U n i v e r z i t e t u Tuzli

Rudarsko-geološko-građevinski fakultet Tuzla

Izet ŽIGIĆ, Hazim HRVATOVIĆ, Dinka PAŠIĆ-ŠKRIPIĆ, Ferid SKOPLJAK

TIJELA PODZEMNIH VODA SLIVA RIJEKE

SAVE
NA TERITORIJI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

Tuzla, 2010. godine

 U n i v e r z i t e t u Tuzli
Rudarsko-geološko-građevinski fakultet Tuzla

Izdavač:

Za izdavača:

Recenzenti:
Prof.dr.sc.Amir MEŠKOVIĆ
Prof.dr.sc.Hamo ISAKOVIĆ

Lektor:
Doc.dr.sc.Izet BEŠIREVIĆ

Tehnički urednik:
Asistent mr. sc. Dado SRKALOVIĆ

Štampa:

Tiraž:

CIP Kategorizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

(podaci)
Bibliografija:
ISBN
COBISS
 U n i v e r z i t e t u Tuzli
Rudarsko-geološko-građevinski fakultet Tuzla

TIJELA PODZEMNIH VODA SLIVA RIJEKE

SAVE
NA TERITORIJI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

Tuzla, 2010. godine

 Krv. Voda. Nafta.
Čovjek. Zemlja. Civilizacija.
Podzemna voda je mineralna sirovina.
SADRŽAJ
UVOD.........................................................................................................................................1
I OPŠTI DIO

1. Opće karakteristike sliva rijeke Save..................................................................................1

1.1. Podjela sliva rijeke Save..................................................................................................1
1.2. Podsliv rijeke Une............................................................................................................1
1.3. Podsliv rijeke Vrbas.........................................................................................................1
1.4. Podsliv rijeke Bosne.........................................................................................................2
1.5. Neposredni sliv rijeke Save..............................................................................................3
1.6. Podsliv rijeke Drine..........................................................................................................4

2. Litostratigrafske i tektonske karakteristike područja sliva rijeke Save..........................4

2.1. Dinaridska karbonatna platforma (Vanjski Dinaridi)......................................................5
2.2. Zona Bosanskog fliša.......................................................................................................8
2.3. Ofiolitna zona...................................................................................................................8
2.4. Savsko-vardarska zona.....................................................................................................9
2.5. Paleozojsko-trijaske alohtone formacije........................................................................11
2.6. Post-orogene oligocenske, neogenske i kvartarne formacije.........................................12
2.7. Glavne navlake Dinarida................................................................................................18
2.8. Glavni rasjedi Dinarida..................................................................................................19
II KARAKTERIZACIJA PODZEMNIH VODA...............................................................21

1. Hidrogeološka rejonizacija.................................................................................................21
1.1. Hidrogeološke karakteristike Dinaridske karbonatne platforme....................................21
1.2. Hidrogeološke karakteristike zone Bosanskog fliša......................................................22
1.3. Hidrogeološke karakteristike Dinaridske ofiolitne zone................................................23
1.4. Hidrogeološke karakteristike Savsko-vardarske zone...................................................23
1.5. Hidrogeološke karakteristike alohtonih paleozojsko-trijaskih formacija......................24
1.6. Hidrogeološke karakteristike postorogenih neogenskih i kvartarnih sedimenata sa
vodnim tijelima u akviferima intergranularne poroznosti.....................................................24

2. Hidrogeološka rejonizacija na osnovu zastupljenosti vodnih tijela u

tektonostratigrafskim jedinicama.........................................................................................25
2.1. Region sa vodnim tijelima u akviferima karstno-pukotinske poroznosti......................26
2.2. Region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima
pukotinske poroznosti...........................................................................................................27
2.3. Region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima
karstno-pukotinske poroznosti..............................................................................................27
2.4. Region vodnih tijela u akviferima intergranularne poroznosti i pukotinske poroznosti 28

3. Vodna tijela podzemnih voda.............................................................................................28

4. Metodologija izdvajanja vodnih tijela...............................................................................29

5. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Une...........................................................30

5.1. Vodno tijelo podzemnih voda Ostrovica i Toplica Kulen Vakuf..............................37

 5.2. Vodno tijelo podzemnih voda Velika Kladuša..............................................................41
5.3. Vodna tijela podzemnih voda Ada i Luke......................................................................45

6 . Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Vrbas.......................................................49

6.1. Vodno tijelo podzemnih voda Vlašić-1..........................................................................51
6.2.Vodno tijelo podzemnih voda Vitorog (međuentitetsko vodno tijelo)...........................55
6.3. Vodno tijelo podzemnih voda Okašnica-Bugojno..........................................................59

7. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Bosne......................................................62

7.1. Vodno tijelo podzemnih voda Igman-Bjelašnica...........................................................66
7.2. Vodno tijelo Plava voda-Vlašić......................................................................................70
7.3. Vodna tijela Sklop, Soko i Soljanuša.............................................................................72
7.4. Vodno tijelo Kruščica.....................................................................................................76
7.5. Vodno tijelo Sarajevsko polje.........................................................................................79
7.6. Vodno tijelo podzemnih voda Krekanski bazen.............................................................84
7.7. Vodno tijelo podzemnih voda Okanovići-Gradačac.......................................................86

8. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Drine........................................................90

8.1. Vodno tijelo podzemnih voda Kladanj...........................................................................93
8.2. Vodno tijelo podzemnih voda Sapna..............................................................................97

9. Nepotpunost i nepouzdanost podataka...........................................................................101

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA.......................................................................................104
LITERATURA........................................................................................................................106
Skraćenice međunarodnih izraza:

CARDS – Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation

(Program tehničke pomoći Evropske unije za obnovu, razvoj i stabilizaciju)

CIS – Common Implementation Strategy (Zajednička strategija implementacije)

ICPDR – International Commission for the Protection of the Danube River

(Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav)

WFD - Water Framework Directive, 2000/60 EC ( ODV, Okvirna direktiva o

vodama Evropske unije)
I UVOD

1. Opće karakteristike sliva rijeke Save

1.1. Podjela sliva rijeke Save

Sliv rijeke Save na području Federacije Bosne i Hercegovine podijeljen je na:

- Podsliv rijeke Une,
- Podsliv rijeke Vrbas,
- Podsliv rijeke Bosne sa neposrednim slivom rijeke Save i
- Podsliv rijeke Drine.

1.2. Podsliv rijeke Une

Podsliv Une sa Glinom i Koranom drenira sjeverozapadne dijelove karbonatne platforme
Dinarida (planina Plješevica, Klekovača i Grmeč), zone Bosanskog fliša i Unsko-sanske
navlake. Površina podsliva u Federaciji BiH od 5 762 km 2 (rijeka Una sa Sanom), a ukupna je
9 368 km2. Najvažnije desne pritoke Une su: Unac, Krušnica, Sana, Mlječanica i Moštanica.
Lijeve pritoke su Klokot i Žirovac (Slika. 1.1).

Slika 1.1.
Podsliv rijeke Une
(preuzeto iz Strategije
o upravljanju vodama
FBiH),
(R = 1 : 1 250
000)

1.3. Podsliv rijeke

Vrbas
Podsliv rijeke Vrbas na
području Federacije
BiH zahvata površinu
od 2 378 km2, što
predstavlja 37 %
ukupne površine sliva.
To je prostor koji
obuhvata:
- jugozapadne
dijelove Srednjebosankog škriljavog gorja (sa planinom Vranicom u jezgru), planina
Rudina, Kalin, Vlašić i Čemernica,
- planinske masive jugozapadno od toka rijeke Vrbas: M. Stožer (1628 m.nm.),
Šuljaga (1533 m.nm.), Crni Vrh (1403 m.nm.), Stolovac (1479 m.nm.), Kriva Jelika
(1386 m.nm.), Ravna Gora (1428 m.nm.) V. Vitorog (1907 m.nm.), M. Vitorog (1747
m.nm.), Crni Vrh (1761 m.nm.), Smiljevac (1647 m.nm.), i drugi.
 Slika 1.2. Podsliv rijeke Vrbas (preuzeto iz Strategije o upravljanju vodama FBiH)
( R = 1 : 1 250 000)

1.4. Podsliv rijeke Bosne

Podsliv rijeke Bosne zauzima centralni dio Federacije BiH. Ukupna površina podsliva iznosi
10.457 km2 od čega Federaciji BiH pripada 7.477 km 2. Rijeka Bosna se formira jakim
karstnim vrelom u podnožju planine Igman. Značajne desne pritoke su: Željeznica Miljacka,
Stavnja, Krivaja i Spreča, a lijeve Zujevina, Fojnica, Lašva i Usora. Prostor podsliva rijeke
Bosne je i najgušće naseljen u Federaciji BiH sa najznačajnijim industrijskim kapacitetima
(Slika 1.3 ).

2
 Slika 1.3. Podsliv rijeke Bosne (preuzeto iz Strategije o upravljanju vodama FBiH),
(R = 1 : 1 250 000)

1.5. Neposredni sliv rijeke Save

Neposredni sliv rijeke Save zahvata slivna područja rijeka Tinje i Gnjice (Slika 1.4).

Slika 1.4. Neposredni sliv rijeke Save (preuzeto iz Strategije o upravljanju vodama FBiH),
(R = 1 : 1 250 000)

3
1.6. Podsliv rijeke Drine
Ukupna površina podsliva je 19 946 km2 od čega Federaciji BiH pripada 974 km2. To su
tereni koje dreniraju rijeke Prača i Drinjača (Slika 1.5. ).

Slika 1.5. Podsliv rijeke Drine (preuzeto iz Strategije o upravljanju vodama FBiH),
(R = 1 : 1 250 000)

2. Litostratigrafske i tektonske karakteristike područja sliva rijeke Save

Područje sliva rijeke Save na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine smješteno je u

nekoliko različitih paleogeografsko-strukturnih jedinica koje se razlikuju po sastavu, strukturi
i genezi. U profilu jugozapad-sjeveroistok mogu se izdvojiti slijedeće paleogeografsko-
strukturne jedinice (Slika.1.6.):

1) Dinaridska karbonatna platforma (Vanjski Dinaridi) - obuhvata granično područje između

sliva rijeke Save i Jadranskog mora. Slivu Save pripadaju dijelovi podsliva Une i Vrbasa.
2) Bosanski fliš – sliv rijeke Save.
3) Ofiolitnu zonu koja obuhvata planine Ozren i Konjuh – sliv Save (podsliv Bosne i Drine)
4) Savsko-vardarsku zonu koja obuhvata planine Majevicu i Trebovac i terene Odžaka i
Orašja (podsliv rijeke Bosne i neposredni sliv rijeke Save).
5) Paleozojsko-trijaske alohtone formacije koje manjim dijelom pripadaju slivu Jadrana, a
većim slivu rijeke Save. Slivu rijeke Save pripadaju paleozojski i trijaski tereni područja
Ključa, Sanskog Mosta, Velike Kladuše, planine Vranice, Igmana i Bjelašnice, šireg područja
Sarajeva i Goražda.
6) U okviru ovih paleogeografsko-strukturnih jedinica izdvojene su post-orogene oligocenske,
neogenske i kvartarne formacije u kojima su formirana značajna vodna tijela intergranularne i
manja karstno-pukotinske poroznosti.

4
 Slika 1.6. Geotektonska karta Bosne i Hercegovine (H.Hrvatović, 2006; 2009)
(R = 1 : 250 000)

2.1. Dinaridska karbonatna platforma (Vanjski Dinaridi)

Dinaridska karbonatna platforma u slivu rijeke Save obuhvata slijedeća velika vodna tijela:
- Plješevica,
- Unac i
- Grmeč - Srnetica – Vitorog.

To su tereni od Izačića na sjeverozapadu pa preko planine Plješevice do šireg područja

Martin- Broda (cijela dolina rijeke Une). U ovom prostoru je bila karakteristična dugotrajna
dominantna karbonatna sedimentacija (od gornjeg perma do gornje krede). Pored značajne
debljine (od 4500 do 8000 metara), oni se karakterišu čestim bočnim i vertikalnim izmjenama
različitih facija, uglavnom nastalih u plitkovodnom marinskom okolišu. Velika bočna i
vertikalna izmjena sedimenata indicira značajnu paleogeografsku dinamiku područja Dinarida
zbog mobilnosti Jadranske mikroploče. Ova mobilnost je prouzrokovala, u nekim periodima
historije karbonatne platforme, važne izmjene kao što su fiziografija i sinsedimentne
tektonske deformacije. Okoliši za sedimentaciju su bili od peritajdala, nisko-energetskih
plićaka (subtajdal – lagune), ograničene plitkovodne unutrašnje platforme, visoko-energetskih
tajdala, plaža do preovladjujućih grebena. Međutim karbonati su nastajali i kao padinski
sedimenti u intraplatformnim trogovima.
Prve značajne naslage karbonata pripadaju gornjem permu kada nastaju sekvence krečnjaka
i dolomita koji se izmjenjuju vertikalno i bočno sa klastitima i evaporitima. To su tereni
područja Orašca (područje Kulen-Vakufa) gdje su utvrđene naslage evaporita (gips i
anhidrit).

5
U donjem trijasu se kontinuirano nastavlja sedimentacija. Donji trijas u Dinaridima se uopće
može podijeliti u dvije stratigrafske jedinice: donja (sajs) u kojoj dominiraju klastični
sedimenti i gornja (kampil) u kojoj dominiraju karbonati. Period taloženja klastita bi
predstavljao period spuštanja nivoa mora što je vjerovatno povezano sa strukturnim
preuredjenjem platforme. Donjotrijaski sedimenti (T1), predstavljeni su uglavnom klastitima
(pješčari, glinci i laporci), rijetko karbonatima. Kampilske naslage (T 12) izgrađuju dio terena
istočno od Velikog Skočaja, a predstavljene su krečnjacima laporovitim krečnjacima,
laporcima i rjeđe pješčarima. Njihova debljina varira od 100 do 300 metara.
Neraščlanjeni sedimenti srednjeg trijasa (T2) javljaju se južno od Ostrošca. Čine ih uslojeni i
masivni dolomiti sa proslojcima pjeskovitih škriljaca u kojima se mjestimično javljaju tufovi.
Podina ovih sedimenata nije otkrivena. Tvorevine anizika (T21) su izdvojene južno i istočno
od Velikog Skočaja, u oblasti Doljani i JI od Doljana. Mogu se razlikovati dva glavna razvoja:
1) karbonatni – predstavljen masivnim ili slabouslojenim dolomitima i u manjoj mjeri
krečnjacima, dolomitskim krečnjacima i krečnjačkim dolomitima i 2) klastični – predstavljen
pješčarima, laporima i tufovima. Debljina anizika varira od 150 do 500 metara, a često se
nalazi u tektonskom kontaktu s okolnim stijenama. Krečnjaci i dolomiti (2T21) su zastupljeni u
građi terena JI od Doljana. Izgrađuju tjeme antiklinalne strukture, gdje se unutar krečnjaka ili
samostalno javljaju tankoslojeviti dolomiti. Tvorevine ladinika (T 22) su otkrivene kod Doljana
i JI od Doljana. Predstavljene su sivim krečnjacima i leže transgresivno preko sedimenata
anizika. U višim dijelovima krečnjaka se javljaju sočiva dolomita.
Nakon perioda subarealnog ogoljenja i taloženja kontinentalnih klastita i boksita u karnijskom
katu, nastavljeno je taloženje karbonata u Vanjskim Dinaridima.
Gornji trijas počinje sivim do crnim bituminoznim dolomitima bez fosila koji približno
pripadaju kordevolskom potkatu karničkog kata. Slijede šareni laporci i dolomiti, pa sivi
dolomiti sa sferičnim kolonijama modrozelenih algi (Sphaerocodium). Na njih se nadovezuju
krečnjaci sa školjkašem Megalodon i debela svita dolomita što sve ide u dva preostala kata
gornjeg trijasa (norik i ret).

Dijelovi neraščlanjenog srednjeg i donjeg trijasa (T2,3) najviše su rasprostranjeni u oblasti

Gorjevac, Teočak i Doljani. Dominatni član ove serije su dolomiti i rjeđe krečnjaci. Njihova
debljina se ocjenjuje od 700 do 800 metara.
Gornji trijas (T3) je predstavljen dolomitima i veoma rijetko dolomitskim brečama. Izdvojen
je J i JI od Ostrošca i S i SI od Teočaka. Njegova debljina je od 500 do 700 metara. Tvorevine
nižeg gornjeg trijasa (1T3), predstavljene brečama, sivim glinama, tufitičnim pješčarima,
laporcima i uslojenim krečnjačkim dolomitima, prisutne su u Doljanima, kod V. Skočaja i
južno od V. Skočaja. Debljina ovih sedimenata je od 400 do 500 metara. Viši gornji trijas
(2T3) leži preko nižeg gornjeg trijasa u okolini V. Skočaja. Izgrađuju ga dolomiti sa rijetkim
proslojcima krečnjaka, debljine koja varira od 500 do 700 metara.

Stvaranje karbonata u periodu donje jure na karbonatnoj platformi započinje taloženjem

dolomita ograničene platforme slični onima iz norika i reta. Sedimenti jure su uglavnom
predstavljeni dolomitima i krečnjacima. Neraščlanjene lijaske naslage (J1), predstavljene
dolomitima i krečnjacima, leže preko gornjetrijaskih dolomita. Konstatirane su u oblasti
Poljane, Brekovice, sjeverno od Velikog Skočaja i istočno od Srbljana. Krečnjačke breče
donjeg lijasa (J11,2) javljaju se zapadno od Velikog Skočaja i Kulen-Vakufa. Krovinu
donjelijaskih naslaga čine srednjelijaski vapnenci i manji ulošci dolomita (J 13). Ovi sedimenti
su dobro uslojeni. Pojavljuju se na potezu Kulen-Vakuf – Doljani, južno od Kulen-Vakufa i
zapadno od Velikog Skočaja. Gornjem lijasu (J14) pripadaju tzv. „mrljasti“, pločasti,
smeđesivi krečnjaci, dijelom glinoviti i dolomitizirani. Javljaju se na prostoru od Kulen-
Vakufa do Doljana i zapadno od Velikog Skočaja. Ukupna debljina lijaskih naslaga je od 400
do 650 metara.

6
Naslage dogera (J2), debljine od 300 do 400 metara, su izdvojene južno od Kulen Vakufa, u
oblasti Doljana i južno od Međudražja, odnosno JZ od Velikog Skočaja i u oblasti Dobrenice.
Pretežno su izgrađene od krečnjaka, a dolomiti čine manje uloške. Preko naslaga lijasa, na
potezu od Brekovice do Vrste leže dolomiti dogera i malma (J 2,3). U krovini ovih dolomita se
nalaze krečnjaci malma. Neraščlanjene tvorevine malma (J3), debljine od 300 do 500 metara,
imaju veliko rasprostranjenje u oblasti Grmuše i predstavljene su krečnjacima, rijetko
dolomitima.
Krečnjaci i dolomiti oksford – kimeridža (J31,2) izgrađuju dijelove terena južno od Kulen-
Vakufa i Međudražja. Mjestimično preovlađuju dolomiti, gdje se krečnjaci susreću samo kao
sočiva. Debljina ove formacije je od 200 do 300 metara. Mlađe tvorevine malma, odnosno
sedimenti kimeridž – portlanda (J32,3) su zastupljeni u oblast Međudražja, Zavalja, zapadno od
Brekovice i Doljana, u oblasti Grabeža i Grmuše, te zapadno i južno od Kulen-Vakufa, kao i
od Kulen-Vakufa preko Orašca do Čukova. U njihovoj građi učestvuju dobro uslojeni ili
masivni dolomiti sa pojavama grebenskih masivnih i pločastih krečnjaka u vidu sočiva.
Debljina ovih sedimenata varira od 200 do 400 metara.
Facija grebenskih krečnjaka (3J32,3) se javlja zapadno od Kulen-Vakufa i dostiže debljinu i do
200 metara.
Taloženje karbonata se nastavlja u donjoj kredi uz kratki prekid (kada nastaje boksit i breče)
što je vezano za tektonsku aktivnost u Vanjskim Dinaridima. Donja kreda karbonatne
platforme počinje dolomitima sa sitnim nerineidima, tintinidima, foraminiferama (Cuneolina)
i karbonatnim algama (Salpingoporella, Munieria). Na području Bihaća izdvojene su
neraščlanjene tvorevine donje krede (K1) koje se pružaju pravcem JI – SZ, od Kulen-Vakufa
do Gorjevca. Ove naslage su predstavljene klastitima sa pojavama gipsa. Ukupna debljina
naslaga donje krede se kreće od 900 do 1000 metara.

Starija donja kreda (1K1) je izdvojena u području Grmuše i Grabeža. Predstavljena je

debelouslojenim svijetlosivim krečnjacima, rjeđe sa proslojcima dolomita. U području Gate i
Tržačke Raštele dominantni su dolomiti i dolomitski krečnjaci, gdje im povlatu čini senonski
fliš. Debljina ovih naslaga je od 350 do 400 metara. Bankoviti i slojeviti krečnjaci sa
proslojcima dolomita mlađe donje krede (2K1) izgrađuju šire područje Grabeža, gdje im se
debljina procjenjuje od 300 do 400 metara.
Naslage valendin – otriva (K11+2) su konstatovane južno od Bihaća, Sokolca, Golubića, zatim
južno i sjeverno od Gorjevca, zapadno od Klokota, sjeverno od Izačića i na širem području
Vedrog Polja. Izgrađuju ih krečnjaci debljine od 300 do 400 metara. Krečnjaci barem – apt –
alba (K13+4+5) su povezane sa tvorevinama valendin – otriva postepenim prelazom, tako da su
im i mjesta pojavljivanja gotovo ista. U ovim krečnjacima se mjestimično pojavljuju proslojci
dolomita. Debljine su od 400 do 600 metara.
Sa nastupom gornje krede prostrana područja Vanjskih Dinarida i neki dijelovi Središnjih
Dinarida pretvorena su u veoma plitko more udaljeno od kopna i zato sa čistim karbonatnim
dnom, bez terigenih primjesa. Veliki dio profila zauzimaju rudistni krečnjaci taloženi na
grebenima sa priraslim ljušturama ili pseudogrebenima, podvodnim nagomilavanjima
ljuštura uginulih organizama. Ovi sedimenti su nastali u intertajdalnoj sredini unutrašnje
platforme. Na pojedinim dijelovima, unutar platforme, nastaju depresije u kojima se talože
sedimenti sa globotrunkanama i iglama spužvi što indicira pelašku sedimentaciju. Najveći
dio Dinarida je izdignut krajem krede, kada se na kontinentalnoj padini taloži fliš ( u
narednom poglavlju „Bosanski fliš”). Fliš i karbonati platforme se tada nalaze u takvom
odnosu da on ukazuje na promjenjivo izdizanje i slijeganje tokom gornje krede.
Krečnjaci i dolomiti gornje krede (cenoman – turon K 21+2) izgrađuju veliki dio terena oko
Klokota, odakle se pružaju na sjeverozapad, preko Ličkog Petrovog Sela. Na manjoj površini
su izdvojeni kod Pritoke, gdje čine podinu ležištima boksita. Krečnjaci su dobrouslojeni i u

7
donjim dijelovima sadrže proslojke dolomita. Debljina cenoman – turona iznosi od 500 do
700 metara.
Krečnjaci sa ulošcima breča i dolomita cenoman – turona (K 21,2) su rasprostranjeni JI, I i S od
Kulen-Vakufa, kao i u oblasti Krša. Na ovom području cenoman – turon je predstavljen
sedimentnim brečama, preko kojih leže srednjeuslojeni krečnjaci. Debljina ove serije iznosi
oko 500 metara. Rudistni krečnjaci senona (K 23) izgrađuju krajnji zapadni dio općine Bihać, a
najveća pojava ovih kračnjaka je zapadno od Vedrog polja.

Na području Bihaća utvrdjeni su i paleogeni sedimenti koji nemaju veliko rasprostranjenje.

Javljaju se sjeveroistočno i jugoistočno od Kulen-Vakufa, gdje su predstavljeni brečama,
kalkarenitima, laporima i pješčarima paleocen – eocena (Pc – E), dok su zapadno od Bihaća
izdvojene krečnjačke breče eocen – oligocena ( E, Ol), veoma male debljine. Breče leže
diskordantno na starijim krednim krečnjacima, a u povlati su neogene naslage.

2.2. Zona Bosanskog fliša

Zona Bosanskog fliša (Blanchet, 1969; Aubouin et al. 1970.), takodjer poznat kao flišna zona
Sarajevo-Banja Luka (Mojičević, 1975.), taložio se na padini i podnožju Jadranske
karbonatne platforme (Pamić, et. al. 1998.). U Bosanskom flišu, koji je debljine oko 3000
metara, mogu se izdvojiti dvije grupe formacija (Olujić, 1980.):
a) Starija, Vrandučka grupa, karakterizira se alterniranjem neflišnih šejlova
„paraflišnih“ i turbiditnih sekvencija koje su uglavnom izgradjene od mikrita, arenita, šejlova,
ponegdje interstratificiranih s radiolaritima kao rezultat pelagičkih ingresija; ova je jedinica
lijaske do berijaske starosti. Ova grupa formacija sadrži obilan ofiolitni detritus što indicira da
je područje njenog stvaranja bilo u području ispred obdukovanih ofiolita. Izgradjena je od
miješanih karbonatno-silikatnih stijena.
b) Mlađa, Ugarska grupa formacija, predstavlja pravi karbonatni fliš koji je uglavnom
izgrađen od materijala sa karbonatne platforme Vanjskih Dinarida. Leže diskordantno preko
grupe Vranduk. Ova je jedinica albske do senonske starosti, a ponegdje sadrži i
donjopaleogenske mikrofosile, poznata je u literaturi kao Durmitorski fliš.

U hidrogeološkom smislu, litološki sastav ovih flišnih formacija je odredio i njihovu

hidrogeološku funkciju, pa je kompleks jursko-krednog fliša (Vrandučka grupa) definisan kao
hidrogeološki kompleks sa vodonepropusnom funkcijom, bez akvifera a kredni karbonatni
fliš (Ugarska grupa) kao hidrogeološki kompleks (preovlađuju vodonepropusne stijene) sa
mješovitom poroznošću i pojavama vodnih tijela kao što su: Milkino Vrelo i Mahmutovića
Rijeka.

2.3. Ofiolitna zona

Ofiolitna zona pokriva najveći dio Unutarnjih Dinarida, a izgradjena je od slijedećih jedinica
(Pamić, 1982; Pamić et al. 2002.):
a) Radiolaritna formacija, srednje/gornjotrijaske do donjokredne starosti, predstavlja
sloj-na-sloj sekvencu izgrađenu pretežno od radiolarita i šejlova s podredjenim mikritima i
bazaltima.
b) Gornjojurski olistostromski ofiolitni melanž ili divlji fliš („wildflysch“) u starijoj
literaturi poznat kao dijabaz-rožna formacija ima debljinu veću od 1000 metara. Ova
formacija predstavlja haotičnu tvorevinu izgradjenu od siltno-glinovitog matriksa sa
fragmentima grauvaka, ofiolita i podredjeno rožnjaka, glinaca, škriljaca i egzotičnih krečnjaka
koji su uglavnom trijaske starosti. Najgornji dio melanža metamorfisan je uslijed konduktivne
toplote nastale obdukovanjem vrućih i mladjih ultramafitnih geoloških tijela. Ovaj
metamorfizam je gornjojurske starosti.

8
 c) Ultramafitni masivi su sačuvani kao relikt okeanske kore koja pliva na debelom
ofiolitnom melanžu (dijelovi planina Konjuh, Ozren). Dijelovi ultramafita (lerzoliti i
harzburgiti) su serpentinisani.
Gornji dijelovi ofiolitnih sekvenci su erodirani kada se stvarala kora raspadanja serpentinita
obogaćena kobaltom i niklom (sjeverni obod planine Konjuh i Ozren). Preko kore raspadanja
talože se mladje sedimentne kontinentalne i marinske formacije.
d) Sedimentne formacije koje leže transgresivno preko ofiolita mogu se izdvojiti u
dvije glavne formacije: Pogarska formacija (Jovanović, 1957.) i platformni krečnjaci kod
Olova i na Vijencu kod Lukavca.
Pogarska formacija je u donjim dijelovima predstavljena klastitima (konglomeratima,
pješčarima, brečama) koji su nastali od detritusa iz jurske ofiolitne zone, ali sa
karakterističnim paleozojskim crvenim granitima pronadjenim u konglomeratima.
Konkordantno preko ovih klastita (gornji dijelovi donje krede) leže gornjokredni rudistni
krečnjaci (područje Žepča i Zavidovića).
Platformni tip krečnjaka otkriven je kod Olova (područje Stupčanice) i na Vijencu kod
Lukavca, i predstavlja fosiliferne gornjojurske do donjokrene plitkovodne krečnjake koji
predstavljaju početak formiranja jedne manje, izolovane, karbonatne platforme koja u podlozi
ima ofiolite.

2.4. Savsko-vardarska zona

Savsko-vardarska zona, obuhvata prostor izmedju južne Tisije i unutrašnjih Dinarida
(Sjeverna Bosna), koji je uglavnom pokriven neogenskim sedimentima Panonskog basena.
Pre-neogene formacije su sačuvane na području Trebovca i Majevice. Tu su prisutne
gornjokredne do paleogenske flišne jedinice i tektonizirani melanž.

Ofiolitni melanž izdvojen je na neokoliko lokaliteta:

1) na samoj periferiji Gračanice ( u podini karbonata koji su na Osnovnoj geološkoj karti, list-
Doboj, prikazani kao gornjokredni masivno do uslojeni krečnjaci),
2) na lokalitetu Malešići gdje se melanž nalazi u podini paleocensko-eocenskih krečnjaka u
kojima je otvoren kamenolom tehničkog kamena,
3) na lokalitetu Doborovci, gdje se nalaze veće mase ofiolitnog melanža. Manje mase melanža
izdvojene su i na lokalitetu Soko, gdje se na kontaktu krečnjaka i melanža nalazi izvorište
vode koje je zahvaćeno za vodosnabdijevanje
4) duž grebena planine Majevice na potezu od Jasenice pa do Srebrenika.

Izdvojeni izdanci melanža sastavljeni su uglavnom od glinovito-pjeskovitog matriksa i

sporedno milonitskih serpentinita u koje su uključeni fragmenti grauvaka, ultramafita,
gabrova, dijabaza, bazalta, amfibolita, rožnaca, škriljaca i blokova krečnjaka različite starosti i
različitog okoliša. Za melanž, južnog oboda Trebovca je karakteristično da se nalazi u
asocijaciji sa kredno-paleogenim i gornjepaleogenim paraflišnim i flišnim sekvencama, dok je
melanž na planini Majevici kretanjem duž Jaseničkog rasjeda doveden u kontakt sa
sedimentima Panonskog bazena.
Gornjo-kredni slojeviti krečnjaci sa muglama rožnaca i lapoviti krečnjaci otkriveni su u
samom gradu Gračanica. Izdvojeni su slojeviti, jako tektonizirani krečnjaci sa muglama
rožnaca i laporoviti krečnjaci. U doloni rijeke Drijenče, oko 1,5 km od ušća u rijeku Sokolušu,
u podini ovih naslaga otkriven je melanž predstavljen glincima, rožnacima, dijabazima i
serpentinitima.
Sjeverno od Gračanice, na ušću rijeke Sokoluše i Babićkog potoka, nalaze se masivni ispucali
i karstifikovani krečnjaci koji predstavljaju plitkovodne gornjopaleocenske naslage u tipičnom
karbonatnom razvoju. U krovini ovih krečnjaka, nalaze se klastično-karbonatne naslage
paleocen-eocena što je utvrdjeno i istražnom bušotinom VK-1. Istražna bušotina Sklop -1,

9
dubine 180,3 m, ukazuje na debljinu ovih naslaga od 250-300 metara. U podini ovog
karbonatnog masiva vjerovatno su smještene naslage melanža.
Horst-antiklinorijum Trebovca izgradjen je od senonskih, paleocenskih i eocenskih
sedimenata. Na području planine Trebovac, utvrdjene su foramainifere koje su tipične za
gornji senon. Direktni prelaz iz senona u paleocen još nije otkriven. Medjutim, stratigrafski
odnosi u paleogenu ukazuju na jasnu superpoziciju od starijeg paleogenog fliša do srednjeg
eocena. Duž južne padine Trebovca jasno se uočava zona krečnjaka (visovi Klanac, Zvečak,
Jelovo brdo), koji su na Osnovnoj geološkoj karti označeni kao paleocen-donji eocen (Pc,E).
Ti krečnjaci leže unutar zone u kojoj je još Oppenheim (1912) odredio brojne fosile kojima se
dokazuje srednji eocen (lutet). Sa aspekta rješavanja geologije veoma je važno pitanje
njihovog odnosa prema flišu.
U tektonski dosta kompliciranom području, na potezu od Doborovaca do Lukavice, dokazane
su srednje i gornjopaleocenske naslage nalazom slijedećih fosila: Globorotalia unicata, G.
angulata, G. pusilla, Globigerina trilucolinoides. U litološkom smislu radi se o mješovitom
karbonatno-klastičnom facijesu. Turbiditski mehanizam je bio samo povremeno prisutan, što
se ogleda u prinosu kršja plitkomorskih organizama, nalazeći ga kao čestice u karbonatnim
stijenama zrnaste potpore. Ostaci ehinodermata, kršje Bryozoa, Hydrozoa, Lithotamnium sp.,
ukazuju na to, da su u vrijeme taloženja vladale prilike pogodne za nastanak plitkomorskih
krečnjaka. Idući od Doborovaca prema Lukavici karbonatni turbiditi su sve izraženiji. Na
Osnovnoj geološkoj karti (list Doboj), navedeni potez gornjopaleocenskih naslaga,
Doborovci-Lukavica, je prikazan kao transgresivna formacija na melanžu, medjutim jasno se
može uočiti na terenu da je to tektonski kontakt i da su ovi karbonati navučeni na melanž. Na
ovo ukazuju i izvorišta vode na lokalitetu Soko.
U neposrednoj blizini sela Doborovci, uzdiže se brdo Monj (533 m.nm.), sa njegove sjeverne
strane. U širem smislu, ovo područje se može shvatiti kao južni obod planine Trebovac.
Obzirom da je šire područje izgradjeno od fliša i melanža, ovaj karbonatni masiv ima izražen
morfološki oblik. Na zapadnom prevoju brda, krečnjaci su u rasjednom odnosu sa flišom.
Ispitivanjima, koje je izveo Jelaska (1978.), utvrdjeno je da najdonji nivoi ovih krečnjaka
stratigrafski pripadaju nižim nivoima nego krečnjaci Međeđe. Debljina ovih krečnjaka je oko
100 metara. Prvo što se uočava jeste da su slojevi većinom debljine nekoliko decimeatara a
rjeđe se zapažaju intervali sa metarskom debljinom. Laboratorijskim ispitivanjima utvrdjeni
su slijedeći fosili: Globorotalia cf. broedermanni CUSHMAN&BERMUDEZ,
Pseudodchrysaldina sp., Distyoconus sp., Coskinolina sp., Miliolidae, Corala, Ethelia alba
(PFENDER), Acicularia sp., Solenoporacea i krupne Dasycladacea. Prema navedenim
fosilima može se zaključiti da krečnjaci brda Monj, najvećem dijelu pripadaju srednjem
eocenu.
Na lokalitetu Soljanuša, prikazanom na Osnovnoj geološkoj karti (list Doboj), istražnim
bunarom dubine 100 metara, zahvaćene su podzemne vode u tektoniziranim slojevitim
krečnjacima koji su vjerovatno dio karbonatno-klastičnih naslaga paleocen-eocenske starosti.
Jugozapadno od Soljanuše, na udaljenosti od oko 500 metara, izvedena je bušotina u
neposrednoj blizini izvora Vrela. Dubina bušotine je 76,0 metara. Po podacima sa Osnovne
geološke karte, bušotina je locirana u kontaktnoj zoni paleocensko-eocenskih karbonatno-
klastičnih naslaga i gornjokrednih slojevitih krečnjaka sa muglama rožnaca. Na ovo ukazuje i
opis nabušenog materijala: od 6,0 do 55,0 metara su krečnjaci paleocen-eocena, od 55,0 do
59,5 metara raspadnuti krečnjak sa glincima zelenkaste boje, a dalje do kraja bušotine su
zastupljeni glinci, pješčari i krečnjaci rumenkaste boje (vjerovatno gornja kreda ?).
Stratigrafskim ispitivanjima fliša na području planine Trebovac utvrdjen je kontinuitet i
hronostratigrafski raspon fliša, a takodjer je definirana i stratigrafska krovina fliša (Jelaska,
1978.). Na području Donje Međeđe dokazan je razvoj paleocena u flišnom facijesu, takodjer
je utvrdjen donji eocen u flišnom razvoju, a možda i dijelom srednji eocen. Međutim,
zapaženo je da postoji superpozicijski i stratigrafski odnos fliša i plitkomorskih krečnjaka

10
srednjeg eocena čime je flišnim naslagama odredjena i krovina. Jelaska (1978.), je snimio
detaljni geološki stub flišnih naslaga na lokalitetu Međeđa (sjeverna granica općine
Gračanica) koji predstavlja karakterističan razvoj fliša južnog oboda planine Trebovac.
Na prostoru sjeverozapadnog oboda planine Majevice izdvojene su naslage eocena. To su
klastični sedimenti (flišnog karaktera) sa specifičnom faunom, litologijom i tektonikom.
Analizom podataka iz geološke literature (koju je uradio Đulović, 2008.) opće karakteristike
ovih naslaga se mogu svesti na slijedeće:
- eocen je predstavljen pješčarima, laporcima, flišnim sekvencama u kojima preovlađuju
pješčari i laporci u odnosu na glince,
- litofacijalne karakteristike sedimenata ukazuju na marinsku sedimentaciju,
-utvrđene bentonske i planktonske foraminifere potvrđuju da su klastiti eocena taloženi u
uslovima normalne sedimentacije i sedimentacije iz mutnih tokova,
-preko njih diskordantno leže sedimenti oligomiocena i druge mlađe jedinice,
-njihova debljina je preko 600 metara.

2.5. Paleozojsko-trijaske alohtone formacije

Alohtone paleozojsko-trijaske formacije poremećuju pravilni zonalni raspored dinaridskih
paleogeografsko-strukturnih jedinica. Ove jedinice sadrže uglavnom paleozojske
metasedimente i metavulkanite koji su pokriveni permskim sedimentima. Pored paleozojskih
formacija prisutno je obilje trijaskih krečnjaka i dolomita uz podredjenije sinhrone magmatske
i klastične stijene.
Paleozojski i trijaski kompleksi predstavljeni su Sansko-unskim, Srednjebosanskim i
Jugoistočno-bosanskim alohtonim masama.
Područje Federacije Bosne i Hercegovine zahvata male prostore poznatog paleozojskog
Sansko-unskog područja. To su tereni kod Sanskog Mosta, Sanice i Ključa, koji pripadaju
karbonu, gornjem permu i donjem trijasu.
Srednjebosanskim škriljavim gorjem (Vranica, Kruščica, Radovan, Bitovnja, Zec i
Berberuša), u širem smislu, nazivamo planine uglavnom izgradjene od kristalastih škriljaca.
Najstarije tvorevine predstavljaju metamorfiti nastali od sedimentnog kompleksa silurske i
ordovicijske (?) starosti. Kompleksi škriljaca uglavnom pripadaju faciji zelenih škriljaca
niskog stupnja metamorfizma, a manjim dijelom prelaznoj epidot-amfibolitskoj faciji.
Izdvojeni su slijedeći metamorfiti: kvarcno-sericitski, muskovitski, filitični, hloritski,
otrelitski, amfibolski i grafitični škriljci; metapješčari, kvarciti, dolospariti, mermerisani
krečnjaci i mermeri. Navedeni parametamorfiti najkarakterističniji su na terenima Busovače,
Fojnice, Viteza i Vranice. Međutim, mogu se izdvojiti i ograničena područja, izgrađena od
krečnjaka, dolomita i mermera (Vranica), koja imaju karakter karstne sredine i u kojima je
smješteno vodno tijelo podzemne vode.

Oblast Jugoistočne Bosne (sliv Drine) zahvata područje Foče, Goražda i Prače. Najstarije
naslage, otkrivene su izmedju Foče i Goražda gdje je očuvan hercinski pravac pružanja
slojeva. Kod Ustikoline otkriveni su bankoviti krečnjaci (Spasov i Filipović, 1966. i
Kulenović, 1977.) sa konodontima gornjeg silura (Ozarkodina, Panderodus). Donjem devonu
pripadaju tamnosivi pločasti krečnjaci sa konodontima (Neopriniodus, Plectospatodus), dok
se u gornjem devonu, pored konodonata (Palmatolepis) javljaju briozoji i krinoidi.
U sklopu Pračanske navlake, na istočnom kraju Jahorine (Klek) ispod trijasa su “ortoceraski
krečnjaci” koji sadrže konodonte donjeg i gornjeg silura, kao i tentakulite silura (Kostić-
Podgorska). U krečnjacima donjeg i srednjeg devona nadjena je bogata fauna koralja,
stropmatoporata, hidrozoa, briozoa, brahiopoda i krinoida (Kostić-Podgorska, 1958. i 1961.,
Živanović, 1963. i 1970., Pantić, 1963.). Buzaljko (1971.), neke tvorevine u fočanskom
području smatra devonskim. Debljina starijeg paleozoika na tom području iznosi do 800
metara.

11
Preko devonskih naslaga leži fliš donjeg karbona (vizea) u debljini do 1000 metara. Pored
foraminiferske faune taj fliš sadrži faunu glavonožaca (goniatiti, ortoceratidi), školjkaša,
puževa, brahiopoda i koralja. Preko njega leže glinci i grauvakni pješčari za koje se smatra
da pripadaju gornjem karbonu.
Ovdje se zapaža prekid sedimentacije u gornjem karbonu i donjem permu. Gornji perm je
diskordantan i predstavljen je, u donjim dijelovima stuba, crvenkastim klastitima, a u
gornjem je krečnjacima sa puževima (Belerofon) i vapnenim algama (gimnokodijum).
Takodje su otkriveni sideritično-ankeritični krečnjaci sa sulfidima u dolini Koline i dalje
prema Prači.
U ovim krečnjacima od sulfida javljaju se pirit, halkopirit, arsenopirit, galenit i antimonit.
Detaljnije izdvajanje perma izvršio je Buzaljko (1971) na području Jabuke.
U slivu rijeke Koline i Jabuci, otkriven je permotrijaski gips koji gradi dijapirsku boru.
Analogna pojava gipsa nadjena je i prilikom gradnje tunela Prača. Donji trijas je u donjem
dijelu stuba klastičan a u gornjem karbonatan (krečnjački) sa vapnenim algama. Donji anizik
predstavljen je pločastim krečnjakom, srednji krečnjacima sa brahiopodima, gornji buloškim
amonitskim krečnjakom.
Na području Prače, otkriveni su masivni i slojeviti devonski dolomiti u kojima je, na
lokalitetu Čeljadinići, izdvojeno jedno malo tijelo podzemnih voda.

2.6. Post-orogene oligocenske, neogenske i kvartarne formacije

U sadašnjoj strukturi Dinarida važnu ulogu imaju oligocensko-miocenske marinske do
slatkovodne naslage nastale nakon finalnog strukturiranja Dinarida za vrijeme eocenske
deformacione faze. U Bosni i Hercegovini ima veliki broj manjih ili većih slatkovodnih
basena sa naslagama uglja ili bez njih, koji su rasprostranjeni na svim geotektonskim i
paleogeografskim jedinicama i mogu se zonirati na:
- neogeni bazeni karbonatne platforme (Glamoč, Livno, Srđevičko polje, Bijelo polje,
Duvanjsko polje, Kupreško polje, Šujičko polje, Mostar, Bihać, Drvar, Cazin i dr.),
- neogeni bazeni između Srednjebosanskog škriljavog gorja i Dinaridske ofiolitske
zone (Sarajevsko-zenički bazen),
- neogeni bazeni Unutrašnjih Dinarida, nastali između Dinaridske ofiolitske i zone
Savsko-vardarske zone (Tuzlanski bazen, Gračanica, Banjalučki bazen. i dr.),
Posebno značajni, zbog niza funkcija hidrološkog i hidrogeološkog karaktera, su
složeni sistemi Mostarskog blata, Hutova i Buškog blata.
Litofacijelne karakteristike ovih bazena su, zbog intenzivnih orogenih aktivnosti u tom peridu
i cikličnih izmjena uslova sedimentacije veoma su raznovrsne, ali generalno dominiraju
klastiti svih tipova (gline, lapori, pijesci, konglomerati i dr.), sa karbonatnim sekvencama
(krečnjaci ) i izraženim fazama formiranja ugljenih naslaga.
Svaki od ovih bazena bitno utiče na regionalne i lokalne hidrogeološke odnose i dio su
sistema kretanja podzemnih voda. Sa aspekta hidrogeološkog karaktera podloge na kojoj su
formirani značajno je razlikovati:
- neogeni bazeni na karbonatnoj karstifikovanoj podlozi,
- neogeni bazeni na klastičnoj vodonepropusnoj podlozi.
U području karbonatne platforme neogeni bazeni zauzimaju značajna prostranstva u formi
kraških polja. Ovdje će se naglasiti neke od njih na području Federacije BiH, zbog veličine i
značaja u formiranju sistema kretanja podzemnih voda, odnosno formiranju podzemnih
vodnih tijela u području Dinaridske karbonatne platforme.

- Kupreško polje
Kupreško polje izgrađuju pliokvartarni i kvartarni sedimenti limnoglacijalnog, morenskog,
jezerskog i barskog porijekla deluvijalnog, proluvijalnog i aluvijalnog tipa, debljine do oko 50
metara. Pruža se uglavnom pravcem sjever-jug, sa naznakom dinarskog smjera pružanja.

12
Otvoreno je prema jugu, prema Šujičkom polju, a preko toka istoimene rijeke dalje prema
Duvanjskom polju. Ispod pliokvartarnih naslaga u središnjem dijelu polja, kao i u njegovom
rubnom području na sjeveru, leže naslage neogena (male i neujednačene debljine, do 150
metara, uglavnom u izdvojenim mikrodepresijama nastalim poslije razaranja i erozije nekada
jedinstvenog basena), a podlogu čine trijaski dolomioti. Zapadne i jugozapadne dijelove
izgrađuju jurski dolomiti i karstifikovani kredni krečnjaci, unutar kojih se javljaju brojni
manji ili veći ponori situirani uglavnom južnim i zapadnim obodom polja. Na južnoj strani, na
nadmorskoj visini 1120 m.nm, ističe se ponor Milača, koji sistemom rasjeda gravitira prema
vrelima Šuice (pri visokim), odnosno Sturbe i Žabljaka (pri niskim vodostajima). Ponori na
zapadnom obodu polja javljaju se u rasjednoj zoni koja se pruža do vrela Šuice, na kojima se
vjerovatno prazne. Rasjedi na području Kupreškog polja pretežno su radijalnog tipa. Pri tome,
rasjedi pravca pružanja sjever-jug sa rasjedima okomitim na ovaj pravac, čine splet ukrštenih
rasjednih linija. Zbog toga, za razliku od ostalih kraških polja, ono nema polarizaciju izvora
na jednoj, a ponora na drugoj strani. Sa Kupreškog polja, prema Cetini, sa površine od 105
km2, u prosjeku otiče 2.9 m3/s vode, od čega 1.4 m3/s površinski, a 1.5 m3/s podzemno. Glavni
recipijent je vodotok Milač, koji izvire u donjotrijaskim naslagama i sve do ulaza u Šuičko
polje (Gornji Malovan), teče uglavnom preko naslaga verfena i neogenih tvorevina. Zbog toga
na ovom dijelu toka nisu registrovane pojave poniranja vode, a prosječan proticaj se kreće od
0.50 m3/s do 1.21 m3/s .
Na dijelu polja, koje pripada crnomorskom slivu (oko 70 km 2), neogene naslage su
rasprostranjene na (proporcionalno) većoj površini. Površinske vode ovdje prikuplja vodotok
Mrtvica, odvodi ih do istoimenog ponora situiranog na markantnom rasjedu pravca
sjeveroistok-jugozapad, odakle vode podzemno otiču na vrela Plive. Neposredni sliv Mrtvice
iznosi 39 km2, a prosječni proticaj 0.91 m3/s, dok je ukupni površinski dotok sa ovog dijela
polja 1.09 m3/s.

- Kamengradski basen
Kamengradski basen, iako u zoni središnjih Dinarida ima genetske preddispozicije i karakter
podloge blizak bazenima u okviru karbonatne platforme.
Naslage starijeg miocenskog polifacijalnog kompleksa (konglomerati, pješčari, šljunci, a
zatim gline i laporci u podini glavne ugljene zone) pokazuju u cjelini vodonepropusne
karakteristike (kao i slojevi uglja, odnosno ugljena zona u cjelini).
Mlađemiocenske naslage neposredne povlate pokazuju dobro-vodopropusne karakteristike.
Prirodna vodopropusnost ovih laporovitih krečnjaka dodatno je povećana u zoni iznad starih
rudarskih radova; zarušavanjem i deformacijom krovine. Na njima leži povlatna ugljena zona,
takođe vodonepropusnih karakteristika, a zatim oko 550 metara debela serija žućkastosivih,
kongerijskih krečnjaka i laporaca, sa rijetkim slojevima pješčara, konglomerata i tufova. Ove
naslage pokazuju slabo do dobrovodopropusne karakteristike.
Završetkom sedimentacije ovih naslaga dolazi do faze tektonske mobilnosti, kada je došlo do
izdizanja centralnog dijela basena i njegovog razdvajanja u dvije odvojene cjeline pri čemu su
znatno poremećeni stariji članovi serije, uključujući i ugljene slojeve. Završna sedimentacija
odvija se u skučenom prostoru krajnjeg istočnog dijela basena, a dijelovi ove serije (pješčari,
konglomerati, pjeskovi, šljunkovi) koja završava poroznim, bjeličastosivim organogenim
(kongerijskim) krečnjacima, dobrovodopropusnih karakteristika.
Pojedini dijelovi basena imaju različitu ulogu u režimu podzemnih (i površinskih) voda ovog
dijela terena.
Povlatni krečnjaci (i glavna ugljena zona) na zapadnom i jugozapadnom dijelu ležišta leže
direktno preko karstifikovanih naslaga mezozoika, sa kojima čine jedinstvenu akumulaciju
podzemnih voda (akvifer) složenih hidrauličkih odnosa. Dokaz tome su izvori koji se, iz ovih
krečnjaka, javljaju u dolinama potoka Hatiraj (Ledenica, Q = 3-20 l/s, Ponorac, Q = 10-20
l/s), i Modrašnice (Široko vrelo, Q = 2-22 l/s). Dokazana je veza između doticaja podzemnih

13
voda u jamu Fajtovci i padavina, čak i u dijelovima gdje se priliv vode vrši isključivo kroz
neogenu krovinu. S druge strane na kontaktu vodopropusnih i vodonosnih krečnjaka sa
debelim, vodonepropusnim naslagama neogena u centralnim, najdubljim dijelovima basena,
javljaju se karstni izvori kao što su Banovci (Q = 10-20 l/s), Grabor (Q = 50 l/s), i dr.

- Tuzlanski basen
Tuzlanski basen, u strukturnom pogledu to je rovsinklinorij koji se proteže izmedju horst-
antiklinorija Majevice na sjeveru i Sprečkog dubinskog rasjeda, odnosno do Ofilitske zone
Dinarida. U mladjoj gornjoj kredi, paleocenu i eocenu, to je područje dio sjevernobosanskog
rubnog korita. U oligocenu je izloženo snažnom ubiranju (rupelski vijek odnosno helvetska
orogenetska faza ), a nakon toga ulazi (svojim istočnim dijelom-do linije Kreka-Tinja) u
sklop velikog slatkovodnog jezera koje se održava tokom vijekova hat, akvitan i postepeno
nestaje tokom burdigala (regikatovi otnang i karpat). Početkom badenskog vijeka, ovo
područje zahvaćeno je tzv. drugomediteranskom transgresijom, tada normalno slanog
Paratetisa, proširujući se postepeno prema jugu i zapadu u toku srednjeg miocena. Bazen još
egzistira i tokom gornjeg miocena (panon i pont) uz dalje širenje na jug i zapad, ali i prema
istoku do Drinskog rasjeda. Već u sarmatu bazen je odvojen ostrvima Majevice i Trebovca od
Loparskog bazena i Posavine, a istočni dio bazena (Tuzlanski ubrani plato), više nije pod
morem, tada već poluslanim (brakičnim) Paratetisom. Taj proces se nastavlja tokom
panonskog i naročito pontskog vijeka kada more (već dobro osladjeno), prekriva u
medjuvremenu formirani Krekanski bazen koji komunicira sa Posavinom kroz kanale:
gračanički, tinjski i hočanski.
Posebno interesantan, za formiranje akumulacija podzemnih voda, je razvoj badena otkriven
na sjevernom i zapadnom obodu Majevice. Na sjevernom obodu Majevice sedimenti badena
se javljaju u neprekinutom nizu, od naselja Islamovac na istoku, preko Maoče, Bosanske
Bijele, Gornjih Hrgova pa do brda Ormanica na zapadu. Leže transgresivno preko
sedimenata eocena. Najdonji nivoi badena su predstavljeni bazalnim sedimentima debljine
svega nekoliko metara. Zatim slijede grudvasti žuti krečnjaci sa litotamnijama sa rijetko
vidljivim elementima slojevitosti. Debljina ovog nivoa je od nekoliko decimetara pa do
nekoliko metara. Dalje u stubu slijede masivni sprudni, nekad bankoviti, skoro bijeli
krečnjaci sa mnoštvom litotamnija i ostataka mikrofosila. Ukupna debljina ovih badenskih
sedimenata je oko 120 metara. U ovim badenskim krečnjacima su izdvojena dva mala vodna
tijela: Sjeverna Majevica -Domažić i Sjeverna Majevica-1.

U podini ugljenih slojeva u Krekanskom bazenu (sjeverni sinklinorij), u pontskim kvarcnim

pijescima, javljaju se sapete akumulacije podzemnih voda subarteškog i arteškog karaktera sa
pritiscima u podini slojeva i do 200 bara. Ove izdani su nezavisne i složenog hidrauličkog
mehanizma. Pritisci u slojevima sa dubinom rastu. Debljine pontskih pijesaka su različite.
Dinamički nivoi podzemnih voda se kreću od + 80 m.nm. do + 130 m.nm.
Kako je eksploatacija uglja, naročito u dubljim dijelovima terena, praktički bila onemogućena
zbog provala tekućih pijesaka i vode, to je sistemom linijski bušenih bunara koji prethode
frontu otkopavanja, omogućeno bezbjednije i potpunije otkopavanje lignita s aspekta
osiguranja od podzemnih voda.
Specifična izdašnost bunara se neprestano smanjuje tokom eksploatacije (qpr = 0,11 l/s/m).
Uočljivo je da je prihranjivanje ovih horizonata stalno, ali ovisno o hidrološkom i
pluviometrijskom režimu.
U sličnim uslovima sedimentacije su egzistirali periferni bazeni (zalivi) krekanskog pontskog
bazena, koji su danas ostali kao relikti (pont u području Gračanice) ili su formirani ugljonosni
bazeni (Stanarski bazen kod Doboja).

14
U području Gračanica – Klokotnica u dolini Spreče, koje pripada Federaciji BiH, formiran je
dio pontskog bazena (pijesci, šljunci, gline i ugalj) koji predstavlja značajan izvor
vodosnabdijevanja tog područja (bušeni bunari).
U najvišim planinskim dijelovima uočene su naslage glacijalnog materijala silikatnog i
karbonatnog sastava (planina Vranica, Bjelašnica, Vitorog).

- Zeničko-sarajevski basen
U današnjoj strukturi Dinarida veoma važnu ulogu imaju neogenski ugljonosni bazeni koji su
nastali nakon finalnog strukturiranja i izdizanja Dinarida krajem gornjeg eocena (pirinejska
faza).
Stvaranje bazena je vjerovatno počelo za vrijeme egerijana i kontrolisano je rasjedom Ilidža-
Kiseljak-Busovača-Travnik koji je poznat pod imenom Busovačka rasjedna zona. Baza
bazena sadrži stijene jursko-krednog i gornjokrednog fliša koji je nastao duž pasivne
kontinentalne margine i podređeno paleozojskih formacija Srednjebosanskog škriljavog gorja.
Bazen ima dužinu od preko 70, a širinu 20 km. Prostire se od Sarajeva na jugoistoku do
Zenice na sjeverozapadu.
Sedimenti bazena pokrivaju kontakt dvije geotektonske jedinice i to:
1. Tektonski blok Srednjebosanskog škriljavog gorja i
2. Navlaka Bosanskog fliša ( na potezu Sarajevo-Kiseljak).
Istražnim bušotinama na termomineralne i pitke vode utvrđen je navlačni karakter kontakta
ove dvije jedinice. Naime, formacije pasivne kontinentalne margine su navučene na naslage
Srednjebosanskog škriljavog gorja.
Prema svim postojećim geološkim kartama, područje Zeničko-sarajevskog bazena izgrađeno
je od miocenskih sedimenata starosti od 24 do 5 miliona godina. Za vrijeme zadnjih 7-8
miliona godina desila se, na dnu jezera, jaka sedimentacija, tako da ukupna debljina
sedimenata u basenu iznosi oko 2000 metara.
Postojeće geološke karte ukazuju i na neke male geološke diskordancije (praznine u pravilnim
geološkim slojevima), koje su vezane za lokalne tektonske pokrete.
Naslage miocenskih stijena mogu se prikazati kao stotine različitih slojeva po vrsti i debljini
(od nekoliko milimetara do 1,5 metara) pri čemu svaki od ovih slojeva odgovara epizodi
geološke historije basena. Mogu se pronaći slijedeće stijene: gline ili lapori koji su nastali za
vrijeme mirnih faza stvaranja basena; pješčari nastali cementacijom manje ili više finozrnih
pijesaka; konglomerati i breče nastalih od grubozrnih odlomaka za vrijeme olujnih vremena
(brzi unos materijala u basen).

Bazalni dio tercijarnog polifacijalnog kompleksa Sarajevsko – zeničkog basena nema

jednoznačan stratigrafski tretman. Najveći broj autora smatra podinske sedimente ispod
ugljene serije, oligomiocenskim tvorevinama, mada postoji i mišljenje da jedinstveni
kompleks tvorevina Sarajevsko – zeničkog basena pripada miocenskom sedimentnom
razdoblju (Muftić, 1965.).

Oligomiocenski sedimenti izgrađuju terene sjeveroistočnog rubnog dijela basena, a mogu se,
gotovo kontinuirano pratiti od područja Breze preko Kaknja, Mošćanice, Zenice, Stranjana i
Bile do Guča Gore i G. Malina na krajnjem sjeverozapadnom obodu basena. Dosadašnjim
istraživanjima izdvojena su četiri superpoziciona paketa: Podinski, Košćanska serija, Šarena
serija i Sedrasti krečnjaci.

1. Podinski paket sedimenata

Najslikovitiji litostratigrafski stubovi nalaze se na području Kraljeve Sutjeske i Pavlićevića
potoka. Području Kraljeve Sutjeske izgrađuju krupno fragmentirane konglobreče i bankoviti
do masivni konglomerati, zatim slijede krupno do srednje valutičasti crveni konglomerati,

15
krupnozrni pješčari (crvena podina). Na ostalim profilima u završnom dijelu dolaze i
pjeskoviti glinci, a sasvim rijetko i laporci. Debljina podinskih sedmenata je određena u
Kraljevoj Sutjesci, gdje iznosi oko 80 metara.

2. Košćanska serija
Sedimenti "košćanske serije" karakterišu se izvjesnim bočnim litofacijalnim promjenama,
vjerovatno uslovljene pozicijom unutar sedimentacijskog bazena.
Ova serija, uglavnom počinje laporcima, glincima, pjeskovitim laporcima, ili smjenom
pjeskovitih laporaca i glinaca sa proslojcima uglja. Zatim slijede laporoviti krečnjaci i laporci
sa proslojcima uglja i košćanskim ugljenim slojem. Preko ovih dolazi paket laporovitih i
pjeskovitih algolikih krečnjaka u izmjeni s laporcima, glinama i škriljavim onečišćenim
ugljevitim škriljcima. U području Breze uočeni su i veći ulošci slabovezanih pješčara sa
proslojcima uglja.

3. Šarena serija
Najrasprostranjeniji član oligomiocenskog kompleksa predstavljaju sedimenti tzv.”šarene
serije” – (3) koji su konstatovani u širem području svih profila. U području Breze, oštru
granicu prema “košćanskoj seriji” (2) čini oko 30 metara debeli paket krupno valutičastih
krečnjačkih konglomerata sa ulošcima krupnozrnih pješčara. Zapravo i na ostalim
lokalnostima početak “šarene serije” – (3) označavaju pretežno gruboklastični pješčarski i
konglomeratični slojevi u smjeni. Dalje u stubu dominira smjena krupnozrnih pješčara do
sitnozrnih kvarcnih konglomerata često sa slabim pjeskovito - laporovitim vezivom, te se
stijena raspada u nevezani nanos, pjeskovito – šljunkovitog sastava. U višim dijelovima
uočavaju se paketi bankovitih veoma trošnih zelenih i crvenih pješčara, glinovitih pješčara
često sa karbonatnim konkrecijama.

4. Sedrasti krečnjaci
Paket sedrastih krečnjaka izgrađuju terene od Stranjana preko područja Bila do Guča Gore i
G. Malina na krajnjem sjeverozapadnom dijelu bazena. To je paket bankovitih krečnjaka do
masivnih detritičnih pjeskovitih, algolikih sitno šupljikavo–sedrastih, zatim krupnije
šupljikavih do tipične sedre. Šupljine su najčešće raspoređene u nizove pa stijena dobija
trakastu teksturu. Gotovo redovno između bankova dolaze proslojci laporovito – pjeskovitih,
a rjeđe glinovitih sedimenata. Često su evidentirani ulošci tufitičnih sedimenata, brečastih
krečnjaka, a rjeđe glinovitih pješčara i konglomerata. Obično, to su veoma trošne stijene sa
čestim zonama pržina (raspadnuti sedrasti laporoviti krečnjaci).

Sedimenti ugljene zone počinju razvojem podinske ugljene zone sa glinama, ugljem,
laporcima i pješčarima, zatim slijedi glavna ugljena zona, neposredna krovina ugljene zone i
gornja krovina ugljene zone.

- Podinska ugljena zona: gline, ugalj laporci, pješčari – (M1)

Ovi sedimenti se pojavljuju isprekidano, duž sjeveroistočnog oboda bazena od Bile na
krajnjem sjeverozapadu, pa jugoistočno preko Zenice i Kaknja, do Breze.
Kompletan razvoj ovih sedimenata, idući od Zenice jugoistočno prema Kaknju i Brezi se
postepeno smanjuje, da bi kod Breze prešli u slojeve koji se ne mogu paralelizirati sa
slojevima u Zenici. Takođe, istovjetne promjene se dešavaju, idući od Zenice sjeverozapadno
prema Biloj, što se objašnjava time da se močvara na današnjem području Zenice formirala
prije i duže je egzistirala nego močvare u drugim dijelovima bazena.
Ovi sedimenti litološki su zastupljeni glinama, glinovitim pješčarima, trošnim krečnjacima,
laporcima, glinovitim laporcima, ugljevitim škriljcima, laporovitim i glinovitim ugljem, a
sasvim podređeno mat i sjajnim ugljem. U ovom horizontu na području Zenice prisutno je

16
više podinskih ugljenih slojeva, i to idući odozdo prema gore: VII,VI,V i IV podinski ugljeni
sloj, tako da se ovaj horizont može nazvati i “podinska ugljena zona”. Debljina horizonta u
kompletnom razvoju iznosi oko 300 metara.

- Glavna ugljena zona – (M1,2)

Glavna ugljena zona je razvijena u vidu neprekidnog pojasa od krajnjeg sjeverozapadnog
dijela bazena kod sela Karahodže (Bila), pa jugoistočno prema Zenici i Kaknju do rijeke
Misoče u Brezi.
Glavni je nosilac ugljene supstance u bazenu, izuzev jugoistočnog dijela, od Trstionice do
Breze.
Prosječna debljina ovog horizonta u bazenu je 150 metara, a počinje sa podinom trećeg
podinskog, a završava sa glavnim ugljenim slojem.
U ovom horizontu, idući odozdo prema gore, razvijeni su III, II i I podinski ugljeni sloj,
lokalno II i I predpodinski (geološki) sloj i na završetku horizonta glavni ugljeni sloj.
Prema osobinama i vrsti stijena glavna ugljena zona je podijeljena na donji laporovito-
krečnjački dio, prosječne debljine u bazenu do 100 metara i gornji glinovito-pješčarski dio,
prosječne debljine do 40 metara.
U okviru donjeg, laporovito-krečnjačkog dijela horizonta razvijeni su III, II, i I podinski
ugljeni sloj, dok su u gornjem, glinovito-pješčarskom dijelu, lokalno razvijeni II i I
predpodinski i na kraju glavni ugljeni sloj kao granica ka sedmom horizontu. Ovaj sloj je
nazvan “glavnim” jer je u njemu skoncentrisana najproduktivnija i najkvalitetnija ugljevita
materija, a i po svojim, lako uočljivim litološkim svojstvima, egzistira kao reperni
paralelizirajući ugljeni sloj na čitavom prostoru bazena.

- Krovina glavne ugljene zone: krečnjaci sa ugljem –(1M2)

Kontinuirano, duž sjeveroistočnog oboda bazena, razvijeni su sedimenti koji su karakteristični
po stijenama sa identičnim litološkim karakteristikama, tako da je ovaj horizont lako uočljiv i
prepoznatljiv na terenu i litološkim profilima bušotina. Započinje krečnjacima u neposrednoj
krovini glavnog ugljenog sloja, a završava se na prelazu krečnjaka u laporce, prosječno 15
metara iznad krovnog ugljenog sloja.
Ovaj horizont je izgrađen od sivih i žućkastih krečnjaka pjeskovitog habitusa i neznatno
laporca, koji se nalazi u sredini ili u donjem dijelu horizonta.
Prosječna debljina ovog paketa sedimenata je oko 60 metara, a u njegovom gornjem dijelu je
istaložen krovni ugljeni sloj, isprekidanog i neujednačenog razvoja. Krovni ugljeni sloj je
dobro razvijen u sjeverozapadnom dijelu bazena i to po čitavom obodu područja Bile,
Stranjana i Stare jame u Zenici, dok se na području Raspotočja i Mošćanice pojavljuje
lokalno, samo u pojedinim tektonskim blokovima ili samo u tragovima. Preko Modrinja i
Vrtlišta do Stare jame u Kaknju potpuno se izgubio, a zatim se od Ričica preko Haljinića,
Seoca do Breze ponovo se pojavio u potpunom-eksploatabilnom razvoju.
Na području Bile, Stranjana i Zenice bušenjem je dokazano da krovni ugljeni sloj isklinjava
po dubini na oko 100 metara od izdanka, dok za područje Ričica, Haljinića, Seoca i Breze nije
utvrđena dubina njegovog isklinjavanja i ovaj sloj ima rasprostranjenje kao i glavni ugljeni
sloj.
Duž sjeveroistočnog oboda bazena kontinuirano je razvijen osmi horizont, a njegova širina
razvoja je najmanja u Biloj, dok se prema Zenici, Mošćanici, Kaknju i Brezi proširuje, tako da
kod Kaknja, a posebno kod Trstionice i Breze, zauzima veliko prostranstvo. Ovaj horizont
(zona) ima debljinu oko 450 metara, a najbolje je razvijena kod Visokog i južno od Breze.
Ovi sedimenti leže preko krečnjačke krovinske zone.

Iznad krečnjaka sa L i m n a e a, G l y p t o s t r o b u s a, C a r p o l i t h e s, u krovini

krovnog sloja dolaze tankoslojeviti krečnjački laporci, a idući dalje prema gore pojavljuju se

17
tanki slojevi sivih sitnozrnih pješčara, a sasvim rijetko, pojavljuju se i bankovi konglomerata i
posebno glinoviti laporci, koji su dosta pjeskoviti.
Debljina osmog horizonta, od krečnjaka neposredno iznad krovnog ugljenog sloja, do
gruboklastičnih konglomerata i pješčara “Lašvanske serije” iznosi oko 600 metara.
U ovom horizontu se odvijala jednolična sedimentacija, tako da nisu uočene značajnije
facijalne izmjene, nego su razvijeni samo razni varijeteti laporaca (glinoviti, pjeskoviti i
krečnjački).

- Sedimenti Lašvanske serije - M3

Konkordantno iznad horizonta, karakterističnog po razvoju laporaca, slijede sedimenti
Lašvanske serije nazvanih po rijeci Lašvi. Debljina Lašvanske serije varira od 400 do 800
metara i najveće rasprostranjenje ima u središnjem dijelu bazena. Ona se proteže, na dužini od
oko 40 i širini od 5 do 9 km, duž jugozapadnog obodnog i u središnjem dijelu bazena, od
Zenice i Kaonika (zona rijeke Lašve), pa do Reljeva kod Sarajeva.
Sedimenti Lašvanske serije predstavljeni su bankovitim i uslojenim konglomeratima koji se
smjenjuju sa pješčarima, podredjeno laporcima i krečnjacima. Valutice u konglomeratima
nižih horizonata uglavnom vode porijeklo iz karbonatnog fliša i melanža, dok su u gornjim
horizontima zastupljene stijene iz paleozoika Srednjebosanskog škriljavog gorja i trijaskih
krečnjaka i dolomita. Sastav pješčara je sličan kao kod konglomerata.
Pješčari su najzastupljenije stijene u Lašvanskoj seriji. Sastoje se od kvarca, liskuna, rijetko
feldspata (plagioklas), hlorita, limonita i odlomaka kvarca, ugljevite materije, rožnaca,
glinaca, kvarcno-sericitskih i hloritskih škriljaca, metariolita, kvarcita i pješčara ugljenisanih
ostataka biljaka. Vezivo je glinovito (ilit-sericit, kaolinit od 6-9%, getit i kvarc), trošno-
glinovito, gvoždjevito-glinovito, kontaktno silicijsko-sericitsko sa hidroksidom gvožda,
silicijsko-glinovito, kontaktno-glinovito sa gvoždjem i karbonatno-glinovito sa
mikrokristalastim kvarcom. Veličina zrna je alevritska, sitnozrna, srednjezrna, krupnozrna i
konglomeratično-šljunkovita. Boja im je mrka, crvenkasta, crvena, sivomrka, tamnosiva,
bjeličasato-siva i bjeličasta. Javljaju se kao poluvezani.
Konglomerati su pored pješčara najzastupljenije stijene Lašvanske serije. Sastoje se od
karbonata, kvarcita, pješčara, glinaca, škriljaca, kristalastih škriljaca, metariolita, hloritskih
škriljaca, i kvarcita. Vezivo im je glinovito, glinovito-gvoždjevito, pjeskovito (sitno-srednje i
grubozrno) i pjeskovito-glinovito. Veličina valutica: sitnoklastična i gruboklastična (1-5 cm,
ali ima i do 10 cm, pa i više).

Glinci su malo zastupljeni u Lašvanskoj seriji. Sastoje se od minerala gline, gvoždjevite

materije, mikroskristalastog kvarca, liskuna i primjesa karbonata.

2.7. Glavne navlake Dinarida

Zanemarujući lokalne tektonske složenosti, vidljivo je da su sve velike paleogeografske i
strukturne jedinice navučene jedna preko druge, s Vanjskim Dinaridima na dnu i Savsko-
vardarskom zonom na vrhu. Imajući u vidu ovu činjenicu glavne navlačne strukture Dinarida
(slika 1.7.) mogu se podijeliti u tri osnovne grupe (koje generalno predstavljaju i
paleogeografske jedinice Dinarida):

1) Navlake proizašle kretanjem Dinaridske karbonatne platforme, koje se karakterišu

relativno jednostavnom geometrijom i umjerenom dužinom kretanja (Karstna i Una-
Glamoč-Drežnica-Gacko navlaka),

18
 Slika 1.7. Glavne strukture Dinarida Bosne i Hercegovine
(R = 1 : 1 250 000)

2) Navlake proizašle kretanjem Dinaridskog dijela Tetisa, koje se karakterišu kompleksnom

geometrijom i značajnom dužinom transporta navlaka (Bosanskog fliša, Ofiolitna i Savsko-
Vardarska).
3) Navlake proizašle kretanjem paleozojsko-trijaskih jedinica, koje se takodjer karakterišu
kompleksnom geometrijom i dužinom kretanja i preko sto kilometara (Durmitorska, Golijska,
Sansko-unska, Ključko-raduška).
Čeoni dijelovi ovih navlačnih struktura mogu se pratiti stotine kilometara. Svaka od ovih
navlačnih strukturnih jedinica (navlake prvog reda), su interno ubrane, izrasjedane i
podijeljene u navlake drugog reda, koje se mogu pratiti na dužini i do 50 kilometara.

2.8. Glavni rasjedi Dinarida

U jasno izraženoj navlačnoj građi Dinarida, mogu se izdvojiti slijedeći rasjedi:
-dubinski rasjedi,
-postkolizioni normalni i horizontalni rasjedi - rasjedi prvog reda (neotektonski aktivni
rasjedi),
-gravitacioni i reversni rasjedi drugog reda.

Izdvojeni dubinski rasjedi sijeku cijelu Zemljinu koru ili njene velike dijelove. Glavni pravac
pružanja ovih rasjeda je sjeverozapad-jugoistok, dok su izdvojeni i rasjedi pravca pružanja
sjeveroistok-jugozapad i oni vjerovatno predstavljaju granice magnetnih anomalija. Lokacije i
dugotrajna aktivnost dubinskih rasjeda imala je značajnu ulogu u oblikovanju geološke građe
Dinarida. Očigledno je da oni imaju vezu izmedju geotektonskih jedinica, magmatizma i
metalogenije, geotermalne energije, nalazišta plina i nafte, a naročito su značajni za seizmičku
aktivnost područja Bosne i Hercegovine.

19
- Dubinski rasjedi
Dubinski rasjedi imaju približno vertikalni položaj, a njihovo pružanje je saglasno sa
pružanjem geotektonskih jedinica i neotektonskih zona. Površinska geologija i recentna
seizmička aktivnost ukazuje na njihovu izraženu neotektonsku aktivnost.
Od dubinskih rasjeda, posebno se ističe potez Banja Luka-Tuzla-Zvornik (kao dio velikog
regionalnog rasjeda od tektonske linije Zagreb-Zemplin do Skoplja), zatim Vrbaski i Banja
Luka- Zenica koji se spaja sa Busovačkim dubinskim rasjedom.

- Normalni i horizontalni rasjedi - rasjedi prvog reda (neotektonski rasjedi)

Eocenska, finalna deformacija daje izdizanje, definitivno strukturiranje Dinarida i razdvajanje
Tetisa na Mediteran i Paratetis. Ti procesi su doveli do formiranja uzdužnih dubokih
normalnih rasjeda. To je dovelo do stvaranja manjih i većih pred-neogenih slatkovodnih
depresija. Generalni pravac pružanja ovih rasjeda je sjeverozapad-jugoistok. Medjutim,
analizom pružanja rasjeda, uočena je odredjena konvergencija rasjeda na prostoru
sjeverozapadne Bosne. Naime, rasjedi sjeveroistočno od Vrbaskog dubinskog rasjeda imaju
generalni pravac pružanja 310o-130o. Rasjedi, jugozapadno od Vrbaskog dubinskog rasjeda
imaju generalni pravac pružanja 330o-150o.

Na karbonatnoj platformi desni horizontalni rasjedi, pravca sjeverozapad-jugoistok, doveli su

do formiranja karstnih polja kao što je Livanjsko, Duvanjsko, Glamočko, Nevesinjsko,
Gatačko, Popovo i dr.
Pored dubinskih i rasjeda prve kategorije na karti su izdvojeni rasjedi druge kategorije, koji
presijecaju površinske dijelove Zemljine kore i imaju dužinu pružanja maksimalno do 10 km.

- Rasjedi prvog reda

Rasjedi prvog reda, i uzdužni i poprečni, su mladi (neotektonski) rasjedi koji Dinaride Bosne i
Hercegovine dijeli na blokove sa različitim vertikalnim i horizontalnim kretanjima, gradeći
pri tome mrežu seizmogenih rasjeda (seizmogenih struktura). Za rasjede koji su granice
tektonskih blokova, vezana su žarišta dogođenih, a i budućih zemljotresa.

- Rasjedi drugog reda

U zavisnosti od smjera pritisaka, mreža rasjeda je vrlo različita i često karakteristična za
pojedine dijelove terena. Na području Trebinja karakteristični su dijagonalni rasjedi pravca
pružanja sjever-jug. Za navlake južno od Mostara karakteristični su uzdužni reversni rasjedi
dok su poprečni rasjedi rjedji i kraći po pružanju. Za područje jugozapadne Bosne, rasjedi
zapadno od Bosanskog Grahova imaju orijentaciju sjeveroistok-jugozapad, kod Bosanskog
Grahova sjever-jug, a u području Dinare, Kamešnice i Tušnice imaju pružanje zapad-istok do
jugozapad-sjeveroistok. Na Čvrsnici i Čabulji preovlađuju rasjedi orijentirani sjever-jug.

20
II KARAKTERIZACIJA PODZEMNIH VODA

1. Hidrogeološka rejonizacija
Analizom geoloških i hidrogeoloških karakteristika, teritorij sliva Save u Federaciji Bosne i
Hercegovine može se podijeliti na šest glavnih hidrogeoloških regiona koji se poklapaju sa
tektonostratigrafskim jedinicama i to:
- Dinaridska karbonatna platforma (krški region),
- region zone Bosanskog fliša,
- region Dinaridske ofiolitne zone,
- region Savsko-vardarske zone (panonski),
- region alohtonih paleozojsko-trijaskih formacija i
- region postorogenih neogenih i kvartarnih formacija.

1.1. Hidrogeološke karakteristike Dinaridske karbonatne platforme

Predmetni region, u biti se poklapa i sa geotektonskom podjelom Dinarida "Karbonatna
platforma Dinarida - Vanjski Dinaridi“, koju grade planinski masivi (od sjeverozapada prema
jugoistoku): Plješevica, Grmeč, Srnetica, Klekovača, Lunjevača, Vitorog, Malovan, Cincar,
dio Dinare, Čvrsnica, Prenj, Čabulja i Velež. Na ovim terenima razvijeni su svi krški
fenomeni od škrapa, otvorenih pukotina, vrtača, "boginjavog krša", uvala, dolina i polja
(Livanjsko i dr.) visokih planinskih zaravni te estavela i ponora. Navedeni planinski masivi
dosežu visinu i do 2000 metara, tako da u širem području vlada planinski klimatski režim koji
zbog uticaja mediterana i reljefa koji se spušta prema jugozapadu sa visinama oko 250 m.nm,
prelazi u tipično mediteransku klimu.

Slivu rijeke Save pripadaju tereni planina:Plješevice, Grmeča, Srnetice, Vitoroga i Klekovače.

Geološka građa ovog regiona odlikuje se uglavnom kontinuiranom sedimentacijskom

sukcesijom, pretežno karbonatnih sedimenata, od gornjeg perma do neogena sa kraćim
hijatusima-prekidima sedimentacije u mezozoiku i tercijaru, kada su stvarana ležišta boksita.
Hidrografska mreža vezana je za tokove rijeka Une, Sane i Plive te manjim tokovima
međuplaninskih masiva koji uglavnom poniru.

Hidrogeološke karakteristike Dinaridske karbonatne platforme (pa i ovog dijela sliva rijeke
Save) u bitnoj mjeri diktira regionalna i lokalna tektonska struktura. Potrebno je naglasiti da
su litostratigrafski članovi intenzivno ubrani, kraljuštani, navlačeni i rasjedani. Navlačenje je
bilo višestruko i sa horizontalnim pomacima reda veličine više kilometara, a čeoni dijelovi
navlaka su uočljivi i do više desetina kilometara. Ovo je znatno komprimiralo primarni
sedimentacioni prostor i povećalo debljinu naslaga. Formiran je složen sklop primarnih i
sekundarnih navlačnih struktura, sa poprečnim rasjedanjem i tipičnom blokovskom
strukturom. Ovo je, uz druge faktore, pospješilo procese karstifikacije i determinisalo
hidrogeološki sistem kao tipično karstni sistem kretanja podzemnih voda.

Osnovna hidrogeološka svojstva ovog karstnog područja određuju krečnjaci, za koje su

vezane sve tipične morfološke forme karsta. Poroznost u karstu je prvenstveno sekundarnog
karaktera, kao rezultat višestrukog i trajnog procesa raspadanja karbonatnih stijena. Ovaj
proces raspadanja, poznat pod jedinstvenim pojmom karstifikacija, ima višestruke
komponente (geološka, tektonska, kemijska, hidrološka, vremenska i dr.), a posljedica je
recentno stanje karstne poroznosti ovog područja u kojem cirkulacija podzemnih voda i

21
općenito hidrološki ciklus podliježu vrlo složenim zakonitostima. Osnovne forme poroznosti
krečnjačke stijene su pukotine, kaverne i karstni kanali, a stepen karstifikacije ili gustina
pojava karstnih pora je u prostoru distribuiran veoma heterogeno. Razmatrano područje
Dinaridske karbonatne platforme je u cjelini visokog stepena karstifikacije i spada u
kategoriju svjetskih modela karsta, kao geomorfološkog i hidrogeološkog sistema. Značajna
podzemna vodna tijela i drugi vodni objekti (izvori, kaptaže i dr.) izdvojena su u slivu rijeke
Save u Federacije BiH.

Za razliku od funkcije krečnjaka u razmatranom karstnom sistemu Dinaridske karbonatne

platforme, hidrogeološka uloga dolomita nije jednoznačna, iako je vrlo značajna. Ona je
promjenjiva i uslovljena nizom faktora kao što su: hemijski sastav, struktura, tektonska
oštećenost, udio u karbonatnom kompleksu, strukturni položaj i dr. Generalno, dolomiti su
intenzivno podložni procesu grusifikacije i ako su uz to prisutni u značajnijim masama, u
pravilu imaju funkciju hidrogeološkog izolatora, a na površini rasprostiranja formiraju
normalnu hidrografsku mrežu i teren bez karstne morfologije. Ovakvi slučajevi su brojni i
rasprostranjeni na području Dinaridske karbonatne platforme i vrlo često su korišteni kod
izgradnje velikih hidrotehničkih sistema (akumulacija i dr.). Trijaske mase gromadastih i
debelouslojenih dolomita su u većini slučajeva u funkciji hidrogeoloških barijera, posebno
ako su u tjemenima antiklinala ( Grmuško-srbljanski plato na planini Grmeč).

Klastične naslage, a posebno flišne naslage, u području karbonatne platforme imaju značajnu
hidrogeološku funkciju.To su stijene sa funkcijom hidrogeoloških barijera, odnosno
vodonepropusne. Nepropusna funkcija može biti lokalno narušena samo ako su ove naslage
male debljine, plitkog zalijeganja ili izrazito tektonski poremećene. Posebno je izražena
nepropusna funkcija flišnih naslaga, gdje dominira glinovita komponenta u flišnom komleksu
glina, lapora, pješčara, konglomerata i tankopločastih krečnjaka.

Na graničnom dijelu između unutrašnjeg i spoljašnjeg hidrogeološkog regiona izdvaja se

pojas "fluvio-krša", koji se po Katzeru (1909.) naziva „plitki krš“, a po Cvijiću (1924.)
"djelimični krš" - merokarst. Unutar ovog pojasa izdvojen je „Bosanski plitki krš“ koji
predstavlja zonu izduženu u pravcu sjeverozapad-jugoistok, a koji se proteže cijelom Bosnom.
Ova zona je građena od trijaskih karbonatnih i klastičnih naslaga, osim u predjelu omeđenom
linijom Sanski Most-Banja Luka-Travnik-Jajce, gdje nalazimo gornjojurske i donjokredne
krečnjake. Na površini terena ili plitko pod njom je „baza krša“ tj. donjotrijaski klastiti. Ovaj
plitak krš uslovljava formiranje prilično guste površinske hidrografske mreže.

1.2. Hidrogeološke karakteristike zone Bosanskog fliša

Masiv Vlašića, bliže Zenici, sa istočne strane je ograničen barijerom predstavljenom
neogenim sedimentima Sarajevsko-zeničkog basena, a sa jugozapadne paleozojskim
metamorfitima Srednjebosanskog škriljavog gorja i verfenskim klastitima.
Podzemne vode su akumulirane u sredini sa znatnim retenzionim mogućnostima (koeficijent
pražnjenja iznosi 0,007). Pražnjenje se odvija duž kontakta srednjetrijaskih krečnjaka sa
verfenskim i paleozojskim nepropusnim tvorevinama, pretežno preko Plave vode (izdvojeno
vodno tijelo). Slivno područje vrela Plava voda iznosi oko 120 km 2, a izdašnost vrela varira
između 800 i 3200 l/s.
U zoni Bosanskog fliša, na lokalitetu Milkino vrelo i Mahmutovića rijeka u krastifikovanim i
ispucalim sekvencama gornjokrednog karbonatnog fliša, akumuliraju se količine vode
maksimalno do 30 l/s.

22
1.3. Hidrogeološke karakteristike Dinaridske ofiolitne zone
Dinaridska ofiolitna zona zauzima najveći dio prostora Unutrašnjih Dinarida, a tvore je
slijedeće strukturne jedinice:

1. Radiolaritna formacija, trijaske do donjokredne starosti, predstavlja sekvencu građenu od

radiolarita i šejlova, dakle izrazito vodonepropusnih muljevito glinovitih materijala.
2. Gornjojurski olistotromski ofiolitni melanž, stariji udomaćen termin «dijabaz rožna
formacija – DRF» predstavlja veoma debeo paket prašinasto-glinovitog matriksa u kojem je
fragmentarno inkorporiran sadržaj grauvaka, ofiolita, rožnjaca, glinaca, škriljaca, lapora i
krečnjaka. Ovakav kompleks stijena nije akviferska sredina i u cjelini pretstavlja
hidrogeološke izolatore.
3.Ultramafitni masivi predstavljeni tektonitnim peridotitima i ultramafitnim intruzivnim
kompleksima preko kojih dolaze gabrovi (olivinski, piroksenski ili hornblenda) sa dijabazima
i bazaltima. Matamorfozom u dubljim dijelovima su nastali amfiboliti i škriljci. Zavisno od
stepena ispucalosti i tektonske izdrobljenosti, ove stijene mogu da budu akviferi pukotinske
poroznosti.
4.Sedimentne formacije leže transgresivno preko ofiolita i izdvajaju se dvije formacije:
- Pogarska klastična formacija (konglomerati, pješčenjaci, breče) sa gornjokrednim rudistnim
krečnjacima u krovini (Žepče-Zavidovići). U hidrogeološkom smislu ova formacija
predstavlja akvifere pukotinske poroznosti, slabije vodopropusnosti.
- Gornjojurski i donjokredni platformni krečnjaci, na ofilitnoj podlozi predstavljaju
ograničene i izolovane karbonatne akvifere, pukotinsko-kavernozne poroznosti.
- Srednjetrijaske krečnjačke mase , kao ostaci golijske navlake i olistoliti na ofilitskom
melanžu, su u području Dinarske ofiolitne zone (Unutrašnji Dinaridi) vrlo prisutne. Ove mase
su površinski i prostorno vrlo rasprostranjene (Kladanj, Stupari, Konjuh, Đurđevik) i
predstavljaju značajne akvifere pukotinsko-kavernoznog tipa, a lokalno imaju i tipične
kaarkteristike karsta (Izvorišta Stupari, Studešnica, Krabašnica, Kotornica i dr.).

1.4. Hidrogeološke karakteristike Savsko-vardarske zone

Savsko-Vardarska zona kao paleogeografsko-strukturna jedinica zahvata najsjevernije
dijelove područja BiH i samo djelimično područje Federacije BiH. Uglavnom su u tom
području razvijeni neogeni sedimenti Panonskog bazena, a predneogene formacije su
sačuvane u horstovima Trebovca i Majevice.
U Savsko-vardarskoj zoni su prisutne gornjokredne do eocenske flišne jedinice, u koje su
intrudovani paleogeni granitoidi, zatim ofiolitne jedinice, tektonizirani melanž i bimodalni
vulkanizam.

Tektonizirani ofiolitni melanž, nalazi se u jezgru planina Majevica i Trebovac. Transgresivno

preko ovih naslaga leže gornjokredni rudistni krečnjaci. U zapadnom dijelu Majevice (kod
Srebrenika), utvrđene su flišne naslage gornjo-kredne do donjopaleogenske starosti. Ove
naslage predstavljaju hidrogeološki kompleks bez značajnih akvifera. Na sjevernim padinama
Trebovca, u gornjem toku rijeke Tolise, u kampan-mastrihtskom flišu su razvijeni klastiti a
mjestimično i krečnjaci. Također su prisutne krečnjačke mase starosti paleocen-donji eocen.
Srednji eocen na Trebovcu i Majevici, predstavljen je pretežno laporovitim i krečnjačkim
sedimentima plitkog mora. Sedimenti rubnog dijela Panonskog bazena su razvijeni po obodu
horstova Majevice i Trebovca, a sa hidrogeološkog stanovišta značajnu ulogu igraju sprudni
badenski krečnjaci sjevernog oboda Majevice, kao značajan akvifer pukotinsko- kavernoznog
tipa poroznosti i kontinuiranog rasprostiranja.

23
1.5. Hidrogeološke karakteristike alohtonih paleozojsko-trijaskih formacija
Paleozojsko-trijaske alohtone formacije manjim dijelom pripadaju slivu Jadrana, a većim
slivu rijeke Save. Slivu Jadrana pripadaju jugozapadni dijelovi Zec planine, Bitovnje i
Bjelašnice (sliv rijeke Neretve). Slivu rijeke Save pripadaju paleozojski i trijaski tereni
područja Ključa, Sanskog Mosta, planine Vranice, Igmana i Bjelašnice, šireg područja
Sarajeva i Goražda.
Područje Sanskog Mosta (Sansko-unski paleozoik) je samo djelimično zahvaćeno obuhvatom
Federacije BiH u području Sanski Most – Sanica – Ključ. Razvijeni su karbonski klastiti,
pješčari i alevroliti, permsko-trijaski liskunoviti pješčari, evaporiti i brečasti krečnjaci te
trijaske vulkanogeno-sedimentne tvorevine (rožnjaci, pješčenjaci, laporci, spiliti, tufovi). Ove
naslage , dominantno silikatnog i klastičnog sastava su uglavnom slabovodopropusne i
nepropusne stijene te prvenstveno imaju funkciju hidrogeoloških barijera. U području Sanski
Most –Sanica – Ključ funkcija hidrogeološke barijere se izrazito manifestira pojavom izvora
Sanica, Korčanica, Ribnik, Dabar, Zdena i dr., u podnožju karstnog masiva Grmeča.

Područje „Srednjebosanskog škriljavog gorja“ obuhvata grupu planina u srednjoj Bosni

(Vranica, Kruščica, Radovan, Bitovnja i dr.), čija građa je dominantno od kristalastih
škriljaca, sedimentnih metamorfita i magmatita (rioliti, gabrodioriti i dr.). Ovakav litološki
sklop uslovljava uglavnom terene sa vodonepropusnim i slabopropusnim stijenama, odnosno
terene bez akvifera. Međutim, mogu se izdvojiti i ograničena područja karbonatne
sedimentacije, izgrađena od krečnjaka, dolomita i mermera (Vranica), koja imaju karakter
karstne sredine. U cjelini, dominiraju metamorfiti (škriljci, metapješčari, kvarciti, mermerisni
krečnjaci i dr.) i magmatiti (dijabazi, gabri, dioriti, sijeniti, spiliti, kvarckeratofiri i dr.), koji
imaju funkciju hidrogeoloških barijera .
Područje jugoistočne Bosne (Foča-Goražde-Prača), je samo djelimično obuhvaćeno u
Federaciji BiH, a karakterizirano je silur-devonskim bankovitim i pločastim krečnjacima,
donjekarbonskim flišem i gornjekarbonskim glincima i pješčarima. Nakon prekida
sedimentacije u gornjem karbonu i donjem permu, pojavljuju se crvenkasti klastiti i karbonati
( bankoviti krečnjaci, sideritično-ankeritični krečnjaci ) te permotrijaski evaporiti. U cjelini,
ove naslage su vodonepropusne i bez akviferskih karakteristika, osim devonskih krečnjaka u
kojima se akumuliraju određene količine vode.

Planine srednje Bosne, Igman i Bjelašnica, sadrže u svojim krečnjačkim sedimentima trijaske
starosti značajne akumulacije podzemnih voda. U podini i po obodima tih akvifera su
pretežno nepropusne verfenske i flišne naslage tvorevine (jure i krede).
Najobilnija akumulacija formirana je u masivu Igman-Bjelašnica. Pražnjenje podzemnih voda
tu se vrši preko niza izdanaka smještenih obodom Sarajevskog polja, među kojima se izdvaja
vrelo rijeke Bosne (Qmin:Qsr:Qmax = 1.4:5:20 m3/s).

1.6. Hidrogeološke karakteristike postorogenih neogenskih i kvartarnih sedimenata sa

vodnim tijelima u akviferima intergranularne poroznosti
Aluvijalni nanosi rijeke Une, Vrbasa, Bosne i Drine unutar ovog regiona su redovno male
debljine - do 10 metara, rjeđe 15 metara, a u Sarajevskom i Sprečkom polju i do 60 metara.
Predstavljeni su uglavnom krupnozrnim, jako vodopropusnim šljunkovima. Koeficijent
filtracije te sredine iznosi preko 5 x 10-4 m/s, a koeficijent efektivne poroznosti od 0.1 do 0.25.
Krovinske gline su male debljine. Podzemne vode su usko hidraulički povezane sa
površinskim tokovima. U slučaju Vrbasa i Bosne, sadašnja riječna korita su mjestimično
usječena u nepropusnu podinu.

U Sarajevskom polju pjeskovito-šljunkovite aluvijalne tvorevine imaju debljinu 20 do 50

metara, mjestimično 70 metara, dok u povlati debljina glina iznosi od 2 do 4 metra. Ta vrlo

24
propusna vodonosna sredina djelimično leži preko karstifikovanih trijaskih krečnjaka, što je
čini posebno interesantnim akviferom. Doticanje vode iz krečnjačkog akvifera predstavlja
daleko najvažniji vid prihranjivanja. Zbog toga aluvijalna sredina i veoma vodoobilni krški
akviferi Bjelašnice i Igmana čine jedinstven hidrogeološki sistem. Koeficijent filtracije
šljunčanih naslaga varira od 5x10-3 do 5x10-4 m/s, a koeficijent vodopropusnosti od 7x10-3 do
8x10-4 m2/s. Visoke filtracione karakteristike omogućavaju veliku specifičnu izdašnost bunara
bušenih do 30 m dubine - preko 50 l/s. Iz ovog akvifera zahvata se oko 600 l/s za
vodosnabdijevanje grada Sarajeva.

Na području Sprečkog polja, u pjeskovito-šljunkovitim tvorevinama, do dubine od 60 metara,

akumulirane su značajne količine podzemnih voda. Paralelnim crpljenjem četiri probno-
eksploataciona bunara prečnika 600 mm, lociranim u centralnom dijelu polja, utvrđena je
ukupna izdašnost izvorišta u visini od 156 l/s. Pritom, na promjene dinamičkog nivoa znatno
je uticao vodostaj na rijeci Spreči, od koje je niz testiranih bunara udaljen oko 500 metara.

S obzirom na geološke odnose, česta vertikalana i lateralna smjenjivanja šljunkovitih,

pjeskovitih, glinovitih i u gornjem dijelu muljevitih sedimenata te aktivne neotektonske
pokrete, hidrogeološki odnosi predstavljaju složene dinamičke sisteme. Navedeno se
zaključuje na osnovi velikog broja arteških horizonata formiranih u neogenskim sedimentima
u zoni neposrednog sliva rijeke Save. Sedimentne formacije mezozojiskih sedimenata koje su
često vodonepropusne, te magmatske i metamorfne stijene planinskih masiva unutar
Panonskog basena i na rubovima, u biti imaju hidrogeološku ulogu da usmjeravaju kretanje
podzemnih voda prema bazama pražnjenja. Neogenski klastični sedimenti predstavljaju
uglavnom izmjenu sitnozrnih, često, slabovezanih pješčara i glinovito laporovitih naslaga.
Praktično, najbitniji akviferi formirani su u šljunkovito-pjeskovitim aluvijalnim naslagama
debljine i do 100 metara. Ovdje treba napomenuti da akviferi donjih dijelova zastupljene
litofacije ne pripadaju uvjek aluvijalnom-genetskom tipu, već se pretpostavlja, vjerovatna
aluvijalno-jezerska faza taloženja, što u biti nema neki značaj, jer su filtracione osobine
slične, pa su i hidrauličke veze između njih u potpunosti ostvarene.

Aluvijalni akviferi Save, zbog velike propustljivosti i transmisibiliteta, kao i uopšte velike
debljine, imaju izuzetno obnovljive količine podzemnih voda, i to kako na račun padavina u
neposrednom slivu tako i na osnovu samog vodotoka.
Za vode savskog aluvijalnog akvifera karakteristične su pretežno hidrokarbonatno-kalcijske
vode sa mineralizacijom oko 700 mg/l i ukupnom tvrdoćom og 200 dH. Sadržaj željeza je
povišen i većinom je preko 1 gr/l.

2. Hidrogeološka rejonizacija na osnovu zastupljenosti vodnih tijela u

tektonostratigrafskim jedinicama

Dalja hidrogeološka rejonizacija izvršena je na osnovu zastupljenosti vodnih tijela u

tektonostratigrafskim jedinicama. Izdvojeni su slijedeći hidrogeološki regioni (Slika 8.):
1. region vodnih tijela u akviferima karstno-pukotinske poroznosti,
2. region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima pukotinske
poroznosti,
3. region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima pukotinsko-
karstne poroznosti i
4. region vodnih tijela u akviferima intergranularne poroznosti i pukotinske poroznosti.

25
Navedeni regioni sastoje se od hidrogeoloških jedinica koje su okarakterisane litološkim
sastavom, geološkom starošću ili sastavom kod magmatita, odnosno genezom za kvartarne
tvorevine. U okviru pojedinih kategorija terena, hidrogeološke jedinice (nosioci akvifera) su
svrstane u hidrogeološke grupe prema vrijednosti koeficijenata transmisibiliteta, odnosno
vodoobilnosti - produktivnosti akvifera.

Slika 2.1. Pregledna karta hidrogeološke rejonizacije Bosne i Hercegovine (Hrvatović, 2009)
(R = 1 : 1 250 000)

2.1. Region sa vodnim tijelima u akviferima karstno-pukotinske poroznosti

Ovaj hidrogeološki region zauzima velika prostranstva jugozapadnog dijela teritorije Bosne i
Hercegovine, koga izgrađuje dugi neprekidni pojas planinskih, pretežno krečnjačkih masiva.
Najveći dio ovog regiona pripada Jadranskom slivu. S obzirom na veoma debele karbonatne
stijene, koje su tokom geološke prošlosti tektonski dezintegrirane sa evidentnim pukotinskim i
rasjednim sistemima, stvoreni su izvanrendni putevi atmosferske vode za prodor, koroziono i
mehaničko djelovanje površinskog i dubinskog dijela ovih kompleksa u lancu visokih planina
sa bogatim padavinama i do 2000 mm/m 2. Zastupljeni su svi krški fenomeni tako da je ovaj
hidrogeološki region u svijetu priznat kao locus typicus, koga je Cvijić, (1893.), temeljito
opisao i svrstao u svjetsku naučnu i stručnu literaturu.

U okviru ovog regiona može se izdvojiti sedam hidrogeoloških članova, koji obuhvataju
prostrane krečnjačke komplekse sjeverozapadnog dijela Karbonatne platforme u Bosni i
Hercegovini (dio koji pripada slivu rijeke Save). Zastupljeni su slojeviti i masivni krečnjaci,
mjestimično sa dolomitima, laporoviti tankoslojeviti krečnjaci, mermeri, krečnjaci, dolomiti u
alternaciji, dolomiti, dolomitični krečnjaci, krečnjački konglomerati i breče te neogenski

26
krečnjaci sa manjim pješčarskim ulošcima. Navedene litofacije-hidrogeološke jedinice
podjeljene su u dvije grupe:
- Prvoj grupi pripada samo jedan hidrogeološki član koga predstavljaju intezivno
karstifikovani slojeviti i masivni krečnjački kompleksi sa mjestimično uloženim dolomitima,
sa akviferima izrazito velike transmisibilnosti, odnosno sredina visoke vodoobilnosti i
uglavnom velikog prostranstva.
- Drugoj grupi pripadaju srednje karstifikovane karbonatne stijene: krečnjaci, mjestimično
dolomiti, krečnjački konglomerati i breče. S obzirom na vodoobilnost zaostaju od prve grupe,
a pojavljuju se kao stijenske mase relativno manjeg prostranstva. Navedene stijene ove
kategorije izgrađuju terene u kojima je evidentan hidraulički mehanizam uglavnom slobodan,
a prisustvo akvifera ispod lokalne erozione baze moguće je kod svih hidrogeoloških jedinica
ove grupe, gdje je dubina karstifikacije spuštena ispod iste.

2.2. Region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima

pukotinske poroznosti
U okviru ove kategorije terena spadaju tereni Savsko-vardarske zone i Ključko-raduške
navlake. To su tereni izgrađeni od hidrogeoloških jedinica, koje po litološkom sastavu
izgrađuju flišni i flišoidni kompleksi, tektoniziranog ofiolitnog melanža u Savsko-vardarskoj
zoni, klastičnih i evaporitnih naslaga gornjeg perma i donjeg trijasa. I pored evidentiranih
malih, lokalnih akvifera niske produktivnosti, najveći prostor izgrađuju nepropusne stijenske
mase. Međutim sa hidrogeološkog aspekta mogu imati veliku ulogu kao nepropusna podina ili
bočna barijera značajnih ili vodećih akvifera na teritoriji Federacije BiH. Hidrogeološki
članovi koji izgrađuju ovu kategoriju svrstani su u dvije grupe.

I grupa - U okviru ove grupe mogući su akviferi, uglavnom na manjim dubinama. Po pravilu
su izrazito niskog transmisibiliteta i male vodoobilnosti (maksimalno do 30 l/s). Ovoj grupi
pripadaju slijedeći hidrogeološki članovi:
- laporci, glinci i laporoviti krečnjaci,
- konglomerati, pješčari, breče, glinci, laporci, laporoviti krečnjaci,
- masivni karstifikovani paleocenski krečnjaci i
- jako ispucali metamorfisani kredni krečnjaci.

II grupa - Generalno je bez akvifera. Ipak mogu se mjestimično formirati praktično

beznačajne akumulacije izrazito niskog transmisibiliteta. Ovoj grupi pripadaju slijedeći
hidrogeološki članovi:
- tektonizirani melanž,
- gabro, dijabazi i bazalti,
- glinoviti pješčari i konglomerati i
- siliciklastiti gornjeg perma i donjeg trijasa.

U okviru obje opisane grupe, izdašnosti izvora su veoma male, samo mjestimično mogu biti
veće (3-4 l/s). Pojava nešto većih izdašnosti mora se pripisati rasjednim zonama većim
masama krečnjaka kao što je na području Gračanice. Također, serpentinitske mase iz melanža,
mogu u izuzetno povoljnim hidrogeološkim uslovima imati povećanu vodoobilnost.

2.3. Region pretežno nepropusnih formacija, mjestimično vodna tijela u akviferima

karstno-pukotinske poroznosti
To su tereni Srednjebosankog škriljavog gorja, Ofiolitne zone, zone Bosanskog fliša i
Durmitorske navlake. Najveći dio prostora je izgrađen od vodonepropusnih stijena paleozika
(metamorfiti), ofiolitnog matriksa u melanžu, klastita i ultramafitnih formacija. Međutim, u
okviru navedenih paleogeografsko-strukturnih jedinica otkrivene su značajne mase

27
karbonatnih stijena sa pukotinsko-karstnom poroznosti u kojima su izdvojena karakteristična
mala vodna tijela kao što su na planini Vranici, Kruščici, na području Olova, Breze, Stupara,
Zavidovića i Kladnja. Navedeni karbonati predstavljaju ostatke velikih navlaka ili
transgresivno leže na vodonepropusnim formacijama. Vodna tijela izdvojena u karbonatima
mogu imati značajne količine vode (izdašnost preko 100 l/s).

2.4. Region vodnih tijela u akviferima intergranularne poroznosti i pukotinske

poroznosti
U okviru ove kategorije uvršteni su slijedeći hidrogeološki članovi: fluvijalni šljunkoviti i
pjeskoviti sedimenti, mjestimično zaglinjeni pijesci, sitnozrni neogeni pjeskovi, deluvijalni i
glaciofluvijalni nanos, šljunkoviti pijesci i gline riječnih i jezerskih terasa, miopliocenski
sedimenti sa čestom izmjenom pijesaka i šljunkova sa laporima i glinama, te mjestimično
ugljevitim glinama i ugljem. Na osnovu osobina akvifera, navedeni hidrogeološki članovi
svrstani su u hidrogeološke grupe i to:
I grupa - visoki koeficijent transmisibiliteta (veći od 10-3 m2/s), visokoobilni akvifer;
II grupa - srednji koeficijent transmisibiliteta (od 10-3 m2/s), srednje vodoobilni akvifer;
III grupa - nizak koeficijent transmisibiliteta (manji od 10-4 m2/s), akvifer pretežno niže
vodoobilnosti;
IV grupa - različiti koeficijenti transmisibiliteta, akviferi izrazito različite vodoobilnosti;
V grupa - različiti, pretežno niskog koeficijenta transmisibiliteta, akviferi različite,
pretežno niže vodoobilnosti.
Iz navedenog proizilazi da su u terenima sjeverne Bosne (područje Odžaka, Orašja i
Gradačca) i Sarajevskog polja, formirani najvažniji akviferi unutar aluvijalnih tvorevina.
Obzirom na veliku debljinu šljunkovito-pjeskovitih tvorevina i prostorni položaj prema
rijekama, konstatuje se da je prisustvo akvifera gotovo redovno u neposrednom hidrauličkom
kontaktu sa veoma obnovljivim količinama podzemne vode.
Kvalitet vode direktno zavisi od litološke građe zaleđine, koja je zasad pretežno povoljna za
piće. Na ovim terenima prema osobinama akvifera zastupljena je prva, a dijelom i druga
hidrogeološka grupa.
Tereni sa akviferima intergranularne i pukotinske poroznosti predstavljaju terene koje
izgrađuju miocenski i oligomiocenski kompleksi u kojima se naizmenično smjenjuju gline,
pijesci, šljunkovi, pješčari, konglomerati, laporci i krečnjaci koji grade podinski dio
neogenskih sedimenata. U okviru ove hidrogeološke grupe ostvareni su pretežno
diskontinualni akviferi sa različitim, uglavnom niskim koeficijentom transmisibiliteta te su
pretežno niske vodoobilnosti, osim dijelova sjeverne Majevice koji su izgradjeni od
miocenskih krečnjaka (primjer izvorište Domažić). Ova kategorija terena predstavlja južne
dijelove Panonskog basena na granici sa unutrašnjim regionom - sjeverno područje Majevice,
i Zeničko-sarajevskog basena.

3. Vodna tijela podzemnih voda

Saglasno članu 2 ODV-a, podzemne vode označavaju sve vode ispod površine zemlje u
zasićenoj zoni i u direktnom kontaktu sa površinom terena i podzemnim slojevima. Akvifer
označava podzemni sloj ili slojeve stijena, ili drugih geoloških formacija, dovoljne poroznosti
i propusnosti, koji omogućavaju, ili značajan proticaj podzemne vode, ili zahvatanje značajnih
količina podzemne vode. Tijelo podzemne vode označava određenu zapreminu podzemne
vode unutar jednog ili više akvifera.

28
Ovakva vodna tijela su predmet analize i pregleda u skladu sa Članom 5 i Aneksom
II ODV-a.Uvažavajući navedene zahtjeve ODV-a, trenutno dostupne podatke i ekspertske
procjene, u ovom radu je dato početno određivanje karakteristika tipova podzemnih voda, čija
izdašnost je veća od 100 l/s, a površina vodnog tijela veća od 100 km 2. Dakle, ove aktivnosti
su osim saglasnosti sa ODV-om, obuhvatile pored određivanja položaja i granica vodnih tijela
podzemnih voda, i količine zahvaćenih, odnosno vještački prihranjivanih voda, kao i opšti
značaj područja iz koga se prihranjuju podzemne vode.
Hidrogeološke osobine i funkcije stijenskih masa u svakom podslivu, uslovljene su
geološkom građom terena, strukturnim odnosima i tektonikom. Istovremeno, to su i osnovni
faktori koji uzrokuju formu podzemnih voda i različitost njihovih pojavnih oblika.
Uvažavajući zahtjeve Okvirne direktive o vodama izvršeno je određivanje položaja i granica
vodnih tijela podzemnih voda i to na:
- akvifere intergranularne poroznosti i
- akvifere karstno-pukotinske poroznosti.

4. Metodologija izdvajanja vodnih tijela

Određivanje malih tijela podzemnih voda za različite akvifere izvršeno je na osnovu:

- geoloških granica vodnih tijela,
- hidroloških (hidrauličkih) granica vodnih tijela,
- ulaznih (za slučaj poniranja vode) i izlaznih tačaka (izvora) koji kontrolišu zonu
prihranjivanja.

Metod određivanja granica se prilagođavao vrsti poroznosti akvifera. Osnovni kriteriji za

definiranje tijela podzemnih voda formiranih u akviferima karstno-pukotinske poroznosti su:
- geomorfološke karakteristike terena (kraški oblici - površinski i podzemni),
- geološka građa terena i rasprostranjenje karbonata u planu i profilu,
- hidrogeološke karakteristike, kategorije i funkcije stijena,
- odnos propusnih (karstificiranih) i nepropusnih stijena,
- slivno područje izvora (hidrogeološka i orografska vododijelnica),
- uvjeti prihranjivanja, tečenja i pražnjenja akvifera,
- podaci traserskih ispitivanja,
- tip izvora i mehanizam isticanja podzemnih voda i
- režim pražnjenja izvora (kriva pražnjenja).

Osnovni kriterij za definiranje vodnih tijela u akviferima intergranularne poroznosti su:

- struktura poroznosti akvifera,
- tip akvifera,
- granični hidrogeološki uslovi,
- uslovi prihranjivanja i dreniranja akvifera i
- režim podzemnih voda u akviferu.
Osnovna klasifikacija tijela podzemnih voda je, zavisno od tipa akvifera i načina tečenja,
odnosno njenog pražnjenja, definisana kao:
- potpuno odvojena (nepovezana) vodna tijela podzemnih voda, kao što je slučaj sa
akviferima intergranularne poroznosti, koja se, dominantno, prihranjuju iz vodotoka uz koje
su nastala,
- povezana tijela podzemnih voda kakva su, uglavnom, u akviferima karstno-
pukotinske poroznosti čije je dominantno prihranjivanje oborinskim vodama ili kraškim
vodotocima kroz pukotinske zone, a pražnjenje kroz više izvora ili izvorskih zona i
- vodna tijela subarteškog, arteškog ili kombinovanog tipa.

29
Za izdvajanje granica vodnih tijela korišteni su slijedeći podaci:
- geološka građa terena,
- hidrogeološke karaktetistike, kategorije i funkcije stijena,
- kontakt i odnos propusnih i nepropusnih stijena,
- strukturni položaj akvifera,
- slivna područja (hidrogeološka i orografska vododijelnica),
- zone prihranjivanja i pražnjenja akvifera
- podatke traserskih ispitivanja,
- strukturno-tektonske karakteristike terena (strukturne jedinice) i
- glavne navlake i rasjede u strukturno-tektonskim jedinicama.

Na području sliva rijeke Save u Federaciji Bosne i Hercegovine izdvojena su mala tijela
podzemnih voda za:
- podsliv rijeke Une,
- podsliv rijeke Vrbas,
- podsliv rijeke Bosne sa neposrednim slivom rijeke Save, i
- podsliv rijeke Drine.

U daljem tekstu dat je grafički prikaz situacionog položaja i hidrogeoloških karakteristika

značajnih vodnih tijela podzemnih voda za svaki podsliv u okviru sliva rijeke Save (prema
pripadnosti akvifera određenom tipu poroznosti), kao o osnovne geološke, hidrogeološke
osobenosti sa načinom zahvatanja i bilansnim rezervama. Tabelarno je dat prikaz izdvojenih
vodnih tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti, odnosno u
akviferima intergranularne poroznosti. U tabelama su date površine vodnih tijela, opisi
litostratigrafskih karakteristika akvifera, debljine, osnovni hidrogeološki parametri, kao i
bilansne rezerve podzemnih voda. U legendi za hidrogeološku kartu (prilog 1a.), date su
oznake za mala i velika vodna tijela, intergranularne, odnosno karstno-pukotinske poroznosti,
prikazana na slikama u ovoj knjizi. Takođe, za sve hidrogeološke karte područja vodnih tijela
podzemnih voda, koje su date kao slike, važi pripadajuća legenda hidrogeološke karte (prilog
1. i 1a.).

5. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Une

Veoma složena i kompleksna geološka građa i strukturno-tektonske karakteristike terena,

strukturni položaj stijenskih masa različitih hidrogeoloških fukcija, visok stepen i dubina
karstifikacije karbonata, te postojanje erozionih baza u zoni navlačnih i rasjednih struktura,
uzrokovali su veoma složene hidrogeološke odnose u slivu rijeke Une, na teritoriji Federacije
Bosne i Hercegovine.

Ovaj prostor izgrađen je u osnovi od propusnih stijena, među kojima su najvažniji tektonski
poremećeni i intenzivno karstificirani krečnjaci mezozoika. Nepropusne stijene se pojavljuju
samo mjestimično i imaju relativno malo rasprostranjenje.
Vodonepropusna podina cijelog karstificiranog mezozojiskog kompleksa, predstavljena
naslagama donjeg trijasa i permotrijasa, u najvećem dijelu terena se nalazi veoma duboko
ispod površine terena. Iz ovih razloga samo manje količine podzemnih voda teku pravcima na
koje ih usmjeravaju podinske hidrogeološke barijere. Najveći dio podzemnih voda teče kroz
krečnjake, privilegovanim pravcima i putevima najmanjeg otpora kroz tektonski jače
rasjednute i ispucale karstificirane zone, prema kraškim vrelima po pravilu situiranim u
erozionoj bazi.

30
Samo u dijelovima slivnog područja Une koji u strukturno-tektonskom pogledu pripadaju
strukturnoj jedinici “Alohtone paleozojsko-trijaske formacije” do izražaja u raspodjeli voda
veću ili manju ulogu imaju nepropusne stijene, prije svega klastiti donjeg trijasa i
permotrijasa.

U odnosu na geološku građu i strukturno-tektonske karakteristike područja, teren u slivu

rijeke Une na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine možemo izdvojiti u četiri
hidrogeološke oblasti:

A. Hidrogeološka oblast “Dinaridska karbonatna platforma”,

B. Hidrogeološka oblast “Alohtona paleozojsko-trijaska formacija”,
C. Hidrogeološka oblast “Bosanski fliš”, i
D. Hidrogeološka oblast “Post-orogene neogene formacije“.

A. Hidrogeološka oblast “Dinaridska karbonatna platforma”

Hidrogeološka oblast “Dinaridska karbonatna platforma” obuhvata najveći dio sliva rijeke
Une, odnosno gornje dijelove toka i izvorišna područja rijeka Une i Sane. U promatranom
dijelu terena ima dužinu oko 100 km i širinu cca 15-50 km, a pruža se od Bihaća na
sjeverozapadu do Drvara na jugoistoku, te od Une na jugozapadu do Sanice na sjeveroistoku.

Ova hidrogeološka oblast izgrađena je od karbonata mezozoika koji su sukcesivno taloženi od

srednjeg trijasa do gornje krede, što je rezultiralo stvaranje karbonatnih naslaga debljine više
hiljada metara. U građi oblasti preovladavaju krečnjaci Vitoroga, Klekovače, Osječnice i
Grmeča. Prema sjeveru i sjeverozapadu na ovu oblast se naslanja hidrogeološka oblast
“Alohtone paleozojsko-trijaske formacije” koju većim dijelom izgrađuju nepropusne stijene.
Dolomiti su razvijeni na većim površinama oko Bosanskog Petrovca, Drvara, Šatora i
Glamoča; mjestimično su karstificirani u višim nivoima, ali generalno predstavljaju pretežno
nepropusne stijene koje imaju prvorazrednu ulogu i uticaj na pravce toka podzemnih voda u
krečnjacima.

U ovoj hidrogeološkoj oblasti mogu se izdvojiti dva slivna područja u kojima se prazne
akumulacije podzemnih voda na kraškim vrelima koja, u najvećoj mjeri, formiraju ove dvije
rijeke, i to: slivno područje Une i slivno područje Sane.

Slivno područje Une je definirano hidrogeološkom ulogom trijaskih i jurskih dolomita na

rubnim dijelovima sliva, orijentacijom hidrogeološki važnih rasjeda, te intenzitetom i
dubinom karstifikacije terena. Hidrogeološka vododijelnica je veća od orografskog sliva što je
utvrđeno traserskim ispitivanjima, a o čemu će više riječi biti u poglavlju o karakterizaciji
vodnih tijela. Od izvora do Bosanske Otoke u slivu Une mogu se izdvojiti slijedeće cjeline:
sliv gornjeg toka Une, sliv Unca, sliv Une od Martin Broda do Bihaća, sliv Bihaćke kotline, te
sliv Krušnice i Crnog jezera.

Slivu Une u gornjem toku pripada i kraško vrelo “Krka” koje se difuzno i koncentrirano
prihranjuje iz Dugog polja, Trubara i dijelom Resanovačkog polja, što je dokazano bojenjem.
“Vrelo Krke” se nalazi u Hrvatskoj i ima izdašnost Qmin. = 0,7 m3/s i Qmax. = 27 m3/s.

Slivno područje Unca utvrđeno je hidrogeološkim istraživanjima i traserskim ispitivanjima.

Površina slivnog područja iznosi 1 200 km 2 i za 113 km2 je veće od orografskog sliva, mada

31
nije potpuno definirano u rejonu Mednog polja i Vrtoče. Rijeka Unac nastaje od vodotokova
Ljeskovica i Gudaja iz izvora formiranih u dolomitima trijasa na visini od oko 1.000 metara;
ukupne minimalne izdašnosti Q = 50 l/s. Mlinski potok ističe iz Šatorskog jezera na visini
1.485 metara. Unac protiče kroz Prekajski, Mokronoški i Drvarski neogeni basen, gdje sa juga
dotiču vode iz izvora formiranih također u dolomitima, a najveći je Dronjkuša sa Q min = 23 l/s
koji je kaptiran za potrebe vodosnabdijevanja Drvara. U Drvarskoj kotlini je veliki izvor
Bastašica koji izvire iz vrtače na desnoj strani Unca južno od Drvara.

Vrelo Bastašica ima velike oscilacije izdašnosti koje iznose Qmin : Qsr : Qmax = 30 : 2.600 :
12.000 l/s. Izdašnost vrela se poveća nakon padavina u Resanavačkom polju i području
Kamenice. Privilegovani pravci toka u akviferu su predisponirani sistemom rasjeda pravca
sjeverozapad-jugoistok.

Nizvodno od Bastašice u kanjonu Unca, sa desne strane rijeke, je povremeno vrelo Okovir
(Qmax. = 5 m3/s) koje se pojavljuje samo u vrijeme visokih padavina.

Crno vrelo se pojavljuje kod Martin Broda oko 2 km uzvodno od ušća Unca u Unu. Ovo vrelo
u sušnom periodu u cijelosti obezbjeđuje stalni protok Unca. Izvorište je razbijenog tipa; voda
izbija na tri mjesta; lijevo, srednje i desno sa ukupnom minimalnom izdašnošću od Q min.=
3.200 l/s. U periodu recesije cijeli sliv Unca se prazni na Crnom vrelu, a više podataka o krivi
pražnjenja datiće se u poglavlju o karakterizaciji vodnih tijela u slivu Unca. Traserskim
ispitivanjima u Petrovačkom polju dokazana je podzemna veza sa desnim izvorom Crnog
vrela koje izbija iz sipara; bojenjem iz Resanovca (Bosansko Grahovo) utvrđena je veza sa
lijevim izvorom, dok srednji izvor koji se pojavljuje u aluvionu korita Unca ima podzemnu
vezu sa Mokronoškom i Drvarskom kotlinom.

Una od Martin Broda do Bihaća dobiva prosječno Q pr. = 44 m3/s, a u minimum Qmin = 3,5 m3/s
vode . U erozionom basisu Une na ovom potezu registrirani su veći izvori Ostravica (Qmin =
0,76 m3/s; Qsr = 4,9 m3/s i Qmax = 12 m3/s), Draga (Qmin = 33 l/s) i Toplica (Qmin = 60 l/s i Qmax
> 1000 l/s); Crnać (Q = 1,2 m3/s); Đakulin (Qmin = 180 l/s). Svi izvori na ovom potezu nalaze
se na lijevoj strani Une. Izvori Ostravica, Klisa, Polica, Đakulin i Crnoća nastaju pražnjenjem
akumulacije formirane u Lici (Hrvatska) u rejonu Mazina i Lapca.

Kraška vrela situirana u jugozapadnom dijelu Bihaćke kotline nastaju pražnjenjem

akumulacije podzemnih voda formiranih u području Krbavskog, Bijelog i Koreničkog polja
(Hrvatska), te u većem dijelu karbonatnog masiva Plješevice. Veći izvori su Dobrenica (Qmin
= 0,20 m3/s); Privilica (Qmin = 0,030 m3/s); Lisa (Qmin. = 0,04 m3/s); Panjak (Qmin = 0,02 m3/s);
Klokot (Qmin. = 2.400 m3/s) i Žegar (Qmin = 0,02 m3/s).

U masivu Grmeča formirane su obimne akumulacije podzemnih voda koje se prazne u tri
pravca; prema slivu Unca (Crno vrelo), prema slivu Sane (Sanica, Korčanica, Dabar i Zdena)
i prema slivu Une (Krušnica i Crno jezero).

Vododijelnica između Une i Sane je definirana položajem gornjokrednog fliša na platou

Grmeča, te razvojem dolomita u antiklinali kod Bosanskog Petrovca i zapadno od Lušci
Palanke.

Slivno područje Krušnice i Crnog jezera ima površinu od 461 km2. Na ovim kraškim
vrelima prazni se područje veoma karstificiranih gornjokrednih krečnjaka Krnjeuše, Risovca i
Suhog potoka. Vododijelnica prema vrelima u slivu Sane pruža se preko dolomita Benakovca,

32
dok na jugu u području Lipe i Vrtoče nije potpuno definirana. Bojenjem ponora Risovac,
sjeverno od Krnjeuše, uspostavljena je podzemna veza sa vrelom Krušnica.

Vrelo Krušnica se nalazi nedaleko od Bosanske Krupe gdje izbija iz pećine formirane u zoni
rasjeda. Ima velike oscilacije izdašnosti (Q min = 1.200 l/s i Qmax = 100 m3/s). Crno jezero se
nalazi 6 km južno od Bosanske Krupe gdje se pojavljuje u jami na rubu korita Une. Izdašnost
vrela je procijenjena jer je veći dio godine ovo područje plavljeno od strane rijeke Une (Qmin =
80 l/s i Qmax > 1000 l/s ).

Slivu Une pripadaju i kraška vrela na lijevoj strani ove rijeke između Bosanske Krupe i
Bosanske Otoke: Dobrenica- Prošići (Qmin = 80 l/s ), Grmuša (Qmin = 150 l/s), Crno vrelo
(Qmin = 180 l/s), Vodomut (Qmin = 60 l/s) i Voloder (Qmin = 110 l/s). Bojenjem ponora Stijena i
Pištaline dokazana je podzemna veza sa izvorima Grmuša i Crno vrelo, dok se površinske
vode potoka Kamenica koje poniru u krečnjacima pojavljuju na vrelima Voloder i Vodomut
kod Bosanske Otoke.

Sliv rijeke Sane u ovoj hidrogeološkoj oblasti ima slivnu površinu od 2 100 km 2. U ovom
slivnom području formirane su značajne akumulacije podzemnih voda koje se prazne na
kraškim vrelima Sane, Ribnika, Okašnice, Sanice, Korčanice, Dabra i Zdene. Teren u slivu
Sane izgrađen je od krečnjaka i dolomita i obiluje brojnim i raznovrsnim kraškim oblicima.

Sliv „Vrela Sane“ ima površinu 375 km 2. Bojenjem ponora „Popovići“ južno od Rora
utvrđena je vododijelnica između sliva Vrela Sane“ i vrela „Ribnik“

Traserskim ispitivanjima utvrđeno je da slivu vrela Sane pripadaju i dijelovi Glamočkog

polja, Čardak i Medna. Sana nastaje od 3 izvora (Paliluća, Čarderovo i Glavno sansko vrelo)
koja su situirana na potezu dužine 300-400 m, a čija je minimalna izdašnost Qmin = 1,6 m3/s.

U pravcu Ključa teren izgrađuju permotrijaske naslage što je uzrokovalo da podzemne vode
teku u pravcu vrela Okašnica i Ribnik. Na ovim vrelima prazne se akumulacije podzemnih
voda formirane u kraškim terenima Popovića, Rova, Srnetice i sjeveroistočnih padina
Klekovače.

Vrelo Ribnik se pojavjuje na kontaktu krednih krečnjaka i klastita donjeg trijasa. Izdašnost
vrela ima velike oscilacije (Qmin.= 1,25 m3/s; Qsr. = 15,5 m3/s i Qmax = > 100 m3/s). Na vrelu
Okašnica (Qmin = 0,08 m3/s; Qsr. = 0,555 m3/s i Qmax = 2.500 m3/s), vrši se pražnjenje
akumulacija podzemnih voda iz vodnih tijela formiranih u planini Srnetici, te iz kraških
zaravni Bora i Palež.

Vrelo Sanica (Qmin. = 800 l/s, Qsr. = 8,9 m3/s i Qmax. = 40 m3/s) i Korčanica (Qmin. = 300 l/s i
Qmax.=20 m3/s), pripadaju istom slivu, a nastaju pražnjenjem akumulacije podzemnih voda
formirane u kraškim terenima Mijačice, Ogumovače i Bravskog. Traserskim ispitivanjima,
(bojenje) u rejonu Bravskog polja i Drinića, utvrđena je podzemna veza sa vrelom Sanice.

Dolomiti donje jure razvijeni u antiklinali na prostoru Bosanskog Petrovca i Drinića su

uzrokovali formiranje vododijelnice između sliva Ribnika i Sanice na jugoistoku i kraških
vrela u kanjonu Unca na jugozapadu.

U sinklinali Grmeč razvijen je gornjokredni fliš koji prividno usmjerava podzemne vode
prema jugu. Nakon kraćih površinskih tokova vode poniru u Smoljanima i pojavljuju se na
vrelu Sanice. U Smoljanima se pojavljuje nekoliko izvora iz gornjokrednog fliša među kojima

33
su dva najveća kaptirana za potrebe vodosnabdijevanja Bosanskog Petrovca (izvor Smoljani
Qmin = 4 l/s i „Crno vrelo“ Qmin = 3 l/s).

Sjeveroistočni obronci planine Grmeč i cijelo područje Lušcipalanačkog polja prazni se na

vrelima Dabra i Zdene. Slivno područje Dabra i Zdene ima površinu od 285 km 2. Bojenjem
ponora u Jelašinovačkom polju utvrđena je podzemna veza sa vrelima Dabra i Zdene.
Podzemna veza je dokazana u periodu visokih voda kada je na Dabru isticalo 20 m 3/s. Vrelo
Dabra izbija iz jame na desnoj strani Dabarske pećine. Izdašnost vrela ima velike oscilacije
(Qmin. = 0,9 m3/s; Qsr = 1,2 m3/s i Qmax = 150 m3/s). Vrelo Zdene ima izdašnost (Qmin = 0,32
m3/s; Qsr = 1,6 m3/s i Qmax = 5,6 m3/s).

B. Hidrogeološka oblast “Alohtone paleozojsko-trijaske formacije”

Hidrogeološka oblast “Alohtone paleozojsko-trijaske formacije” zauzima donje dijelove

tokova rijeka Une i Sane na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine. U ovom dijelu sliva
Une ova strukturna jedinica ima dužinu oko 100 km i širinu oko 20 km, a pruža se od Velike
Kladuše na sjeverozapadu do Ključa na jugoistoku.

Ova hidrogeološka oblast izgrađena je uglavnom od nepropusnih i slabopropusnih stijenskih

masa devona, karbona, permotrijasa i donjeg trijasa, te propusnih karbonata srednjeg trijasa.
Od propusnih stijena dominiraju dolomiti i podređeno krečnjaci anizika, te srednje-gornjeg
trijasa koji veće rasprostranjenje imaju u slivu Gline, odnosno Baštre u području Velike
Kladuše, Bužima i Cazina, te Arapuše, Majkića Japre i Skucanog Vakufa između Une i Sane.

Nepropusne i slabopropusnije stijene devona, karbona, permotrijasa i donjeg trijasa veće

rasprostranjenje i znatnu debljinu imaju između rijeka Sane i Une od Sanskog Mosta preko
Budimlić Japre dalje prema sjeverozapadu. Prema jugozapadu i jugu na ovu oblast se, između
Une i Sane, naslanja hidrogeološka oblast “Dinaridska karbonatna platforma” koju većim
dijelom izgrađuju propusne karbonatne stijene, a na njihovom kontaktu ili blizu kontakta
nastala su snažna kraška vrela Krušnice, Dabra, Sanice, Sane, i dr. U slivu Gline, odnosno
Baštre na ovu oblast se na jugozapadu naslanja hidrogeološka oblast “Bosanski fliš”
izgrađena pretežno od nepropusnih stijena, što je na njihovom kontaktu uzrokovalo pojavu
termalnih voda u dolini rasjeda Kladušnice (Šumatac, Barake, Mala Kladuša).

Na sjevernom obodu Jelašinovačkog polja, od Lušci Palanke do Podgore registrirani su

izvori: Pobrnjača (Qmin = 12 l/s), Miljevačko vrelo (Qmin = 10 l/s) i Podgora (Qmin = 8 l/s).
Formirani su u zoni navlačenja trijaskih krečnjaka na jurske dolomite i krečnjake. Na južnoj
strani Jelašinovačkog polja, uz sami rub Grmeča, formirano je povremeno vrelo Oko koje je
aktivno samo u periodu visokih voda, kada se pojavljuje iz vrtače dubine 30 metara izvor
izdašnosti Qmax = 50 m3/s.

U slivu Gline, odnosno Baštre u području Velike Kladuše, Bužima i Cazina veći dio terena
izgrađuju dolomiti i podređeno krečnjaci anizika u kojima su formirane obimne akumulacije
podzemnih voda. Vododrživa podina ovim akviferima su klastične naslage donjeg trijasa koje
su usmjerile tečenje i uvjetovale dispoziciju pražnjenja akumulacija podzemnih voda i pojavu
izvora. Ne isključuje se mogućnost da je moćnost akviferskih naslaga mnogo veća imajući u
vidu da se nalaze u čelu Sansko-unske navlake. U njima su u rejonu Velike Kladuše
registrirani izvori: Kvrkulja (Q = 70-130 l/s), Dabravine i (Q = 30-50 l/s), Dabravine
II (Q = 40-70 l/s), Ibrišimovac (Q = 20-35 l/s) i Slapnica (Qmin = 30 l/s, Qmax = 40 l/s); u rejonu
Bužima: Musići (Q = 15 l/s) i Kamenica (Q = 2 l/s), te nekoliko izvora u rejonu Pivnice
izdašnosti Q = 5-7 l/s; u rejonu Cazina: Vignjevići (Qmin = 80 l/s; Qmax = 100 l/s), Mutnik (Qmin

34
= 50 l/s, Qmax = 75 l/s), Ćoralići (Q = 42 l/s), Stovrela (Qmin = 7 l/s, Qmax = 10 l/s) i Pajića potok
(Q = 30 l/s).

Na ovim lokalitetima su uspostavljena izvorišta za vodosnabdijevanje općina Velika Kladuša,

Bužim i Cazin izvedbom bunara, dubine 70-100 metara, čija pojedinačna optimalna izdašnost
iznosi 30-50 l/s.

C. Hidrogeološka oblast “Bosanski fliš”

Hidrogeološka oblast “Bosanski fliš” je situirana u nekoliko manjih “ostrva” između Une i
Gline, te Une i Sane; na pravcu Mala-Kladuša-Šturlić-Gornja Koprivna; sjeveroistočno od
Bosanske Krupe; u rejonu Jezerski, Mahmića selo i Podgredina; na platou Grmeča od Suvaje
preko Krnjeuše do Vranovine i sjeveroistočno od Majkića Japre.

U sastavu ove hidrogeološka oblasti su nepropusne stijene gornjokrednog i kredno-

paleogenog fliša, tako da nisu formirane značajnije i vodoobilnije akumulacije podzemnih
voda. Stijenske mase kao i cijela hidrogeološka oblast imaju važne funkcije krovinskih
hidrogeoloških barijera. Ova hidrogeološka oblast je od prvorazrednog značaja za formiranju
vodnih tijela termalnih i hladnih voda koje se, u značajnoj mjeri, koriste u sistemu
vodosnabdijevanja općine Velika Kladuša, a dijelom i općine Cazin, dok na Grmeču ova
hidrogeološka oblast ima važnu ulogu u zaštiti podzemnih voda koje se prazne na kraškim
vrelima.

D. Hidrogeološka oblast “Post-orogene neogene formacije“

Hidrogeološka oblast “Post-orogene neogene formacije“ je u slivu Une predstavljena

bihaćkim, cazinskim, kamengradskim i drvarskim neogenim basenima. Ove oblasti su
izgrađene, uglavnom, od vodonepropusnih laporovito-glinovitih sedimenata, rjeđe
konglomerata, pjeskovitih krečnjaka i uglja. Zavisno od lokalnih geoloških prilika i
hipsometrijskog položaja, imaju različite funkcije unutar hidrogeološkog sklopa okolnih
kraških terena. Prvenstveno imaju funkcije bočne i djelimične (viseće), lokalne ili potpune
barijere tečenju podzemnih voda.

Hidrogeološka oblast “Post-orogene neogene formacije“ na izvjestan način ima uticaj na

regionalne i lokalne hidrogeološke odnose. Njihova uloga u postanku i dispoziciji kraških
vrela u bihaćkom basenu je prvorazredna, a ne isključuje se njihov značaj za pojavu kraških
vrela na obodu drvarskog basena.

U podslivu rijeke Une izdvojena su:

-vodna tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti (tabela 2.1.):
Klokot-Privilica-Plješevica, Ostrovica i Toplica–Kulen-Vakuf, Klekovača, Velika Kladuša,
Bužim, Cazin-(Mutnik,Vignjevići, Tahirovići), Stijena-Otoka,Okašnica-Srnetica, Grmeč-
Krušnica, Grmeč-Sanica, Grmeč-Dabar, Vrela Sane, Ribnik.
Bilansne rezerve su 14749 l/s.
- vodna tijela podzemnih voda u akviferima intergranularne poroznosit (tabela 2.2.): Ada i
Luke.
Bilansne rezerve su 155 l/s.
Ukupne bilansne rezerve 14904 l/s.
Grafički i tekstualno su prezentirana karakteristična vodna tijela podzemnih voda prema
bilansnosti rezervi i pripadnosti stratigrafskim jedinicama.

35
 Tabela 2.1. Tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti

Brzina
Stratigrafija Sred. Prosj Koef. Koef. Transm pr. toka Bilansne
Površ.
Br. Naziv sa osnovnom deblj. . pad. pražnj. filtr. isivnost podz. rezerve
(km2)
litologijom (m) (mm) (α) (m/s) (m2/s) voda (l/s)
(cm/s)
Klokot- Jurski i kredni
7,1 x
1 Privilica- 685 karstifikovani 1200 1100 - - 2,77 1910
10-2
Plješevica krečnjaci
Ostrovica i
Jurski i kredni
Toplica- 1,18 x
2 325 karstifikovani 1100 - - 1,94 3370
Kulen 1200 10-2
krečnjaci
Vakuf
Jurski i kredni 1,15 x
3 Klekovača 750,2 700 - - - 2260
krečnjaci 900 10-2
Srednjetrijask
Velika 1,2 x
4 43,1 i krečnjaci i 700 - - - 385
Kladuša 250 10-2
dolomiti
Srednjetrijask
2,23 x
5 Bužim 7,04 i krečnjaci i 700 - - - 55
250 10-3
dolomiti
Cazin Krečnjaci i
1,0 –
(Mutnik, dolomiti
6 97,5 700 - - 9,7 x 0,33 300
Vignjevići, trijasa, jure i
450 10-2
Tahirovići) donje krede
4,2 –
Stijena- Gornjotrijaski
7 106,1 750 - - 8,7 x 12,4 320
Otoka krečnjaci 310 10-3
1,0 -
Okašnica- Jurski i kredni
8 27 1300 4,2 x - - 1,9 110
Srnetica krečnjaci 800 10-2
Grmeč Jurski i kredni 1,72 x
9 660,9 1300 - - - 1200
Krušnica krečnjaci 1000 10-2
1,43 - 2,42 –
Grmeč- Jurski i kredni 0,75-
10 330,4 1300 2,6 x 6,92 x - 919
Sanica krečnjaci 1200 2,46
10-2 10-1
1,4 -
Grmeč- Jurski i kredni
11 402,8 850 1300 6,6 x - - 3,4 1520
Dabar krečnjaci
10-2
Jurski i kredni 2,3 x
12 Vrela Sane 421,5 1000 1200 - - - 1200
krečnjaci 10-2
Jurski i kredni 2,6 x
13 Ribnik 387 900 1300 - - 0,90 1200
krečnjaci 10-2

Tabela 2.2. Tijela podzemnih voda u akviferima intergranularne poroznosti

Brzina
Stratigrafija Sred. Prosj. Koef. Koef. Transm pr. toka Bilansne
Površ.
Br. Naziv sa osnovnom deblj. pad. pražnj. filtr. isivnost podz. rezerve
(km2)
litologijom (m) (mm) (α) (m/s) (m2/s) Voda (l/s)
(cm/s)
1,47
Ada i Aluvijalni 1,18-5,7
1 13 750 - -6,95 0,02 155
Luke šljunci i pijesci x 10-2
x 10-3

36
5.1. Vodno tijelo podzemnih voda Ostrovica i Toplica (Kulen-Vakuf)

Položaj

Vodno tijelo Ostrovica i Toplica obuhvata širi prostor u jugoistočnim dijelovima planine
Plješevice, te Lapačkog polja i njegovog oboda. Situirano je između Nebljusa i Kamenskog na
sjeverozapadu i Brezovca na jugoistoku, te Lapca i Mazina na jugozapadu do rijeke Une na
sjeveroistoku. Površina vodnog tijela je oko 325 km 2 i pripada akviferima karstno-pukotinske
poroznosti. Od ukupne površine sliva 7,5 %, odnosno 25 km2, se nalazi na teritoriji Bosne i
Hercegovine, dok je preostali dio sliva situiran u Hrvatskoj.

Slika 2.2. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Ostrovica i Toplica-Kulen
Vakuf (R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

U geološkoj građi vodnog tijela Ostrovica i Toplica učestvuju naslage trijasa, jure, krede,
miocena i kvartara. Trijas je predstavljen naslagama donjeg, srednjeg i gornjeg trijasa. Donji
trijas je predstavljen sajskim (T11) i kampilskim slojevima (T12). Sajske slojeve izgrađuju
pješčari, alevroliti i glinci, a kampilske krečnjaci i škriljci. Ukupna debljina donjeg trijasa je
oko 500 m. Srednji trijas je predstavljen naslagama anizika (T21) i ladinika (T22). Anizik
izgrađuju krečnjaci sa proslojcima i sočivima dolomita, a ladinik laporovitim škriljcima i
tufovima u nižim, te krečnjacim sa sočivima dolomita u višim nivoima ladinika. Ukupna
debljina srednjeg trijasa je oko 500 metara.

37
Jura je predstavljena naslagama donje jure (J1), srednje (J2) i gornje jure (J3). Donja jura je
predstavljena krečnjačkim brečama, te krečnjacima i dolomitima u izmjeni, debljine oko 400-
650 m. Srednja jura je predstavljena uglavnom krečnjacima i podređenije dolomitima debljine
400-500 m, a gornja jura dolomitima u izmjeni sa krečnjacima debljine 200-300 m. U
najvišem nivou gornje jure su razvijeni krečnjaci sa rožnacima, te krečnjačke breče i kvarcni
pješčari sa gipsom, za koje se smatra da, najvjerovatnije pripadaju permotrijasu. Kreda je
predstavljena naslagama donje krede koju najvećim dijelom izgrađuju krečnjaci i podređeno
dolomiti, te sočiva dolomitsko-krečnjačkih breča ukupne debljine oko 850 m, te gornje krede
(K2) u čijem sastavu su, uglavnom, krečnjaci sa rijetkim proslojcima dolomita debljine 500-
700 m. Miocen je predstavljen naslagama srednjeg miocena (M2) u čijem sastavu su laporoviti
krečnjaci, lapori i konglomerati, debljine oko 150 m. Kvartar izgrađuju proluvijalne i
deluvijalne naslage u Lapačkom polju i njegovom obodu, te aluvijalne naslage i sedra u
dolini Une.

Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena

Vodno tijelo Ostrovica i Toplica, u najvećoj mjeri, izgrađuju propusne stijene kavernozno-
pukotinske poroznosti i nepropusne stijene. Propusne stijene kavernozno-pukotinske
poroznosti su krečnjaci jure i krede. Krečnjaci su ispucali i veoma karstificirani i predstavljaju
glavni vodonosnik pitkih podzemnih voda u ovom vodnom tijelu. Vodonosnik karakterizira
dobra vodopropusnost, transmisivnost i tečenje podzemnih voda privilegovanim pravcima i
kraškim kanalima. Vodopropusnost krečnjaka je velika. Srednja vrijednost koeficijenta
pražnjenja vrela Ostrovica iznosi α = 1,18 x 10-2 . Pretežno nepropusne stijene su naslage
donjeg i srednjeg trijasa, te miocena. Naslage trijasa u većem dijelu vodnog tijela imaju
funkcije podinske hidrogeološke barijere. Naslage miocena imaju funkcije bočne
hidrogeološke barijere i prvorazredan značaj za pojavu kraškog vrela Ostrovica, a
najvjerovatnije i vrela Toplica.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemih voda

Sliv vrela Ostrovica i Toplica ima površinu 325 km2. Hidrogeološka vododijelnica je dosta
pouzdano definirana traserskim ispitivanjima. U najvećem dijelu sliva se poklapa sa
površinskom vododijelnicom Lapačkog i Mazinskog polja, kao područja iz kojih se
dominantno prihranjuje vodno tijelo Ostrovica i Toplica.

Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su orjentirani prema zoni pražnjenja na kraškim
vrelima u dolini rijeke Une. Uz manja odstupanja, generalni pravci toka su jugozapad-
sjeveroistok, mada se pojavljuju i lokalni pravci zapad-istok Bojenjem ponora u Barama kod
Donjeg Lapca utvrđena je podzemna veza sa vrelom Ostrovica. Bojenjem ponora u Mazinu
utvrđena je podzemna veza sa vrelom Ostrovica. Bojenjem ponora na lokalitetu Dnopolje u
Lapačkom polju utvrđena je podzemna veza sa vrelima Ostrovica, Toplica, Klisa i Zvijezda.
Bojenjem ponora u Brezocu kod Dobrog Sela utvrđena je podzemna veza sa vrelima Velika
Neteka, Mala Neteka, Joševica, Kemčerovac, Samac i Ostrovica.

38
 Slika 2.3. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda
Ostrovica i Toplica – Kulen Vakuf (Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Brzine toka podzemnih voda u vodnom tijelu su definirane traserskim ispitivanjima u

različitim hidrološkim uslovima. U hidrološkom periodu niskih srednjih voda prividna brzina
toka podzemnih voda iznosi v = 61-527 m/sat , a u hidrološkom periodu srednjih voda v = 13-
94 m/sat. Analizom hidroloških uslova pri kojima su definirane brzine toka podzemnih voda
usvojena je prosječna brzina toka podzemnih voda u vodnom tijelu Ostrovica i Toplica koja
iznosti v = 70 m/sat (E.Kupusović, 2004.).

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Vodno tijelo Ostrovica i Toplica se prihranjuje infiltracijom atmosferskih padavina na širem
prostoru kraškog masiva planine Plješevice, te Lapačkog kraškog polja.
Nivo podzemnih voda u vodnom tijelu je slobodan. Pražnjenje vodnog tijela vrši se, najvećim
dijelom, na kraškim vrelima situiranim u dolini rijeke Une kao što su: Ostrovica, Toplica,
Draga, Crnać i Đakulin. Svi izvori na ovom potezu nalaze se na lijevoj strani Une.

39
Vrelo Ostrovica se nalazi u naselju Kulen-Vakuf. Pojavljuje se na kontaktu vodopropusnih
krečnjaka jure i nepropusnih klastita miocena. Vrelo je razbijenog tipa i uzlazno-prelivnog
mehanizma isticanja, a pojavljuje se iz 17 pukotina na potezu dužine oko 50 metara. Izdašnost
vrela pokazuje značajne oscilacije od Qmin = 0,76 m3/s; Qsr = 4,9 m3/s do Qmax = 12 m3/s.

Vrelo “Toplica” se nalazi ispod masiva Dubrave u neposrednoj blizini sela Klisa. Pojavljuje
se u zoni rasjeda Une u okviru vodopropusnih krečnjaka jure. Vrelo je razbijenog tipa i
uzlazno-prelivnog mehanizma isticanja. Isticanje u vrijeme malih i srednjih voda vrši se
između tzv. „unske pruge” i puta Klisa–Kulen-Vakuf. Primarno isticanje je ispod nasipa,
odnosno propusta na pruzi. U dužini od oko 10-15 m ističe voda na više mjesta. Uzvodno od
pruge, u hidrološkom periodu velikih voda, registrirane su pojave (kaverne) povremenog
isticanja vode sa proticajima preko 2 m3/s. Izdašnost vrela “Toplica” iznosi Qmin = 60 l/s i Qmax
> 1000 l/s.

Vrela Crnoć i Đakulin se nalazi, kod sela Nebljusi, na lijevoj strani Une. Pojavljuje se na
kontaktu vodopropusnih krečnjaka krede i nepropusnih klastita miocena. Vrelo Crnoč se
pojavljuje u koritu, a Đakulin ističe iz manje pećine. Vrela su koncentriranog tipa i
najverovatnije uzlaznog mehanizma isticanja. Minimalna izdašnost vrela prema podacima
višegodišnjih osmatranja iznosi: Crnoć (Q = 1,2 m3/s) i Đakulin Qmin = 180 l/s. Pored
navedenih u erozionom basisu Une se u Kulen-Vakufu pojavljuju i izvori relativno manje
izdašnosti, kao što su: Draga, Točila i Vrelac.

Vodozahvatni objekti

Vrelo “Ostrovica” je kaptirano za potrebe vodosnabdijevanja Kulen Vakufa i Donjeg Lapca,

te punionice vode “Green Water”. Vodozahvatni objekat za potrebe vodosnabdijevanja
navedenih naselja je izveden na lijevoj strani vrela iz kojeg se zahvata 50 l/s vode. Iz kaptaže
se voda pumpa u rezervoar izgrađen na brdu iznad izvora, odakle se dalje voda distribuira
pumpanjem prema Donjem Lapcu, odnosno gravitacijom prema Kulen Vakufu. Pored
navedenog vodozahvata, na desnoj strani vrela izgrađen je i vodozahvat za punionicu vode
“Green Water” čiji je kapacitet 10 l/s. Iz ovog vodozahvata se voda cjevovodom ǿ 150 mm
gravitaciono odvodi do pumpne stanice udaljene 200 m, a zatim prepumpava cjevovodom
dužine 1.300 m do punionice vode.

Vrelo Toplica je kaptirano za potrebe vodosnabdijevanja naselja Orašac. Kaptaža je izvedena

izgradnjom betonskog praga neposredno nizvodno od mjesta primarnog isticanja vode na
vrelu. Prag održava potrebni nivo vode i obezbjeđuje stalnu potopljenost usisne korpe
cjevovoda kojim se voda gravitaciono distribuira do pumpne stanice. Iz pumpne stanice se
voda distribuira dalje u rezervoar, a zatim gravitaciono prema naselju Orašac. Vodozahvatnim
objektom “Toplica” zahvata se 15 l/s vode.

Kvalitet vode

Rezultati ispitivanja fizičko-kemijskih parametara vode izvora Ostrovica pokazuju da je voda

ovog izvora pitka, bez boje, mirisa i okusa, temperature 8 – 11 oC i pH ~ 7-7,5. Ukupna tvrdoća
vode je oko 250 mg/l CaCO3. Prema jonskoj klasifikaciji, podzemne vode su hidrokarbonatno -
kalcijsko - magnezijskog tipa. Sadržaj osnovnih parametara kvaliteta vode: kao što su utrošak
KMnO4, te azotnih jedinjenja ukazuje na dobar kvalitet vode i odsustvo organskog zagađnja
vode. Međutim, povremeno povišen sadržaj fenola, ulja i masti iznad MDK ukazuje na
industrijsko zagađenje i/ili zagađenje od naftnih produkata. Bakteriološka ispitivanja vode
ukazuju na povremeno fekalno zagađenje vode u slivu Ostrovice.

40
Rezultati ispitivanja fizičko-kemijskih parametara vode izvora „Toplica“ pokazuju da je voda
pitka, bez boje, mirisa i okusa, temperature 8 – 11 oC, pH ~ 7,5-8,0. Ukupna tvrdoća vode je oko
300 mg/l CaCO3. Prema jonskoj klasifikaciji, podzemne vode su hidrokarbonatno - kalcijsko -
magnezijskog tipa. Sadržaj osnovnih parametara kvaltieta kao što su utrošak KMnO 4, te azotnih
jedinjenja ukazuje na dobar kvalitet vode i odsustvo organskog zagađnja vode. Bakteriološka
ispitivanja vode ukazuju na fekalno zagađenje vode u slivu Toplice, najvjerovatnije od strane
stanovništva u naselju Klisa i drugih naselja u slivu. Podaci o kvalitetu vode izvora “Draga”,
“Crnać”, “Đakulin” nisu raspoloživi i poznati.

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve iznose 3370 l/s.

5.2. Vodno tijelo podzemnih voda Velika Kladuša

Položaj

Vodno tijelo Velika Kladuša nalazi se jugoistočno od ovog grada, između rijeke Gline na
sjeverozapadu i Slapnice na jugoistoku, te Kladušnice na jugozapadu i Glinice na
sjeveroistoku (slika 2.4.). Površina vodnog tijela je oko 40 km2, i pripada akviferima karstno-
pukotinske poroznosti.

Slika 2.4. Situacioni položaj vodnog tijela Velika Kladuša

(R = 1 : 100 000)

41
Geološke karakteristike

U geološkoj građi vodnog tijela Velika Kladuša učestvuju naslage trijasa, kredno-paleogenog
fliša i kvartara. Donji trijas (T1) predstavljaju škriljavi pješčari i glinci debljine oko 350
metara. Srednji trijas - anizik (T21) je predstavljen dolomitima i krečnjacima ukupne debljine
oko 360 metara, a ladinik (T22) tufoznim pješčarima, laporima, pločastim krečnjacima,
rožnacima i tufovima maksimalne debljine 200 metara. Kredno-paleogeni fliš (K,Pc)
izgrađuju krečnjački, mjestimično škriljavi, lapori i laporoviti krečnjaci sa tanjim ulošcima
pješčara unutar kojih su manje ili veće leće kalkarenita koji prelaze u brečokonglomerate, te
leće krečnjaka sa rožnacima ukupne debljine oko 500 metara. Kvartar (Q) je predstavljen
uglavnom zaglinjenim pjeskovito-šljunkovitim naslagama deluvijalnim, aluvijalnim i
proluvijalnim sedimentima.

Slika 2.5. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Velika Kladuša
(Izvor: Hidrogeološka karta 1 : 100 000, dopunjena:Institut za geologiju Građevinskog
fakulteta, 2005.)

Hidrogeološke karakteristike
Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena
Vodno tijelo Velika Kladuša izgrađuju propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti i
nepropusne stijene.

Propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti su dolomiti i krečnjaci anizika (T21).

Dolomiti imaju veće rasprostranjenje u odnosu na krečnjake. Oni su masivni, ispucali i
grusificirani u pripovršinskoj zoni. Krečnjaci su ispucali i karstificirani. Dolomiti i krečnjaci
anizika su glavni vodonosnik pitkih podzemnih voda u ovom vodnom tijelu. Srednja
vrijednost koeficijenta vodoprovodnosti akvifera, proračunata na osnovu rezultata crpljenja
bunara, iznosi T = 1,2 x 10-2 m2/s.

42
 Nepropusne stijene u vodnom tijelu su izdvojene u klase pretežno nepropusnih kompleksa i
praktički nepropusne stijene.
Pretežno nepropusni kompleksi su tvorevine vulkanogeno-sedimentne formacije ladinika (T22)
i naslage kredno-paleogenog fliša (K,Pc), sa funkcijama krovinske hidrogeološke barijere.
Praktično nepropusne stijene su klastiti donjeg trijasa u podini vodnog tijela sa funkcijama
podinske hidrogeološke barijere.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemih voda

Granica slivnog područja vodnog tijela se na jugu pruža dolinom Dolova sve do pred dolinu
Kladušnice, odakle se preko JZ padina Latića brda i Begovića pruža u pravcu sjeverozapada,
sve do putne komunikacije na grebenu u naselju Polje, i dalje prema sjeverozapadu do potoka
Kvrkulja. Na sjeverozapadu ova vodijelnica prati kontakt propusnih stijena anizika i
nepropusnih stijena donjeg trijasa sve do kote 279 metara i dalje na sjever do spoja sa
sjevernom granicom koja tangira pretežno nepropusne stijene ladinika. Sjeveroistočna granica
sliva je pretpostavljena na kontaktu propusnih naslaga anizika i nepropusnih tvorevina
ladinika, sve do doline Slapnice koja je ujedno i jugoistočna granica slivnog područja.
Površina hidrogeološkog sliva u navedenim granicama je oko 40 km2.

Pretpostavljena zonarna podzemna vododijelnica slivnih područja izvorišta Kvrkulja,

Dabravine I i Dabravine II, te izvorišta Slapnica se, po svoj prilici, pruža od Gornje Slapnice
preko Kumarice, do Kose u Podzvizdu. Potpuno definiranje hidrogeološke vododijelnice u
ovim terenima, veoma složenih litofacijalnih, strukturno-tektonskih i hidrogeoloških
karakteristika, te pravaca i brzina toka podzemnih voda, moguće je izvršiti izvođenjem većeg
obima hidrokemijskih, izotopskih i traserskih ispitivanja.

Pravci toka podzemih voda su orijentirani u dva pravca, odnosno prema zonama pražnjenja na
izvorištima Kvrkulja i Slapnica. Uz manja odstupanja, pravci toka podzemnih voda su
jugoistok-sjeverozapad prema Kvrkulji i Dabravinama, te sjeverozapad-jugoistok prema
Slapnici. Uglavnom prate pružanje glavnih rasjednih struktura ovog pravca, te mjestimično
lokalnih rasjeda.

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Vodonosne naslage anizika imaju skoro kontinuirano rasprostranjenje, od Prokresa na

sjeverozapadu do rijeke Slapnice na jugoistoku, na površini od oko 40 km2. Ako se uzme u
obzir debljina karbonata anizika u ovim terenima od oko 350 metara i povoljna struktura
poroznosti, onda se može zaključiti da su u vodonosniku sadržane značajne zalihe pitkih
podzemnih voda.

Vodno tijelo se prihranjuje infiltracijom atmosferskih padavina na širem prostoru

rasprostranjenja karbonata trijasa. Nivo podzemnih voda u vodonosniku je slobodan u
dijelovima vodonosnika izgrađenog od krečnjaka anizika, odnosno pod pritiskom u
dijelovima terena izgrađenim od dolomita.

Pražnjenje vodnog tijela, do izgradnje vodozahvatnih bunara, vršilo se najvećim dijelom na

Kvrkulja jezeru i nekoliko izvora u rejonu Kvrkulje, te izvorima u Dabravinama i Slapnici.
Dreniranje vodonosnika se danas, najvećim dijelom, vrši putem crpljenja bunara u izvorištima
Kvrkulja, Dabravine I, Dabravine II i Slapnica, te isticanjem u zoni Kvrkulja jezeru i izvoru
"Dervino vrelo".

43
U rejonu Kvrkulje, istočno od Velike Kladuše, postojao je niz izvora u zoni dugoj oko 650
metara i jezero u kojem je izvirala voda. Danas pomenuti izvori ne postoje (osim izvora u
jezeru), jer su presahli nakon izgradnje eksploatacionih bunara. Isticanje vode iz jezera vrši se
kroz propust kod mlina u količini od oko 60 l/s.

U rejonu Dabravina su, prije izgradnje eksploatacionih bunara, postojala dva izvora, koji su
nekada bili kaptirani za potrebe vodosnabdijevanja Velike Kladuše. Situirani su u dnu padine,
sa lijeve strane povremenog potoka koji se ulijeva u potok Kvrkuljicu. Podataka o izdašnosti
ovih pojava nema u raspoloživoj okumentaciji.

Izvor Dervino vrelo kojeg mještani nazivaju i "Dervin bunar" nalazi se u Dabravinama, sa
lijeve strane Tovčegića potoka. Višegodišnja osmatranja izdašnosti vrela nisu vršena, a u
hidrogeološkom katastru općine Velika Kladuša navodi se da ima izdašnost 6 l/s i temperaturu
vode 11 oC.

Vodozahvatni objekti

U vodnom tijelu Velika Kladuša uspostavljena su izvorišta Kvrkulja, Dabravine I i II i

Slapnica u kojima su podzemne vode zahvaćene bušenim bunarima.

Izvorište Kvrkulja se eksploatiše bunarima B-1, B-2 i B-3. U skladu sa rezultatima izvedenog
paralelnog crpljenja, danas se navedenim bunarima eksploatiraju podzemne vode u ukupnom
kapacitetu od Q = 130 l/s (B-1 = 50 l/s; B-2 = 50 l/s i B-3 = 30 l/s). Navedeni kapacitet
eksploatacije učestvuje sa preko 50 % ukupnih količina vode koje se zahvataju za potrebe
sistema vodosnabdijevanja Velike Kladuše.

Izvorište Dabravine I se u višegodišnjem periodu eksploatiše bunarom B-2. U skladu sa

rezultatima izvedenog probnog crpljenja, danas se ovim bunarom eksploatiraju podzemne
vode u kapacitetu Q = 30 l/s.

Izvorište Dabravine II se duži vemenski period eksploatiše bunarom DB-1 kapacitetom

crpljenja Q = 45 l/s. Na žalost, ne postoje podaci višegodišnjih mjerenja pijezometarskih
nivoa podzemnih voda u ovom i susjednim izvorištima, da bi se utvrdio maksimalni, odnosno
optimalni kapacitet eksploatacije izvorišta Dabravine II.

Izvorište Slapnica se duži vemenski period eksploatiše bunarom Bs-1 kapacitetom crpljenja
Q = 30 l/s.

Prema navedenim podacima, ukupni eksploatacioni kapacitet izvorišta Kvrkulja, Dabravine I,

Dabravine II i Slapnica, Quk. = 235 l/s, što predstavlja pouzdanu osnovu za dugoročno
obezbjeđenje sistema vodosnabdijevanja Velike Kladuše pitkom vodom.

Kvalitet vode

Ispitivanje kvaliteta podzemnih voda u vodnom tijelu vrši se kontinuirano dugi niz godina u
izvorištima "Kvrkulja" i “Slapnica”. Rezultati ispitivanja fizičko-kemijskih parametara pokazuju
da su vode ova dva izvorišta veoma sličnog sastava i da potiču iz istog vodnog tijela, te da su:
pitke,bez boje, mirisa i okusa, pH ~ 7, temperature ~ 10 - 12 oC, i elektroprovodnosti ~ 250 - 480
μS/cm. Prema jonskoj klasifikaciji su hidrokarbonatno - kalcijsko - magnezijskog tipa. Na osnovu
raspoloživih analiza može se konstatirati da je sadržaj sulfata u vodi relativno nizak, kao i klorida.
Sadržaj natrija i kalija je vrlo nizak. Od kationa, dominiraju joni kalcija i magnezija, a od aniona

44
hidrokarbonati. Sadržaj nitrita i nitrata praćen duži niz godina je nizak, i u dozvoljenim je
granicama za vodu za piće. Odsustvo i veoma nizak sadržaj nitrita, nitrata i amonijaka ukazuje na
odsustvo organskog zagađenja vode. Sadržaj željeza i mangana u vodi je veoma nizak. Sadržaj
metala u vodi (aluminij, arsen, barij, bakar, cink, nikl, olovo i živa), ispitivan samo nakon
izvođenja eksploatacionih bunara, je veoma nizak i nalazi se u granicama propisanih Pravilnikom
o ispravnosti vode za piće. Analize bakterioloških ispitivanja pokazuju da podzemne vode vodnog
tijela Velika Kladuša, uglavnom, odgovaraju uslovima propisanih Pravilnikom o higijenskoj
ispravnosti vode za piće.

Rezerve podzemnih voda

I pored toga što Elaborat o rezervama podzemnih voda vodnog tijela Velika Kladuša nije
izrađen rezerve su procijenjene na osnovu podataka višegodišnje eksploatacije podzemnih
voda (A-rezerve), eksploatacionih mogućnosti vodozahvata koji su u funkciji (B-rezerve),
raspoloživih mogućnosti izgradnje novih vodozahvatnih objekata u izvorišima (C 1-rezerve) ,
podataka pražnjenja vodnog tijela u recesionom periodu (C2- rezerve), prognoze zahvatanja
novih količina voda podzemnih voda u perspektivnim područjima unutar vodnog tijela (D 1 i
D2 – rezerve), te drugih raspoloživih i poznatih podataka o geološkim i hidrogeološkim
karakteristikama vodnog tijela.
Bilansne rezerve podzemnih voda vodnog tijela Velika Kladuša iznose 385 l/s.

5.3. Vodna tijela podzemnih voda Ada i Luke

Položaj
Vodna tijela Ada i Luke se nalaze u centru Bosanske Krupe. Vodno tijelo Ada se nalazi na
desnoj, a vodno tijelo “Luke” na lijevoj strani rijeke Une (slika 2.6.). Površina vodnog tijela
Ada je oko 0,30 km2, a vodnog tijela Luke oko 0,22 km2 i pripadaju akviferima intergranularne
poroznosti.

Slika 2.6. Situacioni položaj vodnih tijela Ada i Luke (R = 1 : 100 000)

45
Geološke karakteristike

Prema podacima bušenja tijela podzemnih voda “Ada” i „Luke“ izgrađuju šljunkovite naslage
i trošni šupljikavi traventin najniže riječne terase (t1) u čijoj podini su gline. Ukupna debljina
vodnog tijela je manja od 20 metara, s tim da debljina akviferskih sedimenata ne prelazi 13
metara.

Slika 2.7. Hidrogeološka karta područja vodnih tijela podzemnih voda Luke i Ada,
Bosanska Krupa (Izvor: Hidrogeološka karta 1 : 100 000, dopunjena:Institut za
hidrotehniku Građevinskog fakulteta, Sarajevo,2004)

Hidrogeološke karakteristike
Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena
Vodna tijela Ada i Luke izgrađuju propusne stijene intergranularne poroznosti i nepropusne
stijene. Propusne stijene intergranularne poroznosti su šljunkovite naslage i trošni šupljikavi
traventin najniže riječne terase (t1).

46
Šljunkovite naslage imaju veće rasprostranjenje i debljinu u odnosu na traventin. Šljunak je
dosta krupan i dobro vodopropusan, a traventin degradiran i šupljikav tako da ove naslage, uz
veoma povoljne uvjete prihranjivanja od strane rijeke Une predstavljaju veoma vodoobilan
akvifer pitkih podzemnih voda u ovom vodnom tijelu. Srednja vrijednost hidrogeoloških
parametara akvifera, proračunata na osnovu rezultata crpljenja bunara, za vodno tijelo Luke
iznosi: koeficijent filtracije k = 1,47 x 10 -3 m/s i koeficijent vodoprovodnosti T = 1,18 x 10 -2
m2/s. Srednja vrijednost hidrogeoloških parametara akvifera vodnog tijela Ada, također
proračunata na osnovu rezultata crpljenja bunara, iznosi: koeficijent filtracije k = 6,95 x 10 -3
m/s i koeficijenta vodoprovodnosti T = 5,7 x 10-2 m2/s. Nepropusne stijene u vodnom tijelu su
gline u podini vodnog tijela sa funkcijama podinske hidrogeološke barijere.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemih voda

Granice vodnih tijela Ada i Luke definirana je jasnim kontaktom kvartarnih naslaga prema
rijeci Uni i starijoj vodonepropusnoj podini.
Granica vodnog tijela Luke se na jugoistoku proteže lijevom obalom rijeke Une; od gradskog
mosta uzvodno do tranšizne stanice Krupa. Na sjeverozapadu se granica vodnog tijela pruža
između željezničke pruge i sporedne ulice sve do ulice koja se sjeveroistočnom stranom
vodnog tijela pruža do gradskog mosta. Prihranjivanje vodnog tijela je skoro u cijelosti od
strane rijeke Une. Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su utvrđeni na osnovu analize
potencijalnih linija, odnosno hidroizohipsi. Skoro u svim hidrološkim uslovima pravci toka
podzemnih voda su jugoistok-sjeverozapad i jugozapad-sjeveroistok; odnosno, od rijeke Une
prema vodozahvatnim objektima. Manji dotok voda registriran je i na pravcu sjeverozapad-
jugoistok ali nema većeg uticaja na bilans podzemnih voda u vodnom tijelu. Brzine toka
podzemnih voda u vodnom tijelu Luke su određene traserskim ispitivanjima i imaju
vrijednosti v = 14,5 – 16 m/dan.

Granica vodnog tijela Ada se u cjelini proteže granicama riječnog ostrva formiranog na
desnoj strani rijeke Une; između Une na zapadu i Krušnice na istoku. Prihranjivanje vodnog
tijela je, skoro u cjelosti, od strane rijeke Une. Pravci toka podzemnih voda skoro u svim
hidrološkim uslovima su jugozapad-sjeveroistok i zapad-istok, odnosno od rijeke Une prema
vodozahvatnim objektima. Brzine toka podzemnih voda u vodnom tijelu Ada su određene
traserskim ispitivanjima i imaju vrijednosti v = 2,9 – 26,4 m/dan.

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Vodonosne naslage najniže riječne terase imaju kontinuirano rasprostranjenje unutar vodnog
tijela. Imajući u vidu debljinu akifera od oko 13 m, povoljnu strukturu poroznosti, veoma
dobre filtracione karakteristike vodonosnih naslaga, te konstantne uvjete prihranjivanja
akvifera može se zaključiti da su u vodnom tijelu formirane značajne dinamičke rezerve pitkih
podzemnih voda.

Vodna tijela Ada i Luke se prihranjuje vodom od strane rijeke Une u dužini od oko jednog
kilometra. Nivo podzemnih voda u vodnom tijelu je slobodan. Dreniranje vodnog tijela vrši se
putem crpljenja bunara u izvorištima Ada i Luke.

Vodozahvatni objekti

U vodnim tijelelima Ada i Luke uspostavljena su izvorišta u kojima se eksploatacija

podzemnih voda vrši vertikalno bušenim bunarima.

Izvorište Ada se eksploatiše bunarima BK-2, B-3, BK-1 i BK-1a. U skladu sa rezultatima
crpljenja izvedenog u izvorištu Ada bunarima se u naizmjeničnom radu eksploatiraju

47
podzemne vode u ukupnom kapacitetu od Q = 57,5 l/s . Navedeni kapacitet eksploatacije
zadovoljavaju trenutne potrebe vodosnabdijevanja grada Bosanska Krupa i okolnih naselja sa
mogućnošću povećanja količina.

Izvorište Luke se eksploatiše bunarima B-1 i B-2. U skladu sa rezultatima izvedenog crpljenja
navedenim bunarima se eksploatiraju podzemne vode u ukupnom kapacitetu od Q = 24 l/s.
Navedeni eksploatacioni kapaciteti zadovoljavaju trenutne potrebe vodosnabdije- vanja
naselja Bosanske Krupe na lijevoj strani Une i područja Veliki Badić.

Prema navedenim podacima, ukupni sadašnji eksploatacioni kapacitet vodnih tijela Ada i
Luke iznosi Quk. = 81,5 l/s, što predstavlja pouzdanu osnovu za dugoročno obezbjeđenje
sistema vodosnabdijevanja Bosanske Krupe i okolnih naselja.

Kvalitet vode

Ispitivanje kvaliteta podzemnih voda u vodnim tijelima Ada i Luke vrši se kontinuirano dugi
niz godina jer su izvorišta u eksploataciji za potrebe vodosnabdijevanja.
Rezultati ispitivanja fizičko-kemijskih parametara podzemne vode u vodnom tijelu Luke
pokazuju da voda, u najvećem broju uzoraka, sadrži azotna jedinjenja iznad maksimalno
dopuštenih Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće.. Zapaženo je prisustvo nitrita,
amonijaka i povišen utrošak KMnO4 što indicira organsko zagađenje vode. U nekim dijelovima
vodnog tijela, u određenim periodima uzorkovanja, utvrđeno je prisustvo ulja, masti i
deterdženata, te povišen sadržaj suspendovanih supstanci. Povremeno se u nekim dijelovima
vodnog tijela pojavljuje povišen sadržaj željeza i fosfata. U cjelini gledano podzemne vode
vodnog tijela Luke su izložene visokom pritisku zagađivača o čemu će više riječi biti u narednim
poglavljima. Pozitivna činjenica su povoljni hidrodinamički odnosi i intenzvno prihranjivanje
čistom vodom rijeke Une, tako da koncentracije štetnih elemenata još ne dospijevaju do
vodozahvatnih objekata. Analize bakterioloških ispitivanja pokazuju da podzemne vode vodnog
tijela Luke uglavnom, ne odgovaraju uslovima Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće.
Rezultati ispitivanja fizičko-kemijskih parametara podzemne vode u vodnom tijelu Ada
pokazuju da voda u vodnom tijelu, najvećim dijelom, ima zadovoljavajući kvalitet u skladu sa
Pravilnikom. U nekim dijelovima vodnog tijela (zona pijezmetra BP-4), u određenim periodima
uzorkovanja, podzemna voda ima povišen sadržaj željeza, nitrita, amonijaka i utrošak KMnO 4 što
indicira organsko zagađenje vode ili loše tehničke karakteristika pijezometra. Analize
bakterioloških ispitivanja pokazuju da podzemne vode vodnog tijela „Ada“ uglavnom odgovaraju
uslovima propisanih Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće.

Rezerve podzemnih voda

Elaborat o rezervama podzemnih voda vodnih tijela Ada i Luke nije izrađen. Rezerve su
procijenjene na osnovu podataka višegodišnje eksploatacije podzemnih voda (B-rezerve),
eksploatacionih mogućnosti vodozahvata (C1-rezerve), raspoloživih mogućnosti izgradnje
novih vodozahvatnih objekata u izvorištima (C2-rezerve), te prognoze zahvatanja novih
količina voda podzemnih voda u perspektivnim područjima unutar vodnog tijela (D 1 i D2 –
rezerve), te drugih raspoloživih i poznatih podataka o geološkim i hidrogeološkim
karakteristikama vodnog tijela. Bilansne i ukupne rezerve podzemnih voda vodnih tijela Ada i
Luke iznose 155 l/s.

48
6 . Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Vrbas

Hidrogeološke osobine i funkcije stijenskih masa u slivu Vrbasa su uslovljene geološkom

građom terena, strukturno-tektonskim odnosima. Generalno, može se konstatirati da je
područje sliva rijeke Vrbas izgrađeno od stijena koje prema hidrogeološkim osobinama i
funkcijama imaju slijedeće kategorije:
- vodonosnici pukotinsko-kaverozne poroznosti, jako propusni,
- hidrogeološki kompleksi, u izmjeni nepropusnih do propusnih stijenskih masa,
- vodonosnici intergranuralnog tipa poroznosti, propusni, i
- hidrogeološke barijere, stijenske mase bez značajnije poroznosti, praktično nepropusni

Vodonosnici pukotinsko-kavernozne poroznosti, formirani uglavnom u krečnjačkim masama,

smatraju se dobro propusnim stijenama u kojima se podzemne vode akumuliraju ili protiču
koncentrisanim i razrađenim podzemnim kanalima. Na površini teren izgrađen od ovih stijena
praktično je bezvodan sa lokalnim pojavama povremenih površinskih tokova. Zavisno od
oblika karstifikacije (holokarst ili merokarst) javljaju se karstni oblici,a između ostalog i
ponori različitog kapaciteta poniranja, preko kojih padavine otiču u podzemlje. Krečnjačke
mase devona, trijasa i jure su ujedno i glavne stijenske mase u gornjem i srednjem toku
Vrbasa čije se dreniranje vrši putem kraških vrela koja su karakteristična za erozioni bazis
Vrbasa, Plive i Ugra. Istovremeno, u ovim terenima pojavljuju se brojni ponori odnosno
ponorske zone i estavele.

U dijelovima Kupreškog i Glamočkog polja izgrađenim od karbonata pojavljuje se niz ponora

putem kojih se dreniraju vode iz ovih prostora. U ovu grupu stijenskih masa ubrajaju se i
dolomiti koji izgrađuju sjeveroistočne dijelove Kupreškog polja.

Pored Kupreškog i Glamočkog polja, ove stijene izgrađuju i planinske masive Cincara,
Hrbljine i Vitoroga na jugozapadu, sliva Ranče planine i Vlašića u središnjem području sliva.

Hidrogeološki kompleksi u slivu Vrbasa su, uglavnom, u funkciji hidrogeološke barijere, a

vezano za kontakt sa dobropropusnim krečnjacima. Lokalno, tamo gdje u građi dominantnu
zastupljenost imaju krečnjaci, u okviru ovih stijena mogu biti akumulirane određene količine
podzemnih voda. Konkretno, u slivu Vrbasa uglavnom se radi o flišnim naslagama
gornjokredne starosti i podređeno tvorevinama vulkanogeno-sedimentne formacije ladinika.

Vodonosnici intergranularnog tipa poroznosti se nalaze samo u proširenim kotlinama u dolini

rijeke Vrbas; imaju manje rasprostranjenje i debljinu, te se neće detaljnije razmatrati u
karakterizaciji vodnih tijela sliva Vrbas.

Hidrogeološke barijere su stijene bez značajnije poroznosti i uglavnom imaju funkciju bočne
ili podinske barijere tečenju podzemnih voda. U slivu rijeke Vrbas na teritoriji F BiH to su
uglavom naslage donjeg trijasa i miocena.

U podslivu rijeke Vrbasa izdvojena su:

-vodna tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti (tabela 2.3.):
Vlašić-1, Vranica, Resnik-Kalin-Rudina, Vitorog, Arapka-Buget, Okašnica Bugojno. Bilansne
rezerve su 6572 l/s.

U ovom podslivu nema značajnijih akvifera podzemnih voda intergranularne poroznosti.

49
Tabelarno su prezentirana sva do sada evidentirana vodna tijela, a grafički i tekstualno su
prezentirana značajna vodna tijela podzemnih voda prema bilansnosti rezervi i pripadnosti
stratigrafskim jedinicama.

Tabela 2.3. Tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti

Brzina
Stratigrafija Sred. Prosj Koef. Bilansne
Površ. toka podz.
Br. Naziv sa osnovnom deblj. . pad. pražnj. rezerve
(km2) voda
litologijom (m) (mm) (α) l/s
(cm/s)
1 Vlašić-1 227,0 Jurski i kredni 600 1100 0,005- - 965
krečnjaci 0,022
2 Vitorog 507,7 Kredni 700 1100- 0,0164 1,5-3,1 4700
krečnjaci 1200
3 Resnik- 27,0 Jurski 250 1100- - - 30
Kalin- krečnjaci 1200
Rudina
4 Vranica 149,4 Devonski 450 1200- 0,0014 - 550
krečnjaci 1300 -0,025
5 Arapka- 29,0 Srednjetrijaski 270 1100- - - 47
Buget krečnjaci 1200
7 Okašnica 6,7 Srednjetrijaski 250 1100- 0,0008 - 280
Bugojno krečnjaci 1200 -0,001

6.1. Vodno tijelo podzemnih voda Vlašić-1

Položaj

Vodno tijelo Vlašić-1 zahvata prostore sjeverozapadnog dijela planine Vlašić, jugoistočne
padine Čemernice i dio Gole planine; od rijeke Ugar na sjeveru do rijeke Rika na jugu, te
Gole planine na zapadu do platoa Vlašića na istoku. Površina vodnog tijela je oko 230 km2.
Ovo vodno tijelo podzemnih voda nalazi se u akviferima karstno-pukotinske poroznosti.

50
 Slika 2.8. Situacioni položaj tijela podzemnih voda Vlašić-1 (R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

U geološkoj građi vodnog tijela učestvuju naslage jure, krede i miocena. Jura je
predstavljena naslagama gornje jure (J33) koju izgrađuju uglavnom krečnjaci i podređeno
dolomiti debljine oko 600 metara. Donja kreda (K13-5) je predstavljena krečnjacima i
podređeno dolomitima debljine oko 450 metara; donja-gornja kreda (K 1,2) krečnjacima
debljine oko 500 m. Gornja kreda je predstavljena senonskim flišem (K2) u čijem sastavu su
škriljavi krečnjaci, lapori i laporoviti krečnjaci sa ulošcima pješčara unutar kojih su breče i
konglomerati, ukupne debljine oko 750 metara. Miocen (M1,2) je otkriven na manjim
površinama u rejonu Carevog Polja, Divičana i Kruščice kod Jajca, a izgrađen je od
krečnjačkih lapora, konglomerata, lapora i glina sa ugljem i sedrastih krečnjaka debljine 650-
1000 metara.

51
Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena

Vodno tijelo Vlašić izgrađuju propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti i

nepropusne stijene. Područje vodnog tijela je obuhvaćeno samo osnovnim hidrogeološkim
istraživanjima, dok detaljna hidrogeološka istraživanja nisu vršena.

Slika2.9. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Vlašić

(Izvor : Hidrogeološka karta, 1:100 000)

Propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti su krečnjaci gornje jure i donje krede.

Krečnjaci su ispucali i veoma karstificirani što ukazuje na dobre filtracione karakteristike
vodnog tijela. Detaljna istraživanja i osmatranja na vrelima, do sada nisu vršena, kako bi se
odredila vrijednost koeficijenta pražnjenja i drugi hidrogeološki parametri akvifera. Na
osnovu korelacije vrijednosti koeficijenta pražnjenja vrela Šantići kod Turbeta od α = 0,005-
0,022 koje se, najvjerovatnije, prazni iz vodnog tijela Vlašić, te vrela Krupe kod Bočca
α = 0,022, može se zaključiti da krečnjaci razvijeni u ovom dijelu terena imaju dobre
filtracione karakteristike, a velike oscilacije izdašnosti kraških vrela na dobro razrađene
sisteme pukotina i kanala u kraškom masivu. Propusne stijene kavernozno-pukotinske
poroznost su glavni vodonosnik pitkih podzemnih voda u vodnom tijelu Vlašić.
Nepropusne stijene senonskog fliša i miocena imaju funkcije krovinske hidrogeološke barijere
ispod kojih podaviru podzemne vode u krečnjacima jure i krede.

52
Vododijelničke zone i pravci toka podzemnih voda

Vododijelnička zona vodnog tijela Vlašić se nalazi na platou ove planine. Uglavno prati
greben koji se pruža od kote 1.473 m u pravcu juga i jugoistoka prema slivu Lašve, odnosno
Bosne. U prostoru Ponikva na platou Vlašića postoji zonarna vododijelnica između sliva
Vrbas i sliva Bosna, što je utvrđeno bojenjem ponora u različitim pluviometrijskim uslovima.
Bojenjem ponora izvedenim 1956. godine dokazana je veza sa Crnim Vrelom u kanjonu Ugra,
a 1975. godine dokazana je veza sa vrelom Šantići sjeveroistočno od Turbeta.

Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su, uz manja odstupanja, pravca jugoistok-
sjeverozapad, odnosno iz pravca vlašićkog platoa prema vrelima Crno vrelo i Trubino vrelo u
kanjonu Ugra, te Mrtvalj u dolini Vrbasa.

Brzine toka podzemnih voda u vodnom tijelu nisu definirane jer su, prema raspoloživim
podacima, provedena samo kvalitativna ispitivanja.

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Imajući u vidu rasprostranjenje i debljinu karbonata jure i krede u kojima je formirano vodno
tijelo od oko 1500 m, te povoljnu strukturu poroznosti stijena, može se zaključiti da su u
vodnom tijelu Vlašić sadržane značajne zalihe pitkih podzemnih voda.

Vodno tijelo se prihranjuje infiltracijom atmosferskih padavina na širem prostoru platoa

Vlašića i Gole planine. Nivo podzemnih voda u vodonosniku je slobodan.

Pražnjenje vodonosnika iz rejona Vlašića vrši se, najvećim dijelom, na kraškim vrelima u
kanjonu Ugra, među kojima su važnija: Crno vrelo i Trubino vrelo, te u dolini Vrbasa na
kraškom vrelu Mrtvalj, dok se u rejona Gole planine vodno tijelo prazni na vrelima Dućani u
Carevom polju.

Kraška vrela Crno vrelo i Trubino vrelo se nalaze u kanjonu Ugra i dreniraju sjeverozapadni
dio vlašićkog karbonatnog masiva. Izbijaju u veoma nepristupačnom kanjonu iz krečnjaka
donjo-gornje krede koji su ovdje navučeni na nepropusni senonski fliš i presječeni rasjedom
Ugra. Hirogeološke karakteristike vrela nisu dovoljno proučene. Vrelo je pukotinskog tipa i
najvjerovatnije, silaznog mehanizma isticanja. Osmatranja na vrelima nisu vršena te je
izdašnost procijenjena na osnovu hidrološkog minimuma. Prosječna minimalna izdašnost
iznosi Q = 700 – 900 l/s.

Izvor Mrtvalj je najveći izvor pitke vode u rejonu Jajca. Izvori su nazvani Mrtvalj I i Mrtvalj
II. I jedan i drugi se pojavljuju ispod puta Jajce-Banja Luka, ispod strmog krečnjačkog
odsjeka. Pojavljuju se na kontaktu propusnih krečnjaka donje krede i nepropusnog kompleksa
stijena donjeg miocena, odnosno na presjecištu dva rasjeda. Izvor “Mrtvalj” je uzlaznog
mehanizma isticanja i razbijenog tipa. Da je izvorište razbijenog tipa ukazuje isticanje vode
koje se odvija na dva izvora udaljena manje od 100 m. Podaci ispitivanja fiziko-hemizma
ukazuju da se radi o vodi iz istog vodonosnika. Izvori su kaptirani na mjestu isticanja. Iznad
kaptaže su otvorene cijevi, promjera 50 mm, na kojima posjetioci crkve Sv.Ivo i prolaznici
toče vodu.Izdašnost izvorišta nije utvrđena u različitim hidrološkim uvjetima, a što bi trebalo
uraditi u narednom periodu ukoliko se planira izvršiti zahvatanje izvora za potrebe
vodosnabdijevanja. Procijenjena izdašnost izvora Mrtvalj I je Q ≈ 100-120 l/s, a izvor Mrtvalj
II Q ≈ 40 l/s (03.02.2007.godine).

53
Izvorište Dućani se nalazi oko 2 km sjeverno od Jajca nedaleko od Carevog Polja. Izvorište je
razbijenog tipa u kojem je isticanje prije kaptiranja, najvjerovatnije, bilo u dužini od oko
50 m. Formirano je na kontaktu propusnih i nepropusnih stijena miocena, a predisponirano
poprečnim rasjedom, koji se pruža između Dobrika i Ladana. Izvorište je kaptirano zahvatom
horizontalnog tipa unutar sedrastih pijeskova i veoma trošnih sedrastih krečnjaka, zaglinjenih
u većoj ili manjoj mjeri. Izdašnost izvorišta u različitim hidrološkim uvjetima nije pouzdano
utvrđena. Mjerenjima izvedenim nakon rekonstrukcije izdašnost izvorišta Dućani je oko
Q = 10 l/s.

Vodozahvatni objekti

Zbog nepovoljnog položaja kraška vrela Crno vrelo i Trubino vrelo nisu kaptirana, ali
predstavljaju dobru sirovinsku osnovu za planiranje vodosnabdijevanja naselja na platou
Vlašića; vrelo Mrtvalj je kaptirano za potrebe obavljanja vjerskih obreda u Podmilačju, a
Dućani za potrebe vodosnabdijevanja jednog dijela grada Jajce.

Kvalitet vode

Kvalitet podzemnih voda u vodnom tijelu Vlašić nije dovoljno proučen. Prema raspoloživim
podacima podzemne vode u ovom vodnom tijelu su hidrokarbonatno– kalcijskog tipa. Rezultati
ispitivanja fizičko-kemijskih parametara vode uzetih iz izvora „Dućani“ pokazuju da su
podzemne vode elektroprovodnosti 415-450 μS/cm i ukupne tvrdoće od 196-224 mg
CaCO3/l. Analize bakterioloških ispitivanja pokazuju da podzemne vode vodnog tijela,
uglavnom, ne odgovaraju uslovima propisanih Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode.

Rezerve podzemnih voda

Elaborat o rezervama podzemnih voda vodnog tijela Vlašić nije izrađen. Rezerve podzemnih
voda u ovom vodnom tijelu preuzete su iz Elaborata o bilansu podzemnih voda za 1989.
godinu (Geoinstitut Ilidža, 1989.). Prema navedenom Elaboratu rezerve podzemnih voda
vodnog tijela Vlašić koje se prazni preko vrela Crno vrelo, Trubino vrelo, Mrtvalj i Dućani,
iznose 965 l/s.

6.2.Vodno tijelo podzemnih voda Vitorog (međuentitetsko vodno tijelo)

Položaj

Vodno tijelo Vitorog obuhvata prostor istoimene planine, od Mliništa na sjeverozapadu do

Kupreškog polja na jugoistoku. Površina vodnog tijela je oko 860 km 2 , a ovo vodno tijelo
podzemne vode pripada akviferima karstno-pukotinske poroznosti.

54
 Slika 2.10. Situacioni položaj tijela podzeme vode Vitorog (R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

U geološkoj građi vodnog tijela Vitorog učestvuju naslage donjeg trijasa, jure, krede i
miocena. Donji trijas (T1) je predstavljen alevrolitima, škriljcima i pješčarima sa gipsom
ukupne debljine oko 550 metara. Jura je predstavljena naslagama gornje jure (J3) koju
izgrađuju uglavnom krečnjaci debljine oko 600 metara. Donja kreda (K1) je predstavljena
uglavnom krečnjacima ukupne debljine oko 1100; donja-gornja kreda (K 1,2) krečnjacima
debljine oko 100 metara. Gornja kreda je predstavljena krečnjacima sa gastropodima debljine
oko 100 metara, te senonskim flišem (K2) u čijem sastavu su škriljavi krečnjaci, lapori i
laporoviti krečnjaci sa ulošcima pješčara unutar kojih su breče i konglomerati, debljine oko
300 metara. Miocen (M2,3) je otkriven na manjim površinama u rejonu vrela Janj i oko Šipova,
a izgrađen je od krečnjačkih lapora, konglomerata, lapora i glina sa ugljem debljine oko 350
metara.

55
 Slika 2.11. Hidrogeološka karta podučja vodnog tijela podzemnih voda Vitorog
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1:100 000)

Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena

Vodno tijelo Vitorog izgrađuju propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti i

nepropusne stijene.

Propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti su krečnjaci gornje jure i krede. Krečnjaci

su ispucali i veoma karstificirani. Koeficijent pražnjenja vrela Plive iznosi α = 0,0164 a to
ukazuje da krečnjaci razvijeni u ovom dijelu terena imaju dobre filtracione karakteristike, pri
čemu su velike oscilacije izdašnosti kraških vrela (Plive 1:2,78:7,85 i Janja 0,7 : 6 m3/s) na
dobro razrađene sisteme pukotina i kanala u kraškom masivu. Propusne stijene kavernozno-
pukotinske poroznosti su glavni vodonosnik pitkih podzemnih voda u vodnom tijelu Vitorog.

56
Nepropusne stijene senonskog fliša imaju funkcije krovinske hidrogeološke barijere ispod
kojih podaviru podzemne vode u krečnjacima jure i krede; naslage donjeg trijasa i naslage
miocena imaju funkcije bočnih hidrogeoloških barijera koje su, najvjerovatnije, uzrokovale
pojavu Vrela Plive i Vrela Janj.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemnih voda

Vododijelnica je na jugoistoku u Kupreškom polju uslovljena neogenim sedimentima, a što je

dokazano bojenjem ponora Mrvice kod sela Mašeta kojom prilikom je uspostavljena
podzemna veza sa Vrelom Plive. Na jugu i jugozapadu je vododijelnica definirana bojenjem
ponora Čardak, te ponora Skucani u Glamočkom polju pri čemu je ostvarena podzemna veza
sa vrelom Plive. Bojenjem ponora Lalinac kod Mliništa utvrđena je veza sa Vrelom Sane, a
ponora Isakovac veza sa vrelima Plive i Sane te se, po svoj prilici, vododijelnica u ovom
dijelu terena , nalazi na pravcu Mliništa-Isakovac.

Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su, uz manja odstupanja, pravca jugoistok-
sjeverozapad i jugozapad-sjeveroistok, prema vrelima Plive i Janja.

Brzina toka podzemnih voda u vodnom tijelu definirane su traserskim ispitivanjima i iznose
oko v = 1,5 cm/s (ponor Mrvice-Vrelo Plive) odnosno v = 3,1 cm/s (ponor Čardak-Vrelo
Plive).

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Najveći dio voda vodnog tijela Vitorog prazni se preko dva najznačajnija vrela ovog tijela
podzemnih voda: Vrela Plive (lijevo i desno), te Vrelo Janj.

”Vrela Plive” spadaju u veoma postojana karstna vrela specifičnih hidroloških karakteristika.
Isticanje vode vrši se iz manjih pećina u krečnjacima. Desno vrelo je na kontaktu krečnjaka i
donjotrijaskih klastita. Izdašnost vrela u minimumu je 4 - 6 m3/s. Lijevo vrelo izbija iz dva
kraka, a minimalni proticaj iznosi 4 m3/s. Minimalna zbirna izdašnost Lijevog i Desnog vrela
Plive iznosi Qmin. = 6,47 m3/s.

Vrelo ”Janj” se pojavljuje pri samom završetku kanjona potoka Vaganac, odnosno sa njegove
desne strane. Nalazi se u rasjednoj zoni, u blizini kontakta krečnjaka i neogenih nepropusnih
sedimenata. Minimalna izdašnost ovog vrela iznosi Q min. = 700 l/s, dok prosječna iznosi oko
Qsr.=5 m3/s. Nizvodno sa donje desne strane u Janj se uliva Građanski izvor, sa Qmin.=150 l/s, a
sa lijeve Čuklički mlin. Ukupna minimalna izdašnost ovih izvora je oko 1 m3/s.

Vodozahvatni objekti

Kraška vrela Pliva i Janja nisu kaptirana, ali predstavljaju dobru sirovinsku osnovu za
planiranje vodosnabdijevanja za naselja u dolini Plive sve do Jajca i industrijsko korištenje.

Kvalitet vode

Kvalitet podzemnih voda u vodnom tijelu Vitorog nije dovoljno proučen. Prema raspoloživim
literaturnim podacima podzemne vode u ovom vodnom tijelu su hidrokarbonatno – kalcijskog
tipa.

57
Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve podzemnih voda vodnog tijela Vitorog iznose 4700 l/s.

6.3. Vodno tijelo podzemnih voda Okašnica-Bugojno

Položaj

Vodno tijelo Okašnica nalazi se jugoistočno od Bugojna. Situirano je između potoka Duboka
na jugozapadu do potoka Bunte na sjeveroistoku. Površina vodnog tijela je oko 7 km2, i
pripada akviferima karstno-pukotinske poroznosti.

Slika 2.12. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Okašnica

(R = 1 : 100 000)

58
Geološke karakteristike

U građi vodnog tijela Okašnica učestvuju tvorevine donjeg trijasa, srednjeg trijasa-anizika i
miocena. Donji trijas u ovom terenu je zastupljen sajskim i kampilskim facijama
predstavljenim crvenim i ljubičastim pješčarima, sivim i sivozelenim karbonatnim škriljcima,
listastim krečnjacima i crvenim alevrolitima. Debljina donjeg trijasa se procjenjuje na 500-
800 metara.

Anizik (T21) je predstavljen uglavnom dolomitima i podređeno krečnjacima, te krečnjačko-

dolomitskim brečama. Miocen (M3) je izgrađen lapora, konglomerata, glina i laporovitih
krečnjaka sa ugljem debljine oko 500 metara.

Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena

U vodnom tijelu su izdvojene propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti i

nepropusne stijene.

Slika 2.13. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Okašnica
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1:100 000)

59
Propusne stijene kavernozno-pukotinske su karbonati srednjeg trijasa-anizika (T21). Na osnovu
stepena ispucalosti i karstificiranosti ocijenjeno je da su karbonati srednjeg trijasa propusne
dobro karstificirane stijene. Na dobru karstifikaciju ukazuje prisustvo kaverni i pećina kao i
pojava karstnih vrela, izdašnosti preko 50 l/s. Ove stijene imaju dobru retenziju, a na što
ukazuje koeficijent pražnjenja α1 = 0,001 do α1 = 0,0008. Karbonati trijasa imaju funkcije
vodonosnika većeg rasprostranjenja i debljine.

Nepropusne stijene u ovom terenu predstavljaju klastiti donjeg trijasa (T 1) i limničke naslage
miocena (M3). Naslage donjeg trijasa imaju funkcije podinske hidrogeološke barijere, a
naslage miocena bočne hidrogeološke barijere koja je uzrokovala pojavu izvora Okašnica.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemnih voda

Vodno tijelo Okašnica se pruža pravcem približno sjever-jug. Vododijelnica, odnosno granica
vodnog tijela je na zapadu, istoku i jugu uslovljena nepropusnim donjotrijaskim sedmentima
dok je na sjeveru gdje se vrši pražnjenje vodnog tijela markirana debelim nepropusnim
sedimentima miocena.

Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su, uz manja odstupanja, pravca sjever- jug ka
vrelu Okašnica.

Brzina toka podzemnih voda u vodnom tijelu nisu definirane traserskim ispitivanja, a što je
potrebno uraditi u fazama detaljnih istraživanja za potrebe uspostavljanja zona zaštite
izvorišta.

Izvori i akumulacije podzemnih voda

U vodnom tijelu Okašnica su sadržane značajne rezerve podzemnih voda što je posljedica
značajnog rasprostranjenje i debljinu karbonata srednjeg trijasa, povoljne strukture poroznosti,
klimatskih uslova, te uvjete prihranjivanja i pražnjenja vodnog tijela

Prihranjivanje podzemnih voda se odvija na račun padavina, ali se ne isključuje prihranjivanje

od strane potoka Duboka i Bunda u njihovom gornjem dijelu toka.

Pražnjenje vodnog tijela je na vrelu Okašnica kod Bugojna.

Vrelo Okašnica se pojavljuje na kontaktu srednjetrijaskih karbonata i miocenskih nepropusnih

stijena. Režim vrela ukazuje na tipično uzlazni mehanizam isticanja sa odnosom minimalnog,
srednjeg i maksimalnog isticaja (Qmin : Qsr : Qmax = 0,280 : 0,360 : 0,470 m3/s). Recesioni
period ovog izvora je manje ovisan od padavina, jer je riječ o tipičnom uzlaznom izvoru sa
nešto višom temperaturom od 14oC, što ukazuje na bolju retenziju i dublje zalijeganje
podzemnih voda.

Vodozahvatni objekti

Vrelo “Okašnica” je kaptirano jednostavnim tehničkim rješenjem (ograđivanje uzlaznog

vrela). Koristi se za napajanje stoke a dio voda za potrebe ribnjaka nešto niže vrela.

Vrelo predstavljaju pouzdanu sirovinsku osnovu za planiranje vodosnabdijevanja,

poljoprivrede, ribogojstva, rekreacije i drugih djelatnosti. u ovom kraju.

60
Kvalitet podzemnih voda

Podaci o kvalitetu vode nisu pronađeni u raspoloživoj literaturi. Prema hidrogeološkim

uvjetima lokalizacije voda je, navjerovatnije, hidrokarbonatno-kalcijsko-magnezijskog tipa.

Rezerve podzemnih voda

Elaborat o rezervama podzemnih voda vodnog tijela Okašnica nije izrađen. Bilansne rezerve
iznose 280 l/s.

7. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Bosne

Gornji tok rijeke Bosne sa pritokama pripada srednjebosanskoj hidrogeološkoj jedinici.

Terene izgrađuju trijaske karbonatne i klastične stijene, i paleozojski klastiti u
istočnobosanskoj hidrogeološkoj jedinici, a klastiti, matamorfiti, škriljci, paleozoika
izgrađuju središnje i zapadne dijelove sliva rijeke Bosne.
Veoma karstificirane mase Bjelašnice predstavljaju u hidrogeološkom smislu jedinstvenu
akumulaciju sa isticanjem podzemnih voda na izvorišnom dijelu Bosne (sjeveroistočni obod) i
na izvorima Konjičke Ljute i Rakitnice (jugozapadni dio).
Vododjelnica u području Treskavice se lakše definiše, jer pojave verfena na velikim visinama
omogućavaju izvlačenje površinske ili podzemne linijske vododojelnice.
Bjelašničko-igmanska hidrogeološka jedinica je ograničena sa sjevera i sjeveroistoka
Sarajevskim poljem, a sa juga jursko-krednim flišem, sa zapada donje-trijaskim i
paleozojskim klastitima. Na obodu Sarajevskog polja, krečnjaci su nabušeni na dubini od 50
m, dok su u centralnom dijelu polja na 300 metara. Hidrogeološki kolektori Bjelašničko-
igmanske jedinice su veoma bogati podzemnim vodama i to je jedna od najvećih akumulacija
u Bosni (vrelo Bosne, izvori: Krupac, Hrasnica, Semizov bunar, Stojčevac, te više
povremenih izvora).
Jahorinsko-Trebevička hidrogeološka jedinica obuhvata terene od jugoistočnog oboda
Bjelašnice do zapadnog oboda Romanije. U krečnjacima i dolomitima srednjeg trijasa
formirano je više odvojenih akumualcija podzemnih voda (Jahorinska, Bistrička, Vlahovička,
Trebevićka, Ilovićka, Treskavička).
Na sjeverositočnim padinama Romanije iz područja Crepolja i Vučje Luke prema rijeci
Miljacki, podzemno otiču vode i izlivaju se na vrelima Mošćanice (50 l/s), Crnil (10 l/s),
Jegun (10 l/s).
U području Kreševa i Lepenice iz odvojenih masa srednjetrijaskih krečnjaka i dolomita
izlivaju se izvori na kontaktu sa donjotrijaskim klastitima (Vranci 51 l/s, Ribnjak 30 l/s,
Kostejnica 11 l/s, Komarac 30 l/s, Penavina vrela 12 l/s, Bijele vode 12 l/s, Lašve-Tocila 150
l/s i drugi).
Sjeverozapadni dio srednjebosanskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka izgrađuju krečnjaci i
dolomiti planine Vlašić sa izvorima (Plava voda 960 l/s, Bašbunar 80 l/s, Hendek 15 l/s,
vrelo Šantići). Obimnije akumulacije podzemnih voda egzistiraju u odvojenim naslagama
trijaskih karstifikovanih krečnjaka Zvijezde, Javora, Romanije, Ozrena, Konjuha i sliva
Gostelje južno od Sprečkog polja. Hidrogeološki kolektori pukotinsko-karstne poroznosti
otkriveni su na lijevoj i desnoj dolinskoj strani rijeke Bosne kod Doboja.
Duž sjeveroistočnog oboda Zeničko-sarajevskog neogenog bazena, iz gornjokrednih
laporovitih krečnjaka, javljaju se izvori: Kraljeva Sutjeska 12 l/s, Toplik, Ilidža-Ribnica 40
l/s, te vrelo Bioštica.

61
U slivu rijeke Spreče u izvorišnom dijelu lijeve pritoke Gostelje, formirane su odvojene
akumulacije podzemnih voda u srednje i gornje trijaskim krečnjacima sa izvorima Tarevčica,
Zatoča, Sedam Vrela, Toplica, kaptiranih za vodosnabdijevanje Tuzle. Izvor Studešnice je
kaptiran za potrebe vodovoda u Banovićima.
Na sjeveroistočnoj strani Ozrenskog serpentinitskog masiva, javlja se više izvora minimalne
izdašnosti do 10 l/s, (Pećina, Lipova glava, Jovića vrelo, Sočkovac).

U podslivu rijeke Bosne izdvojena su:

-vodna tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti (tabela 2.4.):
Igman-Bjelašnica, Presjenica-Krupac, Igman, Hadžići, Rakovica, Mošćanica-Crnil, Kreševo,
Mahmutovića rijeka, Milkino vrelo, Sokolina, Vrutak-Podlipnik, Vrutak-Buci, Zeleni vir-
Olovo, Očevija, Kraljeva Sutjeska, Požarna, Bježanija-Fojnica, Tocila, Kruščica, Kremenik,
Plava voda (prikazano na karti podsliva Vrbas), Daličko vrelo (prikazano na karti podsliva
Vrbas, Krabašnica, Stupari, Gračanica-Živinice, Izron-Suha, Toplice, Miričina, Orahovica,
Sklop-Soko-Soljanuša, Sjeverna Majevica - 1, Sjeverna Majevica-Domažići, Mionica,
Bilansne rezerve 4863 l/s.
-vodna tijela podzemnih voda u akviferima intergranularne poroznost (tabela 2.5.):
Sarajevsko polje, Pitka voda Kakanj, Sprečko polje, Spreča-Lukavac, Krekanski bazen,
Misurići, Jelah, Kraševo, Havdine, Gračanica - 1, Čelić-Frigos, Okanovići- Gradačac, Odžak,
Orašje-Domaljevac
Bilansne rezerve su 2404,75 l/s.
Ukupne bilansne rezerve 7267,75 l/s.
Tabelarno su prikazana sva analizirana i evidentirana vodna tijela u podslivu rijeke Bosne, a
grafički i tekstualno su prikazana karakteristična vodna tijela sa aspekta bilansnosti rezervi i
pripadnosti stratigrafskim jedinicama.

Tabela 2.4. Tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti

Stratigrafij Brzina
Trans
a Sred. Prosj. Koef. Koef. toka Bilansne
Površ. misivn
Br. Naziv sa deblj. pad. pražnj. filtr. podz. rezerve
(km2) ost
osnovnom (m) (mm) (α) (m/s) voda (l/s)
(m2/s)
litologijom (cm/s)
1 Igman 187,3 Srednji i 500 1200 3,2x10-2 - 2,05x 0,83- 1810
gornji trijas, – 10-3 2,3
krečnjaci, 3,9x10-3 -3,32x
dolomitični 10-2
krečnjaci,
dolomiti
2 Presjenica 108,1 Srednji i 300 1200 - - - - 50
-Krupac gornji
trijas,krečnj
aci,
dolomitični
krečnjaci,
dolomiti
3 Hadžići 38,7 Srednji i 350 1200 - - 2,05x - 130
gornji 10-3
trijas,krečnj
aci,
dolomitični
krečnjaci,
dolomiti
4 Rakovica 23,6 Srednji i 250 1100 - - - - 10
gornji
trijas,krečnj
aci,
dolomitični
krečnjaci,

62
 dolomiti
5 Sokolina 101,4 Srednji 1000 - - - - 10
trijas,
krečnjaci
6 Vrutak- 20,5 Srednji 900 - - - - 80
Podlipnik trijas,
krečnjaci
7 Orlja 46,2 Srednji 1000 - - - - 40
trijas,
krečnjaci
8 Zeleni 33,9 Srednji 1000 - - - 1,0 60
Vir-Olovo trijas,
krečnjaci
9 Milkino 21,1 Gronjokred 50 900 - - - - 16
Vrelo ni fliš
(sekvenca
breča)
10 Mahmuto 51,8 Gronjokred 50 900 - - - - 20
vića rijeka ni fliš
(sekvenca
breča)
11 Daličko 13,31 Srednjetrijas 100 1000 - - - - 23
vrelo ki krečnjaci
12 Kremenik 3,2 Srednji 150 900 - - - - 120
trijas,
krečnjaci
13 Plava 130,5 Jurski 650 1200 0,0097- - - - 700
voda krečnjaci i 0,006
Vlašić gornjokredn
i karbonatni
fliš
14 Toplica 2,3 Srednji 250 800 - 4,38x 1,65x - 220
trijas, 10-4 – 10-3
krečnjaci 4,66x
10-5
15 Stupari 91,2 Srednji 150 900 0,019- - - - 200
trijas, 0,028
krečnjaci
16 Gračanica 17,7 Srednji 150 800 - - - - 40
-Živinice trijas,
krečnjaci
17 Miričina 9,8 Gornjomioc 10 800 - - 0,0007 - 10
enski 2
konglomerat
i sa
karbonatnim
vezivom
18 Orahovica 4,3 Gornjokred 90 800 - - - - 8
ni kr.
19 Sklop 1,6 Paleocenski 150 900 - 1,2x10-4 9,65x 37
masivni 10-3
krečnjaci
20 Soko 1,2 Paleocenski 100 900 - - - - 12,5
masivni
krečnjaci
21 Soljanuša 0,8 Paleocenski 150 900 - 0,64x 3,25x - 8
slojeviti 10-3 10-2
krečnjaci
22 Sjeverna 23,1 Badenski 80 900 - - - - 75
Majevica- krečnjaci
1
23 Sjeverna 12,7 Badenski 80 900 - - - - 120
Majevica- krečnjaci
Domažić
24 Tocila 2,9 Devonski 100 1200 - - - - 149
krečnjaci
25 Požarna 3,9 Devonski 90 1200 - - - - 62

63
 krečnjaci
26 Bježanija- 1,4 Devonski 90 1200 - - - - 30
Fojnica krečnjaci
27 Kreševo 17,8 Devonski 100 1100 - - - - 60
krečnjaci
28 Kraljeva 18,8 Gornjokred 100 1100 - - - - 30
Sutjeska- ni krečnjaci
Kakanj i breče iz
fliša
29 Izron- 9,9 Gornji 250 1000 - - - 1,38 160
Suha- trijas,
Zavodivići krečnjaci
30 Vrutak – 4,9 Lašvanski 25 1000 - - - - 53
Buci (ispucali)
konglomerat
i gornjeg
miocena
31 Mošćanica 9,6 Srednjetrijas 120 1100 - - - 0,28- 50
-Crnil ki krečnjaci 1,85
32 Kruščica 4,7 Silur- 150 1100 200
devonski
krečnjaci i
rioliti
33 Očevija 9,0 Srednjetrijas 110 1000 40
ki krečnjaci
34 Krabašnic 16,9 Srednjetrijas 85 1000 90
a ki krečnjaci
35 Mionica 5,0 Krečnjaci 800 16
sarmata i
organogeni
krečnjaci
badena

Tabela 2.5. Tijela podzemnih voda u akviferima intergranularne poroznosti

Bilansn
Stratigrafij Brzina e
Koef.
a Sred. Prosj. Koef. Transmis toka rezerve
Površ. pražnj
Br. Naziv sa deblj. pad. filtr. ivnost podz. (l/s)
km2 .
osnovnom (m) (mm) (m/s) (m2/s) voda
(α)
litologijom (cm/s)

1 Sarajev 42,8 Aluvijalni 40 900 - 1,13x10 - - 1750

-3
sko sedimenti
polje -1,03x1
0-2

2 Sprečko 51,6 Aluvijalni 50 850 - 4,38x10 1,65x10-3 - 250

--4
polje sedimenti -
66x10-5

3 Krekan 62,6 Gornjomio 40 850 - 1x10-5 - - - 100

ski censki 1x10 -4
bazen kvarcni
pijeci

4 Misurić 6,0 Aluvijalni 10 800 - - - - 10

i sedimenti
rijeke
Bosne

5 Havdin 0,5 Aluvijalni 6 800 - 2,5- - - 6

e sedimenti 3x10-3

64
 6 Jelah 2,6 Aluvijalni 10 800 - 10-2-10-3 10-3-10-2 0,33 16
sedimenti
rijeke
Usore

7 Gračani 4,8 Pliocenski 800 - - 1,4x10-2 - 80

ca-1 pijesci

8 Okanov 6,7 Aluvijalni 15 800 - 4,4 x 3,45 x 10- 4,91 120

ići- sedimenti 10-2 - 1
- 3,93 x
Gradač 4,5 x 10-2
ac 10-3

9 Odžak 41,2 Aluvijalni 25 800 - 5,4 x 3,38 x 10- - 50

sedimenti 10-5 3

10 Orašje 28,8 Aluvijalni 25 800 - 5 x 10-4 1.8 x 10-1 - 60

sedimenti

11 Pitka 5,6 Aluvijalni 5 900 - - - - 20

voda- sedimenti
Kakanj

12 Krašev 3,48 Aluvijalni 6 800 - 4,12x10 1,69x10-2 0,21 3,75

-2
o sedimenti
rijeke
Usore

13 Spreča- Aluvijalni 800 25

Lukava sedimenti
c rijeke
Spreče

14 Čelić- Paleogene 800 14

Frigos naslage
pješčara,
glinaca i
laporaca

7.1. Vodno tijelo podzemnih voda Igman-Bjelašnica

Položaj

Planina Igman je posebna tektonska jedinica i predstavlja jedan blok smješten između planine
Bjelašnice na jugozapadu i Sarajevskog polja na sjeveroistoku. Površina vodnog tijela
podzemnih voda iznosi 217 km2, a pripada akviferima karstno-pukotinske poroznosti.

65
Slika 2.14.Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Igman-Bjelašnica u oviru kojeg
su izdvojena mala tijela podzemnih voda (R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

Vodno tijelo Igman-Bjelašnica predstavlja jedinstven krečnjačko-dolomitski blok, koji je na

sjeveroistoku pokriven sedimentima Zeničko-sarajevskog bazena. Učestvuju pješčari, laporci
i glincu donjeg trijasa (T1), dolomiti i krečnjaci anizika (T21), glinci, rožnaci, tufozni pješčari i
silifikovani krečnjaci sa muglama rožnaca, ladinika (T22), krečnjaci i dolomiti srednjeg i
gornjeg trijasa (T2,3), megalodonski krečnjaci gornjeg trijasa (T3), manje partije jursko-
krednog fliša (J,K) i kvartarni glacijalni sedimenti.

Hidrogeološke karakteristike

Osnovni kolektori su srednjetrijaski i gornjotrijaski krečnjaci, krečnjačke breče i dolomiti.

Prema Sarajevskom polju krečnjaci i dolomiti se spuštaju duž subparalelnih rasjeda (parketna
struktura), dinarskog pravca pružanja. U neposrednom obodnom dijelu Sarajevskog polja
karbonati su bušenjem konstatirani na 50 - 70 metara dubine, u području Kovača na 180
metara, a u centralnim dijelovima polja i na dubinama preko 350 metara.
Krečnjačke i djelimično dolomitske stijene su karstificirane i odlikuju se izrazitom
kavernoznom i pukotinskom poroznošću. Vodopropusnost im je jako velika u rasjednim
zonama, a postoje visokovodoproduktivni akviferi u vidu razbijenih izdani. Izdani voda su
razbijenog tipa, što se odražava na pojavljivanju brojnih vrela. Visoka karstifikacija uvjetuje

66
brzu i duboku infiltraciju atmosferilija duž dubokih rasjeda. Karakteristična je infiltracija
atmosferilija na površinama terena ove dvije planine, dok se pražnjenje izdani vrši preko 20-
ak stalnih i povremenih izvora na obodu Sarajevskog polja, kao i u aluvijalni akvifer
Sarajevskog polja. Podzemne vode iz masiva Bjelašnice, većim dijelom pripadaju slivu rijeke
Bosne, a manjem dijelu, slivu rijeke Neretve.

Slika 2.15 . Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Igman-Bjelašnica
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)
Izvorišta i vodozahvati

Akumulacije podzemnih voda formirane su u trijaskim krečnjačko - dolomitskim stijenskim

masama. Igmansko-bjelašnički masiv je intenzivno karstifikovan, tako da atmosferske vode
veoma lako i brzo prodiru u dublje dijelove masiva.
Prihranjivanje akumulacije podzemnih voda se vrši iz prostora Bjelašnice i Igmana sa
površine blizu 100 km2, infiltracijom atmosferskih voda u ponornim zonama i duž sistema
pukotina i karstnih kanala. U ovim krečnjačko-dolomitskim stijenskim masama, akumulirane
su obimne količine podzemnih voda u vidu razbijenih izdani karstnog tipa. Nivo podzemnih
voda u masivu je slobodan. Pražnjenje akumulacije se vrši najvećim dijelom preko dvadesetak
stalnih i povremenih izvora na obodu Sarajevskog polja i kroz njegov aluvijalni akvifer.
Analiza distribucije proticaja ( pražnjenja ) karstnog akvifera u podnožju Igmana, na rubnoj
liniji Sarajevskog polja, ukazuje da je procenat količine vode koja ističe na izvorima u rejonu
Vrela Bosne veći od 90%.
Vrela imaju izraziti karstni režim sa velikim oscilacijama proticaja. Izvorišta su razbijena sa
difuznim isticanjem na širem prostoru i na više mjesta, kao što su izvorišna zona Vrela Bosne,
Stojčevca, Semizovog bunara.
Bojenjem je utvrđeno da podzemne vode imaju visok gradijent i dobro razvijenu mrežu
podzemnih tokova, naročito na pravcu Sitnička lokva - Vrelo Bosne, što govori da je ovo
najprivilegovaniji pravac i glavni dren za dovod vode ka Vrelu Bosne. Ovaj pravac je

67
predisponiran rasjedima okomitim na rasjede dinarskog pravca pružanja među kojima je
najznačajniji Brezovački rasjed. Kroz ovaj, tektonikom i karstifikacijom dobro razvijeni dren,
protiče najveći dio od 25 m3/s maksimalnog proticaja Vrela Bosne koji je ikada zabilježen.

Minimalni proticaj ovog vrela je 1,4 m3/s. On je desetak puta veći od minimalnog proticaja
svih ostalih vrela u podnožju Igmana zajedno.
Najznačajniji izvori u zoni pražnjenja akumulacije Igmansko-bjelašničkog karstnog masiva
su vrelo Bosne Q = 1,5-18,0 m3/s, Krupac Q = 25 l/s, Hrasnica Q = 60 l/s, Semizov bunar Q =
50 l/s, Stojčevac Q = 30 l/s .
Pored ovih izvora po obodu Igmansko-bjelašničke hidrogeološke jedinice pojavljuje se veći
broj izvora izdašnosti Q = 10 - 20 l/s, a koji se dreniraju iz ove akumulacije. To su izvori:
Vreline Q = 10 – 50 l/s, Krupa Q = 40-50 l/s, Lokve Q = 5 l/s i Ribnjak Q = 80-250 l/s.
Na osnovu geološke građe (litološkog sastava, starosti i sklopa terena-tektonika), rezultata
ranije izvršenih bojenja, izdvojena su mala tijela podzemne vode, a sve u skladu sa Anexom II
ODV-a.
Vodno tijelo Presjenica-Krupac se može nazvati grupa - kompleks malih tijela podzemne
vode jer je na terenu izražena pojava naizmjeničnog smjenjivanja izolatora i kolektora.
Izolatori su predstavljeni donjotrijaskim klastitima (T 1) i jursko-krednim flišem (J,K) koga
sačinjavaju laporci, pješčari i glinci.
Vodno tijelo Igman predstavljen je akviferom podzemnih voda sa dominantnim prisustvom
anizičkog krečnjaka (T21), krečnjacima i dolomitima (T2,3) i (T3) gornjotrijaskim krečnjacima i
dolomitima.
U radu na daljnjoj karakterizaciji uz pomoć hidrogeološke karte iz vodnog tijela, jedinice
Hadžići i Rakovica, izdvojena su vodno tijelo Hadžići i vodno tijelo Rakovica.
Razlog odvajanja i posebnog razmatranja je taj što između ova dva tijela egzistira barijera
kretanju podzemnih voda koja je predstavljena klastitima donjeg trijasa. Mala količina vode
koja egzistira u vodnom tijelu Rakovica uzrokovana je malom površinom sliva.

Fizičko-hemijske karakteristike podzemnih voda

Prema klasifikaciji podzemnih voda, a na osnovu sadržaja dominantnih jona, u ovoj

hidrogeološkoj jedinice izdvojena su dva tipa voda i to: hidrokarbonatno-kalcijsko-
magnezijski i hidrokarbonatno-kalcijski tip voda. Podređeno se pojavljuju hidrokarbonatno-
kalcijske (izvor Krupac), dok se hidrokarbonatno-kalcijsko-magnezijske javljaju na izvorima
Vrelo Bosne, Vreline, Kradenik, Ribnjak.
Na osnovu prosječne mineralizacije ( 104 – 667 mg/l ) , ukupne tvrdoće ( 1,48 – 7,76),
vrijednosti pH ( 7,85 – 8,95 ) i prosječne temperature tv = 5,5 – 9,5 oC, može se konstatovati
da su to hladne, niskomineralizirane, blagoalkalne, umjereno tvrde do tvrde vode.
Na osnovu iznesenih pokazatelja, može se zaključiti da izdanske vode Igmansko-bjelašničkog
masiva odgovaraju Pravilniku o kvaliteti vode za piće.

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve iznose 1810 l/s.

68
7.2. Vodno tijelo Plava voda-Vlašić

Položaj

Na osnovu karakterizacije podzemnih voda izdvojeno je vodno tijelo podzemnih voda u

pukotinsko-karstnoj sredini Vlašić-Čemernica. U okviru podsliva rijeke Bosne, tačnije
podsliva rijeke Lašve, nalazi se tijelo podzemnih voda u pukotinsko-karstnoj sredini-Vlašić.
Površina vodnog tijela podzemnih voda u pukotinsko-karstnoj sredini Vlašić iznosi 130,5
km2, a dio koji pripada podslivnom području rijeke Bosne, na području pod ingerencijom
Federacije Bosne i Hercegovine, iznosi 74,5 km2.

Slika 2.16 . Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Plava voda – Vlašić
(R = 1 : 100 000)
Geološke karakteristike

Područje planine Vlašić i Čemernica zahvataju prostore geotektonske jedinice Bosanski fliš sa
jedinstvenim tijelom Vlašić – Čemernica – Manjača. Najveći dio karbonatnih sedimenata
izgrađuju srednji dio sliva Vrbasa, tj. od Jajca do Banja Luke.

Kanjonasta dolina Vrbasa odvaja planinski masiv Čemernice i Vlašića, dok lijevu obalu
izgrađuje Manjača, a dalje na zapad i Zmijanje. Osnovna stijenska karbonatna masa
navedenih planina ima pripadnost donjokrednim, prelaznim donja-gornja kreda karbonatnim
sedimentima, gornjokrednim flišnim sedimentima karbonatnog tipa, te miocenskim
sedimentima.

Hidrogeološke karakteristike

Nepropusnu podinu čine trijaski dolomiti i vulkanogeni ladinik. Duboku podinu izgrađuju
donjetrijaski i paleozojski klastiti.

69
Na istočnim dijelovima ovog područja, područje planine Vlašić, nepropusnu podinu izgrađuju
i jursko-kredni flišni sedimenti silicijskog tipa. Ukupna debljina karbonatnih, uglavnom
krečnjačkih sedimenata, iznosi do 1.200 m.
Dio voda ovog vodnog tijela otiče u sliv Vrbasa, a dio u sliv Bosne.
Jugoistočni dio ovog masiva, koji pripada Federaciji BiH, drenira se u sliv Bosne, na vrelu
Plava voda (Qmin= 400 l/s) i Baš Bunar (Qmin=120 l/s).
Ovdje su pomenuta samo najizdašnija vrela ovog vodnog tijela, dok pored njih postoji i niz
manjih preko kojih se prazni ovaj karbonatni masiv.

Slika 2.17. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Plava voda - Vlašić
(Izvor : Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Vodozahvatni objekti sa kvalitetom vode

Dominantna vrela ovog vodnog tijela su: Plava voda, Baš Bunar, Šantića vrelo te vrela Goleš
i Runjići. Najveći dio srednjetrijaskog karbonatnog masiva Vlašić prazni se putem vrela Plava
voda u Travniku (oko 70%). Izdašnost se procjenjuje na Qmin= 400 l/s. Dio vrela, oko 200 l/s
zahvaćeno je kaptažom za vodosnabdijevanje Travnika. Voda je dobrog kvaliteta i odgovara
propisanim MDK vrijednostima iz Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće. Nakon
velikih oborina (pri pojavi dvadesetogodišnjih voda), dolazi do kratkotrajnog zamućenja
izvorišta. Takođe u hidrološkom minimumu, u zadnjem periodu, prisutna je pojava
bakteriološkog zagađenja, te se uz pomoć hlor bikarbonata problem rješava. Izvorište Baš
Bunar ima izdašnost Qmin= 120 l/s. Dio od ukupne izdašnosti kaptiran je u količini od 45-60
l/s za vodosnabdijevanje naselja Kalibunar. Izvorišta Goleš i Runjići su u količini od 45 l/s
kaptiran za vodosnabdijevanje naselja Turbe.
Pored navedenih vrela, koja su uglavnom kaptirana u cilju obezbeđenja pitke vode za lokalno
stanovništvo, postoji i niz izvorišta koja su manjeg kapaciteta.

70
Dokruzi (Qm = 20 l/s), Hendek (Qmin = 15 l/s) predstavljaju ogranak izvorišta Plava voda,
kaptirani su za potrebe lokalnog stanovništva, dok vrelo u Šantićima (Qmin = 120 l/s) nije
kaptirano. Lašva prima vode i od potoka Krušnice u kojoj se izlijevaju najveća pukotinska
vrela na području Rostovo – Krušnica (Qmin = 320 l/s). Vrela nisu zaštićena, u smislu izrade
Elaborata o zaštiti izvorišta. U narednom, kratkoročnom periodu, urgentno treba pokrenuti
aktivnosti na zaštiti kompletnog zaleđa izvorišne, pukotinsko-karstne zone Vlašić. Ukoliko se
ne pokrenu predložene aktivnosti, a uvažavajući činjenično stanje koje se ogleda u ekspanziji
ne samo zimskog, nego i ljetnog turizma na planini Vlašić, te kontinuiranoj degradaciji
šumskog fonda, doći će vrlo brzo do narušavanja stabilnosti izvorišnih zona i u kvalitativnom
i u kvantitativnom smislu.

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve podzemne vode vodnog tijela Plava voda-Vlašić iznose 700 l/s.

7.3. Vodna tijela Sklop, Soko i Seljanuša

Položaj

Teritorija općine Gračanica zahvata površinu od 219,5 km² u sjevero-istočnom dijelu Bosne i
Hercegovine, odnosno na krajnjem zapadnom dijelu Tuzlanskog kantona. Graniči se na
jugoistoku sa općinom Lukavac, na jugu općinom Maglaj,na zapadu općinom Doboj, na
sjeveru općinom Gradačac i na istoku općinom Srebrenik. Zahvata dolinu Spreče i dijelove
planine Trebava kao veće geografske cjeline u takozvanom peripanonskom i priposavskom
pojasu. Površina ovog vodnog tijela iznosi 3,6 km2 i pripada akviferima karstno-pukotinske
poroznosti.

Slika 2.18 . Situacioni položaj vodnih tijela podzemnih voda Sklop, Soko i Seljanuša,
općina Gračanica (R = 1 : 100 000)

71
Geološke karakteristike

Krečnjaci paleocen-eocena su glavni vodonosnik pitkih podzemnih voda koje se zahvataju za

potrebe vodosnabdijevanja Gračanice.
U izdanskim zonama su otkriveni na površini terena, što omogućuje infiltraciju padavina i
formiranje akumulacije podzemih voda u njima.
U njihovoj krovini su naslage srednjeg miocena-badena; mjestimično deluvijalne naslage
manje debljine i zaglinjeni kvarcni pijesci, a u podini pretežno nepropusni kompleks fliša
gornje krede, te ofiolitski melanž.
Na bazi postojećih podataka, područje općine Gračanica, sadrži slijedeće geološke formacije:
- Ofiolitni melanž, (J2),
- Gornjokredni slojeviti krečnjaci sa muglama rožnaca,
- Masivni i debelo uslojeni krečnjaci paleocen-eocena, (Pc) i
- Klastično-karbonatne formacije paleogena (fliš, parafliš, krečnjaci):
- monj krečnjaci, (Pc,E),
- plitkovodni slojeviti krečnjaci Međeđe, (E2),
- fliš, (E1),
- fliš Medjedje, (Pc,E1),
- karbonatno-klastični sedimenti Soljanuše i Orahovice, (Pc,E),
- karbonatno-klastični sedimenti Doborovci-Lukavica,
- post-orogeni neogeni sedimenti, ( M21, M22, Pl1) i
- kvartarni sedimenti, (a, am, ap, a1).

Hidrogeološke karakteristike

Vodonosnik se prihranjuje infiltracijom padavina na širem prostoru rasprostranjenja krečnjaka

paleocen-eocena. Nivo podzemnih voda u vodonosniku u rejonu Sokola i Škahovice je
slobodan, a u rejonu Sklopa i Seljanuše subarteški. Pražnjenje vodonosnika u rejonu Sokola i
Škahovice vrši se preko izvora Vrela, Ilidža, Javor, Škahovica i Alijina voda, a u rejonu
Sklopa i Seljanuše crpljenjem bunara za potrebe vodosnabdijevanja. Prosječno se, iz
navedenih izvorišta, putem kaptaža i bunara eksploatira oko 60 l/s pitke vode.

Slika 2.19. Hidrogeološka karta područja vodnih tijela podzemnih voda Sklop, Soko i
Seljanuša, općina Gračanica (Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

72
Vododzahvatni objekti i kvalitet vode

U selu Pribava, na lokalitetu Soljanuša, izbušena je bušotina dubine 110 metara, koja je
pretvorena u eksploatacioni bunar, dubine 100 metara. Podzemne vode koje su zahvaćene
ovim bunarom formirane su u krečnjacima gornjokredne starosti.
Nakon izvršenih probnih crpljenja, ustanovljen je kapacitet od 8 l/sek. Hemijske i
bakteriološke analize vode su pokazale da voda zadovoljava važeće propise i može se koristiti
za snabdijevanje stanovništva. Izvorište se koristi za snabdijevanje stanovništva naselja
Pribava.
Izvorište Sklop locirano je 1 km sjeverno od Gračanice, neposredno uz put za Bukvu i
Srebrenik, na površini od 1,6 km2. U zoni izvorišta nema prirodnog isticanja podzemnih voda
na izvorima.
Izvorište je formirano u zoni rasjeda pravca pužanja istok-zapad i rasjeda poprečnog na taj
pravac.
Primarni vodonosnik podzemnih voda Sklopa su krečnjaci paleocen-eocena a sekundarni
vodonosnik, u kojem su zahvaćene podzemne vode, su krečnjaci višeg nivoa fliša gornje
krede.
U krovini primarnog vodonosnika su naslage srednjeg miocena-badena, mjestimično
deluvijalne naslage manje debljine, a u podini pretežno nepropusni kompleks fliša gornje
krede.
Vodonosnik se prihranjuje infiltracijom padavina na širem prostoru rasprostranjenja krečnjaka
paleocen-eocena u zoni Piskavice i južno od Škahovice.
Pretpostavljeni pravci toka podzemnih voda u vodonosniku su uz manja odstupanja,
sjeveroistok-jugozapad, a u zoni izvorišta istok-zapad, gdje vode dotiču u sekundarni
vodonosnik. Hidrogeološka vododjelnica izvorišta Sklop je pretpostavljena u odnosu na
rasprostiranje propusnih i nepropusnih naslaga, pružanje značajnih rasjednih struktura,
morfologije terena i značajnih izvora i pretpostavljenih pravaca toka podzemnih voda.
Pretpostavljena hidrogeološka vododjelnica pruža se približno zonom isklinjavanja naslaga
badena sjeverno i sjeveroistočno od Sklopa, odnosno kontakta sa pretežno nepropusnim
stijenama ofiolitskog melanža. Ova vododjelnica se pruža od Delića brda, preko Sokoluše
južno od Sokola, do Trnjaka i Selišta južno od Škakovice i dalje u pravcu Babića. U ovom
dijelu terena je pretpostavljena na osnovu dispozicije izvora koji se pojavljuju u rejonu Sokola
i Škakovice. Površina hidrogeološkog sliva u navedenim granicama je oko 5 km 2. Potpuno
definiranje hidrogeološke vododjelnice u ovim terenima, veoma složenih litofacijalnih,
strukturno-tektonskih i hidrogeoloških karakteristika te pravca toka podzemnih voda, moguće
je izvršiti izvođenjem većeg obima traserskih ispitivanja.
Nivo podzemnih voda u vodonosniku je subarteški i na dubini od oko 18,5 metara.
U zoni izvorišta izvedena su tri eksploataciona objekta i to 1980. godine izvedena je bušotina
BS-1, te bunari Sklop-1 i Sklop-2. Zbog starosti vodozahvatnih objekata, na postojećem
izvorištu Sklop u 2002. godini pokrenute su aktivnosti na obezbjeđenju dodatnih količina
pitke vode, te je izveden novi vodozahvatni objekat Sklop-3, dubine 165 metara. Bunar je
bušen hammer-drill metodom iznošenjem nabušenog materijala pomoću zraka. Profil bušenja
mijenjan je sa dubinom napredovanja od početnog promjera ø 600 mm, do završnog ø 215
mm, kojim je izveden bunar do konačne dubine od 165 m. Interpretacijom rezultata opitnog
crpljenja određen je optimalni kapacitet vodozahvatnog objekta u trajnoj eksploataciji od Q=
37,0 l/s (FIL.B.IS Zagreb, 2002. godina).
U toku 2003. godine pokrenute su aktivnosti na obezbjeđenju nedostajućih količina pitke vode
za loakalno stanovništvo na lokalitetu Pribava-Seljanuša, općina Gračanica.

73
Izvorište Soejanuša se nalazi oko 2,5 km jugoistočno od Gračanice, neposredno pored potoka
Seljanuša, površine 0,8 km2. U zoni izvorišta je ranije registriran izvor Vrela koji je presušio
nakon izgradnje eksploatacionih bunara.
Izvorište je formirano u zoni rasjeda pravca pužanja sjeverozapad-jugoistok, na kontaktu
krečnjaka paleocen-eocena i lapora sarmata srednjeg miocena. Primarni vodonosnik
podzemnih voda predstavljen je krečnjacima paleocen-eocena.
U krovini primarnog vodonosnika su naslage srednjeg miocena-badena, mjestimično
deluvijalne naslage manje debljine, a u podini pretežno nepropusni kompleks fliša gornje
krede.
Vodonosnik se prihranjuje infiltracijom padavina na širem prostoru rasprostranjenja krečnjaka
paleocen-eocena u zoni Soljanuše, Drafnića, te Gornje Lohinje.
Pretpostavljeni pravci toka podzemnih voda u vodonosniku su uz manja odstupanja,
sjeverozapad-jugoistok, te i sjeveroistok-jugozapad.
Nivo podzemnih voda u vodonosniku je subarteški.
U zoni izvorišta su izvedena dva eksploataciona bunara koji su podzemne vode zahvatili u
ispucalim krečnjacima višeg nivoa fliša gornje krede.
Bunarom P-2 zahvaćene su podzemne vode pod pritiskom (subarteški karakter) u intervalu od
69,00-120,00m u akviferu pukotinsko-karstne poroznosti predstavljene krečnjacima i
laporovitim krečnjacima. Proračunati hidrogeološki parametri (srednja vrijednost) iznosi:
Koeficijent filtracije: ksr=0,64x10-3 m/s,
Koeficijent vodoprovodnosti: Tsr= 3,25x10-2 m2/s.
Zahvatna sposobnost probno-eksploatacionog objekta P-2, na osnovu rezultata crpljenja
bunara, iznosi Q= 22,5 l/s (FIL.B.IS Zagreb). Analizom kvaliteta vode iz vodozahvatnog
objekta, utvrđeno je da svi fizičko-hemijski, mikrobiološki i radiološki pokazatelji odgovaraju
uslovima iz Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće.
Pored navedenih izvorišta za potrebe vodosnabdijavanja općine Gračanica (iz pukotinsko-
karstne sredine), vrši se eksploatacija podzemne vode sa izvorišta Ilidža i Vrelo-Soko.
Izvorišta Vrela i Ilidža se nalaze u naselju Soko. Formirana su u krečnjacima paleocen-eocena
u čijoj krovini su, mjestimično, naslage srednjeg miocena-badena i deluvijalne naslage manje
debljine, a u podini ofiolitski melanž. Vodonosnik izvorišta Vrela i Ilidža se prihranjuje
infiltracijom padavina, a njegovo pražnjenje vrši se preko istoimenih izvora. Generalni
pretpostavljeni pravac toka podzemnih voda je sjeveroistok-jugozapad i sjever-jug. Nivo
podzemnih voda u vodonosniku je slobodan.
Izvori Vrela i Ilidža su kaptirana izgradnjom vodozahvatnih objekata (kaptaža) 60-tih godina
XX stoljeća.
Izvorište Hadžina voda je formirano unutar pretežno nepropusnog kompleksa fliša gornje
krede,odnosno u laporovitim krečnjacima višeg nivoa gornje krede koji imaju veće
rasprostranjenje u zaleđu izvorišta Hadžina voda, odnosno rejonu Muderizova brda.
U podini vodonosnika su nepropusne stijene nižeg nivoa fliša gornje krede, te „ofiolitski
melanž. Nivo podzemnih voda u vodonosniku je slobodan.
Prihranjivanje vodonosnika vrši se infiltracijom padavina, a pražnjenje, najvećim dijelom, na
izvorima Hadžina voda i Pribrešak u Gračanici. Generalni pretpostavljeni pravac toka
podzemnih voda u vodonosniku je istok-zapad. U zoni izvorišta su izvedene dvije istražne
bušotine (G-1 i G-2). Bušotina G-1 je kao produktivna, iako veoma male izdašnosti,
pretvorena u bunar, koji je uključen u vodovodni sistem Gračanice.
Izvorište Hadžina voda se eksploatiše putem vodozahvatnog objekta G-1. Opitnim crpljenjem
bilo je dokazano da se optimalno može crpiti 5-6 l/s vode, međutim pri crpljenju sa tom
količinom vode, u toku eksploatacije, dolazi do velikih sniženja, te se iz ovog objekta danas
zahvata Q=2,5 l/s vode.
Veoma nizak sadržaj nitrita, nitrata i amonijaka ukazuje na odsustvo direktnog organskog
zagađenja vode. Utrošak KMnO4 praćen je duži niz godina, ima relativno niske vrijednosti (manje

74
od 3,2 mg/l) što, također, ukazuje na odsustvo organskog zagađenja vode. Voda ne sadrži željezo,
a koncentracija mangana je manja od 0,05 mg/l. U toku 2009. godine urađeni su Elaborati o
zaštiti izvorišta: Vrela i Ilidža, Seljanuša, Hadžina voda i Sklop (Zavod za vodoprivredu d.d.
Sarajevo). Bušotina G-1 je izbušena u gračaničkom naselju Ritošići, iznad kaptiranog izvora
Hadžina voda. Dostignuta dubina je 117,60 metara.
Nevedena bušotina nabušila je gornjokredne krečnjake do 98. metra, a od 98. metra do 117,60.
metra, sivu glinu. Krečnjaci su kolektori podzemne vode. Bušotina je proširena i pretvorena u
ekploatacioni bunar, dubine 100 metara, dokazanog kapaciteta Q=3,0 l/s.
Hemijske i bakteriološke karakteristike vode su zadovoljavajuće. Voda sa tog bunara koristi se
za snabdijevanje naselja Ritošići.
Zbog neophodnosti obezbjeđenja dovoljnih količina vode za potrebe vodosnabdijevanja
Gračanice, 2008. godine je urađena Studija sa programom hidrogeoloških radova na
zahvatanju podzemnih voda u cilju poboljšanja vodosnabdijevanja općine (I.Žigić, D.Pašić-
Škripić, F.Alić).

Rezerve podzemnih voda

Bilansirana količina voda vodnog tijela Sklop, Soko i Seljanuša iznosi 57,5 l/s.

7.4. Vodno tijelo Kruščica

Položaj

Vodno tijelo Kruščica se nalazi u sjeveroistočnom dijelu istoimene planine; između potoka
Tromošnice na istoku i jugoistoku do potoka Lučevac na sjeverozapadu, te grebena planine
Kruščice na jugozapadu. Površina vodnog tijela je oko 4,7 km 2, a pripada akviferima karstno-
pukotinskre poroznosti.

Slika 2.20. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Kruščica (R = 1 : 100 000 )

75
Geološke karakteristike

U građi akvifera vodnog tijela Kruščica su filiti, kvarc-sericitski, hloritski, grafitični i

muskovitski škriljci i metapješčari, te dolomiti i krečnjaci silur-devona (S,D) ukupne debljine
oko 800 m. Jugozapadno od izvora Kruščica veće rasprostranjenje imaju dolomiti i krečnjaci
srednje-gornje devona (D1,2) debljine oko 450 m. Paleozojske naslage su na više mjesta probili
i prekrili kvarcporfiri čiji izlivi, najvjerovatnije, pripadaju permu. Preko starijih paleozojskih
tvorevina diskordantno leže naslage gornjeg perma (2P3), odnosno oparske serije u čijem
sastavu su alevroliti, pješčari, konglomerati i breče ukupne debljine oko 600 metara.
Vodno tijelo Kruščica se nalazi u središnjim Dinaridima BiH, odnosno strukturno-facijalnoj
jedinici Srednjebosanske škriljave planine. Od strukturnih oblika u terenu je značajniji rasjed
dolinom rijeke Kruščice, te pretpostavljeni rasjed poprečan na ovu dolinu kod vrela Kruščice.

Slika 2.21. Hidrogeološka karta područja vodnih tijela podzemnih voda Kruščica
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka kategorizacija i funkcije stijena

U području vodnog tijela Kruščica su, na osnovu strukture poroznosti i vodopropusnosti,

izdvojene propusne stijene kavernozno-pukotinske poroznosti i slabopropusne stijene.

Propusne stijenske mase kavernozno-pukotinske poroznosti su predstavljene dolomitima silur-

devona. Pukotinski sistemi su veoma razvijeni u ovim stijenskim masama. Na nekoliko
lokaliteta u terenu se primjećuju i karstni oblici tipa kaverni i pećina.

76
Dolomiti silur-devona imaju funkcije akvifera kavernozno-pukotinske poroznosti koji je u
tektonskom odnosu sa slabopropusnim naslagama silur-devona. Akvifer karakterizira dobra
propusnost, dobra vodozamjena i cirkulacija. Pražnjenje akvifera vodnog tijela vrši se preko
kraškog vrela Kruščica.

U blizini vrela Kruščica je izvor termalne vode Ilidža čija je geneza, najvjerovatnije, vezana
za krečnjake silur-devona.

Slabopropusne stijenske mase pukotinske poroznosti predstavljaju naslage silur-devona

izgrađene od kvarc-liskunovitih, liskunovito-kvarc-grafitičnih kvarc-liskunovito-hloritskih
škriljaca, argilošistia, alevrolitia, metapješčara i breča. U ovu kategoriju su također uvršteni i
kvarcporfiri. Prema strukturnom položaju u terenu, ove slabopropusne stijenske mase imaju
funkciju bočne hidrogeološke barijere čija se propusnost, u određenoj mjeri, povećava u zoni
rasjeda. Najvjerovatnije da ove stijenske mase imaju i funkciju podinske hidrogeološke
barijere, a što na sadašnjem stepenu istraženosti izvorišta nije utvrđeno i dokazano.

Vododijelničke zone i pravci toka podzemnih voda

Vodno tijelo Kruščica se pruža pravcem približno sjeveroistok-jugozapad. Vododijelnica,

odnosno granica vodnog tijela je na jugozapadu, sjeverozapadu i jugoistoku uslovljena
nepropusnim paleozojskim metamorfitima i probima kvarcporfira. Na sjeveroistoku, gdje su
propusne devonske naslage otkrivene na površini, vrši se pražnjenje vodnog tijela.

Pravci toka podzemih voda u vodnom tijelu su, uz manja odstupanja, pravca jugozapad-
sjeveroistok prema vrelu Kruščica.

Bojenjem ponornih zona u potocima Lučevac i Tromošnica dokazana je veza sa vrelom

Kruščica.

Izvori i akumulacije podzemnih voda

Imajući u vidu rasprostranjenje i debljinu karbonata silur-devona u kojima je formirano vodno

tijelo, te povoljnu strukturu poroznosti, klimatske uslove, uvjete prihranjivanja i pražnjenja,
može se zaključiti da su u vodnom tijelu Kruščica sadržane značajne rezerve pitkih
podzemnih voda.

Prihranjivanje podzemnih voda odvija se na računa padavina i infiltracijom površinskih voda

preko ponornih zona u potocima, u zaleđu vrela.

Pražnjenje vodnog tijela vrši se samo na vrelu Kruščica.

Vrelo Kruščice se nalazi u dolini potoka Vrioci, lijevoj pritoci Kruščice, oko 8 km
jugozapadno od Viteza. Vrelo izbija iz pećine formirane u dolomitima i dolomitičnim
krečnjacima. Vrelo je razbijenog tipa i silaznog mehanizma isticanja. Prema raspoloživim
podacima kraško vrelo Kruščica ima ukupnu minimalnu izdašnost Qmin = 200 l/s.

Vodozahvatni objekti

77
Zahvatanje podzemnih voda vodnog tijela Kruščica vrši se za potrebe vodosnabdijevanja
Viteza i Zenice.

Izvorište Kruščica sastoji se od četiri veća izvora. To su tri kaptirana hladna vrela (br.2, 3 i 4)
i kaptirano vrelo termalne vode (Ilidža). Vode Vrela br.3 i vode termalnog vrela nisu u
potpunosti bile zahvaćene, te je napravljena i kaptaža br. 5 koja je trebala zahvatiti ostatak
voda ova dva vrela. Međutim, ni kaptažom br. 5 nisu zahvaćene sve vode, tako da se
procjenjuje da u hidrološkom minimumu nije zahvaćeno 50-80 l/s termalne i hladne vode.

Termalno kaptirano vrelo Ilidža-Kruščica s kaptažom nalazi se na lijevoj obali potoka

Kruščica, između vrela br. 3 i 4. Kaptirane vode idu galerijom do bazena odakle se, zajedno s
naknadno zahvaćenom vodom vrela 3, transportiraju do sabirnog rezervoara cjevovodom 500
mm. Procijenjena izdašnost termalnog vrela je Qpr.=120 l/s u minimumu.

Kvalitet vode

Voda izvora Kruščica je hidrokarbonatno-magnezijsko-kalcijskog tipa, mineralizacije oko

250 mg/l, temperature oko 10 oC.

Bakteriološke analize, rađene u različitim hidrološkim periodima, uglavnom pokazuju

bakteriološku ispravnost u periodu malih voda dok za perioda velikih voda, usljed povećanja
dotoka površinskih voda duž potoka, dolazi do bakteriološke zagađenosti.

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve iznose 200 l/s.

7.5. Vodno tijelo Sarajevsko polje

Položaj

Akvifer vodnog tijela Sarajevsko polje, predstavljeno je aluvijalnom ravnicom koja se graniči
sa akviferom vodnog tijela Igman-Bjelašnica. Izvorište Sarajevsko polje se nalazi
jugozapadno od Sarajeva u rejonu Ilidže, ispod Igmana (1647 m. nm.), u središnjem dijelu
Dinarida, Bosne i Hercegovine. Nadmorska visina Polja je oko 500 m.nm. Sa juga i
jugoistoka proteže se vijenac visokih planina, koji čine Bjelašnica (2067 m.nm.),
Treskavica (2068 m.nm.) i Jahorina (1910 m.nm.), a sa zapada Bitovnja (1700 m.nm.).
Površina vodnog tijela iznosi 42,8 km2 i pripada akviferima intergranularne poroznosti.

78
 Slika 2.22. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Sarajevsko polje
(R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

Širi teren Sarajevskog polja izgrađuju paleozojski klastiti i metamorfiti, mezozojski klastiti i
karbonatne naslage, tercijarni slatkovodni sedimenti i kvartarne, uglavnom, limničke i
glacijalne tvorevine.
Sarajevsko polje je formirano u depresiji tektonskog porijekla, prouzrokovanoj busovačkim
razlomom i njegovim manifestacijama.

Hidrogeološke karakteristike

U nevezanim i slabo vezanim stijenama intergranularne poroznosti, formirane su akumulacije

podzemnih voda koje se koriste za vodosnabdijevanje stanovništva. Najveće akumulacije tih
voda utvrdjene su na lokalitetu Bačevo. Prema podacima eksploatacione rezerve tih voda
iznose 2,0 m3/s. Podzemne vode u aluvijalnim kolektorima Sarajevskog polja su slobodnog
nivoa i velike vodoobilnosti. Pritjecanje voda u akvifer vrši se iz krečnjačko-dolomitskih

79
stijena, koje se nalaze na obodu i u podini aluviona, dok se jedan dio prihranjuje infiltriranjem
površinskih tokova u šljunke i pijeske ovog polja. Vode u aluvionu čine jedinstven
hidrogeološki sistem sa podzemnim vodama u veoma vodoobilnim kraškim akviferima
Bjelašnice i Igmana. Debljina šljunkovitih sedimenata, iznosi od 20 – 50 metara, a krovinskih
glina od 2 do 3 metra.
Intergranularni sedimenti razvijeni su u Sarajevskom polju, te duž rijeka Bosne, Željeznice i
njihovih pritoka, a predstavljeni su aluvijalnim i terasnim sedimentima. Aluvijalni i terasni
sedimenti su uglavnom kolektori običnih voda, a oko Blažuja i Ilidže tranzitni - sekundarni
kolektori termomineralnih voda. Hidraulički mehanizmi ovih voda su raznovrsni i složeni.
U aluvionu se javljaju u dubljim horizontima, vode pod pritiskom i plićim horizontima, vode
slobodnog nivoa. U području Ilidže – Blažuja, prisutne su arteške izdani.
Razlozi za izdvajanje jugozapadnog dijela Sarajevskog polja u zasebnu hidrogeološku
jedinicu su slijedeći:
- Sarajevsko polje je individualizirana geomorfološka cjelina,
- u Sarajevskom polju se završava busovački razlom koji je strukturni oblik najvećih
razmjera ovog i susjednih terena,
- značajno rasprostranjenje u Polju imaju propusne stijene međuzrnske poroznosti,
- u propusnim stijenama kavernozno-pukotinske poroznosti, konstatovanih
bušotinama, utvrđene su izdani pod pritiskom,
- u aluvijumu Sarajevskog polja se nalazi najveće istraženo ležište pitkih podzemih
voda,
- u Sarajevskom polju je utvrđeno ležište termalnih voda,
- u Sarajevskom polju su utvrđene pojave i ležišta termomineralnih voda različitog
hidrohemijskog tipa i temperature.

Slika 2.23. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Sarajevsko polje
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

80
Vodozahvatni objekti i kvalitet vode

Krečnjačko-dolomitske stijenske mase u Sarajevskom polju imaju izuzetan hidrogeološki

značaj. U karbonatima za koje se smatra da pripadaju srednjem i gornjem trijasu, na Ilidži i
kod Blažuja su bušotinama zahvaćene termalne i termomineralne vode. U krečnjacima
srednjeg i gornjeg trijasa (veterštajnski krečnjaci), bušotinama su, u rejonu Bačeva, utvrđena
prisustva pitkih voda, u karstnoj izdani pod pritiskomi. Nema dovoljno istražnih radova kojim
bi se dala prognozna ocjena rezervi podzemnih voda u ovoj izdani.
Međutim, karstna izdan, mjestimično i u određenoj mjeri, može učestvovati u prihranjivanju
ležišta podzemnih voda formiranom u aluvijalnim naslagama. Na sadašnjem stepenu
istraženosti teško je ocijeniti u kojem obimu ova izdan učestvuje u bilansu rezervi podzemnih
voda ležišta formiranog u aluvionu JZ dijela Sarajevskog polja. Za cjelovitije proučavanje
ovog važnog pitanja potrebno je provesti namjenska hidrogeološka istraživanja.
Naslage gornjeg miocena (M31) su konstatovane na nekoliko bušotina u JZ dijelu Sarajevskog
polja. U hidrogeološkom pogledu predstavljaju praktično nepropusne stijene. Imaju funkciju
krovinske hidrogeološke barijere ležištu termalnih i, najvjerovatnije, termomineralnih voda,
kao na bušotini IB-10.
Sedimenti pliokvartara (Pl,Q) su utvrđeni bušenjem u JZ dijelu Sarajevsko polja, u rejonu
Bačeva. Kako je prethodno navedeno, izgrađuju ih grube breče i trošni krupnozrni
konglomerati, gline, sitnozrni, prašinasti i zaglinjeni pijesci sa proslojcima ugljevitih glina. U
hidrogeološkom pogledu su slabopropusne stijene međuzrnske poroznosti. Propusnost im je
promjenjiva i ovisna o zastupljenosti pjeskovitih i glinovitih sedimenata, a kreće se u rasponu
k =1,0 x 10-5 do1,0 x 10-8 m/s. U njima je formirana izdan pitkih voda pod pritiskom koja se
prihranjuje od strane karstne izdani u podini. U višim horizontima pliokvartara je sočivo
ilovačastih glina promjenjive debljine koje ima funkciju podinske hidrogeološke barijere
ležištu pitkih voda formiranom u aluvijumu Sarajevskog polja Bliže Igmanu, gdje sočivo
glina isklinjava, moguća je određena veza između izdani pod pritiskom i izdani sa slobodnim
nivoom u aluvionu. U prilog tome je pojava subarteškog i manjeg arteškog pritiska na nekim
bušotinama u rejonu izvorišta Bačevo i pojava izvora Vreoca u Sarajevskom polju.
Kvartarne naslage (Qh) predstavljene aluvijalnim sedimentima imaju najveće rasprostranjenje
u ovoj hidrogeološkoj jedinici. Između Igmana i rijeke Željeznice, izgrađene su od sitnozrnog
i krupnozrnog šljunka sa učešćem pjeskovite frakcije od 25-40 %. Sadržaj prašinaste i
glinovite frakcije je manji od 2 %. Debljine su 18 – 40 metara. Aluvijalni šljunci i pijesci su
dobro propusne stijene. Na osnovu probnih crpljenja strukturno-opitnih bušotina i probno-
eksploatacionih bunara u Sarajevskom polju prosječne lokalne vrijednosti koeficijenta
filtracije, prema Osmančeviću (1988.), su slijedeće:
- Konaci 1,03 x 10-2 m/s
- Bačevo - Stojčevac 1,13 x 10-3 m/s
- Područje Večerice 3,00 x 10-3 m/s
- Sokolović Kolonija 1,90 x 10-3 m/s
U rejonu Stupa, između rijeka Željeznice i Dobrinje, aluvion ima manju debljinu koja iznosi
oko 10 m. Koeficijent filtracije ima vrijednosti k = 1,9 – 2,6 x 10-3 m/s, a vodoprovodnosti
T = 2,3 – 3,4 x 10-2 m2/s.
U aluvijalnim sedimentima JZ dijela Sarajevskog polja nalazi se najveće istraženo ležište
pitkih podzemnih voda koje se eksploatiše za potrebe sarajevskog vodovoda. Najmlađi
sedimenti su kvatrarne starosti,različitog sastava i debljine. Predstavljeni su pijeskom,
šljunkom i glinom. Najveća debljina ovih sedimenata iznosi oko 350 m i to na liniji Vrelo
Bosne-Ilidža-Bačevo, dok je u pravcu Alipašinog mosta debljina pjeskovito-šljunkovitog sloja
oko jednog metra. Na osnovu rezultata dobivenih nakon provedenih geofizičih istraživanja,
utvrđeno je postojanje dva vodonosna sloja i dva nepropusna horizonta koji su rasprostranjeni
ispod većeg dijela Sarajevskog polja. Prvi vodonosni horizont dopire do dubine terena oko 45

81
m (lokalitet Bačevo). Debljina ovog sloja se smanjuje prema Stupu i iznosi oko 17 m,
odnosno debljina sloja varira u granicama 8-25 metara. Drugi vodonosni horizont u
litološkom smislu sastavljen je od klastičnog materijala drobine i šljunka. Na potezu
Plandište-Bačevo sloj prodire do dubine oko 250 metara, dok je prema Stupu dubine od 150
do 100 metara.
Nakon niza provedenih istražnih radova nije se uspjelo zaključiti da li ova dva vodonosna
horizonta međusobno komuniciraju. Prihranjivanje prvog vodonosnog horizonta vrši se
infiltracijom atmosferskih padavina, rubnih vodotoka Bosne, Željeznice, Večerice te potoka
Stojčevac vještačkom infiltracijom putem četiri infiltraciona kanala, šest upojnih bunara i tri
lagune. Prihranjivanje drugog vodonosnog horizonta vrši se dotokom podzemnih voda sa
planina Igman i Bjelašnica.
Eksploatacija podzemnih voda iz prvog vodonosnog horizonta, u cilju obezbjeđenja pitke
vode za stanovništvo grada Sarajeva, vrši se iz prvog vodonosnog horizonta. Rezerve
podzemne pitke vode se procjenjuju na 2,0 m 3/s. U skladu sa svjetskim iskustvima i
standardima Sarajevsko polje se može svrstati u izuzetno osjetljiva, ako ne i rizična izvorišta
sa aspekta zaštite. Mjerene vrijednosti fizičko-hemijskih parametara ukazuju na odsustvo
teških metala, deterdženata i fenola (Busuladžić H., 2008.), ali uz permanentno prisustvo
bakteriološkog zagađenja fekalnog porijekla (Escherichia coli). Prema najnovijim podacima
se sa izvorišta Sarajevsko polje vrši eksploatacija podzemne vode u količini od 1000 do 1500
l/s pa čak i više do 1860 l/s, (Busuladžić H., 2008.). Na području Butmira, Sokolovića, Ilidže,
Konaka i Blažuja utvrđena je akumulacija mineralnih, termalnih i termomineralnih voda koje
su genetski vezane za Busovačku rasjednu zonu.
Izvorišna zona Srajevsko polje nije tretirana u smislu potpunog uspostavljanja zaštitnih zona
izvorišta, odnosno zone sanitarne zaštite nisu uspostavljene. Ovo izvorište zahtijeva poseban
tretman te ga u narednom periodu treba dodatno terenski ispitati, kako bi se ostvario uvid u
kvantitativno-kvalitativne mogućnosti izvorišne zone. Treba inovirati zaštitne zone, zaustaviti
divlju gradnju, te uspostaviti mjere, aktivnosti i ograničenja koje će biti propisane Projektom
o zaštiti izvorišta. Pri tome ne smijemo izgubiti iz vida zaleđe izvorišne zone planine Igman i
Bjelašnicu, te činjenično stanje na njima ( razvoj zimskog i ljetnog turizma sa pratećom
infrastrukturom) i vodotoke koji dolaze iz šireg područja.

Fizičko-hemijske karakteristike voda

Vode ovog vodnog tijela podzemnih voda su hidrokarbonatno - kalcijskog tipa, mineralizacije
300 - 450 mg/l, temperature 10 – 12 oC i pH = 7 - 7,5. One u potpunosti odgovaraju
Pravilniku o kvaliteti vode za piće.

Rezerve podzemnih voda

Bilansirana količina vode iznosi 1750 l/s.

82
7.6. Vodno tijelo podzemnih voda Krekanski bazen

Položaj

Površina vodnog tijela iznosi 62,6 km2 i pripada akviferima intergranularne poroznosti.
Nalazi se zapadno od Tuzle i istočno od Puračića. Sa južne strane ograničeno je rijekom
Sprečom, preciznije, magistralnim putem M4 Tuzla- Doboj.

Slika 2.24. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Krekanski bazen
(R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

Antiklinalom Jala-Požarnica, mlađe pliocenske naslage Krekanskog bazena su odvojene od

sone serije. Pliocenske naslage su hidrogeološki kompleks sa intergranularnom poroznošću.
Lapori, pijesci, gline i slojevi uglja, čine pliocenske naslage Krekanskog ugljenog bazena, i to
tako da pijesci čine podinu ugljenih slojeva, a gline i laporovite gline njihovu krovinu.
Debljina pojedinih slojeva pijeska je različite i kreće se u granicama od 30 metara (u podini I
krovnog ugljenog sloja) do 60 metara ( u podini podinskog ugljenog sloja). Koeficijent
filtracije pijeskova je od k=1x10-5 do 1x10 -4 m/s.

Hidrogeološke karakteristike

Litološka i strukturno-geološka izmjenjivost je uslovila složenost hidrogeoloških odnosa u

ovom području. Ritmičnost u izmjeni sedimentacije je uslovila izmjenu stijena različite
hidrogeološke funkcije, pa se javljaju nepropusne (ugalj i gline), slabopropusne (glinoviti i
prašinasti materijali) do dobro-vodopropusne (šljunkovi površinskih vodotokova i pijesci).
U podini svakog ugljenog sloja u krekanskom bazenu (sjeverna sinklinala), u pliocenskim
kvarcnim pijescima, javljaju se sapete akumulacije podzemnih voda subarteškog i arteškog
karaktera sa pritiscima u podini slojeva i do 200 bara. Ove izdani su nezavisne i složenog

83
hidrauličkog mehanizma. Pritisci u slojevima sa dubinom rastu. Debljine pliocenskih pijesaka
su različite, a dinamički nivoi podzemnih voda se kreću od +80 m.nm. do +130 m.nm.
Relativno kontinuirano rasprostranjenje svakog od litoloških članova, uz odsustvo radijalne
tektonike, doprinijelo je da se u vodopropusnim slojevima pijeska Krekanskog ugljenog
bazena, formiraju međusobno odvojene izdani putem vodonepropusnih naslaga uglja i gline.
Sinklinalna struktura je uslovila nastanak arteškog tipa izdani.
Zbog toga je u sjevernoj sinklinali evidentirano postojanje tri potpuno odvojene akumulacije
podzemnih voda, a u južnoj – četiri (zbog prisustva vodonosnih pijeskova u krovini III
krovnog ugljenog sloja).
Ipak su svi vodonosni slojevi krekanskog ugljenog bazena međusobno povezani u području
rasprostranjenja aluvijalnih sedimenata rijeke Spreče, i manje rijeke Jale, putem izdani koje su
formirane u njima.
Da bi se obezbjedila nesmetana eksploatacija uglja, vrši se obaranje nivoa podzemnih voda
sistemom bušenih bunara i crpljenje vode iz vodonosnih slojeva u podini uglja.
Pri tome, oscilacije nivoa podzemne vode su u ovisnosti od intenziteta eksploatacije a s tim i
stepena uključenosti sistema za odvodnjavanje, i kreću se od 1,25 do 30 metara.
Prihranjivanje ovih akumulacija se vrši infiltracijom s površine u ovisnosti od hidroloških
prilika, u pješčane horizonte na obodu i hipsometrijski višim kotama.

Slika 2.25. Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Krekanskog
bazena (Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Vodozahvatni objekti i kvalitet vode

Koeficijent filtracije krekanskih vodonosnika se kreće u granicama k=1x10-4m/s kod podine

ugljenih slojeva do k=1x10-6m/s kod dalje podine. Za potrebe vodosnabdijevanja naselja
Mramor i Lipnica, iz prostora krekanske sinklinale, izbušena su tri bunara kapaciteta Qukup =30
l/s. Na ovom prostoru je u dužem vremenskom intervalu za potrebe odvodnjavanja zbog
eksploatacije uglja, bilo aktivno 30 do 50 bunara sa značajnim eksploatacionim kapacitetom.
Ovaj akvifer je vrlo značajan za dalja istraživanja za potrebe vodosnabdijevanja, jer u
perspektivi prestaje intenzivno crpljenje podzemne vode za odvodnjavanje, te njegovo
vraćanje u prirodni hidrodinamički režim.
U eksploatacionom prostoru Krekanskog ugljenog bazena u gornjomiocenskim kvarcnim
pijescima javljaju se sapete akumulacije podzemnih voda. Lapori, pijesci i slojevi uglja čine

84
pliocenske naslage krekanskog ugljenog bazena, i to tako da pijesci čine podinu ugljenih
slojeva, a gline njihovu krovinu. Debljina pojedinih slojeva pijeska je različita i kreće se u
granicama od 30 metara (u podini I krovnog ugljenog sloja) do 60 metara.
Litološka i strukturno-geološka izmjenjivost je uslovila složenost hidrogeoloških odnosa u
ovom području. Ritmičnost u izmjeni sedimentacije je uslovila izmjenu stijena različite
hidrogeološke funkcije, pa se javljaju nepropusne (ugalj i gline), slabopropusne( glinoviti i
prašinasti materijali) do dobro vodopropusne (šljunkovi površinskih vodotokova i pijesci).
Koeficijent filtracije krekanskih vodonosnika se kreće u granicama k=1x10 -4 m/s kod podine
ugljenih slojeva do k=1x10-6 m/s kod dalje podine. U cilju obezbjeđenja sigurne i održive
jamske eksploatacije uglja, te prevazilaženja proboja podzemne vode, izbušeni su bunari na
površini terena, u linijskom rasporedu. Crpljena količina vode koja se zahvata u količini od
50 l/s služi za vodosnabdijevanje lokalnog stanovništva naselja Mramor i Lipnica. Ovaj
akvifer je vrlo značajan za dalja istraživanja za potrebe vodosnabdijevanja, jer u perspektivi
prestaje intenzivno crpljenje podzemne vode za odvodnjavanje, te njegovo vraćanje u prirodni
hidrodinamički režim.

Rezerve podzemnih voda

Bilansna količina vode iznosi 100 l/s.

7.7. Vodno tijelo podzemnih voda Okanovići-Gradačac

Položaj

Izvorište je formirano u okviru aluvijalnih šljunkovito-pjeskovitih sedimenata i nalazi se na

međuentitetskoj liniji 1,5 km zapadno od naselja Okanovići. Od Gradačca je udaljeno oko 7
km. Područje izvorišta je rijetko naseljeno, sa vrlo razvijenom poljoprivrednom
proizvodnjom.
Izvorište se bočno naslanja na staro izvorište Ledenice sa kojeg se prije ratnih djejstava vršilo
vodosnabdijevanje. Izvorište Okanovići se nalazi u naselju Donje Ledenice 5 km
sjeverozapadno od Gradačca, a situirano je na užem lokalitetu sela Okanovići, po kome je i
dobilo ime. Izvorište je asfaltnim putem povezano sa Gradačcom i vrlo povoljnim uvjetima za
njegovo upravljanje i održavanje.
Šire područje izvorišta, u svim pravcima, ima izgrađenu mrežu asfaltnih i makadamskih
puteva, pogodnih za monitoring i provođenje zaštite izvorišta. Jugozapadno od izvorišta
prolazi stara željeznička pruga Gradačac - Modriča.
Površina vodnog tijela podzemnih voda Okanovići iznosi 6,7 km2 i pripada akviferima
intergranularne poroznosti.

85
 Slika 2.26 . Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Okanovići-Gradačac
(R = 1 : 100 000)

Geološke karakteristike

U geološkoj građi terena šireg područja izvorišta Okanovići učestvuju naslage paleogena,
neogena i kvartara.
Paleogene naslage predstavljene srednjeeocenskim sedimentima (E2), otkrivene su sasvim
jugozapadno od Okanovića na padinama Trebovca. Pružaju se od Krečana preko Tolise i
Donjeg Skugrića dalje u pravcu Modriče. U sastav ovih naslaga ulaze vapnoviti i kvarcni
pješčari, pjeskoviti lapori i alevroliti sa rijetkim proslojcima pjeskovitih krečnjaka.
Neogene naslage su predstavljene sedimentima srednjeg i gornjeg miocena te tvorevinama
pliokvartara.
Kvartarne naslage su razvijene na širem području izvorišta "Okanovići", a obuhvataju veliki
prostor od rijeke Gradašnice na jugoistoku, do rijeke Bosne na sjeverozapadu. Jugozapadna
granica kvartarnih naslaga su pliokvartarne naslage, koje postepeno prelaze u padine
Trebovca.

Hidrogeološke karakteristike

Geološka građa terena i litološki sastav stijenskih masa predisponirali su hidrogeološke

karakteristike terena, na osnovu čega je izvršena kategorizacija, rejonizacija i odredba
funkcija stijenskih masa, kako slijedi:
Prema strukturi poroznosti, izdvojene su tri kategorije stijenskih masa:
- stijenske mase međuzrnske poroznosti,

86
- stijenske mase kapilarno-prslinske poroznosti, i
- stijenske mase pukotinske poroznosti.

Dobro vodopropusne stijenske mase međuzrnske poroznosti

U kategoriju dobro vodopropusnih stijenskih masa međuzrnske poroznosti uvrštene su
aluvijalne naslage kvartarne starosti predstavljene krupnozrnim šljunkovima i pijeskovima.
Razvijene su na širem području izvorišta Okanovići od Ledenica do Skugrića i Kladara.
Debljina šljunkovito-pjeskovitih naslaga u navedenom terenu iznosi 13-17 metara.
Granulometrijske analize pokazuju dominantno učešće šljunkovitih naslaga krupnozrne
frakcije, koje prosječno iznosi 70 - 90 %. Sadržaj pijeskovite komponente, pretežno
srednjezrne i krupnozrne frakcije iznosi 10-30 % , stim da je učešće sitnozrnih pijeskova
ispod 5 %.
Hidrogeološki parametri ovih stijenskih masa imaju srednje vrijednosti: koeficijent filtracije
k = 4,4 x 10-2 - 4,5 x 10-3 m/s, i koeficijent vodopropusnosti T = 3,45 x 10-1 - 3,93 x 10-2 m2/s.
U odnosu na litološki sastav, strukturu poroznosti i filtracione karakteristike, ove naslage
imaju funkciju vodonosnika sa slobodnim nivoom podzemnih voda.
Predstavljaju glavni vodonosnik u kojem je izvršeno zahvatanje podzemnih voda na
izvorištima Ledenice i Okanovići.

Slabo vodopropusne stijenske mase međuzrnske poroznosti

U kategoriju slabo vodopropusne stijenske mase međuzrnske poroznosti uvrštene su
pliokvartarne naslage izgrađene od pijeska, šljunka, muljeva i alevrita.
Razvijene su sjeverno i sjeverozapadno od Gradačca u pojasu od Donjih Ledenica do
Skugrića gdje prate krajnje padine Trebovca na ovom prostoru. Zbog značajnog učešća
sitnozrnih i prašinastih naslaga, transmisivnost ovih stijenskih masa je vrlo mala kao i
izdašnost rijetkih seoskih bunara.
Kretanje podzemnih voda je gravitaciono u vidu procijeđivanja, vidljivog samo nakon
intenzivnih padavina kada dolazi do vodozasićenja ovih veoma sitnozrnih naslaga.

Nepropusne stijenske mase

U kategoriju nepropusnih stijenskih masa uvršteni su pretežno nepropusni kompleksi
srednjeeocenskih naslaga predstavljeni pješčarima, laporima i alevrolitima te praktično
nepropusne stijenske mase gornjeg miocena - panona predstavljene glinama, laporima,
sitnozrnim pijescima i laporovitim krečnjacima. Funkcija srednjeeocenskih naslaga nije
definirana i nema posebnog značaja za kretanje podzemnih voda unutar glavnog vodonosnika,
dok su stijenske mase gornjeg miocena - panona potpuna podinska hidrogeološka barijera
vodonosnika formiranog unutar aluvijalnih naslaga kvartara.

87
 Slika 2.27 . Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda
Okanovići-Gradačac (Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Vodozahvatni objekti i kvalitet vode

Najznačajnija akumulacija podzemnih voda na ovom području, formirana je unutar

dobrovodopropusnih stijenskih masa međuzrnske poroznosti. Ove stijenske mase
predstavljaju aluvijalne naslage facije riječnog korita Bosne i Tolise. Izgrađene su od
krupnozrnih šljunkova i pijeskova preko kojih su taložene alevritsko-glinoviti sedimenti facije
povodnja debljine 1-2 m. S obzirom da su ove naslage razvijene na širem području, od
Gradačca na jugoistoku do Skugrića i Kladara na sjeverozapadu, ova akumulacija ima
površinu od nekoliko desetina km2. Debljina šljunkovito-pjeskovitih naslaga je 13 - 17 m. U
podini vodonosnih naslaga su razvijene gline koje imaju funkciju podinske hidrogeološke
barijere.
Povoljne prostorne, litološke, granulometrijske i filtracione karakteristike šljunkovito-
pjeskovitih naslaga omogućile su formiranje obimne akumulacije podzemnih voda. Nivo vode
u akumulaciji je slobodan i nalazi se na dubini 6-9 m od površine terena. Oscilacije nivoa
podzemnih voda su u direktnoj zavisnosti od hidroloških uvjeta.
Prihranjivanje akumulacije podzemnih voda vrši se priodnom infiltracijom od strane rijeke
Bosne, te samo djelimično atmosferskim padavinama.
Prihranjivanje akumulacije podzemnih voda od strane stalnih i povremenih potoka koji dotiču
iz pravca juga, odnosno padina Trebovca, je onemogućeno izgradnjom "zapadnog lateralnog
kanala" koji se pruža od Donjeg Skugrića do Modriče.
Uticaj povremenih potoka Korničica i Srnava na prihranjivanje izvorišta nije istražen, ali je
svakako neznatan s obzirom da su potoci usječeni u nepropusne gline facije povodnja te da su
dijelom hidrotehnički regulisani.
Ispitivanja kvaliteta vode potoka Srnava koji protiče neposredno pored izvorišta Okanovići i
podzemnih voda bunara B-3, pokazuju da ispitivane vode imaju potpuno drugačiji kemijski
sastav, a što ukazuje da najvjerovatnije nemaju hidrauličku vezu.

88
Podzemne vode ove akumulacije su zahvaćene sa tri eksploataciona bunara (GB-1, GB-2 i
GB-3) na izvorištu Ledenice i tri eksploataciona bunara (B-1, B-2 i B-3) na izvorištu
Okanovići.
Povoljne hidrogeološe karakteristike vodonosnika omogućavaju pojedinačne kapacitete
bunara 30- 65 l/s.
U toku 1998. godine na području izvorišta Okanovići izvedena su dva pijezometra koji su
zajedno sa provedenim geofizičkim istraživanjima ukazali na perspektivnost zone za
izvođenje probno-eksploatacionih vodozahvatnih objekata. Izvorišna zona se dominantno
prihranjuje iz aluviona rijeke Bosne, te iz bočnih kanala i povremenih potoka (Srnava i
Korničica). Istražno- kapatažnim radovima koji su urađeni u 2000. godini, izvedena su tri
probno-eksploataciona bunara i jedan osmatrački piezometar, (FIL.B.IS.d.o.o., Zagreb). Svi
bunari su izvedeni reversnim načinom bušenja, dubine 21-23 m, i u iste je ugrađena
konstrukcija ø 406 mm. Na osnovu provedenih pojedinačnih opitnih crpljenja na bunarima,
proračunati su hidrogeološki parametri tako da se prosječni koeficijent filtracije kreće
k= 4,5x10-3 m/s i koeficijent vodoprovodnosti T=3,93x10-2 m2/l za bunar NB-1, za bunar NB-
2 k= 4,47x10-3m/s, T= 4,7x10-2 m2/s, te za bunar NB-3 k= 4,4x10 -2m/s, T= 3,45x10-2 m2/s.
Proračunati radijus depresije R iznosi oko 200 m, što je i dokazano tokom crpljenja.
Optimalne izdašnosti objekata su: bunar NB-1 Qopt= 53 l/s, bunar NB-2 Qopt= 31 l/s, bunar
NB-3 Qopt= 64 l/s, odnosno Quk= 148 l/s u vrijeme hidrološkog maksimuma.

Sada se iz bunara B-1 i B-3 crpi po 45 l/s, a iz bunara B-2 Q=30 l/s vode, (Institut za
geologiju Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, 2004.). Analize uzoraka vode
pokazale su njenu potpunu higijensku ispravnost u skladu sa Pravilnikom o higijenskoj
ispravnosti vode za piće. U cilju zaštite kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika
podzemnog vodnog tijela Okanovići u 2004. godini sačinjen je Projekat o zaštitnim zonama i
zaštitnim mjerama izvorišta Okanovići- Ledenice (novi bunari) za snabdijevanje vodom
Gradačca, (Institut za geologiju Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, februar
2004.g.).

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve ovog vodnog tijela podzemnih voda procijenjene su na Q= 120 l/s.

8. Hidrogeološke karakteristike podsliva rijeke Drine

Hidrogeološke karakteristike slivnog područja rijeke Drine su veoma promjenjive.Te se

razlike manifestuju u hidrogeološkim funkcijama stijena, rasprostranjenosti, hipsometrijskom
položaju i odnosu stijenskih masa. Slivno područje rijeke Drine na teritoriji BiH izgrađeno je
od vodonepropusnih paleozojskih klastita i metamorfita, vulkanogeno-sedimentne formacije i
donjotrijaskih pješčara, jako vodopropusnih karstifikovanih masa trijasa i podređeno jurskih i
krednih naslaga.
Paleozojske naslage Prače i vulkanogeno-sedimentna formacija Višegrada i, Vardišta, protežu
se od izvorišta Prače, preko Jahorine do Tjentišta. Ove naslage su pretstavljene najvećim
dijelom vodonepropusnim klastitima. Na njima su donjotrijaski vodonepropusni pješčari i
škriljci.Manje su zastupljene vodopropusne karbonatne stijene uklopljene u paleozojskim
škriljcima kod Prače. Na vodonepropusnim stijenskim masama područja Čajnića i Čelebića,
diskordantno su nataložene mase karbonatnih stijena trijaske starosti.

Veoma vodopropusne su karbonatne naslage kraških platoa Treskavice, Zelengore i Volujaka.

Planinski masiv Romanije izgrađuju krečnjaci i dolomiti trijaske starosti, a podređeno kredni krečnjaci
i lapori, kao i stijene vulkanogeno-sedimentne formacije. Nakon prekida vulkanogeno-sedimentne

89
formacije u području Romanije, ponovo se javlja potpuni razvoj ove formacije u području
Višegrada, Vardišta, i donjeg toka Lima. Ova oblast je pretežno izgrađena od peridotita,
serpentinita, gabra, dijabaza, karbonatnih naslaga trijasa i gornjokrednog fliša. Sjeverni dio
sliva od izvorišta Drinjače, preko Kladnja i Srebrenice se prostire u širokom luku do Bajine
Bašte i Zvornika. Ofiolitska zona zahvata područje rijeke Drinjače u gornjem toku i terene
oko Kladnja i dijela Javornika. Grade je serpentiniti, peridotiti, amfiboliti, doleriti, dijabazi,
glinci, rožnaci i krečnjaci. Serpentiniti i peridotiti su podinski izolatori, vodonepropusne
stijene ispresijecane pukotinama. U području Kladnja, vulkanogeno-sedimentna formacija
odvajala je manje blokove i mase krečnjaka koje strše iz debele vodonepropusne serije.
Srednjetrijaski krečnjaci su razvijeni u odvojenim zonama kod Brateljevića, Turalića,
Draguše.
U nižim dijelovima terena, na kontaktu sa vodonepropusnim naslagama iz ovih krečnjaka se
izlijevaju povremeni ili stalni izvori (Brateljevići, Kladanj, Bjelašnica). Tektonika ovog dijela
sliva je složene sa brojnim međusobno ukrštenim rasjedima.
U slivu rijeke Drine, na teritoriji BiH, razvijene su tri vrste vododjelnica: površinska
(orografska), podzemna (hidrogeološka) i zonarna (hidrogeološka). Površinska vododijelnica
prolazi kroz dijelove terena gdje litološki sastav i položaj stijena ne dozvoljavaju prodiranje
voda dublje u litosferu. To su tereni izgrađeni od vodonepropusnih tvorevina verfena,
paleozoika, vulkanogeno-sedimentne formacije i ultramafita. Podzemna hidrogeološka
vododijelnica se pruža područjem gdje se površinska i podzemna vododijelnica ne
podudaraju, ili je ona duboko ispod površine terena, a bojenjima dokazano da vode odlaze u
određenom smjeru. Podzemna zonarna vododijelnica, odvaja pojedine dijelove sliva koji daju
vode u dva ili više slivova, a tokom vremena granica se pomjera na jednu ili drugu stranu u
ovisnosti od nivoa izdani.
U zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka, paleozojske i donjotrijaske naslage
izgrađuju niže dijelove terena, a često se uzdižu i preko 1200 metara. Na njihovom kontaktu
sa trijaskim krečnjacima, izlijevaju se podzemne vode iz visokih karbonatnih masiva
Treskavice, Zelengore, Lelije i Volujaka. U graničnom dijelu prema slivu Bosne, vodonosnici
su srednje i gornjotrijaski krečnjaci. Gornji tok rijeke Drine od Šćepan polja do ušća
Ustiprače, teče kroz paleozojske i donjotrijaske klastite, koji su zastupljeni u nižim dijelovima
sliva protoka Sutjeske, Čehotine i Bistrice. Mase devonskih krečnjaka izdanjuju u
Čeljadinovićima kod Prače, sa pojavom dva topla izvora (T = 14-17oC) i Qmin=22 l/s. U
području Čajnića su trijaski krečnjaci iz kojih se izlijevaju podzemne vode na Vrelu (Qmin=50
l/s), kaptiranom za vodosnabdijevanje Goražda, i Staronjić (Qmin= 35 l/s), kaptiranom za
vodosnabdijevanje Čajnića. S obzirom da na ovom području nisu u potpunosti definisani
pravci toka podzemnih voda, u nastavku su date glavne pojave izdani vezane za planinske
massive, koji su uglavnom na području RS BiH.
Akumulacije formirane u visokim karbonatnim masivima Jahorine, Treskavice, Zelengore,
Lelije, Volujaka, izlijevaju se na više izvora u dolinama pritoka Drine.
U slivu rijeke Bistrice, najznačajnije vrelo je Vrutak (Qmin=0,6 m3/s) koje zahvata
sjeveroistočni dio Treskavice i Zelengore. Glavni izdanci podzemnih voda iz blokova
Zelengore izbijaju na izvorima: Krupac (Qmin= 400 l/s), Ribnik (Qmin= 120 l/s), Lučko vrelo (Qmin=
200 l/s), Skakavac (Qmin= 200 l/s), Gvoza (Qmin= 100 l/s), Grlica (Qmin= 30 l/s) i Ribnik (Qmin=
100 l/s).
Hidrogeološka struktura Romanija zauzima prostor Romanije, Prače, Mesihovine na jugu do
Han Pijeska i Vlasenice na sjeveru.
Akumulacije formirane u karbonatnom masivu Romanije izlijevaju se u četiri smjera: prema
sjeveru u sliv Jadra i Tišće, prema istoku u sliv Žepe, Drine i Rakitnice, prema jugu u sliv
Prače i prema zapadu u sliv rijeke Bosne.

90
Akumulacije formirane u tektonski poremećenim dijelovima Javor planine, izlijevaju se na
vrelima Jadra (Qmin= 600 l/s), i Tišće (Qmin= 450 l/s), kao i na više izvora izdašnosti od 15 do
40 l/s. Podinski izlolator je predstavljen donjotrijaskim pješčarima, a izvori se javljaju na kontaktu
ovih pječšara i srednjetrijaskih krečnjaka.
Područje romanijskog krškog masiva jugoistočno od Han Pijeska-Sokolac, drenira se prema
istoku na vrelima Žepe i Starog Broda u tektonsko-erozionom rovu Drine.
To su izvori: Rakitnica (Qmin= 130 l/s), Bereg (Qmin= 340 l/s) i Ziličine (Qmin= 40 l/s). Rogatica
se vodosnabdijeva sa vrela Seljani (Qmin= 15 l/s).
Na istočnim padinama Sjemeća, na visini preko 500 (m.nm.) izlijevaju se vode Crnog vrela
(12 l/s) kaptiranog za vodosnabdijevanje Višegrada.
U području Renovice, rijeka Prača je usjekla svoje korito, i predstavlja erozioni bazis
podzemnim vodama koje su akumulirane u Glasinačkoj visoravni.
Najznačajnija vrela su Dugovještica Qmin=1200 l/s i Sudići Qmin=400 l/s. Rijeka Prača
nizvodno od Mesića prima vode od više izvora čija je izdašnost oko 10 l/s, dok južne padine
planine Sjemeč daju podzemne vode vrelima u Međeđi. Akumulacije podzemnih voda
formirane u području Višegrada,
Vardišta su manjeg obima, tako da su značajnije izdani formirane u području Orlinja, Stoca u
gornjokrednim flišolikim krečnjacima, sa izlivanjem na izvorima Veleten (Qmin=15 l/s),
Crnčići (Qmin=8 l/s) i Dobrun (Qmin=40 l/s).
Sliv Drinjače (izvori Tišća i Studeni Jadar), prima vode sa više izvora iz karbonatnog masiva
Udrča i okoline Kladnja. Karbonatni kompleksi gornjeg toka Drinjače, sadrže odvojene
akumulacije podzemnih voda. Podzemne vode se izlijevaju na vrelima u Brateljevićima,
Podpauču, Plahovićima, Stanićima, Plazačama, Lovnici. U širem području Kladnja
najznačajniji su izvori Podpauč, Pećina i Plahovići. Najveća akumulacija se izlijeva iz
Velikog Bratnika (Qmin=20 l/s). Iz planine Javornik u Drinjaču ističu vode na vrelima Kulješim
(Qmin=25 l/s), Bjelašnica (Qmin=40 l/s) i Lovnica (Qmin=10 l/s).
Bilansne rezerve podzemnih voda sliva rijeke Drine na teritoriji BiH, s obzirom na veličinu
sliva, u pukotinsko-karstnim stijenskim masama, proračunate su na 4414 l/s. Od bilansnih
rezervi, oko 80% su C1 kategorije, dok su A i B rezerve zastupljene sa oko 20%. Nizak nivo
proučenosti izdani ne dopušta da se podzemne vode u većim količinama prevedu u više
kategorije.

U podslivu rijeke Drine, u području FBiH, izdvojena su:

-vodna tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti (tabela 2.6.):
Čeljadinići-Prača, Kladanj, Kladanj-1, Sapna i Teočak.
Bilansne rezerve 120 l/s.

U ovom podslivu nema značajnijih akvifera podzemnih voda intergranularne poroznosti.

Grafički i tekstualno su prezentirana dva vodna tijela, značajna kako po bilansnim rezervama,
tako i po različitosti stratigrafskih jedinica kojima pripadaju.

91
 Tabela 2.6. Tijela podzemnih voda u akviferima karstno-pukotinske poroznosti

Stratigrafija Sred. Prosj. Bilansne

Površ.
Br. Naziv sa osnovnom deblj. pad. rezerve
(km2)
litologijom (m) (mm) (l/s)

Srednjetrijaski
1 Kladanj 8,3 80 1000 59
krečnjaci
Srednjetrijaski
2 Kladanj-1 4,5 80 1000 11
krečnjaci
Čeljadinići- Devonski
3 120 1200 10
Prača krečnjaci
Badenski
4 Sapna 50 850 25
krečnjaci
Gonjokredni
5 Teočak 110 850 15
krečnjaci

8.1. Vodno tijelo podzemnih voda Kladanj

Ovaj hidrogeološki rejon pripada ofiolitskoj zoni u širem regionalnom smislu, a obuhvata
izvorišno područje Drinjače (jugoistočne padine Konjuha), te terene oko Kladnja, Turalića i
planine Javornika. Pripada akviferima karstno-pukotinske poroznosti.

Slika 2.28 . Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Kladanj

(R = 1 : 100 000)

92
Geološke karakteristike

Najveće prostranstvo u zapadnom dijelu imaju serpentiniti i peridotiti u kojima se javljaju

proboji gabra, dijabaza, spilita i dolerita. Terene oko Kladnja, Brateljevića, Tuholja i zapadni
dio Javornika planine izgrađuju pretežno stijene vulkanogeno-sedimentne formacije (pješčari,
rožnjaci, dijabazi, lapori, glinci sa proslojcima i većim masama krečnjaka).
Značajnu zastupljenost imaju srednjetrijaski krečnjaci i u području Turalića, Tupanara, na
sjevernoj strani planine Javornik i u području Brateljevića i brda Pauč zapadno od Kladnja.
Kontakt ovih stijena je različit, ali se uočava da krečnjaci mjestimično leže na serpentinitima
bilo transgresivno-diskordantno, bilo u navlačno-rasjednom odnosu. Odnos vulkanogeno-
sedimentne formacije i krečnjaka srednjeg trijasa (T2) je uglavnom rasjednog karaktera, te se
u eroziono-denudacionim zasjecima izlijevaju iz krečnjaka podzemne vode.
Bazu srednjetrijaskih krečnjaka čine donjotrijaski bankoviti kvarcni i liskunoviti pješčari,
konglomerati i crni lapori.
Vulkanogeno-sedimentna serija izgrađuje oko 30% ovog rejona i prema Osnovnoj geološkoj
karti pripada srednjoj i gornjoj juri (J 2,3), a prema J. P a p e š u (1967) koji je istraživanja
vršio u području Gostilje (sliv Spreče), pomenuta serija pripada gornjem dijelu srednjeg
trijasa i gornjem trijasu, a leži konkordantno na anizičkim (T21) krečnjacima. U oba slučaja
vulkanogeno sedimentna serija je u krovini trijaskih krečnjaka. Cjelokupna serija je
tektonski predisponirana, pa su granice prema trijaskim krečnjacima redovito tektonske.
Duž ovih granica vodonepropusni sedimenti vulkanogeno-sedimentne serije su vertikalno
kretani. Oni čine vodonepropusnu krovinu anizičkim (T21) krečnjacima, a infiltracija se vrši
duž rasjednih zona i u izdanke ovih krečnjaka.
Gornjokredni sedimenti (K22) izgrađuju krajnji sjeveroistočni dio ovog rejona - sjeverno od
Šekovića izvorište Lovnice.
Karstifikacija je najizraženija kod sprudnih krečnjaka, ali su karstificirani i laporoviti
krečnjaci, tako da serija u cjelini predstavlja vodopropusnu sredinu. Međutim, bazalni dio
gornje krede je vodonepropustan, jer je pretežno laporovit.
Manju zastupljenost ima fliš gornje krede (K21+2) u području Gojsalića. Transgresivan je na
jursku vulkanogeno-sedimentnu formaciju i zajedno sa njom čini vodonepropusni kompleks.
Hidrogeološke karakteristike
Vodonepropusne stijenske mase su predstavljene serpentinitskim masivom na zapadu, te
verfenskim pješčarima, konglomeratima i laporcima na istoku šireg područja, koji čine
potpunu podinsku i bočnu barijeru podzemnim vodama, koje se akumuliraju u
srednjetrijaskim krečnjacima.
Serpentiniti i peridotiti su vodonepropusne stijenske mase sa nepravilnom pukotinskom
poroznošću. Na osnovu terenskih zapažanja dubina pukotina je svega 3-5 metara, a rjeđe i do
10 metara, ispunjene su detritično-glinovitim produktima trošenja. Iz ovih pukotina i
deluvijalne raspadine izlijevaju se ocjedni izvori minimalne izdašnosti Q= 0,1 1/s.
Kompleks vulkanogeno-sedimentne formacije zbog svog sastava i primarnog položaja
predstavlja krovinsku barijeru i usporava infiltraciju površinskih voda u anizičke (T 21)
krečnjake.
U ovim terenima tektonika je odigrala važnu ulogu u stratifikaciji vulkanogeno-sedimentne
formacije u odnosu na krečnjake u podini, tako da oni na mnogim mjestima predstavljaju
bočnu barijeru podzemnim vodama akumuliranim u srednjetrijaskim krečnjacima (Brdijelji,
Plahovići i Starići).
Na ovom prostoru glavni problem predstavlja položaj vulkanogeno-sedimentne formacije u
odnosu na krečnjačke mase. Uz logičnu pretpostavku da krečnjaci strše iz vodonepropusnih
naslaga vulkanogeno-sedimentne formacije možemo zaključiti da u krečnjacima postoje veće

93
izdani podzemnih voda, koje bi bilo potrebno ispitati zasebno svaku izdan, jer
akumulativnost podzemnih voda ovisi o više stalnih i promjenljivih faktora. Dakle, za tačno
poznavanje karbonatnih akvifera unutar vulkanogeno-sedimentne formacije bilo bi
neophodno raditi opsežnija geološko-hidrogeološka ispitivanja.
Krečnjačke stijenske mase srednjeg trijasa (T21) pripadaju veoma karstificiranim naslagama.
Razvijene su u više odvojenih zona i to: Brateljevići - Pauć, istočno od Kladnja, V. Bratilo i
istočno od navlake Majdan - Ravne - Turalići u području Draguša - Tupanari – Turalići, pa
sve do rejona mlađe- paleozojskih klastita na istoku.

Tektonika je veoma složena, a očituje se u brojnim međusobno ukrštenim rasjedima, koji su

uvjetovali snažan i intenzivan razvitak krških procesa. Pukotinska poroznost i kavernoznost
je izraženija u masivnim krečnjacima.
Rasjedi su raskomadali teren u brojne blokove, a krečnjaci iz debele mase vulkanogeno-
sedimentne formacije, izbijaju kao rezistentni blokovi (Brdijelji, Zagrađe, Potpauč, Baševo,
Veliko Bratilo itd.). Oni su karstificirani sa izrazitim morfološkim oblicima (zubovi,
dimnjaci), kaverne i otvorene pukotine. U nižim dijelovima terena, kada su im u bazi
vodonepropusne stijene, ovi krečnjaci predstavljaju zone povremenog i stalnog izlijevanja
podzemnih voda.
S druge strane, u višim dijelovima terena, javljaju se ponori na kontaktu krečnjaka i
vulkanogeno-sedimentne formacije, koji imaju vezu sa susjednim silaznim izvorima, (ponor
Garež-izvor u Brateljevićima, ponor Draguša-izvor Bjelašnica). Na sjeveroistočnom dijelu
ovog rejona, u području izvorišnog dijela rijeke Lovnice, otkrivene su naslage gornjokrednih
sedimenata koje su transgresivne preko vulkanogeno-sedimentne formacije. Ovdje su
formirane male krške površi Kaštelja, Dolova, Brainaca i Paprače preko kojih se pruža
podzemna (hidrogeološka) vododijelnica izmedu sliva Drinjače i Spreče. U bazi gornje krede
su slabo vodopropusni i vodonepropusni laporci i laporoviti krečnjaci.
Hipsometrijski položaj bazalnog dijela gornje krede uvjetuje da se podzemne vode iz ovih
krških terena prazne uglavnom prema slivu rijeke Spreče na izvorima Paprača, Vacetinskog i
Dubokog potoka.

Slika 2.29 . Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Kladanj
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

94
Izvorišta i vodozahvatni objekti sa kvalitetom
Sveukupni prikaz hidrogeoloških odlika ogleda se u izlijevanju podzemnih voda, odnosno
dreniranju formiranih akumulacija.
Izdanci srednjetrijaskih krečnjaka su jedini akviferi iz kojih se izlijevaju izvori minimalne
izdašnosti Q=1-10 l/s, a rjeđe i Q=10-20 l/s. Dakle, karbonatni kompleksi gornjeg toka
Drinjače sadržavaju akumulacije podzemnih voda, međusobno odvojene vodonepropusnim
stijenskim masama vulkanogeno-sedimentne formacije. Podzemne vode se izlijevaju na
vrelima u Brateljevićima, Podpauču, Plahovićima, Starićima, Plazačama, Bjelašnici i
Lovnici.
Formirana akumulacija podzemnih voda u krečnjacima brda Pauč, izlijeva se na izvoru u
selu Potpauč, iz pećine formirane u trijaskim krečnjacima na kontaktu sa stijenama
vulkanogeno-sedimentne formacije.
Izvor ima velike oscilacije izdašnosti Qmax: Qmin = 100 : 5. Nakon srednje visokih oborina, u
periodu rekognosciranja, izdašnost izvora je bila Q = 60 1/s. Prihranjivanje izdani vrši se
difuzno atmosferilijama u krške mase brda Pauč. Izvor bi bilo neophodno detaljnije ispitati u
svrhu vodosnabdijevanja Kladnja.
Akumulacije slobodnih podzemnih voda u krečnjacima Gareža izlijevaju se u izvoru Pećina.
Minimalna izdašnost izvora je od 5 do 10 l/s. Izvor ima direktnu podzemnu vezu sa ponorom
u zaleđu. Nakon oborina izdašnost mu naglo poraste preko 100 l/s. Minimalna izdašnost
izvora je registrovana u septembru 1976. godine Qmin = 5 l/s.
Površine otkrivenih karbonatnih masa u ovom rejonu su male i kreću se od 0,3 do 5 km 2, što
ukazuje na postojanje akumulacije i ispod vulkanogeno-sedimentne formacije, s obzirom na
veličinu i broj izvora. Tako na primjer, akumulacija iz Velikog Bratnika ima površinu od oko
6 km2, a iz nje se u minimumu izlijeva ukupno 36 1/s vode, što daje modul podzemnog
oticaja M = 6 1/s/km2.
Na širem području Kladnja, pored pomenutih važnijih izvora, na više mjesta se izlijevaju i
podzemne vode na izvorima od 0,1 do 11/s, iz flišnih naslaga gornje krede, te iz pješčara i
krečnjaka vulkanogeno-sedimentne formacije.
Iz rastresitog i glinovitog pokrivača na serpentinitima, vulkanogeno-sedimentnoj formaciji i
krednom flišu izlijevaju se, takođe, mali ocjedni izvori, od kojih veći broj, u hidrološkom
minimumu, presuši.
Teren sjeveroistočno od navlake Majdan - Ravne ima u sebi formirano više odvojenih
akumulacija podzemnih voda koje se prazne na izvorima: Kulješin, Bjelašnica i na izvorima
u kanjonu Lovnice .
Izvor Kulješin prihranjuje se iz srednjetrijaskih (T2,1) krečnjaka područja Tupanara, Pijevine i
Debelog Brda. Sa sjevera i zapada granica slivnog područja je određena topografskim i
rasjednim linijama, a sa istoka donjotrijaskim pješčarima. Izvor izbija na kontaktu sa
gornjokrednim flišom na koti oko 520 m.nm. Površina sliva iznosi oko 3,51/km 2. Prema
podacima jednogodišnjeg osmatranja minimalni proticaj je registrovan u oktobru i novembru
1976, te u avgustu 1977. godine. Qmin = 25 l/s. Maksimalna izdašnost je registrovana u
decembru 1976. godine Qmax = 241 l/s.
Značajni izvori u okviru vodnog tijela Kladanj 1 i 2 su: Buševac (11 l/s) i Begova voda
(48 l/s), kao i Gluha Bukovica i Dobre vode (11 l/s).

Slivno područje izvorišta Gluha Bukovica je karstnog tipa, gdje ponorna zona od mjesta Uvor
do izvora Gluha Bukovica, predstavlja mrežu kraških kanala i kaverni koje provode poniruću
vodu do izvora. Krečnjački masiv Garež karakterišu raznovrsni kraški oblici, te osim što kroz
njega poniru vode Gluhe Bukovice, u njegovoj unutrašnjosti se nalazi Djevojačka pećina.
Vode unutar pećine imaju podzemnu komunikaciju sa vodama Gluhe Bukovice, što je
dokazano bojenjem. Sliv Gluhe Bukovice ima oštru morfološku vododijelnicu prema
slivovima rijeke Bukovice i izdani Dobra voda, što se ne poklapa sa podzemnim

95
vododijelnicama. Hidrogeološki sklop izdani Gluha Bukovica, čine dva geološka kompleksa:
Vulkanogeno-sedimentna formacija (J2,3 ), kao izolatori, vodonepropusni, oko 35% sliva i
krečnjački masiv (T2) kao stariji kompleks sa 65% površine sliva. Izradom detaljne
hidrogeološke karte izdani Gluha Bukovica, koja je obuhvatila uvor Gluhe Bukovice, masiv
Garež i izvor Gluhe Bukovice, utvrđene su naslage masivnih i ispucalih krečnjaka (T2), naslage
tankouslojenih, tektoniziranih krečnjaka – tektonske breče i sedimenti vulkanogeno-
sedimentne formacije (J2,3), koji predstavlja ofiolitski melanž. U predjelu Uvora i izvora
Gluhe Bukovice, nalaze se izvori Uvor i Izvor. U krečnjačkom masivu Gareža nalaze se
znatne rezerve podzemnih voda jer se u podini trijaskih krečnjaka nalaze slabovodopropusni
slojevi vulkanogeno-sedimentne formacije, te se podzemne vode javljaju kao kraški prelivni
izvori.
Podzemne vode vodnog tijela Kladanj su infiltracione s plitkom zonom prodiranja u
vodonepropusne naslage. Hemizam ovih voda, zbog brze vodozamjene, se odlikuje niskom
mineralizacijom. To su uglavnom vode HCO 3, Ca-Mg tipa, normalne pH vrijednosti i niske
tvrdoće. Izdanske vode karbonatnih akvifera Brateljevića, Kladnja, Javornika, odlikuju se
veoma sličnim jonskim sastavom kao izvorske vode iz krških terena Romanije.
Pripadaju HCO3, Ca-Mg grupi sa mineralizacijom od 250 do 500 mg/l, i ukupnom tvrdoćom
od 10 do 15 o dH. Kod većeg dijela analiziranih voda, koncentracija HCO3 jona se kreće preko
90%, a koncentracija kationa se razlikuje od pojave do pojave, tako da su vode iz krečnjaka
bogatije sa Ca jonom, a vode iz dolomita i dolomitičnih krečnjaka, imaju ravnomjeran sadržaj
Ca-Mg jona.

Rezerve podzemnih voda

Bilansne rezerve vodnog tijela podzemnih voda Kladanj iznose 59 l/s.

8.2. Vodno tijelo podzemnih voda Sapna

Položaj

U slivu rijeke Sapne, u miocenskim krečnjacima (M22), formirano je vodno tijelo podzemne
vode Sapna, u akviferima karstno-pukotinske poroznosti. Korito rijeke Sapne dijelom prelazi
preko sivih do svjetložutih krečnjaka, a dijelom je usječeno u aluvijalnim šljunkovito-
pjeskovitim glinama i glinovitim laporima i pješčarima. Veći dio vodnog tijela na području
Sapne, locirano je s desne strane rijeke Sapne u krečnjacima koji su u višim horizontima
dosta kompaktni, a od 65 do 88. metra su jako ispucali. Praktički južni, jugozapadni dio
područja općine Sapna (oko jedna trećina teritorija), izgrađuju miocenski krečnjaci u kojima
je formirano vodno tijelo.

96
 Slika 2.30. Situacioni položaj vodnog tijela podzemnih voda Sapna
(R = 1 : 100 000)
Geološke karakteristike

Geološku građu šireg prostora čine sedimenti srednjeg i gornjeg eocena, srednjeg i gornjeg
miocena, te tvorevine kvartara.
Najstarije stijene na ovom prostoru su sedimenti eocena (E2,3). Ujedno su i
najrasprostranjenije stijene, razvijene u tri horizonta (S.Čičić, 1964.)
Slojevi I horizonta (E2-I) otkriveni su na lijevoj obali Rožanjske rijeke, neposredno ispod sela
Goduš. Pojavljuju se na rasjedu duž koga su spuštene naslage II horizonta glinoviti lapori i
pješčari, koji se međusobno smjenjuju.
Sedimenti II horizonta (E2-II) zastupljeni su u dijelu terena južno od Rožaja i Sapne. Učestvuju
pješčari, lapori, gline, krečnjaci, proslojci ugljevitih glina i uglja.

Sedimenti III horizonta (E2-III) su predstavljeni pješčarima, glincima, laporcima i bankovitim

konglomeratima.

U nižim dijelovima III horizonta, na potezu Rožanjska rijeka- Rožanj – Goduš, javljaju se sivi
pješčari, sivi do sivozeleni lapori i crveni glinci koji se međusobno smjenjuju.

Tortonski sedimenti miocena (M22) leže diskordantno preko III horizonta eocena (E 2,3). U
širem prostoru odlikuju se velikom facijalnom raznolikošću, gdje su izdvojeni tipovi tortona:
facija šlirnih lapora, facija laporovitih glina i lapora, facija pješčara, rjeđe konglomerata i
facija organogenih krečnjaka. Na užem prostoru najzastupljenija je facija organogenih
krečnjaka koji se nalaze na prostoru Vrljaje i Goduša. Niži dio tortona je sastavljen od sivih i
tamnosivih glinaca, laporaca i krečnjaka razvijenih u slojevima i bankovima. Debljina tortona
u dolini rijeke Sapne je od 60 do 120 metara. Sarmatski sedimenti (M 31) imaju značajno
rasprostranjenje kod Goduša i na lijevoj strani rijeke Sapne. Niži dijelovi sarmata su
predstavljeni sivim, sivožutim i zelenkastim trošnim pješčarima, laporima i kompaktnim
pješčarima.

97
Kvartarne tvorevine (Q) su razvijene uglavnom u području riječnih dolina, padinskih dijelova
i uvala. Prisutne su eluvijalno-deluvijalne tvorevine (el-dl), proluvijalne (pr) i aluvijalne
tvorevine.
Eluvijalno-deluvijalne tvorevine su javljaju u vidu prekrivača različite debljine s
preovlađujućom glinovito-pjeskovitom drobinom. Proluvijalne tvorevine su u vidu nanosa na
kontaktu dna dolina i dolinskih strana i aluvijalne tvorevine su zastupljene riječnim nanosom.

Hidrogeološke karakteristike

Hidrogeološka funkcija navedenih litostratigrafskih članova, uslovljena je njihovim

litološkim, strukturnim, prostornim i drugim karakteristikama, a generalno se mogu svrstati u
grupu kolektora (akvifera) i izolatora (akvitardi). Hidrogeološki kolektori su predstavljeni
tortonskim (M22) bankovitim i masivnim litotamnijskim krečnjacima i kvartarnim (Q)
nanosima pretežno pjeskovitim i šljunkovitim. Hidrogeološke izolatore čine eocenski (E2,3)
pješčari, lapori i gline, sarmatski (M31) pješčari, lapori, gline i krečnjaci i kvartarni nanos (Q)
sa pijescima i šljunkom. Međusobni prostorni odnos i slijed sedimentacije pojedinih
litostratigrafskih članova je uslovilo formiranje vodonosnog sloja (akvifera) u ispucalim
karstifikovanim tortonskim krečnjacima (M22), ograničenim u podini eocenskim (E2,3)
pješčarima, glincima, laporima i glinama. U krovini akvifer je ograničen sarmatskim (M31)
pješčarima, laprima, glinama i krečnjacima, te djelimično kvartarnim nanosima (Q) ili
djelimično lokalno vodopropusnim pjeskovito-šljunkovitim sedimentima kvartara (Q).
Debljina ovog vodonosnog sloja iznosi 60 do 120 metara i uslovno se mogu dodati naslage
kvartara do 6 metara, ukoliko su dominantno pjeskovito-šljunkovitog sastava. U datim
uslovima i međusobnim prostornim odnosima kolektorskih i izolatorskih stijena, u tortonskim
krečnjacima, formirana je podzemna izdan s slobodnim nivoom (mjestimično subartreškog
karaktera). Prihranjivanje akvifera u prirodnim uslovima se vrši infiltracijom površinskih
tokova u zonama tečenja preko tortonskih sedimenata. Dreniranje je generalno u zonama
drenirajućih površinskih tokova u zonama tečenja preko krečnjaka i na prirodnim izvorima i
kaptažama. Strukturno-tektonske karakteristike područja, značajno definišu hidrogeološku
funkciju stijena na ovom području. U strukturnom smislu sloj ima sinklinalnu formu s
pravcem tonjenja ka jugoistoku. Brojnost uzdužnih i poprečnih rasjeda i pratećih pukotinskih
sistema, bitno je uslovilo stepen karstifikacije i poboljšala filtracione karakteristike
karbonatne facije krečnjaka. Prisutni rasjedi su malog vertikalnog pomaka i nisu presjekli
međusobnu vezu akvifera u pojedinim rasjednim blokovima. Pukotinski sistemi su saglasni
rasjednoj tektonici i u cjelini su pogodovali razvoju karstifikacije i poboljšanju filtracionih
karakteristika akvifera, te njegovoj kolektorskoj funkciji. Vodonosni sloj formiran u
kvartarnim šljunkovito-pjeskovitim naslagama, ima tipične karakteristike plitke (freatske)
izdani i zbog svog prostornog ograničenja na uske zone doline vodotoka, ne predstavlja
značajniji akvifer.

98
 Slika 2.31 . Hidrogeološka karta područja vodnog tijela podzemnih voda Sapna
(Izvor: Hidrogeološka karta, 1 : 100 000)

Pravci toka podzemnih voda

Pravci podzemnih tokova su generalno od sjeverozapada prema jugoistoku, tj. pravac i smjer
kretanja podzemnih voda odgovara pravcu i smjeru kretanja površinskih voda rijeke Sapne.

Vodozahvatni objekti

Za potrebe vodosnabdijevanja općine Sapna, te provedenih hidrogeoloških, geoloških i

geofizičkih istraživana, izvedene su tri istražne bušotine, od kojih su dvije u badenskim
krečnjacima dubine (60 do 100 m) BS-1 i BS-2 i bušotina BS-3 u zoni aluviona rijeke Sapne,
odnosno u zoni degradiranog fliša. U istražne buštine BS-1 i BS-2 ugrađene su
pijezometarske konstrukcije, a nakon toga izvršena testiranja u cilju utvrđivanja filtracionih i
kolektorskih karakteristika tortonskih krečnjaka, definisanja kapaciteta mogućih količina vode
i kvaliteta vode. Kaptaže s kojih se Sapna snabdijeva pitkom vodom su Ploče, Vrelo i Kalilo.
Individualni (seoski) vodovodi su Kovačevići, Goduš, Krstac, Kraljevići i Kobilići.

Rezerve podzemne vode

Opitnim crpljenjem na bušotini BS-2, maksimalni kapacitet crpljenje je iznosio 4,5 l/s, što je
bilo limitirano fizičkim karakteristikama aerlifta i bušotine, ali je realno očekivati kapacitet od
15 l/s, pri laminarnom režimu tečenja. Bilansne rezerve vodnog tijela podzemnih voda Sapna,
iznosi 25 l/s.

99
Uočljivo je, da na ovom terenu ne postoje jako vodoobilne akumulacije podzemnih voda, a
važnije se nalaze na niskim hipsometrijskim dijelovima terena u odnosu na naselja i daleko od
najveće aglomeracije konzumenata.
Kao i svugdje, za vodosnabdjevanje stanovništa potrebno je sprovesti propisane mjere zaštite
vodozahvatnih objekata i akumulacija od raznih vidova zagadjenja kako slivih područja, tako
i vodotoka.
Da bi se utvrdile zone mogućih istraživanja i zahvatanja podzemnih voda za
vodosnabdjevanje, potrebno je izvesti posebna izučavanja osmatranja i analiziranja, što nije
predmet ove studije. Ipak, na osnovu niskog stupnja izučenosti hidrogeologije terena i
sadašnjih saznanja može se reći, da postoje dva vida rješavanja vodosnabdjevanja
stanovništva:
1) zahvatanje podzemnih voda
2) zahvatanje voda iz površinske akumulacije Sniježnica.
Zone istraživanja i mogućeg zahvatanja su:
- Lukin potok - donji dio toka - zahvatanje u M22 krečnjacima - Šetići - ovdje je velika zona
prihranjivanja - veće slivno područje od visova Pećina i moguće veće akumuliranje
podzemnih voda,
- zona Vrljaja - Sapna - u dolinskoj strani, gdje su M31 sedimenti kao krovna barijera M22 -
krečnjacima, koji su u sinklinali,
- zona Teočak - Hodžići - Jukanovići - kredni i permski krečnjaci - bušiti kroz K 2 -krečnjake u
permske krečnjake, da se zahvate vode u oba kolektora i to s južne strane, jer na sjevernoj
strani vode cirkuliraju prema Semberiji,
- Rajkovac potok - bušiti u krednim krečnjacima na kontaktu s permskim krečnjacima u
podini i u zoni, gdje miocen prekriva kredu,
- zona Sniježnice sa sjeverne i južne strane u rasjednom kontaktu eocenskih izolatora i krednih
krečnjaka Sniježnice, sjeverno od potoka Brzava - gdje su kolektori bočno baražirani
vodonepropusnim sedimentima, ali u hipsometrijski povoljnim zonama,
- u zoni zapadno od Jukanovića u koritu rijeke Janje s lijeve i desne strane do ušća Rastošnice
u Janji u permskim i gornjokrednim krečnjacima.
U ovim zonama treba provesti istraživanja u: 1) području većih izvora, 2) na hipsometrijski
nižim kotama, 3) gdje su kolektori bočno baražirani izolatorima, 4) gdje postoji veći sliv, a
kolektori su u formi izdanaka u slivu da omogućuju infiltraciju atmosferilija i 5) gdje su
kolektori u formi rezervoara podzemnih voda, a ne sprovodnika voda.

9. Nepotpunost i nepouzdanost podataka

Definisanje i karakterizacija vodnih tijela podzemnih voda u slivu rijeke Save na teritoriji
Federacije BiH izvršena je na osnovu malog broja podataka za većinu vodnih tijela
podzemnih voda, a što je posljedica odsustva bilo kakvog monitoringa podzemnih voda u
ovom slivu, pa i na cjelokupnoj teritoriji Bosne i Hercegovine nakon 1992.godine. Izvođenje
bušenja radi dobivanja vode za vodosnabdijevanja koja su obavljana u periodu 1992-1996.,
kao i nakon 1996.godine, bilo za potrebe opština, mjesnih zajednica, ili privrednih subjekata,
često su provođena bez predhodnih istraživanja i bez izrade odgovarajuće dokumentacije. Za
kvantitativnu analizu uglavnom su korišteni podaci i rezultati istraživanja koji se mogu
smatrati dosta pouzdanim, kao što su rezultati regionalnih i detaljnih hidrogeoloških
istraživanja sistematizovani i prikazani u okviru odgovarajućih elaborata i studija rađenih od
strane relevantnih naučnih ustanova u BiH uglavnom u periodu do 1992. godine. Kao
pouzdani podaci mogu se uzeti oni koji su dobiveni urađenim studijama, elaboratima o
klasifikaciji i kategorizaciji rezervi podzemnih voda pojedinih izvorišta ili elaboratima o
zaštiti izvorišta, uglavnom finansiranih od državnih institucija nakon 1996.godine.

100
Relativno nizak stepen istraženosti prostora ne omogućava pouzdanije razgraničenje,
definiranje i karakterizaciju vodnih tijela u slivu rijeke Save na teritoriji Federacije Bosne i
Hercegovine.

Prilikom određivanja granica vodnih tijela karstno-pukotinske poroznosti postoje u pojedinim

dijelovima sliva nejasnoće u pogledu položaja granica odgovarajućih slivova koje su
posljedica odsustva izvođenja opita trasiranja podzemnih tokova (bojenja) ili odsustva
neophodne tehničke dokumentacije vezane za izvedene opite. U tim dijelovima moguće je
samo pretpostaviti pružanje hidrogeološke vododjelnice. Za veći dio vodnih tijela su
hidrogeološke vododjelnice pretpostavljene uvažavajući geomorfološke karakteristike terena,
odnos i kontakt propusnih i nepropusnih stijena, dispozicije mjesta pražnjenja vodnih tijela,
bilansa podzemnih voda i dr. Potreba detaljnih razgraničenja navedenih vodnih tijela će se
ukazati u slučaju značajnijeg narušavanja kvaliteta podzemnih voda, istraživanja za potrebe
izgradnje novih vodozahvatnih objekata, te uspostavljanja ili korigiranja uspostavljenih zona
sanitarne zaštite.

Uz naprijed navedeno je i problem uzrokovan nepostojanjem jedinstvene baze podataka

podzemnih voda u Federacije BiH. Releventna dokumentacija je iz brojnih razloga jako rasuta
što uz odsustvo jedinstvenih baza podataka stvara dodatne probleme. Stoga stvaranje
jedinstvene baze podataka podzemnih voda, treba nastaviti i u narednom periodu uz
projektovanje i izvođenje određenog broja istražnih radova tamo gdje je to neophodno. Za
određeni broj vodnih tijela podzemnih voda, praktično nema ni jednog podatka o provedenim
istraživanjima, kao npr. Gračanica-Živinice, ili su pak podaci vezani samo za pojedine vodne
objekte, najčešće za jedan ili dva izvedena bunara.

Kod ocjene kvantitativnog statusa nepouzdanost je prisutna u podacima vezanim za

zahvaćene količine vode na izvorištima. Većina izvorišta, odnosno preduzeća koja gazduju
istim nema preciznu evidenciju o zahvaćenim količinama vode. Shodno orjentacionim
podacima vezanim za zahvaćene i raspoložive količine podzemnih voda kvantitativni status
podzemnih voda u slivu Save nije upitan.

Znatno veći problem je kvalitativni status podzemnih voda. Stoga su za sva navedena tijela
podzemnih voda, kvalitatine osobine voda date na nivou procjene. One su zasnovane na
fizičko-hemijskim i bakteriološkim analizama voda koje se rade za potrebe preduzeća koja
gazduju izvorištima podzemnih voda koja su namijenjene ljudskoj upotrebi, debljini povlatnih
vodonepropusnih naslaga, naseljenosti područja, prisutnoj industriji, korištenju zemljišta za
poljoprivredne aktivnosti, putne komunikacije itd. Uočava se nedostatak periodičnog
izvođenja kompletnih fizičko-hemijskih analiza skoro svih podzemnih voda koje se koriste za
potrebe vodosnabdijevanja, na čemu je potrebno insistirati u narednom periodu.
Nepouzdanost kvalitativnih karakteristika podzemnih voda pojedinih vodnih tijela odnosi se
na vodna tijela koja nisu zahvaćena za potrebe vodosnabdijevanja.

Takođe, ne postoje katastri zagađivača vodnih tijela u slivu rijeke Bosne, kao ni podaci vezani
za karakteristike zagađujućih materija, te je stoga prioritetna naredna aktivnost izrada katastra
zagađivača podzemnih voda za svaki riječni podsliv psebno, odnosno sliv Save. Iz svega se
vidi da je kvalitativna analiza podzemnih voda u slivu Save na teritoriji Federacije BiH data
(u skladu sa mogućnostima) na ograničenom nivou, te da neće biti moguće izvršiti pouzdaniju
ocjenu sve do momenta uspostavljanja monitoringa podzemnih voda. U narednom periodu,
bilo bi neophodno uraditi projekat monitoringa podzemnih voda putem mreže osmatračkih
bušotina, tako što bi se umrežili postojeći osmatrački objekti sa onim koji bi se po programu
izveli.

101
Značaj zaštite nameće se kao jedan od osnovnih preduslova za racionalno eksploatiranje
podzemnih voda. Ovoj problematici je i u ranijem periodu, a i poslednjih godina posvećeno
nedovoljno pažnje. Za brojna izvorišta pitkih voda, sa kojih se snabdijevaju desetine hiljada
stanovnika u slivu, ne postoji adekvatna ili čak nikakva ozbiljnija zaštita, a kako se to
predviđa članom 7, paragraf 3 WFD, te domaćom zakonskom regulativom (Zakon o vodama
u FBIH, Pravilnici o sanitanoj zaštiti izvorišta i Higijenskoj ispravnosti vode za piće, itd.).
Izvorišta vodosnabdijevanja, najvećim dijelom, nemaju neophodna dokumenta kojima se štite
od zagađenja na zakonski i stručno prihvatljiv način, tako da je stalno prisutan rizik od
mogućeg narušavanja kvaliteta podzemnih voda.

102
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Definiranje vodnih tijela i karakterizacija podzemnih voda sliva rijeke Save na teritoriji
Federacije Bosne i Hercegovine, proizašla je iz nastojanja da se obezbijedi kontinuirano i
operativno izvršavanje zahtjeva Okvirne direktive o vodama 2000/60 EC (WFD), kojom su
definisane i obaveze zemalja u kojima se nalaze dijelovi riječnog sliva Dunav.

Uvažavajući zahtjeve Zakona o vodama (Službene novine F BiH, broj 70/06), Okvirne
direktive o vodama (ODV-a), trenutno dostupne podatke, ekspertske procjene i standarde
struke, u ovoj fazi definisanja i izrade karakterizacije vodnih tijela podzemnih voda sliva
rijeke Save, dato je početno razgraničenje vodnih tijela podzemnih voda. Definisanje i obrada
podataka je realizovana u skladu sa članom 2, članom 5, i članom 7. ODV-a, Aneksom II, CIS
VODIČEM 2., te Zakonom o vodama Federacije BiH.

Obrada vodnih tijela podzemnih voda sa tekstualnim opisom i grafičkim prilozima izvršena je
za sliv rijeke Save na području Federacije Bosne i Hercegovine, kao i pojedinačno za
podslivove rijeka Une, Vrbasa, Bosne i Drine, a što je prikazano u prethodnom tekstu.

U podslivu rijeke Une izdvojeno je 13 vodnih tijela podzemne vode u karstno-pukotinskoj i

jedan u intergranularnoj sredini, čija je ukupno utvrđena izdašnost 14904 l/s.
U podslivu rijeke Vrbas izdvojeno je sedam vodnih tijela podzemne vode u karstno-
pukotinskoj sredini, čija je ukupno utvrđena izdašnost 6572 l/s.
U podslivu rijeke Bosne izdvojeno je 35 vodnih tijela podzemne vode u karstno-pukotinskoj i
14 vodnih tijela podzemne vode u intergranularnoj sredini, čija je ukupno utvrđena izdašnost
7267,75 l/s.
U podslivu rijeke Drine izdvojeno je 5 vodnih tijela podzemne vode u karstno-pukotinskoj
sredini, čija je ukupno utvrđena izdašnost 120 l/s.
Dakle, do sada je, sa dosta velikom pouzdanošću, utvrđeno da na području sliva rijeke Save
egzistira 60 vodnih tijela u karstno-pukotinskoj i 15 vodnih tijela podzemne vode u
intergranularnoj sredini, sa ukupnom izdašnošću 28863,75 l/s. Ovdje treba napomenuti da za
određeni broj vodnih tijela podzemnih voda uopšte nema podataka o izdašnosti ili su ti podaci
nepotpuni, tako da se može procijeniti, na osnovu dosadašnjeg stepena istraženosti, da je
ukupna izdašnost značajno veća.
Uz naprijed navedeno je i problem uzrokovan nepostojanjem jedinstvene baze podataka
podzemnih voda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Relevantna dokumentacija je iz brojnih
razloga, jako rasuta što uz odsustvo jedinstvenih baza podataka stvara dodatne probleme.
Stoga stvaranje jedinstvene baze podataka podzemnih voda, procesa koji je iniciran ovim
radom, treba nastaviti i u narednom periodu uz projektovanje i izvođenje određenog broja
istražnih radova, tamo gdje je to neophodno.
U narednom periodu, u cilju potpunijeg i pouzdanijeg razgraničenja pojedinih vodnih tijela
podzemnih voda, potrebno je definiranje kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika
podzemnih voda u slivu rijeke Save, a u skladu s pravilima hidrogeološke i hidrotehničke
struke i primijenjene Okvirne direktive o vodi, poduzeti slijedeće aktivnosti:

- Realizovana aktivnost na izdvajanju tijela podzemnih voda podsliva rijeke Bosne,

predstavlja prvi korak u karakterizaciji podzemnih voda podsliva rijeke Bosne. U
narednom periodu neophodno je nastaviti realizaciju započete aktivnosti, prvenstveno u
formiranju i razvoju GIS baze podataka, prevashodno katastra izvorišta.
- Permanentnom popunjavanju ISV (informacionog sistema voda, GIS), baza podataka, sa
svim pratećim templejtima za podzemne vode, bez obzira da li se radi o izvorima,

103
bušenim objektima, kopanim, geomorfološkim objektima, takođe bez obzira da li se radi o
pitkim, bočatnim ili mineralnim, termalnim ili termomineralnim vodama.
- Neophodno je obaviti terenske, laboratorijske i kabinetske istražne radove tj. vršiti
sukcesivno prikupljanje podataka i obrade, te kontinuiran unos u ISV bazu podataka. To se
prvenstveno odnosi na kvalitet sirove podzemne vode (sa vodozahvata, izvora), količine
zahvaćene vode, provođenje mjera zaštite izvorišta te pratećih aktivnosti koje tretiraju
oblast podzemnih voda.
- Svako izvorište je neophodno u narednom periodu bilansirati, što znači da se mora
uspostaviti monitoring nivoa podzemne vode na vodozahvatu, imati podatak o količini
vode koja se eksploatiše i iz kojeg vodonosnog horizonta, a sve u cilju ustanovljavanja
hidrološkog ciklusa za potrebe definisanja optimalne količine vode koja se može
eksploatisati iz tijela podzemne vode.
- Za svako malo tijelo podzemne vode mora se odrediti zona prihranjivanja i zona
pražnjenja. Zone se moraju uporediti sa vodnim tijelima podzemnih voda iz drugog
entiteta, utvrditi granice, pritiske i uticaje kojima su izložena i drugo. Ista aktivnost se
mora pokrenuti ukoliko su u pitanju i podzemna prekogranična vodna tijela.
- Svaka od prethodno navedenih aktivnosti predstavlja složen niz aktivnosti, ali koje se
moraju realizovati u cilju obezbjeđenja i očuvanja resursa kako u kvalitativnom tako i u
kvantitativnom smislu.
- Uraditi program monitoringa podzemnih voda koji će obuhvatiti praćenje hemijskog i
količinskog stanja voda.
- Neovisno od navedenih aktivnosti, neophodno je izvršiti niz radnji i postupaka u cilju
provedbe aktivnosti na izmjenama i dopunama Zakona o vodama, odnosno, izraditi niz
podzakonskih akata.
- U smislu prethodno navedenog, potrebno je usvojiti plan aktivnosti sa nosiocima
zadataka, raditi na osposobljavanju i opremanju državnih institucija na različitim nivoima
vlasti, koje će biti sposobne da odgovore zadacima koji proističu kako iz Zakona o
vodama FBiH, tako i Okvirne direktive o vodama 2000/60 EC (WFD) i drugim pratećim
dokumentima.

104
LITERATURA

1. Alić F.; Pašić-Škripić D.; Žigić I.; Srkalović D.(2008.): Karakteristike vodnih tijela
podzemnih voda Gračanice, Geološki glasnik 37 Sarajevo.
2. Busulađžić H.(2008.): Izvorište Sarajevsko polje, Svjetlost, Sarajevo. FSD Agencija
za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
3. Kulenović E.(1983.): Paleozoik u BiH.ANU BiH, posebna izdanja, knjiga LIX,
Sarajevo
4. Merdan S.(2007.): Glavni zagađivači sliva rijeke Bosne-seminarski rad.
5. Mojićević M.,Pamić J.(1975.): Mezozojska evolucija srednjih dijelova dodirnog
područja Unutrašnjih i Spoljnih Dinarida u svijetlu tektionike ploča, JAZU II,
znanstveni skup, Zagreb
6. Pamić J.(1982.): Trijaski magmatizam Dinarida, Jugoslovenski komitet svjetskih
kongresa za naftu, “Nafta”, Zagreb
7. Pamić J.(1983.): Topografija tektonike ploča i neki primjeri njene primjene. Geološki
glasnik 17, Sarajevo
8. Pašić-Škripić; Žigić I.(2008.): Planiranje i zaštita od voda jezera Modrac, VII Naučni
skup «Metalni i nemetalni materijali», Zenica.
9. Pašić-Škripić D.; Žigić I.; Srkalović D. (2009.): Ranjivost podzemnih voda područja
sjeveroistočne Bosne, Zbornik sa 38. Konferencije o korištenju i zaštiti voda, «Voda
2009.» Zlatibor.
10. Pašić-Škripić D.; Žigić I.( 2008.): Ugroženost podzemnih voda kod izgradnje i
eksploatacije saobraćajnica,VII Naučno-stručni simpozij «Metalni i nemetalni
materijali» Zenica.
11. Samardžić N.,(2007.): Zagađivači podzemnih voda područja Ilidže, Sarajevo, Bosna i
Hercegovina, seminarski rad.
12. Skopljak F.,(2006.): Odnosi podzemnih voda područja Ilidže kod Sarajeva- Doktorska
disertacija. Posebno izdanje Geološkog glasnika knj. XXIX. FSD Agencija za vodno
područje rijeke Save, Sarajevo.
13. Žigić I.; Pašić-Škripić D.; Alić F.( 2008.): Hidrogeološke karakteristike izvorišta za
vodosnabdijevanje Gračanice, Zbornik sa savjetovanja, Neum.
14. Žigić I.; Pašić-Škripić D. (2008.): Ranjivost podzemnih voda u stijenama
intergranularne poroznosti tuzlanskog bazena, Zbornik sa savjetovanja, Neum.
15. Žigić I.; Pašić-Škripić D. i drugi (2008.): Studija ranjivosti prostora Tuzlanskog
kantona, ( hg dio), Bosna-Soil Services company.
16. Žigić I.; Pašić-Škripić D.; Alić F. ( 2008.): Studija sa programom hidrogeoloških
radova na zahvatanju podzemnih voda u cilju poboljšanja vodosnabdijevanja općine
Gračanica, Zavod za vodoprivredu Sarajevo,
17. Žigić I.; Pašić-Škripić D. (2009.): Ranjivost vodnog tijela podzemnih voda
sjeverozapadnog dijela Tuzlanskog područja, Zbornik sa 6. naučno-stručnog skupa sa
međunarodnim učešćem»Kvalitet 2009.» Neum.
18. Bilans podzemnih voda za 1989. godinu, DP Geonistitut Ilidža, 1999. godine
19. Bilans voda za riječni bazen Dunava za teritorij FBiH, 2004.,
20. Dugoročni program vodosnabdijevanja stanovništva i privrede FBiH, 2001.,
21. Geoistrage Sarajevo, Izvještaj o rezultatima bušenja probno-eksploatacionog bunara
GM-2 na izvorištu Krčevine za potrebe vodosnabdijevanja naselja Mionica kod
Gradačca, oktobar, 2001. godina,
22. Geoistrage Sarajevo,(2001.): Izvještaj o rezultatima bušenja probno-eksploatacionog
bunara GM-2 na izvorištu Krčevine za potrebe vodosnabdijevanja naselja Mionica kod
Gradačca. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.

105
23. Geoinženjering «Institut za hidrologiju i hidrotehniku»- Ilidža,(1983.): Elaborat o
hidrogeološkoj rejonizaciji i bilansu podzemnih voda u pukotinskim i karstno-
pukotinskim stijenskim masama BiH. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save,
Sarajevo.
24. Geonistitut Ilidža, (1999.): Bilans podzemnih voda za 1989. godinu. FSD Agencija za
vodno područje rijeke Save, Sarajevo
25. Geoprojekt Tuzla,(2007.): Elaborat–Izvedba bunara BV-1 na lokaciji «Šećine njive»
općina Visoko. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
26. Građevinski fakultet Univerziteta u Sarajeu Institut za geologiju, Izvještaj o izvođenju
zamjenskog bunara P-2 na lokalitetu Pribava-Seljanuša i uključenje u postojeći
vodovodni sistem, mart, 2003. godina,
27. Građevinski fakultet Univerziteta u Sarajeu-Institut za geologiju,(2003.): Izvještaj o
izvođenju zamjenskog bunara P-2 na lokalitetu Pribava- Seljanuša i uključenje u
postojeći vodovodni sistem. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
28. FIL.B.IS.,(2000.): Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara MB-2 MZ Miričina,
općina Gračanica. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
29. FIL.B.IS.,(2000.): Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara NB-2 MZ Klokotnica,
općina Doboj Istok. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
30. FIL.B.IS.,(2000.): Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara SPNB MZ Stjepan polje,
opština Gračanica. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
31. Institut za geologiju Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu,(2003.): Zaštita
izvorišta «Vrutak» i «Šećine njive»- Visoko. FSD Agencija za vodno područje rijeke
Save, Sarajevo.
32. Institut za geologiju Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu,(2008.): Projekat
zaštite izvorišta «Sokolina»-Srednje, općina Ilijaš. FSD Agencija za vodno područje
rijeke Save, Sarajevo.
33. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu,(2003.): Zaštita izvorišta
Kremenik, općina Vitez. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
34. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu,(2005): Zaštita izvorišta
Delačko vrelo, općina Novi Travnik. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save,
Sarajevo.
35. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu,(2007.): Projekat zaštite
izvorišta vode za piće Mahmutović rijeka na području općine Breza. FSD Agencija za
vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
36. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu,(2007.): Projekat zaštite
izvorišta Crni potok, općina Busovača. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save,
Sarajevo.
37. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu, Projekat zaštite izvorišta
Crni potok, općina Busovača, , mart, 2007. godine,
38. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu,(2007.):
Projekat izvedenog stanja bunara B-2a na izvorištu u Odžaku. FSD Agencija za vodno
područje rijeke Save, Sarajevo.
39. Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu,(2008.):
Projekat izvedenog stanja bunara B-1a na izvorištu u Odžaku. FSD Agencija za vodno
područje rijeke Save, Sarajevo.
40. Izvorište Sarajevsko polje, Hasija Busulađžić, Sarajevo, 2008. godine,
41. Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara MB-2 MZ Miričina, općina Gračanica,
FIL.B.IS. d.o.o. Zagreb, 2000 godina,
42. Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara NB -2 MZ Klokotnica, općina Doboj Istok,
43. Izvještaj o izvođenju zamjenskog bunara SPNB MZ Stjepan polje, opština
Gračanica,FIL.B.IS. d.o.o. Zagreb, 2000 godina,

106
44. Izvještaj o izvođenju eksploatacionih bunara B-1, B-2 na lokaciji izvorišta « Milkino
Vrelo»- Breza, Zavod za geologiju Sarajevo, decembar 1996. godine
45. Elaborat –Izvedba bunara BV-1 na lokaciji «Šećine njive» općina Visoko, Geoprojekt
d.o.o. Tuzla, novembar 2007. godine,
46. Elaborat zaštitnih mjera i određivanje zona sanitarne zaštite vodozahvata Misoča-
Ilijaš, Zavod za vodoprivredu dd.Sarajevo, april, 2005. godina,
47. Elaborat zaštitnih mjera za određivanje zona sanitarne zaštite vodozahvata Jaglenica-
općina Novi Travnik,
48. Elaborat o Zaštiti izvorišta vode za piće u slivu rijeke Vogošće, D.D. Projekt Sarajevo,
mart 2007. godine
49. Okvirna direktiva o vodama, 2000 i druge relevantne direktive EU koje se odnose na
vode;
50. Projekat zaštite izvorišta «Duboki potok» općina Busovača, DD Projekt Sarajevo,
novembar 2006. godine,
51. Projekat zaštite izvorišta «Jelah» općina Tešanj, DD Projekt Sarajevo, novembar 2006.
godine,
52. Projekat zaštite izvorišta « Havdine», općina Doboj-Jug, DD Projekt Sarajevo. maj
2007. godine,
53. Projekat zaštite izvorišta vode za piće Mahmutović rijeka na području općine Breza,
januar 2007. godine, Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu,
54. Projekat zaštite izvorišta «Sokolina»-Srednje, općina Ilijaš, Institut za geologiju
Građevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, februar, 2008. godine,
55. Projekat izvedenog stanja bunara B-1a na izvorištu u Odžaku, Građevinski fakultet
Univerziteta u Sarajevu, decembar 2008. godine,
56. Projekt Sarajevo,(2005.): Elaborat zaštitnih mjera za određivanje zona sanitarne zaštite
vodozahvata Jaglenica-općina Novi Travnik. FSD Agencija za vodno područje rijeke
Save, Sarajevo.
57. Projekt Sarajevo,(2006): Projekt zaštite izvorišta «Jelah» općina Tešanj. FSD Agencija
za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
58. Projekt Sarajevo,(2006.): Projekat zaštite izvorišta «Duboki potok» općina Busovača.
FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
59. Projekt Sarajevo,(2007.): Projekat zaštite izvorišta «Havdine» općina Doboj-Jug. FSD
Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
60. Projekt Sarajevo,(2007.): Elaborat o zaštiti izvorišta vode za piće u slivu rijeke
Vogošće. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
61. Strategija upravljanja vodama Federacije Bosne i Hercegovine, Zavod za
vodoprivredu d.d. Sarajevo, Zavod za vodoprivredu d.d. Mostar, Sarajevo, decembar
2008. godine,
62. Studija sa programom hidrogeoloških radova na zahvatanju podzemnih voda u cilju
poboljšanja vodosnabdijevanja općine Gračanica, Zavod za vodoprivredu Sarajevo,
2008. godine,
63. Vodno područje rijeke Dunav – Nacionalni izvještaj 2003 – Bosna i Hercegovina
64. Vodno područje rijeke Dunav – Nacionalni izvještaj 2004 – Bosna i Hercegovina
65. Vodoprivredna osnova sliva rijeke Vrbas, Sarajevo 1987.
66. Zavod za geologiju Sarajevo,(1996.): Izvještaj o izvođenju eksploatacionih bunara B-
1, B-2 na lokaciji izvorišta «Milkino Vrelo»-Breza. FSD Agencija za vodno područje
rijeke Save, Sarajevo.
67. Zavod za geologiju Ilidža,(2000.): Tehnički izvještaj o izvođenju istražno-kaptažnih
radova u Okanovićima, Gradačac. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save,
Sarajevo.

107
68. Zavod za vodoprivredu Sarajevo,(2005.): Elaborat zaštitnih mjera i određivanje zona
sanitarne zaštite vodozahvata Misoča-Ilijaš. FSD Agencija za vodno područje rijeke
Save, Sarajevo.
69. Zavod za vodoprivredu Sarajevo, Zavod za vodoprivredu Mostar,(2008.): Strategija
upravljanja vodama Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo. FSD Agencija za
vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
70. Zavod za vodoprivredu Sarajevo,(2008.): Zone sanitarne zaštite izvorišta vodovodnog
sistema Gračanice. FSD Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo.
71. Zakon o vodama Federacije BiH (Službene novine FBiH, 70/06);

108
PRILOZI

109
Prilog 1.
Prilog 1a