List Prezydenta Krakowa 4

List Prezesa Zarządu MPEC S.A. w Krakowie 5

1 Ogrzewanie w staropolskim Krakowie 6

Ogrzewanie – ciepło – ogień 7

Ogień i początki osadnictwa Homo Erectus na ziemiach polskich 8

Ogrzewanie w Krakowie od średniowiecza do końca XVIII w. 11

Bibliografia 27

2 Ogrzewanie w Krakowie od końca XVIII w. do 1953 r. 30

Literatura 55

3 Dzieje Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej, 1953–2018 58

Miejskie Ciepłownie – budowa fundamentów (1953–1962) 59

Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej

w systemie scaleniowej gospodarki cieplnej (1962–1970) 66

W dekadzie marzeń „na wyrost” (1970–1980) 74

W gospodarce niedoboru (1980–1989) 84

U progu nowoczesności (1989–1993) 90

Przyczynek do współczesnej historii MPEC 97

Ciepło to nie wszystko – MPEC w życiu Krakowa i nie tylko 118

Zakończenie 125

Źródła / Bibliografia / Wydawnictwa ciągłe 125

Barka węglowa na Wiśle w Krakowie,

A. F. „Światowid”, ok. 1933 r., ze zbiorów MHK
1
Ogrzewanie – ciepło – ogień
Karol Darwin powiedział kiedyś, że „sztuka rozniecania
ognia jest prawdopodobnie największym odkryciem w hi-
storii ludzkości, może z wyjątkiem języka”1. Umiejętność
posługiwania się ogniem była dla ludzkości prawdziwą
rewolucją. Konsekwencje korzystania w czasach prehi-
storycznych z dobrodziejstw żywo trzeszczącego ogniska
dostarczającego ciepła, były dla gatunku Homo znacznie
bardziej doniosłe, niż mogłoby się wydawać na pierwszy
rzut oka.
W środowisku naukowców zajmujących się badaniem
ewolucji człowieka nie ma zgodności, co do momentu
(rozumianego w kategoriach prehistorycznych, a więc
Ogrzewanie z dokładnością do setek tysięcy lat), w którym nastąpiło
poskromienie tego żywiołu, a dyskusja wśród badaczy
w staropolskim nadal trwa. Z pewnością można stwierdzić, że nie nastąpiło
to wcześniej niż przed dwoma milionami lat, bo z okresu
Krakowie tego nie dochowały się żadne ślady kopalne, które wska-
zywałyby na taką aktywność prehistorycznego gatunku
człowiekowatych (w tym przypadku przedstawicieli Homo
Habilis – Człowieka Zręcznego), a z drugiej strony rów-
nież z pewnością wiadomo, że Homo Sapiens – Człowiek
Rozumny, a więc nasz gatunek – wyewoluował już z pełną
umiejętnością rozpalania ognia (250 tysięcy lat p.n.e.). Za
stanowisko archeologiczne, które hipotetycznie dostarcza
najwcześniejszych świadectw świadomego korzystania
z ognia, uznaje się obecnie Gesher Benot Ya’aqov (milion do
półtora miliona lat p.n.e.) w Izraelu – występują tam kości
noszące ślady nadpalenia, bryły podgrzanej gliny oraz łaty
ziemi o zmienionym kolorze ze śladami roślinności. Jednak
więcej pośrednich, ale bardziej przekonywających przesła-
nek mówiących o korzystaniu z ognia dostarcza antropolo-
gia fizyczna, zajmująca się historią przemian biologicznych
i fizjologicznych człowieka. Skoro poskromienie ognia było
wielkim ewolucyjnym skokiem w dziejach człowieka, mu-
siało także spowodować wyraźne zmiany w jego budowie
fizycznej i zachowaniach. Ze zmian tych będzie można
łatwiej zdać sobie sprawę tylko wtedy, jeżeli uświadomimy
sobie, jakie korzyści dawało ludziom pierwotnym korzysta-
nie z ognia2. Ogień zapewniał ciepło, był naturalną formą
ogrzewania; zaczęto spożywać potrawy poddane obróbce
termicznej, dostarczające więcej substancji odżywczych;
płonące ognisko zapewniało bezpieczeństwo. Zdaniem
1 R. Wrangham, Walka o ogień. Czyli jak gotowanie stworzyło człowieka,
Warszawa 2009, s. 15.
2 J.M. Roberts, Ilustrowana historia świata, t. 1, Prehistoria i pierwsze cywiliza-
cje, Warszawa 1999, s. 27; R. Wrangham, op. cit., s. 89, 91.
6 7
Richarda Wranghama, brytyjskiego prymatologa, profesora
antropologii biologicznej na Uniwersytecie Harvarda, te
korzyści doprowadziły do: redukcji owłosienia ciała, wy-
cofania szczęki, w której zęby uległy zmniejszeniu oraz do
zmniejszenia się obwodu miednicy (krótszy układ pokar-
mowy), wyprostowania postury z zupełnym zatraceniem
zdolności chwytnych w stopach, znaczącego powiększenia
się mózgu oraz rozwinięcia zachowań socjalnych i wy-
kształcenia struktury społecznej. Powstał zupełnie nowy,
dużo bardziej rozwinięty gatunek: Homo Erectus – Czło-
wiek Wyprostowany (ok. 1,8 miliona lat p.n.e.)3.
Przytoczone zmiany ewolucyjne wykształcone u Homo
Erectus nie pozostawiają wątpliwości, że gatunek ten
posługiwał się ogniem. Początkowo korzystał doraźnie z za-
stanych źródeł ognia – wywołanych uderzeniem pioruna,
samoistnym pożarem wysuszonej sawanny lub spowodo-
wanych wybuchem wulkanu, czy – powstałych naturalnie
wycieków gazów z podziemnych złóż4. Stałe źródło płomieni
miało także dodatkowy atut, pozwalało bowiem szybciej
oswoić się z tym żywiołem. Trudno jednoznacznie stwier-
dzić, jaka właściwość ognia jako pierwsza pchnęła naczelne
do prób jego wykorzystania dla własnych potrzeb. Wydaje
się, że mogło to być właśnie dostarczenie ciepła. Z czasem
zaobserwowano, że płomienie odstraszają także dzikie
zwierzęta. Raczej później gatunek Homo uświadomił sobie,
że podgrzane w ogniu potrawy są smaczniejsze i bardziej po-
żywne – mogło to nastąpić, gdy np. natknął się na nadpalone
przez pożar buszu czy sawanny zwierzęta, których mięso
miało znacznie lepsze walory smakowe i odżywcze5.
Kolejnym istotnym etapem w „oswojeniu” gorącego
żywiołu była zdolność do przenoszenia go i zabierania ze
sobą oraz – co wydaje się najtrudniejsze – umiejętność
podtrzymania ognia. Bez wątpienia biegłość ta została
wykształcona jeszcze na kontynencie afrykańskim. Równo-
legle przebiegał proces zdobywania wiedzy na temat wła-
snoręcznego wywołania ognia. Darwin przychylał się do
tezy, że początek temu procesowi dała obserwacja iskier,
jakie powstają w wyniku obróbki kamieni w pięściaki i inne
prymitywne narzędzia. Wielokrotna obserwacja zjawiska
utrwaliła się w umysłach pierwotnych ludzi i zaczęła być
świadomie odtwarzana – w ten sposób po wielu próbach
udało się celowo rozpalić ogień. Umiejętność krzesania
ognia należy uznać za ostateczny moment „oswojenia”
i kontrolowania ognia6.
3 R. Wrangham, op. cit., s. 104, 180–183.
4 Taki „wieczny ogień” opisał już Homer w Iliadzie, podając jego – dającą się
rozszyfrować – lokalizację: źródło w Yanartaş niedaleko Antalyi na połu-
dniu Turcji, które płonie do dziś i nosi nazwę Ogni Chimery.
5 R. Wrangham, op. cit., s. 188–189.
6 Wielka historia świata, t. 1, Świat przed „rewolucją neolityczną”, oprac. J.T.
Kozłowski, Warszawa 2004, s. 179; R. Wrangham, op. cit., s. 187. Krze-
sanie ognia służyło ludzkości przed wynalezieniem zapałek i zapalniczek
bardzo długo – chociażby do powodowania zapłonu prochu w broni
czarnoprochowej, wyposażonej przede wszystkim w zamki skałkowe.
 To dzięki tej umiejętności naczelne mogły opuścić
kolebkę ludzkości – Afrykę i przedostać się na północ
– na kontynent europejski, gdzie panowały znacznie niższe
temperatury. Najstarsze ślady kopalne odnalezione na
terenie Europy, potwierdzające obecność zabezpieczone-
go kamieniami ogniska, datowane są na około 380 tys. lat
p.n.e. i pochodzą ze stanowiska Terra Amata w Nicei7.
Prehistoryczne obozowisko odnalezione nieopodal
było zorganizowane w sposób planowy. Na jego terenie
odkryto szałasy zbudowane z żerdzi oraz gałęzi wbitych
w podłoże wokół owalnego placu – mieściły wewnątrz
miejsce do spania, przygotowania posiłku, a przede
wszystkim przestrzeń do rozpalania ogniska jako źródła
ciepła. Ogień krzesano na kamiennej płycie, w osłoniętym
miejscu. Stanowisko to jest bardzo zbliżone do obozowiska
odkrytego w miejscowości Vértesszőlős pod Budapesztem.
Tam dodatkowo wyszczególniono miejsca do ćwiartowania
zwierząt, a ogniska otaczano kamiennymi murkami. Z tymi
odkryciami koresponduje również obóz odnaleziony w war-
stwach archeologicznych pod niemieckim Bilzingsleben,
gdzie ogniska zlokalizowano przy wejściach do szałasów8.
Tak pokrótce przedstawia się historia opanowania
ognia przez naszych prehistorycznych przodków i przy-
wędrowania z tą umiejętnością na tereny Starego Konty-
nentu. Jednak, choć oswojony – ogień „uzależnił” od siebie
człowieka już na zawsze, często decydując o jego życiu lub
śmierci. Wraz z rozwojem naszej cywilizacji doskonalono
formy jego wykorzystywania, ale samo znaczenie i istota
ognia jako niezbędnego do przetrwania pozostawały
niezmienione. Dlatego też żywioł ten zajmował ważne
miejsce w wierzeniach starożytnych kultur i otaczany był
wielkim szacunkiem.
Najbardziej znanym mitem dotyczącym początków
posługiwania się ogniem jest oczywiście grecka opowieść
o Prometeuszu, który stworzył ludzi z gliny i przekazał im
umiejętność posługiwania się nim. W świecie starożytnych
Greków ognisko odgrywało bardzo istotną rolę, a opieko-
wała się nim bogini Hestia (rzymska Westa)9. Z kolei w mi-
tologii celtyckiej boginią odpowiedzialną za ogień i jasność
była Bellisama, towarzyszka Belenosa – boga światła10.
Podobna rola ognia u kresu świata została przedstawio-
na w hinduizmie wyznawanym na terenie Indii. Za istotę
utożsamianą z ogniem uznawano Agniego – występował
7 Encyklopedia historyczna świata, t. 1, Prehistoria, oprac. J.T. Kozłowski,
Kraków 1999, s. 45, 47.
8 Wielka historia Polski, t. 1, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.),
oprac. P. Kaczanowski, J.K. Kozłowski, Kraków 2003, s. 60–61; Encyklope-
dia historyczna świata..., t. 1, s. 50.
9 A. Cotterell, Słownik mitów świata, Katowice 1996, s. 177, 212;
G. J. Bellinger, Leksykon mitologii, mitów ludów i narodów świata, Warszawa
2003, s. 163, 417.
10 G.J. Bellinger, op. cit., s. 56; Mitologie świata, red. A. Cotterell, Ożarów
Mazowiecki 2013, s. 78.
8 9
także jako opiekun ogniska domowego11. W mitologiach
zdecydowanie bliższych naszemu kręgowi kulturowemu –
w wierzeniach pogańskiej Litwy boginią ognia była Gabija,
która podobnie jak Hestia czy Westa opiekowała się rów-
nież ogniskiem domowym. W mitologii Słowian wschod-
nich i południowych za patrona płomieni i słońca uważano
Swarożyca. Był on opiekunem domowego ogniska, kowali,
jak również związków małżeńskich12.
Ogień i początki osadnictwa Homo Erectus
na ziemiach polskich
Tę samą grupę kulturową związaną z gatunkiem Homo
Erectus jak wspomniane wcześniej w miejscowości Vér-
tesszőlős oraz pod Bilzingsleben, reprezentują najstarsze
obozowiska odnalezione na terenie Polski – datuje się je
najpóźniej na 320 tys. lat p.n.e.. Są to odkrycia w Trzebnicy
koło Wrocławia i Ruska na Dolnym Śląsku13.
Obecność ludzi pierwotnych na terenach Polski była
uzależniona w tym okresie (tzw. paleolit zwany również
plejstocenem – epoką lodowcową) od zasięgu lądolodu.
Lodowiec w różnych okresach obejmował całość lub część
terenów Polski. Odkrycia z Trzebnicy i Ruska pochodzą
z okresu interglacjalnego – ocieplenia się klimatu pomię-
dzy drugim a trzecim zlodowaceniem, przypadającym na
430–240 tys. lat p.n.e. Wówczas warunki klimatyczne na
południowo-zachodnich terenach Polski poprawiły się,
umożliwiając zasiedlenie tych terenów (pozostały obszar
pokrywał masyw lodowca). Dopiero schyłek trzeciego
zlodowacenia (240–120 tys. lat p.n.e.) umożliwił gromadom
ludzkim przedostanie się na większe połacie południowych
terenów Polski14.
Z tego okresu pochodzi wiele znalezisk archeologicz-
nych z Jury Krakowsko-Częstochowskiej, w tym z terenów
Krakowa. Dotyczą one przebywającego tam Człowieka Ne-
andertalskiego, którego obozowiska odkryto w jaskiniach:
Mamutowej i Ciemnej w dolinie Ojcowskiej, Nad Galoską
w Piekarach naprzeciwko Tyńca, a także na Wzgórzu bł.
Bronisławy nieopodal Kopca Kościuszki15.
Interesujące obozowisko z paleniskiem zakrytym rodza-
jem czaszy odkryto z kolei na ul. św. Jadwigi (datowane na
130–110 tys. lat p.n.e. – ostatni interglacjał).
11 A. Cotterell, op. cit., s. 76. Prometeusz wykra-
dający ogień, obraz
12 G.J. Bellinger, op. cit., s. 135, 364. Jana Cossiers,
oryginał w zbio-
13 Wielka historia Polski..., t. 1, s. 60–61; Encyklopedia historyczna świata, rach Muzeum
t. 1, s. 50. Prado w Madrycie
14 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. 1, Kraków 1992, s. 23.
15 W. Demertykiewicz, Obraz epoki paleolitycznej na obszarze ziem dawnej
Polski, „Wiadomości Numizmatyczno-Archiwalne” 1914, t. 6, s. 2.
Oprócz podstawowej roli, czyli źródła ciepła, mogło być
piecem wędzarniczym. W Krakowie odnaleźć można także
pozostałości po obozowiskach z początków ostatniego
zlodowacenia (ok. 110–70 tys. lat p.n.e.), które reprezentują
tzw. kulturę prądnicką. Występują m.in.: na wzgórzu wawel-
skim, które było bardzo atrakcyjnym miejscem do zakładania
czasowych siedzib ze względów na podwyższenie terenu
oraz obecność jaskini – Smoczej Jamy; na Krowodrzy; pod
Salwatorem czy w rejonie ul. Kopernika. Działalność gromad
Homo Neanderthalensis na tym obszarze ustała natomiast
podczas pierwszego maksimum ostatniego zlodowacenia,
kiedy lądolód znów przesunął się na tereny południowej
Polski, docierając do basenu dolnej Wisły. Zaleganie wielkich
mas lądolodu trwało ok. 20 tys. lat i zaczęło z wolna zanikać
ok. 40 tys. lat p.n.e. Wówczas na tym obszarze po raz
pierwszy zaczęły pojawiać się gromady wędrowców Homo
Sapiens. Istotnego odkrycia dokonano np. na Wzgórzu św.
Bronisławy – gdzie odnaleziono nadpalone szczątki kostne,
narzędzia, skupiska ognisk oraz kości mamutów, z których
budowano pierwotne szałasy. Równie interesujące znale-
zisko pochodzi z ul. Spadzistej w Krakowie i jest datowane
na 23–21 tys. lat p.n.e. – to kompleks obozowy, w którym
odkryto kości aż 70 mamutów. Były tu strefy obróbki kamie-
nia, pozostałości szałasów z kości mamutów oraz starannie
ograniczone kamieniami ogniska16.
W następnych tysiącleciach wykształciły się jeszcze
inne kultury, które doskonaliły sztukę wyrobu narzędzi,
a uzależnienie człowieka od dającego ciepło ognia zależało
od zmian klimatycznych. Około 12 tys. lat p.n.e. nastąpiło Komin na Wawelu i na dachach krakowskich domów paleniska oraz użyte do jego konstrukcji materiały17. Ogrzewanie w Krakowie od średniowiecza
cofnięcie lodowca, natomiast ok. dziewiątego tysiąclecia – widoczny dym unoszący się z jednego z kominów na Relikty kolejnych epok i kultur dają się dobrze uchwycić do końca XVIII w.19
Okole obok kościoła św. Marcina. Fragment panoramy
warunki klimatyczne zaczęły przypominać współczesne Krakowa z początku XVII wieku
na terenie Krakowa – wykopaliska dostarczają tu bogatego
– było to bodźcem do kolejnych przemian kulturowych po- materiału archeologicznego z epok brązu (1,8 tys. lat do ok. Jak wspomniałem, otwarte ułożone na kamiennej kon-
między ósmym a czwartym tysiącleciem – ogólnie nazwa- 700 r. p.n.e.) i żelaza (ok. 700 r p.n.e. do XIII w.). W epoce strukcji lub platformie paleniska były podstawową formą
nych epoką mezolityczną. Momentem, który zasadniczo brązu zaczęto używać źródła ciepła – ognia do wyrobu ogrzewania pomieszczeń20. Tego typu sposoby ocieplania
zmieniał sposób życia człowieka, była rewolucja neoli- metali (w tym przypadku stopu miedzi z cyną) w specjalnie odnaleziono m.in. na krakowskim Okole, gdzie w drewnia-
tyczna (4,5–4 do 1,8 tys. p.n.e.) i stopniowe przechodzenie skonstruowanych do tego celu piecach hutniczych – np. nych budynkach pozbawionych fundamentów, z okresu
z koczowniczego trybu bytowania na osiadły oraz rozwinię- w Pleszowie na terenie Nowej Huty odkryto formę do przedlokacyjnego, na podłogach z gliny zidentyfikowano
cie hodowli i rolnictwa. W okresie tym pojawia się kolejne odlewania sierpów z brązu (kultura łużycka). Z epoki żelaza resztki węgla drzewnego oraz konstrukcje samych palenisk.
istotne osiągnięcie człowieka – wytwarzana poprzez obrób- (szczególnie z okresu osadnictwa celtyckiego) posiadamy Pozostałości podobnych źródeł ciepła odnaleziono również
kę termiczną ceramika. Na terenie Krakowa z tego okresu dużo wykopalisk świadczących o wszechstronnym użyciu w reliktach drewnianych budynków pod płytą Rynku
pochodzą pozostałości osad kultury ceramiki wstęgowej ognia jako źródła ogrzewania, ale także ciepła do wytwa- Głównego w rejonie Sukiennic, gdzie występowały dodat-
rytej – przede wszystkim z terenów Nowej Huty – (Bieńczy- rzania narzędzi z metalu oraz naczyń glinianych i szklanych. kowo piece kopulaste skonstruowane z gliny oraz cegieł.
ce, Krzesławice, Mogiła, Pleszów). Odnaleziono tam relikty Warsztat menniczy odkryto w Mogile, a celtycki piec hutni- Datuje się je na 1 poł. XIII w., a więc okres przed założe-
charakterystycznych chat dużych rozmiarów o podłużnej czy w Wyciążu na terenie Nowej Huty18. niem miasta. W 1257 r. Kraków został lokowany na prawie
budowie z miejscem na palenisko ułożonym na kamieniach.
Taka forma ogrzewania utrzymywała się w siedzibach
17 J. Wyrozumski, op. cit., s. 27–28. 19 Rozdział w znacznej mierze powstał w oparciu o: K. Moskal, Kafle
ludzkich przez wiele stuleci – zmianie ulegała jedynie forma w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Katalog zbiorów MHK,
18 Ibidem, s. 32–34. Kraków 2012. Tam fachowa literatura, obszerna charakterystyka kolekcji
kafli Muzeum i szerokie tło historyczne.
16 Wielka historia Polski…, s. 71, 75, 88–89; J. Wyrozumski, op. cit., s. 25–26;
W. Kuźniar, W. Demetrykiewicz, Ślady siedziby człowieka przedhistorycz- 20 W minionych wiekach człowiek dopiero kształcił swe umiejętności
nego w okresie paleolitu na Górze św. Bronisławy koło kopca Kościuszki pod w wytwarzaniu energii cieplnej. Na tym tle Polska miała jednak duże
Krakowem, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” opóźnienia. Dlatego obok skromnych prób unowocześnienia techniki
1919, t. 11, s. 24–34. grzewczej, na szeroką skalę pojawiły się tu pomysły na ograniczenie utraty
ciepła, np. okładanie domów drewnem przygotowanym na opał w zimie,
uszczelnianie okien i sytuowanie ich od strony południowej oraz stosowa-
nie grubych izolujących murów np. w budowie kościołów (przyp. red.).

10 11
magdeburskim – utworzono samorząd, a na jego terenie
wytyczono wielki plac targowy oraz poprzecinaną ulicami
siatkę działek mieszkalnych wokół niego. Układ taki deter-
minował sposób konstrukcji murowanych budynków miesz-
kalnych, które od poł. XIII w., ze względu na ograniczoną
przestrzeń w obrębie wyznaczonych placów, zaopatrywa-
no w co najmniej jedno dodatkowe piętro. Poziom dolny
z reguły stanowiła otwarta izba, w której palenisko (gdzie
koncentrowało się życie domowników), wraz z okapem
lokalizowano przy ścianie tylnej lub bocznej budynku – tam
też umieszczano kanały odprowadzające dym. Taki otwór
odnaleziono na przykład w piwnicy (dawniej stanowią-
cej parter) kamienicy przy Rynku Głównym 6 (kamienica
Szara). Z czasem wnętrza budynków ulegały przeobrażeniu
i licznym podziałom, co wynikało m.in. z podnoszenia się
poziomu Rynku – partery stały się piwnicami, przez co
do budynków dobudowywano kolejne kondygnacje, a na
zadziach (podwórzach) kamienic wznoszono kolejne kon-
strukcje mieszkalne – tzw. trakty tylne; proces ten trwał
do ok. poł. XIV w. Wnętrza kamienic, które dzielono wedle
uznania i wygody gospodarza stawały się bardzo niejedno-
lite, stąd paleniska oraz piece sytuowano w pomieszcze-
niach o różnym przeznaczeniu21.
A jak wyglądał sam proces rozpalania ognia w domo-
wych ogniskach, paleniskach i piecach? W średniowieczu
do krzesania ognia używano żelaznych narzędzi, choć
krzemienne rdzenie mezolityczne również były wtórnie
wykorzystywane. Z najpowszechniej stosowanych krzesiw
można wyróżnić: dwukabłąkowe i ogniwkowe, natomiast
iglicowe (szydłowate) oraz sztabkowe (zwane również
trapezowymi lub „polskimi”) występowały wcześniej –
w okresie wpływów rzymskich (I–IV w. n.e.). Najpopular-
niejsze w Krakowie były najprawdopodobniej te bardzo
często stosowane przez Słowian – krzesiwa ogniwkowe
(występują ok. poł. XI do poł. XIV w.). Miały one formę że-
laznych spłaszczonych owali o smukłym, zaostrzonym lub
ściętym zakończeniu. Takim krzesiwem uderzano o krze-
sak – twardy kamień (często krzemień), by uzyskać iskry
padające na łatwopalny materiał. W okresie średniowiecza
była nim hubka (także „gąbka”), czyli rozpałka preparowana
z grzybów nadrzewnych – najczęściej hubiaka pospolitego
(Fomes fomentarius – w języku łacińskim wprost oznacza-
jące „podpałka” i „podpalający”) lub czyrenia ogniowego
(Phellinus igniarius)22.
W XVI w. znany botanik, zielarz i lekarz – Marcin
z Urzędowa, w wydanym w Krakowie w 1595 r. Herbarzu
tak opisał te grzyby: „Hubki, gębki albo żagwie na dę-
bach, sosnach, bukach, brzozach rosną; najlepsze jednak
są modrzewiowe”. Aby przygotować hubkę, należało ją
pokroić na plastry, wymoczyć w wodzie, następnie warzyć
w ługu oraz wysuszyć. Dodawano do nich w czasach
późniejszych również saletry lub prochu23. Rozniecenie
ognia przy użyciu krzesiwa, krzesaka oraz hubki trwało
około minuty. Gdy narzędzia lub podpałka były nieco
zawilgocone, czas ulegał wydłużeniu, toteż noszono je
w specjalnych sakiewkach, a hubkę zabezpieczano dodat-
kowo woreczkiem ze zwierzęcych pęcherzy24. W XIV w.
zintensyfikowanie zabudowy na krakowskich ciasnych
działkach mieszkalnych, stałe korzystanie z ogrzewającego
ognia oraz przewaga architektury drewnianej nad murowa-
ną, wymagały regulacji prawnych poprawiających bezpie-
czeństwo przeciwpożarowe. W latach 1374–1375 władze
miasta Krakowa wydały wilkierze (uchwały miejskie), które
regulowały kwestie związane z postępowaniem mieszkań-
ców w trakcie pożaru. Uchwała z 1374 r. zobowiązywała
obywateli do „okrzyczenia” zauważonego ognia – wszczę-
ciu alarmu i jak najszybszego poinformowania innych. Za
niedopełnienie tego obowiązku groziła proskrypcja, czyli
pozbawienie praw miejskich. Dla osób, które pierwsze do-
trą do pożaru z wyposażeniem do jego gaszenia, magistrat
przewidywał nagrodę z kasy miasta, ale gdyby ktoś stawił
się bez niezbędnego ekwipunku – mógł nawet trafić do
więzienia. Obowiązek jak najszybszego stawienia się do
pożaru spoczywał na woziwodach i właścicielach łaźni –
oni bowiem mieli najłatwiejszy dostęp do wody. Z kolei
wilkierz z roku 1375 zaostrzał przepisy, nakazując, aby:
„jeśli gdzieś wybucha ogień wszyscy [mieszkańcy kwartału Wczesnośredniowieczne żelazne krzesiwo dwu- dostwa [...] w mieście pilnie doglądał”. Innym urzędnikiem,
kabłąkowe z zachowanym kamiennym krzesa-
pod dowództwem hutmana: przyp. aut.] mają z wodą biec”. który sygnalizował o niebezpieczeństwie – wrogu u bram,
kiem, odnalezione w trakcie wykopalisk na Rynku
Uchwały miejskie nakazywały również, aby na każdym Głównym, oryginał w depozycie w MHK ale także pożarze – był strażnik miejski, który sprawował
rogu kwartału miejskiego znajdował się osęk (długi drąg wartę na wyższej wieży Kościoła Mariackiego – Hejna-
zakończony hakiem), a browarnicy, piekarze i szmalcow- licy. Według rachunków miejskich z 1392 r. strażnik ten
nicy w swoich zakładach produkcyjnych posiadali piece otrzymywał po 8 groszy co 2 tygodnie za swoją służbę25.
oraz kominy zabezpieczone i odizolowane od elementów Często wybuchające pożary w mieście determinowały
drewnianych budynku warstwą gliny. Wspomniany już krakowski magistrat do ponawiania uchwał dotyczących
urzędnik miejski, jakim był hutman, musiał zachować bezpieczeństwa przeciwpożarowego. W XV w., m.in.
szczególne baczenie na pożar i bezpieczeństwo sanitarne w 1455 r. w Krakowie pojawił się „czerwony kur”, który
w mieście – „aby dla wszelkich przypadków i rządu tak strawił pokaźną część kwartału Grodzkiego. Jak zanotował
niebezpieczności jako gwałtów, ognia i wszelkiego ochę- kronikarz Jan Długosz, wewnątrz murów nie było rąk do

21 M.M. Łukacz, Zabudowa pierzei Rynku Głównego w Krakowie w okresie
średniowiecza, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa” 2010, z. 28, cz. 1, s. 81, przyp. 22, s. 82; K. Moskal, op.
cit., s. 9.
22 M. Piotrowski, G. Dąbrowski, Krzesiwa i krzesaki – przyczynek do badań nad
krzesaniem ognia w starożytności oraz średniowieczu (na marginesie badań
archeologicznych na stan. 22 w Łukawicy, pow. lubaczowski), „Archeologia
Polski Środkowowschodniej” 2007, t. 9, s. 232–233, 237–239.
23 Za: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa 1978, s. 259.
24 M. Piotrowski, G. Dąbrowski, op. cit., s. 238, cyt. za: ibidem, s. 239.
25 J. Grzywiński, Wieża straży, [w:] Jubileuszowa księga pamiątkowa Krakow-
skich Straży Pożarnych: 1873–1925, 1865–1925, Kraków 1925, s. 23–24;
A. Jelicz, Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie (XIII–XV wiek),
Warszawa 1966, s. 68; J. Polak, Wykład hygjeny miast, Warszawa 1908,
s. 32; J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Kraków 1934,
s. 244–245. Kraków w latach 1257–1791 administracyjnie podzielony
był na cztery „dzielnice” – kwartały: Sławkowski, ograniczoną ulicami
św. Jana oraz Szewską, Garncarski, pomiędzy ulicami św. Jana oraz
Sienną, Grodzki, w obrębie ulic Siennej i Brackiej, a także Rzeźniczy,
ograniczony ulicami Bracką oraz Szewską. Osie kwartałów spotykały
się na Rynku – na skrzyżowaniu w centralnym punkcie Sukiennic.

12 13
Kopia widoku Krakowa Hartmanna Schedla z 1493 r.

gaszenia pożaru, ponieważ większość mieszkańców wyszła
z miasta, aby strzelać z łuku do ptaka – na zawody Bractwa
Kurkowego26. W roku 1468 władze Krakowa wydały kolej-
ny wilkierz regulujący kwestie bezpieczeństwa ogniowego:
Każdy obowiązany jest swoją kuchnię i wszelkie inne
urządzenie, w którym z ogniem ma się do czynienia, zabezpie-
czyć za pomocą gliny, a nie drzewa, pod karą 5 marek.
oraz:
Zwłaszcza każdy piekarz nad dymnikiem pieca swego winien
mieć osłonę z gliny pod marką kary, podobnież i karczmarze27.
Powracając do omawiania sposobów ogrzewania kra-
kowskich domostw, należy zaznaczyć, że oprócz palenisk
i pieców używano także innych rozwiązań. Były to sto-
sowane od XIII w. kominki, które składały się z paleniska
oraz okapu połączonego z szybem w ścianie, odprowa-
dzającym dym z pomieszczenia na zewnątrz budynku.
W Krakowie korzystano również z ogrzewania hypokau-
stycznego (łacińskie hypocaustum od greckiego ipocaiein
– „rozpalać ogień pod spodem”) opatentowanego w I w.
p.n.e. w starożytnym Rzymie. To dość zaawansowane
26 J. Wyrozumski, op. cit., s. 461.
27 J. Polak, op. cit., s. 33.
16
technicznie rozwiązanie polegało na dobudowaniu nad
poziomem fundamentów kolejnej posadzki, umieszczonej
na ceglanych bądź kamiennych wspornikach o wysokości
40–60 cm, a poprzez szeroki wlot połączony z piecem
znajdującym się na zewnątrz bądź (w przypadku warun-
ków rodzimych) w piwnicy, wpuszczano gorące powietrze,
które ogrzewało pomieszczenie nad posadzką – dziś
można by je określić jako typ ogrzewania podłogowego.
Na ziemiach polskich takie rozwiązania grzewcze pocho-
dzą najwcześniej z XIII w. z klasztorów cysterskich – m.in.
w Sulejowie, Wąchocku czy Trzebnicy. W Krakowie ostat-
nio relikty pieca hypokaustycznego z ok. 2 poł. XVI w.
odkryto w budynkach klasztoru dominikanów, ale być
może zajmował on miejsce podobnej konstrukcji z czasów
wcześniejszych. Oprócz klasztorów ogrzewanie hypo-
kaustyczne stosowano w Krakowie także w prywatnych
domostwach, należących do majętniejszych mieszkańców.
W XV w. taki system ogrzewania zastosowano w bu-
dynku znajdującym się w obrębie wzgórza wawelskiego,
który należał do marszałka wielkiego koronnego Jana
Oleśnickiego. Jako przykład kamienicy mieszczańskiej
z hypocaustum można wymienić kamienicę Hipolitów
(plac Mariacki 3, obecnie oddział Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa), gdzie w piwnicach, w jednym z naroży
funkcjonował piec, nagrzewający powietrze przedostające
się do kanałów rozmieszczonych w ścianach – tymi z kolei
Rynek krakowski w końcu XV w., gorące powietrze docierało do wyższych pięter i ogrze-
Opracowanie ilustracji: P. Opaliński.
wało pomieszczenia mieszkalne. Systemu tego używano
Konsultacje naukowe: dr W. Głowa, dr W. Komorowski,
dr inż. arch. M. Łukacz, M. Marek, St. Sławiński, K. Schejbal-Dereń, w budynku najprawdopodobniej w XV i XVI stuleciu. Inną
A. Sudacka, dr hab. T. Węcławowicz. kamienicą, gdzie zlokalizowano piec hypokaustyczny, była
Modele cyfrowe: M. Kobiela, M. Kowalski, P. Opaliński, M. Rudek kamienica Hetmańska (Rynek Główny 17)28.
Dużo bardziej rozpowszechnionym sposobem ogrze-
Rozpalanie pieca wania było budowanie we wnętrzach pieców kaflowych.
Ich najstarsze relikty – kafle odnalezione w Krakowie
Dym
Zamknięte
podczas badań archeologicznych, datowane są na XIV w.
Szyber otwarty
kanały cieplne
Początkowo były to kafle garnkowe – głębsze oraz misko-
we – nieco płytsze. Ich produkcją zajmował się cech garn-
carzy, produkujący również gliniane naczynia; były także
wyrabiane na kole garncarskim. W okresie staropolskim
wśród przedstawicieli tej organizacji cechowej nie było
odrębnej specjalizacji – zawód zduna, który zajmował się
tylko produkcją kafli, wykształcił się znacznie później.
Wydzielanie ciepła Sama nazwa „kafel” pochodzi od niemieckiego Kachel
Otwarte i oznacza „naczynie gliniane”. Z wspominanych już kafli
kanały cieplne
Szyber zamknięty
garnkowych i misowych powstawały piece o walcowym
Ciepłe powietrze
kształcie. Kafle układano tylną stroną do środka pieca, łą-
cząc je ze sobą gliną. Piece kaflowe były rodzajem pieców
akumulacyjnych – dobrze oddawały powstałą wewnątrz
energię cieplną. Dym z paleniska z kolei poprzez otwory
28 K. Moskal, op. cit., s. 9–10; J. Olbrot, Nowożytne urządzenia grzewcze
w klasztorze dominikanów w Krakowie, „Hereditas Monasteriorum” 2016,
v. 8, s. 243; L. Zerbini, Starożytne miasto rzymskie. Historia i życie codzienne,
Zasada działania pieca typu hypocaustum, za: R. Krzywdziński,
Warszawa 2008, s. 85.
Kilka słów o historii ogrzewania. Hypokaustum – starożytne c.o.,
„Miesięcznik Informacyjno-Techniczny”, nr 11 (123), listopad 2008
17
i kanały w ścianach wyprowadzany był na zewnątrz bu-
dynku. W poł. XV w. do budowy pieców zaczęto stoso-
wać kafle płytowe (matrycowe). Ich nazwa wywodzi się
od matryc, w których odciskano ściankę przednią kafla.
Do tak powstałej płytki licowej dolepiano ścianki, które
razem tworzyły rodzaj komory – ułożone do wnętrza
pieca akumulowały ciepło promieniujące poprzez płytkę
licową na zewnątrz, ogrzewając pomieszczenie. Połączone
ze sobą kafle tworzyły zwartą konstrukcję zwaną skrzynią
o kształcie walca lub bryły o przekroju prostokąta, która
osadzana była na murowanym fundamencie29.
W wieku XVI kaflarstwo w Krakowie zaczynało prze-
żywać swój rozkwit, który trwał do poł. XVII w. Związane
było to z dobrą koniunkturą w mieście, wzrostem liczby
mieszkańców oraz z nowymi prądami w sztuce, kiedy do
Krakowa trafiły idee włoskiego renesansu. Odbiorcami
pieców kaflowych oprócz mieszkańców były również śro-
dowiska duchowne, a także dwór królewski – szczególnie
podczas wielkiego przedsięwzięcia, jakim była przebudowa
Zamku Królewskiego na Wawelu w stylu renesansowym30.
Piece kaflowe powstające od XVI w. charakteryzowały
się dużą różnorodnością form. Także kafle zaczęły przybie-
rać dużo bardziej urozmaicone kształty, a ze względu na ich
ułożenie w obrębie pieca wyodrębniły się ich rodzaje: kafle
zwieńczenia, gzymsowe oraz wypełniające środkowe i na-
rożnikowe. Piece o najbardziej wyszukanych formach miały
dodatkowo kafle fryzowe oraz specjalne listwy piecowe,
których zadaniem było maskowanie fug31.
Przebieg procesu i czas budowy pieca kaflowego
były uzależnione od jego formy, jednak średnio produkcja
zamykała się w 2–3 tygodniach. Pierwszy etap prac polegał
na pozyskaniu gliny. Szacuje się, że do budowy całego pieca
kaflowego potrzeba było fury tego materiału. Garncarze
sami organizowali budulec, wydobywając go z naturalnych
miejsc występowania – w Krakowie były to Błonia czy od-
noga rzeki Rudawy – Nieciecza. Za pozyskaną glinę należa-
ło wnieść do kasy miasta stosowną opłatę bądź zastosować
inną formę płatności (praca, produkty itp.). Glinę należało
odtłuścić, dodając do niej drobny piasek. Kolejnym etapem
produkcji pieca było formowanie kafli: nadanie odpowied-
niego kształtu płytce licowej oraz odciśnięcie ornamentu.
Przy prostych wzorach wystarczała matryca drewniana, ale
te bardziej skomplikowane i dekoracyjne odciskano z gli-
nianej formy powstałej wcześniej w warsztacie. Matryce
smarowano tłuszczem lub popiołem drzewnym, by wzór
nie przywarł do niej i nie został odkształcony. W dalszej ko-
lejności tworzono komorę i mocowano ją do płytki licowej.
Powstałe w ten sposób półprodukty suszono, a następnie
wypalano w piecu garncarskim. Krakowskie kafle charak-
29 Za: K. Moskal, op. cit., s 11.
30 J. Olbrot, Praca krakowskiego zduna w Złotym Wieku kaflarstwa czyli o budo-
wie renesansowych pieców kaflowych, „Menhir” 2014, nr 10, s. 31–32.
31 K. Moskal, op. cit., s. 13.
 teryzowały się zastosowaniem do ich dekoracji różnobarw-
nych polew. Używano szczególnie zieleni ołowiowej, bieli
cynkowej, filoletu manganowego oraz błękitu i żółcieni.
Szkliwo czerwone z kolei należało do rzadkości. Gotowe,
utwardzone kafle mocowano następnie na wymurowanym
cokole rzędami od dołu. Każdy z poszczególnych etapów
był szczegółowo obwarowany odpowiednimi normami
i przepisami zawartymi w statucie cechu garncarzy. W Kra-
kowie taki kodeks dla korporacji rzemieślniczej wydano
w 1504 r., natomiast dla działającej niezależnie organizacji
garncarzy na Kazimierzu (jako osobnym mieście z własnym
magistratem) pięć lat później32.
Krakowski cech garncarzy zaopatrujący mieszkańców
w urządzenia grzewcze, jakimi były piece kaflowe, nie
należał do dużych organizacji rzemieślniczych. W chwili
swojego największego rozwoju – w połowie XVI w. liczył
20 mistrzów garncarskich. Odnalezienie lokalizacji ich
warsztatów w średniowieczu i epoce nowożytnej na tere-
nie Krakowa jest możliwe dzięki badaniom toponomastycz-
nym, archeologicznym oraz analizie materiału źródłowego,
jakim są krakowskie księgi miejskie z okresu staropolskiego.
Źródła pisane do 1462 r. wymieniają platea lutifigulorum –
ul. Garncarską (od łacińskiego lutifex – „garncarz”), która
znajdowała się w kwartale garncarskim, a po roku 1462
w źródłach występuje także jako ul. Gołębia (do połowy
XVI w. nazwa ta się utrwaliła na tyle, że funkcjonuje do
dziś). Badania archeologiczne w tamtym rejonie potwier-
dziły działalność garncarzy, odkrywając doły do przecho-
wywania i uzdatniania gliny. Z czasem garncarze przenieśli
się w inne miejsca, dlatego zmianie uległa nazwa ulicy, ale
określenie nadrzędnej jednostki administracyjnej – „kwar-
tał garncarski” pozostało jako świadek faktu historycznego
– działalności cechu garncarzy w tym rejonie. Współ-
cześnie ul. Garncarska przebiega od ul. Krupniczej aż do
ul. Józefa Piłsudskiego. W średniowieczu i okresie nowo-
żytnym na terenach tych znajdowała się jurydyka Garbary,
gdzie od 1423 r. istniała ulica o tej nazwie (w miejscu dzisiej-
szej ul. Krupniczej)33. Jeszcze w XIX stuleciu – w roku 1873
odnaleziono tam części kafli, których dekoracja była iden-
tyczna z odnalezionymi na Wawelu (postać anioła tarczow-
nika). Natomiast w 1936 r. w tym samym budynku odkryto
pozostałości warsztatu garncarskiego z produktami – m.in.
kafle o typowych dla XVI w. wzorach wawelskich34. Inny-
mi miejscami, gdzie funkcjonowały warsztaty garncarskie,
były m.in.: w rejonie ul. Garncarskiej, Wenecji, Cybulskiego
i Loreteńskiej na Garbarach – w dobie renesansu warsztaty
prowadzili tam garncarz Grzegorz Kapłaniec (piece kaflo-
we w domach dygnitarzy na Wawelu), Andrzej Pleban oraz
XVI wieczna rycina 32 Ibidem, s. 40; J. Olbrot, op. cit., s. 32, 34–37.
pochodząca z Kodeksu
Baltazara Behema przed- 33 K. Moskal, op. cit., s. 22; J. Olbrot, op. cit., s. 32.
stawiająca garncarza
przy pracy. Z zasobów 34 Kafle te znajdują się w kolekcji MHK i zostały opracowane przez kustosz,
Jagiellońskiej Biblioteki dr Katarzynę Moskal – opiekuna kolekcji i eksperta w tej dziedzinie
Cyfrowej – zob. K. Moskal, op. cit., s. 22, nr kat. 32 i 162.
18
garncarz Szymon. Na ul. Grodzkiej warsztat posiadał kaflarz
Jurek, a na Kazimierzu w rejonie kościołów św. Katarzyny
i Bożego Ciała – kaflarz Bartosz, który podpisywał swoje
wyroby wariacją „Bartosz fecit” (Bartosz uczynił)35.
W XVI w. doszło do rozwoju sztuki garncarskiej,
co – jak się wydaje – było związane także ze wzrostem
zamówień na piece kaflowe. Równocześnie władze miasta
stale regulowały kwestie związane z bezpieczeństwem
przeciwpożarowym, biorąc pod uwagę coraz bardziej
szczegółowe zagadnienia związane z architekturą domów
krakowskich. W latach 1536 i 1544 magistrat wydał wil-
kierze, które nakazywały rozbiórkę drewnianych daszków
konstruowanych wcześniej nad tarasami przedproży ka-
mienic znajdujących się przy Rynku Głównym. Powodem
było to, że w przypadku pożaru ogień mógł dzięki nim
łatwo przedostać się na budynek sąsiedni. Inna uchwała
z kolei – z 1543 r. – nakazywała, aby:
Kto zechce odtąd budować dom murowany, tedy ustanawia
się, że w takich budynkach dachy zgodnie z nowym sposobem
budowania zrobione być mają, mianowicie po wzniesieniu
z obu stron ścian, ma być dach pogrążony i zamknięty, ażeby
tym sposobem mógł i swoje i swoim sąsiadom budynki od
groźby pożarów bezpiecznym uczynić.
W tym przypadku – najprościej rzecz ujmując – ustawodaw-
ca chciał uniemożliwić na wypadek pożaru dachu przedosta-
nie się płomieni na budynek sąsiedni poprzez konstruowanie
ścian granicznych do wyższego poziomu niż sięgała kalenica
– szczyt dachu, który odtąd miał być wklęsły – pogrążo-
ny. Jednym z zachowanych do dziś przykładów gotyckich
elewacyjnych ścian szczytowych jest elewacja budynku
przy pl. Mariackim 2 graniczącym z kamienicą Hipolitów
(Oddziałem MHK)36. A jak przedstawiał się stan techniczny
samych urządzeń grzewczych wewnątrz mieszkań krakowian
w XVI, XVII i XVIII w.? Dane takie zachowały się do naszych
czasów w tzw. Księgach wiertelniczych, w które wpisywano
szczegółowe raporty z wizji lokalnych urzędników miej-
skich kontrolujących stan techniczny budynków w obrębie
kwartałów (niem. Viertel – „kwartał”), dokonujących ich
wyceny, a także rozsądzających spory sąsiedzkie. Urządzenia
grzewcze w budynkach były najistotniejszym elementem
wyposażenia – bez nich bowiem nie można było mieszkać,
kiedy panowały niskie i ujemne temperatury powietrza
(wnętrza ogrzewano zazwyczaj od listopada do kwietnia,
a więc przez pół roku). To właśnie w przypadku pomieszczeń
zaopatrzonych w piece najczęściej dochodziło do nieporozu-
mień pomiędzy współlokatorami37.
35 Ibidem, s. 22–23; J. Olbrot, op. cit., s. 32.
36 M.M. Łukacz, Średniowieczne domy lokacyjnego Krakowa, „Architektura.
Czasopismo Techniczne”, R. 108, 2011, z. 23, s. 88–91 i przypisy 52–59
– tam dalsza literatura.
37 K. Moskal, op. cit., s. 53–54; J. Pachoński, Zmierzch sławetnych, Kraków
1956, s. 405.
19
 W raporcie wiertelników z 11 czerwca 1568 r. spisa-
nym podczas wizyty w domu zamieszkiwanym przez trzy
osoby przy ul. Mikołajskiej odnotowano następujące urzą-
dzenia grzewcze i opisano sposób korzystania z nich przez
mieszkańców:
W izbie na dole [...] wolne chodzenie za piec. Miejsce między
drzwiami a piecem ma być spólne [...] Item [„także”] pół ogniska
w kuchni nad zasklepieniem czeluści piecowych [...] ma być
wolne przechodzenie i przystęp do drugiej połowice ogniska [...]
Item miejsce w izdebce na pierwszym piętrze podle wolne-
go miejsca przy piecu [...] i z drugim miejscem w izdebce za
drzwiami i między piecem38.
Tak więc w tym budynku znajdowało się po jednym piecu na
parterze i piętrze oraz ognisko (palenisko) w jego dolnej części.
Urządzenia te musiały być dostępne dla wszystkich mieszkań-
ców. Brak jednak określenia czy chodziło tu o piece kaflowe.
Piece określone jako kaflowe (kachlowe) wymieniono
np. podczas wizji lokalnej z 7 lipca 1568 r. w drewnianym
domu potrzebującym naprawy:
i przyszli na górę na pierwsze piętro do izdebki [...] i tamże w ty
izdebce piec kachlowy potłuczony.
Podobnie podczas oględzin domu na ul. Mikołajskiej
z 5 lipca 1570 r.:
Jeszcze zeznali, iż też przyszli [...] na pierwszym piętrze od
izdebki [...] i tam piec kachlowy niedobry, i komin przed tą
izdebką, gdzie też pod tym kominem jest i ognisko.
Także podczas oględzin 4 sierpnia tegoż roku w domu przy
Rynku na wprost kościoła św. Wojciecha, podczas wy-
znaczania części do użytku wspólnego dwojga właścicieli
wymienia się:
Item miejsce w izdebce na dole aż do śród dystansu [...] i tamże
miejsce ku siedzeniu za kachlowym piecem39.
Generalnie określenie pieca jako kaflowy występuje dość
rzadko – używana w opisach terminologia zależała wyłącz-
nie od pisarza. Piecem kaflowym mógł być piec „zielony”
(wizja z 3 stycznia 1594 r.):
Item wyznaczyliśmy na tymże piętrze kownatę wielką na zadź
ze dwiema okny i z gankiem w niej do prywetu, w której kom-
38 Księga wiertelnicza krakowska, cz. I: (1568–1577). Quartaliensium recognitio-
nes et divisiones, pars I: (1568–1577), „Fontes Cracovienses”, nr 5, wyd. K.
Jelonek-Litewka, A. Litewka, Ł. Walczy, Kraków 1997, s. 26-27.
39 Ibidem, s. 32, 114, 118–119.
20
nacie Wojciech Przybyłko mieszkał i dał w niej swym kosztem
piec zielony urobić
– lub piec izdebny (rewizja remontów w domu krawca Ada-
ma Benwicza na ul. Szczepańskiej 30 marca 1596 r.):
W sieni przed tą izbą dał pawiment naprawić i nowe dwoje
ogniska [...] dał zmurować do kominów, które są od pieców
izdebnych, bo są dwie izbie na tem piętrze przeciwko sobie40.
Przytoczony przykład jest ciekawy jeszcze z innego
powodu. Pokazuje bowiem, w jaki sposób mieszczanie
lokowali urządzenia grzewcze w swoich domostwach – by
uniknąć zabrudzeń opałem, popiołem i sadzą pomieszczeń
mieszkalnych, piece rozpalano za ścianą – na przykład
z sieni. Rozwiązanie to było stosowane często wszędzie
tam, gdzie pozwalała na to architektura budynku przez cały
okres staropolski – z 2 poł. XVIII w. pochodzą opisy: „piec
kaflowy ten opala się z sieni otworem” (1780 r., ul. Szewska)
oraz „piec kaflowy z sieni opalany” (1780 r., ul. św. Anny).
Inną wariacją tego rozwiązania było umieszczenie
otworu pieca pod schodami – w protokole z rozgranicze-
nia wnętrza domu pomiędzy Reginę, wdowę po Gabrielu
rymarzu, a Stanisława Pizdziurksiego, na ul. Grodzkiej
z 11 sierpnia 1570 r. zapisano:
Komórka ciemna na dole w sieni przed piecem od izby ma być
spólna tym, co piec izdebny sobie podpalą pod schodem.
a według relacji z XVIII w., z kamienicy przy ul. Floriańskiej 3
z 1771 r.:
Wizja wyglądu wnętrza nieistniejącego dziś dworu
w Krakowie - Rakowicach na podstawie inwentarzy
Na I piętro schody kamienne z poręczą dębową [...] z tych scho- z I połowy XVIII w. z pokazanym piecem kaflowym
dów framuga do pieca ze swojem zawarciem. w izbie i murowanym paleniskiem tego pieca w sie-
ni, piecem piekarnianym w piekarni, paleniskiem do
gotowania w sieni oraz przewodami kominowymi
Otwory w ścianach, przez które opalane były piece po i kominem na sztagach.
drugiej stronie, w pomieszczeniach, zaopatrywano w me- Autorzy: M. Kołodziej (strona graficzna), M. Niemiec
(strona merytoryczna).
talowe drzwiczki – jako przykład można podać te, które do
dziś znajdują się na klatce schodowej Kamienicy Hipolitów
(Oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa). Często
także do pieca kaflowego dobudowywano kominek i w nim
rozpalano ogień zasilający piec kaflowy41. posiadamy dwie zupełnie odmienne relacje o sprawności Jana zbudowany jest bardzo niebezpieczny, nie tylko dla dymu do
Z używaniem ognia zawsze wiązało się niebezpieczeń- tych instalacji. 3 sierpnia 1584 r. wiertelnicy, dokonując tej izby, ale i dla ognia, bo przy drzewie jest zbudowany.
stwo wywołania pożaru czy uduszenia czadem. Wiertelnicy rozstrzygnięcia sporu pomiędzy Wojciechem Kaczorkiem
pieczołowicie sprawdzali (oprócz kondycji i lokalizacji i Janem Dziurką, rymarzami – zanotowali: Z kolei 21 sierpnia 1604 r., gdy urzędnicy udali się do domu
samych pieców) stan urządzeń odprowadzających dym Krzysztofa Łasiczki na ul. Sławkowskiej, by odnotować stan
z wszelakich źródeł ognia. Z końca XVI i początków XVII w. Pokazał nam Pan Wojciech Kaczorek na pierwszym piętrze przed budynku po remoncie, zapisali:
izbami, które są rozdwojone, w której izbie swej zbudował pan
Jan piec, od którego pieca puścił komin nad drzwiami obiema, W tymże domu widzieliśmy sień [...] dębowymi forstami
40 Księga wiertelnicza krakowska, cz. III: (1592–1597). Quartaliensium recognitio-
nes et divisiones, pars III: (1592–1597), „Fontes Cracovienses”, nr 7, wyd. K.
co do izby, na tarcicy z cegły zmurowany, który komin przywiódł podylowaną [...] w tejże sieni widzieliśmy kuchnię drzewianą
Jelonek-Litewka, A. Litewka, Ł. Walczy, Kraków 1999, s. 93, 177. do komina kuchennego, przy którem drzwi są do izby Wojciecha nowo zabudowaną zwartą, z przestronnym kominem porząd-
Kaczorka, tak iż ten dym, który idzie z tego kominka, gdy izbę nie zbudowanym dla dwu dymów: z ogniska i z pieca z izby.
41 K. Moskal, op. cit., s. 57–58; Księga wiertelnicza..., cz. I, s. 119.
otworzy, wchodzi do izby dym wszystek z niego. A ten komin od W której kuchni widzieliśmy ognisko nowe zmurowane wielkie
21
 Renesansowy kafel płytowy narożnikowy, Średniowieczny kafel płytowy z przedstawieniem konnego rycerza Renesansowy kafel płytowy wypełniający z herbem Kafel piecowy narożnikowy, Józef Niedźwiedzki
autor nieznany, XVI w., oryginał w zbiorach MHK stylizowanego na godło pogoń, w rogach gotyckie tarcze herbowe z Orłem Zygmunta Starego, autor nieznany, 1 poł. XVI w., i spółka, Fabryka pieców kaflowych, Dębniki,
i herbem Dębno, autor nieznany, XV/XVI w., oryginał w zbiorach MHK oryginał w zbiorach MHK początek XX w., oryginał w zbiorach MHK

Kafel płytowy wypełniający z Orłem ze snopkiem na Renesansowy kafel płytowy wypełniający odnalezio- Kafel narożnikowy, Fabryka wyrobów glinianych Kafel odnaleziony przy restauracji kamienicy przy ul. Kanoni-
piersi – Wazów, autor nieznany XVI/XVI w., oryginał ny w 1936 r. przy ul. Krupniczej 26, XVI w., oryginał Maurycego Barucha w Łagiewnikach, 1880–1890, czej 15 z gołębiem trzymającym ulistnioną gałązkę w dziobie,
w zbiorach MHK w zbiorach MHK oryginał w zbiorach MHK autor nieznany, I poł. XVI w., oryginał w zbiorach MHK

Kafel płytowy wypełniający z fabryki Władysława Kafel płytowy fryzowy, autor nieznany, XVII/XVIII w., Kafel wieńczący piec, Fabryka wyrobów glinianych Renesansowy kafel płytowy wypełniający środkowy, odnaleziony
Wojtyga si Spa. w Dębnikach, XIX/XX w., oryginał oryginał w zbiorach MHK Maurycego Barucha w Łagiewnikach, II poł. XIX w., w kamienicy przy ul. św. Jana 15 w l. 70. XX w., autor nieznany,
w zbiorach MHK oryginał w zbiorach MHK 1 poł. XVI w., oryginał w zbiorach MHK

Widok perspektywiczny Krakowa wg stanu z poł. XVII w.
Opracowanie ilustracji: P. Opaliński.
Konsultacje naukowe: dr Z. Beiersdorf, K. Czyżewski, dr W. Głowa,
dr W. Komorowski, M. Kornecki, dr hab. B. Krasnowolski,
dr inż. arch. M. Łukacz, M. Marek, dr W. Niewalda, H. Rojkowska,
St. Sławiński, K. Schejbal-Dereń, A. Sudacka, dr hab. T. Węcławowicz,
dr hab. A. Włodarek, dr K. Follprecht, dr E. Zaitz.
Opracowanie rekonstrukcji terenu: M. Kornecki, K. Bogusz, P. Opaliński.
Modele cyfrowe: Ł. Czyczyło, dr W. Mazurek, P. Opaliński, M. Rudek,
M. Rzepecki, dr P. Turkiewicz, B. Woch.
24
i piec pod nim sklepisty wielki do pieczenia chleba. Tamże
widzieliśmy rynnę przez sień dębową i przez ganek włożoną
nową. W tejże sieni widzieliśmy u sklepu dwoje drzwi zawie-
szone: jedne żelazne stare, ale od ślusarza dobrze oprawione,
zawieszone dla ognia z sieni, a drugie drzwi nowe lipowe
u tegoż sklepu malowane z listwami [...]42.
Przedstawione przykłady prezentują dwa skrajnie różne
podejścia mieszczan do kwestii bezpieczeństwa w swoich
domostwach – niewątpliwie świadomość obywatelska
odgrywała tu dużą rolę. Jednak o bezpieczeństwie, a co za
tym: fachowo i dokładnie wykonanych instalacjach, często
decydował też majątek danego mieszkańca. Co więcej, takie
elementy wyposażenia mieszkań jak dobrej klasy błony lub
szyby w oknach czy dywany także miały duże znaczenie
dla zachowania ciepła wewnątrz. Z roku 1625 pochodzi
opis 2-piętrowej kamienicy należącej do bogatych rodzin
krakowskich na Rynku Głównym 15 – jej właścicielami byli
wówczas kupcy Juliusz Attavanti i Wojciech Poznańczyk.
Ściany wnętrz były futrowane deskami, na suficie znajdowa-
ły się malowane stropy, pomieszczenia miały posadzki, drzwi
obite żelazem, na piętrze znajdowała się reprezentacyjna
sala z wszelkimi potrzebnymi meblami, pod sufitem pomiesz-
czenie okalał fryz, a piętro zaopatrzono także w prywet,
czyli toaletę. Druga kondygnacja miała kilka pomieszczeń,
a każde z nich zaopatrzono w kunsztownie wykonany piec
kaflowy o zdobionych kolorowo kaflach – jeden z nich „okrą-
gły, malowany wszystek”. Właściciele wspólnym kosztem
zaopatrzyli również kamienicę w „rury miedziane, od samego
wierzchu dachu aż na sam dół na tył”, którymi w deszczowe
dni woda spływała na dziedziniec budynku43.
Zamożność mieszkańców Krakowa zależała w dużej
mierze od ogólnego rozwoju gospodarczego miasta i aktu-
alnej koniunktury. Niestety ta od przełomu XVI i XVII w.
stale się pogarszała. Przede wszystkim Kraków opuścił
dwór królewski, który przeniósł się do Warszawy. Równo-
cześnie rola miast w państwie malała za sprawą szlachty.
Przypieczętowaniem katastrofy były konflikty zbrojne,
a szczególnie potop szwedzki (II wojna północna) w poło-
wie XVII stulecia, rabunkowa okupacja i doprowadzenie
miasta do całkowitego upadku. Momenty, gdy miasto
podnosiło się z wolna z kryzysu, przerywały kolejne wojny
(III wojna północna na przełomie XVII i XVIII w.).
Pozycję Krakowa na przestrzeni dziejów w pewnym
symbolicznym sensie odzwierciedlał stan jego organizacji
rzemieślniczych – cechów. Jako przykład można przyto-
czyć wspomniany już cech garncarzy, którego kondycja
42 K. Moskal, op. cit., s. 58; Księga wiertelnicza krakowska, cz. IV: (1598–1606).
Quartaliensium recognitiones et divisiones, pars IV: (1598–1606), „Fontes
Cracovienses”, nr 8, wyd. K. Jelonek-Litewka, A. Litewka, Ł. Walczy,
Kraków 2000, s. 181–182; Księga wiertelnicza..., cz. II, s. 175.
43 S. Tomkowicz, Domy i mieszkania w Krakowie w pierwszej połowie XVII w.,
Kraków 1922, s. 49.
25
musiała odbijać się również na wyglądzie wnętrz zaopa-
trzonych w piece kaflowe. Jak już wspomniano, w szczy-
towej formie korporacja garncarzy posiadała 20 mistrzów
tej sztuki (połowa XVI w.), sto lat później – w roku 1653,
a więc na dwa lata przed najazdem Szwedów, w organizacji
zrzeszonych było 13 fachowców w tej dziedzinie. Z kolei
w roku 1679 było ich zaledwie trzech, a rok później nie
zarejestrowano żadnego. W latach 1688–1689 trzech,
w roku 1697 dwóch, natomiast w 1712 r. także nie udało
się zidentyfikować ani jednego mistrza garncarskiego.
Od lat 30. XVIII w. liczba garncarzy w mieście waha się
w przedziale 7–10, a w roku 1756 potwierdzono obecność
13 mistrzów garncarskich. Kolejny spadek miał miejsce
w latach 1778–1780 – było ich czterech, potem sześciu44.
Ostatni okres, o którym mowa – 2. poł. XVIII w., to
powolny zmierzch niezależności politycznej Rzeczypospo-
litej Obojga Narodów. Od połowy tego stulecia w związku
z rozkładem i upadkiem miast podejmowano próby reform
i napraw w funkcjonowaniu organizmów miejskich.
W 2. poł. XVIII w. wydawano ordynacje (zbiory przepisów)
regulujące różne aspekty życia mieszczan. Znalazły się
tam również przepisy dotyczące posługiwania się ogniem
w mieście. Przede wszystkim zabroniono budowania
i odnawiania drewnianych domów w centrach oraz krycia
dachów słomą, zobowiązano mieszczan do likwidowania
drewnianych kominów i zastępowania ich murowanymi.
Mieszkańcy mieli je regularnie czyścić i dbać o ich dobry
stan techniczny. Cechom nakazano własnym sumptem
organizować narzędzia do gaszenia pożarów – haki, osęki
itp. Pojawiły się również projekty utworzenia przy magi-
stratach specjalnych kas, z których wypłacanoby zapomogi
dla mieszkańców dotkniętych pożarem45.
Wiele na tej płaszczyźnie uczyniły także Komisje Boni
Ordinis (Dobrego Porządku), które jako ciała administra-
cyjne, na fali zrywu reformatorskiego doby Sejmu Czte-
roletniego, podjęły próbę poprawy kondycji gospodarczej
i ustrojowej miast królewskich w Rzeczypospolitej. Komisję
Boni Ordinis dla Krakowa powołał do życia dekret króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego z 24 lutego 1776 r.
Efektem trwających dwa lata prac była wydana 20 marca
1778 r. ordynacja dla miasta Krakowa. Na mocy ordynacji
władzę w Krakowie zaczęły pełnić cztery departamenty:
sądowy, ekonomii, opieki oraz policji. To właśnie wydział
czwarty zobowiązany został do uregulowania spraw zwią-
zanych z bezpieczeństwem ogniowym w mieście. W samej
ordynacji zagadnienia te zostały poruszone w rozdziale
piątym „O departamencie policji” i paragrafie siódmym
44 K. Moskal, op. cit., s. 21; J. Olbrot, op. cit., s. 32.
45 I. T. Baranowski, Komisye porządkowe (1765–1788), Kraków 1907,
s. 34.

Wawel - Sala Pod Ptakami - kominek, Stanisław Mucha,
po 1934 r., ze zbiorów MHK
i dziewiątym. Nie były one nadzwyczaj rozbudowane
i szczegółowe, ale ich zadaniem było bardziej uzupełnienie
funkcjonujących w świadomości społeczeństwa krakow-
skiego reguł, nakazów i praw zwyczajowych. Kwestie
bezpieczeństwa ogniowego obejmował paragraf siódmy
„O ostrożności od ognia”:
Publikować każe tenże departament co kwartał z zaleceniem,
aby w każdej kamienicy zaraz z wiosny aż do zimy na strychu
pod dachem najmniej dwie beczki wody znajdowały się. Kominy
żeby co miesiąc, a najdalej co dwa miesiące chędożone były.
Natomiast zasady postępowania w przypadku pożaru ujęto
w paragrafie dziewiątym „O porządku dla gaszenia ognia”
i przygotowaniu potrzeb do tego:
Postanowić ma tenże departament porządek dla gaszenia
ognia, wyznaczyć do tego ludzi, którzy się przy każdym (strzeż
Boże) pożarze znajdować powinni. Ma także in scripto podać
26
Pałac Krzysztofory - kominek, fot. Natan Krieger, ok. 1900
Apartament Czartoryskich w willi Decjusza - kominek,
fot. Natan Krieger, ok. 1891
na cło miejskie, co przygotować potrzeba do bronienia pożaru.
W czym także ordynacyją 1750 roku titulo „O zachowaniu
bezpieczeństwa od ognia” komisyja reasumuje46.
Próby reform u schyłku XVIII w. okazały się zbyt późną
inicjatywą, a w 1795 r. nastąpił trzeci rozbiór Rzeczypospo-
litej. W wieku XIX w Polsce, choć nieobecnej na politycznej
mapie Europy, zaszły istotne zmiany cywilizacyjne, które
również dotyczyły sposobów ogrzewania mieszkań. Coraz
bardziej powszechny stawał się dużo wydajniejszy węgiel
jako paliwo stałe w alternatywie dla drewna. W stuleciu
tym wynaleziono także ogrzewanie gazowe.
Przedstawiony zarys historii ogrzewania w Krakowie,
w tym historii „okiełznania” i używania ognia do końca
XVIII w., jest skrótowy, choć może w pewnym stopniu uzmy-
sławiać, jak bardzo w dawnych czasach byliśmy uzależnieni
od tego żywiołu. W kulturach pierwotnych ogień traktowa-
ny był z wielkim szacunkiem i czcią – wśród różnych kultur
na całym świecie funkcjonowały rozmaite przesądy i zacho-
46 Ordynacja dla miasta Krakowa, wyd. G.M. Kowalski, Kraków 2010, s. 20–21.
wania w stosunku do ognia, uważanego za swego rodzaju
zjawisko magiczne. Wierzono, że odwracanie się do ogniska
plecami przynosi pecha, podobnie jak „prowokowanie” ognia
wsadzaniem do ogniska ostrych metalowych przedmiotów.
Niechętnie „pożyczano” ogień do innych domostw, uważano
go też za medium pomiędzy światem żywych i zmarłych.
Ognisko traktowane było jako centrum życia rodzinnego.
Obecnie my również „uzależnieni” jesteśmy od ognia, choć
pewnie nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę.
27
Wawel - Sala Turniejowa - piec kaflowy z zamku w Wiśniowcu z XVIII w.,
Stanisław Mucha, ok. 1933 r., ze zbiorów MHK
Bibliografia
J. Grzywiński, Wieża straży, [w:] Jubileuszowa księga pamiątkowa
Krakowskich Straży Pożarnych: 1873–1925, 1865–1925, Kraków
1925.
A. Jelicz, Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie (XIII–XV wiek),
Warszawa 1966.
K. Moskal, Kafle w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
Katalog zbiorów MHK, Kraków 2012.
J. Olbrot, Nowożytne urządzenia grzewcze w klasztorze dominikanów
w Krakowie, „Hereditas Monasteriorum” 2016, v. 8.
M. Piotrowski, G. Dąbrowski, Krzesiwa i krzesaki – przyczynek
do badań nad krzesaniem ognia w starożytności oraz średniowieczu
(na marginesie badań archeologicznych na stan. 22 w Łukawicy, pow.
lubaczowski), „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 2007, t. 9.
R. Wrangham, Walka o ogień. Czyli jak gotowanie stworzyło człowieka,
Warszawa 2009.
Barki węglowe na Wiśle w Krakowie,
A. F. „Światowid”, ok. 1930 r., ze zbiorów MHK
2 30
Ogrzewanie
w Krakowie
od końca XVIII w.
do 1953 r.
W 1795 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały trzeciego
rozbioru ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Polsko-
-litewskie państwo przestało istnieć, a Kraków znalazł się
w granicach monarchii austriackiej rządzącej przed dyna-
stię Habsburgów. Sytuację gospodarczą dawnej królewskiej
stolicy oddają słowa podróżnika i etnologa Georga Forstera
przebywającego tutaj w 1784 r.:

Kraków jest smutnym i opustoszałym miastem. Wszystkie

domy grożą zawaleniem, a żaden nie jest naprawiany. Na
Rynku i na kilku głównych ulicach widać jeszcze dobre domy,
pozostałe są jednak kiepskie. Wszystkie domy są od frontu
przedziurawione kulami od czasu, kiedy Rosjanie oblegali
w tym mieście konfederatów [barskich] i wygłodzili ich. Most
przez Wisłę jest nędzną tratwą. […] Na każdym kroku nieczy-
stości i brudy1.

Według przeprowadzonego w 1795 r. spisu ludności,

w granicach Krakowa (w obrębie murów miejskich oraz
Wawelu) mieszkało 10 179 osób. Do tej liczby należy dodać
kilkanaście tysięcy zamieszkających dwa podkrakowskie
miasta – Kazimierz i Kleparz, a także jurydyki, czyli osady
podmiejskie, które zazwyczaj należały do różnych instytucji
kościelnych, magnatów, szlachty bądź monarchy, a zatem
tereny wyjęte spod władzy miejskiej. Jeszcze w cza-
sach odbywającego się w Warszawie Sejmu Wielkiego
(1788–1792) przyjęto uchwałę, zgodnie z którą te miasta
i jurydyki miały znaleźć się w granicach Krakowa. Jednak
skomplikowana sytuacja polityczna Rzeczypospolitej,
wojna z Rosją w 1792 r., rządy Konfederacji Targowickiej,
Insurekcja Kościuszkowska 1794 r. i ostateczny rozbiór
państwa nie pozwoliły na pełne przeprowadzenie tych
reform. Ostatecznie w latach 1800–1802 władze austriac-
kie wcieliły przedmieścia w granice Krakowa. Powiększony
obszar miasta podzielono na cztery obwody: I) Śródmieście
z Wawelem, II) Kleparz i Wesołą, III) Nowy Świat, Piasek,
Czarną Wieś, IV) Kazimierz i Stradom. W 1804 r. w mieście
mieszkało 25 750 osób2.
Pod koniec XVIII w. podstawowym opałem dla miesz-
kańców Krakowa nadal pozostawało drewno. Miasto było
zaopatrywane w drewno z leśnych terenów znajdujących
się w południowej części województwa krakowskiego,
które po I rozbiorze (1772) znalazły się w granicach
austriackich. Na przykład w 1780 r. do Krakowa dostar-
czono stamtąd 1742 wozy opału. W źródłach nazywane

2
Karolina Grodziska, Gdzie miasto zaczarowane…, Kraków 2003, s. 54.

Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Kraków w latach 1796–1918, [w:]

Dzieje Krakowa, t. 3, Kraków 1979, s. 8–9, 16.

31
jest „drzewkami”, co oznacza, że prawdopodobnie było
już przygotowane do palenia. W tym samym roku z rejonu
Beskidów przywieziono także węgiel drzewny, jednak
w porównaniu do drewna, jego ilość była znacznie mniej-
sza, bo wynosiła tylko 16 wozów. Drewno opałowe można
było nabyć w krakowskich składach drzewnych, na targu
kleparskim, sprzedawano go także z wozów na ulicach.
Opał ten dostarczano z lasów chłopskich, dworskich,
królewskich, a po rozbiorach z cesarskich – drogą lądową
i Wisłą. Spławianiem drewna zajmował się cech włóczków
krakowskich. Nad Wisłą, między klasztorem tynieckim
a klasztorem Norbertanek, znajdował się port drzewny3.
Węgiel w tym czasie nie był jeszcze aż tak popularnym
surowcem służącym do ogrzewania, choć już w czasach
nowożytnych sprzedawano go, w workach lub na wozy, na
Rynku od ul. Brackiej. W powszechne użycie zaczął wcho-
dzić dopiero po otwarciu w 1792 r. kopalni w Jaworznie.
Za podpałkę służyła słoma, której cena w drugiej połowie
XVIII w. wynosiła ok. 15 gr za snopek4.
Sytuacja opałowa Krakowa ulega zmianie po 1795 r., kie-
dy miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów.
Odczuwalna stała się drożyzna drewna, które z powodu
złego stanu dróg spławiano zazwyczaj drogą wodną, a było
to możliwe tylko w określonych porach roku5. Na przełomie
XVIII i XIX w. drewno opałowe układano tuż przed domami,
co zapewne utrudniało przejazd i nadawało niezbyt este-
tyczny wygląd krakowskim kamienicom6. Znany krakowski
księgarz i kronikarz Ambroży Grabowski wspominał, że
drewno przeznaczone zarówno do budowy, jak i opału było
dostarczane z lasów żywieckich i gór beskidzkich, z których
rzekami Sołą i Skawą spławiano je do Wisły i dalej do Krako-
wa. W związku z wykarczowaniem lasów i przekształceniem
ziemi na orne pola, pojawiły się trudności z dostawami.
Sytuacja ta doprowadziła do wzrostu ceny tego surowca
oraz wprowadzeniem do ogrzewania węgla, który wykorzy-
stywany jest w tym celu właściwie do dziś. Przytoczmy tutaj
słowa naszego pamiętnikarza:

Zdarzył się wypadek, że około r. 1800–1801 przybył na gar-

nizon do Krakowa, regiment ces. austriacki, złożony z samych
Niderlandczyków, którzy z opałem węglowym w kraju swym
obeznani byli. Stanął ten regiment kwaterą w koszarach na
zamku krakowskim, a gdy drzewo było już przydroższe, a nato-
miast węgiel kamienny, którego tu prócz kowalów nikt nie uży-
wał, bardzo tanie, przeto zaczęli oni tegoż używać i postawili

6
Mariusz Kulczykowski, Kraków jako ośrodek towarowy małopolski zachodniej
w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa 1963, s. 68–74.

Jan Pachoński, Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie

w XVII i XVIII wieku, Kraków 1956, s. 405.

Eugeniusz Barwiński, Kraków na początku XIX w., „Rocznik Krakowski”,

t. XVIII, 1918, s. 38.

Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbioro-

wego (1796–1809), „Rocznik Krakowski”, t. XXXIV, cz. 1, 1957–1959,
s. 84.
stosowne do tej potrzeby kuchnie i piece. A powoli ten nowo
zaprowadzony zwyczaj spuścił się z Wawelu do miasta,
i kuchnie tak zwane angielskie, w uboższych zaś cyganki, coraz
się bardziej upowszechniać zaczęły, tak że w lat dwa lub trzy
już wcale nie obaczyłeś w domach krakowskich innej kuchni
nad angielską lub cygana, a odtąd węgle stały się wyłącznym
materiałem opału, przy którym już tylko tyle drzewa potrzeba,
ile do rozpalenia się węgla jest konieczne7.
Handel węglem i drewnem opałowym był wówczas
dochodowym przedsięwzięciem. Na przełomie XVIII i XIX
w. zajmowało się tym zawodem około pięćdziesięciu osób.
W większości mieszkali oni na terenach leżących w pobliżu
Wisły i Rudawy: Smoleńsko, Wygoda, Podzamcze, Groble.
Znajdowały się tam również place wyznaczone na skła-
dy drewna. Handlem opałem trudnili się także krakowscy
rzemieślnicy, jak np. cukiernik Benda czy krawiec Elsner w Kra-
kowie, a także, pochodzący z kupieckiej i bankierskiej krakow-
skiej rodziny, Andrzej Wolff, piwowar i fabrykant sukna. Jak
się okazało, w owym czasie mieszkańcy Krakowa nie umieli się
jeszcze przy ogrzewaniu swoich domostw obchodzić z węglem
kamiennym, co powodowało liczne wypadki8.
W okresie wojen napoleońskich Kraków w latach
1809–1815 znajdował się w granicach Księstwa Warszaw-
skiego ustanowionego przez cesarza Francuzów Napole-
ona Bonapartego. Po jego upadku, w 1815 r. na kongresie
wiedeńskim powołano do życia Wolne Niepodległe i Ściśle
Neutralne Miasto Kraków z okręgiem, zwane też Rzeczą-
pospolitą Krakowską. Zgodnie z postanowieniami artykułu
X tzw. traktatu dodatkowego w celu poprawy zaopatrzenia
tej quasi-republiki, tzw. mocarstwa opiekuńcze (Rosja,
Austria, Prusy) wyraziły zgodę na sprowadzanie towarów
bez cła, do których zaliczano artykuły pierwszej potrzeby,
w tym węgiel i drewno opałowe. Co prawda, dość szybko
z tego wycofała się Austria, a później także Prusy9.
Terytorium Rzeczypospolitej Krakowskiej o powierzch-
ni 1150 km² znajdowało się na lewym brzegu Wisły.
Okręg składał się z 224 wsi i trzech miasteczek: Chrzano-
wa, Trzebini i Nowej Góry. Kraków, w którym mieszkało
23 387 osób, został podzielony na dziewięć gmin miejskich
i dwie gminy żydowskie. Natomiast w 1843 r. liczba miesz-
kańców wynosiła 42 990 osób.
W czasach Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846)
w związku z brakiem lasów, z których – jak wspomniałem
– wcześniej dostarczano opał, w ogrzewaniu pierwszo-
planową rolę zaczął odgrywać węgiel. Składy na węgiel
7 Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, wydał S. Estreicher, „Biblioteka
Krakowska”, nr 40, t. 1, Kraków 1909, s. 298.
8 Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbioro-
wego (1796–1809). Zagadnienia ustrojowe i ekonomiczno-społeczne, „Rocznik
Krakowski”, t. XXXVI, cz. 2, 1962, s. 72.
9 Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa..., t. 3, s. 110.
32
znajdowały się wówczas na przedmieściu Nowy Świat10.
Prawdopodobnie przyczynił się do tego również eks-
port drewna opałowego do południowych województw
Królestwa Polskiego znajdujących się wówczas w ścisłym
związku z Rosją. W czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej
węgiel kamienny sprzedawano w okolicy placu Francisz-
kańskiego, a węgiel drzewny można było kupić między
Pałacem Krzysztofory a Wieżą Ratuszową, również drewno
opałowe i węglowe sprzedawano na placu Wolnica11.
Pierwsza polska kopalnia węgla kamiennego powstała
w 1767 r. w Szczakowej, w czasach panowania króla Stanisła-
wa Augusta Poniatowskiego. Następnie w 1792 r. w po-
bliskim Jaworznie wydobycie węgla rozpoczęli dzierżawcy
tutejszych dóbr: Hipolit Kownacki i Aleksander Romiszewski.
Na początku XIX w. w okolicach Krakowa rozpoczęto wydo-
bywanie węgla na większą skalę. Kopalnie znajdowały się nie
tylko w rejonie Jaworzna, ale także m.in. obok Niedzieliska,
Dąbrowy i Sierszy. Najpierw węgiel wydobywano metodą
odkrywkową, a później powstały kopalnie głębinowe12.
W okresie Wolnego Miasta kopalnie należały do państwa
lub prywatnych przedsiębiorców. Poważną konkurencją dla
Rzeczypospolitej Krakowskiej stanowiła kopalnia w Niedzieli-
skach, będąca własnością Piotra Steinkellera, która w 1835 r.
została wykupiona przez władze państwowe. Problemem
w wydobyciu węgla było odwadnianie kopalń. W tym celu
rodzina Potockich jako pierwsza, na ziemiach leżących w gra-
nicach Rzeczypospolitej Krakowskiej, w 1817 r. sprowadziła
do swojej kopalni w Sierszy machinę parową. Z czasem
podobne urządzenia pojawiały się w innych kopalniach.
Kupiec Westenholz, będący udziałowcem belgijskiej spółki
handlowo-przemysłowej Johna Cockerilla, pośredniczył
w sprowadzaniu maszyn o mocy 10-50 KM. Węgiel z podkra-
kowskich kopalń był jednak gorszy od tego pochodzącego ze
Śląska. Był też droższy, bo transport z kopalń położonych na
Śląsku był, co ciekawe, tańszy niż z kopalń znajdujących się
w bliskim sąsiedztwie Krakowa.
W tym czasie węgiel dostarczano do Krakowa galarami
płynącymi Przemszą i Wisłą. Spławianiem węgla, jak i in-
nych towarów zajmowali się mieszkańcy podkrakowskich
wsi, m.in. Przegini, Dąbia czy Czernihowa. W 1842 r. liczba
statków w Rzeczypospolitej Krakowskiej wynosiła 645
jednostek wodnych, które obsługiwało 2472 flisaków i szy-
prów. Ci flisacy, którzy zdobyli stopień retmana, zazwyczaj
zajmowali się budową galarów. W 1832 r. flisacy, żądając
podniesienia płac, ogłosili dwutygodniowy strajk.
Senat Wolnego Miasta podniósł wówczas stawkę od
10 Stanisław Kawecki, Opis miasta Krakowa w obrębie okopów w r. 1836,
„Biblioteka Krakowska”, nr 65, Kraków 1927, s. 46. Kopalnia Jacek Rudolf w Jaworznie,
fot. Natan Krieger, ok. 1900, ze zbiorów MHK
11 Konrad Meus, Wolne Miasto Kraków – przykład monokultury gospodarczej,
[w:] „Rzeczpospolita Krakowska. Kraków w dziejach narodu”, red. J.M.
Małecki, Kraków 2016, s. 43–44.
12 Stanisław Proksa, Dzieje Przemysłu, [w:] Jaworzno: wydawnictwo z okazji
stulecia nadania praw miejskich 21 IX 1901 – 21 IX 2001, Jaworzno 2001,
s. 35.
33

przewiezienia jednego galaru z 50 do 70 zł polskich (złp.).
Szczególne zainteresowanie wydobyciem węgla nastąpiło
w latach 1830–1850. Przykładowo w 1837 r. w kopalniach
państwowych wydobyto 172 735 korce węgla, a w 1843 r.
ta liczba wzrosła do 254 460. Zgodnie z uchwaloną w tym
okresie ustawą górniczą, właściciele ziemscy mieli prawo
do wydobywania surowców znajdujących się na ich pry-
watnym terenie. Liczba na stale zatrudnionych w kopal-
niach pracowników nie była jednak zbyt duża. W prywat-
nych kopalniach węgla w 1826 r. pracowało 81 górników,
a w państwowych w 1835 r. było ich tylko 78. Płacono im
za dniówkę lub od siąga węgla grubego wydobytego pod
ziemią 8–10 złp., na powierzchni 2–313.
Początkowa dość niska cena węgla z biegiem lat zaczę-
ła jednak rosnąć. Ambroży Grabowski uważał, że przyczy-
13 Janina Bieniarzówna, Życie gospodarcze w Wolnym Mieście…, s. 18–22.
34
Barka z węglem na Wiśle. W tle widoczny
Wawel, 1929-06, Koncern „Ilustrowany
Kurier Codzienny” – Archiwum Ilustracji,
Własność NAC
ną tego jest wykorzystanie węgla w kopalniach galmanu
podczas wypalania cynku. Dlatego pisał, że:
Jeśli [cena węgla] tak wzrastać będzie, mniemam, że potrzeba,
będąca matką przemysłu, przyprowadzi do tego potomków
naszych, że będą przemyśliwać nad sposobem wynalezienia
sztucznego opału, i może znajdą sposób zbierania gorąca
słonecznego przez lato i przechowanie tego w naczyniach na
zimową potrzebę.
Obawiał się również zdrożenia węgla w wyniku powstania
kolei i jej ewentualnej rozbudowy w kierunku Wiednia
i Warszawy, pisząc, że: „wtedy to wielki powstanie skweres
(tak lud krakowski nazywa kłopot)”14.
Po likwidacji Wolnego Miasta Krakowa przez za-
borców, władze austriackie w 1847 r. wprowadziły
powszechny podatek konsumpcyjny, który był pobierany
m.in. od sprowadzania lub sprzedaży opału. Płacić go
należało na rogatkach miejskich, na kolei, w miejscach
przeznaczonych do jego rozładunku, a znajdujących się
przy Wiśle, a także w głównej komorze celnej. Składy wę-
gla i drewna znajdowały się w tym czasie na odcinku od
Zwierzyńca do Rybaków (pod Zamkiem, u ujścia lewego
ramienia Rudawy), a także na dworcu kolei żelaznej i koło
mostu Podgórskiego. W tym samym 1847 r. w Krakowie
zakończono budowę dworca i uruchomiono linię kolejową
łączącą miasto z Mysłowicami. Oprócz kursów pasażer-
skich przewożono także różnego rodzaju towary, m.in.
węgiel i drewno. W transporcie kolejowym, a także w for-
malnościach celnych pośredniczyły firmy spedycyjne, jak
np. w 1847 r. J. Schlesinger z Gliwic, a w 1852 r. J. Adler.
Nadal jednak część surowców opałowych z kopalń ślą-
skich i jaworznickich spławiano galarami. Węgiel ważono
na korce (1,23 hl), a dawną miarę siąg (20 korce) stosowa-
no wówczas tylko do drewna15.
W 1849 r. za jeden siąg drewna sosnowego płacono
5 zł reńskich (złr.) i 43 krajce. Cena węgla za jeden korzec
wynosiła w 1846 r. – 52,5 krajce, w latach 1849–1850
– 50 krajców, w 1851 r. – 48 krajców, a w 1852 r. – 55.
Taniej opłacało się kupować węgiel na miejscu w kopalni
w Jaworznie, gdzie płacono w 1848 r. – 24 krajce za korzec,
czyli dwa razy taniej niż w Krakowie. Natomiast transport
koleją cetnara węgla z Trzebini do Krakowa kosztował
3 krajce, ze Szczakowej – 4 krajce, a z Mysłowic – 516.
W latach 50. i 60. XIX w. jaworznickie kopalnie przeszły na
własność „skarbu cesarstwa austriackiego”. Od niego w 1871 r.
wykupiła je spółka wiedeńskich przemysłowców i bankierów.
W ten sposób powstało Jaworznickie Grawectwo Węgla
Kamiennego, działające do 1919 r. Odbiorcą węgla była
14 Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego…, s. 298–300.
15 Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846–
1853, „Biblioteka Krakowska”, nr 107, Kraków 1951, s. 196.
16 Ibidem, s. 203, 211.
35
przede wszystkim rozwijająca się w tym czasie kolej17.
Klęski żywiołowe i nieurodzaje spowodowały wzrost
cen w Krakowie w latach: 1847, 1855, 1861 i 1873. Z roku
na rok zwiększała się też ilość węgla, którym ogrzewano
mieszkania prywatne i użytkowe. W 1855 r. stał się od-
czuwalny brak w dostawach, a przyczyna tkwiła w słabym
technicznie wyposażeniu kopalń Zagłębia Krakowskiego,
które nie radziły sobie z dostawami większej ilości tego
surowca. Pod koniec 1855 r., a także w następnym roku
władze miasta zorganizowały sprzedaż taniego węgla
dla najbiedniejszych mieszkańców. Krakowscy urzędni-
cy, którzy podobnie jak i zwykli mieszkańcy odczuwali
wzrost cen, postanowili, na przykładzie Lwowa, powołać
stowarzyszenie, którego celem była hurtowa dostawa po
możliwie niskich cenach opału, artykułów gospodarstwa
domowego, a także produktów żywnościowych. Liczące
200 osób stowarzyszenie rozpoczęło działalność w sierpniu
1866 r., a skład towarów znajdował się przy ul. Mikołajskiej,
w domu Pod Trzema Lipkami18.
Z podkrakowskich kopalń sprowadzano gorsze gatunki
węgla, który w zależności od miejsca wydobycia nazywano:
jaworznickim, bręczkowskim, laryszowskim, tenczyńskim
czy jaczekowskim. Lepszy dostarczano z Dąbrowy Górni-
czej oraz ze Śląska pruskiego. Cenę wyznaczał miejscowy
urząd górniczy. Miarą urzędową był 1 cetnar, którego cena
początkowo wynosiła około 20 krajców, a w 1855 r. – 27
krajców, później został ustalony na ok. 40–50 centów.
W mniejszych ilościach węgiel ważono na korce. Wielkie
państwowe składy opałowe znajdowały się przy dworcu
kolei żelaznej oraz nad Wisłą, w zakolu koło Wawelu, u uj-
ścia Rudawy, tj. w miejscach, gdzie najłatwiejszy był dowóz
koleją lub rzekami Przemszą i Wisłą. W Krakowie było
też wiele składów prywatnych. Po uruchomieniu gazowni
w 1858 r. w mieście pojawił się koks, sprzedawany przez
zarząd gazowni początkowo w cenie 48 krajców za cetnar
wiedeński. Kilka miesięcy później cena cetnara wiedeńskie-
go I gatunku zmniejszyła się do 30 krajców, a II gatunku
do 24 krajców. Do warsztatów kowalskich i ślusarskich
zakupywano specjalne gatunki węgla z tej części Śląska,
która znajdowała się w granicach państwa austriackiego.
Jako opału używano również torfu, w cenie około 5,5 złr.
za korzec. Kupowano także w znacznych ilościach drewno
opałowe: miękkie (sosnowe), twarde (bukowe, dębowe,
olchowe), łupkowe (szczapy porąbane), oblakowe lub cało-
we (tzn. przepiłowane kawałki czy kloce) oraz gałązkowe.
Tańsze drewno można było nabyć w lasach jaworznickich,
a droższe w lasach lipowieckich. Siąg drewna twardego
początkowo kosztował około 6,5 złr., natomiast w latach
1855 i 1856 cena wzrosła do 13–15 złr, a później ustalono
17 Maria Leś-Runicka, Historia miasta, [w:] Jaworzno..., s. 14.
18 Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853–
1866, „Biblioteka Krakowska”, nr 112, Kraków 1958, s. 311–315.
Skład węgla A. Cross i syn, A. F. „Światowid”,
ok. 1929 r., ze zbiorów MHK

Schronisko braci Albertynów

w Krakowie – wnętrze,
A. F. „Światowid”, 1936 r.,
ze zbiorów MHK

Ludwik Solski w roli Niemowy w sztuce „Kaśka Kariatyda”

przy metalowym piecyku, fot. nieznany, 1895, ze zbiorów MHK

ją na ok. 11 złr. Występowało jeszcze drewno miękkie,
którego cena z ok. 6 złr. za siąg wzrosła w okresie wojny
krymskiej do 12 złr., a później zmniejszyła się do 9–10 złr19.
W 1849 r. w Krakowie było 16 przedsiębiorstw zajmują-
cych się handlem węglem, a w 1867 r. ta liczba zwiększyła
się do 26. W wyniku rozwoju przemysłu w drugiej połowie
XIX w. wzrastało zapotrzebowanie na węgiel. Stało się to
przyczyną wzrostu cen na materiały opałowe, który był
odczuwalny również na początku kolejnego stulecia.
W XIX w. próbowano rozwiązać kwestię utrzyma-
nia w sezonie grzewczym ciepła w mieszkaniu. Podczas
przebudowy w latach 1837–1838 domu Pod Opatrznością,
należącego do kupca Józefa Louisa, do ogrzewania zasto-
sowano piece meissnerowskie. Uzyskiwane w nich podczas
spalania gorące powietrze tłoczono do pomieszczeń na
pierwszym i drugim piętrze kamienicy. Piece te były użyt-
kowane prawdopodobnie do lat 70. XIX w.20. Natomiast
w latach 1840–1841 przy ul. Stolarskiej 7 został odnowio-
ny pałac Ludwika hr. Morstina, w którego apartamentach
założono centralne ogrzewanie21. W Krakowie problemem
takiego ogrzewania zajmował się były inżynier wojska
polskiego, Jan Netrebski. Na wystawie odbywającej się
w Krakowie w 1856 r. przedstawił on model skonstruowa-
nej przez siebie maszyny parowej. Opracował także projekt
ogrzewania gorącą wodą kościołów krakowskich. W nie-
których domach należących do krakowskiej arystokracji
(m.in. ks. Sanguszki czy hr. Husarzewskiej) pomysł ten był
brany pod uwagę, jednak zrezygnowano z niego z powodu
19 Ibidem, s. 330–331.
20 Waldemar Komorowski, Kamienica Józefa Louisa. Epizod z dziejów koncepcji
romantycznych w Krakowie, „Rocznik Krakowski”, t. LXI, 1995, s. 60–61.
21 „Teki Krakowskie”, red. R. Marcinek, t. XIII, Kraków 2001, s. 101.
38
Grupa mężczyzn przed
budynkiem fabryki „Kafel”
w Mydlnikach, Bronisław
Pindelski, ok. 1936 r.,
ze zbiorów MHK
zbyt wysokich kosztów. Dlatego w krakowskiej gazecie
„Czas” stwierdzono, że: „Zaprowadzenie u nas ogrzewania
mieszkań wodą pozostanie zawsze marzeniem”. Jednak co
jakiś czas w prasie pojawiały się wzmianki na podobny te-
mat: np. w 1853 r. pewien mechanik z Brna zamieścił rekla-
mę ogrzewania mieszkań parą, a niejaki W. Wielogłowski
sprzedawał przenośne „wodowary” gotujące wodę do
kąpieli, które miały zapewnić „oszczędność opału, zacho-
dów, naczyń kuchennych i złego humoru kucharek”22.
Podstawowym elementem wyposażenia służącym do
ogrzewania mieszkania pozostawał zatem piec kaflowy.
Opalany najpierw wyłącznie drewnem, z czasem został do-
stosowany do węgla, który początkowo – jak już wspomi-
nałem – często powodował przypadki zaczadzenia. Dlatego
też surowiec ten niezbyt chętnie był używany przez służbę.
Zarówno w XVIII w. i w pierwszej poł. XIX w. budową
pieców kaflowych, a także wyrabianiem kafli, zajmowali się
miejscowi garncarze. Zazwyczaj stawiane przez nich piece
były wykonane z malowanych kafli, które można scharak-
teryzować jako ludowe, dlatego nazywano je pstrymi23.
Na przełomie XVIII i XIX w. modne stają się białe piece
w kształcie walca bądź kolumny zwieńczonej wazą. Używa-
ne były również małe przenośne piece z nóżkami. Powsta-
jące w XIX-wiecznym Krakowie kaflarnie, jak już sama
nazwa wskazuje, zajmowały się produkcją kafli piecowych.
Zazwyczaj nawiązywały one do czasów minionych i miały
formę neorenesansową, neobarokową lub neorokokową.
Natomiast w ciągu XIX w. i na początku XX wieku popular-
22 Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa…1853–1866,
s. 65–66.
23 Bożena Kostuch, Krakowskie fabryki kafli w drugiej połowie XIX i na początku
XX wieku, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa” 2011, z. 29, s. 229.
Fabryka „Kafel” w Mydl-
nikach – ładowanie pieca,
Bronisław Pindelski,
2 poł. lat 50. XX w.,
ze zbiorów MHK
nością cieszyły się piece berlińskie, wyrabiane z gładkich
białych kafli przez Tobiasa Christopha Feinera24.
W XIX w. dużego znaczenia nabrała reliefowa dekora-
cja zwieńczeń piecowych oraz tzw. frontowych. Natomiast
na przełomie XIX i XX w. pojawiają się na rynku piece
mające secesyjną dekorację. Po pierwszej wojnie światowej
pod wpływem stylu art déco dochodzi do zmiany formy
pieca. Składał się on wówczas z jednej skrzyni, zbudowa-
nej z gładkich i prostych kafli, które mogły być ozdobione
motywami geometrycznymi25.
Od połowy XIX w. w pobliżu Krakowa zaczęły powsta-
wać większe fabryki zajmujące się już na większą skalę
produkcją pieców kaflowych. Ulokowane były one m.in.
na Dębnikach, Zwierzyńcu, w Łagiewnikach oraz Podgó-
rzu i zazwyczaj mieściły się przy cegielniach. W fabrykach
tych zajmowano się nie tylko wyrobem kafli czy cegieł,
ale także produkowano różnorodne wyroby gliniane, np.
dachówki i naczynia. W celu zwiększenia popytu właścicie-
le fabryk wydawali katalogi ze swoimi produktami, a także
umieszczali ogłoszenia w prasie. Zachwalano w nich, że
piece kaflowe wyrabiane w danej fabryce mają najnowszą
konstrukcję, są niedrogie i oszczędne. Ogłoszenia ukazywa-
ły się w „Czasie” i „Krakowskim Kalendarzu” Józefa Czecha.
Wśród pierwszych przedsiębiorstw, powstałych
w drugiej poł. XIX w. i zajmujących się produkcją pieców
kaflowych należy wymienić ulokowaną na Dąbiu Fabrykę
Krajową Pieców Kaflowych, a założoną przez angielskiego
misjonarza Hoffa. Pierwsze ogłoszenie o jej wyrobach uka-
24 Katarzyna Moskal, Galoramicus czyli o kaflu i piecu, Kraków 2010,
s. 22–26.
25 Katarzyna Moskal, Kafle w zborach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa,
[w:] Katalog zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, nr 5, Kraków
2012, s. 14.
39
Fabryka „Kafel” w Mydlni-
kach – formowanie kafli przez
dwóch robotników, Bronisław
Pindelski, 2 poł. lat 50.
XX w., ze zbiorów MHK
zały się w „Czasie” w 1852 r. Piece Hoffa były bardzo dobrej
jakości, lecz produkowano je w niedostatecznej ilości, jak na
potrzeby lokalnego rynku. Przedsiębiorstwo działało tylko
kilka lat, kończąc swoją działalność w 1856 roku.
Z kolei w Podgórzu od 1854 r. produkcją kafli zajmował
się Piotr Antoni Steinkeller. Do ich wytwarzania sprowa-
dził z Warszawy, pierwszą w regionie, maszynę parową do
wyrabiania kafli.
W latach 1856–1869 na Dębnikach, naprzeciw klasz-
toru norbertanek, działała fabryka kafli „Bethke i Beym”.
Wykonywano w niej piece białe, glazurowane, zdobione na
sposób wrocławski, praski i szwedzki.
Cena pieca była uzależniona od jego wielkości26.
Najlepsze wyroby, a zarazem niedrogie i nie ustępujące
wrocławskim, produkował zakład Hoffa. Popularnością,
pomimo swojej stosunkowo wysokiej ceny, cieszyły się
ozdobne, marmurowe wyroby Stainkellera. Wyżej wymie-
nione wytwórnie nie utrzymały się jednak zbyt długo na
krakowskim rynku. Przyczyną tego był mały zbyt produk-
cji, jak i zewnętrzna konkurencja. Piece z podkrakowskich
fabryk były stawiane zarówno w mieszkaniach prywatnych,
jak i rządowych, np. w szpitalu św. Łazarza na Wesołej, do
którego zakupiono piec z zakładu Hoffa27.
Najstarsza i najdłużej działająca firma kaflarska w sa-
mym Krakowie należała do Teofila Michalskiego. Została
otwarta w 1851 r. przy ul. Sławkowskiej 423 (dzisiaj nr 30)
i kilkakrotnie zmieniała swój adres. Oprócz zakładu Mi-
chalski prowadził również skład pieców kaflowych, gdzie
26 Bożena Kostuch, Podwawelskie kaflarnie. Krakowskie fabryki kafli w 2.
połowie XIX i na początku XX wieku, [w:] „Świat Kominków” 2006, nr 2 (8),
s. 12–13.
27 Bożena Kostuch, Krakowskie fabryki kafli..., s. 229–232.

można było nabyć produkcję krajową i zagraniczną28. Piece
można było zakupić zarówno bezpośrednio w fabryce, jak
i w składach znajdujących się na terenie miasta. Ceglane
piece z wytwórni podkrakowskich były w cenie od 14 złr.,
kaflowe mniejsze kosztowały 15–25 złr., a większe do 40 złr.
Natomiast ozdobne piece kominkowe były o wiele droższe,
ponieważ ich cena wynosiła od kilkudziesięciu do 100 złr.29.
W 1866 r. Galicja, będąca austriacką prowincją, w skład
której wchodziły ziemie polskie, otrzymała prawa autono-
miczne nadane przez cesarza Franciszka Józefa I Habsburga.
W wyniku reform wprowadzono m.in. język polski jako
urzędowy w szkolnictwie, sądownictwie i administracji.
W Krakowie natomiast przywrócono władze samorządowe,
dzięki czemu miasto mogło rozpocząć niezbędne reformy
związane z budową nowoczesnych urządzeń komunalnych
i podźwignięciem się ze stagnacji gospodarczej.
Powierzchnia Krakowa wynosiła wówczas 5,7 km².
Miasto składało się z ośmiu dzielnic noszących następujące
nazwy: I) Miasto, II) Zamek, III) Nowy Świat, IV) Piasek, V)
Kleparz, VI) Wesoła, VII) Stradom, VIII) Kazimierz. W 1869 r.
Kraków liczył 49 800 tys. mieszkańców. Większym miastem
był jednak, będący stolicą Galicji – Lwów zamieszkały przez
87 100 tys. osób.
Druga połowa XIX w. charakteryzuje się szczególnym
rozwojem przedsiębiorstw związanych z produkcją kafli
28 Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa…1853–1866,
s. 44–45.
29 Ibidem, s. 342.
40
Miejski skład węgla przy ul. Kamiennej, na terenach
dworca towarowego, Stanisław Kolowca, l. 20./30. XX w.,
ze zbiorów MHK
Sprzedaż węgla i drewna opałowego - samochód
i wozy konne przed budynkiem miejskiego składu drewna
w Krakowie, 1929-1902, Koncern „Ilustrowany Kurier
Codzienny” – Archiwum Ilustracji, Własność NAC
piecowych. Jedna z największych i najbardziej znanych
fabryk, należąca do Maurycego Barucha, znajdowała się
w Łagiewnikach. Powstała przy fabryce wyrobów glinia-
nych i parowej cegielni. Produkcją pieców zajmowała się od
1867 r. do początków XX w. Oprócz dobrej jakości miała
też konkurencyjne ceny. Wyrabiano tu piece salonowe,
białe, kolorowe oraz kuchenne. Starano się je też udosko-
nalać. Zapewne dlatego produkcja tego zakładu cieszyła
się dużym zainteresowaniem w samym Krakowie, jak
i Galicji Zachodniej. Jego wyroby znajdowały się w prywat-
nych domach, a także w budynkach urzędowych. Dużym
uznaniem cieszyły się również piece kaflowe firmy „Józef
Niedźwiedzki i S-ka” znajdującej się na Dębnikach. Pro-
dukowane tu kafle charakteryzowały się wysoką jakością,
wyrabiano je też w różnych kolorach, w większości miały
wzory historyzujące. Po śmierci właściciela zakład został
przejęty przez rodzinę Kirchmajerów, która nie zmieniła
nazwy firmy. Dodatkowo zaczęto wówczas wyrabiać arty-
styczną majolikę. Na początku XX w. fabryka zatrudniała
stu pracowników i rocznie produkowała prawie tysiąc pie-
ców. Swoją działalność zakład zakończył w 1919 r. Oprócz
fabryk w Krakowie funkcjonowały także składy materiałów
budowlanych zajmujące się sprowadzaniem kafli ze Śląska,
Czech, Moraw, a także Niemiec. Swoją produkcję reklamo-
wały również fabryki ze Lwowa czy Tarnowa.
41
W pierwszej poł. XX w. do najbardziej znanych produ-
centów należała „Pierwsza Galicyjska Fabryka Wyrobów
Kamionkowych i Szamotowych” znajdująca się w Skawi-
nie, a zajmująca się produkcją kafli piecowych od 1923 r.
Natomiast sześć lat później rozpoczęła swoją działalność
Spółdzielnia Związku Kaflarzy i Zdunów „Kafel”. Po II
wojnie światowej nosiła nazwę Spółdzielni Pracy „Kafel”,
a także „Kafel” Ceramiczna Spółdzielnia Pracy Rękodzieła
Ludowego i Artystycznego. Trzeba pamiętać, że piece nie
tylko dostarczały ciepło, ale pełniły również bardzo ważną
funkcję dekoracyjną30.
Na początku XIX w. w Europie Zachodniej i Ameryce
Północnej do oświetlenia ulic zaczęto używać gazu, który
wytwarzano z węgla. Oświetlenie gazowe miało zastąpić
lampy olejowe i naftowe, które miały słabą wydajność.
W 1855 r. Petit i Smith w Anglii dostosowali palnik gazowy
Roberta Bunsena do ogrzewania mieszkań. W ten sposób
powstał pierwszy grzejnik gazowy. Odtąd zaczęto sto-
sować gaz zarówno do oświetlania, jak i ogrzewania. Na
rynku pojawiły się gazowe kuchenki oraz piece łazienkowe
i pokojowe. W 1857 r. w Krakowie otwarto gazownię, na
dawnych gruntach rodziny Riedmüllerów na Kazimierzu
(dzisiaj ul. Gazowa 14). Została zbudowana przez spółkę
Niemieckie Kontynentalne Towarzystwo Gazowe w Des-
sau. Głównym jej zadaniem było oświetlenie wybranych
ulic i placów. Do oświetlenia wykorzystywano jednak gaz
słabej jakości, poza tym był on stosunkowo drogi. Aby
poszerzyć krąg odbiorców, w 1880 r. zakład rozpoczął pro-
mowanie używania gazu nie tylko do oświetlenia, ale także
do gotowania i ogrzewania pomieszczeń. Dostarczano też
urządzenia gazowe do prywatnych mieszkań i obniżono
też cenę gazu, co było uzależnione od postawienia osob-
nego gazomierza. Nie przyczyniło się to jednak do wzro-
stu zużycia gazu, bo z powodu wysokich cen korzystało
z niego bardzo mało mieszkańców. Sytuacja zmieniła się po
przejęciu gazowni przez władze miejskie 25 lutego 1886 r.
Zarząd Miasta Krakowa za 460 tys. złr. wykupił gazownię
od Towarzystwa Gazowego z Dessau. Nowa nazwa to –
Krakowska Gazownia Miejska. W zakładzie znajdowało
się sześć pieców retortowych o układzie leżącym, które
pracowały na zmianę. Z podgrzewanego do temperatury
tysiąca stopni pieca otrzymywano gaz świetlny. Gazownia
była kilkakrotnie rozbudowywana.
W 1896 r. znów rozpoczęto akcję promującą używa-
nie gazu wśród prywatnych odbiorców. Zainteresowanym
wypożyczano piecyki gazowe, kuchenki i lampy. Rok później
z tej oferty korzystało 120 odbiorców. 1 lipca 1899 r. przy ul.
św. Anny został otwarty sklep, w którym można było nabyć
różnego rodzaju urządzenia gazowe. W celach promocyjnych,
a zarazem i praktycznych w 1910 r. został wydany „Poradnik”
pomagający przy używaniu gazu do świecenia, grzania,
30 Bożena Kostuch, Podwawelskie kaflarnie…, s. 13–15.
Sprzedaż węgla i drewna opałowego w Krakowie, 1929-02, Mężczyzna ciągnący sanie z węglem, 1929-02,
Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” – Archiwum Ilustracji, Własność NAC Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” – Archiwum Ilustracji, Własność NAC

Sprzedaż węgla i drewna opałowego w Krakowie, 1929-02, Sprzedaż węgla i drewna opałowego w Krakowie, 1929-02,
Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” – Archiwum Ilustracji, Własność NAC Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” – Archiwum Ilustracji, Własność NAC
gotowania itp. W tym okresie następuje wzrost zużycia
gazu służącego m.in. do ogrzewania wody w łazienkach.
Buduje się instalacje gazowe również przy zakładach
publicznych, np.: w Oddziale Chirurgicznym Szpitala św.
Łazarza, Szpitalu Wojskowym czy Kolegium Fizycznym31.
W 1891 r. inspektor budownictwa miejskiego, Wincen-
ty Wdowiszewski, zebrał i wydał „Przepisy budownicze,
ogniowe i porządkowe dla miasta Krakowa”. Zostały w nich
zebrane ustawy i rozporządzenia, które były wcześniej wy-
dawane w „Dzienniku rozporządzeń dla m. Krakowa” bądź
„Dzienniku ustaw państwa i kraju”. Wydawnictwo miało
szeroki krąg odbiorców, do którego należeli: urzędnicy,
adwokaci, właściciele domów, a także inżynierowie32. Oto
niektóre przepisy związane z tematyką ogrzewania:

W miejscach, gdzie się wyrabiają lub przechowują materyały

łatwo palne, ognisk otwartych urządzać nie wolno. […] Podłoga
przed ogniskami otwartemi, kuchniami angielskimi i pieca-
mi winna być na szerokość 40 cm od ognia zabezpieczona,
wszystkie zaś inne części drewniane budynku mają być od
czeluści do nakładania paliwa służących, najmniej 60 cm odda-
lone. Piece bezpośrednio na podłodze stojące winny mieć spód
na 25 cm pełno murowany. Piece żelazne bez nóżek mają stać
na podmurowaniu 15 cm wysokiem. Użycie rur blaszanych za-
miast kominów murowanych wewnątrz budynków i urządzania
Widok Gazowni Krakowskiej od strony Podgórza,
zasuwek w rurach odprowadzających dym do komina, zabrania fot. T. Jabłoński, Kraków, 1901 r.
się bezwzględnie.

Składy na opał powinny były być umieszczane w piw-

nicach, a gdyby takiego pomieszczenia nie było, to w spe-
cjalnie wybudowanej drwalni na dziedzińcu. Osobom zaj-
mującym się stawianiem pieców (np. zdunom, garncarzom,
blacharzom) nakazywano wznosić je na mocnej podstawie
w miejscu bezpiecznym od ognia. Czyszczeniem kominów
i rur piecowych mieli zajmować się tylko upoważnieni do
tego majstrowie kominiarscy. Znalazł się również paragraf
dotyczący służących, którzy:
przeznaczeni do palenia, nie powinni tak długich łupek do
pieców wkładać, aby też aż za czeluście wychodziły, ani też
drzewa na ogniskach suszyć, gdyż staliby się winnymi prze-
stępstwa, za które aresztem od jednego do trzech dni, a przy
powtórzeniu z zaostrzeniem karani być mają.
Pojawił się także punkt dotyczący gazownictwa:
przy używaniu wężów kauczukowych lub gutaperkowych dla
doprowadzenia gazu do lamp, pieców gazowych i kuchni prze-
nośnych, każdy wąż musi być zaopatrzonym osobnym kurkiem,
celem łatwego oddzielenia go od przewodu gazowego.
Główny obiekt wytwórczy gazowni: piecownia systemu
Koppersa uruchomiona w 1925 r. – widok zewnętrzny,
1926 r., Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny”
– Archiwum Ilustracji, Własność NAC
Na początku XX w. Izba Handlowo-Przemysłowa zajęła
się zwalczeniem zbyt drogich jak na lokalne warunki cen
węgla. Produkcja węgla w tym czasie była niższa w porów-
naniu do rosnącego zapotrzebowania. Stało się to przy-
czyną wzrostu cen na ten surowiec. Dlatego Izba wyszła
z propozycją zwiększenia wydobycia węgla brunatnego
w okolicach Brudna. Zaproponowano, aby strona rządowa
przystąpiła do budowy linii kolejowej Jasło–Dębica. Izba
zajmowała się też działalnością dobroczynną. Na przykład
podczas ciężkiej zimy 1907 r. bezpłatnie rozdała tysiąc cet-
narów węgla dla najuboższych kupców i rzemieślników33.
W 1905 r., w pobliżu gazowni na Dajworze uruchomio-
no Elektrownię Miejską składającą się z dwóch agregatów
prądotwórczych prądu stałego o mocy 300 KM napędza-
nych silnikami gazowymi. Wzrastało zapotrzebowanie
na energię, więc w następnym roku zainstalowano dwie
maszyny parowe każda o mocy 600 KM, a także trzy kotły
sekcyjne systemu Babcook-Wilcox po 260 m² powierzchni
ogrzewalnej. Wówczas produkowana energia elektrycz-
na służyła przede wszystkim co celów oświetleniowych.
W późniejszym czasie elektrownia była rozbudowywana34.
Za początek ciepłownictwa w Krakowie można uznać
1912 r., kiedy uruchomiono pierwsze parowe centralne
ogrzewanie w nowoczesnym zespole budynków szpitala
psychiatrycznego w Kobierzynie pod Krakowem. Instalacja
ogrzewania parą wysokoprężną została wykonana przez
największą warszawską firmę – Towarzystwo Budowy
Maszyn i Urządzeń Sanitarnych Drzewiecki i Jeziorański
SA. W kotłowni szpitala znajdowało się kilka pieców pro-
dukujących parę do ogrzewania budynków szpitala, pralni
i kuchni. Para była rozprowadzana rurociągami rozmiesz-
czonymi w specjalnych kanałach.
W latach 1910–1915 dzięki staraniom Juliusza Leo,
prezydenta Krakowa, do miasta zostały przyłączone ota-
czające go gminy. Powierzchnia Krakowa wynosiła wów-
czas 46 90 km² i była podzielona na 22 dzielnice zamiesz-
kałe przez 183 040 tys. osób.
Przed I wojną światową w Krakowie funkcjonował miej-
ski skład węgla, zaliczanego do artykułów pierwszej potrze-
by. Gmina prowadziła dla ludności uboższej m.in. sprzedaż

31 Grzegorz Mleczko, 150 lat Gazowni Krakowskiej, Kraków 2006, s. 9–33. 33 Maksymilian J. Ziomek, Życie gospodarcze w okręgu krakowskiej Izby 34 Andrzej J. Siwek, Elektrownia miejska w Krakowie. Dzieje oraz próby ochrony
Przemysłowo-Handlowej 1850–1930, [w:] Księga Pamiątkowa wydana zabytku techniki i przemysłu, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa
32 Wincenty Wdowiszewski, Przepisy budownicze, ogniowe i porządkowe na jubileusz ośmdziesięciolecia istnienia Izby Przemysłowo-Handlowej Krakowskiego” 1997, t. 7, s. 92–93.
dla miasta Krakowa, Kraków 1891. w Krakowie, Kraków 1930, s. 70.

44 45

węgla. Fundusz obrotowy, uznawany za główny w systemie
budżetowania gminy, składał się z czternastu oddzielnych
działów, w tym funduszu miejskiego składu węgla35.
W drugiej fazie I wojny światowej pogorszyła się
sytuacja aprowizacyjna Krakowa. Wprowadzono reglamen-
tację węgla, nafty oraz podstawowych artykułów żywno-
ściowych36. W czasie I wojny światowej Izba Handlowo-
-Przemysłowa zajmowała się dostarczaniem dla ludności
opału, żywności i odzieży, a także zaopatrywała w węgiel
przemysł. Z kolei biuro kolejowe Izby krakowskiej w związ-
ku z ograniczeniami komunikacyjnymi spowodowanymi
mobilizacją czyniło starania umożliwiające przywóz do
miasta węgla oraz artykułów spożywczych37. Ceny węgla
w czasie wojny były kilkakrotnie podwyższane zarówno
na oficjalnym, jak i czarnym rynku. Z zakończeniem wojny
w porównaniu do 1914 r. wzrosły one 273-krotnie, a na
czarnym rynku 392-krotnie. Sytuacja z zaopatrzeniem
35 Elżbieta Adamczyk, Gospodarka komunalna Krakowa w okresie
II Rzeczypospolitej, Kraków 1997, s. 105, 113–115.
36 Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa…, t. 3, s. 391.
37 Maksymilian J. Ziomek, op. cit., s. 90–93.
46
Kotłownia Gazowni
(obecnie magazyn),
fot. Jerzy Malecki,
l. 20. XX w.,
ze zbiorów MHK
w węgiel szczególnie pogorszyła się w 1917 r. Natomiast
w lipcu 1918 r. władze miejskie zastanawiały się nad zaku-
pem terenów węglowych w celu wybudowania kopalni38.
W pierwszych latach po odzyskaniu przez Polskę nie-
podległości sytuacja aprowizacyjna i opałowa Krakowa nadal
była bardzo trudna. Żeby temu zaradzić, w 1919 r. w Krako-
wie została założona spółka akcyjna: Polskie Towarzystwo
Handlowe, które utrzymywało kontakty m.in. z Warszawą,
Poznaniem, Gdańskim. Jej prezesem został minister finan-
sów Jan Kanty Steczkowski. Składała się ona z kilku działów,
w tym węglowego39.
Z powodu braku węgla miasto przeżywało trudną sytuację
w okresie zimowym na przełomie 1918/1919 oraz 1919/1920.
Wprowadzono ograniczenie poboru gazu i elektryczności,
unieruchomiono niektóre zakłady przemysłowe40. 22 listopada
1919 r. prezydent Krakowa Jan Kanty Federowicz w trakcie
posiedzenia Rady Miasta ocenił stan zaopatrzenia jako kata-
38 Jan M. Małecki, Życie gospodarcze Krakowa w czasie Wielkiej Wojny
1914–1918, [w:] Kraków w czasie I wojny światowej, „Rola Krakowa w Dzie-
jach Narodu”, red. J.M. Małecki, Kraków 1990, s. 63–66.
39 Janina Bieniarzówna, Życie gospodarcze Krakowa międzywojennego,
[w:] Kraków międzywojenny, „Rola Krakowa w Dziejach Narodu”,
red. J.M. Małecki, Kraków 1988, s. 24–25.
40 Ryszard Kotewicz, Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918–1939,
„Biblioteka Krakowska”, nr 122, Kraków 1981, s. 20.
Pałac Prasy – kotłownia,
A. F. „Światowid”, ok. 1928 r.,
ze zbiorów MHK
stroficzny. Oprócz węgla, brakowało także innych artykułów
pierwszej potrzeby, takich jak mąka czy ziemniaki41.
Z uwagi na brak dostaw węgla w styczniu 1919 r. od
10 do 15 zamknięto dopływ gazu z gazowni miejskiej, a 7 li-
stopada tego samego roku z tej samej przyczyny zamknięto
Akademię Handlową, także Elektrownia Miejska ograniczy-
ła produkcję energii. Na początku 1920 r. szpital św. Łaza-
rza przez cztery tygodnie nie otrzymywał węgla. Dlatego
pacjenci musieli przebywać w nieopalanych salach, i tylko
w nagłych wypadkach byli operowani w wyziębionych sa-
lach. W tym samym czasie po raz kolejny przerwała pracę
Gazownia Miejska. Miasto pogrążyło się w ciemnościach,
a w wielu domach nie można było przygotować posiłków.
Produkcję gazu wznowiono następnego dnia rankiem, po
otrzymaniu niewielkiej dostawy węgla. Podobne przerwy
w ciągu zimy występowały jeszcze kilkakrotnie42.
Za część pożyczki komunalnej zaciągniętej w 1919 r.
w Banku Krajowym na kwotę 8,8 mln. koron gmina kupiła
udziały w Jaworznickim Gwarectwie Węglowym, przemiano-
wanym później na Jaworznickie Komunalne Kopalnie Węgla.
W latach 1927–1928 dochód z tej kopalni wynosił 245 tys. zł,
41 Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa..., t. 4, s. 212.
42 Czesław Broza, Kraków między wojnami, Kraków 1998 r., s. 21, 34–35, 39.
47
Wodociągi miejskie na Bielanach – kotłownia,
fot. Natan Krieger, 1900-1901, ze zbiorów MHK
a dwa lata później był już dwukrotnie wyższy. W związku
z trudną sytuacją związaną z bezrobociem w 1926 r., gmina
udzieliła deputatów węglowych dla 2 tys. osób43.
Interesujące jest, że w tak trudnym okresie w Krakowie
pojawiają się pierwsze systemy ciepłownicze. W 1919 r.
pierwsze ogrzewanie wodne wprowadzono budynkach szpi-
tali przy ul. Kopernika. Właściwie od tej daty możemy mówić
o rozwoju nowoczesnego systemu ogrzewania na terenie
Krakowa. Nowo wybudowane gmachy były wówczas zasilane
z kotłowni lokalnych, które wyposażono w żeliwne kotły czło-
nowe. Począwszy od 1930 r. instaluje się lokalne kotłownie
centralnego ogrzewania już w budynkach prywatnych44.
Wywozem popiołów z domów, jak również śmieci, zaj-
mował się wówczas krakowski Zakład Czyszczenia Miasta.
Dwa razy w tygodniu wywożono je ze śródmieścia, raz
w tygodniu z dzielnic mających zwartą zabudowę, a z po-
zostałych raz na dziesięć dni. Natomiast z dzielnic IX–XXI
wywożono je we własnym zakresie.
W okresie 20-lecia międzywojennego Krakowska Ga-
zownia Miejska szczególną uwagę poświęciła popularyzacji
wykorzystania gazu w gospodarstwach domowych.
43 Elżbieta Adamczyk, op. cit., s. 135, 149, 166.
44 Jerzy Socha, Rys historyczny rozwiązań prawno-organizacyjnych
w energetyce krakowskiej (1855–1947), „Wokół Energetyki”, R. V, 2005,
nr 5 (27), s. 20.
 W podziemiach sklepu należącego do Gazowni Miejskiej,
znajdującego się wówczas przy ul. Szczepańskiej, raz w ty-
godniu odbywały się pokazy publiczne różnego rodzaju
urządzeń gazowych45. Gazownia brała udział w licznych
wystawach, podczas których promowała różne przybory
gazowe. W maju 1925 r., z okazji zjazdu lekarskiego w Kra-
kowie, uczestniczyła w wystawie, podczas której przedsta-
wiła m.in. piece, kuchnie, aparaty do grzania wody. Jedna
z ekspozycji nosiła nazwę „Już nigdy węglem”. Oprócz tego
organizowano kursy, gdzie promowano wszelkiego rodzaju
urządzenia związane z używaniem gazu. Pierwszy z nich od-
był się na przełomie listopada i grudnia 1925 r. Jedna z lekcji
nosiła tytuł „aparat do gorącej wody i piece kąpielowe”.
W 1928 r. w czasie świąt Bożego Narodzenia został wydany
kalendarz „Przy kominku”, który był bezpłatnie rozdawany
m.in. w księgarniach i wśród organizacji kobiecych. Promo-
wano w nim oczywiście użytkowanie gazu. W 1936 r.
została przeprowadzona miesięczna akcja „Gwiazdkowy
Miesiąc Propagandowy”, podczas której można była skorzy-
stać z różnego rodzaju ulg i upustów związanych np. z za-
kupem przyborów gazowych czy bezpłatnym ustawieniem
gazomierza. W 1937 r. w Gazowni Miejskiej rozbudowano
laboratorium, w którym prowadzono badania związane
z poprawnym działaniem wszelkiego rodzaju urządzeń gazo-
wych, np. maszynek do grzania i pieców kąpielowych46.
W tym okresie ulega rozbudowie Elektrownia Miejska,
która zaczęła dostarczać parę technologiczną do Rzeźni
Miejskiej. W 1930 r. zainstalowano w niej dwa kotły rodzi-
mej produkcji systemu Babcock-Wilcox po 625 m² po-
wierzchni ogrzewalnej. Po wybudowaniu elektrowni przez
Komunalne Kopalnie Węgla, Kraków zaczął otrzymywać
energię elektryczną z Jaworzna, a Elektrownia Miejska peł-
niła funkcję rezerwową, dostarczając też parę do zakładów
przemysłowych w mieście47.
W 1932 r. w Krakowie było 240 przedsiębiorstw zajmu-
jących się handlem artykułami budowlanymi i opałowymi48.
Największym kapitałem w branży węglowej rozporządzała
spółka Jaworznickie Komunalne Kopaliny Węgla. Jej siedziba
45 Karol Rolle, Rozszerzenie granic 1909–1915, Kraków 1931, s. 639–640.
46 Grzegorz Mleczko, 150 lat Gazowni Krakowskiej, Kraków 2006, s. 65–71.
47 Andrzej J. Siwek, op. cit., s. 93.
48 Janina Bieniarzówna, Życie gospodarcze Krakowa międzywojennego..., s. 28.
Ulica Grodzka – węgiel, Józef Lewicki,
l. 60. XX w., ze zbiorów MHK
48
znajdowała się przy ul. Krupniczej 5. W 1937 r. kapitał firmy
wynosił 20 milionów zł, a obrót prawie 7 mln. Z kolei Spółka
Polcarbo po wkładzie 20 tys. zł osiągnęła ponad 500 tys.
zł obrotów49. Zgodnie z obliczeniami Miejskich Składów
Węgla i Drzewa w 1933 r. w miejskich magazynach rocznie
sprzedawano 17 tys. ton węgla i prawie 1700 ton drewna50.
Handel drewnem opałowym w 90% odbywał się za pośred-
nictwem składów, także węgiel sprzedawano wyłącznie
w składach. Krakowski rynek zdominowały cztery firmy:
Polskie Towarzystwo Handlowe, Jan Kwiatkowski, spółka
z Jaworzna i firma Borgenicht Bracia51.
W czasie II wojny światowej na części ziem polskich
okupacyjne władze niemieckie utworzyły Generalne Gu-
bernatorstwo, którego stolicą został Kraków. W kwietniu
1941 r. rozszerzono granice miasta, włączając do niego dwie
gminy oraz 27 gromad wiejskich. Tym samym powierzchnia
Krakowa zwiększyła się do 168,3 km², podzielono ją na 52
dzielnice, zamieszkałe przez 321 tys. mieszkańców52.
Na początku okupacji Krakowa przez wojska niemiec-
kie w mieście nie było większych zapasów opału potrzeb-
nego dla przemysłu i dla prywatnych odbiorców. Dlatego
Izba Przemysłowo-Handlowa zajęła się tworzeniem
placówek, w których mieszkańcy mogli być zaopatrzeni
w węgiel, naftę i niezbędne dla życia artykuły spożywcze53.
W październiku 1941 r., okupacyjne władze niemieckie
przeprowadziły reorganizację Zarządu Miejskiego, prze-
kształcając go w Urząd Starosty Miejskiego. Celem tych
zmian była z jednej strony likwidacja urzędów polskich,
a z drugiej przystosowanie organizacji miejskiej do wzorów
niemieckich. Powołano tak zwane decernaty dla poszcze-
gólnych spraw resortowych. Decernatowi X podlegały
przedsiębiorstwa miejskie, np. Elektrownia, Gazowania,
Wodociągi. Resort ów zajmował się sprawami taryf, staty-
styką, rachunkowością, pobierał też opłaty za prąd, wodę,
gaz54. Pod koniec 1941 r. w polskich rękach pozostawało 68
przedsiębiorstw zajmujących się sprzedażą węgla. Z kolei
trzy firmy pożydowskie zostały przejęte przez Niemców
w charakterze powierników55.
49 ANK, IPHKr 29/318/430. Kartoteka firm IPH. Jaworznickie Komunalne
Kopaliny Węgla; ANK, IPHKr 29/318/444. Kartoteka firm IPH. Polcarbo
spółka z o.o.
50 ANK, Kr 29/33/5179. (brak paginacji).
51 ANK, Kr, 29/33/5179. (brak paginacji). Stan na czerwiec 1938 r.
52 Magdalena Beiersdorf, Sławomir Dymacz, 20-lecie istnienia dzielnic
Krakowa 1991–2011, Kraków 2012 r., s. 8–9.
53 Tadeusz Filippi, Życie gospodarcze, „Rocznik Krakowski”, t. XXXI,
1949–1957, s. 129–134.
54 Tadeusz Wroński, Dzieje Zarządu Miejskiego Stołeczno-Królewskiego
Miasta Krakowa w latach okupacji 1939–1945, Kraków 1979, s. 5–8.
55 Wacław Skrzywań, Uwagi o gospodarczych dziejach Krakowa w czasie
okupacji, [w:] Kraków pod rządami wroga, red. J. Dąbrowski, „Biblioteka
Krakowska”, nr 104, s. 132–133.
49
Barki z węglem na Wiśle, A. F. „Światowid”, Stanisław Mucha,
l. 30. XX w., ze zbiorów MHK
 W okresie pięcioletniej okupacji niemieckiej Kraków
miał duże trudności z dostawami węgla. Generalne Gu-
bernatorstwo wraz z Krakowem zostało odcięte od kopalń
znajdujących się w Zagłębiu i na Śląsku. Szczególnie braki
opału było odczuwalne w sezonach grzewczych. Kolejka
stojąca przez składem opałowym była poniekąd widoczną
wiadomością, że nastąpiła dostawa węgla, którego ilość
była zazwyczaj mniejsza od zapotrzebowania. Występował
również problem związany z bardzo słabą jakością przywo-
żonego do miasta węgla. Dlatego też zaczęto sprzedawać
torf. Lepszy węgiel, ale także droższy, można było nabyć
tylko na czarnym rynku. Pochodził on jednakże z okrada-
nych wagonów przewożących opał.
W mieszkaniach ustawiano wtedy piecyki elektrycz-
ne, a w łazienkach grzejniki. Popularne staje się wów-
czas ogrzewanie gazowe i elektryczne. Jednak zarówno
w pierwszym i drugim przypadku następowały braki
w dostawach, a sieć gazowa nie docierała wszędzie.
W latach 1941–1942 od piętnastej do dziewiętnastej prąd
był wyłączany w poszczególnych dzielnicach miasta. Na
przykład 30 stycznia 1942 r. okupacyjne władze niemiec-
kie od siódmej do dziewiątej rano oraz od siedemnastej
do dwudziestej zakazały używania prądu do ogrzewania
jak również do gotowania i obsługi wind. 25 lutego 1944 r.
przydzielono ludności polskiej m.in. jedno pudełko zapałek
na osobę w marcu. Natomiast 30 marca tego samego roku
wprowadzono znaczne ograniczenia w zużyciu węgla56.
Mieszkania docieplano więc na różne sposoby, np.
uszczelniano za pomocą gazet i szmat okna i drzwi. W miesz-
kaniach wielopokojowych zimą używano tylko jednego
pokoju. Kuchnie wówczas równocześnie pełniły funkcje
sypialni i salonu. Stosowano opał różnego rodzaju, zatem
popularnością zaczęły się cieszyć „kozy” – żeliwne piecyki
z długą rurą. Nabyć je można było m.in. w Sukiennicach na
stoisku W. Halskiego. W niewielu krakowskich mieszkaniach
temperatura wynosiła zimą więcej niż 15 stopni. Na ulicach
rozstawiano piecyki z zapalonym koksem57. Często docho-
dziło do zamarzania na śmierć, a każdego dnia na pogotowie
i do szpitali trafiały ofiary odmrożeń.
Po wojnie dużym problemem dla mieszkańców Krako-
wa był brak węgla. Niewielkie przydziały dostawali tylko ci,
którzy mieli karty żywnościowe. Wobec tego zimą tempe-
ratura w mieszkaniach wiąż była niska. W krótkim czasie
wyczerpały się też zapasy opału, o ile takie były zrobione,
pochodzące z okresu okupacji hitlerowskiej.
W okresie powojennym w Starym Mieście tylko 8%
56 Tadeusz Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974,
s. 185, 325, 329.
57 Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, [w:] Dzieje Krakowa...,
t. 5, Kraków 2002, s. 426–428.
52
mieszkań miało centralne ogrzewanie, a znajdujące się
w Krakowie kotłownie często się psuły. Mieszkania nadal
ogrzewano przede wszystkim piecami kaflowymi. W latach Stoisko Elektrowni Miejskiej na wystawie
zorganizowanej w 1932 r. w salach przy
40. i również w 50. występowały problemy z zaopatrze- ul. Rajskiej 12 – podgrzewacze wody,
niem w węgiel i koks. Dochodziło do kradzieży, zbierano Stanisław Kolowca, 1932, ze zbiorów MHK
też kawałki węgla, które spadły na stacji. Zostało to nawet
przedstawione w ówczesnej poezji:
Między kołami wagonów
pod ciężarówkami
czołgają się jak żaby
na kolanach i łokciach
pełzają jak najnędzniejsze robaki
czarne od pyłu węglowego
zabiedzone
obdarte
kobiety
Do starych dziurawych blaszanek
wrzucają
znalezione w błocie
znalezione w pyle
znalezione między kamieniami torów kolejowych
małe kawałeczki węgla.
(A. Macedoński)58
Po II wojnie system gazowniczy i elektroenergetyczny
został podporządkowany przedsiębiorstwom państwo-
wym. Przejmują one od prywatnych właścicieli kotłownie
w celu stworzenia scentralizowanego systemu ciepłow-
niczego. W 1947 r. została upaństwowiona Elektrownia
Miejska, na bazie której utworzono dwa nowe przedsię-
Łazienka w budynku Gazowni Miejskiej –
biorstwa: Elektrownię Krakowską i Okręgowy Zakład podgrzewacz wody, Stanisław Kolowca,
Elektryczny Krakowski. Pierwsze produkowało energię l. 20. XX w., ze zbiorów MHK
elektryczną i cieplną w parze technologicznej, a drugie
zajmowało się obsługą odbiorów i przesyłaniem oraz roz-
działem energii elektrycznej59. Następnie w 1951 r. została
upaństwowiona gazownia, której nazwę zmieniono na
Zakłady Gazownictwa Okręgu Krakowskiego.
W lutym 1949 r. zapadła decyzja o wybudowaniu pod
Krakowem kombinatu Nowa Huta, którego nazwę przejęło
powstałe od podstaw miasto. Wcześniej zatwierdzono lokali-
zację pierwszych osiedli robotniczych, w których ostatecznie
powinno było zamieszkać sto tys. osób. Budynki mieszkalne
miały być podłączone do centralnego systemu ogrzewczego60
i wyposażone w nowoczesne kotły stalowe KCO-80 i duńskie
58 Idem, Kraków w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Krakowa, t. 6,
Kraków 2004, s. 99–100.
59 Andrzej J. Siwek, op. cit., s. 93.
60 Juliusz Jasieński, Problemy mieszkalnictwa w rozwoju Krakowa
(1945–1975), Kraków 1974, s. 41.
53

Sprzedaż węgla – przeładunek węgla z wagonu na wóz,
Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” - Archiwum Ilustracji, Własność NAC
DSV o 100 i 200 m² powierzchni ogrzewalnej61.
W 1951 r. do Krakowa włączono tereny Nowej Huty.
W związku z tym miasto składało się z 64 dzielnic kata-
stralnych, a jego powierzchnia wynosiła 230 km².
30 kwietnia 1951 r. ukazał się pierwszy państwowy
dokument dotyczący Zarządzenia Przewodniczącego
Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego odnośnie
projektowania jak również budowy sieci cieplnej i instalacji
cieplnych w budynkach. Zaczęto wówczas odchodzić „od
ogrzewania piecowego oraz kotłowni osiedlowych dla kilku
lub kilkudziesięciu budynków osiedla”. Wielkość kotłowni
ograniczona była dostępnymi na ówczesnym rynku kotłami
centralnego ogrzewania. W omawianym okresie początko-
wo były to kotły stalowe KCO, a następnie WCO o wydaj-
ności 0,7 – 1,05 MW, 0,6 – 0,9 Ccal/h. Kotłownie złożone
z 4–8 takich kotłów osiągały wydajność 2,9 – 8,0 MW, 2,56
– 7,0 Ccal/h, ogrzewając do 400 tys. m³ kubatury. W Krako-
wie etap ten wyznaczają kotłownie na osiedlach: Grzegórzki
– w latach 1950–1951 (kotłownia Prochowa z sześcioma
kotłami KCO), w Nowej Hucie – w latach 1951–1961 (24
kotłownie z 6–8 kotłami KCO i WCO), w Borku Fałęckim –
61 Piotr Gajek, Techniczny i organizacyjny rozwój miejskiego przedsiębiorstwa
energetyki cieplnej w Krakowie, [w:] Rozwój i problemy energetyki cieplnej.
Materiały sesji naukowej z okazji XXV-lecia MPEC w Krakowie, Kraków 1978,
s. 33.
54
w 1953 r. (kotłownia Żywiecka z 4 kotłami KCO)62.
Pierwszy projekt elektrociepłowni w Krakowie powstał
w 1950 r. dla Akademii Górniczo-Hutniczej. Miała być
zlokalizowana przy ul. Kawiory, a jej wydajność zakładano
na 33 Gcal/h/38MW/, z możliwością rozbudowy do
50 Gcal/h/58 MW/. Aby kształcić studentów, elektrociepłow-
nia ta miała łączyć funkcję praktyczną i dydaktyczną: być
wyposażona w część laboratoryjną, pomiarową i kon-
trolną. Według planów w elektrociepłowni miał być ustawio-
ny wysokoprężny kocioł parowy Babcock na ciśnienie
40 at /3,9 MPa/ o powierzchni ogrzewalnej 260 m² oraz
kotły La Monta i dwie turbiny o mocy 500 i 150 KW na
ciśnienie dolotowe 40 at /3,9 MPa/, temperaturę podgrzania
400°C i przeciwciśnienie 8 at /0,78 MPa/. Przygotowano
dokumentację i rozpoczęto budowę, której koszt oszacowano
na 500 mln zł. Jednak z powodu zmian organizacyjnych prze-
prowadzonych w AGH budowa została przerwana63.
Po utworzeniu w 1953 r. Miejskich Ciepłowni, pod
zarządem przedsiębiorstwa znajdowało się siedem kotłowni
w Nowej Hucie, pięć w starych dzielnicach Krakowa i około
30 km sieci ciepłowniczej.
62 Konrad Sura, Dotychczasowy rozwój i perspektywy ciepłownictwa krakow-
skiego zespołu miejskiego, [w:] Rozwój i problemy energetyki..., s. 48–49.
63 Ibidem, s. 54–55.
Literatura:
Elżbieta Adamczyk, Gospodarka komunalna miasta Krakowa w okre-
sie II Rzeczypospolitej, Kraków 1997.
Eugeniusz Barwiński, Kraków na początku XIX w., „Rocznik
Krakowski”, t. XVIII, Kraków 1918.
Magdalena Beiersdorf, Sławomir Dymacz, 20-lecie istnienia
dzielnic Krakowa 1991–2011, Kraków 2012.
Janina Bieniarzówna, Życie gospodarcze w Wolnym Mieście
Krakowie, Kraków 1967.
Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa,
t. 3: Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1979.
Janina Bieniarzówna, Życie gospodarcze Krakowa międzywojennego,
[w:] Kraków międzywojenny, red. J.M. Małecki, Kraków 1988.
Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa,
t. 4: Kraków w latach 1918–1939, Kraków 1997.
Czesław Brzoza, Kraków między wojnami, Kraków 1998.
Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1939–1945,
[w:] Dzieje Krakowa, t. 5, Kraków 2002.
Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1945–1989,
[w:] Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków 2004.
Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach
1846–1853, „Biblioteka Krakowska”, nr 107, Kraków 1951.
Juliusz Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach
1853–1866, „Biblioteka Krakowska”, nr 112, Kraków 1958.
Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, wydał S. Estreicher,
„Biblioteka Krakowska”, nr 40, t. 1, Kraków 1909.
Tadeusz Filippi, Życie gospodarcze, „Rocznik Krakowski”,
t. XXXI, 1949–1957.
Piotr Gajek, Techniczny i organizacyjny rozwój miejskiego przed-
siębiorstwa energetyki cieplnej w Krakowie, [w:] Rozwój i problemy
energetyki cieplnej. Materiały sesji naukowej z okazji XXV-lecia MPEC
w Krakowie, Kraków 1978.
Karolina Grodziska, Gdzie miasto zaczarowane…, Kraków 2003.
Juliusz Jasieński, Problemy mieszkalnictwa w rozwoju Krakowa
(1945–1975), Kraków 1974.
Jaworzno: wydawnictwo z okazji stulecia nadania praw miejskich
21 IX 1901 – 21 IX 2001, Jaworzno 2001.
Stanisław Kawecki, Opis miasta Krakowa w obrębie okopów
w r. 1836, „Biblioteka Krakowska”, nr 65, Kraków 1927.
Waldemar Komorowski, Kamienica Józefa Louisa. Epizod z dziejów
koncepcji romantycznych w Krakowie, „Rocznik Krakowski”,
t. LXI, 1995.
Mariusz Kulczykowski, Kraków jako ośrodek towarowy Małopolski
zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa 1963.
Bożena Kostuch, Podwawelskie kaflarnie. Krakowskie fabryki kafli
w 2. połowie XIX i na początku XX wieku, [w:] „Świat Kominków”,
2 (8) 2006.
55
Bożena Kostuch, Krakowskie fabryki kafli w drugiej połowie XIX i na
początku XX wieku, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum
Historycznego Miasta Krakowa” 2011, z. 29.
Ryszard Kotewicz, Z dziejów przemysłu Krakowa w latach
1918–1939, „Biblioteka Krakowska”, nr 122, Kraków 1981.
Jan M. Małecki, Życie gospodarcze Krakowa w czasie Wielkiej Wojny
1914–1918, [w:] Kraków w czasie I wojny światowej,
„Rola Krakowa w Dziejach Narodu”, Kraków 1990.
„Teki Krakowskie”, red. R. Marcinek, t. XIII, Kraków 2001.
Konrad Meus, Wolne Miasto Kraków - przykład monokultury
gospodarczej, [w:] „Rzeczpospolita Krakowska. Kraków w dziejach
narodu”, red. J.M. Małecki, Kraków 2016.
Grzegorz Mleczko, 150 lat Gazowni Krakowskiej, Kraków 2006.
Katarzyna Moskal, Galoramicus czyli o kaflu i piecu, Kraków 2010.
Katarzyna Moskal, Kafle w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta
Krakowa, [w:] Katalog zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krako-
wa, nr 5, Kraków 2012.
Jan Pachoński, Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie
w XVII i XVIII wieku, Kraków 1956.
Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa
porozbiorowego (1796–1809), „Rocznik Krakowski”, t. XXXIV,
1957/1959, cz. 1.
Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa
porozbiorowego (1796–1809). Zagadnienia ustrojowe i ekonomiczno-
-społeczne, „Rocznik Krakowski”, t. XXXIV, 1962, cz. 2.
Karol Rolle, Rozszerzenie granic 1909–1915, Kraków 1931.
Andrzej J. Siwek, Elektrownia miejska w Krakowie. Dzieje oraz próby
ochrony zabytku techniki i przemysłu, „Wiadomości
Konserwatorskie Województwa Krakowskiego” 1997, t. 7.
Wacław Skrzywań, Uwagi o gospodarczych dziejach Krakowa
w czasie okupacji, [w:] Kraków pod rządami wroga, red. J. Dąbrowski,
„Biblioteka Krakowska”, nr 104, Kraków 1946.
Jerzy Socha, Rys historyczny rozwiązań prawno-organizacyjnych
w energetyce krakowskiej (1855–1947), [w:] „Wokół Energetyki”,
R. V, 2005, nr 5 (27).
Konrad Sura, Dotychczasowy rozwój i perspektywy ciepłownictwa
krakowskiego zespołu miejskiego, [w:] Rozwój i problemy energetyki
cieplnej. Materiały Sesji Naukowej z okazji XXV-lecia MPEC w Krako-
wie, Kraków 1978.
Wincenty Wdowiszewski, Przepisy budownicze, ogniowe
i porządkowe dla miasta Krakowa, Kraków 1891.
Tadeusz Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974.
Tadeusz Wroński, Dzieje Zarządu Miejskiego Stołeczno-Królewskiego
Miasta Krakowa w latach okupacji 1939-1945, Kraków 1979 r.
Maksymilian Józef Ziomek, Życie gospodarcze w okręgu krakowskiej
Izby Przemysłowo-Handlowej 1850–1930, [w:] Księga Pamiątkowa
wydana na jubileusz ośmdziesięciolecia istnienia Izby Przemysłowo-
-Handlowej w Krakowie, Kraków 1930.
Piec w stylu neorokokowym z 2 poł. XIX Piecyk naftowy
w., zdobiony roccailem i kratką regencyj- z blachy lakierowanej,
ną, przeniesiony z Kasyna Wojskowego wytwórnia: Firma
przy ul. Zyblikiewicza do Klubu Dziennika- „Akaria”, pocz. XX w.,
rzy „Pod Gruszką” przy ul. Szczepańskiej, ze zbiorów MHK
fot. nieznany, 1955, ze zbiorów MHK

Secesyjny piecyk pokojowy,

wytwórnia Arthur i Martin
Levin lub Pevin, ok. 1900 r.,
ze zbiorów MHK

Piec ceramiczny
(majolikowy),
Wnętrze kamienicy Krauzowskiej przy ul. św. Jana 12
Stanisław Kolowca,
– piec krakowski z XVIII w. z klasztoru ss. Klarysek
l. 20. XX w., ze
przy ul. Grodzkiej, Aleksander Wasilewicz, 1953, ze
zbiorów MHK
zbiorów MHK Piec pokojowy okrągły, fabryka J. Niedźwiecki i Sp. Z Dębnik, ok. 1900, ze zbiorów MHK

Muzeum na Wawelu. Piec kaflowy z zamku

w Wiśniowcu z XVIII w. w rogu sali Posel-
skiej, mieszczącej się w południowo-wschod-
nim skrzydle Zamku Królewskiego, 1927-04,
Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny”
– Archiwum Ilustracji, Własność NAC

Piec mieszkaniowy
elektryczny, II poł.
XIX w., ze zbiorów
MHK
3
58
Dzieje Miejskiego
Przedsiębiorstwa
Energetyki Cieplnej
1953–2018
Miejskie Ciepłownie – budowa fundamentów
(1953–1962)

Podstawą rozpoczętego w 1950 r. planu sześcioletniego była

forsowna industrializacja realizowana według modelu ra-
dzieckiego. W jej celach kwestie gospodarcze mieszały się ze
światopoglądowymi. Poza samym rozwojem produkcji, plan
przewidywał przeniesienie się części mieszkańców przelud-
nionej wsi do miast, w których mieli zasilać klasę robotniczą,
w założeniu stając się wzmocnieniem społecznego zaple-
cza PZPR. Z czasem okazało się jednak, że tempo rozwoju
infrastruktury mieszkaniowej i towarzyszącej stanowczo nie
nadąża za tempem rozwoju przemysłu. Również jej jakość
często mogła pozostawiać wiele do życzenia. Jednym ze
sztandarowych projektów planu sześcioletniego było więc
powstanie kombinatu metalurgicznego – Huty im. Włodzi-
mierza Lenina, które zostało zaplanowane na wschód od
Krakowa. Kwestia motywów, którymi kierowano się przy
lokalizacji zakładu, w dalszym ciągu jest przedmiotem sporu.
Wśród czynników gospodarczych nie można pominąć: moż-
liwości zaopatrzenia w wodę, rozległego płaskiego terenu,
dostępu do siły roboczej, zaplecza naukowego zapewnia-
jącego wykwalifikowanych pracowników, surowców czy
możliwości włączenia w sieć kolejową. Gdy weźmiemy pod
uwagę ówczesną sytuację polityczną, pojawiają się opinie,
że towarzysząca przemysłowi duża robotnicza dzielnica
mieszkaniowa miałaby być przeciwwagą dla „reakcyjnego”
Krakowa, który w referendum z 1946 r. i wyborach do
Sejmu Ustawodawczego najsilniej pokazał swój sprzeciw
wobec nowych porządków.
To właśnie z rozwojem mieszkaniowego zaplecza, któ-
rego rozbudowa przebiegała równolegle z powstawaniem
Huty im. Lenina, związane jest stworzenie sieci ciepłow-
niczej, która służy dziś Krakowowi. W tym czasie miasto
przeżywało również gwałtowny wzrost demograficzny,
w którym Nowa Huta była największym, ale nie jedynym
„zastrzykiem” nowych mieszkańców. O ile w 1946 r. Kraków
zamieszkiwało niespełna 300 tys. ludzi, o tyle niecałą
dekadę później było ich już niemal 430 tys. Wtedy też
nastąpiło wiele zmian w gospodarce komunalnej miasta,
wynikających z centralizacji państwa prowadzonej na wzór
sowiecki, a dla różnych sektorów miało to nieco odmienne
konsekwencje. Na przykład Krakowska Gazowania Miejska,
dotychczas pod zarządem miasta, przeszła w 1951 r. pod
administrację organów centralnych1. W tym samym czasie
Zakład Oczyszczania Miasta przekształcono w Miejskie
Przedsiębiorstwo Oczyszczania i podporządkowano Pre-
zydium Miejskiej Rady Narodowej, przy czym Nowa Huta
aż do 1957 r. posiadała swoje własne przedsiębiorstwo2,
podobnie stało się z Miejskim Przedsiębiorstwem Wodo-

2
Grzegorz Mleczko, 150 lat gazowni krakowskiej, Kraków 2006, s. 89.

Władysław Tyrański, Pod nadzorem Państwa (1951–1993), [w:] Miejskie

Przedsiębiorstwo Oczyszczania w Krakowie. 150 lat polskiego samorządowego
modelu oczyszczania miasta, Kraków 2016, s. 93.

59
ciągów i Kanalizacji3, a transport publiczny skupiony zostaje
w Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym, którego
najważniejszą inwestycją jest otwarcie linii nr 5, prowa-
dzącej z Ronda Mogilskiego pod Centrum Administracyjne
Huty im. Lenina4.
Lata 50. są okresem, w którym decyzjami władz cen-
tralnych w największych miastach Polski powstawać zaczę-
ły komórki organizacyjne wyspecjalizowane w zarządzaniu
ciepłownictwem. Miało to wpłynąć na lepszą organizację,
a co za tym – większą oszczędność surowców strategicz-
nych i szybszy rozwój sieci. Na przykład w 1952 r.
powstaje Zakład Sieci Cieplnej Warszawa w Budowie,
a w 1957 r. Zakład Sieci Cieplnej Łódź. Natomiast 20 lutego
1953 r. krakowskie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
wydało zarządzenie w sprawie utworzenie przedsiębior-
stwa Miejskie Ciepłownie w Krakowie. Dokument podpi-
sany został przez przewodniczącego Prezydium, Marcina
Waligórę. Pełnił on funkcję od połowy 1950 r. i był pierwszą
osobą na tym stanowisku, bo zastąpiło ono zlikwidowany
urząd prezydenta miasta5. Czas jego władzy w mieście
odznaczył się nie tylko przyłączeniem Nowej Huty do Kra-
kowa, ale również zmianami o charakterze komunikacyjnym.
Wówczas podjęto decyzję o likwidacji linii tramwajowych
przecinających Rynek Główny czy przeniesiono dworzec
autobusowy z pl. św. Ducha pod dworzec kolejowy.
Po uzyskaniu zgody Ministerstwa Gospodarki Ko-
munalnej, litera lutowego zarządzenia weszła w życie
1 czerwca 1953 r.6. Dwa dni wcześniej Prezydium Miej-
skiej Rady Narodowej wydało uchwałę, która ostatecz-
nie powoływała Miejskie Ciepłownie. Podjęcie decyzji
w połowie roku dawało możliwości przygotowania się
do czasu wytężonej pracy w zimie. Początkowo zadania
przedsiębiorstwa ograniczały się do prowadzenia lo-
kalnych kotłowni zdalczynnych, obsługi sieci i rozdziału
energii cieplnej. Z czasem zakres obowiązków stawał się
coraz szerszy. Na stanowisko dyrektora powołany został
Leon Gorgoń, który wcześniej był dyrektorem naczelnym
Zakładu Prototypów w Krakowie. Bezpośredni nadzór nad
Miejskimi Ciepłowniami spadł na Miejską Radę Narodową,
natomiast zwierzchnią kuratelę sprawowało Ministerstwo
Gospodarki Komunalnej. Początkowo przedsiębiorstwo
dostało w administrację siedem kotłowni na terenie Nowej
Huty i pięć w innych częściach Krakowa. Do tej pory nad
ich działaniem pieczę sprawował Miejski Zarząd Budyn-
ków Mieszkalnych. Większa liczba kotłowni w Nowej

6
Robert Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011, s. 375–376.; MPWiK
posiadało osobny oddział w Nowej Hucie, później włączony w jego
strukturę.

J. Kołodziej, 120 lat komunikacji zbiorowej w Krakowie – refleksje jubile-

uszowe, [w:] Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Krakowie Sp. z o.o.
wczoraj – dziś – jutro, Kraków 1995, s. 12.

Był to jeden z przejawów ograniczania samorządu, który w państwie wzo-

rowanym na modelach sowieckich pełnił jedynie funkcję fasadową.

Niektóre dokumenty wskazują na 1 lipca, jednak uchwała Prezydium Miej-

skiej Rady Narodowej wskazuje na termin wykonania 1 czerwca 1953 r.
Kombinat Huty im. W. Lenina,
fot. Henryk Hermanowicz,
l. 50./60. XX w., ze zbiorów MHK
Hucie nie powinna dziwić, bo dzielnica była formowana
„na surowym korzeniu”. Łatwiej było o zaplanowanie i po-
prowadzenie sieci w tym nowym urbanistycznym tworze,
niż w innych, „starych” częściach miasta. Z pewnością nie
bez znaczenia było również priorytetowe traktowanie
inwestycji prowadzonych przy dzielnicy mieszkaniowej
kombinatu metalurgicznego. Atmosferę czasu, w którym
tworzyły się Miejskie Ciepłownie, oddaje uchwała pra-
cowników przedsiębiorstwa: „pracą naszą przyczynimy się
w realizacji czwartego roku Planu 6-cio Letniego. Będzie-
my sumiennie wywiązywać się z usług dla klasy robotni-
czej, która buduje socjalistyczny Kombinat Nową Hutę.
Nasze zadania to dostarczenie ciepła do mieszkań robotni-
czych. Aby zadania te w pełni i ku zadowoleniu realizować,
będziemy przestrzegać Socjalistycznej Dyscypliny Pracy”7.
Choć dysproporcja liczby kotłowni w Nowej Hucie i pozo-
stałych częściach Krakowa nie była bardzo znacząca, to
jasne było, że uciepłownienie tworzącej się dzielnicy jest
priorytetem. Prawdopodobnie, gdyby nie włączenie Nowej
Huty do Krakowa w 1951 r., podwawelski gród doczekałby
się własnego przedsiębiorstwa ciepłowniczego później.
Zresztą pierwsza siedziba Miejskich Ciepłowni również
została zlokalizowana w Nowej Hucie, na os. A-08, które
obok os. Wandy jest jednym z najstarszych w dzielnicy.
7 Archiwum MPEC, Miejskie Ciepłownie w Krakowie Sygn. 9,
Uchwała Pracowników 1953, s. 1.
8 Nazywane również A-Południe, obecnie os. Na Skarpie.
60
Rozbudowa sieci ciepłowniczej miała nie tylko popra-
wić komfort życia mieszkańców, ale również wpływała na
higienę, pozwalając na pozbycie się widoku zwałów węgla
wysypywanych przed budynkami, zsypywanych do piwnic,
skąd w wiadrach wnoszono go do mieszkań. Nie mniej
istotne były względy ekonomiczne. Kotłownie prowadziły
do bardziej efektywnego wykorzystania paliwa niż indy-
widualne paleniska. Miejski Zarząd Budynków Mieszkal-
nych przekazał nowo powstałemu przedsiębiorstwu nie
tylko kotłownie, ale również kadrę, na którą początkowo
składało się 60 pracowników, głównie palaczy, ale rów-
nież monterów czy elektryków. Zjawiskiem typowym
dla gwałtownej industrializacji towarzyszącej realizacji
planu sześcioletniego były trudności z dostępem do siły
roboczej, zwłaszcza wykwalifikowanych pracowników
technicznych. Ci natomiast, którzy byli dostępni, często
wyszkoleni zostali pospiesznie i niestarannie. Z tymi kło-
potami zetknęły się również Miejskie Ciepłownie. Potęgo-
wały je niskie zarobki w przedsiębiorstwach komunalnych,
które nie mogły konkurować z wypłatami oferowanymi
robotnikom pracującym przy budowie kombinatu. Rela-
tywnie najłatwiej przyszło „załatanie dziury” wśród pracu-
jących sezonowo palaczy, których zadania nie wymagały
większych kwalifikacji. W wieś wyjechały samochody
Pierwszy logotyp
Miejskich Ciepłowni,
archiwum MPEC
z przedstawicielami Miejskich Ciepłowni, którzy rekru-
towali pracowników. Wobec rozdrobnienia okolicznego
rolnictwa, zadanie nie było trudne. Dla osób posiadających
niewielką ilość ziemi dodatkowy zarobek w mniej inten-
sywnym dla rolnictwa okresie zimowym był atrakcyjną
perspektywą. Obszar rekrutacji objął województwo kra-
kowskie, ale sięgał również do sąsiedniego województwa
kieleckiego. Co prawda, zatrudnianie osób spoza własnej
jednostki administracyjnej było zabronione zarządzeniami,
ale udało się ominąć tę trudność. Pracownicy sezonowi
częściowo dojeżdżali z własnych miejsc zamieszkania lub
byli kwaterowani w hotelach robotniczych. Dostrzegano,
że płynność kadr utrudnia coroczny nabór tych samych,
doświadczonych pracowników i wpływa na obniżenie
dyscypliny i jakości pracy, jednak ze względu na charakter
działalności Miejskiego Ciepłownictwa przeszkodzie tej
trudno było zaradzić. W trakcie posiedzeń Rady Zakłado-
wej padały propozycje podpisania porozumienia z innym
zakładem pracy, którego działalność wymagałaby zatrud-
niania sezonowych pracowników na okres letni. Pracow-
nicy przechodzący, dzielący pracę między dwa przedsię-
biorstwa, mieliby zatrudnienie przez cały rok i byliby mniej
skłonni do poszukiwania innego zajęcia. Postulatu tego nie
udało się jednak zrealizować.
61
Długoletni Dyrektor
Przedsiębiorstwa - Piotr Gajek,
archiwum MPEC
Już zima 1953/1954 r. okazała się testem dla nowo
powstałego przedsiębiorstwa. Była ona surowsza niż
przewidywano, okazało się, że zapas opału nie zawsze był
wystarczający. Po roku pracy ze stanowiska dyrektora
odszedł Leon Gorgoń. W związku z tym przez dwa miesiące
pełniącym obowiązki będzie młody, 26-letni poseł Roman
Kosiorowski, który wcześniej był jednym z kierowników
budowy Huty im. Lenina i aktywistą Związku Młodzieży
Polskiej. Wówczas Miejskie Ciepłownie przenoszą się
do siedziby na ul. Karola Marksa 29. Wreszcie uchwałą
Miejskiej Rady Narodowej, 6 października 1954 r. na czele
przedsiębiorstwa stanie Piotr Gajek, który będzie pełnił tę
funkcję ponad ćwierć wieku. Jak sam wspominał o okolicz-
nościach wyboru:
Wezwali mnie do komitetu, choć byłem niepartyjny i mówią do
mnie: „wicie, rozumicie, źle się dzieje w ciepłowniach, albo się
tam na tym nie znają, albo sabotują. Wy zostaniecie dyrekto-
rem. My wam pomożemy”. I co miałem zrobić? Zostałem. A to
było ciekawe wyzwanie, człowiek musiał się rozwijać10.
Jednym z najważniejszych problemów „wieku dziecię-
cego”, z jakim przyszło się zmierzyć Miejskim Ciepłowniom,
był brak odpowiedniego zaplecza lokalowego i urządzeń
9 Obecnie ulica Ludźmierska.
10 Wypowiedź Piotra Gajka, za: Spotkanie z dyr. Piotrem Gajkiem, „Integrator”
3(93)/II/2003, s. 5.
technicznych, zwłaszcza pojazdów. Do transportu opału
trzeba było korzystać z usług prywatnych wozaków. W tych
warunkach wyładunek i załadunek, który spadał na barki
palaczy, monterów i elektryków zabierał dużo czasu. Było to
szczególnie istotne przy przyjmowaniu wagonów z wę-
glem. Brak możliwości rozładunku w odpowiednim czasie,
wynikający z niewystarczającej ilości siły roboczej, skutko-
wał koniecznością płacenia kar za przetrzymywanie składu.
Skalę problemu obrazuje fakt, że w 1953 r. na transport
zarezerwowano 76 tys. zł, a wydano aż 643 tys. zł.
W sierpniu 1954 r. Miejskie Ciepłownie obłożone zosta-
ły nowymi obowiązkami. Od tej pory wśród ich zadań znaj-
dowała się również konserwacja instalacji w budynkach, do
których dostarczane było ciepło oraz jej generalne remonty.
Stopniowo udało się pozyskać część niezbędnych urządzeń
m.in. trzy używane ciężarówki Star 20 i dwa ciągniki Ursus.
Na początku 1955 r. udało się również pozyskać teren na
Czyżynach sąsiadujący z fabryką Monopolu Tytoniowego.
Powstają tam biura, magazyny, garaże, a z placu na opał uda-
ło się nawet wydzielić teren pod uprawę warzyw, z którego
korzystali pracownicy. Fakt ten może w równym stopniu jest
świadectwem dbałości o sprawy załogi, co trudności w za-
opatrzeniu w płody rolne w miastach i specyfiki ówczesnej
gospodarki. Kolejnym znakiem czasu było podejmowanie
zobowiązań dla uczczenia II Zjazdu PZPR. Część z dekla-
racji nawiązywała do zadań eksploatacyjnych: w kotłowni
A-Z po godzinach załoga miała wrzucić do bunkra 50 ton
węgla, a w kotłowni C-2 pracownicy, realizując hasło „Nasza
kotłownia świadczy o nas” podjęli się remontu kotłów
i oczyszczenia studzienek. Inne deklaracje miały wydźwięk
ideologiczno-dydaktyczny: w kotłowni B-2 co środy miano
robić prasówki, a następnie w toku dyskusji „zapoznawać
się z osiągnięciami naszego socjalistycznego budownictwa”.
Zobowiązania podejmowali również pracownicy umysłowi:
Dział Techniczny miał dwa razy w miesiącu prowadzić szko-
lenia zawodowe, a Dział Finansowy 25 dni wcześniej złożyć
bilans. W końcu 1954 r. Miejskie Ciepłownie przyjęły do
użytku kolejne trzy kotłownie, dzięki temu siecią o długości
prawie 49 km ciepło docierało do 384 budynków o łącznej
powierzchni niemal 453 tys. m2. Niejednokrotnie okazywało
się jednak, że wydajność urządzeń zamontowanych w po-
szczególnych kotłowniach nie jest wystarczająca. Problemy
pojawiły się m.in. na osiedlu A-111, w którym zbyt wiele
przyłączonych budynków powodowało, że mimo wysiłków
pracowników nie udawało się odpowiednio ogrzać mieszkań.
To wywołało napływ skarg, odbiło się w relacjach praso-
wych, aż wreszcie wywołało reakcję czynników partyjnych.
Znakiem powolnego stabilizowania sytuacji Miejskich
Ciepłowni było porównanie wyników finansowych w latach
1954–1955. Dzięki stałemu rozszerzaniu zakresu działalno-
ści i obracania większymi kwotami strata wykazana przez
przedsiębiorstwo zmalała. Dyrekcja upatrywała przyczyn
11 Obecne os. Wandy.
62
tego stanu rzeczy m.in. w działaniach pracowników, którym
udało się zebrać ponad 47,5 tony złomu, oszczędzić prawie
1,5 tony smarów i 3 tys. metrów bieżących rur. Nie bez
znaczenia miało być również zaangażowanie pracowników
umysłowych, którzy m.in. wyładowywali węgiel, czy uczest-
niczyli w budowie garaży, choć inicjatywy te tylko częściowo
mogły wpłynąć na nieco lepszą kondycję finansową przed-
siębiorstwa. Pod koniec 1955 r., gdy liczba kotłowni wzrosła
do 18 w Nowej Hucie i siedmiu w innych częściach Krakowa,
liczba zatrudnionych skoczyła do 386 osób. Z czasem coraz
większą uwagę zaczęto zwracać na oszczędność opału
i środków eksploatacyjnych. Premiowano pracowników,
którzy wykazywali się dbałością o możliwie najmniejsze
zużycie węgla. W zarządzeniach zwracano uwagę m.in., by
unikać przeładowywania użytkowanych pojazdów. Ich flota
na początku 1956 r. powiększyła się o trzy ciągniki Ursus
i cztery samochody ciężarowe Star 20, w tym dwa przeka-
zane z hoteli pracowniczych. Co charakterystyczne, w tym
samym roku przyjęto plan, który przewidywał 4% oszczęd-
ności, zamykających się sumą niespełna miliona złotych,
czyli i tak niższą niż dotychczasowe roczne straty. Jest to
również okres wzrostu płac pracowników.
Osiedlowa kotłownia na os. Wieczysta, Osiedlowa kotłowani w Nowej Hucie,
Tymczasem w Polsce następowały zmiany polityczne: Henryk Hermanowicz, Henryk Hermanowicz, l. 60. XX w.,
w połowie października Biuro Polityczne KC PZPR zade- ok 1968, ze zbiorów MHK ze zbiorów MHK
cydowało o zwołaniu VIII Plenum Partii, w wyniku które-
go pierwszym sekretarzem został Władysław Gomułka.
Październikowa odwilż wiązała się z dużymi społecznymi
nadziejami na zmiany. Echa tych wydarzeń dotarły również
do krakowskich Miejskich Ciepłowni, których pracownicy
dyskutowali o nowej sytuacji. Złagodzenie retoryki doty-
czącej polskiego podziemia w okresie II wojny światowej
pozytywnie wypłynęło na sytuację osób, które związane
były z Armią Krajową. Na atmosferę VIII Plenum powo-
ływano się również w krytyce władz związków zawodo-
wych działających w przedsiębiorstwie, jaka rozgorzała
na forum Rady Zakładowej. Obiektem uwag stał się
zwłaszcza przewodniczący Kłosiewicz, który pobierać miał
wynagrodzenie kilkudziesięciokrotnie wyższe od pensji
przeciętnego pracownika. Wskazywano jednak również na
ogólne zjawiska, skarżąc się, że związki zawodowe, zamiast
występować w interesie pracowników, były jeszcze jednym
środkiem śrubowania norm pracy, za wzór dla zmian wska-
zując politykę ogólnokrajową. Nowe kierownictwo partii
poddało krytyce zakończony w 1955 r. plan sześcioletni.
Dokonało również korekty bieżących założeń gospodar-
czych, większą uwagę poświęcając sektorowi usług, w tym
komunalnych, które dotychczas były niedoinwestowane
ze względu na skupienie na rozwoju przemysłu. Sytuacja
nadal pozostawiała wiele do życzenia, Kraków w latach
Mapa sieci grzewczych
1957–1974 otrzymał największe nakłady na przemysł ciężki
os. Handlowe,
w stosunku do liczby ludności wśród dużych polskich miast, Przewodnik Osiedlowy
jednocześnie współczynnik był najgorszy w sferze usług12. Centralnego
Ogrzewania z 1973 r.,
archiwum MPEC
12 Andrzej Chwalba, Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków 2004, s. 42.
63

Kotłownia Baza Zaopatrzenia Krzesławice,
archiwum MPEC
W końcu 1956 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
zadecydowało o przekazaniu z początkiem stycznia nowe-
go roku w administrację Miejskich Ciepłowni kotłowni znaj-
dujących się w budynkach administrowanych przez Miejski
Zarząd Budynków Mieszkalnych. Nie dziwi sama decyzja,
wpisująca się w politykę przekazywania kolejnych gałęzi
ciepłownictwa do wyspecjalizowanego przedsiębiorstwa.
Zaskakujący może być natomiast termin, przypadający na
środek sezonu grzewczego, okresu wzmożonej pracy nie-
sprzyjającego tak znaczącym zmianom administracyjnym.
Wynikało to ze zgłoszenia wniosku przez dotychczasowego
administratora dopiero w październiku. Sprawa dotyczyła
75 budynków. Decyzja motywowana była brakiem środ-
ków transportowych i miejsca na przechowywanie opału
ze strony Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych oraz
kłopotami ze zróżnicowaną opłatą za ciepło w poszcze-
gólnych budynkach. Przejęcie rozliczeń przez Miejskie
Ciepłownie pozwalało uniknąć sytuacji, w której część
użytkowników płaciła 1,45 zł za ogrzanie m2, podczas gdy
inni nawet aż ponad 3 zł. Zwiększało to natomiast kosz-
ty własne przedsiębiorstwa, ze względu na konieczność
utrzymania większej załogi i niższą efektywność kotłów
niż w przypadku kotłowni zdalczynnych. W przypadku
kotłowni znajdujących się w budynkach mieszkalnych sto-
sowano przede wszystkim kotły KCO-80, natomiast w ko-
tłowniach osiedlowych m.in. kotły WLM-2,5. Mimo tych
zjawisk w 1957 r. obniżono opłatę za ogrzewanie, co miało
być świadectwem gospodarności. Potwierdzać to miało
również porozumienie z pracownikami, którego celem było
64
wygenerowanie oszczędności, za które przyznano pre-
mie w wysokości ponad 97 tys. zł. W rzeczywistości, o ile
strata za 1956 r. wyniosła 2 100 tys. zł, o tyle w kolejnym
skoczyła już do ponad 3 900 tys. zł i w następnych latach
okazywała się coraz wyższa, świadcząc o postępującym
rozchodzeniu się wysokości opłat pobieranych od użyt-
kowników z realnymi kosztami ogrzewania. Straty wpisane
były w plany finansowe i często miały poziom niższy od za-
kładanego na początku danego roku. Zjawisko to pokazuje
nam, że liczono się z tym, że dostarczanie ciepła może być
przedsięwzięciem deficytowym. Przedsiębiorstwo notowa-
ło straty niemal przez całą pierwszą dekadę działalności.
Częściowo udało się w końcu rozwiązać problem
kadry sezonowej. Podwyżka płac, stabilizacja zapew-
niona przez ustanowienie regulaminu pracy, ale pewnie
i przyzwyczajenie do istniejącego już cztery lata zakładu
spowodowało, że w 1957 r. przeważająca większość osób,
które odchodziły na wiosnę, jesienią powróciła do swoich
zadań w kotłowniach. Dla administracji Miejskich Cie-
płowni był to natomiast czas kolejnej przeprowadzki. Biura
zostały przeniesione do budynku na Osiedlu Teatralnym 9.
Rozrost Nowej Huty i Krakowa spowodował, że w 1957 r.
liczba kotłowni osiągnęła sto. Jednak najważniejsze było
przyjęcie do eksploatacji kotłowni wysokoprężnej w Bazie
Zaopatrzeniowej w Krzesławicach. Był to pierwszy dzia-
łający całorocznie obiekt o charakterze przemysłowym,
który świadczył o nowym rodzaju odbiorców, którym były
m.in. zakłady mleczarskie, mięsne i piekarnie. Wymagało
to ze strony Miejskiego Zarządu Gospodarki Komunalnej
Schemat organizacyjny
z 1958 roku,
archiwum MPEC
i Mieszkaniowej wsparcia organizacyjnego, zwłaszcza
kadrowego i zaopatrzeniowego. Sposobem na skromne
podreperowanie budżetu była sprzedaż żużlu. Do tej pory
był on doraźnie wysypywany jako podkład przy budowie
dróg, znalazł jednak nowe zastosowania, zatem jego cena
wzrosła, a sprzedaż stała się uzasadniona.
Rozszerzające się zadania Miejskich Ciepłowni stały
się powodem wprowadzenia na początku 1958 r. nowego
schematu organizacyjnego, mającego ułatwić skuteczne
zarządzanie. Część zadań spoczywających dotychczas na
dyrektorze przeszło na naczelnego inżyniera, który jedno-
cześnie stawał się zastępcą dyrektora. Inną ważną zmianą
było podzielenie Sekcji Zaopatrzenia i Transportu. Była ona
spowodowana nie tylko kwestiami organizacyjnymi, ale
i konfliktami między załogą wchodzącą w skład tej jednostki.
W tym czasie dyrektorowi przedsiębiorstwa udało się wyne-
gocjować przekazanie przez Departament Zaopatrzenia Ro-
botniczego Huty hektarowej działki w sąsiedztwie Miejskich
Ciepłowni i Monopolu Tytoniowego, która została podzielo-
na i rozdysponowana na uprawy dla pracowników. W końcu
1958 r. nasilił się problem rekrutacji palaczy. Z powodu
lepszych uposażeń w sektorze budowlanym, brakowało znów
rąk do pracy, co zmusiło przedsiębiorstwo do zwiększenia
płac pracowników sezonowych, średnio aż o 50%. Podniosły
się w tym czasie również stawki za transport opału.
Nowym wyzwaniem dla przedsiębiorstwa miało stać
się przyjęcie magistral elektrociepłowniczych. Już wcze-
śniej Miejskie Ciepłownie zwracały uwagę na podniesienie
kosztów wynikających z eksploatacji niewielkich kotłow-
65
ni znajdujących się w poszczególnych budynkach i ich
nieefektywności na tle systemu zdalczynnego, zwłaszcza
wobec konieczności spalania w nim paliwa mniej kalorycz-
nego i trudniejszego w pozyskaniu. W analizach dyrektor
Gajek wskazywał, że według planów kotłownie te powinny
już ustąpić na rzecz podpięcia do centralnych źródeł ciepła.
Argumentacja ta była tym łatwiejsza do przeprowadzania,
że powołać mógł się na przykład Warszawy. Tam już w po-
łowie 1954 r. ruszyła pierwsza turbina Elektrociepłowni
Żerań, a koszt uzyskania energii cieplnej stał się niższy.
Pierwszy sygnał pojawił się w marcu 1959 r., kiedy to Rada
Narodowa Miasta Krakowa wydała zarządzenie przewidu-
jące stopniowe przejmowanie przez przedsiębiorstwo eks-
ploatacji i konserwacji nowo powstających odcinków magi-
strali elektrociepłowniczej. Stanowiło to wyzwanie również
dla innych miejskich jednostek, powstanie sieci było
tylko jednym z elementów układanki. Miejskim Ciepłow-
niom należało poza dodatkowymi środkami finansowymi
przekazać dodatkowe urządzenia i środki transportowe,
a także wybudować nowe obiekty zaplecza technicznego,
garażowego i logistycznego. Ciepło dostarczane miało być
z Huty im. Lenina, w której było ono pochodną procesów
produkcyjnych, oraz z krakowskiej elektrowni na Dajworze,
która w tym czasie osiągnęła szczyt swoich możliwości.
O ile w przypadku Nowej Huty ogrzewanie przewidziane
było przede wszystkim dla budynków mieszkalnych, o tyle
w starych dzielnicach Krakowa jako pierwsze przyłączone
miały zostać budynki użyteczności publicznej, a wśród nich
m.in. budynki uczelni czy gmach Muzeum Narodowego.
By prace przebiegały prawidłowo, przedsiębiorstwo zosta-
ło zobowiązane do powołania osobnej komórki organiza-
cyjnej odpowiedzialnej za kontrolę sieci jeszcze na ostatnim
etapie prac nad powstawaniem poszczególnych odcinków,
a następnie za ich odbiór. Moc stacji wymienników ciepła
korzystających z Huty im. Lenina wynosiła 140 MW,
natomiast system ciepłowniczy z elektrowni w Dajworze
dawał kolejne 58 MW. Koncepcja oparta na kombinacie
metalurgicznym i lokalnej elektrowni zastąpiła tymczasowo
plan stworzenia czterech elektrociepłowni na obrzeżach
ówczesnego Krakowa. Wykorzystanie tych źródeł było
jedynie rozwiązaniem tymczasowym, niedającym perspek-
tywy na uciepłowienie większej części Krakowa.
W tym samym czasie Miejskie Ciepłownie odnoszą kilka
sukcesów wizerunkowych. Zanika więc prasowa krytyka
skierowana w jakość systemu ciepłowniczego, przedsię-
biorstwo zwycięża też we współzawodnictwie pracy wśród
instytucji komunalnych województwa krakowskiego13
w pierwszym półroczu 1959 r., a w drugim plasuje się na
trzeciej lokacie. Coraz silniej pojawia się natomiast problem
opóźnień w realizacji dostaw osprzętu. W 1959 r. plan
inwestycji zdecentralizowanych został wykonany zaledwie
w 23%, bo choć przedsiębiorstwo zamówiło urządzenia,
nie mogły być one dostarczone. Nowe zadania związane
z przejmowaniem magistral ciepłowniczych spowodowało
kolejną już zmianę w strukturze organizacyjnej. Z początkiem
1960 r. zadania realizowane dotychczas przez naczelnego
inżyniera zostały rozdzielone na dwa stanowiska. Na jednym
z nich zajmowano się eksploatacją i remontami, na drugim
koordynacją i rozwojem sieci. Funkcje te pełnili odpowiednio
Cezary Laskowski i Zygmunt Mikołajewski. W kolejnym roku
zostali oni wpisani do rejestru sądowego przedsiębiorstwa
jako osoby pełnomocne w sprawach finansowych. Zmiana
ta nie przetrwała długo, już w połowie 1962 r. wiceprzewod-
niczący Prezydium Rady Narodowej miasta Krakowa wydał
zarządzenie, w ramach którego likwidowano stanowisko
inżyniera odpowiedzialnego za rozwój sieci.
Początek 1961 r. odznaczył się naradą Rady Zakła-
dowej, w której uczestniczyło również kierownictwo
przedsiębiorstwa. Najistotniejszym postanowieniem była
uchwała przewidująca, że pracownik fizyczny Miejskich
Ciepłowni powinien mieć ukończoną przynajmniej szkołę
podstawową (osiem klas), a pracownik biurowy przynaj-
mniej średnie wykształcenie. Przeprowadzenie tego posta-
nowienia napotkało na opory ze strony części pracowni-
ków. Tymczasem, mimo wysiłków pracowników, remontów
i prac regulacyjnych, w dalszym ciągu pojawiały się rejony,
w których występował problem niedogrzania mieszkań.
Kierownik jednego z rejonów, Józef Schaff opracował me-
todę tzw. trójstopniowego kryzowania, którą początkowo
wprowadził w dwudziestu budynkach na os. Kolorowym.
Próba zakończyła się powodzeniem, a usprawnienie zosta-
13 Od 1957 r. Kraków został wyłączony z województwa krakowskiego i stał
się miastem na prawach województwa; ibidem, s. 11.
66
ło przeniesione również w inne miejsca, znacznie poprawia-
jąc dogrzanie poszczególnych obiektów.
W pierwszym okresie funkcjonowania krakowskie
przedsiębiorstwo ciepłownicze przeszło długą drogę.
W początkach działalności miało ok. 60 pracowników,
by w 1961 r. dojść do poziomu 748 zatrudnionych, w tym
ponad 400 pracujących sezonowo. W tym samym czasie
Miejskie Ciepłownie eksploatowały: 30 osiedlowych ko-
tłowni zdalczynnych, osiem innych kotłowni zdalczynnych,
104 kotłownie lokalne, przemysłową kotłownię wysoko-
prężną w Krzesławicach i osiem stacji wymiennikowych
korzystających z ciepła dostarczanego z Huty im. Lenina.
W tym czasie udało się choćby częściowo przezwyciężyć
wiele „chorób wieku dziecięcego”, często spowodowanych
warunkami, w jakich przyszło funkcjonować przedsiębior-
stwu. Niedobory sprzętu, z pojazdami niezbędnymi do
transportu opału na czele, niedoinwestowanie, trudności
z pozyskaniem siły roboczej, to tylko niektóre z trudno-
ści. Przykładem poczynionego postępu może być rezultat
kontroli Technicznego Inspektora Pracy Zarządu Głównego
z marca 1962 r. dotyczącej warunków pracy: przedsiębior-
stwo uzyskało najlepszy wynik wśród jednostek gospodar-
ki mieszkaniowej. To ważne osiągnięcie, skoro na początku
działalności poziom BHP był jedną z największych bolączek
przedsiębiorstwa ciepłowniczego.
Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej
w systemie scaleniowej gospodarki cieplnej
(1962–1970)
Jeszcze w 1961 r. kierownictwo przedsiębiorstwa wystąpi-
ło o zmianę nazwy, powołując się na przykłady z Warszawy
i Wrocławia. Zasadniczym argumentem była nieadekwat-
ność starej nazwy do nowych zadań. Przedsiębiorstwo było
właśnie na etapie przejmowania sieci, która miała dostar-
czać ogrzewanie z Huty im. Lenina i elektrowni na Dajwo-
rze. Już w 1962 w ramach układu skojarzonej gospodarki
energetycznej powstawać miało 40% ciepła dysponowa-
nego przez przedsiębiorstwo, a proporcje te sukcesywnie
miały zmieniać się na niekorzyść kotłowni. Formalnie zmia-
na nazwy na Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej
została zatwierdzona uchwałą Rady Narodowej Miasta
Krakowa 10 stycznia 1962 r., stając się symbolem wejścia
na nowy etap rozwoju. Wzorowanie się na Warszawie (od
1960 r. Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej)
i Wrocławiu nie było przypadkiem. Stolica wyprzedziła
Kraków we wprowadzaniu systemu opartego o elektrocie-
płownie o kilka lat, m.in. ze względu na skupienie na niej
inwestycji scentralizowanej gospodarki PRL. We Wrocławiu
natomiast w latach 50. zmodernizowano wyposażenie elek-
trowni, co umożliwiło uruchomienie dostaw ciepła jeszcze
Załadunek i transport węgla, codzienność niepodłączonych do sieci MPEC,
ul. św. Jana, fot. Janusz Podlecki, lipiec 1976 r., ze zbiorów MHK
67
 w 1959 r. Już na tym etapie w świadomości pojawiła się
Nowa Huta, konieczność stworzenia jednego dużego źródła ciepła dla
Henryk Hermanowicz, Krakowa. Było to istotne również wobec uchwały rządu
l. 60. XX w.,
ze zbiorów MHK
z 1961 r., przewidującego rozbudowę Huty im. Lenina,
co miało zwiększyć jej moce produkcyjne do 6,5 mln ton
surówki rocznie14. Realizacja tego założenia stawiała pod
znakiem zapytania przyszłe możliwości przekazywania
ciepła z tego źródła. Podłączanie do sieci pobierającej
ciepło z magistral obejmowało również budynki dotychczas
posiadające własne kotłownie. Wobec tego pojawiła się ko-
nieczność demontażu i zbycia dotychczasowego wyposaże-
nia kotłowni, które wychodziły z użytkowania. Początkowo
przeszacowano prawdopodobnie ich wartość, ponieważ
w 1964 r. ponownie zanalizowano wycenę, a część z nich
po zasięgnięciu opinii Agencji Handlowej złomowano.
Czasem najbardziej intensywnej pracy dla przedsię-
biorstwa ciepłowniczego była oczywiście zima. Jednak
reszta roku upływała na przygotowaniach i remontach,
a kulminacją tych działań był październik, kiedy to zatrud-
niano palaczy i dokonywano ostatnich przeglądów. Mimo
wysiłków załogi, nie sposób było uniknąć wszystkich awarii
w skomplikowanym systemie, który w polskich warunkach
pogodowych musiał intensywnie działać przez ok. pół roku.
Usterki były uciążliwością dla użytkowników okresowo po-
zbawionych ogrzewania, jednak nie niosły ze sobą poważ-
niejszych konsekwencji. Co innego, jeśli awaria zdarzyła
się Dzielnicowej Komendzie Milicji Obywatelskiej w Nowej
Hucie. W maju 1962 r. w związku z pismem komendanta
dyrektor MPEC zarządzeniem powołał specjalną komisję,
która miała zbadać awarię kotła parowego. Oczywiście,
nie była to standardowa procedura uruchamiana przy
każdej usterce. Kolejnym ważnym okresem była końcówka
maja, kiedy to powoływało się komisje inwentaryzacyjne,
dokonujące spisów z natury opału pozostałego po okresie
grzewczym w poszczególnych kotłowniach.
1962 rok był pierwszym, w którym przedsiębiorstwo
w sprawozdaniu finansowym wykazało się zyskiem i to
w kwocie ponad 3 800 tys. zł, z czego ponad 2 300 tys. zł
zostało odpisane na fundusz rozwoju. Wynik był tak dobry,
że w trakcie spotkania bilansowego Władysław Wójcik, dy-
rektor Miejskiego Zjednoczenia Gospodarki Mieszkaniowej,
Budowa sieci pogratulował kierownictwu MPEC i prosił o przekazanie po-
ciepłowniczej,
dziękowań załodze. Pojawiły się jednak nowe trudności zwią-
Jerzy Socha,
archiwum MPEC zane z wyzwaniami, jakie stanowił odbiór kolejnych obiek-
tów i odcinków sieci funkcjonującej w ramach gospodarki
skojarzeniowej. Uwagę zwracano szczególnie na jakość prac
wykonanych przy budowaniu nowej infrastruktury. W tak
zaprojektowanej strukturze MPEC miał niewielkie możliwości
w egzekwowaniu napraw lub zwrotów kosztów związanych
z niedoróbkami. Rozszerzenie kompetencji przedsiębiorstwa
14 Był to tzw. drugi etap rozbudowy, który z zakładu o dużej skali tworzył
Logotypy Miejskiego przedsiębiorstwo, które silnie zdominowało pejzaż Krakowa.
Przedsiębiorstwa
Energetyki Cieplnej
68
wymagało dalszej rozbudowy jego zaplecza, do czego nie
przystawały zbyt niskie nakłady inwestycyjne.
Dziesięcioletnia (1959–1969) kadencja Zbigniewa
Skolickiego, jako przewodniczącego Rady Narodowej
miasta Krakowa, na tle okresu PRL wyróżniała się licz-
nymi inwestycjami na terenie Krakowa, m.in. budową
klinik pediatrycznych na Prokocimiu, osiedli na terenie
Bieńczyc i Wzgórz Krzesławickich, uruchomieniem linii
tramwajowej numer 4 z Kombinatu do Bronowic czy
przeniesieniem lotniska komunikacyjnego na Balice15. To
właśnie w 1959 r. Rada zadecydowała o budowie biurow-
ca dla przedsiębiorstwa ciepłowniczego. Do 1961 r. plan
ten miał zostać zrealizowany, tymczasem wybrano jedynie
lokalizację w Czyżynach nieopodal Monopolu Tytonio-
wego. W 1963 r. dyrektor Piotr Gajek zintensyfikował
starania o powstanie nowego budynku administracyjne-
go i zaplecza technicznego. Kwestia nieodzowności tej
inwestycji wracała w trakcie licznych dyskusji. Do tego
stopnia, że brak kompleksu był wykorzystywany jako
usprawiedliwienie braku wprowadzania usprawnień. Tak
było podczas omawiania sprawozdania za 1964 r., kiedy
uznano, że niemożliwe jest stworzenie na bazie kadry
służby remontowej zakładu remontowego, aż nie powsta-
nie odpowiednie zaplecze. W związku z pismem Minister-
stwa Gospodarki Komunalnej w 1963 r. dokonano zmiany
w strukturze organizacyjnej. Powołany został zastępca
dyrektora do spraw ekonomicznych, którego zadaniem
było nadzorowanie działów: zaopatrzenia i transpor-
tu, zbytu, administracyjno-gospodarczego i socjalnego.
Uchwałą Prezydium Rady Narodowej miasta Krakowa
na stanowisko to powołany został Stanisław Stal. Przez
trzy lata działał w ramach pełnomocnictwa wydanego na
piśmie przez dyrektora. Dopiero w 1966 r. został wpisany
jako osoba pełnomocna do rejestru sądowego, co wynika-
ło z nieporozumienia między przedsiębiorstwem i Wy-
działem Finansowym Prezydium Rady Narodowej miasta
Krakowa. Podjęcie nowych zadań stało się impulsem
nie tylko do modernizacji wyposażenia, ale także podję-
cia działań organizacyjnych mających na celu poprawę
skuteczności pracy. Jednym z pierwszych przejawów tego
zjawiska była uchwała samorządu robotniczego z 1963 r.
Dotyczyła inwestycji, w tym budowy zaplecza technicz-
nego i nowego składu opału z utwardzoną nawierzchnią,
postulowała też poprawienie norm wykorzystania opału,
a w scentralizowanej sieci – aparatury pomiarowej, oraz
objęcie przedsiębiorstwa przepisami o funduszu zakłado-
wym czy wysłudze lat. Kolejnym krokiem do zwiększenia
efektywności było stworzenie w 1964 r. planu uspraw-
nienia działalności i poprawy wyników ekonomicznych
przedsiębiorstwa, który miał być realizowany do 1966 r.
15 Zbigniew Skolicki został zapamiętany jako osoba o silnym charakterze,
której zależało na Krakowie. Podobnie jak inni Przewodniczący Rady
Narodowej musiał się jednak zmagać z grupami interesów związanych z
władzą, które miały rzeczywisty wpływ na politykę miasta; ibidem, s. 306.
69
Budowa rurociągu, Jerzy Socha,
archiwum MPEC
Budowa sieci, os. Hutnicze, archiwum MPEC
Jednym z jego zapisów była reorganizacja i mechanizacja
transportu opału. To zadanie podjęto jako pierwsze. Jesz-
cze z początkiem 1964 r. wyodrębniono z Działu Zaopa-
trzenia i Transportu samodzielny Oddział Usług Transpor-
towych. Jednak wśród postanowień planu była również:
regulacja instalacji, zamontowanie aparatury pomiarowej
i pozbywanie się najbardziej nieefektywnych z eksploato-
wanych kotłowni, które zastępowane były przez system
scaleniowej gospodarki cieplnej.
Mimo wcześniejszych zmian organizacyjnych proble-
mem w dalszym ciągu pozostało rozpatrywanie reklamacji.
Podczas kontroli w 1964 r. ujawniono liczne uchybienia.
Rozwiązania tej kwestii podjął się inż. Edward Wdowiak.
Zgłoszenia przyjmowali kierownicy poszczególnych rejo-
nów. Ustalono, że każda reklamacja i wniosek muszą zostać
zarejestrowane i uzyskać pisemną odpowiedź. Regulowano
także kwestię obniżenia opłat w razie stwierdzenia niedo-
grzania lokali poszczególnych użytkowników. Postanowio-
no o usystematyzowaniu i ujednoliceniu procedur dotyczą-
cych obliczania przepracowanego czasu i wynagradzania.
Miało to wpłynąć na obiektywniejszą ocenę i gratyfikowa-
nie załogi. W sprawozdaniu finansowym za 1964 r. MPEC
mógł już wykazać się zyskiem na poziomie ponad 11 mln zł.
Kłopotem, z którym w dalszym ciągu borykało się przed-
siębiorstwo, był stały niedobór materiałów i urządzeń, któ-
72
rych pozyskanie na krajowym rynku nastręczało trudności.
Brak wykonawców na urządzenia zmiękczające powodował
zbyt szybkie wyeksploatowanie rur, którymi płynęła woda,
zbyt mało było również manometrów niezbędnych do
odpowiedniej kontroli i regulowania sieci.
Na przestrzeni 15 lat, w okresie 1950–1965 odsetek
ludności zamieszkałej w mieszkaniach wyposażonych
w centralne ogrzewanie w Polsce wzrósł czterokrotnie.
Wynik ten był możliwy m.in. dzięki startowi z bardzo ni-
skiego poziomu, w przypadku Krakowa był to start niemal
od zera. Nie umniejsza to poważnego wysiłku, który został
podjęty w celu podniesienia komfortu życia, jaki zapewnia-
ła możliwość korzystania z centralnego ogrzewania. Praca
w kotłowniach nie pozostawała bez wpływu na zdrowie.
Wśród czynników szkodliwych z pewnością dominowało
zapylenie. Przestarzałe technologie zastosowane w części
z nich powodowały, że obiekty te były szczególnie uciąż-
liwe dla pracowników. W 1965 r. wytypowano aż 52
kotłownie, w których warunki uznano za szkodliwe, a każ-
demu pracownikowi, który był na zmianie dłużej niż cztery
godziny przyznano pół litra mleka, osoby które pracowały
na 12-godzinnych zmianach dostawały po trzy czwarte
litra mleka. Zdarzało się również, że pracownicy pełnili
dyżury w systemie 24 godziny pracy, 48 godzin odpoczyn-
ku, co jednak zostało surowo zakazane. W tym też czasie
zwrócono uwagę na problem prozaiczny, ale rzutujący na
wizerunek przedsiębiorstwa wśród mieszkańców Krakowa.
Tereny otaczające kotłownie osiedlowe bardzo często były
zaniedbane. Wynikało to m.in. z faktu, że intensywnie je
wykorzystywano w okresie zimowym, natomiast przez
pozostałą część roku poza remontami i konserwacjami były
niejako pozostawiane same sobie. W sezonie grzewczym
z kolei sporo do życzenia pozostawiała schludność placów
opałowych. Wobec tego dyrekcja MPEC zobowiązała kon-
serwatorów kotłowni i podstacji oraz kierowników rejonów
do utrzymania czystości pomieszczeń i otoczenia, zwłasz-
cza chodników, które dodatkowo w okresie zimowym miały
być odśnieżone, odlodzone i posypane piaskiem lub żużlem.
W 1966 r. podjęto kolejne działania mające usprawnić
organizację przedsiębiorstwa. Opublikowany został „Ramo-
wy zakres działalności i organizacji MPEC” podsumowujący
dotychczasowe zmiany w zakresie realizowanych zadań.
W dokumencie podkreślono nie tylko konieczność dostaw
ciepła oraz zapewnienia obsługi kotłowni i magistral, ale
również opiniowania projektów inwestycyjnych w zakresie
ciepłownictwa. Sformułowane zostały tu także zakresy
obowiązków poszczególnych działów przedsiębiorstwa.
Wówczas również dokonano zmian w strukturze organi-
zacyjnej: naczelny inżynier został wsparty przez głównego
specjalistę ds. eksploatacji i głównego specjalistę ds. koor-
73
Przy budowie rurociagu, archiwum MPEC
dynacji, natomiast zastępcy dyrektora ds. ekonomicznych
zaczęła podlegać nowa sekcja planowania i analiz. Łączyło
się to ze zmianami w wynagrodzeniach, które dla niemal
wszystkich pracowników wiązało się ze wzrostem płac.
Coraz rzadsze były skargi na niedogrzanie mieszkań, nie
udało się ich jednak całkowicie wyeliminować. W mniejszym
niż dotychczas stopniu były one konsekwencją problemów
MPEC, a coraz częściej wynikały z budownictwa oszczęd-
nościowego. Było ono cechą charakterystyczną gospodarki
mieszkaniowej prowadzonej w czasach, gdy pierwszym
sekretarzem był Władysław Gomułka. W latach 1956–1970
powstało niemal 3 mln lokali, jednak wynik ten został
osiągnięty kosztem tzw. rozwiązań oszczędnościowych,
które negatywnie wpływały na standard mieszkań. Wśród
ujawniających się problemów były m.in. zła jakość instalacji
czy izolacji cieplnej. Zmiany w strukturze przedsiębiorstwa
najwyraźniej zostały uznane za niewystarczające, bo jeszcze
w 1966 r. powołano cztery komisje i jeden zespół, które
miały opracować propozycje zmian. Doprowadziło to do dal-
szych korekt w strukturze przedsiębiorstwa. Najważniejszym
była likwidacja jednego z rejonów w Nowej Hucie, który
dotychczas oznaczony był numerem I, w związku z czym
liczba rejonów spadła do czterech (dwa w Nowej Hucie i dwa
w innych częściach Krakowa), a każdy rejon dzielił się na
co najmniej dwa obwody mistrzowskie; większe kotłownie
w systemie LaMonta mogły nawet stanowić samodzielny
obwód mistrzowski. Rozwiązano również Dział Sieci, jego
kompetencje objął rejon I (wcześniej III, obsługa ciepła
dostarczanego z Huty) i rejon IV (obsługa ciepła z elektrowni
na Dajworze). Wprowadzone zmiany przełożyły się na wyniki
finansowe przedsiębiorstwa, które w 1967 r. wykazało się
zyskiem ponad 24,5 mln zł, dwukrotnie większym niż w roku
poprzednim i w kolejnych latach utrzymywał się na poziomie
ok. 21 mln zł.
W związku ze stopniową finalizacją prac, jeszcze we
wrześniu 1967 r. powołana została komisja odpowiedzialna
za dopilnowanie zgodności wykonania robót nowej bazy
przedsiębiorstwa w Czyżynach, na którą składały się:
budynek administracyjny, warsztaty mechaniczne i samo-
chodowe, magazyny i garaże. MPEC zaczął wprowadzać
się z początkiem 1968 r. Przedsiębiorstwo uzyskało nowy
adres: al. Planu Sześcioletniego 146 (obecna al. Jana Pawła
II). Powstanie nowego kompleksu przyczyniło się również
do dodatkowego zabezpieczenia terenu i mienia przedsię-
biorstwa. Zdecydowano, że każda obca osoba wchodząca
na teren bazy musi rejestrować się przy wejściu, a pojazdy
nienależące do przedsiębiorstwa miały być kontrolowane
przy wyjeździe. MPEC nie był wyjątkiem, budując od-
powiednie zaplecze. W przypadku krakowskiego MPO
decyzja o nowej bazie zapadła jeszcze w latach 50., bu-
dowę obiektu przy ul. Nowohuckiej 1 rozpoczęto dopiero
w 1964 r., a skończono pięć lat później16. Nieco wcześniej,
bo w 1965 r., powstała nowa zajezdnia dla MPK17.
W marcu 1968 r. wśród podstawowych zadań MPEC
poza dostarczaniem ciepła do budynków, konserwacją sieci
i planowaniem rozwoju sieci pojawiła się również dostawa
ciepłej wody do lokali. W tym samym czasie, w związku
z uchwałą Rady Narodowej miasta Krakowa, utworzone
zostały dwa nowe stanowiska zastępców dyrektora. Jedno
z nich: zastępca ds. Koordynacji i Programowania pojawiło
się w miejsce dotychczasowego głównego specjalisty ds.
Koordynacji i zostało objęte przez Cezarego Laskowskiego.
Natomiast sprawowana przez Romualda Michałowskiego
funkcja zastępcy ds. Produkcji była przekształceniem do-
tychczasowego stanowiska zastępcy ds. Technicznych, któ-
rą pełnił od 1958 r. Zarówno Laskowski, jak i Michałowski
pracowali w przedsiębiorstwie niemal od jego powstania.
Zwłaszcza kariera Romualda Michałowskiego była przykła-
dem pięcia się niemal od podstawy hierarchii przedsiębior-
stwa, był on kolejno: technikiem centralnego ogrzewania,
kierownikiem rejonu, głównym mechanikiem i kierowni-
kiem ds. koordynacji. W listopadzie, ze względu na długą
nieobecność Stanisława Stala, zastępcy dyrektora ds.
Ekonomicznych, jednostki mu podlegające zostały czasowo
przydzielone pod administrację dyrektorowi oraz pozosta-
łym zastępcom. Okazało się, że Stal wyjechał prywatnie do
16 W. Tyrański, op. cit., s. 95.
17 J. Kołodziej, op. cit., s. 13.
74
Stanów Zjednoczonych i pozostał już na emigracji. Sytuacja
organizacyjna wróciła do normy w połowie 1970 r., kiedy
jego miejsce zajął Józef Sajboth. Rozrost kadry kierowniczej
był związany z coraz większą liczbą zadań podejmowanych
przez MPEC i wzrostem zatrudnienia, którego poziom
w 1968 r. sięgnął już niemal 900 osób.
Przy okazji spotkania bilansowego podsumowującego
1968 r. dyrektor MPEC zwrócił uwagę, że Zjednoczenie
Przedsiębiorstw Remontowo-Budowlanych i Gospodar-
ki Mieszkaniowej powinno przyznać większą dotację do
funduszu płac, co pozwoliłoby na zwiększenie płac palaczy.
Było to istotne ze względu na wciąż powtarzające się
problemy w poszukiwaniu tych pracowników. Wskazał po-
nadto na wciąż zbyt skromny tabor transportowy. Kłopo-
tów nastręczała również likwidacja kotłowni w miejscach,
gdzie przyłączana była sieć, ze źródeł scentralizowanych.
Nierzadko obiekty wyłączone już z eksploatacji w dalszym
ciągu pozostawały pod administracją MPEC, tworząc do-
datkowe koszty. Stało się to obiektem kontroli NIK, która
wykazała uchybienia. W związku z tym na lata 1970–1975
opracowano plan, w którym określono przewidywane
czasy wyłączenia poszczególnych kotłowni, następnie ich
likwidacji i sprzedaży lub złomowania wyposażenia. Plan
ten był skorelowany m.in. z planami dotyczącymi rozwoju
elektrociepłowni w Łęgu.
W dekadzie marzeń „na wyrost” (1970–1980)
Od początku lat 60. jasne było, że oparcie systemu
ciepłowniczego na mocach elektrowni na Dajworze oraz
Hucie im. Lenina, to jedynie rozwiązanie tymczasowe.
Miasto rozwijało się pod względem demograficznym,
a co za tym – również urbanistycznym, wraz z nim rosła
również sieć ciepłownicza. W 1963 r. powstała koncep-
cja stworzenia jednego dużego źródła energii i ciepła dla
Krakowa18. Miała się nim stać Elektrociepłownia „Łęg”.
Budowę rozpoczęto w 1968 r. i, jak się okazało, inwe-
stycja trwała etapami przez 18 lat. Jeszcze nim ruszył
pierwszy blok elektrociepłowni, do nowych zadań zaczęły
się przygotowywać miejskie instytucje, w tym MPEC.
Dlatego w 1970 r. powołany został Dział Sieci Cieplnej,
którego pierwszym kierownikiem był Zdzisław Bąk, mają-
cy pod sobą dwóch zastępców odpowiedzialnych za Nową
Hutę i pozostałe dzielnice Krakowa. Jednym ze skutków
rozwoju sieci ciepłowniczej było również przyłączanie
budynków stanowiących własność prywatną. Stworzo-
na została komisja, która miała oceniać rezerwy cieplne
i przepustowości sieci i na tej podstawie wydawać decyzję
o rozwoju przyłączy dla prywatnych użytkowników. Rok
1970 był również czasem uruchomienia pierwszego kotła
18 Piotr Gajek, Techniczny i organizacyjny rozwój Miejskiego Przedsiębiorstwa
Energetyki Cieplnej w Krakowie, [w:] Rozwój i problemy energetyki cieplnej. Kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie – ciągi przewodów
Materiały Sesji Naukowej z okazji XXV-lecia MPEC w Krakowie, Kraków 1978, ciepłowniczych, Henryk Hermanowicz, 1. poł. l. 60. XX w.,
s. 55. ze zbiorów MHK
75
wodnego w EC Łęg. Wiązało się to również z inwestycjami
ważnymi dla MPEC, które przyjęło i uruchomiło magistralę
cieplną prowadzącą z nowego źródła do Bieńczyc, Mistrze-
jowic i osiedla Dąbie. Jako pierwsze powstały: magistrala
wschodnia obejmująca Nową Hutę wraz z Czyżynami
i okolicami nieczynnego lotniska na Rakowicach; magistrala
zachodnia, której zasięg obejmował Dąbie, Grzegórzki,
część Kazimierza i wybrane gmachy publiczne w centrum
miasta i magistrala północna z osiedlem Wieczysta, Olsza,
Prądnik Biały, ale również fragmentem Kazimierza i Wawe-
lem. Równolegle odebrano kotłownie przemysłową na ul.
Balickiej. Z początkiem 1970 r. powołany został kolektyw
społeczno-gospodarczy, w skład którego wchodził dyrek-
tor, jego zastępcy, główny księgowy, sekretarz Podsta-
wowej Organizacji Partyjnej PZPR, przewodniczący Rady
Zakładkowej i przewodniczący Zarządu Koło Związku
Młodzieży Socjalistycznej. Kolektyw ten miał analizować
zagadnienia produkcyjne, techniczne i organizacyjne. Po-
wstanie tego ciała doradczego było świadectwem rozrasta-
nia się MPEC i jego wewnętrznej decentralizacji, koniecznej
wobec coraz większej odpowiedzialności spoczywającej
na kierownictwie. W maju natomiast powołano Komisję
Oceny Wniosków Wynalazczych i Racjonalizatorskich, co
było odpowiedzią na pracownicze inicjatywy o charakterze
technicznym, które miały usprawniać dostarczania ciepła,
remonty i konserwacje czy warunki pracy.
Tymczasem zbliżał się VI zjazd PZPR w 1971 r. Za-
łoga MPEC podejmowała więc specjalne zobowiązania
i czyny społeczne. Wśród nich było podłączanie kotłowni
„Kotlarska” do magistrali z EC Łęg oraz podłączanie bazy
Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania. W czynie
społecznym dokonano regulacji w kilku budynkach os.
Na Lotnisku. W czasie VI zjazdu PZPR umocniła się ekipa
Edwarda Gierka. Sformułowano wówczas nową politykę
społeczno-gospodarczą. Zakładała ona silne wzmożenie
inwestycji finansowanych m.in. z kredytów zagranicznych,
które miały doprowadzić do wzrostu produkcji przemysło-
wej, ale przede wszystkim stopy życiowej. Miało to również
przełożenie na rozwój przedsiębiorstw gospodarki komu-
nalnej. Stawiało to przed nimi nowe zadania. W przypadku
Krakowa lata 70. były ostatnim okresem tak gwałtownego
przyrostu ilości mieszkańców, pod względem dynamiki
wzrostu ludności między początkiem lat 50. i 70. Kraków
był w czołówce i wyprzedzał m.in. Łódź, Poznań, a nawet
Warszawę19. Powstawały nowe osiedla, które należało
uzbroić w odpowiednią infrastrukturę, wówczas zaczęto
inwestować m.in. w rozwój sieci tramwajowej, do tego mo-
mentu upośledzonej w porównaniu do komunikacji autobu-
sowej20. W rezultacie, o ile miasto pod Wawelem wchodziło
w lata 70. z niespełna 600 tys. mieszkańców, o tyle dekadę
kończyło, mając ich ponad 700 tys. Wzrost stopy życiowej
miał być odczuwalny nie tylko dla mieszkańców nowej
19 A. Chwalba, op. cit., s. 16.
20 J. Kołodziej, op. cit., s. 14.
76
Przykład realizacji wniosku racjonalizatorskiego
- przewóz rur, archiwum MPEC
Przemysłowa służba zdrowia i pokój śniadaniowy
w budynku MPEC, wycinek z gazety, archiwum MPEC
Świadectwo racjonalizatorskie z 1974 r.,
archiwum MPEC
Zakładowy Oddział Samoobrony w 1972 r.,
wycinek z gazety, archiwum MPEC
77
zabudowy masowej. W przypadku ciepłownictwa wiązało
się to z wytycznymi Ministerstwa Gospodarki Terenowej
i Ochrony Środowiska, w ramach których wskaźnik usług
dla prywatnych odbiorców powinien wynieść 2 mln zł. Roz-
wiązanie to nie było satysfakcjonujące dla MPEC, w którym
uważano, że konieczność rozliczania się z właścicielami
domów i wykonywanie dla nich instalacji jest nieopłacalne
i zmniejsza potencjał w zakresie utrzymania odpowiednie-
go stanu reszty sieci. Wobec intensyfikującego się ruchu
budowlanego priorytetem stało się doprowadzenie sieci
ciepłowniczej do nowych budynków mieszkalnych. Dlatego
ograniczono zastępowanie lokalnych kotłowni przez przy-
łączenie do magistral. Oznaczało to utrzymanie większości
kotłowni, w tym również tych najbardziej nierentownych.
Doszło nawet do sytuacji, w której powstawanie nowych
budynków zmusiło MPEC do rozważenia ponownego uru-
chomienia kotłowni Nowogrzegórzecka. A straty w użytko-
waniu kotłowni były znaczne. W 1972 r. do każdej złotówki
zapłaconej przez użytkownika korzystającego z tych źródeł
należało dopłacić niemal 20 groszy. W tym czasie ilość
ciepła dostarczanego z EC Łęg była już dwukrotnie wyższa,
niż tego z Huty im. Lenina. Jednak to drugie źródło w dal-
szym ciągu było opłacalniejsze, bo prawie jedna trzecia
zysku zostawała w przedsiębiorstwie. W początkowym
okresie funkcjonowania EC Łęg miała problemy z dosta-
tecznym zaopatrzeniem w wodę, co przekładało się na
efektywność przekazywania energii cieplnej.
W 1971 r. sprawy kadrowe i płacowe zostały podzielo-
ne między dwie jednostki organizacyjne21, powołano Dział
Dokumentacji Technicznej oraz wprowadzono inne korek-
ty w strukturze przedsiębiorstwa. Co może najważniejsze
stworzono nowy Rejon, oznaczony cyfrą V, w skład którego
weszły kotłownie na północy Krakowa: Azory I, II i III, Olsza
I, II i III oraz Prądnicka i Wiśniowa. O ile w 1970 r. przedsię-
biorstwo osiągnęło rekordowy zysk przekraczający 30 mln zł,
o tyle w 1971 r. spadł on znacznie poniżej standardu kilku
poprzednich lat, osiągając nieco ponad 12 mln zł. Jednocze-
śnie wartość produkcji energii cieplnej wzrosła o ponad 15%,
co było świadectwem dostarczania ciepła do coraz większej
liczby odbiorców. Zjawisko to wynikało z kolejnych podłączeń
do obszaru zasilanego przez EC Łęg, w którym koszty wy-
twarzania energii wciąż były wyższe niż w Hucie im. Lenina,
a nawet niż w kotłowniach przemysłowych.
Jednym z nietypowych wydarzeń 1972 r. było prze-
prowadzenie ćwiczeń Zakładowego Oddziału Samoobrony
(ZOS). Na przełomie lat 60. i 70. ograniczono budowanie
nowych schronów dla ludności cywilnej, których wiele
powstało w okresie wcześniejszym. Natomiast w 1967 r.
Sejm wydał uchwałę o powszechnym obowiązku obrony.
Nakładała ona na zakłady pracy liczne obowiązki, w tym
powołanie komórek organizacyjnych odpowiadających za
koordynację przygotowań do obrony. Jedną z konsekwencji
21 Przy czym już w 1974 r. te dwa działy oraz Stanowisko ds. Socjalnych
zostały połączone w jeden Dział ds. Pracowniczych.
były październikowe ćwiczenia w MPEC. Po ogłoszeniu
alarmu załoga miała zabezpieczyć swoje miejsca pracy,
stosownie do charakteru wykonywanych zadań i udać się
w wyznaczone dla siebie miejsca. Strażnicy mieli zamknąć
bramę, wywiesić komunikat i wstrzymać wszelkie wejścia
i wyjścia z terenu przedsiębiorstwa. Wstrzymany miał być
cały ruch pieszy i kołowy, a pracownicy brygady transpor-
towej znajdujący się w terenie mieli zjechać na ul. Śliwkową.
Wydany miał być sprzęt samoobrony, w tym: maski gazowe,
ubrania ochronne i hełmy. Na potrzeby ćwiczeń od wojska
wypożyczono m.in. namiot i kuchnię polową. W kolejnych
latach również realizowano podobne ćwiczenia, choć zwykle
nie miały już takiej skali. Zakładowy Oddział Samoobrony
stał się również narzędziem do narzucania zwiększenia
czynów społecznych. W 1973 r. pozbyto się płaszczyka
dobrowolności, który zapewniało pośrednictwo Rady
Zakładowej i Podstawowej Organizacji Partyjnej. Dyrekcja
wprost wydała ZOS zarządzenie z listą osób, które miały
wykonywać czyny społeczne. Rok 1972 MPEC zakończył,
zatrudniając ponad 1200 pracowników, eksploatując 710
obiektów. Poza kotłowniami zdalczynnymi i lokalnymi było
to aż 548 węzłów ciepłowniczych. Jednocześnie znowu
spadł zysk przedsiębiorstwa, który wyniósł niecałe 5 mln
zł. W kolejnych latach przy zysku na poziomie ponad 7,5–8
mln zł można powiedzieć o względnej stabilizacji sytu-
acji. W kolejnym roku MPEC obchodził jubileusz 20-lecia
istnienia, w związku z którym zorganizowano uroczystą galę
w Teatrze Ludowym. Odznaczono wówczas szczególnie
zasłużonych pracowników, nagrodę pieniężną otrzyma-
li również wszyscy członkowie załogi, którzy pracowali
w przedsiębiorstwie od 1953 r. Mimo rozwoju sieci magistral
ciepłowniczych zasilanych ze źródeł centralnych, MPEC
w dalszym ciągu eksploatował liczne kotłownie zdalczynne
i lokalne. Utrzymywanie ich pod administracją przedsię-
biorstwa generowało przeciągający się problem przestrzeni
do składowania opału. W znacznym stopniu rozwiązało go
powstanie dobrze wyposażonej bazy przeładunkowej na
Krzesławicach, otwartej w 1973 r., przez którą w tamtym
czasie przewijało się ok. 158 tys. ton węgla rocznie. W tym
czasie głównym dostawcą węgla była Kopalnia Ziemowit
w Lędzinach. MPEC miewał problemy z regularnością do-
staw opału, jednak zwykle był odpowiednio przygotowany
do sezonu, większe kłopoty tego typu występowały w źró-
dłach zewnętrznych: EC Łęg i Hucie im. Lenina. Konferencja
Samorządu Robotniczego w 1974 r., na której obecny był
przedstawiciel Zjednoczenia Przedsiębiorstw Remontowo-
-Budowlanych i Gospodarki Mieszkaniowej stał się okazją
do ponownego zaakcentowania trudności, z którymi borykał
się MPEC. Były wśród nich te, które przewijały się niemal
od początku działalności: za mało sprzętu transportowego,
kadry i środków na wypłaty, co powodowało odpływ pra-
cowników. Ten ostatni problem był tym bardziej dotkliwy,
78
że ze względu na wdrażanie nowych technologii, konieczna
była coraz większa grupa pracowników wykwalifikowanych.
Tymczasem wytyczne organów, którym podlegał MPEC,
zmuszały dyrekcję do skokowego podniesienia płac również
wśród palaczy. Zwrócono także uwagę, że na przedsiębior-
stwo wywierana jest presja, by odbierać kolejne fragmenty
sieci, nawet jeśli nie spełniają one wszystkich wymogów. To
z kolei było źródłem kosztów przy poprawie niedoróbek,
a ponadto potencjalnym zagrożeniem dla pracowników.
Problem ten częściowo miało zredukować wprowadzenie
instrukcji postępowania przy przyjmowaniu przez MPEC
kotłowni i węzłów cieplnych.
W końcu swojej własnej magistrali doczekał się prawo-
brzeżny Kraków. W 1974 r. uruchomiona została magi-
strala południowa, która swoim zasięgiem objęła Płaszów,
Bieżanów, Prokocim, Wolę Duchacką i Kurdwanów. Był to
również rok, w którym koszty ciepła odbieranego z EC Łęg
przekroczyły wartość wpłat użytkowników korzystających
z tego źródła, odbiło się to na ogólnym wyniku sprzeda-
ży, który wypadł na drobnym minusie. Sytuację ratowała
dotacja budżetowa. W tym czasie MPEC ogrzewał kubatu-
rę już niemal 29,5 mln m3, a wartość pasywów i aktywów
przekroczyła miliard ówczesnych złotych22. Kotłownie
lokalne nie tylko były najmniej wydajne, to w nich wciąż
występowało najwięcej kłopotów BHP. W wyniku kontroli
Zjednoczenia Przedsiębiorstw Remontowo-Budowlanych
i Gospodarki Mieszkaniowej wskazano, że często pracow-
nicy nie mieli odpowiednio przeszkolenia, w obiektach bra-
kowało instrukcji, a nawet, co jak na kotłownie szczególnie
Załadunek węgla, Baza Zaopatrzenia Krzesławice,
zaskakujące, gaśnic. Jan Pichola, archiwum MPEC
Kierując się wytyczną o zwiększaniu elastyczności
wypłat, kierownicy rejonów i niektórych działów zaczęli
otrzymywać nagrody zależne od osiągniętych wyników, co
miało być motywacją do zmniejszenia dysproporcji wystę-
pujących między poszczególnymi jednostkami. Pod uwagę
brano wykonanie ogrzania zaplanowanej na dany rok kuba-
tury, zmieszczenie się w zakładanych kosztach. Rozproszo-
ne dotychczas w trzech działach sprawy związane z kadrą
zostały scalone pod jednym Działem ds. Pracowniczych.
Nie była to jedyna zmiana organizacyjna w 1974 r., powo-
łane zostały jednostki mające usprawnić dysponowanie
zasobami materiałowymi przedsiębiorstwa: stworzony
został Wydział Elektryczny, który miał kontrolować naby-
wanie i eksploatację sprzętu elektrycznego i Dział Rozwoju
zajmujący się prowadzeniem inwestycji w ramach rozbu-
dowy zaplecza technicznego, gospodarczego i socjalnego.
W tym czasie powstał plan przewidujący m.in. rozbudowę
warsztatu mechanicznego i magazynów, budowę myjni
samochodowej przy placu opałowym w Łęgu. Natomiast Wnętrze kotłowni wę-
glowej, urządzenia do
w 1975 r. podjęto kolejne kroki mające uczynić strukturę zasypu węgla do kotłów
MPEC bardziej zwartą: utworzono stanowisko radcy praw- WCO-80, Jan Pichola,
nego, samodzielne stanowisko ds. organizacji oraz kancela- archiwum MPEC
22 Biorąc pod uwagę inflację, jest to równowartość ponad 500 mln współ-
czesnych złotych.
79
Załoga kotłowni Baza Zaopatrzenia Krzesławice,
archiwum MPEC
rię i sekretariat połączono w Dział Organizacyjno-Prawny,
a Dział Koordynacji włączono do Działu Planowania.
W 1975 r. miał miejsce VII Zjazd PZPR, co wiązało się
z kolejną intensyfikacją czynów społecznych. Już wówczas
pojawiły się pierwsze oznaki kryzysu, który z pełną siłą
miał się objawić kilka lat później. W MPEC symptomami
były powtarzające się zarządzenia dotyczące oszczęd-
ności paliw i innych materiałów, ale również zwrócenie
szczególnej uwagi na dyscyplinę pracy. Było to pokłosiem
zarządzenia prezesa rady ministrów, które na kierownictwo
zakładów uspołecznionych nakładał obowiązki związane
z poprawą efektywności wykonania pracy. Był to niejako
sposób na przeniesienie odpowiedzialności za niedotrzy-
mywanie planów rozwoju gospodarczego na społeczeń-
stwo. Wzrastające koszty wytwarzania ciepła w pierwszej
kolejności odbiły się na właścicielach prywatnych domów.
Pod koniec 1975 r. bezterminowo wstrzymano wydawanie
zgód na wykonywanie przyłączy dla tej grupy użytkowni-
ków. Rok ten zamknął się dla przedsiębiorstwa stratą na
poziomie niemal 2,5 ml zł, pierwszą od 13 lat. Zgodnie z po-
stulatami sformułowanymi rok wcześniej w 1975 r. powoła-
ny został Zakład Remontowo-Montażowy. Jego powstanie
było możliwe m.in. dzięki coraz większemu potencjałowi
zaplecza warsztatowego MPEC. Zadaniem nowej jednostki
była naprawa i modernizacja sieci, ale również prace przy
likwidacji zamykanych kotłowni.
80
Na polecenie organów nadzorujących MPEC w 1976 r.
przeprowadzono analizę rezerw i plan ich spożytkowania,
co prawdopodobnie było pokłosiem gorszego wyniku osią-
gniętego w roku poprzednim. We wrześniu w tym samym
duchu powołano komisję mającą podjąć prace nad oszczęd-
nością energii i paliw. Pierwszy kwartał okazał się pechowy
ze względu na liczne wypadki przy pracy. Jeden z kierowni-
ków brygady remontowej skaleczył się w tracie sprzątania
kotłowni, co należało do zadań jej obsługi, kolejny pracow-
nik przyciął sobie palce szlifierką, inny przytrzasnął rękę
opróżnianym wózkiem i drzwiami windy, ostatni natomiast,
wywożąc niedogaszony żużel zalany wodą po zrzuceniu
go z taczki na ziemię, spowodował wzrost ciśnienia pary
wodnej i rozrzucenie rozgrzanego materiału. Wypadki te
szczęśliwie nie miały poważnych konsekwencji.
W 1976 r. odbył się VIII Kongres Związków Zawodo-
wych, który stał się kolejnym pretekstem do czynu społecz-
nego. 192 pracowników rozebrało kotły WLM 2,5 i komory
zraszania przy ul. Grzegórzeckiej oraz wykonało przejście
rurociągu o średnicy 300 mm wzdłuż rzeki Wilgi, co umoż-
liwiło doprowadzenie ciepła na os. Podwawelskie. W kolej-
nym roku przy Grzegórzeckiej zlikwidowano również kotły
w kotłowni typu Lamont, również w czynie społecznym.
Biorąc pod uwagę trudne warunki pracy, przedsiębiorstwo
rozszerzyło listę stanowisk, którym należał się przydział
mleka i innych napojów. 1976 r. zamknął się rekordowym
Czyn społeczy przy osiedlowej wymiennikowni
na os. Handlowym 9, 1965 r., archiwum MPEC
wynikiem finansowym, z zyskiem ponad 100 mln zł. Było
to częściowo wynikiem usprawnień w przedsiębiorstwie,
ale przede wszystkim wprowadzenia nowych stawek opłat
za ciepło. Nie bez znaczenia była również likwidacja pięciu
przestarzałych kotłowni lokalnych, a w kolejnym roku
zamknięto sześć następnych. Co może ważniejsze, wynik
ten nie był jednorazową anomalią, w kolejnych latach zysk
kształtował się na poziomie 80–150 mln zł. Coraz częściej
jednak pojawiały się problemy z regularnością dostaw
opału, kłopotów nastręczało także nabycie sprzętu wyła-
dowczego: dźwigów, czy koparek, ale również nabycie tak
podstawowych dla przedsiębiorstwa ciepłowniczego mate-
riałów jak rury. Doszło do sytuacji, w której zamówienia na
części do kotłów czy pomp przyjmowane były do realizacji
z terminem 3–5 lat.
Na przestrzeni lat 1976–1980 co roku podnoszono
płacę minimalną, z czasem stała się to bardziej reakcja na
wzrastającą inflację, jednocześnie dalej silnie skupiano się
na poprawie dyscypliny w pracy. W ramach racjonalizacji
kosztów zatrudnienia uznano, że w lokalnych kotłowniach
grawitacyjnych i grawitacyjno-pompowych, w których nie
ma konieczności stałej obecności palacza, pracować będą
palacze obchodowi, obsługujący kilka obiektów jedno-
cześnie. Zdarzały się sytuacje, w których przedsiębior-
stwo rezygnowało z zaplanowanych remontów kotłowni.
Najczęściej, tak jak w 1977 r. w przypadku kotłowni
81
Azory I powodem był plan przyłączenia do magistrali
dostarczającej ciepło z EC Łęg. Czasami jak w przypadku
kotłowni Azory II i III niepodejmowanie kosztownych mo-
dernizacji wiązało się z realizacją wniosków racjonalizator-
skich. W kotłowniach tych zamiast przerabiać kotły WCO-
80 włączono pompy obiegowe w rurociągi zasilające23.
W 1977 r. Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa
dokonało zmian w organizacji służb gospodarki tereno-
wej. W ich wyniku MPEC przeniesiono pod administrację
Zjednoczenia Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej
i Mieszkaniowej. Okres ten MPEC zakończył eksploatując
63 km sieci magistralnych i 416 km sieci rozdzielczych
i odgałęzionych oraz 247 kotłowni, byłoby ich 17 więcej
jednak ze względów na niedoróbki techniczne nie zostały
one przyjęte (były to głównie kotłownie spółdzielcze). Udało
się również zwiększyć współczynnik ogrzewanej kubatury
przypadającej na jednego pracownika, która wyniosła 27 tys.
m3, czyli ponad 10% więcej niż w poprzednim roku. Mimo
dostawy trzech nowych pojazdów potencjał transportowy
wciąż pozostawał problemem. Dysponując 52 samochoda-
mi, MPEC musiał w tym czasie przetransportować ok. 230
tys. ton materiału. Po kontroli NIK postanowiono również
o konsekwentniejszym egzekwowaniu pokrywania przez
23 Wcześniej działały jedynie w rurociągach powrotu.
wykonawców sieci i obiektów strat finansowych wynikają-
cych z niedoróbek lub nieterminowego ukończenia izolacji.
Równolegle z krakowską rozwijana była sieć ciepłowni-
cza w Skawinie, w której głównym dostawcą była miejsco-
wa elektrociepłownia. Jej pierwszy kocioł został rozpalony
jeszcze w 1957 r., a budowę zakończono cztery lata póź-
niej. W Skawinie nie uniknięto również kłopotów zwią-
zanych z jakością wykonania sieci. W latach 1975–1977
doszło do czterech awarii sieci magistralnej, o średnicy
300 mm. Wszystkie miały tę samą przyczynę: rury pękały
w miejscu łączenia z podporą ślizgową. Było to wynikiem
nadmiernego przepalenia ścianki rury w trakcie spawania.
Elektrownia Skawina wytwarzała ciepło przekraczające
zapotrzebowanie miejscowości, w związku z tym podjęto
decyzję o budowie magistrali Skawina–Kraków, która miała
zasilić Ruczaj, a potem zostać połączona z siecią magistral-
ną działającą w Krakowie.
Na 1978 r. przypadał jubileusz ćwierćwiecza działal-
ności krakowskiego przedsiębiorstwa ciepłowniczego. Dla
uczczenia tego wydarzenia każdy pracownik miał poświęcić
25 godzin przy budowie odcinka sieci między ul. Rydla
a Biprostalem. Rurociąg miał mieć długość ok. 1400 m,
a prace przy nim miały zostać zakończone przed rozpoczę-
ciem sezonu grzewczego. Momentami na placu budowy
pracowało nawet 300 osób, w bardziej lub mniej dobrowol-
ny sposób odrabiających swoją działkę czynu społecznego.
Dzięki temu 5 września nowym odgałęzieniem sieci ciepło
popłynęło w okolice ul. Rydla. Obchody jubileuszu miały
również swój wymiar teoretyczny i oficjalny. W auli Wyż-
szej Szkoły Pedagogicznej, obok której przebiegał fragment
sieci świeżo wybudowanej przez pracowników, odbyła się
konferencja techniczna „Rozwój Energetyki Cieplnej w Kra-
kowie”, a w sali koncertowej Państwowej Szkoły Muzycznej
w Nowej Hucie załoga spotkała się z przedstawicielami
władz centralnych i miejskich. Kolejnego dnia w klubie
przedsiębiorstwa „Iskierka” odbył się „Bal Ciepłownika”.
Na konferencji rozważano m.in. przyszłość krakowskiego
systemu ciepłowniczego.
Entuzjazm gospodarczy epoki Gierka był widoczny
również tam. Przewidywano, że w 1985 r. przedsiębiorstwo
zatrudniać będzie 4 tys. pracowników, w rzeczywistości
zatrudnienie nigdy nie zbliżyło się nawet do połowy tej licz-
by, a w połowie lat 80. zaczęło się stopniowo zmniejszać.
Uważano również, że trwać będzie rozbudowa zaplecza
mieszkaniowego i wzrost liczby ludności Krakowa, a do-
datkowo znacznie zwiększy się kubatura przypadająca na
jedną osobę. To miało wytworzyć w 2000 r. popyt na 4900
MW mocy dla systemu ciepłowniczego. W rzeczywistości
nawet obecnie wartość ta jest około trzy razy mniejsza.
Dla zaspokojenia tych przeszacowanych potrzeb rozwa-
żano stworzenie Elektrociepłowni Przewóz, ciepłowni
w Toniach, a w dalszej perspektywie nawet jądrowej elek-
82
trociepłowni, której lokalizacje przewidywano w: Kościel-
nikach-Pobiedniku niedaleko Huty im. Lenina, lub na Woli
Batorskiej koło Niepołomic24.
W 1978 r. podjęto też kolejne zmiany organizacyjne.
Najważniejszą było przekształcenie Wydziału Sieci na
Zakład Eksploatacji Sieci. W jego skład weszły wydziały:
magistrali wschodniej pobierającej ciepło z EC Łęg i Huty
im. Lenina, magistrali zachodniej korzystającej z ciepła z EC
Łęg i Krakowskich Zakładów Sodowych Solvay, magistrali
północnej i magistrali południowej oraz programowania,
regulacji i kontroli ruchu sieci. Była to odpowiedź na stały
rozrost sieci ciepłowniczej i zmianę proporcji między po-
szczególnymi źródłami ciepła: w 1979 r. wartość sprzedaży
ciepła wytwarzanego w kotłowniach stanowiła już niecałą
jedną piątą ogółu wartości sprzedaży ze wszystkich źródeł.
Ciepło wytwarzane w EC Łęg dominowało, a zjawisko to
miało się tylko pogłębiać. W tej sytuacji wcześniejsza struk-
tura doprowadzała do wymykania się niektórych zagadnień
spod kontroli. Zakład Eksploatacji Sieci otrzymał szerokie
kompetencję i sporą autonomię w obrębie przedsiębiorstwa.
Jego kierownik odpowiadał m.in. za współpracę z dostaw-
cami i odbiorcami ciepła. W związku z budową magistrali
Skawina-Kraków Zakład Cieplny Skawina, który dotychczas
podlegał bezpośrednio zastępcy dyrektora ds. produkcji
został w 1979 r. włączony w strukturę Zakładu Eksploatacji
Sieci jako Wydział Eksploatacji Sieci i Urządzeń Cieplnych
Pracownicy, układanie rurociągu, początek lat 70. XX w., Jerzy Socha, archiwum MPEC
w Skawinie. Tymczasem starano się również rozwiązać pro-
blem uciepłowienia Starego Miasta charakteryzującego się
istnieniem bardzo wielu kotłowni lokalnych i indywidualnych
palenisk, które były mało efektywne i bardzo nieekologiczne.
W miarę możliwości wprowadzano kotłownie zasilane z sieci
gazowej, w których montowano kotły Hydrotherm.
Wśród inwestycji przeprowadzonych w 1979 r.
znajdowało się m.in. podłączenie do sieci Wyższej Szkoły
Pedagogicznej, co pozwoliło na likwidację dwóch kotłow-
ni uciążliwych w eksploatacji. Przedłużono odcinek sieci
biegnący wzdłuż rzeki Wilgi, czy wykonano rozgałęzienie
sieci ciepłowniczej z os. Hutniczego, które umożliwiło pod-
łączenie os. Willowego. Starano się też zmniejszyć liczbę
jednostek organizacyjnych poprzez połączenie Zakładu
Remontowo Montażowego i Działu Rozwoju Zaplecza,
z których stworzono Zakład Rozwoju Zaplecza. W póź-
niejszym okresie 1979 r. centralne laboratorium cieplne
przekształcono w Wydział Automatyki i Aparatury Kontrol-
no-Pomiarowej oraz wprowadzono kilka mniejszych korekt.
Tymczasem w kotłowni „Balicka” doszło do groźnej awarii
kotła parowego PLM 2,5- 2. W październiku Ministerstwo
Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska
wysłało do MPEC pismo dotyczące niepokojącego wzro-
stu liczby wypadków śmiertelnych w przedsiębiorstwach
energetyki cieplnej i konieczności wprowadzenia środków Prace ziemne, początek lat 70. XX w., Wycinek prasowy z „Dziennika Polskiego”, ogłoszenie
zaradczych. Wprawdzie w krakowskim zakładzie do tego Jerzy Socha, archiwum MPEC o pracę w MPEC, XLII, nr 184 z 11.08.1986
24 Konrad Sura, Dotychczasowy rozwój i perspektywy ciepłownictwa krakow-
skiego zespołu miejskiego, [w:] Rozwój i problemy energetyki..., s. 68–77.
83

czasu doszło do tylko jednego wypadku śmiertelnego,
ale w tym samym czasie było o włos od groźnej sytuacji.
W wyniku wysokich temperatur zewnętrznych zmniejszony
był ciąg kominów. Jeden z pracowników obsługujący ko-
tłownie przy ul. Wrocławskiej 5b i Lubelskiej 29 zatruł się
czadem i stracił przytomność, na szczęście szybko odnalazł
go dozorca, który udzielił mu pomocy.
W gospodarce niedoboru (1980–1989)
Kryzys ekonomiczny, już jasno widoczny w 1980 r., stał się
przyczyną strajków sierpniowych i odsunięcia od władzy
Edwarda Gierka. Zmieniły się wówczas również władze
Krakowa, prezydentem został Józef Gajewicz. Ta sytuacja
nie miała prostego przełożenia na kondycję MPEC. Przed-
siębiorstwo rok zakończyło z ponad 115 mln zł zysku. Coraz
trudniejsze były jednak warunki, determinowane stałymi
opóźnieniami w dostawach niezbędnych materiałów i oprzy-
rządowania, brakami w sprzęcie transportowym i przeładun-
kowym. W tym czasie używano dziesięć rodzajów kotłów,
o bardzo różnych parametrach, Na przykład w kotłach
PLM-2,5 należało wykonać remont kapitalny co dwa lata,
podczas gdy w Eca-IV, Eca-IN, KZ-5 co ponad dekadę.
W tych zmieniających się warunkach swoją pracę zakończył
Piotr Gajek, który był najdłużej sprawującym stanowisko
dyrektora w historii MPEC. Pełniącym obowiązki był przez
84
Przy szafie
pomiarowej,
Jan Pichola,
archiwum
MPEC
pewien czas zastępca ds. koordynacji i planowania Cezary
Laskowski, ostatecznie jednak stanowisko zajął 1 czerwca
1980 r. Feliks Chabinka. Wśród podjętych wówczas zadań
była wymiana części sieci ciepłowniczej na Azorach i rozbu-
dowa sieci na os. Podwawelskim. Okres ten był dla MPEC
dodatkowo trudny, bo ze względu na upływ czasu przypa-
dała wtedy konieczność wymiany lub naprawy dużej ilości
skorodowanych odcinków sieci. Czynnik ten w zestawieniu
z dość silną zimą był powodem awarii i niedogrzań. Nieprzy-
padkowo w powstającym w tym czasie filmie Miś Stanisława
Barei pojawiła się kwestia palacza w kotłowni:
– Pani kierowniczko, ja to wszystko rozumiem… Ja rozumiem,
że wam jest zimno, ale jak jest zima, to musi być zimno, tak?
Pani kierowniczko, takie jest odwieczne prawo natury!
To bodaj najsilniej zapisany symbol kultury popularnej
związanej z ciepłownictwem. Konieczność dużej ilości
napraw była powodem, dla którego z Zakładu Rozwoju
Zaplecza ponownie wydzielono Zakład Remontowy. Innymi
zmianami było podzielenie pogotowia technicznego na
dwie jednostki: wschód i zachód. Rozdzielono również
kompetencje dotyczące poszczególnych źródeł ciepła,
powstały: Zakład Kotłowni i obejmujący pozostałe zadania
Zakład Sieci i Urządzeń Cieplnych, pod którym znalazły się
wydziały magistralne. Zakład Kotłowni również uzyskał
cztery wydziały: kotłowni osiedlowych Krowodrza, kotłow-
ni lokalnych Krowodrza, kotłowi Śródmieście i Kazimierz
oraz kotłowni Nowa Huta. Połączone zostały natomiast
działy zajmujące się koordynacją i planowaniem, tworząc
jeden Dział Rozwoju i Programowania Ciepłownictwa. Były
to tylko najważniejsze z bardzo licznych zmian organiza-
cyjnych wprowadzonych w tym czasie, była to największa
zmiana struktury przynajmniej od czasów rozpoczęcia
poboru ciepła z Elektrociepłowni Łęg. MPEC dostarczał nie
tylko ciepło, ale również parę do szpitali na ul. Kopernika
i zakładów przemysłowych: Krakowskich Zakładów Prze-
mysłu Mięsnego, Wawelu, Stomilu, Erdalu i Vistuli.
Echa solidarnościowych postulatów dotarły również
do MPEC. W wyniku zarządzenia Urzędu Rady Mini-
strów wynikającego z porozumień, w przedsiębiorstwie
powołana została komisja ds. rozpatrywania postulatów
i wniosków. Powstał również Komitet Zakładowy NSZZ
Solidarność, którego przewodniczącym był Józef Spólnik25
oraz samorząd pracowniczy. Przejawem kryzysu natomiast
było zarządzenie Prezydenta Krakowa, które zakazywało
odbiorcom nieprzemysłowym i małym odbiorcom przemy-
słowym korzystania z urządzeń elektrycznych i grzewczych
od dziesiątej do jedenastej rano i od szóstej do siódmej
wieczorem. W przypadku MPEC w tym czasie zakazano
korzystania z wszelkich urządzeń elektrycznych niezwią-
zanych bezpośrednio z wytwarzaniem ciepła. Pogorszenie
sytuacji było już w pełni odczuwalne w 1981 r. Nie tylko po
raz pierwszy w historii spadła wartość sprzedaży i to mimo
25 Józef Spólnik był później również przewodniczącym Rady Pracowniczej.
85
Początek działal-
ności Komitetu
Zakładowego
NSZZ Solidarność,
zebranie w klubie
„Iskierka”, 1981 r.,
archiwum MPEC
wysokiej inflacji, ale jeszcze kotłownie, które dotychczas
ogółem przynosiły pewne zyski, zaczęły być deficytowe.
Na dłuższą metę miało być ich coraz mniej, w rzeczywisto-
ści ich liczba wzrastała i w omawianym okresie sięgnęła
251. Spadek sprzedaży w znacznym stopniu był wynikiem
wysokiej średniej temperatury w 1981 r. (prawie 1,5 stop-
nia wyższej niż w szczególnie zimnym roku poprzednim), co
skróciło okres ogrzewania o niemal miesiąc. W tej sytuacji,
biorąc pod uwagę kondycję ekonomiczną Polski tamtego
czasu, utrzymanie zysku z działalności, choć w znacznie
mniejszym wymiarze, postrzegane może być za sukces.
Zwłaszcza że w tym czasie przedsiębiorstwo zatrudniało
rekordową w swojej historii liczbę 1844 osób. W 1981 r.
MPEC przystąpił do Krajowego Zrzeszenia Przedsiębiorstw
Energetyki Cieplnej. Najważniejszą inwestycją tamtego
czasu, którą udało się zrealizować MPEC, było pierścienio-
we połączenie magistral północnej i zachodniej w rejonie
ul. Królewskiej. Powodowało to większą elastyczność
systemu, zwłaszcza w razie awarii.
Wprowadzone w 1975 r. wstrzymanie przyłączy do
prywatnych domów nie obowiązywało już w 1982 r., kiedy
to została wydana instrukcja dotycząca trybu rozpatrywa-
nia wniosków o prowadzenie sieci do zabudowy jednoro-
dzinnej. Stopniowo wprowadzano kolejne zmiany organi-
zacyjne, tylko w 1982 r. zrobiono to dwukrotnie. W marcu
najpoważniejszą z nich było połączenie stanowiska głów-
nego księgowego i zastępcy dyrektora ds. ekonomicznych.
Kolejna była związana z dostrzeżeniem problemu rozpro-
szenia działalności inwestycyjnej w dziedzinie ciepłownic-
twa na terenie Krakowa. By zmniejszyć to zjawisko, część
zagadnień miała spaść na MPEC. W przedsiębiorstwie
stworzone zostało stanowisko głównego specjalisty ds.
inwestycji. W 1982 r. MPEC odnotował ponad 350 mln zł
zysku, jednak ta bardzo wysoka wartość była w znacznym
stopniu wynikiem inflacji, która w tym okresie przekroczyła
100%, a potem aż do transformacji ustrojowej utrzymywa-
ła się na dwucyfrowym poziome.
Perturbacje ekonomiczne, będące skutkiem kryzysu,
wywołanego forsowną polityką gospodarczą lat 70. zmu-
siły władze do podjęcia prób stabilizacji sytuacji. W latach
1982–1987 realizowano tzw. I reformę gospodarczą,
w której metodą małych kroków miano odchodzić od go-
spodarki centralnie planowanej na rzecz systemu autono-
micznych przedsiębiorstw. Jednocześnie podniesiono ceny
detaliczne, co nie uchroniło jednak przed reglamentacją
produktów. Dla zakładów takich jak MPEC oznaczało to
dostosowanie się to polityki „3xS”: samodzielności, samo-
finansowania i samorządności. Ten ostatni czynnik okazał
się mieć mniejsze znaczenie w relacji między przedsiębior-
stwem a organami zarządczymi, natomiast włączał samo-
rząd pracowniczy w decyzje związane z funkcjonowaniem
zakładu. Rada Pracownicza istniała od listopada 1981 r.,
ale jej działalność przerwano wraz z ogłoszeniem stanu wo-
jennego. Jednak nim został on zawieszony, Rada wznowiła
aktywność w październiku 1982 r. To wszystko działo się
w warunkach coraz bardziej rozszerzającej się działalno-
ści. W 1982 r. MPEC przekroczył 50 tys. m3 ogrzewanej
kubatury. Wyremontowano wówczas 3 km sieci, czym
przekroczono plan, ale o skali potrzeb świadczy ogólna jej
długość, która przekroczyła pół tysiąca kilometra. W okre-
sie tym powrócił problem znany z początków działalności
przedsiębiorstwa: rynek pracy województwa krakowskiego
utrudniał znalezienie odpowiedniej liczby pracowników.
Tym razem bardziej niż osób do obsługi kotłowni brakowa-
ło kadry remontowej. Od pewnego czasu duża kotłownia
mieszcząca się przy ul. Wrocławskiej stanowiła rezerwę
sytemu ciepłowniczego. Jednak jej dalsze utrzymanie uzna-
no za zbyt kosztowne i w 1983 r. sprzedano ją Wytwórni
Sprzętu Komunikacyjnego.
Z okazji 30-lecia funkcjonowania MPEC we wrześniu
w klubie „Iskierka” zorganizowana została ogólnopolska
narada ciepłowników i posiedzenie Rady Konsultacyjnej
Ciepłownictwa. Natomiast załoga spotkała się w sali kon-
certowej Państwowej Szkoły Muzycznej. Kwestie formalne
i finansowe dotyczące planowanych działań stały się na
tyle rozbudowane że specjaliście ds. inwestycji zaczął
podlegać Dział Programowania i Rozwoju Ciepłownictwa
i nowy Dział Umów i Finansowania Inwestycji. Podziałowi
uległ również Dział Księgowości rozbity na działy zajmu-
jące się finansami, zarobkami pracowników i materiałami.
Kłopotem przedsiębiorstwa w dalszym ciągu była dyscypli-
na pracy, zwłaszcza na nocnych zmianach. W 1984 r. wpro-
86
Wycinek prasowy: Mieszkania w opuszczonych kotłowniach,
„Dziennik Polski” R. XL, nr 11 z 13.01.1984
Wycinek prasowy: Jak przygotowano budynki do zimy?,
„Dziennik Polski” R. XLIII, nr 267 z 16.11.1987
Wycinek prasowy: Jak walczymy
z mrozem, „Dziennik Polski”
R. XLIII, nr 11 z 14.01.1987
wadzono więc kontrole, które miały się odbywać trzy razy
w miesiącu oraz przy specjalnych okazjach: w dniu wypłaty
oraz w terminach „popularnych imienin”.
Według rozporządzenia Ministra Górnictwa i Energe-
tyki z 1982 r. tzw. okres grzewczy trwał od 15 października
do 25 kwietnia. Jednak w 1984 r., jeszcze 17 października
MPEC nie rozpoczął ogrzewania, czekając na decyzję pre-
zydenta miasta. Pokryło się to również z kłopotami przed-
siębiorstwa, które w tym czasie nie miało jeszcze odpo-
wiedniej ilości pracowników sezonowych i opału. W latach
1983–1985 zysk utrzymywał się na stabilnym poziomie,
nieco niższym od rekordowego 1982 r., kształtującym się
w przedziale 200–300 mln zł.
Elektrownia Skawina zaczęła dostarczać ciepłą wodę
do Krakowa w 1985 r., siedem lat po rozpoczęciu budowy
magistrali. Pierwszym efektem było nie tyle dostarczanie
ciepła do grzejników, co centralnej wody użytkowej do
odbiorców na Ruczaju. W tym też czasie w końcu udało
się zmniejszyć liczbę kotłowni. W ciągu roku osiem z nich
podłączono do sieci zasilanej z elektrociepłowni, dwie
kolejne przekazano do obsługi właścicielom, ale w eksplo-
atacji MPEC wciąż miał 255 tego typu obiektów. Dzięki
ograniczeniu ilości kotłowni i częściowej automatyzacji
można było stopniowo redukować zatrudnienie, które
w tym czasie było już o ponad 400 osób mniejsze, niż trzy
lata wcześniej. Na 1985 r. zaplanowano m.in. zwiększenie
przepustowości magistrali wschodniej, dalsze likwidacje
kotłowni w tym tej na os. Na Stokach oraz podłączenie
sieci zasilanej z elektrociepłowni w okolicę osiedli Szklane
87
Wycinek prasowy: Perypetie zziębniętej
lokatorki, „Dziennik Polski” R. XLII,
nr 282 z 4.12.1986
Domy i Kolorowego. Stan gospodarki coraz silniej wpływał
na trudności w zaopatrzeniu. O ile w przypadku MPEC
wcześniej dotyczyły one głównie urządzeń, teraz proble-
mem stało się również pozyskiwanie odpowiedniej ilości
opału. Dostrzeżono wówczas również, że wewnętrzny
system transportu wprawdzie spełnia swoją rolę, ale jest dla
przedsiębiorstwa bardziej kosztowny niż zlecenie przewo-
zów na zewnątrz, dlatego podpisane zostały umowy z prze-
woźnikami prywatnymi. Postanowiono również o zmianie
struktury przedsiębiorstwa, najważniejszą modyfikacją było
przekształcenie dotychczasowych zakładów: sieci i urzą-
dzeń cieplnych oraz kotłowni w działy, natomiast wydziały
poszczególnych magistral stały się zakładami, co dawało im
większą samodzielność. Likwidowało to w zasadzie jeden ze
szczebli zarządzania, co miało uprościć kontakty i współ-
działanie poszczególnych jednostek. Zmiany te stały się
przyczyną ożywionej dyskusji Rady Pracowniczej. Doszło
nawet do sytuacji, w której do prezydenta Krakowa miała
udać się osoba podająca się za upoważnioną przez Radę do
poinformowania prezydenta, że ta przyjęła nowy schemat
w efekcie zastraszenia. Rada musiała skierować do miasta
pismo z wyjaśnieniami. Z kolei pod koniec 1985 r. dostoso-
wując się do rozporządzenia Ministra Górnictwa i Energety-
ki wprowadzono egzaminy dla pracowników obsługujących
kotły wodne o temperaturze do 100 stopni.
W 1985 r. miasto zamierzało obciążyć MPEC obo-
wiązkiem dystrybucji butli z gazem. Odwołano się od tej
decyzji, jednak została ona podtrzymana. W tej sytuacji
Rada Pracownicza wniosła sprawę do sądu rejonowego.
Mapa sieci cieplnych MPEC w Krakowie,
1988 r., archiwum MPEC
 Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 1985 r.
w przedsiębiorstwach tworzyć można było zespoły go-
spodarcze. Do zespołów gospodarczych zgłaszać mogli
się emeryci, renciści, kobiety na urlopach macierzyńskich,
pracownicy innych przedsiębiorstw i aktywni pracownicy
MPEC poza godzinami pełnienia zwykłych obowiązków.
Od 1986 r. w MPEC w zespołach miano pracować przy
remontach i regeneracji części oraz projektowaniu i plano-
waniu rozwiązań racjonalizatorskich. Sformowany zespół
podpisywał umowę z przedsiębiorstwem, mogła być ona
zawarta, jeśli koszty wykonania danych prac były niższe
niż w przypadku robienia ich przez załogę MPEC. Przedsię-
biorstwo zaczęło również wprowadzanie do pracy techniki
komputerowej, czego przejawem był zakup pierwszego
urządzenia dla księgowości i powołanie samodzielnego
stanowiska ds. informatyki. Rok 1986 udało się zakończyć
poprawą zysku, który przekroczył 465 mln zł. Tymczasem
zamrożonych było wiele inwestycji, rozpoczętych jeszcze
w 1985 r., m.in. rozbudowa magistrali z Elektrownią Skawi-
na, uciepłowienie Wieliczki czy modernizacja i rozbudowa
sieci na ul. Kijowskiej. MPEC przystąpiło w 1987 r. do
Krajowego Zrzeszenia Przedsiębiorstw Ciepłowniczych.
Z czasem liczba zakładów będących odbiorcami pary tech-
nologicznej zwiększyła się o: Polmos, wydawnictwo Prasa,
spółdzielnię Pszczelarz i MPK. W kolejnym roku w Zakła-
dzie Zaplecza Technicznego wprowadzono sieć radiokomu-
nikacyjną mającą usprawnić kontakt z jednostkami znajdu-
jącymi się w terenie. Stacja przekaźnikowa znajdowała się
na Prądniku Czerwonym i zapewniała łączność na terenie
całego Krakowa. Ze względu na stale utrzymującą się infla-
cję, zwykłe podwyżki dla pracowników już nie pokrywały
wzrostu cen, zatem w 1988 r. wprowadzono specjalne do-
datki, które ze względu na piętrzenie się problemu musiały
być regularnie podwyższane.
U progu nowoczesności (1989–1993)
Mimo trudności związanych z ciężkim gospodarczo okre-
sem lat 80., którego ekonomię określano jako „gospodarkę
niedoboru”, krakowski MPEC utrzymał względną stabil-
ność, realizując większość postawionych zadań i unika-
jąc problemów finansowych. Od 1987 r. rozpoczęła się
realizacja II etapu reformy gospodarczej, która zakończyła
się fiaskiem. W 1988 r. premierem został Mieczysław Ra-
kowski, który wraz z ministrem przemysłu Mieczysławem
Wilczkiem wprowadził projekt radykalnych, liberalnych
zmian gospodarczych nazywanych Ustawą Wilczka. W tym
przełomowym czasie, w październiku 1988 r. dyrektorem
MPEC został Cezary Laskowski, wieloletni zastępca naj-
pierw Piotra Gajka, następnie Feliksa Chabinki, pracujący
w przedsiębiorstwie od lat 50. Z pewnością była to naj-
90
bardziej doświadczona osoba w krakowskim MPEC i jedna
z najbardziej doświadczonych w całym polskim ciepłownic-
twie. Dyrektor Gajek, mówiąc o Laskowskim, wspomniał:
„Widzi pani, ten [...] jest normalny, tzn. ma wykształcenie nor-
malne – dzienne, a my to jesteśmy nienormalni – nocni”26.
Zadanie Laskowskiego było szczególnie trudne, nowy dyrek-
tor musiał się zmierzyć ze spadkiem zysku, który wystąpił
pod koniec 1988 r. i odejściami pracowników, związanych ze
słabymi zarobkami. Władze Krakowa napominały przedsię-
biorstwo za zawieszenie inwestycji, które tylko w niewiel-
kim stopniu były wynikiem zaniedbań samego MPEC. Na
początku 1989 r. MPEC sprzedał budynek byłej kotłowni
na ul. Francesco Nullo Spółdzielni Inwalidów im. Manifestu
Lipcowego, która zobowiązała się do remontu tego obiektu.
Mimo deklarowanego przez rządzących, w reformie go-
spodarczej w 1982 r., dążenia do samofinansowania przed-
siębiorstw, nie udało się tego celu osiągnąć. Również MPEC
korzystał z dotacji nie tylko na prowadzenie inwestycji, ale
również na samo dostarczanie ciepła. W 1991 r. okazało się,
że Urząd Wojewódzki w Krakowie według nowych zasad
może przekazywać dotację przedsiębiorstwom komunal-
nym jedynie do wysokości zgromadzonych dochodów, które
okazały się niższe od planowanych. W związku z tym MPEC
nie dostał pełnej dotacji. Argumentem za jej ograniczeniem
były stosunkowo dobre względem innych przedsiębiorstw
komunalnych wyniki finansowe za 1990 r. Faktycznie udało Odgałęzienie rurociągu w rowie techno- przy Rondzie Kocmyrzowskim i modernizacja wymienników
się wówczas osiągnąć zysk prawie 83 mld zł27. W 1990 r. do logicznym przy ul. Nowohuckiej, lata 80. ciepła przy ul. Stojałowskiego 15 oraz remont prawie 8 km
XX w., Jerzy Socha, archiwum MPEC
dyspozycji przedsiębiorstwa pozostawała moc 1914,2 MW, sieci i 30 kotłów. Nieterminowe wpłaty odbiorców zmusiły
co dawało poważną nadwyżkę nad potrzeby odbiorców. MPEC do zaciągnięcia pożyczki dla uregulowania własnych
Nie oznacza to, że wszędzie sytuacja była optymalna. płatności, które i tak się opóźniły powodując naliczenie
Niedobory występowały w budynkach podłączonych do odsetek. Na początku 1990 r. wprowadzono nową strukturę
Zakładów Sodowych „Solvay”, natomiast potencjał Elek- organizacyjną. Najważniejsze zmiany w nowej strukturze
trowni Skawina wykorzystywany był w niecałej 1/3, co obejmowały przeniesienie poszczególnych działów pod
było wynikiem zawieszenia inwestycji, które miały dopro- kierownictwo innych przedstawicieli najwyższej kadry kie-
wadzić do podłączenia nowych użytkowników do tego rowniczej. Pod koniec 1990 r. odbyło się pierwsze spotkanie
źródła, ale również wstrzymania ruchu budowlanego, który z przedstawicielami spółki Polinvest sp. z o.o., która miała
miał wytworzyć potencjalne zainteresowanie dostawami. opracować raport o stanie przedsiębiorstwa konieczny
Niektórzy odbiorcy częściowo zrezygnowali z przydziału w procesie przekształceń własnościowych, a następnie
mocy. Wiązało się to z trudną sytuacją ekonomiczną części nadzorować inne procedury towarzyszące zmianom. Na
z nich towarzyszącą transformacji lub zwykłą koniecznością początku 1991 r. nastąpiła finalizacja rozmów z Bankiem
racjonalizacji kosztów, z którymi dotychczas mniej się liczo- Światowym (The World Bank). MPEC Kraków znalazł się
no. Wśród nowych odbiorców, którzy pojawili się w 1990 r. wśród pięciu polskich przedsiębiorstw ciepłowniczych,
były: Zakłady Prefabrykacji „Prefabet”, Herbapol, Budostal obok SPEC Warszawa, PEC Katowice, GPEC Gdańsk i OPEC
Batowice, Technikum Kolejowe, Dom Spokojnej Starości Gdynia, którym zaproponowano realizację programów od-
na ul. Wielickiej, Dom Studencki na ul. Ziai oraz osiedla budowy i rehabilitacji systemu ciepłowniczego28 z pożyczki
Mistrzejowice Wschód i Zachód. Na koniec roku w eksplo- udzielonej przez Bank Światowy, a poręczanej przez Rząd
atacji pozostawało 229 kotłowni, dwie zlikwidowano, jedną Polski. Przedsiębiorstwo otrzymało 25 mln USD pożyczki
podłączono do sieci zasilanej z elektrociepłowni, a 14 prze- inwestycyjnej. Zakres wykorzystania środków określony
kazano innym właścicielom. Najważniejszymi wśród zakoń- został w Master Planie dla ciepłownictwa przygotowanym
czonych inwestycji tego okresu była: przebudowa magistrali Dyspozytornia, lata 90. XX w., archiwum MPEC przez Danisch Board of District Heating (DBDH). Umowa
26 Wypowiedź Piotra Gajka, za: Spotkanie z dyr. Piotrem Gajkiem..., loc. cit. 28 Rehabilitation of Cracow District Heating System.
27 Nastąpiło to w warunkach inflacji wynoszącej 585% w skali roku.
91
pożyczki29 wskazywała na realizację szeregu projektów
inwestycyjnych i organizacyjnych. Pięć generalnych obsza-
rów z zakresu inwestycji obejmowało:
• Przedłużenie żywotności sieci ciepłowniczych i zmniej-
szenie wycieków,
• Zapewnienie lepszej dystrybucji ciepła i obniżenie tem-
peratur w systemie,
• Poprawę zarządzania dystrybucją energii i obniżenia
strat ciepła,
• Dokładne opomiarowanie zakupu i sprzedaży ciepła,
• Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza poprzez zastą-
pienie kotłów węglowych kotłami gazowymi.
Bank Światowy również nałożył na przedsiębiorstwo
obowiązki związane ze wzmocnieniem własnych zasobów
instytucjonalnych, wdrożeniem systemu rachunkowości
zarządczej, właściwego planowania, nadzoru nad systemem.
Ważnym obowiązkiem było przygotowanie tzw. Master
Planu II – programu długoterminowej modernizacji systemu
i jego rozwoju. Ten dokument, w odróżnieniu od pierwszego
wskazującego na najpilniejsze potrzeby, pokazywał strate-
giczne kierunki rozwoju technologicznego i rynkowego.
W 1991 r. dyrektora Cezarego Laskowskiego zastąpił
Jerzy Łabuz, jeden z dotychczasowych zastępców, który
jako pełniący obowiązki dyrektora kierował MPEC od lipca
do października. W październiku stanowisko dyrektora
objął inny wieloletni pracownik MPEC, Leszek Ciurlik, entu-
zjasta głębokiej restrukturyzacji technologicznej i organiza-
cyjnej oraz otwarcia na współpracę z zagranicą. Przejął on
po ustępującym dyrektorze świeżo wprowadzoną, bardziej
zwartą strukturę organizacyjną, w której pojawił się Dział
Rozwoju i Współpracy Zagranicznej. Wskazywało to na
starania w pozyskaniu zagranicznych partnerów i rozwo-
ju programu Banku Światowego, u których upatrywano
wsparcie w skomplikowanej sytuacji.
Dla realizacji ambitnego programu dyrektor Leszek
Ciurlik postawił na stosunkowo młody zespół dyrektorów,
wśród których znaleźli się: Marek Jaglarz, odpowiedzialny
za produkcję i eksploatację, Ryszard Frankiewicz, kierujący
realizacją inwestycji i projektu Banku Światowego, obaj po-
chodzący z kadry kierowniczej przedsiębiorstwa i Tadeusz
Freisler zajmujący się finansami.
W tym czasie postępowało zmniejszenie zapotrze-
bowania na energię cieplną u odbiorców, zjawisko to
trwało w kolejnych latach. Wynikało ono z urealnienia
kosztów ciepła związanego z przemianami gospodarczy-
29 Źródło:
http://documents.worldbank.org/curated/en/487671468333299948/
pdf/EAAC3B76ACF292D385256F030009FA7C.pdf ; (LOAN NUMBER
3381 POL (Heat Supply Restructuring and Conservation (Krakow) Project)
between INTERNATIONAL BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVE-
LOPMENT and MUNICIPAL HEATING ENTERPRISE IN KRAKOW Dated
September 16, 1991 [dostęp: 29.08.2018].
92
mi i poprawie efektywności ogrzewanych budynków.
O niemal 30 km zwiększyła się natomiast długość sieci
ciepłowniczej, było to zasługą dokończenia niektórych
inwestycji, ale również przejęcia odcinka prowadzącego
z Wojskowych Zakładów Zbrojeniowych w Płaszowie.
Oprócz tego wyremontowano prawie 4,5 km sieci. Coraz
szybciej zmniejszała się liczba kotłowni, część z nich
przekazywana była innym właścicielom, pozostałe li-
kwidowane w związku z podłączeniami do sieci zasilanej
z elektrociepłowni. Początek lat 90. był też trudny ze
względu na sprzęt transportowy. Zakupiono jedynie kilka
samochodów osobowych, podczas gdy wycofywano
wyeksploatowany ciężki sprzęt. Po 1991 r. MPEC został
z jedynie 58 samochodami i 23 jednostkami sprzętu
ciężkiego. Szczególnie trudny dla przedsiębiorstwa był
ostatni kwartał 1991 r., kiedy to Ministerstwo Finan-
sów ustaliło maksymalny wskaźnik wzrostu cen energii.
Spowodował on, że niekiedy koszty energii zakupywanej
ze źródeł zewnętrznych były wyższe niż opłata, którą
pobierało przedsiębiorstwo. Wytworzyło to sytuację,
w której na MPEC nakładane były przez rząd obowiąz-
ki, których nie mógł spełnić przez postanowienia tegoż
rządu. Natomiast inflacja spowodowała, że wartość akty-
wów i pasywów przedsiębiorstwa przekroczyła bilion
złotych30. W poszukiwaniu dodatkowych środków MPEC
Budynek kotłowni węglowej, ul. Prądnicka,
uruchomił na os. Handlowym 9 punkt sprzedaży, gdzie archiuwm MPEC
zbywano materiały określone jako zapasy zbędne oraz
towary pozyskane z windykacji od odbiorców, którzy
nie regulowali należycie rachunków za ciepło. W sklepie
tym można było zakupić np. telewizory, które wcześniej
zwindykował krakowski producent elementów elektro-
nicznych i nimi płacił za dostarczone ciepło.
W tym okresie Polska zmagała się z trudnościami
transformacji ustrojowej, realizując reformy przewidzia-
ne m.in. w tzw. Planie Balcerowicza. Dodatkowo nowa
ustawa samorządowa z 8 marca 1990 r. dawała miastom,
w tym Krakowowi, znaczną niezależność względem władzy
państwowej, a 13 lipca uchwalona została ustawa o prze-
kształceniu przedsiębiorstw komunalnych w jednoosobo-
we spółki Skarbu Państwa31. Już pod koniec 1991 r. Rada
Pracownicza wyraziła zgodę na przekształcenie MPEC
w spółkę prawa handlowego, chociaż rozmowy o potencjal-
nych rozwiązaniach prowadzane były już wcześniej.
Realizacja projektu Banku Światowego była jednym
z fundamentalnych zwrotów w historii przedsiębiorstwa,
podobnie jak budowa magistral ciepłowniczych i sieci
uciepłowiających miasto w latach poprzednich. Wsparcie
to miało kluczowe znaczenie dla rozpoczęcia modernizacji.
MPEC podobnie jak inne krakowskie i polskie przedsiębior-
stwa wszedł w epokę zmian z poważnym balastem prze-
starzałego wyposażenia i oprzyrządowania wynikającym
30 Wartość przed denominacją.
Wnętrze kotłowni węglowej ul. Prądnicka
31 Robert Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011, s. 376. przed likwidacją, archiwum MPEC
93
Rurociągi wychodzące z przepompowni Zakrzówek,
2004 r., Agnieszka Łatas, archiwum MPEC

Rury preizolowane, Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
ze wstrzymania inwestycji w nowe technologie w związku
z kryzysem trwającym od końca lat 70.
W lutym 1992 r. program rehabilitacji systemu
ciepłowniczego finansowany przez Bank Światowy miał
pierwszą odsłonę realizacyjną – ogłoszono pierwszy prze-
targ zgodny z procedurami Banku na zakup rur preizolo-
wanych, które wówczas były innowacyjną technologią.
Podkreślenia godnym jest fakt, że MPEC Kraków z pożyczki
Banku Światowego finansował wyłącznie zakupy mate-
riałów: rur preizolowanych, zaworów, kompensatorów
mieszkowych, węzłów ciepłowniczych wraz z automatyką
i urządzeń pomiarowych. Finansowanie prac budowalnych
i instalacyjnych pochodziło z własnych środków. Wymaga-
ło to precyzyjnego zarządzania finansami.
Również w 1992 r. powołano zespół wdrożeniowy
telemetrii. Przedsiębiorstwo miało zwiększyć skutecz-
ność działań dzięki zastosowaniu automatyki służącej do
kontrolowania parametrów sieci na odległość. Przeprowa-
dzono również wówczas kolejne korekty organizacyjne.
W tym czasie już tylko 10% wytwarzanej energii pocho-
dziło ze źródeł własnych. 57% ciepła trafiało do mieszkań
i domów, 29% do zakładów przemysłowych i przedsię-
biorstw, natomiast reszta do placówek oświatowych
i szpitali. W połowie 1993 r. MPEC i EC Łęg podpisały list
intencyjny, w którym deklarowały wspólne pozyskiwanie
nowych odbiorców i źródeł finansowania rozwoju sieci
ciepłowniczej. Niewątpliwie była to odpowiedź na zmniej-
szający się popyt na energię cieplną związany z racjonali-
zacją jej wykorzystania przez klientów, którzy w nowych
warunkach musieli liczyć każdy grosz. W czerwcu 1993 r.
nastąpiło spotkanie między wiceprezydentem Krako-
96
wa Janem Friedbergiem a władzami MPEC, na którym
w prawdzie nie ustalono ostatecznej formy przekształ-
cenia, ale padała sugestia, że powinno ono nastąpić pod
koniec tego samego roku. Rada Pracownicza przekazała
pakiet postulatów socjalnych związanych z planowanym
przekształceniem przedsiębiorstwa, wśród których znaj-
dowały się gwarancje zatrudnienia i utrzymanie poziomu
wynagrodzeń. Ważną rolę w tych rozmowach odegrały
związki zawodowe i ich ówcześni przewodniczący: Adam
Cichostępski – NSZZ Solidarność i Józef Fita – OPZZ.
Porozumienie między związkami zawodowymi a dyrekcją
przedsiębiorstwa, podpisane również przez wiceprezy-
denta Jana Friedberga stało się wzorcowym w branży
komunalnej w całej Polsce. W końcu, 30 grudnia 1993 r.
w Kancelarii Notarialnej przed Notariusz Elżbietą Stel-
mach podpisany zostaje Akt Notarialny powołania Spółki
Akcyjnej pod firmą Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki
Cieplnej z siedzibą w Krakowie32. Wszystkie akcje nowo-
powołanej spółki zostały objęte przez Gminę Miejską
Kraków. Tym samym doszło do przekształcenia, a przed-
siębiorstwo weszło w nową formę działalności. Swoją
działalność zakończyła Rada Pracownicza. Pierwszą Radą
Nadzorczą Spółki kierował profesor Zbigniew Pietrzyk
z Politechniki Krakowskiej. Przedstawicielami pracowni-
ków wybranymi w wyborach zostali Krzysztof Marendziuk
i Ryszard Nowak. Zarządem pierwszej kadencji pokierował
dotychczasowy dyrektor Leszek Ciurlik. W skład zarządu
weszli także zastępcy dyrektora: Marek Jaglarz, Ryszard
Frankiewicz i Tadeusz Freisler. O ile w przypadku niektó-
rych przedsiębiorstw komunalnych, jak np. Miejskiego
Przedsiębiorstwa Oczyszczania rozważano prywatyzację,
32 Akt Notarialny nr rep. A 6425/93 spisany 30.12.2013 r w Kancelarii Nota-
rialnej Elżbiety Stelmach w Krakowie.
Budowa spięcia pierścieniowego magistral
wschodniej i północnej w punkcie zdaw-
czo-odbiorczym przy tzw. „Domku”,
2006 r., Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
Logotyp przedsiębiorstwa obowiązujacy
w latach 1993–1998, archiwum MPEC
97
o tyle MPEC obok np. Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodo-
ciągów i Kanalizacji uznawano za tzw. naturalny monopol,
którego działalność, wprawdzie w nowej formie organiza-
cyjnej, jednak nadal rezerwowano dla miasta33.
Przyczynek do współczesnej historii MPEC
Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej stało się
zatem spółką akcyjną, której stuprocentowym udziałow-
cem była gmina Kraków. Stawiało to przed firmą nowe
wyzwania, ale również możliwości. Jeszcze w 1993 r.
podjęte zostały ze stroną amerykańską rozmowy dotyczą-
ce redukcji niskiej emisji. Doprowadziły one do aktywnego
udziału spółki w Polsko-Amerykańskim Programie Redukcji
Niskiej Emisji34 dofinansowywanym przez Departament
Energetyki Rządu USA. Pozwoliło to na rozwinięcie się
współpracy z firmami zza oceanu, m.in. z Shooshanian
Engineering Associates Inc., Honeywell Inc., Control
Techtronics International Inc., Tecogen Inc. oraz EFH Coal
Company, które wspierały MPEC w pierwszych dążeniach
do rozwiązania tego problemu. Z pierwszą firmą rozwijano
projekty dotyczące likwidacji kotłowni lokalnych i rozwoju
sieci ciepłowniczych. Projekty z kolejnymi trzema zognisko-
wane były na zmniejszeniu emisji i poprawy efektywności
dużych kotłowni węglowych. Ostatnia firma zajmowała się
budową nowoczesnego zakładu uzdatniania węgla. MPEC
SA był największym beneficentem tego programu. Łącznie
rząd amerykański na realizację tych projektów przeznaczył
20 mln USD35.
Równolegle z realizacją projektów z firmami amery-
kańskimi systematycznie wdrażano poszczególne zada-
nia programu Banku Światowego. Wykorzystując środki
pożyczki zlecono konsorcjum szwedzkich firm konsultingo-
wych SWECO opracowanie Studium Master Plan II. O ile
pierwsza jego część (opracowana przez DBDH) dotyczyła
krótkoterminowej interwencji mającej na celu rozwiązanie
najbardziej palących problemów technicznych i remonto-
wych, o tyle druga miała już znacznie szerszy horyzont.
Obejmowała głównie standardy dotyczące budowy
węzłów cieplnych, w szczególności automatyki, rozwoju
współpracy z dostawcami ciepła i wdrożenia systemu tzw.
regulacji ilościowo-jakościowej (w miejsce dotychczasowej
jakościowej), wdrożenia nowoczesnych narzędzi do regula-
cji hydraulicznej rozwijającego się systemu ciepłowniczego.
33 W. Tyrański, op. cit., s. 101.
34 (Program for Elimination of Low Emission Sources, nazwany później - Cracow
Program for Clean Fossil Fuels and Energy Efficiency), zwany również potocz-
nie Programem Busha (ówczesnego wiceprezydenta, później prezydenta
USA).
35 Na podstawie: J. Boroń, J. Mazur, A. Świerz: Particpation of MPEC SA in
Polish-American Projecta Aimed for Liquidation of Low Emision in Kraków, w
Plzen Proceedings, Department of Energy USA, kwiecień 1994,
str. 159–163.
 Współpraca z zagranicą szła w parze z codziennymi
problemami przedsiębiorstwa. W związku z likwidacją
ciepłowni przy Zakładach Sodowych „Solvay”, zakończono
odbieranie energii z tego źródła, które jednak i tak miało
relatywnie niewielki zasięg. Udało się jednak zakończyć
inwestycje, które przez ciężką sytuację gospodarczą końca
lat 80. długo oczekiwały w zawieszeniu. Najważniejszą
z nich była modernizacja magistrali ze Skawiny i spięcie
jej z siecią zasilaną ze źródeł na terenie Krakowa. Pozwo-
liło to na pełniejsze wykorzystanie potencjału Elektrowni
Skawina, która do tej pory ze względów technicznych nie
wysyłała tyle ciepła, ile wynikało z jej możliwości. Utrzy-
mana została podaż z Huty im. Tadeusza Sendzimira. Po
modernizacji magistrali skawińskiej zarząd spółki podjął
się trudnego zadania budowy rynku dostaw ciepła do sieci
ciepłowniczej. Było to pionierskie wówczas rozwiązanie.
Wyznaczono obszary konkurencyjnej dostawy i podję-
to zdecydowane negocjacje z dostawcami: EC Kraków
(obecnie PGE Energia Ciepła), EC Skawina (obecnie CEZ
Elektrownia Skawina) i Siłownią HTS (obecnie Accelor
Mittal, która w czerwcu 2018 r. zaprzestała dostaw ciepła).
Działanie te przyczyniły się do obniżki cen z korzyścią dla
odbiorców ciepła oraz wpłynęły na zainteresowanie i po-
prawę współpracy pomiędzy MPEC i głównymi dostawca-
mi na rzecz pozyskiwania nowych odbiorców ciepła.
W 1995 r. z wykorzystaniem analiz przygotowanych
przez Polinvest sp. z o.o., zmodyfikowano strukturę organiza-
cyjną, dostosowując ją do nowej formy działalności i warun-
ków, w jakich działała spółka. Wyznaczono precyzyjne obsza-
ry kontroli poszczególnych członków zarządu i szczegółowe
zakresy czynności pracowników, oznaczono centra zysków
i kosztów oraz określono budżety dla nich. Powstały wówczas
m.in. Biuro Strategii Spółki, Biuro Polityki Personalnej, Biuro
Obsługi Klienta oraz Biuro Marketingu i Rozwoju.
Wtedy też zwieńczono rozpoczęte trzy lata wcześniej
prace dążące do kompleksowej telemetryzacji. Uzupełnio-
no wówczas liczniki w węzłach ciepłowniczych, które nie
miały ich do tej pory i wprowadzono komputerowy system
kontroli pomiarów w 40 najważniejszych stacjach wymien-
ników ciepła, co było pionierskim osiągnięciem w skali
Polski. Zdalna kontrola pozwalała na elastyczniejsze reago-
wanie na wszelkie nieprawidłowości, które mogły pojawić
się w sieci, a system ten był stale rozbudowywany. Dzięki
wprowadzeniu modernizacji urządzeń kontrolnych stało
się możliwe opomiarowanie dostaw ciepła, co pozwoliło na
ich racjonalizację. Również sprawy kadrowe zostały objęte
nowym systemem komputerowym „PERS”.
Wprawdzie o ekologii w działalności MPEC mówiło
się już od dziesięcioleci, ale dopiero lata 90. przyniosły
poważne działania zogniskowane na tym problemie. Działo
się tak m.in. dzięki presji i wsparciu instytucji międzyna-
rodowych. Oprócz Banku Światowego i Departamentu
Energetyki USA podjęto współpracę z Ekofunduszem,
odpowiedzialnym za „ekokonwersję” polskiego zadłużenia
zagranicznego. Najbardziej uciążliwe dla środowiska były
98
kotłownie węglowe. Nie wszystkie dały się podłączyć do
sieci zasilanej z elektrociepłowni. W związku z tym część
Zespół pomp obie-
z nich była likwidowana, inne zamieniane na zasilanie gowych w Stacji
gazowe. Tak stało się na ul. św. Jana 2 w ramach programu Wymienników Ciepła
(SWC), 2006 r.,
Global Environmental Facility, co poprawiło jakość powie-
Agnieszka Łatas,
trza w Starym Mieście. Pierwsze tego typu działania prze- archiwum MPEC
prowadzono jeszcze w latach 70., później jednak nastąpiła
przerwa. Wprowadzane zmiany miały nie tylko charakter
proekologiczny, modernizacja sieci pozwalała na zmniej-
szenie strat ciepła, dała oszczędności, które mogły służyć
spłatom rat pożyczki Banku Światowego.
W 1996 r. udało się pozyskać 163 nowych klientów.
Do sieci podłączony został m.in. Dom Pomocy Społecz-
nej im. L. i A. Helclów i budynki Akademii Rolniczej przy
al. 29 Listopada. Dokończono też spięcie magistral Północ–
Zachód w okolicy ul. Świętokrzyskiej, co nie tylko pozwo-
liło na poprawę parametrów, ale dało perspektywę na
podłączenie kolejnych użytkowników. W 1996 r. zmieniono
2700 metrów starych ciepłociągów na rury preizolowane36.
Nie mniej istotne było włączenie MPEC najpierw do
Krakowskiego Holdingu Komunalnego SA, a następnie
do Podatkowej Grupy Kapitałowej, w której znalazły się
również MPWiK oraz MPK. Krakowski Holding Komunalny
Spółka Akcyjna w Krakowie (KHK SA) został utworzony na
podstawie Uchwały nr LV/488/96 Rady Miasta Krakowa
z dnia 10 lipca 1996 r. i zarejestrowany przez Sąd Reje-
strowy w dniu 8 sierpnia 1996 r.. Od momentu powstania
KHK SA jest jednoosobową spółką Gminy Miejskiej Kra-
ków. Działalność grupy kapitałowej krakowskich spółek ko-
munalnych rozpoczęła się z dniem 25 października 1996 r.,
czyli od momentu zarejestrowania przez Sąd Rejonowy dla Stacja Wymienni-
Krakowa Śródmieścia Wydział VI Gospodarczy Rejestro- ków Ciepła (SWC),
2006 r., Agnieszka
wy wniesienia przez Gminę Miejską Kraków wszystkich
Łatas, archiwum
akcji i udziałów największych firm komunalnych do nowo MPEC
utworzonej spółki Krakowski Holding Komunalny SA. Nad-
rzędnym celem utworzenia grupy kapitałowej krakowskich
przedsiębiorstw komunalnych było doprowadzenie do
uzyskania przez nią statusu Podatkowej Grupy Kapitałowej
(PGK). Decyzją Urzędu Skarbowego umowa o utworze-
niu PGK została zarejestrowana w dniu 3 grudnia 1996 r.,
co umożliwiło rozpoczęcie funkcjonowania od 1 stycz-
nia 1997 r.37. Była to pierwsza taka inicjatywa w Polsce.
Umożliwiała ona podmiotom o zróżnicowanym poziomie
rentowności podatkowej, ponoszącym znaczne nakłady
inwestycyjne na zatrzymanie części środków, które do tej
pory odprowadzane były w postaci podatku dochodowego.
MPEC SA borykał się z postępującym spadkiem
sprzedaży, co wynikało głównie z procesów termomoder-
nizacyjnych u odbiorców. Sposobem na pozyskanie nowych
36 Tu dystans do nadrobienia był znaczny. Na świecie technologię tę zaczęto
stosować w latach 70., w dokumentach MPEC pojawia się po raz pierwszy
w 1987 r., jako metoda o niesprawdzonych jeszcze korzyściach.
37 https://khk.krakow.pl/pl/o-nas/historia-spolki/ [dostęp: 29.08.2018].
99

Okładka pierwszego
numeru gazety pracow-
ników MPEC „Integrator”
- lipiec 1998 r.
Okladka „Integratora”, Okładka jednego z ostatnich numerów gazety pracowników
lipiec 2007 r. MPEC „Integrator”, lipiec 2018 r.
10 0
klientów systemu ciepłowniczego była również likwidacja
kotłowni nienależących do MPEC i przyłączanie ich użyt-
kowników do sieci. Tak w 1997 r. stało się m.in. z Politechni-
ką Krakowską, Krakowską Fabryką Aparatów Pomiarowych
czy Fabryką Maszyn Odlewniczych. Jednym z pierwszych
ważnych efektów zmian strukturalnych i modernizacji tech-
nicznej była oszczędność, która pozwoliła na ustalenie ceny
za ciepło niższej niż wskazana przez Ministerstwo Finansów.
Uruchomiono również specjalną linię telefoniczną dla klien-
tów, którzy mogli zasięgnąć rad dotyczących sposobu ogrze-
wania. Oderwanie ceny ciepła od warunków rynkowych
oraz ograniczona regulacja starego systemu ciepłowniczego
Logotyp przedsiębiorstwa
obowiązujacy od 1998 r., powodowała, że często sposobem na schłodzenie przegrza-
archiwum MPEC nego mieszkania było otwieranie okien, co powodowało
znaczne straty ciepła. Informacja miała się stać kluczem do
zmiany tych zwyczajów. W 1997 r. plan sprzedaży wykona-
no w ponad 115%, co wynikało przede wszystkim z sezonu
grzewczego, który był niemal o miesiąc dłuższy od zakła-
danego. W tym samym roku firma wymieniła ponad 16 km
wyeksploatowanej sieci, zaczęła używać ponad 18 km nowej
i wymieniła 230 węzłów ciepłowniczych.
Ważnym wydarzeniem w skali kraju, które silnie
oddziaływało na MPEC SA w Krakowie oraz inne polskie
przedsiębiorstwa energetyczne było ogłoszenie ustawy
z dnia 10 kwietnia 1997 r. prawo energetyczne. Dokument
ten znacząco wpłynął na organizację ich pracy, ujednolicił
zasady taryfowania (ustalania cen), wprowadził standardy
jakościowe obsługi odbiorców, nowe zasady sprawoz-
dawczości i klasyfikacji kosztów. Ponadto utworzył nowy
podmiot Urząd Regulacji Energetyki. Jego prezes, pełnią-
cy swoistą funkcję regulacyjną „klienta zastępczego” już
w kolejnym roku zobligował firmy do uzyskania koncesji,
a w dalszej kolejności taryf dla ciepła.
W ramach jubileuszu 45-lecia istnienia przedsiębior-
stwa zorganizowana została międzynarodowa konferencja
„Ciepłownictwo u progu XXI wieku”, która potwierdziła
słuszność strategii modernizacyjnej prowadzonej przez
spółkę. Z okazji jubileuszu zorganizowano również pierw-
szy w historii przedsiębiorstwa piknik dla pracowników i ich
rodzin. W imprezie, która odbyła się w Złotej Górze koło
Ojcowa, wzięło udział około 1900 osób. Dobra zabawa
i organizacja sprawiły, że tak zarząd, jak związki zawodowe
na stałe w program jubileuszy wpisały ten typ spotkań
integracyjnych.
Obchody jubileuszowe zostały opisane na łamach wła-
śnie tworzonej gazety pracowników MPEC SA w Krakowie
„Integrator” w pierwszym, specjalnym jej wydaniu. Od tej
pory „Integrator” ukazuje się nieprzerwalnie do dziś, prze-
kraczając 320 numerów. W tym samym czasie do grona
dwóch działających w przedsiębiorstwie organizacji związ-
kowych dołączył kolejny Związek Zawodowy Pracowników
MPEC SA w Krakowie, którego pierwszym przewodniczą-
cym został Paweł Wątroba.
101
W 1998 r. sezon grzewczy ponownie okazał się dłuższy
od przewidywanego. Stale jednak spadała ilość energii
koniecznej do ogrzania 1 m2. O ile w 1996 r. było to jeszcze
0,829 GJ/m2 , to dwa lata później było to 0,76 GJ/m2 38.
Dużym osiągnięciem 1998 r. była likwidacja aż 68 kotłow-
ni zasilanych paliwem stałym. Część z nich (27) zostało
zastąpionych przez kotłownie gazowe. W działaniach tych
MPEC wspierany był przez Ekofundusz i Gminny Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W tym czasie
zakończono również realizację zadań w ramach pożyczki
Banku Światowego.
Władze MPEC od lat 90. rozumiały potrzebę współ-
pracy z odbiorcami. Polegała ona na wspieraniu ich
w realizacji przedsięwzięć zmniejszających zużycie dro-
żejącej energii. Wprawdzie ograniczały one sprzedaż,
ale budowały dobre, długotrwałe relacje, a zmniejszenie
kosztów ogrzewania ograniczało odłączenia się odbiorców.
W 1998 r. zainaugurowano realizacją przedsięwzięć w for-
mule ESCO (Energy Services Company). Pierwsze działania
w formule zbliżonej do ESCO zostały zrealizowane jeszcze
w 1994 r. dla Spółdzielni Mieszkaniowej „Prądnik Biały”.
Idea ta polega na wykonywaniu inwestycji termomoderni-
zacyjnych (modernizacja instalacji grzewczej, uszczelnianie
okien, ocieplanie ścian). ESCO wykonuje prace z własnych
środków, a następnie klient spłaca poniesione nakłady
z oszczędności na energii wynikających z przeprowadzenia
remontu. Bezpośrednie korzyści finansowe z użytkowa-
nia zmodernizowanego budynku klient odczuwa po kilku
latach, które są okresem zwrotu inwestycji. Program pilo-
tażowy potwierdzający założenia został przeprowadzony
w Szkole Podstawowej nr 97 im. dr. Judyma i Wydziale Za-
rządzania Akademii Górniczo-Hutniczej. Pracownicy zostali
przeszkoleni przez kadrę Banku Światowego. Dzięki temu
już 8 marca 2000 r. powstało Przedsiębiorstwo Oszczędza-
nia Energii ESCO sp. z o.o. funkcjonujące do dzisiaj. Jego
pierwszym prezesem został Andrzej Nowak.
Jesienią, 5 października 1998 r. Prezes Urzędu Regu-
lacji Energetyki (URE) wystawił dla MPEC SA w Krakowie
trzy koncesje, o które spółka złożyła wnioski:
Nr WCC/170/215/U/OT-3/98/JP (z późn. zm.)
na wytwarzanie ciepła,
Nr PCC/185/215/U/OT-3/98/JP (z późn. zm.)
na przesyłanie i dystrybucję ciepła oraz
Nr OCC/61/215/U/OT-3/98/JP (z późn. zm.)
na obrót ciepłem.
W warunkach koncesji oprócz obowiązku zatwierdzania
taryf, znalazły się między innymi zapisy obligujące spółkę
do wdrożenia układów automatycznego sterowania i kon-
troli oraz opomiarowania odbiorców. Wtedy okazało się, jak
perspektywiczne były projekty realizowane w poprzednich
latach w ramach programu Banku Światowego – bo MPEC
38 Obecnie 0,54 GJ/m2.
Węzły cieplne, 2015 r., Agnieszka Łatas,
archiwum MPEC
Wnętrze wymiennikowni na Wawelu, 2006 r.,
Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
programy montażu liczników ciepła, finansowane z środków
Banku rozpoczął cztery lata wcześniej i był na ich ukończeniu.
W połowie 1999 r. stanowisko prezesa objął dotychcza-
sowy zastępca Marek Jaglarz, pracujący od 1986 r. w MPEC.
Rok ten zaznaczył się faktem likwidacji ostatniej kotłowni
zasilanej koksem będącej w administracji przedsiębiorstwa.
Dzięki proekologicznym zmianom, MPEC zostało wykreślo-
ne z małopolskiej listy zakładów szczególnie uciążliwych dla
środowiska, a w 2000 r. uzyskało Świadectwo Przedsiębior-
stwa Czystszej Produkcji. W 1999 r. znacznie spadła ilość
sprzedanej energii. Wynikało to nie tylko z oszczędności
uzyskanych dzięki modernizacji, ale i wyższych niż przewidy-
wano średnich temperatur zewnętrznych (cieplejszej zimy).
W tym czasie dostawę energii cieplnej rozszerzo-
no o odbiorców z terenu Wieliczki (zasilanie z kotłowni
gazowej), która stała się kolejnym po Krakowie i Skawi-
nie miastem w zasięgu MPEC. Wśród dużych odbiorców
pojawiły się m.in. Krakowskie Zakłady Garbarskie. Zmiany
w organizacji firmy pozwoliły na wdrożenie normy ISO
9002 i uzyskanie pod koniec 2000 r. certyfikatu. W ko-
lejnym roku przedsiębiorstwo dostało również certyfikat
ISO 14001. Powtarzać zaczęły się natomiast łagodniejsze
zimy, zmniejszające sprzedaż ciepła. W tym też czasie
weszły w życie przepisy wykonawcze prawa energetycz-
10 4
nego z 1997 r., które stanowiły, że dostawcy powinni
z początkiem września zgłosić gotowość do dostarczenia
ciepła. Ogrzewanie było uruchamiane na zapotrzebowa-
nie zgłoszone przez odbiorcę.
Automatyzacja i zmniejszenie liczby kotłowni było
powodem zmniejszania zatrudnienia. W 2000 r. spadło
ono poniżej tysiąca osób, jednocześnie rósł udział pracow-
ników z wyższym wykształceniem. Wśród największych
nowo podłączonych do sieci zasilanej z elektrociepłowni
użytkowników była Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego,
Park Wodny, czy hipermarket TESCO. W czerwcu tego roku
rozpoczęto montaż wymienników kompaktowych własnej
produkcji. Pół roku później z linii montażowej zszedł setny
kompakt. Przewidywano wówczas, że można by wyproduko-
wać 250 sztuk. Obecnie produkuje się ich rocznie ponad 300.
W tym czasie zakończył współpracę z MPEC Rachid
Benmessaoud, Marokańczyk, który z niezwykłą estymą
nadzorował działania MPEC z ramienia Banku Światowego,
współpracując od początku realizacji projektu i inspirując
przedsiębiorstwo do nowych wyzwań. Pomimo że w ciągu
dekady udało się zmniejszyć ubytki wody w sieci aż o 40%,
a realizowane programy naprawcze i rozwojowe przynosiły
wymierne rezultaty, początek XXI w. okazał się trudny.
Złożyło się na to szereg czynników, głównie zewnętrz-
Wnętrze kotłowni gazowej, ul. Prądnicka,
2004 r., Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
nych. Po pierwsze ocieplanie klimatu (średnia całodobowa
temperatura z ostatnich sezonów wynosi + 4,5°C; 30 lat
temu było to ok. + 1,5°C) i zmniejszenie zapotrzebowania
na energię cieplną przez odbiorców powodowały spadek
zysków. Z kolei zmiany gospodarcze zachodzące w kraju
były powodem zmiany struktury odbiorców: coraz większy
udział miało budownictwo wielorodzinne i przedsiębiorstwa
usługowe, co wiązało się z powstawaniem centrów handlo-
wych, mniejszy przemysł i inne sektory. Centra handlowe
zwiększały również popyt na marginalną dotąd usługę wen-
tylacji i klimatyzacji. W 2001 r. pozyskano kolejnych dużych
odbiorców: centra handlowe M1 i Plaza oraz nowy kampus
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wówczas nie eksploatowano
już żadnej kotłowni lokalnej opalanej paliwem stałym, a rok
później przyłączono do miejskiej sieci ostatnią dużą kotłow-
nię osiedlowo-technologiczną „Balicka”.
W 2001 r. przedsiębiorstwo odczuło skutki wdroże-
nia ustawy prawo energetyczne. Procedura zatwierdzenia
taryfy dla ciepła przez URE była długotrwała, a zatwierdzone
ceny były zdecydowanie poniżej oczekiwań spółki. Sytuacja
krakowskiego MPEC nie była jednostkowa w skali kraju. Cała
branża ciepłownicza zaczęła notować ujemną rentowność.
21 marca 2001 r. powstała kolejna spółka zależna MPEC:
Przedsiębiorstwo Usług Technicznych MPEC sp. z o.o. (obec-
10 5
nie PUT sp. z o.o.), które miało odpowiadać za ochronę mienia,
utrzymywać porządek, obsługiwać kotłownie i parkingi.
Prawie 70 pracowników MPEC zostało przeniesionych do
nowego podmiotu, w którym funkcję prezesa Zarządu objął
Stanisław Wincenciak, pracujący w MPEC od wielu lat na
stanowisku związanym z ochroną przeciwpożarową.
16 kwietnia 2002 r. Spółka podpisała umowę na ko-
lejną pożyczkę od Banku Światowego o równowartości 15
mln USD, która oprócz dalszych działań modernizacyjnych
w systemie ciepłowniczym, służyła m.in. wprowadzaniu
rozwiązań energooszczędnych w formule ESCO.
W dalszym ciągu likwidowano i podłączano do sieci
kotłownie innych użytkowników, jak np. obiekt należący do
jednostki wojskowej na ul. Tynieckiej 52.
W 2003 r., który był jednocześnie jubileuszem półwie-
cza istnienia krakowskiego przedsiębiorstwa ciepłownicze-
go, MPEC znalazł się na „Liście 500” rankingu największych
polskich przedsiębiorstw przygotowywanego przez „Rzecz-
pospolitą”. W ramach jubileuszowych obchodów odbyła
się uroczysta gala w sali Posiedzeń Rady Miasta Krakowa,
podczas której kilkudziesięciu pracowników zostało odzna-
czonych przyznanymi przez Prezydenta RP Srebrnymi i Brą-
zowymi Krzyżami Zasługi oraz odznaczeniami resortowymi
Za Zasługi dla Budownictwa i Za Zasługi dla Energetyki.
Ponadto zorganizowano piknik rodzinny na poligonie na
Pasterniku, gdzie prawdziwym wydarzeniem był występ le-
gendarnego krakowskiego zespołu Skaldowie. Swój inaugu-
racyjny recital wykonał również zespół pracowników spółki,
jeszcze pod nazwą „Stara Rura”. Zespół powstał z inicjatywy
Mariusza Piękosia (harmonijka ustna) i Wojciecha Gajocha
(gitara), a wystąpili z nim również Grażyna Duda (wokal),
Jerzy Łabuz (akordeon) i Andrzej Dybol. Później do zespo-
łu dołączyli: Jarosław Zaucha (gitara) i Mirosław Czech
(gitara basowa). Zespół, grający głównie muzykę bluesową
wkrótce zmienił nazwę na nowocześniejszą: „Preizol Band”
i działa w nieco zmienionym składzie do dzisiaj, koncertując
przy okazji uroczystości firmowych, w klubach Krakowa
i kilkakrotnie w Radio Kraków. Do tej pory nagrał trzy płyty
z własnymi kompozycjami.
Jesienią wspólnie z Izbą Gospodarczą Ciepłownictwo
Polskie przygotowano II Konferencję Ciepłowniczą, której
hasłem było „Dostosowanie polskiego ciepłownictwa do
standardów obowiązujących w Unii Europejskiej”. Z rąk
Prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego firma odebrała
Złoty Medal Kraków 2000. Temat konferencji był nieprzy-
padkowy, bo MPEC przygotowywał się do dostosowania
do norm unijnych i czerpania ewentualnych płynących
z tego korzyści. Jednocześnie był to rok chłodniejszy, co
dla przedsiębiorstwa było korzystne. Z jego usług zaczęły
również korzystać obiekty na terenie Miechowa (zasilanie
z kotłowni gazowej). Najważniejszą inwestycją tego czasu
było zakończenie spięcia pierścieniowego magistral skawiń-
skiej i południowej. Przeprowadzono również inwestycję
umożliwiającą podgrzewanie murawy stadionu Wisły Kra-
ków. Długość sieci preizolowanej sięgnęła wówczas 173 km,
przekraczając wartość 20% ogółu sieci.
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej dało MPEC
możliwość ubiegania się o środki z Funduszu Spójności.
W 2004 r. przygotowano i złożono wniosek na „Projekt
modernizacji systemu ciepłowniczego miasta Krakowa”,
który jako jedyny w swojej dziedzinie został skierowany
do Komisji Europejskiej. W tym czasie podpisano rów-
nież porozumienie pod patronatem prezydenta Krakowa,
którego sygnatariuszami poza MPEC była krakowska
elektrociepłownia i elektrownia w Skawinie. Deklarowano
wspólne opracowanie programów wsparcia dla mieszkań-
ców i podjęcie inwestycji mających rozpowszechnić ciepłą
wodę użytkową. Celem programu było umożliwienie użyt-
kownikom pozbycia się uciążliwych piecyków gazowych
i pozyskiwanie ciepłej wody za pośrednictwem MPEC.
W tym czasie większość nowych odbiorców była już
przyłączana do węzłów dwufunkcyjnych umożliwiających
odbiór zarówno wody do ogrzewania, jak i użytkowej,
program więc skierowany był do starszych zasobów miesz-
kaniowych. MPEC uzyskał wówczas również nagrodę Pan-
teon Polskiej Ekologii. Oprócz tego, że przedsiębiorstwo
uzyskało nowy certyfikat ISO 9001, wprowadziło System
Zarządzania BHP zgodny z normami zarządzania OHSAS
18001 oraz PN-N 18001.
10 6
Ważnym wydarzeniem było uzyskanie przez spółkę
córkę Przedsiębiorstwo Oszczędzania Energii ESCO sp. z o.o.
Przepompownia
grantu w wysokości 2,4 mln dolarów z Funduszu Powier- Zakrzówek, 2006 r.,
niczego GEF (Global Environment Facility), powiązanego Agnieszka Łatas,
archiwum MPEC
z Bankiem Światowym. Środki te, w połączeniu z pożycz-
ką Banku Światowego pozwoliły spółce w ciągu trzech
kolejnych lat na realizację bardzo dużych projektów ter-
momodernizacyjnych, ponad 30 budynków oświatowych,
publicznych i przemysłowych. Były to projekty realizowa-
ne w pełnej formule udzielenia gwarancji oszczędności,
powiązane z dziesięcioletnim zarządzaniem zużyciem
energii w obiektach, największe tego typu realizowane
wówczas w Polsce. Spółką kierował w tym okresie prezes
Janusz Mazur.
Pod koniec 2005 r. zapadła decyzja o przyznaniu
54,4 mln euro z Funduszu Spójności, kolejne 21,1 mln euro
MPEC musiał wyłożyć ze środków własnych i kredytu.
Pieniądze te były przeznaczone na remont 132 km sieci
i modernizację 535 węzłów ciepłowniczych. Celem pro-
jektu była między innymi likwidacja tzw. grupowych stacji
wymienników ciepła i sieci niskoparametrowych – przesta-
rzałej technologii dystrybucji ciepła, charakteryzującej się
znacznym zużyciem energii elektrycznej do pompowania,
mało precyzyjnym zarządzaniem zapotrzebowaniem na cie-
pło i brakiem możliwości dostawy ciepłej wody użytkowej.
Był to projekt większy niż realizowany z Bankiem Świato-
wym. Wymagał powołania nowych struktur, tzw. Jednostki
Realizującej Projekt, współpracy z jednostką zewnętrzną –
Inżynierem Kontraktu i dostosowania procedur zamówień
i realizacji inwestycji do nowych standardów. Finasowanie
części tego projektu pochodziło z kredytu przyznanego
przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju.
W 2005 r. łączna powierzchnia ogrzewanych obiektów
przekroczyła 15 mln m2, a rosnące zapotrzebowanie na
ciepłą wodę użytkową wygenerowało popyt na moc ponad
100 MW. Odwróciła się również dotychczasowa tenden-
cja spadku liczby kotłowni. Wraz z likwidacją wszystkich
należących do przedsiębiorstwa kotłowni na paliwo stałe
można było przejść do tworzenia nowych: gazowych i ole-
jowych. Ich liczba w 2006 r. wzrosła do 121. To w zasadzie
wtedy rozpoczęły się pierwsze inwestycje z pieniędzy
Funduszu Spójności, wymieniono pond 7,5 km sieci i 27
węzłów, natomiast już z zakończeniem kolejnego roku
prace wykonano w ponad jednej trzeciej.
W kwietniu 2006 r. na stanowisko prezesa spółki
została powołana Zdzisława Głód, do tej pory pełniąca
funkcję członka Zarządu, dyrektora ds. Finansowych
i Sprzedaży, z MPEC związana od wielu lat. Zdzisława
Głód była pierwszą kobietą w historii MPEC zasiadającą
w zarządzie przedsiębiorstwa jak i pełniącą najwyższą
w nim funkcję.
Wykorzystanie Funduszu Spójności wpłynęło na Prace remontowe,
al. A. Mickiewicza,
znaczące zwiększenie zakresu realizowanych inwestycji. 2006 r., Agnieszka
Spowodowało to szybszą niż dotychczas wymianę sieci na Łatas, archiwum
preizolowane, zwłaszcza na niektórych terenach Nowej MPEC
107

Likwidacja fragmentu
naziemnego rurociągu
skawińskiego w ramach
środków z Funduszu
Spójności, 2009 r.,
archiwum MPEC
Roboty ziemne w ramach
środków z Funduszu Spój-
ności, Bulwar Czerwieński,
2006 r. Agnieszka Łatas,
archiwum MPEC
10 8
Huty, gdzie wybrane odcinki miały nawet 40 lat i charak-
teryzowały się dużą awaryjnością. Na Międzynarodowych
Targach Ekologicznych „Poleko” 2007 MPEC uzyskał statu-
etkę EKO-Lidera Funduszu Spójności.
Modernizacja infrastruktury drogowej często była też
ważnym argumentem do podjęcia rozbudowy sieci.
I tak na przykład w 2008 r., korzystając z remontu ronda
Grzegórzeckiego, położono sieć pod ul. Kotlarską. Od
tego czasu ustabilizowało się również zatrudnienie,
redukowane od lat 80. Liczba pracowników wyniosła 734
osoby, co było efektem unowocześnienia infrastruktury
technicznej i zmian organizacyjnych spółki wykonanych
w poprzednich latach. W tym samym czasie przedsiębior-
stwo zostało laureatem X Konkursu Małopolska Nagroda
Jakości organizowanego przez Województwo Małopolskie
i Izbę Przemysłowo-Handlową.
Środki Funduszu Spójności pozwoliły między innymi
na zlikwidowanie napowietrznego fragmentu magistrali
Skawina–Kraków, zastępując go wkopanymi rurami preizo-
lowanymi. Dzięki temu długość samej sieci preizolowanej
osiągnęła w tym czasie długość 357,8 km.
W 2009 r. planowo zakończono inwestycje przewi-
dziane w „Projekcie modernizacji systemu ciepłownicze-
go miasta Krakowa” realizowanego z Funduszu Spójno-
ści. W trakcie odbywającego się w listopadzie 2009 r.
Szczytu Miejskiej Energetyki Cieplnej w Kopenhadze
MPEC zostało laureatem pierwszej edycji Światowej
Nagrody Klimatycznej przyznawanej pod patronatem
Międzynarodowej Agencji Energii. Natomiast marka
„Ciepło Systemowe”, promowana przez część firm zrze-
szonych w Izbie Gospodarczej Ciepłownictwo Polskie,
w tym MPEC SA w Krakowie, otrzymała godło promocyj-
ne „Teraz Polska”.
Pomimo że w 2009 r. podłączono do sieci klientów
o łącznym zapotrzebowaniu ponad 40 MW mocy, w tym
Centrum Handlowe Bonarka i Magistrat w Pałacu Wielo-
polskich, lata 2006–2009 były jedynym okresem od lat 90.
do dziś, kiedy zapotrzebowanie na ciepło spadło poniżej
1500 MW mocy zamówionej przez odbiorców.
Rok 2010 r. był korzystny dla MPEC ze względu na
dużą ilość sprzedanego ciepła wynikającą z najmroźniejszej
zimy od 2003 r., wiązał się jednak również z kłopotami. Po-
wódź, która dotknęła wówczas również Kraków, spowodo-
wała, że prawie 40 km sieci znalazło się pod wodą, co trwa-
le uszkodziło termoizolację, niekiedy świeżo wymienionych
odcinków. Ucierpiały również 184 węzły grzewcze i cztery
kotłownie, które należało doprowadzić do użytku przed
rozpoczęciem sezonu grzewczego. W tym czasie ponownie
wzrosła liczba odbiorców ciepłej wody użytkowej, których
zapotrzebowanie przekroczyło 150 MW, co stanowiło
już niemal 10% całego ciepła dostarczanego przez MPEC
i 50% wzrost od podpisania porozumienia. Było to efektem
trwających od ponad pięciu lat wysiłków marketingowych
realizowanych przez MPEC wspólnie z EDF Polska o/Kra-
ków i Elektrownią Skawina.
109
W latach 2010-2011 podłączono do miejskiej sieci
ciepłowniczej 142 budynki, co wymagało wybudowania
10 km nowych sieci i 159 węzłów wymiennikowych. Okres
ten charakteryzował się również zwiększonym zaintereso-
waniem kierownictwa spółki problemami smogu w mieście.
W maju 2012 r. postanowiono zintensyfikować działa-
nia na rzecz redukcji źródeł niskiej emisji. Podpisane zosta-
ło ważne, pionierskie porozumienie, którego sygnatariusza-
mi poza MPEC byli: EDF Polska o/Kraków, CEZ Skawina,
Województwo Małopolskie, Wojewódzki Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie, Gmina Miej-
ska Kraków, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo,
a także TAURON Sprzedaż.
Wówczas doprowadzono również sieć do Skawińskie-
go Obszaru Inwestycyjnego, który docelowo miał mieć
zapotrzebowanie na 9 MW mocy. Rozwijano również sieć
w okolicy przebudowanego wcześniej ronda Ofiar Katynia.
D&B Poland przyznało natomiast MPEC Certyfikat
Wiarygodności Biznesowej. Spółka zajęła również drugie
miejsce w Ogólnopolskim Rankingu Najlepszych Przed-
siębiorstw Energetyki Cieplnej 2012 prowadzonym przez
„Dziennik Gazetę Prawną”. Łącznie pozyskano klientów
na 48,2 MW mocy zamówionej, z czego 11,2% stanowiła
ciepła woda użytkowa.
Uchwała Sejmiku Województwa Małopolskiego 2013 r.
zakładała wprowadzenie zakazu stosowania niektórych
rodzajów paliw na terenie Krakowa. Oznaczało to stop-
niową likwidację palenisk węglowych, a dla MPEC dawało
perspektywę pozyskania nowych klientów. Jednak zarów-
no dla przedsiębiorstwa, jak i dla samorządu jest to również
wyzwanie, ponieważ nie wszyscy mieszkańcy zadowoleni
byli z tej decyzji. Została ona zaskarżona do Naczelnego
Sądu Administracyjnego. Ten oddalił skargę, jednak proces
spowodował odsunięcie w czasie postanowień uchwały,
stąd zakaz używania indywidualnych palenisk na paliwo
stałe wejdzie w życie we wrześniu 2019 r. W międzyczasie
MPEC prowadziło kampanię informacyjną dotyczącą moż-
liwości wymiany dotychczasowych źródeł ciepła u miesz-
kańców. Przełożyło się to na rekordowe ilości likwidowa-
nych palenisk, w 2014 r. było ich 695. Tymczasem w 2013 r.
nowi użytkownicy ciepłej wody użytkowej wygenerowali
popyt na pond 9 MW nowej mocy, niemal tyle, co przyłą-
czenia z poprzednich dwóch lat razem wzięte. Szczególnie
ważnym wydarzeniem w tym obszarze było podpisanie
umowy ze Spółdzielnią Mieszkaniową „Na Kozłówce”. Tak
w istniejących, jak i w powstających tam budynkach podłą-
czone zostały węzły dwufunkcyjne, co zapewniło miesz-
kańcom tego dużego osiedla dostęp zarówno do centralne-
go ogrzewania, jak i ciepłej wody użytkowej.
Ambitne działania przedsiębiorstwa wymagały dobrej
współpracy pomiędzy zarządem i pracownikami. 15 stycz-
nia 2015 r. odbyła się w Pałacu Prezydenckim w Warsza-
wie uroczysta gala wręczenia certyfikatów VII edycji Kon-
kursu Pracodawca Przyjazny Pracownikom, której MPEC
został laureatem. Jest to jedyna taka nagroda przyznawana
Przygotowanie kompensatora do zamontowania,
2017 r., Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
pracodawcom przez pracowników reprezentowanych przez
organizacje związkowe. Celem konkursu jest promowanie
pracodawców, którzy wyróżniają się w stosowaniu dobrych
praktyk w zakresie przestrzegania przepisów prawa pracy,
w szczególności poprzez stabilność zatrudnienia, przestrze-
ganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz prawa do
zrzeszania się w związki zawodowe.
W 2015 r. stanowisko prezesa MPEC objął Jan Sady,
pełniący dotychczas funkcję wiceprezesa Zarządu. Był
to pierwszy prezes spółki spoza grona jej długoletnich
pracowników. Ta zmiana wpłynęła na wdrożenie niewy-
korzystywanych dotychczas metod zarządzania, wyzwa-
lających w efekcie nowy potencjał. W tym czasie rozwój
sieci w szczególnym stopniu objął centrum Krakowa,
gdzie powstało ponad 2 km sieci, w tym na Starym
Mieście, m.in. na ul. św. Anny, Wiślnej czy Jagiellońskiej.
Miało to szczególne znaczenie wobec nagromadzenia
w tym obszarze źródeł niskiej emisji. Na przykład dzięki
tym inwestycjom w 2015 r. udało się zlikwidować aż 734
paleniska, a rok później kolejne 714. Łączna wielkość
nakładów inwestycyjnych sięgnęła prawie 58 mln zł, co
między innymi pozwoliło na przyrost kolejnych 85 MW
mocy zamówionej.
Nie mniej ważne było uruchomienie w tym czasie
podaży ciepła z nowego źródła: Zakładu Termicznego Prze-
twarzania Odpadów, którego właścicielem i operatorem
jest Krakowski Holding Komunalny. To szczególny produ-
cent wytwarzający w ekologiczny sposób ciepło i energię
elektryczną z odpadów komunalnych, które do tej pory
trafiały na wysypisko śmieci.
Na przestrzeni XXI w. odsetek klientów zadowo-
lonych z usług MPEC zawsze przekraczał 90%. Ponad
60% wytwarzanego ciepła służy ogrzewaniu mieszkań,
z niemal 40% korzystają firmy, szkoły, szpitale czy urzędy.
Z końcem 2016 r. długość eksploatowanej przez przedsię-
biorstwo sieci ciepłowniczej wynosiła 846,1 km, z czego
ponad pół tysiąca kilometra to sieć preizolowana. W tym
samym roku wyprodukowano 340 węzłów kompaktowych,
po raz pierwszy przekraczając liczbę 300 w skali roku.
W ramach przygotowań do Światowych Dni Młodzieży,
które odbyły się w Krakowie w 2016 r., wykonano mo-
dernizację węzłów cieplnych w 8 obiektach oświatowych.
Modernizacja umożliwiła dostawę ciepłej wody użytkowej
dla pielgrzymów zakwaterowanych w czasie ŚDM. do likwidacji 5430 uciążliwych piecyków łazienkowych.
Jednym z najważniejszych projektów biznesowych jest
„Ciepło dla Krakowa”, realizowane wspólnie z EDF Kraków
(obecnie PGE Energia Ciepła) i CEZ Skawina. Jego logo na-
wiązuje do krakowskiego obwarzanka. W ramach programu
organizowane są konferencje dla zarządców nieruchomo-
ści, pikniki na terenie osiedli i kampanie promocyjne, które
mają na celu informowanie o korzyściach wykorzystania
ciepła sieciowego nie tylko do ogrzewania mieszkań, ale
również do podgrzewania wody użytkowej.
Obecnie w ramach Programu Operacyjnego Infrastruk-
tura i Środowisko MPEC realizuje projekt rozbudowy sieci,
11 2
który ma pozwolić na likwidację kolejnych palenisk na paliwo
stałe. Łączna wartość projektu wynosi 365 mln zł, z czego
152 mln zł to dofinansowanie POIiŚ. Dzięki temu ilość emisji
pyłów PM 10 i PM 2.5 powinna zostać ograniczona o ok. 59
ton rocznie. Na program składają się trzy projekty:
• „Budowa nowych odcinków sieci cieplnej wraz z przy-
łączami i węzłami ciepłowniczymi w celu likwidacji
istniejących lokalnych źródeł ciepła opalanych paliwem
stałym w Krakowie i Skawinie – etap I”
• „Likwidacja węzłów grupowych wraz z budową przy-
łączy do istniejących budynków i instalacją węzłów
dwufunkcyjnych (ciepła woda użytkowa) w Krakowie
i Skawinie – etap I”
• „Budowa sieci cieplnych umożliwiających wykorzystanie
energii cieplnej wytworzonej w warunkach wysoko-
sprawnej kogeneracji w Krakowie i Skawinie – etap I”
Jest to obecnie największa, wsparta przez środki europej-
skie inwestycja ciepłownicza w Polsce.
Pod koniec 2017 r. na Rynku Głównym została
wykonana operacja podłączenia sieci ciepłowniczej
z ul. Brackiej, w kierunku ul. św. Jana w technologii
niewymagającej wykonania wykopu. Wykorzystano do
tego najnowocześniejsze technologie światowe, tzw.
giętkiego przewodu ciepłowniczego i przewiertu zdalnie
sterowanego. Tym samym rzeczywistością stało się to,
co uznano za całkowicie niemożliwe podczas konferencji
z okazji 25-lecia przedsiębiorstwa w 1978 r. Dzięki temu
do sieci podłączyć można m.in. Sukiennice i Wieżę Ratu-
szową dotychczas ogrzewane przez kotłownię gazową na
ul. św. Jana. Z kolei ułożenie sieci na ul. Basztowej daje
perspektywy na przedłużenie jej przez planowaną do
remontu ul. Sławkowską.
Rok 2017, poprzedzający 65-lecie przedsiębiorstwa
był z wielu powodów rekordowy. Coraz większe zain-
teresowanie ofertą spółki skutkowało wydaniem 1798
informacji i 1416 warunków technicznych podłączenia do
sieci. Podpisano 158 umów przyłączeniowych, podłączo-
no 281 obiektów, w których zamontowano 514 węzłów.
Przyrost zainstalowanej mocy wyniósł prawie 119 MW.
Ważne miejsce zajmuje tutaj program „Ciepła woda bez
piecyka”. Podłączono 110 budynków, przyczyniając się
To około jedna piąta, z wszystkich około 25 tysięcy
piecyków zlikwidowanych w ciągu 14 lat tych działań.
Strategicznym przedsięwzięciem ekologicznym w 2017
roku pozostawał Program Ograniczenia Emisji (PONE).
Działania spółki pozwoliły wyłączyć z eksploatacji
377 palenisk na paliwo stałe i kotłowni. Podłączono
do miejskiej sieci ciepłowniczej 56 budynków, głównie
w ścisłym centrum miasta. Budowa rurociagu,
ul. Basztowa,
Realizacja tak szerokiego spektrum działań sprawiła, Agnieszka Łatas,
że nakłady inwestycyjne sięgnęły kwoty prawie 100 mln zł. 2017 r., archiwum
Obroty po raz pierwszy przekroczyły kwotę 600 mln zł, MPEC
113

Przed Sukiennicami, giętki przewód ciepłowniczy wprowadzony pod płytę
Rynku Głównego, 2017 r., Agnieszka Łatas, archiuwm MPEC
osiągając wartość 617 mln zł. Warto zauważyć, że w ciągu
ostatnich trzech lat wzrosły o prawie jedną czwartą.
Sprzedaż energii znów, po kilkunastu latach pokonała ma-
giczną wartość 10 tys. teradżuli.
Kolejnym godnym podkreślenia jest fakt dużej stabilno-
ści cen i stawek opłat jakie oferuje firma swoim odbiorcom
– mieszkańcom Krakowa i Skawiny. Już trzeci rok pozostają
one na niezmienionym poziomie. To znaczy, że ten dyna-
miczny rozwój nie obciąża mieszkańców, a wręcz przeciwnie
im służy w postaci poprawy jakości świadczonych usług
i zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza.
Wyniki te, osiągnięte wysiłkiem pracowników i zarządu
nie byłyby możliwe bez ich wysokich kompetencji. Wśród
717 zatrudnionych w 2017 r. ponad 34% ma wyższe wy-
kształcenie i kolejne 34% średnie. W różnych szkoleniach
uczestniczyło 525 osób. W ramach współpracy z Politech-
niką Krakowską uruchomiono studia podyplomowe na
kierunku „Nowoczesne metody eksploatacji w systemach
ciepłowniczych”, który ukończyło 30 pracowników.
114
Ta bardzo wysoka wiedza fachowa pracowników
MPEC umożliwia stosowanie najnowocześniejszych
technologii. W Spółce wdrożono system zdalnego odczytu
liczników ciepła, którym objęto wszystkie zainstalowane
układy pomiarowe. W 216 punktach nadzoru systemu
ciepłowniczego zainstalowano 276 sterowników i regula-
torów. Zdalnie sterowne są najważniejsze obiekty systemu
ciepłowniczego tj. węzły cieplne, stacje grupowe, stacje
zmniejszania i stabilizacji ciśnienia, komory ciepłownicze,
punkty pomiarowe i zdawczo-odbiorcze. Stanowi to pod-
stawę do przyszłej zamiany nowoczesnego na inteligentny
system ciepłowniczy.
W MPEC wykorzystywany jest także system informacji
przestrzennej GIS (Geographical Information System), dzię-
ki któremu możliwy jest szybki i łatwy dostęp do danych
o wszelkich zasobach dotyczących infrastruktury technicz-
nej Spółki. System ten to istotne wsparcie w procesach
planowania, rozwoju oraz symulowania potencjalnych
zakłóceń, aby podjąć działania zapobiegawcze w celu za-
Jeden z wyremontowa-
nych obiektów MPEC,
os. Kombatantów 18,
2018 r., Agnieszka Łatas,
archiwum MPEC
pewnienia ciągłych, bezpiecznych dostaw ciepła. Informa-
cje pozyskiwane dzięki GIS stanowią dane wejściowe do
planowania rozwoju sieci, w tym budowy nowych spięć
pierścieniowych, które podnoszą poziom niezawodności
dostaw ciepła.
Dzięki wyposażeniu w nowy sprzęt specjalistyczny
i środki transportu, a także bardziej efektywne wykorzy-
stanie zaplecza, coraz więcej prac inwestycyjnych realizo-
wanych jest siłami własnymi. Tylko w 2017 r. były to prace
za rekordowych 16 mln 453 tys. zł.
Te fakty sprawiły, że spółka osiąga dobre wyniki finan-
sowe, a na publikowanej przez dziennik „Rzeczpospolita”
Liście 2000 największych przedsiębiorstw w ciągu czterech
lat przesunęła się o 170 pozycji, aby pojawić na 546 miejscu.
W innym rankingu, również „Rzeczpospolitej”, osiągnęła
najwyższą w ostatnich latach 419 pozycję.
Oprócz miejsc w rankingach zmianie uległa także
estetyka wielu obiektów spółki. Są zdecydowanie bardziej
funkcjonalne i widoczne. Otacza je uporządkowana zieleń,
11 5
Sieć ciepłownicza w punkcie
zdawczo-odbiorczym,
tzw. „Domek” w Łęgu, 2016 r.,
Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
dobrana tak, aby była typowa dla wszystkich obiektów
MPEC, a jednocześnie była właściwie wkomponowana
w przestrzeń osiedli, gdzie się one znajdują.
W 2018 r. mija również nieco zapomniany jubileusz
25-lecia funkcjonowania przedsiębiorstwa jako Spółki
Akcyjnej – podmiotu prawa handlowego. Stąd, oprócz
zarządów należy wspomnieć o przewodniczących Rad Nad-
zorczych spółki, osobach, które miały ogromny wpływ na
rozwój przedsiębiorstwa, brały na siebie ciężar opiniowania
najbardziej strategicznych decyzji. W kolejności chronolo-
gicznej byli to: prof. Zbigniew Pietrzyk, dr Krzysztof
Pakoński, Paweł Stańczyk, prof. Ryszard Borowiecki
i dr Franciszek Gaik.
W najbliższych latach spółkę czekają kolejne wy-
zwania: kontynuacja Projektów Programu Operacyjnego
Infrastruktura i Środowisko oraz pozyskiwanie nowych
odbiorców, w obszarach zdefiniowanych przez spółkę, jako
rozwojowe. Działania te będą realizowane w symbiozie
z polityką społeczną i środowiskową Krakowa i Skawiny.
 sieć preizolowana

sieć w systemie kanałowym (tradycyjna)

Mapa sieci ciepłowniczych MPEC SA w Krakowie, 2018 r.,

System Informacji Przestrzennej GIS
Ciepło to nie wszystko – MPEC
w życiu Krakowa i nie tylko

Rola Miejskich Ciepłowni, a następnie Miejskiego Przed-

siębiorstwa Energetyki Cieplnej w życiu Krakowa nie
ograniczała się jedynie do dostarczania ciepła do mieszkań
i budynków użyteczności publicznej. Zarówno przedsię-
biorstwo, jak i jego załoga włączały się w życie społeczne
miasta, stanowiąc o zrośnięciu się zakładu z jego otocze-
niem. Charakter i skala tych działań uzależnione był od
warunków, w jakich w danym okresie przyszło działać
przedsiębiorstwu. Zwłaszcza na początku funkcjonowania,
w latach 50. i 60. aktywności te miały silne zabarwie-
nie ideologiczne i były ściśle związane z polityką władz
komunistycznych. Nie umniejsza to ofiarności zaangażowa-
nych osób i pozytywnych, często długofalowych skutków
działań. Były one istotne zwłaszcza wobec zmian, które
w tamtym czasie w zasadzie unicestwiły pozapaństwowy
mecenat i działalność charytatywną (z wyjątkiem Kościoła).
Już w latach 1957–1958 miały miejsce mniejsze inicjatywy,
jak złożenie cegiełki na sztandar dla jednostki wojskowej,
czy przekazanie środków dla ofiar powodzi, która w 1958 r.
dotknęła m.in. Małopolskę.
Jeszcze w 1958 r. Władysław Gomułka wystąpił
z hasłem budowy „tysiąca szkół na Tysiąclecie Państwa
Polskiego”. W projekt mający stanowić utylitarny pomnik
jubileuszu, ale również propagandowy sukces władz, posta-
nowiono zaangażować środki bezpośrednio z budżetu pań-
stwa oraz te ze zbiórek społecznych. W 1959 r. utworzono
Społeczny Fundusz Budowy Szkół Tysiąclecia, które miały
powstać na 1966 r. W akcje zaangażowały się również
Miejskie Ciepłownie, których składki miały zostać przezna-
czone na stworzenie budynku dla Technikum Gospodarki
Komunalnej. Rada Zakładowa postanowiła wprowadzić
0,5% opodatkowanie pensji pracowników, zadeklarowa-
ła przekazać zyski ze zbiórki złomu i 5000 zł z funduszu
Wycieczka zakładowa, Jan Pichola, archiwum MPEC
zakładowego. Zobowiązano się również do bezpłatnego
wykonania projektu instalacji ciepłowniczej szkoły i prze-
szkolenia personelu w jej użytkowaniu. Kolejną inicjatywą
związaną z oświatą podjętą w tym okresie było objęcie skala zależała od zaangażowania, możliwości finansowych W latach 60. pracownicze wycieczki nie mogły być jednak Turystyki Samochodowej. Liczba członków, wynosząca 32
w 1961 r. opieki nad szkołą w Branicach. Rada Zakładowa i technicznych. Jednym z przejawów tej aktywności była li tylko „próżniaczym wypoczynkiem”, większość wyjaz- osoby, jest prawdopodobnie świadectwem stopnia zmoto-
Miejskich Ciepłowni zakupiła na jej potrzeby odbiornik ra- organizacja kolonii dla dzieci pracowników i wyjazdów dów poza celami rekreacyjnymi miała za zadanie wsparcie ryzowania ówczesnej kadry MPEC. Już w następnym roku
diowy, a pracownicy wyremontowali znajdujące się w pla- dla załogi. Zwykle celem były miejscowości na południu mieszkańców wsi. Pracownicy przedsiębiorstwa pomagali koło zorganizowało I Samochodowy Rajd Turystyczny, któ-
cówce kotły centralnego ogrzewania. Działalność przedsię- małopolski. Początkowo za środek transportu służyły m.in. m.in. przy wykopkach, czy żniwach. ry cyklicznie powtarzano już w ramach zakładowego koła
biorstwa skierowana była również do lokalnej społeczności samochody ciężarowe. Te same pojazdy, które przewozi- W kotłowni na os. Zielonym zorganizowana została Automobilklubu Krakowskiego. Z kolei w 1972 r. „Iskierka”
Branic. Organizowano odczyty, ale także współpracowano ły węgiel, na czas wycieczek pełniły funkcję autobusów, świetlica, do której pracownicy mogli się udać popołudnia- zorganizowała kurs tańca towarzyskiego pod kierownic-
z Kółkiem Rolniczym, m.in. pomagając w naprawie ma- zapewniając niepowtarzalną atmosferę wyjazdów. Dopie- mi. Dysponowała on m.in. telewizorem i biblioteczką, której twem Mariana Wieczystego, jednego z najbardziej znanych
szyn rolniczych. Współpraca ta została przypieczętowana ro pod koniec 1963 r. MPEC otrzymał stary autobus san, zasoby były wymieniane. Z czasem działalność kultural- polskich propagatorów tańca, założyciela Zespołu Pieśni
w 1965 r., kiedy to Dzielnicowa Rada Narodowa przekazała który został wycofany z taboru MPK, a który trafiłby na no-oświatową przejął Klub „Iskierka” organizujący spotka- i Tańca „Krakowiacy”. Wśród gości zapraszanych wówczas
Branice pod opiekę MPEC. W połowie lat 70. zakład trzy złomowanie. Pracownicy ciepłowni wyremontowali pojazd, nia, projekcje, wystawy malarskie i konkursy. Od 1964 r. przez klub znalazł się również aktor Daniel Olbrychski.
razy z rzędu wygrał konkurs przedsiębiorstw patronu- dzięki któremu w okresie 1966–1968 zrealizowano 80 funkcjonowało również zakładowe koło PTTK. Początkowo W 1978 r. „Iskierka” prowadzona przez Lidię Nizo otrzyma-
jących peryferyjnym osiedlom Nowej Huty i w 1977 r. weekendowych wyjazdów. W 1969 r. wysłużony autobus, rozkręcało się powoli, ale po sześciu latach liczba członków ła nagrodę za najlepszy program działalności wśród tego
uzyskał pamiątkowy puchar na własność. przekazany do Miejskiego Przedsiębiorstwa Transportu wzrosła do 74. W tym samym czasie zajęło ono piąte miej- typy klubów w Krakowie.
Niemal od początku działalności podejmowano inicja- i Sprzętu Budowlanego, został zastąpiony przez używa- sce, wśród ponad 250 zakładowych kół województwa Równolegle prowadzono starania dążące do stworzenia
tywy skierowane na aktywizację pracowników, których ny autobus jelcz, wyremontowany w MPK w Słupsku. krakowskiego. W 1976 r. powołano Zakładowe Koło ośrodka wypoczynkowego dla pracowników MPEC. Pierw-

118 119
szym podejściem był pomysł budowy domków letniskowych
w Rzekach, przysiółku wsi Libusza (obecnie w gminie Biecz
w powiecie gorlickim). Jednak w tym przypadku Lasy Pań-
stwowe oferowały jedynie 5-letnią dzierżawę terenu i inwe-
stycję w tym miejscu uznano za zbyt ryzykowną. Rada Za-
kładowa dostała propozycję przejęcia terenu w Muszynie,
gdzie znajdowały się zgliszcza po spalonym ośrodku, który
należało odbudować. Nie posiadano jednak odpowiednich
środków, żeby podjąć się tego wyzwania. Niezależnie od
tego pracownicy rozpoczęli wytwarzanie pustaków pod
budowę ośrodka. Te jednak ostatecznie zostały przekazane
rodzinie jednego ze zmarłych pracowników. W końcu podję-
to decyzję o wzmożeniu wysiłków, by zorganizować własny
ośrodek. Rada Zakładowa zadecydowała o 0,5% opodat-
kowaniu wypłat pracowników na ten cel, wyasygnowała
również własne środki. W 1968 r. powołano komisję, która
przeprowadziła wizje lokalne w potencjalnych lokalizacjach.
Ostatecznie wytypowano trzy ośrodki w Rabce Zdroju. Wil-
la „Szczęść Boże” została wcześniej podkupiona przez inne
przedsiębiorstwo, właścicielka ośrodka „Pax” nie przystała
na kwotę oszacowaną przez rzeczoznawców. Ostatecznie
więc w 1969 r. za kwotę niemal miliona złotych zakupiona
została „Limba”. W posiadającym 30 pokoi ośrodku zamiesz-
kiwało jeszcze 17 osób, które musiały zostać przekwatero-
wane, po czym rozpoczęły się prace remontowe, zlecone
Miejskiemu Przedsiębiorstwu Robót Budowlanych, a wiele
prac w czynie społecznym wykonywali również pracownicy
MPEC. Dzięki temu 1 sierpnia 1970 r. dokonano otwarcia
„Limby”, z której już w pierwszym sezonie skorzystało łącz-
nie ponad 180 pracowników. W 1976 r. w Rabce urządzono
współzawodnictwo między domami wczasowymi, zwycię-
żyła „Limba”, której personel otrzymał nagrodę. W poło-
wie lat 80. ośrodek przechodził remont, został ponownie
oddany do użytku w 1989 r. Jesienią 1966 r. podpisana
została umowa ze szkołą w Sopotni Małej. W okresie wa-
kacyjnym miała ona służyć jako ośrodek kolonijny dla dzieci
pracowników MPEC. Konieczne było wyposażenie obiektu
w szereg instalacji sanitarnych, co w większości miało zostać
wykonane również w czynie społecznym, który zamknął się
w liczbie 9 tys. godzin roboczych.
Przedsiębiorstwo wspierało również krakowski sport.
Na przykład w 1969 r. przekazało cztery pompy na potrzeby
Wisły Kraków. Natomiast Wydział V wybudował w 1977 r.
w czynie społecznym boisko przy ul. Prądnickiej, wchodzącej
w zasięg rejonu tej jednostki. Mały sport rozwijał się również
w klubie „Iskierka”, gdzie organizowano turnieje szachowe
i tenisa stołowego. Pracownicy grający w szachy indywidu-
alnie i zespołowo odnosili sukcesy w zawodach krakowskich
instytucji komunalnych. 1 czerwca 1980 r. nad Zalewem
Nowohuckim rozegrany został mecz piłki nożnej, w którym
ciepłownicy uznać musieli wyższość kolegów z MPO.
W ramach czynów społecznych podjętych przez pra-
cowników przedsiębiorstwa w 1971 r. w związku
120
z VI zjazdem PZPR było m.in. wykonanie 300 metalowych
słupków do zabezpieczania przejść ulicznych, natomiast dy-
rekcja zadecydowała o zakupie 800 sadzonek kwiatowych,
które zostały przekazane Dzielnicy Nowa Huta. W tym
czasie w Krakowie stały już zrekonstruowane pomniki Ada-
ma Mickiewicza i Tadeusza Kościuszki, zniszczone w czasie
niemieckiej okupacji. Ostatnim dużym monumentem, który
czekał na odbudowę był pomnik Grunwaldzki. W 1973 r.
członkowie zakładowego koła PTTK zadeklarowali wpłatę
składki na konto Komitetu Odbudowy Pomnika Grunwaldz-
kiego. W ramach Niedzieli Ogólnopolskiego Czynu Społecz-
nego w 1978 r. 30 pracownic MPEC sadziło drzewka na tere-
nie powstającego ogródka jordanowskiego na os. Piastów.
W 1974 r., rozważając możliwości rozbudowy pro-
gramu socjalnego, kierownictwo MPEC postanowiło
stworzyć Koło Emeryta i Rencisty, które zaczęło dzia-
łać w kolejnym roku, kiedy to zorganizowano spotkanie
gwiazdkowe. Klub „Iskierka” dbał również o artystyczną
inwencję pracowników, 1976 r. organizując Przegląd
Aktywności Kulturalnej Ludzi Pracy „Człowiek – Praca
– Twórczość”, na której pracownicy przedstawiali swoje
prywatne kolekcje i dzieła. Podobne inicjatywy powtarza-
ne były co jakiś czas. MPEC starał się również utrzymać
w kulturalnej czołówce wśród innych przedsiębiorstw ko-
munalnych Krakowa. W 1977 r. w trakcie Sejmiku Kultu-
ralnego odbywającego się w ramach Dni Kultury, Oświaty,
Książki i Prasy wystawił własną grupę estradową obok
podobnych z MPK i MPO. „Iskierka” gościła w 1979 r.
wystawę amatorskiej twórczości pracowników zakładów
Pensjonat „Limba” w Rabce Zdroju przy ul. Nowy Świat 50, 2014 r., archiwum MPEC
zgrupowanych w Zjednoczeniu Przedsiębiorstw Gospo-
darki Komunalnej i Mieszkaniowej. Przedstawiono łącznie
151 prac, wśród nich znalazły się dzieła przygotowane
przez piątkę pracowników związanych z MPEC.
Zmiany polityczno-gospodarcze początku lat 80.
wymusiły na MPEC również przedefiniowanie jej obowiąz-
ków wobec pracowników poza godzinami ich pracy, oraz
wsparcia, jakiego udzielało przedsiębiorstwo lokalnym
społecznościom i instytucjom. Zadania w dużym stopniu
pełnione wcześniej przez Radę Zakładową przeszły na
Radę Pracowniczą, która mogła zobowiązać dyrekcję do
przekazania funduszy na różne cele społeczne. W samym
tylko 1983 r. przekazano pieniądze na: rozwój straży pożar-
nej w Nowej Hucie, remont obelisku na cmentarzu Rako-
wickim39, czy Stowarzyszenie Pomocy Mieszkaniowej dla
Sierot w Poznaniu, które wsparto również w kolejnym roku.
Wówczas i trzy lata później złożono się również na Pomnik
Czynu Zbrojnego Proletariatu, odsłonięty w 1986 r.,
w 50-lecie strajków robotniczych w Krakowie. Monument
projektu Antoniego Hajdeckiego stanął w al. Daszyńskiego
i mimo ideologicznych motywacji, które przyświecały jego
powstaniu, oparł się dekomunizacji. Poprzez posiadanie
ośrodka wypoczynkowego MPEC związany był również
z Rabką-Zdrojem, z którą wielu pracowników z pewnością
39 Niestety nie wiadomo, o który dokładnie pomnik chodziło.
Czyn społeczny. OW „Limba” Rabka Zdrój, 1976 r. archiwum MPEC
1 21

łączyły przyjemne wakacyjne wspomnienia. W 1984 r.
Rada Pracownicza zadecydowała o przekazaniu aż 300
tys. zł na konto tamtejszego urzędu gminy, partycypując
w kosztach budowy gazociągu z Myślenic.
Jednym z najważniejszych społecznych przedsięwzięć
w Krakowie była ochrona zabytków, wspierana od końca lat
70. przez Społeczny Komitet Ochrony Zabytków Krakowa.
MPEC również miał udział w tym dziele, tylko w 1985 r.
przekazując 50 tys. zł, trzy lata później wsparto także
Obywatelski Komitet Ratowania Krakowa, który również
gromadził fundusze na ochronę zabytkowej struktury
miasta. Stanowczo bardziej skłonna do przekazywania fun-
duszy była Rada Pracownicza w roku kolejnym. Pieniądze
zostały przydzielone na wiele celów, m.in. PCK40, Zarząd
Dzielnicowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację,
Komitet Przeciwalkoholowy, Komitet Zwalczania Raka czy
krakowski oddział Związku Ociemniałych Żołnierzy. Był
to też już ostatni okres nawrotu do wspierania inicjatyw
o charakterze ideologicznym: wówczas Rada Pracownicza
zadecydowała o dołożeniu się na pomnik marszałka Iwana
Koniewa, postawiony w 1987 r. Przetrwał on niecałe cztery
lata. Pieniądze przekazano również na Dzielnicowy Komitet
Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej i budowę domu
pamięci gen. Karola Świerczewskiego. Odmówiono nato-
miast Związkowi Inwalidów Wojennych PRL, którzy zbierali
40 Wsparcie dla Polskiego Czerwonego Krzyża miało charakter długotrwały
i było kontynuowane nawet w trudnych ekonomicznie momentach np.
w 1988 r., kiedy większość próśb była odrzucana.
122
Warsztaty eduka-
cyjne „Przygody
z ciepłem”, 2018 r.,
Barbara Rachwalska,
archiwum MPEC
na pomnik Czynu Zbrojnego Polski Walczącej, szczerze
argumentując, że „przedsiębiorstwo nasze nie może uczest-
niczyć we wszystkich budujących się pomnikach na terenie
m. Krakowa i poza Krakowem”41.
Wsparciem MPEC cieszyły się również dzieci mające
specjalne potrzeby. W 1987 r. Rada Pracownicza przekaza-
ła 20 tys. zł na Specjalną Szkołę Podstawową w mazowiec-
kich Łybiskach i 10 tys. zł na Specjalny Ośrodek Szkolno-
-Wychowawczy w Makowie Mazowieckim. W dalszym
ciągu dofinansowywano również monumenty, składając
aż 130 tys. zł42 na Mogiłę Żołnierzy Września 1939 r.
na cmentarzu Rakowickim zaprojektowaną przez Piotra
Chwastarza, Helenę Olszówkę i Grzegorza Kwaczyńskiego,
współcześnie lepiej znaną jako pomnik Żołnierzy Armii
Kraków. Natomiast Krakowska Rada Patriotycznego Ruchu
Odrodzenia Narodowego uzyskała od MPEC pieniądze na
remonty mogił powstańczych. Relatywnie często Rada
Pracownicza decydowała się na wsparcie inicjatyw zwią-
zanych ze zdrowiem: regularnie przekazywała pieniądze
Funduszowi Ochrony Zdrowia, a środki dla Koła Przyjaciół
Dzieci z Chorobami Nowotworowymi oraz Towarzystwa
Przyjaciół Kardiologii i Kardiochirurgii znalazła nawet
w trudnym 1989 r. Dwa lata później dołożono 500 tys. zł
do zakupu karetki reanimacyjnej dla nowohuckiego po-
gotowia. Wówczas również oddano Domowi Dziecka na
41 Archiwum MPEC, Sygn. MPEC 102, Protokoły z posiedzeń Rady Pracowniczej
1986, s. 16.
42 W latach 1988–1989.
ul. Piekarskiej dwa komputery ZX Specrum, dostał on
również jeden z liczników ciepła, jakie MPEC otrzymał
w prezencie od miasta Norymbergii. 300 mln zł przezna-
czyła Rada Pracownicza na cele charytatywne w 1992 r.
Pieniądze te trafiły m.in. do Polskiego Stowarzyszenia Ludzi
Chorych na Padaczkę, Przychodni Rentgenowskiej na os.
Krakowiaków, Szpitala Specjalistycznego im. Józefa Dietla,
Fundacji im. Brata Alberta, Oddziału Chorób Infekcyjnych
Dzieci Szpitala im. Jana Pawła II i Stowarzyszenia „Być
razem”. Grupa organizacji wspartych w kolejnym roku była
podobna, jednak wśród nowych instytucji, które cieszyły
się wsparciem MPEC pojawił się Fundusz Pomocy Żołnie-
rzom AK i Fundacja Światowego Związku Żołnierzy AK.
W związku z przekształceniem MPEC w spółkę pod
koniec 1993 r., zmieniły się również jego relacje z otoczeniem.
Wsparcie udzielane przez firmę uzyskało bardziej usystema-
tyzowaną formę, lepiej przystającą do nowych warunków go-
spodarczych. Spółka została nominowana w 2001 i 2002 r. do
tytułu Mecenasa Kultury Miasta Krakowa. W końcu w 2003 r.
wspieranie przedsięwzięć i wydarzeń kulturalnych, w tym
miejskich instytucji kultury, zaowocowało przyznaniem MPEC
tytułu Mecenasa Kultury Miasta Krakowa 2003 r. Spółka
została cztery lata później doceniona również na forum
ogólnopolskim, otrzymując tytuł „Przedsiębiorstwo Fair Play”
przyznawany przez Program Promocji Kultury Przedsiębior-
czości. Następnie sukces ten przedsiębiorstwo powtarzało
rokrocznie, trzykrotnie zostało też wyróżnione złotą statuet-
ką. Od 2007 r. MPEC wraz z krakowską elektrociepłownią za-
inicjował program „Podzielmy się ciepłem”. Prezydent miasta
1 23
Warsztaty edukacyjne
„Przygody z ciepłem”,
2016 r., Agnieszka
Łatas, archiwum MPEC
na podstawie rekomendacji Komisji ds. Pomocy przekazuje
środki do sygnatariuszy projektu dla organizacji pozarządo-
wych pomagających ubogim, niepełnosprawnym i innym
grupom zagrożonym wykluczeniem, dzięki czemu mogą one
opłacić cześć kosztów dostarczanego im ciepła sieciowego.
W 2017 r. po raz jedenasty została zorganizowana taka akcja,
w ramach której MPEC SA przekazał środki 16 instytucjom.
Czeki na dofinansowanie rachunków za centralne ogrzewanie
i ciepłą wodę otrzymały 52 krakowskie organizacje pozarzą-
dowe. Łączna kwota darowizn przekazanych od początku
akcji „Podzielmy się ciepłem” osiągnęła wartość 1 150 tys. zł.
Z kolei w 2014 r. MPEC otrzymał statuetkę Mecenasa
Dziecięcych Talentów. Firma działa na rzecz lokalnej spo-
łeczności nie tylko poprzez mecenat kulturalny i działal-
ność charytatywną. Jesienią 2016 r. uruchomiła program
edukacyjny „Przygody z ciepłem”, będący częścią projektu
Akademia Młodego Krakowianina. Program w atrakcyjny
sposób służy kształtowaniu postaw ekologicznych wśród
uczniów szkół podstawowych. Przez dwa lata funkcjono-
wania programu wzięło w nim udział ponad 1300 uczniów
z 40 szkół podstawowych.
Renesans przeżywa również wsparcie inicjatyw i pasji
pracowników. Niemal setka pracowników gra w piłkę,
a ponad pięćdziesiąt jeździ na nartach. Od kilku lat spół-
ka organizuje turniej piłkarski oraz zawody narciarskie
o Puchar Prezesa MPEC. W spółce funkcjonuje zespół
bluesowy Preizol Band, a grupa kolarska i grupa biegaczy,
reprezentuje firmę w wydarzeniach sportowych, występu-
jąc w charakterystycznych fioletowo-żółtych strojach.

Symboliczne czeki dla beneficjentów
Programu społecznego „Podzielmy się
ciepłem”, 2008 r., Agnieszka Łatas,
archiwum MPEC
1 24
Zakończenie Źródła
Archiwum Państwowe w Krakowie
W 65 latach działalności, najpierw Miejskich Ciepłow-
ni, a następnie Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Archiwum Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej
w Krakowie
Cieplnej w Krakowie odbija się historia miasta i historia
gospodarcza kraju. Przedsiębiorstwo powstało, by za-
spokoić zapotrzebowanie na ciepło powstającej przy
kombinacie robotniczej dzielnicy Nowa Huta. Choć gdy Bibliografia
rozpoczynało działalność w 1953 r., obszar ten włączony Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Krakowie Sp. z o.o.
był już od dwóch lat w granice administracyjne Krakowa, wczoraj – dziś – jutro, red. T. Trzmiel, Kraków 1995.
jeszcze długo w oficjalnych dokumentach widniało „MPEC
Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w Krakowie. 150 lat
w Nowej Hucie”, a gdy inwestycje opisane były jako prowa-
polskiego samorządowego modelu oczyszczania miasta,
dzone w Krakowie, niezawodnie oznaczało to, że nie są one red. T. Bator, P. Hapanowicz, P. Odorczuk, Kraków 2017.
wykonywane w nowej wschodniej dzielnicy. Choć trwałe
wciąż jest przekonanie, że kombinat metalurgiczny powstał Rozwój i problemy energetyki cieplnej. Materiały Sesji Naukowej
z okazji XXV-lecia MPEC w Krakowie, Kraków 1978.
przy grodzie pod Wawelem niejako „za karę”, niewątpliwie
instytucje takie jak MPEC są wspólnym dobrem, czynni- Andrzej Chwalba, Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków 2004.
kiem łączącym, podnoszącym komfort życia w różnych
Grzegorz Mleczko, 150 lat gazowni krakowskiej, Kraków 2006.
obszarach miasta. W swojej historii MPEC dzielił z całą
Polską ambicję wielkich planów gospodarczych władz Andrzej Leon Sowa, Historia polityczna Polski 1945–1989,
komunistycznych, płonną nadzieję skokowego rozwoju lat Kraków 2011.
70., kryzysy i transformacje. Działał dzięki decyzjom, które
Krzysztof Stecki, 40 ciepłych lat… historia energetyki cieplnej
zapadały na wysokich szczeblach lub mimo odczuwania
Opolszczyzny, Opole 2009.
ich skutków, za każdym razem starając się dostosować do
sytuacji. Dzieje przedsiębiorstwa pokazują zaskakującą Robert Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011.
stabilność, w porównaniu z innymi sektorami gospodarki,
40 lat minęło... : Zabrzańskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej
które nie były w stanie pełnić wszystkich swoich zadań spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, red. L. Złotorowicz,
m.in. w czasach kryzysu lat. 80., czy zmian ustrojowych po- E. Nemś, K. Konradowska-Grygiel, Zabrze 2010.
czątku lat 90. MPEC przeszedł również kilka etapów zmian
J. Boroń, J. Mazur, A. Świerz: Particpation of MPEC SA in Polish-Ame-
technologicznych: użytkowanie kotłowni zdalczynnych,
rican Projects Aimed for Liquidation of Low Emission in Kraków, „Plzen
następnie przejęcie kotłowni lokalnych (co właściwie było Proceedings”, Department of Energy USA, kwiecień 1994.
cofnięciem w rozwoju, ale i koniecznością), uruchomienie
podaży ciepła najpierw z mniejszych źródeł: elektrowni na
Dajworze i kombinatu metalurgicznego, a następnie z elek-
trociepłowni Łęg i Skawina, wreszcie zmiany mające na Wydawnictwa ciągłe
celu dbałość o środowisko: likwidacja wszystkich własnych „Integrator. Gazeta pracowników MPEC SA w Krakowie”
kotłowni na paliwo stałe i trwające wciąż starania mające
na celu likwidację niskiej emisji z indywidualnych palenisk Raporty roczne MPEC SA 1996–2017
na terenie Krakowa. MPEC nie ogranicza się jednak tylko
do swojej podstawowej misji dostarczania ciepła. Zależnie
od warunków społecznych, w jakich przyszło mu działać,
angażował i angażuje się w rozwijanie pasji pracowników,
dawniej poprzez działalność klubu „Iskierka”, czy orga-
nizowanie wyjazdów i kolonii, obecnie przez wspieranie
m.in. aktywności sportowych i muzycznych pracowników.
Symbolem symbiozy między miastem i przedsiębiorstwem
jest wspieranie ważnych inicjatyw kulturalnych i charyta-
tywnych. Śladem tego wrośnięcia w Kraków są nie tylko
pomniki, które powstały m.in. ze składek MPEC i jego pra-
cowników, ale również wzrost świadomości o konieczności
ochrony środowiska dzieci, które wychodzą z warsztatów
„Przygody z ciepłem”.
125
Budowa sieci ciepłowniczej w ul. Św. Anny, 2015 r.,
Agnieszka Łatas, archiwum MPEC
AUTORZY ARTYKUŁÓW

Dr Michał Szczerba „Ogrzewanie w staropolskim Krakowie”

Dr Walery Bubień „Ogrzewanie w Krakowie od końca XVIII w. do 1953 r.”
Kamil Stasiak „Dzieje Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej 1953–1992”
Kamil Stasiak, Janusz Mazur „Dzieje Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej 1993–2018”

RECENZJA NAUKOWA

Prof. dr hab. Łukasz Tomasz Sroka

REDAKCJA

Piotr Hapanowicz
Agnieszka Łatas
Zbigniew Krzysztyniak

REDAKCJA JĘZYKOWA I KOREKTA

Agnieszka Kutylak-Hapanowicz

NADZÓR MERYTORYCZNY

Prof. dr hab. Łukasz Sroka

Jan Sady
Marek Mazurek
Piotr Czubin

FOTOGRAFIE

Zbiory Muzeum Historycznego Miasta Krakowa

Archiwum MPEC
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Agnieszka Łatas
Jerzy Socha
Jan Pichola

WYBÓR IKONOGRAFII ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA KRAKOWA

Mateusz Niemiec

PROJEKT, SKŁAD, DRUK

Tomasz Bakalarz
Agnieszka Łatas
Drukarnia GRAF / Węgrzce k. Krakowa

WYDAWCA

MPEC S.A. w Krakowie

PARTNERZY PUBLIKACJI

Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

Kraków
2018