Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

1. DVOCEVNA POSTROJENJA GRAVITACIONOG GREJANJA

1.1 UVOD

Kod dvocevnih sistema svako grejno telo je spojeno sa cevnom mrežom preko dva
priključka: jedan je razvodni i njime se dvovodi topla voda do grejnog tela, a drugi je povratni,
kojim se vod iz grejnog tela vraća nazad prema izvoru toplote. Na taj način grejna tela
predstavljaju vezu između razvodne i povratne cevne mreže, kao što i kotao prima povratnu vodu
iz sistema i zagreva je do potrebne temperature u razvodnoj mreži.
Voda, kao grejni fluid, može imati različite temperature u razvodnoj i povratnoj cevnoj
mreži. Postrojenja za grejanje, kada je u pitanju voda kao radni fluid, mogu se izvoditi kao
toplovodna (tr < 110oC) ili kao vrelovodna (tr > 110oC). Kod toplovodnog grejanja, koje je češće
u primeni, najviša radna temperatura razvodne vode je ispod temerature ključanja pri
atmosferskom pritisku. Zbog toga se ovi sistemi mogu izvoditi kao otvoreni prema atmosferi (sa
otvorenim ekspanzionim sudom). Kada je reč o vrelovodnom grejanju grejni sistem mora da bude
″zatvoren″, kako bi se u cevnoj mreži održavao potreban nadpritisak i na taj način sprečilo
ključanje vode. Zbog toga se vrelovodni sistemi centralnog grejanja često nazivaju sistemima
visokog pritiska, a visinu nadpritiska u sistemu određuje temperatura radnog fluida i visina
zgrade.
Cirkulacija vode kroz cevnu mrežu može se ostvariti pod uticajem zemljine teže
zahvaljujući različitim gustinama vode u razvodnom i povratnom delu cevovoda. U takvom
slučaju radi se o gravitacionom sistemu toplovodnog grejanja. Ako se u cevnoj mreži nalazi
pumpa koja pobuđuje strujanje fluida, onda se takav sistem naziva pumpno grejanje.
U okviru ovog poglavlja biće izloženi teorija i principi projektovanja sistema
gravitacionog grejanja, čijim se proučavanjem može detaljno upoznati zavisnost između
dimenzija cevovoda, brzine strujanja vode, pada pritiska i raspoloživog napora – što je preduslov
za dobro funkcionisanje sistema. Bez obzira da li se radi o gravitacionom ili pumpnom sistemu
grejanja, cevna mreža može biti izvedena na dva načina: sa donjim ili sa gornjim razvodom.

1.2 PRIRODNA CIRKULACIJA VODE U SISTEMU

Kod sistema gravitacionog grejanja strujanje vode u cevnoj mreži ostvaruje se prirodnim
putem, bez utroška mehaničke energije. Prirodno strujanje fluida izaziva uzgonska sila koja se
javlja usled različite gustine fluida u razvodnoj i povratnoj mreži. Različita gustina vode je
posledica različitih temperatura vode u razvodnoj i povratnoj mreži – voda u razvodnoj mreži
ima višu temperaturu i manju gustinu, pa je lakša od povratne vode i pod dejstvom uzgonske sile
ima težnju strujanja naviše. Povratna voda je niže temperature i ima veću gustinu, pa ima težnju
strujanja naniže. Na taj način se ostvaruje prirodna cirkulacija vode kroz cevnu mrežu.
Pri svakom strujanju realnog fluida (a voda je realni fluid) dolazi do određenog pada
pritiska usled trenja i pojave vrtloga, koje izazivaju lokalni otpori (promena prečnika cevi ili
pravca strujanja, grananje cevovoda itd.).
U svakom zatvorenom sistemu (a toplovodni sistemi centralnog grejanja su zatvoreni
strujni krugovi) pad pritiska usled strujanja mora biti jednak raspoloživom naporu. Drugim
rečima, praspoloživi napor uzrokuje upravo takvo strujanje kroz cevnu mrežu u kojoj se javljaju
gubici koji su jednaki raspoloživom naporu. Ukoliko bi pad pritiska pri strujanju radnog fluida

1-1
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

bio veći od raspoloživog napora, cirkulacija vode ne bi bila ostvariva u celoj cevnoj mreži ili bi se
odvijala sa smanjenim protokom.
1.3 GRAVITACIONI NAPOR

Na slici 1.1 prikazana je jedna uprošćena šema toplovodnog grejanja sa jednim grejnim
telom. Zagrevanje vode se odvija u kotlu, po celoj visini kotla, dok se hlađenje vode odvija u
grejnom telu, jer grejno telo predaje toplotu grejanoj prostoriji. I hlađenje se odvija po celoj visini
grejnog tela. Ako se pretpostavi da se temperatura i gustina menjaju linearno, onda se može
usvojiti srednja linija visine kotla i grejnog tela za određivanje visinske razlike između kotla
(mesta zagrevanja vode) i grejnog tela (mesta hlađenja vode). Tada je raspoloživi napor:
H ras = h ⋅ g ⋅ ( ρ p − ρ r ) , pri čemu je ρ = f (t ) . (1.1)

Grejno telo
tr , ρr
h
tp , ρp

Kotao

Slika 1.1 Uprošćena šema grejnog sistema

Danas su u primeni uglavnom pumpni sistemi toplovodnog centralnog grejanja. Međutim,
gravitaciono grejanje ima svoj istorijski značaj – prvi sistemi centralnog grejanja izvedeni su kao
sistemi sa prirodnom cirkulacijom vode. Ovi sistemi se mogu sresti u starim zgradama koje su
građene pre II svetskog rata. Takođe, gravitacioni sistemi su pogodni za edukaciju jer se prilikom
dimenzionisanja cevne mreže jako dobro može steći inženjerski osećaj za vezu između prečnika
deonica, brzine strujanja vode, pada pritiska i raspoloživog napora. Nekada investitor može
zahtevati da se sistem centralnog grejanja projektuje kao gravitacioni sistem, posebno ako se kao
izvor toplote koristi kotao na čvrsto gorivo – tada nije potrebna električna energija za pogon
pumpe i sistem je nezavisan; usled nestanka električne energije za pogon pumpe sistem može i
dalje nesmetano da radi.
Grafička dokumentacija kojom se prikazuju cevne mreže sistema centralnog grejanja
obuhvata sledeće crteže:
- aksonometrijska šema sistema (obavezno u Rusiji, a ponekad i u našoj zemlji)
- osnova (ili osnove) objekta sa horizontalnom razvodnom i povratnom cevnom
mrežom,
- šema usponskih vodova (obavezno kod dvocevnih sistema).

1-2
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

Slika 1.2 Aksonometrijska šema sistema gravitacionog grejanja – donji razvod

Na aksonometrijskoj šemi su prikazana sva grejna tela u sistemu zajedno sa kompletnom

cevnom mrežom, razvodnim i povratnim vodovima, kao i izvor toplote, tj. kotao. Na šemi nisu
ucrtani ekspanzioni sud, armatura (radijatorski ventili, osiguranje kotla, balansni ventili...),
vazdušna mreža (ukoliko je odzračivanje sistema predviđeno na taj način), kao ni nagib
cevovoda. Aksonometrijska šema je pogodna za sagledavanje izgleda kompletnog sistema i
rasporeda opreme.
Kod nas su u projektnoj dokumentaciji neohodni crteži horizontalne razvodne i povratne
mreže, kao i šema usponskih vodova.

II III IV

I V
Slika 1.3 Osnova podruma sa horizontalnom razvodnom i povratnom cevnom mrežom

1-3
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

I II III 6,8

φ 3/8”

3250 2800 2450 2450 3250

1.02 1.01 1.03 1.03 1.04 3,4
6050

4900
1750 1750 2100 2100 3800
0.02 0.01 0.03 0.03 0.04 0,0

-3,0

Slika 1.4 Šema usponskih vodova

Na crtežu horizontalne razvodne i povratne mreže, koji se crta na osnovi onog sprata
zgrade gde je mreža postavljena, nalazi se ucrtan kotao u razmeri i njegov položaj; ucrtane su
deonice horizontalne razvodne i povratne cevne mreže od glavnog usponskog voda pa sve do
usponskih vodova. Na tom crtežu svaka deonica cevovoda se obeležava arapskim brojem, unosi
se dimenzija cevi i toplotni protok. Usponski vodovi se obeležavaju rimskim brojevima.
Na šemi usponskih vodova ucrtani su redom svi usponski vodovi sa pripadajućim grejnim
telima na svim etažama. Ucrtavaju se svi priključci sa radijatorskim ventilima i navijcima. Svako
grejno telo je obeleženo na odgovarajući način (broj članaka, razmak između priključaka, širina i
dimenzije priključnih cevnih vodova). Deonice usponskih vodova se takođe obeležavaju na sličan
način kao i deonice horizonralne mreže – unosi se prečnik cevi i toplotni protok. Šema usponskih
vodova zapravo podseća na razvijeni omotač zgrade na kome se, u razmeri po visini, vide sve
vertikale sa pripadajućim grejnim telima, pri čemu se vodi računa o tačnom položaju grejnog tela
(da li je ono postavljeno levo ili desno u odnosu na posmatranu vertikalu, pri čemu je pogled na
vertikalu uvek iz unutrašnjosti prostorije). Na šemi usponskih vodova se takođe prikazuje nagib
horizontalnih deonica.

1.4 SISTEMI GRAVITACIONOG GREJANJA SA DONJIM RAZVODOM

U sistemu gravitacionog grejanja strujanje vode kroz cevnu mrežu ostvaruje se usled
uzgonske sile, prirodnim putem, odnosno bez utroška mehaničke energije. Sva grejna tela na
istom nivou (istom spratu) nalaze se na istoj visinskoj razlici u odnosu na kotao, pa prema tome
imaju i isti raspoloživi napor Hrasp. Međutim, dužina cevne mreže kojom je grejno telo povezano
sa kotlom (strujni krug) razlikuje se za skoro svako grejno telo. Izborom odgovarujećeg prečnika
cevi deonica u strujnom krugu teži se ka tome da ukupan pad pritiska (usled trenja i usled

1-4
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

lokalnih otpora) bude jednak raspoloživom naporu – to važi sa sve strujne krugove. Strujni krug
čine sve deonice cevne mreže od kotla do grejnog tela i od grejnog tela nazad do kotla – čime je
formiran jedan zatvoreni krug u kome struji grejni fluid. Na slici 1.5 prikazana je šema sistema
gravitacionog grejanja sa donjim razvodom.

ES

GT

KO

Slika 1.5 Šema sistema gravitacionog grejanja sa donjim razvodom, otvorenim ekspanzionim
sudom i vazdušnom mrežom

Donji razvod podrazumeva da se horizontalna cevna mreža vodi ispod tavanice

podrumskih prostorija, odnosno na nivou ispod grejnih tela. Sve horizontalne deonice cevne
mreže se izvode pod nagibom od 5‰, što je neophodno zbog pražnjenja cevne mreže i
odzračivanja instalacije (odvođenja vazduha iz sistema pri samom punjenju instalcije vodom, ali i
kasnije – u toku rada, ukoliko se u sistemu jave mehurići vazduha). Horizontalne cevi u mreži su
postavljene tako da omogućavaju kretanje vazduha u smeru naviše (s obzirom da je vazduh lakši
od vode). Cevna mreža se u svojim najvišim tačkama (na vrhovima svih usponskih vodova)
povezuje sa vazdušnom mrežom (na crtežu prikazanom linijom crta – tačka – crta). Vazdušna
mreža je povezana sa otvorenim ekspanzionim sudom preko razvodne sigurnosne cevi, tako da se
izbacivanje vazduha van sistema vrši preko odzračne cevi na otvorenom ekspanzionom sudu. Na
samoj vazdušnoj mreži su izvedene cevne petlje, koje omogućavaju prolaz vazduha naviše i
sprečavanja eventualnog strujanja vode kroz vazdušnu mrežu.
Postavljanje vazdušne mreže i njeno povezivanje sa otvorenim ekspanzionim sudom samo
je jedan od načina na koji se može vršiti odzračivanje instalacije. Drugi način, koji je takođe često
u primeni je postavljanje odzračnih ventila na sva grejna tela koja se nalaze na najvišoj etaži, kao
što je prikazano na šemi sistema sa donjim razvodom i zatvorenim ekspanzionim sudom (slika
1.6). Kod načina odzračivanja sistema prikazanog na slici 1.6, nagib razvodnih priključaka

1-5
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

grejnih tela na najvišoj etaži je suprotan (grejno telo na slici gore desno). Odzračni ventili u
sistemu sa zatvorenim ekspanzionim sudom mogu se postaviti i na vrhu vertikala (slika 1.6 levo).
U tom slučaju nagib razvodnih priključaka je kao i u slučaju postavljanja vazdušne mreže. Dakle,
odzračni ventil se uvek postavlja u najvišoj tački (tačkama) instalacije, pri čemu cevna mreža
mora imati takvu konfiguraciju (u pogledu nagiba) da ne postoje mesta sa kontra nagibom u
kojima bi se mogli formirati vazdušni čepovi.

GT

ES
KO

Slika 1.6 Šema sistema gravitacionog grejanja sa donjim razvodom, zatvorenim ekspanzionim
sudom i odzračnim ventilima

1.5 SISTEMI GRAVITACIONOG GREJANJA SA GORNJIM RAZVODOM

Kod sistema gravitacionog grejanja sa gornjim razvodom horizontalna razvodna mreža se

vodi po podu tavana zgrade, dok je horizontalna povratna mreža ispod tavanice podruma. Kada
se primenjuje sistem sa gornjim razvodom onda se u projektnoj dokumentaciji daju dva crteža:
horizontalne razvodne mreže na osnovi tavana i horizontalne povratne mreže na osnovi podruma
zgrade.
Kod ovog sistema, prikazanog na slici 1.7, glavni usponski vod preuzima ulogu
sigurnosne razvodne cevi. Ulogu odzračivanja u sistemu preuzimaju vertikale (usponski vodovi)
tako da se ne izvodi vazdušna mreža, kao kod sistema sa donjim razvodom. Cevovod
horizontalnih deonica se izvodi pod nagibom od 5‰.
Punjenje sistema vodom vrši se preko slavine na kotlu. Pražnjenja cevne mreže se vrši
preko slavine na glavnom povratnom vodu, u najnižoj tački sistema.

1-6
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

ES

GT

KO

Slika 1.7 Šema sistema gravitacionog grejanja sa gornjim razvodom i otvorenim ekspanzionim
sudom

1.6 HLAĐENJE VODE U CEVNOJ MREŽI I DODATNI NAPOR

U sistemima sa gornjim razvodom topla voda ima duži put od kotla do grejnih tela. Osim
toga, horizontalna razvodna mreža je obično smeštena na tavanu objekta, koji predstavlja
negrejanu prostoriju prema nameni i zbog svog položaja u zgradi ima veće gubitke toplote u
odnosu na druge prostorije, pa je temperatura vazduha tavanskog prostora niža od temperature u
podrumskim prostorijama. Iz navedenog razloga, topla voda u delu razvodne mreže se hladi više
nego u slučaju sistema sa donjim razvodom. Hlađenje vode u cevnoj mreži sistema sa gornjim
razvodom se ne može zanemariti, kao u slučaju sistema sa donjim razvodom, jer do grejnih tela
dolazi grejni fluid niže temperature od one koja je predviđena projektom. Usled hlađenja vode
javlja se veća razlika u gustini vode u glavnoj razvodnoj cevi i ostalim delovima strujnog kruga,
pa se javlja i veći raspoloživi napor.
Na slici 1.8 prikazan je jedan strujni krug sistema sa gornjim razvodom, koji je podeljen
na nekoliko segmenata u kojima dolazi do hlađenja vode. Pri tome se smatra da u glavnom
usponskom vodu AB, kao i horizontalnom povratnom cevovodu FG nema gubitaka toplote, što je
realna pretpostavka, pošto je ovaj deo cevovoda dobro izolovan i nalazi se u prostoru više
temperature vazduha.
Za strujni krug grejnog tela prikazanog na slici 1.8 raspoloživ napor bi iznosio:
H = h1 ⋅ g ⋅ ( ρ1 − ρ r ) + h2 ⋅ g ⋅ ( ρ 2 − ρ r ) + h3 ⋅ g ⋅ ( ρ3 − ρ r ) + h4 ⋅ g ⋅ ( ρ 4 − ρ r ) + h5 ⋅ g ⋅ ( ρ5 − ρ r ) (1.2)
Hlađenje vode u deonici cevovoda računa se kao:

1-7
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

l ⋅ k R ⋅ (t m − to )
∆t = ⋅
(1.3)
m⋅ cw
gde su:
l – dužina deonice,
kR – koeficijent prolaza toplote kroz izolovane cevi po dužnom metru,
tm – srednja temperatura vode u deonici,
to – temperatura okolnog vazduha,
m – maseni protok vode i
cw – specifični toplotni kapacitet vode.

B
C h1

h2
Grejno telo
D
h3
E

h4

h5
A

G
Kotao

Slika 1.8 Šema sistema sa gornjim razvodom i hlađenjem vode u cevnoj mreži

S obzirom da se srednja temperatura vode u deonici, kao i temperatura vode na izlazu iz

deonice računaju kao:
tul + tiz
tm = i tiz = tul − ∆t , a s obzirom da je ∆t = f (t m ) (1.4)
2
morao bi da se sprovede iterativni postupak. Međutim, pošto je promena temperature u deonici
mala, vrši se pojednostavljenje proračuna tako što se u izrazu (1.3) umesto srednje temperature
uzima temperatura vode na ulazu u deonicu, pa jednačina (1.3) prelazi u oblik oblik:
l ⋅ k R ⋅ (tul − t o )
∆t = ⋅
(1.5)
m⋅ cw
Na osnovu jednačine (1.5) u jednom koraku se odredi ∆t, pa se zatim izračunaju tiz i tm iz
jednačina (1.4). Za temperaturu tm se iz tablica očita vrednost gustine ρm, pa se zatim iz jednačine
(1.2) može izračunati stvarno raspoloživ napor Hrasp.

1-8
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

Da bi mogli da se odrede toplotni gubici u pojedinim delovima mreže, a samim tim i

stvarno raspoloživi napor, potrebno je poznavati prečnike deonica, koje ustvari tek treba
proračunati. Zato se dimenzionisanje mreže kod ovih sistema vrši iz dva koraka – prethodni i
naknadni proračun. U prethodnom proračunu se raspoloživi napor određuje isto kao kod donjeg
razvoda uzimajući u obzir dodatni raspoloživi napor:
H = h ⋅ g ⋅ ( ρ p − ρ r ) + ∆H (1.6)

Prvi sabirak iz jednačine (1.6) se lako računa kada su poznate temperature razvodne i
povratne vode. Dodatni napor je određen empirijski i vrednosti se usvajaju iz tabela. Zavisi od:
- razgranatosti mreže,
- horizontalne udaljenosti vertikale od glavnog usponskog voda,
- visine zgrade,
- visine grejnog tela u odnosu na kotao (preko broja spratova),
- protoka vode kroz grejno telo (nominalni protok je 50 kg/h),
- temperature razvodne i povratne vode.

Osim što se javlja dodatni raspoloživ napor u sistemu sa gornjim razvodom, hlađenje vode
ucevnoj mreži dovodi i do toga da je temperatura vode na ulazu u grejno telo niža od predviđene
(prema kojoj je grejno telo dimenzionisano), pa je potrebno povećanje površine grejnih tela.
Povećanje površine grejnog tela se određuje na osnovu stvarne srednje temperature vode u
grejnom telu. Kada se iz jednačine (1.3) odredi ∆t, računa se:
n
tul = tr − ∑ ∆ti , (1.7)
i =1

i zatim određuje temperatura vode na izlazu iz grejnog tela kao:

tiz = tul − ∆t = tul − 20°C . (1.8)

Srednja temperaturska razlika za grejno telo je:

tul + tiz
∆tm = − tun , (1.9)
2
pa se može izračunati specifično odavanje toplote jednog članka preko poznatog izraza:
m
⎛ ∆t ⎞
q = qN ⋅ ⎜ m ⎟ . (1.10)
⎝ 60 ⎠
Određivanje povećanja površine grejnih tela može se izvršiti i na jednostavniji način –
preko procentualnog povećanja, koje se usvaja iz tabele. Vrednosti procentualnog povećanja
površine grejnog tela zavise od efekta hlađenja, odnosno od istih parametara od kojih zavisi i
dodatni raspoloživi napor.

1-9