4.

ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

ISIYI TANIYALIM
*Isı maddeleri etkileyen bir enerji türüdür. **Hal değişim olaylarının hangilerinde ısı alınır,
*Isı maddeler arasında alınıp verilebilir. hangilerinde ısı verilir? olduğunu bilmek önemlidir.
*Isının birimi Joule veya kaloridir. Aşağıdaki kodlama ile bunu hafızanızda daha
*Isıyı ölçmek imkânsızdır. Isıyı hesaplamak için kalori- uzun süre tutabilirsiniz.
metre kabı kullanılır.
SICAKLIĞI TANIYALIM
?
*Sıcaklık ise ısının bir nevi göstergesidir.
*Isının hangi yöne aktığını gösterir.
*Bir ölçümdür. Termometre ile ölçülür.
*Birimi OC (derece celcius)’tur

Bir kodum bile

yok!
ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

Erime; maddenin katı halden sıvı hale geçmesine

denir, erime gerçekleşirken madde ısı alır.

Donma; maddenin sıvı halden katı hale geçmesine

denir, donma gerçekleşirken madde ısı verir.

Buharlaşma; maddenin sıvı halden gaz hale geç-

(Isı paraya benzetilebilir. Atalarımız da bir
şeyler biliyor olsalar gerek paranın yüzü
sıcaktır demişlerdir. Bu benzetimde alınan
para sevince, kaybedilen para üzüntüye
neden olabilir. Isı alan maddenin sıcaklığı ar-
tar, veren maddenin sıcaklığı azalır diyebili-
riz. Sonuç olarak sıcaklık alınan veya verilen
bir şey değildir.)
mesine denir, buharlaşma gerçekleşirken madde
ısı alır.
Yoğuşma; maddenin gaz halden sıvı hale geçmesi-
ne denir, yoğuşma gerçekleşirken madde ısı verir.
Süblimleşme; maddenin katı halden doğrudan gaz
hale geçmesine denir, süblimleşme gerçekleşirken
madde ısı alır.
Kırağılaşma; maddenin gaz halden doğrudan katı
hale geçmesine denir, kırağılaşma gerçekleşirken
madde ısı verir

HAL DEĞİŞİMİ
> Isı alan saf maddeler bir fiziksel halden başka bir
fiziksel hale geçebilirler. Buna hal değişimi denir.
Aşağıda hal değişimi şeması verilmiştir.
Kaynama ile buharlaşma birbirine benzer kav-
ramlar olmakla birlikte farkları da mevcuttur.
*Buharlaşma her sıcaklıkta olan ve sıvı yüzeyin-
de gerçekleşen olaydır, kaynama ise belirli bir
sıcaklıkta ve sıvının her yerinde olur.

*Buharlaşmanın en hızlı olduğu zaman diliminde

kaynama olmaya başlar.

*Kaynama sırasında maddenin sıcaklığı sabit

kalırken, buharlaşma sırasında maddenin sıcak-
lığı değişir.

1
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

* Saf bir madde hal değiştirirken sıcaklığı değiş-

mez.

Aşağıdaki benzetimden bunu daha iyi anlayabili-

riz. Saf madde hal değiştiriyorsa sıcaklığı değiş-
mez, sıcaklığı değişiyorsa hal değiştirmez.

BUHARLAŞMA VE KAYNAMA FARKI

ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

Şimdi bu iki olayın arasındaki farkı aşağıdaki gibi bir

benzetim yaparak size anlatmaya çalışalım!

Bir hapishane düşünün mahkumlar duvarlardaki de-

liklerden birer birer kaçıyorlar. Buharlaşmada böyle
olur. Eğer hapishane duvarı yıkılırsa mahkumların
hepsi birden kaçar kaynama da böyle gerçekleşir.

AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLER

Bir limonu gözümüz kapalı tadından ayırmak
mümkündür. Limonu ele veren limonun ekşi olan
tadıdır. Saf maddelerin tadına bakmak, dokunmak
BUHARLAŞMA

tehlikeli olabilir. Bu nedenle saf maddeleri ayırt

ederken daha bilimsel ve daha güvenli yöntemler
kullanılmalıdır. Saf maddeler için bazı ayırt edici
özellikler vardır. Saf maddeler için erime, donma
ve kaynama noktaları ayırt edicidir. Bir başka de-
yişle bu hal değişim noktaları maddelere özgüdür.

Ayırt edici özellikler maddenin miktarına bağlı

değildir.

Bir örnekle izah etmek gerekirse, saf su 100

o
C’da kaynayan bir sıvıdır, aynı şartlarda 100oC
‘da kaynayan başka bir saf madde yoktur. Elimize
aldığımız termometre yardımı ile bir sıvının kay-
KAYNAMA

nadığı noktayı 100oC olarak belirlediysek o madde

saf sudur deriz. Bir maddenin erime noktası aynı
zamanda o maddenin donma noktasıdır.

2
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLER KODLAMA GENLEŞME VE BÜZÜLME

Isı maddelerin fiziksel hal değiştirmelerini sağ-

larken onların şekillerinde de değişiklik meydana
getirebilir.

**Isı alan (ısınan) bir maddenin hacmi artar, boyu

uzar buna genleşme denir.

**Isı veren(soğuyan) bir maddenin hacmi azalır,

boyu kısalır buna büzülme denir.

Eğer madde ısınıyorsa sıcak ortama konulmuşsa

maddede genleşme meydana gelir, soğuyor veya
soğuk ortama konulmuşsa büzülme meydana gelir.

ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

Örneğin; buzdolabına kona reçel kavanozunun

kapağı açılmaz bunun sebebi buzdolabında soğu-
yan kavanoz kapağının büzülmesi ve sıkışmasıdır.
Kavanozun kapağını birkaç dakika sıcak suya
tuttuğumuzda kavanoz kapağı genleşir ve kolayca
açılır.
Aynı maddenin erime sıcaklığı ile donma sı-
*Hem katı, hem sıvı hem de gaz maddeler genleşir
caklığı birbirine eşit olur.
veya büzülebilirler.

DİKKAT!
Hal değişim olayı ıle hal değişim sıcaklığını * Gravzant halkasındaki küre oda
birbirine karıştırmayın! sıcaklığında iken halkadan geçe-
bilmektedir. Metal küre ısıtıldığın-
Katı bir maddenin ısı alarak sıvı hale geçme- da genleşeceğinden dolayı halka-
sine erime denilirken, bu olayın gerçekleş- dan geçemez.
meye başladığı sıcaklığa ise erime sıcaklığı
denir.

3
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

ALIŞTIRMALAR:

1 3
Aşağıda dört farklı maddeye ait kaynama noktası Aşağıdaki iki cisim birbirine dokunduruluyor.
tablosu verilmiştir. Şenol öğretmen bu sıvılardan bi-
rini kullanarak bir deney yapmıştır. Deneyinde sıcak-
lığın zamana bağlı tablosunu aşağıdaki gibi yazmıştır.
80 oC 20 oC

SIVILAR Kaynama Sıcaklığı (oC)

su 100 Buna göre;

aseton 58 1. Cisimler arasında ısı alış-verişi gerçekleşir mi?

evet
eter 36
2. Isı akışı nerden nereye olur?
etil alkol 78 sıcaktan soğuğa
3. Ne zamana kadar ısı akışı gerçekleşir?
Zaman( dk) 0 1 2 3 4 5 6 7
iki nesnenin sıcaklıkları eşitlenene kadar
ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

Sıcaklık (OC) 5 15 25 35 45 55 65 75
4. Son durumda Denge sıcaklığı kaç derece olabi
lir? 80 derece
Buna göre Şenol öğretmenin kullandığı sıvı hangi ikisi
kesinlikle olamaz? Açıklayınız.

Aseton ve eter kesinlikle olmaz. Çünkü

7. dk da 75 derece yazıyor ama Aseton ve 4
eter'in kaynama sıcaklığını geçiyor. Bir metale aşağıdaki gibi iki işlem uygulanıyor.Bu
işlemler sonucunda metallerin şekillerindeki deği-
şimler aşağıdaki gibi oluyor.

1.işlem 2.işlem

2 ???
Bu işlemler ve gerçekleşen olayları aşağıya not
Elinizde cinsi bilinmeyen bir alınız?
sıvı var. Bu sıvının cinsini
tahmin etmek için ise eliniz- Isıtma
1.işlem:………………………Gerçekleşen Genleşme
olay:…………………....
de bir ısıtıcı ve termometre 2.işlem:……………………...Gerçekleşen
Soğutma olay…………………....
Büzülme
verilmiş. Sadece bunları
kullanarak tadına bakmak
veya dokunma gibi işlemleri
yapmaksızın maddenin cin-
sini nasıl bulursunuz? 5
Bir sıvının ısıtılması sırasında yazılan tablo aşağıda
verilmiştir.

Zaman( dk) 0 2 4 6 8 10
Sıcaklık (OC) 16 32 48 64 64 80
Bu sıvının kaynama noktası kaç OC’dur? Nasıl bul-
dunuz?
64 Derece. Çünkü kaynama noktasında veya
hal değiştirirken sıvının sıcaklığı değişmez
4
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

6 8
Aşağıda bazı sıvılara ait kaynama noktaları tablosu Aşağıda bazı katı maddelerin ısınmaları sırasında
verilmiştir. zamanla sıcaklık değşimlerini gösteren tablolar
verilmiştir.

SIVILAR Kaynama Sıcaklığı (oC)

Zaman (dk) 0 2 4 6 8
su 100 Sıcaklık (oC) 12 22 22 35 47

aseton 58 Zaman (dk) 0 2 4 6 8

eter 36 Sıcaklık (oC) 0 15 30 45 45

etil alkol 78 Zaman (dk) 0 2 4 6 8

Sıcaklık (oC) 22 22 22 40 58
Buna göre aşağıda grafiği verilen sıvı bu sıvılardan
hangisi olabilir? Zaman (dk) 0 2 4 6 8
Sıcaklık (oC) 0 10 20 20 30
sıcaklık (0C)
100
ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

78
Bu maddelerden hangi ikisi aynı maddedir?
Neden?
58
50 1. si ve 3. aynı. Çünkü ısınmada hal değiştirken
36
sıcaklıklar sabit kalır.
20

9
6 8 10 12 14 16 18 20 zaman (dk) Aşağıdaki tabloyu doldurunuz?

Bence ASETON. Önceki soruda dediğimiz

burada da devreye girer.
örnek olay genleşme mi
Anlatmama gerke yok sanırım değil mi? :) büzülme mi?

Yazın tren raylarının yamuk- G

laşması.

Soğukta kalan topun sönük- B

leşmesi

7 Tencerede kaynayan sütün G

taşması.
-X maddesi ile Y maddesi aynı cinstir.
-Z maddesi X ve Y maddesinden farklıdır. Soğuk suya bırakılan termo- B
-Y maddesinin erime noktası 10oC’dur. metredeki değerin düşmesi.

Kışın elektrik tellerinin gergin- B

leşmesi.

Buna göre X ve Z maddesinin erime sıcaklıkları kaç Sıcak suya konulan kavanozun
kapağının açılması. G
o
C olabilir?

X Maddesin 10 C ama Z yi bulamadım Kalorifer peteği üzerindeki G

balonun şişmesi.

5
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

10 12
Aşağıdaki ifadeler kaynamaya aitse “K”, buharlaşma- Aşağıdaki hal değişim olaylarından hangileri ger-
ya aitse “B “harfi ile işaretleyiniz? çekleşirken ısı alınır veya verilir?
Boşluklara yazınız?

B Her sıcaklıkta gerçekleşebilir. ERİME DONMA

ISI ALMA ISI VERME

K Hızlı olarak gerçekleşir.
ISI ALMA ISI ALMA
B Sıvı yüzeyinde meydana gelir ISI VERME ISI VERME
BUHARLAŞMA SÜBLİMLEŞME

K Sıvının her yerinde meydana gelir.

K Belli bir sıcaklıkta meydana gelir.

YOĞUŞMA KIRAĞILAŞMA
K Gerçekleşirken maddenin sıcaklığı değişmez. ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

11 13
Aşağıdaki ifadeler bilimsel olarak doğru ise “D”, yan-
lış ise “Y” harfi koyu İçerisinde az miktarda su bulunan çaydanlık ile
çok miktarda su bulunan tencere özdeş ısı kay-
naklarında ısıtılmaya başlanıyor.
D/Y İFADELER

Y Yarın havanın ısısı 30oC olacakmış.

Isı sıcaklığı fazla olan maddeden sıcaklığı az

Y olan maddeye doğru akar.
Çocuğun vücut ısısı 39 oC olmuş.
Y
Hasta biraz soğuk almış. ?
Isı akışı maddelerin sıcaklıkları eşitleninceye
D kadar devam eder
Bu sıvının sıcaklığını 40 Joule olarak ölçtüm.
Y
Bu bilgilere göre;
Y Sıcaklık, ısısı fazla olan maddeden ısısı az
olan maddeye doğru akar. 1.Soru: Kaplardaki sıvıların kaynama sıcaklıkları
Sıcaklık bir göstergedir. arasındaki ilişki nedir?
?

D Isı alınan verilen enerji türüdür.

Sıcaklık maddeden maddeye aktarılamaz.

2.Soru: Kaplardaki sıvıların kaynama süreleri ara-
Y Isı termometre ile ölçülür. sındaki ilişki nedir?
30oC ve 90oC sıcaklıkta iki madde birbirine dokun-
Y durulduğunda denge sıcaklığı 25oC olabilir.
Sıcak bardağa soğuk su döküldüğünde çat-
Y laması genleşmeye örnektir.

6
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

14 16
sıcaklık (0C)
Aşağıdaki gibi bir şişenin ağzına biraz şişirilmiş olan 100
balon yerleştirilmiştir. 78
58
50
36

20

sıcak su soğuk su 15

10

6 8 10 12 14 16 18 20 zaman (dk)
Buna göre; Isıtılmakta olan katı bir maddenin sıcaklığının
zamanla değişimini gösteren grafik yukarıdaki
>Şişe sıcak suyun içerisinde bir süre bekletildiğinde gibidir.
balondaki değişim nasıl olur? Neden?
Grafiğe bakarak aşağıdaki soruları cevaplandı-
Çünkü balonun içindeki gaz GENLEŞİR
ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

rınız.

1. Katı maddenin erime sıcaklığı kaç 0C dir?

>Şişe soğuk suda bir süre bekletilirse balondaki de-

ğişim nasıl olur? Neden?
50 C

Balon küçülmeye başlar ve BÜZÜLÜR

2. Katı maddenin tamamen erimesi kaç dakika
sürmüştür?

18 dk

15 3. Kullanılan ısıtıcının sayısı arttırılırsa katının

erimeye başladığı sıcaklık nasıl olur?

cam bardak
Sıcaklık 50 C 'den 80 e yada 110 a çıkabilir

bakır bardak 4. Katının sıcaklığı 12. ve 18. dakikalar arasında

neden değişmemiştir?

Yukarıdaki bakır bardağın içerisinde cam bardak Çünkü o dk larda katı erimeye başladı
sıkışmıştır.

Bu bakır bardağın içerisinden cam bardağı kırmadan

5. Isıtıcının sayısının arttırılması katı maddenin sı-
çıkarabilmek için ne yapabiliriz?
caklığının 50 0C’ ye ulaşma süresini değiştirir mi?

Can Bardağı soğutma ve bakır bardağı ısıtma işlemi yapabiliriz

Değiştirir.

7
 4.ÜNİTE
5.SINIF FEN BİLİMLERİ MADDE VE DEĞİŞİM

17 19
sıcaklık (0C)
90 0C 20 0C 30 0C 30 0C 125
100
a
50 c 30 c 85
b
son sıcaklık son sıcaklık 70
56
c
30

20
200C 400C 250C 150C
10
30 c 20 c
son sıcaklık son sıcaklık 6 8 10 12 14 16 18 20 zaman (dk)

Yukarıda verilen cisimler arasındaki ısı alışverişinin Yukarıda 125 0C’de bulunan bir miktar su buharı-
yönünü ok çizerek gösterip cisimlerin son sıcaklıkla- nın grafiği verilmiştir.
rını altlarındaki boşluklara yazınız.
ORAL AKÇA & ŞENOL NARDAL

Buna göre;

1. Grafik ısınma mı yoksa soğuma mı grafiğidir?

Açıklayınız.

SOĞUMA

2. Madde grafiğin hangi harflerle gösterilen kı-

sımlarına ısı vermiştir?
18
A,C
Aşağıdaki kaba yanda verilen cisimler ayrı ayrı atıldı-
ğında kaptaki sıvının sıcaklığı nasıl değişir? boşlukla-
ra yazınız.
3. Maddenin yoğuşma sıcaklığı kaç 0C’dir?

320C Azalır
85 C

720C Artar
4. Madde hangi dakikalar arasında gaz halden sıvı
hale geçmiştir?
450C Azalır
53 0C
8 ila 14

800C Artar
5. Aynı maddenin sıvı hali kaç 0C’de kaynamaya
başlar?
530C EŞİT BİR ŞEY OLMAZ
85 c aynıdır