Περιγραφή των
τραυματισμών
Η Ιλιάδα, ως επικό ποί ημα, δεν εί-
ναι μό νο το πρώ το δείγ μα ελ λη νι κής
γρα φής, αλ λά και το πρώ το γρα πτό
ελληνικό κείμενο για τη φροντίδα και
τη θεραπεία τραυμάτων.
Το μεγαλόπνοο Έπος του Ομήρου,
αποτελούμενο από 15.692 στίχους, με
ένα άρτιο αρχιτεκτονικό σχέδιο πλοκής
του μύθου και μία οργανική διάρθρωση
γύρω από τη μήνιδα του Αχιλλέα στερεί-
ται πλέον οποιασδήποτε κριτικής που
αφορά στην ενότητά του. Τα ζητήματα
σχετικά με την ύπαρξη του Ομήρου, τη
δημιουργία του έργου, την αρτιότητά
του, την ι στο ρί α της γέ νε σης και της
σύνθεσής του, αίρονται καθώς ο Αρι-
στοτέλης μιλάει για τον Όμηρο ως ένα
Περιγραφή των Τραυματισμών στην Ιλιάδα του Ομήρου
στην Ιλιάδα του
Ομήρου
ΚΕΙΜΕΝΟ: Χρήστος Β. Γώγος,
Νοσηλευτής Γενικού Νοσοκομείου Νάουσας -
Φυσικοθεραπευτής,
Ειδικευμένος Κλινικός Εκπαιδευτής
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: Στρατιωτική Επιθεώρηση
πρόσωπο γνωστό και αναμφισβήτητο.
Η αναντίρρητη όμως πιστοποίηση του
ενός και μοναδικού συγγραφέως γεννά
ερωτηματικά σχετικά με τα υγειονομι-
κού ενδιαφέροντος θέματα. Βοήθησε
κά ποιος τον Ό μη ρο στη συγ γρα φή;
Υπήρχε υγειονομική οργάνωση και θε-
ραπευτές στα στρατόπεδα ή οι μαχητές
γνώρι ζαν και παρείχαν φροντίδα στα
τραύματα τους μεταξύ τους;
Ε ντυ πω σιά ζει ο Ό μη ρος κα θώς
αναγνωρίζει τον αυχένα, τον τράχηλο
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 7
την κλείδα, τα πλευρά, τον καρπό, τον
γλουτό, το ισχίο, κτλ. Όπως επίσης δια-
κρίνει τους τένοντες, τα νεύρα, το νω-
τιαίο μυελό και τους σπονδύλους.
Θαυ μα στός ο τρό πος πε ρι γρα φής
των τραυμάτων που υπέστησαν οι Έλ-
λη νες και οι Τρώ ες πο λε μι στές στον
Τρωικό Πόλεμο, καθώς περιγράφονται
με ακρίβεια α να τόμου, ο μη χα νισμός
πρόκλησης, η θέση, η έκταση, η βαρύτη-
τα και οι συνέπειες των τραυματισμών.
Ακολουθεί μια προσπάθεια παράθε-
σης των χωρίων της Ιλιάδας που αφο-
ρούν στην περιγραφή των τραυματισμών
των πρωταγωνιστών.
Ραψωδία Δ 457-462
Ο Αντίλοχος σκοτώνει έναν Τρώα πο-
λεμιστή, τον Εχέλωπο:
«Πρώτος δ΄ Αντίλοχος
Τρώων έλεν άνδρα κορυστήν εσθλόν
ενί προμάχοισι,
Θαλυσιάδην Εχέλωπον
τον ρ’ έβαλε πρώτος κόρυθος φάλον
ιπποδασείης
εν δε μετώπω λήξε πέρησε δ΄ οστέον
είσω αιχμή χαλκείη.
Τον δε σκότος όσσε κάλυψεν…».
«Πρώτος ο Αντίλοχος σκότωσε ένα
πολεμιστή γενναίο των Τρώων ανάμεσα
στους προμάχους, τον Εχέλωπο του Θα-
λύσιου. Πρώτος τον χτύπησε στο κέρατο
της περικεφαλαίας του που είχε φούντα
από τρίχες αλόγου και τον τρύπησε στο
μέ τω πο, και η χάλ κι νη αιχ μή πέ ρα σε
μέσα στο κόκαλο κι εκείνου τα μάτια τα
σκέπασε το σκοτάδι…».
«Στους πρώ τους Τρώ ες Α ντί λο χος
πρώτο ’χει σκοτωμένο
Τρώ α, Θα λύ σιου το γιον, Ε χέ λω πο
8 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ
ΙΟΥΛ. - ΑΥΓ. 2007
αντρειωμένο.
Τ΄ αλογουρίσιο κέρατο, του κράνους
του, χτυπάει
πρώτος. Το μέτωπο περνά στο κόκα-
λο και πάει
ως μέσα η χάλκινη αιχμή, το φως του
εσκοτεινιάστη…».
Ο θάνατος του Αντίλοχου δεν περιγρά-
φεται ως ακαριαίος. Αναφέρεται αρχικά
πως «το φως του εσκοτεινιάστη». Γνώριζε
ο Όμηρος το οπτικό χίασμα στον διάμεσο
εγκέφαλο που προφανώς τραυματίστηκε
και έχασε το φως του ο Εχέλωπος;
Το ίδιο το θύμα άλλωστε δε θα μπο-
ρού σε να α να φέ ρει την α πώ λεια της
όρασής του.
Στίχοι 480-482
Ο Αί ας ο Τε λα μώ νιος, τραυ μα τί ζει
θανάσιμα τον Σιμοείσιο, γιο του Ανθε-
μίωνος:
«Πρώτον γαρ μιν ιόντα βάλε στήθος
παρά μαζόν δεξιόν
αντίκρυ δε δι’ ώμου χάλκεον έγχος
ήλθεν
ο δ’ εν κονίησι χαμαί πεσέν αίγειρος
ως…».
«Κα θώς προ χώ ραγε μπρο στά, σαν
πρώτο παλληκάρι,
στο στήθος στο δεξί βυζί, το δόρυ
τον ευρήκε
α πό την άλ λη ε πέ ρα σε κι α πό τον
ώμο εβγήκε,
κι έπεσε κι εκυλίστηκε χαμές στης γης
τη σκόνη σαν λεύκα…».
Πρόκειται προφανώς για ένα διαμπε-
ρές τραύμα που προκλήθηκε στο θώρα-
κα από το δόρυ που τρύπησε το δεξιό
μαστό και πέρασε στον αριστερό ώμο
8
τραυ μα τί ζο ντας την καρ διά και τους
πνεύμονες ώστε ο Σιμοείσιος να σωρια-
στεί σαν λεύκα στο χώμα.
Ραψωδία Ε 66-70
Ο Όμηρος περιγράφει πως ο Μηριό-
νης τραυματίζει τον γλύπτη Φέρεκλο,
γιο του Τέχτονος κι εγγόνι του Άρμο-
νος, καθώς το δόρυ του τρυπά το δε-
ξιό γλου τό και περ νώ ντας κά τω α πό
το λαγόνιο οστό προκαλεί τρώση της
ουροδόχου κύστης.
Με πέντε στίχους ο Όμηρος περιγρά-
φει με σαφήνεια την ανατομική σχέση
μεταξύ των τραυματισθέντων οργάνων:
«…τον μεν Μηριόνης ότε δη κατέμαρ-
πτε διώκων
βεβλήκει γλουτόν κατά δεξιόν η δε
διαπρό αντίκρυ
κατά κύστιν υπ’ οστέον ήλυθ΄ ακωκή
γνύξ δ’ εριπ’ οιμώξας,
θάνατος δε μιν αμφεκάλυψε…».
«Ο Μηριόνης το λοιπόν καθώς τον
κυνηγούσε
μόλις τον φτάνει, τον χτυπά, και το
κοντάρι μπαίνει
μέσα από το δεξιό γλουτό, πέρα για
πέρα βγαίνει.
Βρίσκει τη φούσκα και χτυπά το κό-
καλο από κάτου
και γονατίζει και βογγά και πέφτει
του θανάτου».
Στίχοι 291-294
Περιγράφεται η μονομαχία Διομή-
δους - Πανδάρου, όπου ο Διομήδης…
«…ως φά με νος προ έ η κε βέ λος δ’
ίθυνεν Αθήνη
ρίνα παρ’ οφθαλμόν, λευκούς δ΄ εθέ-
ρησεν οδόντας
τον δ’ από μεν γλώσσα πρυπνήν τάμε
Περιγραφή των Τραυματισμών στην Ιλιάδα του Ομήρου
χαλκός ατειρής
αιχμή δ’ εξελύθη παρά νειάτον αν-
θερώνα…».
«Έτσι είπε κι έριξε. Το όπλο τ’ οδή-
γησε η Αθηνά στη μύτη κοντά στο μάτι
και πέρασε τ΄ άσπρα του τα δόντια ο
αλύ γι στος χαλ κός, έ κο ψε τη γλώσ σα
στη ρίζα της και η μύτη βγήκε από το
σα γό νι του κά τω». Χω ρίς γνώ ση της
βασικής ανατομικής, δε θα μπορούσε
ο Ό μη ρος να πε ρι γρά ψει την πο ρεί α
του δόρατος κατά την είσοδο του στο
σπλαχνικό κρανίο, την τρώση της γλώσ-
σας, τον τραυματισμό των δοντιών και
την έξοδό του στη συνέχεια κάτω από
την κάτω γνάθο.
Στην ίδια μάχη, στίχοι 305-307, ο Διο-
μήδης επιτίθεται στον Αινεία, τον γιο
της Αφροδίτης, η οποία στη συνέχεια
προσπάθει να τον γλιτώσει:
«Τω βάλεν Αινείαο κατ’ ισχίον,
ένθατε μηρός ισχίω ενστρέφεται κο-
τύλην δε τε μιν καλέουσι
θλάσσε δε οι κοτύλην, προς δ’ άμφω
ρήξε τένοντε».
«Πετά τηνε και στον γοφό χτύπησε
τον Αινεία,
και στου μερού το κόκαλο που στρί-
βει τόνε βρίσκει
στα δυο τα νεύρα εκόπηκαν κι η κλεί-
δωση ετσακίστη…».
Είναι θαυμαστή η περιγραφή του μη-
χανισμού του κατάγματος της κοτύλης:
Η πέτρα του Διομήδη τραυματίζει την
άρθρωση του ισχίου, ρηγνύει το δέρμα,
τους μύες που περιβάλλουν την άρθρωση
και συντρίβει τους τένοντες (και όχι τα νεύ-
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 9
ρα, όπως πολλοί μεταφραστές αποκαλούν
τους τένοντες) του μέγα και μέσου γλου-
τιαίου μυός, που καταφύονται στο μείζονα
τροχαντήρα. Στη συνέχεια υποχωρεί προς
τα μέσα η κεφαλή του μηριαίου προκαλώ-
ντας την τρώση της κοτύλης. Μέσα από
την περιγραφή του συγκεκριμένου τραυ-
ματισμού προκύπτει και ο σαφής διαχω-
ρισμός μεταξύ τενόντων και νεύρων, που
στο ευρύ κοινό είναι άγνωστος.

Ραψωδία Θ 325-331
Ο Έκτορας εκδικούμενος για το σκο-
τωμό του ιπποκόμου του Αρχεπτόλεμου
υ πό του Τεύ κτρου, του επι τί θε ται με
πέτρα τη στιγμή που ο Τεύκτρος ετοιμά-
ζεται να σαϊτεύσει:
«Τον δ’ αν κορυθαίολος Έκτωρ ανευ-
ρύοντα παρ’ ώμον
όθι κληίς αποέργει
αυ χέ να τε στή θος τε, μά λι στα δε
καίριον έστι
τη ρ’ ε πί οι με μα ώ τα βά λεν λί θω
οκριόεντι ρήξε δε οι νευρήν.
Νάρκησε δε χειρ επί καρπώ
στη δε γνυξ εριπών, τόξον δε οι εκπέ-
σε χειρός».
«Πάνω στην κλείδωση, λαιμό και στή-
θος όπου δένει
άσκημο μέρος σαν κανείς εκειά θα
σε χτυπήσει,
εκεί το βέλος στη στιγμή που θέλατ’
απολύσει
ο κρανοσείστης Έκτορας μπροκάνει
και χτυπά του
μ΄ εκείνη του τσουγκρόπετρα π’ αρπά
κι ασφεντουρά του
και με τα γόνατα πέσε στο χώμα και
σωριάζει
κι από το χέρι του φύγε το τόξο και
το χάνει».
Στο σημείο αυτό ο Όμηρος περιγρά-
φει μια κάκωση του βραχιονίου πλέγμα-
τος με αισθητικές και κινητικές διατα-
ραχές του άνω άκρου, (συμμετεχούσης
και της άκρας χείρας) από έναν εξωγενή
παράγοντα.
Η μετάφραση της φράσης «όθι κλη-
ίς» ως «πάνω στην κλείδωση» θεωρούμε
πως οφείλεται στη γενικότερη άγνοια
της συ γκε κρι μέ νης το πο γρα φί ας των
οργάνων και της ορολογίας της ανατο-
μικής, οπότε δεχόμαστε ως ορθότερη
τη με τά φρα ση της Όλ γας Κο μνη νού
- Κακριδή «…εκεί που το κλειδί χωρίζει
το λαιμό από το στήθος…» που προσ-
διορίζει ακριβώς την κλείδα.
Το συγκεκριμένο οστό μαζί με το δελτο-
ειδή και τον μείζων θωρακικό μυ ορίζουν
το θωρακοδελτοειδές τρίγωνο, στην εν τω
βάθει στοιβάδα του οποίου βρίσκονται
εκτός των άλλων τα τρία δευτερεύοντα
στελέχη (πρόσθιο έξω, πρόσθιο έσω και

10 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ
ΙΟΥΛ. - ΑΥΓ. 2007
ραχιαίο) του βραχιονίου πλέγματος όπου
στη συνέχεια, κλάδοι τους δίδουν εκτός
των άλλων το κερκιδικό, μέσο και ωλένιο
νεύρο που νευρώνουν έως και τους μύες
της άκρας χείρας και των δακτύλων. Ο στί-
χος λοιπόν «ρήξε δε οι νευρήν» αναφέρε-
ται σε τραυματισμό των εκπορευομένων
από το βραχιόνιο πλέγμα νεύρων.
Ραψωδία Ν 437-442
Ο γιος του Αι συ ή τη, Αλ κα θό ω νας,
τραυματίζεται θανάσιμα από τον Ιδομε-
νέα:
«στήθος μέσον ούτασε δουρί ήρως
Ιδομενεύς
ρήξε δε οι αμφί χιτώνα
χαλκέον, ος οι πρόσθεν από χρόος
ηρκει όλεθρον
δη τότε γ’ αυτόν άϋσεν ερεικόμενος
περί δουρί
δούπησεν Δε πεσών, δόρυ δ’ εν κρα-
δίη επεπήγει
η ρα οι ασπαίρουσα και ουρίαχον πε-
λέμιζεν εγχεος».
«Κι ο Ιδομενέας του ΄μπηξεν κατάστη-
θα το δόρυ
π΄ ακίνητος ωσάν δεντρό ψηλόφου-
ντον εστήθη
κι ωσάν κολώνα κι έσκησεν ο χάλκι-
νος στα στήθη
θώρακας, που του χάροντα του έσω-
ζεν ως τώρα.
Μα ξεροβούιζεν εδά στου κονταριού
τη φόρα,
όπως τον έσκιζε, βροντά στη γη το
παλικάρι
και στην καρδιά του απόμηνε μπηγ-
μένο το κοντάρι,
που ’τρεμε η άκρη του καθώς αυτός
στη γη σπαράζει…».
Διακρίνουμε στο σημείο αυτό την έμφα-
Περιγραφή των Τραυματισμών στην Ιλιάδα του Ομήρου
ση που δίδεται και στη λειτουργία των ορ-
γάνων όπως προκύπτει από την περιγρα-
φή της παλμικής κίνησης της άκρης του
δόρατος από τους παλμούς της καρδιάς.
Συνεχίζοντας στην ίδια ραψωδία και
συγκεκριμένα στους στίχους 566–568
όπου ο Μηριόνης βάλλει κατά του Αδά-
μαντος, ο Όμηρος διακρίνει και τονίζει
την ευαι σθη σί α της κά τω κοι λί ας και
της περιοχής των γεννητικών οργάνων
στους τραυματισμούς:
«Μηριόνης σ’ απιόντα μετασπόμενος
βάλε δουρί
αιδοίων τε μεσηγύ και ομφαλού, ένθα
μάλιστα
γιγνετ’ Άρης ολεγεινός οϊζυροίσι βρο-
ντοίσιν».
«…Μα ο Μηριόνης βγαίνει,
καθώς τον είδε κι έφυγε ξωπίσω τονε
παίρνει
κι εκτύπησεν τονε κι αυτός με το κο-
ντάρι πάλι
α να με σίς γεν νη τι κών ορ γά νων και
το φάλι
που πόνος άλλος πιο βαρύς τα’ άμοι-
ρους δεν υπάρχει».
Ραψωδία Ξ 465-468
Ο γιος του Αρχέλοχου, Αντήνορας, θα-
νατώνεται από τον Αίαντα τον Τελαμώνιο,
ο οποίος εξαρχής είχε ως στόχο τον Πολυ-
δάμαντα που διέφυγε τον κίνδυνο:
«Το ρ’ έβαλεν κεφαλής τε και αυχένος
εν συνεοχμώ
νείατον αστράγαλον, από δ’ άμφω
κέρσε τένοντε
του δε πολύ πρότερον κεφαλή στόμα
τε ρίνες ουδεί πληντ’
η περ κνήμαι και γούνα πεσόντος».
«Τον κτύπησε εκεί που σμίγει το κεφά-
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 11
λι με το σβέρκο στον τελευταίο σπόνδυ-
λο και του ’κοψε και τους δύο τένοντες κι
όπως έπεφτε, το κεφάλι του και το στόμα
κι η μύτη άγγιξαν το χώμα πολύ πιο πριν
αγγίξουν οι κνήμες και τα γόνατα».
Με θαυμαστό τρόπο ο Όμηρος, ως
γνώ στης της Α να τομι κής του αν θρω-
πί νου σώ μα τος, (ό πως συ νεχώς προ-
κύπτει απ’ τις περιγραφές του) διακρί-
νει τους τένοντες απ’ τα νεύρα και με
σα φή νεια στους πα ρα πά νω στί χους
αναφέρει τη διατομή των τενόντων (δ΄
άμφω κέρσε τένοντε) της άνω μοίρας
του τραπεζοειδούς, που προσφύοντται
στο έξω ινιακό όγκωμα.
Αξίζει να αναφερθεί πως στα πλαί-
σια του μαθήματος της Κινησιολογίας
σχε τι κά με τη δρά ση των μυών, μία
από τις «πονηρές» ερωτήσεις των καθη-
γητών ήταν και η ερώτηση «ποιος μυς
αν κοπεί οδηγεί σε πτώση της κεφαλής
προς τα εμπρός». Είναι φανερό πως ο
Όμηρος πριν από 2800 χρόνια είχε δώ-
σει την απάντηση.
μυαλό επετάχτη
μέσα από τα σποντύλια του, στο χώμα
και ξαπλώνει».
Από τα παραπάνω προκύπτει η γνώ-
ση του νωτιαίου σωλήνος και του νω-
τιαίου μυελού και όχι του μυαλού όπως
«ποιητική αδεία» αναφέρεται.
Ραψωδία Χ 326-329
Την κορυφαία στιγμή της μονομαχίας
του Αχιλλέως και του Έκτορος, περιγρά-
φεται ο θανατηφόρος τραυματισμός του
ήρωα των Τρώων:
«Τη ρ’ επί οι μεμεώτ’ ελασ’ εγχει δίος
Αχιλλεύς
αντικρύ δ’ απαλοίο δι’ αυχένος ηλυθ’
ακωκή
ουδ’ αρ απ’ ασφάραγον μελίη τάμε
χαλκοβάρεια
όφρα τι μιν προτιείποι αμειβόμενος
επέεσσιν…».

Ραψωδία Υ
Ο Αχιλλέας που «έμοιαζεν απαράλλα-
χτα τ’ ανθρωποφάγου τ΄ Άρη», πλαισιωμέ-
νος από τους Αχαιούς αρχίζει να σκοτώνει
τους Τρώες τον ένα κατόπιν του άλλου.
Η περιγραφή δίδεται με την τεχνική της
ποικιλίας στον τρόπο των τραυματισμών.
Ενδεικτικά στους στίχους 481-484 ο γιος
της Θέτιδος θανατώνει τον Δευκαλίωνα:

«…ο δε φασγάνω αυχένα θείνας

τηλ’ αυτή πήληκι κάρη
βάλε μυελός αύτε σφονδύλων εκπαλθ’
ο δ’ επί χθόνι κείτο τανυσθείς».
«Στο σβέρκο του με το σπαθί χτυπά
και ετινάχτη
κι έ φυ γε η κε φα λή μα κριά, και το

12 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ
ΙΟΥΛ. - ΑΥΓ. 2007
 «Εκεί καθώς του εχίμα,
τον κάρφωσε και της ζωής του ’κοψε
ευτύς το νήμα
ο θείος Αχιλλέας με μιας, που πέρασε
ο χαλκός του
στ’ αντίπερα, τόσος απαλός που ήταν
ο λαιμός του.
Αλλά η βαριά με το χαλκό μελιά δεν
σιοχωρίζει,
τον λάρυγγα, να μην μπορεί καθόλου
να ψελλίζει».
Καθώς ο Έκτορας τραυματίζεται έτσι
ώστε «να μην μπορεί καθόλου να ψελ-
λί ζει» δια πι στώ νου με πως ο Ό μη ρος
γνώ ρι ζε την ύ παρ ξη των φω νη τι κών
χορ δών ε ντός του λά ρυγ γα και δί δει
τη συγκεκριμένη περιγραφή τονίζοντας
έτσι την τραγικότητα της τελικής πτώ-
σης του Έκτορος.
Επίλογος
Έχοντας ως αφετηρία τους παραπά-
νω αναφερόμενους στίχους που επιλε-
κτικά αναφέρθηκαν χωρίς να είναι τα
μόνα επεισόδια περιγραφής τραυματι-
σμών στην Ιλιάδα, συμπεραίνουμε πως
ο τυ φλός ποι η τής δεν ή ταν ά μοι ρος
γνώσεων που αφορούν στην Ανατομία
του αν θρω πί νου σώ μα τος. Ε πέ κει να
τούτου αποδεικνύεται περίτρανα πως
πριν τουλάχιστον 2800 χρόνια, οι Έλλη-
νες γνώριζαν λεπτομερώς το ανθρώπι-
νο σώμα και τις λειτουργίες του, θέτο-
ντας τις βάσεις όλων των σύγχρονων
επιστημών Υγείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 Αριστοτέλης: «Περί Ποιητικής», Κάκτος, Αθήνα 1999.
 Όλγα Κομνηνού - Κακριδή: «Σχέδιο και Τεχνική της Ιλιάδας», Αθήνα 1981.
 Όμηρος: «Ιλιάδα», (μετάφρ. Όλγα Κομνηνού - Κακριδή), Ι. Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.
 Όμηρος: «Ιλιάδα», (μετάφρ. Ψυχουντάκης Γεώργιος), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο1995.
 Lothar Wicke: «Άτλας Ακτινοανατομίαs», (μετάφρ. Ι. Α. Δημόπουλος), Ιατρ. εκδ. Λίτσας, Αθήνα 1983.
 Plattzer W: «Εγχειρίδιο Ανατομικής του Ανθρώπου», Ιατρ. Εκδ. Λίτσας, Αθήνα 1985.
 Τσακρακλίδη Β.: «Βασική Ανατομική», Αθήνα 1984.
 Χ’’Μπούγιας Ιωάν.: «Στοιχεία Ανατομικής του Ανθρώπου ΙΙ», Θεσ/νίκη 1997.
 Λυρίτης: «Ορθοπαδική», Πελεκάνος 1989.
 Γεώργιος Αμπατζίδης: «Αθλητικές κακώσεις κεντρικού και περιφερικού νευρικού συστήματος» UNIVERSITY
STUDIO PRESS, Θεσ/νίκη 1995.
 Ντολάντζας Θεόδωρος: «Συνοπτική Χειρουργική», Ιατρ. Εκδ. Λίτσας, Αθήνα 1992.
 Γεωργοπαπαδάκου Α.: «Λεξικό ανωμάλων ρημάτων», Θεσ/νίκη 1964.
 Δούκας Ν.: «Κινησιολογία», 1979.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 13
Περιγραφή των Τραυματισμών στην Ιλιάδα του Ομήρου