Kraigi - Adamianis Ganvitareba - გვ.1-180

მესამე გამოცემა
ადამიანის განვითარება
II სჰფჯაფჯ
Ivane Javakhishvili Tbilisi State University
Third Edition
UNDERSTANDING
HUMAN DEVELOPMENT
Wendy L. Dunn
Coe College
Grace J. Craig
University of Massachusetts
PEARSON
Boston Columbus Indianapolis New York San Francisco Upper Saddle River
Amsterdam Cape Town Dubai London Madrid Milan Munich Paris Montreal Toronto
Delhi Mexico City Sao Paulo Sydney Hong Kong Seoul Singapore Taipei Tokyo
აფგადჰფაჯფ III
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
მესამ ე გამოცემა
adamianis
ganviTareba
ვენდი ლ. დანი
კოეს კოლეჯი
გრეის ჯ. კრაიგი
მასაჩუსეტის უნივერსიტეტი
რედაქციის დირექტორი: კრაიგ კამპანელა ტექსტისა და გარე ყდის დიზაინერი: კარმენ
მთავარი რედაქტორი: ჯესიკა მოშერი დიბართლომეო
რედაქტორის თანაშემწე: ერინ მიჩელი გარეკანის ფოტოები: ლიზა იუნგი/Fotolia,
Pressmaster/Fotolia, Imagesourse, Natalki/Fotolia,
უფროსი რედაქტორი: ამბერ მაკი
Corbis RF/GlowImages, Blend RF/GlowImages,
პროექტის მენეჯერი, რედაქცია: კრაისტალ Rubberball/GlowImages, Moodboard Premium/
მაკართი Glowimages, Darren Brode/Shutterstock.
მარკეტინგის დირექტორი: ბრენდი დავსონი უფროსი ციფრული მედიის რედაქტორი: ემი
აღმასრულებელი მარკეტინგის მენეჯერი: ვენდი ტრუდელი
ალბერტი მედიაპროექტის მენეჯერი: კეიტლინ სმიტი
აღმასრულებელი რედაქტორი: დენის ფორლოუ მთლიანი სერვისის პროექტის მენეჯერი/
პროექტის მენეჯერი, წარმოება: შერი ლევისი კომპოზიცია: სინდი სვინი, S4Carlisle Publishing
ოპერაციების უფროსი ზედამხედველი: დაიან Service
პეირანოუ სტამბა/აკინძვა: R.R. Donnelley, Willard
ოპერაციების უფროსი მენეჯერი: მერი ფიშერი გარე ყდის სტამბა: Lehigh-Phoenix Color
სამხატვრო გაფორმების ხელმძღვანელი: ლესლი ტექსტის შრიფტი: 10/12 Palatino LT Std
ოშერი
მოცემული სახელმძღვანელოს შესაბამის გვერდებზე დამოწმებული სამადლობელი სიტყვები მოყვანილია

სხვადასხვა წყაროდან და იბეჭდება ნებართვის საფუძველზე.
Copyright © 2013, 2010, 2007 by pearson Education, Inc., Publishing as Prentice Hall, 1 lake Street,
upper Saddle River, NJ 07458. ყველა უფლება დაცულია. წარმოებულია აშშ-ში. აღნიშნული პუბლიკაცია
დაცულია საკუთრების უფლებით და მის აკრძალულად რეპროდუქციაზე, ელექტრონული, მექანიკური,
ფოტოკოპირების ან ჩანაწერის სახით გავრცელებამდე აუცილებელია გამომცემლობის თანხმობა.
ნებართვის მისაღებად გთხოვთ, გააგზავნოთ თხოვნა შემდეგ მისამართზე: Pearson Education, Inc.,
Permissions Department, 1 Lake Street, Upper Saddle River, NJ 07458.
Library of Congress Catalog-in-Publication Data

Dunn, Wendy L.
Undarstanding Human Development / Wendy L. Dunn, Grace J. Craig. – 3rd ed.
p. cm.
Includes bibliographical references and index.
ISBN-13: 978-0-205-23365-6
ISBN-10: 0-205-23365-1
1. Developmental psychology. I Dunn, Wendy. II. Title.
BF713.C714 2013
2012030939
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Student Edition ISBN 13: 978-0-205-23365-6
ISBN-10: 0-205-23365-1
Books a la Carte ISBN 13: 978-0-205-23387-8
ISBN-10: 0-205-23387-2
© ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2019

ISBN
მოკლე შინაარსი
წინასიტყვაობა
1 შესავალი ადამიანის განვითარებაში
2 მემკვიდრეობითობა და გარემო
3 პრენატალური განვითარება და მშობიარობა
4 ჩვილობა და ახლადფეხადგმულობის პერიოდი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
5 ჩვილობა და ახლადფეხადგმულობის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
6 ადრეული ბავშვობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
7 ადრეული ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
8 შუა ხანის ბავშვობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
9 შუა ხანის ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
14 შუა ხანი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
16 გვიანი მოზრდილობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
17 გვიანი მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
18 სიკვდილი და გარდაცვალება
V
VI სჰფჯაფჯშინაარსი
წინასიტყვაობა XIII ქრომოსომები, გენები და უჯრედის გაყოფა 48

უჯრედის გაყოფა და რეპროდუქცია/
თავი 1 შესავალი ადამიანის განვითარების გამრავლება 49
შესახებ 1 გენოტიპიდან ფენოტიპამდე 50
შესავალი განვითარებაში 2 თვისებათა ვარიაცია ინდივიდთა შორის 52
განვითარება მთელი ცხოვრების გენები და გარემოს ინტერაქცია: ეპიგენეტიკის
განმავლობაში 2 კვლევები 53
საკვანძო თემები ადამიანის განვითარების გენეტიკური დარღვევები 55
შესახებ 4
სქესთან შეჭიდული დარღვევები 57
ადამიანის განვითარების ბუნება 5 აუტოსომური დარღვევები 57
ბიოლოგია და გარემო 5 მიტოქონდრიული დარღვევები 60
სოციოკულტურული კონტექსტი 6 გენეტიკური კონსულტანცია 60
სცადე! ბავშვის აღზრდის შესახებ მიღწევები გენეტიკურ კვლევებსა და
ატიტუდების შესწავლა 7 მკურნალობის მიდგომებში 61
ხედვები იცვლება ბავშვები და ომი 9 სცადე! ეთიკური დილემები გენების
ადამიანის განვითარების სფეროები 10 ტესტირებისას 62
თეორიული ჩარჩოები ადამიანის განვითარების ქცევითი გენეტიკა 64
საკითხების შესასწავლად 11 კვლევები ტყუპებისა და აყვანილი ბავშვების
თეორიის როლი 11 შესახებ 65
ადამიანის განვითარების შესახებ
ხედვები იცვლება გენური ინჟინერია და
ბიოლოგიური ხედვები 13
კლონირება 66
ადამიანის განვითარების შესახებ
ფსიქოდინამიკური ხედვები 15 გარემო ფაქტორები და სხვადასხვა კონტექსტი 68
ადამიანის განვითარების შესახებ ბაზისური პროცესები, რომლებსაც გავლენა აქვს
ბიჰევიორისტული ხედვები 17 ქცევაზე 68
ადამიანის განვითარების შესახებ კოგნიტური ქცევის გამოყენებითი ანალიზი 70
ხედვები 20 სოციალური დასწავლა და თვითკონცეფციის
ინტეგრაციული თეორიული მიდგომები 23 განვითარება 70
მეცნიერული მიდგომა ადამიანის განვითარების გარემო ფართო კონტექსტში: ოჯახი და
შესასწავლად 26 კულტურა 71
აღწერითი მეთოდები 27 ოჯახური სისტემები 71
განვითარების პროცესის შესწავლა დროში 29
ოჯახი, როგორც კულტურის გადამცემი 72
კორელაცია, როგორც აღწერის ინსტრუმენტი 31
აქტუალური საკითხები ახალი ბავშვი და
აქტუალური საკითხები არასრული ოჯახები
გაფართოებული ოჯახი 73
და ბავშვის კეთილდღეობა 32
მთელი ცხოვრების განმავლობაში
ექსპერიმენტული მიდგომები: მიზეზისა
განვითარებაზე მოქმედი
და შედეგის კვლევა 33
სოციოკულტურული ფაქტორები 74
შეჯამება კვლევის მეთოდების შესახებ 35
ეთიკა განვითარების კვლევებში 36 თავის შეჯამება 78  საკვანძო ტერმინები 81
განვითარების კონტექსტი 39
თავის შეჯამება 39  საკვანძო ტერმინები 42
თავი 3 პრენატალური განვითარება და
მშობიარობა 82
თავი 2 მემკვიდრეობა და გარემო 43 ზრდა და განვითარება პრენატალურ პერიოდში 83
მოლეკულური გენეტიკა 44 ტრიმესტრები და პერიოდები 83
ადამიანის უჯრედები 45 განაყოფიერება და ზიგოტის პერიოდი 84
დნმ 46 ემბრიონის პერიოდი 86
გენები 47 ფეტალური (ნაყოფის) პერიოდი 88
ცილების სინთეზი 47 განვითარების ტენდენციები 90
VI
აფგადჰფაჯფ
ჰფსჰსჯკჰფჯ
შინაარსი VII
გარემოს გავლენა პრენატალურ განვითარებაზე 91 სენსორული და პერცეპტული განვითარება 143

დედის ასაკი 92 მხედველობა და მხედველობითი აღქმა 143
დედის ჯანმრთელობა და კვება 92 სმენა და აუდიალური აღქმა 148
პრენატალური ჯანდაცვის სისტემა 93 გემო, სუნი და შეხება 148
კრიტიკული პერიოდები პრენატალურ სენსორული ინტეგრაცია 148
განვითარებაში 93 კოგნიტური განვითარება 150
ტერატოგენები და მათი მოქმედების აღქმის ორგანიზაცია და კატეგორიები 150
შედეგები 95 სქემა – პიაჟეს ცნება 150
მშობიარობა 103 სენსომოტორული პერიოდი 150
მშობიარობის ეტაპები 103 პიაჟეს ხედვების შეფასება 155
მშობიარობის მიდგომები 104 მეტყველების განვითარება 156
ხედვები იცვლება ექთანი-ოჯახის თანამშრომ- მეტყველების სტრუქტურა და ფუნქცია 156
ლობა: ეფექტური ადრეული ინტერვენციის მეტყველების განვითარება პირველი წლის
პროგრამები 105 განმავლობაში 157
ტექნოლოგიური მიღწევები 107 სიტყვები და წინადადებები 158
მეტყველების აფეთქება 159
სცადე! მშობიარობის მიდგომები: დღეს და
ტელეგრაფიული მეტყველება და გრამატიკა
გუშინ 108
ადრეულ ასაკში 160
გართულებები მშობიარობისას 110 მეტყველების განვითარების თეორიები 161
განვითარების პროცესში მყოფი ბავშვი 113 მეტყველების განვითარების კულტურული
მშობლის როლის მორგება 113 ასპექტები 162
აქტუალური საკითხები კენგურუს მზრუნველობა აქტუალური საკითხები კატები, ცხენები და
მცირეწონიანი ჩვილებისთვის: „მჭიდროდ მორგება“ (“tight fitting”) –
ექსპერიმენტული მიდგომა, რომელიც მონაწილეობს კატეგორიების ფორმირებაში
მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაშია მეტყველება? 163
გამოცდილი 115 თავის შეჯამება 164  საკვანძო ტერმინები 167
ორსულობა ცვალებად სამყაროში 116
ახალშობილი 118 თავი 5 ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა:
პიროვნება და სოციოკულტურული
განვითარება 168
თავი 4 ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა: პიროვნების საფუძვლები და სოციალური
ფიზიკური, კოგნიტური და მეტყველების განვითარება 169
განვითარება 125 ემოციური განვითარება 169
ტემპერამენტი 171
ტვინის განვითარება 126
ნდობის ჩამოყალიბება 173
ახალშობილობის პერიოდი 128
კვება და დამშვიდება 173
აღგზნების/აქტივაციის მდგომარეობები 128
კროსსკულტურული სხვაობები ნდობის
დასწავლა და ჰაბიტუაცია 129
ჩამოყალიბებაში 174
ახალშობილის შეფასება 130
მიჯაჭვულობა 175
ფიზიკური და მოტორული განვითარება 131
მიჯაჭვულობის შესწავლა ჩვილებსა და
მომწიფებაზე კულტურის გავლენები 131
ახალფეხადგმულებში 176
ფიზიკური და მოტორული განვითარების
სცადე! გაიმეორეთ უცნობი ადამიანის
მიმოხილვა: პირველი ორი წელი 133
სიტუაცია 177
ხედვები იცვლება ჩვილის უეცარი სიკვდილის მიჯაჭვულობის შედეგები 177
სინდრომი და ბავშვის შერყევის სინდრომი 135 მიჯაჭვულობის ახსნა 178
კვება და არასრულფასოვანი კვება 137 მიჯაჭვულობასა და ნდობას შორის
სცადე! ატიტუდები ძუძუთი კვებასთან ურთიერთმიმართება 181
მიმართებით 142 კულტურის როლი მიჯაჭვულობაში 181
VIII სჰფჯაფჯ
ფგჰფ
შინაარსი
მზრუნველთან განშორება 182 ენობრივი განვითარება 227

სოციალური მითითება და კულტურა 183 სიტყვები და ცნებები 228
ავტონომიის განვითარება 184 გაფართოებული გრამატიკა 228
პროსოციალური ქცევის განვითარება 185 მეტყველების ნიუანსების დაუფლება 229
სელფის განვითარება 186 მშობელთა მეტყველების გავლენა 231
მიჯაჭვულობა და სეპარაცია 187 მეტყველების განვითარების მულტიკულტურული
ასპექტები 232
ოჯახური სისტემა: ფართო კონტექსტი მამები 189
თამაში და დასწავლა 234
ხედვები იცვლება მამობა ცვალებად ამერიკულ
ოჯახებში – რა ხდება? 190 თამაში და კოგნიტური განვითარება 234
ოჯახის სხვა წევრები, როგორც მზრუნველები 191 ხედვები იცვლება ორენოვანი საბავშო ბაღები
სოციალური ეკოლოგია და ბავშვის მოვლა 192 და თამაში 236
აქტუალური საკითხები ჩვილებისა და სცადე! ადრეული ასაკის ბავშვების თამაშზე
ახალფეხადგმული ბავშვების მოვლა 194 დაკვირვება 238
სპეციალური საჭიროების მქონე ჩვილები და თავის შეჯამება 239  საკვანძო ტერმინები 242
ახალფეხადგმულები 196
მხედველობითი პრობლემების მქონე ჩვილები და თავი 7 ადრეული ბავშვობა: პიროვნება და
ახალფეხადგმულები 196 სოციოკულტურული განვითარება 243
სმენითი პრობლემების მქონე ჩვილები და გრძნობებსა და ემოციებთან გამკლავება 245
ახალფეხადგმულები 197 შიში და შფოთვა 245
მძიმე შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ემოციური რეგულაცია 250
ჩვილები და ახალფეხადგმულები 198 სირცხვილისა და დანაშაულის გრძნობა 250
ბავშვები, რომლებიც განიცდიან ძალადობასა
ააგრესია და პროსოციალური ქცევა 253
და უგულებელყოფას 198
აგრესია 253
თავის შეჯამება 201  საკვანძო ტერმინები 204 ხედვები იცვლება ელექტრონული მედია: ცვლის
იგი იმ გზას,რომლითაც ბავშვები
თავი 6 ადრეული ბავშვობა: ფიზიკური, იზრდებიან? 257
კოგნიტური და მეტყველების
პროსოციალური ქცევა 258
სცადე! მედია-პროგრამაში ბავშვის არჩევანი 259
ფიზიკური განვითარება 207
განვითარების კონფლიქტები 261
სხეულებრივი ცვლილებები 207
ტვინის განვითარება 207 ინიციატივა დანაშაულის გრძნობის წინააღმდეგ 261
ადამიანის განვითარება: ინტერაქტიული და თამაში და სოციალური კომპეტენციის
ინდივიდუალური მიდგომა 210 განვითარება 263
მოტორული უნარების განვითარება 211 წარმოსახვითი პარტნიორების როლი 264
თამაშში კულტურული განსხვავებანი 264
მსხვილი/უხეში მოტორული უნარები 211
სოციალური კომპეტენტურობა და სოციალური
ნატიფი მოტორული უნარები 212
უნარების განვითარება 265
დასწავლა და მოტორული უნარები 213
აქტუალური საკითხები ერთი გზა სოციალური
კოგნიტური განვითარება 215
კომპეტენციისკენ 266
ოპერაციამდელი აზროვნების მიმოხილვა 215
ოპერაციამდელი აზროვნება და საკუთარი თავისა და სხვების გაგება 268
ქვესაფეხურები 216 სოციალური ცნებები და წესები 268
თვითკონცეფცია 269
აქტუალური საკითხები გონების თეორია 217
სელფი და გენდერი 269
ოპერაციამდელი აზროვნების შეზღუდვები 220
კონსერვაცია 221 ოჯახის დინამიკა 274
პიაჟეს თეორიის შეფასება 222 აღზრდის სტილი 274
პიაჟეს შემდგომ: სოციალური პერსპექტივები 223 დისციპლინა და თვითკონტროლი 277
მეხსიერების როლი 225 სიბლინგური (დედმამიშვილური) დინამიკა 279
შინაარსი IX
ბავშვთა მიმართ სასტიკი მოპყრობა: ძალადობა თანატოლთა ურთიერთობები 347

და უგულებელყოფა 281 მეგობრობის ფუნქციები 347
თავის შეჯამება 287  საკვანძო ტერმინები 291 განვითარების პატერნები მეგობრობაში 348
თანატოლთა ჯგუფები 349
თავი 8 შუა ბავშვობა: ფიზიკური და კოგნიტური აქტუალური საკითხები მეგობრები და მტრები,
განვითარება 292 ბულერები/მოძალადეები და მსხვერპლები –
სკოლის სოციალური ცხოვრება 351
ფიზიკური და მოტორული განვითარება 293
ჯგუფში, ჯგუფის გარეთ და ნეგატიური
ფიზიკური ზრდა და ცვლილება 293
წინასწარგანწყობა (Prejudice) 354
მოტორული უნარების განვითარება 294
ტვინის განვითარება 295 ოჯახის გავლენა შუა ბავშვობაში 358
ჯანმრთელობა 297 მშობელი-შვილი ურთიეთქმედებები და
აქტუალური საკითხები სიმსუქნე ბავშვობაში – ურთიერთკავშირები 358
ჩვენი ცვალებადი ცხოვრების სტილის ოჯახის ცვალებადი ბუნება 359
შედეგი? 302 ხედვები იცვლება ოჯახების მიერ სირთულეების
დაძლევა 363
სცადე! განქორწინების გავლენა ბავშვებზე 366
პიაჟე და კონკრეტულ ოპერაციული აზროვნებ 305
მეხსიერება და მეტამეხსიერება 308 თავის შეჯამება 367  საკვანძო ტერმინები 370
მეტყველებისა და წიგნიერების განვითარება 309
ინტელექტში ინდივიდუალური განსხვავებები 311 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და
სცადე! გამოიკვლიეთ ინტელექტის თქვენი
კონცეფცია 315
მოზარდის განვითარება კულტურულ და
სწავლა და აზროვნება სკოლაში 317
ისტორიულ კონტექსტში 372
ახალი მოთხოვნები და მოლოდინები 317
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის
კომპეტენტური დამსწავლებლებისა და კრიტიკუ-
პერიოდი აშშ-ში 374
ლად მოაზროვნეების განვითარება 318
წარმატება სკოლაში 319 ფიზიკური განვითარება და ადაპტაცია 376
ინტელექტუალური და განვითარების ფიზიკური ზრდა და ცვლილება 376
უნარშეზღუდულობები 322 პუბერტატი 378
ინტელექტუალური უნარშეზღუდულობები 323 სხეულის ხატი 380
ხედვები იცვლება ადრეული გამოცდილება – აქტუალური საკითხები დიეტა და ვარჯიში –
არახელსაყრელი გარემო იწვევს ჯანსაღი ცხოვრების წესის ჩამოყალიბება
გამოუსწორებელ შედეგებს? 326 თუ კვებითი აშლილობა? 381
სწავლის დარღვევები 327 გენდერული იდენტობა და სექსუალური
აუტიზმი და აუტისტური სპექტრის აშლილობა 331 პრაქტიკა 384
თავის შეჯამება 333  საკვანძო ტერმინები 336 სექსუალური პრაქტიკის ცვლილების ექვსი
დეკადა 385
თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და ფაქტორები, რომლებიც ადრეულ სექსუალურ
სოციოკულტურული განვითარება 337 ურთიერთობას განაპირობებს 386
პიროვნული განვითარება ფართო სოციალურ მოზარდის სექსუალური ქცევის შედეგები 387
სამყაროში 338 კოგნიტური ცვლილებები მოზარდობის
შუა ბავშვობისადმი სამი მიდგომა 338 პერიოდში 391
თვითკონცეფცია 339 ტვინის განვითარება მოზარდებში 391
შრომისმოყვარეობა არასრულფასოვნების სცადე! მოზარდ მშობელთა სირთულეები 393
წინააღმდეგ 340 პიაჟეს ფორმალური ოპერაციების სტადია 395
თვითშეფასება 340 მოზარდთა აზროვნების მოცულობა და არსი 397
სოციალური ცოდნა და მსჯელობა 342 ხედვები იცვლება როგორ ატარებენ მოზარდები
სოციალური კოგნიციის განვითარება 342 დროს მთელ მსოფლიოში 398
მორალის განვითარება 343 თავის შეჯამება 406  საკვანძო ტერმინები 407
X სჰფჯაფჯ
ფგჰფ
თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში ფიტნესი და ჯანმრთელობა 454

შესვლის პერიოდეი: პიროვნება და აქტუალური საკითხები აივ ინფექციის სახის
სოციოკულტურული განვითარება 408 ცვლილება 458
მოზარდობის განვითარების ამოცანები 410 სქესი და სექსუალობა 460
ავტონომიურობის მიღწევა 411 ნაყოფიერება 460
იდენტობის ფორმირება 411 სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებები 460
იდენტობის ფორმირება, კულტურა და სექსუალური დამოკიდებულებები და ქცევა 462
კონტექსტი 415 სქესობრივი იდენტობა და სექსუალური
აქტუალური საკითხები ეთნიკური იდენტობა – ორიენტაცია 464
თვითგანსაზღვრის საკვანძო კომპონენტი 416 კოგნიტური განვითარება მოზრდილობაში 469
„თაობა მე“ 417 ფორმალური ოპერაციების მიღმა 469
ოჯახის დინამიკა 419 პოსტფორმალური აზროვნება 470
თაობათა შორისი კომუნიკაცია 419 სცადე! გამოიკვლიეთ პოსტფორმალური
აზროვნება 471
ხედვები იცვლება ოჯახის ვალდებულება და
ემოციური ინტელექტი 472
დახმარება მოზარდობის პერიოდში 421
შაის მოზრდილების აზროვნების
თანატოლებთან ურთიერთობები საფეხურები 473
მოზარდობისას 423
მოზრდილთა განვითარების სტრუქტურა 474
სოციალური შედარება 423
პერიოდები და კონტექსტები 475
კლიკები და დაჯგუფებები 426
ჰევიჰერსტის განვითარების ამოცანები 475
პარტნიორის არჩევა (Dating) 427
ერიკსონის განვითარების თეორია 476
თანატოლები და მშობლები: კულტურული
ლევინსონის მამაკაცის სიცოცხლის
კონფლიქტი 428
პერიოდები 477
რისკი და მედეგობა/სიცოცხლისუნარიანობა ნორმატიული მოდელების შეზღუდვები 478
მოზარდობაში 429 გოულდის გარდაქმნები ადრეულ
რისკზე წასვლა 430 მოზრდილობაში 479
ალკოჰოლის, თამბაქოს, მარიხუანასა და სხვა კომენტარი 481
ნივთიერებების მოხმარება 431
დელინქვენტურობა 435
სექსუალური ძალადობა მოზარდებში 436 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და
სტრესი, დეპრესია და მათთან გამკლავება 437 სოციოკულტურული განვითარება 486
დეპრესია 438 სელფი, ოჯახი და სამუშაო 488
ფსიქოლოგიური პრობლემების განვითარების პიროვნული სელფი 488
რისკ-ფაქტორები 441 სელფი, როგორც ოჯახის წევრი 490
დამცავი ფაქტორები და დაძლევის სელფი, როგორც მუშაკი 491
სტრატეგიები 441
ახლო ურთიერთობების ჩამოყალიბება 492
სცადე! მოზარდების დეპრესია 442
მოზრდილთა მეგობრული ურთიერთობები 492
თავის შეჯამება 444  საკვანძო ტერმინები 447 წყვილის ჩამოყალიბება და განვითარება 493
ქორწინება 496
თავი 12ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და თანაცხოვრება 498
კოგნიტური განვითარება 448 გეი და ლესბოსელი წყვილები 499
მოზრდილთა განვითარების პერსპექტივები 450 მარტოხელად დარჩენა 500
ასაკობრივი საათი და სოციალური ნორმები 450 ხედვები იცვლება ერთად ცხოვრება თუ მარტო
კონტექსტუალური პარადიგმები 452 ცხოვრება 501
ზოგადი ფიზიკური განვითარება 452 ოჯახური ცხოვრების ციკლი და მოზრდილთა
ძალა და სასიცოცხლო ენერგია 452 განვითარება 503
ხედვები იცვლება ისტორია, კულტურა და ოჯახური ცხოვრების ციკლი 503
ინფორმაციული ერა 453 მშობლობა 504
შინაარსი XI
ბავშვების განვითარების საფეხურებთან ხედვები იცვლება თანამედროვე ტექნოლოგიური

გამკლავება 505 სამსახურებისათავის გადამზადება 554
მარტოხელა მშობლობა 506
პროფესიული ციკლი 509
პროფესიული ციკლის საფეხურები 509 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და
სამუშაო ძალაში ადგილის დაკავება 510 სოციოკულტურული განვითარება 559
კარიერა და პროფესიის არჩევა 511 პიროვნების განვითარება და ცვლილება 561
პროფესიის არჩევა და მომზადება 512 შუა ხნის ამოცანები 561
სამუშაო და გენდერი 514 შუა ხანთან დაკავშირებული პიროვნული
ცვლილებები ქალთა მუშაობის პატერნებში 514 რეაქციები 562
მუშაობის მრავალი მნიშვნელობა 516 ოჯახი და მეგობრები: ინტერპერსონალური
ქალთა როლი კარიერაში 516 კონტექსტები 565
ორმხრივი შემოსავლის მქონე წყვილების თაობა, რომელიც პროცესებს წარმართავს 565
დინამიკა 517 მოზრდილ შვილებთან ურთიერთობები 566
სცადე! გამოიკვლიეთ პროფესიის ის ტიპი, აქტუალური საკითხები აფრიკელი და თეთრკანია-
რომელიც ყველაზე მეტად ნი ამერიკელების ოჯახებში გენერაციულობის
შეგესაბამებათ 518 კვლევა 567
ასაკოვან მშობლებთან ურთიერთობები 570
აქტუალური საკითხები სამუშაო და ოჯახური
შვილიშვილის ყოლა 572
როლების შეთავსება – განსაკუთრებული
მეგობრობა: მთელი ცხოვრების პერსპექტივა 573
გამოწვევა დაბალ შემოსავლიანი, ორმხრივი
სცადე! რა განაპირობებს კარგ ბებია-
კარიერის მქონე წყვილებისათვის 521
ბაბუობას? 574
თავის შეჯამება 523  საკვანძო ტერმინები 526 ცვლილებები ოჯახში 575
ქორწინება, გაყრა და ხელახლა ქორწინება 575
თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური
შერეული ოჯახები 579
ხედვები იცვლება შერეული ოჯახები – თემები და
განვითარება შუა ხანში 528 ვარიაციები 581
„პრაიმ ტაიმი“ თუ დასასრულის დასაწყისი? 529
პროფესიული განვითარება და ცვლილება 583
შუა ხნის კრიზისი: ეს სინამდვილეა? 529
სამსახურის ცვლილება და სტრესი 584
აღქმა და სინამდვილე შუა ხანში 531
პიროვნების სტრუქტურის ცვლილება და
ფიზიკური განვითარება და ცვლილება 532
ცვლილებები უნარებში 532
ხუთფაქტორიანი მოდელი 587
სცადე! რა არის შუა ხანი? 533 სტაბილობა თუ ცვლილება? 587
კლიმაქტერიული პერიოდი 535
სექსუალობა შუა ხანში 539
ავადმყოფობა და ჯანმრთელობა 541 თავი 16 გვიანი მოზრდილობა: ფიზიკური და
ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული ჩვევების კოგნიტური განვითარება 593
კუმულაციური ეფექტები 543 დაბერების მიმდინარეობა თანამედროვეობაში 594
სტრესი და ჯანმრთელობა 546 ეიჯიზმი და სტერეოტიპები 594
ეთნიკურობა, სიღარიბე და ჯანმრთელობა 547 გვიანი მოზრდილობის ოთხი ათწლეული 598
აქტუალური საკითხები ჯანდაცვა და სოციალური
დაბერების ფიზიკური ასპექტები 601
საკითხები – რატომ არიან ზოგიერთი
სხეულის ცვლილება 602
ჯგუფები რისკის ქვეშ? 548
ჯანმრთელობა, დაავადებები და კვება 607
კოგნიტური უწყვეტობა და ცვლილება 550 ხედვები იცვლება დიაბეტი – იქნება თუ არა
ფლუიდური და კრისტალური ინტელექტი 550 II ტიპის დიაბეტი ცხოვრების სტილთან
გამოცდილება და ექსპერტულობა 552 დაკავშირებული ახალი ეპიდემიური
კოგნიტური უნარები სამუშაო ადგილზე 553 დაავადება? 609
XII სჰფჯაფჯ
ფგჰფ
დაბერების მიზეზები 612 ხედვები იცვლება ცხოვრების ხელშეწყობის

დაბერების თეორიები 613 სერვისები – შუალედური არჩევანი
დაუძლურებული ხანში შესული
კოგნიტური ცვლილებები ხანდაზმულობაში 614
ადამიანებისათვის 658
კოგნიციასთან დაკავშირებული სხვადასხვა
ასპექტის გაგება 615 თავის შეჯამება 660  საკვანძო ტერმინები 663
კოგნიტური უნარების გაუარესება 620
აქტუალური საკითხები სიბრძნე – კროსკულტუ-
თავი 18 სიკვდილი და გარდაცვალება 664
რული თუ კულტურულად სპეციფიკური? 621 სიკვდილთან დაკავშირებული აზრები და
სცადე! ალცჰაიმერის დაავადების შესწავლა 626 შიშები 666
დაბერებული ტვინის კომპენსაცია 627 სიკვდილის უარყოფა 666
სიკვდილზე რეაქციები 667
თავის შეჯამება 628  საკვანძო ტერმინები 631 ახლობლის სიკვდილთან დაკავშირებული
შფოთვის მართვა 667
თავი 17 გვიანი მოზრდილობა: პიროვნება და
სოციოკულტურული განვითარება 632 აქტუალური საკითხები საზრისის ძიება ბუნებრივ
კატასტროფებში, უბედურ შემთხვევებში,
პიროვნების ცვლილება გვიან მოზრდილობაში 633 ტერორიზმსა და პიროვნულ ტრაგედიებში 669
განვითარების ამოცანები გვიან
საკუთარ სიკვდილთან დაპირისპირება 670
მოზრდილობაში 634
ემოციური განვითარება გვიან მოზრდილობაში 635 სიკვდილი – განვითარების ბოლო ამოცანა 670
უწყვეტობა და ცვლილებები გვიან შეგუების სტადიები 671
მოზრდილობაში 637 ადაპტაცია უკურნებელ დაავადებასთან 672
აქტუალური საკითხები ფსიქოლოგიური განსხვავებული შემთხვევები 672
კეთილდღეობა გვიან მოზრდილობაში 639 ჰუმანური სიკვდილის ძიება 675
წარმატებული დაბერება 640 ჰოსპისი 676
პენსიაზე გასვლა: სტატუსის მთავარი სცადე! ჰოსპისის მოვლის ფორმები 677
ცვლილება 642 სიკვდილის უფლება 678
პენსიაზე გასვლასთან შეგუება 644 გლოვა და მძიმე დანაკლისი 682
პენსიაზე გასვლასთან დაკავშირებული
გლოვა 683
გადაწყვეტილებები 645
მძიმე დანაკლისი კროს-კულტურულ
ოჯახი და მეგობრები: ინტერპერსონალური პერსპექტივაში 685
კონტექსტები 647 რიტუალები და წეს-ჩვეულებები 686
როდესაც მშობლობა სრულდება 647 ბავშვის გარდაცვალება 687
ავადმყოფ მეუღლესა ან პარტნიორზე ხედვები იცვლება ჰუმანური მზრუნველობა
ზრუნვა 648 მომაკვდავი ბავშვების სიცოცხლის ბოლო
ქვრივები 649 პერიოდისა და მათი ოჯახებისათვის 688
სცადე! ბებია-ბაბუობასთან დაკავშირებული გან- ბავშვის გარდაცვალებასთან დაკავშირებული
ზომილებების შესწავლა 650 გლოვა 689
აშშ-სსოციალური პოლიტიკა და გვიანი სასიცოცხლო ციკლის დასასრული 690
მოზრდილობა 653
დაბერების დემოგრაფიული მონაცემები 653
ცხოვრების სტილის არჩევის შესაძლებლობები პასუხების ფურცელი ფაქტების განხილვისათვის
გვიანი მოზრდილობაში მყოფი 695  გამოყენებული ლიტერატურა 700 
ადამიანებისათვის 655 ფოტო 795  ავტორთა საძიებელი 797 
ხანში შესულ ადამიანთა მოვლის მიზნები 657 ტერმინთა საძიებელი 804
წინასიტყვაობა
წ
იგნში – ადამიანის განვითარება, მესამე გა- რადგან ადამიანის განვითარება მრავლისმომ-
მოცემა – ასახულია ადამიანის ცხოვრების ცველი სფეროა, ყოველი ჩვენგანის „ცოდნა“ ადა-
ისტორიის, როგორც მდიდარი და მომხიბ- მიანის განვითარების შესახებ ინდივიდუალურ
ვლელი დრამის შესახებ ჩვენი რწმენა-წარმოდგენე- გამოცდილებაზეა დაფუძნებული. შესაბამისად,
ბი, რომელიც დაფასებასა და გაგებას იმსახურებს. სტუდენტებს, რომლებიც ადამიანის განვითარების
მასზე მუშაობისას ჩვენი ძირითადი მიზანი იყო, შესწავლას იწყებენ, აქვთ საკუთარი დამოკიდებუ-
მკითხველისათვის ადამიანის განვითარება ისეთ ლებები, რწმენები, მიკერძოებული შეხედულებე-
კონტექსტში გაგვეცნო, რომელშიც თვალნათლივ ბი, მოლოდინები, უნარები, ენობრივი მოდელები,
წარმოჩინდება ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და ტრავმები და ა.შ. ვიმედოვნებთ, წიგნში არსებული
სოციოკულტურული ძალების ინტერაქცია. უფრო მასალის დასწავლის შედეგად, სტუდენტები შეძ-
მეტიც, მიგვაჩნია, რომ განვითარების პროცესე- ლებენ წარმოდგენების ცვლილებას არა მხოლოდ
ბის თანამედროვე გაგება აუცილებლად უნდა ით- საკუთარი თავის შესახებ, არამედ სხვა ადამიანებ-
ვალისწინებდეს ბიოლოგიური და ფსიქოლოგიური საც უფრო ფართო კონტექსტში დაინახავენ. ვფიქ-
ცვლილებების წინაპირობებს, რომლებსაც განვი- რობთ, განვითარების ფართო, ობიექტურ რაკურ-
თარების სხვადასხვა პერიოდში სოციალური და სში აღქმა მნიშვნელოვანი წინაპირობაა ადამიანის
კულტურული კონტექსტი განაპირობებს. ცხადია, განვითარების უკეთ შემეცნებისათვის.
ოჯახის, საზოგადოებისა და კულტურის მნიშვნე- დარწმუნებული ვართ, რომ სტუდენტთა უმ-
ლოვანი გავლენის უგულებელყოფა გააღარიბებს
რავლესობა დაუოკებელი ცნობისმოყვარეობითაა
და გაამარტივებს ყოველგვარი ახსნის მცდელობას.
აღვსილი, გაიგოს, თუ როგორ ვითარდება ადამია-
რადგან ვიზიარებთ იმ შეხედულებას, რომ გან-
ნი – როგორ ენაცვლებიან ერთმანეთს ჩვილობის,
ვითარების პროცესები მრავლობითი ცვლადის ურ-
ბავშვობის, მოზარდობისა და მოზრდილობის პე-
თიერთზემოქმედებას ეფუძნება, გასაკვირიც არ
რიოდები. წიგნი ამძაფრებს ცნობისმოყვარეობას
არის, რომ ცოდნა ადამიანის განვითარების პრო-
ცესებისა და მოვლენების შესახებ სხვადასხვა შე- მრავალფეროვნებაზე ყურადღების გამახვილებით.
ხედულებაში/მიდგომაშია აკუმულირებული. განვი- ადამიანის განვითარება წარმოგვიდგენს ადამია-
თარებასთან დაკავშირებული საკვანძო საკითხების ნებს ისეთებად, როგორებიც ისინი არიან თავიანთი
ახლებურად გასააზრებლად წიგნში თავმოყრილია კულტურისა და სუბკულტურის კონტექსტში, რო-
განსხვავებული სფეროების კონცეფციები (მათ გორც აშშ-ში, ისე მის საზღვრებს გარეთ. ტექსტში
შორის, ფსიქოლოგია, ბიოლოგია, ნეირომეცნიე- მოყვანილ თანამედროვე მაგალითებსა და კვლე-
რება, სოციოლოგია, ანთროპოლოგია, ისტორია, ვებში თვალნათლივაა წარმოჩენილი მრავალფე-
ავადმყოფის მოვლა, მედიცინა, საზოგადოებრივი როვნება. ვიმედოვნებთ, ბევრი სტუდენტი შეძლებს
ჯანდაცვა). ჩვენი მიზანი იყო განვითარების სხვა- საკუთარი თავის დანახვას წიგნის ფურცლებზე.
დასხვა პერიოდის შესახებ მრავალფეროვანი და ამასთან, ყოველი მათგანი აღმოაჩენს ადამიანის
კომპლექსური სახელმძღვანელოს მომზადება. განვითარების განმსაზღვრელ პრინციპებსა და
ვაცნობიერებთ, რომ კოლეჯის სტუდენტები იდეებში პიროვნებისთვის სპეციფიკურ და ზოგად
არაერთგვაროვან ჯგუფებს ქმნიან ასაკის, ეთნი- ადამიანურ მახასიათებლებს.
კურობის, პიროვნული გამოცდილების, თვალსა- წიგნში მოტანილია ყოველდღიური ცხოვრები-
წიერის, აკადემიური საფუძვლის, პიროვნული თუ დან მაგალითები მნიშვნელოვანი პროცესების შე-
კარიერული ინტერესების მრავალფეროვნებით. სახებ მკაფიო წარმოდგენების შესაქმნელად. სტუ-
ბევრი სტუდენტი, რომელიც ადამიანის განვითარე- დენტებს მოვუწოდებთ, რომ მასალის შესწავლის
ბას შეისწავლის, თავის მომავალს ისეთ სფეროებს პროცესში მაქსიმალურად გამოიყენონ თავიანთი
უკავშირებს, როგორიცაა ადამიანური რესურსე- გამოცდილება. მიგვაჩნია, ისინი იფიქრებენ იმ არ-
ბი, მათ შორის, სოციალური სამუშაო, განათლება, გუმენტებსა და მოსაზრებებზე, რომელსაც მათ
ავადმყოფის მოვლა, კონსულტირება, ფსიქოლო- წარვუდგენთ. შედეგად, განავითარებენ კრიტიკუ-
გიის სხვადასხვა დისციპლინა და პროგრამის ად- ლი ხედვის უნარს ისეთი საკითხების განხილვისას,
მინისტრირება. ზოგიერთი ახლო მომავალში მშო- თუ როგორ ხდება პიროვნების ფორმირება, როგო-
ბელი გახდება, ნაწილს კი უკვე შვილები ჰყავს. ამ- რი ადამიანები ვართ, რა წვლილი შეაქვს კულტუ-
გვარად, ყოველმა სტუდენტმა, რომელიც ამ წიგნს რას განვითარების პროცესში და რა ცვლილებებია
წაიკითხავს, გაიარა და მომავალშიც გაივლის გან-
მოსალოდნელი ასაკის მატებასთან ერთად.
ვითარების უნიკალურ გზას. ყველას ადამიანური
განვითარების გარკვეული გამოცდილება აქვს. ვენდი ლ. დანი და გრეის ჯ. კრაიგი
XIII
XIV წინასიტყვაობა
მესამე გამოცემის სიახლე Tavi 3. prenataluri ganviTareba da

mSobiaroba
ადამიანის განვითარების მესამე გამოცემა ეფუძ-
განახლებული ინფორმაცია კვერცხუჯრედის
ნება მნიშვნელოვან საკითხებთან დაკავშირებულ
განაყოფიერების შესახებ
რევიზიას, რომელიც ეხება დასწავლის პროცესის
დამატებითი ინფორმაცია განვითარებული ეკო-
ეფექტურობის ზრდასა და დამხმარე მასალას, კერ-
ნომიკის კონტექსტში მრავალნაყოფიანი მშობი-
ძოდ:
არობის მიზეზების შესახებ
სწავლის მიზნების ჩარჩოს ხშირი გამოყენება,
განახლებული ინფორმაცია სპონტანური აბორ-
რომელიც ებმის თავის შეჯამებასა და კითხვებს,
ტის (მუცლის მოშლა) შესახებ
მოცემულია ჩარჩოში შეამოწმე ცოდნა. განახლებული მასალა მსოფლიოში ჩვილ ბავ-
განვითარების ფსიქოლოგიის უახლესი კვლე- შვთა სიკვდილიანობის სტატისტიკის შესახებ
ვების ინტეგრირება; თითოეული თავის ბოლოს ახალი ქვეთავი ტერატოგენების ზემოქმედების
80-დან 90-მდე წყაროა მითითებული. შესახებ
დამატებითი და უახლესი მონაცემები ნევრო- განახლებული ინფორმაცია აივ ინფექციების
ლოგიური განვითარების შესახებ. ეპიდემიის შესახებ
ყოველი თავი შევსებულია ახალი მონაცემებით. განახლებული და გადამუშავებული მასალა –
ქვემოთ მოცემულია სიახლეთა ჩამონათვალი თავე- ნარკოტიკული ნივთიერებების გავლენა პრენა-
ბის მიხედვით. ტალურ განვითარებაზე
ახალი ქვეთავი გარემოს დაბინძურებისა და რა-
Tavi 1. Sesavali adamianis დიაციის, როგორც ტერატოგენების შესახებ
ganviTarebaSi განახლებული მასალა ნაყოფის ალკოჰოლური
აქცენტი ადამიანის განვითარებაზე მთელი ცხო- სპექტრის აშლილობის შესახებ
ვრების განმავლობაში. მათ შორის, განსაკუთ- განახლებული დისკუსია ეპიზიოტომიის, რო-
რებული ყურადღება გამახვილებულია ცხოვრე- გორც გავრცელებული სამედიცინო პრაქტიკის
ბის განმავლობაში განვითარების თეორიაზე შესახებ
განახლებული მონაცემები – ომის გავლენა ბავ- ვრცელი ინფორმაცია პრენატალური სადიაგ-
შვებზე ნოსტიკო ტესტების შესახებ
პიაჟეს თეორიის ძირითადი პრინციპების უკე- ახალი დისკუსია ეთიკური და ჯანმრთელობის
თესი განმარტება საკითხების შესახებ, რომელიც დაკავშირებუ-
ლია ორსულობის დროს ულტრაბგერების შერ-
მეცნიერების პროგრესისათვის განმეორებითი
ჩევით გამოყენებაზე
კვლევების მნიშვნელობის წარმოჩენა
განახლებული მონაცემები განვითარებული
არამყარი ოჯახებისა და ბავშვის კარგად ყოფ-
ეკონომიკის კონტექსტში საკეისრო კვეთების
ნის შესახებ კვლევების ახალი მონაცემები
რაოდენობის ზრდის შესახებ
ახალი ქვეთავი დამხმარე რეპროდუქციულ ტექ-
Tavi 2. memkvidreobiToba da garemo
ნოლოგიებზე, მათ შორის, უნაყოფობის წამლე-
DNA მოლეკულის სტრუქტურის ახლებური ახ- ბის, ხელოვნური განაყოფიერების, სუროგაცი-
სნები ული, ქირურგიული და ინ ვიტრო განაყოფიერე-
პროტეინის სინთეზის მექანიზმის მკაფიო აღწე- ბის შესახებ
რა, რომლითაც DNA ინფორმაცია გადაიცემა დისკუსია ერთად ძილისა და ბავშვის ტარების
ახალი ქვეთავი გენი-გარემოს ინტერაქციის შე- პრაქტიკების შესახებ, ჩვილსა და მომვლელს
სახებ შორის ადრეული მიჯაჭვულობის კონტექსტში
მუტაციისა და მისი ეფექტების შესახებ ვრცელი
ინფორმაცია Tavi 4. Cviloba da axlad
ახალი ქვეთავი ეპიგენეტიკისა და ეპიგენომის fexadgmulobis periodi: ფიზიკური,
შესახებ კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
ქრომოსომული და გენეტიკური დარღვევების გაფართოებული მონაცემები ჩვილობაში ტვი-
შესახებ ვრცელი და განახლებული მონაცემები ნის განვითარების შესახებ (მიელინიზაცია)
ახალი ქვეთავი მიტოქონდრიალური დარღვევე- დისკუსია მოტორულ განვითარებაზე კულტუ-
ბის შესახებ რული ფაქტორების გავლენის შესახებ
განახლებული ქვეთავი კლონირებაზე ჩვილის მოულოდნელი გარდაცვალების სინ-
გამდიდრებული მონაცემები ტყუპებისა და ადო- დრომისა და შერყეული ბავშვის სინდრომის
პტაციის კვლევების შესახებ მკურნალობის განახლებული მეთოდები
წინასიტყვაობა XV
განახლებული მონაცემები მსოფლიოს მასშტა- ების შესახებ (გონების თეორიის განვითარების

ბით ძუძუთი კვების შესახებ კონტექსტში)
ახალი ქვეთავი სარკისებური ნეირონის სისტე- ახალი მასალა ჟესტების და ენობრივი განვითა-
მისა და მისი როლის შესახებ იმიტაციასა და ემ- რების ურთიერთკავშირის შესახებ
პათიაში გამდიდრებული მასალა ბილინგვურ განვითარე-
განახლებული დისკუსია სახის ადრეული აღქმი- ბაზე
სა და „სხვა რასის“ ეფექტის შესახებ განახლებული მასალა როლური თამაშის შესა-
გაფართოებული მონაცემები – პიაჟეს შეხედულ- ხებ (კავშირი თამაშს, აკადემიურ მიღწევასა და
ება სენსომოტორული განვითარების პერიოდზე წიგნიერებასა და ცოდნას შორის)
ახალი მასალა ადრეული ენობრივი განვითარე-
ბის შესახებ Tavi 7. adreuli bavSvoba: პიროვნება და
სოციოკულტურული განვითარება
Tavi 5. Cviloba da axlad fexadgmulobis
აქცენტი კოგნიტური განვითარებისა და ემოცი-
periodi: პიროვნება და სოციოკულტურული
ური რეგულაციის კავშირზე
განვითარება
ახალი ქვეთავი ტემპერამენტის ინდივიდუალურ
ყურადღების გამახვილება ბაზისური ემოციე- სხვაობებზე (შფოთვა და შიშიანობა)
ბის განვითარებაზე ახალი მასალა ბავშვებში პოზიტიური და ნეგა-
ვრცელი მასალა ტემპერამენტის შესახებ (თომა- ტიური ემოციების გამოცდილების კროსკულ-
სისა და ჩესის და როთბარტის შეხედულებების ტურული ვარიაციების შესახებ
შედარებითი ანალიზი) განსაკუთრებული აქ- განახლებული დისკუსია: გენი – გარემო კავში-
ცენტით განვითარების ეპიგენეტიკურ პროცე- რი (მშობლების დისციპლინა და ბავშვების აგ-
სებზე რესია)
ვრცელი მასალა კულტურული ფაქტორების შე- ახალი კვლევები ბავშვის აგრესიულობაზე ძა-
სახებ, რომელიც გავლენას ახდენს ნდობის გან- ლადობრივი ვიდეოთამაშების გავლენის შესახებ
ვითარებაზე განახლებული ინფორმაცია ბავშვის გენდერუ-
ვრცელი დისკუსია ჯონ ბოულბის შრომაზე – ლი ცნობიერების განვითარების შესახებ
ჩვილი-მომვლელის მიჯაჭვულობა ახალი შრომა განსხვავებული აღზრდის სტილის
მიჯაჭვულობასთან დაკავშირებული მასალების უპირატესობის შესახებ კროსკულტურულ კონ-
რეორგანიზაცია ტექსტში
განახლებული ინფორმაცია დეზორგანიზებული ახალი ინფორმაცია დიდ ოჯახში გვიან დაბადე-
მიჯაჭვულობის შესახებ ბული ბავშვის დადებით ეფექტებზე
ახალი დისკუსია მიჯაჭვულობის კვლევაში ტუჩ- განახლებული სტატისტიკა ბავშვზე ძალადობის
საცხის ტესტისო მეთოდის გამოყენებაზე შესახებ
განახლებული ინფორმაცია მამის როლზე ადრე- ყურადღების გამახვილება დემოგრაფიულ ფაქ-
ული განვითარების პროცესში ტორებზე, რომელიც დაკავშირებულია ბავშვზე
განახლებული დისკუსია ბავშვის მოვლის შესაძ- ძალადობასა და უარყოფაზე
ლებლობების შესახებ აშშ-ში
გამდიდრებული მასალა შშმ ბავშვების განვითა- Tavi 8. Sua bavSvoba: ფიზიკური,
რების შესახებ კოგნიტური და ენობრივი განვითარება
განახლებული ინფორმაცია ადრეულ ასაკში განახლებული ინფორმაცია შუა ბავშვობაში
ბავშვებზე სასტიკი მოპყრობის შესახებ ტვინის განვითარების შესახებ
განახლებული ინფორმაცია ფიზიკური აქტი-
Tavi 6. adreuli bavSvoba: ფიზიკური, კოგ-
ვობის როლზე ჯანმრთელობისა და წონის კონ-
ნიტური და ენობრივი განვითარება
ტროლში
გამდიდრებული მასალა ტვინის ლატერალიზა- დამატებითი ინფორმაცია სამთავრობო პროგ-
ციის, მათ შორის, სქესობრივი განსხვავებების რამებზე ჭარბწონიანობის ეპიდემიასთან დაკავ-
შესახებ შირებით
ახალი მასალა სკოლაში მიღწევისა და მოტო- განვრცობილი და განახლებული ინფორმაცია
რული განვითარების ურთიერთკავშირის შესა- ჭარბწონიანობის შესახებ (გენეტიკური და ეპი-
ხებ გენეტიკური მექანიზმები)
ახალი და ვრცელი მასალა გონების თეორიის დამატებითი მასალა – კულტურული გავლენები
პრობლემებისა და კროსკულტურული საკითხ- და ინტელექტი
XVI წინასიტყვაობა
განახლებული დისკუსია – სკოლაში წარმატება Tavi 11. mozardoba da mozrdilobaSi

და გენდერული განსხვავებები Sesvlis periodi: პიროვნება და
ახალი მასალა – შეზღუდული ინტელექტუალუ- სოციოკულტურული განვითარება
რი შესაძლებლობები
განახლებული დისკუსია – იდენტობის ფორ-
განახლებული დისკუსია – რა გავლენას ახდენს
მირება რასობრივი/ეთნიკური უმცირესობების
ექსტრემალური დეპრივაცია ზრდასა და კოგნი-
ჯგუფებსა და ჰომოსექსუალურ გენდერულ
ციაზე
ორიენტაციებში
ვრცელი მასალა – ყურადღების დეფიციტის და
ახალი ქვეთავი – იდენტობის განვითარებაზე
ჰიპერაქტივობის სინდრომი (ADHD) (დიაგნოს-
მოქმედი სოციოკულტურული ფაქტორები „თა-
ტიკის კრიტერიუმში კოგნიტური სიმპტომების
ობა მე“-ს წევრებში
ჩართვის საკითხი)
ახალი ქვეთავი – მეგობრობის ფორმირება სო-
ახალი ქვეთავი – აუტიზმი და აუტისტური სპექ-
ციალური მედიის ეპოქაში
ტრის აშლილობები
განახლებული ქვეთავი – ალკოჰოლის, თამბა-
Tavi 9. Sua bavSvoba: პიროვნება და ქოს, მარიჰუანასა და სხვა აკრძალული ნარკო-
სოციოკულტურული განვითარება ტიკული საშუალებების მოხმარება მოზარდობა-
სა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში
განახლებული დისკუსია – თვითშეფასებისა და ახალი ქვეთავი – ალკოჰოლის ზემოქმედების
თვითკონცეფციის განვითარება ქვეშ ყოფნისას ავტომობილის მართვასთან და-
განახლებული მასალა – მორალური მსჯელობის კავშირებული რისკები
განვითარება ვრცელი დისკუსია – გაუპატიურების გავლენა
განახლებული ინფორმაცია – შუა ბავშვობაში თინეიჯერებზე
მეგობრობის განვითარება განახლებული აქცენტები – მენტალური ავადო-
ბულინგთან დაკავშირებული ახალი კვლევა ბა მოზარდობასა და მოზრდილობაში შესვლის
ვრცელი დისკუსია – ბავშვების პოპულარობა და პერიოდში
მისი გავლენა განვითარებაზე ახალი და გაფართოებული განხილვა – სუიციდი
განახლებული მასალა – ეთნიკური იდენტობის მოზარდებში (მათ შორის, ჰომოსექსუალებთან)
განვითარება და ბულინგი
რეორგანიზებული ქვეთავი – თანატოლებთან
ურთიერთობა Tavi 12. adreuli mozrdiloba: ფიზიკური
განახლებული მასალა – ოჯახის სტრუქტურის და კოგნიტური განვითარება
ცვლილება აშშ-ში
ახალი ხედვა მარტოხელა მშობელი და ბავშვის განახლებული ქვეთავი – ფიზიკური მომზადება
განვითარება ადრეულ მოზრდილობაში
ახალი კვლევა – მშობლების გაყრის გავლენა განახლებული დისკუსია – აივ ეპიდემია აშშ-ში
ბავშვის განვითარებაზე და სხვა ქვეყნებში
ვრცელი ინფორმაცია – სქესობრივი გზით გა-
Tavi 10. mozardoba da mozrdilobaSi დამდები დაავადებები
Sesvlis periodi: ფიზიკური და კოგნიტური ახალი ქვეთავი – მოზრდილებისათვის დამახა-
განვითარება სიათებელი სექსუალური დამოკიდებულებები
და ქცევა თანამედროვე აშშ-ში
ფართო დისკუსია – მოზარდობისა და მოზრდი-
განახლებული დისკუსია – სექსუალური ორიენ-
ლობაში შესვლის პერიოდებთან დაკავშირებით
ტაციის კაუზალური ფაქტორები
განახლებული ინფორმაცია – ტვინის განვითა-
ახალი კვლევები – სექსუალური მრავალფეროვ-
რება მოზარდობაში
ნების შესახებ აშშ-ში
განახლებული მასალა – ჭარბწონიანობა მოზარ-
განახლებული დისკუსია – ემოციური ინტელექტი
დობაში და კვებითი აშლილობები
განახლებული სტატისტიკა – ამერიკელი მო-
Tavi 13. adreuli mozrdiloba: პიროვნება
ზარდების სექსუალური ქცევა
და სოციოკულტურული განვითარება
განახლებული ინფორმაცია – რისკები დაკავში-
რებული ადრეულ სექსუალურ ქცევასთან ახალი ქვეთავი – „დინება“ – სელფის თანამედ-
ახალი ინფორმაცია – თინეიჯერი მშობლობის როვე პერსპექტივა
უარყოფითი შედეგები ახალი ქვეთავი – ქორწინების განსხვავებული
ახალი ქვეთავი – გადაწყვეტილების მიღება მო- ტრადიციები, მათ შორის, გარიგება
ზარდობაში („ცივი“ და „ცხელი“ გადაწყვეტილე- ახალი ქვეთავი – ქორწინების თანამედროვე
ბის მიღების პროცესი) ტენდენციები აშშ-ში
წინასიტყვაობა XVII
ვრცელი დისკუსია – ქორწინების ტრადიციები განახლებული ინფორმაცია – ასაკთან დაკავ-

არადასავლურ კულტურებში შირებული რეაქციის დროისა და ყურადღების
ვრცელი და განახლებული ინფორმაცია – მარ- დაქვეითება (ავტომობილის მართვა)
ტოხელა მშობელი განახლებული სტატისტიკა
ვრცელი და განახლებული ინფორმაცია – და- ახალი თავი – მედიკამენტური მკურნალობა და
საქმებული ქალი აშშ-ში ფინანსური ხარჯები გვიან მოზრდილობაში
მიმოხილვა – რა გავლენა მოახდინა უახლესმა განახლებული ინფორმაცია – დაბერების ბიო-
ეკონომიკურმა ვარდნამ ქალებსა და მამაკაცებ- ლოგიური საათის თეორია
ზე აშშ-ში განახლებული ინფორმაცია – ტიპური და არა-
რამდენიმე ახალი ცხრილი ქორწინებისა და მუ- ტიპური კოგნიტური დაქვეითება გვიან მოზ-
შაობის შესახებ აშშ-ში რდილობაში
განახლებული ინფორმაცია – ალცჰაიმერის და-
Tavi 14. Sua xani: ფიზიკური, და კოგნიტური
ავადება, მიზეზები და მკურნალობა
ახალი თავი – მენოპაუზის სტადიები და რა ხდე- Tavi 17. gviani mozrdiloba: პიროვნება
ბა თითოეულ ეტაპზე და სოციოკულტურული განვითარება
განახლებული ინფორმაცია – ჰორმონის ჩა-
ნაცვლების თერაპია (ახალი რეკომენდაციები განახლებული თავი – ემოციური განვითარება
ჩრდილოეთ ამერიკის მენოპაუზის საზოგადოე- გვიან მოზრდილობაში
ბისგან) განახლებული დისკუსია – პიროვნული სტაბი-
ახალი თავი – სექსთან დაკავშირებული ფიზიკუ- ლობა და უწყვეტობა გვიან მოზრდილობაში
რი და ემოციური კმაყოფილება კაცებსა და ქა- განახლებული ინფორმაცია – სოციალური შე-
ლებში მოზრდილობის პერიოდში დარების თეორია და ასაკთან ადაპტაცია
ახალი თავი – კაცებისა და ქალების სექსუალუ- ახალი თავი – სამსახურიდან გათავისუფლე-
რი ქცევა მოზრდილობაში ბასთან დაკავშირებული ადაპტაციის სტადიები
განახლებული სტატისტიკა – შუა ხანში ჯანმ- (Robert Atchley)
რთელობასთან დაკავშირებული რისკები განახლებული მასალა – თანამედროვე ეკონო-
განახლებული ინფორმაცია – II და III ფაზების მიკური ფაქტორების გავლენა სამსახურიდან
კვლევა (MIDUS – შუა ხანი აშშ-ში) გათავისუფლებაზე და გვიან მოზრდილობასთან
ჩანართი – ხელმისაწვდომი მოვლის აქტი 2010 ადაპტაცია
განახლებული ინფორმაცია – შუა ხანში ტვინისა განახლებული ინფორმაცია – ცვლილებები პო-
და კოგნიტურ ცვლილებას შორის კავშირი პულაციაში: აშშ-ის „გაჭაღარავება“ და მისი
ეფექტები სოციალურ პროგრამებზე
Tavi 15. Sua xani: პიროვნება და სოციოკულ-
განახლებული დისკუსია – საცხოვრებელი პი-
ტურული განვითარება
რობები გვიან მოზრდილობაში მყოფი უმწეო
ახალი დისკუსია – „ბუმერანგის თაობა“ – მშობ- ადამიანებისათვის
ლებთან დაბრუნებულები
გადამუშავებული დისკუსია – „ცარიელი ბუდე“ Tavi 18. sikvdili da gardacvaleba
– თანამედროვე კვლევა „გაშვებული“ ბავშვების
განახლებული ინფორმაცია – ტერორის მენეჯ-
შესახებ
მენტის თეორია
განახლებული სტატისტიკა: ქორწინება, გაყრა
ჩანართი – კიუბლერ-როსის სიკვდილისა და
და შერეული ქორწინებები აშშ-ში
გარდაცვალების სტადიების კრიტიკა
თანამედროვე ეკონომიკური კრიზისის გავლენა
განახლებული ინფორმაცია – სიკვდილის ალ-
ოჯახებზე აშშ-ში
ახალი ინფორმაცია – მეგობრობა შუა ხანში ტერნატიული ტრაექტორიები
განახლებული და განვრცობილი მასალა – პი- ახალი თავი – „ხუთი სურვილი“ – გარდაცვალე-
როვნული ადაპტაცია შუა ხანში ბის პროცესის კონტროლის მცდელობა
ახალი თავი – შოიბისა და შუთის სტრესისა და
Tavi 16. gviani mozrdiloba: ფიზიკური და დაძლევის ორმაგი პროცესუალური მოდელი
კოგნიტური განვითარება ახლებური გააზრება – გლოვა, როგორც პროცე-
სი
ახალი თავი – კოსმეტიკური მიდგომები დაბერე-
განახლებული ინფორმაცია – ბავშვის გარდაც-
ბის წინააღმდეგ, დაბერებასთან დაკავშირებუ-
ვალება
ლი ნეგატიური სტერეოტიპების პასუხად
XVIII წინასიტყვაობა
შემსწავლელზე ცენტრირებული სწავლებისა და სწავლის კომპლექსი

სპეციალური მახასიათებლები
ტესტური დებულებების ფაილი (ISBN: 0-205-
გულისხმობს შემდეგს: 23368-6)
ტესტური დებულებების ფაილი შემუშავებულია
პერსპექტივების ცვლილებაში განიხილება ადამია- ვენდი დანის (Wendy Dunn) მიერ; იგი თითოეული
ნის განვითარებასთან დაკავშირებული სხვადასხვა თავის შესახებ ასზე მეტი მრავალარჩევანიანი პასუ-
საკამათო საკითხი, რომლებიც ხშირად კულტუ- ხის ფორმატის დებულებებისაგან შედგება და მიზ-
რულ კონტექსტში იქნება წარმოდგენილი. ნად ისახავს სტუდენტის მიერ ნასწავლი ტექსტის
მიმდინარე საკითხებში ყურადღება გამახვილებუ- შემოწმებას. ამ დებულებების დაახლოებით 40%
ლია ადამიანის განვითარების საკითხებზე მიმდი- აფასებს სტუდენტის მიერ ფაქტობრივი ინფორმა-
ნარე კვლევების აქტუალობაზე, რაც სტუდენტებს ციის ფლობას. დანარჩენი 60-ზე მეტი დებულება
ეხმარება იმის გასააზრებლად, თუ რამდენად მნიშ- კი კონცეპტუალური და გამოყენებითი შინაარსი-
ვნელოვანია კვლევითი პროექტები ადამიანის გან- ისა და სტუდენტის მიერ ინფორმაციის განზოგა-
ვითარებასთან დაკავშირებული პროცესების უკეთ დების შესაძლებლობას უფრო სიღრმისეულად ზო-
გასაგებად. მავს. ყველა შეკითხვას პასუხების გასაღები აქვს;
სცადეთ ეს! სტუდენტებს შეუძლიათ, თავად გამო- კონცეპტუალური და გამოყენებითი დებულებების
იკვლიონ განვითარებასთან დაკავშირებული ის შემთხვევაში კი, ასევე, წარმოდგენილია ახსნა იმის
ფუნდამენტური საკითხები და კულტურული წინა- შესახებ, თუ რატომაა მოცემული პასუხი სხვა ალ-
აღმდეგობრიობები, რომლებიც წიგნშია განხილუ- ტერნატივებს შორის ყველაზე უფრო სწორი. ყველა
ლი. შემოთავაზებული აქტივობები სტუდენტებს კითხვა დაკავშირებულია თავის შინაარსთან. ასე
ეხმარება ადამიანის განვითარების სფეროში თავი- რომ, უზრუნველყოფილია მნიშვნელოვანი საკითხ-
ანთი ცოდნის განმტკიცებასა და ექსპერტულობის ების მთლიანად დაფარვა.
დონის ამაღლებაში. ტესტური დებულებების ფაილში, თითოეული
თავისათვის, ასევე, წარმოდგენილია მართალი-მ-
თავის შინაარსი წარმოდგენილია თითოუელი თა-
ცდარი პასუხის ფორმატის შეკითხვები და ახსნილია
ვის დასაწყისში; მასში ჩამოთვლილია თავში მოცე-
ამა თუ იმ პასუხის სისწორე. აქვე იხილავთ კითხ-
მული საკვანძო თემები, რომლებიც ხელს უწყობს
ვებს ესეებისათვის. გადმოწერა შესაძლებელია
მკითხველის ინტერესის გაღვივებას. თავის შინა-
შემდეგი ვებგვერდიდან: www.pearsonhighered.
არსი ასევე უკავშირდება თავის შეჯამებაში მოცე-
com/irc.
მულ საკითხებს და ტესტურ შეკითხვებს.
კითხვები კრიტიკული აზროვნებისათვის თითოე- პირსონის ჩემი ტესტი (ISBN: 0-205-23367-8)
ული თავის შემადგენელი ნაწილია. მისი მიზანია, ჩემი ტესტი საკმაოდ ძლიერი შეფასების პროგრა-
მკითხველს დაეხმაროს, თავიანთ ცხოვრებისეულ მაა, რომელიც მასწავლებლებს „ქვიზებისა“ და გა-
კონტექსტში განიხილონ განვითარებასთან დაკავ- მოცდებისათვის მომზადებას უადვილებს. შეკითხ-
შირებული ძირითადი საკითხები. ვების და ტესტების ავტორიზება შესაძლებელია
ონლაინ, შეფასების პროცესის ეფექტური მართვა
იხილეთ განვითარების ჩემი ლაბორატორია – ამ
კი ნებისმიერ დროს ნებისმიერი ადგილიდან შე-
შინაარსის ნიშნები თავებში ხშირად შეგხვდებათ და
უძლიათ. მასწავლებლებს ადვილად შეუძლიათ შე-
მიუთითებს თითოეულ საკითხთან დაკავშირებულ
კითხვების რედაქტირება და შენახვა სხვადასხვა
იმ ვიდეოებზე, რომელთა ხილვაც სტუდენტებს შე-
საკონტროლო მექანიზმის მეშვეობით. თითოეული
უძლიათ. ვიდეოების მეშვეობით სტუდენტები უფ-
რო დაწვრილებით გაიაზრებენ ისეთ თემებს, რო- შეკითხვის აღმწერი მიუთითებს შეკითხვის სირთუ-
გორებიცაა, მაგალითად, კვებითი აშლილობები, ლის დონეს, მთავარ თემას და შესაბამისი გვერდის
სხეულის ხატი, კარიერის შესახებ გადაწყვეტილე- ნომერს სახელმძღვანელოში. ამის გარდა, თითოეუ-
ბის მიღება, გენეტიკური კონსულტირება და ა.შ. ლი შეკითხვა მიესადაგება ტექსტის მთავარ ქვეთე-
მასა და მისი შესწავლის საგანს. მეტი ინფორმაცი-
ფაქტების განხილვა თავის თითოეულ ძირითად ისთვის იხ. www.PearsonMyTest.com.
ქვეთავს ერთვის. მასში სხვადასხვა ფორმატით
დასმული შეკითხვები შედის, რომლებიც მიზნად ფაუერ-ფოინთის სლაიდები (ISBN: 0-205-23371-6)
ისახავს სტუდენტის მიერ მიღებული ცოდნის შე- ეს სლაიდები სახელმძღვანელოში მოცემული ვი-
მოწმებას. სწორი პასუხები შეგიძლიათ, იხილოთ ზუალური მასალის საკლასო ოთახში წარდგენის
წიგნის ბოლოში. განვითარების ჩემი ლაბორატო- შესაძლებლობას იძლევა, რაც ხელს შეუწყობს სტუ-
რიის ამსახველი ნიშანი კი სტუდენტს შეახსენებს დენტების ლექციაში ჩართულობას და ინტერაქცი-
იმას, რომ უფრო მეტი შეკითხვის ხილვა შესაბამის ული აქტივობების განხორციელებას. ეს სლაიდები
საიტზეა შესაძლებელი. შექმნილია სახელმძღვანელოს მიხედვით და სხვა-
წინასიტყვაობა XIX
დასხვა თემას შორის მრავალმხრივ კავშირებს გა- ვირტუალური ცხოვრება“ წარმოადგენს ორ სიმუ-
ნაპირობებს. გადმოწერა შესაძლებელია ვებგვერ- ლაციას ერთში. პირველი სიმულაცია სტუდენტებს
დიდან: www.pearsonhighered.com/irc. იმის საშუალებას აძლევს, რომ აღზარდონ ბავშვი
დაბადებიდან 18 წლამდე. მეორე სიმულაციისას
სლაიდებზე მოცემულ შეკითხვებზე სტუდენტე- კი სტუდენტები იღებენ გადაწყვეტილებებს და აკ-
ბის მიერ გაცემული პასუხების სისტემა (ISBN: ვირდებიან მათ ზეგავლენას თავიანთ სიმულირე-
0-205-23903-X) ბულ მომავალ ცხოვრებაზე. წარმოდგენილია ფი-
სალექციო სლაიდები შეიცავს შეკითხვებს, რომ- ზიკური, სოციალური, ემოციური და კოგნიტური
ლებიც სტუდენტების მიერ გაცემული პასუხების განვითარება მთელი ცხოვრების განმავლობაში.
ინტეპრეტაციის შესაძლებლობას იძლევა. სლაი- „ჩემი ვირტუალური ცხოვრება“ სტუდენტებს ეხმა-
დების გადმოწერა შესაძლებელია ვებგვერდიდან: რება, რომ იფიქრონ კრიტიკულად და მოცემული
www.pearsonhighered.com/irc. კურსი გამოიყენონ თავიანთი ვირტუალური ცხოვ-
მასწავლებლის რესურსების სახელმძღვანელო რების დასაგეგმად.
(ISBN: 020523366X)
ეს სახელმძღვანელო შედგენილია ჯეინ როუზის მადლიერების გამოხატვა
მიერ (Jayne Rose) და რესურსების ფართო კოლექ-
ციას მოიცავს. მასწავლებლები აღმოაჩენენ აქტი- მოცემული სახელმძღვანელოს შექმნაში ბევრ ადა-
ვობებს, სავარჯიშოებს, სხვადასხვა სახის დავალე- მიანს მიუძღვის წვლილი, თუმცა, რა თქმა უნდა, ში-
ბებს საკლასო მუშაობისათვის. ამას გარდა, მასში ნაარსზე პასუხისმგებლები მაინც ავტორები არიან.
მოცემულია რეკომენდაციები, თუ როგორ ინტეგ- იმ ადამიანებს შორის, ვისაც გვსურს, მადლობა გა-
რირდეს პირსონის მედიარესურსები საკლასო გა- დავუხადოთ, არიან მასწავლებლები, მენტორები და
რემოსა და სილაბუსში. სახელმძღვანელო ზოგავს კოლეგები, რომლებიც გვამხნევებდნენ და კვლევის
დროს და მასწავლებლებს სალექციო თუ სასემინა- ინსპირაციას გვაძლევდნენ. ასევე, გვსურს, მად-
რო დროის მაქსიმალურად გამოყენებაში ეხმარება. ლობა გადავუხადოთ იმ ადამიანებს, რომლებიც
გადმოწერა შესაძლებელია ვებგვერდიდან: www. ჩვენს კვლევებში მონაწილეობდნენ, ჩვენი სტუდენ-
pearsonhighered.com/irc. ტებისა და კვლევის ასისტენტების ჩათვლით, ასე-
ვე, მათაც, რომლებთანაც სხვადასხვა გარემოება-
„ჩემი განვითარების ლაბორატორია“ ში გვითანამშრომლია. მადლობელი ვართ ოჯახის
წევრებისა და მეგობრების მიერ გაწეული დახმარე-
(MyDevelopmentLab) ბისათვის; გვსურს, აღვნიშნოთ, რომ სწორედ ჩვენ-
ჩემი განვითარების ლაბორატორია დამტკიცებუ- მა ახლო ინტერპერსონალურმა ურთიერთობებმა
ლი შედეგების გაზიარებით სტუდენტებს წარმატე- გვასწავლა ბევრი რამ ადამიანის განვითარების
ბის მიღწევაში ეხმარება. ესაა შეფასების ავტომა- კომპლექსურობისა და სხვადასხვა დეტალის შე-
ტიზებული სისტემა, პერსონალიზებული სასწავლო სახებ. ამ ტექსტში ასახულია ბევრი ადამიანის გა-
გეგმა და ინტერაქციული ელექტრონული ტექსტი, მოცდილება, იდეა თუ ინსაიტი. განსაკუთრებული
რომელიც თითოეული მოსწავლის სწავლის დონეს მადლობა იმ პროფესიონალებს, რომლებმაც პირ-
ამოწმებს და საინტერესო გამოცდილებების მიღე- დაპირი მონაწილეობა მიიღებს წიგნის მესამე გამო-
ბით წაახალისებს მათ. ეს მიიღწევა საგანმანათლებ- ცემის მომზადებაში. მადლობელი ვართ ტექსტის
ლო სფეროში სანდო პარტნიორის ყოლისა და სტუ- რედაქტორების, რომლებიც დათანხმდნენ სამუშა-
დენტების, მასწავლებლებისა თუ დეპარტამენტები- ოს და რეკომენდაციებს გვაძლევდნენ: ბრედი ფელ-
სათვის მიზნების მიღწევაში დახმარებაზე აღებული პსი, სამხრეთ დაკოტას სახელმწიფო უნივერსიტე-
პასუხისმგებლობის შედეგად. მეტი ინფორმაციი- ტი; ლაურენ პოლვერი, კაზენოვიას კოლეჯი; ემი
სათვის იხ. www.MyDevelopmentLab.com. დანსტენი, ლორაინის საზოგადოებრივი კოლეჯი;
მერვინ ლი, ტენესის სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
ჩემი განვითარების ლაბორატორიის ვიდეოსერი- რობ ვაისკირჩი, CSU; ბერტ ჰეისლიპი, ჩრდილოეთ
ები: ვიდეოების ეს სერიები ხელს უწყობს სტუდენ- ტეხასის უნივერსიტეტი; სარა გოლდშტეინი, მონ-
ტების ჩართულობას და ეხება ფართო სპექტრის
კლარის სახელმწიფო უნივერსიტეტი; დევიდ ჰურ-
თემებს, დაწყებული პრენატალური განვითარები-
ფორდი; გასტონ ვაიზი, ადელფის უნივერსიტეტი;
დან დამთავრებული სიცოცხლის დასასრულით.
პატრიცია ბელასი, ირვინეს კოლეჯი; ჯენიფერ ვუ,
ახალი ინტერნაციონალური ხასიათის ვიდეოები კი
დელავერის უნივერსიტეტი; ჩელსა ჰენსენი, მიდ-
სტუდენტებს ეხმარება, დააკვირდნენ ადამიანის
ლანდის ტექნიკური კოლეჯი; ჯენიფერ კემპმენი,
განვითარების პროცესს სხვადასხვა კულტურაში.
სამხრეთ დაკოტას სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
ჩემი ვირტუალური ცხოვრება: გაზარდეთ თქვე- დონა მესლერი, სეტონ ჰოლის უნივერსიტეტი; ჯი-
ნი შვილი. იცხოვრეთ თქვენი ცხოვრებით. „ჩემი ოტსნა კალავარი, პენის სახელმწიფო უნივერსიტე-
XX წინასიტყვაობა
ტი; ტრესია სამანი, რაფაჰანოკის საზოგადოებრივი ველი, გასაგები მესამე გამოცემის დიზაინის შე-
კოლეჯი; ბეტ ბინი, UNCG/რენდოლფის საზოგადო- მუშავებისათვის. მადლობას გადავუხდით სინდი
ებრივი კოლეჯი; ლიზა ფოციო-თიკლი, ვაუბონსეს სვინის, რომელიც წარმოადგენს გამომცემლობას
საზოგადოებრივი კოლეჯი; ლაურა პირაზი, სან „S4Carlisle“; ჩვენი ხელით დაწერილი კომენტარე-
ჯოუსის სახელმწიფო უნივერსიტეტი; ვანდა კლარ- ბი, ინსტრუქციები და თხოვნები მან ტექსტის გევ-
კი, სამხრეთ პლეინსის კოლეჯი; ვილიამ კიმბერ- რდებზე გადაიტანა. ასევე, მადლობას გადავუხ-
ლინი, ლორაინის საზოგადოებრივი კოლეჯი; დი- დით ამავე გამომცემლობის თანამშრომელს, ლაუ-
ანა ჩიაბოტი, ნაპას კოლეჯი; ერინ იანგი, ტეხასის რენ მაკფოლს, რომელიც დაუღალავად მუშაობდა
A&M უნივერსიტეტი; შერონ კარტერი, დევიდსონის ტექსტისათვის შესაბამისი და მიმზიდველი ფო-
საზოგადოებრივი კოლეჯი; მარგარეტ ანუნზიატა, ტოების მოსაპოვებლად და მათი გამოყენებისათ-
დევიდსონის საზოგადოებრივი კოლეჯი; პოლ კოჩ- ვის ნებართვის ასაღებად. და ბოლოს, მადლობას
მანსკი, ერის საზოგადოებრივი კოლეჯი. მეორე გადავუხდით როჩელ დიოგენეს წიგნის შემუშავე-
გამოცემის განხილვების გათვალისწინებით, გავა- ბაში პარტნიორობის შემოთავაზებისათვის, რამაც
უმჯობესეთ მესამე გამოცემა, ასევე, გავითვალის- ხელი შეუწყო ჩვენი პროფესიონალური უნარებისა
წინეთ ამ პროფესიონალი ადამიანების რეკომენ- და ინტერესების სისტემატიზებას.
დაციები. კიდევ ერთხელ გვსურს, მადლობა გადა- ასევე, მადლობელი ვართ ჩვენი კოლეგების,
ვუხადოთ რედაქტორებს და დავაფასოთ მათ მიერ რომლებიც სხვადასხვა სახის ამოცანის შესრულე-
გაწეული შრომა. ბაში გვეხმარებოდნენ. განსაკუთრებული მადლო-
პირსონში ბევრი ადამიანი მუშაობდა წიგნის ბა დოქტორ ჯეინ როუზის ილინიოსის ავგუსტანას
მესამე გამოცემაზე. ეს ადამიანები მოხსენიებული კოლეჯიდან; მან განაახლა და განავრცო მესამე
არიან წიგნის ყდაზე; თუმცა რამდენიმე მათგანი გამოცემის შინაარსი და გაამდიდრა სხვადასხვა
განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს. გულ- რესურსით, რომლებიც წიგნს ახლავს. მადლობე-
წრფელი მადლობა ჯეფ მერშელს, ამბერ მეკის და ლი ვართ ბეთ ვალენტასი, კოელის კოლეჯიდან.
ერინ მიტჩელს, რომლებმაც მნიშვნელოვანი რო- ის დაგვეხმარა ხელნაწერის მომზადებაში. ბოლოს
ლი შეასრულეს მესამე გამოცემის დაგეგმვასა და კი, ვენდი დანის სურს, მადლიერება გამოხატოს
სრულყოფაში. ჩვენი სარედაქციო პროექტის მენე- მუდმივად მომთმენი და გამამხნევებელი გრეგის
ჯერი – კრისტალ მაკკართი ძალ-ღონეს არ იშურებ- მიმართ, გამოხატული მხარდაჭერსათვის. ის საუ-
და რჩევების მოცემასა და დახმარებაში. უღრმეს კეთესოა.
მადლობას ვუხდით დიზაინერებს ნათელი, მიმზიდ-
შესავალი ადამიანის
განვითარების შესახებ 1
სასწავლო მ ი ზ ნე ბ ი :
რას ნიშნავს განვითარება მთე-  რა სახის ცვლილებები ვლინ-  რა მნიშვნელოვანი იდეები იღ-
ლი ცხოვრების განმავლობაში? დება განვითარების ძირითადი ებს სათავეს ისეთი თეორიული
რამდენად უნივერსალურია გა- სფეროების – ფიზიკური, კოგ- მიმდინარეობებიდან, როგორ-
ნვითარების სტადიები თუ პე- ნიტური, პიროვნული და სოცი- იცაა: ბიოლოგიური ხედვები,
რიოდები? ოკულტურული – მიხედვით? ფსიქოდინამიკური მიმდინარე-
ობები, ბიჰევიორიზმი, განვი-
 რომელი საკვანძო თემები გვე-  განვითარების თეორიებს რა
წვლილი შეაქვს ადამიანის გან- თარების კოგნიტური თეორიე-
ხმარება, უკეთ გავიგოთ ადა- ბი და სისტემური მიდგომები?
მიანის განვითარების პროცესი ვითარების პროცესის უკეთ გა-
და ამ საკითხის შესახებ ორგა- გებაში?  რატომ შეისწავლება ადამია-
ნის განვითარება მეცნიერული
ნიზებული ცოდნა შევიქმნათ?
პერსპექტივიდან?
 რას ნიშნავს, როცა ვამბობთ,  რა კვლევით მიდგომებს იყენე-
რომ მემკვიდრეობა და გარემო ბენ განვითარების ფსიქოლო-
ურთიერთქმედებს და ისე ახდენს გები ადამიანის განვითარების
გავლენას განვითარებაზე? შესასწავლად?
 რა გავლენას ახდენს პიროვნე-  რა ეთიკურ გამოწვევებს აწყ-
ბის განვითარებაზე ოჯახი და დებიან განვითარების მკვლევ-
კულტურა? რები ადამიანის განვითარების
შესწავლის პროცესში?
2 თავი 1 შესავალი ადამიანის განვითარების შესახებ
თა ვის ში ნა არ სი
შესავალი განვითარების შესახებ თეორიული ჩარჩოები ადამიანის მეცნიერული მიდგომა ადამიანის
განვითარება მთელი ცხოვრების განვითარების შესასწავლად განვითარების შესასწავლად
განმავლობაში თეორიის როლი აღწერითი მეთოდები
საკვანძო თემები ადამიანის გან- ადამიანის განვითარების შესახებ განვითარების პროცესის შესწავ-
ვითარებაში ბიოლოგიური ხედვები ლა დროში
ადამიანის განვითარების შესახებ კორელაცია, როგორც აღწერითი
ადამიანის განვითარების ბუნება
ფსიქოდინამიკური ხედვები ინსტრუმენტი
ბიოლოგია და გარემო ადამიანის განვითარების შესახებ ექსპერიმენტული მიდგომა: მი-
სოციოკულტურული კონტექსტი ბიჰევიორისტული ხედვები ზეზისა და შედეგის კვლევა
ადამიანის განვითარების სფერო- ადამიანის განვითარების შესახებ კვლევის მეთოდების შეჯამება
ები კოგნიტური ხედვები ეთიკა განვითარების კვლევებში
ინტეგრაციული თეორიული მიდ- განვითარების კონტექსტი
გომები
შესავალი ადამიანის განვითარებაში იმ მოვლენას, რომელიც მის მიმართულებას გან-

საზღვრავს (Baltes, Lindenberger&Staudinger, 2006;
ადამიანის კომპლექსური და მდიდარი, გამოწ-
Overton, 2010). როგორ ფიქრობ, მთელი
ვევებითა და შეკითხვებით სავსე ცხოვრება სხვა-
განვითარების ფსი- ცხოვრების განმავლო-
დასხვა ფაქტორის ერთობლივ პროდუქტს წარმოად-
ქოლოგების ცენტრალ- ბაში განვითარების ის
გენს. ცოტა ხნით დაფიქრდი, როგორი პიროვნება ტი პი ური სტადიები, რომ-
ური ინტერესი განვითა-
ხარ და რამდენმა სხვადასხვა ფაქტორმა განაპირო- ლებიც დღეს არსებობს
ბა ის, რომ შენი ცხოვრება ყოფილიყო ისეთი, როგო- რების მიმდინარეობის ამერიკაში, შეიცვლება
რიც ახლა არის. გენებმა, რომელიც მემკვიდრეობით გაგებაა. ჩვენ, როგორც მომდევნო ათწლეულებ-
მიიღე მშობლებისგან; შენს ოჯახთან ინდივიდები, ყურადღ- ში? რატომ? რატომ არა?
და შენს მეგობრებთან ურთიერთო-
▼ რობი, 7 წლის, 1920 წელი, პირველი ▼ რობი ადრეული მოზრდილობის
ბებმა; შენმა პირადმა გამოცდილებამ, მსოფლიო ომის შემდეგ. ასაკში, დიასახლისი, 1947 წელი.
იდეებმა და ოცნებებმა – ყველაფერმა
ერთად მნიშვნელოვანი როლი შეასრუ-
ლა შენი უნიკალური სელფის ფორმი-
რების პროცესში. ცვლილებები, რომე-
ლიც ამ ძალებმა/ფაქტორებმა გამოიწ-
ვია შენში, ქმნიან ადამიანის განვითა-
რების ხაზს, რაც სწორედ ამ წიგნის
განხილვის ძირითადი საგანია.
განვითარება მთელი ცხოვრების

განმავლობაში
ქრონოლოგიური მიდგომა. ფსი-
ქოლოგიური პერსპექტივის თანახმად,
განვითარება დროთა განმავლობაში
ადამიანის ფიზიკურ სტრუქტურაში,
აზროვნებასა და ქცევაში (როგორც
ბიოლოგიის, ისე გამოცდილების ზე-
გავლენით) მიმდინარე ცვლილებე- ▲ ადამიანის განვითარება მრავალი ურთიერთმოქმედი და ურთიერგადამფარავი
ფაქტორის შედეგს წარმოადგენს, მათ შორის, იმ კულტურული, ისტორიული და
ბია. ამრიგად, ადამიანის განვითარება სოციალური პირობების ამსახველი ფაქტორების, რომელშიც ინდივიდი ცხოვრობს.
მთელი ცხოვრების განმავლობაში მო- მაგალითად, წარმოვიდგინოთ ის ისტორიული მოვლენები, რომლებმაც გავლენა
იცავს მის მთელ ცხოვრებას და ყველა იქონია რობი კესლერის, წიგნის – „მეორე ავტორის ახლობელი“ – ცხოვრებაზე.
განვითარება განვითარების ფსიქოლოგები განვითარების პერიოდი (სტადია)

პიროვნების ფიზიკურ სტრუქტურაში, ფსიქოლოგები, რომლებიც განვითარე- ცხოვრების კონკრეტული პერიოდი,
აზროვნებასა და ქცევაში დროში მიმ- ბის პროცესებისა და მოვლენების შეს- როცა პროგნოზირებადი ცვლილება
დინარე ცვლილებები, რომლებიც რო- წავლით არიან დაინტერესებულები. იჩენს თავს.
გორც ბიოლოგიის, ისე გარემოს გავ-
ლენების შედეგია.
შესავალი ადამიანის განვითარების შესახებ თავი 1 3
ცხრილი 1-1. ადამიანის განვითარების პერიოდები მთელი ჯდომას, კითხვის დაწყებამდე კი საუბარს სწავლო-
ცხოვრების განმავლობაში ბენ; ადრეული მოზრდილობის პერიოდში გვიანდე-
ლი მოზრდილობის პერიოდისგან განსხვავებული
განვითარების ზოგიერთი პერიოდი უშუალოდ ბიოლოგი-
ური მოვლენებით განისაზღვრება (მაგ., პრენატალური
ამოცანები და მიზნები აქვთ და ა.შ.
პერიოდი), ზოგიერთი კი – მეტწილად უფრო სოციალური განვითარების ცვლილებების ზოგადი პატერნე-
მოლოდინებით (მაგ., მოზარდობა). ბის უკეთ გასაგებად, ფსიქოლოგები მთელი ცხოვ-
პრენატალური ჩასახვიდან დაბადებამდე რების პერიოდს განვითარების პერიოდებად თუ
პერიოდი: სტადიებად ყოფენ, სადაც ყოველი პერიოდი შეესა-
ჩვილობა: დაბადებიდან 12-15 თვემდე ბამება ცხოვრების იმ სეგმენტს, როცა პროგნოზი-
ახლად ფეხადგმუ- 12-15 თვიდან 2-3 წლამდე რებადი ცვლილებები ვლინდება. ცხრილი 1-1 გვიჩ-
ლობის პერიოდი: ვენებს, თუ როგორაა დაყოფილი ადამიანის ცხოვ-
რება განვითარების პერიოდებად. მიუხედავად
ადრეული ბავშვობა: 2-3 წლიდან 5-6 წლამდე
იმისა, რომ 1-1 ცხრილში ნაჩვენები განვითარების
შუა ბავშვობა: 5-6-დან მიახლოებით 12 წლამდე პერიოდები ტიპურია ინდუსტრიულ საზოგადოება-
მოზარდობა: მიახლოებით 12-დან ში მცხოვრები ადამიანთა უმრავლესობისთვის, შე-
18-21 წლამდე იძლება კონკრეტული ინდივიდები საგრძნობლად
ადრეული 18-21-დან მიახლოებით განსხვავებულად გადიოდნენ მათ, მაგალითად, მენ-
მოზრდილობა: 40 წლამდე ტალური დარღვევების მქონე ბავშვები. ასევე, აღ-
სანიშნავია, რომ შესაძლებელია ფიზიკური ან ემო-
შუა მოზრდილობა: მიახლოებით 40-დან მიახლოებით
60-65 წლამდე ციური ძალადობის მსხვერპლი ბავშვები ჩამორ-
ჩნენ განვითარებაში. მათ შეიძლება განვითარების
გვიანი მიახლოებით 60-65-დან სიკვდი-
მოზრდილობა: ლამდე მოცემული პერიოდები გაიარონ იმაზე უფრო ნელი
ტემპით, ვიდრე ეს მოსალოდნელია. განვითარე-
ბის პერიოდებზე შეიძლება გავლენა მოახდინოს
ებას ვამახვილებთ ჩვენს უნიკალურ თვისებებზე
კულტურამაც – რწმენების, ღირებულებების და
(თვისებებზე, რომლებიც სხვებისგან განგვასხვა-
ტრადიციების ერთობლიობამ, რომელიც გაზიარე-
ვებს), ხოლო განვითარების ფსიქოლოგები კი, პი-
ბულია ადამიანთა კონკრეტულ ჯგუფში. მაგალი-
რიქით, იმ ზოგად თვისებებზე ფოკუსირდებიან,
თად, მოზარდობიდან მოზრდილობაში გადასვლა
რომელიც ადამიანის ტიპური განვითარებისთვისაა
შეიძლება საგრძნობლად ვარირებდეს კულტური-
დამახასიათებელი. მიუხედავად იმისა, რომ არსე- დან კულტურამდე. იმ ქვეყნებში, სადაც ხანგრძლი-
ბობს გამონაკლისები, განვითარებისთვის დამახა- ვი განათლების შესაძლებლობები არ არსებობს და
სიათებელი ფართო და ზოგადი ცვლილებები პროგ- დაბალია ეკონომიკური ცხოვრების დონე, მოზარ-
ნოზირებადი პატერნების სახით ვლინდება, რომე- დობა შეიძლება შედარებით ხანმოკლე პერიოდი
ლიც საერთოა ინდივიდთა უმრავლესობისთვის. გრძელდებოდეს, იწყებოდეს პუბერტატიდან და
მაგალითად, როგორც წესი, სიარულის დაწყებამდე მთავრდებოდეს მაშინ, როცა პიროვნება საკუთარ
თავზე იღებს ზრდასრულის მთელ
▼ ფოტოზე ასახულია სამოქალაქო ▼ რობი, ორზე მეტი ათწლეულის პასუხისმგებლობებს. მაშინ, როცა,
უფლებებსა და ქალთა მოძრაობის შემდეგ, 90 წლის რობი, 21-ე საუკუნის
შედეგად მომხდარი ცვლილებები დასაწყისი აშშ-ში და სხვა ეკონომიკურად განვი-
თარებულ ქვეყნებში მოზარდობის პე-
რიოდი გაცილებით ხანგრძლივია. ზო-
გიერთი მკვლევარი 18-დან 25 წლამდე
პერიოდს განიხილავს „მოზრდილო-
ბაში შესვლის პერიოდად“ (Emerging
adulthood), აღნიშნავენ რა, რომ ეს
პერიოდი გარდამავალი პერიოდია მო-
ზარდობასა და ადრეულ მოზრდილო-
ბას შორის (Arnett, 2009; Côté, 2006).
განვითარების სხვა პერიოდებიც შე-
იძლება კულტურულად ვარირებდეს:
კულტურა
რწმენების, ღირებულებებისა
და ტრადიციების სისტემა,
რომელიც ადამიანთა კონკრეტული
ჯგუფისთვისაა საერთო.
იმ ადგილებში, სადაც საარსებო სარჩოს მოპოვე- თავებში, თქვენ გაეცნობით ბიოლოგიურ, გარემოს,
ბა მძიმე ფიზიკურ შრომასთანაა დაკავშირებული ევოლუციურ, ანთროპოლოგიურ, სოციოლოგიურ
და არ არის ხელმისაწვდომი ჯანსაღი საკვები და და ფსიქოლოგიურ ფაქტორებს, რომლებიც პირდა-
ჯანმრთელობის დაცვის სერვისები, გვიანი მოზ- პირ ან ირიბად ახდენენ გავლენას ადამიანის განვი-
რდილობა შეიძლება დაიწყოს ისეთ ადრეულ ასაკ- თარებაზე. კერძოდ, განსაკუთრებულ ყურადღებას
ში, როგორიცაა 45 წელი. ცხრილში 1-1 მოცემული დავუთმობთ ოჯახურ კავშირებსა და სხვა მნიშვნე-
განვითარების პერიოდების გავლის ტემპზე კონ- ლოვან პიროვნულ ურთიერთობებს, რადგან სწო-
კრეტული გარემოებების ზეგავლენის მიუხედავად, რედ ეს ურთიერთობები აყალიბებს თითოეულ პი-
შეგვიძლია, დანამდვილებით ვთქვათ, რომ სწორედ როვნებას ინდივიდად, მნიშვნელოვან გავლენას ახ-
ამ პერიოდებს გადის ადამიანთა უმრავლესობა და დენს ადამიანთა ქცევის ფართო სპექტრზე.
გადის მათ სწორედ იმ თანმიმდევრობით, როგორც ასევე, ყურადღებას ვამახვილებთ იმაზე, რომ
ცხრილშია ნაჩვენები. ● ადამიანები ბიოლოგიური ორგანიზმებია. თითოე-
მთელი ცხოვრების განვითარების პერიოდებად ული ინდივიდი მემკვიდრეობით იღებს უნიკალურ
დაყოფა ადამიანის განვითარების პროცესის უკეთ გენეტიკურ „ინსტრუქციებს“, რომელიც განსაზღ-
გასაგებად კარგ სქემას გვთავაზობს. შესაბამისად, ვრავს და აფორმირებს მისი განვითარების ხაზის
წინამდებარე ტექსტის განხილვისას, ქრონოლო- მნიშვნელოვან ასპექტებს. თუმცა, განვითარება არ
გიურ ან, სხვა სიტყვებით, ასაკზე დაფუძნებულ არის მხოლოდ გენებით ნაკარნახევი. ის არც მხო-
სქემას გამოვიყენებთ. გან- ლოდ გარემოს ცვლილებებზე რეაგირებას მოიცავს.
შეგიძლია, მოიფიქრო ვითარების ფსიქოლოგიის ადამიანები მათი ცხოვრების შემადგენელ სხვადას-
რაიმე მაგალითი, თუ სწავლას დავიწყებთ ზოგა- ხვა ფაქტორს ინტერპრეტირებენ, იაზრებენ მათ და
როგორ ახდენს ფი- დი კონცეფციის გაცნობით ისე ახორციელებენ საპასუხო რეაქციებს. ამრიგად,
ზიკური განვითარება და შემდეგ განვიხილავთ მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიერება, რომ ადამია-
გავლენას კოგნიტურ ყველა იმ მარკერს, რო- ნები არსებობენ ფართო სოციალურ-კულტურულ
განვითარებაზე ან მელიც დაკავშირებულია გარემოში და კონკრეტულ საზოგადოებაში არსე-
კოგნიტური განვითა- თითოეულ განვითარების ბულმა მოლოდინებმა შეიძლება მნიშვნელოვანი
რება სოციალურ გა- პერიოდთან. უფრო მეტიც, გავლენა იქონიოს განვითარების პროცესზე.
ნვითარებაზე? თი თოეული განვითარების ამრიგად, წინამდებარე ტექსტი განიხილავს იმ
პერიოდი ძლიერაა დამო- ტიპურ გზებს, თუ როგორ იცვლებიან ინდივიდები
კიდებული მის წინამორბედ მოვლენებზე, ამრი- მთელი ცხოვრების განმავლობაში. ყველა ნაწილში
გად, ქრონოლოგიური მიდგომა ყველაზე ეფექტურ ყურადღებას ვამახვილებთ ბიოლოგიური და გარე-
გზამკვლევს გვთავაზობს იმ ცვლილებების გასაგე- მოს ფაქტორების ინტერაქციაზე, რომელიც გან-
ბად, რომლებსაც მთელი ცხოვრების განმავლობა- საზღვრავს თითოეული ადამიანის განვითარების
ში აქვს ადგილი. უნიკალურ გზას, ასევე, იმაზე, რომ განვითარება
ინტერაქციული მიდგომა. მთელი ცხოვრების არ არის „პროგრამა“, რომელიც ამოქმედდა დაბა-
განმავლობაში მიმდინარე განვითარების პროცე- დების მომენტიდან და მას შემდეგ მთელი ცხოვრე-
სის უკეთ გასაგებად, ინტერაქციული (ურთიერ- ბის განმავლობაში განსაზღვრავს ადამიანის განვი-
თმოქმედი) მოვლენების – ბიოლოგიური და გარე- თარებას. ამის საწინააღმდეგოდ, მივიჩნევთ, რომ
მოს, კულტურული და პიროვნული – მნიშვნელოვან უმჯობესია განვითარების პროცესი განვიხილოთ
როლზე უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. სწორედ როგორც ბიოლოგიურ პოტენციალებს, სოციალურ
ეს ფაქტორები განაპირობებს თითოეული პიროვ- და გარემოს ფაქტორებსა და ამ გარემოებების მი-
ნების ცხოვრების უნიკალურობასა და სიმდიდრეს. მართ თავად ინდივიდების ინტერპრეტაციებს, სა-
წინამდებარე ტექსტის დიდი ნაწილი ეთმობა სწო- პასუხო რეაქციებს შორის დინამიკური ურთიერ-
რედ ამ ინტერაქციული ძალების ბუნების გაგებას: თქმედება.
თუ რა გავლენას ახდენს მათი ერთობლივი მოქმე-
საკვანძო თემები ადამიანის
დება თითოეული ინდივიდის განვითარებაზე.
განვითარების შესახებ
განვითარების მიმართულებების, პრინციპები-
სა და პროცესების შესასწავლად, ინტერდისციპ- ადამიანის განვითარების შესწავლა სასიამოვნო
ლინური პერსპექტივის აქტუალურობიდან გამომ- პროცესია. ბოლოს და ბოლოს, ის ჩვენ შესახებაა,
დინარე, წინამდებარე ტექსტი აქცენტს განვითა- თუმცა საკმაოდ რთულია. შესაბამისად, სასარგებ-
რების ძალების ინტერაქციაზე აკეთებს. მომდევნო ლო იქნება, თუ გამოვყოფთ ზოგად პრინციპებსა
● [იხილე: The features of ქრონოლოგიური

Emerging Adulthood Across Cultures ასაკის მიხედვით დალაგებული.
MyDevelopmentLab.com-ზე.
თუ წამყვან თემებს, რომლებიც დაგვეხმარება მთე-

შეამოწმე შენი ცოდნა 1-1
ლი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე ცვლილე-
ბების ორგანიზებაში. მოკლედ, ეს ზოგადი პრინცი- 1. ტექსტი ქრონოლოგიურადაა დალაგებული ნიშ-
პებია: ნავს, რომ ის _____
2. როცა ჩვენ ვამბობთ, რომ ორი მოვლენა ან ფაქ-
 ბიოლოგიური და გარემოს ფაქტორები განვი- ტორი ინტერაქციაშია ნიშნავს, რომ ____ .
თარების ხაზზე მთელი ცხოვრების განმავლო- 3. ორი ძირითადი ფაქტორი, რომელიც ინტერაქცი-
ბაში ზემოქმედებენ, ხშირად კომპლექსური ინ- ულად ზემოქმედებს ადამიანის განვითარებაზე
ტერაქციების სახით. არის _____.
 განვითარება სოციოკულტურულ კონტექსტ- 4. ოჯახის, საზოგადოების და კულტურის ზეგავლე-
ში მიმდინარეობს. კონკრეტული ოჯახი, საზო- ნას ვუწოდებთ _____.
გადოება და კულტურა გავლენას ახდენს თი-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
თოეული პიროვნების განვითარებაზე და მნიშ-
ვნელოვანია მთელი ცხოვრების განმავლობაში
მიმდინარე ცვლილებების გასაგებად. ლექტუალური პოტენციალით მისი ნერვული სის-
 პრაქტიკული თვალსაზრისით, განვითარების ტემის სპეციფიკური ბუნებიდან გამომდინარე.
პროცესის გასაგებად უმჯობესია, თუ ცვლილე- ადამიანის ტვინის ეს ბიოლოგიური ჩარჩო/სტრუქ-
ბებს განვიხილავთ ადამიანური გამოცდილების ტურა აწესებს დიაპაზონს, რომლის ფარგლებშიც
კონკრეტული სფეროებისა თუ კატეგორიების შესაძლებელია ინდივიდის ინტელექტის განვითა-
მიხედვით. ასეთი მნიშვნელოვანი სფეროებია: რება. იმავდროულად, პიროვნების ინტელექტი
ფიზიკური ზრდა და ფიზიკური ცვლილება, არის ბავშვობაში კვების, ოჯახის და საკლასო გა-
კოგნიტური განვითარება, პიროვნული განვი- მოცდილებების, აკადემიური მიღწევების შესახებ
თარება და სოციოკულტურული გავლენები. არსებული ღირებულებებისა და გარემოს სხვა და-
 განვითარების პროცესის გაგება ყველაზე უკეთ მატებითი ფაქტორების ფუნქცია. სხვა მაგალითიც
შესაძლებელია, თუ გავითვალისწინებთ თეო- რომ მოვიყვანოთ, ადამიანი, სავარაუდოდ, იბადება
რიულ ჩარჩოებს.
გარკვეული პიროვნული ტენდენციებით, როგორი-
 განვითარების პროცესი ყველაზე უკეთ შეის-
ცაა სიმორცხვე ან ექსტრავერსია. აწმყოში კი ამ
წავლება მეცნიერული მეთოდებით.
ადამიანის პიროვნული თავისებურებები ცხოვრე-
ამ თავის დარჩენილ ნაწილში ჩამოთვლილი ხუ-
ბის განმავლობაში სხვა ადამიანებთან ურთიერთო-
თი წამყვანი პრინციპის მნიშვნელობას უფრო სა-
ბების, ჩვილობიდან დაწყებული სელფის განცდის
ფუძვლიანად განვიხილავთ.
დაუფლებისა და იმ სოციოკულტურული კონტექ-
სტის ფუნქციასაც წარმოადგენს, რომელშიც ის იზ-
ადამიანის განვითარების ბუნება რდება. როგორც ხედავთ, განვითარების პროცესში
ბიოლოგია და გარემო ჩართულია როგორც ბიოლოგიური, ისე გარემოს
ფაქტორები.
განვითარების ზოგიერთი პროცესი, როგორი- ის დრო წარსულში დარჩა, როცა თეორეტიკო-
ცაა ზრდა პრენატალურ პერიოდში, პუბერტატის სები ადამიანის განვითარებას მხოლოდ ბიოლოგი-
პერიოდის დაწყება და ჭაღარა თმის გამოჩენა, ის („ბუნება“), ან გამოცდილების („აღზრდა“) ფუნ-
წმინდად ბიოლოგიურია. განვითარების სხვა ასპექ- ქციად თვლიდნენ. დღეს თეორეტიკოსები კამათს
ტები კი, როგორებიცაა: ანგარიშის, ინტერნეტის განაგრძობენ იმის შესახებ, თუ რა დოზით და რო-
გამოყენების სწავლა და სუშის გემოს გაცნობა, ძი- გორ აყალიბებს ამა თუ იმ მახასიათებელს თუ ქცე-
რითადად, გამოცდილებაზეა დამოკიდებული. ვას ბიოლოგია ან გამოცდილება. კვლევები ტარდე-
მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე ბა იმისათვის, რომ უკეთ მოხდეს განვითარების ამ
ცვლილებათა უმეტესობა კი ბიოლოგიასა და გა- ორი მნიშვნელოვანი დეტერმინანტების ინტერაქ-
მოცდილებას შორის წარმატებული ურთიერთქმე- ციული ბუნების გაგება (Diamond, 2009; Kim-Cohen
დების შედეგს წარმოადგენს. ამრიგად, შეუძლებე- & Gold, 2009; Price & Jaffe, 2008; Rutter, 2008).
ლია განვითარების მხოლოდ წმინდად ბიოლოგიურ
ან გარემოს პროდუქტად განხილვა. მაგალითად, მომწიფება და დასწავლა. განვითარებაში ბი-
თითოეული ინდივიდი იბადება გარკვეული ინტე- ოლოგიისა და გარემოს როლების განსაზღვრა
ბიოლოგიური ფაქტორები გარემოს ფაქტორები სოციოკულტურული კონტექსტი

გენეტიკური, ნევროლოგიური და სიტუაციები, რომელშიც ხვდება ფართო კონტექსტი, რომელიც
ფიზიკური ფაქტორები, რომლებიც ინდივიდი და რომლებიც მის მოიცავს როგორც სოციალურ, ისე
ზემოქმედებენ ინდივიდის ქცევასა და განვითარებაზე კულტურულ გავლენებს.
განვითარებაზე. ზემოქმედებენ.
მომწიფებისა და დასწავლის ცნებების ურთიერ-

თგამიჯვნას მოითხოვს. მომწიფება არის ტერმინი,
რომელიც გამოიყენება იმ ცვლილებების აღსანიშ-
ნად, რომლებსაც მეტწილად ბიოლოგიური პროცე-
სები განსაზღვრავს. შესაბამისად, ჩვენ ვსაუბრობთ
ნერვული სისტემის მომწიფებასა და პრობლემის
გადაწყვეტის უფრო მომწიფებულ მიდგომაზე, რი-
თიც ამ შემთხვევაში, განვითარების პროცესზე ბი-
ოლოგიის გავლენაზე ვამახვილებთ ყურადღებას.
ზრდა და ასაკის მატებაც ის ტერმინებია, რომ-
ლებიც მჭიდროდაა დაკავშირებული ბიოლოგიურ
ცვლილებებთან.
მეორე მხრივ, ტერმინით – დასწავლა აღნიშ-
ნავენ იმას, რაც ისწავლა ადამიანმა გარემოსთან
ურთიერთქმედების შედეგად. ეს პროცესი მეტადაა
თავისუფალი ბიოლოგიური გავლენებისგან. მაგა-
ლითად, ბავშვი სწავლობს ველოსიპედის ტარებას.
თუმცა, ბავშვის უნარს შეინარჩუნოს წონასწორობა
ველოსიპედზე, რომელიც მნიშვნელოვნადაა დამო-
კიდებული ფიზიკურ სიძლიერესა და ტვინის ფუნ-
ქციებზე, მომწიფება განსაზღვრავს.
მომწიფების და დასწავლის განსხვავება ხშირად
რთულია, გამომდინარე იქიდან, რომ ძალიან ცოტა
(თუ საერთოდ რომელიმე) განვითარების მოვლე-
▲ დასწავლა მთელი ცხოვრების განმავლობაში
ნა არის წმინდად მხოლოდ ბიოლოგიური, ან მხო- მიმდინარეობს, ზოგჯერ ისტორიული კონტექსტის
ლოდ გარემოს პროდუქტი. მაგალითად, მენოპაუზა ცვლილებებით ინსპირირებული გამოწვევებითაა
(ჰორმონალური ცვლილებების გამო მენსტრუაცი- სტიმულირებული.
ული პერიოდის შეწყვეტა) ქალებში ითვლება ბიო-

რიცაა: საზოგადოება და კულტურა. საზოგადოე-
ლოგიურად განპირობებულ ცვლილებად. თუმცა,
ბა გულისხმობს ინდივიდთა დიდ ჯგუფს, რომლის
ბოლო კვლევების თანახმად, მენოპაუზა და მისი
წევრიც კონკრეტული ინდივიდია. კულტურა მო-
სიმპტომები შეიძლება დამოკიდებული იყოს ისეთ
იცავს არა მარტო ადამიანებს, არამედ რწმენებს,
ცხოვრებისეულ მოვლენებზე, როგორიცაა დიეტა,
საერთო პრაქტიკებს, ენას და ნორმებს, რომლებიც
სიმსუქნე და ცხოვრების სტილის სხვა ასპექტები.
გაზიარებულია ინდივიდის საზოგადოებაში. საზო-
ადამიანის განვითარების გასაგებად მნიშვნელო-
გადოება და კულტურა ადამიანის განვითარების
ვანია ასეთი ფაქტორების ინტერაქციული ბუნების
მნიშვნელოვანი დეტერმინანტებია. ორივე მათგანს
შესწავლა და მთელი ცხოვრების განმავლობაში ბი-
ერთად იმ სოციოკულტურულ გარემოს უწოდებენ,
ოლოგიურ დეტერმინანტებსა და გარემოს შესაძ-
რომელშიც ადამიანის განვითარება მიმდინარეობს
ლებლობებზე ინდივიდის საპასუხო რეაქციების
(Cole, 2011).
გათვალისწინება (იხ. თავი 2).
ისტორიული ხედვები ბავშვობის შესახებ. იმი-
სოციოკულტურული კონტექსტი სათვის, რომ განვსაზღვროთ ადამიანის განვითა-
განვითარების პროცესი ღრმადაა ჩართული რებაში სოციოკულტურული კონტექსტის მნიშვნე-
კონტექსტში, ანუ იმ უშუალო და გაფართოებულ ლოვანი როლი, სხვადასხვა ეპოქაში განვითარების
გარემოში, რომელშიც ის მიმდინარეობს. კონტექ- პერიოდების დეფინიციებზე საზოგადოებისა და
სტად შეიძლება განვიხილოთ, მაგალითად, ოჯახი. კულტურის გავლენა უნდა გავითვალისწინოთ. მა-
ოჯახი განვითარების ხაზის ერთ-ერთი ყველაზე გალითად, აღსანიშნავია, რომ ბავშვობის შესახებ
გავლენიანი დეტერმინანტია. თუმცა განვითარე- კონცეპტუალიზაცია და ბავშვების მიმართ ატი-
ბის რელევანტურ კონტექსტად, შეიძლება, ასევე, ტუდები ისტორიის განმავლობაში მკვეთრად იც-
უფრო ფართო დონეც წარმოვიდგინოთ, როგო- ვლებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ცოტა რამეა
მომწიფება დასწავლა კონტექსტი

განვითარების შემადგენელი ის ცვლი- განვითარების შემადგენელი ის კონკრეტული გარემო თუ
ლებები, რომლებიც მჭიდროდაა ცვლილებები, რომლებიც პიროვნების სიტუაცია, რომელშიც განვითარება
დაკავშირებული ბიოლოგიურ პრო- გარემოსთან ინტერაქციაზეა მიმდინარეობს; განვითარების „ფონი“.
ცესებთან. დამოკიდებული.
სცადე!
ბავშვის აღზრდის შესახებ ატიტუდების ■ როგორ მოიქცევი, თუ სკოლის დირექტორი თქვენს
შესწავლა შვილს სკოლიდან გამოაძევებს მნიშვნელოვანი ტეს-
ტის გადაწერის გამო?
ბ ავშვის აღზრდის შესახებ მოსაზრებებს შორის დიდი

განსხვავებები შეიძლება ჰომოგენურ კულტურაშიც
კი არსებობდეს. ასეთი სხვაობების გამოსავლენად, ხუთ
მოახდინე რეფლექსია საკუთარი დაკვირვების
შედეგებზე:
ან ექვს ადამიანთან ჩაატარე ათწუთიანი ან უფრო ხან-
რესპონდენტების პასუხები თქვენს კითხვებზე კონსის-
გრძლივი ინდივიდუალური ინტერვიუ.
ტენტური იყო თუ არაკონსისტენტური? ზოგიერთმა
ინტერვიუსთვის რესპონდენტების შერჩევის შემ-
შეკითხვამ შეძლო უფრო მეტი სხვაობის გამოვლენა?
დეგ, შეადგინე შეკითხვები, რომლებიც, შენი აზრით, და-
რომელიმე პასუხმა გაგაკვირვათ? თქვენი აზრით, გულ-
გეხმარება სხვაობების გამოვლენაში, თუ როგორ ზრდი-
წრფელად პასუხობდნენ რესპონდენტები?
ან ან როგორ აპირებენ შენი რესპონდენტები შვილების
აღზრდას. ქვემოთ მოცემულია რამდენიმე მაგალითი. გაითვალისწინეთ შემდეგი საკითხები:
შესაძლოა კითხვების დამატების ან ზოგიერთი მათგა-
ნის შენი შეკითხვით ჩანაცვლების სურვილი გაგიჩნდეს. შენი აზრით, ქალები და მამაკაცები სხვადასხვანაირად
■ როგორ მოიქცევი, თუ თქვენი 4 წლის შვილი საჯა- უნდა პასუხობდნენ ამ შეკითხვებს? შენი აზრით, ის, თუ
როდ დაიწყებს მასტურბირებას? როგორ არის აღზრდილი თავად პიროვნება, რამდენად
■ ფიქრობ, რომ ბავშვების მშობლებთან ერთად ძილი ახდენს გავლენას ბავშვის აღზრდის შესახებ მის დამო-
კარგი იდეაა? თუ ასეა, მაშინ რომელ ასაკამდე? კიდებულებაზე? შერჩევაში ჩართულნი იყვნენ განსხვა-
■ როგორ მოიქცევი, როცა ნახავ, რომ თქვენმა სამი ვებული წარსული გამოცდილების მქონე ადამიანები?
წლის ბავშვმა სხვა ბავშვს უკბინა? თქვენი აზრით, მიიღებდით განსხვავებულ შედეგებს,
■ როგორ მოიქცევი, თუ შენს 6 წლის ბავშვს წაასწარი თუ თქვენს გამოკითხვაში მონაწილეობას წარსული გა-
მაღაზიაში კანფეტის ქურდობისას? მოცდილებების მიხედვით მეტად განსხვავებული ადა-
■ სცემ შენს შვილს? თუ კი, რა შემთხვევებში? მიანები მიიღებდნენ?
■ რა საუკეთესო რჩევას მისცემდი ახალშეძენილი შვი-
ლების მშობლებს?
► ევროპელ არის- კიდანვე აკისრებენ საშინაო საქმეებსა და დავალე-

ტროკრატთა პორტრე- ბებს. მათი შრომითი დატვირთვა – ასაკის მატე-
ტებში მე-16, მე-17 და
მე-18 საუკუნეშიც კი, ბასთან ერთად – იზრდება. ისეთ ადრეულ ასაკში,
ბავშვები გამოსახუ- როგორიცაა შუა ბავშვობა, ბავშვის დღის საკმაოდ
ლები არიან როგორც დიდი ნაწილი შრომას ეთმობა. ბავშვები ასრულე-
მინიატურული
ზრდასრულები. ბენ ისეთ საქმეებს, როგორსაც ზრდასრულები. თუ
თუმცა, რთულია, გა- გავითვალისწინებთ იმას, რომ დღეს, დღეს არსე-
ვარკვიოთ, ეს მხატ- ბული სასოფლო-სამეურნეო/აგროკულტურული
ვრობის სტილია თუ
ეპოქის ატიტუდების
საზოგადოებები აფრიკაში ძლიერ ჰგავს პრეისტო-
ამსახველი. რიულ საზოგადოებებს, სავარაუდოა, რომ ბავშვო-
წყარო: Réunion des ბის შესახებ დამოკიდებულებებიც მსგავსია ამ ორ
Musées. Nationaux. Art საზოგადოებაში.
Resource, NY.
მეტი რამაა ცნობილი ბავშვობის მიმართ ანტი-
კურ დასავლურ ცივილიზაციებში არსებული და-
მოკიდებულებების შესახებ. ამ ცივილიზაციებში
ბავშვებს განიხილავდნენ როგორც მატერიალურ
ცნობილი პრეისტორიულ ცივილიზაციებში ბავშვე- საკუთრებებს (de Mause, 1995; Fass, 2004). ანტი-
ბის მიმართ ატიტუდების შესახებ, დღეს აფრიკაში კური საბერძნეთის გარკვეულ ნაწილებში ნორმად
არსებულ სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებებზე ითვლებოდა მკაცრი მორჩილება და სასტიკი ფიზი-
დაყრდნობით, შეგვიძლია გარკვეული დასკვნების კური დასჯა. ანტიკურ რომში არასასურველი ბავ-
გამოტანა. ასეთი საზოგადოებები ბავშვებს სამუ- შვების ან სხვა მხრივ დაწუნებული ბავშვების მოკ-
შაო ძალად განიხილავენ (Georgas, Berry, van de ვლა ან მონებად გაყიდვა ჩვეულებრივი მოვლენა
Vijver, Kagitçibasi & Poortinga, 2009; Kagitçibasi, იყო. მშობლებს როგორც მოესურვებოდათ, ისე იყე-
1996, 2007; Konner, 2010). ბავშვებს ადრეული ასა- ნებდნენ ბავშვებს. ფართოდ იყო გავრცელებული
ბავშვზე სექსუალური ძალადობა და ბავშვთა უმ- პრაქტიკები უფრო ჰუმანური გახდა, რასაც თან
რავლესობას არ ჰქონდა უფლებები. ბავშვის მკვლე- ერთვის ბავშვების უფლებების დაცვა კანონის დო-
ლობა კანონის დარღვევად ქრისტიანულ ევროპაში ნეზე მსოფლიოს უმეტეს ნაწილში. მიუხედავად
მხოლოდ მე-12 საუკუნეში (ჩვენი წელთაღრიცხვით) ამისა, ბავშვობის შესახებ კონცეპტუალიზაცია და
გამოცხადდა, თუმცა ზოგადი დამოკიდებულებები ბავშვის აღზრდის სათანადო მიდგომების შესახებ
ბავშვების შესახებ საგრძნობლად შუა საუკუნეე- მოსაზრებები კროსკულტურულად მნიშვნელოვ-
ბამდე (ჩვენი წელთაღ- ნად ვარირებს.
როგორ ფიქრობთ, დღეს
რიცხვით 1500 წელი) არ მაგალითად, იაპონელ ბავშვებს სამ წლამ-
აშშ-ში ბავშვის აღზრდის
შეცვლილა. ზოგიერთი დე მათ მშობლებთან, ბებიებთან ან ბაბუებთან ან
შესახებ კულტურული
მკვლევარი ამტკიცებს, თავიანთ სიბლინგებთან სძინავთ (Nugent, 1994;
მოლოდინები უფრო ნაკ-
რომ ჯერ კიდევ შუა სა- Shwalb, Nakazawa&Shwalb, 2005). ძილის ასეთი
ლებად მკაცრი
უკუნეებში ბავშვებს ისე პრაქტიკა, როგორც ჩანს, სოციალიზაციის პრო-
ხდება, თუ პირიქით?
ეპყრობოდნენ, როგორც ცესის ნაწილად ჩამოყალიბდა, რომელიც ბავშვებ-
რატომ?
„მინიატურულ ზრდას- სა და მშობლებს ან სხვა პიროვნებებს შორის ახლო
რულებს“ (see Ariès, 1962; Heywood, 2001). მკვლე- ურთიერთობების ჩამოყალიბებას ემსახურება. ეს
ვართა უმეტესობა კი ეთანხმება იმ აზრს, რომ 1500 კი იმ კულტურის გამოხატულებაა, რომლისთვისაც
წლიდან დაიწყო ბავშვობის, როგორც უმანკოების ფასეულია კოლექტიური ჰარმონია. ასეთ კოლე-
პერიოდის აღქმა, როგორც ეს გავრცელებულია ქტივისტურ კულტურებში შეჯიბრის ნაცვლად,
დღეს ბევრ კულტურაში, მათ შორის, აშშ-შიც (იხ. უპირატესობა თანამშრომლობას ენიჭება. ინდი-
ცხრილი „სცადე!“ ბავშვის აღზრდის შესახებ ატი- ვიდუალურ მიღწევაზე მნიშვნელოვანი ჯგუფური
ტუდების შესწავლა). მიღწევაა, რამდენადაც ჯგუფის კეთილდღეობის
მიუხედავად ამისა, ზოგიერთ კულტურაში დღე- ინდივიდუალურ კეთილდღეობაზე მაღლა დაყენე-
საც მიიჩნევა, რომ ბავშვი არის „ეკონომიკური აქ- ბა და თვითშეწირვა იმთავითვე მიღებული და გა-
ტივი/ქონება“, რომლის ექსპლუატაცია შეიძლება, ზიარებული ღირებულებაა ასეთი კულტურის წარ-
რადგან ის შრომისთვისაა შექმნილი. ბავშვები ხში- მომადგენლებს შორის. ამდენად, კოლექტივისტურ
რად არიან სასტიკი ფიზიკური დასჯის მსხვერპლნი. კულტურებში ურთიერთდამოკიდებულებაა წახა-
მაგალითად, აშშ-ში მე-19 საუკუნის გვიან წლებამ- ლისებული, რაც მნიშვნელოვანია პიროვნული გან-
დე ბავშვებს არ ჰქონდათ სპეციალური უფლებები, ვითარების მრავალი ასპექტისთვის.
სანამ არ შეიქმნა ბავშვის შრომის უფლებები და ამის საწინააღმდეგოდ, სამ წლამდე ბავშვებს
სკოლა არ გახდა სავალდებულო (Epstein&Lutjens, აშშ-ში მარტო სძინავთ ცალკე ოთახში. ძილის ეს
2008). ბავშვზე ძალადობისა და ფიზიკური დასჯის პრაქტიკა კი ინდივიდუალობას ავითარებს და ეხ-
მარეგულირებელი ნორმები კი უფრო მოგვიანე- მარება ბავშვებს ადაპტირდნენ იმ საზოგადოება-
ბით გაჩნდა. დღესაც კი ფიზიკური დასჯის ბევრი ში, რომელშიც დამოუკიდებლობაა დაფასებული
ფორმა ფართოდ გამოიყენება: აშშ-ში მშობელთა (Fass, 2004; Nugent, 1994; Shweder&Bidell, 2009).
80% დრო და დრო ხელით სცემს/ურტყამს ბავშვებს ინდივიდუალისტური კულტურები (მაგალითად,
(Gershoff & Bitensky, 2007). რამდენიმე ქვეყანამ კი აშშ), რომლებიც უმეტესად დასავლურ ქვეყნებს
კანონდარღვევად გამოაცხადა ბავშვის ნებისმიერი წარმოადგენენ, კოლექტივისტური კულტურების-
ფორმით ფიზიკური დასჯა და ინდუსტრიულ ქვე- გან საგრძნობლად განსხვავებულ სოციალიზაცი-
ყანათა უმეტესობამ აკრძალა სკოლაში ფიზიკური ის პროცესს მიმართავენ. თანამშრომლობის ნაც-
დასჯა. აშშ-ის, 31 შტატში აკრძალულია სკოლაში ვლად, შეჯიბრს ენიჭება უპირატესობა და პიროვ-
ფიზიკური დასჯა, ხოლო დანარჩენმა შტატებმა ნული მიღწევა უფრო მეტად დაფასებულია, ვიდრე
ადგილობრივ სკოლებს მიანიჭეს უფლება, თვითონ ჯგუფური მიღწევა. ამასთან, ყურადღება გამახ-
განსაზღვრონ, დაუშვებენ თუ არა მსგავსი ფორმის ვილებულია ინდივიდუალურ თავისუფლებასა და
დასჯას (Center for Effective Discipline, 2011). არჩევანის უფლებაზე. მიუხედავად ამისა, კოლექ-
ბავშვობაზე კულტურული გავლენები. დღეს ტივისტური და ინდივიდუალისტური კულტურები
ბავშვის მიმართ ატიტუდები და ბავშვის აღზრდის „ურთიერთსაწინააღმდეგო“ კი არ არის, არამედ
კოლექტივისტური კულტურა ინდივიდუალისტური კულტურა

კულტურა, რომელშიც ჯგუფი უფრო კულტურა, რომელშიც თანამშრომლობაზე
პრიორიტეტულია, ვიდრე ინდივიდი. მეტად შეჯიბრს ენიჭება უპირატესობა
შეჯიბრისა და ინდივიდუალური და პიროვნული მიღწევა ჯგუფურ
მიღწევის ნაცვლად, უპირატესობა მიღწევაზე მეტადაა დაფასებული.
თანამშრომლობასა და ჯგუფურ ყურადღება გამახვილებულია ინდივიდის
მიღწევას ენიჭება. თავისუფლებასა და არჩევანის უფლებაზე.
ხედვები იცვლება
ბავშვები და ომი სირთულეებს კონცენტრაციაში (Thabet, Abed & Vostanis,
დ ღეს ფსიქოლოგების ინტერესი გაიზარდა ადამიანის

განვითარებაზე ისტორიული მოვლენების ფართო
2004). გარდა ამისა, ამ ბავშვებს ხშირად აწუხებთ დეპ-
რესია და მათი ფსიქოლოგიური სიმპტომები პირდაპი-
რაა დაკავშირებული იმ მოვლენების სტრესულობისა და
კონტექსტის ზეგავლენის მიმართ. მათ აინტერესებთ, თუ
ტრავმულობის დონესთან, რომელიც მათ გადაიტანეს.
როგორ ზემოქმედებს მსგავსი მოვლენები ადამიანზე მი-
პოსტტრავმატული აშლილობა შეიძლება განვითარდეს
სი ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე (Cole, 2011; Jensen,
მყისიერად ან მოგვიანებით. ის შეიძლება წლების განმავ-
2011). ფსიქოლოგები ყურადღებას ამახვილებენ ტრავ-
ლობაში გაგრძელდეს, თუმცა, საბედნიეროდ, ბავშვების
მული მოვლენების, როგორიცაა, მაგალითად, ომი, ღრმა უმრავლესობისთვის მისი გავლენა სტაბილური ცხოვრე-
და პერმანენტულ გავლენაზე მასში მონაწილე პირებზე. ბის აღდგენასთან ერთად თანდათან კლებულობს (Thabet
ამ გავლენის მიმართ ყველაზე მოწყვლადები ბავშვები & Vostanis, 2000). ომით მიღებულ ტრავმაზე მშობლების
არიან, განსაკუთრებით, მცირე ასაკის ბავშვები, რომ- რეაქციაც ასევე გავლენას ახდენს ბავშვების ტრავმატი-
ლებმაც ეს-ესაა დაიწყეს საკუთარი მომავალი ცხოვრების ზებულების დონეზე (Thabet, Ibraheem, Shivram, Winter &
ფუნდამენტის შენება. გაეროს ბოლო კვლევის თანახმად, Vostanis, 2009). ომის პერიოდში ყველაზე ნაკლებად ზა-
2010 წლის ბოლოს მთელ სამყაროში 44 მილიონი იძულე- რალდებიან ის ბავშვები, რომლებსაც ჰყავთ მოსიყვარუ-
ბით გადაადგილებული პირია, აქედან 15.4 მილიონი სხვა ლე, კარგი განათლების მქონე და ჯანმრთელი მშობლები.
ქვეყანაში, ხოლო 27.5 მილიონი საკუთარი ქვეყნის სხვა იმათ, ვისაც აქვთ მოქნილი და აზროვნების კარგი უნა-
ნაწილში იმყოფება (დევნილთა გაეროს უმაღლესი კომი- რები. იმათ, ვინც იციან და იყენებენ დაძლევის სხვადას-
სარიატი, 2011). დღეს, სამყაროს მოცემული პოლიტიკუ- ხვა სტრატეგიებს. იმათ, ვისაც კარგი ურთიერთობები
რი მდგომარეობიდან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, აქვთ თანატოლებთან და ასევე სოციალური მხარდაჭე-
რომ ავღანელები დევნილების ყველაზე დიდ ჯგუფს შე- რის სხვა საშუალებებსაც ფლობენ (Massad, et al., 2009;
ადგენენ (მსოფლიოში დევნილთა პოპულაციის 30%), მას Qouta, Punamäki & El Sarraj, 2008). სიბლინგები, რომლე-
მოსდევენ ირანელები. მათ შორის ბევრი ბავშვია. ბიც ინტიმურობისა და სითბოს განცდებს ქმნიან, ასევე
მართალია, ომს ყველაფერზე დამანგრეველი შედე- ამცირებენ ომით გამოწვეული ტრავმის დამაზიანებელ
გი აქვს, თუმცა მისი გავლენა ბავშვებზე განსაკუთრე- ეფექტს (Peltonen, Qouta, El Sarraj & Punamäki, 2010).
ბით ტრაგიკულია. ომის დროს ბევრი უდანაშაულო ბავ- სამწუხაროდ, ომის შედეგი არა მხოლოდ პოსტტრავ-
შვი კვდება, ობლდება ან დევნილობისას ცუდ პირობებში მატული და სხვა აშლილობების განვითარებაა, მსოფლი-
შიმშილით ან ავადმყოფობით ამთავრებს სიცოცხლეს. ოს ბევრ ადგილას ბავშვები იძულებით ან სიცოცხლის
ბევრი სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი ხდება. სპარ- გადასარჩენად ჯარისკაცის როლსაც ირგებენ. სამყაროს
სეთის ყურის პირველ ომამდე, 1991 წელს, ირანის მაჩვე- 50 რეგიონში, რომელიც ჩართული იყო ომში 1990-იან
ნებელი ჩვილების სიკვდილიანობის მიხედვით, ყველაზე წლებში, კონფლიქტის მონაწილეთა სამ მეოთხედს ჰყავ-
დაბალი იყო განვითარებად ქვეყნებს შორის. 1990-იანი და არასრულწლოვანი ჯარისკაცები, ზოგჯერ ისეთი მცი-
წლების შუაში ეს მაჩვენებელი ორჯერ და მეტად გაიზარ- რე ასაკისაც კი, როგორიცაა 5 წელი და ხშირად პუბერტა-
და – ყოველ 1000 დაბადებულ ბავშვზე 47-დან 108 დაღუ- ტის ასაკს მიუღწეველებიც (Boutwell & Klare, 2000). 2011
პულ ბავშვამდე. ბავშვთა უმეტესობის სიკვდილის მიზე- წლის მონაცემების თანახმად, შეიარაღებულ კონფლიქ-
ზი იყო შიმშილი, ცუდი კვება, დიზენტერია და სიმსივნე. ტებში, რომელიც 86 რეგიონსა თუ ტერიტორიას მოიცავს
საბედნიეროდ, 2011 წლისთვის, პოლიტიკური სიტუაცი- (Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, 2011), მთელი
ის სტაბილიზაციასთან ერთად, ეს მაჩვენებელი კვლავ მსოფლიოს მასშტაბით 300, 000 ბავშვი მონაწილეობს
შემცირდა (1000 დაბადებულზე 42 დაღუპული ბავშვი). (UNICEF, 2011). შესაბამისად, არ არის გასაკვირი, რომ
მსგავს, თუმცა ნაკლებ დრამატულ ტენდენციას ჰქონდა ბავშვები შესაძლოა „მტრის“ საშინელი მოპყრობის და სი-
ადგილი ავღანეთშიც (Central Intelligence Agency, 2012). ძულვილის პირისპირ აღმოჩენილიყვნენ. საომარი ზონის
რა ფსიქოლოგიური შედეგები აქვს ომს ბავშვებზე? ბავშვებს ომში გაჩენილი სიძულვილის განცდა შესაძლოა
ზოგიერთი შედეგი მყისიერი და თვალსაჩინოა: დემო- მთელი ცხოვრების განმავლობაში გაჰყვეთ, რაც მომა-
რალიზაცია, დეპრესია, შიშისა და განუსაზღვრელობის ვალში ომების რაოდენობის გაზრდის საშიშროებას ქმნის.
ქრონიკული განცდა. ასევე, მრავალი კვლევა ადასტუ- როცა ბავშვები იზრდებიან სახიფათო, დამაზიანე-
რებს პოსტტრავმატული სტრესული აშლილობის განვი- ბელ და არასაიმედო გარემოში, მათ წინაშე ბევრი გამოწ-
თარებას ომს გადარჩენილ ბავშვებში. მაგალითად, ომგა- ვევაა (Maton, 2003). ცხადია, ომი ყველას თავის კვალს
მოვლილი პალესტინელი ბავშვების კვლევამ აჩვენა, რომ ამჩნევს. ზოგიერთისთვის ეს უფრო ღრმა და პერმანენ-
მათგან სამ მეოთხედს განუვითარდა პოსტტრავმატული ტულია, თუმცა ბავშვები საოცარი ადაპტურობის უნა-
აშლილობის სუსტი სიმპტომები, ხოლო ერთ მესამედს სა- რით გამოირჩევიან. ის ბავშვებიც კი, რომლებიც საომარ
შუალო ან ძლიერი სიმპტომები. ეს სიმპტომები მოიცავს რეგიონებში იზრდებიან, თავს ართმევენ ბავშვობისა და
ძილის დარღვევებს, ჩივილებს ფიზიკური ტკივილის ან მოზარდობის პერიოდის განვითარების ამოცანებს და აგ-
სისუსტის შესახებ, ნორმალური ემოციების განცდის რძელებენ სვლას ზრდასრულის შინაარსიანი ცხოვრების
უუნარობას, იმპულსების კონტროლის პრობლემებსა და ჩამოყალიბებისკენ.
მათში მხოლოდ სხვადასხვა დოზითაა სხვადასხვა ვიხილეთ მაგალითები, თუ როგორ ახდენს სოცი-
ღირებულება აღიარებული. სხვებთან ურთიერთო- ოკულტურული კონტექსტი გავლენას არა მარტო
ბის დამყარება და საზოგადოების პროდუქტიულ კონკრეტული განვითარების პერიოდში (ბავშვობა)
წევრად ჩამოყალიბება ყველა საზოგადოებაში ძა- ქცევის ინტერპრეტაციაზე, არამედ ამ გარემოში
ლიან მნიშვნელოვანი ღირებულებებია. მცხოვრები ინდივიდის მიმართ არსებული მოლო-
სოციალური და პოლიტიკური ფაქტორებიც, დინებისა და მოპყრობის ფორმების ცვლილებაზე.
ასევე, განსაზღვრავენ სხვადასხვა კულტურაში არ- რა თქმა უნდა, სოციოკულტურული კონტექსტი
სებულ ატიტუდებს მნიშვნელოვანია არა მარტო ბავშვობის, არამედ
შენი აზრით, კოლექტივის- ბავშვობის მიმართ. განვითარების სხვა პერიოდებშიც. მომდევნო თა-
ტური კულტურები უფრო აფრიკის ზოგიერთ ვებში, განვიხილავთ, თუ როგორ ახდენს გავლენას
კარგ გარემოს უქმნიან ბავ- და მსოფლიოს სხვა სოციალური და კულტურული ფაქტორები, ეკონო-
შვებს განვითარებისთვის მრავალ რეგიონში მიკური მდგომარეობის ცვლილებები, ოჯახის ზომა
თუ ინდივიდუალისტური? ბრუტალურ ეთნი- და სტრუქტურა მთელი ცხოვრების განმავლობაში
რატომ? კურ ომებში ასე- განვითარების პერიოდებზე.
ულობით და ათასეულობით ბავშვის იძულებით
სამხედრო სამსახურში გაწვევა ბავშვობის შესახებ ადამიანის განვითარების სფეროები
იმ ხედვის ილუსტრაციას წარმოადგენს, რომლის რადგან ჩვენი მიზანია ადამიანის განვითარე-
თანახმადაც, ბავშვები განსაკუთრებულ და დაუც- ბის შესწავლა, ამისათვის მნიშვნელოვანია იმ სხვა-
ველ არსებებად არ ითვლებიან (იხ. ცხრილი პერ- დასხვა ტიპის უნარისა და განვითარების მოვლე-
სპექტივების ცვლილება: ბავშვები და ომი). ამ მა- ნის გათვალისწინება, რომელიც ინდივიდის მთელი
გალითად ჩანს, რომ განვითარების იმ სოციოკულ- ცხოვრების განმავლობაში იცვლება. პრაქტიკული
ტურულ გარემოში, რომელშიც ომი აღმოცენდება, თვალსაზრისით, თითოეულ განვითარების პერი-
საზოგადოების ყველა წევრის მიმართ იცვლება ოდში მიმდინარე ზრდა და ცვლილება ოთხი ძირი-
მოლოდინები და, როგორც წესი, კარგი მიმართუ- თადი სფეროს მიხედვით არის დაყოფილი:
ლებით არა. ●  განვითარება ფიზიკურ სფეროში მოიცავს ფი-
ეკონომიკური ფაქტორებიც ასევე ხშირად გან- ზიკურ ფორმასა და ზომაში ცვლილებებს. ასე-
საზღვრავს ბავშვების მიმართ ატიტუდებსა და ვე, ტვინის სტრუქტურების, სენსორული და
მოპყრობის ფორმებს. მაგალითად, როგორც წესი, მოტორული უნარების ცვლილებებს.
შეძლებულ ოჯახებს უფრო მცირე რაოდენობის  კოგნიტურ სფეროში განვითარება მოიცავს
შვილი ჰყავთ. მცირე რაოდენობის ბავშვის შემ- აღქმის, აზროვნების, პრობლემის გადაჭრის
თხვევაში კი, მშობლებს ნაკლები ზრუნვა უწევთ უნარების შეძენას. ასევე, მეტყველების განვი-
მათი შვილების ბაზისური მოთხოვნილებების დაკ- თარებას.
მაყოფილებაზე. ამგვარად, მათ მეტი დრო რჩებათ  პიროვნების სფეროში განვითარება შედარე-
შვილების განათლებისა და გართობისთვის. გარდა ბით სტაბილური და დროში მყარი პიროვნული
ამისა, შეძლებული ოჯახის შვილების შემთხვევა- ნიშნების და, ასევე, საკუთარი თავის, როგორც
ში ბავშვებს არ უწევთ ადრეულ ასაკშივე საკუთარ ინდივიდის, განცდის ჩამოყალიბებას გულის-
თავზე აიღონ ზრდასრულების პასუხისმგებლობე- ხმობს.
ბი, როგორიცაა, მაგალითად, სამსახურის ქონა.  სოციოკულტურული სფერო მოიცავს რო-
მნიშვნელოვანია, აღინიშნოს, რომ ადამიანი გორც სოციალიზაციას (როცა მშობლები და
სოციალური არსებაა და, შესაბამისად, მისი განვი- სხვა გარშემომყოფები, სკოლაში და მის გარეთ)
თარების ხაზის შესასწავლად აუცილებელია იმ სო- მიზანმიმართულად გვასწავლიან, თუ როგორ
ციოკულტურული გარემოს მხედველობაში მიღება, უნდა მოვერგოთ და როგორ ვიფუნქციონიროთ
რომელშიც განვითარება მიმდინარეობს. ჩვენ გან- საზოგადოებაში), ისე ინკულტურაციასაც
● [იხ. Differences Between კოგნიტური სფერო სოციოკულტურული სფერო

Collectivistic and Individualistic განვითარების ის ასპექტები, განვითარების ის ასპექტები, რომლებიც
MyDevelopmentLab.com -ზე რომლებიც აღქმის, აზროვნების, სოციალიზაციასა და ინკულტურაციაზე
ლოგიკური მსჯელობის, პრობლემის ფოკუსირდება.
ფიზიკური სფერო
გადაჭრისა და მეტყველების უნარების
განვითარების ის ასპექტები, სოციალიზაცია
შეძენას მოიცავს.
რომლებიც ფიზიკური ფორმის და მშობლებისგან და სხვებისგან იმის
ზომის, ასევე, ტვინის სტრუქტურის, პიროვნების სფერო სწავლა, თუ როგორ უნდა მოერგო და
სენსორული და მოტორული უნარების განვითარების ის ასპექტები, იფუნქციონირო საზოგადოებაში.
ცვლილებებს მოიცავს. რომლებიც შედარებით სტაბილური
თვისებებისა და საკუთარი სელფის,
როგორც ინდივიდის, შეგრძნების
შეძენას მოიცავს.
მით დაიწყონ სხვებთან ურთიერთობა (სოციალური

უნარები). განვითარება არ არის დანაწევრებული,
1. ჩამოთვლილთაგან, რომელია უფრო მეტად მომწი- ჰოლისტურია, მთელ პიროვნებას მოიცავს.
ფების შედეგი (დასწავლასთან შედარებით)?
ა. სიარულის სწავლა,
ბ. კითხვის სწავლა, თეორიული ჩარჩოები ადამიანის
გ. ხალხური სიმღერის სწავლა, განვითარების საკითხების შესასწავლად
დ. საკუთარი სახელის სწავლა.
2. ანტიკურ საბერძნეთსა და რომში ბავშვებთან მი- გარკვეული გაგებით, ყველა ადამიანი განვითა-
მართების გავრცელებულ ფორმებთან შედარე- რების ფსიქოლოგია მოყვარულის დონეზე, რადგან
ბით, დღეს ბავშვებს ეპყრობიან (განვითარებულ ყველა აკვირდება მთელი ცხოვრების განმავლო-
ქვეყნებში მაინც) ______ . ბაში მიმდინარე ცვლილებებს ადამიანის ქცევაში.
3. ______ კულტურებში თანამშრომლობა ფასობს
განვითარების შესახებ ხალხში გავრცელებული
შეჯიბრებაზე მეტად.
სიბრძნე საკმაოდ მდიდარია, რომელიც ხშირად
4. ამერიკის შეერთებული შტატები შეიძლება ჩაით-
ვალოს ______ კულტურად. კულტურულ ღირებულებებსა და ტრადიციებთან-
5. საკითხი, თუ როგორ წყვეტს პრობლემას 3-დან 6 აა დაკავშირებული. კულ-
შეგიძლია გაიხსენო
წლამდე ასაკის ბავშვი, განვითარების რომელ სფე- ტურის გავლენა ადვილად
რომელიმე ანდაზა,
როს მიეკუთვნება? შესამჩნევია იმ ანდაზებში,
6. პროცესს, რომლის საშუალებითაც ვსწავლობთ რომელსაც მშობლები
რომლებიც რჩევებს გვაწ-
კულტურის შესახებ, ეწოდება _____, მაშინ, როცა ან აღმზრდელები ხში-
ვდის ზოგადად ბავშვობის
სპეციფიკურ ინსტრუქციას, რომელიც გვეხმარება რად გიმეორებდნენ
პერიოდის და ბავშვის აღ-
იმის გაგებაში, თუ როგორ უნდა მოვერგოთ საზო- ბავშვობაში? რას გას-
გადოებას, ეწოდება ______. ზრდის კონკრეტული მიდ-
წავლიდა ეს ანდაზა?
გომების შესახებ. ცხრილ-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. ში 1-2 მოცემულია ბავშვობის შესახებ სხვადასხვა
დამოკიდებულების გამომხატველი ანდაზებია,
ბავშვის განვითარების შესახებ გაზიარებული კონ-
(როცა სხვა კი არ გვასწავლის მიზანმიმართუ-
ცეფციები კულტურაში. ეს ხედვები კი იმ ახსნებსა
ლად, არამედ დაკვირვებითა და ინფორმაციის
და ინტერპრეტაციებს წარმოშობს, რომელიც გან-
შეწოვის გზით ჩვენ თვითონ ვიძენთ ცოდნას
ვითარების ცვლილებების მიმართ არსებობს ამა
საკუთარი კულტურის შესახებ). გამომდინარე
თუ იმ კულტურაში.
იქიდან, რომ ბევრი რამ, რასაც ვსწავლობთ,
განვითარების ფსიქოლოგებსაც აქვთ საერთო
სოციალიზაციისა და ინკულტურაციის პროცე- და გაზიარებული ახსნები იმის შესახებ, თუ როგორ
სების ერთდროული პროდუქტია, ტექსტში ხში- მიმდინარეობს ადამიანის განვითარება. ასეთ ახ-
რად ვიყენებთ ტერმინს სოციოკულტურულს. სნებს ვუწოდებთ თეორიებს და სწორედ ამ თეორი-
მნიშვნელოვანია, ყურადღება გავამახვილოთ ების განხილვას შევუდგებით ახლა.
იმაზე, რომ ეს სფეროები განვითარების პირობით
სეგმენტებს წარმოადგენს, რომელსაც მკვლევრები თეორიის როლი
ფაქტორთა იმ წარმოუდგენლად კომპლექსური ურ- როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, განვითარების
თიერთმოქმედების გასაგებად იყენებენ, რომელიც ფსიქოლოგია სხვადასხვა კულტურაში არსებული
გავლენას ახდენს ინდივიდებზე. შესაბამისად, ამ სიბრძნის კოლექციას არ წარმოადგენს. ის მეცნი-
ტექსტის სწავლისას, ყოველთვის უნდა გახსოვდეს, ერებაა. შესაბამისად, ჩვენი წარმოდგენები ადამი-
რომ ადამიანები „მთლიანი“ არსებებია და არა ამ- ანის განვითარების შესახებ მხოლოდ ჩვენს გამოც-
გვარად დანაწევრებული. ერთ სფეროში მიმდინარე დილებებსა და რწმენებს არ ეფუძნება, რომლებიც,
ცვლილებები უკავშირდება მეორე სფეროს ცვლი- როგორც 1-2 ცხრილიდან ვნახეთ, შესაძლოა, საკ-
ლებებს. ბავშვებმა, რომლებმაც ისწავლეს ადგომა მაოდ განსხვავებული იყოს სხვადასხვა კულტუ-
(მოტორული უნარი) სამყაროს სხვა პერსპექტივი- რაში. ნაცვლად ამისა, ჩვენ, როგორც მეცნიერები,
დან ყურებას იწყებენ (პერცეპტული უნარი). ისი- ადამიანის განვითარების შესახებ საკმაოდ ამომ-
ნი შესაძლოა კმაყოფილებას განიცდიდნენ ახალი წურავი ხედვის ჩამოყალიბებას ვცდილობთ. ასეთ
უნარის შეძენის გამო (ემოციური მოვლენა ან პი- ორგანიზებულ და ყოვლისმომცველ ხედვებს კი
როვნული მიღწევა) და მათ შეიძლება ახალი ფორ- თეორიებს უწოდებენ, რომელიც შემდეგნაირად
ინკულტურაცია თეორია
გარშემომყოფები კი არ გვასწავლიან იდეების ორგანიზებული, კოჰერენ-
მიზანმიმართულად, არამედ დაკვი- ტული/ურთიერთშეთანხმებული სის-
რვებითა და ინფორმაციის შეწოვის ტემა, რომელიც გვეხმარება გაგებაში,
გზით ჩვენ თვითონ ვიძენთ ცოდნას ახსნასა და პროგნოზირებაში.
საკუთარი კულტურის შესახებ.
განისაზღვრება: ორგანიზებული, ურთიერთშეთან- ნაირად აღწერს. ხშირად, სტუდენტები სხვადას-

ხმებული იდეების სისტემა, რომელიც გვეხმარება ხვა თეორიულ ახსნას ურთიერთსაწინააღმდეგოდ
გაგებაში, ახსნაში და პროგნოზირებაში. ამგვარად, აღიქვამენ და ცდილობენ, გაარკვიონ, თუ რომელია
თეორიები გაგების ფართო ჩარჩოებს წარმოადგენს მათ შორის სწორი და რომელი – არასწორი.
და მოიცავს ისეთ ჰიპოთეზებს და პრინციპებს, რო- წინამდებარე წიგნში მოცემული განვითარების
მელიც გვეხმარება მონაცემების მოწესრიგებაში თეორიების გაცნობისას, მნიშვნელოვანია თეორი-
და ახსნებისა და პროგნოზების ფორმულირებაში. ების ძირითადი იდეების დამახსოვრება. პირველ
საბოლოოდ, თეორიის მიზანია, დაგვეხმაროს ფე- რიგში, უნდა დაიმახსოვროთ, რომ არც ერთი თეო-
ნომენის გაგებაში. რია არ არის არც სწო-
შეგიძლიათ, გაიხსენოთ
გამომდინარე იქიდან, რომ ადამიანის ქცევა ძა- რი და არც მცდარი.
ნებისმიერი სამეცნიერო
ლიან კომპლექსურია და სხვადასხვა კულტურასა თეორიები, რომლებიც
თეორია, რომელიც ერთ
და სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში განვითარების ემპირიული მონაცემე-
დროს იყო ღირებული,
შესახებ სხვადასხვა ხედვას ანიჭებდნენ უპირატე- ბის საფუძველზე არ
თუმცა დღეს მოძველე-
სობას, ადამიანის განვითარების შესახებ მრავალი დასტურდება, დისკრე-
ბულია? როგორ ფიქ-
თეორია ჩამოყალიბდა (Lerner, 2006; Lerner, Lewin- დიტებულია და სასარ-
რობთ, რატომ უარყვეს
Bizan & Warren, 2011; Miller, 2010). გებლო თეორიად აღარ
ეს თეორია?
მიიჩნევა. თეორია მო-
ცხრილი 1-2. ანდაზები, რომლებიც ასახავს ბავშვობისა ცემული მომენტისთვის ხელმისაწვდომ ყველაზე
და ბავშვის აღზრდის პრაქტიკების შესახებ კულტურულ ოპტიმალურ ახსნას გვთავაზობს მხოლოდ. ეს ეხე-
ატიტუდებს ბა ნებისმიერ მეცნიერულ თეორიას, არა აქვს მნიშ-
„თუ წკეპლას არ გამოიყენებ, ბავშვს გააფუჭებ“.
ვნელობა ის ხსნის ატომების მოძრაობას (ფიზიკა-
„პატარა დოქებს/კოკებს დიდი ყურები აქვთ“. ში), ღვიძლის ფუნქციონირებას (ბიოლოგიაში) თუ
„ბავშვი, რომელსაც არ ატირებენ, დედამისს აატირებს“. პიროვნების განვითარებას (ფსიქოლოგიაში).
„კრეატიული მოზრდილი ის ბავშვია, რომელიც გადარჩა“. მეორე, გასათვალისწინებელია, რომ ყოველი
„ზედმეტი სიყვარული აფუჭებს ბავშვს“. საკითხის მრავალმხრივ დანახვაა შესაძლებელი.
„ბავშვს, რომელსაც ყველა მოთხოვნილებას უკმაყოფი- შესაბამისად, რამდენიმე თეორია არსებობს იმი-
ლებენ, ცხოვრებაში წარმატებული ვერ იქნება“.
სათვის, რომ დაგვეხმაროს შესასწავლი ფენომენის
„ბავშვი ღვთისგან შთაგონებული აზრია, რომ ცხოვრება
გრძელდება“.
უკეთ გაგებაში. ზოგიერთ შემთხვევაში სხვადასხვა
„ ბავშვის პირით სიმართლე ღაღადებს“. თეორია შეიძლება ურთიერთსაწინააღმდეგო მოგ-
„სამი შვილის მამა სამჯერ დალოცვილია“. ვეჩვენოს. ასეთ შემთხვევაში, ნაცვლად იმისა, რომ
„ცუდი ბავშვი მამის დარდი და დედის სიმწარეა“. ფრუსტრირებულები დავრჩეთ ასეთი შეუსაბამო-
ბის გამო, უკეთესი იქნება, თუ გავარკვევთ, თითო-
ეულ თეორიას რა წვლილი შეაქვს შესასწავლი ფე-
ტრადიციულად, ადამიანის განვითარების შესა-
ნომენის უკეთ გაგების პროცესში.
ხებ თეორიებს აჯგუფებენ იმ ჰიპოთეზების მსგავ-
დაბოლოს, მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიე-
სების მიხედვით, რომელსაც ესა თუ ის თეორია
რება, რომ თეორიები ეფუძნება მონაცემებს, რო-
ეფუძნება. მომდევნო ნაწილში ჩვენ მიმოვიხილავთ
მელიც მეცნიერული კვლევის შედეგად გროვდე-
ყველაზე გავლენიან თეორიებს. ესენია:
ბა. ზოგჯერ თეორიები ისეთ ახსნებსა და იდეებს
 ბიოლოგიური თეორიები
გვთავაზობს, დღევანდელი გადმოსახედიდან ძა-
 ფსიქოდინამიკური თეორიები
ლიან უცნაურად ან მცდარად შეიძლება მოგვეჩ-
 ბიჰევიორისტული თეორიები
ვენოს. მაგალითად, ფროიდის თეორიის თანახმად,
 კოგნიტური თეორიები
ჩვილებს და ადრეული ასაკის ბავშვებსაც კი აქვთ
სანამ თეორიების განხილვას დავიწყებთ, მნიშ-
სექსუალური სურვილები და ცდილობენ იმ სიამოვ-
ვნელოვანია, გაგაფრთხილოთ, რომ თეორიების
ნების მიღებას, რომელიც სექსუალურ კმაყოფი-
გაცნობის შემდეგ შეიძლება მცირედ დაიბნეთ.
ლებასთანაა დაკავშირებული. დღეს ეს იდეა ბევრ
სხვადასხვა თეორია ერთი და იმავე განვითარების
ადამიანს ანომალურ იდეად მიაჩნია. ასევე, ძალიან
მოვლენას (მაგალითად, მეტყველების სწავლა ან
ცოტა (თუ საერთოდ რომელიმე) მეცნიერს მიაჩ-
გენდერული იდენტობის ფორმირება) სხვადასხვა-
ნია, რომ ამ იდეის ფონზე მორალური განვითარე-
ბის გაგება შესაძლებელი იქნება. თუმცა ფროიდის
მონაცემები იდეები იმ მონაცემებს ეფუძნებოდა, რომელიც მან
მეცნიერული კვლევის შედეგები;
როგორც წესი, მონაცემები ადამიანის ბუნებაზე დაკვირვებით მოიპოვა. შესა-
რიცხვების სახითაა მოცემული, ბამისად, მისი იდეები იმსახურებს ყურადღებით
თუმცა შეიძლება სხვა ფორმითაც განხილვას იმისათვის, რომ დავინახოთ, როგორ
იყოს წარმოდგენილი. არის შესაძლებელი მათი დახვეწა და მოდიფიცირე-
ბა ისე, რომ დაგვეხმაროს დღევანდელ სამყაროში ტიკაზე დაფუძნებული თვისებები კონკრეტულ გა-
ადამიანის განვითარების პროცესის უკეთ გაგება- რემოში ვითარდება, ანუ, საბოლოოდ, თუ როგორ
ში. ნიშანდობლივია, რომ ახალი მიგნებების კვალ- წარიმართება ბიოლოგიურად განპირობებული ეს
დაკვალ, რომლებიც მეცნიერს შესასწავლი საკითხ- პროცესები, პიროვნების გამოცდილებაზეა დამო-
ის უკეთ გაგების საშუალებას აძლევს, ყველა თეო- კიდებული. გარემო პირობებმა შესაძლოა გენებიც
რია იცვლება. ● კი შეცვალონ იმ პროცესის საშუალებით, რომელ-
საც ეპიგენეტიკას უწოდებენ (Meaney, 2010; იხ.
ადამიანის განვითარების შესახებ თავი 2). განვითარების ფსიქოლოგები აცნობიერე-
ბიოლოგიური ხედვები ბენ, რომ გენების მოქმედების შესახებ მეტის გაგე-
ადამიანები, ისევე, როგორც ცხოველები, ბიო- ბა აუცილებელია იმისათვის, რომ განვითარების
ლოგიური ორგანიზმებია. ბიოლოგიურად დეტერ- ცვლილებების შესახებ უფრო ნათელი წარმოდგენა
მინირებული პროცესები და მოვლენები მნიშვნე- შეექმნათ. ამგვარად, გენეტიკა უმნიშვნელოვანესი
ლოვან გავლენას ახდენს განვითარებაზე. საკითხს, საკითხია და მას უფრო საფუძვლიანად მეორე თავ-
თუ რა გავლენას ახდენს განვითარების პროცესზე ში განვიხილავთ, რომელიც მემკვიდრეობასა და გა-
ბიოლოგიური ფაქტორები, წინამდებარე ტექსტში რემოს საკითხებზეა ფოკუსირებული.
მრავალჯერ განვიხილავთ. განვითარების ნეირომეცნიერება. 1990-იან
გენეტიკა. განვითარების წარმმართველი ფუნ- წლებს პრეზიდენტმა ჯორჯ ბუშმა „ტვინის ათწლე-
დამენტური ბიოლოგიური პროგრამა ინდივიდის ული“ უწოდა ნეირომეცნიერებებში ისეთ კვლევათა
გენეტიკურ კოდში ინახება. საუკუნეზე მეტია, რაც რაოდენობის ძალიან სწრაფად ზრდის გამო, რომ-
მკვლევრები ცდილობენ, გაიგონ, თუ როგორ არის ლებიც მიზნად ისახავენ ტვინის ფუნქციებს, დაკ-
გენები განლაგებული და როგორ განსაზღვრავს ვირვებად ქცევასა და მენტალურ გამოცდილებებს
ადამიანის ბიოლოგიური ორგანიზმის განვითარე- (აზროვნება, ემოცია) შორის კავშირების ხასიათის
ბას. მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამ დადგენას (Diamond & Amso, 2008; Johnson, 2011).
არის შესასწავლი გენეტიკური პროცესების შესა- უკანასკნელ წლებში ცოცხალი ორგანიზმის ტვინის
ხებ, ძირითად მეცნიერულ მიღწევად ითვლება ადა- შესწავლის მეთო-
შეგიძლიათ, შემოგვთავაზოთ
მიანის გენომის – ადამიანის გენების ერთობლიო- დების მიმართუ-
ტვინის ფუნქციონირების
ბა – რუკის წარმოდგენა, რაც ადამიანის გენომის ლებით პროგრესი
იმგვარი ხედვა, რომლის
კვლევის პროექტში ჩართული სხვადასხვა კვლე- საკმაოდ დიდია. იმ
მეშვეობითაც უფრო ცხადი
ვითი ჯგუფის ერთობლივი ძალისხმევის შედეგია კვლევებში, რომე-
გახდება სიცოცხლის
(Celera Genomics, 2000; იხ. თავი 2). ადამიანის გე- ლიც ზიანის მომ-
მანძილზე ადამიანის
ნომის რუკის წარმოდგენა მეცნიერებს დაეხმარა, ტანი არ არის და
განვითარება?
უკეთ გაეგოთ, თუ როგორ არის გენეტიკურ კოდ- არაინვაზიურ პრო-
ში კონკრეტული ლოკაციები სხვადასხვა თვისების ცედურებს იყენებს, როგორიცაა ტვინის სკანირება
განვითარებასა თუ განვითარების მოვლენასთან (უფრო საფუძვლიანად განვიხილავთ მეოთხე თავ-
დაკავშირებული. ში), შესაძლებელი გახდა ბავშვების, მოზარდების
მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ ბევრი წე- და ზრდასრულების მონაწილეობა. ასეთი კვლევები
ლი დასჭირდება გენომის საოცრად კომპლექსური განვითარების პროცესების გაგებაში პროგრესის
ფუნქციების გაგებას, გენომის რუკის წარმოდგე- მიღწევის საკმაოდ დიდ იმედს იძლევა.
ნა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით მნიშვნელოვან ტვინის შესახებ მრავალი კვლევა განვითარე-
მეცნიერულ მიღწევად გამოცხადდა, რომელსაც ბის ჭრილში მიმდინარეობდა, რამაც შესაბამისი
მრავალი დადებითი შედეგი მოჰყვა. გენომის შესა- სუბდისციპლინის – განვითარების ნეირომეცნი-
ხებ ცოდნა არა მარტო დაავადებების გაგებისა და რება – ჩამოყალიბება განაპირობა. ამ სფეროს ინ-
მათი განკურნების გზების მოძიებაში გვეხმარება, ტერესის საგანია ტვინის იმ სტრუქტურებისა და
ის განვითარების ფსიქოლოგებისთვის ადამიანის ფუნქციების განვითარების შესწავლა, რომლებიც
განვითარების ბიოლოგიური მექანიზმების შესა- დაკავშირებულია მეხსიერების სხვადასხვა ფორმა-
ხებ ახალი მიგნებების წყაროსაც წარმოადგენს. რა სა და პრობლემის გადაჭრის მიდგომებთან (Bauer,
თქმა უნდა, მეცნიერები აცნობიერებენ, რომ გენე- 2009; Bunge, 2008), რაც უფრო დაწვრილებით მე-
ადამიანის გენომი განვითარების ნეირომეცნიერება ● [იხ. Eddie Harmon Jones: Is there

ადამიანის გენების მთლიანი ტვინის სტრუქტურების an increasing link between science and
თანმიმდევრობა. განვითარების, ტვინის psychology?
სტრუქტურებსა და ფუნქციებს, MyDevelopmentLab.com-ზე
● [იხ. How the Human Genome Map
ასევე, ქცევასა და განვითარებას
Affects You შორის კავშირების შესწავლა.
MyDevelopmentLab.com-ზე
სტის განმავლობაში ყურადღებას გავამახვილებთ

ტვინის ფუნქციებისა და განვითარების ურთიერ-
თკავშირების შესახებ. ვეცდებით, გავარკვიოთ, თუ
როგორ ახდენს ტვინის სტრუქტურები და მენტა-
ლური პროცესები გავლენას ადამიანის განვითარე-
ბაზე სხვადასხვა ასაკში.
ევოლუცია. პროცესს, რომლის საშუალებითაც
სახეობები იცვლებიან თაობიდან თაობამდე, ეწო-
დება ევოლუცია. ევოლუციონისტურ თეორიას, ძი-
რითადად, ჩარლ დარვინის (1809-1882) იდეებთან
და მის ძირითად ნაშრომთან, „სახეობების წარმო-
შობა“ (1859-1958) აკავშირებენ. 1800-იანების შუა
წლებში მოღვაწე დარვინმა, როცა გენეტიკური მე-
▲ ჩარლ დარვინის ევოლუციონისტური თეორია გვეხმარება ქანიზმები ჯერ კიდევ არ იყო კარგად შესწავლი-
მიჯაჭვულობის – ჩვილებსა და აღმზრდელებში ემოციური
კავშირის – ბიოლოგიური საფუძვლის გარკვევაში. ლი, ჩამოაყალიბა ევოლუციის თეორია, რომელიც
დღესაც ყველაზე გავრცელებულ თეორიად რჩე-
ოთხე და მეექვსე თავებში იქნება განხილული. ბა სიცოცხლის მეცნიერებებში (Valla & Williams,
ტვინის სკანირების კვლევები ფსიქოლოგებს ეხ- 2006). ევოლუციონისტური თეორიის ცენტრალურ
მარება იმ ნევროლოგიური მექანიზმების გარკვე- ცნებას ბუნებრივი შერჩევის ცნება წარმოადგენს,
ვაში, რომელსაც ეფუძნება განვითარების ბევრი რომელსაც ხშირად შემდეგნაირადაც აღწერენ „ყვე-
ცვლილება, მათ შორის: დედასა და ჩვილს შორის ლაზე უკეთ ადაპტირებულების გადარჩენა“. ●
ადრეული ურთიერთობების ჩამოყალიბება (Hofer, ბუნებრივი შერჩევის ძირითადი იდეა ეფუძნე-
2009), მორალური მსჯელობის განვითარება (Car- ბა იმ ფაქტს, რომ ერთი სახეობის ფარგლებში ინ-
pendale, Sokol & Müller, 2010), თვითრეგულაცია დივიდები განსხვავდებიან ფიზიკური და ქცევითი
(Berger, 2011c) და ბაზისური პიროვნული სტილები. მახასიათებლების მიხედვით, რაც გარემოს მოთხ-
მაგალითად, ბოლო კვლევების თანახმად, მორცხვი ოვნებთან წარმატებულ ადაპტაციასთანაა დაკავ-
ზრდასრულები ტვინის განსხვავებულ რეაქციებს შირებული. ის ინდივიდები, რომელთაც გარემოს
ავლენენ ნაცნობ და არანაცნობ ადამიანთა სახე- მოთხოვნებთან ადაპტირებული მახასიათებლები
ების ფოტოების წარდგენისას, განსხვავებით არა- აქვთ, მეტი ალბათობით დიდხანს ცხოვრობენ და
მორცხვი ზრდასრულებისგან (Beaton, et al., 2009). შთამომავლობის დატოვებას ახერხებენ. ამგვა-
ტვინის სკანირების ტექნიკები ასევე გამოიყენება რად, იმ გენების გადაცემა ხდება, რომლებიც აღ-
ტვინში მიმდინარე იმ ცვლილებების უკეთ შესას- ნიშნული თვისებების მომავალ თაობებში გამოვ-
წავლად, რომლებიც სწრაფი კოგნიტური განვითა- ლენას უზრუნველყოფს. გარემოსთან ნაკლებად
რების პერიოდებს ემთხვევა, როგორიცაა ჩვილობა ადაპტირებული ინდივიდები კი პირიქით, ნაკლები
და ბავშვობა (Lewis & Carmody, 2008), მოზარდობა ალბათობით აღწევენ რეპროდუქციულ ასაკს, შე-
(Casey, Getz & Galvan, 2008; Giedd, 2008; Spear, საბამისად, მათი გენები იკარგება/ქრება სახეობის
2010) და ადრეული მოზრდილობა (Groeschel, Voll- საერთო გენების საცავიდან. ბუნებრივმა შერჩევამ,
mer, King&Connelly, 2010). ● რომელმაც მრავალი თაობა მოიცვა, განაპირობა
განვითარების ნეირომეცნიერება საკმაოდ ახა- სახეობების იმ მახასიათებლების ჩამოყალიბება,
ლი დარგია. ჯერ კიდევ ბევრი რამ არის შესასწავ- რომელიც დღესაა წარმოდგენილი პოპულაციაში.
ლი, თუ როგორ ახდენს ტვინის სტრუქტურები და ძალიან მცირე რაოდენობის მეცნიერული იდე-
ფუნქციები გავლენას ქცევასა და განვითარების ები თუ გამხდარა ისეთი ხანგრძლივი და ცხელი
ცვლილებებზე. თუმცა, ეს კვლევის სფერო ყველა- კამათის საგანი, როგორც ევოლუციონისტური თე-
ზე სწრაფად მზარდი სფეროა და ჩვენც მთელი ტექ- ორია. დღეს, ევოლუციონისტურ მექანიზმებზე და-
ევოლუცია ● [იხ. Developmental Cognitive ბუნებრივი შერჩევა

პროცესი, რომლის საშუალებითაც Neuroscience: Adele Diamond თეორია ადაპტირებულების
სახეობები თაობიდან თაობამდე MyDevelopmentLab.com-ზე გადარჩენის შესახებ, რომელსაც
იცვლებიან. საფუძველი დარვინმა ჩაუყარა.
● [იხ. Joshua Aronson: What is the
თეორიის თანახმად, კარგად
relationship between evolutionary
ადაპტირებული ინდივიდები
theory and psychology today?
გადარჩებიან და რეპროდუქციის
საშუალება აქვთ, რისი მეშვეობითაც
საკუთარი გენების მომავალი
თაობებისთვის გადაცემას ახერხებენ.
ფუძნებული ახსნები ფართოდ გამოიყენება განვი- ► ფროიდის თანა-

ხმად, ცხოვრების
თარების ფსიქოლოგიაში (LaFreniére, 2010). მაგა-
პირველ წელს ბავშვი
ლითად, განვითარების ფსიქოლოგიის შესწავლის სექსუალურ სია-
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საგანი ადრეულ ბავ- მოვნებას ორალური
რეგიონების სტიმუ-
შვებში მიჯაჭვულობაა, რომელიც აღწერს, თუ რო-
ლაციით იღებს. ამ
გორ ამყარებენ ჩვილები მნიშვნელოვან მზრუნველ სტადიას ის ორალურ
პირებთან ემოციურ ურთიერთობებს (Bell, 2010). სტადიას უწოდებს.
მიჯაჭვულობა მთელი ცხოვრების განმავლობაში
სოციალური და ემოციური განვითარების საფუძ-
ველს წარმოადგენს და ის ხშირად სწორედ ბიოლო-
გიური თუ ევოლუციონისტური პერსპექტივიდან
განიხილება (M. S. Ainsworth & Bowlby, 1991; Bowlby,
1969/1980). რა თქმა უნდა, მეცნიერები სულ უფრო
მეტად აცნობიერებენ, რომ საქმე გვაქვს მრავალ
ბიოლოგიურ და გარემოდან მომდინარე მიზეზთან,
რომლებიც უწყვეტად ურთიერთქმედებენ აზროვ-
ნებისა და ქცევის იმ კომპლექსური ნაკრების შე-
საქმნელად, რომელიც თითოეულ ინდივიდთან ასო-
ცირდება. მიუხედავად ამისა, ევოლუციონისტური ბის სფეროზე იქონია. ფროიდის ხედვები ისტორი-
პროცესების შესახებ ბაზისური წარმოდგენა ეხმა- ული თვალსაზრისითაც მნიშვნელოვანია, რადგან
რება განვითარების ფსიქოლოგებს იმის გაგებაში, ის საინტერესო მიგნებებს გვთავაზობს ადამიანის
თუ რატომ მიმდინარეობს ადამიანის განვითარება განვითარების პროცესის გასაგებად. აქედან გა-
სწორედ ასე და არა სხვაგვარად. მომდინარე, ფროიდის ცნებებსა და მის თანამედ-
როვე ეკვივალენტებს სხვადასხვა მიზნით არაერ-
ადამიანის განვითარების შესახებ თხელ შევეხებით. ფსიქოდინამიკური ხედვის შესა-
ფსიქოდინამიკური ხედვები ხებ მეტ დეტალებს განვითარების სხვადასხვა სტა-
ზიგმუნდ ფროიდმა (1856-1939), ექიმმა, რომე- დიის განხილვისას გავეცნობით.
ლიც პრაქტიკას გადიოდა ვენაში 1900-იანი წლე- ამ მომენტისთვის კი, ფროიდის სახელთან და-
ბის დასაწყისში, ჩაუყარა საფუძველი იმ მიდგომას, კავშირებული ყველაზე მნიშვნელოვანი იდეები ქვე-
რომელიც დღეს ფსიქოდინამიკური მიდგომის სა- მოთ მოცემულ ჩამონათვალში იქნება შეჯამებული:
ხელწოდებითაა ცნობილი (მეორენაირად ფსიქოა-  ფროიდის თანახმად, ადამიანის განვითარების
ნალიტიკურ მიდგომასაც უწოდებენ). თეორიულმა უმეტესი ნაწილი არაცნობიერი პროცესებითაა
ჩარჩომ, რომელიც ფროიდის მიერ საკუთარი პაცი- დეტერმინებული, რომელიც გონების (ფსი-
ენტების (ბევრი მათგანი ფსიქიკური აშლილობის ქიკის) იმ ნაწილში მიმდინარეობს, რომელიც
მქონე იყო) შემთხვევების ინტერპრეტაციების სა- ცნობიერი არ არის.
ფუძველზე ჩამოყალიბდა, მნიშვნელოვანი გავლენა  ჩვენი ქცევებისა და ცნობიერების უმეტესობა
იქონია ფსიქოლოგიის მრავალ სფეროზე, მათ შო- სამი ინტრაფსიქიკური (მენტალური) პროცე-
რის, განვითარების ფსიქოლოგიაზეც. მნიშვნელო- სის ურთიერთქმედებითაა განპირობებული.
ვანწილად ყველა ფსიქოდინამიკური თეორია სა- ფროიდი ამ პროცესებს უწოდებს იდის, ეგოსა
თავეს იღებს იმ იდეებისგან, რომელიც პირველად და სუპერ-ეგოს. ის თვლიდა, რომ ადამიანის
ფროიდმა გააჟღერა. ქცევა და განვითარება მნიშვნელოვნად განი-
საზღვრება იმის მიხედვით, თუ როგორ წყვეტს
ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თეორია. მი-
ინდივიდი იდი-დან მომდინარე იმპულსებსა
უხედავად იმისა, რომ ფროიდის შეხედულებები
(იმპულსები, რომლებიც სიამოვნების ძიების
მრავლისმომცველია და ცდილობს, აღწეროს ადა-
ან ტკივილის არიდების მოტივაციას ქმნის) და
მიანის ქცევისა და კოგნიციის რაც შეიძლება მეტი
სუპერეგოს ფუნქციებს (ინდივიდში სოციალუ-
ასპექტი, მისმა იდეებმა ყველაზე მნიშვნელოვანი
რი ნორმების დარღვევის შემთხვევაში დანა-
გავლენა სოციალური და პიროვნული განვითარე-
შაულის გრძნობას აღძრავს) შორის არსებულ
კონფლიქტს. ამ კონფლიქტის მოსაგვარებლად
ფსიქოდინამიკური მიდგომა
და გადასაჭრელად ეგო – ჩვენი პიროვნების
თეორია, რომელსაც საფუძველი
რაციონალური და ცნობიერი ნაწილი – ცდი-
ფროიდმა ჩაუყარა – მასში ყურადღება
გამახვილებულია არაცნობიერ ლობს, ერთმანეთთან შეათანხმოს იდის მოთხ-
პროცესებსა და ადრეულ ბავშვობაში ოვნები და სუპერეგოს აკრძალვები ისე, რომ
განვითარების მნიშვნელობაზე. ინდივიდმა შეძლოს მის სოციალურ გარემოში
ცხრილი 1-3. ფროიდის ფსიქოსექსუალური სტადიები კუსირება, არაცნობიერ კონფლიქტებზე ხაზგასმა

(განსაკუთრებით, ადრეულ ბავშვობაში). პათოლო-
ასაკი სტადია აღწერა გიური ქცევის მიმართ ინტერესს, სავარაუდოდ,
დაბადები- ორალური ჩვილები სიამოვნებას იღებენ ფროიდის საკუთარ პაციენტებთან ურთიერთობის
დან პირის, ტუჩების სტიმულაცი- გამოცდილება და მათი სექსუალური სურვილების
18 თვემდე ითა და ორალური აქტივობე-
მიმართ ვიქტორიანული კულტურისთვის დამახა-
ბით, განსაკუთრებით, წოვით.
სიათებელი დამოკიდებულებები განაპირობებს.
18 თვიდან ანალური ბავშვების სიამოვნების გან-
თუმცა, დღესაც, ფროიდის მრავალი ცენტრალური
3 წლამდე ცდა ფოკუსირებულია ანუსსა
და გამოყოფის/ექსკრეციის იდეა განსაზღვრავს ჩვენს წარმოდგენას ადამიანის
ფუნქციებზე. განვითარების შესახებ, განსაკუთრებით, ბავშვო-
3 წლიდან ფალური ბავშვების სიამოვნების გან- ბის პერიოდში. მაგალითად, ეს იდეები ასახულია
6 წლამდე ცდა ფოკუსირებულია გენი- ეგოს ფსიქოლოგების თანამედროვე ნაშრომებში,
ტალიებზე, განსაკუთრებით მათ შორის, ერიკ ერიკსონის ნაშრომებშიც.
ბავშვი სიამოვნებას იღებს მას-
ტურბაციით. ერიკსონის ფსიქოსოციალური თეორია. ერიკ
6 წლიდან ლატენ- ბავშვი ახშობს სექსუალურ ერიკსონი (1902-1994) ნეოფროიდიანელია. პიროვ-
12 წლამდე ტური ინტერესებს და ფოკუსირდება ნების განვითარების მისი თეორია სათავეს ფროი-
კოგნიტური და ინტერპერსო- დიდან იღებს, თუმცა განსხვავებული აქცენტებით.
ნალური უნარების განვითა-
ფსიქოსექსუალური განვითარების არაცნობიერ
რებაზე.
პროცესებზე ფოკუსირების ნაცვლად, ერიკსონი
წარმატებულად ფუნქციონირება. ფროიდი ამ ყურადღებას ამახვილებს ცნობიერ (ეგოს) ძალებ-
სამ პროცესს – იდის, ეგოს და სუპერეგოს – არ ზე. ის, ძირითადად, პიროვნების ფორმირების პრო-
განიხილავდა როგორც ტვინის სამ რეგიონს, ცესზე სოციალური ინტერაქციების გავლენით ინ-
არამედ მათ იყენებდა, როგორც ტვინის ფუნ- ტერესდება, სწორედ ამიტომ, მის მიდგომას ფსი-
ქციონირების აღმწერ მეტაფორებს. ქოსოციალურ თეორიას უწოდებენ. ●
 ფროიდის თანახმად, განვითარების პროცესი ერიკსონის თეორიის ცენტრალური ცნებაა
ხუთ ფსიქოსექსუალურ სტადიად მიმდინარე- „ეგოიდენტობა“, რომელიც შემდეგნაირად განიმარ-
ობს (იხ. ცხრილი 1-3). ყოველ სტადიაზე პი- ტება: თვითკონცეფციისა და მე-ხატის ტერმინებში
როვნების სექსუალური ენერგია სხვადასხვა წარმოდგენილი ზოგადი განცდა იმის შესახებ, თუ
მიმართულებით მიიმართება. შემდგომი გან- ვინ ვართ ჩვენ, როგორც ინდივიდები. ერიკსონის
ვითარება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამ- თეორია ყურადღებას ამახვილებს სოციალურ ინ-
დენად წარმატებულად გადადის ბავშვი ერთი ტერაქციებზე და ამტკიცებს, რომ ადამიანის გან-
სტადიიდან მეორეზე. როცა ბავშვი რთულად ვითარებაში ცენტრალურ როლს კულტურა ასრუ-
ვითარდება, ფიქსაცია განვითარების ადრეუ- ლებს, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ამ შემ-
ლი სტადიის პრიმიტიული ქცევის მოზრდილო- თხვევაში ჩვილებისა და მათი მეურვეების ადრეუ-
ბის პერიოდშიც შენარჩუნებას გულისხმობს. ლი ინტერაქცია. ერიკსონის თანახმად, ინდივიდი
მაგალითად, ჩვილებმა, რომლებსაც აკლიათ ამყარებს რა სხვებთან სხვადასხვა სახის ურთიერ-
მზრუნველობა, შეიძლება ორალურ სტადიაზე თობებს, სოციალური ფაქტორები მთელი ცხოვრე-
განიცადონ ფიქსაცია, რამაც მოზრდილობაში ბის განმავლობაში ახდენს მასზე გავლენას.
სიგარეტის კომპულსიური მოხმარების, ჭამისა შემთხვევების შესწავლის (case study) მეთოდი-
თუ ფრჩხილების კვნეტის სახით იჩინოს თავი. სა და სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენლებზე
 ფროიდი თვლიდა, რომ ზრდასრულის პიროვ- საფუძვლიანი დაკვირვების შედეგად შემუშავე-
ნება მნიშვნელოვნად განისაზღვრება ადრეუ- ბული ერიკსონის თეორია ფროიდის თეორიისგან
ლი ბავშვობის პერიოდის მოვლენებით. განსა- იმითაც განსხვავდება, რომ ის ადამიანის განვითა-
კუთრებით, ცხოვრების პირველი ხუთი ან ექ- რების სტადიებს მოიცავს მთელი ცხოვრების გან-
ვსი წლის პერიოდის მოვლენებით. მავლობაში და არ შემოიფარგლება მხოლოდ პუ-
დღეს, ჩვენი რეაქცია ფროიდის თეორიის მი- ბერტატის ასაკამდე პერიოდით (იხ. ცხრილი 1-4).
მართ, პირველ რიგში, მის ნაკლოვანებებზე მითი- პრინციპს, რომელსაც განვითარების სტადიები
თებაა, მეტწილად, სექსუალურ მოტივაციაზე ფო- ეფუძნება, ერიკსონმა ეპიგენეტიკური პრინციპი
ფსიქოსოციალური თეორია ● [იხ. Erikson’s Last Four Stages of

ერიქსონის ხედვა, რომლის თანახმად, Psychosocial Development
სხვებთან სოციალური ინტერაქცია MyDevelopmentLab.com-ზე
განსაზღვრავს პიროვნების
განვითარებას.
► ერიკ ერიქსო- მიურობის ის ხარისხი, რომლის გამოხატვა შეუძ-

ნის თანახმად, ლიათ თითოეული ახალი ურთიერთობის დაწყები-
ინდივიდები გან-
ვითარების რამ- სას. ჩვენ დავუბრუნდებით ერიკსონის თითოეულ
დენიმე ფსიქოსო- სტადიას შემდეგ თავებში. ეს სტადიები ცხოვრების
ციალურ სტადიას თითოეული ეტაპის საკვანძო საკითხების აღწერაში
გადიან. მისი
აზრით, ადრეული გვეხმარება. ●
მოზრდილობის
მნიშვნელოვანი ადამიანის განვითარების შესახებ
მოვლენა შინაარ- ბიჰევიორისტული ხედვები
სიანი ინტიმური
ურთიერთობე- მიახლოებით იმავე პერიოდში, როცა ფროიდი
ბის დამყარების
მოთხოვნილებაა. პიროვნების ფსიქოდინამიკური ბუნების შესახებ
ავითარებდა იდეებს, სხვა მეცნიერები ადამიანის
ბუნებისა და განვითარების გაგებას სხვა პერსპექ-
ტივიდან ცდილობდნენ, რომელიც ადამიანის ქცე-
ვის გაგებაზე ფოკუსირდება. ამ თეორიების თა-
ნახმად, რომლებიც ბიჰევიორისტული თეორიების
სახელწოდებითაა ცნობილი, ფსიქოლოგიას აზრები
უწოდა. ეპიგენეტიკური პრინციპი ბიოლოგიური და არაცნობიერი პროცესები კი არ უნდა შეესწავ-
ცნებაა, რომელიც მოიაზრებს ყოველ ცოცხალ ორ- ლა, არამედ დაკვირვებადი ქცევები. ისინი ამტკი-
განიზმში გარკვეული „გეგმის“ მოცემულობას, რო- ცებდნენ, რომ ყურადღების ფოკუსირება ისეთ
მელიც სრულად განსაზღვრავს ან, ყველაზე მცირე, არადაკვირვებად კონსტრუქტებზე, როგორიცაა:
განვითარების იმ სტადიებს მაინც ქმნის, რომელ- ემოციები, აზრები ან არაცნობიერი პროცესები,
საც გადის ორგანიზმი მთელი ცხოვრების განმავ- არამეცნიერული მიდგომაა.
ლობაში. ● თანდათანობით ბიჰევიორისტული მიდგომაც
ერიკსონი, ფროიდის მსგავსად, თვლიდა, რომ გარკვეულწილად შერბილდა. თანამედროვე ბიჰე-
ინდივიდის მიერ განვითარების ადრეულ სტადი- ვიორისტები აღიარებენ ადამიანურ გამოცდილება-
ებზე კონფლიქტების გადაჭრა მნიშვნელოვნად ში ისეთი ინტერნალური პროცესების მნიშვნელო-
განსაზღვრავს, თუ როგორ წარიმართება მისი შემ- ვან როლს, როგორიცაა: კოგნიცია და ემოცია. მი-
დგომი განვითარება. თუმცა, ერიკსონის აზრით, უხედავად ამისა, თანამედროვე ბიჰევიორისტების
ყოველ სტადიაზე ინდივიდის მიერ მიღწეული ადაპ- ინტერესის ძირითადი საგანია გარემოს გავლენა
ტაციის დონე (განვითარების კონფლიქტის პოზი- ადამიანის ქცევასა და განვითარებაზე. ბიჰევიო-
ტიურად ან ნეგატიურად გადაჭრა) მოგვიანებით რისტულ ტრადიციაში განსაკუთრებულ ყურადღე-
შეიძლება შეიცვალოს. მაგალითად, ბავშვებს, რო- ბას სამი მიმდინარეობა იმსახურებს არა მხოლოდ
მელსაც ჩვილობაში ისტორიული მნიშვნელოვნების გამო, არამედ იმის
ხომ არ გგონიათ, რომ
აკლდათ ემოციური გამოც, რომ ისინი ადამიანის განვითარების გასა-
ფროიდის ან ერიქსონის
სითბო და ყურადღ- გებად მნიშვნელოვან ცნებებს გვთავაზობენ. ესე-
შეხედულებები უფრო
ება, ამ დეფიციტის ნია: კლასიკური განპირობება, ოპერანტული განპი-
ოპტიმისტურად განიხილავს
შევსება შეუძლიათ რობება და სოციალური დასწავლის თეორია.
სიცოცხლის მანძილზე
მოგვიანებით, და-
ადამიანის განვითარებას? კლასიკური განპირობება. კლასიკური განპი-
მატებით მიღებული
რატომ? რობება დასწავლის ერთ-ერთი ფორმაა, როცა უპი-
ყურადღების საშუ-
ალებით. ასევე, ერიკსონის რწმენით, მართალია, რობო (ბუნებრივი) რეფლექსი გარემოს სტიმულს
თითოეული განვითარების კონფლიქტი „კრიტიკუ- უკავშირდება. კლასიკური განპირობების ძირი-
ლია“ მხოლოდ კონკრეტული სტადიისთვის, თუმცა თადი პრინციპები პირველად რუსმა ფიზიოლოგ-
ეს კონფლიქტი მთელი ცხოვრების განმავლობაში მა ივან პავლოვმა (1849-1936) აღწერა, რომელიც
იჩენს თავს. მაგალითად, ავტონომიურობა განსა- ცდილობდა, გაეგო, თუ როგორ მონაწილეობს საჭ-
კუთრებით მნიშვნელოვანია ახალფეხადგმული მლის მონელებაში ნერწყვის შემადგენელი ენზიმე-
ბავშვებისთვის, თუმცა ადამიანებმა მთელი ცხოვ- ბი (ფერმენტები). ის ექსპერიმენტებში ძაღლებში
რების განმავლობაში უნდა აკონტროლონ ავტონო- ნერწყვის გამოსაწვევად საკვებს იყენებდა. შემდეგ
● [იხ. Classic Footage of Erik Erikson ● [იხ. Erikson’s Last Four Stages of ბიჰევიორიზმი
MyDevelopmentLab.com-ზე Psychosocial Development ხედვა, რომ ფსიქოლოგიამ აქცენტი
MyDevelopmentLab.com-ზე დაკვირვებად ქცევაზე უნდა
გააკეთოს.
ცხრილი 1-4. ერიქსონის ფსიქოსოციალური სტადიები
ასაკი სტადია აღწერა

და ბა დე ბი- ორალური ჩვილები მზრუნველებისგან გარემოსადმი ბაზისურ ნდობას სწავლობენ. თუ მათი მოთხოვნი-
დან ლებები თანმიმდევრულად კმაყოფილდება და სხვებისგან მუდმივად სითბოსა და ყურადღებას
12 თვემდე იმსახურებენ, ისინი გარე სამყაროს უსაფრთხო ადგილად აღიქვამენ. თუმცა, თუ მათი სამყარო
არათანმიმდევრული, მტკივნეული, სტრესული და საფრთხის შემცველია, მათი მოლოდინებიც
მსგავსი ხდება. უყალიბდებათ რწმენა, რომ ცხოვრება არაპროგნოზირებადი და არასანდოა.
12 თვიდან ავტონომია vs ახალფეხადგმული ბავშვები საკუთარ სხეულს აღმოაჩენენ და სწავლობენ მის კონტროლს. ით-
3 წლამდე სირცხვილი ვისებენ საკვების მიღების, ჩაცმის, ტუალეტის ჩვევებსა და ახალ მოტორულ აქტივობებს. თვით-
და ეჭვი მოვლის ჩვევების დაუფლებისას წარმატება მათ თვითდაჯერებულობისა და თვითკონტროლის
განცდებს უქმნის. თუმცა, თუ ამ პროცესში მუდმივად მარცხს განიცდიან და ამის გამო გარშე-
მომყოფები მათ სჯიან ან ისეთ იარლიყებს აკრავენ, როგორიცაა ფეთხუმი, დაუდევარი, არაა-
დეკვატური ან ცუდი, სირცხვილისა და საკუთარი თავის მიმართ ეჭვის ემოციები უყალიბდებათ.
3-დან ინიციატივა ბავშვები იკვლევენ გარემომცველ სამყაროს. სწავლობენ, როგორ ფუნქციონირებს სამყარო
6 წლამდე vs დანაშაუ- და როგორ შეუძლიათ მასზე ზემოქმედება. მათი სამყარო შედგება როგორც რეალური, ისე
ლის გრძნობა გამოგონილი ადამიანებისა და ნივთებისგან. თუ მათი გამოკვლევები და აქტივობები ეფექტუ-
რია, ადამიანებთან და მოვლენებთან ურთიერთობების კონსტრუქციულად წარმართვას სწავ-
ლობენ და ინიციატივას იჩენენ. თუმცა, თუ მათ მკაცრად აკრიტიკებენ, ან ხშირად სჯიან, მათ
დანაშაულის გრძნობა უვითარდებათ.
6-დან შრომისმოყ- ბავშვები მრავალ უნარსა და კომპეტენციას ეუფლებიან სკოლაში, სახლში და ა.შ.
12 წლამდე ვარეობა ასეთი კომპეტენციების განვითარება თვითობის (self) შესახებ განცდას ამდიდრებს. ამ დროს
vs არასრულ- უფრო და უფრო მნიშვნელოვანი ხდება თანატოლებთან შედარება. საკუთარი პიროვნების
ფასოვნება ნეგატიური შეფასება, სხვებთან შედარებისას მისი უფრო არასრულფასოვნად წარმოჩენა, ამ
პერიოდში განსაკუთრებით საზიანოა.
12-დან პიროვნების მოზარდობის ასაკამდე ბავშვები სხვადასხვა როლს ითვისებენ: მოსწავლის, მეგობრის, უფრო-
18 წლამ- იდენტობა vs სი სიბლინგის, სპორტსმენის, მუსიკოსის და ა. შ. მოზარდობის ასაკში კი მნიშვნელოვანი ხდე-
დე ან როლების აღ- ბა ყველა ამ როლის ერთ, კონსისტენტურ იდენტობაში გაერთიანება. მოზარდები ეძებენ იმ
უფრო რევა ბაზისურ ღირებულებებსა და ატიტუდებს, რომელიც ყველა მათ როლს მოერგება. თუ ისინი
გვიან ვერ შეძლებენ ცენტრალური იდენტობის ფორმირებას, ან ვერ მოახერხებენ დაპირისპირებუ-
ლი ღირებულებითი სისტემის მქონე ორ როლს შორის ძირითადი კონფლიქტის გადაჭრას, ამის
შედეგი როლების აღრევაა – ეგოდიფუზია, როგორც მას ერიქსონი უწოდებს.
18-დან ინტიმურობა გვიან მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობაში განვითარების ცენტრალური კონფლიქტია:
(ან უფრო vs ინტიმურობა vs იზოლაცია. ინტიმურობა არ მოიცავს მხოლოდ სექსუალურ ინტიმურობას. ეს
გვიან) იზოლაცია არის ადამიანის უნარი, დაუახლოვდეს ნებისმიერი სქესის ადამიანს საკუთარი პიროვნული
40 წლამდე იდენტობის დაკარგვის შიშის გარეშე. ინტიმურობის დამყარებაში წარმატება განპირობებუ-
ლია წინა ხუთი სტადიის კონფლიქტების წარმატებულ გადაჭრაზე.
40-დან გენერაციუ- მოზრდილობაში, როცა წინა კონფლიქტები ნაწილობრივ მაინც გადაჭრილია, კაცებსაც და ქა-
65 წლამდე ლობა ლებსაც შეუძლიათ ყურადღება სხვების დახმარებაზე გადაიტანონ. ხშირად მშობლებს საკუთა-
vs სტაგნა- რი შვილების დახმარებისას ეუფლებათ კმაყოფილების განცდა. ასევე, ინდივიდებს შეუძლიათ
ცია/ გენერაციულობასთან დაკავშირებული ენერგიები სოციალური საკითხების მოგვარებისკენ
თვითშთან- მიმართონ. ადრეული სტადიების კონფლიქტების წარუმატებელი გადაჭრა საკუთარ თავზე გა-
თქმა დაჭარბებულად კონცენტრირების (ჯანმრთელობის, ფსიქოლოგიური მოთხოვნილებების, კომ-
ფორტის და ა.შ. თვალსაზრისით) წინაპირობა ხდება. მას ერიქსონი თვითშთანთქმას უწოდებს.
65 წლიდან ეგოს მთლია- ცხოვრების ბოლო სტადიებზე, ინდივიდებისთვის საკუთარ ცხოვრებაზე გადახედვა და საკუ-
ზევით ნობა თარი თავის განსჯაა დამახასიათებელი. თუ ადამიანები აღმოაჩენენ, რომ არიან კმაყოფილი
vs სასოწარ- იმით, რომ მათ ცხოვრებას ჰქონდა მნიშვნელობა, მათ მთლიანობის შეგრძნება უჩნდებათ. ხო-
კვეთილება ლო, თუ მათი ცხოვრება უმიზნო ძალისხმევებისა და ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობების
ნაკადს ჰგავს, შედეგად სასოწარკვეთილების განცდა ეუფლებათ.
ამ ნერწყვს ქიმიური ანალიზისთვის აგროვებდა. ამ სუნზე ნერწყვი საკვების მიღებამდე გამოგეყო-

პროცესში პავლოვმა შეამჩნია, რომ ძაღლები ექ- ფათ). პავლოვმა დარჩენილი კარიერა დასწავლის
სპერიმენტულ პირობებში მოხვედრისას საკვების ამ ტიპის კვლევას მიუძღვნა, რომელიც დღეს კლა-
მიწოდებამდეც გამოყოფდნენ ნერწყვს (თქვენც სიკური განპირობების სახელწოდებითაა ცნო-
გექნებათ შემჩნეული, რომ გემრიელი საკვების ბილი. ის ადამიანის განვითარებასა და ქცევაზე,
განსაკუთრებით ბავშვობაში, გარემოს ზეგავლენის
კლასიკური განპირობება ძირითად მექანიზმად მიიჩნევა (იხ. სურათი 1-1).
დასწავლის ერთ-ერთი ტიპი, როცა გარემოს კლასიკური განპირობების პრინციპებს მეორე თავ-
მოვლენასა და მასზე საპასუხო სტიმულ- ში განვიხილავთ.
რეაქციის რეფლექსი დაისწავლება (მაგ.,
გემრიელი კერძის სუნზე ნერწყვის გამოყოფა ოპერანტული განპირობება. ადამიანის გან-
მანამდე, სანამ ადამიანი კერძს მიირთმევს). ვითარებასა და ქცევაზე გარემოს ზეგავლენის კი-
▲ ნერწყვის შესახებ პავლოვის ექსპერიმენტებმა განა-

პირობა იმ ფენომენის აღმოჩენა, რომელიც დღეს კლა-
სიკური განპირობების სახელწოდებითაა ცნობილი.
▲ ბ. ფ. სკინერი, კარიერის დასაწყისში, აკვირდება
დევ ერთ გზას ოპერანტული განპირობება წარმო- ყუთში (სკინერის ცნობილი ყუთი) ვირთხის
ადგენს, რომელიც ჩვენს მოქმედებაზე ჯილდოსა ოპერანტულ ქცევას.
და სასჯელის ზემოქმედებას აღწერს. მიუხედავად
იმისა, რომ ამ ფენომენის გაგებაში მრავალ ფსი- ჯილდოებისა თუ სასჯელების (ოპერანტული გან-
ქოლოგს მიუძღვის წვლილი, ბ. ფ. სკინერის (1904- პირობება) ჩვენს ქცევაზე და, შესაბამისად, ჩვენს
1990) სახელი მაინც ყველაზე მჭიდროდაა დაკავში- განვითარებაზე გავლენის მაგალითების გახსენება.
რებული მასთან. ოპერანტულ განპირობებას უფრო დეტალურად მე-
ორე თავში განვიხილავთ.
ლაბორატორიულ პირობებში ვირთხებსა და
მტრედებთან მუშაობით სკინერმა მთელი თავისი სოციალური დასწავლის თეორია. კლასიკუ-
კარიერა ქცევაზე მისი თანმხლები ჯილდოებისა და რი და ოპერანტული განპირობების თეორიების
სასჯელების გავლენის შესწავლას მიუძღვნა. მიუ- ინტერესის საგანია, თუ როგორ ახდენს გარემო
ხედავად იმისა, რომ ოპერანტული განპირობების გავლენას ორგანიზმის ქცევაზე. როცა გარემოზე
ფენომენი საკმაოდ კომპლექსურია, მისი ძირითადი ადამიანის საპასუხო რეაქციებსა და გარემოდან
დასწავლის გზებს განვიხილავთ, ცხადი ხდება, რომ
წანამძღვარი ძალიან მარტივია: ჩვენ გვაქვს ტენ-
დასწავლილთაგან უმეტესობა უშუალო გამოცდი-
დენცია, გავიმეოროთ
შეგიძლიათ, გაიხსენოთ ლების შედეგს კი არ წარმოადგენს, არამედ სხვებ-
ისეთი ქცევები, რო-
ისეთი ქცევა, რომელიც ზე დაკვირვებით ყალიბდება. მაგალითად, თუ ჩვენ
მელიც ჯილდოვდება, ვხედავთ, რომ ყველამ, ვინც ხელი ჩაყო წყლიან
დასჯის ან წახალისების
გავლენით შეცვალეთ? ხოლო აღარ გავიმეო- თასში, მაშინვე უკან წაიღო ის ყვირილით – „ცხე-
შეგიძლიათ მოიყვანოთ როთ ისეთი ქცევები, ლია“, ჩვენ აღარ გვჭირდება ხელი ჩავყოთ თასში
მაგალითი, სადაც დასჯა- რომელიც ისჯება. არ იმის დასადგენად, რომ მასში ცხელი წყალი ასხია.
წახალისებამ არ მოიტანა არის რთული, საკუ- სხვებზე დაკვირვებით, სწავლის ფაქტი სოცი-
სასურველი შედეგი? თარი ცხოვრებიდან ალური დასწავლის თეორიის საფუძველს წარ-
ოპერანტული განპირობება სოციალური დასწავლის თეორია

დასწავლის ის ტიპი, რომელსაც ქცე- ხედვა, რომელიც ყურდღებას
ვის დაჯილდოების (უწოდებენ ასევე ამახვილებს დასწავლაზე სხვების
განმტკიცებასაც) ან დასჯის შემთხვე- სოციალური ქცევის გავლენაზე.
ვაში აქვს ადგილი, რაც მომავალში მო-
ცემული ქცევის გამოვლენას მეტად ან
ნაკლებად ალბათურს ხდის.
კლასიკურ განპირობებას მნიშვნელოვნად შეუძლია გან-

საზღვროს ადამიანის ქცევა, განსაკუთრებით, ისეთი ქცევე-
ბი, რომლებიც ემოციურ რეაქციებს მოიცავს. მე-20 საუკუ-
ნის დასაწყისში ცნობილმა ამერიკელმა ბიჰევიორისტმა ჯონ
ბ. უიტსონმა მის კლასიკურ ექსპერიმენტში, კლასიკური
განპირობების საშუალებით პატარა ბიჭს, ალბერტს, შიშის
რეაქცია ჩამოუყალიბა. ექსპერიმენტის დასაწყისში ალბერ-
ტი შიშის არანაირ რეაქციას არ ავლენდა ბეწვიანი თეთრი
ვირთხის მიმართ. ექსპერიმენტისას კი, როცა ალბერტი ხე-
დავდა ან თამაშს იწყებდა ვირთხასთან, უიტსონი ხმამაღა-
ლი, უსიამოვნო ხმით აშინებდა მას. ეს ხმა ალბერტში დის-
ტრესს აღძრავდა და მისი გაგონებისას, ის ტირილს იწყებდა. სურათი 1-1. კლასიკური განპირობების მაგალითი.
ფოტოზე ნაჩვენებია, თუ როგორ ცდილობს უიტსონი,
შემაშინებელი ხმისა და ვირთხის ერთდროულად რამდენიმე პატარა ალბერტში გამოიწვიოს შიშის რეაქცია, რომე-
სერიის მიწოდების შემდეგ, ალბერტს ვირთხის მიმართ შიში ლიც მას თეთრი ვირთხის მიმართ ჩამოუყალიბდა.
ჩამოუყალიბდა, მისი გამოჩენისთანავე ტირილს იწყებდა. ამ- წყარო: J. B. Watson and R. Raynor (1920), “Conditioned
გვარად, ალბერტის შიში კლასიკური განპირობების შედეგს emotional reactions,” Journal of Experimental Psychology,
წარმოადგენდა (J. B. Watson & Raynor, 1920). (pp. 1-14).>>>
მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ექსპერიმენტი, დღევან-
დელი სტანდარტების მიხედვით, არაეთიკურად ითვლება,
უიტსონმა მისი საშუალებით ისეთი ემოციური რეაქციის ჩა-
მოყალიბებაში, როგორიცაა შიში, კლასიკური განპირობების
როლის ჩვენება შეძლო. ერთი წამით წარმოიდგინეთ, რა გან-
ცდა გაქვთ, როცა ხედავთ ნემსს სტომატოლოგის თუ ექიმის
კაბინეტში, ან რა ემოციები გიჩნდებათ, როცა რომანტიულ
პარტნიორთან კოცნას იხსენებთ. შეგიძლიათ იმ ორიგინა-
ლური გამოცდილებების დასახელება, რომლებმაც თქვენი
ემოციური რეაქციები ჩამოაყალიბა?
მოადგენს. ეს არის ხედვა, რომელიც ხაზს უსვამს ადამიანის განვითარების შესახებ

დასწავლაზე სხვების სოციალური ქცევის გავლე- კოგნიტური ხედვები
ნას. სოციალური დასწავლის თეორეტიკოსები, რო-
მკაცრი ბიჰევიორისტული ხედვებიდან აზროვ-
გორიცაა, მაგალითად, ალბერტ ბანდურა (რომლის
ნებაზე უფრო მეტად ფოკუსირებული პერსპექტი-
თეორიას უფრო დეტალურად ამ თავში მოგვიანე-
ვებიც განვითარდა. ადამიანის კოგნიციის შესახებ
ბით განვიხილავთ), ხაზს უსვამენ იმას, რომ ბავ-
თეორიები – მათ შორის, კოგნიტური განვითარე-
შვები და ზრდასრულები საკუთარ ქცევებს, სხვის
ბის შესახებ ხედვები – თანდათანობით უფრო და
ქცევებსა და ამ ქცევათა შედეგებს აკვირდებიან.
უფრო გავრცელდა. კოგნიტური განვითარების
მცირე ასაკის ბავშვებსაც კი შეუძლიათ, წარსული
თეორიები ფოკუსირდებიან აზროვნების, მსჯელო-
სიტუაციებისა და მოვლენებზე დაყრდნობით, ქცე-
ბისა და პრობლემის გადაჭრის პროცესებზე და ყუ-
ვის შედეგები იწინასწარმეტყველონ. ადამიანები
რადღებას ამახვილებენ მათ გაგებაზე. ადამიანის
თავიანთ თავსა და სხვებზე ჯერ აზრს იყალიბებენ
განვითარების შესახებ ამ ხედვის ყველაზე თვალ-
და შემდეგ ახორციელებენ ისეთ ქცევებს, რომე-
საჩინო წარმომადგენლები არიან ჟან პიაჟე და ლევ
ლიც ამ აზრების კონსისტენტურია (Miller, 2011b).
ვიგოტსკი.
კლასიკურ და ოპერანტულ განპირობებებთან ერ-
თად, მნიშვნელოვანია სოციალური დასწავლის პიაჟეს კოგნიტური განვითარების თეორია.
თეორიის წვლილი ადამიანის ქცევისა და განვითა- ჟან პიაჟეს (1896-1980) აზრით, გონება არა მარ-
რების გაგებაში. აღნიშნულ პერსპექტივებს უფრო ტო სტიმული-რეაქციის სახით ოპერირებს, არამედ
საფუძვლიანად მოგვიანებით განვიხილავთ. იზრდება, იცვლება და გარე სამყაროსთან ადაპ-
ტირდება კიდეც (Piaget, 1950, 1970). პიაჟეს კვლე-
ვები სათავეს ბიოლოგიისა და ფილოსოფიის ფარ-
განვითარების კოგნიტური თეორია
მიდგომა, რომელიც აზროვნების,
გლებში შექმნილი თავისი ნაშრომებისგან იღებს.
ლოგიკური მსჯელობის და მის აზროვნებაზე განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი
პრობლემის გადაჭრის უნარების გავლენა ევოლუციის შესახებ დარვინის თეორი-
განვითარებაზე ფოკუსირდება. ამ იქონია. პიაჟე ყველაზე მეტად ინტერესდებოდა
ადაპტაციის ცნებით, რომელიც გარემოში წარმა-

ტებული ფუნქციონირების მიზნით ორგანიზმების
ცვლილებას გულისხმობს.
პიაჟეს თეორია როგორც საკუთარ შვილებზე,
ისე საგანმანათლებლო პირობებში სხვა ბავშვებ-
ზე დაკვირვებებს ეფუძნება. ამ დაკვირვებებისას,
მან ბავშვების მიერ პრობლემების გადაჭრის კონ-
სისტენტური პატერნები აღმოაჩინა, რომელიც
მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა მოზრდილების
მიერ გამოყენებული პატერნებისგან. პიაჟემ და-
ასკვნა, რომ ბავშვების აზროვნება თვისებრივად
განსხვავდება მოზრდილების აზროვნებისგან. სხვა
სიტყვებით, ბავშვებსა და მოზრდილებს შორის გან-
სხვავებები არ დაიყვანება მხოლოდ იმაზე, თუ რა
მოცულობის ცოდნა აქვთ ბავშვებს. ბუნებრივია,
მათ, როგორც წესი, იციან უფრო ცოტა, ვიდრე
მოზრდილებმა. ბავშვებსა და მოზრდილებს შორის
სხვაობები არსებობს იმის მიხედვითაც, თუ როგორ
იციან და როგორ იგებენ ამა თუ იმ საკითხს. პიაჟემ
კოგნიტური განვითარების ოთხი სტადია გამოყო,
რომელიც, მისი აზრით, აზროვნებასა და პრობლე-
მის გადაჭრის უნარებში თვისებრივ სხვაობებს აღ-
წერს. ცხრილში 1-5 მოცემულია ეს სტადიები და ის
ძირითადი მარკერები (საკვანძო მოვლენები), რო-
▲ ჟან პიაჟე თვლიდა, რომ მენტალური სქემები
მელიც თითოეულ სტადიასთან ასოცირდება. ● რომლებიც აუცილებელია მეცნიერული პრობლემების
პიაჟეს აზრით, ინდივიდები, ეძებენ რა ახალ გა- გადასწაყვეტად არ განვითარდება 11–12 წლამდე.
მოცდილებებს საკუთარი ცოდნის გაფართოების-
თვის, დასწავლის პროცესის აქტიური მონაწილეე- მექანიკურად გადართვა, მძღოლი ამ შემთხვევა-
ბი არიან. პიაჟეს თანახმად, ცოდნა მენტალურ კა- ში უფრო რთული ამოცანის წინაშე დგება. ამ შემ-
ტეგორიებში ორგანიზდება, რომლებსაც სქემებს თხვევაში ჯიპის მართვის დასწავლა აკომოდაციას
უწოდებს. მისი აზრით, სქემები გამოცდილების მოითხოვს – „მართვის“ ძველი სქემის მოდიფიცი-
კვალდაკვალ უფრო დეტალიზდება და იხვეწება. რებას. პიაჟეს თანახმად, ასიმილაცია ახალი გა-
ზოგიერთ შემთხვევაში, ახალი გამოცდილებები ძა- მოცდილების უკვე არსებული სქემების ტერმინებ-
ლიან კომფორტულად, ზედმეტი ძალისხმევის გა- ში ინტერპრეტაციას გულისხმობს ისე, რომ ისინი
რეშე ერგება არსებულ სქემებს. ასეთი ტიპის დას- მნიშვნელოვნად არ შეიცვლება. ამის საწინააღმდე-
წავლას ასიმილაცია ეწოდება. მაგალითად, განვი- გოდ, აკომოდაცია ახალი გამოცდილების ინტეგ-
ხილოთ „მანქანის მართვის“ სქემა. თუ პიროვნებამ რირებისთვის/ჩასართველად არსებული სქემების
იცის ფორდის მართვა ავტომატური გადაცემის კო- ცვლილებას გულისხმობს. დასწავლის სიტუაციათა
ლოფით, ჯიპის მართვის სწავლა ისევ ავტომატური უმრავლესობა ამ ორი პროცესის ინტერაქციას მოი-
გადაცემის კოლოფით ძალიან გამარტივდება. ჯი- ცავს: ადამიანები ახალი გამოცდილების ინტერპრე-
პის „მართვის“ მოქმედებები – მანქანის დაძვრა, გა- ტირებას არსებული ცოდნის ტერმინებშიც ახდენენ
ზისა და მუხრუჭის პედლების გამოყენება და საჭის და რადგანაც ახალი გამოცდილება ძალიან იშვია-
მოძრაობა – მარტივად ასიმილირდება „ფორდის“ თად თუა წარსული გამოცდილების ზუსტი ასლი,
სქემაში. თუმცა თუ ჯიპს მექანიკური გადაცემის ისინი ამ განსხვავებებსაც აქცევენ ყურადღებას და
კოლოფი აქვს და ტარებისას საჭიროა სიჩქარეების კოგნიტურად გადაამუშავებენ (Piaget, 1950).
სქემები ადაპტაცია ასიმილაცია

პიაჟეს ტერმინი, რომელიც აღნიშნავს პროცესი, რომლის საშუალებით პიაჟეს თეორიის თანახმად, არსებულ
მენტალურ სტრუქტურებს, ორგანიზმები იცვლებიან ისე, სქემებში ახალი ინფორმაციის
რომლებიც ამუშავებენ ინფორმაციას, რომ კონკრეტულ გარემოში ინკორპორაციის პროცესი.
პერცეპტულ მონაცემებსა და წარმატებულად ფუნქციონირებენ.
აკომოდაცია
გამოცდილებას. გაზრდასთან ერთად,
●[იხ. Piaget’s Stages of Cognitive პიაჟეს ტერმინი, რომელიც აღნიშნავს
ინდივიდის სქემები იცვლება.
Development სქემების ცვლილებების პროცესს,
MyDevelopmentLab.com-ზე როცა მოვლენა ან ობიექტი არ ერგება
არსებულ სქემას.
ცხრილი 1-5. პიაჟეს კოგნიტური განვითარების სტადიები
ასაკი სტადია განვითარების მარკერები

დაბადებიდან სენსომო- ჩვილები შეიმეცნებენ სამყაროს ყურებით, ტაცებით, პირში ჩადებით და სხვა მოქმე-
მიახლოებით ტორული დებების საშუალებით. ინტელექტი ეფუძნება შეგრძნებებსა და სხეულის მოძრაობებს,
2 წლამდე სტადია დაწყებული მარტივი რეფლექსებიდან, რომლებიდანაც ყალიბდება უფრო კომპლექსუ-
რი, მოქნილი/თავისუფალი/ნებელობითი ქცევა.
2 წლიდან ოპერაციამდელი ბავშვებს უყალიბდებათ ცნებები. ისინი კომუნიკაციისთვის იყენებენ ისეთ სიმბოლურ
მიახლოებით სტადია სისტემას, როგორიცაა ენა. ამ სტადიაზე ცნებები ასახავს მხოლოდ მათ პიროვნულ,
7 წლამდე უშუალო გამოცდილებას. ოპერაციამდელ სტადიაზე ბავშვებს აქვთ ძალიან ლიმიტირე-
ბული, ზოგჯერ „მაგიური“ წარმოდგენა მიზეზისა და შედეგის შესახებ. უჭირთ ობიექ-
ტებისა და მოვლენების კლასიფიცირება. მათ არ აქვთ შემუშავებული ფართო, ზოგადი
თეორიები და სპეციფიკური ცოდნის გენერაციისთვის ყოველდღიურ გამოცდილებას
ეყრდნობიან. გარდა ამისა, ოპერაციამდელ სტადიაზე ბავშვებს არ შეუძლიათ ობიექტე-
ბის კლასების შესახებ განზოგადება (მაგ., ყველა ბებია) და არც შედეგებიდან მიზეზთა
ჯაჭვზე დასკვნის გაკეთება.
7-დან კონკრეტული ბავშვები იწყებენ ლოგიკურ აზროვნებას, კლასიფიკაციისას ერთდროულად ერთზე
11 ან 12 ოპერაციების მეტი კლასის გამოყოფას, მათემატიკური ცნებების გაგებასა და მათემატიკური ოპერა-
წლამდე სტადია ციების გამოყენებას კონკრეტული ან სულ ცოტა, შეუძლია შეასრულოს ეს ოპერაციები
გონებაში რეალურ, დაკვირვებად, კონკრეტულ ობიექტებთან და მოვლენებთან მიმარ-
თებაში. კონკრეტული ოპერაციების სტადიაზე ბავშვები აზროვნებისას იწყებენ ლო-
გიკის გამოყენებას, თუმცა უჭირთ, გაიგონ, თუ როგორ შეიძლება იყოს კონკრეტული
ცხოველი „ძაღლიც“ და „ფოქსტერიერიც“. მათ ერთდროულად მხოლოდ ერთი კრიტერი-
უმის მიხედვით შეუძლიათ კლასიფიკაცია. თუმცა, 7 წლის ასაკის ბავშვები ხვდებიან,
რომ „ფოქსტერიერი“ უფრო ფართო კატეგორიის („ძაღლები“) ნაწილს შეადგენს. ესმით,
ამ ფართო კატეგორიაში სხვა ქვეკატეგორიების არსებობა, როგორიცაა „პატარა ძაღ-
ლები“ (ფოქსტერიერი და პუდელი) და „დიდი ძაღლები“ (ოქროსფერი მონადირე ძაღლე-
ბი და სენ ბერნარდი). ასეთი ტიპის აზროვნება გვიჩვენებს, რომ კლასიფიკაციისას მათ
ესმით იერარქიის პრინციპი.
11 ან 12 ფორმალური ინდივიდებს შეუძლიათ ლოგიკური მიმართებების დამყარება როგორც კონკრეტული,
წლიდან ოპერაციების ისე აბსტრაქტული ცნებების შემთხვევაში. მათ შეუძლიათ ყველა არსებული შესაძლებ-
ზევით სტადია ლობის სისტემური გაანალიზება და ლოგიკურ გადაწყვეტილებამდე მისვლა. გარდა
ამისა, პრობლემის გადაჭრისას მათ შეუძლიათ მოიშველიონ მომავლის პროგნოზები
ან მეხსიერება წარსულის შესახებ. მათ შეუძლიათ აზროვნება ანალოგიებისა და მეტა-
ფორების საშუალებით. ფორმალურ ოპერაციულ დონეზე აზროვნება აღარ საჭიროებს
კონკრეტულ დასაყრდენებს ფიზიკური ობიექტებისა და მოვლენების სახით. ეს ინდივი-
დებს აძლევს შესაძლებლობას, დასვან და უპასუხონ, „რა მოხდება, თუ..“ სახის შეკითხ-
ვებს (მაგ., რა მოხდება, თუ მომიწევს ეს ამა და ამ ადამიანს ვუთხრა?“). ასევე, უკეთ
გაიგონ სხვების ფიქრები, მოტივაციები და მოქმედებები.
პიაჟეს მოსაზრებები არა მარტო ბავშვების არიან, ისინი თამაშობენ და საუბრობენ სხვებთან
მიერ ფიზიკური სამყაროს მანიპულაციების გასა- და ამ ინტერაქციების შედეგად უფრო მეტს სწავ-
გებადაა სასარგებლო, არამედ ისეთი კომპლექსუ- ლობენ, ვიდრე პრობლემის დამოუკიდებლად გა-
რი იდეების ასახსენლად, როგორიცაა მორალური დაჭრისას (Crain, 2011). პიაჟეს ექსპერიმენტებში
მსჯელობა და ადამიანების მიერ თვითობის (self) ბავშვები მკვლევრის მიერ მიცემულ დავალებებს
განცდის შეძენა. მიუხედავად იმისა, რომ პიაჟეს მარტო ასრულებდნენ. რეალურ ცხოვრებაში კი
თეორიას აქვს თავისი სუსტი მხარეები და მის მი- ისინი გამოცდილებებს ზრდასრულებისა და უფ-
მართ არსებობს კრიტიკა, როგორც ყველა თეორი- როსი ასაკის ბავშვების გარემოცვაში იღებენ, რომ-
ის შემთხვევაში, ის დღესაც გავლენიან თეორიად ლებიც მათ ამ გამოცდილებების გაგებაში ეხმარე-
რჩება. პიაჟეს ხედვებს უფრო დეტალურად მომ- ბიან. ამრიგად, ბავშვების კოგნიტური განვითარება
დევნო თავებში განვიხილავთ. “შეგირდსა/მოსწავლესა და ოსტატს/მასწავლებელს
შორის ურთიერთობის პროცესია“, როცა მათ სა-
ვიგოტსკი და სოციალურ-კოგნიტური თეო- კითხის გაგებასა და უნარების ათვისებაში მათ-
რია. პიაჟეს თანახმად, ბავშვი „აქტიური მეცნიე- ზე მეტად კომპეტენტური ადამიანები ეხმარებიან
რია“, რომელიც ფიზიკურ გარემოსთან ურთიერ- (Rogoff, 1990; Wertsch, 2008).
თქმედებს და ამ ურთიერთქმედების პროცესში ვი- პოსტსაბჭოთა სივრციდან ფსიქოლოგი, ლევ
თარდება მისი აზროვნების სტრატეგიები, რომლე- ვიგოტსკი (1896-1934) იყო პირველი, ვინც იმ სო-
ბიც თანდათანობით უფრო კომპლექსური ხდება. ციალურ კონტექსტზე გაამახვილა ყურადღება,
თუმცა, დღეს, განვითარების მკვლევრები ხაზს რომელშიც ბავშვის კოგნიტური განვითარების
უსვამენ იმას, რომ ბავშვები სოციალური არსებები მნიშვნელოვანი წილი იღებს სათავეს (Vygotsky,
ლად იყენებენ. მკითხველთა გავრცელებული რეაქ-

ცია ასეთი მიმოხილვის შემდეგ შემდეგია: „ძალიან
ბევრი თეორიაა“ ან „თითოეული თეორია ძალიან
განსხვავდება დანარჩენი თეორიებისგან“. შესაბა-
მისად, განვითარების ფსიქოლოგების ერთ-ერთი
გამოწვევა დღეს ამ განსხვავებული პერსპექტივე-
ბის ერთიან, ყოვლისმომცველ თეორიაში მოქცე-
ვაა. თეორიაში, რომელიც უფრო სრულ და ამომწუ-
რავ სურათს შემოგვთავაზებს ადამიანის განვითა-
რების შესახებ. ამ ამოცანის გადაჭრის ერთ-ერთი
მიდგომა სისტემური თეორიების ან მიდგომების
შემუშავებაა.
სისტემური მიდგომები. ბოლო რამდენიმე
▲ ლევ ვიგოტსკიმ განვითარების პროცესში სხვებისგან სწავ- ათწლეულია განვითარების მკვლევრები (ზოგა-
ლის მნიშვნელოვან როლს გაუსვა ხაზი. უფროსი ასაკის ბავ-
შვები და ზრდასრულები ასრულებენ მეგზურის/მრჩეველის დად, სოციალური და ბიჰევიორალური მეცნიერე-
როლს და ეხმარებიან უმცროსი ასაკის ბავშვებს მნიშვნელო- ბის მკვლევრებიც) აქცენტს უფრო ზოგადი დონის
ვანი კულტურული წარმოდგენების სწავლასა და სხვადასხვა ანალიზზე აკეთებენ, რომელიც სისტემებზე, მათ
უნარის ათვისებაში.
ცვლილებებსა და განვითარებაზე ფოკუსირდება
(Lerner, 2011; Thelen & Smith, 2006). სისტემური
1935/1978). ვიგოტსკი ამტკიცებდა, რომ ადამიანე-
ბი საგნებისა და მოვლენების საზოგადოებაში გა- თეორიისთვის დამახასიათებელია ფართო ხედვა –
ზიარებულ მნიშვნელობებს სწავლობენ, რომლებიც ის ინდივიდუალურ თეორიებს ერთი ქოლგის ქვეშ
დაკვირვების გზითა და ენის საშუალებით თაობი- უყრის თავს.
დან თაობას გადაეცემა (Daniels, 2011; Fernyhough, მაგალითად, ადამიანის სხეული, როგორც
2008). მარტივი აქტივობა, როგორიცაა, მაგალი- მთლიანობა, სისტემაა. მისი კომპონენტებია: თავი,
თად, საჭმლის მომზადება ან შედარებით უფრო ტვინი, სენსორული ორგანოები, შინაგანი ორგანო-
რთული აქტივობა, როგორიცაა, კონკრეტული სპო- ები, ტანი, კუნთოვანი ქსოვილი და ლიმფური სის-
რტის თამაში, არის სწორედ ისეთი აქტივობების მა- ტემა, ყველაფერი ის, რაც სისხლის მიმოქცევისა
გალითი, რომლებსაც მსგავსი გაზიარებული მნიშ- და ნეირონული იმპულსის გადაცემის პროცესში
ვნელობები აქვთ. ადამიანები იგებენ და სწავლო- მონაწილეობს და უზრუნველყოფს ორგანიზმის სი-
ბენ კულტურულად განსაზღვრულ ასეთ აქტივო- ცოცხლეს. ანალიზის უფრო ვიწრო დონეზე ტვინიც
ბებს უფრო კომპეტენტური გარშემომყოფებისგან. სისტემაა. ტვინის სხვადასხვა სტრუქტურა სისტე-
აქტივობის მეგზურის/სუპერვაიზორის მეთვალ- მური გზით ურთიერთქმედებს აზრების, ემოციები-
ყურეობით/ხელმძღვანელობით განხორციელება სა და მოქმედებების აღმოსაცენებლად. ანალიზის
ეხმარება ადამიანებს გაიგონ უფრო და უფრო მეტი უფრო ფართო დონეზე კი ადამიანის ოჯახი და სხვა
სამყაროს შესახებ და შეიძინონ მეტი უნარი. სოციალური ჯგუფებიც ასევე სისტემას წარმოად-
ვიგოტსკის მიერ დასწავლის პროცესში „ექს- გენს. მისი კომპონენტები ინდივიდებია; მას აქვს
პერტების“ დამხმარე როლზე ხაზგასმა ნათელ წა- საზოგადოებისა და მისი წესების მიხედვით გან-
რმოდგენას გვიქმნის არა მარტო კოგნიტური გან- საზღვრული სტრუქტურა, რომელიც მრავალ ფუნ-
ვითარების შესახებ, არამედ იმის შესახებაც, თუ ქციას ემსახურება დაწყებული გადარჩენიდან დამ-
როგორ ითვისებენ ინდივიდები კულტურულ ტრა- თავრებული ხანმოკლე ან გრძელვადიანი მიზნების
დიციებს. ამრიგად, ვიგოტსკის მოსაზრებების გათ- განხორციელებით. როგორც ხედავთ, ტერმინი სის-
ვალისწინება მნიშვნელოვანია და ჩვენ მას მომდევ- ტემის გამოყენება ადამიანის განვითარებისა და
ნო თავებში დავუბრუნდებით. ქცევის შესახებ საკითხთა და ფაქტორთა ფართო
წრის მიმართ შეიძლება – როგორც მიკრო, ისე მაკ-
ინტეგრაციული თეორიული მიდგომები რო დონის ან ამ ორ დონეს შორის არსებული ნების-
წინამდებარე ნაწილში მოკლედ მიმოვიხილეთ ის მიერი დონის აღსანიშნად. ფიზიოლოგიური სისტე-
თეორიები, რომლებსაც ფსიქოლოგები მთელი მებისა და სოციალური სისტემების მიმართ ინტე-
ცხოვრების განმავლობაში განვითარების შესასწავ- რესი არ არის ახალი. ფიზიოლოგიური სისტემების
კვლევა საუკუნეები, ხოლო სოციალური სისტემე-
აქტივობის მეგზურის/სუპერვაიზორის ბის კვლევა – რამდენიმე ათწლეულია მიმდინარე-
მეთვალყურეობით/ხელმძღვანელობით ობს. ახალია სისტემური მოდელის ფსიქოლოგიური
განხორციელება განვითარებისა და ფუნქციონირების ასახსნელად
ვიგოტსკის ცნება, რომლის თანახმადაც, გამოყენება (Fogel, King & Shanker, 2008). ვინაი-
ადამიანები იგებენ და იღებენ
გამოცდილებას უფრო კომპეტენტური დან სისტემური თეორიები ცდილობს, ყურადღება
გარშემომყოფებისგან სწავლის გზით. გაამახვილოს რაც შეიძლება მეტი ცვლადისა და
რემოსთან ურთიერთქმედებით
მაკროსისტემა მიმდინარეობს. თავდაპირველად,
ეს გარემო ოჯახის წევრებისგან
შედგება. თუმცა განვითარებას-
ღირებულება თან ერთად, ბავშვი მრავალ სხვა
გაფართოებული ოჯახი კანონები გარემოშიც იწყებს ფუნქციონი-
რებას. ბავშვზე გავლენას ახდენს
არა მარტო კონკრეტული გარე-
ოჯახი მოებები, არამედ ამ გარემოებათა
ბავშვი ურთიერთქმედებაც. ბრონფენბრ-
ენერი და მისი კოლეგები სოციო-
კულტურულ გარემოს ოთხი კონ-
ცენტრირებული სისტემის სახით
მიკროსისტემა სამეზობლო გამოსახავენ, როგორც წარმოდ-
სკოლა გენილია 1-2 სურათზე. ყოველი
მომდევნო წრე სოციალურ ინტე-
მედია მეზოსისტემა სამუშაო
ადგილი რაქციათა უფრო ფართო დონეს
ჩვეულებები
წარმოადგენს, რომელშიც ბავშვი
განვითარების კვალდაკვალ თან-
ეგზოსისტემა
დათანობით ერთვება. ამ მოდე-
ლის საკვანძო მახასიათებელი მი-
სი ფლუიდურობა, დროში ამ ოთხ
მიკროსისტემა: ინდივიდის უშუალო გარემოში აღმოცენებული მოქმედებები, როლები
და ინტერაქციები. სისტემას შორის ორმხრივი ურ-
მეზოსისტემა: ორ ან მეტ მიკროსისტემას შორის ურთიერთქმედება. თიერთქმედებაა. ამის შედეგია ის
ეგზოსისტემა: ინდივიდის უშუალო გარემოს მიღმა არსებული სოციალური გარემოებები
თუ ორგანიზაციები, რომელიც გავლენას ახდენს მასზე.
ყოვლისმომცველი მეხუთე დონე,
მაკროსისტემა: იმ საზოგადოების ღირებულებები, კანონები და ჩვეულებები, რომელშიც რომელსაც ქრონოსისტემას უწო-
ინდივიდი ცხოვრობს. დებენ („ქრონო“ ნიშნავს დროს).
ქრონოსისტემა: ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი სისტემის ურთიერთქმედება დროში.
სისტემური მოდელის ახალი
სურათი 1-2. ბიოეკოლოგიური მოდელი. ვერ სიები განსაკუთრებულ ყუ-
ბიოეკოლოგიური მოდელი ხაზს უსვამს იმ იდეას, რომ თითოეული პიროვნების განვი- რადღებას უთმობს, თუ როგორ ახ-
თარებაზე გავლენას ახდენს ბიოლოგიური და გარემოს ფაქტორების ფართო წრე, რომ- დენს გავლენას მთელი ცხოვრების
ლებიც განვითარების კვალდაკვალ უწყვეტად ურთიერთქმედებენ დროში. მათ შორის
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ოჯახისა და კულტურის გავლენა. გან მავლობაში განვითარებაზე გე-
ნეტიკური მექანიზმების, ბიოლო-
ანალიზის დონის ურთიერთქმედებაზე, ის ბიოლო- გიური პროცესებისა და გარემოს
გიური, ფსიქოდინამიკური, ბიჰევიორალური და გამოცდილებების ურთიერთქმედება (Johnston,
კოგნიტური პერსპექტივების გაერთიანების კარგ 2010). როგორც ხედავთ, სისტემური თეორიები
პირობას ქმნის (Johnston, 2010). ადამიანის განვითარების გასაგებად ფართო ჩარ-
ჩოს გვთავაზობს. ამრიგად, ეს მიდგომა ზემოთ აღ-
ბიოეკოლოგიური მოდელი. ადამიანის განვითა-
წერილი უფრო ტრადიციური თეორიების ორგანი-
რების შესახებ ყველაზე მნიშვნელოვანი სისტემუ-
ზებაში შეიძლება დაგვეხმაროს (Lerner, 2011).
რი მოდელი სათავეს ური ბრონფენბრენერის (1970,
1979) ნაშრომებიდან იღებს. მისი მოდელი ჯერ კი- მთელი ცხოვრების განმავლობაში ადამიანის
დევ მუშავდება და იხვეწება (Bronfenbrenner, 2005; გან ვი თარების თეორია. განვითარების პოპულა-
Bronfenbrenner & Morris, 2006). რული თეორიების განხილვისას შეამჩნევდით, რომ
ბიოეკოლოგიური მოდელი ხაზს უსვამს იმას, თითოეული თეორიული პერსპექტივა ხაზს უსვამს
რომ ადამიანის განვითარება დინამიკური, ინტე- ადამიანის განვითარების განსხვავებულ ასპექტს
რაქციული პროცესია, რომელიც ინდივიდის გე- – იქნება ეს ბიოლოგიური ფაქტორები, დასწავლა,
ნეტიკური მოცემულობით იწყება და უშუალო გა- კოგნიცია, სოცია-
ლური დასწავლა, თუ დღევანდელ დღემდე
პიროვნული განვი- შენს განვითარებას გადახე-
ბიოეკოლოგიური მოდელი თარება თუ კულ- დავ, შეგიძლია კონკრეტული
ხაზს უსვამს იმას, რომ ადამიანის ტურისა და კონტექ- მაგალითები მოიყვანო, თუ
განვითარება დინამიკური, ინტერაქციული
პროცესია, რომელიც ინდივიდის გენეტიკური სტის გავლენა (იხი- რა გავლენა მოახდინა შენზე
მოცემულობით იწყება და გარემოს სხვადასხვა ლეთ ცხრილი 1-6). ბიოეკოლოგიური მოდელის
დონის ურთიერთქმედებით მიმდინარეობს ცხადია, თითოეულ- თითოეულმა დონემ?
ცხრილი 1-5. შეჯამება განვითარების ძირითადი თეორიების შესახებ
მთლიანი თეორიებისთვის დამახასიათებელი

ამ ტიპის თეორიები
პერსპექტივა საერთო ნიშნები
ბიოლოგიური  აქცენტი კეთდება ბიოლოგიური პრო-  ევოლუცია: განვითარებას განიხილავს, როგორც მრავალი
ხედვები ცესების გავლენაზე განვითარების თაობის განმავლობაში მიმდინარე ბუნებრივი შერჩევის პრო-
პროცესზე. დუქტს. ბუნებრივი შერჩევა მომავალ თაობებზე ადაპტური
 განსაკუთრებული ყურადღება ეთმო- თვისებებისა და ქცევების გადაცემას უზრუნველყოფს.
ბა პრენატალურ და ადრეული ბავშვო-  გენეტიკა: ინდივიდის თვისებების განვითარებაში გენების
ბის პერიოდს. როლს შეისწავლის.
 ეს სფერო კვლევების მიხედვით ძალი-  განვითარების ნეირომეცნიერება: ადამიანის განვითარება-
ან სწრაფად მზარდი სფეროა. ში ტვინის სტრუქტურებისა და ფუნქციების როლს უსვამს
ხაზს.
ფსიქოდინამი-  აქცენტი კეთდება პიროვნულ და სო-  ფროიდის ხედვა: ყურადღებას ამახვილებს ადრეული ბავ-
კური ხედვები ციალურ განვითარებაზე. შვობის გამოცდილებების მნიშვნელობაზე, განსაკუთრებით,
 ასეთი თეორიები არაცნობიერი პრო- დედასთან ურთიერთობის გამოცდილებებზე. ხაზს უსვამს
ცესების როლს აღიარებს, ზოგი – უფ- ფსიქოსექსუალური კონფლიქტებისა და არაცნობიერი გა-
რო მეტად, ზოგი – უფრო ნაკლებად. მოცდილებების როლს.
 განვითარება განიხილება, როგორც  ერიქსონის ხედვა: ისიც ყურადღებას სოციალურ და პიროვ-
სტადიიდან სტადიაზე გადასვლა; ნულ განვითარებაზე ამახვილებს, თუმცა ამ შემთხვევაში
წინამორბედი სტადიის წარმატებით თეორიული ჩარჩო მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვი-
გადალახვა ქმნის შემდგომი განვითა- თარებას მოიცავს. ის ხაზს უსვამს განვითარების ბაზისური
რების წინაპირობას. გამოწვევების – ფსიქოსოციალური კონფლიქტების – გადაჭ-
რას, რომლებიც მთელი ცხოვრების განმავლობაში გვხვდება.
ბიჰევიორა-  აქცენტი კეთდება, თუ როგორ ახდენს  კლასიკური განპირობება: აღწერს ნეიტრალურ მოვლენა-
ლური ხედ- გარემო გავლენას დაკვირვებად ქცე- სა და ბუნებრივად აღმოცენებად სტიმულ-რეაქციას შორის
ვები ვაზე. ასოციაციების დასწავლის პროცესს.
 ოპერანტული განპირობება: ქცევაზე ჯილდოებისა და სას-
ჯელების გავლენას აღწერს.
 სოციალური დასწავლის თეორია: ხაზს უსვამს სხვებზე დაკ-
ვირვებითა და მიბაძვით დასწავლის მნიშვნელობას.
კოგნიტური  აქცენტი კეთდება აზროვნებისა და  პიაჟეს კოგნიტური განვითარების თეორია განვითარებას
ხედვები პრობლემის გადაჭრის გზების განვი- სტადიიდან სტადიაზე გადასვლის პარალელურად, აზროვნე-
თარების შესწავლაზე. ბისა და პრობლემის გადაჭრის გზების დახვეწის პროცესად
 ადამიანები დანახულნი არიან რო- განიხილავს.
გორც პრობლემის აქტიური გადამ-  ვიგოტსკის სოციალურ-კოგნიტური თეორია ხაზს უსვამს
ჭრელები და არა როგორც ინფორმა- კომპეტენტური სხვისგან დასწავლის მნიშვნელობას.
ციის პასიურად მიმღებლები.
სისტემური  აქცენტი კეთდება იმ მთლიან სოცია-  ბრონფენბრენერის ბიოეკოლოგიური მოდელი განვითარებას
ხედვები ლურ კონტექსტზე, რომელშიც განვი- ინდივიდისგან სხვადასხვა დისტანციით დაშორებული სოცი-
თარება მიმდინარეობს. ალური გარემოს მიხედვით შეისწავლის და ხაზს უსვამს ამ
 სისტემური ხედვა ცდილობს თეორი- სხვადასხვა გარემოს ურთიერთდაკავშირებულობას.
ული იდეების ერთ, ყოვლისმომცველ
პერსპექტივაში გაერთიანებას.
მა პერსპექტივამ საკუთარი წვლილი შეიტანა იმ თარების გაგებაში გვეხმარება (Baltes, 1987; Baltes,
ცოდნის შექმნაში, რაც დღეს არსებობს ადამიანის Lindenberger, & Staudinger, 2006):
ბუნებისა და განვითარების შესახებ.  განვითარება მთელი ცხოვრების განმავლო-
ამრიგად, ადამიანის განვითარების შესწავლა ბაში მიმდინარეობს, ჩასახვიდან სიკვდილამდე.
მრავალი განსხვავებული ხედვის გათვალისწინე-
ბას მოითხოვს. რადგან ჩვენ ვასრულებთ თეორი-  განვითარება მრავალგანზომილებიანია, შე-
ების მიმოხილვას, მიგვაჩნია, რომ სასარგებლო დგება ურთიერთდაკავშირებული სისტემებისა
იქნება, თუ ხაზს გავუსვამთ იმას, რომ ადამიანის თუ სფეროებისგან. მათ შორის ყველაზე მნიშ-
განვითარების შესახებ ცოდნა ძირითად იდეებს ვნელოვანია ფიზიკური, კოგნიტური, პიროვნუ-
ემყარება. ეს არის ცნებათა კრებული, რომელიც ლი და სოციოკულტურული განვითარება.
მთელი ცხოვრების განმავლობაში, ჩასახვიდან სიკ-  განვითარება მრავალმიმართულებიანია, მო-
ვდილამდე, მოცემული მუდმივობებისა და ცვლი- იცავს როგორც დანაკარგს, ისე შენაძენს.
ლებების შესასწავლად გამოიყენება. ქვემოთ ჩვენ განვითარების ზოგიერთი სფეროს – მეტყველე-
ჩამოვთვლით იმ ექვს ძირითად პრინციპს, რომე- ბის განვითარება, ფიზიკური ზრდა, სოციალუ-
ლიც ცხოვრების განმავლობაში ადამიანის განვი- რი განვითარება – მაჩვენებლები შეიძლება იზ-
რდებოდეს, უცვლელი იყოს ან მცირდებოდეს.

ასევე, რაღაც მომენტში განვითარება შეიძლება
კომპეტენციის გაუმჯობესებას, ეფექტურობის 1. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან რომელია მცდარი?
ა. თეორიები გვეხმარება პროგნოზების გაკეთება-
მატებას, ზრდას გულისხმობდეს, ხოლო სხვა
ში.
შემთხვევაში – დანაკარგს, უნარების დაქვეი- ბ. თეორიები გარკვეული საკითხების ჭეშმარიტე-
თებას, გარემოს მოთხოვნებთან გამკლავები- ბას ამტკიცებს.
სას ეფექტურობის შემცირებას. გ. თეორია მოიცავს ურთიერთდაკავშირებული ჰი-
 განვითარება მოქნილია, რაც ნიშნავს იმას, პოთეზებისა და პრინციპების კრებულს.
რომ ის ფლექსიბილურია და მისი მიმდინარე- დ. თეორიები გვეხმარება ფენომენის გაგებაში.
2. ფსიქოსოციალური თეორია არის ტერმინი, რომე-
ობა შეიძლება ნებისმიერი მიმართულებით წა- ლიც განვითარების შესახებ _______ ხედვის აღსა-
რიმართოს კონკრეტული ინდივიდის ცხოვრე- წერად გამოიყენება.
ბისეული გარემოებებიდან გამომდინარე. მთე- 3. თუ საცხობში შედიხარ და გემრიელი პურის სურ-
ლი ცხოვრების განმავლობაში განვითარება ნელის გამო პირი ნერწყვით გევსება, ეს ყველაზე
არ პროგრამირდება ჩანასახის, ბავშვობისა თუ კარგად აიხსნება _______ .
განვითარების სხვა ნებისმიერი პერიოდის მი- 4. წარმოიდგინე, რომ კლასში დასმულ შეკითხვაზე
პასუხის გაცემა მხოლოდ ხელის აწევით შეგიძლია.
ხედვით. ამის საწინააღმდეგოდ, განვითარება თუმცა, შენამდე ვინც ასე მოიქცა, პროფესორის
დამოკიდებულია იმ უამრავ შესაძლებლობასა შეურაცხყოფა დაიმსახურა, მიუხედავად იმისა,
და არჩევანზე, რომელსაც მთელი ცხოვრების რომ მისი პასუხი საკმაოდ კარგი იყო. შენ გადაწყ-
განმავლობაში გამოცდის ადამიანი. ვიტე, რომ ჩუმად იყო. განპირობების ფორმას, რო-
 განვითარება კონტექსტზე დამოკიდებულია, მელიც ყველაზე უკეთ აღწერს შენს ამ რეაქციას,
ეწოდება _______ .
ისტორიულ და კულტურულ კონტექსტშია 5. პიაჟეს თანახმად, თუ ბავშვი უყურებს ფისოს სუ-
ჩართული. ადამიანის ცხოვრების უკეთ გასა- რათს და ამბობს „ცუგას“, თუმცა შესწორების შემ-
გებად უნდა გავითვალისწინოთ ორივე: ფაქტო- დეგ სწავლობს სხვაობას კატასა და ძაღლს შორის,
რები, რომლებიც მისი თაობის, ერთსა და იმავე ამ პროცესს ეწოდება?
კულტურულ და ისტორიულ პერიოდში მცხოვ- ა. წონასწორობა
რებ ადამიანებზე ახდენს გავლენას და მისი ბ. სქემატიზაცია
გ. ასიმილაცია
უნიკალური, ინდივიდუალური გამოცდილება. დ. აკომოდაცია
ადამიანის განვითარებას განსაზღვრავს რო- 6. ვიგოტსკიმ ხაზი გაუსვა უფრო კომპეტენტური
გორც სოციოკულტურული გარემო, რომელშიც სხვებისგან სწავლას. ის ამ პროცესს უწოდებდა _
ის ცხოვრობს, ისე სპეციფიკური და უნიკალუ- ______ .
რი შესაძლებლობები და გამოწვევები, რომელ- 7. ყველაზე ფართო თეორიას, რომელიც სხვა თეო-
საც თითოეული ინდივიდი აწყდება. რიების ერთი ქოლგის ქვეშ თავმოყრას ცდილობს,
ეწოდება _______ .
 მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითა- 8. განვითარება მოქნილია. ეს ნიშნავს, რომ _______ .
რების შესწავლა მულტიდისციპლინურია.
მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითარე- √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ბის გაგება შეუძლებელია მხოლოდ ერთი ხედ-
ვის ან ერთი სფეროს დახმარებით. ამისათვის
აუცილებელია მრავალი პერსპექტივის გაერ- მეცნიერული მიდგომა ადამიანის
თიანება, მათ შორის, ისეთი სფეროების, როგო- განვითარების შესასწავლად
რიცაა: ფსიქოლოგია, ანთროპოლოგია, ბიოლო-
როგორც სხვა მეცნიერულ სფეროებში, განვი-
გია, გენეტიკა და სოციოლოგია.
თარების ფსიქოლოგიაშიც კვლევა მეცნიერული
წიგნის დარჩენილ ნაწილში, თქვენ გაეცნობით მეთოდებით მიმდინარეობს. მეცნიერული კვლევა
განვითარების იმ პროცესებსა და მარკერებს, რომ- ობიექტურობითა და სისტემატურობით გამოირ-
ლებიც მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითა- ჩევა, მონაცემების შესაკრებად მკაცრად განსაზღ-
რების კვალდაკვალ აღმოცენდება. თუმცა, სანამ ვრული მეთოდები გამოიყენება. გარდა ამისა, მეც-
ამ მოგზაურობას დავიწყებთ, მანამდე ცოტა ხანი ნიერებმა ზედმიწევნით უნდა დაიცვან ეთიკური
შევყოვნდეთ იმის გასარკვევად, თუ როგორ მუშაო- ნორმები, რომლებიც განსაკუთრებით მნიშვნელო-
ბენ განვითარების ფსიქოლოგები. ამ თავის ბოლო ვანია ისეთ სფეროში, როგორიცაა ადამიანის გან-
ქვეთავში მიმოვიხილავთ მეთოდებს, რომლებიც ვითარება. მისი შესწავლის საგანი ხომ ადამიანია.
გამოიყენება იმ მოვლენების მართლაც საოცარი ამ თავის ბოლო ქვეთავი ფოკუსირებულია იმის
ურთიერთქმედების შესასწავლად, რომლის შედე- გარკვევაზე, თუ როგორ გვეხმარება სხვადასხვა
გიცაა ადამიანის მთელი ცხოვრების განმავლობაში მეთოდი მთელი ცხოვრების განმავლობაში ადა-
განვითარება. მიანის განვითარების შესწავლაში. დავიწყებთ იმ
მეთოდებით, რომელიც განვითარების აღსაწერად შესახებ, არის თუ არა ჩვენი დაკვირვების ობიექტი
საჭირო მონაცემებს ინდივიდზე დაკვირვებით აგ- ჩვილი „ნორმალური“, ანუ „მისი განვითარება ტი-
როვებს. შემდეგ კი მიმოვიხილავთ ექსპერიმენტულ პურად მიმდინარეობს თუ არა“. შესაბამისად, შეგ-
მიდგომებს, რომელიც სცდება აღწერის დონეს და ვიძლია თუ არა ჩვენი დაკვირვების შედეგები მისი
ქცევისა და განვითარების მიზეზების განსაზღვრა- ასაკის სხვა ჩვილებზე განვაზოგადოთ.
საც ცდილობს. დაბოლოს, შევეხებით იმ ეთიკურ ამ მიზეზების გამო, ბავშვის ბიოგრაფიის მიდ-
პასუხისმგებლობებს, რომლებიც ეკისრება გან- გომა უფრო სრულყოფილმა და სისტემურმა მე-
ვითარების მკვლევრებს ადამიანის განვითარების თოდმა, შემთხვევის შესწავლამ, ჩაანაცვლა. შემ-
კვლევის პროცესში. თხვევის შესწავლის მეთოდის პირველი და თვალსა-
ჩინო მიმდევარი ზიგმუნდ ფროიდია, ასევე, პიროვ-
აღწერითი მეთოდები ნების ადრეული თეორიები. შემთხვევის შესწავლა
იშვიათი მენტალური და ქცევითი დარღვევების
შემთხვევის შესწავლა. ერთ-ერთი ყველაზე
საკვლევად დღესაც გამორჩეულ მეთოდად ითვლე-
ძველი მეთოდი, რომელსაც განვითარების შესა-
ბა. გამომდინარე იქიდან, რომ ასეთი დარღვევების
სწავლად იყენებენ არის შემთხვევის შესწავლა,
მქონეთა რიცხვი საკმაოდ მცირეა, მათ შესასწავ-
რომელიც ინდივიდის, ოჯახისა და თემის შესახებ
ლად სხვა მიდგომების გამოყენება არ არის გონივ-
დეტალური ინფორმაციის შეგროვებას ითვალის-
რული.
წინებს. შემთხვევის შესწავლა მრავალ მეთოდს –
თუმცა, შემთხვევის შესწავლას აქვს თავისი
ინტერვიუ, დაკვირვება და ტესტირება – მოიცავს
უარყოფითი მხარეებიც. შემთხვევის შესწავლი-
იმისათვის, რომ მკვლევარმა, რაც შეიძლება ამომ-
სას დეტალების იდენტიფიცირება და დასკვნების
წურავი სურათის მიღება შეძლოს ინდივიდის, მშო-
გამოტანა საკმაო დროს მოითხოვს. გარდა ამისა,
ბელი-შვილის, პაციენტი-ექიმის ურთიერთობების, მხოლოდ შემთხვევის შესწავლის შედეგად მოპოვე-
საკლასო კლიმატისა თუ კულტურული მოვლენის ბული მონაცემებით რთულია მოვლენებს შორის გა-
შესახებ. მოვლენილი კავშირის ახსნა. მაგალითად, ადრეულ
განვითარების სფეროში შემთხვევის შესწავლის ბავშვობაში ფიზიკური ან სექსუალური ძალადობის
მეთოდის გამოყენების ადრეული შემთხვევები ბავ- განცდის ან სხვა ემოციური ტრავმის გადატანის
შვის ბიოგრაფიის სახელით არის ცნობილი. მაგა- ისტორიები ხშირად გვხვდება დისოციაციური პი-
ლითად, დარვინი და ჟან პიაჟე (ზემოთ განვიხილეთ როვნული აშლილობის (მანამდე ცნობილი როგორც
ორივე ავტორი) საკუთარი შვილების განვითარე- პიროვნების მრავლობითი აშლილობა) შემთხვევაში
ბის შესახებ აკეთებდნენ ჩანაწერებს. ბავშვების ბი- (მაგ., იხ. Cardeña & Gleaves, 2007; Ross, 2010). ეს
ოგრაფები ფოკუსირდებოდნენ იმაზე, რასაც „მინი- არ ნიშნავს იმას, რომ ბავშვობაში სექსუალური ძა-
მარკერები“ შეგვიძლია ვუწოდოთ, როგორიცაა, მა- ლადობა მოგვიანებით აუცილებლად ფსიქიატრი-
გალითად, ასაკი, როცა ჩვილმა პირველად გაიღიმა, ულ დაავადებას გამოიწვევს. ასეთი დაავადების
გადაბრუნდა, გამართულად დაჯდა და ა.შ. თუმცა განვითარება სხვა მრავალი მიზეზითაც შეიძლე-
ამ მიდგომას მრავალი პრობლემა ახლავს თან. ერთ- ბა იყოს განპირობებული. მიუხედავად იმისა, რომ
ერთი პრობლემა არის ის, თუ რამდენად ზუსტია შემთხვევის შესწავლა მნიშვნელოვან როლს ასრუ-
ზოგჯერ მშობლები მათი „პირველის“ იდენტი- ლებს სპეციფიკური პრობლემების მქონე ადამიანე-
შვილების მნიშვნელოვან ფიცირების პროცე- ბის კლინიკურ დიაგნოსტირებასა და განკურნება-
მოვლენებს იწერენ „ბავ- სი, ის ბიოგრაფის მი- ში, განვითარების ფსიქოლოგები დღეს ამ მეთოდს
შვის დღიურში“. რითი ერ ამ ქცევის პირვე- შედარებით ნაკლებად იყენებენ. გამომდინარე იქი-
ჰგავს ან განსხვავდება ლად შემჩნევას ხომ დან, რომ მათი მიზანი ადამიანის განვითარების
ასეთი დღიური შემ- არ ასა ხავს? გარდა უნივერსალური პრინციპების გაგებაა.
თხვევის შესწავლისგან? ამი სა, ჩვი ლებში ძა- სისტემატური დაკვირვება. კიდევ ერთი აღ-
ლიან რთულია, გაა- წერითი მეთოდი, რომელსაც განვითარების ფსი-
რჩიო, ქცევა იყო მიზანმიმართული, თუ მხოლოდ ქოლოგები იყენებენ, სისტემატური დაკვირვებაა.
განვითარებისთვის დამახასიათებელ შემთხვევი- ეს მეთოდი მოიცავს ინდივიდებსა და ჯგუფებზე
თობას წარმოადგენდა („იყო ეს სიცილი თუ ბოყი- დაკვირვებას შესასწავლი ქცევისა და რელევან-
ნი?“). დაბოლოს, ყოველთვის რჩება შეკითხვა იმის ტური სიტუაციების შესახებ წინასწარ გაწერილი
შემთხვევის შესწავლა ბავშვის ბიოგრაფია

ინდივიდის, ოჯახისა და თემის ბავშვის განვითარების მინი-
შესახებ დეტალური ინფორმაციის მარკერების აღრიცხვა (მაგ.,
შეგროვება ინტერვიუების, ასაკი, როცა ბავშვი აღმოაჩენს
დაკვირვებებისა და ტესტირების მისი სხეულის ნაწილებს, ჯდება
საშუალებით. გამართულად ან იწყებს სიარულს).
ჯდებოდა. დედა ტოვებდა ოთახს. ეინსვორტს და

მის კოლეგებს აინტერესებდათ, როგორ რეაქცი-
ებს გამოავლენდა დედასთან განშორებაზე ბავშვი:
იწყებდა ტირილს? ეშინოდა უცნობი ადამიანის,
თუ ცდილობდა, ისიც ჩაერთო თამაშში? რა მოხდა,
როცა დედა დაბრუნდა ოთახში? გამოხატავდნენ
ჩვილები შვებას, სიხარულს თუ გაბრაზებას? ეინ-
სვორტის მიხედვით, უცნობი ადამიანის სიტუაცი-
აში ჩვილების მიერ დედის მიმართ გამოვლენილი
რეაქციები ბავშვების მიჯაჭვულობის დონის მაჩ-
ვენებელი იყო. მიჯაჭვულობის დონე კი შემდგომი
სოციალური განვითარების მნიშვნელოვან პრედიქ-
ტორს წარმოადგენს (იხილეთ თავი 5).
▲ მერი ეინსვორტმა შექმნა საკვლევი მეთოდი, რომელსაც დაკვირვების მეთოდი მნიშვნელოვანია განვი-
„უცნობი ადამიანის სიტუაცია“ უწოდა. ეს მეთოდი ბავშვებზე
დაკვირვებას გულისხმობდა მაშინ, როცა მათ დედა მარტო
თარების მკვლევრებისთვის, გამომდინარე იქიდან,
ტოვებდა ოთახში ან მათთან უცნობი ადამიანი შედიოდა. რომ ის ქცევის მის ბუნებრივ გამოვლინებაში შეს-
წავლის შესაძლებლობას იძლევა. ლაბორატორი-
გზამკვლევის გამოყენებით. ზოგიერთი შესასწავ- ული დაკვირვების შემთხვევაშიც კი ხაზი ესმება
ლი ქცევა ბუნებრივ პირობებში ვლინდება, მაგალი- ისეთი პირობების შექმნას, რომელიც ყოველდღიუ-
თად, ბავშვის თამაში. ასეთ ქცევაზე დაკვირვება რობაში გავრცელებულ ბუნებრივ ქცევას გამოავ-
მკვლევარს შეუძლია ბუნებრივ გარემოში. ერთ-ერ- ლენს. თუმცა, დაკვირვების მეთოდს აქვს თავისი
თი მნიშვნელოვანი საკითხი ბუნებრივი დაკვირვე- სუსტი მხარეებიც. ზოგიერთი ქცევა იმდენად იშ-
ბის დროს არის ის, რომ მკვლევარმა გავლენა არ ვიათად ვლინდება, რომ დაკვირვება არაპრაქტიკუ-
უნდა მოახდინოს შესასწავლ ქცევაზე. თუ ბავშვე- ლია. გარდა ამისა, ყოველთვის არსებობს ალბათო-
ბი შეიტყობენ, რომ მათ აკვირდებიან, მათი ქცევა ბა იმისა, რომ დაკვირვება მცირედით მაინც შეც-
შეიცვლება, რაც კვლევას დააზიანებს. მეორე მნიშ-
ვლის დაკვირვების ობიექტის ქცევას და ეს მცირე
ვნელოვანი საკითხი ინდივიდის პირადი ცხოვრე-
ცვლილება საგულისხმო ცვლილება შეიძლება აღ-
ბის შესახებ ინფორმაციის საიდუმლოდ შენახვის
მოჩნდეს. ინფორმირებულ თანხმობასთან (ამ ქვე-
უფლებაა: იგრძნობ თავს კომფორტულად, თუ შე-
თავში მოგვიანებით განვიხილავთ) დაკავშირებუ-
ნი ქცევა 24 საათის განმავლობაში ფსიქოლოგების
ლი ეთიკური საკითხებიც გასათვალისწინებელია.
დაკვირვების ქვეშ იქნება? დაბოლოს, ბუნებრივი
მიუხედავად ამ ყველაფრისა, დაკვირვების მეთო-
დაკვირვება არაეფექტურია ისეთი ქცევების შესას-
დის საშუალებით განვითარების სფეროში მრავალ
წავლად, რომლებიც ხშირად არ ვლინდება. ●
მნიშვნელოვან შეკითხვას გაეცა პასუხი.
ამის გამო, განვითარების ფსიქოლოგებს, ხში-
რად, ურჩევნიათ კვლევა ჩაატარონ ლაბორატორი- კითხვარები და გამოკითხვები. ფურცელ-კალ-
ულ პირობებში, რომელიც სპეციალურადაა მოწყო- მის მეთოდები, როგორიცაა კითხვარები და გა-
ბილი შესასწავლი ქცევის გამოვლენის მიზნით. ლა- მოკითხვები, რესპონდენტებზე მათი წარსული ან
ბორატორიული დაკვირვების ერთ-ერთი მაგალი- აწმყო ქცევის, ატიტუდების, აზრების, ემოციების
თია მერი ეინსვორტისა და მისი კოლეგების მიერ შესახებ შეკითხვების დასმას ითვალისწინებს. ამ
ჩვილისა და დედის მიჯაჭვულობის შესასწავლად ორ მიდგომას შორის სხვაობა შემდეგია: კითხვარი
შექმნილი მეთოდი – „უცნობი ადამიანის სიტუაცია“ შეიძლება შეავსოს ერთმა ინდივიდმა (როგორც წე-
(მაგ., Ainsworth & Bell, 1970). „უცნობი ადამიანის სი, ასე ხდება შემთხვევის შესწავლის ფარგლებში)
სიტუაციის“ კვლევებში მკვლევრები ჰეზელის სარ- ან კონკრეტულმა ჯგუფმა ან პოპულაციამ. ამ უკა-
კიდან აკვირდებოდნენ დედასა და ჩვილს ოთახში ნასკნელ შემთხვევაში მას გამოკითხვას უწოდებენ.
შესვლის მომენტიდან. როცა დედა თამაშს იწყებდა ზოგჯერ კითხვარების შევსება და გამოკითხვა ვერ-
ბავშვთან, ოთახში შედიოდა უცნობი ადამიანი და ბალურად ხდება, პირისპირ შეხვედრისას, ან ტელე-
ბუნებრივი დაკვირვება ლაბორატორიული დაკვირვება კითხვარი

დაკვირვების მეთოდი, როცა მკვლე- დაკვირვების მეთოდი, როცა მკვლე- ფურცელ-კალმის მეთოდი, რომელიც
ვრები ყოველდღიურ სიტუაციებში ვრები ქმნიან კონტროლირებად მოიცავს კითხვებს რესპონდენტის
აკვირდებიან და იწერენ ქცევას, ისე სიტუაციას საკვლევი ქცევის წარსული ან აწმყოს ქცევის, ატიტუდე-
რომ მაქსიმალურად შეუმჩნევლები გამოსაწვევად. ბის, აზრების, ემოციების შესახებ.
დარჩნენ.
გამოკითხვა
●[იხ. Naturalistic Observation. კითხვარის ადმინისტრირება ფართო
MyDevelopmentLab.com-ზე ჯგუფზე.
ფონის და ინტერნეტის გამოყენებით. ამ შემთხვე- კროსსექციური

ვაში მათ ინტერვიუს უწოდებენ. ლინგიტუდური
მონაცემების შეკრების ამ მეთოდების უპირა-
ტესობა ბევრი ინდივიდის შესახებ ინფორმაციის
საკმაო ეფექტური და ეკონომიური გზით მოპოვე-
ბაა. პრობლემური საკითხებია, თუ რამდენად გულ-
წრფელად ავსებენ რესპონდენტები კითხვარს და
რამდენად რეპრეზენტატულები არიან შერჩეული
რესპონდენტები იმ პოპულაციისა, რომელზეც აპი-
რებს მკვლევარი დასკვნების განზოგადებას. როცა
ასაკი
გამოკითხვა ეხება პირად საკითხებს, როგორიცაა
სექსუალური ქცევა და ნარკოტიკის მოხმარება, ამ
შემთხვევაში უფრო ნაკლებად სავარაუდოა, რომ
რესპონდენტები იქნებიან გულწრფელები. ასევე,
დიდი ხანია, რაც ფსიქოლოგებმა იციან, რომ ადამი-
ანები წარსულ მოვლენებს თავიანთვის სასარგებ-
ლო ფორმით იმახსოვრებენ და არა ისე, როგორც
ეს სინამდვილეში იყო. უფრო მეტიც, მათ არც კი
იციან, რომ მათი მოგონებები დამახინჯებულია/შე-
ლამაზებულია. ეს კი, რა თქმა უნდა, შეუძლებელს
მონაცემების შეგროვების წელი
ხდის იმის გარკვევას, თუ რა მოხდა სინამდვილეში.
ზოგადად, გამოკითხვისა და ინტერვიუს მიზანი სურათი 1-1. განვითარების კვლევის სხვადასხვა დიზაინის
შედარება
შესასწავლი პოპულაციის ქცევისა და ატიტუდების დიაგონალური მწკრივი (წითლად აღნიშნული მწკრივი) ლონგი-
შესახებ ინფორმაციის შეგროვებაა. რადგან მთელი ტუდურ კვლევას აღნიშნავს, რომელიც ერთსა და იმავე ჯგუფზე
პოპულაციის გამოკითხვა არაპრაქტიკულია (ზოგ- ტარდება სხვადასხვა დროს. ვერტიკალური სვეტი (მწვანე სვეტი)
კროსსექციურ კვლევას წარმოადგენს, რომელიც სხვადასხვა
ჯერ შეუძლებელი კიდეც), პოპულაციიდან არჩევენ ასაკობრივ ჯგუფს სწავლობს ერთსა და იმავე დროის პერიოდში.
ადამიანთა ჯგუფს, რომელსაც შერჩევა ეწოდება და მთლიანი ილუსტრაცია კი თანმიმდევრული კვლევის დიზაინია,
შერჩევიდან მიღებულ შედეგებს აზოგადებენ პოპუ- რომელიც ორივე მიდგომას აერთიანებს ოთხი სხვადასხვა ასაკო-
ბრივი ჯგუფის დროის ოთხ სხვადასხვა პერიოდში შესასწავლად.
ლაციაზე. შერჩევასთან დაკავშირებით ყოველთვის
ჩნდება შეკითხვა, თუ რამდენად სამართლიანად და ციის სხვადასხვა დონის გავლენის გაგება. ასეთი
ადეკვატურად ასახავენ შერჩევაში მყოფი ინდივი- კავშირების შესასწავლად, ფსიქოლოგები ფსიქო-
დები მთელ პოპულაციას. ამიტომ მკვლევრის მიერ ლოგიურ ტესტებს იყენებენ, რომლებიც სხვადას-
გამოყოფილი შერჩევა რეპრეზენტატული შერჩევა ხვა კონსტრუქტის გასაზომად არის შექმნილი. რა
უნდა იყოს. სხვა შემთხვევაში მთელ პოპულაციაზე თქმა უნდა, ტესტები, როგორიცაა, მაგალითად, ინ-
განზოგადებული მისი დასკვნები არავალიდური იქ- ტელექტის საზომები ან პიროვნული ნიშნების (მაგ.,
ნება. ინტერნეტ-გამოკითხვები და გამოკითხვები, ექსტრავერსია, ემოციური სტაბილურობა) ტესტე-
რომლებსაც ჟურნალებში ვხვდებით, ვერ აკმაყო- ბი, დიდი სიფრთხილით უნდა შეიქმნას და ჩატარ-
ფილებს შერჩევის რეპრეზენტატულობის კრიტე- დეს ზუსტი მონაცემების მისაღებად. განხილვას,
რიუმს, რადგან ის ადამიანები, ვინც მონაწილეო- თუ რას ნიშნავს კარგი ტესტი, კიდევ რამდენჯერმე
ბა მიიღო გამოკითხვაში, ხშირად, მნიშვნელოვნად დავუბრუნდებით, ამ მომენტისთვის კი მნიშვნელო-
განსხვავდება იმათგან, ვისაც მონაწილეობა არ მი- ვანია იმის გაცნობიერება, რომ ფსიქოლოგიური
უღია მასში. მრავალი სუსტი მხარის მიუხედავად, ტესტების მთელი სფერო სწორედ მსგავსი კრიტი-
გულმოდგინედ შედგენილი და კარგად ჩატარებუ-
კული განხილვების საპასუხოდ განვითარდა.
ლი გამოკითხვა ადამიანის ქცევისა და განვითარე-
ბის შესახებ, მნიშვნელოვანი მიგნებების გაკეთების განვითარების პროცესის შესწავლა დროში
საშუალებას აძლევს მკვლევრებს.
გამომდინარე იქიდან, რომ განვითარება დი-
ფსიქოლოგიური ტესტები. ხშირად მნიშვნე-
ნამიკური და უწყვეტი პროცესია, განვითარების
ლოვანია ადამიანის განვითარებაზე უნარების, პი-
კვლევები, სხვა კვლევებისგან განსხვავებით, ასა-
როვნული ნიშნების, დისპოზიციებისა თუ ადაპტა-
კის მატებასთან ერთად ინდივიდში მიმდინარე
ცვლილებებზე ფოკუსირდება. როგორ აგროვებენ
რეპრეზენტატული შერჩევა
პოპულაციიდან შერჩევის გამოყოფა, ისე,
მკვლევრები ინფორმაციას განვითარების ცვლი-
რომ შერჩევა ყველა მნიშვნელოვანი ასპექტის ლების შესახებ? არსებობს სამი ძირითადი მიდგო-
მიხედვით ასახავდეს პოპულაციას. მა, რომელიც 1-3 სურათზეა გამოსახული.
ლონგიტუდური დიზაინი. ლონგიტუდური დი- ლი ადგილი, ან დაკარგონ ინტერესი ან შესაძლოა,

ზაინის შემთხვევაში ადამიანთა ერთსა და იმა- თუ კვლევა ძალიან დიდხანს გრძელდება, გარდაიც-
ვე ჯგუფზე განმეორებით ტარდება კვლევა მათი ვალონ კიდეც. გარდა ამისა, ხანგრძლივი ლონგი-
ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე. ზოგჯერ მკვლევ- ტუდური კვლევის შემთხვევაში კვლევის მიზანი და
რები განვითარების პროცესებს ძალინ სკრუპუ- მეთოდებიც შეიძლება მოძველდეს. ხშირად ძალიან
ლოზურად სწავლობენ, აგროვებენ რა ინფორმა- რთულია ახალი მეთოდების დამატებით ისეთი მო-
ციას ინდივიდებზე ყოველ კვირეულად; ზოგჯერ, ნაცემების შეგროვება, რომელთა შედარებაც იქნე-
ყოველდღიურადაც კი. მაგალითად, 2 წლის ასაკის ბა შესაძლებელი არსებულ მონაცემებთან.
ბავშვებს ყოველ კვირეულად უნდა დავაკვირდეთ მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ლონგიტუდური
მეტყველების განვითარების შესახებ დეტალური კვლევის საშუალებით გროვდება ისეთი დეტალუ-
სურათის მისაღებად. ლონგიტუდური კვლევა რამ- რი ინფორმაცია განვითარების ცვლილებების შე-
დენიმე წლის შემდეგ აღმოცენებული ცვლილებე- სახებ, რომლის მოპოვებაც სხვა მეთოდების საშუა-
ბის შესასწავლადაც გამოიყენება. ამის თვალსაჩი- ლებით შეუძლებელია. ამიტომ ეს მიდგომა დღესაც
ნო მაგალითია 1920-იანი წლების დასაწყისში ლე- პოპულარულ მიდგომად ითვლება. ნიშანდობლი-
ვის ტერმანის (1877-1956) კლასიკური კვლევა „ნი- ვია, რომ დღეს რამდენიმე ახალი და ფართომას-
ჭიერი“ ბავშვების შესახებ, რომელიც განმეორები- შტაბიანი ლონგიტუდური კვლევითი პროექტი მიმ-
თაც ჩატარდა იმავე ბავშვებზე, როცა მათ ზრდას- დინარეობს (მაგ., Brooks-Gunn, Berlin, Leventhal, &
რულობის ასაკს მიაღწიეს (მაგ., Friedman, Kern & Fuligni, 2000; Gardner, Roth, & Brooks-Gunn, 2008).
Reynolds, 2010; Holahan, Sears & Chronbach, 1995; ეს პროექტები ფარავს ისეთ თემებს, როგორიცაა
Kern, 2009) (ტერმანის კვლევის შედეგებს მომდევ- ადრეული “Head Start” (ადრეული ბავშვობის გა-
ნო თავებში განვიხილავთ). ნათლების, ჯამრთელობის და კვების) პროგრამე-
ლონგიტუდურ კვლევებს მნიშვნელოვანი უარ- ბის ეფექტურობა (Green, Furrer, & McAllister, 2011),
ყოფითი მხარეებიც აქვს. მაგალითად, ინტელექ- როგორ ახდენს გავლენას „არასრული“/მყიფე“ ოჯა-
ტის კვლევებში მონაწილეებისთვის ნაცნობი ხდება ხები ბავშვების კეთილდღეობაზე (იხილეთ აქტუ-
ტესტები და შესრულებისას მიღწეული პროგრესი ალური საკითხების ჩანართი: არასრული ოჯახე-
ვერ ჩაითვლება მხოლოდ განვითარების პროცეს- ბი და ბავშვების კეთილდღეობა), ასაკთან ერთად
თან დაკავშირებულად. ასევე, პრაქტიკული თვალ-
როგორ ქვეითდება ტვინის ფუნქციონირება (Taki,
საზრისითაც რომ განვიხილოთ, მკვლევარი მთელი
et al., 2011), როგორ ახდენს გავლენას ბავშვის კვე-
მისი ცხოვრების განმავლობაში მსგავსი კვლევის
ბის ადრეული პრაქტიკები ავადმყოფობის მაჩვენე-
მხოლოდ რამდენიმე ეტაპის ჩატარებას შეძლებს,
ბელზე 2 წლის ასაკში (Hetzner, Razza, Malone, &
განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ მისი შეს-
Brooks-Gunn, 2009) და სხვა.
წავლის საგანი მთელი ცხოვრების განმავლობაში
ძალიან ნელა მიმდინარე განვითარების პროცე- კროსსექციური დიზაინი. ლონგიტუდური კვლე-
სია. ამრიგად, ლონგიტუდური კვლევა როგორც ვის მსგავსად, კროსსექციური კვლევაც ცდილობს,
მკვლევრებისგან, ისე კვლევის მონაწილეებისგან აღწეროს, თუ როგორ იცვლებიან ინდივიდები დრო-
საკმაოდ დიდი დროის დახარჯვას მოითხოვს. ში. თუმცა, ერთსა და იმავე ჯგუფზე ასაკის მატე-
ლონგიტუდურ კვლევასთან დაკავშირებული ბის კვალდაკვალ კვლევის ჩატარების ნაცვლად,
კიდევ ერთი პრობლემა მიკერძოებულობის საფ- კროსსექციური დიზაინი ადარებს სხვადასხვა ასა-
რთხეა. საწყის ეტაპზე მკვლევრები არჩევენ შე- კის ინდივიდებს დროის ერთსა და იმავე პერიოდში.
სასწავლი პოპულაციის რეპრეზენტატულ კვლევის მიუხედავად იმისა, რომ კროსსექციურ კვლევას არ
მონაწილეებს. თუმცა, ვინაიდან კვლევები გრძელ- შეუძლია ინდივიდუალური განვითარების შეფასე-
დება, ზოგიერთი მონაწილე ავად ხდება, მიდის შვე- ბა, მისი ჩატარება, ლონგიტუდურ კვლევასთან შე-
ბულებაში, იცვლის საცხოვრებელ ადგილს ან სხვა დარებით, უფრო იაფი, სწრაფი და მოხერხებულია.
მიზეზის გამო ტოვებს კვლევას. შესაბამისად, დარ- კროსსექციური დიზაინის შემთხვევაში ყურა-
ჩენილი კვლევის მონაწილეები აღარ წარმოადგენენ დღებით უნდა შეირჩეს მონაწილეები იმისათვის,
სამიზნე პოპულაციის რეპრეზენტატულ შერჩევას. რომ მიღებული შედეგები განვითარებაში არსებულ
მკვლევრებმაც შეიძლება შეიცვალონ საცხოვრებე- სხვაოებებს ასახავდეს და არა ჯგუფებს შორის
ლონგიტუდური დიზაინი კროსსექციური დიზაინი

კვლევის მონაწილეთა ერთი და იმავე კვლევა, რომელიც ადარებს სხვა-
ჯგუფზე სხვადასხვა დროის პერიოდში დასხვა ასაკის ინდივიდებს დროის
განმეორებით ტარდება კვლევა ასაკის ერთსა და იმავე პერიოდში (მაგ., 5
მატების კვალდაკვალ მიმდინარე წლის, 8 წლისა და 11 წლის ასაკის
ცვლილებების შესასწავლად. ბავშვების ჯგუფები).
სხვა განსხვავებებს. მაგალითად, ზრდასრულების იცავს. ამრიგად, შედარება ხდება როგორც ლონგი-
ინტელექტისა და ასაკის მატებასთან დაკავშირე- ტუდურად, ისე კროსსექციურად. ასეთი კვლევის
ბული ცვლილებების შემსწავლელი სხვა კვლევების მაგალითებსაც მომდევნო თავებში შევხვდებით.
შემთხვევაში შედარების პრობლემა წარმოიშობა:
მაგალითად, 70 წლის ასაკის ინდივიდები არიან ისე- კორელაცია, როგორც აღწერის ინსტრუმენტი
ვე ჯანმრთელები, ზოგჯერ მკვლევრებს სურთ, შეისწავლონ ორ
რატომ ამჯობინებენ
განათლებულები ან ცვლადს შორის კავშირი. მაგალითად, ტელევიზორ-
მკვლევრები ლონგიტუდურ
იმავე ეთნიკური და ში ძალადობის ყურება ზრდის თუ არა ბავშვებში
მიდგომას კროსსექციურ
სო ცი ო კულ ტუ რუ- აგრესიულობის დონეს? ასეთი კავშირების გამო-
მიდგომას?
ლი ჯგუფის წარმო- სავლენად იყენებენ მეთოდს, რომელსაც კორელა-
მადგენლები, როგორიც 30 წლის ასაკის ინდივიდე- ცია ეწოდება.
ბი? ჯგუფებს შორის არსებულ მსგავს სხვაობებს კორელაციურ კვლევაში, პირველ რიგში, შესა-
კოჰორტის ეფექტს უწოდებენ – ჩვენ ვამბობთ, სწავლი ცვლადების გაზომვა ხდება. მაგალითად,
რომ 30 წლის ასაკობრივი ჯგუფი მნიშვნელოვნად ჩვენ შეგვიძლია, გავზომოთ, კვირაში რამდენ სა-
განსხვავდება 70 წლის ასაკობრივი ჯგუფისგან. შე- ათს უყურებენ ბავშვები ძალადობის ამსახველ სა-
საბამისად, კოჰორტის ეფექტები შერევის პრობ- ტელევიზიო პროგრამებს და რამდენად აგრესიუ-
ლემის გამომწვევია: მკვლევარმა არ იცის, გამოვ- ლები არიან ისინი (მაგალითად, ვთხოვოთ მასწავ-
ლენილი სხვაობა განვითარების ფაქტორებითაა ლებლებს შეაფასონ ბავშვის აგრესიულობა 1-დან
განპირობებული თუ ისტორიული ფაქტორებით. 10-მდე სკალაზე). ცვლადების გაზომვის შემდეგ
კოჰორტის ეფექტებმა განაპირობა ის, რომ გვიან კორელაციის კოეფიციენტის დასადგენად სტატის-
მოზრდილობაში ინტელექტის დაქვეითების გაზ- ტიკური ტექნიკები გამოიყენება, რომელიც კორე-
ვიადებული მაჩვენებლები გამოვლინდა (იხილეთ ლაციის კოეფიციენტის ცვლადებს შორის ურთი-
მეთექვსმეტე თავი). მოგვიანებით ჩატარებულმა ერთმიმართებას აღწერს.
კვლევამ აჩვენა, რომ ამ პერიოდში მიმდინარე კოგ- კორელაციის კოეფიციენტი 0-დან 1-მდე მერყე-
ნიტური ცვლილებები ნაკლებად დრამატულია. ობს და შეიძლება იყოს დადებითი ან უარყოფითი.
როგორც მიხვდებოდით, ასაკობრივ ჯგუფებს პოზიტიური/დადებითი კორელაცია (0-დან +1-მდე)
შორის ხანმოკლე სხვაობების შემთხვევაში, ნაკლე- ორ ცვლადს შორის შემდეგი სახის ურთიერმიმარ-
ბია კოჰორტის ეფექტების ზეგავლენა. განათლები- თებას აღწერს: როცა ერთი ცვლადის მნიშვნელო-
სა და ისტორიული ფაქტორები საკმაოდ ნელა იც- ბა იზრდება, იზრდება მეორე ცვლადის მნიშვნე-
ვლება; შესაბამისად, 4 წლის, 6 წლისა და 8 წლის ლობაც. თუ ზემოთ
ასაკის ბავშვების შედარებისას ნაკლებია ისტორი- მრავალმა კვლევამ გამოავ-
აღწერილი კვლევა
ულ ფაქტორებთან შერევის ალბათობა. მომდევნო ლინა ძლიერი პოზიტიური
გამოავლენს, რომ
თავებში ლონგიტუდურ და კროსსექციური კვლე- კორელაცია საკვების რაცი-
ბავშვები, რომლე-
ვის მრავალ სხვა მაგალითს შეხვდებით. ონში ცხიმის რაოდენობასა
ბიც უფრო მეტხანს
და ჭარბწონიანობას შორის.
თანმიმდევრული კვლევა. ვინაიდან ზემოთ უყურებენ ძალადო-
დაასახელეთ ამ კორელაციუ-
აღწერილ ორივე მიდგომას აქვს სუსტი მხარეები, ბის კადრებს ტელე-
რი მონაცემის სამი შესაძლო
დღეს მკვლევრები მათ გაერთიანებას ცდილობენ. ვიზორში, უფრო მე-
კაუზალური ახსნა.
მას თანმიმდევრულ კვლევას უწოდებენ. ამ შემ- ტად ავლენენ აგრე-
თხვევაში მკვლევრები კვლევას იწყებენ 4 წლის სიულ ქცევას, ეს იქნება პოზიტიური კორელაცია.
ასაკის, 8 წლის ასაკის და 12 წლის ასაკის ჯგუფე- ნეგატიური კორელაცია (0-დან -1-მდე) ცვლადებს
ბით და თითოეულ ამ კოჰორტას თორმეტი წლის შორის შემდეგ ურთიერთმიმართებას აღწერს: რო-
განმავლობაში ყოველ ოთხ წელიწადში იკვლევენ ცა ერთი ცვლადის მნიშვნელობა იზრდება, მეორე
(იხილეთ სურათი 1-3). შესაბამისად, მათ აქვთ შე- ცვლადის მნიშვნელობა მცირდება. მაგალითად, თუ
საძლებლობა ერთმანეთს შეადარონ ჯგუფები კვლევამ გამოავლინა, რომ ბავშვები, რომლებიც
დაწყებული 4 წლიდან და დამთავრებული 24 წლის უფრო მეტხანს უყურებენ ძალადობის კადრებს ტე-
ასაკამდე, რაც ადრეული ბავშვობიდან ადრეულ ლევიზორში, უფრო ნაკლებად ავლენენ აგრესიულ
მოზრდილობამდე პერიოდების მთელ სპექტრს მო- ქცევას, ეს იქნება ნეგატიური კორელაცია.
შერევა კოჰორტის ეფექტი კორელაცია

პრობლემა, როცა რთულია, გაარკვიო, სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფს შორის კვლევის მეთოდი, რომელიც ორ
გამოვლენილი სხვაობა განვითარების არსებული სოციოკულტურული ცვლადს შორის კავშირს აღწერს.
ფაქტორებითაა განპირობებული თუ სხვაობები.
სხვადასხვა კოჰორტულ ჯგუფთან
დაკავშირებული ისტორიული
ფაქტორებით.
აქტუალური საკითხები
არასრული ოჯახები და ბავშვის on Child Wellbeing, 2011). 1998 წლიდან დაწყებული, ეს
კეთილდღეობა შერჩევა აშშ-ის 20 სხვადასხვა ქალაქის მაცხოვრებლის-
გან შედგებოდა და წარმოადგენდა ისეთ პოპულაციას,
ყ ველა ბავშვი არ იზრდება ისეთ ოჯახში, რომელიც
ადაპტაციასა და ჯანსაღ განვითარებას უზრუნველ-
რომლის შესახებაც მკვლევრები საკმაოდ მცირე ინფორ-
მაციას ფლობდნენ. შესაბამისად, შედეგები ყოველთვის
ყოფს. განვითარებულ ქვეყნებშიც კი, როგორიცაა ამე- არ ემთხვეოდა წინასწარ ვარაუდებს. მაგალითად, დაუ-
რიკა, ბავშვების არცთუ ისე მცირე რაოდენობა ოპტიმა- ქორწინებელ წყვილთა ნახევარზე მეტი ცხოვრობდა ერ-
ლურზე უფრო ცუდ პირობებში იზრდება. გარემოს ისეთი თად, ხოლო დანარჩენებიდან 30%-ს ჰქონდა რომანტი-
ნეგატიური მოვლენების შედეგები, როგორიცაა სიღარი- კული ურთიერთობა – შედეგები, რომელიც არ ემთხვევა
ბე, ძალადობა, ცუდი მოვლა, ოჯახური კონფლიქტები „დაუქორწინებელი დედის“ შესახებ გავრცელებულ სტე-
და სხვა, საკმაოდ ხანგრძლივია ხოლმე და ხშირად მთე- რეოტიპს. გარდა ამისა, დაუქორწინებელ წყვილთა 2/3-
ლი ცხოვრების განმავლობაში ვლინდება. ეს ფაქტორე- ზე მეტს დაქორწინების მოლოდინი აქვს და დაუქორწი-
ბი ინდივიდზე ერთობლივად ახდენს გავლენას. ვინაიდან ნებელ დედათა უმრავლესობას სურს, მამები იყვნენ ჩარ-
ადრეული განვითარება მნიშვნელოვანწილად განსაზღ- თულნი ბავშვის ცხოვრებაში. ინტერვიუში მონაწილეობა
ვრავს შემდგომ განვითარებას, მრავალი კვლევა ცდი- დაუქორწინებელ წყვილებიდან მამათა 75%-მა მიიღო
ლობს, შეისწავლოს, რა გავლენას ახდენს ბავშვის გან- (Fuligni, McCabe, McLanahan, & Roth, 2003).
ვითარებაზე არასრულ ოჯახებში გაზრდა (Evans & Kim, არასრული/არასტაბილური ოჯახების კვლევის და-
2012; Waldfogel, Craigie, & Brooks-Gunn, 2010). ნარჩენი შედეგები მოლოდინების შესაბამისი აღმოჩნდა.
ამ შემთხვევაში განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა არ იყო გასაკვირი, რომ დაუქორწინებელ წყვილთა უმე-
ლონგიტუდური კვლევები, რომელიც ინდივიდთა ერთი ტესობა ფინანსურად ვერ უზრუნველყოფდა ბავშვებს.
კონკრეტული ჯგუფის განვითარებას შეისწავლის დრო- მამათა უმრავლესობის წლიური შემოსავალი 20000 დო-
ში. კვლევის ეს მეთოდი არა მარტო დროის მოცემულ პე- ლარზე ნაკლები იყო, ხოლო დედების – საშუალოდ 5000
რიოდში ბავშვის პროგრესის შესახებ გვაწვდის მომენტა- დოლარი. დედათა და მამათა 1/3-ზე მეტს არ ჰქონდა
ლურ სურათს, არამედ გამაუმჯობესებელი ან პირიქით, უმაღლესი განათლება. ბავშვთა უმეტესობა ჯანმრთე-
გამაუარესებელი გარემოს ეფექტებისა და რისკის ქვეშ ლი დაიბადა, თუმცა 10% იყო მცირეწონიანი და დე-
მყოფი ბავშვების კეთილდღეობის გაზრდაზე მიმართუ- დათა 20%-ს არ მიუღია პრენატალური მზრუნველობა
ლი საჯარო პოლიტიკისა თუ პროგრამების შეფასების ფეხმძიმობის პირველი სამი თვის განმავლობაში. ასევე,
საშუალებასაც გვაძლევს. არასრული/არასტაბილური ოჯახების შესახებ კვლევა
ერთ-ერთ ასეთ ლონგიტუდური კვლევაში „არასრუ- მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის მშობლებს შო-
ლი ოჯახი და ბავშვის კეთილდღეობა“ შეირჩა 3600 და- რის არათანამშრომლური ურთიერთობისა (Carlson &
უქორწინებელი და 1000 დაქორწინებული წყვილის კო- Högnäs, 2011; McLanahan & Beck, 2010) და უსახლკარო
ჰორტა, რომლებიც პირველი შვილის შეძენის შემდეგ მი- მამების (Carlson & McLanahan, 2010 ) გავლენის შესახებ
იღებდნენ კვლევაში მონაწილეობას (Center for Research ბავშვების განვითარებაზე.
არასრული/არასტაბილური ოჯახების კვლევის მი-
ზანი ადრეული ასაკის ბავშვების განვითარებაზე სიღა-
რიბისა და გარემოს ნეგატიური მოვლენების გავლენის
შეფასება იყო. შესაბამისად, დედებთან და მამებთან ჩა-
ტარდა ინტერვიუები ბავშვის დაბადების შემდეგ და მა-
შინ, როცა მათი შვილები იყვნენ 12, 30, 48 თვის ასაკის.
ბავშვის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის შესახებ
ინფორმაციას დედებისგან იღებდნენ ყოველწლიურად.
ბავშვის განვითარებასა და კეთილდღეობას აფასებდნენ
ყოველ 30 და 48 თვეში, ხოლო ოჯახის სტრუქტურისა
და საცხოვრებელი პირობების ცვლილებები ფასდებოდა
ყოველ ოთხ წელიწადში ერთხელ. არასრული/არასტაბი-
ლური ოჯახების კვლევა ჯერ კიდევ გრძელდება და გა-
იზარდა მისი ხანგრძლივობა და გაფართოვდა კვლევის
▲ ხშირად სიღარიბესა და წნეხის ქვეშ მცხოვრებთა მოთხოვ- თვალსაწიერიც. ახლა პროექტი დამატებით მოიცავს
ნილებების შესახებ აღქმები დეზინფორმაციისა და სოციალური მშობლების დასაქმების, ბავშვის ჯანმრთელობის, წყვი-
სტიგმის გავლენით ყალიბდება. ამიტომ ლონგიტუდური კვლე- ლების ურთიერთობის დინამიკის და ბავშვის აღზრდაში
ვის შედეგები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მსგავსს პირო-
ბებში განვითარების პროცესის შესახებ ზუსტი და ნათელი წარ-
მამების როლის კვლევას. 2007 წელს დაიწყო კვლევა,
მოდგენის შესაქმნელად რომელიც 9 წლის განმავლობაში გაგრძელდება. ჩატარ-
დება ინტერვიუები დედებთან, მამებთან და თავად ბავ-
● [იხ. Single Mothers შვებთან. ამასთან ერთად, შეფასდება ოჯახური ინტე-
MyDevelopmentLab.com-ზე რაქციების ხასიათი.
მიუხედავად იმისა, რომ მდიდარი კულტურული მები გამოავლინოს. კვლევის მონაწილეების ცხოვრებისა
ცოდნა არსებობს იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დავაკ- და მათზე საჯარო პოლიტიკისა და პროგრამების გავლე-
მაყოფილოთ სიღარიბეში და წნეხის ქვეშ მცხოვრებთა ნის შესახებ მეტი ინფორმაციის შეგროვება მკვლევრებს
მოთხოვნილებები, პოლიტიკის შემქმნელთა შეხედულე- მათი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების ეფექტური
ბები აღნიშნული პოპულაციისა და იმ პირობების შესახებ, გზების მოძიებაში ეხმარება. გარდა ამისა, ამ კვლევას
რომელშიც მათ უწევთ ცხოვრება, შეიძლება დეზინფორ- შეუძლია პოლიტიკის შემქმნელების ინფორმირება, რაც
მაციისა და ნეგატიური სოციალური სტიგმის გავლენის მათ მხარდაჭერის პროგრამების უკეთ მომზადებაში და-
ქვეშ მოექცეს. ამრიგად, კარგად ჩატარებულმა ლონგი- ეხმარება (Fuligni, McCabe, McLanahan, & Roth, 2003;
ტუდურმა კვლევამ შესაძლოა აქამდე უცნობი მონაცე- Waldfogel, Craigie, & Brooks– Gunn, 2010).
კორელაციის კოეფიციენტი ორ ცვლადს შორის მიუხედავად იმისა, რომ კორელაცია არ გამოდ-

კავშირის სიძლიერეს გვიჩვენებს. რაც უფრო სუს- გება კაუზალური მიმართებების დასადგენად, ის
ტია კავშირი ცვლადებს შორის, კორელაციის კოე- მაინც კვლევის მნიშვნელოვან მიდგომად რჩება
ფიციენტი მით უფრო ახლოსაა ნულთან. თუ კავში- იმ შემთხვევაში, თუ მისი შედეგების სწორ ინტერ-
რი საერთოდ არ არსებობს, მაშინ ნულის ტოლია. პრეტაციას მიმართავენ მკვლევრები. რაც შეეხება
თუ ცვლადებს შორის კავშირი ცალსახაა, კორელა- კაუზალურ მიმართებებს, მათ შესასწავლად სხვა
ციის კოეფიციენტი უდრის +1 (პოზიტიური კორე- მიდგომები განვითარდა. მათ შორის ყველაზე მნიშ-
ლაციის შემთხვევაში) ან -1 (უარყოფითი კორელა- ვნელოვან ადგილს ექსპერიმენტი იკავებს.
ციის შემთხვევაში). ამრიგად, რაც უფრო მაღალია
ექსპერიმენტული მიდგომები: მიზეზისა
კორელაციის კოეფიციენტის მნიშვნელობა, მით
და შედეგის კვლევა
უფრო ძლიერია კავშირი ცვლადებს შორის.
მნიშვნელოვანია, აღინიშნოს, რომ კორელაცია ცნობისმოყვარეობა ადამიანის ბუნების ფუნ-
არ არის საკმარისი კაუზალური მიმართებების (რა დამენტური მახასიათებელია, მას აინტერესებს,
არის ამა თუ იმ მოვლენის გამომწვევი მიზეზი) და- ესა თუ ის მოვლენა რატომ ხდება. ძველად ადამია-
სადგენად. დასკვნას იმის შესახებ, რომ ძალადობის ნები საგნებით მანიპულირებდნენ იმისათვის, რომ
ყურება ზრდის ბავშვებში აგრესიულობას, მხო- ენახათ, რა მოხდებოდა. ააგებ ტივს ქვებისგან, ის
ლოდ კორელაციუ- ჩაიძირება. ააგებ ტივს ხის ტოტებისგან, ის იტივ-
წარმოიდგინეთ, რომ კვლე-
რი კვლევის საფუძ- ტივებს. ასეთი მარტივი ცდები, რომელიც ხშირად
ვის შედეგის თანახმად,
ველ ზე ვერ გამოვი- გადარჩენის მიზანს ემსახურებოდა, პირველ ექსპე-
დადასტურდა ძლიერი
ტანთ. კორელაცია რიმენტებად შეიძლება ჩაითვალოს.
დადებითი კორელაციის
არსებობა ადამიანების გვიჩვენებს, რომ დღეს ფსიქოლოგები ექსპერიმენტს მიზეზშე-
კვების რაციონში ცხი- ორ ცვლადს შორის დეგობრივი ურთიერთმიმართებების დასადგენად
მის შემცველობასა და კავშირი არსებობს იყენებენ. ზოგჯერ ეს მეთოდი სხვადასხვა ექსპე-
ჭარბწონიანობას შორის. და მეტს არაფერს. რიმენტულ პირობაში თითოეული ინდივიდის მიერ
დაასახელეთ სამი შესაძლო თუ ზემოთ აღწე- გამოვლენილი რეაქციის ზედმიწევნით აღრიცხვას
კაუზალური ახსნა, რო- რილ კვლევაში პო- ითვალისწინებს. მაგალითად, ამ მეთოდს ხშირად
მელიც აღწერს ამ ზიტიური კორელა- მიმართავენ გამოყენებითი ქცევის ანალიზის (აღ-
კორელაციურ მონაცემებს. წერილია მეორე თავში) კვლევებში, რომელთა მი-
ცია გამოვლინდა,
ზანი ჯილდოებისა და სასჯელების საშუალებით
ამ მონაცემების მრავალნაირი ინტერპრეტაციაა
პრობლემური ქცევის ჩაქრობის პროცესის შესწავ-
შესაძლებელი. მაგალითად, შესაძლოა ძალადობის
ლაა. გარდა ამისა, განვითარების ფსიქოლოგები
ყურება მართლა ზრდის აგრესიულობის დონეს.
ინდივიდთა ჯგუფის ქცევასაც აკვირდებიან სხვა-
თუმცა, საპირისპირო მიმართულების ახსნაც შე-
დასხვა პირობაში, რომელიც, მათი აზრით, გავლე-
იძლება მართალი იყოს: შეიძლება ბავშვები, რომ-
ნას უნდა ახდენდეს მათ ქცევაზე.
ლებიც გენეტიკურად იმთავითვე მიდრეკილნი არი-
ან აგრესიულობისაკენ, უპირატესობას ანიჭებენ ექსპერიმენტები, რომლებიც ჯგუფებზეა ფო-
ძალადობის ყურებას ტელევიზორში. სხვა ახსნაც კუსირებული. ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის
შესაძლებელია: შესაძლოა, ბავშვები აგრესიულე- წარმომადგენლები, რომლებიც განვითარებას სწავ-
ბი არიან იმის გამო, რომ მათი მშობლები არიან აგ- ლობენ, უპირატესობას ჯგუფებზე ექსპერიმენ-
რესიულები. ისინი ძალადობენ და სასტიკად სჯიან ტებს ანიჭებენ, ცდილობენ რა, დაადგინონ ზოგადი
მათ, რაც ბავშვების აგრესიულობას კიდევ უფრო კანონზომიერებები, რომელიც ყველა ადამიანზე
ზრდის. ასევე, შეიძლება მშობლები არჩევენ ძალა- ვრცელდება. მსგავსი ექსპერიმენტები იმ მოხა-
დობის ამსახველ პროგრამებს ტელევიზორში, რო- ლისეების შეგროვებით იწყება, რომელთაც სურთ,
მელსაც მერე მთელი ოჯახი უყურებს. მონაწილეობა მიიღონ მასში. შემდეგი ეტაპია, მო-
ლებას მივცემთ, თვითონ აირჩიონ ჯგუფი, ამის შე-

დეგად შეიძლება ორი არაეკვივალენტური ჯგუფი
მივიღოთ: „ძალადობის“ ჯგუფში შესაძლოა სულ
ბიჭებმა მოიყარონ თავი, ხოლო „არაძალადობის“
ჯგუფში – გოგონებმა. თუ ამ შემთხვევაში კვლე-
ვამ აჩვენა, რომ ძალადობის მაყურებელთა ჯგუფ-
მა თამაშისას მეტი აგრესია გამოავლინა, მკვლევ-
რებს არ ეცოდინებათ, ეს გამოიწვია სატელევიზიო
გადაცემის ტიპმა, თუ იმან, რომ ბიჭები უფრო აგ-
რესიულად თამაშობენ, ვიდრე გოგონები. მონაწი-
ლეების შემთხვევითი განაწილება თავიდან გვაცი-
ლებს ასეთ შერევას (ტერმინი, რომელზეც ზემოთ
▲ ალბერტ ბანდურა სწავლობდა აგრესიას ბავშვებში. მისი ვისაუბრეთ).
აზრით, ბავშვები აგრესიულ ქცევას ზრდასრულებზე
დაკვირვებით სწავლობენ. განვითარების ფსიქოლოგიაში ძალადობის ყუ-
რების ქცევაზე ზეგავლენის კლასიკურ კვლევად
ხალისეების ჯგუფებად დაყოფა შემთხვევითი გა- ალბერტ ბანდურას (1965, 1969) „თოჯინა ბობოს“
ნაწილების ტექნიკის გამოყენებით. მონაწილეების ექსპერიმენტი ითვლება. სკოლამდელი ასაკის სამ
შემთხვევითი განაწილება საჭიროა იმისათვის, რომ შემთხვევითად გადანაწილებულ გოგონებისა და
ჯგუფები რაიმე ნიშნით ერთმანეთისგან მნიშვნე- ბიჭების ჯგუფს აყურებინებდნენ ფილმს, რომელ-
ლოვნად განსხვავებული არ აღმოჩნდეს. მხოლოდ შიც ზრდასრული ადამიანი მისი ზომისვე თოჯინას,
ამ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი ჩავთვალოთ, ბობოს სცემდა. ერთ ჯგუფს აჩვენებდნენ, რომ ამ
რომ სხვადასხვა ექსპერიმენტულ პირობაში მყოფი ქცევისთვის ზრდასრულ ადამიანს აქებდნენ, მეო-
ჯგუფების რეაქციებს შორის გამოვლენილი სხვა- რე ჯგუფი ხედავდა, რომ ზრდასრული ადამიანი ამ
ობა ექსპერიმენტულ პირობებს შორის სხვაობით ქცევის გამო ისჯებოდა, საყვედურს ეუბნებოდნენ,
იყო განპირობებული. ხოლო მესამე ჯგუფის შემთხვევაში მის ამ ქცევას
მას შემდეგ, რაც მონაწილეები სხვადასხვა ჯგუ- არანაირი შედეგი არ მოჰყვებოდა.
ფში გადანაწილდებიან, აღნიშნულ ჯგუფებს სხვა-
დასხვა ექსპერიმენტულ პირობაში ათავსებენ. მა-
გალითად, თუ მკვლევრებს სურთ, გაარკვიონ, თუ
რა გავლენას ახდენს ძალადობის ყურება თამაშის
დროს გამოვლენილი ქცევის აგრესიულობის დონე-
ზე, მათ ბავშვები ორ ჯგუფში შემთხვევითად უნდა
გადაანაწილონ. ერთმა ჯგუფმა უნდა უყუროს გა-
დაცემებს, რომლებშიც ბევრი ძალადობის კადრია,
მეორე ჯგუფმა კი ისეთ გადაცემებს, რომელშიც
ძალადობა საერთოდ არ იქნება ნაჩვენები. სხვადას-
ხვა ექსპერიმენტული პირობა ექსპერიმენტში და-
მოუკიდებელ ცვლადის სხვადასხვა დონეს ქმნის
– ცვლადი, რომლის მანიპულირებასაც მიმართავს
ექსპერიმენტატორი იმისათვის, რომ დააკვირდეს
რა გავლენას ახდენს ის ქცევაზე. ექსპერიმენტის
ბოლო ეტაპია, დამოკიდებული ცვლადის გაზომ-
ვა. ამ მაგალითში დამოკიდებული ცვლადია თამა-
შისას გამოვლენილი აგრესიული ქცევა.
როგორც ამ მაგალითიდან ჩანს, ძალიან მნიშ-
ვნელოვანია ბავშვების სხვადასხვა ჯგუფში შემ- ▲ ბანდურას კვლევამ აჩვენა, რომ ბავშვი ისე აგრესიულად ექცე-
თხვევითად გადანაწილება. მაგალითად, თუ შემ- ვა თოჯინა ბობოს, როგორც მას ექცეოდა ზრდასრული ადამიანი
თხვევითი განაწილების ნაცვლად, ბავშვებს უფ- ფილმში, რომელიც ბავშვს აჩვენეს.
შემთხვევითი განაწილება დამოუკიდებელი ცვლადი დამოკიდებული ცვლადი

მონაწილეების ისე განაწილება ცვლადი, რომლის მანიპულაციასაც ცვლადი, რომელიც დამოუკიდებელი
ჯგუფებში, რომ ჯგუფები მიმართავენ დამოკიდებულ ცვლადზე ცვლადის მანიპულირების შედეგად
მიახლოებით მაინც ეკვივალენტური მისი ეფექტის გასაზომად. იცვლება.
იყოს (მაგ., ყუთიდან შემთხვევით
სახელების ამოღებით).
ეს იყო სამი განსხვავებული ექსპერიმენტული ბულია იმ შედეგებზე, რომელსაც ისინი ამ ქცევას

პირობა, რომლის საშუალებითაც ექსპერიმენტა- უკავშირებენ (Bandura, 1965, 1969).
ტორმა დამოუკიდებელი ცვლადის სხვადასხვა დო- კვაზი-ექსპერიმენტის მეთოდი. მართალია, ექ-
ნე წარმოადგინა (ამ შემთხვევაში სამი სხვადასხვა
სპერიმენტი პოპულარული მეთოდია იმის გამო,
შედეგი, რომელიც ფილმში ნაჩვენები ზრდასრუ-
რომ ის მკვლევარს ქცევის მიზეზების დადგენის
ლის აგრესიულ ქცევას მოჰყვა). ფილმის ყურების
საშუალებას აძლევს, თუმცა ზოგიერთ სიტუაცი-
შემდეგ, სამივე ჯგუფს ნება მისცეს, ეთამაშათ
აში მისი გამოყენება შეუძლებელია. მკვლევრებს
ამჯერად თავისივე ზომის თოჯინა ბობოსთან.
ზოგჯერ შეიძლება სურთ ისეთი დამოუკიდებელი
მკვლევრებმა დაითვალეს თამაშში გამოვლენილი
ცვლადის შესწავლა, რომლის მიხედვითაც ექსპე-
აგრესიული მოქმედებების რაოდენობა (დამოკი-
რიმენტის მონაწილეთა შემთხვევითი განაწილება
დებული ცვლადი) – ქცევა, რომელიც იზომებოდა
ვერანაირად ვერ მოხდება. მაგალითად, მკვლევ-
დამოუკიდებელი ცვლადის გავლენის განსასაზღ-
რები ვერ შეცვლიან სქესის ცვლადს (პიროვნება
ვრად. კვლევამ ნათლად აჩვენა, რომ ზრდასრული
მოდელის ქცევის თანმხლებმა შედეგებმა ბავშვე- კაცია ან ქალი). შესაბამისად, სქესის შემთხვევაში
ბის იმიტაციაზე შესამჩნევი გავლენა იქონია. მიუ- მონაწილეებს მონეტის აგდებით ვერ გადავანაწი-
ხედავად იმისა, რომ ბიჭებმა სამივე ჯგუფში გო- ლებთ ჯგუფებში. ასეთ შემთხვევაში, მკვლევრები
გოებთან შედარებით მეტი აგრესია გამოავლინეს, იყენებენ კვაზი-ექსპერიმენტის მეთოდს, რომე-
ყველაზე ნაკლები აგრესია ბიჭებისა და გოგოების ლიც ჰგავს ექსპერიმენტს, თუმცა ექსპერიმენტის
შემთხვევაში იმ ჯგუფში დაფიქსირდა, რომელმაც ყველა მოთხოვნის დაკმაყოფილებას არ ითხოვს
უჩვენა, რომ ზრდასრული მოდელი მისი აგრესიუ- (მაგალითად, ისეთი მოთხოვნა, როგორიცაა ჯგუ-
ლი ქცევისთვის დაისაჯა. ფებში მონაწილეთა შემთხვევითი განაწილება).
ბანდურას ერთი ექსპერიმენტის საფუძველზე განვითარების ფსიქოლოგები რელევანტური მეთო-
მკვლევრები ვერ გააკეთებენ ისეთ ზოგად დას- დის შერჩევისას ითვალისწინებენ იმ შეკითხვების
კვნას, როგორიცაა: აგრესიული ზრდასრულების სპეციფიკას, რომელზეც პასუხის გაცემაც სურთ,
ყურება ზრდის ბავშვე- ასევე, პრაქტიკული და ეთიკური თვალსაზრით გა-
რატომ არის რეპლიკაცია
ბის აგრესიულობას. მათ მოწვეულ შეზღუდვებს. როგორც ვნახეთ, მთელი
ნებისმიერი მეცნიერული
რამდენჯერმე უნდა გაი- ცხოვრების განმავლობაში განვითარების შესასწავ-
კვლევის მნიშვნელოვანი
მეორონ ექსპერიმენტი, ლად სხვადასხვა მეთოდი გამოიყენება, რომელთა
კომპონენტი?
რომელშიც სხვადასხვა შედეგებს მომდევნო ქვეთავებში გავეცნობით.
ბავშვი მიიღებს მონაწილეობას, ძალადობის ამსახ-
ველი სხვადასხვა ფილმი თუ გადაცემა იქნება ნაჩ- შეჯამება კვლევის მეთოდების შესახებ
ვენები და ბავშვების აგრესიულობის სხვადასხვა
წინა ქვეთავში წარმოგიდგინეთ კვლევის მეთო-
საზომი იქნება გამოყენებული. თუ ყველა შემთხვე-
ვაში მსგავსი შედეგები დაფიქსირდება, შეიძლება დების მოკლე მიმოხილვას (ცხრილი 1-7). თითოე-
ითქვას, რომ ეს კვლევები ორიგინალური კვლევის ულ კვლევის მეთოდს აქვს როგორც სუსტი, ისე
რეპლიკაციას ახდენს. შედეგების რეპლიკაციურო- ძლიერი მხარე. რა თქმა უნდა, განვითარების ფსი-
ბა აუცილებელია შედეგების სანდოობის უზრუნ- ქოლოგები ფართოდ იყენებენ თითოეულ მათგანს
ველსაყოფად და დასკვნების ისეთ სიტუაციებზე და მათი შერჩევისას შესასწავლი საკითხის სპეცი-
განზოგადებისთვის, რომელიც ექსპერიმენტულად ფიკას ითვალისწინებენ.
არ ყოფილა შესწავლილი. ამრიგად, რეპლიკაცია კონკრეტული კვლევის მეთოდის შერჩევის გარ-
მნიშვნელოვან როლს ასრულებს შესასწავლი სა- და, მკვლევარმა მის კვლევასთან დაკავშირებული
კითხის შესახებ ზოგადი ცოდნის ჩამოყალიბებაში. ეთიკური საკითხებიც უნდა გაითვალისწინოს. ყვე-
ზემოთ აღწერილმა კვლევამ აჩვენა, რომ ბავშვები ლა დაგვეთანხმება იმაში, რომ ბავშვზე ძალადობა
ფილმებიდან თუ სატელევიზიო გადაცემებიდან აგ- განვითარების ფსიქოლოგიის მნიშვნელოვანი თე-
რესიულ ქცევებს სწავლობენ. თუმცა, მათი მხრი- მაა და კარგად უნდა იქნას შესწავლილი. თუმცა,
დან აგრესიული ქცევის გამოვლენა დამოკიდე- მკვლევრები არასდროს ჩათვლიან სწორად ძალა-
რეპლიკაცია კვაზი-ექსპერიმენტის მეთოდი

ექსპერიმენტის ან სხვა სახის ექსპერიმეტის მსგავსი კვლევის
კვლევის სისტემური გამეორება მეთოდი, რომელიც იმ შეთხვევაში
იმის განსასაზღვრად, თუ რამდენად გამოიყენება, როცა ექსპერიმენტის
სანდოა მონაცემები და რამდენად ჩატარება შეუძლებელია (მაგ.,
შესაძლებელია დასკვნების როცა მონაწილეებს შემთხვევითად
განზოგადება. ვერ გავანაწილებთ სხვადასხვა
ექსპერიმენტულ პირობაში).
ცხრილი 1-7. აღწერითი და ექსპერიმენტული კვლევის მეთოდები. მათი სუსტი და ძლიერი მხარეები
მეთოდი აღწერა ძლიერი მხარე სუსტი მხარე

შემთხვევის შემთხვევის შესწვალა ინტერვი-  ინდივიდის შესახებ დეტა-  რთულია შესასწავლ ქცევაზე
შესწავლა უს, დაკვირვების, ტესტირების ლურ სურათს გვაწვდის, მკვლევრის მაქსიმალური ჩაურევ-
მონაცემებსა და სხვა ინფორ- რაც განსაკუთრებით მნიშ- ლობის გარეშე დაკვირვება.
მაციაზე დაყრდნობით, ინდივი- ვნელოვანია იშვიათი მდგო-  შესასწავლი ქცევა შეიძლება იშვი-
დის შესახებ დეტალურ სურათს მარეობების შესწავლის ათად ვლინდებოდეს.
გვაწვდის. დროს.
ბუნებრივი ბუნებრივი დაკვირვება ინდი-  ასახავს „რეალურ/ბუნებრივ  ბუნებრივი დაკვირვება ბევრ დრო-
დაკვირვება ვიდზე (ჯგუფზე) ყოველდღიურ ქცევას სა და ხარჯს მოითხოვს.
სიტუაციებში სისტემატურ,  ასახავს „რეალურ/ბუნებრივ
მკვლევრის მაქსიმალური ჩაუ- ქცევას.
რევლობის გარეშე დაკვირვე-
ბას გულისხმობს.
ხელოვნური ხელოვნური დაკვირვება ინდი-  ხელოვნურად იწვევს იმ ქცე-  კვლევის მონაწილეთა ქცევა შეიძ-
დაკვირვება ვიდზე (ჯგუფზე) შესასწავლი ვას, რომელზეც დაკვირვება ლება შეიცვალოს იმის გამო, რომ
ქცევის გამოსაწვევად შექმნილ უნდა მოხდეს. მათ იციან, რომ აკვირდებიან.
სპეციალურ პირობებში დაკ-  სიტუაცია უკეთ შეიძლება  ზოგიერთი ქცევის ხელოვნურად
ვირვებას გულისხმობს. გაკონტროლდეს, ვიდრე ბუ- გამოწვევა რთულია.
ნებრივი დაკვირვების დროს.
გამოკითხვა გამოკითხვის შემთხვევაში ინ-  დიდი რაოდენობის მონაცემი  ინდივიდებმა შეიძლება არასწორი
დივიდთა შერჩევისგან მათი შეიძლება მოგროვდეს ნაკ- ინფორმაცია მოგვაწოდონ საკუ-
ატიტუდების, ღირებულებებისა ლები ძალისხმევის დახარ- თარი თავის შესახებ, განზრახ ან
და ქცევების შესახებ ინფორმა- ჯვით. უნებლიედ, სუბიექტური მიკერძო-
ციის მიღება ხდება შეკითხვე-  შერჩევის პროცედურები მო- ებულობის გამო.
ბის საშუალებით. ნაცემების რეპრეზენტატუ-  კითხვებმა შეიძლება შეცდომაში
ლობას უზრუნველყოფს. შეგვიყვანოს ან მრავალი ინტერ-
პრეტაციის საშუალება მოგვცეს.
ფსიქოლოგი- ფსიქოლოგიური ტესტი იყე-  ადამიანის ქცევის მნიშვნე-  ტესტები უნდა იყოს ზუსტი.
ური ნებს შეკითხვებს ან პრობლე- ლოვანი განზომილებების  ყველა მნიშვნელოვან ცვლადს
ტესტი მურ დავალებებს ადამიანის გაზომვაა შესაძლებელი. ტესტით ვერ გავზომავთ.
ინტელექტისა და პიროვნების  ინტელექტი და პიროვნება
შესაფასებლად. მნიშვნელოვან გავლენას ახ-
დენს განვითარებაზე.
კორელაცია კორელაცია სტატისტიკურად  კორელაციურ კვლევას შე-  კორელაცია მიზეზისა და შედეგის
აღწერს ორ ცვლადს შორის ურ- სასწავლ ცვლადებს შორის შესახებ დასკვნების გაკეთების
თიერთქმედების ხარისხს. მნიშვნელოვანი კავშირების საშუალებას არ გვაძლევს.
გამოვლენა შეუძლია.
ექსპერიმენტი ექსპერიმენტში ექსპერიმენტა-  ექსპერიმენტის საშუალებით  ზოგჯერ დამოუკიდებელი ცვლა-

ტორი დამოუკიდებელი ცვლა- შესაძლებელია მიზეზშედე- დის მანიპულირება შეუძლებელია.
დის მანიპულირებას მიმართავს გობრივი კავშირების დად- ამ შემთხვევაში შესაძლებელია
და ზომავს მის გავლენას დამო- გენა. კვაზი-ექსპერიმენტის გამოყენება.
კიდებულ ცვლადზე.  ექსპერიმენტი მკვლევარს  ზოგჯერ ამა თუ იმ საკითხის ექს-
ექსპერიმენტული პირობების პერიმენტულ შესწავლას ეთიკური
კარგად გაკონტროლების სა- პრინციპები გვიკრძალავს.
შუალებას აძლევს.
დობის ექსპერიმენტულად შესწავლის მიდგომას, ეთიკა განვითარების კვლევებში

როცა ბაშვებზე მიზანმიმართულად უნდა განვა-
ადამიანთა უმრავლესობა ეთანხმება მოსაზრე-
ხორციელოთ ძალადობა მხოლოდ იმისათვის, რომ
ბას, რომ ექსპერიმენტები და კვლევები, რომლებიც
მის შედეგს დავაკვირდეთ. არაექსპერიმენტულ პი-
ადამიანებზე ტარდება, აუცილებელია განსაკუთ-
რობებშიც კი, ბავშვზე ძალადობის შესწავლისას,
რებით იმ შემთხვევაში, როცა მეცნიერები ცდილო-
მრავალი ეთიკური საკითხი წამოიჭრება, როგორი- ბენ, შეისწავლონ და აკონტროლონ საზიანო მოვ-
ცაა ინდივიდის პირადი ინფორმაციის საიდუმლოდ ლენები და სიტუაციები. თუმცა, იმავდროულად,
შენახვისა და ინფორმირებული თანხმობის უფლე- პასუხისმგებლობის მქონე მკვლევრები აცნობიე-
ბა. მსგავსი ეთიკური საკითხები იქნება განხილული რებენ იმასაც, რომ ექსპერიმენტის მონაწილეებს
წინამდებარე თავის ბოლო ქვეთავში. ზიანი არ უნდა მიადგეთ ექსპერიმენტში მონაწი-
ლეობით. ეთიკის თვალსაზრისით, განვითარების ჭრის 5 წლის ბავშვი. თუ მკვლევარი ექსპერიმენ-

ფსიქოლოგები განსაკუთრებით რთულ სიტუაცია- ტის ჩატარებისას ხუთწლიანების და ცხრაწლია-
ში არიან, რადგან ისინი სწავლობენ ისეთ თემებს, ნების ჯგუფებს ერთნაირი სირთულის ამოცანებს
როგორიცაა: – ბავშვზე ძალადობა, ცრურწმენები, მისცემს ამოსახსნელად, იქნება ეს ეთიკური? მოსა-
აგრესია, ტრაგედია და მწუხარება, რომლებიც სა- ლოდნელია, რომ ხუთი წლის ასაკის ბავშვების მიერ
ზიანო სიტუაციებს მოიცავს. თუმცა, გასათვალის- ამოცანების ამოხსნის ყოველი მცდელობა მარცხით
წინებელია, რომ თითოეული მათგანი მნიშვნელო- დასრულდება. სავარაუდოდ, მათ ეგონებათ, რომ
ვან გავლენას ახდენს განვითარებაზე. ამოცანა ამოხსნადია (ამოცანის დაძლევას შეძლე-
კვლევის მონაწილეებზე ზიანის მიყენების თავი- ბენ) და რამდენჯერმე ეცდებიან მის ამოხსნას (წი-
დან ასარიდებლად რამდენიმე ორგანიზაციამ ეთი- ნააღმდეგ შემთხვევაში მალევე დაანებებენ თავს).
კური გზამკვლევები შეიმუშავა, რომელთა დარღვე- ეთიკურია, როცა ბავშვებს (ან ნებისმიერ სხვას)
ვა აკრძალულია, მიუხედავად იმისა, თუ რა მნიშ- ვავალებთ ამოუხსნელი ამოცანის ამოხსნას და
ვნელობის იქნება შესასწავლი საკითხი (მსგავსი ფრუსტრირებულებს ვტოვებთ?
გზამკვლევები არსებობს ცხოველებზე კვლევების მსგავს შეკითხვებზე პასუხის გასაცემად ყველა
ჩატარების დროს გასათვალისწინებელი ეთიკური კვლევით ორგანიზაციას, მათ შორის, კოლეჯებსა
მოთხოვნების შესახებ). მაგალითად, ამერიკის ფსი- და უნივერსიტეტებს, რომლებშიც კვლევები ტარ-
ქოლოგიურმა ასოციაციამ (American Psychological დება, უნდა ჰყავდეს კომისია, რომელიც კვლევით
Association (APA) გამოაქვეყნა ეთიკური პრინციპე- პროექტებს განიხილავს და შეაფასებს. შეფასების
ბის კრებული, რომელიც ყველა ფსიქოლოგმა უნდა ასეთ კომისიებს ეწოდება ინსტიტუციური ბორ-
დაიცვას (APA, 2010). ამერიკის ფსიქოლოგიური დები (Institutional Review Boards -IRBs). ბორდები
ასოციაცია აქვეყნებს წიგნებსა და სახელმძღვანე- დეტალურად განიხილავენ ყველა იმ რისკს, რომე-
ლოებს, რომლებიც დეტალურად აღწერენ, რომელი ლიც შეიძლება დაემუქროს კვლევის მონაწილეს.
კვლევაა ეთიკურად მისაღები და რომელი არა (მაგ., მათი მთავარი ამოცანაა პოტენციური რისკისა და
Folkman & Sales, 2005; Nagy, 2011). ბავშვის გან- კვლევით მიღებული შედეგების მნიშვნელოვნების
ვითარების კვლევის საზოგადოებაც (The Society შედარება. როგორც წესი, ბორდი მკვლევარს არ
for Research in Child Development; SRCD, 2011) მისცემს უფლებას, ჩაატაროს ისეთი კვლევა, რო-
მსგავსს გზამკვლევებს აქვეყნებს, ოღონდ სპეცი- მელიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოსალოდნელ
ფიკურად ბავშვების კვლევებთან დაკავშირებით. საფრთხეზე მეტ რისკს შეიცავს კვლევის მონაწი-
ეთიკური გზამკვლევები მკვლევრებისთვის მხო- ლისთვის. ზევით მოყვანილი კვლევის მაგალითის
ლოდ რეკომენდაციების სახეს არ ატარებს, თითოე- შემთხვევაში, ბორდი, სავარაუდოდ, გაითვალისწი-
ული ეთიკური მოთხოვნა კანონით კონტროლდება, ნებს იმას, რომ ბავშვები, ჩვეულებრივ, სასკოლო
ამიტომ განვითარების მკვლევრები ზედმიწევნით პირობებშიც პერიოდულად განიცდიან მარცხს ამო-
იცავენ მათ (Folkman & Sales, 2005). ცანების ამოხსნისას. აქედან გამომდინარე, ისინი
გზამკვლევები, რომლებიც ადამიანზე ჩატარე- მისცემენ მკვლევრებს მსგავსი კვლევის ჩატარების
ბული კვლევების მისაღებ სტანდარტებს ადგენენ, უფლებას. უბრალოდ, კვლევის შემდეგ მონაწილე-
ძირითად მორალურ პრინციპებს მოიცავენ. აღნიშ- ებს უნდა მიეწოდოთ ინფორმაცია ექსპერიმენტის
ნული პრინციპები, რომლებიც ქვემოთ უფრო დეტ- მიზნის და იმის შესახებ, რომ ამოცანები ისე იყოს
ალურად იქნება აღწერილი, მნიშვნელოვნად განსა- შედგენილი, რომ მათ ამოხსნას ხუთი წლის ასაკის
ზღვრავს, თუ როგორ იქნება ჩატარებული კვლევა. ინდივიდები ვერ შეძლებდნენ.
ზიანისგან დაცვა. არც ერთი კვლევა არ უნდა ინფორმირებული თანხმობა. ნებისმიერ შემთ-
შეიცავდეს ფიზიკური თუ ფსიქოლოგიური ზიანის ხვევაში ადამიანები ნებაყოფლობით უნდა იღებდ-
მიყენების საფრთხეს. ფსიქოლოგებმა ადამიანებზე ნენ მონაწილეობას კვლევაში, ინფორმირებული
კვლევა უნდა ჩაატარონ ისეთ პირობებში, რომლებ- უნდა იყვნენ კვლევისა და მოსალოდნელი შედეგე-
შიც ზიანის მიყენების რისკი მინიმალური იქნება. ბის შესახებ; არანაირ იძულებას არ უნდა ჰქონდეს
მაგალითად, მკვლევარს სურს იმის ჩვენება, რომ ადგილი. თითოეული ეს მოთხოვნა ინფორმირებუ-
9 წლის ბავშვს შეუძლია ისეთი ცნების გაგება და ლი თანხმობის პრინციპიდან მომდინარეობს: „...
პრობლემური ამოცანის გადაჭრა, რომელსაც ვერ მკვლევარმა კვლევის მონაწილეს უნდა შეატყობი-
ინსტიტუციური ბორდები ინფორმირებული თანხმობა

შეფასების კომისიები, რომლებიც მკაფიო შეტყობინება პროცედურების,
კვლევით პროექტებს აფასებენ რისკების, მონაწილეთა და
იმის მიხედვით, შეიცავს თუ არა ის მკვლევართა მოვალეობების შესახებ.
კვლევის მონაწილეებისთვის ზიანის
მიყენების საფრთხეს.
ნოს კვლევის მიზნების, პროცედურების, რისკებისა მიცემა (Vitiello, 2008), მათ მაგივრად მკვლევარმა
და სარგებლის შესახებ, ასევე, როგორც კვლევის თანხმობა მათი მშობლებისგან უნდა მიიღოს.
მონაწილეების, ისე მკვლევრების მოვალეობებისა პირადი ინფორმაციის საიდუმლოდ შენახვა
და ვალდებულებების შესახებ მიაწოდოს ინფორ- და კონფიდენციალობა. კვლევაში მიღებული ინ-
მაცია (Fischman, 2000, გვ. 35). ინფორმირებული ფორმაცია კონფიდენციალური უნდა იყოს და სა-
თანხმობის პრინციპი იდუმლოდ უნდა შევინახოთ. კვლევის მონაწილის
წარმოიდგინეთ, რომ
ითვალისწინებს იმა- შესახებ პირადი ინფორმაცია მისი თანხმობის გა-
მკვლევარი იკვლევს
საც, რომ კვლევის მო- რეშე არ უნდა გამოქვეყნდეს. ასევე, მონაწილეებს
კრიტიკაზე ბავშვების
ნაწილეებს ნებისმიერ არ უნდა მიეწოდოთ არასასურველი ინფორმაცია,
რეაქციებს. კვლევაში
შემთხვევაში, ნების- როგორიცაა ტესტების შედეგები ან ამოცანის შეს-
ჩართული ზრდასრული
მიერი მიზეზით შე- რულების შესახებ უკუკავშირი, რომელმაც შეიძლე-
ადამიანი ასწავლის
უძლიათ გამოეთიშონ ბა პიროვნებაში დისტრესი გამოიწვიოს (Folkman &
თამაშს 4-, 6- და 8 წლის
კვლევას და ამაში მათ Sales, 2005).
ბავშვებს და თამაშის
ხელი არავინ არ უნდა მკვლევარს, რა თქმა უნდა, შეუძლია კვლევის
წესის დავიწყებისას
შეუშალოს. კვლევის მონაწილეთა შესახებ ისეთი ზოგადი ინფორმაცი-
აკრიტიკებს მათ. როგორ
მონაწილეს მსგავსს ის ანალიზი, როგორიცაა მათი ასაკი, სქესი და სხვა
ფიქრობთ, ინსტიტუციური
ქცევას არ უნდა მოჰ- დემოგრაფიული მაჩვენებლები. თუმცა, სახელები
ბორდები (Institutional
ყვეს მისთვის ანაზღა- და სხვა საიდენტიფიკაციო ინფორმაციის გამოქ-
Review Boards –IRBs)
ურების თუ კვლევაში ვეყნება, მხოლოდ წერილობით მიღებული თან-
მოგცემთ ნებართვას
მონაწილეობის სა- ხმობის შემთხვევაშია შესაძლებელი. დაუშვებელია
მსგავსი კვლევის
ნაცვლოდ დაპირებუ- კვლევაში მიღებული პირადი ინფორმაციის გაზია-
ჩასატარებლად? რა კით-
ლი სხვა კომპენსაცი- რება სხვებისთვის: მკვლევრის გარდა, არც ერთ სა-
ხვებზე მოუწევთ პასუხის
ის ჩამორთმევა. თუ აგენტოს თუ ინდივიდს არ უნდა ჰქონდეს წვდომა
გაცემა მკვლევრებს, სანამ
კვლევის მონაწილე კვლევის ჩანაწერებთან, რომელიც მოიცავს კვლე-
ნებართვას მოიპოვებენ?
ერთვება ექსპერიმენ- ვის მონაწილეთა პირადი ცხოვრების, ფიქრების,
ტში ან სხვა კვლევით პროექტში, მას სრული თანხა ფანტაზიების, ექსპერიმენტის განმავლობაში მათი
უნდა გადავუხადოთ, მიუხედავად იმისა, დარჩება ქცევის შესახებ ინფორმაციასა და ინტელექტის თუ
ის კვლევაში კვლევის დასრულებამდე თუ არა. პიროვნების ტესტებში მათ შედეგებს.
როგორც შეამჩნევდით, ინფორმირებული თან-
ხმობა ეწინააღმდეგება ტყუილის გამოყენებას კვლევის შედეგების შესახებ ინფორმაცია.
კვლევაში, რომელიც ზოგჯერ ადამიანზე ჩასატა- კვლევის დასრულების შემდეგ, ინდივიდებს აქვთ
რებელი კვლევის აუცილებელი კომპონენტი შე- უფლება, მიიღონ ინფორმაცია კვლევის შედეგე-
ბის შესახებ; მკვლევრებმა უნდა სცადონ კვლევის
იძლება იყოს. ტყუილი გამოიყენება იმიტომ, რომ
შედეგების ისეთ ტერმინებში გადმოცემა, რომ ის
ექსპერიმენტის ნამდვილი მიზნის შესახებ ცოდნამ
წერა-კითხვის მცოდნე ნებისმიერი ადამიანისთვის
შეიძლება კვლევის მონაწილის ქცევა შეცვალოს.
გასაგები იყოს. თუ კვლევის მონაწილეები ბავშვები
მათ შეიძლება სცადონ, რომ მათი ქცევა ექსპერი-
არიან, ეს ინფორმაცია მშობლებს უნდა მიეწოდოთ.
მენტატორის მოლოდინების შესაბამისი იყოს და
ამით „კარგი“ მონაწილის სტატუსი დაიმსახურონ სასარგებლო ექსპერიმენტული პირობა. და-
ან პირიქით, არ გაამართლონ ექსპერიმენტატორის ბოლოს, თითოეულ კვლევის მონაწილეს აქვს უფ-
მოლოდინები და იყვნენ „ცუდი“ მონაწილეები. რო- ლება, მიიღოს ის სარგებელი, რომელიც წილად
გორ შეიძლება კვლევის მონაწილემ მოგვცეს ინ- ხვდა სასარგებლო ექსპერიმენტულ პირობაში
ფორმირებული თანხმობა, თუ კვლევის ნამდვილ მყოფ დანარჩენ მონაწილეებს. მაგალითად, თუ
მიზეზს ვუმალავთ მას? ამ პრობლემის გადაჭრის კვლევის მონაწილე მოხვდა კვლევის საკონტრო-
გავრცელებული მიდგომა შემდეგია: კვლევის მო- ლო ჯგუფში, რომელიც ახალი ვაქცინის ან ფსიქო-
ნაწილეებს მკვლევარმა არ უნდა უთხრას ისეთი ლოგიური თერაპიის ეფექტურობას სწავლობდა და
ტყუილი, რომელიც კვლევაში მონაწილეობის შე- ამის გამო ექსპერიმენტულ პირობაში მყოფ მონა-
სახებ მის გადაწყვეტილებაზე იქონიებს ზეგავლე- წილეთაგან განსხვავებით, არ მიუღია სარგებელი
ნას, ხოლო კვლევის სპეციფიკური მიზნების შესა- ექსპერიმენტის მიმდინარეობისას, მან ეს სარგებე-
ხებ კვლევის მონაწილეთა მოტყუება დასაშვებია. ლი უნდა მიიღოს კვლევის დასრულების შემდეგ, რა
ასევე, კვლევის მონაწილეებს კვლევის დასრულე- თქმა უნდა, თუ ექსპერიმენტი დაადასტურებს ვაქ-
ბისთანავე უნდა მიეწოდოთ სრული ინფორმაცია ცინის თუ ფსიქოლოგიური თერაპიის ეფექტურო-
კვლევის ნამდვილი მიზნის შესახებ (Nagy, 2011). ბას. ზოგადად, მკვლევრებმა უნდა უზრუნველყონ,
რადგან ბავშვებს, განსაკუთრებით 10 წლამდე ასა- რომ ყველა მონაწილემ კვლევაში მონაწილეობის-
კში, არ შეუძლიათ ინფორმირებული თანხმობის თვის ერთნაირი სარგებელი მიიღოს.
განვითარების კონტექსტი განხილვაზე შევჩერდებით. ესენია: გენეტიკური

ინსტრუქცია, რომელსაც მშობლებისგან მემკვიდ-
წინამდებარე თავში მთელი ცხოვრების განმავ-
რეობით იღებს ინდივიდი და გარემოს ფაქტორები,
ლობაში განვითარების ძირითად საკითხებს გავე-
რომელიც განსაზღვრავს თითოეული პიროვნების
ცანით. კერძოდ, მოკლედ მიმოვიხილეთ ძირითადი
განვითარებას. შემდეგ თავში სწორედ ამ თემას –
თეორიული ხედვები, რომლებსაც ადამიანის განვი-
მემკვიდრეობა და გარემო – განვიხილავთ.
თარების მკვლევრები ეყრდნობიან და აღვწერეთ
ის მეცნიერული მიდგომები, რომლებსაც იყენებენ
განვითარების ფსიქოლოგები განვითარების კონ-
ტექსტში ადამიანის ქცევის შესასწავლად. ამ თავ- თავის შეჯამება
ში მოცემული იდეები დაგეხმარებათ, უკეთ გაი-
გოთ მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე შესავალი ადამიანის განვითარებაში
ცვლილებები. რას ნიშნავს მთელი ცხოვრების განმავლობაში
განვითარება? რამდენად უნივერსალურია განვითა-
შეამოწმე შენი ცოდნა 1-4 რების სტადიები თუ პერიოდები?
1. რომელი მეცნიერული მეთოდის ანალოგად შეგ- ■ განვითარება პიროვნების ფიზიკურ სტრუქტურა-

ვიძლია ჩავთვალოთ ბავშვის ბიოგრაფია? ში, აზროვნებასა და ქცევაში დროში მიმდინარე
2. მერი ეინსვორტის „უცნობი ადამიანის სიტუაცია“ ცვლილებებია, რომლებიც როგორც ბიოლოგიის,
წარმოადგენს ერთ-ერთი მეცნიერული მეთოდის ისე გარემო ფაქტორების შედეგია. განვითარების
მაგალითს, რომელიც _ _ _ _ _ _ _ სახელწოდებითაა ფსიქოლოგები განვითარების ზოგად კანონზომი-
ცნობილი. ის ამ მეთოდს იყენებდა განვითარების ერებას სწავლობენ, რომელიც საერთოა ადამიან-
ერთ-ერთი მოვლენის შესასწავლად, რომელსაც __ თა უმრავლესობისთვის, თუმცა ისინი, იმავდროუ-
_____ უწოდებენ. ლად იმასაც აღიარებენ, რომ ინდივიდის განვითა-
3. თუ შენ შეარჩიე 4 წლის ასაკის ბავშვების ჯგუფი რება გარკვეულწილად უნიკალურიცაა.
და მათ ექსტრავერსიის მაჩვენებლებს 4, 8, 12 და
16 წლის ასაკში განმეორებით ზომავ ფსიქოლოგი- რომელი საკვანძო თემები გვეხმარება, უკეთ გავი-
ური ტესტის საშუალებით, ასეთ კვლევას ეწოდება? გოთ ადამიანის განვითარების პროცესი და ამ საკითხ-
ა. ლონგიტუდური კვლევა ის შესახებ ცოდნის ორგანიზება მოვახდინოთ?
ბ. კროსსექციური კვლევა ■ ადამიანის განვითარების უკეთ გასაგებად, ფსი-
გ. კოჰორტული კვლევა ქოლოგები მთელი ცხოვრების განმავლობაში
დ. თანმიმდევრული კვლევა განვითარებას პერიოდებად ყოფენ, რომლებსაც
4. როცა მკვლევარს უჭირს იმის განსაზღვრა, მიღე-
გადის ადამიანთა უმრავლესობა კულტურათა უმ-
ბული შედეგი დამოუკიდებელი ცვლადმა განაპი-
რავლესობაში.
რობა თუ სხვა ცვლადმა, ამ პრობლემას ეწოდება
_______. ■ ადამიანის განვითარება სხვადასხვა ფაქტორის –
5. თუ მკვლევარმა აღმოაჩინა, რომ ბავშვებს, რომ- როგორც ბიოლოგიურის, ისე გარემოს ურთიერ-
ლებიც უფრო დიდხანს თამაშობენ კომპიუტერულ თქმედების შედეგია. მათ შორის განსაკუთრებულ
თამაშებს, უფრო ნელა კითხულობენ, ეს იქნება __ როლს ასრულებს კულტურული და პიროვნული
_____ კორელაციის მაგალითი. ფაქტორები.
6. დავუშვათ, მკვლევარს სურს, ჩაატაროს ექსპე- ■ განვითარება სოციალურ კონტექსტში მიმდინა-
რიმენტი ბგერებზე დაფუძნებული კითხვისა და რეობს და მისი გაგება უკეთაა შესაძლებელი, თუ
მთლიან სიტყვაზე დაფუძნებული კითხვის პროგ- ადამიანის გამოცდილების სხვადასხვა სფეროზე
რამების ეფექტურობის შესაფასებლად. მკვლევა- გავამახვილებთ ყურადღებას.
რმა საბავშვო ბაღის ასაკის ბავშვები ორ ჯგუფში ■ განვითარების უკეთ გაგება შესაძლებელია, თუ
გაანაწილა და კითხვის სასწავლად სხვადასხვა ინ- თეორიულ ჩარჩოს დავეყრდნობით და მეცნიე-
სტრუქცია მისცა. ორი თვის შემდეგ მათი კითხვის რულ მეთოდებს გამოვიყენებთ.
უნარი შეაფასა. რომელია ამ ექსპერიმენტში დამო-
კიდებული ცვლადი? ადამიანის განვითარების ბუნება
7. მე-6 კითხვაში აღწერილ ექსპერიმეტში რომელია რას ნიშნავს, როცა ვამბობთ, რომ მემკვიდრეობა
დამოუკიდებელი ცვლადი? და გარემო ურთიერთქმედებს და გავლენას ახდენს
8. კვლევის ჩატარებამდე, კვლევას ეთიკური თვალ- განვითარებაზე?
საზრისით, აფასებს ჯგუფი, რომელსაც ეწოდება
_______ ■ ბიოლოგიური და გარემოს ფაქტორები ადამია-
ნის განვითარების პროცესში ურთიერთქმედებს
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. და ერთმანეთზე ახდენს გავლენას. პროცესებს,
რომლებზეც მეტწილად ბიოლოგიური ფაქტო-
თუმცა, სანამ მთელი ცხოვრების განმავლობა- რები ზემოქმედებს, როგორიცაა ზრდა და დაბე-
რება, მომწიფების პროცესებს უწოდებენ. ხოლო
ში მოგზაურობას დავიწყებთ, განვითარების მოვ-
პროცესებს, რომლებსაც მეტწილად გარემო გან-
ლენების აღმოცენებაზე ორი ძირითადი ფაქტორის
საზღვრავს, დასწავლის ცნების ქვეშ მოიაზრებენ.
თუმცა, უმრავლეს შემთხვევაში ბიოლოგიური და ადამიანის გენომის შესახებ რუკა განსაკუთრე-

გარემოს ფაქტორები ურთიერთქმედებენ და გავ- ბულ წვლილს შეიტანს განვითარებაზე ბიოლოგი-
ლენას ახდენენ განვითარებაზე. ური გავლენების გაგებაში.
■ საზოგადოება და კულტურა მნიშვნელოვან გავ- ■ განვითარების ნეირომეცნიერება ახალი დარგია,
ლენას ახდენს განვითარებაზე. ზოგადად, დღეს რომელიც ცდილობს, შეისწავლოს, როგორ უკავ-
უფრო კარგად ეპყრობიან ბავშვებს, სულ ცოტა, შირდება ერთმანეთს ტვინის სტრუქტურები, ფუნ-
განვითარებულ ქვეყნებში მაინც, ვიდრე ადრეულ ქციები, ქცევა და მენტალური გამოცდილებები.
ისტორიულ პერიოდებში. ამ სფეროში ძალიან სწრაფად ვითარდება ტვინის
რა გავლენას ახდენს განვითარებაზე პიროვნების ვიზუალიზაციის ტექნიკები.
ოჯახი და კულტურა? ■ ევოლუცია, რომელიც ბუნებრივი შერჩევის პრო-
ცესის სახით ვლინდება, ადამიანის განვითარების
■ კოლექტივისტური კულტურები უპირატესობას ფუნდამენტური ასპექტების (მაგ., როგორიცაა
ანიჭებენ ურთიერთდამოკიდებულებასა და თანამ- ბავშვის მიჯაჭვულობა) გაგებაში მნიშვნელოვან
შრომლობას, ხოლო ინდივიდუალისტური კულტუ- როლს ასრულებს.
რები – შეჯიბრსა და ინდივიდუალურ მიღწევას. ■ ფსიქოდინამიკური ხედვები, რომელიც, ძირითა-
რა სახის ცვლილებები ვლინდება განვითარების დად, ზიგმუნდ ფროიდის ნაშრომებიდან მომდი-
ძირითადი სფეროების – ფიზიკური, კოგნიტური, პი- ნარეობს, ხაზს უსვამს არაცნობიერი ფსიქიკის
როვნული და სოციოკულტურული – მიხედვით? მნიშვნელობას და ყურადღებას ამახვილებს სამი
ფსიქიკური პროცესის (იდი, ეგო და სუპერეგო)
■ პრაქტიკული მიზნებიდან გამომდინარე, განვითა-
რებაში ოთხი ურთიერთმოქმედი განვითარების ურთიერთქმედებაზე. ფროიდმა განვითარება 5
სფერო გამოყვეს: 1) ფიზიკური ზრდა და განვი- ფსიქოსექსუალურ სტადიად დაყო. მისი აზრით,
თარება; 2) კოგნიტური განვითარება, რომელიც ზრდასრულის ცხოვრებაზე დიდ გავლენას ბავ-
მეტყველების განვითარებასაც მოიცავს; 3) პი- შვობის პერიოდის მოვლენები ახდენს.
როვნული განვითარება; 4) სოციოკულტურული ■ ერიკ ერიკსონი ნეოფროიდიანელია, მას ეკუთვნის
განვითარება. მნიშვნელოვანია, გავითვალისწი- ფსიქოსოციალური თეორია. ის განვითარებაზე
ნოთ, რომ ერთ სფეროში მიმდინარე განვითარება ეგოს ფაქტორებისა და სოციალური ინტერაქციის
გავლენას ახდენს სხვა სფეროში მიმდინარე განვი- გავლენაზე ამახვილებს ყურადღებას. ერიკსონის
თარებაზე და, თავის მხრივ, თვითონაც განიცდის აზრით, განვითარება მთელი ცხოვრების განმავ-
გავლენას სხვა სფეროში მიმდინარე განვითარების ლობაში მიმდინარეობს, ცხოვრების ადრეული
მხრიდან. ამრიგად, განვითარება ინტერაქციული სტადიების პრობლემების გადაჭრა განსაზღვრავს
და ჰოლისტურია (მთლიან პიროვნებას მოიცავს). შემდგომ განვითარებას.
■ ბიჰევიორიზმი აქცენტს ადამიანის ქცევაზე აკე-
ადამიანის განვითარების შესახებ თებს. ადამიანის ქცევაზე გარემოს სტიმულები-
თეორიული ჩარჩოები სა და ჯილდოების გავლენის ორი მნიშვნელოვანი
რა წვლილი შეაქვს ადამიანის განვითარების პრო- მექანიზმი გამოიყოფა: კლასიკური განპირობება
ცესის უკეთ გაგებაში განვითარების თეორიებს? (აღწერა ივან პავლოვმა) და ოპერანტული განპი-
რობება (აღწერა ბ.ფ. სკინერმა). სოციალური დას-
■ განვითარების პროცესის შესახებ ჩვენი წარმოდ-
წავლის თეორიის (ეკუთვნის ალბერტ ბანდურას)
გენა მეცნიერებას ემყარება და მისი გაგება თე-
მიხედვით, ინდივიდები სხვებზე დაკვირვებითა და
ორიების საშუალებით ხდება. თეორიები არის
წარსულში განხორციელებული ქცევების შედეგე-
იდეების ორგანიზებული, კოჰერენტული სისტე-
ბის დამახსოვრებით სწავლობენ.
მა, რომელიც გვეხმარება გაგებაში, ახსნაში და
პროგნოზირებაში. თეორიის მიზანია, დაგვეხმა- ■ კოგნიტური განვითარების თეორიები სწავლობს
როს ფენომენის გაგებაში. აზროვნების, მსჯელობისა და პრობლემის გადაჭ-
■ თანდათანობით ვიღებთ რა ახალ მონაცემებს და რის პროცესებს. კოგნიტური თეორეტიკოსის, ჟან
მათ არსებულ შეხედულებებს ვარგებთ, თეორიები პიაჟეს თანახმად, ფსიქიკა ახალ იდეებთან ადაპ-
დროთა განმავლობაში თანდანათობით იცვლება. ტირდება ორი გზით: ახალი მასალის მორგებით
გამომდინარე იქიდან, რომ მონაცემების ინტერ- არსებულ ცოდნასთან (ასიმილაცია) ან იცვლება
პრეტაცია მრავალნაირად შეიძლება, მრავალი ურ- მენტალური სტრუქტურები (რომელსაც სქემებს
თიერთსაწინააღმდეგო თეორია არსებობს, რაც იმ უწოდებენ), რასაც ახალი ინფორმაციის აკომოდა-
კონტექსტთა მრავალფეროვნებითაა განპირობე- ცია ეწოდება.
ბული, რომელშიც ეს თეორიები გამოიყენება. ■ ლევ-ვიგოტსკი, კიდევ ერთი კოგნიტური თეორე-
ტიკოსი, სხვებისგან სწავლის მნიშვნელობას უს-
რომელი მნიშვნელოვანი იდეები იღებს სათავეს ვამს ხაზს, განსაკუთრებით იმ ადამიანებისგან
ისეთი თეორიული მიმდინარეობებიდან, როგორიცაა: სწავლას, რომლებიც მეტ ცოდნას ფლობენ. ამ
ბიოლოგიური ხედვები, ფსიქოდინამიკური მიმდინა- პროცესს ის აქტივობის მეგზურის/სუპერვაიზო-
რეობები, ბიჰევიორიზმი, განვითარების კოგნიტური რის მეთვალყურეობით/ხელმძღვანელობით გან-
თეორიები და სისტემური მიდგომები? ხორციელებას უწოდებს.
■ მემკვიდრეობით მიღებული გენები ადამიანის ■ სისტემური თეორიები (მიდგომები), უფრო ფარ-
განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. თო ხედვის შემუშავების მიზნით, თეორიების ინ-
ტეგრაციას ცდილობენ. ბრონფენბრენერის ბი- თად. ლონგიტუდური კვლევისას არჩევენ ერთ

ოეკოლოგიური მოდელის თანახმად, ადამიანის კოჰორტულ ჯგუფს და სწავლობენ მას დროის
გენეტიკური მოცემულობა ვიწრო (მაგ., ინდივი- სხვადასხვა პერიოდში. კროსსექციური კვლევის
დის ოჯახი) და ფართო (მაგ., საზოგადოება) კონ- შემთხვევაში სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფს არჩე-
ტექსტში ვითარდება. შედარებით უფრო ახალი ვენ და დროის ერთსა და იმავე პერიოდში სწავლო-
სისტემური თეორიები ყურადღებას გენებისა და ბენ. როგორც ლონგიტუდურ, ისე კროსსექციურ
გარემოს ურთიერთქმედებაზე ამახვილებს. კვლევას თავისი სუსტი მხარეები აქვს. ზოგჯერ
■ მიუხედავად იმისა, რომ განვითარების თეორიე- ორივე მათგანს კომბინირებულად იყენებენ, რა-
ბი ერთმანეთისგან განსხვავდება, ყველა მათგა- საც თანმიმდევრული კვლევის დიზაინი ეწოდება.
ნი მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე ამ შემთხვევაში სხვადახვა ასაკის ჯგუფს სწავლო-
ცვლილებების აღწერასა და ახსნას ცდილობს. ბენ ლონგიტუდურად, ანუ დროის სხვადასხვა პე-
ასევე, ცდილობს იმ ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვ- რიოდში.
ლენების აღწერასა და ახსნასაც, რომელიც ამ ■ კორელაციური კვლევა ორი ცვლადის გაზომვას
ცვლილებებს უდევს საფუძვლად. მოიცავს. თუ ერთი ცვლადის გაზრდისას, იზრდე-
■ განვითარების მთელი ცხოვრების განმავლობა- ბა მეორე ცვლადიც, ამ შემთხვევაში კორელაციის
ში შესწავლის მიდგომა ყურადღებას ამახვილებს კოეფიციენტის მნიშვნელობა დადებითი იქნება.
იმაზე, რომ განვითარება მთელი ცხოვრების გან- თუ ცვლადებს შორის საწინაღმდეგო კავშირი არ-
მავლობაში მიმდინარეობს, მრავალგანზომილე- სებობს, მაშინ უარყოფითი მნიშვნელობის კორე-
ბიანია, მრავალმიმართულებიანია (მოიცავს რო- ლაციური კოეფიციენტი გამოვლინდება. კორელა-
გორც დანაკარგებს, ისე შენაძენებს), მოქნილია, ციური კვლევა არ გვაწვდის ინფორმაციას მიზეზ-
კონტექსტზე დამოკიდებული და მულტიდისციპ- შედეგობრიობის შესახებ.
ლინურია. ■ თუ მკვლევრებს ქცევის მიზეზის გარკვევა სურთ,
მეცნიერული მიდგომა ადამიანის ისინი ექსპერიმენტულ მეთოდს იყენებენ. ექსპე-
განვითარების შესასწავლად რიმენტის პროცედურა მოიცავს მოხალისე მონა-
წილეების სხვადასხვა ექსპერიმენტულ პირობაში
რატომ შეისწავლება ადამიანის განვითარება მეც- შემხვევითად განაწილებას და თითოეულ ჯგუფ-
ნიერული პერსპექტივიდან? ში დამოუკიდებელი ცვლადის სხვადასხვა დო-
■ ვალიდური დასკვნების მისაღებად ადამიანის გან- ნის წარდგენას. შემდეგ იზომება დამოკიდებული
ვითარების შესწავლა მეცნიერული წესების დაც- ცვლადი იმის დასადგენად, თუ რა გავლენა იქონია
ვით მიმდინარეობს. საუბარია წესებზე, რომლე- მასზე სხვადასხვა ექსპერიმენტულმა პირობამ.
ბიც მკვლევარს კვლევის მეთოდებისა და ეთიკუ- ■ თითოეულ კვლევის მეთოდს აქვს ძლიერი და სუს-
რი პრიციპების განსაზღვრაში ეხმარება. ტი მხარეები და თითოეული მათგანის გამოყენე-
ბა მხოლოდ გარკვეულ პირობებშია შესაძლებე-
რა ტიპის კვლევით მეთოდებს იყენებენ განვითა-
ლი. ზოგჯერ კვლევის მეთოდის მოდიფიცირებას
რების ფსიქოლოგები ადამიანის განვითარების შეს-
ან კომბინირებას მიმართავენ, როგორც ეს ხდება
წავლისას?
კვაზი-ექსპერიმენტის მეთოდის შემთხვევაში. ეს
■ ერთ-ერთი მეცნიერული მეთოდია შემთხვევის მეთოდი გამოიყენება მაშინ, როცა ნამდვილი ექ-
შესწავლა (Case Study), რომელიც ინდივიდის შე- სპერიმენტის გამოყენება შეუძლებელია.
სახებ დეტალური ინფორმაციის შეკრებას გულის- ■ მიუხედავად იმისა, რომელი მეთოდი იქნება გა-
ხმობს. კიდევ ერთი აღწერითი მეთოდია ბუნებრი- მოყენებული განვითარების შესასწავლად, აუცი-
ვი დაკვირვება, როცა მკვლევრები ბუნებრივ პი- ლებელია კვლევის გამეორება (რეპლიკაცია), რო-
რობებში აკვირდებიან ადამიანის ქცევას. მსგავსი მელიც გვეხმარება დავრწმუნდეთ, თუ რამდენად
მეთოდია ლაბორატორიული დაკვირვებაც, თუმ- სანდოა მონაცემები და რამდენად შესაძლებელია
ცა ამ შემთხვევაში ქცევაზე დაკვირვება სპეცი- მათი განზოგადება.
ალურად შექმნილ, ლაბორატორიულ პირობებში
მიმდინარეობს. რა ეთიკურ გამოწვევებს აწყდებიან განვითარე-
■ კითხვარები, გამოკითხვა და ინტერვიუ ადამი- ბის მკვლევრები ადამიანის განვითარების შესწავლის
ანის ატიტუდებისა და ქცევის შესახებ დიდი რა- პროცესში?
ოდენობით მონაცემის შეგროვების საშუალებას ■ ყველა მკვლევარმა უნდა მისდიოს ეთიკურ პრინ-
იძლევა. გამომდინარე იქიდან, რომ ხშირად პოპუ- ციპებს იმისათვის, რომ საკუთარი კვლევის მონა-
ლაციის ყველა წევრის გამოკითხვა ვერ ხერხდება, წილეები პოტენციური ზიანისგან დაიცვას. კვლე-
მკვლევრები რეპრეზენტატულ შერჩევას გამოყო- ვითი ორგანიზაციები მოითხოვენ, ყველა კვლე-
ფენ და შემდეგ ამ შერჩევის მონაცემებს აზოგადე- ვითი პროექტი ბორდმა განიხილოს და გადაწყვი-
ბენ პოპულაციაზე. ფსიქოლოგიური ტესტები გა- ტოს, ჩატარდეს თუ არა კონკრეტული კვლევა.
მოიყენება ისეთი კონსტრუქტების შესასწავლად, ■ ყველაზე მნიშვნელოვანი ეთიკური პრინციპებია:
როგორიცაა – ინტელექტი და პიროვნება. ა) მონაწილე არ უნდა დაზიანდეს არც ფიზიკუ-
■ რადგან განვითარება დროში მიმდინარეობს, ხში- რად და არც ფსიქოლოგიურად; ბ) მონაწილეებს
რად მნიშვნელოვანია, შევისწავლოთ, თუ როგორ ინფორმაცია უნდა მიეწოდოთ კვლევის ბუნებისა
იცვლებიან ადამიანები ასაკის მატებასთან ერ- და რისკების შესახებ; გ) მონაწილეების მიერ გა-
ცემული ინფორმაცია კონფიდენციალური უნდა კვლევის მონაწილეებს, მაგალითად, ბავშვებს არ

იყოს და საიდუმლოდ უნდა იყოს შენახული; დ) შეუძლიათ ექსპერიმენტისგან მიღებული სარგებ-
მონაწილეებს კვლევის დასრულების შემდეგ უნ- ლისა და რისკების შეფასება, მაშინ მკვლევარმა
და შეატყობინონ კვლევის შედეგები; ე) მათ უნდა ინფორმირებული თანხმობა მათი მშობლებისგან
მიიღონ ის სარგებელი, რომლის სარგებლიანობაც ან მათზე პასუხისმგებელი ნებისმიერი პირისგან
ექსპერიმენტის საშუალებით დადასტურდება. თუ უნდა მიიღოს.
საკვანძო ტერმინები
განვითარება მონაცემები შემთხვევის შესწავლა

განვითარების ფსიქოლოგები ადამიანის გენომი ბავშვის ბიოგრაფიები
განვითარების პერიოდები (ან სტა- განვითარების ნეირომეცნიერება ბუნებრივი დაკვირვება
დიები) ევოლუცია ლაბორატორიული დაკვირვება
კულტურა ბუნებრივი შერჩევა კითხვარი
ქრონოლოგიური ფსიქოდინამიკური მიდგომა გამოკითხვა
ბიოლოგიური ფაქტორები ფსიქოსოციალური თეორია ინტერვიუ
გარემოს ფაქტორები ბიჰევიორიზმი რეპრეზენტატული შერჩევა
სოციოკულტურული კონტექსტი კლასიკური განპირობება ლონგიტუდური დიზაინი
მომწიფება ოპერანტული განპირობება კროსსექციური დიზაინი
დასწავლა სოციალური დასწავლის თეორია კოჰორტის ეფექტები
კონტექსტი კოგნიტური განვითარების თეო- შერევა
კოლექტივისტური კულტურა რიები თანმიმდევრული დიზაინი
ინდივიდუალისტური კულტურა ადაპტაცია კორელაცია
ფიზიკური სფერო სქემები შემთხვევითი განაწილება
კოგნიტური სფერო ასიმილაცია დამოუკიდებელი ცვლადი
პიროვნული სფერო აკომოდაცია დამოკიდებული ცვლადი
სოციოკულტურული სფერო აქტივობის მეგზურის/სუპერვაი- რეპლიკაცია (გამეორება)
სოციალიზაცია ზორის მეთვალყურეობით/ხელ- კვაზი-ექსპერიმენტული მეთოდი
ინკულტურაცია მძღვანელობით განხორციელება ინსტიტუციური ბორდები
თეორია ბიეკოლოგიური მოდელი ინფორმირებული თანხმობა
ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
მემკვიდრეობა და გარემო 2
■ სად არის ჩვენს უჯრედებში გე- ■ რა სახის დარღვევებს იწვევს ■ რატომ არიან ქცევითი გენეტი-
ნეტიკური პროგრამა ლოკალი- გენების მემკვიდრეობით გადა- კის მკვლევრები განსაკუთრე-
ზებული და როგორ არის ის კო- ცემისა და გამოხატვის პროცე- ბით დაინტერესებულები აყვა-
დირებული ჩვენს დნმ-ში? სებში წარმოშობილი პრობლე- ნილი ბავშვებისა და ტყუპების
■ როგორ ვიღებთ გარკვეულ მები? შესწავლით?
თვისებებს მემკვიდრეობით ■ რა მეთოდები შეიძლება გამო- ■ როგორ ზემოქმედებს განვითა-
ჩვენი მშობლებისგან და შემ- ვიყენოთ, რათა დავეხმაროთ რების პროცესებზე გარემოს
დეგ როგორ ხდება ამ თვისებე- ინდივიდებს გენეტიკურ დაავა- ფაქტორები?
ბის გამოვლენა? დებებთან გასამკლავებლად? ■ რა გავლენას ახდენს ოჯახი და
■ როგორ გარდაქმნის გარემო ■ რატომ არის ქცევითი გენეტი- კულტურა განვითარებაზე?
ფაქტორები გენეტიკურ პროგ- კის შესწავლა მნიშვნელოვანი
რამას? გენები-გარემოს ინტერაქციის
უკეთ გასაგებად?
44 თავი 2 მემკვიდრეობა და გარემო
მოლეკულური გენეტიკა გენეტიკური დარღვევები სოციალური დასწავლა და თვით-
ადამიანის უჯრედები სქესთან შეჭიდული დარღვევები კონცეფციის განვითარება
დნმ აუტოსომური დარღვევები
მიტოქონდრიული დარღვევები გარემო ფართო კონტექსტში:
გენები
გენეტიკური კონსულტაცია ოჯახი და კულტურა
ცილების სინთეზი
მიღწევები გენეტიკურ კვლევასა ოჯახური სისტემები
ქრომოსები, გენები და უჯრედის და განკურნების მიდგომებში ოჯახი, როგორც კულტურის გა-
გაყოფა დამცემი
უჯრედის გაყოფა და რეპროდუქ- ქცევითი გენეტიკა მთელი ცხოვრების განმავლობაში
ცია ტყუპებისა და აყვანილი ბავშვე- განვითარებაზე სოციო-კულტ-
გენოტიპიდან ფენოტიპამდე ბის კვლევები ურული ფაქტორების გავლენა.
თვისებათა ვარიაცია ინდივიდებს გარემოს ფაქტორები და სხვადას-
შორის ხვა კონტექსტი
გენები-გარემოს ინტერაქცია: ეპი- ბაზისური პროცესები, რომლე-
გენეტიკის კვლევები ბიც ქცევაზე ზემოქმედებენ
გამოყენებითი ქცევის ანალიზი
წ ინამდებარე თავში განვიხილავთ თემას – მემ-

კვიდრეობა და გარემო. ამ ორი ფაქტორის ურ-
მანამ, სანამ ისინი ზრდას დაიწყებენ (Brown, 2010).
ღეროვანი უჯრედების კვლევები მოცემული უჯრე-
დების გენეტიკური შესწორების შესაძლებლობის
თიერთქმედებით იქმნება უნიკალური პიროვნება,
რომელიც არც მანამდე დაბადებულს ჰგავს და არც აღმოჩენის იმედს იძლევა, რაც ზურგის ხერხემლის
მომავალში დაბადებულის მსგავსი არ იქნება. ჩა- დაზიანებებისა და ტვინის დარღვევების განკურ-
სახვის მომენტიდან, როცა სპერმა და კვერცხუჯ- ნებისთვის იქნება მნიშვნელოვანი (Park, 2011). თუ
რედი ერთმანეთს ერწყმის და ახალი ორგანიზმი ჩვენ მემკვიდრეობისა და გარემოს ინტერაქციაზე
წარმოიქმნება, ბაზისური მემკვიდრეობითი პროგ- მეტს გავიგებთ, რა თქმა უნდა, ჩვენი ცოდნა ადამი-
რამა დედისა და მამისგან მიღებული გენების სახით ანის განვითარების შესახებ უფრო სრულყოფილი
ინახება. ამავე მომენტიდან ინდივიდის განვითარე- გახდება.
ბაზე გავლენა აქვს გარემოს, რომელშიც ვითარ- მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითარე-
დება და ცხოვრობს ის. განვითარების ნებისმიერ ბის შესწავლისას მემკვიდრეობისა და გარემოს ინ-
ეტაპზე მემკვიდრეობისა და გარემოს ფაქტორები ტერაქციის მექანიზმის გაგება აუცილებელია. სწო-
ინტერაქციაშია, ანუ ერთმანეთზე ზემოქმედებს. რედ ამიტომ ადამიანის განვითარების შესწავლას
ჩვენი ცოდნა ქცევაზე გენეტიკური მექანიზმე- ვიწყებთ იმის განხილვით, თუ როგორ ყალიბდება
ბის გავლენის შესახებ სწრაფად იზრდება. ის კარს ჩვენი გენეტიკური პროფილი და როგორ აგრძე-
უხსნის ახალ კვლევებს, რომლებმაც თანამედრო- ლებს ის განვითარებას კონკრეტულ გარემოში.
ვე მეცნიერებაში შეიძლება, რევოლუციური გარ-
დაქმნები გამოიწვიოს. მაგალითად, დნმ-ის რუკის მოლეკულური გენეტიკა
შედგენა დაეხმარება ანთროპოლოგებს ევოლუ- როგორც პირველ თავში აღვნიშნეთ, 2000
ციის ისტორიის აღდგენასა და იმის გაგებაში, თუ წლის ივნისში, მეცნიერებმა ადამიანის გენომის –
როგორ იცვლიდა სხვადასხვა ხალხი გეოგრაფიულ ადამიანის ქრომოსომებში ლოკალიზებული გენე-
ადგილმდებარეობებს სხვადასხვა ეპოქაში. ასევე, ბის ერთობლიობის – რუკა წარმოადგინეს (Celera
ის შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს გამომძიებ- Genomics, 2000). აღნიშნულ რუკაზე მუშაობა 2004
ლებისთვის დანაშაულის გახსნის პროცესში. ახალ- წლის ოქტომბრისთვის დასრულდა (International
მა გენეტიკურმა ტექნიკებმა სამედიცინო სფეროში Human Genome Sequencing Consortium, 2004).
რევოლუციურ ცვლილებებს დაუდო სათავე და და- ეს მიღწევა წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო იმის
ზიანებებისა და დარღვევების განკურნების ახალი გასარკვევად, თუ როგორ განსაზღვრავს გენეტიკა
შესაძლებლობები წარმოაჩინა. მაგალითად, დღეს ადამიანის განვითარებისა და უნიკალურ პიროვნე-
მეცნიერებს შეუძლიათ სიმსივნური უჯრედების ბად ჩამოყალიბების პროცესს. იმისთვის, რომ გავი-
გამოცალკევება, კოპირება ან, სხვაგვარად რომ გოთ, თუ როგორ ფუნქციონირებს გენეტიკური მე-
ვთქვათ, „კლონირება“ და ამგვარად სიმსივნის გან- ქანიზმები, პირველ რიგში, იმ გენების სტრუქტურა
ვითარების პროცესის შესწავლისა და სიმსივნური უნდა განვიხილოთ, რომელიც ორგანიზმის შემად-
უჯრედების „გამორთვის“ ახალი გზების აღმოჩენა გენელ უჯრედებშია ლოკალიზებული.
მემკვიდრეობა და გარემო თავი 2 45
ენდოპლაზმური ბადე. უჯრედის ბირთვი. სფეროს ფორმის უჯრედის მიტოქონდრია. აერობული

სხეულში ლოკალიზებული მემბრანების სტრუქტურა, რომელშიც დნმ-ია (ჟანგბადის მომხმარებელი) ენერგიის
სისტემა. მარცვლოვანი ნაწილი განთავსებული. გამომუშავების სტრუქტურები.
(მასზე რიბოსომებია განლაგებული)
მონაწილეობს ცილების სინთეზში,
ხოლო გლუვი ნაწილი (მასზე
რიბოსომები არ არის განლაგებული) –
ცხიმებს სინთეზში.
ციტოპლაზმა. უჯრედის თხევადი

შიგთავსი.
რიბოსომები. შიდა უჯრედული

სტრუქტურები, რომლებშიც ცილის
სინთეზი მიმდინარეობს. ისინი
განლაგებულია ენდოპლაზმურ
ბადეზე.
გოლჯის კომპლექსი.
ერთმანეთთან დაკავშირებული
მემბრანების სისტემა, რომელიც
მოლეკულებს ბუშტუკებში უყრის
თავს.
მიკრომილაკები. მილაკები,
რომლებიც პასუხისმგებელია
ნეირონებს შორის ნივთიერებების
სწრაფად ტრანსპორტირებაზე.
სურათი 2-1. ტიპური უჯრედის ძირითადი მახასიათებლები (სურათზე გამოსახულია, ნეირონული უჯრედი).
მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის სხეულში მრავალი სახის უჯრედია, მათ საერთო მახასიათებლებიც აქვთ.
წყარო: Pinel, John P. J. (2011). Biopsychology, 8th edition. Pearson/Allyn and Bacon. Boston
ადამიანის უჯრედები ხვა სტრუქტურისგან. ერთ-ერთი მათგანია მიტო-

ქონდრია, რომელიც „ენერგიის სახლს“ წარმოად-
ადამიანის სხეული 200-ზე მეტი სხვადასხვა
გენს უჯრედისთვის. მიტოქონდრია საკვებ ნივთი-
სახის უჯრედისგან შედგება, რომელიც სხეულის
ერებებს ამუშავებს და უჯრედს ენერგიით უზრუნ-
ყველაზე მცირე ავტონომიურ სტრუქტურას წარ-
ველყოფს. გარდა ამისა, უჯრედი მოიცავს შემდეგ
მოადგენს. ასეთი მრავალფეროვნების მიუხედა-
სტრუქტურებსაც: ენდოპლაზმურ ბადეს, გოლჯის
ვად, ჩვენს ყველა სომატურ უჯრედს საერთო ნიშ-
კომპლექსს და რიბოსომებს, რომლებიც ჩართულია
ნებიც აქვს (იხ. სურათი 2-1). მაგალითად, ყველა
მრავალი სახის ცილის შექმნის პროცესში, რომე-
უჯრედი გარშემორტყმულია უჯრედის მემბრანით,
ლიც სასიცოცხლოდ აუცილებელია როგორც თი-
რომელიც ფორებიანია იმისთვის, რომ შეიწოვოს
თოეული უჯრედის, ისე მთლიანი ორგანიზმის ფუნ-
საკვები და სხვა ქიმიური ნივთიერებები და გა-
ქციონირებისთვის. უჯრედის ბირთვი, რომელიც
რეთ გამოდევნოს ნარჩენი პროდუქტები. უჯრედში
ასევე გარშემორტყმულია ფორებიანი მემბრანით,
მოთავსებულია ციტოპლაზა, რომელიც შედგება
მოიცავს დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავის (დნმ)
სითხისგან და ვიწროდ სპეციალიზებული სხვადას-
უჯრედი დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა (დნმ)

ადამიანის სხეულის ყველაზე მცირე დიდი, კომპლექსური მოლეკულა, რომელიც
ავტონომიური სტრუქტურა. შედგება ნახშირორჟანგის, წყალბადის, ჟანგბადის,
აზოტის და ფოსფორისგან, რომელიც ქმნის იმ
გენეტიკურ კოდს, რომელიც განსაზღვრავს
ორგანიზმის განვითარებასა და ფუნქციონირებას.
ნუკლეოდიტები
სურათი 2-2. დნმ-ის მოლეკულის კომპიუტერული სიმულაცია.

დახვეულ ჯაჭვისებურ სტრუქტურას ორმაგ სპირალს უწოდებენ.
ფუძეთა წყვილები დნმ-ის საფეხურებს ქმნის (სურათზე აღნიშ-
ნულია ლურჯი ფერითა და იისფრად) და მათი თანმიმდევრობა
განსაზღვრავს იმ გენეტიკურ თვისებებს, რომლებიც თითოეული
ინდივიდის დნმ-ს ატარებს.
უმეტეს ნაწილს, რომელშიც ლოკალიზებულია ის ფუძეთა წყვილები

გენეტიკური პროგრამა, რომელიც განსაზღვრავს
P-ფოსფატი S-შაქარი A-ადენინი
ჩვენს განვითარებას. T-თიმინი C-ციტოზინი G-გუანინი
დნმ
სურათი 2-3. დნმ-ის ჯაჭვის სეგმენტი
დნმ-ის სტრუქტურა პირველად აღმოაჩინეს ჯე- თითოეული ნუკლეოტიდი ფოსფატისა და შაქრის მოლეკულის-
გან შედგება, რომელიც ჯაჭვის „კიდეებს“ ქმნის, ასევე, ოთხი
იმს უიტსონმა და ფრანსიზ კრიკმა (1953), რომლებ- სახის ფუძეს: ადენინს, თიმინს, ციტოზინსა და გუანინს. ქიმიუ-
მაც ამ აღმოჩენისთვის ნობელის პრემია მიიღეს. რი სტრუქტურიდან გამომდინარე, ადენინი წყვილდება მხოლოდ
თიმინთან, ხოლო ციტოზინი – გუანინთან. გენები დნმ-ის მოლე-
დნმ საკმაოდ რთული მაკრომოლეკულაა; ის კულის კონკრეტულ ნაწილებს წარმოადგენს, რომლებიც ცილის
შედგება ბევრი მცირე მოლეკულისგან, რომლებიც მოლეკულების სინთეზის პროგრამას მოიცავს.
ჩამწკრივებულია დახვეული ჯაჭვის სახით. მას ორ-
მაგ სპირალს უწოდებენ. თუ დნმ-ის სეგმენტს ჰი- რი პროგრამა დამოკიდებულია დნმ-ის მოლეკულის
პოთეტურად „გავხსნით“, მისი შემადგენელი ელე- ოთხი ფუძის წყვილთა თანმიმდევრობაზე. როგორ
მენტების – ნუკლეოტიდების დანახვას შევძლებთ. შეიძლება ასეთმა მარტივმა სისტემამ განსაზღ-
თითოეული ნუკლეოტიდი შედგება ფოსფატისა და ვროს ცხოვრება? პირველ რიგში, ყურადღება უნდა
შაქრის მოლეკულისგან, რომელიც ქმნის ჯაჭვის გავამახვილოთ იმაზე, რომ ამ წყვილთა რაოდენობა
კიდეებსა და აზოტი-ნახშირბადი-წყალბადის ოთხი დნმ-ში ძალიან დიდია. მაგალითად, ადამიანის გე-
ფუძიდან ერთ-ერთს (ადენინი(A), თიმინი(T), ციტო- ნომი 3 ბილიონზე მეტ წყვილს მოიცავს, რომელიც
ზინი(C), გუანინი(G)). ეს ფუძეები დაწყვილებულია უსაზღვრო რაოდენობის განსხვავებული სახის თან-
და სწორედ ისინი ქმნიან ჯაჭვის ბმებს. სურათი 2-3 მიმდევრობას ქმნის. უფრო მეტიც, წყვილთა წყობა-
გვიჩვენებს დნმ-ის სეგმენტს, რომელიც ჯაჭვის სა- ში ნებისმიერი ცვლილებაც კი მნიშვნელოვანი შეიძ-
ხითაა მოცემული. მისი კიდეები, სხვაგვარად რომ ლება აღმოჩნდეს და განსხვავებული მიმართულე-
ვთქვათ, „ხერხემალი“ აღნიშნულია “S” და “P”-თი, ბით შეიძლება წარმართოს განვითარება. მეორე, გა-
ხოლო ბმები “C”, “G”, “T” და “A”-თი. მიაქციეთ ყუ- სათვალისწინებელია ის, რომ სხვადასხვა სახეობის
რადღება, რომ ფუძეთა წყვილების მხოლოდ ორი და ერთი სახეობის სხვადასხვა ინდივიდის გენომში
განსხვავებული პატერნი გამოიყოფა, რადგან, მათი ფუძეთა წყვილების განსხვავებული რაოდენობაა.
ქიმიური ბუნებიდან გამომდინარე, ადენინი წყვილ- მაგალითად, ადამიანის გენომისგან განსხვავებით,
დება მხოლოდ თიმინთან (A-T და T-A) და ციტოზინი რომელიც 3.2 ბილიონ წყვილს მოიცავს, E. Coli (ბაქ-
მხოლოდ გუანინთან (C-G და G-C). ტერია, რომელიც ზოგჯერ საკვების გაფუჭების მი-
დნმ-ის მოლეკულა ნამდვილად ელეგანტურია: ზეზად გვევლინება) გენომი 4.6 მილიონი წყვილის-
ამ შემთხვევაში არა აქვს მნიშვნელობა სახეობას – გან შედგება, მაშინ, როცა ფუტკრის გენომი 236
იქნება ეს ორქიდეას, მუხის, თაგვის თუ ადამიანის მილიონისგან, ხოლო შავი ალვის ხე – 480 მილიონი
დნმ. მთელი ცხოვრების განმსაზღვრელი გენეტიკუ- წყვილისგან. დაბოლოს, წყვილში თანმიმდევრობაც
მნიშვნელოვანია: გენეტიკური პროგრამა განსხვა-
● [იხ. DNA Molecules ვებულია იმის მიხედვით, ადენინი A-T წყვილის მარ-
MyDevelopmentLab.com-ზე ცხენა ნაწილს იკავებს თუ მარჯვენას. ●
როგორც აღვნიშნეთ, დნმ-ის კოდში ძალიან

მცირე განსხვავებაც კი მნიშვნელოვნად ზემოქმე-
დებს გენეტიკურ პროგრამაზე. მაგალითად, ჩვენი
ისეთი ახლო ნათესავის, როგორიცაა შიმპანზე, დნმ-
ის 98% ჩვენი დნმ-ის იდენტურია. ანუ, დნმ კოდის
2%-ზე ნაკლები აგებს პასუხს შიმპანზესა და ადამი-
ანს შორის არსებულ სხვაობებზე (Kehrer-Sawatzki
& Cooper, 2007; Varki&Nelson, 2007). უფრო მეტიც,
ყოველი ადამიანის დნმ-ის 99.9% პროცენტი ნების-
მიერი სხვა ნორმალური განვითარების ადამიანის
დნმ-ის იდენტურია (Oak Ridge National Laboratory,
2008); ამრიგად, გენომის მხოლოდ 0.1% განსაზღ-
ვრავს სტრუქტურულ ბიოლოგიურ განსხვავებებს,
რომელიც ორ ადამიანს შორის არსებობს.
იმ ფაქტიდან, რომ ადამიანების გენების დიდი
ნაწილი ერთნაირია, მნიშვნელოვანი დასკვნაა ის,
რომ ინდივიდები იმაზე მეტად არიან ერთმანეთის ▲ ადამიანის გენომის პროექტის თანახმად, ყველა ადამიანი
მსგავსნი, ვიდრე ჩვენ ეს წარმოგვიდგენია. რასის 99.9%-ით გენეტიკურად იდენტურია.
ცნებაც კი, რომელსაც ადამიანების სხვადასხვა
ჯგუფად კლასიფიკაციისთვის იყენებენ, კარგავს ბენ, ეჭვს იწვევს. ამ შემთხვევაში უფრო რელევან-
მნიშვნელობას, როცა მსჯელობისას გენეტიკურ ტური ტერმინი იქნება ეთნიკურობა, რომელსაც
თვალსაზრისს ვეყრდნობით. ფაქტია, რომ ერთი პი- არ ახლავს გენეტიკური კონოტაცია (რომელიც
როვნების გენომის კვლევისას ინდივიდის „რასის“ ხშირად შეცდომით ახლავს რასის ცნებას) და ყუ-
იდენტიფიცირება მარტივი არ არის (Dupré, 2008; რადღებას ამახვილებს გაზიარებულ კულტურულ
Sternberg, Grigorenko&Kidd, 2005). მიუხედავად გამოცდილებებზე, რომელიც განსაზღვრავს კონ-
იმისა, რომ გენები განსაზღვრავს რასასთან შეჭი- კრეტული ჯგუფის წევრების მსგავსებას (Fujimura,
დული მახასიათებლების (მაგ., კანის ფერის, თვა- Rajagopalan, Ossorio, & Doksum, 2010).
როდის არის სასარგებლო ლის ფორმის, თმის
გენები
ფერისა და სტრუქ-
ცნება „რასის“ გამოყენება გენების, როგორც მემკვიდრეობის ძირითადი
ტურის) განვითარე-
ადამიანთა ჯგუფების ელემენტის, ცნება მანამდეც დიდხანს არსებობდა,
ბას, ეს თვისებები
აღსაწერად? რა კონტექსტში სანამ 1953 წელს უიტსონმა და კრიკმა მათი ბიო-
არ ვლინდება ურთი-
კარგავს ის მნიშვნელობას? ქიმიური ბუნება აღმოაჩინეს. დღეს მეცნიერების
ერ თგა მომ რიცხ ა ვი
„ან, ან“-ის სახით, არამედ ადამიანთა მთლიან პოპუ- თანახმად, გენი (ზოგიერთი უპირატესობას ანი-
ლაციაში უწყვეტ კონტინიუმს ქმნის. მაგალითად, ჭებს ტერმინს ლოკუსი) დნმ-ის კონკრეტული შემო-
ზოგიერთ თეთრკანიან, ქერათმიან ადამიანს უფრო საზღვრული სეგმენტია, რომელიც შეიძლება მოი-
ხვეული თმა აქვს, ვიდრე აფროამერიკელს, თუმცა ცავდეს რამდენიმე ასეულ ან რამდენიმე მილიონ
ხვეული თმა აფროამერიკელებისთვის დამახასია- ფუძეთა წყვილს. ადამიანის გენომში არსებული გე-
თებელ ფიზიკურ თვისებად ითვლება. ამრიგად, თი- ნების რაოდენობა დღეს უცნობია, რადგან მათი გა-
თოეული ინდივიდის ფუძეთა წყვილების კომბინა- მოვლენის სხვადასხვა მეთოდი მათ განსხვავებულ
ცია იმდენად უნიკალურია, რომ ადამიანის გენომში რიცხვს გვიჩვენებს. თუმცა, გონივრული შეფასე-
რასის განმსაზღვრელი „მარკერების“ არსებობა არ ბის მიხედვით, გენების რაოდენობა 20 000-დან 25
დასტურდება (Bonham, Warshauer-Baker&Collins, 000-მდე მერყეობს, რომელიც გაცილებით ნაკლე-
2005; Patrinos, 2004). ბია იმ რაოდენობაზე, რასაც თავდაპირველად ფიქ-
თუმცა, ცხადია, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ რასის რობდნენ (International Human Genome Sequencing
ცნება სოციალურ ან კულტურულ კონტექსტშიც Consortium, 2004; Pertea&Salzberg, 2010).
აზრს მოკლებულია (Fujimura & Rajagopalan, 2011).
ცილების სინთეზი
თუმცა, ის შემთხვევები, როცა რასის ცნებას ინდი-
ვიდის კონკრეტულ, გენეტიკურად განსაზღვრულ ყველაზე მნიშვნელოვანია გენების როლი ცი-
ჯგუფთან მიკუთვნებულობის აღსანიშნად იყენე- ლების მოლეკულების სინთეზში, რომლებიც მრა-
გენები ცილები
მემკვიდრეობის ძირითადი მოლეკულები, რომლებიც მრავალ
ელემენტები, რომელიც ორგანიზმის სასიცოცხლო მნიშვნელობის
დნმ-ში ლოკალიზებულ ფუძეთა ფუნქციას ასრულებენ ორგანიზმში
წყვილების თანმიმდევრობებისგან (მაგ., ენზიმები, ჰემოგლობინი,
შედგება. კოლაგენი და ჰორმონები).
ცხრილი 2-1. გავრცელებული ცილები და ადამიანის შეამოწმე შენი ცოდნა 2-1

ორგანიზმში მათი ფუნქციები
1. მიახლოებით გენების რამდენი პროცენტი აქვს სა-
ცილა ფუნქცია ერთო ორ არანათესავ ადამიანს?
ენზიმები (მაგ., კარ- კატალიზატორის როლს ასრუ- ა. 50 % ბ. 90%
ბოჰიდრაზა, ლიპაზი, ლებს, ანუ აჩქარებს ქიმიური გ. 98% დ. 99.9%
ნუკლეაზა) რეაქციების მიმდინარეობის პრო- 2. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, დნმ-ის სპირალში რო-
ცესს უჯრედსა და მთლიან ორგა- მელი არ უზრუნველყოფს ნუკლეოტიდის ჯაჭვში
ნიზმში. ფუძის წყვილების ვარირებას?
დნმ და რნმ პოლიმე- დნმ-ის რეპლიკაციასა და გენების ა. რომელი ფუძე რომელ ფუძეს უკავშირდება;
რაზა გამოხატვას ემსახურება. ბ. ჯაჭვის რომელ მხარესაა განთავსებული ფუძე;
ჰემოგლობინი სისხლში ჟანგბადი გადააქვს. გ. ჯაჭვში ფუძეთა წყობა;
დ. ჯაჭვში ფუძეთა რაოდენობა.
ინსულინი სისხლში შაქრის დონეს არეგული-
რებს. 3. რომელია გენების მთავარი ფუნქცია?
კონტრაქტილური ქმნის კუნთებს. 4. როცა მეცნიერები იყენებენ ტერმინს მემკვიდრეო-
ცილები (მაგ., აქტინი ბის მექანიზმი, ისინი გულისხმობენ _______.
მიოზინი)
ჰორმონები ფიზიკურ ზრდასა და განვითარე- √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ბას განსაზღვრავს, ასევე, უზრუნ-
ველყოფს ორგანიზმის ადაპტაცი- სისტემაა. როცა მემკვიდრეობითობის მექანიზმზე
ას სტრესულ პირობებში. ვსაუბრობთ, მშობლებისგან შვილებზე დნმ-ის სწო-
ანტისხეულები, დაავადებისგან იცავს ორგანიზმს. რედ ამ პროგრამის გადაცემას ვგულისხმობთ.
ანტიგენები
წყარო: Adapted from M. Hoefnagels, R.Lewis,D. Gaffin, and ქრომოსომები, გენები და უჯრედის გაყოფა
B. Parker, 2010,Biology: Concepts and investigations, New
York: McGraw-Hill. მეტწილად დნმ უჯრედის ბირთვშია მოთავსე-
ბული, თუმცა კონკრეტული სახის დნმ შეიძლება
ვალ სასიცოცხლო მნიშვნელობის ფუნქციას ას- უჯრედის მიტოქონდრიაშიც შეგვხვდეს. დროის
რულებენ ორგანიზმში (იხ. ცხრილი 2-1). ცილის უმეტესი ნაწილი დნმ ბირთვშია ლოკალიზებული.
სინთეზი დნმ-ის ჯაჭვის გაყოფისას ხდება, როცა თუმცა, როცა უჯრედი გაყოფისთვის ემზადება,
მოლეკულა ფუძეთა წყვილების გადაბმის ადგილში დნმ სქელდება და ქმნის „ძაფისმაგვარ“ სტრუქტუ-
იხსნება და ორ ნაწილად იყოფა. გაყოფის პროცე- რას, რომელსაც ქრომოსომებს უწოდებენ. ის დნმ-
სი „შესაკრავი ელვის“ გახსნის პროცესს ჰგავს, რო- ის სეგმენტებსა და ცილას მოიცავს. ნორმალურად
მელშიც ელვის კბილანები ფუძეებს შეესაბამება. განვითარებული ადამიანის ყველა უჯრედი, გარდა
როცა დნმ-ის მოლეკულა იხსნება და ფუძეთა წყვი- სპერმისა და კვერცხუჯრედისა, 23 წყვილ ქრომო-
ლების ნახევრები ღია რჩება, უჯრედში არსებული სომას (სულ 46 ქრომოსომა) მოიცავს. ქრომოსომა-
„თავისუფალი“ ფუძეები (“A”, “T”, “C” და “G”) უკავ- თა 22 წყვილს აუტოსომები ეწოდება, რომლებიც
შირდება გახსნილი მოლეკულის წყვილის გარეშე სიდიდის მიხედვითაა გადანომრილი. 23-ე წყვილი
დარჩენილ ფუძეებს – A ებმის T-ს, ხოლო C – G-ს შედგება სქესის ქრომოსომებისგან. მას ასე უწო-
– და ამგვარად დნმ-ის გახსნილი ნახევრების ასლე- დებენ იმის გამო, რომ ის განსაზღვრავს ინდივიდის
ბი წარმოიქმნება. ეს ასლები იმ ცილების მოლეკუ- ბიოლოგიურ სქესს. არსებობს ორი სახის სქესის
ლების ასაგებ პროგრამად გამოიყენება, რომელიც ქრომოსომა: “X” და “Y” (ასე აღნიშნავენ ზოგადი
განვითარებას განსაზღვრავს. დნმ-ის მოლეკულის ფორმიდან გამომდინარე). მდედრობითი სქესს აქვს
კონკრეტული ნაწილის შემადგენელი ნუკლეოტი- ორი ცალი “X” ქრომოსომა (XX), ხოლო მამრობით
დების თანმიმდევრობა ათასობით ცილის მოლეკუ- სქესს ერთი “X” და ერთი “Y” ქრომოსომა (XY). ქრო-
ლის აგებაში მონაწილეობს. ადამიანში 200000-ზე მოსომები სხვადასხვა ზომისაა და ფუძეთა წყვილე-
მეტი სახის ცილაა აღმოჩენილი. დნმ, რომელიც ბისა და გენების სხვადასხვა რაოდენობას მოიცავს.
ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობის კოდირებას ახ- ადამიანში, მაგალითად, ყველაზე პატარა ქრომო-
დენს, მთელი ცხოვრების განმსაზღვრელ პროგრა- სომა 50 მილიონ ფუძეთა წყვილს მოიცავს და რამ-
მას მოიცავს – ნამდვილად საოცრად ელეგანტური დენიმე ასეულ გენს, ხოლო ყველაზე დიდი ქრომო-
ქრომოსომა აუტოსომები სქესის ქრომოსომები

გენების ჯაჭვი, რომლის დანახვა ადამიანის 23 წყვილი ქრომოსომიდან ადამიანის 23-ე წყვილი ქრომოსომა,
მხოლოდ მიკროსკოპითაა შესაძ- პირველი 22 წყვილი, რომლებიც არ რომელიც სქესს განსაზღვრავს.
ლებელი. ადამიანს, ჩვეულებრივ, მონაწილეობენ სქესის განსაზღვრაში.
46 ქრომოსომა აქვს.
ლი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარეობს. უჯ-

რედის გაყოფა ორნაირად შეიძლება მოხდეს. როცა
უჯრედი გაყოფისას საკუთარ მსგავს უჯრედებს
წარმოქმნის, ამ პროცესს მიტოზი ეწოდება. ხოლო,
როცა უჯრედი კვერცხუჯრედს ან სპერმას წარ-
მოქმნის, მას საფუძვლად განსხვავებული მექანიზ-
მი უდევს, რომელსაც მეიოზს უწოდებენ.
მიტოზის შემთხვევაში, უჯრედის გაყოფისას
ქრომოსომის მასალა უჯრედის ბირთვის ცენტრში
გადაადგილდება, სადაც დნმ-ის ჯაჭვები იხსნება
და ერთმანეთს შორდება. ცილის სინთეზის მსგავ-
(ა) მამაკაცის კარიოტიპი (ბ) ქალის კარიოტიპი სად, ამ შემთხვევაშიც ახალი ფუძის მოლეკულები
სურათი 2-4. ადამიანის კარიოტიპი (“A”, “T”, “C” და “G”) უკავშირდება „გახსნილი“ ქრო-
უჯრედის გაყოფის დროს, შესაძლებელია იმ ქრომოსომების
ფოტოგრაფირება, რომლებიც ჩვენი გენებისგან შედგება. ფოტო,
მოსომის თითოეულ ნახევარს და, შესაბამისად,
რომელსაც კარიოტიპს ან კარიოგრამას უწოდებენ, ისეა შექმნი- ორიგინალი ქრომოსომისგან ორ იდენტურ ქრომო-
ლი, რომ ქრომოსომებს დაწყვილებულ მდგომარეობაში ასახავს. სომას წარმოქმნის. უჯრედის გაყოფა სრულდება
22 წყვილის სახელწოდებისას მათ ნომრებს ასახელებენ, ხოლო
23-ე წყვილს უწოდებენ ან “X”, ან “Y”-ს. “X” და “Y” ქრომოსომა მაშინ, როცა ქრომოსომათა ახალი წყვილები ცალ-
განსაზღვრავს სქესს: მდედრობითი სქესისთვის დამახასიათე- კევდება და იწყებს საპირისპირო მიმართულებით
ბელი კონფიგურაციაა XX, ხოლო მამრობითი სქესისთვის – XY. მოძრაობას უჯრედის ბირთვში. შემდეგ უჯრედი
სურათზე (ა) მამაკაცის კარიოტიპია მოცემული, ხოლო სურათზე
(ბ) – ქალის. დააკვირდით, Y ქრომოსომა საკმაოდ მცირე ზომისაა იყოფა და წარმოიქმნება ორი ახალი უჯრედი. ეს ახ-
მამაკაცის კარიოტიპში. ლად წარმოქმნილი უჯრედები ერთმანეთის იდენ-
სომა 250 მილიონზე მეტ ფუძეთა წყვილ-

ნუკლეოდიტები
სა და რამდენიმე ათასეულ გენს (National
სპერმის კვერცხუჯრედის
Center for Biotechnology Information, 2011a). მიტოზი
წარმოქმნა წარმოქმნა
უჯრედის გაყოფისას, ქრომოსომების
ნახვა შესაძლებელია მიკროსკოპის გამოყე-
ნებით. ზოგიერთი გენეტიკური დარღვევის
გამოვლენა შესაძლებელია ქრომოსომებ-
ზე ვიზუალური დაკვირვებით, როცა მათი
შეღებვისა და რეკომბინაციის პროცედუ-
რების საშუალებით ქრომოსომების კარი-
ოტიპს (ასევე კარიოგრამას უწოდებენ; იხ.
სურათი 2-4) იღებენ. მაგალითად, დაუნის
სინდრომის (ამ თავში მოგვიანებით განვი-
ხილავთ) იდენტიფიცირება შესაძლებელია 1-ლი
კარიოტიპში 21-ე წყვილში ზედმეტი ქრო- რედუქ-
მოსომის ან ქრომოსომის დამატებითი მასა- ციული
სხეული
ლის აღმოჩენით.
მე-2
რედუქ-
უჯრედის გაყოფა და რეპროდუქცია/ ციული
გამრავლება სხეული
ყველა ადამიანი ცხოვრებას იწყებს, რო- სურათი 2-5. მიტოზისა და მეიოზის შედარება
მიტოზის პროცესის შედეგად ორი ახალი, ორიგინალი უჯრედის იდენტური
გორც ერთუჯრედიანი ორგანიზმი, რომე- უჯრედი წარმოიქმნება. მამაკაცებში, მეიოზის შედეგად, ოთხი სპერმის უჯ-
ლიც კვერცხუჯრედის სპერმით განაყოფი- რედი წარმოიქმნება, რომლებიც გენეტიკურად განსხვავდებიან ერთმანეთის-
ერების შედეგად წარმოიქმნება. შემდეგ კი გან. ქალებში, მეიოზის შედეგად, ერთი შედარებით დიდი კვერცხუჯრედი და
ორი მცირე ზომის რედუქციული სხეული წარმოიქმნება. რედუქციული სხე-
ორგანიზმი იზრდება და ვითარდება უჯრე- ულის განაყოფიერება შეუძლებელია. ზოგჯერ პირველი რედუქციული სხეუ-
დის გაყოფის საშულებით, რომელიც მთე- ლიც იყოფა და ვიღებთ განაყოფიერების უუნარო სამ რედუქციულ სხეულს.
კარიოტიპი მიტოზი
ზომის მიხედვით დალაგებული ჩვეულებრივი უჯრედის გაყოფის
ქრომოსომათა წყვილების ფოტო. პროცესი, როცა მშობელი უჯრედი
თავისივე მსგავს ორ უჯრედს
წარმოქმნის.
ტური უჯრედებია (იხ. სურათი 2-5) და, მუტაციის გენოტიპიდან ფენოტიპამდე

შემთხვევების გარდა, ჩვეულებრივ 23 წყვილად
რადგან ქრომოსომები წყვილებშია მოცემული
ორგანიზებულ 46 ქრომოსომას მოიცავს, ზუსტად
(ერთ ნახევარს ვიღებთ დედისგან, მეორე ნახევარს
იმდენივეს, რამდენიც იყო ორიგინალ უჯრედში მის
მამისგან), გენებიც დაწყვილებულია. გენების ალ-
გაყოფამდე.
ტერნატიულ ვერსიებს, რომლებიც ერთსა და იმავე
მეიოზი განსხვავებული პროცესია. გაიხსენეთ, ფუნქციას ასრულებენ, ალელებს უწოდებენ. ჩვეუ-
რომ განაყოფიერებისას კვერცხუჯრედი და სპერმა ლებრივ, ერთ ალელს მემკვიდრეობით ვიღებთ დე-
ახალი ორგანიზმის წარმოსაშობად ერთმანეთს ერ- დისგან, ხოლო მეორეს – მამისგან. ალელთა ყველა
წყმის, რომელიც 23 წყვილ ქრომოსომას მოიცავს. წყვილი ერთად ქმნის ადამიანის გენოტიპს ან მეო-
ამგვარად, თითოეული წყვილი ერთ ნახევარს კვერ- რენაირად, გენეტიკურ კოდს.
ცხუჯრედიდან, ხოლო მეორე ნახევარს სპერმიდან აუტოსომების 22 წყვილში თითოეული გენი და-
იღებს. მეიოზი კი სწორედ ის პროცესია, რომელიც წყვილებულია და ორი ალელის სახითაა მოცემული.
კვერცხუჯრედის და სპერმის, ანუ რეპროდუქცი- მცირედით განსხვავებულია სქესის ქრომოსომები.
ული უჯრედების წარმოქმნას უზრუნველყოფს, ქალებში, რადგან სქესის ქრომოსომებია – XX, გე-
რომელსაც მეორენაირად გამეტებს უწოდებენ. ამ ნები აგრეთვე დაწყვილებული ალელების სახითაა
პროცესის შედეგად ვიღებთ უჯრედებს, რომელიც მოცემული, ხოლო მამაკაცებში (XY) კი, უფრო დიდ
23 ქრომოსომას მოიცავს – წყვილიდან მხოლოდ X ქრომოსომაში ბევრი ისეთი გენია, რომელიც და-
ერთ ნახევარს, როგორც ნაჩვენებია სურათზე 2-5. წყვილებული არ არის უფრო პატარა ქრომოსომა
მამაკაცებში, მეიოზი სათესლეებში მიმდინარე- Y-ის გენებთან. X ქრომოსომის წყვილის გარეშე
ობს და გაყოფის ორ ციკლს მოიცავს, რის შედეგა- დარჩენილი ეს გენები მნიშვნელოვან როლს ასრუ-
დაც ოთხი რეპროდუქციის უნარის მქონე სპერმის ლებს სქესთან შეჭიდული თვისებების განვითარე-
უჯრედი წარმოიქმნება. პუბერტატის ასაკში (იხ. ბაში. ამ თემას მოგვიანებით დავუბრუნდებით.
მეათე თავი) ბიჭებში ათასობით სპერმის უჯრე- მარტივი დომინანტურობა და რეცესიულობა.
დის წარმოქმნის პროცესი იწყება და შემდეგ ასე ზოგიერთ მემკვიდრულ თვისებაზე, როგორიცაა,
გრძელდება მთელი ცხოვრების განმავლობაში. მაგალითად, თვალის ფერი, უშუალოდ გენთა კონ-
ამის საწინააღმდეგოდ, ქალებში მეიოზი დაბადები- კრეტული წყვილი აგებს პასუხს (იხ. Lewis, 2010).
დანვე იწყება. ამ პერიოდიდან იწყება მიახლოებით შესაძლოა ბავშვმა მიიღოს ყავისფერი თვალის
400 000-მდე კვერცხუჯრედის (კვერცხუჯრედთა განმსაზღვრელი ალელი მამისგან და ცისფერი ფე-
ის რაოდენობა, რომელიც მთელი ცხოვრების გან- რის თვალის ალელი – დედისაგან. შესაბამისად,
მავლობაში წარმოიქმნება ქალის ორგანიზმში) გან- ბავშვის თვალის ფერის გენოტიპი იქნება Bb. რა
ვითარება. თუმცა, უჯრედის საბოლოო გაყოფა, ფერის თვალები ექნება ამ ბავშვს? ჩვეულებისა-
რომელიც სრულყოფილ კვერცხუჯრედს წარმოქ- მებრ, ყავისფერი თვალების განმსაზღვრელი ალე-
მნის, ქალების პუბერტატის ასაკამდე არ ხდება. ლი (B) დომინანტურია, ხოლო ცისფერი თვალის
ამ ასაკში კვერცხუჯრედი სრულად გადის მეიო- განმსაზღვრელი ალელი (b) – რეცესიული. როცა
ზის პროცესს. ყოველთვე მიახლოებით ერთი კვერ- გენთა წყვილში მოცემულია დომინანტური ალელი,
ცხუჯრედი „მწიფდება“ ქალის ორგანიზმში. გარდა თვისება ფენოტიპში ვლინდება. ფენოტიპი ხილუ-
ამისა, ქალებში მეიოზის პროცესი განხვავდება ლად გამოვლენილი მახასიათებელი ან თვისებაა.
მამაკაცებისგან იმითაც, რომ უჯრედული ნივთი- ამრიგად, BB ან Bb გენოტიპის მქონე ინდივიდს ფე-
ერების უმეტესობა სამი ან ოთხი წარმოქმნილი ნოტიპში ყავისფერი თვალები უნდა ჰქონდეს.
კვერცხუჯრედიდან ერთში კონცენტრირდება და თუ ინდივიდი დომინანტობა-რეცესიულობის
დანარჩენი უფრო მომცრო უჯრედები კი (რედუქ- მიხედვით ორ ერთნაირ ალელს ფლობს, მას ჰომო-
ციური სხეულები) ორგანიზმიდან გამოიდევნება. ზიგოტურს უწოდებენ. შესაბამისად, ჰომოზიგო-
მეიოზი გამეტები რეცესიული

უჯრედის დაყოფის პროცესი, რომლის რეპროდუქციული უჯრედები (კვერ- გენეტიკაში გენთა წყვილიდან ერთ-
შედეგად წარმოიქმნება სპერმა და ცხუჯრედი და სპერმა), რომელიც ერთი გენი, რომელიც კონკრეტული
კვერცხუჯრედი, რომელიც მთელი მეიოზის შედეგად წარმოიქმნება. თვისების გამოვლენას განაპირობებს
ქრომოსომათა მთელი ნაკრებიდან ფენოტიპი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი
მხოლოდ ნახევარს მოიცავს. გენეტიკაში ის თვისებები, რომელიც მეწყვილე გენიც რეცესიული იქნება.
ალელები გამოვლენილია ინდივიდში. ჰომოზიგოტური
გენთა წყვილები დომინანტური გენთა ისეთი წყობა, როცა დომინან-
გენოტიპი გენეტიკაში გენთა წყვილიდან ერთ- ტობისა და რეცესიულობის ნიშნის
ინდივიდში მოცემული გენეტიკური ერთი გენი, რომელიც კონკრეტული მიხედვით ორი ერთნაირი გენია
კოდი. თვისების გამოხატვას განაპირობებს. მოცემული.
განსაზღვრაში მრავა-
დედა (ყავისფერი თვალები) დედა (ყავისფერი თვალები) ლი გენია ჩართული, მას
B b B b პოლიგენურ მემკვიდ-
რეობას უწოდებენ. პო-
BB Bb Bb bb
მამა B b ლიგენური მექანიზმი
ყავისფერი ყავისფერი მამა ყავისფერი ლურჯი
(ყავისფერი (ლურჯი მო ქ მე დ ე ბი სას განაპი-
თვალები) თვალები)
Bb bb Bb bb რო ბებს ისე თი შთამო-
b b
ყავისფერი ლურჯი ყავისფერი ლურჯი მავლობის მოცემას, რო-
მელიც ფენოტიპურად
დედა (ყავისფერი თვალები) დედა (ლურჯი თვალები)
საგრძნობლად განსხვავ-
დება ორივე მშობლის-
B B b b
გან. განვიხილოთ თმის
Bb Bb bb bb ფერი: ყავისფერთმიანი
b b
მამა ყავისფერი ყავისფერი მამა ლურჯი ლურჯი მამისა და ქერა დედის
(ლურჯი (ლურჯი შვილების თმის ფერი
თვალები) Bb Bb თვალები) bb bb
b შეიძლება ვარირებდეს
b
ყავისფერი ყავისფერი ლურჯი ლურჯი ყავისფრიდან ქერამდე,
შეიძლება წითელიც კი
B - დომინანტური ყავისფერი ალელი b - დომინანტური ლურჯი ალელი
იყოს. პოლიგენური მე-
ქანიზმი განსაკუთრებუ-
სურათი 2-6. დომინანტური-რეცესიული გენების კომბინაციის მაგალითები:
გენოტიპი და ფენოტიპი. ლად კომპლექსურია და
მეცნიერებმა ეს-ესაა,
ტური ინდივიდის თვალის ფერის განმსაზღვრელი რაც დაიწყეს მისი მოქ-
ალელები შეიძლება იყოს BB ან bb. თუ ინდივიდი მედების პრინციპის გაგება (Omoto&Lurquin, 2004;
განსხვავებულ ალელებს ფლობს – bB ან Bb – მას Quackenbush, 2011).
ჰეტეროზიგოტურს უწოდებენ. მაგალითად, რე- უფრო მეტიც, იმ თვისებების შემთხვევაშიც კი,
ცესიული თვისება, როგორიცაა ცისფერი თვალის რო მე ლიც ერთი გენით განსაზღვრულ თვისებად
ფერი, შეიძლება გამოვლინდეს იმ ბავშვში, რომ- მიიჩნევა, როგორიცაა თვალის ფერი, უამრავი ინ-
ლის ორივე მშობელი ყავისფერთვალებიანია და დივიდუალური ვარიაციაა შესაძლებელი (White &
თუ ორივე მშობელი ჰეტეროზიგოტურია. რამდე- Rabago-Smith, 2011). ნაწილობრივ, ეს განპირობე-
ნია ალბათობა იმისა, რომ ჰეტეროზიგოტურ ყავის- ბულია იმით, რომ თითოეული გენი ასეულობით ან
ფერთვალებიან მშობლებს ეყოლებათ ცისფერთვა- ათასეულობით ფუძეთა წყვილს მოიცავს. ფუძეთა
ლებიანი შვილი? ალელთა წყვილის ოთხი კომბინა- წყვილებში ნებისმიერმა ცვლილებამ შეიძლება გე-
ციაა შესაძლებელი: BB, bB, Bb და bb. რადგან მხო- ნის სხვანაირი გამოვლენა განაპირობოს, შესაბამი-
ლოდ ერთი კომბინაციის (bb) შემთხვევაშია შესაძ- სად, შეცვალოს ფენოტიპი. ამრიგად, გენეტიკურად
ლებელი, რომ ბავშვს ცისფერი თვალები ჰქონდეს, განსაზღვრული თვისებები არ არის უბრალოდ „ან-
ამიტომ, ალბათობა არის ოთხიდან ერთი, ანუ 25%. ან“ პროპოზიციის სახით წარმოდგენილი. არამედ ის
ყურადღება გაამახვილეთ იმაზე, რომ, თუ რომელი- ქმნის კონტინიუმს, ინდივიდში შეიძლება გამოვლინ-
მე ყავისფერთვალებიანი მშობელი ჰომოზიგოტუ- დეს ნებისმიერი გენეტიკური მახასიათებელი მე-
რია, ცისფერთვალებიანი ბავშვის დაბადების შანსი ტი ან ნაკლები ხარისხით. შესაბამისად, მართალია,
არ არსებობს (იხ. ცხრილი 2-6). ნაკლებია ალბათობა იმისა, რომ ჰომოზიგოტური
გენების კომბინაცია. მნიშვნელოვანია, აღი- ყავისფერთვალებიან მშობელს (BB) ეყოლება ლურ-
ნიშნოს, რომ მცირე რაოდენობის თვისება შეიძ- ჯთვა ლებიანი შვილი, თუმცა ეს შესაძლებელია.
ლება იყოს მხოლოდ გენთა ერთი წყვილის მიერ გენ თა კომბინაციის ფენოტიპში გამოხატვა
განსაზღვრული. თვისებათა უმეტესობა გენთა გარ თუ ლე ბულია იმ ფაქტის გამოც, რომ ზოგიერ-
მრავალი წყვილის კომბინაციით განისაზღვრება, თი თვი სე ბა კოდირებულია ისეთი ალელების მიერ,
მაგალითად, როგორიცაა: ინტელექტი, სიმაღლე რომ ლე ბიც მხო ლოდ ნაწილობრივაა დომინანტური
და დარღვევების უმრავლესობა. როცა თვისების ან რეცესიული. ნამგლისებურ-უჯრედოვანი ანე-
ჰეტეროზიგოტური პოლიგენური მემკვიდრეობა

გენთა ისეთი წყობა, როცა თვისების მემკვიდრეობით გადაცემა
დომინანტობისა და რეცესიულობის მრავალი გენითაა განსაზღვრული.
ნიშნის მიხედვით ორი განსხვავებული
გენია მოცემული.
მია, (სამედიცინო მდგომარეობა, როცა წითელი ცია, რომელიც ორივე მშობლის გენთა კომბინაცი-
სისხლის უჯრედები დეფორმირებულია და, შესა- ას მოიცავს (იხ. სურათი 2-7). გარდა ამისა, მეიოზის
ბამისად, ფერხდება ჟანგბადის ტრანსპორტირების ბოლო ეტაპზე, ქრომოსომის რომელი ნაწილი რო-
პროცესი), მსგავსი ნაწილობრივი/არასრული დო- მელ სპერმაში თუ კვერცხუჯრედში გადავა, სრუ-
მინანტობის მაგალითია. სხვა შემთხვევებში ალე- ლიად შემთხვევითია (ამ პროცესს დამოუკიდებელი
ლები შეიძლება იყოს კოდომინანტური, რაც იმას ასორტიმენტი ეწოდება). ასევე, განაყოფიერებისას
ნიშნავს, რომ არც ერთი ალელი არ არის მეორეზე და ჩასახვისას, რომელი სპერმა და კვერცხუჯრედი
დომინანტური. როცა მემკვიდრეობით კოდომინან- შეერწყმევა ერთმანეთს, ესეც შემთხვევითობაზეა
ტური თვისება გადაიცემა, ამის შედეგი შერეული დამოკიდებული.
ფენოტიპია. A და B ტიპის სისხლი კოდომინანტო- ვარიაციის ყველა ამ შესაძლებლობის გათვა-
ბის მაგალითია: თუ ინდივიდი ერთი მშობლისგან ლისწინებით, დაითვალეს, რომ ერთსა და იმავე
იღებს A ალელს და მეორე მშობლისგან B ალელს, მშობლებს ასი ტრილიონი უნიკალური ბავშვის და-
შედეგად ვიღებთ სისხლის ტიპს – AB, რომელიც ბადება შეუძლიათ – იმ ადამიანთა რიცხვზე გაცი-
ორივეს კომბინაციას წარმოადგენს. ლებით მეტის, ვისაც ოდესმე უცხოვრია. შესაბამი-
სად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ყოველი ადამია-
სქესთან შეჭიდული თვისებები. კონკრეტული
ნი (გარდა იდენტური ტყუპებისა; იხ. მესამე თავი)
თვისებები სქესის ქრომოსომებში ლოკალიზებუ-
გენეტიკურად განსხვავებულია. იდენტური ტყუ-
ლი გენებითაა განსაზღვრული. ასეთ თვისებებს
პებიც კი, რომლებიც თავიანთ ცხოვრებას იწყებენ
სქესთან დაკავშირებულ თვისებებს უწოდებენ.
როგორც გენეტიკურად იდენტური ორგანიზმები,
რადგან X ქრომოსომა გაცილებით მეტ გენს მოი-
გენეტიკური მუტაციის ან გარემოს ფაქტორების
ცავს, ვიდრე Y ქრომოსომა, მამაკაცების შემთხვე- მიერ გენების გამოხატვის პროცესზე გავლენის შე-
ვაში უფრო მეტია ალბათობა იმისა, რომ სქესთან დეგად სხვადასხვანაირად ვითარდებიან.
შეჭიდული თვისებებისთვის ექნებათ რეცესიული
ფენოტიპი, ვიდრე ქალებს. თუ მამაკაცის X ქრომო- მუტაცია მოლეკულურ დონეზე, მუტაცია უჯ-
სომა რეცესიულ ალელს მოიცავს, ხშირად Y ქრო- რედის დნმ-ში აღმოცენებული ცვლილებაა, რომე-
მოსომაში არ არის მისი დამაბალანსებელი ალელი ლიც უჯრედის გაყოფასთან ერთად ახალ უჯრე-
და, შესაბამისად, რეცესიული თვისება გამოხატუ- დებს გადაეცემა. უმეტეს შემთხვევაში, მუტაციები
ლი იქნება ინდივიდის ფენოტიპში. ამის საწინააღ- არაადაპტურია და მუტირებული უჯრედები უბრა-
მდეგოდ, ქალებში რეცესიული თვისება გამოხატუ- ლოდ კვდება. სხვა შემთხვევებში, უჯრედმა შეიძ-
ლი იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ორივე ლება აღადგინოს საკუთარი თავი და, შესაბამისად,
X ქრომოსომაში იქნება მოცემული. მუტაცია გამორიცხოს. თუმცა, მუტაციათა მცირე
რიცხვი სიცოცხლისუნარიანია – მუტირებული უჯ-
თვისებათა ვარიაცია ინდივიდთა შორის რედი გადარჩება და მუტირებული დნმ უჯრედის
ყველა თვისებას მემკვიდრეობით ვიღებთ მხო- ყოველ მომდევნო გაყოფაზე მრავლდება.
ლოდ ორი წყაროსგან – დედისგან და მამისგან. რო- მუტაცია შეიძლება გადაიცეს მიტოზის ან მე-
გორ ხდება ისე, რომ ერთსა და იმავე მშობლის შთა- იოზის საშულებით (National Institutes of Health
[NIH], 2011b). როცა მუტაცია მეიოზის დროს ხდე-
მომავლობა ასე განსხვავდება ერთმანეთისგან?
ბა, მუტირებული დნმ ლოკალიზებულია სპერმაში
სრულიად უნიკალური ინდივიდებია?
ან კვერცხუჯრედში და, შესაბამისად, განაყოფიე-
მეიოზი და ინდივიდუალური ვარიაცია. თი- რების შედეგად აღმოჩნდება შთამომავლობის დნმ-
თოეული ინდივიდის უნიკალურობას სხვადასხვა შიც. ამრიგად, მუტირებულ გენებს მოიცავს ყველა
პროცესი უზრუნველყოფს. მაგალითად, როცა უჯრედი, რომელიც განაყოფიერებული კვერცხუჯ-
მშობლების ქრომოსომები იყოფა მეიოზის საწყისს რედისგან წარმოიქმნება. უჯრედის მიტოზური გა-
ეტაპზე, გენეტიკური მასალა შემთხვევითად ნაწილ- ყოფისას კი, მუტაცია განვითარების უფრო გვიან
დება და იცვლება ქრომოსომებს შორის, რომლის ეტაპზე აღმოცენდება, შესაბამისად, ორგანიზმის
შედეგია ალელთა უნიკალური, ახალი რეკომბინა- მხოლოდ გარკვეულ უჯრედებზე ახდენს გავლენას.
არასრული დომინანტობა კოდომინანტურობა მუტაცია

შემთხვევა, როცა ჰეტეროზიგოტური შემთხვევა, როცა როგორც ცვლილება დნმ-ში, რომელიც მიტოზის
გენოტიპი ვლინდება ისეთი დომინანტური, ისე რეცესიული ან მეიოზის განმავლობაში ხდება და,
ფენოტიპის სახით, რომელიც ალელი ვლინდება ფენოტიპში (მაგ., შესაბამისად, გადაეცემა უჯრედებს
ჰომოზიგოტურის დომინანტურ AB ტიპის სისხლი). უჯრედის ყოველი მომდევნო დაყოფის
და რეცესიულ ფენოტიპს შორის სქესთან შეჭიდული თვისებები შემდეგ.
შუალედურ ადგილს იკავებს (მაგ., თვისებები, რომელიც 23-ე წყვილ ● [იხ. Twins Separated at Birth, Reunited
ნამგლისებურ-უჯრედოვანი ანემია). ქრომოსომაში მოცემული გენებით MyDevelopmentLab.com-ზე
განისაზღვრება.
თუ მუტაცია ძალიან ადრე ვლინდება, მაშინ, რო-

თმის ფერის გენები თვალის ფერის გენები
ცა ორგანიზმი მცირე რაოდენობის უჯრედისგან
შედგება, მუტაცია უჯრედთა უფრო დიდ რაოდე-
ნობას გადაეცემა. მაგრამ, თუ მუტაცია უფრო გვი-
h ●
ან ეტაპზე აღმოცენდა, ის მხოლოდ მუტირებული
h ● უჯრედის შემდგომი დაყოფით წარმოქმნილ უჯრე-
H E
დებს გადაეცემა, რომელთა რიცხვიც ძალიან მცი-
რე შეიძლება აღმოჩნდეს.
H E
ამრიგად, განვითარებაზე მუტაციის გავლე-
ნაჩვენებია ორი ქრომოსომა, ერთ მათგანს თნის ფერის (h) და
ნა სხვადასხვანაირი შეიძლება იყოს (Hartl, 2011).
თვალის ფერის (e) განმსაზღვრელი ორ-ორი რეცესიული ალელი აქვს, ბევრ შემთხვევაში სიცოცხლისუნარიან მუტაციებს
ხოლო მეორეს - იმავე თვისებების განმსაზღვრელი დომიმამტური – მაშინაც კი, როცა განვითარების ადრეულ ეტაპზე
H და E ალელი. ვლინდება – საერთოდ არ აქვს გავლენა ან ძალინ
მცირედ მოქმედებს განვითარებაზე. სხვა შემთხვე-
ვებში, სიცოცხლისუნარიანი მუტაციები შეიძლება
h ● სასარგებლო იყოს, განსაკუთრებით ევოლუციო-
h E ნისტური თვალსაზრისით, ზრდის რა ორგანიზმის
გად
გადაჯვარედინება
H ●
გადარჩენისა და გამრავლების ალბათობას, ის შთა-
მომავლობისთვის მუტირებული გენების გადაცე-
H E
მას უზრუნველყოფს. ერთ დროს მუტაცია იშვიათ
როცა ქრომოსომები გადაჯვარედინდება, ალელების გენეტიკური მოვლენად ითვლებოდა, თუმცა მოლეკულური გე-
ასალა იცვლება ორ ქრომოსომას შორის.
ნეტიკის კვლევების თანახმად, ის საკმაოდ ხშირად
ვლინდება, რაც იმ იდეას ამყარებს, რომ ის მნიშ-
ვნელოვან როლს ასრულებდა ევოლუციის პროცეს-
h ● ში. ცხადია, მუტაცია შეიძლება საზიანოც აღმოჩ-
h E ნდეს განვითარებისთვის იმ თვალსაზრისით, რომ
შეიძლება მან შთამომავლობის გადარჩენას ხელი
H ●
შეუშალოს. განვითარებაზე მისი გავლენის მიუხე-
H E
დავად, მუტაციამ შეიძლება გამოიწვიოს შთამომავ-
გადაჯვარედინების საბოლოო ეტაპზე გადაჯვარედინებების შედეგად ლობაში გენეტიკურად კოდირებული ისეთი მახასი-
გენეტიკური მასალა ახალი, „რეკომბინირებული“ ქრომოსომების
ათებლები, რომელიც არც ერთი მშობლის დნმ-ში
ნაწილი ხდება.
არ იყო მოცემული.
გენები და გარემოს ინტერაქცია: ეპიგენეტიკის

ორიგინალი
h ● კვლევები
h E რეკომბინირებული
ინდივიდები განსხვავდებიან არა მარტო გე-
H ● რეკომბინირებული ნების, არამედ მათზე გარემოს ზემოქმედების მი-
ხედვითაც. ფსიქოლოგებმა დიდი ხანია იციან, რომ
H E ორიგინალი
არაგენეტიკური ფაქტორები მნიშვნელოვან როლს
როცა ქრომოსომები გადაჯვარედინდება, ორი ორიგინალი ალელი ასრულებს ადამიანის განვითარების პროცესში:
რჩება და ორი რეკომბინირებული ალელი წარმოიქმნება. განვითარებაზე გარემოს ყველა სახის ფაქტორი
ზემოქმედებს, მათ შორისაა: ოჯახი, კულტურა,
H ყავისფერი თმის ალელი E ყავისფერი თვალების ალელი
განათლების სისტემა და ა.შ. არამართებულია ის
h ქერა თმის ალელი e ლურჯი თვალების ალელი თვალსაზრისი, რომ გენეტიკური ფაქტორები –
„ბუნება“ და გარემოს ფაქტორები, ანუ „აღზრდა“
მამის ქრომოსომა
– განვითარებაზე ერთმანეთისგან დამოუკიდებ-
ქრომოსომათა
ქ წყვილი ლად ახდენს გავლენას. მეცნიერები თანხმდებიან
დედის ქრომოსომა
იმაში, რომ „ბუნებისა“ და „აღზრდის“ პროცესების
სურათი 2-7. ქრომოსომათა გადაჯვარედინება. ცალ-ცალკე განხილვა შეუძლებელია. ისინი მუდმი-
ზოგჯერ მეიოზის პროცესის დროს ქრომოსომები ვად დინამიკურ ინტერაქციაში არიან. როგორც არ
გადაჯვარედინდება, რაც ქრომოსომაში გენთა აქვს აზრი იმის კითხვას – „მართკუხედის ფართო-
ახალ კომბინაციას ქმნის.
ბის განსაზღვრაში სიგრძე უფრო მეტად მონაწი-
წყარო: Derived from Human Anatomy and Physiology (9th ed.),
ლეობს თუ სიგანე“, ისე აზრს მოკლებულია იმაზე
by E.N. Marieb and K. Hoehn, 2013, Upper Saddle River, NJ:
Pearson. ფიქრი, რომ მემკვიდრეობა და გარემო ცალ-ცალ-
კე, დამოუკიდებლად ზემოქმედებს განვითარებაზე გადაცემა თაობიდან თაობაზე თითოეულ დონეზე

(Meaney, 2010). ● ვლინდება. ისევე, როგორც შთამომავლობა გენებს
ფსიქოლოგებისთვის დიდი ხანია, ცნობილია, მშობლებისგან მეიოზისა და განაყოფიერების შე-
რომ გარემოს ფაქტორები გავლენას ახდენს გენე- დეგად იღებს, კულტურაში აღიარებული ქცევის
ბის გამოხატვის პროცესზე. მაგალითად, გენეტი- ფორმები მომდევნო თაობას დასწავლისა და გა-
კური მოწყვლადობის შესახებ იდეა იმ მოსაზრებას მოცდილებების გაზიარების პროცესების შედეგად
ეფუძნება, რომ კარგ გარემო პირობებში ინდივი- გადაეცემა.
დი განსხვავებულად ვითარდება, ვიდრე ცუდ პი- მართალია, მკვლევრებმა დიდი ხანია, იციან გე-
რობებში. ბავშვმა შეიძლება ალკოჰოლიზმისკენ ნებისა და გარემოს სხვადასხვა დონეზე ინტერაქ-
მიდრეკილება მემკვიდრეობით მიიღოს, მაგრამ ეს ციის შესახებ, მაგრამ მათი ურთიერთქმედების
მიდრეკილება შეიძლება განვითარდეს ან არ გან- მექანიზმები ახლახან აღმოაჩინეს. მაგალითად,
ვითარდეს გარემო ფაქტორებიდან გამომდინარე ცნობილია, რომ ცილის დამაპროგრამებელ გენებს
– მაგალითად, როგორიცაა რელიგიური ტრადიცი- უჯრედის დნმ-ის მხოლოდ მცირე ნაწილი უკავია.
ები, რომელთა მიხედვით ზრდიან მშობლები ბავ- დნმ-ის ზოგიერთი სეგმენტი, რომლებიც დნმ-ის
შვებს და აკონტროლებენ მათ ქცევას (Dick et al., 98%-ს შეადგენს, როგორც გენი არ ფუნქციონი-
2011). გენებსაც შეუძლია შეცვალოს ინდივიდის რებს და, შესაბამისად, ინდივიდის გენოტიპის ნაწი-
გარემო. მაგალითად, დიდია ალბათობა, რომ მორ- ლი არ არის. თუმცა დნმ-ის ამ „არაგენეტიკურ“ სეგ-
ცხვობისადმი გენეტიკურად წინასწარგანწყობილი მენტებს შეუძლიათ გენების მოქმედების რეგული-
ბავშვი დაიწყებს ისეთი გამოცდილებების ძიებას, რება მათი „ჩართვით“ ან „გამორთვით“. ამრიგად,
რომელიც განსხვავდება იმ გამოცდილებებისგან, ერთნაირი გენოტიპის მქონე ინდივიდებს შეიძლება
რომელსაც ესწრაფვის ბავშვი, რომლის გენები ექ- სხვადასხვა ფენოტიპი ჰქონდეთ, თუ მათი დნმ-ის
სტრავერსიისკენ მიდრეკილს ხდის მას. შესაბამი- არაგენეტიკური სეგმენტები ერთმანეთისგან ისე
სად, გენებისა და გარემოს მოქმედების ერთმანე- განსხვავდება, რომ გენების გამოხატვის განსხვა-
თისგან დამოუკიდებლად განხილვა შეუძლებელია. ვებულ პატერნებს ქმნის. გარდა ამისა, კვლევის
მემკვიდრეობა და გარემო ურთიერთგადაჯაჭვუ- თანახმად, გარემოს შეუძლია შეცვალოს დნმ-ის
ლია და განუწყვეტლივ ზემოქმედებენ ერთმანეთ- არაგენეტიკური ნაწილის ქიმიური სტრუქტურა,
ზე. ეს „გენები-გარემოს ინტერაქციის“ ცნების ძი- რასაც შემდეგ შეუძლია გავლენა იქონიოს გენო-
რითადი იდეაა. ● მის მოქმედებაზე. ამით აიხსნება, თუ რატომ აქვთ
ფაქტია, რომ გენები-გარემოს ინტერაქცია განსხვავებული ჯანმრთელობის მდგომარეობა იდ-
სხვადასხვა დონეზე ვლინდება. მაგალითად, განვი- ენტურ ტყუპებს, რომლებსაც იდენტური გენები
თარების შესახებ ნებისმიერი განხილვა მოითხოვს აქვთ: ტყუპებიდან ერთ-ერთს, რომელიც ეწევა სი-
არა მხოლოდ გენეტიკური მექანიზმების, არამედ გარეტს, შეიძლება ფილტვების კიბო განუვითარ-
ნეირონული აქტივობის, ქცევის და უფრო გლობა- დეს, ხოლო არამწეველს – კი არა. ამ შემთხვევაში
ლური გარემო პირობების – როგორიცაა ფიზიკუ- სიგარეტის მოწევის მავნებელმა ზეგავლენამ შეიძ-
რი, სოციალური, ოჯახური და კულტურული გარე- ლება დნმ-ის არაგენეტიკური ნაწილი შეცვალოს,
მოებები – გათვალიწინებას (Gottlieb, 1998, 2007). რომელიც, თავის მხრივ, „რთავს“ მიძინებულ სიმსი-
განვითარების მთელი პროცესის განმავლობაში ვნის გენს, რომელიც უჯრედთა პათოლოგიურ გა-
ნებისმიერი დონის გამოცდილებები მუდმივ ინ- ნვითარებას იწვევს. გარდა ამისა, ცნობილია, რომ
ტერაქციაშია სხვა დონის გამოცდილებებთან. მა- დნმ-ის მოლეკულა ცილების ჯაჭვზეა დახვეული.
გალითად, კულტურა გავლენას ახდენს აღზრდის გენების აქტივაცია დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა-
სტილზე, რაც, თავის მხრივ, ზემოქმედებს ტვინის მდენად მჭიდროდ ან ფართოდ არის დნმ დახვეული,
განვითარებაზე, რომელიც გავლენას ახდენს მეტყ- რაც, თავის მხრივ, გარემოს ისეთი ფაქტორების ზე-
ველების განვითარებაზე, რომელმაც შესაძლოა მოქმედებამ შეიძლება განსაზღვროს, როგორიცაა
იმოქმედოს სოციალურ განვითარებაზე და განვი- სტრესის ჰორმონების გამოყოფა სტრესულ სიტუ-
თარების სხვა მრავალ ფენომენზე. უფრო მეტიც, აციებში. გენეტიკოსები იყენებენ ტერმინს ეპიგენე-
მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს, რომ ინფორმაციის ტიკას (ნიშნავს – გენეტიკაზე „დამატებით“, გენე-
● [იხ. The Big Picture: Genes, ● [იხ. Genetic Predisposition to ეპიგენეტიკა

Evolution and Human Behavior Alcoholism სიტყვასიტყვით ნიშნავს გენეტიკაზე
MyDevelopmentLab.com-ზე MyDevelopmentLab.com-ზე „დამატებით“, გენეტიკაზე „ზევით“. ეს
ტერმინი გამოიყენება იმ აზრის გამო-
სახატად, რომ არაგენეტიკური ფაქტო-
რები (ფაქტორები, რომლებიც გენომის
ნაწილი არ არის) გავლენას ახდენენ გენე-
ბის მოქმედებასა თუ გამოხატვაზე.
იგებენ ადამიანის განვითარების პროცესს ფსიქო-

ლოგები და სხვა მკვლევრები. ●
1. უჯრედის ქრომოსომათა შეფერადებულ, თვალსა-
ჩინო სურათს ეწოდება _______ .
2. უჯრედი, რომელიც 46 ქრომოსომას მოიცავს, ორ გენეტიკური დარღვევები
უჯრედად იყოფა, ისე, რომ თითოეული ორიგინა-
ლური 46 ქრომოსომის ასლ ქრომოსომას მოიცავს. მემკვიდრეობითობაში ჩართული გენეტიკური
ამ პროცესს ეწოდება _______. მექანიზმების კომპლექსურობიდან გამომდინარე,
3. ქალები კვერცხუჯრედის წარმოქმნას იწყებენ ___ ზოგჯერ შეუძლებლადაც კი გვეჩვენება ჯანმრთე-
_ _ _ _ , ხოლო კაცები სპერმის წარმოქმნას იწყებენ ლი ბავშვის დაბადება. თუმცა აშშ-ში დაბადებულ
_______ . ბავშვთა უმრავლესობა ჯანმრთელი და ნორმალუ-
4. ერთი და იმავე გენის ალტერნატიულ ვერსიებს რია და მხოლოდ მიახლოებით 3%-ს (ყოველწლი-
ეწოდება _______. ურად მიახლოებით 120, 000 ჩვილი) აღენიშნება
5. მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ სრულიად შემ- კონგენიტალური ანომალია, რომელსაც ჯერ კი-
თხვევითი ქრომოსომათა წყვილის რომელი ნახე-
ვარი გადავა შთამომავლობაში, ეწოდება _______.
დევ უმრავლესობა დაბადების დეფექტს უწოდებს
6. ტერმინი, რომელიც არაგენეტიკური ფაქტორების (Centers for Disease Control and Prevention, 2011a).
გენების მოქმედებაზე ზეგავლენას აღწერს, არის 1 წლის ასაკის შემდეგ ასეთი ბავშვებიდან დაახლო-
_______. ებით 9,000 გადარჩება.
გენეტიკური ანომალიები ტიპურად იმ პროგრა-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. მასთან დაკავშირებულ პრობლემებს გულისხმობს,
რომელიც ორგანიზმში მიმდინარე ბიოქიმიური
ტიკაზე „ზევით“) იმ აზრის გამოსახატად, რომ არა- რეაქციების ჯაჭვს მართავს. ხშირად მსგავსი შეც-
გენეტიკური ფაქტორები გავლენას ახდენს გენების დომები ხელს უშლის ცილის წარმოქმნას. რადგან
მოქმედებასა თუ გამოხატვაზე (Meaney, 2010). რეაქციების ეს ჯაჭვი კომპლექსურია და მკაცრად
განვითარებაზე ეპიგენეტიკური ფაქტორების განსაზღვრული თანმიმდევრობით ხასიათდება, ცი-
ზეგავლენა უფრო და უფრო თვალსაჩინო ხდე- ლების წარმოქმნის პროცესს მცირე შეცდომაც კი
ბა გენეტიკური კვლევის მეთოდების დახვეწას- აზიანებს. ცილის წარმოქმნის პროცესის სირთული-
თან ერთად. მაგალითად, მკვლევრები გარემოს სა და მასში ჩართული ფუძეთა წყვილების ურიცხ-
ფაქტორების გენთა გამოხატვაზე ზემოქმედების ვი რაოდენობის (3.2 ბილიონი) გათვალისწინებით,
ახალ-ახალი გზების აღმოჩენის პროცესში არიან. შესაძლოა, იფიქროთ, რომ შეცდომები მემკვიდრუ-
მაგალითად, დედის მზრუნველობას, სიღარიბეში ლი მასალის გადაცემის ან მუტაციის შემთხვევებ-
გაზრდას, როგორც ადრეულ, ისე გვიან ასაკში კვე- ში საკმაოდ გავრცელებულია და ეს მართლაც ასეა.
ბას, შეუძლია შეცვალოს გენების გამოხატვა ეპიგე- უკვე აღვნიშნეთ, რომ ბევრი სახის მუტაცია და
ნეტიკური პროცესების საშუალებით (Kim&Evans, სხვა სახის გენეტიკური შეცდომები უვნებელია და
2011). რადგან ეს მოდიფიკაციები დნმ-ის ბიოლოგი- შეიძლება უჯრედის დონეზე გამოსწორდეს. უფრო
ური სტრუქტურის ნაწილი ხდება, ის მთელი ცხოვ- მეტიც, ბევრი მათგანი არ გადაეცემა უჯრედის გა-
რების განმავლობაში აქტიურობის ტენდენციას ყოფისას, რადგან მუტირებული უჯრედი სიცოცხ-
ინარჩუნებს. ამრიგად, ადრეული ასაკის გამოცდი- ლისუნარიანი არ არის და, უბრალოდ, კვდება. მი-
ლებებს მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს გვიან ასაკ- უხედავად ამისა, ანომალიები მაინც იჩენს თავს.
ში განვითარების პროცესზე. ამ თემას წინამდება- მათ შორისაა ისეთი ანომალიები, რომლებიც სერი-
რე ტექსტში მრავალჯერ მივუბრუნდებით. გარდა ოზულად აზიანებენ ორგანიზმის განვითარებას და
ამისა, ეპიგენეტიკური მოდიფიკაციები მომავალ პრენატალური სიკვდილისა და უეცარი აბორტის
თაობასაც შეიძლება გადაეცეს გენეტიკური მემ- (მუცლის მოშლის) მიზეზი ხდება. ხოლო ნაკლებად
კვიდრეობის მექანიზმის საშუალებით (Diamond, სერიოზულმა ანომალიებმა შეიძლება იმოქმედონ
2009; Meaney, 2010). შესაბამისად, განვითარების ან მოგვიანებით იმოქმედონ განვითარებაზე.
სფეროს მკვლევრებისთვის გენები-გარემოს ინტე- ტერმინი „გენეტიკური დარღვევები“ ზოგადი
რაქცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მთელი ტერმინია, რომლითაც ინდივიდის დნმ-ში არსებუ-
ცხოვრების განმავლობაში, რამდენადაც ცვლილე- ლი პრობლემებით გამოწვეული მრავალი სხვადას-
ბები დამოკიდებულია როგორც გენეტიკურ, ისე ხვა მდგომარეობა აღიწერება. ზოგიერთ შემთხვე-
გარემოს ფაქტორებზე. ცხადია, გენეტიკურ კვლე- ვაში დარღვევა ქრომოსომული მასალის გაორმაგე-
ვებში მიღწევები ზემოქმედებს იმაზე, თუ როგორ ბისას დაშვებულ შეცდომას მოიცავს, რაც ძალიან
დიდი, ან პირიქით, ძალიან პატარა, ერთი ან მეტი
● [იხ. Special Topics: Epigenetics – ქრომოსომის მოცემულობას იწვევს უჯრედში. მა-
A Revolutionary Science გალითად, ერთ-ერთი გავრცელებული ქრომოსო-
MyDevelopmentLab.com-ზე მული დარღვევაა დაუნის სინდრომი, რომელიც,
ცხრილი 2-2. სქესთან შეჭიდული დარღვევები*
გენეტიკური
ფერთა სიბრმავე
ფერთა სიბრმავე რეცესიული დარღვევაა და მიახლოებით 12-დან 1 კაცში ვლინდება. ჩვეულებისამებრ, X-სთან შეჭიდული
ფერთა სიბრმავის გენეტიკური დარღვევა ნაწილობრივია. ეს ნიშნავს იმას, რომ დარღვევა მხოლოდ გარკვეული ფერების
(და არა ყველასი) გარჩევის უნარის დაქვეითებას განაპირობებს.
ჰემოფილია A და B
ჰემოფილია A და B რეცესიული დარღვევაა და მიახლოებით 5000-დან 1 კაცში ვლინდება. ის აფერხებს სისხლის შედედე-
ბის პროცესს და X ქრომოსომის სხვადასხვა ლოკაციაში ჩნდება. ჩვეულებრივ, ჰემოფილია A ფერთა სიბრმავესთან ერთად
ვლინდება.
ქრომოსომური
მყიფე X სინდრომი
მყიფე X სინდრომი თავს იჩენს 1500-დან ერთ კაცში და 2500-დან ერთ ქალში და X ქრომოსომის ბოლო მონაკვეთის გაწყვე-
ტის შედეგად აღმოცენდება. გამოვლენის სიხშირე კაცებსა და ქალებს შორის სხვადასხვაა, გამომდინარე იქიდან, რომ ქა-
ლებს ორი X ქრომოსომა აქვთ, ხოლო კაცებს – ერთი. ამრიგად, ქალებში ნორმალური X ქრომოსომას შეუძლია ნაწილობრივ
ან მთლიანად დააბალანსოს მყიფე ქრომოსომა.
კლაინფელტერის სინდრომი (XXY, XXXY, XXXXY)
კლაინფელტერის სინდრომი ჩნდება 1000-დან ერთ კაცში. ფენოტიპი მოიცავს უნაყოფობას, გარეგან პატარა გენიტალიას,
განუვითარებელია სათესლე მილები და გადიდებულია სარძევე ჯირკვლები. კლაინფელტერის სინდრომით დაავადებულ
კაცთა 25%-ს აღენიშნება გონებრივი შეფერხება. გამოხატული ფიზიკური მახასიათებლების შემსუბუქება შესაძლებელია,
თუ მოზარდობის ასაკიდან დაიწყებენ ჰორმონალური თერაპიის გამოყენებას. ტესტოსტერონის ინექცია მთელი ცხოვრე-
ბის განმავლობაში უნდა გაგრძელდეს იმისათვის, რომ მამრობითი სქესის მეორადი ნიშნები შენარჩუნდეს.
სუპერქალის სინდრომი (XXX, XXXX, XXXXX)
სუპერქალის სინდრომი ვლინდება 1000-დან 1 ქალში. მიუხედავად იმისა, რომ ამ შემთხვევაში ქალები, ჩვეულებრივ, ინარ-
ჩუნებენ მდედრობით სქესსა და რეპროდუქციის უნარი აქვთ, შეუძლიათ გააჩინონ ბავშვი სქესის ქრომოსომათა ნორმალუ-
რი წყობით, მათი ქულები ინტელექტის ტესტებში საშუალოზე მცირედით დაბალია.
სუპერკაცის სინდრომი (XYY, XYYY, XYYYY)
სუპერკაცის სინდრომი ვლინდება 1000-დან 1 კაცში. ასეთი კაცები საშუალოზე მაღლები არიან. მათ შემთხვევაში უფრო
დიდია აკნეს გამოვლენის სიხშირე და მათ ახასიათებთ ჩონჩხის მცირედი ანომალიები. ძველად არსებობდა ჰიპოთეზა, რომ
ასეთი მამაკაცები უფრო აგრესიულები არიან და ნორმალური გენოტიპის მქონე კაცებისგან განსხვავებულად ვითარდები-
ან. აღმოჩნდა, რომ ეს გადაჭარბებული დასკვნა იყო. მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის თანახმად, არ არსებობს დამატე-
ბით Y ქრომოსომასა და აგრესიას, ძალადობრივ ქცევას შორის კავშირის დამადასტურებელი მონაცემები.
ტერნერის სინდრომი (XO)
ტერნერის სინდრომი ვლინდება 10,000-დან 1 ქალში. ამ შემთხვევაში ქრომოსომათა წყვილს ერთი X ქრომოსომა აკლია ან
ერთი ქრომოსომა პასიურ მდგომარეობაშია. ჩვეულებრივ, ტერნერის სინდრომის მქონე ინდივიდებს მოუმწიფებელი ქალის
გარეგნობა აქვთ – მათ არ აქვთ განვითარებული მეორადი სქესობრივი ნიშნები. ასევე, მათ არ აქვთ შინაგანი რეპროდუქ-
ციული ორგანოები. ასეთი ქალები შეიძლება ნორმასთან შედარებით დაბლები იყვნენ და ჰქონდეთ გონებრივი შეფერხება.
ჩვეულებრივ, ეს დაავადება პუბერტატის ასაკში იდენტიფიცირდება და ჰორმონალური თერაპიის საშუალებით შეიძლება
მათი გარეგნობა ნორმალური განვითარების ინდივიდის გარეგნობას დაემსგავსოს.
*თითოეული დაავადების სტატისტიკა აშშ-ის მონაცემებს ეფუძნება. დამატებითი X და Y ქრომოსომების დარღვევების შემ-
თხვევაში მით უფრო მწვავეა სიმპტომები, რაც უფრო მეტია დამატებითი X-სა და Y-ს რაოდენობა.
წყარო: J. Haydon, 2007, Genetics in practice, Hoboken, NJ: Wiley; and J. A. Knight, 2010, Genetics and inherited condition,
Pasadena, CA: Salem Press.
როგორც ზემოთ განვიხილეთ, 21-ე წყვილ ქრო- მნიშვნელოვანი ქიმიური ნივთიერებების შესვლას
მოსომაში ზედმეტი ქრომოსომის ან ქრომოსომის ბლოკავს, რაც ნევროლოგიურ დარღვევას იწვევს.
ნაწილის მოცემულობითაა გამოწვეული. სხვა შემ- საბედნიეროდ, მარტივ სისხლის ანალიზს შეუძლია
თხვევაში, გენეტიკური პრობლემები სპეციფიკური ფენიკელტონურიას გამოვლენა. ამ დარღვევებთან
გენების არსებობითაა განპირობებული, რომელიც შეჭიდული მრავალი პრობლემის გაკონტროლე-
განვითარების ნორმალური პროცესის დარღვევას ბა შესაძლებელია დიეტის საშუალებით. როგორც
იწვევს. გენეტიკური დაავადების მაგალითია ფე- ქრომოსომული, ისე გენური ანომალია 46 ქრომო-
ნილკეტონურია, რომელიც მაშინ ჩნდება, როცა სომიდან ნებისმიერში შეიძლება გამოვლინდეს.
მე-12 ქრომოსომაში არსებული დეფექტური გენი როცა პრობლემა X და Y ქრომოსომაშია მოცემული,
იმ ენზიმის წარმოშობას ვერ განაპირობებს, რო- ასეთ დარღვევებს სქესთან შეჭიდულ დარღვევებს
მელიც მრავალ საკვებში არსებულ ქიმიურ ნივთი- უწოდებენ. როცა პრობლემა აუტოსომებშია, ასეთ
ერებას – ფენილალანინს შლის. როცა ფენილალა- დარღვევებს აუტოსომური დარღვევების სახელით
ნინის დონე მატულობს, ტვინის უჯრედებში სხვა ვიცნობთ. გარდა ამისა, დარღვევა შეიძლება აღმო-
ცენდეს იმ შემთხვევაშიც, თუ უჯრედების მიტო- ნებიც ახასიათებს, როგორიცაა ტაშის კვრა, ხელზე
ქონდრიაში არსებული დნმ დაზიანდება მემკვიდ- კბენა და ჰიპერაქტიურობა. მყიფე X სინდრომი ინ-
რეობითი მასალის გადაცემის ან მუტაციის დროს. ტელექტუალურ დარღვევასთან შეჭიდული ყველა-
ზე გავრცელებული მემკვიდრეობითი დარღვევაა,
სქესთან შეჭიდული დარღვევები რომელსაც ზოგჯერ გონებრივ ჩამორჩენილობას
ხშირად სქესთან შეჭიდული გენეტიკური დარ- უწოდებენ (National Institutes of Health, 2011a).
ღვევები ვლინდება დომინანტური-რეცესიული გე- რადგან მყიფე X სინდრომი მოიცავს რეცესი-
ნეტიკური პატერნების სახით. როგორც ზემოთ ულ გენს X ქრომოსომაში, კაცები უფრო მეტად
აღვნიშნეთ, მამაკაცებში უფრო დიდია ალბათობა ზიანდებიან, ვიდრე ქალები, გამომდინარე იქიდან,
იმისა, რომ X ქრომოსომაში მოცემული რეცესიუ- რომ Y ქრომოსომაში არ აქვთ მოცემული მეწყვი-
ლი გენი ფენოტიპში გამოვლინდება, ვიდრე ქალებ- ლე ალელი, რომელიც მის შედეგს დააბალანსებდა.
ში, გამომდინარე იქიდან, რომ Y ქრომოსომას ალე- თუმცა მყიფე X ქრომოსომის მქონე კაცთა 20%-ის
ლი არ აქვს, რომელიც დაუპირისპირდება ამ გენს. გენოტიპი ფენოტიპში არ ვლინდება, დანარჩენებს
ამის მაგალითია სხვადასხვა სახის სიმელოტე: მხო- კი სხვადასხვა სიმწვავის სიმპტომები აქვთ, რაც
ლოდ თავის ზედაპირის გამელოტება ან მთლიანი ქრომოსომაში ჩართულ გენთა ასლების რაოდე-
თმის საფარველის დაცვენა. მემკვიდრეობით რე- ნობაზეა დამოკიდებული: რაც უფრო მეტია მათი
ცესიულ ალელს მრავალი მამაკაცი იღებს და სიმე- რაოდენობა, მით უფრო მწვავე სიმპტომები ვლინ-
ლოტის ნიშნებს ისეთ ადრეულ ასაკშიც კი ავლენს, დება (Hagerman, 2011; National Institutes of Health,
როგორიცაა თინეიჯერობის ასაკი. რეცესიული გე- 2011a). როგორც მყიფე X ქრომოსომის მაგალითი
ნის მატარებელია მრავალი ქალიც, მაგრამ მეორე გვიჩვენებს, სხვადასხვა ტიპის გენეტიკური დარ-
X ქრომოსომაში მოცემული დომინანტური ალელი ღვევა განსხვავებულ შედეგთა ფართო სპექტრთა-
ხელს უშლის სიმელოტის ფენოტიპში გამოვლენას. ნაა შეჭიდული.
ქალს გენეტიკურად განპირობებული ეს თვისება
აუტოსომური დარღვევები
მხოლოდ იმ შემთხვევაში გამოუვლინდება, თუ ის
ორივე მშობლისგან მიიღებს რეცესიულ ალელს. სქესთან შეჭიდული დარღვევების მსგავსად,
ნაწილობრივი ფერითი სიბრმავეც და ჰემოფილი- დარღვევები, რომლებიც ქრომოსომათა დანარჩენ
აც (სისხლის შედედების დარღვევა) ზუსტად იმავე 22 წყვილთანაა შეჭიდული, შეიძლება იყოს დეფექ-
მიზეზით კაცებში უფროა გავრცელებული, ვიდრე ტური გენის ან ზედმეტი (ან პირიქით, ნაკლული)
ქალებში (იხ. ცხრილი 2-2). ქრომოსომის შედეგი. ცხრილში 2-3 მოცემულია
სქესთან შეჭიდული დარღვევები ვლინდება რამდენიმე აუტოსომური დარღვევა. დაუნის სინ-
მაშინ, როცა სქესის ქრომოსომების გაორმაგება დრომი ყველაზე გავრცელებული აუტოსომური
არასწორად მიმდინარეობს. ზედმეტი და დაკარგუ- დარღვევაა და ის მეორე ადგილს იკავებს გონებ-
ლი სქესის ქრომოსომების მრავალი ტიპი არსებობს. რივ შეფერხებასთან დაკავშირებულ მემკვიდრულ
მაგალითად, ქალებს შეიძლება ჰქონდეთ ზედმეტი დაავადებებს შორის. დაუნის სინდრომის ყველაზე
X ქრომოსომა, ხოლო მამაკაცებს – ზედმეტი X ან გავრცელებული სახეა 21-ე ქრომოსომის ტრისო-
Y. ასევე, ქალებს შეიძლება ჰქონდეთ მარტო ერთი მია, როცა ქრომოსომათა 21-ე წყვილს ერთი ზედ-
X ქრომოსომა, როგორც მოცემულია ცხრილში 2-2. მეტი ქრომოსომა ემაგრება (Mijovic&Turk, 2008).
ასევე, ქრომოსომები შეიძლება გაწყდეს რო- დაუნის სინდრომი ვლინდება 35 წლამდე ასაკის
გორც კაცებში, ისე ქალებში. ასეთი გენეტიკუ- მქონე დედების მიერ გაჩენილ 1,000 ბავშვიდან ერ-
რი დარღვევაა გონებრივი შეფერხების ერთ-ერთი თში და მისი გამოვლენის რაოდენობა დედის ასაკის
ფორმა – მყიფე X სინდრომი, რომელიც 1500-დან 1 ზრდასთან ერთად იმატებს (იხ. მესამე თავი). და-
კაცში ვლინდება და 2500-დან 1 ქალში (Hagerman, უნის სინდრომის მქონე ინდივიდებს განსხვავებუ-
2011; Lo-Castro, D’Agati&Curatolo, 2011). მყიფე X ლი ფიზიკური მახასიათებლები აქვთ, როგორიცაა:
სინდრომი გენის გაორმაგების შეცდომითაა გამოწ- მრგვალი სახე და თვალების ირიბი ჭრილი თვალის
ვეული, რომელიც გენის რამდენიმე ასლის წარმოქ- ნაკეცების/ნაოჭების გარეშე; ასევე, ასეთ ინდი-
მნას გულისხმობს X ქრომოსომის ბოლო მონაკვეთ- ვიდებში გავრცელებულია გულის პათოლოგიები,
ში. ამის შედეგად ქრომოსომის ბოლო მონაკვეთი სმენისა და სუნთქვასთან შეჭიდული პრობლემები.
გაწყვეტისადმი მოწყვლადი ხდება. ეს გაწყვეტა დაუნის სინდრომის მქონე ინდივიდები გან-
ტვინის იმ დეფიციტს განაპირობებს, რომელსაც სხვავდებიან გონებრივი შეფერხების ხარისხის მი-
ეფუძნება გონებრივი შეფერხება და ასევე რამდე- ხედვით. მითია, მაგალითად, ის შეხედულება, რომ
ნიმე ისეთი ფიზიკური ანომალია, როგორიცაა დი- არც ერთი დაუნის სინდრომით დაავადებული ადა-
დი და წაგრძელებული თავი, დიდი, გამოშვერილი მიანი არ შეიძლება იყოს საზოგადოების ფუნქციუ-
ყურები და გრძელი სახე. მსგავსი მდგომარეობის რი წევრი. ასევე შეცდომაა ის აზრი, რომ დაუნის
მქონე ბავშვს ისეთი არატიპური ქცევითი პატერ- სინდრომით ბავშვები ბედნიერები და უდარდელე-
▲ გონებრივი შეფერხების ხარისხი ფართოდ ▲ თინეიჯერი გოგონა მომავალზე ოცნებობს.

იცვლება მყიფე X სინდრომით დაავადებულ ინ- იმავეს აკეთებს დაუნის სინდრომის კლასიკური
დივიდებს შორის მისი შეზღუდულობის მიუხე- სიმპტომების მქონე გოგონაც.
დავად, ეს ბიჭი პიანინოზე დაკვრას სწავლობს.
ბი არიან, ხოლო დაუნის სინდრომით ზრდასრულე- მა გენი, მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს იმაზე, თუ

ბი – ჯიუტები და არათანამშრომლურები. ძველად, როგორ იქნება გამოხატული გენი. ამ ფენომენს გე-
მკვლევრები უფრო ნაკლებად დამაიდებლად პროგ- ნის იმპრიტინგი ეწოდება (e.g., see Dykens&Roof,
ნოზირებდნენ დაუნის სინდრომით დაავადებულთა 2008; Hogart, Patzel&LaSalle, 2008; Paoloni-
სიცოცხლის ხანგრძლივობის შესახებ, თუმცა ეს Giacobino&Chaillet, 2004). ამის მაგალითებია პრა-
დასკვნები იმ ზრდასრულების შესახებ ინფორმაცი- დერ-უილის სინდრომი და ანგელმანის სინდრომი
ას ეფუძნებოდა, რომელთა განათლებასა და ჯან- (იხ. ცხრილი 2-3). პრადერ-ვილის სინდრომის დროს
მრთელობაზე არავინ ზრუნავდა და ისინი მრავალი ჩვილის ქცევა ნორმალურია. პირველ წლებში ლე-
წლის განმავლობა- თარგიულია/აპათიურია, თუმცა შემდეგ საკვების
იცნობ დაუნის სინდრომით
ში ინსტიტუციურ მიღებისადმი დაუოკებელ სურვილს იჩენს. ბავშვი
დაავადებულ ადამიანებს?
გარემოში იყვნენ (მოგვიანებით ზრდასრული) ზედმეტს ჭამს, სიმ-
როგორ არის მასში გამო-
„გა მომ წყვდე უ ლე- სუქნის პრობლემა აწუხებს, განვითარებაში ჩამორ-
ხატული ამ დაავადების
ბი“. დღეს, სპეცია- ჩება და სუსტი გონებრივი შეფერხება ახასიათებს.
სიმპტომები?
ლურ განათლებას ამის საპირისპიროდ, ანგელმანის სინდრომის მა-
შეუძლია მნიშვნელოვანი გარდაქმნები გამოიწ- ტარებელი ჩვილის ქცევა პირველი წლების განმავ-
ვიოს ამ სინდრომის მქონე ინდივიდებში. დაუნის ლობაში ნორმალურია, თუმცა ამის შემდეგ ჩვილს
სინდრომის მქონე ზოგიერთ მოზრდილს შეუძლია ეწყება ხშირი არაადეკვატური სიცილი, არაკონ-
ბევრს მიაღწიოს როგორც სამუშაოზე, ისე დამოუ- ტროლირებადი მოძრაობები და მწვავე გონებრივი
კიდებელ ცხოვრებაში (Buckley&Johnson-Glenberg, შეფერხება. თუ დედის გენია გამოხატული, ამის შე-
2008; Fidler&Nadel, 2007). იმავეს თქმა შეიძლება იმ დეგია პრაიდერ-ვილის სინდრომი, ხოლო თუ მამის
პიროვნებებზეც, რომლებსაც სუსტი ან საშუალო გენი – ანგელმანის სინდრომი.
გონებრივი შეფერხება აქვთ. ● გენის იმპრიტინგი შეიძლება მრავალი პრობ-
მკვლევრებმა ახლახან დაიწყეს იმ კომპლექ- ლემის შედეგი იყოს: ზოგიერთ შემთხვევაში ერთი
სური მექანიზმის გაგება, რომელსაც ეფუძნება მშობლის გენები დეფექტურია. სხვა შემთხვევებში,
გენეტიკური მემკვიდრეობა. მაგალითად, აღმოჩ- ბავშვი იღებს ორივე ალელს ერთი და იმავე მშობ-
ნდა, რომ ის, თუ რომელი მშობლისგან გადაეცე- ლისგან (e.g., Cummings, 2006). გენის იმპრიტინგი
● [იხ. Down Syndrome გენის იმპრიტინგი

MyDevelopmentLab.com-ზე ფენომენი, როცა გენის გამოხატვა და
ფენოტიპი დამოკიდებულია იმაზე,
თუ რომელი მშობლისგან გადაეცემა
შვილს გენი (მაგ., პრადერ-ვილის
სიდრომი და ანგელმანის სინდრომი).
ცხრილი 2-3. აუტოსომური დარღვევები

გენეტიკური
ანგელმანის სინდრომი
ანგელმანის სინდრომი პოტენციურად დომინანტური ალელის დარღვევაა, რომელიც, დაახლოებით 10,000-15,000-დან ერთ შემთხვე-
ვაში ვლინდება. ის მე-15 ქრომოსომის მუტირებული გენების შედეგად ვითარდება, თუმცა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს გენები
მამისაა და არა დედის. რამდენიმე ცილა, რომელიც ჰიპოთალამუსის ფუქციონირებაზე ზემოქმედებს, არ წარმოიქმნება.
ცისტური ფიბროზი
რეცესიული დარღვევა თეთრკანიან ევროპელთა წარმომავლობის ხალხში 2,500-დან ერთ შემთხვევაში ვლინდება. მე-7 ქრომოსომაში
მუტირებული გენი ნორმალურად ვერ ფუნქციონირებს და აფერხებს რამდენიმე მეტაბოლურ პროცესს, რომელიც პანკრეასის ეგზოკ-
რინული ჯირკვლების რეგულაციას ახდენს. მთელ ორგანიზმში დიდი რაოდენობით ლორწო წარმოიქმნება, მათ შორის, ფილტვებსა
და საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში. ოფლის დენის პროცესი იმდენად იცვლება, რომ ცხელ ამინდში ადამიანი მარილის დეფიციტს
განიცდის. გავრცელებულია სიკვდილი ადრეულ მოზრდილობაში. ცისტური ფიბროზით დაავადებულმა ადამიანებმა ლორწოს დონის
შესამცირებლად ფიზიკური თერაპია უნდა გაიარონ დღეში რამდენჯერმე, რაც დამღლელი და ხანგრძლივი პროცესია. კაცთა და ქალ-
თა უმრავლესობა უნაყოფოა.
ჰენტინგტონის დარღვევა
ჰენტინგტონის დარღვევა, რომელსაც ჰენტინგტონის ქორეასაც უწოდებენ, დომინანტური ალელის დარღვევაა, რომელიც 10, 000-დან
ერთ შემთხვევაში ვლინდება. ჰენტინგტონის დარღვევას მე-4 ქრომოსომის დომინანტური გენი ატარებს, შესაბამისად, მის გამოსავლე-
ნად საკმარისია მხოლოდ ერთი მშობლისგან მემკვიდრეობით მიღებული გენი. პათოლოგიურ ცილას, რომელიც ამ შემთხვევაში წარმო-
იქმნება, ეწოდება ჰენტინგტონი და ის მრავალ უჯრედშია გავრცელებული, მათ შორის, ტვინის ნეირონებში. ეს ნეირონთა სელექციურ
გადაგვარებას განაპირობებს, რაც, თავის მხრივ, დემენციის, უნებლიე კრუნჩხვითი მოძრაობებისა და წონასწორობის დარღვევის/ბარ-
ბაცით სიარულის მიზეზი ხდება. ეს სიმპტომები უფრო და უფრო მწვავდება მანამ, სანამ პიროვნება საბოლოოდ არ დამუნჯდება, რიგი-
დული გახდება და გარდაიცვლება. სიმპტომთა გაუარესება 30 წლის განმავლობაში შეიძლება გაგრძელდეს, თუმცა ზოგიერთი მათგანი
გაცილებით ადრე კვდება, თუ მათ მდგომარეობას ამძიმებს ისეთი დარღვევები, როგორიცაა პნევმონია და გულის უკმარისობა. ეს დარ-
ღვევა ფარულია (აშკარა სიმპტომების გარეშე მიმდინარეობს) 35 წლამდე. ამრიგად, მშობლებმა, რომლებშიც თანდათანობით ვითარ-
დება ეს დააავადება, შეიძლება ისე გადასცენ მემკვიდრეობით თავის შვილებს ამ დაავადების გენი, რომ არც კი იცოდნენ ამის შესახებ.
ფენიკელტონურია
რეცესიული დარღვევა, რომელიც 10, 000-დან ერთ შემთხვევაში ვლინდება. მე-12 ქრომოსომის დეფექტური გენი ვერ წარმოქმნის
ენზიმას, ფენილალან ჰიდროქსილაზას, რომელიც მნიშვნელოვანი ამინომჟავის – ფენილალანინს საკვების შემადგენელი ცილიდან თი-
როზინად – მეტაბოლიზმის რთული პროცესისთვის აუცილებელ ამინომჟავად (რომელიც ასევე მოიპოვება საკვებში) – გარდაქმნაზეა
პასუხისმგებელი. დაბადების შემდეგ, როცა დედის ენზიმები აღარ გარდაქმნის ბავშვისთვის ფენილალანინს, ამინომჟავა გროვდება
და სხვა მნიშვნელოვანი ამინომჟავების შესვლასაც აფერხებს უჯრედებში, მათ შორის, ტვინის უჯრედებშიც. ამის შედეგია ტვინის ან
სხვა ნევროლოგიური დაზიანებები და სხვადასხვა ხარისხის გონებრივი შეფერხებები და ისეთი სიმპტომები, როგორიცაა – კუნთების
უკონტროლო კრუნჩხვები და მოძრაობები, ჰიპერაქტიურობა და კონვულსიური შეტევები. დღეს აშშ-ს ყველა ახალდაბადებული ბავშვი
გადის ფენიკელტონურიას სკრინინგს. გამომდინარე იქიდან, რომ ფენილალანინს მრავალი საკვები შეიცავს, ფენიკელტონურიით დაა-
ვადებული ჩვილები იღებენ ჩამნაცვლებელ, ხელოვნურ ცილას, რომელიც ძალიან მცირე, თუმცა აუცილებელ დოზა ფენილალანინს შე-
იცავს. მკურნალობის შედეგად ფენიკელტონურიით დაავადებულთა სიცოცხლის ხანგრძლივობა ნორმალურია და მათ რეპროდუქციის
უნარი აქვთ. თუმცა ფენიკელტონურიით დაავადებული ქალის შემთხვევაში მუცლის მოშლის ან დაბადების ანომალიების გამოვლენის
ალბათობა დიდია, რადგან ნაყოფი პათოლოგიური საშვილოსნოს გარემოში იზრდება.
პრადერ-ვილის სინდრომი
პრადერ-ვილის სინდრომი რეცესიული დარღვევაა, რომელიც დაახლოებით 10,000-15,000-დან ერთ შემთხვევაში ვლინდება. ის მე-15
ქრომოსომის მუტაციის შედეგად შეცვლილი გენების შედეგად ვითარდება, თუმცა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს გენები დედისაა და
არა მამის. რამდენიმე ცილა, რომელიც ჰიპოთალამუსის ფუქციონირებაზე ახდენს გავლენას, არ წარმოიქმნება.
ნამგლისებურ-უჯრედოვანი ანემია
ნამგლისებური უჯრედები აშშ-ში, აფროამერიკელებში 12-დან ერთ შემთხვევაში ვლინდება. ნამგლისებურ-უჯრედოვან ანემიას, და-
ახლოებით, 500-დან ერთ შემთხვევაში აქვს ადგილი. ამ დაავადების გამოვლენის მაღალი დონით ხასიათდებიან ის ჯგუფებიც, რო-
მლებიც ზღვის დონეზე დაბლა, მალარიულ ტენიან ადგილებზე მცხოვრებთა შთამომავლები არიან. მე-11 ქრომოსომის დეფექტური
გენი წარმოქმნის მუტირებულ ბეტა გლობინს, რომელიც ჰემოგლობინის – სისხლის წითელ უჯრედებში ჟანგბადის გადამტანი ცილა
– კომპონენტს წარმოადგენს. ამის შედეგად უჯრედები ადვილად იყოფა და მყიფე ხდება. დაყოფის შედეგია მრავალი მცირე უჯრედის
წარმოქმნა და ანემია, როცა დაყოფილი უჯრედები სისხლძარღვებს ჭედავს. მკურნალობა მოიცავს სისხლის გადასხმასა და ძვლის
ტვინის გადანერგვას.
თეი-საქსის სინდრომი
ეს რეცესიული დარღვევა ევროპელი აშკენაზი ებრაელების შთამომავალ ხალხში 5,000-დან ერთ შემთხვევაში ვლინდება. სხვა შეთხ-
ვევებში ის ძალიან იშვიათი დარღვევაა. არაპირდაპირი მონაცემებით დასტურდება ამ დაავადების ჰეტეროზიგოტური მატარებლების
ადაპტირებულობის უკეთესი დონე იმ თვალსაზრისით, რომ ისინი უფრო მეტად რეზისტენტულნი არიან ტუბერკულოზის მიმართ.
მე-15 ქრომოსომაში მოცემული დეფექტური გენი ვერ წარმოქმნის ენზიმას – ჰექსოზამინიდაზა A, რაც ტვინის ნეირონებში ცხიმოვანი
სფინგოლიპიდების წარმოქმნას უბიძგებს. როცა მათი რიცხვი ლეტალურ რაოდენობას მიაღწევს, ნეირონი კვდება. უკიდურესი ფორ-
მის შემთხვევაში, ბავშვი დაბადებისას ნორმალურ ბავშვს ჰგავს და არაფერი ეტყობა. მხოლოდ რამდენიმე თვეში ვითარდება ისეთი
სიმპტომები, როგორიცაა ფიზიკური სისუსტე და გაღიზიანება. ჩვეულებრივ, ტვინის დეგენერაცია ან პნევნომიის გართულება სიკ-
ვდილს იწვევს 3-დან 5 წლამდე ასაკში.
ქრომოსომური
დაუნის სინდრომი
დაუნის სინდრომი 1,000-დან ერთ ბავშვში ვლინდება. დაავადების გამოვლენის ალბათობა დედის ასაკთან ერთად იზრდება: 35 წელზე
ზევით ასაკის ორსულ დედებზე (ყველა ორსულთა რაოდენობის 5-დან 8%-ს შეადგენს) დაუნის სინდრომით დაბადებულთა 20% მოდის.
თითოეული დაავადების შესახებ სტატისტიკა ეფუძნება აშშ-ში დაბადებულებს.

წყარო: J. Haydon, 2007, Genetics in practice, Hoboken, NJ: Wiley; and J. A. Knight, 2010, Genetics and inherited condition, Pasadena, CA:
Salem Press.
ასევე შეიძლება აღმოცენდეს ეპიგენეტიკური პრო- ვიანთ შვილებს მემკვიდრეობით. სინამდვილეში,

ცესების შედეგადაც, რომელიც გენების მოქმედე- მიტოქონდრიული დარღვევა უფრო ხშირად მუტა-
ბას ცვლის. მაგალითად, ზოგიერთ შემთხვევაში ციის შედეგია, ვიდრე გენეტიკური მემკვიდრეო-
დედის გენის ასლი აქტიურია, ხოლო მამის – პასი- ბის, შესაბამისად, ხშირად ოჯახში შეიძლება მხო-
ური. სხვა შემთხვევაში კი შეიძლება საპირისპირო ლოდ ერთი ადამიანი იყოს დაავადებული (Chinnery,
პატერნი გამოვლინდეს (Meaney, 2010). ამრიგად, 2010). როცა მიტოქონდრიული დარღვევა მუტაცი-
რა ტიპის სიმპტომები გამოვლინდება, დამოკიდე- ის შედეგია, უჯრედის მხოლოდ ზოგიერთი მიტო-
ბულია იმაზე, თუ რომელი გენი – დედის თუ მამის ქონდრია მოიცავს მუტირებულ დნმ-ს, ხოლო სხვა
– განსაზღვრავს განვითარებას. დანარჩენი – ნორმალურს. დაავადების აღმოცენება
დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა რაოდენობით მიტო-
მიტოქონდრიული დარღვევები ქონდრია შეიცავს დაზიანებულ დნმ-ს, დაავადების
მიუხედავად იმისა, რომ დნმ-ის უმეტესობა უჯ- წარმოსაშობად გარკვეული, მინიმალური რაოდე-
რედის ბირთვშია მოთავსებული, ზოგიერთი დნმ ნობაა საჭირო (Chinnery, 2010). ცხადია, ჯერ კიდევ
მიტოქონდრიებშიც გვხვდება. მიტოქონდრია უჯ- ბევრია შესასწავლი მიტოქონდრიული გენეტიკური
რედის მცირე სტრუქტურებია, რომლებიც საკვე- დარღვევების მიზეზებისა და მკურნალობის მიდ-
ბის მოლეკულებს ენერგიად გარდაქმნის, რომლის გომების შესახებ, რომლებიც, ჩვეულებრივ, გამოვ-
საფუძველზეც შემდეგ უჯრედი ფუნქციონირებს. ლენილი სიმპტომების კონტროლს გულისხმობს.
როცა მიტოქონდრიები დნმ-ს მოიცავს, ეს, გარ-
გენეტიკური კონსულტაცია
კვეულწილად, დეფექტური მოვლენაა. ამის შედეგი
შეიძლება იყოს მრავალი სახის მიტოქონდრიული, რადგან რეცესიულ გენთა უმეტესობა გამოხა-
გენეტიკური დარღვევა. სხვა გენეტიკური დარღვე- ტული არ არის, ადამიანთა უმრავლესობამ არც კი
ვების მსგავსად, მიტოქონდრიული დარღვევების იცის, რომელი დეფექტური გენის მატარებელია.
გავლენა ინდივიდზე მრავალნაირი შეიძლება იყოს. უმრავლესობა, სავარაუდოდ, სულ ცოტა, ხუთიდან
ზოგჯერ ეს დარღვევა ერთ ორგანოში ან სხეულის რვამდე ლეტალური რეცესიული გენის და გაცილე-
ერთ ნაწილშია ლოკალიზებული – სავარაუდოდ, ბით მეტი შედარებით უფრო ნაკლებად საზიანო
თვალში ან ტვინში. მაგალითად, მიტოქონდრიული გენის მატარებელია. ინდივიდებს, რომლებიც გე-
ენცელოპათიის დროს, პრობლემა თავის ტვინში ნეტიკური პრობლემების მქონე შვილების გაჩენის
იჩენს თავს და მისი შედეგი მნიშვნელოვანი გონებ- რისკის წინაშე არიან, მაგრამ მაინც სურთ, გახდნენ
რივი შეფერხებაა. მშობლები, შეუძლიათ დასახმარებლად გენეტიკურ
საინტერესოა, რომ მიტოქონდრიული დარღ- კონსულტაციას მიმართონ.
ვევები ზოგჯერ ნორმალური განვითარების პე- გენეტიკური კონსულტაცია ფართოდ გავრცე-
რიოდის შემდეგ ვითარდება (Centers for Disease ლებული რესურსია (თუმცა საკმაოდ ძვირი), რო-
Control, 2011f). მეცნიერები ცდილობენ, გაარკვიონ, მელიც ეხმარება პოტენციურ მშობლებს ბავშვის
რა ტიპის გარემოებები უბიძგებს ამ დაავადებას და გაჩენის შემთხვევაში, შეაფასონ გენეტიკური რისკ-
რა სახის ეპიგენეტიკური პროცესებია ჩართული ფაქტორები და მიიღონ ინფორმირებული გადაწყ-
მასში (Dudek, 2010). მიტოქონდრიული ენცეპალო- ვეტილება (იხ. ცხრილი 2-4). გენეტიკური კონსულ-
თიის შემთხვევაში, ისეთი გარემო პირობები, რო- ტაცია მოიცავს მშობლების სამედიცინო ჩანაწერე-
გორიცაა მაღალი სიცხე, ცუდი კვება და უკიდურე- ბისა და ოჯახის ისტორიების ანალიზს იმისათვის,
სი დეჰიდრატაცია, შეუძლია გაააქტიუროს მიტო- რომ გენეტიკური „გენეალოგიის“ აგება მოხერხდეს.
ქონდრიული გენები, რომელიც დაავადების აღმო- ეს იმ საწყისი ეტაპების გამოვლენის შესაძლებლო-
ცენებას იწვევს. მიტოქონდრიულ დარღვევასთან ბას იძლევა, როცა გენეალოგიაში კონგენიტალური
დაკავშირებით კიდევ ერთი საინტერესო ასპექტია ანომალიები თავდაპირველად გამოვლინდა. სხვა
ის, რომ დნმ მიტოქონდრიებში მემკვიდრეობით ტექნიკების, როგორიცაა მშობლების სისხლის ანა-
დედისგან ხვდება და, შესაბამისად, ოჯახში მდედ- ლიზი და პრენატალური სკრინინგი (იხ. თავი მესა-
რობითი ხაზით გადაეცემა. მამაკაცები, რომლებიც მე), მრავალი ქრომოსომური და გენეტიკური ანომა-
მემკვიდრეობით იღებენ მიტოქონდრიის დეფექ- ლიების, მათ შორის, ცხრილებში 2-2 და 2-3 ჩამოთ-
ტურ დნმ-ს, შეიძლება ჰქონდეთ მიტოქონდრიული ვლილი დარღვევების და სხვა ასეულობით დაავადე-
დარღვევა, თუმცა ისინი ვერ გადასცემენ მათ თა- ბის იდენტიფიცირებაა შესაძლებელი.
თუ გენეტიკური კონსულტანტი მშობლებში მე-
გენეტიკური კონსულტაცია მკვიდრულ გენეტიკურ დარღვევას გამოავლენს,
ფართოდ გავრცელებული რესურსი, რომელიც ის ამ დარღვევით ბავშვის გაჩენის რისკს შეაფა-
პოტენციურ მშობლებს ბავშვის გაჩენის
სებს და განიხილავს პერსპექტივაში. თუ წყვილი
გენეტიკური რისკ-ფაქტორის შეფასებაში ეხმარება
და მათი ღირებულებებისა და საცხოვრებელი გადაწყვეტს, რომ ეს რისკი ძალიან დიდია, გენე-
გარემოებების ამსახველი გადაწყვეტილების ტიკური კონსულტანტი მათ რეპროდუქციისთვის
მიღების შესაძლებლობას აძლევს მათ. ალტერნატივებს სთავაზობს. ასეთი ალტერნატი-
ცხრილი 2-4. ინდიკატორები გენეტიკური ური მშობლები და როგორ გაუმკლავდებიან ნების-

კონსულტაციისთვის მიერი სახის ცუდ ინფორმაციას, რომელსაც ისინი
იღებენ (Lewis, 2010).
ოჯახის ისტორია
 სიკვდილიანობა ნეონატალურ პერიოდში.
ხშირად გენეტიკური ტესტის შედეგები ბუნდო-
 ბავშვები განვითარების მრავალი ანომალიით და მეტა- ვანია. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ გენეტიკური დეფექ-
ბოლიზმის დარღვევებით. ტი იდენტიფიცირებულია, შეიძლება უცნობი დარ-
 ბავშვები კონგენიტალური ანომალიებით, როგორი- ჩეს, მის საფუძველზე რა სიმწვავის დარღვევა გან-
ცაა მგლის ხახა, ნერვული მილის დეფექტები, დეფორ- ვითარდება. წარმოიდგინეთ, გენეტიკური კონსულ-
მირებული ტერფი, კონგენიტალური გულის დარღვე-
ვები. ტანტი ატყობინებს პოტენციურ მშობლებს, რომ
 ბავშვები უჩვეულო გარეგნობით, განსაკუთრებით, თუ მათ ეყოლებათ ნამგლისებურ-უჯრედოვანი ანემი-
ახლავს განვითარების პრობლემები ან კვაზი-ოპტიმა- ით დაავადებული შვილი. ამ დაავადების უმწვავესი
ლური ფსიქომოტორული განვითარება. ფორმის შემთხვევაში, მას ახლავს საშინელი ტკივი-
 დარღვევა, რომელიც ოჯახის დარღვევად ითვლება,
ლები და ნაადრევი სიკვდილიც კი. თუმცა, ისეთი
განსაკუთრებით სმენის დაკარგვა, სიბრმავე, ნეირო-
დეგენერაციული დარღვევები, სიდაბლე, ნაადრევი გუ- მკურნალობის მიდგომების გამოყენებით, როგო-
ლის დარღვევები, თმის, კანის და ძვლების ანომალიები. რიცაა სისხლის გადასხმა და ძვლის ტვინის გადა-
ნერგვა, მათ ნორმა- რატომ სჭირდებათ გენეტი-
მშობლებთან დაკავშირებული ფაქტორები
 გენეტიკური ან ქრომოსომული ანომალიები
ლური ცხოვრებით კურ კონსულტანტებს
 ამენორეა (ქალებში მენსტრუაციის შეწყვეტა), ასპერ- შეუძლიათ ცხოვრე- სტატისტიკური ალბათობის
მია (კაცებში სპერმის სეკრეციის ან ეაკულაციის დე- ბა. ასევე, ნამგლი- ცოდნა საკუთარი
ფიციტი), უნაყოფობა ან პათოლოგიური სექსუალური სებურ-უჯრედო-
განვითარება.
საქმიანობისას?
ვანი ანემია დღეს
 მუცლის მოშლა ან მკვდრად შობა.
 დედის ასაკი 35 წელზე ზევით და მამის ასაკი 55 წელზე გენური თერაპიის კვლევების სამიზნეა (რომელიც
ზევით. ლოგიკურად ერთმანეთთან შეჭიდული დედ-მამა. უფრო დეტალურად მომდევნო ქვეთავში იქნება
 ეთნიკური წარმომავლობა, რომელიც კონკრეტული განხილული); თუმცა, ჰორიზონტზე გამოჩნდა ნაკ-
დაავადების რისკს ზრდის (იხ. ცხრილი 2-3). ლებად ინვაზიური და ნაკლებად ძვირად ღირებუ-
 დედის მიერ კონკრეტული დარღვევების გადატანა,
ტოქსიკური ნივთიერებები, რადიაცია, არალეგალური
ლი მკურნალობის მიდგომებიც. ისეთი გენეტიკური
წამლები ან სხვა ტერატოგენები ორსულობამდე ან ორ- ანომალიების მქონე ბავშვების მშობლებისთვის,
სულობის განმავლობაში (იხ. მესამე თავი). რომლის მკურნალობის მეთოდი შეიძლება ნებისმი-
 სიმსივნისადმი გენეტიკური პრედისპოზიცია. ერ დროს აღმოაჩინონ, რა თქმა უნდა, გაცილებით
წყარო: Adapted from “Genetic evaluation/genetic რთულია გადაწყვეტილების მიღება. გენეტიკური
counseling”, by Mountain States Genetic Network, 2008, კონსულტანტები ეხმარებიან მშობლებს რისკებისა
retrieved from http://www.mostgene.org/dir/indicate.htm. და ღირებულებების შეფასებაში გადაწყვეტილების
მიღების პროცესში. ●
ვები მოიცავს შვილად აყვანას ან ხელოვნურ განა-
ყოფიერებას დონორი კვერცხუჯრედის ან დონორი მიღწევები გენეტიკურ კვლევებსა და
სპერმის გამოყენებით. მკურნალობის მიდგომებში
გენეტიკური კონსულტაცია ვიწროდ სპეცი-
ალიზებული დისციპლინაა, რომელიც გენეტიკისა გენეტიკური კვლევის მეთოდოლოგია, ისევე,
და სტატისტიკის სპეციალურ ცოდნასა და კლი- როგორც ჩვენი ცოდნა გენეტიკური დეტერმინან-
ნიკური თერაპევტის უნარ-ჩვევებს მოითხოვს ტების შესახებ, სწრაფად ვითარდება. ამ მრავალ
(Cassidy&Allanson, 2010; Peay&Austin, 2011). გა- მიღწევათა საფუძველი დნმ-ის მოლეკულის რე-
დაწყვეტილებები რისკის შესახებ კომპლექსურია კომბინაციის ტექნოლოგიაა. დნმ-ის რეკომბინა-
და ხშირად მას შეიძლება მშობლები არ ეთანხმე- ციის ტექნიკები პირველად 1980 წლებში გამოჩნდა
ბოდნენ მათი ღირებულებათა სისტემიდან გამომ- და მოლეკულური გენეტიკის კვლევების სფეროში
დინარე. გენეტიკური კონსულტანტები ყურადღე- რევოლუციური გარდაქმნები განაპირობა (Glick,
ბას უფრო მეტად აქცევენ მათი კლიენტების გან- Pasternak&Patten, 2010; Khan, 2012). ამდენად,
სხვავებულ რწმენებსა და კულტურულ მემკვიდ- დნმ-ის რეკომბინაცია საკმაოდ დახვეწილი პროცე-
რეობას, რომელიც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს დურების ნაკრებს გულისხმობს, რომელთა საშუა-
იმას, თუ რა გადაწყვეტილებას მიიღებენ პოტენცი- ლებით უჯრედის ბირთვიდან დნმ გამოიყოფა და
● [იხ. Genetic Counseling დნმ-ის რეკომბინაციის ტექნოლოგია რეპლიკაციურ ელემენტებს, გენების

MyDevelopmentLab.com-ზე ძლიერ დახვეწილი პროცედურების ფუნქციურ კლონებს ქმნის. შემდეგ
ნაკრები, რომელთა საშუალებით უჯ- ისინი განლაგდებიან მასპინძელ
რედის ბირთვიდან დნმ-ი გამოიყოფა ბაქტერიულ უჯრედებში, რაც მათ
და სეგმენტებად დაიყოფა. მიღებული შენარჩუნებასა და კულტივირებას
ფრაგმენტები უკავშირდება თვით- უზრუნველყოფს.
სცადე!
ეთიკური დილემები გენების ტესტირებისას გენეტიკურ ტესტირებასთან დაკავშირებული სა-
კუთარი შეხედულებების გასარკვევად, შეგიძლიათ,
ა ხალი ტექნოლოგიები სწრაფად ცვლის გენეტიკური სცადოთ შემდეგი: წარმოიდგინეთ შემდეგი სცენარი და
გადაწყვიტეთ: სურვილი გექნებათ, გქონდეს ინფორმა-
კონსულტირების ირგვლივ არსებულ ატმოსფეროს.
ცია, რომ თქვენი გენები მოიცავს ქვემოთ ჩამოთვლი-
არცთუ დიდი ხნის წინ, გენებთან შეჭიდული დარღვე-
ლი დარღვევების მარკერებს თუ – პირიქით? შემდეგ
ვების რისკის შეფასების ერთადერთი მეთოდი ბიოლო-
განიხილეთ, რატომ გინდათ, რომ იცოდეთ ან – პირი-
გიური ნათესავების სამედიცინო ისტორიების შესწავ-
ქით? შეგიძლიათ იგივე შეკითხვა დაუსვათ მეგობრებს
ლა იყო. დღეს მრავალი ტექნიკა არსებობს გენეტიკური
ან ოჯახის წევრებს. თქვენი მოსაზრებები ერთმანეთს
დარღვევების რისკ-ფაქტორების გამოსავლენად.
ემთხვევა? თუ – არა, რატომ?
დიაგნოსტიკური ტექნიკების ერთი ნაკრები ინდივი-
დის ქრომოსომის შესწავლაზეა ორიენტირებული. ქრო- თქვენ (ან თქვენი ცოლი ან
და) BRCA გენის მატარებელი _______ მსურს, ვიცოდე
მოსომები სხეულის ყველა უჯრედშია მოთავსებული.
ხართ, რომელიც მკერდისა და ამის შესახებ.
შესაბამისად, მათი მოპოვება მრავალი გზით შეიძლება
საკვერცხეების სიმსივნესთა- _______ არ მსურს, ვიცოდე
– ტუჩის ან ცხვირის კანის, სისხლის, შარდის და თმის
ნაა შეჭიდული (ამ გენის მატა-
უჯრედებიდან; ასევე, მშობიარობამდე ნაყოფის იმ უჯ- ამის შესახებ.
რებელი ქალების დაახლოებით
რედებიდან, რომელიც დედის საშვილოსნოს ამნიოტურ 60 %-ს უვითარდება მკერდის
სითხეში ტივტივებს (იხ. მესამე თავი). ქრომოსომული სიმსივნე და 15-40 %-ს საკვერ-
ტესტები გამოიყენება ისეთი გენეტიკური დარღვევე- ცხეების სიმსივნე).
ბის გამოსავლენად, რომელიც ზედმეტი ან ნაკლული თქვენს მომავალ შვილს მყი- _______ მსურს, ვიცოდე
ფე X სინდრომის გენეტიკური ამის შესახებ.
ქრომოსომის პრობლემასთანაა შეჭიდული, როგორი-
მარკერი აქვს. _______ არ მსურს, ვიცოდე
ცაა დაუნის და მყიფე X სინდრომი. თუმცა გენეტიკურ
ამის შესახებ.
დარღვევათა უმრავლესობა იმდენად შეუმჩნეველია, თქვენი გენომი მოიცავს APOE _______ მსურს, ვიცოდე
რომ მათი გამოვლენა ქრომოსომების ანალიზით შეუძ- გენს, რომელიც გვიანი ალ- ამის შესახებ.
ლებელია. შესაბამისად, ახალი ტექნიკები შეიქმნა, რო- ცჰაიმერის განვითარების დიდ _______ არ მსურს, ვიცოდე
მელიც ქრომოსომებში დნმ-ის მოლეკულის შესწავლის რისკთანაა შეჭიდული. ამის შესახებ.
შესაძლებლობას იძლევა. ეს მეტად დახვეწილი ტესტე- თქვენი მომავალი შვილი ბიჭია, _______ მსურს, ვიცოდე
ბი მეცნიერებს ეხმარება კონკრეტულ დარღვევასთან ქრომოსომათა ნორმალური ამის შესახებ.
წყვილის XY მქონე (გაითვა- _______ არ მსურს, ვიცოდე
შეჭიდული სპეციფიკური გენების გამოვლენაში. დნმ-ზე
ლისწინეთ, რომ ორსულობის ამის შესახებ.
დაფუძნებული ტექნიკები, რომლებსაც გენის ტესტირე-
მეორე თვეზეა საუბარი).
ბას უწოდებენ, მოიცავს დნმ-ის იმ სპეციფიკური სეგ- თქვენ ხართ ჰენტიგტონის _______ მსურს, ვიცოდე
მენტის გამოვლენას, რომელმაც მუტაცია განიცადა და დაავადების გენის მატარებე- ამის შესახებ.
შეჭიდულია კონკრეტულ დარღვევასთან. გენების ტეს- ლი, რომელიც შუა ხნის ასაკში _______ არ მსურს, ვიცოდე
ტირება დიდ იმედებს იძლევა მრავალი ისეთი გენეტი- ვლინდება და მოიცავს პროგ- ამის შესახებ.
კური დაავადების დიაგნოსტირებისთვის, როგორიცაა რესულ ნევროლოგიურ დარ-
ღვევას მძიმე გონებრივი და
სიმსივნე, ფსიქიკური დარღვევები, ალცჰაიმერის დარ-
ფიზიკური შეზღუდულობითა
ღვევა, ცისტოზის ფიბროზი, დიაბეტი და სხვა ბევრი და, საბოლოოდ, ნაადრევი სიკ-
დარღვევა, რომელიც ზემოქმედებს ტვინსა და ნერვულ ვდილით.
სისტემაზე (National Human Genome Research Institute,
2011). გენების ტესტირებასთან დაკავშირებული ეთიკუ-
ყველა გენეტიკური ტესტირება – იქნება ეს ოჯახის რი საკითხები მრავალი ფაქტორის გათვალისწინებას
სამედიცინო ისტორიების, ქრომოსომებისა და დნმ-ის მოითხოვს. გენების ტესტირების პოზიტიური მხარეა
მოლეკულის გამოკვლევის თანხლებით თუ მის გარეშე ის, რომ მისი დახმარებით სავარაუდო დიაგნოზის გა-
– ეთიკურ შეკითხვებს წამოჭრის. მაგალითად, გსურს, დამოწმება (როგორიცაა დაუნის სინდრომი) და მშობ-
გქონდეს ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ დაგემართება ლების ან სხვების მიერ ამ დარღვევასთან გამკლავების
შაქარი, სიმსივნე ან ალცჰაიმერის დარღვევა? თუ პირი- სამოქმედო გეგმის შემუშავებაა შესაძლებელი. ის ეხმა-
ქით, შენი სურვილი იქნება, რომ არ იცოდეთ ამის შესა- რება ადამიანებს დაავადების (როგორიცაა მკვერდის
ხებ? აშშ-ში ჩატარებული გამოკითხვის შედეგებით, ამ სიმსივნე) განვითარების ალბათობის შეფასებაში, რაც
შემთხვევაში ხალხის აზრი თითქმის თანაბრად იყოფა პრევენციული მოქმედებებისა და სიმპტომებზე ყურად-
(NIH, 2011b). გექნებთ სურვილი, შეიტყოთ, რომ თქვენი ღებით მონიტორინგის საშუალებას იძლევა. გენების
მომავალი შვილი დაუნის სინდრომის მატარებელია? ან, ტესტირება პრენატალური პერიოდიდანვეა შესაძლე-
გსურთ, წინასწარ გაიგოთ, ბავშვი გოგოა თუ ბიჭი? ბელი. აქედან გამომდინარე, მშობლებს ორსულობის
დასაწყისშივე შეუძლიათ გაიგონ, მათი მომავალი შვი- დაავადების გამწვავება გარდაუვალ მოვლენად მიიჩნე-
ლი დეფექტური გენის მატარებელია, თუ – არა და შემ- ვა (Buchbinder&Timmermans, 2011).
დეგ ამ ინფორმაციის შესაბამისად, დაგეგმონ თავიანთი რადგან გენების ტესტირება უფრო გავრცელებული
ცხოვრება. თუმცა გენების ტესტირება მრავალ მნიშ- გახდა და მისი გამოყენების სიხშირე გაიზარდა, უფრო
ვნელოვან ეთიკურ საკითხს წამოჭრის. ხშირად გენეტი- მეტ ინდივიდს უწევს ეთიკური არჩევანის გაკეთება.
კური მუტაცია დაავადების განვითარების ალბათობას დღეს გენების 1,000-ზე მეტი სახის ტესტი არსებობს,
ზრდის, თუმცა კონკრეტული შედეგის დადგომა გარან- თუმცა გენების ტესტირების მიდგომა ძალიან მცირე
ტირებული არ არის. მაგალითად, იმ ქალთა 60%, რომ- ასაკს ითვლის. ახალი ტესტები მრავალი სხვადასხვა
ლებსაც BRCA1 და BRCA2 გენები აქვთ, უვითარდებათ დარღვევის გამოსავლენად ჯერ კიდევ განვითარე-
მკერდის სიმსივნე (გაცილებით მეტს ამ გენების არმქო- ბის პროცესშია (Oak Ridge National Laboratory, 2012).
ნე ქალებთან შედარებით), რაც ნიშნავს იმას, მათ 40%-ს გარდა ამისა, პრენატალური გენების ახალი, ნაკლებად
ეს დააავადება არ განუვითარდება (National Cancer ინვაზიური მეთოდები ძალიან სწრაფად ვითარდება.
Institute, 2012). ამრიგად, თუ ქალმა იცის, რომ ამ გე- მაგალითად, თუ მანამდე დედის საშოში შეღწევა იყო
ნის მატარებელია, მისთვის რთულია, განსაზღვროს, საჭირო ამნიოტიკური სითხის ან პლაცენტარული ქსო-
რომელი ქმედებები იქნება ეფექტური ამ შემთხვევაში. ვილის ნიმუშის მოსაპოვებლად, რომლიდანაც დნმ-ის
ასევე, ზოგიერთი დარღვევა ან სინდრომი სპექტრის მოლეკულას გამოყოფდნენ, დღეს ამის გაკეთება არაინ-
სახით ვლინდება, რაც ნიშნავს იმას, რომ ამ გენის მა- ვაზიური ტექნიკით შეიძლება მხოლოდ დედის სისხლის
ტარებელი ზოგიერთი ინდივიდის მდგომარეობა საკმა- ნიმუშის გამოყენებით (de Jong et al., 2011). ამრიგად,
ოდ მწვავეა, ხოლო სხვებს მხოლოდ ისეთი სიმპტომები გენების ტესტირებასთან დაკავშირებული სამედიცინო
აღმოუცენდებათ, რომელიც სავსებით კონტროლირე- რისკები თანდათანობით მცირდება და, იმავდროულად,
ბადია. ეს წამოჭრის შემდეგ ეთიკურ საკითხს: შესაძ- იზრდება იმ გენეტიკური მარკერების რაოდენობა, რო-
ლოა ზოგიერთმა მშობელმა გადაწყვიტოს აბორტის მელთა იდენტიფიცირებაც შესაძლებელია ამ მეთოდის
გაკეთება იმ შემთხვევაში, თუ მათი მომავალი შვილი საშუალებით (Kelly&Farrimond, 2011). ფაქტია, რომ გე-
„სრულყოფილი“ არ არის, მიუხედავად იმისა, რომ გან- ნების ტესტირება უახლოეს მომავალში უფრო გავრცე-
ვითარების საბოლოო შედეგი დანამდვილებით არ არის ლებული მიდგომა იქნება. შესაბამისად, გენების ტესტი-
ცნობილი. კიდევ ერთი ეთიკური საკითხი ამ შემთხვევა- რებისას, ალტერნატივების ზრდასთან ერთად, მათთან
ში არის ის, რომ „საეჭვო“ გენეტიკური პროფილის ბავ- დაკავშირებული ეთიკური საკითხების გააზრების მნიშ-
შვები მშობლების მიერ პათოლოგიურად აღიქმება, რაც ვნელობა უფრო და უფრო იზრდება.
ოჯახური ურთიერთობების სტაბილურობას არღვევს;
შემდეგ შერჩეული ენზიმების მიხედვით სეგმენტე- გარდა ამისა, განვითარდა გენების თერაპია,
ბად დაიყოფა. სამიზნე გენების დაყოფის შემდეგ, რომელიც გენეტიკურად შეცვლილი უჯრედის იმ
მათი მოთავსება შესაძლებელია მასპინძელ უჯ- პიროვნებაში ხელმეორედ შეყვანას გულისხმობს,
რედში, ჩვეულებრივ, ბაქტერიის უჯრედში, სადაც რომლიდანაც მოხდა მისი გამოყოფა. ამ პროცე-
შესაძლებელია მისი ასლის წარმოქმნა. დურის შედეგად გენები წარმოქმნის იმ ცილების
საკმარის რაოდენობას, რომელიც საერთოდ არ
გენური თერაპია. დნმ-ის რეკომბინაციის ტექ-
წარმოიქმნებოდა ან მუტირებული იყო. ეს მიდგომა
ნიკის გამოყენების ერთ-ერთი მაგალითია ცილების
სხვადასხვა გენეტიკური დაავადების შემთხვევა-
წარმოქმნა, რომელთა შეგროვება შესაძლებელია
ში სცადეს, თუმცა შედეგი არც ისე წარმატებული
იმ ბაქტერიიდან, რომელშიც ის იზრდება. ისეთი
იყო. კვლევები გრძელდება და უახლოეს მომავალ-
ცილების – როგორიცაა ინსულინი (დიაბეტის სამ-
ში უკეთეს შედეგებს გვპირდება.
კურნალო საშუალება), ინტერფერონი (იმუნური სხვა უფრო პირდაპირი ექსპერიმენტული მიდ-
სისტემის მრავალი დაავადების სამკურნალო სა- გომა, რომელსაც in vivo გენის თერაპია ეწოდება,
შუალება) და ადამიანის ზრდის ჰორმონები – შეგ- კეთილთვისებიანი რეტროვირუსის უპირატესობებს
როვების შემდეგ, მათ იმ პაციენტებს აძლევენ, რო- იყენებს. ეს ის ვირუსებია, რომლებსაც შეუძლიათ
მელთა ორგანიზმებიც საკმარისი ოდენობით ვერ შეაღწიონ უჯრედებში ყოველგვარი მავნე ეფექ-
წარმოქმნიან ამ ცილებს. ტების გარეშე. ეს მიდგომა გულისხმობს ზოგიერ-
თი ვირუსული გენის მოშორებასა და ნორმალური,
გენური თერაპია კლონირებული გენის ჩართვას. ამ მიდგომით, დი-
გენეტიკური დაავადების განსაკურნებლად დი რაოდენობით რეტროვირუსის კულტივირებას
შემუშავებული მიდგომა, რომელიც
მრავალნაირად გამოიყენება, დაწყებული
მიმართავენ და, საბოლოოდ, ისინი შეჰყავთ პაცი-
დნმ-ის მოლეკულური სტრუქტურის შეც- ენტში. ეს მიდგომა გულისხმობს რეტროვირუსის
ვლით, ცილების სინთეზის პროცესის უჯრედში შეღწევას და ნორმალური გენის შეტანას.
შეცვლით დამთავრებული. ამ შემთხვევაში შედეგებიც არცთუ ისე წარმატებუ-
ლია. თუმცა მომავალში მასზე დიდ იმედებს ამყა- მშობლების თვითანგარიშის კითხვარებისა და
რებენ, თუ, რა თქმა უნდა, კონკრეტული ტექნიკუ- ბავშვის ქცევაზე დაკვირვების გზით (Gottlieb, 1998;
რი დაბრკოლებების გადალახვა მოხერხდება (მაგ., Gottlieb, Wahlsten, & Lickliter, 2006; Hood, 2010).
იხილეთ Cotrim&Baum, 2008; Friedmann, 2007; Kay, თანამედროვე ქცევითი გენეტიკა იზიარებს
2011). კიდევ ერთი იმედის მომცემი ექსპერიმენტუ- გავრცელებულ ხედვას, რომ პიროვნული თვისე-
ლი მიდგომაა კლონირება, რომელიც სადავო ტექ- ბები მემკვიდრეობის და გარემოს ინტერაქციის
ნიკად ითვლება. ეს მიდგომა უფრო დეტალურად შედეგად ყალიბდება. ეს სფერო იზიარებს შემდეგ
განხილული იქნება ჩანართში: პერსპექტივების შეხედულებასაც: ის, რაც მემკვიდრეობით გადა-
ცვლილებები: გენური ინჟინერია და კლონირება. ● იცემა, მხოლოდ გენეტიკური პრედისპოზიციაა
(მიდრეკილება), რომელიც გარემოს ზემოქმედები-
შეამოწმე შენი ცოდნა 2-3 დან გამომდინარე ან
თმის ფერის მემკვიდრეობა
საერთოდ არ ვლინ-
1. აშშ-ში დაბადებულ ბავშვთა დაახლოებით რამდენ ერთი და იგივეა საზოგადო-
დება, ან სხვადასხვა
პროცენტს აქვს კონგენიტალური ანომალიები? ებაში, რომელშიც თმის შე-
ხარისხით ვლინდე-
ა) 1%-ზე ნაკლებს; ბ) 1-დან 2%-მდე; ღებვა გავრცელებულია და
გ) 3 %; დ) 7%.
ბა ქცევაში. მაგალი-
საზოგადოებაში, რომელშიც
თად, პიროვნებას
2. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომლის ქრომოსომუ- თმას არასდროს იღებავენ?
ლი სტრუქტურა იქნება XXX? შეიძლება მემკვიდ-
რეობით გადაეცეს პრედისპოზიცია მძიმე დეპრე-
ა) ქრომოსომის გაწყვეტის შემთხვევა;
ბ) სქესთან შეჭიდული დომინანტ-რეცესიული სიის მიმართ, მაგრამ პიროვნება რეალურად და-
თვისება; ავადდება თუ არა მძიმე დეპრესიით, მრავალ ურ-
გ) მყიფე X სინდრომი; თიერთგადამფარავ ფაქტორზეა დამოკიდებული,
დ) სქესთან შეჭიდული კონგენიტალური დარღვევა. როგორიცაა ოჯახში არსებული სიტუაცია, ეკო-
3. დაუნის სინდრომის მიზეზია _______ . ნომიკური მხარდაჭერა, კონკრეტული ტრავმული
4. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი აღწერს გენის გამოცდილება და ა.შ. ამრიგად, მაშინაც კი, როცა
იმპრინტინგის ფენომენს? მკვლევრებს ეცოდინებათ, როგორ გამოვლინდება
ა) უფრო მეტია ალბათობა, რომ დომინანტური გე- დნმ-ში კოდირებული გენეტიკური ინფორმაცია,
ნი გამოიხატება ფენოტიპში; ქცევითი გენეტიკის როლი მაინც მნიშვნელოვანი
ბ) გავლენა აქვს იმას, თუ რომელი მშობლისგან
იღებ გენს;
იქნება, რადგან ის ეპიგენეტიკურ პროცესებსა და
გ) ქრომოსომის კიდურა ნაწილების რეპლიკაცია მემკვიდრეობასა და გარემოს შორის ურთიერთქმე-
უფრო მოსალოდნელია, ვიდრე ცენტრალური დებას აღიარებს.
ნაწილების; ქცევითი გენეტიკის ძირითადი ინსტრუმენტი
დ) მეიოზის შემთხვევაში უფრო მაღალია მუტაცი- ისეთი სტატისტიკური ტექნიკაა, როგორიცაა კო-
ის ალბათობა, ვიდრე მიტოზის შემთხვევაში. რელაცია, რომელიც თანხმობის ხარისხს ზომავს:
5. ვირუსს, რომელსაც უჯრედში შეღწევის უნარი რა ხარისხით ავლენენ ბიოლოგიური კავშირის
აქვს საზიანო ეფექტების გარეშე და, შესაბამისად, მქონე ადამინები მსგავს მახასიათებლებს. თანხ-
მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დნმ-ის რეკომბი-
მობის ხარისხის საფუძველზე განისაზღვრება
ნაციის პროცესში, ეწოდება _______ .
მემკვიდრეობის წილი, რაც გულისხმობს თვისე-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. ბის – მაგალითად, ინტელექტის – იმ წილის გან-
საზღვრას, რომელიც მემკვიდრეობის, გენეტიკური
ფაქტორების შედეგს წარმოადგენს. მემკვიდრე-
ქცევითი გენეტიკა ობის ხარისხის შეფასებისას ყოველთვის გათ-
მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო წლებში გენეტი- ვალისწინებული უნდა იყოს ის კონტექსტი, სადაც
კური ტექნოლოგიების განვითარების დონე მართ- ეს ურთიერთმიმართება შეისწავლება, რადგან
ლაც შთამბეჭდავია, მოლეკულური გენეტიკა ჯერ გარემოს ზემოქმედება ქცევაზე უფრო გამოხა-
კიდევ ჩვილობის ასაკშია. იმ შემთხვევაშიც კი, ტულია მაშინ, როცა გარემო პირობები ფართოდ
თუ სრული ცოდნა გვექნება ინდივიდის გენომის
შესახებ, მხოლოდ ნაწილობრივ ავხსნით, თუ რო- ქცევითი გენეტიკა
გორ ვლინდება პიროვნების თვისებები გენებისა სფერო, რომელიც ქცევასა და გენეტიკურ მასალას
შორის მიმართებას შეისწავლის.
და გარემოს ურთიერთქმედებისას. თუ როგორ
მოქმედებს კონკრეტულ გარემოში გენეტიკური მემკვიდრეობა
მახასიათებლები, ეს ქცევითი გენეტიკის შესწავლის ხარისხი, თუ რამდენად არის თვისება მემკვიდრეობით
გადაცემული და არა შეძენილი. ნიშანდობლივია, რომ
საგანია. ქცევითი გენეტიკა არის მიდგომა, რომე- თვისების მემკვიდრეობითობის შეფასებისას გასათვა-
ლიც მემკვიდრეობით პატერნებს ქცევით დონეზე ლისწინებელია იმ გარემოს ზეგავლენა, რომელშიც ეს
აფასებს, ძირითადად, ფსიქოლოგიური ტესტების, თვისება ვლინდება.
ვარირებს პიროვნებიდან პიროვნებამდე. მაგალი- ფსიქიკური დაავადებების მიმართ. ზოგიერთი თვი-

თად, თუ თვისება გენეტიკური საფუძვლის მქონეა, სება, ერთი შეხედვით, მხოლოდ გარემო ფაქტორე-
ბიოლოგიური კავშირის მქონე ინდივიდები უფრო ბის პროდუქტად შეიძლება მოგვეჩვენოს (იხილეთ
მეტ მსგავსებას გამოავლენენ, თუ ისინი გაიზრ- Johnson, Terkheimer, Gottesman&Bouchard, 2009;
დებიან ერთსა და იმავე გარემოში, ვიდრე სხვა- Malouff, Rooke&Schutte, 2008; Sesardic, 2010). მა-
დასხვა გარემოში. რადგან მემკვიდრეობის შე- გალითად, ჩვეულებრივ, გვგონია, რომ თამბაქოსა
ფასება მოიცავს იმ ხარისხის განსაზღვრას, თუ და ალკოჰოლის მოხმარება ინდივიდუალური არ-
რამდენად მსგავსნი არიან ამა თუ იმ თვისების მი- ჩევანია, რომელზეც გავლენა აქვს კულტურას და
ხედვით გენეტიკური კავშირის მქონე და არმქონე აღზრდას. თუმცა კვლევები თამბაქოსა და ალკო-
ინდივიდები, ამ თვალსაზრისით ტყუპებსა და აყვა- ჰოლის მიმართ დამოკიდებულების ჩამოყალიბება-
ნილ ბავშვებზე ჩატარებული კვლევები გვაწვდის ში გენეტიკური ფაქტორების მნიშვნელოვან როლს
განსაკუთრებით ღირებულ მონაცემებს. ადასტურებს (Young, Rhee, Stallings, Corley&Hewitt,
2006; Young-Wolff, Enoch&Prescott, 2011).
კვლევები ტყუპებისა და აყვანილი როგორც ზემოთ განვიხილეთ, მემკვიდრეობა
ბავშვების შესახებ და გარემო უწყვეტ, დინამიკურ ინტერაქციაშია ერ-
ტყუპებისა და აყვანილი ბავშვების შესახებ თმანეთთან, ტყუპე- რამდენად შესაძლებელი,
კვლევებს საფუძვლად საერთო ლოგიკა უდევთ: ბისა და აყვანილი რომ განსაკუთრებული
მათი მიზანია, გაარკვიონ, თუ როგორ ყალიბდება ბავშვების შესახებ
ინტელექტის მქონე
გენეტიკურად ერთმანეთის მსგავსი ან განსხვა- კვლევები კი გვაძ-
პირებს ჰყავდეთ საშუალო
ვებული ინდივიდები. გაიხსენეთ, რომ იდენტური ლევს საშუალებას,
დონის ინტელექტის მქონე
(სხვაგვარად მონოზიგოტურს უწოდებენ) ტყუპები განვსაზღვროთ,
ბიოლოგიური მშობლები?
გენეტიკურად იდენტურები არიან (მუტაციისა და თუ რა წილით ახ-
ეპიგენეტიკური პროცესებს თუ არ გავითვალის- დენს თითოეული მათგანი გავლენას განვითარე-
წინებთ). თუ თვისება მაღალი მემკვიდრულობით ბაზე (Visscher, Hill&Wray, 2008). ბევრი კვლევის
ხასიათდება, მკვლევრები ვარაუდობენ, რომ იდენ- თანახმად, განვითარებულ ქვეყნებში მცხოვრები
ტური ტყუპები იქნებიან უფრო მეტად მსგავსები, ინდივიდების ინტელექტის მაჩვენებლებს შორის
ვიდრე ნებისმიერი სხვა ორი ინდივიდი, რომელთა სხვაობების 50%-ზე პასუხს გენები აგებს (Davis,
შორის გენეტიკური მსგავსება ნაკლებია. აყვანი- Arden&Plomin, 2008; Lykken, 2007; Posthuma, de
ლი ბავშვების კვლევასაც იგივე ლოგიკა უდევს Geus&Deary, 2009). უფრო მეტიც, მსგავსი შედეგე-
საფუძვლად: აყვანილი ბავშვები უფრო ნაკლებად ბი დადასტურდა აშშ-ში, იაპონიაში (Lynn&Hattori,
არიან გენეტიკურად არაბიოლოგიური მშობლების 1990), ინდოეთში (Pal, Shyam&Singh, 1997) და
მსგავსნი ბიოლოგიურ მშობლებთან შედარებით. ხორვატიაში (Bratko, Butkovic&Chamorro-Premuzic,
თუ თვისება მაღალი მემკვიდრულობით ხასიათ- 2010) განმეორებით ჩატარებული კვლევების შედე-
დება, ამ თვისების შემთხვევაში აყვანილი ბავ- გადაც. პიროვნების განვითარების შემთხვევაშიც
შვები მეტ მსგავსებას ბიოლოგიურ მშობლებთან მსგავსი, თუმცა უფრო რთული პატერნი ვლინდე-
გამოავლენენ, ვიდრე არაბიოლოგიურთან. დღეს ბა: პიროვნების ჩამოყალიბებაში გენების წვლილი
ტყუპებისა და აყვანილი ბავშვების შესახებ ბევ- მიახლოებით 40%-ია. ეს მაჩვენებელი შეიძლება
რი ლონგიტუდური კვლევა მიმდინარეობს, მათ 20-დან 50%-მდე ვარირებდეს იმ გარემოს გათვა-
შორის: მინესოტას ტყუპების კვლევა (Minnesota ლისწინებით, რომელშიც კვლევა მიმდინარეობს
Center for Twin and Family Research, 2011) და კო- (Ekehammer, et al., 2010; Rushton, Bons&Hur, 2008;
ლორადოს აყვანილი ბავშვების პროექტი (Institute Segal, 2000).
for Behavioral Genetics, 2011). მსგავსი კვლევები ერთ-ერთი გზა განვითარებაზე მემკვიდრეობი-
ეხმარება მკვლევრებს, განსაზღვრონ, თუ რა წვლი- სა და გარემოს ზოგადი გავლენის შესაფასებლად
ლი შეაქვს განვითარებაში გენეტიკურ და გარემო მრავალი კვლევის შედეგის ერთად თავმოყრა და
ფაქტორებს. ● გააანალიზებაა. მეტა-ანალიზის ტექნიკა შედეგე-
როგორც ტყუპების, ისე აყვანილი ბავშვების ბის გასაშუალების შედეგად თითოეული კვლევის
შესახებ კვლევების მონაცემების თანახმად, მემ- შედეგს სხვა შედეგებთან ფარდობითად წარმოგ-
კვიდრეობა და გარემო მნიშვნელოვან როლს ას- ვიდგენს, შესაბამისად, მკვლევრებს აძლევს საშუ-
რულებს ადამიანთა თვისებების ფართო სპექტრის ალებას, დასკვნების ჩამოყალიბებისას რამდენიმე
ჩამოყალიბებაში, მათ შორისაა: ინტელექტი, პი- კვლევის შედეგი ერთდროულად გაითვალისწინონ.
როვნება, მოწყვლადობა როგორც ფიზიკური, ისე ისეთი თვისებების, როგორიცაა: ინტელექტი, მეტყ-
ველების უნარები, ფსიქიკური დაავადებები (მათ
● [იხ. The Basics: Genetic
შორის, შფოთვა და დეპრესია), პიროვნული ნიშნე-
Mechanisms and Behavioral Genetics ბი და ანტისოციალური პრობლემები, მემკვიდრუ-
MyDevelopmentLab.com-ზე ლობა – შემსწავლელი 400 ინდივიდუალური კვლე-
გენური ინჟინერია და კლონირება
კ ლონირება ზუსტი ასლის შექმნას გულისხმობს. გენე-

ტიკური ინჟინერიის კონტექსტში კლონირების ცნებას
იყენებენ დნმ-ის სეგმენტების რეპლიკაციის აღსანიშნად,
რომელიც ისეთი წამლების წარმოებისთვის გამოიყენება,
როგორიცაა, მაგალითად, ინსულინი. ასევე, მას იყენე-
ბენ მთლიანი ცოცხალი ორგანიზმის ასლის შესაქმნელა-
დაც. მსგავსი ტექნოლოგიები უკანასკნელ წლებში ძლი-
ერ განვითარდა. მაგალითად, 1997 წელს მეცნიერული
საზოგადოებაც კი გააოცა ცხვრის, სახელად „დოლის“,
წარმატებული კლონირების ფაქტმა. ახლა, ორ ათწლე-
ულზე უფრო მცირე დროის გასვლის შემდეგ, ძუძუმწო-
ვართა კლონირება ჩვეულებრივ მოვლენად ითვლება.
დღემდე მეცნიერებმა 20-ზე მეტი სახეობის კლონირება
შეძლეს, მათ შორის: თხების, ღორების, ირმების, კურ-
დღლების, ვირების, ცხენებისა და ძაღლების. დაუჯე- ▲ ეს კვიცი (დაბადებული 2005 წლის თებერვალში) იმ
კასტრირებული ჩემპიონის – პიერაზის კლონია, რომელმაც
რებელია, მაგრამ დღეს მეცნიერები ყველაზე ახლოს ორჯერ მოიგო მსოფლიო ჩემპიონატი – 1994 წელს
არიან ერთი უჯრედიდან ადამიანის კლონის შექმნასთან ჰოლანდიში და 1996 წელს აშშ-ში. პროცედურა ჩატარდა
(American Medical Association, 2011). ცხადია, გენეტიკუ- ჩემპიონის გენეტიკური მემკვიდრეობის შესანარჩუნებლად.
რი ინჟინერიის ეს ახალი ტექნიკები მნიშვნელოვან ეთი-
უმჯობესებული პროდუქტების მიღების პროცესს დააჩქა-
კურ და მორალურ საკითხებს წამოჭრის (Davis, 2010;
რებს და მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს მსოფლიო მო-
Shamoo&Resnik, 2009).
სახლეობის საკვებით უზრუნველყოფაში, რომელთა უმე-
იმის გასაგებად, თუ რა ეთიკურ დილემებზეა საუ-
ტესი ნაწილი დღეს მშიერია (Hodge, 2009; Solway, 2009).
ბარი, მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ ამ თემასთან
მართალია, გენური ინჟინერიის ტექნოლოგია, გან-
დაკავშირებული ყველა საკითხი. ერთ-ერთი საკითხი
საკუთრებით კლონირება, მსგავს ჰუმანურ შედეგებს
ასეთია: აღსანიშნავია, რომ ორგანიზმის მახასიათებლე-
გვპირდება, თუმცა მრავალ ეთიკურ საკითხსაც წამოჭ-
ბის შეცვლა, რომელსაც მიმართავს გენური ინჟინერია,
რის. ზოგიერთ შემთხვევაში, ასეთი ეთიკური დავა სრუ-
ახალი არ არის. მსგავს ტექნიკებს სოფლის მეურნეობა- ლიად უსაფუძვლოც კია. მაგალითად, ვინც შიშს გამოთ-
ში ჯიშების სელექციის სახით უკვე ათწლეულებია, იყე- ქვამს, რომ გენურმა ინჟინერიამ შეიძლება წარმოშვას
ნებენ, მაგალითად, ჰიბრიდული ხორბლისა და ჯიშიანი „ისეთი ახალი ჯიში, რომელიც კონტროლს არ დაექვემდე-
ცხენების გამოყვანას. დღეს კი ორგანიზმის დნმ-ში ახა- ბარება“, ვერ აცნობიერებს, რომ მსგავსი შედეგის მიღება
ლი გენების შესაყვანად დნმ-ის რეკომბინაციის ტექნიკე- შესაძლებელია ჯიშების სელექციის ტექნიკის დროსაც,
ბი გამოიყენება. ამ შემთხვევაში სპეციფიკური გზების რომელსაც წლებია, რაც იყენებენ მარცვლეული კულტუ-
გამოყენებით უკეთ მიიღება „გაუმჯობესებული“ ვერსია. რებისა და ცხოველების ახალი ჯიშების გამოსაყვანად.
ამ ტექნიკით შეცვალეს მრავალი პროდუქტი, რომელ- თუმცა, გენური ინჟინერიის დამცველებიც ხაზს უსვამენ
საც მივირთმევთ. მაგალითად, გამოიყვანეს ბრინჯისა იმას, რომ ორგანიზმის ცვლილების ტემპი გენური ინჟი-
და სხვა მარცვლეული კულტურების დაავადებებისა და ნერიის შემთხვევაში საგრძნობლად დაჩქარებულია და,
ობის გამძლე ჯიშები; ასევე, ბოსტნეული, რომელიც მეტ შესაბამისად, საჭიროა, გამოვიჩინოთ სიფრთხილე ეთი-
ვიტამინს შეიცავს ან მეტად ჯანსაღი შემადგენლობისაა. კურ საკითხებთან დაკავშირებით. განსაკუთრებით გა-
მაგალითად, გენეტიკური ინჟინერიის გამოყენებით გა- სათვალისწინებელია ის ეთიკური საკითხები, რომლებიც
მოყვანილი პომიდორი შეიცავს ბეტა-კაროტინს, რაც სა- კლონირების ტექნიკებთანაა დაკავშირებული. მიუხედა-
სარგებლოა მხედველობისთვის (Pasternak, 2003). ვად იმისა, რომ ამ ტექნოლოგიის გამოყენება შორს არის
თუმცა იმ ხარჯიდან გამომდინარე, რაც კლონირე- ისეთი მიზნისგან, როგორიცაა ადამიანის ასლის შექმნა,
ბის ტექნოლოგიის გამოყენება ჯდება, ნაკლებალბათუ- ის იჭრება ისეთ სფეროში, რომელიც ცხოვრების ხელ-
რია, რომ ძალიან მალე დადგება დრო, როცა ჩვენ დიდი შეუხებელ სფეროდ ითვლება. მაგალითად, მიუხედავად
რაოდენობით ვაწარმოებთ ან მივირთმევთ კლონირებულ იმისა, რომ ადამიანთა უმეტესობა ეთანხმება დნმ-ის სეგ-
ხორცს. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის საკვებისა და მენტების კლონირებისთვის ბაქტერიების გამოყენებას,
წამლების ადმინისტრაციის განცხადების თანახმად, კლო- რომლის საშუალებითაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი
ნირებული საკვები მომხმარებლისთვის უსაფრთხო იქნე- მედიკამენტების წარმოებაა შესაძლებელი, წინააღმდე-
ბა (U.S. Food and Drug Administration, 2011). ამრიგად, ეს გია, რომ იმავე მიზნით ადამიანის ემბრიონის ქსოვილი
უახლოესი მომავლის საკითხია და არცთუ ისე შორეულ გამოიყენონ. კლონირების ტექნიკა კი არა მარტო მედი-
პერსპექტივაში, ეს სავსებით შესაძლებელი იქნება. ბევ- კამენტების, არამედ ტრანსპლანტაციისთვის საჭირო
რი მეცნიერის თანახმად, გენეტიკური ინჟინერიის ახალი ორგანოების წარმოების მიმართულებითაც მნიშვნელო-
ტექნიკები, განსაკუთრებით, კლონირების ტექნიკები, გა- ვან მიღწევებს გვპირდება.
დონორი ორგანოების სიმცირის და ასეთი ორგანო- გენური თერაპიისა და კლონირების ტექნოლოგიას-

ების ემბრიონალური ქსოვილიდან „გამოყვანის“ შესაძ- თან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები წინამდებარე
ლებლობის ფონზე (Atala&Yoo, 2008; Koh&Atala, 2004) წიგნის განხილვის მთავარი საგანი არ არის. გასათვა-
წამოჭრილი მრავალი ეთიკური და, სავარაუდოდ, იური- ლისწინებელია ისიც, რომ დამაჯერებელი არგუმენტების
დიული სახის შეკითხვებიც სერიოზულ განხილვას სა- ჩამოყალიბება ასეთ კომპლექსურ საკითხებთან დაკავ-
ჭიროებს. რა მომენტიდან იწყება სიცოცხლე? ვინ არის შირებული ნებისმიერი პოზიციის დასაცავადაა შესაძ-
ემბრიონალური ქსოვილის „მფლობელი“? (Davis, 2010; ლებელი (Davis, 2010; Steinbock, 2007). ჩვენ მხოლოდ
Häyry, 2010) ცხადია, ადამიანის კლონირებასთან დაკავ- დასკვნის სახით შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ, რომ გენე-
შირებული ეთიკური საკითხები ყველაზე მეტ დავას იწ- ტიკური ტექნოლოგიების სფერო ჯერ კიდევ საკმაოდ
ვევს, რაც ზოგიერთ ქვეყანას უბიძგებს, რომ ასეთი აქ- ახალგაზრდა სფეროა. მომდევნო წლებში მოსალოდნე-
ტივობები კანონის დონეზე აკრძალონ. ლია კიდევ უფრო განსაცვიფრებელი მიღწევები და, ცხა-
დია, ამ მიღწევებთან ერთად გაგრძელდება დებატებიც.
▲დიზიგოტური ტყუპები და სიბლინგები გენეტიკურად შეიძლე-

ბა იყვნენ ან არ იყვნენ ერთმანეთის მსგავსნი.
თავის მხრივ, გავლენას ახდენს გარემოზე. ამრი-

გად, მართალია, ქცევითი გენეტიკა უკეთეს შესაძ-
ლებლობას გვაძლევს მემკვიდრეობისა და გარემოს
ინტერაქციის შესასწავლად, მაგრამ ის სათანადოდ
ვერ ასახავს ამ ორი ფაქტორის კომპლექსურ ურ-
თიერთქმედებას. ეს საკითხი უფრო დეტალურად
იქნება განხილული ჩანართში – სცადე! პიროვნების
ბაზისის ძიება.
▲იდენტურ (მონოზიგოტურ) ტყუპებს აქვთ ერთნაირი გენები და
ფიზიკური მახასიათებლები (მათ შორის, ერთნაირი სქესი). შეამოწმე შენი ცოდნა 2-4
ვის მეტა-ანალიზის თანახმად, ადამიანთა ქცევის 1. რატომ იქნება მნიშვნელოვანი ქცევითი გენეტიკის
41% გენეტიკურადაა განპირობებული (Malouff, სფერო მას შემდეგაც კი, როცა მეცნიერებს ყვე-
Rooke&Schutte, 2008). თუმცა, ტყუპებისა და აყ- ლაფერი ეცოდინებათ გენების გამოხატვის პრო-
ცესის შესახებ?
ვანილი ბავშვების შესახებ კვლევების მონაცემე-
2. თვისების ჩამოყალიბებაში გენეტიკური ფაქტორე-
ბის ინტერპრეტაცია ხშირად თავსატეხს უქმნის ბის წილს უწოდებენ _______ .
მკვლევრებს, რადგან რთულია იმის განსაზღვრა, 3. როცა გარემოს ფაქტორები უცვლელია, თვისების
თუ რამდენად ერთნაირია ის გარემო, რომელშიც მემკვიდრულობის დონე იქნება უფრო (მაღალი/
ვითარდებიან ინდივიდები. მაგალითად, იდენტურ დაბალი), ვიდრე მაშინ, როცა გარემოს ფაქტორები
ტყუპებსაც კი, რომლებიც ერთსა და იმავე სახლში ფართოდ იცვლება.
იზრდებიან, სხვადასხვა გამოცდილება აქვთ ჯერ 4. ტიპურ სიტუაციებში ინტელექტის მემკვიდრულო-
კიდევ საშვილოსნოს გარემოდან დაწყებული. გა- ბის დონე მიახლოებით _______, ხოლო პიროვნული
რემო ფაქტორებში ასეთ ადრეულ სხვაობებს მნიშ- ნიშან-თვისებების – მიახლოებით _______
ვნელოვანი გავლენა შეიძლება ჰქონდეს ინტელექ- ა) 10%; 50%; გ) 10%; 10%;
ტსა და პიროვნებაზე (Dickens&Flynn, 2001). გარ- ბ) 50%; 10%; დ) 50%; 40%.
და ამისა, ბავშვები არ არიან გარემო პირობების
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
მხოლოდ პასიური მიმღებლები. მათი თვისებები,
გარემო ფაქტორები და სხვადასხვა

კონტექსტი
გენეტიკისა და გარემოს ინტერაქციის უკეთ
გასაგებად მნიშვნელოვანია ქცევაზე სხვადასხვა
გარემოს ზეგავლენის შესწავლა. ფსიქოლოგები
სიტყვა გარემოში გულისხმობენ ყველა იმ ფაქ-
ტორს (გენების გარდა), რომელიც გავლენას ახ-
დენს ადამიანის ქცევასა და ცხოვრებაზე. ამრიგად,
გარემოს ფაქტორები ვარირებს ძალიან ვიწროდან
(მშვიდად ჯდომის გამო ქების დამსახურება) ძალი-
ან ფართომდე (პრივილეგირებულ საზოგადოებაში
ან ღარიბთა საზოგადოებაში გაზრდა). ამ ფაქტო-
რების განვითარებაზე გავლენის ხარისხის შესა- ▲ ფორმალურ სკოლაში სწავლება მოიცავს როგორც პირდაპირ
ფასებლად, უპრიანი იქნება, თუ მათ ეკოლოგიური ინსტრუქციებს, ისე თანატოლთა, თემისა და კულტურული
მოლოდინების გავლენას.
სისტემის (იხ. პირველი თავი) ფარგლეში განვიხი-
ლავთ, რომელიც მოიცავს როგორც იმ სიტუაცი-
ჩვენთვის მნიშვნელოვანზე, გამომდინარე იქიდან,
ებს, რომელიც უშუალოდ ზემოქმედებს სპეციფი-
რომ ყოველ მოცემულ მომენტში ჩვენ მხოლოდ
კურ ქცევებზე (მაკროსისტემა), ისე უფრო ზოგად შემოსაზღვრული რაოდენობის ინფორმაციას შეგ-
კონტექსტსაც, რომელშიც ვითარდება ინდივიდი ვიძლია მივაპყროთ ყურადღება. ჰაბიტუაციაზე და-
(მაკროსისტემა). ფუძნებული კვლევის ტექნიკები მნიშვნელოვან მე-
ბაზისური პროცესები, რომლებსაც თოდს გვთავაზობს ჩვილების უნარების საკვლევად
გავლენა აქვს ქცევაზე (იხ. მეოთხე თავი).
ყოველდღე, მეტ-ნაკლები ხარისხით, ჩვენს ქცე- კლასიკური განპირობება. კლასიკური გან-

ვაზე გავლენა აქვს ჩვენს წარსულ გამოცდილე- პირობება დასწავლის ის ფორმაა, როცა განმეო-
ბებს. ზოგჯერ სწავლების პროცესი პირდაპირია. რებადი ცდების შემდეგ ნეიტრალურ სტიმულს
გარკვეული სტიმულები უკავშირდება (იხ. პირვე-
საუბარია ისეთ დასწავლის მექანიზმებზე, როგო-
ლი თავი. ცხრილი
რიცაა: ჰაბიტუაცია, კლასიკური განპირობება და შეგიძლია დაასახელოთ კონ-
2-8). ყოველდღიურ
ოპერანტული განპირობება. კრეტული მაგალითი, როცა
ცხოვრებაში კატა
ჰაბიტუაცია. დასწავლის ერთ-ერთი ყველაზე თქვენს ქცევას კლასიკურად
სწავლობს, რომ თუ-
მარტივი, თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი ფორ- განპირობებული სტიმული
ნუქის ქილის ელექ-
მაა ჰაბიტუაცია, რაც გულისხმობს, შეწყვიტო აკონტროლებს?
ტრონული გასახ-
სტიმულზე ან გარემოში აღმოცენებულ ნებისმიერ სნელის ხმას გემრიელი საკვები მოჰყვება; ძაღლი
ცვლილებაზე ყურადღების მიქცევა. მაგალითად, სწავლობს, რომ მანქანის ხმას მისი საყვარელი პატ-
თუ შენ კითხულობ წიგნს, დროთა განმავლობაში რონის გამოჩენა მოჰყვება; ახალფეხადგმული ბავ-
შენი ყურადღების მიღმა რჩება ის უმნიშვნელო ხმე- შვები კი სწავლობენ, რომ სიტყვა „არას“ მათი მო-
ბი, რომლითაც გარშემორტყმული ხარ და ის ირე- ცემული სიტუაციიდან განრიდება მოჰყვება. ყველა
ლევანტური ვიზუალური ხატებიც, რომელიც შენი ამ შემთხვევაში დაისწავლება, რომ კონკრეტული
პერიფერიული მხედველობის არეშია. სტიმულის გამოჩენა მოვლენათა გარკვეული თან-
ჩვეულებრივ, ჰაბიტუაცია გვეხმარება იმ განმე- მიმდევრობით განვითარებას პროგნოზირებს.
ორებადი და მონოტონური სტიმულების „ფილტრა- კლასიკური განპირობება ჩვენს ცხოვრებაზე
ციაში“, რომელიც გარს გვარტყია. ამრიგად, ჰაბი- ზეგავლენის მქონე მნიშვნელოვანი ფაქტორი ჯერ
ტუაცია საშუალებას გვაძლევს, ვკონცენტრირდეთ კიდევ ჩვილობის ასაკიდანაა. კერძოდ, ემოციური
რეაქციები კლასიკური განპირობების საფუძველ-
ჰაბიტუაცია ზე ყალიბდება. თუ ფუტკარი ბავშვს უკბენს, მას
განმეორებით სტიმულებზე ყურადღების შეიძლება ფუტკრების მიმართ შიში განუვითარ-
მიქცევის ან საპასუხო რეაქციის განხორციელების დეს. თუ ეს შიში გენერალიზდა, ბავშვს შეიძლება
შეწყვეტა. ვლინდება სხვადასხვა დონეზე –
დაწყებული შეგრძნებისა და აღქმის დონიდან
ნებისმიერი მფრინავი მწერის მიმართ ჩამოუყალიბ-
ისეთი უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქციების დონით დეს მსგავსი შიში. ობიექტებისა და სიტუაციების
დამთავრებული, როგორიცაა კოგნიცია. მიმართ არარაციონალურ შიშს ფობიას უწოდებენ.
ფობია ფობიები, როგორიცაა, მაგალითად, სიბნელის ში-
ობიექტებისა და სიტუაციების მიმართ ში, დახურული სივრცის შიში და ა.შ., ხშირად კლა-
არარაციონალური შიში. სიკური განპირობების შედეგად ყალიბდება.
კლასიკური განპირობების
საფუძველზე არა მარტო ნეგა-
ტიური ემოციური რეაქციები განპირობებამდე საკვები ნერწყვი
ყალიბდება, არამედ პოზიტი-

ურიც. მაგალითად, რელაქსა-
ციისა და სიამოვნების განცდა განპირობების
ზარი
პროცესში
შეიძლება აღძრას იმ სტიმულ-
მა, რომელიც დაკავშირებული საკვები ნერწყვი
იყო სასიამოვნო გამოცდილე-

ბასთან. მაგალითად, ძველმა
განპირობების
სიმღერამ შეიძლება სანაპირო- შემდეგ ზარი ნერწყვი
ზე მზიანი დღის ან ფესტივალ-
ზე სასიამოვნო მღელვარების
შესახებ მოგონობები გააღვი- სურათი 2-8. კლასიკური განპირობების ტიპური პროცედურა
ძოს. ამრიგად, კლასიკური გან- კლასიკური განპირობების შემთხვევაში, ნეიტრალური სტიმული (როგორიცაა ზარის დარეკ-
ვა) მიეწოდება ბიოლოგიურად დაპროგრამებული სტიმულ-რეაქციის შემდეგ, როგორიცაა
პირობება მრავალი ემოციური საკვების (სტიმული) პირში მოთავსების შემდეგ ნერწყვის გამოყოფა (რეაქცია). ნეიტრალური
რეაქციის საფუძველს წარმო- სტიმულის უპირობო სტიმულ-რეაქციასთან დაწყვილების რამდენიმე ცდის შემდეგ, ნეიტრა-
ადგენს, იმ შემთხვევაშიც კი, ლური სტიმული ხდება პირობითი სტიმული, რომელიც იწვევს იმავე რეაქციას (ნერწყვის გა-
მოყოფას) იმ შემთხვევაშიც კი, თუ საკვები არ არის წარმოდგენილი.
თუ არც კი გვახსოვს, როგორ
ჩამოყალიბდა ეს ასოციაციები. ●
ლის, სკოლისა და კლასელების მიმართ. დასჯას
ოპერანტული განპირობება. მრავალი ინტენ- უფრო დეტალურად მოგვიანებით განვიხილავთ.
ციური/განზრახვის მქონე ქცევა კი ოპერანტული მიუხედავად იმისა, რომ დასჯა და განმტკიცება
განპირობების შედეგია, რაც გარკვეული ქცევის მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ჩვენს ქცევაზე, გა-
განხორციელებისათვის ან პირიქით, არგანხორ- სათვალიწინებელია, რომ ყველა ქცევას დადებითი
ციელებისთვის დადებითი სტიმულის მიწოდებას ან უარყოფითი შედეგი არ მოჰყვება. განმტკიცება
ან პირიქით, ჩამოშორებას (ორივე შემთხვევა გან- და დასჯა მხოლოდ დროგამოშვებით ვლინდება,
მტკიცების სახელწოდებითაა ცნობილი) გულის- თუ გამოვიყენებთ იმ მეთოდს, რასაც ფსიქოლო-
ხმობს, ასევე, ამავე მიზნით დასჯის გამოყენებასაც გები განმტკიცების წყვეტილ განრიგს უწოდებენ.
ითვალისწინებს. ქცევის შედეგებს, იქნება ეს ნეგა- მაგალითად, როცა ბავშვები მაღაზიაში ტანტრუმ-
ტიური თუ დადები- ში ვარდებიან, ზოგჯერ მათი მშობლები თმობენ და
ფიქრობთ, რომ მშობლებმა
თი, აქვს ტენდენცია, ბავშვები იღებენ იმას, რაც სურდათ. ქცევები, რომ-
ოდესმე უნდა გამოიყენონ
მომავალში ამ ქცე- ლებიც განმტკიცების წყვეტილი განრიგის საშუა-
დასჯა? თუ კი, როდის?
ვის განხორციელების ლებით ნარჩუნდება, ძალიან რთული შესაცვლე-
როგორ?
ალბათობა განსაზღ- ლია. ამას ნებისმიერი მშობელი დაგვიდასტურებს,
ვროს. განმამტკიცებელი ქცევის განმეორების ალ- რომელსაც ერთხელ მაინც უცდია, საკუთარი შვი-
ბათობას ზრდის, ხოლო სასჯელი კი პირიქით, ამ- ლის ტანტრუმს გამკლავებოდა საზოგადოების წი-
ცირებს. მაგალითად, თუ შენ კარგად სწავლობ და ნაშე. გარდა ამისა, დასჯას და განმტკიცებას მხო-
იღებ A შეფასებას, დიდია ალბათობა, რომ შენ კარ- ლოდ დასრულებულ ქცევებზე არ აქვს ზემოქმედე-
გად სწავლას გააგრძელებ. მაგრამ, შენ თუ იღებ F ბის უნარი, არამედ ხშირად მათი ზემოქმედებით
შეფასებას, შეიძლება თავი დაანებო სწავლას, რად- ქცევის ფორმირებაც მიმდინარეობს ისეთი პრო-
გან სტუდენტთა უმრავლესობისთვის F შეფასება ცედურების საშუალებით, რომელსაც წარმატებულ
ცუდი შეფასებაა (სასჯელად აღიქმება). ნიშანდობ- მიახლოებას უწოდებენ. მაგალითად, თუ მშობელს
ლივია, რომ სასჯელს შეიძლება გაუთვალისწინებე- სურს, მისი შვილი უკეთ მოიქცეს, რომელსაც აგრე-
ლი შედეგები მოჰყვეს, გამომდინარე იქიდან, რომ სიის მართვის პრობლემები აქვს, მან განმტკიცება
მას გენერალიზაციის ტენდენცია ახასიათებს. მა- უნდა გამოიყენოს ქცევაში ნებისმიერი, თუნდაც
გალითად, სტუდენტმა, რომელიც იღებს F შეფასე- ძალიან მცირე, გაუმჯობესების შემჩნევის შემთხვე-
ბას, შეიძლება არა მარტო სწავლა შეწყვიტოს, არა- ვაშიც კი. როცა ბავშვი სულ უფრო უკეთ შეძლებს
მედ ნეგატიური ატიტუდიც გაუჩნდეს მასწავლებ- საკუთარი აგრესიული ქცევის კონტროლს, მშო-
განმამტკიცებელი ფორმირება წყვეტილი განრიგი

სტიმული, რომელიც ზრდის ქცევის სასურველ ქცევასთან ყველა როცა მხოლოდ გარკვეული რეაქციები
განმეორების ალბათობას. წარმატებული მიახლოების ჯილდოვდება ან ისჯება; უფრო ძლიერ
სასჯელი სისტემატური განმტკიცება. ჩვევებს აყალიბებს, ვიდრე უწყვეტი
სტიმული, რომელიც ამცირებს ქცევის ● [იხ. Classic Footage of Little Albert
განმტკიცება.
გამოვლენის ალბათობას.
ბელს შეუძლია მეტი მორჩილება მოითხოვს მისგან ანის განვითარების პროცესის მთელი კომპლექსუ-
ჯილდოს გადაცემამდე. იმავე ტექნიკის გამოყენე- რობა, საჭიროა ადამიანური ბუნების კოგნიტური
ბა შესაძლებელია ტუალეტის ჩვევების ჩამოყალი- მხარის გათვალისწინებაც. ნიშანდობლივია, რომ
ბების მიზნითაც: პირველად ბავშვი იმის გამო უნდა ადამიანები მხოლოდ საპასუხო მექანიკურ რეაქ-
შეაქო, რომ მოთხოვნილების შესახებ შეგატყობი- ციებს არ ახორციელებენ, არამედ ისინი აზროვნე-
ნა, შემდეგ იმისათვის, რომ ქოთანზე დაჯდა და ბო- ბენ, გეგმავენ და აკეთებენ არჩევანს. გარდა ამისა,
ლოს, იმისათვის, რომ წარმატებულად დაასრულა ადამიანის ქცევა ძალიან იშვიათად თუა მარტივი,
აღნიშნული მოქმედება. ზუსტად განსაზღვრული ვითარებების, მათ შორის
სტიმულების, საპასუხო რეაქციებისა თუ ჯილდოე-
ქცევის გამოყენებითი ანალიზი ბის შედეგი. განვითარება ხომ ფართო და მდიდარ
მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის ქცევა სა- სოციალურ კონტექსტში მიმდინარეობს?! როცა
ოცრად რთულია, დასწავლის ისეთი მარტივი მე- მკვლევრები ადამიანის განვითარებაზე გარემოს
ქანიზმები, როგორიცაა ჰაბიტუაცია და განპირო- გავლენის შესწავლას ცდილობენ, აუცილებელია,
ბება, მრავალი ჩვევისა თუ საპასუხო რეაქციის სა- რომ მათ ეს ფაქტორებიც გაითვალისწინონ.
ფუძველს წარმოადგენს. გარდა ამისა, როცა ჩვენ
სოციალური დასწავლა და თვითკონცეფციის
ქცევის შეცვლა გვსურს, ხშირად, ალბათ, უფრო
გაუცნობიერებლად, ჩვენც განპირობების პრინ-
ციპებს მივმართავთ. მაგალითად, სტუდენტმა შე- ის ფაქტი, რომ ადამიანებს შეუძლიათ ისწავ-
იძლება ტექსტის გარკვეული თავის დასრულების ლონ სხვებზე დაკვირვებით (რასაც სოციალური
შემდეგ საკუთარი თავი გამაგრილებელი სასმელით დასწავლა ეწოდება; იხ. პირველი თავი) და მართონ
ან ტკბილეულით დააჯილდოვოს. ქცევის შესაც- ქცევა ისეთი კოგნიტური პროცესების გამოყენე-
ვლელად დასწავლის მექანიზმების გამოყენებას ბით, როგორიცაა: დაგეგმვა, პრობლემის გადაჭრა
ქცევის გამოყენებით ანალიზს ან ზოგჯერ, ქცევის და იმიტაცია, კარგად ჩანს იმ კომპლექსურობაში,
მოდიფიკაციას უწოდებენ. პრაქტიკოსი ფსიქოლო- რომელიც ადამიანის ქცევისთვისაა დამახასია-
გები ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ტექნიკებს თებელი. კოგნიტური პროცესები და სოციალური
ხშირად იყებენ, როცა კლიენტებს ეფექტური დაძ- დასწავლა მჭიდროდაა დაკავშირებული სხვებისგან
ლევის მექანიზმებისა და ქცევის ჩამოყალიბებაში განყენებული სელფის (self) განცდის განვითარება-
ეხმარებიან. ში და, საბოლოოდ, თვითკონცეფცია ჩამოყალიბე-
განპირობების მექანიზმები ქცევის ჩამოყალი- ბაში. თვითკონცეფცია საკუთარი თავის შესახებ ის
ბებისა და შენარჩუნების მნიშვნელოვან წყაროს წა- რწმენები და ემოციებია, რომელიც განსაზღვრავს,
რმოადგენს. იმისათვის, რომ უკეთ გავიგოთ ადამი- თუ ვინ არის ინდივიდი.
სელფის (self) განვითარების გასაგებად მნიშ-
ვნელოვანი ცნებაა თვითეფექტურობა (Bandura,
1997; Cervone, Mor, Orom, Shadel&Scott, 2011;
Stack, Serbin, Enns, Ruttle&Barrieau, 2010). მოკ-
ლედ, თვითეფექტურობა საკუთარი უნარების შე-
სახებ რწმენებია. მაგალითად, როცა ინდივიდს
აქვს თვითეფექტურობის მაღალი მაჩვენებელი,
მას სწამს, რომ უნარიანი და კომპეტენტურია და,
ზოგადად, შეუძლია იმ ამოცანების შესრულება,
რომელსაც საკუთარ თავს უსახავს. მე-კონცეფცია
და თვითეფექტურობა მიეკუთვნება ისეთ განზო-
მილებათა რიგს, რომელიც არა მარტო ინდივიდის
სპეციფიკური გამოცდილებების საფუძველზე ყა-
▲ დასწავლა ბავშვისთვის მნიშვნელოვანი ადამიანების ლიბდება, არამედ მათ განვითარებაზე ფართო კონ-
იმიტაციის პროცესებსაც მოიცავს. ტექსტიც ახდენს გავლენას.
ქცევის გამოყენებითი ანალიზი თვითკონცეფცია თვითეფექტურობა

მეთოდი, რომელიც განპირობების საკუთარი თავის შესახებ ის პიროვნების რწმენები საკუთარი
ისეთ მექანიზმებს იყენებს ქცევის რწმენები და ემოციები, რომელიც უნარების შესახებ.
შესაცვლელად, როგორიცაა: განსაზღვრავს, თუ ვინ არის
განმტკიცება, ჯილდო და ფორმირება ინდივიდი.
(სხვაგვარად მას ქცევის
მოდიფიკაციასაც უწოდებენ).
და ბავშვი, ძლიერ ზემოქმედებს იმ მოლოდინების,

როლების, რწმენებისა და ურთიერთობების ჩა-
1. დასწავლის იმ ფორმას, რომელიც განმეორებითი მოყალიბებაში, რომელიც მთელი ცხოვრების გან-
სტიმულის იგნორირებას გულისხმობს, ეწოდება _
______ . მავლობაში ინდივიდის გამოცდილების მნიშველო-
2. დასწავლის ფორმას, რომელიც სტიმულის შემდეგ ვან ნაწილს შეადგენს (Hartup, 1995, 2006; Nugent,
მოვლენების გარკვეული თანმიმდევრობით განვი- Petrauskas&Brazelton, 2009). ასევე, ის განსაზღ-
თარების შესახებ ცოდნის შეძენას გულისხმობს, ვრავს ბავშვის ფიზიკურ, კოგნიტურ, ემოციურ და
ეწოდება _______ . სოციალურ განვითარებას.
3. თუ ქცევას მოჰყვება განმამტკიცებელი, ამ ქცევის
გამოვლენის ალბათობა _______ .
ცხრილი 2-5. ბავშვის განვითარების ნიშის
4. ძაღლისთვის ქცევათა რთული კომპლექსის სწავ-
კომპონენტები*
ლებისას, როცა ჯერ მარტივ ქცევას ასწავლი მას
და შემდეგ განმტკიცების მოსაპოვებლად თანდა- ყოველდღიური ფიზიკური და სოციალური გარემო
თანობით უზრდი მოთხოვნებს, ეწოდება _______ . საცხოვრებელი პირობები, როგორიცაა: საცხოვრებელი
5. საკუთარი თავის შესახებ რწმენებისა და ემოციე- სივრცის ზომა და ტიპი, ძილისა და კვების განრიგი, სძი-
ბის ერთობლიობას ეწოდება _______ . ნავთ თუ არა ბავშვებს იქ, სადაც მათი მშობლების ან სხვა
აღმზრდელების საძინებელია.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. სოციალური პირობები, როგორიცაა ოჯახის ზომა; ცხოვ-
რობს თუ არა მასთან სიბლინგები ან გაფართოებული ოჯა-
ხის სხვა წევრები ან სხვები, რომელთანაც ბავშვი ურთი-
გარემო ფართო კონტექსტში: ერთობს.
ოჯახი და კულტურა ბავშვის აღზრდისა და ბავშვზე მზრუნველობის
ჩვეულებები
გარემო, რომელშიც თითოეული ინდივიდი ვი-
ბავშვის აღზრდისა და მასზე მზრუნველობის სპეციფიკუ-
თარდება, მრავალი სხვადასხვა გარემოცვის უნი- რი მიდგომები, რომელიც ოჯახისთვის ან, უფრო ფართო
კალური ნაზავია. ამ უნიკალურ სამყაროს ინდივი- კონტექსტში, კულტურისთვის ნორმატულ მიდგომებად
დის განვითარების ნიშას (Bjorklund, 2007; Super& ითვლება. მაგალითად, როგორიცაა უპირატესობის მინი-
ჭება ფორმალურ თუ არაფორმალურ განათლებაზე, დამო-
Harkness, 2002) უწოდებენ. განვითარების ნიშის უკიდებლობის თუ, პირიქით, სხვებზე დამოკიდებულების
შესახებ კონცეფციების ჩამოყალიბებისას უნდა სწავლება.
გავითვალისწინოთ ის უნიკალური სამყარო, რო- აღმზრდელების ფსიქოლოგია
მელშიც თითოეული ბავშვი სხვადასხვა გამოც- მშობლების და სხვა აღმზრდელების კულტურული რწმე-
დილებას იღებს. განვითარების ნიშა მოიცავს: (1) ნების სისტემა, რომელიც მოიცავს ბავშვების ქცევისა და
ყოველდღიურ ფიზიკურ და სოციალურ გარემოს, განვითარების შესახებ არსებულ მოლოდინებს და, ასე-
ვე, განცდებს იმის შესახებ, თუ რა არის „სწორი“ და რა
(2) ბავშვის აღზრდისა და ბავშვზე მზრუნველობის – „მცდარი“, რომელსაც შემდეგ ისინი საკუთარ შვილებს
ჩვეულებებს, (3) აღმზრდელების ფსიქოლოგიას გადასცემენ.
(იხ. ცხრილი 2-5). თითოეული ბავშვის განვითარე-
*შენიშვნა: გაითვალისწინე, რომ ყველა აღმზრდელი კულ-
ბის ნიშა უნიკალურია, გამომდინარე იქიდან, რომ ტურის ყველა ტრადიციას არ მისდევს.
ბავშვის განვითარების სხვადასხვა გარემო უწყვეტ
ინტერაქციაშია და ბავშვის კონკრეტული ქცევე-
ხშირად ძალიან რთულია იმის განსაზღვრა, თუ
ბიც მუდმივად ცვლის მათ. ერთი ოჯახის წევრ ბავ-
რამდენად ერთნაირია ან განსხვავებულია გარემო
შვებსაც კი არა აქვთ ერთი და იგივე განვითარების
ერთი და იმავე ოჯახის წარმომადგენლებისთვის.
ნიშა. განვითარების ნიშა მთელი ბავშვობის განმავ-
ერთ ოჯახში მცხოვრებ სიბლინგებს ბევრი საერ-
ლობაში და შემდეგაც მუდმივად იცვლება.
თო გამოცდილება აქვთ, მაგალითად, როგორიცაა
ოჯახური სისტემები მკაცრი მშობლები ან ადგილობრივი მეზობლების
ღირებულებები. თუმცა, მათ აქვთ ერთმანეთისგან
ოჯახი წარმოადგენს განვითარების ცენტრს,
განსხვავებული გამოცდილებები და ურთიერთობე-
განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბავშვები ჯერ ძა-
ბიც, რომელმაც შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა
ლიან პატარები არიან. ოჯახი მნიშვნელოვნად
იქონიოს მათ განვითარებაზე (Mullineaux, Deater-
განსაზღვრავს, თუ როგორ პიროვნებად ჩამოყა-
Deckard, Petrill&Thompson, 2009). ერთ-ერთ კლა-
ლიბდება ბავშვი და რა ადგილს დაიკავებს ის სა-
სიკურ კვლევაში მშობლებსა და პირველ შვილებს
ზოგადოებაში. ცხადია, ოჯახი, რომელშიც დაიბა-
და მშობლებსა და მეორე შვილებს შორის ურთი-
ერთობების პატერნებს ადარებდნენ ერთმანეთს
განვითარების ნიშა
ისეთი კომპონენტების ინტერაქცია, როგორიცაა –
(Dunn, 1986, 1993). შედეგის მიხედვით, დედებსა
ფიზიკური და სოციალური გარემოცვები, მშობლებისა და პირველ შვილებს აქვთ უფრო ახლო და ინტენ-
და ოჯახის ჩვეულებები და მთლიანი გარემო, რომელიც სიური ურთიერთობა, სულ მცირე, მანამდე მაინც,
თითოეული ინდივიდის უნიკალურ სამყაროს ქმნის. სანამ მეორე ბავშვი დაიბადება. მას შემდეგ, რაც
ტერაქციის ფორმებში მრავალ გარდაქმნას იწვევს

(იხილეთ ჩანართი: აქტუალური საკითხები: ახალი
ბავშვი და გაფართოებული ოჯახის სისტემა).
ოჯახი, როგორც კულტურის გადამცემი

მშობლები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ სა-
კუთარი შვილების საზოგადოებასა და კულტურაში
ინტეგრირების პროცესში. მაგალითად, ბავშვებს
რელიგიურ, ეთნიკურ ტრადიციებსა და მორალურ
ღირებულებებს მშობ-
იმის გასაგებად, თუ ოჯა-
ლები ადრეული ასაკი-
ხის რომელი წევრი ახდენს
დანვე აცნობენ და ამ
ყველაზე მეტ გავლენას
პროცესში საკვანძო
▲ როგორც ოჯახი, ისე სამეზობლო განსაზღვრავს ბავშვის აღზრდაზე, რომე-
როლს ასრულებენ.
ჩვენს იდენტობასა და როლებს კონკრეტულ ლი ფაქტორები უნდა გა-
კონტექტსა და კულტურაში. ზოგიერთ საზოგადო-
ვითვალისწინოთ?
ებაში ეს ძალიან მარ-
მეორე ბავშვი ჩნდება, ვითარება რთულდება. თუ ტივად ხდება, რადგან მშობლების ღირებულებები
პირველ შვილსა და მამას შორის მოსიყვარულე ურ- თანხმობაშია საზოგადოებაში არსებულ სოცია-
თიერთობა არსებობს, ეს სითბო თანდათან იზრდე- ლურ მოლოდინებთან. ისეთ ერთიან, ჰომოგენურ
ბა ისევე, როგორც იზრდება კონფლიქტის ხარისხი საზოგადოებაში, როგორიცაა – ისრაელში კიბუცი,
დედასა და პირველ შვილს შორის. გარდა ამისა, თუ ოჯახის გარეთ საზოგადოებაც იმავე ღირებულებე-
დედა მეტ ყურადღებას უთმობს მეორე შვილს, მას ბის განმტკიცებასა და სწავლებას აგრძელებს, რა-
და პირველ შვილს შორის კონფლიქტი უფრო მწვავ- საც მშობლები ასწავლიდნენ ბავშვებს. ამ შემთხვე-
დება. რაც უფრო მეტ ხანს თამაშობს დედა მეორე ვაში მშობელთა ქცევის წესებსა და საზოგადოება-
შვილთან, მით უფრო მეტად ჩხუბობენ სიბლინგე- ში არსებულ ჩვეულებებს შორის მცირე სხვაობაა.
ბი ერთმანეთში. ნათელია, რომ ერთი ოჯახის წევ- უფრო რთულ, მრავალეთნიკურ საზოგადოე-
რებისთვის გარემო ზუსტად ერთნაირი არ არის. ბებში, როგორიცაა აშშ-ში, მშობლებისა და თანა-
მათ გამოცდილებებს შორის არსებული სხვაობე- ტოლების კულტურული ტრადიციები ერთმანეთს
ბი კი ნარჩუნდება არა მარტო ბავშვობისა და მო- ეწინააღმდეგება. მაგალითად, უმცირესობის წარ-
ზარდობის პერიოდში, არამედ ზრდასრულობაშიც. მომადგენელი ზოგიერთი მშობელი ცდილობს, სა-
განვითარების ამ პერიოდში აღნიშნული სხვაობები კუთარ შვილებს უმცირესობის კულტურის ღირე-
გავლენას ახდენს იმაზეც, თუ როგორ მშობლებად ბულებები გადასცეს, შესაბამისად, ეს ბავშვები
ჩამოყალიბდებიან ისინი მომავალში. უმრავლესობის კულტურასთან ნაკლებად არიან
ამრიგად, ოჯახის ნებისმიერმა წევრმა შეიძლე- ინტეგრირებულები. გამომდინარე იქიდან, რომ
ბა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს საკუთარი აღნიშნული კულტურის ტრადიციები და ღირებუ-
ოჯახის სხვა წევრებთან ურთიერთობის პროცესში. ლებები შეიძლება ერთმანეთს ეწინააღმდეგებო-
მაგალითად, ხშირად უფროსი სიბლინგები პასუხის- დეს, ან, სულ ცოტა, უმრავლესობის კულტურის
მგებლები არიან თავიანთ უმცროსს სიბლინგებზე. წარმომადგენლებს „უცნაური“ ეჩვენებოდეს უმ-
ოჯახის სხვადასხვა წევრი ქმნის ალიანსს/კავშირს, ცირესობის ტრადიციები, ასეთი ბავშვები ხშირად
მაგალითად, დები შეიძლება გაერთიანდნენ ძმის ამ ორ კულტურას შორის იხლიჩებიან. ნათელია,
წინააღმდეგ. ოჯახში არსებული ურთიერთობათა რომ რთულ საზოგადოებებში კულტურის გადაცე-
ქსელები და მოლოდინები უნიკალურია და მნიშვნე- მა მარტივი პროცესი არ არის. ჩვეულებრივ, რაც
ლოვან გავლენას ახდენს თითოეული ბავშვის სო- უფრო მრავალფეროვანია სოციალური სტრუქტუ-
ციალურ, ემოციურ და კოგნიტურ განვითარებაზე. რა, მით უფრო მეტ ზეწოლას განიცდის ოჯახური
ოჯახის წევრებს შორის არსებული ურთიერთობის სისტემა. ღირებულებების გადაცემა მაშინაც რთუ-
პატერნები ყველაზე კარგად ახალი ბავშვის გაჩე- ლია, როცა ის მკაფიოდ განსაზღვრული არ არის და
ნისას ვლინდება, რადგან აღნიშნული ცვლილება ჯერ კიდევ ცვლილების პროცესშია. ამ გამოწვევის
ოჯახის წევრებს შორის უკვე ჩამოყალიბებულ ინ- წინაშე დგას დღეს ოჯახები აშშ-ში და ცვლილების
პროცესში მყოფ სხვა კულტურებში.
ეთნოცენტრიზმი კულტურული მრავალფეროვნების შესახებ
ტენდენცია, რომელიც ვარაუდობს, რომ
მსჯელობამ მეცნიერებს უბიძგა ისეთი ფენომენის
ჩვენი საკუთარი რწმენა, წარმოდგენები,
წეს-ჩვეულებები და ღირებულებები გათვალისწინებისკენ, როგორიცაა ეთნოცენტრიზ-
მართებულია ან ნორმალურია, ხოლო მი. ამ ტენდენციის მიხედვით, მხოლოდ საკუთარი
სხვებისა – ცუდი და არანორმალური. კულტურული რწმენები, აღქმები და ღირებულებე-
ახალი ბავშვი და გაფართოებული ოჯახი მიზეზი ხშირად ის არის, რომ ახალგაზრდა დედები ჯერ
კიდევ საშუალო სკოლაში (high school) დადიან სასწავ-
ც ხოვრება სავსეა ცვლილებებით, რომელიც ცვლის

ჩვენს ინტერაქციას სხვებთან, მათ შორის, საკუთა-
რი ოჯახის წევრებთან. ერთ-ერთი ასეთი ყველაზე მნიშ-
ლებლად. დანარჩენ შემთხვევებში კი ისინი მშობლების
ოჯახთან ერთად ცხოვრებას მატერიალური თუ სოცია-
ლური მხარდაჭერის მისაღებად ანიჭებენ უპირატესო-
ვნელოვანი ცვლილებაა ბავშვის დაბადება. თუ როგორ ბას. გამომდინარე იქიდან, რომ ნაადრევად დაბადებუ-
გავლენას მოახდენს ბავშვის დაბადება ოჯახის წევრე- ლებისთვის სპეციალური დღის ცენტრები არ არსებობს,
ბის ცხოვრებაზე, რა თქმა უნდა, დამოკიდებულია მოცე- ახალგაზრდა დედებს ოჯახის სხვა წევრები ეხმარებიან.
მული ოჯახისთვის სპეციფიკურ გარემოებებზე. როცა სავარაუდოდ, გაფართოებულ ოჯახის პირობებში
მშობლები სიხარულით ელიან ბავშვის დაბადებას, მდი- ცხოვრებას თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები
დარ სოციალურ და ეკონომიკურ რესურსებს ფლობენ და ექნება. ახალგაზრდა დედებს, რომლებიც გაფართოე-
ბავშვიც ჯანმრთელია, ასეთ ცვლილებას, ცხადია, ოჯახი ბულ ოჯახში ცხოვრობენ, მეტი შანსი აქვთ, გააგრძელონ
მარტივად ართმევს თავს. თუმცა მსგავსი „იდეალური“ სწავლა და მოძებნონ ან შეინარჩუნონ სამუშაო ადგილი იმ
პირობები იშვიათია. ზოგჯერ ოჯახი ბავშვის დაბადებამ- დედებთან შედარებით, რომლებიც მარტო ცხოვრობენ.
დეც სტრესის ქვეშ ცხოვრობს და ბავშვის დაბადება მათ ამას უფრო ადრე ჩატარებული კვლევებიც ადასტურებს.
ახალ დაძაბულობას უჩენს. ზოგჯერ კი ბავშვის სპეციფი- თუმცა იმ ახალგაზრდა დედებს, რომლებიც გაფართოე-
კური მოთხოვნილებები იმაზე გაცილებით მეტს მოითხ- ბულ ოჯახში ცხოვრობენ, ნაკლები ცოდნა აქვთ ბავშვის
ოვს მისი აღმზრდელებისაგან, ვიდრე ისინი ამას ელოდ- განვითარების შესახებ; მათ შვილის აღზრდის მწირი უნა-
ნენ. რები აქვთ და მშობლის როლის შესრულებისას, ნაკლე-
განვიხილოთ, თუ როგორი სტრესული შეიძლება აღ- ბად თავდაჯერებულები არიან. თუმცა გაურკვეველია,
მოჩნდეს ოჯახისთვის, მაგალითად, მცირეწონიანი ბავ- ეს გამოწვეულია იმით, რომ მათ ზოგადად არ ჰქონდათ
შვების მოთხოვნილებები/საჭიროებები. ლონგიტუდურ კარგი უნარები ამ მიმართულებით, თუ მათ ჩამოუყალიბ-
კვლევაში, რომელიც 1990-იან წლებში დაიწყო, მკვლევ- დათ სუსტი უნარები სწორედ იმის გამო, რომ გაფართო-
რები რამდენიმე წელია, სწავლობენ, თუ რა გავლენას
ებული ოჯახის სხვა წევრების დახმარების გამო მცირე
ახდენს სპეციალური საჭიროებების მქონე ახლად შე-
პასუხისმგებლობები ეკისრებოდათ. ასევე, მნიშვნელო-
ძენილი ბავშვი დედასა და მთლიანად გაფართოებულ
ვანია იმის გათვალისწინება, თუ რატომ იღებს ახალგაზ-
ოჯახზე (როგორც მის სტრუქტურაზე, ისე ფუნქციაზე)
რდა დედა გადაწყვეტილებას, იცხოვროს გაფართოებულ
(Martin, Brooks-Gunn, Klebanov, Buka&McCormick, 2008).
ოჯახში. თუ ერთი საცხოვრებლის გაზიარება სახელმწი-
შედეგების თანახმად, სუსტი ჯანმრთელობის ან ავად-
ფო კანონის ან კეთილდღეობის პოლიტიკის შედეგს წარ-
მყოფი ბავშვები არა მარტო დედის და მამისთვის, არა-
მოადგენს და არა თავისუფალ არჩევანს, ამ შემთხვევაში
მედ მთლიანად გაფართოებული ოჯახისთვის უნარების,
გაფართოებულ ოჯაში ცხოვრების შედეგები ნაკლებად
დროის და ენერგიის ნამდვილ გამოცდას წარმოადგენს.
პოზიტიურია (Gordon, Chase-Landsdale&Brooks-Gunn,
განსაკუთრებით, ახალგაზრდა მშობლები მიმართავენ
2004).
სხვებს დასახმარებლად იმისათვის, რომ დააკმაყოფი-
ლონ როგორც ჩვილის მოთხოვნილებები, ისე საკუთარი აღსანიშნავია, რომ აშშ-ში, ტრადიციულად, ოჯახი
საჭიროებები, როგორიცაა განათლების მიღების დასრუ- შედგება დედისგან, მამისგან და შვილებისგან, თუმცა
ლება ან ოჯახის მხარდასაჭერად სამუშაოს შენარჩუნება ოჯახის ასეთი ნუკლეალური ტიპი ოჯახის ერთადერთი
(Goldrick-Rab&Sorensen, 2010; Leerkes&Burney, 2007). ფორმა არ არის. ფაქტია, რომ მსოფლიოში გაფართოე-
მსგავსი შედეგი მიიღეს კიდევ ერთ, სამწლიან ლონ- ბული ოჯახები საკმაოდ გავრცელებულია და ადამიანებს
გიტუდურ კვლევაში, რომელშიც მონაწილეობდა 985 ნა- ხშირად ავიწყდებათ, რომ ასეთ ოჯახებს აშშ-შიც ვხვდე-
ადრევად დაბადებული, მცირეწონიანი ბავშვები და მათი ბით იმ შემთხვევებში, როცა ახალგაზრდა ოჯახი აუცი-
მშობლები. კვლევაში ოჯახები რვა სამედიცინო ცენტრი- ლებელ დახმარებას საჭიროებს. ეს, ძირითადად, ეხება
დან შეარჩიეს, რაც ჩვილების ჯანმრთელობისა და გან- ღარიბ და სხვადასხვა ეთნიკური და კულტურული წარმო-
ვითარების პროგრამის ნაწილს წარმოადგენდა (IHDP; მავლობის ოჯახებს: ჩვილების ჯანმრთელობისა და გან-
Martin, Brooks-Gunn, Klebanov, Buka&McCormick, 2008). ვითარების პროგრამაში (IHDP) მონაწილე ახალგაზრდა
განსაკუთრებით დაინტერესდნენ 554 ოჯახით, რომლებ- დედათა 63% აფროამერიკელი იყო, 11% – ესპანელი და
შიც დედის ასაკი 13-დან 25 წლამდე მერყეობდა. ამ ოჯა- 25% – თეთრკნანიანი აზიელი ან სხვა ეთნიკური წარმო-
ხებში დედათა 54%-ს ბავშვის დაბადების მომენტში ჯერ მავლობის. ასევე, ასეთი ტიპის ოჯახს ხშირად ვხვდებით
კიდევ არ ჰქონდა დამთავრებული უმაღლესი სკოლა/high სპეციალური საჭიროებების მქონე ბავშვის შემთხვევაში.
school, ხოლო ამ ოჯახთა 45% პირველი შვილის შეძენი- ლონგიტუდური კვლევები განსაკუთრებით კარგად ასა-
სას სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ იმყოფებოდა (Gordon, ხავს ცხოვრებაში მიმდინარე ცვლილებების დინამიკას.
Chase-Lansdale&Brooks-Gunn, 2004). ის გვიჩვენებს ახალგაზრდა მშობლების ცხოვრების დი-
მოცემულ კვლევაში მონაწილე ნაადრევად ნამშობია- ნამიკას, თუ როგორ აყალიბებენ ისინი ოჯახის სტრუქ-
რები ბავშვების დედათა ნახევარი გაფართოებულ ოჯახ- ტურას, რომელიც მათ შემდეგ ცხოვრების მომდევნო
ში ცხოვრობდა, ახლად შეძენილი ბავშვის ბებიასთან (დე- ეტაპების გავლაში ეხმარება (Waldfogel, Craigie&Brooks-
დის მხრიდან), ან ოჯახის სხვა წევრებთან ერთად. ამის Gunn, 2010).
ბი მიგაჩნია სწორად, ჭეშმარიტად და უტყუარად, მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ, რომ ოჯახი,

ხოლო სხვების – მცდარად, უჩვეულოდ და უცნა- სოციალური გარემო და კულტურა უცვლელი მო-
ურად. ადამიანებს განსაკუთრებით უჭირთ, თავი ცემულობები არ არის. ინდივიდის სოციალური გა-
შეიკავონ განსხვავებული კულტურის განსჯისგან, რემო, რომელიც ჯერ კიდევ დაბადების მომენტი-
როცა საქმე ეხება ცხოვრების იმ ასპექტს, რომე- დან ძალიან კომპლექსურია, მუდმივად იცვლება.
ლიც მათთვის პიროვნულად მნიშვნელოვანია. მაგა- გარდა ამისა, თითოეული ინდივიდი სოციალური
ლითად, მარტოხელა მშობლის შემთხვევაში ნაკლე- და კულტურული გარემოს სხვადასხვა ასპექტს აქ-
ბად სავარაუდოა, რომ ის აქტიურად ეცდება „ოჯა- ცევს ყურადღებას და მათ განსხვავებულ ინტერ-
ხური ღირებულებების“ დანერგვას იმ ოჯახებთან პრეტაციას მიმართავს. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ ინ-
შედარებით, რომლებშიც ორივე მშობელი სახეზეა. დივიდები საკუთარ კულტურასა და კონტექსტთან
თუმცა, თუ მარტოხელა დედა ბავშვის აღზრდისას უნიკალურად ურთიერთქმედებენ.
საკუთარ დედას სთხოვს დახმარებას, შესაძლებე-
მთელი ცხოვრების განმავლობაში
ლია, მან ისევე იზრუნოს ოჯახური ღირებულებე-
განვითარებაზე მოქმედი
ბის გადაცემაზე, როგორც ეს ხდება ორმშობლიან,
სოციოკულტურული ფაქტორები
უფრო მეტად ტრადიციულ ოჯახში. როცა მარტო-
ხელა მშობელი ხარ, რა თქმა უნდა, ამას სირთუ- ინდივიდის გამოცდილებაზე მრავალი ფაქტორი
ლეები ახლავს, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ამ ზემოქმედებს, მათ შორის, კონკრეტული ისტორიუ-
შემთხვევაში კულტურულ ელემენტებს საერთოდ ლი პერიოდისთვის დამახასიათებელი გადამწყვე-
არ ექცევა ყურადღება და ბავშვის აღზრდაც სათა- ტი მნიშვნელობის ცვლილება, მაგალითად, თაობა,
ნადოდ არ მიმდინარეობს. ამ საკითხს კიდევ რამ- რომელიც დიდი დეპრესიის პერიოდში დაიბადა და
დენჯერმე დავუბრუნდებით. მათი მოზარდობის პერიოდი მეორე მსოფლიო ომის
მშობლების გავლენა ისეთი ფართო პროცესის პერიოდს დაემთხვა. ამ ინდივიდებმა კოლეჯში სი-
მხოლოდ ერთ-ერთი ელემენტია, როგორიცაა სო- არული ან მუშაობა ომის შემდგომ პერიოდში და-
ციალიზაცია. სოციალიზაცია მთელი ცხოვრების იწყეს, 1940-იანების გვიან წლებსა და 1950-იანების
განმავლობაში მიმდინარე პროცესია, რომლის სა- ადრეულ წლებში. მათ შორის ბევრი კორეის ომის
შუალებით ინდივიდები სწავლობენ, იფუნქციონი- დროს ჯარში მსახურობდა. ამას მოჰყვა მცირე ეკო-
რონ ისეთი სოციალური ნომიკური აღმავლობა და უმუშევრობის დონის შე-
თქვენი აზრით, რა დარებით შემცირება. შესაბამისად, ამ თაობის მოზ-
ჯგუფის წევრებმა, რო-
მიმართება შეიძლება რდილობაში შესვლის მომენტზე მნიშვნელოვანი
გორიცაა: ოჯახი, თემი,
არსებობდეს გავლენა სპეციფიკურმა ისტორიულმა ფაქტორებ-
თანამშრომლებისა და
ეთნოცენტრიზმსა და მა მოახდინა. შევადაროთ ეს ასაკობრივი კოჰორ-
მეგობრების ჯგუფი და
ნეგატიურ წინარწმენას ტა „შობადობის მკვეთრი ზრდისას დაბადებული
ა.შ. გახდე სოციალიზე-
შორის? ინდივიდების ჯგუფს“, რომლებიც ომის შემდგომ
ბული, ნიშნავს სხვების
მოლოდინების შესაბამისად მოქცევას, მათ შო- პერიოდში, 1946-დან 1960-მდე წლებში დაიბადნენ.
რის: ოჯახის წევრების, თანატოლების, მასწავლებ- ამ ჯგუფმა ბავშვობისა და მოზარდობის ხანაში
ლების, ხელმძღვანელების და ა.შ. ამ შემთხვევაში ეკონომიკური განვითარების პოზიტიური შედეგე-
მნიშვნელობა არა აქვს, ინდივიდს სხვებთან დაძა- ბით ისარგებლა, ხოლო მოზარდობის და მოზრდი-
ბული ურთიერთობები აქვს, თუ კარგი. ეს ურთი- ლობის პერიოდში საკუთარ თავზე არასტაბილუ-
ერთობები განსაზღვრავს არა მარტო იმას, თუ რას რი 1960-იანი წლები გამოსცადა. ან, შესაძლოა,
ისწავლის ინდივიდი, არამედ იმასაც, თუ რამდენად მკითხველებისთვის უფრო რელევანტური იყოს იმ
კარგად ისწავლის მას. კოჰორტის განხილვა, რომლის წევრებიც წინა სა-
სოციალიზაცია, ასევე ინდივიდისგან ახალ სი- უკუნეში (2000) დაიბადნენ, რომელთა გამოცდი-
ტუაციებთან გამკლავებას მოითხოვს. ჩვილები ლებაზე გავლენა იქონია 2011 წლის 11 სექტემბრის
იბადებიან ახალ ოჯახურ გარემოში; ბავშვები იწყ- ტერორისტულმა აქტმა და რომლებიც აქტიურად
ებენ სიარულს სკოლაში; ოჯახები გადადიან საცხ- იყენებენ საინფორმაციო ტექნოლოგიებს. არიან ამ
ოვრებლად, სადაც ახალი სამეზობლო ხვდებათ; კოჰორტის წევრები ერთმანეთის მსგავსი? ზოგი-
მოზარდები პაემნებზე იწყებენ სიარულს; ადამია- ერთი ასპექტის მიხედვით, არიან, თუმცა ზოგიერ-
ნები ქორწინდებიან და საკუთარ ოჯახებს ქმნიან; თნი – ნამდვილად არა.
იმისათვის, რომ განვითარებასა და ისტორიულ
ასაკოვანი ადამიანები პენსიაზე გადიან; მეგობ-
ცვლილებებს შორის ინტერაქცია უკეთ გავიგოთ,
რები ან ნათესავები ავად ხდებიან და კვდებიან;
უმჯობესი იქნება, თუ კულტურულ ფაქტორებს სამ
ტიპად დავყოფთ: ნორმატიული ასაკობრივი, ნორ-
ასაკობრივი კოჰორტა მატიული ისტორიული და არანორმატიული (Baltes,
ერთი და იმავე ასაკის ინდივიდების ჯგუფი.
1987; Baltes&Smith, 2004). ნორმატიული ასაკობ-
რივი ფაქტორები ის ბიოლოგიური და სოციალური ცხრილი 2-6. შეჯამება განვითარების ძირითადი

ცვლილებებია, რომლებიც კონკრეტულ საზოგა- თეორიების შესახებ
დოებაში განსაზღვრულ ასაკში ვლინდება. ეს კატე- ფაქტორი განმარტება მაგალითი
გორია მოიცავს პუბერტატს, მენოპაუზას, სიბერის ნორმატი- ბიოლოგიური  პუბერტატი
ფიზიკურ მახასიათებლებს. ასევე, ისეთ განსაზღ- ული და სოციალური  მენოპაუზა
ვრულ სოციალურ მოვლენებს, როგორიცაა სკოლა- ასაკობრივი ცვლილებები,  პენსიაზე გასვლა
რომელიც, ჩვეუ-  დაქორწინება
ში შესვლა, ქორწილი და პენსიაზე გასვლა. ნორმა- ფაქტორები ლებრივ, ცხოვრე-  ბავშვის ყოლა
ტიული ასაკობრივი ფაქტორები – განსაკუთრებით, ბის კონკრეტულ
 სკოლის დამთავრება
როცა საუბარია ბიოლოგიურად დაპროგრამებულ ეტაპზე ჩნდება.
მოვლენებზე – ვლინდება ერთსა და იმავე ასაკ- ნორმატი- ისტორიული მოვ-  ომები
ული ლენები, რომლე-  ეკონომიური აღმავ-
ში კონკრეტული საზოგადოების წევრ ადამიანთა ბიც მრავალ ადა-
ისტორიუ- ლობა ან დეპრესია
უმრავლესობაში, თუმცა მათი გამოვლენის გზები ლი მიანზე ერთნაირ  ეპიდემია
შეიძლება იცვლებოდეს საზოგადოებიდან საზოგა- გავლენას ახდენს.  ფართოდ გავრცელე-
ფაქტორები
დოებამდე. ნორმატიული ისტორიული ფაქტორე- ბული ტექნოლოგიუ-
ბი მოიცავს ისტორიულ მოვლენებს, როგორიცაა რი ინოვაცია
ომები, ეკონომიკური დეპრესიები, ეპიდემიები და არანორმა- ფაქტორები,  განქორწინება
ტიული რომლებიც სპე-  ავადმყოფობა
ფართოდ გავრცელებული ტექნოლოგიური მიღ-
ფაქტორები ციფიკურია  უმუშევრობა
წევები, რომელიც ერთსა და იმავე დროს გავლე- კონკრეტული ინ-  კარიერის ცვლილება
ნას ახდენს კონკრეტული საზოგადოების წევრთა დივიდისთვის და  საცხოვრებლად ახალ
ცხოვრების გან-
უმრავლესობაზე. არანორმატიული ფაქტორები თემში გადასვლა
საზღვრულ ეტაპ-
 მნიშვნელოვანი პი-
გარემოს ინდივიდუალური ფაქტორებია, რომელ- ზე არ ვლინდება.
როვნული ცვლილე-
თა გამოვლენა პიროვნების ცხოვრებაში განსაზღ- ბები
ვრულ დროს არ ხდება. არანორმატიული ფაქტორე-
ბის მაგალითია განქორწინება, უმუშევრობა, ავად-
მყოფობა, საცხოვრებლად ახალ თემში გადასვლა,
მოულოდნელი ეკონომიკური წინსვლა ან მარცხი,
კარიერის ცვლილება, გავლენიან პიროვნებასთან
შეხვედრის შანსიც კი. ყველა ეს ფაქტორი კრიტი-
კული მოვლენაა, რომელსაც შეუძლია ინდივიდის
ცხოვრებაში მკვეთრი ცვლილებები გამოიწვიოს
(იხ. ცხრილი 2-6).
გამაშუალებელი ფაქტორები. ხშირად ნორ-

მატიული და არანორმატიული ფაქტორების გავ-
ლენა ასაკის მიხედვით იცვლება (იხ. სურათი 2-9).
მაგალითად, ასაკობრივი ფაქტორების გავლენა
ყველაზე ძლიერია ბავშვობისა და გვიანი მოზრდი-
ლობის პერიოდში, ხოლო ისტორიული ფაქტორე-
ბის – როგორიცაა ეკონომიკური დეპრესია და ომი
– ყველაზე ძლიერი გავლენა შეინიშნება მოზარ-
დობისა და ადრეული მოზრდილობის პერიოდებ-
ში. გარდა ამისა, ნორმატიულ და არანორმატიულ
ფაქტორებს ყველა ინდივიდზე ზუსტად ერთნაირი
გავლენა აქვს. არსებობს ამ გავლენის გამაშუალე-
ბელი ფაქტორები. ასეთი ფაქტორების მაგალითია
გენდერი და ეთნიკურობა. მაგალითად, ნებისმიერ
კულტურაში ქალების ორსულობისა და ბავშვის და- ▲ისეთ მოულოდნელ მოვლენას, როგორიცაა სამსახურის დაკარ-
ბადების გამოცდილება განსხვავდება მამაკაცების გვა, შეუძლია განვითარებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონიოს.
ნორმატიული ასაკობრივი ნორმატიული ისტორიული არანორმატიული ფაქტორები

ფაქტორები ფაქტორები გარემოს ინდივიდუალური ფაქტორები,
ბიოლოგიური და სოციალური ისტორიული მოვლენები, რომელიც რომლებიც პიროვნების ცხოვრებაში
ცვლილებები, რომელიც, ჩვეულებრივ, მრავალ ადამიანზე ერთნაირად განსაზღვრულ დროს არ გამოვლინდება
ცხოვრების კონკრეტულ ეტაპზე ზემოქმედებს (მაგ., ომები, ეკონო- (მაგ., განქორწინება, უმუშევრობა,
ჩნდება. მიკური დეპრესიები, ეპიდემიები). კარიერის ცვლილება).
ზიანი მიაყენა, ვიდრე შედა-

რებით უფრო დიდი ასაკის ბი-
ჭებს. შედარებით უფრო დიდი
ისტორიული
ასაკის ბიჭები მუშაობდნენ და
ოჯახს ეხმარებოდნენ, შესაბა-
ზეგავლენის სიმძლავრე
მისად, ამცირებდნენ იმ ოჯა-

ხურ პრობლემებს, რომლებიც
არანორმატიული ხშირად ახლავს უმუშევრობა-
სა და სიღარიბეს. გოგონების
შემთხვევაში სხვა პატერნი
გამოვლინდა. მცირე ასაკის
გოგონები, როცა ოჯახი ეკო-
ნომიკურად გაჭირვებულ
მდგომარეობაში აღმოჩნდა,
დედას მიეჯაჭვნენ. შესაბამი-
ასაკობრივი სად, ზრდასრულობის ასაკში
უფრო მიზანზე ორიენტირე-
ბულები, კომპეტენტურები და
ასერტიულები აღმოჩნდნენ,
ბავშვობა მოზარდობა ზრდასრულობა ხანშიშესულობის
ასაკი ვიდრე ის გოგონები, რომლე-
ბიც დიდი დეპრესიის პერი-
სურათი 2-9. მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითარებაზე
მოქმედი ფაქტორების პროფილი.
ოდ ში მოზარდები იყვნენ.
ასაკობრივ, ისტორიული და არანორმატიულ ფაქტორებს ინდივიდებზე ამდენად, უმჯობესია მთე-
გავლენა აქვს ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე. ლი ცხოვრების განმავლობაში
განვითარება რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფაქტო-
გამოცდილებისგან. ასევე, კონკრეტულ კულტურა- რის ურთიერთქმედების პროცესად განვიხილოთ.
ში ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებზე ეს ფაქტორებია: პირველი, კულტურა და ის ისტო-
გარკვეული მოვლენების გავლენა განსხვავდება იმ რიული პერიოდი, რომელშიც ცხოვრობს ინდივიდი
გავლენისგან, რომელიც ამავე მოვლენებს უმრავ- და მისი განვითარების ზოგად კონტექსტს ქმნის;
ლესობის წარმომადგენლებზე აქვს. მეორე, სხვადასხვა გამაშუალებელი ფაქტორი,
როგორც ხედავთ, სოციოკულტურული ფაქ- როგორიცაა სქესი, ეთნიკურობა, სოციოეკონომი-
ტორები ხშირად ურთიერთქმედებს. განვიხილოთ კური წარმომავლობა, მნიშვნელოვნად განსაზღ-
შემდეგი მაგალითი: როგორ იწვევს ისტორიული და ვრავს იმას, თუ როგორ გავლენას ახდენს ინდივიდ-
ასაკობრივი ფაქტორების ურთიერთქმედება, რომე- ზე ფართო კულტურულ-ისტორიული ფაქტორები;
ლიც სქესის ფაქტორითაა გაშუალებული, სხვადას- მესამე, ინდივიდის ოჯახი და უშუალო გარემო,
ხვა შედეგს? ამის მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მის გამოცდილე-
რა იყო შენთვის კოლეჯში
დასადგენად, ჩაა- ბაზე. დაბოლოს, თითოეული პიროვნების უნიკა-
ადაპტაციისას ყველაზე დი-
ტარეს ხანგრძლი- ლუ რი თვისებები, რომელიც გენეტიკური და გარე-
დი გამოწვევა? ადაპტაციაზე
ვი ლონგიტუდური მო ფაქ ტორების სპეციფიკური ურთიერთქმედების
გავლენა იქონია ბავშვობის
კვლევა, რომელშიც პრო დუქტს წარმოადგენს, განსაზღვრავს იმას, თუ
და მოზარდობის პერიოდებ-
ორ ჯგუფს სწავ- როგორ ადაპტირდება კონკრეტული ინდივიდი იმ
მა? თუ კი – როგორ?
ლობდნენ (Elder, ფართო კონტექსტთან, რომელშიც მისი განვითა-
1998; Elder, Caspi&Burton, 1988; Elder&Johnson, რება მიმდინარეობს.
2002). პირველ ჯგუფში შედიოდნენ ისინი, რომ-
ადამიანის განვითარება: ინტერაქციული
ლებიც დეპრესიის პერიოდის დასაწყისში (ადრე-
პროცესი. იმ მოსაზრების დასასაბუთებლად, რომ
ული 1930-იანი წლები) ჩვილები იყვნენ, ხოლო მე-
ადამიანის განვითარებაზე ფაქტორთა ფართო
ორე ჯგუფში ისინი, ვინც ამ პერიოდში სასკოლო
სპექტრი – პიროვნული, ოჯახური, კულტურული
ასაკის იყვნენ (მიახლოებით 10 წლის ასაკის). დი-
და ისტორიული ფაქტორები – ზემოქმედებს, განვი-
დი დეპრესიიდან გამოსვლას მიახლოებით 9 წელი
ხილოთ ორი სტუდენტის შესახებ შემთხვევის შეს-
დასჭირდა, ამიტომ, მთელი ამ ხნის განმავლობაში
წავლის (case study) მონაცემები.
პირველი ჯგუფის წევრების ასაკი 1-დან 10 წლამ-
დე შეიცვალა, ხოლო მეორე ჯგუფის – 10-დან 18 ელიზაბეტი ჩიკაგოს ერთ-ერთ გარეუბანში,
წლამდე. კვლევის შედეგების თანახმად, მცირე ასა- საშუალო კლასის ოჯახში დაიბადა, ის ორშვი-
კის ბიჭებს სტრესმა და დეპრივაციამ უფრო მეტი ლიან ოჯახში უფროსი შვილია. დადიოდა საჯა-
რო სკოლაში, რომელმაც 10 წლის განმავლობა- ენის მასწავლებელმა, რომელმაც ის სწავლის

ში ორჯერ მოიგო ეროვნული ლურჯი ლენტის გაგრძელებისკენ წაახალისა. მიუხედავად იმი-
ჯილდო (The National Blue Ribbon Award). ელი- სა, რომ მამას არ სურდა, რომ ლოუანას კოლეჯ-
ზაბეტი ქალთა ფეხბურთის გუნდში თამაშობდა ში სწავლის გამო სახლი დაეტოვებინა, ბოლოს
და ნომინირებული იყო სტუდენტთა დამამთავ- მაინც დართო მას გადასვლის ნება მხოლოდ იმ
რებელი შეხვედრის დედოფლის პოზიციაზე, პირობით, რომ მუშაობას დაიწყებდა და თავად
თუმცა ვერ გაიმარჯვა. ელიზაბეტის მშობლე- გადაიხდიდა თავისი საცხოვრებლის საფასურს.
ბი, რომლებიც 26 წელია ქორწინებაში იმყო- ასევე, ისწავლიდა რამეს „პრაქტიკული“ სფერო-
ფებიან, დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ საკუთა- დან, რაც შემდგომში კარგ სამუშაოს აშოვნი-
რი ქალიშვილების განათლებას და სხვადასხვა ნებდა. მისი აზრით, კარგი არჩევანი იქნებოდა
წრეზე დაჰყავდათ ისინი, მათ შორის: ბალეტზე, მასწავლებლობა ან ექთნობა. კოლეჯში სწავლი-
სიმღერის გაკვეთილებზე და ცხენოსნობაზე. სას ლოუანას ყველაზე დიდი გამოწვევა თანა-
ოჯახი ყოველწლიურად ორჯერ მიდის სამოგ- კურსელებთან კარგი ურთიერთობის დამყარება
ზაუროდ. მათ იმოგზაურეს ლონდონსა და პა- იყო, რომლებიც ისე სერიოზულად არ უყურებ-
რიზში, ხოლო შარშანწინ ზღვაზე დასასვენებ- დნენ სწავლას, როგორც ის. ლოუანა აღშფოთე-
ლად მექსიკის საკურორტო ქალაქ კანკუნში ბული იყო ოთახის მეზობლის გამო, რომელიც
გაემგზავრენენ. ადაპტაციის თვალსაზრისით, გვიანობამდე არ იძინებდა. ზოგჯერ სრულიად
ელიზაბეტის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელო- მთვრალი ბრუნდებოდა სახლში და აღვიძებდა
ვანი მიღწევა, კოლეჯში სწავლისას, ოთახში მას. ლოუანა კვირაში 30 საათი კამპუსთან ახ-
სხვასთან ერთად ცხოვრებასთან შეგუება იყო, ლოს მდებარე მაღაზიაში მუშაობდა მოლარედ,
რადგან მას მანამდე არა მარტო საკუთარი სა- ხოლო კვირაში 10 საათი – კოლეჯის ბუფეტში.
ძინებელი ოთახი ჰქონდა, არამედ – საკუთარი მას ასეთი გადატვირთული სამუშაო და სასწავ-
სააბაზანოც და ოთახი ტელევიზორით. ელი- ლო გრაფიკის გამო მეგობრებისა და წვეულებე-
ზაბეტისთვის კოლეჯში სწავლა უცხო არ იყო, ბისთვის მცირე დრო რჩებოდა.
ეს ჰგავდა იმ გამოცდილებას, რომელიც მან სავარაუდოდ, თქვენც იცნობთ ელიზაბეტისა
საშუალო სკოლაში მიიღო, შესაბამისად, მას ან ლოუანას მსგავს ადამიანებს. თუ გაითვალისწი-
გაუადვილდა ახალი მეგობრების შეძენა. თუმ- ნებთ მათ სხვადასხვა წარმომავლობას, მოტივაცი-
ცა ელიზაბეტი ღელავს იმაზე, რომ აუცილებ- ასა და ინტერესს, მიხვდებით, რომ განვითარების
ლად დაკავდეს ისეთი საქმიანობით, რომელშიც პროცესის გაგება მარტივი არ არის. ამ ორი გოგოს
„წარმატებული“ იქნება. წარმატებას ის მატერი- ღირებულებებსა და ცხოვრებისეულ გამოცდილე-
ალური მოგების ტერმინებში განმარტავს. ელი- ბაზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ოჯახმა, რო-
ზაბეტი ფიქრობს, რომ ძირითად პროფესიად მელშიც ისინი აღიზარდნენ და შესაძლებლობებმა,
მედიცინა აირჩიოს, რადგან მიაჩნია, რომ თუ რომელიც მათ ბავშვობის და ადრეული მოზრდი-
ექიმი გამოვა, ხალხის დახმარებასაც შეძლებს ლობის პერიოდებში ჰქონდათ. ინდივიდების ცხოვ-
და, იმავდროულად, მატერიალურადაც უზრუნ- რებისეულ ისტორიებსა და განვითარების პროცეს-
ველყოფილი იქნება. ში არსებულმა სხვაობებმა მკვლევრებს უბიძგა,
ლოუანა გაიზარდა სამხრეთ კანსაში ფერ- ყურადღება გაემახვილებინათ მთელი ცხოვრების
მერთა ოჯახში. ის ოთხშვილიან ოჯახში ერ- განმავლობაში განვითარების სხვადასხვა გარემოს
თადერთი გოგოა და შვილებს შორის ყველაზე შორის ურთიერთქმედების შესწავლაზე, ასევე, იმა-
უმცროსია. მის ძმებს ევალებოდათ, მამას დახ- ზე, თუ რამდენად სხვადასხვანაირია დროში სხვა-
მარებოდნენ ფერმაში და, საბოლოოდ, მამის დასხვანაირად მიმდინარე და სხვადასხვა მნიშვნე-
გარდაცვალების შემდეგ, ეს საქმიანობა გადაე- ლობის მქონე მოვლენების ზემოქმედება სხვადას-
ბარებინათ. ლოუანა 5 წლის იყო, დედა სიმსივ- ხვა პიროვნებაზე.
ნისგან რომ გარდაეცვალა. მამამისს სხვა ცო- მომდევნო თავებში გაეცნობით მთელი ცხოვრე-
ლი არ შეურთავს. ლოუანა არ ინტერესდებოდა ბის განმავლობაში განვითარების სხვადასხვა ეტაპ-
ფერმაში მუშაობით, თუმცა მამა დაჟინებით ზე მოქმედ ფაქტორებს. ამ შემთხვევაში ყველაზე
მოითხოვდა მისგან, რომ დედის როლი ჩაენაც- მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, თუ როგორ
ვლებინა, სადილი მოემზადებინა „კაცებისთვის“ ურთიერთქმედებს მემკვიდრეობა და გარემო ისე,
და სახლისთვის მიეხედა. ასეთი მძიმე საოჯახო რომ თითოეული ინდივიდის უნიკალურობას ქმნის:
პასუხისმგებლობების მიუხედავად, ლოუა- არც ერთი ინდივიდი მეორე ინდივიდის მსგავსი არ
ნა კარგად სწავლობდა და სკოლა წარჩინებით არის. ასევე, მნიშვნელოვანია ინდივიდებს შორის
დაამთავრა. მან მოიპოვა კოლეჯში უფასოდ არსებული სხვაობების უგულებელყოფა და იმ ზო-
სწავლების დაფინანსება. ამ შემთხვევაში გან- გადი პატერნების შესწავლა, რომელიც ინდივიდთა
საკუთრებული როლი შეასრულა ინგლისური უმრავლესობისთვისაა საერთო. იმისათვის, რომ
მთელი ცხოვრების განმავლობაში ადამიანის გან- თა უმრავლესობისთვის, თუმცა ისინი, ამავდროუ-

ვითარების ყველა ასპექტზე სრულყოფილი წარ- ლად, იმასაც აღიარებენ, რომ ინდივიდის განვითა-
მოდგენა შეგვექმნას, არა მარტო თითოეული პი- რება გარკვეულწილად უნიკალურიცაა.
როვნების უნიკალურობა, არამედ განვითარების რომელი საკვანძო თემები გვეხმარება, უკეთ გავი-
ის პროცესები და მარკერებიც უნდა შევისწავლოთ, გოთ ადამიანის განვითარების პროცესი და ამ საკითხ-
რომელიც განვითარების საერთო ხაზს ქმნის ინდი- ის შესახებ ცოდნის ორგანიზება მოვახდინოთ?
ვიდთა უმრავლესობისთვის. მოლეკულური გენეტიკა
სად არის ჩვენს უჯრედებში გენეტიკური პროგრა-
შეამოწმე შენი ცოდნა 2-6 მა ლოკალიზებული და როგორ არის ის კოდირებული
ჩვენს დნმ-ში?
1. უნიკალურ სამყაროს, რომელიც თითოეული ინდი-
ვიდის გამოცდილების ნაწილია, ეწოდება ______ . ■ გენეტიკური მექანიზმების შესახებ წარმოდგენებ-
ა. თვითკონცეფცია; ში სწრაფმა და რადიკალურმა მიღწევებმა, დღეს
ბ. განვითარების ნიშა; განხილვის აქტუალურ საგნად მემკვიდრეობისა
გ. არანორმატიული ფაქტორი; და გარემოს ინტერაქციის საკითხი გახადა. ადამი-
დ. კოჰორტა. ანის გენომის კარტოგრაფირება, რომლის შესახებ
2. სოციალიზაცია ერთი ეთნოსისგან შემდგარ საზო- პირველად 2000 წელს გამოაცხადეს, მნიშვნელო-
გადოებაში უფრო მარტივია თუ მრავალეთნიკურ ვანი მეცნიერული მოვლენა იყო.
საზოგადოებაში? ■ გენეტიკური პროგრამა დეზოქსირიბონუკლეინის
3. ადამიანთა ტენდენციას, მხოლოდ საკუთარი კულ- მჟავის (დნმ) მოლეკულაშია მოთავსებული, რო-
ტურის ღირებულებები მიაჩნდეთ სწორად და მისა- მელიც, ძირითადად, ადამიანის სხეულის თითო-
ღებად, ეწოდება _______ . ეული უჯრედის ბირთვში გვხვდება. დნმ რთული
4. მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე პრო- მოლეკულაა, რომელიც ნუკლეოტიდებისგან შედ-
ცესს, რომლის საშუალებით ინდივიდები ჯგუფის გება, რომელიც, თავის მხრივ, ოთხ სხვადასხვა
წევრად ყალიბდებიან, ეწოდება _______ . ტიპის ფუძეს მოიცავს. ესენია: ადენინი, თიმინი,
5. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან ყველაზე უკეთ რომე- ციტოზინი და გუანინი.
ლი აღწერს არანორმატიულ ფაქტორს? ■ ყველა დნმ მხოლოდ ამ ოთხ ფუძეს მოიცავს. გარ-
ა. ეკონომიკური დეპრესია, რომელიც მთელ ქვე- და ამისა, არ იცვლება ის ფუძეები, რომელთა
ყანაზე ზემოქმედებს; კავშირიც ქმნის ფუძეთა წყვილებს: ადენინი ყო-
ბ. მენოპაუზა; ველთვის თიმინს უკავშირდება, ხოლო ციტოზინი
გ. პენსიაზე გასვლა; – გუანინს. ადამიანის დნმ მიახლოებით 3.2 ბილი-
დ. 50 წლის ასაკში სამსახურიდან გათავისუფლება. ონ ფუძეთა წყვილისგან შედგება. ინდივიდებსა
6. როცა ვამბობთ, რომ მემკვიდრეობა და გარემო ინ- და სახეობებს შორის გენეტიკურ სხვაობებს გან-
ტერაქციაშია, ეს ნიშნავს, რომ საზღვრავს შემდეგი მახასიათებლები: ჯაჭვის რო-
ა. მემკვიდრეობა განსაზღვრავს იმ ეტაპს, როცა მელ მხარესაა განლაგებული კონკრეტული ფუძე,
გარემოს ზემოქმედება იჩენს თავს;
როგორია ფუძეთა წყვილების თანმიმდევრობა და
ბ. მემკვიდრეობა და გარემო თანაბრად მნიშვნე-
დნმ-ის მოლეკულაში ფუძეთა წყვილების რა რაო-
ლოვანია;
დენობაა მოცემული.
გ. მემკვიდრეობა და გარემო განუწყვეტლივ ახ-
დენს ერთმანეთზე გავლენას;
■ დნმ-ებს შორის დიდი მსგავსება შეინიშნება. ადა-
დ. გარემო განსაზღვრავს იმას, მემკვიდრეობა მიანს და შიმპანზეს 98%-ით მსგავსი დნმ აქვთ. გა-
როგორ გამოვლინდება. რეგნობით ძალიან განსხვავებული ორი ადამიანის
დნმ-იც კი 99.9%-ით ერთმანეთის მსგავსია. შესა-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. ბამისად, ინდივიდის რასის განსაზღვრა მხოლოდ
ამ ინდივიდის დნმ-ის შესწავლით შეუძლებელია.
■ მემკვიდრეობის ბაზისური ერთეულებია გენები,
რომლებიც დნმ-ის მოლეკულის განსაზღვრულ
თავის შეჯამება მონაკვეთებს ქმნიან. რაციონალური შეფასების
თანახმად, ადამიანის გენომი 20,000-დან 25,000-
შესავალი ადამიანის განვითარებაში მდე გენს მოიცავს. გენების ფუნქციას წარმოად-
გენს 200,000-ზე მეტი სახის ცილის შექმნა, რომე-
რას ნიშნავს მთელი ცხოვრების განმავლობაში ლიც სასიცოცხლო პროცესების რეგულაციაზეა
განვითარება? რამდენად უნივერსალურია განვითა- პასუხისმგებელი ორგანიზმში.
რების სტადიები თუ პერიოდები?
ქრომოსომა, გენები და უჯრედის გაყოფა
■ განვითარება პიროვნების ფიზიკურ სტრუქტურა-
ში, აზროვნებასა და ქცევაში დროში მიმდინარე როგორ ვიღებთ გარკვეულ თვისებებს მემკვიდრეო-
ცვლილებებია, რომლებიც როგორც ბიოლოგიის, ბით ჩვენი მშობლებისგან და შემდეგ როგორ ხდე-
ისე გარემო ფაქტორების შედეგია. განვითარების ბა ამ თვისებების გამოვლენა?
ფსიქოლოგები განვითარების ზოგად კანონზომიე- ■ როცა უჯრედი გაყოფისთვის ემზადება, დნმ ქრო-
რებებს სწავლობენ, რომელიც საერთოა ადამიან- მოსომებში გროვდება, რომლებიც ნორმალური
განვითარების ადამიანის ყველა უჯრედში, გარდა ხოლო თუ მიტოზის შემთხვევაში აღმოცენდება –

გამეტებისა (სპერმა და კვერცხუჯრედი), 23 წყვი- მხოლოდ იმ უჯრედებს, რომლებიც მუტირებული
ლადაა მოცემული (სულ, 46 ქრომოსომა). გამეტე- უჯრედის გაყოფის შედეგად წარმოიქმნება. მუტა-
ბი (რეპროდუქციული უჯრედები) წყვილებიდან ციები შეიძლება იყოს სასარგებლოც და საზიანოც
მხოლოდ ნახევრებს მოიცავს, ანუ, სულ, 23 ქრო- იმ თვალსაზრისითაც კი, რომ შეიძლება შთამო-
მოსომისგან შედგება. მავლობის გადარჩენას შეუშალოს ხელი.
■ როცა უჯრედი მრავლდება გაყოფისას თავისივე ■ განვითარებაზე გავლენა აქვს არაგენეტიკურ, გა-
მსგავსი უჯრედების წარმოქმნით, ამ პროცესს რემოს ფაქტორებსაც (მას სხვაგვარად უწოდებენ
მიტოზი ეწოდება. ამ შემთხვევაში წარმოიქმნება „აღზრდას“), რომლებიც განუწყვეტლივ დინამი-
ორი უჯრედი, რომელსაც იდენტური ქრომოსომე- კურ ინტერაქციაში არიან გენეტიკურ ფაქტორებ-
ბი აქვს (ადამიანის შემთხვევაში, სულ – 46 ცალი). თან (სხვაგვარად უწოდებენ „ბუნებას“). გენებისა
უჯრედის გაყოფის იმ პროცესს, რომლის შედე- და გარემოს ინტერაქცია მრავალ დონეზე ვლინ-
გად, კვერცხუჯრედი და სპერმა წარმოიქმნება, დება: გენების, ნეირონული აქტივობის, ქცევისა
მეიოზი ეწოდება. თითოეული მათგანი წყვილიდან და კულტურის დონეზე. ასეთი ინტერაქციის ერთ-
მხოლოდ თითო ქრომოსომას მოიცავს (ადამიანის ერთი სახეა ეპიგენეტიკა, როცა გარემოს ფაქტო-
შემთხვევაში, სულ – 23 ცალი ქრომოსომა). რები დნმ-ის არაგენურ ნაწილში იწვევს ცვლილე-
■ გენოტიპი ეწოდება გენებს, რომელთა ერთ ნახე- ბებს, რომელიც გენებს „ჩართვის“ ან „გამორთვის“
ვარს ინდივიდი მემკვიდრეობით დედისგან იღებს, შესახებ ინსტრუქციას აწვდის.
ხოლო მეორე ნახევარს კი – მამისგან. გენები,
ქრომოსომების მსგავსად, წყვილებშია მოცემუ- გენეტიკური დარღვევები
ლი. წყვილის შემადგენელ თითოეულ გენს ალელი რა სახის დარღვევებს იწვევს გენების მემკვიდრე-
ეწოდება. ზოგიერთი ალელი დომინანტურია, რაც ობით გადაცემისა და გამოხატვის პროცესებში წარ-
ნიშნავს იმას, რომ ის გამოიხატება ინდივიდის ფე- მოშობილი პრობლემები?
ნოტიპში. ფენოტიპი რეალობაში გამოვლენილი
■ კონგენიტალური ანომალიები გენეტიკური შეც-
მახასიათებლებია.
დომის შედეგია, რომელიც ცილის სინთეზის დარ-
■ ადამიანის თითქმის ყველა მახასიათებელი პოლი-
ღვევებს იწვევს.
გენურია, რაც ნიშნავს იმას, რომ მის გამოვლენა-
■ სქესთან შეჭიდული დარღვევები აღმოცენდება
ზე პასუხისგებელია გენთა ერთზე მეტი წყვილი.
მაშინ, როცა მამაკაცის X ქრომოსომაში ლოკალი-
ამრიგად, ფენოტიპში გამოვლენა საკმაოდ რთუ-
ზებული რეცესიული თვისების მეწყვილე ალელი
ლი მოვლენაა. ამას ართულებს ის ფაქტიც, რომ
უფრო მცირე ზომის Y ქრომოსომაში არ არის მო-
ზოგიერთი გენი ნაწილობრივ დომინანტურია და
ცემული. მამაკაცებში გავრცელებული სქესთან
ზოგიერთი კი – კოდომინანტური.
შეჭიდული დომინანტურ-რეცესიული დარღვევე-
■ ნორმალური განვითარების ქალი მემკვიდრეო-
ბია: სიმელოტე, ჰემოფილია და ფერთა სიბრმა-
ბით იღებს ორ X ქრომოსომას, ხოლო კაცი – ერთ
ვე. გარდა ამისა, სქესთან შეჭიდული დარღვევები
X და ერთ Y ქრომოსომას. იმ თვისებებს, რომელ-
თავს იჩენს მაშინაც, როცა ზედმეტია ან პირიქით,
საც სქესის ქრომოსომები (X და Y) განსაზღვრავს,
აკლია X ან Y ქრომოსომა.
ეწოდება სქესთან შეჭიდული თვისებები. რადგან
მამაკაცების Y ქრომოსომა უფრო მცირე ზომისაა,
■ ზოგჯერ შეიძლება ქრომოსომის გაწყვეტა მოხ-
დეს. ამის მაგალითია სქესთან შეჭიდული ისე-
ვიდრე ქალების X ქრომოსომა, მამაკაცების შემ-
თი გენეტიკური დარღვევა, როგორიცაა მყიფე X
თხვევაში უფრო დიდია ალბათობა იმისა, რომ მათ
სინდრომი. მას გენის რეპლიკაციისას დაშვებული
ფენოტიპში სქესთან შეჭიდული რეცესიული თვი-
შეცდომის გამო X ქრომოსომების დაბოლოებების
სება გამოვლინდება.
■ მშობლებისგან შთამომავლობაზე გენების გადა- დაზიანება იწვევს. მყიფე X სინდრომის შედეგია
ცემის პროცესზე მრავალი ფაქტორი ზემოქმე- გონებრივი შეფერხება, რომელსაც ახლავს ფიზი-
დებს. ზოგჯერ გენეტიკური მასალა ქრომოსო- კურ ზრდასთან დაკავშირებული გარკვეული ანო-
მებს შორის იცვლება. გარდა ამისა, ქრომოსომა- მალიებიც. ეს არის გონებრივ შეფერხებასთან და-
თა წყვილიდან რომელი ნახევარი გადავა გამეტა- კავშირებული ყველაზე მეტად გავრცელებული გე-
ში, შემთხვევითი პროცესია. მას დამოუკიდებელ ნეტიკური დარღვევა. გამომდინარე იქიდან, რომ
ასორტიმენტს უწოდებენ. ისიც კი, თუ რომელი ის გავლენას X ქრომოსომაზე ახდენს, ეს დარღვე-
სპერმა რომელ კვერცხუჯრედს გაანაყოფიერებს, ვა უფრო მეტად მამაკაცებშია გავრცელებული.
სრულიად შემთხვევითია. ამრიგად, ნებისმიერ ორ ■ ქრომოსომულ ანომალიებს შეუძლია გავლენა
მშობელს ჰიპოთეტურად ასობით ტრილიონი უნი- ქრომოსომათა დანარჩენ 22 წყვილზე, ანუ აუტო-
კალური შთამომავლის მოცემა შეუძლია. სომებზეც მოახდინოს. ამის მაგალითია დაუნის
სინდრომი, რომლის აღმოცენების რისკი დედის
როგორ გარდაქმნის გარემო ფაქტორები გენეტი- ასაკის მატებასთან ერთად იზრდება. დაუნის სინ-
კურ პროგრამას? დრომისთვის დამახასიათებელია გონებრივი შე-
■ როცა უჯრედის გაყოფისას დნმ-ის მოლეკულა იც- ფერხება და სპეციფიკური ფიზიკური მახასიათებ-
ვლება, მიმდინარეობს გენეტიკური მუტაცია. მუ- ლები. ასევე მას შეიძლება ისეთი ჯანმრთელობის
ტაცია თუ მეიოზის დროს ვლინდება, ის გადაეცე- პრობლემებიც ახლდეს, როგორიცაა გულის დაა-
მა შთამომავლობას კვერცხუჯრედით ან სპერმით; ვადებები, სმენისა და რესპირატორული პრობლე-
მები. ქრომოსომული ანომალიების შემთხვევაში, ბიოლოგიურს, მკვლევრებს შეუძლიათ დაასკვნან,

რომელიც გენის იმპრიტინგს მოიცავს, ფენოტიპი რომ ეს თვისება მაღალი მემკვიდრულობით ხასი-
დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი მშობლისგან ათდება.
იღებს შვილი გენს. ■ ტყუპების შესახებ კვლევებიც მნიშვნელოვანია,
■ ზოგიერთი დნმ უჯრედის მიტოქონდრიებშია მო- რადგან მონოზიგოტურ (იდენტურ) ტყუპებს ზუს-
თავსებული. როცა ასეთი დნმ დეფექტურია, ამან ტად ერთნაირი გენები აქვთ. თუ თვისების მემ-
შეიძლება მიტოქონდრიული დარღვევა გამოიწვი- კვიდრულობის დონე მაღალია, მკვლევრები ელი-
ოს. მიტოქონდრიულ დნმ-ს მემკვიდრეობით დე- ან, რომ ამ თვისების შემთხვევაში ყველაზე მა-
დისგან ვიღებთ, შესაბამისად, მამაკაცს შეიძლება ღალი იქნება თანხმობის ხარისხი მონოზიგოტურ
ჰქონდეს მიტოქონდრიული დარღვევა, თუმცა მას ტყუპებში, ვიდრე სხვა სიბლინგებთან.
მემკვიდრეობით შთამომავლობას ვერ გადასცემს. ■ როგორც აყვანილი ბავშვების, ისე ტყუპების შესა-
ხებ კვლევების ინტერპრეტაცია რთულია, რადგან
რა ტექნიკებს იყენებენ გენეტიკურ დაავადებებ-
მემკვიდრეობა და გარემო განუწყვეტლივ ურთი-
თან გასამკლავებლად?
ერთქმედებს და რთულია მათი გავლენის ცალ-
■ გენეტიკური მემკვიდრეობა ძალიან კომპლექსუ- ცალკე შეფასება.
რია. მომავალ მშობლებს გენეტიკური კონსულტი-
რება ეხმარება, გენეტიკური ანომალიების მქონე გარემოს ფაქტორები და სხვადასხვა კონტექსტი
ბავშვის დაბადების რისკი განსაზღვრონ და, ამ როგორ ახდენს გავლენას განვითარების პროცე-
რისკების გათვალისწინებით, რელევანტური გა- სებზე გარემოს ფაქტორები?
დაწყვეტილება მიიღონ.
■ გარემოს ფაქტორები ძალიან ვიწროდან – თითო-
■ გენეტიკური კვლევა სწრაფად ვითარდება. დნმ-ის
ეული პიროვნების ცხოვრების შემადგენელი სპე-
რეკომბინაციის ტექნოლოგია გულისხმობს უჯრე-
ციფიკური მოვლენებიდან ძალიან ფართო – კულ-
დის ბირთვიდან დნმ-ის გამოცალკევებას და გარ-
ტურულ კონტექსტამდე ვარირებს.
კვეული ენზიმების საშუალებით ნაწილებად და-
■ დასწავლის შედარებით მარტივი სამი ფორმაა:
ყოფას. შემდეგ ეს გენები, შესაძლოა, შევიყვანოთ
ჰაბიტუაცია, კლასიკური განპირობება და ოპე-
მასპინძელ უჯრედში, ჩვეულებრივ, ბაქტერიაში,
რანტული განპირობება. ჰაბიტუაცია ადამიანებს
რომელშიც ის მრავლდება. დღეს დნმ-ის რეკომბი-
ირელევანტური სტიმულის იგნორირების საშუა-
ნაციის ტექნოლოგია გამოიყენება მრავალი ცილის
ლებას აძლევს. კლასიკური განპირობება განსა-
შესაქმნელად, მაგალითად, როგორიცაა ინსული-
კუთრებით მნიშვნელოვანია ემოციური რეაქცი-
ნი. დეფექტური გენების „გასწორების“ ახალი ტექ-
ების დასწავლისას. ოპერანტული განპირობება
ნიკების შექმნა კი უახლოესი მომავლის საკითხია.
ადამიანის ქცევაზე ჯილდოსა და სასჯელის გავ-
ქცევითი გენეტიკა ლენას ასახავს.
■ როცა ქცევას მოსდევს განმამტკიცებელი, მომა-
რატომ არის ქცევითი გენეტიკის შესწავლა მნიშვ-
ვალში ამ ქცევის გამოვლენის ალბათობა იზრდე-
ნელოვანი გენები-გარემოს ინტერაქციის უკეთ გასა-
ბა, ხოლო როცა ქცევას სასჯელი მოჰყვება, ამ
გებად?
ქცევის გამოვლენის ალბათობა მცირდება. რთუ-
■ ქცევითი გენეტიკა მემკვიდრეობის პატერნებს შე- ლია იმ ქცევების შეცვლა, რომლებიც განმტკიცე-
ისწავლის არა მოლეკულურ, არამედ ქცევის დო- ბისა და დასჯის წყვეტილი განრიგის საშუალებით
ნეზე. ქცევითი გენეტიკა განსაკუთრებით მნიშ- ჩამოყალიბდა.
ვნელოვანია, რადგან ამ მიდგომის თანახმად, გა- ■ გამოყენებითი ქცევის ანალიზი (ABA; სხვაგვარად
რემო ფაქტორებს შეუძლიათ, განსაზღვრონ, თუ ქცევის მოდიფიკაციასაც უწოდებენ) გულისხმობს
როდის და როგორ გამოვლინდება გენეტიკური კლასიკური და ოპერანტული განპირობების პრინ-
თვისება. ციპების გამოყენებას ქცევის შესაცვლელად.
■ ქცევითი გენეტიკა გარკვეული თვისების შემ- ■ სოციალური დასწავლა მიუთითებს იმ ფაქტზე,
თხვევაში იმ ადამიანთა შორის თანხმობას, კორე- რომ ადამიანებს კოგნიტური პროცესების გამოყე-
ლაციურ პატერნებს სწავლობს, რომლებიც გენე- ნების საშუალებით, სხვებზე დაკვირვებითაც შე-
ტიკურად სხვადასხვა დონით არიან ერთმანეთის უძლიათ სწავლა. ადამიანებს, რომლებსაც ძლიე-
მსგავსნი. რი თვითკონცეფცია აქვთ და საკუთარ თავს განი-
■ მემკვიდრულობა, ანუ თვისების ჩამოყალიბებაზე ხილავენ უნარიან და კომპეტენტურ პიროვნებად,
გენეტიკური გავლენის წილი, ყოველთვის ცვალე- ძლიერი თვითეფექტურობის განცდა აქვთ.
ბადი გარემოს კონტექსტში უნდა განვიხილოთ.
გარემო ფართო კონტექსტში: ოჯახი და კულტურა
რატომ არიან ქცევითი გენეტიკის მკვლევრები
განსაკუთრებით დაინტერესებულები აყვანილი ბავ- რა გავლენა აქვს ოჯახს და კულტურას განვითა-
შვებისა და ტყუპების შესწავლით? რებაზე?
■ თითოეულ ინდივიდს სხვადასხვა განვითარების
■ აყვანილი ბავშვებისა და ტყუპების შესახებ კვლე- ნიშა აქვს. ერთი ოჯახის წევრ ბავშვებსაც კი გან-
ვები მნიშვნელოვან მონაცემებს გვაწვდის მემ- სხვავებული გამოცდილებები აქვთ. ნაწილობრივ,
კვიდრულობის შესახებ. როცა აყვანილი ბავშვი, ეს განპირობებულია იმით, რომ გენეტიკაში სხვა-
კონკრეტული თვისების მიხედვით, უფრო მეტად ობები სხვადასხვანაირად ზემოქმედებს გარემოზე.
ჰგავს თავის ბიოლოგიურ მშობლებს, ვიდრე არა- ■ ოჯახი განსაკუთრებულ როლს ასრულებს ბავშვე-
ბის როგორც ქცევისა და თვითკონცეფციის ჩა- ■ ნორმატიული ასაკობრივი ფაქტორების გავლენა

მოყალიბებაში, ისე მათ საზოგადოებასა და კულ- მაქსიმალურია ბავშვობისა და გვიანი მოზრდი-
ტურაში ინტეგრირების პროცესში. როცა ოჯახი ლობის პერიოდში, ხოლო ნორმატიული ისტორი-
ისეთ სიტუაციებში აღმოჩნდება, სადაც სხვადას- ული ფაქტორების გავლენა – მოზარდობისა და
ხვა კულტურის მოლოდინები უპირისპირდება ერ- ადრეული მოზრდილობის პერიოდში. არანორმა-
თმანეთს, ეს ოჯახში კონფლიქტს იწვევს და კულ- ტიულ ფაქტორებს კი შეუძლიათ გავლენა იქონი-
ტურის ტრანსმისიის პროცესი რთულდება. ონ მთელი ცხოვრების განმავლობაში ნებისმიერ
■ ადამიანთა ჯგუფს, რომელიც ერთსა და იმავე ის- დროს. გარდა ამისა, გამაშუალებელი ფაქტორები,
ტორიულ ეპოქაში დაიბადა, ასაკობრივი კოჰორტა როგორიცაა გენდერი და ეთნიკურობა, აშუალე-
ეწოდება. კულტურულმა ფაქტორებმა შეიძლება ბენ ზემოთ განხილული ფაქტორების გავლენას
სხვადასხვა გზით მოახდინოს გავლენა ასაკობ- განვითარების პროცესზე.
რივ კოჰორტაზე: ბიოლოგიური და სოციალური ■ მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითარება
ცვლილებების გზით, რომელიც, ჩვეულებრივ, ერ- ინდივიდის კულტურას, გამაშუალებელ ფაქტო-
თსა და იმავე ასაკში ვლინდება (ნორმატიული ასა- რებს, ინდივიდის ოჯახს, უშუალო გარემოსა და
კობრივი ფაქტორები; მაგ., პუბერტატი), იმ ისტო- თითოეული ინდივიდის უნიკალურ მახასიათებ-
რიული მოვლენებით, რომელიც საზოგადოების ლებს შორის კომპლექსური ინტერაქციაა. განვი-
წევრთა უმრავლესობაზე ზემოქმედებს (ნორმა- თარების კვალდაკვალ, მემკვიდრეობა და გარემო
ტიული ისტორიული ფაქტორები; მაგ., ომი) და ნე- მუდმივ ინტერაქციაშია. მიუხედავად იმისა, რომ
ბისმიერი სხვა ფაქტორის საშუალებით, რომელიც თითოეული ინდივიდი უნიკალურია, განვითარე-
გავლენას ახდენს კონკრეტულ ინდივიდზე (არა- ბის პერსპექტივიდან აქცენტი განვითარების იმ
ნორმატიული ფაქტორები; მაგ., განქორწინება და საერთო ხაზზე კეთდება, რომელსაც ინდივიდთა
ავადმყოფობა). უმრავლესობაში ვხვდებით.
უჯრედები გენოტიპი გენების თერაპია

დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა დომინანტური ქცევითი გენეტიკა
(დნმ) რეცესიული მემკვიდრეობითობა
ნუკლეოტიდები ფენოტიპი ჰაბიტუაცია
ფუძე ჰომოზიგოტური ფობია
ფუძეთა წყვილი ჰეტეროზიგოტური თვითკონცეფცია
გენები პოლიგენური მემკვიდრეობა თვითეფექტურობა
ცილები ნაწილობრივი დომინანტური განვითარების ნიშა
ქრომოსომები კოდომინანტობა ეთნოცენტრიზმი
აუტოსომები სქესთან შეჭიდული თვისებები ასაკობრივი კოჰორტა
სქესის ქრომოსომები მუტაცია ნორმატიული ასაკობრივი
კარიოტიპი ეპიგენეტიკა ფაქტორი
მიტოზი კონგენიტალური ანომალიები ნორმატიული ისტორიული
მეიოზი გენის იმპრიტინგი ფაქტორი
გამეტები გენეტიკური კონსულტაცია არანორმატიული ფაქტორი
ალელები დნმ-ის რეკომბინაციის ტექნიკა

3 პრენატალური განვითარება
და მშობიარობა
სა ს წავ ლო მიზ ნე ბ ი
განვითარების რომელი ძირი- ■ განვითარების რომელ პერი- ■ ფეხმძიმობასთან დაკავშირე-

თადი მოვლენები იჩენს თავს ოდს ეწოდება „კრიტიკული პე- ბით რა ტექნოლოგიური მიღწე-
სამი პრენატალური პერიოდი- რიოდი“? ვები არსებობს და ამ მიღწევებ-
დან თითოეულის შემთხვევა- ■ რა ზიანს აყენებს ტერატოგე- მა როგორ შეცვალა მშობიარო-
ში? ნები ნორმალურ პრენატალურ ბის მიდგომა?
■ რომელია ის ძირითადი ტენ- განვითარებას და რა შედეგებს ■ როგორ ეგუება დედა და მამა
დენციები, რომელიც განსაზღ- იწვევს ფართოდ გავრცელებუ- შვილის გაჩენას?
ვრავს განვითარებას პრენატა- ლი ტერატოგენები? ■ როგორ არის მომზადებული
ლურ პერიოდში? ■ რა ეტაპებისგან შედგება მშო- ახალშობილი იმისათვის, რომ
■ რა გავლენა აქვს განვითარე- ბიარობა? მშობიარობისას აღმოცენებულ
ბაზე დედის რისკ-ფაქტორებსა ■ წლების განმავლობაში როგორ სირთულეებს გაუმკლავდეს?
და დამცავ ფაქტორებს? შეიცვალა მშობიარობის მიდ-
გომები?
პრენატალური განვითარება და მშობიარობა თავი 3 83
თა ვის ში ნა ა რ სი
ზრდა და განვითარება პრენატა- გარემოს გავლენები პრენატა- მშობიარობა
ლურ პერიოდში ლურ პერიოდში მშობიარობის ეტაპები
ტრიმესტრები და პერიოდები დედის ასაკი მშობიარობის სხვადასხვა მიდ-
განაყოფიერება და ზიგოტის პე- დედის ჯანმრთელობა და კვება გომა
რიოდი ჯანდაცვა პრენატალურ პერი- ტექნოლოგიური მიღწევები
ემბრიონალური პერიოდი ოდში სირთულეები მშობიარობისას
ნაყოფის პერიოდი პრენატალური განვითარების
განვითარების პროცესში მყოფი
განვითარების ტენდენციები კრიტიკული პერიოდები
ოჯახი
ტერატოგენები და მათი შედე-
გები მშობლის როლის მორგება
ორსულობა ცვალებად სამყაროში
ახალშობილის გაჩენა
რ
ოცა ადამიანის ცხოვრებას განვიხილავთ, მო პირობებსაც, რომელიც დედაზე და, შესაბამი-
უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მისი მამოძ- სად, ბავშვზეც მოქმედებს. ამ თავში განვიხილავთ
რავებელია, როგორც გენეტიკურად დაპ- მთელი ცხოვრების განმავლობაში განვითარების
როგრამებული განვითარების პროცესები, ისე პი- პირველ პერიოდს, რომელსაც პრენატალური პე-
როვნული და ინტერპერსონალური რეაქციების რიოდი ეწოდება, ასევე განვითარებაზე მოქმედ ამ
ფართო სპექტრი. იმათთვის, ვინც სულმოუთქმე- ორივე ფაქტორს შევეხებით.
ლად ელის შვილის გაჩენას, ინფორმაცია ჩასახვის
შესახებ, რა თქმა უნდა, ბედნიერების მომტანი იქ- ზრდა და განვითარება პრენატალურ
ნება, თუმცა მშობელთა უმრავლესობა ამ ინფორ- პერიოდში
მაციის გაგების შემდეგ, იწყებს ნერვიულობას იმის უნიკალური ინდივიდის განვითარება განაყო-
შესახებ, თუ როგორ შეიცვლება მათი ცხოვრება და ფიერებით იწყება. მხოლოდ ერთი უჯრედი, საუბა-
როგორ გაუმკლავდებიან ისინი ახალ პასუხისმგებ- რია განაყოფიერებულ კვერცხუჯრედზე, ფლობს
ლობებს. დღეს აშშ-ში დაორსულობის შემთხვევათა მთელ იმ გენეტიკურ ინფორმაციას, რომელიც ახა-
50% დაუგეგმავია (Finer&Kost, 2011). თინეიჯერე- ლი ორგანიზმის შესაქმნელადაა საკმარისი.
ბის შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი გაცილებით დი-
დია. აშშ-ში თინეიჯერთა ორსულობის შემთხვევა- ტრიმესტრები და პერიოდები
თა ორი მესამედი დაუგეგმავია (Centers for Disease ჩვეულებრივ, პრენატალურ განვითარებას
Control and Prevention [CDC], 2012d). მათთვის, ტრიმესტრების მიხედვით აღწერენ, რაც 9-თვიანი
ვინც მზად არაა, ორსულობა უფრო შიშის მომგვრე- ორსულობის პერიოდის სამ, სამთვიან სეგმენტად
ლია, ვიდრე სიხარულის და ხშირად დიდი ძალის- დაყოფას გულისხმობს. თუმცა განვითარების პერ-
ხმევა სჭირდებათ ამ ფაქტთან შესაგუებლად. სპექტივიდან, პრენატალური პერიოდის შესახებ
მიუხედავად იმისა, თუ როგორ მოხდება და- მსჯელობისას, უმჯობესია, თუ მას სამ პერიოდად
ორსულება, განვითარება პრენატალურ პერიოდში დავყოფთ – ზიგოტის, ემბრიონის და ნაყოფის პე-
ყოველთვის გარკვეული თანმიმდევრობით მიმდი- რიოდებად. განვითარების კვალდაკვალ, თითოე-
ნარეობს. ის მოიცავს როგორც გენეტიკურად დაპ- ული პერიოდისთვის სპეციფიკური ცვლილებებია
როგრამებულ პროცესებს, ისე კონკრეტულ გარე- დამახასიათებელი (იხ. ცხრილი 3-1).
ცხრილი 3-1. პრენატალური პერიოდის აღწერის ორი მიდგომა*

ტრიმესტრი განვითარების პერიოდი
1 დღე პირველი სემესტრი ზიგოტის პერიოდი (განაყოფიერებიდან 2 კვირის განმავლობაში)

(1-დან 13 კვირამდე)
ემბრიონის პერიოდი (2-დან 8 კვირამდე)
ნაყოფის პერიოდი (9-დან 38 კვირამდე)
მეორე სემესტრი (13-დან 25 კვირამდე)
266 დღე მესამე ტრიმესტრი (25-დან 38 კვირამდე)
* პრენატალური პერიოდის დასაწყისად ზოგჯერ დედის ბოლო მენსტრუაციული პერიოდის თარიღს მიიჩნევენ. ამ შემ-
თხვევაში ორსულობის პერიოდი 40 კვირას მოიცავს. ამ ცხრილში ის პრენატალური პერიოდიდან იწყება და, შესაბამისად,
38 კვირას (266 დღე) მოიცავს.
84 თავი 3 პრენატალური განვითარება და მშობიარობა
ოვულაცია და განაყოფიერება
ფლობის
მილი პირველი გაყოფა მესამე გაყოფა ბლასტურა
სპერმა ზიგოტა
მეორე გაყოფა
განაყოფიერება
მომწიფებული
კვერცხუჯრედი საშვილოსნოს
მოუმწიფებელი ყელი
კვერცხუჯრედი ▲ კვერცხუჯრედი და სპერმა განაყოფიერებისას. შე-
იძლება რამდენიმე სპერმამ შეაღწიოს კვერცხუჯრედის
იმპლანტაცია გარსში, თუმცა განაყოფიერება მხოლოდ ერთი სპერმის
საშო მიერ ხდება.
და მე-14 დღეებში კვერცხუჯრედი ფოლი-

სურათი 3-1. ოვულაცია და განაყოფიერება
პრენატალური განვითარების პირველი ორი კვირის განმავლობაში კულის გარსს არღვევს და გარეთ უკვე მომ-
მომწიფებული კვერცხუჯრედი გამოდის საკვერცხიდან და იწყებს წიფებული კვერცხუჯრედი გამოდის. ამ პროცესს
მოძრაობას საშვილოსნოსკენ. ჩვეულებრივ, სპერმისა და ოვულაციას უწოდებენ. მომწიფებული კვერცხუჯ-
კვერცხუჯრედის შერწყმა ფალოპის მილში ხდება. სანამ
განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი საშვილოსნოსკენ რედი ორი ფალოპის მილიდან ერთ-ერთში იწყებს
გადაადგილდება, გაყოფის რამდენიმე ეტაპს გადის, რის მოძრაობას (იხ. სურათი 3-1), სადაც ის სიცოცხ-
შედეგად ყალიბდება ბლასტულა. რამდენიმე დღეში ლისუნარიანობას მიახლოებით 12-დან 24 საათამ-
ბლასტულა საშვილოსნოს კედელს ემაგრება, სადაც
უჯრედების გაყოფის პროცესი გრძელდება. დე ინარჩუნებს (American Pregnancy Association,
2012a). თუ კვერცხუჯრედი ამ პერიოდის განმავ-
განაყოფიერება და ზიგოტის პერიოდი ლობაში სპერმით არ განაყოფიერდა, ის აგრძელებს
ზიგოტის პერიოდი იწყება განაყოფიერებიდან სვლას ფალოპის მილში, იშლება საშვილოსნოში
და მთავრდება მიახლოებით ორი კვირის შემდეგ, და გარეთ გამოიდევნება მენსტრუაციის დროს.
როცა განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი საშვი- ქალებისგან განსხვავებით, როცა ერთი თვის
ლოსნოს კედელს მიემაგრება. მიუხედავად იმისა, განმავლობაში მხოლოდ ერთი კვერცხუჯრედი წარ-
რომ განაყოფიერების პროცესი შეიძლება ძალიან მოიქმნება, მამაკაცების რეპროდუქციული ასაკის
მარტივად განიმარტოს როგორც სპერმისა და კვერ- ისეთ პიკში, როგორიცაა ადრეული მოზრდილობა,
ცხუჯრედის შერწყმა, სინამდვილეში ის გაცილე- დღეში მილიარდი სპერმის წარმოქმნაა შესაძლებე-
ბით რთული პროცესია (Gottlieb, Wahlsten&Lickliter, ლი. ეაკულაციისას შეიძლება 200 მილიონი სპერმა
2006). მოგროვდეს. თუ ამ დროს სპერმა გარეთ არ გამო-
როგორც წინა თავში განვიხილეთ, ქალი ყველა იყოფა, იშლება და მამაკაცის სხეულის მიერ შეიწო-
იმ კვერცხუჯრედით წინასწარ იბადება, რომელიც ვება. სპერმის უჯრედები სქესობრივი აქტის დროს
მთელი ცხოვრების განმავლობაში ოდესმე მის ორ- ქალის ვაგინაში გროვდება, სადაც ისინი სიცოცხ-
განიზმში მომწიფდება. ქალის რეპროდუქციული ლისუნარიანობას 5 დღის განმავლობაში ინარჩუნე-
ასაკის განმავლობაში ყოველ თვეში ერთი კვერ- ბენ (Harms, 2010). ამრიგად, განაყოფიერებისთვის
ცხუჯრედი მწიფდება. რეგულარული მენსტრუა- ოვულაციის თითოეული წრის შემთხვევაში ერთკვი-
ციული პერიოდის დაწყებიდან მიახლოებით მე-10 რიანი ან უფრო მეტხნიანი „ფანჯარაა“ მოცემული.
დღეს, ჰორმონებით სტიმულირებული კვერცხუჯ- ძალიან პატარა ზომის სპერმის უჯრედისთვის
რედი მეიოზის ბოლო ეტაპს გადის. ზრდის მე-13 კვერცხუჯრედთან შესახვედრად ფალოპის მილში
ზიგოტის პერიოდი ოვულაცია ფალოპის მილები

განაყოფიერების შემდეგ უჯრედის კვერცხუჯრედის ორი ფალოპის ორი გასასვლელი, რომელიც საშვი-
ძალიან სწრაფი გაყოფისა და მილიდან ერთ-ერთში გადაადგილება. ლოსნოს ზედა მხარეს ხსნის და საკვე-
დიფერენცირების პერიოდი, რომელიც მენსტრუაციის შემდეგ მიახლოებით რცხიდან წამოსული კვერცხუჯრედის
მიახლოებით ორი კვირა გრძელდება. 14 დღეში ვლინდება. მასში შესვლას უზრუნველყოფს.
საშვილოსნო
სტრუქტურა, რომელშიც მოთავსებულია
ემბრიონი და ნაყოფი და რომელიც მათ
კვებას უზრუნველყოფს.
გადაადგილება ხანგრძლივი და რთული პროცესია, პინი ეწოდება. ეს ჰორმონი შემდგომი ოვულაციისა

რადგან მან ხუთინჩიანი კორიდორების გავლა უნ- და მენსტრუაციული პერიოდის დადგომას უშლის
და მოახერხოს, რომლებშიც ისეთ დაბრკოლებებს ხელს (Nilsson&Hamberger, 2009).
აწყდება, როგორიცაა ლორწო და მჟავური თვისე- რამდენიმე დღეში, თუ ყველაფერი ნორმალუ-
ბების სითხეები, რომლებმაც შეიძლება მისი და- რად წარიმართება, ბლასტულა საშვილოსნოს კე-
ღუპვა გამოიწვიოს. განაყოფიერებას მაშინ აქვს დელს მიემაგრება. თუმცა მიმაგრება/იმპლანტან-
ადგილი, როცა მილიონობით სპერმიდან ერთ-ერთი ცია ყოველთვის არ ხდება. განაყოფიერებული კვერ-
კვერცხუჯრედის მემბრანაში შეაღწევს. შემდეგი ცხუჯრედის ორი მესამედი ან მეტი პირველი ორი
24 საათის განმავლობაში ორივე ინდივიდის გენე- კვირის განმავლობაში იკარგება – ზოგიერთი იმის
ტიკური მასალა ერთმანეთს „შეერევა“ და ახალ არ- გამო, რომ ბოლომდე არ იყო ჩამოყალიბებული, ხო-
სებად გარდაიქმნება, რომელსაც ზიგოტას უწოდე- ლო ზოგჯერ კი ამის მიზეზი საშვილოსნოს გარემოს
ბენ (ბერძნული ფუძე აქვს და ნიშნავს „შეუღლებას/ არახელსაყრელი პირობებია (Marieb&Hoehn, 2012).
შერწყმას“). წარუმატებელი იმპლანტაცია მძიმე მენსტრუაციუ-
ზიგოტის პერიოდი უჯრედის სწრაფი დაყოფის ლი პერიოდის სახით ვლინდება, რომელიც მცირედ
და ორგანიზების პერიოდია. ჩასახვიდან 36 საათ- დაგვიანებულია, ანუ ქალმა შეიძლება ვერც კი გა-
ში, ერთუჯრედიანი ზიგოტა ორ უჯრედად იყოფა. აცნობიეროს, რომ ფეხმძიმედ იყო. აშშ-ში, ემბრი-
შემდეგ თითოეული მათგანი, თავის მხრივ, კიდევ ონთა 19%, რომელიც პირველი კვირების შემდეგ
იყოფა და 4 ახალი უჯრედი წარმოიქმნება და ა.შ. ინარჩუნებს სიცოცხლისუნარიანობას, აბორტის
უჯრედის გაყოფა ისე სწრაფად მიმდინარეობს, მსხვერპლი ხდება, ხოლო 17% უფრო მოგვიანებით
რომ უკვე მე-6 დღეს 100-ზე (თითოეული მათგა- მუცლის მოშლის შედეგად წყვეტს არსებობას. ამ-
ნი ზიგოტაზე უფრო მცირე ზომისაა, თუმცა ზი- რიგად, მხოლოდ 64% პროცენტი იბადება წარმატე-
გოტაში ლოკალიზებული გენეტიკური მასალის ბულად (National Center for Health Statistics, 2008).
ზუსტ ასლს მოიცავს) მეტი უჯრედი წარმოიქმნება
რა განაპირობებს ტყუპების დაბადებას? ზო-
(Marieb&Hoehn, 2012).
გჯერ ზიგოტის რამდენიმე დაყოფის შემდეგ, ორი
დიფერენციაცია და იმპლანტაცია. პირველი იდენტური უჯრედი ან უჯრედთა მცირე ჯგუფი ერ-
კვირის დასასრულს, გაყოფის პროცესში მყოფი თმანეთისგან ცალკევდება და ორ (ან მეტ) ემბრი-
უჯრედები ბლასტულას – სითხით სავსე ცენტრის ონად იწყებს განვითარებას. შედეგად ვიღებთ მო-
ირგვლივ უჯრედების სფერული შრე – ქმნის, რო- ნოზიგოტურ (იდენტურ) ტყუპებს. რადგან ისინი
მელიც საშვილოსნოში გადაინაცვლებს. წარმოქ- ერთი და იმავე ზიგოტიდან ვითარდებიან, მათ ერთი
მნის შემდეგ ბლასტულა იწყებს საშვილოსნოს კე- და იგივე გენები აქვთ: იდენტური ტყუპები ყოველ-
დელში ჩანერგვას; წყვეტს საშვილოსნოს მცირე თვის ერთი და იმავე სქესის არიან და ერთნაირი ფი-
ზომის სისხლძარღვებს საკვები ნივთიერებების ზიკური მახასიათებლები აქვთ (Reece et al., 2011).
მისაღებად. ამის შემდეგ უჯრედები იწყებენ დი- სხვა შემთხვევებში, საკვერცხიდან ორი კვერცხუჯ-
ფერენცირების პროცესს, რაც ნიშნავს იმას, რომ რედი ერთდროულად გამოდის და სხვადასხვა სპერ-
ისინი ჯგუფდებიან იმ ფუნქციების მიხედვით, რო- მას ერწყმის, რის შედეგად დიზიგოტურ ტყუპებს
მელთა შესრულება მათ მომავალში დაეკისრებათ. ვიღებთ. დიზიგოტური ტყუპების მემკვიდრეობით
ზოგიერთი უჯრედი სფეროს ერთ მხარეს გადაად- მიღებული გენეტიკური თვისებები შეიძლება იყოს
გილდება და ემბრიონის დისკს წარმოქნის, რომლი- ისევე მსგავსი ან განსხვავებული, როგორც ეს ხდე-
დანაც შემდეგ ბავშვი განვითარდება. დანარჩენი ბა სიბლინგების შემთხვევაში: დიზიგოტური ტყუ-
უჯრედები კი დამცავ სტრუქტურებს ქმნის, რომე- პები შეიძლება იყვნენ როგორც ერთი და იმავე, ისე
ლიც იცავს და კვებავს ემბრიონს. ამ შემთხვევაში განსხვავებული სქესის მქონეები.
ორსულობის დადგენა სახლის პირობებში შარდის 1980 წლამდე იმ ორსულთა რაოდენობა, რო-
ტესტითაცაა შესაძლებელი: დამცავი სტრუქტუ- მელიც ერთდროულად რამდენიმე ბავშვს აჩენდა,
რების უჯრედები იწყებენ ჰორმონის გამოყოფას, სტაბილური იყო, მიახლოებით 2 %-ს შეადგენდა.
რომელსაც ადამიანის ქორიონიული ჰონადოტრო- მას შემდეგ რამდენიმე ბავშვის, მათ შორის ტყუ-
მონოზიგოტური (იდენტური) განაყოფიერება ბლასტულა

ტყუპები კვერცხუჯრედისა და სპერმის შერწყმა; სითხით სავსე ცენტრის ირგვლივ
ტყუპები, რომლებიც ერთი განაყოფი- მეორენაირად ჩასახვას უწოდებენ. უჯრედების სფერული შრე, რომელიც
ერებული კვერცხუჯრედიდან ვითარ- ჩასახვის მერე სწრაფად ყალიბდება.
ზიგოტა
დებიან. ეს კვერცხუჯრედი იყოფა და დიზიგოტური ტყპები
ადამიანის ორგანიზმის პირველი
გენეტიკურად იდენტურ ინდივიდებს ტყუპები, რომლებიც ორი სხვადასხვა
უჯრედი, რომელიც განაყოფიერების
წარმოშობს. კვერცხუჯრედის ორი სხვადასხვა
შედეგად წარმოიქმნება.
სპერმით განაყოფიერების შედეგად
ვითარდებიან.
პების, ტრიპლეტების ან უფრო მეტი რაოდენობის დამცავი სტრუქტურები. ემბრიონის პერიოდ-

ბავშვის ერთდროულად დაბადების რიცხვი დრა- ში დამცავი სტრუქტურები დიფერენცირდებიან და
მატულად გაიზარდა. მაგალითად, 1980 წლიდან წარმოქმნიან: პლაცენტას, დისკის ფორმის დამ-
2009 წლამდე დაბადებულ ტყუპთა რაოდენობა ცავ ქსოვილს; ჭიპლარს, „ძაფისმაგვარ“ ქსოვილს,
76% პროცენტით გაიზარდა, ხოლო ტრიპლეტებისა რომელიც ორ არტერიას და ერთ ვენას მოიცავს და
და უფრო მეტი რაოდენობის ბავშვის დაბადებათა რომელიც პლაცენტას განვითარების პროცესში
რიცხვი – 400-ზე მეტი პროცენტით (CDC, 2011g). მყოფ ბავშვთან აკავშირებს. ამნიოტიკური გარსი,
როგორც ჩანს, ეს ორმა ფაქტორმა განაპირობა. მემბრანა ამნიოტიკური სითხითაა სავსე, რომე-
პირველი, ტყუპების ან მეტი რაოდენობის ბავშვის ლიც ნაყოფის რბილად მოთავსებას და მისი საფ-
დაბადება დედის ასაკთანაა დაკავშირებული. დღეს რთხისგან დაცვას უზრუნველყოფს პრენატალური
კი, დედები შვილებს უფრო გვიან ასაკში აჩენენ, პერიოდის განმავლობაში. ეს სტრუქტურები განვი-
წინა წლებთან შედარებით. ამ ფაქტორმა ბოლო თარების პროცესში მყოფი ბავშვის კვებასა და სი-
სამი ათწლეულის განმავლობაში რამდენიმე ბავ- ცოცხლისუნარიანობის შენარჩუნებაზეა პასუხის-
შვის ერთდროულად გაჩენის რაოდენობის ერთი მგებელი.
მესამედით გაზრდა გამოიწვია, ხოლო დანარჩენი პლაცენტა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია,
ორი მესამედი ნაყოფიერების გასაზრდელი მედიკა- რადგან ის დედასა და ემბრიონს შორის საკვები
მენტებისა და სხვა რეპროდუქციული თერაპიები- და ნარჩენი ნივთიერებების გაცვლას უზრუნველ-
თაა განპირობებული (Martin, Hamilton&Osterman, ყოფს. საინტერესოა, რომ დედა და ბავშვი საერთო
2012). მაგალითად, ტრიპლეტის გაჩენის ალბათო- სისხლს არ იზიარებენ. საკვები და ნარჩენი ნივთი-
ბა 60-ჯერ უფრო მეტია რეპროდუქციული მკურ- ერებების ცვლას უჯრედების მემბრანაში დიფუ-
ნალობის გამოყენების შემთხვევაში (CDC, 2007b). ზიის გზით პლაცენტა უზრუნველყოფს ისე, რომ
დღეს, ტყუპები 30 ორსულობიდან 1 შემთხვევაში სისხლის უჯრედების გაცვლა საჭირო არ არის.
ჩნდებიან და, როგორც ჩანს, მათი დაბადების მაჩ- ამრიგად, პლაცენტა ფილტრის როლს ასრულებს.
ვენებელი კვლავ სტაბილური გახდა. ტრიპლეტები- ჩვეულებრივ, უფრო მცირე ზომის მოლეკულები,
სა და უფრო მეტი რაოდენობის ბავშვის ერთდრო- როგორიცაა საკვები ნივთიერებები (მათ შორის:
ულად გაჩენის მაჩვენებელმაც იკლო, რაც იმ სა- შაქარი, ცხიმები და ცილები), ენზიმები, ვიტამინე-
ხელმძღვანელო პრინციპების შედეგია, რომელიც ბი და დაავადებებისგან დამცავი ანტისხეულები,
რეპროდუქციული მედიცინის ამერიკულმა საზო- ემბრიონში შედის, მაშინ, როცა ნარჩენი პროდუქ-
გადოებამ შეიმუშავა, ერთდროულად რამდენიმე ტები, რომელიც ემბრიონის სისხლს გადააქვს, დე-
ბავშვის გაჩენის შემთხვევების შესამცირებლად. დის ორგანიზმში ხვდება გარეთ გამოსაყოფად. დი-
ასევე, ეს, ნაწილობრივ, რეპროდუქციის დამხმარე დი ზომის მოლეკულები, როგორიცაა ბაქტერიათა
ტექნოლოგიების განვითარებითაც შეიძლება იყოს უმრავლესობა და ზოგიერთი მარილის მოლეკულა,
განპირობებული (CDC, 2011g). პლაცენტურ ბარიერს ვერ კვეთს. თუმცა, სამწუ-
ხაროდ, ბევრი ვირუსი, რომელიც დედას შეეყრება
ემბრიონის პერიოდი ორსულობისას და საზიანო მედიკამენტები თუ სხვა
ემბრიონის პერიოდი იმპლანტაციის დასრუ- ნივთიერებები, კვეთს პლაცენტურ ბარიერს. ამ სა-
ლების შემდეგ იწყება. ეს ძირითადი სტრუქტურუ- კითხს უფრო ვრცლად მოგვიანებით განვიხილავთ.
ლი ცვლილებებისა და ზრდის პერიოდია, რომელიც ემბრიონი. ემბრიონის დისკი ემბრიონის პე-
ჩასახვიდან 2 თვის განმავლობაში გრძელდება. რიოდში სწრაფად იზრდება და ვითარდება. იმ-
ტერმინი ემბრიო ბერძნული სიტყვიდან „გაბერვა/ პლანტაციის შემდეგ სწრაფადვე იწყება მისი სამ
გაძლიერება“ მომდინარეობს. ემბრიონის პერიოდ- შრედ განვითარება. ექტოდერმისგან ანუ გარეთა
ში განვითარებას განაგრძობს როგორც დამცავი შრისგან ყალიბდება კანი, შეგრძნების ორგანოები,
სტრუქტურები, ისე ემბრიონის დისკიც. ტვინი და ნერვული სისტემა. მეზოდერმისგან, ანუ
ემბრიონის პერიოდი ემბრიო პლაცენტა

მეორე პრენატალური პერიოდი, განვითარების პროცესში მყოფი დისკის ფორმის დამცავი ქსოვილი,
რომელიც იწყება იმპლანტაციიდან და ბავშვი – დაწყებული იმპლანტაციის რომელიც საშვილოსნოს კედლის
სრულდება განაყოფიერებიდან მეორე შემდგომი პერიოდიდან და დამთავრე- გასწვრივ ვითარდება, რომლის
თვის ბოლოს. ინდივიდის ყველა ბული განაყოფიერებიდან მეორე თვის საშუალებით ემბრიონი იღებს საკვებ
ძირითადი სტრუქტურა და ორგანო ამ ბოლომდე, 2 -დან 8 კვირამდე. ნივთიერებებს და გამოყოფს ნარჩენებს.
პერიოდში ყალიბდება.
ჭიპლარი ამნიოტიკური სითხე
ამნიოტიკური გარსი „ძაფისმაგვრაი“ ქსოვილი, რომელიც ამნიოტიკურ მემბრანაში მოთავსებული
სითხით სავსე მემბრანა, რომელიც პლაცენტას აკავშირებს ემბრიონთან. სითხე, რომელიც ნაყოფის რბილად
გარს აკრავს ემბრიონს და ნაყოფს. ეს „ძაფისმაგვრაი“ ქსოვილი ორ მოთავსებას და მისი საფრთხისგან
არტერიას და ერთ ვენას მოიცავს. დაცვას უზრუნველყოფს
შუა შრიდან – კუნთები, სისხლი და 14 დღე

გამომყოფი/სეკრეციის სისტემა; ენ-
18 დღე
დორდერმისგან ანუ შიგნითა შრისგან
კი საჭმლის მომნელებელი სისტემა, 24 დღე
ფილტვები, ფარისებრი ჯირკვალი,
თიმუსი და სხვა ორგანოები. ჩასახ-
4 კვირა
ვიდან მე-4 კვირას (შესაბამისად, ემ-
ბრიონულ პერიოდში მხოლოდ ორი
კვირის გავლის შემდეგ) გულის ცემა
6 1/2 კვირა
და პრიმიტიული ნერვული სისტემის,
რომელიც ნერვული მილისგან შედგე-
ბა, ფუნქციონირება უკვე დაწყებუ-
ლია. მე-4 კვირას ემბრიონის სიგრძე 11 კვირა
ჯერ კიდევ მხოლოდ ერთი მეოთხედი 7 1/2 კვირა 15 კვირა
ინჩია (6 მილიმეტრი).
მეორე თვის განმავლობაში ადა-
მიანის ყველა სტრუქტურა ვითარდე-
ბა ძალიან სწრაფად. მკლავები და ფე-
ხები ვითარდება ტანის კიდურებზე
არსებული მცირე ჩანასახოვანი მო-
9 კვირა
ცემულობებისგან. უკვე შესამჩნევია
რუდიმენტური თვალები და ყალიბ-
დება შინაგანი ორგანოები – ფილტვე-
ბი, საჭმლის მომნელებელი და გამო-
ყოფის სისტემები. თუმცა არც ერთი
მათგანი ჯერ არ ფუნქციონირებს. ემ-
ბრიონის პერიოდის ბოლოს ემბრიონს
უკვე განვითარებული აქვს მკლავები, სურათი 3-2. ზრდა ემბრიონის პერიოდში.
სურათზე მოცემულია ადამიანის ემბრიონის და ნაყოფის განვითარება 14 დღიდან
ფეხები, ხელის და ფეხის თითები, სა- 15 კვირამდე.
ხე, გული, რომელიც უკვე იწყებს ცე-
ასაკიც განსაზღვრავს, განსაკუთრებით 35 წლის
მას, ტვინი, ფილტვები და ყველა ძირი-
ზემოთ (Mayo Clinic, 2012). 40 წლის მამის შემთხვე-
თადი ორგანოთა სისტემა (იხ. სურათი 3-2).
ვაში მამის ასაკით განპირობებული სპონტანური
სპონტანური აბორტები. მუცლის მოშლა, რო-
აბორტის რისკი სამჯერ მეტია 25 წელზე ნაკლე-
მელსაც სპონტანურ აბორტს უწოდებენ, პირვე-
ბი ასაკის მქონე მამებთან შედარებით (Kleinhaus,
ლად პირველი სემესტრის განმავლობაში ვლინდე-
et al., 2006). გარდა ამისა, დედის ასაკთან ერთად,
ბა. მუცლის მოშლის შემთხვევების 90% მე-12 ან
დედის სხვა მახასიათებლებიცაა დაკავშირებული
მე-13 კვირამდე ვლინდება, ხოლო მე-20 კვირის
მუცლის მოშლის რისკის ზრდასთან, მათ შორის:
შემდეგ იშვიათია. მუცლის მოშლის ადრეული შემ-
დედის ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა, მის
თხვევები გენეტიკური დეფექტითაა გამოწვეული,
მიერ ნარკოტიკების, ალკოჰოლის, სიგარეტის მოხ-
რაც პლაცენტის, ჭიპლარის და თვითონ ემბრიო-
ნის არაადეკვატურ განვითარებას ან ემბრიონის მა რება, ასევე, გარემოს ტოქსინების, მათ შორის
საშვილოსნოს კედელზე წარუმატებელ იმპლან- ,რა დიაციის ზემოქმედება დედაზე. ასევე, მუცლის
ტაციას იწვევს (Vorvick&Storck, 2010). მუცლის მოშ ლა უფრო გავრცელებულია იმ შემთხვევაშიც,
მოშლის რისკი მნიშვნელოვნადაა დედის ასაკთან თუ მამაზე ზემოქმედებს ტოქსიკური ნივთიერებე-
დაკავშირებული. 30 წლის დედების შემთხვევაში ბი, რადიაცია და გარემოს სხვა საზიანო ფაქტორე-
მუცლის მოშლის ალბათობა მაღალია და, დედის ბი (Friedler, 1996).
ასაკის მატებასთან ერთად, რისკის მაჩვენებელიც მუცლის მოშლის შემთხვევების რაოდენობა ემ-
იზრდება. მაგალითად, 45 წლის დედის შემთხვევა- ბრი ონის სქესზეცაა დამოკიდებული. უფრო დიდია
ში სპონტანური აბორტის რისკი 4-ჯერ მეტია 35 ალ ბა თობა იმისა, რომ სპონტანური აბორტი მამ-
წლის ასაკის დედის შემთხვევასთან შედარებით რო ბი თი სქესის ნაყოფის შემთხვევაში იჩენს თავს,
(Mayo Clinic, 2012). მუცლის მოშლის რისკს მამის ვიდრე მდედრობითი სქესის ნაყოფის შემთხვევაში.
მიუხედავად იმისა, რომ შეუძლებელია, ზუსტად ვი-
სპონტანური აბორტი ცო დეთ მამრობითი და მდედრობითი სქესის ჩანა-
მუცლის მოშლა. დაბადებამდე ნაყოფის სახების რაოდენობათა ურთიერთმიმართება, ცნო-
მოწყვეტა და ორგანიზმიდან გამოდევნა ბილია, რომ მამრობითი სქესის ჩასახვის შემთხვევა
ცხრილი 3-2. ნაყოფის პერიოდის სხვადასხვა სტადიის განვითარების მარკერები
კვირა სიგრძე წონა განვითარების მოვლენა

12 3 ინჩი 1 უნცია • ფილტვები იწყებს ფუნქციონირებას.
• განვითარებულია თითის ანაბეჭდები.
• განვითარებულია სასქესო ორგანოები.
• ყალიბდება ხმის იოგები და ენის გემოვნებითი დვრილები.
• ვითარდება თვალის ფერადი გარსი და ტვინთან დამაკავშირებელი ნერვები.
• ღრძილებიდან კბილები განვითარებას იწყებს.
16 5½ ინჩი 4 უნცია •გულის ცემა უფრო ძლიერი და რეგულარულია, წუთში 120-დან 160 დარტყმამდე.
•ვითარდება ბუსუსიანი თმები (ლანუგო), რომელიც სხეულის ზედაპირს ფარავს.
•ხელის და ფეხის თითებზე იზრდება ფრჩხილები.
20 10-დან 8 უნციიდან •ყალიბდება გემოს და სუნის შეგრძნება.
12 ინჩამდე 1 ფუტამდე •მოცემულია თმა, წარბები და წამწამები.
•დედა ამჩნევს ნაყოფის მოძრაობებს.
•ნაყოფი წოვს ცერა თითს.
24 11-დან 1 ფუტიდან •თვალები სრულადაა ჩამოყალიბებული და გახელილი.
14 ინჩამდე 1 ფუტ და •სხეულის პოზა სწორდება და შინაგანი ორგანოები ზუსტ პოზიციებს იკავებს.
8 უნციამდე •ვითარდება ტვინი, სახეზეა ტვინის პირველი ელექტრონული აქტივობა.
•დღეს ეს ასაკი განვითარებულ ქვეყნებში სიცოცხლისუნარიანობის ასაკად მიიჩნევა.
28 14-დან 2 ფუტი და •ორგანიზმში გროვდება ცხიმი.
17ინჩამდე 8 უნციიდან •ყალიბდება ორგანიზმის რიტმი (მაგ., ძილის, სუნთქვის რიტმი).
3 ფუტამდე •ტვინში სენსორული და მოტორული სხვადასხვა აქტივობისთვის ლოკალიზებული
ცენტრები ვითარდება.
•ნაყოფს შეუძლია ტკივილის და შეხების განცდა.
•ნაყოფი ხმასა და ვიბრაციაზე საპასუხო რეაქციას იძლევა.
32 16½-დან 4-დან •ნაყოფში გრძელდება ცხიმის განვითარება და მისი წონაც სწრაფად მატულობს.
18 ინჩამდე 5 ფუტამდე •სხეულის/ორგანიზმის სისტემების რეგულაცია უფრო იხვეწება.
•ძვალთა უმეტესობა ჩამოყალიბებულია, თუმცა შეიძლება რბილი და მოქნილი იყოს.
•ნაყოფს უნარი აქვს, შეინარჩუნოს სიცოცხლიუნარიანობა ინტენსიური სამედიცი-
ნო ჩარევის გარეშე.
36-დან 19 ინჩი 6 ფუტი •ძილისა და მოქმედების დღიური რიტმი აგრძელებს განვითარებას.
38-მდე •სმენა ბოლომდე ჩამოყალიბებულია.
•ნაყოფის პოზიცია იცვლება „თავით ქვემოთ“.
•დამცავი საფარველი, რომელსაც ნაყოფის საპოხ ნივთიერებას (vernix caseosa)
უწოდებენ, მცირდება.
•ლანუგო იშლება.
•დედისგან გადაეცემა ანტისხეულები დაავადებებისგან დასაცავად.
გაცილებით მეტია მდედრობით სქესზე. ზოგიერ- მომადგენლების მაღალ მოწყვლადობაზე მიგვითი-

თი მკვლევრის აზრით, 170 მამრობითი სქესის ჩა- თებს (Cummings, 2011), რაც ბავშვობის ასაკშიც
ნასახზე 100 მდედრობითი სქესის ჩანასახი მოდის გრძელდება. ასევე, როგორც მეორე თავში ვნახეთ,
(Pergament, Toydemir&Fiddler, 2007), ხოლო უფრო მამაკაცების შემთხვევაში უფრო მაღალია გენეტი-
კონსერვატიული შეფასებით, ეს მაჩვენებელი შემ- კური დაავადებების განვითარების ალბათობაც.
დეგნაირია: 125 მამრობითი სქესის ჩანასახზე 100
მდედრობითი სქესის ჩანასახი მოდის. მამრობითი ფეტალური (ნაყოფის) პერიოდი
სქესის ჩასახვის მაღალი მაჩვენებელი სპერმაში ფეტალური (ნაყოფის) პერიოდი ორსულობის
უფრო მცირე ზომის Y ქრომოსომის მოცემულო- მესამე თვიდან დაბადებამდე გრძელდება (მიახლო-
ბის მაღალი ალბათობითაა განპირობებული. თუმ- ებით 7 თვე). ამ პერიოდში ორგანოები და ორგანო-
ცა, დაბადების დროს, მამრობითი და მდედრობითი თა სისტემები მწიფდება და ფუნქციონირებას იწყ-
სქესის რაოდენობათა მიმართება შემდეგნაირად ებს. თუმცა სხვადასხვა სისტემა სხვადასხვა დროს
იცვლება. 105 მამაკაცი მოდის 100 ქალზე. ეს კი ვითარდება (იხ. ცხრილი 3-2). განსაკუთრებით ნი-
პრენატალურ პერიოდში მამრობითი სქესის წარ- შანდობლივია ამ პერიოდში ტვინის განვითარების
პროცესი. მიახლოებით 24 კვირის თავზე ნაყოფში
Fetus (ნაყოფი) (fetus – ფრანგული სიტყვა, რომელიც „ფეხმძიმეს“
ფრანგული სიტყვა რომელიც „ფეხმძიმეს“ ან ან „ნაყოფიერს“ აღნიშნავს) პრიმიტიული ტვინის
„ნაყოფიერს“ აღნიშნავს. ის განვითარების
პროცესში მყოფ ბავშვს გულისხმობს ორსულობის ტალღების აღმოცენება იწყება, რომელიც აქამდე
მეორე თვის დასრულებიდან დაბადებამდე. არ იყო მოცემული. აღსანიშნავია, რომ ელექტრუ-
ცხრილი 3-3. ჩვილთა სიკვდილიანობის დონე მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში: 1990 და 2011 *
რეგიონი ჩვილების სიკვდილიანობის ჩვილების სიკვდილიანობის ცვლილება პროცენტებში
დონე: 1990 დონე: 2011
აფრიკა 109 80 26.6%
ამერიკა 33 15 54.5%
სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზია 80 45 43.8%
ევროპა 28 12 57.1%
აღმოსავლეთ ხმელთაშუა- 77 54 29.9%
ზღვისპირეთი
დასავლეთ წყნარი ოკეანის- 36 48 50.0%
პირეთი
* ჩვილების სიკვდილიანობა 1 წლამდე ბავშვის გარდაცვალების ალბათობით განისაზღვრება. სიკვდილიანობის დონეს ყო-
ველ ათას დაბადებულ ბავშვზე გარდაცვლილთა რაოდენობის მიხედვით ადგენენ.
წყარო: From “Life expectancy and mortality,” in World Health statistics 2011. Retrieved from http://www.who.int/whosis/
whostat/EN_WHS2011_Full,pdf. Reprinted by permission of World Health Organization.
ლი აქტივობის ეს ადრეული პატერნები ზრდასრუ- შეამცირა ჩვილების სიკვდილიანობის მაჩვენებე-

ლობის ასაკში ტვინის სიკვდილისთვის დამახასია- ლი. აშშ-ში, მაგალითად, ჩვილთა სიკვდიალიანო-
თებელი პატერნების მსგავსია. ბოლო ტრიმესტრის ბის მაჩვენებელი 1950-დან 2010 წლამდე 29.2-დან
განმავლობაში ტვინი უფრო ფუნქციური ხდება და (ყოველ ათას დაბადებულ ბავშვზე) 6.14-მდე შემ-
აქვს უნარი, მონაწილეობა მიიღოს სხეულის სხვა ცირდა (National Center for Health Statistics, 2012).
ნაწილების ისეთი ფუნქციების რეგულაციაში, რო- ჩვილის სიკვდილიანობის მაჩვენებლის ასეთი რა-
გორიცაა სუნთქვა და ძილი. დიკალური შემცირება აშშ-ში ქალების მიერ პრე-
ასევე, 24 კვირაში ჯანმრთელი ნაყოფი სიცოც- ნატალური ჯანდაცვის სერვისების მოხმარების
ხლისუნარიანობის ასაკს აღწევს, რაც ნიშნავს ზრდასთანაა დაკავშირებული. დღეს, აშშ-ში ქალთა
იმას, რომ 50%-იანი შანსი არსებობს იმისა, რომ ნა- 82%-ზე მეტი მოიხმარს პრენატალურ ჯანდაცვის
ყოფი საშვილოსნოს გარეთ ინტენსიური მზრუნვე- სერვისებს პირველივე ტრიმესტრიდან და მხოლოდ
ლობის ქვეშ სიცოცხლეს შეინარჩუნებს. აღსანიშ- 3%-ია ისეთი, რომელიც ამ პროგრამაში არ მონაწი-
ნავია, რომ 24 კვირის შემდეგ დაბადებულ ჩვილთა ლეობს (Reinold et al., 2011). გარდა ამისა, ნეონატა-
ნახევარს სერიოზული ანომალიები აღენიშნებათ. ლური ჯანდაცვის ახალმა მიდგომებმა შესაძლებე-
25 კვირაში კი, მხოლოდ ერთი კვირის გავლის შემ- ლი გახადა დღენაკლულთა არა მარტო სიცოცხლის
დეგ, ნაყოფთა 75% ინარჩუნებს სიცოცხლისუნარი- შენარჩუნება, არამედ ჯანმრთელობის გაუმჯობე-
ანობას (და მათგან ორი მესამედისთვის ანომალიე- სებაც. ჯანდაცვის სერვისებზე უკეთესმა წვდომამ,
ბი არ არის დამახასიათებელი). 28 კვირაში, ჩვილთა გარემოცვის მხრიდან ინტერვენციამ, გაუმჯობესე-
90% ინარჩუნებს სიცოცხლისუნარიანობას და ყვე- ბულმა კვებამ, განათლების უფრო მაღალმა საფე-
ლაფერი კარგი შედეგით სრულდება, თუ ისინი მა- ხურმა და ცხოვრების უკეთესმა პირობებმაც მნიშ-
ღალი ხარისხის ინტენსიური მზრუნველობის ქვეშ ვნელოვანი როლი შეასრულა ჩვილების ჯანმრთე-
არიან (Nilsson&Hamberger, 2009). თანამედროვე ლობის გაუმჯობესებასა და მსოფლიოს უმეტეს ნა-
მედიცინის მიღწევებისა და მაღალკვალიფიციური წილში ჩვილების სიკვდიალინობის მაჩვენებლების
ჯანმრთელობის სისტემის მიუხედავად, ჩვილები, შემცირებაში, როგორც ეს ნაჩვენებია ცხრილში 3-3
რომლებიც დღენაკლულები იბადებიან, მაინც უფ- (World Health Organization, 2012). ●
რო მოწყვლადები არიან დღესრულ ჩვილებთან შე- რა თქმა უნდა, ზოგჯერ მოვლენები შეიძლე-
დარებით. ბა ცუდად განვითარდეს, თუმცა, როგორც წესი,
ჩვილების ჯანდაცვის სისტემა როგორც დღე- პრენატალური განვითარება ნორმალურად მიმ-
ნაკლულების, ისე დღესრულების შემთხვევაში, სა- დინარეობს ისეთ მკაცრად გაკონტროლებულ და
გრძნობლად განვითარდა, რამაც მნიშვნელოვნად უსაფრთხო გარემოში, როგორიცაა საშვილოსნო.
ის ზედმიწევნით მიჰყვება ბიოლოგიურ პროგრა-
სიცოცხლისუნარიანობის ასაკი
მას. ამრიგად, მიახლოებით 9 თვეში ერთუჯრედი-
ასაკი (მიახლოებით 24 კვირა), როცა 50%-იანი შანსი ანი ზიგოტისგან უკვე 10 ტრილიონი უჯრედია გან-
არსებობს იმისა, რომ ნაყოფი საშვილოსნოს გარეთ ვითარებული, რომლებიც სხვადასხვა ორგანოსა და
სიცოცხლეს შეინარჩუნებს. ორგანოთა სისტემას ქმნიან. სურათი 3-3-ზე მოცე-
● [იხ. Fetal Development მულია პრენატალური განვითარების ყველა ძირი-
MyDevelopmentLab.com-ზე თადი მარკერი.
გ. 23 დღე
ა. პირველი დაყოფა ბ. 2-3 დღე
დ. 4 კვირა ე. 5 კვირა ვ. 11 კვირა
სურათი 3-3. ოვულაცია და განაყოფიერება

განვითარების ძირითადი მარკერები: ა) ორუჯრედოვანი ორგანიზმი – პირველი
გაყოფა განაყოფიერებიდან რამდენიმე საათის შემდეგ; ბ) ზიგოტის პერიოდი,
რომელიც 2-3 დღე გრძელდება – უჯრედების დიფერენციაცია ჯერ არ არის
დაწყებული; გ) ემბრიონი 23 დღის თავზე. დააკვირდი ზურგის პრიმიტიულ
ხერხემალს მზარდ ემბრიონში (ზედა ნაწილში); დ) 4 კვირის ემბრიონი. უკვე
შესაძლებელია თავის, ტანის და კუდის გარჩევა. ამ პერიოდში გული და
ნერვული სისტემა იწყებს ფუნქციონირებას; ე) 5 კვირის ემბრიონი. ტანიდან
იწყება მკლავებისა და ფეხების განვითარება; ვ) 11 კვირის ნაყოფი უკვე
ჭიპლარითაა დაკავშირებული პლაცენტასთან; ზ) 14 კვირის ნაყოფის
შემთხვევაში მოცემულია ჭიპლარი და ამნიოტიკური გარსი. ყველა შინაგანი
ორგანო ფორმირებულია, თუმცა ჯერ ყველა ბოლომდე არ ფუნქციონირებს.
განვითარების ტენდენციები
პრენატალური პერიოდისთვის, განვითარების
ყველა ასპექტის მიხედვით, დამახასიათებელია
ცვლილებები და გარდამავალი ეტაპები. განვითა-
რების მკვლევრები იმისათვის, რომ უკეთ გაიგონ,
თუ როგორ მიმდინარეობს ეს პროცესი, განვითა-
რების საერთო პატერნებს და თემებს სწავლობენ. ზ. 14 კვირა
აქედან გამომდინარე, ჩვენც ყურადღებას ვამახვი-
ლებთ იმ სამ ზოგად ტენდენციაზე, რომელიც პრე- პირველი ტენდენცია: ჩვეულებრივ, განვითარე-
ნატალურ პერიოდში ფიზიკურ ზრდასა და მოტო- ბა სხეულის ზედა ნაწილიდან ქვემო ნაწილისკენ,
რულ განვითარებაში გამოიყოფა. „თავიდან კუდისკენ“ მიმდინარეობს, რასაც ტალო-
კაუდალური ტენდენცია ეწოდება. ცეფალო-კაუ-
დალური პრენატალური პერიოდის განმავლობაში
ცეფალო-კაუდალური ტენდენცია
პირველ რიგში, იზრდება და ვითარდება თავი ნაყოფის თავი არაპროპორციულად დიდია დანარ-
და შემდეგ სხეულის ქვედა ნაწილები. ჩენ სხეულთან შედარებით და მხოლოდ წლების შემ-
ფიკური ხდება (ბავშვები სწავლობენ სხეულის კონ-

კრეტული ნაწილების მოძრაობათა მართვას). მაგა-
1. რომელი მოვლენა იჩენს თავს, როცა ჩანასახოვანი ლითად, მცირე ასაკის ბავშვები, რომლებიც წერას
პერიოდი მთავრდება?
სწავლობენ, ხშირად მთელ სხეულს ამოძრავებენ,
2. ზიგოტების რამდენი პროცენტი ემაგრება წარმა-
ტებულად საშვილოსნოს კედელს? მათ შორის ენასაც. მხოლოდ მოგვიანებით იხვეწე-
3. ქვემოთ ჩამოთვლილ სტრუქტურათაგან, რომელი ბა მათი თითების, ხელებისა და მაჯის მოძრაობები.
ვითარდება ემბრიონის უჯრედებისგან?
ა. მეზოდერმა ბ. ნევროდერმა გარემოს გავლენა პრენატალურ
გ. ექტოდერმა დ. ენდოდერმა განვითარებაზე
4. მუცლის მოშლას მეორენაირად რომელი ტექნიკუ-
რი ტერმინით აღნიშნავენ? ______________ . მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი პროცესი პრე-
5. სიცოცხლისუნარიანობის ასაკი განიმარტება, რო- ნატალური პერიოდის დროს ბიოლოგიურად გან-
გორც ______________ .
6. თუ ვამჩნევთ, რომ ბავშვი ჯერ მკლავების მოძრა- პირობებულია, ამ ეტაპზე გარემოს ფაქტორების
ობების კონტროლს იწყებს, შემდეგ ხელების და გავლენაც თვალსაჩინოა. შესაბამისად, ფაქტორთა
ბოლოს თითების, ეს განვითარების რომელი ტენ- ორივე ჯგუფი შეიძლება მონაწილეობდეს განვითა-
დენციის მაგალითი იქნება? რების დარღვევების აღმოცენებაში. მიუხედავად
იმისა, რომ აშშ-ში უმეტესად დღესრული ბავშვები
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. იბადებიან, ყოველწლიურად დაბადებულთა შორის
12-13% დღენაკლულია (ორსულობის 37 კვირას და-
დეგ ხდება მათი გათანაბრება (ფიზიკური ზრდის ბადებული), ხოლო 3-4% უფრო ადრეულ პერიოდ-
ცეფალო-კაუდალური ტენდენცია არის სწორედ ში იბადება (ორსულობის 34 კვირას დაბადებული).
ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ ახალფეხადგმულები/ ნაადრევად დაბადებული ბავშვების შემთხვევაში
ტოდლერები „ბაჯ-ბაჯით დადიან“. ეს იმიტომ ხდე- მაღალია მრავალი დაავადების და განვითარების
ბა, რომ მათი სხეულის ზედა ნაწილი უფრო მძიმეა). დარღვევის აღმოცენების რისკი. ამიტომ, ისინი
მსგავსი ტენდენცია შეინიშნება მოტორულ გან- სპეციალურ ჯანდაცვის სერვისებს საჭიროებენ
ვითარებაშიც: ჩვილები ჯერ თვალებისა და თავის (Federal Interagency Forum on Child and Family
მოძრაობების კონტროლს იწყებენ, შემდეგ მკლავე- Statistics, U.S., 2011a). გარდა ამისა, ბავშვთა მი-
ბისა და ხელების და ბოლოს ფეხების და ტერფების. ახლოებით 2-3% კონგენიტალური ანომალიით (ფი-
მეორე ტენდენცია: ჩვეულებრივ, განვითარება ზიკური ან მენტალური მდგომარეობა, რომელსაც
სხეულის შიგნიდან გარეთ, „ახლოდან შორისკენ“ ხშირად დაბადების დეფექტს უწოდებენ) იბადება.
მიმართულებით მიმდინარეობს. მას პროქსიმა- მსგავსი მდგომარეობები მინიმალური ფიზიკური
ლური-დისტალური ტენდენცია ეწოდება. თავი- ან მენტალური ანომალიებიდან, რომელსაც მცირე
დან ბავშვები სწავლობენ სხეულთან ახლო მყოფი გავლენა აქვს ბავშვის განვითარებაზე, ისეთ რთულ
სახსრების (პროქსიმალური), მოგვიანებით შორს ანომალიებამდე ვარირებს, რომლებსაც შეუძლია
მყოფი სახსრების (დისტალური) კონტროლს. ე.ი. ბავშვის სიკვდილიც კი გამოიწვიოს.
ბავშვი ჯერ ახერხებს მხრების გაკონტროლებას, ზოგიერთ ადამიანს მცდარი წარმოდგენა აქვს,
მოგვიანებით კი იდაყვების, მაჯების და თითე- რომ კონგენიტალური ანომალიები მხოლოდ იმ
ბის. ჩვილები ჯერ მთლიანი ხელით დიდ ნივთებზე ოჯახებში იჩენს თავს, რომლებშიც დეფექტური
ჩაბღაუჭებას სწავლობენ და მხოლოდ ამის შემდეგ გენებია გავრცელებული. სინამდვილეში კი ის შე-
იწყებენ ცერა და დანარჩენი თითების გამოყენებით იძლება ნებისმიერი ინდივიდის შემთხვევაში გან-
ბარდის მარცვლების ან სტაფილოს მცირე ნაჭრე- ვითარდეს. მემკვიდრეობითი ფაქტორები მხოლოდ
ბის აღებას. მცირე პროცენტზე აგებს პასუხს. კონგენიტალურ
დაბოლოს, გამოიყოფა ზოგადი – სპეციფიკუ- ანომალიათა უმეტესობას იწვევს და დღენაკლულ-
რი ტენდენციაც: თავდაპირველად ნაყოფი კანზე თა დაბადების ალბათობას ზრდის პრენატალურ პე-
შეხებისას ზოგად, უხეშ და მთლიან სხეულებრივ რიოდსა და მშობიარობისას მოქმედი გარემოს ფაქ-
რეაქციებს ავლენს, ხოლო განვითარების კვალდაკ- ტორები, როგორიცაა დედის ასაკი და ჯანმრთე-
ვალ მისი მოძრაობები უფრო ლოკალური და სპეცი- ლობა, გარემოდან მომდინარე მრავალი საფრთხე.
ინგლისურად „toddle“ პროქსიმალურ-დისტალური ზოგადი – სპეციფიკური ტენდენცია

ნიშნავს ბაჯ-ბაჯით სიარულს ტენდენცია განვითარება სხეულის თავდაპირველად სტიმულზე ზოგადი,
(მთარგმნელის შენიშვნა). შიგნიდან გარეთ, „ახლოდან შორისკენ“ უხეში და მთლიანი სხეულებრივი
მიმართულებით მიმდინარეობს. რეაქციების გამოვლენის ტენდენცია,
ხოლო განვითარების კვალდაკვალ
საპასუხო რეაქციები უფრო ლოკალური
და სპეციფიკური ხდება.
დედის ასაკი ვევაში ვლინდება, ხოლო 45 წლის და უფრო დიდი

ასაკის მქონე დედის შემთხვევაში – 25-დან 1-ში.
თუ როგორ მოქმედებს დედის ასაკი პრენატა-
რატომაა ასაკოვანი ქალების შემთხვევაში რის-
ლურ განვითარებაზე ჯერ ბოლომდე შესწავლილი
კი უფრო მაღალი? ერთ-ერთი ფაქტორი შეიძლება
არ არის: 20 წლის დედების შემთხვევაში ყველაზე
იყოს ის, რომ ასაკოვან ქალებს უფრო ასაკოვანი
დაბალია მუცლის მოშლის, მკვდრად შობისა და
კვერცხუჯრედი აქვთ (გაიხსენეთ, რომ ქალებში
კონგენიტალური ანომალიების მქონე ბავშვების
ყველა კვერცხუჯრედი წინასწარაა ფორმირებუ-
დაბადების ალბათობა (Liu, 2011; Martin, et al., 2011;
ლი). რადგან ასაკის მატებასთან ერთად დაზიანე-
Salihu, Wilson, Alio&Kirby, 2008). თინეიჯერი დედე-
ბები აკუმულირდება, უფრო ასაკოვანი კვერცხუჯ-
ბის შემთხვევაში ეს ალბათობა იზრდება იმის გამო,
რედი შესაძლოა დეფექტური იყოს და გავლენა მო-
რომ მათი ორგანიზმი
ფიქრობ, რომ პრენატა- ახდინოს განვითარებაზე. რა თქმა უნდა, ასაკოვანი
ჯერ საკმარისად მომ-
ლური ჯანდაცვის სერვი- ქალების ორგანიზმიც ხნიერია/ასაკოვანია და ჰორ-
წიფებული არ არის
სებისა და მშობიარობის მონების დონეც იცვლება ასაკის მატების კვალდაკ-
იმისათვის, რომ ჯან-
მიდგომების განვითარებას ვალ. შესაბამისად, ამ ფაქტორებმაც შეიძლება გა-
მრთელი ნაყოფი შეი- ზარდოს რისკი.
შეუძლია გაზარდოს აშშ-ში
ნარჩუნოს. თინეიჯე-
იმ დედათა რაოდენობა,
რების შემთხვევაში დედის ჯანმრთელობა და კვება
რომელიც შვილის გაჩენას
სხვა რისკ-ფაქტორე-
30-დან 40 წლამდე პერი- ასაკის მიუხედავად, მეტია ალბათობა, რომ ის
ბია: სოციოეკონომი-
ოდში გადადებს? დედები, რომლებიც ორსულობისას ვარჯიშობენ,
კური ფაქტორები და
ჯანმრთელობის მდგომარეობა კარგი აქვთ, იკვებე-
ასევე დიდი დოზით ალკოჰოლის ან სხვა ნარკოტი-
ბიან დაბალანსებული დიეტის დაცვით, იღებენ ცი-
კული საშუალებების მოხმარება (Chedraui, 2008).
ლებითა და კალციუმით მდიდარ საკვებს და წონაში
უფროსი ასაკის დედების შემთხვევაშიც მაღა-
იმატებენ 25-35 ფუნტს (11-16 კილოგრამი), უფრო
ლია მუცლის მოშლისა და კონგენიტალური ანომა-
ჯანმრთელ ბავშვებს გააჩენენ. ორსულობის დროს
ლიების განვითარების ალბათობა. დანიაში ჩატარე-
ცუდი კვება, რაც შეიძლება საკვების არასაკმარისი
ბული კვლევის თანახმად, 1.2 მილიონი ფეხმძიმის- ოდენობით მიღებას ან დაბალი კვებითი ღირებუ-
გან, 40 წლის ასაკის დედების შემთხვევაში, მუც- ლების პროდუქტებით კვებას გულისხმობდეს, და-
ლის მოშლის მაჩვენებელი 50% იყო, ხოლო 45 წლის კავშირებულია სპონტანურ აბორტებთან, ნაადრევ
ასაკის მქონე დედების შემთხვევაში – 75%. 20-დან მშობიარობასთან და მკვდრად შობადობასთან. ასე-
24 წლამდე ასაკის დედების შემთხვევაში კი ეს მაჩ- ვე, დედის მიერ არასაკმარისი ოდენობის საკვების
ვენებელი მხოლოდ 9% იყო (Andersen, Wohlfahrt, მიღების შემთხვევაში, მცირეწონიანი, მცირე ზო-
Christens, Olsen &Melbye, 2000). კონგენიტალური მის თავის მქონე და მთლიანობაშიც მცირე ზომის
ანომალიების კუთხით, ყველაზე მეტად დედის ასა- ბავშვის დაბადების ალბათობა მაღალია.
კისა და დაუნის სინდრომის მიმართებაა შესწავლი- ცუდი კვების ერთ-ერთი ნეგატიური შედეგი
ლი. ზოგადად მიღებული მონაცემების თანახმად, ტვინის განვითარების შეფერხებაა არა მარტო ნა-
დაუნის სინდრომი 35 წლის ქვემოთ ასაკის მქონე ყოფის პერიოდში, არამედ ადრეულ ჩვილობაშიც.
დედის შემთხვევაში 800 დაბადებულიდან 1 შემთხ- გარდა ამისა, ამ შედეგის ბოლომდე გამოსწორება
მოგვიანებით შეუძლებელია, თუნდაც კარგი კვე-
ბით (Chavez, Martinez&Soberanes, 1995; de Souza,
Fernandes&doCarmo, 2011). ფოლიუმის მჟავა,
რომელიც გვხვდება ღვიძლში, ლობიოში, მწვანე
ფოთლოვან ბოსტნეულში, განსაკუთრებით მნიშ-
ვნელოვანია (Lucock, Xiaowei, Veysey&Zoe, 2005;
Marieb&Hoehn, 2012), თუმცა მათი გავლენა ჯერ
ბოლომდე კარგად არ არის შესწავლილი.
ცუდი კვება განსაკუთრებით პრობლემურია,
თუ ის ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში გრძე-
ლდება. ცხოველებზე ჩატარებულმა კვლევამ აჩვე-
ნა, რომ დედა იცავს ნაყოფს ხანმოკლე პერიოდის
განმავლობაში ცუდი კვების უარყოფითი შედეგე-
ბისგან საკუთარი შენახული რესურსების საფუძ-
ველზე. შესაბამისად, თუ წარსულში კარგი კვების
▲არასრულფასოვანი კვების გავლენა ბავშვის განვითარებაზე
განსაკუთრებით მწვავედ ვლინდება შიმშილობისა და ომის შედეგად
მქონე დედა ორსულობის განმავლობაში მცირე
დაზარალებულ ქვეყნებში. ხნით ცუდად იკვებება, მაგრამ ბავშვი დაბადების
შემდეგ იღებს კარგ საკვებს და პასუხისმგებლიანი ჯანმრთელი ბავშვების დაბადებას. ჯანმრთელი

აღმზრდელები ჰყავს, დედის ცუდ კვებას არ ექნება და დღესრული ბავშვის დაბადების ყველაზე კარ-
გრძელვადიანი უარყოფითი შედეგები (Grantham- გი პრედიქტორია ორსულობის პირველ სემესტრში
McGregor&Powell, 1994). თუმცა თუ ცუდი კვების ხუთი ან მეტი ვიზიტი ექიმთან. კარგი პრენატა-
რეჟიმი დიდხანს გაგრძელდება, დედაც და შვი- ლური ჯანდაცვის სისტემა მოიცავს სრულყოფილ
ლიც რისკის ქვეშ იქნებიან (Walker, Change, Powell, სამედიცინო შემოწმებას. ასევე, რჩევებს ვარჯი-
Simonoff&Grantham-McGregor, 2007). შისა და კარგი კვების სარგებლიანობის შესახებ;
იმ რეგიონებში, რომლებშიც შიმშილობა და მოწოდებებს ალკოჰოლის, თამბაქოსა და არალე-
ომები იყო გავრცელებული, ცუდი კვების შედეგები გალური ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარე-
ბავშვის განვითარებაზე განსაკუთრებით თვალსა- ბისგან თავის შეკავების შესახებ (Edwards, 2006;
ჩინოა. ამ შემთხვევაში მაღალია მუცლის მოშლისა Harms&Wick, 2011). თვალსაჩინოა პრენატალური
და მკვდრად შობადობის მაჩვენებელი. ასევე, იმ განათლების პოზიტიური შედეგები: საზოგადოებ-
დედების შვილები, რომლებიც ცუდად იკვებებოდ- რივი ჯანდაცვის პროგრამები, რომლებიც ორსულ
ნენ, სწრაფად ავადდებიან და ვერ ვითარდებიან, დედებს პრენატალური ჯანდაცვის სხვადასხვა
მანამ, სანამ სპეციალურ კვებით რეჟიმზე არ გა- სერვისს სთავაზობს, ამცირებს ჩვილთა სიკვდილი-
დავლენ. საბედნიეროდ, სასარგებლო შედეგები ანობისა და ნაადრევი მშობიარობის მაჩვენებლებს.
აქვს საკვები პროდუქტებით მომარაგების პროგ- გარდა ამისა, ჩვილთა სიკვდილიანობის მაჩვენებე-
რამებს. მაგალითად, გუატემალაში ჩატარებული ლი ნაკლებია იმ შემთხვევაშიც, როცა ვაქცინაცი-
ხანგრძლივი კვლევის შედეგების თანახმად, საკ- ით ისეთი დაავადებების პრევენცია ხდება, როგო-
ვები პროდუქტებით მომარაგებამ ჩვილობისა და რიცაა წითელა, დიფტერია და b ტიპის მენინგიტი.
ადრეული ბავშვობის პერიოდში მნიშვნელოვნად
გააუმჯობესა ბავშვების ჯანმრთელობის მდგომა- კრიტიკული პერიოდები პრენატალურ
რეობა. უფრო გასაოცარი გრძელვადიანი შედეგე- განვითარებაში
ბი ჰქონდა ცილებით მდიდარი საკვები პროდუქ- გარემოს ბევრი ფაქტორის ზეგავლენა, მათ შო-
ტებით მომარაგების პროგრამებს: მოზარდობისა რის იმათიც, რომლებზეც მაღლა ვისაუბრეთ, და-
და ადრეული მოზრდილობის პერიოდში მყოფმა მოკიდებულია განვითარების იმ ეტაპზე, როცა ეს
იმ ინდივიდებმა, რომლებიც დაბადების შემდგომ ფაქტორი იჩენს თავი. სურათი 3-4 ასახავს პრენა-
პერიოდში ამ პროგრამაში მონაწილეობდნენ, გა- ტალური განვითარების კრიტიკულ პერიოდებს.
ცილებით კარგი მაჩვენებლები აჩვენეს ცოდნის, ეს არის განვითარე-
არითმეტიკის, კითხვის უნარების, ლექსიკური მა- რატომ არის ტერატოგე-
ბის ის პერიოდები,
რაგისა და ინფორმაციის გადამუშავების სისწრა- ნების ზეგავლენა საკმაოდ
როცა ყველაზე მაღა-
ფის შესამოწმებელ ტესტებში იმ თანატოლებთან შეზღუდული განაყოფიე-
ლია ტერატოგენების
შედარებით, რომლებიც არ მონაწილეობდნენ ამ რების შემდეგ ორი კვირის
გავლენით განვითა-
პროგრამაში. განსხვავებები განსაკუთრებით დრა- განმავლობაში?
რების დარღვევების
მატული იყო სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფ და აღმოცენების რისკი. ტერატოგენებია დაავადებე-
კარგი დაწყებითი განათლების მქონე ოჯახებს შო- ბი, დაბინძურებულ ჰაერსა და წყალში შემავალი ქი-
რის (Pollitt, Gorman, Engle, Martorell&Rivera, 1993). მიური ნივთიერებები, რადიაცია ან სხვა ტოქსიკუ-
გარდა ამისა, კარგი კვების ეფექტები გრძელვადი- რი აგენტები, რომელსაც შეუძლია ზიანი მიაყენოს
ანი აღმოჩნდა შემდეგი თვალსაზრისითაც: აღნიშ- ბავშვს (ტერმინი მოდის ბერძნული სიტყვიდან, რაც
ნულ პროგრამაში მონაწილე ბიჭების ეკონომიკუ- მონსტრს ნიშნავს).
რი სტატუსი მოზრდილობის ასაკში უფრო მაღალი ტერატოგენების ყველაზე უკიდურეს შემთხვე-
იყო: მათ მაღალი ხელფასები ჰქონდათ. თუმცა, ვას წარმოადგენს ტალიდომიდი, მსუბუქი ტრან-
მსგავსი ეკონომიკური წარმატებულობა არ გამოვ- კვილიზატორი, რომელსაც 1959-1960 წლებში, ძი-
ლინდა გოგონებში (Hoddinott, Maluccio, Behrman, რითადად, ევროპაში, ბევრი ორსული ქალი იღებდა
Flores&Martorell, 2008). ● გულისრევისა და დილის ავადმყოფობის სიმპტომე-
ბის მოსახსნელად. თავდაპირველად, ცხოველებზე
პრენატალური ჯანდაცვის სისტემა
ჩატარებული კვლევის თანახმად, ეს მედიკამენ-
კარგ კვებასთან ერთად, ადეკვატური პრენა- ტი უსაფრთხოდ იყო მიჩნეული, თუმცა მომდევნო
ტალური ჯანდაცვის სერვისები უზრუნველყოფს ორი წლის განმავლობაში 10,000 ბავშვი დაიბადა
● [იხ. Brain Development and Nutrition ტერატოგენები

კრიტიკული პერიოდი
MyDevelopmentLab.com-ზე განვითარების ის პერიოდი, როცა ტოქსიკური აგენტები/ფაქტორები,
ტერატოგენების გავლენა იჩენს თავს. რომელსაც შეუძლია განვითარების
დარღვევები გამოიწვიოს.
ზიგოტის პერიოდი
ემბრიონის პერიოდი ნაყოფის პერიოდი
(კვირები)
ტვინი
ცნს სასა ყური

გული ყური
გული თვალი თვალი
კბილი
გარეგანი გეხიტალია
ცენტრალური ნერვული სისტემა
გული
მკლავები
თვალები
ფეხები
კბილები
სასა
ჩვეულებრივ, არ
არის მოწყვლადი გარეგანი გენიტალია
ტერატოგენებიც
მიმართ ყური
პრენატალური ფიზიოლოგიური დეფექტები და მცირე

დიდი დეფექტები სტრუქტურებში
სიკვდილი დეფექტები სტრუქტურებში
სურათი 3-4. პრენატალური განვითარების კრიტიკული პერიოდები. მუქი ლურჯით აღნიშნულია უფრო სენსიტიური პერიოდები,
როცა ტოქსინების მოქმედება დიდ/მსხვილ დეფექტებს იწვევს, ხოლო ღია ფერით – ნაკლებად სენსიტიური პერიოდები,
როცა ტოქსინების მოქმედება მცირე დეფექტებს ან ფუნქციურ დარღვევებს იწვევს.
მწვავე ანომალიებით სწორედ იმის გამო, რომ მა- რომელშიც ფართოდ გავრცელებული ტერატოგე-
თი დედები ტალიდომიდს იღებდნენ. ორსულებზე ნების ჩამონათვალია).
ჩატარებულმა კვლევამ გამოავლინა, რომ ანომა- ტერატოგენების მოქმედება კომპლექსურია.
ლიის ბუნება დამოკიდებული იყო აღნიშნული მე- ზოგიერთი ტერატოგენის ზემოქმედება მუცლის
დიკამენტის გამოყენების დროზე. თუ დედა იღებ- მოშლასა ან ემბრიონის თუ ნაყოფის სრულ დაზი-
და ამ მედიკამენტს თავისი ბოლო მენსტრუაციული ანებას იწვევს. მსგავსი ზეგავლენა აქვს საწამლა-
პერიოდიდან 34-ე და 38-ე დღეს, ბავშვი ყურების ვებს (საწამლავები, რომლებიც გადაყლაპვის შე-
გარეშე იბადებოდა. თუ ის იღებდა ამ მედიკამენტს დეგად იწვევს მოწამვლას). უფრო ხშირად კი ტე-
38-ე და 47-ე დღეების შუალედში, ბავშვს საერთოდ რატოგენები მხოლოდ დაზიანების რისკს ზრდის,
არ ჰქონდა მკლავები ან მისი მკლავები ბოლომდე რომელიც სხვადასხვა ხარისხით ვლინდება ან შე-
არ იყო განვითარებული. თუ ის დროის ამ შუალე- საძლოა საერთოდ არ გამოვლინდეს, რაც ფაქტორ-
დის ბოლოსკენ იღებდა მედიკამენტს, ბავშვს ფეხე- თა ფართო წრეზეა დამოკიდებული. მაგალითად,
ბიც არ ჰქონდა საერთოდ ან მისი ფეხები ბოლომ- ბევრი ტერატოგენის ზეგავლენა დოზაზეა დამო-
დე არ იყო განვითარებული (McCredie, 2007). მას კიდებული: ტერატოგენის მცირე დოზის მოქმედე-
შემდეგ, რაც ტალიდომიდის ტერატოგენული ეფექ- ბა მცირე დაზიანებას იწვევს ან დაზიანება საერ-
ტის შესახებ გახდა ცნობილი, მას აღარ ყიდდნენ, თოდ არ იჩენს თავს, საშუალო დოზა განვითარების
თუმცა, ახლახან, ეს მედიკამენტი ზოგიერთი ტი- ანომალიების წარმოქმნას განაპირობებს, ხოლო
პის სიმსივნის, მათ შორის მრავლობითი მიელომას დიდი დოზის შედეგი – მუცლის მოშლაა. ნაწილობ-
სამკურნალო საშუალებად დასახელდა და კვლავ რივ, ტერატოგენების მოქმედება დედის უნარზე-
იყიდება (Mayo Clinic, 2010b). შესაბამისად, ექიმმა, ცაა დამოკიდებული, თუ რამდენად შეუძლია მას
რომელიც პაციენტს უნიშნავს ამ მედიკამენტს – ან დაშალოს ტერატოგენი და სწრაფად გამოდევნოს
სხვა მედიკამენტებს, რომლებმაც შესაძლოა ტერა- ორგანიზმიდან, მანამ, სანამ ის მოუმწიფებელი ემ-
ტოგენის როლი შეასრულოს – განსაკუთრებული ბრიონის თუ ნაყოფის ქსოვილში შეაღწევს, რომელ-
სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს, როცა საქმე შვილა- შიც სერიოზულ დაზიანებებს იწვევს (Ferreti, 2006;
დობის ასაკის მქონე ქალს ეხება (იხ. ცხრილი 3-5, Hutchinson, 1991).
ზოგადად, განვითარების პროცესზე ტერატო- თარებას (Ferretti, 2006; Sahin&Gungor, 2010), ასე-
გენების ზეგავლენა საკმაოდ სპეციფიკურია. მა- ვე, სხვა იმ ფაქტორებსაც, რომელიც მეცნიერებს
გალითად, ზოგიერთი ნივთიერება ტერატოგენის ჯერ კიდევ არ აღმოუჩენიათ.
როლს ასრულებს ცხოველებში, ადამიანში კი – არა. დედის დაავადებები. ყველაზე დამაზიანებელ
არის შემთხვევები, როცა საწინააღმდეგო მოვლე-
ტერატოგენებს შორისაა დედის დაავადება, რომე-
ნასთან გვაქვს საქმე, რაზეც ტალიდომიდის ტრა-
ლიც ემბრიონსა თუ ნაყოფზე გადადის. ჩვეულებ-
გიკული შემთხვევაც მეტყველებს. ასევე, ზოგჯერ
რივ, დაავადება ნაყოფზე რამდენიმე გზით გადა-
ტერატოგენები გავლენას მხოლოდ კონკრეტულ
დის: პლაცენტის საშუალებით, წითელას და იმუნო-
პერიოდებში ახდენს, მაშინ, როცა იმავე ტერატო-
დეფიციტის ვირუსის (HIV) შემთხვევაში; ამნიოტი-
გენის მოქმედებას არაკრიტიკულ პერიოდებში სა-
კური სითხის გავლით, ზოგჯერ ხდება სიფილისის
ერთოდ არანაირი გავლენა არ აქვს განვითარების
და გონორეას შემთხვევაში; დაბოლოს, სისხლის
პროცესზე. მაგალითად, ხშირად განაყოფიერებასა
ფლუიდების ან მთლიანად სისხლის ურთიერთგაც-
და იმპლანტაციას შორის პერიოდს „სულ ან არაფ-
ვლის გზით, რომელიც შეიძლება მოხდეს მშობია-
რის“ პერიოდს უწოდებენ, რადგან ტერატოგენების
რობის ან ძუძუთი კვების დროს, როგორც ეს ხდება
ზეგავლენით ზიგოტა კვდება ან მას საერთოდ არა-
აივ ვირუსის შემთხვევაში.
ნაირი გავლენა არ აქვს შემდგომ განვითარებაზე.
რა თქმა უნდა, ყველა დაავადება არ ასრულებს
ტერატოგენების გავლენა ყველაზე დრამატულია
ტერატოგენის როლს. მაგალითად, ბაქტერიათა უმ-
ემბრიონის პერიოდში, რადგან სწორედ ამ დროს
ყალიბდება ორგანოთა სისტემებისა და ფიზიკუ- რავლესობა ვერ კვეთს პლაცენტარულ ბარიერს,
რი სტრუქტურების უმეტესობა. თუ ტერატოგენე- ამრიგად, დედის მწვავე ბაქტერიულ ინფექციას
ბის ზეგავლენა ემბრიონის პერიოდში იჩენს თავს, მცირე გავლენა აქვს ან საერთოდ არ აქვს გავლე-
ამის შედეგი მსხვილი სტრუქტურული დეფორმა- ნა ნაყოფზე, გამომდინარე იქიდან, რომ დედა მა-
ციებია. თუმცა, თუ იგივე ტერატოგენი გვიანი ნა- ლე გამოჯანმრთელდება და ინფექცია არ ზემოქ-
ყოფის პერიოდში (ამ დროს ორგანოთა სისტემები მედებს ჯანმრთელობის ზოგად მდგომარეობაზე.
და სტრუქტურები მომწიფების პროცესშია) მოქ- თუმცა, უფრო მცირე ზომის ორგანიზმები, როგო-
მედებს, შედეგად უკვე მოცემული სტრუქტურე- რიცაა ბევრი ვირუსი – მათ შორის: წითელა, ჰერ-
ბის ზომისა და ფუნქციების დაზიანებას ვიღებთ. პესი, და გაციების მრავალი სახის ვირუსი – კვეთს
ამრიგად, ხანმოკლე დროის განმავლობაში მოქმე- პლაცენტარულ ბარიერს და ზიანს აყენებს ნაყოფს.
დი ტერატოგენების გავლენა ხშირად დაკავშირე- მაგალითად, წითელას ემბრიონსა თუ ნაყოფში შე-
ბულია ორგანოთა იმ სპეციფიკურ სისტემებთან, უძლია გამოიწვიოს სიბრმავე, გულის ანომალიები,
რომელიც ტერატოგენის მოქმედების პერიოდში სიყრუე, ტვინის დაზიანება, კიდურების დეფორმა-
ვითარდება აქტიურად. მაგალითად, გულის დე- ცია, თუმცა ეს დამოკიდებულია იმ სპეციფიკურ პე-
ფექტებს ტერატოგენების ემბრიონის პერიოდში რიოდზე, როცა დედის ამ ვირუსით დაინფიცირება
მოქმედება იწვევს, რადგან ამ დროს ეს ორგანო ხდება. დედის ზოგიერთი დაავადება და სხვა მისი
აქტიურად ვითარდება და მნიშვნელოვან ცვლილე- მდგომარეობები, რომლებსაც შეუძლია გავლენა
ბებს განიცდის. მეორე მხრივ კი, ტერატოგენების მოახდინონ ემბრიონსა თუ ნაყოფზე, მოცემულია
მოქმედებამ ნევროლოგიური დაზიანებები შეიძლე- 3-4 ცხრილში.
ბა მთელი პრენატალური პერიოდის განმავლობაში ერთ-ერთი ყველაზე დამაზიანებელი ვირუსი,
და დაბადების შემდეგ რამდენიმე წლის შემდეგაც რომელიც ემბრიონს ან ნაყოფს გადაეცემა, აივ/HIV
გამოიწვიოს, რადგან ტვინი და ნერვული სისტემა ვირუსია, რომლისგანაც შიდსი (შეძენილი იმუნო-
მთელი ამ პერიოდების განმავლობაში აგრძელებს დეფიციტის დაავადება) ვითარდება სამედიცინო
განვითარებას. ჩაურევლობის შემთხვევაში (AVERT, 2012). მიუ-
ხედავად იმისა, რომ აშშ-ში შიდსით დაავადებული
ტერატოგენები და მათი მოქმედების შედეგები ბავშვების რაოდენობა მცირეა, სიტუაცია სხვაგან
საოცრად მრავალფეროვანია გარემოს ის ფაქ- გაცილებით მძიმეა. მაგალითად, სუბსაჰარულ აფ-
ტორები, რომლებიც უარყოფით გავლენას ახდენენ რიკაში, სადაც შიდსი ფართოდ არის გავრცელებუ-
პრენატალურ განვითარებაზე. ნარკოტიკული სა- ლი, 2010 წლის ბოლოს მონაცემებით 22.9 მილიო-
შუალებები, დაავადებები, ჰორმონები, სისხლის ნი ზრდასრული და ბავშვი დაავადებულია აივ ვი-
ფაქტორები, რადიაცია (მათ შორის, X სხივები), რუსით, რაც ამ რეგიონის მთლიანი მოსახლეობის
სამუშაო ადგილზე ტოქსიკური ნივთიერებების 5%-ს, ხოლო მთლიანი მსოფლიო მოსახლეობის ორ
მოქმედება, დედის ასაკი, კვება და პრენატალური მესამედს შეადგენს (AVERT, 2012). საბედნიეროდ,
ჯანდაცვის არაადეკვატური სისტემა წარმოადგენს 2004-დან 2009 წლამდე ყოველწლიურად შიდსით
იმ ფაქტორებს, რომელთაც შეუძლიათ, ხელი შეუ- გამოწვეული სიკვდილიანობის მაჩვენებელი მსოფ-
შალონ ემბრიონისა თუ ნაყოფის ნორმალურ განვი- ლიოს მასშტაბით 21 მლნ-დან 1.8 მლნ-მდე შემ-
ცხრილი 3-4. ორსულობის პერიოდში დედის ზოგიერთი დაავადების შედეგი

ყოველდღიური შეძენილი იმუნოდეფიციტის სინდრომი (შიდსი)
შიდსი განუკურნებელი და, ხშირად, ფატალური შედეგის მქონე დაავადებაა, თუმცა ზოჯგერ შესაძლებელია მისი მართვა. ეს დაავა-
დება გამოწვეულია ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსით (აივ/HIV), რომელიც აზიანებს იმუნურ სისტემას და ადამიანის სიკვდილს
იწვევს უმნიშვნელო ბაქტერიული თუ ვირუსული ინფექციაც კი. ეს ვირუსი გადაეცემა პლაცენტარული ბარიერის გავლით, მშობია-
რობის დროს ან ძუძუთი კვების გზით (იხილეთ ტექსტში ბავშვებზე აივ ვირუსის გადაცემის გზების შესახებ დისკუსია).
დიაბეტი
დედის დიაბეტი მრავალი ფიზიკური დეფორმაციის მიზეზი შეიძლება გახდეს. ზოგჯერ ის მკვდრად შობასაც იწვევს. ნაყოფი შეიძ-
ლება ნორმალურზე უფრო დიდი ზომის გაიზარდოს, რაც მშობიარობისას სირთულეების აღმოცენების ალბათობას ზრდის. ჩვეუ-
ლებრივ, დიაბეტი სპეციალური დიეტის საშუალებით კონტროლდება.
გონორეა
მრავალი ადამიანია ბაქტერიული ინფექციის გონორეას მატარებელი ისე, რომ არ აღენიშნება ამ დაავადების სიმპტომები. გონო-
რეას მკურნალობისას იყენებენ ანტიბიოტიკებს, თუმცა ანტიბიოტიკებისადმი რეზისტენტული დეფორმაციები მაინც აგრძელებს
განვითარებას. გონორეამ შეიძლება გამოიწვიოს ნაყოფის სიბრმავე, თუ დედა არის ამ ინფექციის მატარებელი მშობიარობისას.
ამის გამო, პრევენციის მიზნით, ჩვეულებრივ, ახალშობილებს ვერცხლის ნიტრატის თვალის წვეთებს აწვეთებენ.
ჰერპესი
ვირუსი, რომელიც გენიტალიურ ჰერპესს იწვევს, პლაცენტარულ ბარიერს კვეთს, თუმცა ამ ინფექციის გავრცელება უფრო ხშირია
მშობიარობის დროს. ახალშობილის შემთხვევაში შემდეგი საფრთხეებია მოსალოდნელი: სიბრმავე, ნევროლოგიური პრობლემები,
გონებრივი ჩამორჩენა და, მრავალ შემთხვევაში, სიკვდილიც კი. თუ დედას ჰერპესი აქვს და ეს-ესაა უნდა იმშობიაროს, რეკომენდე-
ბულია საკეისრო კვეთა. ჰერპესი ჯერ კიდევ განუკურნებელი დაავადებად ითვლება.
სისხლის მაღალი წნევა

დედის მაღალი ქრონიკული წნევის კონტროლი მედიკამენტებით შეიძლება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მან შეიძლება მუცლის
მოშლა გამოიწვიოს.
გრიპი
გრიპის სხვადასხვა ვირუსს შეუძლია პლაცენტარული ბარიერის გადაკვეთა. ყველაზე გავრცელებული შედეგია ადრეული ორსუ-
ლობის პერიოდში სპონტანური აბორტები, ხოლო მოგვიანებით – ნაადრევი მშობიარობა. თუ დედის გრიპი მედიკამენტებით არ
გაკონტროლდება, ეს შეიძლება ფატალური აღმოჩნდეს ნაყოფისთვის.
რეზუს-ფაქტორი
დედასა და შვილს შორის რეზუს შეუთავსებლობა მრავალი დაავადების მიზეზი შეიძლება აღმოჩნდეს იმ თვალსაზრისით, რომ დედის
სისხლის შემადგენლობაში არსებულ ცილას შეუძლია კონგენიტალური ანომალიების განვითარება ან ნაყოფის სიკვდილი გამოიწვი-
ოს. ქალთა უმეტესობას რეზუს-დადებითი სისხლი აქვს, თუმცა ზოგიერთი ქალის სისხლში აღნიშნული ცილა არ არის მოცემული და
ამიტომ მათ რეზუს-უარყოფითი სისხლი აქვთ. თუ რეზუს-უარყოფით დედას ჰყავს რეზუს-დადებითი ბავშვი და მათი სისხლი პლა-
ცენტარული გაჟონვის ან მშობიარობის დროს ერთმანეთს ერევა, დედის სისხლი იწყებს ანტისხეულების გამომუშავებას, რომელიც
ნაყოფის სისხლის წითელ უჯრედებს ანადგურებს. მიუხედავად იმისა, რომ პირველი შვილის შემთხვევაში საფრთხე არ არსებობს,
რეზუს-დადებითი სისხლის მქონე მომდევნო შვილები მაღალი რისკის ქვეშ არიან. რეზუს-უარყოფითი სისხლის მქონე დედების შემ-
თხვევაში შეიძლება სამკურნალო ზომებს მიმართონ იმისათვის, რომ ანტისხეულების გამომუშავების პრევენცია მოახდინონ.
წითურა
თუ დედა წითურათი ორსულობის პირველი 16 კვირის (იმპლანტაციის შემდეგ) განმავლობაშია დაავადებული, ემბრიონის თუ ნაყო-
ფის დაზიანების ისეთი მაღალი რისკი არსებობს, რომ მშობლებს ორსულობის შეწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება უწევთ.
ზოგიერთი ბავშვი, რომელიც პრენატალურ პერიოდს დედის წითელა/წითურის დაავადების ქვეშ გადის, ნორმალური იბადება, ზო-
გიერთი კი – მწვავე დარღვევებით.
სიფილისი
სიფილისი ბაქტერიული ინფექციაა, რომელიც, ჩვეულებრივ, ვერ კვეთს პლაცენტარულ ბარიერს ორსულობის პირველ ნახევარში.
მეტია ალბათობა, რომ ის მშობიარობის პერიოდის მოახლოების დროს ან თავად მშობიარობის დროს გადაეცემა. სიფილისმა შეიძ-
ლება გამოიწვიოს ნაადრევი მშობიარობა, მუცლის მოშლა, სიყრუე, კანის წყლულები/იარები და დაზიანებები. მიუხედავად იმისა,
რომ სიფილისის მკურნალობა/მართვა შესაძლებელია ანტიბიოტიკების საშუალებით, ამ მედიკამენტებმაც შეიძლება უარყოფითი
გავლენა მოახდინოს ემბრიონსა თუ ნაყოფზე. 1 ან 2 კვირაზე ადრე მშობიარობისას რეკომენდებულია საკეისრო კვეთა, იმისათვის,
რომ ახალშობილი ამ ინფექციისგან დავიცვათ.
ორსულთა ტოქსიკოზი
ორსულთა ტოქსიკოზის ორი ფორმა არსებობს: პრეეკლამპსია და უფრო მწვავე ეკლამპსია. ჩვეულებრივ, ორივე მათგანი მესამე
სემესტრში იჩენს თავს, თუმცა გამომწვევი მიზეზები უცნობია. დამახასიათებელი სიმპტომებია: მაღალი წნევა, ბუნდოვანი მხედვე-
ლობა და შეშუპებები სახესა და ხელებზე. ეკლამპსიას შეუძლია ნაყოფის ტვინის დაზიანება ან სიკვდილი გამოიწვიოს. ტოქსიკოზის
ორივე ფორმის გაკონტროლებაა შესაძლებელი წოლითი რეჟიმისა და სპეციალური დიეტების საშუალებით.
ტოქსოპლაზმოზი
ტოქსოპლაზმოზი პარაზიტია, რომელიც დედიდან შეიძლება ნაყოფს გადაეცეს. ჩვეულებრივ, თუ ის დაბადების დროს შეუმჩნევე-
ლი რჩება, შემდგომში შეიძლება სერიოზული პრობლემები გამოიწვიოს, მათ შორის: სიბრმავე და გონებრივი შეფერხება. ტოქსოპ-
ლაზმოზი ხშირად კატების ან კნუტების ფეკალიებშია გავრცელებული, ამიტომ ორსულმა დედებმა განსაკუთრებული სიფრთხილე
უნდა გამოიჩინონ კატების ტუალეტისთვის გამოყოფილი სპეციალური ყუთების გაწმენდისას. ამ პარაზიტი საკვები პროდუქტების
საშუალებითაც შეიძლება გადავიდეს, ამიტომ ხილი და ბოსტნეული კარგად უნდა იყოს გარეცხილი და ხორციანი კერძი ბოლომდე
მოხარშული/შემწვარი. მედიკამენტების საშუალებით შესაძლებელია ამ დაავადების მართვა.
წყარო: From The introduction to public health, by M. J. Schneider, 2011, Sudbury, MA: Jones and Bartlett Publishers; “Human tetratogens:
A critical evaluation”, by O. Diav-Citrin & G. Koren, retrieved from http://www.nvp-volumes.org/p2_4.htm. # 109966 Cust: Pearson Au:
Dunn Pg. No. 76 Title: Understanding Human Development Server:C/M/Y/KShort /
ცირდა. ანუ, 5 წლის განმავლობაში 14 %-ით (Joint

United Nations Programme on HIV/AIDS, 2010). ეს
გამოწვეულია 1990 წლიდან ამ დაავადების მქონე
ახალი შემთხვევების შემცირებით, რეტროვირუსუ-
ლი მედიკამენტებისა და შიდსით დაავადებულ ადა-
მიანებზე მზრუნველობის სხვა სერვისებზე ხელმი-
საწვდომობის ზრდით.
ჯერ კიდევ არ არსებობს ისეთი ვაქცინა, რომე-
ლიც მთლიანად შეაჩერებს აივ ვირუსის გავრცელე-
ბას, თუმცა მკურნალობის ახალი მიდგომები, რომ-
ლებიც მედიკამენტების კომბინაციას მოიცავს, რო-
მელსაც HAART (highly active antiretroviral therapies
– ძლიერ აქტიური ანტირეტროვირუსული თერაპი-
ები) ან „მედიკამენტების კოქტეილები“ ეწოდება, ▲აშშ-ში აივ ვირუსით დაინფიცირებულ დედათა უმრავლესო-
ბას აქვს ჯანდაცვის სხვადასხვა სერვისთან ხელმისაწვდომობა,
მნიშვნელოვნად ამცირებს აივ ვირუსთან დაკავში- მაშინ, როცა მსოფლიოს მრავალ სხვა ნაწილში სტიგმის, დეზინ-
რებულ სიკვდილისა და დედიდან შვილზე ვირუსის ფორმაციისა და სიღარიბის დონის გამო, მსგავსი მკურნალობისა
გავრცელების შემთხვევებს. მაგალითად, მკურნა- და პრევენციის სერვისებთან ხელმისაწვდომობა შეზღუდულია.
ლობის ან ძუძუთი კვების გარეშე, აივ ვირუსის მა-

თან გამკლავების ძირითად გზად, განსაკუთრებით,
ტარებელ ორსულთა მიახლოებით 25% გადასცემს
განვითარებად ქვეყნებში, რომლებშიც HAART თე-
ამ ვირუსს საკუთარ შვილს (CDC, 2007a). თუმცა,
რაპიები და შიდსის მედიკამენტები ხელმისაწვდო-
თუ ორსული ფეხმძიმობისა და მშობიარობის პერი-
მი არ არის.
ოდში მიიღებს ანტირეტროვირუსულ მედიკამენ-
ტებს, ეს მაჩვენებელი 2%-მდე ეცემა. რეცეპტით დანიშნული მედიკამენტები და
მას შემდეგ, რაც რეტროვირუსულ მედიკამენ- ლეგალური ნარკოტიკები (მედიკამენტები, რო-
ტებზე ხელმისაწვდომობა გაიზარდა, დაინფიცირე- მელთა გაყიდვა აფთიაქებში ნებადართულია).
ბულ ბავშვთა რაოდენობა საგრძნობლად შემცირ- მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან რთულია, ზოგჯერ
და – ყველაზე მცირე იმ რეგიონებშიც მაინც, რო- შეუძლებელიც კი, ორსულმა ქალმა თავი დაიცვას
მელშიც ამ მედიკამენტის შეძენა შესაძლებელია, ტერატოგენული დაავადებისგან, მედიკამენტებისა
მაგალითად, აშშ-ში ორი ათწლეულის წინ 2000-ზე და ნარკოტიკების მოხმარებას ის აბსოლუტურად
მეტი აივ ვირუსით დაინფიცირებულ ბავშვთა რაო- აკონტროლებს. უამრავი სხვადასხვა მიზეზით ჯერ
დენობა დღეს 200-მდე შემცირდა (Elizabeth Glaser კიდევ მრავალი ქალი იღებს მედიკამენტებსა და
Pediatric AIDS Foundation, 2012). ასევე, იმედის ნარკოტიკულ საშუალებებს ორსულობის პერიოდ-
მომცემია ის ინფორმაცია, რომ დედის ვირუსული ში (Hendry, 2009; SAMHSA, 2012). ზოგჯერ ამის მი-
დაავადებების მიმართ მოწყვლადობის შესამცი- ზეზი უცოდინრობაა: მრავალი მედიკამენტი დედას
რებლად HAART თერაპიისა და საკეისრო კვეთის არანაირ საფრთხეს არ უქმნის, თუმცა შესაძლებე-
მეთოდების გამოყენებას შეუძლია დედიდან ჩვილ- ლია მნიშვნელოვანი უარყოფითი გავლენა იქონიოს
ზე აივ ინფექციის გადაცემის მაჩვენებელი ნულამ- ნაყოფზე. მაგალითად, აღმოჩნდა, რომ ტეტრაციკ-
დე შეამციროს (CDC, 2006; Suy, et al., 2008). ლინი, ხშირად დანიშნული ანტიბიოტიკი, უარყო-
თუმცა ჯერ კიდევ არსებობს ორსულობისა და ფითად მოქმედებს ნაყოფის კბილებსა და ძვლებზე
მშობიარობის პერიოდში აივ ინფექციის გამომ- და შეუძლია კონგენიტალური ანომალიები გამოიწ-
წვევი მიზეზები. აივ ვირუსით დაინფიცირებულ ვიოს. ზოგიერთმა ანტიკონვულსიურმა მედიკამენ-
ორსულთა მხოლოდ 75%-მა იცის საკუთარი ჯან- ტმა, რომელსაც ეპილეფსიით დაავადებული დედე-
მრთელობის მდგომარეობის შესახებ. პრენატა- ბი იღებენ, შეიძლება გამოიწვიოს სტრუქტურული
ლური სკრინინგი აივ ვირუსით დაინფიცირებული დეფორმაციები, ზრდის შეჩერება, გულის ანომა-
ბავშვების დაბადების მაჩვენებლის შემცირების ლიები, მსუბუქი გონებრივი ჩამორჩენა და შეც-
მნიშვნელოვანი კომპონენტია. დღეს, CDC რეკო- დომები ბავშვის მეტყველებაში. Accutane – მედი-
მენდაციით, აივ ვირუსზე ტესტირება პრენატალუ- კამენტი, რომელიც აკნეს სამკურნალოდ იყენებენ,
რი ჯანდაცვის სისტემის ნაწილი უნდა იყოს და ყვე- დაკავშირებულია მუცლის მოშლისა და ასევე ტვი-
ლა ორსულ ქალს უნდა ჩაუტარდეს. შესაბამისად, ნის ანომალიების განვითარების მაღალ რისკებ-
სანამ სამედიცინო კვლევებზე დაყრდნობით შესაძ- თან: გონებრივი ჩამორჩენა, ყურების, თვალებისა
ლებელი გახდება პრევენციული ან მკურნალობის და სახის სხვა ანომალიები და გულის დეფექტები.
მეთოდების შემუშავება, შიდსის შესახებ საგან- რადგან ბევრი რეცეპტით დანიშნული მედიკამენტი
მანათლებლო და საზოგადოებაზე დაფუძნებული ახალშობილის დეფექტებთანაა დაკავშირებული,
პროგრამები რჩება ამ დაავადების გავრცელებას- აუცილებელია, ორსულმა ქალებმა კომპეტენტურ
ექიმთან გაიარონ კონსულტანცია, სანამ მიიღებენ კონგენიტალური ანომალიები ორსულობის მესამე-

რაიმე მედიკამენტს, მათ შორის ლეგალურ ნარკო- მერვე კვირებში შეიძლება განვითარდეს, ხშირად
ტიკულ საშუალებებს, რომლებსაც, ასევე, შეუძ- მანამ, სანამ ქალი გაიგებს, რომ ფეხძიმედაა, შემ-
ლიათ ზიანი მიაყენონ ემბრიონს თუ ნაყოფს (იხ. თხვევითი დაორსულების შემთხვევები განსაკუთ-
ცხრილი 3-5). ყოველი მედიკამენტის გამოყენება რებით პრობლემატურია. გარდა ამისა, 30 ორსული
კვალიფიციური ექიმის მეთვალყურეობით უნდა ქალიდან, რომელმაც იცის, რომ ორსულადაა, 1 ალ-
მიმდინარეობდეს: მაგალითად, შეიძლება ზოგიერთ კოჰოლის მომხმარებელთა რისკ-ჯგუფში შედის.
შემთხვევაში ნაყოფისთვის მედიკამენტებით მკურ- იმ დედების შვილები, რომლებიც დიდი რაოდე-
ნალობის გარეშე დატოვებული დედის დაავადება ნობით ალკოჰოლს მოიხმარენ, იბადებიან ისეთი
უფრო მაღალი რისკის შემცველი იყოს, ვიდრე მე- მძიმე მდგომარეობით, როგორიცაა ნაყოფის ალკო-
დიკამენტით გამოწვეული ზიანი. ● ჰოლური სინდრომი (FAS – fetal alcohol syndrome).
როგორ შეიძლება დედისთვის უსაფრთხო, და ყოველი 1,000 ბავშვიდან 1 ამ სინდრომით იბადება.
სარგებლის მომტანიც კი, მედიკამენტი ზიანს აყე- იგი აშშ-ში გონებრივი შეფერხების ერთ-ერთი წამ-
ნებდეს განვითარების პროცესში მყოფ ემბრიონს ყვანი მიზეზია (Warren, Hewitt&Thomas, 2011). ალ-
თუ ნაყოფს? ერთ-ერთი ახსნა შეიძლება იყოს ის, კოჰოლური სინდრომის მქონე ადამიანების ამოც-
რომ მედიკამენტი ადვილად ზემოქმედებს ჯერ ნობა მარტივია სახის სხვადასხვა მახასიათებლის
კიდევ ჩამოუყალიბებელ ორგანოთა სისტემაზე, მიხედვით. მათ აქვთ უფრო თხელი ზედა ტუჩი,
მაშინ, როცა მას არ აქვს გავლენა ბოლომდე ჩა- ბოლომდე კარგად არ აქვთ განვითარებული ღრმუ-
მოყალიბებულ ორგანოებზე. გარდა ამისა, დედის ლი ზედა ტუჩის ზევით, ქუთუთოების საზღვრებს
შემთხვევაში, ზოგიერთი მედიკამენტი და ქიმიური შორის დიდი სივრცე, თხელი ყვრიმალები და პატა-
ნივთიერება ნარჩენ პროდუქტებთან ერთად ორ- რა თავი აქვთ. სიმაღლით საშუალოზე პატარები
განიზმიდან გარეთ გამოიყოფა, მაგრამ ეს ასე არ არიან. ასევე, ხშირია დაბადებისას მცირეწონიანო-
ხდება ემბრიონისა და ნაყოფის შემთხვევაში. ამრი- ბა. როცა პრენატალურ პერიოდში დედის მიერ ალ-
გად, ის მედიკამენტები, რომლებიც კვეთს პლაცენ- კოჰოლის მოხმარება ნაკლებად მწვავე სიმტომებს
ტარულ ბარიერს, განვითარების პროცესში მყოფი იწვევს, ამ მდგომარეობას ნაყოფის ალკოჰოლუ-
ბავშვის ორგანიზმში გროვდება და იწვევს მწვავე რი სპექტრის აშლილობა ეწოდება (FASD – fetal
დაზიანებებს. რეკრეაციული საშუალებები, როგო- alcohol spectrum disorder). ნაყოფის ალკოჰოლური
სპექტრის აშლილობის მქონე ადამიანებს არ აქვთ
რიცაა ალკოჰოლი, ნიკოტინი და სხვა არალეგალუ-
ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომისთვის დამახასი-
რი ნივთიერებები, განსაკუთრებულ პრობლემებს
ათებელი სახის კლასიკური ნიშნები, მაგრამ აღე-
იწვევს, რადგან დედებს უჭირთ, ორსულობის პერი-
ნიშნებათ მსუბუქი ჩამორჩენა ფიზიკურ ზრდაში
ოდში შეწყვიტონ მათი მოხმარება.
და ტვინის სხვადასხვა ანომალია, რაც დასწავლის
ალკოჰოლი. აშშ-ში ყველაზე მეტად გავრცელე- პრობლემებს, გონებრივ შეფერხებას და ქცევით
ბული „რეკრეაციული“ თუ „სოციალური“ საშუალე- დარღვევებს წარმოშობს.
ბაა ალკოჰოლი, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს ჯერ კიდევ გაურკვეველია, თუ რა რაოდენობის
მწვავე და პერმანენტული კონგენიტალური ანომა- ალკოჰოლის მოხმარებაა (თუ საერთოდ შეიძლება
ლიები, ასევე, გაზარდოს მუცლის მოშლის რისკი მოხმარება) უსაფრთხო ორსულობის პერიოდში.
(Jones & Streissguth, 2010). უახლესი მონაცემების ერთი კვლევის თანახმად, 14 წლის ბავშვები, რო-
მიხედვით, შვილიერების ასაკის მქონე შვიდი ქა- მელთა დედები ისეთი მცირე რაოდენობით იღებ-
ლიდან ერთი ალკოჰოლის მომხმარებელია. ალკო- დნენ ალკოჰოლს, როგორიცაა კვირაში მხოლოდ
ჰოლის მომხმარებლად ითვლება ის, ვინც კვირაში ერთი ჭიქა სასმელი, საგრძნობლად უფრო დაბ-
შვიდ ან მეტ ჭიქა სასმელს ან ერთ წვეულებაზე ხუთ ლები და გამხდრები არიან და აქვთ თავის უფრო
ან მეტ ჭიქა სასმელს იღებს (NCHS, 2011e). გამომ- მცირე გარშემოწერილობა იმ ბავშვებთან შედარე-
დინარე იქიდან, რომ ალკოჰოლის მოხმარების გამო ბით, რომელთა დედებსაც საერთოდ არ მიუღიათ
● [იხ. Teratogens and Their Effects ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომი ნაყოფის ალკოჰოლური სპექტრის
MyDevelopmentLab.com-ზე ორსულობის პერიოდში დედის მიერ აშლილობა
ალკოჰოლის მოხმარების გამო ტერმინი, რომელიც ერთი ქოლგის ქვეშ
განვითარებული ისეთი კონგენიტა- ათავსებს პრენატალურ პერიოდში
ლური ანომალიები, როგორიცაა დედის მიერ ალკოჰოლის მოხმარების
მცირე ზომა, მცირე წონა, სახის შედეგების ისეთ ფართო სპექტრს,
გარკვეული მახასიათებლები და როგორიცაა ფიზიკური, გონებრივი და
გონებრივი შეფერხება. ქცევითი დარღვევები. მსგავსია ნაყოფის
ალკოჰოლური სინდრომი, თუმცა
მისთვის შედარებით უფრო მსუბუქი
დარღვევებია დამახასიათებელი.
ცხრილი 3-5. ნარკოტიკული საშუალებების და გარემო ფაქტორების გავლენა პრენატალურ განვითარებაზე

მედიკამენტები/ნარკოტიკული საშუალებები
კოკაინი
ორსულობის დროს კოკაინის მოხმარებას, იქნება ეს ფხვნილის თუ კრისტალური სახით, ბავშვზე მრავალი გრძელვადიანი ფიზიკური
და ფსიქოლოგიური ეფექტი აქვს.
მარიხუანა
ორსულობის დროს მარიხუანას მოწევა მრავალ კონგენიტალურ ანომალიებთან და კოგნიტური განვითარების დეფექტებთანაა და-
კავშირებული.
ნარკოტიკები
ზოგადად, ნარკოტიკები, როგორიცაა კოდეინი, მორფინი, დილაუდიდი და მეტადონიც კი (დამხმარე მედიკამენტი, რომელიც ნარკო-
ტიკების აბსისტენციური სიმპტომების ჩასახშობად გამოიყენება) თრგუნავს ნაყოფის სუნთქვას და შეუძლია გამოიწვიოს ქცევითი
დარღვევები ჩვილში. იმ დედების შვილები, რომლებიც ამ ნარკოტიკულ საშუალებებს მოიხმარენ, ნორმალურზე უფრო მცირე ზომის
იბადებიან. ასეთი ახალშობილები უფრო ნაკლები სიხშირით ავლენენ საპასუხო რეაქციებს. გარდა ამისა, მათთვის დამახასიათებე-
ლია აბსისტენციური სიმპტომები – ძლიერი გაღიზიანებადობა, ხმამაღალი ტირილი, გულის რევა, ციებ-ცხელება და ტემპერატურის
ცუდი კონტროლი. მათ აქვთ ცუდი მადა და წოვასთან დაკავშირებული პრობლემები. მათი ძილი დარღვეულია, ყველაზე მცირე,
პირველი რამდენიმე კვირის განმავლობაში მაინც. მეოთხე თვეს ისინი უფრო მეტად დაძაბულები, რიგიდულები და ნაკლებად კოორ-
დინირებულები არიან, ვიდრე ნორმალური განვითარების ბავშვები. 12 თვემდე კი მათ აქვთ ყურადღების კონცენტრირების პრობლე-
მები. მკვლევრების აზრით, ყურადღებისა და მეტყველების დეფექტები დიდხანს ნარჩუნდება ბავშვობის პერიოდში.
ლეგალური ნარკოტიკები
ალკოჰოლი
ალკოჰოლის მოხმარება იწვევს ნაყოფის ალკოჰოლურ სინდრომს (FAS – fetal alcohol syndrome) ან ნაკლები სიმწვავის მდგომარეო-
ბას – ნაყოფის ალკოჰოლურ ეფექტებს (FAE – fetal alcohol effects). ეფექტები ალკოჰოლის შემცველი ყველა სასმელის შემთხვევაში
ერთნაირია, იქნება ეს ლუდი, ღვინო, ლიქიორი თუ სხვა სპირტიანი სასმელი.
კოფეინი
ყავის, ჩაის და მსუბუქი სასმელების შემადგენლობაში შემავალი კოფეინი იწვევს პრენატალურ ზრდაში ჩამორჩენისა და მუცლის
მოშლის რისკის ზრდას, თუ კოფეინის რაოდენობა დღეში 6 ჭიქა ყავას აღწევს. ამ დროს განვითარების პროცესში მყოფ ბავშვში
მცირე რაოდენობითაა ენზიმები, რომლებიც შლის კოფეინს. შესაბამისად, ის გროვდება ორგანიზმში და მისი დონე მომწამლავი შე-
იძლება აღმოჩნდეს.
მედიკამენტები, რომელთა გაყიდვაც აფთიაქში ნებადართულია
მედიკამენტები, რომელთა გაყიდვაც აფთიაქში ნებადართულია, როგორიცაა ტკივილგამაყუჩებლები, ხველების წამლები, საფაღა-
რათო საშუალებები და ალერგიის აბები – საუკეთესო შემთხვევაში, უსაფრთხოა. დიდი დოზით ასპირინის მიღებამ შეიძლება სის-
ხლდენის გამძაფრება ან სხვა პრობლემები გამოიწვიოს. ანტაციდის ტაბლეტებისა და ხველების საწინააღმდეგო სიროფების, გან-
საკუთრებით, თუ ის კოდეინს შეიცავს, დიდი დოზით მიღება სრულიად უსაფრთხო არ არის. ვიტამინების გადაჭარბებით მიღებაც
რისკის შემცველია. გარდა ამისა, ყველა ეს ნივთიერება ნაყოფის ორგანიზმიდან ისე სრულყოფილად ვერ გამოიდევნება, როგორც
ეს დედის ორგანიზმის შემთხვევაში ხდება.
რეცეპტით გამოწერილი მედიკამენტები

მრავალ რეცეპტით გამოწერილ მედიკამენტს აქვს ტერატოგენული გავლენა. გავლენის ხარისხი კონკრეტული მედიკამენტების მი-
ხედვით იცვლება. ორსულობის პერიოდში რეცეპტით გამოწერილი ნებისმიერი მედიკამენტის მიღება ექიმის ზედმიწევნითი მეთვალ-
ყურეობის ქვეშ უნდა მიმდინარეობდეს.
თამბაქო
მოწევამ, იქნება ეს სიგარეტის, სიგარის თუ ჩიბუხის, ან საღეჭი თამბაქოს მოხმარებამ შეიძლება მშობიარობის პრობლემები და კონ-
გენიტალური ანომალიები, ასევე, მცირეწონიანობა და ნაადრევი მშობიარობა გამოიწვიოს.
ტრანკვილიზატორები და ძილის აბები

ალკოჰოლის მსგავსად, მრავალი ტრანკვილიზატორი და ძილის აბები ცენტრალური ნერვული სისტემის დეპრესანტებია. მიუხედა-
ვად იმისა, რომ, ზოგადად, ფიქრობენ, რომ მათი შედეგი არც ისე მწვავეა (ტალიდომიდის გარდა), თუ მას იღებენ მშობიარობამდე
ახლო პერიოდში, ჩვილები სედატიურები (ზედმეტად დამშვიდებული/ურეაქციო) იბადებიან და იზრდება რესპირატორული დისტრე-
სისა და ჰიპოქსიის რისკი.
გარემოს ფაქტორები
ჰაერის დამაბინძურებლები
ჰაერის ისეთი დამაბინძურებლები, როგორიცაა აზოტის ორჟანგი, გოგირდის ორჟანგი და ნახშირბადის მონოქსიდი, კორელაციაშია
მუცლის მოშლის შემთხვევების ზრდასთან.
ვერცხლისწყალი, ტყვია და სხვა დამაბინძურებლები

ვერცხლისწყლით, ტყვიით ან სხვა ინდუსტრიული ნარჩენი პროდუქტებით მოწამვლა წყლის დაბინძურებით ხდება. ეს დამაბინძუ-
რებლები კვებით ჯაჭვში ერთვება თევზებისა და სხვა საკვები პროდუქტების გავლით. საზიანო ნივთიერებებით მოწამვლა უშუა-
ლოდ დაჭუჭყიანებული წყლით და ჰაერიდანაც შეიძლება მოხდეს. ასეთი მოწამვლა განვითარების პროცესში მყოფ ბავშვში გონებ-
რივ ჩარმორჩენასა და ნევროლოგიურ დარღვევებს იწვევს.
PCB (ნახევრად ქლორირებული ბიფენილი)

PCB-ს მრავალ წარმოებაში იყენებდნენ 1970 წლებამდე, სანამ მათი გამოყენება აიკრძალებოდა აშშ-ში. PCB, რომელიც კვებითი
ჯაჭვის საშუალებით ვრცელდება, ზრდაში ჩამორჩენასა და ნევროლოგიურ დარღვევებთანაა დაკავშირებული.
რადიაცია
მაიონებელმა გამოსხივებამ, მათ შორის რენტგენის სხივებამ, შეიძლება გამოიწვიოს მიკროცეფალია, გონებრივი შეფერხება ან ჩონ-
ჩხის დეფორმაციები.
ალკოჰოლი (Day, et al., 2002). სხვა კვლევამ გამო-

ავლინა შესამჩნევი შედეგები იმ ახალშობილებში,
რომელთა დედები იღებდნენ ისეთი მცირე რაოდე-
ნობის სასმელს, როგორიცაა სამი ჭიქა ლუდი კვი-
რაში (Nugent, Greene, & Mazor, 1990). თუმცა, სხვა
კვლევების თანახმად, არ დადასტურდა მსგავსი შე-
დეგების არსებობა იმ დედების შემთხვევაში, რომ-
ლებიც იღებდნენ ერთ ჭიქაზე მცირე რაოდენობის
სასმელს დღეში (O’Callaghan, O’Callaghan, Najman,
Williams&Bor, 2007). მსგავსმა შედეგებმა განაპი-
რობა სწორედ აშშ-ის სამედიცინო პერსონალის
მიერ 2005 წელს საანგარიშო მოხსენების გაკეთე-
ბა, რომელშიც აღნიშნული იყო: „ალკოჰოლის არა-
ნაირი რაოდენობა არ შეიძლება მივიჩნიოთ უსაფ- ▲ეს გოგონა ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომის ეფექტების შე-
ფასების პროცედურას გადის.
რთხოდ ორსულობის პერიოდში“ (U.S. Department
of Health and Human Services, 2005). ჩვეულებრივ, შეიძლება დაირღვეს სწორედ იმის გამო, რომ პრე-
ექიმები ურჩევენ ორსულ ქალებს საერთოდ შეიკა- ნატალურ პერიოდში დედა ალკოჰოლს მოიხმარდა.
ვონ თავი ალკოჰოლის მოხმარებისგან ორსულობის ალკოჰოლის შესახებ დასკვნა ძალიან მარტივია:
პერიოდში. ნებისმიერი რაოდენობის ალკოჰოლის მოხმარება
რა თქმა უნდა, რაც უფრო დიდი რაოდენობის ორსულობის პერიოდში შეიძლება რისკის შემცვე-
ალკოჰოლს მოიხმარნენ ორსულობის პერიოდში, ლი აღმოჩნდეს. ქალთა უმრავლესობა ამცირებს ან
მით უფრო დიდია ემბრიონის თუ ნაყოფის დაზი- საერთოდ წყვეტს ალკოჰოლის მიღებას, როცა იგე-
ანების რისკი. კვლევების თანახმად, იმ დედების ბენ, რომ ორსულად არიან. თუმცა, 8-დან 1 ქალი
შვილების ერთი მესამედი, რომლებიც დიდი რაო- აცხადებს, რომ მაინც იღებს ალკოჰოლს ორსულო-
დენობით მოიხმარნენ ალკოჰოლს, კონგენიტალუ- ბის პერიოდში და 6% აგრძელებს მის მიღებას ორ-
რი ანომალიებით იბადება. ალკოჰოლის საშუალო სულობის ბოლო სამი თვის განმავლობაშიც. აქედან
რაოდენობით მოხმარების შემთხვევაშიც კი, რო- 2.9% ალკოჰოლის ჭარბი მომხმარებელია. ●
გორიცაა ყოველდღიურად 30-60 გრ., მკვლევრებ-
მა ასეთი დედის შვილებში რესპირატორული და თამბაქო. სიგარეტის მოწევა მკაფიოდაა და-
გულის ანომალიების კავშირებული ნაყოფის ანომალიებთან, ზრდასა და
როგორ ფიქრობთ, უფრო კოგნიციასთან დაკავშირებულ სირთულეებთან.
ნორმალურზე უფრო
მეტი რამ უნდა გაკეთდეს მწეველ დედებს შორის სპონტანური აბორტების,
მაღალი მაჩვენებე-
იმისათვის, რომ ფეხმძიმე მკვდრად შობადობისა და ნაადრევად მშობიარო-
ლი, ნორმალურ ხმო-
ქალს მოვაშლევინოთ ბის მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია, არამწეველ
ვან და ვიზუალურ
ალკოჰოლის მიღება? თუ დედებთან შედარებით (Bublitz&Stroud, 2012; Espy,
სტიმულთან ადაპ-
ასეა, რა უნდა გაკეთდეს? et al., 2011), განსაკუთრებით, მოზარდობის ასაკის
ტაციის სირთულეე-
ბი და გვიან ჩვილობაში მენტალური განვითარების მქონე დედების შემთხვევაში. გარდა ამისა, მწევე-
დაბალი მაჩვენებლების არსებობა დაადასტურეს ლი დედების ბავშვები უფრო მცირე წონის იბადე-
(Jones&Streissguth, 2010; O’Callaghan, et al., 2007). ბიან, ვიდრე არამწეველთა შვილები. ასევე, ისინი
გრძელვადიანი შედეგებია ზრდასრულების მიმართ ჩამორჩებიან ზრდაში, რაც წლების განმავლობა-
ნაკლები ყურადღების გამოჩენა და ინსტრუქციებ- ში შეიძლება გაგრძელდეს. ასევე, იმ დედათა შვი-
სა და წესებზე მიყოლაში სირთულეები. ასევე, მა- ლებს, რომლებიც რეგულარულად ეწევიან, აქვთ
ღალია რისკი, რომ იმ დედათა შვილებს, რომლებიც მეტი კოგნიტური და ქცევითი დეფექტი და უფრო
ალკოჰოლს მოიხმარნენ, ექნებათ დასწავლის სირ- ცუდად სწავლობენ სკოლაში, ვიდრე არამწეველი
თულეები, ყურადღების პრობლემები და ჰიპერაქ- დედების შვილები (Torpy, Lynm&Glass, 2005), გან-
ტიურობის სინდრომი (Pellegrino&Pellegrino, 2008) საკუთრებით, იმ დედების შემთხვევაში, რომლებიც
და ეს შედეგები შენარჩუნდება მოზარდობისა და ორსულობის პერიოდში ერთზე მეტ კოლოფს ეწე-
შემდეგ პერიოდებშიც (Howell, Lynch, Platzman, ვიან დღეში (Boutwell, Beaver, Gibson&Ward, 2011).
Smith&Coles, 2006). ბავშვობის პერიოდში მიჯაჭ- ჩამოთვლილ შედეგთაგან ზოგიერთი პრენატალურ
ვულობა და სხვა მრავალი სოციალური ქცევაც, პერიოდში პასიურ მწეველობასთანაცაა დაკავში-
რომელიც ზრდასრულობის პერიოდშიც გადადის, რებული (Genbacev, McMaster, Zdravkovic&Fisher,
2003).
● [იხ. Fetal Alcohol Syndrome: Sidney როგორ აზიანებს ან კლავს ნაყოფს მოწევა?
MyDevelopmentLab.com-ზე ყველაზე მეტად სავარაუდოა, რომ ამ შემთხვევაში
ეპიგენეტიკური პროცესები მონაწილეობს: მოწე- და სხვა ორგანოთა სისტემების განვითარების დარ-

ვას ზოგიერთ ინდივიდზე მეტი გავლენა აქვს, ვიდ- ღვევას.
რე სხვებზე (Wiebe et al., 2009). ზოგიერთი კვლევა
კოკაინი და სხვა ამფეტამინები. მიუხედავად
ამ საკითხზე მსჯელობისას ხაზს უსვამს პლაცენ-
იმისა, რომ ზოგიერთი კვლევა უარყოფს კოკაი-
ტასა და მის როლს საკვები ნივთიერებების ცვლა-
ნის მოხმარებასთან დაკავშირებულ განვითარე-
ში: პლაცენტის დაზიანების ზოგიერთ ფორმას, რო-
ბის დარღვევების არსებობას, მრავალი კვლევა
მელიც საკვები ნივთიერებების ცვლას აფერხებს,
ავლენს კოკაინის მოხმარებასა და ფიზიკურ და
მხოლოდ მწეველ ქალებში ვხვდებით, ხოლო ზოგი-
კოგნიტურ დარღვევებს შორის კავშირს (Bennett,
ერთი ფორმა უფრო ხშირად მწეველებში გვხვდე-
Bendersky&Lewis, 2008; Brick, 2008). ზოგიერ-
ბა, ვიდრე არამწეველებში (CDC, 2004; Ronco,
თი კვლევა აჩვენებს, რომ ბავშვის მუცლად ყოფ-
Garrida&Llanos, 2006). თამბაქოს მოწევამ, ასევე,
შეიძლება საშვილოს სისხლძარღვების შევიწროვე- ნის დროს მწვავე დაზიანების რისკი მაღალია და
ბა გამოიწვიოს და, შესაბამისად, საკვები ნივთიე- აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ (Aneja,
რებების ცვლას შეუშალოს ხელი. ორივე პრობლე- Iqbal&Ahmed, 2006). კოკაინის მომხმარებელ დე-
მა შეიძლება ჟანგბადის რაოდენობის მიწოდების დებს მშობიარობასთან დაკავშირებული მეტი სირ-
შემცირების მიზეზი გახდეს და შეუძლია ჰიპოქსია თულეები აქვთ. მაღალია რისკი, რომ მათი ჩვილები
გამოიწვიოს ტვინის ქსოვილის დაზიანებასთან ერ- დღენაკლულები იქნებიან, ექნებათ ფიზიკური და
თად. გონებრივი ჩამორჩენა და განუვითარდებათ ნეი-
რომოტორული დისფუნქცია (Swanson, Streissguth,
მარიხუანა. ორსულობის პერიოდში მარიხუა- Sampson&Olson, 1999). მიუხედავად იმისა, რომ
ნას მოწევაც არ შეიძლება (Bhavaneswar&Chang, კვლევების შედეგები ამ საკითხის შესახებ საბო-
2009; Fried, 2008). პრენატალურ პერიოდში კანაბი- ლოო დასკვნის ჩამოყალიბების საშუალებას არ
სის (მარიხუანა) მოხმარება დაკავშირებულია დე- გვაძლევს, სავარაუდოა, რომ კოკაინი, ისევე, რო-
ფექტებთან გულ-სისხლძარღვთა და კუჭ-ნაწლავის გორც სხვა სტიმულატორები, როგორიცაა მეტა-
სისტემებში. ასევე, ისეთ სტრუქტურულ დეფექ- ამფეტამინები (“crank” ან “ice”) და კოფეინი ზრდის
ტებთან, როგორიცაა სასის ნაპრალი და კიდურების სპონტანური აბორტების რისკსაც (Mills, 1999;
დეფორმაციები (Forrester ertz, 2007). ზოგიერთი Ness, et al., 1999).
კვლევის თანახმად, ის ასევე დაკავშირებულია კოგ-
კოკაინის თუ მეტაამფეტამინების გავლენის
ნიტურ დარღვევებთან, მათ შორის, იმპულსურო-
ქვეშ მყოფი ჩვილები შეიძლება „მყიფეს“ კატეგო-
ბის ზრდასა და ყურადღების კონცენტრაციის სირ-
რიაში მოვათავსოთ. ასეთი ჩვილები მალე იღლები-
თულესთან, ზოგადი ინტელექტუალური ფუნქციო-
ან ნორმალური სტიმულაციის პირობებში, უჭირთ
ნირების გაუარესებასა და დასწავლისა და მეხსიე-
ნერვული სისტემის კონტროლი, ხშირად მიზეზგა-
რების პრობლემებთან (Goldschmidt, Richardson,
რეშე ტირიან და აქვთ ძილის პრობლემები. რამდე-
Willford, Severtson&Day, 2012; Huizink&Mulder,
ნიმე წლის შემდეგაც კი, როცა ძირითადი სიმპტო-
2006). ერთი კვლევის მონაცემების თანახმად, იმ
მები იკლებს, მარიხუანის მომხმარებელი დედების
დედების შვილებმა, რომლებიც მათი ფეხმძიმო-
ბავშვებში უფრო მაღალია ყურადღების დეფიცი-
ბის მეოთხე-მეშვიდე თვეების შუალედში მცირე
ტის სინდრომის მაჩვენებელი, მეტყველების გან-
ან საშუალო დოზით მოიხმარდნენ მარიხუანას, ინ-
ვითარების შეფერხება, დასწავლის სირთულეები
ტელექტის საშუალოზე დაბალი მაჩვენებლები მი-
და დელინკვენტური და აგრესიული ქცევის დონე.
იღეს სტანდარტიზირებულ ინტელექტის ტესტში
(Goldschmidt, Richardson, Willford&Day, 2008). ზო- როგორც სხვა ნარკოტიკული საშუალებების შემ-
გიერთი კვლევის თანახმადაც, პრენატალურ პერი- თხვევაში, ეს შედეგებიც ბიჭების შემთხვევაში უფ-
ოდში მარიხუანას მოხმარება ნაყოფის ფსიქიკური რო მწვავეა (Carmody, Bennett&Lewis, 2011; Lewis &
აშლილობისადმი მოწყვლადობას ზრდის (Sundram, Kestler, 2012). კვლევების თანახმად, პრენატალურ
2006). როგორც მარიხუანას, ისე სხვა ნარკოტიკუ- პერიოდში კოკაინის
როგორ შეიძლება გარე-
ლი საშუალებების პრენატალურ პერიოდში მოხმა- გავლენის ქვეშ მყოფი
მო ფაქტორებმა ხელი
რების უარყოფითი შედეგები ბიჭებზე განსაკუთ- ჩვილების შემთხვევა-
შეუწყოს ქცევითი სირ-
რებით მძიმეა (Willford, Richardson & Day, 2012). ში, 4-6 წლის ასაკში,
თულეების განვითარებას
ცხადია, მრავალი სხვა ფაქტორიც მონაწილეობს, მეტად არის დამახა-
იმ ბავშვებში, რომელთა
თუმცა კვლევები ადასტურებს, რომ პრენატალურ სიათებელი დეპრესია,
დედებიც ორსულობისას
პერიოდში მარიხუანას მოხმარება იწვევს ტვინისა შფოთვა, იმპულსუ-
ნარკოტიკებს იღებდნენ?
რობა და ყურადღების
გაფანტულობა. (Berger&Waldfogel, 2000; Chasnoff,
ჰიპოქსია
ჟანგბადის ნაკლებობა. შეიძლება გამოიწვიოს et al., 1998; B. Lester, LaGrasse&Bigsby, 1998). ცხა-
ტვინის დაზიანება. დია, ორსულობის პერიოდში დედებმა მსუბუქი კო-
კაინის და ამფეტამინების მოხმარებისგანაც უნდა მოშლის ან ფიზიკური და გონებრივი განვითარების

შეიკავონ თავი. შეფერხების მიზეზი გახდეს (Jedrychowski et al.,
საბედნიეროდ, კოკაინისა თუ ამფეტამინების 2009; Lewis & Kestler, 2012). ტყვია გვხვდება სამ-
მოხმარების შეწყვეტა ამცირებს იმ ზიანს, რომე- რეწველო ნარჩენებში და ხშირად გამოიყენება წარ-
ლიც ჩვილს ადგება პრენატალურ პერიოდში. დაბა- მოების პროცესში, შესაბამისად, ქალები, რომლე-
დებისას გამოვლენილი მოტორული შეფერხება სა- ბიც ასეთ გარემოში მუშაობენ, ორსულობის დროს
მი წლის ასაკში აღარ შეიმჩნევა (Smith, et al., 2011). სხვა განყოფილებაში გადაჰყავთ. ტყვია ზოგიერთი
ასევე, უარყოფითი გავლენა ნაკლებად მწვავეა იმ ჭურჭლისა და საღებავის შემადგენლობაში შედის.
ბავშვების შემთხვევაში, თუ ისინი პოსტნატალური შესაბამისად, ორსულმა ქალმა განსაკუთრებული
ჯანდაცვის კარგ სერვისებს იღებენ. გამომდინა- სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს, რომ არ მიირთვას
რე იქიდან, რომ პრენატალურ პერიოდში ამფეტა- ისეთი თეფშებიდან თუ მინის ჭურჭლიდან, რომელ-
მინების მოხმარება უარყოფით შედეგებთანაა და- თა შემადგენლობაშიც ტყვიაა. ტყვიას იყენებდნენ
კავშირებული, ორსულ ქალებს ურჩევენ კოფეინის სახლის მრავალი ტიპის საღებავის ფორმულაშიც,
მოხმარებაც მინიმალურ დოზამდე შეამცირონ იმი- სწორედ ამის გამო უკრძალავენ მშობლები ბავ-
სათვის, რომ საკუთარი ბავშვის ჯანმრთელობა და- შვებს პირში ჩაიდონ ძველი, შეღებილი სათამაშოე-
იცვან. ბი ან ადრეულ ათწლეულებში შეღებილი სახლიდან
გარემოს დამაბინძურებლები და რადიაცია. შემორჩენილი ნატეხები. აშშ-ში საღებავის შემად-
ზოგიერთი ქიმიური ნივთიერება და რადიაცია (მათ გენლობაში ტყვიის გამოყენება 1978 წლიდან აიკ-
შორის, X-სხივები) მოქმედებს როგორც ტერატო- რძალა, რაც სხვა ქვეყნებში არ მომხდარა. შესაბა-
გენი. ამ ნივთირებების ან რადიციის მცირე დო- მისად, მნიშვნელოვანია მშობლები საქმის კურსში
ზას, რომელსაც ჩვეულებრივ ვაწყდებით გარემო- იყვნენ სხვა ქვეყნებში ან 1978 წლამდე აშშ-ში შე-
ში, მნიშვნელოვან ზიანს არ იწვევს ემბრიონსა თუ ღებილი ნივთების შემადგენლობაში ტყვიის არსე-
ნაყოფში. თუმცა, თუ ინდივიდზე გავლენას ახდენს ბობის შესახებ.
მათი დიდი დოზა ან ეს ზეგავლენა ხანგრძლივი პე- აშშ-ში როგორც საღებავებში ტყვიის გამოყენე-
რიოდის განმავლობაში გრძელდება, ამ შემთხვე- ბა, ნახევრად ქლორირებული ბიფენილის გამოყე-
ვაში ზიანი სახეზეა. თუ ეს ნივთიერებები დედაზე ნებაც აიკრძალა 1979 წელს. ნახევრად ქლორირე-
პრენატალური პერიოდის დროს მოქმედებს, ისინი ბული ბიფენილი მრავალი პროდუქტის განსაკუთ-
ტერატოგენების როლს ასრულებენ. რებით, პლასტმასისა და ლუმინესცენტური სანა-
გარემოს დამაბინძურებლებიდან ყველაზე ხში- თების წარმოებაში გამოიყენება. ამ ნივთიერების
რად ტერატოგენების როლს ასრულებს ვერცხლის- დაშლა ძალიან ნელა მიმდინარეობს. პრენატალურ
წყალი, ტყვია და ნახევრად ქლორირებული ბიფე- პერიოდში ნახევრად ქლორირებული ბიფენილის
ნილი. ვერცხლისწყლის იმ დოზით დაგროვება, რო- ზემოქმედება დაკავშირებულია ნაყოფის ზრდის
მელიც საფრთხის შემცველია, შეიძლება მოხდეს შენელებასთან, ნერვული სისტემის განვითარების
იმ შემთხვევაში, თუ დედა მეთილვერცხლისწყლით ანომალიასა და ბავშვებში ქცევისა და კოგნიტუ-
დაბინძურებულ წყლებში დაჭერილი თევზით იკვე- რი ფუნქციების დარღვევებთან. ბოლო კვლევების
ბება (Llop et al., 2012). თევზის მირთმევის შედეგად თანახმად, ნახევრად ქლორირებული ბიფენილის
ვერცხლისწყლის ისეთი რაოდენობით აკუმულირე- ზემოქმედება ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპე-
ბა ხდება, რომელიც ზრდასრული ადამიანისთვის რაქტიურობის სინდრომთანაცაა დაკავშირებული
შეიძლება მომწამლავი არ იყოს, თუმცა ტერატოგე- (Sagiv, et al., 2010; Yolton, 2011). ნახევრად ქლორი-
ნის როლი შეიძლება შეასრულოს მუცლად მყოფი რებული ბიფენილის გამოყენების აკრძალვის შემ-
ჩვილისთვის. შესაბამისად, ექიმები ურჩევენ ორ- დეგ, გარემოში მისი მოცემულობის დონე შემცირ-
სულ ქალებს, შეამცირონ თევზის რაციონი და გან- და, თუმცა ორსულ ქალებს ურჩევენ, შეამცირონ
საკუთრებით მოერიდონ შიმშერის, ზვიგენისა და თევზის მიღების რაციონი, მირთმევამდე კარგად
სხვა დიდი ზომის თევზების მიღებას, რომლებსაც გარეცხონ და გაფრცქვნან ბოსტნეული და თავი აა-
დაბინძურებულ წყლებში იჭერენ. პრენატალურ პე- რიდონ ლუმინესცენტურ სანათებსა და კონდიციო-
რიოდში ვერცხლისწყლის ზემოქმედებამ ყველაზე ნერებს, რომლებიც შეიძლება ნახევრად ქლორირე-
დიდი ალბათობით ნევროლოგიური განვითარების ბული ბიფენილის დიდ დოზას შეიცავდნენ.
დარღვევა და გონებრივი შეფერხება შეიძლება გა- როგორც მეორე მსოფლიო ომის დროს, იაპონი-
მოიწვიოს. აში ჰიროსიმისა და ნაგასაკის ატომური დაბომბვის
პრენატალურ პერიოდში ტყვიის ზემოქმედე- შედეგებზე დაკვირვებამ გვაჩვენა, პრენატალურ
ბაც ყველაზე დიდი ალბათობით ნევროლოგიური პერიოდში დიდი დოზით მავნებელი გამოსხივება
განვითარების დარღვევას იწვევს, მაგრამ, დამა- იწვევს ტვინის განვითარების ანომალიებს, გონებ-
ტებით, ტყვიის ზემოქმედება შეიძლება მუცლის რივ შეფერხებასა და სხვადასხვა სახის სიმსივნეს
ბავშვებში. საბედნიეროდ, დიდი დოზით გამოსხივე-

ბის ზემოქმედება იშვიათი მოვლენაა და გამოსხი-
ვებათა უმეტესობის ზემოქმედება ჯანმრთელობის 1. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, ქალების რომელი
ჯგუფისთვისაა დამახასიათებელი კონგენიტალუ-
პრობლემებს არ იწვევს (CDC, 2011j). მაგალითად, რი ანომალიების განვითარების ყველაზე დაბალი
სამედიცინო დიაგნოსტირებისას X-სხივები ძალი- რისკი?
ან მცირე დოზის გამოსხივებას მოიცავს და უსაფ- ა. ქალები 15-დან 19 წლამდე;
რთხოა, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ორსული ქალი მას ბ. ქალები 20-დან 29 წლამდე;
რამდენჯერმე ჩაიტარებს. თუმცა, რადგან ემბრი- გ. ქალები 30-დან 39 წლამდე;
დ. ქალები 40-დან 49 წლამდე.
ონი თუ ნაყოფი მოწყვლადია გამოსხივების უარ-
2. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელ პერიოდშია
ყოფითი შედეგების მიმართ, ამ შემთხვევაში სიფ- ყველაზე ნაკლებსავარაუდო ტერატოგენების მოქ-
რთხილე აუცილებელია. გამოსხივების/რადიაციის მედება?
მათზე ზემოქმედების შეზღუდვა განსაკუთრებით ა. ემბრიონის პერიოდი;
იმ ქალებმა უნდა ეცადონ, რომლებიც იმ გარემოში ბ. ნაყოფის პერიოდი;
გ. ზიგოტის პერიოდი;
მუშაობენ, რომელშიც X-გამოსხივებას აქტიურად
დ. დაბადებიდან პირველი თვის განმავლობაში.
იყენებენ. გამოსხივების შედეგები მჭიდროდ არის 3. რომელი სამი გზის საშუალებით ვრცელდება ტე-
დაკავშირებული კრიტიკულ პერიოდებთან. მაგა- რატოგენები დედიდან ბავშვზე?
ლითად, პირველი 2 კვირის განმავლობაში ზემოქ- 4. ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომი არ არის დაკავ-
მედებამ შეიძლება იმპლანტაციას შეუშალოს ხელი, შირებული:
თუმცა ნაკლებად სავარაუდოა, რომ დაბადების დე- ა. ტუჩის განვითარების ნაკლთან;
ბ. გონებრივ ჩამორჩენილობასთან;
ფექტები გამოიწვიოს მაშინ, როცა 8-15 კვირების
გ. თვალებს შორის ნორმალურზე უფრო ფართო
განმავლობაში ზემოქმედებას მნიშვნელოვანი გავ- სივრცესთან;
ლენა აქვს ტვინის განვითარებაზე (Donnelly, Smith, დ. საშუალოზე დიდ ფიზიკურ ზომასთან.
Farfan&Ozcan, 2011). 5. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი მედიკამენ-
ყველა ამ რისკ-ფაქტორისა და ტერატოგენის ტის/ნარკოტიკული საშუალების ზემოქმედებასთა-
შესახებ გაფრთხილებამ, შეიძლება ბავშვის გაჩე- ნაა დაკავშირებული ჰიპოქსიის პრობლემა?
ა. ტეტრაციკლინი; ბ.ალკოჰოლი;
ნის შესახებ წარმოდგენაც კი შემაშინებელი გა- გ. თამბაქო; დ. კოკაინი.
ხადოს. თუმცა, ყველა ორსულობის შემთხვევაში
რისკ-ფაქტორებსა და დამცავ ფაქტორებს შორის √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ბალანსია დაცული. დაავადებები, მედიკამენტები
და სხვა ტოქსინები, რომლებიც ზემოთ განვიხი- მშობიარობა
ლეთ, რა თქმა უნდა, რისკ-ფაქტორებია, რომელსაც
შეუძლია დაარღვიოს ბავშვის ნორმალური განვი- მიუხედავად იმისა, თუ როგორ გადის დედა
თარება. თუმცა, მნიშვნელოვანია, აღინიშნოს, რომ პრენატალურ პერიოდს, ყველა ორსულობა ბავშვის
როგორც დედის, ისე ბავშვის სხეულს უნარი აქვს, დაბადებით სრულდება. ეს განვითარების ის მარკე-
რია, რომელიც კულტურული ინტერპრეტაციების
გაფილტროს ორგანიზმიდან მცირე რაოდენობის
ქვეშ ექცევა. მიუხედავად იმისა, რომ ორსულობი-
ტოქსინი და დაიცვას ორგანიზმი ბევრი ტერატო-
სა და მშობიარობის მიმართ დამოკიდებულებები
გენისგან. გარდა ამისა, როცა დედა ჯანმრთელია,
კულტურიდან კულტურამდე იცვლება, მშობიარო-
ფიზიკურად კარგ ფორმაშია, ჯანმრთელად იკვებე-
ბის პროცესი ბიოლოგიურად პროგრამირებული
ბა და ვარჯიშობს, რეგულარულად იღებს პრენატა-
მოვლენების თანმიმდევრობას მოიცავს.
ლური ჯანდაცვის სერვისებს, ეს ყველაფერი მუც-
ლად მყოფ ბავშვს საფრთხეებისგან იცავს. მშობიარობის ეტაპები
ცხადია, პირველი ბავშვის შემთხვევაში ეკონო-
მშობიარობის პროცესი სამი ეტაპისგან შედ-
მიკურად გაჭირვებული მრავალი დედა შფოთავს,
გება: მშობიარობის დასაწყისი, მშობიარობა და
როცა დედობის გამოწვევებისთვის ემზადება. თუმ-
ბავშვის გაჩენა და მშობიარობის შემდგომი პერიო-
ცა, როცა პრენატალური ჯანდაცვის სისტემა გა- დი (American College of Obstetricians and Gyneco-
მართულია და დედებს მხარდაჭერით უზრუნველ- logists, 2010; Fisanick, 2009).
ყოფენ, როგორც დედისთვის, ისე ჩვილისთვის ყვე-
მშობიარობის დასაწყისი. მშობიარობის დაწყ-
ლაფერი კარგი შედეგებით მთავრდება, როგორც
ებისას საშვილოსნოს ყელი იწყებს გაგანიერებას,
ეს აღწერილია ჩანართში: ექთნისა და ოჯახის თა-
ნამშრომლობა. რისკების მიუხედავად, ბავშვთა უმ-
მშობიარობის დასაწყისი
რავლესობა სიცოცხლეს ისე იწყებს, რომ მზადაა მშობიარობის პირველი სტადია, როცა საშვილოსნოს ყელი
მრავალ საფრთხეს გაუმკლავდეს. იწყებს გაგანიერებას, რომ ბავშვმა გამოსვლა შეძლოს.
იმისათვის, რომ ბავშვმა გამოსვლა შეძლოს. მშობი- ტალის ან პლასტმასის ქირურგიულ მაშებს ან ვა-
არობა საშვილოსნოს მსუბუქი შეკუმშვებით იწყე- კუუმ-ექსტრაქტორებს (ჯამისებრ მოწყობილობას
ბა, ჩვეულებრივ, 15-20 წუთის დაშორებით. თანდა- არგებენ ბავშვის თავს და უერთებენ შემწოვ მექა-
თანობით შეკუმშვების სიხშირე და ინტენსიურობა ნიზმს), რომ მოეჭიდონ თავს და დააჩქარონ მშობი-
იზრდება, სანამ შეკუმშვებს შორის შუალედი 3-5 არობის პროცესი, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებ-
წუთამდე არ შემცირდება. მიუხედავად იმისა, რომ ში, როცა სირთულეები თავს იჩენს.
ზოგიერთი მშობიარობა შეიძლება სულ რამდენიმე მშობიარობის დროს დედის შორისის (ვაგინასა
წუთი ან 30 საათზე მეტ ხანს გაგრძელდეს, საშუ- და სწორ ნაწლავს შორის ადგილი) ქსოვილი საკმა-
ალო ნორმა პირველი მშობიარობის შემთხვევაში ოდ უნდა გაიწელოს იმისათვის, რომ ბავშვის თა-
12-15 საათია, ხოლო შემდგომი მშობიარობისას – ვი გამოეტიოს. აშშ-ის საავადმყოფოებში ექიმები
6-8 საათი. მშობიარობისას კუნთოვანი შეკუმშვები ზოგჯერ საშოს ნაპრალის გასაფართოებლად ქი-
უნებლიეა, შესაბამისად, კარგია, თუ დედა ამ პე- რურგიულ განაკვეთს აკეთებენ, რასაც ეპიზიოტო-
რიოდში რელაქსაციას მოახერხებს. მშობიარობის მია ეწოდება. მიიჩნევა, რომ ასეთი ქირურგიული
დაწყების ეტაპზე კიდევ ორი მოვლენა იჩენს თავს. განაკვეთი უფრო აკურატულად შეხორცდება, ვიდ-
პირველი: გამოიყოფა ლორწო, რომელიც საშვი- რე სხვა შემთხვევაში გაგლეჯვის შედეგად წარმოქ-
ლოსნოს ყელს ფარავს. ამ მოვლენას „გამოჩენა“ მნილი ხვრელი. თუმცა ეპიზიოტომიის გამოყენების
ეწოდება. მას შეიძლება სისხლდენა ახლდეს. მეო- რიცხვი საგრძნობლად შემცირდა. ერთ-ერთი კვლე-
რე: ამნიოტიკური გარსი შეიძლება გაირღვეს და ვის თანახმად, 1979-დან 2004 წლამდე ეპიზიოტო-
ამნიოტიკური სითხე გამოიდევნოს. ამას უწოდებენ მიის გამოყენების მაჩვენებელი 60.9%-დან 24.5%-
ორსული ქალის მიერ „წყლების დაღვრას“. მდე შემცირდა. (Frankman, Wang, Bunker&Lowder,
ზოგიერთი დედის შემთხვევაში შეიძლება ადგი- 2009). ნაწილობრივ, ეს განპირობებულია იმით,
ლი ჰქონდეს ცრუ მშობიარობას (ბრაქსტონ-ჰიკის რომ მშობიარობის სირთულეებთან გასამკლავებ-
შეკუმშვებს უწოდებენ), განსაკუთრებით პირვე- ლად გაიზარდა საკეისრო კვეთის გამოყენების მაჩ-
ლი მშობიარობისას. ცრუ მშობიარობის ნამდვილი ვენებელი. ●
მშობიარობისგან გარჩევა საკმაოდ რთულია, თუმ- მშობიარობის შემდგომი პერიოდი. პლაცენ-
ცა გარჩევის ერთ-ერთი საშუალება შეიძლება იყოს ტის, ჭიპლარის და სხვა მათთან დაკავშირებული
მომლოდინე დედის სიარული. ამ შემთხვევაში ცრუ ქსოვილების გამოდევნა მშობიარობის ბოლო სტა-
მშობიარობის დროს ტკივილი მცირდება, ხოლო დიაზე ხდება, რომელსაც მშობიარობის შემდგომ
ნამდვილი მშობიარობისას უფრო და უფრო შემა- პერიოდს უწოდებენ. ეს სტადია ყველაზე უმტკივ-
წუხებელი ხდება. ნეულოა და 20 წუთის განმავლობაში მიმდინარე-
მშობიარობა. საშვილოსნოს ყელის ბოლომდე ობს. ამ შემთხვევაშიც დედას შეუძლია ეს პროცესი
გაფართოების შემდეგ მშობიარობის მეორე სტადია გაჭინთვის საშუალებით გაამარტივოს.
იწყება. ამ სტადიაზე უფრო ხანგრძლივი და ინტენ-
მშობიარობის მიდგომები
სიური შეკუმშვები თავს იჩენს 2-3 წუთის შუალე-
დით. ამ შეკუმშვების საშუალებით, ბავშვი სამშო- მიუხედავად იმისა, რომ მშობიარობის ბიოლო-
ბიარო არხში გადაადგილდება. თუ დედა ცნობიერ გიური ასპექტები უნივერსალურია, ბავშვის მშო-
მდგომარეობაშია, მას მნიშვნელოვანი დახმარების ბიარობისა და აღზრდის კონკრეტული მიდგომები
გაწევა შეუძლია ბავშვის დაბადების პროცესში სუნ- თაობიდან თაობამდე, კულტურიდან კულტურამ-
თქვის კონტროლით, „მიწოლით“ თუ გაჭინთვით. დე, ერთი ოჯახიდან მეორე ოჯახამდე იცვლება
ჩვეულებრივ, მშობიარობას 10-40 წუთი სჭირდება (McIntosh, 2012; Selin&Stone, 2009). მაგალითად,
და ეს ხანგრძლივობა ყოველი მომდევნო მშობია- პანამაზე მცხოვრებ კუნა ინდიელებში ორსული
რობისას მცირდება. ქალი მედიცინის წარმომადგენელთან დადის მე-
ჩვეულებრივ, სამშობიარო არხში თავდაპირვე- დიკამენტების მისაღებად და მშობიარობის განმავ-
ლად თავი ჩნდება. თავის გამოჩენას მოსდევს სხე- ლობაში სედატიური/დამამშვიდებელი საშუალების
ულის სხვა ნაწილების გამოჩენა. ნორმალურ მშო- ზემოქმედების ქვეშ იმყოფება. კანგ-სანში (ბოს-
ბიარობათა უმრავლესობაში ბავშვი თავით ქვევით ტვანას ჩრდილო-დასავლეთის ტომი) ქალი არავის
პოზიციით იბადება. ზოგჯერ მეანები იყენებენ მე- არ ატყობინებს მშობიარობის ტკივილების შესა-
ცრუ მშობიარობა/შეტევა ეპიზიოტომია მშობიარობის შემდგომი პერიოდი

მეორენაირად ბრაქსონ-ჰიკის საშოს ნაპრალის გასაფართოებლად მშობიარობის ბოლო, მესამე სტადია,
შეკუმშვებს უწოდებენ, რომელიც, გაკეთებული ქირურგიული განაკვეთი. რომელიც, ჩვეულებრივ, 20 წუთის
როგორც წესი, მცირდება, როცა დედა განმავლობაში გრძელდება. ამ დროს
● [იხ. Fetal Alcohol Syndrome: Sidney
სიარულს იწყებს. საშვილოსნოდან გარეთ პლაცენტა და
MyDevelopmentLab.com-ზე ჭიპლარი გამოიდევნება.
ექთანი-ოჯახის თანამშრომლობა: ეფექტური იყენოს. ამ პროგრამის წევრი ექთნები დედის სხვა ისეთ
ადრეული ინტერვენციის პროგრამები მხარდაჭერებთანაც მუშაობენ, როგორიცაა ოჯახის სხვა
წევრები, მამა და მეგობრები. ეხმარებიან იმ ჯანდაცვი-
პ რენატალური პერიოდის, სიცოცხლის პირველი 30

თვის განმავლობაში, ყალიბდება ის ძირითადი სისტე-
მები, როგორიცაა: სენსორული, კოგნიტური და მეტყვე-
სა თუ ადამიანური რესურსების მოძიებაში, რომელიც
ოჯახს სჭირდება. ამ შემთხვევაში ყურადღება გამახვი-
ლებულია დედის სკოლაში/სასწავლებელში დაბრუნების,
ლების სისტემები, რომლებიც განსაზღვრავს შემდგომ სამსახურის მოძიებისა თუ მომდევნო ორსულობის და-
განვითარებას. თუ ამ ადრეულ, კრიტიკულ პერიოდში გა- გეგმვის საკითხებზე.
ნვითარება შეუფერხებლად მიმდინარეობს, ბავშვი მოგ- რამდენად კარგად მუშაობს ეს პროგრამა? ექთანი-
ვიანებით აღმოცენებულ გამოწვევებს წარმატებით უმ- ოჯახის თანამშრომლობის პროგრამამ მნიშვნელოვანი
კლავდება. თუმცა ყველა ბავშვს არ აქვს ცხოვრების და- მხარდაჭერა და დაფინანსება მიიღო, რადგან პროგრამის
საწყისში კარგი სასტარტო პირობები. ახალგაზრდობაში, რიცხვებში ასახული შედეგები ნათლად აჩვენებს, რომ
დღის ცენტრში მუშაობის შემდეგ, ექიმმა – დევიდ ოლდმა პროგრამამ იმუშავა. მაგალითად, მიღწეულ იქნა შემდე-
გადაწყვიტა, ებრძოლა ადრეული ინტერვენციის პრობ- გი შედეგები: (Council for Excellence in Government, 2008;
ლემის გადასაჭრელად. 30 წელზე მეტი ხნის შემდეგ, მისი Nurse-Family Partnership, 2012):
პროგრამა „ექთანი-ოჯახის თანამშრომლობა“ 37 შტატ-  48%-ით შემცირდა ბავშვზე ძალადობისა და უგულე-
შია დანერგილი და ასობით ათასი ახალგაზრდა ოჯახის ბელყოფის ფაქტები.
ცხოვრება გააუმჯობესა. რას გულისხმობს ეს პროგრამა?  56%-ით შემცირდა უბედური შემთხვევებისა და მო-
როგორ უზრუნველყოფს ის პოზიტიურ სასტარტო პირო- წამვლის გამო სასწრაფო დახმარების ცენტრებში ვი-
ბებს რისკ-ფაქტორების ქვეშ მყოფი ჩვილებისთვის? ზიტი.
ექთანი-ოჯახის თანამშრომლობა საზოგადოებრი-  67%-ით შემცირდა ქცევითი და ინტელექტუალური
ვი ჯანდაცვის პროგრამაა, რომელიც მიზნად ისახავს, პრობლემები 6 წლამდე ბავშვების შემთხვევაში.
უზრუნველყოს დედების ჯანმრთელი ორსულობა, გაა-  72%-ით შემცირდა 5 წლამდე ბავშვების დედების
უმჯობესოს ბავშვის ჯანმრთელობა და ადრეული გან- შემთხვევაში ნასამართლეობის რაოდენობა.
ვითარების პროცესი და გაზარდოს დედების თვითეფექ-  20%-ით უფრო ნაკლები დრო ეთმობა კეთილდღეო-
ტურობა (Olds, 2010a). პროგრამა გულისხმობს დაბალი ბაზე ზრუნვას.
შემოსავლის მქონე ქალებთან, რომელთა შორის უმრავ-  9-10%-ით უფრო მაღალ ქულებს იღებდნენ მათემა-
ლესობა დაუქორწინებელი თინეიჯერია, საზოგადოებ- ტიკასა და კითხვაში ამ პროგრამაში ჩართული დედე-
რივი ჯანდაცვის მუშაკის სახლში ვიზიტის სერვისს. ექ- ბის შვილები.
თანი-ოჯახის თანამშრომლობა იწყება მაშინ, როცა დედა გარდა ამისა, გაუმჯობესდა ჩვილების ჯანმრთელო-
20-28 კვირის ორსულია და ეს მისი პირველი ორსულო- ბისა და განვითარების დონე: მათ უკეთესად აქვთ გან-
ბაა. პროგრამა ფოკუსირებულია ნარკოტიკული საშუა- ვითარებული მეტყველება, ნაკლებად უჭირთ სკოლაში
ლებების მოხმარებისა და სხვა ისეთ ქცევებზე, რომელიც შესვლა, აქვთ განათლებისა და დასაქმების უკეთესი შე-
ოჯახის სიღარიბეს, მომდევნო ორსულობებს, დედისა და საძლებლობები.
ჩვილის ცუდ მდგომარეობასა და ბავშვის აღზრდის ცუდი ექთანი-ოჯახის თანამშრომლობის პროგრამას, რა
პირობების შექმნას უწყობს ხელს. ამ პროგრამაში ჩარ- თქმა უნდა, თანხა სჭირდება. სამი წლის განმავლობაში,
თულ თითოეულ დედაზე მიმაგრებულია მაღალკვალი- ყოველ წელს, თითოეული ოჯახის შემთხვევაში პროგრა-
ფიციური საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მუშაკი/ექთანი, მის ხარჯია $4,500 (Nurse-Family Partnership, 2012). ამ
რომელიც მას შემდგომი 30 თვის განმავლობაში, კვირაში ხარჯებს საკუთარ თავზე იღებს ფედერალური ორგანო-
ერთხელ ან ორ კვირაში ერთხელ სტუმრობს, სანამ ჩვი- ები, შტატი, ადგილობრივი სააგენტოები და არაკომერ-
ლი 2 წლის არ გახდება. ამ ვიზიტების განმავლობაში ექ- ციული ორგანიზაციებიც. თუმცა, საზოგადოების მიერ
თანი ესაუბრება დედას და ეხმარება იმ სირთულეების მიღებული სარგებელი დახარჯულ თანხას მიახლოებით
პროგნოზირებასა და გამკლავებაში, რომელიც ორსუ- 5-ჯერ აღემატება. ამ პროგრამის არსებობა ამცირებს
ლობასა და ადრეული ასაკის ბავშვების აღზრდასთანაა კეთილდღეობის გამაუმჯობესებელ სახელმწიფოს სხვა
დაკავშირებული (Nurse-Family Partnership, 2012). მაგა- პროგრამებზე მოთხოვნას (Nurse-Family Partnership,
ლითად, ორსულობის განმავლობაში, ექთანი ეხმარება 2012). ადრეული განვითარების პროგრამებში ინვესტი-
დედას სათანადო პრენატალური ჯანდაცვის სერვისების რებას გრძელვადიანი სარგებელი მოაქვს მასში მონაწი-
მოძიებაში, კვებითი რეჟიმის გაუმჯობესებაში და სიგა- ლე პირებისთვის. შესაბამისად, ექთანი-ოჯახის თანამ-
რეტის, ალკოჰოლისა და არალეგალური ნარკოტიკული შრომლობის პროგრამა დაბალშემოსავლიანი დედებისა
საშუალებების მოხმარების შემცირებაში. ის, ასევე, მშო- და მათი ოჯახების პირობების გაუმჯობესების ეფექტურ
ბიარობის პროცესისა და ახალშობილის გამო ცხოვრების საშუალებას წარმოადგენს (Olds, 2010b). ექთნები დე-
სტილის ცვლილებების შესახებ ინფორმაციის მიწოდე- დებს არწმუნებენ, რომ ახალი ბავშვი საიმედო და მათ
ბით ამზადებს დედას ბავშვის დაბადებისთვის. მოგვია- ცხოვრებაში ყველაზე მნიშვნელოვანი პიროვნებაა. ამრი-
ნებით, ბავშვის დაბადების შემდეგ, ექთანი ასწავლის და გად, ექთნების სტუმრობა ამხნევებს დედებს, ცხოვრება-
ცდილობს, აუხსნას დედას, თუ რამდენად მნიშვნელო- ში ისეთი ცვლილებები განახორციელონ, რომელიც მათი
ვანია ბავშვის კარგი აღზრდა. უბიძგებს მას აღზრდის ბავშვებისა, ოჯახის სხვა წევრებისა და საკუთარი თავის-
მზრუნველობითი და არაძალადობრივი მიდგომები გამო- თვის სასიკეთო შედეგების მომტანი იქნება.
რობას მოიაზრებდა ოჯახის ექიმის ან მეანი ქალის

(ქალი, რომელიც გამოცდილი იყო ორსული ქალე-
ბის მშობიარობაში) დახმარებით.
მე-20 საუკუნის შუა
რომელი კულტურული
წლებისთვის, მედიცინის
ფაქტორები შეიძლება
განვითარებასა და საა-
ზემოქმედებდეს ქალის
ვადმყოფოების ხელმი-
არჩევანზე მშობიარო-
საწვდომობის ზრდასთან
ბის მიდგომებს შორის?
ერთად, მშობიარობას
უფრო მეტად განიხილავდნენ, როგორც სამედი-
ცინო „პროცედურას“ და არა როგორც ბუნებრივ
ა. ჭინთვები ბ. თავის გამოჩენა მოვლენას. შესაბამისად, დასავლური ქვეყნების
უმრავლესობაში სახლში მშობიარობათა რიცხვი
1930-დან 2004 წლამდე 80%-დან 1%-მდე შემცირ-
და (MacDorman, Menacker&Declercq, 2010). მშო-
ბიარობის სხვა მიდგომებიც შეიცვალა. მე-20 სა-
უკუნის შუა წლებში, მაგალითად, ტრადიციული
მშობიარობა ითვლებოდა ნორმად. ტრადიციული
მშობიარობა გულისხმობს საავადმყოფოში სამედი-
ცინო ჯგუფის მიერ მშობიარობისას განხორციელე-
ბულ პროცედურებს. ამ შემთხვევაში მშობიარობას
არ ესწრებოდნენ მამები და დედას, მშობიარობისას
სხვა ქირურგიული ოპერაციების მსგავსად, სედა-
ტიურ საშუალებებს ან ანესთეზიას უკეთებდნენ
გ. დაბადება დ. აღდგენა/მომჯობინება
(Fisanick, 2009; Wolf, 2009).
▲ მშობიარობის ეტაპები
მშობიარობის თანამედროვე მიდგომები.
ხებ, მარტო მიდის ბუჩქნარში, აჩენს შვილს, ჭრის დღეს მრავალი ქალი უპირატესობას ანიჭებს მშო-
ჭიპლარს და ბავშვის სტაბილურ მდგომარეობას ბიარობის ბუნებრივ მიდგომებს, თუმცა საჭირო-
ყოველგვარი დახმარების გარეშე უზრუნველყოფს ების შემთხვევაში, სამედიცინო ინტერვენციასაც
(Barr, 2011; Cassidy, 2006). მნიშვნელოვნად მიიჩნევს. მიდგომა, რომელსაც
ზოგიერთ კულტურაში სახლში მშობიარობა ჯერ „ბუნებრივი“ მშობიარობა ან მშობიარობისთვის
კიდევ ნორმად ითვლება. თუმცა, განვითარებულ მომზადება ეწოდება, ფერნანდ ლამაზეს (Fernand
ქვეყანათა უმრავლესობაში მშობიარობათა უმრავ- Lamaze, 1958,1970) პროცედურებზე დაყრდნო-
ლესობა საავადმყოფოში ხდება (Misago, Umenai, ბით შეიქმნა, თუმცა რელაქსაციაზე დაფუძნებული
Noguchi, Mori&Mori, 2000; Zander&Chamberlain, მრავალი სხვა მიდგომაც არსებობს (Buckley, 2009;
1999). აშშ-ში, მაგალითად, საავადმყოფოში დაბადე- Camann&Alexander, 2006; Leboyer, 2009). მშობია-
ბულ 1,000 ბავშვზე სახლში დაბადებული მხოლოდ რობისთვის მომზადებისას დედა და მისი ინსტრუქ-
6 ბავშვი მოდის (MacDorman, Menacker&Declercq, ტორი (მამა, ოჯახის წევრი ან მეგობარი) ერთად
2010). ● ესწრებიან გაკვეთილებს, სადაც იღებენ ინფორმა-
მშობიარობის შესახებ ხედვების ცვლილე- ციას მშობიარობის ბიოლოგიური ასპექტების შესა-
ბა. აშშ-ში მშობიარობის მიდგომები ბოლო საუკუ- ხებ, დედები აკეთებენ რელაქსაციისა და სუნთქვის
ნის განმავლობაში რადიკალურად შეიცვალა (Wolf, კონტროლის ვარჯიშებს. ამ პროცესში მათ ეხმა-
2009). ასი წლის უკან მშობიარობა სახლში მშობია- რება ინსტრუქტორი (რელაქსაციის სავარჯიშოები
ამცირებს მშობიარობის ტკივილებს. სუნთქვა და
● [იხ. Pregnancy and Prenatal Care მეანი ქალი მომზადება მშობიარობისთვის

Across Cultures ქალი, რომელიც გამოცდილი იყო მშობიარობის მიდგომა, რომელიც
MyDevelopmentLab.com-ზე (სწავლების გზით ან სწავლების შეიმუშავა ფრანგმა მეანმა, ფერნანდ
გარეშე) ორსული ქალების სახლში ლამაზემ, რომელც იცავდა იმ აზრს,
მშობიარობაში. რომ მშობიარობა არასამედიცინო,
ტრადიციული მშობიარობა არამედ ბუნებრივი პროცესია. ის
მშობიარობა საავადმყოფოში, ყურადღებას ამახვილებდა რელაქსა-
როცა მშობიარობა სამედიცინო ციის სავარჯიშოებზე „ინტრუქტო-
პროცედურად განიხილება. რის“ დახმარებით, რომლის როლსაც
ხშირად მამა ირგებს.
სხვა ტექნიკები ეხმარება დედებს დისკომფორტუ- ტექნოლოგიური ჩარევა მინიმალური უნდა იყოს.
ლი განცდებიდან ყურადღება სხვა რამეზე გადაი- ჩარევა უნდა მოხდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
ტანონ). ინსტრუქტორის როლის მორგებით მშობი- დედის ან ბავშვის კეთილდღეობა დგება საფრთხის
არობის პროცესში მამები/პარტნიორები და ოჯახის ქვეშ (იხ. ჩანართი: სცადე! მშობიარობის მიდგომე-
სხვა წევრები ერთვებიან. მრავალი ქალი „პარტნი- ბი: გუშინ და დღეს). ●
ორის“ ამ როლს ძალიან მნიშვნელოვნად მიიჩნევს
(Bradley, Hathaway, Hathaway&Hathaway, 2008; ტექნოლოგიური მიღწევები
Simkin, 2008). მშობიარობას ესწრება ინსტრუქტო- მიუხედავად იმისა, რომ მშობიარობა არა სამე-
რი იმისათვის, რომ დედას მხარდაჭერა გაუწიოს დიცინო, არამედ ბუნებრივ მოვლენად განიხილება,
და დაეხმაროს მას რელაქსაციაში. მედიკამენტები ისევ ფაქტია, რომ ტექნოლოგიურმა სიახლეებმა
მინიმალური დოზით ან საერთოდ არ გამოიყენება, გაზარდა მშობიარობის უსაფრთხოება და იმ ინ-
შესაბამისად, დედა ცნობიერ, ფხიზელ, მდგომარე- ფორმაციის რაოდენობა, რომელსაც მშობლები და
ობაშია და აქტიურად მონაწილეობს მშობიარობის სამედიცინო პერსონალი ფლობს მშობიარობის შე-
პროცესში. რადგან ტკივილგამაყუჩებელი მედიკა- სახებ.
მენტები ჩვეულებრივ კვეთს პლაცენტარულ ბარი-
ერს, ბავშვებიც ფხიზელ მდგომარეობაში არიან, პრენატალური სკრინინგი. იმის განსასაზღ-
როცა მედიკამენტების მიწოდება არ ხდება. თუმცა, ვრად, თუ რამდენად იქნება ჩვილი მშობიარობისას
თუ დედას სჭირდება ან ითხოვს ამას, ანესთეზიის- „რისკის“ ქვეშ და აღენიშნება თუ არა მას კონგენი-
თვის მრავალი პრეპარატი არსებობს (Wolf, 2009). ტალური ანომალიები, გამოიყენება პრენატალური
აშშ-ში მრავალგანაა ისეთი საავადმყოფოე- სკრინინგი. არსებობს შეფასების სამი პროცედუ-
ბი, რომელთა სამშობიარო და აღდგენის/მომჯო- რა: ულტრაბგერითი გამოკვლევა, ამნიოცენტეზი,
ბინების ოთახები ძალიან ჰგავს სახლის სიტუ- ქორიონის ბიოფსია, რომელთაც ქვემოთ განვიხი-
აციას, ან სამშობიარო ცენტრები, რომლებიც ლავთ. ცხრილში 3-6 მოცემულია სხვა პროცედუ-
განთავსებულია საავადმყოფოს ტერიტორიაზე, რებიც.
ან მახლობლად (Kinnon, 1998). სამშობიარო ცენ- ულტრაბგერითი გამოკვლევა ყველაზე ნაკ-
ტრები ისეა მოწყობილი, რომ მოიცვას როგორც ლებინვაზიური და ფართოდ გავრცელებული მე-
უშუალოდ მშობიარობის, ისე აღდგენის პროცესე- თოდია ნაყოფის ზრდისა და ჯანმრთელობის შესა-
ბი. ამრიგად, ის ცდილობს, სახლში მშობიარობის ხებ ინფორმაციის მოსაპოვებლად. ამ დროს ხდება
ინტიმურობისა და სამედიცინო ტექნოლოგიების უსაფრთხო მაღალი სიხშირის ბგერითი ტალღების
უსაფრთხოებისა და რესურსების კომბინაცია შექ- წარმოქმნა და შემდეგ მათი ჩაწერა პორტატული
მნას (Learner, 2005; Stoppard, 2012). სამშობიარო მოწყობილობით, რომელიც მიკროფონს ჰგავს, რო-
ცენტრების უმრავლესობა მშობიარობისთვის მომ- მელსაც დედის მუცელზე ამოძრავებენ. ეს პროცე-
ზადებისა და სახლში მალე (24-48 საათში) გაწერის დურა გამოიყენება ექოგრამის შესაქმნელად. ექოგ-
მიდგომას უჭერს მხარს. ასევე, უბიძგებენ დედებს, რამაზე ჩანს ისეთი სტრუქტურული პრობლემები,
რაც შეიძლება მეტი დრო გაატარონ ახალშობი- როგორიცაა: სხეულის დეფორმაციები, თავის ქა-
ლებთან იმისათვის, რომ ადრეული მიჯაჭვულობა ლის ანომალიები, როგორიცაა თავის პათოლოგიუ-
ჩამოყალიბდეს, განსხვავებით ადრე გავრცელებუ- რი სიპატარავე (თავის უკიდურესად პატარა ზედა
ლი მიდგომისგან, როცა ახალშობილებს რამდენი- ნაწილი), რაც მწვავე გონებრივ შეფერხებასა და
მე დღე დედისგან მოშორებით, ბავშვების ოთახში სავარაუდო სიკვდილთანაა დაკავშირებული. ტრა-
ათავსებდნენ რამდენიმე დღის განმავლობაში. მშო- დიციულად, ულტრაბგერითი გამოკვლევა მე-15
ბელთა უმრავლესობა ძალიან კმაყოფილია სამშო- კვირას ტარდებოდა. კლინიკებსა და საავადმყო-
ბიარო ცენტრებით. ცენტრები ფოკუსირებულია ფოებში თანამედროვე, უფრო მაღალი ხარისხის
ოჯახზე და მშობლებს მაქსიმალურ დამოუკიდებ- გარჩევადობის მქონე სკანირების ჩატარება უფ-
ლობას ანიჭებს. დასავლურ კულტურათა უმრავ- რო ადრეცაა შესაძლებელი. მაგალითად, ადრეუ-
ლესობაში მშობიარობა განიხილება ბუნებრივ, არა- ლი ულტრაბგერითი გამოკვლევა ტარდება მაშინ,
პათოლოგიურ მოვლენად, რომლის შემთხვევაში როცა ექიმს ექტოპურ ორსულობაზე აქვს ეჭვი.
სამშობიარო ცენტრი ულტრაბგერითი გამოკვლევა ● [იხ. Conception, Pregnancy and
ადგილი, რომელიც ისეა მოწყო- ტექნიკა, რომელიც ბგერით ტალღებს ChildBirtj: Dr.Holly Casele, Obstetrician
ბილი, რომ მოიცვას როგორც იყენებს საშვილოსნოში მყოფი MyDevelopmentLab.com-ზე
უშუალოდ მშობიარობის, ისე აღდ- ნაყოფის სურათის შესაქმნელად.
გენის პროცესები. ის დიზაინით
სახლის ინტერიერს ჰგავს, თუმცა
შეიძლება საავადმყოფოში იყოს
ლოკალიზებული.
სცადე!
მშობიარობის მიდგომები: დღეს და გუშინ
ბ ოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში საოცარი

სისწრაფით განვითარდა თანამედროვე სამედიცი-
ნო ტექნოლოგია, რამაც შეცვალა მშობიარობის ტრა-
დიციული მიდგომები. როგორ შეიცვალა სამშობიარო
მიდგომები? ამ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად ინ-
ტერვიუსთვის შეარჩიე მეგობრებიდან ან ოჯახის წევ-
რებიდან ისეთი პიროვნებები, რომლებმაც ბოლო 1 ან
2 წლის განმავლობაში იმშობიარეს. შემდეგ, კი ინტერ-
ვიუ ჩაუტარე 1 ან 2 თაობით უფროსს რესპონდენტს.
შეგიძლია გაესაუბრო შენს დედას, დეიდას, ოჯახის
მეგობრებს ან ბებიას. მოამზადე ისეთი შეკითხვები,
რომელიც დაგეხმარება, გაიგო, როგორი იყო ამ ადა-
მიანების მშობიარობის გამოცდილება. შენ შეგიძლია
დასვა შემდეგი სახის შეკითხვები: ▲სამედიცინო პერსონალში ულტრაბგერითი პროცედურის სა-
შუალებით ნაყოფის სურათის შექმნის პოპულარობა ამ ტექნიკის
■ როგორ გარემოში იმშობიარე? უსაფრთხოებითა და სანდოობითაა განპირობებული.
■ როგორი სამედიცინო მიდგომები გამოიყენეს?
■ რაიმე მედიკამენტი გამოიყენეს? ინტერვიუების მონაწილე ქალების გამოცდილება იმ
■ რა ინფორმაციას ფლობდით ბავშვის შესახებ მის ეპოქის ტიპურია, როცა მათი ბავშვები გაჩნდნენ?
დაბადებამდე?
■ მშობიარობის პროცესში გქონდათ კრიტიკული ყურადღება გაამახვილე შემდეგ საკითხებზე
მომენტები? რა არის თანამედროვე მიდგომების ძლიერი და
■ რა რჩევებს იღებდით სამედიცინო პერსონალის სუსტი მხარეები ადრინდელ მიდგომებთან შედარე-
ან ოჯახის წევრებიდან ან მეგობრებისგან იმის ბით? ფიქრობთ, რომ მშობიარობის მიდგომები გან-
შესახებ, თუ როგორ უნდა გამკლავებოდით მშო- ვითარდა? რა კუთხით განვითარდა? თანამედროვე
ბიარობას? მიდგომებით შესაძლებელია, ბავშვის დაბადება მშო-
■ როგორ გრძნობდით თავს მშობიარობის პროცესში? ბიარობის გარეშე მოხდეს? თუ კი – როგორ? თაობებს
თქვენი ინტერესების მიხედვით, შეგიძლიათ, შე- შორის განსხვავებული იყო მშობიარობის გამოცდი-
არჩიოთ თქვენთვის სასურველი შეკითხვები. ლებები? როგორ აღიქვამდნენ ოჯახები დაბადების
მოვლენას: როგორც სამედიცინო მოვლენას, პიროვ-
რეფლექსია მიღებულ მონაცემებზე ნულ გამოწვევას თუ ოჯახის განვითარების მარკერს?
თქვენი მონაცემების თანახმად, როგორ შეიცვა- ფიქრობ, რომ მშობიარობის შესახებ ხედვები დროთა
ლა მშობიარობის მიდგომები? ფიქრობთ, რომ თქვენი განმავლობაში შეიცვალა? თუ კი როგორ?
ექტოპური ორსულობაა, როცა იმპლანტანცია ხდე- ნორმალურად მიმდინარეობს. დღეს, კომერციული

ბა არა საშვილოსნოში, არამედ საშვილოსნოს მილ- მიზნებით დაიწყო „არასამედიცინო“ ულტრაგბერი-
ში. ეს მდგომარება ძალიან სახიფათოა დედისთვის თი გამოკვლევის შეთავაზება მშობლებისთვის მა-
(American Pregnancy Association, 2012b). ● თი შვილის „პირველი ფოტოს“ შესაქმნელად. არის
გამომდინარე იქიდან, რომ ულტრაბგერითი თუ არა ეს კარგი იდეა? პროფესიონალთა უმეტე-
გამოკვლევა უსაფრთხო და არაინვაზიურია, მრა- სობის დასკვნის თანახმად: „სავარაუდოდ, არა“. მი-
ვალი ექიმი მას პრენატალური ჯანდაცვის სერვი- უხედავად იმისა, რომ ულტრაბგერითი გამოკვლე-
სების განუყოფელ ნაწილად მოიაზრებს (Medline ვის ტექნიკა უსაფრთხოა, მის გამოყენებას ახლავს
Plus, 2012b; Siddique, Lauderdale, Vander Weele & ეთიკური საკითხები, მათ შორის ისიც, თუ როგორ
Lantos, 2009). თუმცა ამ გამოკვლევის ჩატარება უნდა მოიქცე იმ შემთხვევაში, თუ ულტრაბგერით-
პრეტალური ჯანდაცვის სერვისების ხარჯს ზრდის. მა გამოკვლევამ ნაყოფის ან ორსულობის რაიმე
მშობლებმა უნდა იცოდნენ, რომ ულტრაბგერითი დარღვევა გამოავლინა (Leung&Pang, 2009). ჯან-
გამოკვლევა აუცილებელი არ არის, თუ ორსულობა დაცვის სისტემის წარმომადგენლები ულტრაბგე-
რით გამოკვლევას საუკეთესო სამედიცინო პრო-
● [იხ. Prenatal Ultrasound ცედურად მიიჩნევენ დედისა და ბავშვის ჯანმრთე-
MyDevelopmentLab.com-ზე ლობის მონიტორინგისა და დაცვისთვის.
ამნიოცენტეზის შემთხვევაში დედის მუცელში ნაკლები ფსიქოლოგიური შედეგები აქვს მშობლებ-

ამნიოტიკური გარსიდან შპრიცის საშუალებით ხდე- ზე, ვიდრე უფრო მოგვიანებით. ადრეული კვლევე-
ბა ამნიოტიკური სითხის ამოღება. ამნიოტიკური ბი ქორიონის ბიოფსიის ჩატარებას ბავშვის ხელის
სითხე შეიცავს ნაყოფის გამოდევნილ უჯრედებს, და ფეხის თითების დეფექტების განვითარების
რომლის კარიოტიპის შედგენა შესაძლებელია ქრო- საფრთხესთან აკავშირებდა. აღსანიშნავია, რომ ეს
მოსომული და გენეტიკური ანომალიების გამო- რისკი არსებობს იმ შემთხვევაში, თუ ეს პროცედუ-
სავლენად (იხილეთ რა ორსულობის მე-9 კვირამდე ჩატარდება (Mayo
რატომ შეიძლება დასჭირდეს
მეორე თავი). ჩვე- Clinic, 2010a). ●
ქალს ამნიოცენტეზის ჩატა-
ულებრივ, ეს პრო- მაღალი სამედიცინო ტექნოლოგიები მაღალი
რება მისი ორსულობის უფ-
ცედურა ტარდება რისკის შემცველი ორსულობისთვის. ბოლო 30
რო ადრეულ ეტაპზე?
ორსულობის მე-14 წლის განმავლობაში სამეანო მედიცინა ძალიან გან-
და მე-20 კვირას (სტანდარტული ამნიოცენტეზი), ვითარდა. იმ ჩვილთა რაოდენობა, რომელიც 1970
თუმცა მისი ჩატარება შეიძლება უფრო ადრეც, წლებში სიცოცხლეს ვერ შეინარჩუნებდა, დღეს
ორსულობის მე-11 კვირასაც კი (ადრეული ამნიო- რეკორდულ მაჩვენებელს აღწევს. მაგალითად, იმ
ცენტეზი)(American Pregnancy Association, 2012a). ჩვილთა 75%-ზე მეტი, რომელიც 750-1000 გრამს
თუმცა, შედეგები მხოლოდ 2 კვირის შემდეგ ხდე- (1.6-2.2 ფუნტი) იწონის, სიცოცხლეს ინარჩუნებს
ბა ცნობილი, რადგან ამ პერიოდში ნაყოფის უჯ- კარგად აღჭურვილი, ინტენსიური სამედიცინო მეთ-
რედების კულტივაციაა საჭირო. მედიცინის წარ- ვალყურეობის გარემოში. 1972 წელს ასეთი ჩვილე-
მომადგენლები ამ პროცედურას განსაკუთრებით ბის მხოლოდ 20% ინარჩუნებდა სიცოცხლეს.
ურჩევენ 35 წელზე უფროსი ასაკის ქალებს ასაკ- გადარჩენილ ჩვილთა რაოდენობის ზრდა მრა-
თან დაკავშირებული გენეტიკური ანომალიების ვალი სამედიცინო მიღწევის შედეგია. ერთ-ერთი
გამოსავლენად, მაგალითად, როგორიცაა დაუნის გავრცელებული ტექნიკა ნაყოფის მონიტორის გა-
სინდრომი. ამნიოცენტეზი, ჩვეულებრივ, ულტრაბ- მოყენებას გულისხმობს. მისი გამოყენება შესაძ-
გერით გამოკვლევასთან ერთად, კომბინაციაში გა- ლებელია როგორც გარედან, ისე შიგნიდან. გარე-
მოიყენება. მნიშვნელოვანია, რომ ამ შემთხვევაში თა/ექსტერნალური მონიტორი დედის მუცელზე
ნემსის შეშვება ამნიოტიკურ გარსში ისე უნდა მოხ- მოთავსებული ორი ქამრის საშუალებით იწერს საშ-
დეს, რომ ნაყოფი არ დაზიანდეს. ამნიოცენტეზთან ვილოსნოს შეკუმშვების ინტენსივობასა და ბავშვის
დაკავშირებული პირველადი რისკია მუცლის მოშ- გულისცემას. მშობიარობის დაწყებიდან გარეთა
ლა, რაც 400 პროცედურიდან 1 შემთხვევაში ვლინ- მონიტორი უწყვეტად გამოიყენება იმ მშობიარო-
დება (American Pregnancy Association, 2006). ბის შემთხვევაში, რომელიც პოტენციურ გართუ-
ქორიონის ბიოფსია დიაგნოსტიკური პროცე- ლებებს მოიცავს, როგორიცაა მშობიარობის დროს
დურაა, როცა ნაყოფის მემბრანიდან ხდება უჯრე- სისხლდენა, ხანგრძლივი ან სწრაფი მშობიარობა,
დების ამოღება შპრიცისა და კათეტერის საშუალე- დედის მაღალი წნევა.
ბით. ის გამოიყენება იმ მდგომარეობების სადიაგ- შიგნითა/ინტერნალური მონიტორინგი მეტად
ნოსტიკოდ, რომელსაც ავლენს ამნიოცენტეზიც, ინვაზიური პროცედურაა, რომელიც უფრო უშუ-
მაგრამ ქორიონის ბიოფსიის ჩატარება შესაძლებე- ალოდ აფიქსირებს შეკუმშვებს, ბავშვის გულის-
ლია 4 კვირით ადრე, ჩვეულებრივ, განაყოფიერე- ცემასა და სხვა კრიტიკულ ფუნქციონირებებს.
ბიდან მე-10 და მე-12 კვირას შორის. თუმცა, ქო- ინტერნალური მონიტორი შედგება პლასტმასის
რიონის ბიოფსია მცირედით უფრო სარისკოა, ვიდ- მილისგან, რომელიც მოიცავს ელექტროდებს. ეს
რე სტანდარტული ამნიოცენტეზი (MedlinePlus, მილი თავსდება დედის ვაგინაში და ემაგრება ბავ-
2012a), შესაბამისად, ქორიონის ბიოფსიას ხშირად შვის თავს. მას შეუძლია, აღნუსხოს საშვილოსნოს
მიმართავენ იმ შემთხვევაში, როცა ბავშვის გენე- წნევა, ნაყოფის სუნთქვა, თავის წნევა, ჭიპლარის
ტიკური დარღვევების ალბათობა მაღალია. როცა წნევა და ნაყოფზე ჟანგბადის მიწოდების არასაკ-
ქორიონის ბიოფსიას მიმართავენ მშობლები, შე- მარისი დონე. ჩვეულებრივ, ინტერნალური მონი-
საძლებლობა აქვთ, გადაწყვეტილება აბორტის შე- ტორინგი მხოლოდ მაღალი რისკის შემცველ სიტუ-
სახებ ადრე მიიღონ. ორსულობის ადრეულ ეტაპზე აციებში ტარდება, რადგან მისი გამოყენება ზრდის
კი (მე-12 კვირამდე) აბორტი უფრო უსაფრთხოა და საკეისრო კვეთის საჭიროებას, მაშინ, როცა სხვა
ამნიოცენტეზი ქორიონის ბიოფსია ● [იხ. Chorionic Villus Testing

დედის მუცელში ამნიოტიკური გარ- დიაგნოსტიკური პროცედურა, MyDevelopmentLab.com-ზე
სიდან შპრიცის საშუალებით ხდება როცა ნაყოფის მემბრანიდან ხდება
ამნიოტიკური სითხის ამოღება, რო- უჯრედების ამოღება შპრიცისა და
მელიც გამოდევნილ უჯრედებს შე- კათეტერის საშუალებით
იცავს. ეს პროცედურა ამ უჯრედებზე
დაკვირვებას ისახავს მიზნად.
ცხრილი 3-6. პრენატალური შეფასების მეთოდები

ამნიოცენტეზი
პროცედურა, როცა შპრიცის საშუალებით ამნიოტიკური სითხიდან იღებენ ნაყოფის გამოდევნილ უჯრედებს. შესაძლებე-
ლია ამ უჯრედების კარიოტიპის შექმნა და შემდეგ მისი საშუალებით ძირითადი ქრომოსომული და ზოგიერთი გენეტიკური
ანომალიების გამოვლენა.
ფეტოსკოპია
ფეტოსკოპია გამოიყენება ნაყოფის კიდურებისა და სახის ანომალიების გამოსავლენად. ამ მეთოდის გამოყენების დროს
ნემსს, რომელიც სინათლის წყაროს მოიცავს, ათავსებენ საშვილოსნოში იმისათვის, რომ ნაყოფს უშუალოდ დააკვირდნენ
და აიღონ სისხლის ან ქსოვილის ნიმუში გენეტიკური დარღვევების პრენატალური დიაგნოსტირებისთვის. ფეტოსკოპია,
ჩვეულებრივ, განაყოფიერებიდან ორსულობის 15-18 კვირამდე ტარდება. ამ შემთხვევაში მუცლის მოშლისა და ინფექციის
შეჭრის რისკი უფრო დიდია ამნიოცენტეზთან შედარებით.
გენეტიკური დიაგნოზი იმპლანტაციამდე

ორგანიზმის გარეთ განაყოფიერებისა და დედის კვერცხუჯრედის კულტივირების შემთხვევაში, უჯრედის ამოღება მიკრო-
ქირურგიულად ხდება უჯრედის დაყოფის დაწყებამდე იმისათვის, რომ გენეტიკური დეფექტები გამოავლინონ. დნმ-ი თუ
ჯანმრთელია, განვითარების პროცესში მყოფ ზიგოტას დედის ორგანიზმში აბრუნებენ იმისათვის, რომ იმპლანტაცია მოხ-
დეს. იმპლანტაციამდე დიაგნოსტირება საკმაოდ ძვირია, მაგრამ მისი საშუალებით წარმატებით იდენტიფიცირდება ისეთი
გენეტიკური დარღვევები, როგორიცაა: ცისტური ფიბროზი, ჰემოფილია, ნამგლისებურ-უჯრედოვანი ანემია და თეი-საქსის
სინდრომი.
ულტრაბგერითი გამოკვლევა
სკრინინგ პროცედურა, მაღალი სიხშირის ბგერითი ტალღების საშუალებით ნაყოფის სურათის შექმნა, რასაც ექოგრამას
უწოდებენ. ექოგრამის საშუალებით შესაძლებელია სტრუქტურული პრობლემების გამოვლენა.
კვადრატული ეკრანი
კვადრატული ეკრანი არის პრენატალური ტესტი, რომელიც ორსული ქალის სისხლის ოთხ კომპონენტს ამოწმებს, რომელ-
თა შეგროვება ჩვეულებრივი სისხლის სინჯის აღებით ხდება. ჩვეულებრივ, ეს ტესტი ორსულობის მე-15 და მე-10 კვირას
ტარდება. ის სხვა ისეთ ფაქტორებთან ერთად, როგორიცაა დედის ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა, განვითარების
ან ქრომოსომული დარღვევების საიდენტიფიკაციოდ გამოიყენება, მაგალითად, როგორიცაა სპინა ბიფიდა (ზურგისა და
ზურგის ხერხემლის დარღვევა) და დაუნის სინდრომი. თუ ტესტი რომელიმე ამ დარღვევის არსებობის მაღალ რისკს ავლენს,
შემდეგ დედა წყვეტს, გამოიყენოს თუ არა გადასამოწმებლად უფრო მეტად ინვაზიური მეთოდები, როგორიცაა, მაგალი-
თად, ამნიოცენტეზი.
გესტაციური დიაბეტის ტესტირება

ზოგიერთ ქალს უვითარდება ორსულობის დროს დამახასიათებელი სპეციფიკური დიაბეტი, რომელსაც გესტაციური დი-
აბეტი ეწოდება. ამან შეიძლება საფრთხე შეუქმნას როგორც დედის, ისე ბავშვის ჯანმრთელობას. ჩვეულებრივ, ამ ტესტს
ატარებენ ორსულობის 24-28 კვირებს შორის. ამ დროს ორსულ ქალს ასმევენ სიროფს და ერთი საათის შემდეგ სისხლის
ანალიზს უტარებენ იმისათვის, რომ შეამოწმონ დედის ორგანიზმში შაქრის მეტაბოლიზმი ნორმალურად მიმდინარეობს თუ
არა. თუ სისხლში შაქრის შემცველობა ნორმალურზე უფრო მაღალია, დედამ სხვა ტესტებიც უნდა ჩაიტაროს და მისი ჯან-
მრთელობის მდგომარეობა მონიტორინგის ქვეშ უნდა იყოს.
დედის სისხლის სხვა ანალიზები

რადგან ორსულობის ადრეულ ეტაპზე ნაყოფში გამოყოფილი ზოგიერთი ნარჩენი პროდუქტი დედის სისხლს უერთდება,
დედის სისხლის ანალიზი მნიშვნელოვანი სადიაგნოსტიკო ინსტრუმენტია განაყოფიერებიდან 8 კვირის შემდეგ. დედის სის-
ხლის ანალიზის ერთ-ერთი გავრცელებული მიდგომა ალფა-ფეტოპროთეინის დონეს ამოწმებს, რომელიც იმ შემთხვევაში
გამოიყოფა, თუ ნაყოფს ღვიძლის დაავადება, საყლაპავი მილის ანომალია ან ცენტრალური ნერვული სისტემის მწვავე დარ-
ღვევები აქვს.
შემთხვევაში საკეისრო კვეთის გამოყენება არ იქ- საკეისრო კვეთა. როცა მშობიარობისას თავს
ნებოდა აუცილებელი. იჩენს გართულებები ან ნაყოფი დისტრესს განიც-
დის, სამედიცინო პერსონალი საკეისრო კვეთას
გართულებები მშობიარობისას
მიმართავს, რაც ბავშვის დედის მუცლიდან ამოყ-
ზემოთ ჩამოთვლილი რისკ-ფაქტორების გარდა, ვანას გულისხმობს. ეს პროცედურა, რომელსაც
მშობიარობისას გართულებები მრავალმა სხვა გა- ხშირად C-კვეთასაც/C-section უწოდებენ, რეგიო-
რემოებამაც შეიძლება წარმოშვას. მაგალითად, ამ-
ნიოტიკური გარსი შეიძლება ნაადრევად გასკდეს და ნაყოფის მენჯის/დუნდულების მდებარეობით
ამის გამო ნაყოფი დაუცველი და ინფექციებისადმი მშობიარობა
მოწყვლადი დარჩეს. ზოგჯერ შეიძლება მშობია- ბავშვი ისეა საშვილოსნოში მოთავსებული, რომ მისი
თავი მშობიარობისას ყველაზე ბოლოს ჩნდება. ამ
რობა დაგვიანდეს ან იმდენად დიდხანს გაგრძელ- შემთხვევაში საჭიროა დახმარება იმისათვის, რომ
დეს, რომ ნაყოფი რისკის ქვეშ აღმოჩნდეს. გარდა ნაყოფი არ დაზიანდეს, მათ შორის იმისათვის, რომ
ამისა, თუ მშობიარობისას ნაყოფის დუნდულების/ თავიდან აირიდონ ჰიპოქსია.
მენჯის მდებარეობას (მშობიარობისას პირველი საკეისრო კვეთა
ჩნდება დუნდულები) ან წინმდებარეობას (დედის ქირურგიული პროცედურა, რომლის დროსაც
მუცელს უყურებს სახით და არა მის ზურგს) აქვს ბავშვის ამოყვანა და დედის პლაცენტის ამოღება
ადგილი, მშობიარობის პროცესი გართულებულია. საშვილოსნოდან დედის მუცლის კედლის გაჭრით ხდება.
ნალური ანესთეზიით ტარდება, შესაბამისად, დედა

ცნობიერ მდგომარეობაშია. რადგან ეს პროცედუ-
რა ძალიან სწრაფია, ჩვილამდე ანესთეზიის ძალიან
მცირე დოზა აღწევს და, შესაბამისად, ყველაფერი
როგორც დედისთვის, ისე ბავშვისთვის, უმრავლეს
შემთხვევაში, საუკეთესო შედეგებით სრულდება.
2009 წლის მონაცემებით, აშშ-ში საკეისრო კვე-
თით დაბადებულთა რიცხვი 32 პროცენტს შეად-
გენდა (Martin, et al., 2011), მკვლევართა აზრით,
დღეს ეს მონაცემი გაცილებით დიდია (Yamamoto,
2011). საკეისრო კვეთა ქირურგიული ოპერაციის
ყველაზე გავრცელებულ ფორმად რჩება. ზოგიერ-
თი საავადმყოფო 405-ზე მეტ მშობიარობას საკეის-
რო კვეთით ატარებს. ამ მიდგომის მომხმარებლე-
ბის ზოგიერთი დამცველი აღნიშნავს, რომ საკეის-
▲ 5 თვის ნაყოფის ექოგრამა, რომელიც ამ სურათზეა
რო კვეთის სიხშირე განპირობებულია სამშობიარო მოცემული, მნიშვნელოვანი სამედიცინო ინსტრუმენტია
ოთახში არასაჭირო/არააუცილებელი ტექნოლო- ნაყოფის ჯანმრთელობისა და განვითარების პროცესის
გიების რაოდენობის შესაფასებლად. გარდა ამისა, ამაყი მშობლები საკუთარი
შენი აზრით, მომავალ შვილის ამ უნიკალურ გამოსახულებასთან „კავშირის“
ათწლეულში საკეისრო ზრდით, მათ შორის: ჩამოყალიბებას იწყებენ და ამობეჭდილი სურათი სახლში
კვეთის მაჩვენებელი ამე- ინ ვა ზი უ რი პრენატა- მიაქვთ, როგორც მათი შვილის პირველი ფოტო.
რიკაში კიდევ გაიზრდება, ლური სკრინინგის,
ნა ყო ფის მონიტორის ნებრივ მშობიარობასთან შედარებით. გარდა ამი-
თუ პირიქით, შემცირდება?
და მშო ბი ა რობის და- სა, ის უფრო ძვირია და ფინანსურად მეტ ზარალს
რა ფაქტორებმა შეიძლება
სა ჩ ქა რე ბე ლი რეგუ- აყენებს მშობლებსა და მათ სადაზღვევო კომპანი-
გავლენა იქონიოს? ებს, თუმცა რთული მშობიარობის შემთხვევაში სა-
ლარული მედიკამენ-
ტების. ამ პოზიციას უჭერს მხარს ამერიკელ პედი- კეისრო კვეთის დანახარჯი თითქმის უთანაბრდება
ატრთა აკადემიაც (American Academy of Pediatrics ბუნებრივი გზით მშობიარობის ხარჯს (Palencia, et
(AAP), 1999), რომელმაც 1999 წელს შემდეგი პო- al., 2006). ზოგიერთ შემთხვევაში საკეისრო კვეთა
ზიცია დააფიქსირა, რომ ნაკლები რისკის შემცვე- არ აუმჯობესებს შედეგებს: მაგალითად, ნაყოფის
მენჯის მდგომარეობით მშობიარობის შემთხვევა-
ლი ორსულობის შემთხვევაში ნაყოფის მონიტორი
ში ბუნებრივი გზით მშობიარობა დედისთვისაც და
არ უნდა გამოიყენებოდეს. ეს ტექნოლოგია ზრდის
ბავშვისთვისაც ისეთივე კარგი შედეგით სრულდე-
ოპერაციით მშობიარობის შემთხვევებს და ზიანს
ბა, როგორც საკეისრო კვეთისას. ასევე, მრავალი
აყენებს ქალებს“ (p. 1037).
ექიმის რეკომენდაციით, თუ დედამ ერთხელ გაიკე-
რატომ არის საკეისრო კვეთის სიხშირის ზრდა
თა საიკესრო კვეთა, სასურველია, შემდგომი მშო-
პრობლემური, როცა თავად პროცედურა საკმაოდ ბიარობების შემთხვევაშიც მას მიმართოს. თუმცა
უსაფრთხოა? ერთ-ერთი მიზეზია ის, რომ მუც- ახალი ქირურგიული ტექნიკები ამ რეკომენდაცი-
ლის ქირურგიული ოპერაციის შემდეგ აღდგენის/ ას ეჭვის ქვეშ აყენებს. დღეს ქალთა 60-80%, რომ-
მომჯობინების პერიოდი უფრო ხანგრძლივია ბუ- ლებმაც ერთხელ საკეისრო კვეთას მიმართეს, შემ-
დგომში ბუნებრივი გზით მშობიარობენ (American
Pregnancy Association, 2012c; Mayo Clinic, 2011).
დაბოლოს, ალბათ, ყველაზე მნიშვნელოვანი: ზო-
გიერთი დედის ფსიქოლოგიური რეაქციები საკე-
ისრო კვეთით მშობიარობისას შეიძლება საკმაოდ
ნეგატიური იყოს (Waldenstroem, 1999), განსაკუთ-
რებით იმ შემთხვევაში, როცა მათ რეგიონალურის
ნაცვლად, ზოგად ანესთეზიას უკეთებენ და ამის
გამო მათ შეიძლება „მნიშვნელოვანი მოვლენა გა-
მოტოვონ“. მშობიარობის მიმართ ფსიქოლოგიუ-
რი რეაქციები კომპლექსურია და ამ შემთხვევაში
მნიშვნელოვან როლს კულტურული ფაქტორები
ასრულებს. მიუხედავად იმისა, რომ დედებს ატყ-
ობინებენ საკეისრო კვეთის როგორც სარგებლის,
სურათი: 3-5. ნაყოფის მენჯით/დუნდულების მდგომარეობით ისე რისკების შესახებ, უკანასკნელი ორი ათწლეუ-
მშობიარობის ორი ტიპი.
მშობიარობა ამ შემთხვევაში როგორც დედისთვის, ისე ჩვილის- ლის განმავლობაში საკეისრო კვეთის პროცენტუ-
თვის რთულად მიმდინარეობს. ლი მაჩვენებელი გაიზარდა.
აპგარის სკალა. მიუხედავად იმისა, თუ როგორ ნაადრევი მშობიარობის ყველაზე გავრცელე-

მიმდინარეობს მშობიარობა, ყველა ახალშობილი ბული ინდიკატორია მცირეწონიანობა (Low Birth
ერთნაირად აღჭურვილი არ არის დაბადების შემ- Weight – LBW), რომელიც მსოფლიო ჯანმრთელო-
დგომ ცვლილებებთან შესაგუებლად. შესაბამისად, ბის ორგანიზაციის მიერ განისაზღვრა, როგორც 5
მნიშვნელოვანია ნებისმიერი პრობლემისა თუ სი- ფუნტსა და 8 უნციაზე უფრო ნაკლები წონა (2.5
სუსტის იდენტიფიკაცია, რაც შეიძლება, ადრეულ კილოგრამი) დაბადებისას (WHO, 2011). მცირეწო-
პერიოდში მოხდეს. 1953 წელს, ვირჯინია აპგარმა ნიანობა ხშირად ორიდან ერთი მიზეზითაა გამოწ-
შექმნა სტანდარტული შეფასების სისტემა, რომე- ვეული, რომლებიც ერთმანეთში გადახლართულია.
ლიც საავადმყოფოებს აძლევს საშუალებას, შეა- ერთ-ერთი მათგანია ნაადრევად დაბადებულის
ფასონ ახალშობილის მდგომარეობა სწრაფად და სტატუსი. ჩვილი, რომელიც იბადება ფეხმძიმობის
ობიექტურად. აპგარის შეფასების სისტემა მოცე- 35-ე კვირას (ან დედის ბოლო მენსტრუაციული
მულია ცხრილში 3-7. დაბადებიდან პირველ წუთსა პერიოდიდან 37-ე კვირას) მას ნაადრევად დაბა-
და განმეორებით მეხუთე წუთს შემფასებელი აკ- დებულს უწოდებენ. ნა-
ვირდება ახალშობილის პულსს, სუნთქვას, კუნთურ შენი აზრით, რა ტიპის
ადრევად დაბადებული
ტონუსს, ზოგად რეფლექსურ რეაქციებს, კანის ემოციურ რეაქციებს
ჩვილების უმრავლესობა
ზოგად ტონუსს და თითოეულ ფაქტორს აფასებს მცირეწონიანია. მეორე გა მო ავლენენ მშობლები
0, 1 ან 2 ქულით. აპგარის ყველაზე კარგი მაჩვენე- ინდიკატორია ასაკთან დღენაკლული ბავშვის
ბელია 10 ქულა, ხოლო 7 და უფრო მაღალი ქულა შეუსაბამოდ მცირე წო- მიმართ?
მიიჩნევა ნორმალურ ქულად. 7-ზე დაბალი ქულები ნა. დღესრულ ახალშობილს, რომელიც მცირეწო-
კი მიუთითებს იმაზე, რომ ზოგიერთი სხეულებრი- ნიანი იბადება, ასაკთან შეუსაბამოდ მცირე წონის
ვი პროცესი სრულყოფილად არ ფუნქციონირებს ჩვილს უწოდებენ. ნაყოფის ცუდი კვება ასაკთან
და სპეციალური პროცედურებია საჭიროა. ბავშვე- შეუსაბამოდ მცირე წონის ჩვილის დაბადების ერ-
ბი, რომლებიც იღებენ 4 ან უფრო დაბალ ქულებს, თ-ერთი მიზეზია.
საჭიროებენ გადაუდებელ/სასწრაფო ჩარევას. რო- მნიშვნელობა არა აქვს, ჩვილი ნაადრევად იბა-
ცა აპგარის სკალაზე მიღებული ქულები განსაკუთ- დება თუ ასაკთან შეუსაბამოდ მცირე წონის, დღე-
რებით დაბალია, ახალშობილი უფრო დეტალური ნაკლულ ჩვილებს, ჩვეულებრივ, უფრო უჭირთ
შეფასების ინსტრუმენტით უნდა შეფასდეს, როგო- გარე სამყაროსთან შეგუება, ვიდრე ჯანმრთელ,
რიცაა, ბრაზელტონის ახალშობილის ქცევის შეფა- დღესრულ ბავშვებს. მაგალითად, დაბადების შემ-
სების სკალა (იხ. მეოთხე თავი). ამ მეთოდის საშუა- დეგ დაუყონებლივ წარმოიშობა ტემპერატურის
ლებით ხდება ადრეული განვითარების ძალიან დე- კონტროლის პრობლემა. დღენაკლულ ბავშვებს
ტალური აღწერა იმისათვის, რომ განისაზღვროს, უფრო ცოტა ცხიმოვანი უჯრედი აქვთ, ვიდრე
თუ რამდენად მოსალოდნელია, რომ პრობლემას დღესრულ ბავშვებს და ამიტომ მათ სხეულის სით-
გრძელვადიანი შედეგები ჰქონდეს. ბოს შენარჩუნება უჭირთ. ამის გამო მცირეწონიან
ბავშვებს დაბადებისთაავე ინკუბატორებში ათავ-
ნაადრევი მშობიარობა/დღენაკლული ახალ-
სებენ. დღენაკლულ ჩვილებთან დაკავშირებული
შობილი. შედარებით გავრცელებული რისკ-ფაქ-
კიდევ ერთი პრობლემაა კვება: პირველი რამდენი-
ტორია დღენაკლულობა, რაც გულისხმობს ბავშვის
მე თვის განმავლობაში დღენაკლული ჩვილები ვერ
ძალიან ადრე დაბადებას ან ზომაში ძალიან პატა-
ეწევიან დღესრულ ბავშვებს წონაში.
რების დაბადებას. ნაადრევი მშობიარობა/დღენაკ- ზოგიერთ დღენაკლულ ჩვილს აღენიშნება ისე-
ლულობა შეიძლება მრავალი მიზეზით იყოს გა- თი დარღვევები, რომლებიც განვითარების უფრო
მოწვეული, რომელთა შორის ყველაზე გავრცელე- გვიან ეტაპებზე წარმოშობს პრობლემებს. მაგა-
ბულია ორი ან ორზე მეტი ბავშვის ერთდროულად ლითად, დასწავლის სირთულეები და ჰიპერაქტიუ-
დაბადება. სხვა მიზეზებია ნაყოფის დაზიანებები, რობა უფრო მეტად გავრცელებულია დღენაკლულ
დედის დაავადებები, დედის მიერ სიგარეტის მოწე- ჩვილებში, ვიდრე დღესრულებსა და ნორმალური
ვა ან სხვა ნარკოტიკული საშუალებების გამოყენე- წონის ბავშვებში (მაგ., Claas, et al., 2011; Groen-
ბა და ცუდი კვება. ნაადრევ მშობიარობას იწვევს Blokhuis, van Beijsterveldt&Boomsma, 2011; Shum,
მრავალი ის მიზეზიც, რომელიც მუცლის მოშლა- Neulinger, O’Callaghan&Mohay, 2008; Taylor&Espy,
საც იწვევს. ● 2009), თუმცა მსგავსი პრობლემების წარმოშობის
აპგარის შეფასების სკალა ნაადრევად დაბადებული ასაკთან შეუსაბამოდ მცირე ზომის

შეფასების სტანდარტული ჩვილი, რომელიც იბადება ჩვილები
სისტემა, რომელიც ექიმებს ჩვილის ფეხმძიმობის პერიოდის 35-ე კვირას. დღესრული ჩვილები, რომლებიც
ჯანმრთელობის სტატუსის სწრაფ და 5 ფუნტსა და 8 უნციაზე ნაკლებს
● [იხ. Premature Birth and the
ობიექტური შეფასების საშუალებას იწონიან.
აძლევს. Neonatal Intensive Care Unit
ცხრილი 3-7. ახალშობილის აპგარის შეფასების სისტემა

ქულები
0 1 2
პულსი საერთოდ არ არის მოცემული 100-ზე ნაკლები 100-ზე მეტი
სუნთქვა საერთოდ არ არის მოცემული ნელი, არარეგულარული ძლიერი ტირილი
კუნთუნური სტატუსი კოჭლობა კიდურების მოხრა აქტიური მოძრაობა
რეფლექსური საპასუხო რეაქციები რეაქციებს არ ავლენს გრიმასა/სახის მანჭვა გაუჩერებელი ტირილი

ფერი* ლურჯი, ფერმკრთალი ვარდისფერი სხეული სრულიად ვარდისფერი
*არათეთრკანიანებისთვის ლორწოვანი გარსის, ხელის გულებისა და ფეხის გულების ალტერნატიული ტესტები გამოიყენება.
წყარო: From “Proposal for a new method of evaluating the newborn infant,” by V. Apgar, 1953, Anesthesia and Analgesia, 32, p. 260.
Copyright 1953. Reprinted by permission of Lippincott, Williams&Wilkins.
მიზეზი გაურკვეველია. ნაადრევი მშობიარობისა რადგან ნაადრევად ნამშობიარებ ბავშვებს სუს-

და განვითარების გვიან ეტაპებზე წარმოშობილ ტი ჯანმრთელობა აქვთ, ისინი სპეციალურ სამედი-
პრობლემებს შორის კავშირი კომპლექსურია. მა- ცინო სერვისებს საჭიროებენ და ამის გამო, ხშირად
გალითად, პრენატალურ პერიოდში ცუდმა კვებამ, აღმზრდელებთან მცირე კონტაქტი აქვთ. რადგან
პლაცენტის დეფექტმა ან საშოს სიმჭიდროვემ შეიძ- კვლევები აჩვენებს, რომ ადრეულ ასაკში მზრუნ-
ლება მრავალი სიმპტომი გამოიწვიოს, ერთ-ერთია ველობა და გამოჩენილი ყურადღება მნიშვნელოვან
ნაადრევი მშობიარობა/დღენაკლულობა. როლს ასრულებს მოგვიანებით მიჯაჭვულობის ჩა-
ამრიგად, ნაადრევი მშობიარობა შეიძლება იყოს მოყალიბებასა და განვითარებაში, საავადმყოფოე-
დარღვევის სიმპტომი და არა გამომწვევი მიზეზი. ბი უბიძგებენ მშობლებსა და სხვა აღმზრდელებს,
იურთიერთონ ნაადრევად დაბადებულ ბავშვებთან,
ხელში დაიჭირონ, დაამშვიდონ და ხელი გადაუსვან,
შეამოწმე შენი ცოდნა 3-3 ძუძუ აწოვონ და ჩაერთონ მასზე მზრუნველობის
პროცესში (Nilsson&Hamberger, 2009). ახალი ტექ-
1. მშობიარობისას შეკუმშვები ვლინდება ყოველ
ნიკა, რომელსაც კენგურუს მზრუნველობას უწო-
ა. 5-10 წუთში; ბ. 2-3 წუთში;
გ. ყოველ წუთში; დ. 15-30 წამში. დებენ, ხაზს უსვამს ახლო ფიზიკური კონტაქტისა
და მშვიდი გარემოს მნიშვნელოვნებას ნაადრევად
2. რატომ მიმართავენ ექიმები ეპიზიოტომიას?
ნამშობიარები ბავშვების მიერ პირველი რთული
3. მშობიარობის რომელი პერიოდია დედისთვის ყვე-
კვირების დაძლევაში (იხ. ჩანართი – აქტუალური
ლაზე დისკომფორტული?
საკითხები: კენგურუს მზრუნველობა მცირეწონი-
4. რომელ ასაკში ტარდება პირველი ულტრაბგერითი
ანი ჩვილებისთვის – ექსპერიმენტული მიდგომა,
გამოკვლევა?
რომელიც სხვადასხვა ქვეყანაში გამოსცადეს). ად-
ა. მეორე კვირას; ბ. 15-ე კვირას;
გ. 24-ე კვირას; დ. 32-ე. რეულ ეტაპზე ინტენსიური კონტაქტი და ბავშვი-
სადმი გამოჩენილი ყურადღება ბავშვობის პერი-
5. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელთანაა ნაყოფის
შინაგანი მონიტორის გამოყენება დაკავშირებუ- ოდში მაღალი სოციალური და ინტელექტუალური
ლი? უნარების განმაპირობებელია, ასევე მნიშვნელოვან
ა. არააუცილებელი საკეისრო კვეთის რაოდენო- საფუძველს წარმოადგენს შემდგომი წარმატებული
ბის ზრდასთან; განვითარებისთვის.
ბ. ჩვილის ტვინის დაზიანების საფრთხის ზრდას-
თან;
გ. ბავშვობის პერიოდში დასწავლის სირთულეე-
განვითარების პროცესში მყოფი ბავშვი
ბის განვითარების რისკის ზრდასთან; მნიშვნელობა არ აქვს, ბავშვი როგორ შემოაბი-
დ. დედისთვის დანიშნული მედიკამენტების რაო- ჯებს ახალ სამყაროში, ის კონკრეტულ გარემოში
დენობის შემცირებასთან.
იბადება, რომელიც მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს
6. ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში საკეისრო შემდგომ განვითარებაზე. ყველა ჩვილისთვის ყვე-
კვეთით მშობიარობების რაოდენობა
ლაზე მნიშვნელოვანი გარემო, რომელშიც ადრეუ-
ა. გაიზარდა; ბ. შემცირდა;
ლი განვითარება მიმდინარეობს, ოჯახია.
გ. იგივე დარჩა; დ. მკვეთრად იცვლება.
7. თუ ბავშვი დაიბადება 38 კვირის შემდეგ და მისი მშობლის როლის მორგება
წონა იქნება 4 ფუნტი, ამ მდგომარეობას ეწოდება
______________. როგორც ვნახეთ, მშობიარობა არ არის მხოლოდ
სამედიცინო მოვლენა. ის განვითარების ფსიქოლო-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. გიური და სოციალური მარკერიცაა. ოჯახი მრავალ
მნიშვნელობას დებს მასში. განსაკუთრებით მა-
შინ, როცა ორსულობა დაგეგმილია, ჩვეულებრივ, ქალი გამოცდის ორსულობისას. სხვა სიმპტომე-
მშობლები აღტაცებულები არიან და სურთ, მშობ- ბი, როგორიცაა ვარიკოზული ვენები, გულძმარვა,
ლობის სიხარული გამოსცადონ. მიუხედავად იმისა, ხშირი ურინაცია და ხანმოკლე სუნთქვა, ქმნის იმ
რომ გეგმავენ და ემზადებიან რა ბავშვის დაბადე- დისკომფორტს, რომელსაც ორსული ქალი განიც-
ბისთვის, ბავშვის დაბადებამდე პერიოდი შეიძლე- დის. დისკომფორ- თქვენი აზრით, რომელია
ბა სტრესული აღმოჩნდეს როგორც დედისთვის, ტის, დაღლის და ყველაზე გავრცელებული
ისე მამისთვის (Boyce, Condon, Barton&Corkindale, ემოციური წუხილი, საზრუნავი, რომელიც აქვთ
2007). რომელსაც ორსუ- მშობლებს დღეს?
მშობლად ჩამოყალიბება ბავშვის დაბადებამდე ლობის ბოლო კვი- როგორ შეიძლება ეს საზ-
კარგა ხნით ადრე იწყება და მისი დაბადების შემ- რების განმავლობა- რუნავები განსხვავებული
დგომაც საკმაო ხანი გრძელდება. ის განპირობე- ში განიცდის ქალი, იყოს სხვადასხვა სოციალურ,
ბულია როგორც კულტურული, ისე ბიოლოგიური ინ დი ვი დუ ა ლუ რად კულტურულ და გენდერულ
ცვლილებებით, რომლებიც დედის ორგანიზმში ორ- განსხვავდება. ზო- ჯგუფებში?
სულობის პერიოდში აღმოცენდება. მაგალითად, გიერთი ქალი ორ-
ბავშვის გაჩენის მოტივაცია კულტურიდან კულ- სულობის ბოლო ეტაპებს უფრო მარტივად გადის,
ტურამდე იცვლება (Raphael-Leff, 2010). ზოგიერთ ვიდრე სხვები.
კულტურაში ბავშვს აფასებენ როგორც ფინანსურ გასაკვირი არ არის ისიც, რომ ორსულობა დე-
აქტივს ან მშობლების მომვლელს, როცა ისინი ხან- დის ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზეც ზემოქმე-
შიშესულობის ასაკში შევლენ. სხვა კულტურებში დებს. მას ხშირად ახლავს მომავლისადმი განუ-
კი ბავშვები ოჯახის ტრადიციების შემნახველად საზღვრელობის განცდა. კერძოდ, დედა არ არის
ან მშობლების პერსონალური მოთხოვნილებებისა დარწმუნებული, თუ როგორ განხორციელდება მი-
და მიზნების შემსრულებლად განიხილებიან. ზოგ- სი კარიერული გეგმები ბავშვის დაბადების შემდეგ.
ჯერ კი ბავშვები უბრალო მოვალეობად ან აუცი- ასევე, ის შეიძლება ღელავდეს იმაზეც, თუ რამდე-
ლებელ ტვირთად ითვლებიან. სხვა კულტურებში ნად აქვს ბავშვზე მზრუნველობის უნარი; შიშობ-
კი ბავშვის გაჩენა აუცილებლობად მიიჩნევა და დეს კონგენიტალური ანომალიების განვითარების
ცხოვრების ისეთ ბუნებრივ ნაწილად განიხილება, რისკის გამო, წუხდეს საჭირო ფინანსების გამო ან
რომელიც გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მი- არაკომფორტულად გრძნობდეს თავს იმის გამო,
ღებას არ საჭიროებს. მაგალითად, ინდოეთში ტრა- რომ დედა უნდა გახდეს. ამბივალენტურობა გავ-
დიციულ ინდოელ ქალს სურს, ჰყავდეს ბავშვები რცელებული მოვლენაა: ქალს შეიძლება სურდეს
იმისათვის, რომ უზრუნველი ცხოვრება და სიკვდი- ბავშვის გაჩენა, მაგრამ იმედგაცრუებას გრძნობ-
ლი ჰქონდეს (LeVine, 1989). დეს იმის გამო, რომ დროის, ენერგიისა და ქმრის
ორსულობის პერიოდში არსებული ცვლილე- დათმობა უწევს შვილისთვის. ბევრი ქალი ღელავს
ბებისადმი შეგუება. ყველა კულტურაში ორსული იმაზეც, თუ რამდენად შეძლებს დააკმაყოფილოს
ქალი უნდა შეეგუოს იმ ფიზიკურ, ფსიქოლოგიურ ყველას მოლოდინები და საჭიროებები, მათ შორის:
და სოციალურ ცვლილებებს, რომლებიც დედობას ახალი ბავშვის, უფრო დიდი ასაკის სხვა ბავშვების,
ახლავს (Fisanick, 2009; LeVay & Baldwin, 2009). მა- ქმრის, ხანშიშესული მშობლების, ახლო მეგობრე-
ნამდეც, სანამ ნაყოფი საკმარისად გაიზრდება იმი- ბის და სამსახურში უფროსისა და თანამშრომლე-
სათვის, რომ დედის გარეგნობაში ცვლილებები შე- ბის. ორსულობა დროის ის პერიოდია, როცა მომა-
იტანოს, ისინი გრძნობენ გულის რევას და სიმსუქ- ვალი დედები მრავალ ემოციას განიცდიან.
ნეს და აქვთ ჩხვლეტის შეგრძნებები მკერდში. ხში- მამის როლის ცვლილება. ერთი შეხედვით,
რად მათ ორსულობის პირველ კვირებში აწუხებთ მამის როლი დედის ფიზიკურ და ემოციურ ცვლი-
დაღლილობა და ემოციური ჰიპერმგრძნობიარო- ლებებთან შედარებით, მარტივი ჩანს, თუმცა სი-
ბა, რაც პირდაპირ გავლენას ახდენს ოჯახის სხვა ნამდილეში ეს ასე არ არის (Boyce, Condon, Barton&
წევრებზე. ამის საპირისპიროდ, შუა ორსულობაში Corkindale, 2007; Chin&Hall, 2011). მამათა უმრავ-
ქალს კეთილდღეობის მომატებული განცდა აქვს. ლესობა ღელავს და ამაყობს, ხოლო ზოგიერთი
ორგანიზმის ზოგიერთი სისტემის, მაგალითად, რო- მათგანი თავს „მიტოვებულად“ გრძნობს, როცა
გორიცაა სისხლის მიმოქცევის სისტემა, ფუნქციო- დედის ყურადღება ბავშვისკენ ინაცვლებს. მრა-
ნირება უმჯობესდება. დაბოლოს, ორსულობის ბო- ვალი მამაკაცი პასუხისმგებლობის გაზრდასაც
ლო ეტაპებისთვის დამახასიათებელია ფიზიკური გრძნობს, რაც ზოგჯერ დამღლელია (Genesoni&
დისკომფორტი და ემოციური გადატვირთულობა. Tallandini, 2009): მამები ისევე ღელავენ მომავლის
მომატებული წონა, შემცირებული მოძრაობა, შეც- შესახებ, როგორც დედები. მრავალი წუხს იმის გა-
ვლილი ბალანსი, ნაყოფის მხრიდან შინაგან ორ- მო, თუ რამდენად აქვს ახალი ოჯახის მხარდაჭე-
განოებზე ზეწოლა, ჰორმონალური ცვლილებები რის და მშობლის როლის შესრულების უნარი. ასე-
– ეს ის სიმპტომებია, რომელსაც ყველა ორსული ვე, მამები ღელავენ იმის შესახებაც, თუ რამდენად
კენგურუს მზრუნველობა მცირეწონიანი რომელიც ძალიან ადრე იბადებიან ან სხვა მხრივ არიან
ჩვილებისთვის: ექსპერიმენტული ჩამორჩენილები განვითარებაში, მნიშვნელოვანი ბოლო
კვირები სავსე უნდა იყოს ხმაურით, უწესრიგობითა და
მიდგომა, რომელიც მსოფლიოს განუსაზღვრელობით (Vandenberg, 2007).
სხვადასხვა ქვეყანაშია გამოცდილი ცხადია, დღენაკლულ ჩვილს მომჯობინებისთვის
ხმაურიანი და სტიმულებით მდიდარი გარემო სჭირდე-
გ ანვითარებად ქვეყნებში ბოლო ათწლეულების გან-

მავლობაში დღენაკლულ ჩვილებზე მზრუნველობის
სამედიცინო მიღწევები აშკარაა. კარგი პოსტნატალური
ბა. თუმცა, ექსპერტები ცდილობენ, გაარკვიონ, შესაძ-
ლებელია თუ არა, მშობიარობის დასრულების შემდეგ,
რაიმე გზით დავეხმაროთ დღენაკლულ ჩვილებს, გაუმ-
სერვისების შემთხვევაში მრავალი ჩვილი ინარჩუნებს კლავდნენ ჭარბი სტიმულებით გადატვირთულ გარემოს.
სიცოცხლეს და ძალიან მცირეს ან საერთოდ არც ერთს ზოგიერთი NICU ცდილობს, შექმნას ბავშვზე მზრუნვე-
არ უვითარდება ფიზიკური დარღვევები. ერთი ათწლეუ- ლობის ისეთი გარემო, რომელიც დედის საშვილოსნოს
ლით უკან კი, დღენაკლულ – 27-30-ე კვირას დაბადებუ- განასახიერებს თავისი სიმშვიდითა და კომფორტულო-
ლი ან 1,000 გრამზე ნაკლები წონის – ჩვილთა ნახევარზე ბით, რაც დაეხმარება მოწყვლად ბავშვს სამყაროს ორგა-
მეტს უვითარდება დასწავლის სირთულეები, რომლებიც ნიზებაში. მშვიდი, ნახევრად ბნელი, მყუდრო ადგილები
შუა ბავშვობის პერიოდში ან მოზარდობაში იჩენს თავს. გამოიყო საავადმყოფოში, რომლებშიც ბავშვებს ათავსე-
მკვლევრებმა შეამჩნიეს, რომ ასეთ ბავშვებს უჭირთ ყუ- ბენ დედის (ან მამის) გულმკერდზე ისე, რომ მათი კანე-
რადღების კონცეტრაცია, ამოცანების გადაჭრისას და- ბი ერთმანეთს ეხება. ეს ყველაფერი მოწყვლად ბავშვს
გეგმვა და ორგანიზება. ეხმარება სიმშვიდისა და სტაბილური მდგომარეობის მო-
იმის გათვალისწინებით, რომ ნერვული სისტემა პოვებაში. მცირე კვლევებმა ამ პროცედურის სარგებლი-
მნიშვნელოვნად ბოლო თვეების განმავლობაში ვითარ- ანობა დაადასტურა: ბავშვებს უფრო ხანგრძლივად ეძი-
დება, ნეონატალური ექსპერტების აზრით, მასტიმული- ნათ, ძუძუთი უკეთ იკვებებოდნენ და წონაშიც მოიმატეს.
რებელ, ხმაურიან გარემოს, რომელსაც სთავაზობს ნე- დღეს ამ პროცედურას კენგურუს მზრუნველობას
ონატალური ინტენსიური მზრუნველობის სერვისები, უწოდებენ. მას დღეს მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში იყე-
შეუძლია მცირეწონიანი ბავშვების მოგვიანებით განვი- ნებენ მრავალი ბავშვის მოთხოვნილებების დასაკმაყო-
თარებული პრობლემების გადაჭრაში წვლილის შეტანა. ფილებლად, განსაკუთრებით, განვითარებად ქვეყნებში,
27-34 კვირებში ნაყოფის ტვინი მთლიანად ერთვება „კავ- სადაც ძალიან ადრე ან ძალიან მცირე ზომის ჩვილები იბა-
შირების დამყარების პროცესში“, რომლებიც მოგვიანე- დებიან (March of Dimes, 2011; WHO, 2003). სახელწოდე-
ბით განსაზღვრავენ სწავლისა და ქცევის მნიშვნელოვან ბა კენგურუს მზრუნველობა მოდის დედა კენგურუს მიერ
ასპექტებს. დღესრული ჩვილები ამ პერიოდს ატარებენ საკუთარი შვილების მუცლის ჩანთით ტარების ფაქტი-
მშვიდ, თბილ და დაცულ საშვილოსნოს გარემოში, სა- დან. შესაბამისად, კენგურუს მზრუნველობა გულისხმობს
დაც ხმაური არ არის და პირველადი სტიმულაციაა დე- ადრეული ეტაპიდანვე დედისა (ან სხვა მზრუნველის) და
დის სხეულის რიტმული ხმები. ხოლო იმ ჩვილებისთვის, შვილის კანებით შეხებას, რომელიც საკმაოდ დიდხანს
გრძელდება. საავადმყოფოში ამის წახალისება ხდება,
მშობლებს ჩვილის დაკავების სხვადასხვა ტექნიკას ას-
წავლიან, ასევე, დედებს ურჩევენ, ძუძუთი გამოკვებონ
შვილები, რომელიც დედასა და შვილს შორის კონტაქტის
დამყარების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გზაა. ეს არის
ფაქიზი მიდგომა, რომელიც თავიდან ირიდებს ზედმეტ
სტიმულაციას, მღელვარებასა და ხმაურს, რომელიც და-
მახასიათებელია NICU-სთვის. ასევე, ის მოიცავს დღენაკ-
ლული ჩვილების დედების ან სხვა მზრუნველების, რომ-
ლებმაც უნდა იზრუნონ ასეთი ბავშვების სპეციალური სა-
ჭიროებებისა და მოწყვლადი მდგომარეობის დაძლევაზე,
მხარდაჭერასა და ხელმძღვანელობას (Charpak, 2006).
დღენაკლული ჩვილების ნორმალური განვითარების
უზრუნველსაყოფად კენგურუს მზრუნველობის ეფექტუ-
რობის შემფასებელი კვლევები იმედისმომცემ შედეგებს
იძლევა (Feldman, 2011). მაგალითად, ერთ-ერთ ლონ-
გიტუდურ კვლევაში, რომელიც კოლუმბიაში ჩატარდა
(Tessier, et al., 2003), სადაც კენგურუს მზრუნველობის
მიდგომა ფართოდ გამოიყენება, მკვლევრებმა შედეგე-
ბის შესასწავლად 431 მცირეწონიანი და ნაადრევად და-
ბადებული ბავშვი შემთხვევითად გაანაწილეს ისე, რომ
ნაწილი ტრადიციული მზრუნველობის ქვეშ, ხოლო ნა-
წილი კენგურუს მზრუნველობის ქვეშ იმყოფებოდა. 12
თვის ასაკში ისინი, ვინც კენგურუს მზრუნველობის ქვეშ
იყვნენ, უფრო მაღალი IQ-ს მონაცემები აღმოაჩნდათ და
▲მამებსაც კი შეუძლიათ განახორციელონ ეს პოზიტიური შედეგი განსაკუთრებით შეიმჩნეოდა იმ
„კენგურუს მზრუნველობა“. ჩვილების შემთხვევაში, რომლებიც უფრო ადრე დაიბად-
ნენ, უფრო ინტენსიურ მზრუნველობას საჭიროებდნენ Ahmed&Winikoff, 2003). ის ასევე ეხმარება მოწყვლადი
და რომლებსაც 6 თვის ასაკში ნევროლოგიური პრობლე- ბავშვების მშობლებს თავდაჯერებულობის გაზრდაში.
მების განვითარების რისკის შესახებ დიაგნოზი დაუსვეს. ნაადრევად ნამშობიარები ერთ-ერთი ჩვილის დედამ შემ-
გარდა ამისა, შემდგომმა კვლევამ აღმოაჩინა, რომ კენ- დეგი კომენტარი გააკეთა: „როცა ამ ყველაფრის შესახებ
გურუს მზრუნველობა მზრუნველობის უკეთეს გარემოს საავადმყოფოში მოვისმინე, ძალიან შევწუხდი, თუმცა,
ქმნის (განსაკუთრებით, ბიჭებისთვის), მაღალია მამის როცა ვნახე, თუ როგორ ძლიერდებოდა ჩემი შვილი კენ-
ჩართულობა (Tessier, et al., 2009). ნიშანდობლივია, რომ გურუს მზრუნველობის შედეგად, უფრო ხშირად ვაკითხ-
მონაცემების თანახმად, კენგურუს მზრუნველობა არა ავდი ბავშვს საავადმყოფოში, რადგან ეს უკვე აღარ იყო
მარტო მშობელი-ჩვილის ჯანსაღი ურთიერთობის გან- საშიში ადგილი ჩემთვის“ (Robles & McCoshen, 2008).
მაპირობებელია, ის ნაადრევად დაბადებულ ბავშვების როგორც ჩანს, კენგურუს მზრუნველობას სასარგებლო
ტვინის სწრაფ მომწიფებასაც უზრუნველყოფს (Scher შედეგები მოაქვს როგორც შვილისთვის, ისე დედისთვის.
et al., 2009). ეს კი მსოფლიო ჯანდაცვის საზოგადოე- ასეთ ინტენსიურ, კანით შეხებით კონტაქტს არანაირი
ბას უბიძგებს, ამ მიდგომის მთელი მსოფლიოს მასშტა- უარყოფითი გავლენა არ აქვს ბავშვის განვითარებაზე
ბით გამოყენებას დაუჭიროს მხარი (The Partnership for და ის მოწყვლადი ბავშვებისთვის ცხოვრების უკეთეს
Maternal, Newborn, and Child Health, 2011). სასტარტო პირობებს უზრუნველყოფს, განსაკუთრებით
კენგურუს მზრუნველობის ტექნიკები სწრაფად და მსოფლიოს იმ ნაწილებში, რომლებიც მედიცინაში ტექ-
მარტივად დაისწავლება (Quasem, Sloan, Chawdhury, ნოლოგიური მიღწევებით არ გამოირჩევა.
მოეწონებათ და პატივს სცემენ შვილები მათ და კაცებსა და ქალებში (CDC, 2011e). ბავშვის ჩასახ-
თავად რამდენად შეძლებენ შვილების ემოციური ვის პრობლემა აშშ-ში წყვილთა 12%-ში გვხვდება
მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას. ზოგიერთი (Asch&Marmor, 2008). თუმცა რეპროდუქციული
მამა ცდილობს, ისარგებლოს ისეთი შესაძლებლო- ტექნოლოგიების განვითარების წყალობით, დღეს
ბით, როგორიცაა ბავშვებისა და, ზოგადად, მშობ- მრავალ წყვილს, რომელსაც ნაყოფიერების პრობ-
ლობის შესახებ მეტი ინფორმაციის მიღება, ზოგი- ლემა აწუხებს, შესაძლებელია, მაინც ჩაესახოს ბავ-
ერთი ახალ ფინანსურ გეგმებს აწყობს. ბევრი ცდი- შვი (იხ. ცხრილი 3-8). აშშ-ში იმ ქალთა 4%, რომელ-
ლობს, ცოლს მეტი ემოციური მხარდაჭერა გამო- საც სურს, დაორსულდეს, იყენებს ნაყოფიერების
უვლინოს. როცა მამები აქტიურად მონაწილეობენ მკურნალობის მიდგომებს (Duwe, Reefhuis, Honein,
საკუთარი პარტნიორის ორსულობის პროცესში, Schieve&Rasmussen, 2010).
ალბათობა იმისა, რომ დედები პირველი ტრიმეს- ნაყოფიერების ზრდის ერთ-ერთი საინტერესო
ტრის განმავლობაში პრენატალური ჯანდაცვის ტექნოლოგია ქალის ორგანიზმიდან კვერცხუჯ-
პროგრამებში ჩაერთვებიან, უფრო მაღალია. ასე- რედის ამოღებას და ლაბორატორიულ პირობებში
ვე, დედების მხრიდან სიგარეტის მოხმარება მამის ლანგარზე სპერმასთან ერთად განთავსებით გა-
ჩართულობის შემთხვევაში საგრძნობლად იკლებს ნაყოფიერებას ითვალისწინებს. მიახლოებით 3-5
(Martin, et al., 2007). ამრიგად, მამის მონაწილეობა დღის შემდეგ განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის
ორსულობისა და მშობიარობის პროცესში სასარ- იმპლანტაცია ხდება ქალის საშვილოსნოში. თავ-
გებლოა, როგორც პარტნიორის ჯანმრთელობისა დაპირველად, როცა ეს მეთოდი გამოიგონეს (1981
და ბავშვისთვის, ისე თავად მამისთვისაც (Plantin, წელი), მას „სინჯარის ბავშვების“ ტექნიკას უწო-
Olukoya&Ny, 2011). როცა ბავშვის დაბადებისას დებდნენ. დღეს კი ის დამხმარე რეპროდუქციუ-
ოჯახში სხვა ბავშვები არიან, ხშირად მამა ატარებს ლი ტექნოლოგიების (ART – Assisted Reproductive
მათთან დროს და ამზადებს მათ ოჯახის ახალ წევ- Technologies) სახელითაა ცნობილი. მართალია,
რთან შესახვედრად. ART საკმაო დროსა და ხარჯებს მოითხოვს, თუმ-
ბავშვის მომლოდინე მამებმა შეიძლება ისეთი ცა მან მრავალ წყვილს, რომელიც უნაყოფო იყო,
ფაზაც გაიარონ, როგორიცაა საკუთარ ცოლთან შვილის ყოლის შანსი გაუჩინა. დღეს ART აშშ-ში
ისეთი ძლიერი იდენტიფიკაცია, რომ ორსულობის ორსულობის შემთხვევათა 1%-ზეა პასუხისმგებე-
სიმპტომები რეალურად განიცადონ. ამის უკიდუ- ლი. ART-ის ღირებულება ქვეყნების მიხედვით გან-
რესი მაგალითია იუკატანის მაცხოვრებლები მექ- სხვავებულია. აშშ-ში მისი ღირებულება ყველაზე
სიკაში, სადაც ორსული ქალის პარტნიორს აღენიშ- მაღალია (Connolly, Hoorens & Chambers, 2010).
ნება გულის რევის შეგრძნება, დიარეა, ღებინება
და კრუნჩხვები (Pruett, 1987).
დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიები
(ART - Assisted Reproductive Technologies)
ორსულობა ცვალებად სამყაროში ნაყოფიერების ზრდის ერთ-ერთი ტექნოლოგიაა,
ყველა წყვილს, რომელსაც სურს ბავშვის ყო- რომელიც ქალის ორგანიზმიდან კვერცხუჯრედის
ამოღებას და ლაბორატორიულ პირობებში
ლა, სურვილის მიუხედავად, ამას ვერ ახერხებს. სპერმასთან განაყოფიერებას ითვალისწინებს,
აშშ-ში ქალების მიახლოებით 10% ვერ ფეხმძიმდე- შემდეგ განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის
ბა ან ვერ ინარჩუნებს ორსულობას. ნაყოფიერების იმპლანტაცია ხდება დედის ან სუროგატი დედის
პრობლემები ერთნაირადაა გავრცელებული მამა- საშვილოსნოში.
ცხრილი 3-8. უნაყოფობის მკურნალობის გავრცელებული მიდგომები

დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიები (ART)
ART სხვადასხვა მეთოდის ჯგუფია, რომელიც დედის ორგანიზმიდან კვერცხუჯრედის ამოღებას, ლაბორატორიულ პირო-
ბებში მამის სპერმასთან შერევასა და განაყოფიერებული ზიგოტის დედის საშვილოსნოში იმპლანტაციას ითვალისწინებს.
ART ძვირად ღირებული და დიდხნიანი პროცესია, თუმცა ის უშვილო წყვილს შვილის ყოლის საშუალებას აძლევს. ის შეიძ-
ლება მოიცავდეს დონორი კვერცხუჯრედისა და დონორი სპერმის გამოყენებასაც. ART-ის მიდგომას იყენებენ ისეთ სიტუა-
ციებშიც, რომელშიც სუროგატი დედები არიან ჩართულები.
ჰორმონალური თერაპია (მეორენაირად ნაყოფიერების მედიკამენტებსაც უწოდებენ)

თუ უნაყოფობა ოვულაციის პრობლემების შედეგია, მისი გადაჭრა შესაძლებელია სპეციალური მედიკამენტების გამოყენე-
ბით, რომლებიც ჰორმონალურ პრობლემებს აგვარებს. უნაყოფობის საწინააღმდეგო მედიკამენტები ზემოქმედებს ჰიპოფიზ-
ზე, საკვერცხეებსა და ქალის ორგანიზმის სხვა იმ ჰორმონალურ სისტემებზე, რომელიც ხელახალ რეგულაციას საჭიროებს.
უნაყოფობის საწინააღმდეგო მედიკამენტების გამოყენებასთან დაკავშირებული ერთ-ერთი პრობლემაა ის, რომ ზოგჯერ მა-
თი ზემოქმედება განსაკუთრებით ინტენსიურია და რამდენიმე კვერცხუჯრედის წარმოქმნის მიზეზი შეიძლება გახდეს, რაც
შემდეგ მრავალნაყოფიან ორსულობას იწვევს. მრავალნაყოფიანი ორსულობები კი რისკთანაა დაკავშირებული.
საშვილოსნოს შიდა განაყოფიერება (IUI) (მეორენაირად ხელოვნურ განაყოფიერებასაც უწოდებენ)

საშვილოსნოს შიდა განაყოფიერება (IUI) მოიცავს სპერმის შეგროვებას მამის ან სპერმის დონორისგან, მის სპეციალურ
მომზადებასა და ქალის ორგანიზმში შეყვანას. IUI ხშირად იმ შემთხვევაში გამოიყენება, როცა მამას სპერმის არასაკმარისი
რაოდენობა აქვს, დედას საშვილოსნოს ყელის მიერ გამოყოფილი ლორწოს პრობლემები აქვს ან მაშინ, როცა უნაყოფობის
მიზეზები, აუხსნელია.
სუროგაცია
როცა დედას არ შეუძლია კვერცხუჯრედის წარმოქმნა ან არ შეუძლია ორსულობისას ნაყოფის შენარჩუნება, მას შეუძლია
სუროგაციას მიმართოს. სუროგატი არის ქალი, რომელიც თანხმდება იმაზე, რომ მამის სპერმის ან დედის განაყოფიერებუ-
ლი კვერცხუჯრედის შეყვანა მოხდეს მის ორგანიზმში. მშობიარობის შემდეგ სუროგატი თანახმაა, ბავშვი გადასცეს წყვილს.
ქირურგიული ოპერაცია
ზოგჯერ უნაყოფობის პრობლემები ქირურგიული ჩარევით შეიძლება მოგვარდეს, როგორც დედის, ისე მამის შემთხვევაში.
აშშ-ში წყვილებს ART-ის მკურნალობის ერთი კურ- ლანტაციისთვის შერჩეული კვერცხუჯრედის გა-
სი $12,000-დან $15,000-მდე უჯდებათ და გასათ- რდა, სხვა დარჩენილი განაყოფიერებული კვერცხ-
ვალისწინებელია, რომ მკურნალობის წარუმატებ- უჯრედების მიმართ დამოკიდებულების საკითხი
ლობის შემთხვევაში კურსის გამეორებაა საჭირო დგება. ამ საკითხზე განსაკუთრებულ ყურადღებას
(Asch&Marmor, 2008; Medline-Plus, 2010). წარმატე- ამახვილებენ სწორედ ისინი, ვისაც მიაჩნია, რომ სი-
ბა კი გარანტირებული არ არის: ART-ის ერთი მცდე- ცოცხლე განაყოფიერების მომენტიდანვე იწყება.
ლობის შემთხვევაში ცოცხალი ბავშვის დაბადების ზოგიერთი ტიპის ART – დონორის სპერმით ხელოვ-
შანსი დედის ასაკის მიხედვით იცვლება: 35 წელზე ნური განაყოფიერება ან მამაკაცის სპერმით სურო-
ახალგაზრდა ქალების შემთხვევაში მიახლოებით გატი დედის განაყოფიერება – შვილების ყოლის სა-
42%-ს შეადგენს, ხოლო 40 წელთან მიახლოებული შუალებას გეი და ლესბოსელ წყვილებსაც აძლევს.
ქალების შემთხვევაში – 25%-ს და 41 წელზე უფრო- ისინი, ვინც ჰომოსექსუალიზმს მორალურ ჭრილში
სი ქალების შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი 25 %-მდე განიხილავენ, ამ თვალსაზრისით ART-ის მიდგომა-
ეცემა (MedlinePlus, 2010). ზოგიერთ შემთხვევაში ში საფრთხეს ხედავენ. მსჯელობის საგანია ხარჯე-
ჯანმრთელობის დაზღვევა ფარავს ART-ის ხარ- ბიც: ART-ზე მხოლოდ იმათ უნდა მიუწვდებოდეთ
ჯებს, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში გადახდა მშობ- ხელი, ვისაც ამის ფინანსური შესაძლებლობა აქვს?
ლებს უწევთ. ხარჯების დათვლისას გასათვალისწი- სხვა კითხვები სუროგაციის ირგვლივ არსებობს:
ნებელია მრავალნაყოფიანი ორსულობის ხარჯები, ეთიკურია, როცა ბავშვის მუცლით ტარებისთვის
რადგან ART-ის შემთხვევაში მრავალნაყოფიანო- ფულს იხდიან? რა ხდება იმ შემთხვევაში, თუ სუ-
ბის ალბათობა უფრო მაღალია ტრადიციულ განა- როგატი დედა უარს იტყვის ბავშვის გაშვილებაზე?
ყოფიერებასთან შედარებით. ART-ით გამოწვეული სწორედ მსგავსი სირთულის მრავალმა შეკითხვამ
ორსულობის მიახლოებით 11% მრავალნაყოფიანი განაპირობა ის, რომ ამერიკული მედიცინის ასო-
ორსულობაა. დაბოლოს, არსებობს კითხვები იმას- ციაციამ 1996 წელს მოიწვია საბჭო, რომელსაც
თან დაკავშირებითაც, ART-ით ჩასახული ბავშვები რეპროდუქციის ტექნოლოგიებთან დაკავშირებით
განვითარებისა თუ სამედიცინო პრობლემების აღ- არსებული ეთიკური საკითხები უნდა შეესწავლა
მოცენების უფრო მაღალი რისკის ქვეშ არიან, თუ და გაეცა რეკომენდაციები. ნაყოფიერების მკურ-
არა (MedlinePlus, 2010). ნალობასთან დაკავშირებული ყველა ამ გამოწვე-
ART და რეპროდუქციის სხვა ტექნოლოგიები, ვის მიუხედავად, აუცილებელია იმ მომენტის გათ-
რომლებიც 3-8 ცხრილშია აღწერილი, ეთიკურ და ვალისწინებაც, რომ მრავალ ინდივიდსა თუ წყვილს
მორალურ საკითხებს წამოჭრის (Asch&Marmor, ART-ის ისეთი შედეგი, როგორიცაა საკუთარი შვი-
2008; Horowitz, Galst&Elster, 2010). ცხადია, იმპ- ლის ყოლა, უღირთ ამის ფასად.
ახალშობილი დასაწყებად (Fisanick, 2009; Nilsson&Hamberger,

2009).
ადვილი დასანახია, რომ მშობლების ატიტუ-
დები როგორც ორსულობის, ისე მშობიარობის შე- ფიზიკური ზომა და გარეგნობა. დაბადებისას
სახებ კულტურის მიერაა ფორმირებული. ყველა პირველი შვილის მოუმზადებელი მშობლები ხში-
კულტურაში ბავშვის დაბადება მნიშვნელოვანი რად გაოცებულები არიან ახალშობილის გარეგნო-
ცვლილებაა, როგორც ახალშობილისთვის (ტერ- ბით. თუ მშობიარობა ვაგინალური იყო, ახალშობი-
მინი, რომელიც ერთ თვემდე ასაკის ბავშვს მიემარ- ლის თავი დეფორმირებული და წაგრძელებულია,
თება), ისე მშობლებისთვის. რადგან ის ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცეს-
შია. მშობიარობისას თავის ქალის რბილი, ბრტყე-
დაბადების ტრავმა. ტერმინს „დაბადების ტრა-
ლი ძვლები, რომელსაც ყიფლიბანდს უწოდებენ,
ვმა“ ხშირად იყენებენ პიროვნების თეორიებში, რო-
მხოლოდ ხრტილოვანი ნივთიერებებითაა შეერ-
გორიცაა ფროიდის თეორია, რომლებსაც მიაჩნია,
თებული, რომელიც შეკუმშულია იმისათვის, რომ
რომ დაბადებასთან დაკავშირებული ცვლილებები
ბავშვის თავი სამშობიარო არხში გამოეტიოს. ამის
ფუნდამენტურ როლს ასრულებს პიროვნების შემ-
გამო ბავშვის გარეგნობა შემდეგნაირია: მას „კონუ-
დგომ განვითარებაში. მიუხედავად იმისა, თუ რო-
სისებური თავი“ აქვს. ყიფლიბანდი არ მყარდება და
გორ ინტერპრეტაციას მივცემთ ამ ხედვას, ფაქტია,
არ ერთიანდება გვიან ჩვილობამდე, სწორედ ამის
რომ დაბადება რადიკალურ ცვლილებას გულის-
გამოა საჭირო, ჩვილებისა და ახალფეხადგმულე-
ხმობს – როგორიცაა ისეთი დაცული და მხარდაჭე-
ბის თავები განსაკუთრებით დავიცვათ დარტყმე-
რის გარემოდან, როგორიცაა საშვილოსნო, ნაკლე-
ბისგან. წინააღმდეგ შემთხვევაში შერყევის რისკი
ბად სანდო და სასტიკ გარე სამყაროში გადასვლა.
არსებობს. გარდა ამისა, ახალშობილების გარეგა-
დაბადების შემდეგ აღარ ხდება საჭირო ჟანგბადისა
ნი გენიტალიები შეიძლება გადიდებული იყოს იმის
და საკვების მოწოდება. ახალშობილებმა თვითონ
გამო, რომ დაბადებამდე მათში ჰორმონების მოზღ-
უნდა ისუნთქონ და ისწავლონ საკუთარი მოთხოვ-
ვავება ხდება. ასევე, ბავშვი შეიძლება დაფარული
ნილებების სოციალურ სამყაროში გამოხატვა. სო-
იყოს პირველადი საცხის ნაშთებით, დაბალი ხა-
ციალურმა სამყარომ კი შეიძლება გამოავლინოს, ან
რისხის დამცავი საფარველით და ლანუგოთი, რო-
არც კი, მათ მოთხოვნილებებზე საპასუხო რეაქცია.
მელიც პირველი თვის განმავლობაში უნდა გაქრეს
დაბადება მნიშვნელოვნად სტრესულია ახალ-
(Towle, 2009). ამგვარად, საშუალო დღესრული ჩვი-
შობილისთვის. დღესრული ბავშვები უკეთ არიან
ლი, რომლის წონა 5 ფუნტი და 8 უნციიდან 9 ფუნ-
მზად, გაუმკლავდნენ ამ გამოწვევას. მაგალითად,
ტი და 8 უნციამდე (2.5-4.3 კილოგრამი) მერყეობს,
დაბადებამდე მცირე ხნით ადრე, ჩვილები ადრე-
ხოლო მისი სიმაღლე 19-დან 22 ინჩამდეა (48-56
ნალინისა და ნონადრენალინის მოზღვავებას გა-
სანტიმეტრი), არ შეიძლება გამოიყურებოდეს ისე
ნიცდიან. ეს ჰორმონები სტრესს ეწინააღმდეგება.
გლუვ და ფუმფულა ჩვილად, როგორც ეს დახატუ-
ადრენალინი ჟანგბადის დეფიციტთან გამკლავე-
ლია სატელევიზიო თუ ჟურნალების რეკლამებში.
ბაშიც ეხმარება მათ და ამზადებს ბავშვებს საკუ-
თარი ფილტვების საშუალებით სუნთქვის დაწყ- პირველი დღეები: შეგუების პერიოდი. მათი
ებაში. პირველი სუნთქვა გართულებულია, რად- უმწეო გარეგნობის მიუხედავად, დღესრული ახალ-
გან საჭიროა ფილტვებიდან ამნიოტიკური სითხის შობილები შეუპოვარი პატარა არსებებია, რომლე-
გამოდევნა და ფილტვების მილიონობით პატარა ბიც უკვე საკმაოდ ადაპტირდნენ მათ ახალ საცხოვ-
პარკის ჰაერით შევსება. თუმცა, ამ წუთების გან- რებელ გარემოსთან (Nugent, Petrauskas&Brazelton,
მავლობაში ჩვილების უმრავლესობა რეგულარუ- 2009; Simkin, 2010). დაბადებიდან პირველ დღეებში
ლად სუნთქავს. ახალშობილების ორგანიზმი ასევე ბავშვმა მნიშვნელოვანი ადაპტაცია უნდა გაიაროს
შედარებით მეტი რაოდენობით ბეტა-ენდორფინის სუნთქვის, სისხლის მიმოქცევის, საჭმლის მონელე-
ტკივილგამაყუჩებლებს მოიცავს, რომელიც სისხ- ბისა და ტემპერატურის რეგულაციის თვალსაზრი-
ლის შემადგენლობაში შედის. ჩვილთა უმეტესობა, სით.
დაბადების შემდეგ მცირეხნიანი პერიოდის განმავ- მაგალითად, ჰაერის პირველი ჩასუნთქვისას,
ლობაში, ფხიზელია და სტიმულებზე რეაგირებს. ფილტვები იბერება და ახალშობილის რესპირა-
ბევრი ექსპერტის თანახმად, გახანგრძლივებული ტორული სისტემის მთავარ ორგანოდ იწყებს ფუ-
სიფხიზლის ეს პერიოდი, რომელიც ერთი საათის ან ნქციონირებას. დაბადებიდან პირველი დღეების
მეტი ხნის განმავლობაში გრძელდება, იდეალური განმავლობაში ახალშობილებს ახასიათებთ ხვე-
დროა მშობლებსა და ჩვილს შორის ურთიერთობის ლა და ცემინება. ამის გამო მშობლები ხშირად
ახალშობილი ყიფლიბანდი
ბავშვი ერთი თვის ასაკამდე. თავის ქალის რბილი, ბრტყელი
ძვლები, რომელიც დაკავშირებულია
ხრტილებით.
► როგორც რეფლექსები. საშვილოსნოდან გარე სამყარო-

დედები, ისე
ში ცხოვრების დასაწყებად ჩვილები ბიოლოგიუ-
მამები, ეგუებიან
ახალ როლებს და რად განპირობებულ ქცევებს ფლობენ, რომელიც
იღებენ ოჯახისა ორ კატეგორიად შეგვიძლია დავყოთ: გადარჩენის
და სამუშაოს
რეფლექსები და პრიმიტიული რეფლექსები (იხ.
ტვირთს საკუთარ
თავზე. ოჯახს ცხრილი 3-9). გადარჩენის რეფლექსები ისეთი
ადაპტაციაში რეფლექსებია, რომე-
მნიშვნელოვნად ახალშობილის ფიზიკური
შეიძლება
ლიც ადაპტაციასა და
შეფასების მნიშვნელოვა-
დაეხმაროს მამა. გადარჩენას ემსახურე-
ნი ნაწილია რეფლექსების
ბა, განსაკუთრებით მა-
არსებობის შემოწმება.
ნამდე, სანამ პირველი
რა ტიპის მდგომარეობას
დღეების ან კვირების
იკვლევს ექიმი რეფლექ-
განმავლობაში ტვინის
სების შეფასებით?
უმაღლესი ცენტრე-
ფრთხებიან. ამიტომ, გასათვალისწინებელია, რომ ბი პროცესების კონტროლირებას დაიწყებს. მაგა-
ეს ბავშვის სასუნთქი გზების ლორწოსა და ამნი- ლითად, სუნთქვა რეფლექსურია, თუმცა პირველი
ოტიკური სითხისგან გაწმენდის ბუნებრივი გზაა. რამდენიმე თვის შემდეგ ის ნებელობის კონტრო-
სუნთქვის დაწყება ახალშობილის სისხლის მიმოქ- ლის ქვეშ ექცევა. ამის მსგავსად, მკერდის ძიება
ცევის სისტემაშიც მნიშვნელოვან ცვლილებას გა- (rooting) და წოვა ძუძუს თავების საპოვნელად და
ნაპირობებს. ბავშვის გული ჟანგბადის მისაღებად რძის მისაღებად მნიშვნელოვანი ადაპტაციური
სისხლს პლაცენტიდან აღარ ამოტუმბავს, არამედ რეფლექსებია. ის თავიდან მხოლოდ რეფლექსუ-
ბავშვის გულში განთავსებული სარქველი იხურება რია, შემდეგ კი ნებისმიერი ხდება (ნებელობით
და მიმართავს სისხლის ნაკადს ფილტვებისკენ. ეს იმართება) და ბავშვს შეუძლია, გააკონტროლოს
ცვლილებები დაბადების მომენტიდანვე მყისიერად ის პირველი რამდენიმე თვის შემდეგ. გადარჩენის
იწყება, თუმცა რამდენიმე დღის განმავლობაში ჩა- სხვა რეფლექსები, როგორიცაა ხველება, ცემინე-
მოყალიბებას განაგრძობს. ბა, პირღებინება, სლოკინი და მთქნარება ასევე და-
საჭმლის მონელების პროცესიც რადიკალურად ბადების მომენტიდანვეა მოცემული, თუმცა რეფ-
იცვლება დაბადების შემდეგ: დაბადებამდე საკვე- ლექსურ ბუნებას ინარჩუნებს მთელი ცხოვრების
ბი პლაცენტის საშუალებით მიეწოდება. დაბადების განმავლობაში.
შემდეგ კი ჩვილის საჭმლის მომნელებელმა სისტე- პრიმიტიული რეფლექსები შეიძლება დღეს პი-
მამ თვითონ უნდა დაიწყოს ფუნქციონირება. თუმ- რდაპირ არ იყოს დაკავშირებული გადარჩენასთან,
ცა საჭმლის მომნელებელი სისტემის ადაპტაცია თუმცა მათ, გარკვეული თვალსაზრისით, მნიშვნე-
უფრო ნელა მიმდინარეობს, ვიდრე სუნთქვისა და ლოვანი როლი შეასრულეს ჩვენს ევოლუციურ ის-
სისხლის მიმოქცევის. ახალშობილის ტემპერატუ- ტორიაში (Bartlett, 1997; Goddard, 2009). მაგალი-
რის რეგულაციაც თანდათანობით ეგუება ახალ თად, მოროს რეფლექსი ახალშობილის შიშის რეაქ-
გარემოს: საშვილოსნოში ბავშვის კანი მუდმივ ტემ- ციაა. თუ ახალშობილები შეშინდებიან ხმამაღალი
პერატურას ინარჩუნებდა. დაბადების შემდეგ ბავ- ხმით ან დავარდნის შეგრძნებით, მათი მყისიერი
შვის მეტაბოლიზმის პროცესმა უნდა დაიცვას ის რეაქცია იქნება ორივე მკლავის ერთ მხარეს გაშლა
გარეგანი ტემპერატურის მცირედი ცვლილებისგა- და თითების გამოწვდენა ისე, თითქოს რაღაცის ან
ნაც კი. სწორედ ამის გამოა, რომ თუ ბავშვებს ინ- ვიღაცის დაჭერას/ჩაბღაუჭებას ცდილობდნენ. შემ-
კუბატორებში არ ათავსებენ, დაბადებიდან პირვე- დეგ მკლავები თანდათანობით უბრუნდება ტანს.
ლი დღეებისა და კვირების განმავლობაში სითბოს ამრიგად, მოროს რეფლექსს გადარჩენის ღირებუ-
შესანარჩუნებლად კარგად ახვევენ. თანდათანო- ლება შორეულ წარსულში უნდა ჰქონოდა: დავარ-
ბით ისინი მუდმივი ტემპერატურის შენარჩუნების დნის შემთხვევაში ის ახალშობილები, რომლებიც
უნარს იძენენ იმ ცხიმის ფენის საშუალებით, რო- უკეთ ჩაებღაუჭებოდნენ დედის სხეულის თმას,
მელიც პირველი კვირის განმავლობაში გროვდება გადარჩენის მეტი შანსი ექნებოდათ. მსგავსი რეფ-
მათ ორგანიზმში. ლექსია ხელის ჩავლების რეფლექსი. თუ ახალშო-
გადარჩენის რეფლექსები პრიმიტიული რეფლექსები

ბიოლოგიურად დაპროგრამებული ბიოლოგიურად პროგრამირებული
ქცევები, როგორიცაა სუნთქვა, ქცევები, რომლებსაც მოცემულ
მკერდის ძიება და წოვა, რომლებიც მომენტში გადარჩენის
დაკავშირებულია ახალშობილის თვალსზრისით ღირებულება არ
უნართან, გადარჩეს. აქვთ, თუმცა ევოციურ წარსულში
ემსახურებოდნენ გადარჩენას.
ცხრილი 3-9. ჩვილის რეფლექსები
გადარჩენის რეფლექსები პრიმიტიული რეფლექსები
სუნთქვის რეფლექსი მოროს რეფლექსი

ჩვილები რეფლექსურად ჩაისუნთქავენ ჟან- როცა ბავშვებში ხმამაღალი ხმა ან მცირე მანძილზე მოულოდნელი და-
გბადს და ამოისუნთქავენ ნახშიროჟანგს. სუნ- ვარდნა შიშს აღძრავს, ისინი, პირველ რიგში, ხელებს შლიან და თითებს
თქვა რეფლექსურია, რადგან ცნობიერ ძალის- ჭიმავენ, შემდეგ ხელებს აბრუნებენ ტანთან და თითებს მუშტად კრავენ.
ხმევას არ მოითხოვს. თუმცა, დაბადებიდან რამ- ეს რეფლექსი მიახლოებით 4 თვის შემდეგ ქრება.
დენიმე თვის შემდეგ, გარკვეული მიზნით მისი
ხელის ჩავლების რეფლექსი
ნებისმიერი კონტროლი შესაძლებელია.
თუ ჩვილის ხელის სტიმულირებას მოვახდენთ, ჩვილი მჭიდროდ ჩაგვავ-
მკერდის ძიების რეფლექსი ლებს ხელს. ჩავლების სიძლიერე გაიზრდება, სტიმულის მოცილებას თუ
თუ ჩვილის ლოყას ხელს შეახებ, ჩვილი თავს შევეცდებით. ეს რეფლექსი უჩინარდება მიახლოებით 5 თვის შემდეგ.
შემოაბრუნებს სტიმულისკენ და გააღებს პირს,
ტერფის ტაცების რეფლექსი
ისე, თითქოს პირში ძუძუს თავის ჩადებას ელო-
თუ რაიმე ობიექტს ან თითს ბავშვის ფეხის ტერფებს ფეხის თითებ-
დება. ჩვეულებრივ, ეს რეფლექსი 3-4 თვის შემ-
თან ახლოს მივადებთ, ბავშვი ცდილობს ტერფის მოღუნვას/მოხრას. ეს
დეგ ქრება.
რეფლექსი ხელის ჩავლების რეფლექსის მსგავსია, თუმცა მიახლოებით
წოვის რეფლექსი 9 თვის შემდეგ ქრება.
თუ შევეხებით ან სხვა გზით მოვახდენთ ჩვილის
ბაბინსკის რეფლექსი
პირის სტიმულირებას, ბავშვის საპასუხო რეაქ-
თუ ბავშვის ტერფზე თითს სიგრძეზე გავაყოლებთ, ჩვილი მცირე თი-
ცია იქნება წოვა და პირისა და ენის რიტმული
თებს მოხრის, ხოლო ცერს მაღლა აწევს. ეს რეფლექსი ქრება მიახლოე-
მოძრაობები. ეს რეფლექსი პირველი რამდენიმე
ბით 6 თვის შემდეგ.
თვის შემდეგ თანდათანობით ნებისმიერი ხდება.
სიარულის რეფლექსი
გუგის რეფლექსი
თუ ჩვილს ვერტიკალურად დავიჭერთ ისე, რომ მისი ფეხები სწორ ზე-
ჩვილის გუგები კაშკაშა სინათლეზე და ძილის
დაპირს ეხებოდეს, ჩვილი იწყებს ფეხების ერთი მეორის მიყოლებით გა-
წინ ვიწროვდება, ხოლო სიბნელესა და გაღვიძე-
დაბიჯებას, თითქოს დადის. ეს რეფლექსი უჩინარდება მიახლოებით 2-3
ბისას – ფართოვდება. ეს რეფლექსი სიცოცხლის
თვის შემდეგ.
ბოლომდე გრძელდება.
ცურვის რეფლექსი
თვალის დახუჭვის რეფლექსი
თუ ბავშვს წყალში მოვათავსებთ პირქვე პოზიციაში (მუცელზე მწოლი-
ჩვილები თვალების გასწვრივ ნივთის სწრაფი
არე), ის ცურვას შეეცდება. ეს რეფლექსი ქრება მიახლოებით 6 თვის
გადაადგილების ან ჰაერის შებერვის საპასუხოდ
შემდეგ.
თვალს ხუჭავენ. ეს რეფლექსი სიცოცხლის ბო-
ლომდე გრძელდება. კისრის რეფლექსი
ბავშვის თავს თუ გვერდზე მივაბრუნებთ, ჩვილი გაშლის ხელს და ფეხს
იმ მხარეს, საითაც თავი აქვს მიბრუნებული, ხოლო საპირისპირო ხელს
და ფეხს მოხრის (მოფარიკავეს პოზა). ეს რეფლექსი მიახლოებით 4
თვის შემდეგ ქრება.
წყარო: Adapted in part from Lifelong motor development (4th ed.), by C. P. Gabbard, 2004, San Francisco: Benjamin Cummings;
and Attention, balance and coordination: The A.B.C.s of learning success, by S. Goddard, 2009, Oxford, England: Wiley-Blackwell.
ბილს თითს ან ფანქარს ჩავუდებთ ხელში, ის თი- მიჯაჭვულობის ჩამოყალიბების დაწყება. რო-
თებით მაშინვე ჩაებღაუჭება მას. ზოგიერთ ახალ- გორც ვნახეთ, ბავშვები იბადებიან კომპეტენტური
შობილს მართლაც საკმარისი სიძლიერით შეუძლია ფიზიოლოგიური და ქცევითი სისტემებით, რომ-
ნივთს ჩაეჭიდოს ისე, რომ საკუთარი წონით წონას- ლებიც ეხმარება მათ ახალ, ნახევრად დამოუკიდე-
წორობა შეინარჩუნოს ერთი წუთის განმავლობაში. ბელ არსებობასთან
შეგიძლია, მოიფიქრო სხვა
იმის გამო, რომ, ჩვეულებრივ, მრავალი პრიმიტიუ- შეგუებაში. ადრე-
ლი რეფლექსი ცხოვრების პირველი თვეების გან- მაგალითიც, რომელიც
ულ განვითარებაში
მავლობაში ქრება, მათ დიაგნოსტიკური ღირებუ- ჩვილსა და აღმზრდელს შო-
საკვანძო როლს ას-
ლება აქვთ: თუ ისინი მეტნაკლებად განრიგის შესა- რის ადრეული მიჯაჭვულო-
რულებს სოციალუ-
ბამისად არ გაქრნენ, ეს შეიძლება ნევროლოგიური ბის რეციპროკულობის
რი და ემოციური
პრობლემების ნიშანი იყოს. მაჩვენებელი იქნება?
პროცესებიც. მათ
შორის, ალბათ, ყველაზე მნიშვნელოვანია მიჯაჭ-
ვულობა – მშობელსა და შვილს შორის ემოციური
მიჯაჭვულობა
რეციპროკული ემოციური კავშირი ბავშვსა და კავშირი, რომელიც ისეთ ელემენტებს მოიცავს,
აღმზრდელს შორის. როგორიცაა სიახლოვე და სიყვარული.
● [იხ. ახალშობილის რეფლექსები მიჯაჭვულობის მნიშვნელოვანი ასპექტია მი-
MyDevelopmentLab.com-ზე სი რეციპროკულობა. ეს ნიშნავს იმას, რომ ის
▲ ახალშობილის ზოგიერთი რეფლექსი: მკერდის ძიების რეფლექსი (მარცხნივ); წოვის რეფლექსი (შუაში); სიარულის რეფლექსი (მარჯვნივ).
ვრცელდება როგორც ჩვილიდან აღმზრდელზე, ამას ეფუძნება ის მიჯაჭვულობა, რომელიც მთე-

ისე აღმზრდელიდან ჩვილზე. ადრეულ მიჯაჭვუ- ლი ცხოვრების განმავლობაში ვითარდება (Feeney,
ლობასთან დაკავშირებული ბევრი ქცევა მსგავს Passmore & Peterson, 2007; Roberson, 2006). ყვე-
რეციპროკულობას ავლენს. განვიხილოთ ადრეულ ლა ის აქტივობა, როგორიცაა ხელში აყვანა, ხელით
ასაკში კვების მაგალითი: დაბადების შემდეგ ძუძუ- ტარება და მღერა, რომელსაც მშობელი მიმარ-
თი მკვებავი ბავშვები მაშინვე პოულობენ ძუძუს და თავს ახალშობილის მიმართ, აძლიერებს ჩვილსა
იწყებენ ჭამას, როცა დედას ჩახუტებული უჭირავს და აღმზრდელს შორის მიჯაჭვულობას. ადრეული
ის, ამყარებს თვალებით კონტაქტს და ესაუბრება მიჯაჭვულობის განვითარება ბავშვების მოვლის
მას. მეორე მხრივ, ბავშვის საპასუხო რეაქციები მრავალი მიდგომის მიზანია, როგორიცაა ერთად
დედის ორგანიზმში აღძრავს ფიზიკურ პროცესებს. ძილი (ჩვილები წვანან ერთ ან ორივე მშობელთან
როცა ბავშვები ლოკავენ და წოვენ დედის ძუძუს ერთად) ან ბავშვის ტარება (მთელი დღის განმავ-
თავებს, პროქლატინისა (მნიშვნელოვანი ჰორმონი ლობაში ბავშვის ტარება სპეციალური ღვედების
კვებისას) და ოქსიტოცინის (ჰორმონი, რომელიც თუ ჩანთის საშუალებით). ეს უკანასკნელი კენგუ-
საშვილოსნოში ამცირებს სისხლდენას) გამოყოფა რუს მზრუნველობის მნიშვნელოვანი ნაწილია (იხ.
იზრდება. დაბადების შემდეგ ხანმოკლე პერიოდის აქტუალური საკითხები: კენგურუს მზრუნველობა
გავლის შემდეგ ძუძუს მიღება სასაგებლოა ბავშვე- მცირეწონიანი ჩვილებისთვის). ამრიგად, ჩვილსა
ბისთვისაც. მიუხედავად იმისა, რომ რძე ჯერ შე- და მშობლებს ან სხვა აღმზრდელებს შორის არსე-
იძლება არ იყოს ხელმისაწვდომი, დედა გამოყოფს ბული ასეთი დინამიკური ურთიერთქმედება ქმნის
სწორედ საფუძველს მოგვიანებით სოციალური და
ისეთ ნივთიერებას, როგორიცაა ხსენი, რომელიც
პიროვნული განვითარებისთვის. მომდევნო თავებ-
ეხმარება ბავშვის საჭმლის მომნელებელ სისტე-
ში შევხვდებით ჩვილებსა და აღმზრდელებს შორის
მას გასუფთავებაში და დედის იმუნიტეტტის დიდ
ადრეული მიჯაჭვულობის მნიშვნელობის დამადას-
წილს გადასცემს ახალშობილს (ძუძუთი კვებასა და
ტურებელ სხვა გარემოებებს. ასევე, ვნახავთ მთე-
ხელოვნურ კვებას შორის არჩევანის თემას მეოთხე
ლი ცხოვრების განმავლობაში განვითარებისთვის
თავში განვიხილავთ).
ოჯახური გარემოს მნიშვნელობას.
ადრეული მიჯაჭვულობის ჩამოყალიბების კრი-
ტიკული მახასიათებელია არა ის, თუ ვინ იქნება
აღმზრდელი, არამედ ის, შეასრულებს თუ არა ვინ- შეამოწმე შენი ცოდნა 3-4
მე აღმზრდელის როლს. მშობლები, რომლებსაც 1. ორსულობის რომელ ეტაპზე გრძნობს დედა ყვე-
ბავშვები აჰყავთ მანამ, სანამ მათი პირველი და- ლაზე უკეთ თავს?
ბადების დღე იქნება, იყალიბებენ ისეთ მიჯაჭვუ- ა. ადრეული კვირები ბ. შუა კვირები
გ. გვიანი კვირები
ლობას, რომელიც არ ჩამოუვარდება იმათ მიჯაჭ-
2. ტერმინი, რომელიც ახალ დაბადებული ბავშვის
ვულობას, რომლებსაც ბავშვებთან დაბადების მო- აღსაწერად გამოიყენება არის _______.
მენტიდანვე აქვთ კონტაქტი (van der Dries, Juffer, 3. დაბადებამდე მცირე ხნით ადრე ჩვილები განცდი-
van IJzendoorn, Bakermans-Kranenburg, 2009). თუ ან _______ მოზღვავებას.
აყვანა 1 წლის შემდეგ მოხდა, უმრავლეს შემთხვე- ა. დოპამინი ბ. კალიუმი
ვაში, მაინც ნორმალური და სანდო მიჯაჭვულობა გ. ადრენალინი დ. კალციუმი
4. რატომ აქვს ვაგინალური მშობიარობით დაბადე-
ყალიბდება (Pace, Zavattini, D’Alessio&Zavattini,
ბულ ბავშვს კონუსისებური თავი?
2012). თუმცა, განსაკუთრებული შემთხვევების 5. პირველადი საცხი არის _______ .
გარდა, რომელიც შეიძლება მშობიარობას ახლდეს, 6. პირველ „რძეს“, რომელსაც დედა გამოიმუშავებს,
მნიშვნელოვანია ჩვილსა და აღმზრდელს (მშობ- ეწოდება _______ .
ლებთან ან სხვა აღმზრდელებთან) შორის ადრეული
ინტერაქციების აღმოცენებაზე ზრუნვა, რადგან √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
თავის შეჯამება ფეხებისკენ), პროქსიმალურ-დისტალური ტენ-

დენცია (განვითარება სხეულის შიგნიდან გარეთ
მიმართულებისკენ მიმდინარეობს) და ზოგადიდან
ზრდა და განვითარება პრენატალურ პერიოდში სპეციფიკურისკენ ტენდენცია (საპასუხო რეაქცი-
განვითარების რომელი ძირითადი მოვლენები ები განვითარების კვალდაკვალ უფრო და უფრო
იჩენს თავს სამი პრენატალური პერიოდიდან თითოე- სპეციფიკური ხდება).
ულის შემთხვევაში? გარემოს გავლენები პრენატალურ პერიოდში
■ პრენატალური განვითარება შეიძლება სამ სამ-
რა გავლენა აქვს განვითარებაზე დედის რისკ-ფა-
თვიან სემესტრად დაიყოს. თუმცა განვითარების
ქტორებს და დამცავ ფაქტორებს?
კვალდაკვალ, აღმოცენებადი ცვლილებების უკეთ
გასაგებად, უმჯობესია შემდეგი სამი პერიოდის ■ როგორც გენეტიკურმა დეფექტებმა, ისე პრენა-
გამოყოფა: ზიგოტის პერიოდი (0-დან 2 კვირამ- ტალურ პერიოდში გარემოს გავლენებმა და გარ-
დე), ემბრიონის პერიოდი (2-დან 8 კვირამდე) და თულებებმა მშობიარობისას შეიძლება კონგენი-
ნაყოფის პერიოდი (9-დან 38 კვირამდე). ტალური ანომალიები გამოიწვიოს.
■ ოვულაცია, ჩვეულებრივ, მენსტრუაციული პერი- ■ დედის ასაკი დაკავშირებულია კონგენიტალური
ოდის დაწყებიდან მიახლოებით 2 კვირის შემდეგ ანომალიების სიხშირის ზრდასთან. 20 წელზე უმ-
ვლინდება. კვერცხუჯრედი იწყებს მოძრაობას ფა- ცროსი ასაკის ქალები ამ შემთხვევაში რისკის ყვე-
ლოპურ მილში. თუ ამ მოძრაობისას სპერმას შეხ- ლაზე დაბალ ჯგუფს წარმოადგენენ.
ვდა, განაყოფიერდება და წარმოიქმნება ზიგოტა. ■ ორსულობის დროს ცუდი კვება დაკავშირებუ-
■ პირველი კვირის ბოლოს უჯრედები ორგანიზდება ლია სპონტანური აბორტების, ნაადრევი მშობია-
ბლასტულას სახით, რომელიც შემდეგ საშვილოს- რობის, მკვდრად შობადობისა და, მოგვიანებით,
ნოს კედელს ემაგრება. ამის შემდეგ უჯრედები ბავშვის განვითარების სირთულეების ზრდასთან.
იწყებს დიფერენციაციის პროცესს. ცუდი კვება განსაკუთრებით პრობლემატური მა-
■ მონოზიგოტური ტყუპები იბადება იმ შემთხვევა- შინაა, თუ ის დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდე-
ში, თუ ერთი ზიგოტა იყოფა და წარმოქმნის ზუს- ბა. თუმცა ინტერვენციულ პროგრამებს ხშირად
ტად ერთნაირი გენების მქონე ორ ემბრიონს, ხო- წარმატებული შედეგი აქვს.
ლო დიზიგოტური ტყუპები ორი კვერცხუჯრედის ■ პრენატალური ჯანდაცვის ადრეული და კარგი
ორი სხვადასხვა სპერმით განაყოფიერების შედე- სერვისები დაკავშირებულია ჯანმრთელი ბავშვე-
გად ყალიბდებიან. დედის საშუალო ასაკის ზრდი- ბის ყოლასთან.
სა და რეპროდუქციული თერაპიების გავრცელე-
განვითარების რომელ პერიოდს ეწოდება „კრიტი-
ბის გამო გახშირდა მრავალნაყოფიანობა.
კული პერიოდი“?
■ ემბრიონის პერიოდში დამცავი სტრუქტურები
იყოფა პლაცენტად, ჭიპლარად და ამნიოტიკურ ■ ტერატოგენი შეიძლება იყოს დედის დაავადებე-
გარსად. ემბრიონული დისკი, რომლისგანაც ბავ- ბი, მავნე ქიმიური ნივთიერებები, მედიკამენტები,
შვი წარმოიქმნება, სამ ფენად იყოფა: ექტოდერმა ნარკოტიკები და რადიაცია. ტერატოგენები ხში-
(მისგან წარმოიქმნება კანი, შეგრძნების ორგა- რად კრიტიკულ პერიოდებში მოქმედებს. ეს ის პე-
ნოები ტვინი და ნერვული სისტემა), მეზოდერმა რიოდებია, როცა მათი მოქმედება მნიშვნელოვნად
(მისგან წარმოიქმნება კუნთები, სისხლი და გა- აზიანებს განვითარების ნორმალურ პროცესებს.
მომყოფი სისტემა) და ექტოდერმა (მისგან წარ-
რა ზიანს აყენებს ტერატოგენები ნორმალურ პრე-
მოიქმნება საჭმლის მომნელებელი სისტემა, ფილ-
ნატალურ განვითარებას და რა შედეგებს იწვევს ფარ-
ტვები, ფარისებრი ჯირკვალი, თიმუსი და სხვა
თოდ გავრცელებული ტერატოგენები?
ორგანოები).
■ მეორე თვის განმავლობაში ორგანიზმის სტრუქტუ- ■ რადგან პლაცენტა ერთმანეთისგან აცალკევებს
რათა უმეტესობა ვითარდება. გამონაკლისია ტვინი. დედისა და ბავშვის სისხლის მიმოქცევას, მას შე-
■ ჩასახვით უფრო მეტი ბიჭი ისახება, ვიდრე გოგო, უძლია შეაჩეროს დაავადებების დიდი მოლეკულე-
თუმცა, ასევე, უფრო მეტი ბიჭი ხდება მუცლის ბი და არ მისცეს მათ საშუალება, დედის ორგანიზ-
მოშლის მსხვერპლი. მიდან ბავშვის ორგანიზმში გადავიდნენ. ვირუსე-
■ ნაყოფის პერიოდში ორგანოები და ორგანოთა ბი (როგორიცაა წითურა, აივ ვირუსი და გრიპი),
სისტემები მწიფდება და ვითარდება, განსაკუთ- რომელიც შედარებით უფრო მცირე ორგანიზმე-
რებით, ტვინი და ნერვული სისტემა. ბია, ხშირად კვეთენ პლაცენტარულ ბარიერს და
■ ჩვილების ჯანმრთელობა საგრძნობლად გაუმჯო- შეუძლიათ გავლენა იქონიონ ბავშვზე.
ბესდა; ჩვილთა სიკვდილიანობის მაჩვენებელი და- ■ მკურნალობის გარეშე დატოვებული აივ ვირუსი
ეცა. გარდა ამისა, მკუნალობის ახალმა სამედიცი- დედიდან ნაყოფზე გადადის 14-დან 1 შემთხვე-
ნო მიდგომებმა დაწია სიცოცხლისუნარიანობის ვაში. მედიკამენტებით მკურნალობამ ეს მაჩვენე-
ასაკი მიახლოებით 24 კვირამდე. ბელი 2%-ით შეამცირა, თუმცა ეს მედიკამენტები
ხელმისაწვდომი არ არის განვითარებადი სამყა-
რომელია ის ძირითადი ტენდენციები, რომელიც გა- როს უმეტეს ნაწილში, სადაც შიდსის ეპიდემია
ნსაზღვრავს განვითარებას პრენატალურ პერიოდში? გავრცელებულია.
■ ადრეული განვითარების პროცესები სამი ტენდე- ■ რეცეპტით დანიშნულ ზოგიერთ მედიკამენტს
ნციით ხასიათდება: ცელფალოკაუდალური ტენ- ტერატოგენის ეფექტი აქვს, ისევე, როგორც ალ-
დენცია (განვითარება მიმდინარეობს თავიდან კოჰოლს. ალკოჰოლის მოხმარებამ ორსულობი-
სას შეიძლება ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომი ■ მშობიარობის ცენტრები, რომლებიც იმისთვისაა

გამოიწვიოს, რომელიც დღეს აშშ-ში გონებრივი მოწყობილი, რომ მშობიარობის მთელი პროცესის
შეფერხების წამყვანი მიზეზია. ნაკლებად მწვავე განმავლობაში დედა იქ იმყოფებოდეს, უფრო და
შემთხვევები კი ნაყოფის ალკოჰოლური სპექტრის უფრო გავრცელებული და პოპულარული ხდება.
დარღვევით სრულდება. რაც უფრო მეტ ალკო-
ორსულობასთან დაკავშირებით რა ტექნოლოგი-
ჰოლს მოიხმარს დედა, მით უფრო მაღალია კონ-
ური მიღწევები არსებობს და როგორ შეცვალეს მათ
გენიტალური ანომალიის განვითარების რისკი.
მშობიარობის მიდგომა?
ორსულობის დროს ნებისმიერი დოზის ალკოჰო-
ლის მოხმარება რისკის შემცველია. ■ ტექნოლოგიურმა მიღწევებმა ექიმების მიერ ორ-
■ იმ ქალების შემთხვევაში, რომლებიც ორსულო- სულობაში პრობლემების ადრეული იდენტიფი-
ბისას ეწევიან, მაღალია მკვდრად შობადობის, ნა- კაცია შესაძლებელი გახადა. ულტრაბგერითი
ადრევად მშობიარობის, სპონტანური აბორტების, გამოკვლევა, რომელიც ყველაზე ფართოდ გამო-
მცირეწონიანი ბავშვებისა და კოგნიტური და ქცე- ყენებადი და ყველაზე ნაკლებინვაზიური ტექნი-
ვითი დეფექტების მქონე ბავშვების დაბადების კაა, ბგერითი ტალღების ჩაწერას ითვალისწინებს
რისკი. სიგარეტის მოწევამ შეიძლება გამოიწვიოს ნაყოფის სურათის შესაქმნელად. ამნიოცენტეზის
ჰიპოქსია და ასევე შეიძლება ხელი შეუშალოს საკ- შემთხვევაში შპრიცით ხდება ამნიოტიკური სითხ-
ვების მიმოცვლის პროცესს პლაცენტაში. დედის ის ამოღება და მისი საშუალებით ქრომოსომული
მიერ მარიხუანას მოხმარებამ ახალშობილი შეიძ- ანომალიების იდენტიფიცირება. ქორიონის ბიოფ-
ლება იმავე რისკის ქვეშ დააყენოს. სიის ჩატარება ამნიოცენტეზზე ადრეა შესაძლე-
■ პრენატალურ პერიოდში ამფეტამინების (როგო- ბელი, თუმცა უფრო დიდ რისკს მოიცავს. ნაყოფის
რიცაა კოკაინი და მეტაამფეტამინები) მოხმარება ეკრანის გამოყენება მშობიარობის პროცესშია შე-
რიგ პრობლემასთანაა დაკავშირებული, რომელთა საძლებელი ბაშვის ფიზიოლოგიური ფუნქციების
შორის უმეტესობა ნერვული სისტემის ფუნქციო- მონიტორინგისთვის.
ნირებას ეხება. თუ მოხმარება პრენატალურ პერი- ■ საკეისრო კვეთა ქირურგიულ პროცედურას გუ-
ოდში საწყის ეტაპზევე შეწყდება, კარგმა პოსტნა- ლისხმობს, როცა ბავშვის ამოყვანა დედის მუც-
ტალურმა მზრუნველობამ შეიძლება შეამციროს ლიდან ხდება. დღეს, აშშ-ში მშობიარობის 30%-ზე
ამფეტამინებით მიყენებული ზიანი. მეტი საკეისრო კვეთით ტარდება. ეს მაჩვენებე-
■ გარემოს დამაბინძურებლებს – როგორებიცაა ვერ- ლი, ზოგიერთი ექსპერტის თვალსაზრისით, მედი-
ცხლისწყალი, ტყვია და ნახევრად ქლორირებული ცინურად გამართლებულ მაჩვენებელზე მაღალია.
ბიფენილი – მნიშვნელოვანი ზემოქმედება შეუძ- საკეისრო კვეთა ხშირად გამოიყენება მშობიარო-
ლია პრენატალურ განვითარებაზე. ასევე, იონიზი- ბის სირთულეების შემთხვევაში, როგორიცაა, მა-
რებადმა გამოსხივებამ, მათ შორის იქს-სხივებმა გალითად, ნაყოფის მენჯის პოზიციით დაბადება.
– შეიძლება, შეაფერხოს პრენატალური განვითა- ■ დაბადების შემდეგ ბავშვის ზოგადი ჯანმრთელო-
რება. საბედნიეროდ, გარემოში ეს ტერატოგენები ბა ათბალიან სკალაზე ფასდება, რომელსაც აპგა-
ისეთი მცირე დოზითაა მოცემული, რომ სერიოზუ- რის შეფასების სისტემა ეწოდება.
ლი დაზიანებების გამოწვევა არ შეუძლია. ■ დღენაკლულობა შეიძლება დაკავშირებული იყოს
მცირე წონასთან, რომელიც ნაადრევად დაბადე-
მშობიარობა ბის (ნაადრევად დაბადებულობის სტატუსი) ან
რა ეტაპებისგან შედგება მშობიარობა? მცირე ზომის (ასაკთან შედარებით, მცირე ზომის)
ნაყოფის დაბადების შედეგი იყოს. დღენაკლულ
■ მშობიარობა სამი ეტაპისგან შედგება: მშობიარო-
ჩვილებს უფრო უჭირთ ადაპტაცია, რაც ზოგჯერ
ბის დასაწყისი, როცა საშვილოსნოს ყელი იხსნება;
ბავშვობაში დასწავლისა და ქცევითი პრობლემე-
მშობიარობა, როცა ბავშვი გამოდის სამშობიარო
ბის გამომწვევი შეიძლება იყოს. ეს შედეგი საკმა-
არხში და მშობიარობის შემდგომი პერიოდი, როცა
ოდ კომპლექსურ მექანიზმს ეფუძნება. აღმზრდე-
ორგანიზმიდან პლაცენტის გამოიდევნება.
ლების მხრიდან ადრეულ ფიზიკურ კონტაქტსა
წლების განმავლობაში როგორ შეიცვალა მშობია- და გულისხმიერებას დადებითი შედეგები მოაქვს
რობის მიდგომები? დღენაკლული ბავშვებისთვის.
■ მშობიარობის მიდგომები ფართოდ განსხვავდება განვითარების პროცესში მყოფი ოჯახი
კულტურიდან კულტურამდე და ერთი კულტურის
ფარგლებშიც კი, მაგალითად, აშშ-ში თაობიდან როგორ ეგუება დედა და მამა შვილის გაჩენას?
თაობამდე მშობიარობის სხვადასხვა მიდგომა არ- ■ მშობიარობა სამედიცინო მოვლენაა, იმავდროუ-
სებობდა. ლად, ის ოჯახის განვითარების ფსიქოლოგიური
■ დღეს ქალების უმრავლესობა ბუნებრივ მშობია- და სოციალური მარკერიცაა. ბავშვის აღზრდის
რობასა და მშობიარობისთვის წინასწარი მომზა- მიდგომები, მოლოდინები და ბავშვის აღზრდის
დების მიდგომას ანიჭებს უპირატესობას, თუმცა გამოწვევებთან ადაპტაციის გზები კულტურიდან
სურთ, რომ საჭიროების შემთხვევაში ხელი მიუწ- კულტურამდე ფართოდ იცვლება.
ვდებოდათ სამედიცინო დახმარებაზეც. ბუნებრი- ■ ბავშვის დაბადების დროის მოახლოებასთან ერ-
ვი მშობიარობისას მნიშვნელოვანია მომზადება, თად, დედები ამბივალენტურ გრძნობებს განიც-
რელაქსაციის ტექნიკები, ინსტრუქტორის არსებო- დიან, ერთდროულად გრძნობენ სიხარულს, ბედ-
ბა, რომელიც დედას ეხმარება რელაქსაციაში და ნიერებას და გაურკვევლობას, მღელვარებას. მა-
მედიკამენტების მინიმალური დოზით გამოყენება. მებიც რიგ ემოციებსა და შფოთვას განიცდიან.
■ ნაყოფიერების მკურნალობის მიდგომები, მათ შო- 19-დან 22 ინჩამდეა. მას შეიძლება ჰქონდეს გადი-
რის, დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიები დებული გენიტალიები (ჰორმონების მოზღვავე-
(ART), საშუალებას აძლევს იმ წყვილებსაც, რომ- ბის გამო) და მისი სხეული დაფარულია პირველა-
ლებსაც რეპროდუქციის პრობლემები აქვთ, მშობ- დი საცხით და ლანუგოთი.
ლები გახდნენ. მკურნალობის ეს მიდგომები ეთი- ■ დაბადების შემდეგ ახალშობილი ახალ გარემოს
კურ საკითხებს წამოჭრის. უნდა შეეგუოს სუნთქვის, სისხლის მიმოქცევის,
საჭმლის მომნელებელი სისტემების და ტემპერა-
როგორ არის მომზადებული ახალშობილი იმისათ-
ტურის რეგულაციის სისტემების გამოყენებით.
ვის, რომ მშობიარობისას აღმოცენებულ სირთულე-
■ ბავშვები იბადებიან გადარჩენის რეფლექსებით,
ებს გაუმკლავდეს?
რომლებიც მათი გადარჩენისთვის აუცილებელია.
■ დაბადება ახალშობილებისთვის მკვეთრი ცვლი- მაგალითად, ასეთი რეფლექსებია: სუნთქვის,
ლებაა. მათი სხეულები დაბადების სტრესისთვის წოვის, მკერდის ძიების, დაცემინების და პირღე-
ემზადება ისეთი ჰორმონების ჭარბად გამოყოფით, ბინების რეფლექსები. ასევე, ახალშობილს აქვს
როგორებიცაა: ადრენალინი, ნორადრენალინი და პრიმიტიული რეფლექსებიც, რომლებსაც გადარ-
ბეტა ენდორფინები. ამის გამო, დაბადებიდან ერთი ჩენის ღირებულება ჩვენს ევოლუციურ წარსულ-
საათის ან მეტი ხნის განმავლობაში ახალშობილთა ში ჰქონდა. პრიმიტიულ რეფლექსთა უმეტესებო-
უმეტესობა საკმაოდ ფხიზელ მდგომარეობაშია. ბა სიცოცხლის პირველი თვეების განმავლობაში
■ თავის ქალის ისეთი ნაწილი, როგორიცაა ყიფ- ქრება. თუ ეს ასე არ მოხდა, ამან შეიძლება ნევრო-
ლიბანდი, მშობიარობისას გამყარებული არ არის ლოგიური პრობლემები გამოიწვიოს.
იმის გამო, რომ მშობიარობის პროცესი მოქნილი ■ მიჯაჭვულობა ემოციური კავშირია, რომელიც
იყოს. შესაბამისად, სიფრთხილის გამოჩენაა საჭი- ჩვილსა და აღმზრდელს შორის ყალიბდება. მი-
რო, რომ ბავშვმა თავი არ მიარტყას, რადგან თა- ჯაჭვულობა რეციპროკულია, რადგან მის ფორ-
ვის ქალის რბილი ნაწილები ტვინს დაზიანებისად- მირებაში მონაწილეობს როგორც ჩვილი, ისე
მი მოწყვლადს ხდის. აღმზრდელი. მიჯაჭვულობა საფუძველს ქმნის
■ საშუალოდ დღესრული ბავშვი იწონის 5 ფუნტი და მოგვიანებით სოციალური და პიროვნული განვი-
8 უნციიდან 9 ფუნტი და 8 უნციამდე და სიგრძეში თარებისთვის.
ზიგოტის პერიოდი ცელფალოკაუდალური ტენდენცია სამშობიარო ცენტრები
ოვულაცია პროქსიმალურ-დისტალური ტენ- ულტრაბგერითი გამოკვლევა
ფალოპის მილი დენცია ამნიოცენტეზი
საშვილოსნო ზოგადიდან სპეციფიკურისკენ ქრონიკული ბიოფსია
განაყოფიერება ტენდენცია ნაყოფის ეკრანი
ზიგოტა კრიტიკული პერიოდი მენჯის პოზიციით დაბადება
ბლასტულა ტერატოგენი საკეისრო კვეთა
მონოზიგოტური (იდენტური) ნაყოფის ალკოჰოლური სინდრომი აპგარის შეფასების სისტემა
ტყუპები ნაყოფის ალკოჰოლური სპექტრის ნაადრევი მშობიარობის სტატუსი
დიზიგოტური ტყუპები დარღვევა ასაკისთვის შეუსაბამოდ მცირე
ემბრიონის პერიოდი ჰიპოქსია წონა
ემბრიონი მშობიარობის დასაწყისი დამხმარე რეპროდუქციული ტექ-
პლაცენტა ცრუ მშობიარობა ნოლოგიები (ART)
ჭიპლარი ეპიზიოტომია ახალშობილი
ამნიოტიკური გარსი მშობიარობის შემდგომი პერიოდი ყიფლიბანდი
ამნიოტიკური სითხე მეანი ქალი გადარჩენის რეფლექსები
სპონტანური აბორტი ტრადიციული მშობიარობა პრიმიტიული რეფლექსები
ნაყოფის პერიოდი „ბუნებრივი“ მშობიარობა ან მშო- მიჯაჭვულობა
ნაყოფი ბიარობისთვის წინასწარ მომზა-
სიცოცხლისუნარიანობის ასაკი დების მიდგომა

ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა
ფიზიკური, კოგნიტური და მეტყველების განვითარება 4
■ რა პროცესები მიმდინარეობს ■ ჟან პიაჟეს მოსაზრებების თანახ-

ბავშვის ტვინში, რომლის შედე- მად, როგორ სწავლობს ბავშვი
გიცაა მკვეთრი ცვლილებები პი- აზროვნებას?
რველი 2 წლის განმავლობაში? ■ განვითარების რომელი ძირითადი
■ ჩვეულებრივ, რა იცვლება ბავ- მარკერები ვლინდება მეტყველე-
შვის ზოგად ქცევასა და აღგზ- ბის დასწავლისას სიცოცხლის პირ-
ნების/აქტივაციის მდგომარე- ველი ორი წლის განმავლობაში?
ობებში სიცოცხლის პირველი ■ ყველაზე უკეთ როგორ აიხსნება
თვეების განმავლობაში? ის, თუ როგორ სწავლობენ ბავ-
■ დასწავლის ისეთი მარტივი შვები საუბარს და ნათქვამის გა-
ფორმის შესწავლა, როგორიცაა გებას?
ჰაბიტუაცია, როგორ გვაწვდის
ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ
როგორ აზროვნებენ ბავშვები?
■ როგორ მიმდინარეობს ფიზიკუ-
რი და მოტორული უნარების გან-
ვითარება ჩვილობასა და ახალ-
ფეხადგმულობის პერიოდში?
■ რა როლს ასრულებს კვება ად-
რეულ განვითარებაში?
■ რომელ სენსორულ და პერცეპ-
ტულ უნარებს ფლობს ახალშო-
ბილი და როგორ ვითარდება ეს
უნარები ჩვილობისა და ახალფე-
ხადგმულობის პერიოდში?
■ რა მექანიზმებით იხსნება ბავშ-
ვის უნარი, ისწვალოს იმიტაციისა
და დაკვირვების საფუძველზე?
126 თავი 4 ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა: ფიზიკური, კოგნიტური და მეტყველების განვითარება
ტვინის განვითარება სენსორული და პერცეპტული მეტყველების განვითარება
განვითარება მეტყველების სტრუქტურა და
ახალშობილობის პერიოდი
მხედველობა და მხედველობი- ფუნქცია
აღგზნების/აქტივაციის მდგომა-
თი აღქმა მეტყველების განვითარება პირ-
რეობები
სმენა და სმენითი აღქმა ველი წლის განმავლობაში
დასწავლა და ჰაბიტუაცია
გემო, ყნოსვა და შეხება
ახალშობილების შეფასება სიტყვები და წინადადებები
სენსორული ინტეგრაცია
ფიზიკური და მოტორული გან- მეტყველების სწრაფი განვითა-
კოგნიტური განვითარება რება
ვითარება
პერცეპტული ორგანიზაცია და ტელეგრაფიული მეტყველება და
მომწიფებაზე კულტურული
კატეგორიები გრამატიკა ადრეულ ასაკში
გავლენები
პიაჟეს ცნება: სქემები მეტყველების განვითარების თე-
ფიზიკური და მოტორული გან-
სენსომოტორული განვითარება ორიები
ვითარების მიმოხილვა: პირვე-
პიაჟეს ხედვის შეფასება მეტყველების განვითარების
ლი ორი წლის განმავლობაში
კულტურული ასპექტები
კარგი და ცუდი კვება
ა
ხალშობილებს გარე სამყაროში შემოსვლი-
სას საკმაოდ კარგად აქვთ განვითარებული
შეგრძნების და გარემოზე რეაგირების უნა-
რი. მათ შეუძლიათ დანახვა, მოსმენა, გემოს გა-
სინჯვა და ყნოსვა, შეხებისა და ტკივილის შეგ-
რძნება. ისინი სტიმულების სელექციას მიმარ-
თავენ, ზოგი ვიზუალურ სტიმულს ანიჭებს უპი-
რატესობას, ზოგი კი – არა. ისინი სწავლობენ,
მაგრამ მათი უნარები შეზღუდულია ამ ასაკში
და მეტწილად ტირილისა და ჟესტების საშუალე-
ბით ცდილობენ კომუნიკაციის დამყარებას. მიუ-
ხედავად იმისა, რომ ახალშობილები გარკვეული
კომპეტენციებით იბადებიან, მათ ცხოვრების შე-
სახებ ნამდვილი ცოდნა არ აქვთ: ცოდნა დღისა
და ღამის, სელფისა და სხვების, საკუთარის და
სხვის, ბიჭისა და გოგოს შესახებ. მხოლოდ ორი სურათი 4-1. ნეირონების განვითარება
ნეირონული ბოჭკოებისა და სინაპსების განვითარება საოცარი სის-
წლის შემდეგ იწყებენ ბავშვები ფიქრს, ოცნებას წრაფით მიმდინარეობს პირველი ორი წლის განმავლობაში, როგორც
და საკუთარი ემოციებისა და ფიქრების გამოხატ- ეს ამ სურათზეა მოცემული ვიზუალური კორტექსის მაგალითზე.
ვას მეტყველების საშუალებით. ცხოვრების პირ- განსაკუთრებით აღსანიშნავია იმ ქსელების განვითარება, რომელიც
ნეირონებს ერთმანეთში კომუნიკაციის შესაძლებლობას აძლევს.
ველი ორი წლის განმავლობაში განვითარების
პერიოდს ვუწოდებთ ჩვილობასა და ახალფე- ტურ განვითარებასა და კოგნიტური განვითარე-
ხადგმულობის პერიოდს. ამ პერიოდის ცვლილე- ბის ისეთ საკვანძო მომენტს, როგორიცაა მეტყვე-
ბები თავისი სისწრაფით და სიმკვეთრით არ ჰგავს ლების განვითარება. სანამ ამ თემებზე დავიწყებთ
სხვა არც ერთი ორწლიანი პერიოდის ცვლილებებს. საუბარს, მანამდე მოკლედ მიმოვიხილავთ ჩვილის
ეს გასაოცარი ტრანსფორმაციების პერიოდია. თავის ტვინს, რადგან სწორედ ნევროლოგიური
წინამდებარე თავს დავიწყებთ ახალშობილის ფუნქციონირება უდევს საფუძვლად ჩვილობის პე-
დაბადებისას არსებული კომპენტენციების მიმო- რიოდში ადამიანის განვითარების პროცესების უმ-
ხილვით და შემდეგ განვიხილავთ პირველი ორი რავლესობას.
წლის განმავლობაში მიმდინარე ფიზიკურ, მოტო-
რულ, სენსორულ და პერცეპტულ განვითარებას. ტვინის განვითარება
ამის შემდეგ კი ყურადღებას დავუთმობთ კოგნი-
როგორც ვიცით, ტვინი არის ორგანო, რომე-
ჩვილობა
ლიც მართავს ჩვენს ქცევებს, ემოციებს, შეგრძნე-
პერიოდი მიახლოებით 4 კვირიდან 1 წლამდე. ბებ სა და უნარებს. მისი საშუალებით ვაზროვნებთ,
ახალფეხადგმულობა
ვი მახ სოვ რებთ, ვწყვეტთ პრობლემებს, ვამყარებთ
პერიოდი მიახლოებით 1 წლიდან, როცა ბავშვი კო მუ ნი კა ციას და ვინარჩუნებთ განცდას საკუთა-
სიარულს იწყებს, 2 წლის ასაკამდე. რი ვინაობის შესახებ. როგორც წინა თავებში ვნა-
ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა: ფიზიკური, კოგნიტური და მეტყველების განვითარება თავი 4 127
ხეთ, ტვინი შედგება 100 მილიარდი ნეირონისგან, მოცდილებები ცვლის ტვინს, თავის მხრივ, გარემო-
რომელიც დაკავშირებულია ერთმანეთთან ქსელუ- ზე განსხვავებული რეაქციის განხორციელების სა-
რი კავშირებით, რასაც სინაპსებს უწოდებენ და შუალებას იძლევა (Gazzaniga, Ivry&Mangun, 2009;
გლიალური უჯრედებით, რომელიც იცავს და საკ- Nelson, 1999). ტვინის პლასტიურობა ტვინის და-
ვებით უზრუნველყოფს ნეირონებს და ასევე ზრდის ზიანების შემთხვევებში ფუნქციების გადაწყობის
ნერვულ სისტემაში ნეირონებს შორის კომუნიკაცი- საშუალებასაც იძლევა. ამრიგად, ბავშვებმა, რომ-
ის ეფექტურობას. მიუხედავად იმისა, რომ ნეირონ- ლებმაც ასეთი დაზიანებები განიცადეს, შეუძლიათ
თა უმეტესი ნაწილი, რომელიც მთელი ცხოვრების ხელახლა დაისწავლონ ის ფუნქციები, რომელიც
განმავლობაში იქნება წარმოდგენილი თავის ტვინ- ტვინის დაზიანების გამო დაიკარგა, რადგან ტვინის
ში, ვითარდება პრენატალურ პერიოდში და ამიტომ სხვა ნაწილებმა ამ ფუნქციის შესრულება საკუთარ
დაბადებისას უკვე მოცემულია: შემდეგ კი, ადრეუ- თავზე აიღეს. რადგან ზრდასრულების ტვინი ასე-
ლი ბავშვობის პერიოდში, ვითარდებიან და დიფე- თი პლასტიური აღარაა, ხშირად მათ არ შეუძლიათ
რენცირდებიან; ვითარდება მეტი ნეირონული ქსე- ხელახლა დასწავლა და ამის გამო ზრდასრულობის
ლი და, შესაბამისად, უფრო მეტად სპეციფიკური ასაკში ტვინის დაზიანება უფრო დიდი ალბათობით
ნეირონული გზები ყალიბდება (იხ. სურათი 4-1). პერმანენტულ დარღვევებს იწვევს.
გარდა ამისა, გლიალური უჯრედების რაოდე- ჩვილობასა და ადრეულ ბავშვობაში ტვინის
ნობაც ძალიან სწრაფად იზრდება პირველი ორი პლასტიურობა გარემოს გავლენებისადმი ტვინის
წლის განმავლობაში. ასევე, ბავშვობისა და მოზარ- მეტი მოწყვლადობის განმაპირობებელიცაა. კლა-
დობის პერიოდებშიც კი (Cicchetti & Cohen, 2006; სიკური ექსპერიმენტების სერიაში, მარკ როზენ-
Gazzaniga, Ivry&Mangun, 2009; Keating, 2011). გლი- ცვაიგმა (1969) ჩვილი ვირთაგვები ორ ექსპერი-
ალური უჯრედები, რომლებიც იცავს და საკვებით მენტულ პირობაში გადაანაწილა. ყველა ვირთაგვა
უზრუნველყოფს ნეირონებს, მნიშვნელოვანია იმის იღებდა საკვებს, თუმცა ნაწილი მოთავსებული იყო
გამოც, რომ ისეთ ცხიმოვან ნივთიერებას წარმოქ- ისეთ გალიებში, რომლებშიც მოქმედებების მცირე
მნის, როგორიცაა მიელინი. მიელინი გარს აკრავს არჩევანი ჰქონდათ,
ხშირად კარგად ვსწავლობთ
ნეირონებს და აუმჯობესებს მათი კომუნიკაციის სხვები კი ისეთ გა- ვარჯიშით. აღწერეთ
პროცესს. მიელინის წარმოქმნა, რასაც მიელინი- ლიებში, რომლებიც ის ნერვული პროცესი,
ზაცია ეწოდება, იწყება მიახლოებით მე-14 კვირას „გამდიდრებულ“ გა- რომელიც მოყვანილ
პრენატალურ პერიოდში. თუმცა მცირე რაოდე- რემოს სთავაზობდა მსჯელობას ახსნის.
ნობით მიელინი წარმოდგენილია დაბადების მო- მას. გალიაში იყო
მენტშიც. მიუხედავად იმისა, რომ მიელინიზაციის სარბენი ბორბლები, დასაჭერი ბერკეტები, საცო-
პროცესი ყველაზე სწრაფი ჩვილობის პროცესშია, ცი ბილიკები და „ვირთაგვის სხვა სათამაშოები“.
ის გრძელდება ბავშვობისა და მოზარდობის პერი- მიუხედავად იმისა, რომ იმ დროს დომინანტური
ოდებშიც. ● ხედვა იყო შემდეგი: ტვინის განვითარებას მნიშვნე-
ნეირონების ზომაში სწრაფ ზრდას, ნეირონუ- ლოვანწილად გენეტიკური ფაქტორები განსაზღ-
ლი ქსელების კომპლექსურობის, გლიალური უჯ- ვრავს (შესაბამისად, გარემოს გავლენები არამნიშ-
რედების რაოდენობისა და მიელინის წარმოქმნის ვნელოვნად მიიჩნეოდა), როზენცვაიგის კვლევამ
ზრდას ჩვილობასა და ახალფეხადგმულობის პერი- რადიკალურად განსხვავებული შედეგები აჩვენა.
ოდში, ტვინის სწრაფ ზრდას უწოდებენ. დაბადე- მდიდარ გარემოში აღზრდილი ვირთაგვის ტვინი
ბის მომენტში ტვინი მოზრდილის ტვინის მიახლო- არა მარტო წონაში იყო მეტი, არამედ კორტექსის
ებით 25%-ს იწონის, 1 წლის ასაკისთვის კი – 70%-ს, უფრო სქელი ფენაც ჰქონდა და სინაპსებშიც მე-
ხოლო 3 წლის ასაკისთვის – 90%-ს. ტვინის ზრდა ტად ინტენსიური ნეიროქიმიური აქტივობა შეინიშ-
გრძელდება, თუმცა უფრო ნელი სიჩქარით, მთელი ნებოდა.
ბავშვობის პერიოდშიც და ტვინის პლასტიურობას ვირთაგვების ექსპერიმენტის მსგავსი შედეგე-
განაპირობებს. პლასტიურობაში გამოცდილების ბი დაფიქსირდა სოციალურად დაუცველი ბავშვე-
საფუძველზე ტვინის ცვლილების შესაძლებლო- ბის შემთხვევაშიც, რომლებიც ღარიბ გარემოში
ბა იგულისხმება. ტვინის ადრეული პლასტიურობა იზრდებოდნენ, განსაკუთრებით, იმ შემთხვევებ-
ტვინს აძლევს გარემოსთან ინტერაქციის შესაძ- ში, სადაც პირობები ძალიან მკაცრი იყო (Cicchetti,
ლებლობას (Fox, Levitt&Nelson, 2010). ამრიგად, გა- 2002; Cicchetti&Curtis, 2006). თუმცა დადასტურდა,
● [იხ. The Basics: How the Brain ტვინის სწრაფი ზრდა პლასტიურობა
Works? ნეირონების ზომაში სწრაფი ზრდა, გამოცდილების საფუძველზე ტვინის
MyDevelopmentLab.com-ზე ნეირონული ქსელების კომპლექსურო- ცვლილების შესაძლებლობის ინტენ-
ბის, გლიალური უჯრედების რაოდენო- სივობა იგულისხმება. პლასტიურობა
ბისა და მიელინის წარმოქმნის ზრდა. უფრო მაღალია ადრეულ ასაკებში.
რომ მსგავსი დეპრივაციით გამოწვეული ნეგატიუ-

რი ეფექტების აღმოფხვრა შესაძლებელია ინტერ-
ვენციის საშუალებით (იხ. მე-6 თავი). ჩვენი უნარი, 1. ნერვულ უჯრედებს შორის კავშირებს ეწოდება
მოვახდინოთ ადრეული ტრავმების კომპენსირება, ა) ნეირონები; ბ) გლია;
გ) ტრანსმიტერები; დ) სინაპსები.
აიხსნება იმით, რომ ჩვილობის პერიოდში ტვინის
2. თუ ტვინის ერთი და იგივე დაზიანება აქვს 2 წლის
განვითარება არ გულისხმობს მხოლოდ ნეირონებს
და 40 წლის ასაკის ადამიანს, რომელს აქვს დაკარ-
შორის კავშირების რაოდენობის ზრდას, არამედ ეს გული ფუნქციების აღდგენის უკეთესი შანსი?
პროცესი ერთდროულად ზრდაცაა და შემცირებაც:
3. ვირთაგვებზე ჩატარებულ ექსპერიმენტებმში, იმ
ბავშვების უნიკალური გამოცდილებების კვალ- ვირთაგვებს, რომლებიც მდიდარ გარემოში აღი-
დაკვალ ნეირონებს შორის ზოგიერთი კავშირი ყა- ზარდნენ
ლიბდება, ზოგიერთი კი, პირიქით, ქრება. ალისონ ა) ჰქონდათ უფრო მძიმე ტვინი და უფრო აქტიური
გოპკინისა და მისი კოლეგების (Gopnik, Meltzoff & ტვინის სტრუქტურები;
Kuhl, 1999, 2008) თანახმად, ახალშობილის ტვინის ბ) ჰქონდათ უფრო მაღალი სექსუალური მოთხოვ-
ნეირონები საშუალოდ მიახლოებით 2,500 სინაპსს ნილება;
გ) იყვნენ ჭარბწონიანები;
მოიცავს, რომელთა რაოდენობა 2 და 3 წლის ასაკ-
დ) ჰქონდათ ისეთი სერიოზული დაავადება, როგო-
ში აღწევს პიკს – 15 000-მდე იზრდება. ეს მაჩვე- რიცაა სიმსივნე.
ნებელი გაცილებით მეტია, ვიდრე ეს მოცემულია 4. თუ სხვა მხრივ ყველანაირად თანაბარ პირობებ-
ზრდასრულის ტვინში. ადრეულ ასაკში დამყარებუ- ში იქნებიან, ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომლის
ლი ბევრი ასეთი ნეირონული კავშირი არ ნარჩუნ- ტვინში იქნება მოცემული ყველაზე მეტი სინაპსი?
დება, სავარაუდოდ, იმიტომ, რომ მათი გამოყენე- ა) ახალშობილის;
ბა არ ხდება. ასეთი სუსტი კავშირების გაქრობით ბ) 2 წლის ასაკის ინდივიდში;
ტვინი ადაპტირდება იმ გარემოსთან, რომელშიც გ) 40 წლის ასაკის ინდივიდში;
დ) 80 წლის ასაკის ინდივიდში.
ჩვილი იზრდება. მსგავსი მიგნებები ძალიან მნიშ-
ვნელოვანია, რადგან გვიჩვენებს, რომ ადრეული √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ასაკის გამოცდილებებს მნიშვნელოვანი გავლენა
აქვს განვითარებაზე. ამ თემას მოგვიანებით კვლავ პროგნოზირებადი საპასუხო რეაქციები და რთული
დავუბრუნდებით. კოგნიტური ოპერაციები განახორციელონ, ვიდრე
ეს მანამდე მიაჩნდათ. ჩვილების პერიოდის უკეთ
ახალშობილობის პერიოდი გაგების საუკეთესო გზაა ჩვილების ქცევის შესწავ-
ცხოვრების პირველი თვეები განსაკუთრებუ- ლის უფრო ეფექტური მეთოდების განვითარება.
ლი პერიოდია, რადგან ბავშვი, რომელსაც ახალ- ადრეულ კვლევებში გამოიყენებოდა შედარებით
შობილს უწოდებენ, დედის საშვილოსნოს დაცული უფრო დიდი ასაკის ბავშვებზე დაკვირვების მე-
გარემოს შემდეგ გარე სამყაროს უნდა შეეგუოს. თოდები, რის გამოც ზურგზე მწოლიარე ჩვილები
ამრიგად, ახალშობილობის პერიოდი დაბადების საინტერესო რეაქციების განხორციელების უუნა-
პროცესიდან აღდგენის პერიოდია და სასიცოცხ- როდ ფასდებოდა. თუმცა, როცა ბავშვის უნარებზე
ლოდ მნიშვნელოვან ისეთი ფუნქციების საშუალე- მორგებული უკეთესი კვლევის ტექნიკები განვი-
ბით ადაპტაციას გულისხმობს, როგორიცაა რესპი- თარდა, ჩვენი ცოდნა ჩვილების უნარების შესახებ
რატორული, სისხლის მიმოქცევის, საჭმლის მონე- გაიზარდა.
ლების და სხეულის ტემპერატურის რეგულირების
აღგზნების/აქტივაციის მდგომარეობები
სისტემები. ასევე, ამ პერიოდში ფიზიკური და სო-
ციალური გარემოს ცვლილებებთან და გამოწვე- თუ მძინარე ახალშობილს დააკვირდებით, შეამ-
ვებთან გამკლავებას სწავლობენ. რამდენად კარ- ჩნევთ, რომ ზოგჯერ ძალიან მშვიდად წვანან, ზოგ-
გადაა ახალშობილი ამ ამოცანის გადასაჭრელად ჯერ კი ტოკავენ და სახეს მანჭავენ. ამის მსგავსად,
აღჭურვილი? ბავშვები, როცა ფხიზლად არიან, შეიძლება იყვნენ
1960-იან წლებამდე ითვლებოდა, რომ ახალშო- მშვიდად ან ხმამაღლა ტიროდნენ. ჩვილების აქტი-
ბილებს არ შეეძლოთ ორგანიზებული და სელფზე ვობების კლასიკური კვლევის საფუძველზე პიტერ
მიმართული ქცევის განხორციელება. საკმაოდ ვოლფმა (Peter Wolff, 1966) ახალშობილის ექვსი
გავრცელებული იყო ხედვა, რომ ჩვილების სამყა- ქცევითი მდგომარეობა გამოყო: გაღვიძების აქტი-
რო „აურზაურიანი, ხმაურიანი და უწესრიგოა“, რო- ვობა, ტირილი, უმოქმედობა სიფხიზლეში, ძილი-
გორც ამას უილიამ ჯემსი (1842-1910) აღწერდა ანობა, რეგულარული ძილი და არარეგულარული
(James, 1890/1950). მოგვიანებით კვლევებმა აჩვე- ძილი (იხ. ცხრილი 4-1).
ნა, რომ ახალშობილის უუნარობაზე ხედვა უხეშად ახალშობილები თანდათანობით ეგუებიან გა-
გადაჭარბებული იყო. ცნობილია, რომ ახალშობი- რესამყაროს და მათი მდგომარეობის პატერნები
ლებს აქვთ უნარი, იმაზე მეტად ორგანიზებული, უფრო რეგულარული და პროგნოზირებადი ხდე-
ცხრილი 4-1. ჩვილის აღგზნების/აქტივაციის ექვსი მდგომარეობა
აღგზნების/აქტივაციის აქტივობა
მდგომარეობა
აქტიური სიფხიზლე  ბავშვი ხშირადაა ჩართული ისეთ მოტორულ აქტივობაში, რომელიც მთელ სხეულს
მოიცავს;
 თვალები გახელილი აქვს;
 სუნთქვა ძლიერ არარეგულარულია.
ტირილი  ბავშვი ტირის და ჩართულია ენერგიულ დეზორგანიზებულ მოტორულ აქტივობაში;

 შეიძლება მიმართოს სხვადასხვა ტიპის ტირილს (მაგ., შიმშილის გამო ტირილი,
სიბრაზის გამო ტირილი, ტკვილის ან დისკომფორტის გამო ტირილი).
მშვიდი სიფხიზლე  თვალები გახელილი აქვს და უბრწყინავს;

 ბავშვი თვალს აყოლებს მოძრავ ნივთებს;
 ბავშვები საკმაოდ პასიურები არიან, რელაქსირებული/მოდუნებული სახე აქვთ.
თვლემა  ბავშვები საკმაოდ პასიურები არიან;

 თვალებს ახელს და ხუჭავს;
 სუნთქვა უფრო რეგულარული და ჩქარია, ვიდრე ღრმა ძილის შემთხვევაში;
 როცა თვალები გახელილია, შესაძლოა; იყოს მოწყენილი და დაბინდული.
ღრმა ძილი  თვალები დახუჭული აქვს;

 სხეული სრულიად მოდუნებული აქვს;
 სუნთქვა ნელი და რეგულარულია;
 სახე მოდუნებულია;
 თვალის ქუთუთოები უმოძრაოა.
ზედაპირული ძილი  თვალები დახუჭული აქვს.

 შეინიშნება კიდურების მცირე მოძრაობები (მაგ., ტალღური მოძრაობები, ენერგიული
მოძრაობები და გაჭიმვა).
 მანჭავს სახეს და იღებს სახის სხვადასხვა გამომეტყველებას.
 სუნთქვა უფრო არარეგულარული და სწრაფია, ვიდრე ღრმა ძილის შემთხვევაში.
 თანდათანობით ჩნდება თვალის სწრაფი მოძრაობები (REMs). ეს კი სიზმრის
აღმოცენების მანიშნებელია.
წყარო: Adapted from “The natural history of crying and other vocalizations in early infancy,” by P. H. Wolff, 1966, 1969, in B. M.
Foss (Ed.), Determinants of infant behavior (Vol. 4): Based on the proceedings of the fourth Tavistock Study Group on Mother-
Infant Interaction. London: Methuen.
ბა, გარდა ამისა, თითოეულ მდგომარეობაში ყოფ- დასწავლა და ჰაბიტუაცია

ნის დროს იცვლება. მაგალითად, თავდაპირველად
როგორც ყველა მშობელმა იცის, დასწავლის
ახალშობილები ყველაზე მეტ დროს ღრმა ან ზედა-
პროცესი ჯერ კიდევ დაბადების მომენტიდანვე
პირულ ძილს უთმობენ და ღამე ხშირად იღვიძებენ.
შეინიშნება. მაგალითად, ახალშობილები მშვიდდე-
4 თვის ასაკში კი ჩვილების უმეტესობა რამდენიმე ბიან ნაცნობი ხმების, სიმღერების, იავნანას მოს-
საათს უთმობს ფხიზელ მდგომარეობაში აქტივო- მენის საპასუხოდ, რაც იმაზე მიგვითითებს, რომ
ბას და ღამე ძინავს. გარდა ამისა, ჩვილის საპასუხო ისინი იმახსოვრებენ და ცნობენ ხმებს, რომელთა-
რეაქციები სხვებზე და გარემოზე ხშირად მის ქცე- განაც წარსულში სიამოვნება მიიღეს. კლასიკური
ვით მდგომარეობაზეა დამოკიდებული. მაგალი- კვლევებიც ადასტურებს იმას, რომ ახალშობილებს
თად, სიფხიზლეში უმოქმედობის მდგომარეობის დასწავლის უნარები აქვთ. მაგალითად, ახალშო-
შემთხვევაში, ადვილადაა შესაძლებელი ჩვილების ბილებმა კლასიკური განპირობების საფუძველზე
სტიმულირება ხმითა და ვიზუალური სტიმულე- დაისწავლეს რძის მისაღებად ზარის ხმაზე თავის
ბით, ხოლო ის ჩვილები, რომლებიც უკვე აქტიურ მარჯვნივ მიბრუნება, ხოლო საყვირის ხმაზე – მარ-
მდგომარეობაში არიან, სტიმულირებისას, პირი- ცხნივ. ამ კვლევამ აჩვენა არა მარტო მათი დას-
ქით, მშვიდდებიან. შესაბამისად, ქცევითი მდგო- წავლის უნარიანობა, არამედ მსგავსი სტიმულე-
მარეობები დაკავშირებულია ახალშობილის წინაშე ბის ერთმანეთისგან გარჩევის უნარიც (ზარის ხმას
მდგარ ისეთ ამოცანასთან, როგორიცაა გარემოს არჩევდნენ საყვირის ხმისგან) (Papousek, 1961).
შესწავლა/გაგება. ახალშობილების ისეთი უნარი, როგორიცაა სახის
გამომეტყველების იმიტიცია, ასევე მიგვითითებს
● [იხ. Prenatal Ultrasound დასწავლის უნარზე. ამ საკითხს ამ თავში მოგვია-
MyDevelopmentLab.com-ზე ნებით განვიხილავთ. ●
ახალშობილებთანაც გვხდება დასწავლის ისე- Field, Diego, Hernandez-Reif&Fernandez, 2007; Flo-

თი მარტივი ფორმა, როგორიცაა ჰაბიტუაცია. ის ccia, Christophe&Bertoncini, 1997).
მათ უაზრო და განმეორებითი სტიმულის იგნორი-
რების საშუალებას აძლევს. ფაქტია, რომ ჰაბიტუ- ახალშობილის შეფასება
აცია ძალიან მნიშვნელოვანი და ბაზისური ადაპ- ახალშობილის რეფლექსებზე (იხ. თავი მე-3),
ტაციური მექანიზმია. მაგალითად, ბავშვის უნარი, აღგზნების/აქტივაციის მდგომარეობებზე და დას-
ყურადღება არ მიაქციოს განმეორებით სტიმულს, წავლის ადრეულ უნარებზე დაკვირვება გვაწვდის
მას ტელევიზორის ხმის ან ხმაურის ფონზე დაძი- ინფორმაციას ახალშობილის კომპეტენციების შესა-
ნების საშუალებას აძლევს. მაგრამ, როგორც კი ხებ. ეს ქცევები შეგვიძლია გამოვიყენოთ ახალშო-
ახალ ხმას გაიგონებს, როგორიც შეიძლება იყოს, ბილის ზოგადი ჯანმრთელობის შესაფასებლადაც.
მაგალითად, დედის ხმა, ბავშვის ყურადღება კვლავ თუ ყველაფერ ამას დავუმატებთ ახალშობილის სა-
სტიმულისკენ მიიმართება. პასუხო რეაქციების, თვითრეგულაციისა და აქტი-
ასევე, ჰაბიტუაცია განვითარების შესწავლაზე ვობის დონეს, საკმაოდ დიდი ინფორმაცია გვექნება
ორიენტირებულ მეცნიერებს კვლევის ეფექტურ იმის შესახებ, თუ როგორ გაუმკლავდება კონკრე-
ტექნიკებს სთავა- ტული ჩვილი შემდეგი თვეების გამოწვევებს.
ხშირად, როცა ჩვილები ხშირად მისი ცხოვრების პირველ დღეებში სა-
ზობს (იხ. Oakes,
ცვლილებას ამჩნევენ გარე- ავადმოყოფოებში ბავშვის ნევროლოგიურ გამოკ-
2010). ჰაბიტუაცი-
მოში, წყვეტენ წოვას. შე- ვლევასა და ქცევის შეფასებას მიმართავენ (იხ.
ის მეთოდი ითვა-
გიძლია, ივარაუდო, როგორ თავი მე-3). შეფასების ერთ-ერთი ასეთი მეთოდია
ლისწინებს მკვლევ-
შეიძლება მოხდეს წოვის ახალშობილის ქცევაზე დაკვირვება (Newborn
რების მიერ ჩვილე-
რეაქციის კომბინირება ჰა- Behavioral Observation – NBO). ეს არის ახალშო-
ბის ჰაბიტუირებას/
ბიტუაციის მეთოდთან იმი- ბილის ქცევის შეფასების სკალის (NBAS), რომე-
მიჩვევას კონკრე-
სათვის, რომ შევისწავლოთ ლიც კევინ ნუგეტს (Kevin Nugent), ბერი ბრაზელ-
ტული სტიმულის
ჩვილების უნარი, ერთმანე- ტონს (Barry Brazelton) და მის კოლეგებს (Brazelton
მიმართ იმისათვის,
თისგან გაარჩიონ სხვადახვა Institute, 2012) ეკუთვნის, ახალი და უფრო გამარ-
რომ მათი პერცეპ-
ფერი და ფორმა? ტივებული ვერსია. NBO და მისი წინამორბედი
ტული უნარები შე-
სკალა NBAS მრავალ საავადმყოფოში გამოიყენე-
ისწავლონ. მაგალითად, საშუალო სიმაღლის ხმა-
ბა ახალშობილის ჯანმრთელობის შესაფასებლად,
ზე ახალშობილის რეაქცია შეიძლება იყოს: გულის
ასევე, ასეულობით კვლევაში, რომელთა მიზანი
ცემის აჩქარება, სუნთქვის ცვლილება და ზოგჯერ
მოგვიანებით პიროვნულ და სოციალურ განვი-
ტირილი და ზოგადი აქტიურობის ზრდა. თუ ეს
თარებაში ადრეული ასაკის საპასუხო რეაქციე-
ხმა დროის გარკვეული პერიოდის განმავლობაში
ბის როლის განსაზღვრაა (Lester & Sparrow, 2010;
გაგრძელდება, ჩვილი ეჩვევა მას და წყვეტს საპა-
Nugent, Keefer, Minear, Johnson & Blanchard, 2007).
სუხო რეაქციების განხორციელებას. ამის შემდეგ NBO შედგება 18 დებულებისგან, რომელიც შემდეგ
თუ ხმის სიხშირე მცირედით შეიცვლება და ბავშვი სფეროებს აფასებს (Brazelton Institute, 2012):
საპასუხო რეაქციის განხორციელებას კვლავ იწყ-
ებს, ნათელი ხდება, რომ მან შეამჩნია სხვაობა ორ ■ სინათლისა და ხმის სტიმულებისადმი ჰაბიტუ-
სტიმულს შორის. ჰაბიტუაციის მეთოდი ფართოდ აციის უნარი;
გამოიყენება ჩვილების უნარების შესასწავლად ■ მოტორული ტონუსის ხარისხი და აქტივობის
(მაგ., იხილეთ Hoff, 2011; Kavšek &Yonas, 2012). დონე;
■ თვითრეგულაციის უნარი (მათ შორის, ტირი-
რადგან წოვის რეფლექსი ადრე ექცევა ნებელობის
ლისა და მწუხარების/სევდის რეგულაციის);
კონტროლის ქვეშ, ის ფართოდ გამოიყენება ჰაბი-
■ სტრესზე რეაქციები;
ტუაციის კვლევებში ახალშობილის დასწავლისა და
■ ვიზუალური, სმენითი და სოციალურ-ინტერაქ-
ვიზუალური მისწრაფებების შესასწავლად (მაგ.,
ციული უნარები (სიფხიზლის დონე და საპასუ-
ხო რეაქციები ადამიანურ და არაადამიანურ
ჰაბიტუაციის მეთოდი სტიმულებზე).
ჩვილების პერცეპტული უნარების
შესასწავლად მკვლევრების მიერ ჩვილების NBO ყურადღებას ამახვილებს ახალშობილის
მიჩვევა კონკრეტული სტიმულის მიმართ და კომპეტენციებისა და საპასუხო რეაქციების პა-
შემდეგ ამ სტიმულის შეცვლა და საპასუხო
ტერნების უნიკალურ პროფილზე. შესაბამისად, არ
რეაქციაზე დაკვირვება
არის გასაკვირი, რომ მშობლები, რომლებიც აკვირ-
ახალშობილის ქცევაზე დაკვირვება (NBO)
დებიან ექიმს NBO-ს ჩატარების პროცესში, სენსი-
სკალა, რომელიც გამოიყენება ბავშვის
ნევროლოგიური ფუნქციონირების, ქცევითი ტიურები ხდებიან საკუთარი ახალშობილის უნარე-
უნარების და სოციალური რეაქციების ბისა და ინდივიდუალობის შესახებ ინფორმაციის
შესაფასებლად შესახებ. მშობლები, რომლებმაც არ იციან, თუ რო-
►დააკვირდით NBO-ის
ტესტის ჩატარებისას,
როგორ რეაგირებს 1. როცა ახალშობილები შეეგუებიან მათ გარემოს,
ბავშვი ისეთ ვიზუალურ მათი აქტივობის პატერნები უფრო პროგნოზირე-
ბადი ხდება თუ პირიქით – არაპროგნოზირებადი?
სტიმულზე, როგორიცაა
2. მიახლოებით რომელ ასაკში იწყებს ბავშვების უმ-
წითელი ბურთი. ცოცხა-
რავლესობა ღამის განმავლობაში დაძინებას?
ლი რეაქცია ვიზუალურ
3. წარმოიდგინეთ, რომ ახალშობილს აჩვენებთ ადა-
და სმენით სტიმულზე
მიანთა სახეების ფოტოებს და იწერთ რამდენი
ბავშვის კარგ კომპეტენ- ხნის განმავლობაში უყურებს თითოეულ მათგანს.
ციაზე მიგვითითებს. თუ ჰაბიტუციის მოვლენა იჩენს თავს, თქვენი აზ-
ბავშვი უკვე სწავლობს რით, ყველაზე ცოტა დროს რომელი სურათის
ვიზუალური სამყაროს დათვალიერებას მოანდომებს ბავშვი?
ორგანიზებას. ა. პირველი სურათის;
ბ. მეორე სურათის;
გ. სურათის, რომელიც სურათების სერიაში, შუა
ადგილს იკავებს;
დ. ბოლო სურათს.
4. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომლის შეფასება არ
გორ უნდა გაუმკლავდნენ საკუთარი შვილის ქცე- ხდება ახალშობილის ქცევაზე დაკვირვების სკა-
ვებს პირველი თვეების განმავლობაში, ტრენინგებს ლის საშუალებით?
გადიან, რაც განსაკუთრებით სასარგებლოა, როცა ა. ახალი სტიმულისადმი ჰაბიტუაციის უნარი;
ბ. სინათლისადმი ჰაბიტუაციის უნარი;
საქმე ეხება რთულ ან სპეციალური საჭიროებების
გ. დამშვიდების უნარი;
მქონე ბავშვებს (Brazelton Institute, 2012; Brazelton დ. ღამის განმავლობაში ძილის უნარი.
& Nugent, 2011; Nugent, Petrauskas & Brazelton,
2009). √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ახალშობილობის პერიოდი მნიშვნელოვანი ად-
აპტაციის პერიოდად ითვლება, როგორც ახალ- მომწიფებაზე კულტურის გავლენები
შობილების, ისე აღმზრდელებისთვის. სწორედ ეს
ადაპტაცია ქმნის განვითარების საფუძველს ისეთ ჯანმრთელ და კარგ კვებაზე მყოფი ბავშვების
სწრაფ და რადიკალური ცვლილებების პერიოდ- შემთხვევაში გეზელის დაკვირვების შედეგად ქცე-
ში, როგორიცაა ჩვილობა; მათ შორის, უპირველეს ვა მწყობრი, პროგნოზირებადი თანმიმდევრობითა
ყოვლისა, ისეთი განვითარების საფუძველს, როგო- და გასაოცარი კონსისტენტურობით ვლინდება.
რიცაა ფიზიკური ზრდა და მოტორული უნარების ბავშვის ასაკზე დაყრდნობით, გეზელს შეეძლო ეწი-
განვითარება. სწორედ ამ საკითხს განვიხილავთ ამ ნასწარმეტყველა ბავშვის არა მარტო წონა და სი-
თავის მომდევნო ნაწილში. მაღლე, არამედ ისიც, თუ რა ეცოდინებოდა მას და
რა მოქმედების განხორციელებას შეძლებდა.
შესაბამისად, გეზელმა დაასკვნა, რომ ბავშვის
ფიზიკური და მოტორული განვითარება
მიღწევათა უმეტესობა შინაგანი ბიოლოგიური სა-
ნებისმიერი მკვლევარი, რომელიც ადამიანის ათით იმართებოდა. ამრიგად, ქცევა მომწიფების
განვითარებას შეისწავლის, ნათლად შეამჩნევს, ფუნქციად წარმოჩინ- ყველა კულტურაში ჯან-
რომ ფიზიკური და მოტორული განვითარება წინას- და. თუმცა, გასათვა- მრთელი ჩვილები ცოც-
წარ დადგენილი პატერნის შესაბამისად მიმდინა- ლისწინებელია, რომ
ვამდე და ხოხვამდე დაჯ-
რეობს და ნორმალური განვითარების ყველა ჩვილი გეზელის ხედვა ჩვილ-
დომას სწავლობენ, ხოლო
ერთსა და იმავე ასაკში აღწევს ისეთ განვითარების ზე გარემოს ზეგავ-
სიარულამდე – ცოცვას და
მარკერებს, როგორებიცაა: კოტრიალი და სიარუ- ლის შეუფასებლობას
ხოხვას. ისინი დადიან, სა-
ლი. ამ სფეროს პიონერი, არნოლდ გეზელი (Arnold ახდენს. დღეს ჩვენ ვი-
ნამ სირბილს დაიწყებენ.
Gesell, 1880-1961) დააკვირდა ასობით ჩვილსა და ცით, რომ სხვადასხვა
რას გვეუბნება ეს ინფორ-
ბავშვს და შეაგროვა ინფორმაცია ისეთი დეტალებ- სოციალურ და ისტო-
მაცია განვითარებაზე გავ-
ზე, როგორიცაა, თუ როდის და როგორ ვლინდება რიულ კონტექსტში
ლენის მქონე ბიოლოგიუ-
კონკრეტული ქცევები. მაგალითად, ხოხვა, სიარუ- აღზრდილი ბავშვები
რი და გარემოს ფაქტორე-
ლი, სირბილი, მცირე ნივთების ხელში აღება, მაკ- არ ვითარდებიან იმ
ბის ურთიერთქმედებაზე?
რატლით გაჭრა, ფანქრის გამოყენება, ადამიანის გეგმის შესაბამისად,
ფიგურის დახატვა. მიღებული მონაცემების საფუძ- რომელიც გეზელმა შექმნა ერთი და იმავე სოცი-
ველზე მან შეადგინა პირველი დეტალური კვლევის ო-ეკონომიკურ კლასსა და საზოგადოებაზე დაკ-
ანგარიში სხვადასხვა ასაკის საშუალო ბავშვის უნა- ვირვებით. მაგალითად, დღეს აშშ-ში ბავშვები „თა-
რების შესახებ (გეზელის სკალა). ვისუფლად“ სიარულს 11-13 თვის ასაკში იწყებენ
და არა 15 თვის ასაკში, როგორც ეს მოცემულია და ჩვილის მოვლის სხვადასხვა პატერნმა შეიძლება
გეზელთან; სავარაუდოდ, იმიტომ, რომ შეიცვალა გავლენა მოახდინოს ადრეული მოტორული განვი-
ბავშვის მოვლის ტექნიკები. 1930-იან წლებში ჩვი- თარების მიმდინარეობაზე.
ლები მეტ დროს ატარებდნენ მოსვენებულ და მწო- კვლევები აჩვენებს, რომ ადრეული მოტორუ-
ლიარე პოზაში, შესაბამისად, მათ ადრეულ ასაკში ლი განვითარება შეიძლება აჩქარდეს ან პირიქით,
არ ჰქონდათ ისეთი პრაქტიკა, რაც მათ შემდგომ შენელდეს იმის მიხედვით, თუ როგორ ზრდიან
სიარულის დაწყებაში დაეხმარებოდა. ბავშვს. თუმცა, ამ სხვაობებს ხანგრძლივ პერსპექ-
თუმცა, იმავდროულად, არსებობს კულტურუ- ტივაში თუ განვიხილავთ, ვნახავთ, რომ ის მცირე
ლი სხვაობები, თუ როდის დაიწყებენ ბავშვები სია- და არათანმიმდევრულია, რადგან, როგორც წესი,
რულს. მაგალითად, დასავლეთ ინდოელი ჩვილები, ადრეული სხვაობები თანდათანობით ქრება (Roze,
რომლებიც იამაიკაში ცხოვრობენ თუ აღმოსავლეთ et al., 2010). ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ სო-
ლონდონში, ჩვეულებრივ, ერთი თვით ადრე იწყე- ციო-კულტურული კონტექსტიდან გამომდინარე,
ბენ სიარულს ლონდონელ ჩვილებთან შედარებით, ბავშვებს განვითარების სხვადასხვა ტემპი აქვთ,
სავარაუდოდ, იმიტომ, რომ მათი დედები მიმართა- ჩვენი აზრით, ზრდასა და განვითარებაში მაინც
ვენ მასაჟსა და გამამხნევებელ ვარჯიშებს (Hopkins, არსებობს ის ზოგადი პატერნები, რომელიც ყველა
1991). ჩვილები, რომლებიც გვატემალას სოფელში ჩვილს საერთო აქვს.
პატარა და ბნელ ქოხში იზრდებიან, არავინ ეთამა- სანამ ზრდის ამ ზოგადი პატერნების განხილ-
შება, იშვიათად ესაუბრებიან და ცუდად კვებავენ, ვას დავიწყებდეთ, მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია ვფო-
სიარულს ერთი თვით გვიან იწყებენ (Kagan, 1978). კუსირდეთ ფიზიკური ზრდისა და მოტორული გან-
კულტურული განსხვავებები გავლენას ახდენს იმა- ვითარების იმ ასპექტებზე, რომელიც კომპლექ-
ზეც, თუ რამდენად ვითარდება სხვადასხვა ტიპის სურადაა დაკავშირებეული ტვინის, კოგნიტურ და
უნარი ადრეულ ასაკში (Karasik, Adolph, Tamis- სოციალურ განვითარებასათან.
LeMonda & Bornstein, 2010). მაგალითად, კამე- მოტორული განვითარების ისეთი მარკერები,
რუნში და გერმანიაში აღზრდილი ჩვილების შედა- როგორებიცაა: ხოხვა, სიარული, ჩაჭიდებისთვის
რებისას, მკვლევრებმა ხაზი გაუსვეს იმას, რომ ამ ხელების გამოყენება, ჩვილებს აძლევს სოციალუ-
ქვეყნებში დედები საკუთარ შვილებს სხვადასხვა- რი ინტერაქციისა და დასწავლის შესაძლებლო-
ნაირად ეპყრობოდნენ. დედების ამ განსხვავებულ- ბას, რაც, თავის მხრივ, ფიზიკური განვითარების
მა მიდგომებმა განაპირობა ის, რომ კამერუნელ წამახალისებელია. სხეული, ტვინი და გამოცდი-
ბავშვებს უფრო კარგად ჰქონდათ განვითარებული ლება ერთმანეთზე ზემოქმედებს: ფიზიკური და
მსხვილი მოტორიკა, ხოლო გერმანელებს ადრეულ მოტორული განვითარება მხოლოდ ბიოლოგიუ-
ასაკში – ნატიფი მოტორიკა და კოგნიტური უნარე- რად პროგრამირებული მომწიფების შედეგი არ
ბი (Lohaus et al., 2011). ამრიგად, სოციალიზაციის არის, არამედ დინამიკური სისტემების ურთიერ-
ჩვილების სიმაღლე დაბადებიდან 24 თვემდე ჩვილების წონა დაბადებიდან 24 თვემდე

სიმაღლე
წონა
ასაკი (თვე) ასაკი (თვე)
სურათი 4-2. ზრდა; სიმაღლე და წონა

დღესრულ ჩვილთა 50%-ის სიმაღლე და წონა იისფერ ზოლში თავსდება, ხოლო თითოეულ თეთრ ზოლში – ჩვილთა 15% სიმაღლე და
წონა. ამრიგად, საშუალოდ, ჩვილთა 80%-ის სიმაღლე და წონა ამ ზოლებში მოთავსდება. დააკვირდით, რომ ასაკის მატებასთან ერთად,
ზოლი ფართოვდება.
თქმედების ნაწილს წარმოადგენს

(Meltzoff, Waismeyer & Gopnik,
2012; Rakison & Woodward, 2008).
შესაბამისად, სანამ განვითარების
სხვა ასპექტებს შევეხებით, მნიშ-
ვნელოვანია განვიხილოთ ფიზი-
კური ზრდისა და მოტორული გან-
ვითარების ძირითადი პარამეტრე-
ბი (Adolph & Berger, 2006; Payne &
Isaacs, 2012).
ფიზიკური და მოტორული გან-
ვითარების მიმოხილვა: პირვე-
ლი ორი წელი 2 თვე 5 თვე ახალშობილი 2 წელი 6 წელი 12 წელი 25 წელი
(ნაყოფი) (ნაყოფი)
პირველი ოთხი თვე. პირვე-
ლი 4 თვის განმავლობაში, რო-
სურათი 4- ემდეგ. ბავშვის სხეულის პროპორციები მკვეთრად იცვლება ჩვილობისა
ცა ახალშობილი საშვილოსნოს და ადრეულ ბავშვობაში.
გარეთ არსებულ სამყაროში აკ-
ლიმატიზაციას იწყებს, მრავალი მნიშვნელოვანი ჯერ კარგად განვითარებული არ აქვთ კუნთები და
ცვლილება იჩენს თავს. კონტროლის უნარი და ამიტომ შერყევამ შეიძლება
შეგიძლიათ, მოიყვანოთ
მაგალითად, ამ პერიო- ტვინის დაზიანება გამოიწვიოს. მას ბავშვის შერყე-
რეფლექსის მაგალითი,
დის ბოლოსთვის ჩვილ- ვის სინდრომს უწოდებენ (იხ. ჩანართი – ხედვების
რომელიც უნებლიეა
თა უმეტესობა წონაში ცვლილება: ჩვილის უეცარი სიკვდილისა და ბავ-
ჩვილობაში, თუმცა
ორჯერაა მომატებული შვის შერყევის სინდრომები).
მოზრდილობაში
(იხ. სურათი 4-2) და მა- საკუთარი თავის აღმოჩენასაც ბავშვები მიახ-
ცნობიერ კონტროლს ლოებით 4 თვის ასაკში იწყებენ. ისინი აღმოაჩენენ
თი სხეულები სიგრძეში
ექვემდებარება? საკუთარ ხელებს, თითებს, აკვირდებიან მათ, სწავ-
ზრდას იწყებს. ბავშვო-
ბის პერიოდში სხეულის ზრდა თავისა და სხეულის ლობენ საკუთარ მოძრაობებს, ერთმანეთთან ახ-
პროპორციების ცვლასაც მოიცავს: დაბადებისას ლოს მიაქვთ ხელები და ერთი ხელით იჭერენ მეორე
ბავშვის თავი მისი სხეულის ერთ მეოთხედს შეად- ხელს. ამით ისინი ივარჯიშებენ და ხვეწენ მოტო-
გენს, ხოლო ზრდასრულის თავი მისი სხეულის ერ- რუ ლი კონტროლის უნარებს. გარდა ამისა, ახალ-
თი მეათედია (იხ. სურათი 4-3). შო ბი ლის ბევრი რეფლექსი, ჩვეულებრივ, მეორე
4 თვის ბოლოს ბაშვების კანი არ გამოიყურე- და მე სა მე თვეებში ქრება და იცვლება ნებისმიერი
ბა ისე, როგორც ახალშობილის კანი, თხელი თმის ქცევებით, რომლებსაც ტვინის უმაღლესი ცენტრე-
საფარველი მუდმივი თმის საფარველით იცვლე- ბი აკონტროლებს.
ბა. მათ თვალებს უკეთესად შეუძლიათ ფოკუსი- 5-დან 8 თვემდე პერიოდი. ფიზიკური გარეგ-
რება. როცა გაღვიძებულები არიან, სასიამოვნო ნობის მიხედვით, 8 თვის ბავშვები 4 თვის ბავშვე-
სტიმულის საპასუხოდ შეუძლიათ კმაყოფილებით ბისგან მკვეთრად არ განსხვავდება. მიუხედავად
იღუღუნონ და გაიღიმონ. სწრაფად ვითარდება უფრო დიდი წონისა და უფრო სქელი და გრძელი
მხედველობა და სმენა. ამის შესახებ შემდეგ ნა- თმებისა, 8 თვის ასაკისას ჯერ კიდევ ბავშვის შესა-
წილში ვისაუბრებთ. იცვლება ჩვილის კბილებიც და ხედაობა აქვს. თუმცა, ადგილი აქვს განვითარების
ძვლებიც. ზოგიერთ ბავშვში პირველი კბილი ამო- ისეთ მნიშვნელოვან ცვლილებებს, როგორიცააა
დის მეოთხე ან მეხუთე თვეში. მრავალი ძვალი ჯერ ტერფების ორიენტაციის შიგნიდან ქვემო მიმარ-
კიდევ რბილი ხრტილის სახითაა მოცემული. ასეთი თულებით შეცვლა, რაც სიარულის დაწყებას უყ-
ძვლები მოქნილია და იშვითად ტყდება. კუნთები კი რის საფუძველს.
შეიძლება ადვილად დაზიანდეს, მაგალითად, თუ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცვლილება ამ პერი-
ბავშვს თამაშისას მკლავებით ავწევთ და ვარხევთ. ოდში ნატიფი მოტორიკის განვითარებაა, რომე-
ზოგჯერ მშობლები ბავშვის ტირილის შეჩერებას ლიც მოიცავს ხელებისა და თითების გამოყენებით
მისი შერყევით ცდილობენ, რაც საკმაოდ სახიფა- ისეთი კოორდინირებული და მკვირცხლი ამოცანის
თო შეიძლება აღმოჩნდეს იმის გამო, რომ ბავშვებს შესრულებას, როგორიცაა ბავშვის მიერ მისთვის
მიმზიდველ სათამაშოზე, ჩხარუნაზე ხელის წავ-
ნატიფი მოტორული უნარები
ლება. თუ ერთი თვის ბავშვის წინაშე დავიკავებთ
უნარები, რომლებიც ხელებისა და თითების
საშუალებით რთული მოძრაობების ჩხარუნას, მისი რეაქცია იქნება ხელების გაშლა და
შესრულებას ითვალისწინებს დახურვა, მკლავების მოძრაობა და, სავარაუდოდ,
მეორეში გადაადგილება ჩვილობის პერიოდის ერ-

თ-ერთი ყველაზე დიდი მიღწევაა (Adolph, 2008). ამ
პერიოდის განმავლობაში ბავშვების უმრავლესობა
სწავლობს ხოხვას იატაკზე ან ხელებისა და მუხლე-
ბის გამოყენებით ცოცვას, თუმცა ზოგიერთი ჩვი-
ლი გადაადგილების სხვა მეთოდებს მიმართავს,
როგორიცაა „დათვის სიარული“, რომელიც ხელებ-
საც და ფეხებსაც მოიცავს ან გადაადგილდება
მჯდომარე პოზიციაში. 8 თვის ასაკის ბავშვთა უმე-
ტესობას შეუძლია მიიღოს მჯდომარე პოზა და შე-
უძლია იჯდეს დახმარების გარეშე. თუ მათ ფეხზე
▲პირველი წლის განმავლობაში ჩვილის უნარი, გამოიყენოს დავაყენებთ, რვა თვის ასაკის მრავალ ბავშვს შეუძ-
საკუთარი ხელები, შემდეგნაირად ვითარდება: დასაწყისში ლია დგომა დახმარების, დაჭერის შემთხვევაში. 8
მას მხოლოდ მთლიანი ხელის გამოყენებით შეუძლია დარტყმა,
ხოლო ამ პერიოდის ბოლოსთვის უკვე ცერისა და საჩვენებელი
თვის ასაკის ბავშვების უმრავლესობა იწყებს სო-
თითის გამოყენებით პინცეტისებური მოძრაობით ნივთების ციალურ თამაშებს, როგორიცაა „ჭიტა-ჭიტა“, „ნახ-
აღებას/ჩაჭიდებას ახერხებს. ვამდის-ნახვადის“ და უმრავლესობა ერთობა ნივ-
პირის გაღება. ამ შეთხვევაში ერთი თვის ბავშვს თის ზრდასრულზე გა-
შეგიძლიათ, აღწეროთ
ამ მოძრაობების კოორდინაცია არ შეუძლია ერთ დაგ დე ბა- გად მოგ დე ბის
კონკრეტული აქტივობა,
მთლიან ინტენციურ მოქმედებაში. შემდეგ თვეებში თამაშით. კიდევ ერთი
რომელიც მოიცავს
კი, 4-დან 5 თვემდე ჩვილებს უვითარდებათ ხელი- სწრაფად დასწავლადი
ვიზუალურად მართულ
სა და თვალის კოორდინაციის ჩანასახები: გარემოს თამაშია ნივთის გადაგ-
ჩაჭიდებას?
გამოსაკვლევად საკუთარი ხელების მოძრაობების დება და დაკვირვება, თუ
წარმართვისთვის ვიზუალურ ინფორმაციას იყენე- როგორ აიღებს ვინმე ნივთს და კვლავ დაუბრუნებს
ბენ. ● მას. ეს თამაში ჩვილების დაუსრულებელი სიამოვ-
ობიექტებზე ხელის წარმატებული მიწვდენა და ნების წყაროა.
ჩაჭიდება რთულია და მოითხოვს არა მარტო სიღ- 9-დან 12 თვემდე პერიოდი. 12 თვის ასაკში ჩვი-
რმის ზუსტ აღქმასა და მკლავების ნებისმიერ კონ- ლები სამჯერ მეტს იწონიან დაბადების წონასთან
ტროლს, არამედ ქცევების ორგანიზებას სწორი შედარებით. თუმცა გოგონები მცირედით უფრო
თანმიმდევრობით. 5-6 თვემდე ჩვილებს არ შეუძ- ნაკლები წონის არიან, ვიდრე ბიჭები. საშუალოდ 12
ლიათ ხელის მიწვდენის, ჩაჭიდების, პირში ჩადები- თვის ასაკის ბავშვთა ნახევარს აშშ-ში შეუძლია და-
სა და აღქმის სწორი თანმიმდევრობით გაერთიანე- მოუკიდებლად დგომა და ნელ-ნელა იწყებს ახალ-
ბა. ეს განვითარების ერთ-ერთი მარკერია, რომელ- ფეხადგმულობის პერიოდში გადასვლას. თუმცა,
საც ვიზუალურად მართული ჩაჭიდება ეწოდება როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სიარულის დაწყების
(Foroud & Whishaw, 2012; Phillips & Wellman, 2005; ასაკი ფართოდ ვარირებს, როგორც ინდივიადუ-
Rochat, Goubet & Senders, 1999). ობიექტების ხე- ალური განვითარების, ისე სოციოკულტურული
ლების, თვალებისა და პირის საშუალებით უფრო ფაქტორების გამო. დგომის და სიარულის უნარი
სისტემური შესწავლის ეს ახალი უნარიც შემდგო- ახალფეხადგმულებს ახალ ვიზუალურ პერსპექტი-
მი განვითარების საფუძველს ქმნის. მაგალითად, ვასაც აძლევს. მოძრაობები სამყაროს უფრო აქ-
6 თვის ბავშვებს შეუძლიათ ობიექტების ერთი ხე- ტიური შესწავლის საშუალებას აძლევს. ჩვილებს
ლიდან მეორე ხელში გადატანა, შეუძლიათ გამოი- შეუძლიათ ობიექტების შიგნით, გვერდით და ქვეშ
ყენონ ხელები ობიექტის დასაჭერად და შეუძლიათ იმოძრაონ. მოტორული განვითარების წამახალისე-
ორი ობიექტი ერთდროულად არახუნონ, ხშირად ბელია ახალი და მიმზიდველი ნივთები. სამყაროს
აღტაცებით და დაუსრულებლივ. შესწავლის უფრო მაღალი დონე ახალ უნარებთან
მსხვილი მოტორული უნარები, რომელიც ერთად კოგნიტური და პერცეპტული განვითა-
მთელი სხეულის უფრო დიდი კუნთების გამოყე- რებისთვის წარმოადგენს ბიძგს, თუმცა ზოგჯერ
ნებას გულისხმობს, ასევე მნიშვნელოვნად ვითარ- მოტორული უნარებისა და შეფასების უნარების
დება ამ პერიოდში. ფაქტია, რომ ერთი ადგილიდან კოორდინაცია შეიძლება პრობლემატური იყოს.
მაგალითად, კარენ ადოლფი და მისი კოლეგები
მსხვილი მოტორული უნარები
(მაგ., Karasik, Tamis-LeMonda & Adolf, 2011) აკვირ-
უნარები, რომლებიც მთელი სხეულის უფრო
დიდი კუნთების საშუალებით უფრო ზოგადი დებოდნენ ჩვილის უნარებს სიარულის სწავლების
მოძრაობების განხორციელებას გულისხმობს. პერიოდში. ერთ-ერთ კვლევაში მკვლევრები აკვირ-
● [იხ. Development of the Grasp Reflex დებოდნენ სხვადასხვა ასაკის ჩვილებს, თუ როგორ
MyDevelopmentLab.com-ზე ცოცავდნენ ან ადიოდნენ და ჩადიოდნენ სხვადას-
ჩვილის უეცარი სიკვდილის სინდრომი და უფრო დიდი რისკის ქვეშ იმყოფებიან, ჟანგბადის უფ-
რო მცირე დოზა აქვთ სისხლში და უფრო რთულია მათი
ბავშვის შერყევის სინდრომი
გაღვიძება (Wong et al., 2011). შესაძლოა, ასევე, მიზეზი
იყოს ინფექციაც: SIDS-ის მსხვერპლ ბავშვთა საკმაოდ
დ ასავლურ სამყაროში ჩვილის სიკვდიალიანობის დო-
ნე მკვეთრად შემცირდა უკანასკნელი რამდენიმე
ათწლეულის განმავლობაში, რაც კარგმა კვებამ, რეგუ-
დიდი რაოდენობა სიკვდილამდე დაინფიცირებული იყო
(Singh Joy, 2008). ასევე, SIDS ხშირია ზამთრის თვეებ-
ლარულმა სამედიცინო სერვისებმა და უსაფრთხო გარე- ში, როცა ინფექციები გავრცელებულია. კიდევ ერთი მი-
მომ გამოიწვია. მაგალითად, ევროპაში და აშში, ჩვილე- ზეზი ჩვილის ზოგადი ჯანმრთელობაც შეიძლება იყოს:
ბის სიკვდილიანობის მაჩვენებელი (სიკვდილი სიცოცხ- SIDS-ი ხშირია ახალგაზრდა ასაკის დედის შვილებში, ან
ლის პირველ წელს) 1000 დაბადებულ ბავშვზე 7 ბავშვის იმ დედის შვილებშიც, რომლებიც პრენატალური ჯან-
სიკვდილამდე შემცირდა და ეს მაჩვენებელი აგრძელებს დაცვის სერვისებს გვიან იღებენ ან საერთოდ არ იღე-
შემცირებას (NCHS, 2011c). დღეს, დაბადების შემდეგ ბენ. დღენაკლული და მცირეწონიანი ჩვილების შემთხვე-
ხანმოკლე პერიოდში სიკვდილი ორი ძირითადი მიზე- ვაშიც უფრო მაღალია SIDS-ის რისკი. ასევე შესაძლოა
ზითაა გამოწვეული: კონგენიტალური ანომალიებით და ზოგიერთი SIDS-ის შემთხვევა გენეტიკური დეფექტით
მცირე წონით (ან ნაადრევი მშობიარობით). თუმცა, ორი ან გენეტიკური მოწყვლადობით იყოს გამოწვეული. მა-
ტიპის სიკვდილი, რომლითაც ნორმალური და ჯანმრთე- გალითად, ბიჭები უფრო მოწყვლადები არიან SIDS-ის
ლი დღესრული ბავშვებიც იღუპებიან, ჯერ კიდევ იწვევს მიმართ, ვიდრე გოგონები, როგორც ეს ხდება მრავალი
ღელვას. ესენია: ჩვილის უეცარი გარდაცვალების სინ- სხვა ბავშვის დარღვევის შემთხვევაში.
დრომი (Sudden Infant Death Syndrome – SIDS) და ბავ- როგორ ჩანს, კულტურაც თავის როლს ასრულებს.
შვის შერყევის სინდრომი. ● არაესპანელ თეთრკანიან ბავშვებთან შედარებით, აფ-
დღეს აშშ-ში SIDS-ი 1 თვიდან 1 წლამდე ბავშვების როამერიკელები 2-3-ჯერ, ხოლო მკვიდრი ამერიკელე-
სიკვდილის მთავარი მიზეზია. სიკვდილიანობა ყველა- ბი სამჯერ მეტად არიან SIDS-ის რისკის ქვეშ. აზიური
ზე ხშირი ორი თვიდან ოთხ თვემდე შუალედშია (NCHS, ამერიკელების ან ესპანური წარმოშობის ბავშვების შემ-
2011b). თუმცა SIDS მაჩვენებელმა 1990 წლიდან, როცა თხვევაში SIDS-ით გამოწვეული სიკვდილის ალბათობა
ამერიკელ პედიატრთა აკადემიამ გასცა რეკომენდაცია, ნაკლებია (NCHS, 2011 b). კულტურის გავლენები მიგვი-
ბავშვები მუცლის მაგივრად, ზურგით მწოლიარე პოზაში თითებს იმაზე, რომ ზოგიერთი რისკ-ფაქტორის თავიდან
დაეძინებინათ, 50%-ზე მეტით დაიკლო. თუმცა, SIDS-ი არიდებაა შესაძლებელი. ახლახან, ამერიკის პედიატრთა
მაინც რჩება 1 თვის ასაკის შემდეგ ბავშვის სიკვდილი- აკადემიამ (AAP, 2011b) SIDS-ის შემცირებასთან დაკავ-
ანობის 30%-ზე პასუხიმგებელ ფაქტორად. რა იწვევს შირებით ახალი, გადამუშავებული რეკომენდაციები გა-
SIDS-ს და რა უნდა გაკეთდეს იმისთვის, რომ თავიდან მოსცა. ეს რეკომენდაციები მოიცავს:
ავიცილოთ ის? ■ დაძინებისას ბავშვები მოათავსეთ ზურგით, თვლემის
პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ SIDS-ით გა- მდგომარეობაშიც კი.
მოწვეული სიკვდილის, რომელსაც ძველად „აკვანში სიკ- ■ დააძინეთ მყარ ზედაპირზე.
ვდილს“ უწოდებდნენ, ჩვეულებრივ, ღამე ხდება, როცა ■ რეკომენდებულია, რომ ეძინოს თქვენთან ერთად სა-
ჩვილს და ოჯახს სძინავთ. სარწმუნო მონაცემების თა- ერთო ოთახში, მაგრამ არა საერთო ლოგინში.
ნახმად, ბავშვები, რომლებიც გარკვეული ტიპის ტვინის ■ რბილი სათამაშოები, მათ შორის, ფუმფულა ცხოვე-
ანომალიებით ან დარღვევებით იბადებიან, უფრო მოწყ- ლის სათამაშოები და ლოგინის ფართო საგებელი არ
ვლადები არიან SIDS-ის მიმართ. ეს რამდენიმე მექანიზ- დატოვოთ ბავშვის საწოლში.
მით შეიძლება იყოს განპირობებული. მაგალითად, SIDS ■ შესთავაზეთ საწოვარა თვლემისას ან დაძინებისას.
გავრცელებულია ტვინის განვითარების იმ პერიოდში, ■ ძალიან არ გაათბოთ ოთახი.
რომელსაც რადიკალური ცვლილებები ახასიათებს: რო- გარდა ამისა, ამერიკის პედიატრთა აკადემიის რჩე-
ცა რეფლექსური მოქმედებებიდან ნებისმიერ კონტროლ- ვით, ყველა ქალმა უნდა მიიღოს პრენატალური ჯანდაც-
ზე (რომელსაც ტვინი ახორციელებს) ხდება გადასვლა. ვის კარგი სერვისები და ორსულობის და მშობიარობის
შესაძლოა მოწყვლად ბავშვებში რესპირატორულ სის- შემდეგ თავი შეიკავოს სიგარეტის მოწევისგან, ალკო-
ტემაზე ტვინის მიერ კონტროლის აღებასა და სუნთქვის ჰოლისგან და არალეგალური ნარკოტიკებისგან. ასევე,
რეფლექსის გაქრობას შორის დროის მონაკვეთი რჩება, მათი რეკომენდაციით, თუ შესაძლებელია, უმჯობესია
ანუ სუნთქვის რეფლექსი მანამდე ქრება, სანამ რესპირა- ბავშვმა ძუძუთი იკვებოს.
ტორულ სისტემაზე კონტროლს თავის ტვინი აიღებდეს განსხვავებული ტიპის პრობლემას იწვევს ბავშვის
და, შესაბამისად, სიკვდილის მიზეზი სუნთქვის შეწყვეტა შერყევის სინდრომი, რომელიც ბავშვზე ძალადობის შემ-
ხდება. რესპირატორული სისტემის მონაწილეობის შესა- თხვევებში სიკვდილიანობის მთავარ მიზეზს წარმოად-
ხებ ხედვას ის კვლევებიც ამყარებს, რომლებმაც გვიჩვე- გენს აშშ-ში (Wheeler, 2001, 2003). სიკვდილი ან მასზე
ნა, რომ ბავშვები, რომლებიც მუცელზე წვანან, SIDS-ის უფრო ნაკლები სიმწვავის შედეგები გამოწვეულია ბავ-
● [იხ. SIDS MyDevelopmentLab.com-ზე

შვის ისეთი სიძლიერით შერყევის შემთხვევაში, როცა რი შემთხვევების გამოც (Wheeler, 2001). ასევე, ბავშვთა
ტვინი მოძრაობას იწყებს თავის ქალაში, რაც შეშუპებას, უმეტესობა, რომელიც დიაგნოზირებულია, რომ აქვს
ჰემატომის გაჩენასა და სისხლდენას იწვევს. შერყევამ ბავშვის შერყევის სინდრომი, არ აღენიშნება ძალადობის
შეიძლება ასევე დააზიანოს კისერში არსებული ნერვული აშკარა ნიშნები, როგორიცაა ჰემატომები ან დამტვრეუ-
ბოჭკოები, რომელიც სუნთქვის პროცესს აკონტროლებს ლი ძვლები. ცხადია, ტვინის დაზიანებებზე დაკვირვება
და, შესაბამისად, ბავშვი ჟანგბადის დეპრივაციას განიც- უფრო რთულია და, შესაბამისად, დიაგნოზის დასმა უფ-
დის. ბავშვის შერყევის სინდრომი არ ვითარდება ბავშვსა რო გართულებულია. თვითმხილველის მტკიცებულების
და აღმზრდელს შორის ნაზი თამაშით, არამედ ის ძლიერი არარსებობის შემთხვევაში ექიმები სპეციფიკური დაზი-
შერყევის შედეგია. ამ განსხვავების ხაზგასასმელად ამე- ანებების და იმ გზების აღწერას მიმართავენ, რომლითაც
რიკელ პედიატრთა საზოგადოება ურჩევს პედიატრებს ყველაზე დიდი ალბათობით შეიძლება გამოვლინდეს ესა
იმ შემთხვევების აღსაწერად, როცა შერყევის შედეგად თუ ის დაზიანება. ცხადია, სასამართლომ თითოეული ეჭ-
თავის ტრავმა ყალიბდება, გამოიყენონ სახელწოდება ვმიტანილის შემთხვევაში ყველა სამხილი ზედმიწევნით
„ძალადობრივი თავის ტრავმა“ (APP, 2011a). ყველაზე უნდა შეაფასოს (Geddes & Plunkett, 2004). რა უნდა გა-
ხშირად შერყევას ადგილი აქვს მაშინ, როცა აღმზრდელი კეთდეს იმისთვის, რომ ძალადობრივი თავის ტრავმის
გაუკონტროლებელ ფრუნსტრაციას განიცდის ხშირად შემთხვევები შემცირდეს? ერთ-ერთი იმედის მომცემი
იმ შემთხვევაში, როცა ჩვილი გაუჩერებლად ტირის. ტვი- მიდგომა შეიძლება იყოს საავადმყოფოში ბავშვის დაბა-
ნის მწვავე დაზიანების შედეგი ხშირად სიკვდილია. თუმ- დების შემდეგ მშობლების ჩართვა მშობლების საგანმა-
ცა, ბევრ ბავშვს უფრო მსუბუქი, მაგრამ შერყევის განმე- ნათლებლო პროგრამაში. ერთ-ერთი ასეთი პროგრამის
ორებითი შემთხვევების შედეგად, აკუმულირებული და- შემთხვევაში დასავლეთ ნიუ-იორკის შტატის რვა რეგი-
ზიანებები აღენიშნებათ, რომელიც შეიძლება მოიცავდეს ონის ყველა საავადმყოფომ მოითხოვა მშობლების ჩარ-
რეტინის დაზიანების გამო მხედველობის პრობლემებს, თვა საგანმანათლებლო პროგრამაში, რომელიც ჩვილის
სმენის დაკარგვას, ცერებრალურ დამბლას და მრავალი ძალადობრივი შერყევის შედეგების გაცნობას მოიაზრებ-
ტიპის გონებრივ შეფერხებას, ასევე, პრობლემებს დას- და. როცა ამ პროგრამის შედეგები 6 წლის შემდეგ შეა-
წავლაში, მეხსიერებაში, ფიზიკურ კოორდინაციასა და ფასეს, შედეგები შთამბეჭდავი აღმოჩნდა: ამ ექვსწლიანი
მეტყველებაში (National Institute of Neurological Disorders პერიოდის განმავლობაში თავის ძალადობრივი ტრავმის
and Stroke, 2010). შედეგები 47%-ით შემცირდა. უფრო მეტიც, მაჩვენებლის
მშობლებს ან სხვებს, რომლებმაც ბავშვის დაზიანე- მსგავსი კლება არ შეინიშნებოდა პენსილვანიის ბავშვებ-
ბა გამოიწვიეს, ცხადია, ბრალი წაეყენებათ ბავშვის ძა- ში, რომელიც საკონტროლო ჯგუფად გამოიყენეს (მა-
ლადობისა და ზოგჯერ მკვლელობის მუხლებითაც კი. თი მშობლები არ მონაწილეობდნენ საგანმანათლებლო
თუმცა, სასამართლომ სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს პროგრამაში (Dias, et al., 2005). ამრიგად, მშობლების გა-
ასეთი ბრალის წაყენების შემთხვევაში, რადგან იგივე ნათლება საკვანძო როლს ასრულებს იმ ტრაგედიის შემ-
სიმპტომები შეიძლება გამოწვეული იყოს არა მარტო ცირებაში, რაც ბავშვების მიმართ მსგავსი ძალადობრივი
ძალადობის, არამედ იშვიათი დაავადებების ან უბედუ- ფორმით მოპყრობის შედეგს წარმოადგენს.
ხვა დახრილობის „ფერდობებზე“ (Adolph, 2008). სწავლობს, რაც ბიოლოგიური მომწიფების ძლიერ
მათ აღმოაჩინეს, რომ 8½ თვის ასაკში ბავშვები აღ- როლზე მიგვითითებს.
ტაცებით, ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე ცოცავენ 9-12 თვის ასაკში ბავშვები სწავლობენ სოცი-
ციცაბო ფერდობებზე. თუმცა, როცა ფერდობის ალურ თამაშებს და „იმალებიან“ თვალებზე ხელე-
ქვევით ეშვებიან, მაინც განაგრძობენ თავით წინ ბის აფარვით. მათ შეუძლიათ მოზრდილთან ერთად
მოძრაობას, რაც საფრთხის შემცველი შეიძლება იკოტრიალონ წინ და უკან, ისროლონ პატარა ნივ-
იყოს და, შესაბამისად, ექსპერიმენტატორმა უნდა თები, გამოავლინონ სიჯიუტე იმ მოქმედების შეს-
დაიცვას ის საფრთხისგან. ამის საწინააღმდეგოდ, რულებისას, რომლის უნარებიც ჯერ აქვთ. ამ ასაკ-
14 თვის „მოსიარულეები“ რისკის უკეთესი შემფა- ში ბევრი ბავშვი იწყებს დამოუკიდებლად ჭამას
სებლები არიან, როცა ფერდობზე მაღლა ადიან, კოვზის გამოყენებით და შეუძლია დაიჭიროს ჭიქა.
დაშვებისას სტრატეგიას ცვლიან და ფრთხილად ეს ჯერ კიდევ არ არის ძალიან აკურატული ქცევე-
და უსაფრთხოდ ჩამოდიან. ბი, თუმცა თვითმოვლის დამოუკიდებელი ქცევე-
ბავშვები, ჩვეულებრივ, მოტორულ უნარებს ბის დასაწყისია.
გარკვეული თანმიმდევრობით სწავლობენ. მაგალი- 12 თვის ასაკის ბავშვები საკუთარი გარემოს
თად, ბავშვები საფეხურებზე მაღლა ასვლას სწავ- აქტიურ მანიპულირებას მიმართავენ. აღებენ ურ-
ლობენ მიახლოებით 11 თვის ასაკში, თუმცა, ჩამოს- დულს, კარადას, წევენ თოჯინას და კვანძავენ სა-
ვლა შეუძლიათ მხოლოდ 2 თვის შემდეგ (Berger, ნათებლის სადენებს. მათი ახლად განვითარებული
Theuring & Adolph, 2007). საინტერესოა, რომ ბავ- პინცენტისებური ჩაჭიდების უნარი ნატიფი მოტო-
შვები, რომელთა სახლშიც კიბეები არის, უფრო ად- რული უნარია და ცერა და საჩვენებელი თითის სა-
რე სწავლობენ კიბეებზე ასვლას, თუმცა კიბეებზე შუალებით მცირე ნივთის დაკავებას გულისხმობს.
ჩამოსვლას ყველა ბავშვი ერთი და იმავე ასაკში ეს უნარი შესაძლებლობას აძლევს მათ აიღონ ბა-
ვე შეუძლიათ ჩაცმა
და გახდა, თუმცა
ხშირად საჭიროებენ
დახმარებას.
2 წლის ბავშვს
თუ მივცემთ ფერად
ცარცს ან ფანქარს,
მას შეუძლია დაჯღ-
აბნოს და მერე აღ-
ტაცებულმა უყუროს
იმ ფიგურებს, რო-
▲ბავშვის მსხვილი მოტორული უნარები, რომელთა საშუალებითაც ის სიარულს იწყებს, საკმაოდ ინდივიდუალუ- მელიც ჯღაბნისას
რია. მას შემდეგ, რაც უკვე სიარული შეუძლია, ბავშვმა თავიდან უნდა დაისწავლოს ისეთი რაღაცები, რაც უკვე ჩნდება. მათ შეუძ-
აქამდე იცოდა, იმაზე დაფუძნებით, თუ როგორ გამოიყურება ნივთები ახალი პერსპექტივიდან. ასევე, იმ მზარდი
ცოდნის გათვალისწინებით, თუ რა არის უსაფრთხო და რა პირიქით, საფრთხის შემცველი. ლიათ 6-8 ბლოკის ან
კუბიკის გაერთიანე-
ლახი, თმა, ასანთები, მკვდარი მწერები. მათ შეუძ- ბა კოშკის ასაშენებლად. მათ შეუძლიათ სამბლო-
ლიათ ტელევიზორის ჩართვა, ფანჯრების გაღება კიანი „ხიდის“ აგება. ბლოკებით მათი სპონტანური
და ნივთების ჩატენვა ელექტროჩამრთველებში, თამაში გვიჩვენებს, რომ ისინი ბლოკებს ფორმის
სწორედ ამის გამოა საჭირო ამ პერიოდში მუდმივი მიხედვით აერთიანებენ და სიმეტრიას იცავენ, რაც
მეთვალყურეობა და ბავშვისთვის უსაფრთხო გა- კატეგორიზაციის პროცესის საწყის ეტაპად შეიძ-
რემოს შექმნა. ლება ჩაითვალოს. ●
13-დან 18 თვემდე. 18 თვის ასაკში ბავშვები როგორც ვხედავთ, პირველი ორი წლის გან-
დაბადების წონას 4-ჯერ აღემატებიან. თუმცა ამ მავ ლო ბაში ფიზიკური და მოტორული განვითა-
ასაკში წონაში მატების დონე იკლებს. ზოგიერთს რე ბა კომ პლექსური და დინამიკური პროცესია
არ შეუძლია კიბეებზე აცოცება და უმეტესობა ვერ (იხ. ცხრი ლი 4-2). განვითარების პროცესში მყოფი
ურტყამს ბურთს, რადგან არ შეუძლია ერთი ფეხის თი თო ე უ ლი სის ტემა – პერცეპტული, მოტორუ-
განთავისუფლება. მათთვის თითქმის შეუძლებე- ლი, კოგ ნი ტუ რი და სოციალური – მხარს უჭერს
ლია სამთვლიანი ველოსიპედის წაყვანა და გად- სხვა სის ტე მე ბის განვითარებას და, თავის მხრივ,
მოხტომა. თითოეული მათგანის განვითარება დამოკიდებუ-
ლია სხვა სისტემებში პარალელურად მიმდინარე
18 თვის ასაკში ბავშვებს შეუძლიათ 2-4 კუბი-
განვითარების პროცესებზე. ტვინის განვითარე-
კი გააერთიანონ კოშკის ასაშენებლად და ასევე
ბა არა მარტო ადგენს განვითარების საზღვრებს,
ფერადი ცარცის ან ფანქრის საშუალებით ახერხე-
არამედ, თავის მხრივ, თავადაც დამოკიდებულია
ბენ დაჯღაბნვას. დამოუკიდებლად კვების უნარები
იმ ინფორმაციაზე, რომელსაც ბავშვი იღებს შეგ-
საგრძნობლად განვითარებულია და ასევე მათ შე-
რძნების, გარემოს გამოკვლევის თუ გარემოში
უძლიათ დამოუკიდებლად ნაწილობრივ გაიხადონ
სხვადასხვა მოქმედების განხორციელების საშუა-
ტანსაცმელი. ბევრი მათგანი სხვების ქცევების იმი-
ლებით (Cohen & Cashon, 2003; Goswami, 2008a;
ტაციას აკეთებს, მაგალითად, „კითხვის“, იატაკის
Wu, Gopnik, Richardson & Kirkham, 2011). ამრიგად,
„დაგვის“ ან ტელეფონზე თოჯინასთან „საუბრის“.
ყველა ამ ინტერაქციული სისტემის განვითარებას
19-დან 24 თვემდე. ახალფეხადგმულები მათ ხელს უწყობს ან პირიქით ხელს უშლის ის სოცია-
მეორე დაბადების დღისთვის 4-ჯერ მეტს იწონიან ლური კონტექსტი, რომელშიც ბავშვი იზრდება. გა-
დაბადების წონასთან შედარებით და მათი ზრდის რემოს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ფაქტორი,
ტემპი თანდათან მცირდება. რომელსაც ადრეულ ზრდასა და ფიზიკურ განვითა-
2 წლის ბავშვებს ჩვეულებრივ შეუძლიათ სამ- რებაზე გავლენას აქვს, არის კვება.
თვლიანი ველოსიპედის წაყვანა, ორივე ფეხით
ხტუნვა, წონასწორობის დაჭერა ერთ ფეხზე დგო- კვება და არასრულფასოვანი კვება
მისას და ბურთის სროლა. მათ შეუძლიათ კიბეებ- აშშ-ს მსოფლიოში ყველაზე კარგად გამოკვები-
ზე ასვლა, ნივთებისა და ავეჯის შიგნით, ქვემოთ და ლი და ჭარბწონიანი მოსახლეობა ჰყავს, თუმცა ამ
ზემოთ ცოცვა. მათ შეუძლიათ მანიპულირება, ტა- ქვეყანაშიც მრავალი განიცდის კვების დეფიციტს,
რება, ხელის კვრა და აწევა, რაზეც ხელი მიუწვდე- განსაკუთრებით, რკინისა და ცილების დეფიციტს
ბათ. ისინი ასხამენ წყალს, ძერწავენ თიხას, ჭიმავენ (Black & Hurley, 2010). მაგალითად, დაბალი შემო-
საჭიმებს, ახვევენ სახვევებს. გადააქვთ ნივთები
ორთვლიანი ურმებით და ვაგონებით. ყველა შესაძ-
● [იხ. Motor Development in Infants and
ლო გზის გამოყენებით, ისინი სწავლობენ და გა- Toddlers: Karen Adolph
მოცდიან ფიზიკურ სამყაროს. 2 წლის ბავშვებს ასე- MyDevelopmentLab.com-ზე
ცხრილი 4-2. პირველი 2 წლის მიმოხილვა
ასაკი წონა აქტივობები განვითარების მარკერები
0-4 თვე დაბადების წონაზე  თვალების ფოკუსირება ობიექტებზე  ხელების და ფეხების „აღმოჩენა“
2-ჯერ მეტი  რეფლექსები ნებისმიერი ხდება  სოციალური ღიმილის საწყისი ეტაპი
5-8 თვე  პირველი კბილი (4-5 თვე)  „ვიზუალურად მართული ჩაჭიდების“

 ნატიფი მოტორიკის განვითარება განვითარება
 მსხვილი მოტორიკის განვითარება  დახმარების გარეშე გამართულად/
 მარტივი სოციალური თამაშები, მაგ., სწორად ჯდომა
როგორიცაა „ჭიტა-ჭიტა“  ცოცვა და/ან ხოხვა
9-12 თვე დაბადების წონაზე  დამოუკიდებლად ჭამა და დალევა  დგომა და სიარული

3-ჯერ მეტი ფინჯნიდან  „პინცენტისებური ჩაჭიდების/აღების“
 უფრო რთული სოციალური თამაშები განვითარება
13-18 თვე დაბადების წონაზე  შეუძლია ბლოკების აწყობა  დახმარების გარეშე შეუძლია
4-ჯერ მეტი  შეუძლია, ნაწილობრივ, დამოუკიდებ- სიარული
ლად ჩაიცვას  შეუძლია კიბეებზე ასვლა
 იყენებს ფერად ცარცს ან ფანქარს და-
საჯღაბნად
 დაინტერესებულია „იმიტაციური“ თა-
მაშებით და აქტივობებით
19-24 თვე ზრდის სიჩქარე  შეუძლია მართოს სამთვლიანი ველო-  გარემოს შესწავლისადმი მაღალი
მცირდება სიპედი ინტერესი
 შეუძლია ხტომა (ორ ფეხზე და არა
ერთ ფეხზე)
 შეუძლია ბურთის სროლა
წყარო: From Bayley scales of infant and toddler development (3rd ed.) (Bayley-III). Copyright © 2005 by NCS Pearson, Inc.
Reproduced with permission. All rights reserved.“Bayley Scales of Infant and Toddler Development” is a trademark, in the U.S.
and/or other countries, of Pearson Education, Inc. or its affiliate(s).
სავლების მქონე ოჯახების კვლევამ გამოავლინა, მო საშუალოდან მწვავე ხასიათის ზრდის შეჩერე-
რომ ამ ოჯახების წევრი ჩვილების 20-24% რკი- ბა აღენიშნებოდა (WHO, 2012a) და ყველა ასაკის
ნადეფიციტური ანემიით იყვნენ დაავადებული ადამიანის მიახლოებით 30% კვების უკმარისობის
(Pollitt, 1994). მსგავსი მონაცემები არსებობს კვე- ერთი ან რამდენიმე ფორმით იტანჯება. ასევე, გან-
ბის სხვა დეფიციტების შემთხვევაშიც. სავარა- ვითარებად ქვეყნებში ყოველწლიურად დაღუპული
უდოდ, სასურსათო ტალონების პროგრამისა და 10 მილიონი 5 წლამდე ასაკის ბავშვიდან თითქმის
მსგავსი სერვისების შემცირებამ, პოლიტის (Pollitt, ნახევარის სიკვდილი ცუდ კვებასთანაა დაკავში-
1994) კვლევის მონაცემებთან შედარებით, უფრო რებული. არასრულფასოვანი კვება მთელ მსოფლი-
ოში ბავშვთა ერთი მესამედის სიკვდილის მიზეზი
გაზარდა აშშ-ში დაბალშემოსავლიან ოჯახებში ცუ-
ხდება (UNICEF, 2012b).
დი კვების მაჩვენებლები. ის ადამიანებიც კი, ვისაც
არასრულფასოვანი კვება ჩვილობისა და ადრე-
შესაძლებლობა აქვთ
რატომ არის კვების დე- ული ბავშვობის პერიოდში განსაკუთრებით პრობ-
კარგად იკვებონ, ბევრ
ფიციტი, რომელსაც ტვი- ლემატურია, რადგან ცხოვრების პირველი 30 თვის
უსარგებლო კალორი- განმავლობაში სერიოზულ დეფიციტებს ისეთი შე-
ნის განვითარებაზე აქვს
ას იღებენ, იკვებებიან დეგები მოაქვს, რომ მათი აღმოფხვრა მოგვიანე-
გავლენა, განსაკუთრებით
მაღალი ნახშირწყლე- ბით ძალიან იშვიათ შემთხვევებში თუა შეასაძლე-
პრობლემატური?
ბის, დაბალი ცილების, ბელი (Grantham-McGregor, et al., 2007). ფიზიკური
ვიტამინებისა და მინერალების შემცველი საკვე- ზრდა შეიძლება შეჩერდეს და ასევე შეფერხდეს
ბით. მთელი პოპულაციის დონეზე თუ შევაფასებთ, მომწიფებისა და დასწავლის პროცესები (UNICEF,
აშშ-ში რკინის დეფიციტს ჩვილთა 10% უნდა გა- 2012b). შესაძლოა, ასევე, გამოვლიდეს ტვინის ზო-
ნიცდიდეს (Mahoney, Motil, Drutz & Hoppin, 2012). მის სიმცირე ყურადღებისა და ინფორმაციის გადა-
მთელ მსოფლიოში განვითარებად ქვეყნებში მუშავების დარღვევებთან ერთად.
ამ მხრივ უარესი მდგომარეობაა. მსოფლიოს ჯან-
დაცვის ორგანიზაციის შეფასებით, 2010 წელს 5 ზრდის შეჩერება
როცა ბავშვობაში ცუდი კვების გამო
წლის ასაკამდე ბავშვების 30%-ს ცუდი კვების გა- ზრდასრულის სიმაღლეს ვერ აღწევენ.
ცუდი კვების ორი ძირითადი ფორმა არსებობს: ქულით უფრო დაბალი შედეგეები აჩვენეს (Galler,
ზოგადად საკვების უკმარისობა და სასიცოცხლოდ 1984). რატომ მოხდა ასე? ამ კვლევის შემდეგ დამა-
მნიშვნელოვანი ისეთი კვებითი ელემეტების მქონე ტებით ჩატარებულმა კვლევა, რომელიც ითვალის-
საკვების ნაკლებობა, როგორიცაა ცილები, ვიტამი- წინებდა მშობლებთან ინტერვიუების ჩაწერას, მას-
ნები და მინერალები. პირველის შემთხვევაში, შიმ- წავლებლის ანგარიშების გაცნობასა და ბავშვებზე
შილი ან საკვების მწვავე ნაკლებობა იწვევს ცილის დაკვირვებას, ორი შედეგი გამოავლინა: პირველი,
და, ზოგადად, საჭირო კალორიების დეფიციტს. ცუდმა კვებამ ბავშვებში გამოიწვია იმპულსურო-
ამ მდგომარეობას კახექსიას/მარაზმს უწოდებენ, ბა და ყურადღების დეფიციტი, რის გამოც ისინი
როცა კუნთებისა და შენახული ცხიმების განლევა წარმატებით ვერ ჭრიდნენ აკადემიურ ამოცანებს.
ხდება ორგანიზმში. საბედნიეროდ, თუ შიმშილობის მეორე, ამ პერიოდში ჩვილების მშობლებიც ცილე-
პერიოდი ხანმოკლეა, ნეგატიური შედეგები გრძელ- ბით ღარიბ საკვებს იღებდნენ და ამის გამო აღე-
ვადიანი არ არის ან მცირეა. ნიშნებოდათ დაბალი ენერგიულობა და დეპრესიის
ცუდი კვების უფრო გავრცელებული ტიპი, რო- სიმპტომები, რის გამოც ვერ უზრუნველყოფდნენ
მელიც, ჩვეულებრივ, განვითარებად ქვეყნებში მასტიმულირებელ, ყურადღებიან და კონსისენ-
გვხდება, საკმარისი რაოდენობით კალორიების მი- სტურ გარემოს ბავშვებისთვის (Galler, et al., 2006).
ღებას მოიცავს, თუმცა, ადგილი აქვს აუცილებელი ფაქტია, რომ მშობლების დეპრესია და უიმედობა,
საკვები ნივთირებების უკმარისობას. ამის შედეგი ბავშვების იმპულსურობასა და ყურადღების დეფი-
არის კვაშიორკორი (განის ენის თარგმანით „წითე- ციტთან ერთად, ხშირად გვხდება ცილებით ღარი-
ლი ან ოქროსფერი ბიჭი“), მდგომარეობა რომელიც ბი კვების შემთხვევაში (Carter, 2010; Galler et al.,
ცილების უკმარისობითაა გამოწვეული. აფრიკის 2010; Lozoff, et al., 2007). შემდეგი კვლევები აჩვე-
იმ ნაწილში, სადაც შიმშილობაა გავრცელებული, ნებს, რომ დეპრესიული სიმპტომების მიზეზი იმ
კვაშიორკორი ხშირად იმ პრაქტიკის შედეგად აღ- ზრდასრულებში, რომლებიც ბავშვობის პერიოდში
მოცენდება, როცა დედის შემდეგი დაორსულების ცუდად იკვებებოდნენ, არ არის მხოლოდ არამას-
შემთხვევაში ჩვილის დედის ძუძუდან მოსაცილებ- ტიმულირებელ გარემოში აღზრდა. არამედ, არას-
ლად ნათესავებთან ტოვებენ. რადგან დედის ცილე- რულფასოვანი კვება დამოუკიდებლადაც იწვევს
ბით მდიდარი რძე აღარ მიეწოდება ბავშვს, ასეთი მოგვიანებით, ცხოვრების შემდეგ ეტაპებზე, დეპ-
ბავშვი ხშირად განიცდის ცილების უკმარისობას. რესიის განვითარებას (Galler et al., 2010). რადგან
კვაშიორკორიის შედეგები პირველი სამი წლის გან- კარგი კვება ბავშვებს პროდუქტიულ/შრომისუნა-
მავლობაში შესაძლოა ძლიერ დამაზიანებელი იყოს რიან ზრდასრულებად ჩამოყალიბების მეტ შანსს
ხანგრძლივ პერსპექტივაში, რადგან ის პირდაპირ აძლევს, ბავშვებისთვის ადეკვატური საკვების მი-
გავლენას ახდენს ტვინის განვითარებაზე. კვების წოდებაში ინვესტირება (ასევე ჰუმანიტარული და-
ეს და სხვა დეფიციტები, თავიანთ შედეგებთან ერ- ხმარებისთვის თანხის გამოყოფა) განვითარებად
თად, განხილულია ცხრილში 4-3 სამყაროში კარგი ეკონომიკის საწინდარია (Hoddi-
ბევრი ბავშვისთვის, ცილების უკმარისობა ჩვი- nott, Maluccio, Behrman, Flores&Martorell, 2008).
ლების პეროდში რეგრესიას იწვევს, რაც სერიოზუ- საბედნიეროდ, ჩვილობის პერიოდში ძალიან
ლად ზღუდავს მათ პოტენციალს. ერთ-ერთ კვლე- ცუდი კვების შემთხვევაშიც კი, სასურსათო ტალო-
ვაში ბარბადოსის მაცხოვრებელ ბავშვებს 11 წლის ნების პროგრამა, განათლებასთან ერთად, მკაფიო
ასაკამდე აკვირდებოდნენ, რომლებიც ჯანმრთე- შედეგებს იძლევა. ერთ-ერთ კვლევაში ბოგოტაში,
ლები იყვნენ დაბადებისას, მაგრამ ცუდ კვებას კოლუმბიაში, სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი
იღებდნენ სიცოცხლის პირველი წლის განმავლობა- ბავშვები, რომლებიც სურსათით დახმარებას პირ-
ში. საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და კვების ძლი- ველი სამი წლის განმავლობაში იღებდნენ, ნაკლე-
ერი პროგრამების შედეგად ეს ბავშვები ფიზიკურ ბად ჩამორჩებოდნენ ზრდაში და, ზოგადად, უკეთე-
ზრდაში წამოეწიენ თანატოლებს, თუმცა 11 წლის სად ფუნქციონირებდნენ იმ ბავშვებთან შედარე-
ასაკში ჩატარებულ აკადემიურ ტესტში საკონტრო- ბით, რომლებიც ამ პროგრამაში არ მონაწილეობ-
ლო ჯგუფთან (რომლებიც სიცოცხლის პირველ დნენ. გარდა ამისა, გაუმჯობესება შეინიშნებოდა
წელს ცუდად არ იკვებებოდნენ) შედარებით 12 სამი წლის შემდეგაც, მას მერე, რაც სურსათით
კახექსია/მარაზმი კვაშიორკორი
ცუდი კვების ერთ-ერთი ტიპი, რომელიც ცუდი კვების მწვავე ტიპი, რომელიც
ზოგადად საკვების არასაკმარისი ცილების უკმარისობითაა გამოწვეული.
რაოდენობითაა გამოწვეული. ამ დროს ხდება პირველი 3 წლის განმავლობაში მისი
კუნთებისა და შენახული ცხიმების განლევა. შედეგები ძლიერ დამაზიანებელი
თუ ეს მდგომარეობა ხანმოკლე პერიოდის შეიძლება იყოს, რადგან ის პირდაპირ
განმავლობაში გრძელდება, ნეგატიური გავლენას ახდენს ტვინის განვითარებაზე.
შედეგები გრძელვადიანი არ არის.
ცხრილი 4-3. ზოგიერთი მნიშვნელოვანი კვებითი ელემენტის დეფიციტი და მისი გავლენა ბავშვებზე
კვებითი ელემენტის შესაძლო გავლენები/ეფექტები

დეფიციტი
იოდის დეფიციტი  ტვინის განვითარებისა და მასთან დაკავშირებული ფუნქციების შეფერხება

 მოსმენის და ლაპარაკის უნარის არქონა
 ჩიყვი (ფარისებრი ჯირკვლის გადიდება, რაც იწვევს ჰიპოთირეოზს ან ჰიპერთირე-
ოზს, რაც გავლენას ახდენს ზრდაზე)
რკინის დეფიციტი  ანემია

 ფსიქომოტორული განვითარებისა და კოორდინაციის შეფერხება
 აქტივობის დონის შემცირება
ცილის დეფიციტი  კვაშიორკორი (გავლენას ახდენს ტვინის განვითარებაზე, შეიძლება გამოიწვიოს

დარღვევები ყურადღებასა და ინფორმაციის გადამუშავების პროცესში)
 ზრდის შეფერხება (ვერ აღწევს ზრდასრულის სიმაღლეს)
ცილისა და კალორიების დეფი-  მარაზმი/კახექსია (კუნთებისა და შენახული ცხიმის განლევა ორგანიმზიდან. გავლე-
ციტი ნას ახდენს ტვინის განვითარებაზე, შეიძლება გამოიწვიოს დარღვევები ყურადღება-
სა და ინფორმაციის გადამუშავების პროცესში)
 ზრდის შეფერხება
ვიტამინების დეფიციტი  მწვავე ვიზუალური ანომალია

 შესაძლო სიბრმავე
 ბავშვების გავრცელებული დაავადებებისადმი მოწყვლადობა
წყარო: important nutritional deficiencies,” by World Health Organization, 2000, in Malnutrition: The global picture. Retrieved from
hƩp://www.who.int/nut/ documents/nhd_mip_2000.pdf. Reprinted by permission of World Health Organization.# 109966 Cust.
მომარაგების პროგრამა დასრულდა (Super, Herrera 1 წლის ასაკში დედის რძეს იღებს (CDC, 2011b;
& Mora, 1990). ახლა, ათწლეულის მერე, პროგრა- March of Dimes, 2012).
მები, რომელიც საკმარისი და სასარგებლო საკვე- ძუძუთი კვებას მრავალი ისეთი ორგანიზაცია
ბით უზრუნველყოფს ბავშვებს, პრიორიტეტულია უჭერს მხარს, რომელიც ბავშვის ჯანმრთელობაზე
ისეთი ორგანიზაციებისთვის, როგორიცაა WHO და ზრუნავს, როგორიცაა WHO, UNICEF, the March of
UNICEF. Dimes, ამერიკელ პედიატრთა საზოგადოება (the
American Academy of Pediatrics) და აშშ-ის ჯანდაც-
ძუძუთი კვება vs ხელოვნური კვება. მთელ
ვის სისტემის ხელმძღვანელი (the Surgeon General
მსოფლიოში დედის რძე (ან ხელოვნური ჩამნაც-
of the United States). ისინი უპირატესობას ანიჭებენ
ვლებელი) ჩვილების კვების მთავარ წყაროდ ით-
ძუძუთი კვებას იმიტომ, რომ კარგი კვების მქონე
ვლება. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს კვების
დედის რძე ბალანსირებულ კვებით ელემენტებსა
სხვადასხვა პრაქტიკა, სიცოცხლის პირველი 6
და სასარგებლო ნივთიერებებს მოიცავს.
თვის განმავლობაში, რძე ერთადერთი ან სულ მცი-
მსოფლიოს უმეტეს ნაწილში დედის რძე უფ-
რე, პირველადი საკვებია, რომელსაც ჩვილები იღე-
რო ჰიგიენურია, ვიდრე რძის ხელოვნური ფორმუ-
ბენ. დედის რძე ჩამნაცველებელ რძის ფორმულაზე
ლა, რომელიც დაბინძურებულ წყალთან შეიძლება
უკეთესია თუ არა, დიდი დისკუსიის საგანია და ამ
იყოს შერეული. როგორც UNICEF აღნიშნავს:
საკითხთან დაკავშირებით აზრები ხშირად იყოფა.
წარსულში უპირატესობას ხელოვნურ კვებას ანი- დედის რძეს მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს
ჭებდნენ, რადგან მიაჩნდათ, რომ რძის ფორმულა ბავშვის სიცოცხლის შენარჩუნებაზე, ჯანმრთე-
მეტი კვებითი ღირებულების იყო და მეტად ჰიგიე- ლობაზე, კვებასა და განვითარებაზე. დედის რძე
ნური. თუმცა, დღეს სამედიცინო სფეროს მრავალი მოიცავს ყველა იმ კვებით ელემენტს, ვიტამინსა
პროფესიონალი არწმუნებს დედებს, რომელთაც და მინერალს, რომელიც საჭიროა ბავშვის ზრდის-
აქვთ რძე, ძუძუთი კვებას მიანიჭონ უპირატესობა. თვის 6 თვის განმავლობაში. ასე რომ, არც ერთი
გლობალურად იმ ქალების რაოდენობა, რომელიც სხვა სახის სითხე და საკვები არ არის საჭირო.
ძუძუთი კვებას ირჩევს, იზრდება, თუმცა განვი- გარდა ამისა, დედის რძის შემადგენლობაში შედის
თარებად სამყაროში ქალთა მხოლოდ 40% კვებავს ანტისხეულები, რომელიც დაავადებებს ებრძვის.
ბავშვებს ძუძუთი პირველი 6 თვის განმავლობაში ძუძუთი კვება ასევე ამცირებს მოგვიანებით ისე-
(UNICEF, 2012b). აშშ-ში ქალთა 75% ძუძუთი კვე- თი ქრონიკული მდგომარეობების განვითარების
ბავს, მაგრამ 6 თვის ასაკში ეს მაჩვენებელი 40%- რისკს, როგორებიცაა: სიმსუქნე, ქოლესტერინის
მდე ეცემა და ბავშვთა ერთ მეოთხედზე ნაკლები მაღალი დონე, მაღალი წნევა, დიაბეტი, ბავშვის
ცხრილი 4-4. განვითარებად ქვეყნებში რეგიონების

მიხედვით იმ ბავშვთა რაოდენობა, რომელიც
ძუძუთი იკვებება
რეგიონი 0-6 თვის განმავ- 2 წლის ასაკ-
ლობაში მხოლოდ ში ჯერ კიდევ
ძუძუთი კვება იღებს დედის
(%) რძეს (%)
საჰარის სამხრეთით 33 46
მდებარე აფრიკა
შუა აღმოსავლეთი და 34 31
ჩრდილოეთი აფრიკა
სამხრეთი აზია 45 76
აღმოსავლეთი აზია და 29 44
წყნარი ოკეანისპირეთი
▲ ექსპერტები თანხმდებიან, რომ თუ ამის შესაძლებლობა არსებობს,
ძუძუთი კვება ხელოვნურზე უმჯობესია. ლათინური ამერიკა და 42 33
კარიბის კუნძულები
ასთმა და ბავშვის ლეიკემია. კვლევებმა აჩვენა, განვითარებადი ქვეყ- 37 56
რომ ძუძუთი კვებაზე მყოფი ბავშვები ზრდასრუ- ნები, საშუალო მაჩვე-
ნებელი
ლობაში უკეთეს შედეგებს იღებენ ინტელექტის
ტესტებში, ვიდრე ხელოვნური რძის ფორმულით წყარო: From The state of the world’s children, UNICEF, 2012,
გამოკვებილი ბავშვები (UNICEF, 2012a). New York: Author, Table 2, “Nutrition.”
დედის რძე ბავშვების უმრავლესობას აკმაყო- ბის სიკვდიალიანობის დონე მაღალია, ძუძუთი კვე-
ფილებს. გარდა ამისა, დედის რძე ყოველთვის ახა- ბას შეუძლია 5 წლის ასაკამდე 1.4 მილიონი ბავშვი
ლია და ადეკვატური ტემპერატურისაა, არ საჭი- გადაარჩინოს სიკვდილს. ძუძუთი კვება სიკვდილი-
როებს გაცივებას და, როგორც წესი, სტერილურია, ანობის დაბალ მაჩვენებელს განვითარებულ ქვეყ-
ამის გამო განსაკუთრებით კარგი არჩევანია მესამე ნებშიც კი უკავშირდება. აშშ-ში იმ ბავშვების შემ-
მსოფლიოს ჩვილების გამოსაკვებად. თუ დედა არ თხვევაში, რომლებიც ძუძუთი არ იკვებებიან, სიკ-
არის ავად, არაადეკვატურად არ იკვებება, არ მო- ვდიალობის მაჩვენებელი 25%-ით მეტია. დიდ ბრი-
იხმარს ალკოჰოლსა და სხვა ნარკოტიკულ საშუა- ტანეთში 6 თვის განმავლობაში მხოლოდ ძუძუთი
ლებებს, დედის რძე ბავშვის ჯანმრთელობისთვის კვება დაკავშირებული აღმოჩნდა საავადმყოფოში
უკეთესია. იმ დედის რძეშიც კი, რომელიც ცუდად დაფიქსირებული დიარეას შემთხვევების 53%-ით
იკვებება, შესაძლოა იყოს სასარგებლო კვებითი შემცირებასთან, ხოლო სასუნთქი გზების ინფექცი-
ელემენტები, თუმცა ეს ხშირად დედის ჯანმრთე- ების 27%-ით შემცირებასთან (UNICEF, 2008a).
ლობის ფასად ჯდება. რატომ ჰყავს ზოგიერთ დედას შვილი ძუძუთი
ამ უპირატესობების მიუხედავად, მრავალი დე- კვებაზე, ზოგიერთს კი ხელოვნურ კვებაზე? რო-
და მაინც არჩევს ჩვილი ხელოვნურ კვებაზე ჰყავ- გორც ჩანს, კარგი კვება ერთადერთი ფაქტორია
დეს. ხელოვნური კვება არ იწვევს გართულებებს სხვა მრავალთაგან, რომელიც მათ არჩევანს გან-
ან კვებით პრობლემებს განვითარებულ ქვეყნებში საზღვრავს (იხ. ჩანართი: სცადე! ატიტუდები ძუძუ-
მაცხოვრებელ ჩვილებში, თუმცა განვითარებად თი კვებასთან მიმართებით). ცხადია, ამ არჩევანზე
ქვეყნებში ხელოვნურ რძეზე გადასვლამ ცუდი გავლენა შეიძლება ჰქონდეს კულტურულ ფაქტო-
კვებით გამოწვეული შედეგები მოიტანა (UNICEF, რებს, პიროვნულ ფაქტორებს, როგორიცაა სოცი-
2012a). გამომდინარე იქიდან, რომ განვითარებად ალური ვალდებულებები და გარშემომყოფების ის
ქვეყნებში დედის რძის ჩამნაცვლებელი ძვირად წრე, რომელსაც მისაღებად მიაჩნია ძუძუთი კვება.
ღირებული საკვების საკმარისი რაოდენობით შეძე- ასევე, გავლენა შეიძლება სახელმწიფო პოლიტი-
ნის შესაძლებლობა არ აქვთ, ისინი ზოგჯერ წყლით კამაც კი იქონიოს (იხ. ცხრილი 4-4). მაგალითად,
აზავებენ ხელოვნურ რძის ფორმულას მისი რაოდე- აშშ-ში 1993 წლამდე დეკრეტული შვებულების პო-
ნობის გასაზრდელად, რაც ბავშვების სასარგებლო ლიტიკა არ არსებობდა, რის გამოც დასაქმებული
კვებითი ელემენტების დეპრივაციას იწვევს. გარდა დედები მშობიარობის შემდეგ სახლში დიდი ხნით
ამისა, მრავალი ბავშვი ავადდება და კვდება, რო- ვერ რჩებოდნენ. ასევე, რადგან დამსაქმებლები
ცა ხელოვნური რძის ფორმულას დაბინძურებული არ ითვალისწინებენ დასაქმებულის ოჯახთან და-
წყლით აზავებენ, რაც ჩვილის ბაქტერიული დაავა- კავშირებულ საჭიროებებს, ბევრი ქალი, რომელიც
დებებით დაინფიცირებას იწვევს. WHO-ს (2012) შე- მშობიარობიდან რამდენიმე კვირაში ბრუნდებო-
ფასებით, განვითარებად ქვეყნებში, სადაც ჩვილე- და სამუშაოზე, სრულგანაკვეთიან სამუშაოსთან
სცადე!
ატიტუდები ძუძუთი კვებასთან მიმართებით ლიტიკურად ლიბერალურები? ფიქრობ, რომ ისინი
უფრო თვითდაჯერებულები არიან, ვიდრე ის ქალე-
მ
შობლები მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებას იღებენ, ბი, რომლებიც ხელოვნურ კვებას იყენებენ?
როცა ირჩევენ, ძუძუთი გამოკვებონ შვილი თუ ხე-
ლოვნურ კვებას მიმართონ. სიტუაციათა უმრავლე- რეფლექსია დაკვირვების შედეგად მიღებულ მო-
სობაში უფრო სასარგებლოდ ძუძუთი კვება მიიჩნევა, ნაცემებზე
თუმცა მას ახლავს გარკვეული უხერხულობებიც, რო-
ზოგადად, როგორ პასუხობდნენ საკითხს – ძუძუ-
მელიც მოიცავს სოციალურ და კულტურულ მოლოდი-
თი კვება VS ხელოვნური კვება – რესპონდენტები? რა
ნებს იმის შესახებ, თუ რა არის მიზანშეწონილი და სა-
დადებით და უარყოფით მხარეებს ასახელებდნენ? მი-
სურველი.
ღებული პასუხები ეთანხმებოდა წინამდებარე ტექსტში
ძუძუთი კვების მიმართ ატიტუდების შესასწავლად,
წარმოდგენილ ინფორმაციას? ჰქონდათ ქალებს და მა-
პირველ რიგში, შეარჩიე ის ხალხი, რომელსაც ამ თე-
მაკაცებს ერთნაირი შეხედულებები, თუ გენდერი გავ-
მის შესახებ თავისი აზრის გამოთქმას სთხოვ. ქვემოთ
ლენას ახდენდა მათ პასუხებზე? გამოვლინდა ზოგადი
ჩამოთვლილია შეკითხვები, რომლებიც გზამკვლევად
ატიტუდები, რომელთა თანახმადაც აღწერენ მეძუძურ
შეგიძლია გამოიყენო. თუმცა, შენი ინტერესებიდან გა-
დედას? თუ კი, რა ატიტუდები? ფიქრობ, რომ დედებმა
მომდინარე, შეგიძლია შეცვალო შეკითხვები ან ახლე-
უნდა აწოვონ ძუძუ საზოგადოებრივი თავშეყრის ად-
ბიც დაამატო:
გილებშიც, მაგალითად, როგორიცაა რესტორანი? რა-
 რა არის ძუძუთი კვების ყველაზე მთავარი დადები-
ტომ?
თი მხარე ? ხელოვნური კვების?
 რა არის ძუძუთი კვების ყველაზე მთავარი უარყო- გაითვალისწინე შემდეგი საკითხები
ფითი მხარე? ხელოვნური კვების?
ბევრი ადამიანი საკითხის – ძუძუთი კვება VS ხე-
 ქალებისთვის: შვილის გამოსაკვებად აირჩევ ძუძუ-
ლოვნური კვებად განხილვისას ემოციურ რეაქციებს
თი კვებას თუ ხელოვნურ კვებას? რატომ?
ავლენს: ზოგიერთის აზრით, ძუძუთი კვება სავსებით
 მამაკაცებისთვის: გირჩევნია შენი შვილი დედამ ძუ-
ბუნებრივია; ზოგიერთი კი წინააღმდეგია ამ პრაქტიკის,
ძუთი გამოკვებოს თუ ხელოვნური კვებით? რატომ?
განსაკუთრებით საზოგადოებრივ სივრცეში. იგრძენი,
 იმ დედებთან შედარებით, რომლებიც ხელოვნურ
რომ შენმა რესპონდენტებმა შეკითხვებს ემოციურად
კვებას იყენებენ, მეძუძურ დედებს უფრო მეტად
უპასუხეს? ფიქრობ, რომ ასაკი, გენდერი, სოციალური
ქალურად მიიჩნევ თუ უფრო ნაკლებად? ფიქრობ,
კლასი და ეთნიკურობა გავლენას ახდენს მათ პასუხებ-
რომ ისინი უფრო ყურადღებიანები არიან საკუთარი
ზე? შენ რას ფიქრობ ძუძუთი კვების შესახებ? შენ რა პა-
შვილების მიმართ, ვიდრე ის ქალები, რომლებიც ხე-
სუხებს გასცემდი ამ კვლევაში მოცემულ შეკითხვებს?
ლოვნურ კვებას იყენებენ? ფიქრობ, რომ მეძუძური
დედები არიან უფრო მეტად ან უფრო ნაკლებად პო-
ერთად ძუძუთი კვების შეწყობა უჭირდა. თუმცა, ში ბავშვს ძუძუთი ან ხელოვნურ კვებაზე თავს ანე-
დღეს დამსაქმებლები მეტად ითვალისწინებენ და- ბებინებს 3-4 თვის ასაკში ან უფრო ადრეც. ზოგიერ-
საქმებულების ოჯახურ ინტერესებს და, შესაბამი- თი კი ძუძუთი კვებას
ფლობ ინფორმაციას იმ
სად, გაიზარდა ისეთი კომპანიების რიცხვი, რომ- 2-3 წლამდე აგრძე-
პოლიტიკის შესახებ,
ლებსაც სპეციალური ოთახები აქვთ გამოყოფილი ლებს. დიდი ხანია,
რომელიც არსებობს შენს
ლაქტაციის აღჭურვილობითა და მაცივრით, რაც რაც ძუძუს წოვება სასწავლო დაწესებულება-
დედას აძლევს საშუალებას სამუშაო დღის განმავ- აშშ-ს საშუალო და მა- ში ან დასაქმების ადგილზე,
ლობაში შეაგროვოს დედის რძე, რითაც მომდევნო ღალ ფენებში იშვია- რომელიც ხელს უწყობს ან
დღეს ბავშვი გამოიკვებება. თია, თუმცა 2-3 წლამ- პირიქით, ხელს უშლის
ძუძუსგან გადაჩვევა და მყარი საკვების დაგე- დე ძუძუთი კვებაში დედის მიერ ჩვილის
მოვნება. ძუძუსგან გადაჩვევა – ბავშვის ძუძუთი არაფერია უჩვეულო ძუძუთი გამოკვებას?
და ხელოვნური კვებიდან მრავალფეროვან საკვებ- მრავალ კულტურაში.
ზე გადაყვანა – მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული ჩვეულებრივ, მრავალ დასავლურ ინდუსტრი-
კულტურაზე, ისევე, როგორც ინდივიდუალურ არ- ულ ქვეყანაში 4 თვის ასაკში იწყებენ ბავშვისთვის
ჩევანზეც. ზოგიერთი დედა ინდუსტრიულ ქვეყნებ- გაწურული საკვების მიცემას. ძირითადად იწყებენ
მარცვლეულით, როგორიცაა ბრინჯი ან სხვა მრა-
ძუძუსგან გადაჩვევა/ძუძუსგან თავის დანებებინება ვალი სახის მარცვლეული, ასევე დაქუცმაცებული
ბავშვის ძუძუსა და ხელოვნური კვებიდან
მრავალფეროვან საკვებზე გადაყვანა
ხილი, მოგვიანებით გაწურული ბოსტნეული და
ხორცი. 8 თვემდე ჩვილები სპეციალურად მომზა- სენსორული და პერცეპტული განვითარება

დებული მრავალი სახის საკვებს იღებს, ხოლო რძის
მოხმარება მცირდება. შეუძლიათ ახალშობილებს ობიექტის პატერნე-
ძუძუსგან გადაჩვევა მნიშვნელოვანი მომენტია, ბისა და დეტალების დანახვა? შეუძლიათ მათ ფერი-
რადგან, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ პერიოდ- სა და სიღრმის დანახვა? შეუძლიათ მათ ჩურჩულის
ში არასრულფასოვანი კვების საშიშროება წარ- გაგება? რამდენად მგრძნობიარენი არიან შეხების
მოიქმნება. განსაკუთრებით მოწყვლადები არიან მიმართ? კვლევები აჩვენებს, რომ შეგრძნების ყვე-
1 წლის ბავშვები, რომლებიც გადააჩვიეს ძუძუს ლა ეს სახე დაბადების მომენტიდანვე მოცემულია.
და მათ ოჯახებს მაღალი კვებითი ღირებულების ამრიგად, შეგრძნება – გარეგანი სტიმულის ნეი-
საკვებზე ხელი არ მიუწვდება. ეს ბავშვები ისეთ რონულ იმპულსებში გადაყვანა – კარგადაა გან-
საკვებს იღებენ, რომელიც მაღალკალორიულია, ვითარებული დაბადების მომენტიდანვე. ამის სა-
თუმცა არ მოიცავს სასარგებლო კვებით ელემენ- წინააღმდეგოდ, აღქმა/პერცეპცია – შეგრძნებით
ტებს, მაგალითად, კარტოფილს, მშრალ მარცვლე- მიღებული ინფორმაციის ინტერპრეტაციის აქტიუ-
ულსა და ორცხობილებს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ რი პროცესი – დაბადებისას ბოლომდე განვითარე-
საკმარისი რაოდენობით რძე და მაღალი კვებითი ბული არ არის და სელექციურია. აღქმა კოგნიტური
ღირებულების საკვები ხელმისაწვდომია, 1 წლის პროცესია, რომელიც აორგანიზებს და მნიშვნელო-
ბავშვები უარს ამბობენ ჭიქით მიიღონ საკმარისი ბას ანიჭებს სენსორულ ინფორმაციას. ის სწრაფად
რაოდენობის რძე ან მიირთვან ცილებით მდიდარი ვითარდება პირველი 6 თვის განმავლობაში და შემ-
საკვები განსაკუთრებით მაშინ, როცა გაცილებით დეგ, ცხოვრების პირველი წლების განმავლობაში,
უფრო გემრიელ, ნაკლები კვებითი ღირებულების მცირე ცვლილებებს განიცდის.
საკვებზე მიუწვდებათ ხელი. განვითარდა კვლევის მეთოდები, რომელიც
კარგი კვება ადამიანის შემდგომი ფიზიკური მკვლევრებს ჩვილის სენსორული და პერცეპტული
განვითარებისთვის კარგ საფუძველს ქმნის, ამიტომ უნარების უკეთ გაგების შესაძლებლობას აძლევს
ამ თემას ჩვენ კიდევ შევეხებით მომდევნო თავებ- (იხ. ცხრილი 4-5). კერძოდ, ზედმიწევნით შემუშა-
ში. წინამდებარე თავის შემდეგ ნაწილში კი განვიხი- ვებულმა კვლევის კითხვებმა, კამერებმა და ჩამ-
ლავთ, თუ როგორ ვითარდება ჩვილის სენსორული წერმა მოწყობილობებმა, რომლებიც აფიქსირებს
და პერცეპტული უნარები სიცოცხლის პირველი 2 ყურადღების მიმართულებას და მზერას, ბავშვში
წლის განმავლობაში. ამ პერიოდში აღნიშნულ უნა- გაოცების გამომწვევმა ინოვაციურმა გზებმა შე-
რებში გასაოცარ ცვლილებებს აქვს ადგილი. საძლებელი გახადა გაგვეგო, თუ როგორ აღიქვა-
მენ სამყაროს ჩვილები. დიდი პროგრესი იყო ასევე
შეამოწმე შენი ცოდნა 4-3 ტვინის სკანირების და ჩამწერი ტექნოლოგიების
განვითარება, განსაკუთრებით ისეთი არაინვაზიუ-
1. როცა განვითარება ბიოლოგიურად პროგრამირე-
ბული განრიგის მიხედვით მიმდინარეობს, ამ პრო- რი მეთოდის შექმნა, როგორიცაა ფუნქციური მაგ-
ცესს ეწოდება ნიტურ-რეზონანსული ტომოგრაფია (fMRI). ყველა
ა. ადაპტაცია ბ. აკომოდაცია ეს მრავალფეროვანი მეთოდი გამოიყენება იმის გა-
გ. მომწიფება დ. ჰაბიტუაცია
საგებად, თუ როგორ ხედავენ და გადააამუშავებენ
2. დაბადებიდან 4 თვის ასაკამდე ბავშვის წონა იც-
ვიზუალურ ინფორმაციას ახალშობილები და ჩვი-
ვლება
ა. იზრდება 25%-ით ბ. იზრდება 50%-ით ლები.
გ. ორმაგდება დ. სამმაგდება
3. პატარა მარცვლის აღება ცერისა და საჩვენებლი მხედველობა და მხედველობითი აღქმა
თითის საშუალებით რომელი მოტორული უნარის ახალშობილები იბადებიან მხედველობითი
მაგალითს წარმოადგენს?
სტრუქტურებისა და მხედველობითი აღქმის ფუნ-
4. მიახლოებით რომელ ასაკში იწყებენ ბავშვები ისე-
თი თამაშების თამაშს, როგორიცაა „ჭიტა-ჭიტა“? ქციური სისტემით. მიუხედავად იმისა, რომ ის ჯერ
ა. 4 თვე ბ. 8 თვე ბოლომდე განვითარებული არ არის, კარგად ორ-
გ. 12 თვე დ. 15 თვე განიზებული და კოჰერენტულია/თანმიმდევრუ-
5. ცილის უკმარისობის მქონე ბავშვების კვლევები ლია (de Haan, 2008; Shipley & Zacks, 2008; Slater
აჩვენებს, რომ ასეთი ბავშვების ქცევები ხასიათ-
დება _______, ხოლო მათ მშობლებს აღენიშნებათ
_______. შეგრძნება
6. დღეს ჯანდაცვის სისტემის პროფესიონალები რე- შეგრძნების ორგანოების საშუალებით სტიმულის
კომენდაციას უწევენ ენერგიის, როგორიცაა სინათლის ტალღები,
ა. ძუძუთი კვებას. ბ. ხელოვნურ კვებას. ნეირონულ იმპულსში გადაყვანა.
გ. ძუძუთი კვებისა და ხელოვნური კვების კომბი- აღქმა
ნაციას. რთული პროცესი, როცა ტვინი სენსორული
ინფორმაციის ინტერპრეტაციას ახდენს და
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. მნიშვნელობას ანიჭებს მას
ცხრილი 4-5. ჩვილის შეგრძნებების, აღქმისა და კოგნიციის შესწავლის მეთოდები
ფიზიოლოგიაზე დაფუძნებული მეთოდები
ანატომიური გამოკვლევა სენსორული სტრუქტურებისა და ტვინის განვითარების სამეცნიერო და სამედიცინო

გამოკვლევა/შემოწმება
ფიზიოლოგიური მონაცემების ისეთი ფიზიოლოგიური რეაქციების გაზომვა, როგორიცაა გულის ცემა, არტერიული
ჩაწერა წნევა და კანის ტემპერატურა. ეს მონაცემები გამოიყენება ჩვილის აქტივაციის დო-
ნეში ცვლილებების საიდენტიფიკაციოდ და სხვადასხვა სტიმულზე მისი რექაციების
შესასწავლად
ტვინის ვიზუალიზაცია ჩვილის მიერ სხვადასხვა ამოცანის შესრულების პროცესში ტვინის შესაბამის სენსო-
რულ რეგიონებში მიმდინარე აქტივობის შესასწავლად სხვადასხვა მეთოდი გამოიყე-
ნება (პოზიტრონულ-ემისიური ტომოგრაფია [PET] და ფუნქციური მაგნიტურ-რეზო-
ნანსული ტომოგრაფია)
მოვლენასთან დაკავშირებული როგორიცაა, მაგალითად, ელექტროენცეფალოგრამა (EEG). ეს ტექნიკა ითვალისწი-

პოტენციალი და გააქტივირებული ნებს თავზე ელექტროდების მიმაგრებას ტვინის ელექტრული აქტივობის ზოგადი პა-
პოტენციალის ტექნიკები ტერნების აღსანუსხად.
დასწავლაზე/ჰაბიტუაციაზე დაფუძნებული მეთოდები
სიახლის პარადიგმა ჰაბიტუაციაზე დაფუძნებით, ეს მეთოდი აღნუსხავს, კონკრეტული სიტუაცია რა ხნის

განმავლობაში იპყრობს ჩვილის ყურადღებას და ასევე, არსებულ სიტუაციაში მომ-
ხდარი იმ ცვლილების ხარისხს, რომელიც ჩვილის ყურადღებას მისკენ წარმართავს.
უპირატესობის მინიჭების ამ დროს ხდება ორი სტიმულის წარდგენა და იწერება თითოეულ მათგანზე ჩვილის
პარადიგმა მიერ ყურადღების მიპყრობის დრო. ეს სტიმულები ისე შეიძლება შეიცვალოს, რომ
ბავშვებმა სასურველი შედეგის (მაგ., დედის ხმის გაგონება) მიღება შეძლოს სპეციფი-
კური ქცევის განხორციელებით (მაგ., საწოვარის წოვა)
გაოცების პარადიგმა მოულოდნელ სიტუაციაზე ჩვილის რეაქციები (როგორც ქცევითი, ისე ფიზიოლოგი-
ური ცვლილებები) იზომება.
& Johnson, 1998). მაგალითად, დაბადების მომენ- მხედველობის სიმახვილეც მკვეთრად უმჯობესდე-
ტიდანვე ახალშობილის თვალები მგრძნობიარეა ბა პირველი 6 თვის განმავლობაში.
სიკაშკაშის მიმართ, მათი თვალის გუგები ფარ- უფროსი ასაკის ჩვილები უკეთესად აკონტრო-
თოვდება და ვიწროვდება სინათლის ინტენსივობის ლებენ თვალის მოძრაობებს. მათ შეუძლიათ ობიექ-
მიხედვით. მათ შეუძლიათ გარკვეულწილად აკონ- ტებს თვალი უფრო თანმიმდევრულად და დიდხანს
ტროლონ თვალის მოძრაობები, რაც კარგად ჩანს გააყოლონ. ასევე, ისინი უფრო დიდ დროს უთმო-
მათ უნარში, თვალი გააყოლონ ობიექტებს, რომ- ბენ გარემოს ასახვასა და გამოკვლევას. 3-4 თვის
ლებიც მათ მხედველობით არეში ხვდება, როგორი- ასაკისთვის ჩვილებს შეუძლიათ ობიექტის საიდენ-
ცაა, მაგალითად, ექიმის სახე ან კალამი-სანათი. ტიფიკაციოდ მისი მოძრაობა, ფორმა და სივრცეში
პოზიცია გამოიყენონ (Braddock & Atkinson, 2011;
მხედველობითი აღქმის ადრეული განვითა-
Gwiazda & Birch, 2001). ფერების გარჩევის უნარი
რება. დაბადების მომენტიდან ჩვილების მხედვე-
პერმანენტულად ვითარდება პირველი წლის გან-
ლობა ბოლომდე განვითარებული არ არის (Slater
მავლობაში (Okamura, So Kanazawa & Yamaguchi,
et al., 2011; Slater & Johnson, 1998). დიდი ხანია,
2007). მიუხედავად იმისა, რომ ახალშობილებს
რაც ცნობილია, რომ ახალშობილებს მზერის ფო-
მხოლოდ კაშკაშა ფერების გარჩევა შეუძლიათ,
კუსირება შეუძლიათ მხოლოდ 7-10 ინჩით (17.8-
უკვე 2 თვის ასაკში ფერთა უმეტესობის გარჩე-
25.4 სანტიმეტრი) დაშორებულ ობიექტებზე, ხო-
ვის უნარი აქვთ (Adams & Courage, 1995), ხოლო
ლო უფრო ახლო ან შორ მანძილზე წარმოდგენილ
6 თვის ასაკისთვის ფერების აღქმის მათი უნარი
ობიექტებს ბუნდოვნად ხედავენ. 2 თვის ასაკამდე
თითქმის უტოლდება ზრდასრულის უნარს (Adams
ჩვილებს არ აქვთ განვითარებული თვალების კონ-
& Courage, 1995; Franklin, Bevis, Ling & Hurlbert,
ვერგენცია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ არ შეუძ-
2010; Teller, 1998). ●
ლიათ ორივე თვალის ერთ ობიექტზე ფოკუსირება.
თუმცა, ფოკუსირების უნარი სწრაფად ვითარდე- მხედველობის სელექციურობა. მხედველობის
ბა და 3-4 თვის ჩვილის მზერა ისევე კარგად ფო- განუვითარებლობის მიუხედავად, ახალშობილებს
კუსირდება, როგორც ზრდასრულის (Aslin, 1987). შეუძლიათ ვიზუალურად აღიქვან გარემო, რადგან
ისინი სელექციურად მიაპყრობენ მზერას ამა თუ იმ
● [იხ. Gender and Spatial Ability: Nora Newcombe სტიმულს. მაგალითად, კლასიკურმა კვლევამ გვიჩ-
MyDevelopmentLab.com-ზე ვენა, რომ ახალშობილები უპირატესობას ანიჭებენ,
უყურონ საშუალო სირთულის პატერნებს, ფოკუ- რასის“ ეფექტი ისეთი ცხადი მიმანიშნებლით განი-
სირდებიან ობიექტის კიდეებსა და კონტურებზე, საზღვრება, როგორიცაა კანის ფერი, მაგრამ კვლე-
განსაკუთრებით, მრუდე ხაზებზე (Bushnell, 2001, ვების თანახმად, ეს ასე არ არის. მაგალითად, ერთ-
2003; Cohen & Cashon, 2003). ახალშობილები, ასე- ერთ კვლევაში ბავშვებს აწვდიდნენ საკუთარი რა-
ვე, გამორჩეულად რეაგირებენ ადამიანების სახე- სისა და სხვა რასის წარმომადგენელი ადამიანების
ებზე (Cashon, 2011; Macchi, Valenza, Simion & Leo, ისეთ ფოტოებს, რომლებშიც კანის ფერის მიმანიშ-
2008; Pascalis & Kelly, 2009; Turati, Cassia, Simion ნებლის ზემოქმედება შემცირებული იყო ერთნაი-
& Leo, 2006; Turati, Macchi, Cassia, Simion & Leo, რი ინტენსივობის რუხი სკალის გამოსახულებების
2006). თუ მათ წარვუდგენთ დედისა და უცნობი საშუალებით. მაშინაც კი, როცა კანის ფერის მიმა-
ქალის ფოტოსურათებს, ისეთი მცირე ასაკის ჩვი- ნიშნებელი გამორიცხეს, ბავშვებს მაინც უჭირდათ
ლებიც კი, როგორიცაა 2 კვირის ჩვილი, უპირატე- „სხვა რასის“ ზრდასრულების სახეების ამოცნობა
სობას ანიჭებს დედის სურათზე ყურებას და ზოგ- (Anzures, Pascalis, Quinn, Slater & Lee, 2011). ამრი-
ჯერ საერთოდ ირიდებს თავიდან უცნობის სურათს გად, როგორც ჩანს, სახის ამოცნობა დამოკიდებუ-
(MacFarlane, 1978). დედის სახის გარჩევას ჩვენს ლია ფორმაზე დაფუძნებული და მახასიათებლებ-
ევოლუციურ წარსულში ექნებოდა გადარჩენის- ზე/დეტალებზე დაფუძნებული მიმანიშნებლების
თვის მნიშვნელოვანი ღირებულება და ჯერ კიდევ კომპლექსურ შეფასებაზე და არა მხოლოდ სახეებს
ინარჩუნებს მაღალ ადაპტაციურ მნიშვნელობას შორის ფერთა სხვაობებზე. რა თქმა უნდა, დასწავ-
ჩვილსა და აღმზრდელს შორის სანდო მიჯაჭვულო- ლა გავლენას ახდენს – ჩვილები უფრო მარტივად
ბის ფორმირებისას (იხ. მე-5 თავი). ასევე, როდესაც ამოიცნობენ იმ სახეებს, რომლებსაც მათი დედის
რამდენიმე დღის ახალშობილებს წარუდგენდნენ მსგავსი მახასიათებლები აქვთ, ანუ უფრო ცნობი-
ბედნიერი და შეშინებული სახეების ფოტოებს, ისი- ლია მათთვის. თუმცა, როგორც ჩანს, ის, თუ რას
ნი ბედნიერ სახეებს უფრო დიდხანს უყურებდნენ აქცევენ ყურადღებას ჩვილები – სახის მახასიათებ-
(Farroni, Menon, Rigato & Johnson, 2007), რაც, ასე- ლების ფორმასა და კონფიგურაციას – წინასწარ
ვე, იმაზე მიუთითებს, რომ ჩვილები კარგად არი- დაპროგრამებულია ნეირონული გზების საშუალე-
ან მომზადებულები დედასთან მიჯაჭვულობის ჩა- ბით და მათი ცხოვრების ძალიან ადრეულ ეტაპზე
მოყალიბებისთვის. ნათელია, რომ ჩვილები კარგი ვლინდება (Pascalis, Kelly & Schwarzer, 2009).
მხედველობითი კომპეტენციებით იბადებიან, რო- ახალშობილების მიერ სახეების ვიზუალური
მელიც გამოცდილების კვალდაკვალ უფრო და უფ- აღქმის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალი-
რო ვითარდება (Bhatt & Quinn, 2011). თია სახის გამომეტყველების იმიტირების უნარი.
ჩვილები განსაკუთრებულ ყურადღებას იჩე- თუ 2 ან 3 დღის ჩვილის წინაშე ზრდასრული სა-
ნენ ადამიანის სახის გამოსახულებების მიმართ, ხის სხვადასხვა გამომეტყველებას მიიღებს – შე-
თუმცა მათი ყურადღების ფოკუსი ამ გამოსახუ- კუმშავს ტუჩებს, ენას გამოყოფს ან პირს გააღებს
ლების სხვადასხვა ნაწილის მიმართ განვითარების – ჩვილები ამ სახის გამომეტყველებას იმეორებენ
კვალდაკვალ იცვლება. 2 თვის ასაკისთვის ჩვილე- (Meltzoff & Moore, 1977, 2002; იხ. სურათი 4-4). მიუ-
ბი უყურებენ სახის შიდა ნაწილებს, როგორიცაა ხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი მეცნიერის აზრით,
თვალები. 5 თვის ასაკისთვის ისინი უფრო ხშირად ახალშობილები იმავე რეაქციას ავლენენ სხვა მრა-
უყურებენ მოსაუბრე ადამიანის პირს. 6-7 თვის ვალი სტიმულის მიმართ და, სავარაუდოდ, რეფ-
ასაკისთვის კი ისინი რეაგირებენ მთლიანი სახის ლექსურადაც კი, შესაბამისად, დანამდვილებით
გამომეტყველებაზე და შეუძლიათ სხვადასხვა გა- ვერ ვიტყვით, რომ ისინი იმიტაციას მიმართავენ
მომეტყველების ერთმანეთისგან გარჩევა, როგო-
(Jones, 1996; Jones & Herbert, 2006), ნათელია, რომ
რიცაა „ბედნიერი“ vs „შეშინებული“ (Lewkowitz &
ისინი ხედავენ სტიმულს და სელექციურად რეაგი-
Hansen-Tift, 2012; Nelson & de Haan, 1996). საინ-
რებენ მათზე, რომელიც იმიტაციის პროცესს, სულ
ტერესოა, რომ კვლევის თანახმად, 6 თვის ასაკის
მცირე, წააგავს მაინც.
ჩვილების ტვინის აქტივობა სახეებისა და სხვა და-
ნარჩენ ობიექტების საპასუხოდ თანმიმდევრულად სარკისებური ნეირონები და იმიტაცია. იმიტა-
განსხვავდება ერთმანეთისგან ისევე, როგორც ცია, რა თქმა უნდა, უკიდურესად საჭირო უნარია –
ეს ხდება ზრდასრულთან (Haan & Nelson, 1999; ჩვენ უმეტესად ვსწავლობთ სხვებზე დაკვირვებით,
Southgate, Csibra, Kaufman & Johnson, 2008). სა- ვაკვირდებით, გარემოში რომელი მოვლენა რას იწ-
ხის აღქმა რთული ფენომენია, როგორც ამას ადას- ვევს და ვიმეორებთ იმ ქცევებს, რომელიც, ჩვენი
ტურებს „სხვა რასის“ კვლევები. ზრდასრულების დაკვირვებების თანახმად, სასურველ შედეგამდე
მსგავსად, ისეთი მცირე ასაკის ჩვილებსაც, როგო- მიგვიყვანს (Meltzoff & Williamson, 2010). ახლახან
რიცაა 6 თვის ჩვილი, უჭირთ სხვა რასის წარმომად- ნეირომეცნიერების წარმომადგენლებმა აღმოაჩი-
გენელი ადამიანების სახის გარჩევა, რომელთანაც ნეს ადამიანისა და ზოგიერთი ცხოველის ტვინებში
ხშირი კონტაქტი არ აქვთ (Balas, Westerlund, Hung ისეთი ნეირონების სისტემა, რომელსაც იმიტაციის
& Nelson, 2011). შეიძლება, ვიფიქროთ, რომ „სხვა პროცესის ახსნა შეუძლია. ამ ნეირონული სისტემის
Rizzolatti, Fogassi & Gallese, 2006). იმისთვის, რომ

ხელის მოძრაობის საფუძვლად მდებარე ნეირონუ-
ლი მექანიზმი შეესწავლათ, ძალიან მცირე ზომის
მიკროელექტროდები მაიმუნებს ტვინებში ქირურ-
გიულად ისე ჩაუნერგეს, რომ ცალკეული ნეირონის
აქტივობის დაფიქსირება შეიძლებოდა. მკვლევ-
რებმა შენიშნეს, რომ ინდივიდუალური ნეირონები
მართლაც, მათი ვარაუდისამებრ, აქტიურდებოდა,
როცა მაიმუნები საკვებს ხელის საშუალებით იღებ-
დნენ. ეს ტვინის ნეირონული სისტემების ხელის
მოძრაობებში მონაწილეობაზე მიუთითებდა. თუმ-
ცა, გაოცება გამოიწვია იმ შედეგმა, რომ იგივე ნე-
ირონები აქტიურდებოდნენ, როცა მაიმუნები უყუ-
რებდნენ, თუ როგორ იღებდნენ ადამიანები საკვებს
(ამ დროს მაიმუნები სხვა აქტივობას არ ახორციე-
ლებდნენ). ამრიგად, აღმოჩნდა, რომ „სარკისებუ-
რი ნეირონები“ ერთნაირად აქტიურდება როგორც
იმ შემთხვევაში, როცა ინდივიდი თავად ასრულებს
აქტივობას, ისე მაშინაც, როცა, უბრალოდ, სხვე-
ბის მიერ ამ აქტივობის შესრულებას აკვირდება
(Rizzolatti, Sinigaglia & Anderson, 2008).
ფუნქციურ მაგნიტურ-რეზონანსული ტომოგ-
რაფიისა და ცალკეული ნეირონის აქტივობის აღ-
მნუსხველმა ტექნიკებმა, რომლებიც მაკაკა მა-
იმუნებთან გამოიყენეს, ადამიანის ტვინშიც და-
ადასტურა სარკისებური ნეირონების სისტემის
არსებობა (Molenberghs, Cunnington & Mattingley,
2009; Rizzolatti & Sinigaglia, 2010). დღეს მკვლევ-
რები განსაკუთრებით ინტერესდებიან ადამიანის
ქცევებისა და აზრების დაკავშირების იმ ნევროლო-
გიური ახსნით, რომელსაც სარკისებური ნეირონე-
ბი გვაწვდის. კერძოდ, სარკისებური ნეირონების
აღმოჩენა მნიშვნელოვანი ნაბიჯია იმიტაციისა
და სოციალური დასწავლის (როგორ ვსწავლობთ
სხვებზე დაკვირვებით) საფუძვლის გასაგებად
(Glenberg, 2011a,b). ასევე, გამოთქვამენ ვარაუ-
სურათი 4-4. იმიტაცია ახალშობილებში დებს, რომ სარკისებური ნეირონები ადამიანის
მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი თეორეტიკოსი ამას არ ეთანხმე- მრავალი მნიშვნელოვანი უნარის ახსნაში დაგვეხ-
ბა, ნათელია, რომ ძალიან მცირე ასაკის ახალშობილებს აქვთ ისეთი
ქცევის განხორციელების უნარი, რომელიც ძალიან ჰგავს იმიტაციას.
მარება: დაწყებული სხვისი ლაპარაკის გაგებისა და
იმის წვდომის უნარით დამთავრებული, თუ როგორ
უჯრედს ეწოდება სარკისებური ნეირონი. ეს უჯ- ჭრიან სხვები პრობლემებს (Corballis, 2010). ასე-
რედები აქტიურია მაშინ, როცა ინდივიდი თვითონ ვე, ის შეიძლება იყოს ემპათიის საფუძველიც. ემ-
ასრულებს კონკრეტულ ქცევას და, ასევე, მაშინაც, პათია არის უნარი, გაიგო სხვა ადამიანის ემოციე-
როცა აკვირდება, რომ იმავე ქცევას სხვა ადამია- ბი (Gallese, Gernsbacher, Heyes, Hickok&Iacoboni,
ნი ასრულებს. შესაბამისად, სარკისებური ნეირო- 2011; Preston&de Waal, 2002). ახლახან მეცნიერებ-
ნების სისტემა გვაწვდის ინფორმაციას იმის შესა- მა დაიწყეს მსჯელობა, რომ სარკისებური ნეირო-
ხებ, თუ როგორ უკავშირებს ადამიანი იმას, რასაც ნების დისფუნქცია აუტიზმთანაა დაკავშირებული.
საკუთარ გარემოში აკვირდება, საკუთარ ქცევას. ეს არის აშლილობა, რომელიც სხვა სიმპტომებთან
ამრიგად, ეს სისტემა იმიტაციის საშუალებით დას-
წავლის მექანიზმს ხსნის (Iacoboni, 2012). სარკისებური ნეირონები
ორიგინალურ კვლევაში, რომელმაც ამ აღმოჩე- ადამიანისა და ზოგიერთი ცხოველის ტვინებში
ისეთი ნეირონები, რომელიც აქტიურდება
ნას დაუდო სათავე, მაკაკა მაიმუნების ხელის მოძ- მაშინაც, როცა ინდივიდი თვითონ ასრულებს
რაობები შეისწავლებოდა (Gallese, Fadiga, Fogassi კონკრეტულ ქცევას და როცა აკვირდება, რომ
& Rizzolatti, 1996; Rizzolatti & Craighero, 2004; იმავე ქცევას სხვა ადამიანი ასრულებს.
ერთად, სოციალურ გარიყულობასა და პათოლო-

გიურ და არაკონტროლირებად სოციალურ ქცე-
ვას მოიცავს (აუტიზმს უფრო დეტალურად მერვე
თავში განვიხილავთ). ზოგიერთი მკვლევრის სპე-
კულაციების თანახმად, აუტიზმი „დაზიანებული“
ნეირონული სისტემის შედეგია. თუმცა, დებატების
საგანია, თუ როგორაა ჩართული ამ პროცესში სარ-
კისებური ნეირონები (მაგ., Schroeder, Desrocher,
Bebko & Cappadocia, 2010; Southgate, Gergely &
Csibra, 2009). ჯერ კიდევ ჩასატარებელია კვლევე-
ბი იმისთვის, რომ უკეთ გავიგოთ კავშირი ტვინის
აქტივობასა და განვითარების სხვა მნიშვნელოვან
საკითხებს შორის. ნათელია, რომ სარკისებური
ნეირონების აღმოჩენა ადამიანის მრავალი მნიშ-
ვნელოვანი უნარის გაგების ახალ გზას წარმოად-
გენს (Casile, Caggiano & Ferrari, 2011; Rizzolatti,
Sinigaglia & Anderson, 2008).
სიღრმისა და მანძილის აღქმა. მხედველობი-
თი აღქმის საკვანძო ასპექტია იმის გარჩევის უნა- სურათი 4-5. ვიზუალური „უფსკრულის“ მოწყობილობა
იმ შემთხვევაშიც კი, თუ დედა უბიძგებს, 6 თვის და უფროსი ასა-
რი, რომ ზოგიერთი ნივთი უფრო ახლოსაა, ხოლო კის ბავშვი ვიზუალური უფსკრულის კიდეზე არ გადაცოცდება.
ზოგიერთი შორს. ერთი თვალის დახუჭვის შემ-
თხვევაშიც (მონოკულარული მხედველობა) კი ჩვენ საკმაო სიზუსტით დაარტყან მის წინ ჩამოკიდებულ
გარემოს სხვადასხვა მიმანიშნებლის საფუძველზე ობიექტს. 5-6 თვის ასაკისთვის, მათ აქვთ კარგად
შეგვიძლია მიახლოებით განვსაზღვროთ ობიექტის კონტროლირებული, ვიზუალურად მართული ჩაჭი-
დაშორების მანძილი. დება, რაზეც ზემოთ ვისაუბრეთ.
რატომ არის სიღრმის აღ-
სიღრმის აღქმა უფრო სიღრმის აღქმის ჩვილის უნარის შეფასების
ქმის უნარის განვითარება კლასიკური მიდგომა იყენებს „ვიზუალურ უფ-
უკეთესია ორივე თვა-
ჩვილისთვის მნიშვნელო- სკრულს“, რომელიც ელეანორა გიბსონმა და მის-
ლით ხედვის შემთხვე-
ვანი მიღწევა? მა კოლეგებმა (მაგ., Gibson & Walk, 1960) შექმნეს
ვაში (ბინოკულარული
მხედველობა), რადგან ამ შემთხვევაში ობიექტი სიღრმის სიმულაციისთვის (იხ. სურათი 4-5). ჰორი-
ერთმანეთისგან მცირედით განსხვავებული სხვა- ზონტალური ზედაპირის ერთ მხარეს, მყარ ზედა-
დასხვა კუთხით აღიქმება და ტვინი ამ ვიზუალურ პირს, მინის მძიმე ნაჭერი ფარავს, მეორე მხარეს
სხვაობას გადაამუშავებს ისე, რომ მას სიღრმისა კი მინა იატაკისგან საკმაოდაა დაშორებული, რაც
და მანძილის განსაზღვრის საშუალებად იყენებს. უფსკრულის სიმულირებას ახდენს. 6 თვის ან უფ-
მკვლევრები სწავლობენ ჩვილებს იმისთვის, როსი ასაკის ჩვილები ამ უფსკრულზე არ ცოცდე-
რომ გაარკვიონ, თუ როგორ ვითარდება სიღრმის ბიან, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ისინი აღიქვამენ
აღქმა. მიუხედავად იმისა, რომ ახალშობილებს ჩასავარდნს. ●
იმის გამო, რომ ზუსტად არ შეუძლიათ თვალების სხვადასხვა კვლევის მონაცემი ადასტურებს,
ფოკუსირება, სიღრმისა და მანძილის აღქმის შეზღ- რომ მანძილისა და სივრცის აღქმა პირველი რამ-
უდული უნარი აქვთ, აღქმის უნარის რუდიმენტის დენიმე კვირის განმავლობაში ვითარდება (Cohen &
ძალიან ადრეულ ასაკში მოცემულობა დასტურდე- Cashon, 2003), თუმცა ის აგრძელებს განვითარე-
ბა (Braddick & Atkinson, 2011). ისეთ მცირე ასაკშიც ბას, ყველაზე მცირე, პირველი 7 თვის განმავლო-
კი, როგორიცაა 6 კვირა, ჩვილები იყენებენ სივ- ბაში (Yonas & Granrud, 2006). მანძილისა და სიღ-
რცულ მიმანიშნებლებს იმ ობიექტის მიმართ, რო- რმის მნიშვნელობას ბავშვი თანდათან, სამყაროში
მელიც მათი მიმართულებით მოძრაობს ისეთი თავ- მოძრაობის/გადაადგილების დასწავლის კვალდაკ-
ვალ ხვდება. მაგალითად, ვიზუალური უფსკრულის
დაცვითი რეაქციების გამოსავლენად, როგორიცაა
ექსპერიმენტებში, თუ დედა უბიძგებს მას, ჩვილს
თავის არიდება ან თვალის დახამხამება (Dodwell,
შეუძლია გადაკვეთოს უსფსკრულის ნაწილი, თუ
Humphrey&Muir, 1987). ბინოკულარული მხედვე-
ის, არც თუ ისე ღრმაა (Kermoian & Campos, 1988).
ლობა მიახლოებით 4 თვის ასაკში აღმოცენდება
თუმცა, იგივე ბავშვი უარს აცხადებს უფსკრულის
(Aslin & Smith, 1988); ამ ასაკში ჩვილებს შეუძლიათ
გადაკვეთაზე, თუ დედა საშიშროების შესახებ ისეთ
● [იხ. Classic Footage of Eleanora
სიგნალებს აწვდის, როგორიცაა მშფოთვარედ სა-
Gibson, Richard Walk and the visual cliff უბარი ან სხვა გზით გამოხატავს შიშს. ამრიგად,
MyDevelopmentLab.com-ზე როგორც ვხედავთ, პერცეპტული განვითარება
ემყარება არა მარტო ბიოლოგიური მექანიზმების დნენ ახალ პასაჟებთან შედარებით. ეს კი ადრეულ
მომწიფების პროცესს, არამედ კოგნიტური და სო- ასაკში შედარებით რთული მეტყველების გარჩე-
ციალური მოვლენის გაგების უნარებსაც. ● ვის უნარის არსებობაზე მიუთითებს (DeCasper,
Lecanuet, Busnel & Granier-Deferre, 1994). ადამია-
სმენა და აუდიალური აღქმა ნის ხმაზე ადრეულ სხვა ქცევებიც და უნარები-
აშკარაა, რომ ახალშობილებს შეუძლიათ სმენა: ასაკში უპირატე- ცაა დაკავშირებული ბავშვის
ისინი კრთიან ხმამაღალ ხმებზე, მშვიდდებიან და- სობის მინიჭება, იმ ისეთ მიდრეკილებასთან,
ბალ ხმებზე, როგორიცაა იავნანა, აღტაცებას გა- მნიშ ვნე ლო ბას თან როგორიცაა მეტყველების
მოხატავენ ხმამაღალი ხმებისა და სტვენის გაგონე- ერთად, რასაც ჩვი- სწავლა? რომელი ქცევები და
ბაზე. რამდენად დახვეწილია ახალშობილის სმენა? ლები მიაწერენ მას, უნარები შეიძლება იყოს ეს?
ახალშობილებს კარგად განვითარებული სმე- მეტყველების გან-
ნის ანატომიური სტრუქტურა აქვთ (Aslin, Clayards ვითარების საფუძველს ქმნის. მეტყველების განვი-
& Bardhan, 2008). თუმცა, პირველი რამდენიმე კვი- თარებას უფრო დეტალურად თავის ბოლოში გან-
რის განმავლობაში შუა ყურში იზრდება სითხისა ვიხილავთ (Lecanuet, Granier-Deferre & DeCasper,
და ქსოვილის დონე და სმენა ბუნდოვანი ხდება – 2005).
გესმის ისე, როგორც სურდოს დროს. სმენის სიმახ- გემო, სუნი და შეხება
ვილე მნიშველოვნად უმჯობესდება პირველი რამ-
დენიმე თვის განმავლობაში და ჩვილებს საკმაოდ ისეთი შეგრძნებები, როგორებიცაა გემო და სუ-
კარგად განვითარებული აუდიალური აღქმა აქვთ ნი, დაბადების მომენტიდანვე სრულად ფუნქციო-
პირველი 6 თვის განმავლობაში. ნირებს. ახალშობილებს შეუძლიათ ერთმანეთისგან
ჩვილებს შეუძლიათ ხმის წყაროს ლოკალიზა- გაარჩიონ ტკბილი, მარილიანი, მჟავე და სხვა უსია-
ციის დადგენაც. სიცოცხლის პირველ დღეებში ისი- მოვნო გემოები, რაც მათი სახის გამომეტყველებე-
ნი თავს აბრუნებენ იმ მიმართულებით, საიდანაც ბით დასტურდება (Rosenstein & Oster, 1988). მათ
ხმა ესმით. მოგვიანებით, როცა მათ განუვითარდე- ასევე შეუძლიათ სუნების ერთმანეთისგან გარჩევა
ბათ ვიზუალურად მართული ჩაჭიდება, ისინი, სიბ- (Goubet,et al., 2002), ძლიერ სუნზე უარყოფითი რე-
ნელეში ობიექტების ლოკალიზაციის დასადგენად, აქციის გამოხატვა. ასევე, მათ შეუძლიათ სელექცი-
ხმოვან მიმნიშნებლებს იყენებენ (Clifton, Rochat, ურად მიაპყრონ ყურადღება სასიამოვნო სუნს, რო-
Robin&Berthier, 1994; LaGasse, Van Vorst, Brunner& გორიცაა დედის რძის სუნი (Makin & Porter, 1989).
Zucker, 1999), რაც მათ კარგ აუდიალურ უნარებზე ისეთ ადრეულ ასაკშიც კი, როგორიცაა 4 დღე, მათ
მიგვითითებს. მიუხედავად იმისა, რომ დაბადების შეუძლიათ დედის სუნი გაარჩიონ სხვა ქალის სუ-
მომენტში ტვინის ის სტრუქტურები, რომელიც აუ- ნისგან. ისინი უპირატესობას ანიჭებენ მათთვის
დიალურ ინფორმაციას გადასცემს და მის ინტერ- ნაცნობ სასიამოვნო სუნს (Porter & Winberg, 1999).
პრეტაციას ახდენს, არ არის სრულად განვითარე- შეხების შეგრძნება კარგად არის განვითარებუ-
ბული, ის განვითარებას მოზრდილობის პერიოდში ლი დღენაკლულ ბავშვებშიც. რბილი, რეგულარუ-
აგრძელებს (Poulsen, Picton&Paus, 2007). მიუხედა- ლი შეხება მათ ამშვიდებს (Stack, 2010). მაგალი-
ვად ამისა, ახალშობილებსაც კი შეუძლიათ რეაქცია თად, დღენაკლული ბავშვების რეგულარული რწე-
გამოავლინონ ხმების საკმაოდ ფართო სპექტრზე. ვა ინკუბატორებში არეგულირებს მათ სუნთქვას
და სხეულებრივ პროცესებს, ახალშობილის ხელე-
აუდიალური აღქმის ადრეული განვითარება.
ბისა და ფეხების დაჭერა საკმარისია მათ დასამშვი-
ზოგადად, ჩვილები განსაკუთრებულ ყურადღებას
დებლად. შეხვევას – ბავშვის სახვევში ან საბანში
იჩენენ ადამიანის მეტყველების მიმართ (Burnham
& Mattock, 2011; Mattock, Amitay & Moore, 2010). მჭიდროდ შეხვევის პრაქტიკას – იგივე ეფექტი აქვს
ახალშობილები უპირატესობას ანიჭებენ ადამიანის (Nugent & Brazelton, 2000). ახალშობილები განიც-
ხმებს, განსაკუთრებით, დედის ხმას. ეს, სავარაუ- დიან ტკივილს, რის გამოც ზოგიერთი მშობელი
დოდ, გამოწვეულია იმით, რომ დაბადებამდე მათ და ექიმი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს როგორც
რეგულარულად ესმით დედის ხმა. გარდა ამისა, ტკივილის გამომწვევი ისეთი პრაქტიკების მართე-
კვლევებში, რომლებშიც დედებს ავალებდნენ კონ- ბულობას, როგორიცაა წინადაცვეთა, ისე კონკრე-
კრეტული ნაწყვეტები წაეკითხათ მათი შვილების- ტულ კულტურულ ტრადიციებსაც.
თვის დაბადებამდე, გამოვლინდა, რომ დაბადების სენსორული ინტეგრაცია
შემდგომ ჩვილები ამ პასაჟების მოსმენას არჩევ-
ჩვილებს დაბადების მომენტიდანვე კარგი სენ-
● [იხ. Tracking Technologies and Infant
სორული და პერცეპტული უნარები აქვთ. ეს უნა-
Perception: Scott Johnson რები ძალიან სწრაფად ვითარდება და იხვეწება სი-
MyDevelopmentLab.com-ზე ცოცხლის პირველი რამდენიმე თვის განმავლობაში.
რამდენად კარგად ახერხებენ ახალშობილები შეგ- ►მხედველობისა

და ჩაჭიდების
რძნების სხვადასხვა არხიდან მიღებული ინფორ-
კოორდინაცია –
მაციის ინტეგრაციას? როგორ ახერხებენ მხედვე- ვიზუალურად
ლობისა და შეხების გზით მიღებული ინფორმაციის მართული
ჩაჭიდება –
კომბინირებით კოორდინირებულ აღქმას?
განვითარების
კვლევების თანახმად, სენსორული ინტეგრა- ერთ-ერთ მარკერს
ცია ადრეული ასაკიდანვე ვლინდება, სწრაფად წარმოადგენს.
ვითარდება და შესაძლებელია, რომ დაბადების
მომენტიდანვე იყოს მოცემული (Hollich & Prince,
2009; Meltzoff, 2007). ერთ-ერთ კლასიკურ კვლევა-
ში ჩვილები წოვდნენ ხაოიან ან გლუვ ზედაპირიან
საწოვარას. შემდეგ, როცა თითოეულ საწოვარას
ჩვილებს უჩვენებდნენ, ისინი უპირატესობას ანი-
ჭებდნენ, ეყურებინათ იმ საწოვარისთვის, რომელ-
საც წოვდნენ (მის ზედაპირს შეიგრძნობდნენ პირის
მეშვეობით), რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ისინი
მხედველობით მიღებული ინფორმაციის ინტეგრა- ხოხვას – გრძნობენ საფრთხეს და უარს ამბობენ
ციას ახდენდნენ პირით შეხების საშუალებით მი- მინის „ღრმა“ მხარეზე გადაცოცებაზე. გარდა ამი-
ღებულ ინფორმაციასთან (Meltzoff & Borton, 1979). სა, ჩვილები ინახავენ ამ გამოცდილებას მათი გან-
სხვა კვლევაში, ჩვილებს აჩვენებდნენ ორ ფილმს, ვითარების შემდეგ სტადიებზეც. მაგალითად, ის
რომელთაგან ერთ-ერთს მუსიკა ჰქონდა დართუ- ჩვილები, რომლებიც, თავს არიდებენ მინის „ღრმა“
ლი. ჩვილები უპირატესობას ანიჭებდნენ მუსიკა- მხარეზე გადაცოცებას, მეტი ალბათობით შეინარ-
ლურ ფილმს (Kuhl & Meltzoff, 1988), რაც აუდიო- ჩუნებენ მსგავს სიფრთხილეს სიარულის დაწყების
ვიზუალურ ინტეგრაციაზე მიუთითებს. მსგავსი შემდეგაც (Withering et al., 2005).
შედეგები მიიღეს კვლევაში, რომელშიც 6 თვის ზოგადად, განვითარების კვალდაკვალ, ჩვილის
ჩვილებს მამაკაცებისა და ქალების სახეების გა- უნარები უფრო და უფრო კოგნიტური მიმართულე-
მოსახულებები მათ ხმებთან დაუწყვილეს (Walker- ბით ვითარდება. სამყაროს შესახებ აზროვნება და
Andrews, Bahrick, Raglioni & Diaz, 1991); ასევე, ცოდნის მიღება ადამიანის განვითარების უმნიშ-
კვლევაში, რომელშიც 7 თვის ჩვილებს სახის გა- ვნელოვანესი ასპექტია. წინამდებარე თავის მომ-
მომეტყველებას მათ ხმებთან დაწყვილებულად ან დევნო ნაწილში კოგნიტური უნარების განვითარე-
პირიქით, დაუწყვილებლად წარუდგენდნენ (Soken ბას მიმოვიხილავთ.
& Pick, 1999). მსგავსი შედეგები სხვა მრავალ-
მა მკვლევარმაც მიიღო (Lickliter & Bahrick, 2000).
კვლევების შედეგად დადასტურდა, რომ რამდენიმე
საათის ასაკის მქონე ახალშობილებსაც კი შეუძლი- 1. ექსტერნალური სტიმულის ნეირონულ იმპულ-
სად გარდაქმნის პროცესს ეწოდება _________; ამ
ათ შემთხვევითად დაწყვილებული ვიზუალური ხა-
იმპულსების მნიშვნელობების ინტერპრეტაციის
ტებისა და ხმების დასწავლა (Morrongiello, Fenwick პროცესს ეწოდება _______ .
& Chance, 1998). 2. ტვინის იმ ნეირონებს, რომელიც აქტიურდება, რო-
რა თქმა უნდა, სენსორული ინტეგრაცია განვი- გორც კონკრეტული მოქმედების შესრულების, ისე
თარების კვალდაკვალ უფრო და უფრო დახვეწილი ამ მოქმედებაზე დაკვირვების შემთხვევაში, ეწო-
ხდება; უფროსი ასაკის ჩვილები უკეთ ართმევენ დება _______ .
თავს სენსორულ ინტეგრაციას უმცროსი ასაკის 3. როცა აღვიქვამთ სიღრმეს ისე, რომ ერთი თვალი
ჩვილებთან შედარებით (Neil, Chee-Ruiter, Scheier, დახუჭული გვაქვს, ჩვენ ვიყენებთ ისეთ მიმნიშნებ-
Lewkowicz & Shimojo, 2006; Robinson & Sloutsky, ლებს, რომელიც _ _ _ _ _ _ _ _ _ მხედველობასთანაა
დაკავშირებული.
2007). განვითარების კვალდაკვალ, გარემოსგან მი-
ღებული გამოცდილებები სენსორული და პერცეპ- 4. რომელი ხმების მიმართ იჩენენ ჩვილები განსა-
კუთრებულ ყურადღებას?
ტული ინფორმაციით უფრო და უფრო დატვირთუ-
5. თუ ჩვილს მოვათავსებთ ვიზუალურ უფსკრულზე,
ლი/მდიდარი ხდება (Scott, Pascalis & Nelson, 2007).
ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი უნარი განვი-
მაგალითად, მცირე ასაკის მქონე ჩვილები ვიზუა- თარდება პირველად?
ლური უფსკრულის კიდეზე ამჩნევენ სიღრმის არ- ა) სიღრმის იდენტიფიკაციის უნარი;
სებობას, თუმცა არ იციან, რომ ის საფრთხის შემ- ბ) უნარი, შეაფასო სიტუაცია, როგორც საფრთხის
ცველია. უფროსი ასაკის ჩვილები, რომელსაც სიღ- შემცველი.
რმესთან დაკავშირებით მეტი გამოცდილება აქვთ √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
– იციან რა მოხდება, თუ კიდის იქით გააგრძელებენ
კოგნიტური განვითარება შემჩნევა. კატეგორიზაციის ეს ადრეული მცდელო-

ბები განვითარების კვალდაკვალ უფრო და უფრო
კოგნიცია ურთიერთდაკავშირებული იმ პრო-
იხვეწება (Cohen & Cashon, 2003). მიუხედავად იმი-
ცესების ერთობლიობაა, რომელთა საშუალებით
სა, რომ ბოლომდე არ გვესმის, როგორ ქმნიან ჩვი-
ვიძენთ და ვიყენებთ ცოდნას სამყაროს შესახებ. ის
ლები კატეგორიებს (Gliga, Mareschal, & Johnson,
მოიცავს აზროვნებას, დასწავლას, აღქმას, მეხსიე-
2008; Oakes & Madole, 2000), ჩვენ ვიცით, რომ მა-
რებას და გაგებას. ყველა ეს პროცესი ცენტრალუ-
თი განვითარების ადრეულ ეტაპებზე ჩვილებს შე-
რია ადამიანის ბუნების გასაგებად. კოგნიტური გან-
უძლიათ სამყაროდან მიღებული გამოცდილებების
ვითარება ამ ინტელექტუალური პროცესების გაუმ-
ორგანიზება იმ მსგავსებებსა და განსხვავებებზე
ჯობესებასა და დახვეწას გულისხმობს. ჩვილობაში
დაყრდნობით, რომელსაც ისინი აღიქვამენ.
კოგნიტური განვითარება მჭიდროდაა დაკავშირე-
ბული შეგრძნებასა და აღქმასთან, რადგან სწორედ სქემა – პიაჟეს ცნება
აღნიშნული უნარები ქმნის ადრეული აზროვნების
ხედვა იმის შესახებ, რომ ჩვილები კატეგორიებ-
საფუძველს. ფაქტია, რომ ადრეული კოგნიტური
ში სამყაროს ორგანიზებას ახდენენ, მნიშვნელოვან
განვითარება დაკავშირებულია ობიექტების კატე-
როლს ასრულებს კოგნიტური განვითარების მრა-
გორიზაციის პროცესზე, რაც, თავის მხრივ, დამო-
ვალ თეორიაში. რამდენიმე ასეთი ხედვის განხილ-
კიდებულია ობიექტებს შორის მსგავსებებისა და
ვას მთელი ტექსტის განმავლობაში მრავალჯერ
განსხვავებების აღქმის პროცესზე.
შეხვდებით, ხოლო წინამდებარე თავში მეოცე საუ-
აღქმის ორგანიზაცია და კატეგორიები კუნის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი განვითარე-
ბის თეორეტიკოსის, ჟან პიაჟეს (იხ. თავი 1) შრო-
ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ახალშობილ ჩვი-
მებზე გავამახვილებთ ყურადღებას. პიაჟეს აზრით,
ლებს უკვე აქვთ ფიზიკური სამყაროს კატეგორიე-
ჩვილები აქტიური, ფხიზელი, შემოქმედებითი არსე-
ბად დაყოფის უნარი (Gelman, 1998, 2003; Rakison,
ბები არიან, რომლებიც ფლობენ მენტალურ სტრუქ-
2010). მათ ეს უნარი გაცილებით ადრე უჩნდებათ,
ტურებს – სქემებს. სქემები მენტალური კატეგორი-
ვიდრე ამ კატეგორიების სიტყვებში გამოხატვას
ებია, რომლებიც იმ სტრუქტურას გვთავაზობენ,
შეძლებენ ან გადაჭრიან ისეთ ამოცანებს, როგორი-
რომლის მიხედვით სამყაროს ვაორგანიზებთ.
ცაა მსგავსი ობიექტების დაჯგუფება. მაგალითად,
მიახლოებით 3 თვის ასაკისთვის, ჩვილი ისევე კარ- სენსომოტორული პერიოდი
გად არჩევს ერთმანეთისგან მამაკაცისა და ქალის
პიაჟეს მიხედვით, ჩვილების პირველი სქემები
სახეებსა და ხმებს, როგორც ზრდასრული და მათ
დაბადების მომენტიდანვე მოცემული ძირითადი
შეუძლიათ, შეამჩნიონ სხვაობა მაშინაც კი, რო-
რეფლექსებისგან ყალიბდება (იხ. თავი 3), რომლე-
ცა ორ ობიექტს ადარებენ სამ ობიექტს. ცხადია,
ბიც მიღებული სენსორული და პერცეპტული გა-
ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვილებს კონცეპტუალუ-
მოცდილებების საფუძველზე თანდათანობით უფ-
რი ცოდნა აქვთ მამაკაცისა და ქალის შესახებ ან
რო და უფრო იხვეწება. თანდაყოლილი, ინსტინქ-
მათ ესმით რაოდენობის ცნება, არამედ ეს ნიშნავს
ტური ქცევის სქემები, როგორიცაა ყურება, მზერის
იმას, რომ მათ შეუძლიათ აღქმული ობიექტებისა
გაყოლება, წოვა, ჩაჭიდება და ტირილი კოგნიტური
და მოვლენების ჯგუფებში, კატეგორიებში ორგა-
განვითარების სამშენებლო ბლოკებს წარმოად-
ნიზება (Balas, Westerlund, Hung, & Nelson, 2011;
გენს. შემდეგი 24 თვის განმავლობაში (სტადია, რო-
Mandler, 1992; Quinn, 2002). 7 და 8 თვის ასაკის-
მელსაც პიაჟე სენსომოტორულ სტადიას უწოდებს)
თვის, მაგალითად, ჩვილებს აქვთ, სულ მცირე,
ეს რეფლექსური სქემები გარდაიქმნება ობიექტე-
ცხოველის ზოგადი ცნება, რომელიც შეუძლიათ
ბის, ადამიანებისა და სელფის ადრეულ ცნებებად.
დაუპირისპირონ ტრანსპორტის ზოგად ცნებას. 9
ამგვარად, სენსომოტორული ქცევა არის ის, საიდა-
თვის ასაკში კი, ვარჯიშის საფუძველზე, მათ შე-
ნაც ინტელექტი სათავეს იღებს.
უძლიათ ერთმანეთისგან განასხვაონ სხვადასხვა
ჩიტი და თვითმფრინავი. ამგვარად, პერცეპტული ადაპტაცია. პროცესს, რომლის საშუალებით
ანალიზის უნარს მცირე ასაკის ჩვილებშიც ვხვდე- თანდაყოლილი, მარტივი რეფლექსები საკუთარი
ბით, მათ ადრეულ ასაკში შეუძლიათ დახარისხება, თავის და სამყაროს შესახებ წარმოდგენებად გარ-
ორგანიზება და მსგავსებებისა და განსხვავებების დაიქმნება, ადაპტაცია ეწოდება. პიაჟეს თეორიის
კატეგორია სენსომოტორული პერიოდი ადაპტაცია

სხვადასხვა საგნისგან შემდგარი პიაჟეს მიხედვით, კოგნიტური პიაჟეს თეორიაში პროცესი, რომლის
ჯგუფი, რომლებსაც საერთო განვითარების პირველი სტადია მეშვეობითაც ჩვილის სქემები დამუშა-
მახასიათებლები აქვთ. (დაბადებიდან 2 წლამდე). ვდება, მოდიფიცირდება და განვითარ-
დება; ადაპტაცია ჩვეულებრივ მოიცავს
ასიმილაციას და აკომოდაციას.
მიხედვით, ადაპტაცია გარემოს ახალი მოვლენების სხვა ობიექტებზე დარტყმით, თუმცა მათ არ იცი-
განცდისას იჩენს თავს, როცა ახალი ინფორმაციის ან, თუ როგორ გამოიყენება და რა ფუნქცია აქვს
არსებულ სქემებთან მორგებას ვცდილობთ. ადაპ- ამ ობიექტებს. 12 თვის ასაკისთვის, ბავშვები პირ-
ტაცია ორი გზით ვლინდება: ასიმილაციის გზით, ში ჩადებამდე, კარგად იკვლევენ/სინჯავენ ობი-
როცა ახალი მოვლენა ჩაირთვება/ინკორპორირდე- ექტებს. 15-18 თვის ასაკისთვის ისინი ცდილობენ,
ბა უკვე არსებულ სქემაში და აკომოდაციის გზით, დანიშნულებისამებრ გამოიყენონ ობიექტები. მა-
როცა არსებული სქემები გარდაიქმნება იმისთვის, გალითად, მათ შეუძლიათ გაითამაშონ, რომ სვამენ
რომ მასში ახალი ინფორმაცია ინკორპორირდეს. წყალს სათამაშო ფინჯნიდან ან ივარცხნიან თმას
მაგალითად, ადრეული სქემა არის წოვის რეფლექ- სათამაშო სავარცხლით. 21 თვის ასაკისთვის ისინი
სი. თუ აღმზრდელი 2 კვირის ჩვილს ძუძუს თავის ბევრ ობიექტს იყენებენ დანიშნულების მიხედვით:
მსგავს საწოვარას მიაწვდის, არსებობს შანსი, რომ ისინი ცდილობენ, კოვზით აჭამონ თოჯინას, დას-
ბავშვმა ახალი გამოცდილების ასიმილირება მო- ვან თოჯინა მძღოლის ადგილას სათამაშო სატვირ-
ახდინოს, რადგან წოვის სქემის შეცვლა არ დას- თო მანქანაში ან იყენებენ გასაღებს წარმოსახული
ჭირდება. მაგრამ, წარმოიდგინეთ, როცა ბავშვი კარების გასაღებად. თამაშები უფრო რეალისტური
პირველად ცდილობს ჭიქიდან დალევას. ამ შემ- ხდება 24 თვის ასაკისთვის. ახალფეხადგმულები
თხვევაში წოვის რეფლექსი უნდა აკომოდირდეს თოჯინებს ასეირნებენ და სატვირთო მანქანებსა
(შეიცვალოს) იმისთვის, რომ რძის მიღების ახალ და ტრეილერებს ერთ რიგად სწორად აწყობენ. რე-
მეთოდთან ადაპტირდეს. ჩვენი ინტელექტი, გამო- ალისტური თამაში მოგვიანებით განვითარებული
ცდილებების მიღების კვალდაკვალ, ასიმილაციასა წარმოსახული თამაშის წინამორბედია. წარმოსახუ-
და აკომოდაციას შორის წონასწორობის მიღწევით ლია თამაში, რომელშიც წარმოსახვის გამოყენება
ვითარდება. ყველაზე საინტერესო გასართობია. ●
სენსომოტორული სტადია. პიაჟეს თანახმად, ობიექტის მუდმივობა. პიაჟეს თანახმად, ობი-

სენსომოტორული პერიოდი ექვსი ქვესტადიის- ექტის მუდმივობა სენსომოტორული პერიოდის
გან შედგება (იხ. ცხრილი 4-6). თითოეულ სტადი- ძირითადი მიღწევაა. ობიექტის მუდმივობა გულის-
აზე, წინა სტადიასთან შედარებით, მნიშვნელოვა- ხმობს ობიექტის დროსა და სივრცეში არსებობის
ნი წინსვლა შეინიშნება, შესახებ ცოდნას, განურჩევლად იმისა, ეს ობიექ-
შეგიძლიათ, გაიხსენოთ ტი ჩვენი მხედველობის არეშია თუ არა. ზოგადად,
ჩვილის სქემები უფრო
თამაშები ან აქტივობები, ყველა ობიექტის მიმართ, ადრეული ასაკის ჩვილე-
უკეთ ადაპტირდება რა
რომლისთვისაც ბის შემთხვევაში, შემდეგი ფრაზა სიმართლეა: „თუ
გარემოსთან და ჩვილის
მნიშვნელოვანია ობიექტი მხედველობის არეში არ არის მოცემული,
განვითარების პროცეს-
კატეგორიზაციის ის არც გონებაში არ არის მოცემული“. თუ ჩვილი
ში მყოფ უნარებთან. ექ-
პროცესი? ვერ ხედავს ობიექტს, მისთვის ეს ობიექტი არ არ-
ვსივე სტადიის დაწვრი-
ლებითი აღწერა ამ წიგნის მიზანს არ წარმოადგენს, სებობს. ამიტომ სათამაშო, რომელზეც ქსოვილია
თუმცა შევეხებით სენსომოტორული პერიოდის გადაფარებული, ჩვილის ინტერესს არ იწვევს მაში-
ნაც კი, თუ ქსოვილით გადაფარებული სათამაშო,
რამდენიმე ძირითად მიღწევას.
მას ისევ ხელში უჭირავს. ●
ობიექტებით თამაში. დაბადების მომენტიდან- ობიექტის მუდმივობის განვითარება კოგნი-
ვე ჩვილები ინტერესდებიან იმ სამყაროთი, რომე- ტურ სფეროში რიგ მიღწევებს გულისხმობს. პირ-
ლიც მათ გარს აკრავს. მიახლოებით 5 თვის ასაკში, ველი, 2 თვის ასაკის ჩვილებს შეუძლიათ ამოიცნონ
როცა ჩვილები მიწვდენისა და ჩაჭიდების უნარებს ნაცნობი ობიექტები. მაგალითად, ისინი აღტაცე-
იძენენ, ისინი ობიექტებით თამაშს იწყებენ. ამ თა- ბას გამოხატავენ საკვები ბოთლისა თუ აღმზრდე-
მაშში ისინი ობიექტების მანიპულაციის გზით სია- ლის დანახვაზე. გარდა ამისა, მიახლოებით 2 თვის
მოვნებას იღებენ. ობიექტებით თამაში ერთმანე- ასაკისთვის, ჩვილს შეუძლია უყუროს ეკრანის ერთ
თისგან მკაფიოდ გამოყოფილი სტადიებით ვითარ- მხარეს ობიექტის გაუჩინარებას და შემდეგ მზერა
დება, რომელიც ობიექტების მარტივი შესწავლით გადაანაცვლოს ეკრანის მეორე მხარეს იმისთვის,
იწყება მიახლოებით 5 თვის ასაკში. როცა ჩვილები რომ ნახოს, გამოჩნდება თუ არა ობიექტი ხელახ-
ახალ მოტორულ უნარებს იძენენ, იწყებენ ნივთე- ლა. ისინი კარგად და დროულად აყოლებენ მზერას
ბის ტრიალს, პირში ჩადებას და მათ შესწავლას ობიექტს; გამოხატავენ გაოცებას, როცა ობიექტი
ობიექტის მუდმივობა ● [იხ. Hidden Elephant (Object ● [იხ. The Sensorimotor Stage on
პიაჟეს თანახმად, მიახლოებით 8 Permanance) on MyDevelopmentLab.com-ზე
თვის ასაკიდან იწყება და ნიშნავს MyDevelopmentLab.com-ზე
იმის ცოდნას, რომ ობიექტები
მაშინაც აგრძელებს არსებობას, როცა
მხედველობის არეში არ იმყოფებიან.
ცხრილი 4-6. სენსომოტორული განვითარების 6 სტადია

სტადია ასაკი აღწერა მაგალითი
სტადია 1: 0-დან ადრეული რეფლექსები (როგორიცაა წოვა, ახალშობილები იწყებენ წოვას, როცა მათი
რეფლექსების 1 თვემდე ჩაჭიდება, ყურება და მოსმენა) მყარდება პირის სტიმულირებას მიმართავენ, იქნე-
გამოყენება და გამოიყენება მრავალ სიტუაციში, რო- ბა ეს ძუძუს, ძუძუს თავის, საწოვარას თუ
მელშიც ადეკვატურია მათი გამოყენება. მშობლის თითების გამოყენებით.
სტადია 2: 1-დან რეფლექსები უფრო ინტენციონალური ხდე- ჩვილებს შეუძლიათ, მიზანმიმართულად

ადრეული 4 თვემდე ბა და შესაძლებელი ხდება მათი გამეორება, ჩაიდონ საკუთარი ცერა თითი პირში და წო-
რეფლექსების როცა ჩვილს ამის სურვილი გაუჩნდება. ვონ დასამშვიდებლად. ჩვილებს შეუძლიათ
ადაპტაცია მზერის ფოკუსირება და ინტენციონალუ-
რად/მიზანმიმართულად უყურონ რაღაცას.
სტადია 3: 4-დან ამ სტადიაზე კმაყოფილების მიღწევას წინ ჩვილებს შეუძლიათ უყურონ ჩხარუნას,
ინტენციის/ 8 თვემდე უძღვის ჩვილში „სურვილის“ აღმოცენება; რომელიც ხელში უჭირავთ და ინტენციო-
განზრახვის იწყება ობიექტის მუდმივობის ჩამოყალი- ნალურად/მიზანმიმართულად შეარხიონ ის
ჩამოყალიბების ბება. ხმის გამოსაცემად; ჩვილებს შეუძლიათ, და-
დასაწყისი იწყონ ნაწილობრივ დამალული/დაფარული
ობიექტის ძიება, რაც იმაზე მიგვითითებს,
რომ მათ შეუძლიათ, მოიაზრონ მთლიანი
ობიექტი (გქონდეთ ცოდნა, რომ ობიექტი
მთლიანია), მაშინაც, როცა ის მთლიანად არ
არის მოცემული მათი მხედველობის არეში.
სტადია 4: 8-დან ჩვილებს შეუძლიათ ძველი ქცევების მისა- ჩვილებს შეუძლიათ ინტენციონალურად გა-
მიზანზე 12 თვემდე დაგება ახალ სიტუაციებთან; ამ სტადიაზე იმეორონ უკვე ნასწავლი მოქმედებები, რო-
ორიენტირებული მათ უკვე ესმით, რომ ობიექტი აგრძელებს გორიცაა – ტაშის დაკვრა და ხმის გამოცემა;
მოქმედებები და არსებობას მაშინაც კი, როცა ის მათ მხედ- ისინი დაიწყებენ ბალიშის ქვეშ დამალული
ობიექტის ძიება ველობის არეში აღარაა. ობიექტის ძებნას, მაგრამ იბნევიან, როცა
ობიექტს სხვა ადგილზე გადავაადგილებთ.
სტადია 5: 12-დან ახალფეხადგმულებს შეუძლიათ ისეთი ჩვილებს შეუძლიათ „გაითამაშონ“ დოლზე

ახალი ქცევების 18 თვემდე ახალი ქცევების მოფიქრება, რომლებიც დაკვრა სათამაშოზე ან ქოთანზე/ქვაბზე
მოფიქრება/შექმნა მანამდე არასდროს შეუსრულებიათ. ისინი ხელების, საჩხარუნოსა ან კოვზების დარ-
იწყებენ გარემოს გამოკვლევას ცდისა და ტმით. ასევე, მათ შეუძლიათ ისეთი აქტი-
შეცდომის მეთოდით. ვობების იმიტირება, რასაც მანამდე ვერ
აკეთებდნენ, მაგალითად, როგორიცაა სა-
თამაშო ტელეფონზე ნომრის აკრეფვა.
სტადია 6: 18-დან ახალფეხადგმულები ახერხებენ მოვლე- ახალფეხადგმულებს შეუძლიათ, ჩაერთონ

გარეგანი 24 თვემდე ნების მენტალური/გონებრივი სურათების „წარმოსახვით“ თამაშში, მაგალითად, შეუძ-
სამყაროს შექმნას და, გარკვეულწილად, შეუძლიათ, ლიათ წარმოისახონ, რომ თოჯინებისთვის
შინაგანი „იფიქრონ“ მათზე. ეს აძლევს მათ საშუალე- გამართული აქვთ წვეულება. ასევე, მათ შე-
რეპრეზენტაცია ბას, გადაწყვიტონ ახალი პრობლემები და უძლიათ გაიგონ, რომ ობიექტები შესაძლე-
მიმართონ ქცევის იმიტირებას იმ შემთხვე- ბელია გონებაში იყოს რეპრეზენტირებული,
ვაშიც, როცა იმიტაციის მოდელმა უკვე და- რაც მეტყველების დასწავლის საფუძველს
ტოვა სიტუაცია (გადავადებული იმიტაცია). ქმნის.
ხელახლა არ გამოჩნდება. თუმცა, როგორც ჩანს, მა, ბევრი მკვლევარი მაინც არ ეთანხმება მას; ისი-
ისინი ვერ ამჩნევენ, როცა სრულიად განსხვავებუ- ნი უარყოფენ, რომ ამ პროცესში ჩვილის კოგნი-
ლი ობიექტი ჩნდება ეკრანის მეორე მხრიდან. ფაქ- ცია სპეციფიკურ როლს ასრულებს (Baillargeon, Li,
ტია, 5 თვის ასაკამდე გაუჩინარებული ობიექტის Gertner, & Wu, 2011; L. B. Cohen & Cashon, 2003,
მრავალი ცვლილება შეუმჩნეველი რჩებათ. 2006). მაგალითად, თუ 6 თვის ასაკის ჩვილებს წარ-
5 თვეზე უფროსი ასაკის ჩვილებს გარჩევის ვუდგენთ მრგვალ ან სამკუთხედის ფორმის ობი-
უკეთესი უნარი აქვთ. ისინი ამჩნევენ, როცა ეკრა- ექტებს, რომლებსაც შემდეგ დავუმალავთ, ისინი
ნის მეორე მხრიდან სხვა ობიექტი ან იგივე ობიექტი გაოცებას არ გამოხატავენ, თუ ობიექტი ხელახალი
ხელახლა უფრო სწრაფად ან ნელა ჩნდება. თუმცა, გამოჩენისას ფორმაშეცვლილი იქნება, თუმცა გაო-
უფროსი ასაკის ჩვილებიც შეიძლება მოტყუვდნენ, ცებას გამოხატავენ იმის გამო, რომ ობიექტი გაუ-
რადგან მათ ბოლომდე განვითარებული არ აქვთ ჩინარდა (Kibbe & Leslie, 2011). ამრიგად, როგორც
ობიექტის მუდმივობა სენსომოტორული სტადიის ჩანს, ობიექტის მუდმივობა თანმიმდევრულად ვი-
დასრულებამდე. თარდება ისე, როგორც ამას პიაჟე აღწერდა. თუმ-
მიუხედავად იმისა, რომ პიაჟეს ხედვა ობიექ- ცა, მკვლევრები აღნიშნავენ, რომ ობიექტის მუდ-
ტის მუდმივობის განვითარების შესახებ კარგად მივობა იმაზე ადრე შეიძლება განვითარდეს, ვიდ-
აღწერს, თუ როგორ ვითარდება აღნიშნული სქე- რე ამას პიაჟე ვარაუდობდა. მაგალითად, ჩვილებს
უფრო და უფრო ინტეგრირდება აუდიალური ინ-

ფორმაცია; ასევე, მთელი ჩვილობის პერიოდის გან-
მავლობაში, აგროვებს რა სამყაროსგან მიღებულ
გამოცდილებებს, ჩვილში თანდათანობით ვითარ-
დება ობიექტის მუდმივობა; უფრო და უფრო მეტს
სწავლობს ამ სამყაროში მოცემული ობიექტების
შესახებ (Moore & Meltzoff, 2008).
იმიტაცია. იმიტაცია ობიექტებით თამაშისა
და ობიექტის მუდმივობის მსგავსად ვითარდება,
უფრო კომპლექსური ხდება მთელი ჩვილობის პე-
რიოდში. თუმცა რთული გასარჩევია, ადრეული
ქცევები იმიტაციას წარმოადგენს თუ, უბრალოდ,
დამთხვევაა ან რეფლექსური ქცევა; 3-4 თვის ასა-
კისთვის ჩვილები და მისი დედები იმიტაციურ საუ-
ბარში ერთვებიან, რომელშიც ჩვილები ცდილობენ,
საკუთარი ხმა დედის ხმას მოარგონ. თუმცა, ჩვეუ-
ლებრივ, დედა იწყებს ბავშვთან იმიტაციურ თამაშს
და, შესაბამისად, რთული გასარჩევია, ვინ ახდენს
▲ პირველი წლის დასრულებამდე ჩვილებს შეუძლიათ
ვის იმიტირებას. 6-7 თვის ასაკისთვის ჩვილებს შე-
პერცეპტული კატეგორიების დახარისხება, ორგანიზება უძლიათ მარტივი ჟესტების და ქცევების საკმაოდ
და აღმოჩენა. მოგვიანებით, 2-3 წლის ასაკში, სწავლობენ ზუსტად იმიტირება, ხოლო 9 თვის ასაკისთვის კი
ამ პერცეპტული კატეგორიების აღმნიშვნელ სახელებს.
შეუძლიათ უფრო რთული ჟესტების გამეორება,
შეუძლიათ, ზრდასრულების მსგავსად, გადაჭრან როგორიცაა ორი ობიექტით ერთდროული დარ-
ამოცანები, თუ ეს ამოცანები იქნება იმაზე უფრო ტყმა. ორი წლის ასაკში კი, როცა სხვა კოგნიტური
მკაფიო, ვიდრე პიაჟეს მიერ შეთავაზებული ამოცა- უნარებიც ვითარდება, ჩვილები იწყებენ ქცევებისა
ნები (Baillargeon, 2004; Song & Baillargeon, 2008). და ჟესტების მთელი
შეგიძლია, აღწერო თუ რო-
მაგალითად, ობიექტის მუდმივობის განცდა დედის სერიის გამეორებას/
გორ აჩვენებს დედასა და
მიმართ ისეთ ადრეულ ასაკში უვითარდებათ, რო- იმიტირებას. თუმცა,
ჩვილს შორის „დიალოგი“
გორიცაა 8 თვის ასაკი, გაცილებით ადრე, ვიდრე ადრეულ ასაკში ჩვი-
ჩვილსა და აღმზრდელს შო-
პიაჟე წინასწარმეტყველებდა. გარდა ამისა, კვლე- ლები მიმართავენ იმ
რის რეციპროკული ინტე-
ვების თანახმად, ის, რომ ჩვილები კარგად ვერ მის- ქცევების იმიტირე-
რაქციის არსებობას?
დევენ ეკრანის უკანა მხრისკენ მოძრავ ობიექტს, ბას, რომელსაც თა-
ეს შეიძლება იყოს ყურების, მიწვდენისა და მეხ- ვად ირჩევენ, ხოლო მოგვიანებით მათ შეუძლიათ
სიერების ინტეგრაციის პრობლემით გამოწვეული ისეთი ქცევების იმიტირებაც, რომლებსაც სხვები
და არა იმით, რომ ობიექტის მუდმივობა არასაკმა- ითხოვენ მათგან, როგორიცაა კბილის გახეხვა. ზო-
რისადაა განვითარებული (Smith, Thelen, Titzer, & გიერთი ახალფეხადგმული ტუალეტის ჩვევებსაც
McLin, 1999). უფროსი ასაკის ან აღმზრდელების იმიტაციის სა-
ასევე, შეიძლება ამ პროცესში ჩართული იყოს შუალებით იძენს. ●
სენსორული ინტეგრაცია, როგორც ეს ნაჩვენები გულისხმობს იმიტაცია იმ ქცევის გონებრივი/
იყო ექსპერიმენტში, რომელშიც 6½ თვის ასაკის მენტალური რეპრეზენტაციის შექმნას, რომლის
ჩვილებს წარუდგენდნენ ხმოვან და უხმო ობიექ- იმიტირებასაც მიმართავს ადამიანი? არის ეს აზ-
ტებს, რომელთაგან ნაწილს ტოვებდნენ მათი მხედ- როვნება? პიაჟეს აზრით, მარტივი იმიტირებაც კი
ველობის არეში, დარჩენილი ნაწილიდან კი ზოგი- რთულ აზროვნებას მოითხოვს; შესაბამისად, პიაჟე
ერთს მალავდნენ სიბნელის ან ზოგიერთს კი გადა- წინასწარმეტყველებდა, რომ ჩვილებს უცნობი, ახა-
ფარების საშუალებით (Shinskey, 2008). ხმოვანი ლი სიტუაციის იმიტირება არ შეუძლია მანამდე, სა-
მიმნიშნებლები ეხმარებოდა ბავშვებს, მოეძებნათ ნამ, სულ მცირე, 9 თვის ასაკს არ მიაღწევს. ასევე,
ობიექტები, როცა ის სიბნელეში იყო დამალული მისი აზრით, გადავადებული იმიტაცია – იმ ქცე-
და არა იმ შემთხვევაში, როცა გადაფარებული იყო. ვების იმიტირება, რომლებიც რამდენიმე საათის ან
კვლევის შედეგები აჩვენებს, რომ გამოცდილების დღის წინ განხორციელდა – მოითხოვს ისეთ კოგნი-
კვალდაკვალ ჩვილის ობიექტის რეპრეზენტაციაში ტურ უნარებს, როგორიცაა მეხსიერება, რომელიც
● [იხ. The Role of Gesture in Thinking: გადავადებული იმიტაცია

Susan Goldwin_Meadow იმ ქცევების იმიტირება, რომლებიც რამდენიმე
MyDevelopmentLab.com-ზე საათის ან დღის წინ განხორციელდა.
◄ ბავშვები, ზოგა- ტებში დაბალი ქულების მიღებასთან (Strid, Tjus,

დად, წარმოსახვით Smith, Melzoff, & Heimann, 2006).
თამაშს 6 და 12 თვის
შუალედში იწყებენ, მეხსიერება და სიმბოლური რეპრეზენტაციე-
განსაკუთრებით, მა-
შინ, თუ მათ ამაში ბი. ამრიგად, ზემოთ განხილული სენსომოტორული
უფროსი სიბლინგები უნარები მეხსიერების გარკვეული ფორმების მო-
ეხმარება. სურათზე ცემულობას მოითხოვს. ნათელია, რომ ჩვილობის
ნაჩვენებია, თუ რო-
გორ კარგად აქვს პერიოდის დასასრულისთვის, მეხსიერების პროცე-
განვითარებული სები სანდო და კარგად განვითარებულია (Bauer,
წარმოსახვითი თამა- 2004, 2007). ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ 4 თვის ჩვილე-
შის უნარი შედარე-
ბით უფროსი ასაკის ბი უპირატესობას ანიჭებენ ახალი ობიექტების ყუ-
ბავშვს. რებას, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ მათ უკვე აქვთ
მეხსიერება ნაცნობი ობიექტების შესახებ. ჩვილე-
ბი, რომლებიც ქცევების იმიტირებას მიმართავენ,
საკმარისად არ არის განვითარებული პირველი 18
ამისთვის სხვა პიროვნების ხმებსა და ქცევებს უნ-
თვის განმავლობაში.
და იმახსოვრებდნენ, სულ მცირე, შემოკლებულად
თუმცა, შემდგომმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ჩვი-
მაინც. ჩვილები, რომლებიც სათამაშოს ეძებენ იმ
ლები იმაზე გაცილებით ადრე ახერხებენ უცნობი
ადგილას, სადაც მათ ბოლოს დამალული ნახეს ის,
ქცევების იმიტირებას, ვიდრე პიაჟე წინასწარმეტყ-
ისინი ამ სათამაშოს ადგილმდებარეობას იმახსოვ-
ველებდა. მაგალითად, სმენადაქვეითებული მშობ-
რებენ.
ლის შვილები ენობრივ ნიშნებს სწავლობენ ისეთ
ადრეულ ასაკში, როგორიცაა 6 ან 7 თვე (Mandler, როგორც ჩანს, ძალიან მცირე ასაკის ბავშვები
1988) და, როგორც ჩანს, თითქმის ყველა ბავშვს, განსაკუთრებით კარგად იმახსოვრებენ ვიზუალურ
სულ მცირე, 9 თვის ასაკისთვის (გაცილებით ადრე, მოვლენებს (Daman-Wasserman, Brennan, Radcliffe,
ვიდრე ამას პიაჟე ვარაუდობდა) საკმარისად აქვს Prigot, & Fagen, 2006). ჰაბიტუაციის კვლევებმა აჩ-
განვითარებული ცნებითი სისტემა იმისთვის, რომ ვენა, რომ ისეთი მცირე ასაკის ჩვილს, როგორიცაა
მეტყველების დაწყება შეძლოს (Mandler, 2004b, 2 თვის ასაკის ჩვილი, შეუძლია მეხსიერებაში ვი-
2007). კვლევებმა აჩვენა, რომ ჩვილებს გადავა- ზუალური პატერნების შენახვა (Cohen & Cashon,
დებული იმიტაციის უნარი 18 თვის ასაკამდე გა- 2003), ხოლო 5 თვის ასაკის ჩვილს შეუძლია პატერ-
ცილებით ადრე აქვთ. მაგალითად, ერთ კვლევაში ნების 48 საათის შემდეგ და ადამიანების სახეების
(Meltzoff, 1988a, 1988b) გამოიყენეს ახალი სათამა- ფოტოების 2 კვირის შემდეგ ამოცნობა (Pascalis,
შოები, როგორიცაა ყუთი, რომელსაც ჰქონდა დამა- de Haan, Nelson, & de Schonen, 1998). დრამატუ-
ლული ღილაკი, რომელიც ხმოვან სიგნალს გამოს- ლი მოვლენების შესახებ მეხსიერება კი კიდევ უფ-
ცემდა. ჩვილებს აჩვენებდნენ, როგორ გამოეყენე- რო ხანგრძლივი შეიძლება იყოს. ასევე, ჩვილები
ბინათ ეს სათამაშო, მაგრამ არ აძლევდნენ ამ ქცე- უკეთ იმახსოვრებენ იმ მოვლენებს, რომელიც გა-
ვის იმავე მომენტში განხორციელების საშუალებას. დაადგილებასა და მოძრაობას მოიცავს (Hayne &
მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ 11 თვის ასა- Rovee-Collier, 1995) ან როცა მოვლენა ამა თუ იმ
კის ჩვილებს შეუძლიათ ამ ქცევის გამეორება 24 მუსიკასთანაა ასოცირებული (Fagen, et al., 1997).
საათის შემდეგ, ხოლო 14 თვის ასაკის ჩვილებს ისეთი მცირე ასაკის ჩვილებს, როგორიცაა 6 თვის
ერთი კვირის შემდეგაც კი. შემდგომმა კვლევებ- ასაკი, შეუძლიათ ასოციაცია დაამყარონ იმ ობიექ-
მა 24 საათით გადავადებული იმიტაციის უნარი ტებს შორის, რომლებიც ფიზიკურად არ ყოფილა
ისეთ ადრეულ ასაკშიც გამოავლინა, როგორიცაა 6 მოცემული და არასდროს ერთად არ შეხვედრიან,
თვე (Barr, Dowden, & Hayne, 1996; Collie & Hayne, რაც იმაზე მიგვითითებს, რომ ძალიან ადრეულ
1999), თუმცა, ამ ასაკის ჩვილებს, უფროსი ასაკის ჩვილობაშიც კი მეხსიერების პროცესები უკვე არ-
ჩვილებთან შედარებით, უფრო ხშირად სჭირდე- სებობს და აქტიურიცაა იმაზე უფრო ადრე, ვიდრე
ბათ სამიზნე ქცევის წარდგენა. ნიშანდობლივია, მანამდე ვარაუდობდნენ (Cuevas, Rovee-Collier, &
რომ მცირე ასაკის ჩვილებში უფრო ნათლად ჩანს Learmonth, 2006). ●
გადავადებული იმიტაციის უნარის მიხედვით სტა- ადრეულ ჩვილობაში მეხსიერება ხშირად ქცე-
ბილური ინდივიდუალური სხვაობების არსებობა ვასთანაა დაკავშირებული; ეს მიგნება თანხმობაში
(Heimann & Meltzoff, 1996); ზოგიერთი უფრო კარგ მოდის სარკისებური ნეირონების შესახებ უახლეს
უნარს ავლენს ასაკისგან დამოუკიდებლად და ეს ნაშრომებთან (D’Angiulli & Schibli, 2011). მაგალი-
ადრეული სხვაობები მთელი ბავშვობის განმავლო- თად, ჩვილები ტუჩებს აცმაცუნებენ მანამ, სანამ
ბაში ნარჩუნდება. მაგალითად, ერთმა კვლევამ აჩ-
ვენა, რომ გადავადებული იმიტაციის ცუდი უნარე- ● [იხ. Learning and Memory in Infants:
ბი 9-14 თვის ასაკში დაკავშირებული იყო 4 წლის Kimberley Cuevas
ასაკში კოგნიტური უნარების შესამოწმებელ ტეს- MyDevelopmentLab.com-ზე
ცხრილი 4-7. სენსომოტორული განვითარების მიმოხილვა
0-დან 6 თვემდე 6-დან და 12 თვემდე 12-დან 18 თვემდე 18-დან 24 თვემდე
ობიექტებით ობიექტების მარტივი ობიექტების უფრო რთუ- ობიექტების დანიშნულე- ობიექტებს იყენებს
თამაში გამოკვლევა/შესწავლა ლი გამოკვლევა (ნივთე- ბის შესაბამისად გამოყე- ახალ სიტუაციებშიც
(ნივთების პირში ჩადე- ბის დარტყმა, საჩხარუ- ნება (ფინჯნიდან დალე- („აჭმევს“ თოჯინას,
ბა) ნოს ტრიალი და რხევა) ვა, თმების დავარცხნა) „ატარებს“ სათამაშო
სატვირთო მანქანას)
ობიექტის ადრე: ნაცნობი ობიექ- ცნობისმოყვარეობას  შეუძლია მოძებნოს ერ-
მუდმივობა ტების ამოცნობა; გამოხატავს, ამჩნევს რა, თი ლოკაციიდან მეორე
მოგვიანებით: ეკრანის რომ ეკრანის უკან ობი- ლოკაციაში გადაადგი-
უკანა მხრისკენ მოძრავ ექტები შეიცვალა. ლებული ობიექტები.
ობიექტზე თვალის გა-
ყოლება.
იმიტაცია მარტივი ქცევების მარტივი ჟესტების იმი- იმ ქცევების იმიტაცია, მოთხოვნის შესაბამი-
შეზღუდული/არასაკმა- ტაცია (ერთდროულად რომელიც თვითონ შე- სად უფრო რთული ქცე-
რისად განვითარებული ორი ობიექტით დარტყმა, არჩია (ქუდის დახურვა, ვების იმიტაცია (შეგიძ-
იმიტაცია. ბურთის გადაგდება). თამაში). ლია შეეხო შენს...?).
მეხსიერება და შეზღუდული მეხსიერე- ყველასათვის საერთო შეუძლია წარმოისახოს, შეუძლია ობიექტის

სიმბოლური ბა. მაგალითად, უპირა- ისეთი ქცევის განხორცი- რომ ასრულებს მარტივ სხვა ობიექტად წარმო-
რეპრეზენტაცია ტესობას ანიჭებს დედის ელება, როგორიცაა წარ- სიმბოლურ ქცევებს სახვა (ცოცხი წარმოი-
დამახსოვრებას. მოსახვითი ქცევა (ჭამის, („აჭმევს“ თოჯინას, „ატა- სახოს ცხენად, ფარდა
ძილის წარმოსახვა). რებს“ მანქანას). – კაბად).
მათ პირში საჭმელი ან საკვების ბოთლის თავი არ ხდება. 15-18 თვის ასაკისთვის, მაგალითად, ბავ-
მოხვდება. შესაძლოა საჩხარუნოს დავარდნის შემ- შვები „აჭმევენ“ საკუთარ ძმებს, დებს, თოჯინებსა
დეგაც მათ მაინც გააგრძელონ იმ ხელის რხევა, და ზრდასრულებს ფინჯნების, კოვზებისა და ჩან-
რომელშიც საჩხარუნო ეჭირათ. მსგავსი ქცევები გლების გამოყენებით. 20-16 თვის ასაკისთვის ჩვი-
იმის ადრეული მაჩვენებლებია, რომ ბავშვი სიმბო- ლებს უვითარდებათ უნარი, ობიექტები სხვა ობი-
ლური რეპრეზენტაციის უნარის შეძენას იწყებს. ექტებად წარმოისახონ; ცოცხი შეიძლება გახდეს
სიმბოლური რეპრეზენტაცია ისეთი ობიექტის ვი- ცხენი, ქაღალდის ტომარა – ქუდი. მსგავსი წარმო-
ზუალურად წარმოდგენა და ან გონებაში მისი სხვა სახვა კოგნიტურ განვითარებაში შემდგომ ნაბიჯს
გზით მოაზრებაა, რომელიც ფიზიკურად არ არის წარმოადგენს. ბავშვი ამჩნევს რა უხეშ მსგავსებას
მოცემული. წარმოსახვა, რომელიც 6-დან 12 თვის ცხენსა და ცოცხს შორის, აერთიანებს დისტანცი-
ასაკის შუალედში იწყება, ასევე სიმბოლური რეპ- ურ ცნებას (ცხენს) მისთვის ხელმისაწვდომ ცნებას-
რეზენტაციის უნარს ეყრდნობა, რადგან ის მოითხ- თან (ცოცხი) და, შესაბამისად, ამ უკანასკნელებს
ოვს ისეთი ქცევების გამოყენებას, რომელთა სა- შორის სიმბოლურ კავშირს ამყარებს. ცხრილში 4-7
შუალებით მოხდება ობიექტების, მოვლენებისა და მოცემულია სენსომოტორული განვითარების შესა-
იდეების რეპრეზენტაცია. ხებ შეჯამება.
როგორც სხვა სენსომოტორული უნარების შემ- ცხადია, მეტყველება წარმოადგენს სიმბოლური
თხვევაში, წარმოსახვითი ქცევაც პროგნოზირება- რეპრეზენტაციის საბოლოო სისტემას, რომელშიც
დი თანმიმდევრობით ვითარდება (Berk, Mann, & სიტყვები აღნიშნავს არა მარტო საგნებს, არამედ
Ogan, 2006; Cohen, 2006b; Kavanaugh, 2006). პირ- ქცევებს, მოვლენებს და, საბოლოოდ, იდეებსაც.
ველი სტადია ვლინდება მიახლოებით 11 ან 12 თვის ჩვენ განვიხილავთ ჩვილების მეტყველების განვითა-
ასაკში; ამ ასაკის ბავშვების უმეტესობას შეუძლია რებას წინამდებარე თავის დასკვნით ნაწილში; მა-
ჭამის, დალევის ან ძილის, ანუ ყველა ნაცნობი ქცე- ნამდე კი მნიშვნელოვანია, შევაჯამოთ, დღეს რა შე-
ვის წარმოსახვა. რამდენიმე თვის შემდეგ წარმო- ხედულებები არსებობს პიაჟეს თეორიის მიმართ. ●
სახვითი ქცევების რაოდენობა მკვეთრად იზრდე-
ბა და ბავშვის ზრდასთან ერთად სათამაშოები და პიაჟეს ხედვების შეფასება
სხვა ობიექტები წარმოსახვითი თამაშის ნაწილი პიაჟეს თეორიამ ჩვილების კოგნიტური განვითა-
რების შესახებ მრავალ კვლევასა და კამათს დაუდო
სიმბოლური რეპრეზენტაცია სათავე. ჩვილებზე პიაჟეს ბუნებრივმა დაკვირვებამ
ისეთი ობიექტის ვიზუალურად წარმოდგენა ინტერესიც გაზარდა, ჩვილების კვლევის მიმართ
ან გონებაში მისი სხვა გზით მოაზრება,
რომელიც ფიზიკურად არ არის მოცემული. და უბიძგა მათ, უფრო საფუძვლინად დაკვირვე-
ბოდნენ და განევითარებინათ ახალი ექსპერიმენ-
● [იხ. Neurological Basis of Memory: Howard
Eichenbaum
ტული ტექნიკები ჩვილების შესასწავლად (Cohen
MyDevelopmentLab.com-ზე & Cashon, 2003, 2006; Oakes, Cashon, Casasola, &
Rakison, 2011; Zigler & Gilman, 1998). პიაჟეს მიერ მეტყველების განვითარება
მომწიფებასა და გამოცდილებას შორის ურთიერ-
თქმედებაზე ხაზგასმამ და დასწავლის პროცესში მეტყველების სტრუქტურა და ფუნქცია
ჩვილების აქტიური, ადაპტაციური და შემოქმედე- იმისთვის, რომ გავიგოთ, როგორ ვითარდება
ბითი როლის გამოკვეთამ ახალი ინტერესი გააჩინა მეტყველება, პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია, გან-
ჩვილების კვლევის მიმართ; ასევე, მკაფიო ხედვა
ვიხილოთ მისი სტრუქტურა და გამოყენება. ყველა
შემოგვთავაზა მემკვიდრეობისა და გარემოს ურთი-
ენა შედგება სიტყვებისგან, რომლებიც ერთიანდე-
ერთქმედების შესახებ.
ბა რთული მნიშვნელობების მატარებელ ფრაზებსა
თუმცა, გარკვეულწილად, შემდგომი კვლევე-
თუ წინადადებებში კონკრეტული ენის გრამატი-
ბის მონაცემებმა სენსომოტორული განვითარების
კული წესების შესაბამისად (იხ. ცხრილი 4-8), რო-
შესახებ პიაჟეს ხედვებში ეჭვები გააჩინა. როგორც
მელშიც მოცემულია იმ ტერმინების მოკლე ჩამო-
ვნახეთ, განვითარების ზოგიერთი პროცესი, რო-
გორიცაა ობიექტის მუდმივობა და გადავადებული ნათვალი, რომელიც მეტყველების სტრუქტურის
იმიტაცია იმაზე ადრე იჩენს თავს, ვიდრე პიაჟე ვა- უფრო სპეციფიკური
თქვენი გამოცდილების
რაუდობდა. თეორიათა უმეტესობა დღეს ჩვილებს ასპექტების აღსაწე-
მიხედვით, ადამიანებს,
უფრო კომპეტენტურად თვლის, ვიდრე პიაჟეს მი- რად გამოიყენება. თა-
რომლებიც მეორე ენას
აჩნდა (Gopnik, 2010; Mandler, 2007; Meltzoff, 2000). ვის მხრივ, სიტყვებიც
სწავლობდნენ, უწყობდა
ასევე, სავარაუდოდ, პიაჟემ ზედმეტი ყურადღება ბაზისური ბგერების
თუ არა ხელს რეცეპტიული
დაუთმო მოტორულ განვითარებას და საკმარისად – ფონემების – კომბი-
ენა პროდუქტიული ენის
არ აღიარა პერცეპტული მიღწევების მნიშვნელო- ნაციას წარმოადგენს.
განვითარებას? რას
ვანი როლი (Gibson, 2000; Mandler, 2004a). მიუხე- ფონემები, ჩვეულებ-
შეიძლება ნიშნავდეს
დავად ამ ყველაფრისა, ისტორიული მნიშვნელოვ- რივ, ენიდან ენამდე
ენის სწავლების ზოგადი
ნებისა და ამომწურავობის გამო, სენსომოტორული ვარირებს. მეტყვე-
ხასიათი?
პერიოდის პიაჟესეული აღწერა ჩვილობაში კოგნი- ლების განვითარება
ტური განვითარების გაგების ძირითად საფუძვლად მოიცავს: ლაპარაკის, სიტყვების მნიშვნელობების,
რჩება დღესაც. სიტყვების წინადადებებში გაერთიანების წესების
და, საბოლოოდ, კულტურათა უმეტესობაში, კითხ-
შეამოწმე შენი ცოდნა 4-5 ვისა და წერის სწავლას. მეტყველების განვითა-
1. ჩვილის ადრეული კატეგორიები, ჩვეულებრივ, რება ორი ფორმისაა. რეცეპტიული მეტყველება
ეფუძნება: გულისხმობს საუბრის ან ნაწერის (სიტყვების, წი-
ა. მეტყველებაზე დაფუძნებულ იარლიყებს; ნადადებების) გაგებას. პროდუქტიული მეტყვე-
ბ. რაოდენობას ან რიცხვებს; ლება გულისხმობს საუბარს და წერას. რეცეპტიუ-
გ. როგორ გამოითქმის სიტყვები; ლი და პროდუქტიული მეტყველება ერთდროულად
დ. აღქმებს იმის შესახებ, თუ რამდენად განსხვა-
ვითარდება, თუმცა, ჩვეულებრივ, რეცეპტიული
ვებულია ან მსგავსია ობიექტები.
მეტყველება წინ უძღვის პროდუქტიულ მეტყვე-
2. როცა ჩვილი ახალ მოვლენას რთავს არსებულ
ლებას. მაგალითად, მშობელმა შეიძლება სთხოვოს
სქემაში, ამას ეწოდება __________; თუ სქემა უნდა
შეიცვალოს, მაშინ ამ პროცესს ეწოდება _______. მის 14 თვის შვილს, „შეგიძლია, გახვიდე სამზარეუ-
3. წარმოიდგინეთ, რომ ბავშვი უყურებს საჩხარუ- ლოში და მოიტანო ნამცხვრები?“ ბავშვი შესაძლოა,
ნოს, რომელსაც შემდეგ გადასაფარებლის ქვეშ ვერ ახერხებდეს ამ წინადადების წარმოთქმას,
მალავთ. ბავშვი ისე იქცევა, თითქოს საჩხარუნო თუმცა, მიუხედავად ამისა, სამზარეულოდან ნამ-
საერთოდ არ ყოფილა. იმის წარმოდგენის უუნა- ცხვრებით ხელში დაბრუნდეს. მთელი სიცოცხლის
რობას, რომ საჩხარუნო დაფარვის შემდეგ კვლავ განმავლობაში რეცეპტიული მეტყველების ლექსი-
აგრძელებს არსებობას, ეწოდება __________ . რო-
კონი უფრო ფართოა, ვიდრე პროდუქტიული მეტყ-
ცა ჩვილი აკვირდება ქცევას და მოგვიანებით იმე-
რეობს ამ ქცევას, ამ მოვლენას ეწოდება _______ ველების ლექსიკონი; ამის გამოა, შეგვიძლია უფრო
_______. მეტი სიტყვის გაგება, ვიდრე გამოყენება. ●
4. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან რომელ იდეას გამოხა-
ტავს სიმბოლური რეპრეზენტაცია? რეცეპტიული მეტყველება
ა. ჩვილები ვიზუალურ მოვლენებს უკეთ იმახსოვ- იმ სიტყვებისა და ბრძანებების/მოთხოვნების
რებენ, ვიდრე აუდიალურს. რეპერტუარი, რომელსაც იგებს ბავშვი ისე,
ბ. ჩვილებს შეუძლიათ, იფიქრონ იმ ნივთების შესა- რომ შესაძლოა, თავად ვერ ახერხებდეს მათ
გამოყენებას.
ხებ, რომლებიც ფიზიკურად მოცემული არ არის.
პროდუქტიული მეტყველება
გ. მეტყველება აზროვნების შემდეგ ვითარდება.
სასაუბრო მეტყველება, წერითი მეტყველება,
დ. ასაკის მატებასთან ერთად ჰაბიტუაციის პრო- კომუნიკაცია.
ცესი ჩვილებში უფრო სწრაფი ხდება.
● [იხ. Language Learning
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. MyDevelopmentLab.com-ზე
მეტყველების განვითარება ცხრილი 4-8. ლინგვისტური ტერმინოლოგია

პირველი წლის განმავლობაში
ფონემები ბგერების ბაზისური ერთეულები ენაში. ინ-
მეტყველების განვითარება დაბადების მომენ- გლისურში 45 ფონემაა. აქ შედის ის ბგე-
ტიდან ბავშვის არადიფერენცირებული ტირილით რები, რომლებიც ასოებით აღინიშნება და,
ამასთან, ამ ბგერების ის ვარიაციები, რო-
იწყება, რომელიც ძალიან მალე ისე ადაპტირდე- მელიც ხმოვნებს ან ზოგიერთ თანხმოვანს
ბა, რომ სხვადასხვა მნიშვნელობას იძენს მათი აღ- აქვთ. ცალკეული კომბინაციებიც, როგო-
მზრდელებისთვის, მაგალითად, „მშია“ ან „დავიღა- რიცაა ‘th’ სიტყვაში that და ‘ng’ სიტყვაში
talking, ასევე ფონემებია.
შეგიძლიათ, დაასახე- ლე (Meadows, Elias, &
მორფემები მნიშვნელობების ბაზისური ერთეულები
ლოთ ისეთი ფონემები, Bain, 2000). რეცეპტიუ- ენაში. სიტყვაც შეიძლება იყოს მორფემა
რომელიც სხვა ენებ- ლი მეტყველებაც ძალი- და ასევე დამატებით მოიცავდეს ისეთ მორ-
შია მოცემული და არ ან ადრეულ ასაკში ვი- ფემებსაც, როგორიცაა მრავლობითის აღ-
თარ დება: პრენატალური მნიშვნელი – s ან კუთვნილებითი ფორმის
გვხვდება ინგლისურ აღმნიშვნელი ‘s, და ზმნის წარსული ფორმის
ენაში? პე რი ოდის მესამე ტრი- აღმნიშვნელი -ed.
მესტრშიც კი ნაადრევად
სემანტიკა როგორ ენიჭება მნიშვნელობა მორფემებს
დაბადებულ ჩვილებს შეუძლიათ, ერთმანეთისგან და კომბინაციურ მორფემებს? სემანტიკა
განასხვაონ საუბრის ხმები, რამაც მკვლევრები იმ მოიცავს კონოტაციებს და კონტექსტს (მაგ.,
აზრამდე მიიყვანა, რომ ეს არის ტვინის პირველი როგორ იცვლება სიტყვის მნიშვნელობა სი-
ტუაციის მიხედვით).
დისკრიმინაციული საპასუხო რეაქციები (Cheour-
Luhtanen, Alho, Sainio, Rinne, & Reinikainen, 1996). სინტაქსი განსაზღვრავს, თუ როგორ ერთიანდება სი-
ტყვები ისეთ მნიშვნელობის მატარებელ შე-
როგორც ჩანს, დაბადებამდეც კი ჩვილები მზად ტყობინებებში, როგორიცაა წინადადებები.
არიან, საპასუხო რეაქცია განახორციელონ და ის-
წავლონ მეტყველება (Davis, 2011; Hollich, 2010). გრამატიკა გრამატიკა ყოვლისმომცველი ტერმინია,
რომელიც ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ ტერ-
მეტყველების დასწავლა განვითარების პრო- მინს მოიცავს (მაგ., ფონემებს, მორფემებს,
ცესში ძალიან ადრე იწყება (Gervain & Mehler, 2010; სემანტიკას და სინტაქსს).
Kuhl & Rivera-Gaxiola, 2008). 12 კვირისთვის, ზოგ-
ჯერ – უფრო ადრე, ჩვილები იწყებენ ღუღუნს და მი- მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვები, ჩვეულებრივ,
ახლოებით სამი თვისთვის შეუძლიათ ერთმანეთის არ იწყებენ სიტყვების გამოყენებას ერთი წლის
მსგავსი ისეთი ბგერების გარჩევა, როგორიცაა ბ და ასაკამდე, ისინი სწავლობენ მეტყველებას ადრე-
პ; დ და ტ; მცირე ასაკის ჩვილებს შეუძლიათ, ასევე, ული ასაკიდანვე (იხ. ცხრილი 4-9, რომელშიც მო-
ადგილობრივი აქცენტების გარჩევა. მაგალითად, ცემულია მეტყველების განვითარების მარკერე-
ერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ 5 თვის ასაკის ჩვი- ბი). ბავშვი ღუღუნს იწყებს ისეთ ადრეულ ასაკში,
ლებს ინგლისში შეუძლიათ ერთმანეთისგან გაარ- როგორიცაა 12 კვირა. ღუღუნის ფორმები იცვლე-
ჩიონ საკუთარი მშობლიური სამხრეთ-დასავლური ბა და უფრო კომპლექსური ხდება მიახლოებით 6
ინგლისურის აქცენტი მათთვის უცნობი უელსური თვის ასაკისთვის და ეს ადრეული ვოკალიზაციები
ინგლისურის აქცენტისგან (Butler, Floccia, Goslin, & ტიტინის ხასიათს იღებს. ტიტინი ისეთი მარცვლე-
Panneton, 2011). საინტერესოა, რომ პირველი წლის ბის გამეორებას გულისხმობს, როგორიცაა, მაგა-
განმავლობაში ჩვილებს ზოგჯერ შეუძლიათ ისე- ლითად, ma-ma (მა-მა) ან bah-bah (ბა-ბა), რაც სა-
თი ბგერების გარჩევა, რომლებსაც უფროსი ასა- უბარს ჰგავს. რამდენად მნიშვნელოვანია ტიტინი?
კის ბავშვები და ზრდასრულები ვერ ამჩნევენ. მა- როგორ ამზადებს ის ბავშვს საუბრისთვის?
გალითად, ერთი კვლევის თანახმად, 7 თვის ასაკის ბავშვის ტიტინი ვერბალური კომუნიკაციის
ჩვილები ისევე სწორად არჩევდნენ ერთმანეთისგან აუცილებელი/გარდაუვალი ფორმაა, მთელი მსოფ-
რ (r) და ლ (l) ბგერებს, როგორც ამერიკაში. თუმ- ლიოს მასშტაბით აღმზრდელებს სიამოვნებთ ტი-
ცა, 10 თვის ასაკში იაპონელმა ჩვილებმა დაკარგეს ტინის იმიტირება და ამით წაახალისებენ ამ უნარის
აღნიშნულ ბგერებს შორის გარჩევის უნარი (მაგ., განვითარებას. ამრიგად, ტიტინი სოციალურ ფუნ-
იხ. Kuhl & Iverson, 1995). ეს საინტერესოა, რადგან ქციას ასრულებს. ბავშვსა და აღმზრდელს შორის
ინგლისურად მოსაუბრეებს შეუძლიათ რ (r) და ლ ინტერაქცია ხელს უწყობს არა მარტო მეტყველე-
(l) ფონემების ერთმანეთისგან გარჩევა, ხოლო ია- ბის განვითარებას, არამედ ემოციურ და ინტერპერ-
პონურად მოსაუბრეებს – არა. ამრიგად, როგორც სონალურ განვითარებასაც (Goldstein & Schwade,
ჩანს, ჩვენ ვიბადებით ისე, რომ საკმაოდ ფლექსი- 2008; C. A. Nelson & de Haan, 1996). ტიტინი პრობ-
ბილურად შეგვიძლია ნებისმიერი ენის დასწავლა ლემის გადაჭრაშიც ეხმარება ბავშვებს. ბავშვები
და ჩვენი გამოცდილება აყალიბებს იმ კონკრეტულ ტიტინისას ცდილობენ იმ სპეციფიკური ხმოვანი
მეტყველებას, რომელსაც ვეუფლებით (Iverson, et ბგერების გამოცემას, რომლებიც საჭიროა სიტყვე-
al., 2003). ბის წარმოსათქმელად. შესაბამისად, როგორც ჩანს,
ცხრილი 4-9. მეტყველების განვითარების მარკერები ბისთვის სასარგებლო შეიძლება აღმოჩნდეს მეტყ-
ველების თერაპია (Rvachew, Nowak, & Cloutier,
საშუალო მეტყველებითი ქცევა, რომელსაც ავლენს 2004); კვლევების თანახმად, ადრეული დარღვევე-
ასაკი* ბავშვი
ბი 5 წლის ასაკისთვის ქრება (Roberts, Rosenfeld, &
12 კვირის- როცა ესაუბრებიან, იღიმის. გამოსცემს ღუ- Zeisel, 2004).
თვის ღუნის ხმებს. რეცეპტიული ლექსიკონიც სწრაფად ვითარდე-
16 კვირა აბრუნებს თავს ადამიანის ხმის გაგონებაზე. ბა პირველი წლის განმავლობაში, რადგან ჩვილი
20 კვირა გამოსცემს თანხმოვან და ხმოვან ბგერებს
სწავლობს ბგერების მწკრივიდან ინდივიდუალური
ღუღუნისას. სიტყვების იდენტიფიცირებას, რომელიც სალაპარ-
კო ენას ქმნის (Gervain & Mehler, 2010). ეს არ არის
6 თვე ღუღუნი გარდაიქმნება ტიტინად, რომელიც
ყველა იმ ბგერას მოიცავს, რომელსაც ადა- მარტივი ამოცანა; წარმოიდგინე, რამდენად რთუ-
მიანი იყენებს საუბრისას. ლია ზრდასრულისთვის ინდივიდუალური სიტყვე-
ბის იდენტიფიცირება, როცა მოსაუბრე უცხო ენა-
8 თვე ზოგიერთ მარცვალს იმეორებს (მაგ., ma-
ma მა-მა). ზე ლაპარაკობს. მიუხედავად ამისა, ჩვეულებრივ,
მიახლოებით 3 თვის ასაკისთვის ჩვილები იწყებენ
12 თვე ზოგიერთ სიტყვას იგებს; შესაძლოა ამბობ-
დეს რამდენიმეს.
ცალკეული მარცვლების აღქმას (Eimas, 1999) და
პირველი წლის ბოლოსთვის ჩვილებს შეუძლიათ
18 თვე შეუძლია 50-მდე სიტყვის წარმოთქმა. ზრდასრულების მარტივ ინსტრუქციებზე მიყოლა.
24 თვე ბავშვის ლექსიკონი 50-ზე მეტ სიტყვას მოი- მართალია, ბავშვებს ამ ამოცანის სწორად შესრუ-
ცავს. იყენებს ორსიტყვიან ფრაზებს. ლებაში ეხმარება როგორც სოციალური მიმნიშნებ-
30 თვე ბავშვის ლექსიკონი რამდენიმე ასეულ
ლები, ისე ენა, მაგრამ ლაპარაკის დაწყებისთვის
სიტყვამდე იზრდება; იყენებს სამიდან ხუთ- საფუძველს ინდივიდუალური სიტყვების დიფერენ-
სიტყვიან ფრაზებს. ცირებული მოსმენის უნარი ქმნის (Swingley, 2008;
36 თვე ბავშვის ლექსიკონი მიახლოებით 1000
Vihman, 2013). ●
სიტყვას მოიცავს.
სიტყვები და წინადადებები
48 თვე მეტყველების ბაზისური ასპექტები ბოლომ-
დე ჩამოყალიბებულია. ბავშვების უმეტესობა თავის პირველ სიტყვებს
წარმოთქვამს პირველი წლის ბოლოსთვის. თავდა-
*მოცემულია საშუალო მონაცემები. ჩვილები ადრეული
ასაკის მარკერების შემთხვევაში შეიძლება კვირებით გან-
პირველად მათი ლექსიკონი ნელ-ნელა იზრდება,
სხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან, ხოლო გვიანი მარკერე- შემდეგ კი სწრაფად. თუმცა, მეტყველების დასწავ-
ბის შემთხვევაში – თვეებით. ლის პროცესში ფართო ინდივიდუალური ვარიაცი-
წყარო: “Language development: Some milestones,” by R. ები არსებობს. იმ ახალფეხადგმულ ბავშვებს, რომ-
A. Baron, 1995, in Psychology (3rd ed., Table 7-3, p. 285).
Copyright © 1995 by Pearson Education. Reprinted by
ლებიც შედარებით ნელა სწავლობენ, აუცილებლად
permission of Pearson Education, Inc. განვითარების შეფერხება არ აღენიშნებათ; მათ
შეიძლება მეტად იტაცებდეთ სხვა ამოცანები, მა-
ტიტინი ეხმარება მათ მშობლიური ენის ბგერების გალითად, როგორიცაა სიარულის სწავლა. ყველა
დასწავლაში. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ ენაში მეტყველების განვითარება, განურჩევლად
საწყის ეტაპზე სმენის მქონე და სმენის არმქონე მეტყველების დასწავლის ტემპისა, რეგულარული
ბავშვების ტიტინი ერთმანეთისგან არ განსხვავდე- და პროგნოზირებადი თანმიმდევრობით მიმდინარე-
ბა, დროთა განმავლობაში მხოლოდ სმენის მქონე ობს (Hirsh-Pasek & Golinkoff, 1996; Imai, et al., 2008).
ბავშვები უახლოვდებიან წარმოთქმისას იმ ბგე- პირველი სიტყვები და მნიშვნელობები. მთელ
რებს, რომლებიც მათ ენაშია მოცემული (Nathani, მსოფლიოში ჩვილები პირველად ცალკეულ სიტყ-
Oller, & Neal, 2007). გარდა ამისა, სმენადაქვეითე- ვებს წარმოთქვამენ. ეს პირველი სიტყვები ხშირად
ბული ბავშვების ტიტინი მცირდება 6 თვის ასაკის არსებითი სახელებია (იმ ადამიანებისა და ნივთე-
შემდეგ. ეს მიგვითითებს იმაზე, რომ ტიტინი საკ- ბის სახელები, რომლებიც მათ უშუალო გარემოშია
ვანძო როლს ასრულებს იმ სპეციფიკური ბგერე- მოცემული) (Bornstein, et al., 2004), თუმცა, ზოგი-
ბის დასწავლის პროცესში, რომელიც კონკრეტული ერთი პირველი სიტყვა ქცევებსაც აღწერს, როგო-
კულტურის მაცხოვრებლების ენაზე სასაუბროდაა რიცაა „არა-არა“ (“no-no”), „ნახვამდის-ნახვამდის“
საჭირო. ყურის ქრონიკული ან ხშირი ინფექციების (“bye-bye”) და „მაღლა!“ (“up!”). კულტურებს შო-
მქონე ბავშვებიც ნაკლებ ყურადღებას იჩენენ ბგე- რის მნიშვნელოვანი თანხმობა შეინიშნება იმ პირ-
რების მიმართ, რადგან ყურის ინფექცია ზღუდავს ველი სიტყვების მიხედვით, რომელსაც ჩვილები
მათი სმენის უნარს (Brandone, Salkind, Golinkoff, &
Hirsh-Pasek, 2006; Rvachew, Slawinski, Williams, & ● [იხ. Language Development
Green, 1999). მსგავსი დარღვევების მქონე ჩვილე- MyDevelopmentLab.com-ზე
ცხრილი 4-10. ბავშვის ყველაზე გავრცელებული პირ- Bye – ნახვამდის, Hi – გამარჯობა, UhOh – უჰოჰ,
ველი სიტყვები აშშ-ში, ჰონგ კონგში და პეკინში* WoofWoof – ავ-ავ (ძაღლის ყეფა), დანარჩენები-
დან რამდენიმე კი საკმაოდ მსგავსია (Tardif, et al.,
გამოვლე- აშშ ჰონგ-კონგი პეკინი 2008). თავდაპირველად ჩვილებს არ აქვთ უნარი,
ნის თანმიმ-
დევრობა გამოიყენონ სიტყვების კომბინაციები. ამის ნაც-
ვლად, ისინი იყენებენ ჰოლოფრაზულ მეტყველე-
1 მამა მამა დედა
ბას – ერთსიტყვიანი გამონათქვამები, რომლებიც
2 დედა ააჰ მამა კომპლექსური აზრების გამომხატველია. ამრიგად,
3 ბააბაა დედა ბებია (მამის სხვადასხვა კონტექსტში, სხვადასხვა ინტონაციით
მხრიდან) და ჟესტებით „დედა“ შეიძლება ნიშნავდეს „მე მინ-
და დედასთან“ ან „დედა, მშია“ ან „დედა აქ არის“.
4 ნახვამდის მნა-მნა (Yum ბაბუა (მამის
Yum, როცა მხრიდან) ბავშვის პირველი სიტყვები ხშირად ჭარბად გავ-
საკვები გემ- რცობილია. მიუხედავად იმისა, რომ პირველი სიტყ-
რიელია, მაშინ
წარმოთქვამენ)
ვები კონკრეტულ პიროვნებას, ობიექტს ან ქცევას
მიემართება, ბავშვი პირველი სიტყვების განზოგა-
5 გამარჯობა და გამარჯობა დებას მიმართავს იმისთვის, რომ უფრო ფართო კა-
6 უჰ-ოჰ უჰ-ოჰ დარტყმა ტეგორიები მოიცვას. მაგალითად, ბავშვს შეუძლია
7 გრრ Grr დარტყმა ბიძია
გამოიყენოს ოჯახის ცხოველის სახელი – „ბროლია“
ყველა ძაღლის მოსახსენიებლად და, სავარაუდოდ,
8 ბოთლი გამარჯობა ხელის
წავლება
ყველა ბეწვიანი, ოთხფეხა ძუძუმწოვრის აღსანიშ-
ნადაც კი (იხ. 4-11 ცხრილი ჭარბი გავრცობის სხვა
9 Yum Yum რძე დეიდა/ბიცო- მაგალითების სანახავად). როცა ჩვილები მეტს იგე-
ლა/მამიდა
ბენ განმსაზღვრელი კატეგორიების შესახებ (მაგ.,
10 ძაღლი ცელქი ნახვამდის ეს არის ძაღლი, ეს არის კატა), ისინი ამ კატეგორი-
11 არა ძმა უჰ-ოჰ ების რელევანტურ სიტყვებსაც სწავლობენ. ახალი
სიტყვის დასწავლით ბავშვი ხვეწს კატეგორიების
12 ავ-ავ (ძაღ- ბებია (დედის ვაუ
ლის ყეფა) მხრიდან)
ერთმანეთისგან გარჩევის უნარს. მაგალითად, რო-
WoofWoof ცა ბავშვი სწავლობს სიტყვას სატვირთო მანქანა,
13 ღმმმ Vroom ბებია (მამის და ბავშვმა უნდა ისწავლოს ისიც, თუ როგორ გაარჩი-
(ძრავის ხმა) მხრიდან) ოს ერთმანეთისგან სატვირთო მანქანები და დანარ-
ჩენი ტრანსპორტი. ამრიგად, როგორც ჩანს, სიტყ-
14 ფისო ნახვამდის ავ-ავ (ძაღ-
ლის ყეფა) ვების დასწავლა წინ უძღვის და, იმავდროულად,
WoofWoof მისდევს აზროვნების განვითარების პროცესს, რაც
15 ბურთი პური ძმა ადამიანის განვითარების ყოვლისმომცველ, ინტე-
რაქციულ ბუნებაზე მიგვითითებს (იხ. ჩანართი:
16 ბავშვი დეიდა/ბიცო- ჩახუტება
ლა/მამიდა აქტუალური საკითხები: კატები, ცხენები და მჭიდ-
როდ მორგება/Tight Fits).
17 კვატი ბურთი სინათლე
18 კატა ბაბუა ბებია (დედის

მეტყველების აფეთქება
მხრიდან) საშუალოდ, მიახლოებით 21 თვის ასაკისთვის,
19 ოხ Ouch მანქანა კვერცხი განურჩევლად ენის და კულტურისა, იწყება „მეტყ-
ველების აფეთქება“, როცა ბავშვი სწავლობს ახალ
20 ბანანი ავ-ავ (ძაღ- ღმმმ Vroom
ლის ყეფა) (ძრავის ხმა) სიტყვებს გაცილებით სწრაფი ტემპით (Gillam,
WoofWoof Bedore, Davis, & Marquardt, 2011; Golinkoff & Hirsh-
გამუქებულია ის სიტყები, რომელიც პირველ 20 სიტყვას Pasek, 2000); ხშირად ერთ კვირაში სწავლობენ იმა-
შორის სამივე კულტურაში გვხვდება. ცხრილში მოცემუ- ზე მეტ ახალ სიტყვას, ვიდრე ისწავლეს მეტყველე-
ლია ქართული ეკვივალენტები.
წყარო: Adapted from “Baby’s first 10 words,” by T. Tardif, P.
Fletcher, W. Liang,Z. Zhang, N. Kacirot, and V. A. Marchman, ჰოლოფრაზული მეტყველება
2008, Developmental Psychology, 44(4), pp. 929-938. მეტყველების განვითარების ადრეულ ეტაპზე
ბავშვი იყენებს ცალკეულ სიტყვებს მთლიანი
აზრების გამოსახატავად.
წარმოთქვამენ, როგორც ეს ნაჩვენებია ცხრილში
ჭარბი გავრცობა
4-10. ჩვილების მიერ წარმოთქმული 20 პირველი მცირე ასაკის ბავშვების ტენდენცია, განაზოგადონ
სიტყვიდან 6 საერთოა აშშ-ისთვის, ჰონგ კონგისა კონკრეტული სიტყვები, მაგალითად, როცა ბავშვი
და პეკინისთვის (Daddy – მამა, Mommy – დედა, ეძახის „ლესის“ ყველა ძაღლს.
ცხრილი 4-11. ბავშვების პირველი სიტყვების შემთხვევაში ჭარბი გავრცობის მაგალითები

ბავშვის პირველი პირველი სიტყვა გამოიყე- შესაძლო ჭარბი გავრცობები პირველი სიტყვის რა
სიტყვა ნება შემდეგი მნიშვნელო- ასპექტია გავრცობილი
ბის გამოსახატავად
ჩიტუნა ჩიტები, რომლებიც დაფრი- ყვავები, ნემსიყლაპიები, თვითმფრინავები – მოძრაობა
ნავენ ცაში. ყველაფერი, რაც დაფრინავს.
ბურთი სანაპიროს ბურთი, რომე- პატარა კექსი, მარმელადი, პინგ-პონგის ბურ- ფორმა
ლიც ფავორიტი სათამაშოა. თი, წრის ფორმის ბალიში, ფურცელზე და-
ხატული წრე – ყველაფერი, რასაც მრგვალი
ფორმა აქვს.
ხოჭო ჭიანჭველა ყველა პატარა მწერი, ობობა, ნამცეცები, ზომა

კენჭები – ყველაფერი, რაც პატარაა.
ძაღლი/ცუგა ოჯახის ცხოველი „კოკერ ყველა ძაღლი, კატა და სხვა ცხოველები, სტრუქტურა
სპაინელი“ რომლებსაც აქვთ ბეწვი, ფუმფულა ჩუსტები,
ბეწვიანი ქუდი, რბილი საბანი – ყველაფერი,
რასაც რბილი, ბეწვიანი სტრუქტურა აქვს.
წყარო: Adapted from “Language development,” by J. G. De Villiers and P. A. De Villiers, 1992, in M. H. Bornstein & M. Lamb
(Eds.), Developmental psychology: An advanced textbook (3rd ed., pp. 337-419). Hillsdale, NJ: Erlbaum; and Early language, by
J. G. De Villiers and P. A. De Villiers, 1979, Cambridge, MA: Harvard University.
ბის დაწყებიდან რამდენიმე თვის გასვლის შემდეგ. ორსიტყვიან წინადადებებს. ისინი ამბობენ – „ნახე
მეტყველების განვითარება დაკავშირებულია კა- ძაღლი“ ან „ნახე სატვირთო მანქანა“, როცა თითით
ტეგორიზების გაუმჯობესებელ უნარებთან, ასევე, მიუთითებენ ნივთებზე. ისინი არ ამბობენ – „სატ-
სოციალურ მიმნიშნებლებსა და სიტყვებს შორის ვირთო მანქანა ნახე“.
ურთიერთკავშირის მიმართ გაზრდილ ყურადღე- რა სახის ლინგვისტურ წესებს იყებენ ბავშვები
ბასთან ახალფეხადგმულების მხრიდან. მეტყველე- ამ სტადიაზე? როდესაც ბავშვები იწყებენ სიტყვე-
ბის აფეთქებამდე ბავშვები ნაკლებ ყურადღებას ბის გაერთიანებას, მათი წინადადებები მკაცრად
უთმობენ მშობლებისგან და სხვებისგან მიღებულ შეზღუდული რაოდენობის სიტყვას მოიცავს. ამის
მიმნიშნებლებს, თითქოს ახალი სიტყვების დასწავ- შედეგია ის, რასაც როჯერ ბრაუნი (Roger Brown,
ლა მათ არ ეხებათ. როცა მეტყველების აფეთქება 1973) ტელეგრაფიულ მეტყველებას უწოდებს.
იწყება, ბავშვები განსაკუთრებით სენსიტიურები ტელეგრაფიული მეტყველება გადაცემული ინ-
ხდებიან ასეთი მიმნიშნებლების მიმართ და იყენე- ფორმაციის შეზღუდულობას/ლიმიტირებულობას
ბენ მათ სიტყვების სწრაფად დასწავლის პროცეს- გულისხმობს. თუმცა, თუნდაც რამდენიმე სიტყვის
ში. თუმცა, სოციალური მანიშნებლების ამოკითხ- ჟესტებთან, ტონთან და კონტექსტთან გაერთია-
ვის მათი უნარი ამ პერიოდში განსაკუთრებულად ნებით, ახალფეხადგმულები საკმაოდ ეფექტურად
კარგი არ არის. როგორც ცნობილია, მრავალი აღ- ახერხებენ კომუნიკაციას. გარდა ამისა, მეტყვე-
მზრდელისთვის, ამ ასაკში ბავშვებს აქვთ უნარი ლების ადრეული განვითარების სხვა ასპექტების
და სურვილი, ისწავლონ ის სიტყვებიც, რომლებიც მსგავსად, ორსიტყვიანი გამონათქვამების საშუა-
მათ არ მიემართებოდა (Golinkoff & Hirsh-Pasek, ლებით გადმოცემული აზრი კულტურებს შორის ერ-
2000) და მათ უდროო დროს წამოიძახებენ ხოლმე თნაირი აღმოჩნდა (Marchman & Thal, 2005; Slobin,
და მშობლებს უხერხულ მდგომარეობაში აყენებენ. 1997), რაც იმ აზრს ამყარებს, რომ მეტყველების
ადრეული განვითარება ბიოლოგიურად პროგრა-
ტელეგრაფიული მეტყველება და გრამატიკა მირებულია (იხ. ცხრილი 4-12). თუმცა, ინდივიდუ-
ადრეულ ასაკში ალური და კულტურული სტილი მალე იჩენს თავს.
მეტყველების აფეთქებამდე, ჩვეულებრივ, ბავ- მაგალითად, როცა ჩინელები, იაპონელები და კო-
შვები სიტყვების გაერთიანებას სწავლობენ. პირვე- რეელი ზრდასრულები საუბრობენ, ისინი ხშირად
ლი მცდელობები ორი სიტყვის გაერთიანებაა, რო- ტოვებენ არსებით სახელებს და აქცენტს აკეთებენ
მელიც ორ მნიშვნელობას გამოხატავს. მაგალითად, ზმნებზე. შესაბამისად, აზიელი ახალფეხადგმულე-
ფიქრობთ, რომ ტელეგრაფი- „მამა ნახე“, „უფრო
ული მეტყველება დაკავშირე- მეტი წვენი“. სინტა- ტელეგრაფიული მეტყველება
ბულია პიროვნების ადრეულ ქსის იმპლიციტური 18 თვიდან 2 წლის ასაკამდე ბავშვის
წესები მალე ჩნდება გამონათქვამები, რომელშიც გამოტოვებულია
მცდელობებთან, ისწავლოს
ნაკლებად მნიშვნელოვანი სიტყვები და
მეორე ენა? შეგიძლია, მოიყ- და ბავშვი თანმიმ-
მოიცავს მხოლოდ იმ სიტყვებს, რომლებიც
ვანო მაგალითი? დევრულად იყენებს ყველაზე მეტად დატვირთულია შინაარსით.
ბი უფრო მეტ ზმნას იყენებენ, ვიდრე ამერიკელი ცხრილი 4-12. ორსიტყვიანი გამონათქვამების
ახალფეხადგმულები (Tardif, Gelman, & Xu, 1999). მნიშვნელობები სხვადასხვა კულტურაში
მეტყველების განვითარებაში ბიოლოგიური და გა-
მნიშვნელობა ორსიტყვიანი გამონათქვა-
რემოს ფაქტორების ურთიერთქმედების საკითხი მის მაგალითი
ერთ-ერთი ისეთი საკითხთაგანია, რომელიც დიდი
ხანია, მეცნიერთა ინტერესს იმსახურებს. იდენტიფიკაცია ნახე სატვირთო მანქანა
ადგილმდებარეობა ბავშვი იქ არის

მეტყველების განვითარების თეორიები
არარსებობა კანფეტები დამთავრდა
წლების განმავლობაში მრავალი კვლევა და თე-
ორია მიეძღვნა იმ საკითხის გარკვევას, თუ როგორ უარყოფა არ ვარ ზარმაცი
გადადის ბავშვი ტირილიდან ტიტინზე და შემდეგ კუთვნილება ჩემი წიგნი
ისეთ საუბარზე, რომელსაც ზრდასრულები იყენე-
ბენ. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საკითხის ირგვლივ აღწერა დიდი ძაღლი
აზრთა სხვადასხვაობაა, შესაძლებელია ორი ზოგა- აგენტი: ქცევა დავრბივარ
დი მიდგომის გამოყოფა.
ქცევა: ადგილმდებარეობა წადი ლოგინში
ხედვები, რომელიც გამოკვეთს იმიტაციისა
ქცევა: პირდაპირი ობი- აკოცე მამას
და განმტკიცების როლს. იმიტაცია დასწავლის ექტი
პროცესის მრავალ ასპექტში ასრულებს მთავარ
ქცევა: ირიბი ობიექტი მიეცი დედას
როლს და მეტყველების დასწავლაც არ არის ამ
მხრივ გამონაკლისი (Moerk, 2000). ნათელია, რომ ქცევა: ინსტრუმენტი გაავსე ბოთლი
ბავშვები პირველ სიტყვებს სწავლობენ სხვისი მოს- შეკითხვა სად არის ფისო?
მენით და იმიტირებით. ბავშვები ვერაფერს გაგვა-
გებინებდნენ, თუ თვითონ მოიგონებდნენ სიტყვებს. წყარო: Table adapted from “They learn the same way all
around the world”, by D. I. Slobin, 1972, Psychology Today,
მშობლები ხელს უწყობენ მეტყველების დასწავლის 6(2), pp. 71-74, 82. Copyright © 1972 by Sussex Publishers,
პროცესს და განამტკიცებენ ბავშვის მეტყველებას Inc. Reprinted by permission of Psychology Today magazine.
ზოგადი ან სპეციფიკური გზების საშუალებით.
მიუხედავად იმისა, რომ განმტკიცება მარ- მეტყველება ხშირად ორიგინალურია. შესაბამისად,
თლაც მონაწილეობს მეტყველების დასწავლაში, შეუძლებელია, რომ ის ვინმეს ოდესმე განემტკიცე-
ის მეტყველების განვითარების მრავალ მნიშვნე- ბინოს. როცა ბავშვი ამბობს – „არა მე?“( “amn’t I?”)
ლოვან ასპექტს ვერ ხსნის. მაგალითად, ბავშვის ან „მე სიარული“ (“me go”) ან „მე მაქვს ორი ფეხები“
– ეს ფრაზები ვერ იქნება იმიტაციისა და განმტკი-
ცების შედეგი. გარდა ამისა, როცა მშობლები მეტყ-
ველების ადრეულ მცდელობებს განამტკიცებენ,
ისინი განამტკიცებენ ან სჯიან იმის მიხედვით, თუ
რამდენად სწორად შეასრულა ბავშვმა მათი ნათ-
ქვამი ან შეასრულა თუ არა სასურველი ქცევა და
არა იმის მიხედვით, გრამატიკულად სწორად წარ-
მოთქვა თუ არა მან ფრაზა. მაგალითად, თუ ბავშვი
სიამაყით ამბობს “I eated my peas!”, თუ ფრაზაში
გამოთქმული აზრი რეალობას შეესაბამება, მშობ-
ლები, სავარაუდოდ, შეაქებენ მას, მიუხედავად იმი-
სა, გრამატიკულად სწორად თქვა მან ეს, თუ არა.
ხედვები, რომელიც გამოკვეთს ბიოლოგიის
როლს. რადგან იმიტაცია და განმტკიცება მეტყ-
ველების განვითარების გარკვეულ ასპექტებს ვერ
ხსნის და რადგან მეტყველების დასწავლის პრო-
ცესი სწრაფად და უნივერსალურად მიმდინარეობს
სხვადასხვა კულტურაში, მრავალი თეორია მეტყ-
ველების დასწავლაში ბიოლოგიის მნიშვნელოვან
როლზე ამახვილებს ყურადღებას. მეტყველების
▲ იმ მშობლებს, რომლებიც ახალფეხადგმულებს ესაუბრებიან განვითარების შესახებ ერთ-ერთი ადრეული ხედვა,
და უკითხავენ წიგნებს ისე, რომ ეს პროცესი ორმხრივად სასია-
მოვნოა, ჰყავთ შვილები, რომლებიც მეტს საუბრობენ და უფრო რომელიც მეტყველების დასწავლის უნივერსალუ-
დიდი მოცულობის ლექსიკონი აქვთ 3 წლის ასაკში. რობას უსვამს ხაზს, ნოამ ჩომსკის ეკუთვნის.
ჩომსკის (1959) თანახმად, ბავშვები მეტყველე- თარებისა და მეტყველების დარღვევების მიზეზია

ბის დასწავლისადმი წინასწარ არიან პროგრამირე- გენების მუტაცია (FOXP2) (Spiteri, et al., 2007). მოხ-
ბულნი, რადგან სპეციალურად ამ ამოცანის გადა- და ორი გენის იდენტიფიცირება, რომელიც ისეთი
საწყვეტად საჭირო კოგნიტური სტრუქტურებით „ტონებით მდიდარი“ ენის შესწავლის ხელშემწყო-
იბადებიან. მეტყველების დასწავლის ეს მოწყო- ბად დასახელდა, როგორიცაა ჩინური, რომელშიც
ბილობა (Language Acquisition Device – LAD) ბავ- მნიშვნელობები საუბრის ტონების საშუალებით
შვებს საშუალებას აძლევს, გადაამუშაონ ლინგვის- გადმოიცემა (Choi, 2007). მიუხედავად ამისა, მრა-
ტური ინფორმაცია და „ამოკრიფონ“ ის წესები, ვალი სხვა კვლევა დასჭირდება იმ გენეტიკური მე-
რომელთა საშუალებითაც ისინი საკუთარ მეტყვე- ქანიზმის სრულყოფილად შესწავლას, რომელიც ამ
ლებას აგებენ. როცა ბავშვები ხალხის ლაპარაკს პროცესში მონაწილეობს. რაც უფრო მეტი კვლევის
ისმენენ, მათი ტვინები წინასწარ პროგრამირებუ- მონაცემი გროვდება როგორც გენეტიკური, ისე
ლია, დაისწავლოს იმ ენის სიტყვები და წესები, რო- ტვინის სტრუქტურებისა და ფუნქციების შესახებ,
მელსაც ის სხვებისგან ისმენს. გვაქვს იმედი, რომ უკეთ გავიგებთ, როგორ უზრუნ-
მიუხედავად იმისა, რომ „მეტყველების ცენ- ველყოფს ტვინი მეტყველების ფუნქციონირებას და
ტრის“ არსებობის შესახებ იდეა უკვე უარყოფილია, როგორ ვითარდება ეს პროცესები.
კვლევების თანახმად, ტვინის განვითარება აფორ-
მირებს მეტყველების განვითარებას (Christiansen მეტყველების განვითარების
& Chater, 2008). მაგალითად, სმენადაქვეითებული კულტურული ასპექტები
ბავშვები, რომლებიც საუბარს ვერ ისმენენ და მათ დღეს განვითარების ფსიქოლოგები აღიარე-
არ აცნობენ ფორმალური ნიშნებისგან შემდგარ ბენ, რომ მეტყველების განვითარება, სხვა უნარე-
ენასაც, ისინი მეტყველების საკუთარ ნიშნურ სის- ბის განვითარების მსგავსად, ტვინის ბიოლოგიურ
ტემას ქმნიან (Goldin-Meadow & Mylander, 1998). მომწიფებასთანაა დაკავშირებული. მეტყველების
როგორც ჩანს, განვითარების პროცესში მყოფი განვითარებაზე, ასევე, ზემოქმედებს გარემო, მათ
მათი ტვინები საკუთარ თავზე იღებს მეტყველე- შორის კულტურა (Chan, et al., 2011). ამ იდეის და-
ბის წარმოების პროცესს. გარდა ამისა, სმენადაქ- მადასტურებელია ის კვლევა, რომელიც მეტყველე-
ვეითებულები ისევე ტიტინებენ, როგორც ის ბავ- ბის განვითარებაზე სოციალური კლასის გავლენას
შვები, რომლებსაც სმენა არ აქვთ დაქვეითებული, სწავლობდა. საშუალო შემოსავლის მქონე ოჯახე-
რაც იმაზე მიგვითითებს, რომ ტიტინი იმიტაციისა ბისა და სოციალურად დაუცველი ოჯახების ბავ-
და განმტკიცების შედეგი არ არის, არამედ ბიოლო- შვების შედარების საფუძველზე გამოვლინდა, რომ
გიურად პროგრამირებულ პროცესს წარმოადგენს. მათ მეტყველების ბაზისური უნარები და სტრუქ-
ამ მოსაზრებას ამყარებს ის ნაშრომები, რომლებიც ტურა ერთი და იმავე დროს თითქმის ერთნაირად
აჩვენებენ, რომ სხვადასხვა ენას საერთო მახასია- უყალიბდებათ. თუმცა, საშუალო შემოსავლის მქო-
თებლები აქვს (Chomsky, 1995) და ყველა ადამია- ნე ოჯახის ბავშვებს გაცილებით ფართო ლექსიკო-
ნი მეტყველებას მათი განვითარების დაახლოებით ნი აქვთ, გამომდინარე იქიდან, რომ მათი მშობლე-
ერთი და იმავე პერიოდში თითქმის ერთნაირად ბი ორჯერ მეტ დროს უთმობენ მათთან საუბარს
სწავლობს (Tomasello, 2011). (Hart & Risley, 1995; Horton-Ikard & Weismer, 2007).
ხედვამ, რომლის თანახმად, მეტყველების განვი- გარდა ამისა, 2 წლის ასაკის ახალფეხადგმულების
თარება მჭიდროდაა დაკავშირებული ტვინის მომწი- ფართო ლექსიკონები პირდაპირ კავშირში აღმოჩ-
ფებასთან, განვითარების მკვლევრების ყურადღება ნდა დედის ფართო ლექსიკონთან, ისევე როგორც
ტვინის განვითარებისკენ მიმართა. ყველა კულტუ- დედის მიერ საკუთარ შვილებთან საუბრისთვის
რაში ენის უნივერსალური არსებობის და გარემოს დათმობილ დროსთან (Huttenlocher, Haight, Bruk,
ფართო ვარიაციის მიუხედავად, მეტყველების გან- Seltzer, & Lyons, 1991), რაც კიდევ ერთხელ გვიდას-
ვითარებაში საერთო მახასიათებლების მოცემულო- ტურებს კულტურის გავლენას. მაგალითად, როცა
ბის გათვალისწინებით, რთულია, უარყო გენეტიკუ- დედებს მისცეს ინსტრუქცია, რომ მათი 9½ თვის
რი მექანიზმის როლი ტვინის იმ მიმართულებით ასაკის ჩვილების ტიტინზე ვერბალური პასუხები
განვითარებაში, რამაც ხელი შეუწყო მეტყველების გაეცათ, ჩვილებმა სწრაფად გადაასტრუქტურეს
ფუნქციონირებას. ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ტიტინი და დედის მეტყველების პატერნები აითვი-
მათ აღმოაჩინეს გენი, რომელიც მეტყველების გან- სეს (Goldstein & Schwade, 2008). დღეს, ფსიქოლო-
ვითარებაში მონაწილე სხვა გენების გააქტიურებას გების აზრით, ჩვილები აქტიურად ეძებენ ინფორმა-
იწვევს (Lai, Fisher, Hurst, Vargha-Khadem & Monaco, ციას ენის შესახებ და ამის საშუალებით სწავლობენ
2001). ასევე, დადგინდა, რომ მეტყველების განვი- მეტყველებას (Polka, Rvachew, & Mattock, 2007).
ამრიგად, როგორც ვნახეთ, ადრეული განვი-
მეტყველების დასწავლის მოწყობილობა
ჩომსკის ტერმინი, რომელიც აღწერს იმ შინაგან თარების მთელი პერიოდის განმავლობაში ბიოლო-
მენტალურ სტრუქტურებს, რომელიც ეხმარება გიური მომწიფებისა და სოციალური კონტექსტის
ბავშვს მეტყველების დასწავლაში. ურთიერქმედება ქმნის ინდივიდის განვითარების
კატები, ცხენები და „მჭიდროდ მორგება“ ნი კატეგორიაზე დაფუძნებულ განსხვავებებს ამჩნევენ
(Eimas & Quinn, 1994; Quinn, Eimas, & Tarr, 2001; Quinn
(“tight fitting”) – მონაწილეობს
& Oates, 2004).
კატეგორიების ფორმირებაში მეტყველება? იმისთვის, რომ პერცეპტული კატეგორიების ჩვი-
ლებში ფორმირების პროცესზე მეტი გავიგოთ, შემდე-
რ ოგორ ქმნიან ჩვი-

ლები იმ კატეგო-
რიებს, რომელთა საშუ-
გი შეკითხვა უნდა დავსვათ: მთელ მსოფლიოში ბავშვე-
ბი ერთი და იმავე კატეგორიებს სწავლობენ? იმისთვის,
რომ ამ შეკითხვას ვუპასუხოთ, უნდა შევისწავლოთ ის
ალებითაც სამყაროს შემთხვევები, როცა ამ კატეგორიების აღმწერ ენებს
ორგანიზებას ადამია- შორის კულტურული სხვაობები არსებობს. თუ კატეგო-
ნები ახორციელებენ? რიების ფორმირების პროცესი უნივერსალურია, მაშინ
როგორ სწავლობს ბავ- კატეგორიების აღმნიშვნელი სხვადასხვა ენაში არსებუ-
შვი, რომ გერმანული ლი იარლიყები არ უნდა ზემოქმედებდეს კატეგორიების
ნაგაზი არის ძაღლი და ფორმირების პროცესზე.
არა კატა? ან იმას, რომ ამ იდეის შესამოწმებელი ტესტი შექმნა სუსანა ჰეს-
ადამიანი არ შედის სა- პოსმა და ელიზაბეტ სპელკემ (Susan Hespos and Eliza-
▲ყოველდღიურ ყოფით სიტუაციებ- ვირთო ტ მანქანების beth Spelke, 2004), რომლებმაც აღნიშნეს, რომ კორეაში
შიც კი ჩვილები და ახალფეხადგმუ- კატეგორიაში? მონა- ერთმანეთის საპირისპიროდ გამოიყენება მოქმედების
ლები კატეგორია „ცხენის“ მრავალ წილეობს ამ პროცესში აღმნიშვნელი შემდეგი სიტყვები: „მჭიდროდ მორგება“/
მაგალითს ეცნობიან – მაგალითად,
წიგნში – და ამჩნევენ განხვავებებსა მეტყველება? “tight fitting” და „ზუსტად არმორგება“/“loose fitting”. მაგა-
და მსგავსებებს. სკოლამდელ ასაკში პიტერ ეიმასი ლითად, თუ პატარა ცილინდრს მოვათავსებთ დიდში და
ბავშვები მრავალ პერცეპტულ ინ- და პოლ ქუინი (Peter მათ შორის დიდი სივრცე დარჩება, ეს ის შემთხვევაა, რო-
ფორმაციას ითვისებენ.
Eimas and Paul Quinn, ცა ერთ-ერთი ცილინდრი ფართოა და ისინი ზუსტად არ
1994) სწავლობდნენ აღქმაზე დაფუძნებულ კატეგორიებს მოერგო ერთმანეთს. ხოლო თუ ერთი ცილინდრი ზუს-
ისეთ ადრეულ ასაკში, როგორიცაა 3 თვე, იმისთვის, რომ ტად მოთავსდება მეორეში, ამ შემთხვევაში მჭიდროდ
ზემოთ აღნიშნულ შეკითხვებზე გაეცათ პასუხი. თავი- მორგებასთან გვაქვს საქმე. ინგლისურში ამ ცნების ერთ
ანთ ექსპერიმენტებში ეიმასი და ქუინი დედების კალთაში სიტყვაში კოდირება მარტივი არ არის. ამის ნაცვლად,
კომფორტულად მოთავსებულ ბავშვებს ეკრანზე სურა- ინგლისურისთვის დამახასიათებელია ობიექტების „ში“/
თებს აჩვენებდნენ. ჰაბიტუაციის ტექნიკის გამოყენებით, in ან „ზე“/on ლოკალიზაციის მიხედვით განსხვავება. ჰეს-
მკვლევრები აჩვენებდნენ ჩვილებს ფერად ორ სხვადასხვა პოსი და სპელკე დედის კალთაში მოთავსებულ 5 თვის
ცხენის სურათს და იმეორებდენენ ამ პროცედურას 6-ჯერ ასაკის ჩვილებს აჩვენებდნენ შემდეგი ოთხი სცენარიდან
სხვადასხვა ცხენის სურათის გამოყენებით. მეშვიდე ცდა- ერთ-ერთს: ცილინდრებს, რომელთაგან ზოგიერთს ჰქონ-
ზე თითოეულ ჩვილს წარუდგენდნენ ორ ახალ სურათს, და ღრუ და ზოგიერთს არა, ერთმანეთზე ან ერთმანეთ-
რომელთაგან ერთ-ერთზე გამოსახული იყო მანამდე ნაჩ- ში ათავსებდნენ ისე, რომ ერთ შემთხევევაში მჭიდროდ
ვენები ცხენებისგან განსხვავებული ცხენი და მეორეზე ერგებოდა ერთმანეთს, მეორე შემთხვევაში კი ზუსტად
ახალი ცხოველი (ზებრა, კატა, ჟირაფი). კვლევა მიზნად არ ერგებოდა, სივრცე რჩებოდა. როგორც ინგლისელ-
ისახავდა შემდეგი საკითხის გარკვევას: რომელ მათგანს – მა, ისე კორეელმა ბავშვებმა სწრაფად გამოავლინეს ჰა-
ცხენს თუ „ახალ“ ცხოველს – უფრო დიდხანს დაუწყებდა ბიტუაცია მჭიდრო მორგებისა და არაზუსტი მორგების
ყურებას ბავშვი. სხვა სიტყვებით, ჩამოყალიბდა თუ არა შემთხვევების მიმართ და შემდეგ ცდებში ყურადღება მი-
ჩვილებში ცხენების კატეგორია? მკვლევრების ვარაუ- მართეს ახალი ან განსხვავებული „მორგების“ სიტუაციის
დით, თუ ჩვილებს ჩამოყალიბებული ექნებოდათ ცხენის მიმართ. ამგვარად, ინგლისელმა და კორეელმა ბავშვებმა
კატეგორია, ჰაბიტუაცია წინა ექვსი ცდისას გამოვლინდე- ერთნაირი სიმარტივით ისწავლეს ერთმანეთისგან მჭიდ-
ბოდა, შესაბამისად, მეშვიდე ცდაზე ბავშვის ყურადღებას რო მორგებისა და არაზუსტი მორგების გარჩევა. თუმ-
ახალი ცხოველი მიიპყრობდა. რა მოხდა ექსპერიმენტში? ცა, თუ როცა იმავე ამოცანას ასრულებდნენ კორეულად
ეიმასი და ქუინის კვლევის თანახმად, ბავშვები უფ- და ინგლისურად მოსაუბრე ზრდასრულები, ინგლისელ
რო დიდხანს უყურებდნენ ახალ ცხოველს. იგივე შედეგე- ზრდასრულებს უფრო გაუჭირდათ ამ ცნების დასწავლა
ბი დაფიქსირდა იმ კვლევაშიც, რომელშიც ბავშვებს ექ- კორეელ ზრდასრულებთან შედარებით. ამ კვლევიდან
ვსჯერ აჩვენებდნენ კატების სურათს და მეშვიდე ცდაზე ერთ-ერთი დასკვნაა, რომ ჩვილები პერცეპტულ სამყა-
კატასთან ერთად ახალ ცხოველს წარუდგენდნენ (ან ძაღ- როში რეგულარობებს ეძებენ და ცნებებს იყალიბებენ გა-
ლი ან ცხენი). მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ჩვილი ცილებით ადრე, სანამ მათი მშობლიური ენა მათ უზრუნ-
უპირატესობას ანიჭებს ნაცნობი სურათების ყურებას, ველყოფს ამ ცნებების აღმწერი იარლიყებით (Hespos &
ჩვილების უმეტესობა ჰაბიტუაციას ავლენს განმეორები- Spelke, 2007). თქვენ რას ფიქრობთ? რა ხარისხით აქვს
თად წარდგენილი სურათების მიმართ. როცა მათ ახალი გავლენა ენას სამყაროს შესახებ ჩვენს აზროვნებაზე? რა
ცხოველის სურათს უჩვენებენ, ისინი ყურადღებას ამ სუ- ხარისხით განსაზღვრავს სამყარო, რომელშიც ვცხოვ-
რათისკენ მიმართავენ, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ისი- რობთ, ჩვენი ენის სტრუქტურას?
გზას. მეტყველების განვითარება დაკავშირებულია ■ ტვინი შედგება მიახლოებით 100 მილიონი ნეირო-
კოგნიტურ განვითარებასთან, რომელიც, თავის ნისგან, გლიურ უჯრედებთან ერთად, რომელიც
მხრივ, დამოკიდებულია ტვინის განვითარებაზე, ნეირონების კვებას უზრუნველყოფს და წარმოქ-
მნის მიელინს. პირველი ორი წლის განმავლობაში
ფიზიკურ და პერცეპტულ უნარებსა და გამოცდი-
ტვინი სწრაფად იზრდება, იმატებს ტვინის ზომა
ლებაზე (Iverson, 2010). ბიოლოგიურ და სოცია- და ნეირონებს შორის კავშირების რაოდენობა.
ლურ ფაქტორებს ერთობლივად გავლენა აქვს ემო- ■ ახალგაზრდა ტვინის პლასტიკურობა ტვინს გარე-
ციებისა და პიროვნების ადრეულ განვითარებაზე, მოსთან ადაპტაციის პროცესში მოდიფიცირებისა
რასაც მომდევნო თავში უფრო დეტალურად განვი- და ტვინის კონკრეტული უბნის დაზიანების შემ-
ხილავთ. თხვევაში ფუნქციების სხვა უბნებზე გადანაწილე-
ბის საშუალებას აძლევს.
■ ტვინი ვითარდება ნეირონებს შორის როგორც ახა-
შეამოწმე შენი ცოდნა 4-6 ლი კავშირების წარმოქმნით, ისე ძველი, არასაჭი-
1. ენაში ძირითად ბგერებს ეწოდება _______. რო კავშირების გაუქმებით. ამგვარად, ტვინი გა-
რემოს გამოწვევების საპასუხოდ, თანდათანობით
2. ექსპერიმენტში, რომელშიც მონაწილეობას იღებ-
ადაპტირდება. ადრეულ გამოცდილებებს მნიშვნე-
და იაპონელი და ამერიკელი ბავშვები, რომელ
ლოვანი გავლენა აქვს შემდგომ განვითარებაზე.
ჯგუფს უჭირდა „ლ“/“L” და „რ“/ოRო ბგერას შორის
გარჩევა? ახალშობილობის პერიოდი
ა. 7 თვის ასაკის იაპონელ ჩვილებს;
ბ. 7 თვის ასაკის ამერიკელ ჩვილებს; ჩვეულებრივ, რა იცვლება ბავშვის ზოგად ქცევა-
გ. 10 თვის ასაკის იაპონელ ჩვილებს; სა და ქცევით მდგომარეობებში სიცოცხლის პირველი
დ. 10 თვის ასაკის ამერიკელ ჩვილებს. თვეების განმავლობაში?
3. 1 წლის ბავშვები სულ რამდენიმე სიტყვას იყენე- ■ ახალშობილებისთვის დამახასიათებელია ქცე-
ბენ რთული აზრის (მაგალითად, „ნახვამდის-ნახ- ვის რამდენიმე მდგომარეობა, რომელიც დროის
ვამდის“) გადმოსაცემად. ამ მოვლენას ეწოდება _ სვლასთან ერთად, უფრო და უფრო რეგულარუ-
______ . ლი და პროგნოზირებადი ხდება. ახალშობილებს
4. თუ ბავშვი სატვირთო მანქანას უწოდებს ყველა შეუძლიათ დასწავლა.
იმ ტრანსპორტს, რომელსაც ბორბლები აქვს (მათ ■ ცხოვრების პირველი თვე, რომელსაც ახალშობი-
შორის, მანქანებს, მოტოციკლეტებს და სატვირ- ლობის პერიოდს უწოდებენ, იწყებს რა ფუნქცი-
თო მანქანებს), ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რო- ონირებას ახალშობილის ორგანული სისტემები,
მელს შეესაბამება ეს მაგალითი? დაბადების პროცესიდან აღდგენის და შეგუების
ა. ჰოლოფრაზული მეტყველება; პერიოდად ითვლება.
ბ. ტელეგრაფიული მეტყველება;
გ. რეცეპტული მეტყველება; დასწავლის ისეთი მარტივი ფორმის კვლევა, რო-
დ. ჭარბი განვრცობა. გორიცაა ჰაბიტუაცია, როგორ გვაწვდის ინფორმაცი-
ას იმის შესახებ, თუ როგორ აზროვნებენ ბავშვები?
5. მეტყველების დასწავლის აპარატის შესახებ ჩომ-
სკის მოსაზრების თანახმად, მეტყველების დასწავ- ■ ახალშობილების ჰაბიტუაციის უნარი ეხმარება
ლაში ყველაზე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს: მათ გარემოში არსებული უწესრიგობის შემცირე-
ა. იმიტაცია; ბაში. ასევე, ბავშვების მიერ ამ უნარის გამოყენე-
ბ. განმტკიცება; ბაზე დაკვირვება სასარგებლო საკვლევი მეთოდი
გ. ბიოლოგიურად წინასწარ პროგრამირებული აღმოჩნდა ჩვილების ქცევის შესასწავლად.
ტვინი; ■ ხშირად აფასებენ ახალშობილების ნევროლოგი-
დ. კულტურა. ურ მდგომარეობასა და ქცევას იმისთვის, რომ
მათი ჯანმრთელობის მდგომარეობა განსაზღ-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. ვრონ. შეფასების ერთ-ერთი მეთოდია ახალშობი-
ლის ქცევაზე დაკვირვების სისტემა (The Newborn
Behavioral Observation system – NBO). მშობლე-
ბი, რომლებიც შეფასების პროცესს აკვირდებიან,
თავის შეჯამება მეტ ინფორმაციას იღებენ საკუთარი შვილების
მგრძნობიარობისა და უნარების შესახებ.
■ ახალშობილობის პერიოდი წარმოადგენს ჩვილო-
განვითარების პროცესში მყოფი ტვინი ბის მთელი პერიოდის განმავლობაში მიმდინარე
რა პროცესები მიმდინარეობს ბავშვის ტვინში, განვითარების საფუძველს.
რომლის შედეგიცაა მკვეთრი ცვლილებები პირველი ფიზიკური და მოტორული განვითარება
2 წლის განმავლობაში?
როგორ მიმდინარეობს ფიზიკური და მოტორული
■ პირველი 2 წლის განმავლობაში, რომელსაც ჩვი-
უნარების განვითარება ჩვილობასა და ახალფეხად-
ლობის და ახალფეხადგმულობის პერიოდს უწო-
გმულობის პერიოდში?
დებენ, განვითარების ცვლილებები ყველაზე
სწრაფი და მკვეთრია, ვიდრე ნებისმიერ სხვა ორ- ■ გეზელის სკალა სხვადასხვა ასაკში საშუალო ბავ-
წლიან პერიოდში. შვის ფიზიკური და მოტორული უნარების შესახებ
გვაწვდის მონაცემებს. აღნიშნული უნარები პროგ- ■ არასრულფასოვანი კვების ერთ-ერთი სახეა მა-
ნოზირებადი თანმიმდევრობით ყალიბდება. მიუ- რაზმი, რომელიც საკვების არასაკმარისი რაო-
ხედავად იმისა, რომ ფიზიკურ და მოტორულ გან- დენობითაა გამოწვეული. თუ შიმშილის პერიოდი
ვითარებაზე დიდი გავლენა აქვს ბიოლოგიურ მოვ- ხანმოკლეა, ის, სავარაუდოდ, არ გამოიწვევს პერ-
ლენებს თუ მომწიფებას, მასზე გავლენა შეიძლება მანენტულ დარღვევას. არასრულფასოვანი კვების
გარემომაც მოახდინოს. როგორც ყოველთვის, ამ მეორე სახეა, როცა საკვების რაოდენობა საკმა-
შემთხვევაშიც მემკვიდრეობა და გარემო ურთიერ- რისია, თუმცა მიღებული საკვები არ შეიცავს ერთ
თქმედებს, ერთმანეთზე ახდენს გავლენას. ან რამდენიმე კვებითი ღირებულების ელემენტს.
■ პირველი 4 თვის განმავლობაში ფიზიკური ზრდა კვაშიორკორი, ცილების დეფიციტით გამოწვეუ-
სწრაფია. ამ პერიოდის ბოლოსთვის იწყება თვი- ლი მდგომარეობა, განსაკუთრებით გავრცელე-
თაღმოჩენის პროცესი; ბევრი რეფლექსი ქრება ბულია განვითარებად ქვეყნებში და ხშირად იმ
იწყებს რა ქცევის კონტროლს ინტენციონალური პერიოდში იჩენს თავს, როცა ბავშვს ძუძუსგან
კოგნიტური პროცესები. გადააჩვევენ. მიუხედავად იმისა, რომ WHO-ის და
■ წვრილი მოტორული უნარები და ხელისა და თვა- UNICEF-ის მიერ დაფინანსებული საკვების მომა-
ლის კოორდინაციის განვითარება 5-დან 8 თვემდე რაგების პროგრამების შედეგები დადებითია, ხში-
პერიოდში იწყება. ვიზუალურად მართული ჩაჭი- რად ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არას-
დებაც ამ პერიოდში ვითარდება. მსხვილი მოტო- რულფასოვან კვებას პერმანენტული შედეგი აქვს.
რული უნარებიც უფრო იხვეწება. ამ პერიოდის ■ ჩვილების უმეტესობა მხოლოდ დედის რძით ან,
ბოლოსთვის ბავშვების უმეტესობა ხოხავს და ზის ძირითადად, დედის რძით იკვებებიან 6 თვის ასა-
დახმარების გარეშე. 8 თვის ასაკისთვის ისინი მარ- კამდე. ჯანდაცვის პროფესიონალები ურჩევენ დე-
ტივი სოციალური თამაშების თამაშსაც იწყებენ. დებს, ხელოვნურ კვებასთან შედარებით, უპირა-
■ 12 თვის ასაკისთვის ჩვილების 50%-ს შეუძლია ტესობა ძუძუთი კვებას მიანიჭონ, რადგან დედის
დგომა და დგამს პირველ ნაბიჯებს. გადაადგი- რძე მოიცავს ყველა საჭირო კვებით ელემენტს,
ლების ახალი უნარი აძლევს მათ საშუალებას, გა- აძლიერებს იმუნიტეტს და უფრო სტერილურია,
რემოს ახალი შესაძლებლობები გამოსცადონ. 12 რაც განსაკუთრებით გასათვალისწინებელი ფაქ-
თვის ასაკისთვის ისინი იწყებენ მცირე ნივთების ტორია იმ რეგიონებში, სადაც წყალი დაბინძურე-
აღებას პინცენტისებური მოძრაობით, ბევრი ჩვი- ბულია.
ლი იწყებს დამოუკიდებლად ჭამას და სოციალუ- ■ კულტურას გავლენა აქვს ძუძუთი კვებისგან გა-
რი თამაშების თამაშს. დაჩვევის პროცესზე, რომელიც ზოგჯერ 3 ან 4
■ 18 თვის ასაკისთვის ახალფეხადგმულებს შეუძ- თვის ასაკში ხდება, ზოგჯერ კი ისეთ გვიანდელ
ლიათ ფანქრის გამოყენებით ჯღაბნა, ბლოკების ასაკში, როგორიცაა 2 ან 3 წელი. არასრულფასო-
აგება, დამოუკიდებლად ჭამა და ზრდასრულების ვანი კვების რისკი ბავშვებში შეიძლება განაპირო-
ქცევების იმიტირება. ბოს როგორც საკვების ხელმიუწვდომლობამ, ისე
■ სამი წლის ბავშვებს შეუძლიათ სამთვლიანი ვე- ნაკლებად სასარგებლო, მაგრამ გაცილებით გემ-
ლოსიპედის მართვა და ბურთის გადაგდება, საფე- რიელი საკვებით ჩანაცვლების ცდუნებამ.
ხურებზე ასვლა, დამოუკიდებად ჩაცმა და ობიექ-
ტების კატეგორიზება. სენსორული და პერცეპტული განვითარება
■ განვითარების პროცესში მყოფი თითოეული სის-
რომელ სენსორულ და პერცეპტულ უნარებს
ტემა – პერცეპტული, მოტორული, კოგნიტური და
ფლობს ახალშობილი და როგორ ვითარდება ეს უნარე-
სოციალური – სხვა სისტემების საფუძველს წარ-
ბი ჩვილობისა და ახალფეხადგმულობის პერიოდში?
მოადგენს და თითოეული მათგანის განვითარება
დანარჩენ სისტემებში პარალელურად მიმდინარე ■ მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვებს ხედავენ დაბა-
ცვლილებებზეა დამოკიდებული. მათი განვითა- დების მომენტიდანვე, მათი მხედველობა ობიექ-
რება დაკავშირებულია და ურთიერთქმედებაშია ტიდან 7-10 ინჩის დაშორებით უკვე ბუნდოვანია.
განვითარების პროცესში მყოფ ტვინთან. მზერის ფოკუსირების უნარი ისე სწრაფად ვითარ-
დება, რომ 3-4 თვის ასაკისთვის ჩვილები ისევე ახ-
რა როლს ასრულებს კვება ადრეულ განვითარე- დენენ მზერის ფოკუსირებას, როგორც ზრდასრუ-
ბაში? ლები. ასევე, მათ უუმჯობესდებათ მოძრავ ობიექ-
■ აშშ-ში მრავალ ადამიანს საკმარისი საკვები აქვს, ტებზე თვალის გაყოლებისა და ფერების გარჩევის
თუმცა მათი საკვები არასრულფასოვანია, რად- უნარები.
გან არ მოიცავს ისეთ აუცილებელ ელემენტებს, ■ ახალშობილები უპირატესობას ანიჭებენ საშუა-
როგორებიცაა: რკინა, ცილები, ვიტამინები და მი- ლო სირთულის სტიმულზე ყურებას და განსაკუთ-
ნერალები. მთელ მსოფლიოში არასრულფასოვანი რებით რეაგირებენ ადამიანის სახეზე. როგორც
კვება 5 წლის ასაკამდე ბავშვების 30%-ის ზრდის ჩანს, სახეების აღქმის უნარი ჩვილში უმეტესწი-
შეჩერებას იწვევს. ადრეულ ასაკში არასრულ- ლად ბიოლოგიურად პროგრამირებულია.
ფასოვანი კვება განსაკუთრებით სახიფათოა,
რა მექანიზმებით იხსნება ბავშვის უნარი, ისწავ-
რადგან მან შეიძლება სწავლასა და მომწიფების
ლოს იმიტაციისა და დაკვირვების საფუძველზე?
პროცესში ჩამორჩენა გამოიწვიოს ან შეაფერხოს
ტვინის განვითარება, შესაბამისად, იწვევს ისეთ ■ ტვინში სარკისებური ნეირონების სისტემა ერ-
დარღვევებს, რომელთა აღმოფხვრა მოგვიანებით თნაირად აქტიურდება მოქმედების შესრულების
ძალიან რთული ან შეუძლებელიც არის ხოლმე. და იმავე მოქმედებაზე დაკვირვების შემთხვევა-
ში. ამრიგად, ეს სისტემა იმიტაციის ბიოლოგი- ადრე ავლენენ იმიტირების უნარს, მათ შორის –
ურ ახსნას გვთავაზობს, ასევე, ემპათიის უნარის, გადავადებული იმიტირების უნარსაც კი, ვიდრე
რომელიც იმის გაგების უნარს გულისხმობს, თუ ამას პიაჟე ვარაუდობდა.
რას ფიქრობს და განიცდის მეორე ადამიანი. ნე- ■ ბავშვები ძალიან კარგად იმახსოვრებენ ვიზუა-
ირონულ სისტემაში დაზიანება დაკავშირებულია ლურ მოვლენებს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა
აუტიზმთან. ის დრამატულია. მოგონებები ხშირად დაკავში-
■ სიღრმის აღქმის უნარი ჩვილებში ისეთ ადრეულ რებულია ქცევებთან. როცა ბავშვის მეხსიერება
ასაკში ვითარდება, როგორიცაა 6 კვირის ასაკი. ვითარდება, ჩვილებს უყალიბდებათ სიმბოლური
ბინოკულარული მხედველობა 4 თვის ასაკიდან რეპრეზენტაციის უნარი, რაც მეტყველების გან-
ვლინდება. ექსპერიმენტებმა, რომელშიც ვიზუა- ვითარებას უყრის საფუძველს.
ლური უფსკრულის აპარატურას იყენებდნენ, გა- ■ მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვის განვითარების
მოავლინა, რომ ბავშვებს უვითარდებათ სიღრმის შესახებ პიაჟეს ხედვები განსაკუთრებული გავ-
აღქმა მანამდე, სანამ სიღრმის ცნების მნიშვნე- ლენიანობით სარგებლობდა, ამჟამინდელი შეხე-
ლობა ეცოდინებათ. პერცეპტული განვითარება დულებების თანახმად, განვითარების პროცესები
ბიოლოგიური სისტემების მომწიფებისა და სოცი- იმაზე ადრე ვლინდება, ვიდრე ეს ნავარაუდევი
ალური და კოგნიტური მოვლენების გაგების ურ- იყო პიაჟეს შეხედულებებში. გარდა ამისა, პიაჟემ
თიერთქმედებით მიმდინარეობს. ზედმეტი მნიშვნელობა მიანიჭა მოტორული გან-
■ დაბადების მომენტში ჩვილებს ესმით და სმენის ვითარების როლს და სათანადო ყურადღება არ
სიზუსტე პირველი თვეების განმავლობაში უმ- დაუთმო პერცეპტული განვითარების როლს კოგ-
ჯობესდება. ისინი განსაკუთრებულ ყურადღებას ნიტურ განვითარებაში.
იჩენენ ადამიანის საუბრის მიმართ, რაც მეტყვე-
ლების განვითარებისთვის ქმნის საფუძველს. და- მეტყველების განვითარება
ბადების მომენტში გემოს, სუნის და შეხების შეგ- განვითარების რომელი ძირითადი მარკერები
რძნებებიც კარგად არის განვითარებული. ვლინდება მეტყველების დასწავლისას სიცოცხლის
■ ახალშობილებს აქვთ სენსორული ინტეგრაციის პირველი ორი წლის განმავლობაში?
უნარი. ეს უნარი განვითარების კვალდაკვალ უფ-
რო და უფრო იხვეწება. ■ მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ერთდროულად ვი-
თარდებიან, რეცეპტიული მეტყველება (საუბრის
კოგნიტური განვითარება ან ნაწერის გაგების უნარი) უფრო განვითარებუ-
ლია, ვიდრე პროდუქტიული მეტყველება (ლაპა-
ჟან პიაჟეს მოსაზრებების თანახმად, როგორ რაკის და წერის უნარი).
სწავლობს ბავშვი აზროვნებას? ■ რეცეპტიული და პროდუქტიული მეტყველების
■ ჩვილობაში კოგნიტური განვითარება დაკავშირე- განვითარება ძალიან ადრეულ ასაკში იწყება, რაც
ბულია შეგრძნებისა და აღქმის განვითარებასთან. იმაზე მიგვითითებს, რომ ჩვილები ბიოლოგიურად
მაგალითად, გამოვლინდა, რომ ჩვილები აღქმაზე მზად არიან იმისთვის, რომ მეტყველება ისწავ-
დაფუძნებულ კატეგორიებს ქმნიან მანამდე, სა- ლონ. ჩვენ ვიბადებით ნებისმიერი ენის დასწავ-
ნამ მათ სრული ცოდნა ექნებათ იმის შესახებ, თუ ლის უნარით და ჩვენი გარემო განსაზღვრავს, თუ
რას აღნიშნავენ ეს კატეგორიები. რომელ ენას შევისწავლით.
■ ჟან პიაჟეს აზრით, ჩვილებს აქვთ მენტალური ■ ტიტინი ასრულებს სოციალურ ფუნქციას. ასევე,
სტრუქტურები, რომელსაც სქემები ეწოდება, ეხმარება ჩვილებს, ისწავლონ მშობლიური ენის
რომლებიც აზროვნების კატეგორიებს წარმოად- ბგერები. სმენადაქვეითებული ბავშვებიც ტიტი-
გენს. სენსომოტორულ პერიოდში (დაბადებიდან ნებენ, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ტიტინი ბიო-
მიახლოებით 2 წლის ასაკამდე) ბაზისური რეფ- ლოგიურად პროგრამირებული ქცევაა. თუმცა,
ლექსები ადაპტაციის პროცესში ცნებებად გარ- სმენადაქვეითებული ბავშვების შემთხვევაში ვერ
დაიქმნება. ადაპტაცია არის პროცესი, როცა ჩვე- ხერხდება სასაუბრო ბგერების ისეთი დახვეწა,
ნი გამოცდილების გათვალისწინებით, სქემებს როგორც იმ ბავშვების შემთხვევაში, რომლებსაც
გარემოს ვარგებთ. ადაპტაცია ასიმილაციისა და კარგი სმენა აქვთ. 3-4 თვის ასაკისთვის ჩვილები
აკომოდაციის პროცესებით მიმდინარეობს. იწყებენ ცალკეული მარცვლების გარჩევას, ხოლო
■ განვითარების კვალდაკვალ სენსომოტორულ 1 წლის ასაკისთვის შეუძლიათ მარტივი ბრძანებე-
სტადიაზე სქემები უფრო და უფრო იხვეწება, რაც ბის/მითითებების შესრულება.
ადვილი შესამჩნევია, თუ ჩვილების ობიექტებით ■ ბავშვების უმეტესობა პირველ სიტყვებს ამბობს
თამაშს დავაკვირდებით. ობიექტის მუდმივობა 1 წლის ასაკისთვის, თუმცა ეს ასაკი მნიშვნე-
განვითარების ამ პერიოდის მთავარი მიღწევაა, ლოვნად ვარირებს. მეტყველების დასწავლა უც-
რაც იმას გულისხმობს, რომ ბავშვებს ესმით, რომ ვლელი თანმიმდევრობით მიმდინარეობს: ერთი
ობიექტი აგრძელებს არსებობას მაშინაც კი, თუ სიტყვა (ჩვეულებრივ, არსებითი სახელი), შემდეგ
ის მათი მხედველობის არეში არ იმყოფება. ორსიტყვიანი „წინადადებები“ და შემდეგ რთული
■ სენსომოტორულ სტადიაზე ვითარდება, ასევე, მეტყველება. პირველი სიტყვები ხშირად ჭარ-
სხვების ქცევების იმიტირების უნარი. პიაჟეს აზ- ბი გავრცობებია. მეტყველების განვითარება წინ
რით, იმიტაცია მოითხოვს კოგნიტურ უნარებს, უძღვის და, იმავდროულად, მოსდევს ბავშვის იმ
რომელიც მოგვიანებით ყალიბდება. თუმცა, უნარის განვითარებას, რომლის საშუალებით, ის
კვლევები უჩვენებს, რომ ჩვილები გაცილებით ერთმანეთისგან ასხვავებს კატეგორიებს.
■ მეტყველების აფეთქება იწყება 21 თვის ასაკ- წავლაში ბიოლოგია ძირითად როლს ასრულებს.
ში და ბავშვის ლექსიკონის სწრაფ გაფართოებას ■ ნოამ ჩომსკის თანახმად, ბავშვები ბიოლოგიურად
გულისხმობს. მიახლოებით 2½ თვის ასაკისთვის პროგრამირებულნი არიან იმისთვის, რომ ისწავ-
ბავშვები იწყებენ სიტყვების შეერთებას; თავ- ლონ მეტყველება, რადგან ისინი იბადებიან ისეთი
დაპირველად მხოლოდ ყველაზე ინფორმატიულ კოგნიტური სტრუქტურებით, რომელსაც მეტყ-
სიტყვებს იყენებენ, რომელთა საშუალებით ყვე- ველების დასწავლის მოწყობილობას (language
ლაზე დიდი შინაარსის გადმოცემაა შესაძლებელი. acquisition device LAD) უწოდებს. მიუხედავად
ასეთ მეტყველებას ტელეგრაფიული მეტყველება იმისა, რომ არ არსებობს ნევროლოგიური სამხი-
ეწოდება. მასზე გავლენას ახდენს ის კონკრეტუ- ლი იმისა, რომ ასეთი მოწყობილობა არსებობს
ლი ენა, რომელსაც ბავშვი სწავლობს. ტელეგრა- ტვინში, არსებობს მრავალი სამხილი, რომელიც
ფიული მეტყველება ძალიან სწრაფად ისეთ მეტყ- ბიოლოგიურ ხედვას უჭერს მხარს. ცხადია, რომ
ველებად გარდაიქმნება, როგორსაც მიმართავენ ტვინის და მეტყველების განვითარება მჭიდრო-
ზრდასრულები. დაა ერთმანეთთან დაკავშირებული.
■ მეტყველების განვითარებაზე გავლენა შეიძლება
ყველაზე უკეთ როგორ შეგვიძლია ავხსნათ, თუ კულტურულმა ფაქტორებმაც იქონიოს. მაგალი-
როგორ სწავლობენ ბავშვები საუბარს და ნათქვამის თად, ბავშვებს, რომლებიც მდიდარი ლექსიკონის
გაგებას? მქონე ოჯახში იზრდებიან, უფრო ფართო ლექ-
■ მეტყველების განვითარების ამხსნელ ორ ხედვას სიკონები აქვთ. ბიოლოგიური და გარემოს ფაქ-
გამოარჩევენ. ერთ-ერთი მათგანის თანახმად, ამ ტორები – როგორებიცაა: ტვინის განვითარება,
პროცესში აუცილებლად ჩართულია იმიტაცია და კოგნიტური, მოტორული და პერცეპტული განვი-
განმტკიცება, თუმცა ეს ხედვა მეტყველების გან- თარება, გარემოს და კულტურული ფაქტორები –
ვითარების ყველა ასპექტს ვერ ხსნის. ექსპერტთა ურთიერთქმედებს და ერთობლივად ზემოქმედებს
უმრავლესობას მიაჩნია, რომ მეტყველების დას- მეტყველების განვითარებაზე.
ჩვილობა კვაშიორკორი სიმბოლური რეპრეზენტაცია

ახალფეხადგმულობა ძუძუსგან გადაჩვევა რეცეპტიული მეტყველება
ტვინის სწრაფი ზრდა შეგრძნება პროდუქტიული მეტყველება
პლასტიურობა აღქმა ჰოლოფრაზული მეტყველება
ჰაბიტუაციის მეთოდი სარკისებური ნეირონები ჭარბი გავრცობა
ახალშობილის ქცევის შეფასება კატეგორიები ტელეგრაფიული მეტყველება
წვრილი მოტორული უნარები სენსომოტორული პერიოდი მეტყველების დასწავლის მოწყ-
მსხვილი მოტორული უნარები ადაპტაცია ობილობა (language acquisition
ზრდის შეჩერება ობიექტის მუდმივობა device -LAD)
მარაზმი გადავადებული იმიტაცია

ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის.
5 ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა
პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
სა ს წავ ლო მიზ ნე ბ ი
■ რა როლს ასრულებს ტემპერა- ■ როგორ იძენენ ჩვილები და ■ სხვა აღმზრდელები, მათ შო-
მენტი ჩვილებისა და ახალფე- ახალფეხადგმულები საკუთარი რის, მშობლების გარდა, ოჯა-
ხადგმულების ემოციურ განვი- ავტონომიურობის შეგრძნებას ხის სხვა წევრები და, ასევე,
თარებაში? ისე, რომ არ კარგავენ მიჯაჭვუ- ბავშვის სოციალური უზრუნ-
■ რა უნდა გააკეთონ მშობლებმა ლობას აღმზრდელებთან? ველყოფის მუშაკები როგორ
იმისთვის, რომ უზრუნველყონ ■ როგორ ახერხებენ ჩვილები ზემოქმედებენ განვითარებაზე
საკუთარი ჩვილების მიერ სამ- სხვების გაგებას და როგორ ვი- ჩვილობისა და ახალფეხადგმუ-
ყაროსადმი ნდობის და მათდა- თარდება მათი „სელფი“ პირვე- ლობის პერიოდში?
მი ძლიერი მიჯაჭვულობის ჩა- ლი ორი წლის განმავლობაში. ■ რა გამოწვევებს აწყდებიან სპე-
მოყალიბება? ■ შეუძლიათ მამებს იყვნენ კარგი ციალური საჭიროებების მქონე
■ რას ნიშნავს ტერმინი მიჯაჭვუ- „დედები“ მათი შვილებისთვის? ჩვილების და ახალფეხადგმუ-
ლობა? როგორ ახდენს გავლე- ლი ბავშვების აღმზრდელები?
ნას ადრეულ ასაკში ჩვილში მი- ■ ბავშვზე ცუდ მოპყრობას რა
ჯაჭვულობის განვითარება ბავ- გავლენა აქვს ბავშვის განვითა-
შვობის მთელი პერიოდის გან- რებასა და ავტონომიაზე?
მავლობაში განვითარებაზე?
ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 5 169
თა ვის ში ნა ა რ სი
პიროვნების საფუძვლები და სოცი- აღმზრდელისგან სეპარაცია სპეციალური საჭიროებების მქო-
ალური განვითარება სოციალური რეფერენცია და კუ- ნე ჩვილები და ახალფეხადგმუ-
ემოციური განვითარება ლტურა ლები
ტემპერამენტი ავტონომიის განვითარება ვიზუალური დარღვევების მქონე
პროსოციალური ქცევის განვითა- ჩვილები და ახალფეხადგმულები
ნდობის ჩამოყალიბება
რება სმენის დარღვევების მქონე ჩვი-
კვება და დამშვიდება სელფის განვითარება ლები და ახალფეხადგმულები
კროსსკულტურული სხვაობები მიჯაჭვულობა და სეპარაცია მწვავე დარღვევების მქონე ჩვი-
ნდობის ჩამოყალიბებაში ლები და ახალფეხადგმულები
ოჯახური სისტემა: ფართო კონ-
მიჯაჭვულობა ჩვილები, რომლებიც ძალადო-
ტექსტი
ჩვილებისა და ახალფეხადგმულე- ბის ან უარყოფის მსხვერპლნი
მამები არიან
ბის მიჯაჭვულობა ოჯახის სხვა წევრები, როგორც
მიჯაჭვულობის შედეგები აღმზრდელები
მიჯაჭვულობის ახსნა
კავშირი მიჯაჭვულობასა და ნდო-
ბას შორის
კულტურის როლი მიჯაჭვულობის
ჩამოყალიბებაში
ჩ
ვილები იბადებიან მოლოდინებით, ნორმე- ვითარებაზე. წინამდებარე თავში ყურადღებას გა-
ბით, ღირებულებებით და ტრადიციებით მდი- ვამახვილებთ ემოციურ და სოციალურ განვითა-
დარ გარემოში. ყველა ეს და სხვა ფაქტორები რებაზე, რომელიც პირველი 2 წლის განმავლობაში
აყალიბებს მათ პიროვნებას, რაშიც რწმენების, მიმდინარეობს. ეს პერიოდი შემდგომი განვითარე-
ატიტუდებისა და სხვა ადამიანებთან ინტერაქცი- ბისთვის ქმნის საფუძველს. ამ საკითხებს ქვემოთ
ის ფორმა მოიაზრება. სავარაუდოდ, ჩვილების და განვიხილავთ. ●
ახალფეხადგმულობის პერიოდი განვითარების ყვე-
ლაზე კრიტიკული პერიოდია. ემოციური განვითარება
დაბადების მომენტში ბავშვის ემოციური რე-
პიროვნების საფუძვლები და სოციალური პერტუარი შეზღუდულია, თუმცა ახალშობილებს
განვითარება შეუძლიათ, გამოხატონ სხვადასხვა ემოციური
ყველა სახის მკვეთრი ცვლილება ვლინდე- მდგომარეობა სხვადასხვა ფორმით ტირილის, აქ-
ბა პირველი 2 წლის განმავლობაში. როგორც წინა ტივობის დონის შეცვ-
შეგიძლია დაასახელო
თავში გავეცანით, ფიზიკური ზრდა და ტვინის მომ- ლითა და იმ ნივთებზე
იმის მაგალითი, თუ რო-
წიფება საფუძველს უქმნის კოგნიტურ განვითა- ხანმოკლე დროის გან-
გორ ვითარდება ჩვილი
რებას, რომელიც მეტყველების განვითარებასაც მავლობაში ყურადღების
ემოციურად ასაკის მა-
მოიცავს. ამ პერიოდში სოციალური განვითარებაც მიპყრობით, რომლებიც
ტებასთან ერთად?
მიმდინარეობს, რადგან ბავშვები სწავლობენ, გა- მათ ინტერესს იწვევს.
მოავლინონ ან არ გამოავლინონ საპასუხო რეაქცი- განვითარების კვალდაკვალ, მათი ემოციური მდგო-
ები იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც ზრუნავენ მარეობები უფრო კომპლექსური ხდება. თავდაპირ-
მათზე. მათ უვითარდებათ ემოციური კონტროლი ველად ბავშვები იწყებენ დისტრესის და სიმშვიდის
და კრიტიკული მნიშვნელობის ურთიერთობებს ამ- მდგომარეობის მართვას. შემდეგ ისინი იწყებენ
ყარებენ აღმზრდელებთან. პირველად უყალიბდე- სიგნალების, ხმებისა და ღიმილის გაცვლას მათთან
ბათ სანდო მიჯაჭვულობა და მოგვიანებით სწავ- ურთიერთქმედებაში მყოფ აღმზრდელებთან. თან-
ლობენ, ცალკე გამოყონ და ჩამოიყალიბონ სელფის დათანობით, პირველი წლის ბოლოსთვის, უნივერ-
უსაფრთხო განცდა. ამ პერიოდში აღმზრდელების სალური, ბიოლოგიური საფუძვლის მქონე ბაზისუ-
გავლენა ყველაზე მნიშვნელოვანია ჩვილების გან- რი ემოციები ჩნდება, როგორიცაა სევდა, ბრაზი,
პიროვნება ● [იხ. Social and Personality ბაზისური ემოციები

ინდივიდისთვის დამახასიათებელი Development ემოციური მდგომარეობები, რომელიც
რწმენები, ატიტუდები და სხვებთან MyDevelopmentLab.com-ზე განვითარების ადრეულ ეტაპზე
ურთიერთობის ფორმები. ყველა კულტურის წარმომადგენელ
ჩვილში ჩნდება და, გარკვეულწილად,
ბიოლოგიაზეა დაფუძნებული.
170 თავი 5 ჩვილობა და ახალფეხადგმულობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ცხრილი 5-1. ადრეული ემოციური განვითარების მარკერები
ასაკი განვითარების მარკერი აღწერა
3 თვე სიმშვიდის მიღწევა, ყუ-  რამდენიმე კვირის ჩვილები მშვიდ მდგომარეობას აღწევენ და ცდილობენ, ყველა
რადღების, ინტერესის შეგრძნება გამოიყენონ სამყაროს შესამეცნებლად.
გამოჩენა სამყაროს მი-  ისინი ცდილობენ, მიაღწიონ წონასწორობას ზედმეტ და არასაკმარის სტიმულა-
მართ ციას შორის.
 თანდათანობით უფრო და უფრო სოციალურები ხდებიან, იყენებენ მიმანიშნებ-
ლებს და სხვაზე მიმართულ ქცევას – როგორებიცაა: ტირილი, ხმის გამოცემა და
ვიზუალურ სტიმულზე თვალის გაყოლება – კონტაქტების დასამყარებლად.
 ჩვილები ერთმანეთისგან ვერ არჩევენ ძირითად აღმზრდელებსა და სხვა ადამია-
ნებს. ყველას მიმართ ერთნაირ რეაქციებს ავლენენ.
5 თვე შეყვარება  თვითრეგულაციის უნარის მქონე ჩვილები უფრო ხშირად ფხიზლად არიან
 ჩვილები ცნობენ ნაცნობ ფიგურებს და, უცხო ადამიანებთან შედარებით, მეტ
ყურადღებას მნიშვნელოვანი აღმზრდელების მიმართ წარმართავენ.
 მათ სამყარო სასიამოვნო და აღტაცების მომგვრელად ეჩვენებათ.
 ჩვილები იღიმიან და საპასუხო რეაქციას მთელი სხეულის გამოყენებით ავლენენ.
9 თვე ორმხრივ კომუნიკაცია-  ჩვილები ერთვებიან სხვებთან დიალოგში.

ში ჩართვა  როგორც დედა, ისე ჩვილი კომუნიკაციას საკუთარი თანმიმდევრობით წარმარ-
თავს: ერთმანეთის ყურება, ხანმოკლე თამაშების თამაში და დასვენება. იმავეს
აკეთებენ მამები და სიბლინგები.
14-დან 18 პრობლემების გადაჭრა  ახალფეხადგმულებს შეუძლიათ ბევრი აქტივობის დამოუკიდებლად შესრულება

თვემდე და ორგანიზებული სელ-  მეტ აქტიურობას იჩენენ დედასა და მამასთან ემოციური ურთიერთობის პრო-
ფის ჩამოყალიბება ცესში.
 მათ შეუძლიათ უფრო ეფექტურად და ზუსტად შეატყობინონ სხვებს საკუთარი
მოთხოვნილებების შესახებ.
 ახალფეხადგმულები იწყებენ სიტყვების გამოყენებას საკომუნიკაციოდ.
 აღმოცენდება ემოციები, როგორებიცაა: ბრაზი, სევდა და ბედნიერება.
 ახალფეხადგმულებს სიამოვნებთ ისეთი პრობლემების გადაჭრა, რომელიც მათ
კოგნიტურ უნარებს აუმჯობესებს.
 ამ პერიოდის ბოლოს მათ კარგად აქვთ ჩამოყალიბებული სელფის განცდა.
24-დან 30 იდეების სამყაროს აღ-  ახალფეხადგმულებს შეუძლიათ სიმბოლიზება, წარმოსახვა და ადამიანების და

თვემდე მოჩენა ნივთების მენტალური ხატების შექმნა.
 წარმოსახვითი თამაშის საშუალებით, მეტად შეიმეცნებენ სოციალურ სამყაროს.
 ამ პერიოდში სელფის შესახებ ჩამოყალიბებული განცდის გამო, ახალფეხადგმუ-
ლები ამბივალენტურ დამოკიდებულებას ავლენენ ავტონომიისა და სხვაზე და-
მოკიდებულების მიმართ.
 მათი ემოციური რეპერტუარი ფართოვდება და მოიცავს სოციალურ ემოციებს,
როგორებიცაა: ემპათია, დაბნეულობა, სირცხვილი, სიამაყე და დანაშაულის
გრძნობა. ამ პროცესს ემთხვევა სელფის შესახებ ახალი განცდის ჩამოყალიბება
და სოციალური ნორმების შესახებ მეტი ცოდნის შეძენა.
36-დან 48 იდეების დაკავშირება  მცირე ასაკის ბავშვები მნიშვნელოვან სხვებთან ერთვებიან ისეთ ახლო ურთი-
თვემდე ერთობებში, რომლებიც ურთიერთგაცვლაზეა დამყარებული.
 მცირე ასაკის ბავშვებს შეუძლიათ გაარჩიონ, რას ელიან აღმზრდელები მათგან.
მათ მოლოდინებთან შესაბამისად მოსასვლელად და საკუთარი მიზნების მისაღ-
წევად შეუძლიათ ქცევის შეცვლა.
წყარო: Adapted from S. I. Greenspan and N. T. Greenspan, 1985, First feelings: Milestones in the emotional development of your
baby and child, New York: Viking; and S. I. Greenspan and N. T. Greenspan, 1999, Building healthy minds: The six experiences
that create intelligence and emotional growth in babies and young children, Cambridge, MA: Perseus.
ზიზღი, შიში და სიამოვნება (Ekman, 1992; Ekman ვითარდება კოგნიტური უნარებიც, რომელიც საჭი-
& Cordaro, 2011). მოგვიანებით, 2 წლის ასაკის და- როა აზროვნების უფრო რთული ოპერაციების გან-
საწყისში, როცა ახალფეხადმულები უკეთ იგებენ სახორციელებლად (იხ. ცხრილი 5-1).
საკუთარი თავის და სხვების შესახებ, სოციალურად ემოციური განვითარების რეციპროკული
ორიენტირებული ისეთი ემოციები ჩნდება, როგო- ბუნება. ემოციების და ემოციების თვითკონტრო-
რიცაა სიამაყე, სირცხვილი, დაბნეულობა, დანა- ლის განვითარებას მნიშვნელოვნად განსაზღ-
შაულის გრძნობა და ემპათია. გამოცდილებასთან ვრავს ჩვილებსა და აღმზრდელებს შორის ინტე-
ერთად, გრძელდება ემოციური განვითარება და რაქცია (Greenspan, 2007a; Witherington, Campos,
Harringer, Bryan, & Margett, 2010). მაგალითად, კაცია ბავშვის ემოციური განვითარების ძირითადი
მშობლებს შეუძლიათ წაახალისონ ემოციურად დეტერმინანტია, განსაკუთრებით კი, დედასთან
ჯანმრთელი შვილების განვითარება ინტიმურობის, კომუნიკაცია (Melinder, Forbes, Tronick, Fikke, &
თამაშების, ფანტაზიის, ვერბალური და არავერბა- Gredeback, 2010). როცა მშობლისა და ბავშვის კო-
ლური კომუნიკაციის საშუალებით, ასევე, იმითაც, მუნიკაცია ძლიერია, ჩვილები მეტ ემოციურ სტა-
თუ კარგად გაიწაფებიან საკუთარი შვილების კო- ბილობას ავლენენ და მარტივად ჯანმრთელდებიან
მუნიკაციის გაგებაში (Greenspan, 2007b). (Conradt & Ablow, 2010). როცა რეციპროკული კო-
იმისთვის, რომ ჩვილსა და ძირითად აღმზრ- მუნიკაციური სისტემა არ ფუნქციონირებს, მაგა-
დელს შორის პირველი 6 თვის განმავლობაში ინტე- ლითად, როცა აღმზრდელები ქრონიკულად დეპრე-
რაქციის განმსაზღვრელი ორმხრივი აფექტური თუ სიაში არიან ან ავადმყოფობენ, ჩვილის ემოციური
ემოციური კომუნიკაციური სისტემა შეესწავლა, განვითარება რისკის ქვეშ დგება.
ედვარდ თრონიკმა (Tronick, E., 1989) ჩაატარა ლა-
ტემპერამენტი
ბორატორიული ექსპერიმენტი, რომელიც ფოკუსი-
რებული იყო ჩვილებისა და მშობლების ორმხრივ რა თქმა უნდა, ემოციური რეაქციები ბავშვიდან
მოლოდინებზე. გაყინული სახის ექსპერიმენტებში ბავშვამდე მნიშვნელოვნად ვარირებს, რაც ტემპე-
მშობლებს სთხოვდნენ ეთამაშათ საკუთარ 3 წლის რამენტებში სხვადასხვაობებს ასახავს. ტემპერა-
ბავშვებთან ისე, როგორც ჩვეულებრივ თამაშობ- მენტი ჩვილისთვის დამახასიათებელი თანდაყოლი-
დნენ ხოლმე. სამი წუთის შემდეგ ექსპერიმენტა- ლია მიდგომაა სამყაროსადმი. (Buss, 2012a, 2012b;
ტორი სთხოვდა მშობლებს, შეეწყვიტათ ბავშვებ- Thompson, Winer, & Goodvin, 2011; Wachs & Bates,
თან კომუნიკაცია. მშობლებს აწვდიდნენ შემდეგ 2010). მაგალითად, ზოგიერთი ახალშობილი უფრო
ინსტრუქციას: მათ უნდა გაეგრძელებინათ ჩვი- მეტად მგრძნობიარეა სინათლის ან მოულოდნელი
ლების ყურება, თუმცა უნდა მიეღოთ გაყინული, ხმაურის მიმართ, ვიდრე სხვები. ზოგიერთი დის-
არაფრისმეტყველი სახეები. ჩვილებს უკვირდათ კომფორტზე ძალიან სწრაფად და მკვეთრად რეა-
და ცდილობდნენ, მშობლები კვლავ ჩაერთოთ მათ- გირებს, ზოგი უფრო მოუსვენარია, ზოგი – უფრო
თან ურთიერთობაში ღიმილის, ღუღუნის და ზოგა- მშვიდი, ზოგიერთი კი – აქტიური და ენერგიული.
დი აქტივობის საშუალებით, მაგრამ მშობლები მა- ტემპერამენტს ემოციური საფუძველი აქვს, თუმ-
ინც ინარჩუნებდნენ არაფრისმეტყველ სახეებს. რა ცა ემოციები უფრო ხანმოკლე მდგომარეობებია,
რეაქცია ჰქონდათ ამაზე ჩვილებს? სწრაფად ჩნდება და ქრება. ხოლო როცა სიტუა-
რამდენიმე წუთში ჩვილების ქცევა ფუჭდება. ციები იცვლება და მოთხოვნილებები დაკმაყოფი-
ისინი განზე იწყებენ ყურებას, წოვენ ცერა თითს ლებულია, ტემპერამენტი უფრო სტაბილური და
და ნაწყენი გამომეტყველება აქვთ. ზოგიერთი იწყ- ცხოვრებაზე ინდივიდის ბაზისური საპასუხო რე-
ებდა სლოკინს და ტირილს, დანარჩენებს კი ისეთი აქციის სპეციფიკური მახასიათებელია (Wachs &
უნებლიე რეაქციები ჰქონდა, როგორიცაა ნერ- Bates, 2010).
წყვის დენა ან სლოკინი. ამრიგად, მიუხედავად იმი- პირველი კვლევა ტემპერამენტის ბაზისური
სა, რომ მშობლები ისევ იმყოფებოდნენ მათთან, ტიპების განსასაზღვრად ეკუთვნის ალექსანდრე
მაგრამ მოულოდნელად ემოციურად არახელმისაწ- თომას და სტელა ჩესს (1977; Chess & Thomas,
ვდომნი ხდებოდნენ მათთვის, ჩვილებს ამ ცვლილე- 1996). ნიუ-იორკში ჩატარებული ლონგიტუდური
ბასთან გამკლავება უჭირდათ. კვლევის ფარგლებში, ისინი 133 ჩვილს აკვირდე-
მსგავსი ექსპერიმენტები ნათელი დადასტუ- ბოდნენ ზრდასრუ- იმაზე დაყრდნობით, თუ
რებაა იმისა, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ემოცი- ლობის ასაკამდე და რა იცით თქვენი ჩვილობის
ური კომუნიკაცია აღმზრდელსა და ძალიან მცირე სწავლობდნენ ისეთ პერიოდის შესახებ, როგორ
ასაკის ჩვილს შორისაც კი. მაგალითად, ერთ-ერთ მა ხა სი ა თებ ლებს, დაახასიათებდით საკუთარ
კვლევაში, რომელიც ბავშვის დაბადებიდან რამდე- როგორიცაა: მათი თავს, როგორც მარტივ,
ნიმე საათის გასვლის შემდეგ ჩაატარეს, გამოიყე- ჩვევების რეგულა- რთულ თუ მორცხვ ბავშვს?
ნეს გაყინული სახის პროცედურა, ახალშობილები რობა, მათი რეაქცი-
ამ სიტუაციას შემდეგნაირად შეეგუენ: შეამცირეს ები რუტინის ცვლილების მიმართ, მათი საპასუხო
თვალით კონტაქტი და გამოავლინეს დისტრესის რეაქციები აღმზრდელებსა და უცხოებზე, ძირითა-
ნიშნები, როცა ზრდასრულები მათ რეაქციებზე არ დად, როგორი გუნება-განწყობილება ჰქონდათ და
რეაგირებდნენ (Nagy, 2008). ამრიგად, ახალშობი- ა.შ. მათი დაკვირვებების საფუძველზე თომასმა და
ლებიც კი სენსიტიურები არიან სხვების ქცევის მი- ჩესმა ტემპერამენტის სამი ტიპი გამოყვეს: მარტი-
მართ; როცა ზრდასრული ჩვილთან ურთიერთობას
ტემპერამენტი
წყვეტს, ჩვილის ქცევა ნაკლებად ორგანიზებული თანდაყოლილი მახასიათებლები, რომლებიც
ხდება. როგორც თრონიკმა და სხვებმა აღმოაჩი- განსაზღვრავენ, თუ როგორ ურთიერთქმედებაშია
ნეს (მაგ., Tronick, 2005, 2007), ემოციური კომუნი- ჩვილი მის ირგვლივ არსებულ სამყაროსთან.
ცხრილი 5-2. ტემპერამენტის ტიპები
ტემპერამენტის ტიპი ბავშვების რაოდენობა მახასიათებლები

პროცენტებში
ადვილი ბავშვი 40%  გუნება-განწყობილება პოზიტიურია და იშვიათადაა ფეთქებადი.
 ისეთი ბაზისური რუტინული აქტივობები, როგორიცაა – ძილი და
ჭამა, რეგულარულია (დამახასიათებელია რეგულარული რეჟიმი).
 მარტივად ადაპტირდება ახალ ადამიანებთან და სიტუაციებთან.
რთული ბავშვი 10%  ხშირად ინტენსიურად ტირის და სხვა გზითაც გამოხატავს ნეგა-
ტიურ გუნება-განწყობილებას.
 ბაზისურ რუტინულ აქტივობებში არარეგულარულია (დამახასია-
თებელია არარეგულარული რეჟიმი).
 ცვლილებებზე რთულად და ნელა რეაგირებს.
მოდუნებული ბავშვი 15%  აქვს როგორც პოზიტიური, ისე ნეგატიური გუნება-განწყობილე-
ბა, რომლებიც დაბალი ინტენსივობისაა.
 ბაზისური რუტინული აქტივობები საშუალოდ რეგულარულია.
 თავდაპირველად ახალი ადამიანების და სიტუაციების მიმართ
ნეგატიურ რეაქციებს ავლენს, თუმცა გარკვეული პერიოდის შემ-
დეგ წარმატებულად ადაპტირდება.
არაკატეგორიზებული 35%  შეუძლებელია რომელიმე კატეგორიაში მოთავსება, რადგან ბავ-
შვი ერთდროულად ავლენს მარტივი, რთული და მოდუნებული
ტემპერამენტების მახასიათებლებს.
წყარო: Adapted from “Styles of temperament”, by A. Thomas and S. Chess, 2007, in Temperament & development (p. 70),
Routledge/Taylor & Francis Group.
ვი ბავშვი (ხშირად კარგ გუნება-განწყობილებაზეა ტემპერამენტის განსასაზღვრად, თუმცა უმრავლე-

და პროგნოზირებადია), რთული ბავშვი (ხშირად სობა ეთანხმება იმას, რომ ტემპერამენტი აღწერს
გაღიზიანებულია და არაპროგნოზირებადია) და ინდივიდებს შორის არსებულ სხვაობებს ემოციუ-
მოდუნებული ბავშვი (მერყევი და რეზისტენტულია რობის, აქტიურობის დონის, იმპულსურობისა და
ყურადღების მიმართ; იხ. ცხრილი 5-2). სოციალურობის მიხედვით (Buss, 2012a).
მერი როთბარტმა (Mary Rothbart, 2007) ტემპე- მრავალ ადამიანს მიაჩნია, რომ ადრეულ ასაკ-
რამენტის მცირედით განსხვავებული განსაზღვრე- ში მოცემული ტემპერამენტის ტიპები ნარჩუნდე-
ბა შემოგვთავაზა, რომელიც შეიძლება გამოვიყე- ბა განვითარების კვალდაკვალ, რაც იმაზე მიუთი-
ნოთ, როგორც ჩვილების, ისე უფრო დიდი ასაკის თებს, რომ ტემპერამენტს ბიოლოგიური საფუძვე-
ბავშვების შემთხვევაშიც. როთბარტის სკალის თა- ლი აქვს (Degnan, et al., 2011; McAdams & Olson,
ნახმად, ტემპერამენტის სამი ფართო განზომილება 2010). დანარჩენების აზრით, ტემპერამენტის ტი-
არსებობს, როგორც ეს ნაჩვენებია ცხრილში 5-3. პების ხარისხი თუ ინტენსივობა იცვლება ჩვილე-
სამივე განზომილებას ბიოლოგიური საფუძველი ბის, ახალფეხადგმულებისა და მცირე ასაკის ბავ-
აქვს და დაკავშირებულია ინდივიდის გენეტიკურ შვების ზრდასთან და ყოველდღიურად ოჯახთან
მოცემულობასთან (Posner, Rothbart, & Sheese, და აღმზრდელებთან ურთიერთობის პროცესთან
2007). მიუხედავად იმისა, რომ როთბარტის გან- ერთად (Rothbart & Bates, 2006). დღეს მკვლევართა
ზომილებები, გარკვეულწილად, განსხვავდება იმ უმრავლესობის აზრით, ტემპერამენტი ეპიგენეტი-
ტიპებისგან, რომელიც ათწლეულებით ადრე თო- კური სისტემაა, რომელშიც გარემოდან მიღებული
მასმა და ჩესმა შემოიტანეს, მათ შორის მნიშვნე- გამოცდილებები საპასუხო რეაქციის განხორციე-
ლოვანი მსგავსებაც შეიმჩნევა. მაგალითად, მარ- ლების პრედისპოზიციის საფუძვლად მდებარე გე-
ტივი ბავშვები შეიძლება დავახასიათოთ როგორც ნეტიკურ ბაზისს ცვლის (Berger, 2011b).
ძალისხმევის გამოყენებით კონტროლის მაღალი ცხადია, აღმზრდელის მოლოდინებისა და ჩვი-
მაჩვენებლების, ნეგატიური აფექტის დაბალი მაჩ- ლების ტემპერამენტის ტიპის „შესაბამისობა“ აღ-
ვენებლების და ექსტრავერსიის საშუალო მაჩვე- მზრდელი-ჩვილის ურთიერთობის მნიშვნელოვანი
ნებლების მქონე. რთულ ბავშვებს აქვთ ძალისხმე- დეტერმინანტია, რაც, თავის მხრივ, ბავშვის შეგუე-
ვის გამოყენებით კონტროლის დაბალი მაჩვენებ- ბულობას განსაზღვრავს. როცა „ცუდი შესაბამისო-
ლები, ნეგატიური აფექტის და ასევე ექსტრავერ- ბაა“, როგორიცაა, მაგალითად, ძალიან აქტიური,
სიის მაღალი მაჩვენებლები. მოდუნებულ ბავშვებს ემოციურად მერყევი ბავშვის აღზრდა მკაცრ გარე-
დაბალი ექსტრავერსიის მაჩვენებლები აქვთ. სხვა მოში, რომელშიც მშვიდ ქცევას მოელიან მისგან და
მკვლევრები კი განსხვავებულ იარლიყებს იყენებენ მხოლოდ ხისტი წესები არსებობს, ბავშვს შეგუება
ცხრილი 5-3. როთბარტის მიერ შემოთავაზებული ტემპერამენტის ფართო განზომილებები
ტემპერამენტის განზომილებები მახასიათებლები, რომელთა მიხედვით, ჩვილები ერთმანეთისგან განსხვავდე-

ბიან
ძალისხმევის გამოყენებით კონტრო-  ყურადღების ფოკუსირების და გადანაცვლების უნარი

ლი  მომავალი ქცევის დაგეგმვისა და არაადეკვატური რეაქციების შეკავების
უნარი
 გარემოდან მომდინარე დაბალი ინტენსივობის სტიმულაციის შემჩნევის უნა-
რი
 დაბალი ინტენსივობის აქტივობებისა და სტიმულისგან სიამოვნების მიღების
უნარი
ნეგატიური აფექტი  მიზნის მიღწევისას ან ამოცანის შესრულებისას აღმოცენებული დაბრკოლე-
ბის საპასუხო ფრუსტრაციის დონე
 დისტრესის წინასწარმეტყველების შემთხვევაში განცდილი შიშის დონე
 სენსორული ზესტიმულაციისას განცდილი დისკომფორტის დონე
 იმედგაცრუების, დანაკარგის ან ტანჯვის დროს განცდილი სევდის დონე
 დისტრესის, ზედმეტი აღტაცებისა და აღგზნების შემთხვევაში დამშვიდების
უნარი
ექსტრავერსია  მოტორული აქტივობის შეკავების დონე
 სიმორცხვე
 მაღალი ინტენსივობისგან ან სიახლისგან მიღებული სიამოვნება
 გარემოში მიმდინარე ცვლილების საპასუხოდ ღიმილი ან სიცილი
 იმპულსურობა და რეაქციის ინიცირების სიჩქარე
 პოზიტიური აღტაცება და სასიამოვნო აქტივობის განხორციელების შემ-
თხვევაში ნაწინასწარმეტყველები სიამოვნება
 სხვებთან სიახლოვისა და სითბოს მიღების სურვილი
წყარო: Adapted from, M. K. Rothbart, 2007, “Temperament, development, and personality, Current Directions in Psychological
Science, 16(4), 207-212.
უჭირს. მშობლებმა, რა ხარისხითაც მათ ამის უნა-

რი შესწევთ, უნდა სცადონ ისეთი გარემოს შექმნა,
1. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, ემოციური განვითარე- რომელიც წინააღმდეგობაში კი არ არის, არამედ,
ბის შემთხვევაში ჩვილში რომელი იჩენს თავს ყვე- პირიქით, თანხმობაში მოდის ჩვილის ტემპერამენ-
ლაზე ბოლოს?
ტის ტიპთან.
ა. სოციალურად ორიენტირებული ისეთი ემოცი-
ების განცდა, როგორიცაა სირცხვილი და სია-
მაყე; ნდობის ჩამოყალიბება
ბ. დისტრესის მართვა;
გ. სიმშვიდის მდგომარეობის მართვა; სოციალური განვითარების გავრცელებული
დ. აღმზრდელთან მიმანიშნებლებისა და ნიშნების მარკერი, რომელიც პირველი წლის განმავლობაში
გაცვლა. ვლინდება განურჩევლად ჩვილისთვის დამახასია-
2. წარმოიდგინეთ, რომ პატარა ანდრე გარემოში თებელი ემოციურობისა და ტემპერამენტის ტიპი-
მომხდარ ცვლილებებზე წუხილით რეაგირებს. სა, ნდობის ჩამოყალიბებაა. ერიკსონის თეორიის
თუმცა, ზოგადად, ის პასიურ რეაქციებს ავლენს, თანახმად, ნდობის ჩამოყალიბებით გამოირჩევა
აჟიტირებული არ არის. თომასის და ჩესის თანახ- ფსიქოსოციალური განვითარების პირველი სტა-
მად, რომელი ტემპერამენტის ტიპი აქვს მას: დია (იხ. თავი 1). ამ სტადიაზე ჩვილები სწავლობენ,
ა. ცივი; ბ. მარტივი;
გ. მშვიდი; დ. მოდუნებული.
თუ რამდენად შეუძლიათ დაეყრდნონ მათ ირგვლივ
არსებულ ხალხს და რამდენად თანმიმდევრული და
3. თუ როთბარტის განზომილებების თანახმად,
ბავშვს დაბალი მაჩვენებლები აქვს ძალისხმევით
პროგნოზირებადია მათი სოციალური გარემო.
გამოყენებით კონტროლში, მაღალი მაჩვენებლები
კვება და დამშვიდება
ნეგატიურ აფექტსა და ექსტრავერსიაში, ქვემოთ
ჩამოთვლილთაგან, ტემპერამენტის რომელ ტიპს ნდობის ბაზისური განცდა ჩვილებს უყალიბ-
განეკუთვნება ეს ბავშვი? დებათ დედის (ან სხვა პირველადი აღმზრდელი)
ა. მოდუნებულს; ბ. რთულს;
აღმზრდელობითი ქცევების საშუალებით. ნდობა
გ. მარტივს; დ. არაკატეგორიზებულს.
ყალიბდება, როცა აღმზრდელი პასუხობს ჩვილის
4. დაასახელეთ მაგალითი, როცა ჩვილის ტემპერა-
მოთხოვნილებებს. დედები და სხვა აღმზრდელები
მენტსა და აღმზრდელის აღზრდის სტილს შორის
ცუდი შესაბამისობაა. ჩვილების მიმართ მათ ღირებულებებსა და ატიტუ-
დებს სხვადასხვა გზით ავლენენ, თუმცა განსაკუთ-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. რებული მნიშვნელობისაა დედის ქცევა, როცა ის
ჩვილს კვებავს და ჩვილის დისტრესის შემთხვევაში ნდობის განცდა. როცა მათ შიათ და არავინ აჭმევს,
მის დამშვიდებას ცდილობს. აღმზრდელების რეაქ- პირიქით, სწავლობენ, რომ მათ არ შეუძლიათ, და-
ციებიდან გამომდინარე, ბავშვები სწავლობენ, რო- ეყრდნონ საკუთარ აღმზრდელებს და, შესაბამი-
დის განიცადონ შფოთვა ან დანაშაულის გრძნობა, სად, მეტია ალბათობა, რომ მათ უნდობლობა გა-
როდის იგრძნონ თავი კომფორტულად და დაცუ- ნუვითარდებათ. რა თქმა უნდა, კვება ერთადერთი
ლად, როდის არიან ისინი ღირებულ თუ უსიამოვნო გზა არ არის, რომლის საშუალებითაც ურთიერთო-
პიროვნებებად აღქმულნი. ეს განცდები, კარგი ან ბენ აღმზრდელები საკუთარ ბავშვებთან. ნდობაზე
ცუდი მიმართულებით, გავლენას ახდენს ჩვილში დაფუძნებული ურთიერთობა ყალიბდება მაშინაც,
ნდობის ჩამოყალიბებაზე. როცა მშობლები სიყვარულით და პოზიტიური ემო-
მკვლევრები, რომლებიც ნდობის ჩამოყალიბე- ციებით ურთიერთობებენ საკუთარ შვილებთან: ნა-
ბას სწავლობენ, ყურადღებას ამახვილებენ იმაზე, ზად უჭირავთ ხელში, რბილი ტონით ესაუბრებიან,
თუ რამდენად არის თანხმობაში კვება აღზრდის უმღერიან მათ და ა.შ. როცა ჩვილები სწავლობენ,
მთლიან პატერნთან. კვება, იქნება ეს ძუძუთი კვე- რომ მათ შეუძლიათ ჰქონდეთ იმედი, რომ მშობ-
ბა თუ ხელოვნური, განსაკუთრებული სიახლოვის ლები დისტრესის შემთხვევაში დაამშვიდებენ მათ,
ჩამოყალიბების საშუალებას იძლევა დედასა და ყურადღებას მიაქცევენ, მაშინ, როცა შფოთვას გა-
ბავშვს შორის, ასახავს რა დედის სენსიტიურობასა ნიცდიან და მათთან პოზიტიური ურთიერთობა ექ-
და საპასუხო რეაქციების განხორციელების მზად- ნებათ, მეტია ალბათობა იმისა, რომ მათ ნდობის
ყოფნას. ადამიანის განვითარების შესახებ ყველა უსაფრთხო განცდა ჩამოუყალიბდებათ.
თეორია ამახვილებს ყურადღებას ადრეული სოცია-
ლიზაციის მნიშვნელობაზე, რომელიც კვებასთანაა კროსსკულტურული სხვაობები ნდობის
დაკავშირებული. მათ შორის მოწინავეა ზიგმუნდ ჩამოყალიბებაში
ფროიდის ხედვა, რომლის თანახმად, სიცოცხლის კულტურა, რომელიც ფართო განსაზღვრებით,
პირველი წელი ხასიათდება ორალურ სტიმულაცი- კონკრეტული ჯგუფის ქცევებსა და რწმენებს გუ-
აზე ფოკუსირებით, რაც მჭიდროდაა დაკავშირებუ- ლისხმობს, ძალიან მნიშვნელოვან როლს ასრუ-
ლი დედის მიერ დადგენილ კვების რიტუალებთან. ლებს ადრეულ განვითარებაში (Weisner, 2011).
ფროიდის თანახმად, მოგვიანებით პიროვნების კულტურებს შორის ბავშვის აღზრდის მიდგომები
განვითარება მნიშვნელოვანწილადაა დამოკიდებუ- ფართოდ ვარირებს. მაგალითად, ზოგიერთ კულ-
ლი იმაზე, თუ რამდენად დაკმაყოფილდა ბავშვის ტურაში ჩვილებს და ახალფეხადგმულებს იშვია-
ორალური მოთხოვნილებები სიცოცხლის პირველი თად აცალკევებენ დედისგან. მათ დედა სულ თან
წლის განმავლობაში (იხ. თავი 1). სხვა თეორიების დაატარებს პირველი წლის განმავლობაში, ჩვეუ-
თანახმადაც, ბავშვის გამოკვების აღმზრდელისე- ლებრივ, ძუძუთი იკვებებიან მიახლოებით 3 წლის
ული მიდგომები შემდგომი განვითარების საფუძ- ასაკამდე, იძინებენ იმავე საწოლში, რომელშიც სძი-
ველს ქმნის. მაგალითად, ერიკ ერიკსონის თანახ- ნავს დედას და დედასთან ერთად არიან, სადაც არ
მად, ის, თუ როგორ პასუხობს დედა ჩვილის ჭამის უნდა მიდიოდეს ის (Mistry & Saraswathi, 2003). სხვა
მოთხოვნილებას, ნდობის ჩამოყალიბებაში კრიტი- კულტურებში, განსაკუთრებით აშშ-ში, ჩვილებს
კულ როლს ასრულებს. როცა ჩვილები სწავლობენ, უფრო მეტად აჩვევენ დამოუკიდებლობას. მაგა-
რომ მათი ჭამის მოთხოვნილება სწრაფად და სიყ- ლითად, აშშ-ში ჩვილთა უმეტესობას ბავშვის საწო-
ვარულით დაკმაყოფილდება, მათ უვითარდებათ ლებში სძინავთ, ხშირად განცელკევებულ ოთახშიც
▲ ჩვილის ნდობისა და უსაფრთხოების განცდა ყალიბდება, როცა ის სწავლობს, თუ რას უნდა ელოდოს დედა-ჩვილის ურთიერთობისგან.
თითოეული ურთიერთობა მდიდარია მზრუნველობისა და კომუნიკაციის პიროვნების, ოჯახისა და კულტურის სტილით.
კი. ისინი ისეთი რეგულარული გრაფიკის მიხედვით რივ, ეს შეიძლება აიხსნას იმითაც, რომ დედასა
იკვებებიან, რომელიც მშობლების გრაფიკს შეესა- და ჩვილს შორის ჯანსაღი ურთიერთობები ყველა
ბამება და არა ყოველთვის, როცა მოშივდებათ. ისი- კულტურაში მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ნდო-
ნი ცოტა დროს ატარებენ დედასთან ფიზიკურ კონ- ბის ჩამოყალიბებას, რასაც განვითარების პოზიტი-
ტაქტში და მეტი დროის განმავლობაში იმყოფებიან ურ შედეგებამდე მივყავართ (Halberstadt & Lozada,
ბავშვის საბავშო ეტლებში, მანქანის საბავშვო სკა- 2011). რა თქმა უნდა, ჩვილსა და აღმზრდელს შო-
მებში ან ბავშვზე მზრუნველობის სხვადასხვა დაწე- რის არაჯანსაღი, უგულისყურო და შეურაცხმყო-
სებულებაში, სადაც მათზე რამდენიმე აღმზრდელი ფელი ურთიერთობის შემთხვევაში, უნდობლო-
ზრუნავს. ბაა დომინანტური. ეს განვითარების სერიოზული
კულტურები განსხვავდება იმის მიხედვითაც, პრობლემაა, რადგან ხშირად ადრეული ურთიერ-
თუ როგორ ამშვიდებენ ჩვილებს დისტრესის დროს. თობები ხელს უშლის მოგვიანებით პოზიტიური და
ზოგიერთ კულტურაში დედა ამშვიდებს, ზრდის და ჯანსაღი ურთიერთობების ჩამოყალიბებას. ერთ-
ასრულებს ბავშვზე მზრუნველობის ყველა პასუ- ერთი ყველაზე პირველადი და ყველაზე მნიშვნე-
ხისმგებლობას. სხვა კულტურებში ბავშვზე მზრუნ- ლოვანი ამ ურთიერთობაში ჩვილსა და მათ დედებ-
ველობის პროცესში სხვა მრავალი ადამიანიცაა სა და აღმზრდელებს შორის იმ ემოციური კავშირის
ჩართული. მაგალითად, იტალიაში ჩვილის აღზრდა ჩამოყალიბებაა, რასაც მიჯაჭვულობას უწოდებენ.
სოციალურ საქმედ ითვლება (Hsu & Lavelli, 2005; ამ საკითხს შემდგომ ნაწილში განვიხილავთ.
New, 1989, 2008). მიუხედავად იმისა, რომ იტალიე-
ლი დედები კვების, ჩაცმისა და ჩვილის გასუფთავე- შეამოწმე შენი ცოდნა 5-2
ბის აქტივობების უმრავლესობას თავად ასრულე- 1. როცა ჩვილები სწავლობენ, რომ მათი მოთხოვნი-
ბენ, ოჯახის წევრები, მეგობრები და მეზობლებიც ლებები დაკმაყოფილდება და მათი გარემო პროგ-
მონაწილეობენ ბავშვზე მზრუნველობის პროცესში, ნოზირებადია, ერიკსონის აზრით, ეს ფაქტორი
ხშირად ინტენსიურადაც კი. განსაკუთრებით გაო- განსაზღვრავს _______ ჩამოყალიბებას.
ცებას იწვევს გამოჯავრების პრაქტიკის სიხშირე, 2. ნდობის ჩამოყალიბებისთვის განსაკუთრებით
რომელიც გვხვდება იტალიურ ოჯახებში, მაშინაც მნიშვნელოვანია _______ ამოცანის გადაჭრა.
კი, როცა ჩვილი წუხს და ტირილს იწყებს. საწოვა- 3. ფროიდის თანახმად, სიცოცხლის პირველი წელი
ხასიათდება _______ სტიმულაციით.
რას აჩვენებენ მას და მერე ისეთ ადგილას ათავსე-
ბენ, რომ ვერ მისწვდეს. ზრდასრულები ეუბნებიან 4. ჯანსაღი განვითარების უზრუნველსაყოფად, რა
სახის ურთიერთმიმართება უნდა არსებობდეს
ჩვილს: „აი, მამა მოდის“, მხოლოდ იმისთვის, რომ ნდობისა და უნდობლობის ჩამოყალიბებას შო-
იცინონ და შემდეგ უთხრან – „აი, აღარ არის მამა“. რის?
ასევე, ბავშვებს არხევენ და ჩქმეტენ გასაღვიძებ- 5. განსხვავებულია კულტურებს შორის ჩვილობაში
ლად მაშინ, როცა ზრდასრულებს მათთან თამაში ნდობის ჩამოყალიბება?
სურთ.
რა გავლენა შეიძლება ჰქონდეს კულტურულად √ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
განსხვავებულ ამ მიდგომებს ნდობის ჩამოყალიბე-
ბაზე? საინტერესოა, რომ განურჩევლად კულტუ- მიჯაჭვულობა
რისა, ჩვილები, რომლებმაც მოახერხეს თანმიმდევ-
რული და პოზიტიური ემოციური ურთიერთობის სიცოცხლის პირველ წელს ჩვილებს უყალიბ-
დამყარება საკუთარ აღმზრდელებთან, ზოგადად, დებათ რწმენა იმის შესახებ, რომ მათ მოთხოვნი-
უფრო წარმატებულად ვითარდებიან (Bornstein, ლებებს დაუკმაყოფილებენ, იმავდროულად, ისინი
Putnick, Suwalsky, Venuti, & Gini, 2012). ნაწილობ- მზრუნველებთან ურთიერთობების ფორმირებას
რივ, ეს შეიძლება აიხსნას იმით, რომ ჯანსაღი ემო- იწყებენ. პირველი ასეთი, უდავოდ, ყველაზე მნიშ-
ციური განვითარება მოითხოვს ბალანსს ნდობისა ვნელოვანი ურთიერთობა ყალიბდება ჩვილსა და
(რომელიც ჩვილებს აძლევს საშუალებას, უსაფ- დედას ან სხვა ძირითად მზრუნველს შორის და ეს
რთხო ურთიერთობები დაამყარონ სხვებთან) და ემოციური კავშირი ცნობილია, როგორც მიჯაჭ-
უნდობლობის (რომელიც ჩვილებს ეხმარება, თავი ვულობა (Posada & Kaloustian, 2010). შემდგომში
აარიდონ მათთვის სახიფათო სიტუაციებს) ჩამო- ვნახავთ, რომ მიჯაჭვულობა სინქრონულია: ის მო-
იცავს მზრუნველსა და ჩვილს შორის თანამშრომ-
ყალიბებას შორის. ამგვარად, ბავშვზე მზრუნვე-
ლობითი გზით გამოცდილებების გაზიარებას, რაც
ლობის მიდგომებში კულტურული განსხვავებები,
მათ მუდმივ ინტერაქტიულ პროცესში რთავს.
სავარაუდოდ, ნდობის და უნდობლობის ჩამოყალი-
ბების კომბინაციისგან შედგება. თუ ნდობა იქნე- ჯონ ბოულბი, პიონერი მიჯაჭვულობის შეს-
ბა დომინანტური, მაღალია ალბათობა იმისა, რომ წავლის საქმეში, იმ სწავლულთა შორის იყო, რო-
ადგილი ექნება ჯანსაღ განვითარებას. ნაწილობ- მელთაც პირველებმა აღწერეს ადრეული ჩვილი-
მზრუნველის ემოციური კავშირები და გვიანდელ ცხრილი 5-4. მერი ეინსვორტის მიერ ჩამოყალიბე-
განვითარებაში ასეთი კავშირების მნიშვნელოვანი ბული „უცნობი ადამიანის სიტუაციის“ პარადიგმა
როლის შესახებ აღნიშნავდნენ (e.g., Bowlby, 1988,
საფეხური 1 მშობელი და შვილი შეჰყავთ სკამებით სავსე
1989; Roisman & Grohl, 2011; Shaver & Fraley, მისაღებ ოთახში. ოთახს ცალმხრივი სარკე
2010). გამომდინარე იქიდან, რომ ჩვილის სრულ- აქვს, რომლის საშუალებით მკვლევარს შე-
ყოფილი ფსიქოსოციალური განვითარებისათვის უძლია, შეუმჩნევლად დააკვირდეს ჩვილს.
მიჯაჭვულობა ასეთი გადამწყვეტია, მნიშვნელო- საფეხური 2 მშობლები სხდებიან და ჩვილებს სვამენ ია-
ვანია, შევისწავლოთ ის მექანიზმები, რომელთა ტაკზე, რათა გაერთონ სათამაშოებით.
მეშვეობითაც იგი ვლინდება. ბოულბისთან მუშა- საფეხური 3 უცხო ადამიანი შემოდის ოთახში, ჯდება და
ობით, ფსიქოლოგმა მერი ეინსვორტმა, რომელ- ცოტა ხნით ესაუბრება მშობელს.
მაც პროფესიული კარიერის ძირითადი ნაწილი საფეხური 4 მას შემდეგ, რაც ჩვილი მოერგება გარემოს,
ჩვილების ადრეული სოციალური ურთიერთობების მშობელი ტოვებს ოთახს და უცნობი ადამია-
შესწავლას დაუთმო, მიჯაჭვულობის ქცევები გან- ნი იწყებს ჩვილთან ურთიერთობას; ბავშვის
განაწყენების შემთხვევაში, ამშვიდებს მას.
მარტა ისეთ ქცევებად, რომლებიც, პირველ რიგ-
ში, კონკრეტულ ადამიანთან სიახლოვეს უწყობენ საფეხური 5 მშობელი ბრუნდება ოთახში და იწყებს ურ-
ხელს (Ainsworth, 1983; Ainsworth & Bowlby, 1991). თიერთობას ჩვილთან; უცნობი ადამიანი
ტოვებს ოთახს.
ასეთი ქცევები მოიცავს სასიგნალო/მიმანიშნებელ
(ტირილი, ღიმილი, ვოკალიზაცია), საორიენტაციო საფეხური 6 მას შემდეგ, რაც ჩვილი კვლავ მოერგება გა-
(ყურება), მეორე ადამიანთან დაკავშირებულ დე- რემოს, მშობელი კვლავ გადის ოთახიდან,
ჩვილს ტოვებს მარტო.
მონსტრაციულ ქმედებებსა (მიდევნება ან მიახლო-
ვება) და ფიზიკური კავშირის დამყარებისთვის გან- საფეხური 7 უცნობი ადამიანი კვლავ შემოდის ოთახში
და ურთიერთობს ჩვილთან.
ხორციელებულ აქტიურ მცდელობებს (აცოცება,
ჩახუტება, ჩაბღაუჭება). საფეხური 8 მშობელი კვლავ ბრუნდება ოთახში, ურთი-
ერთობს ბავშვთან და წაახალისებს პატა-
მიჯაჭვულობის შესწავლა ჩვილებსა რას, რომ გაერთოს სათამაშოებით.
და ახალფეხადგმულებში
თადი ტიპი. საშუალო ფენის ამერიკელი ბავშვების
მიჯაჭვულობის შესახებ ინფორმაციის უმეტე- 60-70%-მა მიჯაჭვულობის პირველი ტიპი გამოავ-
სი ნაწილი, რომელსაც ახლახან გავეცანით, მერი ლინა, რომელსაც უსაფრთხო/სანდო მიჯაჭვულო-
ეინსვორტისა და მისი კოლეგების ადრეული კვლე- ბა ეწოდება. ამ ეტაპზე, მგრძნობიარე ზრუნვისგან
ვიდან გამომდინარეობს (Ainsworth, 1979, 1985, გამომდინარე, ბავშვსა და მზრუნველს შორის ძლი-
1995; Ainsworth, Blehar, Waters & Wall, 1978). მა- ერი ემოციური კავშირია ჩამოყალიბებული. ამ პა-
გალითად, ეინსვორტის ტესტი უცნობი ადამიანის ტარებს, გარკვეულწილად, ადვილად შეუძლიათ,
სიტუაცია (რომელიც უკვე აღწერილია პირველ დაშორდნენ დედებს და დაინტერესდნენ სათამაშო-
თავში) ხშირად გამოიყენება ძირითადი მზრუნვე- ებით უცხო ადამიანის არსებობის პირობებშიც კი.
ლისადმი ჩვილის მიჯაჭვულობის ხარისხის შესა- შესაძლოა, ისინი განაწყენდნენ დედის წასვლისას,
სანდო მიჯაჭვულობის ფასებლად. პროცედურის მაგრამ შემდეგ ადვილად მშვიდდებიან და თბილად
მქონე ჩვილები, არა- მი ხედვით, დედა სათამა- ხვდებიან დაბრუნებულ დედას. ამდენად, ამ შემთ-
სანდო მიჯაჭვულობის შოებით სავსე ოთახში, ხვევაში დედა წარმოადგენს სანდო/უსაფრთხო სა-
მქონე ჩვილებთან შე- 12-დან 18-თვემდე ასაკის ფუძველს, რომლის სიახლოვეს მის ჩვილს შეუძლია
დარებით, რატომ გამო- ბავშვს უცხო ადამიან- სიტუაციის შესწავლა, ან/და შეუძლია მიმართოს
ხატავენ უფრო ნაკლებ თან ტო ვებს. ინტერესის მას, თუ გარემო საფრთხის შემცველად გამოიყუ-
დისტრესს, როცა მათ ობი ექტს ის ქცე ვები წარ- რება.
დედები ტოვებენ? მო ად გენ დნენ, რომლე- სხვა ბავშვების, დაახლოებით, 30-40%-მა არა-
ბითაც ბავშვები რეაგი- სანდო მიჯაჭვულობა გამოავლინა, რომელიც
რებდნენ დედის წასვლასა და დედის დაბრუნებაზე. ხშირად არათანმიმდევრული და არასენსიტიური
ცხრილი 5-4 აჯამებს უცნობი ადამიანის სიტუაცი- ზრუნვის შედეგია. არასანდო მიჯაჭვულობა სამი
ის პროცედურაში გამოყოფილ 8 საფეხურს. განსხვავებული ფორმით ვლინდება. პირველ ფორ-
უცნობის სიტუაციის ტესტის გამოყენებით, მაში, რომელიც ამბივალენტური (რეზისტენტუ-
ეინსვორტმა აღმოაჩინა მიჯაჭვულობის ორი ძირი- რი) მიჯაჭვულობის სახელითაა ცნობილი, ბავშვი
უსაფრთხო/სანდო მიჯაჭვულობა არასანდო მიჯაჭვულობა ამბივალენტური (რეზისტენტური)

ბავშვსა და მზრუნველს შორის ბავშვსა და მზრუნველს შორის მიჯაჭვულობა
ძლიერი ემოციური კავშირი, რომელიც სუსტი ემოციური კავშირი, რომელიც არასანდო მიჯაჭვულობა, რომელიც
გულისხმიერი/თანამგრძნობი ხშირად არათანმიმდევრული და ხასიათდება ბრაზითა და დედის
მზრუნველობის შედეგია. არასენსიტიური ზრუნვის შედეგია. უარყოფით.
სცადე!
გაიმეორეთ უცნობი ადამიანის სიტუაცია ვებდნენ? რა შეგიძლია მოგვიყვე? დისტრესი საშუალო
იყო თუ ძლიერი? როგორი რეაქცია ჰქონდათ ბავშვებს,
ჩ ვილებში მიჯაჭვულობის შესასწავლად, მერი ეინ-

სვორტმა გამოიგონა უცხო ადამიანის სიტუაციის
სახელით ცნობილი მეთოდი, რომელიც დაწვრილებით
მზრუნველების ოთახში დაბრუნებისას? როგორ ფიქ-
რობ, რომელი სახის მიჯაჭვულობა აღწერს ყველაზე
კარგად თითოეული ბავშვის რეაქციას? რა საფუძველი
ცხრილ 5-4-შია აღწერილი. მსგავს სიტუაციაში ჩვილების გაგიჩნდა არასანდო მიჯაჭვულობის წინააღმდეგ? სანდო
რეაგირების უკეთ გასაგებად, სცადე ეინსვორტისეული მიჯაჭვულობის სასარგებლოდ?
სიტუაციის განმეორება. შემთხვევით, თუ შენ ან შენი მე-
გობარი 12-18 თვის ბავშვებთან ძიძად მუშაობთ, ალბათ, განვიხილოთ საკითხები
შეგიძლიათ, სთხოვოთ მშობელს, რომ შექმნას უცხო გა- როგორ ფიქრობთ, გარემო, რომელსაც დააკვირდით,
რემო, ის კი მოემზადოს წასასვლელად. სხვა ვარიანტია, საწყისი ეინსვორტისეული უცხო ადამიანის სიტუაციის
ესტუმროთ იმ ბავშვთა ცენტრს, რომელიც 12-18 თვის კარგი შესატყვისი იყო? რითი იყო თქვენი პირობები გან-
ასაკის ბავშვებს იღებს და სთხოვოთ, დააკვირდნენ პა- სხვავებული? როგორ ფიქრობთ, ასეთი განსხვავებები
ტარების რეაქციებს, როცა მზრუნველები მათ ტოვებენ. გავლენას მოახდენდა იმაზე, რისი დაკვირვებაც თქვენ
ასევე, შესაძლებელია, იმ გარემოში, სადაც ბავშვზე მოვ- შეგეძლოთ? თუ შეგიძლიათ, გაესაუბრეთ მზრუნველებს,
ლას უზრუნველყოფენ, შექმნათ უცხო ადამიანის სიტუა- რომელთაც თქვენ აკვირდებოდით და შეეკითხეთ მათ,
ცია. იყავით შემოქმედებითნი და ეცადეთ, შეძლებისდაგ- როგორია მათი შვილის ტიპური ქცევა ერთმანეთთან და-
ვარად გაიმეოროთ ეინსვორტის პროცედურა. შორებისას. ამ ინფორმაციასა და თქვენს დაკვირვებებზე
დაყრდნობით, როგორ დაახასიათებდით თითოეული ბავ-
იფიქრე იმაზე, რასაც დააკვირდი
შვის მიჯაჭვულობის სტილს – როგორც სანდოს თუ არა-
ბავშვებმა, რომელთაც აკვირდებოდი, გამოავლი- სანდოს? რა მტკიცებულება შეგიძლიათ წარმოადგინოთ
ნეს დისტრესი, როცა მათი მზრუნველები ოთახს ტო- თქვენი დასკვნის მხარდასაჭერად?
ბრაზდება, როცა დედა ტოვებს, ხოლო დაბრუნე-

ბისას თავს არიდებს მას. არასანდო მიჯაჭვულო-
ბის შემდეგ ფორმაში, რომელსაც განრიდებული
მიჯაჭვულობა ეწოდება, ბავშვი, დედასთან მი-
მართებით, განსხვავებულად რეაგირებს; ერთსა
და იმავე დროს ეძებს და უარყოფს მას, დედის მი-
ერ ოთახის დატოვებისას კი, ისინი არ გამოხატა-
ვენ განაწყენებას (Ainsworth, 1985). მოგვიანებით,
ეინსვორტი აღიარებს არასანდო მიჯაჭვულობის
მესამე ფორმის არსებობასაც (Ainsworth, 1995,
2010; Main&Solomon, 1986): დეზორგანიზებული/
დეზორიენტირებული მიჯაჭვულობის დროს ბავ-
▲ მერი ეინსვორტმა შექმნა პროცედურა „უცნობი ადამიანის
შვი იქცევა ურთიერთსაწინააღმდეგო და დაბნეუ- სიტუაცია“, რათა დაკვირვებოდა, თუ როგორ რეაგირებდნენ ჩვი-
ლი მანერით, მაგალითად, როცა ის დედას აჰყავს, ლები, როცა დედა მათ ტოვებდა და როცა მოგვიანებით კვლავ
ბავშვი გაურბის დედის მზერას ან, ყოველგვარი ბრუნდებოდა. ამ სურათზე ჩანს, რომ ჩვილმა ეინსვორტთან
ურთიერთობაში ნდობა და დარწმუნებულობა გამოავლინა.
ემოციის გამოხატვის გარეშე, ეკვრის დედას (იხ.
განყოფილებაში – სცადე ეს! უცნობი ადამიანის სი- განიხილავს, როგორც ყველაზე საფრთხილო ფორ-
ტუაციის განმეორება). ბევრი პრაქტიკოსი დეზორ- მას, რამდენადაც დაბნეულ ბავშვებს იმასთან და-
განიზებულ/დეზორიენტირებულ მიჯაჭვულობას კავშირებით, თუ შეიძლება, ენდონ, ან იმ ბავშვებს,
რომლებიც გრძნობენ, რომ მათ არავის ნდობა არ
განრიდებული მიჯაჭვულობა შეუძლიათ – საკუთარი ემოციური გამოცდილების
არასანდო მიჯაჭვულობა, რომელიც ხასიათდება ორგანიზების არანაირი საშუალება არ აქვთ (Liotti,
დედის მიმართ ამბივალენტურობით. 2012; Solomon &George, 2011).
დეზორგანიზებული/ დეზორიენტირებული
მიჯაჭვულობა მიჯაჭვულობის შედეგები
არასანდო მიჯაჭვულობა, რომელიც ხასიათდება
დედაზე მიმართული ურთიერთსაწინააღმდეგო სანდო/უსაფრთხო და არასანდო მიჯაჭვულო-
ქცევითა და დაბნეულობით. ბის მქონე ახალშობილების ჯგუფების შედარები-
სას, ჯერ კიდევ 18 თვის ასაკში, ლონგიტუდურმა თულებების წინააღმდეგ სანდო მიჯაჭვულობა,
კვლევებმა არაერთხელ გამოავლინეს მნიშვნე- შესაძლოა, უზრუნველყოფდეს გარკვეული სახის
ლოვანი განსხვავებები პიროვნული და სოცია- დამცავ ზონას მაშინ, როცა არასანდო მიჯაჭვულო-
ლური განვითარების სფეროებში (e.g., Fearon, ბა ტვინს მოწყვლადს ხდის დაზიანებების მიმართ,
Bakersmans-Kranenburg, van IJzendoorn, Lapsley რაც განაპირობებს გრძელვადიან შფოთვას, გაუ-
& Roisman, 2010; Greenman & Tardif, 2010; Priddis ბედავობასა და სწავლის სირთულეებს (Fonagy &
& Howieson, 2012). კვლევების უმრავლესობა მი- Target, 2005; Wright, 1997).
უთითებს, რომ სანდო/უსაფრთხო მიჯაჭვულობის ბავშვობაში ქცევითი პრობლემები, ასევე, შე-
მქონე ბავშვები მეტად ცნობისმოყვარენი, სოცია- საძლებელია, რომ არასანდო მიჯაჭვულობას უკავ-
ლურები, დამოუკიდებლები და კომპეტენტურები შირდებოდეს. მაგალითად, აღმოაჩინეს, რომ დეპ-
არიან, ვიდრე მათი თანატოლი არასანდო მიჯაჭვუ- რესიული მზრუნველების (რომლებიც, ზოგადად,
ლობის მქონე პატარები 2, 3, 4 და 5 წლის ასაკში. ნაკლებად გულისხმიერნი არიან მათი შვილების მი-
გარდა ამისა, სანდო/უსაფრთხო მიჯაჭვულობის მართ) ბავშვებს 4 წლის ასაკში დაბალი ემოციური
მქონე ჩვილები, ზოგადად, ენთუზიაზმით სავსე, სი- კონტროლი აქვთ, 5 წლის ასაკში, შედარებით დაბა-
ცოცხლის უნარიანები და დამოუკიდებლები არიან. ლი თვითდაჯერებულობა (Maughan, Cicchetti, Toth
2 წლის ასაკში ისინი უფრო ეფექტურად ურთიერ- & Rogosch, 2007). გარდა ამისა, არასანდო მიჯაჭ-
თობენ თანატოლებთან და სპონტანურად უფრო ვულობამ შეიძლება კვების პრობლემები გაამძაფ-
მეტად იგონებენ წარმოსახვით და სიმბოლურ თა- როს, რამაც, შესაძლოა, კვების დარღვევებიც გა-
მაშებს. ბავშვები, რომელთაც ჩვილობაში სანდო ნაპირობოს (Chatoor, et al., 2004): ჩილეში ქალაქის
მიჯაჭვულობა ჩამოუყალიბდათ, მოგვიანებით, დაბალშემოსავლიან ახალგაზრდა მოსახლეობაზე
დაწყებითი სკოლის ასაკში, დავალების შესრულე- ჩატარებული კვლევის მიხედვით, ადრეული ასაკის
ბისას, უფრო დიდხანს იჩენენ შეუპოვრობას, უფრო ბავშვებში მნიშვნელოვანი კავშირი შეიძლება არ-
დაინტერესებულები არიან ახალი უნარების შეძე- სებობდეს დედობრივ უგრძნობელობას, არასანდო
ნით და უფროსებსა და თანატოლებთან ინტერაქ- მიჯაჭვულობასა და კვების ქრონიკულ დარღვევას
ციაში გამოხატავენ უფრო მაღალი დონის სოცია- შორის (Valenzuela, 1997).
ლურ უნარებს (Berlin, Cassidy & Appleyard, 2010; გარდა ამისა, მიჯაჭვულობასთან დაკავშირე-
Cassidy & Shaver, 2008; Sroufe, 2005). ბულ პრობლემებს შეუძლია, დაარღვიოს სხვა მნიშ-
ამდენად, როგორც ჩანს, უსაფრთხო/სანდო მი- ვნელოვანი სოციალური ურთიერთობები, მათ შო-
ჯაჭვულობის მქონე ბავშვები მარტივ ამოცანებსაც რის, ბავშვის თანატოლებთან ურთიერთობა (Lewis,
კი უკეთ ართმევენ თავს, ვიდრე არასანდო მიჯაჭ- 2005; Schneider, Atkinson & Tardif, 2001; Verissimo,
ვულობის მქონე ბავშვები და, ზოგადად, ისინი უფ- et al., 2011).
რო მეტად არიან მზად, შეეჭიდონ ნებისმიერი სა-
ხის, უფრო გვიანი განვითარების შესაბამის ამოცა- მიჯაჭვულობის ახსნა
ნებს. გასაკვირი არ არის ისიც, რომ უსაფრთხოდ/
სანდოდ მიჯაჭვული 3 წლის ასაკის ბავშვები უფრო მიჯაჭვულობის შესახებ ჩატარებული კვლე-
მეტად იმსახურებენ თანატოლებისგან მოწონებას ვების მიხედვით, ხშირად ჩვილსა და მზრუნველს
(Cassidy & Shaver, 2008). შორის ურთიერთობის ხარისხი მიჯაჭვულობის სა-
ამის საწინააღმდეგოდ, ჩვილებს, რომელთაც ფუძველია და იგი განვითარების სხვა მრავალ წამ-
მარცხი განიცადეს სანდო მიჯაჭვულობის ფორ- ყვან საკითხთან ახლო კავშირშია. რატომ და რო-
მირებაში, ხშირად აღენიშნებათ სხვადასხვა სახის გორ ვითარდება ეს მნიშვნელოვანი ურთიერთობა?
პრობლემა – ადაპტაციის სირთულით დაწყებული მიჯაჭვულობის ასახსნელად გარკვეული მო-
სოციალური ქცევის პრობლემებით დამთავრე- საზრება შეიძლება დედებისა და ჩვილების ქცევა-
ბული (e.g., Fearon, 2010). კვლევა აჩვენებს, რომ ზე დაკვირვების შედეგად გაგვიჩნდეს. ჩვეულებ-
არასანდო მიჯაჭვულობის მქონე 2 წლის ასაკის რივ, იმ ჩვილებს, რომელთაც უსაფრთხო/სანდო
ბავშვები ხშირად გამოხატავენ ჰიპერაქტივობისა მიჯაჭვულობა უყალიბდებათ, ჰყავთ მზრუნველე-
ან ქრონიკული სტრესის რეაქციებს და არსებობს ბი, რომლებიც ყოველთვის ყურადღებით ეპყრო-
გარკვეულო მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, ბიან ჩვილის მოთხოვნილებებს და პატარებთან
რომ მსგავსმა რეაქციებმა შეიძლება, ტვინის გან- ურთიერთობაში მგრძნობიარე, თბილ და მზრუნვე-
ვითარებას შეუშალოს ხელი. მაგალითად, კვლევამ ლობით დამოკიდებულებას ავლენენ (Main, 2000).
აჩვენა, რომ ქრონიკული სტრესი ვირთხებში ხელს მეორე მხრივ, ბავშვებს, რომელთაც არასანდო მი-
უშლის ტვინის იმ გარკვეული უბნების განვითა- ჯაჭვულობა უყალიბდებათ, უყურადღებო ან ნაკ-
რებას, რომლებიც ჩართულია შიშის, სიფხიზლის, ლები ემოციური მიმღებლობის მქონე მზრუნველე-
სწავლის, მეხსიერებისა და ყურადღების პროცე- ბი ჰყავთ (Berlin & Cassidy, 1999; Cassidy & Shaver,
სებში. ადამიანებზე რომ განვაზოგადოთ, ამ გარ- 2008). მშობლის დეპრესიას შეუძლია უარყოფითად
იმოქმედოს მიჯაჭვულობის განვითარებაზე (Levy, ▲პატარა მაიმუნი

2007; Trapolini, Ungerer & McMahon, 2007), ისე- ეკვრის რბილი ქსო-
ვილისგან დამზა-
ვე, როგორც ფიზიკურ შეურაცხყოფას ან უგულე- დებულ სუროგატ
ბელყოფას (Chaffin, et al., 2006), რამდენადაც ეს „დედას“ და ჩანს,
ის საკითხებია, რომლებიც ხშირად ხელს უშლიან რომ ერთგვარად
კომფორტულად
მზრუნველსა და ახალშობილს შორის ნდობის, სიყ- გრძნობს თავს.
ვარულისა და სინქრონული (ორმხრივი) ურთიერ-
თობების ჩამოყალიბებას.
კვლევა ნათლად მიუთითებს, რომ გარემოსა
და დასწავლას შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა
ჰქონდეს იმაზე, თუ როგორ ჩამოყალიბდება მიჯაჭ-
ვულობითი კავშირები. უფრო ადრე, მე-20 საუკუ-
ნეში, ბიჰევიორისტები მიჯაჭვულობას ხსნიდნენ,
როგორც განპირობებულობის შედეგს, რომელშიც
ახალშობილი დაისწავლის, რომ მზრუნველის არსე-
ბობა დააკავშიროს ბიოლოგიური მოთხოვნილებე-
ბის დაკმაყოფილებით მიღებულ სიამოვნებასთან,
მაგალითად, იმპრიტინგი, რაშიც იგულისხმება
მაგალითად, კვებასთან, როცა ბავშვს შია ან/და
სახვევის გამოცვლასთან საჭიროების შემთხვევა- ზოგიერთ ახალდაბადებულ ცხოველსა (ან ფრინ-
ში. მიჯაჭვულობასთან მიმართებით ფსიქოანალი- ველებს) და მათ დედებს შორის კავშირის ფორმი-
ტიკური თეორიების, განსაკუთრებით, ზიგმუნდ რება, როგორც ჩანს, დაბადებისას ვლინდება და,
ფროიდის ხედვა თითქმის ემთხვეოდა ბიჰევიორის- ამდენად, იგი უფრო მეტად ბიოლოგიური პროგ-
ტების თვალსაზრისს. ისინი მიჯაჭვულობას ხსნიდ- რამირების შედეგია, ვიდრე დასწავლის. კლასიკუ-
ნენ, როგორც ადრეული დედა-ჩვილი კონტაქტის რი კვლევისას კონრად ლორენცმა შეამჩნია, რომ
ჩამოყალიბებასა და ჩვილის მოთხოვნილებების, ახლად გამოჩეკილი ჭუკები, რომლებიც, ჩვეულებ-
განსაკუთრებით, კვების მოთხოვნილების, დაკმა- რივ, საკუთარ დედებს მიჰყვებიან, გაედევნებოდ-
ყოფილებას. ამდენად, პირველი წლის განმავლო- ნენ ნებისმიერ მოძრავ ობიექტს – ოჯახის ძაღლს
ბაში, ყურადღება გამახვილებულია ორალური სტი- ან, თუნდაც, ლორენცსაც – თუკი, ჭუკების გამოჩე-
მულაციის მნიშვნელობაზე. კისას, დედა ბატის ნაცვლად, სწორედ ეს ობიექტი
სხვა მეცნიერებმა მათი მიდგომები უფრო მე- აღმოჩნდებოდა ადგილზე (Hess, 1973).
ტად ბიოლოგიურ საფუძველზე დაყრდნობით გა- რისი თქმა შეიძლება ადრეულ ურთიერთობაზე,
ნავითარეს (e.g., Simpson & Belsky, 2010). იმის რომელიც მიჯაჭვულობისათვის საფუძველს ქმნის?
მტკიცებით, რომ მიჯაჭვულობის ტიპის ქცევა ხში- მეორე, აწ უკვე კლასიკურ კვლევაში ჰარი ჰარ-
რად ცხოველებშიც შეიმჩნევა, მათ მიჯაჭვულობა ლოუმ (1959) შენიშნა, რომ მაიმუნებს, რომლებიც
განიხილეს უფრო, როგორც გადარჩენის ღირებუ- უდედოდ იზრდებოდნენ მის ლაბორატორიაში, არა-
ლების მქონე ინსტიქტი, რადგან ის ახალშობილებს ადეკვატური ქცევები ჩამოუყალიბდათ. ისინი ადვი-
აძლევს დედებთან სიახლოვის საშუალებას, სადაც ლად ღიზიანდებოდნენ, იკვებებოდნენ, ეშინოდათ
მათ შეუძლიათ, დაცულად იგრძნონ თავი, დააკვირ- და თამაშობდნენ უხალისოდ, მიუხედავად იმისა,
დნენ დედას და მიბაძონ მის სასარგებლო ქცევებს. რომ ნოყიერი საკვები ჰქონდათ და კარგად მოვლი-
ლები იყვნენ. ზოგიერთი მაიმუნი დაიღუპა კიდეც.
ნათელია, რომ ამ პატარა მაიმუნებს სჭირდებოდათ
რაღაც უფრო მეტი, ვიდრე ზრდისა და განვითარე-
ბისათვის მათი რეგულარული გამოკვებაა.
ჰარლოუმ და მისმა კოლეგებმა ორი ხელოვნუ-
რი სუროგატი „დედა“ თითოეული ჩვილი მაიმუნის
გალიაში მოათავსეს. ერთ-ერთი სუროგატი დედა,
რომელიც რძით იყო მომარაგებული, რათა გამო-
ეკვება პატარები, მეტალისგან იყო დამზადებული,
ხოლო მეორე, რომელსაც საკვები საშუალება არ
იმპრიტინგი
ზოგიერთ ახალდაბადებულ ცხოველსა
(განსაკუთრებით, ფრინველებს)
▲ობოლი ბატის ჭუკები, რომლებზეც კრიტიკული იმპრიტინგის და მათ დედებს შორის კავშირის
პერიოდში კონრად ლორენცი ზრუნავდა, ისე მიჰყვებოდნენ მას, ფორმირება, რომელიც, როგორც
როგორც ნამდვილი დედას. ჩანს, დაბადებისას ჩნდება.
ცხრილი 5-5. მიჯაჭვულობის განვითარების ბოულბისეული საფეხურები
საფეხური ასაკი აღწერა
1 დაბადებიდან 2 თვემდე • ახალშობილები ავლენენ მიჯაჭვულობის ქცევებს, რომლებიც მიმართულია

ნებისმიერი ადამიანის, მათ შორის, ნაცნობი ადამიანების მიმართ და არა
მხოლოდ;
• მიჯაჭვულობის ქცევები ინსტიქტური და ძალიან ზოგადი ხასიათისაა.
2 2-დან 7 თვემდე • ჩვილები მიეჯაჭვებიან ძირითად მზრუნველს, ჩვეულებრივ, დედას ან ძირი-
თადი მზრუნველების მხოლოდ ძალიან მცირე რაოდენობას;
• დაშორებით გამოწვეული შფოთვა ყალიბდება ამ პერიოდის დასასრულისათ-
ვის; ამ ეტაპზე, ძირითად მზრუნველთან განშორებისას, ჩვილი განიცდის
ემოციურ დისტრესს.
3 7-დან 24 თვემდე • მიჯაჭვულობა ვრცელდება სხვა მნიშვნელოვან მზრუნველებზეც – დღიურ
მომვლელებზე, უფროს სიბლინგებზე და ა.შ.
• ჩვილები იწყებენ მნიშვნელოვანი მზრუნველებისთვის ყურადღების მიქცე-
ვას, რათა ჩართონ ისინი სინქრონულ მიჯაჭვულობასთან დაკავშირებულ
ქცევებში, რითიც მეტყველებისა და სოციალური განვითარებისათვის სა-
ფუძველს ქმნიან.
4 24 თვე • მიჯაჭვულობა თანატოლებზე ისევე ვრცელდება, როგორც მზრუნველებზე;
• ადრეული ასაკის ბავშვები ავითარებენ უფრო დახვეწილ სოციალურ და კოგ-
ნიტურ უნარებს, რაც მათ აძლევთ სხვათა ემოციების გათვალისწინებისა და
ემპათიის გამოვლენის საშუალებას.
წყარო: Adapted from Attachment and loss (2nd ed.), by J. Bowlby, copyright © 1999. Reprinted by permission of Basic Books, a
member of Perseus Books Group.
ჰქონდა, რბილი ქსოვილისგან იყო დამზადებული დედები ესაუბრებიან, გულში იკრავენ საკუთარ
(Harlow & Harlow, 1962). კვლევის შედეგები გასაო- ახალშობილებს და სიამოვნებას იღებენ მათთან
ცარი იყო: ჩვილმა მაიმუნებმა მკაფიო უპირატესო- ფაქიზი ურთიერთობისას; ახალშობილები, თავის
ბა გამოამჟღავნეს რბილი ქსოვილისგან დამზადე- მხრივ, რეაგირებენ დედებთან მხედველობითი კონ-
ბული სუროგატი დედის მიმართ. ისინი დროის უმე- ტაქტის დამყარებით, მოგვიანებით კი, ღიმილითა
ტეს ნაწილს მასთან ჩაჭიდებასა და მისთვის ხმო- და ღუღუნით. მსგავსი ორმხრივი ქცევების შემუ-
ვანი სიგნალების მიცემაში ატარებდნენ; როცა მა- შავება და შემდგომი განვითარება პირველი რამ-
იმუნებს ეშინოდათ, სწორედ რბილი ქსოვილისგან დენიმე წლის განმავლობაში მიმდინარეობს, რაც
დამზადებულ სუროგატ დედასთან მირბოდნენ. ნა- ახალშობილის მზარდ კომპეტენციაზე მიუთითებს
თელია, რომ მიჯაჭვულობა დედისგან უფრო მეტს (Ainsworth & Bowlby, 1991). იხ. ცხრილი 5-5, მიჯაჭ-
მოითხოვს, ვიდრე დედის, უბრალოდ, არსებობა ან ვულობის განვითარების ბოულბისეული საფეხუ-
ჩვილის საკვებით უზრუნველყოფაა (Suomi, 2010). რებისათვის.
დღეისათვის თეორეტიკოსები აღნიშნავენ, რომ მიჯაჭვულობის ჩამოყალიბებაში განსაკუთრე-
კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს დედა-ჩვილის კავ- ბით მნიშვნელოვანია სინქრონის – მზრუნველსა
შირის ხარისხს და მასში მონაწილეობენ როგორც და ჩვილს შორის ორმხრივი ურთიერთობის – განვი-
ბიოლოგიური, ასევე გარემო ძალები. ● თარება, თუმცა ის ასე- ფიქრობთ, რომ, ჩვილ
ვე განვითარების სხვა მაიმუნებზე, ჰარლოუს
მიჯაჭვულობის რეციპროკულობა. ჯონ ბო- მრავალ პროცესს ახა-
ულბის მიდგომა მიჯაჭვულობის ჩამოყალიბებაში მიერ ჩატარებული კვლე-
სიათებს (Bornstein &
ბიოლოგიური საფუძვლებისა და სოციალური ძა- ვის შედეგები ადამიანურ
Tamis-LeMonda, 2010).
ლების ინტერაქციულ ბუნებას აღიარებს (1999a, ურთიერთობებზე განზო-
მაგალითად, განმტკი-
1999b; Shaver & Fraby, 2010). ევოლუციური მიდ- გადდება? რა არგუმენ-
ცების თეორიის დაშვე-
გომის გათვალისწინებით, ბოულბი ამტკიცებდა, ტით შეგიძლიათ, განამ-
ბის საწინააღმდეგოდ,
რომ ბიოლოგიურად წინასწარ დაპროგრამებული ტკიცოთ თქვენი პასუხი?
იმ დედების შვილები,
ქცევები, რომლებიც ხელს უწყობენ ჩვილის გადარ- რომლებიც პირველი რამდენიმე თვის განმავლო-
ჩენასა და ნორმალურ განვითარებას, არსებობენ ბაში სწრაფად და თანმიმდევრულად რეაგირებენ
როგორც ჩვილში, ასევე მზრუნველში. მაგალითად, მათი ახალშობილების ტირილზე, მეტია ალბათობა,
● [იხ. Classic Footage of Harlow’s სინქრონი

Monkeys: Contact Comfort მზრუნველსა და ჩვილს შორის
MyDevelopmentLab.com-ზე ორმხრივი ურთიერთობა.

Kraigi - Adamianis Ganvitareba - გვ.1-180

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kraigi - Adamianis Ganvitareba - გვ.1-180

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kraigi - Adamianis Ganvitareba - გვ.1-180

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

მესამე გამოცემა

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

მოცემული სახელმძღვანელოს შესაბამის გვერდებზე დამოწმებული სამადლობელი სიტყვები მოყვანილია

Library of Congress Catalog-in-Publication Data

© ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2019

1 შესავალი ადამიანის განვითარებაში

3 პრენატალური განვითარება და მშობიარობა

4 ჩვილობა და ახლადფეხადგმულობის პერიოდი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

5 ჩვილობა და ახლადფეხადგმულობის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

6 ადრეული ბავშვობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

7 ადრეული ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

8 შუა ხანის ბავშვობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

9 შუა ხანის ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

14 შუა ხანი: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

16 გვიანი მოზრდილობა: ფიზიკური, კოგნიტური და ენობრივი განვითარება

17 გვიანი მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

წინასიტყვაობა XIII ქრომოსომები, გენები და უჯრედის გაყოფა 48

გარემოს გავლენა პრენატალურ განვითარებაზე 91 სენსორული და პერცეპტული განვითარება 143

მზრუნველთან განშორება 182 ენობრივი განვითარება 227

ბავშვთა მიმართ სასტიკი მოპყრობა: ძალადობა თანატოლთა ურთიერთობები 347

თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში ფიტნესი და ჯანმრთელობა 454

ბავშვების განვითარების საფეხურებთან ხედვები იცვლება თანამედროვე ტექნოლოგიური

დაბერების მიზეზები 612 ხედვები იცვლება ცხოვრების ხელშეწყობის

მესამე გამოცემის სიახლე Tavi 3. prenataluri ganviTareba da

განახლებული მონაცემები მსოფლიოს მასშტა- ების შესახებ (გონების თეორიის განვითარების

განახლებული დისკუსია – სკოლაში წარმატება Tavi 11. mozardoba da mozrdilobaSi

ვრცელი დისკუსია – ქორწინების ტრადიციები განახლებული ინფორმაცია – ასაკთან დაკავ-

შემსწავლელზე ცენტრირებული სწავლებისა და სწავლის კომპლექსი

შესავალი ადამიანის განვითარებაში იმ მოვლენას, რომელიც მის მიმართულებას გან-

განვითარება მთელი ცხოვრების

განვითარება განვითარების ფსიქოლოგები განვითარების პერიოდი (სტადია)

● [იხილე: The features of ქრონოლოგიური

თუ წამყვან თემებს, რომლებიც დაგვეხმარება მთე-

ბიოლოგიური ფაქტორები გარემოს ფაქტორები სოციოკულტურული კონტექსტი

მომწიფებისა და დასწავლის ცნებების ურთიერ-

ული პერიოდის შეწყვეტა) ქალებში ითვლება ბიო-

მომწიფება დასწავლა კონტექსტი

ბ ავშვის აღზრდის შესახებ მოსაზრებებს შორის დიდი

► ევროპელ არის- კიდანვე აკისრებენ საშინაო საქმეებსა და დავალე-

კოლექტივისტური კულტურა ინდივიდუალისტური კულტურა

დ ღეს ფსიქოლოგების ინტერესი გაიზარდა ადამიანის

● [იხ. Differences Between კოგნიტური სფერო სოციოკულტურული სფერო

მით დაიწყონ სხვებთან ურთიერთობა (სოციალური

განისაზღვრება: ორგანიზებული, ურთიერთშეთან- ნაირად აღწერს. ხშირად, სტუდენტები სხვადას-

ადამიანის გენომი განვითარების ნეირომეცნიერება ● [იხ. Eddie Harmon Jones: Is there

სტის განმავლობაში ყურადღებას გავამახვილებთ

ევოლუცია ● [იხ. Developmental Cognitive ბუნებრივი შერჩევა

ფუძნებული ახსნები ფართოდ გამოიყენება განვი- ► ფროიდის თანა-

ცხრილი 1-3. ფროიდის ფსიქოსექსუალური სტადიები კუსირება, არაცნობიერ კონფლიქტებზე ხაზგასმა

ფსიქოსოციალური თეორია ● [იხ. Erikson’s Last Four Stages of

► ერიკ ერიქსო- მიურობის ის ხარისხი, რომლის გამოხატვა შეუძ-

ცხრილი 1-4. ერიქსონის ფსიქოსოციალური სტადიები