Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

3. PUMPNI SISTEMI CENTRALNOG GREJANJA

3.1 UVOD

Kod pumpnog grejanja, cirkulaciju vode u sistemu obezbeđuje pumpa koja prenosi
mehaničku energiju na tečnost i time se ostvaruje strujanje. Stvarni raspoloživi napor kod ovih
sistema je:
H = H pumpe + H grav . (3.1)
Gravitacioni napor se može zanemariti kod postrojenja za grejanje niskih zgrada, jer je
mali u odnosu na napor pumpe. Međutim kod visokih zgrada, vrednost gravitacionog napora
mora da se obuhvati proračunom, o čemu će kasnije biti reči. Kod pumpnog grejanja nije bitno
koji će se razvod primeniti – gornji ili donji – napor pumpe je taj koji ostvaruje cirkulaciju vode u
sistemu. Zato se pumpe u sistemima centralnog grejanja nazivaju cirkulacionim pumpama. U
tehnici grejanja koriste se gotovo isključivo centrifugalne pumpe. Donji razvod je češće u primeni
iz jednostavnog razloga – prostora za vođenje horizontalne cevne mreže – kod donjeg razvoda
obe horizontalne mreže su smeštene na istoj etaži (obično se vode ispod tavanice podrumskih
prostorija), pa se ne zauzima dodatni prostor tavanskih prostorija (ako postoji tehnički prostor).
Horizontalna razvodna mreža kod gornjeg razvoda može se voditi i po tavanici poslednje etaže;
tada se cevi najčešće maskiraju i smeštaju u spuštenu tavanicu (iz estetskih razloga).
Pumpno grejanje je danas skoro isključivo u primeni kada su u pitanju toplovodni sistemi
centralnog grejanja. Primena pumpi u sistemima omogućava projektovanje i izvođenje velikih
razgranatih mreža. Takođe, u pumpnim sistemima moguće je imati ″potopljena″ grejna tela (koja
se nalaze na manjoj koti u odnosu na kotao, npr. u podrumskim prostorijama ili etažama ispod
podruma).

3.2 SISTEMI PUMPNOG GREJANJA SA GORNJIM I DONJIM RAZVODOM

Na slikama 3.1 i 3.2 prikazane su šeme sistema pumpnog grejanja sa donjim, odnosno
gornjim razvodom.
Cirkulaciona pumpa je na šemi 3.1 postavljena u glavni razvodni vod, iza kotla, što
obezbeđuje nadpritisak u većem delu instalacije. Pumpa se može postaviti i u glavni povratni vod,
pa se tada deo instalacije nalazi u podpritisku. Izgled polja pritiska u mreži zavisi od mesta
povezivanja ekspanzionog suda sa instalcijom.
Zasuni (vrsta armature) koji se nalaze na vertikalama imaju ulogu ″zatvaranja″ vertikale,
odnosno prekida protoka kroz vertikalu, ukoliko se za time ukaže potreba (pucanje cevi, curenje
radijatora i sl.) Danas se na vertikale obično postavljaju regulacioni ventili, koji pored navedene
uloge imaju i zadatak ″balansiranja″ sistema (regulišu protok kroz vertikalu na taj način da
stvarni protok odgovara nominalnoj projektnoj vrednosti).
Vazdušna mreža se vodi na isti način kao i kod gravitacionog grejanja, ali nema cevnih
petlji, već se na vertikale postavljaju ventili, koji su sasvim malo otvoreni. Razlog za to je veći
nadpritisak u sistemu pumpnog u odnosu na gravitaciono grejanje.

3-1
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

Radijatorski ventili su postavljeni na razvodnim priključcima grejnih tela i imaju ulogu

smanjenja protoka kroz grejno telo ili potpuno zatvaranje – isključivanje grejnog tela iz sistema.
Radijatorski navijci se postavljaju na povratnim priključcima grejnih tela. Slično kao i
regulacioni ventili na vertikalama, i radijatorski navijci mogu imati dvostruku ulogu: zatvaranje –
odvajanje grejnog tela od mreže ukoliko se želi izvršiti bilo kakva intervencija na grejnom telu ili
njegova zamena (u paru se zatvaraju sa radijatorskim ventilima) i regulisanje – kada se vrši
balansiranje mreže, pa je potrebno izvršiti prigušenje na grejnom telu (povećati otpor strujanju u
strujnom krugu posmatranog grejnog tela). Kod velikih sistema ovo je veoma važna funkcija.

ES

GT

KO

Slika 3.1 Šema sistema pumpnog grejanja sa donjim razvodom i otvorenim ekspanzionim sudom

Balansiranje (uregulisavanje) mreže je neophodan postupak nakon završetka radova na

instalaciji grejanja – pogotovu kada se radi o velikim razgranatim mrežama. Cilj balansiranja
mreže je da svako grejno telo dobije potreban protok (nominalni protok za koji je predviđeno) i
na taj način odaje željenu količinu toplote. Konkretan problem koji se javlja pri projektovanju
sistema jeste u tome što je raspoloživi napor kod pumpnog grejanja jednak za sva grejna tela, ali
su dužine deonica koje sačinjavaju strujne krugove različite. Ovaj problem se rešava na taj način

3-2
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

što se prečnici cevne mreže biraju i usvajaju tako da pad pritiska odgovara raspoloživom naporu
(a time je određena i brzina strujanja vade kroz deonicu – padovi pritiska usled trenja i lokalnih
otpora su srazmerni kvadratu brzine). Međutim, kod pumpnog grejanja nije uvek moguće postići
jednakost između raspoloživog napora i pada pritiska, pogotovo kod razgranatih mreža, gde se
dužine strujnih krugova mogu bitno razlikovati - i po nekoliko desetina puta. Iz tog razloga se
izjednačavanje utrošenog napora sa raspoloživim vrši prigušivanjem, čime se veštački povećava
vrednost lokalnog otpora.
Prigušenje se može ostvariti na sledećim mestima:
1. Na ventilima koji se nalaze na vertikalama;
2. Na radijatorskim ventilima, tj. ventilima na grejnim telima, koji su najčešće duplo
regulišući ventili (prethodno podešavanje – prigušenje zbod balansiranja cevne mreže
i fino podešavanje, kojim se korisniku pruža mogućnost da smanji protok ako želi nižu
temperaturu u prostoriji);
3. Na radijatorskim navijcima.

Slika 3.2 Šema sistema pumpnog grejanja sa gornjim razvodom i zatvorenim ekspanzionim sudom

3-3
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

SAMOREGULACIJA U GREJNIM TELIMA

Olakšavajuća okolnost pri balansiranju mreže je činjenica da postoji samoregulacija u

grejnim telima. Odavanje toplote grejnog tela je funkcija protoka i temperaturske razlike
razvodne i povratne vode. Iako je prema jednačini kojom se izražava toplotni bilans sa ″vodene″
strane odavanje radijatora direktno proporcijalno protoku vode kroz njega, duplo veća vrednost
protoka neće rezultirati duplo većim odavanjem toplote:
•
QRAD = mW ⋅ cW ⋅ (traz − t pov ) (3.2)
•
mW - maseni protok vode kroz radijator,

cW - specifični toplotni kapacitet vode (srednji – za dati opseg temperatura),

traz - temperatura razvodne vode i
tpov - temperatura povratne vode.

Naime, ako pogledamo toplotni bilans radijatora kao razmenjivača toplote:

QRAD = k ⋅ A ⋅ ∆t m , (3.3)
traz + t pov
∆tm = − tvaz (3.4)
2
k - koeficijent prolaza toplote kroz radijator, koji zavisi od tipa grejnog tela, visine i širine
grejnog tela (karakteristične dimenzije),
A - površina grejnog tela i
∆t m - srednja temperaturska razlika između grejnog i grejanog fluida
U oba slučaja, odavanje toplote grejnog tela zavisi od temperatura razvodne i povratne
vode. Posmatrajmo slučaj nominalnih uslova: tr/tp = 90/70 oC i tu = 20 oC:
m
 traz + t pov 
m  − tu 
 ∆tm 
q = qN   = qN  2  , (3.5)
 60   60 
 
 
gde su:
qN - nominalno odavanje toplote po članku (W/č),
∆t m - srednja temperaturska razlika između grejnog i grejanog fluida (oC) i
m - termička karakteristika grejnog tela.
•
Kada se protok vode kroz grejno telo mW povećava a temperatura razvodne vode traz se ne
menja, doći će do povišenja temperature povratne vode tpov. Veći protok dovodi do povećanja
brzine strujanja, što ima za posledicu da voda za kraće vreme ne stigne da se ohladi u grejnom
telu na nominalnu vrednost tpov. Ipak, odvanje toplote će biti veće, ali ne i proprcionalno
povećanju protoka.

3-4
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

S druge strane, povećano odavanje toplote će dovesti do toga da raste i temperatura

vazduha u prostoriji tu, što će dovesti do pada srednje temperaturske razlike ∆t m . Dalje, zbog
smanjenja ∆t m doći će do smanjenog odavanja toplote grejnog tela. To znači da se vremenom
odavanje toplote q ustaljuje i konvergira ka nekoj vrednosti većoj od qN, ali svakako ne dvostruko
većoj ukoliko je protok dvostruko povećan. Ovaj efekat se naziva samoregulacijom. Međutim, pri
projektovanju postrojenja za centralno grejanje nikako se ne sme oslanjati na samoregulaciju, već
se sistem mora projektovati tako da daje izbalansiranu cevnu mrežu – prilikom dimenzionisanja
cevi deonica i uregulisavanjem, tj. definisanjem prigušenja na ventilima.
Odavanje toplote grejnih tela (odavanje toplote jednog članka radijatora), ako se uzme i
promena protoka kroz grejno telo, ima sledeći oblik:
p
m  
⋅
 ∆tm   mw  ,
q = qN   ⋅ ⋅ (3.6)
 60   m 
 wN 
gde je p eksponent koji zavisi od hidrauličkih uslova strujanja vode kroz radijator.

REGULACIJA ODAVANJA TOPLOTE KOD TOPLOVODNIH SISTEMA

Tokom rada centralnih sistema grejanja, zbog promene klimatskih uticaja (prevashodno
temperature spoljnog vazduha i brzine vetra) toplotne potrebe se stalno menjaju. Isporuka toplote
iz kotla stalno mora da se prilagođava trenutnim toplotnim potrebama potrošača. Toplotne
potrebe se menjaju i u toku dana i u toku grejne sezone. Postavlja se pitanje: Kako sistem
centralnog grejanja treba da prati te potrebe?
Usled dnevnih i godišnjih promena u potrebama za toplotom potrošača u sistemu
daljinskog grejanja potrebno je uskladiti dinamiku isporuke toplote iz toplane. Centralna
regulacija količine toplote koja se isporuči u jedinici vremena može se ostvariti na sledeće načine:
•
1. Promenom temperature razvodne vode θr ≠ const, pri konstantnom protoku m = const ;
•
2. Promenom protoka vode m ≠ const , pri konstantnoj temperaturi razvoda θr = const;
•
3. Kombinovano, promenom oba parametra θr ≠ const i m ≠ const .
Prvi način regulacije omogućava smanjenje isporučene količine toplote snižavanjem
temperature razvodne i povratne vode, što je povoljno sa aspekta smanjenih gubitaka toplote u
transportu (cevovodu). Osim toga, pri održavanju konstantnog protoka povoljna je raspodela
toplote u sistemu (pod uslovom da je cevna mreža dobro izbalansirana) - svaki potrošač dobija
onu količinu toplote koja mu je potrebna, u skladu sa trenutnim gubicima (Klizini dijagram
promene temperature razvodne vode u funkciji spoljne temperature i vetra dat je na slici 3.3. Po
ovom dijagramu vrši se centralna regulacija toplotnog učinka u Beogradskim elektranama).
Nedostatak ovog načina regulacije je što kroz sistem cirkuliše nepotrebno velika količina vode
tokom cele sezone, pa su veći troškovi za pogon cirkulacionih pumpi. Ovaj način regulacije se
primenjuje kod nas i u velikom broju evropskih zemalja.
Smanjenjem protoka vode takođe je moguće ispratiti smanjenje toplotnog konzuma.
Primenom ovog načina regulacije dolazi do smanjenja brzina strujanja cevovodu, pa je pad
pritiska usled trenja i lokalnih otpora manji, što dovodi do manjeg napora pumpe i značajno
manje potrošnje električne energije za pogon pumpi (električna snaga pumpe se menja sa trećim

3-5
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

stepenom u odnosu na promenu protoka). S druge strane, nedostatak ovakvog načina regulacije
su povećani gubici toplote u transportu.

140

120

100
temperatura vode ( oC)

80

60

40

tr, prim (vetar) tr, prim (bez vetra)

20
tr, sec (vetar) tr,sec (bez vetra)
0
-12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10 12 14

spoljna temperatura ( oC)

Slika 3.3 Klizni dijagram

Kombinovana regulacija promenom protoka i temperature razvodne vode je najpovoljniji
način regulacije - nedostaci prva dva načina su umanjeni.
Lokalna regulacija podrazumeva održavanje željene unutrašnje temperature vazduha u
pojedinim prostorijama u zgradi. Zbog svojih međusobnih razlika u orijentaciji, nameni, broju
ljudi koji u njima boravi i dobitaka toplote od osvetljenja i drugih električnih uređaja, prostorije
koje se greju iz istog izvora toplote imaju različite potrebe za isporučenom toplotom. Kada ne
postoji lokalna regulacija toplotnog učinka, prostorije orijentisane ka jugu i velikim dobicima od
unutrašnjih izvora se “pregrevaju”, pa korisnici često primenjuju “regulaciju” čestim
provetravanjem otvaranjem prozora. Najčešći način primene lokalne regulacije je postavljanje
sobnog termostata ili radijatorskih ventila sa termostatskim glavama. Na slici 3.4 je prikazan
princip rada termostatskog radijatorskog ventila.
ka termostatka
radijatoru glava
telo ventila termostatka glava

Položaji na glavi ventila i priključna cev navoji za ekspanziona

odgovarajuća temperatura postavljanje tečnost
vazduha u prostoriji vrednosti
tok grejnog fluida temperature
vazduha

vreteno ventila

Slika 3.4 Radijatorski ventil sa termostatskom glavom - princip rada

3-6
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

ARMATURA U SISTEMIMA CENTRALNOG GREJANJA

U zavisnosti od funkcije koju treba da obavlja u sistemu, postoji sledeća podela armature:
- zaporna (ima funkciju ON/OFF, tj. postavlja se u položaj otvoreno/zatvoreno;
- balansna (ima funkciju pri balansiranju sistema prilikom puštanja u rad)
- regulaciona (ima funkciju regulacije toplotnog učinka tokom grejne sezone) i
- sigurnosna (ima zaštitnu funkciju – obično štiti elemente sistema od previsokog
pritiska).
Zaporna armatura mogu biti različite vrste zasuna i slavina (slika 3.28)

a) b) c)
Slika 3.28 Zaporna armatura: a)Zasun, b) leptir slavina, c)kuglasta slavina
Balansna armatura su različite vrste ventila, najčešće sa kosim sedištem zbog oprega
prigušenja koji se postužu (slika 3.29). To su ventili na kojima se preko priključaka za merni
instrument može meriti protok i koji se može postaviti na projektnu vrednost.

Slika 3.29 Balansni ventili za regulaciju protoka

Regulaciona armatura ima ulogu podešavanja određenih parametara sistema na osnovu
signala o uticajnoj izmerenoj veličini. Na primer, na osnovu izmerene temperature u razvodu i
postavljene vrednosti u regulatoru, šalje se signal pogonu ventila koji pokreće vreteno i po
potrebi zatvara ili otvara ventil. Pogoni ventila mogu biti ručni, magnetni, pneumatski ili elektro-
motorni.

a) b) c)
Slika 3.30 Regulacioni ventili: a) ručni regulacioni ventil, b)regulator protoka sa motornim
pogonom, c)sigurnosni ventil sa oprugom

3-7
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

RASPOLOŽIVI NAPOR KOD PUMPNOG GREJANJA

Po zakonima fizike, raspoloživi napor u pumpnim sistemima grejanje definisan je

jednačinom (3.1).
Dakle, ako se raspoloživi gravitacioni napor uzme u obzir (iako je njegova vrednost
značajno manja od napora pumpe) doći će do sledeće situacije:
- Pri temperaturama spoljnog vazduha koje su bliske tsp – sistem će raditi dobro;
- Pri temperaturama spoljnog vazduha koje su više od tsp - Hgrav će imati vrednost koja
je niža od one koja je usvojena u projektu, pa će i ukupni raspoloživi napor biti manji.
U ovom slučaju naročito su ugrožena grejna tela na višim etažama, jer imaju veću
vrednost gravitacionog napora. I grejna tela na nižim etažama imaju manji
gravitacioni napor, jer su temperature vode u sistemu niže nego u projektnim
uslovima. Posledica je da će protok biti manji od projektnog, a naročito kroz grejna
tela na većoj visini.
Ako se raspoloživi gravitacioni napor ne uzme u obzir (zanemari) dolazi do sledeće
situacije:
- Pri temperaturama spoljnog vazduha koje su bliske tsp – u projektnim uslovima sva
grejna tela će imati veći raspoloživi napor od projektnog, naročito ona grejna tela na
višim etažama. Posledica je da grejna tela na višim etažama imaju protok veći od
projektnog, što ima za posledicu da neka grejna tela imaju manji protok;
- Pri temperaturama spoljnog vazduha koje su više od tsp – javiće se slična situacija kao
u projeknim uslovima, samo će manje biti izražena.
Rešenje koje se primenjuje u praksi je sledeće:
1
H = H pumpe + H grav . (3.7)
2
Na ovaj način izračunat raspoloživi napor dovodi do toga da u uslovima kada je ts ∼ 0oC
sistem radi u projektnim uslovima. Kada je ts = tsp stvarni napor je veći od projeknog, pa su
grejna tela na višim spratovima u povoljnijoj situaciji. Kada su temperature spoljnog vazduha
visoke, tada je raspoloživi napor manji od projektnog, pa su grejna tela na višim spratovima sada
u nepovoljnijoj situaciji – protok vode kroz njih je manji. Dakle, uticaj gravitacije je više izražen
kod grejnih tela na višim etažama, pa su i oscilacije u protoku kroz ta grejna tela više izražene.
Preporuka koju treba poštovati prilikom projektovanja je da raspoloživi gravitacioni
napor bude što manji u poređenju sa naporom pumpe.

3-8