Historia Ustroju I Prawa Polskiego

lOMoARcPSD|6436690
Historia ustroju i prawa polskiego skrypt
Prawo (Uniwersytet Warszawski)
Serwis StuDocu nie jest sponsorowany, ani wspierany przez żaden uniwersytet lub szkołę wyższą
Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)
lOMoARcPSD|6436690
Historia ustroju i prawa polskiego

Źródła prawa i źródła poznania prawa
Polskie prawo zwyczajowe
Źródła prawa – normy prawne zwyczajowe bądź stanowione (czyli wydawane przez władzę
państwową), np. statuty, ordynacje, później – konstytucje (ustawy sejmowe)
Źródła poznania prawa – wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa, nie miały mocy
normatywnej; to przykłady praktykowania prawa np. spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi
sądowe
Księga henrykowska – księga klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku, zawiera akty prawne oraz
opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku.
Księga elbląska – najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, sporządzony w języku

staroniemieckim, XIII/XIV wiek; współcześnie nazywana Najstarszym Zwodem Prawa Polskiego
(NZPP). Rozległa regulacja – organizacja sądów, postępowanie sądowe, prawo karne, prawo
prywatne.
Prawo stanowione
Prawo stanowione przez władcę – przywileje i statuty.
Przywileje jednostkowe – wydawane na rzecz osób fizycznych (możnowładców, rycerzy),

najwcześniej na rzecz osób prawnych (instytucje kościelne).
 Przywileje immunitetowe – ograniczają prawo książęce na rzecz odbiorców (panów
duchownych i świeckich)
Przywileje ziemskie – obejmują wszystkich członków jednego lub więcej stanów i rozciągają się na
terytorium całej ziemi.
Statuty – ustanawiane przez panującego normy prawne, które regulowały poszczególne dziedziny
życia państwowego.
Prawo kościelne a prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół, regulujących
stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz.
Prawo kościelne – pojęcie szersze; zespół norm prawnych regulujących stosunki Kościoła
wewnątrz i na zewnątrz bez względu na to, czy wytworzone one zostały przez Kościół czy
państwo; zwód prawa kanonicznego XII w. – Collectio tripartita.

lOMoARcPSD|6436690
Statuty:
 prowincjonalne – uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych
 diecezjalne – uzupełnienie prowincjonalnych, wydawane na synodach diecezjalnych
Prawo niemieckie na ziemiach polskich

Przywileje lokacyjne – pisemny akt prawny wystawiany przez panującego, który dokonywał lokacji
miasta lub wsi na prawie niemieckim bądź zezwalał na nią odbiorcy przywileju – instytucji duchownej
lub rycerzowi. Na podstawie tego przywileju, przy lokacji w dobrach prywatnych, pan dóbr wystawiał
dla osadników specjalny dokument lokacyjny (określał ustrój miasta lub wsi, obowiązki i prawa
osadników itp.) zapewniający im prawo używania prawa niemieckiego. Przywilej i dokument
lokacyjny stanowiły jeden akt jeśli lokacji dokonywał sam monarcha.
Zwierciadło saskie – spis prawa zwyczajowego z pierwszej poł. XIII wieku, podstawowe źródło
stosowanego w Polsce prawa niemieckiego.
Ortyle – jednostkowe wyroki o charakterze precedensów, wydawane przez Magdeburg dla

niektórych miast polskich
Monarchia stanowa
Korona Królestwa Polskiego
Terytorium Królestwa
W 1320r. Królestwo liczyło zaledwie 106 tys. km² (utracone ziemie zachodnie i północne,
odcięcie od morza, utrata ponad połowy dziedzictwa państwowego). Odnowione Królestwo Polskie
ukształtowało się w formie monarchii stanowej. Stan mieszczański nie zdobył się na jednolitą
reprezentację, stąd przywileje królewskie wydawano dla każdego miasta z osobna.
Pojęcie Korony Królestwa Polskiego

Korona Królestwa Polskiego, czyli Corona Regni Poloniae to państwo wyodrębnione od osoby
monarchy, posiadające niezależną podmiotowość publiczno-prawną. Koronę odrywano od osoby
monarchy i wiązano z całym państwem. Korona Królestwa Polskiego stała się więc ucieleśnieniem
państwa i jego praw niezależnych od osoby króla. Podkreślało to element publicznoprawny władzy
państwowej, który odsuwał dominujące wcześniej elementy patrymonialne.
Respublica, czyli Rzeczpospolita, po łacinie znaczy państwo. Na język polski tłumaczono ten termin
jako „dobro wspólne”, a jako „Rzeczpospolita” dopiero na początku XVI wieku.
Nowa unia z Litwą, problem następstwa Jagiełły – umocnienie przekonania elity politycznej Korony,
że powoływany przez nią na tron król jest podległy Koronie Królestwa i jego prawom. Koncepcja
Korony Królestwa obejmowała zasadę suwerenności – zarówno państwo jaki i monarcha są od nikogo
niezależni i w pełni suwerenni (rex est imperator in regno suo). Proklamacja zasady niepodzielności i
niepozbywalności terytorium państwowego (niealienacji).

lOMoARcPSD|6436690
Troska o integralność państwa:

 Zobowiązanie Ludwika Węgierskiego o nienaruszalności ziem i powiększaniu Królestwa
 Przywilej koszycki 1374r. – król nie odda grodu ani zamku nikomu pochodzącemu z rodu
książęcego
 Uroczyste zobowiązanie Kazimierza Jagiellończyka 1453r. – przywrócenie alienowanych ziem,
nienaruszenie granic, obrona
 Przysięga koronacyjna Aleksandra 1501r. – to samo ^
Konstrukcja korony Królestwa odegrała pozytywną rolę w ukształtowaniu się ogólnopolskiej

reprezentacji stanowej – sejmów walnych a także w postępach zmierzających ku ujednoliceniu
prawa.
Utrwalenie suwerenności
Koncyliaryzm – doktryna zwierzchnictwa soboru nad papieżem; w XIV i XV wieku doktryna w
katolicyzmie, twierdząca, że sobory powszechne są najwyższą władzą Kościoła, mającą nawet
władzę sędziowską nad papieżem.
Husytyzm - ruch religijny i polityczny zapoczątkowany przez Jana Husa, którego zwolennicy w 1417
ogłosili Cztery artykuły praskie, w których domagali się m.in. sekularyzacji dóbr kościelnych i komunii
pod dwiema postaciami.
Koncyliaryzm i pozytywny stosunek do husytyzmu były świadectwem emancypacji Polski spod

zwierzchnictwa papiestwa.

Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego
Obok prawa zwyczajowego coraz większe znaczenie zyskuje prawo stanowione, na początku XV
wieku jego autorytet i rola są już poważne. Najważniejszy pomnik prawa stanowionego tego czasu to
statuty Kazimierza Wielkiego (odrębne dla Wielkopolski i Małopolski). Statut wielkopolski
(wcześniejszy) został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów,
możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym. Statut małopolski zaś był złożony ze statutu
uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu wielu późniejszych ustaw. We wstępie król podkreślał,
że głównym zadaniem statutu jest ujednolicenie prawa.
Ekstrawaganty - ustawy uchwalane przez Kazimierza Wielkiego i jego następców
Prejudykaty - wyciągi ze spraw sądowych z wyrokami (część to przypadki faktyczne pochodzą z

rzeczywistej praktyki sądowej, niektóre są wynikiem twórczej działalności notariuszy królewskich)
zredagowane w postaci kazusów: opis stanu faktycznego wraz z kwalifikacją prawną i wyrokiem
Petyta – projekty norm prawnych

lOMoARcPSD|6436690
Dygesta małopolsko-wielkopolskie - połączona wersja statutów małopolskiego i wielkopolskiego,

tworzących wspólnie Statuty Kazimierza Wielkiego. Obejmowała około 130 artykułów - z czego
zaledwie 18 pochodziło ze statutu wielkopolskiego
Król wydawał przywileje indywidualne i ogólne. Ogólne mogły obejmować ziemię czy prowincję
(przywileje ziemskie) lub terytorium całego państwa (przywileje generalne – np. 1355 w Budzie, 1374
w Koszycach).
Akty wydawane przez króla:

 Edykty – sprawy wyznaniowe i wojskowe
 Dekrety – sprawy handlu i ceł
 Ordynacje – organizacja żup solnych
Lauda – uchwały sejmików, dla swojej ważności nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego
Prawo niemieckie
Wilkierze – statuty uchwalane przez rady miejskie
Organizacja i prawo stanów

A. Szlachta
Zróżnicowanie wewnątrz stanu szlacheckiego
W Polsce nie uformował się, jak w niektórych innych krajach, osobny stan wyższej szlachty.
Stan włodyków – niższy od szlacheckiego, tworzony przez część rycerstwa służebnego i szeregowych
rycerzy.
Nagana szlachectwa. Nobilitacja

Następstwem ukształtowania się stanu szlacheckiego było jego ustawowe zamknięcie. Stwierdzenie
przynależności do stanu szlacheckiego odbywało się na podstawie pochodzenia od przodków
szlacheckich.
Uszlachcenie (nobilitacja) – prawna forma wejścia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadającej

przodków szlacheckich w drodze specjalnego aktu prawnego panującego.
Szlachta zagrodowa i nieosiadła

Zagrodowa (zaściankowa) – drobna szlachta nieposiadająca poddanych, uprawiająca osobiście
swoją ziemię, szczególnie liczna na Mazowszu.
Nieosiadła (gołota) – szlachta, która nie posiadała własności ziemi ani nie dzierżawiła dóbr, nie
ciążył na niej obowiązek stawienia się na pospolite ruszenie, choć często licząc na łupy lub
wyróżnienie się – i tak na nie przybywała; nie mogła piastować urzędów ziemskich, nie korzystała z

lOMoARcPSD|6436690
przywileju neminem captivabimus, podlegała sądom grodzkim a nie ziemskim, pozywano ją pozwem
ustnym a nie pisemnym; poza tymi ograniczeniami – równość szlachectwa.
Szlacheckie przywileje stanowe

Przywileje ogólne:
 Generalne – rozciągające się na cały kraj
 Prowincjonalne lub ziemskie – obejmujące szlachtę jednej prowincji lub ziemi
Pierwszy ogólnopaństwowy przywilej został wydany w Budzie w 1355r. Ludwik Węgierski przyrzekł
w nim nie pobierać nadzwyczajnych podatków poza przyjętą normą zwyczajową, utrzymywać się w
czasie podróży z własnych środków a nie korzystać ze stacji w dobrach szlacheckich, wynagradzać
straty poniesione przez szlachtę w wyprawach wojennych poza granicami kraju.
1374r. – przywilej koszycki: Ludwik Węgierski wydaje na zjeździe w Koszycach przywilej generalny
dla szlachty w zamian za przyznanie sukcesji tronu polskiego jednej ze swoich córek. Przywilej ten:
 Zobowiązuje monarchę do utrzymania jedności państwa
 Reguluje zasady obsadzania urzędów przez króla
 Zawiera ogólne potwierdzenie praw wszystkich stanów
 Stanowił, że król nie będzie nakładał arbitralnie podatków – ograniczy się do sumy 2 groszy
z łanu kmiecego rocznie
 Daje całkowitą wolność podatkową szlachty – gdy król chce nałożyć podatek , może uczynić
to tylko za zgodą ogółu szlachty
1422r. – przywilej czerwiński
 Nadany pod naciskiem szlachty zebranej na sejmie obozowym
 Król nie będzie konfiskować ani zajmować majątku szlachcica bez wyroku sądowego
 Sądy będą sądziły według prawa pisanego
 Nikt nie będzie łączył w jednej osobie urzędu ziemskiego i starosty
1423r. – sejm w Warcie, rozwinięcie przywilejów szlachty
1430r. – przywilej jedleński
1433r. – przywilej krakowski
oba: ustalenie zasady nietykalności osobistej szlachty – nie można było uwięzić osiadłego szlachcica
ani do ukarać bez wyroku sądowego (Neminem captivabimus nisi iure victum)
1454r. – przywileje nieszawskie (osobne dla poszczególnych prowincji i ziem), cofają dopiero co
nadane przywileje żydowskie (1453r.), pogorszenie stanowiska mieszczan, ograniczenie prawa
chłopów – postanowienia te stały się punktem wyjścia demokracji szlacheckiej.
B. Miasta i mieszczanie
Ludność miejska
Miasta rywalizowały między sobą na płaszczyźnie gospodarczej – aby uzyskać przewagę zabiegały o
różnorodne przywileje np. prawo składu (obowiązek, stawiany kupcom przejeżdżającym przez
miasto, zatrzymania się w nim na pewien okres i wystawienia na sprzedaż przewożonych towarów).
W rezultacie nie powstała między miastami w skali państwowej wieź solidarności stanowej.

lOMoARcPSD|6436690
Obywatelstwo miejskie
Korzystanie z prawa miejskiego było uzależnione od posiadania obywatelstwa miejskiego, które
każde miasto nadawało samodzielnie. Od obywatela (civis) miasta wymagano pochodzenia z prawego
łoża (tzw. listu dobrego urodzaju) i wyznawania religii chrześcijańskiej. Od mieszczanina, który
przybywał z innego miasta wymagano uprzedniej rezygnacji z dotychczasowego obywatelstwa
miejskiego. W późniejszych czasach uzyskanie obywatelstwa większego miasta było utrudnione –
uzależniano je od nabycia nieruchomości w mieście lub małżeństwa z córką obywatela miejskiego.
Obywatelstwo miejskie było dziedziczne. Plebejusze, w odróżnieniu od patrycjuszy i pospólstwa, byli

nie obywatelami, lecz mieszkańcami (incolae) miasta. Podlegali oni prawom miejskim, ale nie
korzystali z uprawnień przysługujących mieszczanom.
Ustrój władz miejskich

Patrycjat miejski dążył do skupienia całości władzy w mieście w swoich rękach poprzez ograniczenia
kompetencji wójta i podporządkowanie go radzie miejskiej. Wójtostwa ulegały podziałom
spadkowym oraz były przedmiotem kupna – miasta przejmowały wójtostwo drogą dzierżawy lub
zastawu lub po prostu je wykupywały. Wtedy rada wchodziła w uprawnienia wójta, a uposażenie
wójtostwa stawało się majątkiem miasta. Następnie rada mianowała na rok wójta sądowego do
sprawowania sądu. Odtąd można mówić o pełnym samorządzie miast. Rajcy (radni) nazywani byli
„panami” a nawet „panami dziedzicznymi” miasta.
Patrycjat starał się przerzucić ciężar podatków na pospólstwo, które staje w opozycji – na jej czele
stanęły cechy rzemieślnicze, które żądały udziału w rządach miasta.
Na przykład w Krakowie pod naciskiem pospólstwa doszło do powstania osobnej reprezentacji

pospólstwa w postaci 16 delegatów, w tym 8 rzemieślników i 8 kupców. W miastach, w których
silniejsze były wpływy rzemiosła cechowego, patrycjat był słabszy.
W miastach królewskich burmistrza spośród rajców mianował najczęściej starosta, w miastach

prywatnych pan miasta.
Rada miejska była naczelnym organem samorządowym w większych miastach. Powoływała

ławników i wójta sądowego, który był urzędnikiem rady miejskiej. Mianowała także starszych
cechów, którzy wchodzili w skład kolegium nazywanego od reprezentowanych grup pospólstwem
(communitas).
W zarządzaniu miastem brały udział 3 kolegia:
 Rada miejska – kompetencje uchwałodawcze, administracyjne i sądowe
 Ława – sąd miejski
 Reprezentacja pospólstwa – złożona ze starszych cechów; kontrola działalności finansowej
rady miejskiej, udział w podejmowaniu ważniejszych uchwał
Wilkierz - uchwała (lub zbiór takich uchwał) rady miejskiej, w miastach lokowanych na prawie
niemieckim. Wilkierze, zwane także statutami miejskimi, rada miejska wydawała samodzielnie lub
przy udziale ławy sądowej, albo reprezentacji pospólstwa (złożonej ze starszych cechów). Uchwały te

lOMoARcPSD|6436690
normowały sprawy targowe, bezpieczeństwa i porządku publicznego, a nawet prawo cywilne i karne.
W miastach królewskich wilkierze przedstawiano do potwierdzenia królowi, w miastach
prywatnych panu miasta.
Cechy i bractwa
Każdy cech posiadał własny statut. Rada miejska kontrolowała działalność cechów, w szczególności
zatwierdzała uchwały zgromadzeń cechowych. Odwoływano się też do niej od wyroków sądów
cechowych.
Statuty cechów zawierały warunki pracy i produkcji:

 Max. Liczba czeladników i uczniów
 Jakość wyrobów gotowych i ich ceny
 Narzędzia i surowcem, dzięki którym powstają wyroby
 Zbiorowe nabywanie surowca
Sprzyjało to podnoszeniu jakości wyrobów, a więc rozwojowi rzemiosła.
Na czele cechu stał 1 lub kilku starszych cechowych, którzy kierowali sprawami cechu i zarządzali
jego majątkiem. Posiadali też uprawnienia sądowe w drobnych sprawach karnych członków cechu i
czeladzi oraz sprawowali sądownictwo polubowne. Największą karą było usunięcie z cechu,
równoznaczne z utratą prawa do wykonywania zawodu.
Majstrowie cechowi chcieli umocnić swoje stanowisko, więc dążyli do dziedzicznej przynależności
członków. Stąd statuty cechowe z XV wieku – przewidywały one zwolnienie synów mistrzów od opłat
i od wykonywania prac mistrzowskich (zwolnieni też czeladnicy żeniący się z wdowami po mistrzach).
Coraz trudniej czeladnikowi było zostać mistrzem, często nie mieli szans otworzenia własnego
warsztatu. Dlatego pojawiły się antagonizmy wewnątrz cechów. Mistrzowie wzmagali wyzysk
czeladników, więc ci uciekali do lepszych warunków.
Prawa miejskie zabraniały zawierania umów o pracę na czas krótszy niż kwartał, zabraniano też
organizowania odrębnych bractw i osobnych zebrań czeladników. Jednak z powodu oporu
czeladników niektóre miasta legalizowały związki czeladnicze, które pozostawały pod kontrolą
cechów.
Szturarze (partacze) – ludzie podejmujący pracę poza cechem, osiadali poza murami miasta,
stanowili konkurencję dla rzemiosła cechowego, które zwalczało ich, posługując się prawem
miejskim.
Cech kramarzy = cech kupców, na podobieństwo rzemieślniczego
Przywileje miast. Stanowisko miast w państwie

W okresie monarchii stanowej miasta współzawodniczyły ze sobą o prawo składu. Ogółem 48 miast
polskich, w tym Poznań, Sandomierz, Kalisz, Lublin i Toruń, miało w XIV i XV wieku prawo składu,
zazwyczaj kilkudniowe choć bywały dłuższe. Miasta, które posiadały prawo składu stawały się
ośrodkami, do których zjeżdżano się, by zaopatrzyć się w określone prawem towary. Prawo składu

lOMoARcPSD|6436690
wiązało się z zaopatrzeniem w surowce miejscowego rzemiosła, co sprzyjało rozwojowi tych miast,
specjalizacji handlowej oraz wzrostowi produkcji rzemieślniczej.
Z prawem składu związany był przymus drogowy (zespolony z systemem ceł wewnętrznych).
Przymus drogowy - obowiązek poruszania się kupców po ściśle określonych trasach. Istniejąca gęsta
sieć komór celnych umożliwiała wyciągnięcie maksymalnych korzyści z przejazdu kupca przez
pobranie ceł.
Wilkierze przeciw zbytowi (leges sumptuariae) – miały na celu zapewnić maksimum środków dla
rozwoju rzemiosła i handlu, a przez to zwiększyć także dochody miasta; np. zakaz noszenia
jedwabnych szat, srebrnych pasów i nadmiernej ilości ozdób, ograniczenie liczby gości na ucztach z
okazji zaręczyn, wesela, chrzcin, zakaz zapraszania „wesołków” na uczty. Osobny zakaz gier
hazardowych.
Miasta brały udział w sejmach z powodu wolności podatkowej mieszczaństwa. Świadczenia miast
były określone przez przywileje lokacyjne, a nadzwyczajne podatki wymagały zgody miast. Połowa XV
wieku to załamanie linii rozwoju uprawnień miast, spowodowane brakiem współpracy miast między
sobą, rywalizacją międzymiastową, obcymi narodami na czele patrycjatu. Ostatecznie miasta uległy
stanowi szlacheckiemu.
Postanowienie przywileju nieszawskiego z 1454 roku dla Małopolski ograniczyło uprawnienia

sądowe miast. Mówiło ono o możliwości wywołania przez sąd ziemski sprawy mieszczanina, który
zranił szlachcica. W Wielkopolsce ta praktyka istniała już wcześniej. Później jurysdykcja rozciągnęła
ten przepis także na zabójstwo (mieszczanie byli poddani jurysdykcji sądów szlacheckich).
C. Chłopi
Wieś polska w XIV-XV w.
W stosunkach między chłopem a panem dominują czynsze. Szczególną formą ich upowszechniania
była lokacja wsi na prawie niemieckim.
Ludność wsi była zróżnicowana majątkowo:
 kmiecie – najliczniejsi, stosunkowo zamożni, posiadali gospodarstwa rolne
 zagrodnicy
 czeladź – warstwa najuboższa
Chłopi mają na ogół prawo wychodu, do tego ich prawa do ziemi uległy wzmocnieniu. Gospodarkę
chłopską wspiera Kazimierz Wielki – widzi w niej rozwój kraju i źródło dochodów. Ograniczał on
eksploatację chłopów. Uzyskał pogardliwe miano „króla chłopków”.
Chłopi ponosili ciężary pieniężne na rzecz panów – najczęściej 12 groszy z łanu (wzrost znaczenia
pieniężnej części czynszu i redukcja świadczeń osobistych np. robocizna). Gospodarka chłopska jest
powoli utowarowiana. Oprócz części pieniężnej renty płacono w pieniądzu poradlne (za K. Wielkiego
jako podatek od łanu chłopskiego), a częściowo i dziesięciny kościelne.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo wychodu i jego ograniczenia

Wolność wychodu – wolność przejścia z dóbr jednego pana do dóbr drugiego lub przejście ze wsi do
miasta (pod określonymi warunkami).
 Chłop na prawie niemieckim:
 Może opuścić wieś w każdym czasie
 Musi wcześniej doprowadzić gospodarstwo do porządku – obsiać ziemię, uiścić
roczny czynsz lub wyznaczyć równie zasobnego w inwentarz zastępcę
 W XV wieku oba te obowiązki muszą zaistnieć równocześnie, nie są alternatywne
 Chłop na prawie polskim:
 Ograniczona wolność wychodu w stosunku do chłopa na p. niem.
 Może opuścić wieś raz do roku, w grudniu, ok. Bożego Narodzenia
 Najpierw musi uprzedzić pana wsi
 Musi wypełnić obowiązki wynikające z „układu ziemskiego” – obrobić ziemię,
doprowadzić do należytego stanu zabudowania, zwrócić inwentarz i zboże pana,
uiścić opłatę (tzw. wstanie) lub dać zastępcę
 Wszystkie powyższe obowiązki miały ograniczyć wychód
 Rękojemstwo kmieci – to instytucja prawna, która umożliwiała wychód bez
uprzedniego wykonania wszystkich zobowiązań.
Specjalne ograniczenia dotyczyły chłopów ze wsi nowo lokowanych, którzy uzyskali wolniznę. Na
prawie polskim – mogą wyjść dopiero po takim czasie, przez jaki korzystali z wolnizny. Na niemieckim
– wcześniej, ale najpierw muszą opłacić czynsz za tyle lat ile pozostało do spłacenia wolnizny.
Statut małopolski przyznał prawo wychodu ze wsi bez potrzeby zgody pana, z wyjątkiem 3
przypadków:
1. Pan dopuścił się gwałtu na żonie lub córce chłopa
2. Pan został wyklęty i chłopi z jego winy mieliby pozostawać bez posług religijnych
3. W gospodarstwach chłopów dokonano egzekucji za długi pana
Zbiegostwo – odejście ze wsi na prawie polskim bez wykonania „układu ziemskiego”.
Sołtysi
Duża liczba lokacji = powiększenie liczby sołtysów (XIV wiek)
Sołectwo było dziedziczne (podział między spadkobierców, dziedziczone także w linii żeńskiej).
Panowie nie chcieli podziałów, tylko spłaty spadkobierców poza najstarszym synem.
Sołtysi mieli samodzielną pozycję materialną i społeczną, dlatego z czasem przekształcili się w
osobny, niższy stan feudalny. Obowiązek służby wojskowej wójtów i sołtysów wprowadził Kazimierz
Wielki.
Sołectwa były atrakcyjne, więc szlachta musiała uzyskać zgodę właściciela wsi na ich kupno. Często
też działało to w drugą stronę – zamożniejsi sołtysi wchodzili do szeregów szlachty. W XV. Wieku
zarysowały się jednak różnice między właścicielami wsi a sołtysami: na podstawie statutu warckiego
właściciel może usunąć nieużytecznego lub buntowniczego sołtysa nakazując mu:
 Sprzedaż sołectwa
 W razie braku kandydata zezwalając panu na wykup sołectwa

lOMoARcPSD|6436690
Władza królewska i reprezentacja stanowa

Dynastia a elekcyjność tronu
Po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) zachwianie zasady dziedziczności – tron przeszedł na
siostrzeńca Ludwika Węgierskiego (Andegawenowie). Sytuacja po myśli panów małopolskich
zainteresowanych unią z Węgrami.
1374r. (Koszyce) – szlachta zgadza się, że po śmierci Ludwika tron obejmie jego córka, którą on lub
jego żona wyznaczą. W zamian za to Ludwik nadaje szlachcie przywilej koszycki.
Tron obejmuje więc Jadwiga, a jej mężem zostaje Władysław Jagiełło, który w 1386 roku zostaje w
Lublinie obrany królem Polski. Była to elekcja osoby, a nie dynastii. Po śmierci Jagiełły, zgodnie z
przyrzeczeniem szlachty obdarowanej przywilejami, na tron został powołany jeden z synów
Władysława. Zatem w 1434r. królem został Władysław III (zginął pod Warną w 1444r.), natomiast po
jego śmierci królem został (1447) jego młodszy brat Kazimierz Jagiellończyk.
Koronacja. Potwierdzenie praw

Koronacja = pomazanie króla + akt koronacji (wręczenie insygniów – korony, berła, jabłka, miecza i
pierścienia)  dokonywane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego
Poza przysięgą liturgiczną królowie składali także przysięgę państwową.
Zakres władzy królewskiej

Władzę królewską ograniczały przywileje (na rzecz szlachty) i statuty (prawo sądowe). Król miał
rozległe kompetencje w dziedzinie zarządu państwem – to on był zwierzchnikiem całej administracji.
Król mógł nominować urzędników dworskich, jednak nominacja na urzędy ziemskie była uzależniona
od szlachty tej ziemi. Kandydat mógł pochodzić tylko z posesjonatów tej ziemi. Urzędnicy ziemscy
reprezentowali miejscowych panów i szlachtę.
Król był źródłem sprawiedliwości i najwyższym sędzią. Decydującą rolę w sądzie królewskim pełnili
dostojnicy. Sądy ziemskie jako stanowe sądy szlacheckie ograniczyły kompetencje sądowe
królewskich namiestników - starostów.
Król był naczelnym dowódcą wojska, kierował polityką zagraniczną (ale traktaty międzynarodowe
razem z przedstawicielami szlachty i miast).
Rada królewska (także: rada wielka lub najwyższa)

To ciało o charakterze ogólnopaństwowym. Rada kierowała wspólnie z królem polityką państwa. W
jej skład wchodzili:
 najwyżsi dostojnicy państwowi – kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi;
 dygnitarze ziemscy – wojewodowie, kasztelanowie więksi;
 arcybiskupi gnieźnieński i lwowski;
 biskupi katoliccy;
 inne osoby powołane przez króla.

lOMoARcPSD|6436690
Kompetencje:
 polityka zagraniczna
 wojna i pokój
 obsadzanie urzędów
 od 1422r. decyzje w sprawie bicia monety
 sąd królewski (pod przewodnictwem króla)
Sejm walny i sejmy prowincjonalne

Każda ziemia posiadała własny wiec urzędniczy, który radził w sprawach tej ziemi. Zjazdy
prowincjonalne zaś zajmowały się ustawodawstwem.
Zjazdy stały się sejmami tzn. zgromadzeniami powszechnymi gdy obok dostojników zaczęła
przybywać szlachta a także reprezentanci miast i kapituł. Król mógł zwoływać zjazd
ogólnopaństwowy zwany sejmem walnym lub wielkim.
Sejmy prowincjonalne i sejm walny rozstrzygały te same zagadnienia. Ich alternatywność zachowała
się do schyłku XV wieku.
sejm prowincjonalny sejm walny

 dogodne dla króla – mógł przekonać  trzonem jest rada królewska
przedstawicieli jednej dzielnicy do  wyraz interesów i poglądów
przyjęcia jego propozycji, a następnie możnowładców
użyć tego jako argumentu wobec
drugiej.
 szeroka reprezentacja szlachty
w sejmie walnym z I poł. XV wieku można wyróżnić

3 grupy:
dostojnicy duchowni urzędnicy ziemscy 1. szlachta niepiastująca

i dostojnicy świeccy urzędów
zanim wykształciła się
stanowili radę królewską instytucja posłów 2. przedstawiciele rad
w pełnym składzie (było ziemskich odgrywali rolę miejskich
ich wtedy 73), później reprezentantów ziem 3. przedstawiciele kapituł
weszli w skład izby katedralnych
wyższej = senatu
podobnie na sejmie
prowincjonalnym istniała
grupa dygnitarzy, tzw.
panowie-rada
Sejm obozowy – sejm zwoływany w czasie pospolitego ruszenia (np. sejm w Czerwińsku w 1422r.)

lOMoARcPSD|6436690
Pozycja sejmików ziemskich od połowy XV wieku wzmocniła się, a szlachta nie przybywała już na
sejmy we własnej osobie, lecz wysyłała pełnomocnych przedstawicieli sejmików na sejmy
prowincjonalne czy na sejm walny. Później na sejmy wysyłano tych samych delegowanych co na
sejmiki ziemskie – tak powstało powiązanie dwóch niezależnych instytucji: sejmu walnego i sejmików
ziemskich.
Sejm walny:
 raz do roku
 Piotrków
 nie odbywał się  zastępowały go sejmy prowincjonalne
 bez jego zgody (lub s. prowincjonalnego) król nie mógł pobierać podatków
 uchwalał (lub s. prowin.) większe statuty
 obraduje i podejmuje uchwały w nieobecności króla, który zatwierdza je ex post
 bierze udział w zawieraniu umów międzynarodowych np. unia horodelska (1413) – wspólne
obrady sejmów Polski i Litwy w razie potrzeby za zgodą króla
Powstanie sejmików ziemskich

Po zjednoczeniu państwa wiec dzielnicowy rozbił się na sąd wiecowy, który wykonywał
sądownictwo w najważniejszych sprawach i radę dostojników ziemskich, która zajmowała się
ustawodawstwem i administracją lokalną.
Sejmiki ziemskie zaczęły formować się pod koniec XIV wieku. Szlachta miała coraz większe znaczenie,
więc dostojnicy ziemscy musieli się do niej odwoływać – początkowo potrzebowali zgody szlachty by
rada panów ziemi mogła wykonywać uchwały. Sejmiki ziemskie składały się więc z dwóch członów:
rady panów ziemi i ogółu szlachty. Z czasem rada zaczęła zanikać, a sejmik stał się wyrazicielem
stanowiska ogółu szlachty. Sejmiki odbywały się we wszystkich województwach i ziemiach. Na
sejmikach małopolskich przewodniczył wojewoda, w Wielkopolsce starosta, a w ziemiach, gdzie
wojewody nie było, najstarszy godnością urzędnik ziemski.
Kompetencje sejmików:
 lauda – uchwały sejmowe kodyfikujące prawo zwyczajowe ziemi
 sądownictwo – jako sąd wyższy, konkurencja dla upadającego w I poł. XV w. sądu wiecowego
 podatki
 1404r. – sejmiki całej Polski uchwalają pobór w wysokości 12 groszy od łanu kmiecego na
wykup z rąk Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej.
Sejmiki mają większe znaczenie po roku 1454. W przywileju cerekwickim szlachta wielkopolska
uzyskała zgodę króla na skasowanie ceł ustanowionych bez uchwały sejmu oraz zapewnienie, że
wszystko najpierw musi być przedyskutowane na sejmikach ziemskich.
Sejmik powołujący pospolite ruszenie był wspólny dla województw poznańskiego i kaliskiego, później
przywilej ten miały także sejmiki Małopolski i Rusi Halickiej.

lOMoARcPSD|6436690
W XV wieku współistniały:
 Sejmiki ziemskie
 Sejmy prowincjonalne
 Sejm walny
Działały one równolegle i alternatywnie, co pozwoliło wysunąć na czoło sejmików ziemskich (wyraz
umocnienia pozycji stanu szlacheckiego jako całości).
Konfederacje
Stany tworzyły jedno- lub wielostanowe konfederacje do realizacji określonych celów. Działały one
w zastępstwie władzy państwowej lub dążyły do wymuszenia na władzy realizacji ich postulatów.
Konfederacja była więc ligą, czyli związkiem obejmującym tylko te osoby, które do niej przystąpiły.
Jej członkowie zobowiązywali się do solidarnego występowania dla realizacji wspólnego celu.
Konfederacja miała charakter czasowy – trwała do chwili osiągnięcia celu.
Specjalny charakter miały konfederacje zawiązane w okresie bezkrólewia, po śmierci Ludwika

Węgierskiego w latach 1382 i 1384 w Radomsku. Obejmowały szlachtę i mieszczan. Ich celem było
zabezpieczenie wewnętrznego pokoju w państwie i utrzymanie jedności państwowej (inny charakter
niż konfederacje zmuszające władzę do spełnienia postulatów).
Konfederacje przeciwko władzy:

 Szlachta wielkopolska, 1352r., kieruje wojewoda poznański Maciek Borkowica przeciw
staroście, który odbierał szlachcie majątki bez wyroku sądowego
 Piotrków, 1406-1407, szlachta przeciwko roszczeniom duchowieństwa w sprawach dziesięcin
i sądownictwa duchownego  w odpowiedzi duchowieństwo zawiązuje własną konfederację
 Ruch prohusycki szlachty, 1439r., kieruje Spytek z Melsztyna
Urzędy lokalne i centralne

Województwa i ziemie
Dawne terytoria dzielnicowe w XV wieku zaczęto nazywać województwami. Mniejsze dzielnice (bez
wojewody) zatrzymały nazwę ziem. Początkowo w Małopolsce powstało województwo krakowskie i
sandomierskie, a w Wielkopolsce poznańskie i kaliskie.
Po nadaniu prawa polskiego Rusi Halickiej w 1434 roku utworzyło się województwo ruskie (4 ziemie:
halicka, lwowska, przemyska i sanocka – każda z własną hierarchią ziemską).
W każdym województwie było po kilka kasztelanii (z wyjątkiem Rusi – tam nie było w ogóle). W XV
wieku powiaty zajęły miejsce kasztelanii. Utworzenie powiatów było rezultatem organizacji sądów
ziemskich. Powiat tworzył okręg sądowy (z niego sprawy były kierowane do konkretnego sądu
ziemskiego), a z czasem stał się też okręgiem administracyjnym.
Urzędy ziemskie
W XV wieku ustaliła się hierarchia urzędów ziemskich. Do najwyższych należały urzędy wojewody i
kasztelana. Najwyższy stanowiskiem wśród nich był kasztelan stołecznego Krakowa (ważniejszy od
wojewody krakowskiego). Inni kasztelanowie szli za wojewodami.

lOMoARcPSD|6436690
Wojewoda:
 stał na czele rady panów województwa
 uczestniczył w sądzie wiecowym
 w Wielkopolsce miał prawo udzielania azylu osobom zagrożonym arbitralnym sądem króla i
starosty (wg statutów Kazimierza Wielkiego)
 powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi
 sprawował jurysdykcję nad ludnością żydowską
 miał określone prawa nadzoru nad miastami np. w Krk powoływanie rajców do rady miejskiej
 od przywilejów nieszawskich miał ustanawiać taksy (cenniki) na żywność i wyroby
rzemieślnicze w miastach
Kasztelanowie utracili:
o uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stosunku do ludn. Wiejskiej w dobrach
panów duchownych i świeckich - wskutek immunitetów
o pozostałe funkcje – po wprowadzeniu urzędu starosty
o kompetencje sądowe – przeszły do sądów ziemskich
Na Kujawach wysokie stanowisko zachowali koniuszowie (stara nazwa – konarscy), pod koniec XIV
wieku przybrali tytuł kasztelanów konarskich.
Kolejny w porządku starszeństwa był podkomorzy – przejął sądownictwo w sprawach granic

posiadłości. Poza tym w razie pospolitego ruszenia sprawdzał czy rycerz samowolnie nie zmienił
chorągwi, a także był zastępcą z urzędu dla sierot i ubogich wdów przed sądami.
Po podkomorzym następował sędzia ziemski.
Wszystkie te urzędy (wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski) określano jako urzędy
dygnitarskie.
Niższe urzędy ziemskie to officia, miały one charakter urzędów honorowych. Zaliczali się do nich:
stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy i miecznik.
Wyjątki wśród tych urzędników:
 chorąży – pełnił określone funkcje w czasie pospolitego ruszenia, brał osobisty udział w
sądzie wiecowym
 wojski – czuwał nad bezpieczeństwem ziemi w czasie pospolitego ruszenia, ale sam był
zwolniony ze służby wojskowej.
Odrębne stanowiska obok sędziego ziemskiego zajmowali pozostali urzędnicy sądowi: podsędek i
pisarz ziemski. Niższymi urzędnikami sądowymi byli woźni, pochodzenia przeważnie chłopskiego
(ustanawiali ich wojewodowie dla wszystkich sądów w województwach).
Urzędnicy byli mianowani dożywotnio przez króla spośród szlachty osiadłej na danej ziemi (przywilej
koszycki, przepisane w nieszawskim).
Ekspektatywa – oficjalne przyrzekanie pierwszeństwa obsady urzędu w razie wakansu. Władysław

Jagiełło wstrzymał się od dawania ekspektatyw. Uzależniały one ubiegających się od monarchy i
wzmacniały pozycję króla. Zatem pomimo zakazu, królowie dawali je nadal.

lOMoARcPSD|6436690
Przy obsadzie urzędów dygnitarskich król zasięgał rady panów ziemi.

Przy obsadzie urzędów sędziego, podsędka i pisarza szlachta przedstawiała królowi po 4 kandydatów
wybranych na sejmiku na każde wakujące stanowisko sądowe, a spośród nich król wybierał i
mianował jednego.
Starostowie
Zarząd prowincjonalny kraju (z wyjątkiem Małopolski) pozostawał w ręku starostów. Ściślejszą
Wielkopolską zarządzał starosta generalny. Inni starostowie generalni: ruski, podolski, krakowski.
Pozostałe starostwa, które obejmowały tylko jedną ziemię, określano jako starostwa ziemskie.
Istotnym elementem zjednoczenia Królestwa było wprowadzenie urzędu starosty jako namiestnika
króla na terytorium, którym zarządzał. Dlatego starostę nazywano ramieniem królewskim, a za
przestępstwa obowiązywały takie kary, jak za czyny dokonane w obliczu króla. Starosta wykonywał
wszystkie funkcje z wyjątkiem nadawania przywilejów. Starostami mogli być wyłącznie Polacy
urodzeni w Koronie.
Zarząd lokalny w Małopolsce

Król przebywał w Krakowie, więc Małopolska nie potrzebowała zarządcy typu starosta generalny.
Dlatego zarządzanie było rozłożone na kilka urzędów:
 justycjariusz = oprawca – osoba powołana do obrony prawa, ściganie przestępstw
zagrażających spokojowi publicznemu
 wielkorządca krakowsko-sandomierski – zarząd gospodarczy dóbr królewskich w Małopolsce
(odrębny zarząd dla żup solnych)
 burgrabia – zarząd zamków bezpośrednio podległych królowi
Pojawili się także starostowie grodowi (grodzcy), których w odróżnieniu od generalnych i ziemskich w
Małopolsce nie było. Ww. starostami zaczęto nazywać burgrabiów niektórych większych grodów.
W przeciwieństwie do starostów ziemskich czy generalnych, starostów małopolskich było kilku w
województwie. Rozszerzali oni swoje kompetencje sądowe, np. podporządkowując sobie oprawców.
Na pierwsze miejsce wśród nich wybił się starosta krakowski ze względu na stołeczność swojej
siedziby, przez co był nieściśle nazywany starostą generalnym.
Wiceurzędnicy
Urzędnicy ziemscy powoływali po powiatach swoich zastępców. W Wielkopolsce i na Mazowszu
nazywani byli żupcami, zaś w Małopolsce komornikami. Byli oni prywatnymi, opłacanymi
zastępcami, mogli być w każdej chwili odwołani. Przykładowi zastępcy to: podwojewodzi,
wicechorąży, wicepodkomorzy, wicesędzia, wice podsędek, podpisek (inaczej: pisarek). Zanikali oni
jednak u schyłku XV wieku, bo szlachta nie chciała być sądzona przez żupców.
Uposażenie urzędników
Urzędnicy ziemscy pobierali jako uposażenie część dochodów państwowych. Nadanie ziemi, jak
również czasowe dzierżenie kompleksów dóbr, było formą wynagrodzenia za zasługi i wierną służbę,
stanowiło więc wyraz łaski monarszej.

lOMoARcPSD|6436690
Urzędy centralne
Urzędy centralne dzielono na koronne i nadworne, lecz rozróżnienie to miało znaczenie jedynie w
zakresie nomenklatury, bowiem pojęć koronny i nadworny nie należy utożsamiać z pojęciami
państwowy i dworski, ponieważ jeszcze wówczas nie dokonano rozgraniczenia obu funkcji.
Kancelaria królewska była kluczową komórką zarządu centralnego państwa ze względu na
zjednoczenie polityczne Polski i tendencję do centralizacji władzy państwowej. Dlatego urzędy
kanclerza i podkanclerzego najwcześniej nabrały charakteru ogólnopaństwowego.
Formalna różnica między kanclerzem a podkanclerzym polegała na tym, że kanclerz pieczętował
wydane przez siebie akta wielką pieczęcią, a podkanclerzy mniejszą. Moc tych pieczęci była
jednakowa.
Rola kanclerza i podkanclerzego wzrosła za czasów Władysława Jagiełły, kiedy kancelaria królewska
przekształciła się z instrumentu władzy monarszej w centralny organ administracyjny Korony.
Skarb centralny pozostawał pod zarządem podskarbiego krakowskiego, który tytułował się
królewskim (później koronnym), zaś urząd skarbnika krakowskiego zanikł. W XV wieku powstał urząd
podskarbiego nadwornego jako zastępcy podskarbiego koronnego.
W połowie XIV wieku powstał urząd marszałka dworu (1358r.), znany wcześniej na Śląsku. Zarządzał
dworem, był mistrzem ceremonii, sprawował nadzór i sądownictwo nad dworzanami. Na początku
XV wieku ustanowiono jego zastępcę – marszałka nadwornego.
Zakaz łączenia urzędów

Incompatibilitas = zakaz łączenia urzędów. Nie wolno było łączyć dwóch urzędów ziemskich.
1422r. – przywilej czerwiński – zakaz łączenia w tej samej ziemi urzędu starosty z urzędem sędziego
ziemskiego (obrona niezależności sądów ziemskich).
1454r. – przywileje nieszawskie – zakaz łączenia urzędu starosty ze stanowiskiem wojewody, a w
Wielkopolsce ze stanowiskiem kasztelana.
Sądownictwo
Sąd ziemski
W zjednoczonym Królestwie sądy miały charakter stanowy. W tym okresie rozwinęły się sądy
ziemskie, jako sądy stanowe dla szlachty, a także:
sądy właściwe dla szlachty

(w zależności od rodzaju sprawy)
wiecowy grodzki podkomorski

lOMoARcPSD|6436690
Sąd ziemski:
 powstał z sądu nadwornego doby rozbicia dzielnicowego

 Małopolska: sędzia, podsędek, 4-6 asesorów; pisarz i woźny bez prawa orzekania
 Wielkopolska: starosta (namiestnik króla, przewodniczący), sędzia, podsędek, wojewoda,
podkomorzy, chorąży
 Był w każdym województwie
 Objeżdżał województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach
 Roczki – określone terminy, w których sądził sąd ziemski
 W każdym powiecie 4 sesje rocznie (przywileje nieszawskie)
Sąd oprawcy
Justyciariusz-oprawca ścigał przestępców szczególnie zagrażających porządkowi publicznemu bez
względu na ich przynależność stanową. Chwytał podejrzanych, przeprowadzał śledztwo i odbywał
sąd, łączył zatem funkcje polityczne, śledcze i sądowe.
Oprawcy nadużywali swojego urzędu (stąd pejoratywne znaczenie nazwy), co wywołało bunt
szlachty. Urząd początkowo nie został zlikwidowany, ale został podporządkowany staroście. Pod
koniec XV wieku urząd ten zanikł.
Sądy: grodzki i podkomorski

Sąd grodzki:
 Dla szlachty nieosiadłej
 Dla szlachty osiadłej tylko w przypadku tzw. 4 artykułów grodzkich
 Jurysdykcja we wszystkich sprawach, których nie sądzą inne sądy (np. sąd ziemski dla szlachty
osiadłej)
4 artykuły grodzkie:
1. podpalenie
2. napad na dom szlachcica
3. rabunek na drodze publicznej
4. zgwałcenie
Sąd podkomorski:
 wyłączna kompetencja w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich
 zasiada podkomorzy lub jego zastępca
 zbiera się na polu – tam gdzie trzeba wytyczyć granice
Dawne sądy wojewodzińskie i kasztelańskie straciły swoje znaczenie.
Księgi sądowe
Rozwój dokumentów w XV wieku  urząd pisarza w sądzie ziemskim (powoływany analogicznie do
sędziego i podsędka.

lOMoARcPSD|6436690
Każdy powiat posiada osobne księgi sądowe, które prowadził pisarz powiatowy (inaczej podpisek
lub pisarek; zastępca pisarza ziemskiego). Po utworzeniu się sądów grodzkich i podkomorskich one
również zaczęły prowadzić własne księgi.
Księgi sądowe posiadały walor tzw. wiary publicznej, wypis z nich miał więc moc dokumentu
urzędowego. Nabrały szczególnego znaczenia, bo wszelkie zmiany tytułu własności ziemi, a także
innych praw rzeczowych np. zastaw nieruchomości, musiały zostać wpisane do ksiąg by uzyskać moc
prawną. Wywodzi się to stąd, że podczas rozbicia dzielnicowego wszelkie alienacje nieruchomości
wymagały zatwierdzenia panującego, a po zjednoczeniu funkcje te przejął w Małopolsce sąd ziemski
jako królewski.
Z tego względu tylko księgi sądowe ziemskie miały tzw. prawo wieczności. Polegało ono na tym, że
dotyczący nieruchomości wpis do ksiąg grodzkich, aby mógł uzyskać walor dzisiejszych akt
notarialnych, należało przenieść w ciągu roku do ksiąg ziemskich powiatu, gdzie leżały dobra będące
przedmiotem wpisu.
W Wielkopolsce ściślejszej oraz w województwach sieradzkim i łęczyckim starostowie generalni
zakładali po grodach własne księgi uprawnione do przyjmowania wpisów wieczystych. Ostatecznie w
wieku XVI grody uzyskały prawo wieczności.
Sądy: wiecowy i sejmikowy

Sąd wiecowy:
 sąd wyższy (sprawy poważniejsze, trudniejsze)
 1 na województwo (ziemię)
 Kontynuacja sądu księcia dzielnicowego na wiecu
 Wielkopolska: przewodniczy starosta jako namiestnik króla, jako asesorowie wojewoda i
kasztelanowie
 Małopolska: przewodniczy wojewoda, bo nie ma starostów generalnych
 Zasiadający reprezentują osobę króla  Wyroki mają walor wyroków sądu monarchy
 Uczestniczą też: sędzia, podsędek, pisarz ziemski – formalne prowadzenie procesu
 Zbiera się zwykle 3 razy w roku na tzw. roki wielkie
Po upadku sądów wiecowych zwiększyło się znaczenie sądu sejmikowego, na którym pod
przewodnictwem wojewody sądzili dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek w obecności ogółu
zgromadzonej szlachty.
W sądownictwie szlacheckim nie znano apelacji. Było to skutkiem założenia, że sądy ziemski,
grodzki i wiecowy wyrażają wolę króla, który był najwyższym sędzią.
Sądy ziemskie miały charakter królewski – kiedy król pojawiał się w ziemi, sądy ziemski i wiecowy
zawieszały swoje czynności, a sędzia, podsędek i pisarz kontynuowali czynności u boku króla w sądzie
nadwornym.
Sąd króla
Sąd króla = sąd nadworny (in curia)
Król nie zasiadał w sądzie osobiście – wystarczyła obecność dygnitarzy (sądzili w jego imieniu)

lOMoARcPSD|6436690
Warunek konieczny: sąd musiał odbywać się na dworze królewskim!

Czasem do rozsądzenia spraw król delegował dygnitarzy świeckich lub duchownych, a w sprawach
mieszczan rajców miejskich. Tworzyli oni tzw. sąd komisarski. Rozstrzygał on sprawę, dla której został
powołany, a później się rozwiązywał. Po zatwierdzeniu wyroku przez króla, stawał się on
prawomocny.
Kompetencje sądu królewskiego:

 Najcięższe przestępstwa (zdrada/zbrodnia obrazy majestatu)
 Sprawy, w których groziła obwinionemu szlachcicowi osiadłemu utrata życia, czci, konfiskata
majątku (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich!)
 Skargi przeciwko urzędnikom z tytułu ich urzędowania
 Sprawy dotyczące majątku i dochodów królewskich
 Sprawy z zakresu prawa państwowego – spory pomiędzy stanami o uprawnienia, o
rozciągłość i zakres treści przywilejów stanowych.
Sprawy wnoszono bezpośrednio przez sąd króla lub przesyłano z sądów niższych, kiedy tego żądał
król albo kiedy sąd uznał się za niekompetentny w danej sprawie.
Sądownictwo kościelne
Z sądami archidiakona konkurowały tzw. sądy synodalne – sprawowano je podczas objazdu diecezji
przez biskupa. W każdej parafii specjalnie wybrani ludzie zeznawali o wszelkich naruszeniach prawa,
co stanowiło podstawę wszczęcia dochodzenia.
Kazimierz Wielki chciał ograniczyć kompetencję sądów duchownych w sprawach osób świeckich. W
ustawie z 1359 roku stanowił, że duchowni mogą poprzez sąd kościelni pociągnąć do
odpowiedzialności świeckich tylko w sprawie wiary lub dziesięciny.
Początek XV wieku – wzmocnienie sytuacji sądownictwa duchownego

1424r. – edykt w Wieluniu (wydany przez Jagiełłę), przyrównanie wyznawania zasad husyckich do
zbrodni obrazy majestatu. Władze świeckie mają ścigać podejrzanych o herezję (wskazanych przez
inkwizytorów) a także wykonywać wyroki na osobach uznanych za winne przez sądy duchowne.
Rozwinęła się wówczas działalność inkwizycji kościelnej.
„Podejrzanych o herezję palimy lub w wieczystym każemy im umrzeć więzieniu” ~ biskup krakowski
i kardynał Zbigniew Oleśnicki
Wzmocnienie pozycji kościoła napotkało opór szlachty  ugoda duchowieństwa ze szlachtą
małopolską 1437r., sądy duchowne mogą rozpatrywać tylko sprawy o:
 Herezje
 Małżeństwo
 Zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii
 Zobowiązania złożone dobrowolnie do akt kościelnych (także dziesięcina swobodna)
 Testamenty na cele pobożne
Sądy miejskie i leńskie prawa niemieckiego

Sąd rady miejskiej – był najważniejszy w miastach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa; złożony był
z rajców pod przewodnictwem burmistrza. Sąd rady miejskiej stanowił swoistą postać sądu
miejskiego w Polsce i na Śląsku.

lOMoARcPSD|6436690
Rada miejska sądziła sama lub też razem z ławą, tworząc wówczas tzw. sąd radziecko-ławniczy.
Sąd rady miejskiej sądził sprawy najważniejsze w I instancji (przede wszystkich naruszenie praw
wydanych przez samą radę). Był zarazem sądem wyższym dla pozostałych sądów miejskich –
ławniczych i cechowych.
Sądy rad miejskich większych miast były także sądem wyższym prawa niemieckiego dla okolicznych
miast, miasteczek i wsi na prawie niemieckim. Wydawały dla nich ortyle, czyli pouczenia prawne.
Kazimierz Wielki powołał dla Małopolski sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim jako
prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich oraz upoważnił go do wydawania
pouczeń innym sądom prawa niemieckiego w Małopolsce. Pomimo tego powstały nowe sądy leńskie
będące także sądami wyższymi głównie w dobrach prywatnych.
Instancją odwoławczą był dla Małopolski sąd królewski, zwany sądem sześciu miast, ponieważ
sądzili w nim komisarze powoływani po 2 z 6 większych miast małopolskich – Kraków, Kazimierz,
Bochnia, Wieliczka, Nowy Sącz i Olkusz). Sąd zbierał się 3 razy w roku na ratuszu krakowskim i
obejmował swoim zasięgiem całą Małopolskę.
W ten sposób ukształtowały się ostatecznie trzy instancje w sądownictwie prawa niemieckiego:
1. Sądy ławy i rady
2. Sąd wyższy prawa niemieckiego
3. Królewski sąd 6 miast jako sąd najwyższy
Sądy wiejskie
Z powodu uformowania się sądów ziemskich jako stanowych sądów szlachty, chłopi nie mogli już
przed nimi stawać. Sądem właściwym dla pozwanego chłopa był sąd wiejski. W związku z prawem
wychodu istniały m.in. w Łęczycy specjalne roczki sądowe, które rozpatrywały spory między szlachtą
a chłopami związane z odejściem chłopów.
We wsiach na prawie polskim działały sądy gajone. W sądach tych sądził pan lub wyznaczony przez
niego urzędnik z udziałem przysiężnych.
We wsiach na prawie niemieckim funkcjonował na mocy przywileju lokacyjnego sąd ławy wiejskiej
złożony z sołtysa i ławników. Apelacja od niego szła do pana wsi.
Starano się także zapewnić minimum prawnej kontroli nad sądownictwem dominialnym. Pan, który
nie wydawał wyroku w sprawie poddanych, którzy dopuścili się przestępstwa, mógł być pociągnięty
przed sąd ziemski za to, że „nie czynił prawa” (defectus iustitiae).
Unia Polski z Litwą

Wielkie Księstwo Litewskie
Władza wielkoksiążęca była na Litwie bardzo silna. Materialnym oparciem dla tej władzy stanowiły
daniny i świadczenia ludności pospolitej osiadłej na terenach, na których rozciągnięte były regale
ziemskie władcy. Dzięki temu wielki książę mógł utrzymywać liczną drużynę, która (razem z
pospolitym ruszeniem wolnej ludności) stanowiła skuteczne narzędzie podbojów.

lOMoARcPSD|6436690
Wielki książę rządził opierając się na książętach podległych. W dzielnicy własnej opierał się na
możnych panach, którzy stanowili jego najbliższe otoczenie.
U schyłku XIV wieku Litwa stanowiła wielonarodowościowe państwo, które składało się w
przeważającej części z ziem ruskich. Żywioł ruski przeważał nie tylko liczebnie ale i cywilizacyjnie, co
przyspieszyło rozwój państwowości litewskiej.
Przemiany związku Polski z Litwą do końca XV wieku

Po podboju Prusów Zakon Krzyżacki stanął na granicy Litwy (1283r.), co stanowiło
niebezpieczeństwo. Krzyżacy chcieli przede wszystkim zająć Żmudź, ponieważ była pomostem
pomiędzy ziemiami pruskimi a Inflantami. Krzyżacy prowadzili agresywną politykę, którą uzasadniali
potrzebą chrystianizacji Litwy (ostatniego pogańskiego państwa w Europie).
Związek z Polską a w szczególności łączące się z tym przyjęcie katolicyzmu miały:
 odebrać Krzyżakom pretekst do najazdów na Litwę
 umocnić sojusz polsko-litewski wymierzony przeciw Zakonowi
 zapewnić Litwinom utrzymanie przewagi nad górującymi nad nimi również kulturalnie
Rusinami
Językiem urzędowym Wielkiego Księstwa był język staroruski (dokumenty państwowe, język na
dworze), zatem przyjęcie prawosławia spowodowałoby asymilację przez Rusinów. Przyjęcie
katolicyzmu pozwoliło zatem Litwie zachować tożsamość narodową, kulturę i język, a związek z
Polską umocnił pozycję obu państw w Europie Środkowo-Wschodniej.
Unia polsko-litewska – nazwy tej używa się do opisania różnych aktów prawno-państwowych i
stanów faktycznych: od prób inkorporacji do sojuszu między dwoma niezależnymi państwami.
 1385r. – akt w Krewie

Władysław Jagiełło przyjmuje:
o rękę Jadwigi
o tron polski
zobowiązuje się:
o przyjąć z nieochrzczonymi dotąd poddanymi chrzest w obrządku łacińskim
o ziemie Litwy i Rusi przyłączyć do Korony
Panowie małopolscy traktują połączenie państw jako podstawę do inkorporacji, nie zaś w kategoriach
patrymonialnego połączenia. Powoduje to bunt panów litewskich, którzy dążyli do utrzymania
odrębności politycznej Litwy. Znaleźli sobie przywódcę w osobie stryjecznego brata Jagiełły –
Witolda.
Opozycja litewska doprowadziła do kompromisu, w rezultacie którego Witold objął władzę z ramienia
Jagiełły nad Litwą właściwą, a także nad księstwami dzielnicowymi.
Witold likwidował ruskie księstwa dzielnicowe włączając ich terytorium do ziem wielkoksiążęcych.
Nie odbierał jednak ich odrębności i praw (które były inne niż w Litwie właściwej).

lOMoARcPSD|6436690
Na zjeździe panów i bojarów w 1398 roku Witold został samodzielnym władcą Litwy. Jednak w 1399r.
Witold poniósł klęskę w bitwie z Tatarami nad rzeką Worsklą. Z tego powodu Litwa zawarła kolejną
unię z Polską:
 1401r. unia wileńsko-radomska – Witold jest samodzielnym władcą na Litwie, ale w stosunku do
Jagiełły jest lennikiem. Po śmierci Witolda władza miała wrócić do Jagiełły.
Później Witold przybrał tytuł wielkiego księcia, a Jagiełło najwyższego księcia (supremum dux) Litwy,
co podkreślało jego zwierzchnictwo.
Unia z 1401r. stała się punktem wyjściowym zwycięstwa pod Grunwaldem (1410).
 1413r. unia w Horodle – odrębny wielki książę na Litwie ustanawiany przez króla polskiego za
wiedzą i zgodą panów litewskich i rady koronnej; wspólne zjazdy polsko-litewskie w celu
rozstrzygania wspólnych spraw
W celu umocnienia unii 47 rodzin szlachty polskiej przyjęło do swoich herbów co najmniej 48 rodzin
panów i bojarów litewskich. Unia była także przywilejem ziemskim na ich rzecz, ponieważ uzyskali oni
potwierdzenie prawa dziedziczenia dóbr ojczystych i dysponowania nimi oraz wydawania córek za
mąż bez poprzedniej zgody wielkiego księcia. Przywilej ten jak i wcześniejszy odnosił się wyłącznie do
katolików.
Na wzór polski wprowadzono na Litwie urzędy wojewodów i kasztelanów. Unia polsko-litewska
zachwiała się po pokoju melneńskim z Krzyżakami (1422) – Litwa odzyskała ostatecznie Żmudź, a
Zakon nie stanowił już dla niej niebezpieczeństwa.
Po śmierci Witolda (1430) panowie litewscy obwołali wielkim księciem Świdrygiełłę, który dążył do
zerwania związku z Polską. Mimo że sam był katolikiem, uzyskał poparcie ruskich panów i bojarów
którzy jako prawosławni nie korzystali dotąd z przywilejów ziemskich i nie mieli dostępu do
najwyższych urzędów. W wojnie domowej jako przeciwnika wysunięto Zygmunta Kiejstutowicza,
który uzyskał poparcie katolickich panów litewskich.
Wielkie Księstwo podzieliło się de facto na dwa księstwa: litewskie pod rządami Zygmunta i ruskie
pod wodzą Świdrygiełły. Panowie litewscy i Zygmunt potrzebowali więc polskiej pomocy. Zgodzili się
na wystawienie nowych aktów unii (1432-1434), które stanowiły, że po śmierci Zygmunta Litwa
powróci pod zwierzchnictwo Jagiełły lub jego synów. Nowy wielki książę będzie obrany wspólnie
przez panów litewskich i polskich.
Jednak po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza w 1440 roku wielkim księciem litewskim został wybrany
młodszy syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk. Nie postarał się on o zatwierdzenie wyboru przez
starszego brata, króla polskiego Władysława III. Związek Polski z Litwą uległ przejściowo zerwaniu.
Litwini bronili niezależności państwowej i integralności terytorialnej Wielkiego Księstwa.
Całość granic Księstwa potwierdza przywilej z 1447 roku – zawiązała się wtedy na nowo więź
pomiędzy państwami z powodu elekcji Kazimierza Jagiellończyka na tron polski. Od tego czasu aż do
unii lubelskiej (1569) miała ona charakter unii osobistej (personalnej). W tym czasie na tron polski
byli powoływani wielcy książęta litewscy, z wyjątkiem lat 1492-1501 gdy w Polsce panował Jan

lOMoARcPSD|6436690
Olbracht a na Litwie jego brat Aleksander. Oba państwa, zupełnie samodzielne, łączyła osoba
wspólnego monarchy.
Prawo sądowe polskiego średniowiecza

Charakterystyka ogólna
Prawo polskie w średniowieczu było prawem zwyczajowym. Terminy ius Polonicum i mos Polonicum
używane powszechnie w dokumentach XIII wieku niezależnie od dzielnicy wskazują na wspólne
(mimo rozbieżności w praktyce) założenia polskiego systemu prawnego.
Praktyka sądowa, stosując prawo zwyczajowe, jednocześnie zmieniała je i wzbogacała stosownie do
nowych potrzeb.
Od XIII wieku współistniały 3 systemy prawa:

 Prawo ziemskie
 Prawo miejskie (niemieckie) – obowiązywało również we wsiach lokowanych na prawie
niemieckim
 Prawo kościelne
Statuty Kazimierza Wielkiego oraz uzupełniający je statut warcki (1423) stały się podstawowym
źródłem sądowego prawa ziemskiego i zachowały formalnie moc obowiązującą jako całość aż do
upadku Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Prawo prywatne
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
Zdolność prawna – możliwość bycia podmiotem prawa; ten kto mógł być podmiotem był w świetle
prawa osobą. Osobami nie byli niewolnicy i pozbawieni praw wywołańcy.
Zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, by przez dokonane przez siebie akty prawne
powodować powstanie, zmianę lub wygaśnięcie jakiegoś stosunku prawnego; uzyskuje się ją po
osiągnięciu pełnoletniości.
Początkowo z chwilą dojrzałości fizycznej, później ustalono wiek – chłopcy 14 lat, dziewczęta 12 lat
(to również lata uprawniające do zawarcia małżeństwa).
W średniowieczu występowały pewne różnice w zakresie zdolności prawnej a zdolności do czynności

prawnych. Były one zależne od:
 Przynależności jednostki do określonej grupy społecznej – najszerszy zakres zdolności
prawnej przysługiwał rycerstwu-szlachcie, zwłaszcza w sprawie prawa własności ziemi.
Pozbawieni jej całkowicie byli niewolnicy
 Płci – pełnia praw dla mężczyzn, dojrzała dziewczyna pozostawała pod opieką rodziny aż do
wydania jej za mąż; do XIII wieku kobiety nie mogły spadkobrać dóbr ziemskich (jedynie
ruchome). Wdowa miała bardziej samodzielną pozycję – mogła dożywotnio zarządzać całym
majątkiem zmarłego męża oraz opiekować się nieletnimi dziećmi

lOMoARcPSD|6436690
 Przynależności państwowej – ograniczenie praw cudzoziemców, spadek po zmarłym

cudzoziemcu przechodził na władcę jeśli nie było spadkobiercy lub testamentu.
 Przynależności etniczno-wyznaniowej – poważnie ograniczona zdolność prawna Żydów, nie
mogli oni zawierać małżeństw z chrześcijanami, mogli zamieszkiwać tylko w określonych
dzielnicach miast. Mogli jednak udzielać pożyczek na procent. Sankcja karna za zabicie Żyda
była zaostrzona. W procesie prowadzonym przez chrześcijanina przeciw Żydowi powód
oprócz świadków chrześcijan miał przedstawić również świadków Żydów. Żydzi nazywani byli
przez książąt sługami skarbu, stąd taka ochrona; Tatarzy również byli ograniczeni – jako
muzułmanie zakaz małżeństw z chrześcijanami, zakaz uczestniczenia w sejmikach, zakaz
pełnienia funkcji urzędników ziemskich.
Małżeństwo i rodzina
Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa
Na ziemiach polskich za czasów pogańskich występowała poligamia (wielożeństwo) – nie była jednak
częsta. Po wprowadzeniu chrześcijaństwa wymuszono wprowadzenie monogamii.
W średniowieczu do zawarcia małżeństwa wystarczało wspólne mieszkanie, potwierdzone
oświadczeniem woli wejścia w związek małżeński. Obok tego nieformalnego konsensusu małżeństwo
łączono z zawarciem dwóch kolejnych umów świeckich:
1. Zmówiny – umowa przedślubna zawierana między obiema rodzinami, określała warunki
małżeństwa (termin i warunki majątkowe)
2. Zdawiny – oddanie oblubienicy panu młodemu
Umowy te łączyły się z szeregiem obrzędów symbolizujących rezygnację panny młodej z

dotychczasowego stanu. Zawarciu małżeństwa towarzyszyły zwykle przenosiny (przeprowadzka
panny młodej do domu męża) oraz pokładziny (spełnienie małżeństwa).
Dziewczyna wychodząc za mąż potrzebowała zgody rodziców lub opiekunów. Bez uzyskania zgody nie
miała prawa do posagu. Samodzielnie za mąż mogły wychodzić wdowy.
Od 1197r. legat papieski Piotr z Kapui nakazuje stosować w Polsce kościelną formę zawarcia
małżeństwa.
Od soboru z 1215r. do kościelnej formy zawarcia małżeństwa należały zapowiedzi. Ogłaszano je
trzykrotnie w kościołach parafialnych obu stron mających zawrzeć małżeństwo, by osoby, które
wiedziały o ewentualnych przeszkodach małżeńskich (pokrewieństwo, poprzednie małżeństwo itp.)
mogły uprzedzić o tym kapłana.
W pierwszej połowie XV wieku od zapowiedzi zwolniona została szlachta osiadła (stawiała opór). Jej
ślub odbywał się nie w kościele, lecz w domu panny młodej w obecności rodziny, sąsiadów i
zaproszonych gości. Miał charakter uroczystej ceremonii łączącej świeckie obrzędy zwyczajowe z
kościelnymi.
Przy kościelnej formie zawarcia małżeństwa obok zmówin zawierano zaręczyny – umowę wstępną.

lOMoARcPSD|6436690
Rozwiązanie małżeństwa następowało przez śmierć jednego z małżonków. Przed wprowadzeniem

kościelnej formy zawierania małżeństwa znano też rozwód, który następował łatwo – wystarczyło
oddalić żonę z domu męża.
Posag i wiano
Głową rodziny był mąż. Żona byłą zobowiązana do posłuszeństwa i wierności mężowi. Jednak w
wyższych warstwach zajmowała dość wysokie i w części samodzielne stanowisko. Wg NZPP żona
rycerza kierowała sama gospodarstwem domowym i służbą żeńską, miała też specjalne własne źródła
dochodu.
Stosunki majątkowe opierano na wkładach wnoszonych przez małżonków do wspólnego małżeństwa.
 Wyprawa – (inaczej szczebrzuch) wnosiła ją żona i pozostawała jej własnością, składała się z
ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz przedmiotów gospodarstwa
kobiecego. Wg NZPP wyprawa córki rycerza to: niewolne dziewki służebne, bydło, odzież itd.,
wyprawa córki chłopa: pościel i szaty. Ulegała zwiększeniu w trakcie małżeństwa.
 Posag – wnosi żona do nowego gospodarstwa, dostaje go od ojca lub opiekuna. Stanowi on
część majątku rodzinnego jaka należy się córce, dlatego kobieta wyposażona nie ma już
prawa spadku po rodzicach. Posag to najczęściej pieniądze lub dobra nabyte, dobra
dziedziczne otrzymywali synowie. Jednak z braku pieniędzy zapisywano czasem posag w
dobrach dziedzicznych, co stanowiło formę zastawu użytkowego – dziedzice męscy mogli
odzyskać dobra obciążone sumą posagową poprzez jej spłatę.
 Wiano – wnosi mąż: jest to forma zabezpieczenia posagu na wypadek śmierci męża. Składa
się z 2 równych części:
1. Oprawa – zabezpieczenie sumy posagu podjętego przez męża
2. Przywianek (wiano w ścisłym znaczeniu)
Łącznie wiano wynosiło zwykle podwójną wysokość posagu. Wiano zapisywano specjalnym listem
wiennym, który od XIV wieku wpisano do ksiąg sądowych. Zapisywano je na połowie dóbr męża.
Dobra, na których wiano było zapisane, nazywano dobrami oprawnymi (wiennymi). Nie były one
obciążane długami męża, przechodziły na spadkobierców według reguł dotyczących dóbr
macierzystych.
Stosunki majątkowe między małżonkami

Systemy majątkowego prawa małżeńskiego:
 Wspólnota majątkowa – majątek męża i żony, początkowy i nabyty później tworzy całość,
która w przypadku śmierci jednego przechodzi w całości na rzecz drugiego.
 Rozdzielność majątkowa – przez cały czas trwania małżeństwa oba majątki były rozdzielone
 Jedność zarządu – (przy istnieniu rozdzielności majątkowej) mąż zarządza majątkiem żony.
Jej forma był typowy dla prawa ziemskiego system rządu (zarządu) posagowego – mąż
administrował dobrami posagowymi, które wniosła żona, ale dobra te pozostawały jej
własnością. Kiedy posag był w pieniądzach, mąż brał je, lecz zabezpieczał na własnym
majątku przez zapis wiana.
W razie wcześniejszej śmierci żony posag po niej dziedziczyły dzieci, jeśli ich nie pozostawiła, posag
wraz z oprawą wracał do rodziny, z której wyszła.

lOMoARcPSD|6436690
Stanowisko majątkowe wdowy

Stanowisko wdowy w dawnym prawie polskim odznaczało się samodzielnością – rozporządzała ona
swoim posagiem i wianem. Mogła też korzystać (na równi z synami) z pozostawionego przez
zmarłego majątku aż do swojej śmierci lub powtórnego małżeństwa.
Często wdowa sama obejmowała zarząd całym majątkiem. O wdowie dzierżącej dobra mówiono, że
siedzi na „stolcu wdowim”. Natomiast od statutów Kazimierza Wielkiego wdowie przysługiwało tylko
wiano oraz darowizny poczynione na jej rzecz przez męża – resztę musiała oddać spadkobiercom.
W braku wiana wdowa miała prawo do wypłaty oznaczonej sumy zwanej wieńcem (zwykle 30
grzywien), co ujmowano jako odszkodowanie za utracone dziewictwo.
Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne

Pokrewieństwo naturalne:
 w linii prostej – gdy jedna osoba pochodziła od drugiej, przy czym linię od rodziców do dzieci
określano jako linię zstępną, a od rodziców w górę linię wstępną
 w linii bocznej – bracia, siostry, bratankowie, siostrzeńcy
Obok pokrewieństwa naturalnego istniało także pokrewieństwo sztuczne powstające w wyniku aktu
prawnego. Najbardziej rozpowszechnione – przysposobienie (adopcja). Służyło głównie jako sposób
przekazania majątku nieruchomego na wypadek śmierci, wobec ograniczenia swobody testowania.
Stosowano ją też w obrębie dynastii w celu zapewnienia sukcesji dzielnicy po adoptującym.
Rodzina średniowieczna tworzyła całość, którą określamy mianem wspólnoty domowej.

Niedział rodzinny – forma własności zbiorowej na nieruchomości. Uczestnicy niedziału nie mieli
indywidualnej własności idealnych części ułamkowych rzeczy, a władali wspólnie całością rzeczy.
Prawa własności zbiorowej były także niezbywalne.
Rozróżniamy dwa rodzaje wspólnot rodzinnych:

 ojcowskie – na czele ojciec (lub dziad)
 braterskie – należą do nich krewni boczni: bracia rodzeni lub stryjeczni, względnie stryj z
synowcami (na zewnątrz reprezentuje starszy niedziału)
Opieka
Opiekę sprawowali ojcowie nad dziećmi niemającymi „lat sprawnych” oraz dorosłymi, którzy nie
mogli sami prowadzić swoich spraw (chorzy fizycznie i psychicznie). Opiekę sprawowano nie tyle w
interesie pupila co rodziny – zależało jej, by majątek nie podupadł lub nie został rozgrabiony.
Jak umarł ojciec – opiekuje się matka. Jak umarła matka lub wyszła ponownie za mąż – opiekują się
najbliżsi krewni  była to tzw. opieka naturalna. Opiekun naturalny pobierał dochody z dóbr pupila,
ale miał obowiązek utrzymywania i wychowywania go.
Opieka zapisana – ojciec zapisuje w testamencie opiekunów zarówno spośród swoich krewnych jak i
spoza nich.
Opieka nadana – ustanowiona przez króla lub urząd (szczególne przypadki)

lOMoARcPSD|6436690
Specjalnym rodzajem opieki była opieka nad podeszłymi wiekiem, zwana później kuratelą. Osoba
starsza (czasem też stare, bezdzietne małżeństwo) oddaje się w opiekę i obronę wraz z całym
majątkiem opiekunowi.
Własność i inne prawa rzeczowe

Własność w średniowieczu
Własność – władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu (podstawy prawnej).
Władanie w dobrej wierze stanowiło podstawę średniowiecznej własności.
Własność zawierała prawo posiadania i użytkowania rzeczy, a także w dopuszczalnych przez prawo
granicach rozporządzania nią i ustanowienia dziedzica.
Dla własności tego czasu było charakterystyczne, że prawo użytkowania i rozporządzania rzeczą było
ograniczone prawami osób trzecich.
Dobra dziedziczne i nabyte

Rzeczy dzielimy na:
o nieruchome – ziemie i wszystko to, co trwale z nią połączone
o ruchome – pozostałe
Dobra dzielimy na:

 dziedziczne (rodowe) – właściciel otrzymał je po przodkach; były przedmiotem praw rzeczowych
całej rodziny – ograniczenie prawa rozporządzania nimi z tytułu prawa bliższości oraz zakaz
przekazywania ich testamentem poza krąg dziedziców ustawowych
 nabyte (z chwilą przejścia w spadku stawały się dobrami dziedzicznymi)
 dobra nadane przez panującego, które mogły być przedmiotem swobodnej dyspozycji ich
właściciela
 dobra kupne
Posiadanie
Posiadanie było stanem faktycznym, a nie prawnym. Własność uprawniała do posiadania, ale prawo
własności mogło nie pokrywać się ze stanem faktycznym.
Posiadanie:
prawne
bezprawne
proces petytoryjny – proces dotyczący prawnego tytułu posiadania np. gdy ktoś odebrał
posiadaczowi siłą ziemię sąd sprawdzał tytuł dzierżenia nowego posiadacza
Aby zapobiec stosowaniu samopomocy w sprawach majątkowych, w każdym wypadku, gdy groziło
dokonanie najazdu, władca lub w jego zastępstwie starosta ustanawiał zakład pieniężny w określonej
wysokości. Winien był go zapłacić ten, kto dokonał zajazdu.

lOMoARcPSD|6436690
Zajazd – osoba roszcząca pretensje do danych dóbr zajeżdżała je z krewnymi, przyjaciółmi sługami i
siłą wybijała dotychczasowego dzierżyciela z posiadania.
Proces posesoryjny – posiadacz siłą wyzuty z posiadania mógł żądać w drodze szybkiego
sumarycznego procesu przed sądem grodzkim przywrócenia posiadania bez badania jego prawnego
tytułu (to ostatnie wymagało szczegółowego procesu petytoryjnego przed sądem ziemskim).
Proces posesoryjny chronił czasowo sam fakt posiadania, miał na celu ochronę bezpieczeństwa i
porządku prawnego, wyłączenie samopomocy i umocnienie pozycji posiadacza.
Własność podzielona
Istota własności podzielonej w dawnej Polsce polegała na tym, że pan posiadał własność zwierzchnią
ziemi, pozostawiając ludności chłopskiej niższe prawa do niej, określane mianem własności podległej
(własności użytkowej). Właścicieli zależnych określano jako posesorów lub dziedziców.
Zasady praw do ziemi w XIII wieku – chłopu czynszownikowi przysługiwało prawo o charakterze
własności podległej  nabywał je od pana za pieniądze przy przeniesieniu wsi z prawa polskiego na
niemieckie stąd określano je jako prawo zakupne:
 Niedziały dzierżonego na prawie zakupnym nie można odebrać chłopu bez odszkodowania.
Gdy pan chciał usunąć chłopa z gruntu, powinien go skupić lub dać mu w zamian grunt
równej wartości
 Chłop przekazuje gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnych w linii prostej
 Chłop może je też alienować (darować, zamienić, sprzedać) za zgodą pana
Najsilniejsze prawa do ziemi posiadali sołtysi (wójtowie). Określano je jako prawa feudalne lub lenne.
Sołectwa (wójtostwa) nadawano prawem dziedzicznym z całkowitą lub ograniczoną (przez
konieczność uzyskania zgody przez pana) swobodą dyspozycji.
Niedział
Własność ruchoma szybko stała się własnością wyłącznie indywidualną. Natomiast własność ziemi
często miała charakter Niedziały stanowiącego własność wspólnoty rodzinnej. Ta forma własności
określana była jako własność pospólnej ręki.
Prawo własności w niedziale pospólnej ręki przysługiwało łącznie wszystkim uczestnikom Niedziały w
stosunku do całej rzeczy (majątku). Przy niedziale ojcowskim wydzielenie synom części w
indywidualne dzierżenie zależało od woli ojca. Łatwiej rozwiązywały się niedziały braterskie. Znano
również niedział częściowy, kiedy w rozrodzonej rodzinie indywidualna własność ziemi ornej łączyła
się z niedziałem lasów, łęgów i wód.
W stosunkach wiejskich istniała tez zbiorowa własność wsi do pastwisk i lasów.
Ograniczenia własności
 Regalia – dziedziny gospodarki zastrzeżone dla panującego
 Prawo bliższości – zapewniało uprawnionemu możność wyłączenia od własności dóbr
dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo
 Prawo pierwokupu – w razie zamiaru zbycia dóbr dziedzicznych krewni mogli się domagać od
właściciela, aby najpierw im zaproponował ich nabycie. Jeśli krewni nie skorzystali z tego

lOMoARcPSD|6436690
prawa – właściciel mógł zbyć nieruchomość osobie obcej. Krewni mogli też zrezygnować z
prawa bliższości.
 Prawo retraktu – odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu, czyli odebranie rzeczy od
nabywcy za zwrotem zapłaconej sumy kupna (w razie pominięcia krewnych)
 Retrakt-zabór – realizowany przez bliskich w wypadku darowizny dokonanej bez ich
zgody
Prawo bliższości rozwinęło się gdy powstała własność indywidualna ziemi jako forma ograniczenia
praw właściciela w interesie krewnych.
Trzecizna - Kościół walczył o możliwość przekazywania majątku „dla zbawienia duszy” na rzecz
instytucji kościelnej tzw. części swobodnej – 1/3
Statuty Kazimierza Wielkiego popierały likwidację niedziałów, ustanawiając dla działu

niepotwierdzonego urzędowo dawność 3 lat i 3 miesięcy. Po upływie tego terminy dział nie podlegał
wzruszeniu.
Ograniczano też prawo bliższości – w niektórych dzielnicach prawo krewnych żądania skupu pozbytej
bez ich zgody nieruchomości przedawniło się już po 6 tygodniach.
Prawo własności ograniczały też prawa sąsiedzkie. NZPP przewidywał, że gdy chmiel przerastał z
jednego ogrodu do drugiego, właściciel ogrodu, do którego ów chmiel przechodził, mógł żądać
usunięcia go, a jeśli właściciel chmielu nie uczynił temu żądaniu zadość, tracił przerośnięty chmiel na
rzecz sąsiada.
Ograniczeniem używania był (wprowadzony przez osadnictwo na prawie niemieckim) przymus
uprawy.
Sposoby nabycia własności

Nabycie własności:
 Pierwotne – powstanie nowego stosunku prawnego własności niezależnie od tego, czy ktoś
kiedyś miał prawo własności do tej samej rzeczy; następowało bez zgody i udziału ewentualnych
poprzednich właścicieli
 Zawłaszczenie (occupatio) rzeczy niczyjej lub porzuconej  rzecz ruchomą zawłaszczało się
przez zabór, czyli objęcie w posiadanie;  nieruchomość zawłaszczano przez stałe
użytkowanie gospodarcze, najczęściej przez uprawę gruntu
 Zapowiedź – prawna forma zawłaszczenia, a potem potwierdzenia własności. Polegała na
dokonaniu aktu zakazującego innym osobom wstępu i korzystania w jakikolwiek sposób z
ziemi, która stawała się odtąd wyłączną własnością zapowiadającego.
 Zasiedzenie – stanowiło tytuł nabycia własności nieruchomej na podstawie upływu czasu, w
którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie. Żadna inna podstawa (jak dobra wiara
czy słuszny tytuł) nie była do tego potrzebna. Statuty Kazimierza Wielkiego określiły ścisłe
terminy potrzebne do nabycia własności z tytułu zasiedzenia – dla dóbr zastawnych wynosił
on 30 lat.
 Zdobycz wojenna (łupy) – rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół, zwykle rzeczy ruchome i
niewolnicy
 Prawo nadbrzeżne zezwalało mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczanie rzeczy, które morze
wyrzuciło na brzeg. Były to w części rzeczy niczyje – ryby, bursztyn. W przypadku statków,

lOMoARcPSD|6436690
które w wyniku awarii zostały wyrzucone na brzeg, ich rozbitkowie stawali się niewolnikami a
rzeczy pochodzące z rozbitych statków ulegały zawłaszczeniu.
 Z tytułu polowania i rybołówstwa – w granicach określonych przez prawo, w szczególności
przez regale łowieckie i wydane w związku z tym przywileje
 Pochodne – przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą; nemo plus iuris ad alium
transferre potest quam ipse habet
 Nabycie drogą spadku
 Nadanie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub (rzadziej) prawem lennym
 Nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność
Umowy kupna-sprzedaży nieruchomości należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne

żądania od zbywcy, aby realizując umowę obligacyjną, przeniósł własność na nabywcę.
Wzdanie (renunciatio)/zdanie – przeniesienie własności; było aktem formalnym, dokonywano go

przez wypowiedzenie zwyczajowo ustalonej formuły. Gesty symboliczne: zwyczaj wypicia przez
zbywcę wody, piwa lub miodu co zwano wodą zrzeczenia się, w obecności opola oraz urzędników
(gdy powstał urząd woźnego w obecności woźnego i świadków). Od poł. XIV wieku akt wzdania
zaczęto sporządzać przed sądem ziemskim – wpisywano go do ksiąg sądowych, a wypis z tych ksiąg
zastąpił konfirmacyjny dokument monarchy.
Wwiązanie – przeniesienie posiadania; łączono z rozgraniczeniem posiadłości, co miało zapewnić

bezpieczeństwo posiadania nowemu właścicielowi.
Utrata własności następowała w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inną osobę. Gdy chodziło
o własność monarszą przybierało to formę nadania. Utrata własności mogła nastąpić też w drodze
konfiskaty przez władcę.
Od sposobów nabycia prawa własności należy odróżnić dawność. Na skutek dawności istniejące już
prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być kwestionowane, stawały się
niewzruszalne. Dawność prowadziła zatem do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego
przez osobę uprawnioną w określonym czasie. Statuty Kazimierza Wielkiego określiły okresy
prowadzące do nienaruszalności dokonanej czynności prawnej – najczęstszy był okres 3 lat (lub 3 lat i
3 miesięcy). Prawo mazowieckie i praktyka koronna – okres żądania skupu z tytułu prawa bliższości to
1 rok i 6 tygodni (w XV wieku tylko 6 tygodni).
Dawność nie była sposobem nabycia własności, lecz utwierdzeniem posiadanego już prawa.
Zastaw
Zastaw – prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia
jego wierzytelności. Jest to więc prawo akcesoryjne, czyli zależne od istnienia wierzytelności.
W zależności od przedmiotu, na którym dłużnik-zastawca zabezpieczał wierzytelność wierzyciela-
zastawnika, odróżniamy zastaw ruchomości i zastaw nieruchomości (był dogodną formą nabywania
nieruchomości z ominięciem prawa bliższości oraz sposobem zaspokojenia zastawnika przez pobór
korzyści płynących z zastawionej nieruchomości, ale bez utraty prawa własności przez zastawcę).

lOMoARcPSD|6436690
Zastaw użytkowy czysty (czyli taki, który przenosił na wierzyciela nie tylko prawo rzeczowe, ale
również posiadania i użytkowanie zastawionych dóbr, a zastawnik ciągnął z nich dochód, którego nie
zaliczał zwykle na poczet spłaty długu) nazywany był także antychretycznym lub antychrezą.
Zastaw stanowił nieraz ukrytą formę alienacji, gdyż nie wymagał zgody krewnych.
Zastaw na upad - „pod przepadkiem”, zwany po łac. obligatio sub lapsu, gdy umówiono się, że jak
dłużnik nie uiści długu na termin oznaczony, to zastaw przepadnie, stając się własnością zastawnika.
Potrzeba było jednak pozwać dłużnika niewypłatnego do sądu, aby ten wyrokiem swoim uznał upad
czyli lapsum i przysądził dobra na własność zastawnikowi. Taki zastaw zbliżał się do sprzedaży z
prawem odkupu. Jeśli zastawca zastawiał nieruchomość nie określając terminu wykupu, zastawnik
pozostawał w dzierżeniu zastawionego majątku aż do chwili wykupu, co mogło nastąpić (wg Statutów
Kazimierza Wielkiego) w ciągu 30 lat.
W XIII/XIV wieku nowe formy zastawu:

 Zastaw do wydzierżenia (ekstanuacja) – użytkownik zaliczał dochody z dóbr zastawionych na
poczet długu. W rezultacie po upływie pewnego czasu wierzytelność ulegała spłacie i
umorzeniu, a dobra zastawne wracały do zastawcy.
 Zastaw bez dzierżenia – powstawał przez zapis w księdze sądowej; poprzez ten zapis dłużnik-
zastawca obciążał swe dobra określoną sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi-
zastawnikowi. Mógł zmienić się w zastaw użytkowy z dzierżeniem jeśli w oznaczonym
terminie płatności zastawca nie uiścił długu. Wówczas zastawnik miał prawo wwiązać się w
posiadanie dóbr zastawnych.
Zastaw ruchomości był zawsze zastawem z dzierżeniem. Zastawnik mógł zastaw (ruchomy i
nieruchomy) zastawić osobie trzeciej, ale pod warunkiem, że drugi zastaw nie będzie wyższy niż
pierwszy. Nazywało się to podzastawem (przezastawem).
Kupno renty i lichwa

Kupno renty – posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości odpowiednią sumę pieniędzy,
w zamian za co każdorazowo właściciel był zobowiązany do stałych świadczeń, zwykle pieniężnych w
oznaczonych terminach, przez określoną liczbę lat bądź dożywotnio, bądź też wieczyście (co obciążało
jego następców) na rzecz posiadacza kapitału. Właściciel nieruchomości mógł zwolnić się od
świadczenia renty przez jej wykup, który polegał na zwrocie kapitału (równoznaczne ze spłaceniem
długu). Stąd dla kupna renty rozpowszechniła się nazwa wyderkafu.
Równolegle z upowszechnieniem kupna renty w XIV wieku ponawiano zakazy lichwy.
Wyjątek stanowili Żydzi, którzy jako niechrześcijanie mogli pobierać legalne odsetki (były wysokie).
Bogaci kupcy i finansiści korzystali z tego, urastając niekiedy do roli bankierów monarchy i możnych
panów. Lichwa stanowiła powód stałych zadrażnień z ludnością miejską.

lOMoARcPSD|6436690
Spadki
Dziedziczenie beztestamentowe
Spadek – ogół praw majątkowych i obowiązków natury majątkowej, które pozostawiał po sobie
zmarły i które przechodziły na spadkobierców.
W najdawniejszym prawie polskim prawo do spadku posiadali przede wszystkim synowie, którzy byli
dziedzicami koniecznymi.
Dziedziczenie krewnych bocznych było zjawiskiem późniejszym. Krewni bliżsi usuwali od spadku
krewnych dalszych. W niedziale pospólnej ręki w ogóle nie było spadkobrania, gdyż wspólnota a nie
osoba, była podmiotem praw.
Dziedziczenie kobiet zapewne było początkowo ograniczone do ruchomości stanowiących posag. Wg

NZPP w razie śmierci rycerza bez synów majątek zabierał panujący, który miał obowiązek wyposażyć
córki zmarłego i zwrócić im rzeczy stanowiące własność matki. W XIV wieku córki już mogły
dziedziczyć, ale tylko w przypadku braku synów. Gdy byli synowie, córkom należał się posag w
pieniądzach. Dobra macierzyste dziedziczyły wtedy córki na równi z synami.
Podział dóbr:
 Ojczyste
 Macierzyste – dobra posagowe i oprawne, także otrzymane w spadku; także połowa dóbr
ojczystych po śmierci matki dla wspólnych dzieci (odpisuje ojciec) z obawy, że w nowym
małżeństwie dzieci mogłyby być pokrzywdzone  statuty Kazimierza Wielkiego to zmieniły,
ojciec już nie musiał za życia nic odpisywać.
Jeśli wdowa wychodziła ponownie za maż, musiała oddać dzieciom z poprzedniego małżeństwa w
całości dzierżone dobra wienne oraz połowę własnych dóbr macierzystych.
Testamenty
Testament – początkowo ustny, w XIII wieku pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na
wypadek śmierci.
Spadkodawca zapisywał zwykle część spadku Kościołowi, resztę dziedzicom. W obronie swobody
testowania występował Kościół, domagając się we własnym interesie wolności przekazywania
testamentem majątku nieruchomego. Kościół nalegał też, by testament był sporządzany w obliczu
duchownego, który miał dopilnować, by w trosce o zbawienie duszy zostały poczynione zapisy
pobożne.
Puścizna
Jeśli nie było dzieci i krewnych bocznych oraz testamentu – majątek jako bezdziedziczny zabierał
panujący. Majątek taki stanowił puściznę, zwaną później kadukiem.
Dziedziczenie w środowisku chłopskim pozostawało do poł. XIV wieku ograniczone wyłącznie do
synów. W przypadku ich braku gospodarstwo chłopskie przechodziło na pana, gdyż bezdzietna
wdowa nie uzyskiwała po śmierci męża dożywotniego prawa użytkowania majątku.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo do spadku po chłopie, który nie pozostawił synów stanowiło jedno z uprawnień właściciela
zwierzchniego wobec właściciela podległego. Prawo spadkowe chłopów i dziedziczenie majątku w
linii bocznej a także zniesienie puścizny wprowadził dopiero statut małopolski Kazimierza Wielkiego.
Zobowiązania
Istota zobowiązania
Istota zobowiązania (obligatio) polega na świadczeniu opartym na wierzytelności.
Wierzytelność jest stosunkiem prawnym między dwiema osobami, wierzycielem i dłużnikiem, na
mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika określonego świadczenia (zobowiązanie
to od strony dłużnika określa się po prostu jako dług), posiadającego wartość majątkową, pod
rygorem egzekucji.
Powstanie zobowiązań
Zobowiązania powstawały:
Przez umowę (ex contracto)
Jako skutek występku (ex delicto)
Przy zawieraniu umowy stosowano szeroko pojęte symbole prawne. Forma pisemna tak się
upowszechniła w XIII wieku, że w drugiej poł. tego stulecia można już mówić o praktyce spisywania
umów dotyczących nieruchomości.
Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania

W najdawniejszym prawie polskim dłużnik:
 Natychmiast świadczył wierzycielowi
 Dawał mu zastaw
 Stawiał rękojmię (poręczyciela)
Zastaw i rękojemstwo to świadczenia samodzielne. Wierzyciel, mając rękojmię, nie mógł domagać się
od dłużnika świadczenia, natomiast mógł się o nie zwrócić do rękojmi. Oddzielano dług od
odpowiedzialności – dłużnik pozostawał dalej dłużny nawet jak dawał zastaw lub rękojmię, ale nie był
odpowiedzialny (wierzyciel nie mógł zmusić dłużnika do świadczenia). Mógł natomiast zmusić
rękojmie, który odpowiadał, ale nie był dłużny.
Gwarancje:
 Osobiste – dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi, więc życiem i wolnością (które
były wtedy prawami zbywalnymi)
 Majątkowe – najpierw dłużnik odpowiadał całym majątkiem, potem odpowiedzialność
zindywidualizowano do określonych części majętności lub ruchomych rzeczy, które
oddawano w zastaw.
Sposoby umacniania umów

Umowy umacniano aby zagwarantować wykonanie zobowiązania lub jego nienaruszalność:
 Przysięga – umacniała umowy prywatne, jej naruszenie miała powodować karę bożą

lOMoARcPSD|6436690
 Litkup – zwyczaj biesiady lub poczęstunku przez nabywcę dla wzmocnienia umowy. Miał
upamiętnić uczestnikom powstanie transakcji, żeby łatwiej było udowodnić ją w sądzie.
Później zamiast poczęstunku nabywca wręczał zbywcy niewielką sumę pieniężną. Głównie
handel między Niemcami a krajami słowiańskimi.
 Załoga – zwyczaj szlachecki, dłużnik w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie mógł
zjechać do karczmy wraz z określoną z góry liczbą służby i koni oraz przebywać tam na własny
koszt dopóki nie wykona świadczenia. Ze względu na ograniczenia swobody i koszty takie
rozwiązanie miało skłonić dłużnika do wykonania zobowiązania.
 Łajanie – w razie niezapłacenia długu w terminie wierzyciel może bezkarnie obrzucać
dłużnika wyzwiskami; ustnie albo na piśmie (listy łające)
 Zakład (vadium) – umowny albo urzędowy (nałożony przez władzę lub urzędnika);
ustanowienie obowiązku zapłacenia określonej sumy na wypadek niewykonania świadczenia
albo na wypadek czynu, którego spełnieniu chciano przeszkodzić. Przy zakładzie umownym
należał się on stronie przeciwnej, urzędowy zaś przypadał niezależnie od tego kto go
ustanowił władcy lub sędziemu
 Cenzura kościelna – dodawana do umowy jako groźba na wypadek jej niedotrzymania. Np.
klasztor, nabywając majątek, zaznaczał że naruszający umowę narazi się na gniew Boga lub
świętych, zostanie przeklęty na wieki itp.
 Zadatek – danie kontrahentowi pewnej sumy pieniędzy na dowód, że dający chce dotrzymać
umowy, zaliczano go na poczet świadczenia tej strony, która go dała. W razie odstępstwa
przez nabywcę od umowy tracił on zadatek na rzecz zbywcy.
 Zastaw – najbardziej powszechna forma odpowiedzialności majątkowej mająca na celu
umocnienie i zabezpieczenie zobowiązań.
 Rękojemstwo – XIV i XV wiek to największy rozwój, wykształciła się odpowiedzialność
posiłkowa rękojmi, który odpowiadał o tyle, o ile dłużnik nie wykonał świadczenia. Dłużnik
musiał wynagrodzić rękojmi wszystkie szkody, był także zobowiązany do zastępstwa i obrony
rękojmi.
Szczególne znaczenie miało rękojemstwo kmieci. Realizacja prawa wychodu chłopa często była
utrudniona przez jego zadłużenie u pana. Dlatego właściciel dóbr, który chciał ściągnąć chłopa,
występował jako rękojmia wobec pana, od którego chłop odchodził. Poręczał wtedy wykonanie w
określonym terminie przez odchodzącego chłopa wszystkich zobowiązań.
Zastęp
Zastęp (ewikcja) – odpowiedzialność zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osobę
nieuprawnioną lub też z naruszeniem praw osób trzecich (np. krewnych).
Np. właściciel rzeczy, któremu ją skradziono, rozpoznał ją u kogoś. Ta osoba nabyła jednak tę rzecz w
dobrej wierze. Wtedy posiadaczowi groziło nie tylko to, że tę rzecz mu odbiorą, ale i kara za kradzież.
Posiadacz musiał więc powołać się na zbywcę, od którego tę rzecz nabył. Zobowiązany do zastępu
zbywca nazywał się zachodźcą. Był on zobowiązany zastąpić w procesie nabywcę i prowadzić proces
do końca.

lOMoARcPSD|6436690
Rodzaje umów
Umowy, w których zawiązanie stosunku umownego następowało bez wprowadzenia pieniądza jako
miernika świadczenia:
o Zamiana (frymark) – umowa, w której obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty.
Jeśli wartość wzajemnych świadczeń nie była równa, jedna strona uzupełniała świadczenia
przed odpowiedni naddatek.
o Darowizna – darczyńca daje obdarowanemu rzecz ruchomą lub nieruchomą, co rodzi prawo
własności obdarowanego do przedmiotu darowizny. Darowizna wzajemna jeśli świadczenie
jest wzajemne.
Gdy obdarowany odwdzięczał się pieniędzmi była to darowizna odpłatna.
 Kupno-sprzedaż – powstało z zamiany, lecz jedna ze stron nie świadczyła rzeczy w naturze a
w pieniądzach (lub wcześniej namiastek pieniądza czyli np. futro, bydło, sól itd.). Aby
spowodować powstanie odpowiedzialności trzeba było połączyć umowę kupna-sprzedaży z
jednym ze sposobów umacniania umów.
 Umowa o usługi - odpłatna umowa o pracę
 Umowa zlecenia – umocowanie otrzymującego zlecenie do wykonywania pewnych czynności
za mocodawcę
 Najem rzeczy (arenda) – odpłatne oddanie rzeczy w używanie. Poważne znaczenie miała
dzierżawa – najem rzeczy przynoszącej pożytki upoważniający do ich pobierania. Dzierżawa
gruntów mogła być terminowa lub dożywotnia.
 Pożyczka – umowa nieodpłatna, nie można było pobierać odsetek, dlatego pobierano je i tak,
ale ukrywano pobór pod formą zastawu użytkowego czystego (bo tam dochód z
zastawionego majątku miał faktycznie charakter odsetek od pożyczonej sumy) oraz kupna
renty
Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania
Zmiana zobowiązania polegała na zmianie:
 Treści
 Osób
Zmiana następowała w drodze nowej umowy lub wskutek śmierci jednej ze stron.
Zobowiązanie nie gasło przez samo świadczenie, ale przez akt przeciwny. Sama zapłata więc nie
mogła spowodować wygaśnięcia zobowiązania. Wierzyciel musiał zwolnić osobę odpowiedzialną z
odpowiedzialności poprzez odpowiedni akt przeciwny. Pisemnym aktem zwolnienia był kwit
(stwierdzał fakt zapłaty).
Prawo karne
Przestępstwa
Uwagi ogólne
Wg Anonima (idealizował rządy Bolesława Chrobrego) władca „w sądzie nie miał względu na osobę” i
jednakowo sądził bogatych i biednych.
W dobie rozbicia dzielnicowego wyrokom sądów brakowało egzekutywy. Ludzie dochodzili swoich
krzywd z pomocą krewnych, przyjaciół i sług w drodze wróżd (tzw. zwady).

lOMoARcPSD|6436690
Wróżdy – charakter wojen prywatnych, zwyczaj wywierania krwawej zemsty na sprawcy zabójstwa
krewnego (lub na kimś z jego rodu)
Łotrostwa – przestępstwa szczególnie groźne dla bezpieczeństwa ogólnego np. rozboje, zawodowe
kradzieże
Podział przestępstw ze względu na podmiot wszczynający ściganie:

Ścigane z urzędu – przestępstwa przeciwko panującemu, interesom państwa i religii
panującej, a także godzące w spokój publiczny poprzez szkodę jednostce; winni = główni
wrogowie księcia
Dochodzone na podstawie skargi prywatnej
Mir
Mir (pokoju) – konstrukcja umożliwiająca ściganie z urzędu i karanie za przestępstwa stanowiące
groźbę dla porządku i bezpieczeństwa publicznego.
Rzecznikiem miru był panujący – to on strzegł pokoju na terytorium jego władzy, dlatego mir zwano
również ręką pańską. W przypadku złamania miru  kara prywatna, państwowa (na rzecz monarchy)
oraz sądowa.
Mężobójstwo: winny płaci 3 kary  główszczyznę, karę państwową (70 grzywien) i sądową (15
grzywien).
Mir mógł być:

 Miejscowy – obejmował pewne miejsca np. drogi, targi, granice dóbr, domy, pola
 Osobowy – obejmował pewne kategorie osób np. kobiety, Żydzi
 Mieszany – przysługiwał arcybiskupowi (obejmował jego osobę i miejsce pobytu). Do tej
grupy należy także mir sądowy – otacza miejsce sądu, sędziego i urzędników sądowych.
Wg NZPP za zabójstwo na gościńcu winny oprócz główszczyzny skazywany był na karę 50 grzywien za
złamanie miru.
Związek przyczynowy i wina

Dawniej karano jeśli fakt można było powiązać z osobą sprawcy. Nie patrzono na to, czy
przestępstwo było umyślne, nieumyślne czy przypadkowe. Jeśli ktoś spadł z drzewa i się zabił –
odpowiadał właściciel drzewa.
NZPP  kto wyciągnął z wody topielca bez zezwolenia sędziego płacił główszczyznę
XIII wiek – praktyka zaczęła odróżniać zabójstwo z przypadku od zabójstwa umyślnego.
Statuty Kazimierza Wielkiego odróżniały (zawsze kazuistycznie) winę umyślną od nieumyślnej. Zła
wola = okoliczność obciążająca
Wina umyślna – podpalenie (grzech okrutności)
Wina nieumyślna – zranienie (zapłacenie nawiązki, ale brak kary państwowej) i zabójstwo

lOMoARcPSD|6436690
Przypadki wyłączające przestępność

 Początek – zranienie nie stanowi przestępstwa jeśli zostało dokonane w wypadku początku,
rozszerzenie tego na zabójstwo.
Początek to zaczepka słowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub
poddanych, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu. Szersza niż
obrona konieczna, bo nie musi istnieć równowaga między zagrożeniem a środkami podjętymi dla
jego odparcia.
 Wykonanie odwetu (zemsta) – zachowanie form przepisanych odwetowi wyłączało
przestępność i karalność czynu (z reguły zabójstwa)
 Wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej
(umocnionej prawami osobistymi dłużnika: życiem, zdrowiem, czcią) – nie było przestępne
ani karalne, służyło do realizacji umowy
 Zabicie polnego złodzieja schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża – nie było
przestępstwem i nie podlegało karze
Rodzaje przestępstw
Zależnie od wagi i sądu właściwego dzielono przestępstwa na sprawy większe i mniejsze.
Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
 Działania przeciw panującemu – zamach na życie, próba odebrania władzy; od XIII wieku
nazywa się to zbrodnią obrazy majestatu
 Zdrada – poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie nieprzyjaciół do kraju, bunt
przeciw władzy
 Przestępstwa przeciw religii panującej – herezja
 Przestępstwa przeciw interesom skarbowym państwa – nienależne domaganie się
świadczeń od żup królewskich, zabór przez urzędników części dochodów należnych skarbowi,
używanie w obiegu obcej monety, fałszerstwo monety i puszczanie jej w obieg
 Przestępstwa przeciw władzom i sądom – nieposzanowanie władzy królewskiej np.
wyciąganie miecza w obecności króla lub zranienie kogoś w obecności króla lub jego
namiestnika – starosty. W obliczu sądu: niewykonanie wyroku przez odejście z sądu bez
zadośćuczynienia stronie i opłacenia kar lub bez dostarczenia rękojmi. Także opór wobec
władzy przeprowadzającej egzekucję wyroku – niedopuszczenie do ciążenia lub wwiązania.
 Przestępstwa urzędnicze – niżsi urzędnicy na szkodę osób prywatnych, wyższych sądził król
w postępowaniu arbitralnym. Najcięższe: wymuszanie łapówek przez urzędników sądowych –
pozywali niewinne osoby do sądu i zmuszali do okupywania się w zamian za cofnięcie pozwu.
 Łotrostwa – zawodowo uprawiany rabunek i kradzieże.
Przestępstwa ścigane w wyniku skargi prywatnej:

 Mężobójstwo – w XIV-XV wieku oprócz główszczyzny również kara państwowa. Kwalifikowane
przypadki zabójstwa: krewnobójstwo, zabójstwo szlachcica w jego domu – pomocnicy
odpowiadają na równi z głównym sprawcą
 Uszkodzenie ciała
 zranienie (w tym pobicie)
 rany krwawe
 rany sine

lOMoARcPSD|6436690
 okaleczenie
 obcięcie części ciała
 ochromienie
 Obraza czci – zniewaga przez użycie słów obraźliwych oraz potwarz (oszczerstwo), czyli
zarzucenie komuś przestępstwa. Oszczerstwem było także nazwanie matki szlachcica nierządnicą
lub jego samego synem nierządnicy.
 Gwałty
 Na osobie (NZPP  kara 50 grzywien i zadośćuczynienie dla poszkodowanej)
 Bezprawne uwięzienie
 Porwanie
 Zgwałcenie
Jeśli zgwałcenie chłopki – 6 grzywien. Jeśli znalazła się w lesie lub na polu sama („gdzie nie kazano jej
chodzić”) winny płacił tylko drobną karę zwaną trzysta.
 Na majątku
 Kradzież (chąźba) – również tajemne uprowadzenie cudzego niewolnego lub poddanego
 Podpalenie – surowo karany odrębny rodzaj gwałtu, bywało nieraz formą odwetu
 Kradzież
 Kwalifikowana (kary okaleczające, kary śmierci dla złodziei zawodowych tzw. łotrów)
 Na dworze króla lub rycerza
 Kradzież koni ze stada
 Nocna kradzież zboża z pola
 Zwykła
Obok kary prywatnej za gwałty i kradzieże wprowadzono karę państwową. Najwyższą karą
państwową „siedemdziesiąt” było zagrożone:
Rozkopanie 3 i więcej kopców granicznych
Zniszczenie 3 ciosen na drzewach
Bezprawne podjęte gwałtem sypanie kopców
W razie dokonania przestępstwa przez kilku sprawców początkowo wszyscy współsprawcy
odpowiadali jednakowo. Mężobójstwo – każdy osobno płaci całą główszczyznę. Podżeganie do
przestępstwa lub pełnomocnictwo w dokonaniu czynu przestępnego traktowano jako odrębne
przestępstwo zagrożone karą publiczną.
Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa

Odpowiedzialność karna była w przeważającej części indywidualna.
Odpowiedzialność zbiorowa – odpowiedzialność osób, które nie brały udziału w przestępstwie, ale
które prawo obarczało współodpowiedzialnością za nie, ograniczała się:
 Do kręgu najcięższych przestępstw, stanowiła formę zaostrzenia represji karnej. W razie
zbrodni przeciw panującemu członków najbliższej rodziny sprawcy karano wywołaniem a
czasem nawet śmiercią
 Do wypadków, kiedy alternatywna odpowiedzialność zbiorowa występowała jako środek
nacisku mający na celu wykrycie sprawcy przestępstwa. Gdy znaleziono zwłoki na terytorium
opola, a sprawca był nieznany, odpowiadało zbiorowo opole  przerzuca odpowiedzialność
na jedną z wsi  wieś wskazuje rodzinę  rodzina wskazuje osobę. Poprzez zawężenie kręgu
dojście do osoby odpowiedzialnej indywidualnie.

lOMoARcPSD|6436690
Ograniczona odpowiedzialność karna sług – za szkody i krzywdy uczynione przez parobka, zwanego
goło męką, całkowita odpowiedzialność spada na pana.
Kary
Wróżda, odwet i pokora
Zabójstwo rycerza-szlachcica powodowało powstanie stanu wróżdy między rodziną zmarłego a
rodziną zabójcy. Uprawniało do odwetu sankcjonowanego przez prawo.
Prawo mazowieckie ograniczyło zakres osób wobec których można dokonać odwetu do samego
zabójcy oraz wprowadziło przedawnienie (20 lat), po upływie którego odwet stawał się czynem
bezprawnym.
Odpowiedź – obowiązek uprzedniego formalnego zapowiedzenia odwetu. Ten, kto chciał dokonać
odwetu powinien publicznie obwołać zabójcę w czasie pogrzebu ofiary lub w ciągu 6 tygodni po nim
wobec władzy. Odpowiedź miała być wpisana do ksiąg sądowych i ogłaszana przez woźnego na rynku
3-krotnie. Zakazano odwetu wobec zabójcy, który nie uchylał się od odpowiedzialności i chciał stanąć
przed sądem.
Pojednanie (jednanie) – ugodowa forma załatwiania sporu w wypadku zabójstwa. Aby je osiągnąć
winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory (tylko między równym stopniem w hierarchii
społecznej). Pokora  zabójca z towarzyszącym mu orszakiem, obnażony do pasa, z mieczem
wydobytym do połowy przystępuje do krewnych zabitego i prosi o przebaczenie.
Zasady wymiaru kary

Talion – (talion materialny = właściwy) wyrządzenie przestępcy takiej samej szkody, jakiej sam stał się
sprawcą, „oko za oko, ząb za ząb”
Kary odzwierciedlające – dostosowane do charakteru czynu, tzw. talion symboliczny, np. jak
Bolesław Chrobry  za złamanie postu – wybicie zębów, za cudzołóstwo – okaleczenie części
rodnych
Recydywa – okoliczność obciążająca; recydywiści to osoby osądzone 3 razy za takie samo

przestępstwo. Dla nich kara infamii
Gorący uczynek – złapanie złodzieja czy rabusia z licem (skradzioną rzeczą), często stosowano karę
śmierci lub okaleczającą
Pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa np. naruszenie miru, czci
rycerskiej bądź czci kobiecej.
Przy zbiegu przestępstw następowała kumulacja kar. Tyle ile ran, tyle trzeba zapłacić nawiązek
(często wynosiło to więcej niż główszczyzna).

lOMoARcPSD|6436690
Rodzaje kar
Kary:
Publiczne
Prywatne
Kary:
Zwykłe (ścięcie lub powieszenie)
Kwalifikowane (połączone ze szczególnymi udręczeniami)
Kary:
Indywidualne
Zbiorowe
Największe znaczenie mają kary krwi, czyli kara śmierci, kary okaleczające i kary pieniężne.
 Kara śmierci – najdawniej: ukamienowanie; mogła być zwykła lub kwalifikowana;

 Kara proskrypcji (wywołanie) – ogłaszano o tym publicznie po zapadłym zaocznie wyroku;
wywołanie oznaczało fikcyjną śmierć (przestał istnieć jako osoba w świetle prawa)
 Kary niewoli i wygnania – wobec rycerzy banicja  samowolny powrót banity mógł
spowodować karę śmierci
 Konfiskata majątku – przy konfiskacie majątku nieruchomego urzędnicy dokonujący
konfiskaty rozgrabiali zwykle mienie ruchome skazanego, dlatego w XV wieku konfiskatę
określano jako złupienie
 Kary mutylacyjne – kary okaleczające np. obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie lub ucięcie
ręki, napiętnowanie rozpalonym żelazem, wyrwanie języka za przestępstwa popełnione
mową, ucięcie nosa
 Kary pieniężne – system kar pieniężnych określano jako system kompozycyjny; kary były
oznaczane w grzywnach srebra; kary pieniężne dzielono na kary publiczne, które pobierał
książę lub sędzia, a w dobrach ich pan z tytułu posiadanych uprawnień publicznoprawnych
oraz kary prywatne zwane płatem, które przypadały powodowi, jeśli wygrał sprawę.
System kompozycyjny kar stwarzał uprzywilejowaną sytuację dla bogatszych.

Najwyższą karą była kara siedemdziesiąt, zwana też niemiłościwą, której na Mazowszu odpowiadała
kara pięćdziesiąt. Dalej: kary 15 i 12 grzywien. Były to kary wielkie.
Do kar małych należały: 6 grzywien i najniższa kara – trzysta.
Kary były za wysokie, ludzie nie byli w stanie ich spłacać, więc już w XIII wieku kara wynosiła zwykle
1/3 jej wysokości nominalnej. Natomiast w połowie XIV wieku wartość realna kar wynosiła na ogół
1/5 ich nominalnej wartości. Z czasem obniżono do 1/10 a nawet 1/24.
Pieniężne kary prywatne (płat) otrzymywał pokrzywdzony, zaś w wypadku zabójstwa – rodzina
zabitego. Były one formą sankcji, w której występowały zarówno elementy kary, jak i odszkodowania.
Od odszkodowania kara prywatna różniła się tym, że wysokość była ustalona zwyczajowo, a nie
zależna od wysokości konkretnej szkody.

lOMoARcPSD|6436690
Najbardziej rozpowszechnione kary prywatne: główszczyzna (suma składana za głowę zabitego na

rzecz jego rodziny) oraz nawiązka (płacona za okaleczenie, zranienie czy pobicie).
Główszczyznę za zabójstwo szlachcica statut małopolski określał na 60 grzywien, za Włodykę płacono

30 grzywien, za woja uczynionego z sołtysa lub chłopa 15, a za chłopa 10 (w tym 6 na rzecz rodziny, a
4 na rzecz kasztelana lub pana). Bardziej konserwatywny statut wielkopolski podaje 2 wymiary
główszczyzny: 30 grzywien za szlachcica i 6 za chłopa (po połowie rodzinie zabitego i panu). Jeśli
zabity nie miał rodziny główszczyznę za tzw. pustą głowę pobierał starosta.
Obcięcie członków powodujące trwałe kalectwo było karane połową główszczyzny.
Kara prywatna za obrazę czy zniesławienie rycerza wynosiła pełną główszczyznę – tak wysoko
szacowano cześć szlachecką.
 Kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu – kary śmierci i kary mutylacyjne

wykonywał kat zwany też mistrzem; choć kat wykonywał funkcje urzędowe uznawany był za
infamisa (pozostawał poza obrębem społeczności miejskiej), niesława rozciągała się także na
jego rodzinę, stąd zawód kata bywał dziedziczny
 Kary na czci – najważniejsza i najbardziej dotkliwa = kara infamii (utrata czci szlacheckiej, ale
niekoniecznie wygnanie)
Różnica między infamią i proskrypcją (wywołaniem)  infamis nie był pozbawiony wszelkich
praw lecz tylko czci szlacheckiej oraz może żyć w kraju ale jego położenie miało być upośledzone,
natomiast wywołany nie istniał dla prawa.
Do kar na czci, które występowały alternatywnie obok kar pieniężnych, należało też odwołanie
zniewagi.
Jeśli ktoś zarzucił szlachcicowi, że ten jest synem prostytutki, musiał okupić jak główszczyznę albo
odwołać słowami: „To cóżem mówił, zełgałżem jako pies”. Odwołania tego dokonywał oszczerca,
który wchodził pod ławę i odszczekiwał tymi słowami 3-krotnie psim głosem.
 Zakład – miał go zapłacić winny w razie dokonania czynu zagrożonego zakładem,

niezależnie od odpowiedzialności za samo przestępstwo.
 Kary kościelne – orzekane przez sądy duchowne; najcięższa kara kościelna =
ekskomunika, czyli wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej; następna kara – interdykt
miejscowy, czyli zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na
terytorium nim objętym (nakładany na dzielnicę książęcą, miasto, włość rycerską);
wyróżniano 3 rodzaje pokuty: uroczystą, publiczną i prywatną.
Pokuta uroczysta polegała na przywiązaniu penitenta do drabiny i wystawienia go na widok

publiczny, później to złagodzono, ale pokuta uroczysta była zawsze publiczna, odbywała się w sposób
ostentacyjny np. leżenie w kościele krzyżem podczas nabożeństwa.

lOMoARcPSD|6436690
Postępowanie sądowe
Rozwój i charakterystyka procesu
Samopomoc i ugody
Samopomoc była ograniczana przez dochodzenie prawa w drodze sądowej. Drugim (obok
samopomocy) sposobem pozasądowego regulowania zatargów było załatwianie ich w drodze
polubownej przy udziale tzw. jednaczy.
Postępowanie arbitralne
Postępowanie arbitralne było najdawniejszym rodzajem postępowania z urzędu. Opierało się na
założeniu, że panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego. Stąd monarcha wydawał
wyrok bez uprzedniego wysłuchania oskarżonego. Postępowanie arbitralne dotyczyło przede
wszystkim przestępstw przeciw panującemu i jego interesom (utożsamianych z interesami państwa).
Nie odpowiadało to możnowładcom i rycerzom, którzy żądali normalnej procedury umożliwiającej
obwinionemu oczyszczenie się z postawionych mu zarzutów.
Środki, które miały zneutralizować postępowanie arbitralne to azyl i przemirze wojewodzińskie.
Zasady procesu skargowego

Proces skargowy (akuzacyjny) był przeciwieństwem procesu arbitralnego. Mógł był wszczęty na
podstawie skargi. Odbywał się on w formie sporu, który toczył się przed sądem (postępowanie
kontradyktoryjne). Proces skargowy był ustny i jawny (publiczny).
Statuty Kazimierza Wielkiego i późniejsza praktyka zachowały jedność procesu prywatnego i karnego.
Cechą średniowiecznego procesu skargowego był formalizm – przestrzeganie ustalonych norm w

poszczególnych stadiach postępowania sądowego.
Przysięga – akt sformalizowany; przysięgający musiał wykonać ustalone zwyczajowo gesty i

wypowiedzieć dokładnie ustalona przez sąd dla danej sprawy rotę (zmiana bądź zająknięcie
powoduje nieważność).
Pozew – akt formalny, naruszenie formy prowadzi do niekorzystnych dla strony skutków.
Inną cechą była dyspozytywność – strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych. Sędzia
musiał więc w konkretnym przypadku zastosować umowę uchylającą ogólnie obowiązującą normę
prawną.
Postępowanie przygotowawcze
Ściganie podejrzanego w sprawach karnych
Instytucja śladu – obowiązek ludności opola ścigania przestępcy do granicy sąsiedniego opola, które z
kolei również było zobowiązane do dalszego pościgu. Skuteczność tej formy starano się zapewnić
poprzez odpowiedzialność zbiorową opola czy też wsi.
Przestępstwa ścigane z urzędu  organy monarsze (kasztelanowie)

lOMoARcPSD|6436690
Fałszerzy monet ścigają i karzą mincerze.

Aparat państwowy zjednoczonego Królestwa się umocnił. Przyczyniło się to do pojawienia się
elementów procesu inkwizycyjnego w sprawach karnych. Jednak proces ten załamał się wskutek
oporu szlachty, która doprowadziła do ograniczenia i upadku urzędu oprawcy (proces inkwizycyjny
pojawiał się zwłaszcza w postępowaniu justycjariuszy-oprawców).
Proces w sprawach karnych pozostał ustny, pismo odgrywało rolę pomocniczą.
Środki zapobiegawcze
Uwięzienie (areszt) – środek zapobiegawczy stosowany w celu uniemożliwienia ukrycia się
podejrzanego. Czasem więzienie było zaostrzone zakuciem w kajdany i złym żywieniem, co było już
na tym etapie dotkliwą karą. Stąd bunt szlachty – nie chciała żeby więziono członków jej stany przed
wydaniem wyroku skazującego.
W stosunku do szlachty stosowano więc rękojemstwo, które od przywilejów z lat 1430-1433 stało się
zasadniczym środkiem zapobiegawczym wobec szlachty osiadłej. Było to zobowiązanie rękojmi, że
obwiniony stawi się na sąd we wskazanym terminie lub zadośćuczyni wyrokowi. Gwarancją były
dobra nieruchome rękojmi lub suma w pieniądzach. Szlachcic uchylający się od sądu podlegał karze
infamii i konfiskaty dóbr.
Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania

Podejrzanego nie można było sądzić i wykonać wydanego wyroku jeśli schronił się w miejscu ,które
dawało azyl. Udzielał go dwór monarszy lub kościół katedralny.
Częste były przypadki konfiskaty dóbr bez wyroku, a także postępowanie arbitralne na którym
zapadały wyroki śmierci wobec szlachty. Z tego względu wskrzeszono azyl wojewodziński, zwany po
polsku przemirzem. Miał on ochronić szlachtę (tylko szlachtę!) przed postępowaniem arbitralnym i
samowolą władzy. Jeśli szlachcic był oskarżony o ciężkie przestępstwo i nie został dopuszczony do
króla czy starosty żeby oczyścić się z zarzutów, mógł schronić się pod opiekę wojewody na okres 4-8
tygodni, w zależności od województwa.
1430-1433 – Niemnem captivabimus
Monarcha mógł udzielać glejtów, które zapewniały nietykalność osobistą osobom, które je uzyskały
(tzw. listy żelazne). Udział też listów inhibicyjnych - zakazywały pozwania danej osoby przez
oznaczony sąd lub wstrzymywały rozpatrzenie sprawy na jakiś czas.
Okoliczności wyłączające ściganie lub karanie:

 Amnestia – w roku 1343 objęła zbiegów i miasta, które przeszły na stronę Zakonu
 Zastosowanie prawa łaski – zwolnienie od kary państwowej, ale nie od kary prywatnej, którą
winny musiał uiścić

lOMoARcPSD|6436690
Postępowanie przed sądem

Strony i ich zastępcy
Dwie strony:
 Powód = pierca
 Pozwany = sąpierz
Zdolność sądowa – prawo bycia stroną w procesie

Zdolność procesowa – możność działania w procesie osobiście, a nie przez zastępców.
Ograniczenie zdolności procesowej:

o Chłop ma zdolność procesową tylko wobec właściwego sobie sądu dominialnego, w innych
sądach powinien stawać w asyście swojego pana
o Kobiety niezamężne i mężatki musiały występować w asyście opiekuna lub męża
o Wdowy mogły same stawać przed sądami
Zawieszenie procesów przeciw nieletnim do czasu uzyskania przez nich lat sprawnych  dawność
przez ten czas nie biegła.
Strona była zobowiązana osobiście uczestniczyć w procesie. Wyjątki: zastępstwo procesowe:
Zastępstwo ustawowe – opiekun, który zastępował pupila z mocy prawa
Umowne zastępstwo procesowe – ustanawiane pisemnie lub przed sądem; zastępców
procesowych (prokuratorów) ustanawiali najczęściej panowie duchowni
Formalizm spowodował, że obok strony często występował rzecznik, który pomagał jej w
przestrzeganiu wszystkich reguł proceduralnych.
Zastępcę ustanawiano albo w celu dokonania określonych czynności sądowych (zastępstwo
szczegółowe) albo do prowadzenia całej sprawy lub ogółu spraw osoby zastąpionej (zastępstwo
generalne).
Właściwość sądu
Sądem właściwym w średniowiecznym procesie skargowym był sąd pozwanego  zgodnie z zasadą
actor sequitur forum rei.
Wg NZPP jeśli chłop pozostawał pod władzą jednego pana, a pozywano go przed sąd innego,
powinien oświadczyć, że nie ma obowiązku odpowiadać gdzie indziej niż przed swoim panem.
W XIV wieku rycerstwo-szlachta wyłamywało się spod zasady, że sądem właściwym jest sąd
pozwanego. Spod sądownictwa miejskiego i wiejskiego statuty kazimierzowskie wyłączyły sprawy
podpalenia i zgwałcenia  cel: uniemożliwienie winnym chłopom i mieszczanom uchylenia się od
rozprawy przed sądem urzędników królewskich.
W połowie XV wieku ustalono, że w razie zranienia lub zabójstwa szlachcica przez mieszczanina
obwiniony odpowiadał nie przed sądem miejskim, lecz królewskim.

lOMoARcPSD|6436690
Skarga i pozew
Proces skargowy rozpoczynał się skargą powoda zwaną żałobą, wnoszoną przed sędziego.
Pozew (citatio) – formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu; początkowo dokonywał go ustnie
komornik sądowy z laską sędziego w ręku. Formami pozwu ustnego były pozwy z pierścieniem lub
pieczęcią monarchy, które musiał okazać komornik.
W XIII wieku pojawił się pozew pisemny zaopatrzony w pieczęć królewską lub sądu.
W XIV wieku ustaliła się ostatecznie konieczna część pozwu, której niezachowanie pociągało jego
niesprawność. Pozew wystawiano w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, z których jeden
zatrzymywał powód. Pozew doręczał woźny w asyście świadków w dobrach pozwanego, jeśli ten był
osiadły. O dokonanym pozwaniu woźny składał relację do ksiąg jako dowód złożenia pozwu.
Terminy i odroczenia
Rok – termin określony w pozwie, na który pozwany ma się stawić do sądu
Odroczenie sprawy (dylacja) – przesunięcie sprawy na termin (rok) następny, następowało w
rezultacie nieobecności strony, którą należało usprawiedliwić.
Uzasadnienia nieobecności:
 Uwięzienie
 Zajęcia publiczne
 Choroba – jeśli lekka można odroczyć raz, jeśli łożna niemoc 2 w sądzie ziemskim, 1 w sądzie
wiecowym
 Sprawa „o większe”, czyli o większą sumę (rzecz wyższej wartości w innym sądzie w tym
samym czasie)
Jeśli pozwany nie stawił się na 1. i 2. roku bez usprawiedliwienia, nakładano na niego karę sądową,
zwaną niestanne i przypozwano na następny rok.
Rok zawity – trzeci termin; niestawiający się w tym terminie pozwany przegrywał sprawę. Jeśli zaś
powód nie postawił się w pierwszym terminie przegrywał sprawę od razu.
Rozprawa
Odbywała się ustnie i jawnie, w godzinach rannych.
1. Powód przedstawia żądanie skargi ściśle według pozwu
2. Rozkaz sędziego „odpowiadaj!”
3. Pozwany wyjaśnia swoje stanowisko (odpór)
4. Pozwany uznaje żądanie pozwu  sąd nie bada sprawy merytorycznie, lecz wydaje wyrok
zgodny z żądaniem skargi
5. Pozwany nie zgadza się z żądaniem  wdanie się w spór (litis contestatio)
6. Pozwany przed wdaniem się w spór nie zasłonił się ekscepcją  sędzia ustala kolejny termin
na ustalenie dowodów
Ekscepcje peremptoryjne (takie, które powodowały oddalenie pozwu):
 Ekscepcja przedawnienia (dawności)
 Ekscepcja fatalia iuris – jeśli powód nie popierał sprawy przez 1 rok i 6 tygodni, co świadczyło,
że nie przywiązuje do niej wagi

lOMoARcPSD|6436690
Ekscepcje dylatoryjne (powodowały odroczenie sprawy):

 Rozwój sądownictwa stanowego – niewłaściwość sądu ze względu na stan pozwanego
 Ograniczenia zdolności do działań procesowych chłopów i kobiet (wystąpienie bez asystencji
pana, męża)
Po załatwieniu ekscepcji przystępowano do meritum sprawy. Strony przedstawiały swoje stanowisko
ustnie. Przywileje nieszawskie ograniczyły wywody stron do żałoby powoda i odeprzy (repliki
pozwanego).
Bliższość dowodu
Od XIII wieku dowód z dokumentu uznawano za lepszy niż dowód ze świadków, ten ostatni zaś był
lepszy od przysięgi strony.
Istotne znaczenie w przyznaniu bliższości do dowodu miało stanowisko społeczne strony, które od XIII
wieku wyrażało się w jej przynależności stanowej. Spór między stronami społecznie nierównymi =
pierwszeństwo ma strona wyższa. Jeśli szlachcic był oskarżony o przestępstwo hańbiące a cieszył się
dobrą sławą to miał bliższość do dowodu. Przy równej pozycji społecznej stron i równych dowodach
pierwszeństwo do dowodu przyznawano zwykle pozwanemu.
Bliższość do dowodu była wyrazem panującej wówczas formalnej teorii dowodów. Sąd nie szukał
prawdy obiektywnej, ale zadowalał się dowodami, które stanowiły formalną podstawę do wydania
wyroku.
Prawidlnik – specjalnie wyznaczona osoba publicznego zaufania przeprowadzająca postępowanie
dowodowe z ramienia sądu
Środki dowodowe
Powszechne środki dowodowe to:
 Przysięga strony występującej samotnie (lub w asyście współprzysiężników – patrz niżej) 
stanowiła samodzielny dowód przez to, że w rocie przysięgi zawarte było krótkie
oświadczenie dotyczące spornej sprawy; rozróżniano przysięgę oczyszczającą, którą
oczyszczał się obwiniony oraz przysięgę oskarżającą, składaną na dowód popełnienia
przestępstwa przez obwinionego; miała charakter formalny i uroczysty.
Rota przysięgi była ustalana przez sąd dla każdej sprawy zgodnie z treścią pozwu.
Potyczel – niesprawność w wysłowieniu się, początkowo prowadziła do upadku w dowodzie;
praktyka później pozwalała na 3-krotne powtarzanie przysięgi
Osoby szanowane (np. biskupi) były zwalniane od przysięgi, którą zastępowano uroczystym
przyrzeczeniem mówienia prawdy.
 Współprzysiężnicy  ich liczba od 2 do 12 zależała od wagi sprawy; przysięga innych osób

gwarantowała prawdomówność i rzetelność; nie stanowili samodzielnego środka
dowodowego, ale uzupełnienie przysięgi strony
 Ordalia = sądy boże (do końca XIII wieku)
Znano próbę wody zimnej, wody gorącej, pojedynek sądowy i próbę żelaza. Ordalia =
przeświadczenie, że Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego.

lOMoARcPSD|6436690
 Wstecz  stanowiła środek dowodowy kiedy cały przewód sądowy był ustny; zanikła w XIV-
XV wieku kiedy upowszechniły się księgi sądowe
 Świadkowie  gdy wzrosło znaczenie prawdy materialnej wzrosła też liczba świadków;
charakter świadectwa urzędowego miały zeznania woźnych sądowych (relacje) do ksiąg
sądowych. W wypadku zranienia szlachcica wzywano woźnego, by obejrzał rany w asyście 2
świadków
 Dokumenty od XIII wieku wzrosło znaczenie dowodu z dokumentu, który był uważany za
lepszy niż ze świadków, nie mówiąc już o przysiędze własnej
Wyrok
Proces kończyło publiczne ogłoszenie wyroku. Początkowo ustny, od drugiej poł. XIII wieku pisemny z
pieczęcią księcia i dostojników obecnych na sądzie jako asesorzy. W XIV wieku wyroki zaczeto
wpisywać do ksiąg.
Wyrok przedstanowczy = postanowienie zapadające w toku sprawy (co do ekscepcji, odroczenia
terminu itd.)
Wyrok końcowy = wyrok stanowczy

Trzesne (pamiętne) – opłata na rzecz sędziego składana przez stronę wygrywającą po wyroku. Dzięki
temu w razie potrzeby sędzia miał poświadczyć wydanie danego wyroku czy postanowienia.
Środki odwoławcze od wyroku

Należały do nich:
 Nagana sędziego – apelację znano w prawach kanonicznym i miejskim, w prawie ziemskim
występowała natomiast nagana sędziego  strona niezadowolona z wyroku lub
postanowienia procesowego pozywała sędziego o niesprawiedliwe sądzenie. Trzeba było
naganić od razu, bo inaczej traciło się do tego prawo. Sędzia naganiony nie mógł sądzić ani tej
sprawy ani innych, bo naganiona została jego cześć jako sędziego.
Wskutek nagany powstawał proces na płaszczyźnie naganiający-sędzia (miał bliższość dowodu).
Trzeba było ograniczyć nagany sędziów. Dlatego naganiający musiał złożyć zakład zwany koczem
(kocem) w futrach zwierzęcych, których rodzaj i wartość zależały od godności naganionego sędziego.
Później kocz w futrach został zastąpiony koczem w pieniądzach.
 Remisja – zasadniczo nie była środkiem odwoławczym, ale czasem sąd przekazywał sprawę
sądowi wyższemu (wiecowemu, królewskiemu), czasem na żądanie strony, dla której
właściwy był sąd wyższy (np. sąd wiecowy dla możnowładców). Wobec braku apelacji strony
często starały się o remisję co równie często się udawało.
Postępowanie polubowne
Jednanie – postępowanie polubowne w wyniku którego dochodziło do ugody.
Postępowanie polubowne rozwinęło się ze względu na wysokie koszta procesu oraz szybsze
rozstrzygnięcie sporu.

lOMoARcPSD|6436690
Postępowanie egzekucyjne
Egzekucja osobista
Początkowo szybka, zaraz po wydaniu wyroku. Przegrywającego pozwanego, który nie wykonał
wyroku ani nie dał rękojmi, wiązano i wydawano przez sąd w ręce wygrywającego. Cel: wywarcie
presji nas stronę pokonaną i zmuszenie jej do wykonania wyroku.
Przedmiotem egzekucji była tu osoba dłużnika, a więc jego wolność.
Egzekucja majątkowa
Początkowo skierowana była przeciwko ruchomościom.
Ciążenie (ciąża) – przedmiot egzekucji; na początek bydło i trzoda, później inne rzeczy ruchome
Gdy ruchomości nie wystarczały następowała egzekucja na dobrach nieruchomych, która polegała na
wwiązaniu sądowym w odpowiednią nieruchomość. Dopiero kiedy majątek nie wystarczał egzekucja
zwracała się przeciw osobie dłużnika. Egzekucji dokonywali delegowani przez sąd komornicy.
Później w miejsce przymusu weszły kary pieniężne nakładane przez sąd za niedopuszczenie do ciąży
czy wwiązania (XIV-XV wiek).
Postępowanie specjalne
Proces o zbiegłych poddanych
Proces specjalny to np. proces o zbiegów – chłopów poddanych i niewolnych. Zbiegów, którzy uciekli
do innej ziemi nie można było chwytać bez zezwolenia władcy ziemi, usuwając w ten sposób
samopomoc. W procesie o zbiegostwo (toczył się przed księciem na wiecu) chodziło o to, czy miał on
prawo wychodu czy nie – skarżący powinien udowodnić swoje prawo, zaprzysięgając je samosiódm
(sam z sześcioma współprzysiężnikami).
Inny był stosunek do chłopów czynszowników (kmieci), którzy opuścili wieś bez zgody pana, choć
określano to również jako zbiegostwo. Jednak pozycja kmiecia osiadłego na prawie czynszowym
(niemieckim) była o wiele mocniejsza.
Rzeczpospolita szlachecka
Inkorporacje i unie
Prusy Królewskie
Akt inkorporacji Prus z 1454 roku przewidywał, że ziemie całego państwa krzyżackiego będą
podzielone na 4 województwa – chełmińskie, pomorskie, elbląskie i królewieckie). Przez wojnę 13-
letnią wcielono do Polski część państwa zakonnego – Prusy Królewskie, które o 1466 roku
obejmowały 3 województwa – pomorskie, chełmińskie i malborskie oraz Warmię.
Odrębność ustrojowa Prus i jej obrona przez szlachtę i miasta pruskie wypływały z istniejących
między nimi a Koroną różnic narodowościowych i społecznych, w szczególności: wysokie stanowisko
polityczno-prawne miast pruskich oraz liczebność elementu niemieckiego wśród rycerstwa,
mieszczaństwa i po części chłopstwa.
Prusy miały własne: pieczęć, herb, monetę, skarb i system podatkowy.

lOMoARcPSD|6436690
Organem odrębności ustrojowej Prus Królewskich były Stany Pruskie. Na ich czele stała Rada Pruska.
Skład: wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie, przedstawiciele 3 wielkich miast: Torunia,
Elbląga i Gdańska. Przewodniczy biskup warmiński.
W sprawach najważniejszych (zwłaszcza podatkowych) Rada zwoływała Ogólne Zgromadzenie

Stanów, które składało się z 2 izb: ziemskiej (prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta) oraz miejskiej
(przedstawiciele 30 mniejszych miast).
Po wprowadzeniu w Prusach Królewskich w 1526 roku sejmików ziemskich, Stany Pruskie
przekształciły się w prowincjonalny sejm pruski. Składał się on z 2 izb: rady (senat) oraz izby niższej
(posłowie wybierani na sejmikach i koło mieszczańskie – gremium miast mniejszych).
Na sejmie w Lublinie w 1569 roku, poza unią z Litwą, dokonano ściślejszego zespolenia Prus
Królewskich z Koroną. Biskupi, wojewodowie i kasztelanowie pruscy zasiedli w senacie polskim, a
posłowie szlacheccy w izbie poselskiej.
W 1581 roku Prusy Królewskie przyjęły polski system podatkowy, a w 1585 roku uznały Trybunał
Koronny za instancję apelacyjną od sądów pruskich.
W XVII wieku język polski wypierał niemczyznę z akt i obrad publicznych.
Sejmik generalny (generał pruski) – odrębna reprezentacja stanów pruskich; składał się z 2 izb i
stanowił najwyższy organ autonomiczny Prus Królewskich. Prusy Królewskie zachowały odrębny skarb
pruski i prawo sądowe chełmińskie, a od 1598 roku odrębną kodyfikację – Korekturę pruską.
Odrębne stanowiska w ramach Prus Królewskich zajmowały Gdańsk i Warmia.
Mazowsze dzielnicowe i jego inkorporacja do Królestwa Polskiego

Na sejmie 1529r. tzw. Mazowsze Książęce zostało inkorporowane do Korony. Do senatu wszedł
wówczas wojewoda mazowiecki i 6 kasztelanów, do izby zaś 20 posłów (po 2 z ziemi). Istniejący od
1502r. sejm mazowiecki przekształcił się w sejmik generalny. Reprezentantem króla na terenie
Mazowsza Książęcego był wicesgerens. Początkowo nadal obowiązywało prawo mazowieckie, a od
1577 roku tzw. ekscepta mazowieckie.
Dawna dzielnica kresowa – Mazowsze – stała się po unii lubelskiej dzielnicą centralną
Rzeczypospolitej. Jego stolica, Warszawa, była miejscem wspólnych sejmów, a na przełomie XVI i XVII
wieku stała się faktyczną stolicą państwa.
Księstwa oświęcimskie i zatorskie

Księstwa te dzieliły losy Śląska aż do XV wieku, kiedy zostały wykupione przez królów polskich, lecz
początkowo nie wchodziły w skład Korony. Po inkorporacji zachowano odrębny sejmik oświęcimsko-
zatorski, który wysyłał jednego posła na sejm.
Unia polsko – litewska

Lata 1447-1492 – Wielkie Księstwo Litewskie połączone jest z Królestwem Polskim unią personalną
1492r. – zerwanie więzi Litwy z Polską, śmierć Kazimierza Jagiellończyka, wybór Jana Olbrachta na
tron polski a jego brata Aleksandra na tron litewski.

lOMoARcPSD|6436690
1499r. – porozumienie między Polską a Litwą, że w przyszłości będą wybierać panujących za

obopólną zgodą i służyć sobie wzajemnie pomocą i radą.
1501r. – unia mielnicka  jeden wspólnie wybierany monarcha, wspólne sejmy, wzajemna pomoc
wojskowa. Układu nie potwierdzili litewscy panowie-rada = nie wszedł w życie
Reformy lat 60. XVI wieku zbliżyły ustrój Wielkiego Księstwa do wzorca polskiego (np. sejmiki
powiatowe jako odpowiednik sejmików ziemskich w Koronie, wprowadzenie w powiatach sądów
ziemskich, grodzkich i podkomorskich, zniesienie uprzywilejowania możnowładców).
Na wspólnym sejmie w Lublinie w 1569 roku doszło do zawarcia unii realnej. Inkorporowano do
Korony na wniosek tamtejszej szlachty ziemie ukraińskie (Wołyń, Bracławskie i Kijowskie) nadając
szlachcie tych ziem przywileje szlachty polskiej. Wcielono również do Korony województwo
podlaskie.
W federacyjnej Rzeczypospolitej polsko-litewskiej wspólna miała być odtąd osoba monarchy,

wybieranego na wspólnej elekcji i koronowanego jednocześnie na króla polskiego i wielkiego księcia
litewskiego. Wspólny miał być też sejm. Wielkie Księstwo zachowało osobne urzędy centralne, a
przez to osobną administrację, własny skarb i wojsko.
Wielkie Księstwo Litewskie po unii lubelskiej

Rzeczpospolita Obojga Narodów tworzyła całość na zewnątrz, gdy wewnątrz istniał podział na
Koronę, obejmującą również ziemie ukraińskie oraz Wielkie Księstwo obejmujące Litwę i Białoruś.
Poddane w 1561 roku Zygmuntowi Augustowi Inflanty ujmowano po unii lubelskiej jako
kondominium Korony i Litwy.
Wielkie Księstwo zachowało osobne prawo sądowe – III Statut litewski; a także odrębny Trybunał
Litewski. Przed sejmem walnym posłowie i senatorowie litewscy zbierali się na sejmik generalny
Wielkiego Księstwa, gdzie omawiano wspólne sprawy.
Konwokacja wileńska (zjazd generalny litewski) – zbierał się gdy istniała pilna potrzeba lub nie
doszedł do skutku sejm walny; jako nadzwyczajny organ prawodawczy utrzymała się aż do II połowy
XVII wieku.
Unia Rzeczypospolitej z Saksonią

Na tron polski wstępuje August II z saskiej dynastii Wettynów. Po nim tron polski obejmuje w wyniku
elekcji jego syn August III. Z tego względu, w latach 1697-1763, między Rzecząpospolitą a Saksonią
istnieje związek oparty na unii personalnej.
Jednak zachowanie się Sasów w Koronie i Litwie przybierało nieraz znamiona okupacji
(wprowadzenie wojsk saskich, polityka zagraniczna kierowana przez ministrów saskich), dlatego sejm
z 1717 roku nakazał królowi usunięcie wojsk saskich z kraju i postanowił, że najwyżej 6 urzędników
saskich może przebywać przy królu w Warszawie.

lOMoARcPSD|6436690

Konstytucje i lauda
W stosunkach publicznoprawnych na pierwszy plan wysunęło się prawo stanowione. Podstawowe
źródło to konstytucje, czyli normy uchwalane przez sejm.
Rozróżniano konstytucje:
 Wieczyste – obowiązywały bez ograniczeń w czasie
 Czasowe – obowiązywały w z góry ustalonym okresie.
Podstawowe normy ustrojowe zawarte w układach elekta ze szlachtą traktowano jako niezmienne.
1573r. – artykuły henrykowskie (od 1632r. łączone w jeden akt z paktami konwentami).
Konstytucje wydawano w imieniu króla, redagowano w języku polskim i drukowano, rozsyłając
egzemplarze do poszczególnych ziem – forma publikacji.
Obok konstytucji sejmowych król z tytułu posiadanych uprawnień wydawał edykty, artykuły
wojskowe, ordynacje (górnicze i inne).
Ostatnimi przywilejami ziemskimi były przywileje nieszawskie, bo przywileje jako źródła prawa
stawały się coraz rzadsze. Specjalny charakter miały wydawane w formie przywilejów akty
inkorporacyjne włączające pewne dzielnice do Korony.
Partykularnym źródłem prawa były lauda sejmikowe wpisywane do ksiąg sądowych, co było formą
ich publikacji.
Prąd kodyfikacyjny
Źródła prawa polskiego nie były ujęte w jednolity system. Najważniejsze prawa stanowione (statuty i
konstytucje) zostały wydrukowane w tzw. Statucie Łaskiego, powstałym z inicjatywy sejmu
radomskiego (1505r.)
Na sejmie bydgoskim w 1520r. wybrano komisję kodyfikacyjną, która przygotowała projekt

kodyfikacji procesu sądowego, zwany Formula processus (1523). Był to jedyny w szlacheckiej RP
skodyfikowany dział prawa sądowego.
W 1532r. opublikowano projekt Korektury Praw zwany też Korekturą Taszyckiego. Projekt ujął w 929
artykułach ustrój sądów, proces, prawo karne, prawo prywatne, prawo stanów oraz formuły
czynności prawnych. Miał to być kodeks ogólnopaństwowy. Został jednak odrzucony przez sejm w
1534 roku, ponieważ zmierzał do ograniczenia kompetencji sejmu (upatrywano się nawet zamachu
na demokrację szlachecką).
W pierwszej poł. XVIII wieku zapoczątkowano ważne wydawnictwo ustaw i konstytucji polskich
zwane popularnie Volumina legum, które miało objąć całość ustawodawstwa RP od czasów
najdawniejszych po współczesne. W latach 1732-1739 ukazało się 6 tomów.
Prawo miejskie
1556r. – Bartłomiej Groicki wydaje Artykuły prawa magdeburskiego. Na ich podstawie ferowano
wyroki w sądach miejskich i wiejskich, traktując je jako urzędową wykładnię prawa miejskiego.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo wiejskie
Wilkierze (ordynacje) – ustawy wiejskie; zawierały normy określające życie wewnętrzne wsi,
powinności chłopów, organizację władz i sądu, dotyczyły prawa cywilnego, karnego i procesu.
Ustawy wiejskie mogły zmieniać przepisy prawa magdeburskiego i prawa zwyczajowego zgodnie z
wolą pana, który posiadał pełnię władzy prawodawczej w swoich dobrach.
Prawo mazowieckie
Obok prawa zwyczajowego Mazowsze posiadało również własne prawo stanowione w postaci
statutów książęcych. Ujęte w 46 artykułach znanych jako ekscepta mazowieckie (zatwierdzone w
1577 roku) obowiązywały one do upadku szlacheckiej RP.
Korektura pruska
1598r. – Korektura pruska = prawo ziemskie szlachty Prus Królewskich
Było to prawo dla szlachty, uwzględniało wzory polskiego prawa ziemskiego. Korektura nasycona była
elementami prawa rzymskiego, które przez tzw. prawo uczone, czyli rozwijane przez naukę
upowszechniało się także na terenie Prus Książęcych.
Rewizja toruńska – kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich, stosowano ją też
wobec wolnych chłopów-kulmierzy.
Prawo litewskie
Wielkie Księstwo Litewskie kształtowało własny system prawa, uzupełniając zwyczajowe prawo
litewskie przepisami dawnego prawa ruskiego.
W XVI wieku powstały 3 kolejne kodyfikacje w postaci Statutów litewskich:

 I – 1529
 II – 1566
 III – 1588
Począwszy od 1582 roku, sejmy walne przyjmowały nieraz odrębne prawa dla Litwy (obok konstytucji
uchwalanych dla całej RP), które wyodrębniano wówczas w osobną grupę, zwaną najczęściej:
Konstytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Władza królewska
Pozycja króla; jego kompetencje
Król w RP uważany był za dzierżyciela władzy najwyższej – suwerena. W XV wieku zakres władzy
królewskiej faktycznie wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht stosowali system rządów
osobistych. Reprezentowali koncepcję według której król jest jedynym podmiotem suwerenności w
państwie.
Symbol: tzw. korona zamknięta z małym jabłkiem i krzyżykiem u góry, sporządzona na wzór korony
cesarskiej. Stanowił on demonstrację zasady, że rex est imperator in regno suo.

lOMoARcPSD|6436690
Koncepcja suwerenności prawa – miał ją realizować król wespół ze stanem szlacheckim w sejmie.
Jednak król miał szeroki zakres władzy – rozdawał urzędy, starostwa, nominacje biskupów oraz
niektórych opatów. Monarcha prowadził więc własną politykę i skupiał wokół siebie stronnictwo
dworskie. Dlatego władza rozdawnicza króla była jakby odrębnym zakresem uprawnień.
Artykuły henrykowskie  artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa

Królowi można było wypowiedzieć posłuszeństwo po 3-krotnym napomnieniu: po raz 1. przez
prymasa lub senatora, po raz 2. przez sejmik, a po raz 3. przez sejm. Jeśli po tych upomnieniach król
nie przestał łamać prawa, można było siłą złożyć go z tronu.
Władzę ustawodawczą król sprawował wespół z senatem i izbą poselską. Królowi przysługiwało
prawo inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał sejmowych. Konstytucje sejmowe były więc
ogłaszane w imieniu króla z zaznaczeniem, że są wydane za zgodą stanów. Samodzielnym
ustawodawcą król pozostał w stosunku do miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn itd.
Król miał wyłączne prawo mianowania urzędników. Największe znaczenie miało królewskie prawo
nominacji na urzędy senatorskie, co pozwalało królowi kształtować skład senatu. Król wykonywał
sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami, ale mógł karać tylko grzywną. Nie mógł jednak usunąc
urzędnika, chyba że w razie popełnienia zbrodni.
Król był naczelnym wodzem, silnie ograniczonym przez władzę hetmanów; kierował też polityką
zagraniczną. Najbardziej ograniczona była władza sądowa króla od utworzenia w 1578 roku
Trybunału Koronnego. Król uczestniczył tylko w sądach sejmowych, nie miał prawa amnestii ani łaski.
Dochody płynące z królewszczyzn (1/6 obszaru państwa) i żup solnych pozwalały królowi na
utrzymanie dworu.
Bezkrólewie i elekcje
Ograniczenia władzy królewskiej w dobie RP szlacheckiej
Przejawy ograniczenia Treść ograniczenia

Powoływanie na tron Król obierany dożywotnio; od 1573r. w drodze elekcji viritim
Stosunek do sejmu Król był 1 z 3 stanów sejmujących – nie mógł samodzielnie wydawać
konstytucji, nakładać podatków, dysponować majątkiem państwa
Artykuły henrykowskie Naruszenie podstawowych zasad ustrojowych zaprzysiężonych przez króla
(od 1573r.) wstępującego na tron mogło spowodować wypowiedzenie mu
posłuszeństwa przez szlachtę
Pakta Konwenta Na sejmie elekcyjnym zawarty był szczegółowy układ z kandydatem na
(od 1573r.) króla, który był zaprzysięgany po jego wyborze
Instytucja senatorów- ¼ senatorów-rezydentów musiała stale przebywać u boku króla; król miał
rezydentów (od 1607r.) zasięgać ich rady we wszystkich ważniejszych sprawach; senatorowie-
rezydenci składali sejmowi sprawozdanie ze swojej działalności (senatus
consulta)
Nieusuwalność Urzędnicy mianowani dożywotnio nie mogli być przez króla odwołani,
urzędników nawet jeśli nie wypełniali swoich obowiązków

lOMoARcPSD|6436690
Niezależność sądów Sejmiki wybierały kandydatów na ziemskich urzędników sądowych, a od

szlacheckich 1578r. sędziów do Trybunału Koronnego; w sądzie sejmowym asesorami
byli senatorzy
Ograniczenia w  Zakaz zawierania związku małżeńskiego bez zgody senatu (1573)
dziedzinie prawa  Zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny (1631)
prywatnego  Zakaz wyjazdów za granicę bez zgody sejmu (1641)
W czasie bezkrólewia w 1572 roku przyjęto zasadę elekcji viritim, czyli że cała szlachta ma prawo
wyboru króla bezpośrednio.
Długotrwałe bezkrólewia zakłócały normalny bieg życia państwowego, dlatego uregulowano

organizację państwa w czasie bezkrólewia. Władzę w państwie na ten okres obejmowała
konfederacja kapturowa szlachty, zwana krótko kapturem.
Na czele państwa w czasie bezkrólewia jako interrex stał prymas – reprezentował państwo na
zewnątrz i kierował administracją. Do niego też należało przygotowanie elekcji, której można
wyodrębnić 3 fazy:
 Konwokacja – posłowie ziem wiążą się w konfederację generalną (kaptur); zatwierdzenie
składu sądów kapturowych
 Sejm elekcyjny – wysłuchiwanie obcych posłów przedstawiających kandydatów na króla,
układanie paktów konwentów; o wyborze króla decydowały w praktyce koterie magnackie.
 Sejm koronacyjny – zbierał się w Krakowie, koronacji dokonywał prymas; król wydawał
generalne potwierdzenie praw, składał przysięgę koronacyjną, zawiadamiał obce dwory o
odbyciu koronacji; sam sejm przystępował do zatwierdzenia praw uchwalonych w czasie
bezkrólewia
Pakta konwenta i artykuły henrykowskie

Pacta conventa – układana przez sejm elekcyjny umowa o charakterze publicznoprawnym pomiędzy
szlachtą i nowoobranym królem. Zawierały zobowiązania elekta przed wstąpieniem na tron.
Artykuły henrykowskie – powstały jednocześnie z pierwszymi paktami konwentami i stanowiły
sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa.
Pakta były umową konkretną, której treść zmieniała się zależnie od osoby elekta, zaś artykuły miały
charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej RP o charakterze praw fundamentalnych.
W artykułach henrykowskich król:

 Uznawał wolną elekcję
 Zrzekał się tytułu dziedzica
 Zobowiązywał się nie załatwiać spraw wojny, a pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody
sejmu i nie wyprowadzać go za granicę, chyba że za opłatą 5 grzywien od osoby
 Zobowiązywał się utrzymywać wojsko kwarciane
 Zobowiązywał się mieć u boku stałą radę złożoną z senatorów zwanych rezydentami
 Zobowiązywał się co 2 lata zwoływać sejm

lOMoARcPSD|6436690
Król nie przestrzega praw i przywilejów szlachty  szlachta może mu wypowiedzieć posłuszeństwo
Sejmiki i sejmy
Sejmiki i ukształtowanie się dwuizbowego sejmu
Kazimierz Jagiellończyk odwoływał się do sejmików ziemskich, bo chciał w swojej polityce oprzeć się
na średniej szlachcie.
Od 1493 roku wyodrębniło się na stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich w

postaci posłów ziemskich. Rychło utworzyli oni osobną izbę poselską, natomiast rada królewska
przeistoczyła się w senat. Sejm walny w XVI wieku stał się dwuizbowy.
W całej Rzeczypospolitej po 1569 roku były 64 sejmiki, w tym 24 sejmiki powiatowe na Litwie. W
obradach przewodniczył od XVII wieku marszałek sejmiku obierany spośród szlachty.
Inne nazwy sejmików nie są w sprzeczności z ich jednolitością – zakres terytorialny i skład osobowy
były zawsze identyczne, zmianie ulegał tylko cel zgromadzenia.
Najważniejsze były sejmiki przedsejmowe – zwoływał je król wysyłając legata z pismem królewskim,
zawierającym powody zwołania sejmu. Po wysłuchaniu legacji i wybraniu posłów na sejm sejmik
układał zazwyczaj instrukcję poselską, którą otrzymywali posłowie.
Wybrani na sejmikach posłowie zbierali się wraz z senatorami każdej prowincji (Małopolski,
Wielkopolski, Mazowsza i Litwy) na sejmikach generalnych, czyli generałach (na nich ustalano
stanowisko prowincji na sejmie walnym). W XVII wieku zanikły, a w ich miejsce posłowie i
senatorowie Małopolski, Wielkopolski i Litwy zbierali się w czasie sejmu na osobne tzw. sesje
narodów.
Osobno zwoływano przez wojewodów sejmiki elekcyjne, na których wysuwano kandydatów na

urzędy sądowe ziemskie.
Od 1572 roku zaczęły funkcjonować w czasie bezkrólewi sejmiki kapturowe.
Od 1578 r., kiedy utworzono Trybunał Koronny, rozpoczęto zwoływać co roku sejmiki deputackie dla
wyboru deputatów do Trybunału. Po obradach sejmowych zwoływano sejmiki relacyjne, na których
posłowie zdawali relację z poselstwa.
Powstanie izby poselskiej; jej skład

Izba poselska ukształtowała się jako reprezentacja sejmików ziemskich. Dlatego w wyborach posłów
uczestniczyli również senatorowie.
Liczba posłów była ustalana zwyczajowo. Większe województwa wysyłały na sejm walny po 6
posłów, mniejsze oraz ziemie na ogół po 2, a drobne ziemie i po 1 pośle.
Posłowie jednego sejmiku początkowo występowali i głosowali łącznie. Dopiero od połowy XVI wieku
zaczęli występować indywidualnie. Otrzymywali oni strawne (diety), które początkowo płacił skarb
królewski. W XVI wieku koszty delegacji przejęły sejmiki.
Duchowieństwo było reprezentowane jedynie przez biskupów w senacie.
Do izby poselskiej nie wchodzili przedstawiciele miast. Miasta prowadziły politykę podporządkowania
się samemu królowi. Potem szlachta wzbraniała się dopuścić przedstawicieli miast do izby poselskiej.

lOMoARcPSD|6436690
Wyjątek: posłowie Krakowa i Wilna, czyli tzw. ablegaci. Mogli oni asystować na obradach, ale bez
prawa głosowania. Izba poselska była więc reprezentacją wyłącznie stanu szlacheckiego.
Organizacja sejmu walnego

Od połowy XVI wieku 3 „stany sejmujące”:
 Król
 Senat
 Izba poselska
Początkowo nie było stałego terminu ani miejsca posiedzeń. Sejm zwoływał król, przeważnie co roku,
najczęściej w Piotrkowie (centrum Królestwa).
Artykuły henrykowskie nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata, a także w pilnych
sprawach. Podział:
 Sejmy zwyczajne (ordynaryjne), zwoływane co 2 lata – trwają nie dłużej niż 6 tygodni
 Sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne), zwoływane w razie potrzeby
Prolongacja – przedłużenie obrad, wymaga zgody wszystkich posłów
Po unii lubelskiej miejscem wspólnych sejmów polsko-litewskich stała się Warszawa. Sejmy
koronacyjne nadal odbywały się w Krakowie.
Za Zygmunta I ustalił się i został zamknięty skład senatu. Wchodzili do niego:

 Arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy
 Wojewodowie i kasztelanowie
 Dostojnicy koronni i nadworni, zwani też ministrami (tylko ci, którzy w XV wieku zasiadali w
radzie królewskiej, a więc i marszałek wielki i marszałek nadworny, kanclerz i podkanclerzy,
podskarbi koronny
Na początku XVII wieku senat liczył łącznie z Korony i Litwy 140 senatorów, wszyscy powołani
dożywotnio.
Obrady i uchwały sejmowe

Poseł reprezentujący w izbie poselskiej sejmik swojej ziemi powinien postępować zgodnie z daną mu
instrukcją, chyba że miał przyznaną sobie zupełną moc.
Rugi poselskie – sprawdzanie ważności mandatów
W senacie senatorowie nie głosowali, ale kolejno wypowiadali swoje zdanie. Konkluzja = opinia
generalna.
Konstytucje sejmu uchwalano w imieniu króla. Zgodnie z jego wskazówkami odbywała się też
ostateczna redakcja = ucieranie konstytucji (przed publikacją, dokonywana przez kanclerzy bądź ich
urzędników)
W XVI wieku układane na sejmikach instrukcje stawały się coraz bardziej szczegółowe i nabierały
charakteru obowiązujących nakazów – mandatów imperatywnych.

lOMoARcPSD|6436690
Od czasu do czasu wysuwano postulat tzw. sejmów rokoszowych, w których mógłby brać udział każdy
szlachcic.
Przyjęto nazwę „sejm konny”, aby odróżnić go od pojęcia „rokosz”, którym w XVII-XVIII wieku
określano konfederacje skierowane przeciw królowi.
Kompetencje sejmu
Zostały one szczegółowo ustalone w Konstytucji Nihil novi (1505). Kompetencje ustawodawcze sejmu
 „odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma przez nas króla i naszych
następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku ciążeniu
Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąś prywatną tudzież zmierzało ku zmianie prawa
pospolitego i wolności publicznej”.
Król mógł ustanawiać normy ogólne w formie edyktów w sprawach:

 Miast królewskich
 Żydów
 Lenn
 Chłopów w królewszczyznach
 Górniczych
Reszta należała do sejmu  uchwalał podatki, wyrażał zgodę na pospolite ruszenie, wysłuchiwał
posłów obcych państw, nadawał ogólny kierunek polityce zagranicznej, sprawował kontrolę nad
rządem.
Na sejmie odbywał się pod przewodnictwem króla sąd sejmowy w sprawach szczególnej wagi. Do
sejmu należało prawo łaski i amnestii.
Senatorowie-rezydenci
Byli stałym organem sejmowym powoływanym do współdziałania z królem w rządzeniu państwem.
Mieli oni działać w okresie między sejmami. Byli powoływani na 2 lata w liczbie 16 (w tym biskupi,
wojewodowie, kasztelanowie). 4 z nich stale u boku króla, zmieniali się co pół roku. W 1641 roku ich
liczbę podniesiono do 28.
Wkrótce instytucja to została wyparta przez rady senatu (senatus consilia). Rady senatu udzielały
królowi zaleceń, miały charakter uchwał zwanych senatus consulta.
Zrywanie sejmów
Działalność sejmu krępowały a czasem paraliżowały zasada jednomyślności i obowiązek ścisłego
trzymania się instrukcji sejmikowych przez posłów. Niedochodzenie sejmów do skutku, kiedy w ciągu
6 tygodni nie dało się uzgodnić uchwał, a potem ich zrywanie, stały się szczególnie groźne w XVII
wieku.
Zapobiegając pochopnemu zrywaniu sejmów, stosowano czasem złagodzoną formę liberum veto:
sisto activitatem, czyli zawieszenie obrad aż do uzgodnienia spornych stanowisk.

lOMoARcPSD|6436690
Rozwój sejmików w XVII w.

Osłabła działalność sejmu walnego = wzrosło znaczenie sejmików ziemskich
Funkcje samorządu lokalnego sejmików rozwinęły się stopniowo w ciągu XVII stulecia. Wiązały się
one w czasie z sejmikami przedsejmowymi lub relacyjnymi czy częściej z sejmikami deputackimi,
które od 1578 roku zbierały się corocznie celem wyboru deputatów do Trybunału Koronnego.
Sejmik gospodarczy – sesje sejmiku, podczas których po wyborze deputata odraczano sejmik na
następny dzień, przeznaczając kolejną sesję na obrady i uchwały w sprawach ziemi.
Zasadniczo sejmiki zwoływał król, ale żeby uniezależnić się od władzy centralnej sejmiki zaczęły
stosować odraczanie – limitację obrad. Limitowany sejmik mógł wznowić sam formalnie odroczone
obrady, wystarczyło jego zwołanie przez marszałka sejmiku.
Sejmik ziemski i jego zadania w dobie RP szlacheckiej

Nazwa sejmiku Czas powstania Zakres kompetencji
(w zależności
od funkcji)
sejmik Koniec XV wieku  Słuchanie legacji królewskiej o zwołaniu sejmu
przedsejmowy  Wybór posłów na sejm walny
 Układanie instrukcji dla posłów
sejmik relacyjny XVI wiek  Słuchanie relacji posłów z obrad sejmu i jego
uchwał
 Podejmowanie uchwał związanych z redakcją i
realizacją konstytucji sejmowych
 Podejmowanie uchwał w sprawach wziętych
przez posłów do decyzji „panów braci” (m.in. o
przyłączeniu się do uchwał podatkowych sejmu)
Sejmik elekcyjny XV wiek  Wybór kandydatów na opróżniony urząd
sędziowski ziemski (spośród nich król
dokonywał nominacji)
 Zbiera się w razie wakansu urzędu
Sejmik kapturowy Od 1572 roku  Zorganizowany na zasadzie konfederacji
 Powoływanie władz konfederacji
 Powoływanie sądu kapturowego dla
województwa (ziemi) na czas bezkrólewia
Sejmik deputacki Od 1578 roku  Coroczny wybór deputata do Trybunału
Koronnego
Sejmik gospodarczy XVII wiek  Podejmowanie uchwał (lauda) w sprawach
ziemi, repartycji podatków uchwalonych przez
sejm
 Wybór poborców podatkowych i kontrola ich
działalności
 Nakładanie podatków wojewodzińskich
 Decyzje o wydatkach ze skarbu
wojewodzińskiego

lOMoARcPSD|6436690
 Uchwalanie zaciągu żołnierza powiatowego i

wyznaczanie jego dowódców
 Od poł. XVII wieku wybór komisarzy do
Trybunału Skarbowego
Wprowadzono zasadę większości przy wyborach posłów i deputatów trybunalskich. Z czasem aby
umożliwić skuteczne funkcjonowanie, decyzje również podejmowano większością głosów.
Rządy sejmikowe
Rozwinęły się w warunkach upadku znaczenia władz centralnych. Sejmiki, uchwalając i ściągając same
podatki państwowe, wygospodarowały nadwyżki kosztem skarbu państwowego. Nadwyżki te oraz
podatki wojewodzińskie (w szczególności czopowe) gromadzono w skarbie wojewodzińskim.
Od początku XVII wieku sejmiki same zaczęły zaciągać tzw. żołnierza powiatowego.
Rozwojowi rządów sejmikowych sprzyjał upadek starosty – po jego wejściu do hierarchii urzędników
ziemskich sejmik przejął w znacznym stopniu zarząd lokalny.
Konfederacje
Konfederacje i rokosze
Konfederacje kapturowe – zawiązywane we wszystkich województwach, powoływały własne sądy
zapewniające bezpieczeństwo w czasie bezkrólewia oraz łączyły się w kaptur generalny.
Rokosz – konfederacja nieuznana przez króla, nazwa z XVII-XVIII wieku.
Konfederacja zawiązywała się w jednym województwie, inne województwa przystępowały do niej, a

gdy wszystkie lub co najmniej większość zgłosiły akces, stawała się konfederacją generalną.
Konfederacje generalne zawiązywano osobno dla Korony i Litwy.
Sancita – uchwały konfederacji, wpisywane były do ksiąg sądowych
Konfederacja obierała swoją władzę – generalność, złożoną z marszałka konfederacji i konsyliarzy, a

także powoływała regimentarzy jako dowódców wojsk konfederackich. Organem naczelnym
konfederacji była walna rada, która odpowiadała sejmowi i była wybierana przez sejmiki
konfederackie.
W XVIII wieku zaczęto (nie tworząc konfederacji w kraju) zawiązywać sam tylko sejm pod węzłem
konfederacji, co umożliwiało ominięcie zasady jednomyślności i liberum veto (obowiązująca w
konfederacji zasada większości wykluczała możliwość zerwania sejmu skonfederowanego).
Urzędy i urzędnicy
Urzędy centralne
Ministrowie – dygnitarze koronni i nadworni, którzy weszli do senatu:
 Marszałek wielki koronny – zarządzał dworem króla
 Marszałek nadworny koronny – zastępca marszałka wielkiego koronnego

lOMoARcPSD|6436690
 Kanclerz koronny – badanie, czy akty wychodzące z kancelarii królewskiej są zgodne z

prawem, jeden z kanclerzy musiał być duchownym a drugi osobą świecką
 Podkanclerzy koronny – jak wyżej
 Podskarbi koronny - (i podskarbi nadworny) zarządzali skarbem królewskim
Artykuły marszałkowskie – przepisy karne ogłaszane przez marszałka, które regulowały

bezpieczeństwo w miejscu sejmowania.
Metryka koronna – księgi kanclerskie i podkanclerskie prowadzone przez kancelarię koronną

(kancelaria litewska prowadziła Metrykę litewską)
Pod koniec XV wieku pojawił się dowódca wojsk zaciężnych z ramienia króla – hetman.
Od lat 30. XVI wieku hetman wielki koronny jako najwyższy dowódca stał się godnością stałą. Z
dowódcy obrony potocznej wyłonił się hetman polny.
Kiedy hetmanów zabrakło lub nie mogli pełnić swoich funkcji, król mianował regimentarzy jako
tymczasowych zastępców.
Artykuły hetmańskie – przepisy sądowo-wojskowe wydawane przez hetmanów
Choć hetmani nie wchodzili z urzędu do senatu, w praktyce przynajmniej hetman wielki w nim
zasiadał, bo z urzędem hetmańskim łączył godność wojewody lub kasztelana.
Referendarz – nowy urząd powstały w XVI wieku; referendarzy było 2: duchowny i świecki,
powoływani byli do prowadzenia spraw w sądach królewskich.
Urzędy lokalne
W stosunku do ludności poddańczej funkcje administracji państwowej sprawowali panowie. Miasta
posiadały własne organy władzy.
W celu dogodzenia ambicjom szlacheckim tworzono niższe urzędy ziemskie – w województwach,
ziemiach i powiatach. Posiadanie tytułu urzędniczego miało głównie prestiżowe znaczenie.
Surogator = sędzia grodzki
Porządek starszeństwa urzędów sprecyzowała konstytucja z 1611 roku wyznaczając po urzędach

senatorskich miejsca kolejno:
1. Podkomorzy
2. Starosta
3. Chorąży
4. Sędzia ziemski
5. Stolnik
6. Podczaszy
7. Podsędek
8. Podstoli
9. Cześnik
10. Łowczy
11. Wojski
12. Pisarz
13. Miecznik.

lOMoARcPSD|6436690
Odtąd przestrzegano awansowania z jednego urzędu na drugi zgodnie z ich hierarchią.
Sprzedaż urzędów
Praktyka sprzedaży urzędów znana była już w XVI wieku, a rozkwitła w następnym stuleciu. Objęła
ona urzędy od najwyższych dygnitarstw do ziemskich, nie wyłączając najniższych (woźni Trybunału).
Stopnie oficerskie również były przedmiotem obrotu. Urzędy sprzedawał król, bo czerpał stąd
dodatkowe dochody.
Sądownictwo
Sądy ziemskie i grodzkie
Jako sądy szlacheckie I instancji nadal działały sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie.
Poza zmianami w sądach ziemskich, swoją jurysdykcję rozszerzył sąd grodzki – mianowany przez
starostę sędzia grodzki, niezależny od sejmiku, działał sprawnie.
W XVI wieku obok sądu grodzkiego rozwijał się także urząd grodzki, w którym główną rolę grały
księgi sądowe. Urząd był otwarty dla wpisów codziennie. Stąd dążenie do nadania urzędom grodzkim
prawa przyjmowania wpisów wieczystych, co ostatecznie udało się w XVIII wieku.
W organizacji i kompetencji sądów podkomorskich nie zaszły istotne zmiany.
Trybunał Koronny
Od 1578 roku król był najwyższym sędzią dla szlachty. W sądzie nadwornym (zadwornym) mógł
sądzić wszystkie sprawy w I i w II instancji lub wyznaczyć dla określonej sprawy sąd komisarski.
Stworzono sądy wiecowe, które odciążały sąd zadworny – jednak niewiele to dało, gdyż od ich
wyroków apelowano znów do sądu króla.
Konieczność reformy sądownictwa wyższego była oczywista. W 1563r. utworzono w województwach

jednorazowo sądy ostatniej instancji, którym przekazano zaległości sądów królewskich.
Rozwiązaniem stało się dopiero zrzeczenie się przez króla najwyższego sądownictwa na rzecz
stanowego sądu szlacheckiego, co nastąpiło w 1578 roku przez utworzenie Trybunału Koronnego.
W Trybunale sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach, zwanych deputackimi

(1 lub 2 z województwa) oraz deputaci duchowni. Deputat szlachecki do Trybunału mógł się ubiegać
o ponowny wybór dopiero po 4 latach. Na czele Trybunału stał obieralny marszałek, duchowni mieli
swojego prezydenta.
Do Trybunału należały apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i
podkomorskich. Wyrok miał być jednomyślny – większość głosów miała zastosowanie dopiero przy 3.
głosowaniu.
Sąd sejmowy
Ten królewski sąd funkcjonował tylko w czasie obrad sejmu. Sąd sejmowy sądził pod
przewodnictwem króla, z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu zgodnie z zasadą, że nikt nie może być
sędzią we własnej sprawie.

lOMoARcPSD|6436690
Asesorami byli wszyscy obecni senatorowie, a od 1588r. dodatkowo 8 deputatów wybieranych przez
izbę poselską.
Po ustanowieniu Trybunału Koronnego, do kompetencji sądu sejmowego w I i II instancji należały:

o Zbrodnie obrazy majestatu
o Zdrada stanu
o Sprawy o nadużycia skarbowe wyższych urzędników
o Gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału, sejmiku
o Zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji
o Szczególnie ważne sprawy cywilne, w których był zainteresowany skarb państwa
Prejudykaty – wyroki sądu sejmowego dotyczące przypadków nieprzewidzianych w prawie
Sądy zadworne: asesorski, relacyjny, marszałkowski

Asesoria – sąd asesorski, przewodniczy kanclerz lub podkanclerzy; asesorzy: referendarze, regenci
kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich. Kompetencje: sprawy o dobra i dochody królewskie oraz
sprawy miast rządzących się prawem magdeburskim i chełmińskim z władzami państwowymi,
szlachtą, instytucjami kościelnymi oraz mieszczan z miastem lub między sobą. Wypierała sąd
komisarski sześciu miast.
Sąd relacyjny – instancja odwoławcza od Asesorii, zasiadał w nim monarcha w asyście obecnych na
dworze senatorów. Był także właściwym sądem apelacyjnym dla lenn Korony. Jednak z czasem
ograniczono a nawet zakazywano tych apelacji od Asesorii – jednak zawsze było możliwe odesłanie
sprawy do sądu relacyjnego gdy Asesoria nie uważała się za odpowiednią do rozpatrzenia sprawy np.
gdy chodziło o przywileje królewskie.
Sąd marszałkowski – sądził w rezydencji króla, jurysdykcja ograniczona miejscowo do najbliższej

okolicy. Cel: utrzymanie spokoju na dworze i w pobliżu. Sprawy karne związane z naruszeniem pokoju
i bezpieczeństwa. Sprawy wykraczające poza ten zakres były przekazywane Asesorii.
Sąd referendarski
Referendarze pojawili się gdy zanikł urząd sędziego nadwornego. Pod koniec wieku XVI zaczęli
występować jako samodzielni sędziowie w sprawach chłopów z królewszczyzn.
Sąd referendarski był sądem dominialnym króla. Sądził on sprawy wniesione przez chłopów z
królewszczyzn.
Za utrudnienie chłopu wniesienia skargi król mógł ukarać starostę karą pieniężną, mógł też zapewnić
chłopu ochronę przed prześladowaniem przez wydanie listu żelaznego (glejtu).
Sądem wyższym dla sądu referendarskiego była Asesoria.
Sądy kapturowe i konfederackie

Zawiązywane w województwach konfederacje kapturowe powoływały własne sądy kapturowe, a
generalność konfederacji – sąd konfederacji generalnej jako sąd apelacyjny i najwyższy.

lOMoARcPSD|6436690
Sądy kapturowe funkcjonowały aż do koronacji nowego króla, sądziły kolegialnie, w trybie

przyspieszonym, często na wniosek instygatora (z oskarżenia publicznego).
Sądy polubowne
Sądy polubowne = sądy kompromisarskie
W ich skład wchodzili desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, którzy powoływali
przewodniczącego  superarbitra.
Były oparte na dobrowolnym zapisie stron (zasada dyspozytywności) i zastępowały skutecznie sądy
państwowe.
Sądy miejskie
W miastach i wsiach rządzących się prawem niemieckim utrzymywało się sądownictwo niemieckie.
W miastach nadal działał sąd ławniczy, a także sąd radziecko-ławniczy. Roki wielkie gajone zanikały w
ciągu XVII wieku. Sądom w niektórych miastach królewskich, gdzie wójtostwo dostało się w ręce
szlachty, przewodniczył jako zastępca wójta podwójci, zwany też landwójtem.
Ograniczenie kompetencji sądów miejskich prawa niemieckiego w XVI wieku znalazło wyraz w tym, że
w miejsce sądów wyższych prawa niemieckiego zaczęły występować (jako sądy odwoławcze) sądy
panów dominialnych, w królewszczyznach i mniejszych miastach królewskich – sądy starostów, w
większych miastach królewskich – sąd asesorski.
Sądy dominialne
W sądach wiejskich stosowano prawo niemieckie łącznie z miejscowym prawem zwyczajowym oraz z
ordynacjami panów dóbr, które mogły dowolnie kształtować prawo w obrębie dominium.
Od wyroku sądu wójtowskiego można się było odwołać do pana wsi. Sąd mógł działać dla jednej wsi
bądź całego klucza dóbr.
Sąd zamkowy – sąd dominialny wyższy prawa niemieckiego, znany w królewszczyznach i niektórych
latyfundiach magnackich. Stanowił instancje apelacyjną od sądu ławy wiejskiej. Sprawował go
podstarości, zwany burgrabią (chłopi w królewszczyznach odwoływali się od niego do starosty, a w
dobrach prywatnych do pana).
Sołtysi i wójtowie podlegali sądowi dominialnemu, bo miał charakter sądu leńskiego. Ławnikami w
tym sądzie byli sołtysi i wójtowie – łącznie 7.
Chłopi w królewszczyznach mogli się jeszcze odwołać do sądu referendarskiego.
Panowie mieli szeroką władzę sądzenia – nawet kara śmierci. Jednak sprawy o tego typu
przestępstwa oddawano sądowi sąsiedniego miasta lub grodzkiemu, bo panowie chcieli by wyrok
śmierci orzekł bardziej kompetentny sąd.
Trybunał Zamojski – dominialny sąd apelacyjny dla miast i wsi ordynacji zamojskiej. Skład: deputaci 5
miast prywatnych, wójt zamojski, profesor prawa Akademii Zamojskiej i burgrabia zamojski, który
przewodniczył sądowi.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo sądowe Rzeczypospolitej szlacheckiej

Charakterystyka prawa sądowego
Systemy prawa
Odrębność systemów prawnych poszczególnych stanów utrzymywała się w szlacheckiej
Rzeczypospolitej podobnie jak przewaga prawa zwyczajowego nad prawem stanowionym.
Siatka pojęć prawa rzymskiego i jego niektóre instytucje zostały przyjęte jako prawo miejskie.
Autorzy Korektury praw (1532) opracowali układ niezależny od wzorów romanistycznych, który
odpowiadał tradycji rozwojowej polskiego prawa ziemskiego. Zgodnie z tym układem całość
przepisów prawa dzieliła się na prawo polityczne i prawo sądowe.
Prawo ziemskie = prawo polskie

Prawo miejskie = prawo magdeburskie/chełmińskie/średzkie
Praktyka miejska w XVI wieku przyjęła w zakresie prawa karnego materialnego i procesowego
przepisy Constitutio Criminalis Carolina (1532r., wydał cesarz Karol V).
Prawo prywatne
Osoby
Osoby fizyczne i prawne
XVI wiek – ustalenie lat sprawnych dla całej Korony:
Chłopcy 15 lat
Dziewczęta 12 lat
XVII wiek:
Chłopcy 18 lat
Dziewczęta 14 lat
Lata sprawne kończyły się w 24. roku życia – wtedy mężczyzna uzyskiwał lata dojrzałe oraz zdolność
do wszystkich działań prawnych.
W prawie miejskim  chłopiec: lata sprawne – 14, całkowita pełnoletniość (lata roztropne) – 21
Osobowość prawna – posiadały ją biskupstwa, kapituły, klasztory; w prawie miejskim  miasta

reprezentowane przez władze miejskie i cechy; w prawie wiejskim  gromady posiadające własne
pastwiska, łąki i lasy.
W XVI wieku ustaliły się nazwiska szlacheckie, co ułatwiało indywidualizację jednostek.

Pełną zdolność prawną i do czynności prawnych miała tylko szlachta ciesząca się dobrym imieniem i
czcią.
Utrata czci szlacheckiej:
 Skazanie na karę hańbiącą
 Potrójne oskarżenie o popełnienie niektórych przestępstw
 Zajmowanie się „łokciem i wagą” czyli handlem w mieście
Cudzoziemcy mogli przekazać spadek tylko tym spadkobiercom, którzy mieszkali w RP. Jeśli ich nie
było  spadek przechodził jako kaduk na rzecz króla.

lOMoARcPSD|6436690
Ustawy amortyzacyjne
Ustawy amortyzacyjne – dotyczyły głównie aktów mortis causa, wydawane były w interesie stanu
szlacheckiego; przepisy w dawnej Polsce, które ograniczały nabywanie dóbr ziemskich przez
instytucje kościelne w związku z tym, że nabyte przez nie ziemie stawały się własnością „martwej
ręki”. Najpełniejsza ustawa amortyzacyjna z 1635 roku zakazywała alienacji dóbr ziemskich na rzecz
instytucji kościelnych i na rzecz duchownych przebywających w zakonach.
Małżeństwo i rodzina
Zawarcie małżeństwa i jego ważność
Małżeństwa w XVI wieku zakładane były według formy nakazanej przez sobór trydencki. Jeśli tak się
nie stało, małżeństwo było uważane za potajemne, czyli nieważne. Mimo tego zawierano je nadal, aż
papież Benedykt XIV był zmuszony je zalegalizować (1741r.)
Kościół katolicki nie znał rozwodów. Można było otrzymać jedynie urzędowe potwierdzenie, że
małżeństwo zostało zawarte w sposób nieważny, co potocznie nazywano unieważnieniem
małżeństwa.
Kościół katolicki ujmował małżeństwo jednocześnie jako umowę i sakrament.

Według prawa kanonicznego małżeństwo było nieważne jeśli zachodziła przeszkoda zrywająca 
przede wszystkim brak świadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa (przymus, chory
umysłowo, nierówność stanowa lub błąd co do osoby).
Jeśli szlachcianka świadomie wychodziła za plebejusza to traciły prawa szlacheckie, posag i prawo
do spadku.
Do przeszkód zrywających zalicza się także impotencję, już istniejący związek jednej ze stron, brak
chrztu jednej ze stron, wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, uprowadzenie kobiety celem
zawarcia małżeństwa, pokrewieństwo w linii prostej, a w linii bocznej do 4 stopnia.
Niektóre przeszkody były tylko wzbraniające – zabraniały, ale jak już istniało to nie czyniły go
nieważnym.
Separacja od stołu i łoża – przerwanie wspólności życia małżeńskiego za wzajemną zgodą małżonków
albo na mocy orzeczenia sądu przewidziane przez prawo kanoniczne. Separacja mogła być stała lub
czasowa.
Prawo wiejskie wymagało zgody pana na wyjście poddanki za mąż za poddanego innego pana.
Kunica – opłata za zgodę pana do małżeństwa
Stosunki majątkowe między małżonkami

Ziemskie prawo majątkowe małżeńskie ukształtowało się samoistnie, sprawy rozpatrywane przez
sądy świeckie.
Intercyza – umowa w prawie ziemskim i miejskim związana z zaręczynami, określała szczegółowo, co
złoży się na wyprawę, jaka będzie wysokość posagu i wiana. Intercyzy wpisywano do ksiąg sądowych.

lOMoARcPSD|6436690
Po śmierci ojca obowiązek uposażenia córek leży na braciach. Wielkość posagu wyznaczonego przez
braci miała być równa posagowi sióstr wyposażonych za życia ojca.
W prawie miejskim w Polsce stosunki małżeńskie regulowało odmiennie prawo magdeburskie,

przewidujące odrębność majątkową małżonków, a odmiennie chełmińskie, które stało na stanowisku
wspólności majątkowej (dobra małżonków łączą się w całość, którą dysponował mąż bez potrzeby
uzyskiwania zgody żony). Po śmierci pół dla małżonka, pół spadkobiercy.
Dożywocie – zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa, dający jej dożywotnie użytkowanie
całego majątku, ale bez prawa zbycia go lub obciążania (zapewnienie dożywotniego używania
majątku wspólnego). Później mogła go też robić żona.
Stosunki majątkowe między rodzicami i dziećmi w prawie wiejskim
Wydział – część nadziału i inwentarza otrzymywana od rodziców w wypadku ożenku syna/wyjścia

córki za mąż.
Wymowa – zastrzeżenie starych i niedołężnych rodziców kiedy przekazywali gospodarstwo dzieciom,
że zostaje im mieszkanie i opał, określona rocznie ilość żywności, obrona przed krzywdami ze strony
osób trzecich a także obowiązek sprawienia odpowiedniego pogrzebu.
Przysposobienie; dzieci nieślubne

Celem przysposobienia (adopcji) w prawie ziemskim XVI wieku było przekazanie spadku
adoptowanemu. Adoptowany dziedziczył więc równolegle w swojej rodzinie, bo dotychczasowe
związki nie były zrywane.
Adopcja braterska – wzajemne dziedziczenie po sobie, rodzaj umowy na przeżycie.
Adopcja do herbu – umożliwia przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich
Bękarty – dzieci zrodzone z nieprawego łoża; nie miały prawa dziedziczenia po ojcu, nie mogły nosić
jego nazwiska ani korzystać z praw szlacheckich.
Prawo legitymacji nieślubnych dzieci szlacheckich posiadał król, lecz utracił je w 1578 roku wraz z
prawem nobilitowania.
Opieka i kuratela
Konstytucja z 1565 roku nakazała opiekunom przy obejmowaniu opieki sporządzenie inwentarza
majątku pupila w obecności 2 krewnych ojca. Odtąd inwentarz stał się główną podstawą rozrachunku
opiekuna z podopiecznymi z chwilą ustania opieki. Na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia
nieletnich pupilów. Jak go nie spełniał, mógł być ze swojej funkcji zwolniony na podstawie skargi
pupila.
W XVI wieku kurator dla osób mających lata sprawne, ale nie dojrzałe (24 lata). Także dla obłożnie
chorych, starców, marnotrawnych, dojrzałych panien, kobiet separowanych i wdów.

lOMoARcPSD|6436690
Własność i inne prawa rzeczowe

Posiadanie
Wybicie z dóbr – gwałtowne pozbawienie posiadania  sprawę o wybicie można było wytoczyć
przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca od daty wykonania gwałtu.
Skrutynium – dochodzenie przeprowadzane przez urząd grodzki
Własność
Z reguły szlachecka własność ziemska była własnością alodialną. Własność taka umacniała pozycję
szlachty, która w XVI wieku uwolniła swoje dobra od wszelkich ograniczeń z tytułu regaliów.
Własność typu lennego – pograniczne królewszczyzny na ziemiach ruskich jak i starostwie barskim
Własność warunkowa – osiadła w nich szlachta zależna, zwana Manami, nie posiadała praw
politycznych, dzierżyła ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom.
Grunty folwarczne stanowiły przedmiot niepodzielnej własności panów.

Ziemie dzierżone przez chłopów poddanych były przedmiotem ich użytkowania, zwykle
dziedzicznego.
Niektóre grupy ludności wiejskiej utrzymywały tzw. dobre prawa do ziemi – występowały one w
postaci „prawa zakupnego”, dzierżawy wieczystej (emfiteuzy).
Inne zachowane formy własności podległej:
Sołectwa
Wójtostwa
Gospodarstwa olędrów
Młyny
O przeniesieniu tytułu własności przy jej nabyciu decydowało dokonanie wpisu do ksiąg sądowych.
Należało tego dokonać w księgach właściwego sądu, czyli sądu, dla którego okręgu były położone
dobra i który miał tzw. prawo wieczności.
Ordynacje
U schyłku XVI wieku powstały fideikomisy w postaci ordynacji. Istota ordynacji: wyjęcie określonego
kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie.
Odrębny porządek dziedziczenia  zakaz podziału majątku i dziedziczenia przez kobiety. Ordynację
otrzymywał najstarszy syn.
Schyłek prawa bliższości

W prawie ziemskim ograniczenia prawa własności z tytułu bliższości uległy w XVI wieku osłabieniu na
skutek skrócenia przez praktykę sądową terminu zgłoszenia zamiaru pierwokupu do 6 tygodni.
Wśród ograniczeń alienacji w XVII wieku pojawiały się w miastach przepisy zmierzające do ochrony
interesów miasta a co za tym idzie zakazujące sprzedaży nieruchomości miejskich duchownym i
szlachcie oraz przewidujące możliwość przymusowego wykupu, jeśli taka transakcja została zawarta.

lOMoARcPSD|6436690
Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej

Renta wieczysta – kupujący, czyli wierzyciel rentowy (rentier) nabywa za pewną sumę pieniędzy od
właściciela nieruchomości (sprzedawca renty, dłużnik rentowy) określony i periodyczny dochód z jego
nieruchomości. Dłużnik nie może skupić tej renty, wierzyciel nie może zażądać zwrotu sumy. Czynsz
należało płacić wiecznie najpierw samemu wierzycielowi, a po jego śmierci spadkobiercom; zwłaszcza
prawo miejskie
Renta wykupna (wyderkaf) – popularna w prawie ziemskim; sprzedawca (dłużnik) ma prawo

spłacenia sumy ciążącej na dobrach, przez co uwalnia je od obowiązku świadczenia. Był bardziej
korzystny dla dłużnika. Nie mógł być zmuszony do zwrotu pożyczonej sumy, ale mógł spłacić ciążącą
na jego dobrach rentę
Hipoteka
Hipoteka – zastaw bez dzierżenia; powstaje w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem
(właściciel majątku), następnie wpisuje się ją do księgi sądowej.
Ustawa o ważności zapisów 1588r. – sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżenia
unormowane zgodnie z zasadami, które stały się podstawami nowoczesnej hipoteki.
Przy tej formie zastawu kilka wierzytelności mogło obciążać jeden majątek – ustawa zapewnia
pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach sądowych.
Zasada prior tempore, potior iure. Właściwe księgi – sąd ziemski lub grodzki.
Zasada jawności  wszystkie osoby zainteresowane miały zapewniony dostęp do ksiąg sądowych za
niewielką opłatą.
Zasada szczegółowości  wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obciążony nią
majątek
Zasada dobrej wiary  przyjęcie, że faktyczny stan obciążenia jest zgodny z uwidocznionymi w
księgach wpisami (w interesie osób odwołujących się do ksiąg)
Spadki
Ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie
ziemskim
Od początku XVI wieku postępowało pod naciskiem szlachty ograniczenie spadkobrania
testamentowego skierowane przeciw Kościołowi. Konstytucje sejmowe (1505, 1510) wprowadziły
ogólny zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu, więc przez testament
można było dysponować tylko sumami pieniężnymi i ruchomościami.
Ograniczenia praw kobiet dziedziczeniu dóbr ruchomych, co miało na celu utrzymanie majątku w
rodzinie.
Czwarcizna – dobra ojczyste dziedziczyli synowie w ¾, a córki – bez względu na ich liczbę – ¼ całości
dóbr. Dobra macierzyste dziedziczyły dzieci w częściach równych bez względu na płeć.

lOMoARcPSD|6436690
Miejskie prawo spadkowe

Różniło się od prawa ziemskiego, bo jednakowe działy spadkowe przysługiwały mężczyznom i
kobietom.
Zróżnicowanie ze względu na płeć:
 Gerada – przedmioty wniesione w wyprawie przez żonę i uzupełnione w czasie trwania
małżeństwa przedmiotami użytku osobistego; dziedziczyły córki i synowie, którzy wybrali
stan duchowny, a w ich braku – najbliższa krewna
 Hergewet – odzież męska, konie z uprzężą, broń i zbroja; dziedziczony tylko przez krewnych
męskich
Prawo miejskie znało swobodę dyspozycji poprzez testament nabytym majątkiem nieruchomym.
Zobowiązania
Powstanie i umocnienie zobowiązań
W prawie ziemskim upowszechniła się pisemna forma umów wpisywanych do ksiąg sądowych.
Zanikały symbole.
Umocnienie zobowiązań  przesuwanie się odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek (zanik
załogi czy łajania), wzrastało znaczenie zakładów (wadiów) – sum płaconych za niewykonanie
zobowiązania, rękojemstwa czy zastawu, zwłaszcza zastawu bez dzierżenia.
Rodzaje zobowiązań
Szczególne znaczenie – umowa kupna-sprzedaży
Pożyczka – częsta w prawie ziemskim, miejskim i wiejskim.
W dobie nowożytnej wobec rozwoju kredytu Kościół uznał za dopuszczalne pobieranie odsetek w
umiarkowanej wysokości, jeśli kredyt był przeznaczony na cele przemysłowe lub handlowe.
Weksel – skrypt dłużny na okaziciela, sporządzony według ściśle określonej formy i stosowany w
operacjach handlowych. Weksel stwarzał abstrakcyjne zobowiązanie bez podania przyczyn jego
powstania.
Charakterystyczne dla prawa miejskiego były spółki, które zawierano w celach handlowych, nabycia
okrętów itp.
W prawie miejskim duże znaczenie miały umowy o dzieło (zobowiązywała do starannego wykonania
zlecenia, w razie braków w wykonanej robocie – rzemieślnik musi zwrócić zadatek i zapłacić karę
konwencjonalną) i o pracę (zapobieganie porzucenia pracy przed terminem, w razie tego obowiązek
zwrotu w dwójnasób pobranej dotąd płacy).
Prawo karne
Przestępstwa
Przestępstwa publiczne i prywatne
Podział przestępstw opierał się na kryterium ścigania – z urzędu, na podstawie skargi prywatnej. W
dobie RP szlacheckiej prawo ziemskie przyjęło podział na przestępstwa publiczne (skierowane

lOMoARcPSD|6436690
przeciw panującemu, państwu, instytucjom publicznym i religii) i prywatne (przeciw osobom

prywatnym).
Kryterium podziału przestępstw w prawie miejskim to kara. Przestępstwa publiczne = te, które
pociągają za sobą karę publiczną; przestępstwa prywatne = winnego skazywano na karę prywatną
plus grzywnę sądową zwaną mulkta.
Obok zakazu jednania przy mężobójstwie (1588) przyjęto, że jeśli krewni zabitego nie wystąpili z
oskarżeniem, to płacili karę państwową w wysokości główszczyzny szlacheckiej. W takich
przypadkach, a także kiedy zabity nie miał krewnych, skargę posiłkową (subsydiarną) musiał wnieść
urząd starościński.
Z drugiej strony wg konstytucji z 1588 roku w wypadkach oskarżenia o zbrodnie zdrady lub obrazy
majestatu obok oskarżenia z urzędu, które wnosił instygator, wymagano (z wyjątkiem spraw, w
których oskarżenie opierało się na przechwyconych dokumentach) udziału w procesie delatora – tego
kto doniósł o popełnieniu przestępstwa i następnie popierał to oskarżenie przed sądem. Jak nie
udowodnił winy groziła mu kara taka sama jak kara dla oskarżonego.
Związek przyczynowy i wina

Zranienie było uznane za przyczynę śmierci tylko wtedy, gdy rana była poważna, powodująca
długotrwałą chorobę, zakończoną zgonem nie później niż rok od zranienia.
XV wiek – odróżnianie winy umyślnej od nieumyślnej, ale nie nieumyślnej od przypadku.
Okoliczności wyłączające przestępność; zwolnienie od kary

Prawo uznawało bezkarność zabójstwa dokonanego na infamisie lub banicie nieposiadającym glejtu.
Średniowieczna instytucja „początku” w prawie ziemskim uległa ograniczeniu do granic obrony
koniecznej, co miało zapobiec przekraczaniu ram samoobrony w sporach i zwadach szlacheckich.
Wyjątek: np. zasięście drogi – co upoważniało do otworzenia jej sobie siłą.
Zwolnienie od kary znało prawo miejskie, które uwalniało w wypadku stanu wyższej konieczności np.
kradzież niewielkiej ilości żywności czy odzieży przez osoby będące w nędzy oraz cudzołóstwo w
wypadku długotrwałej nieobecności drugiego małżonka.
Rodzaje przestępstw
Przestępstwa publiczne:
 Crimen laesae maiestatis – mogło być popełnione wyłącznie w stosunku do króla, już do
rodziny królewskiej nie.
 Zdrada ojczyzny – bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi o
tajemnicach państwowych, poddanie wrogowi zamku oraz zawiązanie rokoszu
 Przeciw religii = apostazja – odstępstwo od chrześcijaństwa i przejście na inną religię (zmiany
w obrębie chrześcijaństwa nie były karane); również czary
 Przeciw moralności i dobrym obyczajom – ciężkie przestępstwa; homoseksualizm i sodomia
= kara śmierci. Prostytucja uprawiana pod kontrolą władz była akceptowana, karano
prostytucje pokątną
 Kradzież na szkodę skarbu publicznego – przestępstwo cywilne
 Bunty i spiski przeciw władzom miejskim – karane śmiercią

lOMoARcPSD|6436690
 Przeciw obowiązującym przepisom pracy

 Przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu – gwałty, w szczególności napad na dom
szlachcica
Lista przestępstw znanych prawu ziemskiemu była duża:

 Przeciw życiu i zdrowiu – zabójstwa kryminalne = umyślne; zabójstwa nieumyślne = cywilne
 Przeciw wolności i czci – porwanie = rapt (porywający karany jest infamią, czasem karą
śmierci)
 Przeciw mieniu – kradzieże
Udział w przestępstwie
Schyłek XVI wieku  ujednolicenie zasad odpowiedzialności osób biorących udział w popełnieniu
przestępstwa. Konstytucja z 1588 roku wprowadza zasadę równej kary dla wszystkich
współsprawców.
Prawo wiejskie – kara dla rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie się dzieci i służby
Kary
Zasady wymiaru kary
W prawie ziemskim przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego przyczyniała się do
złagodzenia lub zaostrzenia kary. Zabójstwo dokonane na szlachcicu przez plebejusza karane było
śmiercią, a na odwrót – szlachcic musiał tylko zapłacić główszczyznę (100 grzywien).
Na złagodzenie kary wpływała okazywana skrucha lub uzyskane przebaczenie ze strony
poszkodowanego. Okoliczności obciążające to:
 Należenie ofiary do stanu wyższego niż sprawca
 Zły umysł czyli premedytacja
 Schwytanie podejrzanego na gorącym uczynku
 Recydywa
Regułą było publiczne wykonywanie kar śmierci i innych kar cielesnych – cel: odstraszenie.
Dla prawa miejskiego a zwłaszcza wiejskiego charakterystyczne było łączenie kar świeckich i
kościelnych: pokuty publicznej, złożenia ofiary na kościół itp.
Podział kar
1. Kary śmierci
 Zwykłe: ścięcie (szlachecka), powieszenie (hańbiąca), utopienie (hańbiąca),
rozstrzelanie
 Kwalifikowane: spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem i przebicie
kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło
2. Kary mutylacyjne: kary na skórze – piętnowanie, ucięcie ucha.
Kary odzwierciedlające = budzące skojarzenia z popełnionym przestępstwem np. spalenie na stosie
podpalaczy i fałszerzy monet
3. Infamia i banicja

lOMoARcPSD|6436690
W razie ujęcia banity starosta musiał go osadzić w wieży, ale nie mógł wykonać na nim wyroku
śmierci bez specjalnego zezwolenia króla.
4. Kary na czci – połączone z udręczeniami fizycznymi
Kara pręgierza  skazanego przywiązywano do stojącego na rynku kamiennego słupa, zwanego
pręgierzem
5. Kara pozbawienia wolności – czasowa = kara wieży mogła trwać od tygodnia do 4 lat i 24
tygodni.
6. Publiczne kary majątkowe  konfiskata majątku
7. Pieniężne kary prywatne – występowały w postaci główszczyzn i nawiązek (wysokość była
zróżnicowana ze względu na stan).
Postępowanie sądowe
Uwagi ogólne
Dawny proces ziemski charakteryzował się różnolitością procedur:
 Proces ziemski – unormowany przez Formula Processus
 Proces miejski – rozwój procesu inkwizycyjnego, wykształcenie odrębnego procesu karnego
 Proces wiejski – przewaga elementów procesu skargowego
Zastępstwo procesowe
Palestra
Od XV wieku prawo procesowe zna już instytucję zastępcy z urzędu.
Prokurator = płatny zastępca procesowy, ich stanowisko i obowiązki zawodowe zostały określone
przez ordynacje królewskie
Patron = samodzielny zastępca procesowy

Dependent = pomocnik patrona
Palestra = ogół osób trudniących się zawodowo zastępstwem procesowym
Zastępstwo procesowe było rozwinięte również w sądach miejskich, tam także znano zastępstwo z
urzędu – dla kobiet, sierot i osób biednych, których nie stać na opłacenie honorarium dla zastępcy.
Postępowanie przed sądami

Pozew
Pozew pisemny – w stosunku do szlachty osiadłej
Pozew ustny – nim pozywano gołotę
Sądy miejskie i wiejskie  pozew ustny; wyjątek: patrycjat miejski  na wzór szlachty, pozew
pisemny
Regestr (później także: wokanda) – osobna księga, zwykle wąskiego formatu, do której trzeba było
wciągnąć pozew (warunek konieczny rozprawy sądowej); sprawy wywoływano w zależności od
kolejności wpisu.

lOMoARcPSD|6436690
Terminy i dylacje
Dylacje = odroczenia terminów (odkłady)
 Zwyczajne – sąd musi udzielić na żądanie strony
 Nadzwyczajne – tylko w razie zgody na to obu stron lub decyzji sądu
Sądy miejskie  niestawiennictwo nie oznacza upadku w sprawie, tylko utrata terminu i zwrot
kosztów pozwanemu
Prawo ziemskie  powód niestający w I terminie płaci niestanne, a pozwany mógł zostać ponownie
przypozwany przez niego
Środki dowodowe
Skrutynium – śledztwo przeprowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego bądź specjalnego
urzędnika zwanego instygatorem, który przedstawiał dowody winy i świadków oskarżenia.
Rug – odbywał się na ogólnym zebraniu gromady, do zebranych zwracał się urzędnik pański czy
specjalnie powoływany rugownik, by każdy kolejno zeznał pod przysięgą wszystko, co wie o
dokonanych na wsi przestępstwach „jeden na drugiego, nie tając żadnej winy”. Wyroki zapadały od
razu na rugu, stąd można w nim upatrywać i specjalny rodzaj sądu.
Rozprawa
Rozprawa w sądach szlacheckich dzieliła się na 3 stadia:
 Rozstrzygano dylacje i akcesoria tj. sprawy uboczne, o których widzą strony i trzeba było je
załatwić przed rozprawą główną
Akcesoria sąd załatwiał postanowieniami zwanymi wyrokami przedstanowczymi.
Indukta = propozycja, przedstawienie sprawy przez powoda

Replika = wywód pozwanego po wywodzie powoda
Zagruntowanie sporu = litis contestatio, strona nie mogła już wycofać się z procesu bez zgody strony
przeciwnej
Gwar  kiedy powód sformułował skargę główną, pozwany mógł wystąpić z żądaniem gwaru, na
który udzielał zgody sędzia. Skutki: po jego udzieleniu powód nie mógł zmienić skargi ani przytaczać
nowych dowodów; zobowiązywał się też zastępować pozwanego w sporach o rzecz będącą
przedmiotem procesu z osobami trzecimi.
Wyrok
Po zakończeniu rozprawy zapadał wyrok stanowczy, czyli ostateczny (w odróżnieniu od zapadających
w czasie procesu postanowień, zwanych wyrokami przedstanowczymi).
Dekret = pełny tekst wyroku
Od XVI wieku rozpowszechniło się postępowanie zaoczne, zwane procesem niestannym lub
kontumacyjnym. W razie niestawienia się pozwanego sąd wydawał wyrok zaoczny, zwany
kondemnatą.

lOMoARcPSD|6436690
Środki prawne przeciw wyrokom

Wprowadzenie apelacji – od XVI wieku instytucja apelacji jako środek zwyczajny służący do
zmiany lub uchylenia niesłusznego – zdaniem jednej ze stron – wyroku.
Formula Processus zniosła naganę sędziego, która powróciła w 1538 roku pod nazwą mocji.
Nie była skierowana przeciwko czci sędziego, więc nie powodowała zawieszenia go w
funkcjach – wstrzymywała jedynie sądzenie sprawy, w której został naganiony.
Gravamen – specyficzny rodzaj mocji, miał zapobiegać nadużyciom sędziego, odmawiającego
przyjęcia apelacji lub mocji. Gravamen polegał na pozwaniu takiego sędziego przez sąd
wyższej instancji, co nie wstrzymywało jednak wykonania wydanego przez niego wyroku.
Wznowienie procesu – tylko w razie znalezienia nowych dokumentów, o których nie
wiedziała strona przed wydaniem wyroku oraz w razie skasowania wyroku przez dekret
nowego kompletu Trybunału
Male obtentum – nadzwyczajny środek prawny stosowany przeciwko wyrokowi zaocznemu;
wyrok podstępnie uzyskany
Proces w sprawach karnych

Constitutio Criminalis Carolina wprowadziła postępowanie inkwizycyjne, którego cechą było
połączenie w ręku sędziego funkcji śledztwa i wyrokowania.
Pierwszy etap (inkwizycja generalna) polegał na ustaleniu faktu popełnienia przestępstwa, jego
okoliczności i domniemanego sprawcy. Przeprowadzanie śledztwa powierzano często specjalnemu
urzędnikowi zwanemu instygatorem. Ostateczna decyzja o uznaniu sprawy za kryminalną należała do
sądu, w jej wyniku podejrzany był osadzany w więzieniu. Z tą chwilą rozpoczynał się drugi etap
postępowania (inkwizycja specjalna), którego celem było uzyskanie przyznania się oskarżonego do
zarzucanego mu czynu.
Ułaskawienie i łagodzenie kary

Prawo ziemskie zmierzało do ograniczenia prawa łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty. W
szczególności konstytucja z 1538 roku zakazała królowi ułaskawiać skazańców zasądzonych na wieżę
dolną w sprawach zabójstwa między szlachtą. Prawo łaski w stosunku do szlachty przeszło na sejm.
Od końca XV wieku nie wolno też było królowi wydawać glejtów (listów żelaznych) osobom
skazanym, a od 1543 roku poddanym, którzy mieli zamiar wnieść skargę przeciw swemu panu.
W praktyce miejskiej i wiejskiej znany był zwyczaj wypraszania od kary śmierci przez kobietę, która
oświadczyła, że pragnie ze skazańcem natychmiast zawrzeć związek małżeński.
Instancja = wniosek o złagodzenie wyroku
Postępowanie egzekucyjne
Egzekucja wyroków sądów szlacheckich
Do końca średniowiecza dominującą formą egzekucji była egzekucja z ruchomości, którą Formula
Processus zastąpiła egzekucją z nieruchomości. Odtąd w prawie ziemskim znano dwie formy
egzekucji: z nieruchomości w stosunku do posesjonatów oraz osobistą wobec szlachty-gołoty.
W postępowaniu egzekucyjnym wobec szlachty-posesjonatów dominował element perswazji.
Starano się osiągnąć wykonanie wyroku poprzez kary pieniężne, a nie użycie siły.

lOMoARcPSD|6436690
1. Egzekucja rozpoczynała się od wysłania woźnego z dwoma świadkami do dóbr

egzekwowanych w celu dokonania wwiązania (intromisji) strony zwycięskiej w procesie. Jeśli
posiadacz dóbr nie dopuścił do niej (odbicie wwiązania), woźny ze świadkami składał o tym
relację (protest) w aktach swojego sądu. Na tej podstawie strona zainteresowana wzywała
przeciwnika specjalnym pozwem przed sąd grodzki. Ten ustanawiał tzw. zakład potrójny,
który był 6-krotną wartością pretensji głównej i pod tą groźbą zarządzał ponowną intromisję
2. Ponowna próba wwiązania. Jeśli znów została odbita, urząd starościński skazywał winnego na
zapłatę poprzednio zagrożonego potrójnego zakładu (w połowie zwycięskiej stronie, w
połowie staroście) i zarządzał rumację tj. usunięcie siłą strony opornej z nieruchomości, do
której wwiązywano zwycięzcę procesowego oraz zagrażał, że w razie niedopuszczenia do niej
winny zostanie ogłoszony banitą.
3. Próba dokonania rumacji, bez użycia siły fizycznej. W razie odmowy rumacji starosta orzekał
na specjalnym roku banicję winnego niedopuszczenia do egzekucji.
4. Ostatni etap po nałożeniu banicji polegał na dokonaniu rumacji i przy użyciu zbrojnych
pachołków starościńskich. Gdy ta siła była niewystarczająca, starosta zwoływał szlachtę
powiatu, jakby na pospolite ruszenie, w celu wykonania wyroku, co nosiło nazwę zajazdu.
Zajazd był formą udziału szlachty w realizacji wyroków sądowych, świadcząc jednocześnie o
słabości organów wykonawczych. Dopuszczalne było stosowanie wszelkich środków
przymusu. Nawet zabicie wzbraniającego się rumacji było bezkarne, bo jako banita nie
pozostawał on już pod ochroną prawa. Pod koniec XVII i na początku XVIII wieku zaczęto
urządzać samowolne zajazdy celem egzekucji wyroków w drodze samopomocy. Był to
rezultat upadku autorytetu władzy starościńskiej i świadczył o anarchizacji życia w dobie
magnackiej oligarchii.
Procesy specjalne
Proces graniczny
Proces graniczny toczył się przed sądem podkomorskim. Strona wnosiła skargę do sądu ziemskiego,
który po jej rozpatrzeniu przyznawał aktora, tj. prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi.
Proces o zbiegłych poddanych

Od XVI wieku nie chodziło o uzyskanie odszkodowania i karę od pana, który przyjął chłopa, lecz o
odzyskanie zbiegów i osadzenie ich z powrotem na miejscu, skąd uciekli. Był to więc proces
windykacyjny. Toczył się wg Formula Processus pomiędzy szlachcicem, który przyjął chłopa, a
dawnym panem, który domagał się jego zwrotu. Poddany był tylko przedmiotem sporu. W procesach
o windykację zbiegów nie biegła dawność, co zapewniało maksymalną skuteczność w ściganiu
zbiegostwa.
Procesy o czary
W XVI wieku przeszedł od sądów duchownych do sądów miejskich i wiejskich.
Wszczęcie postępowania w procesie o czary mogło nastąpić z oskarżenia prywatnego albo w wyniku
powołania przez osobę już oskarżoną o czary a wezwaną, zwykle na torturach, by ujawniła tych,
których znała jako czarownice. Oskarżonych o czary, jeśli sąd uznał oskarżenie, aresztowano i
poddawano plewieniu lub torturom.

lOMoARcPSD|6436690
Do procesów specjalnych należy też zaliczyć procesy o mord rytualny. W procesach tych oskarżano
Żydów, że mordowali chrześcijańskie dzieci, by używać ich krwi do macy. W XVI wieku sprawy o mord
rytualny były kierowane do sądów królewskich.
Początki monarchii konstytucyjnej

Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe
Za nadrzędną normę uznano Ustawę Rządową z 3 maja 1791r., mającą cechy ustawy zasadniczej.
Wstęp: do niej „dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają”.
Ustawodawstwo lat 1764-1780 było zebrane współcześnie w wydawnictwie Volumina legum.
W okresie insurekcji 1794r. źródłami prawa były: akt powstania o znaczeniu tymczasowej ustawy
zasadniczej, a jednocześnie deklaracji programowej, uniwersały władz powstańczych, uchwały Rady
Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej, a także uchwały wojewódzkich komisji
porządkowych.
Prawo miejskie
Zestawienie praw, a jednocześnie postulatów miast zawarły zebrane przez magistrat Starej Warszawy
„Prawa miast polskich do władzy prawodawczej, wykonywającej i sądowniczej” (1789r.) oraz „Zbiór
praw, dowodów i uwag…” dotyczący położenia miast i mieszczaństwa w 7 częściach (1790r.)
Prawo wiejskie
Ważnym źródłem prawa wiejskiego są ustawy wiejskie w pewnej części ogłoszone ówcześnie
drukiem. Najważniejszym źródłem do poznania stosunków panujących w królewszczyznach i
podjętych przez nich reform są ordynacje referendarskie.
Pierwsze reformy
Typ i forma państwa
Podjęte w 1764r. reformy, których uwieńczeniem było ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego,
reprezentowały dążenia do nowych form ustrojowych, zaś wymierzone przeciw nim akty
ustawodawcze, w szczególności prawa kardynalne z 1768 i 1775, a także konstytucje grodzieńskie z
1793r. służyć miały utrwalaniu na ziemiach RP dawnego systemu rządów.
Zmiany w ustroju społeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie

Stan szlachecki otworzył się dla zamożnego mieszczaństwa. Podejmowano korzystne zmiany w
położeniu miast prywatnych i zapewniano ich rozwój, w królewszczyznach przywracano niektórym
miastom utracone prawa miejskie, zakładano też nowe miasta.
Pierwsze reformy w miastach królewskich rozpoczęto w 1764r. przez zniesienie jurydyk, jeśli nie
miały wystarczającej podstawy prawnej oraz serwitoriatów rozbijających jedność miasta. Od 1765r.
działały też komisje dobrego porządku, które zajmowały się modernizacją i podniesieniem
gospodarczym miast z upadku. Miały uprawnienia nadzorcze i uchwałodawcze. Dokonano też

lOMoARcPSD|6436690
reformy sądu apelacyjnego dla miast królewskich – Asesorii. Uznano ją za sąd najwyższy dla miast,
znosząc możliwość odwołania się do sądu relacyjnego, a jako stałą siedzibę wyznaczono Pałac
Rzeczypospolitej (Krasińskich).
Żydzi
Stanowili pod koniec XVIII wieku w RP 8% ludności. Projekty reform były sprzeczne ze sobą, bo jedne
(związane z Zamkiem Królewskim w Warszawie), zmierzały do asymilacji, inne zaś do dalszego
ograniczenia praw Żydów w imię konkurencyjnych interesów chrześcijańskiej ludności miast.
Chłopi
Ich położenie było zróżnicowane w różnych częściach kraju.
Akty uwalniania chłopów z poddaństwa wynikały często z umów pomiędzy dworami i poddanymi w
zamian za wykupienie się, w celu m.in. umożliwienia im lub ich dzieciom udania się do miast, do
rzemiosła i innych zajęć.
W skali ogólnokrajowej wydano w 1768r. w prawach kardynalnych, przepis o zakazie karania chłopów
śmiercią przez sąd dominialny. Sprawa gardłowa miała przechodzić do sądu grodzkiego lub
miejskiego.
„Ludzie luźni”
Wyrobnicy, czeladź, robotnicy = warstwa ludzi żyjących w większości z pracy najemnej oraz z
włóczęgostwa
Starano się uniemożliwić „ludziom luźnym” swobodne poruszanie się po kraju, wymagając od nich
„paszportów” wystawianych przez panów wsi oraz zmuszać do pracy przymusowej.
Stosunki wyznaniowe
Przejściowe równouprawnienie w RP w zakresie stosunków publicznych i osobistych różnowierców tj.
luteranów, kalwinów i prawosławnych. Ponowne ograniczenie uprawnień tych wyznań nastąpiło po I
rozbiorze (w dużej mierze w wyniku konfederacji barskiej).
Program reform
Familia – ugrupowanie książąt Czartoryskich, jego przedstawicielem był Andrzej Zamoyski – w 1764r.
wystąpił z programową mową w sprawie reform. Mówił o „uszczęśliwieniu kraju” poprzez rozwój
ekonomiki.
Datę 1764r. można przyjąć za początkowe stadium tworzenia się monarchii konstytucyjnej ze
względu na pierwsze podjęte na konwokacji i na sejmie elekcyjnym reformy ustrojowe, a także ze
względu na fakt, iż po raz pierwszy uznano, że do ważności konstytucji przyjętych przez sejmy
konwokacyjne lub elekcyjne nie potrzeba zgody nowego monarchy po koronacji. Podkreślało to
przewagę sejmu w zreformowanym państwie.

lOMoARcPSD|6436690
Zmiany w sejmowaniu
Pierwsze reformy 1764-1766:
Uchwalono regulamin obrad
Mniej ważne sprawy (materie ekonomiczne) będą przyjmowane większością głosów
Materie status (o większym znaczeniu) będą wymagać jednomyślności (np. podatki)
Delegacje sejmowe – 1767, 1773/5  sejm przekazywał gronu wybranych senatorów i posłów prawo
decydowania w jego imieniu
Normalną formą usprawnienia obrad były deputacje  komisje sejmowe przygotowujące projekty
uchwał dla obrad plenarnych
Komisja Skarbowa
Utworzono 2 centralne urzędy kolegialne, osobne dla Korony i Litwy – Komisję Skarbową i Komisję
Wojskową. Członków komisji wybierał sejm na okres 2 lat z poczwórnej liczby kandydatów
przedstawionych przez króla.
Działalność:
 Zadania fiskalne
 Prace nad rozbudową infrastruktury
 Popieranie przemysłu i handlu
 Sądownictwo w sprawach skarbowych
 Instancja apelacyjna od sądów miejskich i grodzkich w sprawach handlowych
Cła, miary i wagi, moneta

Komisja Skarbowa wpłynęła na wprowadzenie w życie ustawy sejmowej o zniesieniu wewnętrznych
ceł i myt, co służyło rozwojowi rynku wewnętrznego oraz na ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie i
polepszenie monety.
Reforma monetarna nastąpiła w 1766r. Dyskutowano projekt wypuszczania pieniędzy papierowych,
zrealizowano go w czasie insurekcji 1794r., emitując 8 mln złotych polskich papierowych
zabezpieczonych na dobrach skarbowych.
Budżet
1768r. – wprowadzenie budżetu państwa, czyli zestawienia preliminowanych dochodów i wydatków
państwowych na określony czas, a uchwalanych przez sejm. W stosunku do budżetu ograniczonego
do utrzymania wojska z 1717r. był to zasadniczy postęp. Odtąd ustawa budżetowa określała całość
gospodarki finansowej państwa.
Zapoczątkowano prace nad wprowadzeniem nowoczesnych zasad gospodarki budżetowej:
 Jedności budżetu obejmującego całość dochodów i wydatków państwa
 Jego jawności związanej z działalnością sejmu
 Kontroli wykonywania budżetu przez sejm
Zasady jedności nie zrealizowano w pełni – wyłączono z ogólnego budżetu fundusz edukacyjny.

lOMoARcPSD|6436690
Z ideą zarazem zwiększonego i zrównoważonego budżetu reformatorzy łączyli znaczne zwiększenie

podatków. Pierwszy plan pełnego budżetu zarysował się dopiero na Sejmie Czteroletnim dzięki
projektom specjalnej, powoływanej do tych prac deputacji.
Komisja Edukacji Narodowej

Kolegialnie zorganizowane ministerstwo oświaty publicznej. Komisja Edukacyjna, powołana w 1773r.,
nie podlegała utworzonemu 2 lata później rządowi centralnemu, Radzie Nieustającej. Do sejmu
należała jednak kontrola nad jej sprawozdaniami finansowymi.
Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych – działające pod kierunkiem Komisji, zajmowało się
programami nauczania i wydawaniem podręczników nowego typu
Inne organy centralne

Komisja Mennicza – poza uruchomieniem mennicy i zmianą systemu pieniężnego miała pełnić
funkcje organu doradczego dla komisji skarbowych w Koronie i na Litwie
Komisje szpitalne – podjęły nowoczesne zadania opieki społecznej
Gabinet Królewski
Był organem zatrudnionym przy królu, zajmował się prowadzeniem sekretariatu osobistego,
administracją dóbr kamery (ekonomii), korespondencją dyplomatyczną, stosunkami z Kościołem i
Kurią rzymską, sprawami Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Kancelaria Wojskowa również działała przy królu.
W 1775r. powstała Rada Nieustająca, Gabinet Królewski przejął wtedy od jej Departamentu
Interesów Cudzoziemskich prowadzenie polityki państwowej w tej dziedzinie pod bezpośrednim
kierunkiem króla i kontrolą sejmu.
Wyrazem zasadniczej zmiany było stworzenie sieci placówek dyplomatycznych i konsularnych w

Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii, Danii, Szwecji, Prusach, Austrii, przy Kurii rzymskiej, w
Rosji, Turcji.
Rada Nieustająca
Dążenia centralistyczne
W pierwszych latach rządów Stanisława Augusta rolę rządu centralnego odgrywały nieformalnie
konferencje króla z ministrami, w praktyce przede wszystkim z koła „familii”.
1775r. – ustanowienie w sejmie Rady Nieustającej.
Organizacja Rady
Uprawnienia króla przeszły na Radę i jej departamenty. Król formalnie przewodniczył Radzie z
prawem dwóch głosów w razie równości zdań.

lOMoARcPSD|6436690
Cechy:
 36 członków
 Powołuje sejm
 Kadencja 2 lata
 ½ to reprezentacja senatu, ½ to reprezentacja ogółu szlachty
 Każdy sejm wybiera 1/3 spośród dawnej Rady  zapewnienie ciągłości
 Spośród szlachty marszałek Rady
Prace Rady toczyły się w 5 Departamentach (kolegia złożone z 4-8 członków):

o Interesy Cudzoziemskie (król jako przewodniczący, z Gabinetem przejął całość spraw)
o Policja, czyli Dobry Porządek (nadzór nad miastami królewskimi)
o Wojskowy
o Sprawiedliwości
o Skarbowy
Decyzje miały zapadać absolutną większością głosów.
Ustaliły się zasady sejmowej kontroli Rady Nieustającej i komisji, zwanych wielkimi lub rządowymi,
wraz z Komisją Edukacji Narodowej. Powoływane każdorazowo deputacje (komisje sejmowe)
sprawdzały rachunki i zamknięcia budżetowe, składając sprawozdania sejmowi. Ten zaś, wg starej
zasady prawa polskiego, mógł pociągnąć przedstawicieli administracji do odpowiedzialności karnej
przed Sądem Sejmowym. Znamienne, że z różnymi postulatami o charakterze politycznym łączyły się
w sejmach pozytywne oceny gospodarki finansowej tych władz, w szczególności Komisji Edukacji
Narodowej.
Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego

Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej
Sejm Czteroletni (nazywany też Wielkim) obradował od 1788r. pod węzłem konfederacji, dzięki
czemu mógł podejmować uchwały większością głosów.
W 1791r. uchwalono:
 Ustawę o sejmikach
 Ustawę o miastach królewskich
 Ustawę Rządową = Konstytucję 3 Maja (obie poprzednie jako część Konstytucji)
Ustawa Rządowa, bo rząd rozumiano jako ustrój państwowy. Była ustawą zasadniczą, bo regulowała
prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej.
Autorzy Konstytucji 3 Maja:
 Król Stanisław August Poniatowski
 Ignacy Potocki
 Hugo Kołłątaj
Uchwalenie Konstytucji w przyspieszonym trybie zostało przeprowadzone przez powstałe w sejmie i

wokół niego Stronnictwo Patriotyczne. Część tego obozu przekształciła się w pierwsze w Polsce
nowoczesne ugrupowanie polityczne pod nazwą Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja.

lOMoARcPSD|6436690
Ustrój społeczny
Szlachta
Zabezpieczono szlachcie nietykalność osobistą i własność. Utrzymana została zwierzchność
dominialna szlachty nad chłopstwem. Szlachta przejmowała niektóre wzory burżuazyjne, twórcy
Konstytucji nie chcieli jej jednak pozbawić dotychczasowego uprzywilejowania.
Szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne – pozbawienie prawa
udziału w sejmikach. Świeże szlachectwo nie dało jeszcze w pierwszym i drugim pokoleniu prawa
piastowania wyższych urzędów.
Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy, ale
przegrody stanowe uczyniły mniej rygorystycznymi. Szlachectwo miało się łączyć nie tylko z
urodzeniem, ale też z własnością ziemi oraz funkcją społeczną.
Mieszczanie
Posesjonatom (właścicielom nieruchomości miejskich) miast królewskich zostały przyznane
przywileje, które przysługiwały dotąd wyłącznie szlachcie.
Zapewniono im prawa:
Nietykalności bez wyroku sądowego (rozciągnięto na nich przywilej Niemnem captivabimus
nisi iure victum); rozszerzono to zarządzeniem również na zamieszkałych w miastach Żydów
Nabywania dóbr ziemskich
Piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach, dostępu
do palestry, osiągania niższych rang oficerskich w wojsku, poza szlachecką „kawalerią
narodową”
Otrzymywania w szerokim zakresie przez zamożnych mieszczan i zaczątki inteligencji
miejskiej szlachectwa, co zmierzało do przejścia części elit mieszczaństwa do szeregów
szlachty
Chłopi
Konstytucja postanawiała opiekę prawa i rządu nad chłopami a także:
 Zachęcała dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych lub zbiorowych co do
rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń.
 Zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy by zechcieli powrócić
do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy
Osobne ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych, które stanowiły organ administracji
terytorialnej, polecały rozwinięcie działalności państwowej na polu rolnictwa z jednej strony a opieki
nad chłopami z drugiej.
Tylko jedna ustawa przyniosła korzystne i doraźne zmiany większej masie chłopów – 1792r. ustawa o
sprzedaży królewszczyzn.

lOMoARcPSD|6436690
Ministrowie mogli być pociągani do odpowiedzialności przez sejm w 2 przypadkach:

1. Za naruszenie przez nich Ustawy Rządowej lub innego prawa – do odpowiedzialności
sądowej, nazywanej też konstytucyjną, przed sądem sejmowym złożonym z posłów i
senatorów i stanowiącym emanację sejmu
2. Z tytułu postawionych im zarzutów politycznych – do odpowiedzialności parlamentarnej.
Sejm większością 2/3 głosów obu połączonych izb mógł uchwalić wobec ministra wotum
nieufności za kierunek jego działalności nieodpowiadający większości sejmu również wtedy,
kiedy była ona zgodna z prawem
Komisje rządowe
Straż Praw stała na czele administracji. Podlegały jej komisje wielkie – kolegialnie zorganizowane
ministerstwa złożone z członków wybieranych przez sejm.
Komisje:
 Policji (dla miast)
 Wojska
 Skarbu
 Edukacji narodowej
Przewodniczącymi byli ministrowie nienależący do Straży.
W skład każdej komisji wchodziło 14 lub 15 komisarzy, wybieranych ma sejmie na 2 lata oraz po 6
plenipotentów miast wybieranych było do Komisji Policji i Skarbu. 8 spośród plenipotentów miejskich
wybierać miano do Asesorii koronnej a 4 do Asesorii litewskiej. W Komisji Wojskowej przewagę miały
osoby cywilne.
Komisje porządkowe
Sprawy terytorialne ziem i województw należały od 1789 roku do komisji porządkowych cywilno-
wojskowych, mających charakter organów samorządowych.
Składały się z 15 komisarzy, wybieranych przez sejmiki co 2 lata spośród szlachty osiadłej w danym
okręgu.
Sejm Czteroletni zniósł urzędy starostów, powierzając całość funkcji administracyjnych w pierwszej
instancji komisjom.
Ustrój miast
czynne i bierne prawo wyborcze przyznano tylko posesjonatom. W ustroju miast rozróżniano
zgromadzenia uchwalające i urzędy wykonawcze (magistraty).
W mniejszych miastach utworzono jedno zgromadzenie ogólne, obejmujące wszystkich
posesjonatów, większe zostały podzielone na cyrkuły. Cały kraj podzielono na wydziały, a do każdego
z nich zaliczono pewną liczbę miast. Miasta te otrzymały prawo urządzania zgromadzeń
wydziałowych, złożonych z deputatów, wybieranych przez zgromadzenia ogólne w mniejszych
miastach, a przez cyrkuły w większych.
Organizacja sądów
Powstały nowe sądy komisji rządowych i porządkowych.

lOMoARcPSD|6436690
W dobie Sejmu Czteroletniego połączono w obrębie sądownictwa szlacheckiego sądy grodzkie,

ziemskie i podkomorskie, tworząc w ich miejsce kolegialne sądy ziemiańskie – złożone z 10 sędziów
wybieranych na 4 lata an sejmikach deputackich. Miały one urzędować w ciągu całego roku i sądzić
wszystkich właścicieli ziemskich, także nieszlachtę.
Ustanowiono 2 Trybunały – 1 dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie, 1 dla Małopolski w Lublinie.
Sąd sejmowy – 12 senatorów i 24 posłów; miał orzekać o winie ministrów i innych najwyższych
urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie prawa.
Utworzono sądy magistratów miejskich oraz sądy apelacyjne wydziałowe, zgodnie z nowym
podziałem kraju.
Zreorganizowano sąd asesorski, osobny dla Korony i Litwy, jako najwyższy dla miast i mieszczaństwa.
Asesorami mieli być wybierani na 2 lata przez sejm senatorowie i posłowie, jak również plenipotenci
miejscy.
Skarbowość
Sejm Czteroletni rozpoczął prace od poszukiwania nowych źródeł dochodu, zwłaszcza na pokrycie
rosnących potrzeb wojskowych.
Po długich debatach w 1789r. została uchwalona „ofiara wieczysta na powiększenie sił krajowych”
jako podatek od szlachty, którego nie wolno jej było przerzucać na poddanych. Miał wynosić 10%
stałego i pewnego dochodu.
Wojsko
Sejm Czteroletni zmierzał do powiększenia sił zbrojnych celem zapewnienia obrony państwa. W
1788r. uchwalono aukcję wojska, to jest zwiększenie liczby wojska do 100 tys. Żołnierzy. W praktyce
udało się powiększyć wojsko do 65 tys. W 1792r. w obronie Ustawy 3 Maja stanęło do walki z
wrogiem zaledwie 37 tys. żołnierzy.
Zmiana sposobu zaciągu – poza zaciągiem ochotniczym rekrutacja przymusowa, w ograniczonym

zasięgu. Służba od 6 do 8 lat. Wiek: 18-35.
Utworzono Komisariat Wojskowy jako naczelną intendenturę.
Nie zrealizowano – poza Warszawą – projektów zorganizowania oddziałów miejskich, zwanych
milicją.
Historyczne znaczenie Konstytucji 3 Maja

Radykałowie, później rewolucjoniści zarzucali Konstytucji „półśrodkowość”, obronę przywilejów
szlachty, czasem nawet chęć umocnienia przez cząstkowe reformy dotychczasowego ustroju. Z
drugiej zaś strony wyidealizowano ją, eksponując zawarte w niej treści jako wskazania ponadczasowe
i ważne dla współczesności.
Powstała z ducha reformy, ale i umiarkowania, walki o zachowanie suwerenności, ale i społecznego
kompromisu, Konstytucja 3 Maja uznana została przez absolutystyczne państwa ościenne za
rewolucję.

lOMoARcPSD|6436690
Polska w dobie zaborów

Ziemie polskie pod zaborami do uwłaszczenia chłopów
w Królestwie Polskim (1795-1864)
Podział ziem Rzeczypospolitej
Terytoria
Ziemie etniczne polskie znalazły się pod panowaniem Austrii i Prus. Wskutek rozbiorów Rosja objęła
462 tys. km2 i 5,5 mln ludności, Austria 129 tys. km2 i 4 mln ludzi, Prusy 131 tys. km2 i 2,6 mln ludzi.
Według postanowień traktatów 3 państw zaborczych z 1795r., nazwa Królestwa Polskiego obecnie i
raz na zawsze zostaje uchylona. Szczególnym gwarantem tego założenia były Prusy, którym przypadła
stolica Polski – Warszawa.
Skutki rozbiorów
Ziemie RP zostały podzielone między monarchie, których formą rządów był absolutyzm oświecony.
W zaborze pruskim i austriackim wystąpiły pierwsze objawy germanizacji już u schyłku XVIII wieku.
Uwłaszczenie chłopów, cząstkowe jeszcze i stopniowe, rozpoczęło się najwcześniej w zaborze
pruskim, bo w 1807r.
1800r. – powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, łączyło ono uczonych i miłośników nauki.
1803r. – powstanie Towarzystwa Ogniowego dla Miast (ubezpieczenia majątkowe i osobowe od
pożarów)

Wzrost prawodawstwa
Obowiązywały tylko te normy, które zostały ogłoszone w sposób przepisany w dziennikach ustaw i
rozporządzeń. Doniosła stała się rola orzeczeń sądów najwyższych, wiążących wszystkie instancje.
Do odtworzenia faktycznego stanu prawnego w trzech zaborach w dużym stopniu przyczyniają się
pamiętniki i dzienniki, z których wiele ogłoszono drukiem; autorami byli nie tylko właściciele ziemscy i
dygnitarze spośród szlachty, ale także ludzie różnych warstw i zawodów.
Księstwo Warszawskie
Ciekawym i ważnym źródłem prawa i jego poznania są „Dzienniki Urzędowe”. W Księstwie
Warszawskim były to „Dzienniki Departamentowe”, które zawierały akty prawne, zarządzenia lokalne
i obwieszczenia. Podobne „Dzienniki” publikowały organy administracji w zaborze pruskim i
austriackim.
Królestwo Polskie i Rosja

„Dziennik Praw Królestwa Polskiego” stanowił kontynuację poprzedniego „Dziennika Praw” Księstwa.
Po likwidacji „Dziennika” wydawnictwem nieoficjalnym był „Zbiór Praw”, zawierający postanowienia
cesarskie i rozporządzenie rządu obowiązujące w guberniach Królestwa. „Dziennik Praw” zawarł także

lOMoARcPSD|6436690
normy prawa sądowego. Kodeks cywilny z 1825r., Kodeks karzący Królestwa Polskiego z 1818r., jak i
Kodeks kar głównych i poprawczych z 1847r. ogłoszono ponadto osobno.
Księstwo Warszawskie (wycięte, reszta w konstytucji)

Księstwo powstało na mocy traktatu w Tylży zawartego przez Napoleona z Prusami w 1807r. Objęło
ono ziemie zagarnięte przez Prusy w II i III rozbiorze Rzeczypospolitej. Napoleon nadał konstytucje
Księstwu Warszawskiemu w Dreźnie, w lipcu 1807r. po wysłuchaniu przedłożeń Komisji Rządzącej.
Polacy w Księstwie Warszawskim upatrywali zarodek odrodzenia państwowego – niezależnie od tego,
że pomyślane było przez jego twórcę przede wszystkim jako wielki obóz wojskowy i kraj ściśle
podporządkowany Wielkiemu Cesarstwu, czego wyrazem były m.in. donacje dóbr państwowych w
Księstwie, rozdane przez Napoleona marszałkom i generałom francuskim.
Wg Konstytucji prawa obywatelskie ogółu ludności stanowią:

 Wolność osobista w znaczeniu możności swobodnego przenoszenia się z miejsca na miejsce
 Równość wobec prawa i sądu, podleganie więc wszystkich jednolitemu prawodawstwu i
systemowi sądowemu
Do szlachty należał faktyczny rząd w Księstwie.
Dbałość o interesy mieszczaństwa polskiego zaważyła na wyłączeniu spod praw obywatelskich

ludności żydowskiej. Dekret króla z 1808r. zawiesił w stosunku do Żydów postanowienia konstytucji
na 10 lat, odejmując im prawa polityczne i wprowadzając ograniczenie ich wolności osobistej oraz
swobodnego zarobkowania.
Konstytucja nie określiła stosunku chłopów do ziemi, zawarte było to w dekrecie królewskim z 1808r.:
 Każdy włościanin może opuścić swoje gospodarstwo po opowiedzeniu się dziedzicowi i
zwierzchności oraz zwróceniu panu gruntów, załogi i zasiewów
 Pełna własność gruntu należy do pana, a chłopom zastrzega się tylko ograniczone prawa do
ziemi tj. dzierżawy czasowej lub dziedzicznej, pod warunkiem ułożenia odpowiedniego
kontraktu, jeśli nie zawarto go już wcześniej.
 Świadczenia chłopów na rzecz panów pozostawiono umowom, rejestrować je mieli
notariusze dbający z formalnego punktu widzenia czy żadna ze stron umowy nie jest w
błędzie i nie działa po przymusem
1808r. – dekret królewski zwiększa liczbę członków Rady Stanu, powołując do jej składu 6 radców
stanu z głosem stanowczym, nieprzewidzianych w Konstytucji Księstwa.
Pod kierunkiem ministrów ustanowiono dyrekcje specjalne, Izbę a następnie Dyrekcję Edukacyjną,
która zajęła miejsce dawnej Komisji Edukacji Narodowej, Dyrekcję Generalną Dóbr i Lasów
Narodowych i inne. Dyrekcja Edukacyjna rozwinęła pożyteczną działalność, opartą na miejscowych
towarzystwach dla utrzymania szkół i na dozorach szkolnych, w których skład wchodzili: dziedzic,
miejscowy proboszcz, burmistrz lub wójt i 1 do 2 chłopów lub mieszczan. Wskrzeszone Towarzystwo
do Ksiąg Elementarnych dostarczało podręczników szkolnych. Dyrekcja Edukacyjna była
podporządkowana ministrowi spraw wewnętrznych.

lOMoARcPSD|6436690
Do kontroli finansowej administracji utworzono w 1808r. kolegialną Izbę Obrachunkową.

Poza regularnymi siłami zbrojnymi powołano w latach 1809 i 1811 gwardię narodową a w 1809r.
również tzw. powstania departamentalne.
W sprawach karnych sądziły:

 Sądy policji prostej (wykroczenia) – sądzi podsędek, a tam gdzie go nie powołano 
burmistrz lub wójt
 Sądy policji poprawczej – po 2 lub 3 w każdym departamencie (występki zagrożone karą do 2
lat więzienia)
 Sądy sprawiedliwości kryminalnej – po 1 na 2 departamenty (zbrodnie i apelacje od
wyroków sądów policji prostej i poprawczej).
Niemałe było znaczenie Księstwa dla sprawy polskiej. Kongres wiedeński w 1815r. nie mógł nie uznać
realności istnienia narodu polskiego i jego dążeń do własnej państwowości. W tym sensie powstałe w
1815r. Królestwo Polskie zawdzięczało swe powstanie Księstwu Warszawskiemu.
Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

(wycięte, reszta w konstytucji)
Konstytucja Królestwa Polskiego była bardziej liberalna w zapewnieniu praw i swobód społeczeństwa
w porównaniu z konstytucją Księstwa Warszawskiego. Wyliczono ich tu więcej, rozszerzono
kompetencje sejmu, nawiązano w większym stopniu do tradycji Rzeczypospolitej.
Uprzywilejowano szlachtę, utrzymując szlachectwo rodowe i nadawane przez króla. Całą szlachtę,
także dawną, miano wpisywać do ksiąg specjalnie powołanego urzędu – heroldii, czemu z właściwą
sobie dumą nie chcieli poddać się magnaci.
Zapewniono w konstytucji wolność druku. Jednakże postanowieniem namiestnika z 1819r. została

wprowadzona cenzura dzienników i periodyków, a następnie wszystkich publikacji. Była to cenzura
prewencyjna, poprzedzająca skierowanie publikacji do druku, który był uwarunkowany wydaniem
uprzedniego zezwolenia.
Autonomia Galicji
Przedłużanie się feudalizmu
Ustrój Galicji do Wiosny Ludów opierał się na systemie stanowym z nader ograniczoną i rzadko
zwoływaną reprezentacją interesów ziemiaństwa w postaci tzw. sejmu postulatowego we Lwowie,
którego głównym uprawnieniem było prawo przedstawiania próśb (postulatów) monarsze
dysponującemu pełnią władzy.
Pierwsza fala reform

Wiosna Ludów przyniosła dość duże, choć krótkotrwałe, ożywienie polityczne. Po upadku ruchów
rewolucyjnych 1848r. nastąpiła reakcja absolutystyczna w monarchii austriackiej. Z powodu swej
słabości ekonomicznej wieś galicyjska i miasteczka pozostawały nadal w znacznej zależności od
dworów w okresie nazywanym erą Bacha (1851-1860).

lOMoARcPSD|6436690
Lojalizm i zabiegi o autonomię

Pojawił się postulat przekształcenia dualistycznej monarchii austro-węgierskiej w trialistyczną austro-
węgiersko-galicyjską pod berłem Habsburgów.
Instytucje autonomiczne. Sejm Krajowy

Galicja, jak i inne kraje koronne, otrzymała Sejm Krajowy, a zatem autonomię, dyplomem cesarskim z
1860r. i patentem z 1861r. Na podstawie tego ostatniego ogłoszono statut krajowy i ordynację
wyborczą. Zmiany w tych aktach podjęto dopiero w 1914r.; nie weszły już one w życie.
Sejm Krajowy składał się ze 161 członków, z czego 12 zasiadało w nim z racji sprawowanych
stanowisk. Byli to tzw. wiryliści: 3 arcybiskupów lwowskich: obrządku łacińskiego, grekokatolickiego
(unickiego), ormiańskiego, 5 biskupów katolickich, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie,
rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, rektor Politechniki Lwowskiej, zaś 149 posłów
pochodziło z wyborów.
Wybory w Galicji oparto na podziale wyborców na 4 kurie reprezentujące odpowiednie grupy

interesów:
 Kuria wielkiej własności ziemskiej (arystokracja i zamożna szlachta, 44 posłów)
 Kuria izb przemysłowo-handlowych (3 posłów)
 Kuria miast większych (wysoki cenzus majątkowy i inteligencja, 28 posłów)
 Kuria mniejszych miast i gmin wiejskich (właściciele nieruchomości miejskich i gospodarze
wiejscy, 74 posłów)
Ustawy krajowe Sejmu wymagały sankcji cesarskiej.
Wydział Krajowy
Sejm dzielił swoje kompetencje z Wydziałem Krajowym, który był wybierany przez sejm na 6 lat.
Marszałka sejmu mianował cesarz. Wydział Krajowy był organem przygotowawczym sejmu i
wykonawczym, jak również sprawował w imieniu sejmu kontrolę nad samorządem terytorialnym.
Rada Szkolna Krajowa

Na jej czele stał z urzędu namiestnik, zastępowany z reguły przez wiceprezydenta Rady, którym
najczęściej był profesor uniwersytetu.
W skład Rady Szkolnej Krajowej wchodzili członkowie mianowani przez cesarza, wśród nich dwaj
przedstawiciele nauki i fachowi pedagogowie, 5 duchownych różnych wyznań, reprezentanci
Wydziału Krajowego i rad miejskich Lwowa i Krakowa.
Minister do spraw Galicji

Przez jego ręce miały przechodzić wszystkie akty dotyczące tego kraju.
Autonomia i prawa wolnościowe w życiu Galicji

Stosunkowo duże swobody narodowe w Galicji służyły doraźnie przede wszystkim tym warstwom,
miały jednak istotne znaczenie i dla ogółu ludności, sprzyjając procesom wzrostu świadomości

lOMoARcPSD|6436690
narodowej i społecznej samowiedzy chłopstwa i rzecz ludności miejskiej, w tym stosunkowo

nielicznej, lecz aktywnej klasy robotniczej.
Istotną rolę w Galicji odegrały Uniwersytety: Jagielloński i Lwowski. Istotne były też prawa
wolnościowe, zapewniane w Galicji w miarę zdobyczy ogólno austriackiego konstytucjonalizmu.
Umożliwiały one jawne polskie życie polityczne, stwarzając oparcie dla poczynań narodowych także w
innych zaborach. Językiem wykładowym w szkołach elementarnych, średnich i wyższych był język
polski – był także językiem urzędowania sądów, administracji rządowej i samorządowej.
Ziemie polskie u schyłku XIX i na początku XX wieku

Podziały i ustrój administracyjny ziem polskich
Podział terytorium państwa do celów administracyjnych lub na okręgi wyborcze stanowi jedno z
najbardziej złożonych i trudniejszych zagadnień administracji.
Królestwo Polskie
W 1815r. Królestwo podzielono na 8 województw, te na 39 obwodów, obwody na 77 powiatów.
Po upadku odrębności państwowej Królestwa województwa przemianowano w 1837r. w gubernie, w
1842r. obwody na powiaty, a powiaty na okręgi. W 1866r. zreformowano podział administracyjny,
tworząc 10 guberni i 85 powiatów.
Zabór pruski
Ziemie znajdujące się pod panowaniem pruskim wchodziły w skład następujących prowincji: Prusy
Wschodnie, Prusy Zachodnie, Wielkie Księstwo Poznańskie, Pomorze, Brandenburgia, Śląsk. W
wyniku reform przeprowadzonych w latach1815-1820 i następnych prowincje podzielono na
rejencje, te zaś na powiaty.
Galicja
Stanowiła ona jeden z tzw. krajów koronnych podzielony początkowo na 19 okręgów, zwanych
cyrkułami. W 1846r. wprowadzono w Galicji inny podział, na 74 powiaty, zwane też starostwami.
Po 1815r. część Galicji na zachód od Sanu zaczęto nazywać Galicją Zachodnią, część położona na
wschód to Galicja Wschodnia.
Ustrój administracji rządowej. Prusy

System administracji rządowej był najwyżej rozwinięty w zaborze pruskim. Po 1918r., po
spolonizowaniu go, system ten wpłynął na szczególny rozwój funkcji administracyjnych w
województwach zachodnich II RP.

lOMoARcPSD|6436690
Jednostki podziału terytorialnego

W Prusach rozwinął się podział na 4 hierarchicznie podporządkowane szczeble terytorialne:
1. Prowincje – nadprezydent na czele; odpowiadały swoją rangą generał-gubernatorstwu i
krajowi koronnemu. Po powstaniu listopadowym na czele Królestwa stał namiestnik
Stanowiska namiestników, generał-gubernatorów oraz nadprezydentów prowincji były najwyższe w
hierarchii administracyjnej. Każdy z piastujących te urzędy reprezentował cesarza (króla Prus) i rząd
na swoim terenie.
2. Rejencje – prezydent rejencji na czele; w Królestwie województwa, potem gubernie.
Administracja zespolona i niezespolona

W urzędach kierujących administracją terytorialną istniała szeroko i stale rozrastająca się tzw.
administracja zespolona. Szef urzędu był bezpośrednim kierownikiem wielu jego wydziałów przy
równoczesnym ich podporządkowaniu merytorycznym odpowiednim ministrom w rządzie
centralnym.
Obok niej istniała tzw. administracja niezespolona, przydzielona osobnym urzędom.
Samorząd i jego rodzaje

Samorząd korporacyjny – określone przymusowe związki osób:
 Samorząd terytorialny – powszechny charakter, obejmował wszystkich obywateli
zamieszkałych na terenie danej jednostki podziału administracyjnego (gminy, miasta,
powiaty)
 Samorząd gospodarczy – obejmował tylko osoby czynne w określonych gałęziach gospodarki
 Samorząd zawodowy – osoby wykonujące określone zawody, które wymagały specjalnych
kwalifikacji i zwane były potocznie wolnymi np. izby lekarskie, rady adwokackie, izby
aptekarskie
Samorząd terytorialny
Miał największe znaczenie. Zwierzchność należała do organów administracji rządowej.
Administracja rządowa mogła zlecić organom samorządowym określony ustawowo zakres funkcji
określanych jako kompetencje poruczone (w odróżnieniu od własnych). W zakresie poruczonym
organy samorządowe były zobowiązane do wykonywania poleceń władz administracji
scentralizowanej i odpowiadały przed nią.
Organami samorządu prowincjonalnego w zaborze pruskim były: sejmik prowincjonalny z

uprawnieniami uchwałodawczymi (budżet lokalny, liczba etatów urzędniczych itd.) i opiniodawczymi
w sprawach poruczonych przez władze państwowe (tj. powierzonych w osobnych aktach) oraz
wydział prowincjonalny z udziałem dyrektora krajowego jako reprezentanta społeczeństwa prowincji
i kierownika spraw bieżących.
W każdym powiecie istniał sejmik powiatowy oparty na skomplikowanej i zapewniającej priorytet
interesów posiadaczy ordynacji wyborczej. Organem wykonawczym sejmiku był wydział powiatowy,
ściśle związany poprzez osobę przewodniczącego, którym był starosta, z administracją rządową.

lOMoARcPSD|6436690
W miastach istniały rady miejskie jako organy uchwałodawcze i magistraty jako wykonawcze. W
wsiach odpowiadały im przedstawicielstwa gminne (rodzaj rad) i zarządy gminne złożone z naczelnika
gminy i ławników.
W Galicji samorząd powiatowy skupiony był w radzie powiatowej i wydziale powiatowym, w

organach zorganizowanych podobnie jak w Prusach. Różnica polegała na tym, że większa była tu rola
nadzoru ze strony Sejmu i Wydziału Krajowego. Odmiennie niż w Prusach starosta powiatowy,
stojący na czele administracji rządowej w powiecie, nie wchodził w skład wydziału powiatowego.
W gminach miejskich istniały rady i magistraty, w Krakowie i Lwowie z prezydentami na czele. We
wsiach działały rady gminne i tzw. zwierzchności gminne, złożone z wójta i przysiężnych.
W Królestwie po szerzej zakrojonych reformach Wielkopolskiego utrzymała się tylko jedna instytucja
samorządowa. Była nią zbiorowa gmina wiejska ze zgromadzeniem gminnym. W skład gminy
wchodziły gromady posiadające zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze ze starszym
gromadzkim, nazywanym w Królestwie tradycyjnie sołtysem, na czele.
Prawo i sąd pod zaborami

Trzy płaszczyzny regulacji prawnej
Stosunki społeczne były i są regulowane przez państwo na trzech płaszczyznach:
 Prawa administracyjnego
 Prawa cywilnego
 Prawa karnego
Prawo cywilne
Problem recepcji francuskiego Kodeksu cywilnego w Polsce
Istotne znaczenie miał proces adaptacji do warunków polskich, a następnie częściowych zmian,
systemu francuskiego kodeksu cywilnego z 1804r. zwanego Kodeksem Napoleona.
Kodeks cywilny łączy się z imieniem Napoleona, który po dojściu do władzy powołał w 1800r. komisję
kodyfikacyjną.
Walka o zmianę niektórych części Kodeksu Napoleona rozegrała się w Królestwie Polskim w erze
konstytucyjnej, a następnie po 1831r. W miejsce francuskich przepisów o przywilejach i hipotekach
weszło prawo hipoteczne uchwalone przez sejm Królestwa w 1818r., a zmienione w 1825r. miejsce
całej księgi I oraz tytułu 5 księgi III – traktujących o prawie osobowym i rodzinnym oraz o umowie
przedślubnej – wszedł Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825r. Przywrócił on m. in. Kościelną
formę zawierania związku małżeńskiego jako wyłączną.
W 1836r. oddano sprawy małżeńskie wyłącznej kompetencji sądów duchownych czterech uznanych
wyznań, tj. rzymskokatolickiego, grekokatolickiego (unickiego), prawosławnego i protestanckiego.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo cywilne w zaborze pruskim

Zawarte było ono w wydanym w 1794r. Pruskim prawie krajowym o cechach feudalno-
burżuazyjnych. Były to: nierówność wobec prawa zależnie od przynależności stanowej; współistnienie
własności pełnej, zbliżonej do kapitalistycznej; typu umów wyrosłe z torującego sobie drogę nowego
ładu i równocześnie drobiazgowe przepisy o czeladzi, oddające ją pod rygorystyczną kontrolę
właścicieli ziemskich – pracodawców i organów państwowych; pierwiastki wyznaniowe w prawie
rodzinnym; przewaga mężczyzny w rodzinie; upośledzenie dzieci pozamałżeńskich; ograniczenie
swobody testowania.
Prawo cywilne Landrechtu formalnie obowiązywało do 1900r. Szczegółowe ustawodawstwo

wprowadzało jednak coraz więcej zmian dogodnych dla kapitalistycznych stosunków produkcji i
międzyludzkich, uchylając przepisy specyficzne dla feudalizmu. Dotyczyło to prawa własności ziemi,
serwitutów, czynszowników i dzierżawców wieczystych, zamiany lenn we własność pełną i
przekształcania ich w fideikomisy. Zniesiono przeszkody stanowe w prawie małżeńskim (1869r.),
wprowadzono jako powszechnie obowiązującą świecką formę zawierania małżeństw (1874r.).
Ograniczono ingerencję władzy państwowej w sprawy opiekuńcze.
W 1896r. powstał BGB  bardzo nowoczesny kodeks, który wszedł w życie w 1900r. Jego cechy
liberalne to: pełna własność prywatna, swoboda umów, swoboda testowania.
Prawo cywilne w zaborze austriackim

Pierwszym kodeksem cywilnym austriackim był ABGB z 1811. Jego zasadą ogólną była formalna
równość wobec prawa z postanowieniem możliwości wyłomów od tej zasady (upośledzenie kobiet,
uwzględnienie czynników wyznaniowych). W prawie rzeczowym uregulowano pojęcie własności
kapitalistycznej, ale zachowano niektóre formy feudalnej własności ziemi (np. lenna). W prawie o
zobowiązaniach zapewniono wolność umów (np. dopuszczono umowy wieczyste).
Poza kodeksem pozostawiono przepisy o czeladzi, łączące dawne przepisy typu feudalnego z nowymi
o charakterze administracyjnym. Poza kodeksem utrzymano odrębności stanu chłopskiego. Prawo
rodzinne uwydatniało pozycję męża, utrwalenie obowiązku religijnej formy zawarcia małżeństwa przy
jednoczesnej i wyłącznej jurysdykcji sądów państwowych, upośledzono dzieci pozamałżeńskie.
Pewne zmiany nastąpiły dopiero w 1914 -1916. ABGB w języku polskim to Powszechna księga ustaw
cywilnych.
Wpływy dawnego prawa polskiego

Polska instytucja dożywocia weszła do kodeksu ABGB w 1811 (dożywocie czyli użytkowanie dóbr
darowanych aż do śmierci).
Zasady ogólne prawa cywilnego

 Nienaruszalność własności prywatnej – swobodne używanie, korzystanie i nieograniczone
rozporządzanie; wywłaszczeniu dla celów użyteczności publicznej przyznawano charakter
wyjątkowy.

lOMoARcPSD|6436690
 Zasada równości podmiotów prawa cywilnego – wszyscy obywatele są równi wobec prawa
(jednak były wyjątki: brak równouprawnienia płci, dyskryminacji dzieci nieślubnych,
wyznanie religijne lub zawód)
 Zasada swobody umów – swoboda w wyborze kontrahenta, treści umowy i określenie jej
formy. Strony mogły regulować wszelkie stosunki niezabronione przez prawo.
 Zasada bezpieczeństwa obrotu – widziano w niej konkretyzację zasady bezpieczeństwa

prawnego (ważności umów, unieważnianie umów tylko w szczególnych przypadkach).
Przestrzegano też zasady ochrony praw nabytych. Temu celowi sprzyjał rozwój abstrakcyjnych
czynności prawnych, które przyspieszały transakcje i uniezależniały ich ważność od przyczyny
(np. weksle, czeki, księgi wieczyste)
 Zasada harmonijnego współżycia – przejawiała się we wprowadzeniu do prawa pojęć

wartościujących (słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje, pokrzywdzenie,
krzywda moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia,
niewdzięczność)
Klauzula rebus sic stantibus ograniczała obowiązki stron do stanu, w którym stosunki faktyczne
istniejące w chwili zawarcia umowy nie uległy zmianie. Łagodziła formalizm prawa chroniąc stronę
słabszą.
Hipoteka i prawo hipoteczne

Pojęcie hipoteki występowało w dwojakim znaczeniu.
Potoczne: obejmowało przepisy dotyczące ustalania, przenoszenia i ograniczeń prawa własności do
nieruchomości wiejskich i miejskich oraz innych praw zabezpieczanych na tych nieruchomościach.
W mowie potocznej hipoteką nazywano i nazywa się dziś instytucję, w której każda nieruchomość ,a
swoją osobną księgę wieczystą.
W znaczeniu pierwotnym i ściślejszym prawo hipoteczne obejmuje przepisy dotyczące rzeczowego

zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej na nieruchomości. W tym sensie stanowi ona część prawa
cywilnego.
Prawo polskie miało w zakresie hipoteki tradycję sięgającą schyłku XVI wieku. Kodeks Napoleona w
zakresie urządzeń hipotecznych i obrotu nieruchomościami nie znał ochrony związanej z treścią
wpisów w księgach. Przewidywał odnawianie hipoteki co pewien czas, jej przedawnienie się w
wypadku nieodnowienia po upływie 10 lat.
Polscy ustawodawcy w Królestwie Polskim poszli w kierunku połączenia ze sobą dawnych przepisów
prawa polskiego, które cechowały zasady: jawności, szczegółowości, przymusu czynienia wpisów,
pierwszeństwa wpisu i dobrej wiary oraz norm pruskich. Z prawa francuskiego: przepisy o rodzaju,
skutkach i umarzaniu związanych z wpisami praw rzeczowych.

lOMoARcPSD|6436690
Zmiany te zostały uchwalone przez sejm Królestwa w ustawie hipotecznej z 1818r., uzupełnionej i
nieco zmodyfikowanej w 1825r. ogromną większością głosów, a odpowiednie przepisy Kodeksu
Napoleona zostały uchylone.
Każda nieruchomość, stanowiąca odrębną całość fizyczną, posiadała księgę wieczystą, która składała
się z 3 części:
1. Księgi umów
2. Zbioru dokumentów
3. Wykazu hipotecznego, przedstawiającego w skrócie obraz stanu nieruchomości pod
względem jej przestrzeni i stosunku do właściciela oraz osób trzecich.
Polskie ustawodawstwo hipoteczne wprowadziło zasadę jawności materialnej, która polegała na

ustanowieniu, że wszelkie prawa do nieruchomości (przeniesienie własności, obciążenie lub
zwolnienie z obciążeń) nabywało się, zmieniało lub umarzało tylko przez wpis do księgi hipotecznej. Z
zasadą jawności łączyła się zasada publicznej wiary ksiąg hipotecznych, tj. że treść księgi była wiążąca
dla wszystkich osób działających w dobrej wierze. Wpis tytułu nabywcy powodował, że był on odtąd
uważany za właściciela nieruchomości. Akt mający być wpisany do ksiąg powinien być najpierw
zatwierdzony przez zwierzchność hipoteczną, którą stanowił wydział sądu właściwego ze względu na
miejsce położenia nieruchomości. Zwierzchność hipoteczna badała prawidłowość czynności
stanowiącej podstawę wpisu, czyli legalność hipoteczną.
Ustawa z 1818r. opierała się na zasadzie szczegółowości, czyli na obciążaniu konkretnej, ściśle
określonej nieruchomości. Ważna była zasada pierwszeństwa hipotecznego, gwarantująca
wierzycielowi pierwszeństwo zaspokojenia wierzytelności, jeżeli jego tytuł został wpisany wcześniej
do księgi. Ważna była również zasada niepodzielności wierzytelności, która zapewniała, że
ewentualny podział majątku dłużnika nie wpłynie na uprawnienia wierzyciela. Ten ostatni
zachowywał prawa do wierzytelności na wszystkich częściach raz obciążonej nieruchomości.
Wyjątkiem od zasady pierwszeństwa były przywileje, czyli należności, którym dłużyło pierwszeństwo
również przed wpisanymi do ksiąg wierzytelnościami. Należały do nich m.in. podatki gruntowe,
składki na ubezpieczenie od ognia, należności dla sług i czeladzi.
Hipoteczne prawo zastawu mogło być 3 rodzajów, podobnie jak w prawie francuskim:
1. Umowne  wypływające z zawartych umów
2. Sądowe  oparte na odpowiednich wyrokach
3. Ustawowe  oparte na zasadach prawa i niewymagające ani zgody dłużnika, ani wyroku
dla zabezpieczenia: należności żony, nieletniego i ubezwłasnowolnionego wobec
opiekuna i kuratora, skarbu państwa za zaległe podatki
Dobra ziemskie oraz domy w Warszawie i w miastach wojewódzkich musiały założyć księgi wieczyste.
Dla nieruchomości we wsiach i innych miastach księgi były fakultatywne, zależnie od woli
zainteresowanych osób. Sprawy hipoteczne prowadziły odpowiednie oddziały sądowe, a
sporządzaniem umów zajmowali się notariusze (rejenci, pisarze hipoteczni w Królestwie).
Powszechnie przepisy te uważano za najdogodniejsze ze wszystkich ustawodawstw obowiązujących
na ziemiach polskich.

lOMoARcPSD|6436690
W zaborze austriackim w XVIII wieku zainicjowano zakładanie ksiąg gruntowych, jednak w zakresie
posiadłości rustykalnych (wiejskich) akcja ta długi czas nie przynosiła efektów. Zmiana nastąpiła po
wydaniu w 1871r. austriackiej ustawy hipotecznej i ustaw krajowych zgodnie z kompetencjami sejmu
galicyjskiego. Zakładanie ksiąg miało duże znaczenie w obrocie prawnym. Tam gdzie założono księgi
obowiązywał przepis ustawy z 1871r. według którego nabycie, przeniesienie i ograniczenie tych praw,
które należało ujawniać w księgach, można było uzyskać tylko przez wpis do księgi. Ugięto się jednak
przed tradycjami chłopskimi i brak wpisu nie naruszał ważności zawartej transakcji.
Prawo handlowe i gospodarcze

Kodeksy handlowe
Systemy prawa handlowego i związanego z nim wekslowego i czekowego rozwinęły się około XIX w.
Odróżnia się dwie zasady:
 przedmiotową (odróżnia tę gałąź od reszty prawa prywatnego)

 podmiotową (ze względu na zawód kupca).
W 1809r. wprowadzono w Księstwie Warszawskim kodeks handlowy francuski z 1807. Obowiązywał

on w zasadzie do wprowadzenia w II Rzeczpospolitej nowoczesnego handlowego kodeksu polskiego.
Zmiany i uzupełnienie wynikały z organizacji kupców, przepisów o giełdzie, (która powstała 1817 w
Warszawie) czyli instytucji regularnych spotkań kupców i pośredników w celu zawierania transakcji
handlowych papierami wartościowymi lub towarami masowymi i standardowymi za pośrednictwem
maklerów; przepisów dotyczących prowadzenia ksiąg handlowych (z 1825r.). Dalsze zmiany
wprowadzane były w drodze orzecznictwa, praktyki i dzięki literaturze prawniczej. W zaborze
pruskim obowiązywał najlepszy ówczesny kodeks: niemiecki kodeks handlowy (1897 obowiązujący
od 1900).
Normy prawa handlowego obejmują sferę handlu od strony prywatnoprawnej. Współdziałają z nimi
odpowiednie przepisy prawa publicznego. Do ogólnych zasad prawa handlowego należały:
 Zapewnienie bezpieczeństwa obrotu w skali międzynarodowej i krajowej
 Zdolność przystosowania norm do potrzeb bieżących transakcji
 Swoboda umów

 Powiązanie koniecznych i ściśle określonych formalności możliwościami umiejętnego
korzystania z czasu i okoliczności

 Zasada jawności, która służy obrotowi i kredytowi

 Samodzielność zawodu handlowego (oddzieleniu majątku prywatnego od majątku
przedsiębiorstwa)
Giełda – instytucje regularnych spotkań kupców i pośredników w celu zawierania transakcji

handlowych papierami wartościowymi lub towarami masowymi i standardowymi za pośrednictwem
maklerów

lOMoARcPSD|6436690
Firma – obiektywizuje prowadzone interesy abstrahując od osoby samego kupca.
Prawo gospodarcze. Zasady wolności i reglamentacji

Do lat 80-tych XIX w. przeważały ujęcia liberalne i indywidualne, mające za cel realizowanie wolności
gospodarczej. Interesy państwa wymagały jednak od niego ochrony produkcji krajowej i ograniczenia
importu.
W Królestwie w 1816r. proklamowano wolność przemysłową (do uprawiania przemysłu nie potrzeba
już przywileju, nie jest się też związanym przepisami cechowymi) i zasadę wolnej konkurencji. W
1817r. rząd upoważnił komisje Spraw Wewnętrznych i Policji do udzielania „patentów swobody”
zwalniających założone fabryki z podatków na 3-9 lat. Wpis na listę wynalazków zapewniał ich
ochronę od 5 do 15 lat, zapewniając wynalazcom wszelkie korzyści z dokonanego wynalazku, lub
udoskonalenia techniki produkcji.
Przedsiębiorców uzależniono od władzy państwowej przez udzielanie zezwoleń (koncesji) na

prowadzenie przedsiębiorstw i poprzez politykę protekcjonistyczna w stosunku do wytwórczości, co
było sprzeczne z zasadą wolności przemysłowej. W 1576r. utrzymano zasadę dawnego państwa
polskiego o własności wnętrza ziemi należącej do właściciela powierzchni.
Wolność przemysłowa proklamowano w ustawie pruskiej z 1845r. i niemieckiej 1869r. w ustawie

austriackiej z 1869r. a także rosyjskiej ustawie podatkowej z 1863r. Zasadę tzw. własności górniczej
(wszystko pod gruntem należy do właściciela gruntu) wprowadzono w ślad za napoleońską w Prusach
w 1865r. w Austrii w 1864r. Wyłomu w ustawie Austriackiej dokonano w ustawie naftowej z 1884
(liczył się szyb).
Kartele – monopolistyczne porozumienia (w Austrii wymagano legalizacji przez administracje)
Samorząd gospodarczy
Wykazywał podobne cechy co terytorialny. Służył reprezentacji i ochronie określonych grup
interesów. Izby przemysłowo-handlowe otrzymały regulacje prawna w Prusach w ustawach z 1849 i
1897; w Austrii w ustawie z 1898.
Izby rolnicze, a także przymusowe zrzeszenia w Prusach (płacących odpowiedni podatek gruntowy).
Ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych (1898)znalazła szerokie zastosowanie w królestwie.
W przeciwieństwie do Prus i Austrii w Rosji i królestwie nie doszło do powstania izb przemysłowo-
handlowych. O interesy handlu dbały tu: Komitety Handlu i Rzemiosła, Zgromadzenia Kupców,
Komitety Giełdowe.
Początki prawa pracy

Zasady ogólne
Początki tej gałęzi prawa odnajdujemy w prawie polskim już w drugiej połowie XVIII w. Nowoczesne
prawo pracy wiąże się z rozwojem kapitalistycznych stosunków i powstawaniem klasy robotniczej.

lOMoARcPSD|6436690
W XIX w. przepisy prawa pracy były częścią prawa zobowiązań pod hasłem „najmu pracy” .
Przyjmowano zasadę równości stron, nie zagłębiając się w realną nierówności najemników w
stosunku do pracodawców. Zapłatę uiszczano zwykle tygodniowo lub miesięcznie (służba kwartalnie,
robotnicy rocznie). Zapłata mogła być odmierzana w stosunku do czasu lub ilości wykonanej pracy. W
razie natychmiastowego zwolnienia, pracodawca winien był wypłacić mu całkowitą pensję za czas jaki
powinien oddzielać wymówienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy.
Przy najmie na czas określony umowa gasła po upływie czasu pracy, bezterminowym należało wymówić
robotników według zasad wymaganych w danym regionie, zakładzie lub porcie (najczęściej na dwa
tygodnie z góry, służba: 3 miesiące, miesiąc lub 15 dni). Pracodawca nie powinien wymagać od
pracownika wykonywania innych czynności niż te, do których się on zobowiązywał.
Pracownik był zobowiązany dokładnie i sumiennie wykonywać swoje obowiązki i nie mógł samowolnie
opuścić miejsca pracy. W razie złej woli, oczywistej nieumiejętności lub niestosownego zachowania
pracodawca miał prawo zwolnić pracownika bez wymówienia. W przypadku nie spełniania przewidzianych
umową zobowiązań pracodawcy, pracobiorca mógł bez wymówienia opuścić pracę.
Pierwsze normy w Królestwie Polskim

W okresie konstytucyjnym utrzymała się jeszcze organizacja cechowa, ale dokonano w niej istotnego
wyłomu, umożliwiając produkcje przedsiębiorcom nie zrzeszonym w cechach. Dopuszczano
odwoływanie się czeladników do „starszych” zgromadzeń cechowych. Przewidziano też tworzenie się
„skrzynek” czeladniczych (z których miano im wypłacać zapomogi). Wydawane robotnikom książki
robotnicze uzależniały ich od pracodawcy i policji. Praktyka państwa dążyła do tępienia wszelkich
oporów (w szczególności strajków).
Tylko w górnictwie rządowym istniały pewne formy ubezpieczeń (kasy brackie – bezpłatne leczenie i
lekarstwa, zasiłki chorobowe, zapomogi pośmiertne). Czas pracy w górnictwie wynosił 12 h. Brak było
ograniczeń w zatrudnianiu młodocianych i dzieci. Zmianę wprowadziło wprowadzenie w 1817 w KP
Korpusu Górniczego (zrzeszonym w nim i zorganizowanych w sposób wojskowy górnikom
zapewniano w zakładach państwowych szczególne warunki pracy i płacy, wyżywienia i
umundurowania, mieszkania, nauki zawodu i normy awansowania (lecz nie mogli sami zmienić
miejsca zatrudnienia)
Prawo pracy w zaborze pruskim

Jako odrębna gałąź prawa najwcześniej prawo pracy rozwinęło się w zaborze pruskim, wiązało się to z
najdynamiczniejszym, rozwojem gospodarki przemysłowej i rolnej. Powstanie Związku Północno -
Niemieckiego przeniosło kompetencje ustawodawcze w sprawach gospodarczych na związek, a od
1871 na Rzeszę. Aż do 1908 utrzymywał się podział norm zależny od kategorii pracowników.
Długo istniał przymus pracy określony w ustawach z połowy XIX w. i zapewniony postanowieniami
kodeksu karnego 1870.
Zasadę wolności umów o pracę uwydatniły ordynacje przemysłowe i kodeks cywilny z 1900. Od 1891
zakazana była praca w niedzielę i święta. Ograniczeniem dla swobody umów były regulaminy pracy,

lOMoARcPSD|6436690
które zawierały wzór umowy i układy taryfowe (zawierały tabele płac i przepisy o karach
pieniężnych); od 1897 takie działania pracodawców były kontrolowane przez państwo.
Stopniowo kształtowały się ochrona pracy młodocianych i kobiet. W 1839 zakazano zatrudniać dzieci
poniżej 9 roku, . Zakazana była tez praca nocna młodocianych. Od 1869 kobiety nie miały być
zatrudniane do pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnością i przez czas dłuższy niż 11
godzin dziennie (od 1891). Dopuszczano wyjątki
Od połowy wieku ustanowiono inspektorów pracy, mających pierwotnie nadzorować bezpieczeństwo

pracy, później i inne sprawy. Kodeks z 1900 r. regulował sprawy czeladzi i robotników rolnych (m.in.
karcenie, karanie)
Zasady publicznej służby regulował już Landrechcie i utrzymały się one w zasadzie do końca
monarchii. Stosunek pracy urzędnika powstawał nie z tytułu umowy lecz nominacji. Ciążył na nim
obowiązek szczególnej wierności i posłuszeństwa. Postanowienia dotyczące zatrudnienia urzędników
zawierane były w pragmatykach służbowych (określały obowiązki i uprawnienia).
Rozwój ubezpieczeń: ogólnoniemieckie ustawodawstwo socjalne (Bismarck):

 1883 ubezpieczenia chorobowe
 1884 ubezpieczenia od wypadków przy pracy
 1889 ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i na starość
Sytuacja w innych zaborach

Królestwo:
W królestwie ograniczono minimalny wiek do 12; ograniczono też maksymalny czas pracy na 11,5 h,
obowiązkowy odpoczynek w niedziele i święta, pod koniec XIX inspekcje fabryczne; pośrednictwo
pracy
Austria:
czas pracy do 11 h, obowiązkowy odpoczynek w niedziele i święta, robotnicy uzyskali prawo
zrzeszania się i strajków, pod koniec XIX inspekcje fabryczne, zakaz pracy dzieci
Prusy:
czas pracy – 8-12 h; obowiązkowy odpoczynek w niedziele i święta, robotnicy uzyskali prawo
zrzeszania się i strajków,; zakaz pracy dzieci
Prawo administracyjne
Etapy rozwoju
Dopiero XIX w, przyniósł rozwój administracji działającej w ramach prawa a przynajmniej podstawach
prawnych. Wprowadzono określony system uprawnień i zobowiązań organów administracji.

lOMoARcPSD|6436690
Prawo administracyjne wyróżnia się swoją wielostronnością, szerokością zakresu i różnolitością

obejmowanych materii. Ogólna teoria administracji głosi, że jest ona praktycznym zastosowaniem
konstytucji, w aktach ciągłej twórczości. Rozumiano, że spośród dwóch sfer działalności: policyjno-
ochronnej i nakazująco - zakazującej, wyróżniają się działania mające na celu wzrost roli państwa.
Ważne były świadczenia na rzecz społeczeństwa („służba publiczna”)
Granice działalności administracji określały w XIX w. zasady:

legalności która doprowadziła między innymi do rozwoju sądownictwa administracyjnego
odpowiedzialności nie tylko urzędnika, ale i państwa za szkody wyrządzone obywatelom przy
wykonywaniu funkcji państwowych (np. budowie dróg)
Problemy organizacji administracji

Ścieranie się tendencji centralizacji (skupienie decyzji w organach centralnych naczelnych) i
decentralizacji (podział między centralne i terytorialne)
Ścieranie się koncentracji (skupienie władzy w rękach jednego urzędnika) i dekoncentracji

(rozdzielenie uprawnień pośród wielu osób)
Kolegialność kontra kierownictwo jednoosobowe
organy mogły być związane przez ustawy i akty organu wyższego urzędu bądź swobodne w
działaniu
Administracja kontra biurokracja (początkowo znaczyła tyle co zatrudnianie fachowców którzy

urzędują w biurach i miała pozytywny wydźwięk)
Zakres prawa administracyjnego

Dzieli się na:
Prawo o ustroju organów administracji
Prawo materialne reglamentujące różne dziedziny życia.
Państwo prawa czyli praworządne było urzeczywistnieniem programu liberalnego mieszczaństwa w

ramach monarchii konstytucyjnej. Opierało się na uznaniu podziału władz i zapewnieniu praw i
wolności obywatelskich. Ich gwarancja była odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna rządu i
ministrów, sądownictwo administracyjne, rozbudowany samorząd.
Państwo prawa było zbudowane w hierarchii norm: najwyższą była ustawa zasadniczą (konstytucje).
Zgodnie z konstytucja wydawano ustawy zwykłe, te zaś służyły za podstawę prawną rozporządzeń,
zarządzeń, okólników i innych aktów normatywnych administracji. Akty niższego szczebla zgodne z
aktami wyższego szczebla administracji. Zapewnieniu realizacji państwa prawa było sądownictwo
administracyjne.
W XIX w. z prawa administracyjnego zaczęły wyłaniać się dalsze gałęzie prawa jak prawo pracy i
ubezpieczeń oraz prawo finansowe określane mianem skarbowości.

lOMoARcPSD|6436690
Sądownictwo administracyjne
Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyższego rzędu decyzje
administracyjne (było sprawowane prze organy niezawisłe od administracji).
W Prusach sąd administracyjny powstał w latach 1872- 1883, i powierzono go w znacznej części
samorządom. Wnoszono skargę do wydziału powiatowego, ewentualne odwołanie szło do wydziału
obwodowego w rejencji (ważniejsze sprawy także I instancji). Sądem III instancji był Najwyższy
Trybunał Administracyjny w Berlinie. Pojawiały się obok kasacji nowe formy rewizyjne
W Austrii sąd administracyjny był jednoinstancyjny i był nim od 1875 Trybunał Administracyjny w
Wiedniu (miał charakter kasacyjny).
W Rosji funkcję najwyższego trybunału administracyjnego sprawował Senat Rządzący.
Nauki administracyjne w Polsce

W początkach XIX w. największy rozwój prawa administracyjnego odbywał się w Królestwie co miał o
związek z działalnością Wydziału Prawa i Administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Później
rozwój prawa administracyjnego przeniósł się do Galicji co było związane z działalnością
uniwersytetów we Lwowie i w Krakowie. Na szczególne uznanie zasługuje Andrzej Okolski profesor
Szkoły Głównej (nietykalność własności indywidualnej, usuwać przeszkody w wolnym obrocie
nieruchomościami i ruchomościami, wytwórczością towarową) oraz F. Kasperek
Prawo karne
Na przełomie XVIII i XIX w.
Prawo karne zawarte w Landrechcie pruskim (1794) było przejawem tendencji feudalno-absolutnych
i niskiego stopnia techniki legislacyjnej; do jego zasad należały: stanowość, kazuistyka, surowość
stosowania kar. Szczególnie surowo traktowano czyny przeciw władzy i ustrojowi. Dopuszczone było
prawo karcenia wobec czeladzi i służby. Do norm ogólnych doszły postanowienia osobnych
rozporządzeń wymierzonych przeciw rewoltom chłopskim na Śląsku i tajnym związkom.
Charakterystyczną cechą inkwizycyjnego procesu było zastąpienie tortur, specjalnymi karami
mającymi wymusić zeznania.
W zaborze austriackim Józefioski Kodeks Karny (1787) wprowadzał pewien postęp jak ograniczenie
stosowania kary śmierci, jednak kary pozostawały okrutne (kwalifikowane pozbawienie wolności z
udręczeniem, publiczna chłosta, przykucie, piętnowanie). W 1796 wprowadzono Zachodniogalicyjski
Kodeks karny który stanowił podstawę późniejszego ogólnopaństwowego kodeksu karnego z 1803, o
stosunkowo wysokiej technice prawniczej, a także odejściu od kazuistyki. Pomimo formalnej
równości wobec prawa nadal stosowane były różnice; Austriacka ordynacja procesowa z 1788
utrzymała większość starych zasad w procesie.

lOMoARcPSD|6436690
W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim

W Księstwie proklamowano przywrócenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego prawa
karnego jako pomocniczego. Prawo sejmowe z 1809 dostosowało te normy do ustroju księstwa,
przez zniesieni kwalifikowanych kar śmierci (rozszerzono chłostę i zaostrzono kary za kradzieże) Na
terenach przyłączonych ustanowiono prawo austriackie z 1803.
Dekret królewski z 1810 wprowadzał podział przestępstw na zbrodnie występki i wykroczenia.
Utrzymano pruskie i austriackie procedury inkwizycyjne z dodaniem rozprawy jawnej w końcowym

stadium procesu, z powołaniem oskarżycieli publicznych i prawa do obrony.
W Królestwie Polskim sejm uchwalił w 1818 Kodeks karzący dla Królestwa Polskiego. Jego zasadami
były: formalna równość wobec prawa, nie ma przestępstwa bez ustawy i wina jako podstawa
odpowiedzialności. W wymiarze kary ograniczono karę śmierci do 7 najcięższych przestępstw i
uporczywej recydywy. Zlikwidowano kwalifikowaną karę śmierci, rozbudowano kary pozbawienia
wolności (dożywocie i więzienie warowne w kajdanach, twarde łoże co trzeci dzień o chlebie i
wodzie+, więzienie ciężkie). Kara śmierci i dożywocia w warownym była początkowo związana z
śmiercią cywilną zastąpioną w 1825 ograniczeniem praw.
Idea poprawy doszła do głosu w postaci domu poprawy i aresztu. Unowocześnienie więziennictwo w
KP wiąże się z osobą Fryderyka hr. Skarbka. Osobno regulowane było prawo karne wojskowe. W 1815
wszedł Kodeks Karny Wojskowy Królestwa (jawność, ustność, bezpośredniość i szybkość) w miejsce
przepisów francuskich.
Kodeks kar głównych i poprawczych z 1847r.

W 1847 kodeks karzący został zastąpiony kodeksem kar głównych i poprawczych. W większości
przepisów powtarzał on przepisy kodeksu karnego rosyjskiego z 1845. Różniły się jednak po części w
formie i treści.
Kodeks 1847 był kazuistyczny, przewidując 11 rodzajów kar, z których prawie każda dzieliła się na
stopnie. Posługiwał się karami cielesnymi, jednocześnie zakazując ich stosowania w stosunku do
szlachty, duchownych wyznań chrześcijańskich, urzędników oraz ogółu właścicieli nieruchomości,
fabrykantów i niektórych kupców. Do nielicznych dodatkowych nowości należał obowiązek
alimentacji niezamożnej matki i nieślubnego dziecka przez ojca. Surowymi karami zagrożono
zabójstwo zwierzchnika, pana, gospodarza, majstra. Surowa byłe też kara za kradzież (słudzy i
czeladź). Kodeks znał też kary o charakterze religijnym
Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej połowie

XIX i na początku XX wieku
Kodeks 1847 stanowił krok wstecz w stosunku do kodeksu z 1818 . Ale nawet te odrębności zniesiono
w 1876, wprowadzając kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowany częściowo w 1885, który
obowiązywał do końca rządów rosyjskich. Rozróżniał on kary kryminalne(śmierć, ciężkie roboty,
katorga, dożywotnie zesłanie – połączone z utratą praw stanu) i kary poprawcze (zesłanie).

lOMoARcPSD|6436690
W 1863 zniesiono kary cielesne, jednak seria ustaw szczegółowych znowu zaostrzyła represje. Rada
Ministrów mogła ustanawiać stan wyjątkowy w części Cesarstwa, MSW uzyskał prawo zsyłania w
drodze administracji. Niektóre sprawy polityczne mogły być przekazywane sądom wojskowym.
Nowe prawo karne wydano w Prusach w 1851 i wkrótce dodano w nim jeszcze parę nowelizacji. W
1871 ogłoszono Kodeks karny ogólnoniemiecki, w którym szczególne zaznaczyła się szkoła
socjologiczna prawa karnego . Niemiecki kodeks karny wysunął na pierwsze miejsce nie tyle represję
za czyn przestępny ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawce czynu.
W Rzeszy i w Austrii w ostatnich latach XIX w. zwiększyła się rola prawa karnego przy zwalczaniu
ruchów narodowo - wyzwoleńczych oraz robotniczych. Naruszano konstytucyjne prawa koalicji,
swobody słowa i druku.
Przepisy austriackiego kodeksu karnego z 1852 stanowiącego niewielką przeróbkę kodeksu 1803
zostały złagodzone w ustawach konstytucyjnych z 1867 . Istotny wpływ miały podobnie jak w
Prusach ustawy specjalne.
W Rosji pewne postępowe cechy zawierała ustawa o postępowaniu karnym z 1864, ograniczona
jednak w stosowaniu w Królestwie. Nowoczesny kodeks karny wprowadzono w Rosji dopiero w 1903
tzw. Kodeks Tagnacewa. Nie stosowano jednak jego części szczegółowej w Królestwie uznając ją za
zbyt łagodną (w pełni wszedł w 1915 na mocy niemieckiej władzy okupacyjnej).
Ogólne zasady tak rozwijającego się prawa karnego:
Cele, granice i charakter represji zostały określone przez założenia utylitaryzmu, racjonalizmu
i laicyzacji prawa

Wprowadzono zasadę równości wobec prawa

Przyjęto formalną definicje przestępstwa, stanowiącą wyraz zasady legalizmu represji karnej

W realizacji wymienionych zasad dokonano przebudowy katalogu przestępstw i kar, a także
stworzono nowy układ hierarchii dóbr chronionych represją. Na czoło zaczęła wysuwać się
realna gwarancja praw jednostki.
Szkoła socjologiczna – akcentowała społeczne pobudki i charakter przestępczości wyprowadzając

stąd społeczna funkcje kary, która należy dopasować do osobowości przestępcy (przedstawiciele:
Franciszek Liszt, Gabriel Tarde, Juliusz Makarewicz) . Przeciw szkole socjologicznej wystąpił Leon
Petrażycki.
Represje karne w zaborze rosyjskim

Najcięższe represje. Za przestępstwa polityczne zazwyczaj kara śmierci. Do wydania Statutu
Organicznego (1832) skazani odbywali karę w zakładach penitencjarnych Królestwa. Dopiero po
powstaniu Listopadowym nastąpiło pierwsze zesłanie na Syberię członków powstania, których nie

lOMoARcPSD|6436690
dotyczyła amnestia, masowy napływ więźniów nastąpił dopiero po powstaniu styczniowym. W XIX w.
surowość represji karnej łagodziły częste amnestie dla więźniów i zesłańców politycznych.
W dobie rewolucji 1905-1906 represje wobec więźniów politycznych uległy zaostrzeniu. Od schyłku XIX w.
coraz więcej Polaków kierowano do więzień w Rosji (np. więzienie Kriesty w Petersburgu)
Sąd i proces
Czynnik społeczny w sądownictwie
Idea współistnienia w przewodzie sądowym czynnika zawodowego i społecznego uwidoczniła się w
sądzie ławniczym. Z Anglii w dobie rewolucji Francuskiej przejęto instytucję przysięgłych jednak
ograniczoną ją tylko do orzekania o winie. W Europie ława przysięgłych liczyła 12 osób.
Nie wprowadzono instytucji sądów przysięgłych, pomimo istniejących projektów w Księstwie

Warszawskim i Królestwie Polskim (wyjątek: sądy wojskowe w czasie listopadowego). Od połowy
wieku rozbudowano te sądy w Prusach i Austrii. Sąd przysięgłych wprowadzono też w cesarstwie
rosyjskim w 1864 lecz wkrótce ograniczono jego kompetencję do spraw pospolitych.
W Królestwie pewną namiastkę czynnika społecznego stanowiły sądy gminne(po 1864) złożone z
obieralnych sędziów i ławników zatwierdzanych przez władze. Instytucją społeczną były rady
familijne sprawujące pod przewodnictwem sędziego władzę opiekuńczą.
Procedury
Wiek XIX przyniósł stopniowe zagwarantowanie praw oskarżonemu w procesie karnym i obu stronom
w procesie cywilnym oraz wzmożone zobowiązanie sądu do poszukiwania prawdy materialnej. Czasy
nowożytne przyniosły rozdzielenie procesu cywilnego i karnego. Jednak niektóre zasady nadal zostały
wspólne:
niezawisłość sądu od czynników zewnętrznych


równouprawnienie stron procesowych(w karnym naruszone poprzez instytucję oskarżyciela-
prokuratora),

instytucja apelacji. Ostateczność wyroku w ramach danej instancji

postępowanie zgodne z obowiązującymi normami proceduralnymi przy założeniu kontroli
przez sądy odwoławcze.
Nowe procedury niemieckie – zostały wydane w 1877. Wspólne ich zasady dotyczyły: jawności
procesu, kontradykcyjności, prawdy materialnej
Nowe procedury rosyjskie – pochodziły z 1864 a w Królestwie wprowadzono je w 1876, ogólna

organizacja sądów na wzór rosyjski, język rosyjski jako obowiązujący w sądach, Rosjanie jako
sędziowie i urzędnicy sądowi. Zerwano z postępowaniem inkwizycyjnym proces stał się po części

lOMoARcPSD|6436690
skargowy i śledczy. Śledztwo obejmowało 2 etapy: po śledztwie policyjnym, śledztwo prokuratury. Po

rewolucji prawo uległo znów zaostrzeniu.
Procedury austriackie – uległy modernizacji w latach 1873(karna) i 1895(cywilna). Proces karny

charakteryzowało połączenie procedury skargowej i śledczej. Proces był ustny, jawny, przy
swobodnej ocenie dowodów. W postępowaniu cywilnym ograniczono zasadę kontradyktoryjności na
rzecz zasady instrukcyjnej. Sędzi otrzymał większe uprawnienia w kierowaniu procesem. W procesie
cywilnym połączono ustność z pisemnością.
Adwokatura
W Królestwie dzielono adwokatów na:
adwokatów przysięgłych – musieli byd prawnikami z wyższym wykształceniem i przejśd

pięcioletnia praktykę prawniczą, bądź urzędniczą;

obrońców sądowych – od, których wymagano tylko zdania egzaminu z praktycznej
znajomości prawa.
W XIX w. we wszystkich krajach europejskich adwokaci otrzymali swoją organizację korporacyjną w

postaci izb obrończych (adwokackich) nie dopuszczono w Królestwie
Ustrój polityczny w latach 1918 – 1926

Ustrój polityczny do wejścia w życie konstytucji z 17 marca 1921
roku
System ustrojowy stworzony przez dekret z 22 listopada 1918 r.
Określał on tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy (do zwołania Sejmu Ustawodawczego).
Władzę najwyższą objął Józef Piłsudski, który zajmował stanowisko Tymczasowego Naczelnika
Państwa. Rząd składający się z prezydenta ministrów (premiera) i ministrów powoływany i
odwoływany był przez Naczelnika. Władze ustawodawczą wykonywała Rada Ministrów i Tymczasowy
Naczelnik Państwa. Wszystkie dekrety przez nich wydane traciły moc jeśli nie zostały zatwierdzone na
I posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego (konstytuanta) .
Ustrój polityczny według Małej Konstytucji z 20 lutego 1919r.
Naczelnik państwa i ministrowie – został podporządkowani sejmowi (potwierdzono

Piłsudskiego) :
 Reprezentował państwo na zewnątrz (stos. międzynarodowe)
 Stał na czele administracji cywilnej i wojskowej
 Każdy jego akt państwowy wymagał kontrasygnaty właściwego ministra
 Na podstawie porozumienia z sejmem powoływał rząd
 Ponosił odpowiedzialność przed sejmem

lOMoARcPSD|6436690
Sejm wyłączne prawo uchwalania ustaw, które ogłaszał marszałek za kontrasygnatą

prezydenta ministrów i właściwego ministra. Miał władzę suwerenną i nieokreśloną
kadencję.
Rząd:
 Ministrowie indywidualnie a rząd solidarnie odpowiadał przed sejmem
1 V 1920 (niepowodzenia w wojnie z Rosją Radziecką) przejściowo powołano Radę Obrony Paostwa,
która czasowo ograniczyła kompetencję sejmu. Skład: Naczelnik (przewodniczący), 10 posłów
wybranych przez sejm, marszałek Sejmu Ustawodawczego, premier, 3 ministrów 3 przedstawicieli
wojska powołanych przez Naczelnego Wodza. Decydowała o wszystkich sprawach związanych z
wojną i pokojem.
Ustrój polityczny według konstytucji z 17 marca 1921 roku

Geneza konstytucji z 17 marca 1921r.
Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego (kolejno: Seyda, Rataj, Dubanowicz) zaczęła pracować od
razu po zwołaniu sejmu, wykorzystując projekty zgłoszone przez rząd, partie polityczne, a nawet osoby
prywatne. Projekt konstytucji przedstawiła sejmowi w 1920, projekt oparty był głównie na rozwiązaniach
III republiki Francuskiej oraz ustroju parlamentarnym., Po burzliwych obradach i przyjęciu postanowień
kompromisowych konstytucje zatwierdzono 17 III 1921.
Zasady ustroju politycznego

Zasada ciągłości państwa polskiego – Rzeczpospolita nie była państwem nowym lecz
wskrzeszonym, czego przejawem był wstęp nawiązujący do konstytucji 3 maja i mówiący o
półtorawiekowej niewoli.

Republikańska forma ustroju politycznego – Art. 1 mówił, ze Polska jest Rzeczpospolitą (jako
oznaczenie republiki)

Zasada zwierzchnictwa narodu – Art. 2 „Władza zwierzchnia Rzeczpospolitej należy do
narodu”. Dopuszczenie wszystkich obywateli; swoboda tworzenia i działania partii politycznych

Zasada demokracji reprezentacyjnej – naród jako dzierżyciel władzy zwierzchniej nie sprawował jej
bezpośrednio, ale przekazywał ją obieralnym organom (tylko ustawodawczym).

Zasad podziału władz – organami państwa w zakresie ustawodawczym jest sejm i senat,
wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwość niezawisłe sądy.

System rządów parlamentarnych – stosunki między władzą wykonawcza i ustawodawczą
konstytucja określała jako system rządów parlamentarnych, rząd sprawował swoja funkcję tak
długo jak długo cieszył się zaufaniem większości parlamentu.

lOMoARcPSD|6436690

Zasada państwa liberalnego – państwo zostało stworzone dla ochrony interesów
indywidualnych. Cele jednostkowe uważano za nadrzędne w stosunku do państwa.

Zasada jednolitości państwa – Rzeczpospolita była w zasadzie państwem jednolitym poza
Śląskiem posiadającym autonomię (głównie przejawiającą się w Sejmie Śląskim - wydawanie
ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z wyjątkiem wojskowych i administracyjnych).
Sejm i senat
Władza ustawodawcza sejm i senat
Czynne prawo wyborcze – 5-przymiotnikowe głosowanie. W wyborach do sejmu każdy obywatel,

który ukończył 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej i osób
ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych)
Bierne Prawo wyborcze – do sejmu posiadał każdy obywatel, który ukończył 25 lat, a do senatu 40,
nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej
Sejm – 444 posłów, kadencja: 5 lat(rozwiązanie na mocy decyzji prezydenta za zgodą 3/5 senatu)
Senat – 111 senatorów, kadencja: 5 lat(w razie rozwiązania sejmu rozwiązaniu ulegał też senat)
 Kompetencje ustawodawcze – nie ma ustawy bez zgody sejmu wyrażonej w sposób

regulaminowy. Wymagano ustawy do: budżetu, nakładania podatków, ustalania składu
liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania traktatów i innych ważnych spraw.
Inicjatywa przysługiwała sejmowi i rządowi. Senat - wprowadzanie poprawek, które mogły
byd odrzucone przez sejm 11/20. Promulgacja i publikacja – prezydent
 Kompetencje kontrolne – w pełnym zakresie sejmowi a ograniczonym senatowi. Obu izbom

przysługiwało prawo interpelacji. Prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności tylko dla
sejmu. Kontrola administracji pod względem finansowym dokonywana była przez Najwyższa
Izbę Kontroli.
 Kompetencje elekcyjne – sejm i senat razem połączone w Zgromadzeni Narodowe wybierały

prezydenta
 Kompetencje ustrojodawcze – uprawniały sejm i senat do nowelizacji i rewizji konstytucji.

Ich rodzaje i tryby normowała konstytucja.
Obydwie izby wybierały ze swego grona marszałka, wicemarszałków i sekretarzy. Marszałek kierował
obradami izb. Przyjęto sesyjny system pracy sejmu i senatu. Do rozpatrywania projektów
ustawodawczych powoływano komisje.

lOMoARcPSD|6436690
Do prawomocności ustaw potrzeba była większość głosów przy przynajmniej 1/3 liczby posłów
(quorum). Posłom i senatorom przysługiwał:
 Immunitet parlamentarny – wyłączał on odpowiedzialność związaną z wykonywaniem
mandatu.
 Nietykalność poselska – mogli być pociągani do odpowiedzialności tylko za zgodą sejmu lub
senatu
Prezydent RP
Stał na czele organów władzy wykonawczej. Powoływany był na 7 lat przez ZN. W wypadku kiedy nie
mógł sprawować urzędu zastępował go marszałek sejmu. Jego kompetencje:
1. mianowanie i odwoływanie rządu. Musiał się liczyć ze stanowiskiem większości sejmu.

Mianowanie ministrów odbywało się na wniosek prezesa Rady ministrów
2. Obsadzał wyższe stanowiska cywilne i wojskowe
3. Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
4. Przyjmował przedstawicieli państw obcych i wysyłał przedstawicieli państwa polskiego za granicę
5. zawierał umowy międzynarodowe +reprezentacja w stosunkach międzynarodowych
6. Za zgodą sejmu wypowiadał wojnę i zawierał pokój
7. Prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń
8. Zwoływał, odraczał i zawieszał sesje zwyczajne i nadzwyczajne sejmu i senatu
9. rozwiązywał sejm za zgodą 3/5 senatu
10. Podpisywał ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządzał ich ogłoszenie (promulgacja i
publikacja)
11. mianował sędziów i decydował o prawie łaski
1-7 władza wykonawcza

8-10władza ustawodawcza
11 władza sądownicza
Wszystkie akty rządowe prezydenta musiały być kontrasygnowane przez premiera i odpowiedniego
ministra, którzy przed sejmem ponosili odpowiedzialność za ich treść. Prezydent odpowiadał tylko za
zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji i przestępstwo karne (ewentualnie rozpatrywał trybunał Stanu)
Rada ministrów (rząd)

Skład: ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów; liczbę określały ustawy Byli
powoływani i odwoływani przez prezydenta na wniosek prezesa RM.
Kompetencje:
ogólny kierunek polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu
występowała z projektami ustaw i przedstawiała coroczne zamknięcie rachunków
uczestniczyła w realizacji uprawnień prezydenta
sprawy przekazane przez ustawy zwykłe
Solidarna odpowiedzialność – obejmowała ogólny kierunek polityki rządu, czyli działania kolegialne
ministrów podejmowane w charakterze członków RM

lOMoARcPSD|6436690
Odpowiedzialność indywidualna – dotyczyła działalności ministra jako szefa resortu
Odpowiedzialność parlamentarna – obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra. Sejm mógł
zastosować wotum nieufności zwykłą większością głosów.
Odpowiedzialność konstytucyjna - za działania niezgodne z konstytucją i ustawami. Poddawano

kwalifikowana większością głosów. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu składający się z 12 członków
obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Rady
Ministrów. Ewentualne kary: utrata urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, prawa
piastowania urzędów, zmniejszenie emerytury,
Prawa i obowiązki obywatelskie

Prawa


Polityczne – wyrażały i zabezpieczały demokratyczne założenia ustroju(np. prawa wyborcze,
samorządy)


Obywatelskie – stanowiły równość wobec prawa, prawo do ochrony życia, wolności i mienia.
Na obrońcę tych praw konstytucja powoływała niezawisłe sądy.


Wolnościowe – obejmowały wolność: słowa, prasy, sumienia, wyznania, nauki, nauczania,
zamieszkania, wychodźstwa, nietykalność mieszkania, tajemnicę korespondencji, koalicji, itp.


Społeczne – czyli takie jak: prawo do ochrony pracy, zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej

15 lat., prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony macierzyństwa, bezpłatnej nauki,


Obowiązki – konstytucja zaliczała:


Wierność Rzeczpospolitej


Poszanowanie prawa


Sumienne wykonywanie obowiązków publicznych


Obowiązek służby wojskowej


Ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych


Wychowanie dzieci


Obowiązek pobierania nauki (podstawówka)

lOMoARcPSD|6436690
Funkcjonowanie ustroju politycznego

System polityczny i panorama partii politycznych
Od początku istnienia II RP pozbawiono prawa legalnej działalności partię komunistyczną. System
polityczny II RP cechowała wielopartyjność.
Zjawiskiem charakterystycznym tamtych lat były partie efemerydy, powstające w wyniku rozłamów w
klubach poselskich, trzymały się one zazwyczaj do kolejnych wyborów (nie zyskiwały poparcia).
Panorama partii politycznych II RP przedstawiała niezwykle bogata mozaikę. Najwyraźniejszy był tu
podział na partie polskie i mniejszości, wykształcił się tez podział na partie prawicowe, centrowe i
lewicowe. Partie mniejszości od 1922 tworzyły blok mniejszości narodowych.
Partie:
Narodowa demokracja – od 1919 występowała pod nazwą Związku Ludowo -
Demokratycznego a od 1928 Stronnictwa Narodowego. Reprezentowała interesy burżuazji,

Ziemiaństwa, drobnomieszczaństwa, a także poważnej części pracowników umysłowych.
Uznawała własność prywatną i wolność przedsięwzięć gospodarczych. Centralne miejsce
zajmowała ideologia narodowa(zwalczała mniejszości) wspierana przez ideę solidaryzmu
społecznego(zwalczała komuchów). Po przewrocie majowym w kierownictwie stronnictwa
ujawniły się tendencje antydemokratyczne i anty parlamentarne. Głównym politykami byli
Roman Dmowski, Stanisław Grabski, Jędrzej Giertych.
Chrześcijańska demokracja – występowała pod oficjalną nazwą Polskie Stronnictwo

Chrześcijańskiej Demokracji. Popierana przez drobnomieszczaństwo i robotników.
Postulowała o uczynienie robotnika współwłaściciel zakładu, żądała uprzywilejowania
katolicyzmu. Po 1926 pozostawała w Opozycji do rządu Sanacji. Do przywódców chadecji
należeli: Wojciech Korfanty, ks Stanisław Adamski. W 1937 połączyła się z Narodową Partią
Robotniczą Tworząc Stronnictwo Pracy

BBWR- Bezpartyjny blok współpracy z rządem 1927 weszły do niej: partia Pracy,
Związek Naprawy Rzeczpospolitej, Stronnictwo Prawicy Narodowej, Chrześcijańskie
Stronnictwo Rolnicze i inne które dołączyły w latach kolejnych. Głosił postulaty ograniczenia
roli Parlamentu i zwiększenia roli rządu, oponował za rozszerzeniem udziału państwa w życiu
gospodarczym. Przywódcami byli: Walery Sławek, Bogusław Miedzioski, Józef Beck, Kazimierz
Bartel. W 1935 po śmierci Józia BBWR rozpadł się

Obóz Zjednoczenia Narodowego – była wyrazem odbudowy sanacji weszła do niego
większość partii pro sanacyjnych,. Hasła Narodowe i solidarnościowe. Uznawał dominującą rolę
państwa w życiu Narodu, przywódcami stali się Adam Koc i Stanisław Skwarczyoski

PSL- Piast, PSL- wyzwolenie Stronnictwo chłopskie – partie chłopskie przejawiały
rozbicie, reprezentowały wszystkie warstwy ludności chłopskiej i stawały się zespalać dążenia
chłopskie z narodowymi i państwowymi. Aprobując reformę rolna różniły się co do
powierzchni parcelowanej ziemi i odszkodowania. Członkami przywódcami PSL Piast byli

lOMoARcPSD|6436690
Wincenty Wito, Maciej Rataj; PSL wyzwolenie: Stanisław Thubutt, Kazimierz Babioski;
Stronnictwa Chłopskiego Jan Dąbki. Po przewrocie majowym Piast stanowił opozycję a
wyzwolenie i Stronnictwo po czasowym poparciu przeszły do opozycji wchodząc w 1929 do
Centrolewu. W 1931 wymienione partie zjednoczyły się w stronnictwo Ludowe , które przejawiało
skrajnie lewicowe poglądy jak wywłaszczenie wielkiej własności bez odszkodowani, a ustrój rolny
miał się opierać na samodzielnych gospodarstwach chłopskich.

Polska Partia Socjalistyczna – w jej skład weszły partie socjalistyczne trzech zaborów,
głównym jej celem było utworzenie Polskiej Republiki socjalistycznej, co miało nastąpić w
procesie ewolucji. Do 1928 popierała sanację, od 1929 należała do Centrolewu

Narodowa Partia Robotnicza – 1920 powstała z połączenia Narodowego Związku
Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników. Jej program był kompozycją haseł
narodowych, klasowych i religijnych. PO przewrocie majowym i opuszczeniu jej przywódców
objęła stanowisko opozycyjne do rządu

Komunistyczna Partia Polski - Od 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Od
1919 działała nielegalnie , dążyła do obalenie ustroju kapitalistycznego drogą rewolucji. Jej
kierownictwo to: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski.
System rządów parlamentarnych w latach 1919 – 1926

Równe prawo wszystkich partii do współdecydowania w sprawach państwowych było podważane już
przy wyborze pierwszego prezydenta (Gabriel Narutowicz). Większość głosów uzyskał od mniejszości
narodowych. W końcu wyłączono przedstawicieli mniejszości od udziału w koalicjach rządowych i
spychając ich automatycznie do opozycji (głownie Narodowa Demokracja).
Rozbicie polityczne sejmu nie rokowało rządom parlamentarnym pomyślnych perspektyw, brak w
sejmie trwałej większości negatywnie zaciążył na funkcjonowaniu całego aparatu państwowego,
dominowały rozwiązania kompromisowe, które w większości przypadków nie usuwały problemów.
Wiele spraw nie zostało rozwiązanych w związku z zbyt skrajnymi postawami. Partie przejawiały
niechęć do rozwiązań kompromisowych stąd do rządów sanacji tylko 5 stale zmieniających się rządów
miało charakter koalicyjny, pozostałe 8 stanowiły gabinety pozaparlamentarne, nazwane też
fachowymi.
Zarówno przed jak i po konstytucji marcowej na rząd wywierały wpływ różnorodne grupy interesów
zwane też grupami nacisku, należały do nich organizacje kapitalistyczne, kościół katolicki; wpływały
one nie skład i politykę rządu.
Nowo powstałe państwo miało przed sobą szczególnie trudne zadanie w kraju, w którym ludzie
odwykli myśleć o decyzjach rządu jako celu do osiągnięcia dobra publicznego, rząd miał znieść
wszystkie przeżytki i podziały rozbiorowe, rozwinąć zniszczony po wojnie przemysł i rolnictwa,
dostarczenia pracy setkom tysięcy bezrobotnych i wyżywienia kraju, realizacja tych zadań była tym
trudniejsza, że brakowało wykwalifikowanych kadr, środków finansowych a także ustalonych metod
prowadzenia przez państwo polityki gospodarczej. Takie zadania były niemożliwe do wykonania w

lOMoARcPSD|6436690
dobie powszechnej nieświadomości politycznej, ale system demokratyczny w tych latach przyczynił
się do rozwoju myśli i świadomości politycznej.
Ustrój polityczny w latach 1926 - 1935

Zmiana konstytucji w 1926 – Nowela Sierpniowa
Po zamachu majowym Piłsudskiego sprawa zmiany konstytucji stała się możliwa do wykonania, po
przedstawieniu projektu zmian do konstytucji, zmierzających do wzmocnienia pozycji prezydenta i
usprawnienia działalności sejmu, projekt po licznych poprawkach został przyjęty 2 VIII 1926.
Najważniejszym celem było wzmocnienie pozycji organów wykonawczych prezydenta i RM, kosztem
uprawnień sejmu senatu.
Prezydent:

prawo rozwiązania sejmu i senatu, decyzja prezydenta zapadała na wniosek rady
ministrów, sejm utracił prawo samorozwiązania się

prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, między kadencjami obu izb w razie
nagłej konieczności (z wyjątkiem spraw wymienionych) lub podczas kadencji na
mocy ustawowego upoważnienia (rozporządzenia traciły moc gdy nie zostały
przedstawione sejmowi przez 14 dni lub zostały odrzucone)

Jeśli sejm i senat nie uchwaliły ani nie odrzuciły budżetu w ustalonym terminie
prezydent uznawał projekt rządu.

Ograniczenie wotum nieufności sejmu dla rządu (miał byd głosowany na następnym
posiedzeniu sejmu od podania wniosku)
Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926 – 1935

Przewrót majowy spowodował zmiany w modelu ustroju politycznego (wzmocnienie wykonawczej) i w
jego funkcjonowaniu. Grupę rządzącą w Polsce od maja 1926 nazywano sanacją. Funkcje sejmu i senatu
zostały poddane ograniczeniem w celu ich degradacji jako najwyższych organów państwowych. Wraz z
uchwaleniem noweli sejm i senat udzieliły prezydentowi szerokie uprawnienia do wprowadzenie
rozporządzeń z mocą ustawy w zakresie reorganizacji administracji, uporządkowania stanu prawnego,
wymiaru sprawiedliwości, świadczeń społecznych i naprawy stanu gospodarczego państwa (początek
ograniczania funkcji ustawodawczych parlamentu).
Od tego momentu kompetencje parlamentu praktycznie ograniczyły się tylko do uchwalania budżetu.
Sejm utracił uprawnienia w wyłanianiu gabinetów. Mimo że sejm mógł obalić gabinet to przez luki prawne
nie mógł odsunąć od władzy sanacji. Sejm wybrany z 1928 chciał odzyskać uprawnienia. Na marszałka
wybrali Ignacego Daszyńskiego Rząd wobec walki z sejmem przejawiał różne kontrakcje utrudniające
prace sejmowi i dyskredytowaniem go w opinii publicznej; prezydent nadużywał prawa do odraczania i
zamykania sesji sejmowych.
W latach 1926 – 1930 zebrała się w sejmie opozycja polityczna wobec sanacji. Konsolidacja opozycji
doprowadziła do powstania Centrolewu, wobec którego rządy sanacyjne wypowiedziały nieformalną
wojnę. Na początku wyborów dokonano aresztowania przywódców centrolewu (m.in. Witos) i osadzono
ich w więzieniu wojskowym w Brześciu, a uwolnionym po wyborach wytyczono procesy (procesy

lOMoARcPSD|6436690
brzeskie). Oprócz zastraszania opozycji rząd rozbijał partie choćby poprzez unieważnianie list,
konfiskatę prasy, plakatów i odezw itp. W sanacyjnej elicie władzę centralną rolę odgrywał Piłsudski.
W systemie politycznym rządów sanacji następował stały wzrost roli i znaczenia rządu. System
wielopartyjne formalnie nadal utrzymany zaczął przekształcać się w system partii dominującej, partie
opozycyjne pozbawiono możliwości wpływania na politykę rządów. Ich rola sprowadzała się tylko do
krytyki rządów, obrony praw obywatelskich, ujawniania samowoli i nadużyć organów administracji.
Grupa władzy dążyła do ograniczenia praw wolnościowych, które służyły do jej krytyki.
Ustrój polityczny w latach 1935 – 1939

Ustrój polityczny wg konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku
Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935r.
Prace nad rewizją konstytucji marcowej rozpoczęły się już w 1928. Nie wyszły one jednak poza
stadium dyskusji komisji. Później uległy intensyfikacji w sejmie wybranym w 1930. W 1933 punktem
wyjściowym stały się tezy konstytucyjne posła BBWR Stanisława Cara. Ostatecznie konstytucja
została podpisana przez prezydenta 23 kwietnia 1935. konstytucja kwietniowa
Zasady ustroju politycznego

Mechanizm działania państwa w systemie parlamentarnym został zmieniony w wyniku zamachu na
autorytarny.
Kryzys ustroju parlamentarnego ogarnął nie tylko Polskę ale i większość Europy zmierzając w
przekształcaniu tego systemu na państwo totalne (totalitarne), które stanowiło przeciwieństwo
państwa demokratyczno-liberalnego (ingerencja we wszystkie dziedziny życia; jednostka
podporządkowana państwu; społeczeństwo przedmiotem działania organów władzy; kierownictwo
państwa w ręku jednostki (wodza), który był szefem jedynej partii politycznej)
Podstawowe zasady ustrojowe zostały zawarte w 10 pierwszych artykułach konstytucji tzw. dekalogu.
Zachowano nazwę; oraz zasadę jedności państwa z ustępstwem dla Śląska. W pierwszym artykule
państwo polskie zostaje określone jako wspólne dobro wszystkich obywateli. Przyznawała prymat
dobra ogółu nad dobrem jednostki, akcent przenosiła na obowiązki jednostki wobec państwa,
uprawnienia obywatela w życiu publicznym uzależniała od jego zasług, państwu przyznawała pozycję
nadrzędną w stosunku do społeczeństwa; za źródło i nosiciela władzy państwowej uznała prezydenta,
który odpowiadał tylko przed bogiem i historią. W art. 3 wyliczono jednak inne organy: rząd, senat,
sejm, siły zbrojne, sądy, kontrole państwową.
Prezydent Rzeczypospolitej
W obiorze nowego prezydenta uczestniczył sam prezydent i zgromadzenie elektorów i ewentualnie
ogół obywateli (decydująca pozycja dla ustępującego prezydenta).. Zgromadzenie Elektorów złożone
było z 80 osób w tym 50 wybranych przez sejm, 25 senat i 5 wirylistów (marszałkowie sejmu i senatu,
prezes RM, generalny inspektor sił zbrojnych, I prezes Sądu Najwyższego) i wybierało kandydata na

lOMoARcPSD|6436690
prezydenta. Ustępujący prezydent mógł wskazać innego kandydata. Skorzystanie przez prezydenta z
tego uprawnienia powodowało głosowanie powszechne. Rozstrzygało ono, który z kandydatów
zostanie prezydentem. Kadencja trwała 7 lat w razie wojny przedłużała się do trzech miesięcy od
zawarciu pokoju. Zastępstwo dla marszałka senatu.
Kompetencje prezydenta:
Ustawodawcze:
 dekrety z mocą ustawy (wojsko, administracja) w przerwach między kadencjami, i na
podstawie upoważnienia ustawowego.
 Prawo weta zawieszającego
 Mianował 1/3 senatorów; zwoływał sejm i senat, otwierał, odraczał i zamykał sesje
 Promulgacja i publikacja ustaw
Ustrojodawcze:
 przysługiwało mu uprzywilejowane stanowisko w sprawach zmiany konstytucji i
posiadał prawo weta w stosunku do propozycji zmian sejmu i senatu.
Wykonawcze:
 mianował prezesa rady ministrów i na jego wniosek ministrów
 mianował sędziów; I Prezesa SN, sędziów Trybunału Stanu,
 dysponował prawem łaski
 mianował prezesa NIK i członków jego kolegium
 był zwierzchnikiem sił zbrojnych
 mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych
 reprezentacja państwa na zewnątrz
 decyzje związane z obsadzeniem urzędu prezydenta
Kontrolne:
 rozwiązywał sejm i senat,
 prawo odwołania prezesa rady ministrów, Prezesa NIK, naczelnego wodza i
generalnego inspektora sił zbrojnych, ministrów
 pociągał ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
Na okres wojny (nadzwyczajne):
 wyznaczanie następcy
 mianowanie naczelnego wodza
 wydawanie dekretów dotyczących całego państwa z wyjątkiem zmiany konstytucji i
przedłużenia kadencji izb,
 powoływania sejmu i senatu w pomniejszonym składzie
 zarządzanie stanu wojennego
Wszystkie uprawnienia prezydenta konstytucja dzieliła na prerogatywy (nie wymagające

kontrasygnaty, większość) i uprawnienia zwykłe
Rada ministrów
Powoływana była przez prezydenta. Mianowali Prezesa RM. Do prezesa rady ministrów (wzmocniono jego
pozycje) a nie do Rady należało kierownictwo w kierunku polityki państwowej.

lOMoARcPSD|6436690
Kompetencje RM:
inicjatywa ustawodawcza
wydawanie rozporządzeń
decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy.
Prawo przewidywało trzy rodzaje odpowiedzialności Rady:
Polityczną – przed prezydentem
Parlamentarną – przed sejmem i senatem, prezydent mógł nie uznać
Konstytucyjną – przed trybunałem stanu (6 sędziów i 6 zastępców spośród kandydatów

przedstawionych przez sejm i senat wybieranych przez prezydenta. Przewodniczył I prezes
Sądu Najwyższego).
Sejm i Senat
Konstytucja pomniejszyła rolę izb ustawodawczych! Powiększono uprawnienia senatu.
Sejm składał się z 208 posłów wybieranych w powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich
wyborach w 104 dwumandatowych okręgach. Kandydatów zgłaszały Zgromadzenia Okręgowe.
Czynne prawo wyborcze – 24 lata i korzystający z praw cywilnych i obywatelskich i zawodowym
wojskowym. Bierne prawo wyborcze - 30 lat.
Senat składał się z 96 senatorów powoływanych w 1/3 przez prezydenta i 2/3 w głosowaniu
pośrednim przez tzw. elitę (zasługi, wykształcenie, zaufanie, powyżej 30 lat). Bierne - 40 lat.
Kadencja sejmu i senatu trwała 5 lat.
Klauzula ogólna Konstytucji: „funkcje rządzenia państwem nie należą do sejmu”.
Kompetencje Ustrojodawcze były tak skonstruowane że izby nie mogły wprowadzić zmiany ko
instytucji bez zgody prezydenta.
Z kompetencji ustawodawczych utracił te z zakresu wojska, organizacji rządu i administracji,

pozostałe zostały ograniczone.
Z kompetencji kontrolnych mogły żądać ustąpienia rządu lub ministra (za zgodą prezydenta), pociągnąć
ministra lub premiera do odpowiedzialności konstytucyjnej, prawo interpelacji rządu, zatwierdzały
corocznie rachunek przedstawiany przez NIK, udzielały też rządowi absolutorium.

lOMoARcPSD|6436690
Praw i obowiązki obywatelskie

Konstytucja kwietniowa stała raczej na stanowisku służby jednostki państwu a nie państwa jednostce,
stąd ograniczono i rozproszono katalog wolności jednocześnie zwiększając katalog powinności
obywatela w stosunku do państwa. Zadania państwowe widziała w wypełnianiu funkcji
organizatorsko- społecznych.
Obowiązki: wierność, wypełnianie obowiązków sumiennie, ponoszenie świadczeń, służba wojskowa,

nauka w zakresie szkoły powszechnej.
Funkcjonowanie ustroju politycznego

System rządów w latach 1935 - 1939
Po śmierci Piłsudskiego w BBWR rozpoczął się rozpad, gdyż Piłsudski był głównym elementem
spajającym mozaikę partii wchodzącą w skład BBWR, czego wyrazem było rozwiązanie go w 1935 i
próby odnowienia w 1937 jako Obozu Zjednoczenia Narodowego
Nakłonione do bojkotu przez opozycję: społeczeństwo zbojkotowało wybory głosowało tylko 46%
uprawnionych (1935) w elitarnych wyborach do senatu 62%. Zmniejszeniu uległa liczba uchwalanych
ustaw, gwałtownie spadła liczba interpelacji i wniosków.
Obok Mościckiego (prezydent), na czele bloku rządzącego wysunął się generalny inspektor sił
zbrojnych (Rydz - Śmigły). Zgodnie z okólnikiem Prezesa Rady Ministrów miał on być traktowany jako
druga osoba w państwie po prezydencie
Praw obywatelskie określone w konstytucji nie zawsze były drogowskazem postępowania dla władz
administracyjnych i sądowych. Praktyka szła ku nadawaniu im coraz bardziej fikcyjnego charakteru.
Partie opozycyjne praktycznie nie uczestniczyły w życiu politycznym.
Obraz okresu po wydaniu konstytucji kwietniowej jest obrazem autokratycznych dążeń okresu
sanacyjnego.
Administracja publiczna II RP
Struktura administracji publicznej
Organizacja administracji publicznej
Władztwo administracyjne – możliwość stosowania przymusu do realizacji podejmowanych decyzji
przybierających najczęściej formę aktów administracyjnych.
Aparat administracji publicznej tworzył zróżnicowany i rozbudowany system organów

administracyjnych (urzędów), opierając się na kryterium zasięgu terytorialnego, wyróżniano
administrację centralną i terytorialną. Administracja centralna wykonywana była przez radę
ministrów i ministrów, a administracja terytorialna dzieliła się na administracje rządową i
samorządową.

lOMoARcPSD|6436690
Terytorialne organy administracji rządowej dzieliły się na dwa piony administracji ogólnej
(politycznej) i administracji specjalnej. Administracja ogólna realizowała zadania należące do resortu
spraw wewnętrznych zaś specjalna zajmowała się pozostałymi resortami. Do administracji ogólnej
zespolona była, przemysł , handel, rolnictwo, drogi, opieka społeczna, sprawy wyznaniowe, sztuka i
kultura. Fakt zespolenia tworzył nowy podział administracji na zespoloną (admin ogólna) i nie
zespoloną (admin specjalna).
Kraj został podzielony na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie :
W województwach wojewodowie(W Warszawie Komisarz Rządu)

W powiatach starostowie powiatowi lub grodzcy
W gminach głównie organy samorządowe.
Do administracji niezespolonej ze specjalną organizacją administracji terytorialnej należały resorty:

Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów a od 1932 Reform Rolnych, Wyznao
Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej. Podział

administracyjny dla administracji nie był jednakowy z podziałem administracyjnym administracji
ogólnej.
Samorząd stanowił formę udziału społeczeństwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb życia

zbiorowego o znaczeniu lokalnym, bądź grupowym. Samorząd dzielono na terytorialny (powszechny),
gospodarczy i zawodowy(konstytucja marcowa rozbudowała szeroko samorząd a kwietniowa go
ograniczała)
Podstawy prawne organizacji i działalności administracji

3 grupy przepisów prawa administracyjnego:

Ustrojowe prawo administracyjne – regulowało organizację aparatu administracyjnego


Materialne prawo administracyjne – regulowało w oparciu o konkretne przesłanki różne
dziedziny życia zbiorowego, które obejmował swą działalnością aparat administracji
(uprawnienia i obowiązki administracji i prawa i obowiązki obywateli).


Proceduralne prawo administracyjne – określało formy działania i tryb funkcjonowania
organów administracyjnych, oraz ich tryb kontroli
Podstawowe zasady prawa administracyjnego zawierały przepisy konstytucyjne.
Administracja centralna
Rada Ministrów
Rada Ministrów stanowiła centralny organ administracji publicznej. Jej funkcje polegały na
uzgadnianiu działalności administracyjnej ministrów, rozpatrywaniu ich sprawozdań i zatwierdzaniu

lOMoARcPSD|6436690
statutów organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia administracyjne realizowała poprzez wydawanie

zarządzeń, podejmowanie uchwał i wydawanie aktów administracyjnych. W jej łonie istniał Komitet
Ekonomiczny (przedstawiciele resortów gospodarczych), który zajmował się programem gospodarki.
Ministrowie
Z jednej strony byli członkami Rady Ministrów z drugiej zaś kierowali wyodrębnionymi na podstawie
kryterium przedmiotowego działami (resortami) administracji państwowej. Zastępowali ich
podsekretarze stanu (wiceministrowie) . Urzędnicy resortu nie posiadali samodzielnej władzy lecz
sprawowali ją z upoważnienia ministra i w zakresie przepisów. Ministerstwo dzieliło się na
departamenty (dyrektorzy) te zaś na wydziały (naczelnicy).
Liczba resortów administracyjnych miała w II RP tendencje malejące w 1932: Spraw Wewnętrznych,

Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej, Poczt i
Telegrafów.
W latach do konstytucji marcowej powstało wiele ministerstw niezależnych od ministrów jednak

zasady konstytucji wykluczyły taką możliwość i zostały one podporządkowane ministrom.
Administracja ogólna
Organizacja administracji ogólnej
Administracja województwa
Rada wojewódzka – składał się z członków delegowanych przez samorządy powiatowe.
Przewodniczył jej wojewoda; wyrażała swoje opinie na żądanie wojewody.
Wydział wojewódzki – składał się z wojewody, trzech członków wybranych przez radę i dwóch
urzędników państwowych. Uprawnienia doradcze i stanowe.
Warszawa z Komisarzem Rządu podzielona była na powiaty grodzkie (ze starostami grodzkimi).
Śląska Rada Wojewódzka – wojewoda, wicewojewoda, i 5 członków wybranych przez sejm śląski.
Pełniła funkcję kolegialnego organu wojewódzkiego współpracującego z wojewodą w sprawach
administracji.
Administracja powiatu
Na jej czele stał starosta, mianował go minister spraw wewnętrznych. Pod względem osobowym i
służbowym podlegał wojewodzie i podobnie jak on był przedstawicielem rządu i szefem administracji
ogólnej. Sprawował funkcje analogiczne do wojewody tylko na mniejsza skalę.
W miastach wydzielonych (powyżej 75 tys. ) administrację sprawował starosta grodzki (od 1932)
Przysługiwały mu te same uprawnienia co staroście. W Gdyni od 1932 komisarz rządu

lOMoARcPSD|6436690
Główne funkcje administracji ogólnej

Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego
Ochrona bezpieczeństwa i porządku spoczywała głównie na policji państwowej, która była aparatem
administracji ogólnej podporządkowanej ministrowi spraw wewnętrznych, wojewodzie i staroście.
Od nich otrzymując polecania w zakresie bezpieczeństwa i porządku. W zakresie ścigania i
dochodzenia przestępstw podlegała organom sprawiedliwości.
Organizacja policji wzorowana na wojsku. Na czele policji stał komendant główny, dalej komendant
wojewódzki i komendant powiatowy; swe zadania wypełniali przez komisarzy i posterunki policji
państwowej. Przy wykonywaniu swoich zadań byli upoważnienie do stosowania niezbędnych
środków przymusu; gdy policja sobie nie radziła mogła być wspomagana przez wojsko, co
następowało na żądanie ministra spaw wewnętrznych, lub wojewody. W razie rozruchów Rada
Ministrów za zgodą prezydenta (od 1935 sam prezydent) mogła wprowadzić stan wyjątkowy
(ograniczenie ściśle określonych praw obywatelskich.)
Dla wykrywania przestępstw i prowadzenia dochodzeń utworzony został pion służby śledczej,
formalnie podlegający wymiarowi sprawiedliwość, faktycznie naczelnikom wydziałów
bezpieczeństwa w urzędach wojewódzkich. Ich głównym celem było zwalczanie osób i organizacji
dążących do zmiany istniejących stosunków społeczno-politycznych drogą rewolucji.
W 1934 rozszerzono kompetencje policji o możliwość umieszczania osób zagrażających

bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej.
Postanowienie o odosobnieniu wydawał sędzia śledczy okręgu, okres odosobnienia wynosił 3
miesiące i mógł być przedłużony. Szczególnie bezwzględne metody stosowano wobec strajków,
manifestacji, demonstracji (nawet użycie broni).
Dochodzenie przestępstw kryminalnych prowadziły wyspecjalizowane jednostki w ramach pionu

służby śledczej.
Kontrola prasy
Konkretyzacje przepisów dotyczących wolności prasy stanowiło prawo prasowe. Normowało:
tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek i innych druków a także

działalność zakładów drukarskich i składów druków.
System kontroli nad drukami
Wydawanie czasopism uregulowane zostało według zasad systemu zgłoszeniowego. Był obowiązek
zgłoszenia chęci wydawania czasopism organom admin ogólnej I instancji, w określonych przypadkach(po
1926 rozszerzanych) organ mógł odmówić zezwolenia. (Książki nie musiały)
Prawo prasowe wymagało, żeby każdy wydrukowany egzemplarz zawierał nazwę i adres drukarni
miejsce wydania, i nazwisko i adres redaktora odpowiedzialnego, właściciel drukarni był zobowiązany
niezwłocznie po wydrukowaniu przekazać pewną liczbę egzemplarzy administracji.

lOMoARcPSD|6436690
System kontroli miał charakter represyjny. Polegał na poddawaniu kontroli dopiero po wydruku oraz
stosowaniu represji w wypadku naruszenia za ich pośrednictwem prawa materialnego lub karnego.
Zastosowanie represji było trudne do wykonania za względu na stosowanie zasady anonimowości

autorów i tajemnicy redakcyjnej. W takim przypadku wytworzono przepisy określające w wypadku
niemożności pociągnięcia do odpowiedzialności autora, odpowiedzialność wydawcy. Zaczęto też
stosować konfiskaty i zamknięcia działalności czasopism (zawieszeni sad okręgowy na wniosek
organów administracyjnych lub prokuratora). W przypadku czasopism zagranicznych poza konfiskatą
pozbawiano ich możliwości transportu czyli debitu pocztowego lub komunikacyjnego
Nadzór nad stowarzyszeniami

Przez stowarzyszenie rozumiano stałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla osiągnięcia
celów pozbawionych korzyści materialnych. Prawo o stowarzyszeniach 1932 rozróżniało ich trzy typy:
zwykłe – wymagały zgłoszenia
zarejestrowane – wymagały wpisu do rejestru
wyższej użyteczności – uzależnione było od decyzji Rady Ministrów
Organy władzy administracyjnej mogły odmówić rejestracji i zgłoszenia w razie kiedy organizacja
mogła zagrażać bezpieczeństwu lub spokoju publicznego lub była niezgodna z prawem
Nadzór nad zgromadzeniami

Przez zgromadzenie rozumiano jednoczesne skupienie w jednym miejscu większej liczby ludzi dla
wyrażenia swych myśli i poglądów czy w celu obrony wspólnych interesów. Ustawa o
Zgromadzeniach 1932 dzieliła je na publiczne(dostępne dla nieograniczonej liczby osób; dzieliło się na
zgromadzenia w lokalach i pod niebem) i niepubliczne (dla wybranych). Zezwolenie na spotkanie pod
gołym niebem wymagało zezwolenia administracji I instancji, a w lokalach od zgłoszenia. Mogły
zabronić gdy zagrażały one bezpieczeństwu lub spokojowi publicznemu, przysługiwało tez
administracji delegowanie przedstawiciela, który w każdej chwili mógł rozwiązać zgromadzenie.
Administracja specjalna
Obrona państwa
Administracja wojskowa i organizacja sił zbrojnych
Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, w czasie pokoju sprawował tę władzę
za pośrednictwem ministra do spraw woskowych a od 1926 także Generalnego inspektora sił
zbrojnych (był tez przewidziany na naczelnego dowódcę w czasie wojny).
Dla celów administracji wojskowej kraj został podzielony na 10 okręgów korpusów (dowódcy
okręgów korpusów), powiatowe komendy uzupełnień (1938 rejonowe) i komendanci garnizonów.
Siły Zbrojne dzieliły się na ze względu na:

lOMoARcPSD|6436690
teren walk: na wojska stałe i marynarkę wojenną
ze względu na działania wykonywane podczas walk: bronie (piechota, kawaleria, artyleria,

broń pancerna, lotnictwo), formacje (taborów, saperów) i służby (zaopatrujące,
uzupełniające) oraz specjalne (sprawiedliwość, duszpasterstwo)
ze względu na dowodzenie: związki taktyczne (dywizje, brygady), operacyjne (korpusy, armie)
jednostki poszczególnych broni (półki, samodzielne bataliony), służb (szpital wojskowy) i

ogólne (Wyższa Szkoła Wojenna).
Służba wojskowa opierała się na zasadzie powszechności (obowiązkowa służba wojskowa mężczyzn)
Szkolnictwo
Organizacja i administracja szkolnictwa powszechnego i średniego
Administracją szkolnictwa kierował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Kraj został
podzielony na 10 okręgów szkolnych (na czele kurator, a jego organem pomocniczym było
kuratorium), te z kolei dzieliły się na obwody (inspektorzy szkolni).
Wytyczne dla organizacji szkolnej zostały zawarte w konstytucji marcowej:
Obowiązek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoły podstawowej
bezpłatność nauki w szkołach państwowych i samorządowych

obowiązek nauki religii dzieci do lat 18 w szkołach państwowych i samorządowych
wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników
prawo każdego obywatela do zakładania i prowadzenie szkoły, lub zakładu wychowawczego

pod nadzorem organów administracji szkolnej.
Zasady te przejęła konstytucje kwietniowa (bez zasady nr 2)
Pełną unifikacje szkolnictwa pozaborczego dokonała ustawa z 1932: wprowadzała trójstopniowy

system szkolny: szkoły powszechne, średnie i wyższe. Ze względu finansowego: publiczne,
państwowe, samorządowe, prywatne, religijne, stowarzyszenia społeczne i osoby prywatne.
Trójstopniowy podział szkół powszechnych:
Z programem elementarnym (klasy 1-4)

Z programem wyższym (klasy 1-6)

Z programem pełnym (7 klas)
1919 – obowiązek nauki w zakresie szkoły powszechnej (nie w pełni zrealizowany w II RP)

lOMoARcPSD|6436690
Szkolnictwo zawodowe w II RP cechował niedorozwój. Ustawa z 1932 utworzyła szkoły zawodowe na

poziomie gimnazjum i liceum. Kształcenie kadr dla szkół powszechnych odbywało się w seminariach
nauczycielskich a od 1932 w trzyletnich liceach pedagogicznych.
Przepisy dotyczące szkolnictwa mniejszości narodowych stanowiły konkretyzacje przepisów

międzynarodowych. Szkoły mniejszościowe dzieliły się na prywatne i publiczne (dwujęzyczne lub w
języku mniejszości)
Organizacja szkół wyższych

Dzieliły się na akademickie (państwowe i prywatne) i nieakademickie. Akademickie posiadały prawo
nadawania stopni naukowych. Utworzenie szkoły akademickiej wymagało aktu ustawodawczego.
Szkoły akademickie: uniwersytety, politechniki, akademie, szkoły główne.
Organizacja szkół akademickich opierała się na autonomii. Organami władz akademickich były: ogólne
zebranie profesorów, senat akademicki, rektor, rada wydziału i dziekan.
Stanowisko rektora było najwyższą funkcją w szkole. Nadzór nad działalnością sprawował minister.
Związki wyznaniowe
Sytuacja kościoła katolickiego
Zajmował uprzywilejowana pozycje: „naczelne stanowisko wśród uprzywilejowanych wyznań”,
Autonomia i realizacja jego uprawnień poprzez układy z stolica apostolska.
1925 – Konkordat ze Stolicą Apostolską:
swobodne wykonywanie władzy duchownej i jurysdykcji,


administracja sprawami wewnętrznymi i zarząd majątkiem

Podział na 3 obrządki: łaciński, greckokatolicki i ormiański
biskupi ogłaszali swoje nakazy i listy pasterskie bez kontroli władzy
duchowni zostali zwolnieni ze służby wojskowej
otrzymywał dotacje od państwa (20 mln zł) i mieli specjalną ochronę karną
mogli posiadać dobra ruchome i nieruchome, zakłady naukowe i charytatywne, fundacje
żadna część Polski nie mogła podlegać biskupowi mającemu siedzibę poza granicami Polski.

Beneficja i stanowiska tylko dla duchownych polskich
Sytuacja związków wyznaniowych mniejszości religijnych

Była z reguły uwarunkowana prowadzoną właśnie polityka narodowościową. W II RP uregulowano
sytuacje Żydów (1919), Wschodniego kościoła staroobrzędowego (1928), Muzułmanów (1936),
Karaimskiego związku religijnego (1936), Kościoła ewangelicko- augsburskiego (1936), Polskiego
autokefalicznego kościoła prawosławnego (1938). Reszta nadal na zasadach zaborczych. Związki
mniejszości korzystały z swobody działań religijnych. Samodzielnie zarządzały sprawami

lOMoARcPSD|6436690
wewnętrznymi, mogły posiadać dobra ruchome i nieruchome, otrzymywały od państwa dotacje i

mogły tworzyć zakłady naukowe, charytatywne i wyznaniowe.
Uregulowanej sytuacji prawnej nie miały organizacje wyznaniowe. Jeżeli nie zagrażały to mogły być
uznane przez państwo. Jednak jak nie zostały uznane to mogły korzystać z prawa wyznania wiary
publicznie i prowadzenia obrządków (o ile nie naruszały porządku)
Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej

Administracje w tej materii sprawował minister Wyznań religijnych i oświecenia publicznego, a na
obszarze województwa te sprawy należały do wojewody. Organy te sprawowały nadzór w granicach
ściśle określonych przez przepisy regulujące ich sytuacje prawną.
Administracja gospodarcza
Rola państwa w życiu gospodarczym
Koncepcja państwa liberalnego  nie ingerencja w stosunki gospodarcze Podstawą stosunków
gospodarczych była nienaruszalność własności prywatnej i wolność gospodarcza
Po I Wojnie Światowej  ingerencja niemal we wszystkie dziedziny stosunków gospodarczych i

społecznych
Rola Państwa w mechanizmie funkcjonowania gospodarki narodowej w II RP przejawiała się w

bezpośredniej działalności gospodarczej (etatyzm) lub w pośrednich formach oddziaływania na
stosunki i rozwój gospodarczy (interwencjonizm - różne ingerencje w stosunki własnościowe
popieranie inwestycji prywatnych, itp. ) a także metodami zalecanymi przez doktrynę liberalizmu.
Bezpośredniość polegała na inwestycjach drogowych, kolejowych, portowych, przedsiębiorstwach
wytwórniczych, zakładach ubezpieczeń itp. Doniosłymi działaniami państwa dla życia gospodarczego
było utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego i budowę portu w Gdyni.
Prawo rolne i administracja rolnictwa

Prawo rolne regulowało zakresie i metody ingerencji państwa w stosunki własnościowe i wytwórcze
w rolnictwie. Ustrój II RP opierał się na prywatnej własności ziemi.
Reformy:
10 lipiec 1919 -reforma rolna. Maksimum indywidualnego posiadania na 180 ha, nadwyżki
ulegać miały wywłaszczeniu i parcelacji wśród chłopów.

15 lipiec 1920 – Ustawa o wykonaniu reformy rolnej (wywłaszczane miały być kolejno majątki
państwowe, źle zorganizowane prywatne a później pozostałe), właściciel miał otrzymać

odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej wywłaszczanego gruntu,(w marcowej
pełne). Wywłaszczenie i parcelacja organy administracji państwowej. nie udana

28 grudzień 1925 – Reforma Rolna 180 ha, system parcelacji organy administracji rolnej,

lOMoARcPSD|6436690

Państwowy Bank Rolny. Właściciele pełne odszkodowanie.
Uzupełnieniem reformy rolnej były:
Komasacja – scalanie rozdrobnionych i rozrzuconych gruntów chłopskich
Znoszenie służebności – przeważnie leśnych i pastwiskowych. Na ziemiach byłego zaboru

rosyjskiego. Następowało w trybie umownym lub przymusowym, za odszkodowaniem
Regulacja wspólnot gruntowych – polegała na ich podziale lub ustanowieniu praw

współwłaścicieli i określeniu zasad współdziałania.
W II RP wystąpiła tendencja do ograniczenia swobody obrotu nieruchomościami rolnymi.
Zakazywano ich sprzedaży, podziału, obciążania, wydzierżawienia bez zezwolenia administracji rolnej.
Dla sprawowania administracji w dziedzinie rolnictwa powołany został specjalny zespół organizacji
administracyjnych, dzielił się on na dwa piony: administracji rolnej (minister rolnictwa) i administracji
reform rolnych(Główny Urząd Ziemski; od 1923 minister reform rolnych). W 1932 połączono oba
resorty w Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych.
Prawo i administracja przemysłowa

Prawo przemysłowe regulowało wykonywanie działalności przemysłowej. Prace nad kodyfikacja
zakończyły się w 1927 wydaniem rozporządzenia prezydenta o prawie przemysłowym.
Przemysł – wszelka działalność wytwórcza, przetwórcza, jak i świadczenie usług, wykonywana

samoistnie, zawodową i obliczona na przynoszenie zysków. Definicja ta była jednak ograniczona
przepisami szczegółowymi (wyłączono m.in.: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, górnictwo, wolne
zawody, monopole państwowe, zakłady naukowe, leczenie, banki, elektrownie)
Podstawową cecha polskiego prawa przemysłowego była wolność przemysłowa (dopuszczenie

wszystkich obywateli do prowadzenia przedsiębiorstw). Ograniczenia tej wolności dotyczyły
sposobów prowadzenia zakładów przemysłowych, koncesję i różnorodne nakazy nadzoru
przemysłowego. Istotnym skrępowaniem tej wolności było tworzenie się monopoli i karteli.
Przemysł dzielił się na:
Przemysł ze stałą siedzibą


Wolny - nie wymagał zezwolenia, lecz tylko faktu zgłoszenia rozpoczęcia działalności.


Koncesjonowany – uzależnione było od posiadania koncesji (zezwolenie org. admin)


Rzemiosło – przemysł nie wykonywany sposobami fabrycznymi, tylko ręcznie. Prowadzenie
takiej działalności uzależnione było od posiadania uzdolnienia zawodowego, czyli
odpowiednich kwalifikacji.

lOMoARcPSD|6436690
Przemysł okrężny – sprzedaż towarów, kupowanie towarów celem odsprzedaży( ale nie na
targach i u kupców) i wykonywanie drobnych świadczeń o charakterze przemysłowym. Można
było go wykonywań jedynie samodzielnie, za zgoda organów administracyjnych.

Targi gminne - dzieliły się na małe i wielkie (jarmarki), można był sprzedawać bez zezwolenia i
powiadomienia władz. Kupować mogła cała ludność
Porozumienia kartelowe – celem maksymalizacja zysków. Od 1933 regulowane przez prawo. Kartele
– pod tym pojęciem, ustawa o kartelach 1933 uznawała umowy, uchwały i postanowienia mające na
celu, drogą wzajemnych zobowiązań, kontrole lub regulację produkcji, zbytu, cen i warunków
wymiany dóbr w dziedzinie górnictwa, przemysłu i handlu. Według tej ustawy wszystkie umowy
kartelowe musiały być pisemne i podlegały zgłoszeniu i rejestracji w Ministerstwie Przemysłu i
Handlu. Decyzje o rozwiązaniu takiej umowy mógł powziąć Sąd Kartelowy na wniosek ministra
przemysłu i handlu, nowela z 1935 przekazywała te kompetencje w całości ministrowi, którego
decyzja mogła być uchylona przez sad kartelowy. Administracją przemysłową kierował minister
przemysłu i handlu (górnictwo, przemysł, handel morski i lądowy). W II instancji działali
wojewodowie a w Warszawie Komisarz Rządu. W I instancji zaś starostowie (miasta- rządy miejskie)
Przedsiębiorstwa państwowe
Początkowo przedsiębiorstwa państwowe były traktowane jak urzędy, później uległy one
komercjalizacji poprzez nadanie im osobowości prawnej i poddaniu zasadom gospodarki handlowej.
Wśród przedsiębiorstw państwowych wyróżniano:


Monopole – wyłączność wykonywania określonej działalności gospodarczej przez państwo.
(w II RP: spirytusowy, tytoniowy, solny, zapałczany, loteryjny)


Przedsiębiorstwa posiadające osobowość prawną – tworzone na postawie szczególnych
ustaw, rozporządzenia prezydenta lub postawały jako spółki akcyjne (np. Bank Gospodarstwa
Krajowego, Pocztowa Kasa Oszczędności, Polska Poczta, Polskie Koleje Państwowe, Telegraf i
Telefon).


Przedsiębiorstwa nieposiadające osobowości prawnej - prowadzone w ramach administracji
państwowej (np. warsztaty szkolne, zakłady poligraficzne, gospodarstwa rolne)

Samorząd terytorialny i gospodarczy

Organizacja samorządu terytorialnego
Cechy organizacji samorządu terytorialnego II RP (jednolite od 1933):
była dostosowana do podziału terytorialnego państwa

prawo stanowienia w sprawach samorządu miały obieralne rady

lOMoARcPSD|6436690
jednostki organizacyjne mogły się łączyć w związki dla realizacji zadań należących do ich
kompetencji
zasolenie organów administracji ogólnej i wykonawczych organów samorządu na szczeblu

powiatu i województwa pod przewodnictwem starosty i wojewody
wyposażenie organów samorządu w osobowość cywilnoprawna i publicznoprawna.
Organy samorządu dzieliły się na organy uchwalające i wykonawcze.
W gminach wiejskich: Rada Gminna (uchwałodawczy) i zarząd gminy (wykonawczy*wójt i

ławnicy+)

W gminach miejskich: rada miejska (uchwałodawcza; głosowanie powszechne) i zarząd

miejski (wykonawczy{burmistrz/prezydent miasta i ławnicy-)

W powiatach do 1933 sejmiki , od 1933 rady powiatowe (uchwałodawcze*wybory

powszechne i jawne]); wydział powiatowy (wykonawcze*6 członków wybieranych przez rade
i starostę)

województwa – mimo ustawy (1922) nie został powołany do życia. W poznaoskim i

pomorskim: sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki i starosta krajowy. Od 1938

Warszawa jednostkę gminna, powiatową i wojewódzką.
Funkcje samorządu terytorialnego

Zakres własny działania: sprawy kulturalne, gospodarcze, oświatowe, zdrowia, tworzenie zakładów i
przedsiębiorstw o charakterze użyteczności publicznej, nakładały daniny i świadczenia komunalne,
uchwalały budżet, określały organizację wewnętrzną zakładów samorządowych, rozstrzygały sprawy
służbowe pracowników
Zakres poruczony działania: zakres tych spraw był regulowany przez ustawy lub rozporządzenia rady
ministrów.
Nadzór nad samorządem ulegał stałemu rozszerzaniu. Sprawowały go organy administracji ogólnej
(minister spraw wewnętrznych, wojewodowie, starostowie) oraz organy wykonawcze wyższego
stopni  zatwierdzanie wyboru sołtysów, wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, zatwierdzanie
lub zawieszanie uchwał organów samorządowych, zatwierdzanie budżetów, .
Organizacja i funkcje samorządu gospodarczego

Samorząd gospodarczy stanowił formę przymusowego zrzeszenia osób prowadzących działalność
gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości. Jego zadaniami było zaspokojenie potrzeb grupowych
i współdziałanie z władzami państwowymi w kierowaniu życiem gospodarczym kraju.
Dzielił się na przemysłowo - handlowy, rzemieślniczy i rolniczy.

lOMoARcPSD|6436690
Ich organizacje i kompetencje ujednoliciły rozporządzenia prezydenta a mocą ustawy z 1927-28. Ich
jednostkami organizacyjnymi były izby: przemysłowo handlowe (powoływane przez Redę Ministrów),
rzemieślnicze (przez ministra przemysłu i handlu) i rolnicze (przez RM)
Organizację i zakres działania izb określały akty ustawodawcze, zarządzenia i statuty. Wśród zadań izb
należy wymienić:
reprezentacja i obrona interesów gospodarczych członków wobec org. admin państwowej

inicjatywa i popieranie form działalności zmierzających do rozwoju danej dziedziny

wypełnianie funkcji państwowej administracji gospodarczej.
Prawo polskie przewidywało możliwość tworzenia korporacji przemysłowych dla popierania rozwoju
przemysłu, pozyskiwana nowych rynków zbytu itp. Ich organizację określał statut zatwierdzany przez
organu administracji przemysłowej. Rzemieślnicy łączyli się w związki zwane cechami.
Największym polskim zrzeszeniem przemysłowym był „Lewiatan”: Centralny Związek Polskiego

Przemysłu Górnictwa, Handlu i Finansów z 1920
Kontrola administracji publicznej

Rodzaje kontroli
Wewnętrzna (nadzór) – wynikała z hierarchicznej struktury administracji
Zewnętrzna – sprawowana przez organy niezależne od aparatu administracji (parlamentarna,

opinia publiczna, sądowa, finansowa)
Kontrola sprawowana przez parlament i opinie publiczną

Kontrola parlamentarna polegała na weryfikacji działalności organów głównie z politycznego punktu
widzenia, najczęściej używaną formą kontroli były interpelacje. Dotyczyły one przeważnie
szczegółowych przejawów działalności administracji.
Ważną forma kontroli były dyskusje na temat preliminarzem budżetowym, a zwłaszcza nad
budżetami poszczególnych resorów, gdyż umożliwiało to opozycji krytykę administracji.
Kontrolę opinii publicznej w II RP wykonywała głównie prasa, z kolei jej krytyka prasowa wpływała na
opnie publiczną w szerszym znaczeniu (po przewrocie majowym zmalała).
Sądowa kontrola administracji

Kontrola sądowa sprawowana była przez specjalne sądy administracyjne (w niektórych przypadkach
powszechne). Konstytucja marcowa powoływała Najwyższy Trybunał Administracyjny (od 1922), nie
zostały natomiast powołane sady niższej instancji. Dla obszaru b. zaboru pruskiego utrzymano
istniejące sady I i II instancji. NTA stał się tam sądem III instancji.

lOMoARcPSD|6436690
NTA składał się z I prezesa, prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta. Dzielił się na izby
ogólnoadministracyjną i skarbowa. Orzekał w kompletach 3lub 7 sędziów lub na zgromadzeniu
ogólnym.
Skargę do NTA mógł wnieść każdy. Z jego kompetencji zostały wyłączone sprawy:
podlegające kompetencjom sądów powszechnych
mianowania na publiczne urzędy i stanowiska
załatwianie w drodze swobodnego uznania

zagraniczne
sił zbrojnych
dyscyplinarne
Skarga musiała mieć formę pisemną. Jako sąd kasacyjny mógł uchylić lub oddalić zaskarżony akt
administracyjny. W orzecznictwie NTA dominowały sprawy skarbowe.
Organizacja wymiaru sprawiedliwości (II RP)

Struktura organów wymiaru sprawiedliwości
Najważniejszą pozycje odgrywają tu sądy, ich pozycje określa konstytucja. Konstytucja marcowa
uznawała sady jako organy niezawisłe a kwietniowa za uzależnione od prezydenta i eliminowała
udział społeczeństwa. Sądy w II RP dzieliły się na powszechne (rozstrzyganie wszystkich spraw
karnych i cywilnych) i szczególne (do określonych kategorii spraw). Funkcje pomocnicze do wymiaru
sprawiedliwości wypełniała: prokuratura, Prokuratoria Generalna, notariat i adwokatura.
Zasady przewodnie sądownictwa


Zasada niezawisłości sędziów – sformułowana przez konstytucje marcową; jej gwarancją było
nieusuwalność sędziów (ograniczony możliwościami w zmianie w strukturze sądownictwa),
immunitet sędziowski.


Zasada nominacji sędziów – (odstępstwo sędziowie pokoju), mianowanie należało do
prezydenta, grodzcy przez ministra sprawiedliwości. Kandydaci musieli spełniać określone
warunki (studia, aplikacja sędziowska, egzamin sędziowski, bezpartyjni)


Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości – wprowadzona
przez marcową; od 1926 zaczęto wprowadzać wyjątki


Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości – konstytucja marcowa
przewidywała wybór sędziów pokoju oraz udział obywateli w sądach przysięgłych,
handlowych i pracy


lOMoARcPSD|6436690

Zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw


Zasada hierarchiczno - instancyjnej budowy sadownictwa – polegała na podziale
sądownictwa na określone stopnie, między którymi występowało hierarchiczne
uporządkowanie oraz przydzielanie im odpowiednich zakresów spraw. Sądy, które
rozpatrywały sprawę merytorycznie były sądami I instancji, sądy które sprawdzały
merytoryczność wyroku były II instancji. Sąd III instancji stał na straży jednolitości wykładni.
Sądy powszechne

Sądy grodzkie – orzekały jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych i udzielały
pomocy innym sądom.(1 sędzia)


Sądy okręgowe – orzekały w I instancji w ważnych sprawach cywilnych i karnych oraz
rozpatrywały odwołania od sadów grodzkich (3 lub 1 osobowe), dzieliły się na wydziały.

 Sądy przysięgłych – zbrodnie zagrożone ciężkimi karami, i polityczne, nigdy nie były
powszechne w b. pruskim tylko do 1919, ostatecznie zniesione w 1938
 Wydziały handlowe – sędzia okręgowy i 2 ławników
 Jednoosobowe sądy dla nieletnich – powoływał minister sprawiedliwości
 sądy apelacyjne – rozpatrywały jako II instancja, apelacje od okręgowych. Jako I instancja w
sprawach szczególnych przekazanych im przez ustawy (3 wyjątkowo 1 sędzia). Dzieliły się na
wydziały
 Sąd najwyższy – najwyższa instancja dla sądów powszechnych. Rozstrzygał odwołania
(kasacje) od sądów II instancji, oraz orzekał w sprawach przekazanych mu przez ustawy.
Czuwał nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Dzielił się na izby: cywilną i karną a pod
koniec okresu międzywojennego także dla spraw adwokatury (3 lub 5-7 sędziów, w składzie
całej izby lub na zgromadzeniu ogólnym).
Sądy szczególne
Sądy wojskowe – powołany w 1919 (1936 nowelizacja) orzekały na podstawie kodeksu
karnego wojskowego i Kodeksu wojskowego postępowania karnego. Podlegali żołnierze,
podoficerowie i oficerowie (czasami cywile).
Sądy pracy – powołany w 1928. Orzekały w sprawach spornych cywilnych wynikających ze

stosunku pracy, sprawach związanych z nauką zawodu, a od 1934 w wynikających ze
stosunku chałupniczego. Skład: sędzia zawodowy + 2 ławników. Odwołanie do okręgowego.
Sądy wyznaniowe – na obszarze b. zaboru rosyjskiego. Spory w sprawach małżeńskich

wyznawców określonych wyznań
Trybunał Kompetencyjny – dla rozstrzygania sporów kompetencyjnych między organami

administracji i sądami (2 prezesów i 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek
Rady Ministrów). Organizacje i tryb określała ustawa z 1925.

lOMoARcPSD|6436690
Trybunał Stanu
Najwyższy Trybunał Administracyjny
Prokuratura
Od 1928 ujednolicało ją prawo ustroju sądów powszechnych. Był to organ powołany do ścigania
przestępstw. Kierował nią minister sprawiedliwości, jako naczelny prokurator. Jej organizacja była
odzwierciedleniem struktury sądownictwa. Istniały prokuratury przy odpowiednich sądach, z
wyjątkiem sądów grodzkich gdzie prokuratura nie istniała. Do zadań należało: wszczynanie
postępowania karnego, postępowanie przygotowawcze, oskarżenie przed sądem, nadzór nad
wykonaniem kary.
Prokuratoria Generalna
Jej organizację i działalność regulował dekret z 1919, ustawa 1919 i rozporządzenie prezydenta 1924.
Utworzona została do obsługi prawnej skarbu państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych.
Udzielała tez opinii prawnych organom państwowym. Opierała się na zasadzie hierarchicznej.
Adwokatura i notariat
Jednolite przepisy dotyczące Adwokatury zostały wydane w 1932 i uległy nowelizacji 1938. Stanowiła
wolny zawód, którego głównym zadaniem było świadczenie wszelkiej pomocy prawnej (obrona i
zastępstwo osób przed sądem, porady, pisma, akty prawne). Samorządową organizacje Adwokatury
tworzyły izby adwokacje odrębne dla każdej apelacji z władzami wybieranymi przez członków.
Najwyższy organ: Naczelna Rada Adwokacka
Nadzór: minister sprawiedliwości i Sąd Najwyższy
Istnienie i działalność notariatu normowały przepisy zaborcze zunifikowane w 1933. Notariusz miał
status funkcjonariusza publicznego. Mianowany i odwoływany przez ministra sprawiedliwości a
opłacany przez osoby na, których rzecz wykonywały świadczenia (kompetencje: sporządzanie aktów
normatywnych i stwierdzanie faktów). Organizacja wewnętrzna notariatu opierała się na zasadach
samorządu.
Unifikacja i kodyfikacja prawa

Komisja Kodyfikacyjna
Liczne obce systemy prawne: prawo niemieckie i pruskie, prawo austriackie, prawo węgierskie,
prawo francuskie, prawo rosyjskie → utrzymano je tymczasowo, choć uchylono przepisy
przeciwko polakom oraz część przepisów antydemokratycznych.

Unifikacja (ujednolicenie) i kodyfikacja (opracowanie nowych systemów prawa) – najważniejsze
zadania → integracja społeczna, ujednolicenie gospodarcze, suwerenność państwa.

Komisja Kodyfikacyjna – ustawa 3 czerwca 1919 r. – stosunkowo niezależna od rządu –
przygotowane projekty przekazywała ministrowi sprawiedliwości, a ten po wprowadzeniu

lOMoARcPSD|6436690
poprawek przekazywał do sejmu. Uchwalane w formie ustawy, wydawane w formie

rozporządzenia prezydenta (na mocy upoważnienia z 1924 r.), a po 1926 r. jako dekrety
prezydenta.

 Skład: prezydent (I – prof. Ksawery Fierich, prezes SN Bolesław Pohorecki); 3 wiceprezydentów
i 40 członków mianowanych przez Naczelnika, później prezydenta RP.
Kodyfikacja prawa i postępowania karnego

Kodeks karny – główne osoby: Juliusz Makarewicz, Wacław Makowski oraz sędziowie Aleksander
Mogilnicki i Stanisław Emil Rappaport. → 14 wrzesień 1931 przyjęto projekt → komisja
ministerialna rozszerzyła zakres przestępstw skierowanych przeciwko państwu → 11 lipca1932 r.
jako rozporządzenie prezydenta zaczął obowiązywać. Dołączono do niego prawo o
wykroczeniach i przepisy wprowadzające kodeks karny i prawo o wykroczeniach.

Kodeks postępowania karnego – główne osoby: prof. Edmund Krzymuski, sędziowie A. Mogilnicki
i S.E. Rappaport. → 1926 przyjęto projekt → 1927 kończy pracę nad nim komisja ministerialna →
19 marzec 1928 wydany jako rozporządzenie prezydenta.
Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego

Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego – wiele trudności (duże różnice między dzielnicami)
1921 – przepis o rozstrzyganiu kolizji między różnymi systemami prawa prywatnego
1924 – ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (prawo patentowe)
1924 – prawo wekslowe i czekowe

1926 – prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe (choć projekty
już od 1921 r.; rozstrzyganie kolizji)

1926 – ustawa o prawie autorskim (prof. Fryderyk Zoll).

1926 – ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

1929 – projekt osobowego prawa małżeńskiego (autor prof. Karol Lutostaoski) → przewidywał
świecką formę małżeństwa w dwóch fakultatywnych formach – przed urzędnikiem stanu
cywilnego lub duchownym, dopuszczono rozwody, jurysdykcja w sądach powszechnych.

 wiele sprzeciwów, głównie kościoła, rząd nie zdecydował się na ten projekt.
1930 – Kodeks postępowania cywilnego jako rozporządzenie prezydenta (obowiązywał od


1.01.1933) pracowali: K. Fierich a po jego śmierci Jan Jakub Litauer

1932 – przepisy o postępowaniu egzekucyjnym.


lOMoARcPSD|6436690
1933 – kodeks handlowy i kodeks zobowiązań (rozporządzenia prezydenta) → min. prof. Ernest
Till, Roman Longchamps de Berier, Maurycy Allerhand, Aleksander Dolioski, Kamil Stefko, Ignacy
Koschembar-Łyskowski i inni. Obowiązywały od 1 lipca 1934.

1934 – prawo upadłościowe i o postępowaniu układowym jako rozporządzenia prezydenta.
1937 – projekt majątkowego prawa małżeńskiego (zrównanie sytuacji małżonków) → żywa

dyskusja, przerwana wybuchem wojny.

1938 – projekt prawa o stosunkach rodziców i dzieci Stanisław Gołąba (polepszenie sytuacji
dziecka pozamałżeńskiego, prawa rodzicielskie w interesie dziecka) → prace przerwane wojną.

Prawo rzeczowe – nie skończono prac, choć swój projekt zgłosili Fryderyk Zoll i Jan Wasilkowski w
1937.

Prawo spadkowe – nie wyszły poza wstępną dyskusję.

Część ogólna – specjalnie odkładana do czasu uchwalenia części szczegółowych.
Postępowanie niesporne – nie zakończono prac.
Projekty nieukończone bądź nie zrealizowane wykorzystano w pracach kodyfikacyjnych po
1945 r.
Prawo i postępowanie cywilne

Źródła prawa cywilnego
Obszary królestwa: Kodeks Napoleona (ze zmianami z lat 1818, 1825, 1836 r.);zabór rosyjski: t. X
Zwodu Praw z 1915 r. (ze zmianami wprowadzonymi przez Polskę po 1918 r.); Galicja: ABGB

(1811 r);zabór pruski: BGB (1900 r.)

Polskie prawa → kodeks zobowiązań z 1933 r., kodeks handlowy z 1933, prawo wekslowe i
czekowe z 1924 r., prawo autorskie z 1926 r., prawo patentowe z 1924 r., prawo prywatne
międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe z 1926 r.
Zasady prawa cywilnego

Prawo cywilne – regulowało sytuację rodziny i stosunki między jej członkami (osobiste i majątkowe),
oraz własność, wymianę dóbr i świadczenia usług.
Zasada nienaruszalności własności prywatnej – konstytucja marcowa nie uznawała prawa

własności jako prawa bezwzględnego, pomimo, że uznawała je za podstawę ustroju społecznego i
porządku prawnego. Ograniczano je jednak, min. ustawą o reformie rolnej (np. maksymalna ilość
ziem dla rodziny)

lOMoARcPSD|6436690
Zasada formalnej równości podmiotów prawa cywilnego – utrzymana ze wszystkim

ograniczeniami wynikłymi ze zdarzeń faktycznych.
Zasada swobody umów – potwierdzona przez kodeks zobowiązań, ograniczona przez porządek
publiczny i dobre obyczaje → ograniczenia wynikające z rozładowywania napięć społecznych (np.
reglamentacja cen, klauzule generalne, prawo pracy i inne przepisy, np. dotyczące lokatorów)
Zasady bezpieczeństwa obrotu i harmonijnego współżycia ludzi – miała zastosowanie też w

przepisach zaborczych i nowych polskich, np. w ustawodawstwie waloryzacyjnym (przeliczanie
wartości walut)
Przepisy ogólne prawa cywilnego

normowały podstawowe pojęcia stosunków cywilnoprawnych: podmioty i ich zdolność prawną i
zdolność do czynności prawnych, przedmioty oraz zasady powstawania/wygasania tych
stosunków.

Podmioty: osoby fizyczne (ograniczenia praw ze względu na wiek, płeć, narodowość, stan
psychiczny, zawód) i osoby prawne → prawa publicznego (państwo, instytucje państwowe,
organizacje samorządu) i prawa prywatnego (powstawały z inicjatywy jednostek i realizowały

cele prywatne, S.A. i sp. z .o.o.. związki zawodowe, fundacje).
Prawo podmiotowe – prawo przysługujące podmiotom stosunków – zespół uprawnień; trzon

konstrukcji prawa cywilnego.

Przedmiot: dobra lub rzeczy mające byt niezależny od prawa, którego były przedmiotem –
najszersze ujęcie w kodeksie austriackim (rzecz to też prawa niematerialne), w polskich
kodeksach węższe ujęcie, a prawa niematerialne regulowane osobno (prawo autorskie,
patentowe).
Prawo rodzinne
Rozbieżności w przepisach zaborczych (głównie zawieranie i rozwiązywanie małżeństwa) – 3
formy małżeństw:

 Świecki – (b. zabór pruski BGB) → małżeństwo to umowa zawieraną przed urzędnikiem stanu
cywilnego; możliwość rozwodu; sądy powszechne.

 Wyznaniowy (b. Królestwo Polskie – prawo małżeńskie z 1836 r.)→ małżeństwo wg prawa
danego wyznania (należących do niego nazywano nupturientami) z dopełnienie religijnych
obrządków; rozwód różnie; niemożliwe dla innowierców (nie uznane wyznania) i ateistów


lOMoARcPSD|6436690
 Świecko-wyznaniowy (mieszany) – (b. Galicja, ABGB); małżeństwo to umowa zawierana przed

duchownym danego wyznania lub urzędnika cywilnego, rozwód możliwy (nie dla katolików);
sądy powszechne.

Pozycja męża lepsza, choć prawa kobiet (ograniczanie praw rodzicielskich, zdolności do czynności
prawnych, nakaz posłuszeństwa i inne) stopniowo polepszane od 1921 r.

Regulacja stosunków majątkowych – dwa systemy: ustawowy i umowny.

 ustawowy – gdy nie było umowy majątkowej → oparty na zasadzie separacji dóbr, choć mąż
miał zarząd i użytkowanie majątku żony.

 umowny – w razie zawarcia umowy przedślubnej – np. ustanowienie współwłasności,
użytkowania lub zarządu części lub całości majątków dla każdego z małżonków.

Obowiązek utrzymania i wychowania dzieci aż do pełnoletniości. Decydujący głos ojca.

Dyskryminacja dzieci nieślubnych → pozbawienie prawa do nazwiska, utrudnienie uzyskania
alimentów czy spadku. → duża krytyka tego stanu, bo rodziło się bardzo dużo dzieci nieślubnych i
dużo z nich umierało przed 1 rokiem życia, a mało ślubnych

Dążenie do poprawy sytuacji dzieci porzuconych  ułatwienie adopcji (ustawa z 1939)
Prawo rzeczowe
Nie zmieniano szybko tych przepisów, bo nie zmieniono ustroju społeczno-ekonomicznego.

najważniejsze – prawo własności – jednolite, choć znano nadal własność podzieloną (dzierżawa
wieczysta) .

w II RP lokale w jednym budynku uznano za odrębną własność, a grunt pod budynkiem i części
budynku poza lokalami jako wspólne

od 1933 r. obowiązkowe akty notarialne w obrocie nieruchomościami

Hipoteka – zabezpieczała prawa wierzyciela. Nie zdołano zrealizować wprowadzenia dla
wszystkich nieruchomości ksiąg wieczystych. W kredytów zabezpieczanych hipoteką korzystała
wielka własność rolna i właściciele nieruchomości miejskich.
Prawo spadkowe
przepisy sprzed 1918r. → kombinacja zasad typowych dla prawa kapitalistycznego – spadek
powinien przypaść najbliższej rodzinie zmarłego, ale testator miał znaczną swobodę –
kompromis: istniał zachowek lub część majątku wydzielona do rozporządzenia przez
spadkodawcę.


lOMoARcPSD|6436690
W różnych dzielnicach różne zwyczaje (zwyczaje spadkowe włościan) – instytucja dożywocia

(utrzymanie do końca życia np. przez rodziców), czasem połączona z zastrzeżeniem użytkowania
części ziemi; różne warianty w różnych częściach Polski → dożywocie uregulowane dopiero w
kodeks zobowiązań.
Prawo zobowiązań
kodeksy: niemiecki, austriacki i Napoleona do 1 lipca 1934 r.
nowy kodeks przejmował większość dotychczasowych rozwiązań uzupełniając je nowymi;

zasady: formalna równość stron, wolność umów i bezpieczeństwo obrotu.

źródła zobowiązań: umowy i czyny niedozwolone → konstrukcja odpowiedzialności oparta na
zasadzie winy, ryzyka lub słuszności.
Prawo handlowe
Prawo handlowe było specyficznym prawem kupców. Początkowo opierało się na przepisach
obcych.

1933 – kodeks handlowy (1934 – uzupełniony przepisami o spółkach, domach składowych i

sprzedaży na raty) obowiązuje od 1 lipca 1934

definicja „kupca” – ten, kto we własnym imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli
zawodowo i stale trudnił się czynnościami handlowymi.

 kupcy rejestrowi – ci, którzy prowadzili większe przedsiębiorstwa czy spółki handlowe.
Wpisywani do specjalnego rejestru handlowego prowadzonego przez sądy.

 kupcy nierejestrowi – mniejsze, drobne interesy, nie wpisywani do rejestrów

Prawo regulowało powstawanie, organizację i funkcjonowanie S.A.(duży kapitał, mniejszy wpływ
udziałowców na spółkę), sp. z o.o. (mniejszy kapitał, ale większy wpływa na spółkę i prostsza
organizacja), komandytowych i jawnych.

surowe wobec dłużników, ułatwienie egzekucji roszczeń.
przepisy zwalczające nieuczciwą konkurencję.
Prawo spółdzielcze
ustawa z 20 października 1920 r.


lOMoARcPSD|6436690
Spółdzielnia – dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie

osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstw członków przez prowadzenie
wspólnego przedsiębiorstwa.

 Udziały niezbywalne, tworzące fundusz zakładowy
 osobowość prawna z chwilą wpisu do rejestru sądowego
 strukturę wew. określał statut
 walne zgromadzenie, rada nadzorcza i zarząd. organy spółdzielni
 łączyły się w związki rewizyjne → kontrola i dawanie instrukcji
 centrale zrzeszające pion spółdzielni (spożywców, kredytowe, mieszkaniowe, rolno-handlowe,

mleczarskie, pracy).
Państwowa Rada Spółdzielcza przy ministrze skarbu → koordynacji ruchu spółdzielczego i kontakt
jego z rządem.

tendencje liberalne, szeroka swoboda, od nowelizacji z 1934 r tendencja podporządkowania
rządowi.
Postępowanie cywilne
kodeks postępowania cywilnego z 1930r → cel: ochrona interesów jednostkowych (praw
podmiotowych).  obowiązuje od 1 stycznia 1933.

Zasady:

 Zasada dyspozycyjności – prawo stron do swobodnego rozporządzania swymi
roszczeniami, dochodzonymi w procesie cywilnym (np. zrzeczenia się swych roszczeń),
swoboda dysponowania środkami odwoławczymi.

 Zasada kontradyktoryjności – sąd jedynie bada dowody przedstawione przez strony i na ich
podstawie wydaje wyrok.

 Zasada równości – równe prawa uczestników procesu (każdy ma być wysłuchany).

początek procesu cywilnego – pozew (spełnienie wymogów formalnych – określenie przedmiotu
sporu) → rozprawa i postępowanie dowodowe (dokumenty, zeznania, opinie biegłych oględziny,
przesłuchanie) → wydanie wyroku → apelacja → kasacja.

Wyjątki od zasady trójinstancyjności dla przyspieszenia rozstrzygnięcia spraw drobnych (np.
opłaty za wniesienie kasacji).

Dążenie do zapewnienia dokładnego rozpoznawania sporów + niski stan etatowy sądownictwa =
przewlekły tryb postępowania.


lOMoARcPSD|6436690
Kosztowność procesu, a instytucja „prawa ubogich" (możliwość zwolnienia z opłat sadowych)

tylko częściowo łagodziła tę sytuację.

Postępowanie egzekucyjne (sądy grodzkie i komornicy) – miało umożliwiać wierzycielowi
realizację świadczeń od dłużnika. → zajęcie i sprzedaż ruchomości, rzadziej nieruchomości
(wyłączono przedmioty zapewniające minimum egzystencji oraz zarobki poniżej pewnego
minimum).

 w praktyce częste egzekucje, szczególnie w stosunku do chłopów, eksmisje lokatorów →
przepisy o moratoriach – odraczały płatność długów, wstrzymywały eksmisję bezrobotnych czy
sądową egzekucję w celu nie doprowadzenia do całkowitej ruiny wielu obywateli.
Prawo i postępowanie karne

Źródła prawa karnego
kodeks karny rosyjski z 1903 r., ustawa karna austriacka z 1852 r. kodeks karny niemiecki z

1871 r. ze zmianami wprowadzonymi przez władze polskie.

od 11 lipca 1932 r. w formie rozporządzeń prezydenta: kodeks karny i prawo o wykroczeniach,
nowelizowane w latach następnych przez ustawy karne specjalne.
Zasady polskiego prawa karnego

→ Cechy: ścisłość, jasność i syntetyczność sformułowań.
Zasada subiektywizmu – subiektywne podstawy odpowiedzialności i indywidualizacja winy i kary
– sprawca nie odpowiadał za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć,
uzależnienie odpowiedzialności od stanu umysłowego, wieku (wykluczenie do 13, warunkowo
13-17 lat).
 konstrukcja usiłowania
 odrzucenie wszelkie pozostałości winy zbiorowej lub tzw. akcesoryjnej (za cudze czyny)
 podżegacz i pomocnik odpowiadali w granicach swego zamiaru i niezależnie od sprawcy.
Zasada humanitaryzmu – indywidualizacja odpowiedzialności i kary, ograniczeniu środków

represji karnej (min. kara śmierci jako wyjątkowa), rozbudowa środków wychowawczych i
poprawczych (13-17 lat), instytucji warunkowego zawieszenia lub zwolnienia części kary,
rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej (przywrócenie utraconych praw). Tez zatarcie skazania.
Wprowadzenie środków zabezpieczających – lecznicze dla psychicznie chorych (całkowicie lub

częściowo niepoczytalnych); lecznicze dla alkoholików i narkomanów; przymusowe, stosowane
wobec osób dopuszczających się czynów wynikających ze wstrętu do pracy; przymusowe,
stosowane wobec recydywistów i przestępców zawodowych. Jako kary dodatkowe,
rozpoczynające się po odbyciu kary. → krytyka z powodu ograniczania zasady humanitaryzmu,

lOMoARcPSD|6436690
nullum crimen sine lege i praw obywatelskich.
 uznano, że recydywa to skutek psychiczny, a nie społeczny.
Przestępstwo i kary
Przestępstwo (def. formalna) – czyn zawiniony, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę
obowiązującą w czasie jego popełnienia → nullum crimen sine lege i lex retro non agit,
wykluczenie analogi.

 Czyn = proces psychiczny sprawcy (winę), działanie (też zaniechanie) i skutek. Działanie mogło
być czynne i bierne
 Przestępstwa dzielą się na zbrodnie (przestępstwo zagrożone karą śmierci lub więzienia
powyżej lat 5), występki (przestępstwa zagrożone karą więzienia do lat 5, aresztu powyżej 3
miesięcy lub grzywną powyżej 3000 zł) i wykroczenia (prawo o wykroczeniach).
 Przestępstwa – umyślne i nieumyślne
 Wyłączenie odpowiedzialności – niepoczytalności, stan wyższej konieczności, obrona

konieczna, istotny błąd, przymus fizyczny.
Kary – zasadnicze (kara śmierci – zawsze w alternatywie z więzieniem, tylko 5 razy, kara więzienia

– uważana za hańbiącą, kara aresztu - niehańbiąca i grzywna) i dodatkowe (utrata praw
obywatelskich, obywatelskich praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, praw
rodzicielskich i opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w pismach, przepadek przedmiotów
majątkowych i narzędzi)

 zakaz tortur.
 nieletni (13-17 lat) – tylko środki poprawcze (np. zakłady poprawcze)
 szeroki zakres swobody sędziego do wymierzania kar; instytucja nadzwyczajnego złagodzenia

czy zaostrzenia kary; szerokie możliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary.
Funkcje prawa karnego

prawo karne ustalało katalog dóbr podlegających ochronie (naruszenie = represje karne)
podział skazanych według rodzajów przestępstw: przeciwko mieniu, porządkowi publicznemu,

władzom i urzędom, życiu i zdrowiu, zbrodnie stanu i inne.
Przestępstwa przeciwko państwu – szczególne miejsce ze względu na pobudki sprawców i

surowość orzekanych kar (tendencja wzrastająca w okresie międzywojennym)

lOMoARcPSD|6436690
Walka z partiami i organizacjami komunistycznymi  II RP
Postępowanie karne
rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864 r., austriacka ustawa o postępowaniu karnym z
1873 r., niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.

1928 r. (wszedł w życie 1929 r.) – kodeks postępowania karnego + przepisy o postępowaniu
doraźnym.

Tendencje liberalne, dążenie do stworzenia rękojmi, zabezpieczających niewinnego od
postawienia przed sądem i skazania. Gwarancje praw jednostki:

 tymczasowe aresztowanie tylko po decyzji sądu,
 prawo do obrony i posiadania obroocy,
 jawnośd rozprawy,
 domniemanie niewinności,
 apelacja,
 zakaz reformationis in peius (zakaz zaostrzenia kary przez II instancję, jeśli oskarżyciel nie
złożył apelacji).

proces mieszany – skargowo-inkwizycyjnego


element skargowy – wszczynanie sprawy na żądanie uprawnionego oskarżyciela i rozróżnienie funkcji

sądzenia, oskarżania i obrony.


element inkwizycyjny – ściganie większości przestępstw z urzędu i trybie prowadzenia postępowania

przygotowawczego.

Przestępstwa – ścigane z urzędu lub z oskarżenia prywatnego.


Tryb postępowania zwykłego – jeśli ścigane z urzędu → początek to postępowanie
przygotowawcze ,dochodzenie (prokurator lub policja) lub śledztwo (sędzia śledczy pod kontrolą
prokuratora)- → akt oskarżenia wnosił prokurator do odpowiedniego sądu (grodzki lub
okręgowy) → rozprawa jawna, wyjątkowo przy drzwiach zamkniętych. Cel – dojście do prawdy
materialnej przy użyciu swobodnej oceny dowodów. → wydanie wyroku → apelacja → kasacja.
Postępowanie doraźne – szczególny tryb postępowania w sprawach karnych: przyspieszony i
uproszczony proces, zaostrzone sankcje karne, brak możliwości apelacji, natychmiastowa

wykonalność wyroku; konieczne było uprzednie ujęcie sprawcy.
w II RP prawie cały czas obowiązywały przepisy o postępowaniu doraźnym

lOMoARcPSD|6436690
Prawo pracy
Pojęcie prawa pracy
Prawo pracy – ogół norm regulujących stosunki związane i wynikające z zarobkowego
wykonywania pracy najemnej.

Stosunek pracy - całokształt stosunków między pracownikiem a pracodawcą, wynikających z
umowy o pracę i przepisów prawa (stosunek prawny)

 Stosunek pracy najemnej – charakteryzował się osobistą zależnością pracownika od
pracodawcy, dot. wykonywanej pracy (miejsce, czas, metoda, sposób); powstawał w rezultacie
umowy o pracę (zobowiązanie do świadczenia pracy za wynagrodzeniem)
 Nie podlegały im osoby zatrudnione w urzędach i w instytucjach państwowych – charakter


publicznoprawny z nominacji (jednostronne powołanie na stanowisko przez państwo)
Wyodrębnienie prawa pracy z prawa cywilnego i prawa administracyjnego – w II RP.

Znaczne odrębności w zakresie regulacji stosunku pracy poszczególnych kategorii pracowników
najemnych → podział na pracowników umysłowych i fizycznych (robotników).
Źródła prawa pracy

Postępowe przepisy w latach 1918-1925; po przewrocie majowym uporządkowano i
ujednolicono wiele przepisów prawa pracy; do 1939 objęto regulacjami prawnymi najważniejsze
działy prawa pracy (poza stosunkiem pracy robotników rolnych i służby domowej)

 przepisy wydawane w II RP nie obowiązywały w województwie śląskim (ustawodawstwo
niemieckie)
źródła ustawowe – zespół przepisów wewnętrznie zróżnicowany. W konstytucji marcowej

wskazania do szczegółowego unormowania rozwiązań ustawowych (jak prawo do wyboru
zajęcia, do ochrony pracy i ubezpieczeń społecznych) → kolejne ustawy szczegółowe normowały
pewne elementy prawa pracy (części składowe stosunku pracy, jak czas, urlopy, ochronę i
bezpieczeństwo pracy); konstytucja kwietniowa – traktowała problem bardzo ogólnie

umowne – układy zbiorowe pracy – umowy między pracodawcami a związkami zawodowymi,
ustalające warunki indywidualnych umów o pracę. Szeroko stosowane w praktyce.

 regulaminy pracy – jednostronnie i szczegółowo normujące zobowiązania wynikające z umowy
o pracę. – w zakładach pracy

lOMoARcPSD|6436690
Stosunek pracy
Stosunek pracy - całokształt stosunków między pracownikiem a pracodawcą, wynikających z
umowy o pracę i przepisów prawa (stosunek prawny)

Zawiązywany przez umowę o pracę – zawierano na okres próbny. Pracownik zobowiązany
wykonywać zlecenie sumiennie i osobiście zaś prawodawca winien mu wówczas wynagrodzenie.

Rozwiązywanie umów przez upływ czasu lub wypowiedzenie.

Okresy ochronne – pracodawca nie mógł wypowiedzieć umowy – urlop, choroba, zaawansowana
ciąża; a także wypadki natychmiastowego rozwiązanie umowy z winy pracownika lub pracodawcy

Umowy indywidualne musiały być zgodne z bezwzględnie obowiązującymi postanowieniami
ustaw i układów zbiorowych. Warunki mniej korzystne uważane za nieważne.

Strajk – zbiorowe zaprzestanie wykonywania przez robotników pracy w celu wymuszenia od
pracodawcy określonych korzyści – czasem traktowany jako wina pracownika i umożliwiający
zwolnienie.
Prawo pracy – ustawodawstwo ochronne:

 pewne warunki niemożliwe do zmienienia przez indywidualne czy zbiorowe układy o pracę, np.
czas pracy (1918 – 8 godzin i 46 w tygodniu; 1933 – 48 godzin w tygodniu.
 udogodnienia dla pracowników, np. rozwiązania umowy o pracę uniemożliwiane ustawami w

określonych okresach (urlop, choroba, ciąża itp.); płatne urlopy wypoczynkowe
 Specjalna ochrona młodocianych (od 15 do 18 lat), kobiet (szczególnie ciężarnych – przerwy,

zwolnienia i urlopy) → dzieci do 15 lat nie mogły byd zatrudnione.
 tworzenie pośrednictwa pracy
Płatne urlopy wypoczynkowe – od 1922 r. Częste interwencje inspekcji pracy
Ubezpieczenia społeczne
cel: udzielanie świadczeń w przypadku choroby, niezdolności do pracy, bezrobocia.
obowiązkowe – dla wszystkich prócz robotników rolnych.

ustawa z 1934 – pogorszyła sytuację robotników. Zawężono krąg uprawnionych

Środki: składki ze strony pracownika i pracodawcy i dopłaty ze Skarbu Państwa.

Świadczenia na wypadek choroby i macierzyństwa zapewniały: pomoc leczniczą, zasiłek
chorobowy lub połogowy.

Świadczenia na wypadek wypadków: renty i pomoc lecznicza

lOMoARcPSD|6436690

Świadczenie emerytalne – renty
Istniały zasiłki dla bezrobotnych
Organy – terytorialne Ubezpieczalnie Społeczne i Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Związki pracowników
tworzone od XIX w. związki zawodowe (kryterium zawód lub gałąź przemysłu)

ZZ – reprezentacja i obrona interesów ekonomicznych pracowników, wysuwanie żądao wobec
pracodawców związanych ze stosunkiem pracy, inicjowały i kierowały strajkami

II RP – swoboda zrzeszania → obowiązek rejestracji, a rozwiązanie tylko na mocy postanowienia
sądu. (1932 – ograniczenia)

 ograniczone w 1932 r. gdy poddano zrzeszenia pod ograniczenia stowarzyszeń.
Centrale związkowe – koordynacje działań związków (kryterium społ.-polit.) → np. Związek

Stowarzyszeń Zawodowych związany z PPS i komunistami; Związek Związków Zawodowych – od
1926 – sanacyjny; Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe.

Związki uzyskały uprawnienia na mocy prawa pracy – jako strony w układach zbiorowych, udział
w rozstrzyganiu zatargów, delegowały swych przedstawicieli na ławników do sądów pracy i
komisji rozjemczych.
Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy

Minister pracy i opieki społecznej

Inspekcja pracy (główne, obwodowe i okręgowe inspektoraty pracy) – nadzór poprzez wizytacje i
karanie. Posiadali uprawnienia do wydawania nakazów, od 1934 nakładania kar

sądy pracy – rozstrzyganie sporów w zakresie pracy. (przewodniczący i ławnicy powoływanie
przez Ministra Sprawiedliwości na wniosek organów samorządu gospodarczego i ZZ), Możliwość
odwołania do sądu okręgowego.

 1939 r. ustawa o sądach ubezpieczeń społecznych – niepowołane. Utworzone w 1946 r.
komisje rozjemcze – przedstawiciele pracowników i pracodawców, inspektor pracy –

przewodniczył. Wykonalność orzeczeń nadawał sąd grodzki
Liczne w II RP zatargi zbiorowe poddawane były rozjemstwu. – spory o interesy



lOMoARcPSD|6436690
instytucje rozjemcze – komisje polubowne (dobrowolne) oraz zwyczajne i nadzwyczajne komisje

rozjemcze (przymusowe, w przypadku zagrożenia interesów państwa). → ich orzeczenia
zastępowały układ zbiorowy.
Społeczne funkcje prawa pracy

prawny wyraz kompromisu → stanowiły pewną ochronę dla pracowników, ale ich praktyka ich
stosowania odbiegała od litery prawa, szczególnie w okresie kryzysu gospodarczego, kiedy
wielokrotnie pracownicy sami godzili się na pogorszenie ich sytuacji, z obawy przed chronicznym
w tamtym czasie bezrobociem. Organy administracji państwowej jedynie w jaskrawych
przypadkach interweniowały.

Historia Ustroju I Prawa Polskiego - Skrypt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Historia Ustroju I Prawa Polskiego - Skrypt

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia Ustroju I Prawa Polskiego - Skrypt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

lOMoARcPSD|6436690

Historia ustroju i prawa polskiego skrypt

Prawo (Uniwersytet Warszawski)

Księga elbląska – najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, sporządzony w języku

Przywileje jednostkowe – wydawane na rzecz osób fizycznych (możnowładców, rycerzy),

Prawo kościelne a prawo kanoniczne

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Prawo niemieckie na ziemiach polskich

Ortyle – jednostkowe wyroki o charakterze precedensów, wydawane przez Magdeburg dla

Pojęcie Korony Królestwa Polskiego

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Troska o integralność państwa:

Konstrukcja korony Królestwa odegrała pozytywną rolę w ukształtowaniu się ogólnopolskiej

Koncyliaryzm i pozytywny stosunek do husytyzmu były świadectwem emancypacji Polski spod

Źródła prawa i źródła poznania prawa

Ekstrawaganty - ustawy uchwalane przez Kazimierza Wielkiego i jego następców

Prejudykaty - wyciągi ze spraw sądowych z wyrokami (część to przypadki faktyczne pochodzą z

Petyta – projekty norm prawnych

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Dygesta małopolsko-wielkopolskie - połączona wersja statutów małopolskiego i wielkopolskiego,

Akty wydawane przez króla:

Organizacja i prawo stanów

Nagana szlachectwa. Nobilitacja

Uszlachcenie (nobilitacja) – prawna forma wejścia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadającej

Szlachta zagrodowa i nieosiadła

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Szlacheckie przywileje stanowe

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Obywatelstwo miejskie było dziedziczne. Plebejusze, w odróżnieniu od patrycjuszy i pospólstwa, byli

Ustrój władz miejskich

Na przykład w Krakowie pod naciskiem pospólstwa doszło do powstania osobnej reprezentacji

W miastach królewskich burmistrza spośród rajców mianował najczęściej starosta, w miastach

Rada miejska była naczelnym organem samorządowym w większych miastach. Powoływała

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Statuty cechów zawierały warunki pracy i produkcji:

Przywileje miast. Stanowisko miast w państwie

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Postanowienie przywileju nieszawskiego z 1454 roku dla Małopolski ograniczyło uprawnienia

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Prawo wychodu i jego ograniczenia

Zbiegostwo – odejście ze wsi na prawie polskim bez wykonania „układu ziemskiego”.

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Władza królewska i reprezentacja stanowa

Koronacja. Potwierdzenie praw

Zakres władzy królewskiej

Rada królewska (także: rada wielka lub najwyższa)

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Sejm walny i sejmy prowincjonalne

sejm prowincjonalny sejm walny

w sejmie walnym z I poł. XV wieku można wyróżnić

dostojnicy duchowni urzędnicy ziemscy 1. szlachta niepiastująca

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Powstanie sejmików ziemskich

Pobrane przez Student Prawa (student.koszalin@gmail.com)

Specjalny charakter miały konfederacje zawiązane w okresie bezkrólewia, po śmierci Ludwika

Konfederacje przeciwko władzy:

Urzędy lokalne i centralne