PARAMETARSKO MODELOVANJE URBANISTIČKIH SKLOPOVA
KORIŠĆENJEM GRAFIČKOG ALGORITAMSKOG EDITORA
PARAMETRIC MODELING OF URBAN COMPLEXES USING GRAPHIC
ALGORITHM EDITOR
Prof. dr Ljiljana Petruševski, dipl. mat., dr Mirjana Devetaković, dipl. inž. arh., Jelena Kijanović, dipl. mat.
Prof. mr Petar Arsić, dipl. inž. arh., Ivica Nikolić, dipl. inž. arh., Ana Perić, dipl. inž. arh.
Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet
ABSTRAKT
Parametarsko modelovanje postaje značajan deo
kompjuterske podrške projektovanju u mnogim
inženjerskim oblastima, uključujući arhitektonsko i
urbanističko projektovanje. Ovakva vrsta modeliranja
zahteva poznavanje određenih aspekata skriptinga i
programiranja, za koje se neprekidno razvijaju novi
pristupi i alati. Nakon prikaza osnovnih
funkcionalnosti grafičkog algoritamskog editora
Grasshopper koji se razvija kao nadogradnja na
program Rhino, u ovom radu prikazan je Sistem za
parametarsko modelovanje urbanističkih sklopova koji
je razvijen u okviru Kabineta za matematiku,
arhitektonsku geometriju i CAAD, kao i Studija za
urbanističko-arhitektonsko projektovanje Prof. Petra
Arsića, na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u
Beogradu.
Abstract
Parametric modeling becomes an important part of
computer aided design (CAD) in the wide engineering
area, including architecture and urbanism. This
approach to modeling presumes some aspects of
scripting and programming, the CAD parts that go
trough constant changes and improvements. After
describing the basic functionalities of a graphic
algorithm editor Grasshopper (the plug-in for the
Rhino platform), this paper presents the System for
parametric modeling of urban complexes. The System
has been developed and experimentally tested within
the Cair for Mathematics, Architectural Geometry and
CAAD (Computer Aided Architectural Design) and the
Design Studio of Prof. Petar Arsić, at the University of
Belgrade, Faculty of Architecture.
1 UVOD
Za precizno prikazivanje projekata i u arhitektonskim,
kao i u industrijskim i u inženjerskim projektima,
modeli su se koristili oduvek [1]. Danas se širom sveta
pojavljuju softveri koji na različite načine i raznim
metodama omogućavaju korisniku da vrlo uspešno
predstavi svoj 3D model. Kompjutersko modelovanje,
tj. izrada modela korišćenjem određenog softvera, ima
značajne prednosti - omogućava potpunu kontrolu nad
osnovnim elementima samog modela i uvid u njegov
razvoj, efikasno generisanje složenih sistema
korišćenjem relativno jednostavnog iterativnog
postupka, kao i mogućnost korekcije ili promene
samog algoritma [2]. Modeli su korisni u različitim
fazama projektovanja, jer omogućavaju da se forma ili
čitav sistem koji se modeluje, bolje analizira i sagleda
njegova fizička priroda [3]. Često se, što je opšte
poznato, pred sam kraj modelovanja pravi maketa, koja
zna biti dosta skupa kada su u pitanju veliki projekti.
Osim toga, maketu je teško menjati. Upravo zato je
velika prednost softverskog modelovanja, to što
omogućava konstrukciju modela koji moze u svakom
trenutku biti podešen i izmenjen mnogo lakše od svog
fizičkog ekvivalenta. Računarsko modelovanje je
najpogodnije ukoliko omogućava kontinualnu promenu
izgleda modela vrlo jednostavnom promenom njegovih
parametara, tzv. parametarsko modelovanje [4][ 5].
2 PRINCIPI PARAMETARSKOG
MODELOVANJA
Pre nego što se krene u izradu modela, najpre je
potrebno dobro razmotriti osobine objekta koji se
modeluje - oblik, profil, spoljni izgled, boju, teksturu,
razna fizička svojstva.
Kada se radi sa složenim projektima (ili objektima),
dizajn kreće od veoma jednostavnih nivoa- parametara,
tj. analiza se sprovodi u tzv. „sirovoj fazi“, bez
nepotrebnog detaljisanja i sa proveraavanjem i
utvrđivanjem ključnih elemenata. Zatim se ostali
elementi, delovi i detalji postepeno uvode u sistem i
dodaju, a model se time razvija i nadgrađuje, uz
permanentno kontrolisanje.
Među nivoima postoji određena logička veza koju
treba izraziti algoritmom ili parametarskom vezom. Na
taj način, uopšteno govoreći, postoje parametri koji
utiču na neke druge parametre, ovi pak na neke treće i
tako, korak po korak, dolazi se do čitave geometrije
(npr. krajnja tačka neke krive može biti centar nekog
kruga, pa se svaka promena na krivoj odražava na
promenu kruga). Dakle, kod parametarskog
modelovanja nema crtanja modela, već se on prostorno
razvija putem parametara. Upravo zato je prvi zadatak
izabrati odgovarajuće početne parametre, ili, u nizu
brojnih parametara utvrditi njihovu hijerarhiju, smaniti
njihov broj i odabrati one ključne. To može biti položaj
objekta, zadat tačkom ili ravni, visina, širina, dubina,
kosina i sl. U svakom slučaju parametar mora biti
vrednost koja može kontinualno da se menja, ili
eksplicitno zadaje [6]. Takođe je poželjno da parametri
mogu da se kontrolišu, tj. da se kontroliše njihov uticaj
na celinu sistema.
3 GRAFIČKI ALGORITAMSKI EDITOR
GRASSHOPPER
Rhinoceros (Rhino) je samostalni (stand-alone)
komercijalni softverski alat namenjen 3D modelovanju,
nastao u okvirima Robert McNeel kompanije. Opšte je
prihvaćen, kako u arhitekturi i inženjeringu, tako i u
automobilskoj industriji, brodogradnji, dizajnu nakita,
multimedijalnom i grafičkom dizajnu (CAD, CAM -
computer aided design, computer aided manufacturing).
Rhino, kao jedan od softverskih alata, ima mogućnost
da sa velikom preciznošću kreira, menja, analizira,
dokumentuje, animira, renderuje i prevodi tzv. NURBS
krive, površi i tela, pri tom ne postavljajući uslove i
ograničenja oko stepena složenosti ili veličine istih.
Produkuje precizne modele spremne za konstrukciju,
dizajn ili fabrikaciju. Sve veći porast popularnosti,
Rhino duguje svojoj raznovrsnosti,
multidisciplinarnosti, jednostavnoj manipulaciji
geometrijskim objektima, relativno niskoj ceni i
mogućnosti importovanja i eksportovanja oko 30
različtih vrsta datotečkih formata, što ga praktično čini i
konvertorom raznih dizajnerskih tokova. Lako se
povezuje sa raznovrsnim 3D štampačima i skenerima, a
ne zahteva posebno jak hardver, te je pristupačan. Osim
toga, ovaj softver je izuzetno udobna platforma za veći
broj različitih plug-in-ova od kojih je, bez sumnje,
Grasshopper najefikasniji, najudobniji i široko
prihvaćen [7].
Slika 1 Karakterističan izgled jedne Grasshopper
definicije
Grasshopper predstavlja moćan grafički algoritamski
editor u čijim okvirima postoji i mogućnost klasičnog
programiranja. Njegov tvorac je čuveni arhitekta i
programer David Rutten, koji je Grasshopper učinio
vrlo prihvatljivim arhitektama. Grasshopper pruža
mogućnost generativnog parametraskog modelovanja
arhitektonske forme i bez poznavanja programiranja.
Kao takav, još od svog nastanka, izazvao je veliko
interesovanje u arhitektonskom okruženju. Kako je u
neprekidnoj interakciji sa Rhino-om, Grasshopper
koristi sve njegove mogućnosti i uz to ga značajno
nadgrađuje.
Kao editor, vrlo je jednostavan i udoban. Njegov prozor
odgovara standardnom Windows prozoru. Centralni i
najveći deo zauzima panel (workplace) za kreiranje
definicija. Definicije odgovaraju programskom kodu u
klasičnom smislu programiranja. Medjutim, definiciju
ne čine mnogobrojni redovi tekstualnog koda, već njima
odgovarajuće grafičke komponente (Slika 1).
Komponente su raspoređene u standardni toolbar čija je
upotreba jednostavna. Definicija se gradi od pomenutih
grafičkih komponenti, parametara koji se takođe nalaze
u toolbaru i uspostavljanjem konekcija izmedju njih. Na
svakom parametru i komponenti stoji ime adekvatno
njihovoj ulozi. Uloga parametara je čuvanje podataka
(ekvivalent u programskim jezicima su promenljive tj.
identifikatori). Komponente, pak, imaju određen ili
promenljiv broj ulaznih i izlaznih podataka jasno
deklarisanog tipa. Uloga komponenti je izvršavanje
raznovrsnih akcija nad ulaznim podacima i
prosleđivanje rezultata preko izlaznih podataka
(programerski ekvivalent - metode). Dakle, svaka
komponenta je program malog obima sam za sebe i
korisnik je oslobodjen razmišljanja o načinu
sprovođenja akcije. Prema vrsti akcija i tipu podataka na
koje se primenjuju, komponente su jasno razvrstane u
kategorije na toolbaru, te se lako pronalaze i prepoznaju.
Manipulacija se ostvaruje klikom, povlačenjem (drag) i
ispuštanjem na workspace bez kucanja ikakvih
komandi. Iako je udobnost očigledna, Grasshopper nudi
bogat i dostupan sistem pomoći (help) sa primerima, do
koga se može doći na više načina zavisno od problema.
Zbog takvog interfejsa, Grasshopper se uči i koristi
lakše od njemu sličnih softvera. Korisnicima pruža
mogućnost da dizajnerske probleme posmatraju kao
skup sofisticiranih veza koje treba grafički predstaviti,
što posebno odgovara studentima arhitekture, kao i
profesionalnim projektantima u ovoj oblasti.
Grasshopper podržava sve principe parametarskog
modelovanja, te omogućava uvid u promenu modela
prilikom promene njegovih parametara. Koristeći
numeričke slajdere parametri se mogu kontinualno
menjati, a mogu se i eksplicitno zadati i menjati.
Parametri geometrijskog tipa se mogu u Grasshopper-u
preneti i preko referenci, odnosno direktnim
označavanjem u Rhino panelu. Svaka promena koja se
izazove manipulacijom geometrijskim objektima u
Rhinou, direktno se odražava na promenu svih od njih
zavisnih komponenti, bez dodatne intervencije od strane
korisnika. Interaktivan rad omogućava jednostavne i
neograničene korekcije i potpunu kontrolu nad
osnovnim elementima modela koji se zadaju kao
parametri. Grasshopper je i fleksibilan, pa ga korisnici
mogu podešavati i uspostavljati bilo kakvu algoritamsku
vezu među komponentama, ali će svakako barem jedna
od njih biti parametarska. Algoritamski karakter dovodi
do realizacije kompleksnih formi pomoću jednostavnih
iterativnih postupaka. Upravo je i cilj tvorca
Grasshopper-a bio da omogući generičke procese na
potpuno interaktivnom nivou, bez posebnog znanja
programiranja i scriptinga, što je i postignuto. Generičko
modelovanje je postalo efikasan i moderan način
modelovanja, a Grasshopper se pokazao kao veoma
funkcionalan u tom smislu. Generički koncept u
Grasshopper-u uvek omogućava korisniku pristup
elementima modelovane forme, od startne tačke, pa sve
do najsitnijih detalja. Zapravo, kako je model rezultat
algoritma, ulazne vrednosti algoritma se mogu menjati,
a kako je već rečeno, rezultat se automatski odražava na
model. Kod tradicionalnih metoda modifikovani su sami
modeli ili su dizajnirani na papiru, a finalni model se
radio digitalno ne bi li se izbegle promene koje su
vremenski skupe. Svaka promena u dizajnu remetila je
ostatak geometrije, što je iscrpljujuće jer je potrebno sve
što je zavisno preoblikovati, reorjentisati i itd. Umesto
toga, pomoću Grasshopper-a se generiše ogroman broj
varijacija istog modela, podešavanjem bazičnih
geometrijskih parametara, analiziraju se svojstva forme i
ograničenja fabrikacije. Parametrizacija pruža i
prepoznavanje obrazaca geometrijskog ponašanja i
tendencija (Slika 2).
Slika 2 Primer parametarskog modelovanja
izgrađenog bloka - distribucija objekata i njihovih
visina duž dve linije, varijante
Iako ne zahteva znanje standardnog programiranja,
Grasshopper dopušta onima koji poseduju ovakvo
znanje - da ga iskoriste. Ovaj editor nudi posebne
komponente čiju akciju korisnik sam određuje pisanjem
pravog objektno-orjentisanog koda. Sam određuje broj i
tip ulaznih i izlaznih podataka u zavisnosti od željene
akcije. Na taj način može objediniti više postojećih
komponenti ili stvoriti sasvim novu komponentu koja bi
zadovoljila njegove zahteve. Grasshoper dopušta script
jezike bazirane na Visual Basicu – VB.NET i C# [8].
Grasshopper je u konstantnom razvoju, nadgrađuje se i
potpuno je besplatan. Dovoljno je brz u slučaju
definicija manjeg obima parametara. Kod velikih
projekata, čije su definicije bogate složenim script
komponentama, kako definicija postaje sve složenija, a
model sve veći, može doći do usporenja. Ali i to je
rešivo: moguće je podesiti da se objekat ili njegovi
delovi ne regenerišu pri svakoj promeni, tako što se deo
definicije diskonektuje dok se istražuje na drugom delu.
4 RAZVOJ SISTEMA ZA PARAMETARSKO
MODELOVANJE URBANISTIČKIH
SKLOPOVA

Nastao na bazi Blending koncepta, ovaj sistem se

razvija kao Grasshopper definicija za program
Rhinoceros. Osnovnu ideju čini praćenje i kontrola
jednostavnih kubičnih volumena duž zadate linije (ili
sistema linija) koja može da bude prava, izlomljena ili
slobodna kriva u horizontalnoj ravni, pri čemu kubični
objekti menjaju visinu prema zadatim pravilima. Za
ovako distribuirane objekte na definisanoj parceli,
moguće je praćenje: Slika 3 Sistem za parametarsko modelovanje
urbanističkih sklopova
 3D prikaza urbanističkog sklopa
Distribucija visine objekata se kontroliše pomoću
 Procenta zauzetosti parcele
izabrane funkcije i realizuje se pomoću grafičke
 Indeksa izgrađenosti komande Graph Mapper. Ponuđeni izbor tipa (Graph
 Bruto i neto površine objekata, kao i njihovog Types) funkcije (Bezier, Conic, Gaussian, Linear,
volumena Parabola, Perlin, Power, Sinc, Sine, Sine Summation,
Square Root) omogućava dodatnu parametarsku
 Broja stanova (prema zadatoj prosečnoj površini)
kontrolu svake od funkcija čime se postiže njen
 Potrebnog broja parking mesta (prema regulativi) konačni oblik. Veliki izbor različitih funkcija daje
 Distribucije potrebnog broja parking mesta (u mogućnost projektantu, korisniku sistema za
okviru 3D prikaza) parametarsko modelovanje urbanog sklopa, analizu i
Ulazni parametri koje je pri tome moguće kontrolisati kontrolu, te postizanje unapred zadatog cilja, na primer
(menjati), su sledeći: distribuciju visina u odnosu na osunčanost, u odnosu
na okruženje i slično, uključujući pri tome i odluke
 Veličina i oblik parcele
samog dizajnera u odnosu na konačnu formu i
 Položaj i oblik linije (sistema linija) po kojoj se geometriju.
distribuiraju objekti
 Veličina i proporcije stranica pravougaone osnove
distribuiranih objekata
 Maksimalna spratna visina objekata
 Promena visine objekata koji se distribuiraju duž
određene linije, prema zadatim pravilima
 Spratna visina
 Prosečna kvadratura stana (ukoliko se radi o
stambenim objektima)
 Odnos bruto i neto površine objekata
Slika 4 Eksperimentalna primena alata u urbanističkom
Prikazani sistem razvijen je kao softver otvorenog koda projektovanju i praćenje indeksa izgrađenosti i
(Open source), zaštićen CC (Creative Commons) procenta zauzetosti parcele (studentski rad – Bojana
licencom, koja omogućava slobodno korišćenje, Mijušković, Izborni predmet Generička istraživanja
promenu i distribuciju, uz obavezno navođenje autora i 06, 2010)
konteksta u okviru koga je softver nastao [12].
Svaki od ulaznih parametara značajno utiče na celinu.
Distribucija objekata se kontroliše brojem objekata koji
Varijacijom vrednosti ulaznih numeričkih parametara,
su razmešteni duž linije podeljene na delove jednakih
oblika ulaznih linija i funkcija kojima se vrši
dužina (Slika 3).
distribucija spratnosti objekata korisnik - dizajner ima
na raspolaganju veliki broj različitih resenja. Odluku o
prihvatanju jednog konačnog rešenja dizajner donosi
sam, uz podršku i praćenje dodatnih raspoloživih
informacija u okviru sistema, a koje su relevantne, za
posmatrano rešenje, u odnosu na regulativu i interes
investitora. Dakle, sistem nije zamišljen kao ekspertski
sistem koji prihvata ili odbacuje rešenja, već kao
sistem u kome značajnu ulogu ima korisnik, koji, na
osnovu prisutnih informacija u sistemu, vrednuje
alternative i donosi konačnu odluku.
Dakle, 3D prikaz urbanističkog sklopa i sve ostale
prateće informacije u sistemu, odnose se na svaki
trenutni izbor ulaznih parametarskih vrednosti i
predstavljaju informacije o trenutnom rešenju urbanog
sklopa koje govore o prihvatljivosti tog rešenja i utiču
na izbor od strane projektanta.
Slika 5 Izgled Grasshopper definicije Sistema za
parametarsko modelovanje urbanističkih sklopova
Na Slici 5 prikazan je izgled Grasshopper definicije
razvijenog sistema za parametarsko modelovanje
urbanističkih sklopova. Sistem u suštini predstavlja
generički koncept koji na osnovu zadatih parametara
generiše formu bloka. Pri tome jedan od ulaznih
parametara je kubična forma, jedna njena horizontalna
ivica prati tangentu izabrane krive, postavljajući tako
kubuse različitih visina u razne položaje u prostoru.
Distibucijom kubusa duž krivih, uz prihvaćenu
distribuciju njihovih visina, nastala je forma koja se
sastoji od pojedinačnih kubusa ili pak, njihovo
delimično preklapanje, proizvodi kompleksnu
arhitektonsku geometriju (Slika 6).
Mogućnost preklapanja dva ili više kubusa značajno
utiče na algoritam izračunavanja zauzetosti, bruto
izgradjene površine i indeksa izgradjenosti. Površina
pod objektima i bruto izgradjena površina ne
predstavljaju, u tom slučaju, prost zbir podataka koji se
odnose na pojedinačne objekte, izračunavanje postaje
složenije i u ovom sistemu je realizovano pomoću
Grasshopper grafičkih komandi koje se odnose na
skupovne operacije i Bulovu algebru.
Slika 6 Kompleksna arhitektonska geometrija sa
brojnim preklapanjima kontura
4.1 Praćenje indeksa izgrađenosti i procenta
zauzetosti parcele
Kao značajni podaci za urbanističko rešenje u sistemu
su, posle 3D prikaza, uključeni procenat zauzetosti na
parceli i indeks izgrađenosti [10]. Zauzetost predstavlja
odnos površine pod objektima i površine cele parcele.
Indeks izgradjenosti je odnos bruto izgradjene površine
i površine parcele. Njihove granične vrednosti (ili
opseg) su odredjene regulativom – generalnim ili
detaljnim regulacionim planom i odstupanje od
propisanih vrednosti nije dozvoljeno. Stoga je trenutna
prisutnost ovih podataka u sistemu od velikog značaja.
Osim toga, bruto i neto površine objekata i njihov
volumen, građevinske i regulacione linije, broj stanova
(prema zadatoj prosečnoj površini), kao bitni podaci za
gradske institucije, urbanistu i investitora, takođe su
prisutni u sistemu.
4.2 Modul za distribuciju i kontrolu broja
parking mesta
Posebna pažnja je usmerena na potreban broj parking
mesta, prema aktuelnoj regulativi [11] i površini
neophodnoj za njihovu realizaciju. Ova površina
dodatno umanjuje raspoloživu bruto izgradjenu
površinu u slučaju izgradnje garaža ili pak umanjuje
zelene površine i utiče na organizaciju bloka u slučaju
parkiranja na otvorenom. Kao poseban modul,
razvijena je Grasshopper definicija koja vrši
distribuciju parking mesta duz izabrane linije (desne
ivice puta) uz dodatnu informaciju o broju realizovanih
parking mesta. Uz prisutnu informaciju iz sistema o
potrebnom broju parking mesta, obezbedjuje udobnu
poziciju korisniku.
Ulazni parametar ovog modula je desna ivica puta kao
linija orjentisana u smeru kretanja i, dodatno, ugao pod
kojim su postavljena parking mesta u odnosu na
tangentu te linije tako da nudi mogućnost parkiranja
pod pravim uglom ili koso parkiranje (Slika 7).
Slika 7 Distribucija parking mesta duž zadate linije
Algoritam je razvijen u opštem slučaju i podržava
distribuciju parking mesta duž svake prave ili krive
linije proizvoljne u smislu konveksnosti i konkavnosti.
5 ZAKLJUČAK
Izučavanje parametarskog modelovanja predstavlja
veoma značajnu osnovu za informisanje i uvodjenje
studenata u probleme parametarskog projektovanja, kao
i značajnu stepenicu na putu budućeg profesionalnog
osposobljavanja.
Parametric Design, kao način rada na projektima i
investicijama, danas je suveren metod u tehnološki
razvijenom svetu. On pruža svim učesnicima u procesu
investicione izgradnje šansu jednovremenog i aktivnog
učešća i kontrole čitavog procesa, u svim njegovim
fazama, i, što je najvažnije nudi mogućnosti lakih
izmena parametara, praćenje celine složenih sistema,
postavljanja i vrednovanja alternativa, kao i kontrole
troškova u svakom trenutku.
Razvijen Sistem za parametarsko modelovanje
urbanističkih sklopova, prikazan u ovom radu, je
generički model u formalnom smislu generisanja
modela. Medjutim, u suštini, on je dovoljno otvoren i
dovoljno opšteg karaktera sa naglašenom ulogom
projektanta i, na neki način, predstavlja simulaciju
uobičajenog pristupa urbanističkom projektovanju koju
parametarski pristup diže na viši nivo.
6 REFERENCE
[1] Devetakovic, M.: Communicating generic
processes – Some issues related to architectural
design, Generative Art Conference, Milan, Italy,
2001, dostupno na:
http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/98221/devetakov
ic.pdf? februar 2011
[2] Kolarevic, B.: Architecture in the digital age: design and
manufacturing, Spon Press, Francis & Taylor, 2003
[3] Primere uvođenja kompjuterskog modela u arhitektonsku
praksu pogledati u Arsić, P.: Izabrani projekti i realizacije
1974-2004, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu,
2004
[4] Arsić, P.:Unapređenje arhitektonske struke na prelomu
milenijuma, Odnos ideje i dela, prilozi unapređenju
arhitektonske teorije i prakse, Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, 2004, str. 144, dostupno na:
http://www.scribd.com/full/37482500?access_key=key-
2f6t6ng1msofhdz6clws, februar 2011
[5] Schumacher, P.: Parametricism - A New Global
Style for Architecture and Urban Design, AD
Architectural Design - Digital Cities, Vol 79, No 4,
July/August 2009, dostupno na:
http://www.patrikschumacher.com/Texts/Parametricism%20-
%20A%20New%20Global%20Style%20for%20Architecture%20and
%20Urban%20Design.html, februar 2011
[6] H. Pottmann, A. Asperl, M. Hofer and A. Kilian:
Architectural Geometry, Bentley Institute, 20
[7] www.grasshopper3d.com, dostupno februar 2011.
[8] Payne, A., Issa, R.: Grasshopper Primer, LIFT Arch.,
2009.
[9] O konceptu Blending, kojim se geometrijske forme
transformišu na bazi zadatih presečnih stanja, pogledati
u Aranda, B.; Lasch, Ch.: Tooling, Princeton
Architectural Press, 2006
[10] Tošković, D.: Urbani dizajn, urbanistička tehnika
i estetika, Urbanistički zavod Republike Srpske, 2000.
[11] Pravila izgradnje, obaveze definisane generalnim
ili detaljnim planovima, uredjajnim osnovama isl.
[12] Creative Commons 3.0 Attribution License,
http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/, dostupno
februar 2011