ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΌΣΜΩΝ

ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1η Γραπτή εργασία Θ.Ε. ΓΤΠ50 2020-21

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σουλιώτου Αναστασία

Συντονιστής: Μπήτσικας Ξενοφών

Δρακουλάκη Αργυρώ
Α.Μ. 141372
Περιεχόμενα
Σύγκρουση κόσμων 2

Ένας υπερουράνιος κόσμος 3

Michelangelo, Capella Sistina

Η κυκλωτική κίνηση του χρόνου 6

Robert Smithson, Spiral Jetty

Η αναγέννηση του εφήμερου 9

Βιβλιογραφία 11

1
Σύγκρουση κόσμων
Κατασκευάζουμε κόσμους ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τον
πραγματικό.
Χρησιμοποιούμε τον όρο ‘κατασκευή κόσμου’ για την επινόηση
φανταστικών κόσμων που βασίζεται σε ήδη υπαρκτούς (Goodman, 1978:6).
Κόσμοι δημιουργούνται σε μυθιστορήματα, ιστορίες, κόμικς, ακόμα και σε
οπτικά μέσα όπως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση. Όταν ο στόχος είναι
η κατασκευή ενός κόσμου, οποιαδήποτε μορφή τέχνης είναι απλά ένα μέσο
επίτευξής του, άλλες φορές ο κόσμος είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο
δημιουργούνται τέχνες όπως η αφήγηση, η ποίηση, η ζωγραφική κ.α.
(DiGiovanna, 2007:115). Κανένας κόσμος δεν είναι πιο αληθινός από
κάποιον άλλον γιατί η εκάστοτε προοπτική είναι καθοριστικός παράγοντας,
στην επιλογή του κόσμου αναφοράς μας. Οι επιστημονικές περιγραφές του
κόσμου είναι συνήθως πιο κυριολεκτικές/αριθμητικές, ενώ στις τέχνες είναι
πιο ελεύθερες (Goodman, 1978). Σε κάθε περίπτωση κατασκευής είναι
αδύνατο να μην λάβουμε υπόψιν μας ότι είναι ανθρώπινο δημιούργημα.
Σημαντικό και καθοριστικό ρόλο έχουν οι εκάστοτε συνθήκες όπως ο τόπος,
ο χρόνος, η πολιτική, η οικονομία και το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο έχει
σχηματιστεί o κόσμος. Για αυτό για να ερμηνευτεί σωστά πρέπει να
απομονώσουμε τα στοιχεία του και να τα εξετάσουμε.

Στην εργασία που μας δόθηκε θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τους

διαφορετικούς κόσμους που έφτιαξε ο κάθε καλλιτέχνης στην εποχή που
δραστηριοποιήθηκε. Θα τους αναλύσουμε ώστε να μπορέσουμε να τους
κατανοήσουμε, αναζητώντας νέες οπτικές γωνίες προσέγγισης.

Αναλύοντας αρχικά τους δύο πίνακες ξεχωριστά, θα ανακαλύψουμε

συγκρίνοντας τους τα κοινά και τις διαφορές στον τρόπο κατασκευής τους
και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την εξέλιξη του κόσμου μας και την
πορεία του ανθρώπου πάνω στην Γη. Κοινός άξονας θα είναι ο κύκλος της
ζωής, η επανάληψη. Τίποτα δεν μένει στάσιμο, όλα έχουν ένα τέλος ώστε
μετά να ακολουθήσει μια νέα αρχή. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε
είναι βασισμένη στην φιλοσοφική προσέγγιση κατασκευής κόσμων όπως το

2
περιέγραψε αρχικά ο Πλάτων στην Πολιτεία και αργότερα ο Goodman στο
Ways of Worldmaking και ο Rosset στο Πραγματικό και το διπλό του.

Ένας υπερουράνιος κόσμος

MICHELANGELO
CAPELLA SISTINA, 1508-12

Αντικρίζοντας την οροφή της Capella Sistina ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος

με μια διάσταση πέρα από την ανθρώπινη. Ένα έργο που το χωροταξικό του
μέγεθος αλλά και το ιδεολογικό του μας υπενθυμίζουν ότι τίποτα δεν είναι
ανέφικτο. Μεγαλειώδες και υπεράνθρωπο, η ολοκλήρωση του επιτεύχθηκε
από έναν και μόνο άνθρωπο, κυρίαρχη μορφή της Όψιμης Αναγέννησης (16 ο
αι.), τον Μιχαήλ-Άγγελο. Σε μια περίοδο της ιστορίας με έντονες αντιδράσεις
στο πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό παρασκήνιο λόγω των
προηγούμενων καταπιεσμένων χρόνων του Μεσαίωνα.

Ο Μιχαήλ-Άγγελος, σπούδασε εξονυχιστικά και εκθείασε το ανθρώπινο

σώμα το οποίο έπαιξε ρόλο στην δημιουργία του έργου του, ώστε να φτιάξει
τους χαρακτήρες του έργου του τόσο ρεαλιστικά γήινα και ταυτόχρονα
επιβλητικά θεϊκά. Θα χαρακτηρίζαμε περισσότερο το δημιούργημα του ως
έναν ανάγλυφο κόσμο. Έντονα επηρεασμένος από την έλξη του προς το
αρχαιοελληνικό ιδεώδες, ήταν ο πρώτος που σμίλεψε γυμνά γλυπτά όπως των
αρχαίων Ελλήνων (εικ.1), μετά από αιώνες.

Εικ. 1, Μιχαήλ-Άγγελος, 1501-4, Δαβίδ,

Μάρμαρο, 5,5μ, Πινακοθήκη
Ακαδημίας, Φλωρεντία,
Πηγή:https://commons.wikimedia.org/
wiki/File:David_von_Michelangelo.jpg

3
Έτσι και στο έργο του στην Capella Sistina, έχει δημιουργήσει μια έντονη
σύγκρουση τέχνης και θρησκείας, καθώς μας παρουσιάζει γιγαντιαίες μορφές
από την Παλαιά Διαθήκη, από την Γένεση και τον κατακλυσμό και
ταυτόχρονα της Σιβύλλες, πλάσματα από την ελληνική μυθολογία. Η οροφή
της Capella Sistina ζωγραφίστηκε σαν μια φανταστική αρχιτεκτονική δομή
με απόλυτη συμμετρία και προοπτική που ‘αιχμαλωτίζει ένα κομμάτι του
ορατού κόσμου και λειτουργεί σαν ανοιχτό παράθυρο’(Alberti, 2008: 45) μας
μεταφέρει σε έναν άλλο κόσμο, ουράνιο.

Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον τρόπο που μας αφηγείται την πορεία
της δημιουργίας, η πλοκή ξεδιπλώνεται σε ξεχωριστά ορθογώνια το ένα
δίπλα στο άλλο, σαν βλέπουμε σελίδα από κόμικς (εικ. 2). Δημιουργεί έναν
τρόπο αφήγησης με διαδοχικά ζωγραφισμένες εικόνες ώστε να συμπυκνώνει
μια ολόκληρη ιστορία με οργανωμένη εικονογράφηση όπου να αποτυπώνεται
σωστά η χρονική διαδοχή και να δίνεται ρυθμός στην αφήγηση (Μαρτινίδης,
1991:14,42). Στην ανάγνωσή των εικόνων δεν υπάρχει καμία συμπλοκή των
αναπαραστάσεων μεταξύ τους, υπάρχει όμως ροή· η οποία ξεχωριστά η κάθε
μια απεικονίζει μια αυτοτελή ιστορία και όλες μαζί συνθέτουν έναν κόσμο.
Για να τον περιγράψουμε λοιπόν μας βοηθάει η αποσύνθεση των εικόνων με
στόχο την ολική επανασύνδεση ενός νέου κόσμου (Goodman, 1978:7-10).

4
Σαν να παρατηρεί ο θεατής τον ουρανό, το αχανές απλώνεται μπροστά στα
μάτια του. Καθηλωμένος στην γη αντικρίζει αυτόν τον υπερουράνιο κόσμο
να ξεδιπλώνεται από πάνω του και όχι αντικριστά του σαν να είναι ίσοι.
Γενάτε η αίσθηση της ασημαντότητας του ατόμου μπροστά στην δημιουργία
του κόσμου. Γίνεται την ίδια στιγμή μέρος όλης αυτής της γένεσης που
εξελίσσεται, βλέποντας μέσα από τα μάτια του δημιουργού αλλά ταυτόχρονα
βλέπει και τον ίδιο τον δημιουργό μέσα στο έργο. (Foucault, 1998:28).

Θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε ότι ο Μιχαήλ-Άγγελος έντονα

επηρεασμένος νεοπλατωνιστής1 (Fleming & Honour 1992:62), μας
μεταφέρει στον κόσμο των Ιδεών του Πλάτωνα που περιγράφει, σαν ένα
παροδικό ομοίωμα του αληθινού κόσμου, του σταθερού σύμπαντος των
ιδεών, ότι νιώθουμε ότι βλέπουμε ή αντιλαμβανόμαστε. Μέσα στην ασαφή
και χαοτική πραγματικότητα υπάρχει ο άνθρωπος, ο οποίος αποτελεί μια
μικρογραφία του σύμπαντος. Είναι μέρος του μακρόκοσμου 2.
Συνειδητοποιώντας το μέγεθος του και την σημαντικότητα του μέσα σε αυτό
το σύμπαν αναλογίζεται την κυκλικότητα της ζωής.

Κάτω από την οροφή της Capella Sistina ο θεατής γειώνεται όντας
χωρισμένος με έναν κάθετο άξονα από πάνω του να εκτείνεται το
υπερουράνιο και εκεί ακριβώς που στέκεται υπάρχει ο επίγειος, ο υλικός
κόσμος, ο φθαρτός. Μας υπενθυμίζει το εφήμερο της ζωής, ο θεατής
αδυνατεί να ερμηνεύσει τις ιστορίες που διαδραματίζονται στον «ουρανό»
του χωρίς να αναλογιστεί την δική του μοναδική πορεία στον κόσμο από την
γέννηση μέχρι και τον θάνατο του.

1
Ο Νεοπλατωνισμός έχει έναν μεταφυσικό χαρακτήρα και μια αισιοδοξία ως προς την
αντίληψη του κόσμου. Έχουμε την σύλληψη του αγαθού ως υπερβατική αρχή, την θεωρία
των ιδεών, την θεώρηση της ψυχής ως αντίθετης και ξένης προς το σώμα (Vegetti, 2003:385)
.
2
Κατά τον Πλάτωνα, στον Τίμαιο, αφού τελείωσε την κατασκευή του κόσμου ο Δημιουργός,
θα πλάσει τον άνθρωπο με το υλικό που του περίσσεψε. Ο άνθρωπος είναι μια μικρογραφία

5
του σύμπαντος, το κεφάλι, είναι μια μορφή μικρόκοσμου, και ο ανθρώπινος οργανισμός , σε
σχέση με τον μακρόκοσμο που είναι το σύμπαν (Κάλφας 2018:194).

Η κυκλωτική κίνηση του χρόνου

ROBERT SMITHSON
SPIRAL JETTY, 1970

Στο έργο του ο Smithson εισάγει ένα καινούριο για την εποχή του τρόπο
αντίληψης της τέχνης και του κόσμου γύρω από αυτήν. Εντάσσει ένα
σύστημα κόσμων που μπλέκεται ο χώρος και ο χρόνος σαν νέες συνθήκες.
Παρόλη την ενασχόληση του με διάφορες μορφές τέχνης, αυτή που τον
χαρακτηρίζει είναι η μνημειακού χαρακτήρα επέμβαση στο τοπίο -Land Art-.

Το Spiral Jetty ένα από τα τυπικότερα δείγματα Land Art, είναι μια
γιγαντιαία αριστερόστροφη προβλήτα σε μορφή σπείρας κατασκευασμένη
στην Great Salt Lake της Utah, φτιαγμένη από φυσικά υλικά που βρήκε ο
Smithson στην περιοχή.

Εικ. 1, Robert Smithson, Spiral Jetty, 1970, Great Salt Lake, Utah, Mud, precipitated salt crystals,
rocks, water, 457,2m x 4,6m, Collection of Día Art Foundation.
Πηγή: https://holtsmithsonfoundation.org/spiral-jetty

Η ελικοειδής μορφή του θυμίζει λαβύρινθο, ένα διαχρονικό πολιτισμικό

αρχέτυπο, που μας σηματοδοτεί την επαναληψιμότητα, μια μεταφορά για
την τέχνη, την ιστορία και γενικότερα τον χρόνο, όλα κάνουν μια κυκλική
πορεία. Η επίσκεψη του έργου είναι μια διαδικασία βιωματική, όχι μόνο

6
πνευματικά αλλά και σωματικά. Ο καθένας αντιλαμβάνεται τον χρόνο
διαφορετικά περπατώντας πάνω στην αποβάθρα φτιάχνοντας την δικιά του
ξεχωριστή πορεία, καθένας θα κάνει τον δικό του χρόνο ώσπου να φτάσει
στο τέλος της προβλήτας και έτσι αποκτά την απόλυτη κατοχή του κόσμου
του. Ο χρόνος είναι απέραντος και για αυτό δημιουργούμε οριοθετημένους
χρόνους βάζοντας σε σειρά τα γεγονότα που θα διαδραματιστούν. Αλλά για
τον κάθε ένα τα γεγονότα μπαίνουν σε ξεχωριστή σειρά, έτσι οι κόσμοι που
θα φτιαχτούν θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο (Goodman,1978:
12,13).

Ο Smithson στήριξε γενικότερα την αισθητική του προβληματική στην

εντροπία4. Ξεκινάς να βαδίζεις την σπείρα και όταν φτάσεις στο τέλος της
δεν βρίσκεις τίποτα, τότε αναγκάζεσαι να ξανά-ξεκινήσεις από την αρχή. Το
τέλος σου έγινε η καινούρια αρχή. Η ίδια διαδικασία θα συνεχίζεται, όπως
και η ίδια η πορεία μας πάνω στον κόσμο. Παρόμοιας λογικής είναι και το
“Broken circle” (εικ.4) (Χαραλαμπίδης, 2007:112). Για τον ίδιο ο κοσμικός
χρόνος και το σύμπαν έχουν προδιαγεγραμμένη τη διαδικασία της
διαστολής και της συστολής όπως και την αμφίδρομη κίνησή τους (Wiki
ΓΤΠ50,.ΕΑΠ, 2016) .

Πηγή: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Emmen_Smithson_Broken_Circle.JPG

7
4
όλα τα φυσικά συστήματα [...] οδεύουν φυσιολογικά προς την αταξία και το χάος. Έτσι, με
την πάροδο του χρόνου, η εντροπία θα αυξάνεται συνεχώς έως ότου κάποτε δεν θα υπάρχει
πια άλλη ενέργεια για να μετατραπεί σε θερμότητα, η εντροπία θα φτάσει στη μέγιστη τιμή
της [...] οπότε θα επέλθει και ο λεγόμενος «Θερμικός Θάνατος» του Σύμπαντος (Σιμόπουλος,
Διονύσης Π, (2018), Η άνοιξη του σύμπαντος. Αθήνα: Μεταίχμιο. σελ.300)

Το Spiral Jetty δεν έγινε τυχαία σε ένα τόσο δυσπρόσιτο τόπο αλλά ούτε το
μέγεθός του είναι χωρίς νόημα. Με το επιβλητικό του μέγεθος και την
χρήση φυσικών υλικών ξεχνάμε ότι είναι ανθρώπινο δημιούργημα. Ο
Smithson θέλει να επικοινωνήσει με τον θεατή σε ένα άλλο πλαίσιο πέρα
από τον κόσμο του μουσείου. Θέλει να τον γυρίσει πίσω και να τον κάνει να
ξαναενωθεί με τον φύση, ενώ ταυτόχρονα μας υπενθυμίζει το εφήμερο της
ζωής και ότι τίποτα δεν ξεφεύγει από την φθορά του χρόνου. Έτσι το έργο
θα μεταβληθεί, θα γίνει έρμαιο των καιρικών συνθήκων και της αέναης
εναλλαγής του περιβάλλοντα χώρου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της
φύσης του έργου είναι οτι έμεινε “θαμμένο” για πάνω από 30 χρόνια λόγο
αύξησης της στάθμης του νερού.

Δεν θα είχαμε ολοκληρωμένη εικόνα αν δεν αναφερόμασταν στους ακόμα

δυο παράλληλους κόσμους που δημιούργησε ο Smithson ταυτόχρονα με το
Spiral Jetty. Πρώτα την ταινία με τον ομώνυμο τίτλο «Spiral Jetty» και λίγο
αργότερα ένα κείμενο με φωτογραφίες για το ίδιο το έργο. Αρχικά η ταινία
αφήνει μία χαώδες αίσθηση του παρελθόντα με του παρόντα χρόνου όπως
ταυτόχρονα και του τόπου. Υπάρχουν την ίδια στιγμή πολλαπλά χρονικά
επίπεδα (Σμίθσον, 2013:97) Μας εντείνει το γεγονός της στείρας ως ένα
μακροκοσμικό περιεχόμενο. Μας δίνει την απόδοση της κίνησης του
σύμπαντος και του ήλιου. Αυτός είναι η σηματοδότηση του χρόνου όπως
τον υπολογίζουμε, ο χρόνος που φτιάχνει τον κόσμο μας. Έπειτα στο
κείμενο ο καλλιτέχνης με έναν έντονα μεταφορικό τρόπο μας εισάγει την
έννοια του έργου ως δίκτυο κατασκευών. Προσπαθεί να βρει κοινά σημεία
τομής στις 3 διαφορετικές εκδοχές του έργου που όμως δεν υπάρχει συνοχή
(Σμιθσον, 2013:99). Στους 3 κόσμους βλέπουμε τον Smithson να μας
μεταφέρει σε έναν κόσμο επιστημονικής φαντασίας (Barikin, 2013:7-13),
σε χώρους που εκτίθενται ταυτόχρονα στο παρελθόν και το παρόν. Ο
θεατής αποκτά μια νέα αντίληψη για την σχέση χρόνου και χώρου κάνοντας
ένα κολλάζ με όλους τους κόσμους και αντιλαμβάνεται κάθε φορά την

8
κλίμακα του έργου διαφορετικά ανάλογα με το που βρίσκεται. Ο θεατής
να παρατηρεί την εξέλιξη του σε διπλό ρόλο ως μέρος του συνολικού
κόσμου αλλά ταυτόχρονα και την ατομική του πορεία μέσα στον κόσμο του
που τον δημιουργεί με τις επιλογές του. Όμως αυτή η εφημερότητα του
έργου τέχνης και η άφιξη του θεατή στο τέλος της διαδρομής του έργου θα
του θυμίσουν ότι πάντα τελειώνουν αναπόφευκτα.

Η αναγέννηση του εφήμερου

Συγκρίνοντας τα δύο έργα καταλήγουμε σε σημαντικά συμπεράσματα για
τους δυο αυτούς τόσο διαφορετικούς κόσμους.

Και στα δυο, πολύ σημαντικό ρόλο έχει το μέγεθος και η τοποθεσία των
έργων. Ο τρόπος και ο τόπος που είναι εκτεθειμένα βοηθούν τον θεατή να
βιώσει και να δημιουργήσει τους εκάστοτε κόσμους. Με την αφήγηση τους
προσπαθούν να δημιουργήσουν μια ατμόσφαιρα, μια αισθητική εμπειρία η
οποία θα παρασύρει και θα βάλει τον θεατή στην πλοκή του.

Από μια κατάσταση εννοιολογική πάμε σε μια πιο βιωματική που

δημιουργούν στον θεατή μια εσωτερική αναζήτηση, να αναλογιστεί την ίδια
του την ύπαρξη. Μέσα σε όλη την αισιοδοξία της δημιουργίας υπάρχει το
τέλος, ο χρόνος που είναι πάντα παρόν και φέρνει αναπόφευκτα τον θάνατο.
Αρκετοί φιλόσοφοι ανά τους αιώνες, ακόμα και αυτές που εντόνως
καταδικάζουν κάθε μεταφυσική στροφή, απέρριψαν το άμεσο και το
παροντικό προσπαθώντας να δώσουν ελπίδα και παρηγοριά μπροστά στην
οριστική απώλεια της ύπαρξής μας, που μόνο ο θάνατος αποκαλύπτει την
πλάνη. Καταλήγουμε να δημιουργούμε κόσμους σαν καταφύγια μακριά από
την φθορά και τον θάνατο (Rosset, 2009:17,20). Προσπαθούμε να
αντιληφθούμε και να φτιάξουμε την πορεία μας. Περπατάμε πάνω στον
χρόνο που ο καθένας τον αντιλαμβάνεται με τον τρόπο του, πάλι με το
εφήμερο να κρύβεται πίσω από όλα. Κάτι τελειώνει για να ξαναρχίσει
αλλιώς.

Τα έργα τέχνης διαφέρουν στον τρόπο κατασκευής τους, όμως

καταφέρνουν να ταξιδέψουν τον θεατή το καθένα με τον τρόπο του και να
του φτιάξουν νέες εμπειρίες στην αντίληψη της ανάγνωσης του κόσμου.

Ο Kubler παρομοιάζει την ιστορία της τέχνης και τις σχέσεις της μεταξύ
των εικαστικών αντικειμένων σαν ένα σύνολο από σπείρες όπως η ύλη που
ταξιδεύει μέσα και έξω από της μαύρες τρύπες και ερμηνεύεται μόνο ως

9
πείραμα και εμπειρία, όχι σαν αιτία και αποτέλεσμα (Wiki ΓΤΠ50, ΕΑΠ,
2016).

10
Βιβλιογραφία

Ελληνική

- Rosset Clement, (2009), Το πραγματικό και το διπλό του. Δοκίμιο

περί αυταπάτης. Εκδ. Αρμός, Θεσσαλονίκη

- Michel Foucault, (2008), Οι λέξεις και τα πράγματα. Μια

αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου, Eκδ. Γνώση

- Gombrich Hans- Ernst, (2011), Το Χρονικό της Τέχνης, Εκδόσεις

ΜΙΕΤ (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης)

- Χαραλαμπίδης Άλκης, (2007) Η Τέχνη του 20ου Αιώνα (τρίτος

τόμος), Εκδόσεις University studio press

- Mario Vegetti, (2003), Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Εκδόσεις

Τραυλός, Αθήνα

- Λέον Μπατίστα Αλμπερτι, (2008), Περί ζωγραφικής, Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα

- Χιου Χόνορ-Τζον Φλέμινγκ, (1992), Ιστορία της Τέχνης (τρίτος

τόμος), Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα

- Κάλφας Βασίλης, (2018), Φιλοσοφία, διαδικτυακό μάθημα mathesis

- Ρομπερτ Σμιθσον, (2013), Τέσσερα κείμενα, Εκδόσεις Τοποβόρος,

Αθήνα
- Μαρτινίδης Πέτρος, (1991), Κόμικς - Τέχνη και τεχνική της
εικονογράφησης, Θεσσαλονίκη: ΑΣΕ

Ξενόγλωσση

- Goodman, Nelson, (1978), Ways of worldmaking, Hackett Publishing

- Amelia Barikin and Helen Hughes, (2013), Making Worlds: Art and
Science Fiction. Melbourne: Surpllus

- James DiGiovanna, (2007), Worldmaking as Art Form. The

International Journal of Arts Society, Vol. 2. University at Stony
Brook, New York, USA

- Robert Smithson, (1996), The Collected Writings, University of

California Press; First Edition,

11
Διαδικτυακοί Σύνδεσμοι
- Wikipedia
- Wiki ΓΤΠ50, ΕΑΠ, 2016
- https://holtsmithsonfoundation.org/
- http://n1.intelibility.com/ime/lyceum/?p=lemma&id=148&lang=1

12