TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

14 Ağustos 2020 SAYI 229 FİYATI 5 TL

Salda Gölü ile

Mars arasındaki
gizemli ilişki

DİLARA ÇOLAK
32 000 yıllık me
saj bize
neler söylüyor?
DOĞAN KUBAN
İstanbul takı ya
3”Balkonumdan Satürn, gezegenler 3Korona ile ilgili bilmemiz gereken da
değirmen taşı
ve gökyüzü” ORHAN BURSALI yeni bilgiler REYHAN OKSAY
TANOL TÜRKOĞ
LU
3En büyük mucit kimdi? Tesla niçin 3Yaşamın amacı nedir? ATİLLA ERDEMLİ Çevik dijital med
ya
Edison’dan bir adım öndeydi? MÜFİT AKYOS
3 İmalat sanayiinin ve teknolojinin Mavi, beyaz ve s
BATUHAN SARICAN anal
küresel görünümü BAYRAM ALİ EŞİYOK yakalılar
3Matematiğin doğası üzerine
3Bazı besin maddelerini birlikte
düşünceler ERDAL MUSOĞLU
tüketmekte fayda var!
Jeoloji
Jezero Krateri’ndeki (Mars) yaşam arayışında Salda Gölü’nün önemi
Mars’a gönderilen keşif aracı ile Jezero Krateri’nde yaşamın izleri
aranacak. Mars’ta Jezero Krateri’ndeki yaşam arayışında Salda Gö-
lü’nün önemi neden büyük? İkisi arasında benzer mikrobiyal işaret-
lerin varlığı tartışılıyor. Ülkemiz ve tüm dünya için öncelikli korun-
ması gereken Salda Gölü, bizleri zamanda yolculuğa çıkararak 4
milyar yıl önceki Jezero Krateri’nin kenarına taşıyabilir. Salda Gölü
sayesinde insanoğlunun merak ettiği en gizemli soruların cevabına
ulaşmak için kapılar aralanıyor diyebiliriz.
Prof.Dr. Nurgül Çelik Balcı
İTÜ Jeoloji Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi
ncelik@itu.edu.tr
30
Temmuz 2020’de NASA’nın Mars Keşif Progra-
mı’nın parçası olarak Mars’a gönderilen Perse-
verance keşif aracından beklentileri büyük. Ke-
şif aracının ana ve öncelikli bilimsel hedefi Mars’ta bir za-
manlar yaşamın olup olmadığı ile olası mikrobiyal yaşamın
izlerini keşfetmek. Tüm bu sorulara yanıt Mars yüzeyinde
yaklaşık 3.8 milyar yıl (Noachian dönemi) önce var olan es-
ki bir gölün kalıntılarını içeren Jezero Krateri’nde aranacak.
Perseverance keşif aracının iniş yeri olarak seçilen Jeze-
ro Krateri antik Mars yaşamının kanıtlarını barındıracak po-
tansiyel alanlara sahip olabilir.
Evrende yalnız mıyız? Yaşam Yerküre dışında ki geze-
genlerde hiç var oldu mu veya hâlâ var mı? Yaşam derin
okyanuslarda ki sıcak su bacalarında mı yoksa güneş ban-
yosu altındaki sığ bir su birikintisin de mi başladı? Daha da
önemlisi benzer bir oluşum Güneş sistemi içindeki başka
bir gezegende ya da öte gezegenlerde hiç ortaya çıktı mı?
soruları insanlığın hala yanıtını aradığı gizemli sorular ara-
sında yer alıyor.
Bilimsel ve teknolojik gelişmeler sayesinde, bu sorula-
rın cevabına insanlık tarihi boyunca ilk defa bu kadar yakı-
nız, deyim yerinde ise yanıtların kapılarını araladık. Evren-
de yaşam arayışında Yerküre’nin ilksel dönemlerine ben-
zerlikler sergileyen Mars gezegeni çalışmaların merkezinde
yer almakta. Bunun temel nedeni yaşam için gerekli olan
Şekil.2 30 Temmuz 2020 tarihinde Mars’a gönderilen Perseve-
rance isimli robot
(https://mars.nasa.gov/files/mars2020/Mars2020_Fact_Sheet.
pdf)
sıvı suyun gezegenin yüzeyinde bir
zamanlar etkin olduğunu, yani su
döngüsünü, gösteren net kanıtların
bulunması (Horgan vd.,2020).
Diğer bir deyişle bugün soğuk
ve kuru olan Mars, bir zamanlar ılık
ve yağışlı ortamıyla yaşam dostu bir
gezegen profili sunmakta (Şekil 1).
Yerküre’nin aksine Mars’da lev-
ha tektoniğinin etkin olmaması, ya-
şam barındıran kayaçların zama-
na karşı bozuşmadan korunma-
sı; bir bakıma ilksel yaşamın izleri-
ni taşıyan zamana karşı mumyalan-
mış kayaçların varlığını gösteriyor ki, bu da yaşamın filiz-
lenme koşularının anlaşılması için paha biçilemez bir or-
tam sağlıyor.
Mars’a gönderilen keşif araçlarları sayesinde, ki ye-
di adet, gezegen hakkında bilgilerimiz daha da netlik ka-
zandı. 8 yıl önce gönderilen Curiosity keşif aracı kısa süre-
de gezegen hakkında çarpıcı bilimsel keşiflerde bulundu:
Mars bir zamanlar (Noachian, 4 milyar yıl önce) Yerküre’de
olduğu gibi akarsular ve göller içeriyordu ve yaşam dos-
tu bir gezegendi. Mikrobiyal yaşam barındıracak koşullara
sahip göllerin eski kalıntılarının keşfi bilimsel camiada he-
yecan yarattı. Ancak, henüz yaşam ve antik yaşamın izle-
rini taşıyan kanıt/lar yoktur! Peki bu kanıtları, tabi eğer ya-
şam var olduysa, nerede bulabiliriz? NASA bu soruları 30
Temmuz 2020’de Mars’a gönderdiği ve Curiosity robotu-
nun yakın bir kopyası olan Perseverance robotundan elde
edeceği verilerle yanıtlamak istiyor (Şekil 2.)
Şekil 3. Jezero Krateri ve Perseverance keşif aracının krater üzerindeki planlanan güzergahı.
Amerikan Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA Jet itki laboratuvarı), Avrupa Uzay Ajansı (ESA),
Alman Havacılık ve Uzay Merkezi (https://www.nytimes.com/2020/07/28/science/nasa-jezero- perseverance.
html).
Şekil 1. Mars’ın bugün ve bilimsel verilere daya-
narak üretilen 4 milyar yıl önce ki olası hali
Peki neden JEZERO
KRATERİ?
6 yıl önce Mars konusunda çalışan bilim insanları top-
lanarak uzun bir tartışma ve değerlendirme sonrasında
yaklaşık 30 aday bölge arasından (örn., Ebersvalde, ko-
runmuş deltaya sahip kuru göl yatağı; Holden, çarpma
krateri vd.) bu krateri seçti. NASA’nın Odyssey adlı Mars
yörüngesindeki mekiğin almış olduğu fotoğraflar bu se-
çimde önemli rol oynadı.
Aşağıdaki fotoğraf kraterin bir kenarına ulaşan sinüs
şekilli kurumuş
akarsu kanalları-
nı ortaya koyar-
ken (bugün Je-
HBT Sayı 229 - 14 Temmuz 2020 12-13
zero Deltası olarak bi-
liniyor) kraterin diğer
kenarında ki çökün-
tü alan ve bu iki ya-
pının arasında ki ge-
niş yuvarlak geometri-
li çöküntü bir zaman-
lar var olan bir göle
işaret etmekte. 45 km
genişliğinde ki krater
içinde gelişen bu göl
Jezero gölü.
Bu fotoğraf aynı
zamanda ve daha da
önemlisi Yerküre’de-
Şekil.5 Jezero Krateri’nin CRISM (Compact reconnaissance imaging spectrometer for Mars) harita
ki gibi akarsu tarafın-
dan göle taşınan mal- parametrelerine göre mineral dağılımı, (Horgan, vd. 2019;2020).
zemelerin (ör., çamur) https://ars.els-cdn.com/content/image/1-s2.0-S0019103518306067-ga1_lrg.jpg
depolandığı deltaların
varlığını ortaya koy-
du ki; bu da Jezero
Krateri’ni, Mars’ta da-
ha önce tespit edilmiş birçok gölden ayırdı. Jezero’da yer
alan bu delta ortamları Jezero Gölü’nün kendisi yanı sıra
değişik ortamlarda gelişmiş olabilecek (ırmaklardan gölle-
re ve hatta yeraltı sularına kadar) antik yaşam formlarının
izlerini taşıyabilir. Bir bakıma yaşam havuzu olabilir. Ayrıca,
bu deltalar içinde karbon dioksit ve sıvı su etkileşimi sonu-
cu oluşan minerallerin (kil ve karbonat ) tespit edilmesi bir
zamanlar var olan ne çok alkali ve ne de çok asitli olma-
yan, kısaca yaşamın filizlenmesi için uygun koşullara sa-
hip yaşam dostu bir göl ortamının varlığı için güçlü kanıtlar
sundu (Şekil 3).
Yerküre’de benzer ortamların değişik yaşam formlarını
ve organikleri içerdiğini biliyoruz. Eğer Mars’ta yaşam filiz- Şekil 6. Subfosil, yani oluşumunu tamamlamış (solda), ve güncel, halen oluşumu devam eden (sağda) Mg kar-
lendiyse, erken Yerküre’de olduğu gibi okyanus, göl ve ne- bonat içerikli mikrobiyalitler (Agustos 2019, N.Balcı)
hirlerde ki tek hücreli yaşam formalarına benzemeli. Bu ve- gınlıkla biyoiz potansiyeli taşıdığını biliyoruz (Balci vd.,
ra ev sahipliği yapmış olabileceğini, hatta gölün sediman-
riler, Jezero Gölü’nün de bir zamanlar yaşanabilir ortamla-
larının “küçük Marslılar” için mutlu bir ev olma özel- 2018;2020). Bu karbonatlı kayaçların dokusunu, kimyasal
liği bulunduğunu önermekte. Bu nedenle, NASA gü- ve mineralojik bileşimi ile organik karbon dağılımını birleş-
Şekil 4. Salda Göl’ü kıyı- neş sisteminde başka bir gezegende filizlenmiş ve tirerek herhangi bir mikrobiyal etkinin altında oluşup oluş-
sında gelişen beyaz ren- gelişmiş olası bir yaşamın izlerini araştırmak için Je- madığı konusunda güçlü veriler elde edebilirsiniz (Balci ve
gi ile dikkat çeken kar- zero Krateri’ni seçti. Ancak Yerküre’de bile bu mik- Demirel, 2016).
bonatlar roskobik canlıların izlerini taşıyan fosillerin korun- Salda Gölü’nde bulunan yüksek magnezyum içerikli
ması ve tanınması bu kadar zorken, ışık yılı ötesin- sulu karbonatlı kayaçların (hidromanyezit minerali) son yıl-
de ki bir gezegende bu karışık iz sürme işlemi na- larda uzay ve gezegen temelli yapılan çalışmalarla Mars’ta
sıl yapılacak. Bu kadarla da kalmıyor, kraterin hangi Jezero Krateri’nde bulunması, Salda Gölü’nde süregelen
bölgeleri olası yaşam izlerini barındıran sıcak nok- su-kayaç etkileşimi, daha da önemlisi gölde gelişen ya-
talara sahip olabilir? Hangi bölgelerden örnek top- şam formlarının bir zamanlar Jezero Krateri’nde yer alan
lamalıyız? gölde de olabileceği fikrini doğurdu (Balcı vd.,2020; Kah
Yaşamın kökeninin deşifre edilmesi, büyük oran- vd.,2020). Salda Göl’ünde mikrobiyal etkilerle oluşan, ge-
da Yerküre’de Mars’a benzerlik sergileyen jeolojik nel olarak mikrobiyalit olarak adlandırılan sulu Mg karbo-
alanlar da ki çevresel ve kimyasal koşulların derinle- natlı mineralojik bileşime sahip bu organo sedimanter ya-
mesine ve detaylı bir şeklide anlaşılmasına bağlı. pılar biyoiz (canlı izlerini taşıyan maddeler) içerebilecek
Salda Göl’ü tam da burada devreye giriyor. İçer- potansiyel alanların bulunmasında rehber görevi görebi-
diği değişik jeolojik ortamlar ile (alüvyon yelpaze, lir (Şekil 6).
delta ) Jezero Krateri’ne benzeyen ülkemizde ki bu Purdue Üniversitesi Yer ve Gezegen Bilimleri Bölü-
gölün içerdiği karbonatlarda mü’nden ve Mars 2020 misyon ekibinde yer alan Dr. Bri-
Jezero’nun kıyılarında tespit edilen karbonatlara ony Horgan, doktora öğrencisi Bradley Garczynski ile İTÜ
mineralojik olarak oldukça benzerlik sergiliyor (Şe- Jeoloji Mühendisliği Bölümü’nden öğrencim Araş. Gör.
kil 4 ve 5; Balcı vd., 2020; Horgan vd., 2019; 2020).
Bu oldukça önemli. Yerküre’deki karbonatların yay- Yazının devamı arka sayfada
 Jeoloji r
D i ji t a l Kül tü
HBT Sayı 229 14 Ağustos 2020 14

Gölde gelişen kar-

Tanol Türkoğlu
nabahar yapısı ile dikkat tanolturkoglu@gmail.com
çeken, kimi zaman met-
relerce uzunluğa ulaşan
bu mikrobiyalitler; ortam-
ÇEVİK DİJİTAL MEDYA
da ki mikrobiyal faaliyet- Dijital tarih yeniden yazılabilir. Şimdi gel de bazı par-
lerin en tipik, diğer bir ti liderlerinin ittifaktan önce atıp tuttuğu video klip-
deyişle biyolojinin kayaç- lerin akıbetinin ne olacağını düşünme!
lar üzerine işlendiği en- Temmuz ayı içinde sosyal medyaya yönelik bir yasa çıkarıl-
der ürünlerdir. Bu mikro-
dı. Sorun aslında yasanın kendisinden ziyade uygulayıcıların bu-
biyal kökenli karbonat-
nu eğip bükme olasılığı. Geçen yıllar içindeki pratik uygulamalara
lar, kızıl gezegende ya-
şam barındıracak alan- bakılarak yapılan olası bir çıkarım bu. Örneğin EngelliWeb 2019
ların tespiti için önem- raporuna göre Türkiye’de 2006 – 2019 arasında dört yüz binin üs-
li ipuçları içerebilir. Yer- tünde alan adına erişim yasal yollarla engellenmiş!
kürenin en eski oluşumu Yasanın özünde belli büyüklükte abonesi (kayıtlı kullanıcısı) olan
belki de “vatandaşı” di- sosyal medya sitelerinin ülke içinde bir temsilci bulundurma ge-
yebileceğimiz bu yapılar reği de var. Bu beklenti Türkiye’ye özgü bir durum değil; pek çok
Mars’ın da en eski vatan- ülke benzer uygulamaya gitmiş durumda. Bu basit beklentinin ola-
daşı olabilir. sı sonuçları içinde bu sitelerin vergi ödemek ya da yasal beklen-
Ülkemiz ve tüm dün- tileri karşılayamama durumunda maddi (örn. para cezası) ve-
ya için öncelikli korun- ya başka yaptırımlarla (örn. kullanıcı kimlik bilgilerini paylaşma,
Şekil 7. Güncel mikrobiyalit üzerinde gelişen mikrobiyal zonlanma; ması gereken Salda Gö-
erişim hızı yavaşlatma) karşı karşıya kalacak olmaları da var!
her renk ayrı bir türü göstermektedir (A ve B). Bu türlerin taramalı lü’ne bir bakış, sizi za-
Sosyal medya siteleri ifade özgürlüğü kalkanını kullanarak
elektron mikroskop (C) ve optik mikroskop (D) görüntüleri (Balcı vd., manda yolculuğa çıka- ulus-devletlerin vergi-ceza taleplerini asgariye indirmek üzere
2020). rarak 4 milyar yıl önce ki
Jezero Krateri’nin kena- global kamuoyunu o ülkelerin kamu yönetimlerinin aleyhine kış-
Yağmur Güneş ile birlikte devam eden (TÜ- kırtmayı seviyor. Örneğin hiçbirimiz herhangi bir sosyal medya si-
rına taşıyabilir. Salda Göl’ü sayesinde insanoğ-
BİTAK ve İTÜ destekli) projede, amacımız Salda tesinin topyekun engellenmesini kabul etmiyoruz. Ama aynı site-
lunun merak ettiği en gizemli soruların cevabı-
Gölü’ndeki mikrobiyal etkilerle oluşan mikrobi- lerin yüz milyonlarca dolarlık gelirlerini “dijital globalizm”in göl-
na ulaşmak için kapıları aralıyor olabiliriz. Bunu
yalitlerin (*trombolitik-stromatolitlerin; ender dü-
araştırmalarımız ortaya koyacak. gesine gizleyip devletlerle paylaşmaktan kaçındığını göremiyoruz
zenli bir tabakalanma gösteren, tanelerin rastge-
Kaynaklar: ya da görmek istemiyoruz! Bunun bir sebebi belki de dijital kana-
le birleştiği yapıları içeren organo sedimanter ya- Nurgul Balci, Yagmur Gunes, Jérôme Kaiser, Sena Akcer On,
pılar) nasıl bir jeo- mikrobiyolojik dinamik içinde Kadir Eris, Bradley Garczynski & Briony H. N. Horgan (2020): Biotic
at liderlerinin pek çoğunun kendi devletleriyle kavgalı olması. Bir
oluştuklarını ortaya koyarak, biyoiz barındıracak and Abiotic Imprints on Mg- Rich Stromatolites: Lessons from Lake yandan “ulus-devlet modeli bitti; artık globalizm zamanı” kırık
Salda, SW Turkey, Geomicrobiology Journal. 37 (5), 401-425
potansiyel alanları belirlemek. N Balci, Y Gunes, E Sertcetin, MA Kurt (2019).Non-cyanobacte-
plağı çalıyor diğer yanda ise o ulus-devletin icadı uygulamalar ol-
Diğer bir deyişle, Sal- rial Community Shape the Stromatoli- madan (pasaport, vergi, vatandaşlık vb) dünyada kimse burnunu
da Gölü’nü model alarak Evrende yalnız mıyız? Yaşam tes of Lake Salda, SW, Turkey. AGUFM evinden dışarı çıkaramıyor! Kolaysa fiziksel sınırları kaldırın; di-
2018, B43J-2972.
Mars’ta olası antik yaşamın Yerküre dışında ki gezegenler- N Balci , C Demirel, M Kurt (2018). jital değil!
(belki de aktif yaşamın ?) de hiç var oldu mu veya hâlâ Salda Gölünün Jeomikrobiyolojisi ve Yargı organlarının bu tür yasaları tam sağlıklı değerlendirme-
Güncel Stromatolit Oluşumunda Mikro-
Jezero Krateri’ndeki muh- meleri de bu global dijital devlerin ekmeğine yağ sürüyor. Örneğin
temel izlerini taşıyan alan- var mı? Yaşam derin okyanus- biyal Etkiler / Geomicrobiology of Lake
Salda and Microbial Influences on Pre- aynı rapora göre ülkemizde mahkemeler kamu kurumlarından ge-
ları deşifre etmeyi planlıyo- lardaki sıcak su bacalarında mı sent-Day Stromatolite Formation. Yerbi- len engelleme, yayın durdurma, site kapatma gibi talepleri kabul
limleri Dergisi, Cilt 39, Sayı 1, 19-40.
ruz. Sınırlı kaynaklarla Mars yoksa güneş banyosu altında- Balci N, Demirel C, Akcer-On S, etme konusunda oldukça iştahlı. Buna karşılık Anayasa Mahkeme-
yüzeyinde robotik araçlarla Gultekin AH, Kurt MA. 2018. Evaluating
doğru ve yeterli örnek top- ki sığ bir su birikintisinde mi abiotic and microbial factors on carbo-
si’ne başvurmaktan ve üç-beş yıl boğuşmaktan başka sağlıklı bir
lamak oldukça zor ve za- başladı? Daha da önemlisi ben- nate precipitation in Lake Acigol, a hy- itiraz süreci yok. Bu tür keyfi ya da adil olmayan pratikler yasala-
persaline lake in Southwestern Turkey. rın çıkarılmasının gerisinde iyi niyetin ya da kamu yararının yattı-
man aldığı günümüzde Sal- zer bir oluşum Güneş sistemi Quaternary Int 486:116– 128.
da Gölü’nden elde edece- Balci N, Demirel C. 2016. Forma- ğını düşünmeyi engelliyor.
ğimiz bu veriler ile Perseve- içindeki başka bir gezegende tion of carbonate nanoglobules by a Çıkarılan yasada ilginç bir husus daha var. Kaşıkla verip kep-
rance keşif aracının hangi ya da öte gezegenlerde hiç or- mixed natural culture under hypersaline
conditions. Minerals 6(4): 122. çeyle alır cinsten. Kaşıkla verilen kısım bir içerik engelleme tale-
jeolojik ortama gitmesi, ola- taya çıktı mı? soruları insanlı- Braithwaite CJR, Zedef V. 1996. bi söz konusu olduğunda bu vesile ile sitenin tamamına karartma
Hydromagnesite stromatolites and
sı biyoizlerin nerelerde ola- getirme olasılığını ortadan kaldırıyor (örn. Wikipedia’da, Youtu-
bileceği ve ne tür örnekleri ğın hâlâ yanıtını aradığı gizem- sediments in an alkaline lake, Sal-
da Golu, Turkey. J Sedimentary Res be’da geçtiğimiz yıllarda yaşanan durum buydu). Onun yerine sa-
elde etmesi gerektiği soru- li sorular arasında yer alıyor. 66:91–1002Garczynski, B. et al, (2019)
dece ilgili içeriğin karartılması yeterli olacak. Kepçeyle alınan ise
Searching for Potential Biosignatures in
larına yanıt bulmayı amaç- bu vesileyle dijital tarihin geriye dönük olarak karartılabileceği.
Jezero Crater with Mars 2020—a spect-
lıyoruz ral investigation of terrestrial lacustrine carbonate analogs. Ninth In- Buna kendi indeks yapısını tutan arama motorları da dahil! Şim-
Yaptığımız çalışmalar sonucunda ilk defa Sal- ternational Conference on Mars 2019.
da Gölü’nde güncel mikrobiyalitlerin oluşumun- Briony H.N. Horgan, Ryan B.Anderson, Gilles Dromart, Elena di gel de bazı parti liderlerinin ittifaktan önce atıp tuttuğu video
da siyobakteri-heterotrofik bakteri konsorsiyu-
S.Amador, Melissa S.Ricee, 2020. The mineral diversity of Jezero cra- kliplerin akıbetinin ne olacağını düşünme!
ter: Evidence for possible lacustrine carbonates on Mars Icarus, Volu-
munun etkin olduğunu; diğer bir deyişle yaygın me 339, 15 March 2020. George Orwell 1948’de yazdığı 1984 adlı romanında tarih ge-
kabulün aksine (sadece siyanobakteri etkinliği, Horgan B, Anderson R, Dromart G, Amador E, Rice M. 2019. riye dönük olarak sadece nokta atışıyla silinmiyordu; güncel poli-
The mineral diversity of Jezero crater: evidence for possible lacustri-
Braith ve Zedef; 1994; 1996; Russell vd., 1999 ) ne carbonates. Icarus: 339 113526.
tik ittifaklarla uyumlu olacak şekilde “yeniden yazılıyordu” da!
birçok değişik bakteri türünün rol aldığını göster- Kah, N. et al, (2020) Investigating the origin of carbonate depo- Yapılamaz mı? Örneğin son onsekiz yıldır ülkeyi yöneten partinin
sits in Jezero Crater: mineralogy of a fluviolacustrine analog at Lake
dik (Balci vd., 2019; 2020) (Şekil 7). Yine gölden şu an ana muhalefette olan parti olduğu, dijital belgelerle ispat
Salda, Turkey. 51st Lunar and Planetary Science Conference.
elde ettiğimiz subfosil mikrobiyalitlerin içerdiği Russell MJ, Ingham JK, Zedef V, Maktav D, Sunar F, Hall AJ, Fal- edilse, aksini kim kanıtlayabilir? Dijital (arşiv) altyapısına bu çe-
biyoizleri tespit ettik. Bu veriler, Jezero Krateri’n- lick AE. 1999. Search for signs of ancient life on Mars: expectations vikliği getirecek medya kuruluşları “yandaş”lık olgusunu bir üst
from hydromagnesite microbialites, Salda Lake, Turkey. J Geol Soc
deki karbonatların ve içerdiği doku özelliklerinin seviyeye çıkarabilir!
156(5):869–888.
yorumlanması açısından oldukça önemli.