Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8

Eğitim Yönetimi

EĞİTİM YÖNETİMİNDE
KURAM VE UYGULAMA
Doç. Dr. Cevat ELMA

1
 Ünite 8

MODERN YÖNETİM
KURAMLARI I
Doç. Dr. Cevat ELMA

İçindekiler
8.1. İnformasyon Kuramı: Claude Shannon - Warren Weaver ................................ 3
8.2. Sibernetik: Norbert Wiener . ............................................................................................ 5
8.3. Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff - West Churchman ............................ 6
8.4. Kaynaklar................................................................................................................................ 8

2
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8

Bu ünitede, yönetim alanyazınında nicel kuramlar olarak bilinen ve özellikle yönetimin karar,
kontrol ve iletişim süreçlerini yoğun biçimde etkileyen informasyon, sibernetik ve operasyonel
araştırma kuramları üzerinde durulacaktır.

8.1. İnformasyon Kuramı: Claude Shannon - Warren Weaver

Yönetim alanındaki yeni kuramlar ve yazarların iletişime verdikleri önem sonucunda birçok bi-
lim ve disiplin, iletişimin kendilerine ilişkin yönlerini konu almış ve geliştirmiştir. Örneğin, siyasal
bilimciler politik sistemlerdeki kitle iletişimini, psikologlar küçük gruplarda iletişim kalıplarını,
sosyologlar da çevre ve toplum çapında iletişim akımları ile ilgilenmişlerdir. Bu çalışmalar içinde
ilginç ve önemli olanı, iletişim mühendislerinin kurduğu informasyon kuramıdır.

Shannon ile Weaver’in öncülüğünü yaptığı bu alanda çalışan mühendisler, telefon, telgraf ve
radyo aracılığı ile verilen işaretlerin iletişim sürecini incelemişlerdir. İletişim sürecini kaynak,
verici, kanal, alıcı ve amaç olarak beş öğeye ayırmışlar ve aynı zamanda işaret dizileri ve kanal
gücünü incelemeye yarayacak sayısal yöntemler bulmuşlardır. Böylece, kanallardan optimum
yararlanma, iletişim hızı ve doğruluğu, şifreleme gibi iletişimin bazı karmaşık problemlerini çöz-
meyi başarmışlardır.

Bu kuramın en yararlı yönü, informasyon kavramına bir ölçülebilirlik vermiş olmasıdır. Haber
kapsamının vericiden alıcıya kadar geçtiği aşamalardaki kayıp derecesi ölçülebilmektedir. Bu
bakımdan, örgütlerin iletişim sistemlerini mekanik açıdan değerlendirmede kullanılabilir. İnfor-
masyon kuramının yetersizliği, gene sağlamış bulunduğu bu ölçü kavramından doğmaktadır.
İletişim sürecini tüm mekanik kabul eden bu kavram, sürecin davranış yönlerini ihmal etmiştir.
Bu yüzden, yönetimde informasyon kuramından yararlanmakla beraber, iletişim sürecinin dav-
ranış özelliklerine dönük olan diğer yaklaşımları da dikkate almak gerekir.

İnformasyon kuramının katkılarıyla iletişim kavramı daha iyi açıklanmış, karar ve kontrol süreç-
lerinin etkisi artmıştır. Böylece, iletişim sistemini örgütün formal yapısı içine sokmak da kolay-
laşmıştır. Ayrıca, bu sistem yoluyla etkili bir besleme (feedback) mekanizmasının kurulması ve
işlemesi sağlanmıştır. Besleme, geçmişteki yapımların sonuçlarından yararlanarak sistemi kont-
rol etme yöntemidir. Besleme mekanizmasının bozulması, sistemin tutarlığının kaybolmasına,
sınırlarının dağılmasına ve sistemin yok olmasına yol açmaktadır. Çünkü besleme, sistemde
bir hareketin yarattığı sonuçları, tahmin edilen sonuçlarla karşılaştırma olanağı vermektedir.
Böylece, sistemin öğrenme ve yenileme gücünü sağlamaktadır. Bu gücün azalması, sistemin
uyumunu azaltmakta, yıpranmasını artırmaktadır. Ancak, informasyon kuramı iletişim sürecinin
davranış yönünü dikkate almadığından, besleme sürecinde sibernetik kavramı da önemli bir rol
oynamaktadır.

İnformasyon kuramının ortaya çıkardığı diğer bir sorun da, informasyonun bulunması olmuş-
tur. Özellikle büyük örgütlerde sınırlı yorumlama ve saklama olanaklarına karşılık, gitgide artan
informasyonun gerektiği zaman bulunması bir problem olmaktadır. Artık geleneksel kitaplık ve
dosyalama sistemlerinin, yeni teknikler ile desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle, birçok bi-
lim adamı, informasyonun bulunmasını kolaylaştırmak yeni yöntemler üzerinde çalışmaktadır.

3
 Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama

Diğer yandan informasyonun hızla toplanması ve işlenmesi, yöneticilerin önüne gelen infor-
masyon hacmini ürkütücü derecede artırmış ve yöneticilerin şikâyetlerine yol açmış durumda-
dır. Önlerine yığılan rapor, projeksiyon ve analizlerin hepsini ya incelemeye zaman bulamayan,
ya da anlamayan yöneticiler, informasyon hazımsızlığı tehlikesiyle karşılaşmış bulunmaktadır.
Yöneticilerin bu sıkıntısını gidermek amacıyla, bazı öğrenme ve uyma teknikleri geliştirilmiştir.

İnformasyon kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir:

• Eğitim örgütlerinde formal ve informal iletişim önemli rol oynamaktadır. Birçok eğitim örgü-
tünde iletişim sistemleri, iletişim sürecinin öğeleri ve engelleri incelenmeden kurulmuştur.
Bu ihmalin sonuçları, iletişimden önce ve sonra gelen süreçler üzerinde olumsuz etkiler ya-
ratmaktadır. Özellikle ülke çapındaki büyük bir eğitim örgütünün, iletişim sistemini sadece
yazışmaları kapsayacak bir anlayışın dışında görmesi gerekir. İnformasyon kuramının temel
katkılarından biri örgütlerin iletişim sistemini yeniden düzenlemesi olmuştur.
•
• İnformasyon kuramın büyük örgütler için sağlayacağı yararlardan biri de, informasyonunun
gerektiğinde bulunabilmesidir. Bu amaçla, her düzeydeki yöneticiler için gerekli informas-
yon türü ve hacminin kararlaştırılması zorunludur. Bir problem ya da sorun konusunda bilgi
isteyen yöneticiye, o konuda kabarmış bir dosya sunmak, informasyon sağlamak değildir.
Aksine, yöneticinin ihtiyacı olan tür ve hacimdeki informasyonu sunmak gerekir. Örgüt için
gerekli informasyonun alınması, işlenmesi ve saklanması, problemler ve sorunlar çıkmadan
önce sağlanmış olmalıdır. Özellikle son dönemlerde diğer alanlarda olduğu gibi eğitim yö-
netimi alanında da yöneticilerin bilgiyi yönetme yeterlikleri yoğun biçimde tartışılmakta ve
araştırılmaktadır.
•
• Informal yanı ağır basan eğitim örgütlerinde, yukarıdan ve aşağıdan gelen informasyon
akımları diğer örgütlerde olduğu gibi farklılaşmaktadır. Yukardan gelen informasyonun ge-
nellikle rasyonel ve teknik olmasına karşılık, aşağıdan giden duygusal ve kişiseldir. Bu iki dü-
zey arasında kalan yöneticilerin veya deneticilerin durumu da sıkıntılıdır. Eğitim örgütlerinin
informasyon modeli, iletişimi artıracak nitelikte kurulmalıdır. Örgütte iletişimin artması ile
yönetimin demokratlaşması düz oranlıdır.
•
• İnformasyon kuramının yönetime uygulanması, elektronik besleme tekniklerine önem ka-
zandırmıştır. Büyük çapta örgütlerde kullanılmaya başlanan bilgi yönetim sistemleri, karar
organlarında bulunan yöneticilerin işlerini kolaylaştırmıştır. Bilgi işleme ve yönetim sistem-
leri, bugün okulların kayıt-kabul, program, öğrenci değerlendirmesi, personel ve lojistik işle-
rinde geniş ölçüde kullanılmaktadır.

4
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8

8.2. Sibernetik: Norbert Wiener

Sibernetik (cybernetics) enerjiye açık, fakat informasyon ve kontrole kapalı sistemlerin incelen-
mesidir. Bu disiplin temelde bir makineler kuramı üzerine kurulmuştur. Fakat makine ne oldu-
ğundan çok, ne yaptığını inceler. Bu bakımdan görevsel ve davranışçı bir yaklaşımdır. Düzenli
kararlı ve üretici davranış biçimlerinin tümüyle ilgilenir. Canlı ve cansız - iletişim ve kontrol sü-
reçlerini inceleyen bu alan, bu süreçleri kapsamlı bir biçimde ele almak düşüncesinden doğmuş-
tur. Özellikle büyük işletmelerde, otomatik kontrol sistemleri geliştirme çabalarına yol açmıştır.
Elektronik makinelerden yararlanan bu yeni kontrol sistemleri, sistemdeki birçok değişkeni ko-
layca izlemekte ve düzenlemektedir.

Bütün sistemler kendilerini informasyon ve kumanda yoluyla kontrol ederler. Birincisi, amaçla-
rın gerçekleşmesinde çıkan veya çıkacak engelleri açıklar, ikinci de, bunları giderici hareketleri
sağlar. Böylece informasyon, karar ve hareket karışımı bir kontrol süreci kurulmuş olur. Yönetim
de kontrol, biyolojik ve mekanik sistemlerdekinden farklı değildir. Çünkü iletişim ile kontrol,
bütün sistemlerin çalışmasına yön veren temel süreçlerdir.

Örgüt ve yönetim açısından bakıldığında, sibernetik başlıca iki yarar sağlar. Birincisi en değişik
sistem türlerini bile tanımlamak için, tek bir kavramlar dizisi kullanılmasıdır. İkincisi de karma-
şıklık niteliği ihmal edilemeyecek kadar önemli olan sistemlerin, bilimsel incelenmesi için bir
yöntem olmasıdır. Böyle sistemler en çok biyoloji alanında görüldüğünden, sibernetik, beyin ve
makine arasında ilginç paralellikler sağlar. Çünkü birinde bulunan şeylerin, diğerinde kullanıl-
masını kolaylaştıran ortak bir dil yaratmıştır.

Sibernetik en önemli etkisini teknolojik değişme üzerinde yapmış ve rutin çalışmalar yerine ge-
tirdiği elektronik makineler ile bu değişmeyi hızlandırmıştır. Bunun sonucunda örgüt yapısı,
yetki kavramı, sorumluluk dağılımı gibi ilkelerde değişiklikler beklenmektedir. Yakın bir gele-
cekte, birçok değişik kararların problem çözme makineleri tarafından verilebilmesi olanağı gö-
rülmektedir. Ayrıca sibernetik, kendinden kontrollü mekanik sistemler ile insanların yönettiği
beşeri sistemler arasında kurulmuş bazı benzerliklerin yanlışlığını da ortaya çıkarmış bulunmak-
tadır. Böylece, bu benzetmelerin gözlem ve gerçek yoluyla denenmesi ihtiyacını duyurmuştur.
Sibernetik kavramı belirli bir amaca dönük olarak otomatik işlemeyi öngördüğünden, öğrenme
ve uyum hareketlerini kapsamaz. Bu özelliği, yönetime uygulanma olanaklarını kısıtlamaktadır.
Biyolojik sistemlerden insan sistemlerine geçiş için bir benzeşim kurmaya çalışan sibernetik, in-
san sistemlerinde iletişim ve kontrol süreçlerinin düzenlenmesini kolaylaştırır. Besleme sistemi
de, bu kavrama dayalı olarak çalışır. Sibernetik disiplinin şimdilik madde sistemlerine uygulandı-
ğı görülmektedir. Fakat bu uygulama insan sistemlerini kapsayacak kadar gelişmemiştir. Çünkü
informasyon kuramcıları örgütün insan yönü ile ilgilenmediğinden, sibernetik örgütün informal
kapsayacak duruma gelememiştir. Bu yaklaşımın böyle sistemlere uygulanması zorluklarından
biri de, insan sistemlerinin çok karmaşık ve hareket alanlarının çok geniş olmasından doğmak-
tadır. Fakat bütün uygulama zorluklarına rağmen, sibernetik yönetime birçok bakımdan katkıda
bulunacak güçlü bir yaklaşım niteliğindedir.

5
 Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama

Sibernetik kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir:

• Eğitim yönetiminde yönetim bilgi sistemlerinin oluşturulmasıyla iletişim ve kontrol model-

lerinin hazırlanmasına katkı sağlayabilir. İnformasyon akımı, besleme yapısı gibi alt sistemler
kurulurken, sibernetik ilkelerin göz önünde bulundurulması gerekir.
•
• Eğitim sisteminin özellikle merkez örgütünde, yatırım plânlaması, program değerlendirmesi
ve personel işleri bilimsel prosedürlere bağlanırsa, örgütte otomatik kontrol sürecinin işle-
mesini kolaylaştırır. Günümüzde diğer örgütlerde olduğu gibi eğitim örgütlerinde de bu tür
işler için sibernetikten yaygın biçimde yararlanılmaktadır.
•
• Sibernetik kuramının bir diğer katkısı da eğitim süreçlerini olumlu yönde etkilemesidir. Eği-
tim-öğretim teknolojisinin etkin biçimde kullanılması, web tabanlı eğitim programlarının
oluşturulması, hem eğitimcilere hem de öğrenicilere öğretimsel destek kaynaklarının hazır-
lanması ve sunulması, e-öğrenme, e-okul gibi uygulamalar örnek olarak verilebilir.

8.3. Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff - West Churchman

İkinci Dünya Savaşı’nda askeri yöneticiler, stratejik ve taktik problemlerine yardımcı olmaları
için bilim adamlarından yardım istediler. Çeşitli disiplinlerden çok sayıda bilim adamının kurdu-
ğu ufak ekipler, kaynaklardan en çok yararlanma yöntemleri üzerinde çalışmaya başladılar. Böy-
lece başlayan ilk operasyonel araştırma hareketi, savaştan sonra diğer sivil alanlara da yayılmış
ve yönetimde geniş çapta kullanılmaya başlanmıştır.

Operasyonel araştırma yönetimde belirli matematik tekniklerden yararlanan, madde ve insan

kaynaklarının en verimli şekilde kullanılmasını sağlayan, informasyonu sayılaştırarak rasyonel
kararlar alınmasını kolaylaştıran, karar çözümlerinin karşılaştırılmasında yöneticiye optimum
çözümü gösteren büyük örgütlerin amaç-yapım kontrolüne yarayan bir yöntemdir.

Operasyonel araştırmanın genel amacı, karar verme durumunda olan yöneticiye yardım etmek-
tir. Bu amaç, her problemin çözümünde işe yarayacak matematik teknikleri bilen uzmanlar ta-
rafından gerçekleştirilmektedir. Böylece, uzmanlar problemi tanımladıktan sonra, incelenmekte
olan sistemi temsil edecek matematik bir model kurarlar. Sonra bu modelden bir çözüm yolu
çıkarıp, hem modeli hem de çözümü denerler. Bunun sonucunda, karar organına rasyonel tak-
dir hakkını kullanabileceği alanı gösterirler.

Karar süreci yönetimin merkezi, araştırma da bu sürece en bilimsel yaklaşım sayılırsa, operas-
yonel araştırmacıların kendilerini örgütlerin rehberleri olarak görebilme eğilimine şaşmamak
gerekir. Fakat yönetimi matematik modeller ve süreçlerden meydana gelen bir sistem olarak
görmek, sadece matematik sembol ve ilişkilerle ifade edilebileceğine inanmak güçtür. Çünkü
matematik, yönetim kuramında bir ekol değil araçtır ve fiziğe ya da kimyaya olan katkısı, yöne-
time olandan daha fazladır.

6
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8

Operasyonel araştırmacılar, olan tekniklerden harekete geçtiği için, yöneticiler onları bu teknik-
ler düzeyinde kullanmakta ve daha yeni teknik ya da sorunlara yöneltmemektedir. Bu eğilim so-
nucunda, hep araştırma teknikleri ile meşgul olan bu uzmanlar daha çok uygulamalı matemati-
ğe kaymış ve insan sistemlerinin süreçlerini incelemeyi ihmal etmiştir. Karşıt görüşlere rağmen,
operasyonel araştırma yönetime birçok bakımdan yararlı olmuştur. Birçok ekonomistler bu yolla
ekonomik kuram ile yönetim analizleri arasında ilişkiler kurmuşlardır.

Karar sürecinde kullanılan matematiksel tekniklerden biri de oyun kuramıdır. Bu kurama göre,
karar durumunda olan kimse yararını çoğaltmak, zararını azaltmak için en verimli çözümü bul-
mak zorundadır ve karşısındaki de aynı güdü ile davranacaktır. Bu amacı gerçekleştirecek olan
strateji, oyun kuramı aracıyla seçilir. Bu kuramın pratik plânlamadan çok, stratejik planlama
için bilimsel bir yöntem olacağı anlaşılmaktadır. Çünkü başlangıçta sıfır-toplam ilkesine daya-
nan oyun kuramı ile grup kararlara, işbirliği ve çatışma karışımı durumları çözebilecek teknikler
geliştirilmiştir. Gene bu kuram yoluyla, çok taraflı kararların çözümü incelenmiştir. Fakat oyun
kuramının da, insan davranışını çerçeveleyen diğer rasyonel modeller gibi, bazı sınırlayıcı var-
sayımları bulunmaktadır. Özellikle yöneticilerin karşılaştığı çatışma durumlarında, böyle teknik-
lerin matematik gücü azalmakta ve yerini sayısal olmayan, mantık almaktadır.

Yapay sistemler içinde, insan-makine sistemlerini inceleyen ve özellikle bunların karar süreci
üzerinde yoğunlaşan operasyonel araştırma, yeni yaklaşımlar içinde diğer bilimlerin katkıları
ve işbirliğine en açık olanıdır. Bu yüzden operasyonel araştırmanın yönetime ve özellikle karar
sürecine uygulanması zor olmamıştır. Yönetim eylemi, matematik açıdan, bir ilişkiler dizisi ola-
rak ifade edebildiği anda, operasyonel araştırmadan yararlanma olanağı var demektir. Fakat
operasyonel araştırma, probleme ilişkin çözümlerin sonuçlarını göstermekten ileri gitmez. Bu
çözümlerden birini seçmek sorumluluğu, gene karar vermek durumunda olan yöneticidedir.

Operasyonel araştırma kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir:
• Uygulama denemeleri gitgide artan operasyonel araştırma, insangücünden yararlanma, eği-
tim planlaması ve öğrenci akımları, öğretim programlarının değerlendirilmesi, maliyet-yarar
ilişkilerine göre hangi öğrencilerin hangi eğitim programlarına katılacağı, okul açımında ön-
celik kurulması, teknik öğretim kurumları ile piyasa ilişkileri, mezunların istihdamını izleme
gibi çeşitli eğitim sorunlarına uygulanabilmektedir.
•
• Operasyonel araştırmanın iki temel hedefi, üretimin geliştirilmesi ve bunu sağlayacak yön-
temlerin bulunmasıdır. Teknolojiye dönük olduğundan, başarısı genişliğine olmaktan çok
derinliğinedir. Bu bakımdan, dar alanlarda uygulanması daha başarılı olmaktadır. Örneğin,
özellikle üretime dönük, döner sermayeli ve teknik okulların ortak sorunlarını çözmede ya-
rarlı olabilmektedir. Ayrıca böyle okullara bina, malzeme ve araç biçiminde giren yatırımların
maliyet-yarar analizleri de kolay yapılabilmektedir.

7
 Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama

8.4. Kaynaklar

• Bursalıoğlu, Z. (2003). Eğitim yönetiminde kuram ve uygulama (7. Baskı). Ankara: Pegem A
Yayınları.

8
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8

9
 Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama

10