Sadržaj

1. Uvod.....................................................................................................................................3

2. Merovinški iluminirani rukopisi.......................................................................................4

2.1. Missale Gothicum i Lekcionar iz Luxeuila......................................................................5

2.2. Sacramentarium Gelasianum...........................................................................................5

2.3. Evanđelijar iz Flavinguyja..............................................................................................6

2.4. Sakramentar iz Gellonea.................................................................................................6

3. Ostali rukopisi...................................................................................................................6

4. Zaključak...........................................................................................................................7

5. Literatura...........................................................................................................................8
1. Uvod

Kaotično razdoblje seobe naroda u srednjem vijeku je formiralo tri kulturološki različite
političke cjeline: Bizant (ili Istočno Rimsko Carstvo), arapske muslimanske kalifate te franačku
državu. Političke peripetije koje su katalizirale promjene unutar Rimskog Carstva, napredovanje
islama s juga te upliv germanskih plemena koja su težila konsolidaciji kraljevina, rezultirali su
društvenom nestabilnošću poretka čitave Europe. Međutim, premda se ovo razdoblje naziva i
sintagmom „mračni srednji vijek“, u umjetničkoj produkciji je došlo do prožimanja različitih
kultura koje su stasale na antičkim tekovinama pod okriljem kršćanstva. S povijesnog gledišta
presudan trenutak bio je pokrštenje merovinškog franačkog kralja Klodviga na katoličku vjeru
496. godine.1 Merovinška dinastija vlada Franačkom na području bivše rimske provincije Galije
od 481. do 751. godine, a upravo pod Klodvigom su i pokršteni.
Merovinška kulturna baština i likovna produkcija je najviše zastupljena upravo u
oslikanim rukopisima koji se izrađuju u trenutku religiozne ekspanzije u samostanima i
opatijama. Redovnici, monasi i misionari pridonose osobitom stilu merovinških iluminacija koji
se može opisati kao sinteza germanskih i kasnoantičkih umjetničkih tendencija uz utjecaje koji su
dolazili iz bizantske, koptske i istočnjačke umjetnosti. Rukopisi na temelju kojih ću analizirati stil
iluminacija u merovinškom razdoblju su: Liksejski sakramentarij ili Missale Gothicum,
Sacramentarium Gelasianum, Quaestiones in Heptateuchum sv. Augustina, Hexaemeron sv.
Ambrozija, Evanđelijar iz Flavingnyja, Sakramentar iz Gellonea, Evanđelijar iz samostana
Sainte-Croix i Korbijski psaltir. Oslikani rukopisi merovinškog doba spajaju već viđene
elemente, ali su zahvaljujući interpretacijama umjetničkih oblika razvili vlastiti stil u kojem
dominira ukrašavanje motivima riba, ptica ili raskošno dekoriranim crux gemata. Ukrašavanje
kodeksa nije tekovina srednjeg vijeka jer su srednjovjekovnom pisaru prepisujući stare klasične
tekstove antički uzori bili pred očima. Stoga je razumljivo spajanje germanskih, snažnih
zagonetnih spletova animalnih oblika s pleterom antičke provenijencije u novi stil dekoracije
iluminacija koji posjeduje vlastita obilježja i likovnost.

2. Merovinški iluminirani rukopisi

1
W. TORBRÜGGE; M. BACKES; R. DÖLLING, Nastajanje Evrope, Opatija, 1987., 6.

2
 Istovremeno s razvojem knjižnog slikarstva na britanskom otočju, umjetnost iluminiranih
rukopisa se pojavila i u Franačkoj koja je bila pod vlašću merovinške dinastije. Stil oblikovanja
merovinških oslikanih rukopisa se razlikuje od istovremenih iluminacija evanđelja iz samostana u
Irskoj i Engleskoj koja su služila misionarima za upotrebu u novoosnovanim crkvama i
samostanima. Merovinški umjetnici nisu pretjerano oslikavali propagandne vjerske tekstove koji
bi pomogli u preobraćenje pogana, već su iluminirali teološke i liturgijske rukopise kao što su
Missale Gothicum, Sacramentarium Gelasianum i Sakramentar iz Gellonea2. U usporedbi metode
dekoracije otočkih i merovinških iluminiranih rukopisa dolazi do diskrepancije. Primjerice, za
razliku od oblikovanja inicijala u inzularnoj umjetnosti, u merovinškim rukopisima inicijali nisu
izolirani element preko čitave stranice nego su inkorporirani u tijelo teksta. Mogu biti i unutar
naslova apostrofirani ornametalnim arkadnim lukom kao u Sacramentarium Galasianumu gdje je
prisutan takav način dekoriranja u formi arkade. Ponekad su se, bez obzira što nemaju liturgijsko
ili teološko značenje, čak ornamentirali i brojevi koji označavaju početak ili kraj svakog arka
knjige. Isti uzorak dekoriranja prisutan je u koptskoj i armenskoj minijaturi što pokazuje
eventualnu povezanost koja postoji između merovinških rukopisa i onih s istoka.3 Unutar
merovinških rukopisa nije u potpunosti elaborirana ljudska figura što dijelom proizlazi iz
tadašnjih ikonoklastičkih okolnosti koje su prevladavale uokolo mediteranskih zemalja. Najčešći
simbol ikonoklasta je križ i u merovinškim rukopisima se nalazio u prvom planu. Povratak
prikazivanju ljudske figure se dogodio tek krajem 8 st., a neke začetke možemo vidjeti u prikazu
raspeća u Sakramentaru iz Gellonea koji pripada tranzicijskom razdoblju između merovinškog i
karolinškog stila.4 Merovinški rukopisi su karakteristični po tome što spajaju ornament i
kaligrafiju u jedinstveni font slova povezanih tijelima ptica ili riba. Tek se u 6. stoljeću u
kodeksima pojavljuje zoomorfni element, i to u obliku ptice i ribe, a merovinški rukopisi su
obogaćeni upravo tim motivima. U državi merovinških vladara umjetnici su vješto oblikovali
ilustraciju i tekst koji je bio napisan zbijenim, gustim slovima u kurzivu, a spadaju pod tipove
minuskule koje se nazivaju scriptura merovingica5.
2.1. Missale Gothicum i Lekcionar iz Luxeuila

2
C. NORDENFALK, Book Illumination – Early Middle Ages, Geneva, 1995., 44.
3
ISTI, 44.
4
O. PACHT, La miniatura mediavale, Torino, 2004., 40.
5
V. NOVAK, Latinska paleografija, Beograd, 1980., 182.

3
 Liksejski sakramentarij ili Missale Gothicum i Lekcionar iz Luxeuila6, nastali oko 700.
godine ključna su djela iz produkcije rukopisa samostana Luxeuil kojeg je osnovao irski misionar
Columban. U duhu misli da je samostan bez biblioteke kao tvrđava bez oružarnice 7, redovnici su
ostvarili značajan umjetnički doprinos u oblikovanju iluminacija.
Čitavu stranicu Lekcionara iz Luxeuila prekriva tekst karakterističnog merovinškog
kurziva. Iluminacija je obojana crvenom, zelenom i žutom bojom, a dekoracija proizlazi iz
motiva ptica i riba koju evociraju koptske i armenske utjecaje te kulminira u inicijalu
oblikovanim od spojenih tijela riba.
U oslikanom sakrametariju Missale Gothicum vidimo prikaz dvostruke arkade unutar
kojih su rozete. Kružnice su izrađene precizno i vješto pomoću geometrijskog pribora. Arkade su
živo obojane, počivaju na dva stupa koji su dekorirani ornamentalnim uzorcima. Na stranici
dominira ilustracija jer je teksta malo, svega nekoliko riječi, snažnog kolorita, ispisanih velikim
slovima.

2.2. Sacramentarium Gelasianum

Najvrijedniji sačuvani rukopis je svakako Sacramentarium Gelasianum koji potječe iz
oko 750. godine i premda se ne zna iz kojeg je skriptorija proizašao, vrlo je značajan u
proučavanju merovinške iluminacije. Oblikovanje incipit8 stranice bez teksta i samo s križem po
sredini karakteristično je upravo za ovaj sakramentar gdje svaka od tri sekcije misala započinje s
ornamentiranim križem pod arkadom. U simetrični prikaz uvodi se veći broj životinja, na bazama
stupova koji su oslikani kao mramor, u kapitelnim zonama, u luku arkade, a životinjski motivi
čak i tvore slova alfe i omege. Prikazi su raskošni i životopisno obojani, a na jednom prikazu je u
luku arkade prikaz Krista što sublimira zoomorfne i antropomorfne motive. To nam je važno jer
je u merovinško doba došlo do zanemarivanja prikaza ljudske figure s obzirom da su razni
spletovi, čudovišne životinje i spirale, pa orijentalni i keltski oblici potpuno potisnuli
iluzionistički prostor i plastično oblikovanje.9

2.3. Evanđelijar iz Flavinguyja

6
C. NORDENFALK, Book Illumination – Early Middle Ages, Geneva, 1995., 52.
7
E. KUBACH – V.H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost, Novi Sad, 1973., 130.
8
Incipit (lat. incipere – počinjati) znači početak, uvod, početna riječ u mnogim srednjovjekovnim tekstovima.
W. TORBRÜGGE; M. BACKES; R. DÖLLING, Nastajanje Evrope, Opatija, 1987., 99.
9

4
 Datira se u drugu polovicu 8. stoljeća, a danas se čuva u Autunu. Na stranicama
evanđelijara su prikazane kanonske tablice konkordacija koje su smještene unutar nadsvođenih
arkada odijeljenih stupovljem. Utjecaji na oblikovanje su različiti pa su pojedine tablice sa
snažnijim ornamentalnim minucioznim prepletima irskog akcenta dok druge anticipiraju ljudski
lik u formi Kristovog lika okruženog tetramorfima. Boje su prigušene, zemljane s tamnim
nijansama, a obrisi linija su jasni i precizni.

2.4. Sakramentar iz Gellonea

Nastao je oko 790. godine, potječe iz Moške (Meaux) biskupije, a prikazuje raspeće. Živi
Krist iznad kojeg su dva anđela, na križu tvori slovo T koje je kao inicijal inkorporirano u tekst. 10
Postignut je balans između ilustracije i teksta, vrlo dinamičan odnos koji se vidi u impostaciji
križa, položaju anđela i krvi koja teče iz Kristova tijela. Repertoar boja se proteže od žute, preko
zelene do crvene, a prikaz je plošan i detaljan.

3. Ostali rukopisi

Postoji još nekoliko važnih rukopisa koji su bili iluminirani u vremenu merovinške
vladavine. Prvi je Hexaemeron11 sv. Ambrozija koji je napravljen u samostanu u Corbiju, a potječe
iz sredine druge polovine 8. stoljeća. Incipit stranica sadrži naslov i slova zoomorfne majuskule
tvorene od tijela ptica koje jednostavno i stilizirano grade oblik slova dominantnih crvenih i
zelenih tonova. Majuskula je krivuljama strogo povezana u kompleksnu harmoniju šara i boja.
U rukopisu Quastiones in Heptateuchum12 sv. Augustina koji je nastao sredinom 8.
stoljeća u Laonu vidljiva je težnja za stvaranjem fantastičnih životinjskih likova snažnim linijama
koje oblikuju njihova zastrašujuća tijela. Unutar arkade se nalazi stilizirani križ s pregršt
zoomorfnih motiva. Stranica incipit s ukrašenim slovima zorno prikazuje splet životinjskih tijela i
ornamentalnih formi međusobno povezanih u jedinstvenu cjelinu.

10
O. PACHT, La miniatura mediavale, Torino, 2004., str. 40.
11
Hexameron je literarni naziv za biblijsku priču o stvaranju svijeta u šest dana
12
Heptateuh su prvih sedam knjiga hebrejske Biblije

5
 Krajem 8. stoljeća nastaje Evanđelijar iz samostana Sante – Croix iz Poitiersa, a jedna
stranica prikazuje Krista u mandorli okruženog tetramorfima. Krist je u sredini u karakterističnoj
gesti, a sjedi na naslonjaču čiji su nasloni prikazani kao lavlje kandže. Simboli evanđelista su
uokolo mandorle. Dominiraju zelena, žuta i plava boja, a sam prizor je smiren, simetričan i
jednostavne plošne figuracije.
Korbijski psaltir nastaje u prvoj četvrtini 9. stoljeća i već u potpunosti prikazuje sintezu
ljudskog lika s ornamentalnim motivima i naraciju unutar forme inicijala. Vrlo vješto, precizno i
zaigrano kombinira ilustraciju i tekst. Linije su geometrizirane, ali i ljupke u zakrivljenosti i
dinamici kretanja.

4. Zaključak
Merovinška umjetnost oslikanih rukopisa spoj je različitih utjecaja koji se manifestiraju u
uobličavanju stila kojim prevladava ornamentika ujedinjena s motivima životinja, posebice riba i
ptica. Umjetnici ih tretiraju kao forme od kojih variraju bordure inicijala i diktirajući odnos
prostornih cjelina stvaraju čitljivost oblika. Izrazito su ljupko oblikovani stilizacijom i bojom
stvarajući lapidarne ukrase koji dominiraju knjižnim slikarstvom. Izražavajući se linijom,
umjetnik je negirao volumen i prostor ostvarujući kompoziciju strogoga geometrijskog ritma
međusobnog ispreplitanja zatvarajući se u veće ili manje pravilne elemente. U skladu s tim je
komponirao zoomorfne, a kasnije i antropomorfne likove tvoreći jednostavne, ali životopisne
iluminacije. Minijature evoluiraju iz elementarnih formi u složenije strukture s više detalja, ali se
zadržava ista matrica iz koje proizlaze temeljne zakonitosti ukrašavanja oslikanih rukopisa
karakterističnih za epohu merovinške vladavine.

6
5. Literatura

E. Kubach – V.H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost, Novi Sad, 1973.

Viktor Novak, Latinska paleografija, Beograd, 1980.
Carl Nordenfalk, Book Illumination – Early Middle Ages, Geneva, 1995.
Otto Pacht, La miniatura mediavale, Torino, 2004.
W. Torbrügge; M. Backes; R. Dölling, Nastajanje Evrope, Opatija, 1987.