b. Ücret ve fiyat kontrolleri
d. Talep enflasyonu c. Para arzının artırılması
e. Maliyet enflasyonu d. Kamu harcamalarının artırılması
e. Vergilerin artırılması
3. Aşağıdakilerden hangisi enflasyonun olumsuz özellikle-
rinden biri değildir? 8. Aşağıdakilerden hangisi enflasyonla mücadelede uzun
a. Uzun dönemli yatırımların ağırlık kazanması dönemli önlemlerden biridir?
b. Gelir dağılımını bozması a. Vergi oranlarının artırılması
c. Spekülatif yatırımların artması b. Faiz oranlarının artırılması
d. Ödemeler dengesini bozması c. Para arzının artırılması
e. Kaynak dağılımını bozması d. Toplam arzın artırılması
e. Kamu harcamalarının artırılması
4. Aşağıdaki durumlardan hangisi maliyet enflasyonuna
yol açabilir? 9. Enflasyonist dönemlerde kamu harcamalarından azaltıl-
a. Para arzının artması ması daha kolay olan aşağıdakilerden hangisidir?
b. Petrol fiyatının düşmesi a. Personel giderleri
c. Tüketim eğiliminin artması b. Tüketim harcamaları
d. Yatırımların artması c. Transfer harcamaları
e. Ücretlerin artması d. Sağlık harcamaları
e. Yatırım harcamaları
5. Aşağıdakilerden hangisi enflasyonla mücadelede maliye
politikası çerçevesinde alınabilecek önlemlerden biridir? 10. Kamu borçlanmasının enflasyonu önlemede etkin oldu-
a. Ücret ve fiyat kontrolleri ğu durum aşağıdakilerden hangisidir?
b. Para arzının azaltılması a. Merkez Bankası’ndan borçlanıldığında
c. Vergi oranlarının indirilmesi b. Ticari bankalardan borçlanıldığında
d. Bütçe fazlası verilmesi c. Alınan borçlar atıl fonlardan karşılandığında
e. Faizlerin düşürülmesi d. Kısa vadeli borçlanıldığında
e. Uzun vadeli borçlanıldığında
Yaşamın İçinden Okuma Parçası

MERKEZ BANKASI’NIN BAĞIMSIZLIĞI
12 ÜRÜN SEPETE GİRDİ 9 ÜRÜN ÇIKARILDI Merkez Bankası başkanları para arzının hızla artmasına ve
Türkiye İstatistik Kurumunca (TÜİK) güncellenen enflas- enflasyona hiç de taraftar olmayan ihtiyatlı bireylerdir. Peki
yon sepetine 12 ürün girdi, 9 ürün sepetten çıkarıldı. neden bunlar olmaktadır? Bu ya hükümetlerin işsizliği enf-
Sepete giren ürünler arasında ayran, duş jeli, araba yıkama lasyondan çok daha fazla önemsemesinden ya da siyasi
ücreti, uçak ücreti, katı meyve sıkacağı ve cep telefonu görüş- olarak zayıf olmaları nedeniyle bütçe açıklarının oluşma-
me ücreti bulunuyor. Sepetten çıkarılan ürünler arasında ise sı ve bu açıkların da eninde sonunda para basarak finanse
üzüm yaprağı, ampul, çamaşır deterjanı, VCD, internet aylık edilmesinden kaynaklanmaktadır. Esasen enflasyon hükü-
ücreti gibi ürünler yer alıyor. metlerin Merkez Bankası başkanlarına baskın çıkmasından
TÜİK’in internet sitesinde yer alan duyuruya göre, Tüketici kaynaklanmaktadır. Merkez Bankası’nın bağımsızlığı ifadesi
Fiyatları Endeksi mal ve hizmet sepeti oluşturulurken Hane- aslında Merkez Bankası’nın hükümetten bağımsız olmasını
halkı Bütçe Anketi (HBA) sonuçlarına göre toplam harcama kastetmektedir.
içerisinde 1/1000’den daha fazla ağırlık alan ürünler, endeks Bunun başarıldığını ve sıkı para politikasının genel olarak
sepeti kapsamına alınıyor. Yıl boyunca her ay düzenli olarak uygulandığını düşünelim. Kısa dönem açısından bu bel-
yapılan HBA anketi sonuçlarına göre, TÜFE endeks sepeti ki durgunluk yaratacaktır. Ancak, uzun dönemde fiyat ve
güncelleniyor ve önemini yitiren mal ve hizmetler endeks ücretler ayarlanacak ve ekonomi tam istihdam düzeyine
kapsamı dışında bırakılıyor. dönecektir. Bu nedenle, uzun dönemde tam istihdam çıktı
HBA verilerinin yanı sıra otomobil, otoban geçiş, şehirler düzeyi açısından, bağımsız Merkez Bankaları reel çıktı dü-
arası tren, cep telefonu görüşme, internet, özel televizyon zeyini azaltmadan enflasyonu azaltabileceklerdir. Uzun dö-
yayın aidatı, gazete ve dergi ücretleri gibi mal ve hizmetler nemli dikey Phillips eğrisinin gösterdiği de budur. Merkez
için idari kayıtlardan elde edilen harcama ve ciro bilgileri ile Bankası’nın bağımsızlığı, sıkı para politikaları ve düşük enf-
sepetin kapsamı ve ağırlık yapısı da her yıl güncelleniyor. lasyon için bir ön koşuldur.
Sepete giren ürünler Harvard profesörleri olan Alberto Alesina ve Larry
2012 yılı için TÜFE sepetine eklenen ürün listesinde, ayran Summers’in bir makalesinden alınan aşağıdaki iki şekil, te-
(1 lt), katı meyve sıkacağı, bulaşık deterjanı (bulaşık makinesi orinin her iki öngörüsünün uygulamada da gerçekleştiğini,
için tablet), araba yıkama ücreti, duş jeli, otomobil (2000 cc), yani bağımsız bir Merkez Bankası olan ülkelerde enflasyonun
otoban geçiş ücreti (2012 yılında 12 çeşit ile temsil ediliyor. 2 düşük olduğunu ve bu ülkelerde uzun dönemde reel çıktı dü-
yeni çeşit eklendi), şehirler arası tren ücreti (2012 yılında 20 zeyinin düşmediğini göstermektedir.
hat ile temsil ediliyor. ‹spanya
Bir yeni hat eklendi, 4 hat çıktı), uçak ücreti (2012 yılında
8
Yeni Zelanda
‹talya
64 hat ile temsil ediliyor. 10 yeni hat eklendi, 1 hat çıktı), cep
Ortalama Enflasyon
7
Birleflik Krall›k
Avusturya Danimarka
telefonu görüşme ücreti (233 çeşit ile temsil ediliyor. 5 yeni Fransa/
6
Norveç/‹sveç
çeşit eklendi, 1 çeşit çıktı), özel televizyon aidatı (12 çeşit ile
Japonya
5
temsil ediliyor. 11 yeni çeşit eklendi, 5 çeşit çıktı), magazin ve Kanada ABD
Belçika Hollanda
dergi (8 çeşit ile temsil ediliyor. Bir yeni çeşit eklendi, bir çeşit
4
‹sviçre
çıktı) bulunuyor. Almanya
3
Sepetten çıkan ürünler 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0
Japonya
Sepetten 9 ürün çıkarılırken, bu ürünler arasında da “üzüm
yaprağı, erkek palto, ampul (şeffaf), çamaşır deterjanı (elde
Ortalama GSHM Artışı
6
yıkama için), enjektör (5 cc’lik), kamera (bilgisayar için, web

5
cam), VCD (film), internet aylık ücreti (Tt-Net-çevirmeli), ‹spanya

Avusturya/
Norveç Kanada
modem (ADSL)” yer alıyor.
4
‹talya Fransa
Almanya
Hollanda
Bu arada, TÜİK duyurusunda endekste 2012 yılı ana grup ve Belçika Danimarka
3
Yeni Zelanda ‹sveç

ABD
madde ağırlıkları da yer aldı. Birleflik Krall›k ‹sviçre
1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0

Ortalama Merkez Bankası Bağımsızlık Endeksi
Kaynak: HÜRRİYET GAZETESİ, 2 Şubat 2012 Kaynak: Begg, D. (1997). Economics, New York: McGraw-
Hill. s. 470

1. d Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonun Nedenleri” konu- Sıra Sizde 3
sunu yeniden gözden geçiriniz. Enflasyonist bir dönemde devletin aldığı borcun enflasyonla
2. b Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonun Nedenleri” konu- mücadele açısından yararlı olabilmesi için ekonomideki liki-
sunu yeniden gözden geçiriniz. diteyi, diğer bir deyişle bireylerin satın alma güçlerini azal-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonun Etkileri” konusunu tabilmesi gerekmektedir. Eğer devlet kısa vadeli borçlanırsa
yeniden gözden geçiriniz. borcun vadesi geldiğinde ekonomideki likidite yine artacak-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonun Nedenleri” konu- tır. Oysa uzun vadeli borçlanmada likidite çok daha uzun bir
sunu yeniden gözden geçiriniz. dönem boyunca azalmış olacaktır.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Maliye
Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
6. c Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Maliye Finansal serbestleşmeye giden ülkeler genellikle kısa vadeli
Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sermaye girişini kolaylaştıran ekonomi politikaları izlerler.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Maliye Bu durum ekonomi politikalarına getirilmiş bir kısıtlamadır.
Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Ayrıca kısa vadeli sermaye girişine bağlı olarak finansal kı-
8. d Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Maliye rılganlığın artması ekonomik krizlere neden olabilmektedir.
Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Böyle bir durumda da ekonomi politikaları istikrarı sağla-
9. e Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Kamu mak amacına yönelik olmakta, ekonominin diğer sorunları
Harcamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. dikkate alınamamaktadır.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Enflasyonla Mücadele ve Kamu
Borçlanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Ataç, B. (2009). Maliye Politikası: : Gelişimi, Amaçları,
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Araçları ve Uygulama Sorunları, Gözden Geçirilmiş 8.
Sıra Sizde 1 Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
Talep enflasyonunda toplam talebin toplam arzdan büyük Bulut, C. (2002). Kamu Açıkları, İstanbul: Der Yayınları.
olması durumu vardır. Yapısal enflasyonda ise toplam tale- Dornbusch, R., Fischer, S., Startz, R. (2001). Macroecono-
bin aşırı artmasından çok üretimin yetersiz olması nedeniy- mics, New York: Mc Graw-Hill
le toplam arz toplam talebe eşit değildir. Üretimi kısıtlayan Mankiw, N.G. (2009). Makroekonomi, Ankara: Eflatun Ya-
yapısal sorunlar giderilmedikçe enflasyon ortadan kalkmaz. yınevi.
Miller, R. L. (2004), Economics Today, Boston: Pearson Ad-
Sıra Sizde 2 dison Wesley.
Yatırımcılar hangi alana yatırım yapacaklarına karar verirken Parasız, İ. (2001). Enflasyon-Kriz-Ayarlamalar, Bursa: Ezgi
fiyat artışlarını da dikkate alırlar. Eğer bir malın fiyatı artıyor- Kitabevi.
sa o mala yönelik talebin yüksek olduğu, dolayısıyla o alanda Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. (2004). Enflasyon
yapılacak yatırımın kârlı olacağı beklenir. Enflasyonist bir Kitapçığı, İnternet adresi: http://www.tcmb.gov.tr/yeni/
dönemde tüm fiyatlar attığı için nispi fiyat değişimlerini fark evds/yayin/kitaplar/enflasyon.pdf
etmek daha güç olur. Bu yüzden yatırımcılar, toplumun daha
çok ihtiyaç duyduğu malları belirlemekte güçlük çekerler ve
yanlış alanlara yatırım yapma ihtimalleri artar.
5
Amaçlarımız
 Stagflasyon sorununu tanımlayabilecek,
 Stagflasyonun oluşumunu açıklayan alternatif yaklaşımları açıklayabilecek,
 Stagflasyonun bir ekonomide oluşturduğu etkileri değerlendirebilecek,
 Stagflasyonla mücadelede alternatif yaklaşımları açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Stagflasyon • Kısa Dönem Phillips Eğrisi
• Gelirler Politikası • Uzun Dönem Phillips Eğrisi
• Vergi Temelli Gelirler Politikası • Laffer Eğrisi
• İndeksleme
İçindekiler
• GİRİŞ
• STAGFLASYONUN TANIMI
• STAGFLASYONU AÇIKLAYAN
Maliye Politikası I Stagflasyon ve Maliye Politikası GÖRÜŞLER
• STAGFLASYONUN ETKİLERİ
• STAGFLASYONLA MÜCADELE
YÖNTEMLERİ
Stagflasyon ve Maliye
Politikası
GİRİŞ
Stagflasyon, kavram olarak iki kelimenin birleşiminden oluşmuştur. Bu kavramı ilk defa
İngiliz Parlamenter Iain Macleod 1965 yılında kullanmıştır. İngilizce durgunluk anla-
mına gelen “stagnation” ve enflasyon anlamına gelen “inflation” kavramlarını birleştiren
ve “stagflation” olarak kavramlaştıran Macleod, 1965 yılında İngiliz ekonomisinde or-
taya çıkan enflasyon ile birlikte yaygın işsizlikten kaynaklanan durgunluğu ifade etmek
istemiştir.
STAGFLASYONUN TANIMI
Bu kavramı, Paul Samuelson’un “durgunluk döneminde artan enflasyon” anlamında kul-
lanmasının etkisi ile birlikte, stagflasyon ekonomi yazınında yaygın olarak kullanılmaya Stagflasyon: Bir ekonomide
yaygın işsizlik ile beraber yüksek
başlanmıştır. Stagflasyonu tanımlamak ve daha iyi analiz edebilmek için enflasyon, işsizlik enflasyonun yaşandığı bir
ve ekonomik büyüme kavramları üzerinde kısaca durmak gerekir. Ünite 5’te belirtildiği ekonomik istikrarsızlıktır.
gibi enflasyon, bir ekonomide fiyatlar genel düzeyindeki sürekli artışı ifade etmektedir.
Bir ekonomideki toplam arz ile toplam talebin birbirine eşit olduğu denge durumunda
fiyatlar değişmez. Ekonomide üretilen mal ve hizmetler denge fiyatında toplam talebi kar-
şılamaktadır. Ancak bu denge, toplam talebin artmasıyla ya da toplam arzın azalmasıyla
değiştiğinde fiyatlar yükselmeye başlar ki bu durum enflasyon olarak tanımlanmaktadır.
İşsizlik ise bir ekonomide çalışma gücünde ve arzusunda olan ve cari ücret düzeyinde
çalışmaya razı olup iş bulamayanlardan oluşmaktadır. Ekonomik büyüme ise kısaca, bir
ekonomide ortaya çıkan reel gelir artışı olarak tanımlanabilir. Bir ekonomide işsizliğin
yaygınlaşması, üretimin yavaşlaması sonucunu doğurabilir. Üretimin azalması, şüphesiz
ki ekonomik büyümeyi de yavaşlatır. Bir ekonomide ortaya çıkan enflasyon ile mücade-
lede daraltıcı maliye politikalarına ihtiyaç duyulurken işsizlik ile mücadele ve ekonomik
büyüme için genişletici maliye politikaları önerilir. Stagflasyonun varlığında, enflasyonist
etkilere karşı daraltıcı, işsizliği önlemek ve büyüme için genişletici politikalar gerekli oldu-
ğundan, birbirlerine zıt olan iki politikanın aynı anda yürütülmesi mümkün olamamakta
ve stagflasyon ile mücadele için yöntemlerin farklı olmasını gerekli kılmaktadır. Stagflas-
yon sorunu enflasyon, işsizlik ve istikrarsız büyüme sorunlarının karması şeklinde ifade
edilebilir. Bu nedenle, stagflasyon, yüksek enflasyonun, atıl üretim kapasitesinin, yaygın
işsizliğin, yetersiz büyümenin birlikte yaşandığı bir ekonomik istikrarsızlık sorunu olarak
tanımlanabilir. Bu tanım içinde yer alan sorunların birbirleri ile olan ilişkileri, ekonomik
düşünce anlayışlarının geliştirdikleri açıklamalar ve çözüm önerileri bu ünitenin deva-
mında yer almaktadır.
Stagflasyonu tanımlayarak enflasyondan farkını açıklayınız.

1
STAGFLASYONU AÇIKLAYAN GÖRÜŞLER
Klasik ekonomi yaklaşımına karşı 1936 yılında yayımladığı “Para, Faiz ve İstihdamın
Genel Kuramı” isimli kitabı ile John Maynard Keynes, daha önce belirtildiği gibi taraf-
sız maliye anlayışının terk edilmesini ve müdahaleci bir devlet anlayışı ile devletin eko-
nomiye müdahale etmesini önermiştir. Maliye politikasının da şekillendiği söz konusu
dönemde yürütülen müdahaleci maliye politikası ile başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Bu
süreç 1970’li yıllara kadar devam etmiştir. Keynesyen yaklaşım ile paralel olmak üzere,
bir ekonomide yüksek enflasyonun olduğu dönemlerde düşük işsizlik oranları görülmüş-
tür. İşsizliğin yaygın olduğu dönemlerde de daha düşük enflasyon oranları ortaya çık-
mıştır. Bu durum, Yeni Zelandalı ekonomist Alban William Phillips tarafından İngiliz
ekonomisi üzerine yaptığı bir çalışma ile daha anlamlı hâle gelmiştir. A. W. Phillips, adı
geçen çalışmada, parasal ücretlerin artışı ile işsizlik oranı arasındaki ilişkinin ters yönlü
olduğu sonucuna varmıştır. Bunu bir grafik ile ifade etmiş ve Phillips eğrisi olarak eko-
nomi yazınında yerini almıştır. Phillips eğrisine göre bir ekonomide, işsizlik ile mücadele
edildiğinde nispeten düşük işsizlik oranına ulaşılır, ancak bu durum yüksek parasal ücret
artışı ile başarılabilir. Parasal ücretlerin artışı enflasyona yol açtığına göre, düşük işsizlik
yaşandığı dönemlerde yüksek enflasyon söz konusu olur. Eğer enflasyon ile mücadele edi-
lirse bunu başarmak ancak yüksek işsizlik sonucunda gerçekleştirilebilmektedir. Özetle,
işsizlik oranı ile enflasyon oranı arasında yer alan bu zıt yönlü ilişkinin sürekli ve istikrarlı
olduğu ileri sürülmüştür. Bu durum, yukarıda ifade edildiği gibi Keynesyen yaklaşım ile
de uyumlu olmaktadır. Ancak, 1970’li yıllarda Phillips eğrisi ile ifadesini bulan bu enflas-
yon-işsizlik ilişkisinin ortaya çıkmaması ve her iki sorunun da yüksek düzeylerde birlikte
ortaya çıkması ile Keynesyen yaklaşıma olan güven sarsılmaya başlamıştır. Aşağıda bu
durumu açıklayan görüşlere yer verilmektedir.
Yeni Zelandalı ekonomist Alban William Phillips, İngiliz ekonomisi üzerine yaptığı bir ça-
lışma ile parasal ücretlerin artışı ile işsizlik oranı arasındaki ilişkinin ters yönlü olduğu so-
nucuna varmıştır. Bunu bir grafik ile ifade etmiş ve Phillips eğrisi olarak ekonomi yazınında
yerini almıştır.
Monetarist Yaklaşım
Monetarist görüşün kurucusu olarak kabul edilen Milton Friedman ve bu okulun olu-
şumuna da katkı sağlayan Edmund Strother Phelps, birbirlerinden ayrı olarak yaptıkları
araştırmalarında enflasyon ile işsizlik oranları arasında istikrarlı olduğu ileri sürülen iliş-
kinin doğruluğu üzerinde durmuşlardır. Friedman ve Phelps; Phillips eğrisinin önemli
bir varsayımın kabulü ile geçerli olduğunu, sözü edilen varsayımın değişimi ya da değiş-
tirilmesi ile Phillips eğrisinin geçerliğini yitireceğini ileri sürmüşlerdir. Bu iki ekonomist,
Phillips eğrisinin geçerliliği için beklenen enflasyon oranının sabit olduğunun varsayıldı-
ğını ileri sürmektedirler. Friedman ve Phelps’e göre enflasyon ile işsizlik arasındaki ilişki,
beklenen enflasyon oranı değişmediği zaman istikrarlı olacak, beklenen enflasyon ora-
nının değişmesi hâlinde ise Phillips eğrisi yukarı doğru hareket edecek ve yeni bir denge
noktası oluşacağı ileri sürülmektedir. Dikkat edilmelidir ki enflasyon, beklenen ve ger-
çekleşen olmak üzere iki farklı şekilde tanımlanmaktadır. Ekonomideki karar birimleri
geleceğe ait enflasyon tahminlerini beklenen enflasyon olarak tanımlamakta ve bu oranı
dikkate alarak ekonomik kararlarını oluşturmaktadırlar. Gerçekleşen enflasyon ile bek-
lenen enflasyon arasında farklar oluştuğunda karar birimleri beklentilerini güncelleme
5. Ünite - Stagflasyon ve Maliye Politikası 83
yoluna gideceklerdir. Bu nedenle, Friedman ve Phelps, beklenen enflasyonun, gerçekle-
şen enflasyon oranının önemli bir artış göstermediği dönemlerde değişmeyeceğini ileri
sürmektedirler. Onlara göre, eğer gerçekleşen enflasyon oranında hissedilir ya da önemli
bir artış söz konusu olursa bu durumda, beklenen enflasyonun yükseleceği görüşünü ileri
sürmüşlerdir. Beklenen enflasyon oranının yükseldiği durumda, hem enflasyon hem de
işsizliğin artabileceği ileri sürülmektedir.
Kısa Dönem Phillips Eğrisi

Beklenen ve gerçekleşen enflasyonun birbirlerinden farklı olması stagflasyonun anlaşıl- Kısa dönem Phillips eğrisi:
İşsizlik oranı ile enflasyon oranı
masına katkı sağlamaktadır. Özellikle 1970’li ve 1980’li yıllarda görülen yaygın stagflas- arasındaki değişimi gösteren
yon sorunu ile mücadele ve çözüm yolu bulmak için Friedman-Phelps tarafından gerçek- negatif eğimli bir eğridir.
leştirilen analizin daha ayrıntılı olarak incelenmesi gerekli görülmektedir. Friedman ile
Uzun dönem Phillips eğrisi:
Phelps’in analizlerinde iki ayrı Phillips eğrisinden söz edilmektedir. Bunlardan biri kısa Beklenen enflasyonun değişken
dönem Phillips eğrisi diğeri ise uzun dönem Phillips eğrisidir. Kısa dönem Phillips eğ- olması durumunda, enflasyon
oranı ile işsizlik oranı arasında ters
risi orijinal Phillips eğrisi olarak bilinmektedir. Sabit enflasyon beklentisi varsayımı altın- yönlü bir ilişkinin bulunmadığını
da işsizlik oranı ile enflasyon oranı arasındaki değişim oranını gösteren eğri kısa dönem gösteren bir eğridir.
Phillips eğrisidir. Kısa dönem Phillips eğrisi Şekil 5.1’de görülmektedir.
Kısa dönemli Phillips eğrisinin yatay Şekil 5.1
ekseni kestiği işsizlik oranında (u3) fiyatlar
Kısa dönem
değişmemektedir. İşsizlik oranını azalt- Enflasyon Oran› Phillips eğrisi
mak ancak daha yüksek fiyat düzeylerinde Yüksek enflasyonla
mümkün olmaktadır. Dolayısı ile enflasyon mücadelede yürütülen
daraltıcı politikalar
ile işsizlik oranları arasında bir değişim ile enflasyon oranı
oranı mevcuttur. Şekil 5.1’de kısa dönemli düşürülebilir. Ancak
e1 A daraltıcı politikaların
Phillips eğrisi kullanılarak konu açıklığa Phillips E¤risi
etkisi ile işsizlik oranı
kavuşturulabilir. İşsizlik oranı doğal oran
artar. Kısa dönem
olarak, örneğin u3 düzeyinde olduğunda Phillips eğrisi iki oran
ekonomide enflasyon yaşanmamaktadır. e2 B arasındaki ters yönlü
Çünkü, enflasyon oranı e3 düzeyinde sıfıra ilişkiyi göstermektedir.
eşittir. İşsizlik oranını azaltmak üzere uy- e3
u1 u2 u3 ‹flsizlik
gulanan bir genişletici politika sonucunda Oran›
işsizlik oranı, örneğin u2 düzeyine geriledi-
ği zaman enflasyon yükselmekte, örneğin
e2 düzeyine çıkmakta, bu politikanın devamı hâlinde ise işsizlik oranını u1 oranına düşür-
menin karşılığında enflasyon oranı e1’e yükselmektedir. Burada işsizlik oranını azaltma-
nın maliyeti enflasyon olarak ortaya çıkmaktadır. Şekildeki B noktasında yüksek işsizlik
oranına karşılık düşük enflasyon oranı geçerlidir. B noktasından A noktasına gitmekle
işsizlik oranı azalmış ancak uygulanan genişletici politikalar sonucunda enflasyon oranı
yükselmiştir. A. W. Phillips, 1958 yılındaki orijinal çalışmasında, İngiltere’nin 1861-1913
ve 1913-1957 dönemlerini kapsayan verileri kullanarak enflasyon oranı ile işsizlik oranı
arasında yukarıda sözü edilen kısa dönemli, ters yönlü ve istikrarlı olduğunu ileri sürdüğü
ilişkinin geçerli olduğunu göstermiştir.
Uzun Dönem Phillips Eğrisi

Friedman ve Phelps, beklenen enflasyon kavramından güç alarak Phillips eğrisinin kısa
dönemde istikrarlı olmadığını, uzun dönemde de enflasyon ve işsizlik arasında bir değişi-
min görülmediğini ileri sürmektedir. Friedman ve Phelps, görüşlerini desteklemek üzere
de doğal işsizlik oranını kullanmışlardır. Onlara göre enflasyon oranı arttıkça, beklenen
enflasyon oranı da artacaktır. Bu durum kısa dönem Phillips eğrisini, beklenen enflasyon
oranına bağlı olarak yukarıya doğru kaydıracaktır. Beklenen enflasyon oranı değiştikçe
Phillips eğrisinin yukarı doğru kayışı devam edecektir. Doğal işsizlik oranı, enflasyonun
olmadığı işsizlik oranı olarak kabul edildiğinde, kısa dönem Phillips eğrisinin yatay ekseni
kestiği noktada oluşan işsizlik oranı doğal işsizlik oranı olarak kabul edilebilir. Friedman
ve Phelps, tam bilgi ile donanımlı işçiler ile firmaların kararlarını reel ücret düzeyini dik-
kate alarak oluşturacaklarını ileri sürmektedirler. Ekonomi doğal işsizlik oranında iken
reel ücret sabittir. Böyle bir durumda eğer enflasyon olursa işçiler ücret artışı talep ederek
satın alma gücündeki azalmayı önlemek isterler. İşsizliği azaltmak üzere uygulanan bir
genişletici politika durumunda artan talep nedeni ile firmalar ürettikleri mal ve hizmetle-
rin fiyatlarını işçilerin beklentilerinden daha fazla yükseltebilirler. Yüksek fiyatlar nedeni
ile oluşan yüksek hasılat firmaları eski ücret düzeyinden geçerli iş gücü talep etmeye sevk
eder. Kısa dönemde, işçiler ücret hadlerinin yükseldiğini sanarak bu talebe yanıt verirler.
Bu durumda işsizlik oranı doğal işsizlik oranının altına inebilir. Uzun dönemde, işçiler
fiyat artışının ücret artışından fazla olması nedeni ile reel ücretlerinin azaldığını anlayarak
iş gücü arzını azaltmakta ve ücret artış oranının fiyat artış oranı ile hareket etmesini talep
etmede ısrarlı olurlar. Dolayısı ile reel ücret düzeyi doğal işsizlik oranında tekrar denge-
sini bulur. Görüldüğü gibi işçi ve firmaların beklentileri dikkate alındığında işsizlik oranı
doğal işsizlik oranına dönmekte ve reel ücret değişmemektedir. Aslında, ücret artış oranı
ile fiyat artış oranı birbirine eşit olduğunda bu analiz geçerli olmaktadır. Şekil 5.2’de uzun
dönem Phillips eğrisi gösterilmektedir.
Monetaristler enflasyon oranı ile işsizlik oranı arasında kısa dönemde istikrarlı ilişkinin ol-
madığını, uzun dönemde ise iki oran arasında bir değişimin olmadığını ileri sürmektedirler.
Uzun dönem Phillips eğrisi kısa dönem Phillips eğrilerinin yukarı kayması ile olu-
şan denge noktalarının birleştirilmesi ile oluşmaktadır. Şekil 5.2’de A ile temsil edilen
kısa dönem Phillips eğrisine göre beklenen enflasyon oranı (BEO) %0 iken doğal işsiz-
lik oranı (DİO) %5 olarak görülmektedir. Bu nokta 1 ile işaretlenmiştir. Hükümetin %5
olan bu işsizlik oranını sorun olarak görüp istihdamı artırmak için genişletici bir politika
yürüttüğünü varsayalım. Böyle bir politika sonucunda toplam talep düzeyinin yükselme-
sine bağlı olarak fiyatlar yükselir. Firmaların işgücü talebi artarken işsizlik oranı, örneğin
%3’e düşer.
Bu noktada işçiler gerçekleşen enflasyon oranının %5 olduğunu dikkate alarak beklen-
tilerini değiştirirler. Ücret hadlerini eflasyon oranında artırmak isteyen çalışanlar, mevcut
ücret düzeyini yeterli görmediklerinden emek arzını da azaltırlar. Bu durumda işsizlik
oranı eski düzeyine, doğal orana geri döner. Hükümet işsizlikle mücadeleyi sürdürmek is-
terse yeni bir genişletici politika yürütebilir. Ancak bu durumda beklenen enflasyon oranı
%5 düzeyine yükselmiş bulumaktadır. Beklenen enflasyon oranının %5 olduğu bu yeni
durumda geçerli olan kısa dönem Phillips eğrisi B ile temsil edilmektedir. A ile temsil edi-
len kısa dönem Phillips eğrisi ile izlenen süreç B ve C ile temsil edilen kısa dönem Phillips
eğrileri için de geçerli olmaktadır.
Şekil 5.2
Enflasyon oran› Uzun dönem Phillips
eğrisi
Beklenen enflasyonun
C Uzun dönem değişken olması
Phillips e¤risi hâlinde kısa dönem
Phillips eğrileri doğal
işsizlik oranında
6 yukarı doğru
15
B kayarak yeni denge
noktaları oluşur. Bu
denge noktalarının
5 birleştirilmesi ile doğal
10 işsizlik oranında dik
A 4
bir doğru elde edilir.
Dikey eksene paralel
7 olan bu eğri uzun
3 dönem Phillips eğrisi
5
2 olarak tanımlanır.
BEO=%10
1 ‹flsizlik
0
‹O=%3 oran›
D‹O=%5
BEO=%5
BEO=%0
Sonuçta kısa dönem Phillips eğrilerinin, doğal işsizlik oranının olduğu işsizlik düze-
yinde yer alan enflasyon oranları ile gerçekleşen denge noktalarının birleşimi ile dik bir
eğri elde edilmektedir ki buna uzun dönem Phillips eğrisi denmektedir.
Anlaşılmaktadır ki monetaristler, bir ekonomide işsizlikle mücadelede uygulanan
genişletici makro politikalar sürdükçe, işçilerin oluşacak enflasyonu dikkate alarak ücret
taleplerini tekrarlayacaklarını, ancak bu ayarlama sürecinin zaman alacağını ileri sürmek-
tedirler. Onlara göre bu ayarlamalar sonucunda işsizlik oranı, emek arz ve talep eğrilerinin
kesiştiği noktada belirlenen doğal orana geri dönmektedir. Dolayısı ile uzun dönemde
enflasyon ve işsizlik arasında bir değişim oranı söz konusu olmamaktadır. Uzun dönemde
Phillips eğrisinin dikey olduğu kabul edilmektedir. Monetaristlerce Phillips eğrisinin bu
şekilde yorumlanması, enflasyon ve işsizlik arasında istikrarlı ve ters yönlü bir ilişkinin
olmadığının kabul edilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu sonuca göre de bir ekonomide
yüksek enflasyon ile yaygın işsizlik aynı anda yaşanabilmektedir.
Monetarist okulun kurucusu olarak kabul edilen Milton Friedman ile ilgili daha fazla bilgi için
http://www.miltonfriedmanscentury.org/index.php internet adresini ziyaret edebilirsiniz.
Çağdaş Keynesyen Yaklaşım

John Maynard Keynes’in Genel Kuramı’nı yayımlamasından sonra gerek gelişmiş ve ge-
rekse gelişmekte olan ülkeler müdahaleci devlet anlayışını benimsemiş ve ekonomilerinin
istikrara kavuşmalarında, toplam talep yönetimi ile istikrar politikalarını uygulamışlardır.
II. Dünya Savaşı’ndan 1970’li yıllara kadar hakim olan Keynesyen yaklaşım çerçevesinde
uygulanan müdahaleci politikalar ile nispeten başarılı da olmuşlardır. 1970’lerde oluşan
stagflasyon sorunu ve buna bağlı olarak özellikle monetarist ekonomistlerin Keynesyen
istikrar politikalarına karşı geliştirdikleri eleştiriler, çağdaş Keynesyen ekonomistleri ha-
rekete geçirmiştir. Çağdaş Keynesyen ekonomistler, Keynesyen bakış açısı ile bir yandan
stagflasyon sorununu ortaya çıkaran faktörlerin neler olduğu ve oluşan stagflasyon soru-
nunun çözüm arayışlarını, bir yandan da kendilerine yöneltilen eleştirileri açıklamak üze-
re geliştirdikleri yaklaşımda, stagflasyonun gerekçesini talep yönlü ve arz yönlü şokların

ekonomiyi sürekli olarak etkilemesi görüşüne ve ücret ve fiyatların aşağıya doğru esnek
olmaması ya da rijit olduğu varsayımına dayandırarak açıklamaktadırlar.
Bu görüşlerden hareketle, bir ekonominin gelişmiş olup olmamasına da bağlı olarak mal
ve hizmet piyasaları ile faktör piyasalarının rekabetçi olup olmamaları fiyatların ve ücretlerin
değişimine etki etmektedir. Stagflasyonun oluşumunda bir ekonomide meydana gelen yapı-
sal işsizlik önemli bir faktör olarak ileri sürülmektedir. Yapısal işsizlik, bir ekonomide oluşan
yapısal değişikliklere bağlı olarak ortaya çıkabilir. Yapısal işsizlik; iş gücünün meslekler, sek-
törler ve bölgeler itibariyle dağılımının dengesizliğinden oluşmaktadır. Ayrıca talep yapısın-
daki değişime bağlı olarak iş gücü talebinin değişimi de işsizliği etkilemektedir. Ekonomik
büyüme ile de işgücü talebi değişebilir. Gelir düzeyi yükselen tüketiciler daha nitelikli mal
ve hizmet talep ederler. Nitelikli mal ve hizmet üretimi ise niteliği farklı iş gücünün istihdam
edilmesini gerekli kılabilir. Dolayısı ile yapısal değişime bağlı olarak ortaya çıkan işsizlik mev-
cut işsizliğe ilave olur. Bu da işsizlik oranını yükselterek stagflasyonun oluşumunu etkiler.
Eksik rekabet koşullarının geçerli olduğu piyasaların varlığı ve yaygınlığına bağlı ola-
rak fiyatların yüksek düzeyde sürdürülmesi ve oluşan enflasyon ve işsizliğe bağlı olarak
stagflasyonu etkilemesi de bir diğer açıklama olarak ileri sürülmektedir. Bu tür piyasa ko-
şullarında düşük talep ya da aşırı üretim nedeni ile piyasa fiyatlarının düşmesi beklenir-
ken eksik rekabete dayalı piyasayı kontrol gücüne sahip firmalar, fiyatların düşmesine izin
vermezler. Böyle bir durumda firmalar, bir yandan istihdamı daraltma (işsizliğin artması-
na katkı) bir yandan da üretimin daha az artmasına bağlı olarak fiyatların eski konumunu
sürdürmesine, bazen de fiyatların daha yüksek değerlere ulaşarak enflasyona sebep olma-
sına katkıda bulunabilirler. Bu tür piyasaların yaygınlığı ve davranışlarına bağlı olarak da
stagflasyon sorunu büyüyebilir. İş gücü piyasasında ise ücret hareketlerine bağlı olarak
işsizlik oranı etkilenmektedir. Gerek sendikal hareketlerin gerekse çalışanların kendi ücret
ve haklarını koruma ve artırma çabaları iş gücü ücretlerinin daima yukarı doğru esnek
olmasına karşın aşağı yönlü hareket etmemesine yol açmaktadır. Bu görüş doğrultusunda
iş gücü piyasasında oluşan olumsuz şoklara karşı denge ücret haddi aşağı yönlü hareket
edemediğinden iki sonuç ortaya çıkabilmektedir. Birincisi, parasal ücretlerin yüksek dü-
zeyde seyretmesine bağlı olarak üretim maliyetleri de yüksek düzeyde olmaya ve dolayısı
ile fiyatların da yüksek düzeylerini korumalarına yol açar. İkinci olarak, yüksek parasal
ücretlere bağlı olarak iş gücü talebi azalır. Bu durumda da işsizlik oranı artabilir. Görül-
mektedir ki mal ve hizmet piyasaları ile üretim faktörleri piyasalarının yapısı, işsizliğin
niteliği, ücretlerin rijit ya da yapışkanlığı, sendikaların durumu önemli faktörler olarak bir
ekonomideki fiyatların ve istihdamın belirleyiciliğini etkilemektedir.
1970’li yıllarda petrol fiyatları artışlarının etkisi özellikle önem arz etmektedir. Bilindiği
gibi bir ekonomide toplam arzı azaltan herhangi bir olay maliyetleri artırmakta ve ekono-
miyi maliyet enflasyonuna itmektedir. Bu durumda enflasyon ve işsizlik arasındaki değişim
oranı da bozulabilmektedir. 1970’lerin ortasında petrol fiyatlarındaki aşırı artışlara bağlı
olarak enerji maliyetlerinin artması ile maliyet kaynaklı enflasyon ortaya çıkmıştır. Böyle bir
ortamda, firmaların kârlarını sabit tutma çabaları artan maliyetlerin fiyatlara yansımasını
gerektirmektedir. Bir taraftan mal ve hizmetlerin fiyatlarının yükselmesi diğer taraftan da
üretim maliyetlerindeki artış, üretimin azalması (işsizliğin artması) sonucunu doğurabilir.
Dolayısı ile arzdan kaynaklanan faktörlerin de stagflasyonun oluşumuna katkısı vardır. Arz
şokları arasında savaşlar, üretimi azaltan kötü hava koşulları, demografik değişimler, doğal
afetler, faktör fiyatlarını ve faktör arzlarını etkileyen diğer unsurlar örnek olarak sayılabilir.
Çağdaş Keynesyenlerle, monetaristlerin stagflasyonun açıklanmasına ilişkin görüşlerini

2 karşılaştırarak açıklayınız.
STAGFLASYONUN ETKİLERİ
Stagflasyon olgusu, hakim olan Keynesyen ekonomi anlayışını sarsmıştır. Yukarıda Key-
nesyen ve monetarist açıklamalar ile stagflasyonun neden ortaya çıktığı konusundaki gö-
rüşler yer almaktadır. Ancak stagflasyonun ekonomik etkilerinin anlaşılarak onunla mü-
cadele yöntemleri önem arz etmektedir.
Bir ekonomideki makroekonomik amaçlardan biri de ekonomik istikrarın sağlanması
ve sürdürülmesidir. Ekonomik istikrarın sağlanması da tam istihdam ile fiyat istikrarının
birlikte sağlanması ile mümkün olmaktadır. Bir ekonomide ortaya çıkan stagflasyon ile
bir taraftan fiyat istikrarsızlığının bir taraftan da tam istihdamın sağlanmadığı görülmek-
tedir. Bu duruma sahip bir ekonomide iki temel sosyal maliyet ortaya çıkmaktadır. Birin-
cisi, fiyat istikrarsızlığının ortaya çıkardığı sosyal maliyetler ki bunlar arasında kaynak
tahsisinin bozulmasına bağlı olarak kaynakların etkin kullanılamaması, gelir dağılımının
bozulması, ödemeler dengesinin olumsuz etkilenmesi, tasarruf hacminin etkilenmesi sa-
yılabilir. İkincisi ise işsizliğin neden olduğu maliyetler olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlar
arasında üretim hacminin azalması, büyüme hızında yavaşlama, sosyal transferlerin art-
ması, yoksulluğun artması, insanların yaşam kalitesinin düşmesi ve bunlara bağlı olarak
diğer dolaylı etkiler sayılabilir. Görülmektedir ki stagflasyon ile hem enflasyonun ve hem
de işsizliğin ortaya çıkardığı ekonomik ve bunlara bağlı sosyal sorunlar yaşanmaktadır.
Bu sorunlar toplumun bütün kesimlerini az veya çok etkilemektedir. O nedenle iki temel
ekonomik sorunu çözmek için uygulanacak politikalar önem arz etmektedir.
Stagflasyonun yol açtığı sorunlar nelerdir?

3
STAGFLASYONLA MÜCADELE YÖNTEMLERİ
Stagflasyon, temelde iki ekonomik sorunun bileşimi olduğundan bunların birlikte ve aynı
anda çözümlenmesi gerekli olmaktadır. İki sorundan birini sabit tutarak diğerini çözüme
kavuşturmak ve daha sonra geriye kalan sorunu çözmek mümkün değildir. Çünkü örne-
ğin, işsizliği sabit kabul edip enflasyonla mücadele için daraltıcı bir politikanın yürütül-
mesi sonucunda fiyat istikrarı sağlanabilirken uygulanan politika nedeni ile işsizlik oranı
daha fazla yükselir. İşsizlik sorununu çözmek için genişletici bir politikanın uygulanması
hâlinde de enflasyon oranı daha da yükselebilir. Dolayısı ile stagflasyon ile mücadelede
makro politikaları bütüncül bir yaklaşımla uygulama, sorunun çözümüne katkı sağlama-
maktadır.
1970’li yıllarda ortaya çıkan stagflasyon olgusu ile birlikte bu sorunu gidermek üzere
pek çok alternatif politika yaklaşımları geliştirilmiştir. Her yaklaşımın kendine özgü sı-
nırlılıkları ve üstünlükleri bulunmakla beraber henüz hiç bir yaklaşım, sorunu gidermeye
yetecek yeterlilikte değerlendirilememektedir. Esasında stagflasyon olgusuna bağlı olarak
makro temelli çözümlerden ziyade mikro temelli yaklaşımlar, seçici politika alternatifleri
gibi yaklaşımların gelişimi ve uygulanmalarına bağlı olarak başarılı bulunup bulunmadık-
ları fırsatını da sağlaması açısından önemli görülmektedir. Stagflasyonla mücadele yön-
temleri genel anlamda mikro tabanlı çeşitli yaklaşımları içermektedir. Bunlar arasında,
gelirler politikası, vergi temelli gelirler politikası, indeksleme, üretim teşvikleri ve toplam
arz, sektörel ve bölgesel politikalar sayılabilir.
Gelirler Politikası
Stagflasyonun oluşumunda fiyat ve ücretlerin artışı temel faktörler arasında gösterildi- Gelirler politikası: Enflasyonu
ğinden hareketle fiyat ve ücret artışlarının kontrolü düşünülebilir. Gelirler politikası ile etkileyen fiyat ve ücret artışlarını
ortadan kaldırmak ya da
ücret ve fiyat artışlarına bağlı oluşan gelirlere müdahale anlaşılmaktadır. Gelirler poli- sınırlandırmak üzere geliştirilen
tikası, kamu harcama ve gelirleri dışında toplam talebi ve toplam arzı etkileyen değiş- doğrudan müdahale içeren
politikalardır.
kenler üzerinde çeşitli kontrolleri içermektedir. Diğer bir deyişle gelirler politikası, bir
ekonomideki enflasyonun oluşumuna etki eden faktörleri ortadan kaldırmaya ya da sı-
nırlandırmaya yönelik uygulanması düşünülen önlemleri içermektedir. Gelirler politikası
kapsamında, enflasyonu oluşturan ve artıran faktörleri ortadan kaldırmak ya da etkilerini
en aza indirmek üzere en hafiften başlayarak oldukça sert, çeşitli önlemler söz konusudur.
En hafif önlem ücret ve fiyat artış eğilimi içinde olan firmaları ikna etmektir. İkinci olarak
geliştirilen çeşitli göstergeler ile onların gönüllü olarak fiyat ve ücret artışına gitmelerini
engellemektir. Örneğin, sendikalar işçilerin ücretlerini artırma yönünde talepte bulun-
duklarında işçilerin verimlilik artışları ile enflasyon oranları ve talep edilen ücret artışları
karşılaştırılabilir. Verimlilik artışına denk bir ücret talebinin sağlanması enflasyonu et-
kilemez. Gelirler politikasının en sert önlemi ise fiyat ve ücretlerin genel olarak dondu-
rulmasını içermektedir. Gelirler politikası içinde, yasal olarak fiyat tavanları belirlemek
ve bunlara uymayanları cezalandırmaya yönelik uygulanan fiyat ve ücretlerin dondurul-
ması, önlemi diğerlerine göre en etkili olan, ancak uzun dönem düşünüldüğünde kaynak
tahsisini bozan bir niteliğe sahiptir. Piyasaların kendi doğal koşullarında işlemesi, arz ve
talep değişimine bağlı olarak yeni denge fiyat-miktar bileşimlerinin ortaya çıkması gere-
kir. Enflasyonla mücadele politikasının amacı, ortalama fiyat artış oranının fiyatların kay-
nak dağılımındaki rolüne müdahale etmeden azaltılmasının başarılabilmesidir. Fiyatların
dondurulması piyasa mekanizmasına doğrudan müdahale olduğundan başka ekonomik
sorunlara yol açmaktadır. Dolayısı ile bir ekonomik sorunun çözümü başka bir ekono-
mik sorunun ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, gelirler politikasının bu
en müdahaleci yaklaşımı genelde uygulanmamaktadır. Önerilen diğer gelirler politikası
yöntemleri de sınırlı sonuçlar sağlamaktadır.
Gelirler politikasını savunanlar olduğu gibi eleştirenler de vardır. Gelirler politikasını
savunanlar görüşlerini gerekçelendirmek üzere eksik rekabet piyasalarını dikkate almak-
tadırlar. Eksik rekabet piyasalarında oluşan ücret ve fiyatların yüksek düzeylerde seyrede-
bileceğinden hareketle, bunların gelirler politikası ile oluşum sürecine müdahale edilme-
sinin yararlı olacağı ileri sürülmektedir. Diğer bir deyişle, yeterli rekabetin olmadığı bir
ortamda piyasaları kontrolleri altında bulunduran sendikalar ve firmalar fiyat ve ücret
düzeylerini tek taraflı olarak belirleyebilmektedirler. Bu özelliklere sahip firmaların çe-
lik, petrol, enerji gibi diğer endüstrilere girdi sağlayan temel endüstri dallarında faaliyette
bulunmalarına bağlı olarak oluşan fiyatlar ve ücretler diğer mal ve hizmetlerin fiyatlarını
da etkilemektedir. Yapısal bir sorun olarak ortaya çıkan bu tür piyasa yapıları ve ona bağlı
fiyat ve ücret oluşumuna müdahale savunulmaktadır. Bu görüşü savunanlar, bir ekonomi-
de yaşanan yüksek enflasyonun temel nedeninin işçi ve firmaların enflasyon hakkındaki
beklentilerinin yüksek olduğu, ancak fiyat ve ücret kontrollerinin uygulanması ile birlikte
yüksek enflasyon beklentilerinin azalacağı ve sonuçta daha düşük enflasyon oranına ula-
şılabileceğini ileri sürmektedirler.
Gelirler politikasını eleştirenler ise piyasaların rekabetçi oldukları ve ücret ve fiyatla-
rın oluşumuna müdahale ile birlikte kaynak tahsisinin bozulacağını ileri sürmektedirler.
Bunlar, uygulanan fiyat ve ücret kontrollerinin kaldırılması ile daha yüksek enflasyon bek-
lentisinin oluşacağını ileri sürmektedirler. Bu görüşe göre, gelirler politikasının yararlı ola-
bilmesi için ücret ve fiyat kontrollerinin uygulanmasının sürekliliği gerekmektedir. Ancak
ücret ve fiyat kontrolleri, oluşturdukları sorunlar nedeniyle uzun dönem uygulanamaz.
Çünkü, ücret ve fiyat kontrolleri, piyasa sinyallerini çarpıtarak kaynak tahsisini bozar.
Geçmişte gelirler politikasını aktif bir şekilde uygulayan ülkeler arasında 1970’li yıl-
larda Fransa, II. Dünya Savaşı sürecinde ve 1970’li yıllarda Amerika Birleşik Devletleri,
1975’li yıllarda Kanada, 1970’li yıllarda Birleşik Krallık, Avusturalya, İtalya, 1982 yılında
Yeni Zelanda ve son olarak 2007 yılında Zimbabve bulunmaktadır.
Vergi Temelli Gelirler Politikası

Gelirler politikası 1970’li yıllarda ABD’de ve çeşitli Avrupa ülkelerinde stagflasyonla mü-
cadele etmek amacıyla uygulanmış ancak istenen sonuçlar elde edilememiştir. Yukarıda
da ifade edildiği üzere, ücret ve fiyatların oluşum süreçlerine müdahale piyasaların nispi
ücret ve fiyat yapılarını saptırmakta ve kaynak tahsisi bozulmaktadır. Bunların sonucunda
ekonomik etkinsizlikler, karaborsa gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle daha es-
nek bir politika aracı olarak Henry Wallich ve Sidney Weintraub tarafından vergi temelli Vergi temelli gelirler
politikası: Vergi sisteminin
gelirler politikası önerilmiştir. Vergi temelli gelirler politikası, devletin belirli bir fiyat ve parasal ücret artışlarını
ücret düzeyini gösterge olarak belirlemesi ve bu değeri geçmeyen ücret ve fiyat artışları sınırlandırmak üzere
yapan firmalara vergisel avantajlar sağlayarak onları ödüllendiren, gösterge değerini aşan kullanılmasını öngören bir
politikadır.
fiyat ve ücret artışı yapan firmaların ise vergisel yükümlülüklerini artırarak onları ceza-
landıran bir vergi politikası izlemektir. Örneğin, devlet gösterge oranını %10 belirlerse
parasal ücret artışları bu oranın üzerinde olan firmaların vergi yükleri artırılarak cezalan-
dırılırken %10’un altında parasal ücret artışı yapan firmaların vergi yükleri hafifletilerek
ödüllendirilmeleri öngörülmektedir. Diğer bir deyişle vergi temelli gelirler politikası ile
ücretleri belli bir sınırda tutan firmalar ve işçiler vergi azaltılması yoluyla mükafatlandırıl-
makta, aksine aşırı ücret artışları öneren ve alan firmalar ve işçiler yüksek vergiler yoluyla
cezalandırılmaktadır. Görülmektedir ki bu politika, düşük parasal ücret ve fiyat artışlarını
daha cazip, aşırı parasal ücret ve fiyat artışlarını cazip olmaktan çıkararak nispi fiyatları
değiştirmeyi planlamaktadır.
Vergi temelli gelir politikasını savunanlar bu politikanın, fiyatlar üzerinde sıkı bir kont-
role gerek kalmaksızın, ekonomide enflasyonu azaltabileceğini ve büyümeyi olumlu etkile-
yebileceğini ileri sürmektedirler. Vergi temelli gelirler politikası uygulama alanı bulmadığı
için başarılı olup olmama konusunda bir öngörüde bulunulamamaktadır. Ancak bu poli-
tikanın uygulanabilirliği konusunda bazı engellerin mevcut olduğu söylenebilir. Bu tür bir
politika, örneğin toplu sözleşme sürecini olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle sendikalar bu
politikayı kabul etmezler. Ayrıca vergi sistemini bu politika ile uyumlu hâle getirebilmek
için gerekli yasal düzenlemelerin yapılması gerekir. Vergi sisteminin güncel ekonomik so-
runlara çözüm sunabilmesi için değiştirilmesi bazı siyasi riskler içermektedir. Parlamento-
nun ileri sürülen politika alternatifini kabul etmesi gerekir. Eğer başka alternatif politikalar
varsa bunlara öncelik verilmesi önerilebilir. Ek olarak vergi temelli gelirler politikasının
uygulanabilmesi ve denetlenmesi için yapısal bazı ek görevlerin yerine getirilmesi gerekebi-
lir. Bu engellerin maliyetleri ile politikanın sağlayacağı yararların birlikte değerlendirilme-
si gerekir. Bu politikanın uygulanması durumunda firmalar kendilerine önerilen vergisel
avantajlar ile ileri sürülen kurala ya da gösterge değere uymaması hâlinde karşılaşacakları
vergisel cezaların yarar ve maliyetlerini birlikte değerlendirirler. Parasal ücretleri gösterge
değerin üzerinde artıran firmalar vergisel cezanın yanında artan ücretler ile üretim artışı
sağlayabilirler. Eğer üretim artışından kaynaklanan hasılat artışı vergisel cezalardan fazla
olursa firmalar konulan gösterge değere uymazlar. Aksi takdirde kurala uyabilirler. Dola-
yısı ile her bir firma, gösterge değere ya da konulan kurala uyup uymama konusunda tüm
yararları ve maliyetleri analiz ederek karar verebilir. Bu durum da göstermektedir ki vergi
temelli gelirler politikasının başarılı olmasının önünde oldukça ciddi engeller vardır.
İndeksleme
İndeksleme, bir ekonomik değişkenin belirli bir fiyat endeksi ile otomatik olarak ayarlan- İndeksleme: Ücret, maaş gibi
nominal değişkenleri belirli
ması olarak tanımlanabilir. Örneğin, bir ekonomideki parasal ücretlerin düzeyi hesapla- bir fiyat indeksi kullanılarak
nan enflasyon oranı ile indekslenebilir. Bu durumda enflasyon oranı bir yıldan diğer yıla reel değerlerine dönüştürme
örneğin, %15 artış göstermiş ise o ekonomideki parasal ücretler de otomatik olarak %15 tekniğidir.
artmış olur. İndeksleme ile fiyat artışları karşısında reel ücretler düzeyini sürekli korumuş
olur. Stagflasyonla mücadele yöntemlerinden biri olarak ifade edilen indeksleme ile gelir
vergisi, işçilerin iş (ücret) sözleşmeleri, işsizlik tazminatları ve sosyal güvenlik yardımları
cari enflasyon oranına göre indekslenebilir. İndeksleme ile ücret hadleri sürekli olarak reel
değerini koruyacağından işsizliği etkilemeyebilir. Çünkü işçiler iş sözleşmelerini genellik-
le çok yıllı yapmakta, sözleşmelerini yaparlarken de beklenen enflasyon oranlarını dikkate
almaktadırlar. Dolayısı ile sözleşme sürerken enflasyon oranının azalması sözleşmelere
yansımayacağından reel ücretler artmakta bu durumda da iş gücü talebi azalarak işsizlik
artmaktadır. İndeksleme ile iş sözleşmeleri enflasyon oranına göre ayarlanacağından reel
ücret değişmemekte, bu da en azından işsizlik oranını değiştirmemektedir.
İndekslemenin nasıl yürütüleceği konusunda güçlükler vardır. Örneğin gelir vergisi-
nin ya da sosyal güvenlik yardım ya da ödemelerinin indekslenmesi devletçe düzenlenen
bazı yasal işlemlerle gerçekleştirilebilir. Ancak özel sektörde yer alan ücret ve fiyat sözleş-
melerinde indeksleme nasıl yapılacaktır? Kimler indekslemenin yürütülmesinde sorumlu
olacak, olası ihlaller nasıl sonuçlandırılacaktır? Dolayısı ile indekslemenin yürütülmesin-
de ve denetlenmesinde kurumsal yapıya da ihtiyaç duyulmaktadır. Başka bir sorun daha
bulunmaktadır. Eğer indeksleme resmileşirse bu aynı zamanda kurumsallaşarak ücret-
fiyat artışını sürekli kılabilir.
Anlaşılmaktadır ki indeksleme yaklaşımı da stagflasyonla mücadelede ancak sınırlı ve
geçici bir çözüm sunabilmektedir.
Üretim Teşvikleri ve Toplam Arz

Keynesyen ekonomi yaklaşımında ekonomik istikrarsızlıkların temelinde talepte mey-
dana gelen yetersizlikler ileri sürülürken arz yönlü ekonomistler istikrarsızlıkların kay-
nağında arz ya da üretim yetersizliklerine vurgu yaparak istikrarsızlıkların kaynağının
arz şokları olduğunu ileri sürmektedirler. Arz yönlü ekonomistler, mal ve hizmet üretimi
üzerinden alınan yüksek oranlı vergilerin üretim maliyetlerini artırdığından toplam arzı
ciddi bir biçimde etkilediğini ileri sürmektedirler. Bu ekonomistlere göre vergi oranları-
nın düşürülmesi hâlinde, bir ekonomide, vergi yükü azalacağından çalışma teşvik edilmiş
olacak, buna bağlı olarak üretim artacak, gelir düzeyi yükselişi ile daha fazla tasarruf ger-
çekleştirilebilecek ve sermaye birikimi artacaktır. Bu arada artan tasarrufların yatırım-
ları finanse etmesi ile ekonomik büyüme de gerçekleşecektir. Bu durumda bir taraftan
istihdam artarak işsizlik azaltılmış olur bir taraftan da artan üretim nedeni ile enflasyon
sorunu çözüme kavuşmuş olur. Artur B. Laffer, vergi indirimi politikasının uygulanması
hâlinde vergi hasılatının daha fazla olacağını iddia etmekte ve bunun nedeni olarak da
vergi indirimi poltikası ile gelirin (matrah) yükseleceğini ve yüksek matraha uygulanan
Laffer eğrisi: Vergi oranları ile indirimli vergi oranı ile vergi hasılatının daha fazla olacağını ileri sürmektedir. Laffer eğ-
vergi hasılatı arasındaki ilişkiyi
gösteren bir eğridir. risi olarak bilinen bu yaklaşımda, vergi gelirleri ile vergi oranı arasındaki ilişki önem ka-
zanmaktadır. Vergi oranı yükseldikçe vergi hasılatı önce artmakta, belli bir orandan sonra
vergi oranının artması vergi hasılatını azaltmaya başlamaktadır.
ABD’de Reagan yönetimi 1980’li yıllarda vergi indirimine gitmiş ancak ciddi bir başarı
sağlayamamıştır.
Arz ekonomisi hakkında daha fazla bilgi için http://www.laffercenter.com/ internet adresini
ziyaret edebilirsiniz.
Sektörel ve Bölgesel Politikalar

Bir ekonomide fiyat artışlarının ve işsizliğin kaynağı makro düzeyden ziyade belli bazı
sektörlere özgü olarak ya da belli bölgelerde ortaya çıkabilir. Belli endüstrilerin kendine
özgü koşulları içinde; yapısal nedenlerle yaygın işsizlik, üretim daralması gibi nedenlerle
de fiyatlar yükselmiş olabilir. Bu tür sorunlar teşhis edildiğinde, makro düzeydeki politi-
kaların yürütülmesinden ziyade sözü edilen sektörlerin sorunlarına çözüm üretmek üze-
re mikro ölçekte önlemler alınır. Örneğin, bir ülkede ekonomik olarak gelişmiş bölgeler
olabileceği gibi yeterli gelişme düzeyine kavuşamamış ve pek çok yapısal sorunla müca-
dele eden bölgeler de bulunabilir. Bu durumda bölgelere özgü mikro politika yaklaşımları
sorunu kaynağında gidermek üzere daha yararlı olabilir. Bu tür politikaların başarı ile
uygulanabilmesi için sorunun doğru bir şekilde teşhis edilmesi gerekir.
Stagflasyonla mücadelede önerilen politikalar her zaman başarılı olabilir mi? Tartışınız.
4
Özet
Stagflasyon sorununu tanımlamak Çağdaş Keynesyenler ise stagflasyon sorununun olu-
1
John Maynard Keynes’in Genel Teori’yi yayımladığı şumunun mal ve hizmet piyasalarının rekabetçi piya-
1936 yılından 1970’li yıllara kadar, hakim olan Key- salara sahip olamamalarından ve fiyat ve ücretlerin
nesyen yaklaşıma göre, bir ekonomide yüksek enflas- aşağı yönlü esnek olmamasından kaynaklandığını
yonun bulunduğu dönemlerde nispeten sorun oluş- ileri sürmektedirler.
turmayan düşük işsizlik oranının yaşandığı, işsizlik
oranının yükselerek ciddi bir sorun oluşturduğu dö- Stagflasyonun bir ekonomide oluşturduğu etkileri de-
nemlerde ise enflasyon oranının oldukça düşük dü- 3 ğerlendirmek
zeyde yaşandığı ileri sürülmekteydi. Bu iki sorunun Stagflasyon sorununun yaşandığı bir ekonomide
arasındaki değişimi yansıtan Phillips eğrisi konuyu yaygın işsizlik ve yüksek enflasyondan kaynaklanan
teorik bir tabana da oturtmuştu. 1970’li yıllarda du- sorunlara bağlı olarak ekonomide değişik olumsuz et-
rum değişti. Bu yıllarda, özellikle petrol ürünlerinin kiler görülmektedir. Yani, kaynak tahsisi bozulmakta,
fiyatlarının aşırı yükselmesine bağlı olarak ortaya dengeli bir gelir dağılımından uzaklaşılmakta, eko-
çıkan istikrarsızlık sorunu bir taraftan yüksek enflas- nomik büyüme yavaşlamakta, yoksulluk artmakta-
yonun diğer taraftan da yüksek işsizliğin aynı ekono- dır. Bunlara bağlı olarak tüketicilerin refah düzeyleri
mide birlikte yaşandığı yeni bir sorunu oluşturmuş ve olumsuz etkilenmekte ve yaşam standartları giderek
bu yeni istikrarsızlık sorunu stagflasyon olarak tanım- kötüleşmektedir.
lanmıştır. Stagflasyon, enflasyon, işsizlik ve istikrarsız
büyümenin birlikte görüldüğü bir ekonomik istikrar- Stagflasyonla mücadelede alternatif yaklaşımları açık-
sızlık sorunudur. Bu nedenle stagflasyon, yüksek enf- 4 lamak
lasyonun, atıl üretim kapasitesinin, yaygın işsizliğin, Stagflasyonla mücadelede geleneksel mali araçların
yetersiz büyümenin birlikte yaşandığı bir ekonomik kullanımı ile makro düzeyde politikaların çözüm
sorun olarak tanımlanmıştır. olmadığı ifade edilmekte, ancak ekonominin mikro
yapısı ile uyumlu politikaların geliştirilmesi ileri sü-
Stagflasyonun oluşumunu açıklayan alternatif yakla- rülmektedir. Ücret ve fiyatların artışına bağlı oluşan
2 şımları açıklamak gelirlere müdahalede gelirler politikası, fiyat artışla-
Stagflasyonun yaygın olarak ortaya çıktığı 1970’li yıl- rını sınırlandırmak için vergi sisteminin kullanımını
larda ana akım ekonomik düşünce olarak süregelen öngören vergi temelli gelirler politikası, parasal üc-
Keynesyen ekonomi politikalarına olan güven azal- retleri reel değerlerine ayarlama tekniğini öngören
mış ve Keynesyen yaklaşımın öngörmediği bu yeni indeksleme, sektörel ve bölgesel sorunları gidermek
sorunu açıklamak ve çözüm önerileri sunmak üzere üzere sektörel ve bölgesel politikalar, üretimin artırıl-
ekonomistler çalışmalarını yoğunlaştırmışlardır. Mo- masına yönelik geliştirilen üretimin teşviki ve toplam
netaristler ve çağdaş Keynesyenler stagflasyonun olu- arzın artırılması politikaları stagflasyonla mücadelede
şumunu farklı gerekçeler ileri sürerek açıklamışlardır. önerilen politikalar arasında sayılabilir.
Monetaristler, işsizlik oranı ile enflasyon oranı ara-
sında kısa dönemli ilişkinin istikrarsız olduğunu,
uzun dönemde ise iki oran arasında bir değişimin
olmadığını ileri sürerek görüşlerini ortaya koymuş-
lardır. Monetaristlere göre, bir ekonomide beklenen
enflasyon oranının değişken olmasına bağlı olarak
uzun dönemde yüksek enflasyon ile ekonomi doğal
işsizlik oranında dengededir. Uzun dönem Phillips
eğrisi bu nedenle dikey eksene paralel dik bir doğru
şeklini alır. Bunun anlamı, işsizlik oranı ile enflasyon
oranı arasında uzun dönemde değişim oranının ger-
çekleşmediğidir.
1. Stagflasyon sorunu yaygın olarak ne zaman ortaya çık- 6. Aşağıdakilerden hangisi stagflasyonla mücadele yöntem-
mıştır? lerinden biri değildir?
a. 1910’lu yıllarda a. Gelirler politikası
b. 1930’lu yıllarda b. İndeksleme
c. 1950’li yıllarda c. Toplam arzın artırılması
d. 1970’li yıllarda d. Vergi temelli gelirler politikası
e. 1990’lı yıllarda e. Vergi temelli borçlanma politikası
2. Stagflasyon kavramını ilk kez kullanan iktisatçı kimdir? 7. Aşağıdakilerden hangisi Çağdaş Keynesyenlerin stagflas-
a. Iain Macleod yonu açıklamada kullandıkları temel görüşlerden biridir?
b. Paul Samuelson a. Ücretlerin aşağı doğru esnek yukarı doğru yapışkan
c. John Maynard Keynes olması
d. Sidney Weintraub b. Piyasalarda yapısal sorunların yer almaması
e. Alban William Phillips c. İşgücü piyasasının rekabetçi olması
d. Piyasaların rekabetçi olması
3. Monetaristlere göre, orijinal Phillips eğrisi aşağıdaki e. Ücret ve fiyatların aşağı doğru yapışkan olması
hangi varsayımda bulunmaktadır?
a. Önceki yıl enflasyon oranının değişmediği 8. Aşağıdaki politikalardan hangisi gelirler politikası olarak
b. Beklenen enflasyon oranının sabit olduğu kabul edilir?
c. Beklenen enflasyon oranının değişken olduğu a. Firmalara fiyatlarını belli oranda artırma önerisinde
d. Önceki yıl enflasyon oranının sabit olduğu bulunma
e. Cari dönem enflasyon oranının değişken olduğu b. Marjinal vergi oranlarını artırma
c. İndekslemeyi yaygınlaştırma
4. Keynesyen yaklaşıma göre Phillips eğrisinin şekli aşağı- d. Sosyal yardımların kapsamını genişletme
dakilerden hangisidir? e. Para arzını kurala bağlama
a. Dikey eksene paralel
b. Yatay eksene paralel 9. Stagflasyonla mücadelede uygulama alanı bulamayan
c. Negatif eğimli politika aşağıdakilerden hangisidir?
d. Pozitif eğimli a. Gelirler politikası
e. Eğimi yoktur b. İndeksleme
c. Üretim Teşvikleri
5. Monetaristlere göre ekonomi uzun dönemde dengesini d. Vergi temelli gelirler politikası
aşağıdakilerden hangisinde sağlar? e. Toplam arzı artırıcı politikalar
a. Doğal işsizlik oranında
b. Eksik istihdam düzeyinde 10. Arz yönlü ekonomi yaklaşımını savunanlara göre stagf-
c. Düşük enflasyon-yüksek işsizlik bileşiminde lasyonla etkin mücadelenin aracı aşağıdakilerden hangisidir?
d. Yüksek işsizlik-düşük enflasyon bileşiminde a. Gelirler politikası
e. Düşük enflasyon-düşük işsizlik bileşiminde b. Vergi indirimi politikası
c. İndeksleme
d. Kamu harcamaları politikası
e. Borçlanma politikası
Yaşamın İçinden
İŞSİZLİK YENİDEN YUKARI DÖNDÜ ‘YAVAŞLAMA’YI grubundakiler oluşturdu. Lise altı eğitimlilerde işgücüne ka-
ORTAYA KOYDU tılma oranı, erkekler için yüzde 70, kadınlar için yüzde 25.1
Eylül ayında yüzde 8.8’e gerileyerek son 10 yılın en iyi perfor- olarak hesaplandı. Yükseköğretim mezunu erkeklerde yüzde
mansını gösteren işsizlik oranı, Ekim 2011 sonuçlarına göre 85.2 olan işgücüne katılma oranı, kadınlarda da yüzde 70.7
yönünü yukarı çevirdi. düzeyinde gerçekleşti.
İşsizlik oranı Ekim 2011’de bir önceki yılın aynı dönemine İstihdamın yüzde 48’i hizmet
göre yüzde 2.1 azalış gösterse de, bir önceki aya göre yükse- 2011 Ekim dönemi itibariyle istihdam edilenlerin sayısı 24
lerek yüzde 9.1’e yükseldi. Bu sonuçlara göre, bir önceki ay 2 milyon 486 bin kişi oldu. Bu dönemde, tarım sektöründe ça-
milyon 398 bin olan işsiz sayısı 2 milyon 454 bin kişiye çıktı. lışan sayısı 387 bin kişi, tarım dışı sektörlerde çalışan sayısı 1
24 milyon 749 bin olan istihdam edilenlerin sayısı da 24 mil- milyon 127 bin kişi arttı. Sektörel kompozisyona bakıldığın-
yon 486 bin kişiye indi. Yıllık bazda ise, işsiz sayısı 447 bin da, istihdamın yüzde 25.7’si tarım, yüzde 19’u sanayi, yüzde
kişi azaldı. Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, işsizlikte yukarı 7.2’si inşaat, yüzde 48’i ise hizmetler sektöründe yer aldı.
dönüşü ekonomideki yavaşlamanın etkisini göstermesi ola- Kayıt dışı istihdam azaldı
rak yorumladı. Yaptığı işten dolayı herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna
Kentte işsizlik oranı 11.1 kayıtlı olmadan çalışanların oranı, 2011 Ekim döneminde
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Hanehalkı İşgücü Araştır- 2010’un aynı dönemine göre, 1.7 puanlık azalışla yüzde 41.8
ması, “2011 Eylül Dönemi Sonuçlarına (Eylül-Ekim-Kasım)” oldu. Tarım sektöründe sosyal güvenlikten yoksun çalışanla-
göre, 2011’in Nisan ayından bu yana yüzde 10 seviyesinin al- rın oranı yüzde 85.3’ten yüzde 84.6’ya, tarım dışı sektörlerde
tında seyreden, Eylül’de de 2001 krizi öncesine inerek yüzde yüzde 29.1’den yüzde 27’ye düştü.
8.8’i gören işsizlik oranı, Ekim döneminde Ekim 2010’a göre, 2.2 milyon kişi iş değiştirdi
yüzde 2.1 azalarak, yüzde 9.1 seviyesinde gerçekleşti. Kent- Ekim 2011 döneminde 2 milyon 230 bin kişi işe yeni başladı
sel yerlerde işsizlik oranı 2.5 puanlık gerilemeyle yüzde 11.1, veya iş değiştirdi. Bunun istihdamdaki oranı yüzde 9.1 oldu.
kırsal yerlerde ise 1.1 puanlık düşüşle yüzde 5.3 oldu. Genç İşe başlayan veya iş değiştirenlerin sektörel dağılımı ise yüzde
nüfusta işsizlik oranı da 2010 yılının aynı dönemine göre 3.9 17.7’si sanayi, yüzde 38.3’ü hizmet, yüzde 22.2’si inşaat, yüzde
puan azalarak, yüzde 17.4’e geriledi. Söz konusu oran, bir ön- 21.7’si tarımda gerçekleşti. Mevcut işsizlerin yüzde 18.1’ini,
ceki yılın aynı döneminde yüzde 21.3 düzeyindeydi. Mevsim bu dönemde işten ayrılanlar oluşturdu.
etkilerinden arındırılmış işgücü göstergelerine bakıldığında,
2011 yılı Ekim döneminde mevsim etkilerinden arındırılmış Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?i
istihdam edilenlerin sayısında bir önceki döneme göre 11 bin d=19701353&tarih=2012-01-17 (17 Ocak 2012)
kişilik, işsiz sayısında ise 29 bin kişilik artış gözlendi. Mevsim
etkilerinden arındırılmış işgücüne katılma oranı bir önceki
döneme göre 0.1 puanlık azalışla yüzde 49.8 seviyesinde ger-
çekleşti. İstihdam oranı değişim göstermedi ve yüzde 45.2
oldu. İşsizlik oranı ise 0.1 puanlık artışla yüzde 9.4 seviye-
sinde gerçekleşti.
İşgücüne katılma yüzde 50
Türkiye’de kurumsal olmayan nüfus, 2010’un Ekim dönemi-
ne göre 1 milyon 150 bin kişilik artışla, 72 milyon 724 bin ki-
şiye, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus da 1 milyon
140 bin kişi artarak, 53 milyon 928 bin kişiye ulaştı. 2011 yı-
lının Ekim döneminde, Türkiye genelinde işgücüne katılma
oranı, bir önceki yılın aynı dönemine göre 1 puanlık artışla
yüzde 50 olarak gerçekleşti. Geçen ay bu rakam yüzde 50.4
düzeyindeydi. Ekim döneminde erkeklerde işgücüne katılma
oranı 0.9 puanlık artışla yüzde 71.7, kadınlarda ise 1 puanlık
artışla yüzde 29 oldu. İşgücünün eğitim ve yaş dağılımlarına
bakıldığında, toplam işgücünün yüzde 16.9’unu 15-24 yaş
Okuma Parçası
EKONOMİ POLİTİKASININ YENİDEN DİZAYNI: İS- İstihdam ve yatırımların büyümesini hedefleyen para ve ma-
TİHDAMA ÖNCELİK VERMEK liye politikaları gelirler politikası ile birlikte yürütülmelidir.
Mevcut dışsal koşullara bağlı olarak, gelişmekte olan ülke- Bu tür politika karması artan gelirleri, ortalama verimlilik
lerin işgücü maliyetlerini düşük tutarak, ihracata dayalı kal- artışı ve ulusal bir enflasyon hedefi ile birlikte yükselmeyi
kınma paradigmalarını yeniden gözden geçirmeleri gereke- sağlamak için bir dizi araç ve kurumsal kapasiteyi artırıcı
bilir. Bu durum son 30 yılda olduğunun aksine iç talebe daha önlemler içerir. Gelirler politikası, verimlilik artışlarını, üc-
fazla bağlı kalmayı gerektirir. Böyle bir politika değişiminde retlerin payının toplam gelir içinde düşmeyecek şekilde dağı-
iş üretme ve büyümeyi sağlayan yurt içi güçlere daha fazla tılmasını sağlamalıdır.
önem verilmesini gerektirir. Böyle bir gelirler politikasının araçları arasında:
Hızlı istihdam yaratılması için yatırım dinamiklerine daha • İşçi ve işveren sendikaları arasında yapılacak toplu iş gö-
fazla odaklanmak gelecek vaat eden bir strateji olabilir. Bu rüşmeleri için kurumsal düzenlemeler, örneğin, merkezi
strateji, aynı zamanda elde edilen verimlilik artışlarını emek görüşme mekanizmaları ve ihtiyatlı üçlü müzakereyi sağ-
ve sermaye arasında dağıtarak iç talepteki gerekli artışı sağ- layıcı düzenlemeler
layabilmelidir. Ülkeler geçmiş dönemlerden daha fazla çaba • Yasal asgari ücret ve bunun verimlilik artışı ile paralel
göstererek aşağıdaki şemada temsil edilen istihdam oluştur- olarak zamanla artırılması
ma döngüsünü işlevsel hâle getirebilmelidirler. • Kamu istihdam programları
• On yıllar boyunca gelişmiş ülkelerin çoğunda uygulan-
dığı gibi genel verimlilik artışı ile paralel olarak tarımsal
Makroekonomik
politika üreticilerin gelirlerini artırmak için gerekli önlemlerin
alınması
Yüksek sabit Verimlilikte h›zl› Ücretlerin verimlilikle uyumlu bir şekilde ayarlanması aynı
sermaye yat›r›m› büyüme
zamanda enflasyonu kontrol etmek için bir araç olarak hiz-
met vermektedir. Bu tür bir ayarlama bir taraftan üretim ma-
‹stihdam
oluflturma liyetindeki artışı önlemekte, bir taraftan da potansiyel arza
bakışla aşırı talep artışını engellemektedir. Bu şekildeki bir
Daha iyi kâr
Ücret art›fllar› politika ile yatırım dostu para politikası için daha fazla alan
beklentileri
kullanılabilir hâle gelir.
Düşük faiz oranları ve verimlilik ile ilgili ücret artışları İstih-
Yurt içi talepte
geniflleme damın daha hızlı artırılması ve yoksulluğun azaltılması için
‹stihdam gerekli olan en önemli önkoşullardandır.
oluflturma
Kaynak: United Nations Trade and Development Confe-

Sürdürülebilir büyüme ve istihdamı artırmayı teşvik etmek rence: Trade and Development Report 2010. Reorientati-
amacıyla makroekonomik politika çerçevesini güçlendirmek on of economic policy: employment as a priority.
için önemlidir. Bu durum para ve maliye politikalarının ilke- ( h t t p : / / w w w. u n c t a d . o r g / t e m p l a t e s / We b F l y e r.
leri ve hedeflerini yeniden tanımlanmasını gerektirmektedir: asp?intItemID=5607&lang=1).
İyi düşünülerek oluşturulmuş dengeleyici maliye politikası
şunun için gereklidir: Not: Bu yazı yukarıda yer alan web sayfası esas alınarak dü-
• Sadece kriz dönemlerinde değil her zaman toplam talep- zenlenmiş olup asıl rapora (http://www.unctad.org/Templates/
te istikrar sağlamak için Page.asp?intItemID=2508&lang=1) adresinden ulaşılabilir.
• Altyapı ve kamu hizmetlerinin sağlanması ile üretken ka-
pasiteyi artıran kârlı yatırımların yapılması için
İstihdam dostu bir para politikası şunlara yardımcı olacaktır:
• Sabit sermaye yatırımları için gerekli kredi maliyetlerini
düşük tutma
• Paranın değer kazanması önleyerek, yerli firmaların
uluslararası rekabet gücünü koruma

1. d Yanıtınız yanlış ise “Stagflasyonu Açıklayan Görüş- Sıra Sizde 3
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Stagflasyon iki temel ekonomik sorunun bileşimini yansıt-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Stagflasyonun Tanımı” konusu- maktadır. Bunlar enflasyon ve işsizliktir. Fiyat istikrarsızlığı-
nu yeniden gözden geçiriniz. nın ortaya çıkardığı sosyal maliyetler vardır. Bunlar arasında,
3. b Yanıtınız yanlış ise “Monetarist Yaklaşım” konusunu kaynak tahsisinin bozulmasına bağlı olarak kaynakların et-
yeniden gözden geçiriniz. kin kullanılamaması, gelir dağılımının bozulması, ödemeler
4. c Yanıtınız yanlış ise “Stagflasyonu Açıklayan Görüş- dengesinin olumsuz etkilenmesi, tasarruf hacminin azalması
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sayılabilir. İşsizliğin ortaya çıkardığı sosyal maliyetler arasın-
5. a Yanıtınız yanlış ise “Monetarist Yaklaşım” konusunu da ise üretim hacminin azalması, büyüme hızında yavaşlama,
yeniden gözden geçiriniz. sosyal transferlerin artması, yoksulluğun artması, insanların
6. e Yanıtınız yanlış ise “Stagflasyonla Mücadele Yön- yaşam kalitesinin düşmesi ve bunlara bağlı olarak diğer do-
temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. laylı etkiler sayılabilir.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Çağdaş Keynesyen Yaklaşım”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
8. a Yanıtınız yanlış ise “Gelirler Politikası” konusunu Stagflasyonla mücadelede önerilen politikaların her zaman
yeniden gözden geçiriniz. başarılı olması beklenemez. Çünkü, ekonomik koşullar za-
9. d Yanıtınız yanlış ise “Vergi Temelli Gelirler Politikası” manla değişime uğrar. Değişimin yönüne bağlı olarak da so-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. runların yeniden tanımlanması ve buna bağlı olarak alınması
10.b Yanıtınız yanlış ise “Üretim Teşvikleri ve Toplam öngörülen alternatif politikaların değişimi ve uyumu gerekli
Arz” konusunu yeniden gözden geçiriniz. olur. Ayrıca, stagflasyonla mücadelede önerilen politikaların
her birinin kendine özgü avantajları ve sakıncaları vardır.
Bunların da dikkate alınması gerekir. Gelirler politikasının
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı en katı hâli ile uygulanması durumunda enflasyon önlenebi-
Sıra Sizde 1 lir, ancak nispi fiyat yapısı bozulur. Bu durum uzun vadede
Stagflasyon yüksek enflasyonun, atıl üretim kapasitesinin, sürdürülemez. Vergi sisteminin kullanımını öngören vergi
yaygın işsizliğin, yetersiz büyümenin birlikte yaşandığı bir temelli gelirler politikasının uygulanması için kurumsal ya-
ekonomik sorundur. Stagflasyon, enflasyon yanında işsizlik pının değiştirilmesi gerekli görülmektedir. Bu nedenle de
sorununun ve yetersiz ekonomik büyümenin bulunduğu bir henüz uygulama alanı bulmamıştır. İndeksleme tek başına
durumudur. Enflasyon ise sadece genel fiyat düzeyindeki ar- uygulandığında yeterli düzeyde başarı sağlamaz. Çünkü in-
tış ve ona bağlı sorunları içerir. deksleme fiyat artışına bağlı olarak bazı parasal değişkenleri
reel değerinde tutma işleminden ibaret olup sadece enflas-
Sıra Sizde 2 yonun etkisini ortadan kaldırabilir. Üretimin teşvik edilmesi
Çağdaş Keynesyenlere göre, stagflasyon ücret ve fiyatların ve toplam arzın artırılması politikası vergi indirimini araç
aşağıya doğru esnek olmaması, iş gücü piyasasının yapısal olarak kullanmaktadır. Bu politikanın başarılı olması Laffer
sorunları, mal ve hizmet piyasalarının eksik rekabet içinde eğrisinin hangi konumda olduğu ile de ilgili bulunmaktadır.
bulunmaları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Monetaristler ise Sektörel politikalarla ancak belli sektörlerden kaynaklanan
beklenen enflasyon oranının değişken olmasına karşın işçile- sorunlar çözüme kavuşturulabilir. Birlikte uygulanabilecek
rin ancak gecikmelerle buna yanıt verebildiklerini ileri sür- politikaların sakıncaları ve avantajları da karşılaştırılarak uy-
mektedirler. Buna bağlı olarak kısa dönemde enflasyon oranı gulanmasına karar verilebilir.
ile işsizlik oranı arasında istikrarlı olmayan değişimin oldu-
ğunu kabul etmektedirler. Onlar, uzun dönemde işçilerin üc-
retlerini enflasyon oranı ile ayarlama talep etmelerine bağlı
olarak bir taraftan artan ücret düzeyinden dolayı işsizliğin
artarak doğal işsizlik düzeyine yükseleceğini, bir taraftan da
yüksek ücret talebinin sonuçta mal ve hizmetlerin fiyatlarını
artırarak daha yüksek düzeyde enflasyona yol açacağını ileri
sürmektedirler. Böylelikle yüksek enflasyon ile yaygın işsizli-
ğin birlikte ortaya çıkacağını belirtmektedirler.
Ataç, B. (2009). Maliye Politikası, Gelişimi, Amaçları,
Araçları ve Uygulama Sorunları, Gözden Geçirilimiş
Sekizinci Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
Ataç, B., Önder, İ. ve Turhan, S. (2011). Maliye Politikası,
(Ed. E. Ataç), Sekizinci Baskı, Eskişehir. Anadolu Üniver-
sitesi Yayını No: 1580.
Edward, N.ve Kalin, N. (2002). Monetary Policy and
Stagflation in the UK, Bank of England Working Paper,
No: 155.
Friedman, M. (1968). “The Role of Monetary Policy.”
American Economic Review, 58 (1): 1-17.
Phelps, E. S. (1967). “Phillips Curves, Expectations of Inflation
and Optimal Employment over Time.” Economica, 34
(3): 254-281.
Phillips, A. W. H. (1958). “The Relation between
Unemployment and the Rate of Change of Money Wage
Rates in the United Kingdom, 1861-1957.” Economica,
25 (2): 283-299.
Pınar, A. (2011). Maliye Politikası, Dördüncü Bası, Ankara:
Turhan Kitabevi.
Ulusoy, A. (2006). Maliye Politikası, Dördüncü Baskı, Trab-
zon: Üçyol Kitabevi.
Yıldırım, K., Karaman, D. ve Taşdemir, M. (2006). Makroe-
konomi, Beşinci Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
6
Amaçlarımız
 Az gelişmişlik sorunu ile mücadelede kalkınma ekonomisinin çizdiği çerçeveyi
açıklayabilecek,
 Gelişmekte olan ülkelerde kamu maliyesinin temel özelliklerinin neler olduğu-
nu ayırt edebilecek,
 Kalkınmanın finansmanında kullanılabilecek kaynakları ve devletin katkısını
açıklayabilecek,
 Ekonomilerin artan karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin devletin rolünü nasıl etki-
lediğini değerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Ekonomik Kalkınma • Vergi Gayreti
• Yoksulluk Sınırı • Kamu Tasarrufu
• Beşerî Sermaye • Arz Yanlı Ekonomi Yaklaşımı
• İkili Yapı Modeli • Yükselen Piyasalar
• Tasarruf/Gelir Oranı • Tobin Vergisi
• Üçlü Ekonomik Yapı • Yapısal Uyum
• Vergi Kapasitesi

İçindekiler
• GİRİŞ
• AZ GELİŞMİŞLİK SORUNU VE
KALKINMA EKONOMİSİ
Maliye Politikası ve • GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE KAMU
Maliye Politikası I MALİYESİNİN YAPISI
Ekonomik Kalkınma
• KALKINMANIN FİNANSMANI VE
KALKINMACI DEVLET
• KÜRESEL EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE
DEVLETİN DEĞİŞEN ROLÜ
Maliye Politikası ve
Ekonomik Kalkınma
GİRİŞ
Kalkınma ekonomisi, 1980’li yıllara kadar ağırlıklı olarak planlama, kamu müdahalesi ve
ithal ikamesi yanlısı olmuştur. Bu dönemden itibaren ise dışa açılma ve liberalizasyon öne
çıkmıştır. Yapısal uyum olarak adlandırılan süreçte, kalkınma politikası uzun dönem ve kısa
dönem olmak üzere iki boyutta ele alınmış ve uzun dönemde ülkelerin gelişmesinin ancak
ciddi yapısal dönüşümlerle mümkün olabileceği savunulmuştur. Günümüzde, küresel kriz
ile bir ölçüde sorgulanıyor olsa da hâkim görüş büyük ölçüde kurum ve kurallarıyla etkin
işleyen piyasa temelli kalkınmadır. Devletin fonksiyonları ve finansmanı da gelişme sürecin-
de önemli bir yere sahiptir. Uluslararası ekonomik ilişkilerin artması ve daha karmaşık hâle
gelmesi, devletin uyguladığı politikaları da doğrudan etkilemektedir. Özellikle doğrudan ya-
bancı yatırımları teşvik edecek mekanizmaların geliştirilmesi hâlinde, ülkenin uluslararası
ekonomik ilişkilerden kazançlı çıkması ve hızlı gelişme sağlaması mümkündür.
AZ GELİŞMİŞLİK SORUNU VE KALKINMA EKONOMİSİ

Az gelişmişlik kavramı gelişmiş ülkelere referansla yapılan bir tanımlamadır. 20. yüzyılda,
özellikle de İkinci Dünya Savaşı sonrasında istatistiksel yöntemlerin gelişmesiyle beraber,
ulusal ekonomilere ilişkin olarak daha ayrıntılı bilgi edinme imkânı ortaya çıktı ve gelir dü-
zeyi ve yaşam standardı yüksek ülkelere göre daha düşük gelire ve yaşam standardına sahip
ülkeler geri kalmış ya da az gelişmiş ülkeler olarak tanımlandı. Ancak bu kavramların dip-
lomatik dile uygun olmadığı ve bir ölçüde aşağılayıcı olarak algılanması ihtimaline karşılık
da gelişmekte olan ülkeler kavramı kullanılmaya başlandı. Yüzyılın sonunda ise sermayenin
küreselleşmesinin hızlanması ile beraber, yabancı yatırımlar için daha fazla imkân sağlayan
ve bu yatırımlara daha cazip görünen ülkeler yükselen piyasalar olarak tanımlandı.
Dünya ekonomilerine bakıldığında, diplomatik dil kullanmanın ötesinde, az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkeler tanımında gerçekçi nedenlerden de söz edilebilir. Gerçekten bazı ül-
keler çok ciddi imkânsızlıklar içerisindedirler. Örneğin, Afrika’nın bazı ülkelerinin geliri çok
düşük olduğu gibi, onları bu az gelişmişlik kıskacından çıkaracak mekanizmalar da olabildi-
ğince kısıtlıdır. Diğer taraftan bazı ülkeler, gelişmiş ülkelere göre daha düşük gelire ve yaşam
standardına sahip olsa da uluslararası iş bölümü içerisinde büyüme ve kalkınma potansiyeline
sahip olduğundan, bu ülkelere gelişmekte olan ülkeler kavramı daha uygun düşmektedir. Buna
örnek olarak Türkiye ile beraber Arjantin, Brezilya, Meksika, Hindistan gibi ülkeler verilebilir
Gelişmiş ve az gelişmiş ülke ayrımında niteliksel ve niceliksel bazı ölçütler kullanıl-
maktadır. Kişi başına gelir temel niceliksel ölçütlerden birisidir. Dünya Bankası’nın ta-
nımlamasına göre dörtlü bir ayrım yapılmaktadır. Buna göre kişi başına gelir düzeyi (yu-
varlanmış rakamlar olarak) 1000 doların altında olan ülkeler düşük gelir grubu, 1000-3700
dolar arası orta altı gelir grubu, 3700-11500 arası orta üstü gelir grubu, 11500 dolar üstü
ise yüksek gelir grubu ülkeleri olarak tanımlanır. Bu tanımlamanın bir sorunu satın alma
gücü paritesine göre doların her ülkede mal karşılığının farklı olmasıdır. 1$ ile Türkiye’de
alınabilecek mal miktarı ile ABD’de alınabilecek mal miktarı farklı olabilir. Bu yüzden de
satın alma gücü paritesi dikkate alınarak kişi başına gelir yeniden hesaplanmaktadır.
Gelişmişlik düzeyi ve ülke örneklerine ilişkin olarak Dünya Bankası’nın web sayfasına bakı-
labilir: http://www.worldbank.org.
Bu niceliksel tanımlama yanında, tarihsel olarak bakıldığında geliri yüksek her ülke geliş-
miş sayılamayacağı gibi, geliri düşük her ülkenin de az gelişmiş sayılamayacağına ilişkin tar-
Ekonomik Kalkınma: tışmalar söz konusudur. Ekonomik kalkınma, bir ülkenin zenginleşmesi ile beraber, o ülkede
Ekonomideki yapısal dönüşüm yaşayan insanların yaşam standardının da artmasıdır. Buradaki ayrım, gelir düzeyinin refaha
sonucu verimlilikte ve üretim
kapasitesinde meydana gelen
dönüşüp dönüşmediğine göre yapılmaktadır. Örneğin, gelir düzeyi çok yüksek olduğu hâlde,
artışın sosyal, siyasal ve kültürel bu gelirin toplumdaki değişik kesimler tarafından bölüşümü adil değilse ve yaşam koşullarını
gelişmeyi besleyerek insanların iyileştirmiyorsa kalkınmadan söz etmek mümkün değildir. Gelir düzeyi yüksek olduğu hâlde
yaşam standardını arttırmasıdır.
sağlık hizmetleri yeteri kadar ve yeterli kalitede verilmediğinden insanların yaşam süresi kısa-
labilir, çocuk ölümleri yüksek olabilir. Benzer şekilde insanların yaşam koşulları önemsenme-
diğinden eğitim ve kültür düzeyi düşük olabilir ve toplumun belirli bir azınlığı her türlü iktidar
gücünü elinde tutuyor olabilir. Dolayısıyla büyüme ve kalkınma kavramları birbirinden ayrı
değerlendirilir ve büyüme niceliksel, kalkınma ise niteliksel özellikler ile tanımlanır.
Gelişmekte Olan Ülkelerin Özellikleri

Gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin coğrafi koşulları, sosyolojik özellikleri ve siyasal
yapıları birbirinden farklıdır. Bu yüzden de ülkelerin bütün özelliklerini kapsayan bir ge-
lişmişlik ya da az gelişmişlik tanımı yapmak pek mümkün değildir. Ancak gelişmekte olan
ülkeler ayırımı yapılırken, ülkelerin temel bazı ortak özellikleri dikkate alınır. Aşağıda bu
özellikler, gelişmekte olan ülkeler için özetlenmektedir:
Yoksulluk Sınırı: Bireyin • Kişi başına gelir düzeyi düşüktür. Yoksulluk sınırı bazı ülkelerde kişi başına günde
beslenme, giyim, barınma 2 doların altına kadar düşebilmektedir. Bunun bir nedeni yatırım miktarındaki ve
gibi temel ihtiyaçlarını
karşılayabilmesi için gerekli gelir dolayısıyla mal ve hizmet üretimindeki yetersizliktir. Diğer bir nedeni de ekonomi-
miktarıdır. de parasallaşma düşük olduğundan, gelirin olduğundan düşük görünmesidir.
• Kişi başına gelirin düşük olmasının önemli sonuçlarından birisi tasarrufların dü-
şük ve dolayısıyla sermaye birikiminin yavaş olmasıdır.
• Nüfus artış hızı yüksektir ve bu nüfusun önemli bir bölümü kırsal bölgelerde yaşa-
maktadır. Dolayısıyla kentleşme oranı düşüktür.
• Üretim yapısı tarım ağırlıklıdır ve tarımsal üretim büyük ölçüde geleneksel yöntem-
lerle yapılmaktadır. Verimlilik düşük ve gizli işsizlik yaygındır. Kente göçle beraber,
Beşerî Sermaye: Bireysel bilgi, sermaye birikimi yetersiz ve beşerî sermaye düşük olduğunda, işsizlik artmaktadır.
beceri ve yeteneklere dayanan • Gelir dağılımı adaletsiz bir yapı arz etmektedir. Zenginlik dar bir kesimin elin-
üretim kapasitesidir.
de birikmekte ve bu kaynaklar verimli alanlardan ziyade üretken olmayan, rantı
yüksek alanlara yönelmektedir. Geniş bir kesimin temel ihtiyaca yönelik tüketimi
yetersiz iken dar bir kesimin lüks tüketimi yüksektir.
• Eğitim düzeyi düşüktür. Bu durum bir yandan üretim sürecinde insanların ve-
rimliliğini düşürürken, diğer yandan da sosyal kalkınma açısından bir engel teşkil
etmektedir. Ülke yönetiminde bireylerin söz sahibi olması, temel haklar konusun-
daki sorunlar ve bireylerin kendilerini ifade etme imkânları kısıtlıdır.
• Sağlık hizmetlerinin miktarı ve kalitesi düşüktür. Bunun bir nedeni düşük eğitim dü-
zeyinden kaynaklanan bilinçsizlik iken diğer bir nedeni sağlığa ayrılan kaynakların
yetersizliğidir. Bu yüzden de bireylerin yaşam süresi kısa, çocuk ölümleri yüksektir.
6. Ünite - Maliye Politikası ve Ekonomik Kalkınma 101
• Az gelişmiş ülkelerin önemli bir çoğunluğu otoriter siyasal rejimlerle yönetilmekte-
dirler. Gelişmiş ülkelerde çoğunlukla hâkim olan ve bireyin kararlarının önemsendi-
ği demokratik yönetimlerden farklı olarak, bir birey veya grubun baskı ile yönettiği
bu ülkelerde, toplumun geniş kesimleri karar süreçlerinin dışında kalmaktadır.
Genel olarak özetlenen bu özellikleri nedeniyle bu ülkelerde kişi başına gelirin artmasına
yönelik sorunlar olduğu gibi, artan gelirin yatırıma dönüşmesi ve ülke gelirini arttıracak kay-
naklara yönelmesi de sınırlı kalmaktadır. Kaynakların üretken ve istihdam yaratacak alanlar-
dan ziyade, üretken olmayan, rant getirici ve gelir dağılımını daha da bozan spekülatif alanlara
yönelmesi söz konusu olmaktadır. Diğer taraftan, üretken yatırımlar yapılsa bile belirli bir do-
nanıma sahip (nitelikli) iş gücü konusundaki yetersizlik caydırıcı etki yapmaktadır. Bu süreç,
yüksek düzeyde bir gelir artışını engellediği gibi, artan gelir de toplumun belirli bir kesiminin
elinde toplanmakta ve toplumun zengin ve fakir kesimi arasındaki uçurum büyümektedir.
Ekonomik Kalkınma ve Yapısal Dönüşüm

Gelişmekte olan ülkelerin bu kısır döngüden nasıl çıkacakları önemli bir sorudur. İkinci
Dünya Savaşı sonrasında ekonominin bir alt dalı olarak ortaya çıkan kalkınma ekonomisi,
gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasındaki farkları anlamaya ve gelişmekte olan ülkeler için çö-
züm önerisi bulmaya çalışmıştır. 1950’lerden 1970’li yılların ortalarına kadar hâkim olan gö-
rüş planlamacı, kamu müdahalesi ağırlıklı ve ithal ikameci nitelikte olmuş, bugün tartışmasız
kabul edilen fiyat mekanizması ise geri planda kalmıştır. Bu görüşün ağırlık kazanmasındaki
önemli bir neden, gelişmekte olan ülkelerde serbest piyasa mekanizmasının işleyebilmesi için
gerekli kurumsal altyapının olmamasıdır. Serbest piyasanın gelişmekte olan ülkelerde başarılı
olamaması ve bağımsızlığını yeni kazanmış ülkelerin bağımlılıktan kurtulma reflekslerinin
ekonomik alana da yansıması nedeniyle devlete daha aktif rol yükleme düşüncesi ağır bas-
mıştır. Bu dönemde hâkim olan ekonomik kalkınma yaklaşımı, pozitif analizlerde piyasanın
etkin olmadığını, normatif analizlerde ise kamu müdahalesini öne çıkarmıştır.
Kalkınma sürecini 1950’li yıllarda anlamaya çalışan ekonomistlerden birisi A. Lewis’tir.
Lewis’in ikili yapı modeli, ekonomik gelişme sürecini genel olarak geleneksel tarım toplumu İkili Yapı Modeli: Gelişmekte
ile modern sanayi toplumu ayrımını yaparak açıklamaya çalışır. Bu modelde tarım sektörün- olan ülkelerde geleneksel tarım
kesimi ile modern sanayi kesimi
de fazla nüfus olduğundan, iş gücünün üretime marjinal katkısı sıfıra yakındır. Diğer taraf- arasındaki ilişkiyi inceleyen
tan sanayi sektöründe yeterli istihdam olmadığı için iş gücünün marjinal katkısı yüksektir. ekonomik modeldir.
Tarımdan sanayiye iş gücü transfer edildiği zaman, tarımsal üretimde bir azalma olmazken,
sanayi sektöründe üretim artacağından, toplam üretim artacaktır. Artan gelirin bir bölümü
sanayi yatırımlarına yönlendirildiğinde ek istihdam yaratılacak ve tarımdan sanayiye nüfus
transferi hızlanacaktır. Bu model, gelişmiş batı ülkelerinin kalkınma seyrini açıklamaktadır.
Ancak, gelişmekte olan ülkelerde tarımdan kaçış ve şehirlere göç ile beraber, kaynak ve bilgi
birikimindeki yetersizlikler nedeniyle yeterince yatırım yapılamaması sonucu, üçüncü bir
sektör olarak hizmet sektörü ortaya çıkmıştır. Diğer bir deyişle, tarımdan sanayiye doğru-
dan bir sıçrama mümkün olmadığından kentsel/enformel olarak tanımlanabilecek hizmet
ağırlıklı bu sektör ikili ekonomik yapı yerine üçlü ekonomik yapıyı oluşturmuştur. Özellikle Üçlü Ekonomik Yapı: Gelişmekte
olan ülkelerde geleneksel tarım
sanayi yatırımlarının yetersizliği hâlinde bu sektör büyük boyutlarda olabilmektedir. Dolayı- yapısından modern sanayi
sıyla sanayileşmiş batı toplumlarının izlediği tarım-sanayi-hizmetler yerine, gelişmekte olan yapısına geçerken ortaya çıkan
ülkelerde tarım-hizmetler-sanayi biçiminde bir gelişme seyri söz konusudur. hizmet ağırlıklı kentsel/informel
sektörü içeren ekonomik yapıdır.
Gelişmiş ülkelerde ağırlıklı olarak sanayi üretimi ön plana çıkmakta, bunu hizmetler
ve tarım takip etmektedir. Sanayi üretimindeki katma değer daha yüksek olduğundan,
yüksek oranda bir gelir artışı ancak sanayi sektörünün gelişmesi ile mümkün olabilmekte-
dir. Dolayısıyla tarım ağırlıklı gelişmekte olan ülkelerin hızlı bir gelişme gösterebilmeleri,
ancak hızlı bir sanayileşme ile mümkün olacaktır. Tarımdan sanayiye bir yapısal dönüşüm
elbette sermaye birikimi ve teknolojik gelişme ile mümkün olabilmektedir. Ancak 1970’li
yıllara kadar ağırlıklı olarak izlenen ithal ikameci sanayileşme politikası, döviz sıkıntı-
sı, üretim kalitesindeki düşüklük ve dış rekabete açık olmamasından dolayı ortaya çıkan
verimlilik sorunları nedeniyle tıkanma noktasına gelmiştir. Türkiye’nin de aralarında
bulunduğu bu ülkeler 1980’li yıllardan itibaren liberalizasyona gitmişler ve ithal ikamesi
Yapısal Uyum: 1980’lerde en yerine ihracata yönelik büyüme politikalarını tercih etmişlerdir. Bu politika tercihindeki
etkin kalkınma politikası ile
eş anlamlı olarak kullanılan,
beklentiler, dış ödeme zorluklarının aşılması ile ekonomide bir yapısal dönüşüm gerçek-
piyasa aksaklıklarını gidererek leştirilmesi ve gelişen dünya ekonomilerine ayak uydurulmasıdır. Yapısal uyum olarak
ekonominin arz tarafını adlandırılan bu sürecin önemli bir boyutu da kamu dengelerinin sürdürülebilir bir nokta-
güçlendirmeyi amaçlayan
kalkınma stratejisidir. ya getirilmesi ile mali uyumun sağlanmasıdır.
Mali uyum, yapısal sorunları nedeniyle sürekli bütçe açığı veren ülkelerin mali disiplini sağ-
lamasıdır. Bütçe açıklarının hangi düzeyde olabileceği ve nasıl azaltılacağı ise ekonominin
özgül koşullarına bağlıdır.
Ekonomilerin dışa açılması, bir yandan bilgi ve teknoloji transferi ve uluslararası pi-
yasalara üretim yapılarak gelir artışı sağlama imkânı verirken, diğer yandan ileri teknolo-
ji ile üretim yapan ülkelerle rekabeti zorunlu hâle getirmektedir. Bu dönemde kalkınma
politikası uzun dönem ve kısa dönem olmak üzere iki boyutta ele alınmıştır. Uzun dö-
nemde ülkelerin gelişmesi ancak ciddi yapısal dönüşümlerle mümkün olabilmektedir. Bu
uzun dönem yapısal dönüşümün gerçekleşmesi ise kısa dönemde alınacak bazı tedbirlerle
mümkündür. Kısa dönemde politika alternatifleri arz-yönlü ve talep-yönlü olmak üzere
ikiye ayrılmaktadır. Arz-yönlü bakış yapısal uyum amacıyla öngörülürken, talep-yönlü
politikalar ise istikrar amaçlıdır. Arz-yönlü politikalar açısından iki farklı görüş ortaya
çıkmaktadır. Bir görüş, kamu müdahalesi ile yapısal uyumun gerçekleştirilebileceğini sa-
vunurken, diğer görüş yapısal uyumun ancak kamu müdahalesi azaltılarak gerçekleşebile-
ceğini savunur. Kamu müdahalesinin azaltılması ise serbest döviz kuru, tarımsal destekle-
rin azaltılması ve enerji gibi sektörlerde serbest piyasanın öne çıkarılmasıdır.
Kalkınma ekonomisinin tarihsel gelişimi ve kalkınmaya ilişkin değişik teorik ve uygulama-

ya ilişkin tartışmalar için bkz. Şenses, F. (2010). Kalkınma İktisadı-Yükselişi ve Gerilemesi, 5
Basım, Ankara: İletişim Yayınevi.
Aynı yoğunlukta olmamakla beraber, birçok ülkede kısa dönemli istikrar politikaları
ve kamu müdahalesini azaltan arz-yönlü politikalar öne çıkmış ve bu yönelim, zaten ser-
maye birikimi ve teknolojik yetersizlik ile karşı karşıya olan gelişmekte olan ülkeler arasın-
da yabancı sermayeyi çekme yarışına yol açmıştır. Özellikle iş gücü maliyetlerinin düşük
olduğu bu ülkeler, uluslararası sermaye için de daha cazip hâle gelmektedir. Bu nedenle,
gelişmekte olan ülkelerin izlediği gelişme seyri, kaçınılmaz olarak gelişmiş ülkelere fason
üretim yapma biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bu süreç, gelişmekte olan ülkelerin zaman
içerisinde öğrenme ve daha kaliteli üretim yaparak uluslararası iş bölümü içerisindeki
paylarını yükseltmelerini sağlayabilir.
Az gelişmiş tarım toplumundan gelişmiş sanayi toplumuna geçiş sürecinde yaşanan temel
1 sorun nedir?
GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE KAMU MALİYESİNİN YAPISI

Az gelişmişlik sadece kişi başına gelir ile değerlendirilmez. Bir ülkede ekonomik yapıdaki
gelişmişlik ile siyasal yapı, hukuk sistemi ve kurumsal yapı arasında doğrudan bağlantı-
lar vardır. Bunlar içerisinde en önemli kurum devlet yapısıdır. Devletin fonksiyonları ve
devletin finansmanı gelişme sürecinde önemli bir yere sahiptir. Kalkınma hedefi doğrul-
tusunda, insanların yaşam standardını doğrudan etkileyen sağlık hizmetleri yanında, ve-
rimliliği arttıran eğitimli bir iş gücünü sağlayacak olan da büyük ölçüde devlettir. Sermaye
birikiminin yetersizliği nedeniyle teşvik edici mekanizmaların geliştirilmesi, teknolojik
gelişmelerin desteklenmesi amacıyla yapılacak araştırma-geliştirme (ar-ge) harcamaları-
nın desteklenmesi, yatırım ortamını iyileştirecek altyapı yatırımlarının yapılması, piyasa
mekanizmasının etkin işleyebilmesi için mülkiyet haklarının, ticari ilişkilerin ve iş sözleş-
melerinin düzenlenmesi işlevi de ancak etkin işleyen bir devlet ile gerçekleşebilir. Kısaca-
sı, hâkim görüş devlet müdahalelerinin azaltılması olsa bile, kalkınmayı hızlandıracak te-
mel hizmetlerin önemli bir bölümü devlet tarafından sunulmaktadır. Devletin sözü edilen
işlevleri görebilmesi için harcama yapması ve bu harcamaları ekonomik işleyişi olumsuz
etkilemeyecek şekilde finanse edebilmesi gerekir. Daha da önemlisi, bütün bu kamusal
faaliyetlerin gerçekleştiği siyasal karar sürecinin etkin ve ekonomik gelişmeyi engelleyen
değil, destekleyen bir biçimde işlemesi gerekir.
Bütçe Süreci ve Siyasal Karar

Devletin hangi hizmetleri ne kadar sunacağı, bu hizmetler için ne kadar harcama ya-
pacağı ve bu harcamalar için ne kadar ve hangi kaynaklardan vergi alacağı, vergi ge-
lirlerinin yetersiz kalması hâlinde ne kadar ve hangi kaynaklardan borçlanacağı bütçe
sürecinde belirlenir. Bütçe süreci ise siyasal bir karardır. Bu karar süreci seçmenin oyu
ile şekillenen yasama ve yürütme gücünü elinde bulunduran kurumlar eliyle işler. Yü-
rütme tarafından hazırlanan bütçe, Parlamento’da ilgili komisyonlardan geçtikten sonra
Genel Kurul’da oylanır ve yürürlüğe girer. Teorik olarak, seçmen oyu doğrultusunda
karar alınması beklenir. Ancak temsilî demokrasilerde vekiller aracılığıyla işleyen bu
süreçte değişik sorunlar ortaya çıkabilir. Örneğin, seçmen ile vekiller arasında çıkan
sahip-vekil problemi, vekillerin seçmen oyu doğrultusunda karar verme garantisinin
olmaması biçiminde ortaya çıkabilir. Benzer bir sorun, parlamentonun hükûmete yetki
verme aşamasında da ortaya çıkabilir. İktidar ve muhalefette yer alan vekillerin verdiği
yetkinin hükûmet tarafından, verildiği biçimde kullanılma garantisi yoktur. Elbette bazı
denetim mekanizmaları mevcut olmakla beraber, demokrasilerin doğasında temsilî sis-
temin işleyişini etkileyen bir çok faktör vardır.
Öncelikle, kalkınma ile vatandaşlık bilinci birbiriyle doğrudan ilişkilidir. Vatandaş,
bir yönüyle devletten hizmet talep eden, diğer yandan bu hizmetler karşılığında devlete
vergi ödemesi gerektiğini bilen bir karar noktasında olmalıdır. Gelişmekte olan ülkelerin
önemli sorunlarından birisi siyasal karar sürecindeki sorunlardır. Hak ve yükümlülük-
ler birbirini tamamlar. Vatandaşın sadece sahip olduğu hakları bilmemesi değil, aynı za-
manda bu hakların sağlanması için vergi ödemesi gerektiğini kabullenmemesi az gelişmiş
ülkelerdeki anlayışın yaygın bir örneğidir. Böyle bir yapı, aynı zamanda siyasal süreci oy-
larıyla belirleyen vatandaşın istismar edilebilme imkânını arttırır. Kurum ve kurallarıyla
oturmuş bir demokraside, kimlerin, hangi koşullarda, hangi hakları olduğu, bu haklara
hangi yollarla erişileceği, bu hizmetlerin nasıl finanse edileceği açık olarak düzenlenir. Bu
nedenle de seçim süreçlerinde, vatandaşın istismar edilmesi, yanlış yönlendirilmesi veya
haksız yere bazı hizmetlerden mahrum bırakılma imkânı söz konusu değildir.
Siyasal karar süreci ve bu süreci etkileyen faktörlerin kamu harcamaları ve vergi ka-
rarları üzerinde doğrudan etkisi vardır. Temsilî demokrasilerde kalkınmaya yönelik kamu
harcamaları ve vergilere ilişkin kararlarda sapma ortaya çıkabilir. Ekonomik rasyonelite
ile siyasal rasyonalite her zaman örtüşmeyebilir. Yani herhangi bir partinin ya da partile-
rin oyunu arttıracak maliye politikaları, ülkenin orta ve uzun dönem gelişmesi açısından
olumsuz sonuçlar yaratabilir. Temsilî demokrasilerde bu tür bir risk her zaman vardır. Bu
sapmanın yaşanmaması, bir ülkede yaşayan vatandaşların siyasal ve sosyal bilinç düzeyine
ve yönetim kadrolarının uzak görüşlülüğüne bağlıdır. Kalkınma sürecindeki etkisi tartı-

şılmaz olan devletin siyasal yapısı, bu siyasal yapı içerisinde parasal kararları içeren bütçe
sürecinin işleyiş biçimi ve kalkınmayı olumlu etkileyecek kararların alınması yaşamsal
öneme sahiptir. Siyasal istikrar ve hukuk devletinin olmadığı bir ülkenin gelişmiş ülke
standartlarında bir kalkınma gerçekleştirmesi mümkün değildir.
Kamu Harcamalarının Yapısı

Kalkınmanın hızlandırılması için devletin sunduğu hizmetlerin miktar ve bileşimi önem-
lidir. Genel kamu hizmetleri, fizikî sermayenin güçlendirilmesi için yapılacak altyapı har-
camaları, beşerî sermayenin güçlendirilmesi için yapılacak eğitim ve sağlık harcamaları ve
savunma harcamalarının ayrı ayrı ele alınması gerekmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerde millî gelire oranla, finansman kaynağındaki sınırlama
nedeniyle kamu harcamaları düşüktür. Kamu harcamaları bileşiminde genel kamu hiz-
metleri ve savunma harcamaları önemli yer tutmaktadır. Güvenlik sorunlarının yaşan-
dığı bu ülkelerde emniyet hizmetlerine daha fazla kaynak ayrılırken, istihdam alanları
yetersiz olduğundan devlet büyük bir işveren niteliğindedir. Kamu kesiminde fazla sa-
yıda insan çalışırken, kamu hizmetlerinin sunumunda genel bir etkinsizlikten söz et-
mek mümkündür. Ayrıca yurt içi istikrarsızlığı genellikle yurt dışı tehdit algılaması ile
bastırmaya çalışan bu ülkelerde savunma harcamaları da yüksektir. Bu yapı bir kısır
döngüyü ifade eder. Yaşam standardının düşük olması ve genel bir adaletsizlik algılama-
sı sosyal huzursuzlukları arttırırken, bu huzursuzluğu asayiş önlemleriyle bastırmaya
çalışan devlet, güvenliğe daha fazla kaynak ayırdığından, vatandaşın memnuniyetini
arttıracak eğitim, sağlık ve diğer sosyal hizmetlere daha az kaynak ayırmakta, bu bakış
açısı sosyal huzursuzluğu daha da arttırmaktadır.
Kalkınma sürecini olumlu etkileyecek önemli iki harcama kalemi, fiziksel altyapı ve
beşerî sermaye harcamalarıdır. Gelişmekte olan ülkelerin en önemli sorunlarından birisi
sermaye birikimi yetersizliğidir. Özel sektör büyük yatırımlar yapacak sermaye birikimine
sahip olmadığı gibi, yatırım yapmanın önündeki önemli engellerden birisi girişimcilik
kültürünün zayıflığı ve gayrimenkul rantı gibi daha az riskli para kazanma yollarının mev-
cut olmasıdır. Bu yüzden devletin sermaye yetersizliği hâlinde doğrudan üretim alanları-
na girerek yatırım yapması gerekebilir. 1950 sonrası dönemde genel eğilim budur. 1980
sonrasında ise hem uluslararası ekonomik yapıdaki dönüşüm hem de özel sektörün bir
ölçüde yatırılabilir sermayeye sahip olması nedeniyle devletin doğrudan yatırım yerine
yatırım ortamını iyileştirici ve yatırımı teşvik edecek mekanizmaları geliştirmesi daha
rasyonel görülmektedir. Organize sanayi bölgeleri, küçük sanayi siteleri, bazı ara malların
devlet tarafından üretilmesi ve özellikle enerji alanındaki yatırımlar ya da teşvik politika-
ları, kalkınmanın hızlandırılması açısından önem arz etmektedir.
Devletin kalkınma amacıyla doğrudan yer alması gereken diğer bir alan da beşerî ser-
mayedir. Yatırımların yapılmasında ihtiyatlı olunmasının bir nedeni yetişmiş iş gücü ko-
nusundaki sınırlamalardır. Gelişmekte olan ülkelerin bir özelliği eğitim düzeyinin düşük
olması ve nitelikli eleman sıkıntısıdır. Katma değeri yüksek alanlarda üretimin arttırılması
ise ancak nitelikli iş gücünün varlığı ile mümkün olabilir. Nitelikli iş gücünün yetiştirilme-
si eğitim ile mümkündür ve gelişmekte olan ülkelerde gelir düzeyinin yetersizliği nedeniy-
le sadece temel eğitim değil, üniversite eğitimi de büyük ölçüde devlet tarafından finanse
edilmektedir. Bu alana yeterince kaynak ayrılmaması orta ve uzun dönemde nitelikli iş
gücünde yetersizlik sonucunu doğuracaktır. Hem ekonomide verimlilik artışı hem de in-
sanların yaşam standardı açısından önemli olan bir başka konu sağlık hizmetleridir. Ko-
ruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetleri toplumun refahını doğrudan yükseltirken, sağlıklı
bir iş gücünün de üretimdeki verimliliği daha yüksek olacaktır.
Sosyal hizmetler, kalkınma sürecinde ele alınması gereken diğer bir konudur. Sadece
insanların yaşam standardı değil, üretim süreçlerini de doğrudan etkileyen sosyal hizmet-
lerin devlet tarafından sağlanması gerekmektedir. Örneğin, gelişmekte olan ülkelerin tipik
bir özelliği, kadınların iş gücüne katılımının düşük düzeyde olmasıdır. Elbette bunun bir
çok nedeni olabilir. Ancak bilinen önemli nedenlerden birisi, çocuk bakımı ve kreş hiz-
metleri ile ilgilidir. Benzer şekilde yaşlı bakımı konusunda da sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu
hizmetlerin geliştirilmesi kadınların iş gücüne katılımını olumlu etkileyecektir.
Sonuç olarak, kalkınmayı hızlandıracak bir harcama bileşiminde, yüksek miktar-
da genel kamu ve güvenlik harcamalarından çok altyapı, eğitim ve sağlık hizmetlerine
ağırlık verilmesi gerekmektedir. Bu konuda bazı ülke deneyimleri de yol gösterici nite-
liktedir. Asya Kaplanları olarak bilinen ülkelerde ve bazı Güneydoğu Asya ülkelerinde
İkinci Dünya Savaşı sonrasında elde edilen yüksek büyümede beşerî sermayenin katkı-
sına dikkat çekmek gerekmektedir.
Kamu Gelirlerinin Yapısı

Kamu harcamalarının finansmanı için devletin gelir elde etmesi gerekmektedir. Kamu gelir-
lerinin en sağlıklı ve kalıcı kaynağı vergilerdir. Toplam vergi yükü önemli olduğu gibi, kalkın-
ma sürecini hızlandıracak vergi bileşiminin de dikkate alınması gerekir. Vergi sistemine iliş-
kin temel tartışma, kalkınmanın önemli bir boyutu olan ekonomik büyümeyi hızlandıracak
etkin vergileme ve sosyal kalkınma için dikkate alınması gereken adil vergilemedir. Etkinlik
ve eşitlik kavramları ile yapılan bu tartışma, maliye politikasının önemli konularından biri-
sidir. Kaynak dağılımında etkinliği bozmayacak bir vergileme ekonomik büyümeyi olumlu
etkilerken, etkin vergileme hedefi çoğunlukla eşitlik ilkesine aykırı sonuçlar yaratabilir.
Gelişmekte olan ülkelerde kamu gelirleri açısından en önemli sorunlardan birisi vergi Vergi Kapasitesi: Bir ekonomide,
kapasitesinin düşük olması ve vergi gayretinin yetersiz olmasıdır. Bu sorunun varlığı sa- veri üretim düzeyinde, mevcut
vergi sistemi ile toplanabilecek
dece gelir düzeyinin düşük olması ile ilgili değildir. Bu ülkelerde aynı zamanda gelir idare- vergi miktarıdır.
sinde de kurumsal kapasite yetersizliği vardır. Kayıt sistemindeki yetersizliklerin de etki-
Vergi Gayreti: Bir ekonomide
siyle bu ülkelerde devlet gelir vergisi toplamakta zorlanmaktadır. Bu yüzden de daha kolay vergi idaresinin vergi toplama
toplanabilen ve toplumun geneline yayılan dolaylı vergilerin toplam gelirler içerisindeki ve vergi mükelleflerinin vergi
ödeme çabaları sonucunda vergi
payı yüksektir. Dolaylı vergiler, dolaysız vergilere göre kaynak dağılımı açısından daha kapasitesinin kullanılabilen
etkin olmakla birlikte, gelir dağılımı açısından daha adaletsiz vergilerdir. Çünkü düz bir bölümüdür.
oran olarak alınsalar bile düşük gelir grubunun tüketim eğilimi daha yüksek olduğundan,
gelirlerine oranla daha yüksek vergi ödeyeceklerdir. Bazı temel ihtiyaç malları üzerinden
alınan vergilerin oranı daha düşük tutularak bu adaletsizlik bir ölçüde hafifletilmektedir.
Yüksek gelir grubunun tasarruf eğilimi daha yüksek olduğundan artan oranlı bir gelir
vergisi tasarrufları azaltarak etkinsizliğe neden olabilmektedir. Gelişmekte olan ülkeler-
deki diğer bir sorun, artan oranlı gelir vergisinin çalışma güdüsünü azaltmaktan çok kayıt
dışı ekonomik faaliyetleri arttırmasıdır. Bu yüzden, bir yandan kaynak dağılımı etkinliği
kaygısı, diğer yandan gelir idaresinin kapasite yetersizliği nedeniyle tipik bir dolaysız vergi
olan gelir vergisi yerine katma değer vergisi gibi dolaylı vergilere ağırlık verilmektedir.
Artan oranlı vergilerin tercih edilmesi durumunda, gelir dağılımının adaletsiz olması
halinde, devlet daha fazla vergi toplayabilmektedir. Örneğin, T1000 geliri olan sembolik bir
ülkede iki vergi mükellefi olduğunu düşünelim. Vergi tarifesi de her T500’de %10 artıyor
olsun. Gelir eşit olarak bölüşüldüğünde, her birey T500 gelir elde edecek ve her birinden
alınan %10 gelir vergisi sonucu T100 vergi toplanacaktır. Bir bireyin T250, diğerinin ise
T750 elde ettiği eşitsiz bir gelir dağılımı olması hâlinde ise ilk birey T25 (250 x 0.10), ikinci
birey ise T100 [(500 x 0.10) + (250 x 0.20)] vergi ödeyecek, böylece devlet T125 vergi geliri
elde edecektir. Görülmektedir ki artan oranlı bir gelir vergisi tarifesi uygulanması hâlinde,
gelir dağılımının eşitsiz olması durumunda, daha fazla vergi geliri elde edilmektedir.
Kuznets Hipotezi’ne göre, gelişme sürecinde, ilk aşamalarda hem yapısal nedenlerle
hem de sermaye birikimi ihtiyacı nedeniyle gelir dağılımı bozulurken, gelişmenin ileri
aşamalarında gelir dağılımı düzelmeye başlar. Bu gelişme bir yönüyle vergi ödeme gü-
cünün artması nedeniyle ortaya çıkarken, diğer yandan artan kişi başına gelir ile beraber
tüketim gücünün artması sonucunda talep yönlü bir büyümenin sürdürülebilmesinin
mümkün olmasıyla ortaya çıkmaktadır.
Mali disiplin ve ekonomik kalkınma arasında bir çatışma varmış gibi görünmekle beraber,
bütçe kısıtı altında kamu harcamaları ve vergi gelirlerinin bileşimi değiştirilerek ekonomik
koşulların iyileştirilmesi mümkündür.
Yukarıda sayılan nedenlerle gelişmekte olan ülkelerde vergi reformları sıkça gündeme
gelir. Gelişen ekonomilerde kurumların dönüşmesi ve yasal çerçevenin değişen ekono-
mik yapıya uydurulması gerekmektedir. Tarım ağırlıklı üretim yapısından sanayileşmeye
geçerken gelirin unsurları ve kentleşmeyle beraber tüketim kalıpları değişmektedir. Yeni
gelir kalemlerinin vergiye dâhil edilmesi, ekonomik yapının değişmesiyle gelir idaresinin
modernize edilmesi, vergi mükellefi sayısının artmasıyla denetim sisteminin iyileştiril-
mesi gerekmektedir. Gelişmekte olan ülkeler, genellikle kayıt sisteminin yetersiz olduğu
ülkelerdir. Ekonomik faaliyetlerin artması ile beraber kayıt sisteminin de geliştirilmesi ge-
rekmektedir. Ayrıca değişen ekonomik yapı ile beraber gelir, harcama ve servet yapısı hızla
değiştiğinden, gelir üzerinden alınan vergilerin, harcama vergilerinin ve ortaya çıkan ser-
vetin vergilendirilmesinin gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle gelişmekte olan
ülkelerde vergi sistemleri sıkça reforma tabi tutulur. Buradaki asıl amaç, vergi sisteminin
değişen ekonomik ve sosyal koşullara ayak uydurabilmesidir.
Gelişmekte olan ülkelerde vergi gelirlerinin bileşimi ekonomik kalkınma sürecini nasıl
2 etkiler?
KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMACI DEVLET

Gelişmekte olan ülkelerin en önemli sorunlarından birisi, belki de en önemlisi, kalkınma
sürecinde ihtiyaç duyulan kaynakların finansmanıdır. Sermaye birikimi yetersiz olan bu
ülkelerin gelişmesinin ilk aşamalarında öncelikli hedef, sermaye birikiminin arttırılması
Tasarruf/Gelir Oranı: Bir ve yapılacak yatırımlar için kaynak yaratılmasıdır. Geliri düşük olan bu ülkelerde tasar-
ekonomide toplam tasarrufların ruf/gelir oranı yetersiz olduğu gibi, mevcut tasarruflar da verimsiz alanlara yatırılmakta-
millî gelire oranıdır.
dır. Veri bir üretim kapasitesinde, üretim düzeyi sermaye/hasıla katsayısına bağlıdır. Bu
katsayı, mevcut sermaye ile ne kadar üretim yapılabileceğini gösterir. Kaynakların verimli
kullanılamamasının temel iki nedeni vardır. Bir nedeni, bilgi birikimi ve girişimcilik kül-
türünün zayıf olması, diğeri ise beşerî sermayenin yetersiz olmasıdır. Tasarrufların ve-
rimli yatırımlara yönlendirilebilmesi için gelişmiş teknolojilere ihtiyaç vardır. Söz konusu
ülkelerin teknoloji düzeyi düşük olduğu gibi, donanımlı iş gücünde de yetersizlikler ya-
şanmaktadır. Bu yüzden, yurt içi tasarruf yanında, yabancı tasarrufların da kullanılması,
özellikle doğrudan yabancı yatırımlar, yaşamsal öneme sahiptir.
Bir ülkede tasarruflar üç kaynaktan sağlanmaktadır: Yurt içinde özel sektörün yaptığı
tasarruflar, devletin tasarrufları ve dışarıdan gelen yabancı tasarruflar. Yurt içi tasarruflar
özel sektör ile kamu sektörünün toplamına eşittir. Yukarıda değinildiği gibi, piyasa koşul-
larında oluşabilecek tasarruflar yeterli olmamaktadır. Çünkü gelir dağılımı açısından ba-
kıldığında, zaten düşük olan gelirin önemli bir bölümü dar bir kesimin elinde toplanmak-
tadır. Bu nedenle geniş bir kesimin tasarrufları yok denecek kadar az iken, geliri yüksek
dar bir kesimin, lüks tüketimi yüksek olduğundan, tasarrufları beklendiği kadar yüksek
olmamakta, mevcut tasarruflar ise verimsiz alanlara kaymaktadır. Böyle bir durumda dev-
let yurt içi tasarrufları arttırabilir. Devlet bir yandan tasarrufları teşvik edecek önlemler
alabileceği gibi, diğer yandan vergilendirme yoluyla bir anlamda zorunlu tasarruf yap-
tırma yoluna da gidebilir. Böylece özel sektör tarafından yapılamayan tasarruflar kamu
tasarrufu tarafından yapılmış, sonuçta da yurt içi tasarruflar artmış olur. Ancak burada
dikkat edilmesi gereken bir konu, kamu tasarruflarının nasıl kullanılacağıdır. Gelişmekte
olan ülkelerin bir sorunu da kamu kesiminin verimsiz olmasıdır. Genellikle verimsiz ve
geniş bir bürokrasiye sahip olan devletin de mevcut tasarrufları verimli kullanma kapasi-
tesi düşüktür. Bu nedenle kamu tasarruflarının artması ile beraber verimli alanlara yatı-
rım yapılıyorsa gelişme süreci desteklenmiş olacaktır.
Kalkınmacı devlet anlayışı, devletin finansal kaynakları stratejik sanayi sektörlerine
tahsis etmesi ile hızlı gelişmenin sağlanabileceğini savunmaktadır. Kamu tasarrufları
ekonomik büyüme oranlarını büyük ölçüde etkiler. Doğu Asya ülkelerinin bir çoğu 1960
sonrasında yüksek büyüme oranları elde ettiler. Bu büyümenin önemli kaynaklarından
birisi, tasarrufların devletin katkısıyla verimli yatırımlara yönlendirilmesidir. Bu ülkeler-
de kapasitesi yüksek ve bağımsız karar alabilen bir bürokrasi ile kaynaklar stratejik sanayi
sektörlerine tahsis edilerek kişi başına gelirin her on yılda ikiye katlandığı büyüme süreç-
leri yaşanmıştır. Toplam kamu gelirleri ile yatırım dışındaki kamu giderleri arasındaki
fark olarak tanımlanan kamu tasarrufları, devletin yurt içi yatırıma ne kadar katkıda Kamu Tasarrufu: Toplam kamu
gelirleri ile yatırım dışındaki kamu
bulunabileceğini gösterir. Yaratılan bu kaynaklar kamu yatırımları yoluyla doğrudan kul- giderleri arasındaki farktır.
lanılabileceği gibi, özel sektöre kredi olarak da verilebilir. Çünkü gelişmekte olan ülkelerin
çoğunda büyüme üzerindeki en önemli sınırlama tasarruf yetersizliğidir. Yüksek miktar-
da sermayeye ihtiyaç duyan büyük sanayi projelerini finanse edecek kaynaklar mevcut
değildir. Devlet, sübvansiyonlarla, döviz kuru politikaları ve kamu yatırımları ile kaynak
dağılımını değiştirebilir. Örneğin, Güney Kore, devletin teknoloji transferi ve yatırımla-
rı hızlandırması ile ihracat ve ithal ikamesine verilen teşvikler yoluyla yüksek gelişmeler
kaydetmiştir. Dolayısıyla devlet, doğrudan kaynak yaratarak ya da uyguladığı politikalarla
kaynak dağılımını etkileyerek, ülkenin gelişmesini olumlu yönde etkileyebilir.
Türkiye’de devletin ekonomideki yerine ilişkin tarihsel bir inceleme için bkz. Boratav, K.
(2006). Türkiye’de Devletçilik, 2.Basım, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Gelişmekte olan ülkelerde yurt içi kaynaklar kalkınma için yeterli olabilir mi?
3
KÜRESEL EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE DEVLETİN DEĞİŞEN ROLÜ
Uluslararası ekonomik ilişkilerin artması ve daha karmaşık hâle gelmesi, devletin uygu-
ladığı politikaları da doğrudan etkilemektedir. Günümüz ekonomik koşullarında kapalı
ekonomi ile hareket etme şansı kalmamıştır. Bunun bir nedeni, bireylerin değişik mallara
olan talebidir. Ulaştırma ve haberleşme imkânlarının gelişmesi ile beraber bilgi akışı hızlı
olmakta ve imkan ölçüsünde bireyler değişik mal ve hizmetler arasında seçim yapma şan-
sına daha fazla sahip olmaktadırlar. Bunun yanında karşılaştırmalı olarak düşük maliyet
üstünlüğüne sahip ülkelerin daha ucuza ve daha kaliteli mal üretip pazarlayabilmesi, bi-
reylerin bu seçim şansını daha da arttırmaktadır. Ekonomik yapıdaki bu dönüşüm bazen
devletin aktif rol alarak bu süreci ülke lehine değiştirmek istemesi, bazen de gelişmelerin
edilgen bir birimi olarak değişen duruma ayak uydurmasını kaçınılmaz hâle getirmektedir.
Küresel ekonomik yapıdaki bu dönüşüm, devleti bir ikilemle karşı karşıya bırakmaktadır.
Küresel ekonomik gelişmelerden pay alabilmek için, ülkeye sermaye çekmek amacıyla vergi
yapılarının ve kurumsal yapının yeniden düzenlenmesi, uluslararası ekonomik etkinlik açı-
sından kaçınılmaz hâle gelmektedir. Diğer taraftan, bu hızlı gelişmeye karşılık, ulusal sınırlar
içerisinde küreselleşmeden zarar gören kesimlerin kayıplarının telafi edilmesi gerekmektedir.
Maliye yazınında birincisi etkinlik, ikincisi ise telafi hipotezi olarak anılmaktadır. Küreselleş-
me, sosyal adalet ve büyüme arasındaki ikilem dışında, sadece büyüme açısından da ikilem
yaratmaktadır. Yukarıda değinildiği gibi, kalkınma sürecinde devletin yapması gereken bazı
işler vardır. Örneğin, eğitim, kalkınma süreci açısından yaşamsal öneme sahiptir. Çünkü sa-
dece sermaye ve yatırımlarda değil, üretim sürecinde de çalışacak nitelikli iş gücüne ihtiyaç
vardır. Eğitim ise büyük ölçüde kamu kaynakları ile sunulan bir hizmettir. Devlet, iş gücü-
nün niteliğini arttırarak bir anlamda sanayi girdisi üretmektedir. Bu girdinin üretilmesi için
kaynağa ihtiyaç vardır ve kamu kaynakları büyük ölçüde vergi gelirine dayanır. Uluslararası
Arz Yanlı Ekonomi Yaklaşımı: rekabet kaygısıyla düşürülen vergi oranları arz yanlı ekonomi yaklaşımında beklendiği gibi
Üretim maliyetleri üzerindeki vergi
ve benzeri yüklerin hafifletilmesi bir etki yaratmadığı zaman, kamu gelirleri azalacak ve eğitime ayrılacak kaynak yetersiz ola-
ile büyümenin hızlanacağı caktır. Sağlık harcamaları da kalkınma sürecinde küçümsenmeyecek öneme sahiptir. Eğitim
ve beklendiğinin aksine vergi hizmetleri, sağlık hizmetleri ve sosyal hizmetler, sadece üretim sürecini değil, kalkınmanın
gelirlerinin artacağını savunan
görüştür. diğer önemli bir bileşeni olan toplumun yaşam kalitesini de doğrudan etkilemektedir. Kamu
maliyesini olumsuz etkileyen küreselleşme ve uluslararası rekabet, sermaye birikimi zaten
yetersiz olan gelişmekte olan ülkelerin büyüme sürecini de olumsuz etkileyebilmektedir. Bu
yüzden de devletin kaynak tahsisi fonksiyonu daha da önem kazanmaktadır.
Küreselleşmenin olumlu bir yönü ise gelişmekte olan ülkelere yönelen yabancı sermaye-
Yükselen Piyasalar: dir. Yükselen piyasalar olarak tanımlanan gelişmekte olan ülkelerin finansal piyasalarının
Hızlı gelişmekte olan ülke doğru yönetilmesi hâlinde, yabancı sermaye gelişmekte olan ülkelerin sermaye ihtiyacını
ekonomilerinin yatırımcılar için
çekici olan finansal piyasalarıdır. olumlu etkileyebilir. Burada sermayenin iki ana bileşenine dikkat çekmek gerekir. Parasal
ya da portföy sermayesi biçimindeki sermaye, fazla akışkan olması dolayısıyla gelişmekte
olan ülkelerin finansal istikrarını kötü etkileyebilmektedir. Sıcak para da denilen bu serma-
ye türü, genişleme döneminde ülkeye kolay girebilmekte ve büyümeyi hızlandırmaktadır.
Ancak daralma döneminde hızla kaçan sermaye, bazen getirdiğinden daha fazlasını götüre-
Tobin Vergisi: İstikrarsızlık bilmektedir. Son küresel krizde daha da belirgin hâle gelen bu soruna karşılık Tobin Vergisi
yaratan etkilerin hafifletilmesi bir çözüm olarak düşünülmektedir. Buna göre, akışkan sermaye üzerinden alınacak bir vergi
amacıyla kısa vadeli sermaye
hareketleri veya sıcak para olarak veya benzeri yükümlülük, işlem maliyetlerini arttırarak akışkanlığı azaltacak ve finansal is-
adlandırılan finansal hareketler tikrarı olumlu etkileyecektir. Buna karşılık doğrudan yabancı sermaye, kalkınma sürecini
üzerinden alınacak düşük oranlı
vergidir. daha büyük ölçüde olumlu etkileyecek potansiyele sahiptir. Bunun bir nedeni, doğrudan
yabancı sermayenin ya ülkedeki mevcut bir işletmeyi alıp modernize ederek ya da yeni ya-
tırımlar yaparak üretime katkıda bulunmasından dolayı fazla akışkan olmamasıdır. Diğer
nedeni ise gelişmekte olan ülkelere yapılan doğrudan yatırımlar yoluyla yeni teknolojiler
ve üretim yöntemlerinin transfer edilmesidir. Verimliliği yükselten bu transferlerle zaman
içerisinde yeni üretim alanları ve teknolojileri gelişerek kalkınmayı hızlandırabilmektedir.
Bütün bu olumlu gelişmelerin sağlanabilmesi, elbette ülkelerin kurumsal ve yasal dü-
zenlemeleri ile de doğrudan bağlantılıdır. Yabancı sermaye, sadece yüksek kazanç sağla-
yabileceği piyasa değil, aynı zamanda güvenli ortam aramaktadır. Bu nedenle gelişmekte
olan ülkelerin dönüşümünde, hukuksal altyapı ve kurumsal yapının gelişmiş standartlara
getirilebilmesi için yapılacak ciddi reformlar önem kazanmaktadır. Sadece yurt içinde,
kurum ve kurallarıyla işleyen bir piyasa yapısı değil, uluslararası piyasalarda da ülkenin
güvenilirliğini arttıran önlemler, hızlı ve etkin işleyen bir bürokrasi ve hukuk sistemi, siya-
sal istikrar ve sosyal huzur ortamı kalkınmanın ön koşullarını oluşturmaktadır.
Bir ülkenin kalkınmasında kurumsal ve hukuksal yapı neden önemlidir?

4
Küreselleşme ve kalkınmaya ilişkin tartışmalar ve bilimsel raporlar için şu adrese bakılabi-

lir: http://www.unctad.org/.
Özet
Az gelişmişlik sorunu ile mücadelede kalkınma ekono- Gelişmekte olan ülkelerde kamu maliyesinin temel özel-
1 misinin çizdiği çerçeveyi açıklamak 2 liklerinin neler olduğunu ayırt etmek
Az gelişmişlik kavramı gelişmiş ülkelere referans- Devletin fonksiyonları ve devletin finansmanı ge-
la yapılan bir tanımlamadır. Gelir düzeyi ve yaşam lişme sürecinde önemli bir yere sahiptir. Kalkınma
standardı yüksek ülkelere göre daha düşük gelire ve hedefi doğrultusunda, ekonomide etkinliği ve insan-
yaşam standardına sahip ülkeler geri kalmış ya da az ların yaşam standardını doğrudan etkileyen eğitim,
gelişmiş ülkeler olarak tanımlanmaktadır. Gelişmiş sağlık ve sosyal hizmetler yanında altyapı yatırımları,
ve az gelişmiş ülke ayrımında niteliksel ve niceliksel ar-ge hizmetleri ve hukuk sisteminin işleyişini sağ-
bazı ölçütler kullanılmaktadır. Kişi başına gelir temel layan kurum devlettir. Devletin sözü edilen işlevleri
niceliksel ölçütlerden birisidir. Ancak kalkınmadan görebilmesi için harcama yapması ve bu harcamaları
söz edebilmek için gelirin refaha dönüşüp dönüşme- ekonomik işleyişi olumsuz etkilemeyecek şekilde fi-
diğine bakmak gerekir. Gelir düzeyi yüksek olduğu nanse edebilmesi gerekir. Gelişmekte olan ülkelerde
hâlde sağlık hizmetleri yeteri kadar ve yeterli kalitede harcama bileşimi içerisinde genel kamu hizmetleri ve
verilmediğinden insanların yaşam süresi kısalabilir, güvenlik harcamaları ağırlıklı yer tutarken, kalkınma
çocuk ölümleri yüksek olabilir. Benzer şekilde insan- sürecini hızlandıracak harcamalar daha düşük paya
ların yaşam koşulları önemsenmediğinden, eğitim ve sahiptir. Bu bir kısır döngü yaratır. Yaşam standardı
kültür düzeyi düşük kalabilir ve toplumun belirli bir düşük kalan vatandaşların tepkisi artarken, bu tepki-
azınlığı her türlü iktidar gücünü elinde tutuyor ola- leri bastırmak için daha fazla güvenlik harcaması ya-
bilir. Bunun temel nedenleri, siyasal istikrarsızlık ve pılır. Halbuki insanların yaşam standardını arttıracak
hukuk sistemindeki yetersizlikler yanında sermaye bi- harcamalar, bir yandan ekonomik verimliliği arttırır-
rikimi yetersizliği ve mevcut kaynakların verimli kul- ken, diğer yandan tepkileri azaltır. Vergi gelirlerinin
lanılamamasıdır. Gelişmekte olan ülkelerin bu kısır bileşimi ise dolaylı vergilerin ağırlıkta olduğu bir yapı
döngüden nasıl çıkacakları önemli bir sorudur. İkinci gösterir. Sermaye birikimini teşvik etmek açısından
Dünya Savaşı sonrasında ekonominin bir alt dalı ola- olumlu olan bu yapı, gelir dağılımı adaleti açısından
rak ortaya çıkan kalkınma ekonomisi, ağırlıklı olarak sorun yaratmaktadır. Belirli bir gelir düzeyine gelin-
planlama, kamu müdahalesi ve ithal ikamesi yanlısı meden kalkınmak mümkün olmadığından, belirli bir
olmuştur. 1980’li yıllardan itibaren ise dışa açılma ve aşamaya kadar gelir adaletinin bir ölçüde feda edil-
liberalizasyon öne çıkmıştır. Yapısal uyum olarak ad- mesi kaçınılmazdır. Ancak büyüme ve gelir adaleti
landırılan süreçte, kalkınma politikası uzun dönem arasındaki dengenin kabul edilebilir düzeyde tutul-
ve kısa dönem olmak üzere iki boyutta ele alınmış ve ması siyasal otoritenin becerisine bağlıdır.
uzun dönemde ülkelerin gelişmesinin ancak ciddi ya-
pısal dönüşümlerle mümkün olabileceği savunulmuş-
tur. Günümüzde, küresel kriz ile bir ölçüde sorgula-
nıyor olsa da hâkim görüş büyük ölçüde kurum ve
kurallarıyla etkin işleyen piyasa temelli kalkınmadır.
Kalkınmanın finansmanında kullanılabilecek kaynak- Ekonomilerin artan karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin

3 ları ve devletin katkısını açıklamak 4 devletin rolünü nasıl etkilediğini değerlendirmek
Sermaye birikimi yetersiz olan gelişmekte olan ülke- Uluslararası ekonomik ilişkilerin artması ve daha kar-
lerin gelişmesinin ilk aşamalarında öncelikli hedef maşık hâle gelmesi, devletin uyguladığı politikaları da
sermaye birikiminin arttırılması ve yapılacak yatı- doğrudan etkilemektedir. Günümüz ekonomik koşul-
rımlar için kaynak yaratılmasıdır. Geliri düşük olan larında kapalı ekonomi ile hareket etme şansı kalma-
bu ülkelerde tasarruflar düşük olduğu gibi, mevcut mıştır. Ekonomik yapıdaki bu dönüşüm bazen devle-
tasarrufların da verimsiz alanlara yatırılması söz ko- tin aktif rol alarak bu süreci ülke lehine değiştirmek
nusu olmaktadır. Bu yüzden, yurt içi tasarruf yanında, istemesi, bazen de gelişmelerin edilgen bir aktörü
yabancı tasarrufların da kullanılması, özellikle doğ- olarak değişen duruma ayak uydurmasını kaçınılmaz
rudan yabancı yatırımlar, yaşamsal öneme sahiptir. hâle getirmektedir. Küresel ekonomik yapıdaki bu
Devlet, finansal kaynakları stratejik sanayi sektörleri- dönüşüm, devleti bir ikilemle karşı karşıya bırakmak-
ne tahsis ederek hızlı gelişmeyi destekleyebilir. Doğu tadır. Küresel ekonomik gelişmelerden pay alabilmek
Asya ülkelerinin birçoğu 1960 sonrasında yüksek için, ülkeye sermaye çekmek amacıyla vergi yapıları-
büyüme oranları elde ettiler. Bu büyümenin önemli nın ve kurumsal yapının yeniden düzenlenmesi, ulus-
kaynaklarından birisi, tasarrufların devletin katkısıyla lararası ekonomik etkinlik açısından kaçınılmaz hâle
verimli yatırımlara yönlendirilmesidir. Çünkü geliş- gelmektedir. Diğer yandan, bu hızlı gelişmeye karşılık,
mekte olan ülkelerin çoğunda büyüme üzerindeki en ulusal sınırlar içerisinde küreselleşmeden zarar gören
önemli sınırlama tasarruf yetersizliğidir. Yüksek mik- kesimlerin kayıplarının telafi edilmesi gerekmektedir.
tarda sermayeye ihtiyaç duyan büyük sanayi projele- Küreselleşme, sosyal adalet ve büyüme arasındaki iki-
rini finanse edecek kaynaklar mevcut değildir. Devlet, lem dışında, sadece büyüme açısından da ikilem ya-
sübvansiyonlarla, döviz kuru politikaları ve kamu ya- ratmaktadır. Kalkınma sürecinde devlet, büyüme için
tırımları ile kaynak dağılımını değiştirebilir. Örneğin, uygun ortamı sağlama, iş gücünün niteliğini arttırma,
Güney Kore, devletin teknoloji transferi ve yatırımları insanların yaşam standardını arttırma gibi işlevlerini
hızlandırması ile ihracat ve ithal ikamesine verilen gerçekleştirmek zorundadır. Bu yüzden de küreselleş-
teşvikler yoluyla yüksek gelişmeler kaydetmiştir. Do- meden dolayı ortaya çıkan kamu maliyesi sorunları
layısıyla devlet, doğrudan kaynak yaratarak ya da uy- ciddi bir sınırlama oluşturmaktadır. Ancak verimli
guladığı politikalarla kaynak dağılımını etkileyerek, bir ekonomide, küreselleşmeden kazançlı çıkılması
ülkenin gelişmesini olumlu yönde etkileyebilir. halinde bu sorun hafifleyecektir. Ayrıca küreselleşme,
gelişmekte olan ülkelere yönelen yabancı sermaye ile
bir şans da yaratmaktadır. Özellikle doğrudan yaban-
cı yatırımları teşvik edecek mekanizmaların gelişti-
rilmesi hâlinde, ülkenin uluslararası ekonomik iliş-
kilerden kazançlı çıkması ve hızlı gelişme sağlaması
mümkündür.
1. Ekonomik kalkınma aşağıdakilerden hangisi ile doğru- 6. Bir ekonomide, veri üretim düzeyinde ve mevcut vergi
dan ilişkilidir? sistemi ile toplanabilecek vergi miktarına ne ad verilir?
a. Yaşam standardının artması a. Vergi yükü
b. Ekonominin büyümesi b. Vergi gayreti
c. Vergi gelirlerinin artması c. Vergi kapasitesi
d. Kamu harcamalarının artması d. Sürekli gelir
e. Ticaretin artması e. Reel gelir
2. Dünya Bankası tanımlamasına göre bir ülkenin az ge- 7. Bir ekonomide mevcut sermaye ile gerçekleştirilebilecek
lişmiş tanımına girmesi için kişi başına gelirin üst sınırı kaç üretim arasındaki ilişkiyi ifade eden sermaye verimliliği gös-
dolardır? tergesi aşağıdakilerden hangisidir?
a. 500 a. Tasarruf/gelir oranı
b. 1000 b. Sermaye/tasarruf oranı
c. 2000 c. Sermaye/yatırım katsayısı
d. 5000 d. Sermaye/hasıla katsayısı
e. 10000 e. Tüketim katsayısı
3. Bireyin beslenme, giyim, barınma gibi temel ihtiyaçları- 8. Kamu tasarrufunun tanımıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden
nı karşılayabilmesi için gerekli gelir miktarı aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
hangisidir? a. Toplam kamu gelirleri ile faiz dışındaki kamu gider-
a. Beşerî sermaye leri arasındaki farktır.
b. Vergi kapasitesi b. Toplam kamu gelirleri ile yatırım dışındaki kamu gi-
c. Yoksulluk oranı derleri arasındaki farktır.
d. Yoksulluk sınırı c. Bütçe açığının kamu giderlerine oranıdır.
e. Yoksulluk döngüsü d. Bütçe fazlasının milli gelire oranıdır.
e. Kamu gelirlerinin milli gelire oranıdır.
4. Bireyin bilgi, beceri ve yeteneklere dayanan üretim kapa-
sitesi aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilir? 9. Arz yönlü ekonomi yaklaşımına göre aşağıdaki ifadeler-
a. Risk sermayesi den hangisi doğrudur?
b. Fiziksel sermaye a. Vergi oranları düşerse vergi gelirlerinde azalma mey-
c. Finansal sermaye dana gelir.
d. Yatırım sermayesi b. Vergi oranlarındaki düşüş ekonomik büyümeyi art-
e. Beşerî sermaye tırmakla beraber kamu gelirlerini düşürür.
c. Vergi oranlarındaki düşüş ekonomik büyümeyi arttı-
5. İkili yapı modelinde yer alan iki kesim aşağıdakilerin rarak kamu gelirlerini arttırır.
hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? d. Vergi oranlarındaki artış ekonomik büyümeyi arttı-
a. Geleneksel tarım sektörü-modern sanayi sektörü rarak vergi gelirlerini arttırır.
b. Geleneksel tarım sektörü-informel kentsel sektör e. Vergi oranlarındaki artış ekonomik büyümeyi yavaş-
c. Modern sanayi sektörü-informel kentsel sektör latmakla beraber vergi gelirlerini arttırır.
d. Modern tarım sektörü-geleneksel kentsel sektör
e. Geleneksel sanayi sektörü-modern tarım sektörü 10. Finansal istikrar amacıyla önerilen Tobin Vergisi aşağı-
dakilerin hangisi için düşünülmektedir?
a. Doğrudan yabancı yatırımlar
b. Uzun vadeli sermaye hareketleri
c. Kısa vadeli sermaye hareketleri
d. Yurt içi finansal yatırımlar
e. Bankacılık sektörü yatırımları
Yaşamın İçinden
AZ GELİŞMİŞ ÜLKELER KONFERANSI İSTANBUL’DA EAGÜ’ler hem kaynak hem de pazar olabilir
BAŞLADI Ban, EAGÜ’lere yatırımın gerçek bir fırsat oluşturduğunu
Konferans, az gelişmiş ülkelerde yatırım için uygun bir ifade ederek, ‘’EAGÜ’lere yatırımlar ekonomik sorunları aş-
ortam yaratmayı, sürdürülebilir kalkınma ve istihdama malarını ve istikrara kavuşmalarını sağlayacaktır. Dünyada
katkıda bulunulmasını amaçlıyor. giderek gelişmekte olan ekonomiler hem kaynaklara hem de
Birleşmiş Milletler (BM) En Az Gelişmiş Ülkeler (EAGÜ) pazarlara ihtiyaç duyuyorlar. EAGÜ’ler bu ikisini de sağlaya-
Konferansı, İstanbul’da başladı. Cumhurbaşkanı Abdullah bilir’’ diye konuştu.
Gül, konferans başkanlığına seçildi. ...
Lütfi Kırdar Uluslararası Kongre ve Sergi Sarayı’nda düzenle- Geliştirilmiş bir üretken kapasitenin, sadece dinamik ve ge-
nen ve BM sistemi içinde genel kuruldan sonraki en geniş ka- lişmekte olan bir özel sektörle gerçekleştirilebileceğini söyle-
tılımlı toplantı olma özelliği taşıyan konferans, BM Genel Sek- yen Ban, iş çevrelerinin sürece katılması için gerekli ortamın
reteri Ban Ki-mun’un kısa konuşmasıyla başladı. Daha sonra yaratılmasının önemine işaret etti.
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, konferans başkanlığına seçildi. Ban, EAGÜ kategorisinin dışına çıkmayı başaran 3 ülkenin
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, 1971 yılında 25 en az gelişmiş aynı zamanda yönetişim ve demokratik ilkelerin uygulanma-
ülke varken bugün bu rakamın 48’e çıktığını belirterek, “Bu sıyla ilgili önemli mesafe katettiklerine de dikkati çekti.
durum bu şekilde devam edemez ve sürdürülemez. Günde 1 Yardımdan öte çok mantıklı bir yatırım
dolardan daha az gelirle yaşayan 1 milyardan fazla kişi var- Resmi kalkınma yardımlarının son 10 yılda 3 katına çıktığını
ken, uluslararası toplumun geri kalanı bu kişilerin acılarına ancak yine de hedeflerin altında kaldığını belirten Ban, söz-
gözlerini kapatamaz, bunları ihmal edemez. Bu çok alarm ve- lerini şöyle sürdürdü:
rici bir durumdur. Sadece ahlaki açıdan değil, aynı zamanda “Sıkıntılı dönemlerden geçiyoruz ama EAGÜ’lere yardım,
siyasi açıdan da alarm verici bir durumdur’’ dedi. yardım olmaktan öte çok mantıklı bir yatırımdır. Birçok
... mevcut yardım programı ekonomik altyapı ve üretim sek-
Ban Ki-mun: Borç yükü tekrar ele alınmalı törleri üzerinde duruyor. Ancak birçok az gelişmiş ülke as-
Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri Ban Ki-mun, birçok lında çok önemli bir borç yükü altında. Bu konunun borç
az gelişmiş ülkenin çok önemli bir borç yükünün altında ol- veren merciler tarafından tekrar ele alınması gerektiğini
duğunu belirterek, bu konunun borç veren merciler tarafın- düşünüyorum.’’
dan tekrar ele alınması gerektiğini kaydetti. Gıda krizinin eşiğindeler
Ban, 4. BM En Az Gelişmiş Ülkeler (EAGÜ) Konferansının açılış EAGÜ’lerde çalışanlardan yüzde 70’nin tarım sektöründe ça-
oturumunda yaptığı konuşmada, 1971’de küresel ailenin en za- lıştığını, küçük çiftliklerin gerekli altyapılara kavuşturulması,
yıf üyeleriyle ilgili çalışmaların gerekli olduğuna karar verildiği- uygun teknolojilerin oralara aktarılması, iklim değişikliğiyle
ni anımsatarak, bugün 48 EAGÜ bulunduğunu ve bu ülkelerde ilgili hedeflerin desteklenmesi için çalışmaların sürdürülme-
yaşayan 900 milyondan fazla insanın yarıdan fazlasının günde 2 si gerektiğini söyleyen Ban, artan gıda fiyatları nedeniyle EA-
dolardan az bir gelirle yaşadığını, ekonomik, çevresel, güvenlikle GÜ’lerin beslenme ve gıda güvenliği konusunda çok önemli
ilgili sorunlardan yoğun olarak etkilendiğini vurguladı. bir krizin eşiğinde bulunduğunu kaydetti.
Toplam 15 BM barış operasyonunun 8’inin bu ülkelerde ol- ...
duğunu ve son 10 yılda EAGÜ’lerin dünya göçmen nüfusu-
nun yüzde 60’ını ürettiğini belirten Ban, dünya nüfusunun Kaynak: DÜNYA GAZETESİ, 9 Mayıs 2011
yüzde 12’sine sahip EAGÜ’lerin dünya ihracatının yüzde
1’ine sahip olduğunu ve küresel yatırımların yüzde 2’sinden
azının bu ülkelere gittiğini aktardı.
2001 Brüksel Eylem Planı kabul edildikten sonra birçok az
gelişmiş ülkenin değişen ortamdan yararlandığını ancak
bazılarının da daha geri noktalara kaydığını söyleyen Ban,
‘’Parçalanmış bir küresel ekonomi görüyoruz. Sahip olan-
larla olmayanlar arasındaki mesafenin açıldığını görüyoruz.
Ümitleri olanla olmayanlar arasındaki mesafelerin de giderek
arttığını görüyoruz. Bu durum devam edemez’’ diye konuştu.
Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

İLERİ GELİŞMENİN GENEL KURAMI 1. a Yanıtınız yanlış ise “Az Gelişmişlik Sorunu ve Kalkın-
“Teknoloji, yani bilimsel ve sistematik bilgilerin geliştirilme- ma Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
si ve pratik işlere uygulanışı, modern ekonomik gelişmenin 2. b Yanıtınız yanlış ise “Az Gelişmişlik Sorunu ve Kalkın-
merkezi biçim ve özelliğini oluşturur. Hem üretilen mal ve ma Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
hizmetlerde, hem de bunların üretiminde kullanılan süreçte 3. d Yanıtınız yanlış ise “Az Gelişmişlik Sorunu ve Kalkın-
etkilidir. Örgütlenme de teknik ilerlemeyle elele yürür. Her- ma Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
hangi bir tek insanın elde edeceği bilgiden teknoloji olarak 4. e Yanıtınız yanlış ise “Az Gelişmişlik Sorunu ve Kalkın-
ancak pek az yararlanılabilir. Teknoloji kullanabilmek için, az ma Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ya da çok sayıda uzmanın bilgiyi paylaşmalarına, yani kısa- 5. a Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik Kalkınma ve Yapısal
cası, bir örgüte ihtiyaç vardır. Ama bu da henüz işin başlan- Dönüşüm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gıcıdır. Teknolojiyi etkili kılabilmek için sermaye de gerekli- 6. c Yanıtınız yanlış ise “Kamu Gelirlerinin Yapısı” konu-
dir... fabrika, makineler, seri üretim tesisleri, enerji, araçlar, sunu yeniden gözden geçiriniz.
bilgisayarlar... yani teknolojinin tüm somut donanımı. Bütün 7. d Yanıtınız yanlış ise “Kalkınmanın Finansmanı ve Kal-
bunların yönetimi için de yine uzmanlara, yeni yeni örgütle- kınmacı Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
re ihtiyaç vardır. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Kalkınmanın Finansmanı ve Kal-
... kınmacı Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Piyasa sisteminde yenilikler ... pek sınırlıdır. Yenilik getir- 9. c Yanıtınız yanlış ise “Küresel Ekonomik Dönüşüm ve
mek için, hem geliştirme süresini, hem kuluçka süresini Devletin Değişen Rolü” konusunu yeniden gözden
kapsayacak sermaye gereklidir, ayrıca donanıma da para geçiriniz.
ödemek şarttır. Ayrıca modern teknik gelişme için mutlaka 10. c Yanıtınız yanlış ise “Küresel Ekonomik Dönüşüm ve
gerekli olan uzmanlaşmış teknik ve bilimsel yeteneklere ve Devletin Değişen Rolü” konusunu yeniden gözden
bunlara eşlik eden örgüte de sahip değildir. Son zamanlar- geçiriniz.
daki teknik gelişmelerin hiçbiri, ne atom enerjisi ve uygu-
lanışı, ne modern hava taşımacılığı, ne modern elektronik
gelişme, ne bilgisayar geliştirme, ne de belli başlı tarımsal
yenilikler, piyasa sistemindeki tek bir bireyin keşfi olarak
ortaya çıkmıştır. Bireyler hala fikirler ortaya atarlar. Ama
pek az rastlanan istisnalar dışında, fikirleri işe yarar hale
getiren yalnızca örgütlerdir.”
Kaynak: Galbraith, J. K. (1990). Ekonomi Kimden Yana, Çe-

virenler: Belkıs Çorakçı-Nilgün Himmetoğlu, Altın Kitaplar
Yayınevi, s. 57-66.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 3
İkili yapı modeline göre tarım sektöründen kentlere göçle Bir ülkenin kalkınması için gerekli kaynakların yurt içinden
beraber, tarım sektöründe verimlilik artar ve fazla iş gücü sağlanması ilk bakışta tercih edilecek bir yol gibi görünebilir.
kentlerdeki sanayi sektöründe istihdam edilerek büyüme hız Ancak gerçek hayatta bu düşünce değişik nedenlerle mümkün
kazanır. Ancak gelişmekte olan ülkelerde bu süreç bir sıçra- olamamaktadır. Bunun temel nedeni, gelişmekte olan ülkeler-
ma ile ortaya çıkmamaktadır. Çünkü tarım sektöründen ay- deki sermaye birikimi yetersizliğidir. Gelir düzeyi düşük ve
rılan iş gücü sanayi sektöründe istihdam edilecek donanıma dolayısıyla tüketim eğilimi yüksek olan bu ülkelerde yatırım-
(beşerî sermayeye) sahip değildir. Bu yüzden kentlere göç lara ayrılacak kaynaklar kıttır. Bu nedenle değişen dünya ko-
eden iş gücünün kısa dönemde istihdam edileceği sektör, bü- şullarında dikkate değer bir gelişmenin sağlanması ek kaynak
yük ölçüde fazla donanım gerektirmeyen hizmet sektörüdür. gerektirecektir. Ayrıca yabancı kaynak kullanımını kaçınılmaz
Hizmet sektörü ise genellikle informel özelliklere sahiptir. hâle getiren iki nedenden daha söz edilebilir. Bunlardan birisi,
Katma değeri fazla yüksek olmadığı için büyüme üzerinde üretimde kullanılacak girdilerin her zaman yurt içinden sağ-
dikkate değer bir olumlu etki yaratması beklenemez. Sonuç lanamamasıdır. Günümüzde üretimin tamamını kendi kay-
olarak, kırsal/tarımsal ekonomik yapıdan kentsel/sanayi eko- naklarından sağlayan ülke yok denecek kadar azdır. Özellikle
nomisine geçerken arada bir üçüncü sektör oluşur. Kentsel/ enerji bütün üretim alanlarının temel girdisidir ve bu alanda
informel sektör olarak adlandırılan bu sektörün ortaya çık- kendi kendine yeterli olan çok az ülke vardır. Diğer bir neden
masıyla beraber üçlü bir ekonomik yapı ortaya çıkar. Orta ve ise kullanılan üretim teknolojisi ile ilgilidir. Gelişmekte olan
uzun dönemde eğitim yoluyla beşerî sermayenin arttırılması ülkeler, teknoloji açısından da sorun yaşamaktadırlar. Az geliş-
sonucunda katma değeri daha yüksek olan sanayi ekonomi- miş teknolojik yöntemlerle üretim yapan bu ülkelerde verim-
sine geçmek mümkün olabilecektir. lilik de düşük olmakta ve büyüme olumsuz etkilenmektedir.
Bu yüzden yabancı yatırımlarla ülkeye sadece sermaye değil,
Sıra Sizde 2 aynı zamanda yeni teknolojiler de transfer edilmiş olmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerde vergi yapısının temel niteliklerin-
den birisi vergi kapasitesinin düşük olması, diğeri ise vergi Sıra Sizde 4
idaresinin kurumsal kapasitesinin yetersiz olmasıdır. Bu ne- Ekonomik faaliyetlerin sağlıklı yürüyebilmesi için kurum ve
denle gelir vergisinin toplanmasında başarı sağlanamadığın- kurallarıyla işleyen bir piyasaya ihtiyaç vardır. Piyasa sanıl-
dan vergi gelirlerinin bileşiminde dolaylı vergilerin ağırlığı dığı gibi kendiliğinden işleyen, sorunsuz bir mekanizma de-
daha fazladır. Dolaylı vergilerin ekonomik büyüme üzerin- ğildir. Ekonomik birimler arasında herhangi bir anlaşmazlık
deki etkisi genellikle olumludur. En iyi olasılıkla düz oranlı çıktığında, bunu çözecek bir hukuk sistemine veya uzlaştı-
olan bu vergiler üst gelir gruplarının vergi yükünü azaltarak racak kurumlara ihtiyaç vardır. Örneğin, mal ve hizmet alı-
tasarrufları arttırabilir. Ancak kalkınmanın önemli unsur- mında sıkça kullanılan çekler yoluyla sağlanan nakit akışının
larından birisi de sosyal adalettir. Geniş bir yoksul kesimin sağlıklı olmaması halinde ekonomik birimlerin piyasada gü-
bulunduğu gelişmekte olan ülkelerde dolaylı vergiler alt gelir ven içerisinde faaliyet göstermesi mümkün değildir. Ayrıca
gruplarına daha fazla yük getirdiğinden yaşam standartları- günümüz koşullarında yüksek düzeyde bir yaşam standar-
nı olumsuz etkilemektedir. Büyümeyi olumlu ancak adaleti dı yakalayabilmek için ülkelerin kendi sınırları içerisindeki
olumsuz etkileyen bu vergi yapısına kesin çözüm mümkün imkânları yeterli olmamaktadır. Yabancı sermaye ülke içe-
olmamakla beraber, büyüme ve sosyal adalet arasındaki den- risinde yatırım yaptığı gibi, girdi veya nihai mal ihracat ve
geyi optimal düzeyde tutacak bir yapı oluşturmak mümkün- ithalatı da kaçınılmaz hâle gelmiştir. Uluslararası düzeyde
dür. Sonuç itibarıyla büyümeyi engellemeyecek ve gelir ada- ortaya çıkan bu ekonomik faaliyetlerin sağlıklı işleyebilmesi,
letsizliğini kabul edilebilir düzeylerde tutacak bir vergi yapısı, yine etkin çalışan kurumları ve hukuk sistemini gerektirmek-
siyasal iktidarların becerisine bağlı bir konudur. tedir. Örneğin, bankacılık sisteminin güvenilir olmadığı bir
ülkenin başka ülkelerle girdiği ekonomik faaliyetleri verimli
bir şekilde sürdürmesi mümkün değildir. Benzer şekilde, ya-
tırımcılar veya ticaretle uğraşan ekonomik birimler, hukuk
sisteminin sağlıklı işlemediği bir ülke ile ekonomik ilişkilere
girmekte çekingen davranırlar. Çünkü bu ülkelerle girecekle-
ri ekonomik ilişkilerin riski yüksek olacaktır.
Ataç, B. (2009). Maliye Politikası, Gelişimi, Amaçları,
Araçları ve Uygulama Sorunları. Gözden Geçirilmiş
Sekizinci Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
Pınar, A. (2011). Maliye Politikası, Teori ve Uygulama, Dör-
düncü Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
Rao, D. V. (1985). Economic Development: Causes and
Consequences, New Delhi: Ashish Publishing House.
Tanzi, V. (1991). Public Finance in Developing Countries,
New York: Edward Elgar.
Türk, İ. (2010). Maliye Politikası, 23. Baskı, Ankara: Turhan
Kitabevi.
7
Amaçlarımız
 Çevre sorunlarını tanımlayabilecek,
 Çevre sorunlarının nedenlerini ve türlerini saptayabilecek,
 Çevre sorunları ile neden mücadele edildiğini açıklayabilecek,
 Çevre sorunları ile mücadele araç ve politikalarını değerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Çevre Kalitesi • Pigoucu Vergi
• Çevre Standartları • Coase Teorisi
• Su Kirliliği • Negatif Dışsallık
• Hava Kirliliği • Kirleten Öder İlkesi
• Toprak Kirliliği

İçindekiler
• GİRİŞ
• ÇEVRE VE EKONOMİ
• ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ
• ÇEŞİTLİ ÇEVRE SORUNLARI
Maliye Politikası I Maliye Politikası ve Çevre Sorunları • ÇEVRE SORUNLARI İLE MÜCADELENİN
ÖNEMİ
• ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE
KULLANILAN ARAÇLAR VE
POLİTİKALAR
Maliye Politikası ve
Çevre Sorunları
GİRİŞ
Çevre sorunları, insanların üretim ve tüketim faaliyetleri ile beraber ortaya çıkmaktadır.
Bu nedenle insan faaliyetlerinin sınırlandırılması ile ancak çevre sorunlarını sınırlandır-
mak mümkün olabilir. Çevre sorunlarının nedenleri arasında sanayileşme, kentleşme,
göçler, yanlış tarım uygulamaları sayılabilir. Hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gü-
rültü ve görüntü kirliliği, radyoaktif kirlilik, koku kirliliği gibi kirlenme çeşitleri çevre
sorunlarını oluşturmaktadır. Doğanın bazı değerlerinin geri dönüşümü ya da eski hâlini
alması mümkün değildir. Bu nedenle çevre sorunlarını en düşük düzeyde tutmak için
gerekli politikaların kararlılıkla uygulanması gerekli görülmektedir.
ÇEVRE VE EKONOMİ
Bütün canlıların üzerinde yaşamlarını sürdürdükleri dış ortama çevre denilmektedir. Çevre: Bütün canlıların
yaşamlarını sürdürdükleri, toprak,
Canlı ve cansızların kendiliğinden oluşan iş birliği ile yaşamları çevre denen doğal dış hava ve su ile bir bütünlük arz
ortamda gerçekleşmektedir. Çevre doğallığını koruduğu sürece canlılarla olan iş birliği eden dış ortamdır.
yürümektedir. Genel olarak, toprak, hava ve sudan oluşan çevre, canlıların yaşamlarını
sağlayan faktörlerin bileşiminden oluşmaktadır. Çevre kavramının sınırlarını belirlemek
güçlükler içermektedir. Fiziksel ve doğal çevrenin yanında insanların eserleri ya da insan
yapımı ile ortaya çıkan ve çevreye yapay olarak eklemlenen unsurlar da vardır. Bunları
da çevre içinde değerlendirmek gerekmektedir. İnsanlar, üretim ve tüketim faaliyetlerini
çevreyi kullanarak yerine getirirler. Bu nedenle ekonomik faaliyetlerin yoğunluğuna bağlı
olarak çevrenin doğal hâlinin etkilenmesi ile çevre sorunları ortaya çıkmaktadır. Çevre-
nin doğal durumunun korunması, havanın kirlenmemesini, suların ve su kaynaklarının
temiz olmasını ve kirlenmemesini, toprağın, tarım alanlarının temiz tutulmasını ve atık-
ların usulüne uygun yok edilmelerini gerekli kılmaktadır. Çevrenin belli bir taşıma kapa- Taşıma kapasitesi: Çevrenin
sitesi bulunmaktadır. Çevrenin, ekonomik faaliyetlere bağlı olarak ortaya çıkan atıkları insan faaliyetlerine bağlı
olarak doğallığını koruyabilme
kendiliğinden yok etmesi gücüne taşıma kapasitesi denilebilir. Çevrenin kendi kendini durumudur.
yenilemesi olarak da ifade edilen bu temel niteliği ile uyumlu ekonomik faaliyetler olum-
suz dışsallık oluşturmamaktadır. Ekonomik büyüme ve kalkınmanın gerçekleşmesi için
yapılan yatırım harcamaları, üretimde artışlar, yeni tüketim türleri ve nüfus artışı daha
yüksek düzeylerde mal ve hizmet üretim talebini oluşturmaktadır. Bunlara bağlı olarak da
çevreyi oluşturan hava, su, toprak ve bunların bileşimleri etkilenmekte ve çevre kirliliği
sonucunu doğurmaktadır. Bilindiği gibi, piyasa ekonomileri müşteri odaklı, yüksek kâr
amacı güden özel sektör faaliyetlerinin giderek artışına sahne olmaktadır. Tarihsel açıdan
bakıldığında, sanayi devrimi öncesinde doğal koşullara bağlı üretim teknikleri geçerliydi
ve çevrenin değerlerinde büyük değişim yaşanmamıştı. Ancak sanayi devrimi ile birlikte
üretim artışları, teknolojik ilerlemeler, iletişim teknolojileri hız kesmemekte ve bu faali-
yetler çevreyi etkilemenin ötesinde kirletmekte, niteliğini değiştirmektedir. Bu nedenle
yaşama kalitesini düşürmeye başlayan ekonomik faaliyetlerin sınırlandırılması, kullanılan
üretim teknolojilerinin değiştirilmesi, çevreye verilen olumsuz etkilerin dikkate alınması
gerekli hâle gelmiş, buna bağlı olarak da piyasa ekonomisi oluşan sorunları çözmede ba-
şarısızlığa uğradığından, kamu ekonominin sunduğu kimi araçlar kullanılarak politika
geliştirip uygulamaya başlanmıştır.
Çevre ile ekonomi arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

1
ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ
Çevre sorunları, çevreyi oluşturan unsurların yapısında meydana gelen olumsuz deği-
şimler olarak tanımlanabilir. Çevrenin geleneksel temel unsurları hava, su ve topraktan
oluşmaktadır. İnsanların türlü faaliyetleri sonucunda çevrenin sahip olduğu bu değerli
varlıkların değişimi ile sorunlar artaya çıkmaktadır. Çeşitli faaliyetlere bağlı olarak oluşan
katı, sıvı, gaz, ses, görüntü ile hava, su ve toprağın kirlenmesi ya da insanların yaşam kali-
Çevre Kirliliği: Çeşitli faaliyetlere tesinin olumsuz etkilenmesi çevre kirliliği olarak ifade edilebilir. Sorunların kaynağında
bağlı olarak oluşan katı, sıvı,
gaz, ses, görüntü ile hava, su
esas olarak insan unsuru vardır. İnsanlar yüzyıllar boyu çevresel değerleri kullanırken ge-
ve toprağın kirlenmesi ya da lecek kuşaklara bırakacakları çevrenin niteliğinin değişebileceğini düşünmemiş, normal
insanların yaşam kalitesinin ölçüyü kaçırarak ortak bir varlık olmasının da etkisi ile çevreyi aşırı kullanmışlardır. Çev-
olumsuz etkilenmesidir.
re sorunlarını oluşturan önemli faktörler arasında endüstrileşme, kentleşme, nüfus artışı
ve hareketleri, doğanın yanlış ve aşırı kullanımı sayılabilir.
Endüstrileşme ya da sanayileşme 18. ve 19. yüzyıllarda önce İngiltere’de ve sonra da
Avrupa’da ortaya çıkmış en önemli ekonomik gelişmelerden biridir. 1763’te buharla çalı-
şan makinenin icadı sanayi devrimini başlatmış ve makine gücü ile üretim başlamıştır. Sa-
nayileşme ile birlikte kitlesel üretimin yaygınlaşması, ticaret hacminin artması, tarıma da-
yalı üretim tarzının giderek terk edilmesi, tarım kesiminde çalışanların sanayi sektöründe
istihdam edilebilmesi amacıyla şehirlere göçün yaygınlaşmasını beraberinde getirmiştir.
Şehirlere gelen nüfusun beslenmesi, barınması için de kentleşme sorunları ortaya çıkmış-
tır. Sanayileşme ile birlikte yeni üretim teknikleri, yeni ürünler, yeni tüketici davranışla-
rı oluşmuştur. Tarım sektöründe istihdam azalmış, sanayi tesislerinin yaygınlığına bağlı
olarak da istihdam yaygınlaşmıştır. Sanayi sektöründe üretime bağlı olarak ortaya çıkan
atıklar serbestçe doğal alanlara bırakılmış, onların insanlara, diğer canlılara ve çevreye
etkileri düşünülmemiştir. Açılan her yeni fabrika dumanı çevreyi kirletmekte, ulaşım için
taşıtların kullanılması çevreyi etkilemektedir. Bu nedenle kentleşme ve sanayileşme süreci
ile paralel olmak üzere çevre sorunları da hızla artmıştır. Sanayileşme gelişmiş ülkelerden
gelişmekte olan ülkelere de yayılmakta ve bu tür ülkeleri de çevre sorunları etkilemeye
başlamış bulunmaktadır. Ortaya çıkan çevre sorunlarının insanların sağlığını etkilediği
anlaşıldığında ise ülkeler çeşitli önlemleri alma yoluna gitmişlerdir.
Kentleşme, çevre sorunlarına neden olan ikinci bir faktör olarak görülmektedir. Ta-
rıma dayalı üretim tarzından sanayi devrimi ile birlikte göçlerin etkisi ile sanayi mer-
kezlerine gelen nüfusun yerleşim ihtiyacı ortaya çıkmış ve kentlerin inşası sürecinde
çevreye verilen zararlar göz ardı edilmiştir. Çünkü öncelik, konutların yapılarak işçi
sınıfının barınma ihtiyacının karşılanması ve onların fabrikalarda uzun saatler çalışma-
larını temin etmekti. Bu süreçte gecekondular, plansız yapılar, altyapı sorunları ortaya
çıkmıştır. Ancak kırsal kesimden kentlere doğru yoğunlaşan göçlere bağlı olarak planlı,
altyapısı tamamlanmış şehirleşmenin gerçekleştirilememesi çevre sorunlarının oluşu-
munu hızlandırmıştır.
7. Ünite - Maliye Politikası ve Çevre Sorunları 119
Hızlı nüfus artışı ve nüfus hareketleri ya da göçler de çevre sorunlarının artmasına
neden olan faktörlerden birisidir. Artan nüfus mal ve hizmetlere olan talebi artırmaktadır.
Artan talebi karşılamak daha fazla üretmekle mümkün olmakta ancak artan üretim çev-
reye daha fazla kirlilik olarak dönmektedir. Göçler de göç alan bölgelerin yoğunluğuna
bağlı olarak çevre sorunlarını etkileyen unsurlardan birini oluşturmaktadır. Göç veren
bölgelerde talep azalırken göç alan bölgelerde talep artmaktadır. Böylece, artan nüfu-
su beslemek üzere daha fazla tarımsal ürünlere ihtiyaç duyulmakta, yeni tarım alanları
oluşturulmakta buna bağlı olarak ise orman alanları azalmaktadır. Ayrıca göç ile birlikte
kentlerde sağlıksız, plansız konutların sayısı artmakta, gecekondulaşma önemli bir sorun
oluşturmaktadır.
Doğal kaynakların değerlendirilmesi sürecinde de çevre sorunları ortaya çıkmaktadır.
Bilim ve tekniğin ilerlemesi, artan mal ve hizmet talebi, yeni icatlar ile birlikte yeryü-
zündeki kaynakların yanında yer altı kaynaklarına da yönelim başlamıştır. Yer altındaki
kıymetli madenlerin, rezervlerin araştırılması, bulunması, bunların çıkarılması, üretim
süreçlerinden geçirilerek insanların hizmetine sunulması aşamalarında ortaya çıkan atık-
lar, gazlar ise çevre kirliliğinin önemli kaynaklarını oluşturmaktadır.
Çevre sorunları neden ortaya çıkmaktadır? Tartışınız.

2
ÇEŞİTLİ ÇEVRE SORUNLARI
Sanayileşme, kentleşme, göç, nüfus artışı, doğal varlıkların yanlış kullanımı ve diğer ne-
denlere bağlı olarak çok çeşitli çevre sorunları ortaya çıkmaktadır. Çevre bütün insanlar
için ortak bir varlıktır. Bu nedenle çevrenin etkilenmesi, türüne de bağlı olarak yerelden
küresel düzeye doğru sınırları aşan sorunlar oluşturmaktadır. Aşağıda önemli görülen
bazı çevre sorunları hakkında bilgi verilmektedir.
Hava Kirliliği
Hava bir çevresel değer olup saf kamu malı olarak kabul edilmektedir. Bilindiği gibi hava,
atmosferi meydana getiren gazlardan oluşmaktadır. Hava bütün canlıların yaşam kayna-
ğıdır. Bu nedenle havanın niteliğinin değişimine izin verilmemesi gerekir. Havanın niteli-
ğinin bozulması, kaynağı belli olan ve olmayan (hareketli) kirleticilerin havaya karışımı ile
oluşmaktadır. Havaya karışan kirletici unsurlar ile birlikte onların atmosferde geçirdikleri
çeşitli kimyasal tepkimeler havanın niteliğini etkilemektedir. Kirleticilerin yoğunluğu bel-
li bir düzeyi aştığında ise canlılara zarar verici hâle gelmektedir. Diğer bir deyişle hava Hava Kirliliği: Atmosferde oluşan
toz, gaz, duman, su buharı, koku
kirliliği, atmosferde oluşan toz, gaz, duman, su buharı, koku gibi kirleticilerin insanlara gibi kirleticilerin insanlara ve
ve diğer canlılara zarar verici hâle gelmesidir. Hava kirliliği sınırları aşan bir uluslararası diğer canlılara zarar verici hâle
sorun olup onunla etkin mücadele için uluslararası düzeyde ortak politikalar oluşturmak gelmesidir.
ve uygulamak gerekmektedir. Hava kirliliğinin nedenleri arasında kentleşme ve sanayi-

leşmenin önemli bir yeri vardır. Kentleşme ile birlikte nüfus yoğunluğu artmakta, gece-
kondulaşma yaygınlaşmakta, kalitesiz yakıt türleri kullanılarak ısıtma sistemleri oluştu-
rulmakta, bunlar da hava kirliliğini artırmaktadır. Kentleşme ile birlikte ulaşım biçimleri
değişmekte, taşıt sayısı artmakta ve taşıtların egzozlarından çıkan gazlar hava kirliliğini
arttırmaktadır. Örneğin, 1952 yılında Londra’da hava kirliliği 4000 kişinin ölümüne yol
açmıştır. Sanayinin gelişimi ile beraber çevreye salınan atıklar, yüksek ısı nedeniyle at-
mosfere salınan gazlar, doğanın kullanımına bağlı olarak hava kirliliğine yol açmaktadır.
Sanayi tesislerinin yanlış yer seçimi, atıklarının teknik önlemler alınmadan salınması,
bu tesislerde kullanılan yakıtlar önemli kirlilik kaynağını oluşturmaktadır. Ayrıca hava
kirliliği, insan sağlığını etkilemekte, çeşitli solunum yolu hastalıklarına, akciğer kanse-
rine ve psikolojik sorunlara yol açmaktadır. Hava kirliliği, bitkileri, orman varlıklarını
ve özellikle doğada yaşayan hayvan varlığını da olumsuz etkilemektedir. Havayı kirleten

zehirli gazlar asit yağmuruna dönüşerek bitkileri, hayvanları, yaban yaşama alanlarını,
sulak alanları ve biyolojik çeşitliliği giderek daha fazla etkilemektedir. Kirli hava, iklimleri
etkilemekte, atmosferde biriken gazlar sonucunda sera etkisi oluşturarak küresel ısınma
sorununu oluşturmaktadır. Sera gazı etkisi ile ozon tabakasının zarar görmesi de başka bir
küresel sorun olarak bilinmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, küresel düzeydeki hastalıkların
yüzde 23’ünün çevre sorunlarından kaynaklandığını, yılda 2 milyon insanın hava kirliliği
nedeniyle öldüğünü bildirmektedir. 2004 yılı verilerine göre, Türkiye’deki ölümlerin yüz-
de 21’inin çevre sorunlarına bağlı olarak gerçekleştiği ileri sürülmektedir. Günümüzde
hava kirliliği sorunu sadece ulusal değil, küresel bir sorun olarak görülmekte ve her ül-
kenin çözüme katkı yapması hayati önem arz etmektedir. Hava kirliliğinin sera gazları-
nın yoğunluğuna bağlı olarak küresel iklim değişimine yol açması nedeni ile 1997 yılında
Japonya’nın Kyoto kentinde Birleşmiş Milletler gözetiminde imzalanan ve 2005 yılında
yürürlüğe giren Kyoto Protokolü ile gelişmiş ülkelerin sera gazı salınımlarının 1990 düze-
yine indirilmesi amaçlanmıştır.
Kyoto protokolü hakkında daha ayrıntılı bilgiyi, Birleşmiş Milletler’in http://unfccc.int/kyo-

to_protocol/items/2830.php internet adresinden edinebilirsiniz.
Su Kirliliği
Su hayatın ana kaynağıdır. Suyun olmadığı yerde hayatın devamı mümkün değildir. Su
sorunu, suyun kirlenmesi, temiz içme suyu kaynaklarının giderek azalması ve kirlenmesi
şeklinde ortaya çıkmaktadır. Diğer çevre sorunlarının etkisi ile su kaynakları giderek azal-
maktadır. Bu durum bütün canlıları ilgilendiren temel bir sorun olarak görülmektedir.
Okyanusların, denizlerin, göller ve kara sularının temiz tutulması ya da kirlilik düzey-
lerinin belli bir değeri aşmaması için önlemlerin ulusal ve uluslararası düzeyde alınması
Su Kirliliği: Suyun kalitesini gereklidir. Su kirliliği, su kaynaklarının kullanılmasını bozacak veya zarar verme derece-
düşürecek biçimde içinde organik, sinde kalitesini düşürecek biçimde içinde organik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik her
inorganik, radyoaktif veya
biyolojik herhangi bir maddenin hangi bir maddenin bulunmasıdır. Su kirliliği su kaynaklarının bulunduğu bütün alanlar
bulunmasıdır. için geçerli olan bir sorundur. Okyanusların ve yeraltı sularının kirlilikten etkilenmediği
ya da yeterli düzeyde önemsenmediği günler geçmişte kalmıştır. Suyun olduğu her yerde
kirliliğin oluşabileceği göz önüne alınarak, suyun temiz tutulması için önlemlerin alın-
ması gerekmektedir. Su kirliliği genel olarak tarımsal faaliyetler, sanayileşme ve yerleşim
yerlerindeki atıklarla meydana gelmektedir.
Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan su kirliliği arasında, verimliliği artırma için güb-
releme, zararlı böcek ve otlarla mücadele için kullanılan tarımsal ilaçlar, tarımsal faaliyet-
lerin gerçekleşmesi aşamasında ortaya çıkan toz-toprak, hayvan ve bitki atıklarının suya
karışması gösterilebilir.
Sanayileşme sürecinde suyun kirlenmesine etki yapan kaynaklar arasında kimya-
sal, fiziksel, biyolojik ve radyoaktif kirlilikler yer almaktadır. Sulara karışan organik ve
inorganik maddeler suyu kirletmektedir. Hayvan kaynaklı fabrika atıkları bu tür kirlilik
oluşturmaktadır. Fiziksel kirlenme, suyun görüntü, koku gibi özelliklerine göre oluşan
kirliliktir. Biyolojik kirlenme, özellikle kanalizasyon sularının arıtılmaksızın göllere, nehir
ya da denizlere dökülmesi ile oluşan kirlilik olup, bakteri üreterek insan ve diğer canlıları
etkileyen kirlilik olarak bilinmektedir. Nükleer araştırma reaktörlerinin, nükleer tıp ve
laboratuarların, endüstriyel izotop kullananların çevreye saldıkları atıkları, yağmur yolu
ile suya karışmakta ve besin zinciri sonucunda insana ulaşmakta ve etkilemektedir.
Yerleşim yerlerindeki su kirliliğinin ana kaynağı evsel atıklar ve kanalizasyondur. Bir
ülkenin gelişmişlik göstergelerinden biri de kanalizasyon sisteminin kurulması, arıtma
sisteminin işlemesi, çöplerin usulüne uygun olarak bertaraf edilmesinin sağlanmasıdır.
Kanalizasyon sistemi olmayan yerleşim yerleri ciddi su kirliliği sorunu ile karşı karşıyadır.
Su kirliliği hem insanlara hem de doğal yaşama zarar vermektedir. Kullanılmış suların
arıtılmadan gerek yer yüzeyindeki su kaynaklarına gerekse yer altı su kaynaklarına karış-
ması topluca insanları ve doğal yaşamı olumsuz etkilemektedir. Özellikle biyolojik kirlili-
ğe bağlı olarak tifo, kolera gibi salgın hastalıklar ortaya çıkmaktadır. Su kirliliği, okyanus,
deniz, göl ve nehirlerde yaşayan türlü balık ve diğer canlıların yaşamlarını da doğrudan
etkilemektedir. Su kirliliğinin ayrıca su ürünlerinin kirlenmesine yol açarak ikinci derecede
etkisi de ortaya çıkmaktadır. İçme suyu kaynakları giderek kıt hâle gelmektedir. Bu nedenle
su, gelecekte ulusların üzerinde anlaşmazlığa düşecekleri stratejik öneme sahip önemli bir
kaynaktır. Bu nedenle su politikasının doğru yönetilmesi her ülke için önem arz etmektedir.
Dünya Su Konseyi küresel düzeyde artan su sorunlarının tartışılması, deneyimlerin payla-

şılması, su sorunlarının gündemde kalması ve su bilincinin oluşumu için 1996 yılında kurul-
muştur. Konsey üç yılda bir gerçekleştirmek üzere Dünya Su Forumu’nu da oluşturmuştur.
Bu konuda daha fazla bilgi için Konseyin http://www.worldwatercouncil.org/ sitesini ziyaret

edebilirsiniz. Konseyin İstanbul’da gerçekleştirdiği 5. Dünya Su Forumu hakkında ayrıntılı
bilgi için http://www.worldwaterforum5.org/adresinden sitesinden bilgi edinebilirsiniz.
Toprak Kirliliği
Toprak temel çevre değerlerindendir ve canlı doğal kaynakların varlığını sürdürebilmesi
için hava ve su ile birlikte vazgeçilmez, cansız doğal bir kaynaktır. Toprak her şeyden önce
bir üretim faktörüdür. Toprağın doğal fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için niteliğinin
bozulmaması ya da kirletilmemesi gerekir. İnsanların türlü faaliyetleri ile toprağın kir-
lenmesi giderek yaygınlaşmaktadır. Toprak kirliliği, insanların faaliyetlerine bağlı olarak Toprak Kirliliği: İnsanların
faaliyetlerine bağlı olarak toprağın
toprağın fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yapısının bozulması olarak ifade edilebi- fiziksel, kimyasal ve jeolojik
lir. Toprak, yanlış tarımsal teknikler, usulüne uygun olmayan gübre ve ilaçlamalar, sanayi yapısının bozulmasıdır.
atıkları, evsel atıklar, zehirli ve tıbbi atıklar yolu ile kirlenmektedir. Erozyon ile de toprak
kirliliği oluşmaktadır. Toprağın kirlenmesi ile tarımsal faaliyetler için gerekli alanlar azal-
maktadır. Azalan alanlar da kirliliğe maruz kalmaya devam etmektedir. Toprağın kirliliği
ile üretilen tarım ürünlerinin niteliği de değişmektedir. Özellikle tarım ilaçlarının toprağa
karışarak gıdalar, su ve besin zinciri sonucu insanların sağlıklarını etkilemesi, üzerinde
düşünülmesi gereken en önemli faktörlerdendir.
Diğer Kirlilikler
Çevre sorunlarını oluşturan hava, su ve toprak kirliliğinin dışında diğer çeşitli kirlilikler
arasında görüntü ve gürültü kirliliği, katı atıklardan kaynaklanan kirlilikler, tehlikeli ve
zehirli atıklar, radyoaktif kirlilik, biyolojik çeşitliliğin azalması da vardır. Bu tür kirlilik-
ler sosyal hayatın kalitesini etkilemektedir. Gürültü kirliliği, çalışma ortamında süreklilik
oluşturduğunda işitme kayıplarına yol açmaktadır. Yoğun trafik, gürültünün en önemli
kaynağını teşkil etmektedir.
Ekonomik gelişmeye koşut olarak bir yönü ile planlı, düzenli yapılaşma ile görüntü
iyileşirken diğer taraftan plansız, düzensiz yapılaşma sonucunda gözü rahatsız eden bir
görüntü kirliliği oluşmaktadır. Ayrıca sanayileşme ile beraber, sanayi tesisleri, konut alan-
ları aynı bölgede yer almakta, dar sokaklar, yetersiz otopark alanları, düzensiz alışveriş
merkezleri, reklam panoları, bakımsız yeşil alanlar ve parklar, evsel atıklar, belediyelerin
ve diğer ilgili kurumların bitmeyen bakım, onarım, yenileme ve altyapı çalışmalarının
oluşturduğu görüntüler, görüntü kirliliğinin kaynaklarını oluşturmaktadır.
Katı, tehlikeli ve zehirli atıklar ile radyoaktif kirliliğe neden olan faktörler insan sağ-
lığını ilgilendiren kirlilik türleri olup bunların kontrollerinin usulüne uygun ve ivedilikle
yapılması önem arz etmektedir.
Biyolojik çeşitliliğin azalması ile ise doğal dengenin ya da ekolojik sistemin bozulması
sorunu ortaya çıkmaktadır. İnsanlar öncelikle bunun ciddi bir sorun olduğunu algılamalı
ve alınan önlemlere uygun hareket etmelidirler.
ÇEVRE SORUNLARI İLE MÜCADELENİN ÖNEMİ

Çevre sorunları insanları, canlıları, doğal çevreyi, cansız varlıkları, kültürel çevreyi de-
ğişik düzeylerde etkilemekte, yaşam kalitesini bozmakta ve her geçen gün bu durum
artarak devam etmektedir. Çevrenin tahribata uğramaması, kirliliğin önlenmesine
bağlıdır. Bu nedenle çevreyi kirleten faaliyetlerin kontrolü, düzenlenmesi, denetlen-
mesi ile sürdürülebilir bir çevre politikası gerekli görülmektedir. Ekonomik büyüme
ve kalkınma politikaları sürdürülebilir bir çevre politikası ile ancak anlamlı ve olumlu
sonuç doğurur. Üretim, tüketim, sanayileşme, tarımsal faaliyetler ve diğer pek çok fa-
aliyet gerçekleştirilirken çevreyi tahrip etmeyecek standartlar geliştirerek bunlara uy-
mak ya da mümkün olan en düşük düzeyde çevre sorunlarına yol açacak politikalar
geliştirmek gerekmektedir.
İnsanların çevre ile ilişkilerine bağlı olarak ortaya çıkan çevre sorunlarının ekono-
mik yönleri vardır. Çevre sorunları aslında dışsallık kavramına bağlı olarak bir ekono-
mik sorun olarak kabul edilmektedir. Çevrenin insanlara ve diğer canlılara sağladığı
değerler sınırlı ya da kıtlık özelliğine sahiptir. Bir bireyin faaliyeti çevreyi etkilemekte
ve çevreden yarar elde eden potansiyel aktörlere daha farklı ve muhtemelen, eylem-
den önceki çevrenin durumuna kıyasla kötü bir çevre bırakmaktadır. Çevre eskiden
algılandığı şekli ile artık bir serbest mal niteliği taşımamaktadır. Ekonomi biliminin
Negatif Dışsallık: Bir ekonomik negatif dışsallık olarak nitelediği bu durum nedeniyle bazı çözüm yolları geliştirilmiş-
birimin faaliyetinin başka
ekonomik birimleri fiyat sistemi
tir. Negatif dışsallık, bir ekonomik birimin faaliyetinin başka ekonomik birimleri, fiyat
dışında olumsuz etkilemesidir. sistemi dışında olumsuz etkilemesi olarak tanımlanabilir. Bu açıdan bakıldığında, çevre
sorunlarını oluşturan faaliyetler birer negatif dışsallık sorunudur. Yoğun trafik nedeni
ile ortaya çıkan gürültü, görüntü ve zaman israfı yan ürün olarak ortaya çıkmaktadır.
Bir fabrikanın atıklarını doğaya serbestçe salması bir dışsallık sorunu oluşturmaktadır.
Bu nedenle çevre sorunlarının özü negatif dışsallıkların ortaya çıkması ile oluşmaktadır.
Negatif dışsallıkların varlığı ile piyasa mekanizması etkin işlememekte, başarılı kaynak
tahsisi yapamamaktadır. Ekonomik birimler, tüketim ya da üretim faaliyetlerinin ortaya
çıkardığı sonuçların bir kısmını (maliyetleri) topluma yüklemektedir. Diğer bir deyiş-
le negatif dışsallık, bir üreticinin üretim maliyetinin bir kısmını topluma yaymaktadır.
Kimyasal bir ürün üreten bir üretici ya da firma, üretim atıklarını serbestçe doğaya ya
da yakındaki bir nehire boşalttığında atıkların miktarına, yoğunluğuna, türüne bağlı
olarak o bölgedeki diğer insanlar ve canlılar olumsuz etkilenir. Örneğin, nehirde balık-
çılıkla geçimini sağlayan pek çok balıkçı suyun kirlenmesine bağlı olarak balık yakala-
mada zorlanabilir. Balıkların kirli sudan dolayı hastalanması, onları tüketenleri de hasta
edebilir. Bu kirlenmenin, içme suyu kaynaklarına karışması hâlinde bölgedeki insanlar
etkilenebilir. Görsel olarak suyun kirliliği ölçüsünde görüntü kirliliği ve oluşturduğu
koku hissedildiğinde koku kirliliği de oluşur. Ayrıca tarımsal sulama yapanların da bu
sudan etkilenmeleri mümkündür. İşte bu tür topluma yayılan etkilenmelerin bedelini
firma sahibi karşılamamaktadır. Görülmektedir ki ortak mülkiyet konusu olan çevrenin
sunduğu çevresel değerlerin insanların faaliyetlerine bağlı olarak diğer insanları ve can-
lıları etkilemesi söz konusu olup, piyasa mekanizması bu duruma kendiliğinden çözüm
oluşturamamaktadır. Doğa ve nehir ortak mülkiyet olduğundan hiç kimse bu üreticiye
faaliyetlerini sınırlandırması ya da atıklarını nehre atmaması gerektiğini söyleyemez.
Buna bağlı olarak, atıkların sebep olduğu maliyetleri firma dikkate almadığından üretim
faaliyetini olması gerekenden daha yüksek düzeyde gerçekleştirebilmekte ve üretimin
sosyal maliyeti özel maliyetten fazla olup aradaki fark dışsal maliyeti oluşturmaktadır.
Bu durumda firmaya yaptırım uygulayacak ya da atıkları nasıl bertaraf etmesi gerekti-
ğini belirleyecek kuralların tesis edilmesi gerekmektedir. Eğer firmaya dışsal maliyetler
ödettirilirse ya da üretimin özel maliyeti sosyal maliyete eşit olursa dışsallık sorunu
çözüme kavuşabilir. Çevre sorunları bütün canlıları ilgilendiren, onların yaşamlarını
olumsuz etkileyen sorunlar olduğundan, çevre sorunlarını kontrol etmek, etkilerini en
az düzeye indirmek, artışını önlemek üzere yaşanabilir ve sürdürülebilir bir çevre poli-
tikasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Çevre sorunları ile neden mücadele edilmelidir?

3
ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE KULLANILAN ARAÇLAR
VE POLİTİKALAR
Çevre sorunlarının yaygınlaşması nedeniyle 1972 yılında Stockholm’da ilk uluslarası
çevre toplantısı gerçekleştirilmiş ve toplantıda alınan kararla Birleşmiş Milletler Çevre
Programı (UNEP) oluşturulmuştur. Konunun önemi üzerine 1983 yılında Birleşmiş Mil-
letler Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu kurulmuş ve ülkelerin ekonomik kalkınma
politikalarının oluşumunda çevre hedeflerinin dikkate alınması ve sürdürülebilir kalkın-
manın sürdürülebilir çevre politikaları ile mümkün olacağı ileri sürülmüşür. Sınırı aşan
boyutları olan çevre sorunları ile mücadelede uluslararası iş birliği olmadan sorunları
çözmek mümkün olamamaktadır. Bu nedenle uluslararası çevre sorunları ile mücadele
için uluslararası iş birliği ve uluslararası örgütlerin oluşturularak bu alanda etkin politi-
kalar geliştirilip uygulanması gerekmektedir.
Bu ünitede çevre sorunları ile mücadelede sadece ulusal politikalara yer verilmek-
tedir. Çevre sorunlarına konu olan ortak mülkiyet konusu nedeni ile sorunu oluştu-
ran (kirleticiler) taraf ile sorundan etkilenen taraflar arasındaki uyuşmazlığın piyasa
mekanizması tarafından çözüme kavuşturulması Coase teorisinin öngörüsü dışında
mümkün görünmemektedir. Bu nedenle sorunun çözümü devlet müdahalesini gerekli
kılmaktadır. Devletin çevre sorunlarını önlemede uygulayacağı temel iki politika aracı
mevcuttur. Bunlardan birisi piyasa mekanizmasının ikamesini sağlayan, onun yerine
yeni bazı önlemleri uygulamaya koyan yasaklayıcı, miktar belirleyici yasal düzenleme-
lerdir. İkincisi ise piyasa mekanizması içinde ekonomik davranışları düzenleyen ve ma-
liye politikasının sağladığı vergi ve kamu harcama araçlarının kullanılmasıdır. Aşağıda
bu konular ele alınmaktadır.
UNEP hakkında ayrıntılı bilgiyi http://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-cevre-programi.

tr.mfa adresinden edinebilirsiniz.
Piyasa Çözümleri
Piyasa çözümleri olarak çevre sorunları ile başlıca mücadele araçları Coase teorisi ve sos-
yal kurumlardır.
Coase Teorisi
Coase teorisi çevre sorunlarının piyasa mekanizması içinde çözüme kavuşabileceğini
ileri süren bir görüş olarak ifade edilebilir. Coase teorisine göre, bir faaliyeti yapan
(üreten ve dolayısıyla çevreye zarar veren) ve bu faaliyetten olumsuz etkilenen tarafla-
rın sayılarının az olması ve pazarlık yapabilme maliyetlerinin ihmal edilebilir düzeyde
olması hâlinde tarafların bir araya gelerek kamu müdahalesine gerek olmaksızın, etkin
bir çözüm oluşturabileceğini öngörmektedir. Örneğin, küçükbaş hayvanların yer aldığı
bir çiftlik ile çiftliğin çevresinde yer alan ve buğday üretimi yapan komşu işletmelerin
ilişkisini ele alalım. Çiftlikteki hayvanların ara sıra çiftliğe ait olmayan komşu buğday
tarlalarında otlaması mümkündür. Hayvanların komşu arazilere yönelerek zarar ver-
meleri yolu ile dışsallık oluşmaktadır. Bu nedenle tarımsal işletme sahipleri ile çiftlik
sahibi arasında zararın tazmini pazarlığa konu olarak çözüme kavuşturulabilir. Böyle
bir durumda tarafların sayısı az, mülkiyet hakları tam tanımlı ve tarafların bir araya ge-
lerek ortak bir çözüm bulmaları (işlem maliyeti ihmal edilebilir düzeyde) mümkündür.
Görüldüğü gibi, tarafların sayısının az olması, dışsallığın (çevreye zarar veren kaynak)
belirli olması ve işlem maliyetinin olmaması hâlinde Coase teoremi işlemekte, kamusal
bir önlem gerekmemektedir. Ancak bu teoremin geçerliliği için mülkiyet haklarının
hukuk düzeni tarafından tam tesis edilmiş olması gereklidir. Coase teorisi çevre so-
runlarına yol açan kaynağı belirli, yerel düzeydeki sorunlar için uygulanabilen sınırlı
bir çözüm yoludur.
Sosyal Kurumlar
Çevre sorunlarının oluşumunu engelleyen ya da sınırlandıran piyasa çözümlerinden
biri de sosyal kurumlar olarak tanımlanan toplumun değer yargılarının kullanılması-
dır. Ayıplama, hoş karşılamama, toplumsal ya da mesleki veya sektörel baskılar sınır-
lı da olsa sonuç verebilir. Örneğin, bir firmanın atıklarını serbestçe yakından geçen
dereye boşaltması bölgede yaşayan insanların tepkisine bağlı olarak işletme sahibi
tarafından sınırlandırılabilir. Toplumsal değer yargıları gerek üreticilerin ve gerekse
tüketicilerin davranışlarında daha dikkatli davranmalarına yol açabilir. Mesleki değer
yargıları, iş ahlakı, sosyal sorumluluk, iyi vatandaş olma insanların davranışlarını et-
kileyen sosyal kurumlardır. Bu değerlerin yaygınlığına bağlı olarak insanlar çevre so-
runlarına karşı daha duyarlı olup başkalarına karşı eylemlerinin sonuçlarını tartarak
hareket edebilirler. Ancak sosyal kurumların çevre sorunlarını etkileme, sınırlandır-
ma gücü oldukça sınırlıdır. Tek başına sorunları çözme potansiyeli taşımamaktadır.
İradi bir politika olup, zorlayıcı ya da yaptırımı olmadığından sınırlı düzeyde bir araç
olarak görülmektedir.
Kamu Sektörü Çözümleri

Çevre sorunları ile mücadelede kamu sektörünce gerçekleştirilen düzenlemeler bağlamın-
da vergileme, sübvansiyon, pazarlanabilir kirletme hakları, mülkiyet haklarının tesisi ve
yasal düzenlemeler yer almaktadır.
Vergileme
Vergi, kamu sektörünün kullandığı en güçlü politika araçlarından biridir. Vergi, çevre so-
runlarını oluşturan firmaların üretim faaliyetlerini sınırlandırmak üzere Pigou tarafından
1920’de önerilmiştir ve bir firmanın optimum ya da etkin üretim düzeyinde üretim yap-
masını sağlamaktadır. Bu verginin etkinliği Şekil 7.1 yardımı ile incelenebilir.
Şekil 7.1
P Firmanın Özel ve
Sosyal Üretim Düzeyi
Üretim faaliyetine göre
çevreye zarar veren
MSC temsili bir firmanın
marjinal faydası ile
k özel, sosyal ve dışsal
Ps maliyetleri.
MPC
P1
v MEC
s MB
0
Qs Q1 Q
Şekil 7.1’de örneğin, faaliyeti nedeniyle havayı ve toprağı kirleten bir çimento fabri-
kasının özel maliyeti MPC, marjinal faydası MB ve çevreye verdiği zararların marjinal
dışsal maliyeti MEC olarak gösterilmektedir. Devletin bu firmaya herhangi bir uyarıda
bulunmaması hâlinde, firma kârını maksimize edecek üretim düzeyinde üretim yapacak-
tır. Diğer bir deyişle topluma yaydığı maliyeti değil, sadece kendi fiili maliyetini dikkate
alarak üretim düzeyini belirleyecektir. Bu durumda MPC’nin MB’ye eşit olduğu üretim
düzeyi firmanın kârını maksimum kılmaktadır.
Firmanın kârını maksimize eden üretim düzeyi Şekil 7.1’de Q1 üretim düzeyinde ger-
çekleşmektedir. Bu üretim düzeyinde firmanın talebi ya da marjinal faydası marjinal özel
maliyetine (MPC) eşittir ve firma topluma verdiği zararı (MPC) dikkate almamaktadır. Bu
nedenle de aşırı üretim sonucunda çevreye verdiği zarar artmaktadır. Eğer firma topluma
yaydığı maliyeti de dikkate almak durumunda olsa idi bu durumda marjinal özel maliyet
(MPC) ile marjinal dışsal maliyetin (MEC) toplamından oluşan marjinal sosyal maliye-
tin (MSC) marjinal faydaya (MB) eşit olduğu üretim düzeyi sosyal açıdan arzulanan ve
kaynakların etkin kullanıldığı üretim düzeyi olan Qs’da oluşacaktı. Burada bir hususun
dikkate alınması gerekmektedir. O da sıfır kirlenmenin toplum tarafından arzu edilme-
diğinin anlaşılması gerektiğidir. Diğer bir deyişle yapılan her üretim az ya da çok çevreyi
etkilemektedir. Belli bir kirlilik düzeyi tolere edilebilir. Bu kirlilik düzeyi canlılara etki
etmeyen düzeydir. Taşıma kapasitesi olarak da ifadesini bulan bu üretim düzeyinde doğa-
nın niteliği bozulmamaktadır. Toplum için etkin üretim düzeyini sağlayan Qs düzeyinde
üretim yapılabilmesi için devletin bu işletme üzerine her üretim düzeyinde birim başına
sQs = kv kadar vergi salması gerekmektedir.
Şekil 7.2’de Pigoucu vergi, kv=ab olarak yer almaktadır. Bu vergi, firmanın marjinal
özel maliyetinin (MPC) ab kadar yükselmesine neden olmuş ve firmanın yeni marjinal
maliyeti MPC+ab olmuştur. Verginin salınmasından sonra firma üretim kararında yeni
maliyet düzeyini dikkate almak zorundadır.
Şekil 7.2
Pigoucu Verginin P
Etkisi
Temsili bir firmanın MSC
üretimi vergi öncesi Q0
düzeyinde gerçekleşir. MPC+Vergi
T kadarlık bir birim
verginin firmanın a T
üretimi üzerine Ps MPC
salınması durumunda
firmanın üretimi Qs P0
düzeyine iner. Buna
bağlı olarak kirlilik b
düzeyi de düşer.
MB
0
Qs Q0 Q
Qs üretim düzeyinin sağında firmanın marjinal maliyeti marjinal faydasından fazla

olduğundan firma üretimini daraltarak sola doğru hareket eder. Qs üretim düzeyinin so-
lunda ise marjinal fayda marjinal maliyetten fazla olduğundan dolayı üretimi artırmak
firmanın kârını artırır. Sonuçta firma Qs üretim düzeyinde kârını maksimize etmektedir.
Bu üretim düzeyi toplum için de arzu edilen üretim düzeyidir.
Pigoucu vergi, karbon ya da kirliliği önleme vergisi olarak da ifade edilmektedir.
Burada araçların emisyon salınımları yolu ile hava kirliliğine ve küresel ısınmaya yol
açmaları nedeniyle petrol ürünleri üzerine vergi konarak araç kullanımının sınırlan-
dırılması amaçlanmaktadır. Ayrıca havayı kirleten işletmelere de kullandıkları girdiler
üzerine ek vergi salınarak işletmenin maliyetlerini yükseltip üretimini sınırlandırmak
mümkün olabilmektedir.
Ancak bu sonuçların ortaya çıkması için çevreye verilen zararların kesin olarak he-
saplanabilmesi, sorunlara yol açan firmaların tam olarak belirlenebilmesi ve verginin
sadece onlar üzerine salınması gerekir. Pigoucu vergi özünde kirleten öder ilkesinin
uygulama yöntemlerinden biridir. Bu verginin etkin bir şekilde işlemesi ve kirliliğin
sosyal olarak arzu edilebilir düzeyde tutulabilmesi için kirletenin tam olarak tanımlı
olması gerekmektedir.
Görülmektedir ki Pigoucu verginin etkili olabilmesi için her bir çevre sorununu
tam olarak tanımlamak, çevreyi etkileyen faaliyeti ve firmaları belirlemek, zararı he-
saplamak gerekmektedir. Bütün bunların çevre sorunu için belirlenmesi ise güçlükler
oluşturmaktadır. Bu nedenle çevre sorunlarını sadece vergi politikası ile çözüme kavuş-
turmak yeterli görülmemektedir.
Ülkemizde çevre sorunlarını önlemede uygulanan vergiler arasında, petrol ve türev-
leri ile motorlu taşıtlar üzerinden alınmakta olan özel tüketim vergisi, motorlu taşıtlar
vergisi, çevre temizlik vergisi sayılabilir.
Sübvansiyon
Sübvansiyon politikası ile de vergiye benzer sonuçlara ulaşılabilir. Sübvansiyon, firmaların
belirli davranışta bulunması ya da bulunmaması karşılığında birim üretim üzerinden he-
saplanan bedelin firmalara ödenmesinden oluşmaktadır. Çevre sorunlarının pek çoğunu
sübvansiyon politikası ile çözüme ulaştırmak mümkün olabilir. Çevre dostu olarak anı-
lan yeni teknoloji ürünlerini üretenlere teşvik olarak sübvansiyon verilmesi, tüketicilere
çeşitli vergi indirimleri ile sözü edilen ürünlerin kullanımını yaygınlaştırma sağlanarak
çevreyi olumsuz etkileyen ürünlerin kullanımında azalma sağlanabilir. Sübvansiyonların
ekonomik olarak nasıl çalıştığı Şekil 7.3’te gösterilmektedir.
Şekil 7.3
P Sübvansiyon Etkisi
Temsili bir firmanın
MSC üretimi sübvansiyon
öncesi Q0 düzeyinde
MPC+Vergi gerçekleşir.
Üretiminden
a vazgeçilen her birim
T
Ps c için ab kadarlık
MPC sübvansiyon verilmesi
durumunda firmanın
üretimi Qs düzeyine
d iner. Buna bağlı olarak
b kirlilik düzeyi de
düşer.
MB
0
Qs Q0 Q
Şekil 7.3’te görüldüğü gibi temsili bir firmaya, sübvansiyon öncesi Q0 üretim düzeyin-
de üretimini sürdürürken, devlet tarafından üretim faaliyetini kısması karşılığında her
üretmediği birim için cd kadar sübvansiyon önerildiğini varsayalım. Bu durumda firma
Qs üretim düzeyinin sağ tarafındaki her üretim düzeyinde üretim yaptığında cd kadar
sübvansiyondan mahrum olacağını bildiğinden artık cd’yi üretim kararında dikkate ala-
cak, buna bağlı olarak da cdxbd kadar sübvansiyon karşılığında firma, Qs üretim düze-
yinde üretimini sürdürerek toplum açısından arzulanan üretim düzeyinde bulunacaktır.
Üretimini Q0 üretim düzeyinden Qs üretim düzeyine düşürdüğünde ise çevreye verdiği
dışsal zararları azaltmış olacaktır.
Sübvansiyon politikasının geçerli olabilmesi için firma sayılarının sübvansiyon po-
litikası ile birlikte artmaması, sübvansiyon miktarının belirlenmesi için sübvansiyona
konu olan faaliyetin oluşturduğu kirliliğin topluma yüklediği zararların tespit edilmesi
ve hesaplanabilmesi gerekir. Diğer bir deyişle firmaların faaliyetlerine bağlı olarak zarar
fonksiyonlarının bilinmesi gerekir. Şekil 7.3’te gösterildiği gibi cd’nin tespiti bu analizin
etkinliğini belirleyen en önemli faktördür.
Pazarlanabilir Kirletme Hakları

Pazarlanabilir kirletme haklarının satılması çevre sorunlarını sınırlandırmayı amaçla-
yan politika alternatiflerinden birini oluşturmaktadır. Örneğin, bir gölün çevresinde çe-
şitli firmaların üretim yaptıklarını ve atıklarını göle serbestçe boşalttıklarını varsayalım.
Göl, ortak mülkiyet konusu olup bir sosyal çevresel mal olarak ifade edilebilir. Gölün
kirlenmesi çevredeki firmalarla birlikte bölgedeki insanları ve göldeki canlı varlıkları
da etkilemektedir. Yukarıda gösterilen Şekil 7.1 yardımıyla konu daha iyi anlaşılabilir.
Şekil 7.1’de örneğin, Q1 üretim düzeyinde firma atıklarının gölün aşırı kirlenmesine ve
çevre sorunlarına neden olduğunu varsayalım. Daha önce belirtildiği gibi, sosyal olarak
arzulanan üretim düzeyi ise Qs üretim düzeyidir. Bu durumda Şekil 7.1’deki Qs üretim
düzeyini sağlayan atık miktarı kabul edilebilir atık miktarının üst sınırını vermektedir.
Devlet bu atık miktarını tespit ederek açık artırma yolu ile firmalara kirletme hakkını
satabilir. Örneğin, Qs üretim düzeyine karşılık gelen atık miktarı günlük 50 ton olsun.
Diğer bir deyişle gölün çevresindeki tüm firmaların atıklarının toplamı günlük olarak
50 tonu geçmediği sürece göl doğal hâlini sürdürebilmektedir. Devlet bu atıkları beşer
(birer) tondan oluşan on (elli) adet kirletme hakkı sertifikasına dönüştürebilir. Firmalar
satın aldıkları sertifikayı başkalarına devredebilecekleri gibi kendileri de kullanabilirler.
Bu yol ile gölün tolere edeceği 50 ton atıktan fazlasının göle atılması önlenmiş olur. Fir-
malar da kendi kârlarını maksimize etme amaçları doğrultusunda kararlarını verebilir-
ler. Ayrıca firmalar göle sertifikasız olarak atık atanları da rekabeti bozacağı düşüncesi
ile kontrol görevini de doğal olarak üstlenmiş olurlar. Böylece, sertifika almayanların
bedavacı davranışları önlenerek etkin kaynak kullanımı sağlanabilir. Devlet, kirletme
haklarına bağlı olarak tahsil edeceği gelirleri kamu hizmetlerinin finansmanında kul-
lanabileceği gibi, çevre politikalarının uygulanması ya da çevre temizliği ile doğrudan
ilgili olan hizmetlerin finansmanında da kullanabilir.
Mülkiyet Haklarının Tesisi

Çevre sorunlarının bazıları yerel nitelikteki faaliyetlerden oluşan negatif dışsallıklardır.
Bunların etkileri de yerel düzeyde gerçekleşmektedir. Bilindiği gibi, yukarıda örnek ola-
rak verilen göl, ortak mülkiyeti olan bir çevre malıdır. Gölün sağladığı pek çok çevresel
mal söz konusudur. Güzel bir manzara oluşturması, çeşitli türde canlıların yaşam alanı
olması, suyundan yararlanılması, balık tutma, turizme hizmet etmesi gibi. Gölün çev-
resindeki işletmelerin atıkları ve gölü besleyen derelerin taşıdığı kirliliklere bağlı ola-
rak gölün kirlenmesi mümkündür. Eğer göl üzerinde özel mülkiyet hakkı oluşturulursa
mülkiyet hakkını elinde bulunduran kişi ya da firma gölün kirlenmesine yol açan dışsal
faktörleri dikkate alacaktır. Örneğin, gölün mülkiyeti gölün yakınındaki bir işletmeye
tahsis edilirse firma gölden sağlanan faydalar ile gölü kirletme faaliyetleri arasında den-
ge sağlamayı kendi çıkarı açısından dikkate alarak, diğer kirleticilerden tazminat talep
edebilir ya da hukuk düzeni içerisinde hakkının korunmasını isteyebilir. Görülmektedir
ki mülkiyet haklarının tesisi ile de çevreye verilen zararlı faaliyetlerin sınırlandırılması
mümkün olabilir. Diğer bir deyişle ortak mal algısı ile serbestçe atıklarını göle boşaltan-
ların, özel mülkiyet tesisine bağlı olarak atık miktarına göre belli bir bedel ödemek du-
rumunda kalmaları hâlinde, sosyal olarak arzu edilen üretim ve atık miktarında azalma
ortaya çıkabilir. Dolayısıyla mülkiyet haklarının tesisi ile çevre sorunları ile mücadele
etmek söz konusu olabilmektedir. Ancak bu çözüm yolunun amaca hizmet edebilmesi
için ilgili üretim faaliyetleri ile kirletme düzeyinin ilişkisinin tespiti ve hukuk düzeni
tarafından mülkiyet haklarının tanınması gerekmektedir.
Yasal Düzenlemeler
Çevre sorunları ile mücadelede piyasa mekanizmasının başarısızlığa uğramasına bağlı
olarak öncelikle ekonomik etkinlik açısından piyasa başarısızlığını giderici ve piyasa me-
kanizmasının işleyişine imkân veren politika araçlarının kullanılması önde gelmektedir.
Çevre kirletici faaliyetler üzerine salınan vergiler, çevreyi kirleteni doğrudan vergileme ve
pazarlanabilir kirletme haklarının tesisi piyasa mekanizması ile yürütülebilmektedir. Yasal
düzenlemeler ise genel olarak piyasa mekanizmasını ikame etmektedir. Yasal düzenleme-
ler, çevre sorunlarına yol açan faaliyetlerin standartlarını belirleyen, bu standarlara uyma-
yanları cezalandıran, çeşitli kirletme yasakları koyan emir, yasak, sınırlama, izin, onay ve
ruhsatlar, onay ve yol gösterici kurallardan oluşmaktadır.
Ülkemizde çevre ile ilgili yasal gelişmelere bakıldığında 1982 Anayasasının 56. mad-
desinde “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliş-
tirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaş-
ların asli görevi” olduğu belirtilmiştir. 1983 yılında çıkarılan 2872 sayılı Çevre Kanunu
ile çevre politikasına ilişkin belirli ilkeler oluşturulmuştur. Anılan kanunun 3. madde-
sinde çevrenin korunması, iyileştirilmesi ve kirliliğinin önlenmesine ilişkin genel il-
keler belirlenmiştir. Bunlar arasında, sürdürülebilir kalkınma ve kirleten öder ilkesi Kirleten Öder İlkesi: Çevreye
belirtilmiştir. Ayrıca çevre politikasının uyugulanmasında uyulması zorunlu standartlar verilen zararların giderilmesi ya da
azaltılması için gerekli karşılığın
ile vergi, harç, katılma payı, yenilenebilir enerji kaynaklarının ve temiz teknolojilerin kirletenden alınmasıdır.
teşviki, emisyon ücreti ve kirletme bedeli alınması, karbon ticareti gibi piyasaya dayalı
mekanizmalar ile ekonomik araçlar ve teşviklerin kullanılacağı belirtilmiştir. Çevresel
etki değerlemesi ile de yeni yatırım projelerinin çevresel boyutu proje aşamasında dene-
time tabi tutularak kirliliğin oluşmadan önlenmesi amaçlanmıştır. Çevrenin ve çevre ile
ilgili konuların önemi nedeniyle ilk defa 1991 yılında Çevre Bakanlığı kurulmuştur. Bu
bakanlık 4 Temmuz 2011 tarihinde çıkarılan 644 sayılı Kanun Hükmünde Kararname
ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı adını almıştır.
Çevre sorunları ile mücadelede kamu sektörüne neden gerek duyulmaktadır?

4
Çevre ile ilgili mevzuat için Çevre ve Şehircilik Bakanlığının internet sayfasını http://www.
csb.gov.tr/gm/cygm/index.php ziyaret edebilirsiniz.
Özet
Çevre sorunlarını tanımlamak Çevre sorunları ile mücadele araç ve politikalarını
1
Çevre, hava, toprak ve su ile oluşan doğal dış ortam- 4 değerlendirmek
dır. Hayatın üzerinde yaşandığı bu ortak alan bütün Çevre sorunları ile mücadelede piyasa mekanizma-
canlıların yaşamasını sağlayan doğal ortamdır. Bu sı sınırlı olarak işlemektedir. Coase teorisi ile ifade
doğal ortamı bozan ya da niteliğini değiştiren insan edilen dışsallıkların varlığında tarafların sayısının az
faaliyetleri vardır. Bu faaliyetler ekonomik faaliyetler olması, işlem maliyetinin olmaması durumunda taraf-
olup insanların ihtiyaçlarını karşılamaları için gerek- ların pazarlık yaparak sorunu çözüme kavuşturması
lidir. Çevre sorunları, insanların üretim ve tüketim fa- mümkün görünmektedir. Ancak pazarlık usulünün
aliyetleri ile beraber ortaya çıkmaktadır. Bu sorunlar çözüm üretmesi için mülkiyet haklarının tam tesis
arzulanmamakta ancak yan ürün olarak ortaya çık- edilmesi gerekir. Oysa çevre sorunlarının bir tara-
maktadır. Bu nedenle insan faaliyetlerinin sınırlan- fında sorunu oluşturan birey ve firmalar yer alırken
dırılması ile ancak çevre sorunlarını sınırlandırmak diğer tarafında oluşan sorunlardan etkilenen fazla
mümkün olabilir. Çevre sorunları insanların ve diğer sayıda insan vardır. Mülkiyet hakları tam tanımlı de-
canlı türlerinin yaşamlarını olumsuz etkilemektedir. ğil, ortak mülkiyet söz konusudur. Bu nedenle çözüm
oluşturmak için devletin taraf olması gerekir. Çevre
Çevre sorunlarının nedenlerini ve türlerini saptamak sorunları ile mücadele araçları arasında vergileme,
2 Çevre sorunlarının nedenleri arasında sanayileşme, sübvansiyon, pazarlanabilir kirletme hakları, mülki-
kentleşme, göçler, yanlış tarım uygulamaları sayıla- yet haklarının tesis edilmesi yanında yasal düzenle-
bilir. Hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gü- meler, yasaklar, standartlar yer almaktadır.
rültü ve görüntü kirliliği, radyoaktif kirlilik, koku
kirliliği gibi kirlenme çeşitleri çevre sorunlarını
oluşturmaktadır.
Çevre sorunları ile neden mücadele edildiğini açık-

3 lamak
Çevre sorunları bütün canlıların yaşamını olumsuz
bir şekilde etkilemektedir. Hava kirliliğinin yoğun-
luğuna bağlı olarak binlerce insanın yaşamı sona er-
miştir. Temiz içme suyu bulmak giderek zorlaşmakta
ve gelecek yıllarda temiz suyun ülkelerin en önemli
stratejik kaynağı olacağı tahmin edilmektedir. Hava,
su ve toprak yaşamın sürmesi için üç temel değerdir.
Bunların doğallığının bozulması yaşamı derinden et-
kiler. Bozulan doğal dengenin eski doğal hâlini alması
için yüz yıllara ihtiyaç vardır. Doğanın bazı değerle-
rinin geri dönüşümü ya da eski hâlini alması müm-
kün değildir. Bu nedenle çevre sorunlarını en düşük
düzeyde tutmak için gerekli politikaların kararlılıkla
uygulanması gerekli görülmektedir.
1. Aşağıdakilerden hangisi insan faaliyetlerinin çevre tara- 6. Aşağıdakilerden hangisi toprak kirliliğine neden olmaz?
fından tolere edildiğini ifade eder? a. Yanlış tarım teknikleri
a. Taşıma kapasitesi b. Aşırı gübre kullanımı
b. Sulama kapasitesi c. Yanlış bitki ilaçlama
c. Tolerans bedeli d. Yoğun araç kullanımı
d. Marjinal kapasite maliyeti e. Aşırı sanayi atıkları
e. Çevre etki değerlemesi
7. Aşağıdakilerden hangisi çevre kirliliği sorunlarından biri
2. Aşağıdakilerden hangisi çevre sorunlarının nedenlerin- değildir?
den biridir? a. Gecekondu bölgelerinin kentsel dönüşümünün ta-
a. Etkin kaynak dağılımı mamlanması
b. Hızlı kentleşme b. Hoş olmayan kokuların çevreye yayılması
c. İşsizlik c. Açık alanlarda yapılan düğün törenleri
d. Enerji fiyatlarında artış d. Evsel atıkların çevreye bırakılması
e. Eğitim politikalarında değişim e. Motorlu kara taşıtlarının trafikte uzun süre kullanımı
3. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerine göre daha düşük dü- 8. Aşağıdakilerden hangisi Pigoucu vergi ile denge üretim
zeyde hava kirliliği oluşturur? düzeyini gösterir?
a. Trafikte yer alan araçlar a. Marjinal özel maliyetin marjinal faydaya eşit olması
b. Isıtma sistemleri b. Marjinal dışsal maliyetin marjinal faydaya eşit olması
c. Bacasına filtre takılı kimyasal üretim yapan bir işletme c. Marjinal sosyal maliyetin marjinal faydaya eşit olması
d. Konut ısınmasında kömür kullanımı d. Marjinal sosyal maliyetin marjinal özel maliyeti aş-
e. Aydınlatma sistemleri ması
e. Marjinal dışsal maliyetin marjinal sosyal maliyeti
4. Aşağıdakilerden hangisi çevre kirliliği ile ilgili uluslara- karşılaması
rası sözleşmelerden biridir?
a. İstanbul sözleşmesi 9. Aşağıdakilerden hangisi Pigoucu verginin dayandığı te-
b. Maastricht sözleşmesi mel ilkedir?
c. Kyoto protokolü a. Önleme ilkesi
d. Lizbon kriterleri b. Kirleten öder ilkesi
e. Kopenhag sözleşmesi c. İhtiyat ilkesi
d. Ortak ödeme ilkesi
5. Aşağıdakilerden hangisi su kirliliğine yol açan kirlenme e. Kamu finansmanı ilkesi
kaynaklarından biri değildir?
a. Kanalizasyonun suları 10. Aşağıdakilerden hangisi çevre sorunları ile mücadelede
b. Kullanılmış sular önerilen araçlardan biri değildir?
c. Sulu sanayi atıkları a. Vergileme
d. Kaynak suları b. Sübvansiyon
e. Tarımsal faaliyetlerde kullanılan sular c. Mülkiyet haklarının feshi
d. Kirletme haklarının pazarlanması
e. Kirletme standartlarının oluşturulması
Yaşamın İçinden
AZ YAKANDAN AZ, ÇOK YAKANDAN ÇOK VERGİ 24 ay içinde devrede
Gülümhan GÜLTEN Belgede eylemin tamamlanma süresi 24 ay olarak belirlendi.
Bu konuda belgede, “İlgili kanunlarda değişiklik yapılması-
Otomotivdeki vergi sistemi, AB’ye uyumlu hale getiriliyor na dair kanun tasarısı hazırlıkları ve mevcut kanunlar çer-
Yeni sistemde, çarpıklık giderilerek yaşlı otonun vergisi ar- çevesinde yapılabilecek ikincil mevzuat düzenlemeleri için
tırılırken, çevreci araçların vergisi düşürülecek. Teşviklerle belgenin yayım tarihinden itibaren 24 ay içinde yapılacaktır”
ömrünü doldurmuş araçların trafikten çekilmesi sağlana- ifadeleri yer aldı.
cak. Bakan Yıldız, “Çevre dostu aracın az vergi ödeyeceği, Söz konusu kararın içeriğiyle ilgili bakanlık yetkilileri şu
çevreyi kirletenden daha çok vergi alınacağı yeni bir sistem bilgileri verdi: “Uygulamanın 2 yönü olacak. İlk yönü, eko-
geliyor” dedi. nomik ömrünü doldurmuş araçların trafikten çekilmesi sağ-
Enerji Bakanı Taner Yıldız’dan halen faaliyette olan 16 mil- lanacak. Bu kapsamda sahiplerine bu araçları trafikten çek-
yonluk araç piyasasına kritik bir vergi uyarısı geldi. Bakan meleri ve yerine yeni otomobil olmaları halinde vergi teşviği
Yıldız, çevre dostu araçtan az, çevreyi daha çok kirletenden sağlanacak. İkinci yönü ise Motorlu Taşıtlar Vergisi’nin sil
daha fazla vergi alınacağı bir sistem kurgulandığını söyle- baştan düzenlenmesi olacak. Buna göre halen yeni araçtan
di. Bunu Şubat ayında yayınlanan Enerji Verimliği Strateji daha yüksek, eski araçtan daha düşük vergi alan sistem, ter-
Belgesi’nde de bir politika kararı olarak ortaya koyduklarını sine çevrilerek, eski araç kullananlara daha yüksek, yeni araç
vurgulayan Bakan Yıldız, bu önlemin belgede öngörülen süre kullananlara daha düşük MTV uygulanacak. Böylece MTV
içinde hayata geçirileceğini belirtti. oranları, şimdiki gibi eski araçlardan yeni araçlara doğru ar-
Enerji Bakanı Yıldız, bu uyarıyı dün katıldığı Limak Ener- tarak değil, azalarak gidecek.
ji ve Kalkınma Bankası enerji verimliliği kredi anlaşması
töreninde yaptı. Yıldız, enerji verimliliği konusuna büyük Dizelin vergisi artacak
önem verdiklerini ve bu kapsamda Şubat ayında Enerji Ve- Araçlarda dizel-benzinli ayrımı da yapılacak. Dizel araçlara
rimliliği Strateji Belgesi’ni yayımladıklarını vurgulayarak, daha yüksek oranlı vergi uygulanması üzerinde çalışılıyor.
“16 milyon aracın harcadığı petrol türevi enerji sektöründe Bununla ilgili vergi yasaları başta olmak üzere mevzuatın
kullanılan petrol türevinden daha fazla. Strateji Belgesi’yle yeniden yazılması için gereken süre başladı. Bu yasal dü-
çevre dostu aracın az vergi ödeyeceği, çevreyi çok kirleten- zenlemelerin tamamı 2014 Şubat ayına kadar tamamlanmış
den daha çok vergi alınacağı bir sistem kurgulanıyor. Bu olacak...”
konuda hükümette tüm bakanlıklarla birlikte ortak bir dil
kurduk” diye konuştu. Kaynak: VATAN GAZETESİ, 20 Mart 2012
Bakan Yıldız’ın dikkat çektiği 2012-2023 yıllarını kapsayan
Enerji Verimliliği Strateji Belgesi atılacak adımı şöyle anla-
tıyor: “Emisyon seviyesi düşük çevre dostu (yürürlükteki tip
onayı mevzuatına uygun) küçük motor hacimli, yakıt pilli
veya elektrikli hibrit araçların özendirilmesi ve ekonomik
ömrünü doldurmuş araçların kademeli olarak trafikten çe-
kilmesi. Mevzuat revizyonu ile Bakanlık ve Maliye Bakanlı-
ğı iş birliği ile yapılacak düzenleyici etki analizi sonuçlarına
bağlı olarak ve Maliye Bakanlığı tarafından belirlenecek kri-
terler çerçevesinde, Avrupa Birliği ve OECD’ye üye ülkeler-
deki uygulamalar dikkate alınarak, taşıt araçlarında çevreci
vergileme rejimine geçilmesine yönelik çalışmalar yapılacak.
Maliye Bakanlığı’nın sorumluluğunda yürüyecek bu eylemle
ilgili Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Ulaştırma, Deniz-
cilik ve Haberleşme Bakanlığı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı koordinasyonuyla yürütülecek.”
Okuma Parçası
2030 YILINA KADAR OECD ÇEVRE TAHMİN • Çevrede bozulmaya yol açan enerji, taşımacılık, tarım ve
RAPORU ÖZETİ su ürünleri gibi temel sektörlerde öncelikli eylem.
2030 yılına kadar OECD Çevre Tahmin Raporu ekonomik • Küreselleşmenin kaynakların daha verimli kullanılması,
ve çevresel eğilimleri analiz etmekte ve temel sorunlara çö- ekolojik buluşların geliştirilmesi ve yayılmasına yol aça-
züm getirecek politika etkileri için simülasyonlar yapmakta- bilmesini sağlamak.
dır. Yeni politikalar olmazsa, ekonomik büyümeyi ve refahı • Küresel çevre sorunlarına çözüm üretebilmek için OECD
desteklemek için ihtiyaç duyduğumuz doğal kaynak temelini üyesi olan ve olmayan ülkeler arasında ortak çalışmayı
geri dönülemez şekilde tahrip etme riskimiz vardır. Politika- geliştirmek.
daki eylemsizliğin bedeli ağır olacaktır. • Sınırlar ötesi ve küresel çevre sorunlarıyla daha iyi baş
Tahmin Raporu bugün karşı karşıya olduğumuz temel so- edebilmek için uluslararası çevresel denetimin güçlen-
runların - iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik kaybı, susuz- dirilmesi.
luk ve çevre kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri da- • Kalkınma iş birliği programlarında çevrenin dikkate
hil - üstesinden gelmenin hem başarılabilir hem de maliyeti alınmasını güçlendirme ve daha uyumlu politikaların
karşılanabilir olduğunu göstermektedir. Rapor bu sorunla- teşvik edilmesi.
ra en etkin biçimde çözüm üretebilecek karma politikalara
dikkat çekmektedir. 2001 sürümünden bu yana bu raporun Kaynak: http://www.oecd.org/dataoec/31/13/40204941.pdf
odaklandığı alan hem OECD ülkelerindeki hem de Brezil- adresinde yer alan Türkçe özetten kısaltılarak derlenmiştir.
ya, Rusya, Hindistan, Endonezya, Çin, Güney Afrika’nın (Erişim Tarihi: 08.06.2012).
oluşturduğu BRIICS ülkeleri içindeki gelişmeleri ve bunla-
rın gerek küresel gerekse çevre sorunlarının çözümü konu-
sunda nasıl daha iyi iş birliği yapabileceklerini yansıtacak Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
şekilde genişletilmiştir. 1. a Yanıtınız yanlış ise “Çevre ve Ekonomi” konusunu
Rapor 2030 yılına kadarki ekonomik ve çevresel eğilimlerin yeniden gözden geçiriniz.
projeksiyonlarını temel almaktadır. Rapor temel sorunlara 2. b Yanıtınız yanlış ise “Çevre Sorunlarının Nedenleri”
çözüm üretecek politika önlemlerinin simülasyonlarını, konusunu yeniden gözden geçiriniz.
olası çevresel, ekonomik ve sosyal etkilerini içerecek şekil- 3. e Yanıtınız yanlış ise “Hava Kirliliği” konusunu yeni-
de sunmaktadır. den gözden geçiriniz.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Hava Kirliliği” konusunu yeni-
Temel politika seçenekleri den gözden geçiriniz.
Temel çevre sorunlarına çözüm getirecek ve sürdürülebilir 5. d Yanıtınız yanlış ise “Su Kirliliği” konusunu yeniden
kalkınmayı destekleyecek iddialı politika değişikliklerini gözden geçiriniz.
uygulamaya sokmak için artık bir fırsat penceresi görülmek- 6. d Yanıtınız yanlış ise “Toprak Kirliliği” konusunu ye-
tedir. Bugün yapılan yatırım tercihlerinin, önümüzdeki on niden gözden geçiriniz.
yıllarda özellikle enerji modları, taşımacılık altyapısı ve bina 7. a Yanıtınız yanlış ise “Çevre Sorunlarının Nedenleri”
stokları alanlarında kilitlenecek şekilde, daha iyi bir çevresel konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geleceğe yöneltilmesi gerekmektedir. Raporda alınması zo- 8. c Yanıtınız yanlış ise “Vergileme” konusunu yeniden
runlu önlemlerden bazıları aşağıda yer almaktadır: gözden geçiriniz.
• En zorlu ve karmaşık çevre sorunlarına çözüm getirmek 9. b Yanıtınız yanlış ise “Vergileme” konusunu yeniden
için, önlemin maliyetini düşürmek amacıyla vergiler ve gözden geçiriniz.
ticareti yapılabilir ruhsatlar gibi piyasaya dayalı enstrü- 10. c Yanıtınız yanlış ise “Çevre Sorunlarının Çözümünde
manlara büyük ağırlık verilerek, karma tamamlayıcı po- Kullanılan Araçlar ve Politikalar” konusunu yeniden
litikalar kullanılması. gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 4
Çevre, toprak, su ve havanın bileşiminden oluşmaktadır. Çevre sorunlarının ortaya çıkmasında mülkiyet haklarının
İnsanların ihtiyaçlarını karşılaması için tüketim yapmaları tam olarak tesis edilmemiş olması nedeniyle ortak mülkiyete
gerekmekte, tüketim için de üretime ihtiyaç duyulmaktadır. konu olan alanlarda çevre sorunlarının yoğunlaşması görül-
Üretimin sürdürülmesi için çevrenin sağladığı pek çok girdi, mektedir. Okyanuslar, denizler, göller, ormanlar, su kaynak-
ham madde gereklidir. Ekonomik faaliyetlerin hacmine bağlı ları, meralar, atmosfer, parklar, sokaklar hepsi ortak mülkiyet
olarak çevre sorunları oluşabilir. Bu nedenle mevcut ve gele- konusu alanlardır. Ekonomik faaliyetler bu sayılanları etki-
cek kuşakları da gözeterek uygun üretim teknikleri kullanı- lemektedir. Bunların niteliklerindeki bozulma herkesi tehdit
larak çevrenin doğal yapısının korunması ve üretim arasında ettiğinden piyasa mekanizması çare olamamaktadır. Ancak
dengeli bir ilişkinin sürdürülmesi gerekmektedir. kamu otoritesi ile önlemlerin alınması, standartların belir-
lenmesi, politikaların uygulanması mümkün olabilmektedir.
Sıra Sizde 2
Çevre sorunları ekonomik faaliyetlerle ortaya çıkmakta, eko-
nomik faaliyetlerin yoğunluğuna bağlı olarak da artmaktadır. Yararlanılan Kaynaklar
Ekonomik faaliyetler arasında, sanayi üretimi, kentleşme ile Akalın G. (2000). Kamu Ekonomisi, Ankara: Akçağ Ya-
birlikte artan üretim, konut sektörü, yoğun ve yaygın inşa- yınları.
at alanları, madencilik, doğal kaynakların işlenmesi, göçler, Ataç, B., Önder İ., ve Turhan S. (2011). Maliye Politikası,
ulaşım araçlarının kullanımı, iletişim teknolojileri, tüketim (Ed. E. Ataç), Sekizinci Baskı, Eskişehir: Anadolu Üni-
sayılabilir. Bütün bu sayılan faaliyetlerin sonucunda çevreyi versitesi Yayını No: 1580.
ilgilendiren sorunlar oluşmaktadır. Coase, R. H. (1960). “The Problem of Social Cost”. Journal of
Law and Economics, 3 (1): 1-44.
Sıra Sizde 3 Dünya sağlık Örgütü, (http://www.who.int/gho/phe/en/in-
Çevre sorunları bütün canlıların yaşam kalitesini doğrudan dex.html) erişim: 14.04.2012).
etkileyen sonuçlara yol açmaktadır. Yoğun hava kirliliği, Hanley, N., Shogren J. F. ve White B. (1997). Environmental
insanların sağlıklarını olumsuz etkilemekte ve çeşitli hasta- Economics, New York: Oxford University Press.
lıklara yol açmaktadır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de Karacan, A. R. (2007). Çevre Ekonomisi ve Politikası, İz-
bu tür sağlık sorunları ile günlük hayatta karşılaşılmaktadır. mir: Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Küresel iklim değişimi, küresel ısınma, buzulların giderek Yayın No: 6.
eriyip yok olmaları, içme su kaynaklarının kirlenmesi, tarım Keleş, R. ve Can H. (2005), Çevre Politikası, 5. Baskı, Anka-
alanlarındaki verimli toprakların aşırı ve yanlış ilaçlanmaları ra: İmge Kitapevi.
ve gübre kullanımlarına bağlı olarak niteliklerini yitirmesi, Kirmanoğlu, H. (2009). Kamu Ekonomisi Analizi, İkinci
orman varlıklarının azalması, yağmur ormanlarının azalma- Baskı, İstanbul: Beta.
sı, biyolojik çeşitliliğin azalması gibi pek çok sorun insanların Lesser J. A. Dodds D. E. ve Zerbe R. O. (1997). Environmen-
yaşamlarını ilgilendirmektedir. Hayatın temel kaynağı olan tal Economics and Policy, New York: AdisoWesley.
hava ve suyun kirlenmesi yaşam için ciddi riskler oluştur- Pigou, A. C. (1920). The Economics of Welfare, London:
maktadır. Bu nedenle çevre kirliliği ile ciddi mücadele politi- Macmillan.
kaları oluşturularak uygulanmalıdır.
8
Amaçlarımız
 Sektörel yapının şekillendirilmesinde maliye politikasının rolünün ne olduğu-
nu ve yeni uluslararası ticaret koşullarının sektörel teşvik politikalarını nasıl
etkilediğini açıklayabilecek,
 Bölgesel dengesizliğe yol açan ekonomik ve sosyal nedenleri ayırt edebilecek,
 Maliye politikaları kapsamında kullanılabilecek sektörel ve bölgesel teşvik araç-
larını açıklayabilecek,
 Sektörel ve bölgesel teşvik uygulamalarında maliye politikasının sınırlarını de-
ğerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Teşvik Politikaları • Vergi Tatili
• Ticaret Yaratılması • İndirilmiş Gelir ve Kurumlar
• Bölgesel Dengesizlik Vergisi
• Yatırım İndirimi • Dışsal Tasarruf
• Vergi İstisna ve Muafiyeti • Sosyal Fayda
• Hızlandırılmış Amortisman

İçindekiler
• GİRİŞ
• SEKTÖREL YAPININ
ŞEKİLLENDİRİLMESİNDE MALİYE
POLİTİKASININ ROLÜ
• BÖLGESEL DENGESİZLİK VE
Maliye Politikalarının Sektörel NEDENLERİ
ve Bölgesel Etkileri • MALİYE POLİTİKASI KAPSAMINDA
SEKTÖREL VE BÖLGESEL TEŞVİK
ARAÇLARI
• SEKTÖREL VE BÖLGESEL TEŞVİK
UYGULAMALARINDA MALİYE
POLİTİKASININ SINIRI
Maliye Politikalarının
Sektörel ve Bölgesel Etkileri
GİRİŞ
Bölgesel dengesizlik bir ülkede bölgeler arasındaki ekonomik ve sosyal gelişmişlik fark-
lılıklarını ifade etmektedir. Bölgeler arasındaki coğrafi, tarihsel ve kültürel farklılıklar ile
ekonomik ve sosyal farklıklar bölgesel dengesizliklerin ortaya çıkışında belirleyici olan
temel faktörlerdir. Ekonomik büyüme ve kalkınma sürecinde piyasa ekonomisinin yeter-
siz oluşu, kamu kesiminin ilgili sürece doğrudan ya da dolaylı bir biçimde müdahalesini
zorunlu kılmaktadır. Büyüme ve kalkınma sürecinde öncelikli sektörlere ve bölgelere ya-
tırımların yönlendirilebilmesi önemlidir. Maliye politikaları kapsamında kullanılabilecek
temel teşvik araçları vergiler ve kamu harcamalarıdır.
SEKTÖREL YAPININ ŞEKİLLENDİRİLMESİNDE MALİYE

POLİTİKASININ ROLÜ
Ekonomik kalkınma, gelişmekte olan ülkelerde güncelliğini korumakta ve piyasa eko-
nomisi, kalkınma sürecinin ekonomik ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz
kalmaktadır. Bu nedenle de kalkınmanın hızlandırılmasında kamu gelirleri ve kamu
harcamalarının miktar ve bileşimi ile şekillenen maliye politikaları önemli işlevler üstlen-
mektedir. Kamu kesimi, söz konusu yetersizlikleri gidererek piyasa ekonomisini de sürece
dâhil etmenin yollarını ararken sektörel teşvik politikalarından yararlanmaktadır. Sektö-
rel maliye politikalarında önemli bir yere sahip olan teşvik politikaları, devlet tarafından Teşvik Politikaları: Devlet
tarafından desteklenmesi
desteklenmesi öngörülen faaliyetlerin kısmen ya da tamamen kamu kaynaklarıyla finanse öngörülen faaliyetlerin kısmen ya
edilmesi biçiminde tanımlanabilir. Ekonomik kalkınma sürecinde desteklenecek sektör- da tamamen kamu kaynaklarıyla
finanse edilmesidir.
lerin doğru belirlenmesi ve öncelikli olarak teşvik edilmesi önem taşımaktadır. Özellikle
gelişmekte olan ülkelerde kıt kaynakların ekonomik gelişmeyi teşvik edecek öncelikli sek-
törlere yönlendirilebilmesi, etkin kaynak kullanımı ve dağılımının sağlanabilmesi bakı-
mından da gereklidir.
Sektörel teşvik politikalarının uygulanmasında temel araçlar, kamu gelirleri ve harca-
malarıdır. Kalkınma sürecinde teşviklerin doğru araçlarla çalıştırılabilmesi ve teşvik kap-
samına alınacak sektörlerin belirlenmesi üzerinde önemle durulması gereken konulardır.
Teşvik edilecek sektörlerin ve teşvik araçlarının belirlenmesinde ekonomik rasyonalite-
nin gözardı edilerek siyasi önceliklerle hareket edilmesi, ekonomik kalkınmaya katkıda
bulunulması bir yana, kaynak kullanımında ve dağılımında mevcut sorunları daha da
derinleştirerek ekonomik istikrarsızlıkları besleyen yapıların ortaya çıkmasına yol açabil-
mektedir. Bu nedenle teşvik politikalarının oluşturulmasında ve uygulanmasında sürecin
disipline edilmesinin son derece önemli olduğunu vurgulamak gerekir. Bu doğrultuda,
popülist politikalar yerine, toplumsal beklenti ve çıkarlarla uyumlu bir teşvik uygulaması-
nı sağlayacak yasal altyapının hazırlanması ve buna uygun kurumsal çerçevenin işler hâle
getirilmesi gerekmektedir.
Sektörel Teşviklerin Amaçları

Teşvik politikaları, ekonomik faaliyetler ve sektörel farklılıklara göre değişik amaç ve he-
defler doğrultusunda uygulanmaktadır. Teşviklerin öncelikli amacı, kamu kesiminin, be-
lirli ekonomik faaliyetleri diğer faaliyetlere göre daha çok destekleyerek bunların daha
kısa sürede, daha hızlı gelişmelerini sağlayabilmektir. Aşağıda söz konusu amaç ve hedef-
ler, iç kaynaklar ve dış kaynaklar açısından incelenmektedir.
Sektörel Teşviklerin Amaçları ve İç Kaynaklar

Kalkınma sürecinde, gelişmekte olan ülkelerin temel sorunlarından birisi tasarruf yetersiz-
liğidir. Yurt içi tasarrufları artırmada bir alternatif, özel tüketim harcamalarının kısılma-
sıdır. Gelişmekte olan ülkeler açısından bakıldığında, harcama bileşiminde özel tüketim
önemli bir yer tutmaktadır. Örneğin, bir ülkede toplam harcamaların (Y) 100 olduğu ve bu
harcamaların özel tüketim (C), özel yatırım (I) ve kamu harcamaları (G) arasında C=60,
I=20 ve G=20 olarak dağıldığı varsayıldığında, özel tüketimde meydana gelecek %5’lik bir
azalış (tasarruflarda aynı miktardaki bir artış), toplam harcamaların %3’ü kadar olacaktır
(60x0.05=3). Bu tasarruflar yatırıma yönlendirildiğinde ise yatırımlarda meydana gelecek
artış %15 kadar olacaktır (3/20=0.15). Bu bağlamda özel tüketimin kısılmasıyla yaratılacak
tasarrufların yatırımlar üzerindeki etkisinin dikkate değer miktarda olacağı söylenebilir.
Bilindiği gibi, gelişmekte olan ülkelerde ortalama gelir düzeyinin düşük olması, tüke-
tim düzeyinin kısılarak tasarruf düzeyinin arttırılmasını güçleştirmektedir. Özel tüketim,
tayınlama (miktar kısıtlamaları) ve doğrudan fiyat kontrolleri ile de kısılabilir. Ancak bu
tür doğrudan bir müdahale, piyasadaki işleyişi bozarak yeni sorunların ortaya çıkmasına
neden olabilir. Kalkınma sürecinde tasarruf açığına bağlı olarak gelişen finansman sorun-
larının ortaya çıkardığı en önemli maliyet, kuşkusuz yüksek reel faizlerdir. Kalkınmanın
finansmanında tasarrufların yetersiz oluşu, kullanılabilir fonların maliyetini yükseltirken
yatırımlar da bu süreçten olumsuz etkilenmektedir. Yüksek düzeyde tasarruf açığının bu-
lunduğu böyle bir durumda devlet, yatırımların bu olumsuz yapıdan olabildiğince az etki-
lenmesi için bir takım teşvik politikalarını kullanmaktadır.
Türkiye’de sektörel ve bölgesel teşvik politikalarına ilişkin olarak Devlet Planlama

Teşkilatı’nın internet sayfasına bakılabilir: http://www.dpt.gov.tr.
Yatırım düzeyinin arttırılmasında tüketim (tasarruf) oranının değiştirilmesinin yanı

sıra, tasarrufların selektif politikalar doğrultusunda kullanılması suretiyle de kalkınma
sürecine müdahale söz konusu olabilir. Buradaki amaç, sınırlı kaynakların kalkınmaya
yön verecek biçimde verimliliği yüksek düzeydeki sektörlere kullandırılabilmesi ve dola-
yısıyla optimum üretim düzeyinin gerçekleştirilebilmesidir. Bu kapsamda devlet, selektif
politikaları kullanırken sosyal verimliliğin üst düzeyde olduğu alanların üzerinde önemle
durmalıdır. Bu bir bakıma yatırımların verimliliğinin piyasa ölçütleri yanında, toplumsal
yararlar temelinde de sorgulanması anlamına gelmektedir. Buna göre, selektif politikalar
doğrultusunda üretici firmalara destekler verilirken üretimin ortaya çıkardığı toplumsal
yararlar da dikkate alınmalıdır. Dışsal faydaların yoğun olduğu sektörlerin göz ardı edil-
mesi durumunda, devletin uyguladığı teşvik politikalarıyla sosyal sorunları derinleştiren
bir büyüme süreci ortaya çıkabilir.
8. Ünite - Maliye Politikalarının Sektörel ve Bölgesel Etkileri 139
Selektif politikalar, yatırımlarda faktör girdileri açısından emek/sermaye oranını da
etkilemeye yönelik olabilir. Emek yoğun bir tercihte bulunulduğunda, iş gücünün daha
fazla istihdam edileceği açıktır. Elbette bu durum, işsizliğin yoğun yaşandığı gelişmekte
olan ülkeler bakımından son derece önemlidir. Diğer taraftan, emeğin yoğun olarak kul-
lanılması, üretim sürecinde sermaye malı gereksinimini ve ithalatını da azaltarak dış tica-
ret dengesi üzerinde olumlu etkiler yaratacaktır. Yatırımlarda sermaye yoğun bir tercihte
bulunulması durumunda ise yüksek teknolojiyle yüksek katma değerli malların üretilebil-
mesi mümkün olabilecektir. Böyle bir yapı, bir süre sonra emeğin verimliliğini arttırarak,
ücret düzeylerinin yükselmesine yol açacak niteliktedir. Sermaye yoğun yatırımların uzun
dönemde yaratacağı olumlu etkiler ile yeni istihdam imkânlarının söz konusu olacağı,
yüksek teknolojiyle üretilen malların dış piyasalarda daha kolay pazarlanabileceği söy-
lenebilir. Diğer taraftan, sermaye yoğun yatırımların ekonomiye sağlayacağı teknoloji ve
bilgi birikiminin toplumsal maliyetleri olacak ve ithalat artışı nedeniyle dış ticaret dengesi
üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkabilecektir.
Emek veya sermaye yoğun selektif politikalar, farklı amaçlar doğrultusunda şekil-
lenmektedir. Amaçlardan birisi, emek yoğun üretim biçiminin tercih edilmesi ile gelirin
daha geniş bir nüfus tabanına yayılması, diğeri ise sermaye yoğun üretim yapısı tercih
edilerek öncelikle gelir artışını sağlamaktır. Bu amaçların nasıl belirleneceği, yurt içi
tasarruf oranına, işsizlik oranına, döviz rezervlerinin durumuna ve nihayet üretimin ih-
racata veya iç pazara yönelik olup olmadığına bağlıdır. Bu değişkenler dikkate alınarak,
ne oranda emek ve ne oranda sermaye kullanılacağı belirlenecek ve teşvik politikaları
da bu doğrultuda şekillenecektir.
Gelişmekte olan ülkelerde görülen başka bir sorun, tasarrufların genellikle kısa vadeli
yatırım araçlarında değerlendirilmesidir. Selektif önlemler aracılığıyla tasarrufların alt-
yapı gibi uzun dönemli yatırımların finansmanında kullanımını sağlayacak politikaların
uygulanması gerekmektedir. Yoğun kamu finansman sorunlarının olduğu, siyasal istik-
rarsızlıklarla birlikte ekonomik istikrarsızlıkların sıklıkla yaşandığı ve reel faizlerin yüksek
olduğu gelişmekte olan ülkelerde böylesi bir dönüşümü gerçekleştirmek son derece zor-
dur. Bu nedenle sektörel teşvik politikaları ile girişimcilerin üretken alanlara yönlendiril-
mesi söz konusu olmaktadır. Diğer önemli bir konu, gelişmekte olan ülkelerde informel
yapıların ağırlıkta olmasıdır. Devletten teşvik almak için, firmaların belirli koşulları sağla-
ması gerekmektedir. Bu yüzden de teşvik politikaları, sadece üretici sektörlere bir sermaye
katkısı yapmasının ötesinde, firmaların formelleşmelerine de katkı sağlamaktadır.
Sektörel Teşviklerin Amaçları ve Dış Kaynaklar

Kalkınma sürecinde yurt içi tasarrufları yeterli olmayan gelişmekte olan ülkelerde dış
kaynaklar (yabancı tasarruflar) önem kazanmaktadır. Dış kaynaklar, iç kaynaklar gibi
kalkınma sürecinde sermaye birikiminin önemli bir kaynağıdır. Gelişmekte olan ül-
keler, dış kaynak ihtiyacının giderilmesinde ihracat gelirlerinin arttırılması, ithalatın
kısılması, dış ticaret hadlerinin ülke lehine çevrilmesi gibi bir takım alternatiflere sa-
hip olsalar da yapısal sorunları nedeniyle bu alternatiflerden çoğu zaman yeteri kadar
yararlanamamaktadırlar. Bu nedenle dış tasarruflardan yararlanmak ve ülkeye sermaye
girişini arttıracak teşvik politikalarını uygulamaya geçirmek söz konusu ülkeler için bir
zorunluluğa dönüşmektedir.
Dış kaynakların teşvik edilmesinde son derece seçici davranılması gerekmektedir. Bi-
lindiği gibi iç kaynaklar açısından sağlanan teşvikler, ekonomi içi bir kaynak transferine yol
açmakta ve amaca uygun sonuçların ortaya çıkmaması durumunda gelir dağılımında bo-
zulmaya neden olmaktadır. Dış kaynaklar açısından sağlanan teşvikler ise ülke dışına gelir
transfer edilmesine neden olduğundan, teşvik amacının gerçekleşmemesi durumunda eko-
nomi dışına net kaynak aktarımı söz konusu olacaktır. Kalkınma sürecinde sınırlı kaynakla-
rı ekonomik rasyonaliteye uygun, verimli alanlarda kullanma zorunluluğu olan gelişmekte
olan ülkeler için böylesi bir kaynak aktarımı son derece maliyetli olabilmektedir.
Dış kaynakları kalkınma sürecine dâhil edecek teşvik politikaları ile sermaye biriki-
mine katkı sağlanacak, yüksek katma değerli üretimi gerçekleştirecek teknolojik kapasite
geliştirilmiş olacak ve verimlilik artacaktır. Bunun yanında, yabancı sermaye, gelişmekte
olan ülkelerde piyasa ekonomisi koşullarının geliştirilmesi, rekabet yapısının ve süreci-
nin iyileştirilmesi, işletme yapılarının modernizasyonu, girişimcilerin dış piyasalara daha
kolay açılabilmelerinin sağlanması, istihdam olanaklarının genişlemesi ve iş yönetiminin
gelişmesi gibi konularda yararlı olabilmektedir. Bu bağlamda teşvik politikalarının bu
beklentileri karşılayacak biçimde kurgulanması gerektiği vurgulanmalıdır.
Teşvik politikaları kapsamında, dış kaynaklar bu beklentilerle kalkınma sürecine dâhil
edilmesine karşın, beklenen sonuçlar elde edilemeyebilir. Örneğin, günümüz üretim ko-
şullarında yoğun sermaye kullanımı, istihdam imkânlarının genişlemesini en azından
kısa dönemde baskılamaktadır. Diğer taraftan yabancı sermaye ile birlikte ortaya çıkan
katma değer de değişik biçimlerde merkez ülkeye transfer edilmektedir. Bu bağlamda
önemli alternatif maliyetlerle ülkeye getirilen dış kaynakların yeni yatırımların yapılması,
tasarruf açıklarının kapatılması, ihracat olanaklarının geliştirilmesi konularında önemli
bir katkısı olmayabilir. Bu doğrultuda söz konusu teşvik politikaları kurgulanırken ilgili
süreci disipline ederek dış kaynakların, ülke içinde net yarar sağlayacak şekilde teşvikini
ve kullanımını sağlayacak ve bu süreci bir bütün olarak takip edecek kurumsal çerçevenin
oluşturulmasının son derece önemli olduğu dikkate alınmalıdır.
Uluslararası Ticaretteki Dönüşüm ve Sektörel Teşvik

Politikaları
Uluslararası ticaret koşullarındaki dönüşüm ve yeni koşulların teşvik politikalarına yan-
sıma sürecinde temel belirleyicilerden birisi, küreselleşmenin, artan bir hızla bir çok sek-
törü etkilemesidir. 1980’lerde ortaya çıkan küreselleşme kavramı, 1990’lı yıllara gelindi-
ğinde hemen her alanda kullanılan bir kavram olmuştur. Ekonomik temelde küreselleşme
olgusu, genel olarak, ülkeler arasında mal ve hizmet ile sermaye hareketliliğindeki artış
olarak tanımlanabilir. Küreselleşme sürecinde ülkeler arasında emek, mal, hizmet ve ser-
mayenin yoğun ve hızlı dolaşımı söz konusu olurken uluslararası ticaret hacminde ve doğ-
rudan yabancı sermaye hareketlerinde önemli artışlar yaşanmıştır. Özellikle gelişmekte
olan ülkeler, küreselleşmenin ortaya çıkardığı fırsatları değerlendirebilmek için, arz yönlü
ekonomi politikalarıyla önemli ölçüde vergi indirimlerine gitmişlerdir. Aynı zamanda bu
süreç, küresel sermayenin beklentileri doğrultusunda ticari ve mali liberalizasyon politi-
kalarının çeşitlenerek etkinliğinin arttığı bir süreç olmuştur.
Kuşkusuz böyle bir süreçte ulusal ekonomi politikalarının önemi azalmış, koruma-
cı politikalar neredeyse tümüyle etkinliğini yitirmiş, dış ticaret önündeki engeller kaldı-
rılmıştır. Bu yapıda öncelikli hedef büyüme ve kalkınmanın finansmanında önemli bir
alternatif olan yabancı sermayeyi ülkeye çekebilmek olmuş, yabancı sermayenin belirli
sektörlere veya bölgelere yönlendirilmesi daha az önemsenen bir hedef hâline gelmiştir.
Küreselleşmenin kendi dinamikleri, Dünya Ticaret Örgütü’nce alınmış olan bir dizi karar
ve yabancı sermayeyi çekebilmek için gelişmekte olan ülkeler arasındaki yoğun rekabet,
gelişmekte olan ülkeler için teşvik politikalarının kapsama alanını olabildiğince daraltarak
uygulanabilirliğini tartışmalı hâle getirmiştir.
Ekonomi politikalarının nihai hedefi toplumsal refahın arttırılması olarak tanımla-
nırsa yeni dönemde öncelikli hedefin bir bütün olarak küresel refahın arttırılması olarak
tanımlanması gerekir. Bu durumda, iç pazarda daha yüksek maliyetle mal üretiminin terk
edilerek, bunun yerine daha düşük maliyetle üretim yapan ülkelerden ithalat yapılmasını
öngören ticaret yaratılması kavramı yeni dönemin hedeflerine uygun bir araçtır. Buna Ticaret Yaratılması: İç pazarda
daha yüksek maliyetle mal
göre, Dünya Ticaret Örgütü gibi yapılar üzerinden mevcut uluslararası ticaret koşulla- üretiminin terk edilerek bunun
rının, ticaret yaratılmasının kurumsallaştırılması amacına yönelik olarak geliştirilmesi yerine daha düşük maliyetle
gerekmektedir. Burada dikkate alınması gereken konu, uluslararası ticaretin gerçekten üretim yapan ülkelerden ithalat
yapılmasıdır.
küresel refahı arttıracak yönde olması ve yönlendirilmesi gereğidir.
İç ve dış kaynaklarla finanse edilen teşvikler arasında ne tür farklar vardır?

1
BÖLGESEL DENGESİZLİK VE NEDENLERİ
Bir ülkede bölgeler arasındaki ekonomik ve sosyal gelişmişlik farkları, bölgesel dengesizlik Bölgesel Dengesizlik: Bir ülkede
bölgeler arasındaki ekonomik ve
olarak tanımlanabilir. Hemen hemen tüm ülkelerde farklı yoğunlulukta da olsa, bölgeler sosyal gelişmişlik farklarıdır.
arasında bir takım dengesizlikler bulunmaktadır. Ancak gelişmekte olan ülkelerde, ge-
lişmiş ülkelere oranla bölgesel dengesizliklerin çok daha yoğun olarak yaşandığı açıktır.
Bölgesel dengesizlikler değişik nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu dengesizlik-
lerin ortaya çıkışında bölgeler arasındaki coğrafi, tarihsel, kültürel, ekonomik ve sosyal
farklılıklar belirleyici olmaktadır.
Bölgelerarası iklim koşullarının farklı oluşu, yeraltı ve yerüstü zenginliklerinin bölge-
ler itibarıyla farklılıklar göstermesi, söz konusu bölgenin ulaşım ağındaki yeri ve önemi
gibi nedenler bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran coğrafi nedenler olarak belirtilebilir.
Bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran tarihsel ve kültürel nedenlere bakıldığında ise il-
gili bölgenin geçmiş dönemlerde, siyasi, ekonomik ve sosyal açıdan ifade ettiği anlamın
önemli olduğu görülmektedir. Geçmişten gelen tarihi, ekonomik ve kültürel miras ve alt-
yapı, bölgelerin sonraki gelişme dönemlerinde son derece belirleyici olabilmektedir.
Türkiye’de bölgelerarası gelişmişlik farklarına ilişkin geniş kapsamlı bilgi edinmek için şu
çalışmaya bakabilirsiniz. DPT (2000), Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu,
DPT: 2502 - ÖİK: 523.
Bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran sosyal nedenlere bakıldığında ise eğitim, sağlık
gibi sosyal içerikli harcamaların genelde gelişmiş bölgelere yapılmasına bağlı olarak bir
takım sorunların ortaya çıktığını gözlemlemek mümkündür. Bilindiği gibi, sanayi altyapı-
sı ve istihdam imkânlarının çeşitliliği nedeniyle bir cazibe merkezi olan gelişmiş bölgeler
gelişmekte olan bölgelerden yoğun göç almaktadır ve kuşkusuz bu göçler mevcut denge-
sizlik sorunlarını daha da derinleştiren bir yapıyı ortaya çıkarmaktadır. Diğer taraftan ge-
lişmekte olan bölgelerde ekonominin tarıma dayalı olması ve nüfusun önemli bir kesimi-
nin tarım sektöründe istihdam ediliyor olması da önemli bir sorundur. Tarımın geleneksel
yöntemlerle yapılıyor olması, verimliliğinin düşük olması, üretime katkısı olmayan ya da
çok az olan işgücünün tarım sektöründe barınıyor olması, ilgili bölgelerde ortalama gelir
düzeyinin düşük düzeyde kalmasına yol açmaktadır.
Bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran ekonomik nedenler ise üzerinde yoğun tar-
tışmaların yapıldığı alanların başında gelmektedir. Bölgesel dengesizliklerin önemli bir
kısmı ekonomik nedenlerle ortaya çıkarken bölgesel dengesizliklere yol açan diğer ne-
denlerin ortaya çıkışında ve bu nedenlerle mücadelede ekonomik yapının doğrudan veya
dolaylı etkileri bulunmaktadır. Bölgesel dengesizliklerle mücadelede ekonomik nitelikli
sorunların çözümü, çok daha kısa sürede arzulanan sonuçların elde edilmesini sağlamak-
tadır. Bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran ekonomik farklılıklar öncelikle işletmelerin

belirli bölgelerde yoğunlaşmasına bağlı olarak ortaya çıkan bir gelişmedir. İşletmeler yatı-
rım kararlarını verirlerken kârlarını maksimize edecek, maliyetlerini olabildiğince düşü-
recek, büyük pazarlara yakın bölgeleri tercih etmektedirler. Ayrıca kolay ulaşılabilir ucuz
enerji kaynaklarının olduğu bölgeler tercih edilen alanlar içerisindedir.
Yetişmiş iş gücünün yoğun olduğu beşerî sermaye birikimi bakımından gelişmiş
bölgeler, işletmelerin kuruluş aşamasında öncelikli olarak tercih ettikleri bölgelerdir. Bu
bağlamda üretim faktörlerinin optimum bir bileşimle servis edildiği bölgeler, işletmele-
rin kuruluş yeri olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, üretim faktörlerinin optimum bir
bileşimine kolay erişilebilen bölgeler, bunu başaramayan diğer bölgelere göre nispi olarak
hızla gelişmekte ayrıca ilerleyen dönemlerde kurulan işletmelerin de aynı önceliklerle ha-
reket etmesi başlangıçta ortaya çıkan dengesizliklerin daha da derinleşmesine yol açabil-
mektedir. Bu durumun özellikle gelişmekte olan ülkeler için yıllardır süregelen yapısal bir
sorun olduğunu söylemek mümkündür.
Sermayenin, yatırımların, teknolojinin ve nitelikli iş gücünün belirli bölgelerde toplan-
ması bu bölgeleri kısa sürede merkez hâline getirmektedir. Diğer bir deyişle sanayileşme
sürecinde merkeze doğru bir toplanma eğilimi söz konusudur. Taşıma maliyetlerini azal-
tan ölçek ekonomilerinden yararlanma amacı, finansal ve diğer hizmetlerin merkezlerde
toplanması, ulaşım ve haberleşme imkânlarının da yine bu bölgelerde daha çok gelişme
eğilimi göstermesi, sanayi merkezlerini daha çekici hâle getirmektedir. Ancak söz konusu
merkezler yeni yatırımlar için en rasyonel tercihler olarak ortaya çıkarken çevre bölgeler-
den merkeze doğru hızlı bir nüfus akışı, merkez olarak tanımlanan bölgeler içinde yeni
dengesizliklerin ortaya çıkmasına yol açmaktadır. İlgili merkezlerdeki yoğun nüfus artışı,
aynı zamanda bu bölgeleri büyük bir pazar hâline de dönüştürmektedir. Bir bakıma kırsal
kesimden kentsel kesime doğru gerçekleşen bu hızlı dönüşüm kırsal yaşam alanlarındaki
sorunların, kentsel yaşam alanlarına kaymasına yol açmaktadır. Büyük merkezlerde görü-
len altyapı ve konut sorunları, kayıt dışı ekonomi ve kayıt dışı istihdam sorunları, ortaya
çıkan ve gelişen sorunlardan bazılarıdır.
Bölgesel dengesizliklerle mücadelede kamu müdahaleleri zorunlu olmaktadır. Hiç
kuşkusuz piyasa, kamusal niteliği üst düzeyde olan bu tür sorunlarla mücadelede yetersiz
kalmaktadır. Kamu kesimi bölgesel dengesizliklerle mücadelede özellikle maliye politika-
sı araçlarıyla etkili olmaya çalışmaktadır. Bölgesel dengesizliklerle mücadelede üzerinde
önemle durulması gereken konu, bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkaran dinamikleri doğ-
ru teşhis edebilmek ve doğru araçlarla müdahale edebilmektir. Ancak özellikle gelişmekte
olan ülkelerde, bölgesel dengesizliklerle mücadelede başvurulan kamu müdahalelerinin,
bölgesel dengesizlik sorunlarını çözmekten daha çok, mevcut dengesizlikleri daha da de-
rinleştiren sonuçların ortaya çıkmasına yol açtığı da gözlenmektedir.
Bölgesel Dengesizliğin Giderilmesinde Karar Birimleri

Piyasa ekonomisinin işleyişi ve kâr amaçlı doğası, sosyal yönleri de bulunan bölgesel den-
gesizlik sorununu çözmek bir yana daha da kötüleştiren bir etkiye sahip bulunmaktadır. Bu
nedenle bölgesel dengesizliklerle mücadelede kamu müdahalelerinin gerekliliği konusunda
genel bir kabul olduğu hâlde, esas tartışma kamu müdahalelerinin ne kadarının merkezî
yönetim üzerinden, ne kadarının yerel yönetimler üzerinden gerçekleştirileceği üzerinde
yoğunlaşmaktadır. Kuşkusuz bu tartışmalara yön veren temel dinamik söz konusu ülkelerde
oldukça sınırlı olan kaynakların hangi yetki ve sorumluklarla merkezî yönetim ve yerel yö-
netimler arasında bölüştürüleceğidir. Kaynakların sınırlı oluşu bir yana merkezî yönetim ile
yerel yönetimler arasındaki yetki bölüşümü konusunda yaşanan tartışmalar, bölgesel denge-
sizlik sorununun ekonomik rasyonalite temelinde çözümünü güçleştirmektedir.
Günümüzde bölgesel dengesizliklerle mücadelede merkezî yönetim tarafından yü-
rütülen kalkınma programlarının etkinliği temelden sorgulanmaktadır. Çünkü sadece
merkezî yönetim tarafından yürütülen kalkınma programlarıyla bölgesel dengesizlik so-
runlarını çözen ülke sayısı yok denecek kadar azdır. Burada vurgulanması gereken konu,
bölgesel dengesizlikle mücadelede merkezî yönetimin tümüyle etkisiz hâle getirilmesi
değil, yerel dinamikleri ekonomik ve sosyal kalkınma sürecinin aktif bir birimi hâline
getiren yapılanmaların önünün açılmasıdır. Yerel yönetimler, bölgesel sorunların nitelik-
lerini daha yakından izleyebilmekte ve bu sorunlarla mücadelede nasıl bir yol izlenmesi
gerektiği konusunda daha kapsamlı bir birikime sahip bulunmaktadır. Bölgesel sorunla-
rın çözümünde bölgesel girişimleri çok daha etkin bir biçimde organize edebilecek güce
sahip olan yerel yönetimler, bölgesel kaynakların belirlenip kalkınma sürecine dâhil edil-
mesinde de merkezî yönetimi yönlendirebilecek etkiye sahiptirler.
Bölgesel dengesizliklerle mücadelede merkezî yönetim ise daha çok belirli bir bölgede
gerçekleştirilen ancak etkileri tüm ekonomik yapıyı kapsayan büyük altyapı yatırımlarını
üstlenmektedirler. Bilindiği gibi bu tür harcamalar uzun süreli yararlar ortaya çıkarırken
yararın etki alanı da bir bölgeyle sınırlı kalmamaktadır. Bölgeler itibarıyla ekonomik ve
sosyal gelişmişlik farklarının saptanması, bunlarla mücadelede kaynak, yetki ve sorumlu-
luk dağılımının idareler arasında bölüşümü, kalkınma programlarının makroekonomik
çerçevesinin belirlenmesi gibi konular da yine merkezî yönetimin öncülüğünde kurgusu
yapılan ve uygulamaya konulan hususlardır.
Bölgeler arasındaki farkların giderilmesi sürecinde esas sorunun kaynak dağılımın-
da yaşandığı söylenebilir. Çünkü bölgelerarası dengesizlikleri gidermeye yönelik hemen
her önlem, bölgelerarası bir kaynak aktarımını zorunlu kılmaktadır. Elbette bu aktarımın
yönü de gelişmiş bölgelerden gelişmekte olan bölgelere doğru gerçekleşmektedir. Burada
kaynakların etkin dağılımını sağlama görevi merkezî yönetimindir. Yerel yönetimlerin
böyle bir dağılımı gerçekleştirmeleri son derece güçtür. Söz gelimi bölgelerin vergi potan-
siyelleri birbirinden çok farklı iken ihtiyaçları birbirine yakındır. Buna göre, tüm bölgeler
aynı vergileme yetkilerine sahip olmalarına karşın, gelişmemiş bölgeler, gelişmiş bölgelere
göre daha az gelir elde edeceklerdir. Kuşkusuz bu durum, gelişmemiş bölgelerin sorunları-
nı derinleştiren bir sürece işlerlik kazandıracaktır. Merkezî yönetim, yerel yönetimlerden
gelen talepler doğrultusunda bölgelerin nüfus yoğunluğu, gelişmişlik düzeyleri gibi birta-
kım değişkenleri dikkate alarak kaynak transferini gerçekleştirmektedir.
Bölgesel dengesizliklerle mücadelede gelişmekte olan ülkeler neden yeterince başarılı ola-
mamaktadır? 2
MALİYE POLİTİKASI KAPSAMINDA SEKTÖREL VE BÖLGESEL
TEŞVİK ARAÇLARI
Vergiler ve kamu harcamaları, maliye politikası kapsamında kullanılmakta olan temel
teşvik araçlarıdır. Vergisel teşviklerin öncelikli amacı, geri kalmış bölgelerde üretim ma-
liyetlerini düşürmek ve yatırımların kârlılığını artırmak suretiyle kaynakları bu bölgelere
çekerek üretim kapasitelerini arttırabilmektir. Vergisel teşviklerle bölgesel farkların azal-
tılmasının yanı sıra belirli sektörlerin geliştirilmesi, kalkınmanın hızlandırılması, istihda-
mın artırılması ve yabancı sermaye girişlerinin teşvik edilmesi gibi kalkınma sürecine yön
verecek dinamikler yönlendirilmeye çalışılmaktadır.
Vergisel teşvikler vergi harcaması başlığı altında da ele alınmaktadır. Bu bağlamda ver-
gi harcaması, vergi indirimleri ve vergi imtiyazları gibi nedenlerle toplanamayan vergi ge-
lirlerini ifade etmektedir. Vergisel teşvikler, teşvik sistemi içinde önemli bir yere sahiptir.
Özellikle vergiler üzerinden uygulanacak teşvik araçlarının önemli bir çeşitliliğe sahip ol-
ması, teşvik sistemi tasarlanırken vergisel önlemler üzerinde çok daha fazla durulmasına
yol açmaktadır. Vergisel teşvikler çoğu zaman gelir vergisi yasaları kapsamında uygulan-
maktadır. Ancak bölgesel dengesizliklerin yoğun yaşandığı ülkelerde söz konusu teşvikler,
gelir vergisi yasalarının yanı sıra özel karar ve yönetmeliklerle de uygulanabilmektedir.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında sanayileşmiş ülkelerin vergi politikaları ile özel ya-
tırımları desteklemeleri yaygın bir biçimde uygulamaya konulmuştur. Gelişmekte olan
ülkelerde ise sermaye gelirleri üzerindeki vergiler, amortisman ve vergi istisnaları gibi
araçlarla yürütülen vergisel teşvik politikaları, yatırımları özendirme açısından önemli
bir ağırlığa sahip olamamıştır. Gelişmekte olan ülkelerde bölgesel dengesizliklerle mü-
cadelede vergisel teşviklerin etkili bir biçimde kullanılmamasının iki temel nedeni var-
dır. Bunlardan birisi, ilgili ülkelerde yüksek enflasyon dolayısıyla nominal ve reel gelir
arasındaki ayırımın dikkate alınmamasıdır. Diğeri ise bu ülkelerde sermaye piyasaları-
nın yetersiz oluşudur. Buna rağmen, vergisel teşviklerin, doğru kurgulandığında, üre-
tim kapasitelerini genişleteceği yönünde genel bir kabul bulunmaktadır. Bu doğrultuda
vergisel teşvikler başlığı altında yatırım indirimi, hızlandırılmış amortisman uygulama-
ları, vergi muafiyeti ve istisnaları, vergi tatili ile indirilmiş gelir ve kurumlar vergisi gibi
birtakım uygulamalara yer verilmektedir.
Teşvik araçları olarak kamu harcamalarında ise genel olarak ilgili faaliyet alanlarının
düşük faizlerle kredilendirilmesi, üretim sürecinde gereksinim duyulan birtakım girdile-
rin kamu kesimi tarafından çok daha uygun koşullarda sağlanması gibi amaçlar güdül-
mektedir. Böylece yatırım maliyetlerinin bir kısmını üstlenmiş olan devlet, kalkınmaya
yön verecek faaliyet alanlarını doğrudan desteklemiş olmaktadır.
Vergisel Teşvikler
Aşağıda, sektörel ve bölgesel teşvik araçlarından vergiler ve kamu harcamaları incelen-
mektedir. Vergisel teşvikler kapsamında kullanılan başlıca teşvik araçları; yatırım indiri-
mi, hızlandırılmış amortisman, vergi indirimi ve muafiyeti, vergi tatili, indirilmiş gelir ve
kurumlar vergisi alt başlıklarıyla ele alınabilir.
Yatırım İndirimi
Yatırım indirimi: Yapılan Genel bir tanımla yatırım indirimi, yapılan yatırımın, yatırımın ve bölgenin niteliği-
yatırımın, yatırımın ve bölgenin
niteliğine göre tamamının
ne göre tamamının ya da belirli bir kısmının vergilendirilebilir gelirden indirilmesidir.
ya da belirli bir kısmının Yatırım indirimi, yatırımın maliyetine doğrudan etkide bulunarak kârlılığını artıran
vergilendirilebilir gelirden önemli bir vergisel teşviktir. Devlet, yatırım indirimi ile vergi alacağından kısmen veya
indirilmesidir.
tamamen vazgeçerek özel kesim yatırımlarına destek vermekte, büyüme ve kalkınma
sürecine katkıda bulunmaktadır.
Yatırım indirimi ile belirli ekonomik faaliyet alanlarındaki kurumlar ve gelir vergisi mü-
kellefleri, yatırımların niteliği ve niceliğine göre önemli mali destekler elde etmektedirler.
Yatırım indirimi ile ilgili sektörlerde üretim ve verimlilik arttırılmaya çalışılırken yatırımlar
geri kalmış bölgelere yönlendirilerek bölgelerarası dengesizlikler azaltılmaya çalışılır. Yatı-
rım indirimleri, yatırım ve üretim hacimlerini genişleterek ekonomik ve beşerî kaynakların
üst düzeyde kullanımına katkıda bulunmalıdır. Böylece istihdam imkânları genişleyerek çe-
şitlenmiş olacaktır. Küreselleşme süreci, sermaye akımlarını ve uluslararası rekabet gücünün
önemini giderek arttırmıştır. Bu bağlamda uluslararası rekabet gücü sağlayan yatırımların
desteklenmesi, ihracat potansiyeli yüksek sektörlerin geliştirilmesi, yatırım indirimleri ile
yakından izlenmesi gereken diğer öncelikli amaçlar olmalıdır. Yatırım indirimleri ile kalkın-
ma planı ve yıllık programlar arasındaki koordinasyon da önemlidir. Yatırım indirimleri,
kalkınma planı ve yıllık programlara uygun bir biçimde hazırlandığında, toplumsal beklenti
ve taleplerin karşılanma şansı çok daha yüksek düzeyde olacaktır.
Diğer taraftan, büyüme ve kalkınma sürecine katkısı olmayan sektörlerin yatırım in-
dirimlerinden yararlanmaları güçleştirilerek söz konusu alanlardaki kaynakların yatırım
indirimi kapsamında desteklenen katma değeri yüksek sektörlere doğru yönlendirilmesi
sağlanabilir. Bu bir bakıma yatırım indiriminin, sektörler itibarıyla selektif olarak uy-
gulanması anlamına gelmektedir. Böyle bir tercihle yatırımlar, indirim uygulanmayan
alanlardan, indirimden yararlanan alanlara doğru kayacak ve istenilen sektörlerde, geti-
riler beklentilere uygun bir biçimde artmış olacaktır. Yatırım indirimi uygulamalarında
üzerinde durulması gereken bir husus da getirileri farklı sürelerde ortaya çıkan yatırım-
ların birbirlerinin yerine tercih edilmesidir. Yatırım indirimi uygulamasında çoğunlukla
yatırımların ilk yıldaki ya da yıllardaki getirileri vergi dışı tutulmaktadır. Kuşkusuz bu
durum getirisi kısa sürede gerçekleştirilen yatırımların, getirisi uzun dönemde ortaya
çıkan yatırımlara göre daha fazla tercih edilmesine yol açacak niteliktedir. Bu durumda
kaynaklar, uzun dönemde getiri sağlayacak yatırımlardan kısa dönemde getiri sağlayacak
yatırımlara yönelecektir. Ancak bu tür bir yöneliş, uzun dönemde getiri sağlayan yatı-
rımların ekonomi için önemli olduğu dönemlerde istenmedik sonuçların ortaya çıkma-
sına yol açabilecek niteliktedir.
Hızlandırılmış Amortisman
Belirli ekonomik alanlarda yatırım maliyetlerini düşürerek, yatırımların getirilerini arttır-
manın bir diğer yolu amortisman uygulamalarıdır. Duran varlıkların aşınma, yıpranma ve
eskime payını ifade eden amortisman uygulamaları ile üretim sürecinde kullanılan ilgili
makine ve cihazların, demirbaşların, taşıtların ve diğer sermaye mallarının değerlerinde
meydana gelen azalma, işletmenin muhasebe kayıtlarında gider olarak yazılabilmektedir.
Bu durumda, amortisman miktarı arttıkça, işletmenin hesaplanan kârı azalacağından ver-
gi matrahı düşecek ve vergi yükü azalacaktır.
Yatırımların teşvik edilmesi sürecinde amortisman rejiminin niteliği, diğer bir deyişle
amortisman tutarının nasıl bir yöntemle düşüleceği ve ne kadarlık bir süre içerisinde eri-
tileceği önem arz etmektedir. Normal amortisman yöntemlerinde, amortismana tabi ser-
maye mallarının maliyet bedelleri, tahmini faydalı ömürleri boyunca eşit tutarlar hâlinde
gidere dönüştürülerek yok edilir. Buna göre her yıl ayrılan amortisman tutarı eşit olmak-
tadır. Özel kesim yatırımları için çok daha uyarıcı olan kimi amortisman yöntemlerinde
ise ilk yıllarda fazla tutarda amortisman ayrılmakta, sonraki yıllarda ise ayrılan amortis-
man tutarları azalmaktadır. Buna göre, yatırımların teşvikinde, hızlandırılmış amortis- Hızlandırılmış Amortisman:
İşletmelerin amortismana
man yönteminin ayrı bir yeri vardır. Hızlandırılmış amortisman yönteminde, işletmelerin tabi mallara yapmış oldukları
amortismana tabi mallara yapmış oldukları harcamalar çok daha kısa sürede amorti edi- harcamaların bu malların fiziksel
ömürlerinden daha kısa sürede
lerek işletme kârından düşülmektedir. Amortisman ayırma süresi genellikle ilgili sermaye amorti edilerek işletme kârından
malının fiziksel ömründen kısa olmakla birlikte bir yıldan daha uzundur. düşülmesidir.
Yatırımın getirisinin özellikle ilk yıllarda çok daha fazla olduğu yatırım türlerinde söz
konusu amortisman yöntemi daha etkilidir. Getirinin sonraki yıllara sarktığı ya da ilk
yılda önemli bir getirinin söz konusu olmadığı yatırım türleri için, böylesi bir amortis-
man rejimi fazla bir anlam taşımayacaktır. Kalkınma sürecinde sınırlı kaynakların yük-
sek katma değer oluşturacak alanlarda kullanılabilmesi son derece önemlidir. Dolayısıyla
söz konusu amortisman yöntemlerinin genel bir teşvik politikası aracı olmaktan çok bir
kalkınma programı dâhilinde belirli sektörler ve bölgeler için kullanılan teşvik araçları ol-
ması önem taşımaktadır. Teşviklerin sonuç vermesi hâlinde, belirli ekonomik faaliyetlerin
diğerlerine oranla daha fazla ve daha hızlı gelişmesi sağlanmış olacaktır.
Vergi İstisna ve Muafiyetleri

Vergi İstisna ve Muafiyet: Vergi Vergi istisna ve muafiyeti ile sektörel yapının gereklerine ve bölgesel dengesizliklerin
istisnası bazı vergi konularına
vergisel ayrıcalık tanınması,
niteliğine göre, bazı vergi mükellefleri ile bazı vergi konularına vergisel ayrıcalıklar sağ-
vergi muafiyeti ise bazı vergi lanmaktadır. Vergi istisnasında, vergi yasalarına göre vergilendirilmesi gereken vergi ko-
mükelleflerine vergisel ayrıcalık
tanınmasıdır.
nuları, aynı veya diğer vergi yasalarıyla kısmen ya da tamamen vergi dışı bırakılmaktadır.
Vergi muafiyetinde ise vergi yasalarına göre vergilendirilmesi gereken birey veya gruplar,
aynı veya diğer vergi yasalarıyla kısmen ya da tamamen vergi dışı bırakılmaktadır. Burada
özellikle üzerinde durulması gereken konu, her iki vergisel ayrıcalıkla da geri kalmış böl-
gelere ve gelişimi istenen sektörlere yatırımları çekebilmenin zorlanmasıdır. Vergi istisna
ve muafiyetlerinin ortaya çıkışı ve gelişiminde sosyal, ekonomik, mali, idari ve kültürel ni-
telikli birtakım ihtiyaçlar etkili olmuştur. Ancak söz konusu olan yatırımların arttırılması
ve bölgesel farklılıkların azaltılması ise vergi istisna ve muafiyetlerinin ekonomik temelde
hazırlandığını söylemek mümkündür.
Gümrük vergisi muafiyeti ve KDV istisnası gibi uygulamalar yatırımların desteklen-
mesinde sık kullanılan vergi istisna ve muafiyetleridir. Burada teşvik belgesi kapsamında
ithal edilen makine, ekipman, ham madde ve diğer sermaye malları için indirimli gümrük
vergisi tarifesi ve KDV istisnası uygulamaları söz konusu olmaktadır. Özellikle gelişmekte
Dışsal Tasarruf: Bir üreticinin olan ülkelerde üretim hacminin önemli bir kısmının ithal girdilere bağlı olarak gerçekleş-
kendi faaliyetleri dışında herhangi
bir maliyete katlanmadan, başka
mesi, bu tür teşvik araçlarını çok daha önemli hâle getirmektedir. Söz konusu mallar aynı
ekonomik faaliyetler sonucu zamanda dışsal tasarruf sağlayan niteliklere de sahip olduklarından, bunlar üzerinden
birtakım yararlar sağlaması gerçekleştirilecek muafiyet ve istisnalar yatırım maliyetlerini çok daha etkin bir biçimde
durumudur.
düşürerek ilgili sektörlerin teşvikini kolaylaştıracaktır.
Vergi Tatili
Vergi Tatili: Belirli bir dönem Vergi tatili, belirli bir dönem boyunca gelir ve kurumlar vergisinin kısmen veya tamamen
boyunca gelir ve kurumlar
vergisinin kısmen veya tamamen
kaldırılmasıdır. Vergi tatili uygulaması belirli bir süreyi kapsadığından, bölgesel dengesiz-
kaldırılmasıdır. likleri gidermede etkinliği tartışmalıdır. İlgili süre boyunca gelir ve kurumlar vergisinden
muaf olan işletme, sürenin dolumu ile bölgeden ayrılabilir. Bu noktada vergi tatili uygu-
lamasının daha çok kısa dönemli yatırımlar için uygun bir teşvik aracı olduğu savunul-
maktadır. Büyüme ve kalkınmanın finansmanında sorun yaşayan gelişmekte olan ülkeler,
özellikle yabancı sermayeyi bu tür teşvik araçlarıyla daha kolay çekebilmektedirler.
İndirilmiş Gelir ve Kurumlar Vergisi

İndirilmiş Gelir ve Kurumlar İndirilmiş gelir ve kurumlar vergisi uygulamalarında, farklı bölge veya sektörlerdeki be-
Vergisi: Farklı bölge veya lirli yatırımlara farklı gelir ve kurumlar vergisi oranlarının uygulanması söz konusu ol-
sektörlerdeki belirli yatırımlara,
indirilmiş gelir ve kurumlar vergisi maktadır. Diğer bir deyişle ilgili işletmeler, belirli bölgelerdeki yatırımlar için daha düşük
oranlarının uygulanmasıdır. oranda gelir ve kurumlar vergisine tabi olmaktadırlar. Diğer vergisel teşviklerde olduğu
gibi burada da amaç, belirlenmiş bölgelerde yatırım maliyetlerini düşürerek, yatırımların
kârlılığını arttırmaktır.
Teşvik Aracı Olarak Kamu Harcamaları

Belirli faaliyet alanlarının teşvik edilmesinde ve bölgesel dengesizliklerin giderilmesinde
kullanılan bir diğer teşvik aracı kamu harcamalarıdır. Bir teşvik aracı olarak kamu har-
cama bileşimi, bölgesel farkları azaltacak yatırımlara ve büyümesi öngörülen sektörlere
kaynak aktaracak biçimde tasarlanmaktadır.
Sektörel gelişimi ön planda tutan kamu harcamalarında temel amaç, kamu tarafından
desteklenmesi öngörülen ekonomik faaliyetlerin yatırım maliyetlerinin düşürülmesi ve
kârlılıklarının arttırılmasıdır. Özellikle ekonomik nedenlerle yapılan transfer harcamaları
bu açıdan önemli bir araçtır. İlgili alanlara yapılacak kaynak transferi ve kamu harcama-
ları ile bu alanların daha kısa sürede gelişmesi sağlanacaktır. Örneğin, devlet söz konusu
alanlara yapılacak yatırımlar için, faiz oranlarını düşürerek ilgili yatırımların kredi ma-
liyetlerini azaltabilir. Sanayide kullanılan girdi niteliğindeki malların ithalini kolaylaştı-
racak kur politikaları uygulayabilir veya ilgili malları doğrudan kendisi temin edebilir.
Bu doğrultuda kamu harcamalarının rasyonel önceliklerle tasarlanarak, yatırımların uzun
vade ve düşük maliyetle kredilendirilebilmesinin sağlanması ve özellikle enerji başta ol-
mak üzere girdi niteliğindeki malların belirli sektör ve bölgeler için uygun koşullarda kul-
lanımını sağlayacak yapının oluşturulması son derece önemlidir.
Türkiye’de sektörel ve bölgesel teşvik uygulamalarına ilişkin geniş bilgi için Hazine ve Maliye
Bakanlığı’nın internet sayfasına bakılabilir: http://www.hazine.gov.tr/.
Geri kalmış bölgelere yapılacak özellikle kamu altyapı yatırımları ile devlet, ilgili böl-
gelerde üretim maliyetlerini düşürmeye ve bu konuda özel sektöre öncülük etmeye çalışa-
bilir. Kamu altyapı yatırımları başlığı altında değerlendirilen yatırım türleri genel olarak
ulaşım yatırımları, su ve kanalizasyon yatırımları ve enerji yatırımları şeklindedir. Devlet
söz konusu alanlarda yapacağı kamu harcamaları ile geri kalmış bölgelerin altyapılarını
geliştirerek bu bölgelerin üretim kapasitelerini arttıracaktır.
Yatırımcılar için geri kalmış bölgeleri çekici hâle getirmenin bir diğer yolu, sosyal alt-
yapı harcamalarını arttırmaktır. Eğitim ve sağlık hizmetleri ile beşerî sermaye donanımını
geliştirecek sektörlere yapılan harcamalar, genel olarak sosyal altyapı harcamaları olarak
değerlendirilmektedir. Kalkınma sürecinde sağlıklı, eğitimli ve donanımlı iş gücü büyük
önem taşımaktadır. İlgili harcamaların temel niteliği de emeğin verimliliğini arttırması-
dır. Yüksek teknolojiyle üretimin gerçekleştirebilmesinde nitelikli beşerî sermaye altyapısı
son derece önemlidir. Bu tür bir altyapının geri kalmış bölgelerde düşük maliyetlerle özel
kesime sunulabilmesi, ilgili bölgelerin çekiciliğini arttıracaktır. İlgili bölgelerde ve sektör-
lerde gerçekleştirilecek AR-GE harcamalarının desteklenmesi de bu bölge ve sektörlerdeki
üretimin verimliliğini ve kârlılığını arttıracaktır.
Devlet bazen de kamu iktisadi kuruluşlarıyla geri kalmış bölgelere doğrudan müda-
hale etmektedir. Bu tür yatırımlar, özellikle ilgili bölgelerdeki istihdam sorunlarının aşıl-
masında etkili olabilmektedir. Bilindiği gibi kamu iktisadi kuruluşları oluşturulurken bu
kuruluşların ekonomik kalkınmaya katkı sağlaması, özel sektörün başaramayacağı işleri
üstlenmesi, özel sektörün girmediği bölgelerde ve alanlarda yatırım yaparak özel sektö-
re öncülük etmesi gibi görevleri üstlenmesi öngörülmüştür. Kamu iktisadi kuruluşlarına
yüklenen bu görevlerin bölgesel dengesizliklerle mücadeleye doğrudan katkısı olabilmek-
tedir. Şöyle ki kamu iktisadi kuruluşlarının üretim sürecinde gereksinim duyacakları diğer
mal ve hizmetlere olan talepleri, kamu iktisadi kuruluşlarınca üretilen ve dışsal tasarruf
sağlayan mal ve hizmetlerin uygun koşullarda arzı, özel kesimin ilgisini söz konusu böl-
gelere çekerek ilgili bölgelerin üretim potansiyellerini geliştirecektir. Bu noktada kamu
iktisadi kuruluşlarının piyasa işleyişi içinde ekonomik rasyonaliteye uygun hareket etme-
lerini beklemek doğru değildir. Çünkü bölgesel dengesizliklerle mücadelede ölçüt, işletme Sosyal Fayda: Toplumsal
bakımdan ihtiyaç duyulan fakat
kârından daha çok sosyal faydadır. Kamu iktisadi kuruluşlarının bir işletmeden çok kamu kâr getirmeyen bazı sektörlerde
ekonomi politikalarının bir aracı olarak örgütlenmeleri de bu doğrultuda gerçekleşmiştir. devlet tarafından yapılan
Burada toplumsal beklentiler doğrultusunda, sosyal fayda arttığı ölçüde bölgesel farklılık- yatırımlarla ortaya çıkan ve tüm
topluma yayılan faydadır.
ların azalacağı beklenmektedir.
Teşvik araçlarından hangisi daha etkin uygulanabilmektedir? Neden?

3
SEKTÖREL VE BÖLGESEL TEŞVİK UYGULAMALARINDA MALİYE

POLİTİKASININ SINIRI
Sektörel ve bölgesel politikaların başarısı ve teşvik uygulamalarında maliye politikalarının
karşı karşıya olduğu kısıtlar önemli tartışma konularından birisidir. Özellikle gelişmekte
olan ülkeler açısından değerlendirildiğinde konunun daha da önemli olduğu açıktır. Ge-
lişmekte olan ülkelerde kalkınmaya finansman sağlamanın ve bölgesel farklılıkları azalt-
manın önemli yollarından birisi, kamu harcama bileşiminin yatırımlara kaynak aktaracak
biçimde değiştirilmesidir. Söz konusu ülkelerde zaten sınırlı olan kaynakların belirli sek-
törlere ve geri kalmış bölgelere aktarılmasında büyük bir özenle hareket edilmesi gerekir.
Yanlış önceliklerle belirlenecek harcama programları ile kamu altyapı harcamaları, ekono-
mik ve sosyal gelişmeyi teşvik etmek bir yana, bölgesel dengesizlikleri arttıran bir niteliğe
bürünebilir. Bu durum, özel kesimin daha üretken kullanabileceği varsayılan kaynakların
devlet eliyle israf edilmesine yol açabilir.
Maliye yazınında piyasanın belirli koşullarda beklenen işlevi görmemesine piyasa başarı-
sızlığı denirken, devletin uyguladığı politikaların beklenen başarıyı sağlayamamasını ifade
etmek üzere devlet başarısızlığı kavramı kullanılmaktadır.
Bölgesel farklılıkları azaltmaya yönelik maliye politikalarının önündeki önemli engel-

lerden birisi, söz konusu politikaların belirlenmesi sürecinde ekonomik rasyonalitesi tar-
tışmalı siyasal tercihlerin belirleyici olmasıdır. Teşvik politikalarının belirlenmesi sürecin-
de, belirli grupların talep ve beklentilerinin etkili olması hâlinde, sosyal fayda, toplumsal
talep ve beklentiler ile bölgelerin ekonomik ihtiyaçları göz ardı edilebilmektedir. Özellikle
güçlü sermaye sahipleri, birçok bakımdan daha riskli sayılabilecek geri kalmış bölgelere
yatırım yapmak yerine, daha az risklerle daha fazla kazanç elde edebilecekleri büyük sana-
yi merkezlerinin olduğu alanlara ve sektörlere yatırımlarını yönlendirebilmektedirler. Bu
bağlamda ilgili teşviklerin daha kapsamlı olması ve tüm bölgeleri kavraması konusunda
siyasal iktidarlar üzerinde baskı kurulabilmektedir. Bu durumda bölgesel farklılıkları azal-
tacak teşvik politikalarının, geri kalmış bölgelerin ihtiyaçlarından çok, sermayenin talep
ve tercihleri doğrultusunda belirlenme riski ortaya çıkabilir.
Bölgesel dengesizlikleri ortaya çıkartan ve derinleştiren birçok faktör bulunmaktadır.
Bu nedenle bölgesel dengesizliklere yol açan sosyal ve ekonomik sorunların neler olduğu-
nun doğru saptanabilmesi ve bunlarla mücadelede doğru araçların kullanılabilmesi, mali-
ye politikalarının başarısını etkileyen önemli faktörlerdir. Söz konusu bölgeler için uygun
yatırım bileşimlerinin neler olması gerektiği ve bunların ne tür teşvik politika ve araçla-
rıyla destekleneceği, üzerinde önemle durulması gereken konulardır. Geri kalmış bölge-
lerin yerel potansiyellerini ve zenginliklerini dikkate almadan, tüm geri kalmış bölgeler
için aynı teşvik politikalarının uygulanması, bazı geri kalmış bölgelerin kalkınmalarına
bir katkı sağlamayacaktır. Benzer şekilde kalkınma sürecine doğrudan katkı sağlayacak
şekilde, işsizlik ve bölgesel dengesizlikler gibi sorunlarla mücadelede etkinliği artıracak
sektörlerin doğru bir biçimde saptanması önem arz etmektedir.
Teşvik uygulamalarında maliye politikasının etkinliğini arttırabilmek için neler yapılabilir?

4 Tartışınız?
Özet
Sektörel yapının şekillendirilmesinde maliye politika- metlerin merkezlerde toplanması, ulaşım ve haberleşme
1 sının rolünün ne olduğunu ve yeni uluslararası ticaret imkânlarının yine bu bölgelerde daha çok gelişme eğili-
koşullarının sektörel teşvik politikalarını nasıl etkiledi- mi göstermesi, bu merkezleri daha çekici hâle getirerek
ğini açıklamak bölgesel farklılıkları derinleştirmektedir.
Ekonomik büyüme ve kalkınma sürecinde piyasa eko-
nomisinin yetersiz oluşu, kamu kesiminin ilgili süre- Maliye politikaları kapsamında kullanılabilecek sektö-
ce doğrudan ya da dolaylı bir biçimde müdahalesini 3 rel ve bölgesel teşvik araçlarını açıklamak
zorunlu kılmaktadır. Büyüme ve kalkınma sürecinde Maliye politikaları kapsamında kullanılabilecek temel
öncelikli sektörlere ve bölgelere yatırımların yönlendi- teşvik araçları vergiler ve kamu harcamalarıdır. Ver-
rilebilmesi önemlidir. Piyasa ekonomisinin işleyişinde gisel teşvikler başlığı altında yatırım indirimi, hızlan-
ortaya çıkan aksaklıklar ve piyasa ekonomisinin ön- dırılmış amortisman uygulamaları, vergi muafiyeti ve
celikleri, kalkınma için gerekli olan kaynakları karşı- istisnaları, vergi tatili ile indirilmiş gelir ve kurumlar
lamada yetersiz kalabilmektedir. Söz konusu gerekleri vergisi gibi birtakım uygulamalara yer verilmektedir.
karşılamada kamu kesimi doğrudan yatırımlar yapa- Vergisel teşviklerin öncelikli amacı, geri kalmış böl-
bileceği gibi, bölgesel ve sektörel yapının ihtiyaçlarına gelerde ve öncelikli sektörlerde üretim maliyetlerini
göre oluşturduğu teşvik politikalarıyla da özel kesimi düşürmek ve yatırımların kârlılığını arttırmaktır.
ilgili sürece dâhil etmenin yollarını aramaktadır. Yeni Böylece ilgili bölgeler ve sektörler, kaynakları kendi
uluslararası ticari yapıda temel öncelik dış ticaretin alanlarına daha kolay çekerken üretim kapasitelerini
önündeki engellerin olabildiğince azaltılmasıdır. Bu arttırmış olacaklardır. Bir teşvik aracı olarak kamu
kapsamda korumacı politikalar büyük ölçüde etkinli- harcamaları; kamu harcama bileşimi, bölgesel farklı-
ğini yitirirken, ulusal ekonomi politikalarının önemi lıkları azaltacak yatırımlara ve büyümesi öngörülen
azalmıştır. Yeni yapıda, büyüme ve kalkınmanın fi- sektörlere kaynak aktaracak biçimde tasarlanarak
nansmanında önemli bir alternatif olan yabancı serma- kullanılabilmektedir. Bu şekilde devlet, yatırım ma-
yeyi ülkeye çekebilmek oldukça önemli hâle gelmiştir. liyetlerinin bir kısmını üstlenirken kalkınmaya yön
İç pazarda daha yüksek maliyetle mal üretiminin terk verecek faaliyet alanlarını da doğrudan desteklemiş
edilerek, bunun yerine daha düşük maliyetle üretim olmaktadır. Bu doğrultuda, desteklenmesi düşünü-
yapan ülkelerden ithalat yapılmasını öngören ticaret len ilgili faaliyet alanları ve geri kalmış bölgelerdeki
yaratılması kavramı da yeni uluslararası ticaret koşul- yatırımlar düşük faizlerle kredilendirilebileceği gibi
larını şekillendiren bir olgu olmuştur. üretim sürecinde ihtiyaç duyulan bir takım girdilerin
kamu kesimi tarafından uygun koşullarda sağlanması
Bölgesel dengesizliğe yol açan ekonomik ve sosyal ne- da söz konusu olabilmektedir.
2 denleri ayırt etmek
Bölgesel dengesizlik bir ülkede bölgeler arasındaki eko-
nomik ve sosyal gelişmişlik farklılıklarını ifade etmek- Sektörel ve bölgesel teşvik uygulamalarında maliye po-
tedir. Bölgeler arasındaki coğrafi, tarihsel ve kültürel 4 litikasının sınırlarını değerlendirmek
farklılıklar ile ekonomik ve sosyal farklılıklar bölgesel Teşvik politikalarının sosyal ve ekonomik ihtiyaç-
dengesizliklerin ortaya çıkışında belirleyici olan temel lar doğrultusunda belirlenmesini güçleştiren önemli
faktörlerdir. Yer altı ve yer üstü zenginlikleri ile iklim bir faktör ilgili sürecin, siyasi beklentiler ve popülist
koşullarındaki farklılıklar ve ilgili bölgenin ulaşım ağın- tercihler doğrultusunda işlemesidir. Teşvik politika-
daki yeri ve önemi gibi farklılıklar bölgesel dengesizlik- larının belirlenmesi ve uygulanması aşamalarında
leri ortaya çıkartan coğrafi nedenler olarak belirtilebilir. ekonomik rasyonalitesi olmayan siyasi talep ve bek-
Bölgelerin tarihsel ve kültürel geçmişleri de sonraki ge- lentiler ne kadar fazla olursa maliye politikalarının
lişimlerinde belirleyici olan faktörlerdir. Bölgesel denge- etkinliği o ölçüde azalmaktadır. Teşvik kapsamına alı-
sizlikleri ortaya çıkartan ekonomik ve sosyal faktörlere nacak sektör ve bölgelerin sorunlarının doğru olarak
bakıldığında ise eğitim, sağlık gibi sosyal içerikli yatırım- saptanabilmesi ve bu sorunlara müdahalede doğru
lar ile diğer özel ve kamu yatırımlarının belirli bölgeler- teşvik araçlarının belirlenebilmesi son derece önemli-
de yoğunlaşmasının bir takım sorunlara yol açtığı gö- dir. Sorunların niteliğinin tam olarak saptanamaması
rülmektedir. Hızla gelişen bölgeler yetişmiş iş gücünün ve uygun olmayan teşvik araçlarının kullanımı, kısıtlı
ve kent nüfusunun yoğun olduğu, merkezî bölgelere ve kaynakların mevcut sorunları daha da derinleştirme-
büyük pazarlara ulaşımın kolay olduğu, enerji, iletişim sine yol açacaktır. Kuşkusuz bu durumda maliye poli-
gibi kamu yatırım harcamalarının daha fazla yapıldığı tikalarının etkinliğinden söz etmek mümkün değildir.
bölgelerdir. Başta taşıma maliyetlerini azaltan ölçek eko-
nomilerinden yararlanma amacı ile finansal ve diğer hiz-
1. Dış kaynaklara yönelen teşvik politikalarında öncelikli 7. Aşağıdakilerden hangisi teşvik politikalarının uygulan-
sorun aşağıdakilerden hangisidir? masında gelişmekte olan ülkelerin yaşadığı sorunlardan biri
a. Kaynakların döviz cinsinden aktarılması değildir?
b. Dış kaynakların yetersiz oluşu a. Ekonomik yapı kurumsallaşamadığı için teşvik politi-
c. Teşvik politikası başarısız olduğunda gelir dağılımı- kalarının siyasal çıkarlar doğrultusunda oluşturulması
nın olumsuz etkilenmesi b. Gelişmekte olan ülkelerde bölgesel dengesizliklerin
d. Teşvik politikası başarısız olduğunda ihracat düzeyi- çok büyük olması
nin olumsuz etkilenmesi c. Gelişmekte olan ülkelerin ihracat gelirlerinin yetersiz
e. Teşvik politikası başarısız olduğunda dışarıya kaynak olması
transferi gerçekleşmesi d. Teşviklerin finansmanında kaynak sıkıntısının çekilmesi
e. Gelişmekte olan ülkelerde tasarruf düzeylerinin ye-
2. Aşağıdakilerden hangisi teşvik politikasının temel amaç- tersiz olması
ları arasında yer almaz?
a. Bölgesel dengesizliklerin azaltılması 8. Teşvik kapsamında özellikle hangi tür kamu harcamaları
b. Üretim potansiyelinin arttırılması etkili olur?
c. Bütçe denkliğinin sağlanması a. Kamu altyapı harcamaları
d. Sermaye birikiminin sağlanması b. Personel harcamaları
e. İşsizliğin azaltılması c. Cari harcamalar
d. Sosyal transfer harcamaları
3. Aşağıdakilerden hangisi yeni uluslararası ticaret koşulla- e. Savunma harcamaları
rı ile birlikte ortaya çıkan durumlardan biri değildir?
a. Korumacı politikaların etkinliğinin azalması 9. Ticaret yaratılması kavramıyla ilgili aşağıdaki ifadeler-
b. Bölgesel dengesizliklerle mücadelenin en öncelikli den hangisi doğrudur?
hedef haline gelmesi a. İç pazarda daha yüksek maliyetle mal üretiminin terk
c. İç pazara göre daha düşük maliyetle üretim yapan ül- edilerek, bunun yerine daha düşük maliyetle üretim
kelerden ithalatın önem kazanması yapan ülkelerden ithalat yapılmasının öngörülmesi
d. Dünya Ticaret Örgütü’nün öneminin artması b. İç pazarda ve dış pazarda üretim maliyetlerini eşitle-
e. Dış ticaret önündeki engellerin kaldırılması yerek dış ticaret dengesinin öngörülmesi
c. İç pazarda daha düşük maliyetle mal üretiminin terk
4. Aşağıdakilerden hangisi teşvik araçlarından biri değildir? edilerek, bunun yerine daha düşük maliyetle üretim
a. Hızlandırılmış amortisman yapan ülkelerden ithalat yapılmasının öngörülmesi
b. Yatırım indirimi d. İç pazarda daha yüksek maliyetle mal üretiminin terk
c. Vergi muafiyeti edilerek, bunun yerine daha yüksek maliyetle üretim
d. Kamu harcamaları yapan ülkelere ihracat yapılmasının öngörülmesi
e. Vergi maliyeti e. İç pazarda daha yüksek maliyetle mal üretiminin terk
edilmesinin ve ithalatın durdurulmasının öngörülmesi
5. Belirli bir dönem boyunca gelir ve kurumlar vergisinin
kısmen veya tamamen kaldırılması biçiminde uygulanan 10. Bölgesel dengesizliklerle mücadelede devlet, toplumsal
vergi teşvik aracına ne ad verilir? bakımdan gereksinim duyulan, fakat kâr getirmeyen bazı ya-
a. Yatırım indirimi tırımlar yaparak tüm topluma yayılan faydaların ortaya çık-
b. Hızlandırılmış amortisman masına yol açar. Bu tür faydalara ne ad verilir?
c. Normal amortisman a. Net fayda
d. Vergi tatili b. Sosyal fayda
e. Vergi maliyeti c. Brüt fayda
d. Bölgesel fayda
6. Aşağıdakilerden hangisi bölgesel dengesizliğe yol açan e. Küresel fayda
faktörlerden biri değildir?
a. Bölgelerarası coğrafi farklılıklar
b. Bölgelerarası iklim farklılıkları
c. Bölgelerarası ekonomik farklılıklar
d. Bölgelerarası sosyal farklılıklar
e. Bölgelerarası nüfus farklılıkları
Yaşamın İçinden
DOĞUYA ÇAĞRI Vergi teşvikinde büyük yenilik
Artık vergi indirimi desteği yatırımcının tüm yatırımların-
Hacer BOYACIOĞLU
da kullanılabilecek. Erdoğan, “Örneğin, Kocaeli’nde yatırımı
Yeni teşvik sistemi açıklandı. Başbakan Recep Tayyip Er-
olan, gidip Muş’a da yatırım yaparsa, yatırıma katkı oranının
doğan paketi tüm ekonomi bakanlarının katıldığı bir top-
yüzde 80’ini Kocaeli’nden elde ettiği kazancın vergisinden
lantıyla duyurdu.. Erdoğan en temel yeniliğin il bazlı teşvik
düşebilecek. Bu yeni düzenleme 1’inci bölge haricindeki tüm
dönemine geçilmesi olduğunu vurgularken sistemin 1 Ocak
bölgeleri kapsayacak” dedi.
2012’den itibaren geçekli olacağını belirtti.
Eğitim yatırımına tam destek
İşte sistemin ayrıntıları
Özel sektör tarafından gerçekleştirilecek ilk, orta ve lise eği-
Yeni sistemin 4 ana bileşeni
tim yatırımlarına da teşvik vereceklerini açıklayan Erdoğan,
• Genel Teşvik: KDV istisnası ve Gümrük Vergisi muafiyeti.
“Bu atıl yatırıma yol açmaz mı” sorusuna “Bizim birincil ön-
• Bölgesel Teşvik: KDV istisnası, Gümrük Vergisi muafiye-
celiğimiz eğitim” yanıtını verdi. Erdoğan, “4+4+4 sistemine
ti, vergi indirimi, prim desteği, yatırım yeri tahsisi, faiz
geçeceksek, birinci önceliğimiz eğitim. Bu bir devrimdir ve
desteği.
ilk kez uygulanıyor” diye konuştu.
• Büyük ölçekli yatırım teşviki: KDV istisnası, Gümrük
Teşvik alacak diğer sektörler
Vergisi muafiyeti, vergi indirimi, sigorta desteği, yatırım
5. bölgeye sağlanan desteklerden yararlanacak sektörler:
yeri tahsisi.
• Otomotiv, uzay ve savunma sanayiine yönelik test mer-
• Stratejik yatırımların teşviki: KDV istisnası, Gümrük
kezleri, rüzgâr tüneli, tasarım vb. yatırımlar
Vergisi muafiyeti, vergi indirimi, prim desteği, yatırım
• Belirli büyüklükte ve özellikle belirli ilaç ve savunma sa-
yeri tahsisi, faiz desteği, KDV iadesi.
nayii yatırımları
Stratejik yatırım desteği geldi
• Özel sektör tarafından gerçekleştirilecek ilk, orta ve lise
Stratejik yatırımlarda bölge ayrımı yapılmaksızın teşvik uy-
eğitim yatırımları
gulanacak. Demir çelik, kimya, makine, otomobil motorları,
• Denizyolu ve demiryolu ile yük ve yolcu taşımacılığına
tekstil gibi sektörlerin burada olması öngörülüyor.
yönelik yatırımlar
Sanayinin yapısal dönüşümüne katkı sağlaması beklenen ya-
Hangi il hangi bölgede yer alıyor?
tırımları kapsayacak olan bu destek türü kapsamında yatırım
1. Bölge: Ankara, Antalya, Bursa, Eskişehir, İstanbul, İzmir,
yapılacak yere yatırımcı karar verecek. Bu çerçevede hangi
Kocaeli, Muğla.
ilde yapılırsa yapılsın stratejik yatırımlar beşinci bölgeye ve-
2. Bölge: Adana, Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Edirne, Is-
rilecek desteklerle desteklenecek. Belirli büyüklükteki savun-
parta, Kayseri, Kırklareli, Konya, Sakarya, Tekirdağ, Yalova.
ma, havacılık ve uzay alanındaki yatırımlar ile otomotiv, uzay
3. Bölge: Balıkesir, Bilecik, Burdur, Gaziantep, Karabük, Kara-
ve savunma sanayiine yönelik test merkezleri ve uzay tüneli
man, Manisa, Mersin, Samsun, Trabzon, Uşak, Zonguldak.
yatırımları, bu kapsamda olacak. Özellikle eczacılık ürünleri
4. Bölge: Afyonkarahisar, Amasya, Artvin, Bartın, Çorum,
olan biyoteknolojik ve onkolojik ilaçlar ile kan ürünleri üre-
Düzce, Elazığ, Erzincan, Hatay, Kastamonu, Kırıkkale,
timine yönelik yatırımlar da teşvikten yararlanacak. Stratejik
Kırşehir, Kütahya, Malatya, Nevşehir, Rize, Sivas.
yatırımlara, eğitime, taşımacılığa ve madenciliğe ve bazı tu-
5. Bölge: Adıyaman, Aksaray, Bayburt, Çankırı, Erzurum,
rizm yatırımlarına bölge ayrımı yapılmaksızın uygulanacak
Giresun, Gümüşhane,
destekler ise şöyle:
K.Maraş, Kilis, Niğde, Ordu, Osmaniye, Sinop, Tokat,
• Gümrük vergisi muafiyeti
Tunceli, Yozgat.
• KDV istisnası
6. Bölge: Ağrı, Ardahan, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır,
• 7 yıl süreyle sigorta primi hissesi desteği (6. bölgede 10 yıl)
Hakkâri, Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak,
• Yüzde 90 vergi indirimi (yatırıma katkı oranı yüzde 50
Van.
olma kaydıyla)
• Faiz desteği (azami T50 milyon)
Kaynak: RADİKAL GAZETESİ, 6 Nisan 2012
• Yatırım yeri tahsisi
• Bina inşaat harcamalarına KDV iadesi (T500 milyon ve
üzeri yatırımlar için)
• Gelir vergisi stopajı desteği (Sadece 6. bölge yatırımları)
Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

KALKINMA VE MALİYE POLİTİKASI 1. e Yanıtınız yanlış ise “Sektörel Teşviklerin Amaçları ve
Maliye politikası gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere Dış Kaynaklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
göre çok daha fazla önem arz etmektedir. Çünkü, gelişmekte 2. c Yanıtınız yanlış ise “Sektörel Teşviklerin Amaçları”
olan ülkelerdeki sosyal ve ekonomik yapı, gelişmiş ülkeler- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
deki yapılardan oldukça farklıdır. Söz konusu ülkelerde kişi 3. b Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Ticaretteki Dönü-
başına düşen gelir düzeyi düşük, tasarruf düzeyleri yetersiz şüm ve Sektörel Teşvik Politikaları” konusunu yeni-
ve sermaye birikimi de kalkınmayı finanse edecek derinli- den gözden geçiriniz.
ğe sahip değildir. Sınırlı kaynakların etkin kullanımını ger- 4. e Yanıtınız yanlış ise “Maliye Politikası Kapsamında
çekleştirebilmek üzere girişimleri desteklemek, teknolojik Sektörel ve Bölgesel Teşvik Araçları” konusunu ye-
kapasiteyi geliştirmek ve kurumsal işleyişi sağlayabilmek niden gözden geçiriniz.
gelişmekte olan ülkeler için son derece önemlidir. Ancak bu 5. d Yanıtınız yanlış ise “Maliye Politikası Kapsamında
amaçları gerçekleştirebilmek ilgili ülkelerdeki sosyal ve poli- Sektörel ve Bölgesel Teşvik Araçları” konusunu ye-
tik nedenlerden dolayı son derece güçtür. niden gözden geçiriniz.
Sektörel farklıklar, kimi zaman dengeli büyümeyi engelle- 6. e Yanıtınız yanlış ise “Bölgesel Dengesizlik ve Neden-
yecek darboğazların oluşumuna yol açmaktadır. Her bir bü- leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yüme hedefi belirli bir sermaye birikimini gerektirmektedir. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Sektörel ve Bölgesel Teşvik Uy-
Kamu-özel toplam tasarruf düzeyi büyümeyi finanse ede- gulamalarında Maliye Politikasının Sınırı” konusu-
cek sermaye birikimini oluşturabilecek güçte olmalıdır. Bu nu yeniden gözden geçiriniz.
noktada maliye politikası bir yandan geri kalmış bölgelere 8. a Yanıtınız yanlış ise “Teşvik Aracı Olarak Kamu Har-
yatırımları teşvik ederken, öte yandan tasarruf açığını kapa- camaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
tacak vergisel önlemleri almaya çalışmaktadır. Bu bağlamda 9. a Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Ticaretteki Dönü-
harcamalar üzerinden alınan vergilerin toplam vergi gelirleri şüm ve Sektörel Teşvik Politikaları” konusunu yeni-
içindeki payı giderek artarken, dolaysız vergilerin payı da giden gözden geçiriniz.
derek azalmıştır. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Teşvik Aracı Olarak Kamu Har-
Yabancı sermayeyi çekmeye çalışan vergisel teşviklerle de camaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
belirli bölgeler ve sektörler için yüksek katma değerli üretim
potansiyelleri oluşturulmaya çalışılmaktadır. Teşvik politika-
ları oluşturulurken öncelikle üzerinde durulan konular teş-
viklerin, yatırımlar ve istihdam üzerindeki olası etkilerinin Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
neler olacağıdır. Dengeli kalkınmanın gerçekleştirilebilme- Sıra Sizde 1
sinde kamu harcamaları da önemli bir rol üstlenmektedir. Teşviklerin hemen tümünde öncelikli amaç, üretim ve yatırım
Bu noktada kamu harcamaları daha çok kamu altyapı yatı- maliyetlerinin düşürülmesi ve kârlılıkların artırılmasıdır. Bura-
rımları ve mali yardımlar biçiminde ortaya çıkmaktadır. Son da önemli olan husus, üretim ve yatırım maliyetlerinin düşürü-
dönemlerde bir teşvik politikası aracı olarak beşeri sermaye leceği bölge ve sektörlerin toplumsal ihtiyaçlar doğrultusunda,
yatırımlarının artırılması da tartışılmaktadır. Buradaki temel ekonomik rasyonaliteye uygun önceliklerle belirlenebilmesidir.
öngörü, donanımı arttırılan beşeri sermaye birikiminin üre- İç ve dış kaynaklarla finanse edilen teşviklerin niteliklerinin ve
tim sürecinde verimliliği artıracağı, üretim teknolojilerini kapsamlarının belirlenmesi oldukça önemlidir. Özellikle dış
daha kolay geliştireceğidir. kaynaklara yönelen teşviklerin sermaye birikimine katkı sağ-
laması, teknolojik kapasiteyi geliştirerek yüksek katma değerli
Kaynak: Richard A. Musgrave and Peggy B. Musgraves, Public üretim potansiyelini arttırması ve verimliliği yükseltmesi bek-
Finance in Theory and Practice, Fifth Editon, McGraw Hill lenmektedir. Bunun yanında, gelişmekte olan ülkelerde piyasa
Book International Edition, U.S.A, 1989, s.609. ekonomisi koşullarının geliştirilmesi, rekabet yapısının ve süre-
cinin iyileştirilmesi, işletme yapılarının modernizasyonu, giri-
şimcilerin dış piyasalara daha kolay açılabilmelerinin sağlanma-
sı da yabancı sermaye girişi ile artacaktır. Ancak iç kaynaklarla
finanse edilen teşvikler ekonomi içinde bir kaynak transferine
yol açarken dış kaynaklara yönelen teşvikler dışarıya kaynak
transferine yol açmaktadır. Dolayısıyla dış kaynaklarla çalıştırı-
lan teşvik unsurlarının doğru önceliklerle doğru alanlarda kulla-
nılması önem arz etmektedir. Dış kaynaklarla yürütülen teşvik- nominal ve reel gelir arasındaki ayırımın dikkate alınmaması-
lerin amacına ulaşmaması durumunda büyük kaynak sıkıntısı dır. Diğeri ise bu ülkelerde sermaye piyasalarının yetersiz olu-
çeken gelişmekte olan ülkelerden, gelişmiş ülkelere doğru bir şudur. Teşvik araçlarından kamu harcamaları ise vergisel teş-
kaynak transferi gerçekleşmiş olacaktır. Kuşkusuz bu durumda vikler gibi dolaylı bir biçimde değil doğrudan müdahale için
mevcut sorunların çözümü çok daha güç hâle gelecektir. kullanılmaktadır. Bu çerçevede devlet, yatırım maliyetlerinin
bir kısmını doğrudan üstlenerek ilgili bölgelere ve sektörlere
Sıra Sizde 2 daha etkin bir yönlendirme yapabilmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerde uygulanan teşvik politikalarından
tam olarak beklenilen sonuçların alınamadığını söylemek Sıra Sizde 4
mümkündür. Söz konusu ülkelerin önemli bir kısmında sık Teşvik politikaları uygulanırken maliye politikasını baskı-
aralıklarla yaşanılan siyasi istikrarsızlıklar beraberinde eko- layan bir takım faktörler bulunmaktadır. Bunların başında
nomik istikrarsızlıkları getirirken, büyüme ve kalkınma poli- maliye politikası kapsamında uygulanacak teşvik politika-
tikaları kararlılıkla uygulanamamıştır. Ekonomi yönetimleri larının ekonomik ihtiyaçlar yerine siyasi tercihlerle şekillen-
genellikle siyasi tercihler doğrultusunda hareket ederken teş- mesi gelmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde sadece teşvik
vik politikaları başta olmak üzere kalkınma sürecine yön ve- politikaları değil ekonomik işleyişin önemli bir kısmı bu
recek birçok politika ve politika araçları ekonomik temelden çerçevede yönetilmeye çalışılmaktadır. Bu sorunun çözü-
yoksun bir biçimde siyasal iktidarların talep ve beklentilerine münde siyasetin ve ekonomik yapının kurumsallaşması son
göre şekillenmiştir. Teşvik politikalarının belirlenmesi aşa- derece önemlidir. Teşvik politikalarını oluşturacak ve yürü-
masında bu tür sorunlar yaşanırken teşviklerin uygulanması tecek ekonomi yönetiminin kurumsallaşmış bir yapı içinde
aşaması da tam olarak disipline edilememiştir. Bu doğrultuda önceliklerini belirleyebilmesi gerekmektedir. Bu durumda,
ilgili teşviklerin geri dönüşleri izlenememiş, teşviklerin veril- bölgesel dengesizliklerle mücadelenin sadece toplumsal ve
mesinde bölgesel farklılıklar üzerinde fazla durulmamıştır. ekonomik gereksinimlere yoğunlaşması daha kolay olacaktır.
Küreselleşme olgusuyla birlikte yabancı sermaye çekebilme Diğer taraftan bölgesel dengesizliklerle mücadelenin yoğun
konusunda artan rekabet, teşvik politikalarının ulusal önce- olarak merkezî yönetim tarafından yürütülmesi de maliye
liklerden daha çok küresel yatırımcıların beklenti ve talepleri politikasının etkinliğini azaltabilmektedir. Bölgesel nitelikli
doğrultusunda şekillenmesine yol açmıştır. Bu nedenle yatı- sorunların çözümünde, yerel yönetimler başta olmak üzere
rımların geri kalmış bölgelerden çok büyük sanayi merkezle- bölgesel aktörlerin sürece dâhil edilmesi, hem sorunların
rinin olduğu alanlarda yoğunlaştığı gözlenmektedir. doğru teşhis edilebilmesine hem de kaynakların daha verimli
kullanılabilmesine katkı sağlayacaktır. Merkezî yönetim de
Sıra Sizde 3 bölgelere aktardığı kaynakların hangi verimlilikte kullanıl-
Teşvik politikaları ve teşvik araçları birtakım ihtiyaçlar doğ- dığının denetimini yerel yönetimler üzerinden daha kolay
rultusunda oluşturulmaktadır. Bölgelerin ihtiyaçları, sektörle- gerçekleştirebilecektir. Sonuç olarak, teşvik uygulamasında
rin öncelikleri ve büyüme ve kalkınma planlarında öngörülen sürecin disipline edilmesi ve denetlenmesinde merkezî yöne-
temel hedefler, teşvik politikalarının hangi amaçlar etrafında tim ve yerel yönetimler arasındaki iş birliğinin dikkate değer
oluşturulacağını belirlediği gibi teşvik araçlarının bileşimi de bir öneminin olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
bu süreçte belirlenmektedir. Hemen her ülkede ekonomik ya-
pılar, büyüme ve kalkınmada yaşanan sorunlar, gelir ve kaynak
dağılımı sorunları, farklı yoğunlukta da olsa birbirinden fark-
lılık gösterdiği gibi, bu sorunların kısmen de olsa çözümüne Yararlanılan Kaynaklar
katkı sağlayacak teşvik politikaları ve teşvik araçları da ülke- Agenor, P-R. ve P. J. Montiel (2008). Development
lere göre farklılık gösterebilmektedir. Bu bağlamda bir ülkede Macroeconomics, Üçüncü Baskı, Princeton University Press.
başarıyla uygulanan bir teşvik aracının diğer bir ülkede yeterli Ataç, B. (2009). Maliye Politikası, Gelişimi, Amaçları,
olmayabileceği dikkate alınmalıdır. Ancak uygulama sonuçla- Araçları ve Uygulama Sorunları. Gözden Geçirilmiş
rına bakıldığında özellikle gelişmekte olan ülkelerde sermaye Sekizinci Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.
gelirleri üzerindeki vergiler, amortisman ve vergi istisnaları Han, E., A. A. Kaya. (2008). Kalkınma Ekonomisi, Teori ve
gibi araçlarla yürütülen vergisel teşvik politikalarının yatırım- Politika, Altıncı Baskı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
ları özendirme açısından önemli bir ağırlığa sahip olamadığı Musgrave, R. A. ve P. B. Musgrave (1989). Public Finance in
görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde bölgesel denge- Theory and Practice, Beşinci Baskı, USA: McGraw Hill
sizliklerle mücadelede vergisel teşviklerin etkili bir biçimde Book International Edition.
kullanılamamasının iki temel nedeni olduğu söylenebilir. Ne- Pınar, A. (2011). Maliye Politikası, Teori ve Uygulama, Dör-
denlerden birisi ilgili ülkelerde yüksek enflasyon dolayısıyla düncü Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi.

Maliye Politikası

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maliye Politikası

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3922

Copyright © 2019 by Anadolu University

ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ

Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu

Dil ve Yazım Danışmanı

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Maliye Politikasının Makroekonomik Temelleri......................... 2 1. ÜNİTE

Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği.............................. 26 2. ÜNİTE

Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para

3. ÜNİTE İradi Politikalar ve Otomatik İstikrar Sağlayıcılar....................... 48

Enflasyon ve Maliye Politikası...................................................... 64 4. ÜNİTE

Stagflasyon ve Maliye Politikası................................................... 80 5. ÜNİTE

6. ÜNİTE Maliye Politikası ve Ekonomik Kalkınma..................................... 98

7. ÜNİTE Maliye Politikası ve Çevre Sorunları............................................. 116

Maliye Politikalarının Sektörel ve Bölgesel Etkileri 8. ÜNİTE

KEYNESYEN MAKROEKONOMİ VE MAL PİYASASINDA DENGE

Mal ve Hizmet Alımına Yönelen Kamu Harcamaları ve

Bu modelde yatırım, kamu harcamaları ve bu harcamaların finansmanı için toplanan

Transfer Harcamaları Çarpanı

Eşitlik 6’yı Eşitlik 2’de yerine koyup çözdüğümüzde,

mal ve hizmet karşılığı olmaması nedeniyle doğrudan talep yaratmaması, kullanılabilir

Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpanı

transfer harcamalarının milli hasılada yaratacağı artış, (c / 1 – c) vergilerin milli hasılada

Gelire Bağlı Vergiler

Yd = (Y + Tr0) – T0 –tY = (1–t) Y + Tr0 – T0 (13)

Maliye Politikası ve Açık Ekonomi

şeklinde ifade edilebilir.

En son harcadığınız parayı hatırlamaya çalışınız. Bu parayı kimin aldığını ve ne yapacağını

MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ EŞ ANLI DENGE:

Değişken Yatırımlar ve Mal Piyasası: IS Eğrisi

ile gelir düzeyi düşmektedir.

Para Arzı ve Para Piyasası: LM Eğrisi

IS-LM modelindeki harcama çarpanı, basit Keynesyen modeldeki harcama çarpanından

Mal ve para piyasalarındaki eş anlı denge diyagram yardımıyla da gösterilebilir. Şekil

Harcamalardaki değişiklikle uygulanacak maliye politikası IS eğrisi içerisinde tem-

J.M. Keynes’in tüm çalışmaları için şu internet adresine bakılabilir: http://www.maynard-

TOPLAM TALEP-TOPLAM ARZ MODELİ

Toplam Talep Eğrisi

Toplam Arz Eğrisi

Keynesyen Toplam Arz Eğrisi

Klasik Toplam Arz Eğrisi

Toplam Arz Eğrisinin Orta Alanı

DEĞİŞİK ARZ VARSAYIMLARI ALTINDA MALİYE VE PARA

Keynesyen Alanda Maliye ve Para Politikaları

Klasik Alanda Maliye ve Para Politikaları

Orta Alanda Maliye ve Para Politikaları

Beklentiler ve Toplam Arz Eğrisi

Neo-klasik Keynesyen sentez adıyla tanımlanan ve neo-klasik ve Keynesyen yaklaşımları

Toplam arz eğrisinin durumuna göre maliye ve para

Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25222030/10 Haziran

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ NİSPİ ETKİNLİĞİ

Günümüzde ekonomik dengenin sağlanmasında maliye ve para politikalarının nispi etkin-

KAPALI BİR EKONOMİDE MALİYE VE PARA POLİTİKALARININ

Bu bölüm için kullanılan Hicks-Hansen IS-LM modeli ve Mundell-Fleming, IS-LM-BP mo-

IS eğrisi, negatif eğimlidir. IS eğrisi üzerinde, kamu harcamaları ve vergilerden oluşan

IS Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği

Yatırımın talebinin faize duyarlılığı arttıkça, IS eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır. IS

IS Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği

LM Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği

LM Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği