MERSİN ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ
KİMYA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

STAJ RAPORU
(2019-2020 Yaz Dönemi)

AMONYUM NİTRAT ÜRETİMİ

RAPORU HAZIRLAYAN ÖĞRENCİLER:

13-157-039
Demet ŞAHİN
14-157-019
Sinan Can YENER
1.GİRİŞ
Gübre: Tarımsal üretim sonucu topraktan eksilen bitki besin maddelerini tekrar
toprağa kazandıran ve toprağın verim gücünü artıran maddelerdir.
Hızla artan ülkemiz nüfusu ve gıda maddeleri gereksinimindeki artış ve kişi
başına düşen ekilebilir alanların azalması, birim alandan daha fazla bitkisel
üretimi gerektirdiğinden gübrelerin bugün olduğu gibi gelecekte de
sürdürülebilir tarımın en önemli girdilerinden biri olması kaçınılmazdır.
Bugün birçok ülkenin, uzun vadeli çıkarlarını dikkate alarak, ihtiyaçları veya
ham madde kaynaklarına göre gübrelerden en üst düzeyde fayda sağlanabilmesi
için; bitki istekleri, iklim, toprak yapısı, toprak pH’sı ve vejetasyon dönemini
dikkate alarak doğru bitkide, doğru yerde, doğru zamanda, doğru gübreyi
kullanması gerekmektedir.
Günümüz şartlarında gübre ve bitki besini kullanmadan, birim alandan daha
fazla ürün elde etmek teknik olarak mümkün değildir. Bitkilerini iyi besleyen
ülkeler hayvan ve insanlarını da iyi beslemektedir.
Türkiye’de son 5-6 yılda tarımda kullanılan gübre tüketim miktarlarına
baktığımızda, 2015 yılında 5,5 milyon ton 2016 yılında tarımda kullanılan
gübrenin KDV’sinin sıfırlanması nedeni ile 6,7 milyon ton, 2017 yılında 6.3
milyon ton gübre kullanılmıştır. 2018 yılında ise yaklaşık 5,3-5,5 milyon ton
arasında gübre tüketildiğini tahmin etmekteyiz.
Tükettiğimiz gübrelerin yaklaşık 1/3’ünü ve gübre hammaddelerinin yaklaşık
%95’ini ithal etmemiz nedeniyle gübre fiyatları döviz kurlarına bağlıdır. Taban
ve nitratlı gübrelerde katkı maddesi olarak kullanılan kireç taşı, kil ve dolamit
haricinde gübre üretiminde kullanılan girdiler tamamen ithal olarak
getirtmekteyiz. Azotlu gübrelerin hammaddesi doğalgazdır. Ülkemizde çıkarılan
doğalgaz miktarı ülke tüketiminin sadece yüzde 1’i seviyesindedir. Taban
gübrelerinin hammaddesi ise fosfattır. Fosfat kayası Kuzey Afrika ülkelerinden
ithal edilmektedir. Her ne kadar Mardin Mazıdağ’da fosfat yatakları bulunsa da
rezervi yeterli değil.
Gübre ithalatında kullanılan para birimi dolardır. 2018 yılı ilk 8 ayında Türk
Lirası dolar karşısında yaklaşık yüzde 70 değer kaybetti. Sadece Ağustos ayında
Türk Lirası dolar karşısında yüzde 35 değer kaybına uğramıştır.
Unutmamak gerekir ki kullanılan gübre miktarının düşmesi birim alandan alınan
verimin de düşmesine neden olacaktır. Ülkemizde toprak ve bitki için gerekli
olan azot, fosfor ve potasyum miktarlarının ülke olarak sadece yarısını
kullanmaktayız.
Kaliteli bitkisel üretim için NPK dışında, leonardit, organik gübre, hümik asit,
toz kükürt, çinko, bor, gibi toprak düzenleyiciler uygun miktar ve zamanda
kullanmakla üretim arttırılabilir.
Bugün Hollanda’da tarım alanında hektara 550 kg, Almanya’da 235 kg,
Yunanistan’da 190 kg saf NPK (15-15-15) kullanılırken, ülkemizde sadece 95
kg saf NPK kullanılmaktadır.
Ülkemizde toplam 7 üretici firma ile faaliyet gösteren yurtiçi kimyevi gübre
sektörünün toplam üretim kapasitesi 5,7 milyon ton düzeyindedir.
2.TEORİK BİLGİ
Amonyum nitrat, NH4NO3 formülüne sahip bir kimyasal
bileşiktir. Amonyum ve nitrat iyonlarından oluşan beyaz kristal bir
katıdır. Higroskopik bir katı olarak hidrat oluşturmasa da suda çok çözünür.
Ağırlıklı olarak, tarımda yüksek azotlu gübre olarak kullanılmaktadır. 2017
yılında küresel üretimi 21.6 milyon ton olarak tahmin edildi.
Diğer önemli kullanımı, madencilik, taş ocakçılığı ve inşaat yapımında
kullanılan patlayıcı madde karışımlarının bir bileşenidir. Kuzey Amerika'da
kullanılan patlayıcıların % 80'ini oluşturan popüler bir endüstriyel patlayıcı
olan ANFO'nun ana bileşenidir; benzer formülasyonlar, el yapımı
patlayıcılarda kullanılmıştır.
Birçok ülke, kötüye kullanım potansiyeline ilişkin endişeler nedeniyle tüketici
başvurularında kullanımını aşamalı olarak durdurmaktadır. Kaza ile oluşmuş
amonyum nitrat patlamaları 20. yüzyılın başından beri binlerce insanı öldürdü.

2.1.Tarihçesi
Amonyum nitrat, Şili’deki Atacama Çölünün en kurak bölgelerinde doğal mineral
gwihabaite – güherçilenin amonyum benzeri – olarak, genellikle yerdeki bir
kabuk olarak veya diğer nitrat, iyodat ve halojenür mineralleri ile birlikte bulunur.
Amonyum nitrat geçmişte oradan çıkarıldıysa da günümüzde kullanılan
amonyum nitratın neredeyse %100’ü sentetiktir.

Bitki besin maddeleri arasında fosfor ve potasyum kadar önemli olan azotun
yaygınlaşması ise atmosferdeki azot ile hidrojenin tepkimesi sonucu amonyak
üretiminin keşfedilmesi ile mümkün oldu. İlk amonyak sentezleme ünitesi 1911
yılında Almanya’da açıldı. Sentetik amonyak üretimine ise 1921 yılında ABD’de
başlandı. Bu tarihler itibariyle fosfor ve potasyumlu gübre endüstrilerinin oldukça
gerisinde kalan azotlu gübre sanayii, özellikle II. Dünya Savaşı sırasında ABD’de
askeri amaçla yüksek miktarlarda üretilen katı amonyum nitrat nedeniyle savaştan
sonra hızlı bir gelişme gösterdi.

Sentetik azotlu gübrelerden bir başkası olan üre ise ilk kez 1920 yılında
Almanya’da amonyum karbamattan sentetik olarak üretildi. Ürenin gübre olarak
kullanılmasına ABD’de 1935 yılında başlandı. II. Dünya Savaşı’ndan sonra üre
üretiminde de çok hızlı bir gelişme yaşandı ve azotlu gübreler arasında üre önemli
bir yer aldı.
Gübre üretim tesisleri genelde potasyum bazlı ya da azot (ya da AN) bazlı gübre
üretimi üzerinde yoğunlaşmıştır. Azot gübrelerinin %97’si amonyaktan
oluşurken, fosfat gübrelerinin %70’i fosforik asitten oluşur. Amonyak (NH3),
nitrik asit (HNO3), sülfürik asit (H2SO4) ve fosforik asit (H3PO4) önemli
endüstriyel kimyasallar olup kimya sanayinde kullanılmasıyla birlikte çoğunluk
olarak gübre üretiminde kullanılır. Amonyak, gübre ve asit endüstrileri arasındaki
sınırlar ve bağlantılar hakkında genel bilgiler şekilde verilmiştir.

2.2.Üretimi
Amonyum nitratın endüstriyel üretimi amonyağın nitrik asitle asit-baz
reaksiyonunu gerektirir.

HNO3 + NH3 → NH4NO3

Amonyak susuz haliyle (gaz) ve nitrik asit derişik olarak kullanılır. Reaksiyon
şiddetli gerçekleştiği için son derece ekzotermiktir. Tipik olarak, yaklaşık
%83’lük derişimde çözelti oluşturulduktan sonra, dereceye göre % 95 - 99.9
konsantrasyonunda (erimiş AN), amonyum nitrat (AN) bırakmak için fazla su
buharlaştırılır. Erimiş AN daha sonra bir püskürtme kulesinde "pril" veya küçük
taneler veyahutta döner bir tambur içinde püskürtme ve yuvarlama yoluyla
granüller haline getirilir. Priller veya granüller ayrıca kurutulabilir, soğutulabilir
ve daha sonra kekleşmeyi önlemek için kaplanabilir. Bu priller veya granüller,
ticarette tipik AN ürünleridir.

Bu işlem için gerekli amonyak, azot ve hidrojenden Haber işlemi ile elde edilir.
Haber işlemi ile üretilen amonyak, Ostwald işlemi ile nitrik aside oksitlenebilir.
Başka bir üretim yöntemi, nitrofosfat işleminin bir çeşididir:
Ca(NO3)2 + 2 NH3 + CO2 + H2O → 2 NH4NO3 + CaCO3
Kalsiyum karbonat ve amonyum nitrat ürünleri, ayrı ayrı saflaştırılabilir veya
karma gübre olarak kalsiyum amonyum nitrat adıyla satılabilir.

Amonyum nitrat yer değiştirme reaksiyonları yoluyla da yapılabilir:

(NH4)2SO4 + Ba(NO3)2 → 2 NH4NO3 + BaSO4

NH4Cl + AgNO3 → NH4NO3 + AgCl

 Tanımlayıcılar Özellikler
CAS numarası 6484-52-2 Molekül formülü NH4NO3
PubChem 22985 Molekül kütlesi 80.043 g/mol
UN numarası 0222 – > %0.2
Görünüm Renksiz
yanıcı maddelerle
1942 – ≤ %0.2 Yoğunluk 1.725 g/cm3 (20
yanıcı maddelerle °C)
2067 – gübreler Erime noktası 169.6 °C
2426 – sıvı Kaynama noktası 210°C (bozunur)
ChEBI 63038
RTECS numarası BR9050000 Çözünürlük (su Endotermik
SMILES [O-][N+]([O- içinde) 118 g/100 ml (0
])=O.[NH4+] °C)
InChI 1/NO3.H3N/c2- 150 g/100 ml (20
1(3)4;/h;1H3/q- °C)
1;/p+1 297 g/100 ml (40
ChemSpider 21511 °C)
410 g/100 ml (60
°C)
576 g/100 ml (80
°C)
1024 g/100 ml (100
°C)[1]

Amonyum nitrat (AN, NH4NO3) en fazla kullanılan azotlu gübredir. Amonyum

nitrat aynı zamanda patlayıcı madde olarak da kullanılır. Nitrik asitin amonyakla
nötralize edilmesiyle elde edilir. Bu reaksiyon atmosfer basıncından başlayarak
3-4 bara kadar basınçlarda ve 132̊C ile 185 ̊C arası sıcaklıklarda
gerçekleşebilmektedir. İşletme koşullarına göre değişmekle birlikte elde edilen
amonyum nitrat çözeltisi %50-70 konsantrasyondadır. Sonuçta elde edilen
konsantre amonyum nitrat çözeltisi kurutulduktan sonra bir katı gübre oluşur.
Tesis kapasiteleri ihtiyaca göre çok esnek bir aralıkta (birkaç yüz ila 3600 ton/gün
arasında) seçilebilmektedir. Amonyum nitrat gübresinin azot değeri %35 N’dir.
Amonyum nitrat, çeşitli şekillerde bitki beslemesinde kullanılabildiği için ilk
aşamada üretilen amonyum nitrat çözeltisi;
• Çözelti şeklinde depolandıktan sonra ya bu halde kullanılır veya başka
tesislere sevkedilip ek işlemlere tabi tutulur,
• Prilleme (granülasyon) işlemine tabi tutularak katı haldeki amonyum nitrat
gübresi elde edilir.
Katı katkı maddeleri, mesela kalsiyum karbonat (öğütülmüş kireç taşı, dolomit
tozu veya başka bir üretimden yan ürün olarak çıkan kalsiyum karbonat gibi) ile
karıştırılıp, daha sonra prillenerek (veya granüllenerek) CAN katı gübresi elde
edilir.
İhtiyaca göre sıvı amonyak kullanılıp, buharlaştırma yapılarak, buharlaştırma
enerji kaynağı olarak da tesisin atık ısısından yararlanmak suretiyle çalışmak
mümkündür.

2.3.Proses Akım Şeması

Nötralizasyon: Ekzotermik bir reaksiyonla gaz amonyak ile nitrik asit birleşerek
amonyum nitrat ve suya dönüştürülür. Nitrik asit reaksiyona girmeden ön ısıtmaya
tabi tutulur, özellikle seyreltik asit kullanılan tesislerde ön ısıtma şarttır. Bu işlem
için tesisin ileri aşamalarında meydana gelen buhar ve sıcak kondensattan
yararlanılabilir.
Nötralizasyon işlemi tek veya iki kademeli olabilir. İki kademeli sistemlerde ilk
reaktör asidik, ikinci reaktör nötral pH seviyelerinde çalışır. Reaktörler farklı
teknolojilerde farklı seçilen basınç ve sıcaklık koşullarına sahiptir. Amonyak
akımının taşıyabileceği azot, hidrojen ve metan gibi gaz haldeki safsızlıklar,
nötralizasyonu hava kirletici olarak terk eder.
Ancak bunların miktar ve ayrıntıları kullanılan hammadde ve tesis özelliklerine
göre değişir.
Nötralizasyon reaktörleri, reaktiflerin içinde serbestçe kaynayabileceği geri
devirli hazneler veya boru tipi reaktörler olabilir. Seçilen reaktör türü de çevreye
verilen hava kirletici emisyonları etkiler:
• İki kademeli nötralizasyon, buharın birinci kademede, amonyağın ise ikinci
kademede çıktığı sistemlerdir. Dolayısı ile amonyak ekonomisi daha iyidir,
kirleticilik özelliği de azalmıştır.
• Tek aşamalı nötralizatörler daha basit ve ucuzdur.
• Daha yüksek basınçlarda çalışıldığında, daha yüksek sıcaklıkta buhar ve
daha konsantre amonyum nitrat çözeltisi elde edilir. Dolayısıyla çıkan
buharın tesiste ileri aşamalarda kullanılma şansı fazladır.
• Nötralizasyon prosesinin kontrolü kayıp ve kaçakların önlenmesinde önem
taşır. Bu kontroller pH ve sıcaklık parametrelerinin özenle takibini
gerektirmektedir.
Prosesin ileri aşamalarındaki filtrelerde tutulan veya güvenlik normlarını zorlayan
durumlarda meydana gelebilen emisyonlardan kaçınabilmek üzere bazı tesis
tasarımcıları, emisyon akımlarından tutulan amonyum nitrat katı partiküllerini
prosese geri beslemekten bile kaçınmaktadırlar.
Nötralizatörlerde meydana gelen buharda bin ppm’ler seviyesinde amonyum ve
amonyum nitrat bulunabilmektedir. İyi bir nötralizasyon reaktörü tasarımı ile bu
seviyeler bir kaç yüz ppm’lere düşürülebilir. Aksi halde buharın temizlenmesi,
hatta yoğuşturulduktan sonra elde edilen sıvının temizlenmesi gerekli olur. Ya da
kapalı devrede buhar, evaporatörlerde veya amonyak ya da nitrik asit giriş
akımlarını ön ısıtmak için kullanılabilir.
Özellikle buhar içerisinde bulunan amonyum nitratın çok küçük partiküller
halinde olması yüzünden gaz akımından ayrılması çok zor olmaktadır. Bu nedenle
buhar akımına damlacık tuzakları ve yıkayıcı sistemler ile bunların
kombinasyonlarını uygulamak gerekir.
Buhar içerisindeki serbest amonyağı gidermek üzere nitrik asit eklemeli yıkama
sıvıları yıkayıcı ünitelerinde kullanılabilir. Bu üniteler; dolgu kolonlar, elek
tablalı sulu yıkama kuleleri veya venturi yıkayıcıları şeklinde olabilmektedir.
Gazlar yıkayıcıdan çıkarken damlacık tuzakları gerekir; tel örgü ped şeklinde
tuzaklar, plakalı separatörler, elyaf (PTFE gibi) örgü tipi separatörler gibi..
Buhardan elde edilen kondensat ayrıca temizlenmelidir; mesela temiz hava veya
buhar yardımıyla amonyak sıyırması yapılabilir, distilasyon uygulanabilir,
membran separatörler kullanılabilir. Bu amaçla iyon değiştiriciler de
düşünülebilir ama bu durumda özel emniyet önlemlerine ihtiyaç vardır.
Yukarıda sayılan yöntemler mevcut tesislere sonradan eklenebilecek (retrofit)
türdendir.
Veya yeni tesis alırken bu teknolojik yenilikleri aramak gerekir. Bunların
varolduğu tesisler en iyi teknolojik uygulamalara sahip tesislerdir.

Buharlaştırma: Amonyum nitrat çözeltisi elde edildikten sonraki aşamadır.

Piyasa koşullarına göre amonyum nitrat ürününde ne kadar su kalabileceğine
karar verilir. Katı AN elde edilecekse prillemeye girmeden önceki noktada su
içeriğinin %1’den küçük olması aranmaktadır.
Buharlaştırma için atmosfer basıncı hatta vakum altında çalışılır. Amonyum nitrat
moleküllerinin parçalanmaması için doygun buhar kullanımı tercih edilir. Vakum
evaporasyonu yapıldığında nötralizatörden gelen buharı kullanmak mümkündür.
Evaportörden gelen buharda bir miktar amonyak bulunması kaçınılmazdır, bu
amonyağın temizlenmesi gerekir.
Tesislerde yaygın kullanılan evaporatörler çevrimli ünitelerdir; borulu ve dıştan
korunmalı (shell-and-tube tipi) eşanjörler veya düşen film evaporatörleri gibi.
Hepsinde çıkıştaki buhar kirlidir, bu yüzden havaya verilmeden önce
temizlenmeleri gereklidir. Bu amaçla en iyi teknolojik uygulama olarak şu
önlemler kabul edilebilir bulunmuştur: nötralizatör çıkış buharı temizliğinde
benzer damlacık tuzakları, ince toz ve duman içeriğindeki sis niteliğindeki
partikülleri tutabilen yıkayıcı üniteler kullanılır.
Veya buharı önce kondensata çevirdikten sonra, eğer varsa nötralizatörden gelen
kondensatla birleştirerek ikisini birlikte arıtan bir uygulama yapılabilir.

Proses Buharı Arındırma: Nötralizasyondan çıkan proses buharı doğrudan

kullanılabileceği gibi arındırılıp kullanılabilir ya da önce yoğunlaştırılıp
sonrasında arındırılabilir. Buharın arındırılması için aşağıdaki teknikler kullanılır:

Damlacık ayırma teknikleri:

•Örgü tel buğu giderici filtre

•Dalga plakası ayırıcıları
•Lifli filtre ayırıcıları (PTFE lifleri gibi)

Temizleme araçları:

•Dolgulu kolonlar
•Venturi yıkayıcılar
•Sulanmış elek plakalar

Nötralizasyondan çıkan AN salınımları engellemek oldukça zordur çünkü

tanecikler çok küçüktür. Bu durumu önlemek için damlacık ayırıcı ve yıkayıcılar
kombine olarak kullanılabilir. Serbest amonyağın nötrleştirilmesi ve ortadan
kaldırma işleminin optimizasyonu için yıkayıcılara asit ilavesi, normal nitrik asit,
gerekmektedir. İşlemden işleme ısı değişimi buharın yoğunlaştırılmasının uygun
olduğu durumlarda tercih edilebilir.

Prilleme (veya granülleme): Amonyum nitrat (AN) ve kalsiyum amonyum nitrat

(CAN) üretiminde katılaştırma için daha çok prilleme uygulanır. CAN üretilirken
yukarıdan püskürtülen çözeltinin yanısıra kalsiyum karbonat ta eklenmektedir.
Prilleme için amonyum nitrat neredeyse tamamen susuzlaştırılmış olmalıdır.
Püskürtülen AN pril kulelerinde tanecikler halinde yukarıdan aşağıya düşerken,
alttan yükselen hava ile karşılaşmaktadır. Bu yüzden de tepesinden kuleyi
terkeden havada amonyak ve amonyum nitrat (ya da CAN) kaçakları bulunur.
Kulede düşük ortam sıcaklıkları emisyonları azaltır.

Soğutma: Granülatörler ve pril kulelerinin ikisi de döner ve akışkan yatak

soğutucularının içinde temizlenen hava ile fazladan soğutma işlemi gerektiren
ürünler üretir. Kuru sistemde temizlenen hava, toz giderme işleminden sonra
kurutucuda ikinci hava olarak yeniden kullanılabilir.

Koşullandırma: AN ve CAN depolanma işlemi sırasında kekleşebilir. Bu

durumu önlemek için AN ve CAN’ın koşullandırılması gerekmektedir.
Kekleşmeyi önleyici maddeler ürünün içinde kullanılarak ya da kaplayıcı olarak
uygulanarak koşullandırma işlemi yapılabilir. Bu maddeler depolama sırasında
meydana gelen toz oluşumunu ve nem emilimini minimum seviyeye düşürür.
2.4.Proses Ekipmanları

Reaktör

Bir katalizör yardımıyla kimyasal tepkime oluşturarak enerji üretimi yapan

endüstri kuruluşu.
Evaporatör

Soğutma sisteminde, soğutucu akışkanın sıvı olarak girip buharlaşarak gaz olarak
maddeden çekildiği bölümdür. Soğutucu, evaporatörün kanallarına girince ısıyı,
soğutulan maddeden soğurur ve ısıyı ortamdan absorbe ederken de kaynamaya
başlar ve buharlaşır.
Kurutucu

Reaksiyonları
Amonyum nitrat bir tuz olduğu için, hem NH4+ katyonu hem de NO3− anyonu
kimyasal reaksiyonlarda yer alabilir.
Katı amonyum nitrat ısındığında ayrışır. Yaklaşık 300 °C'nin altındaki
sıcaklıklarda, bozunma esas olarak nitröz oksit ve su üretir:

NH4NO3 → N2O + 2H2O

Daha yüksek sıcaklıklarda, aşağıdaki reaksiyon baskındır.

2NH4NO3 → 2N2 + O2 + 4H2O

Her iki ayrışma reaksiyonu da ekzotermiktir ve ürünleri gazdır. Belirli koşullar
altında, bu ayrışma sürecinin patlayıcı hale gelmesiyle bir denetimsiz tepkimeye
yol açabilir. Bu denetimsiz tepkimenin sonucu olarak, can kaybıyla birlikte birçok
amonyum nitrat felaketleri meydana gelmiştir.

Bir patlama bulutundaki kırmızı-turuncu renk, ikincil bir reaksiyon ürünü olan
azot dioksitten kaynaklanır.
Kullanım alanları
Gübre
Amonyum nitrat NPK oranı 34-0-0 (%34 azot) olan önemli bir gübredir. Üre’den
(46-0-0) daha az konsantredir ve amonyum nitrata hafif bir taşıma dezavantajı
verir. Amonyum nitratın üreye göre avantajı, daha kararlı olması ve azotu
atmosfere hızla kaybetmemesidir.

Patlayıcı madde
Amonyum nitrat, bazı patlayıcılarda bulunan bir bileşendir. Amonyum nitrat
içeren patlayıcı örnekleri şunları içerir:
Astrolit (amonyum nitrat ve hidrazin roket yakıtı)
Amatol (amonyum nitrat ve TNT)
Ammonal (amonyum nitrat ve alüminyum tozu)
Amateks (amonyum nitrat, TNT ve RDX)
ANFO (amonyum nitrat ve fuel oil)
DBX (amonyum nitrat, RDX, TNT ve alüminyum tozu)
Toveks (amonyum nitrat ve metilamonyum nitrat)
Minol (patlayıcı) (amonyum nitrat, TNT ve alüminyum tozu)
Goma-2 (amonyum nitrat, nitroglikol, Nitroselüloz, Dibütil ftalat ve yakıt)
Fuel oil ile karışımı
Ana madde: ANFO
ANFO, yaygın endüstriyel patlayıcı olarak kullanılan % 94 amonyum nitrat
("AN") ve % 6 fuel oil ("FO") karışımıdır. Kömür madenciliği, taş ocakçılığı,
metal madenciliği ve inşaat yapımında ANFO'nun düşük maliyeti ve kullanım
kolaylığının avantajlarının, suya dayanıklılık, oksijen dengesi, yüksek patlama
hızı ve küçük çaplarda performans gibi geleneksel endüstriyel patlayıcıların
sunduğu faydalardan daha önemli olduğu basit uygulamalarda kullanılır.

2.5.Piyasa Değerlendirilmesi
Ülkemizde toplam 7 üretici firma ile faaliyet gösteren yurtiçi kimyevi gübre
sektörünün toplam üretim kapasitesi 5,7 milyon ton düzeyindedir.
Not: AS= Amonyum Sülfat,DAP= 18-46,NP= Taban Gübresi (20-20),NPK= Taban Gübresi (15-15-15) TL
olarak verilen rakamlar gübrenin üreticiyeTON olarak satış fiyatlarıdır (Bölgelere göre değişiklik
olabilir.)

Döviz kurlarındaki artış yetmiyormuş gibi, Tarım ve Orman Bakanlığının

çıkardığı DNA barkot ve karekod uygulamasının bedeli yine üreticilere
çıkartılmıştır. Bu uygulamayla gübrelerde ton başına en az 50-55 TL, sadece
karekod uygulanması halinde ton başına 15-20 TL, arttırılmış oldu.
Çizelgede görüleceği gibi üreticinin en önemli girdilerinden gübre maliyetleri
2018 yılının Ağustos ayı içerisinde dolar kuru 7 lira civarına gelince, gübre
fiyatları % 142 ile % 152 arasında artış göstermiştir. Tabi yalnız gübre değil buna
mazot, tohum, tarım ilacı gibi diğer girdilerinde fiyatları yükselmiştir.2018 yılı
Eylül ve Ekim aylarında (Hububatların ekim zamanları)gübre fiyatları hep % 100
ün üzerinde seyretmiştir. Bu dönemde birçok üretici tarlasına gübreyi ya
atamamış ya da kullanacağı miktarın yarısını kullanmıştır. Kasım-Aralık
aylarında dolar kuru 5,5 -5,4 seviyelerine indiğinde tablodan da görüleceği üzere
fiyatlarda kayda değer bir düşme olmamıştır.
2018 yılının sonlarında hububat ekimleri tamamlanmış, maalesef gübre fiyatları
yüzünden gübre kullanım oranı çok düşerek firmaların elinde stok kalmıştır.
Ülkemizde mart başından itibaren ekimler başlayacağı için Ocak-Şubat aylarında
gübre kullanımı yok denecek seviyededir. Dolar kuru 2019 yılı ocak ayı
sonlarında 5,35 olmasına rağmen gübre fiyatlarında az da olsa bir düşme söz
konusudur.(% 10-15 ) Şu bilinmelidir ki gübre fiyatları Şubat ayı sonu-Mart ayı
başlarında tekrar artacağını tahmin etmekteyiz.
Üreticimizi 2019 yılı Mart ayı itibariyle zor günler bekliyor denilebilir.
Türkiye’de Gübre Tüketimi (ton)
Türkiye’de Gübre Üretimi (ton)

3.KÜTLE VE ENERJİ DENKLİKLERİ

3.1.KÜTLE DENKLİKLERİ
3.1.1. Reaktör Etrafında Kütle Denkliği
22590 ton/yıl kapasiteli %100 amonyum nitrat üretimi
Nitrat asidi bileşimi %47,5
Amonyak gazı bileşimi %99
Dönüşüm %100
NH4NO3 = (22590*1000)/(300*24) = 3137,5 kg/h

NH3 + HNO3 → NH4NO3

17 63 80
y x 3137,5

Amonyak Gazı
A kg/h → NH4NO3
REAKTÖR →
HNO3 asit → C kg/h
B kg/h

Reaktöre giren amonyak miktarı (y) = 3137,5*17/80 = 666,7 kg/h

Reaktöre giren nitrik asit miktarı (x) = 3137,5*63/80 = 2470,8 kg/h
%99 için gerekli amonyak miktarı (A) = 666,7/0,99 = 673,4 kg/h
%47,5 için gerekli nitrik asit miktarı (B) = 2470,8/0,475 = 5201,7 kg/h
Nitrik asitle giren İnertler (NO2) = %0,1
İnert miktarı = 0,001*5201,7 = 5,2 kg/h
Suyun bileşimi = 100-47,5-0,1 = %52,4
Reaktöre giren nitrik asitli su = 0,524*5201,7 = 2725,7 kg/h
Reaktörden çıkan NH4NO3 miktarı;
C=A+B
C = 673,4 + 5201,7 = 5875,1 kg/h
Reaktörden çıkan (NH4NO3) çözeltisinin bileşimi = 3137,5/5875,1 = %53,4
NH4NO3 çözeltisindeki su miktarı = 2725,7+6,734 = 2732,43 kg/h
Reaktörden çıkan İnertler çıkan İnertlerle aynıdır = 5,2 kg/h
NH4NO3 çözeltisiyle çıkan inert bileşimi = 5,2/5875,1*100 = %0,088
Reaktörden çıkan su bileşimi = 100-0,088-53,4 = %46,5

GİREN ÇIKAN
Bileşenler Kg/h Bileşenler Kg/h
Amonyak gazı %100 666,7 NH4NO3 %100 3137,5
Sulu NH3 gazı 6,734 Sulu NH4NO3 çözeltisi 2732,43
Nitrik Asit %100 2470,8 İnertler 5,201
İnertler 5,201
Sulu HNO3 asit 2725,7
TOPLAM 5875,13 TOPLAM 5875,13

3.1.2.Kurutucu Etrafında Kütle Denkliği

Toplam = (0,5+0,3) = 0,8 ton/gün geri dönüşüm
R = (0,8*1000)/24 = 33,3 kg/h
 Su buharı (H2O)
↑ W2
W1
→
%2 nem Kurutucu

↓ W3
R1 ←
↓W4

W4 = (22590*1000)/(300*24) = 3137,5 kg/h

W3 = (33,3 + 3137,5) = 3170,8 kg/h
Su için kütle denkliği;
0,02W1 = W2 + 0,001W3
0,02W1 = W2 + 0,001*3170,8
W1 = W2 + W3
W1 = W2 + 3170,8
W2 = 61,47 kg/h
W1 = 3232,27 kg/h

Kurutucuya giren amonyum nitrat bileşimi (%98) = 0,98*3232,7 =3167,62

kg/h
Kurutucudan çıkan su buharı miktarı = 0,001*3170,8 = 3,1708 kg/h
Kurutucuya amonyum nitratla giren su miktarı = 0,02*3232,27 = 64,645 kg/h
Kurutucudan çıkan %100 amonyum nitrat miktarı = 0,999*3170,8 =
3167,6292 kg/h
 GİREN Kg/h ÇIKAN Kg/h
Amonyum nitrat %100 3167,629 Su buharı 61,470
Amonyum nitratla 64,645 Amonyum nitrat %100 3167,629
giren su
Nemli amonyum nitrat 3,171
TOPLAM 3232,27 TOPLAM 3232,27

3.1.3. Yıkama Kulesi Etrafında Kütle Denkliği

0,3ton/gün*1000kg/ton*gün/24h = 12,5 kg/h

Yıkama
→ →
Kulesi
W5 W6 =3232,27kg/h

↓
%2 nem

W5 = 3232,27+12,5 = 3244,77 kg/h

Amonyum Nitrat için kütle denkliği;
X yıkama kulesine giren NH4NO3 çözeltisinin bileşimi;
X*W5 = (0,98*3232,27)+(0,98*12,5) = 3179,87 kg/h
X = (379,87/3244,77)*100 = %98
Yıkama kulesine giren %100 amonyum nitrat miktarı = 0,98*3244,77 =
3179,87 kg/h
Amonyakla giren su miktarı = 0,02*3244,77 = 64,89 kg/h
Çıkan NH4NO3 miktarı = 0,98*12,5 = 12,25 kg/h
NH4NO3 ile çıkan su miktarı = 0,02*12, = 0,25 kg/h
 GİREN Kg/h ÇIKAN Kg/h
Amonyum nitrat %100 3179,87 Amonyum nitrat %100 3167,62
NH4NO3 ile su girişi 64,89 NH4NO3 ile su girişi 64,645
Yıkanmış NH4NO3 12,25
Yıkanan çözeltideki su 0,25

TOPLAM 3244,76 TOPLAM 3244,76

3.1.4. Kristalizatör Etrafında Kütle Denkliği

Bulamacın çıkışı (%30) yıkama kulesine alındığı ve geri kalan %70 NH4NO3
çözeltisi evaporatöre geri dönüştürüldüğünden;
Kristalizatörden çıkan toplam miktar = 3244,76/0,3 = 10815,87 kg/h
Geri dönüştürülen NH4NO3 miktarı (R1) = 10815,87*0,7 = 7571,109 kg/h

W3 → → W4=3244,77 kg/h
Kristalizatör
%77 NH4NH3 %2 nem

R1 ←↓
Kristalizatör için genel kütle denkliği = W3 =W4 + R1
W3 = 3244,76 + 7571,109 = 10815,869 kg/h
NH4NO3 için;
0,77*10815,869 = (x*7571,109) + (0,98*3244,76)
X = 0,68*100 = %68
X geri dönüşmüş NH4NO3 bileşimi
 GİREN Kg/h ÇIKAN Kg/h
Amonyum nitrat %100 8328,219 Amonyum nitrat %100 3179,87
NH4NO3 ile giren su 2487,65 NH4NO3 ile giren su 64,89
Geri dönüşen NH4NO3 5148,25
NH4NO3 ile geri 2422,75
dönüşen su
TOPLAM 10815,86 TOPLAM 10815,86

3.5.Evaporatör Etrafında Kütle Denkliği

Su buharı + (NO2)
↑
Wo=5879,765kg/h W1 W3=10815,87kg/h
→ → Evaporatör →

↑ ↑
R=33,3kg/h R1=7571,109kg/h
%98 NH4NO3 %68 NH4NO3

W1 = R1 + R + Wo
W1 = 7571,109+33,3+5879,765 = 13484,174 kg/h
X*13484,174 = 0,68*7571,109+0,98*33,3+0,53*5879,765
X = 8297/13484,174 = 0,615*100 = % 61,5
Nitrik asitle giren inertlerin (NO2) evaporatörde olduğunu ve uzaklaştırıldığını
bu nedenle evaporatörden çıkan gazların H2O buharı + NO2 olduğunu
varsayalım.
W2 = W1 – W3
W2 = 13484,174 – 10815,87 = 2668,304 kg/h
Evaporatöre giren İnert miktarı = 5,2 kg/h
 Evaporatörden çıkan su buharı miktarı = 2668,304-5,2 = 2663,1023 kg/h

GİREN Kg/h ÇIKAN Kg/h

NH4NO3 çözeltisi 13484,174 NH4NO3 çözeltisi (0,77) 10815,87

(%61,5)
Su buharı 2668,304

TOPLAM 13484,174 TOPLAM 13484,174

3.2.ENERJİ DENKLİKLERİ
3.2.1Amonyak Evaporatör Etrafında Isı Dengesi

NH3(L) NH3(g)
→ →
8 bar, 15 ̊C ↑ ↓ 20 ̊C
Buhar
11 bar
8 bar amonyak için doyma sıcaklığı = 20 C
̊
8 bar’da özgül ısı kapasitesi = 4,5 KJ/kg.K
8 bar’da gizli buharlaşma ısısı = 1186 KJ/kg 0 C
̊ ‘de
25 ̊C’de gizli buharlaşma ısısı = λ25 ̊C = 1186-2,17(25-0) = 1131,8 KJ/kg
25 ̊C’de amonyak (Cp) = 2,17 KJ/kg.̊C
20 ̊C’de amonyak buharlaşır = 673,4*[4,5(20-15)+1131,8] = 777305,65KJ/h
673,4 kg/h buharlaştırıcıya giren amonyak akış hızıdır.

3.2.2. 11 Barda Buhar İçin Gizli Isı

Buhar tablosundan:
0 °C’de Gizli Buharlaşma Isısı = 2782.13 Kj / kg
25 °C’de Gizli Buharlaşma Isısı = 2782.13 – 1.9(25 – 0) = 2734.63 Kj / kg

NH3 tamamen buharlaştırmak için gerekli olan buhar miktarı :

Mo = (M(Cp.ΔT.Δh))/λ = 777305.62/2734.63 = 284.24 kg / h
Dolayısıyla, sıvı amonyak sıcaklığını (15 °C) amonyağın doyma sıcaklığına
yükseltmek için gereken buhar miktarı :
=284.24 x 2734.63 = 777291.23 Kj / kg

3.2.3.Nitrik Isıtıcıda Isı Dengesi

Nitrik asidin ısıtıcıya 25 °C’de girip 150 °C’de çıktığını varsayarsak

Asit 25 °C’den girdiğinden dolayı Entalpi: ΔH = 0

Asidin %47,5’de ısı kapasitesi:
Cp = 0.66 kcal/kg.°C =2.76 kj/kg.°C

Asidin hissedilir ısısı = Mo . Cp . ΔT = 5201.7 x 2.76 (150-25) = 1794586.5

Kj/kg.°C

Isıyı 150 °C’ye yükseltmek için gerekli olan buhar = Mo

Mob = 1797586.5/2734.63 =656.24 kg / h
3.2.4.Reaktör Çevresinde Isı Dengesi
Amonyağın ortalama ısı kapasitesi = Cp = 2.18 Kj / kg .°C
Amonyağın ısı miktarı = Mo . Cp . ΔT = 674.4 x 2.18(20-25) = -7340.1 Kj / kg
Nitrik Asidin ısı miktarı = 5201.7 x 2.8(150 – 25) = 1820595 Kj / h

Reaksiyonun sıcaklığında reaksiyon ısısını hesaplamak için:

ΔHR:T = ΔHoR + ΔH1 + ΔH2
ΔHoR = Standart koşullarda reaksiyon ısısı
ΔH1 = Nitrik asit soğutma ısısı artı amonyağı 25 °C’ye ısıtma ısısı
ΔH2= Ürünün reaksiyon sıcaklığına kadar ısıtılma ısısı
ΔHoR = ∑ ΔHof ürün - ∑ ΔHof reaksiyon
= -81.8 – ( -49.81 – 10.9 ) = -21.09 kcal / gmol
Reaktan ve ürün için oluşum ısısı verileri:
ΔHoR ürün = 5875.13/80 x (-21.09) x 100 = -154883.1 kcal / h
= -648030.89 KJ/h
Cp(NH3) = 5.92 + 8.963 x 10 -3T – 1.764 x 10 -6 T2 = 0.66 kcal / kgmol. K
Cp(HNO3) = 0.66 kcal / kgmol. K ve Cp(NH4NO3) = 0.665 kcal / kgmol. K

Amonyak gazının reaktöre giriş hızı:

T : 4.5 bar basınçta %53.3’lük Amonyum nitrat çözeltisinin Kaynama noktası
4.5 bar basınçta suyun kaynama sıcaklığı = 147.6 °C
Amonyum nitrat çözeltisi için kaynama noktası yükselmesi = 33.2 °C
Sonuç olarak çözeltinin kaynama noktası sıcaklığı = 297.6 + 91.8 = 389.4 °F =
198.6 °C
ΔH2 = 5875.13 x 0.665(471 – 298) = 675904.3 kcal/h = 2827983.6 KJ/h
ΔHR.T = -154883.1+ (-5633.8) + 675904.3 = -515387.4 kcal/h = 2156380.8 KJ/h
Reaktörü soğutmak için gerekli olan su miktarı:
Giriş soğutma suyu = 5.5 bar basınçta 15°C
Çıkış soğutma suyu = 162 °C (doygunluk sıcaklığı)
Soğutma suyu girişinin entalpisi
= Mow x Cp x ΔT = Mow x 4.18(15-25) = -41.8 Mow
Soğutma suyunun çıkış entalpisi
λ = 5.5 bar 0 °C’de suyun gizli ısısı

λ = 2760 – 4.18(25-0) = 2655.5 KJ / kg

25 °C’de suyun ısı kapasitesi = 4.18 KJ/kg.°C
Çıkış soğutma suyunun entalpisi = Mow x 4.18 (162-25) +2655.5 = 572.7Mow +
2655.5
Reaktör çevresindeki Isı Dengesi = 41,8 Mow + -7340,1 + 1820595+ 2156380,8
= 572 Mow + 2655,5 + 2827983,6
Mow= 4999,2 KJ / h Reaktörün soğutulması için gerekli su

3.2.5.Evaporatör Çevresindeki Isı Dengesi

Evaporatöre girişteki Amonyum Nitratın ısı miktarı = 13484,17 x 0,62 x (105,3 -
25) = 671322,8 kcal / saat = 2808814,6 KJ / hr
Evaporatörden çıkıştaki Amonyum Nitratın ısı miktarı = 10815,8 x 0,52 (T - 25)
T: Amonyum Nitratın Evaporatörden çıkış sıcaklığı
Suyun kaynama sıcaklığı = 300mmHg’de 170 °F
Amonyum Nitratın kaynama noktasına yükselme sıcaklığı = 146.7 °F
Amonyum Nitrat çözeltisinin kaynama noktası = 316.7 °F = 158.2 °C
Evaporatörden çıkan amonyum nitrat çözeltisinin ısı miktarı = 10815.8 x 0.52
x(158.2 – 25) = 749145.6 kcal/h = 3134425.2 KJ/h
3.2.6.Kristalizasyon Sıcaklığını Bulmak için Kristalleştirici Etrafındaki Isı
Dengesi
Kristalleştiriciye amonyak nitrat çözeltisi girişi = 10815.86 kg/h
%100’lük NH4NO3 = 0.77 x 10815.16 = 8328.2 kg/h
Çözeltideki su miktarı = 0.23 x 10815.86 = 2487.6 kg/h
Kurutucudan çıkan kristalize NH4NO3 miktarı = 0.98 x 3244.77 = 3180 kg/h
Kristalleşmemiş NH4NO3 miktarı = 8328.2 – 3180 = 5148.2 kg/h
100 g H2O’da çözünmüş NH4NO3 miktarını hesaplamak için

x = 5128.4/2487,6 x 100 = 206.95 g NH4NO / 100 g H2O

% NH4NO3 = 67.4%
Çözünürlük sıcaklığı grafiğinden %67.4’lük NH4NO3 çözeltisinin çözünürlük
sıcaklığı 23 °C bulunur.
Amonyum Nitrat için Çözünürlük ve Sıcaklık İlişkisi
3.2.7.Kurutucu Çevresinde Isı Dengesi
Giriş kurutma hava sıcaklığı = 23 ° F (112,8 ° C)
Çıkış kurutma hava sıcaklığı = 100 ° F (37,8 ° C)
Kurutulacak NH4NO3 sıcaklığı = 73,4 ° F (23 ° C)
Kurutulmuş NH4NO3 sıcaklığı = 90 ° F (32 ° C)
23 ° C'de su buharının gizli ısısı = 2449 - 2.01 (25 - 0) = 2398.7 kj / kg
Su buharının ısı kapasitesi = 2.01 kj / kg. °C
Kurutma havasının ısı kapasitesi = 1.0 kJ / kg. °C
Kurutucuya giren NH4NO3’ün ısı miktarı = 3232,26 x 0,45 (23-25) --2909,034
kcal / hr = -12171,4 kJ / hr
%98’lik NH4NO3 ‘ün ısı kapasitesi = 0,45 kcal / kg. ° C
Çıkış havasının ısı miktarı = Mohava X 1.0 (37.8 25) 12.8 Mohava
Buharlaşmanın 23 ° C'de gerçekleştiği varsayılarak su buharı ısısı miktarı = 61.47
[2.01 (37.8- 23) +
2398.7 + 4.18 (23-25)] = 148686,6 kJ/h
Toplam su ve su buharı ısı miktarı = 148686,6 + 12,8 Mhava
Kurutucudan çıkan %99.9’luk NH4NO3’ün ısı miktarı = 3170,8 x 0,39 (32 - 25)
= 8656,3kcal /h
= 36217,95 kj / h

Kurutucuya giren hava miktarı = Mohava x 1.0 (112.0 - 25) = 87.8 Mohava
Hava akış oranını bulmak için kurutucunun etrafındaki genel ısı dengesi :
87.8Mohava + 12171.4 = 148686.6 + 12.8Mohava + 36217.95
Mohava = 1951.55 kg / h
4.KAYNAKLAR
1. “ Encyclopedia of chemical Technology”, Vol. 2 ,
by: Kirk-Othmer , Third Edition.
2. “ Unit Operation of Chemical Engineering”
by: Jolian C. Smith and Warren L. McCabe, 1984.
3. “Transport Process and Unit Operation”
by: Christie J. Geankoplies, (Allyn and Bacon, INC, 1983).
4. “ Basic Principles and Calculation in Chemical Engineering”
by: David M. Himmelbau (Printice-Hall, INC, 1982).
5. “Shreve’s Chemical Process Industries”
by: George T. Austin (McGraw Hill, 1984).
6. “Chemical Engineering Handbook”
by: R.H. Perry and C.H. Chilton 5th edition,(McGraw Hill, 1973).
7. “Applied Process Design for Chemical and Petrochemical Plants”, Vol. 3 by:
Ernest E.
Ludwig, 1983.
8. “Chemical Engineering” Vol. 6
by: J. M. Coulson, J. F. Richardson, 1982.
9. “Petroleum Refinery Engineering”
by: W. L. Nelson, 1969.
10. “Encyclopedia of Chemical Processing and Design “ Vol. 13 ,
by: John J. Mcketta, 1981..
11. “Process Control”
by: A. pollard, 1971.