Pagpapakilala Sa Kasaysayan NG Kapilipinuhan Panayam Ni Zas Sa Gateway

Pagpapakilala sa Kasaysayan ng Kapilipinuhan,
800,000 BK – Kasalukuyan, Pangalawang Bahagi (2)

Ang Austronesyanong *baRani [Pilipinong “berani”/
“bagani”/ “bayani”] sa Kasaysayan ng Kapilipinuhan
Dr. Zeus A. Salazar
Retiradong Propesor, UP Diliman
COPYRIGHT NG MAY-AKDA, 2017
Balik-Aral sa Pantayong Pananaw:

Pagtuturo ng Maka-Pilipinong Kasaysayan sa Harap ng K+12
5th flr. Gateway Tower, Araneta Center Cubao,
Lungsod Quezon; Abril 1, 2017
Bilang Panimula
Hindi isang “teorya” na isinusulong pa ang
“Mundong Austronesyano” ni ang migrasyon ng mga
grupo ng tao rito na ang magkakaugay na taglay ay
Panayam ni Dr. Zeus A. Salazar sa BAKAS Seminar: Balik-Aral sa Pantayong Pananaw:
nataguriang “Austronesyano” (ukol sa mga pulo sa

“Pagpapakilala sa Kasaysayan ng Kapilipinuhan, 800,000 BK-Kasalukuyan…”
katimugan). Sa katunayan, ang tinutukoy ay ang mga pulo

at kapuluan sa gitna ng globo na pinagbayanan/
pinamayanan ng mga Austronesyano mulang Timog Tsina

patawid sa Formosa [Taiwan] tungong Pilipinas at, mula
rito, patuloy sa Silangan sa Karagatang Pasipiko hanggang

Rapanui (Islas Pascuas); at malamang ay sa dalawang
kontinente ng Amerika sa isang dako at, sa kabilang dako,
patuloy rin sa Kanluran sa pamamagitan ng Indo-Malaysia

at ilang bahagi ng Indo-Tsina hanggang Madagaskar at
Bilang Panimula
Silangang Aprika. Malamang pati na Kanlurang Aprika sa
pamamagitan ng Kipot ng Magandang Pag-asa (Cabo de
boa Esperança). Ang dalawang lawak ng pinaglaganapan

ng mga wikang Austronesyano at, mangyari pa, ng mga
tagapagsalita nito – ang napatunayan na at ang probable –

ay makikita sa mapa sa ibaba.
Roger Blench. Remapping the Austronesian expansion
/Blench%20Ross%20Festschrift%20paper%20revised.pdf]
[http://www.rogerblench.info/Language/Austronesian/General
and possible further migrations
Mapa 1: Extent of contemporary Austronesian
Wikang Austronesyano
http://www.taiwan-travel-experience.com/image-files/austronesia-people-migration.png
Austronesyano batay sa Erya ng Kasalukuyang mga
Mapa II: Konserbatibong Tantiya ng mga Migrasyong
Mapa III: Distribusyong Geograpikal ng mga wikang
Austronesyano sa: A) Formosan; B) Western at Central
Malayo-Polynesian (cf. Islayd 10); K) Melanesian; at
D) Polynesian. Cf. Islayd 10, Mapa IV.

https://www.google.com/search?q=boats+of+austronesian+migration+from+bohol&source=lnms&tbm=isch&sa=X&
ved=0CAcQ_AUoAWoVChMIoYuSvpWtyAIVViyICh1TwwCJ&biw=1366&bih=655#imgrc=NDqe14vk1Yz1hM%3A
Bilang Panimula
Hindi ko na pagtutuunan ng buong pansin sa panayam na ito
ang reyalidad ng Mundong Austronesyano. Sa halip, ipapanood ko muna
ang maikling video tungkol dito na pinamagatang “The Austronesian

Migrations” na nagbibigay ng detalye sa nabanggit sa itaas, bagamat

tungkol lamang sa kasalukuyang erya kung saan matatagpuan ang mga
wikang Austronesyano. Di tulad ng nababanggit ni Bellwood sa video,

mas maaga sa ganang akin ang paglaganap ng mga Austronesyano.
[Ipapakopya ko sa mga organizers ng seminar na ito mula sa usb ang

video, kasama ng isa pang hindi ko na ipanunuod sa inyo, gayundin ng

buong panayam na ito.] Kasunod ang isang islayd ukol sa
konserbatibong tantiya ng pinaglaganapan ng mga Austronesyano.
Bilang Panimula
Pagkatapos ng palabas (video), pagtutuunan ko ang
isang konseptong laganap sa buong Austronesya upang tukuyin
ang pinakaulirang mandirigma na nagtitiyak sa kaligtasan at
kaginhawahan ng sariling banua o bayan – ang baRani o

bagani/bayani. Mahalaga ang gawain ng baRani laluna sa

paghanap/pagtuklas ng makapagdudulot ng kaginhawahan sa
buong bayan at ginhawang personal sa mga mamamayan nito.

Sa mga komunidad sa mga isla, laluna sa kabaybaydagatan ng

mga ito, nakatuon ang gawain ng baRani sa natawag sa
Kabisayaan na pangayaw [sa interior ng malalaking isla tulad ng

Luzon na naging importante ang rizikultura o agrikultura sa
palay, pangangayaw ang tawag dito].
Introduksyon sa mismong Panayam
Ang *baRani ay Proto Western Malayo-Polynesian [PWMP]
na ang pinaglaganapang teritoryo ay ang Pilipinas-Gitnang
Kalimantan, kung hindi isasama humigit-kumulang ang Sunda-

Sulawesi na nakapaloob sa teritoryo ng natawag na “Nuclear

Malayo-Polynesian languages” patungong Oceania (Wouk at Ross,
2002) [Mapa I]. Wala pang nabubuong anyong Proto Austrone-

syano [PAn] sa ngayon. Gayumpaman, maipapalagay na mayroon

ding anyo (at reyalidad panlipunan at pangkalinangan) na *baRani
ang PAn dahil kapwa ang PWMP [kung saan ang mga wikang
Pilipino ay nakapaloob sa natawag na Austronesian alignment o
"Philippine or Austronesian-type voice system") at ang mismong

Mapa 1V: Pilipinas-Kalimantan at ang Nuclear Malayo Polynesian

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Malayo-Polynesian.svgInaksesInakses Inakses: 13.VIII.13.

Nahahati ngayon ang dating pinaglaganapan ng mga wikang Kanlurang Malayo-Polynesian sa pagitan ng Pilipinas-
Kalimantan (sa itaas ng Mapa) kung saan ang mga wika ay mas malapit ang syntax sa Proto-Austronesyano dahil sa
“Philippine or Austronesian alignment” (ergative: hindi accusative kung saan klaro ang pagkahanay ng Subject
(S)- Verb(V)-Object(O) habang sa ergatibo ay maaaring SVO, VOS at iba pa ang pangungusap) sa isang dako, at ng
pinaglaganapan ng mga wikang Austronesyanong “di ergatibo”: ang Nuclear Malayo-Polynesia. (sa ibaba ng
Mapa) sa kabilang dako. Sa NMP ay may substratum ng mga wika ng Niugini. Cf. Islayd 6, Mapa III.
PAn ay may anyo ring tumutukoy sa pangangayaw – i.e., *kayaw
at ma-Nayaw (“mangayaw”) sa una at *Nayaw (“ngayaw”) sa
huli. Hanggang sa kasalukuyan makikita sa etnograpiya ang

pagkakaugnay ng pagiging *baRani (bagani/bayani) sa

matagumpay na pangangayaw nito. Bukod dito, kapwa sa mga
grupong Austronesyano sa Formosa at sa mga grupong etno-

lingguwistiko sa Pilipinas ay laganap din sa kasalukuyan ang

pagtatatu na ang katawagang PAn ay *beCik [Formosa, Paiwan:
vetsik "pagsulat, tatu; disenyo"; si-vetsik "pansulat o pangguhit”]

samantalang ang PMP ay *betik [Kapampangan: batik; Tagalog:
batik-an “may kasanayan”; Ifugaw: batok; at Bontok: fatek].
Bilang tagapag-ugnay ng tao at kaanituhan (PAn
*qanitu, ispiritu, diyos, kabathalaan) sa loob ng may-tatlong-
lebel na santinakpan, kasama sa kadalumatang ito ng

*baRani, *kayaw at *beCik ang PWMP (samakatuwid PAn din)

na *balian [na ang iba't ibang anyo sa Pilipinas ay: belian,

balyan, baylan, bagdan, babaylan, atbp.] sa pananaw
pandaigdig ng kani-kanilang banwa/banua [PMP/PAn *banua,

teritoryong pinagbabayanan (tinitirahan ng tao), teritoryong
nagdudulot ng kabuhayan sa mga nakatira rito] sa pagpasok

ng mga Austronesyano sa Pilipinas. Sa pagkaunawa nina
Green at Pawley (nasa: Reuter, 2006), tinutukoy ng *banua at
ng reflex nitong Proto-Oceanic na *panua, higit sa lahat, ang

isang "inhabited teritory, not only ... the land but ... [its] human
population and dwellings and all plant and animal life and other
elements that contribute to the maintenance of the human
community -- a complex concept with no simple equivalent in

European languages.“
Sa kasaysayan ng banua/banwang Pilipino bilang
nagsasariling mga ili, balei, balen, bayan at banua patungo sa

paging Bayan at pagkatapos marahil Bansa, tatalakayin sa

papel na ito ang pananatili at pag-iibayo ng dalumat at
pagkaunawa ng *baRani (bagani/bayani) hanggang sa

kasalukuyang ideya ng "bagong bayani" matapos makapasok
sa Pilipinas ang ideyang Kastila na heroe na pinag-ibayo ng

Propaganda hanggang sa implisitong pagkaunawa nito sa
Ingles na hero ng kasalukuyang namamayani sa sa ekonomiya,

pulitika at kulturang nasyunal.
Sa ating paglilinaw, higit na mahalaga ang
pagkakaugnay ng bayani/bagani at pangangayaw (at ang
kaugnay nitong pagbabatik/pagtatatu ng bagani/bayani). Ang
dalawang anyo ng pangangayaw ay kapwa mahalaga sa

ikagiginhawa ng banua: 1) ang sa lupa bilang bahagi ng buong

komplex ng paglilinang ng palay/bigas/kanin at ng pananatiling
palaanak ng babae sa ikalalagi ng komunidad; at 2) ang sa

dagat na nasasalalay sa pakikipagkalakalan at/o pananalakay o

pandarambong na, tulad ng rizikultura, ay nagdudulot ng
kaginhawahan sa banwa o bayan. Implisito ito sa nabanggit na

pagkaunawa nina Green at Pawley sa masalimuot at malalim na
dalumat ng *banua/*panua.
I. Ang Pagkakaugnay (Kompleks) ng Banua,
BaRani at Kayaw (Bago 5000 BK – 700 BK)
A. Mga Petsang Hangganan. Ayon kay Laurence Reid, may
ebidensyang arkeolohikal na okupado na ng tao ang Bagong

Kaledonya (New Caledonia) mula 3000 BK; samakatuwid, kung

“Formosa was indeed the homeland of Proto-Austronesian
the dispersal of the Austronesians could hardly have started later

than 5000 B.C.“ (The Demise of Proto-Philippines.

http://www2.hawaii.edu/~reid/Combined%20Files/A24.%20
1982.20%TheDemise%of%Proto-Philippines.pdf. Inakses:
18.VIII.2011) [Mapa II].
I. Ang Pagkakaugnay (Kompleks) ng Banua,
BaRani at Kayaw (Bago 5000 BK – 700 BK)
Kung paniniwalaan ang pinakabagong teorya nina Fay

Wouk at Malcolm Ross (The History and Typology of Western

Austronesian Voice Systems, Canberra: Pacifice Linguistics, 2002),
ang pinaglaganapan ng mga Austronesyano ay ang

kasalukuyang Pilipinas at Gitnang Kalimantan (supra at

Mapa I).
mula sa Rehiyong Formosa-Pilipinas at

Mapa V - Direksyon ng Migrasyong Austronesyano
Polinesyano mula sa Rehiyong Samoa-Marquesas (Kirch, 2000)

(1962)]
Dayagram I
Healey, Some
Anthropological
Subgroupings: A
hanggang 100 BK
Philippine Language
[ Dayagram mula sa:
Linguistics. IV: 22-33

David Thomas at Alan
Mga Wikang Pilipino:
Lexicostatistical Study.
hiwalay mula 1300 BK
Pagkabuo at paghiwa-
Masasabing nagtatapos ang panahon nang naghihiwalay na sa
Philippine Stock noong h.k. 700 BK ang Pangasinense at ang
Northern at Southern Philippine Languages. [Dayagram I]
Ang petsa nina Thomas at Healey
na h.k. 1300 bilang tanda ng pagkabuo ng
Philippine Superstock (at pagkahiwalay
nito sa Austronesya o PWMP) [Dayagram

I] ay maiuugnay sa pahayag ni Peter

Bellwood na ang paglilibing sa tapayan (sa
yungib o sa patag) malamang ay nabuo

(developed) sa Pilipinas (Larawan 1, 2 at
3) at Sarawak mulang huling bahagi ng
ikalawang milenyo at maagang unang

Larawan 1 milenyo bago ang kasalukuyang
Tapayang Libingang pagpapanahon (BCE), ibig sabihin Bago

Manunggul (890-710 BK)
Kay Kristo (BK) [Ann Kumar, Globalizing the
History of Japan. Language, Genes and Civilization.
New York: Routledge, 2009, pah. 42].
Samakatuwid, nakapaloob sa panahon sa pagitan ng h.k.
5000 BK at 700 BK ang paglaganap ng Kalinangang
Austronesyano sa Pilipinas (hanggang h.k. 1300 BK) at
ang pagiging duyan ng kapuluan ng isang bagong

kalinangan, ang simula ng kalinangang Pilipino (h.k.

1300 – 700 B.K.).
B. Ang Kompleks ng Banua, BaRani at Kayaw ay

nakakabit sa paglilinang ng palay/bigas bilang pagkaing

gawad ng Anito ng Kaitaasan at Anito ng Kailaliman,

pangunahing nagdudulot ng kaginhawahan sa banua.
1. May mga katumbas sa mga wikang
Pilipino ang PAn *pajay (palay), *beRas
(bigas), *Semay (nilutong bigas, dahil ito
ang kahulugan ng mga cognates sa Formosa
at ilan sa Pilipinas [Bikol humay “magluto

ng bigas, isda o karne sa kawayan para sa

para sa kapistahan”, humay kanin na
ganito ang pagkaluto”; Aklanon humay

Larawan 4
“kanin”; Ata homoy “kanin”; Subanun Pag-inom ng Pangasi

sa Zamboanga Sibugay
“gimai”] at sa Kalimantan. ngayon (Subanen).
http://www.skyscrapercity.c
Laurent Sagart, The Vocabulary of Cereal Cultivation om/showthread.php?t=248
and the Phylogyny of East Asian Languages. Indo-Pacific 878&page=1880. Inakses:
Prehistory Association Bulletin 23, 2003 (Taipeh Papers, 19.vVIII.2011,
Volume I); gayundin: Blust, Austronesian Comparative
Dictionary, sub “*Semay”.
Gayumpaman, ang kahulugan ng Proto-Philippine *hemay
di tiyak dahil ang mga reflex nito sa Hilagang Luzon at sa Sangir ng
Sulawesi ay “palay” at ang PPh *ka-hemay-an ay nanganga-
hulugang “palayan” (ibid.)]. Gayumpaman, *kaen-en at *nasi sa
kahulugang “kanin” ay may mga reflex sa iba’t ibang dako.


Larawan 5
Mga Pare ng Kiangan sa harap ng tapayang
may tapuy, handang magsimula ng ritwal sa
kapistahan ng ani na nagdiriwang sa
matagumpay na pangangayaw. Barton,

1912.
http://www.univie.ac.at/voelkerkunde/apsis/au
fi/ethno/ifugao/barton4g.jpg Inakses:
19.VIII.2011
Maaaring kaugnay ang huli sa PWMP *asi? “fermented
rice”, PPh *maN(ng)asi “make rice wine” at sa PWMP
*paN(ng)asih na may cognates sa iba’t ibang wikang Pilipino
[Bikol pangasi “rice wine” (ibid) o baya /tapuy Ifugaw, pa-

pangasih-an “lalagyan kung saan inihahanda ang pangasih” ;

at Kenyah (ng Kalimantan) pengasih “tapuy/baya na ispesyal na
ginagawa sa isang tapayan” (ibid). Ang pagtatanim ng palay sa

pamamagitan ng kaingin ay tinutukoy ng PAn *qumaH;

samantalang ang tubigan ay implisito sa PAn *CaNaq (PWMP
*tanaq “lupa, lupain” [cf. Malagassy tanana “palayan”].

Iminumungkahi ni Sagart (loc. cit., pah. 132) na ang
Pan *CaNaq ay nangangahulugang “’mud, muddy ground’,
with extension to ‘wet rice field in Atayalic,’ ang to “earth, land’
in Malayo-Polynesian…” dahil sa probableng cognate na Tsou

*CaNaq-na sa kahulugang “wet rice field”at Kavalan zena?

“field (wet)”. Dulot nito, mahihinuha na ang mga Proto-
Austronesyano ay naglilinang ng “dry and wet rice, the latter

planted in natural marshes or swamps, or in low, annually

flooding river beds, with trans-plantation of seedlings,
but without elaborate irrigation techniques” (ibid).

Patungkol sa “seedlings” mababanggit din na ito ang
tinutukoy kapwa ng PMP *benehiq (Tag. binhi, Bik banhi at
Western Manobo beni) at PAn *bineSiq “seed rice, rice set

aside for the next planting”. Tinutukoy naman ng “low,

annually flooding river beds” ang “alog” na siyang

katagang ugat ng ethnonym na Tagalog (“taga-alog” hindi
“taga-ilog”) [Ubaldo].
siguro
Banua.
ang
kumparatibong
lingguwistika.
Austronesian Comparative Dictionary ni Blust (ACD):
Gawain/ Tungkulin ng BaRani para sa
Ayon
B. Kaginhawahan: Pangangayaw bilang
1. Ang BaRani. Mahirap tantiyahin ang mga katangian ng
sa
baRani noong panahong iyon. Gayumpaman makatutulong
In PWMP this term [baRani] apparently referred in particular
to a culturally prescribed hero whose status was defined by
exploits in war, probably involving the taking of human life. In
PMP only the more general meaning 'brave, fearless; to dare'
can be justified. Finally, it is unclear from the isolated Oceanic
reflex which preserves a final vowel whether the sporadic

change *-i > /e/ had already occurred in POc, or whether it

took place at some time between the break-up of POc and
the emergence of Roviana as a distinct language.
[http://www.trussel2.com/ACD/acd-s_b.htm. Inakses:
19.VIII.2011]
Ibig sabihin, sa Proto-Malayo-Polynesian (ang orihinal na wika ng

mga Austronesyano paglisan nila ng Formosa), ang tanging
pangkalahatang kahulugan ng baRani ay “matapang, walang takot;

mangahas”. Hindi pinaniniwalaan ang pagtukoy ni Dempwolff
sa simpleng pagkalalaki bilang orihinal na kahulugan.
Magkagayunman, sa pagsapit ng mga Austronesyano sa Pilipinas
(hilagang bahagi ng “Kanlurang Malayo-Polynesiano”), tahasan nang
naikabit ang katangian ng baRani sa pag-aalaga ng kabuuan ng

banua (bilang ritwal na tungkulin niya kaugnay ng pangangayaw).

Nabanggit ang Roviana, isang wika at rehiyon ng kapuluang
Solomon, kung saan ang tawag sa bayani ay varane. [Paglisan nila

sa Pilipinas hindi nadala ng mga Austronesyano patungong
Melanesia ang komplex ng palay/bigas/kanin; pagtatanim ng mga

halamang ugat (gabi, ube, palawan) at punongkahoy (rimas,

nangka) ang naging batayan ng kanilang agrikultura.]
Itutuloy sa islayd 59
http://oursolomonstories.blogspot.com/2011_11_06_archive.html
Mga Waka [Bangka] sa Austronesya
Mga Waka sa Kapuluang Solomon, kung saan matatagpuan ang Ravina
http://www.visitexoticasia.com/taiwan/images/island_p05.jpg
Mga Bangka ng Yami sa kanilang pulo ng Punso no Tao
[Tsino: Lan Yu; Ingles: Orchid Island], Formosa (Taiwan)
Mga Bangka sa Lawa ng Taal
24-2015-Wooden-pier-and-bahgka-boats-in-Taal-Lake-Philippines--Stock-Photo.jpg
http://previews.123rf.com/images/langdu8x/langdu8x1504/langdu8x150400146/38298964-Taal-Philippines-Feb-
Waka sa Hawai’i
http://www.samlow.com/images/hokule-aschematic.jpg
Hōkūle’a, c. 1976
http://www.janesoceania.com/oceania_polynesians/poly3.jpg
Waka na ginamit sa paglalakbay mula Hawai’i tungong Tahiti, pabalik
Modelo ng Hōkūle’a
http://www.samlow.com/images/hokule-aschematic.jpg
http://www.lapita-voyage.org/en/images/bildergalerie/karte_gr.jpg
Mapa VI: Paglalakbay tungong Lapita mulang Bohol
Tracing The Migration of Our Ancestors
Dr. Eusebio Z. Dizon
The Philippine archipelago has always been underestimated in its role on

the early migrations and movement of the peoples in Island Southeast Asia and the
Pacific. Until the current archaeological work that done in the Batanes areas (Dizon
2007; Hung et al. 2007; Bellwood and Dizon 2005; Bellwood, Anderson, Dizon and
Stevenson 2003), it was believed that the early peopling of the Philippines was
through a �wave of migrations� coming from Indonesia and Malaysia from about
10,000 years ago (Beyer 1947;1948), although some other researchers had earlier
disagreed with this, such as (Jocano 1967; Fox 1970; Solheim 1981), however,
without further substantial archaeological evidence. Generally, it is still taught in the
Philippine textbooks and schools that the early Filipinos were Aetas, and the more
recent populations were coming from Indonesia and Malays (the Aetas have another
story). Recent archaeological and other scientific studies now points to the reverse
of this idea. The present peoples of the Philippines were of Austronesians in origin
where the homeland could probably be Southern China and Taiwan who migrated
first around 5,000 years ago and reaching Itbayat and other islands of the Batanes
at least some 4,500 years ago and continuing their voyage to the rest of Luzon ie.
Lallo area in Cagayan Valley . Austronesian is a very large language family formerly
known as the Malayo-Polynesian language. This language is comparable to the
Indo-European language family, like French, Spanish, Italian etc., only that it has
more speakers and more wide spread in Southeast Asia and the Pacific, ie. Ilocano,
Kapampangan, Tagalog, Bahasa (Malay, Indonesia ), Bisaya, etc., including
Chamorro spoken in the Marianas (Saipan, Guam, Rota , Tinian etc.). There are
about more than 350 million Austronesians speakers now in the world! The
Polynesian language is related to the Austronesian languages.

In order for people to move and occupy the vast islands of both
Southeast Asia and the Pacific, one very important and significant technology is
needed, and this is the Boat-Building capacity and technology. Researchers believe
that after the initial crossing of the Austronesians from Taiwan to Batanes and the
rest of Luzon, their boat-building technology was greatly developed and improved
here in the Philippines, learning from their experience and so building better boats
that would allow them to move further in all directions, southward, eastward,
westward and also to go back northward where they came from. Following this
argument, it can be said that the early people who occupied the Philippine
archipelago were the one responsible in moving to Indonesia, Malaysia, the
Marianas and to some extent in the south-easterly islands of Polynesia by around

3,500 to 3,000 years ago. This should be a big pride for the present Filipinos, who
are still great voyagers until the present time. Perhaps, the Filipinos have the most
seamen in the world among with the Indonesians.
http://www.balangay-voyage.com/index.php?pg=about-tracing-migration
http://press.anu.edu.au/austronesians/austronesians/images/c07f002.jpg
Modelo ng Bangka mula Karolinas
https://lozinyap.files.wordpress.com/2013/11/img_6185.jpg?w=500&h=324
Mga Bangka mulang Mikronesya
Lungsod Quezon; Abril 1, 2017 Truk District Canoe
http://www.friendsoftobi.org/tobithings/canoes/canoesmicronesia.pdf
Marshall, Mikronesya
http://www.friendsoftobi.org/tobithings/canoes/canoesmicronesia.pdf
Mga Waka na mulang Yap at Kapuluang
during the Tangiian epoch.

Te ‘Au O Tonga (Rarotonga)
http://pvs.kcc.hawaii.edu/images/canoes/te_au_tonga_drawing_1995_web.gif
Karika, a Samoan chief who settled on Rarotonga about six centuries ago,
TE ‘AU O TONGA means "the mist of the South," the name of the canoe of
‘Aa Kahiki Nui (Tahiti)
http://pvs.kcc.hawaii.edu/images/canoes/aa_kahiki_nui_drawing_1995_web.gif
Zenith of the Society Islands, this voyage will also be a maiden one.
For 'Aa, which has one of the names attributed to the star Sirius, at the
http://www.tikiroom.com/img/8169x4a246da6.jpg
Pandigmang Waka ng Tahiti
The War Canoe of Tahitian King Pomare I
of La Pérouse’s voyage.
Waka ng Rapa Nui
http://www.chauvet-translation.com/figures/Figure019.jpg
Canoes (vaka) from Easter Island. An original drawing by Blondela, from the
Library of Lithographic Services of the Navy, which was included in the Atlas
Waka ng Rapa Nui
Drawing by Choris from the same book as Figure 17, showing two types of
Easter Island canoe made of driftwood. One is a “sewn” canoe with an
outrigger and one is the same type of canoe without such an outrigger. An
oar and a paddle with a human head are also shown.

http://www.chauvet-translation.com/figures/Figure018.jpg
Te ‘Aurere (Aotearoa)/ Maori New Zealand
TE 'AURERE was built in Aotearoa, New Zealand, and its name suggests "the
movement of a misty cloud." I's hulls have been hollowed out of two
centuries-old kauri tree trunks. Its builder had earlier constructed the two
large ceremonial canoes, MATAATUA PUHI and TE IKI A MAUI.

http://pvs.kcc.hawaii.edu/images/canoes/te_aurere_drawing_1995_web.gif
http://www.captcook-ne.co.uk/ccne/exhibits/Nhil-021-0001378/Nhil-021-0001378.jpg
Pandigmang Waka ng Maori ng New Zealand
Caracoa
http://www.gutenberg.org/files/43451/43451-h/images/p0088.png
Mga Bangka ng Pilipinas
Isang guhit ng Karakoa
http://tv.halukay.com/amaya/files/2011/05/Caracoa-002-300x183.jpg
Karakoa ng Pilipinas
Illustration of Caracoa. Reproduced from
Thomas Forest,1779

Roderick Stead. All our vessels are rowed from within, these are paddled from without, Spanish and European
Colonial Reception of Philippine Indigenous Craft
[http://www.themua.org/collections/files/original/9b2ede4b833bea27eb853f3f71b6bbfc.pdf]
Karakoa ng Pilipinas
http://sulugarden.com/wp-content/uploads/2015/01/Sulu_Blog_Cotta_photo_5_Caracoa_and_prau1.jpg
http://images.gmanews.tv/v3/webpics/v3/2013/08/640_2013_08_12_10_14_59.jpg
Balangay sa Harap ng Museong Pambansa
Paglalakbay ng Balangay
http://www.balangay-voyage.com/images/photo-gallery/balangay-jolo-to-languyan17.JPG
Panahon ng Imperyong Butuanon
http://images.gmanews.tv/v3/webpics/v3/2013/08/2013_08_09_17_44_13.jpg
Mas Malaking Bangka sa Pilipinas noong
Pagpapatuloy mula islayd 31……
Bago ang ika-19 na dantaon, malinaw ang pagkakaiba ng
bangara, ang pinuno na minamana ang katungkulan, at ng
varane. Pagdating ng mga Kanluranin, may ilang varane na naging
bangara. Ang orihinal na pinunong may hawak ng buong

kapangyarihan ay natawag na bangara atugnu, kasama ang

bangara adanga na namamahala sa pang-araw-araw na gawain sa

banua o butu-butu; kapwa ay mula sa uring maginoo. Ang punong
mandirigmang responsible sa pangangayaw ay naging bangara

varane. Kailangan niyang magpaalam sa bangara atugnu upang
magsagawa ng pangangayaw o anumang pananalakay, bagamat

hindi sumasama rito ang bangara atugnu
Hindi basta bastang nagiging varane ang isang
mandirigma. Kailangan niyang patunayan ang kanyang
kakayanang makipagdigma bago siya makapasok sa nihana
varane, ang kapatiran ng mga bayani. Ang isang varane ay

maraming beses nang nakipagdigma. Marami siyang mga “body

ornaments that identify his status; his magic was powerful and
was used to save his group…. [and] would lead many war
canoes (tomoko)…. [and when he] showed great bravery (e.g.,

by ascending to a mountain fort or toa) and killed many men,
he was acknowledged to be a tie varane”.

At kapag mamamatay na siya sinasabing “kinakain” niya ang
palakol (gani karamaho) na nakabaon sa kanyang ulo. Dagdag
pa, sinasabi na ang mga varane ng Roviana ay mga:
…. temperamental and bloodthirsty individuals who
seldom married and lived austere lives …./

….Indeed… Roviane varane could be hired to carry

out assasinations, or might on their own murder a
taboo-breaker or slave…. [but ] they were more
often than not firmly controlled by chiefs, and were

deployed on warring expeditions… after hiama
[babaylan] had propitiated appropriately the spirits

and ancestors (pah. 185-6).
(Shankar Aswani, Forms of Leadership and Violence in Malaita and

in the New Georgia Group, Solomon Islands. Nasa: Pamela J. Stewart at
Andrew Strathern (mga pat.), Exchange and Sacrifice. Durham: Carolina
Academic Press, 2008, 171-193).
Larawan 6
Roviana: varane (walang
dala o ornamento sa noo); lave, kalasag na gawa

sa uway; at pang- ritwal na gani karamaho
(palakol).
http://cdn.calisphere.org/data/20775/46/bb45061346/files/bb45061346-ark-20775-bb45061346-1-3.jpg ; http://www.art-
pacific.com/images/sishield.gif; http://t1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRXwku92-O-AvLpBvrCXaymWwideJzm4j
7nhya0PHjZ1dWtpjtc. Inakses: 20.VIII.2011.
Isang ornamentong nagbibigay ng
pagkakakilanlan sa varane at sa bangara
ay ang dala (Larawan 8). Ikinakabit ito sa
noo, tulad ng makikita sa isang bangara
sa Larawan 7. Madaling mahinuha na

simbolo ito ng Araw na siya ring

nakadisenyo sa hikaw ng “taong ibon”

(Larawan 8). Mababanggit na sa ibang
bahagi ng Kapuluang Solomon ang dala o

Larawan 7
kapkap ay isinusuot din sa dibdib (tulad http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Sol

omon_Islands_chief_wearing_a_spectacular_porpoise_tooth_ches
t_ornament_and_kap-kap%2C_Florida_or_Malaita.jpg/370px-
ng sa Mandaya) [Larawan 10]

Larawan 8
Roviana: dala at
nguzunguzu, ang “taong
ibon” na ikinakabit sa
prowa ng tomoko,
bangkang pandigma
(itaas); sistema ng
pangangayaw na nag-
uugnay ng banua (kasama
ang bangara, hiama at

varane) sa mga yumaong
ninuno (ibaba).
http://www.artwhatson.com.au/im
ages/members/0012413/National-
Gallery-of-Australia--Roviana-
Lagoon-Solomon-Islands--
Forehead-ornament%5BDa
la%5D-prior-to-1908-
0061030_11022
3153919.jpg; http://www.art-
pacific.com
/images/sinuzunu.gif;
http://www.microk
han.com/wp-
content/uploads/2011/02
/Headhunting-in-New-Georgia.jpg..
Inakses: 20.VIII.2011.
o kaya ay isinusuot sa bandang sentido, kahawig ng pagsuot
ng panakip-tainga ng mga Bagobo ng Pilipinas.

Larawan 9a Larawan 9b
Bagobo ayon sa pintura ni Amorsolo. Mataas na hiama ng Malaita, kaugnay
http://www.asianarorg/images/AAM-Pioneers-Amorsolo-Bagob.jpg.
Inakses: 20..VIII.2011. ng Roviana.
Http://www.the-steiner-collection.eu/kapkap/Timi_Ko%27oliu_%284
99_x_600%29.jpg Inakses: 20.vIII.12011.
(Larawan 9a-b). Ang ngusungusu (bunganga, bibig) sa Larawan
8 bilang Taong Ibon (may hikaw na Araw at taglay na ibon) ay
maiuugnay sa kapkap ng Kanlurang Solomon na may simbolo
ring Araw at Ibon na makikita sa mga sandata ng Pilipinas, laluna
sa kris, at sa mga tapayang libingan (Larawan 11).


Larawan 11
Ibon na may araw sa katawan bilang takip ng tapayang
libingan (Bikol); Kris na ang puluhan ay korteng Manok
na ang mata ay Araw.
Larawan 10
Ang kapkap sa kaliwa ay mula sa Kanlurang Kapuluang Solomon (Barbier-Mueller

Museum ng Geneva). Mapupuna na ang dalawang simbolo ng Ibon at Araw ay yaon
ding sa “Taong Ibon” ng nguzunguzu ng Roviana. Ang may suot ng kapkap ay
“tagapagsalita ng angkan” mulang New Ireland, habang ang may suot ng kahawig na
breastplate ay isang Mandaya (Mindanaw).
http://www.metmuseum.org/special/barbier_mueller/view_1.asp?item=26:;http://www.grad.ucl.ac.uk/comp/2001/research/gallery/entrie
s/large/34.jpg; http://farm6.static.flickr.com/5260/5535596622_729d186013.jpg Inakses: 20.VIII.2011.
Pabalik sa papel ng vaRani sa banua, maipaliliwanag ito sa
pamamagitan ng dayagram sa Larawan 8. Sa pamamagitan ng

pangangayaw napananatili ng vaRani hindi lamang ang
kaginhawahan kundi ang mismong kaayusan at pananatili ng
banua sa halimbawa ng kalakaran sa Roviana. Ayon kina P. J.

Sheppard, Richard Walter at Takuya Nagaoka (The Archaelogy of

Head-hunting in Roviana Lagoon, New Georgia. The Journal of the Polynesian
Society Auckland), 2000, 109: 1, pah. 35) may:

…. structural connection between shrines housing the venerated skulls of

ancestors, and canoe houses with the trophy skulls of the denigrated
enemy. The two ritual acts of ancestor veneration ang head-hunting

mediate between the worlds of life and death, and provide the paths
through which mana and efficacy flow from the dead to the living.
Sa mas simpleng salita, napapadaloy ang kaginhawahan
(mana) sa buong lipunan dulot ng maayos na organisasyon ng
banua – i.e., napapagalaw ang hortikultura ng mga halamang ugat
at nagbubungang punongkahoy. Importante ang pangangayaw
(kaya benebindisyunan ng mga ninuno ang lagakan ng mga

bangkang pandigma) para makakalap ng mga esklabo o alipin na,

ang mga lalaki ang magtatrabaho sa mga tubigang terasa ng gabi

(taro) at ang mga babae naman ay magiging asawa ng mga taga-
Roviana. Sa larangang pulitikal naman napapalakas ng

pangangayaw ng vaRani ang pamamahala ng bangara atugnu
habang pinatatag ng hiama (babaylan) ang ugnayan ng banua sa

mga diyos at ninunong sumakabilang-buhay.
Maihahambing ang ideolohiyang ito ng
pangangayaw sa umiiral sa mga grupong etniko ng Pilipinas
at Gitnang Kalimantan, ang teritoryong pinaglaganapan ng

mga wikang ergatibo (Mapa I) kumpara sa Nuclear Malayo-

Polynesia na siyang pinagmulan naman ng mga
Austronesyanong lumaganap sa Melanesia, kung saan

matatagpuan ang Roviana. Tungkol dito mababanggit ang

pagkatao ng bagani ng Manuvu ayon kay E. Arsenio
Manuel sa kanyang Manuvu Social Organization (U.P. Press,

2000).
Larawan 11
http://www.vikingsword.com/i2/e1052f.jpg. Inakses: 20.VIII.2011.

(simbolo ng Ibon), gayundin ang kakaibang sandatang patalim.
Naglalabang Manuvu (Manobo). Punahin ang pang-ulo na may balahibong ibon
a) SA LUPA.
ifugao_headhunter.jpg?w
http://creativeprocrastina
Atumpa, ca. 1890)
alingas.jpg
http://www.arco-
Larawan 12
Ifugao at Kalinga (si
iris.com/George/images/k
tion.files.wordpress.com/
=346&h=479;
2011/07/432px-
2. Dalawang Uri ng Pangangayaw
Kaingin at Pagtatanim sa mga Alog.
Larawan 14
BATO.
Larawan 15
BABALA: LAHAT NG MGA SANDATA NOON AY GAWA SA KAHOY AT
WALA PANG PAGHAHABI, SAMAKATWID
WALANG TELA (KAHIT NA TINALAK) KUNDI “TAPA”
Larawan 16
Lungsod Quezon; Abril 1, 2017 b) SA DAGAT
04/53.jpg ;
300x221.jpg
Larawan 13
es/2011/05/Caracoa-001-
docs/Volume109/JPS_109_0000
http://www.jps.auckland.ac.nz/
http://tv.halukay.com/amaya/fil
Mapa VII
k) Ugnayang kahawig ng Kula Ring
A. Mga Petsang Hangganan

Pagsasambayanan (h.k. 700 BK – 900 MK).
mga grupong etnolingguwistiko at simula ng
II. Balei, Bayan, Balen, Lungsod, Bongto, atbp.: Pagkabuo ng
1. Bulusang Pilipino at ang Panday

B. Paglitaw ng Bakal at ng Habian bandang 500 MK
B2. Habiang Pilipino.
Pangalan ng Banua
K. Pag-iiba-iba ng mga
Dagat.
sa mga Ilog at
D. Pagbubuong
Etniko at Ugnayan
1. Mga Sistemang Ilog

Grupong Etnolingguwistikong Tagalog (taga-alog)

a. Sistemang Ilog Pasig mulang Lawa ng Ba’i at ang Pagkabuo ng
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kapilipinuhan, 800,000 BK-
Kasalukuyan…”
Panayam ni Dr. Zeus A.
Salazar sa BAKAS Seminar:
Balik-Aral sa Pantayong
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Pilipinong Kasaysayan sa
Harap ng K+12
5th flr. Gateway Tower,
Araneta Center Cubao,
Lungsod Quezon; Abril 1,
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa
Kasaysayan ng
Kasalukuyan…”
Pananaw:
Pagtuturo ng Maka-
Harap ng K+12
2017
“Pagpapakilala sa Kasaysayan ng Kapilipinuhan, 800,000 BK-
Kasalukuyan…” Panayam ni Dr. Zeus A. Salazar sa BAKAS Seminar:
Balik-Aral sa Pantayong Pananaw: Pagtuturo ng Maka-Pilipinong
Kasaysayan sa Harap ng K+12. 5th flr. Gateway Tower, Araneta
Center Cubao, Lungsod Quezon; Abril 1, 2017
3. Bikol
5. Davao
1. Pulangi
2. Agusan
4. Kagayan
D. Ugnayang Dagat
a. bongto = waray
K. Iba pang sistemang Ilog:
b. Sugbu = lungsod. Atbp.

1. Pagbubuong etnolingguwistiko:
Junker at ang penomenon Roviana “polity”).

2. Pangangalakal at Pananalakay (cf. Chiefdoms ni
III. Sambayanan: Pagbubuo ng mga Estadong Etniko at ang
mga Unang OFW – ang Luções (900-1588)
A. Pagpapatuloy ng etnikong Sambayanan

1. Ilog Pasig at iba pa.

B. Ugnayan ng mga Sambayanan:
1. Pasig (Tundo) at Agusan (Butuan).

2. Butuan at Sulu
3. Maynila (Tundo) at Brunei.
K. Penomenon ng mga Luções sa Timog Silangang Asya

IV. Ang Hamon ng Kanluran: Bayani versus Heroe (1583-
1913).
A. Pagpapatuloy ng Kabayanihang Pilipino
(mga paghihimagsik; pagtrabaho sa ibayong dagat:

Europa ni Rizal; Estados Unidos; Australia; etc.)

B. Pagpasok ng Heroismong Kastila;
Akulturasyon sa heroismong Kastila hanggang sa mga

Propaganda
K. Bayan vs. Nación : Bayani vs. Héroe (cf. Wika ng
Himagsikan, Lengguwahe ng Rebolusyon; Ang Kartilya

ni Jacinto.)
V. Heroismo ng Nasyon (akulturado) at Kabayanihan ng Bayan:
Pangangayaw ng OFW bilang manggagawa sa Ibayong
Dagat.
A. Pangangayaw bilang pagtratrabaho sa

ibang isla: (cf. Cynthia Zayas ukol sa mga trabahador na
Bisaya na nangingibang-bayan o isla at nagbabalik dala

ang kita bilang pangangayaw; sacadas; mga
kasambahay at iba pang nagtatrabaho sa Maynila at iba

pang siyudad bilang pabalik-balik na migrasyon).

B. Pagtatrabaho sa ibayong dagat.
1. Mga edukadong elit/elitista. Mga OFW? Ginhawa para

sa sarili o kaya sa nandoon nang mag-anak.

2. Mga mula sa bayan/masa. Tiyak na nagdadala sila ng

kaginhawahan ngunit Bagong Ilustrado na rin ba sila,
tulad ng mga migrante sa Kanluran (na kadalasan ay

Inglesero)?
K. Pangangayaw ng mga politiko bilang pangungurakot sa

Bayan?
KONKLUSYON

Pagpapakilala Sa Kasaysayan NG Kapilipinuhan Panayam Ni Zas Sa Gateway

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pagpapakilala Sa Kasaysayan NG Kapilipinuhan Panayam Ni Zas Sa Gateway

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pagpapakilala sa Kasaysayan ng Kapilipinuhan,

800,000 BK – Kasalukuyan, Pangalawang Bahagi (2)

Balik-Aral sa Pantayong Pananaw:

nataguriang “Austronesyano” (ukol sa mga pulo sa

katimugan). Sa katunayan, ang tinutukoy ay ang mga pulo

pinamayanan ng mga Austronesyano mulang Timog Tsina

rito, patuloy sa Silangan sa Karagatang Pasipiko hanggang

patuloy rin sa Kanluran sa pamamagitan ng Indo-Malaysia

boa Esperança). Ang dalawang lawak ng pinaglaganapan

tagapagsalita nito – ang napatunayan na at ang probable –

Roger Blench. Remapping the Austronesian expansion

Pagtuturo ng Maka-Pilipinong Kasaysayan sa Harap ng K+12

ang maikling video tungkol dito na pinamagatang “The Austronesian

Migrations” na nagbibigay ng detalye sa nabanggit sa itaas, bagamat

wikang Austronesyano. Di tulad ng nababanggit ni Bellwood sa video,

[Ipapakopya ko sa mga organizers ng seminar na ito mula sa usb ang

video, kasama ng isa pang hindi ko na ipanunuod sa inyo, gayundin ng

kaginhawahan ng sariling banua o bayan – ang baRani o

bagani/bayani. Mahalaga ang gawain ng baRani laluna sa

buong bayan at ginhawang personal sa mga mamamayan nito.

Sa mga komunidad sa mga isla, laluna sa kabaybaydagatan ng

Kabisayaan na pangayaw [sa interior ng malalaking isla tulad ng

Kalimantan, kung hindi isasama humigit-kumulang ang Sunda-

Sulawesi na nakapaloob sa teritoryo ng natawag na “Nuclear

2002) [Mapa I]. Wala pang nabubuong anyong Proto Austrone-

syano [PAn] sa ngayon. Gayumpaman, maipapalagay na mayroon

Pagtuturo ng Maka-Pilipinong Kasaysayan sa Harap ng K+12

Mapa 1V: Pilipinas-Kalimantan at ang Nuclear Malayo Polynesian

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Malayo-Polynesian.svgInaksesInakses Inakses: 13.VIII.13.

huli. Hanggang sa kasalukuyan makikita sa etnograpiya ang

pagkakaugnay ng pagiging *baRani (bagani/bayani) sa

grupong Austronesyano sa Formosa at sa mga grupong etno-

lingguwistiko sa Pilipinas ay laganap din sa kasalukuyan ang

vetsik "pagsulat, tatu; disenyo"; si-vetsik "pansulat o pangguhit”]

lebel na santinakpan, kasama sa kadalumatang ito ng

*baRani, *kayaw at *beCik ang PWMP (samakatuwid PAn din)

na *balian [na ang iba't ibang anyo sa Pilipinas ay: belian,

pandaigdig ng kani-kanilang banwa/banua [PMP/PAn *banua,

nagdudulot ng kabuhayan sa mga nakatira rito] sa pagpasok

ng reflex nitong Proto-Oceanic na *panua, higit sa lahat, ang

community -- a complex concept with no simple equivalent in

nagsasariling mga ili, balei, balen, bayan at banua patungo sa

paging Bayan at pagkatapos marahil Bansa, tatalakayin sa

pagkaunawa ng *baRani (bagani/bayani) hanggang sa

sa Pilipinas ang ideyang Kastila na heroe na pinag-ibayo ng

Ingles na hero ng kasalukuyang namamayani sa sa ekonomiya,

dalawang anyo ng pangangayaw ay kapwa mahalaga sa

ikagiginhawa ng banua: 1) ang sa lupa bilang bahagi ng buong

palaanak ng babae sa ikalalagi ng komunidad; at 2) ang sa

dagat na nasasalalay sa pakikipagkalakalan at/o pananalakay o

kaginhawahan sa banwa o bayan. Implisito ito sa nabanggit na

ebidensyang arkeolohikal na okupado na ng tao ang Bagong

Kaledonya (New Caledonia) mula 3000 BK; samakatuwid, kung

the dispersal of the Austronesians could hardly have started later

than 5000 B.C.“ (The Demise of Proto-Philippines.

Kung paniniwalaan ang pinakabagong teorya nina Fay

Wouk at Malcolm Ross (The History and Typology of Western

ang pinaglaganapan ng mga Austronesyano ay ang

kasalukuyang Pilipinas at Gitnang Kalimantan (supra at

mula sa Rehiyong Formosa-Pilipinas at

Polinesyano mula sa Rehiyong Samoa-Marquesas (Kirch, 2000)

Linguistics. IV: 22-33

nito sa Austronesya o PWMP) [Dayagram

baRani, kayaw at *beCik ang PWMP (samakatuwid PAn din)