Theoni Kollyropoulou, Despre Problema Pesnei A Doua A Canoanelor

See
discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/284446237
Θεώνη Κολλυροπούλου, Περί του προβλήματος

της β΄ ωδής των κανόνων (Theoni
Kollyropoulou, On the problem of the...
Book · January 2012
CITATIONS READS
0 165
1 author:
Theoni Kollyropoulou
University of Peloponnese
10 PUBLICATIONS 0 CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Theoni Kollyropoulou on 23 November 2015.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

ΘΕΩΝΗ Λ. ΚΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
Περί του προβλήματος

της Β΄ ωδής των κανόνων
ΠΑΤΡΑ 2012
ISBN 978-960-93-4696-2
© Θεώνη Λ. Κολλυροπούλου
kollyrop@uop.gr
kollyrop@gmail.com
τηλ.: 6937479993
Περί του προβλήματος
της Β΄ ωδής των κανόνων
Στην μνήμη
του Δασκάλου μου,
Αθανασίου Κομίνη,
ο οποίος
« …ἅπασαν προσῆγε τὴν παρ’ αὐτοῦ τέχνην
καὶ ἐπιμέλειαν καὶ κατειργάσατο ἡμᾶς.
Φιλοσοφεῖν πρῶτος προὐτρέψατο,
τὴν διὰ τῶν λόγων προτροπὴν φθάσας τοῖς ἔργοις…
Ἀκολούθως ἡμᾶς καὶ ἀνδρίζεσθαι προὐτρέψατο,
ἐμμένοντας καὶ οὐκ ἀποπίπτοντας,
οὔθ’ ἑκουσίως, οὔθ’ ὑπ’ ἀνάγκης… ».
PG 10, 1049 κ.ε.

« …εἰ δέ τις ζητεῖ τὸ διατί
<sc. ἀπέλειψεν ἡ β΄ ᾠδή>,
ζητείτω καὶ διατί
τὰ μὲν διῴδια, τὰ δὲ τριῴδια,
τὰ δὲ τετραῴδια·
ὁ γὰρ αὐτὸς λόγος
καὶ ταῦτα ζητεῖν ἀναπείθει… »
Ἰωάννης Ζωναρᾶς
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ..................................................................................................... 11
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ......................................................................................... 15
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ...............................................................................35
ΠΡΟΛΟΓΟΣ.............................................................................................................43
ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................................................................. 47
ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ.............................................................53
Η Β΄ ΩΔΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ...............................................................53
ΕΜΜΕΤΡΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ ΤΗΣ Π. ΔΙΑΘΗΚΗΣ
ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩ. ΓΕΩΜΕΤΡΗ................................................................................... 57
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ:
ΟΙ ΠΕΡΙ Β΄ ΩΔΗΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
Α΄. Επισκόπηση των περί β΄ ωδής απόψεων.............................................................63
Β΄. Συνολική εκτίμηση των περί β΄ ωδής απόψεων...................................................84
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ:
Η ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Ή ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ ΣΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ
ΤΟΥ ΕΤΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΕΟΡΤΩΝ
Α΄. Η παράλειψη ή διατήρηση της β΄ ωδής στους κανόνες του ετήσιου κύκλου........89
Ι. Ακίνητες εορτές..............................................................................................89
ΙΙ. Κινητές εορτές............................................................................................. 199
1. Η περίοδος του Τριωδίου........................................................................203
2. Η περίοδος του Πεντηκοσταρίου............................................................. 216
Β΄. Η παράλειψη ή διατήρηση της β΄ ωδής
στους κανόνες του εβδομαδιαίου κύκλου: Παρακλητική..................................223
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ:
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ-ΣΥΝΑΦΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Α΄. Ακίνητες εορτές................................................................................................ 267
Β΄. Κινητές εορτές..................................................................................................285
Γ΄. Κανόνες της Παρακλητικής...............................................................................289
Δ΄. Η χειρόγραφη παράδοση των κανόνων με β΄ ωδή.............................................290
Ε΄. Συμπεράσματα.................................................................................................299
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ:
ΕΜΒΟΛΙΜΕΣ ΚΑΙ ΕΣΦΑΛΜΕΝΩΣ ΑΠΟΔΟΘΕΙΣΕΣ Β΄ ΩΔΕΣ
Α΄. Εμβόλιμες β΄ ωδές............................................................................................ 307
Β΄. Εσφαλμένως αποδοθείσες β΄ ωδές.................................................................... 312
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ:
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ............................................................ 321
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ:
ΕΟΡΤΕΣ ΑΝΥΜΝΗΘΕΙΣΕΣ ΜΕ ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ................................. 337
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ:
ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΩΝ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ
Α΄. Κανόνες συντεθέντες άνευ ακροστιχίδος.......................................................... 361
Β΄. Κανόνες συντεθέντες με ακροστιχίδα...............................................................362
Γ΄. Η παράδοση των ακροστιχίδων στις διδασκαλίες............................................. 378
Δ΄. Η ακροστιχίδα ως κριτήριο ελέγχου
της ακεραιότητος των κανόνων με β΄ ωδή..............................................................383
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...............................................................................................385
SUMMARY............................................................................................................395
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΟΙΗΤΩΝ.......................................................................................403
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ
ΘΕΩΝΗ ΚΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
14
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
Α΄. ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
AASS = Acta Sanctorum, Βρυξέλλες/Παρίσι 1643-1940.
Αγγελάτος = Φ. Αγγελάτου, Κανόνες ανέκδοτοι εις τον άγιον Δημήτριον, Βυζαντινά

13:2 (1985), Δώρημα στον Ιω. Καραγιαννόπουλο, 1373-1476.
Αγιορειτική Βιβλιοθήκη = Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, Βόλος.
AHG = Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae Inferioris, Joseph Schirὸ consilio
et ductu edita. Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Università di Roma con
il concorso del consiglio Nazionale delle ricerche, I-XII, Ρώμη 1970-1980 [I:
Canones Septembris, Ada Debiazi-Gonzato collegit et instruxit, Ρώμη 1972. II: Canones
Octobris, Ada Debiazi-Gonzato collegit et instruxit, Ρώμη 1979. III: Canones Novembris,
Athanasius Kominis collegit et instruxit, Ρώμη 1972. IV: Canones Decembris, Athanasius
Kominis collegit et instruxit, Ρώμη 1976. V: Canones Januarii, Alkestis Proiou collegit et
instruxit, Ρώμη 1971. VI: Canones Februarii, Eutychius Tomadakis collegit et instruxit,
Ρώμη 1974. VII: Canones Martii, Eutychius Tomadakis collegit et instruxit, Ρώμη
1971. VIII: Canones Apriliis, Constantinus Nikas collegit et instruxit, Ρώμη 1970. IX:
Canones Maii, Constantinus Nikas collegit et instruxit, Ρώμη 1973. X: Canones Iunii,
Augusta Acconcia Longo collegit et instruxit, Ρώμη 1972. XI: Canones Iulii, Augusta
Acconcia Longo collegit et instruxit, Ρώμη 1978. XII: Canones Augusti, Alkestis Proiou
collegit et instruxit, Ρώμη 1980], XIII: Initia et Indices: Angela Armati composuit ac
digessit, Ρώμη 1983.
An. Boll. = Analecta Bollandiana, Revue critique d’ hagiographie, Βρυξέλλες.
Απόστολος Βαρνάβας = Απόστολος Βαρνάβας, Κύπρος.
Αρχείον Πόντου = Αρχείον Πόντου. Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον υπό της

Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, εν Αθήναις.
Armati, Giuseppe innografo = A. Αrmati, Giuseppe innografo negli AHG, Δίπτυχα 4

(1986-1987), 141-148.
BBGG = Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata, Κρυπτοφέρρη.
Beck = Hans-Geog Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, I-II,
Byzantinischen Handbuch in Rahmen des handbuches der Altertumwissenschaft
II/1, Μόναχο 1959.
Bes. = Bessarione, Pubblicazione periodica di studi Orientali, Ρώμη.
Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia Byzantina = Bibel, Liturgie und Frömmigkeit
in der Slavia Byzantina: Festgabe für Hans Rothe zum 80. Geburtstag / herausgegeben
von Dagmar Christians, Dieter Stern und Vittorio S. Tomelleri, Studies on language
and culture in Central and Eastern Europe, 3, Μόναχο-Βερολίνο 2009.
Bouvy = Edm. Bouvy, La fête de l’ Εἴσοδος ou de la Présentation de la Vierge au
15
Temple dans l’ Eglise grecque, Bes. s. I, 1 (1896), 555-562.
Bóveda = F. J. G. Bóveda, Πάθος και ανάστασις: Ιστορική εξέλιξη της βυζαντινής

υμνογραφίας της Μεγάλης Εβδομάδας και της εβδομάδας της Διακαινησίμου,
(ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2007.
Byzantion = Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Βρυξέλλες.
BZ = Byzantinische Zeitschrift, Λειψία-Μόναχο.
Canart = Codices Vaticani Graeci, I-II (cdd. 1745-1962 recensuit P. Canart), Ρώμη 1970-
1973.
Canart-Peri = P. Canart-V. Peri, Sussidi Bibliografici per i manoscritti greci della Biblioteca
Vaticana, StT 261, Βατικανό 1970.
Christ = W. Christ, Beitrage zur kirchlichen Literatur der Byzantiner, Μόναχο 1870.
Christ-Paranikas AG = W. Christ-M. Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christiano-

rum, Λειψία 1871 (ανατύπωση 1963).
Χρήστου = Π. Χρήστου, Θεολογικά μελετήματα. Υμνογραφικά, Θεσσαλονίκη 1981.
DACL = Dictionnaire d’ Archéologie Chretienne et de Liturgie, Παρίσι.
Darrouzès = J. Darrouzès, Les calendries Byzantins en vers, RÉB 16 (1958), 59-84.
Δετοράκης = Θ. Δετοράκη, Οι άγιοι της πρώτης Βυζαντινής περιόδου της Κρήτης

και η σχετική προς αυτούς φιλολογία, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 11,
Αθήναι 1970.
Δετοράκης, Θεσσαλονικείς υμνογράφοι = Θ. Δετοράκης, Θεσσαλονικείς υμνογράφοι

(6-12 αι.), Αριάδνη. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Κρήτης 10 (2004), 71-83.
Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός = Θ. Δετοράκη, Κοσμάς ο μελωδός. Βίος και έργο,

Ανάλεκτα Βλατάδων 28, Πατριαρχικόν ΄Ιδρυμα Πατερικών μελετών, Θεσσαλο-
νίκη 1979.
Δετοράκης Ποίηση = Θ. Δετοράκη Βυζαντινή θρησκευτική ποίηση και υμνογραφία,

Ηράκλειο 19972.
Δίπτυχα = Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, Αθήναι.
DHGE = Dictionnaire d’ Histoire et de Géographie Ecclesiastique, Παρίσι.
Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ = Συναξάριον σὺν Θεῷ, ἤτοι Τυπικὸν Ἐκκλησιαστικῆς

Ἀκολουθίας τῆς εὐαγοῦς μονῆς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Εὐεργέτι-
δος…, Al. Dmitrievskij, Opisanie liturgitčeskich rukopisej chranjaščichsja v bibliotekach
pravoslavnogo vostoka, I, Κίεβο-Πετρούπολη 1895 (ανατύπωση 1965).
16
DS = Dictionnaire de la Spiritualité, Παρίσι.
DTC = Dictionnaire de Theologie Catholique, Παρίσι.
ΕΑ = Εκκλησιαστική Αλήθεια [1 (1880-1881): Αλήθεια] Σύγγραμμα περιοδικόν, εν

Κων/λει 1880-1923.
ΕΕ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ειρμολόγιον, Αγιορειτική Βι-

βλιοθήκη 9, Chennevière-sur-Marne 1932.
ΕΕΒΣ = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι.
ΕΕΘΣΠΑ = Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΕΘΣΠΘ = Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον = Σωφρονίου Ευστρατιάδου, μητροπολίτου πρώην Λεο-

ντοπόλεως, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ΄Εκδοσις της Αποστολικής
Διακονίας της Εκκλησίας της Eλλάδος (άνευ τόπου και χρόνου εκδόσεως).
Ευστρατιάδης, Ανδρέας ο Κρήτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Ανδρέας ο Κρήτης, ο Ιεροσολυμίτης, ΝΣ 29 (1934), 673-688, 30 (1935), 3-10,
147-153, 209-217, 269-283, 321-342, 462-477.
Ευστρατιάδης, Ανδρέας Τυφλός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Ανδρέας Πηρός ή Τυφλός, ΕΕΒΣ 10 (1931), 3-25.
Ευστρατιάδης, Ηλίας ο Β΄ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ηλίας

Β΄, πατριάρχης Ιεροσολύμων, ΝΣ 31 (1936), 201-208, 274-281.
Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

τιάδου, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 339-344, 403-416, 467-478, 525-
540, 666-673, 32 (1937), 60-67, 81-96, 187-195, 252-259, 401-408, 569-579, 33
(1938), 317-322, 516-523, 618-623.
Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

τιάδου, Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και τα ποιητικά αυτού έργα, ΝΣ 26
(1931), 385-401, 497-512, 530-538, 610-617, 666-681, 721-736, 27 (1932), 28-44,
111-123, 165-177, 216-224, 329-353, 415-422, 450-472, 514-534, 570-584, 644-
664, 698-719, 28 (1933), 11-25.
Ευστρατιάδης, Ιωσήφ ο Στουδίτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

δου, Ιωσήφ ο Στουδίτης, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά 2 (1941-
1952), 25-88.
Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ = Κατάλογος των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας

(της εν τῳ Αγίῳ ΄Ορει) συνταχθείς υπό Σπυρίδωνος μοναχού Λαυριώτου, ια-
τρού, επεξεργασθείς δε και διασκευασθείς υπό Σωφρονίου Ευστρατιάδου…,
Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, τεύχη Β΄ και Γ΄, Παρίσι 1925.
17
Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΒ = Κατάλογος των εν τῃ ιερᾴ μονῄ Βατοπεδίου

αποκειμένων κωδίκων υπό μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου
Ευστρατιάδου και γέροντος Αρκαδίου Βατοπεδινού, Αγιορειτική βιβλιοθήκη,
τεύχος Α΄, Παρίσι 1924.
Ευστρατιάδης, Κοσμάς ο μελωδός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

δου, Κοσμάς Ιεροσολυμίτης, ο ποιητής, επίσκοπος Μαϊουμά, ΝΣ 28 (1933), 83-
99, 143-158, 202-218, 257-272, 330-338, 400-416, 489-505, 530-544.
Ευστρατιάδης, Κυπριανός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Κυ-

πριανός ποιητής, ΝΣ 30 (1935), 689 κ.ε., 31 (1936), 5-10.
Ευστρατιάδης, Ποιηταί και υμνογράφοι = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

τιάδου, Ποιηταί και υμνογράφοι της Ορθοδόξου εκκλησίας, ΝΣ 43 (1948)-54
(1959) passim.
Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

δου, Στέφανος ο ποιητής, ο Σαββαΐτης, ΝΣ 28 (1933), 594-602, 651-673.
Ευστρατιάδης, Ταμείον = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ταμείον

εκκλησιαστικής ποιήσεως, ΕΦ 35 (1936)-51 (1952).
Ευστρατιάδης, Το Εορτολόγιον = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Το Εορτολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας εξ απόψεως ημερολογιακής, Θεολο-
γία 15 (1937), 5-112.
Émereau = Hymnographi Byzantini quorum nomina in litteras digessit notulisque ador-

navit C. Émereau, EO 21 (1922), 258-279, 22 (1923), 12-25, 420-438, 23 (1924),
196-200, 276-284, 408-414, 24 (1925), 164-184.
EO = Échos d’ Orient, Κων/λη/Βουκουρέστι-Παρίσι.
ΕΦ = Εκκλησιαστικός Φάρος, εν Αλεξανδρείᾳ.
ΕΘ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Θεοτοκάριον, Αγιορειτική Βι-

βλιοθήκη 7-8, Chennevières-sur-Marne 1931.
Follieri = E. Follieri, Initia hymnorum Ecclesiae graecae, I-V1-2, StT 211-215bis, Βατικα-
νό 1960-1966.

Follieri, Αρδόμιος = E. Follieri, S. Ardomio martire in Tessalia, An. Boll. 93 (1975), 313-348.
Follieri, Cal. Crist. Mitil. = I calendari in metro innografico di Cristoforo Mitilineo a cura di
Enrica Follieri, I-II, Subsidia Hagiographica 63, Βρυξέλλες 1980.
Follieri, Il Calentario = Ε. Follieri, Il calentario in forma di canone di Teodosio Calociro, StT

232, <Ρώμη> 1964, 103-169.

Follieri, Problemi = E. Follieri, Problemi di Innografia Bizantina, Actes du XIIe Congrès
18
International des Études Byzantines, Ochride 1961, II, Βελιγράδι 1964, 311-325.
Follieri RÉB = E. Follieri, Il calentariο in forma di canone di Gregorio Monaco, RÉB

24 (1966), 115-152.
Follieri, Un theotocarion = Un Theotocarion Marciano del sec. XIV (cod. Marciano cl. I,
6), a cura di Enrica Follieri, Archivio per la storia della Pietà, III, Altri Testi della
Pietà Bizantina I, Ρώμη 1961.
Φουντούλης, Ακολουθίαι νυχθημέρου = Ι. Φουντούλης, Ακολουθίαι του νυχθημέρου,

Κείμενα Λειτουργικής, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 1994.
Φουντούλης, ΄Αγιοι Γεώργιοι = Ιω. Φουντούλη, Λεσβιακόν Εορτολόγιον, Α΄. Οι άγιοι Γε-
ώργιοι, αρχιεπίσκοποι Μυτιλήνης, Αθήναι 1959.
Φουντούλης, Η τιμή των λειψάνων = Ιω. Φουντούλη, Η τιμή των λειψάνων και των τά-
φων των Λεσβίων αγίων, Λεσβιακά 5 (1967), 14-64.
Φουντούλης, Λειτουργική = Λειτουργική Α΄. Εισαγωγή στη θεία λατρεία, Θεσσαλονί-

κη 2004.
Φουντούλης, Συμεών Θεσσαλονίκης = Ιω. Φουντούλη, Το συγγραφικόν έργον Συμε-

ών του Θεσσαλονίκης (συμβολή εις την ιστορίαν και θεωρίαν της θείας λα-
τρείας), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, ΄Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του
Αίμου, αριθμ. 48, Θεσσαλονίκη 1966.
Froyshov = S. Froyshov, The Early Development of the Liturgical Eight-Mode System

in Jerusalem, St. Vladimir’s Theological Quarterly 51:2-3 (2007), 139-178.
Φυτράκης = Κατάλογος των χειρογράφων του Θεολογικού Σπουδαστηρίου Πανεπι-

στημίου Αθηνών, επιμελείᾳ Ανδρέου Ι. Φυτράκη, εν Αθήναις 1937.
Gardthausen = Catalogus codicum Graecorum Sinaiticorum. Scripsit V. Gardthausen, Οξ-

φόρδη 1866.
Getov = Getov D., Incipitarium for the apparently unedited liturgical canons, as con-
tained in the Greek manuscripts kept in Bulgarian libraries, BBGG III s. 1 (2003),
93-114.
Giannelli, L’ ultimo ellenismo = C. Giannelli, L’ ultimo ellenismo nell’ Italia Meridionale,

Scripta Minora di Ciro Giannelli, Studi Bizantini e Neoellenici 10 (1963), 307-327.
Goar = J. Goar, Ευχολόγιον sive rituale Graecorum, Βενετία 1730 (ανατύπωση 1963).
Γρηγόριος Παλαμάς = Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη.
Gonzato = A. Gonzato, La preparazione del 1o volume degli «Analecta Hymnica e co-

dicibus eruta Italiae Inferioris», RSBN n.s. 2-3 (1965-1966), 213-222.
Hannick = Chr. Hannick, Studien zu den griechischen und slavischen liturgischen Handschrif-
19
ten der Österreichischen Nationalbibliothek, Byzantina Vindobonensia, VI, Βιέννη 1972.
Hannick-Plank-Lutzka = Das byzantinische Eigengut der neuzetlichen slavishen Menäen und

seine griechischen Originale erarbeitet von P. Plank und C. Lutzka, herausgegeben von Ch.
Hannick [I: Incipitarium und Edition der Monate September bis Februar, II: Incipitarium
und Edition der Monate März bis August, III: Incipitarium und Edition Theotokia, In-
dex hymnorum graecorum, Index hymnorum slavicorum, Epimetra tria], Abhandlungen
Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften, 112, Patristica Slavica 12,
Paderborn 2006.
Helikon = Helikon, Rivista di tradizione e cultura classica dell’ Università di Messina, Μεσσήνη.
Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr. = R. H. Jordan, The Synaxarion of the Monastery of

the Theotokos Evergetis. September to February, Text and Translation by R. H. Jordan,
Belfast Byzantine Texts and Translations, 6.5, Μπέλφαστ 2000.
Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle = R. H. Jordan, Synaxarion

Evergetis: The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis. March to August–
The movable cycle, Text and Translation by R. H. Jordan, Belfast Byzantine Texts and
Translations, 6.6, Μπέλφαστ 2005.
Kamil = Catalogue of all manuscripts in the Monastery of St. Catharine on Mount Sinai by Mu-
rad Kamil, Βισμπάντεν 1970.
Kazhdan = A. Kazhdan, An Oxymoron. Individual features of a Byzantine hymnographer,

RSBN n.s. 29 (1992), 19-58.
Κολλυροπούλου, ΄Εκδοση Β΄ ωδών = Θ. Κολλυροπούλου, ΄Εκδοση των Β΄ ωδών οι οποί-

ες εξέπεσαν από τους εκδεδομένους κανόνες στα λειτουργικά βιβλία και τα AHG,
ΕΕΒΣ 51 (2003), 404-480.
Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε = Θ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεός…
(Συμβολή στην μελέτη των ειρμών της β΄ ωδής των ασματικών κανόνων), Πά-
τρα 2010.
Κολλυροπούλου, Υμνογραφία της Κάτω Ιταλίας = Θ. Κολλυροπούλου, Η λαμπρή

υμνογραφική παράδοση της Κ. Ιταλίας και Σικελίας–Προκόπιος Κρυπτοφέρ-
ρης: ένας ελάχιστα γνωστός υμνογράφος, Πρακτικά Συνεδρίου με θέμα «Αχα-
ΐα και Νότιος Ιταλία», Εταιρεία Επιστήμης και Πολιτισμού και Ιταλική Αρ-
χαιολογική Σχολή Αθηνών, 6-9 Ιουλίου 2006, Αθήνα 2011, 224-237.
Κομίνης, Γρηγόριος Πάρδος = Α. Δ. Κομίνη, Γρηγόριος Πάρδος μητροπολίτης Κο-

ρίνθου και το έργον αυτού, Ρώμη-Αθήναι 1960.
Κομίνης, Φώτιος = Α. Δ. Κομίνη, Υπήρξεν ο ιερός Φώτιος ποιητής; sive: Analecta Hymnica
Graeca e codicibus eruta Orientis Christiani, Δίπτυχα 6 (1994-1995), 21-26.
Κομίνης, Το επίγραμμα = Α. Δ. Κομίνη, Το βυζαντινόν ιερόν επίγραμμα και οι επιγραμ-

ματοποιοί, «Αθηνά», σειρά διατριβών και μελετημάτων αρ. 3, εν Αθήναις 1966.
20
Kominis = A. D. Kominis, Analecta Hymnica Graeca e codicibus orientalibus eruta, Akten

des XVI Internationalen Byzantinistenkongress, I, Jahrbuch der Österreichischen Byzanti-
nistik 31 (1981) 2. 1.
Krivko, Ausfälle und Interpolationen = R. Krivko, Zur Geschichte zweiter Ode hymnogra-
phisches Kanons: Ausfälle und Interpolationen (К истории второй песни гимногра-
фического канона: утраты и интерполяции), Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der
Slavia Byzantina, 229–242.
Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels = R. Krivko, Sinaitic and Sla-
vonic Hymnographic Parallels (Синайско-Славянские Ггимнографические Па-
раллели), Вестник Православного СвятоТихоновского гуманитарного универси-
тета, Серия 3: Филология 11:1 (2008), 56-102.
Krivko, Towards the Source = R. Krivko, Towards the Source Studies of Slavic Office
Menaia: Evidences of Athonite Manuscripts, Лингвистическое источниковедение.
2006–2010, Ред.: Ю. В. Кагарлицкий, А. М. Молдован, Μόσχα 2010, 38–57.
Krumbacher-Σωτηριάδης = K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντηνής Λογοτεχνίας, με-

τάφραση Γ. Σωτηριάδου, I-III, Αθήναι 1897-1900 (ανατύπωση, Αθήναι 1974).
Λάμπρος = Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου ΄Ορους ελληνικών κωδί-
κων υπό Σπ. Λάμπρου, I-II, εν Κανταβριγίᾳ της Αγγλίας 1900.
Lancia di Brolo = Lancia di Brolo, Storia della Chiesa in Italia, Παλέρμο 1884.
LTK = Lexikon für Theologie und Kirche, Φράιμπουργκ.
ΜΑΔ = <Μηναία του όλου ενιαυτού>, ΄Εκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκ-
κλησίας της Ελλάδος, I-XII, Αθήναι 1972-1974.
Magri, Clemente innografo = M. A. Magri, Clemente innografo e gli inediti canoni cerimoniali,
Testi e Studi 12, Ρώμη: Bretschneider 1979.
Mai, SR = A. Mai, Spicilegium Romanum, I-X, Ρώμη 1862.
Μακεδονικά = Μακεδονικά. Σύγγραμμα περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών

Σπουδών, εν Θεσσαλονίκῃ.
Malatesta Zilembo = M. G. Malatesta Zilembo, Gli amanuensi di Grottaferrata, BBGG

19 (1965), 39-56, 141-159, 27 (1973), 97-126, 29 (1975), 3-54.
Μανάφης = Κ. Μανάφη, Φωτίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως άγνωστοι οκτώη-

χοι κανόνες εις τον άγιον Ιωάννην τον Θεολόγον, Πρακτικά Επιστημονικού Συ-
μποσίου «Μνήμη αγίων Γρηγορίου του Θεολόγου και Μεγάλου Φωτίου αρ-
χιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως (14-17 Οκτωβρίου 1993)», Θεσσαλονίκη
1994, 493-565.
Mancini = A. Mancini, Codices Graeci monasterii Messanensis S. Salvatoris, 1907.
21
Martini = E. Martini, Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle biblioteche italiane, II: Catalogus
codicum Graecorum qui in bibliotheca Vallicelliana Romae adservantur, Μιλάνο 1902.
ΜΒ = <Μηναία του όλου ενιαυτού διορθωθέντα υπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσι-

ανού του Ιμβρίου>, I-XII, Βενετία 18522-1862.
Mercati-Franci de’ Cavalieri = Codices Vaticani Graeci, recensuerunt J. Mercati… et Franci

de’ Cavalieri, I (cdd. 1-329), Ρώμη 1923.
Μηλιαράς = Αρχιμανδρίτου Καλλίστου Μηλιαρά, Ιστορική επισκόπησις του Τριωδί-

ου. Το σχέδιον και ο καταρτισμός αυτού, ΝΣ 29 (1934), 44-61, 153-161, 177-184,
330-346, 452-467, 502-516, 553-570, 609-615.
Μητσάκης = Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Υμνογραφία. Από την εποχή της Καινής Διαθή-
κης έως την Εικονομαχία, Αθήνα 19862.
Μοσχονάς = Θ. Δ. Μοσχονά, Κατάλογοι της Πατριαρχικής βιβλιοθήκης. Τόμος Α΄.

Χειρόγραφα, Αλεξάνδρεια 1945.
MMB = Monumenta Musicae Byzantinae, Κοπεγχάγη.
Momina = Triodion und Pentekostarion nach slavischen Handschriften des 11.-14. Jahrhunderts,
I: Vorfastenzeit, mit einer Einfuhrung zur Geschichte des slavischen Triodions von M. A.
Momina, herausgegeben von M. A. Momina und N. Trunte, Patristica Slavica 11,
Paderborn-Μόναχο-Βιέννη-Ζυρίχη 2004.
ΜΡ = Μηναία του όλου ενιαυτού, I-VI, εν Ρώμῃ 1888-1901.
Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον = Εορτοδρόμιον, ήτοι Ερμηνεία εις τους ασμα-

τικούς κανόνας των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, συνερανισθέν εκ
διαφόρων της Εκκλησίας Πατέρων, πλουτισθέν με πολλάς σημειώσεις και συ-
ντεθέν εις την κοινήν γλώσσαν υπό Νικοδήμου εν μοναχοίς ελαχίστου του Αγιο-
ρείτου, εν Βενετίᾳ 1836.
Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος χαρίτων = Νικοδήμου του Αγιορείτου, Κήπος χαρίτων,

ήτοι ερμηνεία γλαφυρά εις τας θ΄ ωδάς της στιχολογίας, εκ διαφόρων συνερα-
νισθείσα, Ενετίησιν 1819.
ΝΣ = Νέα Σιών. Εκκλησιαστικόν περιοδικόν Σύγγραμμα, εν Ιεροσολύμοις.
ΝΘ = Νικοδήμου Αγιορείτου, Θεοτοκάριον… περιέχον εξηκονταδύω κανόνας προς

την υπεραγίαν Θεοτόκον…, Βενετία 1883.
OCA = Orientalia Christiana Analecta, Ρώμη.
OCP = Orientalia Christiana Periodica, Ρώμη.
ODB = Alexander Kahzdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, I-III, Οξφόρδη
1991.
22
Omont = H. Omont, Inventaire sommaire des manuscripts grecs de la Bibliothèque nationale

et les autres bibliothèques de Paris et des Départements, I-IV, Παρίσι 1886-1898.
Παπαδόπουλος Άνθ. = Ανθ. Παπαδοπούλου, Λειτουργικοί όροι, Αθηνά 40 (1928),

60-87.
Παπαδόπουλος Γ., Συμβολαί = Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εις την ιστορίαν της

παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής και οι από των αποστολικών χρόνων άχρι
των ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστατοι μελωδοί, υμνογράφοι, μουσικοί
και μουσικολόγοι, εν Αθήναις 1890.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Αναστάσιος κοιαίστωρ = Αθ. Παπαδοπούλου- Κεραμέως,

Αναστάσιος κοιαίστωρ, ο μελωδός, VV 7 (1963), 43-59.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Βυζ. Αναλ. = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Βυζαντινά

Ανάλεκτα, ΒΖ 8 (1899), 66-81.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Και πάλιν περί

της δευτέρας ωδής των ασματικών κανόνων, ΕΑ 25 (1901), 425-427, 468-470.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Δεύτε-

ραι ωδαί ασματικών κανόνων, VV 13 (1909), 484-488.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Εις ύμνος = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Εις ύμνος

του πατριάρχου Φωτίου, Οδησσός 1900.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Ιεροσολυμιτική Βι-

βλιοθήκη…, I-V, 1891, (Βρυξέλλες, ανατύπωση του 1963).
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, ο υμνογράφος

Ιγνάτιος, ΕΑ 26 (1902), 37-39, 68-70, 88-91.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Κατάλογος χφφ. Μονής Λειμώνος = Αθ. Παπαδοπούλου-

Κεραμέως, Κατάλογος των εν τῃ βιβλιοθήκῃ της εν Λέσβῳ ιεράς και σεβασμί-
ας του Λειμώνος μονής αποκειμένων χειρογράφων. Μαυρογορδάτειος Βιβλιο-
θήκη, παράρτημα του περιοδικού Ο εν Κωνσταντινουπόλει ελληνικός Φιλολο-
γικός Σύλλογος 15 (1884), 17-131.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Συμβολαί εις

την ιστορίαν των μηναίων, ΕΑ 24 (1900), 337-342, 388-395, 25 (1901), 37-41,
77-80.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα = Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Σχεδίασμα

περί των λειτουργικών Μηναίων εξεταζομένων υπό ιστορικήν τε και κριτικήν
έποψιν, VV 1 (1894), 341-388.
Παπαηλιοπούλου, Κασσιανός = Ελ. Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου, Ακολουθία στον

άγιο Κασσιανό τον Ρωμαίο, ποίημα «Του Κρήτης» (Νικηφόρου του Μοσχοπού-
λου), Δίπτυχα 2 (1980), 119-145.
23
Παπαηλιοπούλου, Παύλος ο Νέος = Ελ. Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου, Αγιολογικά

και υμνογραφικά εις άγιον Παύλον τον Νέον εν τοις Καϊουμά επί των Εικονο-
μάχων αθλήσαντα, Δίπτυχα 1 (1979), 53-96.
Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα = Ελ. Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου, Προβλήματα Βυ-

ζαντινής Υμνογραφίας ή περί τινων ακροστιχίδων του υμνογράφου Γεωργίου, Δί-
πτυχα 6 (1994-1995), 431-478.
Παπαηλιοπούλου, Ταμείον = Ταμείον ανεκδότων βυζαντινών ασματικών κανόνων

seu Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Orientis Christiani υπό Ελ. Παπαη-
λιοπούλου-Φωτοπούλου, δ.Φ., I. Κανόνες Μηναίων, Σύλλογος προς Διάδοσιν
Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1996.
ΠαΡ = Παρακλητική, ήτοι Οκτώηχος η μεγάλη, εν Ρώμῃ 1885.
Παρανίκας = Μ. Παρανίκας, Περί Χριστιανικής ποιήσεως των Ελλήνων, Ο εν Κων-

σταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 8 (1874), 174-194, 9 (1875),
119-130, 10 (1876), 10-22.
Paschos, Saint Nicolas = Paschos, Saint Nicolas dans l’ hymnographie Byzantine, Θε-
ολογία 57 (1986), 397-422.
Pasini = C. Pasini, Testi innografici in onore di sant’ Ambrogio di Milano, BBGG 37

(1983), 147-209, 38 (1984), 67-140, 39 (1985), 113-179.
ΠαV = Παρακλητική συν Θεῴ αγίῳ περιέχουσα την πρέπουσαν αυτῄ… ακολουθί-
αν, <Ρώμη, επιμελείᾳ Ph. Vitali> 1738.
ΠεΑΔ = Πεντηκοστάριον χαρμόσυνον… διορθωθέν και δι’ ενός προλόγου πλουτι-

σθέν υπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου, ΄Εκδοσις της Απο-
στολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, εν Αθήναις 1959.
ΠεΡ = Πεντηκοστάριον χαρμόσυνον…, εν Ρώμῃ 1883.
Petta = M. Petta, Inni inediti di Job Monaco, BBGG 29 (1965), 81-139.
Petta, Manoscritti Criptensi = M. Petta, Manoscritti Criptensi in una lista per P. J. Guil-
lot, BBGG 32 (1978), 3-14.
Pètridés = S. Pètridés, Office inedit de saint Clement hymnographe, BZ 12 (1903),

571-581.
ΠεV = Πεντηκοστάριον… Εν ῳ και προσετέθη η παλαιά Ακολουθία της εβδομά-

δος της Διακαινησίμου συν τοις Τριωδίοις μετά το Αντιπάσχα, <Ρώμη, επιμε-
λείᾳ Ph. Vitali> 1738.
PG = J.-P. Migne, Patrologia cursus completus, Series Graeca, 1-161, Παρίσι 1857-1886.
Pitra, Analecta Sacra = J. B. Pitra, Analecta Sacra spicilegio Solesmensi parata, I-IV, Παρί-
σι-Τούσκουλο-Βενετία 1876-1884.
24
Pitra, Hymnographie = J. B. Pitra, Hymnographie de l’ Église grecque, Ρώμη 1867.
RÉB = Revue des Études Byzantines (I-III Études Byzantines), Βουκουρέστι-Παρίσι.
ROC = Revue de l’ Orient Chretien, Παρίσι.
Rocchi = Codices cryptensis seu Abbatiae Cryptae Ferratae… digesti et illustrati cura et studio
D. Antonio Rocchi…, Τούσκουλο 1883.
Rocchi, In Paracleticam Deiparae = A. Rocchi, In Paracleticam Deiparae Sanctissimae

S. Joanni Damasceno vulgo tributam animadversiones, Bes. s. II, 3 (1902), 22-32,
194-210, s. II, 4 (1903), 217-234, 334-346, s. II, 5 (1903), 48-55, 177-186.
RSBN = Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, Ρώμη.
Σάθας = Κ. Ν. Σάθα, Ιστορικόν δοκίμιον περί του θεάτρου και της μουσικής των
Βυζαντινών, ήτοι εισαγωγή εις το Κρητικόν Θέατρον, εν Βενετίᾳ 1878.
Σακκελίων = Ι. Σακκελίωνος, Πατμιακή Βιβλιοθήκη…, Αθήνησιν 1890.
Σακκελίων Ι. και Α. = Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης υπό

Ιω. Σακκελίωνος… και Αλκ. Σακκελίωνος, εν Αθήναις 1892.
Schirò = G. Schirò, Caratteristiche dei canoni di Andrea Cretese. Studio su alcune

composizioni inedite del melode, Πεπραγμένα Α΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συ-
νεδρίου, Κρητικά Χρονικά 15-16:2 (1962), 113-138.
Schirò-Gonzato = G. Schirò-A. Gonzato, Per un’ edizione di «Analecta Hymnica e codici-

bus eruta italiae Inferioris», Akten des XI Internationalen Byzantinistenkongress, Μόνα-
χο 1958, Μόναχο 1960, 539-555.
Schirò, Βυζ. Λογ. = G. Schirò, Η βυζαντινή λογοτεχνία της Σικελίας και της Κ. Ιταλί-
ας, Ελληνικά 17 (1962), 170-187.
SEC = H. Delehaye, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae e codice Sirmondiano nunc

Berolinensis adjectis synaxariis selectis (Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris),
Βρυξέλλες 1902.
Spanos = A. Spanos, An annotated critical edition of an unpublished Byzantine Menaion for

June: Codex Lesbiacus Leimonos 11, Byzantinisches Archiv 23, Βερολίνο/Νέα Υόρ-
κη 2010.
Στάθης = Γρ. Θ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν τῃ βυζαντινῄ μελο-

ποιΐᾳ και έκδοσις των κειμένων εις εν Corpus. Εκδίδουν ο μητροπολίτης Κοζά-
νης Διονύσιος και ο Γρ. Στάθης, ΄Ιδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Μελέται αρ.
1, Αθήναι 1977.
Stefanovič = D. Stefanovič, The daily menaia from Carbone, BBGG 21 (1967), 41-46.
25
Stiernon = D. Stiernon, La vie et l’ œuvre de S. Joseph l’ hymnographe, A propos d’

une publication récente, RÉB 31 (1973), 243-266.
StT = Studi e Testi, Βατικανό.
Στρατηγόπουλος = Δ. Στρατηγόπουλου, Ανέκδοτοι βυζαντινοί ασματικοί κανόνες. Δι-

ορθώσεις και προσθήκες, Βυζαντινά 20 (1999), 253-266.
Szöverffy = J. Szöverffy, A Guide to Byzantine Hymnography, I-II, Medieval Classics:

Texts and Studies 11-12, Μπρούκλιν-Μασσαχουσέτη, Λέιντεν 1978-1979.
Taft, Bibliography of Hours = R. Taft, Select bibliography on the Byzantine Liturgy of

the Hours, OCP 48 (1982), 358-370.
Taft, The Liturgy of the Hours = R. Taft, The Liturgy of the Hours in East and West: the
origins of the Divine Office and its meaning for today, Μιννεάπολις 1986.
Théarvič = M. Théarvič, A propos de Théofane le Sicilien, EO 7 (1904), 31-34, 164-171.
ΘΗΕ = Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, I-XII, Αθήναι 1962-1968.
Θεολογία = Θεολογία. Επιστημονικόν περιοδικόν..., εν Αθήναις.
Θέμελης = Τ. Π. Θέμελη, Τα μηναία από του ια΄ μέχρι του ιγ΄ αιώνος, ΕΦ 30 (1931),
287-312, 348-387, 520-566.
Θέμελης, Πνευματικά έργα = Τ. Π. Θέμελη, Πνευματικά έργα της Εκκλησίας των Ιερο-
σολύμων, άτινα εγένοντο αποδεκτά υπό της όλης Ορθοδόξου Εκκλησίας, ΝΣ 43
(1948), 15-26, 65-82, 129-144, 193-207, 257-272, 44 (1949), 3-16, 65-80, 129-145.
ΘV = Παρακλητικόν συν Θεῴ αγίῳ της υπεραγίας Θεοτόκου. Ποίημα του οσίου Πα-
τρός ημών Ιωάννου του Δαμασκηνού… <Ρώμη, επιμελείᾳ Ph. Vitali> 1738.
Topping = E. Catafygiotu-Topping, Women hymnographers in Byzantium, Δίπτυχα 3

(1982-1983), 98-111.
Toscani, Cozza-Luzi = Th. Toscani et J. Cozza-Luzi, De immaculata Deiparae conceptione

hymnologia Graecorum ex editis et manuscriptis Cryptoferratensibus latina et italica inter-
pretatione patrologia comparatione et adnotationibus illustrata, Ρώμη 1862.
ΤρΑΔ = Τριώδιον κατανυκτικόν… ΄Εκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησί-

ας της Ελλάδος, εν Αθήναις 1960.
ΤΡ = Τριώδιον κατανυκτικόν…, εν Ρώμη 1879
ΤρV = Τριώδιον συν Θεῴ αγίῳ περιέχον την πρέπουσαν αυτῴ ακολουθίαν… <Ρώμη,
επιμελείᾳ Ph. Vitali> 1738.
Τρεμπέλας, Εκλογή = Π. Τρεμπέλα, Εκλογή ελληνικής ορθοδόξου υμνογραφίας, Αθή-

ναι 1949.
26
Tuliatos-Banker = D. Tuliatos-Banker, The Byzantine Orthros, Βυζαντινά 9 (1977), 323-

357.
Τωμαδάκης = Ευτ. Τωμαδάκη, Ιωσήφ ο υμνογράφος· βίος και έργον…, «Αθηνά»,

σειρά διατριβών και μελετημάτων αρ. 11, εν Αθήναις 1971.
Τωμαδάκης BBGG = Eut. Tomadakis, Un problema di innografia bizantina: il rima-

neggiamento dei testi innogragici, BBGG 26 (1972), 3-30.
Τωμαδάκης, Εισαγωγή = Ν. Τωμαδάκη, Η Βυζαντινή υμνογραφία και ποίησις, ήτοι

Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Φιλολογίαν, Β΄, Αθήναι 19653 (ανατύπωση 1993).
Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄ = Ευτ. Τωμαδάκη, Κανόνες Παρακλητικής

(προς κριτικήν έκδοσιν των ανεκδότων και ελλιπώς εκδεδομένων), ΕΕΒΣ 39-40
(1972-1973), 253-274.
Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄ = Ευτ. Τωμαδάκη, Ανέκδοτοι και ελλιπώς εκ-

δεδομένοι ασματικοί κανόνες της Παρακλητικής παραδιδόμενοι υπό Σιναϊτικών
χειρογράφων, ΕΕΒΣ 53 (2007-2008), 49-102.
Τωμαδάκης, όσ. Μαρτινιανός = Ευτ. Τωμαδάκη, Η ακροστιχίδα του κανόνα του οσί-
ου Μαρτινιανού, Δίπτυχα 4 (1986-1987), 410-412.
Τωμαδάκης, Περί ΝΘ = Ν. Τωμαδάκη, Επίμετρον Α΄. Περί του Θεοτοκαρίου του Νι-
κοδήμου, ΕΕΒΣ 32 (1963), 15-22.
Τωμαδάκης, Τριώδιον = Ευτ. Τωμαδάκη, ΄Ασματα του Τριωδίου ερανισθέντα εκ κω-

δίκων της Κ. Ιταλίας, Α΄-Β΄, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, εν
Αθήναις 1995, 2004.
Βέης = Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογρά-

φων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων εκδιδόμενος εκ
των καταλοίπων Ν. Α. Βέη, Α΄. <χειρόγραφα μονής Μεταμορφώσεως>. Ακα-
δημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθή-
ναι 1967.
Vitali, Ανθολόγιον = Ανθολόγιον…, I-III, <Ρώμη, επιμελείᾳ Ph. Vitali> 1738.
Βουλισμάς = μητροπ. Ευστ. Βουλισμά, Περί εκκλησιαστικών μελωδών, ΕΑ 16 (1893),

358-361.
VV = Βυζαντινά Χρονικά. Vizantijskij Vremennik, Πετρούπολη 1894-1924, Μόσχα.
Wellesz = E. Wellesz, A history of Byzantine music and Hymnography, Οξφόρδη 19612.
Weyh = H. Weyh, Die Akrostichis in der Byzantinischen Kanonesdichtung, BZ 17 (1908),

1-69, μετάφραση Μ. Βακαλοπούλου, Η ακροστιχίδα στη Βυζαντινή ποίηση των
κανόνων, Κατερίνη 2005.
27
Winkley = St. Winkley, A Bodleian theotokarion, RÉB 31 (1973), 267-273.
ΩΑΔ = Ωρολόγιον το μέγα…, ΄Εκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της
Ελλάδος, Αθήναι 1974.
ΩΒ = Ωρολόγιον το μέγα… διορθωθέν… υπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού

του Ιμβρίου…, εν Βενετίᾳ 1856.
Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός = Αλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός. Βίος

και έργο (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Ρέθυμνο 2002.
Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός = Αλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός. Νέα δε-

δομένα για την χρονική του τοποθέτηση, Βυζαντινά 29 (2009), 121-150.
28
B΄. ΣΥΝΤΕΤΜΗΜΕΝΕΣ ΛΕΞΕΙΣ1
άγ., αγ. = άγιος

αι. = αιών
αντ. = αντίστροφος, αντιστρόφως
ανωτ. = ανωτέρω
αρ. = αριθμός
άρχ., αρχ. = άρχεται, αρχή
ακρ. = ακροστιχίδα
δ. ακρ. = διπλή ακροστιχίδα2
α΄ ακρ. = η σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των τροπαρίων του κα-
νόνος (εκτός των τριαδικών και των θεοτοκίων) ακροστιχίδα
β΄ ακρ. = η σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των τριαδικών ή/και των
θεοτοκίων του κανόνος ακροστιχίδα
απόστ., αποστ. = απόστολος
αρχιεπίσκοπ., αρχιεπισκ. = αρχιεπίσκοπος
βλ. = βλέπε
βομβ. = βομβύκινος
δηλ. = δηλαδή
ειρμ. = ειρμός
έκδ. = έκδοση
ένθ’ ανωτ. = ένθ’ ανωτέρω
επίσκ., επισκ. = επίσκοπος
ευαγγελ. = ευαγγελιστής
ηγούμ., ηγουμ. = ηγούμενος
θεοτ. = θεοτοκίο
ιερομ. = ιερομάρτυς
καθηγ. = καθηγητής
κατωτ. = κατωτέρω
κ.ε. = και εξής
κλπ. = και λοιπά
κώδ. = κώδικας
κώδδ. = κώδικες
μ. = μάρτυς
μεγαλομ. = μεγαλομάρτυς
μητροπ. = μητροπολίτης
όσ., οσ. = όσιος
οσιομ. = οσιομάρτυς
πατρ. =πατριάρχης
περγ. = περγαμηνός
πλ. = πλάγιος
πρβλ. = παράβαλε
προφ. = προφήτης
πρωτομ. = πρωτομάρτυς
1 Οι συντμήσεις δηλώνουν την λέξη σε οποιονδήποτε γραμματικό τύπο της. Οι συντετμημένοι τύποι των λέξεων δεν
χρησιμοποιήθηκαν στα παρατιθέμενα αποσπάσματα, σε όσους τύπους επρόκειτο να παραληφθεί μόνο ένα γράμμα και
όπου κρίθηκε ότι η χρησιμοποίησή τους θα παρέβλαπτε την σαφήνεια και φυσική ροή του λόγου.
2 Για τους όρους βλ. Weyh, 51 και κατωτ. σ.
29
π.χ. = παραδείγματος χάριν

σ. = σελίδα
σημ. = σημείωση
σσ. = σελίδες
στ. = στίχος
τριαδ. = τριαδικό
τροπ. = τροπάριο
υποσημ. = υποσημείωση
φ. = φύλλο
φφ. = φύλλα
χαρτ. = χαρτώος
χφ. = χειρόγραφο1
χφφ. = χειρόγραφα
app. crit. = apparatus criticus

ca. = circa
ed. = editio, editor, editus, edo
eds = editors
gr. = graecus
ms. = codex manu scriptus
mss. = codices manu scripti
n. = nota
no = numerus
r = recto (ως εκθέτης φύλλου κώδικος)
sc. = scilicet
v = verso (ως εκθέτης φύλλου κώδικος)
Χρησιμοποιήθηκε ο όρος διδασκαλία αντί του λατινικού rubrica.
Συντομογραφήσεις των ονομάτων των δώδεκα μηνών του έτους
Σεπτ. = Σεπτέμβριος, -ου

Οκτ. = Οκτώβριος, -ου
Νοέμ., Νοεμ. = Νοέμβριος, -ου
Δεκ. = Δεκέμβριος, -ου
Ιαν. = Ιανουάριος, -ου
Φεβ. = Φεβρουάριος, -ου
Μάρ., Μαρ. = Μάρτιος, -ου
Απρ. = Απρίλιος, -ου
Μάι., Μαΐ. = Μάιος, -ου
Ιούν., Ιουν. = Ιούνιος, -ου
Ιουλ. = Ιούλιος, -ου
Αύγ., Αυγ. = Αύγουστος, -ου
1 Σε όσες περιπτώσεις κρίθηκε απαραίτητο, η συντομογραφία συνοδεύθηκε από κατάληξη (χφου, χφφων κλπ.).
30
Γ΄. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΚΩΔΙΚΩΝ
ΑΒΛ = χφ. Αρχιεπισκοπικής Βιβλιοθήκης Λευκωσίας Κύπρου

Αγ. Παύλου = χφ. μονής Αγίου Παύλου Αγίου ΄Ορους
Αθήν. ΕΒ = χφ. της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Αθήνα
Αθήν. ΜΜπ. = χφ. του Μουσείου Μπενάκη Αθηνών
Αλεξ. = χφ. Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας
Βατοπ. = χφ. μονής Βατοπεδίου Αγίου ΄Ορους
Διονυσ. = χφ. μονής Διονυσίου Αγίου ΄Ορους
Δοχειαρ. = χφ. μονής Δοχειαρίου Αγίου ΄Ορους
Εσφιγμ. = χφ. μονής Εσφιγμένου Αγίου ΄Ορους
ΘΣΠΑ = χφ. Σπουδαστηρίου της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Ιβήρ. = χφ. μονής Ιβήρων Αγίου ΄Ορους
ΙΛΑΚ = χφ. βιβλιοθήκης Λυκείου Αγίου Κηρύκου Ικαρίας
ΚΑΜ = χφ. Αρχαιολογικού Μουσείου Καλαμάτας
Καρακ. = χφ. μονής Καρακάλου Αγίου ΄Ορους
Καυσοκ. = χφ. Σκήτης Καυσοκαλυβίων Αγίου ΄Ορους
Κοσινίτζ. = χφ. μονής Παναγίας Κοσινίτζης (ή Εικοσιφοινίσης) Παγγαίου ΄Ορους
Λαύρ. = χφ. μονής Μεγίστης Λαύρας Αγίου ΄Ορους
Λειμ. = χφ. μονής Λειμώνος Λέσβου
Μεταμ. = χφ. μονής Μεταμορφώσεως Μετεώρων
Ξενοφ. = χφ. μονής Ξενοφώντος Αγίου ΄Ορους
Ξηροπ. = χφ. μονής Ξηροποτάμου Αγίου ΄Ορους
Παναγ. Τάφου = χφ. μονής Παναγίου Τάφου (Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Ιεροσολύμων)
Παντελ. = χφ. μονής Παντελεήμονος Αγίου ΄Ορους
Παντοκρ. = χφ. μονής Παντοκράτορος Αγίου ΄Ορους
Πατμ. = χφ. μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου
Σαβ. = χφ. μονής Αγίου Σάββα Ιεροσολύμων (Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Ιεροσολύμων)
Σιναϊτ. = χφ. μονής Αγίας Αικατερίνης Σινά
Σταυρονικ. = χφ. μονής Σταυρονικήτα Αγίου ΄Ορους
Φιλοθ. = χφ. μονής Φιλοθέου Αγίου ΄Ορους
Χάλκ. = χφ. μονής Παναγίας Χάλκης Κων/λεως
Bodl. gr. Auct. = χφ. της Bodleian Library της Οξφόρδης
Bodl. Canon. gr. = χφ. της Bodleian Library της Οξφόρδης (συλλογή: Canoniciani)
Brit. Mus. Additional = χφ. του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου (συλλογή: Additional)
Crypt. = χφ. της Biblioteca della Badia Greca di Grottaferrata
ΕΗΑΙ gr. = χφ. «του Ecclesiastical, Historical and Archival Institute of the Patriarchate
of Bulgaria»
Galat. = χφ. της Chiesa parrochiale Maria SS.ma Assunta di Galatone
ΙDC = χφ. του “Ivan Dujčev Center for Slavo-Byzantine Studies” της Βουλγαρίας
Marc. = χφ. της Biblioteca Marciana της Βενετίας
Medjuss. = χφ. της Biblioteca del monastero Basiliano di Mezzoiuso του Παλέρμο
Mess. = χφ. της Biblioteca Universitaria Fondo di San Salvatore της Μεσσήνης
Mosq. Synod. = χφ. του Gosudarstvennyj Istoriceskij Muzej της Μόσχας
Paris. gr. = χφ. της Bibliothèque Nationale του Παρισιού
Paris. Coisl. gr. = χφ. της Bibliothèque Nationale του Παρισιού (συλλογή: Coisliniani)
Paris. Suppl. gr. = χφ. της Bibliothèque Nationale του Παρισιού (συλλογή: Supplément)
Vallic. gr. = χφ. της Biblioteca Vallicelliana της Ρώμης
Vat. gr. = χφ. της Biblioteca Apostolica Vaticana της Ρώμης
31
Vat. Barber. gr. = χφ. της Biblioteca Apostolica Vaticana της Ρώμης (συλλογή: Barberini)
Vat. Ottob. gr. = χφ. της Biblioteca Apostolica Vaticana της Ρώμης (συλλογή: Ottoboniani)
Vat. Reg. gr. = χφ. της Biblioteca Apostolica Vaticana της Ρώμης (συλλογή: Reginae
Svecorum)
Vind. Hist. gr. = χφ. της Österreichischen Nazionalbibliothek της Βιέννης
Vind. Theol. gr. = χφ. της Österreichischen Nazionalbibliothek της Βιέννης
Δ΄. ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΕΝΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ
< >: γράμματα προστεθέντα σε κείμενο (littera addita)

/ : τέλος στίχου ποιητικού κειμένου (versus)
| : χωρισμός ωδών (χρησιμοποιήθηκε σε ακροστιχίδα για το χωρισμό των γραμ-
μάτων που αντιστοιχούν στα τροπάρια κάθε μιας ωδής του κανόνος)
; : δηλώνει άγνωστο γράμμα (εκπεσόν) της β΄ ακροστιχίδας κανόνος, το οποίο (συ-
νήθως) αντιστοιχεί στην β΄ ωδή ή αμφιβολία για κάποιο θέμα. Στο πέμπτο κε-
φάλαιο χρησιμοποιείται, για να δηλωθούν κανόνες αμφιβόλου πατρότητος
32
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΕΛΕΓΧΘΕΝΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ
Μονή Βατοπεδίου
Βατοπ. 1009: Θεοτοκάριο, χαρτ., φφ. 259, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης ΚΜΒ, 182).
Βατοπ. 1010: Θεοτοκάριο, χαρτ., φφ. 155, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης ΚΜΒ, 182).
Βατοπ. 1100: μηναία Φεβ.-Μαρ., περγ., φφ. 239, ιδ΄ αι. (Ευστρατιάδης ΚΜΒ, 193).
Βατοπ. 1101: μηναίο Μαρ., χαρτ., φφ. 288, ιε΄ αι. (Ευστρατιάδης ΚΜΒ, 193).
Βατοπ. 1108: μηναία Μαΐ.-Ιουν., χαρτ., φφ. 482, ιε΄ αι. (Ευστρατιάδης ΚΜΒ, 193).
Μονή Διονυσίου
Διονυσ. 405 (3939): μηναία Δεκ.-Φεβ. χαρτ., ι΄ αι. (έγινε έλεγχος μόνο των φφ. 1-137v:
μηναίο Δεκ.) (Λάμπρος I, 423).
Διονυσ. 406 (3940): μηναία Ιουν.-Ιουλ. χαρτ., φφ. 294, ιδ΄ αι. (Λάμπρος I, 423).
Διονυσ. 407 (3941): μηναίο Οκτ., χαρτ., φφ. 257, ιε΄ αι. (Λάμπρος I, 423).
Μονή Δοχειαρίου
Δοχειαρ. 32 (2706): μηναίο Αυγ., περγ., φφ. 191, ιβ΄ αι. (Λάμπρος I, 237).
Moνή Εσφιγμένου
Εσφιγμ. 55 (2068): μηναίο Σεπτ., περγ., φφ. 184, ιδ΄ αι. (Λάμπρος I, 77).
Μονή Καρακάλου
Καρακ. 12 (1525): μηναία Σεπτ.-Οκτ., περγ., φφ. 232, ιγ΄ αι. (Λάμπρος I, 30).
Μονή Κωνσταμονίτου
Κωνσταμ. 11 (447): Ανθολόγιον, χαρτ., φφ. 280, ιδ΄ αι. (Λάμπρος I, 37).
Κωνσταμ. 38 (474): μηναία Ιουλ.-Αυγ., χαρτ., φφ. 166, ιδ΄ αι. (Λάμπρος I, 39).
Κωνσταμ. 41 (477): μηναίο Σεπτ., χαρτ., φφ. 268, ιε΄ αι. (Λάμπρος I, 39).
Κωνσταμ. 42 (478): μηναίο Οκτ., χαρτ., φφ. 70, ιϚ΄ αι. (Λάμπρος I, 39).
Μονή Μεγίστης Λαύρας

Λαύρ. Β 4 (124): κανόνες προς τιμήν διαφόρων αγίων, περγ., φφ. 149, ια΄ αι. (Ευ-
στρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ, 12).
Λαύρ. Β 6 (126): κανόνες προς τιμήν διαφόρων αγίων, περγ., φφ. 123, ιγ΄ αι. (Ευ-
στρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ, 13)
Λαύρ. Β 21 (141): μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 220, ια΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 14).
Λαύρ. Γ 19 (259): μηναίο Μαΐ., περγ., φφ. 155, ια΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 33).
Λαύρ. Γ 70 (310): μηναίο Σεπτ., περγ., φφ. 104, ια΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 33).
Λαύρ. Δ 4 (380): μηναία Ιουν.-Ιουλ., περγ., φφ. 56, ιβ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλο-
γος ΜΜΛ, 53).
Λαύρ. Δ 5 (381): μηναία Μαΐ.-Ιουν., περγ., φφ. 126, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλο-
γος ΜΜΛ, 53).
Λαύρ. Δ 7 (383): μηναίο Ιουν., περγ., φφ. 137, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 53).
Λαύρ. Δ 12 (388): μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 279, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
35
ΜΜΛ, 54).
Λαύρ. Δ 14 (390): μηναία Σεπτ.-Νοεμ., περγ., φφ. 190, ιβ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατά-
λογος ΜΜΛ, 54).
Λαύρ. Δ 17 (393): μηναία Ιουλ.-Αυγ., περγ., φφ. 103, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλο-
γος ΜΜΛ, 54).
Λαύρ. Δ 19 (395): μηναία Απρ.-Μαΐ., περγ., φφ. 145, ιδ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατά-
Λαύρ. Δ 20 (396): μηναίο Σεπτ., περγ., φφ. 104, ιβ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 54).
Λαύρ. Δ 25 (401): μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 99, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 55).
Λαύρ. Δ 34 (410): μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 68, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 55).
Λαύρ. Δ 37 (413): μηναίο Μαΐ., περγ., φφ. 139, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος
ΜΜΛ, 55).
Λαύρ. Δ 45 (421): μηναία Μαρ.-Αυγ., Ψαλτήριο, οι Βιβλικές ωδές, Τριώδιο, Οκτώ-
ηχος, Εξαποστειλάρια και Δοξαστικά εωθινά, τα ένδεκα εωθινά ευαγγέλια,
περγ., φφ. 364, ια΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ, 57).
Λαύρ. Δ 55 (431): μηναία Σεπτ.-Νοεμ., περγ., φφ. 221, ιγ΄ αι. (Ευστρατιάδης, Κατά-
Μονή Ξηροποτάμου
Ξηροπ. 116 (2449): μηναία Σεπτ.-Μαρ., περγ., φφ. 190, ιγ΄ αι. (Λάμπρος I, 206).
Μονή Παντελεήμονος
Παντελ. 51 (8557): μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 191, ιβ΄ αι. (Λάμπρος II, 287).
Παντελ. 52 (8558): μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 235, ιβ΄ αι. (Λάμπρος II, 287).
Μονή Σταυρονικήτα
Σταυρονικ. 41 (901): μηναία Νοεμ.-Δεκ., περγ., φφ. 193, ιδ΄ αι. (Λάμπρος I, 77).
Σταυρονικ. 122 (987): μηναίο Νοεμ., χαρτ., φφ. 189, ιε΄ αι. (Λάμπρος I, 86).
Μονή Φιλοθέου
Φιλοθ. 26 (1789): μηναίο Ιουν., περγ., φφ. 203, ιβ΄ αι. (Λάμπρος I, 152).
Φιλοθ. 28 (1791): μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 102, ιβ΄ αι. (Λάμπρος I, 152).
Φιλοθ. 30 (1793): μηναίο Ιουν., περγ., φφ. 209, ιβ΄ αι. (Λάμπρος I, 153).
Φιλοθ. 31 (1794): μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 245, ιβ΄ αι. (Λάμπρος I, 153).
Φιλοθ. 37 (1800): μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 151, ιγ΄ αι. (Λάμπρος I, 153).
ΑΘΗΝΑ
Σπουδαστήριο Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών
ΘΣΠΑ 2: φφ. 100v-171v: Ἀκολουθ(ία) τοῦ Τριῳδ(ίου) τῆς ἁγ(ίας) καὶ μεγ(ά)λ(ης) μ΄
«μεθ’ ο έπονται αι εορταί του Πεντηκοσταρίου»,1 χαρτ., ιε΄ αι. (Φυτράκης, 13).
ΘΣΠΑ 3: φφ. 85-239: Καθολικ(ὸν) προοίμι(ον) τῶν ᾠδῶν και οι εννέα Βιβλικές ωδές,
χαρτ., ιε΄ αι. (Φυτράκης, 14).
ΘΣΠΑ 4: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές (φφ. 329-347v), χαρτ., φφ. 347 (Φυ-
1 Ο κώδ. Σιναϊτ. 36 (η΄-θ΄ αι.) δεν περιέχει τις εννέα Βιβλικές ωδές. Ο Kamil έχει σημειώσει εσφαλμένα «Psalter and
odes». Ορθώς σημειώνει για το περιεχόμενο του κώδ. ο Gardthausen «Psalmi» (Gardthausen, 10, Kamil, 6).
36
τράκης, 14-17).
ΘΣΠΑ 5: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, χαρτ., φφ. 199, ιε΄ αι. (Φυτράκης, 17).
ΘΣΠΑ 6: οι Βιβλικές ωδές παραλειπομένης της β΄, χαρτ., φφ. 21, ιη΄ αι. (Φυτράκης, 17).
ΘΣΠΑ 9: ακολουθία του όρθρου μέχρι και της ϛ΄ ωδής, χαρτ., φφ. 47, ιζ΄ αι. (Φυτρά-
κης, 21-22).
ΘΣΠΑ 11: κανόνες μετά της ερμηνείας αυτών, χαρτ., φφ. 322, ιη΄ αι. (Φυτράκης, 23).
ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
Πατριαρχική Βιβλιοθήκη
Αλεξ. 38 (252. ΤΚΣΤ): μηναίο Σεπτ., χαρτ., φφ. 188, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 55-56).
Αλεξ. 49 (238. 34): μηναία Ιαν.-Αυγ., χαρτ., φφ. 356, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 63).
Αλεξ. 52 (236. 443): μηναία Ιαν.-Φεβ., φφ. 327, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 65-66).
Αλεξ. 68 (239. 78): μηναία Δεκ.-Φεβ., χαρτ. φφ. 350, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 76).
Αλεξ. 92 (251. ΡΞΖ): μηναία Σεπτ.-Φεβ., βομβ., φφ. 443, έτους 1332 (Μοσχονάς, 91).
Αλεξ. 93: μηναίο Μαΐ. περγ., φφ. 101, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 91).
Αλεξ. 94 (247): μηναίο Ιουλ., χαρτ., φφ. 163, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 92).
Αλεξ. 107 (22): μηναίο Μαρ., βομβ., φφ. 198, έτους 1342 (Μοσχονάς, 101).
Αλεξ. 110 (250): μηναίο Οκτ., περγ., φφ. 138, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 103).
Αλεξ. 114 (245): μηναίο Ιουν., βομβ., φφ. 189, έτους 1342 (Μοσχονάς, 105).
Αλεξ. 116 (244): μηναίο Μαΐ., βομβ., φφ. 196, έτους 1342 (Μοσχονάς, 106).
Αλεξ. 118 (246): μηναίο Αυγ., βομβ., φφ. 215, έτους 1353 (Μοσχονάς, 108-109).
Αλεξ. 146 (241): μηναίο Απρ., χαρτ., φφ. 223, έτους 1353 (Μοσχονάς, 141).
Αλεξ. 156 (254): μηναία Σεπτ.-Νοεμ., χαρτ., φφ. 374, ιδ΄ αι. (Μοσχονάς, 150).
Αλεξ. 184 (257. Ροδ. 456): μηναίο Νοεμ., χαρτ., φφ. 200, ιε΄ αι. (Μοσχονάς, 76).
Αλεξ. 256 (108. ΜΘ): φφ. 4-144v: μηναίο Ιουλ., φφ. 155-164v: ειρμολόγιο, έτους 1437
(Μοσχονάς, 237-238).
ΙΚΑΡΙΑ
Βιβλιοθήκη Λυκείου Αγίου Κηρύκου
ΙΛΑΚ 4: μηναίο Ιαν., φφ. 112.
ΚΑΛΑΜΑΤΑ
Αρχαιολογικό Μουσείο
ΚΑΜ 3: μηναίο Ιαν., φφ. 161.
GROTTAFERATTA
Biblioteca della Badia Greca
Crypt. Δ.α. III : μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 200, ιβ΄ αι. (Rocchi, 293-294. – Malatesta Zi-
lembo, 142. – Petta, Manoscritti Criptensi, 8-9).
Crypt. Δ.α. IV: μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 245, ιγ΄ αι. (Rocchi, 295-297. – Malatesta Zilem-
bo, 152. – Petta, Manoscritti Criptensi, 8-9).
Crypt. Δ.α. XIII: μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 211, ια΄ αι. (Rocchi, 312-313. – Stefanovič,
44-45).
Crypt. Δ.α. XIV: μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 290, ια΄αι. (Rocchi, 313-315. – Stefanovič,
44-45).
Crypt. Δ.α. XIX: μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 137, ιβ΄ αι. (Rocchi, 320-321).
ΚΥΠΡΟΣ-ΛΕΥΚΩΣΙΑ
Αρχιεπισκοπική Βιβλιοθήκη
ΑΒΛ 88: μηναίο Ιαν., φφ. 211.
37
ΛΕΣΒΟΣ
Μονή Λειμώνος
Λειμ. 11: μηναίο Ιουν., περγ., φφ. 150, ια΄-ιβ΄ αι. (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Κατάλο-
γος χφφ. Μονής Λειμώνος, 29. – Spanos).
Λειμ. 30: φφ. 249-362v: παρακλητικοί κανόνες, βομβ., φφ. 362, ιγ΄ αι. (Παπαδόπου-
λος-Κεραμεύς, Κατάλογος χφφ. Μονής Λειμώνος, 46-47).
ΜΕΤΕΩΡΑ
Μονή Μεταμορφώσεως
Μεταμ. 160: Ακολουθία της συνάξεως «των αγίων αγγέλων και αρχαγγέλων» (τῃ η΄
Νοεμ.), χαρτ., φφ. 120, ιε΄ αι. (Βέης, 192).
PARIS
Bibliothèque Nationale
Paris. gr. 254 (Colbert 591): μηναίο Σεπτ., χαρτ., φφ. 228, έτους 1509 (Omont, I, 28).
Paris. gr. 259 (Colbert 1579): μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 305, ιβ΄ αι. (Omont, I, 29).
Paris. gr. 267: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., βομβ., φφ. 544, ιδ΄ αι. (Omont, I, 29).
Paris. gr. 368 (Mazarin.-Reg. 3009): μηναίο Ιουλ., χαρτ., φφ. 401, ιε΄ αι. (Omont, I, 29).
Paris. gr. 1571 (Reg. 2489): μηναία Δεκ.-Ιαν., περγ., φφ. 266, έτους 1253 (Omont, I, 98).
Paris. gr. 1572 (Mazarin.-Reg. 2488): μηναία Δεκ.-Ιαν., περγ., φφ. 278, ιγ΄ αι. (Omont,
II, 98).
Paris. gr. 1576 (Reg. 2479): μηναία Ιουν.-Ιουλ., χαρτ., φφ. 246, ιε΄ αι. (ελέγχθηκαν μόνο
τα φφ. 133-246: μηναίο Ιουλ.) (Omont, II, 98).
Paris. gr. 1619 (Colbert 4455): μηναία Σεπτ.-Νοεμ., περγ., φφ. 217, ια΄-ιβ΄ αι. (ελέγ-
χθηκαν μόνο τα φφ. 84-173: μηναίο Νοεμ.) (Omont, I, 108).
Paris. gr. 1623 (Colbert 4176): μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 181, ιδ΄ αι. (Omont, II, 29).
Supplément grec
Paris. Suppl. gr. 32: μηναία Οκτ.-Δεκ., περγ., φφ. 212, ιγ΄ αι. (ελέγχθηκαν μόνο τα φφ.
54-149: κανόνες από 25 Οκτ. μέχρι 31 Δεκ.) (Omont, II, 207).
Paris. Suppl. gr. 33: μηναία Σεπτ.-Ιαν., περγ., φφ. 111, ιγ΄ αι. (Omont, III, 207. – M.
L. Concasty, Manuscrits grecs originaires de l’ Italie Mèridionale conservès à Pa-
ris, Atti dell’ VIII Congresso Internationale di Studi Bizantini, Palermo 1951, Ρώμη
1953, 29).
Paris. Suppl. gr. 701: μηναίo Δεκ., χαρτ., φφ. 448, έτους 1549 (Omont, III, 303. – M.
L. Concasty, Manuscrits grecs originaires de l’ Italie Mèridionale conservès à Pa-
ris, Atti dell’ VIII Congresso Internationale di Studi Bizantini, Palermo1951, Ρώμη
1953, 29).
ΠΑΤΜΟΣ
Μονή αγίου Ιωάννου του Θεολόγου
Πατμ. 687: κανόνες οκτώηχοι στον άγιο απόστολο Ιωάννη τον Θεολόγο και τροπάρια
διάφορα, <χαρτ.>, φφ. 103, ιϛ΄ αι. (Σακκελίων, 269).
ROMA
Città del Vaticano-Biblioteca Apostolica Vaticana
Vat. gr. 2: μηναία Σεπτ.-Δεκ., περγ., φφ. 165, ια΄ αι. (ελέγχθηκαν μόνο τα φφ. 77v-165v:
μηναίο Νοεμ.) (Mercati-Franci de’ Cavalieri, 63).
Vat. gr. 1508: μηναία Οκτ.-Φεβ., χαρτ., φφ. 274, ιδ΄-ιε΄ αι. (ελέγχθηκαν μόνο τα φφ.
38
84-173:: μηναίο Νοεμ.) (Mercati-Franci de’ Cavalieri, 63. – Gianelli, 45-47).
Biblioteca Vallicelliana
Vallic. Ε 54 (gr. 73): μηναία Δεκ., Μαρ.-Απρ., περγ., φφ. 235, ιβ΄ αι. (ελέγχθηκαν μόνο
τα φφ. 1-80: μηναίο Δεκ.) (Martini, 118).
Vallic. gr. 167 (LXIV=W60): μηναίo Δεκ., περγ., φφ. 50, ια΄-ιβ΄ αι. (Martini, 211. –
Malatesta Zilembo, 144).
SINAI
Μονή Αγίας Αικατερίνης
Σιναϊτ. 29: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 320, η΄-θ΄ αι. (Gardthausen,
8-9. – Kamil, 63).
8-9. – Kamil, 63).
9. – Kamil, 63).
9. – Kamil, 63).
Σιναϊτ. 33: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 243, θ΄ αι. (Gardthausen,
8-9. – Kamil, 63).
Σιναϊτ. 34: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 232, θ΄ αι. (Gardthausen,
9. – Kamil, 63).1
Σιναϊτ. 37: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 135, θ΄-ι΄ αι. (Gardthausen,
11. – Kamil, 63).
Σιναϊτ. 41: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 403, ια΄ αι. (Gardthausen,
11. – Kamil, 63).
Σιναϊτ. 59: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 157, ια΄ αι. (Gardthausen,
14. – Kamil, 64).
Σιναϊτ. 60: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 230, ιβ΄ αι. (Gardthausen,
14. – Kamil, 64).
Σιναϊτ. 68: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 274, έτους 996 (Gardt-
hausen, 16. – Kamil, 65).
Σιναϊτ. 130: Ψαλτήριο και οι εννέα Βιβλικές ωδές, περγ., φφ. 280, έτους 1203 (Gard-
thausen, 26. – Kamil, 66).
Σιναϊτ. 550: Πανδέκτη,2 περγ., φφ. 491, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 133. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 551: μηναίο Σεπτ., περγ., φφ. 130, ια΄ αι. (Gardthausen, 133. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 554: μηναία Σεπτ.-Οκτ.,3 περγ., φφ. 84, ια΄ αι. (Gardthausen, 133. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 555: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., περγ., φφ. 204, ια΄-ιβ΄ αι. (Gardthausen, 133. – Kamil,
93).
Σιναϊτ. 556: μηναία Σεπτ.-Οκτ., περγ., φφ. 269, ια΄ αι. (Gardthausen, 134. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 557: μηναίο Σεπτ., χαρτ., φφ. 306, ιε΄ αι. (Gardthausen, 134. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 558: μηναίο Σεπτ., χαρτ., φφ. 167, ιδ΄ αι. (Gardthausen, 134. – Kamil, 93).
1 Ο Kamil, 93 σημειώνει ότι ο κώδ. είναι «Pentekostarion».

2 Κατά τους Gardthausen και Kamil ο κώδ. είναι μηναίο Σεπτ.: «Menaeum mens. Septembr.» σημειώνει ο Gardthausen,
«Menologium (September)» o Kamil.
3 Και ο Gardthausen, 135, Kamil, 94 αναφέρουν τον κώδ. ως μηναίο Οκτ., όμως εκτός του Οκτ. υπάρχει και η ακο-
λουθία της 31ης Σεπτ.: «Praemittuntur pauca mensis Septembr. E.g. lections Gregorii Armeniaci; Deinde Legenda mens. Okt.
α-κη: Stefani Sabaitae» κατά την διευκρινιστική σημείωση του Gardthausen.
39
Σιναϊτ. 559: μηναία Σεπτ.-Οκτ., χαρτ., φφ. 488, ιε΄-ιϛ΄ αι. (Gardthausen, 134. – Ka-
mil, 93).
Σιναϊτ. 560: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., χαρτ., φφ. 555, έτους 1478 (Gardthausen, 135. –
Kamil, 93).
Σιναϊτ. 561: μηναία Σεπτ.-Οκτ., χαρτ., φφ. 427, ιε΄-ιϛ΄ αι. (Gardthausen, 135. – Ka-
mil, 93).
Σιναϊτ. 562: μηναία Σεπτ.-Οκτ.,1 περγ., φφ. 84, ια΄ αι. (Gardthausen, 133. – Kamil, 93).
Σιναϊτ. 563: μηναίο Οκτ., περγ., φφ. 235, ια΄ αι. (Gardthausen, 135. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 566: μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 122, ια΄ αι. (Gardthausen, 135. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 567: μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 219, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 136. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 571: μηναίο Νοεμ., χαρτ., φφ. 226, ιε΄ αι. (Gardthausen, 136, Kamil, 94).
Σιναϊτ. 572: μηναίο Νοεμ., περγ., φφ. 99, ια΄-ιβ΄ αι. (Gardthausen, 136. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 576: μηναία Νοεμ.-Δεκ., χαρτ., φφ. 218, ιγ΄-ιδ΄ αι. (Gardthausen, 136. – Ka-
mil, 94).
Σιναϊτ. 578: μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 104, ι΄-ια΄ αι. (Gardthausen, 136. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 579: μηναίο και τροπολόγιο Σεπτ., περγ., φφ. 129, ια΄ αι. (Gardthausen, 136.
– Kamil, 94).
Σιναϊτ. 580: μηναία Σεπτ.-Οκτ., περγ., φφ. 196, ια΄ αι. (Gardthausen, 138. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 581: μηναίο Δεκ., περγ., φφ. 105, ια΄ αι. (Gardthausen, 136. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 590: μηναίο Δεκ., χαρτ., φφ. 275, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 139. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 591: μηναίο Δεκ., περγ., ειλητό, θ΄ αι. (Gardthausen, 139. – Kamil, 94).
Σιναϊτ. 592: μηναία Δεκ.-Ιαν., περγ., φφ. 158, έτους 1227 (Gardthausen, 140. – Ka-
mil, 95).
Σιναϊτ. 593: μηναία Δεκ.-Ιαν., χαρτ., φφ. 297, ιδ΄ αι. (Gardthausen, 140. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 594: μηναία Δεκ.-Φεβ., χαρτ., φφ. 559, ιε΄ αι. (Gardthausen, 140. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 595: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 96, έτους 1049 (Gardthausen, 140. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 596: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 78, ια΄ αι. (Gardthausen, 140, 141. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 597: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 167, ια΄-ιβ΄ αι. (Gardthausen, 141. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 598: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 145, ια΄ αι. (Gardthausen, 141. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 600: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 370, ιε΄ αι. (Gardthausen, 141. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 601: μηναίο Ιαν., περγ., φφ. 224, έτους 1530 (Gardthausen, 141. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 602: μηναίο Φεβ., περγ., φφ. 172, ια΄ αι. (Gardthausen, 142. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 606: μηναία Μαρ.-Μαΐ., περγ., φφ. 229, ια΄ αι. (Gardthausen, 142. – Kamil, 95).
Σιναϊτ. 607: μηναία Μαρ.-Μαΐ., περγ., φφ. 240, θ΄-ι΄ αι. (Gardthausen, 142. – Kamil, 96).2
Σιναϊτ. 608: μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 152, ι΄ αι. (Gardthausen, 142. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 609: μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 132, ι΄ αι. (Gardthausen, 143. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 610: μηναίο Μαρ., περγ., φφ. 45, ια΄ αι. (Gardthausen, 143. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 614: μηναίο Απρ., περγ., φφ. 104, ια΄ αι. (Gardthausen, 143. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 615: μηναία Μαρ.-Απρ., περγ., φφ. 331, ι΄ αι. (Gardthausen, 143. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 617: μηναίο Μαΐ., περγ., φφ. 85, ια΄ αι. (Gardthausen, 144. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 620: μηναίο Ιουν., περγ., φφ. 160, ι΄ αι. (Gardthausen, 144. – Kamil, 96).
1 Το μηναίο είναι γραμμένο σε μεγαλογράμματη γραφή.

2 Κατά τους Gardthausen και Kamil ο κώδ. έχει 330 φφ.
40
Σιναϊτ. 623: μηναίο Απρ., περγ., φφ. 141, ια΄ αι. (Gardthausen, 145, Kamil, 96).
Σιναϊτ. 624: μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 100, ι΄ αι. (Gardthausen, 145. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 625: μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 156, ια΄ αι. (Gardthausen, 145. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 626: μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 195, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 145. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 627: μηναίο Ιουλ., περγ., φφ. 122, ι΄ αι. (Gardthausen, 145. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 631: μηναίο Αυγ., περγ., φφ. 126, ι΄-ια΄ αι. (Gardthausen, 146. – Kamil, 96).
Σιναϊτ. 632: μηναίο Αυγ., περγ., φφ. 209, ια΄-ιβ΄ αι. (Gardthausen, 146. – Kamil, 97).
Σιναϊτ. 637: μηναία Μαρ.-Απρ., Ιουν.-Ιουλ., περγ., φφ. 194, ια΄-ιβ΄ αι. (Gardthausen,
147. – Kamil, 97).
Σιναϊτ. 638: μηναία Σεπτ.-Φεβ., περγ., φφ. 383, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 147. – Kamil, 97).
Σιναϊτ. 639: μηναία Μαρ.-Απρ., Ιουν.-Ιουλ., περγ., φφ. 471, έτους 1484 (Gardthausen,
147. – Kamil, 97).
Σιναϊτ. 653: Ανθολόγιο, περγ., φφ. 198, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 150. – Kamil, 98).
Σιναϊτ. 657: Ακολουθίες, περγ., φφ. 182, έτους 1299 (Gardthausen, 150-151. – Ka-
mil, 98).
Σιναϊτ. 662: Ακολουθίες, χαρτ., φφ. 332,1 έτους 1292 (Gardthausen, 151. – Kamil, 98).
Σιναϊτ. 664: Ακολουθίες, Παρακλητική,2 περγ., φφ. 182, έτους 1299 (Gardthausen, 152.
– Kamil, 98).
Σιναϊτ. 668: Ακολουθίες, χαρτ., φφ. 261, ιδ΄ αι. (Gardthausen, 153. – Kamil, 99).
Σιναϊτ. 670: Ακολουθίες, χαρτ., φφ. 224, έτους 1292 (Gardthausen, 153. – Kamil, 99).
Σιναϊτ. 676: Ακολουθίες, χαρτ., φφ. 151, ιδ΄-ιε΄ αι. (Gardthausen, 154. – Kamil, 99).
Σιναϊτ. 733: Τριώδιο, περγ., φφ. 233, ια΄ αι. (Gardthausen, 159. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 734: Τριώδιο, περγ., φφ. 114, ι΄ αι. (Gardthausen, 159. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 736: Τριώδιο, περγ., φφ. 303, έτους 1028 (Gardthausen, 160. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 737: Τριώδιο, περγ., φφ. 329, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 161. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 740: Τριώδιο, περγ., φφ. 127, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 161. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 742: Τριώδιο, περγ., φφ. 192, έτους 1099 (Gardthausen, 161-162. – Kamil, 101).
Σιναϊτ. 754: Τριώδιο-Πεντηκοστάριο, περγ.-χαρτ., φφ. 321, έτους 1177 (Gardthausen,
164-165. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 755: Τριώδιο-Πεντηκοστάριο, περγ., φφ. 110, ια΄ αι. (Gardthausen, 165. – Kamil,
102).
Σιναϊτ. 756: Τριώδιο-Πεντηκοστάριο, περγ., φφ. 307, έτους 1205 (Gardthausen, 165.
– Kamil, 102).
Σιναϊτ. 758: Πεντηκοστάριο, περγ., φφ. 312, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 759: Τροπολόγιο,3 περγ., φφ. 195, ια΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 760: Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος,4 περγ., φφ. 57, ιβ΄ αι. (Gardthausen,
166. – Kamil, 102).
1 Κατά τους Gardthausen και Kamil το περιεχόμενο του κώδ. είναι «Ακολουθίαι» και «services» αντιστοίχως.
2 Πρόκειται για Πεντηκοστάριο.
3 Κατά τους Gardthausen και Kamil ο κώδ. είναι Πεντηκοστάριο.
4 Κατά τον Kamil ο κώδ. έχει 272 φφ.
41
Σιναϊτ. 761: Πεντηκοστάριο, χαρτ., φφ. 274,1 ι΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 762: Πεντηκοστάριο, χαρτ., φφ. 158, ι΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 763: Πεντηκοστάριο, χαρτ., φφ. 291, ιε΄-ιϛ΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 776: Παρακλητική, περγ., φφ. 164, ια΄ αι. (Gardthausen, 166. – Kamil, 102).
Σιναϊτ. 777: Τροπολόγιο,2 περγ., φφ. 160, ια΄ αι. (Gardthausen, 167. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 778: Παρακλητική, περγ., φφ. 390, ι΄-ια΄ αι. (Gardthausen, 167. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 779: Παρακλητική, περγ., φφ. 294, ι΄ αι. (Gardthausen, 167. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 781: Παρακλητική, περγ., φφ. 242, ι΄ αι. (Gardthausen, 168. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 784: Τροπολόγιο,3 περγ., φφ. 82, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 169. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 785: Παρακλητική, περγ., φφ. 223, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 169. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 786: Παρακλητική, περγ., φφ. 193, ιδ΄ αι. (Gardthausen, 169. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 787: Παρακλητική, περγ., φφ. 183, ιβ΄-ιγ΄ αι. (Gardthausen, 169-170. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 788: Παρακλητική, περγ., φφ. 378, ιε΄ αι. (Gardthausen, 170. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 789: Τροπολόγιο,4 περγ., φφ. 210, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 170. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 791: Παρακλητική, περγ., φφ. 88, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 170. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 792: Παρακλητική, περγ., φφ. 215, ια΄ αι.5 (Gardthausen, 171. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 794: Παρακλητική, περγ., φφ. 218, έτους 992 (Gardthausen, 171. – Kamil, 103).
Σιναϊτ. 795: Οκτώηχος,6 περγ., φφ. 164, ιβ΄-ιγ΄ αι. (Gardthausen, 171. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 796: Παρακλητική, περγ., φφ. 268, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 172. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 797: Παρακλητική, περγ., φφ. 525, ιδ΄ αι. (Gardthausen, 172. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 798: Παρακλητική, περγ.-χαρτ., φφ. 210, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 172. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 817: Οκτώηχος, χαρτ., φφ. 209, έτους 1258 (Gardthausen, 176. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 820: Παρακλητική, περγ., φφ. 220, ιγ΄ αι. (Gardthausen, 177. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 824: Οκτώηχος, χαρτ., φφ. 227, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 178. – Kamil, 104).
Σιναϊτ. 849: Θεοτοκάριο, περγ., φφ. 251, έτους 1304 (Gardthausen, 183. – Kamil, 106).
Σιναϊτ. 863: Ωρολόγιο, περγ., φφ. 104, θ΄ αι. (Gardthausen, 172. – Kamil, 106).
Σιναϊτ. 864: Ωρολόγιο, περγ., φφ. 116, θ΄-ι΄ αι. (Gardthausen, 172. – Kamil, 106. – M.
L. Ajjoub, J. Paramelle, Livre d’ Heures du Sinaï (Sinaiticus graecus 864), Sources
Chrétiennes 486, Παρίσι 2004).
Σιναϊτ. 865: Ωρολόγιο, περγ., φφ. 173, ιβ΄ αι. (Gardthausen, 187. – Kamil, 106).
Σιναϊτ. 904: Ωρολόγιο, χαρτ., φφ. 280, έτους 1211 (Gardthausen, 172. – Kamil, 106).7
1 Πρόκειται για Παρακλητική.

5 Στον κατάλογο του Kamil το χφ. χρονολογείται τον ιθ΄ αι. (μάλλον τυπογραφικό λάθος).
6 «Parakletiki and Oktoichos» κατά τον Kamil, 104.
7 Οι μικροταινίες από τις οποίες μελετήθηκαν οι κώδδ.: Διον. 405, Κωνσταμ. 11, Λαύρ. Β 21, Σταυρονικ. 41, Με-
ταμ. 160, Paris, gr. 259, 1571, 1572, 1576, 1619, 1623, 2075, Paris. Suppl. gr. 32, 33, 701, Πατμ. 687, Vallic. gr. E 54 και
167, Vat. gr. 2 και 1508 προήλθαν από το προσωπικό αρχείο του καθηγ. Αθ. Κομίνη.
42
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η μελέτη αυτή αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής διατριβής μου,

η οποία εκπονήθηκε υπό την εποπτεία του αείμνηστου καθηγητή Αθ. Κομίνη.
Το πρόβλημα της έκπτωσης της β΄ ωδής είναι γνωστό από τον ιβ΄ αι. και απα-
σχόλησε τους πολυμαθείς βυζαντινούς λογίους Ιωάννη Ζωναρά και Θεόδωρο Πρό-
δρομο και νεότερους ερευνητές. Πρόκειται για ένα από τα μείζονα προβλήματα
της υμνογραφίας. Επομένως η διερεύνηση του προβλήματος της β΄ ωδής και η ερ-
μηνεία της εκπτώσεως της από τον ζ΄ αι. και μετά αποτελεί μέγιστο επιστημονικό
desideratum και προϋπέθετε και αποκατάσταση των κανόνων. Γι' αυτό έπρεπε να
εντοπισθούν και να μελετηθούν οι κανόνες οι οποίοι συνετέθησαν εξ αρχής με εννέα
ωδές. Ο έλεγχος των χειρογράφων ήταν χρονοβόρος και επίπονος λόγῳ της εκτάσε-
ως του υλικού, όμως ο εντοπισμός κανόνων με εννέα ωδές κρίθηκε απαραίτητος, δι-
ότι έτσι έγινε σαφής η έκταση της σύνθεσής τους, της έκπτωσης της β΄ ωδής και της
χρησιμοποίησης αυτών των κανόνων για λατρευτικούς σκοπούς.
Όταν άρχισα ως υπότροφος του Ι.Κ.Υ την μελέτη των υμνογραφικών κειμέ-
νων για την εκπόνηση της διατριβής μου, υπήρχε σε εξέλιξη από το 1970 ερευνητι-
κό πρόγραμμα του καθηγητή Αθ. Κομίνη, το οποίο είχε ως στόχο την συγκέντρω-
ση (σε corpus 12 τόμων με την ονομασία Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta
Orientis Christiani) των ανέκδοτων βυζαντινών λειτουργικών κανόνων από κώδικες
της χριστιανικής Ανατολής, κατ’ αντιδιαστολήν προς τα εκδοθέντα στην Ρώμη υπό
την επιστημονική εποπτεία του G. Schirό Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta
Italiae Inferioris. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος ανέλαβα τον έλεγχο Σιναϊτι-
κών κωδίκων, οι οποίοι ελάχιστα μέχρι τότε είχαν μελετηθεί. Οι κώδικες αυτοί μελε-
τήθηκαν από μικροταινίες ευρισκόμενες στο Κέντρο Σιναϊτικών Μελετών, στην Θε-
ολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Καρποί του συγκεκριμένου ερευνητικού
προγράμματος υπήρξε το Ταμείον ανεκδότων βυζαντινών ασματικών κανόνων seu
Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Orientis Christiani υπό Ελ. Παπαηλιοπούλου-
Φωτοπούλου, δ.Φ., I. Κανόνες Μηναίων, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλί-
ων, Αθήναι 1996 και η παρούσα εργασία περί της β΄ ωδής των κανόνων. Στο Ταμεί-
ον της Παπαηλιοπούλου εντάχθηκε το συγκεντρωθέν από τα Σιναϊτ. χφφ. ανέκδοτο
υμνογραφικό υλικό, αφού επανελέγχθηκε, ενημερώθηκε βιβλιογραφικώς, διορθώθη-
κε και ενσωματώθηκε στα ευρήματα που προήλθαν από άλλα χφφ. (899 ανέκδοτοι
κανόνες). Εδώ και δεκαπέντε χρόνια έχει ολοκληρωθεί και σελιδοποιηθεί ο α΄ τόμος
της σειράς Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Orientis Christiani (περιέχων κα-
νόνες μηνός Σεπτ.), του οποίου η έκδοση από τον Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων
Βιβλίων αναμένεται ακόμη.
43
Κατά τον έλεγχο των χειρογράφων το ενδιαφέρον μου επικεντρώθηκε κυρίως

στα παλαιότερα από αυτά. Ο έλεγχος των κανόνων απέβλεπε στον εντοπισμό των
β΄ ωδών οι οποίες είχαν εκπέσει από εκδεδομένους κανόνες, σε πληροφορίες σχετι-
κές με την πατρότητα των κανόνων, στην αποκατάσταση των εκδεδομένων κανόνων,
στους οποίους η έκπτωση του κειμένου διαπιστωνόταν από τα χάσματα των ακρο-
στιχίδων και στην ανεύρεση ανέκδοτων κανόνων με β΄ ωδή. Σημαντικός ήταν ο έλεγ-
χος εκδεδομένων κανόνων συντεθέντων άνευ ακροστιχίδος, διότι τα ευρήματα που
αφορούσαν στους κανόνες αυτούς προέκυπταν, ελλείψει της ακροστιχίδος, τυχαία.
Επίσης αναζητήθηκαν ανέκδοτοι κανόνες με β΄ ωδή.
Από τον προτασσόμενο πίνακα των χειρογράφων τα οποία ελέγχθηκαν, φαίνε-
ται ότι τα συμπεράσματά μας προέρχονται από τα δεδομένα Σιναϊτικών κωδίκων, οι
μαρτυρίες των οποίων συμπληρώνουν όσες πληροφορίες αντλούνται για την β΄ ωδή
από τα έντυπα λειτουργικά μηναία και τα AHG που απηχούν διαφορετική παράδο-
ση από εκείνη των εντύπων μηναίων. Εξετάσθηκαν επίσης, επιλεκτικά, και κώδικες
ευρισκόμενοι κυρίως σε βιβλιοθήκες μονών του Αγίου ΄Ορους και στην Πατριαρχική
Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας. Τέλος ελέγχθηκαν, από μικροταινίες ευρισκόμενες στο
αρχείο του Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Αθηνών, παλαιά χειρόγραφα, στα οποία είχαν εντοπισθεί, σε κα-
ταλόγους χειρογράφων ή σε διάφορες μελέτες, β΄ ωδές.
Η αναζήτηση υμνογραφικού υλικού σχετικά με την β΄ ωδή μπορεί θεωρητικά
να συνεχισθεί όσο υπάρχουν χειρόγραφα των οποίων το περιεχόμενο δεν είναι γνω-
στό ή δεν έχει χρησιμοποιηθεί στην διερεύνηση των υμνογραφικών προβλημάτων. Η
δική μου αναζήτηση σε χειρόγραφα σταμάτησε για λόγους πρακτικούς, αν και ο πει-
ρασμός ήταν μεγάλος και συχνά αποπροσανατόλιζε την ενασχόληση με την β΄ ωδή.
Σοβαροί οικογενειακοί λόγοι και επαγγελματικές υποχρεώσεις ήταν η αιτία
που καθυστέρησε η δημοσίευση της διατριβής. Στο μεταξύ δημοσιεύθηκε πλήθος
εξειδικευμένων μονογραφιών και άρθρων και φωτίσθηκαν πολλές πτυχές της βυζα-
ντινής υμνογραφίας από πλευράς φιλολογίας, μουσικής και συγκριτικής λειτουργι-
κής. Στην παρούσα έκδοση διατηρήθηκε εν πολλοίς ο αρχικός πυρήνας της διατριβής,
συντομεύθηκαν μερικά σημεία και έγινε βιβλιογραφική ενημέρωση (μέχρι το 2012).
Στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την έγκριση της διατριβής το 1997
μέχρι σήμερα συχνά ορισμένοι συμβουλεύτηκαν την (ανέκδοτη) διατριβή, δίχως εννο-
είται να κάνουν την παραμικρή μνεία σε αυτήν χρησιμοποίησαν τα ευρήματα της πο-
λυετούς αναζήτησης στα Σιναϊτικά κυρίως χειρόγραφα. Ήδη στο Ταμείον της Παπα-
ηλιοπούλου (1996) σημειώθηκαν οι κανόνες με β΄ ωδή.
Κλείνοντας το προλογικό σημείωμα, δεν μπορώ παρά να εκφράσω τις ευχαρι-
στίες μου σε όλους εκείνους, οι οποίοι κατά το μακρόχρονο διάστημα της διερεύνη-
σης του προβλήματος της β΄ ωδής με διευκόλυναν και μου συμπαραστάθηκαν.
Για τον δάσκαλό μου, αείμνηστο καθηγητή Αθανάσιο Κομίνη, ο οποίος μου υπέ-
δειξε το θέμα, θα αισθάνομαι πάντοτε ευγνωμοσύνη για την επιστημονική εποπτεία,
το ενδιαφέρον και την ενθάρρυνση κατά τις στιγμές της αποκαρδιώσεώς μου.
Ευχαριστώ επίσης για τις υποδείξεις τους τον έτερον των διδασκάλων μου, κα-
θηγητή κύριο Κωνσταντίνο Μανάφη, και τις επίκουρες καθηγήτριες στο Πανεπιστή-
μιο Αθηνών κυρίες Αγνή Βασιλικοπούλου και Ελένη Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου.
Προς τον αναπληρωτή καθηγητή κύριο Σπυρίδωνα Κοντογιάννη, υπεύθυνο του
Κέντρου Σιναϊτικών Μελετών της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
και τον συνεργάτη του κ. Αθανάσιο Κάρμη, εκφράζω θερμότατες ευχαριστίες για την
διευκόλυνση στην μελέτη των μικροταινιών των Σιναϊτικών κωδίκων.
Ευχαριστώ επίσης τους υπαλλήλους της Βιβλιοθήκης του Σπουδαστηρίου Βυζα-
ντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίες Μαρία Αντω-
44
νίου, Άννα Γεωργίου, Ράνια Καρυπίδου, Ειρήνη Ρέππα και τον κύριο Βαλσαμή Βαλ-
σαμάκη.
Την καθηγήτρια κυρία Ελένη Σαράντη ευχαριστώ από καρδιάς, διότι τα τελευ-
ταία χρόνια ανατροφοδότησε τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα και (συνδυάζοντας
αυστηρότητα και υπομονή) με ενθάρρυνε στην δημοσίευση της διατριβής.
Θερμές ευχαριστίες οφείλω τέλος στον Χρήστο Ρούσση για τις πολύτιμες συμ-
βουλές του σχετικά με την σελιδοποίηση και την καλλιτεχνική εμφάνιση του βιβλίου.
Θ. Λ. Κ.
45
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο κανών,1 το ποιητικό είδος το οποίο διαδέχθηκε και (ήδη αρχομένου του ζ΄ αι.)
με την πάροδο του χρόνου εκτόπισε2 τον ύμνο από την ακολουθία του όρθρου,3 είναι,
ως γνωστόν, ποιητική σύνθεση αποτελούμενη στην πλήρη μορφή της από εννέα ωδές,
οι οποίες ψάλλονται κατά τον αυτόν ήχο.4 Διαμορφώθηκε από τους Iεροσολυμίτες
μελωδούς, (αν και για την πατρότητά του δεν υπάρχει σύμφωνη γνώμη των μελετη-
1 Ο Μ. Παρανίκας παρατήρησε ότι διαρκούντος του ϛ΄ αι. ο όρος κανὼν δεν εχρησιμοποιείτο ως ονομασία του συγκε-
κριμένου ποιητικού είδους. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγήθηκε από την συζήτηση τριών γερόντων της ερήμου (πρόκειται
για τον ηγούμενο Ιωάννη και τον μετέπειτα πατρ. Ιεροσολύμων Σωφρόνιο, οι οποίοι επισκέφθηκαν τον Σιναΐτη Νείλο, τον
αναχωρητή) σε ένα απόσπασμα, το οποίο δημοσίευσε ο Pitra, Hymnographie, 43 και αναδημοσίευσαν οι Christ, 33-34 και
Παρανίκας 8 (1874), 187-188: …καὶ μετὰ τὸ δειπνῆσαι ἠρξάμεθα τοῦ κανόνος… καὶ ἀναστάντες ἠρξάμεθα τὰς ᾠδὰς
ἀνέτως ἄνευ τροπαρίων, καὶ οὔτε εἰς τὴν γ΄ ᾠδήν, οὔτε εἰς τὴν ϛ΄ ἐποιήσαμεν μεσῴδιον… Καὶ λέγω τῷ γέροντι… πῶς
σὺ αὐτὸς οὐ ψάλλεις… οὔτε εἰς τὸν κανόνα τὸ Θεὸς Κύριος… οὔτε εἰς τὰς ᾠδὰς τῶν τριῶν παίδων τροπάρια… (Πα-
ρανίκας 8 (1874), 188, 191). Επίσης ο Παρανίκας θεωρεί ότι η διήγηση του γεροντικού μεταξύ του αββά Παμβώ και του
μαθητή του (από την οποία συνάγεται ότι κατά τον ε΄ αι. εψάλλοντο κανόνες στην Αλεξάνδρεια) έχει υποστεί επεμβάσεις
μεταγενεστέρων (βλ. το κείμενο: Christ, 31-32. – Christ-Paranikas AG, XXIX, εν υποσημ.). Αντιθέτως ο Τρεμπέλας δέχεται
την γνησιότητα του αποσπάσματος και σημειώνει: «΄Εχομεν εν τούτοις και ρητάς μαρτυρίας εξ ων συνάγεται ότι και κατ’
εποχήν προγενεστέραν εκείνης, καθ’ ην ήκμασεν ο θεωρούμενος ως επινοητής των κανόνων Ανδρέας ο Κρήτης, υπήρχεν
εν χρήσει εν τῃ εκκλησίᾳ και το είδος τούτο της εκκλησιαστικής ποιήσεως» (Τρεμπέλας, Εκλογή, ιη΄). – Πρβλ.: M. Arranz,
Les grandes étapes de la Liturgie Byzantine: Palestine-Byzance-Russie. Essai d´ aperçu historique, Liturgie de l´ eglise particuliere
et liturgie de l´ eglise universelle, Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, Subsidia 7, Ρώμη 1976, 48. – A. Lingas, Sunday Matins
in the Byzantine Cathedral Rite: Music and Liturgy, PhD thesis, The University of British Colombia 1996, 134. – Α. Longo, Il
testo integrale della Narazione degli abati Giovanni e Sofronio attraverso le Hermêneiai di Nicon, RSBN 12-13 (1965-1966),
223-267. – Η ονομασία κανὼν για το νέο ποιητικό είδος εμφανίζεται κατά τον η΄ αι. Τις πρώτες ενδείξεις βρίσκουμε στις
ακρ. των κανόνων της Παρακλητικής, οι οποίοι ψάλλονται κάθε Σάββατο, κατ’ ήχον, προς τιμήν των κεκοιμημένων: ήχος
δ΄: Κανὼν τέταρτος τοῦ τέλους μεμνημένος, ήχος πλ. α΄: Θεοφάνους ὁ πέμπτος εἰς νεκροὺς κανὼν (στην ακρ. δεν τη-
ρείται η παροξυτονία του στ.), ήχος βαρύς: Κανὼν τὸν αὐτὸν ἕβδομος σκοπὸν φέρων. Βλ.: Δετοράκης, Ποίηση, 73-74.
– Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels, 73-74 – Wellesz, 32. – Weyh, 7.
2 Για την αντικατάσταση του ύμνου από τον κανόνα βλ. ενδεικτικώς: Ανδρ. Φυτράκη, Η εκκλησιαστική ημών ποίησις
κατά τας κυριωτέρας αυτής φάσεις, Αθήναι 1957, 83, σημ. 4. – Mητσάκης, 525-530. – N. B. Tomadakes, Pourquoi nous
sommes passés de Kontakion au Kanon?, Studi Bizantini e Neoellenici 7 (1953), 214 κ. ε. – C. A. Trypanis, Greek Poetry from
Homer to Seferis, Σικάγο 1981, 436-446. – E. Wellesz, The poetical forms of the Byzantine Hymnography, The New Oxford
History of music II (1953), 23. – A. Lingas, The liturgical place of the kontakion in Constantinople, C. Akentiev (ed.), Liturgy,
Architecture and Art in Byzantine World, Αγία Πετρούπολη 1995, 56. – A. Louth, Christian Hymnography from Romanos the
Melodist to John Damascene, Journal of Eastern Christian Studies 57:2 (2005), 197.
3 Για τον όρθρο βλ.: Π. Τρεμπέλας, Ακολουθία του όρθρου και του εσπερινού, εν Αθήναις 1954. – Φουντούλης, Ακο-
λουθίαι νυχθημέρου, 144-264. – Ι. Φουντούλης, Η ακολουθία του όρθρου, Θεσσαλονίκη 1966. – M. Arranz, Les prières
presbytérales des matines byzantines, OCP 37 (1971), 406-436, 38 (1972), 64-115. – M. Arranz, L’ office de L’ Asmatikos
Orthros (“Matines Chantées”), OCP 47 (1981), 122-157. – J. Mateos, Quelques problèmes de l’ Orthros Byzantine, Proche-
Orient Chrétienne 11 (1961), 17-35, 201-220. – B. Stulhman, The Morning Offices of the Byzantine Rite: Mateos revisited,
Studia Liturgica 19 (1989), 162-178. – Taft, Βibliography of Hours, 361-365. – Taft, The Liturgy of the Hours, 277-283.
4 Για την γένεση του κανόνος βλ.: Παρανίκας, 8 (1874), 190-192. – Τρεμπέλας, Εκλογή, λα΄-λϛ΄. – Π. Χρήστου, Θε-
ολογικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1981, 231-232. – Christ-Paranikas AG, LXVIII. – S. Harris, The «Kanon» and the
Heirmologion, Music and Letters 85:2 (2004), 175-197. – Wellesz, 198-228. – Weyh, 5-7.
47
τών),1 μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη την περί-
οδο της εικονομαχικής έριδας, κατά την οποία ανανεώθηκαν τα θέματα, οι ήρωες και
οι αγώνες της χριστιανικής πίστης. Ο κανόνας συνδέεται με την λειτουργική ζωή του
λαυριωτικού μοναχισμού της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Στην Λαύρα του Αγίου
Σάββα κατά την ακολουθία της αγρυπνίας της νύχτας του Σαββάτου οριζόταν η στι-
χολόγηση, μεταξύ της στιχολογίας του Ψαλτηρίου και των αίνων του όρθρου, των εν-
νέα Βιβλικών ωδών, οι οποίες αποκαλούνταν κανὼν τοῦ ὀρθρινοῦ.2
Ο κανόνας με εννέα ωδές αποτελεί χαρακτηριστικό του Σαββαϊτικού λειτουρ-
γικού τυπικού από τον Ϛ΄ αι., σύμφωνα με το Τροπολόγιο. Ο κανόνας προήλθε από
την τροπαρολόγηση των καθ’ ημέραν χρησιμοποιουμένων (σύμφωνα με την αρχαία
λατρευτική τάξη) Βιβλικών ωδών.3 Στο αρχαίο Τροπολόγιο παραδίδονται β΄ ωδές σε
τριώδια-τετραώδια και σε κανόνες. Δεν έχουν διασωθεί στην ελληνική αντίστοιχα
κείμενα, όμως ο κώδ. Sinai Georgian 184 του ι΄ αι. δείχνει ότι η ύπαρξη κανόνων με
εννέα ωδές ήταν βασικό χαρακτηριστικό των ακολουθιών του Τροπολογίου, το οποίο
περιελάμβανε τις ακολουθίες των εορτών όλου του έτους και αντικαταστάθηκε από
τα μηναία, το Τριώδιο, το Πεντηκοστάριο και την Παρακλητική. Επομένως η σύνθε-
ση κανόνων με εννέα ωδές είναι χαρακτηριστικό της πρώιμης περιόδου και τα διώ-
δια-τριώδια-τετραώδια προηγούνται των κανόνων με εννέα ωδές.
Από τους ειρμούς των εννέα ωδών του κανόνος οι μεν ειρμοί των ωδών α΄-η΄
αντλούν το θέμα του από τις αντίστοιχες ωδές της Παλαιάς Διαθήκης, ο δε ειρμός της
θ΄ ωδής από την ωδή της Θεοτόκου της Καινής Διαθήκης.5
Στον ειρμό της α΄ ωδής, η οποία αντλεί το θέμα της από την αντίστοιχη Βιβλική
ωδή του προφήτου Μωυσέως, εξυμνείται η δια της Ερυθράς θαλάσσης διάβαση των
Ισραηλιτών, τους οποίους κατεδίωκαν οι Αιγύπτιοι και διέσωσε ο Θεός.6 Το περιε-
1 Ο Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 202 θεωρεί εισηγητή του κανόνος τον Ανδρέα Κρήτης. Ομοίως οι Christ-Paranikas AG,
XLΙΙ, ο Τρεμπέλας, Εκλογή, ιη΄ και ο Π. Χρήστου, Ο Μέγας κανών Ανδρέου του Κρήτης, Θεσσαλονίκη 1952, 5-7, ιδι-
αιτέρως 8, σημ. 3 και Π. Χρήστου, Θεολογικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1981, 233. Ο Ευστρατιάδης, Ανδρέας ο Κρήτης
θεώρησε αρχικά ως εισηγητή του κανόνος τον Ανδρέα, αργότερα όμως τάχθηκε υπέρ του Ιωάννη Δαμασκηνού (ΕΕ α΄), ο
Wellesz, 198-228 κλείνει υπέρ Ιωάννου Δαμασκηνού και Κοσμά, ο δε Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 149-154 θεωρεί ότι
ο πρώτος κανονογράφος είναι ο Κοσμάς.
2 R. Taft, Mount Athos: A Late Chapter in the History of Byzantine Rite, Liturgy in Byzantium and beyong, Variorum
Reprints, Λονδίνο 1995, IV, 179-193.
3 Βλ. διεξοδικώς κατωτ.,
4 Βλ.: P. Jeffery, The Sunday Office of Seventh-Century Jerusalem in the Georgian Chantbook (Iadgari): A Preliminary
Report, Studia Liturgica 21 (1991), 52-75. – Ch. (Athanase) Renoux, Les hymnes de la résurrection. 1. Hymnographie liturgique
géorgienne. Introduction, traduction et annotation des textes du Sinaï 18, Paris 2000. – Για το Τροπολόγιο βλ. κατωτ.,
5 Για το περιεχόμενο των εννέα Βιβλικών ωδών (και των ειρμ. των αντιστοίχων ωδών του κανόνος) βλ.: Θ. Ξύδη,
Το θεματικό αντικείμενο στην α΄ ωδή των ασματικών κανόνων, Βυζαντινή Υμνογραφία, 1978, 447-468. – Ν. Τωμα-
δάκη, Η εν Ιταλίᾳ έκδοσις ελληνικών εκκλησιαστικών βιβλίων (κυρίως λειτουργικών) γενομένη επιμελείᾳ Ελλήνων ορ-
θοδόξων κληρικών κατά τους ιε΄-ιϚ΄ αιώνας, La Chiesa Craeca in Italia dall’ VIII al XVI secolo, II, Italia Sacra 21, Πάντο-
βα 1972, 685-721 = ΕΕΒΣ 37 (1969-70), 3-33. – Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 202. – H. Avenary, Formal Structure of Psalms
and Canticles in Early Jewish and Christian Chant, Musica Disciplina 7 (1953), 1 κ.ε. – E. Bouvy, Les origins de la poésie
chrétienne: Les contiques de l’ Église primitive, Letters Chrétiennes 4 (1882), 188-263. – Christ-Paranikas AG, LXIII. – Br.
Crowe, The Song of Moses and Divine Begetting in Matt 1, 20, Biblica 90 (2009), 47-58. – J. Mearns, The Canticles of the
Christian Church, Eastern and Western in Early and Medieval Times, Καίμπριτζ 1914. – O. Petrynko, Von den biblischen Cantica
zu den poetischen Neunoden-kanones im Sonn- und Feiertagsoffizium Jerusalems, Motivi e forme della poesia cristiana antica
tra scrittura e tradizione classica, XXXVI Incontro di studiosi dell’ antichità cristiana, Roma, 3–5 maggio 2007. Parte secunda,
Roma, Institutum Patristicum Augustinianum (Studia ephemeridis Augustinianum, 108), Ρώμη 2008, 847–859. – H. Schneider,
Die Altlateinischen Cantica, Beuron 1938. – H. Schneider, Die biblischen Oden im Christlichen Altertum, Biblica 30 (1949),
28-65. – H. Schneider, Die biblischen Oden seit dem sechsten Jahrhundert, Biblica 30 (1949), 239-272. – H. Schneider, Die
biblischen Oden in Jerusalem und Konstantinopel, Biblica 30 (1949), 433-452. – H. Schneider, Die biblischen Oden im
Mittelalter, Biblica 30 (1949), 479-500. – Szöverffy, I, 2-3, II, 3. – L. Tardo, L’Antica melurgia bizantina nell’ interpretazione
della Scuola monastica di Grottaferrata, Collezione Meridionale diretta da U. Zanotti-Bianco: Serie III: Il mezzogiorno artistico,
Κρυπτοφέρρη 1938. – Ευτ. Τωμαδάκη, Αι προτυπώσεις της εν Δεηρᾴ καμίνου και των τριών παίδων εις τους ειρμούς της
ζ΄ και η΄ ωδής των ᾳσματικών κανόνων, ΕΕΦΣΠΑ 38 (2007-2008), 151-158. – Wellesz, 38. – M. Velimirovič, The Byzantine
Heirmos and Heirmologion, Cattungen der Music in Einzellarstellungen Gedenkschrift Leo Schade, Βέρνη 1973, 202.
6 ΄Εξοδος 15, 1-19.
48
χόμενο του ειρμ. της β΄ ωδής έχει ληφθεί από την ωδή του προφήτου Μωυσέως στο
Δευτερονόμιο. Είναι άσμα, το οποίο απηύθυνε ο Μωυσής προς τον Θεό μετά την πα-
ράδοση του νόμου στους Ισραηλίτες και λίγο προ του θανάτου του.1 Το περιεχόμενο
της γ΄ ωδής προέρχεται από την προσευχή της Άννης, μητρός του προφήτου Σαμου-
ήλ, με την οποία η υπέργηρη Άννα ευχαριστεί τον Θεό για την γέννηση του Σαμου-
ήλ,2 του δε ειρμ. της δ΄ ωδής απηχεί την προσευχή Αββακούμ του προφήτου, ο οποίος
προλέγει τα μέλλοντα να συμβούν κατά την έλευση του Θεανθρώπου.3 Ο ειρμ. της ε΄
ωδής αντλεί το θέμα του από τον ύμνο του προφήτου Ησαΐου, ο οποίος προφητεύει
τα της ελεύσεως του Ιησού4 και ο ειρμ. της ϛ΄ ωδής από την προσευχή του προφήτου
Ιωνά, με την οποία απευθύνθηκε στον Θεό ευρισκόμενος στην κοιλιά του κήτους.5 Ο
ειρμ. της ζ΄ ωδής προέρχεται από την προσευχή των Τριών Παίδων, την οποία ανέ-
πεμψαν προς το Θεό ευρισκόμενοι εντός της καμίνου και μη καιόμενοι.6 Οι Τρείς
Παίδες απηύθυναν προς τον Θεό για την σωτηρία τους και ύμνο, ο οποίος απηχείται
στην η΄ ωδή.7 Η θ΄ ωδή είναι η ωδή της Θεοτόκου· την ανέπεμψε προς τον Θεό κατά
την επίσκεψή της στην Ελισάβετ, μητέρα του Προδρόμου.8
Από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία τις εννέα Βιβλικές ωδές περιέχουν το Ωρο-
λόγιο και το Ψαλτήριο. Του κειμένου των Βιβλικών ωδών προτάσσονται, ως τίτλοι, οι
στ. του Ιωάννη Γεωμέτρη για την έμμετρη απόδοση κάθε Βιβλικής ωδής που συνέθε-
σε.9 Οι στ. αυτοί έχουν γραφτεί σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο, ο δε προτασσόμενος
της β΄ Βιβλικής ωδής στίχος είναι: Νόμου γραφέντος αὖθις ᾠδὴ Μωσέως.
Οι κανόνες ψάλλονται κυρίως στην ακολουθία του όρθρου, της οποίας αποτε-
λούν το επίκεντρο,10 επίσης χρησιμοποιούνται στο απόδειπνο και την παννυχίδα.11 Οι
κανόνες οι οποίοι βρίσκονται σήμερα στα λειτουργικά βιβλία12 είναι στην ελλιπή μορ-
φή τους διώδια, τριώδια και τετραώδια ή έχουν στην πλήρη μορφή τους οκτώ κι όχι
εννέα ωδές. Μόνο κατά την περίοδο του Τριωδίου ψάλλονται κανονικά και κανόνες
με β΄ ωδή, γεγονός οφειλόμενο στο ότι οι ποιητές συνέθεσαν κανόνες με οκτώ ωδές
1 Δευτερονόμιον 32, 1-43.

2 Βασιλειών Α΄ 2, 1-10.
3 Αββακούμ 3, 1-9.
4 Ησαΐας 26, 9-10.
5 Ιωνάς 2, 3-10.
6 Δανιήλ 3, 26-44.
7 Δανιήλ 3, 52-90.
8 Λουκάς 1, 47-55.
9 Βλ. και κατωτ., 00
10 Taft, Liturgy of the Hours, 281-283.
11 Για την παννυχίδα βλ.: Δοσίθεος, αρχιμανδρίτης, Διάταξις της αγρυπνίας κατά το Τυπικόν της εν Ιεροσολύμοις
Λαύρας, του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Σάββα του ηγιασμένου, Αθήνα 2005. – Φουντούλης, Ακολουθίαι νυχθη-
μέρου, 47-82. – ODB, 2166. – M. Arranz, Les Prières Presbytérales et la “Pannychis” de L’ anciene Euchologe Byzantine
et la “Pannykhida” des défunts, OCP 40 (1974), 314-343, 41 (1975), 119-139. – Μ. Arranz, L’ office de la veillée nocturn
dans l’ Église Grecque et dans l’ Église Russe, OCP 42 (1976), 117-155, 402-425 = M. Arranz, The Office of the All-night
Vigil in the Greek Church and in the Russian Church, St. Vladimir’s Theological Quarterly 24 (1980), 83-113, 160-195 (μτφρ.:
N. D. Uspensky). – Taft, Liturgy of the Hours, 283-291. – Βλ. βιβλιογραφία και στο Taft, Bibliography of Hours, 358-370.
12 Για τα λειτουργικά βιβλία βλ.: Σ. Ευστρατιάδου, Συμβολαί εις την διόρθωσιν των εκκλησιαστικών βιβλίων, Ορθο-
δοξία 1 (1926-1927), 145-150. – Ευλ. Κουρίλλα Λαυριώτου, Αι προς αναθεώρησιν των εκκλησιαστικών βιβλίων γενόμε-
ναι απόπειραι εν τῃ Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ, ΝΣ 30 (1935), 36 (1941) passim. – Εμμ. Παντελάκη, Τα λειτουργικά βιβλία
της ημετέρας εκκλησίας, ΝΣ 26 (1931), 209-223, 274-288. – Ν. Τωμαδάκη, Η εν Ιταλία έκδοσις ελληνικών εκκλησιαστι-
κών βιβλίων, ΕΕΒΣ 37 (1969-1970) 17-19. – F. D’ Aiuto, Per la storia dei libri liturgico-innografici bizantini: un progetto di
catalogazione dei manoscritti più antichi, BBGG n.s. 3 (2006), 53-66. – L. Allatius, De libris et rebus ecclesiasticis Graecorum,
J. H. Fabricius, Biblioteca Graeca…, V, Παρίσι 1644 (ανατύπωση Αμβούργο 1723). – L. Arnaud, Un Essai de correction des
livres liturgiques grecs, EO 15 (1912), 300-308. – Beck, 246-253. – N. Cappuyns, L’ histoire des livres liturgiques grecs,
Studi byzantini 6 (1940), 470-473. – I. M. Gagov, Libri liturgici orientales ritus byzantini, Ephemerides Liturgicae 60 (1946),
379-385. – Krumbacher-Σωτηριάδης, II, 506-508. – E. Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy, Printers and
Publishers for the Greek World, Βενετία 1994, 150-153. – H. Leclerq, Livres liturgiques, DACL 3 (1930), 1882-1891. – E. G.
Pantelakis, Les livres ecclésiastiques de l’ Orthodoxie, Irenikon 33 (1936), 543-557. – A Raes, Libri liturgici delle Chiese
Orientali, Enciclopedia Católica 7 (1951), 1306-1312. – A Raes, Les livres liturgiques grecs publiés à Venice, Mélanges Eugène
Tisserant III/2 (StT 233), Βατικανό 1964, 209-222.
49
εξ αρχής ή στο ότι παρελείφθη η β΄ ωδή κανόνων οι οποίοι εξ αρχής συνετέθησαν με

εννέα ωδές.
Το φαινόμενο της παραλείψεως της β΄ ωδής από τους κανόνες οι οποίοι είχαν
συντεθεί με εννέα ωδές, της συνθέσεως κανόνων με οκτώ ωδές εξ αρχής και τα προ-
βλήματα που συνδέονται με την β΄ ωδή αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας μελέ-
της. Το πρόβλημα είναι γνωστό από τον ιβ΄ αι. Οι πρώτοι οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με
αυτό ήταν επιφανείς βυζαντινοί λόγιοι: Ιωάννης Ζωναράς, Θεόδωρος Πρόδρομος, Ευ-
στάθιος Θεσσαλονίκης· αυτών τις απόψεις ουσιαστικά επαναλαμβάνουν οι μεταγενέ-
στεροι Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός και Νικόδημος Αγιορείτης. Για τους νεότε-
ρους ερευνητές, οι οποίοι διέθεταν την επιστημονική κατάρτιση και μέθοδο, που έλει-
πε από τους Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό και Νικόδημο Αγιορείτη, η β΄ ωδή υπήρξε
αληθινή πρόκληση, γι’ αυτό διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις επί του θέματος. Ο Αθ.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς είναι από τους πρώτους μελετητές των μηναίων και ο μόνος
που επί μακρόν και επισταμένως ασχολήθηκε με το πρόβλημα της β΄ ωδής. Οι μελέτες
του είναι αξιοσημείωτες για την επιμονή του στην έρευνα του προβλήματος, ουσιαστι-
κές ως προς την συμβολή τους στον φωτισμό σημαντικών πτυχών του και πολυτιμότα-
τες λόγῳ των οξυδερκέστατων επισημάνσεων τις οποίες διετύπωσε.1
Είναι χαρακτηριστικό ότι όσοι έχουν ασχοληθεί με τα περί την β΄ ωδή των κα-
νόνων προβλήματα έχουν αποπειραθεί να απαντήσουν κυρίως στα ερωτήματα «για-
τί εξέπεσε η β΄ ωδή;» ή «γιατί συντίθενται κανόνες οι οποίοι έχουν οκτώ ωδές εξ αρ-
χής και όχι εννέα;», τα οποία είναι καίρια και πάντοτε προ οφθαλμών για τον ασχο-
λούμενο με το θέμα, όπως είναι προ οφθαλμών ήδη από τον ιβ΄ αι. και οι δυσκολίες
που τα συνοδεύουν.
Το ερώτημα για την β΄ ωδή είναι διπλό: Γιατί από τον κανόνα με εννέα ωδές
μεταβαίνουμε στον κανόνα με οκτώ ωδές και γιατί επιλέγεται η παράλειψη (έκ-
πτωση/εξ αρχής παράλειψη) της β΄ ωδής και όχι άλλης;
Στον πρόλογο έγινε λόγος για τα χειρόγραφα τα οποία εξετάσθηκαν και για
την αναζήτηση σε αυτά στοιχείων σχετικών με την β΄ ωδή. Τα συναχθέντα νέα στοι-
χεία από την μελέτη των χειρογράφων, τα οποία αφορούν στις άγνωστες β΄ ωδές εκ-
δεδομένων κανόνων του κύκλου των ακινήτων εορτών, εξεδόθησαν ήδη.2 Για τις εκ-
πεσούσες β΄ ωδές του κύκλου των κινητών εορτών και του Θεοτοκαρίου αναγράφε-
ται σε υποσημ. το initium όλων των τροπ. τους, καθώς και οποιαδήποτε πληροφορία
αφορά στις άλλες ωδές των κανόνων αυτών. Ομοίως σε υποσημ. παρετέθη η βιβλιο-
γραφία για τους κανόνες με β΄ ωδή, οι περί των ποιητών μαρτυρίες (στην οικεία θέση
του δευτέρου κεφαλαίου) και όλα τα σχετικά με τον κανόνα, διότι μελετώντας την
β΄ ωδή λαμβάνουμε πάντοτε υπ’ όψιν ότι είναι μία από τις εννέα ωδές του κανόνος·
επομένως εξετάζουμε την ένταξή της στον κανόνα και την χρησιμοποίση του κανόνα
στην λειτουργική πράξη (αναφορά του κανόνα με εννέα ωδές σε τυπικά, κατατμήσεις
ή συγχωνεύσεις του, σχέσεις με συμψαλλομένους κανόνες, εορτή στην οποία αναφέ-
ρεται κλπ.). Επισημάνθηκαν τα στοιχεία των κανόνων με εννέα ωδές που απαντούν
και σε κανόνες με οκτώ ωδές με σκοπό να ενταχθεί η β΄ ωδή σε ευρύτερα θέματα της
υμνογραφίας (β΄ ωδή-κανών με β΄ ωδή-κανόνες) και να εξετασθεί η τύχη των κανό-
νων με β΄ ωδή στην λειτουργική πράξη μετά την έκπτωση της β΄ ωδής τους (διατήρη-
σή τους ή αντικατάστασή τους από κανόνες με οκτώ ωδές εξ αρχής).
΄Οσον αφορά στην πραγμάτευση του θέματος ακολουθήθηκε η εξής πορεία:
1 Πρόκειται για τις μελέτες: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί. – Παπα-

δόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί.
2 Κολλυροπούλου, ΄Εκδοση Β΄ ωδών.
50
Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι απόψεις των μελετητών, οι οποίοι έχουν

ασχοληθεί μέχρι σήμερα με το θέμα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο καταγράφονται οι συντεθέντες με β΄ ωδή (παραδιδομένη
ή εκπεσούσα) κανόνες. Η παρουσίασή τους έγινε σύμφωνα με τους κύκλους ακολουθι-
ών του εκκλησιαστικού έτους, ετήσιο (κινητών και ακινήτων εορτών) και εβδομαδιαίο.
Κανόνες που δεν ανήκουν σε κάποιον από τους προηγούμενους κύκλους παρατίθενται
μετά τους κανόνες του Πεντηκοσταρίου υπό τον τίτλο «άλλοι κανόνες».
Τα χαρακτηριστικά των κανόνων με β΄ ωδή παρουσιάζονται στο τρίτο κεφάλαιο:
προηγούνται τα σχετικά με τους κανόνες του κύκλου των ακινήτων εορτών (γίνεται
ειδική αναφορά στους κανόνες των εντύπων μηναίων) και ακολουθούν όσα αφορούν
στους κανόνες των κινητών εορτών και της Παρακλητικής. Για τα κοινά σημεία μεταξύ
των κανόνων ετήσιου και εβδομαδιαίου κύκλου γίνεται ενιαία πραγμάτευση στην ενό-
τητα που αφορά στους κανόνες των ακινήτων εορτών. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στους
κανόνες του Τριωδίου λόγῳ της ιδιάζουσας χρήσεως των κανόνων με β΄ ωδή κατά την
περίοδο αυτή. Στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την χειρόγραφη παράδοση των κα-
νόνων με β΄ ωδή, ιδιαιτέρως μας ενδιαφέρουν τα χειρόγραφα τα οποία διατηρούν τις β΄
ωδές των κανόνων (από χρονολογική άποψη, περιεχόμενο, προέλευση κλπ.).
Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στις εμβόλιμες δεύτερες ωδές και στους κα-
νόνες οι οποίοι συνετέθησαν εξ αρχής με οκτώ ωδές. Επίσης γίνεται λόγος για τους
κανόνες στους οποίους απεδόθη (σε μελέτες, χειρόγραφα κλπ.) εσφαλμένα β΄ ωδή.
Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται πραγμάτευση του ακανθώδους προβλήματος της
πατρότητας των κανόνων με β΄ ωδή. Οι δυσκολίες σχετικά με την πατρότητα ενός
κανόνα είναι γνωστές: οι συνωνυμίες είναι πολλές, οι ειδικές μελέτες ολιγάριθμες, οι
μαρτυρίες των χειρογράφων άλλοτε διαφωτίζουν κι άλλοτε περιπλέκουν τα πράγμα-
τα. Φυσικά δεν έγινε συστηματική προσπάθεια απόδοσης κανόνων στον έναν ή στον
άλλο ποιητή (αυτό ξεπερνά τα όρια αυτής της μελέτης και αποτελεί αντικείμενο ει-
δικών μονογραφιών), όμως αξιοποιήθηκαν η μέχρι το 2012 βιβλιογραφία και τα στοι-
χεία τα οποία προέρχονται από εκδόσεις κανόνων, μαρτυρίες χειρογράφων, τυπικών
κλπ.,1 με σκοπό την διατύπωση συμπερασμάτων για την έκταση της συνθέσεως κα-
νόνων με εννέα ωδές στο έργο κάθε ποιητή. Στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται η εξέταση του
ήχου στον οποίο έχουν μελισθεί οι κανόνες με β΄ ωδή, η οποία είναι επιβεβλημένη
(διότι τα υμνογραφικά κείμενα προορίζονται για να ψάλλονται και είναι γνωστή η
προτίμηση ορισμένων ποιητών να συνθέτουν κανόνες σε συγκεκρισμένους ήχους)
και αποσκοπεί στην σύνδεση των κανόνων, οι οποίοι εξετάσθηκαν στα προηγούμενα
κεφάλαια από φιλολογική άποψη, με την μουσική.
Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι εορτές (Δεσποτικές, Θεομητορικές εορτές
και εορτές αγίων), προς ανύμνηση των οποίων συνετέθησαν κανόνες με β΄ ωδή. Η
στενή σχέση αγιολογικών και υμνογραφικών κειμένων έχει επανειλημμένως διαπι-
στωθεί,2 γι’ αυτό έγινε σύγκριση των εορτών που υμνήθηκαν με κανόνες με εννέα
ωδές με τα έμμετρα συναξάρια, ιδιαιτέρως με τα έμμετρα συναξάρια σε μορφή κα-
νόνος, τα οποία αποτελούν συνδετικό κρίκο υμνογραφικών και αγιολογικών κειμέ-
νων. Οι κανόνες με εννέα ωδές που συνετέθησαν για Δεσποτικές και Θεομητορικές
εορτές συσχετίσθηκαν με το Δωδεκάορτο, στο οποίο εντάσσονται οι σημαντικότερες
Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές του λειτουργικού έτους, και φωτίσθηκε η σχέση
των κανόνων αυτών με ένα σημαντικό πρόγραμμα αγιογράφησης του ναού.
1 Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίσθηκαν τα σχετικά με τους ποιητές προβλήματα παρουσιάζεται στην οικεία θέση.
2 E. Follieri, Problemi di agiografia bizantina: di contributo dell’ innografia allo studio dei testi agiografici in prosa,
BBGG 31 (1977), 3-14. – Eut. Tomadakis, Un problema di innografia bizantina: il rimaneggiamento dei testi innogragici,
BBGG 26 (1972), 3-30.
51
Το έβδομο κεφάλαιο αναφέρεται στις ακρ. των κανόνων με β΄ ωδή και δεν απο-
βλέπει στη διερεύνηση των σχετικών με τις ακροστιχίδες των κανόνων θεμάτων, αλλά
στην προσέγγιση των προβλημάτων που συνδέονται με τους άνευ ακροστιχίδος συ-
ντεθέντες κανόνες με β΄ ωδή, στην τεχνική των ακρ. των κανόνων αυτών, ιδιαιτέρως
δε στον σχηματισμό των β΄ ακρ. και σε επιμέρους θέματα, όπως η ύπαρξη ομοίων ή
ελαφρα διαφοροποιημένων ακρ. σε κανόνες με οκτώ ή εννέα ωδές, η έναρξη ενός κα-
νόνος με φράση απολύτως ίδια η παρόμοια με την ακρ. του κλπ.
Ακολουθούν τα συμπεράσματα στα οποία οδήγησε η διερεύνηση του θέματος
και τα ευρετήρια.
52
ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ
Ερμηνεία των Βιβλικών ωδών (και της β΄ ωδής) έχουν γράψει μεταξύ άλλων ο
Ευσέβιος Καισαρείας, ο Ησύχιος Ιεροσολύμων και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας.1 Ση-
μειώνεται επίσης η έμμετρη (σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο) απόδοση της Βιβλικής β΄
ωδής από τον Ιωάννη Γεωμέτρη και τα επιγράμματα υπ’ αριθμ. CXVI (εἰς τὴν δευτέ-
ραν ᾠδὴν) και CXXII (εἰς τὴν εἰκόνα Μωσέως) του Μανουήλ Φιλή.2 Το καθένα έπε-
ται του αντιστοίχου επιγράμματος της α΄ ωδής και δεν απηχεί το περιεχόμενο της Βι-
βλικής β΄ ωδής· το υπ’ αριθμ. CXVI επίγραμμα αναφέρεται στην παράδοση του Νό-
μου στο Σινά, το υπ’ αριθμ. CXXII στην βραδυγλωσσία του Μωυσή.
Παρατίθεται το κείμενο της β΄ ωδής της Π. Διαθήκης και η έμμετρη απόδοσή

του από τον Ιωάννη Γεωμέτρη:
Η Β΄ ΩΔΗ ΤΗΣ Π. ΔΙΑΘΗΚΗΣ3
Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω,

καὶ ἀκουέτω γῆ ῥήματα ἐκ στόματός μου
προσδοκάσθω ὡς ὑετὸς τὸ ἀπόφθεγμά μου,
καὶ καταβήτω ὡς δρόσος τὰ ῥήματά μου,
ὡσεὶ ὄμβρος ἐπ’ ἄγρωστιν
καὶ ὡσεὶ νιφετὸς ἐπὶ χόρτον.
ὅτι ὄνομα κυρίου ἐκάλεσα·
δότε μεγαλωσύνην τῷ θεῷ ἡμῶν.
θεός, ἀληθινὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ,
καὶ πᾶσαι αἱ ὁδοὶ αὐτοῦ κρίσεις·
θεὸς πιστὸς καὶ οὐκ ἔστιν ἀδικία,
δίκαιος καὶ ὅσιος κύριος.
ἡμάρτοσαν οὐκ αὐτῷ τέκνα μωμητά,
γενεὰ σκολιὰ καὶ διεστραμμένη.
ταῦτα κυρίῳ ἀνταποδίδοτε οὕτω,
λαὸς μωρὸς καὶ οὐχὶ σοφός;
οὐκ αὐτὸς οὗτός σου πατὴρ ἐκτήσατό σε
καὶ ἐποίησέν σε καὶ ἔκτισέν σε;
μνήσθητε ἡμέρας αἰῶνος,
σύνετε ἔτη γενεᾶς γενεῶν·
ἐπερώτησον τὸν πατέρα σου, καὶ ἀναγγελεῖ σοι,
τοὺς πρεσβυτέρους σου, καὶ ἐροῦσίν σοι.
ὅτε διεμέριζεν ὁ ὕψιστος ἔθνη,
ὡς διέσπειρεν υἱοὺς Ἀδάμ,
ἔστησεν ὅρια ἐθνῶν
κατὰ ἀριθμὸν ἀγγέλων θεοῦ,
καὶ ἐγενήθη μερὶς κυρίου λαὸς αὐτοῦ Ἰακώβ,
σχοίνισμα κληρονομίας αὐτοῦ Ἰσραήλ.
1 Βλ. Clavis Patrum Graecorum… cura et studio M. Geerard, Corpus Christianorum, Brepols-Turnhout 1974-1998, I-V,
Supplementum, 3204, 3469, 5201, 6555, C1-4.
2 Manuelis Philae Carmina... edidit E. Miller, I-II, Παρίσι 1855–1857.
3 Το κείμενο παρατίθεται κατά την έκδ. Septuaginta id Vetus Testamentum graeca iuxta LXX interpretes, edidit Α. Rahlfs,
Στουτγάρδη 1935.
53
αὐτάρκησεν αὐτὸν ἐν γῇ ἐρήμῳ

ἐν δίψει καύματος ἐν ἀνύδρῳ
ἐκύκλωσεν αὐτὸν καὶ ἐπαίδευσεν αὐτὸν
καὶ διεφύλαξεν αὐτὸν ὡς κόραν ὀφθαλμοῦ
ὡς ἀετὸς σκεπάσαι νοσσιὰν αὐτοῦ
καὶ ἐπὶ τοῖς νεοσσοῖς αὐτοῦ ἐπεπόθησεν,
διεὶς τὰς πτέρυγας αὐτοῦ ἐδέξατο αὐτοὺς
καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς ἐπὶ τῶν μεταφρένων αὐτοῦ.
κύριος μόνος ἦγεν αὐτούς,
καὶ οὐκ ἦν μετ’ αὐτῶν θεὸς ἀλλότριος.
ἀνεβίβασεν αὐτοὺς ἐπὶ τὴν ἰσχὺν τῆς γῆς
ἐψώμισεν αὐτοὺς γενήματα ἀγρῶν˙
ἐθήλασαν μέλι ἐκ πέτρας
καὶ ἔλαιον ἐκ στερεᾶς πέτρας,
βούτυρον βοῶν καὶ γάλα προβάτων
μετὰ στέατος ἀρνῶν καὶ κριῶν,
υἱῶν ταύρων καὶ τράγων
μετὰ στέατος νεφρῶν πυροῦ,
καὶ αἷμα σταφυλῆς ἔπιον οἶνον.
καὶ ἔφαγεν Ἰακὼβ καὶ ἐνεπλήσθη,
καὶ ἀπελάκτισεν ὁ ἠγαπημένος,
ἐλιπάνθη, ἐπαχύνθη, ἐπλατύνθη·
καὶ ἐγκατέλιπεν θεὸν τὸν ποιήσαντα αὐτὸν
καὶ ἀπέστη ἀπό θεοῦ σωτῆρος αὐτοῦ.
παρώξυνάν με ἐπ’ ἀλλοτρίοις,
ἐν βδελύγμασιν αὐτῶν ἐξεπίκρανάν με
ἔθυσαν δαιμονίοις καὶ οὐ θεῷ
θεοῖς, οἷς οὐκ ᾔδεισαν·
καινοὶ πρόσφατοι ἥκασιν,
οὓς οὐκ ᾔδεισαν οἱ πατέρες αὐτῶν.
θεὸν τὸν γεννήσαντά σε ἐγκατέλιπες
καὶ ἐπελάθου θεοῦ τοῦ τρέφοντός σε.
καὶ εἶδεν κύριος καὶ ἐζήλωσεν
καὶ παρωξύνθη δι’ ὀργὴν υἱῶν αὐτοῦ καὶ θυγατέρων
καὶ εἶπεν· Ἀποστρέψω τὸ πρόσωπόν μου ἀπ’ αὐτῷ·
καὶ δείξω τί ἔσται αὐτοῖς ἐπ’ ἐσχάτων·
ὅτι γενεὰ ἐξεστραμμένη ἐστίν,
υἱοί, οἷς οὐκ ἔστιν πίστις ἐν αὐτοῖς.
αὐτοὶ παρεζήλωσάν με ἐπ’ οὐ θεῷ,
παρώργισάν με ἐν τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν·
κἀγὼ παραζηλώσω αὐτοὺς ἐπ’ οὐκ ἔθνει,
ἐπ’ ἔθνει ἀσυνέτῳ παροργιῶ αὐτούς,
ὅτι πῦρ ἐκκέκαυται ἐκ τοῦ θυμοῦ μου,
καυθήσεται ἕως ᾅδου κάτω,
καταφάγεται γῆν καὶ τὰ γενήματα αὐτῆς,
φλέξει θεμέλια ὁρέων.
συνάξω εἰς αὐτοὺς κακὰ
καὶ τὰ βέλη μου συντελέσω εἰς αὐτούς.
τηκόμενοι λιμῷ καὶ βρώσει ὀρνέων
καὶ ὀπισθότονος ἀνίατος·
54
ὀδόντας θηρίων ἀποστελῶ εἰς αὐτοὺς

μετὰ θυμοῦ συρόντων ἐπὶ γῆς.
ἔξωθεν ἀτεκνώσει αὐτοὺς μάχαιρα
καὶ ἐκ τῶν ταμιείων φόβος·
νεανίσκος σὺν παρθένῳ,
θηλάζων μετὰ καθεστηκότος πρεσβύτου.
εἶπα· Διασπερῶ αὐτούς,
παύσω δὴ ἐξ ἀνθρώπων τὸ μνημόσυνον αὐτῶν,
εἰ μὴ δι’ ὀργὴν ἐχθρῶν, ἵνα μὴ μακροχρονίσωσιν,
ἵνα μὴ συνεπιθῶνται οἱ ὑπεναντίοι,
μὴ εἴπωσιν· Ἡ χεὶρ ἡμῶν ἡ ὑψηλὴ
καὶ οὐχὶ κύριος ἐποίησεν ταῦτα πάντα.
ὅτι ἔθνος ἀπολωλεκὸς βουλήν ἐστιν.
καὶ οὐκ ἔστιν ἐν αὐτοῖς ἐπιστήμη.
oὐκ ἐφρόνησαν συνιέναι ταῦτα·
καταδεξάσθωσαν εἰς τὸν ἐπιόντα χρόνον.
πῶς διώξεται εἷς χιλίους
καὶ δύο μετακινήσουσιν μυριάδας,
εἰ μὴ ὁ θεὸς ἀπέδοτο αὐτοὺς
καὶ κύριος παρέδωκεν αὐτούς;
ὅτι οὐκ ἔστιν ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν οἱ θεοὶ αὐτῶν·
οἱ δὲ ἐχθροὶ ἡμῶν ἀνόητοι.
ἐκ γὰρ ἀμπέλου Σοδόμων ἡ ἄμπελος αὐτῶν,
καὶ ἡ κληματὶς αὐτῶν ἐκ Γομόρρας·
ἡ σταφυλὴ αὐτῶν σταφυλὴ χολῆς,
βότρυς πικρίας αὐτοῖς·
θυμὸς δρακόντων ὁ οἶνος αὐτῶν
καὶ θυμὸς ἀσπίδων ἀνίατος.
οὐκ ἰδοὺ ταῦτα συνῆκται παρ’ ἐμοὶ
καὶ ἐσφράγισται ἐν τοῖς θησαυροῖς μου;
ἐν ἡμέρᾳ ἐκδικήσεως ἀνταποδώσω,
ἐν καιρῷ, ὅταν σφαλῇ ὁ ποὺς αὐτῶν·
ὅτι ἐγγὺς ἡμέρα ἀπωλείας αὐτῶν,
καὶ πάρεστιν ἕτοιμα ὑμῖν.
ὅτι κρινεῖ κύριος τὸν λαὸν αὐτοῦ
καὶ ἐπὶ τοῖς δούλοις αὐτοῦ παρακληθήσεται·
εἶδεν γὰρ παραλελυμένους αὐτοὺς
καὶ ἐκλελοιπότας ἐν ἀπαγωγῇ καὶ παρειμένους.
καὶ εἶπεν κύριος Ποῦ εἰσιν οἱ θεοὶ αὐτῶν,
ἐφ’ οἷς ἐπεποίθεισαν ἐπ’ αὐτοῖς,
ὧν τὸ στέαρ τῶν θυσιῶν αὐτῶν ἠσθίετε
καὶ ἐπίνετε τὸν οἶνον τῶν σπονδῶν αὐτῶν;
ἀναστήτωσαν καὶ βοηθησάτωσαν ὑμῖν
καὶ γενηθήτωσαν ὑμῖν σκεπασταί.
ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι,
καὶ οὐκ ἔστιν θεὸς πλὴν ἐμοῦ·
ἐγὼ ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω,
πατάξω κἀγὼ ἰάσομαι,
καὶ οὐκ ἔστιν ὃς ἐξελεῖται ἐκ τῶν χειρῶν μου.
ὅτι ἀρῶ εἰς τὸν οὐρανὸν τὴν χεῖρά μου.
55
καὶ ὀμοῦμαι τῇ δεξιᾷ μου

καὶ ἐρῶ· Ζῶ ἐγὼ εἰς τὸν αἰῶνα,
ὅτι παροξυνῶ ὡς ἀστραπὴν τὴν μάχαιράν μου,
καὶ ἀνθέξεται κρίματος ἡ χείρ μου,
καὶ ἀνταποδώσω δίκην τοῖς ἐχθροῖς
καὶ τοῖς μισοῦσίν με ἀνταποδώσω·
μεθύσω τὰ βέλη μου ἀφ’ αἵματος,
καὶ ἡ μάχαιρά μου καταφάγεται κρέα,
ἀφ’ αἵματος τραυματιῶν καὶ αἰχμαλωσίας,
ἀπὸ κεφαλῆς ἀρχόντων ἐχθρῶν.
εὐφράνθητε, οὐρανοί, ἅμα αὐτῷ,
καὶ προσκυνησάτωσαν αὐτῷ πάντες υἱοὶ θεοῦ·
εὐφράνθητε, ἔθνη, μετὰ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ,
ὅτι τὸ αἷμα τῶν υἱῶν αὐτοῦ ἐκδικᾶται,
καὶ ἐκδικήσει καὶ ἀνταποδώσει δίκην τοῖς ἐχθροῖς
καὶ τοῖς μισοῦσιν ἀνταποδώσει,
καὶ ἐκκαθαριεῖ κύριος τὴν γῆν τοῦ λαοῦ αὐτοῦ.
Δευτερονόμιον, 32, 1-43
56
ΕΜΜΕΤΡΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ ΤΗΣ Π. ΔΙΑΘΗΚΗΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩ. ΓΕΩΜΕΤΡΗ1
’Ωιδὴ Β΄
Νόμου πάλιν γραφέντος ᾠδὴ Μωσέως.
Οὐρανέ, πρόσχες· γῆ δ’ ἐνωτίσθητί μου·

καὶ προσδοκάσθω φθέγμα τοὐμὸν ὡς δρόσος,
ὡς ὄμβρος ἐπ’ ἄγρωστιν, ὡς νιφὰς χλόῃ.
Εἷς ἐστιν ἡμῖν, εἷς Θεός, Θεὸς μόνος·
5 σοφός, δίκαιος, πιστός, ἰσχυρὸς μόνος,
ὁδοὶ δὲ τούτου καὶ τρίβοι πᾶσαι κρίσεις.
οὗτος δὲ λαὸς μωρός, οὐ σοφὸς κρίσιν,
λαὸς πονηρὸς καὶ παρεκτετραμμένος.
ποίων καλῶν τίνουσι κυρίῳ γέρα;
10 οὐκ αὐτὸς οὗτος σῶμα σὸν διαπλάσας
καὶ χερσὶ πήξας καὶ διαρθρώσας μέλη,
υἱόν τε τάξας, καὶ Πατὴρ κεκλημένος,
ἀρχήν τέ σοι δοὺς τῶν ὁρωμένων ὅλων;
ἄφες τὰ κοινὰ καὶ σκόπει τῶν σῶν ὅσα.
15 Πατὴρ ἐρεῖ σοι ταῦτα, πρεσβύτης γέρων·
Ἀδὰμ τὸ πρῶτον ὡς διέσπειρε γόνους,
ἔνειμεν ἔθνη καὶ καθίστα τοὺς ὅρους·
ἄλλους μὲν ἄλλοις ἀγγέλοις ἐπιστάταις.
αὐτὸς δ’ ἑαυτῷ κλῆρον εἴληχε μόνῳ,
20 τὸν Ἰσραὴλ σχοίνισμα, τοὺς Ἀβραμίδας.
ὀφθαλμὸς ἦν ἄγρυπνος αὐτῷ προσβλέπων,
πηγὴν ῥέουσαν τὴν ἄνυδρον δεικνύει·
παρεμβαλὼν ἔστηκεν εἰς φρουρὰν κύκλῳ·
ὡς ὄμματός τις ἐξετήρησε κόρην,
25 ὡς ἀετὸς πτέρυξιν εὖ ἡπλωμέναις
συνεῖχεν αὐτούς, εἶχε καὶ μεταφρένων
ὕπερθε χρυσῶν, ὡς νεοσσοὺς ἠγάπα·
Ἀνῆξεν εἰς γῆν ἰσχύος πεπλησμένην.
πολλῶν ἔπλησεν ἡδονῶν πικρὸν στόμα.
30 ἔλαιον ἐξέρρευσε καὶ μέλι πέτρας,
βοῶν καλὸν τύρωμα, θρεμμάτων γάλα,
ἀρνῶν, ἐρίφων, στέαρ ἐκ μόσχων νέων,
αἷμα σταφυλῆς, ἡδὺ τοῦ πυροῦ κράτος
35 ὡς χόρτον εἶχον παντάπασιν ἐτρύφων.
πλησθεὶς Ἰακὼβ ἐξελάκτισε μέγας·
ὡς εὐτραφής τις, ὡς πλατύς τε καὶ μέγας·
ὡς πῶλος ᾄττων τοῦ θεοῦ παρετράπη,
κρημνοὺς δὲ καὶ φάραγγας εἶχε καὶ πέτρας.
1 Έκδ. του κειμένου: PG 106, 988-991. – M. de Groote, Joannes Geometres’ Metaphrasis of the Odes: Critical Edition,
Greek, Roman and Byzantine Studies 44 (2004), 381-387 Πρβλ.: M. de Groote, Wortindex zu Joannes Geometres’ Metaphrase
der Oden, Byzantion 78 (2008), 114-141. – J. Sajdak, Johannes Geometres quaternus fertur auctor paraphrasi Canticorum,
Eos 34 (1932-1933), 311-318.
57
ἔθυσε μικροῖς φεῦ θεοῖς καὶ προσφάτοις,

40 θεοῖς βδελυκτοῖς, οὓς ἔγνωσαν οὐδέπω.
λιπὼν σὺ τὸν τεκόντα καὶ σώζοντά σε
θεοὺς ἐποίεις τοὺς τεκόντας τὴν πλάνην.
εἶδε τὸ φρικτὸν ὄμμα καὶ ζηλοῖ μέγα,
θυμοῦ γεμισθὲν εἶπεν· Ἐξαποστρέψω
45 πρόσωπον ἡδὺ τοῖς στραφεῖσι τὰς φρένας.
πῦρ ἐκκέκαυται, θυμὸς ἤρθη καὶ φλέγῃ
καὶ γῆν φάγῃ, καρπούς τε καὶ τὰ γῆς βάθη,
καὶ πᾶν συνάξω δεινὸν εἰς αὐτοὺς τάχος,
πᾶν ἐκκενώσας τῆς φαρέτρας μου βέλος.
50 λιμῷ τακήσῃ, βρῶσιν ὀρνέων ἔσῃ,
γένος πονηρόν, πλῆρες ἰοῦ θηρίον,
πικραῖς τεμόντων συντελεσθείσῃ σπάθαις.
στελῶ κατ’ αὐτῶν θῆρας ἠγριωμένους,
ἔξω μαχαίρας, ἐν ταμείοις τοὺς φόβους,
55 ὁμοῦ δὲ πάντα· παρθένῳ νεανίας
καὶ σὺν γέροντι μαστὸν ἕλκον παιδίον.
εἶπον· Διασπερῶ σε, θήσω νωνύμους·
εἰ μὴ δι’ ὀργὴν βαρβάρων παραφρόνων,
μακροχρονούντων, μὴ συνεκτρίψωσί σε,
60 καὶ κομπάσωσι καὶ λαλήσωσι μέγα·
Ἡμῶν ἔδρασε ταῦτα χείρ, οὐ κυρίου.
ἔθνος γὰρ ἄφρον καὶ παρεκτετραμμένον·
ἐς ὕστερον δὲ ταῦτα γνώσονται τάχα.
διώξεται γὰρ εἷς μόνος πῶς χιλίους,
65 καὶ μυρίους κλινοῦσι πῶς μόνοι δύο,
εἰ μὴ Θεὸς πέπρακεν αὐτοὺς εἰς φόνον,
καὶ χερσὶν ἐκδέδωκε ταῖς ἐναντίων;
θεοὶ γὰρ αὐτῶν οὐδὲν ἶσοι τῷ μόνῳ.
Παραφρονεῖ, μέμηνεν, ἔθνη τὰ ξένα,
70 οἷς ἄμπελος μὲν Σοδόμων καὶ Γομόρρας,
χολῆς σταφυλή, πικρίας πλήρης βότρυς,
θυμὸς δρακόντων οἶνος, ἰὸς ἀσπίδων.
οὐ συμφορήσας ἐσφράγισα ταῦτά μοι,
καὶ πάντα κεῖται νῦν τεθησαυρισμένα;
75 ἐν ἡμέρᾳ τίσουσι ταῦτα τῆς δίκης·
Ὁ καιρὸς ἐγγύς, ἠκόνηται τὸ ξίφος,
τὸ τόξον ἐντέτακα, τῇ νευρᾷ βέλος.
κρινεῖ γὰρ αὐτοὺς κύριος, καὶ τοῖς λάτραι,
ὀφθαλμὸν ἡδὺν ἐμβαλεῖ πεφρικόσιν·
80 εἶδε γὰρ αὐτούς, ἐκτόπως παρειμένους,
ἐξηπορημένους τε καὶ λελοιπότας.
ἰδὼν ἔφησεν· Οἱ θεοὶ ποῦ καὶ φίλοι,
ἐφ’ οἷς ἐθάρρουν, ἐξεκόμπαζον μέγα,
ὧν θυσιῶν τὸ στέαρ, ὧν σπονδῶν ῥύσιν
85 εἰς πλῆρες εἶχον ἡδὺ βρῶμα καὶ πόμα;
οὗτοι γενέσθων σύμμαχοι καὶ προστάται.
οὐκ ἔστι, κἂν δράμητε γῆν τε καὶ πόλον·
ἐγὼ τελευτῆς καὶ πνοῆς ὁ ταμίας,
58
ἐγὼ πατάσσω, φάρμακον δὲ τραυμάτων

90 ἐγὼ τίθημι· τίς σε χειρῶν ἐξέλοι
ἐμῶν κρατουσῶν γῆς, πόλου καὶ τῶν κάτω;
αἴρω πρὸς ὕψος χεῖρα, τοῦτο δ’ ὀμνύω·
Ζῶ καὶ χρονίζω κρεῖττον αἰώνων ὅλων,
ζωὴ δὲ μᾶλλον καὶ πνοὴ πάντων ἔφυν.
95 ἐμὴν μάχαιραν ἀστραπῆς τιθῶ φλόγα,
ἀνθέξεται δὲ χεὶρ ἐμὴ τῶν κριμάτων,
καταξανῶ μάστιξι τοὺς ἀποστάτας·
βέλη μεθύσω τῶν βροτείων αἱμάτων
100 καὶ τὴν ἐμὴν μάχαιραν ἐκ τῶν σωμάτων.
Οὗτω στρατήγησαντος ἄρτι κυρίου
σκιρτᾶ μὲν αἰθήρ, οὐρανὸς σὺν ἀγγέλοις,
καὶ προσκυνεῖτε πᾶσα τῷ κτίστῃ κτίσις·
ἔθνη, χάρητε, κλῆρος, υἱοὶ κυρίου.
59
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΟΙ ΠΕΡΙ Β΄ ΩΔΗΣ ΑΠΟΨΕΙΣ

Α΄. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙ Β΄ ΩΔΗΣ ΑΠΟΨΕΩΝ
Ο κανόνας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά δείγματα της βυζαντινής ποιήσε-

ως, η δε έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων και τα προβλήματα που συνδέονται με
αυτήν είναι από τα σημαντικότερα που αφορούν στην ποίηση των κανόνων. Είναι ευ-
εξήγητο επομένως το γεγονός ότι από πολύ ενωρίς η β΄ ωδή απασχόλησε τους βυζα-
ντινούς λογίους και αποτέλεσε σημείο, στο οποίο επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους
πολλοί νεότεροι ερευνητές. Παρατίθενται κατωτ. κατά χρονολογική σειρά οι μέχρι
σήμερα διατυπωθείσες απόψεις για το πρόβλημα της β΄ ωδής.
1. Ιωάννης Ζωναράς
Κατά τον ιβ΄ αι. ο επιφανής λόγιος Ιωάννης Ζωναράς και ο σύγχρονός του Θεό-
δωρος Πρόδρομος διετύπωσαν την άποψή τους για την έκπτωση της β΄ ωδής. Οι από-
ψεις τους συμφωνούν και επανελήφθησαν από τους περισσότερους ερευνητές που
ασχολήθηκαν με την β΄ ωδή. Γνωρίζουμε τις απόψεις του Ζωναρά για την β΄ ωδή από
δύο προοίμια της ανέκδοτης ερμηνείας των αναστάσιμων κανόνων της Οκτωήχου του
Ιωάννου Δαμασκηνού. Το πρώτο εκδόθηκε από τον Christ το 18701 και το δεύτερο από
τον Κομίνη το 1960.2 Σημειωτέον ότι ο Ζωναράς είναι ο πρώτος ο οποίος ασχολείται με
την β΄ ωδή· αναφερόμενος στο περιεχόμενο των εννέα Βιβλικών ωδών τονίζει ότι πρό-
κειται να επανέλθει στα σχετικά με την β΄ ωδή του κανόνος και να αναφερθεί λεπτο-
μερώς στους λόγους παραλείψεώς της: «Ἡ δέ γε δευτέρα τῇ βίβλῳ τοῦ Δευτερονομί-
ου ἐμπεριέχεται, περὶ ἧς μετὰ τὴν τῶν λοιπῶν ᾠδῶν ῥηθήσεται ἀπαρίθμησιν, διά τι
παραλιμπάνεται ὡς ἐπίπαν ἐν τοῖς κανόσιν παρὰ τῶν μελῳδῶν».3
Στο προοίμιο, το οποίο εξέδωσε ο Κομίνης, ο Ιωάννης Ζωναράς δέχεται ότι
στην πλήρη του μορφή ο κανόνας έχει μέχρι εννέα ωδές. Ο αριθμ. των ωδών του κα-
νόνος δεν συνδέεται με τον αριθμό των ωδών της Αγίας Γραφής αλλά με την θεω-
ρία ότι το εννέα είναι τὸ μέγιστον μέτρον μεταξύ των αριθμ. Αυτή η προσέγγιση του
θέματος, διά της θεωρίας των αριθμ., αποτελεί προσφιλή συνήθεια των βυζαντινών.
Γράφει ο Ζωναράς: «Ὁ μὲν γὰρ κανὼν ᾠδῶν ἐστι πλειόνων ἐμπεριεκτικός· ἄχρι4
γὰρ ἐννέα πρόεισιν ᾠδῶν, ὅτι τὸ ἐννέα τὸ μέγιστόν ἐστι μέτρον ἐν ἀριθμοῖς… Τοι-
οῦτος μὲν ὁ κανὼν καὶ ἄχρι τοσούτου πρόεισιν, ἤγουν τὸ μέγιστον αὐτοῦ μέτρον
ἄχρις ἐννέα ᾠδῶν, εἰ καὶ ἡ δευτέρα ᾠδὴ ἐν τοῖς πλείοσιν ἀπέλειψεν, ὥσπερ ἐν τοῖς
προκειμένοις».5
Στο προοίμιο, το οποίο εξέδωσε ο Christ, ο Ζωναράς ολοκληρώνει την αιτιο-
λόγηση του εννεαρίθμου των ωδών του κανόνος: «Ἐννέα δ’ εἰσὶν αἱ ᾠδαί, ὅτι τῆς
ἐν οὐρανοῖς ἱεραρχίας καὶ ὑμνῳδίας καὶ ἡ ἐνταῦθα γιγνομένη εἰκών ἐστιν· ὥσπερ
γοῦν ἐν τοῖς οὐρανοῖς κατὰ τὸν πολὺν τὰ θεῖα Διονύσιον ἐννέα τῶν ἀγγελικῶν
ταγμάτων ὄντων, ὧν ἡμῖν τέως αἱ κλήσεις ἐγνώσθησαν… Εἴποι δέ τις καὶ τὸν
ἀριθμὸν τοῦτον τῆς ἁγίας Τριάδος τύπον εἷναι συμβολικῶς καὶ εἰς τιμὴν αὐτῆς
ὁρισθῆναι παρὰ τῶν πατέρων ἀνέκαθεν·… ὡς γοῦν τριπλῆν ἔχοντα τριάδα τὸν
1 Christ, 4-10.
2 Κομίνης, Γρηγόριος Πάρδος, 130-132.
3 Christ, 4.
4 Επ’ ευκαιρίᾳ του ἄχρι ἐννέα πρόεισιν ᾠδῶν επισημαίνουμε ότι η ποικιλία του αριθμ. των ωδών ενός κανόνος αφο-
ρά στο αν θα έχει λιγότερες από εννέα ωδές, διότι κανόνας με δέκα ωδές δεν είναι γνωστός. Ο κανόνας με δέκα ωδές,
στον οποίο αναφέρεται ο Weyh, 48, έχει στην πραγματικότητα οκτώ ωδές. Πρόκειται για τον κανόνα που συνέθεσε ο Ιω-
άννης Μαυρόπους προς τιμήν Βασιλείου Καισαρείας (άρχ.: Οὐρανόθεν ἀφ’ ὕψους· το τροπ. δεν εντάσσεται στην ακρ.,
ακρ.: Ἄισμασιν ᾂδω Βασίλειον τὸν Μέγαν, ὁ μοναχὸς Ἰωάννης.)˙ εκδίδεται στην PG 96, 1371-1377, όπου φαίνεται να
έχει δέκα ωδές, αλλά έχει γίνει λάθος στην αρίθμηση των ωδών: ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής.
5 Κομίνης, Γρηγόριος Πάρδος, 131.
63
ἀριθμὸν τοῦτον καὶ δι’ αὐτῆς συνιστάμενον εἰς ὕμνον τῆς ἁγίας τριάδος τοῦτον
ἀπέταξαν·… διὸ καὶ τὰς ᾠδὰς εἰς τοῦτον τὸν ἀριθμὸν περιέστησαν».1
Επομένως, κατά την άποψη του Ζωναρά, ο κανών έχει εννέα ωδές, διότι:
α΄. το εννέα είναι τὸ μέγιστον μέτρον… ἐν ἀριθμοῖς
β΄. οι εννέα ωδές αντιστοιχούν στον αριθμό των αγγελικών ταγμάτων
γ΄. το εννέα ως πολλαπλάσιο του τρία είναι τύπος της αγίας Τριάδος
Κατά την άποψη των W. Christ και Μ. Παρανίκα αυτή η άποψη οφείλεται σε
επίδραση της μυστικής θεολογίας: « …nonarius numerus odarum mysticis rationibus
constitutus et definitus esse videtur;… Quod autem mysticis rationibus illum nume-
rum definitum esse dixi, et ad ternari numeri arcanam dignitatem ter repetitam et ad
novem choros angelorum deum sine intermissione praedicantium spectat. Postquam
autem novem cantica sacra canon dici coepta sunt, novicias quoque novem odas eodem
nomine comprehendi par erat».2
Ο χρησιμοποιούμενος στο πρώτο προοίμιο όρος ἀπέλειψεν είναι γενικός και
δεν είναι σαφές αν ο Ζωναράς του προσδίδει την σημασία «δεν συνετέθη εξ αρχής»
(=παρελείφθη) ή «εξέπεσε». Οπωσδήποτε όμως ο αόριστος δείχνει ότι ο Ζωναράς
αναφέρεται σε γεγονός το οποίο έχει συντελεσθεί. Επίσης, δεν είναι φανερό αν ο Ιω-
άννης Ζωναράς γνωρίζει ότι οι προκείμενοι κανόνες είχαν συντεθεί με β΄ ωδή η οποία
εξέπεσε ή έχει την εντύπωση ότι συνετέθησαν εξ αρχής με οκτώ ωδές. Είναι όμως
σαφές ότι πλήρη θεωρεί τον κανόνα που έχει εννέα ωδές: «καὶ τοῖς ὕμνοις τούτοις
τὸ τοῦ κανόνος ἐξείληπται ὄνομα ὅτι ὡρισμένον καὶ τετυπωμένον τὸ μέτρον τοῦτό
ἐστι ἐν ἐννέα ᾠδαῖς… συντελούμενον καὶ ταύταις μὴ ὑπερβαῖνον· ὅθεν κανὼν λέ-
γεται ὡς τεταγμένου τοῦ μέτρου αὐτοῦ ἐν ταύταις δὴ ταῖς ᾠδαῖς».3
Στο προοίμιο που εξέδωσε ο Christ ο Ζωναράς επισημαίνει την διαφορά του
περιεχομένου των άλλων οκτώ ωδών από το περιεχόμενο της β΄ ωδής: «Αἱ μὲν οὖν
ὀκτὼ τῶν ᾠδῶν ὕμνοι καὶ ᾄσματα πρὸς Θεόν εἰσι καὶ ἀνθομολογήσεις· ἡ δευτέ-
ρα ᾠδὴ δὲ οὐ τοιαύτη, ἀλλὰ προμαρτυρία πρὸς Ἰουδαίους καὶ ἀνάμνησις τῶν εἰς
αὐτοὺς εὐεργεσιῶν τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἐκείνων κακίας τε καὶ σκληρότητος καὶ τῶν
εἰσέπειτα τούτοις διὰ τὴν εἰς Θεὸν ἀπιστίαν ἐκ δοξομανίας κακώσεων… Ὡς γοῦν
εἴρηται, οὐχὶ ᾆσμά ἐστιν εἰς Θεὸν ἡ ᾠδὴ αὕτη, ἀλλὰ προμαρτυρία καὶ ἔλεγχος· διὸ
καὶ ὡς ἐπίπαν παραλιμπάνεται παρὰ τῶν μελῳδῶν ὡς οὐχ ὕμνος».4
Η επισημαινομένη διαφοροποίηση του περιεχομένου της β΄ ωδής δημιουργεί
το εύλογο ερώτημα, το οποίο θέτει ο Ζωναράς: «διατί γοῦν ὅλως συντέτακται ταῖς
ᾠδαῖς, ἐπεὶ οὐχ ὕμνος ἐστὶ πρὸς Θεόν, ἀλλὰ προμαρτυρία καὶ ἀπειλή;» και στο
οποίο απαντά διά της προσφιλούς στους Βυζαντινούς συνήθειας της ετυμολογήσε-
ως (και παρετυμολογήσεως) των λέξεων: «εἴποι δέ τις, ὅτι ὡς ᾠδὴ ἐν τῇ βίβλῳ τοῦ
Δευτερονομίου καλούμενον τὸ σύνταγμα τοῦτο, καθώς γέγραπται, ταῖς ἄλλαις
ᾠδαῖς συνηρίθμηται· διατί δὲ ὅλως ᾠδὴ ἡ προμαρτυρία ὠνόμασται; καὶ λέγομεν,
ὅτι ἡ ᾠδὴ ἐκ τῆς ἀοιδῆς παράγεταί τε καὶ γίνεται κατὰ κρᾶσιν τοῦ αοι εἰς ω μέγα·
1 Christ, 9-10.
2 Christ-Paranikas AG LXV. – Πρβλ. Τοῦ ἐν ἁγίοις Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου περὶ τῆς οὐρανίου ἱεραρχίας. Sancti Dionysii
Areopagita de Caelesti hierarchia, ἰδιαιτέρως: κεφ. Δ΄. Τί σημαίνει ἡ τῶν ἀγγέλων ἐπωνυμία. Quid angelorum nomen significet
και κεφ. Ζ΄. Περὶ τῶν σεραφὶμ καὶ χερουβὶμ καὶ τῶν θρόνων καὶ περὶ τῆς πρώτης αὐτῶν ἱεραρχίας. De seraphim, cherubim
et thronis deque prima eorum hierarchia, (έκδ.: PG 3, 120-369. – R. Rouques-G. Heil-M. de Candillac, Denys l’ Aréopagite. La
hiérarchie céleste, Sources Chrétiennes 58, Παρίσι 1958). – Την ίδια άποψη επανέλαβε και ο Παρανίκας, 9 (1875), 126. – Πρβλ.:
G. Bebis, «The ecclesiastical Hierarchy» of Dionysios the Areopagite: A liturgical interpretation, The Greek Orthodoxe Τheological
Review 19 (1974), 159-175. – D. Rutlge, Cosmic theology. The ecclesiastical hierarchy of Pseudo-Deny. An indroduction, Λονδίνο
1964. – A. Orlov and B. Lourié (eds), Symbola Caelestis. Le symbolisme liturgique et paraliturgique dans le monde Chrétien, Scrinium.
Revue de patrologie, d’ hagiographie critique et d’ histoire ecclésiastique 5, Gorgias Press 2009.
3 Christ, 4. – PG 135, 421.
4 Christ, 7-8.
64
διὸ καὶ τὸ ι ἔχει προσγεγραμμένον… ὡς γοῦν προκήρυξις κακῶν τοῖς Ἰσραηλίταις

ἐπαχθησομένων, ἃ τραγῳδοποιοῦσιν, εἰκότως ἂν λέγοιτο ἀοιδὴ καὶ κατὰ κρᾶσιν
ᾠδή».1
Τα ίδια ακριβώς (με μικρές εκφραστικές διαφοροποιήσεις) διαβάζουμε και σε
ένα απόσπασμα που παραθέτει ο Goar στο Ευχολόγιο, το οποίο εξέδωσε. Στο από-
σπασμα αυτό ο Ιωάννης Ζωναράς συνδέει την έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με
το περιεχόμενο της Βιβλικής β΄ ωδής: «Quid est quod Graeci post primum quod libet
canonun canticum, omisso secundo, tertium confestum subjiciunt? Respondet Zonaras:
παραλιμπάνεται δὲ ἡ δευτέρα ᾠδή, ὅτι οὐχ ὕμνος ἐστὶ πρὸς Θεόν, ἀλλὰ προμαρ-
τυρία πρὸς Ἰουδαίους καὶ ἀπειλὴ καὶ ἔλεγχος τῆς πονηρίας αὐτῶν καὶ τῶν μελλό-
ντων αὐτοὺς καταλήψεσθαι κακῶν προαγόρευσις· ᾠδὴ δὲ λέγεται, ὡς προκήρυξις
τῶν ἐπαχθησομένων κακῶν τοῖς Ἰσραηλίταις, διὰ τὴν πονηρίαν αὐτῶν καὶ κακίαν,
καὶ τῶν περιπαθῶν σφοδρὰ προαγόρευσις, ἃ τραγῳδίαν ποιοῦσιν· ἀοιδὴ γὰρ καὶ
ᾠδὴ καὶ ὕμνος καὶ προσευχὴ ἐκλήθη, ὅτι περιπαθῶς καὶ θρηνωδῶς ὀφείλουσι γί-
γνεσθαι καὶ ἐκ συντετριμμένης καρδίας».2
Στο προοίμιο το οποίο εξέδωσε ο Κομίνης ο Ιωάννης Ζωναράς δεν ασχολείται
με τον λόγο εκπτώσεως της β΄ ωδής· χαριτολογεί και παροτρύνει όσους ρωτούν τον
λόγο εκπτώσεως της β΄ ωδής να αναζητήσουν την απάντηση και σε άλλα παρόμοια
ερωτήματα: «εἰ δέ τις ζητεῖ τὸ διατί <sc. ἀπέλειψεν ἡ δευτέρα ᾠδή>, ζητείτω καὶ δι-
ατί τὰ μὲν διῴδια, τὰ δὲ τριῴδια, τὰ δὲ τετραῴδια· ὁ γὰρ αὐτὸς λόγος καὶ ταῦτα
ζητεῖν ἀναπείθει ὡσαύτως δὲ καὶ ἐν ταῖς ᾠδαῖς διατί ἡ μὲν ἔχει πλείονα τροπάρια
ἡ δὲ ἐλάττονα, ἄλλη δὲ καὶ δίειρμός ἐστι. Τὰ τοιαῦτα δὲ τῆς τοῦ ποιητοῦ θελήσε-
ως ἤρτηται και τῆς χρείας καὶ τοῦ καιροῦ».3 Η φράση αυτή δεν αφήνει την παραμι-
κρή αμφιβολία για την ελευθερία με την οποία ενεργούσαν οι ποιητές κατά την σύν-
θεση κανόνων με οκτώ ή εννέα ωδές.4 Η θέληση του ποιητή αναμφίβολα υπαγορευό-
ταν ἐκ τῆς χρείας καὶ τοῦ καιροῦ (αφού πρόκειται για λειτουργική ποίηση),5 όμως
ήδη από την εποχή του Ζωναρά αγνοούσαν ποια ήταν η χρεία η οποία καθόρισε την
εξέλιξη της β΄ ωδής (σύνθεση και έκπτωση ή παράλειψη εξ αρχής).
1 Christ, 7-8.
2 Goar, 352.
3 Κομίνης, Γρηγόριος Πάρδος, 131.
4 Την ελευθερία των ποιητών έχουμε διαπιστώσει και επ’ ευκαιρίᾳ άλλων θεμάτων αφορώντων στους κανόνες, π.χ.
στην σύνθεση περισσοτέρων του ενός κανόνων προς ανύμνηση ενός γεγονότος από τον ίδιον ή από διαφορετικό ποιητή και
στην σύνθεση κοινών κανόνων για περισσότερες εορτές ή κανόνων για καθεμία από αυτές. Χαρακτηριστική είναι επίσης η
περίπτωση της σύνθεσης υμνογραφικών κειμένων από Κατω-Ιταλιώτες ποιητές για τοπικούς αγίους (πρβλ. Ζερβουδάκη,
Θεοφάνης ο Σικελός, 124-125), η σύνθεση από τον Ιωσήφ τον υμνογράφο των κανόνων προς τιμήν του αποστ. Βαρθολο-
μαίου, του αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτου, του πατρ. Ιγνατίου και των αγίων Κυρίλλου και Ευμενίου, επισκόπων Γορ-
τύνης και κατ’ ήχον κανόνων προς τιμήν του αγίου Νικολάου (βλ. Κολλυροπούλου, Υμνογραφία της Κάτω Ιταλίας, 231).
5 Οπωσδήποτε το δόγμα ήταν χρεία η οποία δέσμευε την θέληση του ποιητή, αφού η ποιητική του σύνθεση έπρεπε
να συμφωνεί με την δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας. Για το θέμα αυτό βλ. Ν. Τωμαδάκη, Η εκκλησιαστική ημών
ποίησις και η συμφωνία αυτής προς το δόγμα και προς τα κείμενα των Γραφών, Αθηνά 53 (1950), 94-118. Πολλή συ-
ζήτηση έχει γίνει και υπάρχουν διαφωνίες ως προς την αντίθετη άποψη, αν δηλ. είναι δυνατόν τα υμνογραφικά κείμε-
να να θεωρηθούν αυθεντική πηγή από την οποία μπορεί να αντλεί η δογματική. Επ’ αυτού βλ. Ιω. Καρμίρη, Τα δογ-
ματικά και συμβολικά μνημεία της ορθοδόξου καθολικής εκκλησίας, Αθήναι 19602, 432 και την αντίθετη άποψη του Α.
Θεοδώρου, Η κόρη της βασιλείας, Αθήναι 1977, 261-262. Βλ. επίσης: S. Brock, The poet as a theologian, Sobornost 7:4
(1978), 243-250. – A. Kalis, Theologie als Doxologie, “Liturgie” – ein vergessenes Thema der Theologie? (K. Richter ed.),
Φράιμπουργκ 1986. – S. T., Kimbrough, Jr., Hymns are Theology, Theology Today 42 (1985), 59–68. – l. M. Peltomaa,
Hymnography as theology. Case study: The Akathistos Hymn, Θεολογία 75 (2004), 705-712. – Για την σχέση υμνογραφί-
ας και Βιβλικών κειμένων βλ.: J. Custer, Inspired Word and Spiritual Worship: How Byzantine Hymnography Interprets
Sacred Scripture, Scrinium 5 (2009), 183-208. – Ευτ. Τωμαδάκη, Αι προτυπώσεις της εν Δεηρᾴ καμίνου και των τριών
παίδων εις τους ειρμούς της ζ΄ και η΄ ωδής των ᾳσματικών κανόνων, ΕΕΦΣΠΑ 38 (2007-2008), 151-158. – Για το αν
τα υμνογραφικά κείμενα αντλούν από τα πατερικά κείμενα ή το αντίστροφο βλ.: P. Allen. Severus of Antioch and the
Homily: The End of the Beginning?, The Sixth Century: End or Beginning? (P. Allen, El. Jeffreys, eds), Μπρισμπέιν 1996,
Australian Association for Byzantine Studies, 165. – M. Cunningham, The Sixth Century: A Turning-Point for Byzantine
Homiletics?, The Sixth Century: End or Beginning? (P. Allen, El. Jeffreys, eds), Μπρισμπέιν 1996, Australian Association
for Byzantine Studies, 180, 182-83.
65
Ο Ζωναράς, επομένως, συνδέει το ερώτημα περί β΄ ωδής με σημαντικότατα

προβλήματα που ανάγονται στην γένεση και εξέλιξη του κανόνος. Είναι φανερό ότι
αποφεύγει να ασχοληθεί με την ανίχνευση του λόγου εκπτώσεως της β΄ ωδής, γεγο-
νός που επιτρέπει να υποθέσουμε ή ότι το θέμα έπαψε να τον απασχολεί (δηλ. απο-
δέχεται την παγιωμένη πλέον κατάσταση της εκπτώσεως της β΄ ωδής από τους κανό-
νες και δεν ασχολείται περαιτέρω) ή ότι συμπορεύεται με τα κοινώς αποδεκτά επί
του θέματος, κάτι που φαίνεται πιθανότερο. Ο Ζωναράς δεν υποστηρίζει με ιδιαίτε-
ρη ζέση την ερμηνεία που έχει δοθεί για την έκπτωση της β΄ ωδής, ίσως, διότι η ευ-
ρυμάθειά και η συγκρότησή του δεν ικανοποιούνται από αυτήν.
2. Θεόδωρος Πρόδρομος
Ο Θεόδωρος Πρόδρομος ασχολείται εκτενώς με την β΄ ωδή στην ερμηνεία του
κανόνος του Κοσμά του μελωδού για την ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Ερμηνεύοντας
τον ειρμό της γ΄ ωδής γράφει: «Ζητήσεως ἄξιον, τί δήποτε οἱ θειότατοι οὗτοι μελο-
ποιοί, ὅ τε πολὺς Κοσμᾶς καὶ ὁ μέγας Ἰωάννης ὁ Δαμασκόθεν, οὐδαμοῦ τὸ παρά-
παν ἐν τοῖς ἑαυτῶν κανόσιν ᾠδῇ δευτέρᾳ ἐχρήσαντο ἀλλ’ ἀπὸ τῆς πρώτης εἰς τὴν
τρίτην εὐθὺς μεταβαίνουσι· καίτοι ἔστι που καὶ δευτέρα ᾠδὴ ἡ ἐν Δευτερονομίῳ
παρὰ Μωυσέως ᾀσθεῖσα, καὶ χρῶνταί τε ταύτῃ ἕτεροι τῶν μελῳδῶν, τοῦτο δὲ τῶν
ἀνδρῶν ζεῦγος οὐμενοῦν, οὐδ’ ὁπωστιοῦν. Καὶ φαμέν, ὅτι διὰ τοῦτο τὴν δευτέ-
ραν ᾠδὴν τὼ ἄνδρε τούτω ἐν τοῖς οἰκείοις ᾂσμασιν οὐ παρελαμβάνετον, ὅτι ἀξύμ-
φυλός (sic) ἐστι παντάπασι καὶ ἀξύμφωνος πρὸς τὰς ᾠδὰς αὐτῶν καὶ τὰ μέλη·
τὰ μὲν γὰρ πανηγυρικὴν ἰδέαν εἰλήχασι καὶ ἑορταστικῶς ἥρμοσται καὶ χαρμο-
νικῶς, ὡς ἐπὶ χαρμοσύνοις καὶ κοσμοσωτηρίοις ταῖς ὑποθέσεσι μουσουργούμενα.
Κἂν γὰρ αὐτά μοι τὰ ἄχραντα τοῦ Σωτῆρος πάθη ἐρεῖς, τοὺς ἐμπτυσμούς, τοὺς
ἐμπαιγμούς, τὰ ῥαπίσματα, τὸν σταυρόν, τὸν θάνατον, τὴν ταφήν, ἀλλ’ ἔχουσι
καὶ ταῦτα μετὰ τοῦ φοβεροῦ καὶ τὸ χαρίεν καὶ τὸ πανηγυρικόν, ὡς ἀναγεννῶντα
τὴν κτίσιν καὶ ἀναπλάττοντα· ἡ δὲ δευτέρα ᾠδὴ σκυθρωπὴ τοὐναντίον ἅπαν ἐστὶ
καὶ ἀπειλητικὴ καὶ δυσάγγελος, καὶ οὐδὲν ὅ τι μὴ δειματῶδες καὶ φοβερὸν ἐπι-
σείουσα· μεθυσκόμενα γὰρ ἀφ’ αἵματος εἰσάγει τὰ βέλη Θεοῦ, καὶ τὴν μάχαιραν
τούτου κρέας ἐσθίουσαν, ὀδόντας τε θηρίων ἐξαποστελλομένους, καὶ πῦρ ἐκ τοῦ
προσώπου αὐτοῦ ἐκκαιόμενον καὶ ἄλλα ἄττα τῶν φρικαλέων. Διὰ τοι τοῦτο οἱ μὲν
πανηγυρισταὶ οὗτοι καὶ χορευταὶ μελῳδοὶ ὡς ἄλλης ἰδέας οὖσαν ἢ πανηγυρικῆς
αὐτὴν ἀποτροπιάζονται· ἄλλοι δέ τινες τῶν θείων ᾀσματογράφων τριῳδιογράφοι
ταύτῃ χρῶνται κατὰ καιρὸν ἐν ταῖς νηστίμοις τῶν ἡμερῶν, ὁπηνίκα ὁ στεναγμὸς
καὶ ἡ συντριβὴ καὶ τὸ δάκρυον διεσπούδασται· δειματοῦντες καὶ οὗτοι διὰ ταύτης
τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχάς, εἰς θείαν ἐπιστροφὴν καὶ μετάνοιαν διὰ τῶν ἀπειλου-
μένων ἀγαγόντες».1
Επομένως, και ο Θεόδωρος Πρόδρομος διατυπώνει την άποψη ότι η β΄ ωδή των
κανόνων είναι εν χρήσει μόνο κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, επει-
δή οι ποιητές κανόνων ἀποτροπιάζονται από το θλιβερό και απειλητικό περιεχόμε-
νο της Βιβλικής β΄ ωδής. Διαφαίνεται επίσης διάθεση υποβιβασμού του προβλήματος
της β΄ ωδής, η ύπαρξη της οποίας παρουσιάζεται ως εξαίρεση, γεγονός μάλλον αμε-
λητέο: ἔστι που καὶ δευτέρα ᾠδή. Το σημαντικότερο ερώτημα που δημιουργούν τα
γραφόμενά του είναι αν γνώριζε ο Θεόδωρος Πρόδρομος (όπως εξ άλλου και ο Ιωάν-
νης Ζωναράς) ότι ο μέγας Ἰωάννης ὁ Δαμασκόθεν είχε μουσουργήσει ειρμ. β΄ ωδών.
1 H Stevenson, Theodori Prodromi Commentarios in Carmina Sacra melodorum Cosmae Hierosolymitani et Joannis Damasceni.
Τοῦ Προδρόμου τοῦ φιλοσόφου κυροῦ Θεοδώρου ἐξήγησις εἰς τοὺς ἐν ταῖς δεσποτικαῖς ἑορταῖς ἐκτεθέντας κανόνας
παρὰ τῶν ἁγίων μελῳδῶν Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ρώμη 1868, 8.
66
3. Ευστάθιος Θεσσαλονίκης
Ο λόγιος μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος στο προοίμιο της ερμηνείας
του ιαμβικού κανόνος Ιωάννου του Δαμασκηνού στην Πεντηκοστή κάνει έμμεση ανα-
φορά στην παράλειψη της β΄ ωδής. Δεν ασχολείται με την αιτία της απουσίας της από
τους κανόνες, περιγράφει το φαινόμενο και ψέγει τον κατακερματισμό που προξενή-
θηκε στους κανόνες λόγῳ της εκπτώσεως της β΄ ωδής τους: «καὶ τὴν ψαλμῳδίαν τῆς
ἐν τοῖς ἱεροῖς κανόσι δευτέρας ᾠδῆς, τό γε εἰς ἡμᾶς ἦκον τέλεον παρεστείλαμεν,
καὶ οὕτω τοὺς κανόνας ἐννεαείρμους ὄντας ἐζημιώσαμεν εἱρμῷ ἑνὶ ἕκαστον, εἰς
ὀκτάδα τὴν ἐννεάδα κολοβώσαντες· καὶ κλέμμα τοῦτο ἐξευρηκότες οὐκ ἂν οἶμαι
λογισόμενον εἰς ἐπαινετῶς ἱερόν· εἰ καὶ ὁ ἀοίδιμος ἐν σοφοῖς Θεόδωρος αἰτιολο-
γεῖ σεμνῶς αὐτό, κανόνας ἱεροὺς ἐξηγησάμενος».1 Αν και αποφεύγει οποιαδήπο-
τε ερμηνεία του προβλήματος, αποδέχεται την άποψη του Θεοδώρου Προδρόμου και
δεν κατορθώνει να ξεφύγει από τον (έστω και έμμεσο) συσχετισμό της εκπτώσεως
της β΄ ωδής με την «ιερότητα» των κειμένων. Επίσης, φαίνεται ότι είναι ενοχλημέ-
νος από τον ακρωτηριασμό των κειμένων (κολοβώσαντες), τον οποίο δε θεωρεί αξιέ-
παινη πρωτοβουλία (κλέμμα τοῦτο ἐξευρηκότες οὐκ ἂν οἶμαι λογισόμενον εἰς ἐπαι-
νετῶς ἱερόν).
4. Νικόδημος Αγιορείτης
Ο Νικόδημος Αγιορείτης ασχολείται με την β΄ ωδή σε δύο συγγράματά του, Κή-
πος χαρίτων και Εορτοδρόμιον, και, όπως και ο Ιωάννης Ζωναράς, προσπαθεί να
αιτιολογήσει τον αριθμό των ωδών του κανόνος: οι ωδές του πλήρους κανόνος εί-
ναι εννέα όχι επειδή βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις εννέα ωδές της Αγίας Γραφής,
αλλά διότι:
α΄. το εννέα είναι «το μεγαλύτερον μέτρον ανάμεσα εις τους αριθμούς»2 (ο Νικόδη-
μος υιοθετεί την άποψη που έχει εκφράσει ο Ζωναράς παραφράζοντάς την).
β΄. το εννέα αντιστοιχεί στα εννέα τάγματα των αγγέλων και
γ΄. το εννέα ως πολλαπλάσιο του τρία «τριπλήν τριάδα παρέχει» κι επομένως «είναι
τύπος συμβολικός της αγίας Τριάδος».3
Καθένα από τα στοιχεία αυτά ευσταθεί, αλλά δεν είναι αυτονόητη η σχέση
του με τον αριθμό των ωδών του κανόνος. Η αληθοφανής αυτή «ερμηνεία» αποτε-
λεί σειρά παρερμηνειών στηριγμένων στην άποψη του Ζωναρά, την οποία ο Νικόδη-
μος Αγιορείτης εμπλούτισε με «θεολογικό» χαρακτήρα, κατ’ επίδραση της μυστικής
θεολογίας.4 Παρόμοιου χαρακτήρα «ερμηνείες» έχουν δοθεί από τον Νικόδημο και
για άλλα θέματα, για τα οποία υιοθετούνται (με το πομπώδες ύφος τη εποχής) θε-
ολογίζουσες ερμηνείες, που ανάγουν τα πάντα στην αγία Τριάδα, την Θεοτόκο και
τους αγίους.5
Στο έργο του Κήπος χαρίτων, στο οποίο ασχολείται με την ερμηνεία των Βιβλι-
1 Domini Eustathii metropolitae Thessalonicensis commentaries in hymnum Pentecostalem S. Joannis Damasceni. Τοῦ ἁγιωτά-
του μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Εὐσταθίου προοίμιον εἰς τὸν ἐξηγηθησόμενον ἰαμβικὸν κανόνα, οὗ προοιμίου
πρὸς τῷ τέλει κεῖται καὶ ἡ κατ’ ἐκεῖνον ἀκροστιχίς, Mai, SR, V, 174. – PG 136, 517.
2 Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, ιθ΄.
3 Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, ιθ΄.
4 Βλ. ανωτ., 000-000.
5 Αναφέρουμε το εξής παράθεμα από το ίδιο έργο του Νικοδήμου σχετικά με τους οίκους του ύμνου, στο οποίο δια-
φαίνεται παρόμοιος τρόπος σκέψης: «Οίκος ονομάζεται το μετά το Κοντάκιον ακολουθούν· το οποίον ούτως ωνομάσθη·
διότι καθώς ο οίκος εν συντόμῳ περιέχει την περιουσίαν του έχοντος, ούτω και ο Οίκος περιέχει εν εαυτῴ με συντομίαν
άπαντα τα του αγίου και της εορτής ή καθώς οι αστέρες περιφέρονται και κινούνται εν τοις κατ’ Ουρανόν καλουμένοις
οίκοις, ούτω και οι άγιοι, αστέρες νοητοί όντες, μένουσι και κινούνται εν τοις οίκοις του στερεώματος της εκκλησίας, ή
και εν ταις ουρανίαις μοναίς», Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, ιθ΄, εν υποσημειώσει (διατηρήθηκε η ορθογράφηση
και η στίξη του κειμένου). Ο Νικόδημος συνδέει την ετυμολογία της λέξης οίκος= «τμήμα του ύμνου» με την σημασία του
οίκου= «οικία» και καταλήγει να συνδέσει την λέξη με τους «οίκους του στερεώματος της εκκλησίας».
67
κών ωδών, ο Νικόδημος αναφέρει σχετικά με την β΄ ωδή:1 «Προτείνει δε απορίαν ο

σοφός Θεόδωρος, ο καλούμενος πτωχός Πρόδρομος, εν τῃ ερμηνείᾳ της τρίτης ωδής
του κανόνος της Υψώσεως του Σταυρού και λέγει· διατί ο Κοσμάς και ο Δαμασκηνός
Ιωάννης και οι λοιποί μελωδοί των πανηγυρικών κανόνων των δεσποτικών και θεο-
μητορικών και αγίων εορτών ποιηταί, δεν μεταχειρίζονται εις τους κανόνας των την
δευτέραν ωδήν ταύτην αλλ’ υπερβαίνοντες αυτήν, τροπαρολογούσι την τρίτην ωδήν:
Λύων ουν την απορίαν λέγει, ότι δια τούτο οι ανωτέρω θεσπέσιοι Μελωδοί δεν συ-
μπεριλαμβάνουσι την δευτέραν ταύτην ωδήν, επειδή και είναι ανάρμοστος η υπόθε-
σις της ωδής ταύτης εις την υπόθεσιν των ασματικών Κανόνων αυτών· οι μεν γαρ κα-
νόνες αυτών έχουσι ύφος και ιδέαν χαροποιάν (sic), εορταστικήν και πανηγυρικήν,
καθότι μουσουργούνται και ψάλλονται εις υποθέσεις χαρμοσύνους και κοσμοσωτη-
ρίους· κἀν γαρ και αυτά τα άχραντα πάθη του Κυρίου αναφέρουσιν εις τους κανό-
νας των, και τα εμπτύσματα και ραπίσματα και τον Σταυρόν και τον θάνατον και
την ταφήν· αλλ’ όμως και ταύτα έχουσι μαζί με το φοβερόν σμιγμένον και το χαρο-
ποιόν· διότι αναγεννώσι και αναπλάτουσιν όλην την κτίσιν· η δε δευτέρα ωδή είναι
εκ τοὐναντίον όλη σκυθρωπή, όλη φοβεριστική, χωρίς να έχει σμιγμένον κανένα χα-
ροποιόν· αναφέρει γαρ πως οι σαΐτες της οργής του Θεού (κλπ.)… Δια τούτο λοιπόν
οι μέν πανηγυρικοί και χορευτικοί Μελωδοί, άλλης ιδέας και υποθέσεως όντες πα-
ραιτούσι την δευτέραν ταύτην ωδήν. Οι δε ασματογράφοι οι τα τριώδια συγγράψα-
ντες… μεταχειρίζονται και την β΄ ωδήν ταύτην ωδήν… κατά τας νηστησίμους ημέρας
της Μεγάλης Τεσσαρακοστής».2
Για την β΄ ωδή κάνει ευκαιριακά λόγο και στο Εορτοδρόμιόν του, όπου επανα-
λαμβάνει συνοπτικότερα και με την ίδια σχεδόν διατύπωση όσα σημείωσε στο Κή-
πος χαρίτων: «Η αιτία δε, δια την οποία δεν τροπαρολογούσι την δευτέραν ταύτην
Ωιδήν οι ιεροί Μελωδοί ο Κοσμάς λέγω και ο Δαμασκηνός Ιωάννης εις τους ασματι-
κούς των Κανόνας, είναι αυτή κατά τον σοφόν Θεόδωρον· διότι η υπόθεσις των ασμα-
τικών αυτών Κανόνων είναι χαροποιά και εορταστική· καθότι ψάλλονται εις υποθέ-
σεις και εορτάς χαρμοσύνους· αν γαρ και αυτά τα πάθη αναφέρωσι και τον Σταυρόν
και την ταφήν· αλλ’ όμως και ταύτα έχουσι μαζί με το φοβερόν και το χαροποιόν·
διότι αναπλάτουσιν όλην την Κτίσιν· η δε υπόθεσις της δευτέρας ωδής είναι εκ του
εναντίον όλη σκυθρωπή, όλη φοβεριστική, χωρίς να έχει σμιγμένον κανένα χαροποιόν.
Δια τούτο λοιπόν, οι μέν πανηγυρικοί και χορευτικοί Μελωδοί, άλλην ιδέαν και
υπόθεσιν έχοντες χαροποιάν παραιτούσιν ως πενθικήν την δευτέραν ταύτην Ωιδήν· οι
δε άλλοι ασματογράφοι οι τα Τριώδια συγγράψαντες, ούτοι μεταχειρίζονται και την
δευτέραν Ωιδήν εις τα Τριώδιά των κατά τον αρμόδιον καιρόν: ήτοι κατά τας νηστί-
μους ημέρας της μεγάλης τεσσαρακοστής, όταν ο στεναγμός και η συντριβή της καρ-
δίας και το δάκρυον σπουδάζεται από τους Χριστιανούς· φοβερίζοντες γαρ και αυ-
τοί δια της Ωιδής ταύτης τας ψυχάς των αμαρτωλών, φέρουσιν αυτάς εις επιστρο-
φήν και μετάνοιαν· όθεν την Ωιδήν ταύτην προμαρτυρίαν και διαμαρτυρίαν και έλεγ-
χον κατά των Ιουδαίων ονομάζει ο Ζωναράς, και ουχί άσμα εις Θεόν· ίνα εάν οι Ισ-
ραηλίται παραβώσι ταύτην, μη έχωσι να αποκρίνωνται, ότι τινάς δεν μας είπε πρότε-
ρον και να διορθωθώμεν· δια τούτο και προείπεν εις τον Μωυσήν ο Θεός· Ἵνα γένη-
ταί μοι ἡ Ωιδὴ κατὰ πρόσωπον μαρτυροῦσα (ήτοι ἐλέγχουσα) ἐν υἱοῖς Ἰσραήλ. Όρα
και εις τον ημέτερον Κήπον χαρίτων την κατά λέξιν ερμηνείαν της Ωιδής ταύτης».3
Επομένως, ο Νικόδημος Αγιορείτης επαναλαμβάνει την άποψη των Ζωναρά και
Προδρόμου διατυπώνοντάς την με απλούστερο τρόπο και αναπτύσσοντας τα επί μέ-
1 Διατηρήθηκε η ορθογραφία και η στίξη του κειμένου.

2 Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος χαρίτων, 35.
3 Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, κα΄.
68
ρους σημεία, κάτι ευεξήγητο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι απευθύνεται σε ευρύ κοι-
νό προς πνευματική νουθεσία του.
5. Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός
Ο Ίμβριος λόγιος ιερομόναχος Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός1 αναθεώρησε
με έγκριση της Εκκλησίας το κείμενο των εντύπων μηναίων. Στον πρόλογο της έκ-
δοσης του Μηναίου Σεπτ. (Βενετία 1843), τον οποίο απευθύνει «προς τον αναγνώ-
στην της παρούσης των μηναίων εκδόσεως»,2 ασχολείται με την β΄ ωδή.3 Αιτία για
την πραγμάτευση του θέματος απετέλεσε η λεπτομερής αναφορά του στις διορθώ-
σεις, τις οποίες αναγκάσθηκε να κάνει στα υμνογραφικά κείμενα λόγῳ των διαφο-
ρών που επεσήμανε μεταξύ των τυπωμένων μηναίων που είχε στην διάθεσή του και
παλαιών χειρογράφων μηναίων.
Αναφερόμενος στις «ελλείψεις τροπαρίων», οι οποίες «απαντώνται πολλαχού»
στους κανόνες, παρατηρεί ότι αυτές συμβαίνουν «εξαιρέτως» μεταξύ της α΄ και γ΄
ωδής: «Αίτιον δε της ελλείψεως ταύτης υποτίθεται,4 ότι υμνῳδοί τινες είχον μεν τρο-
παρολογήσει και την δευτέραν της Στιχολογίας ῳδήν, αφηρέθη όμως έπειτα, ως τε-
ταγμένη να ψάλληται εν μόνῃ τῃ Μ. Τεσσαρακοστῄ, δι’ ους αναφέρει λόγους ο Νι-
κόδημος εις την ερμηνείαν αυτής (Κήπ. Χαρίτ. σελ. 20). Η υπόθεσις αύτη φαίνεται
πολλά πιθανή, και μάλιστα εις τους εξής τέσσαρας κανόνας· ήγουν, του Προφήτου
Μωυσέως (Σεπτεμβ. Δ!), του Αγ. Ιωάννου της Κλίμακος (Μαρτ. Λ!) των Αγ. Επτά
Παίδων των εν Εφέσῳ (Αυγ. Δ!), και του Αγ. Ισαύρου (Ιουν. ΙΖ!)5 καθ’ ότι οι Κανό-
νες ούτοι έχουσιν εν τοις Θεοτοκίοις ακροστιχίδα τα ονόματα των ποιησάντων αυ-
τούς υμνωδών· Κλήμεντος και Γρηγορίου, τα οποία, συγκείμενα εκ γραμμάτων εννέα
απήτουν πάντως και εννέα ῳδάς· ό έστι, και την δευτέραν· αφαιρεθείσης δε αυτής,
ως προείρηται, συναφηρέθησαν ομού και τα δεύτερα των ονομάτων γράμματα, Λ και
Ρ· και αναγινώσκονται ήδη, Κήμεντος και Γηγορίου.
Τα αυτά, καίτοι μη ούσης της αυτής του ονόματος ανάγκης, πρέπει να υπο-
θέση τις και εις τρεις άλλους Κανόνας (Οκτωβρ. Η! Δεκεμβρ. Θ! και Φεβρ. ΚΕ!),
ποίημα μεν όντας Γεωργίου, ακροστιχίζοντας δε εν τοις θεοτοκίοις, Γωργίου· κατ’
έλλειψιν του Ε, συναφαιρεθέντος αναμφιβόλως και τούτου μετά της β΄ ῳδής. Αλλ’
επειδή το οκτάγραμμον αυτό όνομα δεν εξήρκει και δια το Θεοτοκίον της θ΄ ῳδής,
δια τούτο, εις μεν τον εν τῳ Φεβρουαρίῳ Κανόνα ανεπληρώθη το ελλείπον δια του
Ν, τελευταίου γράμματος της ακροστιχίδος· εις δε τους εν τῳ Οκτωβρίῳ και Δεκεμ-
βρίῳ ετέθη δις το έσχατον του ονόματος Υ, ως και ο Ιωσήφ διπλασιάζει πολλαχού
το Φ, δι’ έλλειψιν Τροπαρίου».6
Επομένως, ο Βαρθολομαίος είχε σχηματίσει πλήρη εικόνα τόσο για την έννοια
της ακρ. και για την σημασία και την συμβολή της στον έλεγχο της αρτιότητος ενός
κανόνος, όσο και για την έκπτωση της β΄ ωδής και το εξ αυτής δημιουργούμενο χά-
σμα στην ακρ.7 Ως προς τον λόγο εκπτώσεως της β΄ ωδής συμφωνεί με την άποψη
1 Για την ζωη και το έργο του Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού βλ. Δ. Στρατή, Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός
(1772-1851). Βιογραφία-Ἐργογραφία, Άγιον Όρος 2002.
2 ΜΒ I, ζ΄. Ανατύπωση του προλόγου έγινε και στην επανέκδοση του Μηναίου Σεπτεμβρίου από την Αποστολικὴ Δι-
ακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1959, ιγ΄-κ΄.
3 ΜΒ I, ζ΄-κβ΄.
4 Υπογραμμίζω εγώ.
5 Πρόκειται για τους κανόνες υπ’ αριθμ. 7, 258, 372 και 313.
6 ΜΒ I, ια΄ (διατηρήθηκε η ορθογραφία και στίξη του κειμένου). Η παρατήρηση αυτή δείχνει, εκτός των άλλων, ότι
ο Βαρθολομαίος γνωρίζει πολύ καλά και την τεχνική την οποία ακολουθούν για τον σχηματισμό της β΄ ακρ. οι ποιητές
Κλήμης, Γρηγόριος και Γεώργιος
7 Αυτό φαίνεται και από την επιτυχή περιγραφή κανόνων με β΄ ωδή συντεθέντων με ακρ. (α΄ ή β΄) τους οποίους παρα-
δίδει μηναίο «του Ιουλίου μηνός, έκ τινος των της Χάλκης χειρογράφων», χφ. που «περιέχει περίεργά τινα» (ΜΒ I, ια΄).
Συγκεκριμένα πρόκειται για τους κανόνες: 359, ο οποίος είναι έργο Γεωργίου (άρχ.: Τοὺς νοητοὺς/ σήμερον φωστῆρας
69
του Νικοδήμου Αγιορείτου.

Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς θεωρεί ότι «όσα γαρ περί δευτέρας ωδής έλε-
ξε (ο Βαρθολομαίος) γνώμην αποσχηματίζουσι συγκεχυμένην».1 Όμως όσα γράφει ο
Βαρθολομαίος για την β΄ ωδή δεν μπορούν να αποδοθούν σε σύγχυση και στον σχη-
ματισμό ασαφούς γνώμης για το θέμα. Κι αυτό, γιατί είναι «σόλοικον όλως» (κατά
την έκφραση του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως)2 και ασυμβίβαστο με την λιτότητα
και την σαφήνεια, με την οποία εκθέτει τις προηγούμενες απόψεις του, το «υποτίθε-
ται» και το «η υπόθεσις αύτη φαίνεται πολλά πιθανή». Ο Βαρθολομαίος έχει κατα-
νοήσει ότι όσα περιγράφει για τους κανόνες συνδέονται με την έκπτωση της β΄ ωδής,
προτιμά όμως να αναλωθεί σε επιχειρήματα περί του «σκυθρωπού» και «φοβεριστι-
κού»3 περιεχομένου και ύφους της Βιβλικής β΄ ωδής.
Ακόμη περισσότερο ξαφνιάζει η εξής υποσημ. για τον κανόνα 233 της 25ης
Φεβ.: «Εις την ακροστιχίδα ταύτην (sc. Χαίρων γεραίρω Ταράσιον τὸν μέγαν) ελλεί-
πουσιν εκ μεν της πρώτης λέξεως ολόκληρος η συλλαβή ΡΩΝ, εκ δε της δευτέρας το
ληκτικόν Ω. Αλλά τούτο συμβαίνει πολλαχού, οσάκις τα των ακροστιχίδων γράμμα-
τα υπερβαίνουσι παραπολύ τον ωρισμένον αριθμόν των τροπαρίων, καθώς εξ εναντί-
ας ελαττούται ούτος ο αριθμός, κατ’ αναλογίαν της ποσότητος των της ακροστιχίδος
γραμμάτων· και όρα τον α΄ Κανόνα των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων, της Πεντη-
κοστής, και άλλους πολλούς. Τα δε Θεοτοκία του κανόνος τούτου κυρίως μεν ακρο-
στιχίζουσι Γωργίου· ουδεμία όμως αμφιβολία ότι εστί ποίημα του αυτού Γεωργίου
(κατά παράλειψιν του Ε), του και άλλους πολλούς κανόνας μελουργήσαντος· ότι το Γ
ο ρ γ ί α ς γράφεται διά του Ο, και ουχί δια του Ω, και β΄ ότι ουδέ εν τῳ Δωδεκαμήνῳ
απαντάται, ουδέ Λέων ο Αλλάτιος, εν τῳ περί εκκλησιαστικών Βιβλίων και Υμνωδών
συγγράμματι αυτού (Φαβρ. Ελλην. Βιβλιοθ. Τόμ. Ε΄ ) αναφέρει Υμνωδόν Γοργίαν κα-
λούμενον. ΄Ορα και Οκτωβρίου η΄, τα αυτά περί τε της ακροστιχίδος, και του υμνω-
δού Γοργίου αντί Γεωργίου».4 Οι συγκεκριμένες παρατηρήσεις του, συγκρινομένες με
την σαφήνεια όσων σημείωσε για τις ακρ. και τα χάσματα που εντόπισε σε αυτές, εί-
ναι γεμάτες πλατυασμούς και δικαιολογημένα ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς θεω-
ρεί την σημείωση αυτή «ματαίαν» ως προς την σκοπιμότητα και «εύχρηστον εις μα-
θητάς εκπαιδευτηρίου» ως προς την ουσία.5
Επίσης για τον κανόνα 313, του αγ. Ισαύρου6 σημειώνονται στο ΜΒ7 τα εξής:
«Εἰς τὸν ὄρθρον ἡ συνήθης Στιχολογία, καὶ οἱ Κανόνες τῆς Ὀκτωήχου, καὶ τῶν ἁγί-
ων ὁ ἀκόλουθος, οὗ ἡ ἀκροστιχίς: Ἴσαυρε μάρτυς, εὐμενὴς φάνηθί μοι. Ἐν δὲ τοῖς
θεοτοκίοις Γρηγορίου ἐλλείποντος τοῦ πρώτου Ρ, διὰ τῶν ᾠδῶν τὸ ὀκτάριθμον».
Και στις δύο περιπτώσεις απλουστεύονται τα πράγματα και η αιτία της ασυμ-
φωνίας μεταξύ α΄ και β΄ ακρ. αναζητείται με επιφανειακό τρόπο στο «οκτάριθμον»
των ωδών του κανόνος και στα «οκτάγραμμα» ονόματα των ποιητών. Μάλλον ο
Βαρθολομαίος απέφυγε επιμελώς να θίξει το θέμα και «τεχνηέντως επίτηδες εσκό-
τισεν, ίνα μη κληρικάς αναιρέση προλήψεις»,8 (αφού από νωρίς το πρόβλημα της β΄
ἅπαντες) και 367, ο οποίος είναι έργο Ιωσήφ του υμνογράφου (άρχ.: Χαρμονικῶς διοδεύσας/ τὴν πρὸς Θεὸν φέρουσαν
ὁδόν). Ο Βαρθολομαίος σημειώνει για τον κανόνα 367 ότι «τροπαρολογεί και την β΄ ωδήν» (ΜΒ I, ιβ΄).
1 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 371.
3 Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, κα΄.
4 ΜΑΔ VI, 129. Στο ΜΒ Φεβ. δεν παρατίθεται η ανωτ. υποσημ..
6 Η μνήμη του αγ. δεν εορτάζεται στο ΜΡ.
7 Βλ. ΜΒ X, 64 (διδασκαλία). Στο ΜΑΔ X, 65 παραλείπεται η σημ. αυτή και στην διδασκαλία του κανόνος παραδί-
δεται η δ. ακρ. του με τα αντιστοιχούντα στην β΄ ωδή γράμματα εντός παρενθέσεως, δίχως διευκρίνιση ή σχόλιο.
70
ωδής περιεβλήθη «θεολογικό» χαρακτήρα),1 και προτίμησε να ασχοληθεί με ασήμα-

ντες λεπτομέρειες.2
Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε ο Βαρθολομαίος Κουτλουμου-
σιανός τα προκύπτοντα από την παράλειψη της β΄ ωδής των κανόνων προβλήματα
και η ερμηνεία που προτείνει δικαιολογούν πλήρως την παρατήρηση του Εμμ. Παντε-
λάκη, ο οποίος, αποτιμώντας την προσπάθεια του Βαρθολομαίου για διόρθωση των
λειτουργικών βιβλίων, σημειώνει: «Ο Βαρθολομαίος υπώπτευσε μεν την νοσηράν κα-
τάστασιν των λειτουργικών βιβλίων, δεν ηδυνήθη δε να διαγνώσει το είδος της νόσου
αυτών και τούτου ένεκα τα χρησιμοποιηθέντα υπ’ αυτού φάρμακα μικράν τινα μό-
νον ύφεσιν, ουχί δε ριζικήν θεραπείαν του κακού να επιφέρωσιν ηδύναντο».3 Μέχρι
ποιού σημείου συνέβαλε η έκπτωση της β΄ ωδής (και οι άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις
του ακρωτηριασμού των κανόνων) στην «νοσηράν» κατάσταση των λειτουργικών βι-
βλίων θα φανεί στα επόμενα κεφάλαια.
6. W. Christ
Ο W. Christ δεν δέχθηκε την άποψη των Ζωναρά και Προδρόμου. Υποστήριξε ότι
οι κανόνες που είχαν εννέα ωδές ψάλλονταν αρχικώς κατά την περίοδο της Μεγάλης
Τεσσαρακοστής. Όταν αργότερα μετετέθησαν σε άλλη ημερομηνία (κατά την οποία δεν
συνηθιζόταν η χρησιμοποίηση κανόνων με εννέα ωδές), η β΄ ωδή τους εξέπεσε.4
Όμως, όπως παρατηρεί ο Weyh, η άποψη του Christ δεν ευσταθεί, διότι ο αριθμ.
των κανόνων οι οποίοι συνετέθησαν με β΄ ωδή είναι μεγάλος, για να ανήκει μόνο στον
κύκλο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.5 Σήμερα είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε με
μεγαλύτερη βεβαιότητα από τον Weyh ότι η άποψη του Christ είναι εσφαλμένη, διό-
τι γνωρίζουμε ότι συνετέθησαν με β΄ ωδή περισσότεροι κανόνες απ’ όσους μπορού-
σε να γνωρίζει ο Weyh και πολλοί από αυτούς έχουν συντεθεί για ακίνητες εορτές.
Φαίνεται δε ότι εορτές του κύκλου των ακινήτων μετετέθησαν στην περίοδο της Με-
γάλης Τεσσαρακοστής και εορτάζονται τις Κυριακές.6 Οπωσδήποτε όμως θα συμφω-
νούσαμε με τον Christ στο ότι κάποια (τυπική) διάταξη πρέπει να όριζε τα σχετικά
με την χρησιμοποίηση της β΄ ωδής.7
Το 1871 ο W. Christ εξέδωσε μαζί με τον Μ. Παρανίκα την Anthologia Graeca
Carminum Christianorum, όπου περιγράφουν το φαινόμενο της έκπτωσης της β΄ ωδής,
αναφέρουν την άποψη του Ιωάννου Ζωναρά και επισημαίνουν ότι πολύ λίγοι κανό-
νες παραδίδονται με β΄ ωδή,8 χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ποιητές δεν συνέθεσαν
κανόνες με εννέα ωδές: «Novem cum cantica sacra sint, novem quoque odas cuiusque
canonis expectamus; sed licet ultima oda nusquam non nona audiat, tamen longe
1 Σε άλλες περιπτώσεις ο Βαρθολομαίος δεν διστάζει να αποκαλέσει «ημαρτημένα» τα χωρία τα οποία διόρθωσε
(ΜΒ I, ι΄) ή να κάνει λόγο για ρυθμό «χωλαίνοντα», σύνταξη και έννοια που «δεν ευωδούντο» και για «παράβασιν κα-
νόνων γραμματικών» (ΜΒ I, ιδ΄), εκφράσεις αρκετά δριμείες, πλην ανταποκρινόμενες στην πραγματικότητα.
2 Στο σημείο αυτό ο Βαρθολομαίος βαδίζει την πεπατημένη: επαναλαμβάνει όσα έγραψε ο Ιωάννης Ζωναράς (ο οποί-
ος, όπως είδαμε, αναφέρεται συντομότατα στους λόγους εκπτώσεως-παραλείψεως της β΄ ωδής) και σπεύδει να ασχολη-
θεί με το ανώδυνο ζήτημα της ερμηνείας της λέξεως «ωδή», σαν να ήταν αυτό το ζητούμενο. Και οι δύο (Ζωναράς και
Βαρθολομαίος) προσπαθούν να συγκαλύψουν το ότι δεν απαντούν στα σχετιζόμενα με την β΄ ωδή προβλήματα πλατυά-
ζοντας συνειδητά για ό,τι είναι, περισσότερο ή λιγότερο, συναφές με το θέμα.
3 Εμμ. Παντελάκη, Τα λειτουργικά βιβλία της ημετέρας εκκλησίας, ΝΣ 26 (1931), 221-222.
4 W. Christ, Űber die Bedeutung von Heirms, Troparion und Kanon in griechischen poesie des Mittelalters erläutert
an der Hand einer Schrift des Zonaras, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Μόναχο 1870, II, 81. –
Christ, 5-6.
5 Weyh, 66.
6 Μηλιαράς, 45 (γίνεται λόγος για «το σύστημα των μνημών των αγίων, των μετενεχθεισών εις τον κινητόν κύκλον
εκ του ακινήτου»).
7 Πρβλ. κατωτ., 000-000 συναφείς απόψεις του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως.
8 Αναφέρουν παραδείγματα κανόνων με β΄ ωδή: «ut Andreae Cretensis magno canoni, Josephi canonibus κατανυκτι-
κοῖς et ἀποστολικοῖς… » (Christ-Paranikas AG, LXIV).
71
plurimi canones ex octo; non novem odis ita constant, ut secunda oda interciderit.
Novem enim odae paucis canonibus sunt… Sed ut huius canonis Josephi <sc. ο κανών
(70) της 26ης Οκτ.> et fortasse alliorum quorundam secunda strophe non a poeta, sed
a librario omissa sit, plurimi tamen et clarissimi canones secunda oda carent, et semper
caruisse ipse acrostichide probantur».1 Μετά τις επισημάνσεις αυτές αναφέρουν την
άποψη του Ζωναρά: «Causam huius rei Zonaras a tristi natura secundi cantici sacri,
qua Moses Israelitarum impietatem et impotentiam increpat, merito repetisse videtur.
Harum enim admonitionum et minarum severitas ut a tristitia et gravitate canonum
τῆς Τεσσερακοστῆς (sic) non aliena erat, ita a laetitia et hilaritate reliquarum solem-
nitatum ecclesiae quam maxime adhorrebat».2
7. Μ. Παρανίκας
Ασχολούμενος με την «χριστιανική ποίηση» των Ελλήνων ο Μ. Παρανίκας αντι-
μετώπισε και το πρόβλημα της β΄ ωδής.3 Κατά την άποψή του η παραδοσιακή μορφή
του κανόνος ήταν αυτή με τις εννέα ωδές. Όταν οι ποιητές απομακρύνθηκαν από την
παράδοση, άρχισε η έκπτωση της β΄ ωδής από όσους κανόνες είχαν συντεθεί με εννέα
ωδές και η σύνθεση κανόνων χωρίς β΄ ωδή. Ως προς τους λόγους που οδήγησαν στην
απομάκρυνση από την παράδοση και στην παράλειψη ή έκπτωση της β΄ ωδής απο-
δέχεται την γνώμη των Ιωάννου Ζωναρά και Θεοδώρου Προδρόμου. Γράφει: «και οι
μεν αρχαιότεροι ποιηταί ενέμενον πιστοί εις την έννοιαν των εννέα ωδών, βραδύτε-
ρον όμως και παρέβησαν αυτοί ως ο Θεοφάνης, Ιωσήφ και Μητροφάνης. Η Δευτέρα
ωδή διά το λυπηρόν αυτής παρελείπετο, πλήν της Μεγάλης Τεσσαρακοστής».4 Μάλ-
λον διέφυγε της προσοχής του Παρανίκα ότι ο Κοσμάς ο μελωδός, από τους πρώτους
κανονογράφους, δεν συνθέτει κανόνες με β΄ ωδή. Επίσης μόνο ένας κανόνας του Μη-
τροφάνη με β΄ ωδή είναι γνωστός, αλλά πρόχειρη αναζήτηση στους κανόνες των εντύ-
πων μηναίων δείχνει ότι ο Θεοφάνης και ο Ιωσήφ έχουν συνθέσει μεγάλο αριθμό κα-
νόνων με β΄ ωδή.
8. Κ. Ν. Σάθας
Παρεμπιπτόντως ασχολείται με την β΄ ωδή και ο Κ. Ν. Σάθας. Αναφερόμενος
στην Παρακλητική (και ασχολούμενος με την πατρότητα της Οκτωήχου, την προέλευ-
σή της Παρακλητικής και τα σχετικά θέματα) κάνει λόγο και για την β΄ ωδή. Η «απο-
κοπή» της β΄ ωδής από τους κανόνες αποδίδεται στον Ιωάννη Δαμασκηνό και συνδέ-
εται με την εισαγωγή δικών του ποιητικών συνθέσεων στην προϋπάρχουσα του Δα-
μασκηνού Οκτώηχο.5 Μάλιστα εντοπίζεται το κίνητρο της εισαγωγής στην Οκτώηχο
ασμάτων του Δαμασκηνού και της αποβολής της β΄ ωδής: και οι δύο επεμβάσεις εί-
ναι καρπός του υπερβάλλοντος ζήλου του Δαμασκηνού να εφαρμόσει στην Οκτώηχο
τις αρχές της σχολαστικής θεολογίας, την οποία ο ίδιος εισηγείται. «Ουδέν άπορον
να υποτεθή ότι ο Δαμασκηνός εν τῳ υπέρ των εικόνων ζήλῳ αυτού ετόλμησεν απλώς
να επιδιορθώση κατά τας αρχάς της υπ’ αυτού αναπτυχθείσης σχολαστικής θεολογί-
ας την λειτουργικήν ταύτην βίβλον (sc. την Οκτώηχο), εισαγαγών και ίδιά τινα άσμα-
τα και αποκόψας δι’ άγνωστον ημίν λόγον την δευτέραν των κανόνων ωδήν».6
Η άποψη του Σάθα δεν ερμηνεύει σημαντικά θέματα, όπως είναι π.χ. η σχετική
με την β΄ ωδή κατάσταση στα λειτουργικά μηναία. Εξ άλλου δεν υπάρχει λόγος για
1 Christ-Paranikas AG, LXIV.

2 Christ-Paranikas AG, LXIV.
3 Παρανίκας.
4 Παρανίκας, 9 (1875), 126.
5 Βλ. κατωτ., 000 τις απόψεις του Σάθα επί του θέματος.
6 Σάθας, ρξθ΄.
72
την σύνδεση της εκπτώσεως της β΄ ωδής με την δημιουργία της Οκτωήχου και τον Ιω-
άννη Δαμασκηνό. Πρόκειται μάλλον για αυθαίρετους συσχετισμούς, γιατί (όπως θα
δούμε στα επόμενα κεφάλαια) και ο Δαμασκηνός συνέθεσε κανόνες με εννέα ωδές
και το φαινόμενο της εκπτώσεως της β΄ ωδής είναι ευρύτερο από ό,τι υποδηλώνει η
υπαγωγή του στην δημιουργία της Οκτωήχου. Επίσης η εικονομαχική έριδα δεν σχε-
τίζεται με την έκπτωση της β΄ ωδής και η μεταρρύθμιση της Οκτωήχου από τον Δα-
μασκηνό1 δεν μπορεί να θεωρηθεί θέμα τόλμης, διότι είναι γνωστή η ρευστότητα που
επικρατούσε σε τέτοια θέματα τουλάχιστον για τρεις αιώνες ακόμη.2 Επίσης είναι
γνωστή η ελευθερία και η άνεση με την οποία εκινούντο τόσο οι ποιητές (ως προς
το αν θα συνθέσουν έναν ή περισσότερους κανόνες για ανύμνηση του ίδιου γεγονό-
τος και το αν οι κανόνες θα έχουν οκτώ ή εννέα ωδές), όσο και οι επιλέγοντες κάθε
φορά τον κανόνα που επρόκειτο να ψαλεί. Ο Σάθας ολοκληρώνει την περί β΄ ωδής
άποψή του επαναλαμβάνοντας την γνωστή θεωρία για την χρησιμοποίηση της β΄ ωδής
αποκλειστικά κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: «Πλην της Οκτωήχου
πάντες οι εν τοις δώδεκα Μηναίοις περιεχόμενοι κανόνες στερούνται της δευτέρας
ωδής, ήτις μόνον εν τῳ Τριωδίῳ διετηρήθη».3
9. Ευστάθιος Βουλισμάς
Ο Ευ. Βουλισμάς υποστήριξε4 και αυτός την ύπαρξη β΄ ωδής στους ασματικούς
κανόνες (μάλιστα επικαλείται ορισμένα παραδείγματα κανόνων συντεθέντων με δ.
ακρ., οι οποίοι προσγράφονται στον Κλήμεντα) και τοποθετεί την έναρξη της παρα-
λείψεως της β΄ ωδής επί Γεωργίου: «Και βεβαίως η παράλειψις της β΄ ωδής ήρξατο
επὶ Γεωργίου, όστις άλλοτε εποίει δευτέραν ωδήν και άλλοτε όχι».5 Ο Αθ. Παπαδό-
πουλος-Κεραμεύς6 απέδειξε ότι η άποψη του Βουλισμά είναι λανθασμένη. Ο Γεώρ-
γιος δεν είναι ο μοναδικός ποιητής ο οποίος συνθέτει κανόνες άλλοτε με οκτώ και
άλλοτε με εννέα ωδές (το ίδιο συμβαίνει μεταξύ άλλων και στις περιπτώσεις Θεο-
φάνους του Γραπτού και Ιωσήφ του υμνογράφου) και ότι ο πρώτος ποιητής ο οποί-
ος δεν συνθέτει κανόνες με β΄ ωδή είναι ο Κοσμάς ο μελωδός, επομένως η έναρξη
της παραλείψεως της β΄ ωδής θα τοποθετηθεί νωρίτερα από την εποχή του Γεωργίου.
10. Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς

Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς είναι ο πρώτος και ο μοναδικός ερευνητής που
ασχολήθηκε με το θέμα της β΄ ωδής.
Μεταξύ των ετών 1894 και 1909 δημοσίευσε τέσσερις σχετικές μελέτες, οι δύο
από τις οποίες αναφέρονται στην εξέλιξη και τις μεταβολές που έχουν υποστεί τα
λειτουργικά μηναία (μεγάλο μέρος αυτών των μελετών αφιερώνει στην διεξοδική
πραγμάτευση θεμάτων σχετιζομένων με την β΄ ωδή) και οι άλλες δύο αναφέρονται
αποκλειστικά στην β΄ ωδή. Συγκεκριμένα:
Το 1894 δημοσίευσε στο περιοδικό Βυζαντινά Χρονικά (Vizantijskij Vremennik)
την μελέτη «Σχεδίασμα περί των λειτουργικών Μηναίων εξεταζομένων υπό ιστορι-
κήν τε και κριτικήν έποψιν».7 Στην μελέτη αυτή ανατρέχει στην εξέλιξη των χειρο-
1 Αν βεβαίως δεχθούμε την άποψη του Σάθα (ότι δηλ. ο Δαμασκηνός είναι μεταρρυθμιστής κι όχι ο εμπνευστής της
Οκτωήχου). Ο Weyh, 62 πιστεύει ότι ο Σάθας δεν προσκομίζει ούτε μία βάσιμη αιτιολόγηση προς υποστήριξη των από-
ψεών του.
2 Βλ. κατωτ., 000
3 Σάθας, ρξε΄.
4 Βουλισμάς.
5 Βουλισμάς, 360.
6 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 383, σημ. 3.
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα.
73
γράφων μηναίων, τα οποία έχει υπ’ όψιν του, και κατόπιν πραγματεύεται διεξοδι-
κά τα σχετικά με τις επεμβάσεις στο αρχικό κείμενο των ακολουθιών των μηναίων.
Προς αποκατάσταση των «κακοποιήσεων» των κειμένων των μηναίων παρου-
σιάζει γραφές παρεχόμενες από τα χφφ. και εκδίδει το κείμενο της β΄ ωδής δέκα κα-
νόνων. Έξι από τους κανόνες αυτούς εκδίδονται στα έντυπα μηναία:1
α΄) 30 Απρ.: Ιακώβου αποστ., 284, άρχ.: Τῷ σῷ δικτύῳ ἁλιεὺς/ ὡς ἔμπειρος2
β΄) 21 Μαρ.: Ιάκωβου επισκ., του ομολογητοῦ, 248, άρχ.: Τὸν φωτισμὸν/ τοῦ σοῦ Δε-
σπότου, Ἰάκωβε,3
γ΄) 9 Δεκ.: σύλληψις της αγ. Άννης, 139, άρχ.: Τὴν σύλληψιν σήμερον, θεόφρον Ἄννα/
τὴν σὴν4
δ΄) 7 Απρ.: Γεωργίου, επισκ. Μυτιλήνης, 269, άρχ.: Αἴγλην / εὐσπλαχνίας μοι, Χρι-
στέ,/ τῷ πηρωθέντι5
ε΄) 19 Μαΐ.: Πατρικίου, επισκ. Προύσης και των συν αυτῴ, 290, άρχ.: Παντοδαπαῖς
κεκοσμημένον χάρισιν6
ς΄) 20 Μαΐ.: Θαλλελαίου μ., 291, άρχ.: Ταῖς ὑπερφώτοις ἀκτῖσι/ τοῦ παντουργοῦ7
Από τους άλλους τέσσερις (ανέκδοτους τότε κανόνες), των οποίων εκδίδει την
β΄ ωδή, οι δύο εξεδόθησαν στα AHG:
α΄) 13 Οκτ.: Κάρπου και Παπύλου, Αγαθοδώρου και Αγαθονίκου, 54, άρχ.: Κάρπου
καὶ Παπύλου τῶν στερρῶν8
β΄) 25 Οκτ.: Μαρκιανού και Μαρτυρίου, 68, άρχ.: Τοὺς εὐσεβεῖς ἀθλοφόρους ἐν ᾠδαῖς9
και οι άλλοι δύο παραμένουν ακόμη ανέκδοτοι:
α΄) 30 Μαΐ.: Ισαακίου, ηγουμ. της μονής των Δαλμάτων, η β΄ ωδή άρχ.: Ἔθλασας/ κε-
φαλὰς τῶν δρακόντων10
β΄) 9 Μαΐ.: Ευψυχίου μ.,11 η β΄ ωδή άρχ.: Τὸν κλύδωνα/ τῆς εἰδωλομανίας,/ μάρτυς
Εὐψύχιε,12
Επιπροσθέτως, ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς δημοσίευσε κατάλογο, στον οποίο
παρουσιάζει «τους εν τοις τετυπωμένοις μηναίοις ανευρεθέντας τοιούτους (sc. κανόνες
με β΄ ωδή) υποδεικνύων άμα δι’ αγκύλων εκ της ακροστιχίδος όσα τροπάρια την κατα-
στραφείσαν ωδὴν απετέλουν».13
Το 1900 παρουσίασε τα νέα ευρήματά του σε δεύτερη δημοσίευσή του στο πε-
ριοδικό Εκκλησιαστική Αλήθεια Κων/λεως: «Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μηναί-
ων».14 Στις «Συμβολές» επανέρχεται στις παρατηρήσεις του για τις διαφορές που
επεσήμανε μεταξύ των εντύπων και των χειρογράφων μηναίων και εκδίδει την β΄ ωδή
τριών ακόμη κανόνων των εντύπων μηναίων:15
1 Οι κανόνες αναγράφονται εδώ με την σειρά, με την οποία εκδίδει ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς τις β΄ ωδές τους.
2 Έκδ.: ΜΡ IV, 413-418.– Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 348.
3 Έκδ.: MP IV, 124-128. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 352-353.
4 Έκδ.: MP IV, 431-440. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 368.
5 Έκδ.: MP IV, 268-272. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 369.
6 Έκδ.: MP V, 123-128. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 377 (όπου εκ παραδρομής αναγράφεται ότι ο κανό-
νας είναι προς τιμήν του αγ. ιερομ. Κυπριανού).
7 Έκδ.: MP V, 129-133. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 378.
8 Έκδ.: AHG II, 140-150. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 376.
9 Έκδ.: AHG II, 284-293. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 376-377.
11 Η μνήμη του μ. στο SEC είναι στις 5 Μαρ.
13 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372-375. Στον κατάλογο έχουν περιληφθεί εκ παραδρομής και τρεις κανό-
νες συντεθέντες με οκτώ ωδές εξ αρχής (βλ. κατωτ., 000).
14 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί.
15 Όπως και προηγουμένως οι κανόνες αναγράφονται με την σειρά, με την οποία εκδίδει ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς
τις β΄ ωδές τους.
74
α΄) 22 Απρ.: Θεοδώρου του Συκεώτου, 275, άρχ.: Θεοφεγγῆ σε ἀστέρα/ ὁ νοητὸς ἥλιος1
β΄) 9 Δεκ.: Σύλληψις της αγ. Άννης, 141, άρχ.: Ἡ τοῦ κόσμου σήμερον χαρὰ2
γ΄) 10 Δεκ.: Μηνά του Καλλικελάδου, Ερμογένους και Ευγράφου, 142, άρχ.: Στεφά-
νοις δόξης κοσμούμενοι3
Τις «Συμβολές» ολοκλήρωσε το έτος 1901, κατά την διάρκεια του οποίου δη-
μοσίευσε, πάλι στην Εκκλησιαστική Αλήθεια, την πρώτη ειδική μελέτη του για την β΄
ωδή: «Και πάλιν περί της δευτέρας ωδής των ασματικών κανόνων»,4 στην οποία εκ-
δίδει την β΄ ωδή άλλων τεσσάρων κανόνων του μηνός Φεβ.:
α΄) 5 Φεβ.: Αγάθης μ., 218, άρχ.: Τῶν ἀγαθῶν/ πρώτην αἰτίαν ποθήσασα5
β΄) 11 Φεβ.: Βλασίου ιερομ., 223, άρχ.: Ὕμνοις/ τὴν φωσφόρον καὶ σεπτὴν/ καὶ ἱε-
ράν σου ἄθλησιν6
γ΄) 13 Φεβ.: Μαρτινιανού οσ., 225, άρχ.: Μονάσας καὶ τὸν σταυρόν σου, ὅσιε,/ ἀνα-
λαβόμενος7
δ΄) 21 Φεβ.: Τιμοθέου του εν Συμβόλοις, 230, άρχ.: Σέ, τὸν νοητὸν ἀστέρα,/ τὸν ἐν
τῷ ὕψει, πάτερ,8
Η τελευταία μελέτη του δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Βυζαντινά Χρονικά
(Vizantijskij Vremennik) το 1909: «Δεύτεραι ωδαί ασματικών κανόνων».9 Σε αυτήν
ανακεφαλαιώνει τα μέχρι τότε ευρήματά του περί β΄ ωδής και προσθέτει την β΄ ωδή
τεσσάρων ακόμη κανόνων εκδεδομένων στα έντυπα μηναία Σεπτ.:10
α΄) 5 Σεπτ.: Ζαχαρίου του προφ., 8, άρχ.: Τὴν μνήμην, προφῆτα, σοῦ εὐφημῶν11
β΄) 21 Σεπτ.: Κοδράτου αποστ., 29, άρχ.: Στεφηφορῶν/ τῷ βασιλεῖ τῶν δυνάμεων12
γ΄) 25 Σεπτ.: Ευφροσύνης οσ., 35, άρχ.: Ὕμνοις θεοτερπέσιν/ ὑμνοῦντα σήμερον13
δ΄) 30 Σεπτ.: Γρηγορίου της Μεγάλης Αρμενίας, 40, άρχ.: Τριάδι τῇ σεπτῇ/ παρεστὼς14
Οι απόψεις που διατυπώνει στις μελέτες του για την β΄ ωδή είναι:
1. Η έκπτωση της β΄ ωδής ενός κανόνος σήμανε την έναρξη πολλαπλών καταστρο-
φών και μεταβολών του κειμένου του κανόνος και σε άλλες ωδές.15
2. Τα χφφ. του ι΄ αι. διατηρούν την β΄ ωδή, του ια΄ αι. την παραλείπουν μερικές φο-
ρές, του ιβ΄ αι. την παραλείπουν μόνον εφόσον ακολουθούν το «νεώτερον τυπικόν
Κων/λεως», διαφορετικά την διατηρούν «στερρώς».16
3. Η έκπτωση της β΄ ωδής σε κανόνες συντεθέντες με ακρ. ελέγχεται μέσω αυτής.17
4. Μεγάλος αριθμ. κανόνων άνευ ακρ. συνετέθη εξ αρχής με β΄ ωδή: «Τα μηναία
περιέχουσι κανόνας ικανούς ακροστιχίδος άνευ, ων ωδή η δευτέρα πραγματικώς
απεβλήθη, προς καταστροφήν απειρόκαλλον των ασμάτων αυτών, έτι δ’ ότι της
1 Έκδ.: MP IV, 352-356. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 24 (1900), 389.

2 Έκδ.: MP IΙ, 431-440. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 37.
3 Έκδ.: MP IΙ, 443-448. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 38.
4 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ Ωδή.
5 Έκδ.: MP III, 507-512. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ Ωδή, 426.
9 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί.
10 Όπως και προηγουμένως οι κανόνες αναγράφονται με τη σειρά, με την οποία εκδίδει ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς
τις β΄ ωδές τους.
11 Έκδ.: MP I, 59-63. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί, 485-486.
12 Έκδ.: MP I, 22-28. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί, 486.
15 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 353. Ως παραδείγματα αναφέρει τους κανόνες 284, 30 Απρ. (Παπαδόπου-
λος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 347-350) και 248, 21 Μαρ. (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 352-355).
75
εις άρτιον αποκαταστάσεως αυτών οι φιλόλογοι δύνανται μόνοις αρχαιοτάτοις

αντιγράφοις επιτυγχάνειν».1
5. Πολλοί πανηγυρικοί κανόνες συνετέθησαν με β΄ ωδή και αυτό αποδεικνύει ότι η
άποψη των Ιωάννου Ζωναρά και Θεοδώρου Προδρόμου είναι εσφαλμένη: «αλλ’
ευρήματα, γενόμενα δια των παλαιών αντιγράφων, αναγκάζουσιν ημάς ήδη μη
πιστεύειν εις την επικρατούσαν δόξαν, ότι οι τοιούτοι κανόνες, ει και πανηγυ-
ρικοί συνεγράφησαν εξ αρχής άνευ δευτέρας ωδής»2 και «Δήλον ουν εκ της μα-
κράς ταύτης των ακροστιχίδων αριθμήσεως3 ότι της εκκλησίας οι ποιηταί δευτέ-
ραν ωδήν εις κανόνας πανηγυρικούς εισήγαγον δι’ άπαντας τους μήνας ανεξαι-
ρέτως…».4
6. Στα έντυπα μηναία έχει γίνει συστηματικά αντικατάσταση των κανόνων οι οποί-
οι συνετέθησαν με εννέα ωδές από άλλους (προς τιμήν του ίδιου γεγονότος) οι
οποίοι συνετέθησαν εξ αρχής άνευ β΄ ωδής και συχνά είναι κατώτερης ποιητικής
αξίας.5
7. Όταν δεν ήταν εύκολο να βρεθεί κανόνας με οκτώ ωδές εξ αρχής, για να αντικα-
τασταθεί ο κανών που είχε β΄ ωδή, τότε ο δεύτερος εισαγόταν στο μηναίο, αφού
προηγουμένως απεβάλετο η β΄ ωδή του.6
8. Όπως προαναφέρθηκε, ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς παραθέτει «κατάλογο»
με τους κανόνες των μηναίων, στους οποίους δια του ελέγχου της ακεραιότητος
της ακρ. εντόπισε έκπτωση β΄ ωδής.7 Είναι επομένως αυτονόητο ότι στον «κατά-
λογο» αυτό δεν έχει συμπεριλάβει τους συντεθέντες άνευ ακρ. κανόνες με β΄ ωδή
και τους κανόνες που συνετέθησαν μόνο με β΄ ακρ., η οποία παρουσιάζει χάσμα
στην θέση της β΄ ωδής.
9. Η β΄ ωδή δεν είχε πλήρως περιέλθει σε αχρηστία κατά το τέλος του ια΄ αι.8
10. Θεωρεί την γνωστή διάταξη του Τυπικού «Ἰστέον δὲ καὶ τοῦτο, ὡς εἴπερ ἔχει
τὸ μηναῖον ἐν μνήμῃ ἁγίου τινὸς κανόνας διαφόρων ποιητῶν, εἰ μέν ἐστι κανὼν
ὁ τοῦ κὺρ Κοσμᾶ, προκριτέος εἰ δὲ τοῦ κὺρ Ἰωάννου καὶ ἑτέρων, τοῦ Ἰωάν-
νου προκρίνεται· εἰ δὲ τοῦ κὺρ Θεοφάνους καὶ ἑτέρων, ὁ τοῦ κὺρ Θεοφάνους
προκρίνεται· προτιμητέος γάρ ἐστι τῶν ἄλλων· εἰ δὲ τοῦ κὺρ Ἰωσήφ, οὗτος τῶν
λοιπῶν προτετίμηται ποιητῶν, τούτων δὲ μὴ ὄντων, οἱ τοῦ κὺρ Ἰωάννου· αὐτῶν
δὲ μὴ ὄντων, οἱ τοῦ κὺρ Θεοφάνους· ἁπάντων δὲ τούτων οἱ τοῦ κὺρ Ἰωσὴφ
τῶν λοιπῶν ἁπάντων προκρίνονται»9 ως ένα από τα στοιχεία που οδήγησαν στην
απόρριψη των β΄ ωδών και στην διαμόρφωση ενιαίου τύπου μηναίων.10
11. Προσπάθησε να εντοπίσει χρονικά το φαινόμενο και κατέληξε ότι η αποβολή της
β΄ ωδής είναι μεταβολή του κειμένου που επήλθε σταδιακά και πρέπει να συνδε-
1 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 367-370.

3 Εννοεί την προαναφερθείσα παρουσίαση των κανόνων των μηναίων, στους οποίους δια του ελέγχου της ακρ. εντό-
πισε έκπτωση β΄ ωδής.
6 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372, 375-376.
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 364, 372-375.
9 Leonis Allatii, De libris ecclesiasticis Graecorum, Παρίσι 1646, 80-81.
10 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 379. «Η διάταξις αύτη είχε βεβαίως ευνοϊκήν συνέπειαν δια την δια μέ-
σου των αιώνων παράδοσιν του υμνογραφικού έργου του Ιωσήφ, ενώ αντιθέτως δύναται να εκληφθή ως αιτία αφανι-
σμού αγνώστου αριθμού ασμάτων ή και υμνογράφων ακόμη» παρατήρησε ο Τωμαδάκης, 81 για τις συνέπειες της διά-
ταξης αυτής. Πρβλ.: Giannelli, L’ ultimo ellenismo, 312-313. – Follieri, 324. – Schirò, 137, n. 35. – Παπαηλιοπούλου, Προ-
βλήματα, 471, ιδιαιτέρως σημ. 80. Αντιθέτως ο Δετοράκης, Ποίηση, 73 υποστηρίζει ότι η διάταξη δίνει το προβάδισμα
στον Κοσμά: «Παλαιά τυπική διάταξη επίσης επιβάλλει την πρόκριση του Κοσμά έναντι όλων των άλλων κανονογρά-
φων: “Ἰστέον δὲ…”.
76
θεί με την εποχή του Ιωάννου του Μαυρόποδος (μέσα ια΄ αι.).1
12. Ο Κοσμάς ο μελωδός και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός δεν έχουν συνθέσει ασματι-
κούς κανόνες με β΄ ωδή.2
13. Οι Θεόδωρος Πρόδρομος και Ιωάννης Ζωναράς απλώς διερμηνεύουν την θεολο-
γίζουσα άποψη της εποχής τους περί β΄ ωδής και κατηγορούνται ότι «εψευδολό-
γησαν αναισθήτως». Επομένως ευθύνονται για την μέχρι σήμερα δημιουργηθεί-
σα παράδοση επί του θέματος.3
14. Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς τοποθετεί την διάταξη «Ἰστέον ὅτι ἡ δευτέρα
ᾠδὴ οὐδέποτε4 στιχολογεῖται, εἰ μὴ ἐν μόνῃ τῇ μεγάλῃ τεσσαρακοστῆ· μετὰ δὲ
τὴν α΄ στιχολογοῦμεν αὐτὴν ἕως τέλους»,5 η οποία ορίζει τα της στιχολογήσε-
ως της Βιβλικής β΄ ωδής, στα μέσα του ια΄ αι., όταν στα μηναία Κων/λεως σπανί-
ως εμφανίζεται η β΄ ωδή.6
15. Η χρήση κανόνων με β΄ ωδή πρέπει να καθοριζόταν από κάποια τυπική διάταξη,
η οποία λησμονήθηκε.7
16. Ανεξήγητος εξακολουθεί να είναι για τον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα ο λόγος
για τον οποίο ο ίδιος ποιητής έχει συνθέσει για την ίδια ημέρα κανόνα με εννέα
ωδές και κανόνα με οκτώ ωδές. Υποθέτει ότι παρομοίως κάποια τυπική διάταξη
(η οποία στο μεταξύ ξεχάστηκε) πρέπει να καθόριζε την χρήση αμφοτέρων των
κανόνων.8
17. Η μελέτη του τυπικού της Μονής του Οσίου Λουκά του εν τῳ Στειρίῳ οδήγησε
τον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα στην διατύπωση της απόψεως ότι οι κανόνες με
εννέα ωδές ψάλλονταν προ του όρθρου, «εν τοις αποδείπνοις»,9 «εν τῳ εσπε-
ρινῲ ή μάλλον εν τοις αποδείπνοις».10 Αργότερα όμως ο ίδιος συνεχίζοντας την
έρευνα χφφων βρήκε τον κανόνα 218 της αγ. Αγάθης (άρχ.: Τῶν ἀγαθῶν/ πρώ-
την αἰτίαν ποθήσασα) να ψάλλεται στον όρθρο και δέχθηκε ότι η άποψή του ήταν
εσφαλμένη.11 Ο λόγος για τον οποίο δεν χρησιμοποιούνται κανόνες με β΄ ωδή στην
ακολουθία του όρθρου είναι ο εξής: ο όρθρος είναι αφιερωμένος στην δοξολόγηση
του εν Τριάδι Θεού· λόγῳ δε της προμνημονευθείσας τυπικής διατάξεως, η οποία
ορίζει την στιχολόγηση της Βιβλικής β΄ ωδής μόνο κατά την περίοδο της Μεγάλης
Τεσσαρακοστής, δεν έχουμε κανόνες προς την Αγία Τριάδα με β΄ ωδή12 και, παρο-
μοίως, όσοι κανόνες προς τιμήν αγίου ή προς ανύμνηση Δεσποτικής ή Θεομητο-
ρικής εορτής ψάλλονταν στον όρθρο στερούνταν της β΄ ωδής τους, ενώ, αν ψάλ-
λονταν προ του όρθρου, είχαν εννέα ωδές. Ο ίδιος λόγος πιστεύει ότι ισχύει και
για την σύνθεση από τον ίδιο ποιητή για την ίδια ημέρα κανόνων με οκτώ και με
εννέα ωδές.13

2 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 384. Ως προς τον Ιωάννη ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς έχει σχηματίσει εσφαλ-
μένη άποψη, όπως αποδείχθηκε (βλ. κατωτ., 000-000).
4 Υπογραμμίζω εγώ.
5 ΩΒ, 50 και ΩΑΔ, 65.
8 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 385-386. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 24 (1900), 390.
9 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 383. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 24 (1900), 390.
10 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ Ωδή, 426.
11 Έκδ.: MP II, 507-512.
13 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 24 (1900), 390.
77
11. W. Weyh
Στην εκτενή μελέτη του για τις ακρ. των κανόνων, που δημοσιεύθηκε στην
ΒΖ,1 ο Weyh αναφέρεται και στα προβλήματα των ακρ. που σχετίζονται με την β΄
ωδή. Θεωρεί ανεπαρκή την άποψη των Ιωάννου Ζωναρά και Θεοδώρου Προδρόμου.2
Διαπιστώνει ότι οι Κοσμάς μελωδός και Ιωάννης Δαμασκηνός δεν έχουν συνθέσει
κανόνες με β΄ ωδή και θεωρείται ότι αυτό γενικεύθηκε και έγινε αίτιο της προοδευτι-
κής παραλείψεως της β΄ ωδής· η επίδραση δηλ. των δύο μελωδών στους άλλους ποι-
ητές συνετέλεσε στην συχνότερη παράλειψη της β΄ ωδής.3 Η άποψή του είναι οπωσ-
δήποτε εσφαλμένη όσον αφορά στον Ιωάννη Δαμασκηνό, του οποίου πλείστοι κανό-
νες ευρέθησαν στα χφφ. συντεθέντες εξ αρχής με εννέα ωδές.
12. Π. Ν. Τρεμπέλας
Ο Π. Τρεμπέλας τοποθετεί χρονικά το γεγονός της εκπτώσεως της β΄ ωδής των
κανόνων στην εποχή του Μανουήλ ΙΑ΄ Κομνηνού (1143-1180), κατά την οποία συνέ-
βησαν και άλλες μεταβολές, παραλείψεις ή συγχωνεύσεις σε κανόνες.4
Από την παρατήρηση «ότι οι κανόνες του Δαμασκηνού5 και του Κοσμά καθώς
και οι ιαμβικοί, ως φαίνεται και εκ των ακροστιχίδων αυτών, δεν έφερον β΄ ωδήν»,6
την οποία συνδυάζει με την συστηματική παρουσία β΄ ωδής στις ποιητικές συνθέσεις
των Στουδιτών Ιωσήφ και Θεοδώρου (και κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου)
οδηγείται στην διατύπωση της υποθέσεως ότι η ύπαρξη ή όχι β΄ ωδής στους κανόνες
οφείλεται σε διαφοροποίηση των κατά τόπους τυπικών· δηλ. «…εξ αρχής το μεν Ιε-
ροσολυμιτικόν τυπικόν δεν ενεσωμάτωσε7 και την Β΄ ωδήν εις την ορθρινήν ακολου-
θίαν, διαφόρως όμως το τυπικόν της μονής Στουδίου ενεσωμάτωσεν αυτήν…».8 Ως
προς τους ποιητές οι οποίοι συνέθεσαν κανόνες με β΄ ωδή τον απασχόλησε η περί-
πτωση του Ανδρέου Κρήτης, του οποίου άλλοι κανόνες συνετέθησαν με οκτώ ωδές
κι άλλοι, όπως φαίνεται, με εννέα. Το γεγονός αυτό το αποδίδει σε πιθανή επίδραση
που δέχθηκε ο μελωδός κατά την παραμονή του για μεγάλο χρονικό διάστημα στην
Κων/λη. Ως ενισχυτική της υποθέσεώς του θεωρεί την μνεία τυπικού, η οποία δείχνει
«ότι αρχαιόθεν και αυτό έτι το τυπικόν της εν Κωνσταντινουπόλει εκκλησίας ομιλεί
περί επτά ωδών».9
13. Eg. Wellesz

Ο Eg. Wellesz πραγματεύεται εκτενώς τα της γενέσεως και εξελίξεως του κα-
νόνος και αναφέρεται και στην β΄ ωδή επαναλαμβάνοντας την επικρατούσα άπο-
10
1 Weyh, 65.
2 Weyh, 65.
3 Weyh, 66.
4 Ο Μανουήλ Κομνηνός «εκανόνιζεν ελευθέρως τα της εκκλησιαστκής τάξεως έχων συγκατανεύοντα και τον πατρι-
άρχην Νικόλαον Γ΄» (Τρεμπέλας, Εκλογή, λ΄). Κατά τον Π. Τρεμπέλα, ο οποίος αποδέχεται ως προς το θέμα αυτό παλαι-
ότερη άποψη του Pitra, Hymnographie, 62, οι επενεχθείσες μεταβολές εντοπίζονται ως εξής: α΄) αποσιώπηση της β΄ ωδής
των κανόνων. β΄) περιορισμός των εν χρήσει τότε ύμνων του Ρωμανού σε δύο μόνο οίκους. γ΄) χρήση μόνο ενός από τα
πολυάριθμα τροπ., με τα οποία άρχιζε και τελείωνε η νυχτερινή ακολουθία (και τα οποία ονομάσθηκαν «κεκραγάρια» ή
«εξαποστειλάρια», ονομασίες χαρακτηριζόμενες από τον Π. Τρεμπέλα «βάρβαρες». δ΄) από τους πολυάριθμους κανόνες
που είχαν συντεθεί για την ίδια μέρα παρέμειναν εν χρήσει μόνον ένας ή δύο. ε΄) τα τροπ. κάθε ωδής περιορίσθηκαν συ-
νήθως σε τρία με αποτέλεσμα την κατακρεούργηση των ακρ. των κανόνων. ς΄) συγχώνευση διαφορετικών κανόνων υπό
τους αυτούς ειρμ. σε έναν. ζ΄) παράλειψη των κανόνων των αποδείπνων, οι οποίοι είχαν γενικευθεί από την εποχή του
Δαμασκηνού (Τρεμπέλας, Εκλογή, λ΄-λα΄).
5 Ο Δαμασκηνός όμως συνέθεσε κανόνες με β΄ ωδή (βλ. κατωτ., 000).
6 Τρεμπέλας, Εκλογή, 301.
7 Η λέξη «ενεσωμάτωσε» συνδέεται με την περί γενέσεως του κανόνος άποψη του συγγραφέως, η οποία εκτίθεται
στο έργο του Τρεμπέλας, Εκλογή, λα΄-λς΄.
8 Βλ. Τρεμπέλας, Εκλογή, 301.
9 Βλ. Τρεμπέλας, Εκλογή, 301.
10 Wellesz, 198-228.
78
ψη («the second Ode modeled on a canticle “Give ear, O ye heaves” (Deut. XXXII.
1-43), was an account of its mournful character, only used in Lent, and it consequence
Kanons destined for other parts of ecclesiastical year were subsequently composed
without the second Ode»).1 Αναφερόμενος στην σχέση των ειρμ. του κανόνος του Ιω-
άννου Δαμασκηνού για την Κυριακή του Πάσχα με το περιεχόμενο των αντίστοιχων
Βιβλικών ωδών παρατηρεί ότι η έλλειψη β΄ ωδής στον συγκεκριμένο κανόνα είναι
κάτι το φυσικό, διότι το θλιβερό περιεχόμενό της απάδει προς την χαρμόσυνη εορτή
του Πάσχα.2 Εν τούτοις οι ποιητές των κανόνων φαίνεται ότι δεν θεωρούν ασυμβίβα-
στη την ύπαρξη β΄ ωδής με την χαρμόσυνη ατμόσφαιρα της Αναστάσεως, αφού έχουν
συνθέσει κανόνες με εννέα ωδές και για την εορτή του Πάσχα και για όλη την ανα-
στάσιμη (και χαρμόσυνη) περίοδο του Πεντηκοσταρίου.3
14. Ν. Β. Τωμαδάκης
Ο Ν. Τωμαδάκης θεωρεί ότι ο λόγος για τον οποίο παραλείπεται η β΄ ωδή εί-
ναι το πένθιμο περιεχόμενο της Βιβλικής β΄ ωδής ή η σχέση του θέματός της με το
θέμα της α΄ ωδής: «παρέλειψαν ως πένθιμον ή ως ταυτόσημον με την πρώτην την
δευτέραν ωδήν».4 Παρά το ότι κάποιοι ειρμ. β΄ ωδής αναφέρονται στα γεγονότα
που συνδέονται με την α΄ Βιβλική ωδή (Διάβαση Ερυθράς θαλάσσης, σωτηρία από
την δουλεία της Αιγύπτου κλπ.)5 η β΄ ωδή μπορεί να θεωρηθεί «ταυτόσημος» με
την α΄ μόνον ως προς τον ποιητή της, τον Μωυσή, συγγραφέα της Εξόδου και του
Δευτερονομίου, στα οποία περιέχονται οι αντίστοιχες Βιβλικές ωδές. Ούτε ο χρό-
νος κατά τον οποίον ανεπέμφθησαν προς τον Θεό είναι κοινός, ούτε το γεγονός
εξ αφορμής του οποίου συνετέθησαν. Αν υποθέσουμε ότι η άποψη του Ν. Τωμα-
δάκη είναι ορθή, θα έπρεπε να εκπίπτουν και άλλες ωδές: π.χ. οι ζ΄ και η΄ ωδές
είναι περισσότερο «ταυτόσημες» από όσο η α΄ και η β΄ (τουλάχιστον ως προς τις
τρεις προαναφερθείσες παραμέτρους).6 Τέλος ως προς το πρόβλημα του αριθμ.
των ωδών στους κανόνες, το οποίο έθεσε ο Π. Τρεμπέλας,7 ο Ν. Τωμαδάκης υπο-
θέτει ότι αυτό «έχει σχέσιν με την στιχολογίαν των ψαλμών, η οποία θα ήτο διά-
φορος κατά τα τυπικά».8
15. Π. Χρήστου
Ο Π. Χρήστου αναφερόμενος στο πρόβλημα της β΄ ωδής δεν ασχολείται με τα
αίτια της αποβολής της από τους κανόνες που συνετέθησαν με εννέα ωδές και με
τους λόγους συνθέσεως κανόνων που έχουν οκτώ ωδές εξ αρχής. Περιγράφει το φαι-
νόμενο επισημαίνοντας ότι η β΄ ωδή αποτελεί χαρακτηριστικό της πρώιμης περιόδου
των κανόνων και ότι η έκπτωσή της ακολούθησε. Όσον αφορά στην σύνθεση τριωδί-
ων και τετραωδίων (εν αντιθέσει προς τον Π. Τρεμπέλα)9 θεωρεί ότι η σύνθεσή τους
δεν προηγείται των πλήρων κανόνων: «ίδιον γνώρισμα των κανόνων ήτο η διαίρεσις
αυτών εις ωδάς, εννέα τον αριθμόν κατ’ αρχάς. Βραδύτερον παρελείφθη η β΄ ωδή,
1 Wellesz, 198.
2 Wellesz, 215.
3 Βλ. κατωτ., 000-000.
4 Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 203.
5 Βλ. για το θέμα: Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 89-90.
6 «Ὅσα μέντοι εἴρηται τοῖς παισὶν ἐν τῇ καμίνῳ ἐκείνα εἰς δύω ᾠδὰς εἴρηται ἑβδόμην λέγω καὶ τὴν ὀγδόην· πρότε-
ρον μὲν γὰρ δι’ ἐξομολογήσεως καὶ κατακρίσεως ἑαυτῶν καὶ ἀναμνήσεως τῶν τοῖς προπάτορσιν αὐτῶν ἐπηγγελμένων
πρὸς τοῦ Θεοῦ εἰς ἔλεον αὐτὸν τοῦ ἔθνους ἐπεσπῶντο καὶ ἑαυτῶν· εἴτα διατηρουμένους ἐκ τοῦ πυρὸς ἀβλαβεῖς κα-
τανοοῦντες ἑαυτοὺς εἰς ὕμνον ἐτράπησαν χαριστήριον…» σημειώνει ο Ιωάννης Ζωναράς για την ζ΄ και η΄ ωδή (Christ, 7).
7 Βλ. ανωτ., 000.
8 Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 203, σημ. 1.
9 Χρήστου, 237, σημ. 5.
79
εποιούντο δε εξ αρχής και κανόνες μετ’ ολιγωτέρων ωδών, ως είναι τα διώδια και
τα τριώδια».1
16. Θ. Δετοράκης
Ο. Θ. Δετοράκης δεν συμφωνεί με την κοινώς αποδεκτή άποψη ότι αιτία της
παραλείψεως της β΄ ωδής είναι το πένθιμο περιεχόμενό της, ούτε με τις απόψεις των
Π. Τρεμπέλα (για την διαφοροποίηση του αριθμού των ωδών του κανόνος στην Ιε-
ρουσαλήμ και την Κων/λη)2 και Ν. Τωμαδάκη (ότι λόγος της παραλείψεώς της είναι
η ταυτότητα του περιεχομένου της με το περιεχόμενο της α΄ ωδής),3 τις οποίες θεω-
ρεί «προσωπικές απόψεις που μάλλον περιπλέκουν αντί να λύνουν το πρόβλημα».4
Σημειώνει ότι: «Στην πράξη οι κανόνες έχουν μόνο οκτώ ωδές, γιατί από τους αρχαί-
ους ακόμη χρόνους επικράτησε η συνήθεια να μη χρησιμοποιείται η β΄ ωδή».5 Όπως
είχε φανεί ήδη από τους εκδοθέντες στα AHG κανόνες, από πολύ ενωρίς επικράτησε
η τάση παραλείψεως της β΄ ωδής (εκπτώσεως-μη συνθέσεως εξ αρχής), αλλά η σύνθε-
ση (μεγάλου αριθμού) κανόνων με εννέα ωδές συνεχίσθηκε ως παράλληλη κατάστα-
ση. Επίσης οι κανόνες των AHG έδειξαν ότι οι κανόνες με β΄ ωδή ήταν εν χρήσει σε
μεγάλη έκταση και για περίοδο τεσσάρων αιώνων περίπου αφ’ ότου άρχισε η παρά-
λειψη της β΄ ωδής, επομένως και «στην πράξη» δεν είναι ευκαιριακή η σύνθεση και
χρησιμοποίηση κανόνων με εννέα ωδές. Ως προς τον Ιωάννη Δαμασκηνό ο Δετοράκης
επαναλαμβάνει ότι δεν συνθέτει ποτέ β΄ ωδή στους κανόνες του.6
17. Λοιποί ερευνητές

Την περί β΄ ωδής άποψη που διετύπωσαν οι βυζαντινοί υπομνηματιστές κανό-
νων Ιωάννης Ζωναράς και Θεόδωρος Πρόδρομος επανέλαβαν κατά καιρούς και άλλοι
νεότεροι μελετητές, φιλόλογοι, θεολόγοι και μουσικολόγοι: Μεταξύ αυτών:
– ο J. Goar, στο Ευχολόγιο, το οποίο εξέδωσε, παραθέτει απόσπασμα με την άποψη
του Ιωάννου Ζωναρά.7
– ο Ν. Βούλγαρης.8
– o J. B. Pitra9 ασχολείται με το θέμα εξ αφορμής του κανόνος 324 προς τους αγίους
αποστόλους, ο οποίος συνετέθη με β΄ ωδή.
– οι T. Toscani και J. Cozza-Luzi.10
– ο Γ. Παπαδόπουλος.11
– ο Άνθ. Παπαδόπουλος επισημαίνει την σπανιότητα των κανόνων με εννέα ωδές
στην λειτουργική πράξη και παρουσιάζει την ύπαρξή τους ως φαινόμενο σποραδι-
κό, αποσπασματικό ακόμη και κατά την περίοδο του Τριωδίου (όταν, ως γνωστόν,
η χρησιμοποίηση κανόνων με β΄ ωδή είναι γενικευμένη): «Και τυπικώς μεν ο κανών
περιέχει εννέα συστήματα κατά τον αριθμόν των εννέα ωδών, συνήθως όμως σύ-
γκειται από οκτώ, διότι η δευτέρα ωδή κατά κανόνα παραλείπεται σπανίως απα-
ντώσα, καθώς εις τον μέγαν κανόνα της Πέμπτης της ε΄ εβδομάδος και τον κανό-
1 Χρήστου, 237. – Πρέπει να επισημανθεί στο σημείο αυτό ότι τα διώδια είναι μεμονωμένη περίπτωση, συνδεομένη
με την ιδιαιτερότητα του Κοσμά ως προς την σύνθεση β΄ ωδής και με τις διασκευές του διωδίου του (βλ. κατωτ., 000).
Ομοίως τα τετραώδια είναι ολιγαριθμότερα των τριωδίων, η χρησιμοποίησή τους όμως ήταν σταθερή.
2 Βλ. ανωτ.,
3 Βλ. ανωτ.,
4 Δετοράκης, Ποίηση, 67.
7 Goar, 352.
8 Ν. Βούλγαρη, Ιερά Κατήχησις, Κων/λις 1861, 35.
9 Pitra, Hymnographie, 86.
10 Toscani, Cozza-Luzi, XXV.
11 Παπαδόπουλος Γ., Συμβολαί, 204.
80
να της Παρασκευής της ς΄ εβδομάδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής».1 Επίσης υπο-

γραμμίζει την επίπτωση που είχε η παράλειψη της β΄ ωδής των κανόνων και στον
αριθμό των καταβασιών: «Αι καταβασίαι εκάστης εορτής είναι οκτώ αντί εννέα
κατά τον αριθμόν των ωδών, διότι παραλείπεται η δευτέρα».2
– ο χαλκέντερος πρώην Λεοντοπόλεως Σ. Ευστρατιάδης στο Ειρμολόγιό του3 αναφέ-
ρεται στο περιεχόμενο των εννέα ωδών της Αγίας Γραφής, αλλά δεν ασχολείται με
το θέμα της εκπτώσεως της β΄ ωδής, προτιμώντας –υποθέτουμε– την σιωπή από την
αστήρικτη διατύπωση απόψεων.
– ο Ανδρ. Φυτράκης4 κάνει λόγο για «την παρὰ των πρώτων ακόμη μελῳδών των κα-
νόνων παράλειψιν κατὰ το πλείστον της δευτέρας Βιβλικής Ωιδής, εν ῃ επιπλήτ-
τεται, ως γνωστόν, μετὰ δριμύτητος ο Ισραήλ» και επισημαίνει: «Πάντως η παρά-
λειψις της β΄ ωδής δεν υπήρξεν υποχρεωτική δια τους μεταγενεστέρους ποιητάς».5
Η πρώτη άποψη είναι εσφαλμένη, διότι οι πρώτοι μελωδοί (εξαιρουμένων του Κο-
σμά και του Ιωάννου Δαμασκηνού, βάσει όσων ήταν γνωστά τότε) συνέθεσαν κανό-
νες με β΄ ωδή. Επίσης οι ποιητές δεν παραλείπουν την Βιβλική β΄ ωδή, αλλά την β΄
ωδή του κανόνος τον οποίο συνθέτουν. Επ’ ευκαιρίᾳ της παρουσιάσεως του έργου
του Ιωσήφ του υμνογράφου ο Φυτράκης αναφέρεται και στην σύνθεση κανόνων με
β΄ ωδή από τον ποιητή και σημειώνει: «Εκ των ακροστιχίδων προκύπτει ότι ο Ιω-
σήφ εποίησε μεν τους πλείστους εκ των κανόνων του άνευ δευτέρας ωδής, αλλά
και αριθμόν τινα εξ αυτών μετά της ωδής ταύτης, ήτις όμως απεκόπη εις τας πε-
ρισσοτέρας των περιπτώσεων, όταν ούτοι εισήχθησαν εν τῃ λατρείᾳ».6 Στην τελευ-
ταία φράση διακρίνεται η αντίληψη ότι οι κανόνες με β΄ ωδή δεν ήταν εν χρήσει ή
δεν συνετέθησαν για λατρευτική χρήση (το ερώτημα φυσικά είναι για ποιο λόγο συ-
νετέθησαν εν τοιαύτῃ περιπτώσει) και ότι όταν εισάγονταν στην λατρεία αποβαλ-
λόταν η β΄ ωδή τους. Το εσφαλμένο της συγκεκριμένης απόψεως έχει δείξει ο Αθ.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς.7
– ο H. G. Beck, ο οποίος σημειώνει σχετικώς:8 «Ursprünglich hatte der Kanon kein
eigenstandiges Leben, sonderm diente dazu, zwischen die biblischen Cantica zählen
die Kanones ursprünglich auch neun Teile, auch ihrerseits ωδαί gennant. Da aber
daw lange Canticum aus Deuteronomion 32, 1-20 meist nur in der groben Quadra-
gessima gelesen wurde, haben wir auch meist nur achtteilige Kanones».
– ο G. Schirò αναφέρεται στο ιστορικό του προβλήματος (δίχως να επεκτείνεται πε-
ραιτέρω) επ’ ευκαιρίᾳ της παρουσιάσεως των χαρακτηριστικών της ποιήσεως του
Ανδρέου Κρήτης,9 ένα από τα οποία είναι και η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή.10 Σε με-
ταγενέστερη μελέτη του ο Schirò διευκρινίζει ότι δεν συμφωνεί με την άποψη των
Ζωναρά και Προδρόμου: «L’ ode II è spesso omessa perchè (si dice, ma non sempre
vero) di carattere penitenziale».11
1 Ανθ. Παπαδόπουλος, 63.

2 Ανθ. Παπαδόπουλος, 79.
3 ΕΕ, β΄.
4 Ανδρ. Φυτράκη, Η εκκλησιαστική ημών ποίησις κατά τας κυριωτέρας αυτής φάσεις, Αθήναι 1957, 51-52.
5 Με τον όρο «παράλειψις» εννοείται «μη σύνθεσις εξ αρχής» (υποχρεωτική από ενός σημείου και μετά έγινε η έκ-
πτωση της β΄ ωδής σε όσους κανόνες είχαν εξ αρχής εννέα ωδές).
6 Α. Φυτράκη, Το έργον Ιωσήφ του υμνογράφου (κρίσεις και παρατηρήσεις). La Chiesa Graeca in Italia dall VIII al XVI
secolo, Atti del Convegno storico interecclesiale (Bari 30 Apr.-4 Magg. 1969), Πάντοβα 1972, 531.
7 Α. Φυτράκη, Το έργον Ιωσήφ του υμνογράφου (κρίσεις και παρατηρήσεις). La Chiesa Graeca in Italia dall VIII al XVI
secolo, Atti del Convegno storico interecclesiale (Bari 30 Apr.-4 Magg. 1969), Πάντοβα 1972, 531, n. 2.
8 Beck, 265.
9 Schirò.
10 Schirò, 132-133.
11 G. Schirò, La seconda Leggenda di Cassia, Δίπτυχα 1 (1979), 304, n. 16.
81
– ο L. Bernhad1 παρατήρησε την απουσία της β΄ ωδής στους κανόνες Κοσμά μελωδού
και Ιωάννη Δαμασκηνού και την απέδωσε στην έκτασή της. Διατύπωσε την άποψη
ότι η τακτική των δύο μεγάλων μελωδών να παραλείπουν την β΄ ωδή καθιερώθηκε
εν συνεχείᾳ και γενικεύθηκε.
– ο Ιω. Φουντούλης.2
– η D. Tuliatos-Banker σημειώνει για το θέμα της β΄ ωδής: «Further more, it is
extremely rare to find a kanon with all nine Odes as they are numerically organized
above3 – the reason being, that the second Ode is usually reserved for the Lenten
period and thus ommited from the regular Order».4
– Στα AHG δεν παρουσιάζεται ολοκληρωμένη άποψη περί β΄ ωδής. Τα μέλη της επι-
στημονικής ομάδας που είχαν αναλάβει την έκδ. και τον σχολιασμό των κανόνων
εκφράζουν την άποψή τους μεμονωμένα για κάθε κανόνα με εννέα ωδές. Οπωσδή-
ποτε είναι εμφανές ότι δεν αποδέχονται την άποψη των Ζωναρά και Προδρόμου.
Προφανώς την πλήρη άποψη περί β΄ ωδής θα διατύπωνε ο G. Schirò στο δέκατο τέ-
ταρτο τόμο της σειράς, «όπου ο εποπτεύων το όλον έργο καθηγητής επρόκειτο να
θέση, συζητήση και λύση κατά το δυνατόν όλα τα βασικά προβλήματα της Υμνο-
γραφίας».5 Όμως ο θάνατος του αείμνηστου ελληνιστή εμπόδισε την έκδ. του τό-
μου αυτού και μας στέρησε τα συμπεράσματα, στα οποία είχε καταλήξει ο Schirò
μετά την έκδ. τόσων κανόνων με β΄ ωδή στα AHG
– η El. Jeffreys στο ODB, στο λήμμα Kanon, σημειώνει: «The kanon was a set of
verse paraphrases that during the 8th C. gradualy replaced the nine biblical canticles
previously chanted during the orthros… A kanon is theoretically (υπογραμμίζω
εγώ) made up of nine odes (or more usually eight, since the second ode is used only
during Lend…».6
– Με ηπιότερο τρόπο διατυπώνεται από τον A. Louth η ίδια άποψη σχετικά με το
υμνογραφικό έργο του Ιωάννου Δαμασκηνού.7
– Ο S. Froyshov γνωρίζει από την μελέτη χειρόγραφων λειτουργικών βιβλίων και τυ-
πικών ότι η χρησιμοποίηση κανόνων με β΄ ωδές δεν περιοριζόταν την περίοδο της
Μ. Τεσσαρακοστής και ότι τα τριώδια προηγούνται της συνθέσεως κανόνος με εν-
νέα ωδές, αναγόμενα στον 6ο αι.8
– Ο R. Krivko συνοψίζει τις μέχρι σήμερα διατυπωθείσες απόψεις περί β΄ ωδής.9
– Επειδή δεν ευρίσκεται σήμερα εν χρήσει η β΄ ωδή, μπορεί να παραλείπεται και η
μνεία της.10
1 Βλ. L. Bernhad, Der Ausfall der 2. ode in Byzantinischen Neunodenkanon, Th. Michels (ed.) Heuresis, Festschrift für
Andreas Rohracher, Σάλτσμπουργκ 1969, 91-101.
2 « …η β΄ ωδή λόγω του πενθίμου χαρακτήρος της, εψάλλετο μόνο κατά την Τεσσαρακοστή.» και « …η Δευτέρα (ωδή)
παρελείπετο για τον λόγο που αναφέραμε πιο πάνω, τον πένθιμο δηλαδή χαρακτήρα της» (Ιω. Φουντούλη, Όρθρος Δ΄,
Λογική λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971, 254.
3 Έχει παραθέσει προηγουμένως το περιεχόμενο των εννέα Βιβλικών ωδών.
4 Tuliatos-Banker, 338.
5 Κομίνης, Φώτιος, 21
6 ODB, II, 1102. – Πρβλ. και αντίστοιχη απλή αναφορά στο πρόβλημα: G. M. Hanke, Der Odenkanon des Tagzeitengritus
Konstantinopels im Licht der Beiträge H. Schneiders und O. Strunks – eine Relecture, H. J. Feulner, E. Velkovska, R. F. Taft,
S.J. (eds), Crossroad of Cultures. Studies in Liturgy and Patristics in Honor of Gabriele Winkler, OCA 260, Ρώμη 2000, 345-367.
– Hannick-Plank-Lutzka, Ι, XLVIII-XLIX. – O. Heiming, Die Neun- und Drei-Oden-Kanones der Byzantiner, Der Christliche
Orient in Vergangeinheit und Gegenwart 2 (1937), 105-109. – Spanos, 24.
7 A. Louth, St John Damascene, Tradition and Originality in Byzantine Theology, Oxford Early Christian Studies 2004,
255.
8 Froyshov, 169.
9 Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels, 60 κ.ε. – Krivko, Ausfälle und Interpolationen.
10 Ο Α. Αλυγιζάκης, Ο χαρακτήρας της ορθοδόξου ψαλτικής, ΕΕΘΣΠΘ 29 (1986-1989), 404-408, αναφερόμενος στους
ειρμ. των ωδών των κανόνων και ασχολούμενος με το περιεχόμενό τους (προτυπώσεις κλπ.) παραλείπει τα περί β΄ ωδής.
Η Βιβλική β΄ ωδή δεν έχει συναριθμηθεί με τις άλλες και στον κώδ. ΘΣΠΑ 4, φφ. 329-347ν, είναι δε η μοναδική φορά που
έχει συμβεί αυτό στα εξετασθέντα χειρόγραφα Ωρολόγια και Ψαλτήρια.
82
– Εννοείται ότι δεν μπορούμε να έχουμε απαιτήσεις από την πληθώρα μελετών δί-
χως επιστημονικές αξιώσεις, που προορίζονται για το ευρύ κοινό, το πλήρωμα της
εκκλησίας, με σκοπό την νουθεσία ή την ενημέρωσή του σε γενικές γραμμές. Πα-
ρατίθεται απόσπασμα μιας από τις πιο εμπεριστατωμένες εργασίες του είδους:
«Η ακροστιχίς του κανόνος της Μεγ. Τρίτης αποτελεί συνέχειαν της του κανόνος
της Μεγ. Δευτέρας, ως ήδη εσημειώσαμεν. Ο μικρός αριθμός των γραμμάτων
των λέξεων ΤΡΙΤΗι ΤΕ υπήρξε κατά πάσα πιθανότητα ο λόγος, δια τον οποί-
ον, ο ποιητής παρέλειψε την β΄ ωδήν, ήτις κατά το Τυπικόν στιχολογείται εκά-
στην Τρίτην της Μεγ. Τεσσαρακοστής, και περιωρίσθη εις την η΄ και θ΄. Ο κανόνας
ούτος μετά των κατά μίμησιν αυτού και υπό την αυτήν ακροστιχίδα πεποιημένων
προεορτίων κανόνων των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων (Απόδειπνα 21ης Δε-
κεμβρίου και 2ας Ιανουαρίου) και των υπό Συμεών του Θεσ/κης ποιηθέντος ομοί-
ου προεορτίου της εορτής του αγίου Δημητρίου κανόνος είναι τα μόνα γνωστά δι-
ώδια».1
1 Κ. Παπαγιάννη, πρωτοπρεσβυτέρου, Ερμηνεία των κανόνων της Μ. Εβδομάδος. Ο κανόνας της Μ. Τρίτης, Γρηγό-
ριος Παλαμάς 53 (1970), 226, (υπογραμμίζω εγώ).
83
Β΄. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙ Β΄ ΩΔΗΣ ΑΠΟΨΕΩΝ
Όπως αναφέρθηκε ήδη στην εισαγωγή, το πρόβλημα της β΄ ωδής, γνωστό από
το ιβ΄ αι., είναι από τα πλέον πολυσυζητημένα θέματα της υμνογραφίας. Είναι σημα-
ντικό φιλολογικό πρόβλημα, το οποίο προκάλεσε μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον φιλο-
λόγων, θεολόγων και μουσικών αφού, ως θεμελιώδες ερώτημα, δεν μπορεί να το πα-
ραβλέψει ο ασχολούμενος με τους κανόνες.
Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί θα μπορούσαν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες:
α΄. στις απόψεις που συνδέουν την χρησιμοποίηση (σύνθεση/ διατήρηση) και την
έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με το περιεχόμενο της Βιβλικής β΄ ωδής.
β΄. στις απόψεις που συσχετίζουν την έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με την
λατρευτική τους χρήση.
Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται οι απόψεις που συνδέουν την έκπτωση της
β΄ ωδής των κανόνων με το ύφος της Βιβλικής β΄ ωδής, διότι το θλιβερό και απειλη-
τικό ύφος της Βιβλικής β΄ ωδής απάδει προς το ύφος των ασματικών κανόνων (Ζω-
ναράς, Θ. Πρόδρομος, Νικόδημος Αγιορείτης και όσοι υιοθέτησαν την άποψή τους) ή
στο ότι η Βιβλική β΄ ωδή έχει το ίδιο περίπου περιεχόμενο με την α΄ Βιβλική ωδή (Ν.
Τωμαδάκης). Στην δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι απόψεις που συσχετίζουν την
έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με την επίδραση σημαντικών μελωδών (W. Weyh,
L. Bernhad), με την λατρευτική χρήση των κανόνων, π.χ. με τυπικά μονών (Π. Τρε-
μπέλας) ή με την θέση των κανόνων στις ακολουθίες (Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς).
Για μεγάλο χρονικό διάστημα κυριάρχησε η θεωρία των Ιωάννου Ζωναρά και
Θεοδώρου Προδρόμου. Οι περισσότεροι ερευνητές την αποδέχθηκαν τουλάχιστον σι-
ωπηρά· σχεδόν θεωρήθηκε ως «επίσημη» τρόπον τινά άποψη (τίνος;) επί του θέμα-
τος. Η θεωρία των Ζωναρά και Προδρόμου έχει προκαλέσει την εμπεριστατωμένη
κριτική των νεοτέρων φιλολόγων, οι οποίοι, αρχής γενομένης από τον Αθ. Παπαδο-
πούλο-Κεραμέα, κατέστησαν εμφανείς τις αδυναμίες της. Η έρευνα σχετικά με την
β΄ ωδή οφείλει πολλά στον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα, γιατί ο ακάματος επιστή-
μων με τις μελέτες του διεχώρισε τον περί β΄ ωδής μύθο από την επιστημονική αλή-
θεια, την οποία στήριξε με πειστήρια προερχόμενα από την μελέτη χφφ. Το εγχεί-
ρημά του είναι πολυτιμότατο για τα νέα στοιχεία τα οποία προσκομίσθηκαν στην
έρευνα και διότι απέδειξε πως το θέμα της β΄ ωδής είναι πολυπλοκότατο, επομένως
δεν μπορεί να εξετάζεται μεμονωμένα. Οι μελέτες του έδειξαν ότι προβλήματα όπως
της β΄ ωδής δεν είναι δυνατό να αντιμετωπισθούν μόνο με μελέτη των εκδεδομένων
στα έντυπα λειτουργικά βιβλία κειμένων, αλλά πρέπει οπωσδήποτε να γίνει έρευνα
χφφ. λειτουργικών βιβλίων. Υπέδειξε δηλ. ότι πρέπει να ανατρέξουμε κατά το δυνα-
τόν στην εποχή που διαμορφώνονται οι καταστάσεις, τις οποίες αντιμετωπίζουμε σή-
μερα ως φιλολογικά προβλήματα.1 Μετά την απόρριψη της θεωρίας των Ζωναρά και
Προδρόμου από τους νεότερους ερευνητές, κοινό στοιχείο στις από μέρους τους προ-
σεγγίσεις του προβλήματος είναι η προσπάθεια να απαντήσουν στο ερώτημα «γιατί
1 Τα ουσιαστικότερα αποτελέσματα στην έρευνα μέχρι σήμερα όσον αφορά σε παρόμοια με την β΄ ωδή θέματα προ-
ήλθαν από αυτού του είδους την μελέτη και αναζήτηση σε χφφ. (αναφέρουμε ενδεικτικώς τις πολυτιμότατες προδρομι-
κές εργασίες του Σ. Ευστρατιάδου για τους ποιητές, την μελέτη της E. Follieri σχετικά με τα κυριότερα προβλήματα της
βυζαντινής ποίησης και περί του ποιητού Γεωργίου (βλ. Follieri, Problemi), την ανίχνευση μεγάλου μέρους της ογκωδε-
στάτης ποιητικής παραγωγής του υμνογράφου Ιωσήφ από τον Ευτ. Τωμαδάκη (βλ. Τωμαδάκης) και πλήθους ανέκδοτων
κανόνων από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον και τον Getov για την περίοδο των ακίνητων εορτών και από τον Ευτ. Τω-
μαδάκη για την περίοδο του Τριωδίου και της Παρακλητικής. Ομοίως παραμένουν προβλήματα προς διερεύνηση οι ποι-
ητές Ιγνάτιος (ή Ιγνάτιοι), Κλήμης (ένας ή περισσότεροι), Ιωάννης (μοναχός, Δαμασκηνός κλπ.), βεβαίως ο Γεώργιος (ή
οι Γεώργιοι), ο Ιώβ κλπ.
84
εξέπεσε η β΄ ωδή». Επομένως είναι φυσικό η αναζήτηση όλων να συγκλίνει προς μία
μόνο κατεύθυνση, αυτήν που συνδέεται με το μυστηριώδες ερώτημα, το οποίο ενστι-
κτωδώς σχεδόν έρχεται στο νου όλων σχετικά με τη β΄ ωδή.
Η μέχρι σήμερα ευρύτατα διαδεδομένη άποψη των Ιωάννου Ζωναρά και Θεο-
δώρου Προδρόμου περί β΄ ωδής είναι αποτέλεσμα συγχύσεως προερχομένης από αδι-
καιολόγητες συνδέσεις στοιχείων που δεν έχουν σχέση στο συγκεκριμένο σημείο: Η
στιχολόγηση της Βιβλικής β΄ ωδής μόνο κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακο-
στής συνδέθηκε με την β΄ ωδή των κανόνων: το περιεχόμενο της ωδής του προφ. Μω-
υσέως συνδέθηκε στην αρχή με το περιεχόμενο του ειρμ. της β΄ ωδής των κανόνων και
με την β΄ ωδή των κανόνων. Η αιτιολόγηση αυτή έγινε εκ των υστέρων, κάλυψε την
αληθινή αιτία του παραμερισμού της β΄ ωδής, απέκτησε «θεολογικό» χαρακτήρα και
κυρίως φορτίσθηκε συναισθηματικά με τον φόβο της οργής του Θεού για τις αμαρτίες
των Ισραηλιτών, φόβο τον οποίο πλέον νοιώθει ο «νέος Ισραήλ». Ο φόβος της τιμωρί-
ας οδηγεί στην συντριβή και στην μετάνοια, επομένως ήταν εύκολη η σύνδεση της β΄
ωδής με την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, περίοδο μετάνοιας και συναίσθησης αμαρτιών.1
Η θεωρία του Ζωναρά και του Προδρόμου υιοθετήθηκε και επικράτησε, αλλά
αγνοούμε αν οι δύο επιφανείς λόγιοι είναι αυτοί που την επινόησαν ή απλώς διερ-
μηνεύουν την θεολογίζουσα περί β΄ ωδής άποψη της εποχής τους.2 Οπωσδήποτε όμως
ευθύνονται για τον συσκοτισμό που δημιουργήθηκε όσον αφορά στο συγκεκριμένο
πρόβλημα. Επομένως είναι δικαιολογημένη η έκρηξη οργής του Αθ. Παπαδοπούλου-
Κεραμέως, ο οποίος τους κατηγορεί ότι «εψευδολόγησαν αναισθήτως»3 και μάλλον
είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι παρά την μόρφωση και την οξύνοιά τους πίστευ-
αν αυτά τα οποία έγραφαν και δεν είχαν πρόθεση να μας παραπλανήσουν. Οι νεό-
τεροι ερευνητές κατέβαλαν προσπάθειες να προσεγγίσουν το θέμα επιστημονικά και
ανέδειξαν διαφορετικές πτυχές του προβλήματος, δεν έλαβαν όμως υπ’ όψιν τους τα
κείμενα (εξ άλλου όλοι ασχολήθηκαν ευκαιριακά με το πρόβλημα)· εξαίρεση αποτε-
λεί η συμβολή του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως.
Ίσως η θεωρία του Ζωναρά και του Προδρόμου αποτυπώνει την επιθυμία των
λογίων της εποχής να μην αναφέρονται σε θέματα δυσοίωνα, απειλητικά ή δυσάρε-
στα λόγω των έντονων ανακατατάξεων στην ανατολική Μεσόγειο και της απώλει-
ας εδαφών της αυτοκρατορίας κατά τον ιβ΄ αι. Είναι πιθανόν η ερμηνεία που δίνουν
στην έκπτωση της β΄ ωδής να εντάσσεται σε αυτό το γενικό κλίμα.
Συνοψίζοντας τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί σήμερα για την β΄ ωδή κατα-
λήγουμε στα εξής: η παράλειψη της β΄ ωδής ή η έκπτωσή της από τους κανόνες που
είχαν συντεθεί με εννέα ωδές είναι το σημαντικότερο από τα σχετιζόμενα με τους
κανόνες προβλήματα και το έναυσμα για πλήθος άλλες μεταβολές του κειμένου των
κανόνων. Δεν γνωρίζουμε σε ποιο λόγο οφείλεται, παρά την προσπάθεια των ερευνη-
τών να δώσουν απάντηση στο ερώτημα. Όμως εστιάζοντας στην αναζήτηση των λό-
γων εκπτώσεως της β΄ ωδής δεν πρέπει να παραβλέψουμε την φιλολογική διάσταση
του προβλήματος, δηλ. την τύχη των κειμένων, την θέση των κανόνων με εννέα ωδές
στις ακολουθίες και την σχέση του προβλήματος με την γένεση του κανόνος και την
διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλίων, θέματα στα οποία μεταξύ άλλων αναφέρε-
ται η μελέτη αυτή.
1 Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πρόδρομος διατύπωσε αναλυτικότερα την συντομότατα εκφρασμένη άποψη του Ζωνα-
ρά για την β΄ ωδή. Ο Ζωναράς αναφέρεται μόνο στο περιεχόμενο της Βιβλικής β΄ ωδής την οποία θεωρεί ότι είναι προμα-
ρυρία πρὸς Ἰουδαίους καὶ ἀπειλὴ καὶ ἔλεγχος τῆς πονηρίας αὐτῶν καὶ τῶν μελλόντων αὐτοὺς καταλήψεσθαι κακῶν
προαγόρευσις (βλ. ανωτ., 000). Η σύνδεση της Βιβλικής β΄ ωδής με την β΄ ωδή των κανόνων και την Μεγάλη Τεσσαρακο-
στή εκφράζεται ρητώς από τον Θεόδωρο Πρόδρομο.
2 Την εκδοχή αυτή δέχεται ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 385.
85
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Ή ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ

ΣΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΕΤΗΣΙΟΥ
ΚΑΙ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΕΟΡΤΩΝ
Α΄. Η ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Ή ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ

ΣΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΕΤΗΣΙΟΥ ΚΥΚΛΟΥ
Ι. ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Το εκκλησιαστικό ή λειτουργικό έτος1 περιλαμβάνει τρεις κύκλους ακολουθιών:

τον κύκλο του νυχθημέρου,2 τον εβδομαδιαίο κύκλο και τον ετήσιο: κινητές και ακί-
νητες εορτές.3 Οι κυριότερες ακολουθίες του νυχθημέρου είναι ο εσπερινός και ο όρ-
θρος και τα λειτουργικά βιβλία που περιέχουν τις ακολουθίες αυτές είναι το Ωρολό-
γιο, το Ψαλτήριο και τα Μηναία. Τον εβδομαδιαίο κύκλο συναντούμε κυρίως στην
Παρακλητική, επίσης στο Τριώδιο και στο Πεντηκοστάριο.4 Οι ακίνητες εορτές εορ-
τάζονται σε σταθερές ημερομηνίες, καταλαμβάνουν το χρονικό διάστημα των δώδε-
κα μηνών του έτους και διακρίνονται, ως προς το τιμώμενο πρόσωπο, σε Δεσποτικές,
Θεομητορικές και εορτές αγίων. Όπως είναι φυσικό, οι συντεθέντες με εννέα ωδές
κανόνες, οι οποίοι αναφέρονται στις εορτές αυτές, είναι πολυάριθμοι.5
Με τον όρο «κανόνες των ακινήτων εορτών» αναφερόμαστε σε κανόνες εκδε-
δομένους στα έντυπα μηναία6 και στα AHG πρωτίστως, σε κανόνες εκδοθέντες μεμο-
νωμένα και στον καθόλου ευκαταφρόνητο αριθμ. ανέκδοτων κανόνων με εννέα ωδές
που βρέθηκε σε χφφ.
Τα δώδεκα μηναία, ένα για κάθε μήνα του έτους, είναι τα λειτουργικά βιβλία
που περιέχουν τις ακολουθίες του κύκλου των ακινήτων εορτών από την 1η Σεπτ.
έως την 31η Αυγ. Χρησιμοποιούνται στην λειτουργική πράξη από την εισαγωγή της
ακολουθίας του εσπερινού και του όρθρου στην ανύμνηση των αγίων (αυτό συνέβη
το 528 με νόμο του Ιουστινιανού)7 και (από τα μέσα του θ΄ αι., κατά τον Αθ. Παπα-
1 A. Adam, The Liturgical Year: Its History and Meaning after the Reform of the Liturgy, Νέα Υόρκη 1981. – P. Bradshaw,
The Search for the Origins of Christian Worship: Sources and Methods for the Study of Early Liturgy, Οξφόρδη-Νέα
Υόρκη 20022. – P. Bradshaw, Reconstructing Early Christian Worship, Λονδίνο 2009. – V. Grumel, Έτος εκκλησιαστι-
κόν, ΘΗΕ 5 (1964), 957-965. – M. Johnson (ed.), Between Memory and Hope: Readings on the Liturgical Year, Μινεσό-
τα 2000. – K. Levy-D. Conomos, Liturgy and liturgical books. Byzantine rite, Grove Music Online ed. L. Macy, http://
www.grovemusic.com. – Α. Lingas, Sunday Matins in the Byzantine Cathedral Rite: Music and Liturgy, PhD thesis, The
University of British Colombia, 1996. – A. Nocent, The Liturgical Year, Ι-IV, The Liturgical Press 1977. – ODB, 2215. – A.
Schmemann, Introduction to Liturgical Theology, St Vladimir’s Seminary Press, Νέα Υόρκη 1986, 150-162. – T. J. Talley, The
Origins of the Liturgical Year, Νέα Υόρκη 19862. – R. Taft, The Byzantine Rite. A Short History, American Essays in Liturgy
Series, Μινεσότα 1992 (παρουσιάζει την εξέλιξη του βυζαντινού λειτουργικού έτους μέχρι σήμερα). – Για την Ιεροσο-
λυμιτική και Παλαιστινιακή παράδοση βλ.: Ρ. Jeffery, The Earliest Christian Chant Repertory Recovered: The Georgian
Witnesses to Jerusalem Chant, Journal of the American Musicological Society 47:1 (1994), 1-38. – Ρ. Jeffery, The Earliest
Oktoechoi: The Role of Jerusalem and Palestine in the Beginning of Modal Ordering, The Study of Medieval Chant, Paths
and Bridges, East and West, In Honour of Kenneth Levy, ed. P. Jeffery, Γούντμπριτζ 2002.
2 Βλ.: Ι. Φουντούλης, Λογική Λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971, 147-269. – Taft, Liturgy of the Hours, 273-291.
3 Βλ. ανωτ.,
4 Βλ. κατωτ.,
5 Πρβλ. Christ-Paranikas AG, LXXI. – Δ. Ν. Μωραΐτου, Εορταί, ΘΗΕ 5 (1964), 740.
6 Για τα μηναία βλ.: Θέμελης. – Ευλ. Κουρίλας-Λαυριώτης, Αι προς αναθεώρησιν των εκκλησιαστικών βιβλίων γενό-
μεναι απόπειραι εν τῃ Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ, ΝΣ 30 (1935)-36 (1941) passim. – Εμμ. Παντελάκης, Τα λειτουργικά βιβλία
της ημετέρας Εκκλησίας, ΝΣ 26 (1931), 220-222. – Παπαδόπουλος Άνθ., 86. – Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Σχεδίασμα. – I.
Φουντούλης, Μηναίον, ΘΗΕ 8 (1966), 1117-1120. – Φουντούλης, Λειτουργική Α΄. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, Θεσσα-
λονίκη 20044, 85-86. – Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 66-70, 131-142. – ODB, 1338. – Beck, 251-252. – Christ-Paranikas AG,
LXXI. – H. Delehaye, Le synaxaire de Sirmond, An. Boll. 14 (1895), 396-403. – Hannick, 23-27. – Hannick-Plank-Lutzka,
Ι, XXVII-XXIX. – Α. Nikiforova, The emergence of Menaion: Greek Menaia of IX-XII centuries, Вестник Православного
СвятоТихоновского гуманитарного университета, Серия 3: Филология 22 (2010), 103-123. – Α. Nikiforova, Опознание
разбитых статуй. От Тропология к Минее, Флорилегий. М., 2011 (υπό έκδ.). – Α. Nikiforova, Структура богослужебных
последований в Тропологии VIII–IX вв. и Минеях IX–XIV вв., Вестник Православного СвятоТихоновского гуманитарного
университета, Серия 3: Филология 27 (2012) (υπό έκδ.). – I. Noret, Ménologes, Synaxaires, Ménées. Essai de clarification
d’ une terminologie, An. Boll. 86 (1968), 21-24. – Wellesz, 135-136. Βλ. βιβλιογραφία και στο Taft, Bibliography of Hours,
365-367.
7 Ιουστινιάνειος κώδιξ I, iii, 42, 24 (P. Krüger, Corpus iuris civilis, II, Βερολίνο 1900, 28).
89
δόπουλο-Κεραμέα1 ή από τον ι΄ αι., κατά τον R. Taft),2 αναδεικνύονται στα σημαντι-
κότερα λειτουργικά βιβλία του κύκλου των ακινήτων εορτών.
Έκτοτε η δομή των ακολουθιών των μηναίων έχει μεταβληθεί αρκετά. Η μελέ-
τη της χειρόγραφης παράδοσης δείχνει ότι κατά την Μέση Βυζαντινή περίοδο ήταν
εν χρήσει χειρόγραφα μηναία, τα οποία περιελάμβαναν τις ακολουθίες δύο3 ή τριών,4
σπανιότερα και περισσότερων μηνών.5 Τις παρατηρούμενες διαφορές μεταξύ των
ακολουθιών στα χειρόγραφα μηναία της περιόδου αυτής έχει επισημάνει ο Αθ. Πα-
παδόπουλος-Κεραμεύς6 στις προδρομικές μελέτες του για την υμνογραφία.
Η Α. Nikiforova στην ανέκδοτη μέχρι σήμερα διδακτορική διατριβή της για τα
μηναία υποστηρίζει ότι δεν ευσταθεί η άποψη ότι ο Ιωσήφ ο υμνογράφος είναι ο δη-
μιουργός των μηναίων και ότι χρονολογικά η διαμόρφωση των μηναίων έχει ως εξής:
Παλαιστινο-Βυζαντινό μηναίο, Κωνσταντινοπολιτικό μηναίο των Θεοφάνους Γρα-
πτού και Γεωργίου Νικομηδείας και Κωνσταντινοπολιτικό μηναίο του Ιωσήφ.7
Η δομή των μηναίων, όπως και όλων των λειτουργικών βιβλίων, οριστικοποιή-
θηκε τον ια΄ αι.8 Στα μηναία, στο Τριώδιο, στο Πεντηκοστάριο και στην Παρακλητι-
κή εντάχθηκαν κείμενα του Τροπολογίου,9 του λειτουργικού βιβλίου που περιελάμβα-
νε τις ακολουθίες των εορτών όλου του έτους. Το Τροπολόγιο αντικαταστάθηκε από
αυτά τα λειτουργικά βιβλία και πολλά από τα πρώιμα μηναία, Τριώδια και Πεντηκο-
στάρια και Παρακλητικές ονομάζονται Τροπολόγια.10 Η σημαντικότερη διαφορά μη-
ναίων και Τροπολογίου είναι ότι στα μηναία περιλαμβάνονται ακολουθίες για όλες
τις ακίνητες εορτές όλου του έτους. Αποσπάσματα του Τροπολογίου σώζονται σε πα-
πύρους χρονολογούμενους τον ϛ΄-η΄ αι. [P. Vindob. G 19.934 (ϛ΄ ή ϛ΄-ζ΄ αι.), P. Berol.
21319 (ϛ΄-ζ΄ αι.), P. Vindob. G 41.261 (ϛ΄-ζ΄ αι.), P. Amherst I.9 (ζ΄-η΄ αι.), P. Ryl. 466
(ζ΄-η΄ αι.)].11 Επίσης το Τροπολόγιο διασώθηκε στην Γεωργιανή παράδοση με το όνο-

2 R. Taft, The Byzantine Rite. A Short History, American Essays in Liturgy Series, Μινεσότα 1992, 58.
3 Από τα χφφ. που μελετήθηκαν: Λαύρ. Δ 4, Σιναϊτ. 554, 556, 562, 580, 615, Βατοπ. 1104, Crypt. Δ.α. XXVI.
4 Από τα χφφ. που μελετήθηκαν: Διονυσ. 405, Λαύρ. Δ 14, Δ 55, Paris. gr. 1619, Paris. Coisl. gr. 309, Σιναϊτ. 555, 606,
637, Σαβ. 241, Χάλκ. 60, Vat. gr. 2, Vallic. E 54 (gr. 73).
5 Από τα χφφ. που μελετήθηκαν: Αλεξ. 49, Λαύρ. Δ 45, Σαβ. 72, Χάλκ. 61, Μεταμ. 150.
7 Α. Nikiforova, The Problem of the Development of the Liturgical Menaia: Structure, Content, Calentar of the Greek Menaia
of the Monastery of St. Ecaterina in Sinai (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Μόσχα 2005.
8 Για τον κανόνα κατά τον ια΄ αι. βάσει του τυπικού της Ευεργέτιδος βλ. C. Troelsgård, Kanon performance in the
eleventh century. Evidence from the Evergetis typikon reconsidered, I. Lozovaja (ed.), Byzantium and East Europe. Liturgical
and Musical links. In Honor of M. Velimirovič, Hymnology 4, Μόσχα 2003, 44-51.
9 T. Chronz, Editionen georgischer liturgischer Texte. Eine Auswahl, Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia
Byzantina, 183-184 (μεταξύ άλλων παρουσιάζει τα Γεωργιανά τροπολόγια, ένα από τα χαρακτηριστικά των οποίων είναι
η β΄ ωδή). – H. Husmann, Hymnus und Troparion. Studien zur Geschichte der musikalischen Gattungen von Horologion
und Tropologion, Jahrbuch des Staatlichen Instituts für Musikforschung Preussischer Kulturbesitz, Hrsg. von D. Droysen, Βερο-
λίνο 1971, 27-31. – Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels (με περαιτέρω βιλβλιογραφικές αναφορές). – N.
Trunde, Vor- und Frühgeschichte der slavischen Hymnographie, Sacrale Grundlangen slavischen Hymnographie, Hrsg. H.
Rothe, Vorträge und Abhandlungen zur Slavistik 43, Μόναχο 2002, 35-37.
10 Π.χ.: από τα χφφ. που μελετήθηκαν τροπολόγια είναι οι κώδδ. Σιναϊτ. 759 (ια΄ αι.), Σιναϊτ. 777 (ια΄ αι.), Σιναϊτ.
784 (ιβ΄ αι.), Σιναϊτ. 789 (ιβ΄ αι.). Πρβλ. H. Husmann, Hymnus und Troparion. Studien zur Geschichte der musikalischen
Gattungen von Horologion und Tropologion, Jahrbuch des Staatlichen Instituts für Musikforschung Preussischer Kulturbesitz,
Hrsg. von D. Droysen, Βερολίνο 1971, 32-46. Ο Froyshov, 165, n. 111 αναφέρει τον Crypt. D.g. XII, χρονολογούμενον το
970. Σημειώνουμε επίσης τον κώδ. Vind. Theol. gr. 146 (ιγ΄ αι.), ο οποίος επιγράφεται Τροπολόγιον ἤτοι Ὀκτώηχος περι-
έχουσα… (: H. Hunger-Ο. Kresten-Chr. Hannick, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nazionalbibliothek.
3/2: Codices Theologici 101-200, Βιέννη 1984, 169-185). – Winkley, 271, n. 10).
11 Βλ. αντίστοιχα: K. Treu-J. Diethart, Griechische Literarische Papyri christlichen Inhaltes II (Textband und Tafelband), Βι-
έννη 1993 = Mitteilungen aus der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek (Papyrus Erxherzog Rainer),
Neue Serie, XVII Folge. – P. Sarischouli (ed.), Berliner griechische Papyri, Christliche literarische Texte und Urkunden aus dem 3.
bis 8. Jh. n. Chr. = Seria Graeca 3, Βισμπάντεν 1995. – K. Treu-J. Diethart, Griechische Literarische Papyri christlichen Inhaltes II
(Textband und Tafelband), Βιέννη 1993 = Mitteilungen aus der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek
(Papyrus Erxherzog Rainer), Neue Serie, (no 44). – B. P. Grenfell- A.S. Hunt (ed.), The Amherst Papyri, Being an Account
of the Greek Papyri in the Collection of the Right Hon. Lord Amherst of Hackney, Ι, The Ascension of Isaiah and Other Theological
Fragments Nos. 1-9, Λονδίνο 1900. – C. H. Roberts (ed.), Catalogue of the Greek and Latin Papyri in the John Ryland’s Library,
90
μα Iadgari1 και στην ελληνική.2

Τα έντυπα μηναία περιέχουν μεγάλο αριθμό κανόνων, οι οποίοι συνετέθησαν
εξ αρχής με εννέα ωδές, παραδίδουν όμως την β΄ ωδή μόνο δύο κανόνων: α΄) του κα-
νόνος 258 για τον όσ. Ιωάννη της Κλίμακος (άρχ.: Καλῶς βδελυξάμενος/ τὸν κάτω
κόσμον)3 και β΄) του κανόνος 341 για τους αγίους Πατέρες της εν Χαλκηδόνι Δ΄ Οι-
κουμενικής συνόδου (άρχ.: Πεφυτευμένοι πίστει/ ἐν τῷ οἴκῳ Θεοῦ).4 Ο κανόνας 258
εξακολουθεί να ψάλλεται και σήμερα (βρίσκεται και στο ΜΒ και στο ΜΑΔ), αλλά
η β΄ ωδή του έχει εκπέσει, ο κανόνας 341 έχει αντικατασταθεί από δύο άλλους, συ-
ντεθέντες εξ αρχής με οκτώ ωδές: ο πρώτος είναι ποίημα Φιλοθέου Κοκκίνου, πατρ.
Κων/λεως5 (άρχ.: Πλάνης καθαιρέτας δεξιοὺς)6 και ο δεύτερος (ο οποίος εκδίδεται
και στο ΜΡ) παραδίδεται ανωνύμως και συνετέθη άνευ ακρ. (άρχ.: Ἡ τῶν Πατέρων
εὐσεβὴς ὁμήγυρις).7
Στα AHG έχει εκδοθεί μεγάλος αριθμ. κανόνων, οι οποίοι συνετέθησαν με β΄
ωδή και στους περισσότερους εξ αυτών η β΄ ωδή παραδίδεται. Οι εκπεσούσες β΄ ωδές
στους κανόνες των AHG είναι ελάχιστες σε σύγκριση με αυτές που εξέπεσαν στους
κανόνες των εντύπων μηναίων, διότι στα AHG γίνεται φιλολογική έκδ. των κανόνων,
ενώ τα έντυπα μηναία προέρχονται τις περισσότερες φορές από ένα ή ολιγάριθμα
χφφ. και αντικατοπτρίζουν την λειτουργική χρήση.
Για τους κανόνες που εκδίδονται στα έντυπα μηναία χρησιμοποιήθηκαν τα μη-
ναία Ρώμης (ΜΡ)8 και βοηθητικώς τα μηναία Βενετίας (ΜΒ), σε όσες δε περιπτώσεις
χρειάσθηκε, και τα χρησιμοποιούμενα σήμερα στην λατρεία μηναία της Αποστολικής
Διακονίας της Eκκλησίας της Ελλάδος (ΜΑΔ).
Οι κανόνες με β΄ ωδή του κύκλου των ακινήτων εορτών είναι οι εξής:
1. Σεπτέμβριος9
Manchester, III. Theological and Literary Texts (no 457-551), Μάντσεστερ 1938.
1 Βλ.: Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels (με περαιτέρω βιβλιογραφικές αναφορές). – E. Megreveli-C.
Cankievi-L. Xevsuriani (eds), Ujvelesi iadgari (The oldest Iadgari), Jveli kartuli mcerlobis jeglebi 2, Τιφλίδα 1980. – A. Wase,
The Oldest Iadgari: The Jerusalem Tropologion, V-VIII c., OCP 50 (1984), 451-456.
2 Π. Νικολόπουλου, Τα νέα ευρήματα του Σινά, Αθήναι 1998.
3 Έκδ.: ΜΡ IV, 214-219.
4 Έκδ.: ΜΡ IV, 112-119.
5 «Philotheus (Φιλόθεος) Constantinopolitanus patriarcha (+1376) composuit acoluthiam SS. Patrum Chalcedonensis
oecumenici cοncillii (in Menaeis, ad diem XIII Julii)», σημειώνει ο Émereau, ΕΟ 24 (1925), 168.
6 Έκδ.: ΜΒ ΧΙ, 67-71.
7 Έκδ.: ΜΡ VΙ, 112-120. – ΜΒ ΧΙ, 67-72.
8 Για τα ΜΡ βλ.: C. Korolevskij, L’ edition romaine des Μénées Grecques (1888-1901), BBGG 3 (1949), 30-40, 153-
162, 225-247, 4 (1950), 15-16. – G. Schirò, Le opere edite e inedite di Sofronio Gassisi, BBGG 2 (1948), 141-165. H έκδο-
ση υπολείπεται των σύγχρονων φιλολογικών απαιτήσεων για την έκδοση ενός κειμένου (βλ.: Ευλ. Κουρίλα-Λαυριώτη,
Αι προς αναθεώρησιν των εκκλησιαστικών βιβλίων γενόμεναι απόπειραι εν τῃ Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ, ΝΣ 30 (1935)-36
(1941), passim. – Εμμ. Παντελάκη, Τα λειτουργικά βιβλία της ημετέρας Εκκλησίας, ΝΣ 26 (1931), 220-222. – Παπαδό-
πουλος Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 343-366. – Τωμαδάκης, Εισαγωγή, 66-70, 131-142. – L. D. Reynolds, N. G. Wilson, Scribes
and Scholars. A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, Λονδίνο 1975, 244-245).
9 Η αναφορά του κανόνος στο τυπικό της εν Κων/λει μονής Θεοτόκου της Ευεργέτιδος (ιβ΄ αι.) είναι πολύ σημαντι-
κή (δηλώνεται αμέσως μετά την εορτή προς τιμήν της οποίας συνετέθη ο κανόνας), διότι το τυπικό της μονής της Ευ-
εργέτιδος παρουσιάζει διεξοδικά την δομή των ακολουθιών (όρθρος, εσπερινός, παννυχίδα, Θεία Λειτουργία) στη μονή.
Επίσης είναι πολύτιμο, διότι επέδρασε στην διαμόρφωση άλλων τυπικών (π.χ. του τυπικού της μονής Παντοκράτορος
Κων/λεως, βλ. P. Gautier, Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator, RÉB 32 (1974), 1–145) και επιτρέπει να σχηματί-
σουμε γνώμη για το εορτολόγιο κατά τον ιβ΄ αι. και να παρακολουθήσουμε την χρησιμοποίηση των κανόνων με β΄ ωδή.
Το τυπικό της Ευεργέτιδος ορίζει ότι στην ακολουθία του όρθρου συμψάλλονται τρεις κανόνες, ενώ (όπως φαίνεται από
το τυπικό της μονής Σαν Σαλβατόρε της Μεσσήνας και από το τυπικό της μονής του αγ. Βαρθολομαίου της Τριγόνα)
στην Ν. Ιταλία συμψάλλονταν δύο κανόνες. – Για το τυπικό της Ευεργέτιδος βλ.: P. Gautier, Le typikon de la Theotokos
Évergétis, REB 40 (1982), 5-101. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The
movable cycle. – M. Mullett-A. Kirby (eds), Theotokos Evergetis and Eleventh-Century Monasticism, [Belfast Byzantine Texts
and Translations 6.1], Μπέλφαστ 1994. – M. Mullett-A. Kirby (eds), Work and Worship at the Theotokos Evergetis 1050-
1200, [Belfast Byzantine Texts and Translations 6.2], Μπέλφαστ 1997. – Για το τυπικό της μονής Σαν Σαλβατόρε της
91
1.1 1 Σεπτ.: Ἀρχὴ τῆς Ἰνδίκτου, τοῦ ὁσίου Συμεὼν τοῦ στυλίτου, τοῦ Ἰησοῦ τοῦ
Ναυῆ, τῆς ὁσίας Μάρθας, μητρὸς τοῦ ὁσίου Συμεών, τῶν ἁγίων τεσσαράκο-
ντα γυναικῶν μαρτύρων καὶ Ἀμμοῦν, διακόνου καὶ διδασκάλου αὐτῶν καὶ
τῶν ἁγίων αὐταδέλφων μαρτύρων Εὐόδου, Καλλίστης, Ἀγαθοκλείας καὶ
Ἑρμογένους.
ήχος δ΄. Ἄισομαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός μου,/ ὅτι διήγαγες λαὸν2
άρχ.: Δέσποτα καὶ κτίστα τῆς οἰκουμένης,/ εἰρηνικὸν ἐνιαυτὸν
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως3
έκδ. κανόνος: AHG Ι, 1-20, 35-404
Μεσσήνας βλ. M. Arranz, Le Typicon du Monastère du Saint-Sauveur à Messine. Codex Messinensis GR 115 A.D. 1131.
Introduction, texte critique et notes, OCA 185, Ρώμη 1969. – Για το τυπικό της μονής του αγ. Βαρθολομαίου της Τριγό-
να βλ.: K. Douramani, Il typikon del monastero di S. Bartolomeo di Trigona, OCA 269, Ρώμη 2003. – S. G. Mercati, Sul
tipicon del monastero di S. Bartolomeo di Trigona tradotto in italo-calabrese in trascrizione greca da Francesco Vucisano,
Archivio Storico per la Calabria e la Lucania 8 (1938), 197–223 = Collectanea Byzantina 2, Bari 1970, 372–394.
1 Όσον αφορά στην παρουσίαση περισσοτέρων του ενός κανόνος για την ίδια ημέρα τηρούνται τα εξής: συνεορταζό-
μενοι αγ. παρουσιάζονται αλφαβητικά, κανόνες προς τιμήν του ιδίου αγ., μελισμένοι σε διαφορετικούς ήχους, παρουσιά-
ζονται βάσει του ήχου. Κανόνες προς τιμήν του ιδίου αγ., μελισμένοι στον ίδιο ήχο, παρατίθενται αλφαβητικά. Γεγονός το
οποίο εορτάζεται στα έντυπα μηναία και στα AHG (ή σε κώδδ.) σε διαφορετικές ημερομηνίες παρατίθεται με την ημερομη-
νία κατά την οποία εορτάζεται στο ΜΡ και σε υποσημ. δηλώνονται οι διαφορετικές ημερομηνίες. Οι κανόνες στο εξής ανα-
φέρονται για συντομία με τον αύξ. αρ. που έχουν στο κεφάλιο 2, τυπωμένον με μαύρα στοιχεία. Οι ειρμ. β΄ ωδής δηλώνο-
νται με τον αρ. που έχουν στο Κολλυροπούλου, Ἴδετε, Ἵδετε, 40-82 τυπωμένον με μαύρα στοιχεία και εντός παρενθέσεως.
2 Οι ωδές β΄ και η΄ είναι διειρμικές, βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, Ἵδετε, 148.
3 Η Ada Debiazi-Gonzato (AHG Ι, 401), στηριζόμενη στην σχετική μελέτη του G. Schirò (Schirò, 131-138), εντοπίζει
ομοιότητες της τεχνικής του κανόνος με τους κανόνες του Ανδρέου Κρήτης. O κανόνας εκδίδεται ανωνύμως στα AHG,
όμως στον κώδ. Σιναϊτ. 579 (φ. 5, ώα) σημειώνεται το όνομα του Ανδρέου, πληροφορία η οποία επιβεβαιώνει την υπόθε-
ση της Gonzato. Στην ώα του φ. 10v του κώδ. Σιναϊτ. 552 σημειώνεται το όνομα του Γερμανού.
4 Schirò-Gonzato, 544. – Gonzato, 217, n. 1. Εκδίδονται τέσσερις παραλλαγές του κανόνος (AHG Ι, 1-20, 21-30, 31-34,
35-40) εκ των οποίων διατηρούν την β΄ ωδή η πρώτη και η τέταρτη: πρόκειται για δύο διαφορετικές παραδόσεις της β΄
ωδής (επιπλέον τροπ. μελισμένα σύμφωνα με τον ίδιο ειρμό). Οι κώδδ. Αλεξ. 156, φφ. 12-19v (: ο κανόνας παραδίδεται
κολοβός μέχρι την ϛ΄ ωδή), Σιναϊτ. 552, φφ. 10v-15v, 579, φφ. 5-6v παραδίδουν διαφορετικές εκδοχές του κανόνος και πα-
ρέχουν κατ’ ωδήν ανέκδοτα τροπ. επιπλέον των εκδεδομένων στα AHG (βλ. και Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 31, αρ. 1).
Παρατίθεται κατωτ. η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή α΄. Δεῦτε, φιλομάρτυρες, θεοφρόνως/ τὴν τρισαυγῆ (Σιναϊτ. 552, 579)
Γάλα τὸ ἡδύποτον οἷα μήτηρ (Σιναϊτ. 552)
Προτύπωσις γέγονας τοῦ σωτῆρος/ τὸν Ἰσραὴλ (Σιναϊτ. 552)
Ὁ πάλαι θεράποντι τῷ οἰκείῳ/ συστρατηγήσας (Σιναϊτ. 552)
Τὸν δρόμον τελέσασαι ἀνυστάκτως/ αἱ νεάνιδες (Αλεξ. 156)
(θεοτ.) Πῶς σε μακαρίσωμεν, Θεοτόκε,/ τὴν ὑπερτέραν οὐρανῶν (έκδ.: ΜΡ V, 312, Σιναϊτ. 552, 579)
ωδή β΄. Δότε, λαοί,/ μεγαλωσύνην Χριστῷ τῷ Θεῷ
Τὴν ἐν τῷ ὕψει πορείαν (Σιναϊτ. 552)
Τίς μὴ θαυμάσῃ σου (Σιναϊτ. 552, 579)
Κόσμου τὰ μάταια (Σιναϊτ. 552, 579)
Τοῖς ἀλγεινοῖς ἐγκαρτεροῦντες (Σιναϊτ. 552, 579)
Νῦν αὐταδέλφων / τριάδα (Σιναϊτ. 552, 579)
Περιτομὴν σωματικὴν (Σιναϊτ. 552)
Νίκας χορήγησον, Χριστέ, (Σιναϊτ. 552)
ωδή γ΄. Ἀρξαμένου τοῦ ἔτους/ καὶ συμπληρῶσαι (Σιναϊτ. 552)
Μακαρία ἡ γαστήρ,/ ἐξ ἧς ἐλήφθης (Σιναϊτ. 552)
Πόθῳ πάθεσι γυναῖκες/ ἀντετάξαντο στερρῶς (Σιναϊτ. 552)
Ἡ τριὰς τῶν μαρτύρων,/ Καλλίστη, Εὔοδος (Σιναϊτ. 552, 579)
Τετρωμένοι, ἀθληταί,/ τῷ τοῦ Χριστοῦ (Σιναϊτ. 552)
Καθαρὰν τὴν καρδίαν/ τῷ θείῳ φόβῳ (Σιναϊτ. 552)
Ὡς τοῦ πάλαι Ἰησοῦ/ ὑπερασπίζων (Σιναϊτ. 552)
Πῦρ καὶ ξίφος καὶ κρημνὸν/ μὴ δειλιάσασαι (Αλεξ. 156)
(θεοτ.) Χαῖρε, νέα κιβωτὲ/ τῆς διαθήκης (έκδ.: AHG ΧΙΙ, 62, Σιναϊτ. 552, 579)
ωδή δ΄. Σὺ τὴν κάμινον τὴν τῶν παθῶν (Σιναϊτ. 552, 579)
Τὴν εἰσόδιον ἀρχὴν τοῦ χρόνου (Σιναϊτ. 552, 579)
Τὴν αὐτάδελφον, Καλλίστη μάρτυς, (Σιναϊτ. 552, 579)
Οὔτε μώλωπες, οὐ πῦρ, οὐ ξίφος (Σιναϊτ. 552, 579)
Τῇ προστάξει σου τὸν τῶν στοιχείων (Σιναϊτ. 552, 579)
Ὡς ὑπήκοος τοῦ Ἰησοῦ ἐδείχθης (Σιναϊτ. 552, 579)
Ταῖς δεήσεσι τῶν ἀθλοφόρων τὰ σὰ ἐλέη (Αλεξ. 156)
92
2. 1 Σεπτ.: Ἀρχὴ τῆς Ἰνδίκτου, τοῦ ὁσίου Συμεὼν τοῦ στυλίτου, τῆς ὁσίας Μάρ-
θας, μητρὸς τοῦ ὁσίου Συμεών, τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα γυναικῶν μαρτύ-
ρων καὶ Ἀμμοῦν, διακόνου καὶ διδασκάλου αὐτῶν καὶ τῶν ἁγίων αὐταδέλ-
φων μαρτύρων Εὐόδου, Καλλίστης, Ἀγαθοκλείας καὶ Ἑρμογένους.
ήχος πλ. β΄. Βοηθὸς καὶ σκεπαστὴς/ ἐγένετό μοι
άρχ.: Ὡς τῶν χρόνων ποιητὴς/ καὶ τῶν αἰώνων
ακρ.: Θ<Ε>ΟΦΑΝΟΥ<Σ> (θεοτ.)
ποίημα Θεοφάνους Σικελού1
έκδ. κανόνος: AHG I, 41-512
η β΄ ωδή εξέπεσε3
3. 2 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου Ἰωάννου τοῦ νηστευτοῦ, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.

ήχος α΄. Τὸν Φαραὼ σύν ἅρμασιν ἐν τῇ θαλάσσῃ
άρχ.: Τὸν ἀπὸ βρέφους τῷ Θεῷ δι’ ἐγκρατείας
(θεοτ.) Ἡ τὸν ἄσαρκον Θεὸν τεκοῦσα σεσαρκωμένον (Σιναϊτ. 552, 579 )

ωδή ε΄. Ὁ ἀνυψώσας τὸν νοῦν/ πρὸς τὴν ἄρρητον γνῶσιν (Σιναϊτ. 552, 579 )
Σὺ τὴν πηλίνην σκηνὴν/ μυστικῶς καθελοῦσα (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ὁ θαυμαστώσας Θεὸς/ τὴν πανέορτον μνήμην (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τοὺς εὐφημοῦντας ὑμᾶς/ ἐγκωμίοις (Σιναϊτ. 552, 579 )
Δημαγωγίαν λαοῦ/ πιστευθεὶς Ἰουδαίων (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τοῖς βασιλεῦσιν ἡμῶν/ συστρατήγησον (Σιναϊτ. 552, 579 )
Πάντες τιμῶμεν, σεμνή,/ τὴν ἁγίαν σου μνήμην (Σιναϊτ. 579)
Ταῖς ἱκεσίαις, Χριστέ,/ τῶν ἁγίων μαρτύρων (Αλεξ. 156)
ωδή ϛ΄. Τῇ σωφροσύνῃ ἀνδρείαν/ καὶ τῇ δικαιοσύνῃ (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ἀδελφικὴν ξυνωρίδα/ ἀθλοφόρων ἁγίων (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ἐν παρθενίᾳ καὶ ἄθλοις/ εὐκλεῶς [παγκλεεῖς (sic) Σιναϊτ. 579 ] (Σιναϊτ. 552, 579 )
Σὺ προφητείας τὸ κλέος/ πλουτισθεὶς (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τῆς βασιλείας τὰ σκῆπτρα/ ἀνυψῶν (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ὀφειλομένην σοι δόξαν/ παρ’ ἡμῶν (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ὁ τῶν ἁγίων μαρτύρων/ μεγαλύνας (Αλεξ. 156)
ωδή ζ΄. Ὁ πρὸ αἰώνων τῷ πατρὶ συνυπάρχων (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ἡ πάλαι στεῖρα τὸν ἐξ ἐπαγγελίας (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ὁ τελειώσας ἐν καλῇ πολιτείᾳ (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τὴν τῶν εἰδώλων καθελοῦσαι λατρείαν (Σιναϊτ. 552). Σημειωτέον ότι το ίδιο τροπ. παραδίδει και ο κώδ. Σινα-
ϊτ. 579˙ το κείμενο όμως αναφέρεται στους αγ. μ. Το τροπ. στον κώδ. Σιναϊτ. 579 άρχ.: Τὴν τῶν εἰδώλων καθαι-
ροῦντες λατρείαν.
Ὁ μεγαλύνας τοὺς ἁγίους ἐν κόσμῳ (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ἀναχαιτίσας Ἰορδάνου τὰ ῥεῖθρα (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τοῖς βασιλεῦσι τροπαιουχίας κράτος (Σιναϊτ. 552, 579 )
(θεοτ.) Ῥῦσαι λαόν σου ἐκ φθορᾶς καὶ κινδύνων (Σιναϊτ. 552, 579 )
ωδή η΄. Συντετριμμένῃ ψυχῇ πάντες προσέλθωμεν (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ὡς ἀρχηγῷ σοι, σωτήρ, τὴν ἐνιαύσιον (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τῶν ἀνομούντων ἡμᾶς οὐ κατεμάλαξαν (Σιναϊτ. 579)
ωδή θ΄. Καθαρᾷ συνειδήσει καὶ σεμνῇ πολιτείᾳ (Σιναϊτ. 552)
Μάρθα, δούλη Κυρίου, ἡ καρπὸν βλαστήσασα (Σιναϊτ. 552, 579 )
Ἄμπελος εὐθηνοῦσα ἀνεδείχθη (Σιναϊτ. 552)
Ὁμογνώμονι ζήλῳ πρὸς τοὺς ἄθλους (Σιναϊτ. 552, 579 )
Τῶν ἀγγέλων χορείαις νῦν συναυλιζόμενοι (Σιναϊτ. 552)
Μωυσῆς μὲν εἰς τύπον προκείμενος (Σιναϊτ. 552)
Βασιλείᾳ ἐννόμῳ καὶ σοὶ ἀνακειμένη (Σιναϊτ. 552)
1 AHG I, 408. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός, 130.
2 Gonzato, 217, n. 1.
3 Στα AHG δεν αναφέρεται κάτι για την (πιθανή) έκπτωση της β΄ ωδής του κανόνος. Συμπεραίνουμε ὅτι ο κανόνας
συνετέθη με εννέα ωδές από το χάσμα της β΄ ακρ. του (βλ. κατωτ., 000). – Όσον αφορά στην δήλωση των ακρ. των κα-
νόνων οι οποίοι συνετέθησαν με εννέα ωδές σημειωτέον ότι τα γράμματα της ακρ. των κανόνων τα οποία αντιστοιχούν
στα τροπ. της β΄ ωδής τυπώθηκαν με μαύρα στοιχεία. Χρησιμοποιήθηκαν γωνιώδεις αγκύλες μόνο για τις περιπτώσεις
των κανόνων των οποίων η β΄ ωδή δεν εντοπίσθηκε σε χφφ. (τα αρχικά γράμματα των τροπ. των β΄ ωδών εκδεδομένων
κανόνων οι οποίες εξέπεσαν και βρέθηκαν σε χφφ., των εκδεδομένων β΄ ωδών και των παραδιδομένων στα χφφ. β΄ ωδών
ανέκδοτων κανόνων δηλώθηκαν μόνο με μαύρα στοιχεία), ώστε δια των γωνιωδών αγκυλών να δηλώνεται η ενεστώσα κα-
τάσταση εκπτώσεως της β΄ ωδής από τους κανόνες. Τα ανωτ. ισχύουν και για τα εκπεσόντα τροπ. των υπολοίπων ωδών
του κανόνος (όσα βρέθησαν σε χφφ. δεν ετέθησαν εντός γωνιωδών αγκυλών στην ακρ. του κανόνος, σημειώνεται δε, όπως
προαναφέρθηκε, και η αρχή τους σε υποσημ.).
93
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως
ανέκδοτος κανών1
κώδδ.:2 Πατμ. 194, φφ. 15-17, Σιναϊτ. 552, φφ. 20-21v, 579, φφ. 9-10
4. 2 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μάμαντος καὶ τοῦ ὁσίου Ἰωάννου τοῦ νη-
στευτοῦ, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 259.
– Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 14).3
ήχος πλ. δ΄. Τῷ ἐκτινάξαντι ἐν θαλάσσῃ/ τὴν τυραννίδα Φαραὼ
Τῷ ἀνατείλαντι ἐν τῷ κόσμῳ,/ ὥσπερ ἀστέρα φαεινὸν
άρχ.: Τὸν ἀνατείλαντα ἐν τῷ κόσμῳ/ τῆς εὐσεβείας τῷ φωτὶ
Τῷ ἀνατείλαντι ἐν τῷ κόσμῳ/ τὸν ἱεράρχην τὸν σοφὸν4
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως5
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι, 28-35. – AHG I, 72-876
5. 3 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀνθίμου, ἐπισκόπου Νικομηδείας.

ήχος δ΄. Τριστάτας κραταιοὺς/ ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου
άρχ.: Ἀνθήσας ἱερῶς/ ὥσπερ κρίνον λειμῶνι
ακρ.: Ἄνθος σε μέλπω ποιμένων καὶ μαρτύρων. Ἰωσήφ.
ποίημα Ιωσήφ υμνογράφου
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι, 38-45
1 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 31-32, αρ. 2. – Στρατηγόπουλος, 255.

2 Υπό τις ενδείξεις «κώδ.» ή «κώδδ.» παρατίθενται τα χφφ. τα οποία παραδίδουν τις εκπεσούσες β΄ ωδές εκδεδομέ-
νων κανόνων. Προκειμένου για ανέκδοτο κανόνα υπό τις αυτές ενδείξεις παρατίθενται οι παραδίδοντες τον κανόνα κώδδ.
Η αναγραφή των κωδδ. γίνεται αλφαβητικώς (βάσει του λατινικού αλφαβήτου) και κατ’ αύξοντα αριθμ.
3 Πρόκειται για κοινή παράδοση τριών κατ’ ωδήν τροπ. προς τον άγ. Μάμαντα και του εκδεδομένου στο ΜΡ κανόνος
προς τιμήν του αγ. Ιωάννου του νηστευτού. Επομένως επιτρέπεται η υπόθεση ότι ο κανόνας του ΜΡ προς τον άγ. Μάμα-
ντα προήλθε από κατακερματισμό του κοινού κανόνος ο οποίος διεσώθη στα AHG. Στο τυπικό ΜΘΕ αναφέρεται κανόνας
μόνο προς τιμήν Ιωάννου του νηστευτού, άρα η διάσπαση του κοινού κανόνος είχε συμβεί πριν τον ιβ΄ αι.
4 Έτσι άρχ. στο ΜΡ ο κανόνας προς τιµήν του αγ. Ιωάννου του νηστευτού.
5 Στα AHG o κανόνας εκδίδεται ανωνύµως. Τα τροπ. προς τον άγ. Ιωάννη τον νηστευτή εκδίδονται στο ΜΡ επ’
ονόµατι Γερµανού [Émereau, ΕΟ 22 (1923) 430. – Hannick, 30], εποµένως, αν δεχθούµε τον κατακερματισμό του κοι-
νού κανόνος, µπορούµε να αποδώσουµε στον Γερµανό όλον τον κοινό κανόνα που εκδίδεται στα AHG. – Ο Παρανίκας 9
(1875), 120 θεωρεί ότι ο κανόνας του ΜΡ προς τιµήν του αγ. Ιωάννου του νηστευτού είναι µεταγενέστερος.
6 Schirò-Gοnzatο, 544. – Gonzato, 214, n. 2, 217, n. 1. – Οι ωδές γ΄, δ΄, ε΄ και η΄ είναι διειρµικές (τα τροπ. προς τιµήν
του αγ. Μάµαντος έχουν «αρµοσθεί» σε διαφορετικό ειρµό από αυτόν των τροπ. προς τιµήν του αγ. Ιωάννου, βλ. Κολ-
λυροπούλου, Ἴδετε, Ἵδετε, 148, 187). – Ο κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 17v-20 παραδίδει ως αυτοτελή κανόνα τα τροπ. προς
τον άγ. Μάµαντα, παρέχει δε τριαδ., θεοτ. και ανέκδοτα τροπ. προς τιµήν του µ. Σηµειώνεται κατωτ. η αρχή των τροπ.
αυτών:
ωδή α΄. (τριαδ.) Δηµιουργὲ τῆς κτίσεως πάσης (φ. 17v)
ωδή γ΄. (τριαδ.) Ἄναρχον ἀρχὴν θεότητος δοξάζω [έκδ.: AHG VII, 211, (φ. 18ν)]
(θεοτ.) Χαῖρε, τοῦ Θεοῦ εὐρύχωρον χωρίον [έκδ.: ΠαΡ, 634, (φ. 18ν)]
ωδή δ΄. (τριαδ.) Ὑπεράρχιε, σύµµορφε, πανσθενεστάτη, τριὰς ἁγία, [έκδ.: AHG ΙΙ, 211, (φφ. 18ν-19)]
(θεοτ.) Χαῖρε, θρόνε πυρίµορφε, χαῖρε, λυχνία, [έκδ.: AHG ΙΙ, 282, (φ. 19)]
ωδή ε΄. (θεοτ.) Παρθένον µετὰ τόκον ὑµνοῦµέν σε [έκδ.: ΜΡ Ι, 183, (φ. 19)]
ωδή ϛ΄. (τριαδ.) Ταῖς ὑποστάσεσι τρία, εἰ καὶ φύσει [έκδ.: ΤρΡ, 92, (φ. 19ν)]
ωδή ζ΄. (τριαδ.) Ἅγιος εἶ, ὁ πατὴρ ὁ παντοκράτωρ [έκδ.: AHG ΙΧ, 276, (φ. 19ν)]
(θεοτ.) Ὁ ἐν γαστρὶ τῆς Παρθένου οἰκήσας [έκδ.: MP V, 116, (φ. 19ν)]
ωδή η΄. Τὸ ἄθεον τῆς εἰδωλοµανίας διήλεγξας (φ. 19ν)
(τριαδ.) Τρισήλιε, παµφαὴς θεαρχία, ὁµόδοξε [έκδ.: ΤρΡ, 485, (φ. 19ν)]
(θεοτ.) Ὡς ἔντιµον καὶ ὑπέρτατον θρόνον ὑπάρχουσαν [έκδ.: MP V, 192, (φ. 19ν)]
ωδή θ΄. Τὸν καλὸν ἀγῶνα ἀγωνισάµενος, Μάµα (φ. 20)
(τριαδ.) Ὁ εἷς ἐν Τριάδι Θεὸς [έκδ.: AHG V, 430, app. crit., (φ. 20)]
(θεοτ.) Σὺ εἶ, Θεοτόκε, τὰ ὅπλα ἡµῶν καὶ τεῖχος (φ. 20)
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372. Η έκπτωση της β΄ ωδής του κανόνος επισημαίνεται με υποσημ. στο
ΜΑΔ Ι, 23, στο ΜΒ δεν αναφέρεται τίποτα.
94
έκδ. β΄ ωδής: Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 4121
6. 3 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀνθίμου, ἐπισκόπου Νικομηδείας, τῶν

ἁγίων μαρτύρων Βασιλίσσης καὶ Ζωτικοῦ καὶ τοῦ ὁσίου Θεοκτίστου.
ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ δοξάσαντι/ τοῦ ἱεράρχου σήμερον/ τὴν φωτοφό-
ρον μνήμην
ακρ.: —
κώδδ.: Λαύρ. Γ 16, φφ. 10-14, Σιναϊτ. 552, φφ. 27-32, 579, φφ. 11v-13
7. 4 Σεπτ. Τοῦ ἁγίου καὶ θεόπτου προφήτου Μωσέως.

ήχος δ΄. Θαλάσσης τὸ Ἐρυθραῖον πέλαγος
άρχ.: Μωσῆς προφητῶν αἰνείσθω πρότερος
ακρ.: Μωσῆ<ς πρ>οφητῶν πρῶτος αἰνείσθω λόγοις.,4 Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ
(θεοτ.)
ποίημα Κλήμεντος5
8. 5 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου προφήτου Ζαχαρίου, τοῦ πατρὸς τοῦ Προδρόμου (Dmi-
trievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 261, 413. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 20).8
ήχος πλ. δ΄. Ὑγρὰν διοδεύσας ὡσεὶ ξηρὰν
άρχ.: Τὴν μνήμην, προφῆτα, σοῦ εὐφημῶν
ακρ.: Τὸν Προδρόμοιο τοκῆα κροτῶ σοφὸν ἀρχιερῆα.
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού9
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί, 485-48611
9. 5 Σεπτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Θουθαὴλ καὶ Βεβαίας.12

άρχ.: Ἐνθέῳ φρονήματι τηλαυγῶς/ τὸ σκότος παρεῖδες
ακρ.: —
1 Τωμαδάκης, 107, αρ. 1, σημ. 1 (μνεία και του κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΧV, φ. 16ν). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 187.
2 Το όνομα του ποιητοῦ σημειώνεται στην ώα του φ. 11ν του κώδ. Σιναϊτ. 579 .
3 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 32, αρ. 5.
4 Περί της ακρ. του κανόνος βλ. κατωτ. 000.
5 Pétridès, 572. – Émereau, EO 22 (1923), 17. – Kazhdan, 22, 28.
6 Στον κώδ. Σιναϊτ. 672, φφ. 70v-76, παραδίδεται ο κανόνας με τις εξής διαφοροποιήσεις: α΄) άρχ.: Μωσῆς προφητῶν
ὑμνείσθω μέγιστος. β΄) παραλείπεται το θεοτ. της γ΄ ωδής και στην θέση του υπάρχει τροπ. (το αρχικό γράμμα του ευρί-
σκεται εκτός ακρ.) το οποίο άρχ.: Εἶδες (ἴδες: κώδ.) ξένα καὶ παράδοξα.
7 ΜΒ Ι, ια΄. – ΜΑΔ Ι, ιε΄. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Weyh, 52.
8 Η δεύτερη αναφορά του κανόνος στο τυπικό ΜΘΕ είναι στις 8 Σεπτ.: Τοῦ προφήτου, ἕτερος ἦχος πλ. δ΄ Θεοφά-
νους. Σε ήχο πλ. δ΄ είναι γνωστός κανόνας (ανωνύμως παραδεδομένος) και για τις 16 Μαΐ. και ίσως η ανωτ. μνεία αφο-
ρά σε αυτόν (βλ. κατωτ., 000).
9 Émereau, EO 24 (1925), 181. – Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 95, αρ. 216 (: τοκέα στην ακρ.).
– Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 182, αρ. 4.
11 Την β΄ ωδή παρέχουν επίσης οι κώδδ. Καρακ. 12, φ. 20v, Σιναϊτ. 551, φ. 11, 552, φφ. 50v-51, 553, φ. 6v , 638, φ.
6 . – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, XXXV, XLII. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 187.
r-v
12 Η εορτή των αγ. στο SEC είναι στις 10 Δεκ.
95
ποίημα ανωνύμου
κώδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 50v-532
10. 6 Σεπτ.: Ἡ ἀνάμνησις τοῦ ἐν Κολοσσαῖς θαύματος παρὰ τοῦ ἀρχιστρατήγου

Μιχαὴλ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 61. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-
Febr., 22).3
ήχος δ΄. Τῷ ὁδηγήσαντι πάλαι/ τὸν Ἰσραὴλ
άρχ.: Τὸν ἀρχηγὸν τῶν ἀγγέλων,/ τὸν φωταυγῆ
ακρ.: Ὠιδὴ Ἰωσὴφ (θ΄ ωδή)4
ποίημα Ιωσήφ υμνογράφου5
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι, 67-75. – AHG III, 220-241
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΜΡ
έκδ. β΄ ωδής: AHG III, 223-225
11. 6 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Εὐδοξίου.

άρχ.: Δόξαν ποθήσας τὴν ὄντως/ ἀληθινὴν
ακρ.: —6
κώδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 53-60v8
12. 6 Σεπτ.:9 Τοῦ ὁσίου Κυρίλλου, ἐπισκόπου Γορτύνης.

άρχ.: Κεκοσμημένος τῇ αἴγλῃ/ τῶν ἀρετῶν, Κύριλλε,
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 53-60v, 666, φφ. 6-1411

2 Ο κανόνας συμπλέκεται στον κώδ. Σιναϊτ. 552 με τον κανόνα 8 του προφ. Ζαχαρίου υπό τους ειρμ. και άνευ δι-
ευκρινιστικής δηλώσεως. – Η έκταση του κανόνος (παραδίδονται δύο τροπ. κατ’ ωδήν) επιτρέπει την υπόθεση ότι πρό-
κειται για τμήμα «μεγάλου» και κοινού κανόνος. Σε αυτό συνηγορεί η ανώνυμη παράδοση του κανόνος και η απουσία
(ή καταστροφή) της ακρ. (βλ. κατωτ., 000).
3 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη στα AHG (μετ’ επιπλέον τροπ. και της β΄ ωδής του) στις
8 Νοεμ. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 188.
4 Η ακρ. είναι ακρωτηριασμένη στο ΜΡ, διότι εξέπεσαν το β΄ και γ΄ τροπ. της θ΄ ωδής, τα οποία εκδίδονται στα AHG
ΙΙΙ, 239 (στ. 461-470, 471-479 αντιστοίχως).
5 Τωμαδάκης, 108, αρ. 5.
6 Η έκταση του κανόνος (παραδίδονται δύο τροπ. κατ’ ωδήν) επιτρέπει και πάλι την υπόθεση ότι πρόκειται για τμή-
μα κανόνος συντεθέντος με εννέα ωδές, του οποίου ποιητής ίσως είναι ο Ιωσήφ υμνογράφος. Στην απόδοση του κανόνος
στον Ιωσήφ συνηγορούν τα εξής στοιχεία: α΄) τα αρχικά γράμματα ΙΩ– με τα οποία άρχ. τα τροπ. της θ΄ ωδής φαίνεται
ότι αποτελούν τμήμα της γνωστής ακρ. ΙΩΣΗΦ, την οποία συνηθίζει ο υμνογράφος στην θ΄ ωδή των κανόνων του. β΄) στον
κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 54ν-60ν ο κανόνας παραδίδεται με εναλλασσόμενες τις ωδές του με τον κανόνα 10, ο οποίος είναι
έργο του Ιωσήφ. Αμφότεροι οι κανόνες έχουν μελισθεί στον ίδιο ήχο και υπό τους αυτούς ειρμ. κατ’ ωδήν. Η διαδοχή
των τροπ. γίνεται άνευ άλλης ενδείξεως, πλην εκείνης που συναντούμε στην αριστερή ώα του φ. 60v: τ(οῦ) μ(ά)ρ(τυρος).
7 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 37-38, αρ. 27.
8 Και στον παρόντα κανόνα ισχύουν όσα παρατηρούνται για τον κανόνα 9 στους αγ. Θουθαήλ και Βεβαία.
9 Στο SEC η μνήμη του αγ. αναφέρεται στις 5 και 6 Σεπτ., στις 28 Μαρ., στις 14 Ιουν και στις 9 Ιουλ. Τις δύο τε-
λευταίες ημερομηνίες συναντούμε και στο Μηνολόγιο του Βασιλείου Β΄. Στο Martyrologium Romanum η μνήμη του αγ.
τιμάται στις 9 Ιουλ., ημέρα κατά την οποία ψάλλονταν οι ανέκδοτοι κανόνες αρ. 739 και 740 που σημειώνει η Παπαηλι-
οπούλου, Ταμείον, 240.
11 Και ο παρών κανόνας παραδίδεται στον κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 54v-60v με εναλλασσόμενες τις ωδές του με τους
96
13. 6 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου Κυρίλλου, ἐπισκόπου Γορτύνης.

ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα ἀναμέλψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ
άρχ.: Κόσμος ἱερέων γεγονὼς/ καὶ ἀθλητῶν, μακάριε,
ακρ.: Κύριλλον ὑμνῶ, τὸν πρόεδρον Γορτύνης. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG Ι, 98-1072
14. 7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ ἁγίου
μάρτυρος Σώζοντος.
ήχος α΄. Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιὰ
άρχ.: Τὸ φῶς τὸ ἀπρόσιτον, Χριστὸς
ακρ.: Τὸ φῶς προλάμπει τῆς χαρᾶς σου, παρθένε., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
ποίημα Γεωργίου
η β΄ ωδή εξέπεσε
έκδ. β΄ ωδής: Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 447
15. 7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.

ήχος δ΄. Χοροὶ Ἰσραὴλ ἀνίκμοις ποσὶ
Τριστάτας κραταιοὺς/ ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου
άρχ.: Ἡ τῶν θησαυρῶν τῶν θείων νυνὶ
Ἡ πάντων ἀληθῶς/ θησαυρῶν ἀπορρήτων
ακρ.: Ἡ τῆ<ς τρ>υφῆς ἅπασιν ἤνοικται πύλη., Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: AHG Ι, 125-132, 133-1384
16. 8 Σεπτ.: Τὸ γενέθλιον τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.

άρχ.: Τὴν πρὸ αἰώνων προορισθεῖσαν/ Θεοῦ γενέσθαι μητέρα
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 76-78v, 645, φφ. 29v-35, 671, φφ. 24-29
17. 8 Σεπτ.: Τὸ γενέθλιον τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.
κανόνες 10 και 11.

2 Schirò-Gonzato, 554. – Gonzato, 214, n. 2. – Δετοράκης, 114-116. – Κατά τον Θ. Δετοράκη, Αραβικαί επιδρομαί εις
αγιολογικά κείμενα, Κρητικά Χρονικά 21 (1969), 128 ο κανόνας αυτός «συνετέθη ευθύς μετά την αιχμαλωσίαν του υμνο-
γράφου, δηλ. περί το 845». Ενδεικτικό στοιχείο θεωρεί το δεύτερο τροπ. της θ΄ ωδής (άρχ.: Στῆσον τὸν πικρὸν κλύδω-
να/ τὸν τῇ σῇ πατρίδι, ΑΗG I, 107). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 188.
3 Schirò-Gonzato, 544. – Gonzato, 214, 215, n. 2, 217, n. 1. Στα AHG εκδίδονται μόνο τα αναφερόμενα στην εορτή της
Θεοτόκου τροπ. Eπομένως ο κανόνας φέρεται δίχως ακρ., η δε ύπαρξη της β΄ ωδής διαπιστώνεται μόνο από την β΄ ακρ. Η
Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 446-453 εξέδωσε εκτός της β΄ ωδής και τα τροπ. προς τιμήν του αγ. Σώζοντος αποκαθι-
στώντας έτσι τον κανόνα (βλ. σ. 453 της ίδιας μελέτης ορθότερες γραφές, παρεχόμενες από τον κώδ. Σιναϊτ. 552). – Κολ-
λυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 188.
4 Gonzato, 214-215, n. 2, 217, n. 1. – Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος (και στις δύο έχει εκπέσει
η β΄ ωδή), οι οποίες διαφέρουν ως προς την α΄ και την θ΄ ωδή (τα αρχικά γράμματα των τροπ. αμφοτέρων των διαφορο-
ποιουμένων ωδών εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος). Βλ. κατωτ., 000 και Κολλυροπούλου, Ἴδετε, Ἵδετε, 149.
5 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην διδασκαλία των κωδδ. Σιναϊτ. 552 και 671 (φφ. 76 και 24v αντιστοίχως).
97
ήχος πλ. δ΄. Τῷ συντρίψαντι πολέμους/ ἐν βραχίονι αὐτοῦ

Ἐν Ἐρυθρᾷ/ Φαραὼ σὺν ἅρμασιν
άρχ.: Χορευέτω πᾶσα κτίσις,/ εὐφραινέσθω καὶ Δαυὶδ
Ἰωακεὶμ/ καὶ ἡ Ἄννα σήμερον χορεύουσι
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης1
έκδ. κανόνος: PG 97, 1316-1329. – ΜΡ Ι, 94-103. – Vitali, Ανθολόγιον, Ι, λβ΄-μβ΄.
– AHG Ι, 146-157.2 – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 16-253
η β΄ ωδή εξέπεσε στην PG και το ΜΡ
έκδ. β΄ ωδής: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξ΄-υξζ΄. – AHG I, 147-148. – Hannick-Plank-
Lutzka, Ι, 17, 764
18. 9 Σεπτ.: Μνήμη τῶν ἁγίων καὶ δικαίων θεοπατόρων Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννης.5
άρχ.: Τὴν ἀξιέπαινον ξυνωρίδα,/ Ἰωακείμ τε καὶ Ἄνναν
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 281v-283v, 579, φφ. 34v-37, 626, φφ. 178v-179v, 662, φφ.
165v-177
19. 11 Σεπτ.: Τῆς ὁσίας Θεοδώρας τῆς ἐν Ἀλεξανδρείᾳ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
268. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 34).
ήχος δ΄. Ἀνοίξω τὸ στόμα μου/ καὶ πληρωθήσεται πνεύματος
άρχ.: Τὸ στόμα μου πλήρωσον/ τῆς σῆς αἰνέσεως, Κύριε,
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου ή Ιωσήφ <Στουδίτου>8
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι, 125-132. – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 31-32, 80-819
έκδ. β΄ ωδής: Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 412-41310
1 Τον κανόνα απoδίδουν στον Ανδρέα Κρήτης το ΜΡ, ο Vitali, o Weyh, 9 και η PG. Στα AHG ο κανόνας εκδίδεται
ανωνύμως (βλ. AHG Ι, 420, όπου γίνεται αναφορά στους λόγους, οι οποίοι συντρέχουν για την απόδοση ή όχι του κανό-
νος στον Ανδρέα Κρήτης).
2 Gonzato, 214, n. 2, 217, n. 1. – Hannick, 30. – Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη στα AHG
μετ’ επιπλέον τροπ. κατ’ ωδήν και της β΄ ωδής του.
3 Σημειώνεται η αρχή των τροπ. μίας επιπλέον εκδοχής του κανόνος και εκδίδεται ανέκδοτο τριαδ. και θεοτ. στην
δ΄ ωδή.
4 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 149, 188.
5 Στους κώδδ. Σιναϊτ. 626 και 662 ο κανόνας παραδίδεται στις 25 Ιουλ., για την εορτή της Κοιμήσεως της αγ. Άννης.
6 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην διδασκαλία των κωδδ. Σιναϊτ. 552 και 579 (φφ. 281v και 34v αντιστοίχως).
8 Ο κανόνας στο ΜΡ παραδίδεται ανωνύμως, τα δε ΜΒ και ΜΑΔ τον αποδίδουν στον Ιγνάτιο, μεταξύ των έργων του
οποίου κατατάσσει τον κανόνα και ο Émereau, EO 22 (1923), 433. Οι κώδδ. Σιναϊτ. 550, φ. 81 (διδασκαλία), 551, φ. 31,
553, φ. 32, 557, φ. 107 και 558, φ. 70 (όλοι με υποσημ. στην ώα τους) αναφέρουν το όνομα του Θεοφάνους, στον οποίο
αποδίδεται ο κανόνας και στο τυπικό ΜΘΕ. Ο κώδ. Σιναϊτ. 552, φ. 100v αναφέρει στην διδασκαλία το όνομα του Ιωσήφ
<Στουδίτου>, παραπλεύρως δε μεταγενέστερο χέρι, σύγχρονο ημών, σημείωσε το όνομα του Ιγνατίου. Για τις δυσκολί-
ες ταυτοποίησης του ποιητή βλ.: Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 187, αρ. 221. – Ζερβουδάκη, Θεο-
φάνης ο Γραπτός, 328, αρ. 289.
9 Σημειώνεται η αρχή των τροπ. μίας άλλης εκδοχής του κανόνος και εκδίδεται ένα ανέκδοτο τροπ. για καθεμία από
τις ωδές γ΄, δ΄, ζ΄ και θ΄. Τα τροπ. αυτά παραδίδουν και οι κώδδ. Καρακ. 12, φφ. 51-52v, Λαύρ. Γ 14, φφ. 30v-33, Paris.
gr. 254, φ. 94v, 267, φ. 85, Paris. Suppl. gr. 33, φφ. 225v-226v, Σιναϊτ. 550, φφ. 87v-88, 551, φφ. 46v-47v, 552, φφ. 101-102,
553, φ. 32v, 554, φφ. 11v-13, 555, φφ. 11v-12, 558, φφ. 70v-72 και 579, φ. 44 (παραδίδουν και επιπλέον ένα ανέκδοτο τροπ.
στην ϛ΄ ωδή, το οποίο άρχ.: Θηλῆς μητρώας τὸ νήπιον).
10 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 188.
98
20. 12 Σεπτ.: Τῶν ἁγίων ἱερομαρτύρων Αὐτονόμου καὶ Κορνούτου (ἢ Κορωνά-

του1), ἐπισκόπου Ἰκονίου καὶ τοῦ ἁγίου Ἰουλιανοῦ τοῦ πρεσβυτέρου.2
ήχος δ΄. Ἅρματα Φαραὼ/ καὶ τὴν δύναμιν αὐτῶν
άρχ.: Αἴγλῃ θεαρχικῇ/ ἐλλαμπόμενος ἀεὶ3
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Ιωάννου <Δαμασκηνού> ή Ιωσήφ <Στου-
δίτου> ή Θεοφάνους Γραπτού4
1 Ο άγ. φέρεται άλλοτε ως Κορνούτος (SEC, κώδ. Σιναϊτ. 552) και άλλοτε ως Κορωνάτος (κώδ. Σιναϊτ. 553). Βλ. Πα-
παηλιοπούλου, Ταμείον, 42, σημ. 34.
2 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ προς τιμήν του αγ. Αυτονόμου, ο οποίος παραδίδεται στον κώδ. Σιναϊτ. 552 μετ’
επιπλέον τροπ. (3 τροπ. προς τιμήν του αγ. Αυτονόμου, 2 τροπ. προς τιμήν του αγ. Ιουλιανού και 2 τροπ. προς τιμήν του
αγ. Κορνούτου) και της εκπεσούσης στο ΜΡ β΄ ωδής του.
3 Η ακολουθία του αγ. Αυτονόμου ψάλλεται στις 11 Σεπτ. διὰ τὸ ἀποδιδόσθαι ἐν τῇ ιβ΄ τὴν ἑορτὴν τῆς Θεοτόκου
κατά το ΜΡ Ι, 123. Η μνήμη του αγ. Ιουλιανού κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 551, φ. 40 τιμάται στις 10, κατά δε το SEC στις 13
Σεπτ. (Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 41, σημ. 28, 42, σημ. 33). – Για τον κανόνα βλ. και 000.
4 ΄Όπως και στον κανόνα 19 της οσ. Θεοδώρας, έτσι και σε αυτόν επικρατεί σύγχυση σχετικά με την πατρότητα. Στο
ΜΡ ο κανόνας παραδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του Γερμανού δηλώνεται στην ώα του φ. 51 του κώδ. Σιναϊτ. 551. Ο
κώδ. Σιναϊτ. 552, φ. 105, παρέχει στην διδασκαλία το όνομα του Ιωσήφ, στην ώα του φ. 66 του κώδ. Σιναϊτ. 556 σημει-
ώνεται: Ἰω(άννου) (μον)αχ(οῦ). Ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 187, αρ. 222 απέδωσε τον κανόνα
στον Θεοφάνη· ομοίως η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 339, αρ. 305 στηριζόμενη σε στοιχεία ύφους και τεχνικής.
5 Παρατίθεται η αρχή των επιπλέον ανέκδοτων τροπ., τα οποία παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 105v-110v:
ωδή α΄. Πίστεως τῷ φωτὶ/ αὐγαζόμενος τὸν νοῦν
Ἔχων τὸν τοῦ Χριστοῦ/ θεῖον πόθον, ἀθλητὰ
Ὅλον ἐκ νεαρᾶς/ ἡλικίας ἑαυτὸν
Βίον θεοτερπῆ/ κεκτημένος καὶ λαμπρὸν
(θεοτ.) Ἔτεκες τὸν πρὸ σοῦ/ γεννηθέντα ἐκ πατρὸς (έκδ.: ΜΡ Ι, 126. – AHG X, 38)
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν,/ ὁ δωρησάμενος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
Ὕδωρ ἁλλόμενον ἐν τῇ καρδίᾳ
Ποῖος οὐκ ἔχει σε τόπος διδάσκαλον
Λόγχῃ νυττόμενος ὑπὲρ τοῦ λόγχῃ διὰ σὲ
Φάλλαγγας ἔτρεψας καὶ παρατάξεις δυσσεβῶν
Ἀπὸ νεότητος τὰς ἐντολὰς τοῦ ποιητοῦ
Νόμου τὸ πλήρωμα καὶ κορωνίδα τῶν καλῶν
Ἔχων ἀσάλευτον ἐν τοῖς ταμείοις τῆς ψυχῆς
(θεοτ.) Νέον παράδεισον τὴν σὴν ἐπέγνωμεν νηδὺν (έκδ.: AHG ΙΧ, 81, ΧΙΙ, 114)
ωδή γ΄. Ταῖς τῶν βασάνων ἀλγηδόσι μὴ ὑποκλίνας
Τῆς ἀθεΐας τὴν ζοφώδη νυκτομαχίαν
Καθάπερ κόσμον εὐπρεπέστερον καὶ ὡραῖον
Τοῖς δυσσεβοῦσιν ἐπιστὰς θαρσαλέᾳ γνώμῃ
(θεοτ.) Ἁγιωτέραν τῶν ἀγγέλων καὶ πλατυτέραν
ωδή δ΄. Τῶν αἱμάτων σου αἱ ῥοαί, ἱερομάρτυς,
Ὑπερήφανον λογισμὸν/ καὶ ἐπηρμένον
Πέτρα ὤφθης ὡς ἀρραγὴς/ τὰς παλιρροίας
Δεσμευθείς, Ἰουλιανέ,/ διὰ τὸν κτίστην
Πυρακτούμενος τῇ στοργῇ/ τοῦ τὸν πάντων
(θεοτ.) Τῷ πελάγει τῶν οἰκτιρμῶν/ σοῦ τῆς τεκούσης (έκδ.: ΜΡ Ι, 128)
ωδή ε΄. Νοός σου τὰ κινήματα
Τὸ εὔτολμον τῆς γνώμης σου
Ἐκ ῥίζης ἀνεβλάστησας
Ὡς ἥλιος ἐξέστραψας
(θεοτ.) Ἀνάτειλόν μοι, Δέσποινα, (έκδ.: ΜΡ Ι, 128. – AHG X, 42)
ωδή ϛ΄. Τὴν ζάλην τῶν βασάνων ἀκυμάντως
Εὐκλείας ἀθανάτου ἠξιώθης
Ἐν κλίνῃ σφοδρῶς πεπυρακτωμένῃ
Ἀνδρείως τοῦ δολίου τὰς ἐνέδρας
(θεοτ.) Ἡ ζάλη τῶν πολλῶν μου ἐγκλημάτων
ωδή ζ΄. Τὸν σὸν δεσπότην ἐκμιμούμενος
Πολλῶν βασάνων διελθὼν πεῖραν
Τῇ κεφαλῇ σου τῇ τιμίᾳ
Ἑν καμίνῳ βεβλημένος
(θεοτ.) Ὁ ἐν τῇ μήτρᾳ τῆς παρθένου (έκδ.: ΜΡ Ι, 131, 542. – AHG Ι, 14, 34, 38, ΙΙ, 78)
ωδή η΄. Φῶς ἀνέτειλέν σοι λαμπρὸν/ καὶ ἄσβεστον
Καταγώγιον τῆς σεπτῆς/ γέγονας
99
κώδδ.: Σιναϊτ. 551, φ. 51, 552, φφ. 105v-106, 554, φ. 14v, 579, φ. 147v, Vat. gr.
1829, φ. 29v 1
21. 12 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Αὐτονόμου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,

άρχ.: Τοῖς νόμοις ἐκ βρέφους τοῦ ποιητοῦ
ακρ.: Τὸν <ἔνν>ομον, θεόφρον, ἤνυσας δρόμον., Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΖ (θεοτ.)
ποίημα Γεωργίου2
έκδ. κανόνος: Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 33-35, 81-85
κώδδ.: Σιναϊτ. 579, φφ. 47-49, 598, φφ. 35v-393
22. 13 Σεπτ.: Μνήμη τῶν ἐγκαινίων τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως καὶ προεόρτια τῆς
παγκοσμίου ὑψώσεως τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ (Dmitrievskij, Τυ-
πικὸν ΜΘΕ, 268. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 54).4
ήχος δ΄. Ἄισομαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐξήγαγες λαὸν
άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἀνέδειξας ἡμῖν/ τρόπαιον ἀήττητον
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Ιωάννου Δαμασκηνού
Ὁ παράνομος δικαστὴς/ μὴ φέρων

Κοινωνεῖ σοι τῶν ἱερῶν/ ἄθλων
(θεοτ.) Γῆ ἁγία ἐν ᾗ Χριστὸς/ ἐσκήνωσεν (έκδ.: ΜΡ Ι, 131)
ωδή θ΄. Μετὰ πλείστας βασάνους ἐκτμηθεὶς
Τοὺς τιμῶντάς σου πίστει τὸ σεπτὸν μνημόσυνον
Ὡς ἀρνίον ἐτύθης, Ἰουλιανὲ ἀθλητά,
Τῆς εὐχῆς μεμνημένος, ἣν προσήγαγες
(θεοτ.) Ἐλπὶς καὶ προστασία τῶν πιστῶν ὑπάρχουσα (έκδ.: ΜΡ Ι, 132. – AHG XII, 123, 309).
Πρόκειται για έναν ακόμη κανόνα «κοινό» σε περισσοτέρους του ενός αγ., με εννέα ωδές, ο οποίος κατακερματίσθηκε·
τμήμα του αποτελεί ο κανόνας του εντύπου μηναίου.
1 Hannick, 31. – Weyh, 45. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 189.
2 Ὁ κανὼν ποίημα Γεωργ(ίου) ῥήτορο(ς) Νικομηδεί(ας) διαβάζουμε στον κώδ. Paris. gr. 254, φ. 99, διδασκαλία.
3 Άλλοι κώδδ. που παραδίδουν τον κανόνα: Βατοπ. 1123, φφ. 138v-141v, 1126, φφ. 55v-56v, Δοχειαρ. 166, φφ. 70v-72,
Εσφιγμ. 55, φφ. 76-82, Χάλκ. 91, Καρακ. 12, φφ. 53v-55, Λαύρ. Γ 14, φφ. 35v-39, Γ 16, φφ. 80-84, Δ 21, φφ. 104-107, E
142, φφ. 68-70, Ε 193, φφ. 41-42, Η 81, φφ. 43-45v, Η 188, φφ. 55v-56v, Ι 65, φφ. 55v-57v, Paris. gr. 13, φφ. 78v-79, 254, φφ.
99-103v, Σαβ. 41, φφ. 34-35, Σιναϊτ. 550, φ. 88r-v, 579, φφ. 47-49, 580, φφ. 45v-47v, 598, φφ. 35v-39, Vat. gr. 1123, φ. 138v,
ΕΗΑΙ gr. 385, φφ. 90-93, 392, 181-185. – ΜΒ Ι, 71, εν υποσημ. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 36 (1937), 25. – Παπαηλι-
οπούλου, Ταμείον, 41, αρ. 42. – Getov, 107.
4 Κατά το τυπικό ΜΘΕ ο κανόνας ψαλλόταν στην παννυχίδα.
5 Στα AHG ο κανόνας εξεδόθη ανωνύμως. Το όνομα του Ανδρέου αναγράφεται στην ώα του φ. 52 του κώδ. Σιναϊτ.
579. – Οι κώδδ. Κωνσταμ. 41, φ. 135, Λαύρ. Γ 7, φφ. 29v-31v, Δ 55, φφ. 79-81 και Σιναϊτ. 579, φφ. 52-54 παραδίδουν τον
κανόνα μετ’ επιπλέον κατ’ ωδήν τροπ. και διαφορετικούς ειρμ. Επίσης στον κώδ. Σιναϊτ. 552 παραδίδονται για την 14η
Σεπτ., εορτή της υψώσεως του τιμίου Σταυρού, δύο κανόνες, εκ των οποίων ο μεν πρώτος προσγράφεται (φ. 127, διδα-
σκαλία) στον Ιωάννη, ο δε δεύτερος (φ. 127v, διδασκαλία) στον Γερμανό. Προσεκτική σύγκριση των κανόνων αυτών με-
ταξύ τους, με το κείμενο του εκδεδομένου στα AHG κανόνος και με την παρεχόμενη στους κώδδ. Κωνσταμ. 41, Λαύρ. Δ
55 και Σιναϊτ. 579 εκδοχή του κανόνος, δείχνει ότι στον Σιναϊτ. 552 έχουμε δύο διαφορετικές παραδόσεις του ίδιου κα-
νόνος. Στην υπόθεση αυτή συνηγορεί και το ότι στην ε΄ ωδή, στην οποία τα τροπ. των δύο κανόνων μελίζονται σύμφω-
να με τον ίδιο ειρμό, δεν σημειώνεται η συνήθης στις άλλες ωδές ένδειξη εἱρμὸς ἄλλος. Στον κώδ. Κωνσταμ. 41, φ. 135
(διδασκαλία) ο κανόνας παραδίδεται ως ἕτερος κα(νὼν) προεόρτιος της υψώσεως του τιμίου Σταυρού. Πρβλ. Παπαη-
λιοπούλου, Ταμείον, 43, σημ. 49, όπου και σχετική επισήμανση. – Σημειώνεται κατωτ. η αρχ. των τροπ. που παρέχουν οι
προμνημονευθέντες κώδδ.:
ωδή α΄. Ἄισομαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐξήγαγες λαὸν
Ἄισοµαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι ἐκαίνισας ἡµῖν/ τὸν οἶκον τὸν ἅγιον (Λαύρ. Γ 7, Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Ἄισοµαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι ἡγίασας ναὸν/ τὸν τῆς ἀναστάσεως (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Ἄισοµαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι ἀνέστησας ναὸν/ τὸν λυθέντα (Λαύρ. Γ 7)
Δοξάζω σε, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι τὸ ξύλον τοῦ σταυροῦ/ τὸ πάλαι κρυπτόμενον (Σιναϊτ. 579)
100
23. 14 Σεπτ.: Ἡ παγκόσµιος ὕψωσις τοῦ τιµίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ.
Ἄισοµαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι τὸ ξύλον τοῦ σταυροῦ/ ἡµῖν ἐφανέρωσας (Σιναϊτ. 552)
Σήµερον τὸ ξύλον τῆς ἀφθαρσίας/ πᾶσι προτίθεται (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Ἄναρχον δοξάσωµεν τὸν πατέρα (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Τὸν βότρυν τὸν πέπειρον, Θεοτόκε, (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ἄισοµαί σοι, Κύριε, ὁ Θεός µου,/ ὅτι ἐτέχθης ἐκ µήτρας (µητρὸς Κωνσταµ. 41) παρθένου [έκδ.: ΜΡ
111, 46, (Κωνσταµ. 41, Λαύρ. Δ 55)]
(θεοτ.) Ἄισοµαί σοι, Κύριε ὁ Θεός µου,/ ὅτι ἐτέχθης ἐκ µήτρας σαρκὶ (Σιναϊτ. 579)
ωδή β΄. Δότε, λαοί,/ μεγαλωσύνην Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν/ τῷ ἐκ Παρθένου… ΕΕ 95, αρ. 134, Γερμανού (7)
Δότε, λαοί,/ μεγαλωσύνην Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν/ τῷ ἀνεγείραντι (Σιναϊτ. 579)
Τῆς ἀναστάσεως τὸν οἶκον/ ὡς Θεὸς ἐκαίνισας (Σιναϊτ. 579)
Δεῦτε ὀψώμεθα (ὀψόμεθα Σιναϊτ. 579)/ τὸ τῆς ζωῆς (Σιναϊτ. 579)
Πάντες ὑμνήσωμεν/ τὸ ἀνυψούμενον ξύλον (Σιναϊτ. 579)
Δότε, λαοί,/ μεγαλωσύνην Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν,/ ὅτι τὸ ξύλον (Σιναϊτ. 552)
Ὑψώσωμεν ἐν ᾄσμασι/ Χριστὸν τὸν λυτρωτὴν (Σιναϊτ. 552)
Οὐρανὸς ὑπέδειξε / τὸ δῶρον τὸ οὐράνιον (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Ἡ ἀμέριστος Τριὰς/ ἡ ἐν μιᾷ θεότητι (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ἄχραντε δέσποινα,/ εὐλογημένη, ἔνδοξε (Σιναϊτ. 552)
(θεοτ.) Σὲ τὴν ὁλόρριζον δόξαν/ τὴν τὸν Θεὸν (Σιναϊτ. 579)
ωδή γ΄. εἱρµὸς ἄλλος. Ἐν Κυρίῳ Θεῷ µου
Ἑορτάσωµεν, πιστοί,/ τῶν ἐγκαινίων τὰ µνηµόσυνα (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Ἐγκαινίζεται οἶκος (ὁ οἶκος Λαύρ. Γ 7)/ ὁ τῆς ἁγίας ἀναστάσεως (Λαύρ. Γ 7, Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Τὰς καρδίας τοῦ λαοῦ σου/ ἁγιάσας ὁ Θεὸς ἡµῶν (Λαύρ. Γ 7, Λαύρ. Δ 55)
Ὡς παλάτιον τερπνὸν/ ἡ ἐκκλησία ᾠκοδόµηται (οἰκοδόµηται Λαύρ. Δ 55)
Ῥάβδος πίστεως ἡµῖν/ ὁ τοῦ Κυρίου (Σιναϊτ. 579)
Ὁ σταυρὸς ὁ τοῦ Χριστοῦ/ ἐν τῇ κοιλίᾳ (Σιναϊτ. 579)
Ὅπλον νικοποιὸν/ τὸν τοῦ Χριστοῦ σταυρὸν (Σιναϊτ. 552)
Προτυπωθεὶς ὁ σταυρὸς/ τὸν Ἀµαλὴκ ποτε (Σιναϊτ. 552)
Ὁ θάνατος προσκόψας/ ἐν τῷ σταυρῷ σου (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Προσκυνοῦµέν σε, τριάς,/ καὶ ἀνυµνοῦµεν (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Τὴν Θεοµήτορα παρθένον/ ὀρθοδόξως [έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 461, Σιναϊτ. 552]
(θεοτ.) Χαῖρε, νέα κιβωτὲ/ τῆς διαθήκης [έκδ.: AHG Χll, 62, Σιναϊτ. 579]
εἱρµὸς ἄλλος. Τόξον δυνατῶν ἠσθένησε
Ὅπλον κραταιὸν κεκτήµεθα,/ Χριστέ, (Κωνσταµ. 41, Σιναϊτ. 552)
Τάξεις οὐρανῶν ἀγάλλονται/ καὶ τῶν ἐπιγείων (Κωνσταµ. 41, Σιναϊτ. 552)
Νόσος δραπετεύει ἅπασα (Σιναϊτ. 552)
Ὥσπερ σταυροτύποις ἔτρεψας/ ἐν Σινᾷ παλάµαις (Κωνσταµ. 41, Σιναϊτ. 552)
(θεοτ.) Χαίροις, µήτηρ ἀπειρόγαµε,/ ἡ τὸν Θεὸν Λόγον [έκδ.: ΜΡ IV, 336 (Κωνσταµ. 41)]
ωδή δ΄. Τοὺς οὐρανοὺς ἡ ἀρετή σου κατεκάλυψε (τροπ. επιπλέον των εκδεδοµένων στα AHG)
Τὸν εἰς κοινὴν ἁπάντων σωτηρίαν ἡµῶν (Λαύρ. Δ 55)
Τὸ χορηγοῦν ἰσχὺν κατ’ ἐναντίων ἐχθρῶν (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ἀγγελικῶν χοροστασιῶν ὑπερέχουσα (Κωνσταµ. 41, Λαύρ. Δ 55)
(Στον κώδ. Κωνσταµ. 41, φ. 137 αναγράφεται ως ειρµ. ο «Τῆς σῆς ἐπὶ γῆς», ο οποίος μαζί με τον «Τοὺς οὐρα-
νοὺς ἡ ἀρετή σου κατεκάλυψε» αποτελούν την διειρμική β΄ ωδή της ακολουθίας ΕΕ 103-104, Γερμανού. Οι 2 ειρμ.
έχουν ελάχιστες αποκλίσεις ως προς το μέτρο, θα μπορούσαν να θεωρηθούν προσόμοιοι, όµως τα τροπ. έχουν
«αρµοσθεί» προς τον ειρµό «Τοὺς οὐρανοὺς ἡ ἀρετή σου κατεκάλυψε». Μάλλον πρόκειται για λάθος του γραφέ-
ως, διότι ο συγκεκριµένος ειρµ. είναι ένας από τους ειρµ. της ωδής αυτής).
εἱρµὸς ἄλλος. Τῆς σῆς ἐπὶ γῆς παρουσίας, Χριστέ,
Ἔδωκεν ὁ Κύριος χρηστότητα/ καὶ ἡ γῆ (Σιναϊτ. 552)
Αἱ τάξεις τῶν ἀγγέλων ἀνεσκίρτησαν (Σιναϊτ. 552)
Τὸ ξύλον ἀνυψοῦντες τοῦ σταυροῦ σου (Σιναϊτ. 552)
(θεοτ.) Ἀγγελικῶν χοροστασιῶν ὑπερέχουσα (Σιναϊτ. 552)
εἱρµὸς ἄλλος. Εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου
Τὰ ἐγκαίνια τῆς ἀναστάσεώς σου/ τελοῦµεν (Σιναϊτ. 579)
Ἐκαινούργησας τῆς ἀναστάσεώς σου/ τὸν οἶκον (Σιναϊτ. 579)
Ἤρθης, ἥλιε, ἐπὶ σταυροῦ/ τὰς χεῖρας (Σιναϊτ. 579)
Ἐξελήλυθας εἰς σωτηρίαν/ διὰ σταυροῦ (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Προσκυνοῦµέν σε, τριὰς ἀµέριστε (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Στάχυν ἤνθησας ἐξ οὗ ὁ ἄρτος/ τῆς ἀφθαρσίας (Σιναϊτ. 579)
ωδή ε΄. Ὁ ἀνατείλας τὸ φῶς (τροπ. επιπλέον των εκδεδοµένων στα AHG)
Ὁ ἐγκαινίσας Θεὸς/ τὸν τῆς ἐγέρσεώς σου (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Καθὼς βοᾷ ἡ γραφὴ ἐγκαινίζεσθε (Λαύρ. Γ 7, Λαύρ. Δ 55, μικρές διαφορές, ιδιαιτέρως στον τελευταίο στ.)
Δεῦτε κατίδωμεν (καθίδωμεν κώδ.)/ ἀνυψούμενον (Λαύρ. Δ 55)
Ὁ ἀνατείλας τὸ φῶς/ καὶ φωτίσας (Σιναϊτ. 552)
Ὁ καθοπλίσας σταυρῷ/ τὸν πιστὸν βασιλέα (Κωνσταµ. 41)
Νικοποιὸν τὸν σταυρὸν/ πνευµατικῶς ἀναδεῖξαν (Σιναϊτ. 552)
Ὁ ὑψωθεὶς ἐν σταυρῷ/ καὶ τὸν Ἀδὰµ (Σιναϊτ. 552)
101
Τὸν τῆς σαρκός σου ναὸν/ ἀναστήσας (Σιναϊτ. 579)

Ὁ ἐκ κοιλίας τῆς γῆς/ τὸ κρυπτόµενον ξύλον (Σιναϊτ. 579)
Ὡς θησαυρὸν νοητὸν/ ἐκ µετάλλων πηλίνων (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Ὦ µακαρία τριάς,/ ὦ μονὰς (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ὁ τῶν ἀγγέλων χορὸς/ καὶ τῶν ἀνθρώπων (ἁγίων Λαύρ. Δ 55) (Λαύρ. Γ 7, Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν /ἀσιγήτως ἡ κτίσις (Σιναϊτ. 552)
ωδή ϛ΄. εἱρµὸς ἄλλος. Ὁ τὸν προφήτην/ ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους
Ὁ ἀνυψώσας/ ἡµῶν τὸ κέρας, οἰκτῖρµον, (Σιναϊτ. 552)
Ὁ τὸν σταυρόν σου/ ἐν τῇ καρδίᾳ τοῦ Ἅιδου (Σιναϊτ. 552)
Ὁ διὰ ξύλου/ σταυροῦ τὸν Ἅιδην νεκρώσας (Σιναϊτ. 552)
(θεοτ.) Ὁ τὴν παρθένον/ καὶ µετὰ τόκον παρθένον (Σιναϊτ. 552)
εἱρµὸς ἄλλος. Ὡς Ἰωνᾶν τὸν προφήτην
Τῶν ἐγκαινίων ἡ µνήµη/ τοῖς πιστοῖς (Σιναϊτ. 579)
Ὁ θεοπάτωρ χορεύων/ τὸν ναόν σου θαυµάζει (Σιναϊτ. 579)
Νῦν ὁ σταυρὸς ἀνυψοῦται/ ἐκ κοιλίας τῆς γῆς (Σιναϊτ. 579)
Νῦν τῆς ζωῆς τὸ χωρίον,/ ὁ παράδεισος (Σιναϊτ. 579)
Παρθενικὴν ἐκκλησίαν ἐξ ἐθνῶν (Λαύρ. Γ 7)
(θεοτ.) Ὦ µακαρία κοιλία,/ ἡ ὁλόρριζος δόξα τοῦ γένους ἡµῶν [έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 463, (Λαύρ. Γ 7, Σιναϊτ. 579)]
ωδή ζ΄. Ὁ τῶν πατέρων Θεὸς (τροπ. επιπλέον των εκδεδοµένων στα AHG)
Ὁ ἀναδείξας ἡµῖν/ τῆς ταφῆς σου τὸ µνῆµα (Σιναϊτ. 579)
Ὁ ὑποδείξας ἡµῖν/ τοῦ κρανίου τὸν τόπον (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Τοῦ ἱεράρχου χερσὶν/ ὁ σταυρὸς ἀνυψοῦται (Σιναϊτ. 579)
Ὁ πατριάρχης ποτὲ/ τὸν σταυρὸν προµηνύων (Σιναϊτ. 579)
Χριστὸς ἡ πέτρα, ἐξ ἧς/ τὸ ἀείζωον (Λαύρ. Γ 7)
Τὸν διὰ ξύλου σταυροῦ/ τὴν πληγὴν (Λαύρ. Γ 7)
Τὸν ἀνυψούµενον σταυρὸν/ εἰς ἡµῶν σωτηρίαν (Σιναϊτ. 552)
Σοῦ τὸν σταυρὸν διανοίᾳ/ καὶ χερσὶν ἐκτυπώσας (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Σὺν τῷ πατρὶ τὸν υἱὸν/ καὶ τὸ ἅγιον πνεῦµα (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ἀκαταλήπτου υἱοῦ/ ἀκατάληπτος τόκος (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Σοῦ οἱ μαζοὶ νοητοὶ/ ἀποβλύζοντες (Λαύρ. Γ 7)
(θεοτ.) Νύµφη καὶ µήτηρ Χριστοῦ,/ τῶν παθῶν λυτρωθῆναι (Κωνσταµ. 41, Λαύρ. Γ 7, Λαύρ. Δ 55)
<εἱρμὸς ἄλλος>. Ὁ ἐν τῷ ὄρει Μωϋσῇ συλλαλήσας
Ὁ τῷ σταυρῷ σου τὰ διεστῶτα συνάψας (Σιναϊτ. 552)
Ὁ ἐν τῷ ξύλῳ ὑψωθεὶς τοῦ σταυροῦ σου (Σιναϊτ. 552)
Ὁ ἀνελκύσας ἐκ βυθοῦ ἁμαρτίας κόσμον (Σιναϊτ. 552)
(θεοτ.) Ὁ ἐν τῇ μήτρᾳ τῆς παρθένου οἰκήσας (Σιναϊτ. 552)
ωδή η΄. Τὸν ἐν τῷ σταυρῷ (τροπ. επιπλέον των εκδεδοµένων στα AHG)
Τὸν ἐκ τοῦ πατρὸς/ πρὸ τῶν αἰώνων (Σιναϊτ. 552)
Τὸν διὰ σταυροῦ/ τὸ γένος ἡµῶν ἐλευθερώσαντα (Σιναϊτ. 552)
Τὸν ζωοποιὸν/ σταυρὸν ὁρῶντες (Κωνσταµ. 41, Σιναϊτ. 552)
εἱρµὸς ἄλλος. Πάντα τὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ
Τῇ τριηµέρῳ σου ταφῇ/ τὸν τῆς σαρκός σου ναὸν (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Τὴν προεόρτιον ἑορτὴν/ πανηγυρίζω (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Τὸ ζωοποιόν τε καὶ σεπτὸν/ δῶρον (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Χεῖρας ἐκπετάσας (πετάσας Σιναϊτ. 579) Μωσῆς/ καὶ σὲ τυπώσας (Σιναϊτ. 552, Σιναϊτ. 579)
Τὸν ὄφιν ἐστηλίτευσεν Μωσῆς (Σιναϊτ. 552, 579)
Χεῖρας διεπέτασας ἐν σταυρῷ (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Θεὸν πατέρα προσκυνῶ (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Χαῖρε, ἡ χαρὰν τῷ κόσµῳ κυήσασα (Σιναϊτ. 552, Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Χαῖρε, ἡ ἄχραντος ἁγνή, καὶ τοῖς ἐν σκότει (Λαύρ. Δ 55)
ωδή θ΄. Μεγαλύνοµεν πάντες/ τὴν φιλανθρωπίαν
Ἐγκαινίων ὁ καιρός,/ καινισθῶµεν (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 579)
Δεῦτε πάντες σήµερον/ φαιδρῶς ἑορτάσωµεν (Λαύρ. Δ 55)
Οὐρανοὺς κατέλαµψε/ τὸ σηµεῖον τοῦ σταυροῦ (Λαύρ. Δ 55, διαφορετική παράδοση του εις AHG I, 241 εκδε-
δομένου τροπ.)
Ἅπαντας προτρέπεται/ ἡ Χριστοῦ ἐκκλησία (Σιναϊτ. 579)
Προσκυνοῦµέν σου, Χριστέ,/ τὸν σταυρὸν τὸν τίµιον (Σιναϊτ. 552, Σιναϊτ. 579)
Ὁ ζωοποιὸς σταυρὸς/ ἐπὶ γῆς κρυπτόµενος (Σιναϊτ. 579, διαφορετική παράδοση του εις AHG I, 241-242 εκδε-
δομένου τροπ.)
Μεγαλύνοµεν πάντες/ τὴν ἁγίαν σου λόγχην (Λαύρ. Γ 7)
Μεγαλύνοµεν πάντες/ τοῦ σταυροῦ σου τὸ ξύλον (Σιναϊτ. 552)
Ὑψωθεὶς ἐν τῷ ξύλῳ/ ἑκουσίως, οἰκτῖρµον, (Σιναϊτ. 552)
Ἀνυψοῦμέν σου, Χριστέ,/ τὸν Σταυρὸν (Σιναϊτ. 552)
Προσκυνῶ καὶ δοξάζω/ τὸν σταυρόν σου καὶ τὴν λόγχην (Σιναϊτ. 552)
(τριαδ.) Τὸν πατέρα καὶ υἱὸν/ καὶ τὸ ἅγιον πνεῦµα, πιστοί, (Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Ἐκχυθήτω ἡ χάρις/ τοῦ ἁγίου πνεύµατος (Κωνσταµ. 41, Σιναϊτ. 579)
(θεοτ.) Χαῖρε, πάνσεµνε ἁγνή,/ παρθενίας καύχηµα (Λαύρ. Δ 55, Σιναϊτ. 552)
102
ήχος α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον/ ᾄσωµεν πάντες/ Θεῷ

Διὰ στύλου πυρὸς καὶ νεφέλης
άρχ.: Ἐκ γῆς φανερούµενον τὸ κεκρυµµένον
Προκαθάραντες σῶµα καὶ πνεῦµα
ακρ.: —
ποίηµα Ανδρέου Κρήτης1
έκδ. κανόνος: ΑΗG I, 243-250, 251-2622
24. 16 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐβιώτου.3

ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα ἀναπέμψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ
άρχ.: Βίον ἐπὶ γῆς ἀγγελικὸν/ δι’ ἐγκρατείας, ὅσιε,
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 142v-145
25. 16 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας καὶ καλλινίκου μάρτυρος Εὐφημίας.

ήχος γ΄. Τῷ ῥυσαμένῳ τὸν Ἰσραὴλ ἐκ δουλείας
άρχ.: Ἐν θεοπνεύστοις ᾄσμασι πάντες τὴν πανεύφημον/ καὶ ἀθλοφόρον
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 140-142v
Ο κανόνας (µε την αρχή που έχει στους κώδδ. Λαύρ. Δ 55, και Σιναϊτ. 579) παραδίδεται και στον κώδ. Χάλκ. 61 (βλ.
Αθηναγόρας μητροπ., Κατάλογος των χειρογράφων της εν Χάλκῃ μονής της Παναγίας, ΕΕΒΣ 11 (1935), 161). Πρόκει-
ται για πολυειρµικό «κοινό» κανόνα της πρώιμης περιόδου (στην υπόθεση αυτή συνηγορούν και τα ονόματα των φερο-
μένων ως ποιητών), συντεθέντα με εννέα ωδές, ο οποίος κατακερµατίσθηκε σε περισσότερους κανόνες µε µονοειρµικές
ωδές. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 149-150, 189.
1 Schirò 117-118. – Για τον κανόνα βλ. κατωτ., σσ.
2 Schirò-Gonzato, 554. – Gonzato, 214, n. 2, 271, n. 1. – Πρόκειται για δύο αυτοτελώς εκδεδομένους στα AHG κανό-
νες, τους XXII (AHG I, 243-250) και ΧΧΙΙΙ (ΑΗG Ι, 251-262). Ο κώδ. Σιναϊτ. 554, φφ. 29v-30v παραδίδει κανόνα, ο οποί-
ος έχει κοινές ωδές με τους δύο αναφερομένους κανόνες των AHG, επομένως οι κανόνες XXII και ΧΧΙΙΙ των ΑΗG και ο
παραδιδόμενος υπό του Σιναϊτ. 554 αποτελούν παραλλαγές πολυειρμικού κανόνος του Ανδρέου Κρήτης για την ύψωση
του Σταυρού (ΑΗG I, 400). Βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 150-151. – Σημειώνεται η αρχή των ανέκδοτων τροπ., τα
οποία παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 554, φφ. 30v και 31v:
ωδή γ΄. Στερεωθήτω ἡ καρδία μου
Οἱ ἐπὶ γῆς πτωχοὶ τῷ πνεύματι
Σταυροφανῶς ἡ κτίσις σήμερον
ωδή ζ΄. Ὁ ἐν φλογὶ πυρὸς
Λαμπροφανῶς ἡμῖν σταυρὸς ἐξέλαμψεν
Φωτοειδῶς, πιστοί, τὸ ξύλον σήμερον
Γονυπετοῦντες προσκυνήσωμεν τὸν σταυρὸν
Ο κώδ. Σιναϊτ. 554, φ. 30 παραδίδει για την β΄ ωδή διαφορετικό ειρμό με τρία τροπ. Επομένως ο κανόνας έχει συντεθεί
με διειρμική β΄ ωδή· επίσης ο κώδ. Σιναϊτ. 579, φ. 61 παρέχει δύο επιπλέον ανέκδοτα τροπ. για τον ειρμό της β΄ ωδής του
κανόνα ΧΧΙΙ των ΑΗG. Σημειώνεται η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι Θεὸς ἐγώ εἰµι/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ… Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
Ἔφριξας, ἥλιε, καὶ τὰς ἀκτῖνας ἔκρυψας (Σιναϊτ. 579)
Ὑψοῦτε Κύριον καὶ προσκυνεῖτε (Σιναϊτ. 579)
ειρμὸς ἄλλος. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰµι ὁ ἐν ἐρήμῳ κορέσας… ανέκδοτος ειρμ. (80) βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδε-
τε, ἴδετε, 54
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰµι ὃν Μωϋσῆς προτυπώσας (Σιναϊτ. 554)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰµι ὁ διὰ ῥάβδου Μωσέως (Σιναϊτ. 554)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰµι ὁ τὸν σταυρὸν προτυπώσας (Σιναϊτ. 554)
3 Στο SEC η μνήμη του αγ. τιμάται στις 14 Σεπτ., στον κώδ. Σιναϊτ. 554 στις 16 του μηνός.
4 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 45, αρ. 56. – Getov, 102.
5 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 140 του κώδ. Σιναϊτ. 552.
6 Η ζ΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική.
103
26. 18 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐμενίου, ἐπισκόπου Γορτύνης.

ήχος β΄. Δεῦτε, λαοί,/ ᾄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ τῷ Θεῷ
άρχ.: Ἔχων Χριστόν,/ πάτερ θεόφρον Εὐμένιε,
ακρ.: Εὐχαῖς δίδου μοι Χριστὸν εὐμενῆ, μάκαρ. Ἰωσήφ.
27. 19 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Σωσάννης τῆς ἐκ Παλαιστίνης (Dmitrievskij,

Τυπικὸν ΜΘΕ, 280. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 80).
ήχος πλ. β΄. Ὡς ἐν ἡπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραὴλ
άρχ.: Σαῖς εὐπροσδέκτοις πρεσβείαις σῷζε παθῶν
ακρ.: Σωσάννα, σῴζοις σὸν ὑμνῳδὸν βλάβης. Ἰωσήφ.
28. 20 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Εὐσταθίου, Θεοπίστης, συμβίου αὐτοῦ

καὶ τῶν υἱῶν αὐτοῦ, Ἀγαπίου καὶ Θεοπίστου.
άρχ.: Θεοπρεπῶς ἁθροισθέντες/ ἐν τῇ σεπτῇ σήμερον
ακρ.: Θείοις ἀθληταῖς τούσδε τοὺς κρότους πλέκω. Ἰωσήφ.5
κώδδ.: Σιναϊτ. 552, φφ. 173v-176v, Σιναϊτ. 579, φφ. 86v-88v
29. 21 Σεπτ.: Τοῦ ἀγίου ἀποστόλου Κοδράτου τοῦ ἐν Μαγνησίᾳ (Dmitrievskij, Τυ-
άρχ.: Στεφηφορῶν τῷ βασιλεῖ τῶν δυνάμεων
ακρ.: Σοί, Κοδρᾶτε μέγιστε, τοὺς ὕμνους πλέκω. Ἰωσήφ.
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΜΡ 9
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δευτεραί ωδαί, 48610
1 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Αντί του εκδιδομένου στο ΜΡ τετάρτου τροπ. της δ΄ ωδής, το οποίο
άρχ.: Ῥωμαλέῳ φρονήματι τὸν δυσμενῆ, παραδίδεται και έχει εκδοθεί (Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 46, n. 27) άλλο τροπ.,
εντασσόμενο στην ακρ., το οποίο άρχ.: Ῥιζοτόμος γεγέννησαι/ τῶν ἡδονῶν (πρβλ. και Hannick, 31).
2 Τωμαδάκης, 110, αρ. 16, σημ. 4 (μνημονεύονται επιπλέον οι κώδδ. Crypt. Δ.α. ΧΧV, φ. 95, Δ.α. XXV, φ. 89v και
Vallic. Β 22, φ. 64v). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 189.
3 Τωμαδάκης, 110, αρ. 17. – Βλ. τον κανόνα 152 προς τιμήν της οσιομ. συντεθέντα επίσης με εννέα ωδές και ψαλλό-
μενο στις 15 Δεκ. (ο κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 159-164, παραδίδει και τους δύο κανόνες στις 19 Σεπτ.).
4 Schirò-Gonzato, 554 – Gonzato, 214, n. 2. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 189.
5 Για την ακρ. του κανόνος βλ. κατωτ.
7 Σύμφωνα με το ΜΡ η ακολουθία του αποστ. ψάλλεται στις 22 Σεπτ., διότι στις 21 ἀποδίδοται τῆς τοῦ τιμίου
Σταυροῦ Ὑψώσεως ἑορτὴ (ΜΡ Ι, 219), ενώ το τυπικό ΜΘΕ, όπου δεν φαίνεται να γίνεται απόδοση της εορτής τῆς Υψώ-
σεως του τιμίου Σταυροῦ, ορίζει ότι η ακολουθία του αποστ. ψάλλεται κανονικά στις 22 του μηνός.
10 Η β΄ ωδή επίσης παραδίδεται στους κώδδ. Λαύρ. Γ 14, φ. 19, Paris. Suppl. gr. 33, φ. 6v και στους Σιναϊτ. 551, φ.
101v, 552, φ. 178r-v, 553, φ. 62, 554, φ. 49v, 556, φ. 105v. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 189.
104
30. 23 Σεπτ.: Ἡ σύλληψις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου καὶ Βα-
πτιστοῦ Ἰωάννου.
άρχ.: Ἀνατολῆς τῆς ἐξ ὕψους/ ὁ Γαβριὴλ
ακρ.: Ἀρχάγγελος προεῖπεν ἀγγέλου τόκον., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)1
πτιστοῦ Ἰωάννου.4
ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα ἀναμέλψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ
άρχ.: Δεῦτε τῶν πιστῶν ἡ ξυνωρὶς/ φαιδρῶς πανηγυρίσωμεν
Δεῦτε τῶν πιστῶν ἡ ξυνωρὶς/ τοῖς ᾄσμασιν ὡς ἄνθεσιν
ακρ.: —
κώδδ.: Λαύρ. Γ 19, φφ. 72-77, Μεταμ. 150, φφ. 23-25, Σιναϊτ. 554, φφ. 60v-62v,
657, φφ. 77v-114v
ήχος πλ. δ΄. Ἁρματηλάτην Φαραὼ ἐβύθισε
άρχ.: Ευαγγελίζεται τῷ Ζαχαρίᾳ σήμερον
ακρ.: Εὐα<γγε>λισμὸν τοῦ Ζαχαρίου ψαλῶ.6, Σ<;>ΟΕΘΟΛΙΦ (=ΦΙΛΟΘΕ-
Ο<;>Σ: αντ.)
ποίημα Φιλοθέου Σιναΐτου7
ανέκδοτος κανών
κώδδ.: Βατοπ. 1122, φφ. 131-135, Σιναϊτ. 579, φφ. 99-101
33. 24 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος καὶ ἰσαποστόλου Θέκλας.8

1 Στα AHG I, 307, app. crit. δηλώνεται ότι η β΄ ακρ. του κανόνος είναι Γ<Ε>ΩΡΓΙ<Ο>ΥΥ.
2 Gonzato, 214-215, n. 2. – Τα εκπεσόντα στα AHG τροπ. της δ΄ και ζ΄ ωδής (AHG Ι, 310 και 313 αντιστοίχως) βλ.:
Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 437-438. Η έκπτωση των τροπ. αυτών εξυπηρετεί την εξίσωση του αριθμ. των τροπ. της
δ΄ και ζ΄ ωδής με τον αριθμ. των τροπ. των άλλων ωδών του κανόνος, οι οποίες έχουν 3 τροπ.+θεοτ. Στο ίδιο άρθρο (σσ.
438-440) προτείνεται η υιοθέτηση γραφών παρεχομένων από Σιναϊτ. χφφ.
4 Στους κώδδ. Λαύρ. Γ 19, Μεταμ. 150 και Σιναϊτ. 657 παραδίδεται (για την 16η Μαΐ., προς τιμήν του προφ. Ζα-
χαρίου) διαφορετική εκδοχή του κανόνος, με β΄ ωδή και διαφορετική αρχή, βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 48, σημ. 47.
5 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 48, αρ. 66, 201, αρ. 608.
6 Ο Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 36 (1937), 288, σημειώνει ως ακρ. του κανόνος την φράση Ευαγγελισμὸν τῷ Ζα-
χαρίᾳ ψαλῶ (την ίδια φράση επανέλαβε και η Follieri, I, 547) και προσθέτει: «εν δε τοις θεοτοκίοις Φιλόθεος», δίχως
να διευκρινίζει κάτι σχετικά με την β΄ ακρ. του κανόνος. Στον κώδ. Βατοπ. 1122, στην διδασκαλία, σημειώνεται η ακρ.
ως εξής; Εὐαγγελισμὸν τοῦ Ζαχαρίου ψάλω, την οποία διόρθωσε σε -…ψαλῶ η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 48, αρ. 67.
7 Ο δια της ακρ. των θεοτ. δηλούμενος ποιητής του κανόνος εθεωρήθη υπό του γραφέως του κώδ. Βατοπ. ότι είναι ο
Θεοφάνης [στην ώα διαβάζουμε Θ(εο)φά(νους)] και υπό του Ευστρατιάδου ότι είναι ο Φιλόθεος Κόκκινος, πατρ. Κων/
λεως (για τον οποίο βλ. ανωτ., 000). Όμως, όπως υπέδειξε η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 48, σημ. 48, ο Φιλόθεος ίσως εί-
ναι Σιναΐτης μοναχός, όχι μεταγενέστερος του ια΄ αι.
8 Για τον τύπο Θέκλας (αντί Θέκλης) που έχει υιοθετηθεί στα συναξάρια βλ. St. B. Psaltes, Grammatik der byzanti-
nischen Chroniken (= Forschungen zur griechischen und lateinischen Grammatik, 2), Göttingen 19742, 144.
105
Ἄισωμεν ᾠδὴν ἐπινίκιον

άρχ.: Οἱ τὴν μαθήτρια Παύλου/ διὰ Χριστὸν σέβοντες
Τῷ Παύλῳ κολληθεῖσα ἡ πρώταθλος
ακρ.: —
κώδδ.: Λαύρ. Γ 16, φφ. 163v-172, Δ 14, φφ. 152v-155, Paris. gr. 254, φφ. 180v-
184v, Σιναϊτ. 553, φφ. 75v-78v, 579, φφ. 104-106
34. 24 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος καὶ ἰσαποστόλου Θέκλας.

άρχ.: Προκαταρτίσας τὴν τρίβον διὰ σταυροῦ,/ Χριστέ,
ακρ.: Πρώταθλον ὑμνῶ τὴν ἀπόστολον Θέκλαν., Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
35. 25 Σεπτ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐφροσύνης (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
ήχος πλ. δ΄. Ἵππον καὶ ἀναβάτην/ εἰς θάλασσαν Ἐρυθρὰν
άρχ.: Ὕμνοις θεοτερπέσιν/ ὑμνοῦντα σήμερον
ακρ.: Ὕμνοις σε μέλπω προφρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσήφ.4
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δευτεραί ωδαί, 486-4876
36. 26 Σεπτ.: Ἡ μετάστασις τοῦ ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ

Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου.
ήχος α΄. Τῷ βοηθήσαντι Θεῷ/ ἐν Αἰγύπτῳ
άρχ.: Τὸν θεολόγον μαθητὴν/ καὶ ἀπόστολον
1 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην διδασκαλία του κώδ. Σιναϊτ. 553 και στην ώα των Λαύρ. Γ 16 και Σιναϊτ.
579. – Βλ. Ευστρατιάδης, Ανδρέας ο Κρήτης, ΝΣ 30 (1935), 280.
2 Η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 49, αρ. 68 και 69 αναφέρει 2 κανόνες προς τιμήν της Θέκλας. Σύγκριση των κανόνων
αυτών δείχνει ότι πρόκειται για κανόνες που προήλθαν από την διάσπαση ενός αρχικού κανόνος του Ανδρέου Κρήτης. Ο
κανόνας φαίνεται ότι είχε διειρμικές τις α΄, β΄, γ΄, ϛ΄, ζ΄ και θ΄ ωδές και τριειρμικές τις ωδές δ΄ και ε΄.
4 Για την παράδοση της ακρ. στην διδασκαλία του ΜΡ βλ. κατωτ., 000. – Στο ΜΡ η ακρ. εξάγεται εκ των αρχικών
γραμμάτων των τροπ. του κανόνος ως εξής: Ὕμνο<ις σε> μέλππω προφρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσήφ· δηλ. το θεοτ. της γ΄
ωδής (άρχ.: Παθῶν με/ τὸ χαλεπὸν χειμάζει κλυδώνιον, ΜΡ Ι, 249) και το πρώτο τροπ. της δ΄ ωδής (άρχ.: Πατρί σε/ οὐρα-
νίῳ προσέχουσαν τῷ τῶν ψυχῶν, ΜΡ Ι, 249) έχουν το ίδιο αρχικό γράμμα. Το ένα από τα τροπ. αυτά αποτελεί μεταγενέ-
στερη προσθήκη στον κανόνα, η οποία αποσκοπεί στο ισάριθμο των τροπ. όλων των ωδών (τέσσερα τροπ. σε κάθε ωδή). Το
τροπ. το οποίο προσετέθη εκ των υστέρων είναι το πρώτο τροπ. της δ΄ ωδής, διότι τα αρχικά γράμματα των θεοτ. του κανό-
νος εντάσσονται στην ακρ. – Στον κώδ. Σιναϊτ. 555, φ. 45 (διδασκαλία) σημειώνεται ως ακρ. ο επόμενος (άρτιος) βυζαντι-
νός δωδεκασύλλαβος: Ὕμνοις σε μέλπω προφρόνως, στεφηφόρε. Η ασυμφωνία μεταξύ της ακρ. που δηλώνεται στην δι-
δασκαλία και αυτής που εξάγεται από το κείμενο είναι συνηθέστατο φαινόμενο στην υμνογραφία, συναντάται σε χφφ., και
έντυπα λειτουργικά βιβλία και έχει επισημανθεί (: Μητσάκης, 265) και στις ακρ. των ύμνων. Στο εξής, όσον αφορά στους
εκδεδομένους κανόνες, αυτές οι διαφορές σημειώνονται σε υποσημ.. Ομοίως σε υποσημ. παρατίθενται όσα στοιχεία αφο-
ρούν στις ακρ. των ανέκδοτων κανόνων. – Οι κώδδ. Paris. gr. 254, φ. 186v, 267, φ. 150 και οι Σιναϊτ. 550, φ. 99v, 553, φ. 80,
557, φ. 203v, 558, φ. 140, 560, φ. 154v και 580, φ. 85 παρέχουν το εκπεσόν στο ΜΡ τροπ. της δ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Ῥη-
γνύμενος ὁρᾶται καὶ κείμενος… (έκδ.: Hannick, 32. – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 59).
5 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Τωμαδάκης, 111, αρ. 22.
6 Την β΄ ωδή παραδίδουν και οι κώδδ. Σιναϊτ. 551, φ. 121v, 552, φ. 224, 553, φ. 79v. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδε-
τε, 190.
106
ακρ.: —
37. 26 Σεπτ.: Ἡ μετάστασις τοῦ ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ

Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου.
ήχος α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον/ ᾄσωμεν πάντες/ Θεῷ
άρχ.: Βροντήσας τὰ ἄρρητα τῇ οἰκουμένῃ
ακρ.: Βρον<τῆς δ>υσωπῶ τὸν γόνον θείοις λόγοις. Ἰωσήφ.,4 Βρ––––––––
θεῖος πόθος. Ἰωσήφ.5
έκδ. κανόνος: Κανόνες οκτόηχοι (sic) εiς τον Θεολόγον Ιωάννην τον Ευαγγελι-
στήν, ποίημα του αγίου Ιωσήφ του υμνογράφου… εν Λειψίᾳ 1799
38. 27 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἐπιχάρεως, Γαϊανῆς καὶ τῆς συνοδείας αὐτῶν.
άρχ.: Χαρμονικῶς/ παρισταμένη Ἐπίχαρις
ακρ.: Χάριν δίδου μοι, μάρτυς, ὑμνεῖν σε πόθῳ. Ἰωσήφ.
39. 27 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Καλλιστράτου.

ήχος β΄. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε ποτὲ9
άρχ.: Καθαρθεὶς τοῦ πνεύματος, σοφέ,
ακρ.: Καλλιστράτῳ δέδωκε Χριστὸς τὴν χάρι<ν>., Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ(θεοτ.)
1 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 111 του κώδ. Σιναϊτ. 579.
2 Ο κώδ. Σιναϊτ. 579, φφ. 111-113 παραδίδει μία ακόμη εκδοχή του κανόνα με αρκετές διαφορές από το εκδεδομέ-
νο κείμενο (διαφορετικές γραφές, διαφορετικό θεοτ. στην δ΄ ωδή και τριαδ., μη υπάρχοντα στα AHG, των οποίων σημει-
ώνεται η αρχή):
ωδή α΄. Ἄναρχε πάτερ καὶ υἱέ,/ καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα
ωδή γ΄. Τριὰς, ἁγία μονάς,/ ἡ ἄκτιστος φύσις
ωδή δ΄. Ἄναρχε τριάς,/ ἁγία, ἄκτιστε μονὰς
(θεοτ.) Ἡ τὸν ποιητὴν τεκοῦσα/ καὶ δημιουργόν σου
ωδή ε΄. Τῆς ὑπερφώτου Τριάδος/ τὸ τρισήλιον
ωδή ϛ΄. Σέ σὺν τῷ πατρὶ καὶ ἀγίῳ Πνεύματι
ωδή ζ΄. Ἕνα Θεὸν ἐν τρισὶν/ ὑποστάσεσιν
ωδή η΄. Τριάδα ὁμοούσιον δοξολογοῦμεν
ωδή θ΄. Σέ, τὴν τρισυπόστατον μονάδα
4 Σύμφωνα με την έκδ. του κανόνος και τους κώδδ. Πατμ. 175, φφ. 2-6, 833, φφ. 53-57, 884, φφ. 228-237 (: Στρα-
τηγόπουλος, 265).
5 Σύμφωνα με τον κώδ. Σιναϊτ. 661, φφ. 7v-8v (: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 278-279, αρ. 2π).
8 Gonzato, 214, n. 2, 217, n. 1. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 190.
9 Επ’ ευκαιρίᾳ αυτού του ειρμ., στον οποίο ο γραμματικός και ο μουσικομετρικός τόνος διαφέρουν, διευκρινίζεται
ότι σε παρόμοιες περιπτώσεις ακολουθήθηκε ο ρυθμοτονικός τονισμός.
10 Follieri, Problemi, 316, n. 1.
11 Schirò-Gonzato, 554.
107
40. 30 Σεπτ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου γενομένου τῆς
Μεγάλης Ἁρμενίας.
ήχος δ΄. Τριστάτας κραταιοὺς/ ὁ τεχθεὶς ἐκ παρθένου
άρχ.: Τριάδι τῇ σεπτῇ/ παρεστὼς στεφηφόρος
ακρ.: Τὸν γρήγορον μέλπω σε, μάρτυς, ποιμένα. Ὁ Ἰωσήφ.2
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δευτεραί ωδαί, 487-4885
Μεγάλης Ἁρμενίας, Γαϊανῆς καὶ Ῥιψιμίας καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς.
ήχος βαρύς. Τῷ συντρίψαντι πολέμους/ ἐν βραχίονι αὐτοῦ
άρχ.: Τῷ φαιδρύναντι τὴν μνήμην/ τοῦ ποιμένος τοῦ καλοῦ
ακρ.: —
1 Στον κώδ. Crypt. XXV, φφ. 131-133 (είναι το μοναδικό χφ. από το οποίο έγινε η έκδ. του κανόνος στα AHG), αναφέ-
ρεται μόνο ο ειρμ. της β΄ ωδής. Ο γραφέας δεν παρέθεσε ακολούθως και τα τροπ. («quamquam heirm. odes β΄ nuntiatur
troparia tamen desunt» σημειώνει η Ada Debiasi-Gonzato, AHG I, 452, app. crit.). Ειρμ. του β΄ ήχου με αρχή Ἴδετε, ἴδε-
τε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεός, που σημειώνεται στο χφ. (επομένως και πιθανοί ειρμ. της εκπεσούσης β΄ ωδής του κανόνος) είναι
οι ακόλουθοι:
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς /ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας λαὸν καὶ ἐν ἐρήμῳ κορέσας… ΕΕ 48, αρ. 64, Κυπριανού (55)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ Μυροφόροις γυναιξί… ΕΕ 66, αρ. 93, Ανδρέου (62)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς/ ὁ σαρκωθεὶς ὑπὲρ λόγον… ΕΕ 47, αρ. 63, Κυπριανού (66).
Δεν αποκλείεται να έχει χρησιμοποιηθεί και ειρμ., ο οποίος στο ΕΕ αναφέρεται σε άλλον ήχο, όπως συχνά συμβαίνει (βλ.
Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 127).
2 Ο Τωμαδάκης, 113, αρ. 33 αναφέρει ως ακρ. του κανόνος την φράση Τὸν Γρηγόριον μέλπω σε, μάρτυς, ποιμένα. Ὁ
Ἰωσήφ. Το ίδιο σφάλμα έχει επισημανθεί και σε χφφ., π.χ. στον κώδ. Αλεξ. 38, φ. 190 (διδασκαλία) και στον κώδ. Κων-
σταμ. 41, (διδασκαλία, τα φύλλα του κώδ. δεν αριθμούνται). Στο ΜΡ Ι, 298, διδασκαλία, η ακρ. του κανόνος αναγράφε-
ται ορθώς (ομοίως Follieri, IV, 195 και Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373).
5 Την β΄ ωδή παρέχουν επίσης οι κώδδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 267v-268, 554, φ. 85v, 556, φ. 140, 562, φφ. 3v-4, 579, φ.
123v. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 190.
6 Schirò-Gonzato, 554. – Gonzato, 214, n. 2, 217, n. 1. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 579, φφ. 125v-126 παρέχει στην β΄ ωδή επιπλέ-
ον ανέκδοτα τροπ. καθώς και δεύτερο ειρμό με τροπ., τα οποία εκδ.: Κολλυροπούλου, Έκδοση β΄ ωδών, 415-418. Επομέ-
νως, μπορούμε και για τον κανόνα αυτόν να υποθέσουμε ότι συνετέθη με διειρμική β΄ ωδή (βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε,
ἴδετε, 152). Οι κώδδ. Σιναϊτ. 553, φ. 99, 555, φφ. 57v-58v και 579, φφ. 125v-128v παρέχουν επιπλέον κατ’ ωδήν ανέκδο-
τα τροπ., των οποίων σημειώνεται η αρχή:
ωδή α΄. Ὥσπερ ἄκμων τοῖς βασάνοις (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Τὴν τριάδα ἐν μονάδι/ προσκυνοῦντες (Σιναϊτ. 555, 579)
ωδή γ΄. Συμβολικῶς/ κρεμάμενος τῷ ξύλῳ (Σιναϊτ. 579)
Τίς γηγενῶν/ ἀξίως, Ῥιψιμία, (Σιναϊτ. 553, 579)
(τριαδ.) Φῶτα καὶ φῶς/ δοξάζω τὴν Τριάδα (Σιναϊτ. 555, 579)
ωδή δ΄. Τὴν πρόσκαιρον,/ Ῥιψιμία, καὶ φθαρτὴν (Σιναϊτ. 553)
Τῷ ἔρωτι/ τῆς ἀγάπης σου, Χριστέ, (Σιναϊτ. 579)
Τὴν πίστιν σου/ κεκτημένος μηχανὴν (Σιναϊτ. 579)
Ἐπέφανεν/ ὁ Θεὸς ἀπὸ Θαιμὰν (Σιναϊτ. 579)
Παράδοξον/ τὸ μυστήριον ὑμῶν (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Δοξάσωμεν/ τὸν Πατέρα καὶ Υἱὸν (Σιναϊτ. 579)
ωδή ε΄. Κύριε, ὁ Θεός μου,/ ὁ τοῦ ἱεράρχου εὐχαῖς (Σιναϊτ. 555)
Ὥσπερ ἐμψύχῳ λόγῳ/ ἀπ’ ἀρχῆς ὑπάρχων (Σιναϊτ. 555)
Ἄβελ τὰ δῶρα προσῆξεν/ τῷ Θεῷ καὶ προσεδέχθη (Σιναϊτ. 555)
(θεοτ.) Μήτηρ γὰρ τοῦ Κυρίου/ τὰς ἡμῶν πρεσβείας (Σιναϊτ. 555)
(τριαδ.) Τὴν παναγίαν Τριάδα/ ἐν μιᾷ φύσει θεότητος (Σιναϊτ. 579)
ωδή ϛ΄. Χορὸς θηλείων (θηλέων: Σιναϊτ. 579) ὅλος (ἄλλως: Σιναϊτ. 579) στερρῶς (Σιναϊτ. 555, 579)
(τριαδ.) Τριάς, μονὰς ἁγία,/ σὲ προσκυνῶ καὶ ὑμνῶ (Σιναϊτ. 579)
108
2. Οκτώβριος
42. 3 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου.

άρχ.: Ἡ ὑπερκόσμιος τοῦ θεοφόρου ποιμένος
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙ, 1-111
43. 5 Οκτ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Μαμέλχας.

άρχ.: Τῷ ἀνατείλαντι ἐν τῷ κόσμῳ/ τῆς ἀθλοφόρου τὴν μνήμην
ακρ.: —
44. 6 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Θωμᾶ.

ήχος β΄. Τὴν Μωσέως ᾠδὴν/ ἀναλαβοῦσα
άρχ.: Δόξης τε καὶ χαρᾶς/ ἐπαπολαύων
ακρ.: Δέχου δέησιν δευτέραν, Χριστοῦ φίλε. Τοῦ Ἰωσήφ.
κώδ.: Λαύρ. Β 4, φφ. 42-48
45. 7 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Σεργίου καὶ Βάκχου.

άρχ.: Ἔλαμψεν ἡ φαιδρὰ/ τῶν μαρτύρων τοῦ Χριστοῦ
ακρ.: —
ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού5
κώδ.: Σιναϊτ. 556, φφ. 167-170

ήχος δ΄. Ἔσχισας πέλαγος τὸ Ἐρυθραῖον ὁ Θεὸς
άρχ.: Δόξα σοι, δόξα σοι, Χριστέ, ὁ πάντων ποιητής,/ ὁ ἐνεργῶν θαύματα φρικτὰ
ακρ.: —
ωδή ζ ΄. Οὐ ποιναῖς οὐδὲ μάστιξιν/ ἐκόλασας, μάρτυς, (Σιναϊτ. 579)

Ἀξιύμνητοι μάρτυρες,/ πρεσβεύσατε ἄνωθεν (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Τριάς ἁγία, δόξα σοι,/ ὁμότιμε, σύνθρονε (Σιναϊτ. 579)
ωδή η΄. Ὢ πῶς ἡ πρώην ἡττηθεῖσα/ παραβάσει (Σιναϊτ. 555, 579)
Ἀδαμαντίνην καρτερίαν/ ἐνεδείξω ἐν τῷ σκάμματι (Σιναϊτ. 579)
Ὤ γυναικείας ἀσθενείας/ δι’ ἀνδρείας νικησάσης (Σιναϊτ. 579)
(τριαδ.) Θεὸς ὑμνείσθω ἐν Τριάδι/ καὶ μονάδι ὁ πατὴρ (Σιναϊτ. 579)
ωδή θ΄. Νομίμως ἐνηθλήσατε/ ὑπὲρ Χριστοῦ (Σιναϊτ. 553)
Τῷ βέλει τῆς ἀνδρείας σου/ κατετοξεύθη ὁ θὴρ (Σιναϊτ. 555, 579)
1 Schirò-Gonzato, 545. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 152.
4 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 37 (1938), 83-84. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 54, αρ. 88. – Στρατηγόπουλος, 256. –
Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος προς τιμήν του αποστ.
Θωμά (Τωμαδάκης, 114-115. – κατωτ., 000).
5 Το όνομα του ποιητή αναγράφεται στην ώα του φ. 167 του κώδ. Σιναϊτ. 556.
109
κώδ.: Σιναϊτ. 554, φφ. 112v-116

άρχ.: Δυάδα ἐν ἐγκωμίοις στέφοιμι/ μαρτύρων ὄλβιον
ακρ.: Δυάδα πανόλβιον μαρτύρων μέλπω.
48. 8 Οκτ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Πελαγίας.

ήχος δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ παραδόξως βυθίσαντι
άρχ.: Ἐξέφυγες, Πελαγία,/ τῆς ἁμαρτίας τὸ πέλαγος
ακρ.: —
49. 8 Οκτ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Πελαγίας (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 292.
– Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 118).
άρχ.: Προθεῖσα ὡς πανδαισίαν σήμερον
ακρ.: Πόθῳ γεραίρω τὴν σοφὴν Πελαγίαν.,4 ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
50. 10 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐλαμπίου καὶ Εὐλαμπίας.

άρχ.: Σήμερον πάντας συγκαλεῖ/ ἡ ἐτήσιος μνήμη/ τῆς σῆς ἀθλήσεως, σοφέ,
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 554, φφ. 124v-126, Vat. gr. 2270, φφ. 104-1052

3 Schirò-Gonzato, 545. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 191. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 554, φ. 117r-v παρέχει διαφορετικό θεοτ.
στην ε΄ ωδή, το οποίο άρχ.: Ἐτέχθης ἐκ Παρθένου ὡς ηὐδόκησας.
4 Στο ΜΡ η ακρ. εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος ως εξής: Πόθ<ῳ γερ>αίρω τὴν σοφὴν
Πελλαγίαν, δηλ. το τρίτο τροπ. της ζ΄ ωδής και το πρώτο της η΄ ωδής άρχ. με το ίδιο γράμμα. Υποθέτουμε ότι το ένα από
τα τροπ. αυτά (άρχ.: Λουτρῷ τῷ θείῳ/ ἐκδυσαμένη/ ὅλον σὺ ἀληθῶς και Λάμπουσιν ἀκτῖνες φαειναὶ/ τῶν θαυμασίων
σου, ΜΡ Ι, 363) αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στον κανόνα, η οποία αποσκοπεί στο ισάριθμο των τροπ. όλων των
ωδών του κανόνος (3 τροπ.+θεοτ.). Το τροπ. που προσετέθη εκ των υστέρων είναι αυτό της ζ΄ ωδής, διότι: α΄) η ζ΄ ωδή
είναι η μόνη ωδή του κανόνος, η οποία (αφαιρουμένου του τροπ. αυτού) έχει 2 τροπ.+θεοτ., επομένως η προσθήκη του
τροπ. αυτού εξασφαλίζει το ισάριθμο των τροπ. των ωδών του κανόνος και β΄) πρόχειρη αναζήτηση στους κώδδ. Διον. 407,
φ. 53r-v και στους Σιναϊτ. 560, φ. 224v, 561, φ. 326 έδειξε ότι παραδίδουν μόνο το τροπ. της η΄ ωδής.
5 Émereau, EO 22 (1923), 424. – Follieri, Problemi, 315, n. 28.
6 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – ΜΑΔ Ι, ιε΄.
8 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 124v του κώδ. Σιναϊτ. 554.
110
51. 11 Οκτ.: Τῆς ἁγίας Ζηναΐδος καὶ Φιλωνίλλης, τῆς ἀδελφῆς αὐτῆς.
ήχος βαρύς. Τῷ συνεργήσαντι Θεῷ/ Μωυσῇ ἐν Αἰγύπτῳ
άρχ.: Μνήμην τελοῦντες εὐσεβῶς/ τῆς σοφῆς θεραπαίνης
ακρ.: —
52. 12 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Πρόβου, Ταράχου καὶ Ἀνδρονίκου.

άρχ.: Τριάδος ὑπέρμαχοι/ τῆς παναγίας
ακρ.: ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ (θεοτ.)3
ποίημα Βασιλείου Παγουριώτου4
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙ, 107-115, 116-121, 122-1265
53. 12 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Πρόβου, Ταράχου καὶ Ἀνδρονίκου.

άρχ.: Χοροὶ ἀγγέλων ἐπὶ γῆς προκύψαντες
ακρ.: Χορὸς τριφεγγὴς εὐλογείσθω μαρτύρων., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Γεωργίου 7
54. 13 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Κάρπου καὶ Παπύλου, Ἀγαθοδώρου καὶ Ἀγα-
θονίκου.
άρχ.: Κάρπου καὶ Παπύλου τῶν στερρῶν
ακρ.: Κάρπον τε καὶ Πάπυλον ᾄσμασιν στέφω. Ὁ Ἰωσήφ.9
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙ, 140-150.11 – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 121-12312
1 Émereau, EO 22 (1923), 430.

3 Στα AHG δεν γίνεται λόγος για την β΄ ακρ. του κανόνος.
4 Το κείμενο του κανόνος στα AHG εκδίδεται από τους κώδδ. Vat. gr. 1850, Vat. gr. 2270, Vat. Barb. gr. 535 και
Paris. gr. 13. Από αυτούς μόνο ο Paris. gr. 13 αναφέρει το όνομα του ποιητή στην ώα (:«in margine externo Βασιλ<είου>
legitur»: AHG ΙΙ, 122, app. crit.). Tην πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει και ο κώδ. Σιναϊτ. 562, στην αριστερά ώα του φ. 60
του οποίου σημειώνεται Βασιλεί(ου). Οι σημειώσεις στις ώες πρέπει να εκληφθούν ως ενισχυτικά στοιχεία για την από-
δοση του κανόνος στον Βασίλειο, στον οποίο προσγράφεται ο κανόνας και δια της β΄ ακρ. του. Για τον Βασίλειο η Ada
Debiazi-Gonzato σημειώνει: «e uno dei manipolari» (AHG II, 402), αλλά μάλλον δεν έχει προσέξει την β΄ ακρ. του κανό-
νος, εξ ου και η υπόθεσή της: «Considerata la prolissità e la presenta dei nonchè la scelta netta ed esclusiva di heirmoi di
Andrea, il sospetto che il canone possa appartemente al Cretese non sarebbe ingiustificato» (AHG ΙΙ, 402).
5 Εκδίδονται τρεις παραλλαγές του κανόνος (σε όλες έχει εκπέσει η β΄ ωδή). Ο κώδ. Σιναϊτ. 562 παρέχει ένα τροπ.
στις ωδές α΄ και η΄ επιπλέον των εκδεδομένων στα AHG (φφ. 61 και 62v αντιστοίχως). Tα τροπ. αυτά είναι ανέκδοτα
και η αρχή τους είναι:
ωδή α΄. Τὴν πίστιν ὡς θώρακα/ καὶ τὴν ἐλπίδα
ωδή η΄. Πηγὴ ἁγιάσματος τὰ λείψανα ὑμῶν
9 Στα ΜΒ ΙΙ, 79 και ΜΑΔ ΙΙ, 74, σε υποσημ., η ακρ. σημειώνεται εσφαλμένα: Κάρπον τε καὶ Πάπυλον ᾄσμασι στέ-
φω. Ὁ Ἰωσήφ.
11 Schirò-Gonzato, 545. – Προ της εκδόσεως του κανόνος στα AHG την β΄ ωδή είχε εκδόσει ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,
Σχεδίασμα, 376. – ΜΒ ΙΙ, 79, υποσημ.. – ΜΑΔ ΙΙ, 74, υποσημ.. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 192.
12 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος.
111
55. 13 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Κάρπου καὶ Παπύλου, Ἀγαθοδώρου καὶ Ἀγα-
θονίκου.
άρχ.: Καρπούς με δικαιοσύνης, Κύριε,/ καὶ καθαρότητος
ακρ.: Κάρπος Παπύλῳ συγγεραιρέσθω λόγοις., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
56. 14 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ναζαρίου, Γερβασίου, Προτασίου καὶ Κελσίου.
άρχ.: Ἐν τῇ φαιδρᾷ/ ἅπαντες μνήμῃ σαλπίσωμεν
ακρ.: Ἐχθροῦ καθεῖλε Ναζάριος τὴν πλάνην.,3 ΓΕΕΡΓΙΟΥΩ (θεοτ.)4
έκδ. β΄ ωδής: Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 441-4425
57. 16 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Λογγίνου, τοῦ ἑκατοντάρχου τοῦ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ
(Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 284. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 132).
άρχ.: Τὸ κλέος τῆς μαρτυρίας ᾄδεται ἐν οὐρανῷ
ακρ.: Τὸ Λ<ογγ>ίνου θ<αυ>μασ<τ>ὸν ἐξᾴ<δ>ω τέλος., Κ<Λ>ΩΜΕΚΤΟΣ
(θεοτ.)6
ποίημα Ιωσήφ Στουδίτου7 ή Κλήμεντος8
58. 16 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Λογγίνου, τοῦ ἑκατοντάρχου, τοῦ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ.
άρχ.: Χριστός σε ἀκτῖσι ταῖς νοηταῖς/ ἐφώτισε
ακρ.: Χριστοῦ παθῶν σε, μάρτυς, ηὔγασεν θέα., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
59. 17 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πάππου.

άρχ.: Χαίρων ἐν ὑψίστοις τῷ Θεῷ/ παρεστηκώς, μακάριε,
ακρ.: Χαί<ρ>ω<ν κροτ>ῶ σ<ο>υ τοὺς <κ>ρότο<υ>ς, μάκαρ Π<ά>ππε. Ἐγὼ

3 Το τελευταίο τροπ. της θ΄ ωδής του κανόνος, που εξέπεσε στα AHG, βλ. εκδεδομένο εις Παπαηλιοπούλου, Προβλήμα-
τα, 442-443.
4 «Cum odes β΄ autem desit, in cdd. acrostichis oritur: εχθρ.. .αθειλε ναζαριος την πλανη., in theotokiis vero nomen
γε.ργιουω legitur» σημειώνεται στα AHG II, 169, app. crit. Το σωστό είναι ότι στην β΄ ακρ. του κανόνος διαβάζουμε
Γ<;>ΕΡΓΙΟΥΩ. Βλ. σχετικώς Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 443. – Στην ίδια μελέτη (σσ. 443-444) προτείνεται η υιοθέ-
τηση γραφών παρεχομένων από τον κώδ. Σιναϊτ. 562. Το θεοτ. της γ΄ ωδής πρέπει να θεωρηθεί νόθο.
6 Προφανώς η ακρ. ήταν Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ και έχει γίνει αντικατάσταση των θεοτ. (βλ. κατωτ., 000).
7 Στον Ιωσήφ Στουδίτη αποδίδει τον κανόνα το τυπικό ΜΘΕ.
8 Κazhdan, 24 (β΄ ακρ.: Κ[ι]<ω>με<κ>τος).
112
ὁ Ἰωσ<ή>φ.1
60. 18 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ.

ήχος γ΄. Βοηθὸς καὶ σκεπαστὴς/ ἐγένετό μοι
άρχ.: Τὸν συγγραφέα τῶν σοφῶν,/ τῶν θεηγόρων εὐαγγελίων
ακρ.: —
61. 18 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ.

ήχος πλ. δ΄. Ἡ κεκομμένη τὴν ἄτομον ἔτεμε
άρχ.: Τῆς ἀνωτάτω σοφίας τὸ στόμα σου
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, ρλθ΄-ρμδ΄. – ΜΡ Ι, 455-460
έκδ. β΄ ωδής: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξδ΄5
62. 19 Οκτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Μαλοῦ.6

άρχ.: Μετὰ τῆς ἄνω χορείας/ τῶν νοερῶν τάξεων
ακρ.: Μαλὸν γεραίρω τὸν καλόν μου προστάτην. Ὁ Ἰωσήφ.7
κώδδ.: Λαύρ. Δ 14, φφ. 135v-137, Σιναϊτ. 562, φφ. 86-87v, 563, φφ. 22-23v
63. 20 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἀρτεμίου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,

ήχος β΄. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε ποτὲ
άρχ.: Τὸν ἀγῶνα, μάρτυς, τὸν καλὸν
ακρ.: Τὴν σὴν νέμοις μοι πλουσίαν χάριν, μάκαρ. Ἰωσήφ.
1 Η ακρ. παρατίθεται, όπως την έχει συμπληρώσει η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 60.

4 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 195, αρ. 245. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 310, αρ. 262.
5 Βλ. Hannick, 32. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 153.
6 Οι κώδδ. Λαύρ. Δ 14 και Σιναϊτ. 562 παραδίδουν την εορτή του αγ. στις 16 Οκτ., ο δε Σιναϊτ. 563 στις 17 Οκτ. (βλ.
και Παπαηλιοπούλου, Ταμείον 60, αρ. 113).
7 Για την ακρ. του κανόνος βλ. κατωτ., 000.
8 Τωμαδάκης, 117-118, αρ. 54.
9 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 37 (1938), 271. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 60, αρ. 113. – Στρατηγόπουλος, 256.
12 Αντί του εκδιδομένου στο ΜΡ Ι, 473 θεοτ. (άρχ.: Παρθένον σε/ μετὰ τόκον ἀμίαντον) βλ. Hannick, 33 και Hannick-
113
64. 21 Οκτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἱλαρίωνος.

άρχ.: Ἵνα σοι ᾄσω τὴν ᾠδὴν
ακρ.: Ἱλαρίων με τῶν παθῶν ἀποπλύνας ὑμνεῖν διδάξεις εὖ ἔπεα.
κώδ.: Vat. gr. 2, φφ. 52-55
65. 22 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου καὶ ἰσαποστόλου πατρὸς ἡμῶν Ἀβερκίου, ἐπισκόπου Ἱε-
ραπόλεως Φρυγίας Σαλουταρίας.
άρχ.: Ἁγιασθεὶς διὰ βίου/ ἱερουργὸς πέφυκας
ακρ.: Ἀβερκίου νῦν θαυμάτων ᾄδω κλέος., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
ποίημα Κλήμεντος 2
έκδ. κανόνος: Pitra, Analecta Sacra, II, 180-185

κώδ.: Λαύρ. Δ 14, φ. 144v
66. 24 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀρέθα καὶ τῶν σὺν αὐτῷ.
άρχ.: Ὡς ταξιάρχην ἔνθεον ὄντως/ καὶ ἀρετῆς ὑπογραμμὸν
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 554, φφ. 177v-180
67. 25 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ νοταρίων Μαρκιανοῦ καὶ Μαρτυρίου.
άρχ.: Γραφέντες ἐν βίβλῳ τῇ τῆς ζωῆς
ακρ.: Γραφεῖς γεραίρω δογμάτων θεηγόρων., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
κώδ.: Σιναϊτ. 562, φφ. 123-124v, ΕΗΑΙ gr. 500, φφ. 156-157
68. 25 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ νοταρίων Μαρκιανοῦ καὶ Μαρτυρίου.
ήχος πλ. δ΄. Τὸν Ἰσραὴλ ἐκ δουλείας/ ἐλυτρώσω
άρχ.: Τοὺς εὐσεβεῖς ἀθλοφόρους/ ἐν ᾠδαῖς
ακρ.: —
Plank-Lutzka, Ι, 137, όπου εκδ. άλλο, ομοίως εντασσόμενο στην ακρ. (άρχ.: Πλουσίοις σε/ κατεκόσμησε χάρις τοῦ Πνεύ-
ματος). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 193. – Την β΄ ωδή παραδίδουν και οι κώδδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΙΙ, φφ. 34v-35v, Vallic.
B 22, φ. 141v και Vat. gr. 2, φφ. 49v-50.
1 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 280, αρ. 8π.
2 Weyh, 52. – Pétridès, 572. – Émereau, EO 22 (1923), 18. – Kazhdan, 22, 27.
3 Παρατίθεται η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν,/ ὁ δωρησάμενος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
Κῆρυξ, ἀπόστολος θαυματουργὸς
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ παρασχὼν χάριν θαυμάτων
Ὅλης τῆς χάριτος, δοχεῖον ὤφθης
(θεοτ.) Λύτρωσιν ἔτεκες, ζωὴν ἐγέννησας. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 193.
114
69. 26 Οκτ.: Ἀνάμνησις τοῦ μεγάλου καὶ φρικώδους σεισμοῦ: Κανὼν ἱκετήριος
πρὸς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν.
άρχ.: Ἁμαρτίας σάλῳ τὴν ψυχήν,/ σῶτερ, σαλευόμενον
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού 2
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Χ, φφ. 172-175v, Λαύρ. Θ 86, φφ. 248v-254, Paris. gr. 13, φφ.
118v-119, Σιναϊτ. 562, φφ. 127-129, ΕΗΑΙ gr. 827, φφ. 27-32
70. 26 Οκτ.: Ἀνάμνησις τοῦ μεγάλου καὶ φρικώδους σεισμοῦ.

άρχ.: Ὡς φοβερὰ ἡ ὀργή σου ἐξ ἧς ἡμᾶς
ακρ.: Ὦ Χριστέ, τῆς γῆς τὸν κλόνον παῦσον τάχος. Ἰωσήφ.4
έκδ. κανόνος: Goar, 620-622. – PG 105, 1416 B-C8. – Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙ, ρνη΄-
ρξϛ΄. – ΜΡ Ι, 524-535
η β΄ ωδή εξέπεσε στην PG, στο Vitali, Ανθολόγιον και στο ΜΡ 6
έκδ. β΄ ωδής: Goar, 6207
71. 26 Οκτ.: Ἀνάμνησις τοῦ μεγάλου καὶ φρικώδους σεισμοῦ, τοῦ ἁγίου μεγα-
λομάρτυρος Δημητρίου τοῦ μυροβλήτου καὶ εἰς κοιμηθέντας.8
άρχ.: Πρὸς σωφροσύνην τῶν ἐμῶν/ ἐπταισμένων, ἀγαθέ,/ τὴν γῆν μαστίζεις
ακρ.: —
ποίημα ανωνύμου9
72. 26 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ μυροβλήτου.

1 Schirò-Gonzato, 545. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 554, φ. 182, παρέχει διαφορετική εκδοχή του κανόνος: επιπλέον ανέκδοτο
τροπ. στην η΄ ωδή και διαφορετικά θεοτ. στις ϛ΄, ζ΄ και θ΄ (: ανέκδοτo) ωδές. Η αρχή των τροπ. αυτών είναι:
ωδή ϛ΄. (θεοτ.) Ἡ τὸ πῦρ τῆς θεότητος/ ἐν σπλάγχνοις σου δεξαμένη (έκδ.: AHG IV, 562)
ωδή ζ΄. (θεοτ.) Χαῖρε, νεφέλη κούφη,/ Θεοτόκε, πάνσεμνε (έκδ.: AHG II, 291, app. crit.)
ωδή η΄. Τὸν παρασχόντα στεφάνους ἀφθαρσίας
ωδή θ΄. (θεοτ.) Ἀνυμνοῦμέν σε ὡς μητέρα/ τοῦ Θεοῦ καὶ δοξάζομέν σε
Προ της εκδ. του κανόνος στα AHG την β΄ ωδή είχε εκδόσει μεμονωμένα ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 376-
377. Επιπλέον ανέκδοτα τροπ. για την β΄ ωδή βλ. εκδεδομένα εις Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 422-423. – Κολλυ-
ροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 193.
2 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 254, αρ. 255. – Θέμελης, Πνευματικά έργα, ΝΣ 44 (1949), 136.
– Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 73, σημ. 124. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 262, σημ. 2. – Ζερβουδάκη, Θεοφά-
νης ο Γραπτός, 341, αρ. 308.
3 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 262, αρ. 41. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 73, αρ. 159. – Getov, 95.
5 Goar, 626, n. 3. – Τωμαδάκης, 119, σημ. 4.
7 Βλ. όσα επισημαίνουν για τον κανόνα οι Christ-Paranikas AG, LXIV. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 194.
8 Στο φ. 47 του κώδ. Σιναϊτ. 563 (διδασκαλία) επισημαίνεται για τον κανόνα: χρὶ δε γινόσκειν· ὅτι τὰ ὅλα τροπά-
ρια τοῦ σισμοῦ· καὶ τὰ νεκρώσιμα· μετὰ τοῦ ἁγίου ὀφίλουν ψάλλεσθαι· διὰ τὸ γενέσθαι τὸν σισμόν· εἰς τὴν αὐτὴν κϛ΄.
ἐπὶ Ζήνονος τοῦ βασιλέως· καὶ πολλοῦς πτωθῆναι· ἐν τῇ αὐτῇ ημέρᾳ.
115
άρχ.: Δῆμος ἄυλος ὁ ἄνω/ καὶ ὁ κάτω ὑλικὸς

ακρ.: Δημήτριε, κροτῶ σε σῆς ῥίζης κλάδος., ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ (θεοτ.)
ποίημα Γρηγορίου
κώδ.: Σιναϊτ. 556, φφ. 245-248v
73. 26 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ μυροβλήτου.

ήχος πλ. δ΄. Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς
άρχ.: Ἐμοὶ, φησί, Δαβὶδ ὁ μέγας
ακρ.: Γ<Ρ>ΗΓΟΡΙΟΥ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: Θύρα της μετανοίας, ήτοι βίβλος κατανυκτική… ῄτινι… προσε-
τέθησαν… και οκτώηχοι κανόνες του… Αγίου Δημητρίου… Ενετίησιν αψϞε΄.
– Σπ. Λαυριώτου, Ανέκδοτος εκκλησιαστική ποίησις, Γρηγόριος Παλαμάς 8
(1924), 260-2622
74. 27 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Νέστορος (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 301. –
Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 154).
άρχ.: Ἅρματι φλογερῷ/ τῷ σῷ αἵματι, σοφέ,
ακρ.: —
ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού ή Ιωσήφ <Στουδίτου>3
75. 29 Οκτ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Ἀναστασίας τῆς Ῥωμαίας (Dmitrievskij,

Τυπικὸν ΜΘΕ, 302. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 156).
ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ διαγαγόντι τὸν λαὸν
άρχ.: Ταύτην τὴν φωτοφόρον/ μνήμην σου γεραίροντι
ακρ.: Τοὺς ἀνδρικούς σου, μάρτυς, εὐφημῶ πόνους. Ἰωσήφ.
76. 30 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ζηνοβίου καὶ Ζηνοβίας, τῶν αὐταδέλφων.

2 Βλ. Τωμαδάκης, 119, σημ. 5 ως ποίημα Ιωσήφ υμνογράφου (εκ παραδρομής, όπως υπέδειξε η Παπαηλιοπούλου,
Ταμείον, 69, σημ. 111).
3 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Ο Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, 727 συγκαταλέγει τον κανόνα με-
ταξύ των έργων του Ιωάννου Δαμασκηνού, άποψη με την οποία συμφωνεί και η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 373,
αρ. 377. Το όνομα του Ιωσήφ σημειώνεται στην ώα του φ. 249 του κώδ. Σιναϊτ. 556. Βάσει της διακρίσεως που κάνει ο
Τωμαδάκης, 88-89, ποιητής είναι ο Ιωσήφ Στουδίτης, στον οποίο αποδίδει τον κανόνα και το τυπικό ΜΘΕ.
6 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Αντί του τρίτου τροπ. της ϛ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: ‘Υπήνεγκας
μαζῶν τὴν ἐκκοπὴν (ΜΡ Ι, 558) παραδίδεται και άλλο, εντασσόμενο στην ακρ. του κανόνος (άρχ.: ‘Υπήνεγκας ὀδόντων
καὶ χειρῶν/ ποδῶν τε, έκδ.: Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 190).
7 Την β΄ ωδή παραδίδει επίσης ο κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΧVI, φ. 52. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 194.
116
άρχ.: Θρόνῳ παριστάμενος Θεοῦ/ ὡς ἱερεὺς εὐπρόσδεκτος

ακρ.: ΙΩΣΗΦ (θ΄ ωδή)
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι, 563-568. – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 156-157, 190
κώδ.: Crypt. Δ.α. ΧΙΙI, φ. 872
3. Νοέμβριος
77. 1 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ
(Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 304. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 164).
άρχ.: Τοὺς ἐκ Θεοῦ δεδομένους/ πᾶσιν ἡμῖν
ακρ.: Ὠιδὴ Ἰωσὴφ (θ΄ ωδή)
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 12-21, 22-28, 29-394
78. 1 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ.
ήχος πλ. δ΄. Ἵππον καὶ ἀναβάτην/ εἰς θάλασσαν Ἐρυθρὰν
άρχ.: Εὔηχον ἐγκωμίων κροτοῦντες μέλισμα
ακρ.: Ἐγκωμίων μέλισμα τοῖς Ἀναργύροις.
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 29-395
άρχ.: Ἀφθονωτάτην δυσωπῶ τοῦ πνεύματος/ χάριν μοι
ακρ.: ΑΒΓΔΕΖΗΘΙ… ΨΩ (ωδές α΄-ϛ΄), Ω-Α (ωδές ζ΄-θ΄)6
Τὸν Ἰσραὴλ ἐκ δουλείας/ ἐλυτρώσω
άρχ.: Τῷ ἀναδείξαντι ἐν τῷ κόσμῳ/ τοὺς Ἀναργύρους ἰατροὺς
Τοὺς θησαυροὺς τῶν ἰαμάτων/ τῆς δωρεᾶς τοῦ πνεύματος
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως Α΄ ή Ιωάννου Δαμασκηνού8

2 Τωμαδάκης, 121, σημ. 4.
3 Τωμαδάκης, 122, αρ. 76. – Armati, Giuseppe innografo, 142.
4 Στα AHG εκδίδονται τρεις παραλλαγές του κανόνος. Η δεύτερη (AHG III, 12-21) έχει ακρ.: Ἰωσὴφ (θ΄ ωδή) και εκ-
δίδεται άνευ β΄ ωδής· η τρίτη (AHG III, 22-28) έχει ακρ.: Ὠιδὴ Ἰωσὴφ (επίσης στην θ΄ ωδή) και εκδίδεται ομοίως άνευ β΄
ωδής. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 194.
6 Ἕτερος κανὼν τῶν ἁγίων Ἀναργύρων φέρων ἀκροστιχίδα ἀλφάβητον μέχρι τῆς ἕκτης ἀπὸ δὲ τῆς ἕκτης μέχρι
τῆς ἐνάτης ωψχφ, ἀναφέρουσαν τὰ θαύματα αὐτῶν αναγράφεται στην διδασκαλία στον κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΙΙ, από τον
οποίο εκδίδεται το κείμενο στα AHG III, 40 app. crit.
8 Στα AHG ο κανόνας εκδίδεται ως έργο Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως (το όνομα του οποίου διαβάζουμε και στην
ώα του φ. 11v του Σιναϊτ. 567 και του φ. 137 του Σιναϊτ. 620). Ο Paris. gr. 1569 αποδίδει τον κανόνα στον Ιωάννη, όπως
και ο Ευστρατιάδης, Ιωάννης Δαμασκηνός, ΝΣ 26 (1931) 679, πρβλ. και Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 51 (1952), 43.
117
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 64-71, ΧΙ, 2-10, 11-18.1 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 875-8782
81. 3 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀκεψιμᾶ, Ἰωσὴφ καὶ Ἀειθαλᾶ.

άρχ.: Τῇ ζοφερᾷ τῆς ἁμαρτίας, Δέσποτα, νυκτὶ θολούμενον
ακρ.: Τρεῖς ἱερεῖς ἑνὸς ἐξᾴδω ἀθλητὰς ὡς Χριστέ σου., ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ (θεοτ.)
ποίημα Κυπριανού μοναχού
κώδ.: Paris. gr. 1619, φφ. 143v-146v
82. 4 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωαννικίου τοῦ Μεγάλου, τοῦ ἐν τῷ Ὀλύμπῳ
τῆς Βιθυνίας.
άρχ.: Ἱεροφώνοις χορείαις/ θεοφόρον ὅσιον
ακρ.: Ἰωαννικίῳ, πατρὶ χριστοφόρῳ, πατριάρχης ὁ Μεθόδιος.
ποίημα Μεθοδίου, πατρ. Κων/λεως
83. 5 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Γαλακτίωνος καὶ Ἐπιστήμης (Dmitrievskij, Τυ-
πικὸν ΜΘΕ, 307. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 174).
1 Στα AHG ΧΙ, 2-10, 11-18 εκδίδεται κανόνας για την 1η Ιουλ. προς τιμήν των αγ. Αναργύρων, Κοσμά και Δαμιανού
των εν Ρώμῃ τελειωθέντων έχων κοινές ωδές με τον εκδιδόμενο στα AHG την 1η Νοεμ. Και οι δύο κανόνες προσγράφο-
νται στον Γερμανό. Φαίνεται ότι πρόκειται για διαφορετικές παραδόσεις του ίδιου πολυειρμικού «μεγάλου» κανόνος
(πρβλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 153-154), ο οποίος κατακερματίσθηκε και οι δημιουργηθέντες κανόνες χρησιμοποι-
ήθηκαν ως αυτοτελείς για την ανύμνηση αμφοτέρων των ζευγών των αγ. Αναργύρων, αποδιδόμενοι πλέον στον Γερμανό
ή τον Ιωάννη. Βλ. όσα παρατηρεί επί του θέματος εκδίδουσα τον κανόνα η Α. Longo (AHG XI, 4 app. crit., 6 app. crit.,
519-522) και η Ελ. Παπαηλιοπούλου, η οποία επεσήμανε στον κώδ. Σιναϊτ. 620, φφ. 137-140 «μία νέα version» των προ-
αναφερθέντων κανόνων, για τις 28 Ιουν., όταν εορτάζεται η ανακομιδή των λειψάνων Κύρου και Ιωάννου (βλ. Παπαηλιο-
πούλου, Ταμείον, 228, αρ. 702). Μία ακόμη παράδοση του αρχικού πολυειρμικού κανόνος (όπως δείχνει η διεξοδική εξέ-
ταση των ειρμών του) είναι και ο κανόνας για την 28η Ιουν., τον οποίο επίσης εντόπισε σε μεγάλο αριθμό χφφων η Πα-
παηλιοπούλου, Ταμείον, 228-229, αρ. 703 (βλ. σημ. 605, όπου αφήνει να διαφανεί ότι τον θεωρεί προϊόν του αρχικού κα-
νόνος, πρβλ. επίσης Στρατηγόπουλος, 265. – Getov, 108). Επίσης ο κώδ. Σιναϊτ. 567, φφ. 11v-14v παραδίδει τον κανόνα με
ειρμ., οι οποίοι ανήκουν τόσο στον κανόνα της 1ης Νοεμ. όσο και στον κανόνα της 1ης Ιουλ. των AHG. Στην δ΄ ωδή ο κώδ.
(φ. 13) παρέχει ανέκδοτο τροπ., το οποίο άρχ.: Εἰρήνευσον ὁ Θεὸς/ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Ομοίως στην β΄ ωδή παρα-
δίδονται επιπλέον ανέκδοτα τροπ., των οποίων σημειώνεται η αρχή:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστόν,/ τὸν σωτῆρα τοῦ κόσμου… ΕΕ 226, αρ. 324, Γερμανού
(180)
Ἄνοσοι/ τὰς ψυχὰς φυλαχθέντες
Φύλαξον/ τοὺς ἐπὶ σοὶ πεποιθότας
(θεοτ.) Ἄχραντε/ Θεοτόκε Παρθένε, μόνη πανύμνητε… (έκδ.: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξζ΄. – ΠεV, δ΄).
Σημειώνεται επίσης η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος που παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 620, φ. 137v:
(180)
Κατέσβεσαν/ τῆς ἀσεβείας τὴν φλόγα
Αἱ βάσανοι/ τῆς θερμῆς παρρησίας
Τὸν δόλιον/ κατησχύνατε ὄφιν
Κατήσχυναν/ καὶ γυναῖκες τυράννους
(θεοτ.) Ἄχραντε/ Θεοτόκε Παρθένε, μόνη πανύμνητε… (έκδ.: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξζ΄. – ΠεV, δ΄).
Ας σημειωθεί ότι και στα χφφ. υπάρχει ρευστότητα ως προς την χρησιμοποίηση και άλλων κανόνων των αγ. κατά την 1η
Νοεμ. ή την 1η Ιουλ. Αναφέρεται ενδεικτικώς ότι ο εκδιδόμενος στο ΜΡ την 1η Νοεμ. (συντεθείς με 8 ωδές εξ αρχής) κα-
νόνας (άρχ.: Καταστραπτόμενοι δόξῃ/ τῇ θεϊκῇ, ακρ.: Κλεινοὺς ἰατροὺς τῶν βροτῶν μέλπειν θέμις, έκδ.: ΜΡ VI, 7-11)
παραδίδεται στον κώδ. Σιναϊτ. 567, φφ. 130v-131 κατά την 1η Ιουλ.
2 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, εκτός εκείνων της β΄ ωδής. Ο κανόνας παραδίδεται για την εορ-
τή της ανακομιδής των λειψάνων των αγ. Αναργύρων (28 Ιουν.), όπως προαναφέρθηκε.
4 Η Topping, 395, 396, 402, 404 συγκρίνει ως προς ποικίλες παραμέτρους τον κανόνα 82 με τους κανόνες Γεωργί-
ου (άρχ.: Ἰλύος τῆς ἀθυμίας, Κύριε, ακρ.: Ἰωαννίκιον γεραίρω θείοις λόγοις, έκδ.: ΜΡ II, 111-122) και Θεοδοσίας (άρχ.:
Ἀχλύς με καὶ ζόφος ἀνομιῶν, έκδ.: AHG III, 122-133) προς τον όσ. Ιωαννίκιο.
118
άρχ.: Ζωοποιῷ Τριάδι, παμμάκαρ,/ παρεστηκὼς

ακρ.: Ζυγὴν ἀθλητῶν ἀζύγων μέλπειν θέμις. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 165-174.2 – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 208-2113
84. 6 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Παύλου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινου-

πόλεως τοῦ ὁμολογητοῦ.
άρχ.: Ὡς μαθητὴν καὶ μιμητὴν/ τῶν τοῦ Παύλου/ δογμάτων
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 175-181, 182-1874
85. 7 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων τριάκοντα τριῶν μαρτύρων τῶν ἐν Μελιτινῇ, Ἱέρωνος καὶ
τῶν λοιπῶν.
άρχ.: Ἀισματικὴν ἀνυμνοῦμεν/ τῶν μαρτύρων ἅπαντες
ακρ.: —
86. 8 Νοεμ.: Σύναξις τῶν ἀρχιστρατήγων Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ καὶ τῶν λοιπῶν
ἁγίων Ἀσωμάτων καὶ οὐρανίων ταγμάτων: Κανὼν πρὸς τὸν ἀρχιστράτηγον
Μιχαήλ, τὴν ἁγίαν Τριάδα καὶ τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.
ήχος γ΄. Θαυμαστὸς ἐνδόξως/ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Ἀρχηγὲ ἀγγέλων, ἀρχιστράτηγε
ακρ.: —
ποίημα Ιωσήφ υμνογράφου ή Ιωσήφ Στουδίτου6
κώδ.: Λαύρ. Β 6, φφ. 5-9v
Μιχαήλ.
ήχος πλ. β΄. Κύματι θαλάσσης/ τὸν κρύψαντα πάλαι
άρχ.: Ἄνωθεν ὡς ἔχων/ πολλὴν παρρησίαν
ακρ.: Ἄκος νέμοις μοι τῶν παθῶν τε καὶ νόσων., ΕΥΘΥΜΙΟΥ<;> (θεοτ.)
ποίημα Ευθυμίου
κώδδ.: Μεταμ. 160, φφ. 77-84, Σαβ. 362, φφ. 127-128

3 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, εκτός εκείνων της β΄ ωδής.
4 Εκδίδεται και παραλλαγή του κανόνος δίχως β΄ ωδή (AHG ΙΙΙ, 175-181). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 195.
6 Τωμαδάκης, 124, αρ. 85 (περιέλαβε τον κανόνα μεταξύ των έργων Ιωσήφ του υμνογράφου). – Παπαηλιοπούλου,
Ταμείον, 83, σημ. 146 (υποθέτει ότι πρόκειται για ποίημα του Ιωσήφ Στουδίτου).
8 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ. 474, 477, 672-673. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 84, αρ. 195.
119
Μιχαήλ.
ήχος πλ. β΄. Αἰγυπτία μὲν χεὶρ
άρχ.: Ἀΰλῳ δόξῃ τῇ τρισσοφαεῖ θεαρχίᾳ
ακρ.: Ἀρχ<ιστ>ράτηγε, σῶζε σὸν Θεοφάνην.
κώδ.: Paris. gr. 259, φφ. 80v-83
ἁγίων Ἀσωμάτων καὶ οὐρανίων ταγμάτων: Κανὼν πρὸς τὰ ἐννέα τάγματα
τῶν ἁγίων Ἀσωμάτων.
άρχ.: Τὸν τῶν ἀΰλων οὐσιῶν διάκοσμον
ακρ.: Τοῖς ἐννέα τάγμασιν ᾠδὰς ἐννέα
Μᾶρκος μοναχὸς Εὐγενικὸς ἐξᾴδω.
ποίημα Μάρκου Ευγενικού
έκδ. κανόνος: Εβ. Μίνεβα, Το υμνογραφικό έργο του Μάρκου Ευγενικού, Αθή-
να 2004, 310-3253
90. 9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνης.

ήχος β΄. Τὴν Μωσέως ᾠδὴν ἀναλαβοῦσα
άρχ.: Τὰς αἰσθήσεις ἡμῶν καθάραντες, πιστοί,/ δι’ ἐγκρατείας
ακρ.: —
ποίημα Ιγνατίου4
κώδδ.: Paris. gr. 259, φφ. 88-93, Vat. gr. 2270, φφ. 70-71
91. 9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνης.

ήχος πλ. α΄. Τῷ σωτῆρι Θεῷ/ τῷ ἐν θαλάσσῃ λαὸν
άρχ: Μυστικῶς τοῦ Θεοῦ παρεστηκυῖα
ακρ.: Ματρ<ώνης> ὑμνῶ τοὺς τρόπους καὶ τοὺς πόνους.
κώδ.: Πατμ. 196, φφ. 265-268v6
92. 9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνης.7

άρχ: Ἀποθεμένη, μήτηρ ὁσία, τῶν γυναικῶν τὸ ἀσθενὲς
1 Η όνομα του ποιητή συνάγεται εκ της ακρ. του κανόνος. Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 402,
αρ. 278. – Θέμελης, Πνευματικά έργα, ΝΣ 44 (1949), 137. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 204, αρ. 45.
2 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 38 (1939), 168. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 85, αρ. 197.
3 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 281, αρ. 13π.
4 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην διδασκαλία του φ. 88 του κώδ. Paris. gr. 259.
7 Ο κανόνας της οσ. εκδίδεται στα AHG στις 8 Noεμ.
120
ακρ.: —
93. 9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνης (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 310.
ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ πάντες λαοὶ
άρχ: Τάξεσιν οὐρανίαις/ πάντοτε συνοῦσα καὶ μεθέξεσι
ακρ.: Τὸ τῆς Ματρώνης προφρόνως ᾄδω κλέος. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 91-98
94. 10 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐστολίας.

άρχ: Ὦ ψυχή, τῶν καλῶν/ τῇ ἀπραξίᾳ
ακρ.: Ὠιδαῖς σε μέλπω, τῆς στολῆς ἐπώνυμε.
ποίημα Ιγνατίου
95. 10 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μηνᾶ, Βίκτωρος, Βικεντίου καὶ τῆς ἁγίας
μάρτυρος Στεφανίδος.
ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα/ ἀναπέμψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ
άρχ: Πάσας/ τοῦ ἐχθροῦ τὰς προσβολὰς/ καὶ τὸν τῆς πλάνης/ κλύδωνα
ακρ.: —
κώδδ.: Paris. gr. 1619, φφ. 168v-170, Σιναϊτ. 569, φφ. 41v-45
96. 10 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων ἀποστόλων ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα Πατρόβα, Ἑρμᾶ, Λί-
νου, Γαΐου καὶ Φιλολόγου.
ήχος γ΄. Θαυμαστῶς ἐνδόξως,/ ποιῶν τέρατα
άρχ: Πολυθέου πλάνης, /σοφοί, λύσαντες σκότος
ακρ.: Πιστῶς ἐπαινῶ τοὺς σοφοὺς ἀποστόλους. Ἰωσήφ.
97. 11 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου Θεοδώρου, ἡγουμένου τῶν Στουδίου (Dmitrievskij, Τυ-

3 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Αντί του θεοτ. της α΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Ἡ κυήσασα κόσμῳ/ θεί-
αν σωτηρίαν (ΜΡ ΙΙ, 91) παραδίδεται και άλλο, εντασσόμενο στην ακρ. του κανόνος (άρχ.: Ἡ κεχαριτωμένη/ τὸν ἐκ σοῦ
τεχθῆναι, έκδ.: Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 287).
7 Schirò-Gonzato, 546. – Ο κανόνας εκδίδεται στα AHG ακρωτηριασμένος. Αποκατάσταση του κειμένου βλ. εις: Κολ-
λυροπούλου, Παρατηρήσεις στον εκδεδομένο στα AHG προς τιμήν τῶν αγ. αποστόλων Πατρόβα, Ερμά, Λίνου, Γαΐου καὶ
Φιλολόγου, Δίπτυχα 6 (1994-95), 411-422. – Σημειωτέον ότι ο μεν Σιναϊτ. 567 παραδίδει τον κανόνα στις 5 Νοεμ., ο δε
Σιναϊτ. 570 στις 4 του μηνός.
121

άρχ: Ταῖς φωτοβόλοις ἀστραπαῖς τοῦ πνεύματος
ακρ.: Τὸν κλεινὸν Θεόδωρον ἐν ᾄσμασι τοῖσδε γεραίρω.
98. 11 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου Παύλου, ἐπισκόπου Κορίνθου.

άρχ: Πρὸς τὸν βυθὸν τῶν θαυμαστῶν σου πράξεων
ακρ.: Παῦλον γεραίρω, τὴν θεόφρονα γνώμην.
99. 12 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας τοῦ ἐλεήμονος.

άρχ.: Ἀισματικῶς/ σήμερον σέ, Ἰωάννη σοφέ,
ακρ.: ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (θεοτ.)5

ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα/ ἀναπέμψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ
άρχ.: Δεῦτε/ φιλεόρτως, οἱ λαοί,/ σεπτῶς πανηγυρίσωμεν
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 699, φφ. 24-30v

άρχ: Τῇ τοῦ Θεοῦ πεφωτισμένος χάριτι
ακρ.: Τὸν ἐλεήμονα Ἰωάννην ὕμνοις τιμήσω.,9 ΜΑΚΑ<ΡΙΟΥ;> ή ΜΑΚΑ<ΡΙΟΣ>
ή ΜΑΚΑ<ΡΙΟΙΟ> (θεοτ.)
ποίημα Μακαρίου
1 Émereau, EO 24 (1925), 181. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 205, αρ. 47.

2 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Hannick, 35.
5 Ορισμένοι από τους κώδδ., εκ των οποίων έγινε η έκδ. του κανόνος στα AHG, παραδίδουν διαφορετικά θεοτ., τα
οποία επίσης σχηματίζουν δια των αρχικών γραμμάτων τους β΄ ακρ. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (AHG ΙΙΙ, 357-372, app. crit.).
6 AHG ΙΙΙ, 610 (η απόδοση του κανόνος στον Θεοφάνη Σικελό γίνεται μετ’ επιφυλάξεων). – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης
ο Σικελός, 130.
9 Η ακρ. (όπως και ο κανόνας) έχει ακρωτηριασθεί, δηλώνεται όμως στον κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΙΙ, από τον οποίο έγι-
νε η έκδ. στα AHG.
10 Schirò-Gonzato, 546. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 196-197.
122
102. 13 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυ-

σοστόμου.
άρχ.: Μετανοίας σάλπιγξ γεγονώς,/ πάτερ, μεγαλόφωνος
ακρ.: —
103. 13 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυ-

σοστόμου.
ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ, τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ὡς ὑπέρτιμον ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ/ κεκτημένοι εὔκλειαν
ακρ.: —
κώδ.: Paris. gr. 259, φφ. 137v-139v
104. 14 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου καὶ πανευφήμου ἀποστόλου Φιλίππου, ἑνὸς
τῆς πρώτης χορείας τῶν δώδεκα.4
άρχ.: Στεφανώσας κάλλει σε Χριστὸς
ακρ.: Σοῖς <οἰκέ>ταις, Φίλιππε, σὴν σκέπην δίδου. Ἰωσήφ.5
κώδ.: Σιναϊτ. 572, φφ. 34-36
105. 17 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου Νεοκαισαρείας

τοῦ θαυματουργοῦ.
άρχ.: Ἀκαταγνώστως, ὅσιε, τὸ τοῦ Χριστοῦ/ μυστήριον ἱερούργησας
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως 7
κώδδ.: Paris. gr. 259, φφ. 163v-165v, Σιναϊτ. 570, φφ. 53-55
106. 18 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ῥωμανοῦ.

άρχ.: Θεοφεγγής, ἀθλοφόρε,/ ἀναδειχθεὶς ἥλιος
1 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 137v του κώδ. Paris. gr. 259.
2 Schirò-Gonzato, 546. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 197. – «Ἐν τῇ μονῇ Κρυπτοφέρρης, ἐν τοῖς ἀποδείπνοις ὁ κανὼν
τοῦ Χρυσοστόμου. Ἦχος, β΄. Ὠιδή, α΄ Ἐν βυθῷ κατέστρωσε ποτέ, Μετανοίας σάλπιγξ γεγονώς», διαβάζουμε για τον κα-
νόνα στο Vitali, Ανθολόγιον, Ι, σιδ΄.
3 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 38 (1939), 319. – Ευστρατιάδης, Το Εορτολόγιον, 109. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον,
92, αρ. 227.
4 Ο κανόνας στον κώδ. Σιναϊτ. 572 παραδίδεται στις 3 Νοεμ.
5 Για την συμπλήρωση της ακρ. βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 94, σημ. 183.
7 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 163v του κώδ. Paris. gr. 259 και στο φ. 53 του κώδ. Σιναϊτ. 570
(επίσης στην ώα).
123
ακρ.: Θείαις ἐπαινῶ Ῥωμανὸν μελῳδίαις, ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ.

107. 20 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Δεκαπολίτου (Dmitrievskij,
Τυπικὸν ΜΘΕ, 319-320. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 214).
άρχ.: Λελαμπρυσμένος ἀκτῖσι/ τρισσολαμποῦς χάριτος
ακρ.: Λόγοις σε θείοις, παμμάκαρ, μέλπω, πάτερ. Ὁ Ἰωσήφ.
108. 20 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Δεκαπολίτου.

ήχος δ΄. Ὁ πατάξας Αἴγυπτον/ καὶ Φαραὼ
άρχ.: Τῷ φωτί, Γρηγόριε,/ τῷ θείῳ παριστάμενος
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, παμμάκαρ πάτερ, τρόπους. Ἰωσήφ.
κώδδ.: ΕΗΑΙ gr. 400, φφ. 203-205, Paris. gr. 259, φφ. 195v-198v, Σιναϊτ. 570,
φφ. 74-76
109. 20 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Πρόκλου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

νουπόλεως.
άρχ.: Τῆς μυστικῆς ἱερουργίας γέγονας/ ἐνθέῳ χρίσματι
ακρ.: Τὸν πατριάρχην Πρόκλον ᾄδω τοῖς ὕμνοις.,7 ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)8
ποίημα Κλήμεντος
κώδδ.: Paris. gr. 259, φφ. 191v-194, Πατμ. 196, φφ. 141v-147v, Vat. Reg. gr. 63,
φφ. 80-87, Σιναϊτ. 566, φφ. 73-76v
110. 21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος (Dmitrievskij, Τυπικὸν
ΜΘΕ, 321. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 220).
άρχ.: Συνδράμωμεν σήμερον/ τῇ Θεοτόκῳ
ακρ.: ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Βασιλείου10
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, σμζ΄-σνϛ΄. – ΜΡ ΙΙ, 224-235

7 Για την παράδοση της ακρ. του κανόνος βλ. κατωτ., 000.
8 Εκτός της β΄ ακρ. του κανόνος το όνομα του ποιητή δηλώνει και σημείωση στην ώα του φ. 191 του κώδ. Paris. gr.
259. Επίσης αναγράφεται στο φ. 73 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 566.
9 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 126. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 98-99, αρ. 251.
10 Émereau, EO 21 (1922), 278.
124
η β΄ ωδή εξέπεσε στο Vitali, Ανθολόγιον, στην οικεία θέση, και στο ΜΡ
έκδ. β΄ ωδής: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξη΄1
111. 21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος.

ήχος γ΄. Θαυμαστῶς ἐνδόξως/ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Ἡ λαμπρὰ ἐπέστη/ ἰδοὺ πανήγυρις
ακρ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥΣ (θεοτ.)
κώδ.: Paris. gr. 259, φφ. 215v-218
112. 21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος.

άρχ.: Ἀνοίγονται τοῖς ἀνθρώποις σήμερον/ πύλαι τῆς ὄντως ζωῆς
ακρ.: Ἄνοιξον ἡμῖν τὰς πύλας σου, παρθένε. Γεωργίῳ.
κώδ.: Paris. gr. 259, φφ. 210v-213
113. 21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος (Dmitrievskij, Τυ-
άρχ.: Σοφίας, πανάχραντε,/ σὲ θησαυρὸν ἐπιστάμενοι
ακρ.: (ωδές α΄-ζ΄) Σὺ τὴν χάριν, Δέσποινα, τῷ λόγῳ δίδου.
(ωδή η΄) Α-Ω (η ακρ. σχηματίζεται από το α΄ γράμμα όλων των στ. όλων
των τροπ.)
(ωδή θ΄) Ω-Α (η ακρ. σχηματίζεται όπως και η ακρ. της η΄ ωδής)
ποίημα Γεωργίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού4
1 Weyh, 54, 65. – Στο τυπικό ΜΘΕ αναφέρεται για τον κανόνα: καταλιμπάνονται δὲ τὰ τριαδικὰ τροπάρια (Dmitrievskij,
Τυπικὸν ΜΘΕ, 321. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 220). Από την διευκρίνιση αυτή συμπεραίνουμε ότι ο κανόνας
εκτός των θεοτ. είχε και τριαδ., τα οποία εξέπεσαν. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 197.
2 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 135-136. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 101, αρ. 260.
4 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ως έργο Γεωργίου· στον ίδιο ποιητή προσγράφει τον κανόνα η Follieri, Problemi, 316,
n. 28 και τον αποδίδουν οι κώδδ. Crypt. Δ.α. ΙΙΙ, φ. 129v, διδασκαλία, Σιναϊτ. 567, φ. 150v, 570, φ. 84, 638, φ. 142v και Vat.
gr. 2, φ. 133v, με σημείωση στις ώες. Αντιθέτως στον κώδ. Σιναϊτ. 555, φ. 186v (διδασκαλία) σημειώνεται Ἰω(άννου) (μον)
αχ(οῦ). Ο Τωμαδάκης, 128, αρ. 103 θεωρεί τον κανόνα έργο Ιωσήφ του υμνογράφου (δεν σημειώνει ότι ο κανόνας εκδί-
δεται στο ΜΡ και παραθέτει την ακρ. όπως την παραδίδει ο κώδ. Vat. gr. 1508: Σὺ τὴν χάριν, Δέσποινα, τῷ λόγῳ δίδου
ἀεί γε. Ἰωσήφ). – Ἕτερος κανὼν ἔχ(ων) ἀκρο(στιχίδα) τήνδ(ε) Σὺ τὴν χάριν Δέσποινα τῷ λόγῳ δίδου ποίημ(α) Γεωρ-
γίου μέχρι τ(ῆς) η΄ ᾠδ(ῆς) αναγράφεται στην διδασκαλία του φ. 208 του κώδ. Paris. gr. 259. – Στον κώδ. Vat. gr. 2, φ.
133v (διδασκαλία) διαβάζουμε: Ὁ κανὼ(ν) φέ(ρων) ἀκροστ(ιχίδα) μέχρι τῆς η΄ ᾠδ(ῆς) Σοῦ τὴν χάριν Δέσποινα τῷ λόγῳ
δίδου ἡ δὲ η΄ ᾠδ(ὴ) αεινρφ: Γεωργίου. Προφανώς ο γραφέας δεν αντελήφθη τι συμβαίνει με την ακρ. των η΄ και θ΄ ωδών
του κανόνος. – Φαίνεται ότι η παράδοση του κανόνος στον κώδ. Vat. gr. 1508 οδήγησε τον Ευτ. Τωμαδάκη στην απόδο-
σή του στον Ιωσήφ. Ο κανόνας στον συγκεκριμένο κώδ. έχει ως εξής: Οι ωδές α΄-ζ΄ παραδίδονται, όπως στο ΜΡ. Ομοίως
η ωδή η΄ (: η ακρ. της είναι και στον κώδ., όπως ακριβώς στο ΜΡ. [Στον κώδ. υπάρχει μετά το τρίτο τροπ. της ωδής αυ-
τής (το οποίο άρχ.: Ἱκέτης Θεοῦ κατέστην ἐγώ, ΜΡ ΙΙ, 232) ένα τροπ. ανέκδοτο (το αρχικό γράμμα του βρίσκεται εκτός
ακρ.), το οποίο άρχ.: Τοῦτον ἐν πίστει καὶ προσευχῇ/ λαβεῖν τῆς ἐμῆς (φ. 145v). Εκτός αυτού του παρέμβλητου τροπ.,
την ακρ. της η΄ ωδής του κανόνος στον συγκεκριμένο κώδ. διαταράσσει και το τελευταίο τροπ. της η΄ ωδής, το οποίο, αντί
Φωσφόρος ἡμῖν ἀνῆψε λαμπὰς (που είναι στο ΜΡ ΙΙ, 232 και απαιτεί η ακρ.), άρχ.: Ἑωσφόρος ἡμῖν ἀνῆψε λαμπὰς (φ.
145v)]. Η θ΄ ωδή του κανόνος στον κώδ. είναι όντως Ἰωσὴ<φ> (έχει εκπέσει το τελευταίο τροπ.), αλλά αυτό δεν σημαί-
νει ότι ο κανόνας πρέπει να θεωρηθεί έργο του Ιωσήφ του υμνογράφου. Προσεκτικότερη εξέταση των τροπ. αυτής της θ΄
ωδής δείχνει ότι αυτή δεν ανήκει στον κανόνα 113: πρόκειται για την θ΄ ωδή του κανόνος της 20ης Νοεμ.: Προεόρτια των
Εισοδίων της Θεοτόκου, ο οποίος συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής (άρχ.: Ἁγίων εἰς ἅγια/ ἡ παναγία καὶ ἄμωμος, έκδ.:
ΜΡ ΙΙ, 202-214), είναι έργο του Ιωσήφ (Τωμαδάκης, 127, αρ. 99) και η τεχνική της ακρ. του είναι παρόμοια με της ακρ.
του κανόνα 113, δηλ. στις ωδές α΄-ζ΄ είναι κατ’ αλφάβητον (Α-Ω), στην η΄ ωδή κατ’ αλφάβητον αντιστρόφως (Ω-Α), σχη-
ματιζόμενη από το α΄ γράμμα όλων των στ., όλων των τροπ. της, στην δε θ΄ ωδή: Ιωσὴφ (πρβλ. τις σχετικές παρατηρήσεις
125
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, σμζ΄-σνε΄. – ΜΡ ΙΙ, 223-234

η β΄ ωδή εξέπεσε στο Vitali, Ανθολόγιον, στην οικεία θέση, και στο ΜΡ1
έκδ. β΄ ωδής: Vitali, Ανθολόγιον, Ι υξζ΄-υξη΄2
114. 23 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου τῆς Ἀκραγαντί-
νων ἐκκλησίας.
άρχ.: Τῇ αἴγλῃ τῶν ἐντολῶν σου, Κύριε,
ακρ.: Τῶν θαυμάτων, πάτερ, σὲ θησαυρὸν σέβω., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδδ.: ΕΗΑΙ gr. 400, φφ. 211-212, Λαύρ. Δ 14, φφ. 77-78, Marc. gr. II 166, φφ.
125-126, Paris. gr. 259, φφ. 239-242, Σιναϊτ. 572, φφ. 69-71
115. 23 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου τῆς Ἀκραγαντί-
νων ἐκκλησίας (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 325. – Jordan, Theotokos Evergetis:
Sept.-Febr., 234).5
άρχ.: Ταῖς τοῦ πνεύματος ἀκτῖσι/ πυρσευόμενος
ακρ.: Τὸν θαυ<μ>ατουργὸν Γρηγόριον θαυμάσω. Ὁ Ἰωσήφ.6
116. 23 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων ἀποστόλων Φιλήμονος, Ἀρχίππου καὶ Ἀπφίας.

άρχ.: Τοῦ Παύλου συμμέτοχος/ ἔργῳ καὶ λόγῳ
ακρ.: Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
κώδ.: Vat. Barb. gr. 535, φφ. 264v-266v
του Stiernon, 265-266). – Υποθέτουμε ότι η προσθήκη της θ΄ ωδής του προεορτίου κανόνος της 20ης Νοεμ. στον κανόνα
της 21ης Νοεμ. οφείλεται σε λάθος του αντιγραφέως του κώδ. Vat. gr. 1508. Ευλόγως λοιπόν ο Ευτ. Τωμαδάκης συναρίθ-
μησε τον κανόνα (τον οποίο, όπως προανεφέρθηκε, θεωρεί ανέκδοτο) μεταξύ των έργων του Ιωσήφ.
2 Η β΄ ωδή του κανόνος παραδίδεται επίσης στους κώδδ.: Crypt. Δ.α. ΙΙΙ, φ. 130r-v, Paris. gr. 259, φ. 208r-v, Σιναϊτ. 567,
φφ. 150v-151, 570, φ. 84v, 572, φφ. 58v-59, 638, φ. 143r-v και Vat. gr. 2, φφ. 133v-134. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 197.
3 Εκτός της β΄ ακρ. του κανόνος το όνομα του ποιητή δηλώνει και σημείωση στην ώα του φ. 239 του κώδ. Paris.
gr. 259, όπου διαβάζουμε Γεωρ(γίου), επίσης η διδασκαλία (φ. 77) του κώδ. Λαύρ. Δ 14, όπου έχει σημειωθεί ἐν τοῖς
θ(εοτο)κίοις Γεωργίου.
4 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 140. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 102, αρ. 263. – Getov, 107.
5 Στο τυπικὸ ΜΘΕ η μνήμη του αγ. τιμάται στις 24 Νοεμ.
6 Στο ΜΡ ΙΙ, 252, διδασκαλία ως ακρ. του κανόνος δηλώνεται η φράση Τὸν θαυματουργὸν Γρηγόριον θαυμάσω.
Ἰωσήφ.
7 Τωμαδάκης, 128, αρ. 105. Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373 αναφέρει ως ποιητή τον Θεοφάνη, αν και ο
κανόνας αποδίδεται διά της ακρ. του στον Ιωσήφ.
9 Η β΄ ωδή του κανόνος παραδίδεται επίσης στους κώδδ.: Crypt. Δ.α. ΙΙΙ, φ. 130r-v, Λαύρ. Β 21, φ. 142v, Paris. gr. 259,
φφ. 242v-243, Σιναϊτ. 567, φ. 169v, 568, φφ. 94v-95, 576, φ. 67v και Vat. gr. 2, φ. 142v. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 198.
10 Follieri, Problemi, 316.
126
117. 23 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου Σισινίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.

ήχος πλ. β΄. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραὴλ
άρχ: Τοῦ σταυρωθέντος Δεσπότου ἰχνηλατῶν/ τὰ σεπτὰ παθήματα1
ακρ.: Τῷ θαυματουργῷ προσλαλῶ Σισιννίῳ. Ἰωσήφ.2
κώδδ.: Λαύρ. Β 21, φφ. 158v-162v, Paris. gr. 259, φφ. 233-235v, Σιναϊτ. 555, φφ.
191v-193, 567, φφ. 165-168, 568, φφ. 91-93v, 569, φφ. 87-88v, Vat. gr. 1508, φφ.
149v-155
118. 24 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πέτρου, ἐπισκόπου Ἀλεξανδρείας (Dmi-

trievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 326. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 236).4
άρχ.: Ἐν τοῖς φωτεινοτάτοις/ τὴν διαγωγὴν ἔχων σκηνώμασιν
ακρ.: Ἐγκωμιάζω τὸν τρισόλβιον Πέτρον.
119. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Κλήμεντος, πάπα Ῥώμης, μαθητοῦ χρημα-
τίσαντος Πέτρου τοῦ ἀποστόλου.8
άρχ.: Καὶ θρόνου καὶ τρόπου καὶ ἀρετῆς
ακρ.: Κλή<μεντ>α, Ῥώμης ποιμ<έ>να τρίτον, σέβω., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
κώδ.: Σιναϊτ. 560, φφ. 525v-529v
120. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Κλήμεντος, πάπα Ῥώμης, μαθητοῦ χρημα-
τίσαντος Πέτρου τοῦ ἀποστόλου.
άρχ.: Τῷ Πέτρῳ τῷ θείῳ μαθητευθείς,/ τῷ τῶν ἀποστόλων
ακρ.: —
1 Ο Τωμαδάκης, 129, αρ. 106 αναφέρει ως αρχή του κανόνος την φράση Τὰς ὁδοὺς τοῦ Δεσπότου ἰχνηλατῶν (έτσι
άρχ. ο κανόνας στον κώδ. Vat. gr. 1508, οπωσδήποτε όμως πρόκειται για κακή παράδοση του κειμένου, διότι ο στ. δεν
συμφωνεί μετρικά με τον ειρμό της α΄ ωδής).
2 Για την ακρ. του κανόνος βλ. κατωτ. 000.
3 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 141. – Τωμαδάκης, 129, αρ. 106 (στις 29 του μηνός). – Παπαηλιοπούλου,
Ταμείον, 102, αρ. 265.
4 Στο τυπικό ΜΘΕ η εορτή του ιερομ. είναι στις 25 Νοεμ., πρβλ. και Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 254, n. 27.
5 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, 570, αρ. 304. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 213, αρ. 62.
6 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Διαφορετικά θεοτ. στην γ΄-η΄ ωδή από αυτά που εκδ. στο ΜΡ βλ. εις
Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 254-255. Επίσης διαφορετικά θεοτ. παραδίδουν οι κώδδ. Λαύρ. Δ 14 (ωδές ε΄-ζ΄), Paris. gr. 259
(ωδές η΄, θ΄).
8 Στον κώδ. Σιναϊτ. 560 ο κανόνας παραδίδεται την 24η Νοεμ.
10 Το όνομα του ποιητή δηλώνεται στην ώα του φ. 256v του κώδ. Paris. gr. 259.
127
έκδ. κανόνος: Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 302-305, 251-2531

κώδδ.: Σιναϊτ. 550, φφ. 157-158, 566, φφ. 97v-100, 572, φφ. 76-78.
121. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Μερκουρίου.

ήχος α΄. Τῷ βοηθήσαντι Θεῷ ἐν Αἰγύπτῳ
άρχ.: Tὸν στρατιώτην τοῦ Χριστοῦ/ καὶ τῆς πίστεως αὐτοῦ/ ὑπερμαχήσαντα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: S. Binon, Documents grecs inédits relatives à S. Mercure de Césaré,
Louvain 1937 (Université de Louvain, Recueil de travaux publiés par les membres des
Conférences d’ Histoire et de Philologie, 2e serie, 41e Fascicule), 138-1442
122. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Μερκουρίου.

άρχ.: Tὸν ἐν τῇ πίστει ἀνατραφέντα/ ὑπὸ πατρὸς θεοφιλοῦς
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: S. Binon, Documents grecs inédits relatives à S. Mercure de Césaré,
Louvain 1937 (Université de Louvain, Recueil de travaux publiés par les membres des
Conférences d’ Histoire et de Philologie, 2e serie, 41e Fascicule), 145-1543
123. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Κλήμεντος, πάπα Ῥώμης, τοῦ ἁγίου ἱε-
ρομάρτυρος καὶ ἀρχιεπισκόπου Πέτρου Ἀλεξανδρείας, τοῦ ἁγίου μεγαλο-
μάρτυρος Μερκουρίου καὶ τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Αἰκατερίνης.
άρχ.: Τετραφεγγῆ κάλλη, μαρτύρων σύμπνοιαν
ακρ.: —
124. 25 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Κλήμεντος, πάπα Ῥώμης, τοῦ ἁγίου ἱε-
ρομάρτυρος καὶ ἀρχιεπισκόπου Πέτρου Ἀλεξανδρείας, τοῦ ἁγίου μεγαλο-
μάρτυρος Μερκουρίου καὶ τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Αἰκατερίνης.
άρχ.: Τῷ ἀναδείξαντι ἐν τῷ κόσμῳ/ τὸν ἱεράρχην ἀθλητὴν
ακρ.: —
1 Ο κανόνας εκδίδεται από τον κώδ. Paris. gr. 346, ο οποίος δεν παραδίδει την β΄ ωδή. Τον κανόνα παραδίδουν και
οι κώδδ.: Αλεξ. 156, φφ. 348-350v, Διον. 412, φφ. 233v-239v, Δοχειαρ. 31, φφ. 202-208, ΙDC gr. 58, φφ. 196-204, Λαύρ. Ε
191, φφ. 93-95v, Θ 42, Ι 190, φφ. 167-170, Λ 168, φφ. 112v-122, Μεταμ. 36, ad diem, Paris. gr. 259, φφ. 256v-258v, 1580,
φφ. 237v-239v, Σιναϊτ. 550, φφ. 157-158, 566, φφ. 97v-100, 572, φφ. 76-78. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 146
(για τον κώδ. Paris. gr. 259 εκ παραδρομής αναφέρει: «159 φ. 256β Παρ.»). – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 104-105, αρ.
272. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 215, αρ. 64. – Getov, 109. – Πρβλ. και ΜΒ ΙΙΙ, 179, όπου σημειώνεται (προ-
φανώς) για τον παρόντα κανόνα: Τὸ χειρόγραφον ἔχει ἕτερον κανόνα εἰς τὸν ἅγιον Κλήμεντα, πρὸς τὸ Ὑγρὰν διοδεύ-
σας· ποίημα Θεοφάνους, χωρὶς ὅμως ἀκροστιχίδος. Η ίδια σημ. και στο ΜΑΔ ΙΙΙ, 171.
2 Ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 147 θεωρεί τον κανόνα ανέκδοτο. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 198.
128
κώδδ.: Πατμ. 196, φφ. 197-200, Σιναϊτ. 567, φφ. 181-185, 568, φφ. 100-104
125. 26 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀλυπίου τοῦ κιονίτου.

άρχ.: Ἆρον, Χριστέ, φιλανθρωπίας βραχίονι/ τὴν ψυχικήν μου1
ακρ.: Ἀλύπιε, ψάλλω σε, τρισμάκαρ, πόθῳ., ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Κυπριανού μοναχού2
κώδ.: Paris. gr. 1619, φφ. 205v-207v
126. 26 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀλυπίου τοῦ κιονίτου.

άρχ.: Ἄλυπον, Ἀλύπιε,/ ταῖς σαῖς πρεσβείαις συντήρησον
ακρ.: Ἀλυ<πίου> τὸν βίον καὶ τὰ θαύματα ᾄδω., Λ<Ε>ΟΝΡΙΟΥΧ (θεοτ.)
ποίημα Λεοντίου4
κώδ.: Σιναϊτ. 640, φφ. 183-189
127. 28 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ὁμολογητοῦ Στεφάνου τοῦ Νέου.
άρχ.: Ταῖς τοῦ σοῦ θεράποντος
ακρ.: Τῷ Στ<εφά>νῳ στέφανον ἐκ λόγων πλέκω., Γ<Ρ>ΗΓΟΡΙΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Γρηγορίου6
128. 29 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Παραμόνου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 328.
άρχ.: Ὑμνοῦντος τὴν φωτοφόρον μνήμην σου
ακρ.: Ὑμνεῖν σε τὴν σὴν νῦν δίδου, μάρτυς, χάριν. Ἰωσήφ.
1 Στον κώδ. Paris. gr. 1619 : Ἄρων, Χριστέ.

2 Εκτός της β΄ ακρ. του κανόνος το όνομα του ποιητή δηλώνεται και με σημείωση στην ώα του φ. 205v του κώδ. Paris.
gr. 1619, όπου διαβάζουμε Κυπ(ριανοῦ).
4 Το όνομα του ποιητή δηλώνεται και στην διδασκαλία του κώδ. Σιναϊτ. 640. Ίσως πρόκειται για τον Λεόντιο Κρυ-
πτοφέρρης.
6 Για τον ποιητή του κανόνος βλ. Παπαηλιοπούλου, Παύλος ο Νέος, 68.
8 Οι κώδδ. Paris. gr. 1619, φ. 213, Paris. Suppl. gr. 32, φ. 97v, Σιναϊτ. 572, φ. 93v, Σταυρονικ. 41, φ. 80 και Vat. gr.
1508, φ. 158 παρέχουν το εκπεσόν στο ΜΡ θεοτ. της δ΄ ωδής του κανόνος, το οποίο άρχ.: Νεκρωθέντας τοὺς ἀνθρώπους
τῇ παραβάσει… [Νεκρωθέντες (sic), θεομῆτορ, τῇ παραβάσει Σταυρονικ. 41]
9 Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς δεν αναφέρει τον κανόνα στον «κατάλογο» κανόνων των μηναίων, των οποίων η
β΄ ωδή εξέπεσε (βλ. ανωτ., 000, 000).
129
129. 30 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου καὶ πανευφήμου ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ Πρω-
τοκλήτου.
ήχος α΄. Ὁ διὰ στύλου πυρὸς καὶ νεφέλης
Ὠιδὴν ἐπινίκιον/ ᾄσωμεν πάντες Θεῷ
άρχ.: Τῷ καλάμῳ τοῦ εὐαγγελίου/ ἐκ τοῦ βυθοῦ
Ὁ μέγας ἀπόστολος καὶ ὑποφήτης
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 329-342. – AHG ΙΙΙ, 530-5372
έκδ. β΄ ωδής: AHG ΙΙΙ, 530-5313
4. Δεκέμβριος
130. 6 Δεκ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυ-
κίας τοῦ θαυματουργοῦ.
άρχ.: Πνευματικῶς ἡμᾶς, πιστοί,/ ὁ διδάσκαλος ἡμῶν4
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως Α΄ ή Ιωάννου Δαμασκηνού5
1 Βλ. AHG ΙΙΙ, 530. Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως.

2 Στα AHG εκδίδεται κανόνας προς τιμήν του αποστ. Ανδρέου σε ήχο α΄, ποίημα Ανδρέου Κρήτης, ο οποίος έχει δι-
ειρμική β΄ ωδή (πρβλ. Schirò, 118-119) και, όπως φαίνεται από την παράδοση του κανόνος στους κώδδ. Σιναϊτ. 567, 568
και 699, είναι ο ίδιος με τον ανωνύμως παραδεδομένο κανόνα του ΜΡ (πρόκειται δηλ. για πολυειρμικό κανόνα που κα-
τακερματίσθηκε, έργο του Ανδρέου Κρήτης). Η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 111-112, αρ. 297, κάνει λόγο για νέα εκδοχή
του εκδιδομένου στα AHG κανόνος. – Ένα ανέκδοτο τροπ. στις ωδές δ΄ και ζ΄ βλ. Hannick, 36.
3 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 155-156. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 568, φ. 121 παρέχει στην β΄ ωδή επιπλέον ανέκδοτα τροπ.,
των οποίων η αρχή παρατίθεται κατωτ.:
ᾠδὴ β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀκουέτω γῆ… ΕΕ 11, αρ. 15, Ανδρέου (141)
Ἄισμασιν/ καὶ ψαλμοῖς συνελθόντες
Κατέσπειρας/ τῆς εὐσεβείας τὸν σπόρον
<Ἐ>δίδαξας,/ μαθητὰ τῆς Τριάδος
<– –>δευσας (Διώδευσας;)/ τὰς ἀνεμβάτους καρδίας
Ἱκέτευε/ ὑπὲρ τῆς ποίμνης σου ταύτης
(θεοτ.) Ἄχραντε/ Θεοτόκε παρθένε,/ μόνη πανύμνητε (έκδ.: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξγ΄. – ΠεV, δ΄).
Επίσης σημειώνεται η αρχή των ανέκδοτων τροπ., τα οποία παρέχουν οι κώδδ. Σιναϊτ. 567, φφ. 211v-213v, 568,
φφ. 121v-123.
ωδή α΄. Ὁ διὰ στύλου πυρὸς καὶ νεφέλης
Ὁ μὲν Πέτρος ὡς πέτρα δογμάτων/ ἀνηγορεύθη (Σιναϊτ. 568)
(τριαδ.) Τὸν Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα/ τριαδικῶς (Σιναϊτ. 568)
(θεοτ.) Τὴν Παρθένον, τὴν μόνην ὀφθεῖσαν/ μετὰ τὸν τόκον (Σιναϊτ. 568)
ωδή γ΄. Στερεωθήτω ἡ καρδία μου
Ὡς θησαυρὸν τὸ εὐαγγέλιον ἐν χερσὶν (Σιναϊτ. 567)
ωδή δ΄. Ἐν πνεύματι προβλέπων
Ἀνθρώπους ὡς ἰχθύας,/ ἀπόστολε Χριστοῦ, (Σιναϊτ. 568)
ωδή ϛ΄. Τὸν προφήτην διέσωσας
(τριαδ.) Τὴν Τριάδα ἐκήρυξας/ εἰς τὰ ἔθνη (Σιναϊτ. 568)
(θεοτ.) Τοὺς εἰς σὲ καταφεύγοντας/ ἀπὸ πάσης (Σιναϊτ. 568)
ωδή ζ΄. Τοὺς ἐν καμίνῳ παῖδας
(θεοτ.) Τὸν σὺν Πατρὶ καὶ πνεύματι/ ὑμνούμενον (Σιναϊτ. 567, 568)
ωδή η΄. Ὃν φρίττουσιν ἄγγελοι
(θεοτ.) Τὸ «χαῖρε» βοῶμέν σοι/ ἡμεῖς, οἱ γηγενεῖς (Σιναϊτ. 568)
ωδή θ΄. Τὴν φωτοφόρον νεφέλην
(τριαδ.) Φῶς τὸν Πατέρα δοξάζω,/ φῶς τὸν υἱὸν (Σιναϊτ. 567, 568)
(θεοτ.) Πῶς, εἰπέ, τίκτεις, Παρθένε;/ πῶς ἐκ μαζῶν (Σιναϊτ. 567, 568)
4 Στον κώδ. Λαύρ. Η 94 ο κανόνας άρχ.: Νικοποιόν σε μαχητὴν/ ἀναδείξας τῶν παθῶν· βλ. Ευστρατιάδης, Ταμεί-
ον, ΕΦ 39 (1940), 420.
5 Στον κώδ. Λαύρ. Η 94 ο κανόνας προσγράφεται στον Ιωάννη, βλ. και Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΝΣ
26 (1931), 729. Στον Σιναϊτ. 583 ως ποιητής αναφέρεται ο Γερμανός.
130
κώδδ.: Λαύρ. Η 94, φφ. 24v-30v, Σιναϊτ. 583, φφ. 33-36, 590, φφ. 55-59v
κίας τοῦ θαυματουργοῦ.2
ήχος α΄. Διὰ στύλου πυρὸς καὶ νεφέλης
άρχ.: Τὸν ποιμένα Χριστοῦ τῶν θρεμμάτων
ποίημα Ανδρέου Κρήτης3 ή Βασιλείου Παγουριώτου
έκδ. κανόνος: AHG ΙV, 53-754
άρχ.: Νῦν ἐξαιτῶ,/ ὅσιε πάτερ Νικόλαε,
ακρ.: Νικολάου Ν<ικ>ήτας–––μέλ<ο>ς.,5 ΥΜΝΟΣ ΝΙΚΗΤ (τριαδ. και θεοτ.)
ποίημα Νικήτα6
άρχ.: Τὸν μέγαν καὶ θαυμαστὸν Νικόλαον
ακρ.: Τὸν μέγαν Νικόλαον ὕμνοις γεραίρω.
άρχ.: Παρρησίαν πρὸς Θεὸν/ ὡς κεκτημένος, ὅσιε πάτερ,
ακρ.: Πρέσβ<ευε ὑ>πὲρ ἡμῶν, θερμὲ προστάτα, πάτερ Νικόλαε.,9 Β<Α>ΣΙ-
ΛΕΙΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Βασιλείου (Παγουριώτου;)
κώδδ.: Vat. gr. 1853, φφ. 96v-100, Vindob. Theol. gr. 148, φφ. 165v-166
1 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 420. – Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΝΣ 43 (1948), 82. – Paschos,
Saint Nicolas, 415. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 114-115, αρ. 311.
2 Ίσως ο κανόνας που αναφέρεται στο τυπικὸ ΜΘΕ με την ένδειξη ἦχος α΄, Ἰωσήφ, Διὰ στήλης πυρὸς είναι ο ίδιος
με τον παρόντα κανόνα (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 332. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 260).
3 Οι κώδδ. Λαύρ. Θ 32 και Vat. gr. 779 αναφέρουν (με σημείωση στην ώα) ως ποιητή του κανόνος τον Ανδρέα Κρή-
της. με τα χαρακτηριστικά των κανόνων του οποίου (βλ. Schirò, 131-138) έχει πολλά κοινά ο παρών κανόνας. «Dobbiamo
alora pensare ad una interpolazione dei θεοτοκία» σημειώνει ο Κομίνης (AHG ΙV, 789). Βάσει των θεοτ. ο Émereau, EO
21 (1922), 278 προσγράφει τον κανόνα στον Βασίλειο. Για τον κανόνα βλ κατωτ., 000, σημ. 0.
4 Schirò-Gonzato, 547. – Paschos, Saint Nicolas, 415. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 199.
5 Για την ακρ. του κανόνος, της οποίας διακρίνονται ίχνη, βλ. AHG ΙV, 794.
6 AHG ΙV, 795.
7 Paschos, Saint Nicolas, 416.
8 Schirò-Gonzato, 547. – Paschos, Saint Nicolas, 416. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 200.
9 Την ακρ. συμπλήρωσε η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 118, αρ. 324.
10 G. Anrich, Hagios Nikolaos, Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche, Τext und Undersuchungen, II, Βερολίνο
1913-1917, 364. – G. Cioffari, S. Nikola nella critica storica, Bari 1987, 82, n. 20. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 118, αρ. 324.
131
ήχος βαρὺς. Νεύσει σου πρὸς γεώδη/ ἀντιτυπίαν
άρχ.: Τάξεσιν οὐρανίαις/ συγχορευταὶ γεγονότες
ακρ.: Τὸν <θαυμ>ατουρ<γ>ὸν Νικόλαον νῦν <κ>ροτ<ῶ>.1
κώδδ.: Mediuss. gr. 1, φφ. 215-219v, Vat. Reg. gr. 54, φφ. 153-154
136. 7 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου Ἀμβροσίου, ἐπισκόπου Μεδιολάνων (Dmitrievskij, Τυπικὸν

ΜΘΕ, 333. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 262).
άρχ.: Θείῳ φωτί σου,/ ὑπέρλαμπρε ἥλιε,
ακρ.: Θείου Ἀμβροσίοιο μέγα κλέος ᾄσμασι μέλπω.3
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού4
έκδ. β΄ ωδής: Passini, BBGG 38 (1984), 124-1256
137. 8 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παταπίου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 333.
άρχ.: Τοῦ φαιδροῦ σου βίου τὰ φαιδρὰ
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού
138. 8 Δεκ.: Τῶν ἁγίων ἀποστόλων ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα Σωσθένους, Ἀπολλώ,

Κηφᾶ, Ἐπαφροδίτου, Καίσαρος καὶ Ὀνησιφόρου.
1 Την ακρ. συμπλήρωσε η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 119, αρ. 328.

2 M. Petta, Tre codici greci superstiti nel monastero di Mezzojuso, BBGG 13 (1959), 11. – E. Mioni, Catalogo di
manoscritti greci esistenti nelle Biblioteche Italiane, I, Istituto Poligrafico dello Stato, Roma 1964, 157. – Παπαηλιοπούλου,
Ταμείον, 119, αρ. 328.
3 Το θεοτ. της ζ΄ ωδής στο ΜΡ είναι παρέμβλητο: το αρχικό γράμμα του ευρίσκεται εκτός ακρ. (άρχ.: Θελητὴν τοῦ
ἐλέους, ὃν ἐγέννησας ΜΡ ΙΙ, 415). Βλ. Passini, BBGG 38 (1984), 134, app. crit., ο οποίος εκδίδει και το εντασσόμενο στην
ακρ. θεοτ. (άρχ.: Μόνην σε προστασίαν/ ἐν ποικίλοις κινδύνοις).
4 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του Θεοφάνους (στον οποίο αποδίδει τον κανόνα το τυπικὸν
ΜΘΕ, ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 575, αρ. 320) σημειώνεται στην ώα του φ. 57 του κώδ. Crypt.
Δ.α. XIV και στους κώδδ. Crypt. Δ.α. IV και Vallic. gr. 167 (Passini, BBGG 38 (1984), 105). Το όνομα του Ιγνατίου σημει-
ώνεται στους κώδδ. Σιναϊτ. 583 (φ. 40, διδασκαλία) και στους κώδδ. Paris. gr. 13, Paris. gr. 1621 και Σιναϊτ. 582 (Passini,
BBGG 38 (1984), 104). Ο κώδ. Λαύρ. Η 94 αναφέρει ως ποιητή του κανόνος τον Ιωάννη (για τον ποιητή βλ. Passini, BBGG
38 (1984), 104-108). Επιφυλάξεις για την απόδοση του ποιητή στον Θεοφάνη διατυπώνει η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο
Γραπτός, 330, αρ. 292.
5 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Hannick, 37.
7 Hannick, 37. – Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 40 εκδίδει δύο τροπ. του κανόνος, εκπεσόντα
στο ΜΡ, ένα της α΄ και ένα της ζ΄ ωδής. Επίσης εκδίδει θεοτ. της θ΄ ωδής, το οποίο θεωρεί ότι είναι το γνήσιο.
132

άρχ.: Σοφίᾳ καὶ χάριτι/ λελαμπρυσμένοι/ πατρὸς τὸ ἀπαύγασμα
ακρ.: Στῖφος μαθητῶν αἰνέσωμεν συντόνως. Ἰωσήφ.1
έκδ. κανόνος: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 77-803
139. 9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 334. – Jor-
dan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 266).
άρχ.: Τὴν σύλληψιν σήμερον,/ θεόφρον Ἄννα,/ τὴν σὴν
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Θεοφάνους Γραπτού4
έκδ. β΄ ωδής: Toscani, Cozza-Luzi, 7-8. – PG 97, 1305-1306. – Παπαδόπουλος-
Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 3685
140. 9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης.

άρχ.: Ἄννης, πιστοί,/ δεῦτε τὴν ἔνθεον σύλληψιν
ακρ.: Ἄννης ὁ καρπὸς ἀνανεοῖ τὴν κτίσιν.
έκδ. κανόνος: Toscani, Cozza-Luzi, 61-676
141. 9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης.

άρχ.: Ἡ τοῦ κόσμου σήμερον χαρὰ
ακρ.: Ἡ τὴν χαρὰν τέξουσα τίκτεται κόρη., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 389
142. 10 Δεκ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μηνᾶ τοῦ Καλλικελάδου, Ἑρμογένους καὶ Εὐγρά-
φου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 333. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 270).
1 Ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 425 έχει συμπληρώσει το χάσμα που προξένησε στην ακρ. του κανόνος η
έκπτωση της β΄ ωδής ως εξής: Στίφ<η μα>θητῶν αἰνέσωμεν συντόνως. Ἰωσήφ.
3 Schirò-Gonzato, 547 (ο κανόνας δεν περιελήφθη στον τόμο Δεκ. των AHG, προφανώς διότι ήταν ήδη εκδεδομένος).
Ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 425 και εξ αυτού ο Τωμαδάκης, 131 θεωρούν τον κανόνα ανέκδοτο. – Παπαδό-
πουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 40. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 200.
4 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως, στην PG επ’ ονόματι Ανδρέου Κρήτης, στον οποίο τον αποδίδουν και οι:
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 368, Weyh, 9, Émereau, EO 21 (1922), 270 και Schirò, 131, n. 17, 133, n. 30. Οι
κώδδ. Σιναϊτ. 590, φ. 79 και 594, φ. 48 αναφέρουν ως ποιητή του κανόνος τον Θεοφάνη. Στο τυπικό ΜΘΕ ο κανόνας
αναφέρεται ανωνύμως.
5 Πρβλ. Hannick-Plank-Lutzka, I, 325, n. 12. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 200.
7 Follieri, Problemi, 315, n. 28. Όπως υπέδειξε ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 37-38 (με την
άποψη του οποίου συμφωνεί και ο Τωμαδάκης, 227) ο κανόνας εσφαλμένα απεδόθη από τους Toscani, Cozza-Luzi, 41-58
στον Ιωσήφ τον υμνογράφο. Ομοίως εσφαλμένα απεδόθη στον Στέφανο Σαββαϊτη στην έκδ. των μηναίων της Βενετίας
του 1843 «εξ απροσεξίας του Βαρθολομαίου» (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί, ΕΑ 25 (1901), 38).
133
ήχος α΄. Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε1

άρχ.: Στεφάνοις δόξης κοσμούμενοι
ακρ.: Στερροὺς ἀνυμνῶ μάρτυρας στεφηφόρους. Ἰωσήφ.
143. 10 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης καὶ τῶν ἁγίων μαρτύρων Μηνᾶ τοῦ
Καλλικελάδου, Ἑρμογένους καὶ Εὐγράφου.
ήχος. δ΄. Ἅρματα Φαραὼ/ καὶ τὴν δύναμιν αὐτῶν
άρχ.: Ηὔγασαν νοητῶς/ αἱ ἀκτῖνες τοῦ φωτὸς
ακρ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥΧ (θεοτ.)
144. 11 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου Δανιὴλ τοῦ στυλίτου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 336. –
ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ διαγαγόντι
άρχ.: Ὕμνοις ἀνευφημῆσαι/ μέλλοντι τὴν μνήμην σου, μακάριε
ακρ.: Ὕμνοις γεραίρω Δανιὴλ τὸν στυλίτην. Ὁ Ἰωσήφ.
145. 11 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου Δανιὴλ τοῦ στυλίτου.

άρχ.: Ὡς ἐκ σπαργάνων ἁγιασθέντα/ καὶ ἀρεταῖς ἐντρυφῶντα
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 567, φφ. 115-116
146. 12 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Σπυρίδωνος, ἐπισκόπου
Τριμυθοῦντος τῆς Κύπρου.
άρχ.: Μόνος θησαυρὸς τῶν ἀγαθῶν
1 Βλ. Hannick-Plank-Lutzka, I, 328, n. 13, όπου σημειώνεται ως ειρμ. της α΄ ωδής ο: Πικρᾶς δουλείας ῥυσθεὶς Ἰσραὴλ
(ΕΕ 6, αρ. 4, Κοσμά), ο οποίος είναι προσόμοιος με τον: Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε. – Για την ακολουθία ΕΕ 6, αρ. 4,
Κοσμά βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 131.
8 Ο κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΧ παραδίδει διαφορετική β΄ ωδή (διαφορετικός ειρμ. και τροπ.) από αυτήν που παρέχουν οι
άλλοι τρεις κώδδ. Τα τροπ. αυτής της β΄ ωδής ομοίως εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος. – Βλ. και τους κανόνες 151
και 565. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 156.
134
ακρ.: Μωσ<ῆν σε> πισ<τ>ῶς δεύτερον τ<ι>μῶ, πάτερ.,1 <ΓΕ>ΩΡΓΙΟΥ<;>

(θεοτ.)
κώδ.: Σιναϊτ. 638, φφ. 190v-193
άρχ.: Δοῦλος Χριστοῦ,/ πάτερ Σπυρίδων, γενόμενος
ακρ.: Δέχου, Σπυρίδων, τήνδε τὴν ὑμνῳδίαν, τοῦ Ἰωσήφ.3
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 2267, φφ. 33v-34, Μεταμ. 171, φφ. 103v-107v, Paris. gr. 1572,
φφ. 39v-42v, 1623, φφ. 29-31v
άρχ.: Τῶν πραέων γῆν καταλαβὼν
ακρ.: —
149. 13 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Λουκίας τῆς παρθένου.

άρχ.: Ἀπόροις πρεσβυτικῶς παράστηθι
ακρ.: Ἄιδω πολίτης, Λουκίη, σοὶ Μεθόδιος.
ποίημα Μεθοδίου, πατρ. Κων/λεως
150. 14 Δεκ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Θύρσου, Λευκίου καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς Καλλι-
νίκου καὶ Φιλήμονος.
άρχ.: Τὰ ἆθλα, τὰ στίγματα,/ τὰς ἀριστείας
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, παμ<μ>άκαρ, μακροὺς πόνους. Ἰωσήφ.
1 H ακρ. παρατίθεται, όπως έχει συμπληρωθεί από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 123, αρ. 341.
3 Από τον κώδ. Paris. gr. 1623 εξέπεσε (μεταξύ των φφ. 29 και 30) ένα φύλλο μετά κειμένου. Για την παράδοση της
ακρ. βλ. κατωτ., 000.
4 Τωμαδάκης, 132-133, αρ. 124.
5 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 433. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 124, αρ. 344. – Στρατηγόπουλος, 259-260.
6 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, 576, αρ. 324. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 222, αρ. 76.
7 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 201-202.
9 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 125, αρ. 350. – Στρατηγόπουλος, 260.
135
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 2267, φφ. 39v-41, Σιναϊτ. 581, φφ. 20-24, 590, φφ. 114v-115
151. 15 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἐλευθερίου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,

άρχ.: Παθῶν ἀμαυρότησι/ δεδουλωμένον φαιδραῖς
ακρ.: Παθῶν ἐλεύθερόν με δεῖξον, παμμάκαρ. Ἰωσήφ.
152. 15 Δεκ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Σωσάννης τῆς ἐκ Παλαιστίνης.4

άρχ.: Ἀνθρώπινον ἔρωτα/ βδελυξαμένη/ τὸν ἔνθεον
ακρ.: —
ποίημα Αναστασίου κυαίστορος του καμψάκου
153. 16 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μαρίνου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 338. –
ήχος γ΄. Ὁ τὰ ὕδατα πάλαι/ νεύματι θείῳ
άρχ.: Τὸν γενναῖον ὁπλίτην/ ᾄσμασι θείοις
ακρ.: Τὸν παμμέγιστον Μαρῖνον μέλπειν θέμις. Ἰωσήφ.
154. 16 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μαρίνου.

άρχ.: Μεγάλῳ καὶ ὑψηλῷ κηρύγματι
ακρ.: Μαρῖνον αἰνῶ τ<ὸ>ν σοφ<ὸ>ν θεηγόρον χαίρων.,8 ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
155. 17 Δεκ.: Τῶν πρὸ νόμου καὶ ἐν νόμῳ κατὰ σάρκα προπατόρων τοῦ Χριστοῦ,
τῶν ἁγίων τριῶν παίδων καὶ Δανιὴλ προφήτου.

2 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373. – Weyh, 58.
3 Ο κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΧ παραδίδει διαφορετική β΄ ωδή (διαφορετικός ειρμ. και τροπ.) από αυτήν που παρέχουν οι
υπόλοιποι κώδδ. Τα τροπ. αυτής της β΄ ωδής εντάσσονται ομοίως στην ακρ. του κανόνος. Πρβλ. τον κανόνα 144 της 11ης
Δεκ. προς τιμήν του οσ. Δανιήλ του στυλίτου (άρχ.: Ὕμνοις ἀνευφημῆσαι/ μέλλοντι τὴν μνήμην σου, μακάριε, έκδ.: ΜΡ
ΙΙ, 463-468) και τον κατανυκτικό κανόνα 565 της Δευτέρας του βαρέος ήχου (άρχ.: Ἐν τῷ πελάγει τῶν δεινῶν/ ἐμπεσὼν
ἐκβοῶ σοι, έκδ.: ΠαV, τϟη΄-υβ΄). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 156.
4 Η εορτή της αγ. στο SEC είναι στις 19 Σεπτ. Στην ημερομηνία αυτή βλ. τον κανόνα 27.
8 Για την ακρ. του κανόνος βλ. AHG ΙV, 827.
136
άρχ.: Τῷ ἀναστάντι ἐκ τοῦ τάφου ἐν δόξῃ

ακρ.: —
156. 18 Δεκ.: Τῇ Κυριακῇ πρὸ τῆς Χριστοῦ γεννήσεως μνήμη πάντων τῶν ἀπ’
αἰώνων Θεῷ εὐαρεστησάντων ἀπὸ Ἀδὰμ ἄχρι καὶ Ἰωσήφ, τοῦ μνήστορος
τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 344. – Jordan, Theotokos
Evergetis: Sept.-Febr., 286).
άρχ.: Φόβῳ σοι θανάτου/ ἀνοίγονται πύλαι
ακρ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
ποίημα Αναστασίου κυαίστορος του Καμψάκου3 ή Κλήμεντος4
157. 18 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μιχαὴλ τοῦ συγκέλλου καὶ ὁμολογητοῦ.
άρχ.: Τῷ παμφαεῖ/ λύχνῳ τοῦ πνεύματος, ὅσιε,
ακρ.: Τὸν ἐν μονασταῖς Μιχαὴλ ὑμνῶ μέγαν.
κώδδ.: Σιναϊτ. 581, φφ. 20-24, 583, φφ. 133-135v
158. 18 Δεκ.: Τῶν πρὸ νόμου καὶ ἐν νόμῳ κατὰ σάρκα προπατόρων τοῦ Χριστοῦ.
ήχος βαρύς. Τῷ συνεργήσαντι Θεῷ/ Μωυσεῖ ἐν Αἰγύπτῳ
άρχ.: Τῷ ἀναστάντι ἐκ νεκρῶν/ καὶ Ἀδὰμ τὸν πεσόντα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙV, 427-439, 440-44610
159. 19 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀθηνοδώρου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 344.
1 Schirò, 120-121.
3 Το όνομα του Αναστασίου σημειώνεται στην ώα του φ. 50 του κώδ. Vallic. gr. E 54.
4 Pétridès, 572. – Émereau, EO 22 (1923), 17. – Kazhdan, 23, 29.
5 Στους κώδδ. Crypt. Δ.α. XIV, Paris. gr. 1623, Paris. Suppl. gr. 32 και Vallic. gr. Ε 54, στους οποίους παραδίδεται ο
κανόνας, προτάσσονται κατ’ ωδήν τροπ. του ανωνύμως παραδεδομένου σταυροαναστασίμου κανόνος 552 του μεσονυκτι-
κού της Κυριακής του πλ. β΄ ήχου (άρχ.: Βήματι Πιλάτου/ παρίσταται θέλων, έκδ.: ΠαΡ, 458-463, στον οποίο συμπεραί-
νουμε ότι ανήκουν και τα προτασσόμενα στην β΄ ωδή τροπ. (την αρχή των οποίων βλ. κατωτ. 000). Αυτή η παράδοση του
κανόνος, όπως φαίνεται και από το τυπικό ΜΘΕ, συνδέεται με το ότι την Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως παραλεί-
πεται ο αναστάσιμος κανόνας (κατάλοιπο αυτού του κανόνος πρέπει να θεωρηθούν τα ανωτ. κατ’ ωδήν τροπ., τα οποία
ψάλλονται δις): Κανόνα δὲ ἀναστάσιμον οὐ ψάλλομεν, ἀλλὰ λέγομεν «Τῷ Κυρίῳ ᾄσωμεν» καὶ ἱστῶμεν ιϛ΄. καὶ ψάλλο-
μεν τὸν κανόνα τῶν ἁγίων Πατέρων, εἰς ἦχον πλ. β΄ Κύματι θαλάσσης. Βήματι εἰς η΄ μετὰ τῶν εἱρμῶν, δευτεροῦντες
τὰ α΄. τροπάρια, διὰ τὸ εἶναι αὐτὰ ἀναστάσιμα. Πρβλ. σχετική παρατήρηση εις Hannick-Plank-Lutzka, I, 342, n. 21.
7 Στον κώδ. Σιναϊτ. 581 (φ. 20, ώα) αναφέρεται το όνομα του Θεοφάνους, στον δε κώδ. Σιναϊτ. 583 (φ. 133, διδα-
σκαλία) μνημονεύεται ως ποιητής του κανόνος ο Ιγνάτιος. Προφανώς ο κανόνας πρέπει να αποδοθεί στον Ιγνάτιο, διότι
ο Θεοφάνης πέθανε πριν τον όσ. Μιχαήλ (βλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 376, αρ. 384).
9 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Στον κώδ. Σιναϊτ. 583 (φ. 122, ώα) διαβάζουμε το όνομα του Γερμανού.
10 Και οι δύο παραλλαγές του κανόνος έχουν β΄ ωδή (η δε α΄ παραλλαγή και διειρμική β΄ ωδή, βλ. Κολλυροπούλου,
Ἴδετε, ἴδετε, 203).
137

ήχος πλ. α΄. Ἵππον καὶ ἀναβάτην/ εἰς θάλασσαν Ἐρυθρὰν
άρχ.: Ἄθλοις ὡραιοτάτοις/ καὶ στίγμασιν ἱεροῖς
ακρ.: Ἀθηνοδώρου τοὺς καλοὺς πλέκω κρότους. Ἰωσήφ.
160. 19 Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σω-
τῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
τριώδιο: ωδές β΄, η΄, θ
ήχος β΄. Προσέχετε, λαοί μου, τὸν νόμον μου… ΕΕ 43, αρ. 57, Ανδρέου (189)
άρχ.: Ὁ οἶκος τοῦ Ἐφραθᾶ νῦν προσκίρτησον
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, τνη΄-τνθ΄3
161. 20 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἰγνατίου τοῦ θεοφόρου, ἐπισκόπου Ἀντι-
οχείας (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 346. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-
Febr., 304).
άρχ.: Φαιδρῶς ἑορτάζοντες/ εὐωχηθῶμεν·/ ὁ μάρτυς
ακρ.: —
ποίημα <Ιωσήφ> Στουδίτου4
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 555-564.5 – AHG ΙV, 484-503, 504-512. – Hannick-Plank-
Lutzka, I, 346-3526
έκδ. β΄ ωδής: AHG ΙV, 487-489, 505-507.7 – Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών,
441-4428
162. 20 Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
άρχ.: Ἀρξώμεθα σήμερον/ προεορτάζειν/ Χριστοῦ
ακρ.: Ἄιδει ταῦτα τὰ προεόρτια ὁ Ἰωσήφ.9
1 Τωμαδάκης, 134, αρ. 130 (παραθέτει ακρ. του κανόνος: Ἀθηνοδώρῳ τοὺς καλοὺς πλέκω κρότους. Ἰωσήφ).
4 Ο κανόνας εκδίδεται επ’ ονόματι Στουδίτου (AHG ΙV, 484, app. crit.). Το τυπικό ΜΘΕ αναφέρει κανόνα: ἦχος α΄,
Ἰωσήφ, Ὠιδὴν ἐπινίκιον, ο οποίος σύμφωνα και με την διάκριση στην οποία προέβη ο Τωμαδάκης, 88-89 είναι ο Ιωσήφ
Στουδίτης. Τα χαρακτηριστικά του κανόνος μοιάζουν με των κανόνων του Ανδρέου Κρήτης (Schirò, 131-138).
5 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη στα AHG μετ’ επιπλέον τροπ. Ο κώδ. Σιναϊτ. 582, φφ.
70-72v, παρέχει επιπλέον των εκδιδομένων εις AHG τροπ. Σημειώνεται η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή δ΄. Διήνυσας τὸ σκάμμα ζεούσῃ
Τῷ πόθῳ τοῦ Χριστοῦ σου
ωδή η΄. Τὸν χοῦν ἀποθέμενος ἀΰλως
ωδή θ΄. Τῷ ἀπροσίτῳ φωτὶ ἐλλαμπόμενος
6 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος.
7 Η β΄ ωδή είναι διειρμική (βλ. Hannick-Plank-Lutzka, I, 346, n. 25. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 157). Η δεύτε-
ρη παραλλαγή του κανόνος έχει μονοειρμική β΄ ωδή (: ο ειρμ. της είναι ο δεύτερος εκ των της διειρμικής). – Φουντού-
λης, Η τιμή των λειψάνων, 18.
8 Εκδίδονται επιπλέον ανέκδοτα τροπ., τα οποία παραδίδει για τον πρώτο εκ των ειρμ. της διειρμικής β΄ ωδής
ο κώδ. Vallic. gr. Ε 54.
138

έκδ. β΄ ωδής: Δ. Στρατηγόπουλου, Ο προεόρτιος κανόνας των Χριστουγέννων
του Ιωσήφ του υμνογράφου (20 Δεκεμβρίου), Βυζαντινά 21 (2000), 139-140. –
Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 4432
163. 21 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἰουλιανῆς τῆς ἐν Νικομηδείᾳ (Dmitrievskij, Τυ-
άρχ.: Μαρτύρων περιφανῶς λαμπρότητι
ακρ.: Μέλπειν σε, μάρτυς, προσθέτω Θεὸς χάριν. Ἰωσήφ.
164. 21 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἰουλιανῆς τῆς ἐν Νικομηδείᾳ.

άρχ.: Δεῦτε, πιστοί, συμφώνως/ Ἰουλιανὴν
ακρ.: —
165. 22 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Ἀναστασίας τῆς φαρμακολυτρίας.

άρχ.: Τὴν μνήμην σου σήμερον,/ Ἀναστασία,/ πιστῶς
ακρ.: Τοὺς παμφαεῖς σου, μάρτυς, αἰνέσω πόνους, ἐγώ νῦν Ἰωσήφ.6
166. 22 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Ἀναστασίας τῆς φαρμακολυτρίας καὶ

6 Παρά το ότι ως ακρ. του κανόνος στο ΜΡ μετά την έκπτωση της β΄ ωδής παρέχεται η φράση: Τοὺς π…εῖς σου, μάρ-
τυς,… ο δωδεκασύλλαβος συμπληρώθηκε επανειλημμένως λάθος (Βουλισμάς. 360. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδία-
σμα, 373. – Follieri, IV, 282, όπου ως ακρ. διαβάζουμε την φράση Τοὺς εὐκλεεῖς σου, μάρτυς, αἰνέσω πόνους, ἐγὼ ὁ Ἰω-
σήφ). – Τωμαδάκης, 135 (ανέγραψε σωστά την ακρ.). – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 130, αρ. 368.
7 Τωμαδάκης, 135, αρ. 135, σημ. 3. – Émereau, EO 21 (1922), 279 (συγκαταλέγει τον κανόνα μεταξύ των έργων του
Ανδρέου Κρήτης).
8 Οι κώδδ. Vat. gr. 2571, φφ. 279-286 και Vat. gr. 1531, φφ. 186-194 παραδίδουν τα εκπεσόντα εις ΜΡ τροπ. (Τωμα-
δάκης, 135, σημ. 3). Ο κώδ. Σιναϊτ. 578, φ. 52 παρέχει το εκπεσόν τροπ. της ϛ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Ὡραιώθης καλλο-
ναῖς/ ἀθλητῶν περιφανῶς. Επίσης αντί του τροπ. της ζ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Οἱ τῷ ναῷ σου πίστει δαψιλεῖ (έκδ.: ΜΡ
ΙΙ, 589) παραδίδει άλλο τροπ., το οποίο φαίνεται ανέκδοτο και άρχ.: Οἱ ἐν Χριστῷ ἱδρῶτες σου, σεμνή,/ πηγάζουσιν (φ.
52v). Ο ίδιος κώδ. (φ. 52v) παρέχει στην η΄ ωδή τριαδ., που επίσης φαίνεται ανέκδοτο (άρχ.: Ὑμνήσωμεν ἅπαντες πατέρα
καὶ υἱὸν καὶ πνεῦμα τὸ ἅγιον) και θεοτ. (άρχ.: Νῦν ἦλθεν ὁ Κύριος,/ ὁ πάντοτε παρών, έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 590).
9 Βουλισμάς. 360, σημ. 1. – Émereau, EO 21 (1922), 279. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373.
10 Την β΄ ωδή παραδίδει και ο κώδ. Αθην. ΕΒ 2267, φφ. 74v-75v (: Στρατηγόπουλος, 261). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδε-
τε, 204.
139
τῶν σὺν αὐτῇ μαρτύρων.

άρχ.: Χαρίτων τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως
ακρ.: Χαρᾶς Ἀναστασία κοινῆς προτρέχει., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
167. 23 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δέκα μαρτύρων τῶν ἐν Κρήτῃ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ, τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἀθλητικὴν ἀνδρείαν, δογματικὴν σοφίαν/ οἱ νικηφόροι
Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ, τῷ συνάψαντι/ τοὺς ἁγίους μάρτυρας2
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 599-604.4 – AHG ΙV, 589-598, 599-613, 614-622
έκδ. β΄ ωδής: AHG ΙV, 589, 601-602, 615-6165
168. 24 Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
ήχος β΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ ᾆσμα καινόν,/ ὅτι παραδόξως
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ ᾆσμα καινόν·/ ξένον γὰρ τὸ θαῦμα6
ακρ.: —
κώδδ.: ΙDC gr. 32, φφ. 67v-72, ΙDC gr. 350, φφ. 287r-v, 18r-v, 110r-v, 23r-v, 290r-v, 57r-v,
Marc. gr. II 166, φφ. 216v-217v, Σιναϊτ. 578, φφ. 61v-63, 581, φφ. 58v-66, 583, φφ.
180v-185v, 590, φφ. 209v-217, 658, φφ. 90-99
169. 25 Δεκ.: Ἡ κατὰ σάρκα γέννησις τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰη-
σοῦ Χριστοῦ.
άρχ.: Ἀγαλλιάσθω ἡ κτίσις·/ ὁ γὰρ Θεὸς
ακρ.: —

2 Έτσι άρχ. ο κανόνας στο ΜΡ.
3 Émereau, EO 21 (1922), 271. – AHG ΙV, 599, 615. Ίσως η μνεία του τυπικού ΜΘΕ για κανόνα τῶν ἁγίων ἦχος γ΄,
Γερμανοῦ αναφέρεται στον παρόντα κανόνα. Στον κώδ. ΕΒΕ 837 μνημονεύεται ως ποιητής του κανόνος ο Θεοφάνης,
κάτι το οποίο απέκλεισε ο Δετοράκης, 78-79 αποδίδων και βάσει εσωτερικών κριτηρίων τον κανόνα στον Ανδρέα Κρήτης.
4 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη μετ’ επιπλέον κατ’ ωδήν τροπ. στα AHG: παραδίδονται
τρεις παραλλαγές του κανόνος: α΄) ποίημα ανωνύμου με μονοειρμική β΄ ωδή β΄) ποίημα Ανδρέου Κρήτης με μονοειρμική
β΄ ωδή (ο ειρμ. της οποίας είναι διαφορετικός από εκείνον της προηγουμένης) και γ΄) ποίημα Ανδρέου Κρήτης με διειρ-
μική β΄ ωδή (και με τριαδ.) οι ειρμ. της οποίας είναι οι των δύο μονοειρμικών β΄ ωδών. Επομένως μπορούμε να συμπε-
ράνουμε ότι ο κανόνας είχε αρχικώς διειρμική β΄ ωδή. – Βλ. Αθ. Δ. Κομίνης, Υμνολογικά εις τους αγίους δέκα της Κρή-
της (εν σχέσει προς βασικά προβλήματα της υμνογραφίας), Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, εν
Ρεθύμνῳ, 18-23 Σεπτ. 1971, Β΄, 146.
6 Στον κώδ. Σιναϊτ. 583 ο κανόνας άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ·/ μέγα γὰρ τὸ θαῦμα (πρβλ. Getov, 97 ως
διαφορετική εκδοχή του κανόνος παραδιδόμενη από τον κώδ. ΙDC gr. 350).
7 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 30 (1931), 358. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 132, αρ. 373. – Getov, 96 (στις 21 Δεκ.), 97.
8 Schirò, 121-122 (δεν αναφέρεται ότι ο κανόνας συνετέθη με β΄ ωδή).
140
170. <26> Δεκ.: Κυριακὴ μετὰ τὴν κατὰ σάρκα γέννησιν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.2
ήχος δ΄. Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐξήγαγες λαὸν
άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐκ μήτρας ἁγίας
«Δόξα ἐν ὑψίστοις» χοροὶ ἀγγέλων/ ἐν Βηθλεὲμ3
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 685-693. – AHG ΙV, 675-683. – Hannick-Plank-Lutzka, I,
367-371, 4065
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΜΡ και στο Hannick-Plank-Lutzka
έκδ. β΄ ωδής: AHG ΙV, 6776
171. 26 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Ἰουδαίων.

άρχ.: Ἄρχων ἐξ Ἰούδα/ ἐξέλιπεν· νῦν γὰρ/ Χριστὸς ἐλήλυθεν
ακρ.: Αἰνῶ, πάτερ, σοῦ τὴν πανεύφημον χάριν., ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός, 137-1488
172. 27 Δεκ.: Μεθεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σω-
τῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πρωτομάρτυρος καὶ ἀρχιδιακόνου
Στεφάνου, ἑνὸς τῶν ἑπτὰ διακόνων.
άρχ.: Ἡ ἀπαράλλακτος εἰκὼν/ τοῦ πατρὸς καὶ χαρακτὴρ/ τῆς ὑποστάσεως
ακρ.: —
173. 28 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δισμυρίων τῶν ἐν Νικομηδείᾳ καέντων (Dmitrievskij, Τυ-
άρχ.: Πληθὺς πολυάριθμε/ σεπτῶν μαρτύρων,/ τὰ πλήθη
ακρ.: Πληθύς με σώζοις καλλινίκων μαρτύρων. Ἰωσήφ.
1 Schirò-Gonzato, 584. – Η ζ΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική (: Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 204-205).
2 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη στα AHG μετ’ επιπλέον κατ’ ωδήν τροπ., της β΄ ωδής
του και διαφορετικών ειρμ.
3 Έτσι άρχ. ο κανόνας στα AHG.
4 Στο ΜΡ ο κανόνας αποδίδεται στον Κοσμά (ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ, ΜΡ ΙΙ, 685), ενώ στα AHG εκδίδεται ανω-
νύμως. Οπωσδήποτε δεν θα πρέπει να θεωρηθεί έργο του Κοσμά: ο Κοσμάς δεν έχει συνθέσει κανόνες με β΄ ωδή, ούτε
κανόνες άνευ ακρ. (βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 178-195, όπου ο κανόνας δεν συναριθμείται μεταξύ των έργων
του Κοσμά). Ο Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, 730 πιστεύει ότι τα τρία πρώτα τροπ. κάθε ωδής του κανόνος εί-
ναι ποιήματα του Κοσμά, τα δε άλλα τρία ανήκουν στον Ιωάννη τον Δαμασκηνό.
5 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος. Επίσης εκδίδεται διαφορετικό ανέκδοτο θεοτ. στην γ΄ ωδή και
ένα επιπλέον τροπ. στην η΄ ωδή (άρχ.: Τὴν ἀνύμφευτον καὶ Θεοτόκον Μαρίαν και Τὸν ἐκ Παρθένου Χριστὸν/ γεννη-
θέντα αντιστοίχως).
7 Βλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός, 125-148.
141

174. 28 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δισμυρίων τῶν ἐν Νικομηδείᾳ καέντων.

ήχος α΄. Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε
άρχ.: Σοφῆς προνοίας μυστήρια
ακρ.: Σὺν μάρτυσίν με, Χριστέ, καὶ μάγοις δέχου., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Σιναϊτ. 582, φφ. 110-113, 583, φφ. 228-231
175. 28 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Στεφάνου τοῦ Σαββα-
ΐτου, τοῦ ποιητοῦ τῶν κανόνων.
άρχ.: Λαμπρύνας φωτοποιοῖς χαρίσμασιν
ακρ.: —
άρχ.: Ὁ δι’ ἀστέρος φαεινοῦ/ ὁδηγήσας ἐκ Περσῶν/ τοὺς μάγους, Δέσποτα,
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 578, φφ. 85-88
ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ ποιήσαντι θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ ἐκ τῆς Παρθένου γεννηθέντι σήμερον
ακρ.: —
178. 29 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δεκατεσσάρων χιλιάδων νηπίων τῶν ὑπὸ Ἡρώδου ἀναι-
ρεθέντων.
άρχ.: Τὸν γεννηθέντα ἀχρόνως/ ἐκ πατρὸς

4 AHG ΙV, 781, n. 4. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 137, αρ. 391.
6 Το όνομα του ποιητού σημειώνεται στην ώα του φ. 85 του κώδ. Σιναϊτ. 578.
142
ακρ.: —
ρεθέντων καὶ τοῦ ὁσίου Μαρκέλλου, ἡγουμένου τῆς μονῆς τῶν Ἀκοιμήτων.
ήχος δ΄. Ἔσχισας πέλαγος τὸ Ἐρυθραῖον ὁ Θεὸς2
άρχ.: Ἄστρον ἀνέτειλεν/ ἐν Βηθλεὲμ καὶ τῆς Ἐδὲμ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙV, 703-723.3 – Hannick-Plank-Lutzka, I, 377-3794
άρχ.: Ὁ ἀνατείλας πρὸ ἐωσφόρου/ ἐκ τοῦ Πατρὸς
ακρ.: —
ρεθέντων καὶ μεθεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
ήχος δ΄. Ἄισωμεν ᾠδὴν ἐπινίκιον/ τῷ μόνῳ Θεῷ
άρχ.: Σκιρτάτωσαν τὰ σύμπαντα χαίροντα/ καὶ χεῖρας
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης
έκδ. κανόνος: AHG ΙV, 755-761, 762-7756
άρχ.: Σήμερον ἐκ τῆς παρθένου τίκτεται/ Θεὸς καὶ ἄνθρωπος προφητικῶς
ποίημα Βασιλείου
κώδ.: Σιναϊτ. 578, φφ. 96-98
5. Ιανουάριος
183. 1 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου, ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας

Καππαδοκίας τοῦ Μεγάλου.

2 Για τον ειρμ. βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 43, 89, 135.
4 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. προς τιμήν των αγ. νηπίων εκτός των τροπ. της β΄ ωδής.
5 Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική (βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 159).
6 Εκδίδεται και παραλλαγή του κανόνος δίχως β΄ ωδή (AHG ΙV, 755-761). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 206.
143
άρχ.: Σοῦ τὴν φωνὴν/ ἔδει παρεῖναι, Βασίλειε,

ακρ.: —
ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού ή Θεοδώρου Στουδίτου ή Θεοφάνους Γραπτού ή
Στεφάνου Σαββαΐτου1
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙΙ, 12-22
έκδ. β΄ ωδής: AHG V, 525, n. 2.2 – Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 4463
184. 1 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου, ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας

Καππαδοκίας τοῦ Μεγάλου.
άρχ.: Τὸν θησαυρὸν τῶν θείων λογίων
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 598, φφ. 16-18, 646, φφ. 119-124v
185. 1 Ιαν.: Ἡ κατὰ σάρκα περιτομὴ τοῦ Ἰησοῦ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 370.
άρχ.: Ἡ ὀγδοὰς/ φέρουσα τύπον τοῦ μέλλοντος
ακρ.: —
ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού ή Θεοδώρου Στουδίτου ή Θεοφάνους Γραπτού ή
Στεφάνου Σαββαΐτου6
1 Για την πατρότητα του κανόνος βλ. κατωτ.

2 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 206. – Hannick-Plank-Lutzka, I, 418, όπου αναφέρεται παράδοση διαφορετικού
θεοτ. στην η΄ ωδή (άρχ.: Διάσωσον/ ἀπὸ κινδύνων/ τοὺς δούλους σου, Θεοτόκε, έκδ.: ΜΡ VI, 206), αντί του παραδιδο-
μένου στο ΜΡ (άρχ.: Βάτος σε/ ἐν τῷ Σιναίῳ/ ἀφλέκτως).
3 Εκδ. τα επιπλέον ανέκδοτα τροπ., τα οποία παραδίδουν οι κώδδ. Σιναϊτ. 595, φ. 3r-v και Σιναϊτ. 598, φ. 13r-v.
4 Το όνομα του ποιητή αναγράφεται στο φ. 16 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 598.
5 Θέμελης, 374. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 45 (1946), 129. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 142, αρ. 408.
6 Η σύγχυση σχετικά με την πατρότητα του κανόνος 183 προς τιμήν Βασιλείου Καισαρείας (άρχ.: Σοῦ τὴν φωνὴν/
ἔδει παρεῖναι, Βασίλειε, έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙΙ, 12-22) παρατηρείται και στον παρόντα κανόνα (και οι δύο κανόνες πα-
ραδίδονται στο ΜΡ από κοινού: συμψάλλονται στην ακολουθία του όρθρου). Σύμφωνα με το ΜΡ ο κανόνας της περιτο-
μής του Ιησού είναι ποίημα Στεφάνου και ο κανόνας του αγ. Βασιλείου είναι ποίημα Ιωάννου του Δαμασκηνού. Με την
παράδοση του ΜΡ συμφωνούν οι κώδδ. Σιναϊτ. 599, φ. 4v και 600, φ. 5 (διδασκαλία) και ο Π. Τρεμπέλας ως προς τον
κανόνα του αγ. Βασιλείου, τον οποίο (όπως και ο Weyh, 31) αποδίδει στον Ιωάννη Δαμασκηνό (βλ. Τρεμπέλας, Εκλογή,
173). Αντιθέτως ο Σιναϊτ. 598 παραδίδει τους δύο κανόνες ως ενιαίο κανόνα και δεν κάνει καμία αναφορά στο όνομα
του ποιητή, ο δε Διον. 84 αναφέρει ως ποιητή του κανόνος της περιτομής τον Ιωάννη Δαμασκηνό και ως ποιητή του κα-
νόνος του αγ. Βασιλείου τον Στέφανο Σαββαΐτη. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Ευστρατιάδου οι κώδδ. Paris. gr. 1561
και 1569 αποδίδουν τον κανόνα της περιτομής του Ιησού στον Θεόδωρο Στουδίτη (Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης,
668). Επίσης και οι δύο κανόνες παραδίδονται από κοινού, ως ενιαίος κανόνας, στους κώδδ. Σιναϊτ. 594, φ. 209, Σινα-
ϊτ. 599, φ. 4v (διδασκαλία), Σιναϊτ. 601, φ. 4, Paris. gr. 1572, φ. 143v. [Οι κώδδ. αυτοί εμμέσως μας επιτρέπουν (από τον
τρόπο αναφοράς τους στους ποιητές: ποίημα Στεφάνου καὶ Ἰωάννου μοναχοῦ) να υποθέσουμε ότι απηχούν ως προς την
πατρότητα και την διάκριση των δύο κανόνων την παράδοση του ΜΡ]. Από κοινού επίσης παραδίδονται οι δύο κανόνες
στον κώδ. Σιναϊτ. 592, φ. 67v με την ένδειξη ποίημα Θεοδώρου καὶ Ἰωάννου και στον κώδ. Σιναϊτ. 595: κανὼν εἰς τὴν
περιτομὴν τοῦ Κ(υρίο)υ ἡμῶν Ἰ(ησο)ῦ Χ(ριστο)ῦ· καὶ εἰς τὸν ἅγιον π(ατέ)ρα ἡμῶν Βασίλειον (φ. 2v, διδασκαλία). Ομοί-
ως στον κώδ. Σιναϊτ. 638, στην ώα του φ. 281 του οποίου αναγράφεται το όνομα του Θεοφάνους. Στον Θεοφάνη απο-
δίδονται οι κανόνες από κοινού και στο τυπικό ΜΘΕ: καὶ κανόνα ἕνα εἰς ἦχον β΄. Θεοφάνους· Δεῦτε, λαοὶ. Η εκφρα-
ζόμενη στα AHG V, 525 άποψη ότι το ΜΡ απηχεί αυτή την κοινή παράδοση είναι μάλλον εσφαλμένη, διότι στο ΜΡ γί-
νεται σαφής διάκριση των δύο κανόνων. Στην από κοινού παράδοση των δύο κανόνων συνετέλεσαν ο κοινός ήχος, ο κοι-
νός ειρμ. και η έλλειψη ακρ.
144
έκδ. β΄ ωδής: AHG V, 525, n. 2.1 – Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 446-4472
186. 1 Ιαν.: Ἡ κατὰ σάρκα περιτομὴ τοῦ Ἰησοῦ καὶ Βασιλείου, ἀρχιεπισκόπου
Καισαρείας Καππαδοκίας τοῦ Μεγάλου.
ήχος γ΄. Θαυμαστῶς ἐν δόξῃ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Ἡ Χριστοῦ μεθέορτος καὶ γενέθλιος/ λαμπρὰ ἡμέρα
ακρ.: —
187. 2 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Σιλβέστρου, πάπα Ῥώμης.

άρχ.: Τρυφήσας, μακάριε,/ πνευματικῶς τὰ τοῦ πνεύματος
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙ, κϛ΄-κθ΄. – AHG V, 39-484
188. 2 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Σιλβέστρου, πάπα Ῥώμης καὶ προεόρτια
τῶν Θεοφανείων.
άρχ.: Τὸ φῶς τὸ ἐκλάμψαν ἐκ τοῦ πατρὸς
ακρ.: Τὸν σ<ύ>νθρονο<ν> τιμῶ σε, Σίλβεστρε, Πέτρ<ο>υ., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)5
έκδ. κανόνος: AHG V, 49-586
189. 3 Ιαν.: Προεόρτια τῶν Θεοφανείων.

άρχ.: Ὦ φιλέορτοι, δεῦτε/ τὰ ἐν Ἰορδάνῃ νῦν τελούμενα
ακρ.: —
190. 4 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Φωστηρίου.

άρχ.: Θαλάσσης βιοτικῆς τὸν τάραχον/ διαφευξάμενος
ακρ.: ΑΡΣΕΝΙΟΙΟ (θεοτ.)
ποίημα Αρσενίου
191. 5 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου Γρηγορίου τοῦ ἐν Ἀκρίτᾳ.

2 Εκδίδονται τα επιπλέον ανέκδοτα τροπ., τα οποία παραδίδουν οι κώδδ. Σιναϊτ. 595, φ. 3r-v και Σιναϊτ. 598, φ. 13r-v.
4 Ο κανόνας προ της εκδόσεώς του στα AHG είχε εκδοθεί από τον Vitali, δίχως την β΄ ωδή του (AHG V, 41, app. crit.).
Schirò-Gonzato, 549. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 206.
5 Στον κώδ. Crypt. Δ.α. XV, ένα από τα χφφ. από τα οποία εξεδόθη ο κανόνας στα AHG, η β΄ ακρ. του κανόνος εί-
ναι ΓΕΩΡΓΙΟΥΝ.
8 Schirò-Gonzato, 549. – Follieri, Αρδόμιος, 330, 333. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 207.
145

άρχ.: Τῷ φωτισμῷ/ τῆς τρισηλίου θεότητος
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, παμμάκαρ πάτερ, τρόπους. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: Θ. Δετοράκη, Ανέκδοτος ακολουθία Γρηγορίου τοῦ ἐν Ἀκρίτᾳ,
ΕΕΒΣ 36 (1968), 142-151. – AHG V, 114-1242
192. 5 Ιαν.: Προεόρτια τῶν Θεοφανείων.3

άρχ.: Τοῦ φωτὸς ἀκτῖνας ὁ Χριστὸς/ τῆς αὐτοῦ θεότητος
ακρ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥΦ, ΓΕΩΡΓΙΟΥΤ (θεοτ.)4
κώδδ.: ΙDC gr. 25, φφ. 131v-133v, Φιλοθ. 27, φφ. 25-32v, Ξηροπ. 117, φφ. 28-32v,
Σιναϊτ. 597, φφ. 4v-8, 598, φφ. 29v-32, 658, φφ. 165v-175v
193. 6 Ιαν.: Τὰ ἅγια Θεοφάνεια τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ.
Ὁ πατάξας Αἴγυπτον
άρχ.: Σήμερον ὁ Θεὸς/ τοῖς ἀνθρώποις ἐπὶ γῆς
Ἐπεφάνης σήμερον/ Θεὸς ἀνθρώποις ὅμοιος
ακρ.: —

2 Schirò-Gonzato, 549. – Βλ. Δετοράκης, 215.
3 Πιθανόν ο αναφερόμενος ανωνύμως στο τυπικό ΜΘΕ κανόνας (στις 3 του μηνός) με την ένδειξη Εἰς τὴν παννυχί-
δα, κανὼν προεόρτιος, ἦχος β΄. πρὸς τὸ Ἐν βυθῷ κατέστρωσε, εἰς ϛ΄ Τοῦ φωτὸς ἀκτῖνας ὁ Χριστὸς να είναι ο παρών
κανόνας. Στις 3 Ιαν. παραδίδουν τον κανόνα και οι κώδδ. Σιναϊτ. 597 (βλ. και Θέμελης, 375), και 598· ο δεύτερος παρα-
δίδει ορισμένα τροπ. του κανόνος και στις 13 του μηνός· τα τροπ. προτάσσονται ως μεθεόρτια των Θεοφανείων στον κα-
νόνα του οσ. Θεοδοσίου του κοινοβιάρχου (στον όσ. αποδίδει τον κανόνα ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 45 (1946), 316).
Φαίνεται λοιπόν από τον παρόντα κώδ. ότι ο κανόνας εχρησιμοποιείτο αδιακρίτως ως προεόρτιος ή μεθεόρτιος, ακέραι-
ος ή ακρωτηριασμένος.
4 ΓΕΩΡΓΙΟΥΦ είναι η β΄ ακρ. του κανόνος στον κώδ. Ξηροπ. 117. Στους κώδδ. Φιλοθ. 27 και Σιναϊτ. 598 είναι ΓΕ-
ΩΡΓΙΟΥΤ, στον δε Σιναϊτ. 597 είναι <ΓΕ>ΩΡΓΙΟΥΤ .
5 Θέμελης, 520. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 45 (1946), 138. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 144, αρ. 415. – Getov, 108.
6 Schirò, 122-123.
7 Schirò-Gonzato, 549. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 159-160. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 595, φφ. 15-17 παραδίδει κανόνα
σε ήχο δ΄. Ὁ πατάξας Αἴγυπτον, ο οποίος φαίνεται ότι είναι εκδοχή του παρόντος κανόνος (με διαφορετικούς ειρμ. και
τροπ., βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 145, αρ. 417). Παρατίθεται η αρχ. των ανέκδοτων αυτών τροπ.:
ωδή α΄. εἱρμὸς ἄλλος. Ὁ πατάξας Αἴγυπτον
Ἐπεφάνης σήμερον/ Θεὸς ἀνθρώποις ὅμοιος
Ἰησοῦς καθαίρεται τὴν ἡμετέραν κάθαρσιν
ωδή β΄. εἱρμὸς ἄλλος. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ Λόγος/ ὁ ἐν τοῖς σπλάγχνοις τῆς μητρός… ΕΕ 104, αρ. 147, Αν-
δρέου (83). Επίσης σημειώνεται και ο προσόμοιός του ειρμ. υπό τον οποίο εκδίδονται τα τροπ. της β΄ ωδής στα
AHG: Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ Λόγος/ ὁ σαρκωθεὶς καὶ γεννηθεὶς/ καὶ βαπτισθείς… AHG V, 127, ανω-
νύμου (83)
Γνῶτε καὶ ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ ἀρρήτῳ βουλῇ/ ἐπιφανεὶς
Γνῶτε καὶ ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς καὶ Λόγος,/ ᾧ ἐμαρτύρησεν Πατὴρ
(θεοτ.) Γνῶτε καὶ ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ Λόγος,/ ὁ ἐκ Παρθένου γεννηθεὶς
ωδή γ΄. εἱρμὸς ἄλλος. Ἐστερεώθη ἡ καρδία μου ἐν Κυρίῳ
Νῦν ἐπεφάνη τοῦ σωτῆρος πᾶσιν ἡ χάρις
Τὸν βαπτισθέντα καὶ φωτίσαντα τοὺς ἀνθρώπους
Ἀγαλλιάσθω νῦν τὰ ἔρημα Ἰορδάνου
(θεοτ.) Ὁ ἐν γαστρί σου σὰρξ γενόμενος, Θεοτόκε, (έκδ.: AHG V, 347, 366)
146
194. 7 Ιαν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἰουλιανοῦ.

άρχ.: Ἰδοὺ θεία πρόκειται, πιστοί,/ πανδαισία
Ἰορδάνου ῥείθροις δι’ ἐμὲ 1
ακρ.: <Ἰιουλιια>ανοὸνν μαρρττύρωωνν μέλλππω κκ<λ>λέοςς. Γγεώρργγιοςς.,
Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΤ, Γ<Ε>Ω<Ρ>ΓΙΑΥΤ (θεοτ.)
κώδδ.: Marc. gr. II 166, φφ. 242v-243v, Paris. gr. 1572, φφ. 191-193v, Σιναϊτ. 597,
φφ. 20v-24, 598, φφ. 64-67v
195. 7 Ιαν.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἰουλιανοῦ καὶ Βασιλίσσης καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς
τελειωθέντων.
άρχ.: Χθὲς ἡμᾶς ὁ Χριστὸς/ τῇ τῶν φώτων ἑορτῇ
ακρ.: —
196. 8 Ιαν.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Δομνίκης (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 386. –
άρχ.: Τῷ ἐνθέῳ πόθῳ τὴν ψυχήν,/ ἔνδοξε, πτερώσασα
ακρ.: Τὴν καλλίπαιδα νῦν γεραίρω Δομνίκαν. Ὁ Ἰωσήφ.
ωδή δ΄. εἱρμὸς ἄλλος. Εἰσακήκοα, Κύριε, τὴν ἀκοήν σου

Τὸν Ἀδὰμ ἀνεκαίνισας ἐν Ἰορδάνῃ
Ὁ πατὴρ ἐμαρτύρει σοι βαπτιζομένῳ
Φοβερὸν μυστήριον· πῶς ὁ μὲν χόρτος
(θεοτ.) Ἐκ παρθένου γεγέννηται ὁ τὴν παρθένον
ωδή ε.΄ εἱρμὸς ἄλλος. Ὄρθρον φαεινὸν ἡμῖν ἐξανάτειλον
Πλοῦτον ἀθεώρητον καὶ ἀπόρρητον πᾶσιν
Τὴν φύσιν ἀνέπλασας βαπτιζόμενος (έκδ.: AHG V, 171, 370)
Συντάφητε σήμερον τῷ καθαίροντι
(θεοτ.) Τὸν κάτω ἀπάτορα καὶ ἀμήτορα
ωδή ϛ΄. εἱρμὸς ἄλλος. Ζάλη με λογισμῶν καταλαβοῦσα εἰς βυθὸν
Σήμερον ἐπιφαίνεται ὁ κτίστης ἐπὶ τῆς γῆς
Ὅτε μὲν Ἰορδάνης προσυπῆντα, Ἰωάννης ἔτρεμεν
Ὁ λύχνος τοῦ φωτὸς τὴν παρουσίαν
(θεοτ.) Ἔτεκες ἀπειράνδρως, Θεοτόκε, τὸν πρό σου
ωδή ζ΄. εἱρμὸς ἄλλος. Τῇ εἰκόνι τῇ χρυσῇ μὴ προσκυνήσαντα
Ἠσαΐας προορῶν τὴν τοῦ βαπτίσματος χάριν
Τί ἀνέκραγεν Δαβὶδ ὁ θεοπάτωρ προπάλαι
Ἐβασίλευσεν Χριστός, ἀγαλλιάσθω ἡ κτίσις
(θεοτ.) Σὺ ἀμίαντος ἀμνὰς καὶ ἀδιάφθορος νύμφη
ωδή θ΄. (θεοτ.) Ἐχώρησας Λόγον τὸν ἀχώρητον παντὶ (έκδ.: AHG V, 362, ΧΙ, 218)
Επομένως είναι προφανές ότι η παράδοση του κανόνος στον κώδ. Σιναϊτ. 595 (όπου υπάρχουν κοινοί ειρμ. με τα AHG
στις ωδές α΄, η΄ και θ΄) οδηγεί στον εντοπισμό ενός ακόμη διειρμικού κανόνος του Ανδρέου Κρήτης.
1 Για τα δύο διαφορετικά αρχικά ομοιόαρκτα τροπ., την ακρ. και τα λοιπά θέματα που συνδέονται με την χειρόγρα-
φη παράδοση του κειμένου βλ. Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 471-475.
2 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 45 (1946), 306. – AHG V, 557, Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 471-475. – Παπαηλιο-
πούλου, Ταμείον, 149-150, αρ. 436. Στον Σιναϊτ. 598, τον μόνο κώδ. που παρέχει την β΄ ωδή, ο κανόνας παραδίδεται ακέ-
φαλος (εξέπεσε η α΄ ωδή και το α΄ τροπ. της β΄ ωδής).
147
197. 8 Ιαν.: Μεθεόρτια τῶν ἁγίων Θεοφανείων τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
άρχ.: Φῶς ἐκ φωτὸς/ ἄδυτον, πατρὸς ἀνάρχου Υἱὸς
ακρ.: Φῶτα καὶ φῶς μοι Τριὰς ἡ παναγία.
198. 9 Ιαν.: Μεθεόρτια τῶν ἁγίων Θεοφανείων τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος
άρχ.: Φαιδρὰ ἡ πανήγυρις,/ λαμπρὰ ἡμέρα
ακρ.: —
199. 10 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου Νύσσης.

άρχ.: Τῷ ἀνατείλαντι ἐωσφόρον/ πνευματικῆς δαδουχίας
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Ανδρέου Κρήτης5
200. 12 Ιαν.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Τατιανῆς (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 390. – Jor-
άρχ.: Μαρτυρικαῖς/ ἠγλαϊσμένη φαιδρότησι
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου7

5 Στα AHG ο κανόνας εκδίδεται επ’ ονόματι Γερμανού. Ο Ευστρατιάδης αποδίδει τον κανόνα στον Θεοφάνη Γρα-
πτό (βλ. Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός ΝΣ 31 (1936), 412, αρ. 17 και Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 45 (1946), 311),
το όνομα του οποίου, κατά την μαρτυρία του Ευστρατιάδου, αναγράφεται στον κώδ. Paris. gr. 1615, φφ. 155v-164. Του
ίδιου ποιητή το όνομα διαβάζουμε στην διδασκαλία του κώδ. ΑΒΛ 88, φ. 62. Η Άλκ. Πρωΐου (AHG V, 565-566) απέ-
δωσε τον κανόνα στον Ανδρέα λόγῳ της τεχνοτροπίας του. Η ειρμολογία του κανόνος όμως ενισχύει την μαρτυρία του
αρχαιοτέρου των κωδδ., Σιναϊτ. 598, ο οποίος προσγράφει τον κανόνα στον Γερμανό και η ύπαρξη διειρμικών ωδών
οδηγεί στην απόρριψη του Θεοφάνους, αφού δεν αποτελεί χαρακτηριστικό της ποίησής του (Βλ. Ζερβουδάκη, Θεοφά-
νης ο Γραπτός, 109-139, 379).
7 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Στον Ιγνάτιο (υπέρ του οποίου προσμαρτυρεί και το τυπικό ΜΘΕ)
αποδίδεται ο κανόνας στους κώδδ. Σιναϊτ. 592, φ. 100 και 598, φ. 85 (διδασκαλία). Ομοίως ο Αθ. Παπαδόπουλος-
Κεραμεύς θεωρεί ότι ο ποιητής του κανόνος είναι ο Ιγνάτιος (βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος, 37). Αντιθέτως
στην διδασκαλία των κωδδ. Αλεξ. 92, φ. 91 και ΑΒΛ 88, φ. 79v διαβάζουμε το όνομα του Θεοφάνους, στον οποίο απο-
δίδουν τον κανόνα ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 413, αρ. 21 και η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο
8 AHG V, 190-199. – Hannick, 39 (εκδίδεται ένα τροπ. για τις ωδές δ΄ και ϛ΄). – Οι κώδδ. ΑΒΛ 88, φφ. 80-83, ΚΑΜ,
148
201. 13 Ιαν.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἑρμύλου καὶ Στρατονίκου (Dmitrievskij, Τυ-
ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ πάντες λαοὶ
άρχ.: Τίμιοι ὡς ἀστέρες θεολαμπεῖς/ τῷ στερεώματι, σοφοί
ακρ.: Τῶν σῶν γεραίρω μαρτύρων, σῶτερ, κλέος. Ἰωσήφ.
202. 14 Ιαν.: Τῶν ἁγίων ἀββάδων τῶν ἐν Σινᾷ ὄρει ἀναιρεθέντων καὶ τῶν ἁγίων
τριάκοντα τριῶν πατέρων τῶν ἐν τῇ Ῥαϊθῷ ἀναιρεθέντων.
ήχος πλ. δ΄. Τῷ ὁδηγήσαντι πάλαι/ τὸν Ἰσραὴλ
άρχ.: Τὸν Ἰορδάνην φλογίζων/ ὁ βαπτισθεὶς Κύριος
ακρ.: —
203. 15 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου Ἰωάννου τοῦ διὰ Χριστὸν πτωχοῦ, ὃς καὶ Καλυβίτης ὠνο-
μάσθη (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 392. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-
Febr., 456).
άρχ.: Πλουτισθεὶς ταῖς θείαις ἀρεταῖς
ακρ.: Πτωχὸν παθῶν με δεῖξον εὐχαῖς σου, μάκαρ. Ἰωσήφ.
204. 15 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου Παύλου τοῦ Θηβαίου.

ήχος δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ διαγαγόντι τὸν λαὸν
άρχ.: Παῦλον τὸν θεοφόρον/ ὡς τῶν μοναζόντων ἐγκαλλώπισμα
φ. 62v, Σιναϊτ. 599, φφ. 32-37v, Σιναϊτ. 598, φφ. 85-86 παρέχουν διαφορετική εκδοχή του κανόνος: κατ’ ωδήν ανέκδοτα
τροπ. και θεοτ. διαφορετικά των του ΜΡ, των οποίων αναγράφεται κατωτ. η αρχή:
ωδή α΄. Κάλλει ψυχῆς/ ὡραϊσμένη καὶ σώματος (ΑΒΛ 88, ΚΑΜ, Σιναϊτ. 597, 598)
(θεοτ.) Ὅλος ἐν σοὶ/ κατασκηνώσας, πανάμωμε, (ΑΒΛ 88)
ωδή γ΄. (θεοτ.) Τὴν μόνην παρθενεύουσαν μετὰ τόκον (ΑΒΛ 88, έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 377. – ΕΘ, 189. – ΝΘ, 23)
ωδή δ΄. (θεοτ.) Ἀπείρως/ τῶν ἀγγέλων, πάναγνε,/ τὰς λαμπροτήτας (ΑΒΛ 88, έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 509)
ωδή ζ΄. (θεοτ.) Ἐλπὶς ἀκαταίσχυντε,/ ἐλπὶς βεβαία/ καὶ τεῖχος άκράδαντον (ΑΒΛ 88, έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 38. – ΕΘ, 232. –
AHG V, 6)
Είναι φανερό ότι στο ΜΡ έχουν παραλειφθεί τα εκδοθέντα από τον Hannick και τα παραδιδόμενα από τους κώδδ. τροπ.,
για να εξασφαλισθεί το ισάριθμο των τροπ. σε όλες τις ωδές του κανόνος (3 τροπ. προς τιμήν της μάρτ.+θεοτ.)
2 Κατά το τυπικό ΜΘΕ η ακολουθία των αγ. ψάλλεται στις 12 του μηνός μαζί με την ακολουθία της αγ. Τατιανής,
διότι στις 13 αποδίδεται η εορτή των Θεοφανείων.
6 Τωμαδάκης, 140-141, αρ. 165.
149
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Ιωάννου Δαμασκηνού1
205. 17 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου Ἀντωνίου τοῦ Μεγάλου.

άρχ.: Μοναστῶν ὑπέρλαμπρος φωστὴρ/ φέγγει λαμπρυνόμενος
ακρ.: —
206. 17 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου Ἀντωνίου τοῦ Μεγάλου.

ήχος πλ. δ΄. Τὸν Ἰσραὴλ ἐκ δουλείας
άρχ.: Τὸν πολιστὴν τῆς ἐρήμου,/ τῶν ἀσκητῶν τὸ καύχημα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG V, 292-302, 303-3084
207. 23 Ιαν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀγαθαγγέλου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 392.
άρχ.: Τὸν κλεινὸν ἐν μάρτυσι/ τῶν ἀθλητῶν
ακρ.: Τὴν σὴν ἀνυμνῶ, παμμάκαρ, χαίρων χάριν. Ἰωσήφ.
208. 24 Ιαν.: Τῆς ὁσίας Εὐσεβείας, τῆς μετονομασθείσης Ξένης, καὶ τῶν δύο αὐτῆς
θεραπαινίδων.
άρχ.: Τῷ θείῳ τοῦ ἀμηχάνου κάλλους σου
ακρ.: Τὴν <Εὐσέβ>ειαν <κ>αὶ Ξένη<ν> μέλπω ξ<έ>νος. Μητροφάνης.8
ποίημα Μητροφάνους Σμύρνης9
1 Το ΜΡ αποδίδει τον κανόνα στον Ιωάννη Δαμασκηνό, στον οποίο τον προσγράφουν επίσης και οι Weyh, 31 και
Τρεμπέλας, Εκλογή, 173. Αντιθέτως ο Ευστρατιάδης στην μελέτη του για τον Ιωάννη Δαμασκηνό δεν συναριθμεί τον κα-
νόνα μεταξύ των έργων του μελωδού. Στην ώα του φ. 103v του κώδ. Σιναϊτ. 598 αναγράφεται το όνομα του Γερμανού.
4 Schirò-Gonzato, 549. – Εκδίδεται και παραλλαγή του κανόνος δίχως β΄ ωδή (AHG V, 303-308). Η β΄ ωδή του κανό-
νος είναι διειρμική, ομοίως οι ωδές ζ΄, η΄ και θ΄ (βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 161).
8 Για τη σημασία της λέξεως «ξένος» στα εκκλησιαστικά κείμενα βλ. Μ. Μέντζου, Σημασιολογικά της λέξης «ξέ-
νος» σε εκκλησιαστικά κείμενα, Χάρις Κ. Βουρβέρη. Αφιέρωμα των μαθητών του επί τη εξηκονταετηρίδι του βίου αυ-
τού, Αθήναι 1964, 355-358.
9 AHG V, 598.
150
209. 24 Ιαν.: Τῆς ὁσίας Εὐσεβείας, τῆς μετονομασθείσης Ξένης, καὶ τῶν δύο αὐτῆς
θεραπαινίδων (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 389. – Jordan, Theotokos Evergetis:
Sept.-Febr., 478).
ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα/ ἀναμέλψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ ἡμῶν
άρχ.: Ξένον/ ὄντα πάσης ἀρετῆς/ καὶ μακρυνθέντα πράξεσιν
ακρ.: —
210. 25 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

νουπόλεως τοῦ Θεολόγου.
άρχ.: Θεολόγοις ᾄσμασι/ τὸν θεολόγον
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG V, 342-362, 363-3754
211. 27 Ιαν.: Ἡ ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Κωνστα-

ντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου.
άρχ.: Ἔδειξας ὡς Θεὸς/ μετανοίας ὁδηγὸν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG V, 387-403, 404-4126
1 Στο ΜΡ ο κανόνας εξεδόθη ανωνύμως. Στον Ιγνάτιο αποδίδεται στους κώδδ. Σιναϊτ. 594, φ. 329v και 599, φ. 208.
Μεταξύ των έργων του υμνογράφου Ιγνατίου συγκαταλέγει τον κανόνα και ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος, 38.
Ομοίως επ’ ονόματι Ιγνατίου αναφέρεται ο κανόνας και στο τυπικό ΜΘΕ. Στο φ. 175 (διδασκαλία) του κώδ. ΑΒΛ 88 ση-
μειώνεται το όνομα του Θεοφάνους.
3 Schirò, 123-124.
4 Schirò-Gonzato, 550. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 161-162, 210. – Εκδίδεται και παραλλαγή του κανόνος δίχως
β΄ ωδή (AHG V, 342-362). Η σύγκριση των δύο παραλλαγών του κανόνος δείχνει ότι πρόκειται για έναν ακόμη «μεγά-
λο», πολυειρμικό κανόνα του Ανδρέου Κρήτης.
5 Schirò, 124-125.
6 Schirò-Gonzato, 550. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 162. – Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος,
αμφότερες με εννέα ωδές. Ο κώδ. Σιναίτ. 568, φφ. 41v-46 παρέχει τροπ. επιπλέον των εκδεδομένων στα AHG, των οποί-
ων παρατίθεται κατωτ. η αρχή: (πρβλ. επισήμανση της εκδοχής αυτής του κανόνος και στον κώδ. Paris. gr. 1619, φφ.
174v-179 από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 92, αρ. 228).
ωδή α΄. Ἅπαντες οἱ πιστοὶ/ συνελθόντες (πρβλ. AHG V, 388, στ. 25-30)
Ἔγραψας ἐπὶ γῆς,/ ἱεράρχα,
ωδή γ΄. Ἐγγυητὴς ἐγένου, Ἰωάννη,/ ἁπάντων
ωδή δ΄. Εἰς τὸν βυθὸν κατελθών, τρισμάκαρ,
Λύρα τοῦ πνεύματος/ καὶ τοὺς πιστοὺς
(θεοτ.) Τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν/ ἡ κτίσις πᾶσα
ωδή ϛ΄. Ἦλθες εἰς τὸ βάθος τοῦ πελάγους/ τῆς γραφῆς
(θεοτ.) Τίς μὴ μακαρίσῃ σε, πανάχραντε,/ ἁγνή, (έκδ.: AHG ΙΙ, 63)
ωδή ζ΄. Πάντες, ἱεράρχα, νῦν πανηγυρίζουσιν
Ἔδραμον αἱ ἀκτῖνες, πάτερ, τῶν λόγων σου
Ἐλάξευσας καρδίας, πάτερ, τῷ λόγῳ σου
ωδή η΄. Τὸν συνάψαντα ἡμᾶς/ εἰς μίαν ποίμνην
ωδή θ΄. Ἀρετὴν καὶ ἀνδρείαν,/ φρόνησιν, σωφροσύνην
Θησαυροὺς τοὺς τῶν λόγων/ ἤνοιξας (πρβλ. AHG V, 412, στ. 365-368)
151

άρχ.: Πελάγους τοῦ πνεύματος/ χάριν ἀντλήσας ἀέναον
ακρ.: Πηγ<ῆς εὐ>σε<βο>ῦς ῥεῖθρον εὐφ<η>μῶ, πάτερ.,2 Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΥ
(θεοτ.)
κώδ.: Λαύρ. Θ 137, φφ. 258-263

ντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 400. – Jordan,
Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 484).
άρχ.: Πλοῦτον/ ἐναπέθου σῇ ψυχῇ/ τὸν θησαυρὸν τοῦ πνεύματος
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙΙ, 389-400. – AHG V, 413-430, 431-4384
έκδ. β΄ ωδής: AHG V, 416-418.5 – Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 457-4586

άρχ.: Ποία γλῶσσα, ποῖος νοῦς/ ἢ ποῖον στόμα
ακρ.: Πατέρων οὐρανίων κλέος ἀνεδείσω (sic), πατ<ρ>ηαρχῶν (sic), προφητῶν,
1 Εκδίδονται επιπλέον τροπ. για την β΄ ωδή, τα οποία παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 568, φ. 42r-v. Επομένως φαίνεται ότι
ο κανόνας συνετέθη με διειρμική β΄ ωδή.
2 Η ακρ. του κανόνος παρατίθεται, όπως συμπληρώθηκε από την Ελ. Παπαηλιοπούλου. Για την συμπλήρωση και τα
προβλήματα της ακρ. βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 159, αρ. 466.
3 Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται επ’ ονόματι Θεοφάνους, στον οποίον τον αποδίδει και ο Hannick, 39. Ο Ευστρατιάδης,
Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 468, αρ. 34 (υποσημ.) δεν συναρίθμησε τον κανόνα μεταξύ των έργων του Θεοφά-
νους. Ομοίως η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 381-382, αρ. 392. Ο Ευστρατιάδης, Ιωάννης Δαμασκηνός, 671 θεωρεί
τον κανόνα έργο Ιωάννου του Δαμασκηνού. Στον Δαμασκηνό προσγράφεται ο κανόνας και στο τυπικό ΜΘΕ.
4 Ο κανόνας του ΜΡ επανεξεδόθη στα AHG με επιπλέον τροπ. Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος εκ
των οποίων η δεύτερη (AHG V, 431-438) στερείται β΄ ωδής. Επιπλέον τροπ. εξέδωσε ο Hannick, 39-40.
6 Εξεδόθησαν επιπλέον ανέκδοτα τροπ. για τον ειρμό της β΄ ωδής που εκδίδεται στα AHG βάσει του κώδ. Σιναϊτ.
595, φ. 87r-v, ο οποίος επίσης παρέχει και ειρμό β΄ ωδής (και μελιζόμενα προς αυτόν τροπ.) διαφορετικόν από τον εκδο-
θέντα στα AHG. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 598 παραδίδει την δεύτερη παραλλαγή των AHG με β΄ ωδή. Επομένως επιτρέπεται
η υπόθεση ότι εξ αρχής ο κανόνας συνετέθη με διειρμική β΄ ωδή, η οποία, όταν ο κανόνας κατακερματίσθηκε, απεβλή-
θη. – Ας σημειωθεί τέλος ότι ο κώδ. Σιναϊτ. 600, φ. 240r-v παρέχει στην δ΄ ωδή ένα τροπ. επιπλέον των εκδοθέντων στα
AHG, το οποίο άρχ.: Σὺ ὡς μηλωτὴν τοῦ πνεύματος τὴν χάριν. – Ο κώδ. Αλεξ. 49, φφ. 87v-94v παρέχει διαφορετική εκ-
δοχή του κανόνα: παραδίδει τον κανόνα άνευ της β΄ ωδής του, παραλείπει τα τριαδ. και παρέχει διαφορετικά θεοτ. και
ένα επιπλέον τροπ. προς τιμήν του ιεράρχου στην θ΄ ωδή. Παρατίθεται η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή α΄. (θεοτ.) Μόνη ἀπειρόγαμε, σεμνὴ Μαρία, (έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 398)
ωδή δ΄. (θεοτ.) Χαῖρε, θησαυρέ, τοῦ λάμψαντος ἡλίου (έκδ.: AHG V, 222)
ωδή ϛ΄. (θεοτ.) Τὸν ἐν χερσὶ τῆς Παρθένου (έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 395)
ωδή ζ΄. (θεοτ.) Χαῖρε, κούφη νεφέλη,
ωδή η΄. (θεοτ.) Ὑπερφυῶς ἐν γαστρί σου (έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 399)
ωδή θ΄. Θάλασσαν ὑπάρχουσαν ἀδιάβατον, πάτερ,
(θεοτ.) Βάτον καιομένην (έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 400).
152
ἀποστόλων δώδεκα ἰσάριθμος.1

215. 29 Ιαν.: Ἡ ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἰγνατίου τοῦ θε-
οφόρου.
άρχ.: Θεϊκαῖς λαμπρότησιν/ ὡραϊσμένος, ἔνδοξε,
ακρ.: Θεοῦ <σε μέ>λπω μάρτυρα στεφηφόρον. Ἐγὼ Ἰωσήφ.
6. Φεβρουάριος
216. 2 Φεβ.: Ἡ ὑπαπαντὴ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾗ ἐδέξατο αὐτὸν
εἰς τὰς ἀγκάλας αὐτοῦ ὁ δίκαιος Συμεών.
Φαραὼ τὰ ἅρματα/ βυθῷ ἐκάλυψας
Μεγέθει βραχίονός σου/ ἀπολιθωθήτωσαν
άρχ.: Τὸν νηπιάσαντα καὶ ὑπὸ νόμον ἀχθέντα
Ὡς τοῦ νόμου κύριος/ τοῦ νόμου τὴν διάταξιν
Ἀγάλλου καὶ σὺ, πρεσβύτα,/ δέχου τὸν σωτῆρά σου
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG VΙ, 1-41, 42-51, 52-595
217. 5 Φεβ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἀγάθης.

άρχ.: Ὕμνοις, πιστοί,/ σήμερον τῆς καλλιμάρτυρος
ακρ.: Ὕμνοις Ἀγάθην τὴν φερώνυμον στέφω.
έκδ. κανόνος: AHG VΙ, 104-1186
218. 5 Φεβ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἀγάθης (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 410. – Jor-
άρχ.: Τῶν ἀγαθῶν/ πρώτην αἰτίαν ποθήσασα
ακρ.: Τὴν θείαν Ἀγάθην ἀγαθοῖς μέλψωμεν ἐν ὕμνοις.7
1 Για την ακρ. του κανόνος βλ. AHG V, 604.

3 Βλ. AHG V, 607.
4 Schirò, 125-127.
5 Προ της έκδ. του στα AHG ο κανόνας είχε εκδοθεί με την β΄ ωδή του : Archim. Amphilochij, O neizdannychkanonakh
B. sluzebnoj Febralskoj Greceskoj Minei, Mosca 1870, 5-51. Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 384, κυρίως δε AHG
VΙ, 1, app. crit., όπου σημειώνονται τα τροπ. που είχαν εκδοθεί στην προαναφερθείσα έκδ. του κανόνος. – Κολλυροπού-
λου, Ἴδετε, ἴδετε, 163-165.
8 Lancia di Brolo, 337-339. – Émereau, EO 24 (1925), 183. – Μετ’ επιφυλάξεων η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικε-
153

έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή, 4262
219. 6 Φεβ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Φαύστης καὶ τῶν σὺν αὐτῇ Εὐϊλασίου καὶ Μα-
ξίμου.
άρχ.: Φωταγωγὲ/ Λόγε, Θεέ μου καὶ Κύριε
ακρ.: Φαύστας γεραίρω τῆς παρθένου τοὺς ἄθλους.
220. 7 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παρθενίου, ἐπισκόπου Λαμψάκων.

ήχος α΄. Τῷ βοηθήσαντι Θεῷ
άρχ.: Τῆς εὐσεβείας τὸν φαιδρὸν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG VΙ, 130-140, 141-1505
221. 8 Φεβ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ στρατηλάτου.6

άρχ.: Τὸν κλεινὸν Θεόδωρον/ τῶν ἀθλητῶν τὸ καύχημα
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἀγῶνας, μαρτύρων κλέος, σέβω. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 840, φφ. 234v-235v, Αλεξ. 68, φφ. 298-301v, Σιναϊτ. 602, φφ.
169v-172, 673, φφ. 12v-20
222. 8 Φεβ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ στρατηλάτου.

ήχος. δ΄. Τῷ ὁδηγήσαντι πάλαι/ τὸν Ἰσραὴλ
άρχ.: Χαῖρε, μαρτύρων ἡ δόξα/ καὶ ἀθλητῶν τὸ καύχημα
ακρ.: Τ<ρ>ιάς, σῶζε (τριαδ.), Θ<ε>οῦ δῶρον (θεοτ.)
ποίημα Θεοδώρου Στουδίτου9
223. 11 Φεβ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Βλασίου, ἀρχιεπισκόπου Σεβαστείας.

άρχ.: Ὕμνοις/ τὴν φωσφόρον καὶ σεπτὴν/ καὶ ἱεράν σου ἄθλησιν
ακρ.: Ὕμνοις κροτῶ σε, μάρτυς, εὐσεβοφρόνως. Ὁ Ἰωσήφ.
λός, 132.
3 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 470, αρ. 41. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 239, αρ. 111.
6 Στον κώδ. Σιναϊτ. 673 η εορτή του αγ. είναι στις 17 Φεβ.
7 Armati, Giuseppe innografo, 147, n. 1.
8 AHG VΙ, 445, n. 1. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 164, αρ. 484. – Στρατηγόπουλος, 262.
154

224. 13 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μαρτινιανοῦ.

ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ ποιήσαντι θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ φαιδρύναντι φαεινῇ τῇ χάριτι
ακρ.: Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΣ
κώδ.: Σιναϊτ. 597, φφ. 139-141v
225. 13 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μαρτινιανοῦ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
415. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 538).5
άρχ.: Μονάσας καὶ τὸν σταυρόν σου, ὅσιε,/ ἀναλαβόμενος
ακρ.: Μέλπω, μάκαρ, σοῦ τούτους δρόμους θείοις λόγοις.6
226. 14 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Αὐξεντίου τοῦ ἐν τῷ Βουνῷ.

άρχ.: Ὅτι ἐν ὅρει ἐπῆρας/ τὰς ὁσίας χεῖράς σου
ακρ.: —
1 Βλ. Τωμαδάκης, 144, αρ. 180 (όπου εκ παραδρομής δεν αναφέρεται ότι η β΄ ωδή του κανόνος είναι εκδεδομένη,
πρβλ. και Stiernon, 266).
5 Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374 σημειώνει εσφαλμένα ότι ο κανόνας αναφέρεται στην οσ. Μαρτινιανή,
ο δε Ευστρατιάδης, Θεοφάνης Γραπτός, 472 ότι ο κανόνας συνετέθη προς ανύμνηση του μ. Μαρκιανού.
6 Η ακρ. του κανόνος έχει δεκατρείς συλλαβές, όπως υπέδειξε ο Τωμαδάκης, όσ. Μαρτινιανός. Ως ακρ. του κανόνος
στο ΜΡ δηλώνεται εσφαλμένα η φράση Μέλπω, μάκαρ, σοῦ τοὺς δρόμους θείοις λόγοις, η οποία επανελήφθη έκτο-
τε (βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή, 469. – Ευστρατιάδης, Θεοφάνης
Γραπτός, ΝΣ 31(1936) 472, αρ. 50. – Follieri, IΙ, 398). Όπως παρατηρεί ο Ευτ. Τωμαδάκης, δεν μπορούμε να θεωρήσου-
με πρόσθετη την συλλαβή τού- της αντωνυμίας τούτους της ακρ., διότι αυτό θα σήμαινε και απαλοιφή των αντιστοίχων
τροπ. (δ΄ ωδή) του κανόνος. Δεδομένου δε ότι η κατ’ ωδήν κατανομή των τροπ. του κανόνος έχει: Μέλπ|ω, μάκ|αρ, σο|ῦ
τού|τους| δρόμο|υς θε|ίοις λ|όγοις, η απαλοιφή αυτή θα μας υποχρέωνε να αποδεχθούμε «πως η δ΄ ωδή συνετέθη από
τον υμνογράφο Θεοφάνη με ένα μόνο τροπ., πράγμα αδύνατο».
7 Βλ. και Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή, 469. – Ευστρατιάδης, Θεοφάνης Γραπτός, ΝΣ 31 (1936) 472, αρ. 50. – Ε.
Follieri, Santi persiani nell’ innografia bizantina, Atti del Convegno sul tema: La Persia e il mondo greco-romano (Roma 11–14
aprile 1965), Accademia Nazionale dei Lincei 363, Problemi attuali di scienza e di cultura 76, Ρώμη, 1966, 235. – Ζερβου-
δάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 242, αρ. 119.
8 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374. – Hannick, 42, όπου στην γ΄ ωδή εκδίδεται διαφορετικό δεύτερο τροπ.
(άρχ.: Ῥωννύμεθα τὰς ψυχὰς/ οἱ προσιόντες), εντασσόμενο στην ακρ. του κανόνος, αντί του εκδ. στο ΜΡ ΙΙΙ, 580 (άρχ.:
Ῥεόντων παραδραμὼν/ εὐσεβοφρόνως).
10 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 66v του κώδ. Σιναϊτ. 602.
155
227. 14 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Κοσμᾶ, ἐπισκόπου Χαλκηδόνος τοῦ ὁμο-
λογητοῦ.
άρχ.: Τῇ φωταυγείᾳ τοῦ ἁγίου πνεύματος/ περιλαμπόμενος
ακρ.: —
228. 17 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Θεοστηρίκτου τοῦ ὁμολογητοῦ.

άρχ.: Ὡς ἐν ὕψει θείων ἀρετῶν/ ἀναβάσεις θέμενος
ακρ.: Ὠιδαῖς Θεοστήρικτον ὑμνῶ τὸν μέγαν.
229. 21 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐσταθίου, πατριάρχου Ἀντιοχείας τῆς με-
γάλης.
άρχ.: Τὴν τῶν πατέρων κορυφὴν/ ὡς τοῦ λόγου τὴν χάριν
ακρ.: —
ποίημα Θεοδώρου Στουδίτου
έκδ. κανόνος: AHG VΙ, 334-343, 344-348, 349-354.4 – Hannick-Plank-Lutzka,
Ι, 511-5145
230. 21 Φεβ.: Τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Τιμοθέου τοῦ ἐν Συμβόλοις.

ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν ᾠδὴν τῷ Θεῷ/ τῷ ἐκ πικρᾶς
άρχ.: Σέ, τὸν νοητὸν ἀστέρα,/ τὸν ἐν τῷ ὕψει, πάτερ,
ακρ.: Σέ, τῶν μοναστῶν τὸ κλέος, μέλπω, μάκαρ.
231. 23 Φεβ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πολυκάρπου, ἐπισκόπου Σμύρνης.

άρχ.: Ἡ ὑπερκόσμιος τοῦ θεοφόρου ποιμένος/ συγκαλεῖται ἅπαντας
ακρ.: —
1 Το όνομα του ποιητή αναγράφεται στην ώα του φ. 68v του κώδ. Σιναϊτ. 602.
4 Schirò-Gonzato, 550. – Στα AHG εκδίδονται τρεις παραλλαγές του κανόνος, όλες με β΄ ωδή (έχουμε δηλ. τρεις δια-
φορετικές παραδόσεις της β΄ ωδής υπό τον αυτόν ειρμό). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 212.
5 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, εκτός των τροπ. της β΄ ωδής.
6 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης Γραπτός, ΝΣ 31 (1936) 474, αρ. 56. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 248, αρ. 129.
8 Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 510, n. 35. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 212.
156
232. 24 Φεβ.: Μνήμη τῆς εὑρέσεως τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου προφήτου Προ-
δρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου.
άρχ.: Ὁ τὰς ἀβάτους πάλαι καρδίας/ δείξας βασίμους τῷ Θεῷ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG VΙ, 375-382, 383-3872
233. 25 Φεβ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ταρασίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνστα-

ντινουπόλεως (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 374. – Jordan, Theotokos Evergetis:
Mar.-Aug., The movable cycle, 566).
άρχ.: Ἀπαγωγῆς/ καὶ προνομῆς καὶ δουλείας με/ τῆς ἁμαρτίας
ακρ.: Ἀρχιερῆα Θεοῖο, Ταράσιον, ᾄσμασι μέλπω.
έκδ. κανόνος: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος, 88-91.4 – Hannick-Plank-
Lutzka, Ι, 516-5215
234. 25 Φεβ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ταρασίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

νουπόλεως.
ήχος πλ. δ΄. Ἀνοίξω τὸ στόμα μου/ καὶ πληρωθήσεται πνεύματος
άρχ.: Χαρίτων τοῦ πνεύματος/ οἱ ποταμοὶ προχεόμενοι
ακρ.: Χαί<ρων> γεραίρ<ω> Ταράσιον τὸν μέγαν., Γ<Ε>ΩΡΓΙΟΥΝ (θεοτ.)
7. Μάρτιος
235. 1 Μαρ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Εὐδοκίας τῆς ἀπὸ Σαμαρειτῶν.

άρχ.: Τὴν τῆς ψυχῆς/ νῦν ἀγαθῦναί μου κάκωσιν
ακρ.: —

2 Schirò-Gonzato, 550. – Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος, αμφότερες με β΄ ωδή (έχουμε δηλ. δύο
διαφορετικές παραδόσεις της β΄ ωδής υπό τον αυτόν ειρμό). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 212.
3 Αυθαιρέτως προσέγραψε τον κανόνα στον Θεοφάνη Γραπτό ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης Γραπτός, ΝΣ 31 (1936),
475, αρ. 61 αγνοώντας προφανώς την έκδ. του από τον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα. – Πρβλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο
5 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, συμπεριλαμβανομένων και των τροπ. της β΄ ωδής. – Getov, 96 (ως
ανέκδοτον).
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 371, 374 . – ΜΑΔ Ι, ιε΄, κα΄ (περί της πραγματεύσεως από τον Βαρθολομαίο
Κουτλουμουσιανό των σχετικών με την έκπτωση της β΄ ωδής του κανόνος βλ. ανωτ., 126). – Hannick, 43.
8 Ο κανόνας στα AHG εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του Θεοφάνους (πρβλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός,
251, αρ. 135) σημειώνεται στην δεξιά ώα του φ. 4 του κώδ. Σιναϊτ. 608. Στον Ιγνάτιο αποδίδει τον κανόνα ο κώδ. Σι-
ναϊτ. 609, φ. 3.
157
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙ, 1-14.1 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 554-5562
236. 3 Μαρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐτροπίου, Κλεονίκου καὶ Βασιλίσκου.

ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ δοξάσαντι/ τὴν φωτοφόρον μνήμην
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙ, 31-413
237. 6 Μαρ.: Τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα δύο μαρτύρων τῶν ἐν Ἀμορίῳ ἀθλησάντων.
άρχ.: Κοσμήσας τὸ ἐξ ὑδάτων, Κύριε,
ακρ.: Κύριο<ς Αὐ>σονίοις κλέος ὤπασε μάρτυρας ἄρτι.4
κώδδ.: Λαύρ. Δ 25, φφ. 18v-21, Vallic. gr. E 54, φφ. 93-95
άρχ.: Νέον προσοίσωμεν μέλος/ χαρμονικῶς σήμερον
ακρ.: Νέοι<ς ἀθλ>ηταῖς προσφέρω νέον κρότον. Ὁ Ἰωσήφ.
άρχ.: Βυθῷ με πεσόντα ἁμαρτιῶν/ καὶ σοῦ τῷ πελάγει
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: B. Vasilievskij–P. Nikitin, Memories de l’ Académie imp. de sciences

2 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, συμπεριλαμβανομένων και των τροπ. της β΄ ωδής.
3 Schirò-Gonzato, 551. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 213. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 602, φφ. 12-14v παρέχει κατ’ ωδήν τρι-
αδ. μη εκδιδόμενα στα AHG, των οποίων παρατίθεται κατωτ. η αρχή:
ωδή α΄. Τριὰς ἡ ἐν μονάδι/ οὐσίας (έκδ.: ΤΡ, 367)
ωδή β΄. Ἄναρχε τριάς, ἡ ἐν μονάδι (έκδ.: ΤΡ, 266)
ωδή γ΄. Ἰσότιμε, ἄναρχε,/ Παναγία τριάς,
ωδή δ΄. Ὀνόμασιν καὶ πράγμασιν
ωδή ε΄. Τριὰς ἁγία, δόξα σοι/ εἰς τοὺς αἰῶνας
ωδή ϛ΄. Πατέρα ἅγιον δοξάζω/ καὶ Υἱὸν (έκδ.: ΤΡ, 368. – AHG ΙΙ, 8)
ωδή ζ΄. Μονάδα τῇ οὐσίᾳ καὶ τριάδα (έκδ.: AHG ΙΙ, 213)
ωδή η΄. Ἡ ἐν τρισὶν ὑμνουμένη προσώποις/ μία θεότης (έκδ.: AHG ΙΙ, 101)
ωδή θ΄. Σὲ τὸν ἀπαράλλακτον ὄντα/ τοῦ πατρὸς (έκδ.: AHG ΙΙ, 216, ΙV, 384)
4 Η ακρ. του κανόνος συμπληρώθηκε από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 173, αρ. 519. Εσφαλμένα παραθέτουν την
ακρ. ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 47 (1948), 223 και εξ αυτού ο Ευτ. Τωμαδάκης, (βλ. AHG VΙΙ, 366, n. 3).
5 Ο κανόνας παραδίδεται στα χφφ. ανωνύμως. Ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης Γραπτός, ΝΣ 31 (1936) 478 (και εξ αυ-
τού ο Θέμελης, Πνευματικά έργα ΝΣ 44 (1949), 79) αποδίδει τον κανόνα στον Θεοφάνη Γραπτό (πρβλ. και Ευστρατιά-
δης, Ταμείον, ΕΦ 47 (1948), 223). Ομοίως η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 355-356, αρ. 336.
8 Ο κανόνας στα AHG εκδίδεται επ’ ονόματι Ιγνατίου, στον οποίο αποδίδεται και στον κώδ. Σιναϊτ. 609 (ώα του φ.
22v). Αντιθέτως στην ώα του φ. 26 του κώδ. Σιναϊτ. 608 έχει σημειωθεί το όνομα του Θεοφάνους.
158
de Saint Pétersbourg, VΙΙIe serie, 80-90. – AHG VΙΙ, 86-98.1 – Hannick-Plank-

Lutzka, ΙΙ, 567-5702
240. 7 Μαρ.: Τῶν ἁγίων ἱερομαρτύρων τῶν ἐν Χερσῶνι ἐπισκοπησάντων.

ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ παραδόξως βυθίσαντι
άρχ.: Τὸν πάνσοφον ἱεράρχην/ καὶ φερωνύμως γενόμενον
ακρ.: —
241. 14 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐν Πύδνῃ.

άρχ.: Πόθῳ θείῳ θελχθεῖσα/ ἡ καθαρωτάτη σου διάνοια
ακρ.: Πύδνης τὸν Ἀλέξανδρον ὑμνῶ προφρόνως. < Ἰω>σ<ή>φ.7
ποίημα Ιωσήφ Στουδίτου8
242. 14 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἀριστοβούλου, ἑνὸς τῶν ἑβδομήκοντα, ἀδελ-
φοῦ τοῦ ἁγίου Βαρνάβα τοῦ ἀποστόλου.
άρχ.: Ἀνατραφεὶς μὲν νῦν ἐν τῷ νόμῳ/ καὶ καταλείψας
ακρ.: —
243. 15 Μαρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀγαπίου, Ἀλεξάνδρων δύο, Διονυσίων δύο,
Τιμολάου, Ἑρμύλου (ἢ Ρωμύλου) καὶ Πλησίας (ἢ Πλησίου).11
ήχος πλ. δ΄. Ἆισμα/ ἀναπέμψωμεν, λαοί,/ τῷ θαυμαστῷ Θεῷ ἡμῶν
άρχ.: Δεῦτε,/ οἱ πιστοί, ᾀσματικῶς/ τὸ τῶν μαρτύρων σύνταγμα
ακρ.: —
3 Πρβλ. AHG VΙΙΙ, 367.
5 Ο κανόνας στα AHG εκδίδεται ανωνύμως. Στην ώα του φ. 28v του κώδ. Σιναϊτ. 609 έχει σημειωθεί το όνομα του
Ιγνατίου.
7 Η πιθανή έκπτωση των τριών τροπ. της θ΄ ωδής μας στερεί κι από την ρητή δήλωση του ονόματος του ποιητή στην
ακρ. Στον κώδ. Πατμ. 199, έναν από τους κώδδ. που χρησιμοποιήθηκαν για την έκδ. του κανόνος στα AHG, αντί του τε-
λευταίου θεοτ. παρέχεται άλλο, αρχόμενο Ἔθελξας/ πόθῳ με σωτήρ, καὶ ἠλλοίωσας, το οποίο καταστρέφει περισσότε-
ρο τα εναπομείναντα ίχνη της πιθανής ακρ. της θ΄ ωδής (βλ. AHG VΙΙ, 167, app. crit.).
8 Ο κανόνας αποδίδεται από τον Ευτ. Τωμαδάκη μετ’ επιφυλάξεων στον Ιωσήφ Στουδίτη: βλ. AHG VΙΙ, 377, όπου
γίνεται διεξοδικώς λόγος περί του αν ο κανόνας πρέπει να θεωρηθεί έργο του Θεοφάνους, του Ιωσήφ Στουδίτου ή του
Ιωσήφ υμνογράφου, στον οποίο προσέγραψε τον κανόνα ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 47 (1948), 365. – Η Ζερβουδάκη,
Θεοφάνης ο Γραπτός, 386-387, αρ. 400 δεν θεωρεί τον κανόνα έργο του Θεοφάνους.
11 Ρωμύλος καὶ Πλήσιος είναι τα ονόματα των μ. στο SEC.
159
κώδ.: Σιναϊτ. 607, φφ. 55-57
244. 14 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Πιονίου.

άρχ.: Τὸν ἀναδείξαντα ἐν τῷ κόσμῳ/ τοῦ ἱεράρχου τὴν μνήμην
ακρ.: —
245. 15 Μαρ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Θωμᾶ, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.

άρχ.: Θεῖον ξύλον ζωῆς/ ἐν παραδείσῳ φυτευθὲν
ακρ.: Θωμᾶς ὑμνείσθω τῶν μοναστῶν τὸ κλέος.
κώδδ.: Βατοπ. 1104, φφ. 41-43, Παντελ. 51, φφ. 42-45, Σαβ. 241, φφ. 34v-37, Σι-
ναϊτ. 609, φφ. 59v-62, 611, φφ. 98v-101v
246. 16 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μενίγνου.

άρχ.: Ἀθλητικῶς ἀριστεύσας/ καὶ τὸν ἐχθρόν, Μένιγνε,
ακρ.: Ἄθλους Μενίγνου χριστοτερπῶς αἰνέσω. Ἰωσήφ.
247. 17 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀλεξίου τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ.
άρχ.: Σήμερον, δεῦτε λαοί, συμφώνως/ τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 609, φφ. 66v-67, 611, φφ. 106-108v
248. 21 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰακώβου τοῦ ὁμολογητοῦ (Dmitrievskij, Τυ-
πικὸν ΜΘΕ, 429. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 28).9
άρχ.: Τὸν φωτισμὸν/ τοῦ σοῦ Δεσπότου, Ἰάκωβε,
ακρ.: —

3 Ο κώδ. Σιναϊτ. 609 αποδίδει τον κανόνα στον Ιγνάτιο (ώα του φ. 59v). Ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 47 (1948), 367
αποδίδει τον κανόνα στον Θεοφάνη Γραπτό. – Πρβλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 387, αρ. 401.
4 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 370-371. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 176, αρ. 531.
7 Το όνομα του ποιητή έχει σημειωθεί στην ώα των φφ. 66v και 106 των Σιναϊτ. κωδδ. 609 και 611 αντιστοίχως.
9 Η εορτή στο τυπικό ΜΘΕ είναι στις 24 του μηνός.
10 Στον Ιγνάτιο αποδίδουν τον κανόνα το ΜΡ, το τυπικό ΜΘΕ, ο Hannick, 46 και ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνά-
160
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙV, 124-128

έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 352-3531
249. 21 Μαρ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Μαρίας τῆς ἐν Περγάμῳ μαρτυρησάσης.2

άρχ.: Δέσποτα τῶν ὅλων καὶ παντουργὲ
ακρ.: Δέχου τὸν ὕμνον εὐμενῶς, μακαρτάτη.
κώδδ.: Λαύρ. Δ 25, φφ. 64-65v, Σαβ. 72, φφ. 144v-146, Σιναϊτ. 552, φφ. 250v-252v
250. 25 Μαρ.: Ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.5

άρχ.: Χαρὰν τὴν ἀνέκφραστον/ καὶ ἀκατάληπτον σήμερον/ πρὸς οὐρανοὺς6
ακρ.: Χαρᾶς με τῆς σῆς πλῆσον, εὐλογημένη., ΓΕΩΡΓΙΟΥΗ (θεοτ.)
κώδδ.: Αλεξ. 107, φφ. 140-144, Παντελ. 51, φφ. 92-94, Σαβ. 241, φφ. 70-75, Σι-
ναϊτ. 609, φφ. 92-94, 611, φφ. 152-161, 615, φφ. 129-134, 645, φφ. 215v-241v,
671, φφ. 99-111
251. 25 Μαρ.: Ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.

άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἀπέστειλας τὸν σὸν ἄγγελον μηνύοντα
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 609, φφ. 104v-106, 611, φφ. 149-151v, 645, φφ. 200-204
τιος, 38. Ο τελευταίος αναφέρει ότι έχει βρει σε χφ. (πρόκειται για τον «παλαιότατο κώδικα του πατρός Αντωνίνου»,
όπως τον αποκαλεί) τον κανόνα προσγραφόμενο στον Θεοφάνη (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 352). Μετ’ επι-
φυλάξεων υπέρ του Θεοφάνους η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 330-331, αρ. 293.
1 Εκτός της β΄ ωδής του κανόνος ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 353 παραθέτει ένα τροπ. (επιπλέον των
του ΜΡ) και διαφορετικό θεοτ. για την θ΄ ωδή, τα οποία άρχ.: Τῆς διακρίσεως λύχνος,/ τῆς αἰσθήσεως θρόνος και Ὡς
κραταιὰν προστασίαν,/ ὡς ἐλπίδα καὶ τεῖχος αντιστοίχως.
Επίσης θεωρεί μεταγενέστερη προσθήκη στο κείμενο του ΜΡ το τροπ. της θ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Αἱ τῶν δακρύων λιβά-
δες και παραθέτει τις διαφορές, τις οποίες επεσήμανε συγκρίνοντας το κείμενο του εντύπου μηναίου με την παράδοσή
του σε χφφ. (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 353-355). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 214.
2 Στον κώδ. Λαύρ. Δ 25 ο κανόνας παραδίδεται στις 21 Μαρτ. προς τιμήν της αγ. μ. Μαρίας της εν Πέργῃ (φ. 64,
διδασκαλία), στον κώδ. Σαβ. 72 στις 12 Ιουν. προς τιμήν Μαρίας της εν Περγάμῳ μαρτυρησάσης (φ. 144v, διδασκαλία),
και στον κώδ. Σιναϊτ. 552 (φφ. 250v, διδασκαλία), προς τιμήν Μαρίας της συνοδίας.
3 Οι κώδδ. παραδίδουν τον κανόνα ανωνύμως. Στον Θεοφάνη τον αποδίδουν οι Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός,
ΝΣ 31 (1936), 528 και Θέμελης, Πνευματικά έργα ΝΣ 44 (1949), 79.
5 Στους κώδδ. Αλεξ. 107, Παντελ. 51, Σαβ. 241 και Σιναϊτ. 609 ο κανόνας παραδίδεται στις 24 Μαρ. ως προεόρτιος
του Ευαγγελισμού (βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 179, αρ. 458).
6 Ο κανόνας έχει διαλογική μορφή μέχρι την ϛ΄ ωδή (: τα τροπ. φέρονται ότι λέγονται εναλλάξ από τον αρχάγγελο
Γαβριήλ και την Θεοτόκο και με σημείωση στην ώα αναγράφεται το εκάστοτε «ομιλούν» πρόσωπο), από δε την ζ΄ ωδή
φέρεται να ομιλεί ο αρχάγγελος μόνον· ὡς ἐκ τοῦ ἀγγέλου τὸ λοιπὸν τοῦ λόγου σημειώνεται στην ώα του φ. 93v του
κώδ. Σιναϊτ. 609. Βλ. σχετικά: Αλ. Ζερβουδάκη, Ο διάλογος στη λειτουργική ποίηση του κανόνα, Αριάδνη. Επιστημονική
Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης 13 (2007), 49-78.
7 Το όνομα του ποιητή έχει αναγραφεί και στην ώα του φ. 92 του κώδ. Σιναϊτ. 609.
9 Το όνομα του ποιητή έχει αναγραφεί και στην ώα του φ. 104v του κώδ. Σιναϊτ. 609.
161
252. 25 Μαρ.: Ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.

άρχ.: Σήμερον Γαβριὴλ/ ὁ ἀσώματος ἐλθὼν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙ, 275-289.2 – Κολλυροπούλου, Έκδοση Β΄ ωδών, 460-4623
253. 28 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Στεφάνου τοῦ Σαββαΐτου.

άρχ.: Τὴν ἔνθεον μνήμην σου,/ θεόφρον πάτερ,
ακρ.: Τοὺς σ<οὺς γ>εραίρω, παμμάκαρ, θείους πόνους. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙ, 290-300. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 593-5955
254. 29 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Εὐσταθίου, ἐπισκόπου Κίου τῆς Βιθυνίας.

άρχ.: Τὸ εὐσταθὲς τῆς ἐκκλησίας καύχημα/ εὐφημείσθω δόγμασιν
255. 29 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Εὐστρατίου, ἐπισκόπου Σαλεγείας.

άρχ.: Ψυχαὶ δικαίων ἐν χειρὶ Θεοῦ εἰσιν
ακρ.: Ψάλλω φίλαγνον Εὐστράτιον τὸν εὐγενῆ. Μεθό<διος>.
ποίημα Μεθοδίου7
κώδ.: Σιναϊτ. 607, φφ. 115-118v
1 Schirò, 128-129 (δεν αναφέρει την ύπαρξη της β΄ ωδής).

2 Schirò-Gonzato, 551. – Προ της εκδ. του στα AHG ο κανόνας εξεδόθη από την E. Follieri με την β΄ ωδή του (βλ. E.
Follieri, Un canone inedito di S. Andrea di Creta per l’ annunciazione, StT 219, 337-357). Στα AHG ο κανόνας εκδίδεται μετ’
επιπλέον τροπ. – Ο κώδ. Σιναϊτ. 610, φφ. 22-23v, παραδίδει κατ’ ωδήν επιπλέον τροπ., διαφορετικά τριαδ. και θεοτ. και
διαφορετικό ειρμό για την ϛ΄ ωδή από τα AHG. Παρατίθεται κατωτ. η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή γ΄. Ἡ Ναζαρὲτ χορεύει/ συγκαλοῦσα τὴν Γαλιλαίαν
(θεοτ.) Ὁ ἁγιάσας μήτραν τῆς (τῇ κώδ.) Παρθένου/ διὰ τῆς σαρκώσεως (έκδ.: AHG VII, 279).
ωδή δ΄. (τριαδ.) Τριάδα παναγίαν/ πάντες ὑμνήσωμεν (έκδ.: AHG I, 259).
ωδή ϛ΄. εἱρμὸς ἄλλος. Ὡς Ἰωνᾶν τὸν προφήτην ἐλυτρώσω
Ὡς ὑετὸς ἐπὶ πόκον ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ καταβέβηκεν
Ὁ Γαβριὴλ τῇ Παρθένῳ/ ἦλθεν φέρων τὸ «Χαῖρε»
Ἡ Ναζαρὲτ ἑορτάζει,/ Βηθλεὲμ συγχορεύει
(τριαδ.) Σὺν τῷ Υἱῷ τὸν Πατέρα/ καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα
(θεοτ.) Ἡ διὰ λόγου τὸν Λόγον/ συλλαβοῦσα ἀσπόρως (έκδ.: AHG VI, 385).
ωδή ζ΄. (τριαδ.) Τριάδα παναγίαν/ πάντες ὑμνήσωμεν (έκδ.: AHG VII, 771).
ωδή η΄. (τριαδ.) Τὸν Πατέρα καὶ Υἱὸν/ καὶ τὸ πανάγιον Πνεῦμα/ τὴν τρισυπόστατον πάντες (έκδ.: AHG ΙV, 773).
ωδή θ΄. (τριαδ.) Ἐν τριάδι μονάδα/ πάντες σε προσκυνοῦμεν (έκδ.: AHG V, 403, 412)
(θεοτ.) Ὁ ὑπέρθεος Λόγος/ ἄσαρκος ὢν σαρκοῦται
Ο κώδ. Σιναϊτ. 607, φφ. 98v-103 παραδίδει μία ακόμη εκδοχή του κανόνος (βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 179, αρ. 540).
– Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 215.
3 Εκδ. για τη β΄ ωδή επιπλέον τροπ., τα οποία παραδίδουν ο κώδ. Σιναϊτ. 610, φφ. 22-23v.
7 Το όνομα του ποιητή έχει αναγραφεί και στην διδασκαλία του κώδ. Σιναϊτ. 607 (φ. 115).
162
256. 29 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Ἱλαρίωνος τοῦ Νέου, ἡγουμένου τῆς μονῆς τῶν Δαλμάτων.
άρχ.: Λαμπρύνας ταῖς ἀρεταῖς με, Κύριε,
ακρ.: Λιταῖς με, πάτερ, ἱλαρύναις ἐνθέως., ΓΕΩΡΓΙΟΥΣ (θεοτ.)
κώδδ.: Παντελ. 51, φφ. 90v-93v, Σαβ. 241, φφ. 73-75v, Σιναϊτ. 609, φφ. 116v-118v,
611, φφ. 180-183v, Vindob. Theol. gr. 33, φφ. 25-26
257. 29 Μαρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μάρκου, ἐπισκόπου Ἀρεθουσίων, Κυρίλλου

διακόνου καὶ ἄλλων πολλῶν.
άρχ.: Τῆς ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ/ τὸν λαμπτῆρα τὸν φαιδρὸν
ακρ.: ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
258. 30 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Ἰωάννου, τοῦ συγγραφέως τῆς Κλίμακος.

άρχ.: Καλῶς βδελυξάμενος/ τὸν κάτω κόσμον
ακρ.: Κλῖμαξ πέφηνας τῶν ἀρετῶν, παμμάκαρ., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
259. 31 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ὑπατίου, ἐπισκόπου Γαγγρῶν.

άρχ.: Τὸν θεῖον ἀθλητήν,/ τὸν σοφὸν ἱεράρχην
ακρ.: Τὸν κλεινὸν Ὑπάτιον ᾄσμασιν στέφω. Ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙ, 338-350.9 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 604-60710
260. 31 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ὑπατίου, ἐπισκόπου Γαγγρῶν.11
1 Ο κανόνας παραδίδεται στον κώδ. Σαβ. 241 ανωνύμως (βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς ΙΒ, Β΄, 371). Στον Σιναϊτ.
609 δια των θεοτ. (τα αρχικά γράμματα των οποίων σχηματίζουν την προαναγραφείσα β΄ ακρ.) ο κανόνας προσγράφε-
ται στον Γεώργιο, ενώ ο Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 48 (1949), 158, άγνωστο γιατί, τον αποδίδει στον Θεοφάνη.– Πρβλ.
Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 389, αρ. 405
2 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 48 (1949), 158. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς ΙΒ, Β΄, 371. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον,
181, αρ. 546.
4 Επιπλέον τροπ. εκδίδει ο Hannick, 46.
6 Pétridès, 572 και Weyh, 58.
7 Πρόκειται για τον έναν εκ των δύο κανόνων των οποίων η β΄ ωδή παραδίδεται στο ΜΡ. Στο ΜΒ εξέπεσε η β΄ ωδή
καθώς επίσης και στο χρησιμοποιούμενο σήμερα στην λειτουργική πράξη ΜΑΔ, όμως (βλ. ΜΒ Ι, ζ΄ ΜΑΔ Ι, ιε΄) δηλώνε-
ται ρητώς ότι ο κανόνας είχε αρχικώς συντεθεί με εννέα ωδές. – Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 370, 374.
Φαίνεται ότι ο κανόνας ήταν από παλιά εν χρήσει μετά της β΄ ωδής του· σ’ αυτό συνηγορεί και η παράδοση του κανό-
νος με την β΄ ωδή του στον κώδ. Σιναϊτ. 662 (έτους 1292), παρά το ότι ο κώδ. δεν παρέχει άλλες β΄ ωδές. – Κολλυρο-
πούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 215.
10 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, συμπεριλαμβανομένων των τροπ. της β΄ ωδής.
11 Στον κώδ. Σιναϊτ. 607 ο κανόνας παραδίδεται ανωνύμως την 30η Μαρ.
163

άρχ.: Φωτὶ τῆς Τριάδος καταυγασθεὶς/ ἐκ βρέφους
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 607, φ. 1203
8. Απρίλιος
261. 1 Απρ.: Τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου τοῦ θαυματουργοῦ.

άρχ.: Μακαρίως, πάτερ, ἐπὶ γῆς/ σὺ πολιτευσάμενος
ακρ.: Μέλπω, πάτερ, σοῦ τὸν βίον νῦν εὐθύμως. < Ἐ>γὼ Ἰωσήφ.
κώδ.: Σιναϊτ. 614, φφ. 4-6
262. 1 Απρ.: Τῆς ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας.

άρχ.: Μονογενὲς Λόγε τοῦ σοῦ γεννήτορος
ακρ.: Μαρ<ίαν ὑ>μνῶ τῆς ἐρήμου τὸ κλέος.
κώδδ.: Λαύρ. Θ 87, φφ. 1-3, Paris. gr. 1618, φφ. 1v-4
263. 1 Απρ.: Τῆς ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας.

άρχ.: Τῆς μετανοίας ὑπογραμμὸν τὴν ὁσίαν
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Θεοφάνους Γραπτού6
1 Στο ΜΡ ο κανόνας παραδίδεται ανωνύμως, όπως και στον Σιναϊτ. 607. Στον κώδ. Σιναϊτ. 606 (φ. 74, ώα) σημει-
ώνεται το όνομα του Θεοφάνους, στον οποίο προσγράφουν τον κανόνα ο Ευστρατιάδης και η Ζερβουδάκη (βλ. Ευστρα-
τιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 531, αρ. 92. – Ευστρατιάδης Αγιολόγιον, 455-456. – Ζερβουδάκη, Θεοφά-
νης ο Γραπτός, 258, αρ. 151).
2 Επιπλέον τροπ. εκδίδει ο Hannick, 47. – Η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 258, αρ. 151 βρήκε στον κώδ. Βα-
τοπ. 1104 διαφορετική παράδοση της θ΄ ωδής, τα τροπ. της οποίας ειρμολογούνται υπό τον ίδιο ειρμ. με αυτά της θ΄ ωδής
του ΜΡ, μάλιστα το α΄ τροπ. (άρχ.: Τὸν Παῦλον εἰκονίζων ταῖς ἀρεταῖς) και το γ΄ (άρχ.: Μὴ παύσῃ ἱκετεύων ἐν οὐρα-
νοῖς) είναι παράφραση των αντιστοίχων τροπ. της θ΄ ωδής του ΜΡ (άρχ.: Μωσέα εἰκονίζων ταῖς ἀρεταῖς και Μὴ παύσῃ
ἱκετεύων ὑπὲρ ἡμῶν, ΜΡ ΙV, 224).
3 Παρατίθεται κατωτ. η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
(180)
Εὐπρόσιτος γεγονὼς τοῖς ἀγγέλοις
Ἀθλήσεως ἐνδυσάμενος πόνους
Τῇ σύριγγι τῶν διδαγμάτων σου
(θεοτ.) Ἄχραντε Θεοτόκε Παρθένε (έκδ.: Vitali, Ανθολόγιον, Ι, υξγ΄ AHG I, 75)
5 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 48 (1949), 170-171. – AHG VΙΙΙ, 377, n. 3. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 184, αρ. 553,
όπου για πρώτη φορά αποκαθίσταται η ακρ. του κανόνος.
6 Στα AHG ο κανόνας εκδίδεται επ’ ονόματι Γερμανού. Στην ώα του φ. 2 του κώδ. Σιναϊτ. 614 διαβάζουμε το όνο-
μα του Θεοφάνους.
164
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙΙ, 26-341
264. 2 Απρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀμφιανοῦ καὶ Αἰδεσίου τῶν αὐταδέλφων.
άρχ.: Τῷ φωτὶ λαμπόμενοι/ τοῦ παναγίου πνεύματος
ακρ.: Τοῖς αὐταδέλφοις μάρτυσιν πλέκω μέλος. Ἰωσήφ.
265. 3 Απρ.: Τοῦ ὁσίου Νικήτα τοῦ ὁμολογητοῦ, ἡγουμένου τῆς μονῆς τοῦ Μηδικίου.
άρχ.: Νεοφανεὶς ὥσπερ ἀστὴρ ἀνέτειλεν/ τῇ ἐκκλησίᾳ
ακρ.: Νικήτα μέλπω τὴν νίκην τῆς πίστεως., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
266. 4 Απρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Θεοδούλου καὶ Ἀγαθόποδος.5

ήχος δ΄. Τὸν Φαραὼ σὺν ἅρμασιν/ ἐν τῇ θαλάσσῃ
άρχ.: Τὴν τῆς Τριάδος ἔλλαμψιν/ ἡ τῶν μαρτύρων
267. 4 Απρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Θεοδούλου καὶ Ἀγαθόποδος.

άρχ.: Τὸν θεῖον τοῦ μαρτυρίου στέφανον
ακρ.: Τῶν σῶν γεραίρω μαρτύρων, Χριστέ, κλέος. Ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙΙ, 106-116.8 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 632-6369
268. 7 Απρ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γεωργίου, ἐπισκόπου Μυτιλήνης.

άρχ.: Ὁ θεοφόρος τοὺς εὐσεβεῖς προσκαλεῖται
ακρ.: Ὁ Στέφανος στέφανόν σοι, ἀοίδιμε, προσφέρει ὕμνων.
ποίημα Στεφάνου Κρυπτοφέρρης ή Στεφάνου Σαββαΐτου ή Στεφάνου Στουδί-
του10

3 Schirò-Gonzato, 551. Μόνο ένα από τα χφφ., από τα οποία έγινε η έκδ. του κανόνος στα AHG, παραδίδει την β΄
ωδή (πρόκειται για τον κώδ. Λαύρ. Β 37) και μάλιστα μόνο τους δύο πρώτους στ. κάθε τροπ. της· έτσι η β΄ ωδή εκδίδε-
ται στα AHG ακρωτηριασμένη: «infeliciter scriptor omisit transcribere versus» σημειώνει ο Κ. Νίκας (AHG VIII, 66, app.
crit.) «μετά β΄ ωδής ελλιπώς εκδεδομένης» ο Τωμαδάκης, 153. Ακόμη μεγαλύτερη ατυχία είναι το ότι η αναζήτησή μας
σε αρκετά μεγάλο αριθμό χφφ. μηναίων Απρ. δεν απέφερε τον εντοπισμό της β΄ ωδής του κανόνος.
5 Ο κώδ. Σιναϊτ. 623 παραδίδει τον κανόνα στις 5 του μηνός.
9 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, συμπεριλαμβανομένης της β΄ ωδής.
10 Κατά τον G. Schirò, Stefano Italogreco, monaco innografo, BBGG 1 (1947), 77 ποιητής είναι ο Στέφανος της Κρυ-
πτοφέρρης, κατά τον Σ. Ευστρατιάδη ο κανόνας συνετέθη υπό Στεφάνου του Σαββαΐτου (βλ. Ευστρατιάδης, Στέφανος
165
έκδ. κανόνος: Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης, 670-673, 722-7261
269. 7 Απρ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γεωργίου, ἐπισκόπου Μυτιλήνης (Dmitri-
evskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 445. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable
cycle, 86).
άρχ.: Αἴγλην/ εὐσπλαγχνίας μοι, Χριστέ,/ τῷ πηρωθέντι
ακρ.: —
έκδ. β΄ ωδής: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 3693
270. 9 Απρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Παυσιλύπου.4

άρχ.: Παῦσον μου τῆς καρδίας/ λύπην ψυχοφθόρον
ακρ.: Παῦσον ψυχῆς μου τὴν λύπην εὐχαῖς, μάκαρ. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Αλεξ. 146, φφ. 69v-73, ΕΗΑΙ gr. 400, φφ. 576-577, Λαυρ. Δ 37, φφ. 105v-107
271. 12 Απρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Δήμη καὶ Πρωτίωνος.

άρχ.: Σῶτερ,/ ἡ πηγὴ τῶν ἀγαθῶν,/ ὁ θησαυρὸς
ακρ.: Σεπτοὺς ἀνυμνῶ θαυματουργοὺς προφρόνως. Ἰωσήφ.
272. 17 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Συμεών, ἀρχιεπισκόπου Περσίδος.

άρχ.: Ἐκ προμηθείας τῆς τοῦ Χριστοῦ
Τοῦ Παρακλήτου ταῖς ὑπερφώτοις ἀκτῖσιν8
Σαββαΐτης) και κατά τον Ιω. Φουντούλη μεταξύ των πιθανών ποιητών είναι και ο Στέφανος Στουδίτης (βλ. Φουντούλης,
Άγιοι Γεώργιοι, 15).
1 Ο κανόνας «περιελήφθη… εν τῃ εκδόσει των Μηναίων Μ. Σαλιβέρου 1950 (επιμελείᾳ πρωτοπ. Ν. Παπαδοπούλου)»
(: Φουντούλης, Η τιμή των λειψάνων, 19). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 216-217.
2 Εκτός του ΜΡ αποδίδουν τον κανόνα στον Ιγνάτιο ο Hannick, 47 και οι κώδδ. Αλεξ. 146 (ώα του φ. 38v) και Σινα-
ϊτ. 623 (ώα του φ. 26). Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 369 και το τυπικό ΜΘΕ αποδίδουν το κανόνα στον Θε-
οφάνη, το όνομα του οποίου σημειώνεται και στον κώδ. Διονυσ. 409 (φ. 25v). Βλ. και όσα σημειώνει η Ζερβουδάκη, Θε-
οφάνης ο Γραπτός, 332-334, αρ. 296.
3 Βλ.: Τρεμπέλας, Εκλογή, 224. – Φουντούλης, Άγιοι Γεώργιοι, 13. – Hannick, 47-48 (εκδίδει επιπλέον τροπ.) – Κολ-
λυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 217.
4 Ο μ. στους κώδδ. ονομάζεται Παυσολύπιος.
6 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 48 (1949), 265. – Τωμαδάκης, 155. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 187, αρ. 562. – Getov,
103 (στις 8 Απρ.).
8 Στον κώδ. Αλεξ. 146 (στον οποίο ο κανόνας παραδίδεται στις 18 του μηνός) ο κανόνας άρχ.: Τοῦ Παρακλήτου ταῖς
ὑπερφώτοις ἀκτῖσιν. Το Ἐκ προμηθείας τῆς τοῦ Χριστοῦ στον κώδ. αυτό είναι δεύτερο τροπ.
166
κώδδ.: Αλεξ. 146, φφ. 125-129v, Παντελ. 51, φφ. 159-161v, Σιναϊτ. 623, φφ. 79v,
82-841
273. 20 Απρ.: Τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Τριχινᾶ.

άρχ.: Δωρεαῖς ἐνθέοις πλουτισθεὶς/ δῶρον ὡς πολύτιμον
ακρ.: Δῶρόν σε θεῖον εὐσεβῶς μέλπω, πάτερ. Ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VΙΙΙ, 238-249.3 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 665-6684
274. 22 Απρ.: Τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Συκεώτου, ἐπισκόπου Ἀναστασιουπόλεως.

άρχ.: Θαυμάτων ποταμοὶ/ ἐκ πηγῆς ἀενάου
ακρ.: Θησα<υρὸν> αἰνῶ θαυμάτων σε, τρισμάκαρ., Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 557, φφ. 102-103v, Vindob. Hist. gr. 66, φφ. 127-132
275. 22 Απρ.: Τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Συκεώτου, ἐπισκόπου Ἀναστασιουπόλεως.

άρχ.: Θεοφεγγῆ σε ἀστέρα/ ὁ νοητὸς ἥλιος
ακρ.: Θεῖον σε δῶρον, παμμάκαρ, μέλπω, πάτερ. Ὁ Ἰωσήφ.
276. 23 Απρ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου.

άρχ.: Δεσμεύσας τοῖς ἄθλοις σου
ακρ.: Δέχο<υ τὸν> ὕμνον, παμμάκαρ Γεώργιε, τοῦ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: Σπ. Λαυριώτης, Κανόνες παρακλητικοί κατ’ ήχον εις τον άγιον
μεγαλομάρτυρα Γεώργιον, Ιωσήφ του υμνογράφου αντιγραφέντες εκ Λαυριω-
τικού κώδικος Κ 132, Αγιορειτική Βιβλιοθήκη 2 (1937), 9-1110
277. 23 Απρ.: Τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου.
1 Ο κώδ. Αλεξ. 146 παραδίδει τρία τροπ. επιπλέον των άλλων κωδδ.
4 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, συμπεριλαμβανομένων των τροπ. της β΄ ωδής.
6 Τωμαδάκης, 158-159, αρ. 250.
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374. – Ο Hannick, 62 εκδίδει για την θ΄ ωδή τροπ. (άρχ.: Ἡμέρα σωτηρί-
ας,/ ἑορτὴ εὐφρόσυνος) εντασσόμενο στην ακρ., διαφορετικό από το γ΄ τροπ. της θ΄ ωδής του ΜΡ ΙV, 356 (άρχ.: Ἡ θήκη
τῶν ἁγίων σου λειψάνων).
10 Ο κανόνας είναι ένας από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο Ιωσήφ προς τιμήν του μεγαλομ. Γεωρ-
γίου (: Τωμαδάκης, 159-160).
167

άρχ.: Ἀγαλλιάσθω ἡ φύσις/ πνευματικῶς
ακρ.: —
278. 24 Απρ.: Τῆς ὁσίας Ἐλισάβετ τῆς θαυματουργοῦ (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
449. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 104).
άρχ.: Ταῖς τῶν παθῶν με τρικυμίαις
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙV, 380-385. – AHG VΙΙΙ, 289-3014
έκδ. β΄ ωδής: AHG VΙΙΙ, 291-2925
279. 25 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Μάρκου.

άρχ.: Τὸν εἰς τὰ πέρατα τῆς γῆς/ ἀπαστράψαντα φαιδρῶς
ακρ.: —
280. 26 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Βασιλέως, ἐπισκόπου τῆς ἐν Ἀμασείᾳ μη-
τροπόλεως.
άρχ.: Τῷ βασιλεῖ/ τῶν οὐρανίων δυνάμεων
281. 26 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Βασιλέως, ἐπισκόπου τῆς ἐν Ἀμασείᾳ μη-
τροπόλεως.
άρχ.: Τῷ στερεώματι τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας
ακρ.: —
1 Schirò,128-129.
4 Πρόκειται για τον κανόνα του ΜΡ, ο οποίος επανεξεδόθη στα AHG μετ’ επιπλέον κατ’ ωδήν τροπ. και της β΄ ωδής
του. Οι ωδές β΄ και θ΄ είναι διειρμικές (Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 166).
8 Ο Hannick, 62-64 εκδίδει επιπλέον τροπ.. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 217-218.
9 Ο κώδ. Σιναϊτ. 614, φ. 88 παραδίδει στην α΄ ωδή ένα τροπ. ανέκδοτο, το οποίο άρχ.: Ἡ ὑπερκόσμιος τοῦ θεοφό-
168
282. 28 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα Ἰάσονος καὶ τῶν σὺν
αὐτῷ Μαξίμου καὶ Κυντιλλιανοῦ.
άρχ.: Τὸν αἰωνίως κλείσαντα/ φρουρὰς τοῦ Ἅιδου
κώδδ.: Paris. Coisl. gr. 309, φφ. 218-221, Σιναϊτ. 623, φφ. 116-118v
283. 28 Απρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μαξίμου, Δάδα καὶ Κυντιλλιανοῦ.

άρχ.: Θεῷ παντοκράτορι/ ἐν παρρησίᾳ
ακρ.: Θείοις ἔπαινον μάρτυσιν νῦν προσφέρω. Ἰωσήφ.4
έκδ. κανόνος: Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 692-694, 715-7206
κώδδ.: Σιναϊτ. 614, φφ. 93-957
284. 30 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἰακώβου, ἀδελφοῦ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ
Θεολόγου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 451. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-
Aug., The movable cycle, 198).
άρχ.: Τῷ σῷ δικτύῳ ἁλιεὺς/ ὡς ἔμπειρος
ακρ.: Τὸν βροντῆς Ἰάκωβον ἐΰφρονα παῖδα γεραίρω.8
ρου ποιμένος/ συγκαλεῖται.

1 Στον κώδ. Vat. Reg. gr. 32, έναν από τους χρησιμοποιηθέντες στα AHG κώδδ. για την έκδ. του κανόνος, διασώζε-
ται μόνον ο ειρμ. ΕΕ 78, αρ. 110, Γερμανού και το α΄ τροπ. της β΄ ωδής (βλ. AHG VΙΙΙ, 322, app. crit.). – Ο κώδ. Σινα-
ΐτ. 614 παραδίδει διαφορετικό ειρμ. από αυτόν που αναφέρεται στα AHG. Επομένως ο κανόνας πιθανόν να είχε συντε-
θεί με διειρμική β΄ ωδή.
4 Στα AHG VΙΙΙ, 447 σημειώνεται λάθος η ακρ. του κανόνος: Θείοις ἔπαινον μάρτυσιν ὕμνον νῦν προσφέρω. Ἰωσὴφ
(πρβλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 194, αρ. 586. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 692, n.49).
6 Τον κανόνα παραδίδουν επίσης οι κώδδ.: Διονυσ. 409, φφ. 114v-119v, 417, φφ. 192v-200v, Εσφιγμ. 169, φφ. 290-304,
Ιβήρ. 471, φφ. 111v-116v, Καρακ. 120, φφ. 207-212, Λαύρ. Η 168, φφ. 121-125v, Θ 57, φφ. 197-205v, Θ 149, φφ. 146v-153, Θ
147, φφ. 125-127v, Paris. gr. 1573, φφ. 284v-290, Σιναϊτ. 550, φφ. 284v-285v, 614, φφ. 93-95 (Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ
49 (1950), 44. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 194, αρ. 586).
8 Τα αρχικά γράμματα των θεοτ. του κανόνος συμμετέχουν στον σχηματισμό της ανωτ. ακρ., επομένως ο Αθ. Παπα-
δόπουλος-Κεραμεύς δικαίως κάνει λόγο για καταστροφή της ακρ. του κανόνος, η οποία οφείλεται σε φθορά του κειμέ-
νου και προσθήκη ξένων τροπ. (οι προσθήκες αυτές είναι εμφανείς, διότι διαταράσσουν την ακρ. του κανόνος). Παρατί-
θεται κατωτ. η ακρ. του κανόνος, όπως εξάγεται από τα αρχικά γράμματα όλων των τροπ.:
Τὸν β(δ)|<ροντ>|ῆς Ἰά(τ) |κωβο(σ)|ν ἐΰφ(μ)|ρο(δ)να| παῖ(τ)δ|α γε(π)ρ|αίρ(τ)ω.
Σημειώνεται επίσης η αρχή των παρέμβλητων αυτών θεοτ. (πρβλ. Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 702-703):
ωδή α΄. Δεδοξασμένα περὶ σοῦ λελάληνται/ ἐν γενεαῖς (ΜΡ ΙV, 413).
ωδή γ΄. Τῶν Χερουβὶμ καὶ Σεραφὶμ/ ἐδείχθης ὑπερτέρα (ΜΡ ΙV, 414).
ωδή δ΄. Σὺ τῶν πιστῶν/ καύχημα πέλεις, ἀνύμφευτε (ΜΡ ΙV, 414).
ωδή ε΄. Μητρικὴν παρρησίαν/ τὴν πρὸς τὸν Υἱόν σου (ΜΡ ΙV, 415).
ωδή ϛ΄. Δόξαν τὴν ἐπὶ τῆς γῆς/ ἐκζητήσας τῷ Χριστῷ (ΜΡ ΙV, 415).
ωδή ζ΄. Τὸ φῶς τὸ ἀνέσπερον/ Θαβὼρ ἐν ὄρει (ΜΡ ΙV, 416).
ωδή η΄. Πᾶσαν εἰς γῆν διέδραμεν/ ὁ σὸς λόγος (ΜΡ ΙV, 417).
ωδή θ΄. Τιμῶντές σου τὴν μνήμην χαρμονικῶς/ εὐφημοῦμέν σε (ΜΡ ΙV, 418).
169

9. Μάιος
285. 2 Μαΐ.: Μνήμη τῆς ἀνακομιδῆς τοῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀθα-
νασίου, πατριάρχου Ἀλεξανδρείας.
άρχ.: Ὡς ἀθάνατον/ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ/ κεκτημένον εὔκλειαν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ V, 10-13. – AHG V, 309-325, 326-3324
έκδ. β΄ ωδής: AHG V, 312-3135
286. 5 Μαΐ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Εἰρήνης.

άρχ.: Εὔσημον ἡμέραν ἡμῖν/ ἡ στεφανοῦσα πάντας
ακρ.: Εἰρήνης μ<ά>ρτυ<ρ>ος <α>ἶνον ᾄδω τῇ μνήμῃ.6 ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
287. 7 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Βαρβάρου.

άρχ.: Στέφος δικαιοσύνης/ ἐκ χειρὸς ζωαρχικῆς
ακρ.: Σεπτοὺς ἐπαινῶ Βαρβάρου πίστει πόνους. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Paris. gr. 1566, φφ. 21-24, Σιναϊτ. 606, φφ. 163v-165
288. 9 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Κοδράτου καὶ τῆς συνοδείας αὐτοῦ.
άρχ.: Ἡ φωτοφόρος σου μνήμη/ ἡλιακὰς σήμερον
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙΧ, 77-9010
Για τις άλλες επεμβάσεις που έχουν γίνει στο κείμενο του κανόνος βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 348-350.
1 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 538-539, αρ. 114. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 267-
268, αρ. 166.
4 Ο κανόνας του μηναίου επανεξεδόθη στα AHG, στις 18 Ιαν., μετ’ επιπλέον τροπ.: εκδίδονται δύο παραλλαγές του
κανόνος· η δεύτερη δίχως β΄ ωδή (: AHG V, 326-332).
6 Η ακρ. του κανόνος είναι δεκατρισύλλαβη.
10 Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική. Ομοίως οι ωδές γ΄ και δ΄ (Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 167, 218).
170
289. 11 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀρδομίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ.1
άρχ.: Ἄυλον φῶς ὑπάρχων, μόνε Κύριε,
ακρ.: Ἀρδόμιε, προσᾴδειν σοι εὐθὺ ἔπος με διδάξαις., ΑΡΣΕΝΙΟΥΥ (θεοτ.)
ποίημα Αρσενίου Κρυπτοφέρρης2
290. 19 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πατρικίου, ἐπισκόπου Προύσης καὶ τῶν
σὺν αὐτῷ Ἀκακίου, Μενάνδρου καὶ Πολυαίνου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
άρχ.: Παντοδαπαῖς κεκοσμημένον χάρισιν
ακρ.: Πατρίκιον τὸν ἄριστον ἐν ἀθλοφόροισιν ἀείδω.
έκδ. κανόνος: ΜΡ V, 123-1285
291. 20 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θαλλελαίου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 455.
– Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 130).
άρχ.: Ταῖς ὑπερφώτοις ἀκτῖσι/ τοῦ παντουργοῦ
ακρ.: Τὸν κλεινὸν Θαλλέλαιον εὐφημεῖν θέμις. Ἰωσήφ.
292. 20 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θαλλελαίου.

άρχ.: Οἶκος τῆς εὐσπλαγχνίας/ τοῦ Κυρίου, μάρτυς,
ακρ.: Οἴκτῳ Θεοῦ με, Θαλλέλαιε, προσφέρ<ο>ις.
ποίημα Μεθοδίου, πατρ. Κων/λεως (;)11
1 Ο κανόνας στα AHG εκδίδεται ως αναφερόμενος στον άγιο μ. Αρμόδιο· έτσι σημειώνεται το όνομα του μ. και στο
χφ., από το οποίο εκδίδεται το κείμενο. Όμως, όπως παρατήρησε η Follieri, Αρδόμιος, από τα αρχικά γράμματα των τροπ.
του κανόνος εξάγεται η λέξη Ἀρδόμιε ως όνομα του μ. Από τα επιχειρήματα με τα οποία η Ε. Follieri τεκμηριώνει την
άποψή της σημειώνουμε εκείνα που σχετίζονται με το κείμενο του κανόνος: α΄) η γραφή Ἁρμόδιος είναι lectio facilior εν
σχέσει προς το Ἀρδόμιος (βλ. Follieri, Αρδόμιος, 317-318). β΄) σε πολλά σημεία του κειμένου υπάρχουν λέξεις οι οποίες
φαίνεται να είναι λογοπαίγνια (σχετιζόμενα με το όνομα του μ.: Ἁρδόμιος) π.χ. ἀρδεία, ἀρδεύω, κλπ. (βλ. Follieri, Αρδό-
μιος, 317, n. 3). Επιπροσθέτως ας επισημανθεί ότι δεν υπάρχει περίπτωση μεταθέσεως τροπ. στον κανόνα, διότι το τροπ.
που άρχ. από Δ- ανήκει στην α΄ ωδή, το δε τροπ. που άρχ. από Ρ- ανήκει στην β΄ ωδή.
2 Βλ. όσα παρατηρεί για τον ποιητή η Follieri, Αρδόμιος, 329-344.
3 Προ της έκδ. του στα AHG ο κανόνας είχε εκδοθεί καταλογάδην (με την β΄ ωδή του): Δ. Σοφιανός, Ανέκδοτος κανό-
νας του μάρτυρος Αρμοδίου συνταχθείς υπό Αρσενίου της Κρυπτοφέρρης (ια΄ αι.), ΕΕΒΣ 39-40 (1972-1973) (= Λειμών,
τιμητική προσφορά τῳ καθηγητῄ Νικολάῳ Τωμαδάκῃ), 96-109.
4 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 668, αρ. 129. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 272-273,
αρ. 178.
5 Βλ. Θέμελης, 536.
9 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374 (πρβλ. και Τωμαδάκης, 164, σημ. 5).
11 Το όνομα του ποιητή (ο οποίος υποθέτουμε ότι ταυτίζεται με τον πατρ. Κων/λεως) σημειώνεται στο φ. 53 (διδα-
171
κώδ.: Σιναϊτ. 617, φφ. 53-55
293. 22 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Βασιλίσκου.

άρχ.: Τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν ἐραστήν σε
ακρ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
294. 24 Μαΐ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μελετίου τοῦ στρατηλάτου καὶ Ἰωάννου καὶ
Στεφάνου κομήτων καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς μαρτυρησάντων μυρίων χιλίων δια-
κοσίων ὀκτὼ σὺν γυναιξὶ καὶ τέκνοις.
άρχ.: Εἰ καὶ θνητῷ καὶ ἀνόμῳ/ βασιλεῖ ἐδούλευσας
ακρ.: —
295. 24 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Τιμοθέου τοῦ ἐν Προύσῃ.

άρχ.: Τῷ ἀνατείλαντι ὡς ἑωσφόρον ἀστέρα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΙΧ, 256-269.4 – Spanos II, 158-1625
296. 25 Μαΐ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Ψυχαΐτου.

άρχ.: Ἴθυνάς σου τὸν βίον,/ πάτερ Ἰωάννη,/ δι’ ἀσκήσεως
ακρ.: Ἰωάννην τὸν θεῖον ὑμνῶ προφρόνως.
297. 27 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἑλλαδίου.

ήχος δ΄. Ἅρματα Φαραὼ/ καὶ τὴν δύναμιν αὐτῶν8
άρχ.: Δεῦτε θεοπρεπῶς,/ φιλομάρτυρες λαοί,
Ἄνθεσι ψαλμικοῖς/ καταστέψωμεν, πιστοί,
ακρ.: —
σκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 617.

4 Schirò-Gonzato, 553. – Στα AHG ΙΧ, 260, app. crit. εκδίδεται και άλλη παράδοση της δ΄ ωδής υπό διαφορετικό ειρ-
μό (βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 167, 220).
5 Ο Σπανός σημειώνει την αρχή των τροπ. του κανόνος σύμφωνα με τον κώδ. Λειμ. 11 και επισημαίνει τις διαφορές
στην παράδοση του κειμένου.
6 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 673, αρ. 139. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 274-275, αρ. 181.
7 Εκδίδεται και παραλλαγή του κανόνος (άνευ β΄ ωδής) με κατ’ ωδήν τροπ. προς τιμήν Μελετίου του στρατηλάτου
(AHG ΙΧ, 280-284), τα αρχικά γράμματα των οποίων δεν εντάσσονται στην ακρ. Προφανώς πρόκειται για συγχώνευση
κανόνων, που έγινε για λειτουργικές ανάγκες (βλ. και κατωτ., 000). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 220.
8 Στα AHG ως ειρμ. της α΄ ωδής σημειώνεται ο Ἁρματηλάτην Φαραὼ ἐβύθισε (ΕΕ 219, αρ. 314, Ιωάννου), ο οποίος
προφανώς δεν αποτελεί το μουσικομετρικό πρότυπο των τροπ. τα οποία ακολουθούν.
172
ποίημα Αγιοπολίτου1
έκδ. κανόνος: ΜΡ V, 176-184. – AHG ΙΧ, 285-295
έκδ. β΄ ωδής: AHG ΙΧ, 2872
298. 28 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Εὐτυχοῦς ἢ Εὐτυχίου, ἐπισκόπου Μελιτινῆς.

άρχ.: Ταῖς θείαις δυνάμεσι/ συναγελάζων, Εὐτύχιε,
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, μάρτυς, ἐνθέους τρόπους. Ἰωσήφ.
299. 30 Μαΐ.: Τοῦ ὁσίου Ἰσαακίου, ἡγουμένου τῆς μονῆς τῶν Δαλμάτων.
άρχ.: Τὰς τῶν χαρίτων ἀκτῖνας
ακρ.: Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδ.: Αλεξ. 93, φ. 103
300. 30 Μαΐ.: Τοῦ ὁσίου Ἰσαακίου, ἡγουμένου τῆς μονῆς τῶν Δαλμάτων.
άρχ.: Τῶν τῆς ἐρήμου ὁρίων/ ὑπερκύψας, ὅσιε,
ακρ.: —
ποίημα Αγιοπολίτου ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως
έκδ. κανόνος: AHG ΙΧ, 320-331.7 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 775-7778
301. 31 Μαΐ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μητροδώρου, Ἀρτεμιδώρου, Μηνοδώρου καὶ

Γλύκωνος.
άρχ.: Σύστημα ποιμένων ἱερόν,/ ἱερωτάτην χορείαν
ακρ.: Σύστ<ημα τ>ερπνὸν αἰνέσωμεν ποιμένων. Ἰωσήφ.
1 Για την πατρότητα του κανόνος βλ. όσα σημειώνονται στα AHG ΙΧ, 428. Πρβλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γρα-
πτός, 392, αρ. 410.
5 Το κείμενο του κανόνος εκδίδεται σε άλλα σημεία ακρωτηριασμένο (στ. 47-48, 151) και σε άλλα νοθευμένο λόγῳ
εμβολίμων τροπ., τα οποία επεσήμανε και οβέλισε ο εκδότης Κ. Νίκας. Οι κώδδ. Αλεξ. 93, φφ. 102v-104v, Αλεξ. 116, φφ.
173-177v παρέχουν εκδοχή του κανόνος, στην οποία το κείμενο είναι αρτιότερο από το εκδεδομένο (π.χ. δεν περιλαμβά-
νονται τα τροπ. που έχει οβελίσει ο Κ. Νίκας στα AHG), βλ. Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 455.
6 Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 455.
9 Εκδιδόνται επιπλέον τροπ. για την β΄ ωδή, τα οποία παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 606.
173
κώδδ.: Vat. Reg. gr. 62, φφ. 65-67, Σαβ. 72, φφ. 65v-67v
302. 31 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἑρμείου.

άρχ.: Σήμερον ἔλαμψεν ἡμῖν/ ἑωσφόρος νοητὸς
ακρ.: —
κώδδ.: Αλεξ. 116, φφ. 178-181v, ΕΒΕ 571, φφ. 138-140v, Λαύρ. Γ 19, φφ. 154-
155, Δ 45, φφ. 90-91v, 19, Θ 87, φφ. 163-164v, Μεταμ. 150, φφ. 58-59v
10. Ἰούνιος
303. 2 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου καὶ ὁμολογητοῦ Νικηφόρου, πατριάρχου Κωνσταντινουπό-

λεως.
άρχ.: Τὸν θεοφόρον ὡς νικηφόρον φανέντα
ακρ.: Τὸν πατριάρχην νῦν κροτῶ Νικηφόρον.
έκδ. κανόνος: Spanos, 162-169
304. 5 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου Πέτρου τοῦ ἀναχωρητοῦ.

άρχ.: Πάσης ἀρχῆς,/ ἄναρχε τριάς, μονὰς ὁ Θεὸς
ακρ.: Πέτραν σε, Πέτρε, τῶν μοναστῶν αἰνέ<σ>ω. Ὁ ξένος.,2 ΑΡΣΕΝΙΟΣΣ
(θεοτ.)
ποίημα Αρσενίου
έκδ. κανόνος: AHG Χ, 11-223
305. 6 Ιουν.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ζηναΐδος καὶ Μαμέλχθας.4

άρχ.: Τῶν ἀγαθῶν ὁ αἴτιος/ πάντων, οἰκτῖρμον/ Χριστὲ ὁ Θεὸς
κώδδ.: Paris. gr. 1565, φφ. 106v-108v, Σιναϊτ. 620, φφ. 38-39v 6
306. 8 Ιουν.: Μνήμη τῆς ἀνακομιδῆς τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θε-
1 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 243. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 208, αρ. 633. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο
Γραπτός, 362, αρ. 350. – Στον κώδ. Λαύρ. Γ 19 έχει εκπέσει μεταξύ των φφ. 154 και 155 ένα τοὐλάχιστον φ. (έτσι εξέ-
πεσε το τμήμα του κανόνος από της γ΄ ωδής μέχρι και του μεγαλυτέρου μέρους της θ΄ ωδής: διεσώθη μόνο το θεοτ. της
θ΄ ωδής και το ήμισυ του προ αυτού τροπ.).
2 Για τη σημασία της λέξεως «ξένος» στα εκκλησιαστικά κείμενα βλ. Μ. Μέντζου, Σημασιολογικά της λέξης «ξένος»
σε εκκλησιαστικά κείμενα, Χάρις Κων/νου Βουρβέρη. Αφιέρωμα των μαθητών αυτού επί τῃ εξηκονταετηρίδι του βίου
αυτού, Αθήναι 1964, 355-358. Για το Ὁ ξένος της παρούσας ακρ. βλ. Follieri, Αρδόμιος, 342.
3 Βλ. όσα παρατηρεί για τον κανόνα η Follieri, Αρδόμιος, 332, 334. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 220.
4 Στο SEC η μνήμη της αγ. μ. Μαμέλχθας είναι στις 5 Οκτ.
5 Θέμελης, 539. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 256. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 212, αρ. 647.
6 Στον κώδ. Σιναϊτ. 620 ο κανόνας παραδίδεται κολοβός (διασώζεται μέχρι και το α΄ τροπ. της η΄ ωδής) οπότε και
η β΄ ακρ. του είναι ΓΕΕΩΡΓΙ<ΟΥ>.
174
οδώρου τοῦ στρατηλάτου.

άρχ.: Φερώνυμον δῶρον/ Θεοῦ δεδειγμένος
ακρ.: Φερώνυμον δῶρόν σε τοῦ Θεοῦ σέβω., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Σιναϊτ. 620, φφ. 49v-53, 673, φφ. 47-54v2
307. 9 Ιουν.: Τῶν ἁγίων δέκα μαρτύρων Μαρκιανοῦ, Νικάνδρου, Ἀπόλλωνος, Λε-
ωνίδου, Ἀρείου, Γοργίου, Ὑπερεχίου, Σεληνιάδος, Εἰρήνης καὶ Πάμβωνος.3
άρχ.: Ὠιδὴν ἐπινίκιον τῷ δεσπότῃ/ ἐκ διανοίας
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 562, φφ. 14-15v, Ιβήρ. 857, φφ. 72-79v, Σιναϊτ. 620, φφ. 53v-55v,
Vindob. Theol. gr. 33, φφ. 88-89
308. 9 Ιουν.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ὀρέστου, Διομήδου καὶ Ῥόδωνος (Dmitrievskij,
Τυπικὸν ΜΘΕ, 459. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 148).
άρχ.: Στέφος/ ἐκ χειρὸς ζωαρχικῆς
ακρ.: Σεπτοῖς ἀθληταῖς σεπτὸν ἐξᾴδω μέλος. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG Χ, 23-35. – Spanos, 2176
309. 13 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Δουλᾶ.

άρχ.: Δοῦλος τοῦ πλαστουργοῦ/ καὶ Θεοῦ ἡμῶν, Δουλᾶ
ακρ.: Δοῦλον Θεοῦ κλήσει σε καὶ πράξει σέβω. Ἰωσήφ.
κώδ.: Σαβ. 70, φφ. 51-53
310. 14 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

νουπόλεως.9
άρχ.: Ἀφ’ ἁρπαγῆς/ καὶ προνομῆς καὶ δουλείας
1 Θέμελης, 539. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 262. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 212-213, αρ. 648.
2 Στον κώδ. Σιναϊτ. 673 ο κανόνας άρχ. ακέφαλος από της γ΄ ωδής, διότι μεταξύ των φφ. 46 και 47 εξέπεσε (μάλ-
λον ένα) φύλλο.
3 Στο SEC η μνήμη των αγ. είναι στις 5 Ιουν.
4 Βλ.: Θέμελης, 540. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 265. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 213, αρ. 650.
5 Τωμαδάκης, 167-168, αρ. 295.
6 Ο Σπανός επισημαίνει τις διαφορές στην παράδοση του κειμένου του κανόνος βάσει του κώδ. Λειμ. 11. – Κολλυ-
ροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 221.
8 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 122. – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 322. – Τωμαδάκης, 169, αρ. 302. –
AHG Χ, 368, n. 1. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 218, αρ. 667. – Getov, 98 (στις 15 Ιουν.).
9 Τον κανόνα αναφέρει ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός στον προμνημονευθέντα πρόλογο του μηναίου Σεπτ. (βλ.
και ανωτ., 000). Ο Βαρθολομαίος (ΜΒ Ι, ιβ΄) παρατηρεί ότι «μόλις εις την α΄ ωδήν, και τας τρεις τελευταίας, φαίνονται
ίχνη μικρά της ακροστιχίδος· τα δε λοιπά, συγκεχυμένα πάντα, και ασυνάρτητα».
175
ακρ.: Ἀρχι<ερῆα> Θ<ε>οῖο, <Τ>αράσι<ο>ν, ᾄσμασι μέλπ<ω>.1

311. 16 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Παγχαρίου.3

άρχ.: Χάριν ἡμᾶς/ σήμερον τοῦ παναγίου πνεύματος
ακρ.: Χάριν βραβεύεις, Πανχάριε (sic), θαυμάτων., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
312. 16 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Τύχωνος, ἐπισκόπου Ἀμαθοῦντος τῆς
Κύπρου.
άρχ.: Θεωριῶν τῶν ὑπὲρ νοῦν πληρούμενος
ακρ.: Θεο<ῦ τύ>χοιμι σαῖς δεήσεσιν, Τύχων., Θ<Ε>ΟΦΑΝΟΥΣ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: Ευστρατιάδου, Ακολουθία του αγίου Τύχωνος επισκόπου Αμα-
θούντος της Κύπρου, Απόστολος Βαρνάβας 6 (1934), 165-172. – AHG Χ, 87-
98.6 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 845-8487
313. 17 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἰσαύρου.8

άρχ.: Ἱλέωσαι, μάρτυς, τὸν εὐμενῆ
ακρ.: Ἴσα<υρε μ> άρτυς, εὐμενὴς φάνηθί μοι., Γ<Ρ>ΗΓΟΡΙΟΥ (θεοτ.)
ποίημα Γρηγορίου9
έκδ. κανόνος: ΜΒ Χ, 64-67
1 Ως ακρ. του κανόνος στο ΜΡ V, 288 (διδασκαλία) σημειώνεται η φράση Ἀρχιερῆα Θεοῖο, Μεθόδιον, ᾄσμασι μέλπω,
όμως από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος εξάγεται ως ακρ. η φράση Ἀρχι<ερῆα> Θ<ε>οῖο, <Τ>αράσι<ο>ν,
ᾄσμασι μέλπ<ω>, από την οποία γίνεται αντιληπτό ότι ο κανόνας αποτελεί παράφραση του κανόνος 233 προς τιμήν Τα-
ρασίου, αρχιεπισκ. Κων/λεως και ότι τα «συγκεχυμένα» και «ασυνάρτητα» που επεσήμανε ο Βαρθολομαίος Κουτλου-
μουσιανός οφείλονται στην έκπτωση της β΄ ωδής και τεσσάρων ακόμη τροπ. Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374
ανέγραψε εσφαλμένα την ακρ. του κανόνος: Ἀρχι[ερῆα Θ[ε]οῖο, [Μεθόδ]ι[ο]ν, ᾄσμασι μέλπω και παρατηρεί: «Κανόνας
ανώνυμος, ου λείπουσιν, έξω της δευτέρας ωδής, επτά τροπάρια». Πρβλ. την σύγκριση του κειμένου του κανόνος 233
προς τιμήν του Ταρασίου και της παρούσας ανώνυμης διασκευής του 310 προς τον Μεθόδιο, με αφορμή την σλαβονική
μετάφραση του 233, από την T. Sénina (moniale Kassia), Remarques sur les canons en l’ honneur des saints patriarches
Taraise et Méthode de Constantinople, Scrinium 7-8:2 (2011–2012), 69-81.
3 Για τον εορτασμό της μνήμης του αγ. Παγχαρίου από κοινού με την μνήμη του αγ. Τύχωνος βλ. A. Kazhdan, A
strange Liturgical Habit in a strange Hagiographical Work, E. Carr-S. Parenti-A.-A. Thiermeyer-E. Velkovska (eds), Studies
in Honor of Robert Taft, S.J., Studia Anselmiana 110, Analecta Liturgica 17, Rome 1993, 245-247.
4 Βλ. και Spanos, 47-48, 411-412.
5 AHG Χ, 350, όπου συνοψίζονται οι σχετικές με την πατρότητα του κανόνος απόψεις. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο
Σικελός, 125, σημ. 28, 130.
6 Βλ. και Φουντούλης, Η τιμή των λειψάνων, 8.
7 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος, εκτός εκείνων της εκπεσούσης β΄ ωδής.
8 Η μνήμη του αγ. δεν εορτάζεται στο ΜΡ.
9 Βλ. Émereau, EO 22 (1923), 431.
10 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374, ΜΒ Ι, ια΄. Βλ. μνεία του κανόνος από τον Βαρθολομαίο Κουτλου-
μουσιανό στον προμνημονευθέντα (βλ. ανωτ., 000) πρόλογο του μηναίου Σεπτ. (ΜΒ Ι, ιβ΄ και ΜΑΔ Ι, ιε΄).
176
314. 17 Ιουν.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Μανουήλ, Σαβὲλ καὶ Ἰσμαήλ.

άρχ.: Ἄισωμεν ᾆσμα πάντες τῷ κτίστῃ/ καὶ παντοκράτορι Θεῷ
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου τυφλού ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως
έκδ. κανόνος: AHG Χ, 100-116.1 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 849-8512
315. 17 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου τοῦ ἐν Ῥουφινιαναῖς, πέραν τῆς
θαλάσσης κειμένου.
άρχ.: Ὑπάρχων, Ὑπάτιε, σὺν Θεῷ
ακρ.: Ὑπατίου μέλψοιμι τοὺς καλοὺς τρόπους. Ὁ Ἰωσήφ.3
316. 20 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀσυγκρίτου, τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἰού-
στου,6 τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Δουλᾶ καὶ τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος
Μεθοδίου, ἐπισκόπου Πατάρων.7
άρχ.: Ταῖς νοηταῖς ἀκτῖσι καταλάμπεται/ τῶν μαρτύρων σήμερον
κώδ.: Σιναϊτ. 620, φφ. 98-100
317. 20 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Μεθοδίου, ἐπισκόπου Πατάρων.

άρχ.: Πᾶσαν συνηγάγετο/ τὴν οἰκουμένην πίστει
ακρ.: Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
κώδ.: Παναγ. Τάφου 246, ad diem
318. 22 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Εὐσεβίου, ἐπισκόπου Σαμοσάτων.

άρχ.: Τῆς κρείττονος προμηθείας/ τῇ ἐπινεύσει Εὐσέβιος

3 Η Follieri, IV, 405 σημείωσε την ακρ. ως εξής: Ὑπατίου μέλψοιμι τοὺς καλοὺς τρόπους. Ἰωσὴφ (πρβλ. Spanos, 81,
n. 410).
5 Βλ. και Spanos, 81, 413.
6 Στο SEC η μνήμη του αγ. είναι στις 14 Ιουλ.
7 Το όνομα του αγ. προσετέθη στην ώα του φ. 98 του κώδ. Σιναϊτ. 620 (βλ. και Θέμελης, 542).
8 Θέμελης, 542. – AHG Χ, 367. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 221, αρ. 678.
10 Βλ. Follieri, Problemi, 317, n. 28.
177
319. 24 Ιουν.: Τὸ γενέθλιον τοῦ τιμίου καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου καὶ Βα-
Τῷ ὁδηγήσαντι πάλαι/ τὸν Ἰσραὴλ
Ἅρματα Φαραὼ/ καὶ τὴν δύναμιν αὐτῶν
άρχ.: Σήμερον ἐκ στείρας γεγέννηται/ βαπτιστὴς καὶ Προφήτης
Ἡ σιωπὴ τοῦ πρεσβύτου/ τοῦ νομικοῦ γράμματος
Κῆρυξ καὶ βαπτιστὴς/ καὶ προφήτης τοῦ Θεοῦ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG Χ, 177-207.2 – Spanos, 319-323.3 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ,
864-868.4 – Θ. Κολλυροπούλου, Ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, τιμώμενος άγι-
ος της Κ. Αχαΐας: υμνογραφικά περί της εορτής της γεννήσεως του, Πρακτικά
του Συνεδρίου με θέμα «Φραγκοκρατία – Βενετοκρατία – Α΄ Τουρκοκρατία»,
1-2/10/2005 (Πάτρα/Αχαΐα), 6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και Ιστο-
ρική και Εθνολογική Εταιρεία της Πελοποννήσου υπό την αιγίδα του Δήμου
Δύμης Αχαΐας, Πάτρα 2012, 119-1435
320. 24 Ιουν.: Τὸ γενέθλιον τοῦ τιμίου καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου καὶ Βα-
άρχ.: Ὡς ἑωσφόρον νοητὸν τοῦ ἡλίου τῆς δόξης
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 620, φφ. 119v-121v, 696, φφ. 265-268
321. 27 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σαμψὼν τοῦ Ξενοδόχου.

άρχ.: Τὸν θησαυρὸν τῆς ἀκτημοσύνης/ φιλανθρωπίᾳ πλουτήσας
ακρ.: —
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 562, φφ. 44v-46, Σιναϊτ. 620, φφ. 134-136

2 Πρόκειται για πολυειρμικό κανόνα: στα AHG εκδίδονται πέντε παραλλαγές του κανόνος: δύο δίχως β΄ ωδή (AHG
Χ, 222-229, 236-242), μία με μονοειρμική β΄ ωδή (AHG Χ, 230-235), μία με διειρμική β΄ ωδή (AHG Χ, 177-207) και μία
με τριειρμική β΄ ωδή (AHG Χ, 208-221) ο ένας από τους ειρμ. της οποίας είναι ίδιος με της διειρμικής. Ο κώδ. Φιλοθ. 26,
φ. 128v παραδίδει θεοτ. (άρχ.: Ἀκατάφλεκτον βάτον σε/ ὁ νομοθέτης ἑώρα) για την δ΄ ωδή (α΄ ειρμ.) της β΄ παραλλαγής
του κανόνος. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 168-169.
3 Ο Σπανός, 148 εξέδωσε μία ακόμη (ανωνύμως παραδεδομένη) εκδοχή του κανόνος με αρκετές διαφορές από τα
AHG και διαφορετική η΄ και θ΄ ωδή.
5 Εκδίδεται η εκδοχή του κανόνος που εντόπισε η Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 224, αρ. 686, στην οποία ο κανόνας
αποδίδεται στον «Ιωσήφ» (: διαφορετική θ΄ ωδή, τα αρχικά γράμματα των τροπ. της οποίας σχηματίζουν το όνομα του
ποιητή). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 168-169.
6 Το όνομα του ποιητή αναγράφεται στην ώα των φφ. 119v και 265 των κωδδ. Σιναϊτ. 620 και 696 αντιστοίχως.
7 Θέμελης, 544 (ανώνυμη αναφορά στον κανόνα με διαφορετική αρχή: Ὡς φωσφόρου νοητόν). – Ευστρατιάδης, Τα-
μείον, ΕΦ 50 (1951), 30. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 22, αρ. 692.
8 Θέμελης, 545 (ανωνύμως). – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 41. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 228, αρ. 701.
178
322. 29 Ιουν.: Τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ πρωτοκορυ-
φαίων Πέτρου καὶ Παύλου.
άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἀνέδειξας ἡμῖν/ πύργους
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG Χ, 253-270.1 – Spanos, 365-3672
1 Schirò-Gonzato, 554. – Θέμελης, 546. – Spanos, 423. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 170, 221.
2 Οι κώδδ. Σιναϊτ. 637, φφ. 116v-119v και 653, φφ. 153v-155 παραδίδουν κανόνα προς τιμήν των αγ. πρωτοκορυφαί-
ων αποστ., του οποίου η α΄ ωδή έχει τρία κοινά τροπ. με την α΄ ωδή του παρόντος κανόνος των AHG, οι δε υπόλοιπες
ωδές είναι διαφορετικές. Υποθέτουμε ότι και πάλι έχουμε κατάτμηση «μεγάλου» κανόνος, ο οποίος παρουσιάζει τα χα-
ρακτηριστικά των κανόνων του Ανδρέου Κρήτης· τμήματά του απετέλεσαν ο εκδεδομένος στα AHG και ο υπό των δύο
προμνημονευθέντων Σιναϊτ. χφφ. παρεχόμενος. Την σκέψη αυτή επιβεβαιώνει η παράδοση του κανόνος στον κώδ. Κων-
σταμ. 11 (πολυειρμ. ωδές που έχουν ειρμ. τους εκδεδομένους στα AHG και τους παρεχομένους από τα Σιναϊτ. χφφ.),
στην διδασκαλία του οποίου (φ. 23) δηλώνεται: ὁ κανὼν (επομένως στον συγκεκριμένο κώδ. θεωρείται ως ένας κανόνας).
Παρατίθεται κατωτ. η αρχ. των επιπλέον τροπ. του κανόνος (ορισμένα από τα τροπ. έχουν εκδ. από τον Απ. Σπανό)
(Κωνσταμ. 11, φφ. 23-26, Σιναϊτ. 637, φφ. 116v-119v και 653, φφ. 153v-155):
ωδή α΄. Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐξήγαγες λαὸν
Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι τοὺς σοὺς ἀποστόλους ἀπέστειλας ἔθνεσιν (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Σοὶ πάντες προστρέχομεν, Θεοτόκε,/ ὡς ὑπερμάχῳ (έκδ.: ΤρV, μθ΄. – Spanos II, 434, Σιναϊτ. 653)
ωδή γ΄. Τόξον δυνατῶν ἠσθένησεν
Πέτρος ἁλιεύειν πέπαυται (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Πέτρον (Πέτρος Σιναϊτ. 653) ἡ αὐγὴ τοῦ πνεύματος (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Πέτρος ἐν Σιὼν πεφώτισται (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Παῦλον Δαμασκὸς ἀφώτιστον (Παῦλος Δαμασκὸν ἀφώτιστον Σιναϊτ. 653) ὑποδεξαμένη (Κωνσταμ. 11, Σινα-
ϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Χαίροις, μῆτερ (μητέρα cd.) ἀπειρόγαμε,/ ἡ τὸν Θεὸν Λόγον (έκδ.: ΜΡ Ι, 571, Σιναϊτ. 653)
ωδή δ΄. Τοὺς οὐρανοὺς ἡ ἀρετή σου
Τῇ παραδόξῳ τῶν ἰχθύων ἄγρᾳ (έκδ.: Pitra, Hymnographie, CI. – Spanos, 366, Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, Σινα-
ϊτ. 653)
Θαλασσοπόρου ἀποστὰς ὁ Πέτρος/ σκάφους (έκδ.: Spanos, 366, Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Ὑπὸ τῶν ἀφώνων ἰχθύων ἐδιδάχθη (Σιναϊτ. 637, 653)
Τὴν μὲν οἰκίαν (οἰκείαν Σιναϊτ. 637) καὶ πατρίδα (Σιναϊτ. 637, 653)
Τῶν οὐρανῶν τῇ κλειδουχίᾳ (τὴν κληδουχίαν Σιναϊτ. 637, τηνὶ (sic) κληρουχίαν Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 653) ἀντηλ-
λάξατο (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Χερουβικῶν ταγμάτων ὑπερέχουσα/ καὶ Θεὸν ἐν ἀγκάλαις (έκδ.: ΜΡ Ι, 572. – Σιναϊτ. 653)
ωδή ε΄. Ὁ ἀνατείλας τὸ φῶς
(τριαδ.) Φῶς τὸν πατέρα ὑμνῶ, φῶς τὸν υἱὸν (Κωνσταμ. 11)
εἱρμὸς ἄλλος. Τὸν φωτισμόν σου τῆς ἀχλύος (= Τὸν φωτισμόν σου, Κύριε)
‘Υπὸ πατρὸς ὁ Πέτρος οὐρανίου (Ὑπὸ πατρὸς οὐρανίου ἐμπνευσθεὶς υἱὸν ὑψίστου Κωνσταμ. 11, Ὑπὸ τοῦ
πατρὸς καὶ πνεύματος ὁ Πέτρος Σιναϊτ. 653) ἐμπνευσθεὶς (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Ἀπαγορεύσας Πέτρος προρρηθὲν (τό τε Σιναϊτ. 653) πάθος Χριστοῦ (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Σκηνοποιεῖν ὁ Πέτρος τῷ σωτῆρι βουληθεὶς (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Τίς ἐξειπεῖν δυνήσεται τοῦ τόκου σου, ἁγνή, (έκδ.: ΜΡ Ι, 573, Σιναϊτ. 637, 653)
ωδή ϛ΄. Ἐβόησεν προτυπῶν τὴν ταφὴν
Ἐβόησαν πειρασμοῖς πολυτρόποις κυκλούμενοι (κυκλούμενον Σιναϊτ. 653) οἱ ἀπόστολοι (Κωνσταμ. 11, Σινα-
ϊτ. 637, 653)
Ἀπαστράπτει ξυνωρὶς ἀποστόλων ὑπέρλαμπρος (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
Καταλείψας τὰ προσόντα (πεσόντα Σιναϊτ. 653) ὁ Πέτρος (Κωνσταμ. 11, Σιναϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Τὴν παρθένον ἐν γαστρὶ συλλαβοῦσαν θεώμενος (έκδ.: ΜΡ V, 68. – Spanos, 366, Σιναϊτ. 637, 653)
εἱρμὸς ἄλλος. Ὠς Ἰωνᾶν τὸν προφήτην
(τριαδ.) Τὴν παναγίαν τριάδα ἐν μονάδι (Κωνσταμ. 11)
ωδή ζ΄. Ἀβραμιαῖοι ποτὲ
Τῆς ἀσεβείας τὸ πῦρ τὴν οἰκουμένην φλέγον (Σιναϊτ. 637, 653)
Κατὰ κυμάτων ὑγρῶν ὁδοιπορεῖ (ὀδοιπόρει Σιναϊτ. 637) ὁ Πέτρος (Σιναϊτ. 637, 653)
Τοὺς ἀφανεῖς ἐμφανῶς παρανομίας Πέτρος (Σιναϊτ. 637, 653)
Ἑρπυστικοῦ ἐκφυγὼν θηρὸς ἰὸν ὁ Παῦλος (Σιναϊτ. 637)
Τὴν τῶν μελλόντων σαφῆ ὡς ἐνεστώτων γνῶσιν (έκδ.: Spanos, 367, Σιναϊτ. 637, 653)
(θεοτ.) Τῆς παρθενίας βλέπων τὸν ὑπὲρ φύσιν τόκον (έκδ.: Pitra, Hymnographie, CXXVII. – Spanos, 367, Σινα-
ϊτ. 637, 653)
ωδή η΄. Οἱ ἐν Βαβυλῶνι
Τοὺς ἐξ Ἱερουσαλὴμ ὁ Πέτρος καὶ ὁ Παῦλος ἐθνικοὺς (Σιναϊτ. 637, 653)
Τὴν ἐπιθυμίαν εἶχον λαμπρῶς συνεῖναι (Σιναϊτ. 637, 653)
Τοὺς (τοῖς Σιναϊτ. 653) τοῦ ζωηφόρου τρόπους (τρόποις Σιναϊτ. 653) θανάτου (Σιναϊτ. 637, 653)
179
323. 29 Ιουν.: Τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ πρωτοκορυ-
φαίων Πέτρου καὶ Παύλου.
ήχος πλ. β΄. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας/ ὁ Ἰσραὴλ
άρχ.: Δεσποτικῇ προχειρίσει/ τῶν μαθητῶν
ακρ.: Δέ<χου τὸ>ν ὕμνον, Πέτρε, τοῦ Γρηγορίου., Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
324. 30 Ιουν.: Ἡ σύναξις τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων δώδεκα ἀποστόλων.
ήχος δ΄. Θαλάσσης/ τὸ Ἐρυθραῖον πέλαγος
άρχ.: Ἡ δωδεκάπυρσος/ χορεία καὶ σύμπνοια
ακρ.: Ἠλιοῦ μελόδημα (sic)2
ποίημα Ηλιού Β΄, πατρ. Ιεροσολύμων3
έκδ. κανόνος: Pitra, Analecta Sacra, I, LXXVII. – AHG Χ, 283-3094
11. Ἰούλιος
325. 1 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων Ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ τῶν ἐν Ῥώμῃ τελειω-
θέντων.
άρχ.: Χριστός μοι ὁ χορηγὸς τῆς γνώσεως/ καὶ τῶν χαρίτων δοτὴρ
ακρ.: Χρυσ<ῆν γερ>αίρω τῶν Ἀναργύρων χάριν. Γεώρργιος. (sic)5
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 562, φφ. 57-58, Χάλκ. 60, in die 1 Novembris, Ιβήρ. 797, φφ.
1v-4v, Σιναϊτ. 637, φφ. 129-133, Vat. gr. 2309, φ. 1r-v
(θεοτ.) Τὴν φωτοειδῆ νεφέλην (μήπως τῇ φωτοειδῇ νεφέλῃ;) ἐπέβη ὄμβρος (έκδ.: Pitra, Hymnographie, CΙV, Σι-
ναϊτ. 653)
ωδή θ΄. Σὲ τὸν ἀχώρητον Λόγον
Σὲ τὸν τῇ σκιᾷ μὲν τοῦ Πέτρου (Σιναϊτ. 637, 653)
Σὲ τὸν ἀναδείξαντα πάθους μιμητὰς καὶ μάρτυρας (Σιναϊτ. 637, 653)
Σὲ τὸν ἀπαλλάξαντα πλάνης τὸ τῆς γῆς ἑσπέριον (Spanos, 367, Σιναϊτ. 637, 653)
Δυὰς ἀποστόλων ἡ ἁγία, κορυφαῖε (κορυφαία Σιναϊτ. 637) κῆρυξ, (Pitra Hymnographie, CV. – Spanos, 367, Σι-
ναϊτ. 637, 653)
Τὸν δρόμον (δόρμον Σιναϊτ. 653) ἐκτελέσαντες (Σιναϊτ. 653)
Στον κώδ. Κωνσταμ. 11 μετά την ϛ΄ ωδή εξέπεσε φύλλο και παρέχεται μόνο το θεοτ. της θ΄ ωδής (είναι διαφορετικό από
το εκδεδομένο στα AHG) το οποίο άρχ.: Θεὸν συλλαβοῦσα, παρθένε, κυριοτόκος (φ. 26).
1 Για τον κανόνα και τα σχετικά με αυτόν προβλήματα βλ. κατωτ., 000
2 Η ακρ. του κανόνος είναι πολύπλοκη: Τα τροπ. κάθε μίας εκ των ωδών α΄-ε΄ έχουν το ίδιο αρχικό γράμμα: ένα
από τα γράμματα της λέξεως ΗΛΙΟΥ για κάθε ωδή. Η λέξη ΜΕΛΟΔΗΜΑ σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των
τριαδ. και των θεοτ. των ωδών ϛ΄-θ΄. Τα υπόλοιπα τροπ. των ωδών αυτών δεν σχηματίζουν ακρ., έχουν όμως την ακό-
λουθη, ενδιαφέρουσα από τεχνικής πλευράς διαδοχή: καθεμία από τις ωδές ϛ΄-η΄ αποτελείται από δέκα τροπ. που αρ-
χίζουν με το ίδιο γράμμα κατ’ αντιστοιχία (ΠΠΙΦΒΜΘΙΣΑ) και αναφέρονται σε έναν από τους αποστ. (ομοίως υπάρ-
χει αντιστοιχία στην διαδοχή των αποστόλων στους οποίους αναφέρονται τα τροπ.). Τα τροπ. της θ΄ ωδής αρχίζουν όλα
με την λέξη Ἀπόστολοι. Για την τεχνική του κανόνος βλ. Τρεμπέλας, Εκλογή, λη΄-λθ΄, 3 (: αποκαλεί τον κανόνα «Ατ-
λαντικό») και AHG Χ, 409-420.
3 Βλ. Émereau, EO 22 (1923), 420 (: αποκαλεί τον κανόνα «κυκλικό») και AHG Χ, 419.
5 Βλ. Θέμελης, 548, Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 38 (1939), 99 (την 1η Νοεμ., εκ του κώδ. Χάλκ. 60) και AHG ΧΙ, 523
(όπου η Aug. Longo σημειώνει εκ του Σιναϊτ. κώδ. την ακρ. Χρυσ<αυγῆ> αἰ<ν>ῶ τῶν Ἀναργύρων χάριν. Γεώρργυος
ορθώς συμπεραίνουσα ότι έχει εκπέσει η β΄ ωδή του κανόνος). Παρατίθεται η ακρ., όπως την συμπλήρωσε η Παπαηλιο-
πούλου, Ταμείον, 237 αρ. 729 σύμφωνα με την διδασκαλία του κώδ. Αθην. ΕΒ 562.
180
326. 2 Ιουλ.: Μνήμη τῆς ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ καταθέσεως τῆς τιμίας ἐσθῆτος τῆς ὑπερ-
αγίας Θεοτόκου ἐν Βλαχέρναις.1
άρχ.: Λαμπάδα φωτοφανῆ τὴν ἄδυτον
ακρ.: Λιταῖς με ταῖς σαῖς ζῶσον ἰσχύν, Παρθένε.,2 ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
ποίημα ανωνύμου (;)3
έκδ. κανόνος: ΜΡ VΙ, 16-21, 552-558
327. 2 Ιουλ.: Μνήμη τῆς ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ καταθέσεως τῆς τιμίας ἐσθῆτος τῆς ὑπερ-
αγίας Θεοτόκου ἐν Βλαχέρναις ἐπὶ Λέοντος τοῦ Μεγάλου καὶ Βηρίνης τῆς
αὐτοῦ γυναικός.
άρχ.: Τὴν χάριν ἡ Θεοτόκος σήμερον
ακρ.: Τὴν σσὴν πόθθῳ, Δέσσποιννα, δοξξάζω χχάρινν. Γεώργιοςς.5
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, οα΄-οδ΄7
328. 5 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Θεοδώρου, ἐπισκόπου Κυρήνης τῆς κατὰ
Λιβύην καὶ τῆς ὁσίας Μάρθας, μητρὸς τοῦ ἁγίου Συμεὼν τοῦ ἐν τῷ θαυ-
μαστῷ ὄρει.
άρχ.: Ἐν ταῖς λαμπρότησιν, φωτοδότα,/ τοῦ παρακλήτου
1 Ο ίδιος κανόνας ψάλλεται κατά τα ΜΡ και την 31η Αυγ.

2 Όπως προαναφέρθηκε ο κανόνας στο ΜΡ είναι εν χρήσει και κατά την 31η Αυγ. Η ακρ. του κανόνος είναι και
στις δύο περιπτώσεις ακρωτηριασμένη, διότι εξέπεσαν ή μετακινήθηκαν τροπ. ή έχει υποστεί το κείμενό τους επεμ-
βάσεις. Η ακρ. του κανόνος (όπως εκδίδεται στο ΜΡ την 2α Ιουλ.) εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ.
του κανόνος ως εξής: Λιτ<α|ῖς με>|τ<α>ῖ|<ς> (ω)<σ>αῖ|ς <ζῶ>(η)σο<ν> ἰ|σ<χ>ὺν| <Π>αρ|θ<έ>νε και η β΄ ακρ.
<ΓΕ>Ω<ΡΓ>Ι<Ο>ΥΥ. Κατά την 31η Αυγ. το κείμενο του κανόνος είναι αρτιότερο (διότι έχουν διατηρηθεί περισσότερα
τροπ.). Η ακρ. στην προκειμένη περίπτωση είναι: Λιτ<α|ῖς με>|ταῖ|<ς> (ω)σαῖ|ς <ζῶ>(η)σον ἰ|σχὺν| Παρ|θένε και η
β΄ ακρ. <ΓΕ>Ω<Ρ>Γ<ΙΟ>ΥΥ. Οι κώδδ. Σιναϊτ. 631, φφ. 124v-125v και 632, φφ. 189-191 παραδίδουν (εκτός της β΄ ωδής)
και τα εκπεσόντα τροπ. του κανόνος:
ωδή α΄. (θεοτ.) Γαλήνην σε νοητὴν εὑράμενος,/ θεογεννῆτορ (Σιναϊτ. 632) ἁγνή,
ωδή δ΄. Σὲ ὑπέρτερον στερέωμα, Θεοτόκε,/ ὁ ποιητὴς (πρόκειται για το παρεχόμενο στο ΜΡ VΙ, 17, 554 ως πρώτο τροπ.
της δ΄ ωδής· εκεί το τροπ. άρχ.: Ὡς ὑπέρτιμον στερέωμα, Θεοτόκε,/ ὁ ποιητής. Η αντικατάσταση των δύο πρώ-
των λέξεων του τροπ. είχε ως συνέπεια να διαταραχθεί η ακρ. του κανόνος).
(θεοτ.) Ῥάβδος ἔφυς, Θεοτόκε,/ ἐξ ἧς τὸ ἄνθος/ τὸ νοητὸν (έκδ.: ΜΡ Ι, 361).
ωδή ε΄. Ζωννύεις ἀληθῆ (ἀγαθὴ Σιναϊτ. 632)/ δύναμιν καὶ κραταίωσιν
Ὢ χάριτος Θεοῦ,/ τῆς ἀφθόνως βρυούσης (το τροπ. αυτό αποτελεί διαφορετική εκδοχή εκείνου που έκδ. στο
ΜΡ VΙ, 18, 554 και άρχ.: Ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ νῦν ἀφθόνως).
ωδή ζ΄. (θεοτ.) Ὁ ἐν τῷ θρόνῳ τῷ πατρικῷ/ ὀχούμενος Λόγος (έκδ.: ΜΡ Ι, 363).
Από τα προαναφερθέντα γίνεται φανερό ότι το παραδιδόμενο στο ΜΡ VΙ, 18, 554 ως πρώτο τροπ. της ε΄ ωδής (άρχ.: Σύ,
Κύριε, τὴν σὴν/ μητέρα ἐμεγάλυνας) είναι μεταγενέστερη προσθήκη στον κανόνα. Πρβλ. και όσα αναφέρει για την ακρ.
του κανόνος ο Weyh, 51.
3 Η απόδοση του κανόνος στον Γεώργιο αμφισβητείται (βλ. σχετικώς Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 470, σημ. 79).
5 Το όνομα του ποιητή σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ. της η΄ και θ΄ ωδής. Βλ. όσα επισημαίνει για
την πατρότητα, την ακρ. και τα λοιπά προβλήματα του κανόνος η Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 465-471. Ο κώδ. Σι-
ναϊτ. 626, φφ. 10-12 διασώζει το δ΄ τροπ. του κανόνος, το οποίο εξέπεσε στο ΜΡ (βλ. και Παπαηλιοπούλου, Προβλήμα-
τα, 467, 468).
6 Η Follieri, Problemi, 323 αμφισβητεί την ορθότητα της απόδοσης του κανόνος στον Γεώργιο Νικομηδείας. – Βλ. και
R. Krivko, Byzantine hymnographer Georgios in the light of Slavic data, Сборник в чест на 65-годишната на проф. дфн.
Георги Попов, Σόφια 2010, 181.
181
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙ, 83-91, 92-98.2 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 925-9273
329. 5 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαμπαδοῦ.

άρχ.: Ἀρδευτικαῖς/ σῶν προσευχῶν ἐπιδόσεσι
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ VΙ, 40-47
330. 6 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἁγνῆς τῆς παρθένου καὶ Λουκίας.
άρχ.: Ἁγνόν, Χριστέ,/ ποίησον οἶκόν με, δέομαι
ακρ.: Ἁγνῆς λιταῖς τή<ρ>ησον ἁγνόν, Χριστέ, με.
ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙ, 100-1076
331. 6 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀσκληπιάδου καὶ Διομήδους.

άρχ.: Θρόνῳ/ παρεστῶτες τοῦ Χριστοῦ,/ σεπτοὶ μεγαλομάρτυρες,
ακρ.: Θείοι<ς ἀθλη>ταῖς τούσδε τοὺς κρότους πλέκω. Ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: Hannick, 98-103
332. 7 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου καὶ πολυάθλου Ἐράσμου.

άρχ.: Ἀκτῖσι θείαις ταῖς τῶν θαυμάτων/ φωταγωγοῦσα τοὺς πιστοὺς
ακρ.: Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
333. 7 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου Θωμᾶ τοῦ ἐν τῷ Μαλεῷ.8

άρχ.: Τὸν φωτισμὸν/ τῆς θείας χάριτος, ἔνδοξε,
ακρ.: —
1 Στην ώα του φ. 80v του κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΧΙΙΙ αναγράφεται το όνομα του Θεοφάνους, τα δε θεοτ. σχηματίζουν δια
των αρχικών γραμμάτων τους β΄ ακρ.: ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (AHG ΧΙ, 83, app. crit.). – Βλ. και κατωτ., 000.
2 Schirò-Gonzato, 554. – Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος (αμφότερες μετά β΄ ωδής) εκ των οποίων
η δεύτερη περιλαμβάνει μόνο τα τροπ. προς τιμήν της οσ. Μάρθας. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 222.
3 Σημειώνεται η αρχή των τροπ. προς τιμήν της οσ. Μάρθας (πρβλ. την β΄ εκδοχή των AHG) εκτός εκείνων της β΄ ωδής.
4 Ο κανόνας στο ΜΡ εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του Θεοφάνους σημειώνεται στο φ. 9 (διδασκαλία) του κώδ. Σι-
ναϊτ. 625 και στην ώα του φ. 22 του Σιναϊτ. 626, στο δε φ. 14 (διδασκαλία) του Σιναϊτ. 627 διαβάζουμε το όνομα του
Ιγνατίου.
7 Τωμαδάκης, 175, αρ. 328 (: σε ήχο δ΄).
8 Πιθανόν ο κανόνας που αναφέρεται στο τυπικό ΜΘΕ με την ένδειξη ὁ κανὼν ἦχος β΄ Ἀνατολίου να είναι ο κανό-
νας 333.
182
έκδ. κανόνος: ΜΡ VΙ, 55-61. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 930, 9882
334. 7 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Κυριακῆς.

άρχ.: Χαρμονικῶς ἐπὶ τῇ μνήμῃ
ακρ.: Χαίρων κροτῶ σε, μάρτυς, εὐσεβοφρόνως. Ὁ Ἰωσήφ.
335. 9 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Παγκρατίου, ἐπισκόπου Ταυρομενίας (Dmi-

trievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 469. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable
cycle, 190).
ήχος α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον ᾄσωµεν πάντες/ Θεῷ
άρχ.: Ὑπέρτιμον λίθον σε ἡ ἐκκλησία/ γνωρίζει, Παγκράτιε,
ακρ.: —7
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Ιγνατίου8 ή Θεοφάνου Γραπτού
336. 9 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Παγκρατίου, ἐπισκόπου Ταυρομενίας.

άρχ.: Μνησθείς μου, Παγκράτιε, πρὸς Θεὸν
ακρ.: Ὕμνοις, Παγκράτιε σοφέ, ἱεροῖ σε <ὁ ἐ>λάχιστος Ἠλίας.
ποίημα Ηλία (Β΄, πατρ. Ιεροσολύμων;)
337. 10 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα πέντε μαρτύρων τῶν ἐν Νικοπόλει τῆς
Ἁρμενίας μαρτυρησάντων.
1 Ο κανόνας στο ΜΡ εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στο φ. 13 (διδασκαλία) του κώδ. Σι-
ναϊτ. 625.
2 Εκδίδεται ένα ανέκδοτο τροπ. στις ωδές γ΄, δ΄, ζ΄ και η΄.
7 Μετά την έκδ. της β΄ ωδής του κανόνος εντοπίζονται σαφέστερα τα ίχνη της ακρ. του. Η διαδοχή των τροπ. όμως
έχει διαταραχθεί τόσο πολύ, ώστε ούτε τα μετρικά προβλήματα θεραπεύονται ούτε μπορεί να αιτιολογηθεί ο αριθμός
των συλλαβών που φαίνεται να έχει η ακρ. Ίσως τα α΄ και β΄ τροπ. της γ΄ ωδής πρέπει να αντιμετατεθούν, στην δ΄ ωδή
το β΄ τροπ. να μετακινηθεί στην α΄ θέση και το δ΄ τροπ. στην β΄ θέση, στην ε΄ ωδή το γ΄ τροπ. να μετακινηθεί στην β΄
θέση. Η η΄ ωδή συμπληρώνεται πλέ<κ>ω, στην δε θ΄ ωδή ίσως υπάρχουν ίχνη ακρ. Ἰ<ωσή>φ. Η ακρ. ίσως είναι: Ὑμνεῖν
μάρτυς σε προσθέτω Χρισ…πλέ<κ>ω. ΤΤΙΤΦ. Οπωσδήποτε το κείμενο του κανόνος χρειάζεται αποκατάσταση βά-
σει της χειρόγραφης παράδοσης.
8 Ο κανόνας στο ΜΡ εκδίδεται ανωνύμως. Το όνομα του Ανδρέου σημειώνεται στην ώα του φ. 23v του κώδ. Σιναϊτ.
627, ενώ στην ώα του φ. 49v του κώδ. Σιναϊτ. 626 διαβάζουμε όνομα του Ιγνατίου. Στον Θεοφάνη αποδίδουν τον κανόνα
ο Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 83, αρ. 172 και η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 286, αρ. 204.
183
ήχος α΄. Τῷ ὁδηγήσαντι Θεῷ ἐν Αἰγύπτῳ

άρχ.: Σὺν τοῖς ἁγίοις ἀγγέλοις/ περιφανῶς, μάρτυρες,
ακρ.: Σεπτῶ<ν ἀθλη>τῶν τοὺς πόνους μέλπειν θέμις. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Λειμ. 3, φφ. 54-58, Παντελ. 728, φφ. 116-118, Paris. gr. 368, φφ. 115v-121v
338. 11 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος καὶ πανευφήμου Εὐφημίας.

άρχ.: Τῶν εὐφήμων λόγων τοῖς τερπνοῖς
ακρ.: Τῶν παρθένων εὔφ<η>μον εὐφημῶ κλέος.,3 ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Λαύρ. Δ 4, φφ. 37-39, Η 96, φφ. 31-34, Πάτμ. 200, φφ. 45-49, Χάλκ. 61,
φφ. 49-51
339. 11 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος καὶ πανευφήμου Εὐφημίας.

Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ παραδόξως βυθίσαντι
άρχ.: Σήμερον οἱ πιστοὶ/ ἑορτάσωμεν φαιδρῶς
Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ ἐν σταδίῳ νευρώσαντι/ τὴν τοῦ θήλεος φύσιν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Ακολουθία της Αγίας Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος και Πανευφή-
μου Ευφημίας συν τῃ της Οσίας Θεοφάνους (sic) της βασιλίδος, εν Κωνστα-
ντινουπόλει 1857, 29-34.5 – AHG ΧΙ, 184-209, 210-218, 219-230, 231-2376
340. 13 Ιουλ. Ἡ σύναξις τοῦ ἀρχιστρατήγου Γαβριήλ.

άρχ.: Λαμπάσι ταῖς τῶν ἀΰλων τάξεων/ ὁ τοῦ φωτὸς χορηγὸς
ακρ.: Λιτ<αῖς με> φρο<ύ>ρε<ι>, Χρι<σ>τέ, τῶν σ<ῶ>ν ἀγ<γ>έλ<ω>ν.,7 Γ<Ε>Ε-
ΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)

2 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 320. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 240, αρ. 741.
3 Στον κώδδ. Λαύρ. Δ 4 από τα αρχ. γράμματα των τροπ. του κανόνος εξάγεται ως ακρ. η φράση Τῶν παρθένων
εὔφεμον εὐφημῶ κλέος, η οποία παρουσιάζει μετρικό πρόβλημα. Οπωσδήποτε το τροπ. το οποίο δημιουργεί το πρόβλη-
μα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, αντι του τροπ. το οποίο θα άρχ. από Η– και το οποίο εξέπεσε. Το παρεμβληθέν
τροπ. ανήκει στην ε΄ ωδή και άρχ.: Εἰς θησαυροὺς ἀγαθοὺς πίστιν ἀνόθευτον (Λαύρ. Δ 4, φ. 38).
4 Βλ. μητροπ. Αθηναγόρου, Κατάλογος των χειρογράφων της εν Χάλκῃ ιεράς μονής της Παναγίας, ΕΕΒΣ 11 (1935),
161 (θεωρείται κανόνας προς τιμήν της αγ. Σοφίας, 17 Σεπτ.). – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 36 (1937), 243. – Παπαηλι-
οπούλου, Ταμείον, 241, αρ. 743.
5 Πρβλ. Αλ. Λαυριώτου, Αναγραφή ύμνων εις την αγίαν Ευφημίαν, ΕΑ 26 (1902), 550-551.
6 Schirò-Gonzato, 554. – Στα AHG εκδίδονται δύο παραλλαγές του κανόνος με διειρμική β΄ ωδή, δύο παραλλαγές με
μονοειρμική β΄ ωδή (πρόκειται για τους ειρμ. οι οποίοι παραδίδονται στην διειρμική β΄ ωδή) και δύο παραλλαγές άνευ β΄
ωδής (AHG ΧΙ, 238-242, 243-249, βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 171-172). – Μάλλον στον παρόντα κανόνα αναφέ-
ρεται ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός στον προμνημονευθέντα (βλ. ανωτ., 125) πρόλογο του μηναίου Σεπτ. (βλ. ΜΒ
Ι, ια΄), όταν κάνει λόγο για «περίεργά τινα», τα οποία παραδίδει παλαιό χφ. μηναίο: «Εις την ΙΑ! (sc. Ιουλ. ) έχει Κανό-
να εις Ήχον δ΄. Ἅρματα Φαραώ, ποίημα Ανδρέου επιγραφόμενον, ανά εννέα τροπ. την ωδήν, ένθα τροπαρολογείται και
η β΄» (ίσως η τροπαρολόγηση της β΄ ωδής φάνηκε στον Βαρθολομαίο «περίεργο»).
7 Η ακρ. παραδίδεται ακρωτηριασμένη στον κώδ. Σιναϊτ. 626 (λόγῳ της εκπτώσεως της β΄ ωδής και 6 ακόμη τροπ.)
και συμπληρώθηκε από την Ελ. Παπαηλιοπούλου.
184
κώδ.: Σιναϊτ. 626, φφ. 161-163v
341. <13> Ιουλ.: Τῶν ἁγίων ἑξακοσίων τριάκοντα θεοφόρων Πατέρων τῆς ἐν Χαλ-
κηδόνι ἁγίας καὶ Οἰκουμενικῆς τετάρτης συνόδου.
άρχ.: Πεφυτευμένοι πίστει/ ἐν τῷ οἴκῳ
ακρ.: —
342. 15 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀβουδίμου.

άρχ.: Αἴγλῃ φωτιζόμενος,/ ἔνδοξε, τριάδος/ παναγίας, Ἀβούδιμε,
ακρ.: Ἀβ<ο>υ<δίμο>υ <μ>έλψο<ι>μι τ<ο>ὺς θ<ε>ίου<ς> πόν<ο>υς. Ἰω<σή>φ.3
κώδ.: Σιναϊτ. 624, φφ. 54-55
343. 15 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Κηρύκου καὶ Ἰουλίτης.

άρχ.: Τὸν Ἀβραὰμ τῇ πίστει
ακρ.: —
κώδδ.: Αθην. ΕΒ 562, φφ. 78-79, Μεταμ. 150, φφ. 146-148, Σιναϊτ. 625, φφ.
66-69, 627, φφ. 52-54
344. 16 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀντιόχου τοῦ ἐν Γαλατίᾳ, αὐταδέλφου τοῦ
ἁγίου μάρτυρος Πλάτωνος.
άρχ.: Μαρτυρικαῖς/ μαρμαρυγαῖς λαμπρυνόμενος
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 626, φφ. 85-87
345. 16 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀθηνογένους, ἐπισκόπου Πηδαχθόσης καὶ τῶν
δέκα μαθητῶν αὐτοῦ.

2 Είναι ο δεύτερος κανόνας που παραδίδεται με την β΄ ωδή του στο ΜΡ. Στο ΜΒ αντ’ αυτού υπάρχουν δύο άλλοι
κανόνες συντεθέντες άνευ β΄ ωδής εξ αρχής (βλ. ανωτ., 00). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 223-224.
3 Η ακρ. συμπληρώθηκε από την Ελ. Παπαηλιοπούλου. Φαίνεται ότι ο κανόνας συνετέθη με β΄ ωδή, η οποία εξέπεσε.
6 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στην ώα του φ. 85 του κώδ. Σιναϊτ. 626. Η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός,
365-366, αρ. 358 διατυπώνει επιφυλάξεις για την απόδοση του κανόνος στον Θεοφάνη.
7 AHG ΧΙ, 583. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 248, αρ. 766.
185

άρχ.: Τάξεσιν ἀσωμάτων/ νῦν περιπολεύων, ἀξιάγαστε,
ακρ.: Τῶν σῶν ἀθλητῶν, Χριστέ, μέλπω τὸ κλέος. Ὁ Ἰωσ<ή>φ.
346. 17 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Μαρίνης.

άρχ.: Θρόνῳ/ παρεστῶσα τοῦ Χριστοῦ,/ Μαρίνα καλλιπάρθενε,
ακρ.: —
347. 17 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ὑακίνθου τοῦ ἐν Ἀμάστριδι.

άρχ.: Ἀληθῆ σε μάρτυρα/ καὶ νοερὸν ἀδάμαντα
ακρ.: Ἀμ<ά>σ<τριδ>ος <τ>ὸν θ<ερ>μὸν <ὑ>μνῶ <π>ρο<σ>τάτη<ν>. Ὁ
Ἰω<σή>φ.
κώδ.: Σιναϊτ. 624, φφ. 65-66
348. 19 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου Δίου τοῦ θαυματουργοῦ.

άρχ.: Διόλου ταῖς πρὸς τὸ θεῖον νεύσεσι
ακρ.: Δόξης κροτῶ σε τὸν φερώνυμον, μάκαρ. Ὁ Ἰωσήφ.
349. 19 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου Δίου τοῦ θαυματουργοῦ.

άρχ.: Τὸν ἀσκητὴν τὸν τῆς εὐσεβείας/ τρόποις ἐνθέοις
ακρ.: —

2 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 946, όπου σημειώνεται θεοτ. εκτός ακρ.
(άρχ.: Τῶν Χερουβὶμ καὶ Σεραφὶμ ἐδείχθης ὑψηλοτέρα, έκδ.: ΜΡ VΙ, 113) για την γ΄ ωδή, αντί του εκδ. στο ΜΡ VΙ, 137
(άρχ.: Ὤφθης οὐρανῶν, ἁγνή, ὑψηλοτέρα).
5 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 249, αρ. 771, όπου και αποκατάσταση της ακρ. του κανόνος.
186
350. 20 Ιουλ.: Μνήμη τῆς εἰς οὐρανοὺς πυρφόρου ἀναβάσεως τοῦ προφήτου Ἠλι-
οῦ τοῦ Θεσβίτου.1
άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἀνέδειξας ἡμῖν/ φωστῆρας τοὺς προ-
φήτας
ακρ.: —
κώδδ.: ΙDC gr. 25, φφ. 207-208v, Galat. 3, φφ. 218-222v, Paris. gr. 1569, φφ. 108-
109v, Σιναϊτ. 625, φφ. 95-97v, 626, φ. 169r-v, 627, φφ. 76v-78v, 662, φφ. 221-230v
351. 21 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν Ἰωάννου καὶ Συμεών, τοῦ διὰ Χριστὸν
σαλοῦ.
άρχ.: Σοφίας πλήρωσον ἡμᾶς/ καὶ συνέσεως Χριστοῦ
κώδ.: Σιναϊτ. 625, φφ. 102-104v
352. 23 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Φωκᾶ τοῦ Σινωπέως.

άρχ.: Τῷ φωτὶ τῷ ἀπροσίτῳ/ παριστάμενος, Φωκᾶ
ακρ.: Τῷ πα<μμεγ>ίστῳ Φωκᾷ τοὺς ὕμνους πλέκω. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: Ν. Οικονομίδου, Κανών Ιωσήφ του υμνογράφου εις τον άγιον Φωκά
τον Σινωπέα, Αρχείον Πόντου 18 (1953), 228-237.6 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ,
963-9657
353. 23 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Τροφίμου, Θεοφίλου καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς δε-
κατριῶν.
άρχ.: Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἀνέτειλας ἡμῖν/ ἡμέραν εὐφροσύνης
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Θεοδώρου Στουδί-
του ή Ιγνατίου
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙ, 390-403.8 – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 966-9699
1 Ο κώδ. Paris. gr. 1569 κατά την μαρτυρία του Ευστρατιάδου παραδίδει τον κανόνα στις 14 Ιουν.
2 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στο φ. 95 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 625.
3 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 50 (1951), 325. – M. Petta, Tre Manoscritti Greci della Chiesa parrochiale di Galatone,
BBGG 24 (1970), 17. – AHG ΧΙ, 608. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 251, αρ. 778. – Getov, 97 (στις 14 Ιουν., προς τιμήν
του προφ. Ελισσαίου).
5 Ο Τωμαδάκης, 178-179, αρ. 346 συμφωνεί με την άποψη του Ν. Οικονομίδη και συναριθμεί τον κανόνα μεταξύ των
έργων του Ιωσήφ του υμνογράφου. Αντίθετη άποψη εξέφρασε ο Ν. Τωμαδάκης, Επανορθώσεις και παρατηρήσεις εις βυ-
ζαντινά αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα, Αθηνά 58 (1954), 93-95.
6 Ο κανόνας εκδίδεται στις 22 του μηνός.
187
354. 23 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου Φαντίνου τοῦ θαυματουργοῦ.

άρχ.: Φῶς σε Χριστὸς/ τοῖς ἑσπερίοις, Φαντῖνε σοφέ,
ακρ.: Φαντύνου (sic) τὰ θαύματα τοῖς ὕμνοις μέλπω. Εὐθύμιος μόνος.,1 ΕΥ-
ΘΥΜΙΟΥΧ (θεοτ.)
ποίημα Ευθυμίου μοναχού2
355. 24 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Χριστίνης.

άρχ.: Φέρουσα τῇ σαρκί σου/ τοῦ Χριστοῦ τὴν νέκρωσιν
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού (;)4
κώδδ.: Σιναϊτ. 625, φφ. 116v-119v, Vindob. Theol. gr. 33, φ. 137r-v
356. 25 Ιουλ.: Τῆς ὁσίας καὶ ἀοιδίμου Εὐπραξίας.

άρχ.: Ὡς θεῖον καλλώπισμα τὴν Εὐπραξίαν/ καὶ τύπον
357. 25 Ιουλ.: Τῆς ὁσίας καὶ ἀοιδίμου Εὐπραξίας καὶ τῆς ὁσίας καὶ μακαρίας Ὀλυ-
μπιάδος.7
άρχ.: Τιμήσωμεν ἐπαξίως/ τὴν ἀληθῶς καλλιπάρθενον
ακρ.: —
358. 25 Ιουλ.: Τῆς ὁσίας καὶ ἀοιδίμου Εὐπραξίας καὶ τῆς ὁσίας καὶ μακαρίας Ὀλυ-
μπιάδος.
άρχ.: Σαρκὸς ἀσθενείᾳ τὸν δυνατὸν/ ἐχθρὸν καθελοῦσαι
1 «Acrostichis vero litteram I reperit, sed propter consonantiam etiam servari potest» σημειώνει η Augusta Acconcia
Longo (βλ. AHG ΧΙ, 423, app. crit.) για την ακρ. του κανόνος, από την οποία το όνομα του οσ. εξάγεται Φαντύνου (βλ.
AHG ΧΙ, 620 τις σχετικές παρατηρήσεις της εκδότιδος).
2 Ο ποιητής είναι μοναχός, όπως φαίνεται από την ακρ. του κανόνος: Εὐθύμιος μόνος, όμως δεν έχει ταυτισθεί με
συγκεκριμένο πρόσωπο. Για τον ποιητή του κανόνος βλ. διεξοδικώς AHG ΧΙ, 620-621). – Παρόμοια χρήση της λέξεως
μόνος έχουμε στις ακρ.: Τοῦ μόνου τάλα, Τοῦ μόνου ταπεινοῦ ᾠδὴ (: Follieri, IV, 272), Ὠιδὴ μοναστοῦ Γρηγορίου τοῦ
μόνου (βλ. κατωτ., 736, σημ. 2)]
4 Για την απόδοση του (ανωνύμως παραδιδομένου στους κώδδ.) κανόνος στον Θεοφάνη [Ευστρατιάδης, Θεοφάνης
ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 86, αρ. 182. – Θέμελης, Πνευματικά έργα, ΝΣ 44 (1949), 133] βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμεί-
ον, 253, σημ. 681. Η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 366, αρ. 359 θεωρεί ότι ο κανόνας έχει τα χαρακτηριστικά της
ποιητικής του Θεοφάνους.
7 Στο SEC η μνήμη των δύο οσ. γυναικών είναι στις 24 του μηνός.
8 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στο φ. 124v (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 625.
9 Θέμελης, 554. – AHG ΧΙ, 626, n. 10. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 254, αρ. 790.
188
ακρ.: Σεμναῖς γυναιξὶν σεμνὸν ἐξᾴδω μέλος. Ἰωσήφ.

έκδ. κανόνος: Γέροντος Παντελεήμονος Λαυριώτου, Ακολουθία των αγίων γυ-
ναικών Ολυμπιάδος και Ευπραξίας, Αγιορειτική Βιβλιοθήκη 14 (1949), 17-19.
– Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 972-9742
359. 26 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων ἱερομαρτύρων Ἑρμολάου, Ἑρμίππου, Ἑρμοκράτους.

άρχ.: Τοὺς νοητοὺς/ σήμερον φωστῆρας, ἅπαντες
ακρ.: Τοὺς Παντελεήμονος ὑμνῶ συμπόνους., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
360. 26 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Παρασκευῆς.

άρχ.: Ὑμνοῦσι τὴν φωτοφόρον μνήμην σου
ακρ.: Ὕμνο<ις γ>εραίρω <τ>ὴν πανεύφη<μ>ον κ<ό>ρην.
361. 27 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Πανταλέοντος.

άρχ.: Λαμπρύνει τῆς ἐκκλησίας σήμερον/ ὅλο τὸ πλήρωμα
ακρ.: Λαμπροῖς ὁ φαιδρὸς μάρτυς αἰνείσθω λόγοις., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδ.: Σιναϊτ. 625, φφ. 102-104v
362. 27 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος καὶ ἰαματικοῦ Παντελεήμονος.

άρχ.: Ἀεὶ παριστάμενος σὺν παρρησίᾳ
ακρ.: ΑΒΓΔΕΖΗΘΙ…ΨΩ (ωδές α΄-ϛ΄), Αὕτη ᾠδὴ (ωδές ζ΄-η΄), Ἰωσὴφ (ωδή θ΄)
έκδ. κανόνος: Γέροντος Παντελεήμονος Λαυριώτου, Κανόνες κατ’ ήχον εις τον
άγιον μεγαλομάρτυρα και ιαματικόν Παντελεήμονα, ποιηθέντες υπό Ιωσὴφ υμνο-
γράφου, Αγιορειτική Βιβλιοθήκη 2 (1937-1938), 111-113
363. 27 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος καὶ ἰαματικοῦ Παντελεήμονος.

1 Τωμαδάκης, 179-180, αρ. 351. – Getov, 104 (αναφέρει τον κανόνα ως ανέκδοτον).
7 AHG ΧΙ, 633, n. 5. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 256, αρ. 797.
189
άρχ.: Τὸν πρὸς πάντας ὁ Χριστοῦ ἀθλοφόρος/ φερωνύμως

ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 625, φφ. 136v-139
364. 29 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Καλλινίκου τοῦ ἐν Γάγγρᾳ.

άρχ.: Παράδεισος τερπνὸς/ μυστικὴν εὐωδίαν διαπνέων
ακρ.: Πόθῳ γεραίρω Καλλίνικον τὸν μέγαν. Γεώργιος.3
κώδ.: Σιναϊτ. 625, φφ. 147v-152
365. 31 Ιουλ.: Ἡ ἀνάμνησις τῶν ἐγκαινίων τοῦ σεβασμίου οἴκου τῆς ὑπεραγί-
ας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας τοῦ ἐν Βλαχέρναις,
ἔνθα ἀπόκειται ἡ ἁγία σορός.
άρχ.: Μνήμην τελοῦντες τῶν ἐγκαινίων/ τοῦ σεβασμίου σου ναοῦ
ακρ.: —
366. 31 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου καὶ δικαίου Εὐδοκίμου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 477.
– Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 218).
άρχ.: Ὑψηλὸν τὸν βίον ἐσχηκὼς
ακρ.: Ὑμνῶ, μάκαρ, σοῦ τοὺ<ς> πανευσεβεῖ<ς> τρόπο<υ>ς. Ἰωσήφ.6
367. 31 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἰωάννου τοῦ στρατιώτου, τοῦ ἐν Τράλλῃ τῆς
Μικρᾶς Ἀσίας.9
1 Το όνομα του ποιητή σημειώνεται στο φ. 136v (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 625.
2 Θέμελης, 555. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 255, αρ. 795.
3 Το όνομα του ποιητή στην ακρ. σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα του τελευταίου τροπ. της ζ΄ ωδής και όλων
των τροπ. της η΄ και θ΄ ωδής του κανόνος.
6 Τα εκπεσόντα στο ΜΡ τροπ. παραδίδουν οι κώδδ. Paris. gr. 1576, φφ. 242-244, Σιναϊτ. 624, φφ. 97 και Σιναϊτ. 626,
φφ. 156v-158. Παρατίθεται κατωτ. η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή δ΄. Σταλάζουσα (σταλάξασα Σιναϊτ. 626) γλυκασμὸν/ ἡ σορὸς (Paris. gr. 1576, Σιναϊτ. 626).
ωδή ζ΄. Σαυτὸν ἐξευγένισας/ εὐγενεστάτους (Paris. gr. 1576, Σιναϊτ. 624, 626).
ωδή η΄. Ὑπομονῇ καρτερικὸς (καρτερικῶς Σιναϊτ. 624)/ καὶ καρδίᾳ ταπεινὸς (Paris. gr. 1576, Σιναϊτ. 624, 626).
8 Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 225. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 982.
9 Στο SEC η μνήμη του αγ. είναι στις 30 Ιουλ. – Μνεία του κανόνος από τον Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό στον
πρόλογο του μηναίου Σεπτ. (ΜΒ Ι, ιβ΄). Βλ. και ανωτ., 000.
190
άρχ.: Χαρμονικῶς διοδεύσας/ τὴν πρὸς Θεὸν φέρουσαν ὁδὸν

ακρ.: Χριστοῦ σε μέλπω, στρατιῶτα παμμάκαρ. Ἰωσήφ.
κώδ.: Λαύρ. Δ 17, φφ. 20-22
368. 31 Ιουλ.: Ἡ ἀπὸ τοῦ παλατίου ἐξέλευσις πρὸς τὴν πόλιν τοῦ Τιμίου καὶ ζω-
οποιοῦ Σταυροῦ.2
άρχ.: Σταυρὸς προερχόμενος/ θείας ἀκτῖνας/ ἐκπέμπει
κώδδ.: ΙDC gr. 35, φφ. 248-257, Αθην. ΕΒ 551, φφ. 211v-214, 564, φφ. 174-180,
ΕΗΑΙ gr. 811, φφ. 199-200v, ΜΜπ 64 (ΤΑ 139), φφ. 135-137v, Αλεξ. 94, φφ. 161-
163v, Χάλκ. 23 (27), 42, φφ. 210-214, Δοχειαρ. 176, φφ. 251v-259v, Εσφιγμ. 172,
φφ. 292-300, Λαύρ. Δ 12, φφ. 273-279v, Δ 18, φφ. 151v-157v, Δ 55, φφ. 79-81, Θ
32, φφ. 344-348v, Θ 43, φφ. 177-183v, Ι 135, φφ. 338-347v, Ω 147, φφ. 368-370v,
Παντελ. 52, φφ. 225-232v, 705, φφ. 352v-356v, 706, φφ. 127v-131v, Παντοκρ. 183,
φφ. 148v-153, Paris. gr. 13, φ. 135r-v, 1576, φφ. 240-244, Παν. Τάφου 246, ad
diem, Πατμ. 194, 77-80v, 200, φφ. 138-140v, Σιναϊτ. 550, φφ. 357-358, 624, φφ.
98v-100, 634, φφ. 3v-11, 642, φφ. 434-439, Ξενοφ. 6, φφ. 144-150v, Vat. gr. 1559,
φφ. 244-252, 1573, φφ. 163v-164, 1590, φφ. 69v-74
12. Αύγουστος
369. 1 Αυγ.: Τῶν ἁγίων ἑπτὰ μαρτύρων, τῶν Μακκαβαίων, τῆς μητρὸς αὐτῶν Σο-
λομονῆς καὶ Ἐλεαζάρου, τοῦ διδασκάλου αὐτῶν.
άρχ.: Μωσέως τὰ δόγματα,/ πάνσοφοι παῖδες,
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΜΡ VΙ, 281-292. – Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, ρμα΄-ρνα΄
έκδ. β΄ ωδής: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, ρμβ΄5
370. 3 Αυγ.: Τῶν ὁσίων πατέρων ἡμῶν Δαλμάτου, Φαύστου καὶ Ἰσαακίου (Dmi-
trievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 477. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable
cycle, 226).
άρχ.: Φωτὶ τῷ θείῳ φαιδρῶς παριστάμενοι
ακρ.: Φαιδροὺς ἀνυμνῶ τῶν μοναστῶν ἀστέρας. Ἰωσήφ.
1 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 237 (αόριστη αναφορά). – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 259, αρ. 809. – Getov, 110.
2 Για την ημέρα κατά την οποία παραδίδεται ο κανόνας στους κώδδ. βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 257, σημ. 694.
3 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 430. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 257, αρ. 804. – Στρατηγόπουλος, 265. – Getov, 105.
4 Βλ. Weyh, 9.
191
371. 4 Αυγ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Κατιδίου καὶ Κατιδιανοῦ.

ήχος δ΄. Ἄισωμεν ᾠδὴν ἐπινίκιον
άρχ.: Ταύτην τὴν φαιδρὰν ὑμῶν, ἔνδοξοι,
ακρ.: Τοῖς <αὐτα>δέλφοις μάρτυσιν μέλος πλέ<κ>ω. < Ἰωσήφ>.2
372. 4 Αυγ.: Τῶν ἁγίων ἑπτὰ παίδων ἐν Ἐφέσῳ.

άρχ.: Τοὺς ἀριθμῷ/ λάμποντας τιμίους λίθους
ακρ.: Τοῖς <ἑπτ>ὰ παισὶν αἶνον ᾄδω προσφόρως.
373. 6 Αυγ.: Ἀνάμνησις τῆς θείας μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος
Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,/ ὅτι ἐξήγαγες λαὸν
άρχ.: Τὸ Μωσέως πρόσωπον/ αὐτὸς, σωτήρ, ἐδόξασας
Δεῦτε συνανέλθωμεν τῷ σωτῆρι/ ἐπὶ τὸ ὄρος τὸ Θαβὼρ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙΙ, 43-59, 60-71, 72-76, 77-817
374. 8 Αυγ.: Τοῦ ὁσίου Αἰμιλιανοῦ, ἐπισκόπου Κυζίκου τοῦ ὁμολογητοῦ.

άρχ.: Ταῖς ὑπερκοσμίαις συνοικῶν
ακρ.: Τὸν μέγαν Αἰμιλιανὸν ἐν ᾄσμασιν ἔξοχα μέλπω.
1 Μετά ταύτα βλ. επανέκδοση της β΄ ωδής: Krivko, Towards the Source, 47-48. – Βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδε-
τε, 226.
2 Η ακρ. συμπληρώθηκε από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 263, σημ. 709.
4 Pétridès, 572.
5 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 375. – Weyh, 52. – ΜΒ Ι, ζ΄. – ΜΑΔ Ι, ιε΄.
6 Schirò, 130.
7 Schirò-Gonzato, 554. – Στα AHG εκδίδονται και τρεις παραλλαγές του κανόνος (AHG ΧΙΙ, 60-71, 72-76, 77-81) δί-
χως β΄ ωδή. – Ο κώδ. Λαύρ. Δ 17, φφ. 42-44v παραδίδει τον κανόνα με διειρμικές ωδές (πλήν της β΄ ωδής), οι οποίες έχουν
ως ειρμ. εκείνους των ωδών της πρώτης και δεύτερης παραλλαγής των AHG. Επομένως στον κώδ. Λαύρ. Δ 17 διασώζε-
ται αρχική μορφή του κανόνος (προ της διασπάσεώς του), στην οποία η β΄ ωδή ήταν διειρμική (βλ. Κολλυροπούλου, Ἴδε-
τε, ἴδετε, 172-173, 226).
8 Εκδίδεται ένα επιπλέον ανέκδοτο τροπ., το οποίο παραδίδει ο κώδ. Λαύρ. Δ 17, φ. 42v (πρβλ. και Krivko, Towards
the Source, 45).
9 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 31 (1936), 411-412, αρ. 15, 32 (1937), 89, αρ. 195. – Ζερβουδάκη, Θεοφά-
νης ο Γραπτός, 293-294, αρ. 219.
192

έκδ. β΄ ωδής: Hannick, 77
375. 8 Αυγ.: Τοῦ ὁσίου Θεοδοσίου τοῦ ἐν τῷ Σεμνῷ ὄρει, ἡγουμένου Ὀρόβων.
άρχ.: Ὑπερουσίῳ Τριάδι/ παρεστηκώς, ὅσιε
ακρ.: Ὕμ<νο>ι<ς ἐπαι>νῶ <τ>οὺς <πό>νους <σ>ου, <π>αμμάκαρ. < Ἐ>γὼ
Ἰω<σή>φ.2 ή
Ὕμ<νο>ι<ς ἀνυμ>νῶ <τ>οὺς <πό>νους <σ>ου, <π>αμμάκαρ. < Ἐ>γὼ
Ἰω<σή>φ.3
376. 11 Αυγ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Εὔπλου, τοῦ διακόνου.5

άρχ.: Ταῖς φωτοβόλοις καὶ λαμπροτάταις λαμπάσι
ακρ.: Τὸν θεῖον Εὖπλον εὐπλόως ἐπαινέσω.
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙΙ, 132-1407
377. 12 Αυγ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Φωτίου καὶ Ἀνικήτου.

άρχ.: Φωτοβόλοις λάμψεσιν/ τῆς φαεινῆς πρεσβείας σου
ακρ.: Φώτιον ἠδὲ Ἀνίκητον θεοειδέας ὑμνῶ. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Αλεξ. 118, φφ. 94-99, Σιναϊτ. 632, φφ. 65-68
378. 12 Αυγ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Φωτίου καὶ Ἀνικήτου.

άρχ.: Φωτοχυσίαις ἀρρήτοις/ τῆς ὑπὲρ νοῦν χάριτος
ακρ.: —
1 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 375. – Hannick-Plank-Lutzka, ΙΙ, 1106, όπου εκδίδεται θεοτ., εντασσόμενο
στην ακρ. του κανόνος (άρχ.: Ὢ τῶν/ ὑπὲρ νοῦν θαυμάτων σου,/ θεογεννῆτορ, μόνη πάναγνε), διαφορετικό από το εκ-
διδόμενο στο ΜΡ VΙ, 356 (άρχ.: Ὢ τῶν/ ὑπὲρ νοῦν θαυμάτων σου,/ σὺ γάρ, Παρθένε, μόνη πάναγνε).
2 Η ακρ. είναι ακρωτηριασμένη στον κώδ. και συμπληρώθηκε από την Άλκ. Πρωΐου (βλ. Armati, Giuseppe innografo,
147, n. 1).
3 Η δεύτερη πρόταση συμπληρώσεως της ακρ. του κανόνος έγινε από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 266, σημ. 714.
4 AHG ΧΙΙ, 452, 453-454. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 265-266, αρ. 829.
5 Στο SEC η μνήμη του αγ. είναι στις 12 Αυγ.
6 Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 90, αρ. 198. – Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 323-324,
αρ. 282.
8 Παρά την δήλωση του ονόματος του ποιητή στην ακρ., στον κώδ. Αλεξ. 118 σημειώνεται το όνομα του Γεωργίου.
9 AHG ΧΙΙ, 451. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 266, αρ. 831.
10 Ο κανόνας στα AHG εκδίδεται ως ποίημα Θεοφάνους Γραπτού, στον οποίον τον αποδίδει και ο Σ. Ευστρατιά-
δης, (βλ. Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 32 (1937), 90, αρ. 199 και Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 472). Η Ζερ-
βουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 368-369, αρ. 365 θεωρεί ότι δεν υπάρχουν επαρκείς λόγοι για την απόδοση του κανό-
νος στον Θεοφάνη
193
379. 13 Αυγ.: Προεόρτια τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.

άρχ.: Χορεῖαι νοεραὶ/ οὐρανίων ταγμάτων
ακρ.: Χαρὰν ξένην κοίμησις ἀνθρώποις φέρει., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, ρπγ΄-ρπϛ΄3
380. 13 Αυγ.: Μνήμη τῆς μεταθέσεως τοῦ λειψάνου τοῦ ὁσίου Μαξίμου τοῦ ὁμο-
λογητοῦ.4
άρχ.: Τῆς ἀνωτάτω σοφίας/ τοὺς θησαυροὺς
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Θεοφάνους Γραπτού5
έκδ. κανόνος: PG 90, 205-213. – AHG ΧΙΙ, 142-150.6 – Hannick-Plank-Lutzka,
ΙΙ, 1045-10477
381. 14 Αυγ.: Προεόρτια τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.

άρχ.: Ἡγίασας, Δέσποινα,/ τῆς οἰκουμένης/ τὰ πέρατα
ακρ.: —
382. 16 Αυγ.: Μεθεόρτια τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.

άρχ.: Καταχρέως, Δέσποινα, τὴν σὴν/ κοίμησιν
ακρ.: Κοίμησιν ὑμνῶ τῆς Θεητόκου Κόρης.
έκδ. κανόνος: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, σγ΄-σε΄10

2 Βλ. Émereau, EO 22 (1923), 424.
4 Η ακολουθία του αγ. στο ΜΡ ψάλλεται στις 12 Αυγ. διὰ τὸ ἀποδιδόσθαι ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ (sc. την 13η Αυγ.) τὴν
ἑορτὴν (sc. της Μεταμορφώσεως του Ιησού) (ΜΡ VΙ, 395).
5 Στην PG ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Οι κώδδ. εκ των οποίων έγινε η έκδ. του κανόνος στα AHG προσγράφουν
τον κανόνα στον Θεοφάνη (: Crypt. Δ.α. ΧΧΙΙΙ) και στον Ανδρέα Κρήτης (: Μεταμ. 150), στον οποίο αποδίδει τον κανόνα
και η Άλκηστις Πρωΐου. Στην ώα του φ. 59 του κώδ. Λαύρ. Δ 17 αναγράφεται το όνομα του Γερμανού, στον οποίο ίσως
πρέπει να αποδοθεί ο κανόνας, ιδιαιτέρως αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι οι ειρμ. όλων των ωδών (εξαιρουμένου του ειρμ. της ϛ΄
ωδής, ο οποίος είναι του Ανδρέου Κρήτης) είναι ποιήματα Γερμανού.
6 Schirò-Gonzato, 555. – Στην PG ο κανόνας εκδίδεται άνευ β΄ ωδής. Στα AHG ΧΙΙ, 151-162 ομοίως εκδίδεται και πα-
ραλλαγή του κανόνος άνευ β΄ ωδής.
7 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. μίας ακόμη εκδοχής του κανόνος, εκτός των τροπ. της β΄ ωδής.
8 Εκδίδεται διαφορετική β΄ ωδή, την οποία παραδίδει ο κώδδ. Λαύρ. Δ 17, φ. 59r-v (μετά ταύτα επανέκδοση της β΄
ωδής δύο φορές από τον Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels, 71. – Krivko, Ausfälle und Interpolationen,
233. – Πρβλ. και Krivko, Towards the Source, 46)· φαίνεται ότι ο κανόνας συνετέθη με διειρμική β΄ ωδή (η οποία διασπά-
σθηκε σε δύο μονοειρμικές) και πιθανόν να είχε και κάποιες ακόμη (ή και όλες τις υπόλοιπες) ωδές του διειρμικές (ατυ-
χώς όμως δεν έχει εντοπισθεί σε χφφ. κάτι που να επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση). – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 173.
194

άρχ.: Ἀγαλλιάσθω ἡ κτίσις·/ ἡ τὸν Θεὸν τέξασα,/ τὴν ἀγαλλίασιν
ακρ.: ΑΒΓΔΕΖΗΘΙΚ… ΧΨΩ. Ὠιδὴ καὶ αὕτη Ἰωσήφ.1
384. 21 Αυγ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Βάσσης καὶ τῶν τέκνων αὐτῆς, Θεογνίου, Ἀγα-
πίου καὶ Πιστοῦ.
άρχ.: Τὴν σὴν εὐφημοῦντι χαρμονικῶς
ακρ.: Τοὺς σοὺς ἀγῶνας, Βάσσα, τιμῶ προφρόνως. Ὁ Ἰωσήφ.4

ήχος βαρύς. Τῷ ἐκτινάξαντι Θεῷ/ τὸν Φαραὼ
άρχ.: Ἐπιτάφιον ᾠδὴν/ τῇ Θεομήτορι σήμερον
ακρ.: —
386. 22 Αυγ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀγαθονίκου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ Ζωτικοῦ, Ζή-
νωνος, Θεοπρεπίου, Ἀκινδύνου καὶ Σεβηριανοῦ.
άρχ.: Ἀγάθυνον, ἅγιε,/ κεκακωμένην/ ψυχήν μου
ακρ.: Ἀγαθονίκου τοὺς πόνους μέλπειν θέμις. Ἰωσήφ.
387. 22 Αυγ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀγαθονίκου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ Ζωτικοῦ, Ζή-
νωνος, Θεοπρεπίου, Ἀκινδύνου καὶ Σεβηριανοῦ.
1 Η ακρ. του κανόνος σχηματίζεται ως ακολούθως: Α-Ω: εκ των αρχικών γραμμάτων των τροπ. των ωδών α΄-ϛ΄, Ὠιδὴ
καὶ αὕτη: εκ των αρχικών γραμμάτων των τροπ. των ωδών ζ΄ και η΄, Ἰωσήφ: εκ των αρχικών γραμμάτων των τροπ. της θ΄
ωδής (κατά την προσφιλή τακτική του υμνογράφου).
2 Το όνομα του υμνογράφου δηλώνεται και στην ώα του φ. 65 του κώδ. Σιναϊτ. 631.
4 Στο ΜΡ VΙ, 464 (διδασκαλία) η ακρ. του κανόνος σημειώνεται εσφαλμένα: Τοὺς σοὺς ἀγῶνας, Βάσσα, τιμῶ προ-
φρόνως. Ἰωσήφ. Ομοίως Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 375. Η Follieri, IV, 289 και ο Τωμαδάκης, 185, αρ. 378
ανέγραψαν σωστά την ακρ. του κανόνος.
5 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 375. – Τωμαδάκης, 185, αρ. 379.
6 Πρβλ. Krivko, Towards the Source, 46. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 227-228.
8 Πρβλ. Krivko, Towards the Source, 46. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 228.
195
άρχ.: Ἐν τῇ λαμπρότητι, μάρτυς,/ ὡς ἀληθῶς ἔδραμες

ακρ.: —

ήχος πλ. δ΄. Τῷ ἐκτινάξαντι ἐν θαλάσσῃ/ τὴν τυραννίδα
άρχ.: Τὴν ὑπερτέραν τῶν ποιημάτων,/ τὴν Θεοτόκον Μαρίαν
ακρ.: —
ποίημα Γερμανού, πατρ. Κων/λεως
389. 25 Αυγ.: Μνήμη τῆς ἐπανόδου τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Βαρθολο-
μαίου, ἤτοι ἡ κατάθεσις τοῦ ἁγίου αὐτοῦ λειψάνου ἐν τῇ νήσῳ τῆς Λιπάρεως.2
άρχ.: Τὴν τοῦ Λόγου σάλπιγγα,/ τὸν οὐρανὸν τὸν ἔμψυχον
ακρ.: Τοὺς σοὺς ὑφαίνω, Βαρθολομαῖε, κρότους. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Λαύρ. Δ 17, φφ. 102v-103v,5 Σιναϊτ. 550, φφ. 385-386, 631, φφ. 105v-107,6
632, φφ. 135v-139
390. 29 Αυγ.: Μνήμη τῆς ἀποτομῆς τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προ-
φήτου, Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου.
άρχ.: Κρατῆρα πλήσας τῶν χαρίτων σήμερον/ ὁ Πρόδρομος
ακρ.: Κτείνει φονευθεὶς τοὺς φονεῖς Ἰωάννης., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Σιναϊτ. 632, φφ. 172-176v, 674, φφ. 66-75v
391. 29 Αυγ.: Μνήμη τῆς ἀποτομῆς τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προ-
φήτου, Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου.
άρχ.: Τὸ τῆς ἐρήμου κάλλιστον θρέμμα/ καὶ Ζαχαρίου ὁ καρπὸς
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: AHG ΧΙΙ, 338-354, 355-363, 364-372, 373-379.8 – Hannick-Plank-

2 Στους κώδδ. Λαύρ. Δ 17 και Σιναϊτ. 632 ο κανόνας παραδίδεται στις 24 του μηνός.
4 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 123. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 273, αρ. 856.
5 Ο κανόνας στον κώδ. Λαύρ. Δ 17 (ο οποίος είναι κολοβός) διακόπτεται στην ζ΄ ωδή.
6 Θέμελης, 564 (πιθανότατα η έμμεση μνεία κανόνος προς τιμήν του αποστ. Βαρθολομαίου αφορά στον παρόντα κα-
νόνα). – Στον κώδ. έχουν εκπέσει τροπ. του κανόνος (επομένως διαταράσσεται και η ακρ. του).
8 Schirò-Gonzato, 555. – Στα AHG εκδίδονται τέσσερις παραλλαγές του κανόνος, εκ των οποίων η πρώτη (AHG ΧΙΙ,
338-354) έχει διειρμική β΄ ωδή, η δεύτερη (AHG ΧΙΙ, 355-363) μονοειρμική (με τον ένα εκ των δύο ειρμ. της προηγουμέ-
νης) και οι άλλες δύο (AHG ΧΙΙ, 364-372 και 373-379) δεν έχουν β΄ ωδή. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 173.
196
Lutzka, ΙΙ, 1087-10901
392. 30 Αυγ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Εἰρηναίου, Ὢρ καὶ Ὠρόψεως.

άρχ.: Ἀγγέλων σὺν τοῖς βροτοῖς τὰ τάγματα
ακρ.: ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (θεοτ.)
ποίημα Θεοφάνους Σικελού (;)2
393. 30 Αυγ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Εἰρηναίου, Ὢρ καὶ Ὠρόψεως.4

άρχ.: Σὺν τοῖς ἁγίοις ἀγγέλοις/ τῷ τοῦ Χριστοῦ βήματι/ παρεστηκότες5
ακρ.: Στερροῖς προσάξω μάρτυσιν μελῳδίαν. Ὁ Ἰωσήφ.
κώδδ.: Λαύρ. Δ 17, φφ. 97v-99v, Σιναϊτ. 631, φφ. 94-96
394. 31 Αυγ.: Ἀνάμνησις τῆς ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ καταθέσεως τῆς τιμίας ζώνης τῆς
ὑπεραγίας Θεοτόκου ἐν τῷ σεβασμίῳ αὐτῆς οἴκῳ τῷ ὄντι ἐν τοῖς Χαλκο-
πρατείοις, ἀνακομισθείσης ἀπὸ τῆς ἐπισκοπῆς Ζήλας ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ τοῦ
βασιλέως. Ἔτι δὲ καὶ τοῦ γενομένου θαύματος διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῆς τιμί-
ας ζώνης εἰς τὴν βασιλίδα Ζωήν, σύζυγον Λέοντος τοῦ βασιλέως.
άρχ.: Ζώνη καθαρότητος/ καὶ ἁγιότητος, Δέσποινα,
ακρ.: Ζώνη<ν γερ>αίρω τῆς πανάγνου Παρθένου., Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ (θεοτ.)8
κώδδ.: Αλεξ. 164, φφ. 166v-174, Σιναϊτ. 632, φφ. 185-188v, 653, φφ. 197v-198v,
Vindob. Theol. gr. 33, φ.180v
1 Σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. μίας ακόμη εκδοχής του κανόνος, εκτός των τροπ. της β΄ ωδής.
2 Για την πατρότητα του κανόνος βλ. λεπτομερώς στα AHG ΧΙΙ, 522. Πρβλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός, 131.
4 Οι κώδδ. Λαύρ. Δ 17 και Σιναϊτ. 631 παραδίδουν τον κανόνα στις 22 Αυγ. (σε αυτή την ημερομηνία ο κανόνας και
στο Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 272, αρ. 852), ο δε Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 123 στις 23 Αυγ.
5 Στα AHG ΧΙΙ, 523 προφανώς εκ παραδρομής αναφέρεται ότι ο κανόνας άρχ: Σὺν τοῖς ἀγγέλοις/ τῷ τοῦ Χριστοῦ
βήματι/ παρεστηκότες.
7 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 123. – AHG ΧΙΙ, 523. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 272, αρ. 852.
8 Τα θεοτ. παραδίδει μόνον ο Σιναϊτ. 632, εκτός του θεοτ. της εκπεσούσης στον κώδ. β΄ ωδής (βλ. σχετικώς και Πα-
παηλιοπούλου, Ταμείον, 275, σημ. 741).
9 Το όνομα του ποιητή δηλώνεται και με σημείωση στην ώα του φ. 185 του κώδ. Σιναϊτ. 632.
197
ΙΙ. ΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Οι ακολουθίες του κύκλου των κινητών εορτών περιέχονται στο Τριώδιο και
στο Πεντηκοστάριο. Επίσης, όπως θα αναφερθεί στην συνέχεια, και η Οκτώηχος/Πα-
ρακλητική συνδέεται με τον κύκλο των κινητών εορτών του έτους, διότι η έναρξή της
(α΄ ήχος) συμπίπτει με την Κυριακή του Πάσχα.
Η αναζήτηση για την γένεση του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου συνεχίζεται
και έχουν φωτισθεί πολλές πλευρές του θέματος, αλλά δεν έχει υπάρξει ακόμη κοι-
νώς αποδεκτή άποψη.1 Το Τριώδιο2 είναι το λειτουργικό βιβλίο, το οποίο περιέχει το
σύνολο των ακολουθιών του προπασχαλίου κύκλου των κινητών εορτών. Αρχίζει από
την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου (εγκαινιάζοντας τον κύκλο των κινητών
εορτών) και ολοκληρώνεται με τον εσπερινό της Κυριακής του Πάσχα.3 Το Πεντηκο-
στάριο, το οποίο εορτολογικά αποτελεί φυσική συνέχεια–προέκταση του Τριωδίου,
περιέχει τις ακολουθίες της Αναστάσιμης περιόδου των κινητών εορτών, δηλ. από την
Κυριακή του Πάσχα μέχρι και την Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Στα χφφ. το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο δεν είναι σαφώς διακεκριμένα. Συ-
χνά οι ακολουθίες του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου περιλαμβάνονται στο ίδιο
χφ. δίχως να δηλώνεται με κάποιο τρόπο η έναρξη του Πεντηκοσταρίου·4 επίσης δεν
είναι σαφές πότε αρχίζει το Πεντηκοστάριο.5 Σύμφωνα με το τυπικό ΜΘΕ το χρη-
σιμοποιούμενο από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή λειτουργικό βι-
1 Πρβλ. Beck, 250-251.

2 Περί του Τριωδίου βλ.: Ε. Theodorou, Le sens, son esprit, la methode du Triode, La Liturgie, sons sens, son esprit,
sa Methode. Liturgie et théologie. Conférences Saint-Serge, 28. Semaine d’ études liturgiques, Paris 30 Juin – 1er Juillet 1981,
Bibliotheca «Ephemerides Liturgicae», Subsidia 27, Ρώμη 1982, 191-213. – Μηλιαράς. – Μ. Παρανίκα, Το Τριώδιον,
ΕΑ 13 (1893), 7-8. – Τρεμπέλας, Εκλογή, κς΄-κη΄. – Φουντούλης, Λειτουργική, 86-89. – J. Baldovin, A Lenten Sundays
Lectionary in Forth Century Jerusalem, Time and Community, Ουάσιγκτον 1990. – Beck, 250-251. – G. Bertonière, The
Sundays of Lent in the Triodion: The Sundays Without a Commemoration, OCA 253, Ρώμη 1997. – G. Bonnet, La mystagogie
du temps liturgique dans le Triodion, Diplôme École Pratique des Hautes Études, 1978-1979. – N. Cappuyns, Le Triodion,
Étude historique sur la constitution et la formation, Ρώμη 1935. – N. Cappuyns, L’ histoire des livres liturgiques grecs,
Studi Byzantini 6 (1940), 470-473. – Christ-Paranikas AG, LXXI. – S. Janeras, Le Vendredi-Saint dans la tradition liturgique
byzantine. Structure et histoire de ses offices, Studia Anselmiana 99, Analecta liturgica 12, Ρώμη 1988. – Карабинов И.А.,
Постная Триодь. Исторический обзор ея плана, состава, редакций и славянских переводов, Αγία Πετρούπολη 1910 (συ-
γκριτική μελέτη του βυζαντινού, σλαβονικού και ρωσικού Τριωδίου. Δυστυχώς η πολύτιμη αυτή μελέτη δεν είναι προ-
σιτή σε εμένα). – P. de Meester, Riti et particolarità liturgiche del Triodio e del Pentecostario, Πάντοβα 1943. – Triodion und
Pentekostarion nach slavischen Handschriften des 11.-14. Jahrhunderts, I: Vorfastenzeit, mit einer Einfuhrung zur Geschichte
des slavischen Triodions von M. A. Momina, herausgegeben von M. A. Momina und N. Trunte, Abhandlungen der
Nordrheinwestfälischen Akademie der Wissenschaften 110, Patristica Slavica 11, Paderborn-Μόναχο-Βιέννη-Ζυρίχη 2004.
– ODB, 2118-2119. – Sv. Poliakova, Sin. 319 and Voskr. 27 and the Triodion Cycle in the liturgical praxis in Russia during the
Studite period (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Λισαβόνα 2009, 13-78. – A. Quinlan, Triodia manuscripts: the problem
of classification, Byzantinischen Forshungen 24 (1997), 141-152. – A. M. Quirini, De hymnis quatragesimalibus graecorum
eorumque auctoribus, Βενετία 1756. – F. A. de Simeoni, Specimen animadversionum in Triodium, Ρώμη 1721. – S. J. Savas,
The treasure of Orthodox hymnology. Triodion: A historical and hymnographic Examination, Μιννεάπολις 1983. – H. J. Schulz,
Triodion, LTK 2X (1965), 363-364. – Taft, Bibliography of Hours, 365-367. – Triodium Athoum edendum curaverunt Enrica
Follieri et O. Strunk. Codex Monasteri Vatopediou 1488 phototypice depictus. Pars principalis (tavv.) et Pars Suppletoria, MMB,
série principate 9, Hauniae, Munksgaard 1975. – Wellesz, 141.
3 Στα χφφ. δεν είναι σταθερή η ένταξη της Μεγάλης Εβδομάδος στην περίοδο του Τριωδίου ή του Πεντηκοσταρί-
ου (κι αυτό συνδέεται με τα στάδια εξέλιξης των δύο λειτουργικών βιβλίων): π.χ. ο κώδ. Σιναϊτ. 759 (ο οποίος είναι Πε-
ντηκοστάριο) αρχίζει με τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος. Η Μεγάλη Εβδομάδα δεν περιλαμβάνεται στον εόρ-
τιο κύκλο του Τριωδίου και στον κώδ. Crypt. Δ.Β. ΙΙ, όπως δηλώνεται, κατά την μαρτυρία του A. Rocchi, στην διδασκα-
λία: Τριώδιον σὺν Θεῶ ἀρχόμενον ἀπὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου μέχρι τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐ-
ων (βλ. Rocchi, 355).
4 Αυτό συμβαίνει στον κώδ. Σιναϊτ. 740 (από το φ. 121 του οποίου αρχίζει το Πεντηκοστάριο) και στον κώδ. Σιναϊτ.
754 (το Πεντηκοστάριο αρχίζει από το φ. 248ν). Ομοίως στους κώδδ. Σιναϊτ. 755 και 756. Στον κώδ. Crypt. Δ.β. V δια-
βάζουμε: Τριώδιον σὺν Θεῶ ἀρχόμενον ἀπὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ φαρισαίου καὶ τοῦ τελώνου μέχρι τῶν Ἁγίων πάντων
(βλ. Rocchi, 356). Η δήλωση αυτής της διδασκαλίας ανακαλεί την αντίστοιχη του κώδ. Vat. gr. 771 (βλ. κατωτ., 000, όπου
και οι σχετικές παρατηρήσεις).
5 Οι κώδδ. Σιναϊτ. 758 και 759 (: επιγράφεται Τροπολόγιον) αρχίζουν από την Κυριακή των Βαΐων, ο κώδ. Σινα-
ϊτ. 761 από το Σάββατο του Λαζάρου, ο δε κώδ. Σιναϊτ. 760, ο οποίος περιέχει μόνο την Μεγάλη Εβδομάδα, επιγράφε-
ται Πεντηκοστάριον.
199
βλίο ονομαζόταν κι αυτό Τριώδιο: Την Δευτέρα της Διακαινησίμου έψαλλαν και ἕτε-
ρον κανόνα τοῦ Πάσχα ἐν τῷ Τριῳδίῳ1 την δε Τετάρτη της Διακαινησίμου έψαλλαν
προσόμοια τοῦ Τριῳδίου.2 Τα τριώδια ψάλλονταν στην παννυχίδα και τις Κυριακές
έψαλλαν την θ΄ ωδή του τριωδίου στα «Τυπικά»: εἰς τὴν λειτουργίαν …ψάλλομεν τυ-
πικά. Ἀντὶ δὲ τῶν μακαρισμῶν, λέγομεν τὴν θ΄ ᾠδὴν τοῦ τριῳδίου μέχρι τῶν ἁγίων
πάντων.3 Το τυπικό της μονής Στουδίου ορίζει: Δεῖ εἰδέναι ὅτι ἄχρι τῆς ἁγίας ἀνα-
λήψεως, προηγεῖται τριῴδια ἀναστάσιμα τὸν τῆς ἡμέρας κανόνα (sic).4
Στα χφφ., όπως και στα έντυπα Τριώδια, η έναρξη των ακολουθιών του Τριω-
δίου γίνεται την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Εξαίρεση, μεταξύ όσων
χφφ. έχω υπ’ όψιν μου, αποτελεί ο κώδ. Vat. gr. 771, στον οποίο οι ακολουθίες Τρι-
ωδίου και Πεντηκοσταρίου περιλαμβάνονται χωρίς κάποια δήλωση διακρίσεως της
αναστάσιμης περιόδου και οι ακολουθίες του Τριωδίου αρχίζουν από το Σάββατο
της Αποκρέω. Κατά τον R. Devreesse στην διδασκαλία του κώδ. δηλώνεται: Τριώδι-
ον σὺν Θεῶ τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς ἀρχόμενον ἀπὸ τοῦ σαββάτου τῆς ἀποκρέ-
ου μέχρι τῶν ἁγίων πάντων κυριακῆς.5
Το εν χρήσει Πεντηκοστάριο6 (ΠεΑΔ) δεν έχει κανόνες με β΄ ωδή, γεγονός που
εκ πρώτης όψεως συνδέει την β΄ ωδή με θρηνητικό περιεχόμενο και πένθιμη διάθεση,
όμως η έλλειψη της β΄ ωδής από τους κανόνες του ΠεΑΔ (και του ΠεΡ) είναι αποτέ-
λεσμα της «εξελίξεως» του λειτουργικού αυτού βιβλίου και αυτό φαίνεται από την
παράδοση των κανόνων στο ΠεV, όπου διασώζονται οι β΄ ωδές των κανόνων.
Η διάρθρωση των ακολουθιών του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου γίνεται
σύμφωνα με τον εβδομαδιαίο κύκλο, απολύτως αντίστοιχα με την Παρακλητική, επο-
μένως τα τιμώμενα κάθε ημέρα πρόσωπα είναι τα ίδια στο Τριώδιο, στο Πεντηκο-
στάριο και στην Παρακλητική.
Η περίοδος των κινητών εορτών διατηρεί πολλά στοιχεία της αρχαίας λατρευτι-
κής τάξης. Ο Π. Τρεμπέλας έχει επισημάνει ότι από τα πρώτα χρόνια της χριστιανι-
κής λατρείας κατά την περίοδο του Τριωδίου εστιχολογούντο οι εννέα Βιβλικές ωδές,
ορισμένες εξ αυτών καθ’ ημέραν, «ήτοι απαραιτήτως μεν η ογδόη και η ενάτη, είτα
δ’ εκ περιτροπής καθ’ εκάστην ημέραν της εβδομάδος μία εκάστη των λοιπών ωδών,
κατά το Σάββατον ψαλλομένων τεσσάρων αντί τριών ωδών».7 Οι ωδές εστιχολογού-
ντο μέχρις ορισμένου στίχου και οι υπόλοιποι στίχοι συνόδευαν τα τροπ. της αντίστοι-
χης ωδής του κανόνος προτασσόμενοι αυτών. Πρόκειται για διατήρηση του καθεστώ-
τος που ίσχυε στην παλαιότερη λατρεία της εκκλησίας και το οποίο σχετίζεται με την
δημιουργία κάθε μίας ωδής του κανόνος: «προς ένα έκαστον των τελευταίων στίχων
1 Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 550. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 518.
2 Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 563 (πρβλ. και την διδασκαλία των κωδδ. Crypt. Δ.β. V και Vat. gr. 771. – Jordan,
Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 526.
4 Ὑποτύπωσις… τῆς εὐαγεστάτης μονῆς τῶν Στουδίου, Al. Dmitrievskij, Opisanie liturgitčeskich rukopisej chranjaščichsja
v bibliotekach pravoslavnogo vostoka, I, Κίεβο-Πετρούπολη 1895 (ανατύπωση 1965), 229. Πρβλ. την διάκριση μεταξύ «Τριω-
δίου κατανυκτικού»-«τριωδίου χαρμοσύνου» και «Πάσχα σταυρωσίμου»-Πάσχα αναστασίμου» που κάνει ο Baumstark,
Liturgie Comparée, 1939, 42, n. 2 και 157 αντιστοίχως).
5 Βλ. Codices Vaticani Craeci, recensuit R. Devreesse, III (cdd. 604-866), <Roma> MCML, 286.
6 Περί του Πεντηκοσταρίου βλ.: Boveda. – Ε. Θεοδώρου, Πεντηκοστή, ΘΗΕ 10 (1967), 285-289. – Ι. Μεσολω-
ρά, Το έντυπο Πεντηκοστάριο και η εκδοτική εξέλιξή του: συμβολή στην ιστορία του Ορθοδόξου Ελληνικού Λει-
τουργικού βιβλίου (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Αθήνα 2003. – Φουντούλης, Λειτουργική, 89-90. – R. Cabie,
La Pentecôte. L’ évolution de la cinquantaine pascale au cours des cing premiers siècles, Paris 1965. – E. Calbiati, Il periodo
del Pentecostario nel rito bizantino, Unita n.s. 3 (1959), 76-83. – D. Guillaume, Pentecostaire. Version à l’ usage des
chantes (Liturgie byzantine), Rome 1975. – P. de Meester, Riti et particolarità liturgiche del Triodio e del Pentecostario, Πά-
ντοβα 1943. – Triodion und Pentekostarion nach slavischen Handschriften des 11.-14. Jahrhunderts, I: Vorfastenzeit, mit
einer Einfuhrung zur Geschichte des slavischen Triodions von M. A. Momina, herausgegeben von M. A. Momina und N.
Trunte, Abhandlungen der Nordrheinwestfälischen Akademie der Wissenschaften 110, Patristica Slavica 11, Paderborn-
Μόναχο-Βιέννη-Ζυρίχη 2004. – ODB, 1627. – Wellesz, 141.
7 Τρεμπέλας, Εκλογή, λε΄.
200
των ωδών τούτων (sc. των Βιβλικών) συνεδέθη και στροφή τις ή αντίφωνον, κατ’ ελευ-
θέραν ποιητικήν έμπνευσιν συντεταγμένον. Το αντίφωνον τούτο εξελίχθη εις τροπάρι-
ον. Ίνα μη πότε δ’ επαναλαμβάνηται μονοτόνως εν εκάστῳ στίχῳ το αυτό τροπάριον,
συνετάγησαν βαθμηδὸν καὶ άλλα όμοια πρὸς αυτό, προς το μέτρον και το μέλος εκεί-
νου προσηρμοσμένα. Ούτω προήλθεν ο ειρμός και τα κατ’ αυτόν συντεθειμένα τροπά-
ρια».1 Σε αυτήν την άποψη συνηγορεί και η μαρτυρία του τυπικού ΜΘΕ για τῇ β΄ τῆς
β΄ ἑβδομάδος στο οποίο αναφέρεται: καθ’ ἑκάστην… στιχολογοῦμεν δὲ καὶ τοὺς στί-
χους ἅπαντας τῶν ᾠδῶν˙ ἑκάστη ᾠδὴ εἰς τὴν ἡμέραν αὐτῆς ἤγουν τῇ μὲν β΄. τὴν α΄.
ἕως οὗ στήσωμεν εἰς τὴν ἔναρξιν τῶν κανόνων, εἰς τὸ Ἐπάγη ὡσεὶ τεῖχος Τῇ δὲ γ΄.
τὴν β΄. τῇ δὲ δ΄. τὴν γ΄. τῇ ε΄. τὴν δ΄. τῇ Παρασκευῇ τὴν ε΄. τῷ σαββάτῳ τὴν ζ΄ (sic).2
Επομένως οι πλήρεις κανόνες, με οκτώ ή εννέα ωδές, είναι μεταγενέστεροι των
τριωδίων. Η άποψη αυτή του Τρεμπέλα επιβεβαιώθηκε και από νεότερους ερευνη-
τές. Ο Froyshov υποστηρίζει ότι η μετάβαση από τα τριώδια στον πλήρη κανόνα συ-
νέβη κατά τον ϛ΄ αι.3
Αποτέλεσμα της παγιωμένης χρήσεως των Βιβλικών ωδών στην ακολουθία του
όρθρου είναι η αντίστοιχη σύνθεση τριωδίων-τετραωδίων, από τα οποία έλαβε το
όνομά του το Τριώδιο.4 Έτσι στο έντυπο Τριώδιο ΤρV και στο Πεντηκοστάριο (και
σε όσα χφφ. Τριώδια και Πεντηκοστάρια ελέγχθηκαν) η σύνθεση και η χρήση τριωδί-
ων–τετραωδίων καθ’ ημέραν έχει ως εξής:
Δευτέρα : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές α΄, η΄, θ΄
Τρίτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές β΄, η΄, θ΄
Τετάρτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές γ΄, η΄, θ΄
Πέμπτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές δ΄, η΄, θ΄
Παρασκευή : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές ε΄, η΄, θ΄
Σάββατο : Ψάλλεται τετραώδιο με ωδές ς΄, ζ΄, η΄, θ΄
είναι δηλ. απολύτως αντίστοιχη με την χρήση των Βιβλικών ωδών, με την οποία συν-
δέεται και η αντίληψη για την χρήση κανόνων με β΄ ωδή μόνο κατά την περίοδο της
Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Συγκεκριμένα: σύμφωνα με το Ωρολόγιο η Βιβλική β΄ ωδή στιχολογείται μόνο
κατά την περιόδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: Ἰστέον ὅτι ἡ β΄ ᾠδὴ οὐδέποτε στι-
χολογεῖται, εἰμὴ ἐν μόνῃ τῇ μεγάλῃ Τεσσαρακοστῆ, μετὰ δὲ τὴν Α΄ στιχολογοῦμεν
αὐτὴν ἕως τέλους.5 Η διάταξη αυτή έχει την προέλευσή της σε αντίστοιχη διάταξη
παλαιοτέρων τυπικών, όπως φαίνεται από την διευκρίνιση του τυπικού ΜΘΕ ότι την
Τρίτη της α΄ εβδ. των νηστειών στιχολογοῦμεν καὶ τὴν β΄ ᾠδήν.6 Η σύνδεση της β΄
ωδής των κανόνων με την Βιβλική β΄ ωδή οδήγησε στην δημιουργία της θεωρίας ότι
κανόνες με β΄ ωδή χρησιμοποιούνται μόνο κατά την περίοδο του Τριωδίου και ακο-
λούθως στην αφαίρεση της β΄ ωδής από τους κανόνες, οι οποίοι είχαν συντεθεί εξ αρ-
χής με εννέα ωδές. Η αιτιολόγηση του φαινομένου αναζητήθηκε εκ των υστέρων στο
θρηνητικό περιεχόμενο της βιβλικής β΄ ωδής.
Για την χρήση κανόνων με οκτώ ή εννέα ωδές και τριωδίων–τετραωδίων είναι κατα-
τοπιστική η εξής άποψη του Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου: «ἐπεὶ οὖν τὴν πρώ-
1 Τρεμπέλας, Εκλογή, λα΄-λβ΄.

3 Froyshov, 167. – Πρβλ. και B. Василик, Происхождение канона: Богословие, история, поэтика, Αγία Πετρούπολη
2006.
4 Βλ. και το προτασσόμενο στο ΤρV τρίστιχο επίγραμμα (σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο):
Ὁ Δημιουργὸς τῶν ἄνω καὶ τῶν κάτω
τρισάγιον μὲν ὕμνον ἐκ τῶν ἀγγέλων
τριῴδιον δὲ καὶ παρ’ ἀνθρώπων δέχου (ΤρV, ς΄, διορθώθηκε η στίξη).
5 ΩΑΔ, 65.
201
την τῶν ἡμερῶν ἡ Κυριακὴ περικλείει, ὡς ἀναστάσιμος πρώτη τε οὖσα, καὶ ὀγδόη
καὶ τελευταία, ἀρίστῳς διαπραττόμενοι τῇ Δευτέρᾳ τῶν ἡμερῶν τὴν πρώτην ἀνέθεν-
το τῶν ᾠδῶν˙ τῇ αὖ γε Τρίτῃ τῶν ἡμερῶν, τῶν ᾠδῶν τὴν δευτέραν˙ καὶ τῇ Τετάρτῃ
τὴν τρίτην˙ καὶ τῇ Πέμπτῃ τὴν τετάρτην, καὶ τῇ ἕκτῃ, τὴν πέμπτην, τῇ δὲ ἑβδόμῃ,
τῷ Σαββάτῳ δηλαδή, αὐτὴν τήν τε τὴν ἕκτην, καὶ ἑβδόμην καὶ τὰς λοιπὰς δύο, ᾃς
ἐπικοίνως τῶν ἡμερῶν, ὡς κυριωτέρας ἔχουσιν, ὥσπερ δὴ καὶ ὁ θεῖος Κοσμᾶς ἐν τῶν
μεγάλῳ Σαββάτῳ τέθεικε, τετραῴδιον ἐκεῖσε πεποιηκώς, κἂν ἐσύστερος (sic) ὁ Σο-
φώτατος βασιλεὺς Λέων κελεύσας εἰς τέλειον κανόνα διὰ τοῦ ἐπισκόπου Ὑδροῦντος
τοῦ μοναχοῦ Μάρκου εἰργάσατο˙ καταχρηστικῶς δὲ τριῴδιον ὀνομάζεται, οὐ γὰρ
ἀεὶ τριῴδια ἔχει, ἀλλ’ οἶμαι ἀπὸ τοῦ πλεονάζοντος τὴν ἐπωνυμίαν λαβεῖν, ἢ διὰ τὰ
τῆς μεγάλης ἑβδομάδος, ὡς εἴρηται, πρώτως γινόμενα».1
Επισημαίνεται ότι για την Κυριακή συντίθεται πάντοτε πλήρης κανών και ότι
στο προαναφερθέν σχήμα των τριωδίων προστίθενται και πλήρεις κανόνες (π.χ.: για
το Σάββατο της α΄ εβδ. των νηστειών). Έτσι, εκτός της χρησιμοποιήσεως τριωδίων
με β΄ ωδή την Τρίτη κάθε εβδ. της περιόδου του Τριωδίου, στο έντυπο Τριώδιο και
στα χφφ. περιλαμβάνονται πλήρεις κανόνες με εννέα ωδές και για τις εξής ημέρες:
– Κυριακή του ασώτου (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Σάββατο της εβδ. της Αποκρέω (ψάλλονται τρεις κανόνες)
– Κυριακή της Αποκρέω (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Τετάρτη της Τυροφάγου
– Σάββατον της Τυροφάγου
– Σάββατο της Α΄ εβδ. των νηστειών
– Κυριακή Α΄ των νηστειών (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Κυριακή Β΄ των νηστειών (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Κυριακή Γ΄ των νηστειών
– Κυριακή Δ΄ των νηστειών (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Πέμπτη της Ε΄ εβδ. των νηστειών: ο Μέγας κανὼν (ψάλλονται τρεις κανόνες)
– Κυριακή Ε΄ των νηστειών
– Παρασκευὴ της Ϛ΄ εβδ. των νηστειών (ψάλλονται τρεις κανόνες)
– Κυριακή των Βαΐων
– Μέγα Σάββατο
Στο Πεντηκοστάριο όσον αφορά στην χρησιμοποίηση κανόνων με β΄ ωδή (πλή-
ρων–τριωδίων–τετραωδίων) ισχύει ό,τι και στο Τριώδιο.
Εκτός της χρησιμοποιήσεως τριωδίων με β΄ ωδή την Τρίτη κάθε εβδ. της περιό-
δου του Πεντηκοσταρίου (τα οποία είναι ποιήματα του Ιωσήφ του υμνογράφου) στο
έντυπο ΠεV και στα χφφ. περιλαμβάνονται πλήρεις κανόνες με εννέα ωδές και για
τις εξής ημέρες:
– Κυριακή του Πάσχα
– όλη την εβδ. της Διακαινησίμου από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή (την Τρίτη και την
Πέμπτη ψάλλονται δύο κανόνες)
1 Βλ. C. du Fresne du Cange, Glossarium Ad Scriptores Mediae et Infimae Graecitatis…, Lugduni 1678 (Graz ανατύπωση
του 1958), col. 1616 (διατηρήθηκε η στίξη του κειμένου). Ο πίνακας τον οποίο παραθέτει ο M. Velimirovič, The Byzantine
Heirmos and Heirmologion, Cattungen der Musik in Einzeldarstellungen Gelenkscrift Leo Schrade, Mόναχο 1973, 203-204 (και
η Tuliatos-Banker, 228, n. 5) είναι εσφαλμένος:
Κυρ. Δευτ. Τρ. Τετ. Πεμ. Παρ. Σαβ.

1 2 3 4 5 6-7 1, 3-7
8 8 8 8 8 8 8
9 9 9 9 9 9 9
202
– Κυριακή του Θωμά

– Κυριακή των Μυροφόρων
– Κυριακή του παραλύτου (ψάλλονται δύο κανόνες)
– Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής
– Κυριακή της Σαμαρείτιδος
– Κυριακή του τυφλού
– Πέμπτη της Αναλήψεως
Παρατίθενται κατωτ. οι γνωστοί κανόνες της περιόδου του Τριωδίου και Πε-
ντηκοσταρίου (εκδεδομένοι και ανέκδοτοι) που συνετέθησαν με εννέα ωδές.1 Χρησι-
μοποιήθηκε το ΤρV και το ΠεV, στα οποία γίνονται και οι παραπομπές. Είναι γνω-
στό ότι στο ΤρV και στο ΠεV μετά το τέλος των ακολουθιών του βιβλίου ακολουθεί
ένα «παράρτημα», στο οποίο προστίθενται επιπλέον κείμενα μεταξύ αυτών και οι β΄
ωδές των κανόνων, οι οποίες στην οικεία θέση παρελείφθησαν. Ως προς την παράδο-
ση των β΄ ωδών ας σημειωθεί ότι στο ΤρV οι β΄ ωδές τις πιο πολλές φορές εκδίδονται
ή μνημονεύεται ρητώς η παράλειψή τους.
1. Η περίοδος του Τριωδίου
395. Κυριακὴ τοῦ ἀσώτου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 502. – Jordan, Theotokos Ever-
getis: Mar.-Aug., The movable cycle, 518).
άρχ.: Ἰησοῦ ὁ Θεὸς/ μετανοοῦντα πρόσδεξαι
ακρ.: Ἰωσὴφ (θ΄ ωδή)
έκδ. κανόνος: ΤρV, ι΄-ιδ΄
κώδδ.: Σιναϊτ. 733, φ. 109, 734, φφ. 3v-4, 737, φ. 12v3
396. Κυριακὴ τοῦ ἀσώτου.4

ήχος πλ. α΄. Γῆν ἐφ’ ἣν οὐκ ἔλαμψεν
άρχ.: Πάντες νῦν βοήσωμεν/ τῷ πλαστουργῷ καὶ Θεῷ
ακρ.: Πέτρου κανονάρχου καὶ διακόνου θρῆνος.5
ποίημα Πέτρου Στουδίτου6
1 Ο αριθμ. που προτάσσεται του κανόνος είναι ο αυξ. αριθμ. του (συνεχίζεται η ενιαία αρίθμηση). – Οι κανόνες πα-
ρουσιάζονται κατά ημέρα, οι κανόνες που ψάλλονται την ίδια ημέρα παρατίθενται βάσει του ήχου. Κανόνες του ίδιου
ήχου που ψάλλονται την ίδια ημέρα παρατίθενται αλφαβητικά.
2 Ευστρατιάδης, Ιωσήφ o Στουδίτης, 28.
3 Παρατίθεται η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Τὸ θαυμαστὸν ὄνομα τοῦ Κυρίου… ανέκδοτος ειρμ., ανωνύμου (205)
Τὰς πονηρὰς πράξεις μου παραβλέψας
Φρενοβλαβῶς εἴληφα τὴν οὐσίαν
Περισχεθεὶς πάθεσιν ἐμακρύνθην
(θεοτ.) Τὸν ἀγαθόν, Δέσποινα, Θεὸν δυσώπησον
4 Ο κώδ. παραδίδει τον κανόνα τῇ Β΄ Κυριακῇ των Νηστειών.
5 Η ακρ. του κανόνος (αν δεν θεωρηθεί πεζή) έχει συντεθεί από τον ποιητή με πλήθος μετρικών σφαλμάτων.
6 Για τον ποιητή βλ. κατωτ., 000.
203
397. Σάββατον τῆς ἑβδ. τῆς Ἀποκρέω: Κανὼν ἀναπαύσιμος εἰς πρόσωπον λειψά-
νου.1
άρχ.: Ὁ τὸν θάνατον, Σωτήρ,/ προθανατώσας τῷ σῷ θανάτῳ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Melina Arco Magri, L’ inedito Canon de requie di Andrea Cretese,
Helikon 9-10 (1969-1970), 494-513.2
398. Σάββατον τῆς ἑβδ. τῆς Ἀποκρέω: Κανὼν εἰς τοὺς ἐν πολέμοις καὶ δεσμοῖς
θανέντας στρατηγούς, στρατάρχας καὶ στρατιώτας.3
ήχος πλ. β΄. Βοηθὸς καὶ σκεπαστὴς ἐγένετό μοι
άρχ.: Τὸν κατὰ φύσιν σε, σῶτερ παμβασιλεῦ,/ ὡς Θεὸν ἀθάνατον
ακρ.: Τῶν Χριστιανῶν τοῖς ὑπερμάχοις μέλος ἐντάφιον.4
έκδ. κανόνος: Th. Détorakis-J. Mossay, Un office byzantin inédit pour ceux qui sont
morts à la guerre, dans le cod. Sin. gr. 734-735, Le Muséon 101 (1988), 183-211.
399. Σάββατον τῆς ἑβδ. τῆς Ἀποκρέω: Κανὼν τῶν κεκοιμημένων (Dmitrievskij, Τυ-
πικὸν ΜΘΕ, 503-504. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle,
322).6
άρχ.: Πάντες δυσωπήσωμεν Χριστὸν/ τελοῦντες μνήμην
ακρ.: Τοῦ ἀναξίου Θεοδώρου (: τριαδ. και θεοτ.)
έκδ. κανόνος: ΤρV, ιθ΄-κδ΄7
400. Κυριακὴ τῆς Ἀποκρέω (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 505. – Jordan, Theotokos
Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 328).8
άρχ.: Νενευκότα πρὸς φθορὰν/ ἐμὲ τὸν ἔκπτωτον
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, χνϛ΄-χξ΄
401. Κυριακὴ τῆς Ἀποκρέω (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 505. – Jordan, Theotokos
Evergetis: Sept.-Febr., 326).9
άρχ.: Χαίρει χορὸς τῶν σῶν ἁγίων, Κύριε,/ διενθυμούμενος
1 Κατά την διδασκαλία στον κώδ. Crypt. Γ.β. V, φ. 124, ένα εκ των χφφ. από τα οποία εκδίδεται το κείμενο του κα-
νόνος (βλ. και τις παρατηρήσεις της εκδότιδος, ένθ’ ανωτ., 494, app. crit.).
2 Βλ. και τις παρατηρήσεις της εκδότιδος, ένθ’ ανωτ., 487, n. 20).
3 Πρβλ. Στ. Ιω. Κουρούση, Ελληνική παιδεία και Εθνική συνείδησις των Ελλήνων από της αρχαιότητος εις το Βυ-
ζάντιον, Εν Αθήναις 1993, 35.
4 Στον κώδ. Σιναϊτ. 734, φ. 14v (διδασκαλία) ως ακρ. του κανόνος αναγράφεται η φράση Τῶν Χριστιανῶν τοῖς ὑπερ-
μάχοις μέλος.
5 Ο κανών εξεδόθη ανωνύμως. Στον Θεοφάνη απόδωσε τον κανόνα ο Ευτ. Τωμαδάκης βάσει του κώδ. Paris. gr. 337,
βλ. Ευτ. Τωμαδάκη, Ο Θεοφάνης ποιητής κανόνος δημοσιευθέντος ως έργου ανωνύμου, ΕΕΒΣ 51 (2003), 168.
6 Για τον κανόνα το τυπικό ΜΘΕ διευκρινίζει: λέγομεν δὲ καὶ τὴν β΄ ᾠδήν.
7 Η β΄ ωδή είναι διειρμική· το τριαδ. και το θεοτ. της β΄ ωδής έχουν ως πρότυπό τους τον δεύτερο ειρμό.
8 Ίσως η αόριστη μνεία κανόνος σε ήχο πλ. β΄ αφορά τον παρόντα κανόνα.
9 Κατά το τυπικό ΜΘΕ ο κανόνας ψάλλεται στην παννυχίδα.
204
ακρ.: Χριστοῦ δέδοικα δευτέραν παρουσίαν. Ὁ Ἰωσήφ.

έκδ. κανόνος: ΤρV, χνϛ΄-χξ΄
402. Τρίτη τῆς Τυροφάγου.

τριώδιο: ωδές β΄, η΄, θ΄
ήχος α΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ ὅτι ὁ λόγος τοῦ Πατρός… ΕΕ 6, αρ. 8,
ανωνύμου (183)
άρχ.: Ἔλαμψεν τῆς ἐγκρατείας ἡ αἴγλη
ακρ.: —
ποίημα Στεφάνου Σαββαΐτου
έκδ. τριωδίου: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 1-4.

ήχος γ΄. Πρόσεχε, λαός μου, τῷ νόμῳ μου… ΕΕ 43, αρ. 57, Ανδρέου (189)
άρχ.: Ἀπόστολοι, προφῆται καὶ μάρτυρες
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, με΄-μζ΄

ήχος γ΄. Ὡς ὄμβρος ἐπ’ ἄγρωστιν/ καὶ ὡσεὶ νιφετὸς ἐπὶ χόρτον… ΕΕ 73, αρ. 104,
Ανδρέου = ΕΕ 81, αρ. 114, Ανδρέου (214)
άρχ.: Ὡς ὄρθρος ἐξέλαμψεν/ ἡμῖν τῆς μετανοίας
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, με΄-μϛ΄

ήχος πλ. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν,/ ὁ δωρη-
σάμενος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
άρχ.: Δεῦτε προσέλθωμεν εἰς τὰ προαύλια
ακρ.: —
έργο ανωνύμου
ανέκδοτο τριώδιο

ήχος πλ. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ διασχίσας τὴν Ἐρυθρὰν θάλασ-
σαν… ΕΕ 228, αρ. 327, Ανδρέου (48)
άρχ.: Οἴδαμεν, ἔγνωμεν ὅτι αὐτὸς εἶ ὁ Θεὸς
ακρ.: ΜΟΝΑΣΤΟΥ3
1 Βλ. Τωμαδάκης, 200, αρ. 454, όπου γίνεται διεξοδικά λόγος για την πατρότητα του κανόνος.
2 Ευστρατιάδης, Ιωσήφ ο Στουδίτης, 28.
3 Πρόκειται για ένα από τα τριώδια που έχει συνθέσει ο μοναχός Αντώνιος για την εβδ. της Τυροφάγου (από την
205
ποίημα Αντωνίου μοναχού, Στουδίτου1

έκδ. κανόνος: ΤρV, χξα΄-χξβ΄2
407. Τετάρτη τῆς Τυροφάγου.

άρχ.: Νηστεύων ὁ Κύριος ἀνθρωπίνως/ πρὸς ὑποτύπωσιν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, μη΄-νγ΄
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΤρV
κώδ.: Σιναϊτ. 736, φ. 27v3
408. Σάββατον τῆς Τυροφάγου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 510. – Jordan, Theotokos
Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 348).
άρχ.: Πάντες ἐν ᾠδαῖς πνευματικαῖς/ τοὺς ἐν ἀσκήσει
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, οδ΄-πα΄4
409. Τρίτη τῆς Α΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος β΄. Πάλιν Ἰησοῦς, πάλιν μυστήριον… ΕΕ 36, αρ. 49, ανωνύμου (157)
άρχ.: Δεῦτε, ἀδελφοί, ἐν κατανύξει/ ψυχῆς καὶ σπουδῇ
Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή). Εκδίδονται στο ΤρV, όπου δηλώνεται: Τριῴδια τῆς προκαθαρσίμου ἑβδομάδος, φέ-
ροντα ἀκροστιχίδα ἐν τοῖς τριαδικοῖς καὶ τοῖς θεοτοκίοις καὶ στιχηροκαθίσμασιν «Ἀντωνίου μοναχοῦ καὶ παναμαρτω-
λοῦ τὸ τόλμημα» (ΤρV, μθ΄, χ΄, διδασκαλία). Από τα αρχικά γράμματα των τροπ. όμως ως ακρ. εξάγεται η πεζή φράση
Ἀντωνίου μοναστοῦ καὶ παναμαρτωλοῦ τὸ τόλμημα. Τα τροπ. που αντιστοιχούν στα τελευταία γράμματα της ακρ. αυ-
τής κατανέμονται στα τριώδια κάθε ημέρας ως εξής (τα δύο τελευταία γράμματα αντιστοιχούν στο στιχηρό και το κά-
θισμα της ημέρας):
Δευτέρα: Ἀντωνίου, Τρίτη: μοναστοῦ, Τετάρτη: καὶ παναμ-, Πέμπτη: αρτωλοῦ τ-, Παρασκευή: -ὸ τόλμημα
Η εβδ. της Τυροφάγου είναι ουσιαστικά μια προπαρασκευαστική εβδ. νηστείας, πριν από την Α΄ εβδ. της Τεσσαρακο-
στής, όπως τονίζεται σε πολλά υμνογραφικά κείμενα (Φαιδρὰ προεόρτια τῆς ἐγκρατείας,/ λαμπρὰ τὰ προοίμια τῆς νη-
στείας σήμερον, Ιωσήφ Στουδίτης, τριώδιο της Δευτέρας της Τυροφάγου, ΤρV, μα΄, πρβλ. το β΄ κάθισμα του όρθρου της
ίδιας ημέρας: …προσέλθωμεν προθύμως/ ἁγνισθέντες τὰ σώματα/ βρωμάτων καὶ παθῶν τὴν ἀποχὴν/ ποιοῦντες, ΤρV,
μα΄). Η σύνθεση των τριωδίων υπό ενιαία ακρ. για την εβδ. της Τυροφάγου ίσως έγινε κατά μίμηση των υπό ενιαία ακρ.
τριωδίων της Μεγάλης εβδ. του Κοσμά του μελωδού. Έτσι η τεχνική σύνθεσης των τριωδίων της πρώτης και τελευταίας
εβδ. του Τριωδίου συνιστά «κύκλο».
1 Για τον ποιητή, Αντώνιο Στουδίτη, βλ. κατωτ.,
2 Το τριώδιο παρατίθεται όχι στην οικεία θέση, αλλά στο προαναφερθέν «παράρτημα» (στις χξα΄-χξβ΄ «εκ του Τρι-
ωδίου της Κρυπτοφέρρης») μετά της β΄ ωδής του.
3 Με παρόμοια αρχή σημειώνεται ανέκδοτος κανόνας από τον Getov, 102 (κώδ. ΕΗΑΙ 400, φφ. 388-389). Παρατίθε-
ται κατωτ. η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ᾠδὴ β΄. Δότε, λαοί,/μεγαλωσύνην Χριστῷ τῷ Θεῶ ἡμῶν/ τῷ ἐκ Παρθένου… ΕΕ 95, αρ. 134, Γρμανού (7)
Δεῦτε, λαοί,/ φυλαὶ καὶ γλῶσσαι, τῆς ἐγκρατείας
Τοὺς Νινευΐτας/ ἐκ καρδίας, ἀδελφοί,
Δεῦτε, ἀρξώμεθα/ τῆς ἀμώμου νηστείας
Μέγα, φιλόχριστοι,/ τὸ τῆς νηστείας χάρισμα
Δεῦτε, προσπέσωμεν,/ ἁμαρτωλοί, τῷ Δεσπότῃ
(θεοτ.) Ἄχραντε Δέσποινα,/ εὐλογημένη, ἔνδοξε,
Ο ίδιος κώδ. παρέχει στην α΄, γ΄ και δ΄ ωδή επιπλέον ανέκδοτα τροπ., των οποίων επίσης σημειώνουμε την αρχή:
ωδή α΄. Νηστεία καὶ δέησις καὶ ἁγνεία
Πάντες προκαθαίρεσθε πρὸ τοῦ πάθους
ωδή γ΄. Ὁ σοφώτατος Νῶε/ διὰ νηστείας διεσώσατο
ωδή δ΄. Δι’ εὐσέβειαν/ ὁ Ἰσαὰκ εἰς τύπον τοῦ πάθους
Ἡ ἐγκράτεια/ τὸν Μωϋσῆν θεόπτην τελοῦσα
4 Στο τυπικό ΜΘΕ διαβάζουμε την ακόλουθη διευκρινιστική σημείωση για τον κανόνα: λέγομεν δὲ καὶ τὴν β΄ ᾠδήν,
πλὴν οὐ στιχολογοῦμεν αὐτὴν.
206
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 31-35

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι,/ ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας… ΕΕ 41, αρ. 55, Ιω-
άννου (81)
άρχ.: Νῆψον, γρηγόρησον,/ στέναξον, δάκρυσον
ακρ.: —
ποίημα Ιωσήφ Στουδίτου
έκδ. τριωδίου: ΤρV, ριζ΄-ριθ΄

ήχος πλ. α΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137,
αρ. 192, Ανδρέου (65)
άρχ.: Δεῦτε συνέλθωμεν/ ἐν τῷ ταμείῳ τῆς ψυχῆς
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, ριζ΄-ριθ΄

ήχος πλ. β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεός ὑμῶν,/ ὁ σταυρῷ τὸν Ἅιδην κα-
θελὼν ὡς δυνατός… ΕΕ 170, αρ. 239, Ανδρέου (102)
άρχ.: Αἴνεσιν ἅπαντες νῦν
ακρ.: Αἴνεσις Ἰωσήφ.
413. Σάββατον τῆς Α΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυ-
ρα Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην.
ήχος α΄. Ἐν Ἐρυθρᾷ Φαραὼ σὺν ἅρμασιν ἐβύθισας
Τῷ συντρίψαντι πολέμους ἐν βραχίονι αὐτοῦ
άρχ.: Πνευματικὴν πανδαισίαν σήμερον προτίθεται/ ὁ ἀθλητὴς
Πρὸς τυράννους καὶ διώκτας/ παρετάξω ἀθλητὴν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Αν. Δελέογλου και Αλ. Ζερβουδάκη, Δύο άγνωστοι κανόνες στον
άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα (πιθανώς έργα του Ανδρέου Κρήτης), Παλίμψηστον
16 (1996), 113-148.3 – Ευτ. Τωμαδάκη, Ανδρέου Κρήτης κανών εις τον άγιον με-
γαλομάρτυρα Θεόδωρον ΕΕΒΣ 51 (2003), 125-167
414. Κυριακὴ Α΄ τῶν νηστειῶν: Κανὼν πρὸς Μωυσέα καὶ Ἀαρὼν τοὺς προφήτας.4

2 Βλ. και ΤρV ριζ΄ (μόνο μνεία του τριωδίου).
3 Στην παρούσα έκδ. ο κανών εκλαμβάνεται ως δύο διαφορετικοί κανόνες.
4 Η μνήμη των προφητών Μωυσέως και Ααρών εορταζόταν την Α΄ Κυριακή των Νηστειών πριν αντικατασταθεί από
207

άρχ.: Τὰ ἀκροθίνια τῆς νομικῆς εὐσεβείας
ακρ.: —
κώδδ.: ΙDC 291, 33-38, Σιναϊτ. 734, φφ. 87v-90, 755, φφ. 37-403
415. Κυριακὴ Α΄ τῶν νηστειῶν: Κανὼν κατὰ τῶν εἰκονομάχων.4

άρχ.: Χαριστήριον ᾠδὴν/ τῷ εὐεργέτῃ Θεῷ
ακρ.: —
ποίημα Θεοδώρου Στουδίτου ή Μεθοδίου, πατρ. Κων/λεως5
έκδ. κανόνος: ΤΡ, 233-240
κώδδ.: Σιναϊτ. 737, φφ. 108v-117, 755, φφ. 185v-192v
416. Τρίτη τῆς Β΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας… ΕΕ 227, αρ. 325, Ιω-
άννου (81)
άρχ.: Κύριε, Κύριε, ὁ ἐντειλάμενος
ακρ.: Κλαῦσον Ἰωσήφ.

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ πρὸ τῶν αἰώνων/ γεννηθεὶς ἐκ
τοῦ πατρὸς/ καὶ ἐκ τῆς Παρθένου… ΤρV οε΄, <Γερμανού> (97)
άρχ.: Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ καθιερώσας ἀπαρχὴν ἡμῖν
δεκτὴν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, ροϛ΄-ροη΄

ήχος δ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν,/ ὁ δωρησάμε-
νος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
άρχ.: Στάδιον ἤνοικται/ γλυκὺ καὶ ἅγιον
την εορτή της αναστήλωσης των εικόνων. Βλ. σχετικώς Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός, ΝΣ 33 (1938), 516.
1 Το όνομα του ποιητού σημειώνεται στην ώα του φ. 87v του κώδ. Σιναϊτ. 734.
2 Μηλιαράς, 511. – Getov, 106.
3 Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική.
4 Ο κανόνας δεν εκδίδεται στο ΤρV. Στο ΤρΡ δηλώνεται ότι ο κανόνας ψάλλεται μετά την απόλυση του όρθρου κατά
την λιτάνευση των εικόνων και την μετάβαση στο σημείο, όπου θα αναγνωσθεί το Συνοδικό. Η επιγραφή του κανόνος εί-
ναι κατά την δήλωση του κώδ. Σιναϊτ. 742.
5 Ο κανόνας εκδίδεται ως ποίημα Θεοδώρου Στουδίτου. Το όνομα του Μεθοδίου σημειώνεται στην ώα του φ. 108v
του κώδ. Σιναϊτ. 737 και στο φ. 185v (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 742.
7 Βλ. και ΤρV, ζ΄ (μόνο μνεία του τριωδίου).
208
ακρ.: —

ήχος πλ. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ πρὸ τῶν αἰώνων γεννηθεὶς
ἐκ τοῦ πατρὸς/ καὶ ἐκ τῆς Παρθένου… ΤρV οε΄, <Γερμανού> (97)
άρχ.: Στέναξον, δάκρυσον,/ ψυχή, ἐπίστρεψον, μετανόησον
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, ροϛ΄-ροη΄
420. Κυριακὴ Β΄ τῶν νηστειῶν.

άρχ.: Ἔχοντες νηστείας τὸν καιρὸν/ ὡς ἀληθοῦς
έκδ. κανόνος: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 116-125
421. Κυριακὴ Β΄ τῶν νηστειῶν.

άρχ.: Υἱόν με ἀνάρχου/ πατρός σου εἰργάσω
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 138-149
422. Τρίτη τῆς Γ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος α΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι Θεὸς ἐγώ εἰµι/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ…
Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
άρχ.: Τρίτον βαδίζοντες/ τὸν τῆς νηστείας δίαυλον
ακρ.: —

Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
άρχ.: Υἱοθετήσας με/ διὰ λουτροῦ βαπτίσματος
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, σιθ΄-σκα΄
1 Ευστρατιάδης, Ιωσήφ Στουδίτης, 33.

2 Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 237.
3 Τωμαδάκης, 90-91, Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 237.
209

ήχος γ΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ σωτὴρ τοῦ κόσμου/ τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν…
ΕΕ 78, αρ. 111, Γερμανού (107)
άρχ.: Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ τὴν σωτηρίαν/ ἡμῖν πηγάσας ὡς Θεὸς
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, σιθ΄-σκα΄

ήχος δ΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ Λόγος,/ ὁ ἐν τοῖς κόλποις τῆς μη-
τρός… ΕΕ 104, αρ. 147, Ανδρέου (83)
άρχ.: Πῶς ἀποκλαύσομαι/ τὴν ῥαθυμίαν μου
ακρ.: Πενθήσω Ἰωσήφ.1
426. Κυριακὴ Γ΄ τῶν νηστειῶν.

ήχος α΄. Ἀναστάσεως ἡμέρα/ λαμπρυνθῶμεν, λαοί,3
άρχ.: Προσκυνήσεως ἡμέρα/ τῇ ἐγέρσει Χριστοῦ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, σν΄-σνϛ΄. – PG 99, 1758-1767
η β΄ ωδή εξέπεσε στην οικεία θέση του ΤρV
έκδ. β΄ ωδής: ΤρV, χοδ΄- χοε΄4
427. Τρίτη τῆς Δ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος γ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ ἐν ἐρήμῳ τὸν λαόν… ΕΕ 41,
άρχ.: Ἅγιον στάδιον/ νηστείας ἔχοντες
ακρ.: Αὕτη ᾠδὴ Ἰωσήφ.
έκδ. τριωδίου: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 12-17

ήχος γ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ σταυρῷ τὸν Ἅιδην καθελὼν
ὡς δυνατός… ΕΕ 170, αρ. 239, Ανδρέου (102)
άρχ.: Ἔλαμψεν, ἤστραψε/ τὸ θεῖον ξύλον νῦν
ακρ.: —
1 Στην διδασκαλία των κωδδ. Crypt. Δ.β. Ι, φ. 73 και Λαύρ. Γ 15, φ. 144v αναγράφεται σύμφωνα με την μαρτυρία του
Ευτ. Τωμαδάκη ως ακρ. του τριωδίου η φράση Πένθησον Ἰωσὴφ (Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 242).
3 Στην PG ο κανών άρχ.: Πανηγύρεως ἡμέρα/ τῇ ἐγέρσει Χριστοῦ.
4 Η έκδ. της β΄ ωδής, όπως σημειώνεται, γίνεται «εκ του Τριωδίου της Κρυπτοφέρρης».
210

ήχος γ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ πρὸ τῶν αἰώνων γεννηθεὶς
ἄνευ μητρός… ΕΕ 226, αρ. 323, Γερμανού (97)
άρχ.: Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὑμῶν/ ὁ τῇ οἰκουμένῃ τὸν σταυρόν μου
παρασχὼν
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, σξζ΄-σο΄

ήχος πλ. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πάλαι τὸν Ἰσραήλ… ΕΕ 230, αρ.
330, Ανδρέου (64)
άρχ.: Μέσον τῆς κτίσεως
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, σξζ΄-σξθ΄
431. Κυριακὴ Δ΄ τῶν νηστειῶν:2 Κανὼν εἰς τὴν παραβολὴν τοῦ ἀμπελῶνος.3
ήχος βαρύς. Τῷ ἐκτινάξαντι Χριστῷ
άρχ.: Τὸν σταυρωθέντα δι’ ἡμᾶς/ καὶ ἐν τῷ τάφῳ τεθέντα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 53-68
432. Κυριακὴ Δ΄ τῶν νηστειῶν: Κανὼν εἰς τὸν πατέρα τῶν ἐργατῶν καὶ εἰς τὸν
ἄσωτον.4
ήχος πλ. δ΄. Θάλασσαν ἔπηξας/ βυθίσας
άρχ.: Νῦν εἰς τὴν ἔξοδον,/ ψυχή μου, τὰ ἔργα σου
ακρ.: —
433. Τρίτη τῆς Ε΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας… ΕΕ 41, αρ. 55, Ιωάν-
νου (81)
άρχ.: Δι’ ἀγαθότητα ἄνθρωπος γέγονας
ακρ.: Δακρύσω καλῶς.

2 Για την ημέρα κατά την οποία ψάλλεται ο κανών βλ. Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 360.
3 Κατά τον κώδ. Crypt. Δ.β. Ι (βλ. Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 33, app. crit.).
4 Κατά τον κώδ. Crypt. Δ.β. ΙΙΙ (βλ. Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 69, app. crit.).
211

ήχος β΄. Προσέχετε, λαοί,/ τὰ τεράστια… ΤρV, τκ΄, ανωνύμου (188)
άρχ.: Νηστείαν καθαράν,/ εὐχάς, δάκρυα
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, τιθ΄-τκα΄

ήχος γ΄. Πρόσεχε, γῆ καὶ οὐρανέ,… ΕΕ 79, αρ. 112, Ανδρέου (162)
άρχ.: Ἀδιαλείπτοις προσευχαῖς/ καὶ ἐγκρατείᾳ καὶ θεωρίᾳ
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, τιθ΄-τκα΄

ήχος βαρύς. Πρόσεχε, οὐρανέ·/ φθέγξομαι γὰρ μεγαλουργίαν Θεοῦ/ καὶ ἀνυμνή-
σω τὴν ἐπ’ ἐσχάτων… ΕΕ 204, αρ. 290, Ανδρέου (185)
άρχ.: Προσέλθωμεν ἐν νηστείᾳ καὶ σάκκῳ
ακρ.: —
437. Πέμπτη τῆς Ε΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: ὁ Μέγας κανών.2

άρχ.: Πόθεν ἄρξομαι θρηνεῖν/ τὰς τοῦ ἀθλίου μου
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, τλδ΄-τνζ΄
438. Πέμπτη τῆς Ε΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν
Ἀνδρέα τὸν Κρήτης.3
άρχ.: Ἱκεσίαις σου ἡμᾶς,/ Ἀνδρέα, ῥῦσαι παθῶν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, τλϛ΄-τνζ΄

2 Περί του Μεγάλου κανόνος βλ.: Β. Μπεκατώρου, Κανών ο μέγας (τάξις λατρείας), ΘΗΕ 7 (1967), 320-321. – Φου-
ντούλης, Η τιμή των λειψάνων, 12-13. – Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Ο Μέγας Κανών Ανδρέου του Κρήτης, ΕΦ 5 (1910),
501-513. – Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Διορθωτέα εις το άρθρον «Ο Μέγας Κανών Ανδρέου του Κρήτης», ΕΦ 6 (1911),
135-142 – Π. Τσορμπατζόγλου, Ο Ανδρέας Κρήτης (660-740) και ο πιθανός χρόνος συγγραφής του Μεγάλου κανόνος, Βυ-
ζαντινά 24 (2004), 7-42. – Ν. Τωμαδάκη, Ανδρέας ο Κρήτης, ΘΗΕ 2 (1963), 689-690. – Π. Χρήστου, Ο Μέγας Κανών Αν-
δρέου του Κρήτης, Θεσσαλονίκη 1952. – O. Clément, Notes sur le Grant Canon de S. André de Crète, Contacts 32 (1980),
206-234, 294-330. – J. Hennig, Τhe Megas Kanon of Andrew of Crete and the «félire» of Oengus the Culdee, Medieval
Studies 25 (1963), 280-293.
3 Πρόκειται για προσθήκη σε κάθε ωδή του Μεγάλου κανόνος 437 ενός τροπ. προς τιμήν Ανδρέου Κρήτης μετά τα
τροπ. του επομένου κανόνος 439 προς τιμήν της οσ. Μαρίας της Αιγυπτίας.
212
439. Πέμπτη τῆς Ε΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: Κανὼν εἰς τὴν ὁσίαν Μαρίαν τὴν Αἰγυπτίαν.
άρχ.: Σήν μοι δίδου φωταυγῆ/ ἐκ θείας ἄνωθεν προμηθείας
ακρ.: Σύ, ἡ ὁσία Μαρία, βοήθει.1
ποίημα Αριστοβούλου2
έκδ. κανόνος: ΤρV, τλϛ΄-τνζ΄
440. Κυριακὴ Ε΄ τῶν νηστειῶν: Κανὼν εἰς τὸν ἐμπεσόντα εἰς τοὺς ληστάς.
άρχ.: Συντετριμμένῃ καρδίᾳ σοὶ τῷ Θεῷ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 141-149.
441. Τρίτη τῆς Ϛ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν.

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι Θεὸς ἐγώ εἰµι/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ…
Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46) σε ήχο α΄
άρχ.: Ἔρχεται, ἤγγικε/ πρὸς τὸ παθεῖν ὁ Κύριος
ακρ.: —

ήχος πλ. α΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137,
άρχ.: Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πέραν Ἰορδάνου διατρίβων3 ἐπακούσας
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, υ΄-υβ΄

ήχος πλ. β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ μάννα ἐπομβρήσας… ΕΕ 170, αρ.
άρχ.: Θέλων ἐπτώχευσας/ ὁ φύσει πλούσιος
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, υ΄-υβ΄

ήχος πλ. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πάλαι τὸν Ἰσραήλ… ΕΕ 230, αρ.
1 Ο Weyh, 43 σημειώνει ως ακρ. του κανόνος την φράση Σύ, ὦ ὁσία Μαρία, βοήθει.
2 Στο ΤρV ο κανόνας έχει εκδοθεί ανωνύμως. Το όνομα του ποιητού σημειώνεται στο φ. 158v (διδασκαλία) του κώδ.
Σιναϊτ. 741. Ο Weyh, 43 πιστεύει ότι ποιητής του κανόνος είναι ο Ανδρέας Κρήτης. – Για τον ποιητή βλ. κατωτ., 000.
3 Στο ΤρV: διατρίβον προφανώς από τυπογραφικό λάθος.
213

άρχ.: Ἅγιε Κύριε,/ ἁγίασον μου τὴν ψυχὴν
ακρ.: Αἰνέσω Κύριον.
445. Παρασκευὴ τῆς Ϛ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: Κανὼν εἰς τὴν ἀνάστασιν τοῦ Λαζά-
ρου3 (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 540. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug.,
The movable cycle, 448).
άρχ.: Νεκρὸν τετραήμερον/ ἐξανέστησας,/ σωτήρ μου, τὸν Λάζαρον
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΤρV, υκη΄-υλδ΄5
446 Παρασκευὴ τῆς Ϛ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν: Κανὼν εἰς τὴν ἀνάστασιν τοῦ Λαζάρου.
άρχ.: Ὡς προεόρτιον χαρὰν/ τὴν τοῦ Λαζάρου ἀνάστασιν
ακρ.: —
κώδδ.: Paris. gr. 353, φφ. 101v-108v, Σιναϊτ. 735, φφ. 111v-113v
447. Κυριακὴ τῶν Βαΐων.

άρχ.: Ἅπαντες φαιδρῶς ἑορτάσωμεν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: R. Maisano, Un inno inedito di S. Andrea di Creta per la Domenica

2 Στο ΤρV, υ΄ γίνεται μόνο μνεία του τριωδίου.
3 Εἰς τὸ ἀπόδειπνον ψάλλομεν τὸν παρόντα κανόνα… (ΤρV, θκη΄). Στο απόδειπνο ψάλλεται ο κανόνας και σύμφω-
να με το τυπικό ΜΘΕ.
4 Weyh, 9.
5 Οι κώδδ.: Σιναϊτ. 735, φφ. 127v-128, 737, φφ. 318v-319v, 754, φ. 158, 755, φ. 128v παρέχουν διαφορετική παράδοση
της β΄ ωδής υπό διαφορετικό ειρμ. Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι Θεὸς ἐγώ εἰµι/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ… Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
Ἔγνωμεν, ἔγνωμεν/ ὅτι σὺ εἶ Θεὸς ἡμῶν/ ὁ τεταρταῖον τὸν Λάζαρον
Λίθος κεκύλισται (κεκίνητο: Σιναϊτ. 735)/ καὶ ὁ νεκρὸς ἐγείρετο
Λόγῳ ἐκένωσε/ τὴν ἄπληστον γαστέρα σου
«Εἴθε μὴ εἶδόν σε»/ ὁ Ἅιδης κάτω ἔκραζεν
Δέσποτα Κύριε,/ ὁ ἐκ νεκρῶν τὸν φίλον σου
(τριαδ.) Ἄναρχε, ἄκτιστε/ Τριάς, ἁπλῆ, ἀμέριστε μονάς,
(θεοτ.) Ἔγνωμεν, ἔγνωμεν (ἔγνωμεν, Κύριε: Σιναϊτ. 735)/ ὅτι σὺ εἶ Θεὸς ἡμῶν,/ ὁ ἐν κόλποις
και μόνο ο Σιναϊτ. 735, φ. 200v (σε σημείωμα-παραπομπή στο τέλος του κώδ. παραδίδει και άλλη β΄ ωδή)
<ωδή β΄. εἱρμὸς ἄλλος>. Καταβήτω ὡς δρόσος τὰ ῥήματά μου,/ ὅτι τὸ ὄνομα Κυρίου ἐκάλεσα. ΕΕ 11, αρ. 15, Ανδρέου =
ΕΕ 15, αρ. 19, Ανδρέου (119)
Ὡς ἐφώνησας, «Λάζαρε, δεῦρο ἔξω»
Ὡς ἐπέστης τῷ μνήματι τοῦ Λαζάρου
Ὢ νεκροῦ τεθνεῶτος, <– – – –>
Ὢ τῆς σῆς, ζωοδότα, μεγαλουργίας
Τὴν ἄφραστον δείξας οἰκονομίαν
Ἵνα δείξῃς τὸ κράτος τῆς σῆς ἰσχύος
Επομένως ο Ανδρέας συνέθεσε και πάλι έναν πολυειρμικό κανόνα με τριειρμική β΄ωδή.
6 Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, ΙΧ.
214
delle Palme, Rivista di Storia e Letteratura religiosa 6 (1971), 519-572. – Τωμαδάκης,

Τριώδιον, Β΄, 205-230, 231-242, 243-2511
448. Μεγάλη Δευτέρα (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 544. – Jordan, Theotokos Evergetis:
Mar.-Aug., The movable cycle, 464).2
τριώδιο: ωδές β΄, η΄, θ
ήχος πλ. δ΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν/ τὸν ἐκ Παρ-
θένου σαρκὶ ἐπιδημήσαντα. ΕΕ 168, αρ. 235, Γερμανού (175)
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πάλαι τὸν Ἰσραήλ… ΕΕ 230, αρ.
330, Ανδρέου (64)3
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Χριστῷ ἑκουσίως ἐπειγομένῳ παθεῖν
Λόγῳ συνέστησα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΤρV, υο΄-υογ΄
449. Μεγάλη Τρίτη.

ΕΕ 13, αρ. 17, Ανδρέου (46)
άρχ.: Πάλιν πανήγυριν/ τῶν παθημάτων ἄγοντες
ακρ.: —

άρχ.: Συνελθόντες δεῦτε τῷ Χριστῷ
ακρ.: Σεπτὸς πέφυκεν ὕμνος εἰς σεπτὴν Τρίτην. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: A. Labade, Cinque inni bizantini inediti per la solemnità della
Pasqua, Messina 1980, 54-78. – Τωμαδάκης, Τριώδιον, Β΄, 268-278
451. Μέγα Σάββατον.

ήχος β΄. Τῇ ὑψηλῇ δεξιᾷ/ καταποντίσαντι
άρχ.: Τῷ ἐν χειρὶ κραταιᾷ/ ἐπιδημήσαντι
ακρ.: —
1 Ο Ευτ. Τωμαδάκης εξέδωσε τρεις εκδοχές του κανόνος. Φαίνεται ότι έχουμε και πάλι ένα μεγάλο πολυειρμικό κα-
νόνα: οι β΄ και ζ΄ ωδές είναι διειρμικές και η θ΄ ωδή τριειρμική. Μία ακόμη εκδοχή του κανόνος παρέχει ο κώδ. Σιναϊτ.
759, φφ. 6v-12. – Βλ.: ΤρV, χοη΄ (μόνο μνεία του κανόνος). – Boveda, 397-398.
2 Στο τυπικό της ΜΘΕ μνημονεύεται τριώδιο για την Μ. Τρίτη, σε ήχο πλ. δ΄, προς τον ειρμό (64), ποίημα Ανδρέου,
το οποίο ίσως είναι το 448. – M. Arranz, Le Typicon du Monastère du Saint-Sauveur à Messine. Codex Messinensis GR
115 A.D. 1131. Introduction, texte critique et notes, OCA 185, Ρώμη 1969, 230. – Boveda, 170. – Το τριώδιο 448, όπως και
όλα τα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος τα οποία συνέθεσε ο Ανδρέας Κρήτης (έκδ. στο ΤρV), ψάλλεται στο απόδειπνο.
3 Η β΄ ωδή είναι διειρμική.
4 Βλ. και ΤρV, χοη΄ (μόνο μνεία του τριωδίου «εκ του Τριωδίου της Κρυπτοφέρρης»).
6 Boveda, 402-404.
215
2. Η περίοδος του Πεντηκοσταρίου
452. Τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Κυριακῇ τοῦ Πάσχα ἡ ἀνάμνησις τῆς ζωηφόρου Ἀνα-
στάσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
άρχ.: Ὁ κτίστης καὶ ῥύστης μου/ ξύλῳ κρεμᾶται
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τι΄-τιϛ΄
453. Δευτέρα τῆς Διακαινησίμου.

άρχ.: Δεῦτε, λαοί,/ ᾄσωμεν τῷ ἀναστάντι Χριστῷ/ τῷ θεῖον Πάσχα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τκδ΄-τκθ΄1
454. Τρίτη τῆς Διακαινησίμου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 561. – Jordan, Theotokos
άρχ.: Ὁ τὴν γῆν ἐφ’ ὑδάτων/ πάλαι κρεμάσας
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τλ΄-τλϛ΄3
455. Τρίτη τῆς Διακαινησίμου.

ήχος γ΄. Φαραὼ τὰ ἅρματα βυθῷ/ ἐκάλυψας
άρχ.: Τὸ σεπτὸν καὶ ἅγιον Πάσχα/ πανηγυρίζοντες
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τλα΄-τλζ΄4
456. Τετάρτη τῆς Διακαινησίμου.

άρχ.: Δεῦτε θεοπρεπῶς/ ἐπινίκια, λαοί,
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τλθ΄-τμδ΄5
457. Πέμπτη τῆς Διακαινησίμου (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 563. – Jordan, Theotokos
ήχος πλ. α΄. Ἵππον καὶ ἀναβάτην
άρχ.: Ὅλος ἐπιθυμία/ καὶ ὅλος ὢν γλυκασμὸς
ακρ.: —
1 Boveda, 404-406.
3 Boveda, 420-421.
4 Boveda, 406-408.
5 Boveda, 408-410.
216

έκδ. κανόνος: ΠεV, τμε΄-τν΄2
458. Πέμπτη τῆς Διακαινησίμου.

άρχ.: Χοροὺς συστησάμενοι/ ἐν λύρᾳ ψαλμικῇ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τμε΄-τνα΄
459. Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου.

άρχ.: Τὴν λαμπρὰν καὶ θεαυγῆ/ τῆς ἀναστάσεως νῦν ἡμέραν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τνβ΄-τνη΄3
460. Κυριακῇ δευτέρᾳ ἀπὸ τοῦ Πάσχα ἑορτάζομεν τὴν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Θω-
μᾶ ψηλάφησιν.
άρχ.: Ἐκολάφισάν σε Ἰουδαῖοι/ τὸν δι’ ἡμᾶς παθόντα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, σϟ ξ΄-τδ΄4
461. Τρίτη τῆς Β΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.5

ήχος α΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν/ τὸν σωτῆρα τοῦ
κόσμου… ΕΕ 203, αρ. 289, Γερμανού, σε ήχο βαρύ = ΕΕ 226, αρ. 324, Γερμα-
νού, σε ήχο πλ. δ΄ (180)
άρχ.: Σέσωσται ὁ ἐπίγειος κόσμος/ τῇ σῇ ἐγέρσει
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, δ΄-ϛ΄
462. Τρίτη τῆς Β΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ΕΕ 13, αρ. 17, Ανδρέου (46)
άρχ.: Ψάλωμεν σήμερον/ Κυρίῳ ἀλαλάζοντες/ τῷ σταυρωθέντι
ακρ.: Ψαλῷ Θεῷ. Ἰωσήφ.

2 Boveda, 422-423.
3 Boveda, 411-413.
4 Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική.
5 Τριῴδια μετὰ τὸ Ἀντίπασχα, ποιήματα τῶν ὁσίων πατέρων ἡμῶν καὶ αὐταδέλφων Ἰωσὴφ καὶ Θεοδώρου Στουδί-
του δηλώνεται στην διδασκαλία του ΠεV για τα τριώδια, που ψάλλονται από την Δευτέρα της Β΄ εβδ. από το Πάσχα μέ-
χρι και το Σάββατο της Ζ΄ εβδ. από το Πάσχα. Ο Ευτ. Τωμαδάκης θεωρεί τα προσγραφόμενα στον Ιωσήφ Στουδίτη ποι-
ήματα ως έργα του Ιωσήφ του υμνογράφου.
217

έκδ. τριωδίου: ΠεV, δ΄-ϛ΄
463. Κυριακῇ τρίτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τὴν τῶν ἁγίων γυναικῶν μυροφόρων ἑορτὴν
ἑορτάζομεν· ἔτι δὲ μνείαν ποιούμεθα καὶ τοῦ ἐξ Ἀριμαθαίας Ἰωσὴφ καὶ τοῦ
νυκτερινοῦ μαθητοῦ Νικοδήμου.
άρχ.: Ἐσταυρώθης σαρκὶ/ ὁ ἀπαθὴς τῇ φύσει
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, οα΄-πα΄3
η β΄ ωδή εξέπεσε στην οικεία θέση στο ΠεV
έκδ. β΄ ωδής: ΠεV, σϟ δ΄-σϟ ε΄
464. Τρίτη τῆς Γ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ήχος β΄. Θεὸς ἀληθινὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ… ΕΕ 44, αρ. 59, Γερμανού (30)
άρχ.: Ἀπόστολοι Χριστοῦ ἠγαπημένοι/ ὑμεῖς ἐστε
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, ιθ΄-κα΄
465. Τρίτη τῆς Γ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ήχος β΄: Προσέχετε, λαός μου, τὸν νόμον μου… ΕΕ 43, αρ. 57, Ανδρέου (196)
άρχ.: Χειρί σου ὁ ποιήσας τὸν ἄνθρωπον
ακρ.: Χριστέ, σῶσόν με.
έκδ. τριωδίου: ΠεV, ιθ΄-κα΄
466. Κυριακῇ τετάρτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τοῦ παραλύτου μνείαν ποιούμεθα.
ήχος γ΄. Θαυμαστῶς ἐνδόξως, ποιῶν τέρατα
άρχ.: Ἐνεργῶν σημεῖα, ποιῶν τέρατα
έκδ. κανόνος: ΠεV, ρα΄-ρϛ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠεV, σϟ ε΄6

2 Weyh, 9.
3 Ο κώδ. Σιναϊτ. 759, φ. 88, παρέχει διαφορετικό τριαδ., το οποίο άρχ.: Φῶς τὸν πατέρα πάντες ὑμνήσωμεν.
6 Ο κώδ. Σιναϊτ. 754, φ. 276r-v παρέχει για την β΄ ωδή και δεύτερο ειρμ. (επομένως η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρ-
μική). Σημειώνουμε την αρχ. των τροπ.:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ Θεὸς ὁ Λόγος/ ὁ σαρκωθεὶς καὶ γεννηθείς… AHG V, 127, ανωνύμου (83)
Ἥλιος ᾔσθετο/ δύναντά σε ξύλῳ
Λίθον ἐκύλησεν/ Ἰωσὴφ τῇ θύρᾳ
Θεῖοι ἀπόστολοι/ ἦλθον μηνυθέντες
(τριαδ.) Ὁμοβασίλειον,/ ἄκτιστον οὐσίαν
(θεοτ.) Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ Θεὸς ὁ Λόγος/ ὁ διὰ σπλάγχνα οἰκτιρμῶν
218
467. Κυριακῇ τετάρτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τοῦ παραλύτου μνείαν ποιούμεθα.
άρχ.: Χαριστήριον ᾄδει/ πᾶσα ἡ κτίσις/ τῷ λύσαντι
ακρ.: Χαρᾶς με πλῆσον, Χριστέ, τῆς ἐγερσίμου., ΓΕΩΡΓΙΟΥΥ (θεοτ.)
κώδδ.: Σιναϊτ. 758, φφ. 177v-181, 759, φφ. 100-103
468. Κυριακῇ τετάρτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τοῦ παραλύτου μνείαν ποιούμεθα.1
άρχ.: Ὁ σταυρὸν ἑκούσιον/ σαρκὶ καταδεξάμενος
ακρ.: Ἰωσὴφφφ (θ΄ ωδή)
469. Τρίτη τῆς Δ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

άρχ.: Χριστὸς παραγίνεται/ νυνὶ τῆς ἑορτῆς μεσαζούσης
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, λε΄-λζ΄
470. Τρίτη τῆς Δ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

άρχ.: Ψαλμοῖς ἀλαλάξωμεν,/ κροτήσωμεν τὰς χεῖρας
ακρ.: Ψαλμῳδία Ἰωσήφ.
έκδ. τριωδίου: ΠεV, λε΄-λζ΄
471. Τετάρτη τῆς Μεσοπεντηκοστῆς (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 575. – Jordan,

Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 584).
ήχος πλ. δ΄. Θάλασσαν ἔπηξας/ βυθίσας
άρχ.: Ἔθνη, κροτήσατε,/ Ἑβραῖοι, θρηνήσατε
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, ριζ΄-ρκϛ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠεV, σϟ ε΄-σϟ ϛ΄
472. Κυριακῇ πέμπτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τὴν τῆς Σαμαρείτιδος ἑορτὴν ἑορτάζομεν
(Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ, 578. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The
1 Κανὼν σταυροαναστάσιμος κατά την διδασκαλία του κώδ. Σιναϊτ. 754, φ. 306v.
2 Τωμαδάκης, 215, αρ. 47. – Ευστρατιάδης, Ιωσήφ o Στουδίτης, 59.
219
movable cycle, 590).

άρχ.: Ὁ ταφεὶς ἐγήγερται/ καὶ ἑαυτῷ συνήγειρε
έκδ. κανόνος: ΠεV, ρμ΄-ρμη΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠεV, σϟ ϛ΄
473. Τρίτη τῆς Ε΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ήχος. δ΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστόν,/ τὸν φιλάνθρω-
πον. <ΕΕ 44, αρ. 59, Γερμανού>, σε ήχο β΄ = ΕΕ 168, αρ. 236, Γερμανού, σε
ήχο πλ. β΄ (181)
άρχ.: Πέτρε σὺν τῷ Ἀνδρέᾳ τὸ τάχος
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, μθ΄-να΄
474. Τρίτη τῆς Ε΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ήχος. δ΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ Λόγος/ ὁ ἐν τοῖς κόλποις τῆς μη-
τρός… ΕΕ 104, αρ. 147, Ανδρέου (83)
άρχ.: Ὕψωσεν σταύρωσιν/ τὴν σὴν εἰκονίζων Μωσῆς τὸν ὄφιν
ακρ.: Ὑμνῳδία Ἰωσήφ.
έκδ. τριωδίου: ΠεV, μθ΄-να΄
475. Κυριακῇ ἕκτῃ ἀπὸ τοῦ Πάσχα τὸ εἰς τὸν τυφλὸν ἑορτάζομεν τοῦ Κυρίου καὶ
Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ θαῦμα (Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ,
ήχος πλ. α΄. Γῆν ἐφ’ ἣν οὐκ ἔλαμψεν
άρχ.: Σταύρωσιν ἑκούσιον/ καταδεξάμενος σαρκὶ
έκδ. κανόνος: ΠεV, ρξγ΄-ρογ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠεV, σϟ ϛ΄- σϟ ζ΄4
476. Τρίτη τῆς Ϛ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

άρχ.: Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πάντα ἀγαθότητι τῆς δόξης

4 Οι κώδδ. Σιναϊτ. 754, φ. 283 και 759, φ. 135v παραδίδουν στην β΄ ωδή ένα τροπ. επιπλέον των εκδεδομένων στο
ΠεV, το οποίο άρχ.: Ἔφησε γυναιξὶ μυροφόροις κλαιούσαις.
220
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, ξδ΄-ξϛ΄
477. Τρίτη τῆς Ϛ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

άρχ.: Ὥσπερ ἀνύφωσε/ πάλαι τὸν ὄφιν Μωυσῆς
ακρ.: Ὠιδὴ αὕτη Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠεV, ξδ΄-ξϛ΄
478. Πέμπτη τῆς ἀναλήψεως.

ήχος α΄. Ἄισωμεν ᾆσμα καινὸν
άρχ.: Ἄισωμεν ᾆσμα καινὸν τῷ Θεῷ/ τῷ διὰ σπλάγχνα οἰκτιρμῶν συγκατα-
βάντι
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠεV, τδ΄
479. Τρίτη τῆς Ζ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

ήχος β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας… ΕΕ 41, αρ. 55, Ιωάν-
νου (81)
άρχ.: Συναυλιζόμενος/ ἐν τεσσαράκοντα τοῖς μαθηταῖς ἡμέραις
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, οζ΄-οθ΄
480. Τρίτη τῆς Ζ΄ ἑβδ. ἀπὸ τοῦ Πάσχα.

άρχ.: Τῆς ἀναλήψεως/ ἐπιτελοῦντες
ακρ.: —
έκδ. τριωδίου: ΠεV, οζ΄-π΄
481. Τρίτη μετὰ τὴν Πεντηκοστήν.

ήχος β΄. Θεὸς ἀληθινὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ… ΕΕ 44, αρ. 59, Γερμανού (30)
άρχ.: Τὸ πνεῦμα τὸ εὐθὲς/ ὁδῷ εὐθείᾳ ὁδήγησον
ακρ.: —
ποίημα Θεοφάνους Γραπτού ή Ιωσήφ Στουδίτου2
έκδ. τριωδίου: ΠεV, ϟ ϛ΄-ϟ ζ΄

2 Το τριώδιο εκδίδεται στο ΠεV επ’ ονόματι Θεοφάνους. Ο Ευστρατιάδης, Ιωσήφ o Στουδίτης, 65 το αποδίδει στον
Ιωσήφ Στουδίτη.
221
482. Τρίτη μετὰ τὴν Πεντηκοστήν.

ήχος β΄. Προσέχετε, λαοί, τὰ θαυμάσια… Marco Petta, Inni inediti di Job Monaco,
BBGG n.s. 19 (1965), 133 (188)
άρχ.: Ψυχαῖς καθαραῖς/ ὑποδεξώμεθα
ακρ.: Ψαλῶ τῷ Θεῷ. Ἰώβ.
ποίημα Ιώβ μοναχού
έκδ. τριωδίου: Marco Petta, Inni inediti di Job Monaco, BBGG n.s. 19 (1965), 132-
135
222
Β΄. Η ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Ή ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΩΔΗΣ
ΣΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟΥ ΚΥΚΛΟΥ: ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
I. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
1. Η Οκτώηχος/Παρακλητική
Η Οκτώηχος/Παρακλητική περιλαμβάνει τον εβδομαδιαίο κύκλο ακολουθιών,

συνδέεται δε και με τον κύκλο των κινητών εορτών του έτους, αφού η έναρξή της
(α΄ ήχος) συμπίπτει με την Κυριακή του Πάσχα.1 Η Οκτώηχος2 περιλαμβάνει την
αναστάσιμη ακολουθία της Κυριακής κατά τους οκτώ ήχους. Κάθε ακολουθία αρ-
χίζει από τον εσπερινό του Σαββάτου, περιλαμβάνει την ακολουθία του μεσονυκτι-
κού και του όρθρου της Κυριακής και ολοκληρώνεται με την θεία λειτουργία της
Κυριακής. Η Οκτώηχος περιέχει κανόνες αναστάσιμους και τριαδικούς. Οι τριαδι-
κοί κανόνες3 είναι έργα Μητροφάνους, επισκ. Σμύρνης,4 και ψάλλονται στο μεσο-
νυκτικό της Κυριακής. Οι αναστάσιμοι είναι έργα Ιωάννου Δαμασκηνού, ο οποί-
ος αναδεικνύεται στον κυριότερο ποιητή αναστασίμων κανόνων, ενώ με το Θεοτο-
κάριό του φαίνεται ότι είναι και ένας από τους σημαντικότερους ποιητές κανόνων
προς τιμήν της Θεομήτορος.
Η πατρότητα της Οκτωήχου είναι ένα θέμα το οποίο δεν βρίσκει συμφώνους
τους μελετητές. Την απόδοση της Οκτωήχου στον Δαμασκηνό αμφισβήτησε ο Κ. Σά-
θας5 και ο K. Krumbacher, ο οποίος θεωρεί τον Δαμασκηνό μεταρρυθμιστή της Οκτω-
ήχου.6 Η έρευνα στρέφεται στην μελέτη και των άλλων τμημάτων της εκτός από τους
κανόνες, όπως: στιχηρά, προκείμενα, αναγνώσματα. Οι απόψεις για τον προσδιορι-
σμό του χρόνου διαμόρφωσης της Οκτωήχου διίστανται.7 Οι αρχαιότερες γνωστές μέ-
χρι σήμερα μαρτυρίες προέρχονται από Αρμενικές πηγές, οι οποίες ανάγουν την σύν-
θεση της Οκτωήχου στο α΄ ήμισυ του ζ΄ αι.8
Η Παρακλητική δεν είναι μόνο ένα βιβλίο το οποίο περιέχει ακολουθίες, διό-
τι από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας της έχει συνδεθεί με την θεολογική σκέψη
1 Froyshov, 149, 41.

2 Κατά τον L. Tardo, L’ Ottoeco nei manoscritti melurgici, BBGG 1 (1947), 140-141 η πρώτη μαρτυρία της λέξεως
«Οκτώηχος» απαντά στο προαναφερθέν (βλ. ανωτ. 000) απόσπασμα με την συζήτηση των γερόντων της ερήμου: καὶ λέ-
γει ὁ ἀδελφός· ἐγώ, ἀββᾶ, ἐξ ὅτε ἐμόνασα, τὴν ἀκολουθίαν τοῦ κανόνος καὶ τὰς ὥρας καὶ τὰ τῆς ὀκτωήχου ψάλλω.
3 Για τους τριαδικούς κανόνες της Οκτωήχου βλ.: G. Valentini, Metrofane, I Canoni trinitari [II Melograno], Φλωρεντία
1957. – N. Buzescu, Eccleziologia triadocentrica in conoanele Octoihului (L’ eccésiologie centre sur la Trinité dans les canons
de l’ Octoïchos), Ορθοδοξία 28 (1976), 349-364.
4 Περί του Μητροφάνους βλ.: Christ-Paranikas AG, 254-257. – Émereau EO 23 (1924), 411. – Follieri, V1, 293-294.
5 Σάθας, ν΄, ρνθ΄-ρξθ΄.
6 Krumbacher-Σωτηριάδης, Β΄, 559.
7 Βλ. σύνοψη των απόψεων αυτών από τον Froyshov, 139-178.
8 Βλ. Froyslov, 170, 173.
223
και τον συμβολισμό της Κυριακής ως ογδόης ημέρας.1 Περιλαμβάνει εκτός από τις
ακολουθίες της Οκτωήχου και τις ακολουθίες των υπόλοιπων ημερών της εβδομάδος
κατά τους οκτώ ήχους.
Επομένως, η Μεγάλη Οκτώηχος ή Παρακλητική2 είναι η επέκταση της Οκτωή-
χου· το έργο αυτό συντελέσθηκε από τον Ιωσήφ τον υμνογράφο και τον μαθητή του,
Θεοφάνη τον Σικελό,3 οι οποίοι συνέθεσαν ακολουθίες και για τις υπόλοιπες ημέρες
της εβδομάδος. Το λειτουργικό βιβλίο, το οποίο δημιουργήθηκε, ονομάσθηκε από τον
ίδιο τον Ιωσήφ Νέα Οκτάηχος4 ή Παρακλητική (όπως είναι ευρύτερα γνωστή).5 Όπως
για την πατρότητα της Οκτωήχου, έτσι και για την πατρότητα της Παρακλητικής οι
απόψεις των ερευνητών διίστανται. Οπωσδήποτε αποδείχθηκε εσφαλμένη η γνώμη
των Christ-Paranikas ότι οι υπό το όνομα του Ιωσήφ κανόνες της Παρακλητικής είναι
έργα του Ιωσήφ Στουδίτου (με την άποψη αυτή ουσιαστικά οι Christ-Paranikas6 απο-
δίδουν την επέκταση της Οκτωήχου στον Ιωσήφ τον Στουδίτη). Την θέση των Christ-
Paranikas επανέλαβε και ο Émereau.7 Έκτοτε η ίδια άποψη εκφράσθηκε και από άλ-
λους ερευνητές.8 Γνωρίζουμε ότι η προσπάθεια των Ιωσήφ υμνογράφου και Θεοφά-
νους Σικελού βρήκε αρκετούς μιμητές, οι οποίοι συνέθεσαν κατ’ ήχον κανόνες προς
τιμήν της Θεοτόκου ή διαφόρων αγίων. Οι κανόνες αυτοί προφανώς ψάλλονταν ανά-
λογα με τις λατρευτικές ανάγκες κάθε περιοχής (τοπική λατρεία αγίου ή πολιούχος
άγιος, τιμή λειψάνων αγίων, ανάμνηση θαύματος κλπ.). Εξ άλλου και ο ίδιος ο Ιω-
σήφ έχει συνθέσει εκτός από τους κανόνες που υπάρχουν στην έντυπο Παρακλητική
κι άλλους κατ’ ήχον κανόνες.
1 Βλ. σχετικώς: J. Daniélou, Le dimanche comme huitième jour, B. Botte (ed.) Le dimanche, (Lex Orandi 39), Paris 1965,
61-89. Κατά τον A. Cody, The Early History of the Octoechos in Syria, East of Byzantium: Syria and Armenia in the Formative
Period. N. Garsoïan, Th. Mathews, R. Thomson (ed.), Dumbarton Oaks Symposium 1980, Ουάσινγκτον, D.C.: Dumbarton
Oaks Center for Byzantine Studies 1982, 103 πρόκειται για Συριακή επίδραση, κατά τον Froyshov, 139-178 για Ιουδαι-
ο-Χριστιανική επίδραση. – Πρβλ. S. Lilla, Ogdoas-Ogdoad (ὀγδοὰς), A. Di Berardino (ed.), Encyclopedia of the Early Church,
transl. from Italian by A. Walford, Νέα Υόρκη 1992, 610-611.
2 Περί των όρων «Οκτώηχος» και «Παρακλητική» βλ.: Παπαδόπουλος Άνθ., 86. – L. Tardo, L’ Ottoeco nei manoscritti
melurgici, BBGG 1 (1947), 26, n. 1.
3 Βλ. Schirò, Βυζ. Λογ., 177. – Τωμαδάκης, 78.
4 Στην ακρ. του κανόνος του όρθρου του Σαββάτου του πλ. δ΄ ήχου (άρχ.: Τίμιοι μαργαρῖται/ ὤφθητε, έκδ. κανόνος:
ΠαV, φβ΄-φη΄) στην οποία δηλώνεται: Τῆς Ὀκταήχου τῆς νέας θεῖον τέλος, πόνοι δὲ Ἰωσήφ. Σημειωτέον ότι στην ΠαV
(διδασκαλία, 696) η ακρ. αναγράφεται εσφαλμένα: Τῆς Ὀκτωήχου τῆς νέας θεῖον τέλος, πόνοι δὲ Ἰωσήφ.
5 Περί της προελεύσεως και διαμορφώσεως της Παρακλητικής βλ.: Αγγελάτος, 1985. – Α. Αλυγιζάκη, Η Οκταηχία
στην Ελληνική Λειτουργική Υμνολογία. Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1985. – Σάθας, ρξθ΄. – Τρεμπέλας, Εκλο-
γή, πβ΄, 132.– Τωμαδάκης, 87-90. – Φουντούλης, Λειτουργική, 84-85. – Π. Χρήστου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΘΗΕ 6
(1965), 28-38. – S. Bacchiocchi, From Sabbath to Sunday. A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in
Early Christianity, Rome 1977. – A. Baumstark, Festbrevier und Kirchenjahr der syrischen Jakobiten, Paderborn 1910. – A.
Baumstark, Hymns, Encyclopaedia of Religion and Ethics, VII, Νέα Υόρκη 1951, 8-10. – Christ-Paranikas AG, LXX. –
Froyshov. – Ch. Hannick, Le text de l’ Oktoechos, Dimanche. Office selon les huit tons Ὀκτώηχος (La Prière des Églises
de Rite Byzantin 3), Chevetogne 1972, 37-60. – S. Heitz-S. Hausmmann, Das Gebert der orthodoxen Kirche (Orologion
und Oktoich), Κολωνία 1981. – J. Jeannin-J. Puyade, L’ Octoechos Syrien, Oriens Christianus n. s. ΙΙΙ, Λειψία 1913, 82-
104. – P. Jeffery, The Earliest Oktoechoi: The Role of Jerusalem and Palestine in the Beginning of Modal Ordering,
The Study of Medieval Chant, Paths and Bridges, East and West, In Honour of Kenneth Levy, ed. P. Jeffery, Γούντμπριτζ
2002, 147-210. – Sv. Kujumdzieva, Remodeling the Oktoechos: Purpose and Meaning (Based on Materials from the
12th through the 16th Century), Cantus Planus, Βουδαπέστη 2003, 67-89. – Sv. Kujumdzieva, Studying the Oktoechos:
From the Oktoechos to the Anastasimatarion, Church, State and Nation in Orthodox Church Music. Proceedings of the
Third International Conference on Orthodox Church Music, University of Joensuu, Finland 8-14 June 2009, The International
Society for Orthodox Church Music 2010. – H. Leclercq, Octoechos Syrien, DAGL 12 (1936), 1888-1900. – Fr. Nau,
Notice sur un nouveau ms. de l’ Octoechos de Sévère d’ Antioche, Journal Asiatic 12 (1896), 346-357. – ODB, 1520. –
Pitra, Hymnographie, 54. – H. J. W. Tillyard, The Hymns of the Oktoechos, MMB, Transcripta, part 1, III, Κοπεγχάγη
1940; part 2, V, Κοπεγχάγη 1949. – Taft, Bibliography of Hours, 365-367. – K. Weber, Octoechosforschungen, I. Teil,
Veröffentlichungen des slavischen Instituts 18, Λειψία 1937, 16-19. – Wellesz, 139-140. – E. Werner, The oldest sources of
octave and Octoechos, Acta Musicologica 20 (1948), 1-9.
6 Christ-Paranikas AG, XLVIII.
7 Émereau, EO 23 (1924). – Πρβλ. Τωμαδάκης, 85.
8 Βλ. σύνοψη των απόψεών τους στον Beck, 601.
224
2. Κατ’ ήχον κανόνες προς τιμήν του Ιησού, της Θεοτόκου και διαφόρων αγίων1
Αναγράφονται κατωτ. όσοι εκ των κατ’ ήχον κανόνων είναι γνωστοί (εκδεδο-
μένοι ή ανέκδοτοι2), με σκοπό να καταστεί εμφανής αφ’ ενός η έκταση της σχετιζό-
μενης με την Παρακλητική ποιητικής παραγωγής κανόνων, αφ’ ετέρου η σχέση της
υπάρξεως κανόνων με εννέα ωδές με τους κατ’ ήχον κανόνες.3 Άρα, είναι αυτονόητο
ότι η παράθεσή των κατ’ ήχον κανόνων είναι ενδεικτική.
α΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος.
Έχουν εκδοθεί τρεις κανόνες: του β΄,4 δ΄5 και πλ. δ΄ ήχου.6 Οι υπόλοιποι κανόνες
είναι άγνωστοι.
β΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου καὶ πανευφήμου ἀποστόλου Ἀνδρέ-
ου τοῦ Πρωτοκλήτου.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος. Είναι γνωστός μόνον ο κανόνας του β΄ ήχου.7
γ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων δώδεκα ἀποστόλων.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος.
Εκτός από τους οκτώ κατ’ ήχον κανόνες, οι οποίοι έχουν εκδοθεί στην Παρακλη-
τική,8 ο Ιωσήφ έχει συνθέσει και δεύτερη σειρά κατ’ ήχον κανόνων προς τιμήν
των αγ. αποστόλων. Από την σειρά αυτή είναι γνωστοί όλοι οι κανόνες, εκτός
από εκείνον ο οποίος έχει μελισθεί σε ήχο α΄.9 Είναι αξιοσημείωτη η ιδιαιτερό-
τητα των ακρ. των κανόνων αυτών, οι οποίες διαφοροποιούνται από την συνήθη
μορφή των ακρ. των κατ’ ήχον κανόνων, όπου με χρησιμοποίηση κάποιου αριθ-
μητικού δηλώνεται ότι ο κανόνας αποτελεί μέλος της σειράς κατ’ ήχον κανόνων.
Εξαίρεση αποτελεί η ακρ. του κανόνος του πλ. δ΄ ήχου: Θείοις μαθηταῖς ἔσχατον
πλέκω μέλος. Ἰωσήφ. Ίσως η ακρ. του (άγνωστου σε μας) κανόνος του α΄ ήχου
δήλωνε ότι ο κανόνας ήταν ο πρώτος εκ των οκτώ.
δ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου, ἀρχιεπισκόπου
Καισαρείας Καππαδοκίας τοῦ Μεγάλου.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος.10
Είναι γνωστός μόνο ο κανόνας του πλ. β΄ ήχου, ο οποίος έχει εκδοθεί στα AHG.11
ε΄. Κανόνες παρακλητικοὶ πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γε-
ωργίου τοῦ τροπαιοφόρου.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος12
Είναι γνωστοί και οι οκτώ κανόνες, εκδοθέντες υπό Σπ. Λαυριώτου, Κανόνες πα-
ρακλητικοί κατ’ ήχον εις τον άγιον Μεγαλομάρτυρα Γεώργιον Ιωσήφ του υμνο-
γράφου, αντιγραφέντες εκ Λαυριωτικού κώδικος Κ 132, Αγιορειτική Βιβλιοθήκη 2
1 Εκτός των κανόνων της εντύπου Παρακλητικής

2 Οι παρατιθέμενοι ανέκδοτοι κανόνες εντοπίσθηκαν σε καταλόγους χφφ. ή ειδικές μελέτες. Επειδή η παρουσίαση
των κατ' ήχον κανόνων αποσκοπεί μόνο στην σύνδεσή τους με την β΄ ωδή, δεν αναφέρονται κανόνες εντοπισθέντες κατά
την μελέτη των χφφ., ούτε οποιαδήποτε άλλη πληροφορία προέκυψε για τους γνωστούς μέχρι τώρα κατ’ ήχον κανόνες
από τα χφφ., διότι τα θέματα αυτά απομακρύνονται από τους στόχους του συγκεκριμένου κεφαλαίου.
3 Η παρουσίαση των κανόνων γίνεται βάσει του ονόματος του αγίου προς τιμήν του οποίου έχουν συντεθεί (αλφα-
βητικά). Κατ’ ήχον κανόνες διαφορετικών ποιητών προς τιμήν του ιδίου αγίου ανεγράφησαν ομοίως (αλφαβητικά) βά-
σει του ονόματος των ποιητών.
4 Έκδ. κανόνος: AHG XI, 23-31. Βλ. και AHG ΧΙ, 522.
5 Έκδ. κανόνος: AHG XI, 32-40. Βλ. και AHG ΧΙ, 522.
6 Έκδ. κανόνος: AHG XI, 41-49. Βλ. και Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον, 259. – Τωμαδάκης, 173. – AHG ΧΙ, 522.
7 Έκδ. κανόνος: AHG ΙΙΙ, 545-553. Βλ.: PG 105, 963, n. 5. – AHG III, 636.
8 Βλ. σχετικώς κατωτ., 000.
9 Βλ. Τωμαδάκης, 190-199.
11 AHG V, 1-11.
225
(1937-38), 9-30. Σημειωτέον ότι ο κανόνας του α΄ ήχου συνετέθη με εννέα ωδές.1
ς΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, τοῦ
μυροβλήτου καὶ θαυματουργοῦ.
Οι κανόνες έχουν εκδοθεί στο Θύρα τῆς μετανοίας, ἤτοι βίβλος κατανυκτική …
Ἥιτινι βίβλῳ προσετέθησαν … καὶ ὀκτώηχοι κανόνες τοῦ ἁγίου Δημητρίου …
Ἐνετίησι 1795.3 Οκτώ κανόνες κατ’ ήχον εξέδωσε ο Φ. Αγγελάτος.4 Δεν είναι γνω-
στός ο κανών του α΄ ήχου, οι κανόνες του β΄, γ΄, δ΄ και πλ. α΄ ήχου φέρονται ανωνύ-
μως και άνευ ακρ., οι δε κανόνες του πλ. β΄, βαρέος και πλ. δ΄ ήχου φέρουν ακρ.,
η οποία τους αποδίδει στον Ιωσήφ. Οι κανόνες ψάλλονται κάθε Τετάρτη και συ-
νετέθησαν με οκτώ ωδές εξ αρχής.5
ζ΄. Κανὼν τῶν Ἐγκαινίων τῆς Ἀναστάσεως.
ποιητής: ανώνυμος
Γνωρίζουμε μόνο τον κανόνα του α΄ ήχου, ο οποίος είναι ανέκδοτος και παραδί-
δεται από τον κώδ. Λαυρ. Ε 152.6
η΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.
(1) ποιητής: Αρσένιος
Είναι γνωστός μόνο ο κανόνας του γ΄ ήχου.7
(2) ποιητής: Ιγνάτιος
Οι κανόνες έχουν συντεθεί άνευ ακρ. και παραδίδονται ως κατ’ ήχον κανόνες
προς την Θεοτόκο στους κώδδ. Σιναϊτ. 776 και 791. Οι περισσότεροι αποδί-
δονται στον Ιγνάτιο· για ορισμένους απ’ αυτούς υπάρχουν μαρτυρίες χφφ., οι
οποίες τους προσγράφουν και σε άλλους ποιητές, αλλά οι ενδείξεις αυτές δεν
θεωρούνται ιδιαίτερης αξιοπιστίας. Προσθετέα η πληροφορία του Émereau,
EO 22 (1923), 434 ότι ο Ιγνάτιος έχει συνθέσει σειρά κατ’ ήχον κανόνων προς
την Θεοτόκο. Πρόκειται για τους κανόνες 491, 503, 519, 532, 547, 555, 567,
576, οι οποίοι έχουν όλοι συντεθεί με εννέα ωδές.
(3) ποιητής: Ιωάννης Μαυρόπους
Έχουν εκδοθεί: ένας κανόνας του α΄ ήχου,8 δύο κανόνες του β΄ ήχου9 και δύο
του γ΄ ήχου.10 Η ύπαρξη δύο κανόνων μελισμένων σε β΄ και δύο ακόμη σε γ΄ ήχο
οδηγεί στην σκέψη ότι ο Ιωάννης Μαυρόπους είχε συνθέσει δύο σειρές κατ’
ήχον κανόνων προς την Θεοτόκο, οι υπόλοιποι κανόνες όμως παραμένουν, εξ
όσων γνωρίζουμε, ακόμη άγνωστοι.
1 Βλ. κανών 276.

2 Τωμαδάκης, 120.
3 L. Petit, Bibliographie des Acolouthies Grecques, Subsidia Hagiographica 16, Bruxelles 1926, 59. – AHG VIII, 432.
4 Έκδ.: Αγγελάτος, 1382-1441.
5 Σ. Ευστρατιάδου, Αγιολογικά (Ο άγιος Δημήτριος εν τῃ υμνογραφίᾳ), ΕΕΒΣ 11 (1935), 131. – Τωμαδάκης, 119-
120. – Πρβλ. Δετοράκης, Θεσσαλονικείς υμνογράφοι, 77.
6 Βλ. Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 36 (1937), 30.
7 Έκδ. κανόνος: ΝΘ, 37-39. – ΕΘ, 317-320. Βλ. και Follieri, Αρδόμιος, 331.
8 Έκδ. κανόνος: ΕΘ, 7-11.
9 Έκδ. κανόνων: ΕΘ, 127-131. – ΕΘ 131-135 αντιστοίχως. – Η ακρ. του πρώτου κανόνος παραδίδεται στο ΕΘ στην
διδασκαλία και εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος ως εξής: Μολπὴν ᾄδω σοι δευτέραν, Θεο-
τόκε. Ὁ μοναχὸς Ἰωάννης. Η φράση αυτή παρουσιάζει μετρικό πρόβλημα. Το τροπ. το οποίο δημιουργεί το πρόβλη-
μα άρχ.: Ὀμβροτόκε νεφέλη θεόδροσε,/ τὴν κατεψυγμένην ψυχήν μου (ΕΘ, 129)· πρόκειται για το τρίτο τροπ. της ς΄
ωδής του κανόνος. – Ομοίως η ακρ. του δευτέρου κανόνος δηλώνεται στην διδασκαλία του ΕΘ και εξάγεται από τα αρ-
χικά γράμματα των τροπ. του κανόνος ως εξής: Μέλος φέρω σοι δεύτερον, Θεοτόκε. Ὁ μοναχὸς Ἰωάννης. Στην φρά-
ση αυτή παρουσιάζεται μετρικό πρόβλημα δημιουργούμενο από το τρίτο τροπάριο της ς΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Ὄλισθον
παθῶν αἰσχίστων/ παθὼν (ΕΘ, 133).
10 Έκδ. κανόνων: ΕΘ, 245-249. – ΕΘ, 241-245 αντιστοίχως. – Όπως και στους δύο προηγούμενους κανόνες η ακρ. του
πρώτου κανόνος σημειώνεται στην διδασκαλία και εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος ως εξής:
Τρίτον γεραίρω τὴν Θεοτόκον κόρην˙ ὁ πένης Ἰωάννης. Ομοίως υπάρχει μετρικό πρόβλημα, το δε αντίστοιχο τροπ. άρχ.:
Ὁ πάλαι ἐν ἐρήμῳ τῷ παλαιῷ/ θηλάσαι (ΕΘ 247)· πρόκειται για το τέταρτο τροπ. της ε΄ ωδής του κανόνος.
226
(4) ποιητής: Μανουήλ, ο μέγας ρήτωρ

Ευρίσκονται εκδεδομένοι τρεις κανόνες, αυτοί που έχουν μελισθεί σε α΄,1 β΄2
και γ΄ ήχο.3
(5) ποιητής: Μητροφάνης Σμύρνης
Ευρίσκονται εκδεδομένοι οι κανόνες του δ΄ και του πλ. δ΄ ήχου.4 Οι κανόνες
των υπολοίπων ήχων παραμένουν άγνωστοι.
(6) ποιητής: Νικηφόρος Μοσχόπουλος (;)
Είναι γνωστός μόνον ο κανόνας του β΄ ήχου.5
(7) ποιητής: Φώτιος, πατρ. Κων/λεως
Γνωρίζουμε τους κανόνες που έχουν μελισθεί σε α΄,6 γ΄,7 δ΄ ήχο8 και δύο κα-
νόνες σε πλ. δ΄ ήχο.9
Ο κανόνας του δ΄ ήχου και ο δεύτερος εκ των κανόνων του πλ. δ΄ ήχου συνε-
τέθησαν με εννέα ωδές.10 Η ύπαρξη δύο κανόνων σε ήχο πλ. δ΄ δείχνει (όπως
και στην περίπτωση των κανόνων του Ιωάννου Μαυρόποδος προς τιμήν της
Θεοτόκου11) ότι έχουν συντεθεί από τον Φώτιο δύο σειρές κατ’ ήχον κανόνων
προς ανύμνηση της Θεομήτορος.12
θ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Θωμᾶ.
ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος
Ο Σ. Ευστρατιάδης εντόπισε και τους οκτώ κανόνες, τους οποίους παραδίδει ο
κώδ. Λαυρ. Β 4, φφ. 35ν-85ν.13 Ο κανόνας του β΄ ήχου έχει συντεθεί με εννέα ωδές.14
ι΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἰακώβου.
Γνωρίζουμε τους κανόνες και των οκτώ ήχων.15
Οι κανόνες του α΄ και πλ. δ΄ ήχου είναι οι μόνοι που έχουν δ. ακρ., με β΄ ακρ.
ΔΕΣΠΟΙΝΑ (θεοτ.), επομένως οι ακρ. των κατ’ ήχον κανόνων του προς τιμήν του
αποστ. να σχηματίζουν «κύκλο» ως προς την β΄ ακρ.
ια΄. Κανόνες πρὸς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστόν.
ποιητής: Ιωάννης Μαυρόπους

3 Έκδ. κανόνος: ΝΘ, 29-31. – ΕΘ, 308-311.
4 Έκδ. κανόνων: ΝΘ, 47-49, ΝΘ, 105-106 αντιστοίχως.
5 Έκδ. κανόνος: ΝΘ, 20-21. – ΕΘ, 185-188. – Pitra, Analecta Sacra, I, 438. – Περί Νικηφόρου Μοσχοπούλου βλ.: Ελ.
Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου, Νικηφόρος Μοσχόπουλος, Αθήνα 1991 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). – Παπαηλιο-
πούλου, Κασσιανός, 126-132.
6 Έκδ.: ΝΘ, 9-11. – ΕΘ, 91-94. Βλ.: Pitra, Analecta Sacra, I, 438. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Εἷς ὕμνος, 3.
7 Έκδ.: ΝΘ, 33-35. – ΕΘ, 314-317. Βλ.: Pitra, Analecta Sacra, I, 438.
8 Ο κανόνας είναι ανέκδοτος. Βλ.: Pitra, Analecta Sacra, I, 439. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Εἷς ὕμνος, 3. – Émereau,
EO 24 (1925), 169 και κατωτ., κανόνας 535.
9 Ο πρώτος: Έκδ.: ΝΘ 111-113. Βλ.: Pitra, Analecta Sacra, I, 439. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Εἷς ὕμνος, 3. – Émereau,
EO 24 (1925), 169. Ο δεύτερος είναι ο κανόνας 585.
10 Βλ. κανόνες 535 και 585 αντιστοίχως.
11 Βλ. ανωτ. 000.
12 Περί των κανόνων αυτών του Φωτίου βλ. Κομίνης, Φώτιος, 25.
13 Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 37 (1938), 83-84. – Τωμαδάκης, 114-115, αρ. 37-44. – Παπαηλιοπούλου, Ταμεῖον, 54-56,
αρ. 87-94. – Η ακρ. του κανόνος του πλ. α΄ ήχου (άρχ.: Πάσαις ταῖς οὐρανίαις συνὼν δυνάμεσι) είναι στον κώδ. τετα-
ραγμένη. ακρ.: Πέμ<π>την, Θωμᾶ, σ<ο>ὶ νῦν δέησιν εἰ<σ>φέρω. Ἰωσήφ. Στη θέση ορισμένων από τα εκπεσόντα τροπ.
υπάρχουν άλλα, παρέμβλητα. Ο Ευστρατιάδης έχει σημειώσει λάθος την ακρ. του κανόνος: Πέμπτην, Θωμᾶ, σοὶ νῦν δέ-
ησιν φέρω. Ἰωσὴφ (η ενδεκασύλλαβη φράση είναι εσφαλμένη μετρικώς) και ακολούθως εξ αυτού η Follieri, III, 309 και ο
Τωμαδάκης, 115, αρ. 41. Στην επάνω ώα του φ. 61ν του κώδ. Λαυρ. Β 4 μεταγενέστερο χέρι έχει σημειώσει ως ακρ. του
κανόνος την φράση Πέμπτην δέησιν τήνδε, Θωμᾶ, σοὶ φέρω (σε άρτιο βυζαντινό δωδεκασύλλαβο)· μάλλον πρέπει να την
θεωρήσουμε ως (έμμετρη) παράφραση της ακρ. του κανόνος (παρελείφθη και το όνομα του ποιητού).
14 Βλ. κανών 44.
15 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 215-216. – Οι κανόνες έχουν συντεθεί από ποιητή μάλλον άπειρο, τουλάχι-
στον όσο επιτρέπουν να συμπεράνουμε οι ακρ. τους, οι οποίες είναι κάκιστες μετρικώς.
227
Είναι γνωστοί και οι οκτώ κανόνες (τους εξέδωσε η E. Follieri),1 τους οποίους
ο Ιωάννης Μαυρόπους, κατά την προσφιλή συνήθειά του, έχει συνθέσει άνευ β΄
ωδής.2
ιβ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάν-
νου τοῦ Θεολόγου.
(1) ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος
Όπως μας πληροφορεί ο L. Petit,3 είναι εκδεδομένοι και οι οκτώ κανόνες.4 Οι
κανόνες 492 και 521 του α΄ και γ΄ ήχου συνετέθησαν με εννέα ωδές, όμως η
β΄ ωδή δεν διασώθηκε στα χφφ.5
Πρόκειται για οκτώ κανόνες· έχουν και οι οκτώ συντεθεί με εννέα ωδές.6
ιγ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Καλυβίτου.
Γνωρίζουμε μόνο τον κανόνα του β΄ ήχου, ο οποίος είναι ανέκδοτος:
άρχ.: Ὑμνολογῆσαι τὴν ἁγίαν μνήμην σου
ακρ.: Ὕμνος δεύτερος τῷ θείῳ Ἰωάννῃ.7
ιδ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προφήτου Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ
Ἰωάννου.
(1) ποιητής: ανώνυμος
Οι κανόνες παραδίδονται στον κώδ. Χαλκ. 86.8
Έχουν εντοπισθεί δύο κανόνες του α΄ ήχου9 και ένας κανόνας του πλ. δ΄ ήχου.10
Η ύπαρξη δύο κανόνων του α΄ ήχου υποδηλώνει ότι ο Ιωάννης Μαυρόπους
έχει συνθέσει δύο σειρές κατ’ ήχον κανόνων προς τιμήν του Προδρόμου.11
ιε΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου.
(1) ποιητής: Ιώβ12
Γνωρίζουμε μόνο τον κανόνα του γ΄ ήχου, ο οποίος έχει εκδοθεί στο ΜΡ ΙΙΙ,
389-401.13
(2) ποιητής: Ιωσήφ υμνογράφος14
1 Βλ. Giovanni Mauropode, Otto canoni paracletici a N. S. Gesù Cristo, a cura di Enrica Follieri, Archivio italiano per la
storia della pietà 5 (1967), 48-185.
2 Βλ. Weyh, 46.
3 L. Petit, Bibliographie des Acolouthies Grecques, Subsidia Hagiographica 16, Bruxelles 1962. – Τωμαδάκης, 112, αρ. 23-30.
4 Θεοδώρητος αρχιμ., Κανόνες ὀκτώηχοι εἰς τὸν θεολόγον Ἰωάννην τὸν εὐαγγελιστήν, ποίημα τοῦ ἁγίου Ἰωσήφ τοῦ
Ὑμνογράφου, Εν Λειψίᾳ… 1799. – Επανέκδοση: AHG I, 496-498, 505-522. – Ο κανών του πλ. β΄ ήχου εξεδόθη και στο
ΜΡ Ι, 265-274. – Για τον κανόνα του πλ. δ΄ ήχου πρβλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, 2, 478.
5 Βλ. κανόνες 492 και 521.
6 Έκδ.: Μανάφης. – Πρβλ. Κομίνης, Φώτιος, 26 και κατωτ. κανόνες 493, 504, 522, 534, 549, 559, 568, 579.
7 Βλ. Ευλογίου Κουρίλλα Λαυριώτου, Αι προς αναθεώρησιν των εκκλησιαστικών βιβλίων γενόμεναι απόπειραι εν τῃ
Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ, ΝΣ 31 (1936), 235.
8 Αθηναγόρας μητροπ., Κατάλογος των χειρογράφων της εν Χάλκῃ μονής της Παναγίας, ΕΕΒΣ 11 (1935), 184.
9 Οι ακρ. των κανόνων είναι: Πρῶτον μέλπω μέλισμα σοί, τῷ Προδρόμῳ· ἔπος Ἰωάννου (Ευστρατιάδης, Ταμεῖον,
ΕΦ 45 (1946), 205) και Πρῶτον φέρω μέλισμα σοί, τῷ Προδρόμῳ· ἔπος Ἰωάννου (de Lagarde, Iohannis Euchaitorum
Metropolitae quae in codice Vaticano graeco 676 supersunt (Abhandlungen der k. Gesellschaft der Wissensch. Zu Cöttingen, Bd.
28, 1881), Cottingae 1882, 222).
10 Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 51 (1952), 31.
11 Το ίδιο φαίνεται ότι έχει συμβεί και με τους κανόνες του ίδιου ποιητού προς την Θεοτόκο (βλ. ανωτ., 000).
12 Canon tertius (Ioannis Euchaitae?) in Chrysostomum cum acrostichide … διερωτάται ο H. Stevenson, Codices manu-
scripti Palatini Graeci bibliothecae Vaticanae, Romae 1885, 67.
13 Πρβλ. Weyh, 57.
14 Τωμαδάκης, 126 (δεν έχει υπ’ όψιν του τον κανόνα του πλ. α΄ ήχου).
228
Είναι γνωστοί οι κανόνες σε ήχο πλ. α΄,1 πλ. β΄,2 βαρύ,3 και πλ. δ΄.4 Εξ αυτών
ο κανόνας 546, ο οποίος έχει μελισθεί σε πλ. α΄ ήχο συνετέθη με εννέα ωδές.
ιϛ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωσήφ τοῦ ὑμνογράφου.
Ο Ευτ. Τωμαδάκης αναφέρει δύο κανόνες, του πλ. β΄ και πλ. δ΄ ήχου,5 τους οποί-
ους και εξέδωσε.6
ιζ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Κλήμεντος, ἀρχιεπισκόπου
Ἀχρίδος Βουλγαρίας.
ποιητής: Δημήτριος Χωματιανός, αρχιεπισκ. Αχρίδος Βουλγαρίας
Είναι γνωστοί δύο κανόνες: του δ΄7 και πλ. δ΄ ήχου.8
ιη΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων ἐνδόξων, θεοστέπτων καὶ ἰσαποστόλων μεγά-
λων βασιλέων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης.
Γνωρίζουμε μόνο τον κανόνα ο οποίος έχει μελισθεί σε πλ. β΄ ήχο.9
ιθ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ ὄρει Γαλησίῳ.
Είναι γνωστός μόνον ο κανόνας του β΄ ήχου.10
κ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύ-
ρων τῆς Λυκίας.
Είναι γνωστός μόνον ο κανόνας που μελίσθηκε σε γ΄ ήχο. Ο κανών εκδίδεται
ακρωτηριασμένος (εξέπεσε η α΄ ωδή του).11
Οι κανόνες έχουν εκδοθεί.12
Οι κανόνες οι οποίοι έχουν μελισθεί σε ήχο δ΄ και πλ δ΄ συνετέθησαν με εν-
νέα ωδές.13
κα΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου πρωτοκορυφαίου ἀποστόλου Παύλου.
Είναι γνωστοί και οι οκτώ κανόνες.14
1 Βλ. κανόνας 546.

2 Έκδ.: AHG V, 460-470 (πρβλ. Vitali, Ανθολόγιον ΙΙ, ρνζ΄. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 388. – Ευστρα-
τιάδης, Το εορτολόγιον, 110. – Τωμαδάκης, 126).
3 Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 38 (1939), 321. – Πρβλ. Ευστρατιάδης, Το εορτολόγιον, 110. – AHG V, 601. – Τωμα-
δάκης, 126 (ο οποίος εσφαλμένα αναφέρει κώδ. Λαυρ. Δ 37).
4 Τωμαδάκης, 126. – Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων …, Ἀκολουθία τῆς ἁγίας Μεταλήψεως, καὶ αἱ θεῖαι Λειτουργίαι
τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, <Ῥώμη, ἐπιμελείᾳ Ph. Vitali>,
1738, ιη΄. – Σακελλίων, 251. – AHG III, 612, V, 605
5 Βλ. Τωμαδάκης, 102.
6 Τωμαδάκης, 244-254 και 257-271 αντιστοίχως.
7 Ευστρατιάδης, Ποιηταὶ καὶ ὑμνογράφοι, ΝΣ 53 (1958), 102. – Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Βυζ. Αναλ., 75.
8 Πρβλ. Ευστρατιάδης, Ποιηταί και υμνογράφοι, ΝΣ 53 (1958), 102. – «… είναι φανερόν ότι ο Χωματιανός εποίησεν
οκτώ κανόνας εις τον άγιον Κλημεντα, κατά τους οκτώ δηλαδή ήχους και ότι τύποις εκδεδομένοι είναι μόνον οι ποιηθέ-
ντες εις δ΄ και εις πλ. δ΄ ήχον» σημειώνει ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Βυζ. Αναλ., 76. Και σήμερα, εξ όσων τουλάχιστον
γνωρίζω, αγνοούμε τους υπόλοιπους κανόνες της σειράς. Οι δύο προαναφερθέντες κανόνες ευρίσκονται (κατά τη μαρτυ-
ρία του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως) εκδεδομένοι στο Ἡ ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος Ἀρχιεπι-
σκόπου Ἀχριδῶν (sic)…. συλλεχθεῖσα ἐκ τῶν συγγραμμάτων τοῦ τε Δημητρίου τοῦ Χωματινοῦ (sic) καί τοῦ Καβάσι-
λα… Ἐν Μοσχοπόλει 1742, 9 κ. ε. και 41 κ. ε. αντιστοίχως. Εκτός της σειράς των οκτώ κατ’ ήχον κανόνων ο Δημήτριος
Χωματιανός συνέθεσε έναν ακόμη κανόνα προς τιμήν του αγ. Κλήμεντος, ο οποίος επίσης έχει εκδοθεί στο προμνημονευ-
θέν έργο, 47 κ.ε. (βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Βυζ. Αναλ., 76).
9 Ευστρατιάδης, Ταμεῖον, ΕΦ 50 (1951), 155. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 202, αρ. 615.
10 ΜΒ ΙΙΙ, 45, εν υποσημειώσει (η μνήμη του οσ. τιμάται στο ΜΒ την 7η Νοεμ.). – Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 38
(1939), 163.
11 Έκδ. κανόνος: PG 96, 1384-1389. – Mai, SR, IX, 722-727.
12 Δ. Στρατηγόπουλου, Ο ιερός Φώτιος υμνογράφος του αγίου Νικολάου, Αθήνα 2009.
13 Βλ. κανόνας 531 και 578.
14 Pitra, Hymnographie, 83, Ευστρατιάδης. – Ταμείον, ΕΦ 51 (1952), 50-54. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 231-233, αρ.
229
κβ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Παύλου τοῦ ἐν Λάτρῳ.
ποιητής: Νικηφόρος Βλεμμύδης
Είναι γνωστός μόνο ο κανόνας του α΄ ήχου.1
κγ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἐνδόξου πρωτοκορυφαίου ἀποστόλου Πέτρου.
Είναι γνωστοί και οι οκτώ κανόνες.2
κδ΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων μαρτύρων Μηνᾶ τοῦ ἐν τῷ Κοτυαείῳ, Βίκτω-
ρος, Βικεντίου καὶ Στεφανίδος.
Είναι γνωστός μόνον ο κανών του γ΄ ήχου.3
κε΄. Κανόνες πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου, πρωτομάρτυρος καὶ ἀρχιδιακό-
νου Στεφάνου, ἑνὸς τῶν ἑπτὰ διακόνων.
Γνωρίζουμε και τους οκτώ κανόνες.5 Στον κανόνα του α΄ ήχου αποδόθηκε εκ πα-
ραδρομής β΄ ωδή.6
3. Διάγραμμα χρησιμοποιήσεως κανόνων στην Παρακλητική.
Στην έντυπη Παρακλητική υπάρχουν για κάθε ημέρα κανόνες αναφερόμενοι σε ορι-
σμένο (ανάλογα με την ημέρα) θέμα:
α΄. Κυριακή
Στο μεσονυκτικό:
– τριαδικοί κανόνες, ποιήματα Μητροφάνους, συντεθέντες άνευ ακρ. με οκτώ ωδές
εξ αρχής.
Στον όρθρο:
– αναστάσιμοι κανόνες, ποιήματα Ιωάννου Δαμασκηνού, συντεθέντες όλοι άνευ ακρ.
και με εννέα ωδές.
– σταυροαναστάσιμοι κανόνες, εκ των οποίων άλλοι εκδίδονται ανωνύμως κι άλλοι
προσγράφονται στους Ιωάννη Δαμασκηνό και Κοσμά μελωδό. Οι κανόνες έχουν συ-
ντεθεί άνευ ακρ. και οι του πλ. α΄ και πλ. β΄ ήχου έχουν εννέα ωδές.
– Κανόνες προς τιμήν της Θεοτόκου αποδιδόμενοι στους Ιωάννη Δαμασκηνό και Κο-
σμά μελωδό, συντεθέντες άνευ ακρ. με οκτώ ωδές εξ αρχής.
β΄. Δευτέρα
– κατανυκτικοί κανόνες, ποιητής των οποίων είναι ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, όπως φαί-
νεται από την ακρ. Οι κανόνες του γ΄, πλ. α΄ και βαρέος ήχου συνετέθησαν με β΄ ωδή.
– Κανόνες προς τιμήν των αγίων Ασωμάτων, ποιήματα Θεοφάνους Γραπτού7 συντε-
θέντες άνευ ακρ. και με οκτώ ωδές εξ αρχής.
712-719.
1 Βλ. Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 40 (1941), 82. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 126, αρ. 352.
2 Mai, SR, IX, 727-729. – PG 96, 1389-1394. – Pitra, Hymnographie, CXVII-CXXV, 83. – Weyh, 47. – Ευστρατιάδης, Τα-
μείον, ΕΦ 51 (1952), 49-52. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 229-231, αρ. 705-711.
3 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 38 (1939), 311. – AHG III, 602. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 91, αρ. 222.
4 Τωμαδάκης, 136-137.
5 Λάμπρος, ΙΙ, 377. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 135-137, αρ. 382-389.
6 Βλ. κατωτ. ,
7 Βλ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 302-307. Κατά την άποψη του Schirò ποιητής τους είναι ο Θεοφάνης Σι-
κελός (Schirò, Βυζ. Λογ., 177).
230
γ΄. Τρίτη
– κατανυκτικοί κανόνες, ποιητής των οποίων είναι ο Ιωσήφ ο υμνογράφος όπως φαί-
νεται από την ακρ., συντεθέντες όλοι με β΄ ωδή.
– Κανόνες προς τιμήν του Ιωάννου του Προδρόμου, ποιήματα Ιωσήφ Στουδίτου, συ-
ντεθέντες άνευ ακρ. Ο κανόνας του πλ. δ΄ ήχου συνετέθη με εννέα ωδές.
δ΄. Τετάρτη
– σταυρώσιμοι κανόνες, ποιητής των οποίων είναι ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, συντεθέ-
ντες με οκτώ ωδές εξ αρχής.
– Κανόνες προς τιμήν της Θεοτόκου, εκ των οποίων άλλοι παραδίδονται ανωνύμως,
άλλοι αποδίδονται στους Θεοφάνη και Ιωσήφ Στουδίτη. Συνετέθησαν άνευ ακρ. και
έχουν εξ αρχής οκτώ ωδές.
ε΄. Πέμπτη
Στον όρθρο
– κανόνες προς τιμήν των αγ. αποστόλων, ποιήματα Ιωσήφ υμνογράφου. Εξ αυτών ο
κανόνας του πλ. α΄ ήχου έχει συντεθεί με β΄ ωδή.
– Κανόνες προς τιμήν του αγ. Νικολάου, ποιήματα Ιωσήφ υμνογράφου. Οι κανόνες
του α΄ και γ΄ ήχου συνετέθησαν με εννέα ωδές.
ϛ΄. Παρασκευή
– σταυρώσιμοι κανόνες συντεθέντες με ακρ., η οποία δηλώνει το όνομα Ιωσήφ του
υμνογράφου. Ο κανόνας του α΄ ήχου συνετέθη με β΄ ωδή.
– κανόνες προς τιμήν της Θεοτόκου από τους οποίους άλλοι εκδίδονται ανωνύμως κι
άλλοι αποδίδονται στον Θεοφάνη. Εκ των ανωνύμως παραδεδομένων ο κανόνας του
α΄ ήχου αποδίδεται σε χφφ. στον Ιγνάτιο ή στον Ιωάννη Δαμασκηνό, ο δε κανόνας του
γ΄ ήχου στον Ιγνάτιο. Οι δύο αυτοί κανόνες συνετέθησαν με β΄ ωδή.
ζ΄. Σάββατο
– κανόνες εἰς πάντας τοὺς ἁγίους, συντεθέντες με ακρ. διά της οποίας αποδίδονται
στον Ιωσήφ υμνογράφο. Οι κανόνες του β΄ και γ΄ ήχου συνετέθησαν με εννέα ωδές.
– κανόνες προς τιμήν των κεκοιμημένων, ποιητής των οποίων είναι ο Θεοφάνης.
Έχουν όλοι συντεθεί με ακρ. και οκτώ ωδές εξ αρχής.
4. Συμπεράσματα στους κατ’ ήχον κανόνες
Συνοψίζοντας όσα προαναφέρθησαν για τους κατ’ ήχον κανόνες, εκδεδομένους

και ανέκδοτους, συμπεραίνουμε ότι έχει συντεθεί πλήθος κατ’ ήχον κανόνων και μάλι-
στα προς τιμήν όχι πολύ γνωστών αγίων. Η ένταξη των κανόνων αυτών στην λειτουρ-
γική πράξη πρέπει να συνδεθεί με τοπική λατρεία, φερωνύμους ναούς ή μονές κλπ.
Οι περισσότεροι από τους κατ’ ήχον κανόνες έχουν συντεθεί με ακρ. Υπάρχει
όμως στην Παρακλητική μεγάλος αριθμ. κατ’ ήχον κανόνων συντεθέντων άνευ ακρ.1
και αυτό δείχνει ότι η σύνθεση κατ’ ήχον κανόνων συνδέεται με την Οκτώηχο (βλ.
1 Βλ. τους κανόνες αυτούς κατωτ.,
231
τους αναστάσιμους κανόνες της Παρακλητικής του Ιωάννου Δαμασκηνού). Οι κατ’

ήχον κανόνες με ακρ. ανήκουν στην περίοδο εξέλιξης του κανόνος ως είδους και της
εξέλιξης της (μικρής) Οκτωήχου σε Παρακλητική.
Είναι γνωστοί1 κανόνες προς τιμήν της Θεοτόκου, που είναι εκδεδομένοι στην
Παρακλητική και στο Θεοτοκάριο και ψάλλονται σε διάφορες ημέρες· οι κανόνες αυ-
τοί παραδίδονται στον κώδ. Σιναϊτ. 776 ως σειρά κατ’ ήχον κανόνων, όπου συμπλη-
ρώνονται με τρεις ανέκδοτους κανόνες: πρόκειται για τους κανόνες που έχουν μελι-
σθεί σε πλ. β΄, βαρύ και πλ. δ΄ ήχο και οι οποίοι μέχρι σήμερα ήταν άγνωστο ότι απο-
τελούσαν, από κοινού με τους εκδεδομένους, σειρά κατ’ ήχον κανόνων προς την Θε-
ομήτορα.
Η σύνθεση κατ’ ήχον κανόνων με β΄ ωδή φαίνεται ότι είναι φαινόμενο τυχαίο.
Η ύπαρξη β΄ ωδής σε όλους τους αναστάσιμους κανόνες του Ιωάννου Δαμασκηνού
(παρά την επίμονη διαβεβαίωση του Ιω. Ζωναρά περί του αντιθέτου)2 καθώς και
στους οκτώ κανόνες προς την Θεοτόκο, που παραδίδει ως σειρά κατ’ ήχον κανό-
νων ο κώδ. Σιναϊτ. 776, επιτρέπουν την υπόθεση (λαμβανομένου υπ’ όψιν και του
πρωίμου της εποχής, κατά την οποία συντίθενται οι κανόνες αυτοί) ότι οι άνευ ακρ.
κατ’ ήχον κανόνες αποτελούνταν από εννέα ωδές. Η σύνθεση σειράς κατ’ ήχον κα-
νόνων με ακρ. και β΄ ωδή3 πρέπει να θεωρηθεί ως το επόμενο βήμα στην εξέλιξη
της συγκεκριμένης τάσεως. Η χρησιμοποίηση κανόνων με εννέα ωδές είναι βασικό
χαρακτηριστικό της αρχαίας Οκτωήχου, όπως φαίνεται από την Οκτώηχο που πα-
ραδίδεται στο αρχαίο Τροπολόγιο της Ιερουσαλήμ. Το Τροπολόγιο παρέχει ο κώδ.
Σιναϊτ. Georgian 18 του ι΄ αι.4
Ως προς τους ποιητές των κατ’ ήχον κανόνων οδηγούμεθα στα εξής συμπερά-
σματα:
α΄) Κατ’ ήχον κανόνες έχουν συνθέσει οι εξής ποιητές:5
Ανώνυμος: 8 σειρές κατ’ ήχον κανόνων
Αρσένιος: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν της Θεοτόκου)6
Δημήτριος Χωματιανός: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν Κλήμεντος Αχρίδος)7
Θεοφάνης Γραπτός: 4 σειρές κατ' ήχον κανόνων8
Ιγνάτιος: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν της Θεοτόκου)9
Ιωάννης Δαμασκηνός: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (αναστάσιμοι)10
Ιωάννης Μαυρόπους: 9 σειρές κατ’ ήχον κανόνων11
1 Βλ. σχετικώς ανωτ.,

2 Βλ. ανωτ., σ.
3 Βλ. κατωτ., σ.
4 Πρβλ. Froyshov, 165.
5 Τα ονόματα των ποιητών αναγράφονται αλφαβητικώς. Τα αφορώντα στην επιλογή της βιβλιογραφίας σχετικά με
κάθε ποιητή βλ. κατωτ., σ.
6 Περί των ποιητών με το όνομα Αρσένιος βλ. Follieri, Αρδόμιος, 329-344, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
7 Περί Δημητρίου Χωματιανού Βλ.: Émereau, EO 22 (1923), 25. – Follieri, V1, 264. – L. Petit, άρθρο στο DTC.
8 Ζερβουδάκη, 133-136.
9 Περί ποιητών με το όνομα Ιγνάτιος βλ. κατωτ.
10 Περί Ιωάννου του Δαμασκηνού βλ. κατωτ.,
11 Περί Ιωάννου του Μαυρόποδος, μητροπολίτου Ευχαΐτων βλ.: Α. Καρπόζηλου, Συμβολή στη μελέτη του βίου και
του έργου του Ιώαννη Μαυρόποδος, Ιωάννινα 1982. – Σ. Ευστρατιάδου, Ιωάννης ο Μαυρόπους, Εναίσιμα Χρυσο-
στόμου Παπαδοπούλου αρχιεπισκόπου Αθηνών, εν Αθήναις 1931, 405-437. – Μ. Φούγια, Ιωάννης Μαυρόπους, μη-
τροπολίτης Ευχαΐτων, Αλεξάνδρεια 1955. – R. Anastasi, «II canzoniere» di Giovanni di Euchaita, Siculorum Gymnasium
n.s. 22 (1969), 109-144. – Beck, 555-556. – C. Bonis, Worship and Dogma: John Mauropous, Metropolitan of Euchaita
(11th century): His canon on the Three Hierarchs and its Dogmatic Significance, Polychordia, Festschrift Franz Dölger,
Άμστερνταμ 1966, 1-23. – J. Dräseke, Johannes Mauropus, BZ 2 (1983), 461-493. – Émereau, EO, 23 (1924), 197-198.
– Follieri, V1, 274-275. – E. Follieri, Santi occidentali nell’ innografia bizantina, Atti del convegno internazionale sul tema:
L’ Oriente Cristiano nella storia della civiltà, Accademia Nazionale Dei Lincei, Quad. 62, Ρώμη 1964, 259 κ. ε. – Giovanni
Mauropode, Otto canoni parakletiki a N. S. Gesù Cristo a cura di Enrica Follieri, Archivio Italiano per la storia della pietà
5 (1967). – E. Follieri, The «living Hirmologion» in the Hymnographic production of John Mauropus Metropolitan of
232
Ιώβ: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν Ιωάννου του Χρυσοστόμου)1
Ιωσήφ Στουδίτης: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν του Προδρόμου)2
Ιωσήφ υμνογράφος: 18 σειρές κατ’ ήχον κανόνων3
Κοσμάς μελωδός: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (σταυροαναστάσιμοι)4
Μανουήλ, μέγας ρήτωρ: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν της Θεοτόκου)5
Μητροφάνης Σμύρνης: 2 σειρές κατ’ ήχον κανόνων6
Νικηφόρος Βλεμμύδης: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν του Παύλου του εν
Λάτρω)7
Νικηφόρος Μοσχόπουλος: 1 σειρά κατ’ ήχον κανόνων (προς τιμήν της Θεοτόκου)8
Φώτιος, πατρ. Κων/λεως: 4 σειρές κατ’ ήχον κανόνων (4 σειρές κατ' ήχον κανόνων)9
β΄) Ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, ο πολυγραφότερος των εκκλησιαστικών ποιητών, εί-
ναι ο ποιητής των περισσοτέρων σειρών κατ’ ήχον κανόνων. Τον ακολουθεί ο Ιωάννης
Μαυρόπους. Η μεγάλη ποιητική παραγωγή κατ’ ήχον κανόνων από τον Ιωσήφ οφεί-
λεται στην συμβολή του στην διαμόρφωση της Παρακλητικής.
γ΄) Πολλές φορές, ο ίδιος ποιητής έχει συνθέσει και δεύτερη σειρά κατ’ ήχον κα-
νόνων προς ανύμνηση του ίδιου προσώπου. Συγκεκριμένα: ο Ιωάννης Μαυρόπους
έχει συνθέσει δύο σειρές κατ’ ήχον κανόνων προς τιμήν της Θεοτόκου.10 Ομοίως προς
τιμήν του Προδρόμου.11 Ο Ιωσήφ ο υμνογράφος συνέθεσε δύο σειρές κατ’ ήχον κα-
νόνων προς τιμήν των αγ. αποστ.12 Επίσης δύο σειρές κατανυκτικών13 και δύο σειρές
σταυρώσιμων14 κανόνων. Ο πατρ. Φώτιος είναι ποιητής δύο σειρών κατ’ ήχον κανό-
νων προς τιμήν της Θεοτόκου.15
Euchaita, Studies in Eastern Chant 4 (1979), 54-75. – J. M. Hussey, The Authorship of the «Sex Hymni» attributed to St.
John of Damascus, Journal of Theological Studies 47 (1946), 200-203. – J. M. Hussey, The Canons of John Mauropus, Journal
of Theological Studies 37 (1947), 70-73. – M. Jugie, άρθρο στο DTC Χ1, 443-444. – R. Schlötterer, Johannes Mauropus,
LTK 5 (1960), 1060.
1 Περί του ποιητού Ιώβ βλ. κατωτ.,
2 Περί του Ιωσήφ του Στουδίτου βλ. κατωτ.,
3 Περί του Ιωσήφ του υμνογράφου βλ. κατωτ.,
4 Περί Κοσμά του μελωδού βλ.: Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός. – Ευστρατιάδης, Κοσμάς ο μελωδός. – Θ. Ξύδη,
Κανόνες δεσποτικών εορτών Κοσμά του Μαϊουμά, Ακτίνες, 12 (1949), 279-285, 328-337, 387-391 (= Θ. Ξύδη, Βυζαντι-
νή Υμνογραφία, Αθήνα 1978, 87-114. – Τρεμπέλας, Εκλογή, ιη΄-κ΄ – Τωμαδάκης Εισαγωγή, 59-64. – Beck, 515-516. – A.
Chappet, Cosmas de Maouma, DACL, III, 2993-2997. – Christ- Paranikas AG, 161-204. – Émereau, EO 22 (1923), 20-22.
– Follieri, V1, 288. – M. Jugie, Kosmas, Catholicisme III, 226-227. – Krumbacher-Σωτηριάδης, Α΄, 674-676. – Pitra, Analecta
Sacra, I, 400-417. – O. Strunk, Essays on Music in the Byzantine World, New York 1977, 270. – L. Tardo, L’ ottoeco nei
manoscritti melurgici, BBGG 1 (1947), 137-140. – W. Tillyard, A canon by Saint Cosmas, BZ 28 (1928) 25-37.
5 Περί Μανουήλ, του μεγάλου ρήτορος, βλ. Émereau, EO 23 (1924), 408. – Follieri, V1, 292.
6 Περί του Μητροφάνους Σμύρνης βλ. ανωτ.,
7 Περί του Νικηφόρου Βλεμμύδου βλ. Émereau, EO 23 (1924), 412. – Follieri, V1, 295.
8 Περί του Νικηφόρου Μοσχοπούλου βλ. ανωτ.,
9 Περί του πατρ. Φωτίου βλ. κατωτ.,
233
I. ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗΣ1
Περίοδος του α΄ ήχου
483. Κυριακή: Κανὼν ἀναστάσιμος.

άρχ.: Ὁ χερσὶν ἀχράντοις ἐκ χοὸς
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, η΄-ιδ΄
κώδδ.: Σιναϊτ. 776, φ. 9r-v, 779, φ. 47r-v3
484. Κυριακή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ὑπείκει φόβῳ, Παντάνασσα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΕΘ, 23-26
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΕΘ
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 137-138, Σιναϊτ. 785, φ. 72ν4
485. Δευτέρα: Κανὼν κατανυκτικός.

άρχ.: Ἔχοντες νηστείας τὸν καιρὸν
1 Όπως και στην έντυπη Παρακλητική, η παρουσίαση των κανόνων γίνεται κατ’ ήχο (κατά εβδ.). Αναγράφεται η ημέ-
ρα κατά την οποία ψάλλεται ο κανόνας: για τους εκδεδομένους κανόνες είναι η ημέρα που αναγράφεται στην έκδ. τους,
για τους ανέκδοτους κανόνες η ημέρα που αναγράφεται στο χφ. Προκειμένου περί των εκδεδομένων στο ΕΘ κανόνων (οι
οποίοι εκδίδονται δίχως να αναφέρεται η ημέρα κατά την οποία ψάλλονται) παρατίθενται την ημέρα με την οποία ανα-
φέρονται στο χφ., το οποίο παρέχει την εκπεσούσα στο ΕΘ β΄ ωδή του κανόνος. Επικρατεί ρευστότητα ως προς τις ημέρες
κατά τις οποίες ψάλλονται πολλοί από τους κανόνες του κύκλου της Παρακλητικής (κυρίως κανόνες της Θεοτόκου), επο-
μένως η αναφερομένη ημέρα είναι συχνά ενδεικτική. Οι κανόνες για τους οποίους δεν έχουμε μνεία της ημέρας την οποία
ψάλλονται παρατίθενται στο τέλος των κανόνων του αντίστοιχου ήχου (αλφαβητικά, αν είναι περισσότεροι του ενός). Κα-
νόνες ψαλλόμενοι την ίδια ημέρα παρατίθενται βάσει του περιεχομένου τους και, αν υπάρχουν περισσότεροι κανόνες του
ίδιου περιεχομένου, αναγράφονται αλφαβητικά. Ο προτασσόμενος της ημέρας αριθμ. είναι (όπως και στους κανόνες των
ακινήτων εορτών) ο αυξ. αριθμ. του κανόνος (συνεχίσθηκε η ενιαία αρίθμηση).
2 Βλ. Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΝΣ 26 (1931), 732.
3 Παρατίθεται κατωτ. η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ… Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ μετὰ νάρκωσιν σαρκὸς
Λίθον ἐκύλησας,/ θύρας, σωτήρ, ἐπέτασας
Δεῦτε καὶ ἴδετε/ τὸν τόπον ὅπου ἔκειτο
(θεοτ.) Μύρα κομίζουσαι/ γυναῖκες εἰσῆλθον ὄρθριαι
4 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 266, αρ. 65. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 56, αρ. 2. – Τον κα-
νόνα παραδίδουν και οι κώδδ. Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 666 (βλ. Winkley, 270, no 1). – Παρατίθεται η αρχή των τροπ.
της β΄ ωδής από τον Σιναϊτ. κώδ.:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν/ τὸν σωτῆρα τοῦ κόσμου… ΕΕ 203, αρ. 289, Γερμανού, σε
ήχο βαρύ = ΕΕ 226, αρ. 324, Γερμανού, σε ήχο πλ. δ΄ (180)
Ὄρος σε μυστικὸν θεωρήσας
Δάκρυα ψυχικῶν ἐκ βλεφάρων
Ἤμειψας τῆς προμήτορος Εὔας
(θεοτ.) Ἔχουσα πρὸς Θεὸν παρρησίαν
5 Στο φ. 45 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 780 σημειώνεται: Ἰωσὴφ μοναχοῦ και στο φ. 50 (διδασκαλία) του κώδ.
Σιναϊτ. 790 Ἰωσήφ. Ο Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 262, αρ. 65, σημ. 2 αποδίδει τον κανόνα μετ’ επιφυλάξε-
235
ανέκδοτος κανόνας1
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 89ν-90ν, Δ.γ. ΧΙ, φφ. 121ν-123ν, Δ.γ. ΧΙΙ, φφ. 1-3ν, Σινα-
ϊτ. 779, φφ. 50-52ν, 778, φφ. 59ν-64, 780, φφ. 45-47ν, 824, φφ. 48-54ν
486. Τρίτη: Κανὼν κατανυκτικός.

άρχ.: Δουλούμενος πάθεσι τῆς ἁμαρτίας/ προσπίπτω σοι, Κύριε,
ακρ.: Δέχοιο, Χριστέ, τούσδε τοὺς ἐμοὺς λόγους. Ἰωσήφ.2
έκδ. κανόνος: ΠαV, κ΄-λβ΄
η β΄ ωδή εξέπεσε στην οικεία θέση στην ΠαV
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φκη΄4
487. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Ἰωάννην, ἀρχιεπίσκοπον
Κωνσταντινουπόλεως τὸν Χρυσόστομον.
άρχ.: Παγχρύσοις σου δόγμασιν/ καταχρυσώσας
ανέκδοτος κανόνας
κώδδ.: Σιναϊτ. 778, φφ. 81ν-85ν, 783, φφ. 11ν-16
488. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Τῆς φιλανθρωπίας σου, Χριστέ,
ακρ.: Τὸν εὐχάριστον αἶνον, ἁγνή, προσδέχου., ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ («ύστερα»
θεοτ.)6
έκδ. κανόνος: Follieri, Un theotocarion, 52-63

489. Πέμπτη: Κανὼν πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων δώδεκα
ἀποστόλων.
ήχος α΄. Τῷ τὴν θάλασσαν τεμόντι (προς το: Ἀναστάσεως ἡμέρα)
άρχ.: Τοὺς λαμπτῆρας τῶν ἐν σκότει
ακρ.: Τοὺς τοῦ Λόγου μαθητὰς εὐφημεῖν θέμις.
ων στον Ιωσήφ τον υμνογράφο.

1 Πρβλ.: Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 262, αρ. 38 (: Τρίτη). – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 56, αρ. 3.
2 Περί της ακρ. του κανόνος βλ. και κατωτ.,
3 Τωμαδάκης, 187, αρ. 387 (όπου επισημαίνεται η ελλιπής έκδοση του κανόνος στην ΠαΡ και η νόθευση του κειμέ-
νου). – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 259, αρ. 21. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 56, αρ. 5.
4 Ορισμένων κανόνων (κυρίως ποιημάτων του Ιωσήφ) οι β΄ ωδές έχουν εκδοθεί στο τέλος της ΠαV, σε «παράρτη-
μα» με β΄ ωδές, στο οποίο παραπέμπεται κάθε φορά ο αναγνώστης (βλ. και ανωτ., 145, σημ. 1). Σημειωτέον ότι ο Ευτ.
Τωμαδάκης στην πρώτη μελέτη του για την Παρακλητική (βλ. Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄) έχει χρησιμοποι-
ήσει μόνο την ΠαΡ.
5 Ο κανόνας παραδίδεται στους κώδδ. ανωνύμως. Τον αποδίδουμε στον Ιωσήφ τον υμνογράφο βάσει όσων αναφέρει
ο Τωμαδάκης, 89 (: δεν έχει υπ’ όψιν του τον κανόνα).
6 «Ύστερα» θεοτ. έχει επικρατήσει να αποκαλούνται τα τελευταία τροπ. των ωδών των κανόνων προς την Θεοτόκο.
8 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 259, αρ. 22. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 58, αρ. 10.
236
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 36-37, Δ.γ. ΧΙ, φφ. 10-13, Δ.γ. ΧΙV, φφ. 5ν-8ν, Δ.γ. ΧVII,
φφ. 9-12, Δ.γ. ΧVIII, φφ. 45ν-49ν, Σιναϊτ. 783, φφ. 17ν-22ν, 793, φφ. 28-34ν, 798,
φφ. 28-36
490. Πέμπτη: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Νικόλαον, ἀρχιεπίσκοπον
Μύρων τῆς Λυκίας τὸν θαυματουργόν.
άρχ.: Στεφάνοις κοσμούμενος/ δικαιοσύνης
ακρ.: Σοί, Νικόλαε, πρῶτον εἰσφέρω μέλος, ἐγὼ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, μδ΄-μθ΄
η β΄ ωδή εξέπεσε στην ΠαV
κώδδ.:2 Crypt. Δ.γ. ΧΙ, φ. 130r-v, Σιναϊτ. 779, φ. 66r-v, 791, φ. 14ν3
491. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἐν τῷ πελάγει τῶν δεινῶν/ καὶ τῇ ζάλῃ τῶν παθῶν
ακρ.: —
ποίημα Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού4
έκδ. κανόνος ΠαV, νβ΄-νς΄. – ΕΘ, 58-60
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΕΘ και στην ΠαV, στην οικεία θέση
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φκθ΄
492. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγελιστὴν
Ἰωάννην τὸν Θεολόγον.
άρχ.: Βροντήσας τα ἄρρητα/ τῇ οἰκουμένῃ/ βροντῆς υἱὸς
ακρ.: Βροντῆς δυσωπῶ τὸν γόνον θείοις λόγοις. Ἰωσήφ.
η β΄ ωδή εξέπεσε στα AHG
άρχ.: Πρὸς τὸ ὑπερβάλλον ἀφορῶν/ τῆς εὐσπλαχνίας σου
ακρ.: Πρώτην κομίζω σοι, δέησιν, παμμάκαρ. Φώτιοςς.
1 Τωμαδάκης, 187-188, αρ. 390.

2 Τωμαδάκης, 188, σημ. 1. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 262, σημ. 1. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλη-
τικής Β΄, 97, αρ. 169.
3 Παραθέτουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ… Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 164 (46)
Ἱκετηρίαν σοι/ διηνεκῶς προσφέρομεν
Κόσμου τοῖς πάθεσι/ μεμολυσμένος, Κύριε,
Ὅλην τὴν ἔλλαμψιν/ τοῦ παναγίου Πνεύματος
(θεοτ.) Λύσιν παράσχου μοι/ ἁμαρτημάτων, Δέσποινα,
4 Ο κανόνας εκδίδεται στην ΠαV ανωνύμως, στο δε ΕΘ επ’ ονόματι Ιωάννου Δαμασκηνού. Το όνομα του Ιγνατίου
(στον οποίο αποδίδει τον κανόνα και ο Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 266, αρ. 67. – Τωμαδάκης, Κανόνες Πα-
ρακλητικής Β΄, 57, αρ. 8) διαβάζουμε στην ώα του φ. 81ν του κώδ. Σιναϊτ. 778, στο φ. 38 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ.
788 και στο φ. 61 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 791.
5 Τωμαδάκης, 112, αρ. 23. – Βλ. και ανωτ., σ.
6 Για τις προ των AHG εκδόσεις του κανόνος βλ. διεξοδικώς εις AHG Ι, 476-481.
237
ποίημα Φωτίου, πατρ. Κων/λεως

έκδ. κανόνος: Μανάφης, 500-5081
494. Παρασκευή: Κανὼν σταυρώσιμος.

άρχ.: Παθεῖν ἠνέσχου δι’ ἡμᾶς/ ὁ τῇ φύσει ἀπαθὴς
ακρ.: Πάθος τὸ σεπτὸν αἰνέσω τοῦ Δεσπότου. Ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, να΄-νϛ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φκη΄-φκθ΄
495. Σάββατο: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Δεῦτε, πάντες συνέλθωμεν, πιστοί,
ακρ.: —
κώδδ.: Brit. Mus. Add. 41180, Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 141-142, Δ.γ. ΧΙΙ, φφ. 10-12ν,
Lyell 94, Σιναϊτ. 785, φφ. 87ν-90ν
496. Κανὼν παρακλητικὸς καὶ ἐγκωμιαστικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Τίς τὰ μεγαλεῖά σου εἰπεῖν
ακρ.: Τὰς <αἱρ>έσ<ε>ις δίωξον, ὦ Θεητόκε. χρδ.3
497. Κανὼν ἱκετήριος εἰς τὸν φιλάνθρωπον Κύριον καὶ εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεο-
τόκον.4
ήχος α΄. Πικρᾶς δουλείας ῥυσθεὶς Ἰσραὴλ
άρχ.: Χειρῶν σου πλάσμα ὑπάρχοντες
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 782, φφ. 10-13
1 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του ευαγγελ.
Ιωάννου (βλ. Κομίνης, Φώτιος, 26).
2 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 266-267, αρ. 68. – Winkley, 270, no 7.
3 Τα αρχικά γράμματα των τριών τελευταίων τροπ. δεν εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος, αλλά ακολουθούν τον
βυζαντινό δωδεκασύλλαβο.
4 Την φράση αυτή διαβάζουμε για τον κανόνα στον κώδ. Σιναϊτ. 782, φ. 10 (διδασκαλία).
5 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 59, αρ. 13.
238
Περίοδος του β΄ ήχου
498. Κυριακή.1 Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος β΄. Βυθοῦ ἀνεκάλυψε πυθμένα
άρχ.: Ἡ πάντων ὑπήκοος ἐν θλίψει
ακρ.: ΘΕΟΥ ΧΑΡΙΣ («ύστερα» θεοτ.)2
κώδδ.:3 Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 142-143, Δ.γ. Χ, φφ. 138ν-143ν, Σιναϊτ. 779, φ. 83, 785, φ. 914

άρχ.: Ὁ τοῦ κόσμου ἄρχων, ἀγαθέ,/ ὧ ἐπεγραψάμεθα
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, οδ΄-οθ΄
κώδ.: Σιναϊτ. 779, φφ. 79ν-805
500. Δευτέρα: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος β΄. Τῷ τὴν ἄβατον/ κυμαινομένην θάλασσαν
άρχ.: Ἐγκωμίων σοι/ ἀειθαλὲς διάδημα
ακρ.: Ἐγκωμιάζει τὴν Θεητόκον Θέκλα.,6 ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα θεοτ.)7
1 Κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785.

2 Η ακρ. σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των «υστέρων θεοτοκίων», τα οποία δεν υπάρχουν στο ΕΘ, παρα-
δίδονται όμως στον κώδ. Σιναϊτ. 785, φφ. 90ν-94. Σημειώνουμε την αρχή τους:
ωδή α΄. Θαρροῦντες βοῶμέν σοι, Παρθένε· πρόφθασον
ωδή β΄. Ἐφάπλωσον, ἁγνή, τὰς σὰς παλάμας
ωδή γ΄. Ὁ κόλπων πατρικῶν μὴ χωριζόμενος
ωδή δ΄. Ὑπόταξον, Δέσποινα, ἐχθροὺς ὑπὸ πόδας
ωδή ε΄. Χηρῶν καὶ ὀρφανῶν ἀντίληψις, ἁγνή,
ωδή ς΄. Ἀπειράνδρως τεκοῦσα τὸν Κύριον ὤφθης (έκδ.: ΕΘ, 161)
ωδή ζ΄. Ῥήμασιν δολίοις μελετῶσιν ἀεὶ
ωδή η΄. Ἵνα τὸ ὄνομα τὸ σόν, Θεοτόκε, ἐπὶ γῆς (έκδ.: ΕΘ, 161)
ωδή θ΄. Σὲ προσκυνοῦμεν, ἄχραντε, ἁγνή,
3 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 267, αρ. 69. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 61, αρ. 22. – Ο κα-
νόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 666 (βλ. Winkley, 270, no 7).
4 Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Θεὸς ἀληθινὰ τὰ ἔργα αυτοῦ… ΕΕ 44, αρ. 59, Γερμανού (30)
Ὡς μήτηρ τῆς ζωῆς (τοῦ Θεοῦ: Σιναϊτ. 785) θανατηφόρου/ ἐξάρπασον
Ἐκ γλώσσης πονηρᾶς ἐχθρῶν ἀδίκων
Ὀδόντας ὡς ξυρὸν ἠκονημένους
Ψευδηγόρον βουλὴν συκοφαντούντων
Ἐφάπλωσον, ἁγνή, τὰς σὰς παλάμας
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας… ΕΕ 41, αρ. 55, Ιωάννου (81)
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ παραστὰς Πιλάτῳ
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ ἐν σταυρῷ τὰς χεῖρας
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι/ ὁ θριαμβεύσας ὄφιν
(θεοτ. ) Τῷ θείῳ τόκῳ σου, Δέσποινα,/ τὴν ἐν Ἐδὲμ
6 Η ακρ. του κανόνος στο ΕΘ δηλώνεται εσφαλμένα: Ἐγκωμιάζει τὴν Θεοτόκον Θέκλα (η οποία επαναλαμβάνεται:
Follieri, I, 348. – Topping, 106). Ο Νικόδημος Αγιορείτης από την ακρ. του κανόνος έχει αντιληφθεί μόνο το ΘΕΚΛΑ (ωδές
η΄ και θ΄). Στο ΝΘ η ακρ. είναι: Ἐγκωμιάζει τὴν Θεητόκον Θέκλη.
7 Βλ. Weyh, 37, όπου με αναφορά στο κείμενο αποδεικνύεται ότι ο κανόνας είναι ποίημα Θέκλης μοναχής. Πρβλ.
και Émereau, EO 24 (1925), 176. Την έντονη παρουσία του προσωπικού στοιχείου της υμνογράφου και την έντονη συ-
ναισθηματική φόρτιση στον κανόνα (στον οποίο παρουσιάζονται γυναίκες–υποδείγματα πίστεως και αρετής) επισημαί-
νει η Topping, 104-107: «Thecla offers to Greek letters not only a hymn to the Mother of God, but more importantly her
239
ποίημα Θέκλης μοναχής

έκδ. κανόνος ΝΘ, 22-23. – ΕΘ, 166-1681
κώδ.: Σιναϊτ. 785, φ. 94ν

άρχ.: Ἑαυτούς, ἀδελφοί,/ πρὸ τῆς ἐξόδου κλαύσωμεν
ακρ.: Ἐμοῖς ὀδυρμοῖς χώραν, ὦ σῶτερ, νέμοις. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, ϟ ΄-ϟ ς΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φκθ΄
502. Τετάρτη: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος β΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ ᾆσμα καινόν,/ ὅτι παραδόξως
άρχ.: Δέσποινα, Θεοτόκε, δέξαι ἡμῶν/ καὶ νῦν τὰς δεήσεις
ακρ.: ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ («ύστερα» θεοτ.)
ποίημα Βασιλείου
503. Τετάρτη: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος β΄. Δεῦτε, λαοί,/ ᾄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ, τῷ Θεῷ
άρχ.: Πάντες, πιστοί,/ δεῦτε συμφώνως τιμήσωμεν
ακρ.: —
η β΄ ωδή εξέπεσε στο ΕΘ5
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 145-146, Σιναϊτ. 776, φ. 80r-v, 785, φφ. 100v-101, 790,
φ. 163, 791, φφ. 63v-646
504. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγελιστὴν Ἰω-
άννην τὸν Θεολόγον.
testament to a woman’s life spent in harmony with God» (Topping, 107).

2 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Bucur. Acad. 324 (261), Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 666 (βλ. Winkley,
270, no 7). – Παρατίθεται η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Πάλιν Ἰησοῦς, πάλιν μυστήριον… ΕΕ 36, αρ. 49, ανωνύμου (157)
Ὤδινεν ἡ γῆ, παρθένος γῆ καθαρὰ
Μέγα καὶ φρικτὸν καὶ φοβερὸν
Ἴθυνον ἡμῶν τὰς τρίβους, μήτηρ Θεοῦ,
Λόγος πεφυκὼς ἁπλοῦς, ἀσύνθετος
3 Τωμαδάκης, 189, αρ. 395. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 97, αρ. 171.
5 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Brit. Mus. Add. 41180, Lyell 94, Paris. gr. 370, (βλ. Winkley, 270, no 9). –
Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 267, αρ. 70. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 63, αρ. 29.
ωδή β΄. Θεὸς ἀληθινὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ… ΕΕ 44, αρ. 59, Γερμανού (30)
Ἐλπίδα σε, σεμνή, καὶ θεία σκέπη
Ἐπήγασας ἡμῖν τῶν ἰαμάτων
Ἀπόπλυνον ἡμῶν τῆς ἁμαρτίας
Υἱὸν τὸν σὺν πατρὶ πρὸ τῶν αἰώνων
240

άρχ.: Δέξαι, σοφέ,/ τὴν ἐκ καρδίας μου δέησιν
ακρ.: Δέησις οἰκτρὰ δευτέρα τῶι Θευλόγωι. Φωτίου.1
505. Παρασκευή:3 Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Λόγος ἐμοὶ εὔρυθμος ὅλως οὐ πέφυκε
ακρ.: Λῦ<σον, πά>ναγνε, τῶν κακῶν μου τὴν δέσιν.
κώδ.: Crypt. Δ.γ. Χ, φφ. 74ν-815
506. Σάββατο: Κανὼν πρὸς πάντας τοὺς ἁγίους.

άρχ.: Διωγμοὺς χαλεποὺς καὶ αἰκισμοὺς σφοδροὺς
ακρ.: Δούλοις ἔπαινον γνησίοις Θεοῦ φέρω. Ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρκβ΄-ρκζ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φκθ΄-φλ΄

άρχ.: Ἐν φωναῖς ᾀσμάτων ἱερῶν
ακρ.: —
ποίημα Θεοδώρου Στουδίτου ή Ιγνατίου7
έκδ. κανόνος: ΝΘ, 25-27.8 – ΕΘ, 152-156
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 146-147, Σιναϊτ. 780, φ. 67v, 781, φφ. 31ν-32, 785, φ. 105r-v10
1 Για την ακρ. του κανόνος βλ. Μανάφης, 495.

2 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες που συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του ευαγγελ. Ιωάννου
(βλ. Κομίνης, Φώτιος, 26).
3 Κατά τον κώδ. Βατοπ. 1010 (διδασκαλία, φ. 35ν), ο οποίος παραδίδει τον κανόνα άνευ της β΄ ωδής του.
4 Στο ΕΘ παρατίθενται «ύστερα» θεοτοκία στις ωδές α΄, γ΄, δ΄, ε΄ και ς΄, τα αρχικά γράμματα των οποίων δεν εντάσ-
σονται στην ακρ. του κανόνος. Προφανώς τα τροπ. αυτά προσετέθησαν εκ των υστέρων, για να έχουν και οι ωδές α΄, γ΄,
δ΄, ε΄ και ϛ΄ τέσσερα τροπ. εκάστη, όπως και οι ωδές ζ΄, η΄ και θ΄. Σημειώνουμε την αρχή τους:
ωδή α΄. Ὁ τῶν ψυχῶν ἀπατεὼν (ΕΘ, 169).
ωδή γ΄. Ἐλέησον ἡμᾶς, ἁγνή, ἐλέησον (ΕΘ, 169).
ωδή δ΄. Ηὐλίσθην ἐν ἐρήμῳ θλίψεων (ΕΘ, 170).
ωδή ε΄. Τὴν πληγωθεῖσάν μου ταῖς προσβολαῖς (ΕΘ, 170).
ωδή ϛ΄. Πειρασμῶν καὶ κινδύνων καὶ θλίψεων (ΕΘ, 170).
5 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 267, αρ. 72.
7 Ο κανόνας εκδίδεται στο ΝΘ επ’ ονόματι Θεοδώρου Στουδίτου, το όνομα του οποίου διαβάζουμε και στο φ. 104ν
του κώδ. Σιναϊτ. 785 (διδασκαλία). Σύμφωνα με τον Ευστρατιάδη ο κώδ. Λαυρ. Θ 91 αποδίδει τον κανόνα στον Ιγνά-
τιο (βλ. σχετικώς ΕΘ, 152, σημ. 1).
8 Στο ΝΘ ο κανόνας εκδίδεται ακρωτηριασμένος.
9 Ο κανόνας παραδίδεται και στον κώδ. Lyell 94 (βλ. Winkley, 270, no 12). – Ο κώδ. Σιναϊτ. 785, φ. 106 παρέχει ένα
επιπλέον τροπ. στην γ΄ ωδή, το οποίο φαίνεται ανέκδοτο και άρχ.: Ἐξαπήνης θροηθεὶς/ ὅτι πέφευγα.
10 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 267, αρ. 71. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 61, αρ. 24. – Στον
κώδ. Σιναϊτ. 780, φ. 67 η β΄ ωδή αποδίδεται εσφαλμένα στον κανόνα του όρθρου της Παρασκευής του β΄ ήχου (άρχ.: Τὸν
241
508. Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἡ πάντων δεσπόζουσα κτισμάτων
ακρ.: —
κώδδ.: Σιναϊτ. 779, φ. 289r-v, 781, φφ. 16v-171
Περίοδος του γ΄ ήχου

άρχ.: Ὁ τὴν γῆν κατακρίνας/ τῷ παραβάντι
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρλε΄-ρμ΄2
κώδ.: Σιναϊτ. 778, φ. 132r-v

ήχος γ΄. Φαραὼ τὰ ἅρματα/ βυθῷ ἐκάλυψας
άρχ.: Ἐγκλημάτων ῥῦσαί με/ μυρίων, ἀναμάρτητε,
ακρ.: Ἐγκλημάτων πολλῶν με κούφισον, Λόγε, τὸ<ν> Ἰωσήφ.3
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρμδ΄-ρμθ΄
η β΄ ωδή εξέπεσε στην ΠαV στην οικεία θέση
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλ΄

εὐσεβῶς/ σε Θεοτόκον κυρίως, ἁγνή, έκδ. κανόνος: ΠαV, ριδ΄-ριθ΄. – ΕΘ, 195-197). Βλ. και κατωτ., σ. – Σημειώνεται η
αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Τὸ θαυμαστὸν ὄνομα τοῦ Κυρίου… ανέκδοτος ειρμ., ανωνύμου (205)
Ἀπὸ παντὸς δράματος σκευωρίας
Τὸ σεβαστὸν πάντοτε ὄνομά σου
Τῇ κραταιᾷ σκέπῃ σου, Θεοτόκε,
Περιπεσὼν θλίψεσιν ἀδοκήτοις
Ὑπὸ τὴν σήν, Δέσποινα, προστασίαν
(τριαδ.) Τοὺς ἐν μιᾷ φύσει σε ἀνυμνοῦντας
(θεοτ.) Τὸ θαυμαστὸν ἄκουσμα ὅτι τίκτεις
1 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 61, αρ. 23. – Σημειώνεται η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
Λύτρωσις γενοῦ των ἐπταισμένων μοι
Πάλιν ὁ ἐχθρὸς ὑποσκελίζει με
Ἥμαρτον, σωτήρ, ἥμαρτον, σῶσόν με
Ἴασις γενοῦ τῆς ταπεινῆς μου ψυχῆς
Δέξαι, ἀγαθή, τὰς προσευχὰς ἡμῶν
Αἴσχυνον ἐχθροὺς τοὺς πολεμοῦντας ἡμᾶς
Γλῶσσαι πονηραὶ κατεπανέστησαν
2 Ο κώδ. Σιναϊτ. 780, φφ. 76-80 παραδίδει τον κανόνα άνευ β΄ ωδής και με ωδές η΄ και θ΄ διαφορετικές από την ΠαV.
Βλ. Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 65, αρ. 36, σημ. 1.
3 Εξέπεσε το πέμπτο τροπ. της η΄ ωδής του κανόνος.
242
άρχ.: Διὰ βρώσεως πάλαι/ τοῦ Παραδείσου/ ἐξόριστος

ακρ.: —
κώδδ.:1 Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 100ν-101, Δ.γ. VI, φφ. 47-51, Δ.γ. ΧΙΙ, φφ. 29-31, Σι-
ναϊτ. 779, φφ. 116-118ν
512. Δευτέρα: Κανὼν πρὸς τοὺς ἁγίους Ἀσωμάτους.

άρχ.: Περιπεσόντα με ταῖς τῶν παθῶν τρικυμίαις
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 776, φφ. 110-113ν

ήχος γ΄. Θαυμαστὸς ἐνδόξως/ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Ἑαυτοὺς πρὸ τέλους,/ πιστοί, κλαύσωμεν
ακρ.: Ἐμοῖς στεναγμοῖς πρόσχες, ὦ Θεοῦ Λόγε. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρνα΄-ρνζ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλ΄
514. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὸν Ἰησοῦν καὶ τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον ψαλλόμενος
ἐν θλίψει καὶ συμφορᾷ.4
ήχος γ΄. Βραχίονι ὑψηλῷ λαὸν διέσωσας
άρχ.: Ὁ ὑψηλὸς βραχίων, ἡ θεία δύναμις
ακρ.: —
κώδδ.:5 Brit. Mus. Add. 41180, Lyell 94, Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 149ν-150, Σιναϊτ. 785,
φφ. 115ν-118ν

άρχ.: Ὡς μητέρα Θεοῦ σε/ πνεύματι θείῳ
ακρ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα» θεοτ.)6
4 Κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785 (φ. 115ν, διδασκαλία).
5 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 268, αρ. 75. – Winkley, 270, no 15. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής
Β΄, 66, αρ. 44. –
6 Τα σχηματίζοντα την β΄ ακρ. του κανόνος «ύστερα» θεοτοκία δεν παρέχονται στο ΕΘ· παραδίδονται στον κώδ. Σι-
ναϊτ. 779. Σημειώνουμε την αρχή τους:
ωδή α΄. Καθαρώτατον ὤφθης/ τέμενος θεῖον τοῦ Λόγου (φ. 126ν).
ωδή β΄. Λύτρωσιν τέτοκας, ἁγνή,/ Θεὸν τῶν ὅλων ἀνθρωπισθέντα (φ. 127).
ωδή γ΄. Ἡ ἐκκλησία τὴν πίστιν ὀρθοτομεῖ/ καὶ λόγῳ καὶ πράγματι (φ. 127).
ωδή δ΄. Μέγα καὶ φρικτὸν τὸ ἐν σοὶ/ μυστήριον, ἄχραντε, [έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 39, (φ. 127ν)].
ωδή ε΄. Ἐκ πνεύματος ἁγίου συνειληφυῖα/ Λόγον ὁμοούσιον (φ. 127ν).
ωδή ς΄. Νέκρωσον τῶν ἀσεβούντων εἰς σέ, Παρθένε, [έκδ.: ΕΘ, 284, (φ. 127ν)].
243
κώδδ.:3 Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 147ν-148, Σιναϊτ. 779, φφ. 126ν-127
516. Πέμπτη: Κανὼν ἱκετήριος καὶ ἱκέσιος εἰς τὴν ἁγίαν Θεοτόκον ψαλλόμενος
ἐπὶ συμφοραῖς καὶ θλίψεσιν καὶ ἀνάγκαις.4
ήχος γ΄. Θαυμαστὸς ἐν δόξῃ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Σὲ ὑμνεῖν ἀξίως οὐ σθένει, Δέσποινα,
ακρ.: Τοῦ ἀθλίου Νικηφόρου (τριαδ. και «ύστερα» θεοτ.)
ποίημα Νικηφόρου (διακόνου της Μεγάλης Εκκλησίας;)
κώδδ.: Lyell 94, Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 150ν-152, Σιναϊτ. 785, φφ. 118ν-123

ήχος γ΄. Θαυμαστὸς ἐν δόξῃ/ ποιῶν τέρατα
άρχ.: Τὸν σοφὸν ποιμένα/ καὶ θεῖον πρόβολον τῆς ἐκκλησίας
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 779, φφ. 130ν-132ν
ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ ᾆσμα καινὸν
άρχ.: Τὸν φαεινὸν λαμπτῆρα,/ τὸν ἀκοίμητον ἐπὶ γῆς
ακρ.: Τρίτην δέησιν προσφέρω Νικολάῳ. Ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρξη΄-ρογ΄
ωδή ζ΄. Τῆς σῆς μορφῆς τὸ ἐμφερὲς (ἐμφανὲς ΕΘ),/ Θεοτόκε ἄχραντε, τιμῶντες [έκδ.: ΕΘ, 285, (φ. 128)].
ωδή η΄. Ὁ ὑπὲρ φύσιν ἄϋλος Θεὸς/ καὶ ἀνείδεος [έκδ.: ΕΘ, 285, (φ. 128ν)].
ωδή θ΄. Σὺν τόκῳ ὤφθης ἄφθορος,/ ἁγνή· ἀσυγχύτως γὰρ [έκδ.: ΕΘ, 285, (φ. 128ν)].
1 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 666 (βλ. Winkley, 270, no 13).
ωδή β΄. Πρόσεχε, γῆ καὶ οὐρανέ… ΕΕ 79, αρ. 112, Γερμανού (162)
Ὁ ἀναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν/ καὶ λύσας κράτος θανάτου
Ἐξαναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν/ ταῖς μυροφόροις
Ὁ μυροφόροις γυναιξὶ/ χαρὰν μηνύσας
Τοῖς οἰκείοις μαθηταῖς/ φανεὶς ἐκ τάφου
(θεοτ.) Θεοτόκε, ἡ ἐλπὶς καὶ προστασία/ τῶν σὲ ὑμνούντων
3 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 267, αρ. 73 (ΚΣΟ<Μ>ΕΝΤΟΣ: από τον κώδ. Crypt. Δ.γ. Ι). – Τωμαδάκης,
Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 67, αρ. 46.
4 Κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785 (διδασκαλία, φ. 118ν).
Β΄, 67, αρ. 48.
6 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 68, αρ. 53. – Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική.
8 Παρατίθεται η αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν τὸν βασιλέα. ΕΕ 78, αρ. 110, Γερμανού (171)
Ἥλιος ἀρεταῖς δεδειγμένος/ φωτίζεις
Νέκρωσον ἐν ἐμοὶ νῦν τὴν ζῶσαν
244

ήχος γ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ,/ τῷ ποιήσαντι θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἡ νοερὰ νεφέλη τῆς οὐρανίου αἴγλης1
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, ροζ΄-ρπα΄. – ΕΘ, 337-338
η β΄ ωδή εξέπεσε στην ΠαV στην οικεία θέση· ομοίως στο ΕΘ3
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλ΄-φλα΄
520. Παρασκευή: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Τὴν πηγὴν τὴν θείαν/ ἐξ ἧς ἔβλυσεν
ακρ.: Τοὺς προσκαλουμένους σε σῷζε, παρθένε. Ἰωσήφ.
κώδ.: Σιναϊτ. 781, φφ. 141-144
άρχ.: Τὴν πυρίνην γλῶσσαν,/ τὸν νοῦν τὸν ἄϋλον
ακρ.: Τρίτ<ην δέ>ησιν τήνδε προσδέχου, μάκαρ. Ἰωσήφ.
κώδ.: Πάτμ. 175, φφ. 11-14, 883, φφ. 62-66, 884, φφ. 238-245, Σιναϊτ. 661, φφ.
11-13
ήχος γ΄. Ἆσμα καινὸν/ ᾄσωμεν, λαοί,
άρχ.: Τῇ τμητικῇ/ μαχαίρᾳ, μάκαρ,/ τῆς θεολόγου
ακρ.: Ταύτην δέησιν καὶ τρίτην σοι προσφέρω.7
ποίημα Φωτίου, πατρ. Κων/λεως8
Διάλυσον τῶν κακῶν μου τὴν δέσιν

(θεοτ.) Ἔτεκες ὑπὲρ λόγον τὸν Λόγον
1 Στην ΠαΡ, 250 ο κανόνας άρχ.: Ἡ νοερὰ νεφέλη/ οὐρανίου τῆς αὔγλης. Ομοίως στο ΕΘ.
2 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Στον Ιγνάτιο τον αποδίδουν οι κώδδ. Σιναϊτ. 778 (ώα του φ. 161ν) και 791 (φ. 65ν).
Πρβλ. και Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 268, αρ. 77.
3 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Lyell 94, Oxon. Selden. 27 (B. Selden 29), Paris. gr. 370 (βλ. Winkley, 271,
no 16).
4 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 68-69, αρ. 54.
6 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 279, αρ. 4π. – Στρατηγόπουλος, 265.
7 Και στους δύο κώδδ. το δεύτερο τροπ. του κανόνος άρχ.: Οἱ (sic) τῶν παθῶν καὶ τῶν πταισμάτων καὶ τῶν κιν-
δύνων/ καὶ θλίψεων καταιγίδες με. Επομένως πρόκειται για γραμματικό λάθος, που έχει ως συνέπεια να διαταραχθεί
η ακρ. του κανόνος, η οποία εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ.: Τούτην δέησιν καὶ τρίτην σοι προσφέρω.
8 Το όνομα του ποιητού δεν σημειώνεται στον κώδ. Σιναϊτ. 783. Συμπεραίνουμε ότι ο κανόνας είναι ποίημα του Φω-
τίου από την διαδοχή των κανόνων στο χφ.
9 Ο κανόνας είναι ένας από τους κατ’ ήχον κανόνες που συνέθεσε ο Φώτιος προς τιμήν του αποστ. (βλ. Κομίνης, Φώ-
τιος, 26).
245

άρχ.: Μαρτυρίου κλέος,/ σοφοί, εὕρατε
ακρ.: Μύσταις προσοίσω τοῦ Θεοῦ θεῖον μέλος. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρπδ΄-ρπθ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλ΄-φλα΄
Περίοδος του δ΄ ήχου
524. Κυριακή: Κανὼν κοινός.2

άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ διὰ ξύλου συντρίψαντι/ τοῦ θανάτου κράτος ᾠδὴν
ἐπινίκιον
ακρ.: —

ήχος δ΄. Χοροὶ Ἰσραὴλ ἀνίκμοις
άρχ.: Σταυρῷ προσπαγεὶς βουλήσει
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 781, φφ. 169ν-172

άρχ.: Ὑψώθης τὴν ἡμετέραν ἔκπτωσιν
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, ρϟ η΄-σδ΄
2 Έτσι χαρακτηρίζεται ο κανόνας στον κώδ. Σιναϊτ. 776 (φ. 5, διδασκαλία) και (όπως και οι κανόνες των άλλων ήχων
που παρατίθενται κατωτ. με την ίδια ονομασία) αποτελείται από τροπ. σταυρώσιμα, αναστάσιμα, προς τιμήν των αγί-
ων αποστόλων, μαρτύρων, οσίων, ιεραρχών, κατανυκτικά, προς τιμήν των κεκοιμημένων, τριαδ. και θεοτ. Ίσως ο κανό-
νας να δημιουργήθηκε από συρραφή τροπ. που προέρχονται από διαφορετικούς κανόνες, όπως μας επιτρέπει να υποθέ-
σουμε και η β΄ ωδή του κανόνος.
3 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 71, αρ. 58. – Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική. Τα τροπ. που έχουν με-
λισθεί σύμφωνα με τον β΄ ειρμ. αναφέρονται στους τεθνεώτες.
4 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 69, αρ. 57. – Η β΄ ωδή του κανόνος είναι διειρμική.
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν/ ὁ δωρησάμενος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς/ ὁ ἐν νεκροῖς
Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν/ ὁ τὸν ναόν μου λυθέντα
Λίθον ἐκύλησας θύρας ἀνοίξας, Ἰησοῦ,/ καὶ ἀναστὰς
Δεῦτε καὶ ἴδετε τὸν τόπον ὅπου ὁ Χριστὸς
(τριαδ.) Ἕναν δοξάζομεν πατέρα ἄναρχον Θεὸν
(θεοτ.) Χαῖρε, ἀείζωον ῥεῖθρον τῆς πίστεως ἡμῶν
246
527. Δευτέρα: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Προσδέχου τὴν ἐκ ψυχῆς παράκλησιν,/ ἄχραντε Δέσποινα,
ακρ.: —
κώδδ.: Brit. Mus. Add. 41180, Bucur. Acad. 324 (261), Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 153ν-
155, ΕΗΑΙ gr. 461, φφ. 138-144, ΙDC gr. 31, φφ. 286ν-290ν, 232, φφ. 81ν-86ν, 360,
φφ. 107ν-111ν, Λειμ. 30, φφ. 256ν-261ν, Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 362, Σινα-
ϊτ. 785, φφ. 126ν-134ν, 820, φφ. 81-87ν
528. Δευτέρα: Κανὼν πρὸς τοὺς ἁγίους Ἀσωμάτους.

ήχος δ΄. Ἐπινίκιον ᾠδὴν/ τῷ ῥυσαμένω Ἰσραὴλ
άρχ.: Πύλην ἔκλεισεν Ἀδὰμ/ διὰ ξύλου τῆς Ἐδὲμ
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 776, 113ν-117

άρχ.: Κεκρυμμένως πράττοντα/ ἔργα τοῦ σκότους
ακρ.: Καθαρτικοῖς με δάκρυσιν πλῦνον, Λόγε. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, σε΄-σθ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλα΄

άρχ.: Τὴν ἀπειροδύναμον Θεοῦ σοφίαν
ακρ.: Τῶν δυσχερῶν ῥῦσαί με, μῆτερ τοῦ Λόγου.
κώδ.: ΙDC gr. 232, φφ. 90-95ν, ΕΗΑΙ gr. 461, φφ. 152-158, Σιναϊτ. 779, φφ. 157-158ν
άρχ.: Τὴν ἄκανθαν, σοφέ,/ τὴν ἐν ἐμοὶ φυεῖσαν
ακρ.: Τέταρτος ὕμνος τῷ καλῷ μευ προστάτῃ. Φωτίου.5
1 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 268, αρ. 78. – Winkley, 271, no 20. – Getov, 104. – Τωμαδάκης, Κανόνες Πα-
ρακλητικής Β΄, 71, αρ. 63.
3 Τωμαδάκης, 192, αρ. 412. – Getov, 107. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 98, αρ. 177.
4 Pitra, Hymnographie, LIII. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 72, αρ. 69.
5 Ο Κομίνης, Φώτιος, 25 σημείωσε ως ακρ. του κανόνος την φράση Τέταρτος ὕμνος τῷ καλῷ μου προστάτῃ. Φωτί-
ου, όμως το αντίστοιχο τροπ. (α΄ τροπ. της ϛ΄ ωδής) άρχ.: Εὔριζος ὥσπερ χρυσὸς ἐδείχθης, Νικόλαε. – Ο Στρατηγόπου-
λος (σ. 56) συμπλήρωσε: <Ὁ> εὔριζος ὥσπερ.
247
έκδ. κανόνος: Δ. Στρατηγόπουλου, Ο ιερός Φώτιος υμνογράφος του αγίου Νι-

κολάου, Αθήνα 2009, 49-61.1
κώδ.: Σιναϊτ. 783, φφ. 111-116
532. Πέμπτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον καὶ τὸν Ἰησοῦν.
άρχ.: Πηγὴν οὐκ ἔχω δακρύων
ακρ.: —
ποίημα Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού2
έκδ. κανόνος: Παρακλητικὸν σὺν Θεῶ ἁγίῳ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου. Ποίη-
μα τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ… <Ρώμη, επιμελείᾳ Ph.
Vitali> 1738, οζ΄
έκδ. β΄ ωδής: Rocchi, In Paracleticam Deiparae, Bes. s. II, 4 (1903), 343-3443
άρχ.: Χριστοῦ ἐπιστεύθης ὡς Παράδεισον/ τὴν ἐκκλησίαν, σοφέ,
κώδδ.: Παναγ. Τάφ. 559, φφ. 17v-19v, Σιναϊτ. 776, φφ. 143-147v, 787, φφ. 58v-61
άρχ.: Δεχόμενος τὴν ἐμὴν ἱκέσιον/ ᾠδήν, ἀπόστολε,
ακρ.: Δέχου δέησιν καὶ τετάρτην, θευλόγε. Φωτίουυ.

άρχ.: Ὑμνῶ σου, πανάχραντε,/ τῆς δυναστείας τὸ μέγεθος
ακρ.: Ὕμνος τέταρτος τῇ πανάγνῳ Παρθένῳ. Φωτίου.
έκδ. κανόνος: Α. Παναγιώτου, Δύο ανέκδοτοι κανόνες του ιερού Φωτίου, Επι-
στημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, 37 (2005-
1 Πρόκειται για έναν εκ των κατ’ ήχον κανόνων, τους οποίους συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του αγίου Νικο-
λάου (βλ. Κομίνης, Φώτιος, 25-26). – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 74, αρ. 74
2 Ο κανόνας θεωρείται από τον Rocchi έργο Ιωάννου Δαμασκηνού [βλ. Rocchi, In Paracleticam Deiparae, Bes., s. II, 3
(1902), 199]. Στον Ιγνάτιο τον αποδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 786, φ. 139ν.
3 Ο Rocchi, In Paracleticam Deiparae, Bes. s. II, 4 (1903), 343-345 εκδίδει επιπλέον τροπ. για τον κανόνα. Πρβλ. και
Rocchi, In Paracleticam Deiparae, Bes. s. II, 199. – Ο κανόνας παραδίδεται με την β΄ ωδή του και στους κώδδ. Σιναϊτ. 776,
779, 785, 786, 791.
4 Ο κανόνας προέρχεται από συμφυρμό ενός κανόνος του Κλήμεντος και ενός του Γεωργίου (βλ. σχετικώς Παπαηλι-
οπούλου, Ταμείον, 117, σημ. 252, πρβλ. Στρατηγόπουλος 259).
5 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 117, αρ. 320. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 74-75, αρ. 75. – Στρατηγόπου-
λος 259.
6 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους έχει συνθέσει ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του ευαγ-
γελ. Ιωάννου (βλ. Κομίνης, Φώτιος, 25).
248
2006), 147-1561
536. Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον καὶ τὸν Ἰησοῦν.

άρχ.: Τείνας ἐν τῷ σταυρῷ/ τὰς παλάμας σου, σωτήρ,
ακρ.: —
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 157v-158v, Lyell 94, Σιναϊτ. 785, φφ. 143v-147
537. Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος δ΄. Χῶρος εἰς ἅπαξ εἶδεν ἥλιον3
άρχ.: Γεραίρω σου τὸν τόκον, πάναγνε,
ακρ.: Γενο<ῦ, πά>ναγνε, προστάτις σοῖς οἰκέταις.
κώδ.: Σιναϊτ. 864, φφ. 109v-115
η β΄ ωδή εξέπεσε στον κώδ. Σιναϊτ. 864
Περίοδος του πλ. α΄ ήχου

ήχος πλ. α΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ συντρίψαντι/ τὴν κεφαλὴν τοῦ δράκοντος
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 776, φφ. 18-30ν

άρχ.: Σὲ ἡ ἀκανθηφόρος/ Ἑβραίων συναγωγὴ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, σξγ΄-σξθ΄7
κώδδ.: Σιναϊτ. 779, φ. 172v, 780, φφ. 111-112v, 789, φφ. 119v-122v8
1 Βλ.: Pitra, Analecta Sacra I, 439. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Εἷς ὕμνος, 3. – Émereau, ΕΟ 24 (1925), 169. Πρόκει-
ται για ένα από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους έχει συνθέσει ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν της Θεοτόκου (βλ. Κο-
μίνης, Φώτιος, 25).
Β΄, 75, αρ. 76.
3 Στον κώδ. Σιναϊτ. 864 ο ειρμ. αναγράφεται ως εξής: Χόρος ἧς ἅπαξ εἶδεν ἥλιος.
4 Για το περιεχόμενο του κανόνος και την ονομασία κοινὸς βλ. ανωτ., σ.
6 Βλ. και Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, 734.
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137, αρ. 192, Ανδρέου (65)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πᾶσαν συστησάμενος
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πᾶσαν καταλύσας
Ἅιδης ἐστέναξεν,/ ὅτε ἐπάγη ἐν τῇ γῇ/ ὁ σταυρὸς
249

άρχ.: Σῶν ἱκετῶν1 ἐκ βάθους/ καρδίας
ακρ.: Σῶν προσφύγων δέησιν, ἁγνή, προσδέχου., ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ («ύστερα»
θεοτ.)2
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 162v-163v, Σιναϊτ. 783, φ. 136, 785, φφ. 161v-1624
541. Κυριακή: Κανὼν σταυροαναστάσιμος.

ήχος πλ. α΄. Τῷ σωτῆρι Θεῷ,/ τῷ ἐν θαλάσσῃ
άρχ.: Τῷ βουλήσει σταυρῷ/ προσηλωθέντι σαρκὶ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, σξγ΄-σξη΄5
κώδ.: Σιναϊτ. 776, φφ. 19-206
(θεοτ.) Τίς μὴ θαυμάσειε/ βλέπων ἐν σοὶ τὸν πλαστουργόν,/ Παρθένε,

1 οἰκετῶν: Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 79, αρ. 94.
2 Ο κανόνας παραδίδεται στον κώδ. Βατοπ. 1010, φφ. 84ν-87 άνευ των σχηματιζόντων β΄ ακρ. «υστέρων» θεοτ.
3 Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Σικελός, 131.
4 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Brit. Mus. Add. 41180, Bucur. Acad. 324 (261), Lyell 94, Oxon. Selden. 27
(B. Selden 29), Paris. gr. 354, Paris. gr. 370, Σαβ. 666 (βλ. Winkley, 271, no 30). – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄,
269, αρ. 85. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 79, αρ. 94 (: Σάββατο). – Στον κώδ. Σιναϊτ. 783 η β΄ ωδή αποδίδε-
ται (εσφαλμένα) σε κανόνα σταυρώσιμο, μελισμένο σε ήχο πλ. α΄ (άρχ.: Τὸν ἀκαταληψίᾳ κατανοούμενον) ο οποίος είναι
ποίημα Ιωσήφ υμνογράφου (βλ. και κατωτ., ). – Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεός/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137, αρ. 192, Ανδρέου (65)
Ῥᾶον τὸν κλύδωνα/ τῶν ἐπελθόντων πειρασμῶν
Ὄλεσον, Δέσποινα,/ τῶν δυσμενούντων εἰς Θεὸν
Σὲ καταφύγιον/ ἔχομεν, Δέσποινα ἁγνή,
Εὗρέ σε σκήνωμα/ ἡγιασμένον σεαυτῷ
5 Η β΄ ωδή του κανόνος αποτελείται από έξι τροπ., τριαδ. και θεοτ. Ομοίως τριαδ. και θεοτ. έχει και η προμνημονευ-
θείσα η΄ ωδή του κανόνος. Ίσως λοιπόν ο κανόνας περιελάμβανε περισσότερα κατ’ ωδήν τροπ., είναι δε πιθανόν να είχε
και τριαδ. σε όλες τις ωδές και να είχε συντεθεί με διειρμικές ωδές. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 76, αρ. 81.
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137, αρ. 192, Ανδρέου (65)
Ἴδεν σε, ἔφριξεν,/ ὅτε ἐπάγης ἐν σταυρῷ
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πύλας
Θάνατος λέλυται,/ πέπαυται Ἅιδου τυραννὶς
Λίθον ἐκύλησας,/ θύρας ἐπέτασας, Χριστέ,
Μύρα κατέχουσαι/ ὄρθρου ἐπέστησαν
Ὤφθης τοῖς ἕνδεκα/ μετὰ τὴν ἔγερσιν
(τριαδ.) Ἄναρχε, ἄκτιστε,/ ἡ τρισυπόστατος μονὰς
(θεοτ.) Τίς μὴ θαυμάσειε/ βλέπων ἐν σοὶ τὸν πλαστουργὸν
Ο κώδ. Σιναϊτ. 776 παραδίδει επίσης κατ’ ωδήν τροπ. επιπλέον των εκδεδομένων στην ΠαV και διαφορετική η΄ ωδή.
Παρατίθεται η αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή α΄. Ὁ βουλήσει σαρκὶ/ προσηλωθεὶς ἐν τῷ σταυρῷ (φ. 18)
Ὕμνοις δοξάσωμεν/ τὸν ἀνάσταντα ἐκ νεκρῶν (φ. 18).
ωδή δ΄. Ὡς ὑψώθης ἐν σταυρῷ ὁ λυτρωτής μου καὶ Θεὸς (φ. 22v)
ωδή ε΄. Τιμῶμεν τὸν σταυρόν σου/ τὸν τίμιον, ζωοδότα, (φ. 24)
Χριστὸν ἀναστάντα/ τριήμερον ἐκ τοῦ τάφου (φ. 24)
(θεοτ.) Μὴ παύσῃ δυσωποῦσα ὃν ἔτεκες [έκδ.: ΜΡ VΙ, 81, (φ. 24)]
ωδή η΄. <ειρμός άλλος>. Τὸν διαδροσίσαντα τὴν κάμινον/ καὶ παῖδας φυλάξαντα
Ὃν ἐν ξύλῳ δείσαντες προσέπηξαν/ σαρκὶ (φ. 27v)
Πάντες, ζωοδότα, τῇ ἐγέρσει σου/ φθορᾶς (φ. 27v)
(τριαδ.) Ἄκτιστον θεότητα, ἀμέριστον τριάδα (φ. 27v)
(θεοτ.) Ὃν πατὴρ ἡγίασεν, Θεόνυμφε, (φ. 27v)
ωδή θ΄. Σὲ τὸν ἀπαθῶς τὰ πάθη δεξάμενον (φ. 29).
250

άρχ.: Ὕμνον σοι κατ’ ἀξίαν/ προσφέρειν, Δέσποινα,/ ἀποροῦμεν οἱ πάντες
ακρ.: —
κώδδ.: Bucurest. Acad. 324 (261), Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 158v-159v, Lyell 94, Paris.
gr. 354, Σαβ. 666, Σιναϊτ. 785, φφ. 147-149v

ήχος πλ. α΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ,/ τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Τὸν ταῖς πολλαῖς ἀπάταις/ ἐξελκόμενον/ καὶ δελεαζόμενον
ακρ.: Τὸν πολλά σοι πταίσαντα οἴκτειρον, Λόγε. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, σογ΄-σοζ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλα΄-φλβ΄

ήχος πλ. α΄. Γῆν ὑφ’ ἣν οὐκ ἔλαμψεν
άρχ.: Ἱλασμόν μοι δώρησαι/ τῶν πεπραγμένων μοι
ακρ.: Ἱλασμὸν ἡμῖν, Χριστέ, πταισμάτων δίδου. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, σπ΄-σπε΄
η β΄ ωδή εξέπεσε στην ΠαV, στην οικεία θέση
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλβ΄
545. Τρίτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ῥήματα ἐγκωμίων/ καὶ δέησιν προσευχῆς
ακρ.: Ῥῶσις πέφυκας τοῖς νοσοῦσιν, Παρθένε., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα»
θεοτ.)4
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 160-161, Lyell 94, Σιναϊτ. 785, φ. 152, 790, φφ. 243-
246v, Βατοπ. 1010, φφ. 89v-92
546. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Ἰωάννην, ἀρχιεπίσκοπον
Κωνσταντινουπόλεως τὸν Χρυσόστομον.
άρχ.: Πρᾶξιν καὶ θεωρίαν/ πλουτίσας, ὅσιε, ἐξηρεύξω
Β΄, 76-77, αρ. 83.
4 Στον κώδ. Βατοπ. 1010, φφ. 89ν-92 ο κανόνας παραδίδεται άνευ των θεοτ., των οποίων τα αρχικά γράμματα σχη-
ματίζουν την β΄ ακρ.
5 Κατά την άποψη του Ευτ. Τωμαδάκη ο κανόνας είναι προϊόν συμπιλήσεως και σχετίζεται με άλλο κανόνα, ημια-
νέκδοτο, παραδιδόμενο από τον κώδ. Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 136r-v (άρχ.: Ἄλλον παράδεισόν σε/ γινώσκομεν νοητόν), βλ.: Τω-
μαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 226, αρ. 83, σημ 1. – Winkley, 271, no 27. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄,
77, αρ. 85.
251
ακρ.: Πέμ<πτον μ>έλισμα τῷ Χρυσοστόμῳ φέρω. Ἰωσήφ.

κώδ.: Σιναϊτ. 778, φφ. 237-243, 783, φφ. 135v-139v
547. Τετάρτη: Ἐγκωμιαστικὸς2 κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος πλ. α΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ, τῷ ποιήσαντι/ θαυμαστὰ τέρατα
άρχ.: Τὴν νοητὴν νεφέλην, τὴν οὐράνιον,/ τὴν τοῦ θείου πνεύματος3
ακρ.: —
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 161r-v, ΕΗΑΙ gr. 400, φφ. 70-73, ΙDC gr. 223, φφ. 70ν-73,
Lyell 94, Σαβ. 67, Σιναϊτ. 776, φφ. 90-93v, 778, φφ. 225-229v, 779, φφ. 186v-187v,
783, φφ. 139-143, 785, φφ. 154v-157, 791, φφ. 71-73v, 793, φφ. 174v-179
548. Πέμπτη: Κανὼν πρὸς τοὺς ἁγίους ἐνδόξους καὶ πανευφήμους δώδεκα ἀπο-
στόλους.
ήχος πλ. α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον προσάξωμεν, λαοί,
άρχ.: Τοῦ λόγου τάς σάλπιγγας ὑμνήσωμεν, λαοί,
ακρ.: Τάς πανσόφους σάλπιγγας ὑμνῶ τοῦ Λόγου. Ἰωσήφ.
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 61-62, Δ.γ. VΙ, φφ. 130v-134v, Δ.γ. ΧΙ, φφ. 84-86v, Δ.γ.
XΙV, φφ. 97-100v, Δ.γ. XVIΙ, φφ. 88v-91v,7 Σιναϊτ. 783, φφ. 139v-142v, 793, φφ.
174v-179, 779, φφ. 186v-187v
άρχ.: Πίστει πολλῇ καὶ πόθῳ/ προσέρχομαί σοι, σοφέ,
ακρ.: Πέμπτη δέησις τῶι μαθητῆι τοῦ <Λ>όγου. Φωτίου.
Περίοδος του πλ. β΄ ήχου

ήχος πλ. β΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ ἐκ δουλείας/ τὸν Ἰσραὴλ
1 Τωμαδάκης, 194, αρ. 424. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 78, αρ. 90. – Πρόκειται για έναν από τους κατ’
ήχον κανόνες που συνέθεσε o Ιωσήφ ο υμνογράφος προς τιμήν του Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
2 Κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785 (φ. 154, διδασκαλία).
3 Στον κώδ. Crypt. Δ.γ. Ι, ο κανόνας άρχ.: Τὴν νοητὴν νεφέλην/ καὶ οὐράνιον (βλ. Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητι-
κής Α΄, 269).
4 Το όνομα του ποιητού αναγράφεται στο φ. 71 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 791.
5 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 269, αρ. 84. – Winkley, 271, no 28. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄,
78, αρ. 90. – Getov, 107.
6 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες τους οποίους συνέθεσε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος προς τιμήν των αγ.
αποστ.
7 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 260.
8 Ο κανόνας είναι ένας από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του ευαγγελ.
252
άρχ.: Ἀνελλιπῆ τὴν χάριν ὡς κεκτημένη/ τὴν θείαν, μήτηρ ἀνύμφευτε,

ακρ.: Αἰτοῦσιν, ἁγνή, τὴν σκέπην σου νῦν δίδου., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστε-
ρα» θεοτ.)
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 163v-164, ΙDC gr. 232, φφ. 232-235ν, Lyell 94, Paris.
gr. 354, Σαβ. 666, Σιναϊτ. 785, φφ. 164-166v, Vat. gr. 1853, φφ. 72v-76v, 1840,
φφ. 74v-80

ήχος πλ. β΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ ἐκ δουλείας/ τὸν Ἰσραὴλ
άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ εὐεργέτην (sic)/ τῷ ἐν σταυρῷ προσηλώσαντι
ακρ.: —
552. Κυριακή: Κανὼν σταυροαναστάσιμος.

άρχ.: Βήματι Πιλάτου/ παρίσταται θέλων
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαΡ, 458-4664
η β΄ ωδή εξέπεσε στην ΠαΡ
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. ΙV, φ. 120r-v, Δ.γ. XIV, φ. 145v, Paris. gr. 1623, φ. 67v, Vallic.
gr. Ε 54, φφ. 50v-515

ήχος πλ. β΄. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας/ ὁ Ἰσραὴλ
άρχ.: Ἐκτεταμέναις παλάμαις/ ἐπὶ Σταυροῦ
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, τκς΄-τλγ΄6
κώδ.: Σιναϊτ. 776, φ. 33r-v7
1 Canart, 343. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 270, αρ. 86. – Winkley, 271, no 31. – Τωμαδάκης, Κανόνες
Παρακλητικής Β΄, 81, αρ. 101.
2 Για το περιεχόμενο του κανόνος (και τον όρο κοινὸς) βλ. ανωτ., σ.
3 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως στην ΠαΡ. Στο φ. 26v (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 782 διαβάζουμε: Ἰωάννου
μοναχοῦ.
4 Ο κανόνας δεν έχει εκδοθεί στην ΠαV. – Βλ. Hannick-Plank-Lutzka, I, 397-398, όπου εκδίδεται διαφορετική εκδο-
χή του κανόνος με ένα επιπλέον τροπ. στην δ΄, ε΄ και ζ΄ ωδή (άρχ.: Οὐ διεφθάρη ἐν τῷ μνήματι/ ἡ πανάχραντος σάρξ,
Δι’ εὐσπλαγχνίαν, ἀγαθέ,/ τὴν καθ’ ἡμᾶς και Σὺ τοῦ θανάτου τὸ κραταιὸν διεσπάραξας αντιστοίχως). – Οι κώδδ. Σι-
ναϊτ. 782, φφ. 26v-30, 779, φφ. 199v-201, 790, φφ. 258-260 παραδίδουν τρεις διαφορετικές εκδοχές του κανόνος. – Τωμα-
δάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 79-80, αρ. 98. – Βλ. και τον κανόνα 156, 18 Δεκ.
ωδή β΄. Ὅτι ὄνομα Κυρίου ἐκάλεσα/ μεγαλωσύνην αὐτῷ δώσωμεν. ΕΕ 169, αρ. 237, Γερμανού (136)
Ὅτι ἀνέστη ἐκ τοῦ τάφου ὁ Κύριος
Θεϊκῇ σου τῇ ἰσχύι ἐπάτησας
«Ὁ Χριστὸς ἐξανέστη», ὁ ἄγγελος
6 Διαφορετική εκδοχή του κανόνος παραδίδει ο κώδ. Σιναιτ. 782, φφ. 26v-30. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητι-
κής Β΄, 75, αρ. 76.
253
554. Τρίτη: Κανὼν ἐγκωμιαστικὸς εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.1

ήχος πλ. β΄. Τμηθείσῃ τμᾶται/ πόντος ἐρυθρὸς
άρχ.: Ἔκχεε, σῶτερ,/ ῥοῦν ἁγιασμῶν τῆς ἀκρασίας μου
ακρ.: Ἐγκωμιάζω τὴν θεώνυμον κόρην.

ήχος πλ. β΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ, τῷ ἐκ δουλείας/ τὸν Ἰσραὴλ
άρχ.: Ἐν τῷ φωτὶ τῆς θείας σου παρθενίας/ ὁ τῆς θεότητος ἥλιος
ακρ.: —
ποίημα Ιγνατίου ή Κλήμεντος3
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 165r-v, Lyell 94, Σαβ. 67, Σιναϊτ. 776, φφ. 93v-96v, 779,
φφ. 212v-214, 785, φφ. 169-171, 790, φφ. 269-272, 791, φφ. 73v-76, Βατοπ. 1010,
φφ. 107v-110

άρχ.: Λυτρωτά μου Ἰησοῦ,/ ὡς ἐλυτρώσω πολλῶν πταισμάτων
ακρ.: Λυτρωτὰ Χριστέ, κούφισόν με πταισμάτων. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, τμδ΄-τμθ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλβ΄-φλγ΄
557. Πέμπτη: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἡ Θεὸν ὑπερφυῶς/ σαρκὶ τεκοῦσα εἰς σωτηρίαν
ακρ.: —
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν/ τὸν ἐκ Παρθένου σαρκὶ ἐπιδημήσαντα… ΕΕ 168, αρ. 235,
Γερμανού (175)
Δίκαιος καὶ ὅσιος ὁ Κύριος/ ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν
Ἐπίστωσας τὸν Θωμᾶν ἀπιστοῦντα/ τῇ ὐποδείξει, Χριστέ,
Ὑπήντησας μυροφόροις κράζων,/ Χριστέ, τὸ «χαίρετε»
Κατάπεμψον τὴν εἰρήνη τῷ κόσμῳ/ ὡς τοῖς σοφοῖς μαθηταῖς
(τριαδ.) Τὴν ἄναρχον καὶ τρισυπόστατον/ φύσιν ὑμνήσωμεν
(θεοτ.) Ἄχραντε Θεοτόκε Παρθένε,/ μόνη πανύμνητε,
Βλέπουμε ότι ο κώδ. Σιναϊτ. 776, φ. 33r-v παραδίδει την β΄ ωδή του κανόνος με τριαδ., το οποίο, συσχετιζόμενο με το τρι-
αδ. της θ΄ ωδής που εκδίδεται στην ΠαV, τλγ΄, οδηγεί στην υπόθεση ότι ο κανόνας είχε τριαδ. σε όλες τις ωδές, πιθανόν
δε να είχε και μεγάλο αριθμ. τροπ. κατ’ ωδήν (ίσως δηλ. ο κανόνας 553 έχει προέλθει από «μεγάλο» κανόνα).
1 Κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 782, φ. 38 (διδασκαλία).
3 Το όνομα του Ιγνατίου σημειώνεται στον κώδ. Σιναϊτ. 791 (φ. 73v, διδασκαλία). Στον Κλήμεντα προσγράφει τον
κανόνα ο κώδ. Σιναϊτ. 785 (φ. 169, διδασκαλία). Στους κώδδ. Σιναϊτ. 776, 779, 790 και Βατοπ. 1010 ο κανόνας παραδί-
δεται ανωνύμως.
Β΄, 82, αρ. 106.
Β΄, 83, αρ. 113. – Getov 99 (: Κυριακή).
254
κώδδ.: Brit. Mus. Add. 41180, ΙDC gr. 254, φφ. 109ν-112, Lyell 94, Paris. gr. 370,
Σιναϊτ. 782, φφ. 64v-69v, 785, φφ. 177-179v

άρχ.: Τὴν ἐσπιλωμένην πολλαῖς ἁμαρτίαις
ακρ.: Τὴν σὴ<ν δίδ>ου μοι, Παρθένε, προστασίαν.
ήχος πλ. β΄. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραὴλ
άρχ.: Ἐκ ῥυπαρῶν μου χειλέων καὶ ἐκ ψυχῆς/ τεθλιμμένης
ακρ.: Ἕκτην δέησίν σοι, θεόπτα, προσφέρω. Φώτιος σός.

άρχ.: Εὔφημόν με δεῖξον,/ πανάχραντε, σκεῦος
ακρ.: Ἕκτον μέλος σοι προσφέρω, Θεητόκε.
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 168r-v, Lyell 94, Σιναϊτ. 785, φφ. 179v-182, 796, φφ. 137-
142, Βατοπ. 1010, φφ. 102-104v
Περίοδος του βαρέος ήχου

ήχος βαρύς. Νεύσει σου πρὸς γεώδη/ ἀντιτυπίαν
άρχ.: Κέκριται τοῦ θανάτου/ ἡ τυραννὶς διὰ ξύλου
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: ΠαV, τπζ΄-τϟ δ΄
1 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως. Η Follieri, Problemi, 316, n. 28 αποδίδει τον κανόνα στον Γεώργιο μετ’ επιφυλά-
ξεων.
3 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες προς την Θεοτόκο, τους οποίους συνέθεσε ή είχε την πρόθεση να
συνθέσει ο (άγνωστος) ποιητής. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 270, αρ. 90. – Winkley, 271, no 35. – Τωμαδά-
κης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 84, αρ. 115. – Getov, 99.
4 Στην ΠαV ο κανόνας εκδίδεται επ’ ονόματι Ιωάννου Δαμασκηνού, ενώ στην ΠαΡ παραδίδεται ανωνύμως.
5 Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ ἐν θαλάσσῃ Ἐρυθρᾷ… ΕΕ 205, αρ. 291, Ανδρέου (52)
Ἴδετε, ἴδετε/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ ἀναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν
Ἐγλύκανας, Κύριε,/ ξύλου τὴν γεῦσιν τὴν πικρὰν
Ἔκρυψεν ἥλιος/ τὸ φῶς πάλαι ὁρῶν σε
(τριαδ.) Μίαν θεότητα/ ἐν ὑποστάσεσι τρισὶν
255

άρχ.: Σώματος ὁ γινώσκων/ τὸ ἀσθενὲς
ακρ.: Σῶν οἰκετῶν, Πάναγνε, τὰς λιτὰς δέχου., Γ<Ε>ΕΩΡΓΙΟΥ («ὕστερα»
θεοτ.)
κώδδ.:2 Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 171v-172v, Σιναϊτ. 785, φ. 198v3

άρχ.: Τῷ ὀλέσαντι Θεῷ/ τὸν νοητὸν Φαραὼ ἐν τῷ σταυρῷ
ακρ.: —
564. Κυριακή: Εὐχαριστήριος6 κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ὡς τερπνότατον ᾀσμάτων/ καὶ ᾠδὴν θεοτερπῆ
ακρ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα» θεοτ.)
έκδ. κανόνος: ΠαV, σϟ β΄-σϟ ε΄7
(θεοτ.) Σύλληψιν ἄσπορον/ καὶ τόκον ἄφθορον

Ο κώδ. επίσης παρέχει διαφορετική ϛ΄, η΄ και θ΄ ωδή από τις αντίστοιχες της ΠαV. Παρατίθεται η αρχή των τροπ. αυ-
τών (φφ. 54-58Αv):
ωδή ς΄. <εἰρμὸς ἄλλος>. Ἐβόησα, Κύριε, ἐν τῷ θλίβεσθαι
Συνέσεισεν ἅπασαν/ σταυρωθεὶς ὁ Δεσπότης τὴν γῆν
Ὁ θάνατος λέλυται/ καὶ ἐσκύλευται Ἅιδης
(θεοτ.) Ἡ πάναγνος Δέσποινα,/ ἡ ἐλπὶς ἡ βεβαία [έκδ.: AHG IV, 236, (φ. 54)].
ωδή η΄.<εἰρμὸς ἄλλος>. Τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν/ καὶ τῆς τῶν πάντων
Καὶ πέπονθας ὡς θνητὸς/ καὶ ἀπαθὴς ὡς Θεὸς
Καὶ τέθυκας τὴν ψυχὴν/ κατ’ ἐξουσίαν
(θεοτ.) Παρθένε, χαῖρε, σεμνή,/ ἡ τὸν σωτῆρα
ωδή θ΄. <εἰρμὸς ἄλλος>. Μήτηρ Θεοῦ καὶ Παρθένος τίκτουσα
Φῶς ἐκ φωτὸς πατρικῆς ἀπαύγασμα
Πάθη σαρκὸς καὶ ἰσχὺν θεότητος
Μύρα νεκροὶ καὶ τῷ ζῶντι ᾄσματα
1 Follieri, Problemi, 316, n. 28. Ο κώδ. Σιναϊτ. 785 δεν παραδίδει τα θεοτ., των οποίων τα αρχικά γράμματα σχημα-
τίζουν β΄ ακρ. ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ.
3 Ο κανόνας παραδίδεται και στον κώδ. Lyell 94 (βλ. Winkley, 271, no 42). – Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της
β΄ ωδής:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ,/ φθέγξομαι γάρ/ μεγαλουργίαν Θεοῦ/ καὶ ἀνυμνήσω τὴν ἐπ’ ἐσχάτων… ΕΕ 204, αρ. 290, Αν-
δρέου (185)
Ὅλον με ταῖς πληγαῖς/ τετρωμένον
Ἴδωσαν τὴν σὴν δόξαν,/ Παρθένε,
Κλύδωνι τῶν κακῶν
Ἔχων σε ἐν νυκτὶ/ τῶν παρόντων
<Ἔ– – – – – – – – –/ – – – – – – –>
4 Για το περιεχόμενο του κανόνος (και την σημασία της ονομασίας κοινὸς) βλ. ανωτ.,
7 Ο κανόνας παραδίδεται και από τους κώδδ. Lyell 94, Paris. gr. 354, Σαβ. 362, Σαβ. 666 (Winkley, 271, no 37). –
Πρβλ.: Rocchi, In Paracleticam Deiparae, 203. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 86, αρ. 125.
256
κώδδ.: Σιναϊτ. 782, φφ. 126v-129v, 785, φφ. 182-1851

άρχ.: Ἐν τῷ πελάγει τῶν δεινῶν/ ἐμπεσὼν ἐκβοῶ σοι.
ακρ.: Ἐμοὺς στεναγμοὺς προσδέχου, Θεοῦ Λόγε. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, τϟ η΄-υβ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλγ΄3

άρχ.: Καθ’ ἕκαστην ἁμαρτάνω/ καὶ οὐ φρίττω σε, Χριστέ,
ακρ.: Καθαρτικοῖς με δάκρυσιν, σῶτερ, πλῦνον. Ἰωσήφ.4
έκδ. κανόνος: ΠαV, υε΄-υι΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλγ΄

άρχ.: Σοὶ τῇ μητρὶ τοῦ λυτρωτοῦ/ ὡς προξένῳ βοῶμεν
ακρ.: —
κώδδ.: Brit. Mus. Add. 41180, ΕΗΑΙ gr. 400, φφ. 28-29, 461, φφ. 274-278, ΙDC
gr. 31, φφ. 229v-231v, 174, φφ. 137-138v, 254, φφ. 137v-140, 359, φφ. 143-145v,
Lyell 94, Paris. gr. 370, Σαβ. 67, Σιναϊτ. 776, φφ. 96v-100, 779, φφ. 240v-242 και
248-249v, 785, φφ. 188-190v, 786, φφ. 158v-161v, 791, φφ. 76-78v, 849, φφ. 187-
190v, Βατοπ. 1009, φφ. 180v-183v
1 Ο κώδ. Σιναϊτ. 785 δεν παραδίδει για την β΄ ωδή «ύστερο θεοτ.».
2 Τωμαδάκης, 196-197, αρ. 435. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 99, αρ. 181.
3 Τον κανόνα παραδίδουν και οι κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 70, Δ.γ. VΙ, φ. 146, Δ.γ. XΙ, φ. 91, Δ.γ. XΙV, φ. 106, Δ.γ. XVII,
φφ. 96v-97, Σιναϊτ. 778, φφ. 310-317, 779, φ. 235, 780, φ. 151v, 783, φ. 178, 793, φ. 218r-v, Vat. gr. 1820, φφ. 184v-185, 1849,
φ. 59v, 1894, φφ. 83v-84v. – Στην ΠαV εκδίδεται β΄ ωδή του κανόνος, της οποίας τα τροπ. έχουν αρμοσθεί προς τον ειρ-
μό ΕΕ 205, αρ. 291, Ανδρέου (52). Από τα Σιναϊτ. χφφ. τα οποία εξετάσθηκαν, μόνο ο Σιναϊτ. 779 παραδίδει την ανωτ.
β΄ ωδή του κανόνος. Οι υπόλοιποι παραδίδουν διαφορετική β΄ ωδή, τα τροπ. της οποίας έχουν ως μουσικομετρικό πρό-
τυπό τους τον ειρμό ΕΕ 203, αρ. 289, Γερμανού (180). Τα αρχικά γράμματα των τροπ. αυτής της β΄ ωδής εντάσσονται
στην ακρ. του κανόνος, όπως και τα αρχικά γράμματα των τροπ. αυτής που εκδίδεται στην ΠαV. Το ίδιο έχει συμβεί
και με τις β΄ ωδές των κανόνων 144 της 11ης Δεκ.: του οσ. Δανιήλ του στυλίτου και 151 της 15ης Δεκ.: του αγ. Ελευθερί-
ου. – Βλ. σχετικά Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 180-183. – Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω καὶ ἀνυμνήσω Χριστὸν/ τὸν σωτῆρα τοῦ κόσμου… ΕΕ 203, αρ. 289, Γερμανού (180)
Στενάζοντα ὡς ποτὲ τὸν τελώνην
Σώματι καὶ ψυχῇ ἐρρυπώθην
Τὰ στίγματα τοῦ Χριστοῦ ἐν τῷ σώματι
Ἔστητε πρὸ βημάτων ἀνδρείως
(θεοτ.) Στόματι καὶ ψυχῇ Θεοτόκον,/ ἁγνή,
4 Στην ΠαΡ, 563 (διδασκαλία) δηλώνεται εσφαλμένα ως ακρ. του κανόνος η φράση Καθαρτικοῖς με δάκρυσι, σῶτερ,
πλῦνον. Ἰωσήφ, όμως από τα αρχικά γράμματα των τροπ. η ακρ. εξάγεται ως ανωτ. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην
ΠαV. Αντιθέτως, η Follieri, II, 247 και ο Τωμαδάκης, 197 έχουν σημειώσει ορθά την ακρ. του κανόνος.
6 Το όνομα του ποιητού σημειώνεται στο φ. 76 (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 791.
7 Winkley, 271, no 39. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 87, αρ. 129. – Getov, 105.
257
άρχ.: Τρέμω τὴν καταδίκην/ τῆς ἀδεκάστου ἡμέρας
ακρ.: Τὴν ἑβδόμην δέησιν ἥκω σοι φέρων. Φώτιος.

ήχος βαρύς. Πόντῳ ἐκάλυψεν Φαραὼ
άρχ.: Χαῖρε τὸ στόμα τῶν προφητῶν,/ Θεόνυμφε,
ακρ.: ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ…ΧΧΧ2
κώδδ.: Λαυρ. Β 6, φφ. 83v-87, Lyell 94, Σιναϊτ. 782, φφ. 136-138v, 785, φφ. 195v-
198, 798, φφ. 172-174
Περίοδος του πλ. δ΄ ήχου

άρχ.: Δεῦτε μυστικῶς, ἀδελφοί,/ ὡς ἀπαρχὴν ἁγίαν
ακρ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα» θεοτ.)
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 172v-173v, ΙDC gr. 225, φ. 2r-v, 232, φφ. 239ν-243ν, Lyell
94, Paris. gr. 354, Σαβ. 666, Σιναϊτ. 785, φφ. 201-204v

άρχ.: Πάλαι διὰ Μωσέως/ ὑψώσας τὸν ὄφιν, ὑπεράγαθε,
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 776, φφ. 60v-77, 782, φφ. 182-184v

άρχ.: Τὴν παντοδύναμον Χριστοῦ θεότητα
ακρ.: —
2 Όλα τα τροπ. του κανόνος (τέσσερα κατ’ ωδήν) αρχίζουν από Χ. Ο κανόνας έχει την μορφή «χαιρετισμών».
3 Winkley, 271, no 41. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 87-88, αρ. 131.
Β΄, 90, αρ. 143. – Getov, 98.
5 Για το περιεχόμενο του κανόνος (και την σημασία της ονομασίας κοινός) βλ. ανωτ., 391, σημ. 1.
258
έκδ. κανόνος: ΠαV, υμθ΄-υνς΄1

573. Τρίτη: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἡ πάντων κτισμάτων ὑπερφερὴς/ ὄντως σοφία
ακρ.: —
κώδ.: Σιναϊτ. 782, φφ. 204-2093

άρχ.: Πλήρωσόν μου τὴν καρδίαν/ κατανύξεως, Χριστέ,
ακρ.: Πλήρωμα, Χριστέ, τῶν ὀδυρμῶν μου δέχου. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, υξζ΄-υοβ΄
1 Ο κώδ. Σιναϊτ. 776, παραδίδει διαφορετικούς ειρμ. για τις ωδές γ΄-η΄ και θ΄.
Σημειώνουμε κατωτ. την αρχή των τροπ. αυτών:
ωδή γ΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Ῥάβδος εἰς τύπον τοῦ μυστηρίου παραλαμβάνεται
Χεῖρας ἐκτείνας ἐν Παραδείσῳ ξύλου ἐγεύσατο (φ. 64).
Ξύλῳ ηὐράμην ἐν Παραδείσῳ πάλαι τὸν θάνατον (φ. 64).
(θεοτ.) Τὴν Θεοτόκον καὶ μετὰ τόκον μείνασαν ἄφθορον (φ. 64)
ωδή δ΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Εἰσακήκοα, Κύριε, τῆς οἰκονομίας σου
Τῷ σταυρ…ώσαντι οἱ τῶν π…ων παῖδες, Χριστὲ ὁ Θεός, [το φ. του κώδ. είναι φθαρμένο και το κείμενο έχει
καταστραφεί (;), (φ. 66)]
(θεοτ.) Θεοτόκον σε, πάναγνε, οἱ πεφωτισμένοι (έκδ.: ΠαΡ, 627, φ. 66)
ωδή ε΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Ὦ τρισμακάριστον ξύλον
Ἐν τῷ σταυρῷ σε ὡς εἶδεν ἀναρτηθέντα, Χριστέ, (φ. 67)
Ἀνεκαλέσω (ἀνακαλέσω: κώδ.) τὸ γένος Ἀδὰμ τοῦ πρώτου, Χριστέ, (φ. 67)
Ὁ τῶν ἀνάκτων (φ. 67r-v)
ωδή ς΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Ἄβυσσος ἁμαρτημάτων
Ξύλῳ σε τὸ τοῦ σταυροῦ ὁ παράνομος (φ. 69v)
Ἔλεγεν ταῖς γυναιξὶν ὁ ἀσώματος, Χριστέ, (φ. 69v)
(θεοτ.) Τέτοκας ὑπερφυῶς τὸν ἐν τοῖς κόλποις (έκδ.: ΘV, υγν΄, φ. 69v)
ωδή ζ΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Ἔκνοον πρόσταγμα
Φέρεις, Δέσποτα, τῇ φύσει τῆς σαρκὸς (φ. 70v)
Τάφοι ἠνοίγοντο ἐγέρσει σου, σωτήρ, (φ. 70v)
Τεύχεσιν εὔφρανον καὶ νίκην, Χριστέ, (φ. 70v)
ωδή η΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Εὐλογεῖτε παῖδες
Ἐν ἰκρίῳ, σῶτερ, ἡ Παρθένος ὡς εἶδέν σε (φ. 72v)
Μυροφόροι ὄρθρου ἐπεζήτουν σε (φ. 72v)
(θεοτ.) Τῶν ἀγγέλων ὤφθης ὑπερτέρα, Θεόνυμφε, (φφ. 72v-73)
ωδή θ΄. <εἱρμὸς ἄλλος>. Ὁ διὰ βρώσεως τοῦ ξύλου
Τῇ ἀνθρωπίνῃ σου οὐσίᾳ τὰ πάθη (φ. 74)
Ἐν τῷ μνημείῳ κατετέθης ὡσεὶ ἄπνους (φ. 74r-v)
(θεοτ.) Ἐν τῇ δυνάμει σου τῇ θείᾳ τὸν θεῖον (φ. 74v)
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πάλαι τὸν Ἰσραήλ… ΕΕ 230, αρ. 330, Ανδρέου (64)
Σταυρὸν ὑπήνεγκας θέλων καὶ θάνατον, σωτήρ,
Ὢ! τῆς ἀμέτρου σου φιλανθρωπίας, Ἰησοῦ,
Λέλυμαι, λέλυμαι ἐκ τοῦ θανάτου τῶν δεσμῶν
Πᾶσα δοξάζει σε ἡ γῆ, σωτήρ, καὶ οὐρανὸς
(τριαδ.) Ἕνα δοξάζω σε Θεόν, Πατέρα καὶ Υἱὸν
(θεοτ.) Ἄφραστον σύλληψιν καὶ ξένην γέννησιν
4 Τωμαδάκης, 198-199, αρ. 445. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 99, αρ. 183.
259
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλγ΄-φλδ΄
575. Τρίτη: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον προφήτην, Πρόδρομον καὶ Βαπτιστὴν
Ἰωάννην.
άρχ.: Πρόδρομε, κῆρυξ τῆς μετανοίας,/ μετανοεῖν με
ακρ.: —
ποίημα Ιωσήφ <Στουδίτου>1
έκδ. κανόνος: ΠαV, υξζ΄-υοβ΄
έκδ. β΄ ωδής: ΠαV, φλδ΄
576. Πέμπτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Τὴν ἀληθῆ τοῦ Θεοῦ μητέρα,/ τὴν πλατυτέραν οὐρανῶν
ακρ.: —
ποίημα Ανδρέου Κρήτης ή Ιγνατίου2
κώδδ.:3 Σιναϊτ. 776, φφ. 100-104, 785, φφ. 212v-215, 786, φφ. 183v-187, 791, φ. 79
577. Πέμπτη: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Σοφίᾳ θείᾳ καὶ συνέσει, Κύριε,/ ὁ πλαστουργήσας ἡμᾶς
ακρ.: Σὺ χρηστόν, ἁγνή, τῷ λόγῳ δίδου πέρας.,4 ΓΕΩΡΓΙΟΥ<;>5 (θεοτ.)
κώδ.: Σιναϊτ. 782, φφ. 223-227
άρχ.: Δέχου τὸν ὕμνον, ἱερὲ Νικόλαε,
ακρ.: Δέξα<ι τὸν> ὕμνον τοῦτον ὄγδοον, πάτε<ρ>. Φωτίου.
Έκδοση κανόνος: Δ. Στρατηγόπουλου, Ο ιερός Φώτιος υμνογράφος του αγίου
Νικολάου, Αθήνα 2009, 97-1097
1 Στην ΠαV, υξζ΄ (διδασκαλία) σημειώνεται ότι ο κανόνας είναι ποίημα Ιωσήφ. Η απόδοση του κανόνα στον Ιωσήφ
Στουδίτη έγινε βάσει των κριτηρίων που διετύπωσε ο Τωμαδάκης, 89-92.
2 Η Follieri απέδωσε μετ’ επιφυλάξεων τον κανόνα στον Ανδρέα. Το όνομα του Ιγνατίου σημειώνεται στην ώα του
φ. 149 του κώδ. Βατοπ. 1010, και στο φ. 78v (διδασκαλία) του κώδ. Σιναϊτ. 791.
3 Ο κανόνας παραδίδεται και στους κώδδ. Σαβ. 362, Lyell 94 (βλ. Winkley, 271, no 45). – Τωμαδάκης, Κανόνες Πα-
ρακλητικής Β΄, 93, αρ. 155.
4 Το γ΄ τροπ. της β΄ ωδής (που αρχ. από Σ-) έχει σημειωθεί στην ώα του φ. 222v.
5 Εξέπεσε το θεοτ. της θ΄ ωδής.
7 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του αγ. Νικο-
λάου (Κομίνης, Φώτιος, 26. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 94, αρ. 160). – Ο Στρατηγόπουλος θεωρεί ότι ο κα-
νόνας έχει οκτώ ωδές (ακρ.: Δέξα<ι> ὕμνον…
260
ήχος πλ. δ΄. Ἆσμα/ ἀναπέμψωμεν, λαοί, τῷ θαυμαστῷ/ Θεῷ
άρχ.: Καύσων/ ἰσχυρὸς καὶ τηκεδὼν συνέσχε/ νοσημάτων
ακρ.: Καὶ τοῖς νοσοῦσι, παμμάκαρ, ῥῶσιν δίδου. Φωτίου.
580. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον ψαλλόμενος εἰς θλῖψιν
καὶ εἰς ἐπιδρομὴν ἐχθρῶν.2
άρχ.: Ὕμνον ἐκ στομάτων οἰκτρῶν,/ Θεοκυῆτορ, δέχου
ακρ.: —
κώδδ.:3 Lyell 94, Σιναϊτ. 776, φφ. 137v-143, 785, φφ. 215-220

άρχ.: Δέσποτα, Χριστὲ ὁ Θεός,/ ἡ ἀπαρχὴ τῶν ὅλων
ακρ.: —
κώδδ.:4 Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 132-135, Σιναϊτ. 776, φφ. 151-159
582. Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Γαβριὴλ τὸν ἀρχάγγελον/ συνελθόντες οἱ πιστοὶ
ακρ.: —
583. Κανὼν πρὸς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν.

άρχ.: Λυτροῦσαι κινδύνων ἀπαγωγῆς5
ακρ. Λυτρωτὰ σῶτερ, ἐξελοῦ με κινδύνων., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
κώδδ.: Crypt. Δ.γ. Ι, φφ. 85v-86,6 Λειμ. 30, φφ. 252v-256v

ήχος πλ. δ΄. Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς
3 Winkley, 271, no 46. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 91, αρ. 150.
4 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 265. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 96-97, αρ. 168.
5 Στον κώδ. Λειμ. 30 ο κανόνας άρχ.: Λύτρωσαι κινδύνων ἀπαγωγῆς.
6 Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 261.
261
άρχ.: Ῥημάτων ὀδυνηρῶν,/ ψυχῆς καθοδύνου/ καὶ μεγάλων δεήσεων1

ακρ.: Ῥῦσαι, πάναγνε, κινδύνων σὸν οἰκέτην.

άρχ.: Σκιαῖς καὶ τύποις Ἰσραὴλ ὁ πρότερος/ ἀπεσεμνύνετο
ακρ.: Σοὶ προσάγω, σεμνὴ, πύματον τόδε Φώτιος ᾆσμα.
έκδ. κανόνος: Α. Παναγιώτου, Δύο ανέκδοτοι κανόνες του ιερού Φωτίου, Επι-
στημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, 37 (2005-
2006), 136-1462
3. Άλλοι κανόνες
586. Κανὼν πρὸς τοὺς ἁγίους τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ.3

άρχ.: Ἡ τρισυπόστατος μονὰς
ακρ.: —
ποίημα Θεοδοσίου μοναχού, του Καλοκυρού
έκδ. κανόνος: Follieri, Il calendario, 126-169
587. Κανὼν εἰς ἱερέα κοιμηθέντα.

ήχος πλ. β΄. Κύματι θαλάσσης
άρχ.: Σοὶ τῷ εὐεργέτῃ καὶ πάντων Δεσπότῃ
ακρ.: Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ (θεοτ.)
έκδ. κανόνος: Goar, 455-460
588. Κανὼν ἀναπαύσιμος.

ήχος πλ. βʹ. Βοηθὸς καὶ σκεπαστὴς
άρχ.: Ὁ τὸν θάνατον, Σωτήρ,/ προθανατώσας τῷ σῷ θανάτῳ
ακρ.: —
ποίημα Ἀνδρέου Κρήτης
έκδ. κανόνος: M. Arco Magrì, L’ inedito canon de requie di Andrea Cretense,
Helikon 9-10 (1969-1970), 494-513
589. Κανὼν ἀναπαύσιμος.

ήχος δʹ. Θαλάσσης τὸ ἐρυθραῖον πέλαγος
άρχ.: Θαλάσσης βιοτικῆς τὸν κλύδωνα/ ἀποταξάμενοι/ οἱ ἐρασταὶ
1 Ῥημάτων ὀδυνηρός… διαβάζουμε στον κώδ. Σιναϊτ. 864.

2 Πρόκειται για έναν από τους κατ’ ήχον κανόνες, που συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν της Θεοτόκου (βλ. Κο-
μίνης, Φώτιος, 25).
3 Πρόκειται για Κανόνα-Καλεντάριο συντεθέντα με β΄ ωδή (βλ. σχετικώς κατωτ., 000).
262
έκδ. κανόνος: Magri, Clemente innografo
590. Κανὼν ἀναπαύσιμος εἰς κοιμηθέντα ἡγούμενον.

ήχος β΄. Δεῦτε, λαοί,/ ἄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ τῷ Θεῷ
άρχ.: Σὺ ὡς Θεός,/ Κύριε, ποιμὴν καὶ πλάστης ἡμῶν
591. Κανὼν εἰς ὑποτακτικόν.

άρχ.: Σοῦ τὸν σταυρὸν ἐπὶ γῆς
592. Κανὼν εἰς κοιμηθέντα εὐδόκιμον ἐν ὑποταγῇ.

ήχος δʹ. Θαλάσσης τὸ ἐρυθραῖον πέλαγος
άρχ.: Ὁ πόρρωθεν ὅρους τῆς ζωῆς ἡμῶν
593. Κανὼν ἀναπαύσιμος εἰς ἐπιτελευτήσαντα τοῦ βίου λαβόντα τὸ σχῆμα.

άρχ.: Τὸν πίστει μονάσαντα ὁ Θεὸς/ καὶ βίον
594. Κανὼν ἀναπαύσιμος εἰς μονάζουσαν.

άρχ.: Δέσποτα πανοικτῖρμον,/ τὴν σὴν οἰκέτιδα
595. Κανὼν παρακλητικὸς προοιμιαζόμενος εἰς τοὺς μεταστάντας τοῦ βίου καὶ
ἐξαιτουμένους τῷ ψάλλοντι πρὸ τελευτῆς τῆς ἐκεῖθεν ἀναπαύσεως.
άρχ.: Θρηνῶν μου τοῦ βίου τὰς εὐθύνας
596. Ἕτερος κανὼν εἰς δέησιν πρὸς τὸν Θεὸν ἐν ᾧ δ’ ἄν τις θέλῃ πράγματι αἰτή-
σασθαι.1
1 Στον κώδ. διασώζονται «ᾠδὴ α΄ καὶ β΄ μόνον» (βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, Β΄, 476).
263
ήχος α΄.
άρχ.: Δέησίν σοι προσάγω ὁ σὸς ἱκέτης
κώδ.: Σαβ. 362, φφ. 123v
264
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ-

ΣΥΝΑΦΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
« …μιάς ουν όλης ωδής εκβληθείσης…

επόμενον ότι και το λοιπόν του ποιήματος
καταστροφάς τινάς υπέστη και μεταβολάς… »
(Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 353)
A΄. AΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Από την παράθεση των κανόνων με β΄ ωδή φαίνεται ότι ο αριθμ. εκείνων που
συνετέθησαν με εννέα ωδές και αναφέρονται σε ακίνητες εορτές είναι μεγάλος. Η
επικρατούσα μέχρι τώρα άποψη, σύμφωνα με την οποία η ύπαρξη β΄ ωδής στους κα-
νόνες είναι συνδεδεμένη με την περίοδο του Τριωδίου, είναι αστήρικτη. Οι κανόνες
με β΄ ωδή για τις ακίνητες εορτές είναι πολυπληθέστατοι, αλλά δεν υπάρχει ο εκ των
προτέρων αυστηρά καθορισμένος τρόπος χρήσεώς τους, όπως συμβαίνει στο Τριώδιο
και στο Πεντηκοστάριο. Τα χαρακτηριστικά των κανόνων του κύκλου των ακινήτων
εορτών συνοψίζονται ως εξής:1
1. Μεγάλος αριθμός των κανόνων του κύκλου των ακινήτων εορτών που
έχουν συντεθεί άνευ ακρ. έχει β΄ ωδή
Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς στις προαναφερθείσες πολυτιμότατες μελέτες

του για την β΄ ωδή έχει επισημάνει2 ότι ο αριθμ. των κανόνων των εντύπων μηναίων
των οποίων η β΄ ωδή εξέπεσε είναι πολύ μεγαλύτερος απ’ ότι εκ πρώτης όψεως φαί-
νεται, λόγω του ότι είναι ανέφικτο να εντοπισθεί με πόσες ωδές συνετέθησαν εξ αρ-
χής οι κανόνες που στερούνται ακρ. Η άποψή του επιβεβαιώθηκε από τους κανόνες
των AHG, όπου εξεδόθησαν β΄ ωδές 13 κανόνων συντεθέντων άνευ ακρ. και εκδεδο-
μένων με οκτώ ωδές στα έντυπα μηναία:3 4, 10, 17, 129, 161, 167, 170, 183, 185,
213, 278, 285, 297.
Επίσης στα AHG εξεδόθησαν οι β΄ ωδές 2 ακόμη αυτοτελώς εκδεδομένων κα-
νόνων: 187, 380.
Η αναζήτηση στα χφφ. των β΄ ωδών των εκδεδομένων κανόνων δικαίωσε τον Αθ.
Παπαδόπουλο-Κεραμέα ακόμη περισσότερο. Αποδείχθηκε δηλ. ότι πολλοί κανόνες,
οι οποίοι συνετέθησαν άνευ ακρ. και είναι εκδεδομένοι στα έντυπα μηνιαία έχουν εξ
αρχής συντεθεί με β΄ ωδή· ομοίως πολλοί από τους εκδεδομένους σε κριτικές εκδό-
σεις κανόνες άνευ ακρ. Ο εντοπισμός αυτών των ωδών είναι τυχαίος. Η μελλοντική
αναζήτηση σε χφφ. θα δείξει πόσοι ακόμη από τους άνευ ακρ. συντεθέντες κανόνες
έχουν β΄ ωδή που δεν βρέθηκε. Το ίδιο ισχύει και για τους κανόνες των κινητών εορ-
τών: οι περισσότεροι από αυτούς δεν έχουν α΄ ακρ. και εντοπίσθηκαν οι εκπεσούσες
β΄ ωδές των κανόνων 395, 407, 415, 483, 484, 499, 503, 507, 508, 509, 526, 539,
540, 541, 552, 553, 561, 572, 576.
Οι περισσότεροι από τους κανόνες που βρέθηκε ότι είχαν β΄ ωδή είναι έργα Αν-
δρέου Κρήτης, Ιωάννου Δαμασκηνού, Γερμανού Α΄ και Ιγνατίου, πατριαρχών Κων/
λεως ή παραδίδονται ανωνύμως. Για κάποιους εκ των ανωνύμως παραδεδομένων κα-
νόνων βρέθηκαν σε χφφ. μαρτυρίες που τους αποδίδουν σε κάποιον ποιητή:4 1 (Αν-
δρέας Κρήτης ή Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως), μ4 (Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως),
μ19 (Θεοφάνης Γραπτός ή Ιγνάτιος ή Ιωσήφ <Στουδίτης>), μ20 (Γερμανός Α΄, πατρ.
Κων/λεως ή Ιωάννης <Δαμασκηνός> ή Ιωσήφ <Στουδίτης), 22 (Ανδρέας Κρήτης ή
Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως ή Ιωάννης Δαμασκηνός), 36 (Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/
λεως), μ74 (Ιωάννης Δαμασκηνός ή Ιωσήφ <Στουδίτης>), μ136 (Θεοφάνης Γραπτός ή
1 Τα κοινά στοιχεία σε κανόνες του κύκλου των κινητών και των ακινήτων εορτών παρουσιάζονται από κοινού στις
παρατηρήσεις που αφορούν στους κανόνες των ακινήτων εορτών.
3 Οι κανόνες δηλώνονται στο εξής (όσες φορές γίνεται απλή παρουσίασή τους) με την εορτή στην οποία αναφέρο-
νται· εντός παρενθέσεως τίθεται ο αύξ. αριθμ. τους.
4 Οι κανόνες των μηναίων δηλώνονται με ένα μ, το οποίο τίθεται πριν τον αύξ. αριθμό του κανόνος.
267
Ιγνάτιος ή Ιωάννης Δαμασκηνός), μ139 (Ανδρέας Κρήτης ή Θεοφάνης Γραπτός), 156

(Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως), μ200 (Θεοφάνης Γραπτός ή Ιγνάτιος), μ209 (Θεο-
φάνης Γραπτός ή Ιγνάτιος), μ213 (Θεοφάνης Γραπτός ή Ιωάννης Δαμασκηνός), 235
(Θεοφάνης Γραπτός ή Ιγνάτιος), 239 (Ιγνάτιος), μ329 (Θεοφάνης Γραπτός ή Ιγνάτι-
ος), μ333 (Ιγνάτιος), μ335 (Ανδρέας Κρήτης ή Θεοφάνης Γραπτός ή Ιγνάτιος).
Επομένως σύμφωνα με τις μαρτυρίες των χφφ. οι περισσότεροι από τους ανω-
νύμως παραδεδομένους κανόνες (στα έντυπα μηναία και στα AHG) αποδίδονται σε
ποιητές, οι οποίοι θεωρούνται επινοητές του κανόνα, γεγονός που συνδέει την σύνθε-
ση κανόνων με β΄ ωδή με την πρώιμη περίοδο των κανόνων.1
Στην πλειονότητά τους οι άνευ ακρ. συντεθέντες κανόνες εξυμνούν περισσό-
τερους του ενός αγίους ή γεγονότα, είναι δηλ. «κοινοί» κανόνες·2 οι κανόνες αυτοί
έχουν κατ’ ωδήν περισσότερα τροπ. από όσα συναντούμε συνήθως στους κανόνες με
ακρ., είναι δηλ. «μεγάλοι» κανόνες.3 Για ορισμένους από τους κανόνες αυτούς βρέ-
θηκαν στα χφφ. και επιπλέον ανέκδοτα τροπ. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι συγκε-
κριμένοι κανόνες μοιάζουν στην έκταση και την τεχνική με τον Μεγάλο Κανόνα του
Ανδρέου Κρήτης και με τους άλλους «μεγάλους» κανόνες. Είμαστε βέβαιοι ότι κά-
ποιοι από τους κανόνες με εννέα ωδές, οι οποίοι συνετέθησαν άνευ ακρ., κατακερ-
ματίσθηκαν αργότερα κι έτσι προέκυψαν κανόνες με μικρότερο αριθμό τροπ. κατ’
ωδήν, αφιερωμένοι σε κάθε μία ξεχωριστά από τις εορτές, προς τιμήν των οποίων
είχε συντεθεί ο «κοινός» στην αρχή κανόνας. Αναφέρονται ενδεικτικά οι κανόνες 4,
14, 328, οι οποίοι κατακερματίσθηκαν σε κανόνες ψαλλομένους προς τιμήν καθ’ ενός
αγίου χωριστά. Το ίδιο έχει συμβεί κατ’ επανάληψη και σε κανόνες αναφερομένους
σε ένα μόνον άγιο, οι οποίοι κατακερματίσθηκαν σε περισσότερους του ενός κανόνες,
όπως φαίνεται τόσο από την επανέκδοση κανόνων των μηναίων στα AHG μετ’ επι-
πλέον τροπ., όσο και από τις διαφορετικές παραδόσεις του ίδιου κανόνος στα AHG
ή τον εντοπισμό σε χφφ. και άλλων ανέκδοτων εκδοχών για ορισμένους κανόνες των
μηναίων και των AHG. Πρόκειται για τους κανόνες 1, 14, 52, 77, 80, 84, 158, 161,
167, 181, 200, 206, 210, 211, 213, 216, 229, 232, 285, 295, 299, 300, 308, 319,
322, 328, 339, 373, 380, 391.4
Εξ αυτών ο κανόνας 4 έχει συντεθεί με δ. ακρ. ο δε 52 με β΄ ακρ.5
Επίσης κατά την μελέτη των χφφ. εντοπίσθηκαν επιπλέον εκδοχές για τους εξής
εκδεδομένους στα AHG κανόνες: 22, 23, 36, 41, 52, 68, 80, 129, 193, 252, 322.
Ομοίως για τους κανόνες 407, 541, 561 και 572 των κινητών εορτών.
Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι α΄) μεγάλος αριθμ. κανόνων με β΄ ωδή των ακινή-
των εορτών στερείται ακρ.6 β΄) στα AHG και στα έντυπα μηναία έχουν εκδοθεί αρκε-
τοί κανόνες στερούμενοι ακρ. και β΄ ωδής, οι οποίοι αποδίδονται στους προαναφερ-
θέντες ποιητές και γ΄) οι μισοί περίπου από τους εντοπισθέντες ανέκδοτους κανόνες
με β΄ ωδή δεν έχουν ακρ., εκτιμούμε ότι η αναζήτηση στα χφφ. θα αποφέρει β΄ ωδές
για τους περισσότερους κανόνες που έχουν συντεθεί άνευ ακρ.
Όσον αφορά στους κανόνες των εντύπων λειτουργικών μηναίων επισημαίνου-
με τα εξής:
Από τους 89 κανόνες των εντύπων μηναίων, για τους οποίους έχει εντοπισθεί, ότι
αρχικώς είχαν εννέα ωδές, οι 31 συνετέθησαν χωρίς ακρ. (ο αριθμ. αυτός αντιπρο-
1 Βλ. και κατωτ.,

2 Περισσότερα για το περιεχόμενο, το οποίο αποδίδουμε στον όρο «κοινοί» κανόνες βλ. 533, σημ. 2, 625 κ.ε.
3 Περισσότερα για το περιεχόμενο, το οποίο αποδίδουμε στον όρο «μεγάλοι» κανόνες βλ. 533, σημ. 1.
4 Για τους κανόνες των AHG, των οποίων εκδίδονται περισσότερες της μιας παραλλαγές, γίνεται λεπτομερώς λό-
γος κατωτ.,
5 Βλ. ανωτ., …. αντιστοίχως.
6 Βλ. κατωτ., 635 τους εν λόγω κανόνες.
268
σωπεύει περισσότερο από το ένα τρίτο των εκδεδομένων στα έντυπα μηναία κανό-
νων με β΄ ωδή)1. Όπως έχει ήδη2 επισημανθεί οι κανόνες των μηναίων έχουν υποστεί
πολλούς ακρωτηριασμούς, οι οποίοι, εκτός από επεμβάσεις στην μορφή των κειμέ-
νων,3 συνίστανται και σε αφαιρέσεις τροπ., μετακινήσεις τους εντός της ίδιας ωδής
ή και προσθήκες άλλων τροπ. (το τελευταίο είναι εμφανές στους κανόνες που έχουν
ακρ.) με αποτέλεσμα να διαταράσσονται πολλές ακρ. Μερικές από τις ακρ. αυτές,
των οποίων έχουν εκπέσει πολλά γράμματα (=τροπ.), κρύβουν και έκπτωση β΄ ωδής,
γιατί ορισμένα από τα εκπεσόντα γράμματά τους (=τροπ.) βρίσκονται στην θέση
της β΄ ωδής. Τέτοιες περιπτώσεις είναι των κανόνων 162, 165, 212, 310, 326, 340,
360, 366.
Δεν πρόκειται για χαρακτηριστικό των κανόνων των εντύπων ΜΡ και για να
σχηματισθεί πλήρης εικόνα της έκτασης του φαινομένου σημειώνονται και οι εκδεδο-
μένοι στα ΑΗG κανόνες, στους οποίους επίσης το συναντούμε: 15, 57, 154, 188, 208.
Το ίδιο χαρακτηριστικό συναντούμε στους ανέκδοτους κανόνες 59, 135, 146,
150, 194, 342, 347, 371, 375.
Προφανώς από παρόμοιες παρατηρήσεις σχετικά με τις ακρωτηριασμένες ακρ.
των κανόνων των μηναίων παρασύρθηκε ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς και στον
«κατάλογο»4 των κανόνων, των οποίων η β΄ ωδή εξέπεσε στα μηναία, συγκαταλέγει
και τους κανόνες:
24 Δεκ.: Τῆς ἁγίας ὁσιοπαρθενομάρτυρος Εὐγενίας καὶ τῶν σὺν αὐτῇ (άρχ.:
Εὐγενία, μάρτυς τοῦ Χριστοῦ)5
7 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παρθενίου, ἐπισκόπου Λαμψάκων (άρχ.: Τῷ φωτὶ
τῷ θείῳ συγκραθεὶς)6
13 Ιουλ.: Τοῦ ὀσίου πατρὸς ἡμῶν Στεφάνου τοῦ Σαββαΐτου (άρχ.: Σοί, τῆς σῆς,
παμμάκαρ, διδαχῆς χρέος)7
οι οποίοι, όπως παρατήρησε και ο Weyh,8 συνετέθησαν εξ αρχής με οκτώ ωδές.
1 Βλ. τους κανόνες αυτούς στο έβδομο κεφ. περί ακροστιχίδων, στις 000-000.
2 Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθούν οι επισημάνσεις του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως ως προς το θέμα:
«τα μηναία μετά τοσαύτας εκτυπώσεις επισήμους ή ανεπισήμους εισί διεφθαρμένα, ότι η εκκλησία η ελληνική στέρε-
ται των πρωτοτύπων, και ότι των φιλολόγων έργον εστί το προετοιμάσαι κριτικήν έκδοσιν πλήρη...»
«οι κατά καιρούς εκδόται λεξείδια των ασμάτων ηλλοίωσαν ή φράσεις όλας, ακαταλήπτους υπό του χρόνου συναπο-
βάσας...» (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 347).
Συνοψίζοντας παρόμοιες επιμέρους παρατηρήσεις κι αφού προβεί σε πλήθος διορθώσεων στο κείμενο των εντύπων μη-
ναίων βάσει χφφων γράφει: «Τα μέχρι τούδε λεπτομερώς εξετασθέντα τρία παραδείγματα συνήθων ασματικών ακο-
λουθιών σαφώς αποδεικνύασι, νομίζω, ότι των σημερινών μηναίων η κατάστασις αποτέλεσμα διαφθοράς υπάρχει με-
γάλης, και ότι τούτων οι κατά καιρούς αντιγραφείς εκδόται μεταρρυθμισταί τολμηρώς εξ αγροικίας ή άλλης τινός αι-
τίας ακαταλήπτου μοι τα των ποιητών άσματα κατά το δοκούν έφθειρον ή μετήλλασσον» (Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,
Σχεδίασμα, 359).
Τέλος ο Ν. Τωμαδάκης παρατηρεί ότι «ο κανόνας συνήθως δεν είναι πλήρης. Ο κερματισμός του οφείλεται το μεν
εις τους συγγραφείς γράψαντας κανόνας με η΄ ωδάς, το δε εις τους συρραφείς των βιβλίων» (Τωμαδάκης, Εισαγω-
γή, 202-203).
3 Ο ίδιος ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός έχει τονίσει επανειλημμένως τις επεμβάσεις του στα κείμενα των μη-
ναίων: «Όπου λοιπόν ευρέθην εις περίστασιν, μη έχων μήτε των χειρογράφων την οδηγίαν, μήτε την εκ των σημειώσεων
βoήθειαν, εκεί ηναγκάσθην αλλού μεν να μεταθέσω τα αυτά μέρη του λόγου...» (ΜΒ Ι, ιγ΄), «Όπου κατ’ ανάγκην διώρ-
θωσα το κείμενον των ιερών ασμάτων· χωρίς δε ανάγκης τινός, ουδέ ήγγισα όλως τον κάλαμον εις αυτά» (ΜΒ Ι, ιδ΄),
«Ότι δε και απ’ εμαυτού διόρθωσα στίχους τινάς, λέγω ενταύθα την αιτίαν» (ΜΒ Ι, ιε΄). – Για τις διασκευές-νοθεύσεις
των κανόνων βλ. Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 472, σημ. 86.
4 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372-375.
5 Έκδ. κανόνος: MP II, 618-628. Bλ. και κατωτ.,
6 Έκδ. κανόνος: MP ΙII, 522-531. Bλ. και κατωτ., σ.
7 Έκδ. κανόνος: MP VI, 100-107. Bλ. και κατωτ., σ.
8 Bλ. Weyh, 65.
269
2. Κανόνες συντεθέντες μόνο με β΄ ακροστιχίδα1 (πιθανή ύπαρξη β΄ ωδής)
Σε κανόνες οι οποίοι στερούνται α΄ ακρ. (σχηματιζομένης από τα αρχικά γράμ-

ματα των τροπ. τους) και έχουν μόνο β΄ ακρ. (σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμ-
ματα των θεοτ. ή/και των τριαδ.) είναι δύσκολο να συναχθούν ασφαλή συμπεράσμα-
τα για την ύπαρξη β΄ ωδής, δεδομένου ότι στην β΄ ακρ. (που συνήθως δηλώνει το όνο-
μα του ποιητή) συχνά φαίνεται να λείπει ένα γράμμα στην υποτιθέμενη θέση της β΄
ωδής. Αυτό επιτρέπει μεν την υπόθεση ότι ο κανόνας είχε συντεθεί με εννέα ωδές,
όμως η πιθανολογούμενη έκπτωση της β΄ ωδής είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί μόνο με
την ανεύρεσή της σε κάποιο χφ. Τέτοιες περιπτώσεις είναι των εξής κανόνων των μη-
ναίων: 156 και 257 των οποίων η β΄ ωδή έχει εντοπισθεί σε χφφ. και εξεδόθη. Στους
κανόνες 52, 99, 190, 254, 356, 392 των ακινήτων εορτών και στους κανόνες 515,
562, 564 και 570 των κινητών εορτών επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη β΄ ωδής με την ανεύ-
ρεσή της σε χφφ. Για τους κανόνες 2, 73, 99, 116, 222, 224, 316 και 332 των ακινή-
των εορτών εξακολουθούμε να υποθέτουμε ότι απώλεσαν την β΄ ωδή τους.
3. Ασυμφωνία μεταξύ α΄ και β΄ ακροστιχίδος
Υπάρχουν κανόνες, οι οποίοι έχουν συντεθεί με δ. ακρ. και η μεν α΄ ακρ. είναι
πλήρης, η δε β΄ παρουσιάζει χάσμα στην υποτιθέμενη θέση της β΄ ωδής.
Είναι φανερό ότι στις περιπτώσεις αυτών των κανόνων δεν έχει συμβεί έκπτωση της
β΄ ωδής. Συγκεκριμένα γίνεται λόγος για τους εξής κανόνες:
(1) Ο κανόνας της 6ης Δεκ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου
Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ο οποίος (άρχ.: Ἀπόρῳ γλώττῃ καὶ χεί-
λεσιν)2 είναι έργο Ιωάννου μοναχού και έχει α΄ ακρ. (σχηματιζομένη από τα αρ-
χικά γράμματα των τροπ. των οκτώ ωδών του) Α-Ω (η οποία είναι πλήρης) και
δύο β΄ ακρ.:
— στα τριαδ.: Τ<Ρ>ΙΑΣ, ΣΩΖΕ3
— στα θεοτ.: Α<Γ>ΝΗ, ΣΚΕΠΕ4
Οι δύο β΄ ακρ. έχουν χάσει ένα γράμμα στην υποτιθέμενη θέση της β΄ ωδής,5 γεγο-
1 Ο Weyh, 51 ονομάζει «διπλή» ακρ. την ταυτόχρονη ύπαρξη ακρ. σχηματιζομένης από τα αρχικά γράμματα των
τροπ. των ωδών του κανόνος και άλλης ακρ. σχηματιζομένης από τα αρχικά γράμματα των θεοτ. (ή τριαδ.). Χάριν συ-
ντομίας χρησιμοποιήθηκαν οι ενδείξεις α΄ και β΄ αντιστοίχως, όταν γίνεται αναφορά σε κανόνες με «διπλή» ακρ. Για
την β΄ ακρ. των κανόνων, όπου συνήθως ο ποιητής συνηθίζει να δηλώνει το όνομά του βλ. επίσης Follieri, Problemi, 322.
2 Έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 394-405.
3 Λόγω μεταγενεστέρων επεμβάσεων η ακρ. έχει αλλοιωθεί: Τ<Ρ>ΙΑΣ ΣΤΖΕ.
4 Ομοίως η ακρ. είναι: Α<Γ>ΝΣ ΒΚΕΠΔ.
5 Σχετικά με το θέμα πρέπει να επισημανθούν τα εξής:
α΄) είναι χαρακτηριστική η πεποίθηση των ποιητών ότι σε περιπτώσεις σαν αυτές που ακολουθούν πρέπει να παραλεί-
πεται το δεύτερο γράμμα των β΄ ακρ., το οποίο αντιστοιχεί στην κατά τα ειωθότα παραλειπομένη ή μη συντιθεμέ-
νη εξ αρχής β΄ ωδή (βλ. κατωτ., 000 περιπτώσεις που παραλείπεται άλλο γράμμα της β΄ ακρ., πλην του δευτέρου).
Ομοίως, χαρακτηριστική είναι και η πεποίθηση των γραφέων και αντιγραφέων ότι η β΄ ωδή αποτελεί τμήμα του κα-
νόνος, το οποίο μπορούν κατά την κρίση τους να αφαιρούν.
β΄) Πάντως ο γραφέας του κώδ. Crypt. Δ.α. XXV, στον οποίο παραδίδεται ο κανόνας 37 της 27ης Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου μάρ-
τυρος Καλλιστράτου (άρχ.: Καθαρθεὶς τοῦ πνεύματος, σοφέ,) γνωρίζει την ύπαρξη της β΄ ωδής στον κανόνα, υπα-
κούει όμως στην τάση αφαιρέσεως των β΄ ωδών και αρκείται να σημειώσει μόνο τον ειρμό της β΄ ωδής (έκδ.: AHG
I, 146-154, πρβλ. και AHG Ι, 452).
γ΄) Ομοίως, θέλησε να μας πληροφορήσει για την έκπτωση της β΄ ωδής του κανόνος 30 της 6ης Δεκ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις
πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ (άρχ.: Τὸν ποιμένα Χριστοῦ τῶν
θρεμμάτων, έκδ.: AHG IV, 53-76) ο γραφέας του κώδ. Crypt. Δ.α. IV σημειώνοντας στην ώα τον ακρωτηριασμό του
κανόνος λόγω της εκπτώσεως της β΄ ωδής. «Post oden a΄ “deest ωδή β΄…” in marg. cd. Ce scriptum est» διαβάζου-
με στα AHG IV, 55, app. crit.
δ΄) Περισσότερο γενναιόδωρος είναι ο γραφέας του κώδ. Λαύρ. Β 37, ο οποίος εκτός του ειρμ. της β΄ ωδής σημείωσε
και δύο πρώτους στ. κάθε τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος 264 της 2ας Απρ.: Τῶν ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων
Ἀμφιανοῦ καὶ Αἰδεσίου, τῶν αὐταδέλφων (άρχ.: Τῷ φωτὶ λαμπόμενοι/ τοῦ παναγίου πνεύματος, έκδ.: AHG VIII,
270
νός το οποίο υπαγορεύθηκε από την ύπαρξη οκτώ ωδών στον κανόνα.1
Ο κώδ. Σιναϊτ. 592, φ. 8v κ.ε. παραδίδει τον κανόνα δίχως τριαδ. και με θεοτ. δι-
αφορετικά (τα αρχικά γράμματά τους δεν σχηματίζουν β΄ ακρ.).2 Είναι επομένως
πιθανό να έχει συμβεί μεταγενέστερη προσθήκη θεοτ. και τριαδ.3 στον κανόνα.
Ίσως η προσθήκη έγινε ταυτόχρονα με την προσθήκη της εμβόλιμης β΄ ωδής, την
οποία παραδίδει ο κώδ. Crypt. Δ.α. XIV, φφ. 39-47.4
2) 16 Οκτ.: Τοῦ ἀγίου μάρτυρος Λογγίνου τοῦ ἑκατοντάρχου, τοῦ ἐπὶ τοῦ Σταυ-
ροῦ, 57. Ο κανόνας5 (άρχ.: Τὸ κλέος τῆς μαρτυρίας ᾄδεται/ ἐν οὐρανῷ) έχει
δ. ακρ. Όπως φαίνεται από το χάσμα της α΄ ακρ. του Τὸ Λ<ογγ>ίνου θαυ-
μαστὸν ἐξᾴδω τέλος έχει εκπέσει η β΄ ωδή. Τα θεοτ. σχηματίζουν β΄ ακρ.
Κ<Λ>ΩΜΕΚΤΟΣ=Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ. Έχουν αντικατασταθεί από άλλα, μη εντασ-
σόμενα στην β΄ ακρ., τα θεοτ. της γ΄ και ϛ΄ ωδής (γι' αυτό, η β΄ ακρ. είναι: ΚΩ-
ΜΕΚΤΟΣ). Η απουσία των θεοτ. θα συνεπαγόταν και την ανωνυμία του ποιητή
του κανόνος, διότι τα θεοτ. είναι τα μόνα που παρέχουν πληροφορία για την πα-
τρότητά του.
Στο τυπικό ΜΘΕ6 αναφέρεται κανών, ἦχος δ΄ πρὸς τὸ Θαλάσσης τὸ Ἐρυθραῖον
πέλαγος (όπως και ο κανόνας 57) επ’ ονόματι Ιωσήφ «Στουδίτου». Μπορούμε
να υποθέσουμε ότι ο κανόνας 57 είναι έργο Ιωσήφ «Στουδίτου», συνετέθη με εν-
νέα ωδές, δίχως θεοτ. (ή με θεοτ. –μη εντασσόμενα στην α΄ ακρ. του κανόνος– τα
οποία εξέπεσαν) και ότι η β΄ ακρ. ΚΩΜΕΚΤΟΣ = ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ αποτελεί προ-
σθήκη.
(3) Δεν έχει εκπέσει β΄ ωδή στον κανόνα της 22ας Νοεμ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀκιν-
δύνου, Πηγασίου, Ἀφθονίου, Ἐλπιδηφόρου καὶ Ἀνεμποδίστου, ο οποίος7 (άρχ.:
Αἰσθήσεων ὥσπερ καθαρτήριον) έχει πλήρη την α΄ ακρ.: Ἀκινδύνῳ μέλπω τε σὺν
64-73). Βλ. σχετικώς και ανωτ.

ε΄) Ο γραφέας του κώδ. Σιναϊτ. 758 ανέγραψε στην ώα του φ. 228v, ακριβώς δίπλα στην γ΄ ωδή του κανόνος 475 που
ψάλλεται Κυριακῇ ἕκτῃ ἀπὸ τὸ Πάσχα, τὸ εἰς τὸν ἐκ γενετῆς τυφλὸν ἑορτάζομεν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ θαῦμα (άρχ.: Σταύρωσιν ἑκούσιον/ καταδεξάμενος σαρκί, έκδ.: ΠεV, ρξζ΄-ρογ΄) ση-
μείωμα, με το οποίο παραπέμπει τον αναγνώστη σε αναζήτηση της β΄ ωδής σε άλλο σημείο του χφ., όμως το κείμε-
νο της β΄ ωδής δεν βρίσκεται γραμμένο πουθενά (υπάρχει φυσικά το ενδεχόμενο η β΄ ωδή να είχε γραφεί σε κάποιο
φύλλο του κώδ. που εξέπεσε).
1 Ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως στο MP II, 394-405, στην διδασκαλία του οποίου σημειώνεται: Ἕτερος κανὼν
τοῦ Ἁγίου κατὰ ἀλφάβητον, φέρων Ἀκροστιχίδα, ἐν μὲν τοῖς τριαδικοῖς. Τριάς, σῶζε. ἐν δὲ τοῖς θεοτοκίοις. Ἁγνή,
σκέπε (MP II, 394). Το όνομα του ποιητή, σύμφωνα με την μαρτυρία του Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, σημειώνεται
στον κώδ. 559 του εν Κων/λει μετοχίου του Παναγίου Τάφου (ο κώδ. χρονολογείται τον ιβ΄ αι.): «εν τῃ ώᾳ δια χειρός
του καλλιγράφου: Ἰωάννου (μον)αχ(οῦ)». Επίσης στην διδασκαλία αναγράφεται: ἕτερος κανὼν εἰς τὸν ὅσιον πατέρα
ἡμῶν Νικόλαον, φέρων ἀκροστιχίδα τὸν ἀλφάβητον, ἄνευ τριαδικοῖς καὶ θεοτοκίοις (sic) (βλ. Παπαδόπουλος–Κερα-
μεύς, ΙΒ, V, 116). Επομένως, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα τριαδ. και τα θεοτ. που υπάρχουν στο MP έχουν προ-
στεθεί εκ των υστέρων. Την υποψία μας φαίνεται ότι επιβεβαιώνουν οι κώδδ. Σιναϊτ. 550, ο οποίος (φ. 166 εξ.) παρα-
λείπει τα τριαδ. και Σιναϊτ. 592, (φ. 8v κ.ε.), ο οποίος επίσης παραλείπει τα τριαδ. και παρέχει διαφορετικά θεοτ. τα
αρχικά γράμματα των οποίων δεν σχηματίζουν β΄ ακρ.
2 Βλ. ανωτ.,
3 Η προσθήκη θεοτ. ή και η παράδοση διαφορετικών θεοτ. συμβαίνει και στις περιπτώσεις που τα θεοτ. εντάσσο-
νται σε ακρ. [εντελώς πρόχειρα σημειώνονται: ο προαναφερθείς κανόνας προς τιμήν του αγίου Νικολάου (άρχ.: Ἀπόρῳ
γλώττῃ καὶ χείλεσιν, βλ. ανωτ., 000) και ο κανόνας της 5ης Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ὁμολογητοῦ Θεο-
δώρου, ἐπισκόπου Ἀγκύρας (άρχ.: Θείῳ τρωθεὶς/ ἔρωτι τῷ τῆς ἀγάπης Χριστοῦ, έκδ.: AHG III, 146-154)], πολύ πε-
ρισσότερο δε όταν τα αρχικά γράμματα των θεοτ. δεν συμμετέχουν στον σχηματισμό ακρ. ή σχηματίζουν μόνο β΄ ακρ.
[παράδειγμα για την πρώτη περίπτωση οι κανόνες της 22ας Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου προφήτου Ίωνᾶ καὶ
τοῦ ὁσίου Ἰωνᾶ πρεσβυτέρου, τοῦ Σαββαΐτου (άρχ.: Τῆς ψυχῆς φυλάξας, Ἰωνᾶ, έκδ.: AHG Ι, 294-306) και της 12ης
Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας, τοῦ ἐλεήμονος, έκδ.: AHG III, 357-372.
Για την δεύτερη περίπτωση ο κανόνας της 11ης Οκτ.: Τῶν ἁγίων αὐταδέλφων μαρτύρων Ζηναΐδος καὶ Φιλωνίλλης
(άρχ.: Μνήμην τελοῦντες εὐσεβῶς, έκδ.: AHG ΙΙ, 97-106), ο οποίος συνετέθη με οκτώ ωδές και έχει ακρ. μόνο στα
θεοτ. Μάλιστα παραδίδονται θεοτ. τα οποία σχηματίζουν β΄ ακρ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ και άλλα που σχηματίζουν β΄ ακρ. ΝΙ-
ΚΟΛΑΟΥ (βλ. και AHG ΙΙ, 97)].
5 Έκδ.: AHG ΙΙ, 179-188.
6 Dmitrievskij, Τυπικόν ΜΘΕ, 259. – Jordan, Theotokos Evergetis: Sept.-Febr., 132.
7 Έκδ.: AASS Nov., I, 511-521.
271
τοῖς συνάθλοις και β΄ άκρ.: Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ.

(4) Ο κανόνας της 8ης Νοεμ.: Σύναξις τῶν ἀρχιστρατήγων Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ καὶ
τῶν λοιπῶν ἁγίων ἀσωμάτων καὶ οὐρανίων ταγμάτων (άρχ.: Τοὺς νοεροὺς
τῶν ἀσωμάτων τάξεων) είναι ποίημα καὶ οὗτος Ἰωάννου μοναχοῦ κατά την δή-
λωση του ΜΡ,1 όπου επιπροσθέτως σημειώνεται: ἐν δὲ τοῖς θεοτοκίοις ΚΛΗΜΕ-
ΝΤΟΣ.2 H επισήμανση αυτή δεν γίνεται στο Ανθολόγιο του Vitali, όπου εκδίδε-
ται ο κανόνας, ομοίως μετά των εν λόγῳ θεοτ.: «ποίημα και ούτος Ιωάννου μο-
ναχού».3
Όπως έχει παρατηρήσει ο Weyh,4 δεν έχει εκπέσει β΄ ωδή από τον κανόνα: ο κα-
νόνας συνετέθη εξ αρχής με οκτώ ωδές και η απουσία του Λ στη γενική ΚΛΗ-
ΜΕΝΤΟΣ είναι υπαγορευμένη από την ύπαρξη οκτώ ωδών. Οι W. Weyh και S.
Petrides προσγράφουν τον κανόνα στον Κλήμεντα.5 Αν όμως λάβουμε υπ’ όψιν
μας την ένδειξη του ΜΡ, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι προσετέθησαν (πιθα-
νόν από αντιγραφείς;) στον κανόνα του Ιωάννου τα ακροστιχίζοντα με το όνομα
του Κλήμεντος (ακρωτηριασμένο κατ’ ανάγκην) θεοτ.6 Παρέμβλητη είναι και η
β΄ ωδή, με την οποία παραδίδουν τον κανόνα οι κώδδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΙΙ, Paris. gr.
1 Έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 81-88.

2 Και σε χφφ. έχουμε συναντήσει αρκετές φορές παρόμοια διάσταση μεταξύ της β΄ άκρ. του κανόνος και του ονό-
ματος του ποιητή, που δηλώνεται στον κώδ. (στην ώα ή στην διδασκαλία):
α΄. 6 Δεκ.: Του αγ. Νικολάου, 129, (άρχ.: Τὸν ποιμένα Χριστοῦ τῶν θρεμμάτων, έκδ.: AHG IV, 53-75). Τα αρχικά γράμ-
ματα των θεοτ. του κανόνος σχηματίζουν β΄ ακρ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, εν τούτοις οι κώδδ. Λαύρ. Θ 32 και Vat. gr. 779 αναφέ-
ρουν στην ώα το όνομα του Ανδρέου Κρήτης (AHG IV, 789 και ανωτ., σ.).
β΄. 5 Ιουλ.: Του αγ. Θεοδώρου, επισκόπου Κυρήνης και της οσ. Μάρθας, 328. Ο κανόνας (άρχ.: Ἐν ταῖς λαμπρότησιν,
φωτοδότα,/ τοῦ παρακλήτου, έκδ.: AHG ΧΙ, 83-91, 92-98) παραδίδεται στον κώδ. Crypt. Δ.α. ΧΙΙΙ με β΄ ακρ. ΓΕΕ-
ΩΡΓΙΟΥ, στην δε ώα σημειώνεται το όνομα του Θεοφάνους (βλ. AHG ΧΙ, 83, app. crit. και ανωτ., σ.).
γ΄. Ο κανόνας της 12ης Αυγ.: Φωτίου και Ανικήτου των μ., 377, ο οποίος (άρχ.: Φωτοβόλοις λάμψεσιν τῆς φαεινῆς πρε-
σβείας σου) είναι ανέκδοτος και έχει συντεθεί από τον Ιωσήφ τον υμνογράφο (το όνομά του δηλώνεται, ως συνήθως,
στην θ΄ ωδή) αποδίδεται στον κώδ. Αλεξ. 118 στον Γεώργιο. Η περίπτωση αυτού τού κανόνος είναι ιδιαίτερης βαρύ-
τητας, γιατί το όνομα του ποιητή δηλώνεται στην α΄ ακρ., [η οποία δεν μας δημιουργεί τους ενδοιασμούς (σχετικά με
την γνησιότητά της) που συχνά προξενεί η β΄ ακρ.] κι επομένως μπορούμε να παραβλέψουμε ως εσφαλμένη την μνεία
του ονόματος του Γεωργίου στον κώδ. Αλεξ. 118.
δ΄. Υπάρχει ένας ακόμη κανόνας συντεθείς με οκτώ ωδές, στην παράδοση του οποίου στον κώδ. υπάρχει η ίδια διαφω-
νία β΄ ακρ. και ονόματος του ποιητή: πρόκειται για τον κανόνα της 4ης Νοεμ.: Του οσ. Ιωαννικίου, ο οποίος (άρχ.: Ἀχλύς
με καὶ ζόφος ἁμαρτιῶν, έκδ.: AHG III, 122-133) στερείται α΄ άκρ., τα δε θεοτ. του σχηματίζουν με τα αρχικά γράμμα-
τά τους β΄ ακρ.: ΘΕΟΔΟΣΙΑ. Όμως στις ώες του φ. 32v των κωδδ. Paris. gr. 259 και του Σιναϊτ. σημειώνεται το όνομα
του ποιητή Ιγνατίου. Η αποδοχή της γνησιότητος της β΄ ακρ. στην προκειμένη περίπτωση δεν αφαιρεί έναν κανόνα από
το έργο ενός ποιητή, για να τον συναριθμήσει στο έργο ενός άλλου, αλλά οδηγεί στην αποδοχή της υπάρξεως ποιήτρι-
ας, άγνωστης από αλλού [μετ’ επιφυλάξεων απέδωσε τον κανόνα στην Θεοδοσία ο Αθ. Κομίνης (βλ. AHG ΙΙΙ, 570), ενώ
η Εύα Catafygiotu-Topping αποδέχεται ανενδοίαστα την Θεοδοσία ως ποιήτρια του κανόνος (την οποία αποκαλεί «με-
λωδό») και προσπαθεί να εντοπίσει χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας της (βλ. Topping, Theodosia, 370)]. Ομοίως στην
Θεοδοσία προσγράφουν τον κανόνα οι Pitra, Hymnographie, 55 και Emereau, ΕΟ 24(1925), 178-179.
Σημειωτέον ότι στους κώδδ. Σιναϊτ. 555, φφ. 144-146 και 576, φφ. 3v-5v ο κανόνας παραδίδεται ανωνύμως και άνευ
των θεοτ. του. Ο κώδ. Σιναϊτ. 576, φφ. 3v-5v παραδίδει τον κανόνα ανωνύμως, και αντί των θεοτ. που σχηματίζουν β΄
ακρ. ΘΕΟΔΟΣΙΑ παρέχει διαφορετικά θεοτ., τα αρχικά γράμματα των οποίων δεν σχηματίζουν ακρ. Η ίδια περίπτω-
ση με τον κανόνα στον άγιο Ιωαννίκιο απαντά και στον κανόνα της 11ης Απρ.: Του αγίου ιερομ. Αντίπα, επισκ. Περ-
γάμου (άρχ.: Ὡς τηλαυγὴς τῆς τριλαμποῦς, έκδ.: AHG VΙΙΙ, 135-145), ο οποίος συνετέθη με οκτώ ωδές και έχει ακρ.:
Ὠιδαῖς σε, μάρτυς Ἀντίπα, στέφω πόθῳ. Τα αρχικά γράμματα των θεοτ. δεν σχηματίζουν β΄ ακρ. και στην ώα του
κώδ. Crypt. Δ.α. VΙΙΙ, από τον οποίο εκδ. ο κανόνας, σημειώνεται το όνομα του Θεοφάνους. Στους κώδδ. Σιναϊτ. 623,
φ. 46 και 670, φ. 145v ο κανόνας παραδίδεται με β΄ ακρ. ΑΡΣΕΝΙΟΥ. Το όνομα του Αρσενίου σημειώνεται επίσης στην
ώα του φ. 46 του Σιναϊτ. 623.
Βεβαίως η περίπτωση αυτού του κανόνος δεν έχει σχέση με την β΄ ωδή, τον αναφέρουμε όμως, διότι μας δείχνει σε πόσο
επισφαλή συμπεράσματα μπορεί να οδηγηθούμε, αν δώσουμε πολύ μεγάλη σημασία στις β΄ ακρ. κανόνων, οι οποίοι
στερούνται α΄ ακρ., θέμα που έχει πολύ μεγάλη συνάφεια με την β΄ ωδή και τα σχετιζόμενα με αυτήν προβλήματα, αλλά
είναι και γενικότερο πρόβλημα των κανόνων. Στους δύο τελευταίους κανόνες, του αγ. Ιωαννικίου και του αγ. Αντίπα,
εκτός από το θέμα της γνησιότητας των θεοτ., τίθεται και πρόβλημα πατρότητας των κανόνων.
3 Vitali, Ανθολόγιον, Ι, ρϟ ϛ΄.
4 Weyh, 52.
5 Weyh, 52 και Pétridès, 572.
6 Σημειωτέον (όσον αφορά στην πατρότητα του κανόνος) ότι στην διδασκαλία του φ. 39ν του κώδ. Αλεξ. 184 ανα-
γράφεται το όνομα του Ιωάννου Ευχαΐτων.
272
259, Σιναϊτ. 570 και Vat. gr. 2, αφού ο κανόνας, όπως φαίνεται από την α΄ ακρ.
του Τοὺς ταξιάρχας τῶν ἀσωμάτων ᾄδω, η οποία είναι πλήρης, έχει συντεθεί με
οκτώ ωδές εξ αρχής.1
(5) Ο κανόνας της 13ης Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μαρτινιανοῦ, ο οποίος2
(άρχ.: Μυστικαῖς ᾀσμάτων ἐν φωναῖς) έχει πλήρη α΄ ακρ. Μαρτινιανοῦ τοὺς
δρόµους τρέχων ᾄδω και β΄ ακρ. Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ (σχηµατιζοµένη από τα αρχι-
κά γράµµατα των θεοτ.) έχει συντεθεί εξ αρχής άνευ β΄ ωδής. Το ότι τα θεοτ. εί-
ναι προσθήκη φαίνεται και από τον κώδ. Σιναϊτ. 602, όπου ο κανόνας παραδί-
δεται άνευ θεοτ.
(6) Ο κανόνας3 της 10ης Μαρ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Κοδράτου, Διονυσίου, Κυ-
πριανοῦ, Ἀνέκτου, Παύλου καὶ Κρήσκεντος (άρχ.: Τῆς τῶν μαρτύρων ἑορτῆς
τὰ αἴσια) έχει πλήρη α΄ ακρ.: Τριττὴ ξυνωρὶς ἐξυµνείσθω µαρτύρων και β΄ ακρ.
Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ. Εποµένως και πάλι έχουµε προσθήκη θεοτ. σε κανόνα συντε-
θέντα εξ αρχής µε οκτώ ωδές.
(7) Στον ανέκδοτο κανόνα της 5ης Μαΐ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Εἰρήνης (άρχ.:
Εὔσημον ἡμέραν ἡμῖν ἡ στεφανοῦσα), ο οποίος έχει πλήρη την α΄ ακρ. του Εἰρή-
νης µ<ά>ρτυ<ρ>ος <α>ἶνο<ν> ᾄδω τῇ μνήμῃ4 (κι έποµένως είναι εµφανές ότι συ-
νετέθη εξ αρχής άνευ β΄ ωδής) έχουν εκ των υστέρων προστεθεί θεοτ. Τα αρχι-
κά γράµµατα των θεοτ. αυτών σχηµατίζουν β΄ ακρ. Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ. Τον κανό-
να παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 637, φφ, 38-42v.5
(8) Από τις πλέον αδιαµφισβήτητες περιπτώσεις θεοτ. προστεθέντων εκ των υστέρων
σε κανόνα άλλου ποιητού είναι ο κανόνας 323 της 29ης Ιουν.: Τῶν ἁγίων ἐνδό-
ξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ πρωτοκορυφαίων Πέτρου καὶ Παύλου,
ο οποίος6 (άρχ.: Δεσποτικῇ προχειρίσει/ τῶν μαθητῶν) έχει συντεθεί µε εννέα
ωδές. Από το χάσµα της α΄ ακρ. του Δέχου τὸν ὕμνον, Πέτρε, τοῦ Γρηγορίου κα-
ταλαβαίνουµε ότι έχει εκπέσει η β΄ ωδή. Η α΄ ακρ. του κανόνος αποκαλύπτει τον
ποιητή: Γρηγόριος. Η β΄ ακρ. είναι Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ και επομένως έχουμε μία
ακόμη περίπτωση προσθήκης θεοτ. που σχηματίζουν β΄ ακρ. Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ σε
κανόνα άλλου ποιητού.
Ο κανόνας αυτός δείχνει ότι πιθανόν να έχουν προστεθεί θεοτ. σχηματίζοντα β΄
ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ σε κανόνες με εννέα ωδές και τότε είναι πολύ δύσκολο να δι-
ακρίνουμε την προσθήκη αυτή, διότι οι εννέα ωδές του κανόνος διασώζουν ακεραία
την β΄ ακρ. και χωρίς τον ακρωτηριασμό της σε ΚΗΜΕΝΤΟΣ δεν δημιουργούνται
υποψίες. Επίσης, αν στην α΄ ακρ. του κανόνος δεν γίνεται μνεία του ονόματος του
ποιητού, τότε η προσθήκη των θεοτ. πρέπει να ανιχνευθεί με άλλα κριτήρια.
(9) Άξιος ιδιαίτερης μνείας είναι ο κανόνας της 15ης Ιουν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Βή-
του, ο οποίος (άρχ.: Ζῶσα πηγὴ μόνος ὑπάρχων)7 έχει πλήρη α΄ ακρ. Ζωῆς σε,
1 Σημειωτέον ότι στο ΜΡ ΙΙ, 81 (διδασκαλία) ως ακρ. του κανόνος αναγράφεται η φράση Τοῖς ταξιάρχαις τῶν Ἀσω-
μάτων Νόων, από τα αρχικά γράμματα των τροπ. όμως εξάγεται ως ακρ. η φράση Το<ῖ>ς ταξιά<ρ>χαις τῶν Ἀσωμάτων
ᾄδω. Ο κώδ. Μεταμ. 160 παρέχει τα εκπεσόντα στο ΜΡ τροπ., των οποίων την αρχή σημειώνουμε κατωτ.:
ωδή α΄. Ὕμνον προσᾴδεις, Μιχαήλ, τρισάγιον (φ. 98v)
ωδή δ΄. Ῥίπτεται μὲν ἐκ σεραφεὶμ Ἠσαΐας (φ. 100v)
ωδή θ΄. Ἀγγέλων ἀρχηγέτης καὶ τῶν ἀσωμάτων ὁ Μιχαὴλ (φ. 105v)
Περί του κανόνος βλ. και κατωτ., 542.
2 Έκδ.: AHG VI, 232-244. – Hannick-Plank-Lutzka, Ι, 502-505 (σημειώνεται μόνο η αρχή των τροπ. του κανόνος).
3 Έκδ.: AHG VII, 137-149.
4 Η ακρ. του κανόνος έχει µετρικά προβλήµατα.
5 Βλ.: Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 49 (1950), 103, (λόγω τυπογραφικού λάθους µάλλον ανεγράφη ότι πρόκειται για
τον κώδ. Σιναϊτ. 647). – Θέµελης, 531. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 197, αρ. 595.
6 Έκδ.: AHG Χ, 271-281.
7 Έκδ.: Τ. Minisci, Innologia greca per S. Vito martire tratta dai mss. Di Grottaferrata, Silloge Bizantina in onore di S.
Mercati, SBN 9 (1957), 309-316.
273
Βῆτε, ἐξᾴδω φερώνυμον και έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές. Κατά την Ε.
Follieri πρόκειται για ποίημα Αρσενίου Κρυπτοφέρρης1 ή άλλου ομωνύμου ποιη-
τού2, ο οποίος δηλώνει το όνομά του στην β΄ ακρ. του κανόνος. Η β΄ ακρ. παρουσιά-
ζει την εξής ιδιομορφία: έχει επαναληφθεί το τελευταίο γράμμα (όπως γίνεται στις
περιπτώσεις που πρέπει να εξοικονομηθεί το ένατο γράμμα της β΄ ακρ.) και ταυ-
τοχρόνως έχει εκπέσει το δεύτερο γράμμα (το οποίο αντιστοιχεί στην –μη υπάρ-
χουσα στον κανόνα– β΄ ωδή): Α<Ρ>ΣΕΝΙΟΣΣ.
Η περίπτωση είναι (εξ όσων γνωρίζουμε) μοναδική και μάλλον δεν οφείλεται σε
σύμπτωση. Φαίνεται ότι ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές (όπως δείχνει και η α΄
ακρ. του) και χωρίς θεοτ. (τουλάχιστον χωρίς τα συγκεκριμένων θεοτ., τα οποία
σχηματίζουν β΄ ακρ.). Η β΄ ακρ. πρέπει να έχει προστεθεί εκ των υστέρων και
ίσως η έκπτωση του -Ρ- και η επανάληψη του -Σ- υπαγορεύθηκε από την προ-
σθήκη β΄ ωδής, η οποία μετά εξέπεσε.3
Αναφέρονται στη συνέχεια και οι κανόνες του κύκλου των ακινήτων εορτών στους
οποίους παρατηρείται ασυμφωνία μεταξύ α΄ καί β΄ ακρ. σε σχέση με τον αριθμό
των ωδών του κανόνος.
(10) Παρακλητική: περίοδος του α΄ ήχου. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θε-
οτόκον. Ο κανόνας4 (άρχ.: Ἁγίασμα ἄχραντον,/ χαῖρε Παρθένε) έχει συντεθεί με
οκτώ ωδές εξ αρχής, όπως φαίνεται από την κατ’ αλφάβητον (Α-Ω) α΄ ακρ. του,
η οποία είναι πλήρης. Επομένως η β΄ ακρ. Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ καθώς και η β΄ ωδή
με την οποία παραδίδεται στους κώδδ. Σιναϊτ. 779 καί 785 αποτελούν εκ των
υστέρων προσθήκες.5
(11) Παρακλητική: περίοδος του β΄ ήχου. Δευτέρα: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θε-
οτόκον, 500. Ο κανόνας6 (άρχ.: Ἐγκωμίων σοι/ ἀειθαλὲς διάδημα), όπως φαίνε-
ται από την ακρ. του Ἐγκωμιάζει τὴν Θεητόκον Θέκλα, είναι ποίημα της μοναχής
Θέκλας. Τα αρχικά γράμματα των θεοτ. σχηματίζουν β΄ ακρ. ΚΗΜΕΝΤΟΣ. Όπως
και στον προαναφερθέντα κανόνα 323 της 29ης Ιουν. (άρχ.: Δεσποτικῇ προχειρί-
σει/ τῶν μαθητῶν) η προσθήκη των θεοτ. έγινε παρά την ρητή δήλωση του ονό-
ματος του ποιητού στην ακρ. του κανόνος.
(12) Ο Weyh συνεπέρανε ότι η περιπέτεια του κανόνος αυτού έχει συνεχισθεί. Στην
σκέψη αυτή οδηγήθηκε από την μαρτυρία του Φιλαρέτου7 ότι έχει εντοπισθεί κα-
νόνας, ο οποίος άρχ.: Ἐγκώμιον ἄξιον τὸ «χαῖρέ» σοι και έχει α΄ ακρ. Ἐγκωμι-
άζω τὴν Θεητόκον φόβῳ, η οποία είναι πλήρης (και επομένως δείχνει ότι ο κα-
νόνας συνετέθη εξ αρχής άνευ β΄ ωδής). Ο κανόνας αυτός έχει και β΄ ακρ. ΚΛΗ-
ΜΕΝΤΟΣ σχηματιζομένη, κατά τα γνωστά, από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.
Τα στοιχεία αυτά οδήγησαν τον Weyh να υποθέσει, ότι ο εν λόγω κανόνας απο-
τελεί διασκευή του προαναφερθέντος κανόνος της Θέκλης, το όνομα της οποίας
αφαιρέθηκε τεχνηέντως από την ακρ.8 Αποδείχθηκε από τον έλεγχο των χφφων
ότι η άποψη του Weyh ήταν σωστή. Όντως πρόκειται για διασκευή του κανόνος
της Θέκλας: τα θεοτ. προσετέθησαν εκ των υστέρων, όπως και η β΄ ωδή, την οποία
1 Βλ. Σχετικώς Ε. Follieri, Un canone giambico in onore di Davide, Silloge Bizantina in onore di S. G. Mercati, SBN
9 (1957), 114.
2 Βλ. και Follieri, Αρδόμιος, 329 κ.ε.
3 Βλ. επίσης όσα σημειώνει για τον κανόνα η Follieri, Αρδόμιος, 331, n. 1 και 333, n. 3. Βλ. και κατωτ.,
4 Έκδ.: ΕΘ, 26-29.
5 Περισσότερα περί του κανόνος βλ. κατωτ.
6 Έκδ.: ΕΘ, 166-168.
7 Filaret, Historische Übersich über die Liederdichter und Liederdichtung der griechieschen Kirche, Αγία Πετρούπολη 1902,
259.
8 Βλ. Weyh, 53.
274
παραδίδει ο κώδ. Σιναϊτ. 785, φφ. 133v-134.1 Τόν κανόνα παραδίδει και ο κώδ.
Crypt Δ.γ. Ι, φφ. 155v-156v.2
(13) Περίοδος του δ΄ ήχου. Κυριακή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Ο κα-
νόνας (άρχ.: Ἡ μόνη ἐν πειρασμοῖς καὶ θλίψεσιν)3 έχει πλήρη α΄ ακρ. Ἠλιοῦ πα-
ράκλησις τῇ Θεοτόκῳ4 (επομένως, είναι φανερή η πατρότητα του κανόνος: πρό-
κειται για ποίημα Ηλιού Κρήτης του Εκδίκου5) και β΄ ακρ.: ΗΝΩΝΚΤΟΣ απαρ-
τιζομένη από τα αρχικά γράμματα των «υστέρων» θεοτ.6 Αν και στον Weyh φά-
νηκε παράξενο να εχει προέλθει η ακατανόητη αυτή ακρ. από το ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ,
στον κώδ. Σιναϊτ. 785 ο κανόνας παραδίδεται με θεοτ., τα αρχικά γράμματα των
οποίων σχηματίζουν β΄ ακρ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (όπως ακριβώς μάς πληροφορεί και
ο Φιλάρετος).7
Επομένως, ο κανόνας συνετέθη εξ αρχής με οκτώ ωδές και τα θεοτ. είναι παρέμ-
βλητα.8 Επίσης, μεταγενέστερη προσθήκη αποτελεί και η β΄ ωδή, με την οποία πα-
ραδίδεται ο κανόνας στον κώδ. Σιναϊτ. 785.9
3. Ασυμφωνία μεταξύ β΄ ακροστιχίδος και αριθμού των ωδών
α΄. Υπάρχει μια άλλη κατηγορία κανόνων οι οποίοι: έχουν δ. ακρ. και η β΄ ακρ. τους
αποτελείται από εννέα γράμματα ή έχουν μόνο β΄ ακρ. αποτελουμένη από εννέα
γράμματα, αλλά συνετέθησαν με οκτώ ωδές. Σ’ αυτούς τους κανόνες ο ποιητής σχη-
ματίζει το όνομά του με τα αρχικά γράμματα των θεοτ. όμως προτιμά να μην ακρω-
τηριάζει το όνομά του κατά ένα γράμμα (όπως συμβαίνει στις β΄ ακρ. ΚΛΗΜΕ-
ΝΤΟΣ), αλλά συνθέτει θεοτ. το οποίο αρχίζει από δύο (συνεχόμενα) γράμματα της
γενικής του ονόματός του (ή άλλης συναφούς φράσεως απ’ αυτές που συνηθίζονται
στις β΄ ακρ.).
Διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:
Τα συνεχόμενα γράμματα είναι τα δύο τελευταία του ονόματος τoυ ποιητή.
Από τον υμνογράφο Αθανάσιο χρησιμoπoιoύνται στο θεοτ. της θ΄ ωδής ή ανήκουν σε
θεοτ. ενδιάμεσης ωδής του κανόνα.
(1) Εδώ υπάγεται ο κανόνας στην Θεοτόκο, ο οποίος10 (άρχ.: Ἀμβροσίας κόσμῳ τὴν
τρυφὴν) έχει μελισθεί σε ήχο β΄ και είναι ποίημα Αθανασίου του Νέου, πατρ.
Κων/λεως,11 έχει δ. ακρ. και η μεν α΄ ακρ. είναι κατ’ αλφάβητον A-Ω, η δε β΄ (σχη-
ματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των «υστέρων» θεοτ.) είναι ΑΘΑΝΑΣΙ-
ΟΥ. Τα δύο τελευταία γράμματα –ΟΥ της β΄ ακρ. αποτελούν αρχικά γράμματα
της πρώτης λέξης του «υστέρου» θεοτ. της θ΄ ωδής του κανόνος,12 το οποίο άρχ.:
Οὐδεὶς ἐν σοὶ πέποιθε καὶ κατῃσχύνθη.13
1 Περί του κανόνος βλ. και κατωτ., κεφ. 4

2 Βλ. Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 268-269, αρ. 80.
3 Έκδ.: ΝΘ, 51-53.
4 Η ακρ. του κανόνος, όπως εξάγεται από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος είναι Ἠλιοῦ παράκλησις τῇ
Θεοτόκῳ. Η φράση αυτή παρουσιάζει μετρικό πρόβλημα (το αντίστοιχο τροπ. αρχ.: Ὅτι σύ μου ἰσχὺς καὶ βοήθεια, οὐ
πτοοῦμαι, ΝΘ, 52· πρόκειται για το δεύτερο τροπ. της η΄ ωδής του κανόνος).
5 Περί του ποιητή βλ. κατωτ., σ.
6 Βλ. όσα σημειώνονται περί της β΄ ακρ. του κανόνος κατωτ.,
7 Βλ. σχετικώς Weyh, 52 και κατωτ.,
8 Παρέμβλητα είναι τόσο τα εκδιδόμενα στο ΝΘ, όσο και τα παρεχόμενα υπό του κώδ. Σιναϊτ. 785 θεοτ..
9 Την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής και των «υστέρων» θεοτ. βλ. κατωτ.
10 Έκδ.: ΝΘ, 27-29. – ΕΘ, 191-194.
11 Περί του ποιητή βλ.: Émereau, ΕΟ 21 (1922), 274. – Follieri, V1, 251.
12 Βλ. καi Α. Kominis, Un canone inedito in onore di Sant’ Atanasio l’ Atonita, Milénaire du Mont Athos, Études et
Mélanges, Ι, Chevetogne 1963, 136-137.
13 ΝΘ, 29.
275
(2) Ο ίδιος ποιητής σε κανόνα, τον όποίο συνέθεσε προς τιμήν του αγ. Αθανασίου
του Αθωνίτου,1 χρησιμοποιεί ακριβώς τόν ίδιο τρόπο, για να εξομοιώσει τον αριθ-
μό των γραμμάτων της β΄ ακρ. του κανόνος με τον αριθμό των ωδών του. Ο κα-
νόνας, μελισμένος σε πλ. β΄ ήχο (άρχ.: Κλῖνόν μοι τὸ οὗς σου/ καὶ πρόσχες μοι,
Λόγε,) έχει μόνο β΄ ακρ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμμα-
τα των θεοτ. κάθε ωδής. Τα δύο τελευταία γράμματα -ΟΥ της β΄ ακρ. αποτελούν
τα αρχικά γράμματα της πρώτης λέξης του θεοτ. της θ΄ ωδής, το οποίο άρχ.: Οὐκ
ἔστι, πλήν σου/ μήτηρ καὶ παρθένος.2
Έχουμε επίσης και την περίπτωση κανόνος, του οποίου το θεοτ. που αρχίζει
από δύο (συνεχόμενα) γράμματα της β΄ ακρ. ανήκει σε κάποια από τις ενδιάμεσες
ωδές του κανόνος. Αναφέρουμε τον κανόνα της Κυριακής του πλ. δ΄ ήχου στην Θε-
οτόκο, ο οποίος3 (άρχ.: Ἀπὸ χειλέων ῥυπαρῶν ἐφύμνιον) στερείται α΄ ακρ., η δε β΄
ακρ. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (η οποία σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των «υστέρων»
θεοτ.) έχει τα γράμματα –ΟΥ- ως αρχικά του «υστέρου» θεοτ. της η΄ ωδής, το οποίο
άρχ.: Οὐρανομήκη κλίμακα νοητήν σε γινώσκομεν.4 Ο κανόνας έχει θεωρηθεί ποίημα
Θεοφάνους Γραπτού.5 Στο ΝΘ σημειώνεται, προφανώς από λάθος «ποίημα του Αγί-
ου Αθανασίου Νικαίας του Γραπτού ως οράται εν τοις υστέροις θεοτοκίοις».6 Η Ζερ-
βουδάκη έχει αποδώσει τον κανόνα στον Θεοφάνη Σικελό.7
β΄. Άλλοι ποιητές έχουν αντιμετωπίσει το θέμα της εξομοιώσεως του αριθμ. των
γραμμάτων της β΄ ακρ. του κανόνος με τον αριθμό των οκτώ ωδών του με διαφορε-
τικούς τρόπους: εντάσσουν στην β΄ ακρ. και το αρχικό γράμμα του τριαδ. της η΄ ή
της θ΄ ωδής ή συνθέτουν σε κάποια ωδή δύο θεοτ., τα αρχικά γράμματα των οποίων
εντάσσονται στη β΄ ακρ.
Για την πρώτη περίπτωση αναφέρουμε ενδεικτικώς τους εξής κανόνες:
(1) 10 Σεπτ.: Δομινάτας, Σινάτορος, Βιάτορος και Κασσιοδώρου μαρτύρων. Ο κανό-
νας8 (άρχ.: Ὡς φέγγος ἡ σὴ λαμπρὰ πανήγυρις) έχει α΄ ακρ.: Ὦ Σινάτορ, μέλ-
πω σε σὺν τοῖς συγγόνοις (η οποία είναι πλήρης) και β΄ ακρ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ σχη-
ματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ. των οκτώ ωδών του κανόνος και
του τριαδ. της η΄ ωδής (:-ΙΟ είναι τα γράμματα που αντιστοιχούν στο τριαδ. και
το θεοτ. της η΄ ωδής, τα οποία άρχ.: Ἵλεως ἡμῖν, τριὰς σεπτή,/ ἄναρχε, ἄκτιστε
και Ὁ ἄναρχος ἄρχεται ἐκ σοῦ/ καὶ ὁ ἀσώματος αντιστοίχως.9
(2) Ο ίδιος ποιητής συνέθεσε τον κανόνα της 17ης Αυγ. στον όσ. Ηλιού τον νέο, τον
Σικελό. Ο κανόνας10 (άρχ.: Τὸν πρὶν παραζηλῶν/ ἐν τοῖς τρόποις Ἠλίαν) έχει
πλήρη α΄ ακρ. Τὸν θεῖον ὑμνῶ τοῖς ἐπαίνοις Ἠλίαν και σχηματίζει β΄ ακρ. ΠΡΟ-
ΚΟΠIΟΣ με τον τρόπο που περιγράφθηκε στον προηγούμενο κανόνα. Το τριαδ.
και το θεοτ. της η΄ ωδής άρχ.: Ἰσουργὸν τὸν υἱὸν τῷ γεννήτορι/ καὶ τὸ πνεῦμα
και Ὁ πατρὶ καὶ τῷ πνεύματι σύνθρονος/ ἐκ σοῦ σάρκα λαβὼν αντιστοίχως11.
1 Έκδ.: Α. Kominis, Un canone inedito in onore di Sant’ Atanasio l’ Atonita, Milénaire du Mont Athos, Études et Mélanges,
Ι, Chevetogne 1963, 138-143. Πρβλ. και Αθ. Κομίνη, Υμνογραφικά εις όσιον Αθανάσιον Αθωνίτην, ΕΕΒΣ 32 (1963), 296-
298.
2 Α. Kominis, Un canone inedito in onore di Sant’ Atanasio l’ Atonita, Milénaire du Mont Athos, Études et Mélanges, Ι,
Chevetogne 1963, 143.
3 Έκδ.: ΝΘ, 101-103.
4 ΝΘ, 103.
5 Πρβλ. και Τωμαδάκης, Περί ΝΘ, 21.
6 Βλ. ΝΘ, 101, διδασκαλία.
8 Έκδ.: AHG Ι, 168-177.
9 Βλ. AHG Ι, 175 και 176, αντιστοίχως.
10 Έκδ.: AHG ΧΙΙ, 181-194.
11 Βλ. AHG ΧΙΙ, 192 και 193, αντιστοίχως.
276
(3) Στον ανέκδοτο κανόνα1 της 21ης Οκτ. προς τον οσ. Ιλαρίωνα τον μεγάλο ο ποιητής
Προκόπιος έχει σχηματίσει πεζή α΄ ακρ. Ἱλαρίωνος τὸ σεπτὸν κῦδος τῶν μονα-
ζόντων στέψωμεν ἡ πληθὺς και β΄ ακρ.: ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ σχηματιζομένη από τα αρ-
χικά γράμματα των θεοτ. των οκτώ ωδών του κανόνος και του (μοναδικού στον
κανόνα) τριαδ. της θ΄ ωδής (-ΟΥ είναι τα γράμματα που αντιστοιχούν στο τρι-
αδ. και το θεοτ. της θ΄ ωδής (ο κανόνας άρχ.: Λάμψον μοι οὐρανόθεν,/ Χριστέ,
τὸ θεῖόν σου φῶς).
(4) Στον κανόνα2 στον άσωτον υιό, ψαλλόμενο την Β΄ Κυριακή των νηστειών, ο οποί-
ος (άρχ.: Ἀναλαβόντες ἐν θερμοῖς τοῖς δάκρυσι) έχει πλήρη α΄ ακρ. κατ’ αλφά-
βητoν Α-Ω και β΄ ακρ. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ, ο ποιητής Θεοφάνης Γραπτός (κατά τον αρ-
χιμανδρίτη Κάλλιστο Μηλιαρά3 με τον οποίο συμφωνεί και ο Ευτ. Τωμαδάκης),4 ή
Θεοφάνης Σικελός κατά την άποψη της Αλ. Ζερβουδάκη,5 σχηματίζει την β΄ ακρ.
από τα αρχικά γράμματα των οκτώ θεοτ. του κανόνος και εντάσσει σε αυτήν και
το τριαδ. της η΄ ωδής (-ΟΥ είναι γράμματα που αντιστοιχούν στο τριαδ. και το
θεοτ. της η΄ ωδής, τα οποία άρχ.: Οὐ τρεῖς θεοὺς δοξάζομεν/ ἀλλὰ μία θεότητα
και Ὑπὸ πολλῶν, πανάμωμε, πειρασμῶν με).
(5) Στον ανέκδοτο κανόνα6 της 6ης Σεπτ.: Το θαύμα του αρχιστρατήγου Μιχαήλ εν Κο-
λοσσαίς της Φρυγίας (άρχ.: Μιχαὴλ τὸν μέγαν/ χορείας τῆς ἄνω, πιστοί,) ο ποι-
ητής Βασίλειος έχει συνθέσει α΄ ακρ. Μέγιστον ὑμνῶ Μιχαὴλ τὸν ἐν Χώναις και
β΄ ακρ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.7 των οκτώ
ωδών του κανόνος και του (μοναδικού στον κανόνα) τριαδ. της θ΄ ωδής (-ΟΥ εί-
ναι και εδώ τα γράμματα που αντιστοιχούν στο τριαδ. και το θεοτ. της θ΄ ωδής).
Για την δεύτερη περίπτωση αναφέρουμε τρεις κανόνες:
(1) Στον ανέκδοτο κανόνα στον Ιησού ἐπὶ ἐξομολογήσεως, ο οποίος (άρχ.: Ἐξομο-
λογοῦμαί σοι, Βασιλεῦ, Θεὲ τῶν ἁπάντων,) παραδίδεται από τους κώδδ. Λειμ.
30, φφ. 345-348 και Σιναϊτ. 847, φφ. 18v-19 συναντούμε πεζή α΄ ακρ.: Ἐξομολό-
γησις Θωμᾶ μοναχοῦ και β΄ ακρ. ΑΓΝΗ, ΣΩΣΟΝ (σχηματιζομένη από τα αρχι-
κά γράμματα των θεοτ.), της οποίας τα γράμματα -ΟΝ είναι τα αρχικά γράμμα-
τα των δύο θεοτ. που έχει η θ΄ ωδή.
(2) Στον ανέκδοτο8 κανόνα της 24ης Νοεμ.: Του αγ. μ. Αλεξάνδρου του εν Κορίνθῳ
(άρχ.: Εὐφημήσωμεν ἐν ὕμνοις/ κατὰ χρέος, πιστοὶ) ο οποίος παραδίδεται στον
κώδ. Αλεξ. 220, φφ. 159v-162v και στερείται α΄ ακρ., ο ποιητής Κορνήλιος σχημά-
τισε β΄ ακρ. από τα αρχικά γράμματα των θεοτ. του κανόνος και του προτελευ-
ταίου τροπ. της θ΄ ωδής.
(3) Στον αναστάσιμο κανόνα του ΠεV9 (άρχ.: Σήμερον ἀγγέλων στρατιαὶ/ ἐπὶ γῆς
συγχορεύουσι), ο ποιητής, αυτοκράτωρ Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος,10 συνέθεσε εκτός
της α΄ ακρ.: Σοῦ τὴν ἔγερσιν, Χριστέ, δοξάζω πόθῳ και β΄ ακρ.: Μιχαὴλ ἄναξ,
στην οποία ενέταξε και τα αρχικά γραμματα των τριαδ. της η΄ και της θ΄ ωδής.
Τα τριαδ. αυτά συνέθεσε επί τούτω (οι άλλες ωδές του κανόνες δεν έχουν τριαδ.)
δηλ. η λέξη ἄναξ αποτελείται από τα αρχικά γράμματα του τριαδ. και θεοτ. της

2 Έκδ.: Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 126-137. – Βλ. και Hannick-Plank-Lutzka, Ι, XXVIII, n. 4.
3 Μηλιαράς, 569.
4 Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 238.
6 Βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 39, αρ. 31, όπου ο κανόνας θεωρείται έργο ανωνύμου ποιητή.
7 Ο γραφέας του κώδ. Σιναϊτ. 638, φ. 11 διαβεβαιώνει στην διδασκαλία ότι τα θεοτ. του κανόνος δεν συμμετέχουν
στον σχηματισμό της ακρ., γεγονός που παρέσυρε την Παπαηλιοπούλου να θεωρήσει τον κανόνα ανώνυμο.
8 Βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 281-282, αρ. 141.
9 Έκδ.: ΠεV, τϛ΄-τκ΄.
10 Για το υμνογραφικό έργο του αυτοκράτορα βλ.: Émereau, EO 23 (1924), 411. – Follieri, V1, 294. – Szöverffy, II, 69.
277
η΄ και θ΄ ωδής διαδοχικά. Έτσι τα δέκα γράμματα της β΄ ακρ. προσαρμόσθηκαν

στις οκτώ ωδές του κανόνος.
γ΄. Υπάρχουν κανόνες στους οποίους ο ποιητής αφαιρεί άλλο γράμμα από την β΄ ακρ.,
εκτός του δευτέρου στην σειρά (που άντιστοιχεί στην β΄ ωδή):
(1) 1 Οκτ.: Του οσ. Ῥωμανού, του ποιητού των κοντακίων. Ο κανόνας (άρχ.: Φωτολα-
μπεῖς λαμπηδόνας/ ἐξ οὐρανοῦ) στερείται α΄ ακρ. και είναι ποίημα Επιφανίου,1 ο
οποίος δηλώνει το όνομά του στην β΄ ακρ. (σχηματιζόμενη από τα αρχικά γράμμα-
τα των θεοτ.). Aπό την β΄ ακρ. ΕΠΙΦΑΝΙ<Ο>Υ παρελείφθη ένα γράμμα, το -Ο- κι
έτσι προσαρμόσθηκε ο αριθμ. των γραμμάτων της στις οκτώ ωδές του κανόνος.
(2) 9 Οκτ.: Του οσ. Ανδρονίκου και της συζύγου του Αθανασίας. Ο κανόνας2 (άρχ.:
Προκαθαρθείς σου τὴν ψυχήν, Ἀνδρόνικε) είναι ποίημα Δημητρίου Στουδί-
του κατά τον Pitra3 και έχει συντεθεί μόνο με β΄ ακρ., σχηματιζομένη από τα
αρχικά γράμματα των θεοτ., στην οποία διαβάζουμε το όνομα του ποιητού:
ΔΗΜ<Η>ΤΡΙΟΥ (στην προκειμένη περίπτωση παρελείφθη το τέταρτο γράμμα
του ονόματος).4
(3) 7 Νοεμ.: Του οσ. πατρός ημών Λαζάρου του εν τῳ Γαλησίῳ ασκήσαντος. Ο κα-
νόνας (άρχ.: Λαμπαδουχίαις ἱεραῖς λαμπόμενος) έχει πλήρη α΄ ακρ.: Λάζαρον
ὑμνῶ τὸν κράτιστον προφρόνως και β΄ ακρ. (σχηματιζόμενη από τα αρχικά
γράμματα των τριαδ.) η οποία δηλώνει το όνομα του ποιητή: ΓΡΗΓΟΡΙΟ. Από
την β΄ ακρ. έχει παραλειφθεί το τελευταίο γράμμα -Σ- και έτσι τα γράμματα της
β΄ ακρ. συμφωνούν με τον αριθμό των ωδών του κανόνος.5 Η Παπαηλιοπούλου
υποθέτει ότι το τελευταίο γράμμα της α΄ ακρ. μπορεί να θεωρηθεί ότι συμπληρώ-
νει και την β΄ ακρ. του κανόνος.6
(4) 9 Iουν.: Του αγ. ενδόξου μεγαλομ. Παύλου του νέου, του ομολογητού και ελεήμο-
νος, του μαρτυρήσαντος επί Κωνσταντίνου του Κοπρωνύμου. O κανόνας7 (άρχ.:
Ἄναρχε Πάτερ/ καὶ Υἱὲ συνάναρχε/ καὶ Πνεῦμα ἅγιον) έχει πλήρη α΄ ακρ. κατ’
αλφάβητον Α-Ω και β΄ ακρ. (σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.)
ή οποία δηλώνει το όνομα του ποιητού: ΓΡΗΓΟΡ<Ι>ΟΥ.8 Από την β΄ ακρ. έχει
παραλειφθεί το έβδομο γράμμα -Ι- και έτσι έχει εξασφαλισθεί η συμφωνία των
γραμμάτων της β΄ ακρ. με τον αριθμό των ωδών του κανόνος.
(5) Δεν ξέρουμε πώς θα αντιμετώπιζε το θέμα του περιορισμού των γραμμάτων της
β΄ ακρ. ο Γρηγόριος, ποιητής του κανόνος της 17ης Νοεμ.: Γρηγορίου, επισκ. Νε-
οκαισαρείας του θαυματουργού.9 Ο κανόνας (άρχ.: Τὸν ποιμένα Χριστοῦ τῶν
θρεμμάτων)10 έχει β΄ ακρ. ΤΑΠΕΙΝΟ<Σ> ή ΤΑΠΕΙΝΟ<ΟΥ> (σχηματιζομένη από
τα αρχικά γράμματα των θεοτ.) ακρωτηριασμένη, γιατί ο κανόνας είναι κολοβός.
Ο ακρωτηριασμός του κανόνος δεν επιτρέπει να διαπιστώσουμε με ποιο τρόπο
θα εξομοίωνε ο ποιητής τον αριθμό των γραμμάτων των δύο λέξεων που απαρτί-
ζουν την β΄ ακρ., αφού οπωσδήποτε, για να μειώσει σε οκτώ τα γράμματα της λέ-
ξεως ΓΡΗΓΟΡΙ<ΟΣ> ή ΓΡΗΓΟΡΙ<ΟΥ> θα χρησιμοποιούσε κάποια από τις προ-
1 Για τον ποιητή βλ.: Beck, 496-498. – Émereau, EO 22 (1923), 421. – Follieri, V1, 265. – S. Pétridès, Office inedit de
Saint Romain le Melode, BZ 9 (1902), 359. – Pitra, Analecta Sacra, I, XXVI.
2 Έκδ.: MP Ι, 367-375.
3 Βλ. Pitra, Analecta Sacra, I, XLIII και Émereau, EO 22 (1923), 29.
4 Πρβλ. Weyh, 54.
5 Για τον ποιητή και τα σχετικά με αυτόν προβλήματα βλ. κατωτ., σ.
6 Βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 82, αρ. 184, σημ. 140. – Στρατηγόπουλος, 258.
7 Έκδ.: Παπαηλιοπούλου, Παύλος ο Νέος, 86-94.
8 Για τον ποιητή βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 82, αρ. 184
9 Έκδ.: AHG ΙΙΙ, 418-435.
10 Ο κανόνας αρχ. ακέφαλος με το τριαδ. της α΄ ωδής.
278
αναφερθείσες γνωστές μεθόδους1.

(6) Στον κανόνα της Παρακλητικής, της Δευτέρας του βαρέος ήχου στην Θεοτόκο, ο
οποίος2 (άρχ.: Ὑποπεσόντα τῇ φθορᾷ παρακοῇ) έχει εκδοθεί άνευ α΄ ακρ. βλέ-
πουμε ότι στην β΄ ακρ. ΚΛ<Η>ΜΕΝΤΟΣ (η οποία σχηματίζεται από τα αρχικά
γράμματα των «υστέρων» θεοτ. του κανόνος) έχει εκπέσει το τρίτο κατά σειρά
γράμμα, το –Η-. Ο κανόνας παραδίδεται στους κώδδ. Crypt. Δ.γ. Ι, φ. 169r-v, Δ.γ.
IV, φφ. 187-190, Βατοπ. 1010, φφ. 126v-129 με α΄ ακρ.: Ὕμνοις γεραίρω τὴν Θε-
ητόκον κόρην και β΄ ακρ. ΚΛ<Η>ΜΕΝΤΟΣ.
(7) 9 Iουν.: Του αγ. Λουκά του νέου. O κανόνας3 (άρχ.: Ἄναρχε Πάτερ/ καὶ Υἱὲ συ-
νάναρχε/ καὶ Πνεῦμα ἅγιον) έχει πλήρη α΄ ακρ. κατ’ αλφάβητον Α-Ω και β΄ ακρ.
(σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.) ή οποία δηλώνει το όνομα
του ποιητού: ΓΡΗΓΟΡΙ<Ο>Υ.4 Από τη β΄ ακρ. έχει παραλειφθεί το όγδοο γράμ-
μα -Ο- και έτσι έχει εξασφαλισθεί η συμφωνία των γραμμάτων της β΄ ακρ. με τον
αριθμό των ωδών του κανόνος.5
δ΄. Σημειώνονται επίσης οι εξής ιδιαίτερες περιπτώσεις κανόνων:

(1) Ο κανόνας του Μάρκου Ευγενικού της 27ης Νοεμ. προς τον Ιάκωβο τον Πέρση6
(άρχ.: Τὸν εὐγενέστατον καὶ θεῖον ὅρπηκα) συνετέθη με οκτώ ωδές, έχει α΄ ακρ.:
Τὸν ἐκ Περσίδος ἀθλητὴν ὕμνοις στέφω, και η β΄ ακρ. του Ὁ Εὐγενικὸς σχημα-
τίζεται από τα αρχικά γράμματα των θεοτ. όλων των ωδών, και από τα ρχικά
γράμματα του δ΄ και ε΄ τροπ. της θ΄ ωδής (στην συλλαβή -κο-).
(2) Ο κανόνας 132 της 6ης Δεκ. προς τον άγ. Νικόλαο (άρχ.: Νῦν ἐξαιτῶ,/ ὅσιε πάτερ
Νικόλαε,) αποτελείται από εννέα ωδές και έχει β΄ ακρ. ΥΜΝΟΣ ΝΙΚΗΤ σχημα-
τιζόμενη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ. όλων των ωδών και του τριαδ. της
γ΄ ωδής. Ο ποιητής, άγνωστο γιατί, ακρωτηρίασε την ακρ. στο τελευταίο γράμμα
της και δεν έχει εντάξει σε αυτήν και το τριαδ. της θ΄ ωδής, ώστε να ενταχθούν
τα 11 γράμματα της φράσης ΥΜΝΟΣ ΝΙΚΗΤ στην β΄ ακρ.
(3) Ο κανόνας της 18ης Ιουλ. προς τον άγ. Αιμιλιανό7 (άρχ.: Ἀξίως πρὸς εὐφημίαν)
αποτελείται από οκτώ ωδές, έχει α΄ ακρ.: Αἰμιλιανὸς δωξάζεται (sic) ὁ μάρτυς
και η β΄ ακρ. του ΗΛΙΟΥ ΑΣΜΑ σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των τρι-
αδ. και των θεοτ. όλων των ωδών ως εξής: το τριαδ. της α΄ ωδής άρχ. από Η-, το
θεοτ. της α΄ ωδής άρχ. από Λ-. Στις υπόλοιπες ωδες το τριαδ. και το θεοτ. άρχ.
από το ίδιο γράμμα και η β΄ ακρ. είναι ως εξής: ΗΛ|ΙΙ|ΟΟ|ΥΥ|ΑΑ|ΣΣ|ΜΜ|ΑΑ
Επομένως η ασυμφωνία μεταξύ της α΄ και β΄ ακρ. των κανόνων με β΄ ωδή και οι
συνδεόμενες με αυτήν ποικίλες περιπτώσεις προσθήκης ή αφαιρέσεως θεοτ. (για να
θεραπευθούν τα προβλήματα που δημιούργησε ή η έκπτωση της β΄ ωδής ή η ασυμ-
φωνία του αριθμ. των γραμμάτων της β΄ ακρ. και των ωδών του κανόνος) μας φέρ-
νουν αντιμέτωπους με ένα άλλο πρόβλημα της ποιήσεως των κανόνων: το πρόβλημα
των θεοτ. του κανόνος, τα οποία (εντασσόμενα στην α΄ ακρ. του κανόνος ή σχηματί-
ζοντα β΄ ακρ., πολύ περισσότερο δε, όταν ευρίσκονται εκτός της α΄ ακρ. του κανόνος)
1 Στα ΑΗG ΙΙΙ, 435 η ακρ. του κανόνος έχει συμπληρωθεί ΓΡΗΓΟΡΙ<Σ>. – Πρβλ. και όσα σημειώνει η Παπαηλιοπού-
λου, Ταμείον, 80, αρ. 182 για τον Γρηγόριο, ποιητή ανέκδοτου κανόνα στον όσ. Λάζαρο τον εν τῳ Γαλησίῳ.
2 Έκδ.: ΝΘ, 89-91. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 271, αρ. 95. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄,
86-87, αρ. 128.
3 Έκδ.: MP I, 367-375.
4 Για τον ποιητή βλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 82, αρ. 184
5 Ελ. Παπαηλιοπούλου, Παύλος ο Νέος, 66, σημ. 1. Βλ. και Σ. Ευστρατιάδου, Ποιηταί και υμνογράφοι της ορθοδό-
ξου Εκκλησίας, ΝΣ 53 (1958), 12.
6 Έκδ.: Hannick, 111-116.
7 Έκδ.: AHG ΧΙ, 334-344.
279
αντικαθίστανται από άλλα, αφαιρούνται εντελώς ή προστίθενται εκ των υστέρων

στον κανόνα. Η σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των τριαδ. και των θεοτ. β΄
ακρ. των κανόνων, ως αυτοτελές τμήμα εντός του κανόνος, μπορεί να έχει προστεθεί
εκ των υστέρων ή να έχει εκπέσει, όπως συνέβη στις περιπτώσεις των κανόνων με β΄
ωδή που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Προσθήκες θεοτ. τα οποία σχηματίζουν με τα
αρχικά γράμματά τους β΄ ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ είναι κάτι σύνηθες σε κανόνες με οκτώ
ή εννέα ωδές. Επίσης η προσθήκη σε έναν κανόνα θεοτ., τα οποία με τα αρχικά γράμ-
ματά τους υποδεικνύουν τον ποιητή του κανόνος, έχει οδηγήσει σε πολλά προβλήμα-
τα σχετικά με την πατρότητα πολυάριθμων κανόνων. Το πρόβλημα αφορά στο σύνο-
λο της ποιητικής παραγωγής κανόνων, όμως (όπως φαίνεται από τις προμνημονευθεί-
σες περιπτώσεις κανόνων με β΄ ωδή) και οι κανόνες οι οποίοι συνετέθησαν με εννέα
ωδές έχουν υποστεί παρόμοιες επεμβάσεις στα θεοτ. ή μεγάλο μέρος των προβλημά-
των που συνδέονται με τα θεοτ. προκύπτει από την ύπαρξη ή την έκπτωση των θεοτ.
Παρουσιάζονται ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις κανόνων με οκτώ ωδές, οι
οποίοι εμφανίζουν προβλήματα σχετικά με τα θεοτ.:
(1) Ο κανόνας της 11ης Οκτ. προς τιμήν Ζηναΐδος και Φιλωνίλλης, της αδελφής αυτής,
ο οποίος1 (άρχ.: Ἡ τῶν ἀφθόνων χαρίτων πλουτοποιὸς/ τοῦ δεσπότου) έχει α΄
ακρ. Ἡ Ζηναῒς ζῆ καὶ θανοῦσα σαρκίῳ. Παραδίδονται δύο β΄ ακρ. σχηματιζόμε-
νες από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥ και ΝΙΚΟΛΑΟΥ. Στα AHG
ο κανόνας έχει εκδοθεί με β΄ ακρ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ. Οπωσδήποτε η μία εκ των δύο
ομάδων θεοτ. (αν όχι και οι δύο) είναι εκ των υστέρων προσθήκη στον κανόνα.2
(2) Ο κανόνας της 25ης Ιαν. προς τιμήν του αγ. Γρηγορίου, αρχιεπισκόπου Κων/
λεως του θεολόγου αποδίδεται στο ΜΡ3 (άρχ.: Ῥύσιον ἀρχεγόνου/ ἡμετέρων
τε παθῶν) στον Κοσμά τον μελωδό,4 έχει β΄ ακρ. (σχηματιζόμενη από τα αρχικά
γράμματα των θεοτ.) ΘΕΟΦΑΝΗΣ. Ο Θ. Δετοράκης συγκαταλέγει τον κανόνα με-
ταξύ των έργων του Κοσμά.5
(3) Ο κανόνας της 1ης Αυγ.: Των Μακκαβαίων, της μητρός αυτών Σολομονής και Ελε-
αζάρου, του διδασκάλου αυτών, ο οποίος6 (άρχ.: Θείαν περιβολὴν/ ἐνδυσάμενος,
σοφέ,/ στολὴν) έχει δ΄ ακρ.: η α΄ ακρ. του είναι η φράση Τοὺς ἐν νόμῳ λάμψα-
ντας ἀστέρας μέλπω και στην β΄ ακρ. διαβάζουμε τα όνομα του ποιητού: ΓΕΩΡ-
ΓΙΟΥ. Στον κώδ. Vat. gr. 787, ένα από τα χφφ. από τα οποία εξεδόθη το κείμενο
του κανόνος στα AHG, αναγράφεται στην ώα το όνομα του Θεοφάνους.
(4) Ακόμη κι όταν τα αρχικά γράμματα των θεοτ. εντάσσονται στην ακρ. του κανό-
νος, γίνεται αντικατάστασή τους από άλλα θεοτ. (τα οποία δεν έχουν κατ’ ανά-
γκην το ίδιο αρχικό γράμμα). Αυτό παρατηρείται π.χ. στον κανόνα της 2ας Μαΐ. για
την ανακομιδή του λειψάνου του αγ. Αθανασίου, πατρ. Αλεξανδρείας. Ο κανόνας7
(άρχ.: Γεραίροντι τὴν σεπτήν σου σήμερον/ μνήμην ἐν ᾄσμασιν) έχει ακρ. Γεώργι-
ος μέλψοιμι τὴν σήν, μάκαρ, χάριν, στην οποία εντάσσονται και τα αρχικά γράμ-
ματα των θεοτ. του. Το θεοτ. της ζ΄ ωδής (άρχ.: Κόρης ἀφθόρου/ τὸν Χριστὸν γεν-
νηθέντα)8 έχει αντικατασταθεί στον κώδ. Paris. gr. 15749 από άλλο (άρχ.: Τὸ ὑψί-
1 Έκδ.: ΑΗG IΙ, 97-106.

2 Βλ. και ΑΗG IΙΙ, 400. – Πρβλ. και τα αναγραφόμενα για την β΄ ακρ. του κανόνος 99.
3 Έκδ.: ΜΡ ΙΙΙ, 364-373.
4 Ἕτερος κανὼν ποιηθεὶς παρὰ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ διαβάζουμε στην διδασκαλία (ΜΡ IΙΙ, 364).
5 Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 189-190. – Η Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ο Γραπτός, 380 δεν θεωρεί τον κανόνα έργο
του Θεοφάνους.
6 Έκδ.: ΑΗG ΧΙΙ, 1-11.
7 Έκδ.: ΑΗG IΧ, 19-26.
8 Έκδ.: ΑΗG IΧ, 24-25.
9 Βλ. ΑΗG IΧ, 25, app. crit.
280
στου/ ἡγιασμένον θεῖον σκήνωμα), του οποίου1 το αρχικό γράμμα είναι εκτός ακρ.
Επομένως, είναι φανερό ότι το πρόβλημα που επισημάνθηκε όσον αφορά στην
σχέση β΄ ωδής και β΄ ακρ. αποτελεί πτυχή του μεγάλου κεφαλαίου των θεοτ. των κα-
νόνων, το οποίο με την σειρά του συνδέεται με το πρόβλημα της πατρότητας των κα-
νόνων και με ονόματα ποιητών, όπως ο Γεώργιος, ο Θεοφάνης, ο Κλήμης και ο Ιγνά-
τιος, για τους οποίους οπωσδήποτε απαιτούνται ειδικές μελέτες. Το πρόβλημα των
θεοτ. των κανόνων απαιτεί και αυτό συστηματική έρευνα.
5. Σχέση μεταξύ κανόνος με εννέα ωδές και συμψαλλομένου κανόνος
Στα χειρόγραφα μηναία τα οποία έχουν (με ποικίλες διαφοροποιήσεις) την

μορφή των σημερινών εντύπων ως προς την διάταξη της ακολουθίας του όρθρου πα-
ρατηρούμε ότι συνήθως η έκπτωση της β΄ ωδής ενός κανόνος συνδέεται με το ότι ο
κανόνας αυτός συμψάλλεται με άλλον, ο οποίος προηγείται και συνετέθη εξ αρχής με
οκτώ ωδές. Δεν ισχύει αυτό στα χειρόγραφα τα οποία παραδίδουν ακολουθίες ακι-
νήτων εορτών και έχουν την μορφή Ανθολογίου. Στα έντυπα μηναία η σύνδεση με-
ταξύ εκπτώσεως β΄ ωδής από κανόνα συντεθέντα με εννέα ωδές και συμψαλλομένου
κανόνος γενικεύεται.
Αναφέρουμε μερικά (ενδεικτικά) παραδείγματα από χειρόγραφα μηναία:
α΄. Ο κώδ. Αλεξ. 68, φφ. 18v-23v παραδίδει τον κανόνα 131 της 6ης Δεκ. προς τον άγ.
Νικόλαο (άρχ.: Τὸν ποιμένα Χριστοῦ τῶν θρεμμάτων)·2 ο κανόνας συμψάλλεται
με τον κανόνα του ΜΡ προς τιμήν του ίδιου αγ.3 (ο οποίος έχει εξ αρχής οκτώ
ωδές, άρχ.: Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ), και έχει εκπέσει η (εκδιδομένη στα
AHG) β΄ ωδή του.
β΄. Ο ανέκδοτος κανόνας 168 της 24ης Δεκ. για τα Προεόρτια των Χριστουγέννων (άρχ.:
Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ ᾄσμα καινόν·/ ξένον γὰρ τὸ θαῦμα) παραδίδεται στον κώδ. Σι-
ναϊτ. 581, φφ. 58v-66, όπου συμψάλλεται με τον άνευ β΄ ωδής συντεθέντα κανόνα της
αγ. Ευγενίας4 (άρχ.: Εὐγενία, μάρτυς τοῦ Χριστοῦ) και έχει χάσει την β΄ ωδή του.
γ΄. Ο κανόνας 196 της 8ης Ιαν. προς την οσ. Δομνίκη5 (άρχ.: Τῷ ἐνθέῳ πόθῳ τὴν ψυ-
χήν,/ ἔνδοξε, πτερώσασα) συμψάλλεται στον κώδ. Σιναϊτ. 600, φφ. 79v-87v με τον
αποτελούμενο εξ αρχής από οκτώ ωδές κανόνα Κοσμά του μελωδού της 6ης Ιαν.
στα Θεοφάνεια (άρχ.: Βυθοῦ ἀνεκάλυψε πυθμένα)6 και έχει χάσει την β΄ ωδή του.
δ΄. O κώδ. Αλεξ. 118, φφ. 139v-146 παραδίδει τoν κανόνα 253 της 28ης Μαρ. προς τι-
μήν του οσ. Στεφάνου, ηγουμένου Τριγλίας (άρχ.: Τὴν ἔνθεον μνήμην σου, θεό-
φρον πάτερ).7 Ο κανόνας συμψάλλεται με τον κανόνα προς τιμήν του οσ. Ιλαρί-
ωνος του Νέου8 (ο οποίος έχει οκτώ ωδές εξ αρχής, άρχ.: Συμπαθὴς καὶ πρᾶος
γεγονὼς) και έχει χάσει την β΄ ωδή του.
ε΄. Ο κώδ. Αλεξ. 94, φφ. 32-37 παραδίδει τον κανόνα 333 της 7ης Ιουλ. για τον όσ.
Θωμά τον εν τῳ Μαλεῴ (άρχ.: Τὸν φωτισμὸν θείας χάριτος, ἔνδοξε).9 Ο κανόνας
συμψάλλεται με τον αποτελούμενο από οκτώ ωδές κανόνα της 26ης Νοεμ. στον
όσ. Ακάκιο τον εν Κλίμακι μνημονευόμενο (άρχ.: Ἀκάκῳ γνώμῃ, θεόφρον, χρώ-
1 Έκδ.: ΜP Ι, 83.
2 Έκδ.: ΑΗG IV, 53-75.
3 Έκδ.: ΑΗG IV, 394-404.
4 Έκδ.: ΑΗG IV, 618-628.
5 Έκδ.: ΜΡ IΙΙ, 173-180.
6 Έκδ.: ΜΡ IΙΙ, 146-154.
7 Έκδ.: ΑΗG VΙΙ, 290-300.
8 Έκδ.: ΜΡ VI, 198-203.
9 Έκδ.: ΜΡ VΙ, 55-61.
281
μενος)1 και έχει εκπέσει η β΄ ωδή του.

ς΄. Ο κανόνας 358 της 25ης Ιουλ. προς τιμήν της οσ. Ευπραξίας και της οσ. Ολυμπιά-
δος (άρχ.: Σαρκὸς ἀσθενείᾳ τὸν δυνατὸν ἐχθρὸν καθελοῦσαι)2 παραδίδεται στον
κώδ. Αλεξ. 94, φφ. 129-134v , όπου συμψάλλεται με τον κανόνα στην κοίμηση της
αγ. Άννης, μητρός της Θεοτόκου3 (ο οποίος έχει οκτώ ωδές εξ αρχής, άρχ.: Πται-
σμάτων συγχώρησιν και τῶν κακῶν) και έχει χάσει την β΄ ωδή του.
ζ΄. Ο κανόνας 379 της 13ης Αυγ. για τα προεόρτια της κοιμήσεως της Θεοτόκου (άρχ.:
Χορεῖαι νοεραὶ οὐρανίων ταγμάτων)4 παραδίδεται στον κώδ. Αλεξ. 94, φφ. 129-
134v, όπου συμψάλλεται με τον κανόνα πρoς τιμήν τoυ προφ. Μιχαίου5 (ο οποί-
ος έχει οκτώ ωδές εξ αρχής, άρχ.: Ὡς ἔσοπτρον ὄντως εἰλικρινὲς) και έχει χά-
σει την β΄ ωδή του.
Οι προηγούμενες παρατηρήσεις περιγράφουν την πλειονότητα των περιπτώσε-
ων· όπως είναι φυσικό υπάρχουν και εξαιρέσεις. Για παράδειγμα ο κώδ. Paris. gr. 259
παραδίδει τον κανόνα 94 της 10ης Νοεμ. προς την οσ. Ευστολία (άρχ.: Ὦ ψυχή, τῶν
καλῶν τῇ ἀπραξίᾳ)6 συμπλεκόμενο με τον ανέκδοτο κανόνα 90 προς τιμήν της οσ. Μα-
τρώνης (άρχ.: Τὰς αἰσθήσεις καθάραντες, πιστοί, δι’ ἐγκρατείας), του οποίου παρα-
δίδει και την β΄ ωδή, ενώ παραλείπει την β΄ ωδή του κανόνος προς τιμήν της οσ. Ευ-
στολίας. Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τα παραδείγματα αναφέροντας και
άλλες τέτοιες περιπτώσεις από την χειρόγραφη παράδοση. Ίσως τέτοιες περιπτώσεις
ερμηνεύονται με βάση την προέλευση του χφ. ή το χφ. από το οποίο αντέγραψε ο γρα-
φέας τους κανόνες κλπ.
Στους κανόνες των έντύπων λειτουργικών μηναίων, όπως αναφέρθηκε προη-

γουμένως, η έκπτωση της β΄ ωδής ενός κανόνος συνδέεται με το ότι ο κανόνας αυτός
συμψάλλεται με άλλον, ο οποίος συνετέθη εξ αρχής άνευ β΄ ωδής7.
Από τους 89 κανόνες των μηναίων οι οποίοι συνετέθησαν με β΄ ωδή, 87 έχασαν
την β΄ ωδή τους και οι 47 εξ αυτών συμψάλλονται με κανόνα ο οποίος έχει συντεθεί
εξ αρχής με οκτώ ωδές. Αυτό βεβαίως επ’ ουδενί σημαίνει ότι ο λόγος για τον οποίο
ακρωτηριάσθηκαν κατά την β΄ ωδή τους οι κανόνες αυτοί είναι ο εξ οκτώ ωδών εκά-
στοτε συμψαλλόμενος κανόνας. Ο συμψαλλόμενος κανόνας με οκτώ ωδές διευκόλυνε
την έκπτωση της β΄ ωδής από τον κανόνα με εννέα ωδές, δεν την προκάλεσε.
Λεπτομερέστερη εξέταση των κανόνων των μηναίων οδηγεί στα εξής συμπε-
ράσματα:
α΄. 10 κανόνες (10, 17, 35, 129, 136, 151, 156, 165, 213, 3268) απώλεσαν την β΄ ωδή
τους και συμψάλλονται με κανόνα συντεθέντα με οκτώ ωδές προς τιμήν του ιδί-
ου αγ. Από τους κανόνες αυτούς ο κανόνας 156, της 18ης Δεκ., και ο κανόνας 213,
της 27ης Ιαν., συμψάλλονται με κανόνα (αποτελούμενο από οκτώ ωδές εξ αρχής)
προς τιμήν της ίδιας εορτής.
β΄. Υπάρχουν δύο κανόνες που συμψάλλονται με κανόνα προς τιμήν του ιδίου αγ.,
συντεθέντα ομοίως με β΄ ωδή. Πρόκειται για τους κανόνες: 110 και 113 της 21ης
Νοεμ., 139 και 141 της 9ης Δεκ. Οι δύο κανόνες της 1ης Ιαν., 183 και 185, για την
1 Έκδ.: ΑΗG IΙΙ, 506-515.

2 Έκδ.: Γέροντος Παντελεήμονος Λαυριώτου, Ακολουθία των αγίων γυναικών Ολυμπιάδος και Ευπραξίας, Αγιορει-
τική Βιβλιοθήκη 14 (1949), 17-19.
3 Έκδ.: ΜΡ VΙ, 217-221.
4 Έκδ.: Vitali, Ανθολόγιον, ΙΙΙ, ρπγ΄.
5 Έκδ.: ΜΡ VΙ, 398-404.
6 Έκδ.: ΑΗG IΙΙ, 260-268.
7 Bλ. και ανωτ.,
8 Στις 2 Ιουλ. και στις 31 Αυγ. ψάλλεται ο ίδιος κανόνας με β΄ ωδή (οι συμψαλλόμενοι κανόνες διαφέρουν κάθε
φορά).
282
περιτομή του Ιησού και τον Μ. Βασίλειο έχουν συντεθεί με εννέα ωδές:
γ΄. Ο κανόνας του οποίου η β΄ ωδή εκπίπτει ψάλλεται δεύτερος στην σειρά κατά την
ακολουθία του όρθρου. Από τους κανόνες των εντύπων λειτουργικών μηναίων,
των οποίων γνωρίζουμε τον συμψαλλόμενο προς τιμήν άλλου αγ. κανόνα, πρώτοι
ψάλλονται 11 κανόνες:1 5, 19, 29, 70, 75, 148, 151, 156, 213, 257, 394.
Οι χαρακτηρισμοί «πρώτος» και «δεύτερος» δεν αφορούν στους καθ’ εκάστην
ψαλλομένους κανόνες του Τριωδίου, του Πεντηκοσταρίου και της Παρακλητικής (οι
οποίοι πάντοτε προτάσσονται), αλλά στους κανόνες των μηναίων μόνο.
6. Κανόνες συντεθέντες με β΄ ωδή και τρίστιχα επιγράμματα των εντύπων

μηναίων (Χριστοφόρου Μυτιληναίου).
Κατά την ακολουθία του όρθρου ο κανόνας διακόπτεται δύο φορές: μετά την
γ΄ ωδή (για να παρεμβληθούν καθίσματα της εορτής και συνήθως της Θεοτόκου) και
μετά την ϛ΄ ωδή (για να παρεμβληθεί το προοίμιον και ο οίκος του ύμνου της εορτής,
το απόσπασμα του μηνολογίου (-Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου) και οι στίχοι). Για τις
ακίνητες εορτές των μηναίων οι στίχοι είναι συνθέσεις Χριστοφόρου Μυτιληναίου και
παραδίδονται στα μηναία ανωνύμως. Ο Χριστόφορος Μυτιληναίος έχει συνθέσει για
τους αγ. της ημέρας δίστιχα επιγράμματα σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο2 για δε τον
κυριότερο άγ. έχει συνθέσει και έναν επιπλέον στίχο σε δακτυλικό εξάμετρο3. Στον
στίχο αυτό αναφέρει τον τρόπο θανάτου του αγ. και την ημέρα κατά την οποία τιμά-
ται η μνήμη του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο σχηματίζεται ένα τρίστιχο επίγραμμα προς
τιμήν του κυριοτέρου αγ. της ημέρας το οποίο προτάσσεται των υπολοίπων στίχων.
Πρόκειται για ένα έμμετρο καλεντάριο.
Οι άγ. προς τιμήν των οποίων συνετέθησαν οι κανόνες με εννέα ωδές στα έντυ-
πα μηναία είναι στην πλειοψηφία τους οι άγ. για τους οποίους ο Χριστόφορος Μυ-
τιληναίος έχει συνθέσει τρίστιχο επίγραμμα, είναι δηλ. οι κυρίως τιμώμενοι άγ. της
ημέρας.
Οι μόνοι άγ. οι οποίοι υμνούνται με κανόνα με β΄ ωδή, αλλά δεν έχουν τιμηθεί
με τρίστιχο επίγραμμα είναι οι εξής άγιοι/εορτές:
2 Σεπτ: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλε-
ως, τοῦ νηστευτοῦ (4).
4 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου καὶ θεόπτου προφήτου Μωσέως (7).
26 Οκτ.: Ἀνάμνησις τοῦ μεγάλου καὶ φρικώδους σεισμοῦ (70).
9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνης (93).
23 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου Ἀκραγαντίνων (115).
24 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πέτρου, ἐπισκόπου Ἀλεξανδρείας (118).
11 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Δανιὴλ τοῦ στυλίτου (144).
1 Ιαν.: Ἡ κατὰ σάρκα περιτομὴ τοῦ Ἰησοῦ (185).
14 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινου-
πόλεως (310).
5 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαμπαδοῦ (329).
19 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Δίου τοῦ θαυματουργοῦ (348).
26 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Παρασκευῆς (360).
1 Δεν αναφέρονται εδώ οι κανόνες με β΄ ωδή που ψάλλονται την ίδια ημέρα και έχουν αμφότεροι εννέα ωδές (π.χ. της
21ης Νοεμ.), ο κανόνας της 12ης Σεπτ. προς τιμήν του αγ. Αυτονόμου που μετεφέρθη την 11η του μηνός και ψάλλεται δεύ-
τερος και τέλος ο κανόνας του αγ. Αγαθονίκου που μετετέθη στις 22 Αυγ. και ψάλλεται πρώτος.
2 Πρβλ. Fr. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, Subsidia Hagiographica 8, 1617q IΙ.
3 Πρβλ. Fr. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, Subsidia Hagiographica 8, 1617q I.
283
Διακρίνουμε 3 επιμέρους περιπτώσεις:

(1) Το τρίστιχο επίγραμμα της 11ης Σεπτ. είναι προς τιμήν της οσ. Θεοδώρας της εν
Αλεξανδρείᾳ, το δε τρίστιχο επίγραμμα του αγ. Αυτονόμου (του οποίου ο κανό-
νας συντεθείς με εννέα ωδές μετετέθη την 11η Σεπτ.) διαβάζεται κανονικά την
12η του μηνός.
Το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση της εορτής του αποστ. Κοδράτου του εν
Μαγνησίᾳ, του οποίου ο κανόνας μετετέθη την 21η Σεπτ., το (τρίστιχο) επίγραμ-
μά του όμως διαβάζεται κανονικά στις 23 του μηνός. Επίσης το τρίστιχο επί-
γραμμα τοῦ αγ. μ. Λούππου διαβάζεται κανονικά στις 23 Αυγ., ημέρα κατά την
οποία τιμάται η μνήμη του μ. αν και ο προς τιμήν του κανόνας μεταφέρθηκε και
ψάλλεται την 22α του μηνός.
(2) Για την 11η Νοεμ. το μηναίο δεν παρέχει τρίστιχο επίγραμμα ούτε προς τιμήν του
Θεοδώρου Στουδίτη, ούτε προς τιμήν των συνεορταζομένων αγίων μ.
Το ίδιο ισχύει για τις εορτές του Κλήμεντος, πάπα Ρώμης και Πέτρου, επισκ. Αλε-
ξανδρείας (συνεορτάζονται στις 24 Νοεμ.), της Κυριακής προ της Χριστού γεν-
νήσεως (18 Δεκ.) και της συνάξεως της Θεοτόκου και του αγ. Ευθυμίου, επισκ.
Σάρδεων (συνεορτάζονται στις 26 Δεκ.)
(3) Την 15η Ιαν. έχει συντεθεί τρίστιχο επίγραμμα τόσο προς τιμήν του οσ. Ιωάννου
του Καλυβίτου, όσο και προς τιμήν του συνεορταζομένου οσ. Παύλου του Θηβαίου.
Ομοίως την 21η Αυγ. ο Χριστόφορος Μυτιληναίος έχει συνθέσει τρίστιχο επίγραμ-
μα προς τιμήν Βάσσης μ. και των τέκνων αυτής και προς τιμήν του συνεορταζο-
μένου αποστ. Θαδδαίου.
(4) Με το τρίστιχο επίγραμμα της 23ης Ιαν. τιμώνται από κοινού η μνήμη Αγαθαγγέ-
λου μ. και του συνεορταζομένου Κλήμεντος, επισκ. Αγκύρας.
284
Β΄. ΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Ι. ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ ΤΡΙΩΔΙΟΥ
1. Οι κανόνες (πλήρεις-τριώδια-τετραώδια) της περιόδου του Τριωδίου
Αναφέρθηκε ήδη η χρησιμοποίηση των τριωδίων και τετραωδίων στο έντυπο

Τριώδιο ΤρV. και η ύπαρξη στο ΤρV και στα χφφ. πλήρων κανόνων με β΄ ωδή και για
άλλες ημέρες της Μ. Τεσσαρακοστής.
Στά έντυπα ΤΡ και ΤρV για κάθε ημέρα χρησιμοποιούνται δύο τριώδια (-τε-
τραώδια) και γίνεται μνεία κι ενός τρίτου, το οποίο δεν παρατίθεται. Η πρώτη κατά
σειρά ομάδα τριωδίων (-τετραωδίων), έργο Ιωσήφ Στουδίτου, έχει συντεθεί χωρίς
ακρ.1 Η δεύτερη σειρά τριωδίων (-τετραωδίων) είναι έργο Ιωσήφ του υμνογράφου.
Έχουν συντεθεί με ακρ. και στην οικεία θέση του ΤρV γίνεται μνεία τους δίχως να
παρατίθεται το κείμενό τους (δηλ. αναφέρεται μόνο ο ήχος, ο ειρμ. της πρώτης εκ
των ωδών τους, η ακρ. τους, ο ποιητής τους και ο πρώτος στίχος τους). Τα τριώδια
(-τετραώδια) που αποτελούν την τρίτη σειρά είναι έργα Θεοδώρου Στουδίτου,2 δεν
έχουν ακρ. και (εκτός αυτού που ψάλλεται την Τρίτη της α΄ εβδ. των νηστειών) έχουν
τριαδ. και θεοτ. σε κάθε ωδή. Εκτός αυτών των τριών σειρών τριωδίων (-τετραωδί-
ων) που έχουν εκδοθεί ή αναφέρονται στο έντυπο ΤρV παραδίδονται σε παλαιά χει-
ρόγράφα Τριώδια: σειρά τριωδίων ανωνύμως παραδεδομένων και ομάδες τριωδίων
που είναι έργα Κλήμεντος, Στεφάνου και Ανδρέου Κρήτης.3
Τα προαναφερθέντα τριώδια του Κλήμεντος δεν είχαν εντοπισθεί μέχρι σήμερα,
όμως τα είχαν υπ’ όψιν τους οι Angelo Mai4 και J. B. Pitra,5 από τους οποίους άντλη-
σε την πληροφορία ο Émereau.6 Επίσης ο Σ. Ευστρατιάδης είχε υπ’ όψιν του τα προ-
σγραφόμενα στον Στέφανο τριώδια· θεωρεί τους Στέφανο Σαββαΐτη και Ανδρέα Τυ-
φλό από τους πρωτοστατήσαντες στην σύνταξη του Τριωδίου εν αντιθέσει προς τον
Ιωάννη Δαμασκηνό, ο οποίος συνέβαλε μόνο στην υμνολογία της Μεγάλης Εβδομά-
δος.7 Επομένως, η συμβολή του Κλήμεντος στην διαμόρφωση του Τριωδίου είναι εξ
ίσου σημαντική όσο και των Στουδιτών Θεοδώρου και Ιωσήφ, του Ανδρέου Κρήτης
και του Κοσμά του μελωδού.
1 Τα τριώδια της Α΄ εβδ. των νηστειών έχουν συντεθεί από τον Ιωσήφ τον Στουδίτη σε ήχο β΄.
2 Το σύνολο των τριωδίων του Θεοδώρου Στουδίτου διασώζεται στο κώδ. Vat. gr. 771, Τρίωδιο χρονολογούμενο τον
ια΄ αι., το οποίο γράφτηκε στην Μονή της Κρυπτοφέρρης.
3 Τα τριώδια αυτά εξέδωσε ο Ευτ. Τωμαδάκης στο δίτομο Τριώδιον.
4 Mai, SR, IV, VII.
5 Pitra, Hymnographie, 58, 63.
6 Émeraeu, EO 22 (1923), 28.
7 «… ο Στέφανος και ο Ανδρέας είναι σύγχρονοι, και δη και συνεργάται˙ είναι οι πρώτοι του Τριωδίου συντάκται»
(Ευστρατιάδης, Ανδρέας Τυφλός, 4) και «… ο Δαμασκηνός Ιωάννης ουδεμίαν συμβολήν παρέσχεν εις αυτό (sc. το Τριώ-
διο)˙ ησχολήθη αποκλειστικώς εις καταρτισμόν της Παρακλητικής και μόνον από της Κυριακής των Βαΐων αναφαίνεται
η συμβολή αυτού εις το βιβλίον του Τριωδίου» (Ευστρατιάδης, Ανδρέας Τυφλός, 5).
285
Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του πλήθους των τριωδίων-τετραωδίων έμεινε

εκτός του εντύπου Τριωδίου, η παράδοσή τους όμως σε χφφ. δείχνει ότι κατά τους
ι΄-ιβ΄ αι. ψάλλονταν.
Λεπτομερείς αναφορές του τυπικού ΜΘΕ δείχνουν ότι ψάλλονταν μόνο τα τριώ-
δια Ιωσήφ και Θεοδώρου των Στουδιτών και ορίζεται ο τρόπος με τον οποίο ψάλλο-
νταν τα εν λόγῳ τριώδια. Την Δευτέρα της α΄ εβδ. των νηστειών, πρώτη ημέρα της Με-
γάλης Τεσσαρακοστής, σημειώνεται: εὐθὺς τὰ τῆς ἡμέρας τριώδια ἀργῶς καὶ μετὰ
προσοχῆς, ἰστῶντες ἀεὶ στίχους ιδ΄ ἀπὸ τοῦ «Ἐπάγη ὡσεὶ τεῖχος τὰ ὕδατα»· τὸ μὲν
τοῦ κυροῦ Ἰωσὴφ τριῴδιον εἰς η΄. μετὰ τοῦ εἱρμοῦ, τὸ δὲ τοῦ κυροῦ Θεοδώρου εἰς ς΄
καὶ οὕτω ποιοῦμεν πᾶσαν τὴν ἁγίαν τεσσαρακοστὴν. Ψάλλομεν δὲ τὰς τρεῖς ᾠδὰς
μόνας, μήτε κάθισμα διαμένοντες, μήτε ἀνάγνωσιν ποιοῦντες.1 Επομένως από την δι-
άταξη αυτή, εκτός από τις οδηγίες σχετικά με τον τρόπο που ψάλλονταν τα συγκεκρι-
μένα τριώδια μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι τα τριώδια(-τετραώδια)
του Ιωσήφ του υμνογράφου (τα οποία, όπως προανεφέρθη, απλώς μνημονεύονται στο
ΤρV) δεν ήταν εν χρήσει τότε. Από το ίδιο τυπικό μαθαίνουμε επίσης ότι τα τριώδια
συμπλέκονται με τους πλήρεις κανόνες και ψάλλονται στις αντίστοιχες ωδές με τα
τροπ. τους προτασσόμενα των τροπ. των αντιστοίχων ωδών των πλήρων κανόνων: Εἰς
δὲ τὰς ᾠδὰς, ἐν αἷς εἰσι τὰ τριῴδια, ἀνὰ ς΄ προηγοῦνται δὲ τὰ τριῴδια τοῦ κανό-
νος, ψάλλονται δὲ αὐτὰ ὁμοίως ἀνὰ ς΄2 σημειώνεται στις 24 Φεβρ. Ομοίως και στις
24 Μαρ.: καὶ τὰ τριώδια εἰς τὰς ᾠδὰς αὐτῶν αἳ καὶ προηγοῦνται.3 Αυτό φαίνεται να
ισχύει για όλες τις άλλες ημέρες πλην του Σαββάτου, αν συμπεράνουμε από την πα-
ρατήρηση του ίδιου Τυπικού για το Σάββατο της β΄ εβδ. των νηστειών: κανόνες γ΄ τῶν
ἁγίων β΄ ἐκ τοῦ Μηναίου καὶ τὸν νεκρώσιμον τοῦ ἤχου, ἀνὰ δ΄ μετὰ καὶ τῶν κανό-
νων τῶν ἁγίων, οἳ καὶ προηγοῦνται τῶν τριῳδίων.4 Η παρατήρηση αυτή επαναλαμβά-
νεται και για το Σάββατο της γ΄ εβδ. των νηστειών: ψάλλομεν δὲ καὶ τὰ β΄. τετραῴδια
μετὰ τῶν κανόνων τῶν ἁγίων, ἀνὰ δ΄. προηγοῦνται δὲ οἱ κανόνες.5 Μερικές άλλες δι-
ευκρινιστικές πληροφορίες, που αντλούμε από το εν λόγῳ τυπικό, είναι, ότι μπορεί να
παραλείπονται τροπ. άλλου κανόνος στις ωδές των τριωδίων [όπως σημειώνεται στις 9
Μαρ.: εἰς δὲ τὰς τριῳδίων ᾠδὰς καταλιμπάνεται ὁ τῆς Θεοτόκου κανόνας, καὶ ψάλ-
λομεν τὰ τριῴδια, ἀνὰ ς΄ χωρὶς τῶν τριαδικῶν, καὶ προηγοῦνται τοῦ κανόνος τῶν
τριῳδίων (sic) ἐν οἵας ἂν ᾠδὰς τύχωσιν]6 ή τα τριώδια να ψάλλονται στην παννυχίδα,
όπως δηλώνεται στις 25 Μαρ.: Τὰ τριῴδια ψάλλομεν εἰς τὴν παννυχίδα.7
Το ερώτημα «ποιος είναι ο εισηγητής της δημιουργίας διωδίων, τριωδίων, τε-
τραωδίων και της χρήσεώς τους την περίοδο του Τριωδίου (και του Πεντηκοσταρί-
ου)» συνδέεται άμεσα με την εξέλιξη των λειτουργικών βιβλίων8 και εμμέσως με την
β΄ ωδή. Οπωσδήποτε όμως μόνο και μόνο ο εντοπισμός των προαναφερθέντων τριω-
δίων του Ανδρέου Κρήτης σε συνδυασμό με τα επ’ ονόματί του εκδεδομένα στο Τρι-
ώδιο καθιστά σαφές ότι είναι εσφαλμένη η εκφραζόμενη υπό των W. Christ και M.
Paranikas9 άποψη, πως ο πρώτος επινοήσας τα τριώδια είναι ο Κοσμάς ο μελωδός.
1 Dmitrievskij, Τυπικόν ΜΘΕ, 513. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 358.
6 Dmitrievskij, Τυπικόν ΜΘΕ, 424-425. – Jordan, Theotokos Evergetis: Mar.-Aug., The movable cycle, 10.
8 Πρβλ. όσα αναφέρει ο Π. Τρεμπέλας ερμηνεύοντας τους όρους «παρώδια» ή «παρωδά» με τους οποίους αποκα-
λούνται τα διώδια-τριώδια-τετραώδια Χριστουγέννων και Πάσχα στον κωδ. Vat. gr. 1212. Αποδέχεται την άποψη του
Pitra, Analecta Sacra, I, X κ.ε. σύμφωνα με την οποία η ονομασία τους οφείλεται στο ότι εισήχθησαν «παρέργως» σε κάθε
ωδή και προτείνει επιπλέον την ερμηνεία, ότι ονομάσθηκαν έτσι «ως παρ’ εκάστη…» (Τρεμπέλας, Εκλογή, λβ΄).
9 Christ-Paranikas, AG, LXVIII.
286
Οι Christ-Paranikas μάλιστα προς ενίσχυση της απόψεώς τους1 παραθέτουν τα σημει-

ούμενα στον κωδ. Vindob. Theol. gr. 296, φ. 1ν: «πρῶτος δὴ πάντων τοῦτ’ ἐπενόη-
σε, τὰς τρεῖς φημι τῶν ᾠδῶν, εἰς τύπον, οἶμαι, τῆς ἁγίας καὶ ζωαρχικῆς τριάδος
ὁ μουσικώτατος καὶ πνευματικὸς τῷ ὄντι νέος Ὀρφεύς, ὁ μέγας ποιητὴς Κοσμᾶς
ἐν τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ τῶν παθῶν τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ ἑβδομάδι… ἐξ οὗπερ καὶ οἱ λοιποὶ τῶν πατέρων καὶ μᾶλλον τῶν ἄλλων
Θεόδωρός τε καὶ Ἰωσὴφ οἱ Στουδῖται κατὰ ζῆλον ἐκείνου κἀν ταῖς λοιπαῖς ἑβδο-
μάσι τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Τεσσαρακοστῆς (sic) συνταξάμενοι τῇ αὐτῶν μονῇ
τοῦ Στουδίου πρώτως παραδεδώκασι», τα οποία ελάχιστα ανταποκρίνονται σε όσα
έχουν συμβεί σχετικά με την σύνθεση διωδίου-τριωδίων-τετραωδίων, διότι:
α΄. Ο Ανδρέας Κρήτης και ο Κοσμάς Μαϊουμά είναι σύγχρονοι, όμως ο Ανδρέας εί-
ναι κατά τι αρχαιότερος του Κοσμά. Επίσης δεν συντρέχουν λόγοι, ώστε θεωρώ-
ντας ως αληθή την μαρτυρία του κώδ. να συμπεράνουμε (όπως κάνουν οι Christ-
Paranikas) ότι τα τριώδια τα επ’ ονόματι Ανδρέου εκδεδομένα στο Τριώδιο «δεν
μπορεί» να είναι δικά του, αφού, όπως έδειξε η μελέτη χειρογράφων τριωδίων,
εντοπίσθηκαν και επιπλέον τριώδια προσγραφόμενα στον Ανδρέα.
β΄. Μπορεί να δεχθούμε ότι η σύνθεση των τριωδίων της Μεγάλης Εβδομάδος επινο-
ήθηκε από τον Κοσμά εις τύπον … τῆς ἁγίας καὶ ζωαρχικῆς τριάδος, όμως δεν
μπορούμε να συσχετίσουμε με την Αγία Τριάδα το διώδιο του όρθρου της Μεγά-
λης Τρίτης και το τετραώδιο του όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου.
γ΄. Ομοίως, αν αποδεχθούμε την θεωρία αυτή, είναι δυσνόητος ο λόγος, για τον οποίο
οι παραλαβόντες κατὰ ζῆλον ἐκείνου την ιδέα αυτή, Θεόδωρος και Ιωσήφ Στουδί-
ται, δεν διατήρησαν το διώδιο στον όρθρο της Τρίτης κάθε εβδ. Απεναντίας είναι
φανερό, ότι όλοι μεν οι άλλοι ποιητές των τριωδίων–τετραωδίων συγγράφουν τα
ποιητικά τους κείμενα σύμφωνα με το προαναφερθέν «σχήμα», ο δε Κοσμάς επα-
ναλαμβάνων την παράδοση των προ αυτού ποιητών συνθέτει κι αυτός τριώδια–τε-
τραώδιο, χωρίς να συνθέσει β΄ ωδή στο τριώδιο του όρθρου της Μεγάλης Τρίτης.2
δ΄. Ο χαρακτήρας του ανωτ. σημειώματος του κωδ. της Βιέννης είναι εμφανώς «θε-
ολογικός» και έχει την τάση ανιχνεύσεως ευσεβών προθέσεων σε ένα θέμα, το
οποίο σίγουρα είναι απείρως συνθετότερο απ’ ό,τι μπορούσε να υποψιασθεί ο
συντάκτης του σημειώματος.
ε΄. Επίσης ας μην ξεχνούμε ότι παρομοίου χαρακτήρα είναι και η επικρατούσα άπο-
ψη για το πολυπλοκότατο θέμα της εκπτώσεως της β΄ ωδής.
ϛ΄. Η ατεκμηρίωτη προβολή του Κοσμά ως επινοήσαντος τα τριώδια–τετραώδια πρέ-
πει να συνδεθεί με την διασκευή των συνθέσεών του για την Μεγάλη Εβδ. προς
ανύμνηση των προεορτίων των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων.
ζ΄. Ο πλούτος των τριωδίων–τετραωδίων τα οποία έχουν συντεθεί από άλλους ποι-
ητές για όλη την περίοδο του Τριωδίου δείχνει ότι οι συνθέσεις του Κοσμά για
την Μεγάλη Εβδ. είναι όντως μερική περίπτωση. Ίσως το ότι δεν έχουν β΄ ωδή να
έγινε αιτία παραγκωνισμού των αντιστοίχων ποιημάτων των άλλων ποιητών (οι
οποίοι, πιστοί στο «σχήμα» των ακολουθιών του Τριωδίου, συνέθεσαν β΄ ωδές και
για την Μεγάλη Τρίτη και για άλλες ημέρες της Μεγάλης Εβδ.).
η΄. Στα προηγούμενα οφείλουμε να συνυπολογίσουμε και την παρουσία τριωδίων–τε-
τραωδίων αντιστοίχων του Τριωδίου και στο Πεντηκοστάριο, για την περίοδο του
1 Christ-Paranikas, AG, LXVIII. Την άποψή τους επανέλαβε και ο Émereau, EO 23 (1924), 282-283, συμφωνεί δε και
ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (βλ. ανωτ., σ.).
2 Για το εν λόγῳ διώδιο της Μεγάλης Τρίτης διαβάζουμε στον κώδ. Σιναϊτ. 754: διώδιον οὗ ἡ ἀκροστιχίς. τρήτη τε
(sic) ἄνευ τῆς Β΄ (φ. 80, διδασκαλία), σημείωση που δείχνει ότι ο γραφέας είχε επίγνωση του ότι τα τριώδια της Μεγά-
λης εβδ. είναι μερική περίπτωση του ισχύοντος στο Τριώδιο «σχήματος» κανόνων.
287
οποίου ο Κοσμάς δεν συνέθεσε τριώδια.
3. Η Μεγάλη Εβδομάδα
Στο έντυπο ΤρΑΔ οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδ. και ειδικότερα ο όρθρος
εντάσσονται στο ανωτ. «σχήμα» συνθέσεως και χρησιμοποιήσεως τριωδίων -τετρα-
ωδίων. Οι κανόνες της Μεγάλης Εβδ. διαφοροποιούνται από το σχήμα όλων των άλ-
λων εβδ. των νηστειών στα εξής σημεία:
α΄. στην ύπαρξη πλήρους κανόνος στον όρθρο της Μεγάλης Πέμπτης (αντί τριωδίου
με ωδές δ΄, η΄, θ΄)
β΄. στην προσθήκη των ωδών α΄, γ΄, δ΄, ε΄ στο τετραώδιο του Μεγάλου Σαββάτου με
αποτέλεσμα την δημιουργία πλήρους κανόνος με οκτώ ωδές και
γ΄. στην ύπαρξη διωδίου στον όρθρο της Μεγάλης Τρίτης (αντί τριωδίου με ωδές
β΄, η΄, θ΄). Στην προκειμένη περίπτωση η μη σύνθεση β΄ ωδής δεν ξενίζει, αφού ο
ποιητής του διωδίου, Κοσμάς ο μελωδός, δεν έχει στους κανόνες του ούτε μία
β΄ ωδή.1 Η απουσία της β΄ ωδής από τους κανόνες του Κοσμά τον διαφοροποι-
εί από τα χαρακτηριστικά της Ιεροσολυμιτικής-Αγιοπολιτικής υμνογραφικής πα-
ράδοσης στην οποία εντάσσεται το έργο του. Η σύνθεση του διωδίου της Μ. Τρί-
της οφείλεται στο ιδιαίτερο αυτό χαρακτηριστικό του Κοσμά, το οποίο τον οδη-
γεί στην διαφοροποίηση από το «σχήμα» συνθέσεως και χρησιμοποιήσεως τριω-
δίων-τετραωδίων κατά την περίοδο του Τριωδίου. Η σύνθεση του διωδίου της Μ.
Τρίτης δεν συνδέεται με την παράδοση διωδίων (με ωδές η΄-θ΄) στο Τροπολόγιο,
διότι εκεί η χρησιμοποίηση διωδίων-τριωδίων γίνεται όλες τις ημέρες της εβδο-
μάδος, κατά την διάρκεια όλου του έτους, όχι μόνο κατά την Μ. Τεσσαρακοστή
(διώδια, χρονολογούμενα τον ε΄ αι., έχουν παραδοθεί στον κώδ. Sinai Georgian 41
για την Κυριακή).2 Δεν έχουν βρεθεί αντίστοιχες μαρτυρίες σε ελληνικά χφφ. για
σύνθεση και χρησιμοποίηση διωδίων, όμως η μαρτυρία των Γεωργιανών χφφ. εί-
ναι πολύ σημαντική, διότι τα Γεωργιανά χφφ. αποτελούν τα αρχαιότερα λειτουρ-
γικά βιβλία της Ιεροσολυμιτικής ασματικής ακολουθίας.
Η σύγκριση του εντύπου ΤρΑΔ (το οποίο είναι το εν χρήσει υπό της Εκκλησίας
Τριώδιο) με το έντυπο ΤρV και με τα χφφ. τριώδια δείχνει ότι για την Μεγάλη Εβδ.
έχουν συντεθεί και κανόνες (με β΄ ωδή ή δίχως β΄ ωδή εξ αρχής) και τριώδια–τετρα-
ώδια, όπως ακριβώς για όλες τις ημέρες του Τριωδίου. Τα κείμενα αυτά περιήλθαν
σε αχρηστία αντικατασταθέντα από τα ποιήματα Κοσμά του μελωδού. Όπως φαί-
νεται από το τυπικό ΜΘΕ3 αρκετά εκ των κειμένων αυτών ήταν μέχρι τον ιβ΄ αι. εν
χρήσει παράλληλα με τα τριώδια του Κοσμά (όπως ακριβώς και στο ΤρV). Τα κρι-
τήρια επιλογής των λειτουργικών κειμένων που εντάχθηκαν στο έντυπο Τριώδιο δεν
είναι θέμα του παρόντος, όμως η ύπαρξη β΄ ωδής συνετέλεσε στο να μην ψάλλονται
τα συγκεκριμένα τριώδια–τετραώδια.
ΙΙ. ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ
Απ’ όσα αναφέρθηκαν στο σύντομο εισαγωγικό σημείωμα που προτάχθηκε των
κανόνων με β΄ ωδή του Πεντηκοσταρίου, το Πεντηκοστάριο αποτελεί φυσική (χρονι-
κή και εορτολογική) προέκταση του Τριωδίου. Οι ίδιοι ποιητές συνέθεσαν κανόνες
1 Βλ. και Hannick-Plank-Lutzka I, XLVIII.

2 Βλ. Froyslov, 168.
3 Βλ. ανωτ., 000-000 τους κανόνες της περιόδου του Τριωδίου, όπου στις οικείες υποσημειώσεις φαίνεται η αναφο-
ρά κάθε κανόνος στο τυπικό ΜΘΕ (επομένως και η χρησιμοποίησή του στην λειτουργική πράξη).
288
για το Τριώδιο και για το Πεντηκοστάριο και οι κανόνες του Πεντηκοσταρίου εντάσ-
σονται στο ίδιο «σχήμα» με τους κανόνες του Τριωδίου (ως προς την διάταξή τους).
Το πλήθος των κανόνων με εννέα ωδές που συντάχθηκαν για την περίοδο του Πεντη-
κοσταρίου αποτελεί την πλέον αδιάψευστη απόδειξη για το ανυπόστατο του ισχυρι-
σμού ότι το θρηνητικό περιεχόμενο της β΄ ωδής απάδει προς το χαρμόσυνο περιεχό-
μενο των ασματικών κανόνων και ότι γι’ αυτό το λόγο η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή
περιορίσθηκε μόνο στην περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Χαρακτηριστικό είναι ότι έχει συντεθεί από τον Ανδρέα Κρήτης κανόνας με εν-
νέα ωδές και για την Κυριακή του Πάσχα,1 την κατ’ εξοχήν χαρμόσυνη εορτή και κο-
ρωνίδα όλων των εορτών του εκκλησιαστικού έτους, η οποία είναι ἡ κλητὴ καὶ ἁγία
ἡμέρα,/ ἡ μία τῶν Σαββάτων/ ἡ βασιλὶς καὶ κυρία· ἑορτῶν ἑορτὴ καὶ πανήγυρίς
ἐστι πανηγύρεων2 κατά τον αναστάσιμο κανόνα της εορτής, τον οποίο συνέθεσε Ιω-
άννης ο Δαμασκηνός με οκτώ ωδές και ο οποίος ψάλλεται μέχρι σήμερα. Επίσης για
την εβδ. της Διακαινησίμου η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή είναι συστηματική και πρέ-
πει να επισημάνουμε ότι η εβδ. αυτή δεν υπάγεται στο ισχύον κοινό σε Τριώδιο και
Πεντηκοστάριο «σχήμα» χρησιμοποιήσεως τριωδίων (και της υπάρξεως τριωδίου με
β΄ ωδή την Τρίτη μόνο). Τα τριώδια αρχίζουν να ψάλλονται τῇ Β΄ εβδ. ἀπὸ τοῦ Πά-
σχα και έχουν συντεθεί από τον Ιωσήφ τον υμνογράφο και τον Θεόδωρο Στουδίτη.
Τα υπό Ιωσήφ του υμνογράφου ποιηθέντα τριώδια–τετραώδια συνετέθησαν με ακρ.,
ενώ ο Θεόδωρος Στουδίτης συνέθεσε τα τριώδια–τετραώδιά του άνευ ακρ.3 Επίσης
τριώδια–τετραώδιο συνέθεσε για την εβδ. μετά την Πεντηκοστή ο μοναχός Ιώβ. Η
χρησιμοποίηση των τριωδίων–τετραωδίων αυτών είναι σύμφωνη με την αντίστοιχη
όλων των εβδ. του Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου.4
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι η όντως εντυπωσιακή παρουσία κανόνων με εν-
νέα ωδές στο Πεντηκοστάριο και η συστηματική χρησιμοποίησή τους (όπως ακριβώς
και στο Τριώδιο) ολοκληρώνει τον σχηματισμό σαφούς αντιλήψεως για την έκταση
της συνθέσεως κανόνων με β΄ ωδή. Η έκπτωση της β΄ ωδής από τους κανόνες του Πε-
ντηκοσταρίου δεν γίνεται εμφανής στο έντυπο ΠεP, λόγω του ότι αυτοί έχουν συντε-
θεί άνευ ακρ. Ομοίως δεν δημιούργησε προβλήματα και η απομάκρυνση των τριωδί-
ων–τετραωδίων, ο δε πασίγνωστος κανόνας Ιωάννου του Δαμασκηνού για τον όρθρο
της Αναστάσεως, συντεθείς εξ αρχής με οκτώ ωδές, εκτόπισε τους κανόνες με β΄ ωδή
που είχαν συντεθεί, για να ψάλλονται κατά την εβδ. της Διακαινησίμου.
Γ΄. ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗΣ
Όλος ο κύκλος των κινητών εορτών (Τριωδίου–Πεντηκοσταρίου), όπως και η

Παρακλητική δομείται με βάση την εβδομάδα. Όπως φάνηκε από την προηγηθείσα
παρουσίαση των κανόνων με εννέα ωδές της Παρακλητικής,5 ο αριθμ. τους είναι με-
γάλος (πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας και το σύντομο χρονικό διάστημα των οκτώ
εβδ. εντός του οποίου ολοκληρώνεται η Παρακλητική). Η Παρακλητική στην σημερι-
νή της μορφή περιλαμβάνει κανόνες της Οκτωήχου για τον όρθρο της Κυριακής, κα-
νόνες (ποιηθέντες από τον Ιωσήφ υμνογράφο και Θεοφάνη Σικελό) για τις υπόλοιπες
ημέρες της εβδ. και κανόνες του Θεοτοκαρίου, σημαντικός αριθμ. των οποίων συνε-
τέθη υπό Ιωάννου του Δαμασκηνού. Οι αναστάσιμοι κανόνες του όρθρου της Κυρια-
1 Βλ. ανωτ., 000, κανόνας 551.

2 Ειρμ. της η΄ ωδής του κανόνος (βλ. ΕΕ, αρ. 6, Ιωάννου).
3 Περί της πατρότητος των εν λόγω τριωδίων – τετραωδίων βλ. Τωμαδάκης, 90-91.
4 Τα τριώδια – τετραώδιο συνέθεσε ο μοναχός Ιώβ με ακρ.
5 Βλ. ανωτ.,
289
κής έχουν συντεθεί από τον Ιωάννη Δαμασκηνό με εννέα ωδές, όπως και πολλοί κα-
νόνες προς τιμήν της Θεοτόκου. Αντιθέτως δεν φαίνεται να είναι παγιωμένη η χρή-
ση ή η αποφυγή συνθέσεως κανόνων με β΄ ωδή από τους ποιητές που συνθέτουν κα-
νόνες κατ’ ήχον προς ανύμνηση κάποιου αγίου: μπορεί οι ποιητές να συνθέτουν και
τους οκτώ κανόνες με εννέα ωδές1 ή να μη συνθέτουν κανέναν.2 Τις περισσότερες φο-
ρές ο αριθμ. των κανόνων με β΄ ωδή που έχουν συντεθεί εντός σειράς κατ’ ήχον κανό-
νων δεν είναι σταθερός.3 Η ρευστότητα που επικρατεί ως προς τις ημέρες, κατά τις
οποίες ψάλλεται κάθε κανόνας καθιστά άσκοπη την ημερολογιακή παρουσίαση των
κανόνων της Παρακλητικής (όπως μπορεί να γίνει αυτό για τους κανόνες των ακινή-
των εορτών και όπως εμφανώς ισχύει για τους κανόνες της περιόδου του Τριωδίου
και Πεντηκοσταρίου), όμως η πληθώρα των κανόνων με εννέα ωδές για κάθε ήχο και
περισσότερο η ύπαρξη πολλών κανόνων άνευ ακρ. προς τιμήν της Θεοτόκου κυρίως
μας δημιουργούν την εντύπωση ότι η χρήση των κανόνων με εννέα ωδές στον κύκλο
των οκτώ εβδ. της Παρακλητικής πρέπει να ήταν καθημερινή. Την άποψη αυτή ενι-
σχύει η παρατήρηση του Weyh ότι στον κώδ. Vindob. Theol. gr. 309, ο οποίος είναι
το πρωτόπλασμα της Παρακλητικής, δηλ. της διεύρυνσης της Οκτωήχου από τον Ιω-
σήφ τον υμνογράφο, οι β΄ ωδές των κανόνων διατηρούνται.4
Δ΄. Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ ΚΑΝΟΝΩΝ
Επισημάνθηκε ήδη ότι οι συντεθέντες με β΄ ωδή κανόνες, παρά την συστηματι-

κή προσπάθεια να αντικατασταθούν από άλλους οι οποίοι συνετέθησαν εξ αρχής με
οκτώ ωδές, δεν εκτοπίσθηκαν εντελώς. Παρέμειναν στα λειτουργικά βιβλία (χειρό-
γραφα τότε) και ψάλλονταν κατά την ακολουθία του όρθρου, του αποδείπνου ή της
παννυχίδος. Τα χφφ. λειτουργικά βιβλία τα οποία περιέχουν τους κανόνες αυτούς δί-
χως την β΄ ωδή τους είναι πολλά. Είναι όμως ευνόητο ότι, όσον αφορά στην β΄ ωδή,
μας ενδιαφέρουν περισσότερο εκείνοι οι κώδδ. που παραδίδουν τις β΄ ωδές των κα-
νόνων. Όσα στοιχεία προέρχονται από χφφ. μη παραδίδοντα β΄ ωδές αξιολογούνται
βεβαίως και συνεκτιμώνται, έγινε δε λεπτομερής αναφορά σε προηγούμενα κεφά-
λαια κάθε φορά που καταφύγαμε στις μαρτυρίες τους, γι’ αυτό δεν θα επανέλθουμε.
Παραθέτουμε στη συνέχεια όσα χφφ. γνωρίζουμε ότι παραδίδουν τις β΄ ωδές
των κανόνων. Μια ομάδα χφφ. είναι τα χρησιμοποιηθέντα στα AHG, κάποια άλλα τα
γνωρίζουμε από μελέτες ή καταλόγους χφφ. (η δεύτερη περίπτωση είναι πολύ σπά-
νια· είναι γνωστό ότι οι κατάλογοι χφφ. σπανίως κάνουν λεπτομερή παρουσίαση του
περιεχομένου των κωδδ. και πολύ πιο σπάνια προβαίνουν σε τόσο επιμέρους παρα-
τηρήσεις, όπως είναι η διατήρηση ή η αποβολή της β΄ ωδής ενός κανόνος). Τέλος με-
γάλος αριθμ. χφφ. από αυτά που μελετήθηκαν από μικροταινίες παραδίδουν β΄ ωδές
κανόνων. Για κάθε χφ. σημειώνεται συνοπτικώς το περιεχόμενό του και η κατά προ-
σέγγιση χρονολόγησή του (όπως αναφέρεται στους καταλόγους χφφ.) και σε υποση-
1 Όπως π.χ. ο πατρ. Φώτιος στους κανόνες προς τιμήν του ευαγγελ. Ιωάννου του Θεολόγου ή ο Ιωσήφ ο υμνογράφος
στους κατανυκτικούς κανόνες του όρθρου της Τρίτης.
2 Όπως ο Θεοφάνης στους κανόνες του όρθρου της Δευτέρας προς τιμήν των αγίων ασωμάτων και του όρθρου του
Σαββάτου προς τους κεκοιμημένους.
3 Έχουν συνθέσει με β΄ ωδή:
α΄. έναν κανόνα εκ των οκτώ: Ο Ιωσήφ Στουδίτης στους κανόνες του προς τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και ο Ιωσήφ υμνο-
γράφος στους κανόνες του προς τους αγίους αποστόλους.
β΄. δύο εκ των οκτώ κανόνων: Ο Ιωσήφ υμνογράφος στους κανόνες που συνέθεσε προς τιμήν του αγίου Νικολάου και
στους κανόνες του όρθρου του Σαββάτου εις πάντας τους αγίους.
γ΄. τρεις εκ των κανόνων: Ο Ιωσήφ ο υμνογράφος στους κατανυκτικούς κανόνες του όρθρου της Δευτέρας.
4 Weyh, 65, n. 117.
290
μείωση γίνεται η παραπομπή στους καταλόγους χφφ. ή σε όποια άλλη πηγή μπορεί
ο ενδιαφερόμενος να βρει περισσότερα στοιχεία για τον κωδ.:
ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Μονή Καρακάλου
Καρακ. 12: μηναία Σεπτ.-Οκτ., ιγ΄ αι.1
Μονή μεγίστης Λαύρας
Λαυρ. Β 4: κανόνες προς τιμήν διαφόρων αγ., ια΄ αι.2
Λαυρ. Β 21: μηναίο Νοεμ., ια΄ αι.3
Λαυρ. Γ 14: μηναίο Σεπτ., ια΄ αι.4
Λαυρ. Γ 15: Τριώδιο, ι΄ αι.5
Λαυρ. Γ 19: μηναίο Μαΐ., ια΄ αι.6
Λαυρ. Δ 4: μηναία Ιουν.-Ιουλ., ιβ΄ αι.7
Λαυρ. Δ 13: μηναίο Δεκ., ιβ΄ αι.8
Λαυρ. Δ 14: μηναία Σεπτ.-Νοεμβ., ιβ΄ αι.9
Λαυρ. Δ 17: μηναία Ιουλ.-Αυγ., ιγ΄ αι.10
Λαυρ. Δ 37: μηναίο Μαΐ., ιγ΄ αι.11
Λαυρ. Η 94: μηναίο Δεκ., ιζ΄ αι.12
ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
Πατριαρχική Βιβλιοθήκη
Αλεξ. 110 (250): μηναίο Οκτ.13
ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ
Μονή Αγίου Σάββα
Σαβ. 41: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., ιβ΄ αι.14
Σαβ. 70: μηναίο Ιουν., ι΄-ια΄ αι.15
Σαβ. 362: παρακλητικοί κανόνες, ιβ΄ αι.16
ΚΡΥΠΤΟΦΕΡΡΗ
Biblioteca della Badia
Crypt. Δ.α. I: μηναίο Σεπτ., ια΄-ιβ΄ αι.17
Crypt. Δ.α. IΙ: μηναίο Οκτ., ιβ΄ αι.18
Crypt. Δ.α. IΙΙ: μηναίο Νοεμ., ιβ΄ αι. 19
1 Βλ. Λάμπρος, I, 39.

2 Βλ. Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ, 12.
12 Βλ. Pasini BBGG 37 (1983) 151.
13 Βλ. Μοσχονάς, 103.
14 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 84-85.
15 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 118-125.
16 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΙΒ, ΙΙ, 672.
17 Βλ. Rocchi, 289-291. – Malatesta Zilembo, 146.
291
Crypt. Δ.α. IV: μηναίο Δεκ., ιγ΄ αι. 1

Crypt. Δ.α. V: μηναίο Ιαν., έτους 1101.2
Crypt. Δ.α. VI: μηναίο Φεβ., ιβ΄ αι.3
Crypt. Δ.α. VII: μηναίο Μαρ., ιβ΄ αι.4
Crypt. Δ.α. VIII: μηναίο Απρ., έτους 1114.5
Crypt. Δ.α. IΧ: μηναίο Μαΐ., έτους 1074.6
Crypt. Δ.α. Χ = Crypt. Δ.α. LXIII : μηναίο Ιουν., έτους 1734.7
Crypt. Δ.α. ΧI: μηναίο Ιουλ., ια΄ αι.8
Crypt. Δ.α. ΧΙI: μηναίο Αυγ., ια΄ αι.9
Crypt. Δ.α. ΧΙIΙ: μηναίο Νοεμ., ια΄ αι.10
Crypt. Δ.α. ΧΙV: μηναίο Δεκ., ια΄ αι.11
Crypt. Δ.α. ΧV: μηναίο Ιαν., ια΄ αι.12
Crypt. Δ.α. ΧVI: μηναίο Φεβρ., ια΄ αι. 13
Crypt. Δ.α. ΧVΙI: μηναία Μαρ.-Απρ., ια΄ αι. 14
Crypt. Δ.α. ΧΙΧ: μηναία Νοεμ.-Δεκ., ιβ΄ αι.15
Crypt. Δ.α. ΧΧ: μηναίο Ιαν.-Φεβ., ιγ΄ αι.16
Crypt. Δ.α. ΧΧΙ: μηναίο Φεβρ., ιβ΄ αι.17
Crypt. Δ.α. ΧΧΙΙI: μηναία Ιουν.-Αυγ., ια΄ αι.18
Crypt. Δ.α. ΧΧV: μηναίο Σεπτ., ια΄-ιβ΄ αι.19
Crypt. Δ.α. ΧΧVI: μηναία Σεπτ.-Οκτ., ια΄-ιβ΄ αι.20
Crypt. Δ.α. ΧΧVΙΙI: μηναίο Οκτ., ιβ΄ αι.21
Crypt. Δ.α. ΧΧΧΙ: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., έτους 1593.22
Crypt. Δ.α. ΧΧΧΙΙ: μηναίο Οκτ.-Νοεμ.-Ιαν., ιβ΄ αι.23
Crypt. Δ.α. ΧΧΧV: μηναίο Σεπτ., ις΄ αι.24
Crypt. Δ.β. I: Τριώδιο, ιβ΄-ιγ΄ αι.25
Crypt. Δ.β. ΙI: Τριώδιο, ιβ΄ αι.26
Crypt. Δ.β. V: Τριώδιο-Πεντηκοστάριο, ιβ΄ αι.27
Crypt. Δ.γ. Ι: Παρακλητική, ια΄ αι.28
1 Βλ. Rocchi, 295-297.

3 Βλ. Rocchi, 300-301. – Malatesta Zilembo, 143-144.
4 Βλ. Rocchi, 301-303.
6 Βλ. Rocchi, 305-306.
7 Βλ. Rocchi, 306-308, 348.
10 Βλ. Rocchi, 312-313. – Stefanovič, 41-46.
15 Βλ. Rocchi, 320-321.
16 Βλ. Rocchi, 321-322.
17 Βλ. Rocchi, 322.
19 Βλ. Rocchi, 326-327.
20 Βλ. Rocchi, 327-328.
21 Βλ. Rocchi, 328-329.
23 Βλ. Rocchi, 331-332.
24 Βλ. Rocchi, 333-334.
25 Βλ. Rocchi, 354-355.
26 Βλ. Rocchi, 355. – Malatesta Zilembo, 147.
27 Βλ. Rocchi, 356-357.
28 Βλ. Rocchi, 367. – Malatesta Zilembo, 150.
292
Crypt. Δ.γ. VI: Παρακλητική, ια΄ αι.1

Crypt. Δ.γ. Χ: παρακλητικοί κανόνες προς τον Ιησού και την Θεοτόκο, ιβ΄ αι.2
Crypt. Δ.γ. ΧΙ: παρακλητικοί κανόνες, ι΄ αι.3
Crypt. Δ.γ. ΧΙΙ: κατανυκτικοί κανόνες, ι΄ α
Crypt. Δ.γ. ΧΙV: Οκτώηχος, ι΄-ια΄ αι.4
Crypt. Δ.γ. ΧVΙΙ: Οκτώηχος, ις΄ αι.
ΛΕΣΒΟΣ
Μονή Λειμώνος
Λειμ. 11: μηναίο Ιουν., ια΄-ιβ΄ αι.5
MESSINA
Biblioteca Universitaria Fondo de San Salvatore
Mes. gr. 121 (ρμξ΄): μηναία Μαρ.-Μαΐ., σπαράγματα Οκτωήχου, ιβ΄ αι.6
Mes. gr. 136 (ρκδ΄): Ανθολόγιον κανόνων Ιαν.-Απρ., Ιουν.-Αυγ., ιγ΄ αι.7
Mes. gr. 138 (ρδ΄): μηναία Νοεμ.-Δεκ., ιβ΄ αι.8
Mes. gr. 139 (πβ΄): Ανθολόγιον, ιβ΄ αι.9
ΜΕΤΕΩΡΑ
Μονή Μεταμορφώσεως
Μεταμ. 150: μηναία Μαΐ.-Αυγ., ιβ΄ αι.10
OXFORD
Bodleian Library
Bodl. gr. Auct. E. 5. 2: μηναία Σεπτ., Ιουν.-Αυγ., ιγ΄ αι.11
Bodl. Canon. gr. 58 (S. C. 18511): μηναίο Σεπτ., ια΄ αι.12
PARIS
Bibliothèque Nationale
Paris. gr. 13 (Colbert 121): Ψαλτήριο, Παρακλητική, μηναία Σεπτ.-Αυγ., ακολουθία
του αγιασμού των υδάτων, Τριώδιο, ιγ΄ αι.13
Paris. gr. 259 (Colbert 1579): μηναίο Νοεμ., ιβ΄ αι. 14
Paris. gr. 1563 (Mazarin.-Reg. 2445): μηναίο Μαρ., ιβ΄ αι.15
Paris. gr. 1564 (Reg. 2476): μηναίο Απρ., ια΄ αι.16
1 Βλ. Rocchi, 369-370.

3 Βλ. Rocchi, 371-372.
5 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Κατάλογος χφφ. Μονής Λειμώνος, 29. – Spanos.
6 Βλ. Mancini, 188.
8 Βλ. Mancini, 199-200.
10 Βλ. Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις
τας μονάς των Μετεώρων εκδιδόμενος εκ των καταλοίπων Ν. Α. Βέη, τ. Α΄ <χειρόγραφα Μονής Μεταμορφώσεως>,
Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθήναι 1967, 173-174.
11 Βλ. G. Wilson and D. I. Stefanovič, Manuscripts of Byzantine Chant in Oxford Bodleian Library, Οξφόρδη 1963, 7-9.
12 Βλ. G. Wilson and D. I. Stefanovič, Manuscripts of Byzantine Chant in Oxford Bodleian Library, Οξφόρδη 1963, 7-9.
13 Βλ. Omont, I, 3.
14 Βλ. Omont, I, 928.
15 Βλ. Omont, ΙI, 97.
16 Βλ. Omont, IΙ, 97.
293
Paris gr. 1571 (Reg. 2489): μηναία Δεκ.-Ιαν., έτους 1253.1

Paris gr. 1619 (Colbert 4455): μηναία Σεπτ.-Νοεμ., ια΄-ιβ΄ αι.2
Paris gr. 1623 (Colbert 4176): μηναίο Δεκ., ιδ΄ αι.3
Paris Suppl. gr. 33: μηναία Σεπτ.-Ιαν., ιγ΄ αι.4
ΠΑΤΜΟΣ
Μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου
Πατμ. 687: κανόνες οκτώηχοι στον άγ. απόστ. Ιωάννη το Θεολόγο και τροπάρια διά-
φορα, ις΄ αι.5
ROMA
Biblioteca Valliceliana
Vallic. gr. B 22 (6, Martini): μηναία Σεπτ.-Οκτ., ιγ΄ αι.6
Vallic. gr E 54: μηναία Δεκ.-Μαρ.-Απρ., ιβ΄-ιγ΄ αι.7
Vallic. gr E 55: μηναίο Μαΐ., ιγ΄ και ιδ΄ αι.8
Vallic. gr. R 32: φφ. 2-7, 11-12: σπαράγματα εκ του κωδ. Vallic. E 559
Vallic. gr. 167 (LXIV=W60): μηναίο Δεκ., ια΄-ιβ΄ αι.10
Biblioteca Apostolica Vaticana

Vat. Barb. gr. 377 (III, 96): μηναίο Ιουν., έτους 157011
Vat. Barb. gr. 460: μηναία Ιαν.-Απρ., ιβ΄ αι.12
Vat. Reg. gr. (Pii PP II) 32: μηναίο Απρ., ιβ΄ αι.13
Vat. Reg. gr. 61: μηναία Μαρ.-Μαΐ., ιβ΄ αι.14
Vat. Reg. gr. 65: μηναίο Μαΐ., ιβ΄ αι.15
Vat. gr. 2: μηναία Σεπτ.-1 Δεκ., ια΄ αι.16
Vat. gr. 771: Τριώδιο-Πεντηκοστάριο, ια΄ αι.17
Vat. gr. 1212: Ανθολόγιο κανόνων Δεκ.-Ιαν., Μαρ.-Απρ., ια΄ αι.18
Vat. gr. 1547: Ανθολόγιο κανόνων Σεπτ.-Αυγ., ιβ΄ αι.19
Vat. gr. 1820: Παρακλητική, ιβ΄ αι.20
Vat. gr. 1849: Παρακλητική, ιβ΄ αι.21
1 Βλ. Omont, IΙ, 98. – Pasini, BBGG 38 (1984), 124.

4 Βλ. Omont, IΙΙ, 207. – M. L. Concasty, Manuscripts grecs originaires de l’ Italie Meridionale consevés à Paris, Atti dell’
VIII Congresso Internationale di Studi bizantini, Palermo 1951, Ρώμη 1953, 29.
5 Βλ. Σακελλίων, 269.
6 Βλ. Martini, II, 8-10.
7 Βλ. Martini, II,118.
8 Βλ. Martini, II, 119-125. – O. Strunk, The menaea from Carbone at the Biblioteca Vallicelliana, BBGG 27 (1973),
3-9. –AHG XI, 619, n. 7.
9 Βλ. Martini, II, 200.
10 Βλ. Martini, II, 211. – Malatesta Zilembo, 144.
11 Βλ. S. de Ricci, Liste sommaire de manustrits grecs de la Bibliotheca Barberina, Révue des Bibliothèques 17 (1907),
110. – Canart-Peri, 160-161.
12 Βλ. S. de Ricci, Liste sommaire de manustrits grecs de la Bibliotheca Barberina, Révue des Bibliothèques 17 (1907),
121. – Canart-Peri, 147.
13 Βλ. Stevenson, 155.
16 Βλ. Mercati-Franchi de’ Cavalieri, I, 2.
17 Codices Vaticani, Graeci, t. III (cdd. 604-866), recensuit R. Devreesse, <Ρώμη> MCML, 286-287.
18 Βλ. Inventarium Allacci (cdd. 993-1963/2144-2160) Biblioteca Vaticana (Sala Cataloghi no 323). – Canart-Peri, 488.
19 Βλ. Gianneli, 123-126. – Canart-Peni, 488.
20 Βλ. Canart, I, 210-215, II, XL.
21 Βλ. Canart, I, 320-322, II, XLV.
294
Vat. gr. 1894: Παρακλητική, ια΄-ιβ΄ αι.1

Vat. gr. 2008 (Basil. 47): μηναία Ιαν.-Απρ., στιχηράριο, σπαράγματα κοντακαρίου,
ια΄ αι.2
Vat. gr. 2069 (Basil. 108): μηναία Σεπτ.-Αυγ., ιζ΄ αι.3
Vat. gr. 2069 (Basil. 149): σπαράγματα λειτουργικών βιβλίων.4
Vat. gr. 2270: μηναία Σεπτ.-Οκτ., ιζ΄ αι.5
Vat. gr. 2308: μηναία Ιουν.-Αυγ., ιε΄ αι.6
ΣΙΝΑ
Μονή Αγίας Αικατερίνης
Σιναϊτ. 551: μηναίο Σεπτ., ια΄ αι.7
Σιναϊτ. 556: μηναία Σεπτ.-Οκτ., ια΄ αι.11
Σιναϊτ. 560: μηναία Σεπτ.-Νοεμ., έτους 1478.12
Σιναϊτ. 562: μηναία Σεπτ.-Οκτ., ια΄ αι.13
Σιναϊτ. 563: μηναίο Οκτ., ια΄ αι.14
Σιναϊτ. 566: μηναίο Νοεμ., ια΄ αι.15
Σιναϊτ. 567: μηναίο Νοεμ., ιβ΄ αι.16
Σιναϊτ. 572: μηναίο Νοεμ., ια΄-ιβ΄ αι.19
Σιναϊτ. 576: μηναίο Νοεμ.-Δεκ., ιγ΄-ιδ΄ αι.20
Σιναϊτ. 578: μηναίο Δεκ., ι΄-ια΄ αι.21
Σιναϊτ. 579: μηναίο και τροπολόγιο Σεπτ., ια΄ αι.22
Σιναϊτ. 581: μηναίο Δεκ., ια΄ αι.23
Σιναϊτ. 583: μηναίο Δεκ., ια΄ αι.24
Σιναϊτ. 590: μηναίο Δεκ., ιγ΄ αι.25
1 Βλ. Canart, I, 543-544, II, LV-LVI.

2 Βλ. Follieri-J. Dujcev, Un acolutia inedita per I martiri di Bulgaria, Byzantion 33 (1963) (homage à B. Lavagnini), 71,
n. 1. – Canart-Peri, 670.
3 Βλ. Inventarium manu scriptum codicum Basilianorum a J. C. Scarfò redactum (colloc. Sala Cons. Mss. No44).
4 Βλ. Cozza-Luzi, Inventarium. – E. Follieri, Una miscellanea innografica del Fondo Basiliano: il Codice Vatic. gr. 2110,
BBGG n.s. 15 (1961), 3-14.
5 Βλ. Cozza-Luzi, Inventarium. – Canart-Peri, 701.
6 Βλ. Cozza-Luzi, Inventarium. – Canart-Peri, 701.
7 Βλ. Cardthausen, 133. – Kamil, 92.
295
Σιναϊτ. 595: μηναίο Ιαν., έτους 10491

Σιναϊτ. 597: μηναίο Ιαν., ια΄-ιβ΄ αι.2
Σιναϊτ. 598: μηναίο Ιαν., ια΄ αι.3
Σιναϊτ. 602: μηναίο Φεβ., ια΄ αι.4
Σιναϊτ. 606: μηναία Μαρ.-Απρ.-Μαΐ., ια΄ αι.5
Σιναϊτ. 609: μηναίο Μαρ., ια΄ αι.6
Σιναϊτ. 614: μηναίο Απρ., ια΄ αι.7
Σιναϊτ. 620: μηναίο Ιουν., ι΄ αι.8
Σιναϊτ. 623: μηναίο Απρ., ια΄ αι.9
Σιναϊτ. 624: μηναίο Ιουλ., ια΄ αι.10
Σιναϊτ. 626: μηναίο Ιουλ., ιβ΄ αι.12
Σιναϊτ. 631: μηναίο Αυγ., ια΄-ιβ΄ αι.14
Σιναϊτ. 632: μηναίο Αυγ., ια΄-ιβ΄ αι.15
Σιναϊτ. 637: μηναία Μαρ.-Απρ.-Ιουν.-Ιουλ., ια΄-ιβ΄ αι.16
Σιναϊτ. 638: μηναία Σεπτ.-Φεβ., ιγ΄ αι17
Σιναϊτ. 662: ακολουθίες, έτους 1292.18
Σιναϊτ. 733: Τριώδιο, ια΄ αι.19
Σιναϊτ. 734: Τριώδιο, ι΄ αι.20
Σιναϊτ. 737: Τριώδιο, ιβ΄ αι.21
Σιναϊτ. 754: Τριώδιο–Πεντηκοστάριο, έτους 1177.22
Σιναϊτ. 755: Τριώδιο–Πεντηκοστάριο, ι΄ αι.23
Σιναϊτ. 758: Πεντηκοστάριο, ιβ΄ αι.24
Σιναϊτ. 759: Πεντηκοστάριο, ια΄ αι.25
Σιναϊτ. 776: Παρακλητική, ια΄ αι.26
Σιναϊτ. 778: Παρακλητική, ι΄-ια΄ αι.27
Σιναϊτ. 779: Παρακλητική, ι΄ αι.28

22 Βλ. Cardthausen, 164-165. – Kamil.
296

Σιναϊτ. 785: Παρακλητική, ιβ΄ αι.5
Σιναϊτ. 789: Τροπολόγιο, ιβ΄ αι.6
Σιναϊτ. 791: Παρακλητική, ιβ΄ αι.8
Σιναϊτ. 794: Παρακλητική, έτους 992.10
VENEZIA
Biblioteca Marciana
Marc. gr. II, 166 (Nan. 307): μηναία Σεπτ.-Φεβ., ιγ΄ αι.11
WIEN
Nationalbibliothek
Vindob. theol. Gr. 33: μηναία Μαρ.-Αυγ., ιγ΄ αι.12

11 Βλ. J. A. Mingarelli, Graeci codices manu scripti apud Nanios patricios asservati, Μπολόνια 1784, 518-520.
12 H. Hunger-O. Kresten, Katalog der griechinchen Handschriften der Osterreichishen Nationalbibliothek, 3.1 (Cdd. Theologici
1-100) Βιέννη 1976, 57-64.
297
Γ΄. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Πρόκειται για μεγάλο αριθμό κανόνων οι οποίοι συνετέθησαν με εννέα ωδές

και στους οποίους υπάρχουν κατ’ ωδήν περισσότερα από 3 ή 4 τροπ. (σε 3 ή 4 τροπ.
κυμαίνεται συνήθως η έκταση των ωδών ενός κανόνος με ακρ.). Αυτό οδηγεί στο συ-
μπέρασμα ότι η ύπαρξη της β΄ ωδής είναι φαινόμενο συνδεόμενο με την πρώιμη μορ-
φή του κανόνος ως ποιητικού είδους (αρχικά δηλ. οι ποιητές συνέθεταν κανόνες με
εννέα ωδές και «μεγάλους» σε έκταση, πιθανόν δε «κοινούς» για όλους τους συνε-
ορταζομένους καθ’ ημέραν αγ.). Η σύνθεση περισσοτέρων του ενός κανόνων με εν-
νέα ωδές προς τιμήν του ίδιου αγ. ενισχύει την άποψη αυτή, γιατί δείχνει ότι η σύν-
θεση κανόνος με εννέα ωδές προς ανύμνηση του αγ. δεν ήταν τυχαίο, μεμονωμένο
και ευκαιριακό γεγονός. Πιθανόν αργότερα να άρχισαν οι ποιητές να συνθέτουν κα-
νόνες για τις επιμέρους εορτές, όταν (ανάλογα με το τυπικό, την τοπική λατρεία αγί-
ων κλπ.) διαμορφώνεται η τάση ανυμνήσεως ορισμένων από τους συνεορταζομένους
αγ. με κανόνες. Ίσως οι πρώτες λειτουργικές ανάγκες να ικανοποιήθηκαν με κατα-
κερματισμό των «μεγάλων κοινών» κανόνων σε επιμέρους. Επίσης υποθέτουμε ότι η
«επιλογή» συγκεκριμένων αγ., οι οποίοι θα υμνούνταν με κανόνες οδήγησε και στην
συρραφή αυτοτελών κανόνων, τα τροπ. των οποίων μελίζονταν υπό τον αυτό ήχο και
ειρμό, κατά την άποψη του Π. Τρεμπέλα.1 Οι κανόνες που έχουν συντεθεί με ακρ. και
β΄ ωδή πρέπει να αποτελούν το ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ των κανόνων που περιγρά-
ψαμε προηγουμένως και των κανόνων με ακρ. και οκτώ ωδές.
Ο Ιωάννης Δαμασκηνός φαίνεται ότι αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ των:
Ανδρέου Κρήτης, Γερμανού Α΄, πατρ. Κωνσταντινουπόλεως και Ιγνατίου (οι οποίοι
συνηθέστατα συνθέτουν κανόνες με εννέα ωδές) και του Κοσμά του μελωδού, ο οποί-
ος έχει καταργήσει εντελώς την β΄ ωδή στους κανόνες του.
Τον ιβ΄ αι. επιφανείς λόγιοι (Ιωάννης Ζωναράς, Θεόδωρος Πρόδρομος, Ευστάθι-
ος Θεσσαλονίκης) θεωρούν εξαίρεση την ύπαρξη β΄ ωδής στους κανόνες· ο τρόπος με
τον οποίο αναφέρονται σ’ αυτήν δείχνει να την θεωρούν ως φαινόμενο παρωχημένο
που μόνο ο απόηχός του υπάρχει ακόμη στις μέρες τους. Παρά ταύτα σε χφφ. του ιβ΄
και ιγ΄ αι. παρατηρούμε διατήρηση των β΄ ωδών των κανόνων, γεγονός που σημαίνει
ότι στην πράξη η β΄ ωδή ήταν εν χρήσει παρά την επίσημη αποκήρυξή της.
Τα λειτουργικά βιβλία (κυρίως τα μηναία) στην ενοποιημένη μορφή τους, όπως
την διαπιστώνουμε διαμορφωμένη ήδη στα χφφ. του ιγ΄ και ιδ΄ αι. δεν περιλαμβά-
νουν τις β΄ ωδές των κανόνων, των οποίων ο κατ’ ωδήν αριθμ. τροπ. έχει σταθεροποι-
ηθεί2 σε 3-5. Επίσης διαπιστώνουμε ότι έχει σχεδόν ολοκληρωθεί η επιλογή τόσο των
1 Τρεμπέλας, Εκλογή, λα΄.

2 «Περιορισθεί» επομένως για κάποιους εξ αυτών, σύμφωνα με τα προαναφερθέντα.
299
αγ. της ημέρας οι οποίοι θα υμνηθούν με κανόνα, όσο και των κανόνων με τους οποί-
ους θα ανυμνηθούν οι άγ. αυτοί. Αυτό, ως γνωστόν, είχε συνέπεια να μείνουν εκτός
λειτουργικής χρήσεως πολυάριθμοι κανόνες και να μην υμνούνται με κανόνες πολλοί
άγ.. Όσον αφορά δε στην β΄ ωδή η ενοποιημένη μορφή των μηναίων συνετέλεσε στο
να αποτελέσει επισήμως παρελθόν για τους κανόνες. Ακολούθως η εκτύπωση των
λειτουργικών βιβλίων επέφερε οριστικά την παγίωση της εκπτώσεώς της. Αν λάβουμε
υπ’ όψιν μας τον αριθμό των κανόνων με εννέα ωδές που αναφέρονται σε ακίνητες
εορτές, κατανοούμε ότι η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή δεν ήταν μεμονωμένο και κατ’
εξαίρεσιν φαινόμενο που συνέβαινε ευκαιριακά, αλλά είχε τέτοια έκταση, ώστε να
μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η σύνθεση και χρησιμοποίηση της β΄ ωδής ήταν ο κα-
νόνας, όχι η εξαίρεση, ότι επρόκειτο για φαινόμενο σχεδόν καθολικό1 στους πρώτους
κανόνες, όπως καθολικός ήταν και ο μετέπειτα εξοστρακισμός της από τους κανόνες.
Στα AHG εκδίδονται για πολλούς κανόνες περισσότερες παραλλαγές (διαφο-
ρετικές παραδόσεις) οι οποίες είναι άκρως διαφωτιστικές για την περιπέτεια των
κανόνων κατά την λειτουργική χρήση τους.2 Οι περισσότεροι από τους κανόνες αυ-
τούς έχουν συντεθεί με β΄ ωδή, έτσι ενισχύεται η άποψη του Αθ. Παπαδοπούλου-
Κεραμέως3 ότι ο εκτοπισμός της β΄ ωδής από έναν κανόνα απετέλεσε και το εναρ-
κτήριο βήμα για πολλές άλλες επεμβάσεις σ’ αυτόν.4
Το γεγονός ότι για τις περισσότερες από τις εορτές που έχουν υμνηθεί με κα-
νόνα με εννέα ωδές έχει συντεθεί και κανόνας (ή κανόνες) με οκτώ ωδές εξ αρχής5
δείχνει συστηματική προσπάθεια αντικατάστασης των κανόνων με β΄ ωδή από άλ-
λους, συντεθέντες εξ αρχής άνευ β΄ ωδής, όπως είχε υποθέσει ο Αθ. Παπαδόπου-
λος-Κεραμεύς.6 Αν η επίσημη εκκλησία δεν προνοούσε για την διαμόρφωση των λει-
τουργικών βιβλίων, διακόπτοντας έτσι την εξέλιξη των όποιων τάσεων διαμορφώ-
νονταν για μεταβολές (αντικαταστάσεις–προσθήκες κλπ.) στα λειτουργικά κείμενα,
επρόκειτο να αντικατασταθούν όλοι οι έχοντες β΄ ωδή κανόνες. Η σημερινή μορφή
των εντύπων λειτουργικών μηναίων απεικονίζει ακριβώς αυτό το μεταβατικό (ενδιά-
μεσο) στάδιο. Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς πιστεύει ότι στα έντυπα λειτουργικά
μηναία έχουν διατηρηθεί μόνο οι έχοντες εννέα ωδές κανόνες προς τιμήν εορτών, για
τις οποίες δεν υπήρχε κανόνας με οκτώ ωδές.7 Ως προς το θέμα αυτό στην διάταξη
«Ἰστέον δὲ καὶ τοῦτο, φησίν, ὅτι εἴπερ ἔχει τὸ μηναῖον ἐν μνήμῃ ἁγίου τινὸς κανό-
νας διαφόρων ποιητῶν εἰ μέν ἐστι κανὼν ὁ τοῦ κυροῦ Κοσμᾶ προκριτέος, εἰ δὲ τοῦ
κυροῦ Ἰωάννου καὶ ἑτέρων, ὁ τοῦ Ἰωάννου προκρίνεται· εἰ δὲ τοῦ κυροῦ Θεοφά-
νους καὶ ἑτέρων, ὁ τοῦ κυροῦ Θεοφάνους προκρίνεται· προτιμητέος γάρ ἐστι τῶν
ἄλλων· εἰ δὲ τοῦ κυροῦ Ἰωσὴφ, οὗτος τῶν λοιπῶν προτετίμηται ποιητῶν»8 οφεί-
λουν την σωτηρία τους και διατήρησή τους στα έντυπα μηναία οι εξ εννέα ωδών απο-
1 Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας και τον καθόλου ευκαταφρόνητο αριθμό κανόνων με εννέα ωδές του κύκλου των κινητών
εορτών, καθίσταται σαφέστατο το νόημα της φράσεως «φαινόμενο σχεδόν καθολικό».
2 Συγκεκριμένα εκδίδονται παραλλαγές για 47 κανόνες.
3 Ο διαπρεπής φιλόλογος είχε επισημάνει ότι οι μεταβολές αυτές συνίστανται κυρίως σε μετακινήσεις ή αφαιρέσεις
τροπ. (ενίοτε και προσθήκες άλλων). Μετά την έκδ. των AHG γνωρίζουμε ότι έγιναν κατατμήσεις κοινών κανόνων, κατα-
τμήσεις πολυειρμικών κανόνων, εκ των υστέρων προσθήκες θεοτ. κλπ.
4 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 353. – Η έκπτωση της β΄ ωδής αποτελεί ίσως το σημαντικότερο αίτιο
ακρωτηριασμού των κανόνων. Ο ακρωτηριασμός ολοκληρώθηκε με προσθαφαιρέσεις ή μετακινήσεις τροπ., κατατμή-
σεις κανόνων αφιερωμένων σε περισσοτέρους του ενός αγίους, συγχωνεύσεις περισσοτέρων κανόνων σε έναν κλπ. Ση-
μειωτέον ότι η β΄ ωδή και μετά την έκπτωσή της συναριθμείται με τις υπόλοιπες ωδές του κανόνος, το εννεάριθμο των
ωδών του οποίου τυπικά τηρείται. Το ίδιο παρατηρείται και όσον αφορά στην Βιβλική β΄ ωδή, διότι ακόμη και την πε-
ρίοδο κατά την οποία δεν στιχολογείται η ίδια, διατηρείται η στιχολόγηση των υπολοίπων ωδών ανά τρεις και ακο-
λουθεί δέηση από τον ιερέα.
5 Βλ. κατωτ., 000 συστηματική παρουσίαση του θέματος.
6 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372. Βλ. και ανωτ.,
7 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372. Βλ. και ανωτ.,
8 Leonis Allatii, De libris et rebus ecclesiasticis Graecorum, Parisiis 1646, 80-811. Πρβλ. Schirò, 137, n. 35.
300
τελούμενοι κανόνες (έτσι εξηγείται και ο μεγάλος αριθμ. κανόνων με β΄ ωδή του Ιω-
σήφ του υμνογράφου, οι οποίοι δεν αντικαταστάθηκαν από αποτελουμένους εξ οκτώ
ωδών κανόνες άλλων ποιητών). Επομένως η αντικατάσταση ή διατήρηση ενός κανό-
νος με εννέα ωδές δεν ήταν θέμα εξαρτώμενο μόνο από την ευκολία ανευρέσεως (ή
συνθέσεως) κανόνος με οκτώ ωδές για την συγκεκριμένη εορτή. Και δεν είναι τυχαίο
το γεγονός ότι η εν λόγῳ διάταξη εξοστρακίζει τελείως τα ποιητικά δημιουργήμα-
τα Ανδρέου του Κρήτης και Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως, κατ’ εξοχήν ποιητών κα-
νόνων με εννέα ωδές,1 όπως επίσης και του Ιγνατίου. Ομοίως στην ανωτ. τυπική δι-
άταξη μπορεί να αναζητηθεί η απάντηση στο ερώτημα «για ποιο λόγο ο ίδιος ποιη-
τής συνθέτει για την ίδια μέρα κανόνα με οκτώ ωδές και άλλον με εννέα (αναφερο-
μένους σε διαφορετικές εκ των συνεορταζομένων εορτών)».
Στους κανόνες των AHG υπάρχουν ορισμένοι, οι οποίοι έχουν όλες τις άλλες
ωδές μονοειρμικές και μόνο την β΄ ωδή διειρμική.2 Αυτό οφείλεται στην απομάκρυν-
ση της β΄ ωδής από την λειτουργική χρήση: Οι συγκεκριμένοι κανόνες πρέπει να ήταν
διειρμικοί (ή πολυειρμικοί) στις περισσότερες ή σε όλες τις ωδές τους. Εν συνεχεία η
β΄ ωδή και το εναπομείναν (μετά την έκπτωσή της) τμήμα των υπολοίπων ωδών του
κανόνος ακολούθησαν διαφορετική πορεία: η β΄ ωδή διεσώθη στα χφφ. μεταφερομέ-
νη φιλολογικώς τρόπον τινά (ως φιλολογικό κατάλοιπο, αφού δεν είχε καμία σημασία
ως μη χρησιμοποιουμένη) αυτούσια ή ελαφρώς παραλλαγμένη, ο δε κανόνας, αποτε-
λούμενος πλέον από οκτώ ωδές, διειρμικές (η πολυειρμικές) όλες (ή μερικές απ’ αυ-
τές), διασπάσθηκε σε περισσότερους με μονοειρμικές ωδές.
Τα κοινά στοιχεία μεταξύ των κανόνων Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου έχουν

αναφερθεί ήδη (: είναι έργα των ίδιων ποιητών, ισχύει κοινό «σχήμα» διάταξης και
χρήσης τριωδίων και κανόνων, διατηρούνται κανόνες με β΄ ωδή). Εκείνο που παρου-
σιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι τα συνδετικά στοιχεία Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου
με την Παρακλητική:
α΄. Η έναρξη της Παρακλητικής (δηλ. η έναρξη των ακολουθιών του α΄ ήχου) συμπί-
πτει με την έναρξη του Πεντηκοσταρίου (γίνεται δηλ. στον εσπερινό της Κυρια-
κής του Πάσχα).
β΄. Η διάρθρωση των ακολουθιών στην Παρακλητική είναι κατά εβδομάδες, όπως
ακριβώς και στο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο.
γ΄. Υπάρχει και στην Παρακλητική καθορισμένο «σχήμα» που αφορά το περιεχόμε-
νο των κανόνων που ψάλλονται κάθε ημέρα της εβδ. Το ίδιο «σχήμα» ως προς το
περιεχόμενο υπάρχει και στους κανόνες-τριώδια–τετραώδια που ψάλλονται κάθε
ημέρα κατά την περίοδο του Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου.
δ΄. Κατά την εβδ. της Διακαινησίμου ψάλλονται οι αναστάσιμες ακολουθίες των οκτώ
ήχων της Οκτωήχου (: ακολουθίες της Κυριακής)· επομένως η Διακαινήσιμος εβδ.
μπορεί να θεωρηθεί από πλευρά δομής των ακολουθιών της ως μικρογραφία της
Παρακλητικής.
ε΄. Στο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο υπάρχουν τριώδια-τετραώδια το θέμα των οποίων εί-
ναι το ίδιο με το θέμα των κανόνων των αντιστοίχων ημερών της Παρακλητικής
(π.χ. την Πέμπτη αναφέρονται στους αγίους αποστ.).
ς΄. Κατά την περίοδο του Τριωδίου ψάλλονται αναστάσιμες ακολουθίες μόνο την Κυ-
1 Πρβλ. Schirò, 137, n. 35.

2 Πρόκειται για τους κανόνες 41, 42, 155, 161, 180, 199, 211, 213, 281, 380, 391.
301
ριακή, είναι δηλ. οι αναστάσιμες ακολουθίες της Οκτωήχου. Επομένως ήταν εν

χρήσει οι συντεθέντες με β΄ ωδή αναστάσιμοι κανόνες Ιωάννου του Δαμασκηνού.
Τα στοιχεία αυτά ευλόγως επιτρέπουν την υπόθεση ότι η εξέλιξη της Οκτω-
ήχου διά της συνθέσεως κανόνων για όλες τις ημέρες της εβδ. από τους Ιωσήφ τον
υμνογράφο και τον μαθητή του Θεοφάνη, δηλ. η δημιουργία της Παρακλητικής, πρέ-
πει να έγινε με πρότυπο το Τριώδιο-Πεντηκοστάριο. Συγκεκριμένα: αν δεχθούμε την
άποψη του A. Baumstark1 ότι αρχικώς συνετέθησαν κανόνες μόνο για την περίοδο
της Μεγάλης Τεσσαρακοστής2 και ότι ακολούθως επεκτάθηκε η σύνθεση κανόνων για
την περίοδο του Πεντηκοσταρίου και του κύκλου των ακινήτων εορτών, μπορούμε
να ερμηνεύσουμε την γενικευμένη χρήση κανόνων με β΄ ωδή κατά την πρώιμη περίο-
δο του είδους, διότι στο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο υπάρχει η γνωστή διάρθρωση ακο-
λουθιών με χρήση των τριωδίων-τετραωδίων και οι αναστάσιμοι κανόνες της Οκτω-
ήχου επίσης έχουν εννέα ωδές. Φαίνεται ότι η αναστάσιμη ακολουθία της Κυριακής
στους οκτώ ήχους πλαισιώθηκε για τις υπόλοιπες ημέρες της εβδ. κατά την περίο-
δο Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου με τα τριώδια-τετραώδια και κατά την εκτός Τριωδί-
ου-Πεντηκοσταρίου χρονική περίοδο με τους κανόνες της Παρακλητικής. Αυτή η σύν-
δεση Παρακλητικής και Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου αιτιολογεί την ύπαρξη μεγάλου
αριθμ. κανόνων με β΄ ωδή στην Παρακλητική.
Επίσης, αν μελετήσουμε την κατανομή των κανόνων με εννέα ωδές στις ακίνη-
τες εορτές, παρατηρούμε ότι αυτοί είναι αριθμητικά λιγότεροι κατά τους μήνες που
συμπίπτουν με τον κύκλο των ακινήτων εορτών. Ο λόγος είναι ότι κατά τους μήνες
αυτούς οι κανόνες των μηναίων συμψάλλονται με κανόνες του Τριωδίου (οι οποίοι
συνετέθησαν με β΄ ωδή). Τέλος η σύνθεση «μεγάλων» κανόνων προς ανύμνηση ακινή-
των εορτών έγινε οπωσδήποτε κατ’ επίδρασιν του Τριωδίου. Οι κανόνες αυτοί είναι
«κοινοί» σε περισσότερες εορτές και έχουν εννέα ωδές. Αργότερα συνηθίζεται η σύν-
θεση κανόνων με ακρ. και εννέα ωδές, τάση που πρέπει να θεωρηθεί ως μεταβατικό
στάδιο, το οποίο διαδέχθηκε τους κοινούς, μεγάλους άνευ ακρ. και με β΄ ωδή συντε-
θέντες κανόνες˙ διάδοχος κατάσταση είναι η σύνθεση των κανόνων με οκτώ ωδές και
ακρ. ή των άνευ ακρ. συντεθέντων κανόνων με οκτώ ωδές.
ΙΙΙ. Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Τα χφφ. τα οποία ελέγχθηκαν για την εκπόνηση της εργασίας αυτής, εξεταζόμε-
να από απόψεως χρονολογήσεώς τους δίνουν τα χρονικά όρια της χειρογράφου πα-
ραδόσεως των β΄ ωδών των κανόνων.
Τα αρχαιότερα γνωστά ελλ. χφφ. που παραδίδουν β΄ ωδές χρονολογούνται τον
ι΄ αι.: πρόκειται για τους κώδδ.: Σιναϊτ. 620, 734, 755 και 779. Τα νεότερα χρονολο-
γούνται τον ιζ΄ αι.: είναι οι κώδδ.: Vat. gr. 2069 και 2270. Τέλος ο κώδ. Crypt. Δ.α.
Χ είναι του έτους 1734.
Επομένως τα περισσότερα από αυτά τα χφφ. χρονολογούνται τον ια΄ αι., ενώ
τα του ιβ΄ αι. είναι εμφανώς μειωμένα ως προς τον αριθμό. Τα χφφ. του ιγ΄ και ιδ΄
αι. είναι σπάνια.
Αυτό αποδεικνύει ότι κατά τον ι΄ αι. η χρήση της β΄ ωδής ήταν πολύ συνηθισμέ-
νη· ο ακρωτηριασμός των κανόνων δεν είχε επέλθει ακόμη. Ομοίως ψάλλονταν οι β΄
ωδές κατά τον ιβ΄ αι., ήδη όμως είχε αρχίσει να παρατηρείται το φαινόμενο της απο-
μακρύνσεώς τους από την λειτουργική πράξη· η έκπτωσή τους γίνεται κανόνας πλέ-
1 Βλ. A. Baumstark, Liturgie Comparèe, 1939, 28-29.

2 Πρβλ. όσα αναφέρει ο Τρεμπέλας, Εκλογή, λα΄-λβ΄ υποστηρίζων παρόμοια άποψη. Την γνώμη του Baumstark υιο-
θέτησε και ο Wellesz, 199.
302
ον στα χφφ. των επομένων αι.

Η παράδοση β΄ ωδών σε χφφ. πολύ νεότερα πρέπει να εκληφθεί περισσότερο ως
διάσωση φιλολογικού κειμένου, αφού η β΄ ωδή πλέον δεν ψάλλεται.
Αξίζει να επιμείνουμε στον τρόπο με τον οποίο παρατίθεται η β΄ ωδή σε κάποια
χφφ. ή γίνεται αναφορά σ’ αυτήν:
1) Γνωρίζουμε τρεις κώδδ., οι οποίοι δεν παραδίδουν β΄ ωδές, όμως καθένας παρέχει
έναν μόνο κανόνα με την β΄ ωδή του. Συγκεκριμένα:
α΄. Ο κώδ. Αλεξ. 110 παραδίδει μόνο την β΄ ωδή του κανόνος 68 της 25ης Οκτ.
β΄. Ο κώδ. Σιναϊτ. 662 παραδίδει μόνο την β΄ ωδή του κανόνος 258 της 30ης Μαρ.
γ΄. Ο κώδ. Πατμ. 687, φ. 27r-v τέλος παρέχει μόνο την β΄ ωδή του κανόνος 70 της
26ης Οκτ.
Για την περίπτωση του κανόνος της 30ης Μαρ. υποθέτουμε ότι ίσως ο κανόνας
εψάλλετο με την β΄ ωδή του (δεδομένου ότι και στο ΜΡ παρατίθεται με εννέα
ωδές), αλλά είναι άγνωστος ο λόγος της υπάρξεως μίας και μόνο β΄ ωδής στους
κώδδ. Αλεξ. 110 και Πατμ. 687.
2) Σε πολλά χφφ., όταν δεν παραδίδεται η β΄ ωδή του κανόνος, σημειώνονται σχετι-
κά με αυτήν κάποιες ενδείξεις: αναγράφεται η αρχ. του ειρμ. της (μερικές φο-
ρές και η αρχ. των τροπ. της), παρατίθεται σημείωση με την οποία επισημαίνε-
ται η έκπτωσή της ή παραπέμπεται ο αναγνώστης να αναζητήσει την β΄ ωδή σε
άλλο φ. του κώδ.1
Αναφέρουμε κατωτ. τις συγκεκριμένες γνωστές σε εμάς περιπτώσεις χφφ.:
α΄. σημειώνεται μόνον ο ειρμ. της β΄ ωδής του κανόνος στην περίπτωση του κανό-
νος της 27ης Σεπτ. Συγκεκριμένα στον κώδ. Crypt. Δ.α. XXV σημειώνεται μό-
νον ο ειρμ. της β΄ ωδής του κανόνος 39 της 27ης Σεπτ.
β΄. στον κώδ. Λαυρ. Β 37 εκτός του ειρμ. της β΄ ωδής σημειώνεται και η αρχή των
τροπ. της β΄ ωδής του κανόνος 264 της 2ας Απρ.
γ΄. σε κάποιες περιπτώσεις η β΄ ωδή δεν παρατίθεται μετά την α΄ ωδή του κανό-
νος, αλλά (στην ώα συνήθως του χφ.) σημειώνεται παραπομπή για την αναζή-
τηση της β΄ ωδής του κανόνος σε άλλο σημείο του χφ.
Αναφέρουμε τον κώδ. Σιναϊτ. 735, στην ώα του φ. 127ν του οποίου σημειώνε-
ται: ζήτ(ει) κ(αὶ) ἑτέρα ᾠδ(ὴ) β΄ εἰς τέλ(ος) τοῦ βιβλίου, όπου όντως (στο φ.
200ν) σημειώνεται επιπλέον ειρμ. και τροπ. για την β΄ ωδή του κανόνος 445
εἰς τὴν ἀνάστασιν τοῦ Λαζάρου (ο κανόνας ψάλλεται την Παρασκευή της ς΄
εβδ. των νηστειών).
Ομοίως παραπεμπτικό σημείωμα αναγράφεται στην ώα του φ. 228ν του κώδ.
Σιναϊτ. 758, για να αναζητήσει ο αναγνώστης σε άλλο σημείο την β΄ ωδή του
κανόνος 475, ο οποίος ψάλλεται την Κυριακή του τυφλού.
δ΄. σε ορισμένα χφφ. τα οποία δεν παραδίδουν την β΄ ωδή κανόνος σημειώνεται,
συνήθως στην ώα, κάποια ένδειξη με την οποία επισημαίνεται η έκπτωση της
β΄ ωδής. Αναφέρουμε τις εξής περιπτώσεις κανόνων.
Για την έκπτωση της β΄ ωδής του κανόνος 131 της 6ης Δεκ. μας πληροφορεί
ο γραφέας του κώδ. Crypt. Δ.α. IV σχολιάζοντας με σημείωση στην ώα τον
ακρωτηριασμό του κανόνος.
Ομοίως ο κώδ. Marc. Cl. I, 6 παρέχει δύο τέτοια σημειώματα. Το πρώτο αφορά
στον κανόνα 540 της Κυριακής του πλ. α΄ ήχου προς την Θεοτόκο. Ο κανόνας2
(αρχ.: Σῶν ἱκετῶν ἐκ βάθους/ καρδίας) παραδίδεται άνευ της β΄ ωδής και με
1 Το τελευταίο συμβαίνει και στην ΠαV, στο ΤρV και ΠεV (βλ. ανωτ.,
2 Βλ. AHG ΙV, 55.
303
την διευκρινιστική σημείωση λείπει η β΄ ωδή.1 Το δεύτερο αφορά στον κανόνα

562 της Κυριακής του βαρέος ήχου προς την Θεοτόκο, του οποίου2 (αρχ.: Σώ-
ματος ὁ γινώσκων τὸ ἀσθενὲς) η β΄ ωδή δεν παραδίδεται στον κωδ. Marc. Cl.
I, 6. Στην ώα σημειώνεται και πάλι: λείπει η β΄ ωδή.3
Οι περισσότεροι κανόνες του κύκλου των ακινήτων εορτών που διατηρούν την
β΄ ωδή τους παραδίδονται σε χφφ., τα οποία δεν έχουν λάβει την μορφή των σημε-
ρινών εντύπων μηναίων, αλλά παρέχουν για την ίδια ημέρα περισσοτέρους κανόνες
υπό μορφήν ανθολογήσεώς τους. Τέτοια χφφ. είναι (από τα ελεχθέντα) τα Σιναϊτ.
551, 552, 553, 556, 570, 595 και 596. Το γεγονός αυτό ενισχύει την σύνδεση της εκ-
πτώσεως της β΄ ωδής με την περίοδο κατά την οποία παγιώνεται η μορφή των λει-
τουργικών βιβλίων, όπως έχει παρατηρήσει ο Π. Τρεμπέλας.4
Μεγάλο αριθμό κανόνων με β΄ ωδή (την οποία διασώζουν) παραδίδουν τα χφφ.
Κρυπτοφέρρης και Σινά. Επομένως το φαινόμενο αιτιολογείται, αν λάβουμε υπ’ όψιν
μας τα γεγονότα που συμβαίνουν στις συγκεκριμένες περιοχές κατά τους αι. στους
οποίους εντοπίζονται τα σχετιζόμενα με την β΄ ωδή των κανόνων προβλήματα: οι πε-
ριοχές της Κάτω Ιταλίας και Αιγύπτου καθώς είναι διοικητικά απομονωμένες από το
κέντρο (ήδη τον θ΄ αι. η Κάτω Ιταλία και η Αίγυπτος ευρίσκονται εκτός της επικρά-
τειας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας) διατηρούν την αρχαιότερη παράδοση των κα-
νόνων («μεγάλοι» κανόνες, πολυειρμικές ωδές στους κανόνες, ύπαρξη β΄ ωδής) και
αυτό φαίνεται από τα ευρισκόμενα στις βιβλιοθήκες τους ή χρησιμοποιούμενα στις
ακολουθίες χφφ., άσχετα από την προέλευσή τους.
1 Εκδ.: Follieri, Un Theotocarion, 146-157.

2 Εκδ.: Follieri, Un Theotocarion, 186-195.
3 Βλ. Follieri, Un Theotocarion, 186.
4 Βλ. Τρεμπέλας, Εκλογή, λ΄-λα΄.
304
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΕΜΒΟΛΙΜΕΣ ΚΑΙ ΕΣΦΑΛΜΕΝΩΣ ΑΠΟΔΟΘΕΙΣΕΣ Β΄ ΩΔΕΣ

Α΄. ΕΜΒΟΛΙΜΕΣ Β΄ ΩΔΕΣ
I. ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
1. 8 Νοεμ.: Σύναξις τῶν ἀρχιστρατήγων Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ καὶ τῶν λοιπῶν ἁγί-
ων ἀσωμάτων καὶ οὐρανίων ταγμάτων.
άρχ.: Τοὺς νοεροὺς τῶν ἀσωμάτων τάξεων
ακρ.: Τοὺς ταξιάρχας τῶν ἀσωμάτων ᾄδω.
Ο κανόνας έχει πλήρη την ακρ. του,1 επομένως έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ
ωδές. Η β΄ ωδή, με την οποία παραδίδουν τον κανόνα οι κώδδ. Crypt. Δ.α. XIIΙ,
φ. 145, Paris. gr. 259, φ. 78v, Σιναΐτ. 570, φφ. 24r-v, Vat. gr. 2, φ. 97v, ανήκει σε άλ-
λον κανόνα ή συνετέθη εκ των υστέρων, για να προστεθεί στον παρόντα κανόνα.2
Ομοίως παρέμβλητα είναι και τα σχηματίζοντα β΄ ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ θεοτ., τα
οποία εκδίδονται και στο ΜΡ, όπου ρητώς αναγράφεται για τον ποιητή του κα-
νόνος: ποίημα καὶ οὗτος (sc. ὁ κανὼν) Ἰωάννου μοναχοῦ.3
ήχος α΄. Χερσοῦται νάμα θαλάσσιον,/ ποντοῦται Φαραὼ4
άρχ.: Ἀπόρῳ γλώττῃ καὶ χείλεσιν
ακρ.: Α-Ω, ΤΡΙΑΣ, Σ<Ω>[Τ]ΖΕ (τριαδ.), ΑΓΝΗ, ΣΚΕΠΕ (θεοτ.)
Ο κανόνας5 έχει συντεθεί με οκτώ ωδές και παραδίδεται από τον κώδ. Crypt.
Δ.α. XIV, φφ. 39-47. Η β΄ ωδή (φ. 40r-v) αποτελείται από τρία τροπ. προς τιμήν
του αγίου Νικολάου, τριαδ. και θεοτ. Τα αρχικά γράμματα των τριών τροπ. δεν
εντάσσονται στην α΄ ακρ. του κανόνος· είναι προφανές ότι η β΄ ωδή αποτελεί εκ
των υστέρων προσθήκη στον κανόνα (τα αρχικά γράμματα των τροπ. της είναι
–ΩΔΗ–.6 Πιθανόν και τα τριαδ. και τα θεοτ. να είναι μεταγενέστερη προσθήκη
(ίσως προσετέθησαν στον κανόνα ταυτοχρόνως με την β΄ ωδή).
3. 25 Δεκ.: Ἡ κατὰ σάρκα γέννησις τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰη-
σοῦ Χριστοῦ.
1 Περί της ακρ. του κανόνος βλ. και ανωτ.,

2 Παραθέτουμε την αρχή των τροπ. της εν λόγῳ β΄ ωδής:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ διασχίσας τὴν Ἐρυθρὰν θάλασσαν… ΕΕ 228, αρ. 327, Ανδρέου (48)
Ὅρια ἔστησεν ἐθνῶν ὁ Κύριος
Φόβῳ καλύπτονται, δόξῃ ἀστράπτουσιν
Δεῦρο, ἀρχάγγελε, νῦν ἀντίπραξον
Χαίρουσιν ἄγγελοι, γήθονται ἄνθρωποι
(θεοτ.) Λύτρωσιν ἔτεκες, ζωὴν ἐγέννησας
3 ΜΡ ΙΙ, 81 (διδασκαλία).
4 Ο ειρμ. είναι προσόμοιος προς το Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε.
5 Έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 394-405.
6 Ίσως διακρίνονται ίχνη ακρ. στα αρχικά γράμματα των τροπ. της β΄ ωδής, η αρχή των οποίων σημειώνεται κατωτ.:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε, ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ … ΕΕ 13, αρ. 17, Ανδρέου (46)
Ὤφθης, Νικόλαε,/ τοῖς ἐν κινδύνοις πρόμαχος
Δεῖξον, ὡς πρότερον,/ καὶ ἐν ἡμῖν τὴν χάριν
Ἥλιος ἄδυτος/ τῆς ἐκκλησίας ἔλαμψας
(τριαδ.) Ῥῆξον τὸν Ἄρειον/ καὶ τοὺς αὐτοῦ ὁμόφρονας
(θεοτ.) Γλώσσῃ ἀλάλητον/ καὶ διανοίᾳ ἄφθαστον
307
ήχος α΄. άρχ.: Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε,/ Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε

ακρ.: Χριστὸς βροτωθεὶς ἦν ὅπερ Θεὸς μένει.
ποίημα Κοσμά μελωδού
Η ακρ. του κανόνος δεν παρουσιάζει χάσμα. Επομένως ο κανόνας έχει συντεθεί
εξ αρχής άνευ β΄ ωδής κατά την συνήθεια του ποιητή του, Κοσμά του μελωδού. Οι
Σιναϊτ. κώδδ. 578, φ. 67r-v και 583, φ. 204v παραδίδουν τον κανόνα μετά β΄ ωδής,1
η οποία αδιαμφισβήτητα προσετέθη εκ των υστέρων.
4. 6 Ιαν.: Τὰ ἅγια Θεοφάνεια τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ.
ήχος β΄. άρχ.: Βυθοῦ ἀνεκάλυψε πυθμένα
ακρ.: Βάπτισμα ῥύψις γηγενῶν ἁμαρτάδος.
έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙΙ, 146-154.
Πρόκειται και πάλι για κανόνα του Κοσμά του μελωδού, ποιητή ο οποίος, ως
γνωστόν,2 δεν συνθέτει κανόνες με β΄ ωδή. Επιπροσθέτως η ακρ. του κανόνος εί-
ναι πλήρης. Οι Σιναϊτ. κώδδ. 595, φφ. 11v-12 και 598, φ. 56 παραδίδουν β΄ ωδή3
για τον κανόνα, τα αρχικά γράμματα των τροπ. της οποίας δεν εντάσσονται στην
ακρ. του. Οπωσδήποτε η β΄ ωδή προσετέθη στον κανόνα εκ των υστέρων.4 Την β΄
ωδή εξέδωσε ο R. Krivko5 από τον Σιναϊτ. 598.
ΙΙ. ΚΙΝΗΤΕΣ EOPΤEΣ

Παρακλητική
5. ήχος α΄. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.
ήχος α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον/ ᾄσωμεν πάντες
1 Ο Θ. Δετοράκης γνωρίζει την ύπαρξη του ειρμ. της β΄ ωδής στην ακολουθία των Χριστουγέννων στο Ειρμολόγιο
(πρόκειται για τον ειρμό ΕΕ 6, αρ. 8, ανωνύμου), δεν έχει όμως εντοπίσει την β΄ ωδή, με την οποία παραδίδεται και ο
κανόνας των Χριστουγέννων (βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 126-127. Παραθέτουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
ωδή β΄. Πρόσεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω/ ὅτι ὁ λόγος τοῦ Πατρός… ΕΕ 6, αρ. 8, ανωνύμου (183)
Ἔφαγεν ὁ Ἀδὰμ καὶ ἐπλήσθη/ ἐκ τοῦ τῆς γνώσεως
Ἔγνωμεν ὅτι μόνος ὑπάρχεις/ δεδοξασμένος
Ὕμνησαν οὐρανῶν αἱ δυνάμεις/ τὸν σαρκωθέντα
Δόξα σοι, (Δόξα σοι, τῷ σωτῆρι: Σιναϊτ. 578) τῷ μόνῳ/ δεδοξασμένῳ
(τριαδ.) Ἄναρχον τὸν Πατέρα δοξάζω,/ τὸν πρὸ αἰώνων
(θεοτ.) Ἔτεκες, Θεοτόκε, Παρθένε,/ τὸν ἀπερίγραπτον
(πρβλ. και Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels, 63, από τον Σιναϊτ. 583, ο οποίος δεν παραδίδει τρι-
αδ. και θεοτ.)
2 Βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 126-128.
3 Για τον ειρμό αυτής της β΄ ωδής βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 126-128, 167. Ο Δετοράκης γνωρίζει την
ύπαρξη του ειρμ. της β΄ ωδής στην αντίστοιχη ακολουθία στο ειρμολόγιο (πρόκειται για τον ειρμό ΕΕ 36, αρ, 49, ανω-
νύμου) δεν έχει όμως εντοπίσει (όπως και για τον κανόνα των Χριστουγέννων) το ότι παραδίδεται β΄ ωδή και για τον
κανόνα των Θεοφανείων. – Εκτός της β΄ ωδής ο κώδ. Σιναϊτ, 595, φ. 11v παρέχει στην α΄ ωδή αμέσως μετά τον ειρμό
ένα (ανέκδοτο) τροπ. [άρχ.: Βαπτίζεται Χριστὸς, συμβαπτισθῶμεν (συνβαπτισθῶμεν cd.)] το αρχικό γράμμα του οποί-
ου όπως είναι φυσικό) δεν εντάσσεται στην ακρ. του κανόνος. Ίσως ο γραφέας δεν αντελήφθη πως ο μελωδός εντάσ-
σει και τα αρχικά γράμματα των ειρμ, στην ακρ. του κανόνος και συνέθεσε τροπ., αρχόμενο από Β-, για να καλύψει
το υποτιθέμενο χάσμα της ακρ.
4 Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:
Ἥμαρτεν Ἀδάμ, Χριστὸς βαπτίζεται
Ὕδωρ διφυᾶ ἄνθρακα δέχεται
Ἕνα σε, Χριστέ, τὸν βαπτιζόμενον
(τριαδ.) Δόξα τῷ πατρί, δόξα τῷ μόνῳ Υἱῷ
(θεοτ.) Βάτον σε Μωσῆς, κατεῖδεν, ἄχραντε.
5 Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels, 65 (δεν γνωρίζει τον κώδ. Σιναϊτ. 595 και αποδίδει την εμβό-
λιμη β΄ ωδή στον κανόνα των Θεοφανείων του Ιωάννου).
308
άρχ.: Ἁγίασμα ἄχραντον,/ χαῖρε, παρθένε,

ακρ.: Α-Ω, Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα» θεοτ.)
έκδ. κανόνος: ΕΘ, 26-29.
Ο κανόνας έχει πλήρη α΄ ακρ., η δε β΄ ακρ. του (σχηματιζόμενη από τα αρχικά
γράμματα των «υστέρων» θεοτ. κάθε ωδής του) αποδίδει τον κανόνα στον Κλή-
μεντα και είναι ακρωτηριασμένη: ΚΗΜΕΝΤΟΣ.
Τα απαρτίζοντα την β΄ ακρ. του κανόνος «ύστερα» θεοτ. είναι εμβόλιμα,1 επίσης
η β΄ ωδή, την οποία παραδίδουν για τον κανόνα οι κώδδ. Σιναϊτ. 779, φφ. 61v-62
και 785, φ. 80v, είναι μεταγενέστερη προσθήκη.2 Πιθανόν η προσθήκη των «υστέ-
ρων» θεοτ. και της β΄ ωδής να συμπίπτουν χρονικά.3
6. ήχος β΄. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

ήχος β΄. Δεῦτε, λαοί,/ ᾄσωμεν ᾄσμα Χριστῷ,/ τῷ Θεῷ
άρχ.: Τὸν εὐσεβῶς/ σε Θεοτόκον κυρίως,/ ἁγνὴ
ακρ.: Τοὺς προστρέχοντας εἰς σὲ σῶζε, Παρθένε.
ποίημα Ιωάννου Μαυρόποδος4
έκδ. κανόνος: ΠαV, ριδ΄-ριθ΄. – ΕΘ, 195-197
Ο κανόνας εκδίδεται πλήρης, όπως φαίνεται και από την ακρ. του, η οποία εί-
ναι ακεραία.
Η β΄ ωδή με την οποία παρέχει τον κανόνα ο κώδ. Σιναϊτ. 780, φ. 67 είναι πα-
ρέμβλητη και, όπως φαίνεται από τους κώδδ. Σιναϊτ. 781, φφ. 31v-32 και 785, φ.
150r-v, ανήκει στον κανόνα προς την Θεοτόκο του Σαββάτου του β΄ ήχου5 (άρχ.:
Ἐν φωναῖς ᾀσμάτων ἱερῶν).
7. ήχος δ΄. Κυριακή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἡ μόνη ἐν πειρασμοῖς καὶ θλίψεσιν
ακρ.: Ἠλιοῦ παράκλησις τῇ Θεοτόκῳ.,6 ΗΝΩΝΚΤΟΣ7 («ύστερα» θεοτ.)
ποίημα Ηλιού Κρήτης, του Εκδίκου8
έκδ. κανόνος: ΝΘ, 51-53
Ο κανόνας, όπως φαίνεται από την α΄ ακρ. του, η οποία είναι ακεραία, έχει συ-
ντεθεί εξ αρχής άνευ β΄ ωδής. Ο κώδ. Σιναϊτ. 785 παραδίδει τον κανόνα (φφ. 128-
1 Για την προσθήκη των «υστέρων» θεοτ. στον κανόνα βλ. όσα έχουν προαναγραφεί στην σ.
2 Παραθέτουμε την αρχή των τροπ. της εν λόγω β΄ ωδής :
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε, ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ δουλωθέντα τὸν λαὸν τοῦ Ἰσραήλ … ΕΕ 13, αρ. 17, Ανδρέου (46)
Δεῦτε ταξίαρχον χαροποιὸν εὑράμενοι
Ἄνθος ἁγνείας σε/ καὶ παρθενίας καύχημα
Σοῦ τὰ ἐγκώμια/ περιχαρῶς ἐξάρχωμεν
(θεοτ.) Λόγον ἐκύησας/ τὸν τῷ Πατρὶ συνάναρχον
3 Διαφωτιστική ως προς το θέμα είναι η σημείωση στην διδασκαλία του φ. 61v του κώδ. Σιναϊτ. 779: ὁ κανὼν τῆς
ὑπεραγίας Θεοτόκου ἔχ(ων) τ(ροπάρι)α κδ΄ ἄνευ τῆς Δευτέρας ᾠδῆς· τὰ δὲ θεοτοκία ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ, ενώ η προσθήκη
της β΄ ωδής περνά απαρατήρητη στον κώδ. Σιναϊτ. 785, όπου σημειώνεται: Κανὼν ἐγκωμιαστικός· εἰς τ(ὴν) ὑπ(ερ)αγί-
αν Θ(εοτό)κον· ψαλλόμενος τῇ Δ΄ φέ(ρων) ἀκρ(οστι)χ(ίδα) κατὰ στ(οιχεῖον) καὶ ἐν τοῖς θεοτοκίοις Κλήμ(εντος) (διδα-
σκαλία, φ. 83). – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 57, αρ. 7.
4 Στην ΠαΡ και ΠαV ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως, στο ΕΘ αποδίδεται στον Ιωάννη Μαυρόποδα.
5 Έκδ.: ΝΘ, 25-27. – ΕΘ, 152-156.
6 Περί της α΄ ακρ. του κανόνος βλ. και ανωτ., 000.
7 Περί της β΄ ακρ. του κανόνος και των συνδεομένων με αυτήν προβλημάτων βλ. ανωτ., 000.
8 Περί του ποιητού βλ.: Émereau, EO 22 (1923), 420. – Follieri, V1, 266. – V. Laurent, Elie l’ Ecdicos, auteur spiritual
et hymnographe de la fin de XIe siècle, DHGE 25 (1961), 187 κ.ε.
309
130ν) μετά β΄ ωδής (φ. 128v)1 και β΄ ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ2, σχηματιζομένης από τα
αρχικά γράμματα των «υστέρων» θεοτ. Είναι προφανές ότι και η β΄ ωδή και τα
απαρτίζοντα την β΄ ακρ. τροπ. είναι μεταγενέστερη προσθήκη στον κανόνα3. Σύμ-
φωνα με μαρτυρία του Φιλαρέτου,4 στην οποία αναφέρεται ο Weyh,5 ο κανόνας
παραδίδεται με την προαναφερθείσα β΄ ακρ. και στον κώδ. Mosq. Synod. 438. Το
αξιοσημείωτο στην περίπτωση αυτής της β΄ ωδής είναι ότι τα αρχικά γράμματα
των τροπ. που την αποτελούν είναι κατ’ αντιστοιχίαν τα ίδια με τα αρχικά γράμ-
ματα των τροπ. της α΄ ωδής (δηλ. επαναλαμβάνεται στην β΄ ωδή το τμήμα της
ακρ. ΗΛΙ-, το οποίο αντιστοιχεί στην α΄ ωδή).
8. ήχος δ΄. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

άρχ.: Ἐγκώμιον ἄξιον τὸ «Χαῖρέ» σοι
ακρ.: Ἐγκωμιάζω τὴν Θεητόκον φόβῳ., ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ («ύστερα» θεοτ.)
Η ακρ. του κανόνος δεν παρουσιάζει χάσμα. Επομένως ο κανόνας συνετέθη με
οκτώ ωδές εξ αρχής. Η β΄ ωδή, την οποία παραδίδει για τον κανόνα ο κώδ. Σι-
ναϊτ. 785, φφ. 133v-1346 (και πιθανόν ο κώδ. Crypt. Δ.γ. Ι, αν αντιλαμβανόμαστε
σωστά την μαρτυρία του Ευτ. Τωμαδάκη,7) προσετέθη εκ των υστέρων. Ομοίως
αποτελoύν προσθήκη τα «ύστερα» θεοτ., τα οποία διά των αρχικών γραμμάτων
τους σχηματίζουν την β΄ ακρ. του κανόνος και τον προσγράφουν στον Κλήμεντα.8

ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε ὅτι ἐγώ εἰμι Θεός,/ ὁ θανατῶν καὶ ζωογονῶν,/ ὁ δωρησάμενος ὕδωρ… ΕΕ 105, αρ. 148, Ανδρέου (57)
Ἤμβλυνα ὅμματα <τὰ> τῆς ψυχῆς μου ἡδοναῖς (τὰ add. metri causa)
Λύμης ἐμπέπλησμαι τῆς τῶν πταισμάτων ἀπρεπῶς
Ἴεως γενοῦ μοι ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ φρικτῇ
Λύεις, πανύμνητε, τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ
2 Πρβλ. την σημείωση του κώδ. (φ. 128, διδασκαλία): Κανὼ(ν) εἰς τ(ὴν) ὑπ(ερ)αγίαν Θ(εοτό)κ(ο)ν· ψαλλό(μενος) ἐν
θλίψεσιν· καὶ συμφοραῖς φέ(ρων) ἀκρ(οστι)χ(ίδα) Ἠλιοῦ παράκλησις τῇ Θ(εοτό)κῳ· ἐν δὲ τοῖς θ(εοτο)κίοις· Κλήμ(εντος)·
ψάλλ(ε)τ(αι) τῇ Κυ(ριακῇ).
3 Βλ. και Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 75, αρ. 77. Στο ΝΘ διασώζονται ίχνη της β΄ ακρ., η σημείωση δε στην
διδασκαλία (σ. 51): κανὼν… ἔχων ἀκροστιχίδα «Ἠλιοῦ παράκλησις τῇ Θεοτόκῳ» χωρὶς τῶν ὑστέρων Τροπαρίων δεί-
χνει ότι ο εκδίδων τον κανόνα Νικόδημος δεν έχει αντιληφθεί την ύπαρξη της β΄ ακρ. – Σημειώνουμε και την αρχή των
«υστέρων» θεοτ. κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785, φφ. 128-130v:
ωδή α΄. Κλονούμενον, Δέσποινα, ταῖς θλίψεσιν/ τῶν ἀναγκῶν (φ. 128r-v)
ωδή γ΄. Ἦλθεν ἐκ πταισμάτων πλῆθος ἡμῖν/ τυραννὶς (φ. 129)
ωδή δ΄. Μὴ ἐάσῃς με κινδύνοις/ παραδοθῆναι (φ. 129)
ωδή ε΄. Ἐλέησον, ἁγνή,/ τοὺς τιμῶντας τόκον σου (φ. 129v)
ωδή ϛ΄. Νίκησον τῆς ψυχῆς μου τὸν (τὸ cd.) ἄγριον κλύδωνα (φ. 129v, πρόκειται για διαφορετική παράδοση του εις ΝΘ,
52 αντιστοίχου θεοτ. το οποίο άρχ.: Κοίμησον…
ωδή ζ΄. Τοὺς ἀνθρωπίνους πειρασμοὺς ὡς ἁμαρτημάτων αἰτίους
ωδή η΄. Οἱ πολλοί σου ἡμᾶς οἰκτιρμοὶ συμπαθῶς διασώζουσιν
ωδή θ΄. Στενούμενον πταίσμασι πολλοῖς καὶ κινδύνοις
Σημειωτέον ότι τα θεοτ. των ωδών ζ΄-θ΄ είναι κοινά στο ΝΘ και στον κώδ. (μικρές εκφραστικές διαφορές). Ο κανόνας πα-
ραδίδεται και στον Σιναϊτ. 798, φφ. 105-106 μετά των «υστέρων» θεοτ.
4 Filaret, Historische Übersich über die Liederdichter und Liederdichtung der griechischen Kirche, Αγία Πετρούπολη 1902, 259.
5 Βλ. Weyh, 52.
6 Παραθέτουμε την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής (φφ. 133v-134):
ωδή β΄. Δῶμεν μεγαλωσύνην τῷ Θεῷ τῷ. λυτρωτῇ ἡμῶν… ΕΕ 94, αρ. 133, Ιωάννου = ΕΕ 103-104, αρ. 146, Γερμανού (11)
Χαῖρε ἁγίας ῥίζης ἐκλεκτὸν καὶ θεῖον βλάστημα
Χαῖρε ἐλπὶς ἁγία ἀληθῶς οὐ καταισχύνουσα
Λύει παραπτωμάτων τὸ χειρόγραφον, πανάμωμε,
7 Τωμαδάκης Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 268-269, αρ. 80. – Getov, 98 (κώδ. D 223, φφ. 45v-49v). – Τωμαδάκης, Κα-
νόνες Παρακλητικής Β΄, 72, αρ. 67. Περί του κανόνος βλ. και ανωτ., κεφ. 3.
8 Σημειώνουμε την αρχή των «υστέρων» θεοτ. κατά τον κώδ. Σιναϊτ. 785:
ωδή α΄. Καινούμενος ὤφθης ἀναλλοίωτος
ωδή γ΄. Ἡ ἐκκλησία, Χριστέ, ἐγκαυχωμένη
310
9. ήχος πλ. α΄. Τετάρτη: Κανὼν σταυρώσιμος.

άρχ.: Τὸν ἀκαταληψίᾳ κατανοούμενον
ακρ.: Τὸν κόσμον ὑψοῖ Χριστὸς ὑψωθεὶς ξύλῳ. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, σπη΄ σϟ γ΄
Ο κανόνας, όπως φαίνεται και από την ακρ. του, έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ
ωδές. Στον κώδ. Σιναϊτ. 783, φ. 136, όπου παραδίδεται ο κανόνας, παρεμβάλλε-
ται μεταξύ της α΄ και της γ΄ ωδής του, β΄ ωδή, τα τροπ. της οποίας αναφέρονται
στην Θεοτόκο (και όπως είναι φυσικό τα αρχικά γράμματά τους δεν εντάσσονται
στην ακρ. του κανόνος).
Αυτή η β΄ ωδή παρεμβάλλεται στον προαναφερθέντα κανόνα, ο οποίος συμπλέ-
κεται με τον κανόνα 546 προς τιμήν Ιωάννου Χρυσοστόμου (άρχ.: Πρᾶξιν καὶ
θεωρίαν πλουτίσας)· του τελευταίου κανόνος η β΄ ωδή εξέπεσε στον ανωτ. κώδ.
Η εμβόλιμη β΄ ωδή ανήκει στον κανόνα 540 της Κυριακής του πλ. α΄ ήχου προς
την Θεοτόκο (άρχ.: Σῶν ἱκετῶν ἐκ βάθους καρδίας).1
10. ήχος πλ. α΄. Παρασκευή: Κανὼν σταυρώσιμος.

ήχος πλ. α΄. Τῷ σωτῆρι Θεῷ,/ τῷ ἐν θαλάσσῃ
άρχ.: Παθοκτόνον, Χριστέ, ἐθελουσίως
ακρ.: Παθῶν με σώζοις τῷ πάθει σου, Χριστέ μου, τὸν Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΠαV, τδ΄-τθ΄
Ο κανόνας έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές. Κριτήριο ελέγχου της ακεραιό-
τητός του είναι και πάλι η ακρ., η οποία δεν παρουσιάζει χάσμα. Επομένως η β΄
ωδή, μετά της οποίας παραδίδεται ο κανόνας στον κώδ. Σιναϊτ. 780, φ. 123, έχει
προστεθεί εκ των υστέρων.2
Τριώδιο
ήχος β΄ ωδή γ΄. άρχ.: Τῷ δόγματι τῷ τυραννικῷ
ακρ.: Τρίτῃ τε.
έκδ.: TρV, υοζ΄
Ο κώδ. Σιν. 754, φ.18 παραδίδει εμβόλιμη β΄ ωδή για το τριώδιο του Κοσμά.
12. Μεγάλη Πέμπτη.

ήχος πλ. β΄. άρχ.: Τμηθείσῃ τμᾶται πόντος ἐρυθρὸς
ακρ.: Τῇ μακρᾷ Πέμπτῃ μακρὸν ὕμνον ἐξᾴδω.
ωδή δ΄. Μακαρίζομεν τὸν τόκον σου, Θεοτόκε,

ωδή ε΄. Εἷς πέφυκεν ἡμῖν ὁ Χριστὸς καθ’ ὑπόστασιν
ωδή ϛ΄. Ναόν σε τῆς θεότητος πάντες δοξάζωμεν
ωδή ζ΄. Τῆς σωτηρίας σὲ ἀπαρχὴν τοῦ κόσμου δοξάζωμεν
ωδή η΄. Ὁ ἄναρχος ἄρχεται Θεός, ἑκὼν παχύνεται
ωδή θ΄. Σωτῆρα κυήσασα λόγον μετὰ σαρκὸς
1 Βλ. και ανωτ.,
2 Σημειώνουμε την αρχή των τροπ. της παρέμβλητης β΄ ωδής:
ωδή β΄. Ἴδετε, ἴδετε,/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ σάρκα ἐνδυσάμενος… ΕΕ 137, αρ. 192, Ανδρέου (65)
Ἴδετε, ἴδετε,/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ πλοῦτον δωρησάμενος
Ἴδετε, ἴδετε,/ ὅτι ἐγώ εἰμι Θεὸς/ ὁ τεῖχος ἀκατάσειστον
(θεοτ.) Ὅλον με, Δέσποινα,/ τρώσας ὁ δόλιος ἐχθρὸς
311

έκδ. κανόνος: TρV, υϟ ζ΄-φα΄
Κατά την προσφιλή συνήθειά του ο ποιητής, Κοσμάς ο μελωδός, έχει συνθέσει
τον κανόνα άνευ β΄ ωδής. Αυτό μαρτυρεί και η ακρ. του, η οποία είναι ακεραία.
Ο κώδ. Σιναϊτ. 735, φφ. 166v-167 παραδίδει β΄ ωδή για τον κανόνα, τα αρχικά
γράμματα των τροπ. της οποίας δεν εντάσσονται στην προαναφερθείσα ακρ. του
κανόνος.1
Σημειωτέον δε ότι στην ώα του φ. 166v του κώδ., δίπλα στην παρέμβλητη β΄ ωδή,
σημειώνεται το όνομα του Θεοφάνους. Αυτό δείχνει ότι υπήρχε επίγνωση και της
εκτάσεως του κανόνος σε ωδές καθώς και της εκ των υστέρων συνθέσεως από
τον Θεοφάνη β΄ ωδής, η οποία παρενεβλήθη στον κανόνα.
13. Μέγα Σάββατο.

ήχος πλ. β΄. άρχ.: Κύματι θαλάσσης/ τὸν κρύψαντα πάλαι
ακρ.: Καὶ σήμερον δὲ Σάββατον μέλπω μέγα.
ποίημα Κοσμά μελωδού, Κασσιανής μοναχής και Μάρκου Υδρούντος2
έκδ. κανόνος: ΤρV, φοε΄-φοθ΄
O κανόνας, όπως είναι γνωστό (και μπορούμε να πιστοποιήσουμε και από την
ακρ. του) συνετέθη εξ αρχής με οκτώ ωδές.
Στην ώα του φ. 195v του κώδ. Σιναϊτ. 735 διαβάζουμε την εξής σημείωση: ζ(ή)
τ(ει) β΄ ὠδ(ὴ) εἰς τέλ(ος) τοῦ βιβλίου, όμως σε κανένα σημείο του κώδ. δεν έχει
γραφεί β΄ ωδή για τον κανόνα αυτό. Φαίνεται ότι ο γραφέας ξέχασε να την συ-
μπληρώσει ή την έγραψε σε φ. το οποίο εξέπεσε ακολούθως.
Β΄. ΕΣΦΑΛΜΕΝΩΣ ΑΠΟΔΟΘΕΙΣΕΣ Β΄ ΩΔΕΣ
΄Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς στην με-

λέτη του «Σχεδίασμα περί των λειτουργικών μηναίων εξεταζομένων υπό ιστορικήν τε
και κριτικήν έποψιν» έχει καταρτίσει «κατάλογο» των κανόνων των εντύπων μηναίων3
των οποίων η β΄ ωδή εξέπεσε. Ο έλεγχος της εκπτώσεως της β΄ ωδής έγινε βάσει των
χασμάτων που παρατηρούνται στις ακρ. Στον «κατάλογο» αυτό ο Αθ. Παπαδόπου-
λος-Κεραμεύς συγκαταλέγει εκ παραδρομής και τρεις κανόνες, οι οποίοι συνετέθησαν
με οκτώ ωδές. Πρόκειται για τους κανόνες της 24ης Δεκ., της 7ης Φεβ. και της 3ης Ιουλ.
Οι τρεις αυτοί κανόνες δεν αποτελούν την μοναδική περίπτωση εσφαλμένης
αποδόσεως β΄ ωδής από ερευνητή σε κανόνα συντεθέντα εξ αρχής με οκτώ ωδές.4
Αναφέρονται όσοι από τους κανόνες αυτούς εντοπίσθηκαν.5
1 Παραθέτουμε κατωτ. την αρχή των τροπ. της β΄ ωδής:

ωδή β΄. Ὡς ὄμβρον ἐπ’ ἄγρωστιν, Χριστέ,/ καὶ ὡσεὶ νιφετός… ΕΕ 162, αρ. 229, Θεοφάνους (216)
Μυστικῶς τὰ ἀπόρρητα τελῶν
Πρὸς τὸ πάθος χωρῶν μυσταγωγεῖ
Τὸ αἰώνιον Πάσχα καὶ σεπτὸν ἐν αὐτῷ
(θεοτ.) Ὥσπερ ὄμβρος ὁ λόγος τοῦ Πατρὸς
2 Ο G. Schirò σε μία από τις τελευταίες μελέτες του αμφισβητεί την σύνθεση του κανόνος από την Κασσιανή, (βλ. G.
Schirò, La seconda Leggenda di Cassia, Δίπτυχα 1 (1979), 300-315).
3 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372-375 και ανωτ.,
4 Κριτήριο για τον έλεγχο του αριθμ. των ωδών του κανόνος είναι η ακρ. του.
5 Κατά την παράθεση των κανόνων αυτών ισχύουν όσα έχουν τηρηθεί και κατά την παρουσίαση των συντεθέντων
με β΄ ωδή κανόνων.
312
I. ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
1. 14 Σεπτ.: Ἡ παγκόσμιος ὕψωσις τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ.

ήχος πλ. δ΄. άρχ.: Σταυρῷ χαράξας Μωσῆς/ ἐπ’ εὐθείας
ακρ.: Σταυρῷ πεποιθὼς ὕμνον ἐξερεύγομαι.
έκδ. κανόνος: ΜΡ Ι 159-164
Ο μεγάλος μελωδός κατά την προσφιλή του συνήθεια έχει συνθέσει τον κανόνα με
οκτώ ωδές εξ αρχής. Αυτό φαίνεται και από την ακρ. του, η οποία δεν παρουσι-
άζει χάσμα. Επομένως η φράση που σημειώνει ο Γ. Μπεκατώρος1 αναφερόμενος
στην ακολουθία του όρθρου της εορτής οφείλεται σε αβλέπτημα: «επίσης ψάλλο-
νται οι ειρμοί της δευτέρας και ενάτης ωδής της υψώσεως» (ακολούθως παραθέ-
τει λεπτομερώς τα αφορώντα στην στιχολόγηση της βιβλικής ειρμοί σε περιπτώ-
σεις όπως αυτή του κανόνος της συγκεκριμένης εορτής).
2. 1 Οκτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη τοῦ ἐν τοῖς ὁρίοις
τῆς Μεγίστης Λαύρας τῆς ἐν τῷ Ἄθῳ ἀσκήσαντος.
ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ
άρχ.: Ὕμνον τῷ φωτοδότῃ, πάτερ, ἐν τῇ μνήμῃ σου
ακρ.: Ὕμνοις τιμάσθω εὐλαβὴς Κουκουζέλης.
έκδ. κανόνος: Σ. Ευστρατιάδου, Ιωάννης ο Κουκουζέλης, ο μαΐστωρ και ο χρόνος
ακμής αυτού, ΕΕΒΣ 14 (1938), 75-85.
Ο κανόνας, όπως φαίνεται και από την ακρ. του η οποία είναι πλήρης, έχει συ-
ντεθεί με οκτώ ωδές. Ως ειρμ. β΄ ωδής εκλαμβάνεται ο Οὐρανίας ἁψῖδος, ὁρο-
φουργὲ Κύριε,2 (αν δεν πρόκειται περί τυπογραφικού σφάλματος), ο οποίος εί-
ναι ειρμ. γ΄ ωδής.
άρχ.: (ακέφαλος από την γ΄ ωδή): Μύρα σε τῆς Λυκίας προήγαγεν
ακρ.: <Μέλπω> μελίσμα<τι> τρίτῳ μυροβλήτῃ· ἐκ μονα<χ>οῦ Ἰωάννου.
ποίημα Ιωάννου Μαυρόποδος
έκδ. κανόνος: Mai, SR, IX, 722-727. – PG 96, 1384-1389
Ο εκδότης Α. Mai προτάσσει της γ΄ ωδής την σημείωση: «Desunt ode prima, et
secunda». Ο κανόνας όμως έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές· ας ληφθεί υπ'
όψιν ότι ο ποιητής του κανόνος Ιωάννης Μαυρόπους (και όχι ο Ιωάννης ο Δα-
μασκηνός, στον οποίο απεδόθη ο κανόνας από την Joan Hussey)3 δεν συνθέτει β΄
ωδές στους κανόνες του.4 Επιπροσθέτως η ακρ. του κανόνος, το χάσμα της οποί-
ας συμπλήρωσε η Follieri,5 δεν μας αφήνει περιθώρια υποθέσεως για ύπαρξη β΄
ωδής στον κανόνα (είναι γνωστό ότι ο Μαυρόπους συνθέτει τους κανόνες του με
4-5 τροπ. κατ’ ωδήν).6
1 Β. Γ. Μπεκατώρου, Κανόνας (τάξις λατρείας), ΘΗΕ 7 (1965), 318.

2 ΕΕ 220, αρ. 315, Ιωάννου.
3 Βλ. σχετικώς τις δύο μελέτες της Joan Hussey, The authorship of the six hymni attributed to St. John of Damaskus,
Journal of Theological Studies 47 (1946), 200-203 και The canons of John Mauropous, Journal of Romanic Studies 37 (1947),
70-73.
4 Περί της πατρότητος του κανόνος βλ. και 000. – Πρβλ. Weyh, 48.
5 Follieri, ΙΙ, 398.
6 Η Follieri θέτει εντός αγκυλών μόνο το Μέλπω. Τα γράμματα που αντιστοιχούν στα άλλα τρία εκπεσόντα τροπ.
του κανόνος, έθεσα εγώ εντός γωνιωδών αγκυλών. Στη θέση των εκπεσόντων τροπ. εκδίδονται άλλα, την αρχή των οποί-
ων σημειώνουμε κατωτ. (τα αρχικά γράμματα των τροπ. αυτών δεν εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος):
313
4. 24 Δεκ.: Τῆς ἁγίας ὁσιοπαρθενομάρτυρος Εὐγενίας καὶ τῶν σὺν αὐτῇ.

άρχ.: Εὐγενία, μάρτυς τοῦ Χριστοῦ
ακρ.: Εὐγενίης μέγα κῦδος ἐν ᾄσμασιν ἔξοχα μέλπω.
Η ακρ. του κανόνος είναι πλήρης. Επομένως εκ παραδρομής συμπεριελήφθη από
τον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα στον κατάλογο των κανόνων των μηναίων, των
οποίων η β΄ ωδή εξέπεσε.1
5. 27 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου, πρωτομάρτυρος καὶ ἀρχιδιακόνου Στεφάνου,

ἑνὸς τῶν ἑπτὰ διακόνων.
άρχ.: Δεσμεύσας τοῖς ἄθλοις σου
ακρ.: Δέχου ὕμνον, παμμάκαρ Στ<έ>φανε, τοῦ Ἰωσήφ.
Ο κανόνας είναι ανέκδοτος και παραδίδεται από τον κώδ. Παντελ. 471, φφ. 29-32.2
Η ακρ. είναι πλήρης, επομένως ο κανόνας έχει συντεθεί με οκτώ ωδές. Η Παπα-
ηλιοπούλου συμπλήρωσε την ακρ.: Δέχου <πρῶτον> ὕμνον, Στ<έ>φανε παμμά-
καρ, τοῦ Ἰωσὴφ και εσφαλμένα απέδωσε στον κανόνα β΄ ωδή, η οποία εξέπεσε.3
6. 7. Φεβρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παρθενίου, ἐπισκόπου Λαμψάκων.

άρχ.: Τῷ φωτὶ τῷ θείῳ συγκραθεὶς
ακρ.: Τῶν <θ>αυμά<τ>ων σου τὴν χάριν μέλπω, μά<κ>αρ.
Ο κανόνας, όπως δείχνει και η ακρ. του, η οποία δεν παρουσιάζει χάσμα, έχει
συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές. Επομένως ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς4
εσφαλμένα συγκαταλέγει τον κανόνα μεταξύ εκείνων, των οποίων η β΄ ωδή εξέ-
πεσε στα μηναία5 (προφανώς παρασύρθηκε από τα εκπεσόντα τροπ.).
7. 2 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδότου, ἐπισκόπου Κυρηνείας τῆς Κύπρου.

άρχ.: Θεός σου τὰ πρὸς αὐτὸν κινήματα
ακρ.: Θεοῦ δόσις πέφυκας εἰκότως, μάκαρ.
έκδ. κανόνος: MP IV, 9-13. – Σ. Ευστρατιάδου, Ο άγιος Θεόδοτος επίσκοπος Κυ-
ρηνίας, Απόστολος Βαρνάβας 4 (1932), 5-14.
Ο Ευτ. Τωμαδάκης6 εκ παραδρομής θεώρησε ότι ο κανόνας (ο οποίος εκδ. πλή-
ρης με οκτώ ωδές) συνετέθη με β΄ ωδή.
Ἐν ἀνδρείᾳ πολλῇ θεϊκῆς ἰσχύος (PG 96, 1385)

Θαυμάτων αἴγλῃ, εὐεργεσιῶν μαρμαρυγῇ (PG 96, 1388)
Ἁγίου πλήρης οὖσα Πνεύματος ἡ καρδία ἡ σὴ (PG 96, 1385)
1 Βλ. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373 και ανωτ. 135.
2 Λάμπρος, ΙΙ, 377. – Τωμαδάκης, 136, αρ. 140.
3 Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 135, αρ. 382. – Πρβλ. και Στρατηγόπουλος 261.
4 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373.
5 Βλ. και Τωμαδάκης, 143, αρ. 178.
314
8. 20 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γερασίμου ἀσκητοῦ τοῦ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ.

ήχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ
άρχ.: Γέρας ἀθανασίας/ καὶ τῆς ἀφθαρσίας
ακρ.: Γερασίμῳ τὸν αἶνον ὡς στέφος πλέκω. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VII, 220-228
O Eυτ. Τωμαδάκης1 εκ παραδρομής θεώρησε ότι ο κανόνας (ο οποίος εκδ. πλήρης
με οκτώ ωδές) συνετέθη με β΄ ωδή· όμως, όπως φαίνεται και από την ακρ. του,
(που είναι ακεραία) ο κανόνας συνετέθη εξ αρχής άνευ β΄ ωδής.
9. 21 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Βηρύλλου, ἐπισκόπου Κατάνης, μαθητοῦ γε-
νομένου τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Πέτρου.
ήχος α΄. Ὠιδὴν ἐπινίκιον/ ᾄσωμεν πάντες
άρχ.: Βαδίσας τὴν φέρουσαν/ ὁδὸν εἰς θείας
ακρ.: Βύριλλον ὑμνῶ τὸν πρόεδρον Κατάνης. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: ΑΗG VII, 229-240
Ποίημα Ιωσήφ του υμνογράφου και αυτός ο κανόνας, όπως και οι δύο προηγού-
μενοι, έχει ακρ. πλήρη· επομένως συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής. Ο Ευτ. Τω-
μαδάκης σημειώνει εσφαλμένα για τον κανόνα: «μετά β΄ ωδής».2
10. 31 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Βενιαμὶν τοῦ διακόνου τοῦ ἐν Περσίδι.
ήχος γ΄. Ὁ τὰ ὕδατα πάλαι
άρχ.: Τὸν Χριστοῦ στρατιώτην
ακρ.: Τιμῶ σε, μάρτυς λευΐτα, μελωδίαις. Ἰωσήφ.
έκδ. κανόνος: AHG VII, 329-337
Ο κανόνας έχει εκδοθεί πλήρης με οκτώ ωδές. Κριτήριο ελέγχου της εκπτώσεως
της β΄ ωδής θεωρείται η ακρ. του, η οποία δεν παρουσιάζει χάσμα. Επομένως εκ
παραδρομής ο Ευτ. Τωμαδάκης αναφέρει ότι ο κανόνας συνετέθη με εννέα ωδές3.
11. 13 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Στεφάνου τοῦ Σαββαΐτου.

άρχ.: Σοὶ τῆς σῆς, παμμάκαρ, διδαχῆς
ακρ.: Σοί, <Σ>τέφα<ν>ε, στ<έ>φανόν σ<ο>ι ὁμώ<ν>υμον <ο>ἴσο<μ>εν ὕμ<ν>ων.
έκδ. κανόνος: MP VI, 100-107
Ο κανόνας συγκαταλέγεται από τον Αθ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα5 στον προμνη-
μονευθέντα «κατάλογο» των κανόνων των εντύπων μηναίων, των οποίων η β΄ ωδή
εξέπεσε. Η ακρ. όμως του κανόνος δεν παρουσιάζει χάσμα στην θέση, στην οποία
θα έπρεπε να υπήρχε η β΄ ωδή. Προφανώς ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς πα-
ρασύρθηκε από τα εκπεσόντα τροπ. του κανόνος (τα οποία εξέδωσε ο Hannick).6

2 Τωμαδάκης 151, αρ. 213.
4 Κατά τον Weyh, 45. Στο ΜΡ ο κανόνας εκδίδεται ανωνύμως.
5 Παπαδόπουλος–Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 373.
6 Βλ. Hannick, 74-75.
315
ΙΙ. ΚΙΝΗΤΕΣ EOPΤEΣ
12. Κυριακή: <Τριαδικός κανὼν ψαλλόμενος εἰς τὸ μεσονυκτικόν>.
άρχ.: Τὴν τριττὴν καὶ μίαν ἀρχικὴν
ακρ.: Τὸ τρισσὸν ὑμνῶ τῆς θεαρχίας σέλας.
ποίημα Μητροφάνους, επισκ. Σμύρνης
έκδ. κανόνος: ΠαV, ξθ΄-οβ΄
Στην ΠαΡ σημειώνεται (μάλλον λόγῳ τυπογραφικού λάθους): «ἦχος α΄. Ὠιδὴ β΄».
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Από τα προηγούμενα συμπεραίνουμε ότι οπωσδήποτε πρέπει να γίνει διάκριση

μεταξύ των κανόνων, στους οποίους εκ λάθους απεδόθη β΄ ωδή, και εκείνων, οι οποί-
οι όντως παραδίδονται με εμβόλιμη β΄ ωδή, αν και έχουν εξ αρχής συντεθεί με οκτώ
ωδές. Τα συμπεράσματά μας αφορούν στους δευτέρους.
Οι εμβόλιμες β΄ ωδές είναι πιθανόν να ανήκουν σε άλλους κανόνες συνετεθέντες
εξ αρχής με εννέα ωδές προς ανύμνηση του ίδιου γεγονότος/αγίου. Αυτό τουλάχιστον
επιτρέπει να συμπεράνουμε η περίπτωση της β΄ ωδής που προσετέθη στον κανόνα
της Θεοτόκου της Κυριακής του δ΄ ήχου, για τον οποίο έγινε λόγος προηγουμένως.
Όμως έχουν και εξ αρχής συντεθεί β΄ ωδές, ακριβώς για να προστεθούν σε κα-
νόνες συντεθέντες εξ αρχής με οκτώ ωδές.
Και, ενώ είναι κατανοητό ότι για κάποιον (άγνωστο σε μας) λόγο επικράτησε
η αποβολή των β΄ ωδών εκ των ήδη συντεθέντων με εννέα ωδές κανόνων και η σύν-
θεση κανόνων με οκτώ ωδές εξ αρχής, δημιουργείται η εύλογη απορία για την αιτία
που προκάλεσε την προσθήκη β΄ ωδών σε μία ομάδα κανόνων.
Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας το ότι τα χφφ. που παραδίδουν αυτές τις β΄
ωδές είναι παλαιά (ια΄-ιβ΄ αι.), επομένως, ανεξαρτήτως της προελεύσεως τους, απη-
χούν την καθημερινή λειτουργική πράξη σε μια συγκεκριμένη περιοχή, στην οποία
χρησιμοποιούνταν (τα περισσότερα χφφ. είναι Σιναϊτικά) και σε μία εποχή κατά την
οποία, σύμφωνα με τους λογίους της εποχής, η β΄ ωδή θεωρείται ήδη παρελθόν για
τους κανόνες, εξακολουθεί όμως η διάσωσή της μέσω της χειρογράφου παραδόσεως
(επομένως και η χρησιμοποίησή της στην λειτουργική πράξη).
Οπωσδήποτε πρόκειται για το ίδιο γνώρισμα που έχει επισημανθεί ότι χαρα-
κτηρίζει την αρχαία ανατολική υμνογραφική παράδοση. Η μελέτη της παρεμβολής
της β΄ ωδής έχει στηριχθεί μέχρι τώρα σε ελάχιστα δεδομένα από την ελληνική υμνο-
γραφία και εντοπίζεται στην Μελκιτική υμνογραφική παράδοση, της οποίας αποτε-
λεί σημαντικό χαρακτηριστικό, όπως έχει δείξει ο H. Husmann.1 Η παρεμβολή της β΄
ωδής χαρακτηρίζει επίσης την αρχαϊκή ελληνική-Παλαιστινιακή, Παλαιο-Γεωργιανή,
πρώιμη Κωνσταντινοπολιτική-Στουδιτική και πρώιμη Σλαβονική υμνογραφική παρά-
δοση, όπως έδειξε ο R. Krivko.2 Και ο Husmann και ο Krivko γνωρίζουν μόνο τις εμ-
βόλιμες β΄ ωδές των κανόνων του Κοσμά για τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια. Η
έκταση της παρεμβολής β΄ ωδών είναι πολύ μεγαλύτερη, ιδιαιτέρως σε κανόνες των
ακινήτων εορτών και αυτό ερμηνεύεται από την διατήρηση στους κανόνες των ακινή-
1 H. Husmann, Die melkitische Liturgie als Quelle der syrischen Qanune jaonie, Melitene und Edessa, OCP 41 (1975),
1-56, ιδιαιτέρως 22-34, όπου αναφέρεται στην εμβόλιμη β΄ ωδή του κανόνος των Θεοφανείων, και σημειώνει την αρχή
των τροπ. της.
2 Krivko, Sinaitic and Slavonic Hymnographic Parallels. – Krivko, Ausfälle und Interpolationen.
316
των εορτών πολλών στοιχείων της πρώιμης λατρείας.

Αν στα ανωτέρω συνυπολογίσουμε:
α΄. την παράλληλη ύπαρξη (σύνθεση και χρησιμοποίηση) κανόνων με οκτώ και εννέα
ωδές, γεγονός που δείχνει ότι υπήρξε μακροχρόνιο μεταβατικό στάδιο μέχρι την
παγίωση της αποβολής της β΄ ωδής από τους κανόνες με εννέα ωδές και
β΄. την ελαφρώς επικριτική παρατήρηση του Ευσταθίου Θεσ/κης1 για τον ακρωτηρια-
σμό των ιερών κειμένων των κανόνων,
καταλήγουμε στην υπόθεση ότι η παρεμβολή της β΄ ωδής είναι τάση αντίθετη
από την αποβολή της β΄ ωδής. Δηλαδή, στις προαναφερθείσες περιοχές διατηρούσαν
την β΄ ωδή τους στους κανόνες και προσέθεταν β΄ ωδή και στους κανόνες εκείνους, οι
οποίοι εξ αρχής συνετέθησαν με οκτώ ωδές.
Τέλος είναι πιθανό να σχετίζεται με την πρoσθήκη β΄ ωδής και η χρησιμοποίη-
ση θεοτ. σχηματιζόντων β΄ ακρ. Κ<Λ>ΗΜΕΝΤΟΣ σε κανόνες με πλήρη α΄ ακρ. (και με
οκτώ ωδές εξ αρχής). Υποθέτουμε ότι στους κανόνες αυτούς εκτός των παρεμβληθέ-
ντων θεοτ. πρέπει να είχε προστεθεί και β΄ ωδή,2 η όποία απομακρύνθηκε ακολούθως
(ίσως η απομάκρυνσή της να έγινε, όταν γενικεύθηκε η έκπτωση της β΄ ωδής και παγι-
ώθηκε η μορφή των λειτουργικών βιβλίων, οπωσδήποτε δε την αποβολή της διευκόλυνε
και δικαιολογούσε και το ότι τα αρχικά γράμματα των τροπ. της δεν συμμετείχαν στο
σχηματισμό της α΄ ακρ. του κανόνος). Τα θεοτ. διατηρήθηκαν σε κάποιες περιπτώσεις
δίχως να ληφθεί υπ’ όψιν το πρόβλημα της ασυμφωνίας μεταξύ της α΄ και β΄ ακρ., που
δημιουργήθηκε στους κανόνες.3 Κάποιες από τις β΄ ακρ. (ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ, ΘΕΟΥ ΧΑ-
ΡΙΣ κλπ.) δεν παραδίδονται σε όλα τα χφφ. και αυτό, αν διερευνηθεί συστηματικά, θα
διαφωτίσει την διερεύνηση του προβλήματος των ακρ., των θεοτ., κλπ.).
Ίσως η «παράξενη» β΄ ακρ. του κανόνος της 17ης Ιουν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος
Βήτου (άρχ.: Ζῶσα πηγὴ μόνος ὑπάρχων), για τον οποίο έγινε ήδη λόγος,4 να οφεί-
λεται σε ταυτόχρονη προσθήκη β΄ ωδής, η οποία ακολούθως εξέπεσε. Η μεν α΄ ακρ.
σώζεται ακεραία, η δε β΄ ακρωτηριάσθηκε.
Τέλος ας προστεθεί ότι οι χρησιμοποιούντες τους κανόνες αυτούς έχουν επί-
γνωση της εκ των υστέρων προσθήκης της β΄ ωδής (όπως μας επιτρέπει να συμπερά-
νουμε η σημείωση που παραθέτουν συχνά στις διδασκαλίες.5 Επομένως ενισχύεται η
υπόθεση της ταυτόχρονης προσθήκης β΄ ωδής και θεοτ. στους κανόνες.
Ολοκληρώνουμε το θέμα αυτό με λεπτομερή αναφορά σε έναν κανόνα, ο οποί-
ος κάλλιστα θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι συνετέθη εξ αρχής με οκτώ ωδές και
ότι εσφαλμένα παραδίδεται σε χφφ. με εννέα ωδές. Πρόκειται για τον κανόνα 162
της 20ης Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ο οποίος (άρχ.: Ἀρξώμεθα σήμερον/ προεορτάζειν/
Χριστοῦ) εκδίδεται στο ΜΡ,6 όπου η ακρ. του Ἄιδει ταῦτα προεόρτια ὁ Ἰωσὴφ εί-
ναι ακεραία. Επομένως φαίνεται ότι ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής και
λογικό είναι να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η β΄ ωδή με την οποία παραδίδει
τον κανόνα ο κώδ. Vat. Ottob. gr. 392 (εκ παραδρομής ο Ευτ. Τωμαδάκης αναφέρει
κώδ. Vat. Ottob. 329)7 είναι εμβόλιμη. Με β΄ ωδή επίσης παραδίδεται ο κανόνας και

2 Πρβλ. τους κανόνες 3, 15, 18 και 19 του προηγουμένου «καταλόγου».
3 Βλ. ανωτ., 474-487 διεξοδική πραγμάτευση του θέματος, όσον αφορά στην σχέση του με την β΄ ωδή.
4 Έκδ. κανόνος: Τ. Minisci, Innologia greca per S. Vito martire dai mss. di Grottaferrata, Silloge Bizantina in onore di
S. G. Mercati, SBN 9 (1957), 309-316. Βλ. ανωτ., 480.
5 Βλ. ανωτ.,
6 Έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 554-563.
7 Βλ. Τωμαδάκης, 134, αρ. 131. – Βλ. και Δ. Στρατηγόπουλος, Ο προεόρτιος κανόνας των Χριστουγέννων του Ιωσήφ
του υμνογράφου (20 Δεκεμβρίου), Βυζαντινά 21 (2000), 139-140.
317
στους κώδδ. Crypt. Δ.α. XIV και Σιναϊτ. 578.

Δεν έχω δει τον κώδ. Vat. Ottob. gr. 392, όμως η παράδοση του κανόνος στους
κώδδ. Crypt. Δ.α. XIV και Σιναϊτ. 578 είναι διαφωτιστική. Συγκεκριμένα στους
κώδδ. αυτούς ο κανόνας παραδίδεται με εννέα ωδές και ακρ. του είναι η φράση Ἄι-
δει ταῦτα τὰ προεόρτια ὁ Ἰωσὴφ (πρόκειται για πεζή ακρ.).1
Συγκρίνοντας το εκδεδομένο στο ΜΡ κείμενο με το κείμενο των κωδδ. παρατη-
ρούμε τα εξής: Ενώ ο κανόνας δεν έχει θεοτ., στο ΜΡ υπάρχει ένα θεοτ. στην α΄ ωδή,
το αρχικό γράμμα του οποίου εντάσσεται στην ακρ. (άρχ.: Ἰδοὺ νῦν πεπλήρωται/
τοῦ Ἠσαΐου/ ἡ πρόρρησις)2 και ένα θεοτ. στην ϛ΄ ωδή (άρχ.: Ἐν σπηλαίῳ Βηθλεὲμ/
κόρη τίκτει)3, το αρχικό γράμμα του οποίου δεν ανήκει στην ακρ. του κανόνος. Και
τα δύο θεοτ. είναι εκ των υστέρων προσθήκες στον κανόνα· και του μεν θεοτ. της ς΄
ωδής η προσθήκη εξυπηρετεί το ισάριθμο των κατ’ ωδήν τροπ. του κανόνος (ο οποί-
ος έχει στις υπόλοιπες ωδές 3 τροπ.), το θεοτ. όμως της α΄ ωδής προσετέθη σ’ αυτήν
παρά το ότι η α΄ ωδή είχε 3 τροπ., η δε προσθήκη του αποσκοπεί στην συμπλήρωση
του κενού που δημιουργήθηκε στην ακρ. μετά την έκπτωση της β΄ ωδής. Το κενό αυτό
συμπληρώθηκε με μία (ιδιαιτέρως επιτυχή θα λέγαμε) μετακίνηση τροπ.: το τροπ. το
οποίο άρχ.: Ὕμνον/ πᾶσα προεόρτιον παραδίδεται στους δύο κώδδ. ως πρώτο τροπ.
της γ΄ ωδής του κανόνος, ενώ στο ΜΡ έχει μεταφερθεί στην τρίτη θέση.
Δεν ξέρουμε για ποιο λόγο έγινε αυτή η συστηματική προσπάθεια να συμπλη-
ρωθεί το κενό στην ακρ. του κανόνος. Φυσικά αποσκοπεί στο να μη γίνει αντιληπτό
το χάσμα, αλλά αγνοούμε αν το κίνητρο ήταν να εξαλειφθεί κάθε στοιχείο που θα
πρόδιδε την ύπαρξη β΄ ωδής στον κανόνα ή η διάθεση κάποιου να έχει έναν κανό-
να δίχως κενά (πιθανόν δε η διάθεση αυτή να συνοδευόταν κι από άγνοια του λόγου
από τον οποίο δημιουργήθηκε το χάσμα στην ακρ.).
Αξίζει επιπροσθέτως να επισημανθεί το θέμα της αξιοπιστίας των χφφ., τα
οποία παραδίδουν τη β΄ ωδή του κανόνος. Ο κώδ. Σιναϊτ. 578 (ο οποίος έχει χρησι-
μοποιηθεί και για την έκδ. κάποιων κανόνων στα AHG) είναι χφ. ιδιαιτέρως αξιόπι-
στο και σε πολλές περιπτώσεις έχει θεωρηθεί κώδ. βάσεως στα AHG αντικαθιστώ-
ντας χφφ. Κρυπτοφέρρης. Τα ίδια ισχύουν και για τον κώδ. Crypt. Δ.α. XIV. Επομέ-
νως η μαρτυρία των δύο κωδδ. δεν μπορεί να παραβλεφθεί.
Ευλόγως δημιουργείται το ερώτημα για την έκταση παρομοίων επεμβάσεων σε
κανόνες, των οποίων η β΄ ωδή έχει εκπέσει. Αν η ακρ. με τον τρόπο αυτό φαίνεται
ακεραία, τότε παύει να είναι και ασφαλές κριτήριο ελέγχου της αρτιότητoς του κανό-
νος και είναι ευνόητο πόσο μπορεί να συσκοτισθούν τα πράγματα όσον αφορά στην
β΄ ωδή. Βεβαίως, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν έχει παρατηρηθεί σε άλλον κανόνα παρό-
μοια επέμβαση συνδεομένη με την β΄ ωδή, όμως είναι ένα θέμα για το οποίο μελλο-
ντικά η μελέτη χφφ. ίσως δείξει ότι αφορά μεγαλύτερο αριθμό κανόνων.
1 Ως πεζή ακρ. θεωρεί ο Weyh, 43 και την αναγραφομένη στο ΜΡ ακρ. του κανόνος.
2 Βλ. ΜΡ ΙΙ, 555.
3 Βλ. ΜΡ ΙΙ, 560.
318
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ

Α΄. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ1
Οι δυσκολίες στον εντοπισμό του ποιητή ενός κανόνος είναι γνωστές (ήδη στην
εισαγωγή έγινε λόγος για τα προβλήματα που παρουσιάζονται)· επομένως, κάθε συ-
μπέρασμα σχετικά με τους ποιητές των κανόνων με β΄ ωδή είναι σε ορισμένο βαθμό
υπό αίρεση. Αισιοδοξούμε όμως ότι μερικά βασικά στοιχεία αφορώντα στους ποιη-
τές κανόνων με β΄ ωδή δεν θα αλλάξουν όσο και να διαφοροποιηθούν τα επί μέρους
περί την πατρότητα των κανόνων.
Ποιητές κανόνων με β΄ ωδή είναι οι:2 Αγιοπολίτης, Αναστάσιος κυαίστωρ, Αν-
δρέας Κρήτης, Ανδρέας πηρός ή τυφλός, Αντώνιος, Αριστόβουλος, Αρσένιος, Βασί-
λειος (Παγουριώτης;), Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως, Γεώργιος, Γρηγόριος, Ευθύμιος,
Ηλίας, πατρ. Ιεροσολύμων, Θέκλα μοναχή, Θεοδόσιος Καλοκυρός, Θεόδωρος Στουδί-
της, Θεοφάνης Γραπτός, Θεοφάνης Σικελός, Ιγνάτιος, Ιωάννης Δαμασκηνός, Ιώβ μο-
ναχός, Ιωσήφ Στουδίτης, Ιωσήφ υμνογράφος, Κλήμης, Κυπριανός, Λεόντιος, Μακάρι-
ος, Μεθόδιος, πατρ. Κων/λεως, Μητροφάνης, Νικήτας, Νικηφόρος, Πέτρος, Στέφανος
Κρυπτοφέρρης, Στέφανος Σαββαΐτης, Στέφανος Στουδίτης, Φιλόθεος Σιναΐτης, Φώτι-
ος, πατρ. Κων/λεως. Επίσης πολυάριθμοι κανόνες με β΄ ωδή παρεδόθησαν ανωνύμως,
ενώ την πατρότητα καθόλου ευκαταφρόνητου αριθμ. κανόνων διεκδικούν περισσότε-
ροι του ενός ποιητές.
Κατά ποιητή η σύνθεση των κανόνων με β΄ ωδή έχει ως εξής:3
1 Πριν παρουσιασθούν οι ποιητές των κανόνων με β΄ ωδή και οι σχετικές με το θέμα παρατηρήσεις, κρίνεται σκό-
πιμο να επισημανθούν τα κάτωθι, όσον αφορά στην απόδοση των κανόνων στους ποιητές.
Όπως αναφέρθηκε ήδη στην εισαγωγή, το πρόβλημα των ποιητών συνδέεται με την β΄ ωδή μόνο έμμεσα. Επομένως,
αφού χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία κατέστησαν σαφή τα χρονικά όρια της συνθέσεως κανόνων με εννέα ωδές και επει-
δή κρίθηκε ότι οι παρατηρήσεις, όσον αφορά στην β΄ ωδή, δεν θα παραβλάπτονταν από τυχούσες εσφαλμένες απο-
δόσεις κανόνων σε ποιητές (οι διαφοροποιήσεις θα αφορούν μόνο «ποσοτικά» στην αριθμητικώς εκφρασμένη εικόνα
του έργου εκάστου ποιητού κανόνων με β΄ ωδή), οι κανόνες αποδόθηκαν στους ποιητές βάσει των εξής «κριτηρίων»:
α΄) Αγιοπολίτης: Παραδίδονται δύο κανόνες επ’ ονόματι Αγιοπολίτου, αλλά δεν κατέστη δυνατό να εντοπισθεί κά-
ποια πληροφορία για τον ποιητή τους (ούτε ο Κ. Νίκας στα AHG ασχολείται με το θέμα) κι έτσι το «Αγιοπολί-
της» ανεγράφη ως όνομα ποιητού.
β΄) Δεν έγινε καμία διάκριση σε επιμέρους ποιητές αναφερομένους με τα ονόματα: Αρσένιος, Βασίλειος, Γεώργιος.
γ΄) Ιγνάτιος-Ιγνάτιοι: η σύγχυση όσον αφορά στους κανόνες που τους αποδίδονται είναι μεγάλη. Στην αρχή έγινε
προσπάθεια μίας (έστω σε γενικές γραμμές) διάκρισης των έργων τους, αλλά ενωρίς έγινε αντιληπτό πόσο κοπια-
στική (και ματαία στα πλαίσια της εργασίας αυτής) θα ήταν τέτοια απόπειρα, αφού (για να αναφερθούμε προ-
χείρως στην πρώτη δυσκολία που έπρεπε να αντιμετωπισθεί) ο Émereau, EO 22 (1923), 433 αποδίδει στον πατρ.
Κωνσταντινουπόλεως τους ίδιους ακριβώς κανόνες, τους οποίους ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος, 37-38 θε-
ωρεί έργα του ομωνύμου υμνογράφου.
δ΄) Απεδόθησαν στον Ιωάννη Δαμασκηνό όλοι οι επ’ ονόματι Ιωάννου, Ιωάννου μοναχού και Ιωάννου Δαμασκηνού
παραδοθέντες κανόνες.
ε΄) Ως προς την διάκριση των έργων Ιωσήφ Στουδίτου και Ιωσήφ υμνογράφου υιοθετήθηκαν οι απόψεις του Ευτ. Τω-
μαδάκη (βλ. Τωμαδάκης, 89-92). Τις μέχρι το 1963 εκφρασθείσες απόψεις για την απόδοση ποιητικών κειμένων
στους δύο ομωνύμους υμνογράφους βλ. συγκεντρωμένες και στην μελέτη των E. Follieri-J. Dujcev, Un acolutia
inedita per I martiri di Bulgaria, Byzantion 33 (1963) (hommage à B. Lavagnini), 73-74.
ς΄) Κανόνες αποδιδόμενοι σε περισσοτέρους του ενός ποιητές παρατίθενται κατωτ. ως κανόνες «αμφιβόλου πατρό-
τητος». Οι ίδιοι κανόνες παρατίθενται και μεταξύ των άλλων έργων κάθε ενός από τους ποιητές στους οποίους
έχουν αποδοθεί συνοδευόμενοι από ερωτηματικό, που ακολουθεί τον αύξ. αρ. τους.
2 Τα ονόματα των ποιητών αναγράφονται αλφαβητικά.
3 Ομοίως η παρουσίαση των ποιητών γίνεται κατ’ αλφαβητική σειρά. Ο αριθμ. ο οποίος ακολουθεί εντός παρενθέσε-
ως το όνομα εκάστου ποιητού είναι ο αριθμ. των κανόνων με β΄ ωδή τους οποίους έχει συνθέσει ο ποιητής, και οι κανό-
νες δηλώνονται με τον αύξ. αρ. τους στις σσ. 000-000. Η βιβλιογραφία για κάθε ποιητή είναι ενδεικτική. Διευκρινίζεται
επίσης ότι η βιβλιογραφία περιορίζεται μόνο σε όσες βιβλιογραφικές ενδείξεις αναφέρονται στο ποιητικό έργο και δη στο
υμνογραφικό έργο των ποιητών κανόνων. Όλη την μέχρι το 1978 βιβλιογραφία για τους ποιητές βλ. συγκεντρωμένη στο
Szöverffy. Δεν σημειώθηκαν οι αναφορές στο ODB.
321
Β΄. ΟΙ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ ΚΑΝΟΝΕΣ ΚΑΤΑ ΠΟΙΗΤΗ
Αγιοπολίτης1
ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ:
297, 300;
Αμφιβόλου πατρότητος
ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ:
1 (Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού), 19 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου ή Ιωσήφ <Στου-
δίτου>), 20 (Γερμανού ή Ιωάννου <Δαμασκηνού> ή Ιωσήφ <Στουδίτου> ή Θεοφά-
νους Γραπτού), 22 (Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 57 (Ιωσήφ
Στουδίτου ή Κλήμεντος, 74 (Ιωάννου Δαμασκηνού ή Ιωσήφ <Στουδίτου>), 80 (Γερ-
μανού ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 86 (Ιωσήφ υμνογράφου ή Ιωσήφ Στουδίτου), 113
(Γεωργίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 130 (Γερμανού ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 131
(Ανδρέου Κρήτης ή Βασιλείου Παγουριώτου), 136 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου ή
Ιωάννου Δαμασκηνού), 139 (Ανδρέου Κρήτης ή Θεοφάνους Γραπτού), 156 (Αναστα-
σίου κυαίστορος του καμψάκου ή Κλήμεντος), 183 (Ιωάννου Δαμασκηνού ή Θεοδώ-
ρου Στουδίτου ή Θεοφάνους Γραπτού ή Στεφάνου Σαββαΐτου), 185 (Ιωάννου Δαμα-
σκηνού ή Θεοδώρου Στουδίτου ή Θεοφάνους Γραπτού ή Στεφάνου Σαββαΐτου), 199
(Γερμανού Α΄ ή Ανδρέου Κρήτης), 200 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου), 204 (Γερ-
μανού Α΄ ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 209 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου), 235 (Θε-
οφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου), 239 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου), 248 (Θεοφά-
νους Γραπτού ή Ιγνατίου), 263 (Γερμανού ή Θεοφάνους Γραπτού), 269 (Θεοφάνους
Γραπτού ή Ιγνατίου), 300 (Αγιοπολίτου ή Γερμανού), 314 (Ανδρέου τυφλού ή Γερ-
μανού), 329 (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιγνατίου), 335 (Ανδρέου Κρήτης ή Ιγνατίου),
353 (Ανδρέου Κρήτης ή Γερμανού ή Θεοδώρου Στουδίτου ή Ιγνατίου), 380 (Ανδρέ-
ου Κρήτης ή Γερμανού ή Θεοφάνους Γραπτού)
ΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Τριώδιο: 415 (Θεοδώρου Στουδίτου ή Μεθοδίου),
Πεντηκοστάριο: 481, τριώδιο (Θεοφάνους Γραπτού ή Ιωσήφ Στουδίτου),
Παρακλητική: 491 (Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 507 (Θεοδώρου Στουδίτου ή
Ιγνατίου), 532 (Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού), 555 (Ιγνατίου ή Κλήμεντος), 576
(Ανδρέου Κρήτης ή Ιγνατίου)
Αναστάσιος Κυαίστωρ, ο Καμψάκου2

ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
152, 156;
1 Περί του ποιητού (ή των ποιητών) με την προσωνυμία αυτή βλ.: Follieri, V1, 251. – Ch. Hannick, Hagiopolites, Lex. D.
Mittelalt. IV, 9 (1989), 1862-1863. – P. Jeffery, The Earliest Oktoechoi: The Role of Jerusalem and Palestine in the Beginning
of Modal Ordering, The Study of Medieval Chant, Paths and Bridges, East and West, In Honour of Kenneth Levy, ed. P. Jeffery,
Γούντμπριτζ 2002, 186. – R. Schlotterer, Hagiopolites, LTK2 IV (1960), 1321. – Szöverffy, II, 78. – Η Follieri, V1, 251 σημει-
ώνει στο λήμμα «Αγιοπολίτης» τα εξής ονόματα ποιητών: Ανδρέας Κρήτης, Γεώργιος Αγιοπολίτης, Ηλίας Ιεροσολύμων,
Ιωάννης μοναχός, Κοσμάς Αγιοπολίτης, Σέργιος Αγιοπολίτης, Στέφανος Αγιοπολίτης.
2 Περί του Αναστασίου κυαίστορος βλ.: Στ. Παπαδοπούλου, Αναστάσιος ο Τραυλός. Ή ο μελωδός. Ή ο Κυαίστωρ, ΘΗΕ
2 (1963), 587. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Αναστάσιος κυαίστωρ. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – AΗG ΙV, 781, n. 4,
848, .n. 1, VI, 447, n. 1. – Szöverffy, II, 308. – Beck, 695. – Émereau, EO 21 (1922), 264-265. – Follieri, V1, 251. – S. Pètridés,
άρθρο στο DHGE. – S. Pètridés, Le questeur Anastase le Begue, EO 12 (1909), 151 κ.ε. – S. Pètridés, Les deux mélodes du
mont d’ Anastase, ROC 6 (1901), 444-452. – Pitra, Analecta Sacra, I, 242-250. – Szöverffy, II, 51, 78.
322
Ανδρέας Κρήτης1
1;, 17, 18, 22;, 23, 33, 129, 131;, 135, 139, 140;, 155, 167, 169, 181, 186, 193, 195,
199;, 200;, 202, 210, 211, 216, 252, 277, 288, 314;, 319, 335;, 339, 353;, 369, 373,
380;, 391
Τριώδιο: 397, 407, 413, 437, 445, 447, 448
Πεντηκοστάριο:
452, 460, 463, 471, 478
Παρακλητική: 576(;)
Άλλοι κανόνες: 588
Ανδρέας Πηρός ή Τυφλός2

314;
Αντώνιος Στουδίτης3
Τριώδιο: 406
Ανωνύμως
9, 12, 24, 31, 43, 46, 47, 48, 64, 66, 71, 78, 79, 85, 91, 92, 95, 98, 100, 102, 121,
122, 123, 124, 133, 135, 140, 145, 160, 164, 168, 170, 172, 175, 177, 180, 187, 189,
197, 198, 205, 206, 210, 214, 217, 220, 228, 237, 242, 243, 262, 279, 285, 295,
302, 303, 321, 322, 326, 341, 346, 360, 378, 381, 385, 387.
Τριώδιο: 405, 421, 431, 432, 438, 441, 446
Πεντηκοστάριο: 452
Παρακλητική: 484, 489, 495, 497, 498, 505, 511, 512, 514, 517, 524, 525, 527,
528, 530, 533, 536, 537, 538, 541, 542, 551, 554, 557, 560, 563, 569, 571, 573,
580, 581, 582, 584
1 Περί του ποιητικού έργου του Ανδρέου Κρήτης βλ.: Ευστρατιάδης, Ανδρέας ο Κρήτης. – Πρώην Λεοντοπόλεως Σ.
Ευστρατιάδου, Ανδρέας ο Κρήτης, ο Ιεροσολυμίτης. Ποιηταί και υμνογράφοι της ορθοδόξου Εκκλησίας, Α΄, εν Ιε-
ροσολύμοις 1940. – Θ. Ζήση, Ανδρέας Κρήτης, Ιεροσολυμίτης (660-740). Περί της ζωής και του έργου του, Επιστημονική
Επετηρίς Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 4 (1995),
7-19. – Θ. Ξύδη, Ανδρέας ο Κρήτης, ο πρώτος κανονογράφος, Αθήναι 1949. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – Τρε-
μπέλας, Εκλογή, 153-161. – Π. Τσορμπατζόγλου, Ο Ανδρέας Κρήτης (660-740) και ο πιθανός χρόνος συγγραφής του
Μεγάλου κανόνος, Βυζαντινά 24 (2004), 7-42. – Ν. Τωμαδάκη, Ανδρέας ο Κρήτης, ΘΗΕ 2 (1963), 674-693. – Τωμα-
δάκης, Εισαγωγή, 182-210. – Christ- Paranikas AG, 97-98, 147-161. – Émereau, EO 21 (1922), 267-271. – Follieri, V1,
251. – Hannick-Plank-Lutzka, I, XLII-XLIII. – Krumbacher-Σωτηριάδης, Ι, 673-674. – E. Marin, Andrè de Crète, DTC
1182-1184. – Momina, 52. – L. Petit, Andrè de Crète, DACL, I, 2034-2041. – P. Pourrat, La spiritualité chrétienne, I, Paris
1918, 478-479. – H. Rarhner, Andreas von Kreta, LTK 1 (1957), 516-517. – Schirò. – S. Vailhé, Andrè de Crète, DACL, I,
1659-1661. – S. Vailhé, Saint Andrè de Crète, EO 5 (1906), 378 κ.ε. – E. Wellesz, Andreas von Kreta, Musik in Geschichte
und Gegenwart 1 (1951), 462-463. – E. Wellesz, The Poetical forms of Byzantine Hymnography, New Oxford History of
Music 2 (1954), 25-26. – Wellesz, 140, 204-226.
2 Περί Ανδρέου του Τυφλού βλ.: Ευστρατιάδης, Ανδρέας Τυφλός. – Παπαδόπουλος Γ., Συμβολαί, 139. – Παπαηλι-
οπούλου, Ταμείον, 332. – Christ-Paranikas AG, XLII. – Émereau, EO 21 (1922), 267. – Krumbacher-Σωτηριάδης, Ι, 672.
– Momina, 59. – S. Pètridés, Andrè l’ Aveugle, DHGE, I, 1637-1638. – Pitra, Hymnographie, XLIII. – Szöverffy, II, 308.
3 Περί του ποιητού βλ.: Aθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Αντώνιος Στουδίτης καί τινα Σύμμικτα, ΝΣ 2 (1905) 807-815.
– Beck, 584. – Momina, 73. – Szöverffy, II, 252.
323
Αριστόβουλος1
Τριώδιο: 439
Αρσένιος2
190, 289, 304
Βασίλειος (Παγουριώτης;)3
52, 110, 131;, 134, 182
Παρακλητική: 502
Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως4

1;, 3, 4, 6, 16, 20;, 22;, 25, 36, 41, 42, 48, 50, 51, 60, 68, 80;, 84, 103, 105, 130;,
158, 176, 178, 184, 199, 204;, 226, 231, 232, 236, 244, 247, 251, 263;, 281, 294,
300;, 314;, 320, 343, 349, 350, 353, 357, 363, 365, 380;, 388
Τριώδιο: 414
Γεώργιος5
14, 15, 21, 30, 34, 39, 49, 51, 52, 53, 55, 56, 58, 67, 111, 112, 113;, 114, 116, 141,
143, 146, 154, 166, 174, 188, 192, 194, 212, 224, 234, 250, 256, 257, 266, 272, 274,
293, 299, 306, 307, 316, 318, 325, 327, 328, 332, 338, 340, 351, 359, 361, 364,
368, 379, 390, 394
Παρακλητική: 488, 562, 577, 558
1 Περί του ποιητού βλ.: Ευτ. Τωμαδάκη, Ο ποιητής του κανόνος της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας (Πέμπτη της ε΄
εβδομάδος των Νηστειών), ΕΕΒΣ 49 (1994-1998), 237-239. – Ευτ. Τωμαδάκη, Μνεία περί του υμνογράφου Αριστοβού-
λου, Αθηνά 83 (2002-2005), 288.
2 Περί των ποιητών με το όνομα Αρσένιος βλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – AHG V, 543-544. – Follieri, Αρδό-
μιος, 329-344, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. – Szöverffy, II, 60
3 Περί του ποιητού (ή των ποιητών) με το όνομα Βασίλειος βλ.: Παπαδόπουλος Γ, Συμβολαί, 257. – Παπαηλιοπού-
λου, Ταμείον, 332. – Beck, 607. – Bouvy, 558. – Émereau, EO 21 (1922), 278-279. – Momina, 77. – Pitra, Analecta Sacra, I,
XLIII. –Szöverffy, II, 308.
4 Περί του ποιητού βλ.: Θ. Δετοράκη, Αθησαύριστες λέξεις από τα έργα του πατριάρχου Γερμανού Α΄, Lexicographica
byzantina… herausgegeben von W. Hörandner und E. Trapp, Byzantina Vindobonensia XX, Βιέννη 1991. – Θ. Ξύδη,
Ο υμνογράφος Γερμανός ο ομολογητής, Βυζαντινή υμνογραφία, Αθήνα 1978, 115-127. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον,
332. – Émereau, EO 22 (1923), 428-430. – Follieri, V1, 259-260. – Hannick-Plank-Lutzka, I, XLIII-XLIV. – L. Lamza,
Patriarch Germanos I. von Konstantinopel, Würzburg 1975. – Momina, 63. – A. Nikiforova, Неизвестное гимнографическое
наследие константинопольского патриарха Германа (†до 741), Вестник ПСТГУ. Филология. В. 4:26 (2011). – Szöverffy,
II, 309.
5 Περί των ποιητών με το όνομα Γεώργιος βλ.: Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 431, σημ. 1, 433-434, όπου και όλη η
σχετική βιβλιογραφία. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – R. Krivko, Byzantine hymnographer Georgios in the light of
Slavic data, Сборник в чест на 65-годишната на проф. дфн. Георги Попов, Σόφια 2010, 167–189. – Szöverffy, II, 309.
324
Γρηγόριος1
72, 73, 127, 313, 323
Ευθύμιος2
87, 354
Ηλίας Β΄, πατρ. Ιεροσολύμων3

324, 336;
Θέκλα μοναχή4
Θεοδόσιος Καλοκυρός5
Άλλοι κανόνες: 586
Θεόδωρος Στουδίτης6
183;, 185;, 222, 229, 353;
Τριώδιο: 399, 400, 403, 408, 411, 415;, 417, 424, 426, 429, 434, 442, 449, 451
Πεντηκοστάριο: 453, 455, 456, 458, 459, 461, 464, 469, 473, 476, 480
Παρακλητική: 507;
Θεοφάνης Γραπτός7
8, 19;, 20;, 61, 69, 88, 97, 118, 120, 136;, 137, 139;, 148, 183;, 185;, 200;, 209;, 219,
225;, 227, 230, 235;, 239;, 241;, 247, 248;, 249, 260, 263;, 269;, 284, 290, 296,
329;, 343, 355;, 374, 376;, 380;, 382
1 Περί του ποιητού (ή των ποιητών) με το όνομα αυτό βλ.: Στ. Παπαδοπούλου, Γρηγόριος Σιναΐτης, ΘΗΕ 4 (1964),
703-707. – Παπαηλιοπούλου, Παύλος ο Νέος, 68. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – AΗG ΙΙΙ, 632, Χ, 496-407. –
Darrouzès, 76-78. – Émereau, EO 22 (1923), 431. – Follieri, V1, 263. – Follieri RÉB, 127-129. – Szöverffy, II, 309.
2 Ουδέν είναι γνωστό περί του ποιητού (βλ. όσα σημειώνονται στα AΗG ΧΙ, 620-621. Πρβλ. Παπαηλιοπούλου, Τα-
μείον, 332. – Szöverffy, II, 80).
3 Περί Ηλία Β΄, πατρ. Ιεροσολύμων βλ.: Ευστρατιάδης, Ηλίας Β΄. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 332. – Beck, 517. –
Émereau, EO 22 (1923), 420. – Follieri, V1, 266. – Momina, 61. – Szöverffy, II, 309.
4 Περί της Θέκλης βλ.: Beck, 603. – E. Catafygiotou-Topping, Theckla the Nun: In Praise of Woman, Greek Orthodox
Theological Review 25 (1980), 353-370. – Émereau, EO 24 (1925), 176. – Follieri, V1, 266. – Szöverffy, II, 44, 184.
5 Περί του ποιητού βλ.: Follieri, Il calendario, 105-107. – Szöverffy, II, 310.
6 Περί Θεοδώρου Στουδίτου βλ. Σ. Ευστρατιάδου, Θεόδωρος ο Στουδίτης, Ρωμανός ο Μελωδός 1 (1932-1933), 372-
410. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Π. Xρήστου, Θεόδωρος Στουδίτης, ΘΗΕ 6 (1965), 210-216. – E. Amann, Théodore
le Studite, DTC 15 (1946), 287-298. – Émereau, EO 24 (1925), 177-178. – Follieri, V1, 267-269. – P. Henry, Theodore of
Studios, Byzantine Churchman. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο του Γέηλ 1968. – Krumbacher-Σωτηριάδης, ΙΙ, 564.
– Momina, 64. – A. Schneider, Der Heil. Theodor non Studion, Sein Leben und Werken, Münster 1900. – Szöverffy, II, 310. – G.
Wolfram, Der Beitrag des Theodoros Studites zur byzantinischen Hymnographie, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik
53 (2003), 117-125.
7 Περί του ποιητού βλ.: Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός. – Ζερβουδάκη. – Θ. Ξύδη, Ο υμνογράφος Θεοφάνης
ο Γραπτός, Νέα Εστία 59 (19565), 155-160. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Ν. Τωμαδάκη, Θεοφάνης ο ομολογη-
τής, ΘΗΕ 6 (1965), 205-206. – Beck, 516-517. – Christ- Paranikas AG, 236-242. – Émereau, EO 24 (1925), 179-182. – H.
Engberding, άρθρο στο LTK 210 (1965), 84. – Follieri, V1, 269-271. – E. Follieri, Santi Persiani nell’ innografia bizantina,
Atti del convegno sul tema: La Persia e il mondo grecoromano, Accademia Nazionale dei lincei, Problemi, Attuali di scienza e di
cultura, Quad. 76, Ρώμη 1966, 234-236. – Hannick-Plank-Lutzka, I, XLII. – Krumbacher-Σωτηριάδης, Ι, 546. – J. B. Pitra,
Analecta Sacra, I, 408-410. – P. Plank, Der hymnographische Beitrag des Theophanes Graptos zur Geschichte seiner eigenem
Familie, Ostkirchliche Studien 52 (2003), 316-330. – Szöverffy, II, 310.
Για τους πρoσγραφομένους στον Θεοφάνη κανόνες των μηναίων βλ.: Ζερβουδάκη, 129-130. – C. Giannelli, L’ ultimo
ellenismo nell’ Italia Meridionale, Scripta Minora di Ciro Giannelli, Studi Bizantini e Neoellenici 10 (1963), 313, n. 7. –
Momina, 79 (γίνεται απαρίθμηση των κανόνων των ακινήτων εορτών με 9 ωδές του Θεοφάνους).
325
Τριώδιο: 398
Πεντηκοστάριο: 481;
Θεοφάνης Σικελός1
2, 99, 171, 218, 312, 325;, 392;
Ιγνάτιος (24)2
19;, 90, 94, 136;, 157, 179, 200;, 209;, 233, 235, 239;, 240, 245, 248;, 329, 333,
335;, 353;
Παρακλητική: 491;, 496, 503, 507;, 508, 519, 532;, 547, 555;, 567, 576;
Ιωάννης Δαμασκηνός (22)3

20;, 22;, 45, 74;, 80;, 113;, 130;, 136;, 183;, 185;, 204;, 213, 330
Παρακλητική: 483, 491;, 499, 509, 526, 532;, 539, 552, 553, 561, 572
Ιώβ μοναχός (Ιασίτης ή Μελίας) (1)4

1 Περί του ποιητού βλ.: Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Θεοφάνης Σικελός, ΒΖ 9 (1900), 370-378. – Ζερβουδάκη,
Θεοφάνης ο Σικελός. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – AΗG Ι, 430, n. 1. – Beck, 602. – Émereau, EO 24 (1925), 182-
183. – Follieri, V1, 269. – Lancia di Brolo, I, 43. – S. Pétridès, Les Mélodes Cyriaque et Theophane le Sicilien, EO 4 (1901),
284-287. – Szöverffy II, 31, 43, 82, 188. – Thearvič.
2 Περί του ποιητού (ή των ποιητών) με το όνομα Ιγνάτιος βλ.: Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ιγνάτιος. – Παπαηλιοπού-
λου, Ταμείον, 333. – Beck, 60, 492, 499. – Émereau, EO 22 (1923), 433. – Follieri, V1, 272. – R. Janin, άρθρο στο DTC
VII2, 713-722. – Szöverffy, II, 310. – W. Wolska-Conus, De quibusdam Ignatiis, Travaux et Memoires du Centre de Recherche d’
Histoire et Civilisation Byzantines 4 (1970), 329-360.
3 Περί Ιωάννου του Δαμασκηνού βλ.: Βλ. Αναγνωστοπούλου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Ορθοδοξία 32 (1957), 67-76,
485-494. – Π. Γεωργίου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΘΗΕ 6 (1965), 1231-1232. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333 (όπου ση-
μειώνονται οι κανόνες που αποδίδονται σε ποιητές με το όνομα Ιωάννης ή Ιωάννης μοναχός). – Χ. Θεοδωρίδη, Στίχοι
και λήμματα από τους κανόνες των ποιητών Ιωάννου του Δαμασκηνού και Κοσμά Ιεροσολύμων στο Λεξικό του Ζωνα-
ρά, Όσο κρατάει η ανάγνωση... μια έκδοση αφιερωμένη στη μνήμη της Αντωνίας Κατσιαντώνη-Πίστα, Θεσ/νίκη 2005,
535-547. – Ν. Τωμαδάκης, Εισαγωγή, Β΄, Αθήναι 19653, 210-216. – Π. Χρήστου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ΘΗΕ 6 (1965),
1218-1231. – AHG ΧΙΙΙ, 371-372. – C. Chevalier, La mariologie de S. Jean Damascéne, Ρώμη 1936. – Christ- Paranikas AG,
117-121, 205-236. – Émereau, EO 22 (1923), 434-439, 23 (1924), 196-197. – Follieri, V1, 273-274, 276-277. – F. Gahbauer,
Der Osterkanon des Johannes von Damaskos: Text, Übersetzung und Kommentar, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des
Benediktinerordens 106, 1995, 133-174. – Hannick-Plank-Lutzka, I, XLIV-XLV. – J. M. Hoeck, Johannes von Damaskus,
LTK V, 1023-1026. – J. Hussey, The authorship of the six hymni attributed to St. John of Damaskus, Journal of Theological
Studies 47 (1946), 200-203. – J. Hussey, The canons of John Mauropous, Journal of Romanic Studies 37 (1947), 70-74. –
Krumbacher-Σωτηριάδης, Ι, 647 κ.ε. – H. Leclercq, Jean Damascéne, άρθρο στο DACL. – Al. Pokhilko, The contemplation of
Christ and Salvation in the liturgical Canons of St John Damascene, Durham theses, Durham University 2004, (ανέκδοτη διδα-
κτορική διατριβή: Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/1757/). – Rocchi, In Paracleticam Deiparae. – Szövérffy,
ΙΙ, 310. – E. Wellesz, The Poetical forms of Byzantine Hymnography, New Oxford History of Music 2 (1954), 26-28. – S.
Winkley, The Canons of John of Damascus to the Theotokos. D. Phil thesis, Oxford University, 1973.
4 Περί του ποιητού βλ.: Beck, 518, 677. – Λ. Βρανούση, Χρονικά της Μεσαιωνικής και Τουρκοκρατούμενης Ηπεί-
ρου, Ιωάννινα 1962, 49-54. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Émereau, EO 23 (1924), 200. – Follieri, V1, 278-279. – V.
Laurent, Ιώβ Ιασίτης, dit aussi Mélias, Catholicisme 6 (1965), 909. – Pitra, Analecta Sacra, I, 425-431. – M. Petta, Inni inediti
di Job Monaco, BBGG n.s. 19 (1965), 81-91. – S. Pétridès, Le moine Job, EO 15 (1912), 40-48. – Szöverffy II, 21, 62.
326
Ιωσήφ Στουδίτης1
19;, 20;, 57;, 74;, 86;, 161, 241;
Τριώδιο: 395, 404, 410, 419, 420, 423, 430, 435, 443
Πεντηκοστάριο: 454, 457, 466, 468, 472, 475, 479, 481;
Παρακλητική: 575;
Ιωσήφ υμνογράφος2
5, 10, 11, 13, 26, 27, 28, 29, 35, 37, 38, 40, 44, 54, 59, 62, 63, 64, 70, 75, 76, 77,
83, 86;, 93, 96, 104, 106, 107, 108, 115, 117, 128, 138, 142, 144, 147, 150, 151, 153,
159, 162, 163, 165, 173, 191, 196, 201, 203, 207, 215, 221, 223, 238, 246, 253, 259,
261, 264, 267, 270, 271, 273, 275, 276, 280, 283, 287, 291, 298, 301, 308, 309, 315,
331, 334, 337, 342, 345, 347, 348, 358, 362, 366, 367, 370, 371, 375, 377, 383, 384,
386, 389, 393
Τριώδιο: 401, 412, 416, 425, 427, 433, 444, 450
Πεντηκοστάριο: 462, 470, 474, 475, 477, 479, 481
Παρακλητική: 485, 486, 487, 490, 492, 494, 501, 506, 510, 513, 518, 520, 521,
523, 529, 543, 544, 546, 548, 556, 565, 566, 574
Κλήμης3
7, 57;, 65, 109, 119, 156, 254, 258, 265, 286, 311, 317, 356, 372
Τριώδιο: 409, 418, 422, 428, 436, 440
Παρακλητική: 515, 545, 550, 555;, 564, 570, 583, 587, 589, 590, 591, 592, 593,
594, 595,
1 Περί του ποιητού βλ.: Ευστρατιάδης, Ιωσήφ ο Στουδίτης. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Beck, 505-506.
– Émereau, EO 23 (1924), 282-283. – Follieri, V1, 272. – R. Janin, Ιωσήφ, αρχιεπίσκοπος Θεσ/κης, ΘΗΕ 7 (1965), 111-
113. – Krumbacher-Σωτηριάδης, ΙΙ, 564. – Momina, 65. – J. Pargoire, Oeuvres de Saint Joseph De Thessalonique, EO 9
(1906), 278-282, 351-356, 10 (1907), 207-210. – Szöverffy, II, 311. – D. Stiernon, Joseph Soudite (Saint) archevêque de
Thessalonique, 760/2-832, DS 8 (1974), 1405-1408.
2 Για τον πολυγραφότατο υμνογράφο βλ.: Τωμαδάκης, όπου και η μέχρι τότε βιβλιογραφία. Μετά το 1971 ενδεικτι-
κώς σημειώνουμε: Δ. Μούσουρα, Ρυθμοτονικαί τάσεις εις τας ακροστιχίδας Ιωσήφ του υμνογράφου, Αθηνά 83 (1997-1999),
239-256. – Θ. Κολλυροπούλου, Η λαμπρή υμνογραφική παράδοση της Κ. Ιταλίας και Σικελίας-Προκόπιος Κρυπτοφέρρης:
ένας ελάχιστα γνωστός υμνογράφος, Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου με θέμα Αχαΐα και Νότιος Ιταλία. Αρχαιότητα:
Επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις. Μεσαίωνας: Για ένα Δυτικό Βυζάντιο. Νεότερα χρόνια: Εμπορεύματα, άνθρω-
ποι και ιδέες, Εταιρεία Επιστήμης και Πολιτισμού και Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, 6-9 Ιουλίου 2006, Αθήνα
2011, 228-231. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Ν. Τωμαδάκη, Η γλώσσα Ιωσήφ του υμνογράφου, ΕΕΦΣΠΑ 23 (1972-
1973), 22-42. – M. Alexiou, The Lament of the Virgin in Byzantine Literature, Byzantine and Modern Greek Studies 1 (1975),
111-118. – A. Αrmati, Giuseppe innografo negli AHG, Δίπτυχα 4 (1986-1987), 141-148. – E. Follieri, Problemi di agiografia
bizantina: di contributo dell’ innografia allo studio dei testi agiografici in prosa, BBGG 31 (1977), 3-14. – R. Hillier, Joseph
the Hymnographer and Mary the Gate, Journal of Theological Studies 36 (1985), 311-320. – Momina, 7, *67-81. – Szöverffy, II,
311. – D. Stiernon, La vie et l’ œuvre de S. Joseph l’ hymnographe, A propos d’ une publication récente, RÉB 31 (1973), 243-
266. – D. Stiernon, Joseph l’ hymnographe (Saint), hieromoine byzantin (+886), DS 8 (1974), 1349-1354. – N. B. Tomadakis,
La lingua di Giuseppe innografo (poeta grecopalermitano), Byzantinοsicula II, Miscelena di scritti in memoria di G. Rossi Taibi,
Quaderni dell’ Istituto Sicil. di Studi Byzantini e Neoellenici 8, Palermo 1975, 497-506.
3 Περί του ποιητού βλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Kazhdan, όπου και σχετική βιβλιογραφία. – Θ. Κολλυρο-
πούλου, Ο υμνογράφος Κλήμης και το ποιητικό του έργο, Ζ΄ Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, Κομοτη-
νή 20-23 Σεπτ. 2007, Κομοτηνή 2011, 156. – Magri, Clemente innografo. – M. Arco Magri, Un canone inedito di Teodoro Studita
nel Cod. Messanensis GR. 153, Umanita e Storia: scritti in onore di Adelchi Attisani, Giannini, Nάπολη 1971. – Szöverffy, II, 311.
327
Κυπριανός μοναχός1
81, 125
Λεόντιος Κρυπτοφέρρης2
126
Μακάριος3
101
Μάρκος Ευγενικός4
89
Μεθόδιος, πατρ. Κών/λεως5

82, 149, 292, 255
Τριώδιο: 415;
Μητροφάνης6
208
Νικήτας7
132
Νικηφόρος8
1 Περί του Κυπριανού βλ.: Ευστρατιάδης, Κυπριανός. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Beck, 516. – Émereau, EO
23 (1924), 23. – Follieri, V1, 289. – Ε. Follieri, Santi Cretesi nell’ innografia Bizantina, Πεπραγμένα του Β΄ Διεθνούς Κρη-
τολογικού Συνεδρίου, 1968, 276. – M. Cappelli Arata, Some notes on Cyprian the Hymnographer, Studies in Easter Chant 5
(1990), 123-136. – Momina, 77. – G. Schirò, Lineamenti storici sulla genesi e lo sviluppo del Syntomon Cipriano il Melodo,
BBGG 3 (1949), 132-152, 195-217. – Szöverffy, II, 311.
2 Για τον Λεόντιο Κρυπτοφέρρης βλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Szöverffy II, 131.
3 Βλ. AΗG ΙΙΙ, 611, όπου γίνεται λόγος περί των δυσκολιών ταυτίσεως του ποιητού. Πρβλ. Szöverffy, II, 311.
4 Περί του ποιητού βλ.: Εβ. Μίνεβα, Το υμνογραφικό έργο του Μάρκου Ευγενικού, Αθήνα 2004. – Παπαηλιοπού-
λου, Ταμείον, 333. – Follieri, V1, 293. – Szöverffy, II, 312.
5 Περί του ποιητού βλ.: Ι. Παναγιωτόπουλου, Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μεθόδιος Α΄, ο ομολογητής (843-847) και
το έργο του, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2001. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 333. – Beck, 496-498. – Christ-
Paranikas AG, LI, 99. – Émereau, EO 23 (1924), 410. – Follieri, V1, 293. – Momina, 82. – Szöverffy II, 40.
6 Περί του ποιητού βλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 334. – AΗG V, 598. – Émereau, EO 23 (1924), 411. – Follieri, V1,
293-294. – Szöverffy, II, 312.
7 Περί του ποιητού βλ.: AΗG IV, 795. – Πρβλ. Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 334. και Szöverffy, II, 312.
8 Περί του ποιητού, ο οποίος ίσως ταυτίζεται με τον ομώνυμο διάκονο της Μεγάλης Εκκλησίας βλ.: Follieri, V1, 295.
328
Πέτρος Στουδίτης1
Τριώδιο: 396
Στέφανος Κρυπτοφέρρης2
268;
Στέφανος Σαββαΐτης3
183;, 185;, 268;
Τριώδιο: 402
Στέφανος Στουδίτης4
268;
Φιλόθεος Σιναΐτης5
32
Φώτιος, πατρ. Κων/λεως6

Παρακλητική: 493, 504, 522, 531, 534, 535, 549, 559, 568, 578, 579, 585
1 Περί του ποιητού βλ.: Μηλιαράς, 566-567. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 334. – Follieri, V1, 297. – Momina, 77. –
Pitra, Hymnographie, CLVI. – Szöverffy, II, 312.
2 Περί του ποιητού βλ.: Beck, 609. – Émereau, EO 24 (1925), 173. – Follieri, V1, 303. – E. Follieri, Santi occidentali nell’
innogragia greca, Atti del convegno internazionale sul tema: L’ Oriente Cristiano nella Storia della civiltà, 1964, 254. – Momina,
62. – G. Schirò, Stefano Italogreco, monaco innografo, BBGG 1 (1947), 39-50, 68-51, 155-178, 210-219. – Szöverffy, II, 312.
– O. Strunk, Essays on Music in the Byzantine World, Nέα Υόρκη 1977, 287.
3 Περί του ποιητού βλ.: Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης. – Μηλιαράς, 508. – Π. Νικολόπουλου, Στέφανος ο Σαβ-
βαΐτης, ΘΗΕ 11 (1967), 474-476. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 334. – M. F. Auzépy, De la Palestine à Constantinople (VIIIe-
IXe siècles): Étienne le Sabaïte et Jean Damascène, Travaux et mémoires du Centre de Recherche d’ Histoire et Civilisation Byzantines
12 (1994), 183-218. – Émereau, EO 24 (1925), 174. – Momina, 73. – Szöverffy, II, 312.
4 Περί του ποιητού βλ.: Émereau, EO 24 (1925), 174. – Follieri, V1, 303. – Szöverffy, II, 312.
5 Περί του ποιητού βλ.: Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 48, σημ. 48, 333. – Szöverffy, II, 313.
6 Περί του υμνογραφικού έργου του πατρ. Φωτίου βλ.: Κομίνης, Φώτιος. – Δ. Στρατηγόπουλου, Ο ιερός Φώτιος υμνο-
γράφος του αγίου Νικολάου, Αθήνα 2009, 8-9, σημ. 3, 4. – Christ- Paranikas AG, 99. – Émereau, EO 24 (1925), 168-169.
–Follieri, V1, 305. – Krumbacher-Σωτηριάδης, ΙΙ, 565. – Szöverffy, II, 313.
329
Γ΄. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τα χρονικά όρια κατά τα οποία γράφονται κανόνες με β΄ ωδή προκύπτουν από

τους ποιητές και είναι: μέσα ή τέλος του ζ΄ αι. μέχρι τον ιγ΄ αι.
Πρώτος χρονολογικά ποιητής είναι ο Ανδρέας ο Κρήτης και τελευταίος ο Ιώβ
Ιασίτης.
Σχηματικά για τους σημαντικότερους ποιητές και κατά χρονολογική προσέγ-
γιση:
Επομένως τον ζ΄ αι. χρονολογείται η σύνθεση των πρώτων κανόνων με β΄ ωδή,

ποιητές τους είναι οι μεγάλοι μελωδοί της πρώιμης περιόδου: Ιωάννης Δαμασκηνός,
Ανδρέας Κρήτης και Γερμανός Α΄. πατρ. Κών/λεως. Η ακμή των κανόνων με εννέα
ωδές τοποθετείται στον η΄ και θ΄ αι. ως προς τον αριθμό των ποιητών και στον θ΄ αι.
ως προς τον αριθμό των κανόνων με β΄ ωδή (λόγω των πολυγραφοτάτων Γεωργίου
και Ιωσήφ του υμνογράφου). Ακολούθως η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή είναι περι-
στασιακή και μπορεί να θεωρηθεί μεμονωμένο γεγονός (ι΄-ιβ΄ αι.). Τον ιγ΄ αι. μαρτυ-
ρείται μόνο ένας ποιητής, ο οποίος έχει συνθέσει έναν κανόνα με β΄ ωδή· πρόκειται
για τον Ιώβ Ιασίτη. Η σύνθεση κανόνος με β΄ ωδή από τον Μάρκο Ευγενικό περισσό-
330
τερο πρέπει να θεωρηθεί φιλολογική δημιουργία και δεν αποτυπώνει την λειτουργι-
κή χρήση του κανόνος.
Το γεγονός ότι οι περισσότεροι γνωστοί κανόνες του Ανδρέου Κρήτης και του
Γερμανού έχουν συντεθεί με εννέα ωδές μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι η σύνθεση
β΄ ωδής πρέπει να ήταν γενικευμένο χαρακτηριστικό για τους ποιητές αυτούς. Έχου-
με βάσιμες ενδείξεις ότι υπομονετική κι επισταμένη μελέτη χφφ. στο μέλλον θα φέ-
ρει σε φως β΄ ωδές για πολλούς ακόμη κανόνες και των δύο αυτών μεγάλων μελω-
δών, αφού αρκετοί από τους κανόνες τους, για τους οποίους δεν έχουμε βρει β΄ ωδή,
στερούνται ακρ. και έχουν διειρμικές ωδές.
Οι περίπου σύγχρονοι των Ανδρέου και Γερμανού μελωδοί, Κοσμάς και Ιωάν-
νης Δαμασκηνός, υιοθετούν διαφορετική τακτική ως προς την σύνθεση β΄ ωδής: ο μεν
Κοσμάς δεν έχει συνθέσει ούτε μία β΄ ωδή στους κανόνες του,1 ο δε Ιωάννης Δαμα-
σκηνός σε άλλους κανόνες του συνθέτει β΄ ωδή, σε άλλους όχι.2
Ειδικότερα για τους ποιητές των κανόνων με β΄ ωδή διαπιστώνουμε τα ακό-
λουθα:
α΄. Κανόνες αμφιβόλου πατρότητος: Οι περισσότεροι έχουν συντεθεί άνευ ακρ. ή φέ-
ρονται να έχουν μόνο β΄ ακρ.3 κι αυτό δημιουργεί για ορισμένους εξ αυτών την
υποψία ότι η β΄ ακρ. είναι μεταγενέστερη προσθήκη.
Οι ποιητές στους οποίους αποδίδονται οι κανόνες αμφιβόλου πατρότητος είναι:
Αγιοπολίτης, Αναστάσιος κυαίστωρ, Ανδρέας Κρήτης, Ανδρέας τυφλός, Αντώνιος
Στουδίτης, Βασίλειος, Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως, Γεώργιος, Θεόδωρος Στου-
δίτης, Θεοφάνης Γραπτός, Θεοφάνης Σικελός, Ιγνάτιος, Ιωάννης Δαμασκηνός, Ιω-
σήφ Στουδίτης, Ιωσήφ υμνογράφος, Κλήμης, Στέφανος Κρυπτοφέρρης, Στέφανος
Σαββαΐτης, Στέφανος Στουδίτης.
β΄. Οι περισσότεροι εκ των ανωνύμως παραδεδομένων κανόνων έχουν συντεθεί άνευ
ακρ. και αυτό δημιουργεί την αισιόδοξη υποψία ότι μπορεί να είναι έργα Ανδρέ-
ου Κρήτης, Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως, Ιγνατίου ή Ιωάννου Δαμασκηνού. Ευ-
ελπιστούμε ότι στο μέλλον η μελέτη χφφ. θα αποκαλύψει τους ποιητές των κανό-
νων αυτών, όπως συνέβη ήδη με αρκετούς κανόνες ανωνύμως εκδεδομένους στα
ΜΡ και στα AHG.4
γ΄. Έγινε φανερό από τους κανόνες οι οποίοι εξεδόθησαν στα AHG ότι ο Γεώργιος εί-
ναι από τους πλέον παραγωγικούς ποιητές κανόνων και ότι έχει συνθέσει αρκε-
τούς κανόνες με β΄ ωδή. Μετά τον εντοπισμό αρκετών ανέκδοτων κανόνων με β΄
ωδή του Γεωργίου θα συναριθμήσουμε τον Γεώργιο μεταξύ των κυριοτέρων ποι-
ητών κανόνων με εννέα ωδές.
δ΄. Όσον αφορά στον Ιωάννη Δαμασκηνό έχει υποστηριχθεί επανειλημμένως, ότι δεν
έχει συνθέσει ούτε έναν κανόνα με β΄ ωδή (όπως ακριβώς και ο Κοσμάς ο μελω-
δός). Την άποψη αυτή έχουν διατυπώσει:
– Ο Θεόδωρος Πρόδρομος: «ὅ τε πολύς Κοσμᾶς καὶ ὁ μέγας Ἰωάννης ὁ Δαμασκό-
θεν, οὐδαμοῦ τὸ παράπαν ἐν τοῖς ἑαυτοῖς κανόσι ᾠδῇ δευτέρᾳ ἐχρήσαντο, ἀλλ’
ἀπὸ τῆς πρώτης εἰς τὴν τρίτην εὐθὺς μεταβαίνουσι˙ καίτοι ἔστι που καὶ Δευ-
τέρα ᾠδὴ … καὶ χρῶνται τε ταύτῃ ἕτεροι τῶν μελωδῶν, τοῦτο δὲ τῶν ἀνδρῶν
ζεῦγος οὐμενοῦν, οὐδ’ ὁπωστιοῦν».5
1 Βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 126-128 και κατωτ.,

3 Πρόκειται για δύο κανόνες: 136 και 160.
4 Βλ. ανωτ., 000-000, όπου αναφέρεται ποιοι είναι οι κανόνες αυτοί.
5 H. Stevenson, Theodori Prodromi Commentarios in Carmina Sacra melodorum Cosmae Hierosolymitani et Joannis Damasceni,
Τοῦ Προδρόμου τοῦ φιλοσόφου κυροῦ Θεοδώρου ἐξήγησις εἰς τοὺς ἐν ταῖς ἱεραῖς δεσποτικαῖς ἑορταῖς ἐκτεθέντας
κανόνας παρὰ τῶν ἁγίων μελωδῶν Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ρώμη MDCCCLXXVIII, 8.
331
– Ο Νικόδημος Αγιορείτης επαναλαμβάνοντας την άποψη του Θεοδώρου Προ-

δρόμου περί β΄ ωδής υιοθετεί τα προαναφερθέντα περί Ιωάννου Δαμασκηνού.1
– Επίσης την ίδια άποψη εκφράζουν οι: Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,2 W. Weyh,3
Π. Τρεμπέλας4 και Θ. Δετοράκης.5
Ακόμη κι αν οι κανόνες, τους οποίους σημειώσαμε υπό το όνομα του Ιωάννη Δα-
μασκηνού, δεν είναι όλοι δικά του δημιουργήματα (κάτι πολύ πιθανό), οι κανό-
νες της Οκτωήχου είναι αρκετοί, για να μας δείξουν ότι ο Ιωάννης Δαμασκηνός
είναι ένας από τους ποιητές κανόνων με β΄ ωδή, την οποία μάλιστα χρησιμοποι-
εί συστηματικά. Όσον αφορά στους κανόνες του κύκλου των ακινήτων εορτών,
οι οποίοι αποδόθηκαν στον Ιωάννη Δαμασκηνό, οι επτά από τους εννέα παραδί-
δονται και επ’ ονόματι άλλων ποιητών, ενώ οι άλλοι δύο είναι οι μόνοι οι οποί-
οι έχουν συντεθεί με ακρ.
ε΄. Ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, ως ο πολυγραφότερος απ’ όλους τους ποιητές, είναι ο κυ-
ριότερος δημιουργός κανόνων με β΄ ωδή. Οι κανόνες του Ιωσήφ με β΄ ωδή έχουν
διατηρηθεί στα λειτουργικά βιβλία περισσότερο από τους κανόνες με β΄ ωδή άλ-
λων ποιητών χάρη στη γνωστή διάταξη του Τυπικού, η οποία δίνει το προβάδι-
σμα στους κανόνες του Ιωσήφ.6
ς΄. Τα σχετιζόμενα με τον ποιητή (ή τους ποιητές), ο οποίος χρησιμοποιεί την γενική
του ονόματός του, ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ, στις β΄ ακρ. των κανόνων, όπως φάνηκε, απ’
όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως στην ενότητα περί ασυμφωνίας α΄ και β΄ ακρ.
των κανόνων,7 είναι ένα θέμα το οποίο χρειάζεται επισταμένη μελέτη, δεδομένου
ότι μέχρι σήμερα ελάχιστα είναι γνωστά επ’ αυτού.8
ζ΄. Ο πατρ. Φώτιος έχει συνθέσει κατ’ ήχον κανόνες προς τον άγ. Νικόλαο εκ των
οποίων ο κανών του δ΄ ήχου έχει συντεθεί με β΄ ωδή. Επίσης έχει συνθέσει κατ’
ήχον κανόνες προς τιμήν του αποστ. Ιωάννου του Θεολόγου, εκ των οποίων έχουν
εντοπισθεί επτά (και οι επτά έχουν συντεθεί με β΄ ωδή). Θεωρώ ότι δεν υπάρχει
λόγος να αμφισβητήσουμε την μαρτυρία των κωδ., οι οποίοι αποδίδουν τους κα-
νόνες στον Φώτιο, εξ άλλου η απόδοση των κανόνων γίνεται στην διδασκαλία, η
οποία θεωρείται αξιόπιστη σε σχέση με τις σημειώσεις στις ώες. Ομοίως β΄ ωδή
έχουν δύο εκ των κατ’ ήχον κανόνων που συνέθεσε ο ποιητής προς τιμήν της Θε-
οτόκου. Απ’ όλα αυτά συμπεραίνουμε ότι στο περιορισμένο σε έκταση9 υμνογρα-
φικό έργο του πατρ. Φωτίου η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή είναι χαρακτηριστι-
κό γνώρισμα.10
η΄. Ο Κοσμάς ο μελωδός, από τους πρώτους ποιητές κανόνων στον οποίο άνευ εν-
δοιασμού ο Θ. Δετοράκης απέδωσε την πατρότητα του συγκεκριμένου ποιητικού
είδους,11 δεν έχει συνθέσει κανόνες με β΄ ωδή. Η εκφραζόμενη υπό του G. Schirò12
αντίθετη άποψη προφανώς οφείλεται σε λάθος. Ομοίως εκ λάθους έχουν αποδο-
1 Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος χαρίτων, 35. – Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, κα΄ (βλ. και ανωτ., 00).
3 Weyh, 66. Βλ. και ανωτ., σ.
4 Τρεμπέλας, Εκλογή, 301.
6 Βλ. ανωτ.,
7 Βλ. ανωτ.,
8 Πρβλ. Θ. Κολλυροπούλου, Ο υμνογράφος Κλήμης και το ποιητικό του έργο, Ζ΄ Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλά-
δος και Κύπρου, Κομοτηνή 20-23 Σεπτ. 2007, Κομοτηνή 2011, 156.
9 Βάσει όσων είναι προς το παρόν γνωστά για την υμνογραφική παραγωγή του πολυγραφοτάτου πατρ.
10 Εκτός της συνθέσεως β΄ ωδής στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της υμνογραφικής παραγωγής του Φωτίου θα προ-
σθέταμε την σύνθεση κατ’ ήχον κανόνων και την συστηματική χρήση της ακρ.
11 Βλ.: Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 75. – Δετοράκης, Ποίηση, 71.
12 Βλ. Schirò, 133.
332
θεί στον μελωδό ειρμ. β΄ ωδής1 και β΄ ωδές συντεθείσες εκ των υστέρων.2
Ανακεφαλαιώνοντας τα ανωτ. καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα:

Η σύνθεση β΄ ωδής συνδέεται με τα πρώτα βήματα του κανόνος ως ποιητι-
κού είδους, όπως φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό κανόνων, οι οποίοι έχουν συντε-
θεί άνευ ακρ. (δεδομένου ότι η σύνθεση κανόνων άνευ ακρ. ομοίως ανάγεται χρονικά
στην πρώτη περίοδο παραγωγής κανόνων). Επίσης οι Ιωάννης Δαμασκηνός και Κο-
σμάς ο μελωδός αποτελούν το μεταβατικό στάδιο τρόπον τινά μεταξύ της πρώιμης
εποχής του κανόνος και της εποχής «ακμής» του είδους (την οποία εποχή θα την το-
ποθετήσουμε κυρίως στον θ΄ αι.).
Η ύπαρξη ή όχι της β΄ ωδής πρέπει να συνδεθεί με όλα τα άλλα χαρακτηριστι-
κά που διαφοροποιούν τους κανόνες της πρώιμης περιόδου απ’ αυτούς της περιό-
δου της ακμής του είδους:
Χαρακτηριστικά των κανόνων

της πρώιμης περιόδου της περιόδου της ακμής
έλλειψη ακρ. σύνθεση ακρ. (και δ. ακρ.)
ύπαρξη τριαδ. και θεοτ. διατήρηση μόνο του θεοτ.
σύνθεση πολυειρμικών ωδών σύνθεση μονοειρμικών ωδών (υπαγορεύε-
ται από την ακρ.)
κανόνες «κοινοί» για όλες τις εορτές κανόνες για κάθε εορτή ξεχωριστά
της ίδιας μέρας
σύνθεση πολλών τροπ. κατ’ ωδήν σύνθεση ωδών με περιορισμένο αριθμό
τροπ. (3 ή 4)
κανόνες με εννέα ωδές κανόνες με οκτώ ωδές.
Ο Κοσμάς ο μελωδός δεν συνθέτει καθόλου κανόνες με β΄ ωδή, ο Ιωάννης ο Δα-

μασκηνός3 ανήκει στους ποιητές εκείνους, οι οποίοι άλλοτε συνθέτουν κανόνες με
οκτώ και άλλοτε με εννέα ωδές (όπως επίσης συνθέτει κανόνες άλλοτε με ακρ. κι
άλλοτε όχι).4
Η σύνθεση β΄ ωδής συνδέεται με την γένεση και την πρώιμη περίοδο του κανό-
νος και ότι η έκπτωση της β΄ ωδής από τους συντεθέντες με εννέα ωδές κανόνες είναι
φαινόμενο σχεδόν σύγχρονο με την αρχή του νέου ποιητικού είδους, αφού οι συνθέ-
τοντες β΄ ωδές Ανδρέας και Ιωάννης και ο μη συνθέσας Κοσμάς είναι περίπου σύγ-
χρονοι. Είναι φανερό ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα η τάση παραλείψεως της β΄
ωδής δεν είναι αποδεκτή από όλους τους ποιητές.5
Επίσης για μεγάλο χρονικό διάστημα –κι ενώ έχει αρχίσει η έκπτωση των β΄
ωδών και η σύνθεση κανόνων άνευ β΄ ωδής εξ αρχής– εξακολουθούν να συντίθενται
κανόνες με εννέα ωδές. Αυτό φαίνεται και από το ότι πολλοί ποιητές συνθέτουν κα-
νόνες και με β΄ ωδή και δίχως β΄ ωδή (π.χ. ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, ο Γεώργιος).
Η παρουσία κανόνων με β΄ ωδή στο ποιητικό έργο ορισμένων ποιητών είναι ση-
1 Βλ. Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός, 126-127. – Κολλυροπούλου, Ἴδετε, ἴδετε, 67-76.

2 Βλ. ανωτ.,
3 Διατηρούνται πάντοτε οι επιφυλάξεις για την πατρότητα των κανόνων του Ιωάννου.
4 Ίσως η σύνθεση β΄ ωδής και η ύπαρξη ακρ. στους κανόνες να αποδειχθούν στοιχεία που θα βοηθήσουν στην απόδο-
ση των κανόνων στους ομώνυμους ποιητές.
5 Μην ξεχνούμε ότι ο Ευστάθιος Θεσ/κης θεωρεί την έκπτωση της β΄ ωδής ασυγχώρητο νεωτερισμό που επέφερε κα-
κοποίηση των κειμένων (βλ. ανωτ., ).
333
μαντικό χαρακτηριστικό της τεχνικής τους, κυρίως αν την συνδέσουμε με το περι-

ορισμένο σε έκταση (σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα) έργο των ποιητών αυ-
τών. Πρόκειται για τους εξής ποιητές: Αρσένιος, Αντώνιος, Βασίλειος, Γρηγόριος, Ευ-
θύμιος, Ηλίας Σικελιώτης, Θέκλα μοναχή, Θεοφάνης Σικελός, Ιώβ μοναχός, Κυπρια-
νός μοναχός, Λεόντιος, Μακάριος, Μεθόδιος, Μητροφάνης, Νικήτας, Νικηφόρος, Πέ-
τρος, Φιλόθεος.
Όσον αφορά την κατ’ ήχον σύνθεση των κανόνων με β΄ ωδή από τους ποιητές
οδηγούμαστε στα εξής συμπεράσματα:
α΄. Ελάχιστοι κανόνες με β΄ ωδή συνετέθησαν σε ήχο πλ. α΄, πλ. β΄ και βαρύ. Τα αφο-
ρώντα στον ήχο των κανόνων αυτών απορρέουν από την γενικότερη προτίμηση
των ποιητών σε ορισμένους ήχους (π.χ. δ΄ και πλ. δ΄) ή συνδέονται με την συνή-
θεια κάποιου ποιητού να μελίζει τους κανόνες τους σε ορισμένο ήχο (π.χ. ο Αν-
δρέας Κρήτης προτιμά στους συντεθέντες με εννέα ωδές κανόνες του τον β΄ και γ΄
ήχο (είναι γνωστή η προτίμησή του για τον γ΄ ήχο).1
β΄. Οι κανόνες με β΄ ωδή κατανέμονται στους οκτώ ήχους ως εξής:
ήχος α΄: 78 κανόνες2
ήχος β΄: 86 κανόνες3
ήχος γ΄: 61 κανόνες4
ήχος δ΄: 127 κανόνες5
ήχος πλ. α΄: 29 κανόνες6
ήχος πλ. β΄: 35 κανόνες7
ήχος βαρύς: 20 κανόνες8
ήχος πλ. δ΄: 146 κανόνες9
Επομένως οι περισσότεροι κανόνες με β΄ ωδή έχουν συντεθεί σε ήχο πλ. δ΄ και β΄,
(πρβλ. ότι οι περισσότεροι ειρμ. β΄ ωδής έχουν μελισθεί σε ήχο δ΄ και β΄),10
γ΄. Δεν φαίνεται να υπάρχει σχέση μεταξύ β΄ ωδής και ήχου στον οποίο έχει συντε-
θεί ο κανών με β΄ ωδή.
1 Schirò, 133-134.
2 Είναι οι κανόνες: 3, 14, 23, 36, 37, 50, 52, 54, 71, 110, 116, 121, 127, 129, 130, 131, 138, 139, 142, 146, 150, 151,
152, 161, 162, 165, 170, 172, 173, 174, 176, 198, 220, 253, 257, 258, 276, 279, 283, 301, 302, 335, 337, 342, 351, 356,
362, 368, 369, 374, 381, 386, 483-497, 402, 413, 420, 422, 423, 426, 445, 449, 452, 458, 460, 461, 462, 478.
3 Είναι οι κανόνες: 26, 29, 38, 39, 44, 56, 63, 69, 90, 94, 99, 102, 104, 125, 132, 137, 140, 141, 147, 148, 157, 160,
168, 183, 185, 191, 192, 194, 196, 197, 200, 203, 205, 217, 218, 219, 228, 233, 235, 245, 248, 261, 273, 280, 304, 310,
311, 329, 330, 333, 334, 338, 344, 354, 359, 366, 372, 382, 395, 409, 410, 416, 417, 433, 434, 441, 450, 451, 453,
463, 464, 465, 479, 481, 482, 498-508, 590, 595.
4 Είναι οι κανόνες: 6, 25, 42, 60, 86, 96, 103, 105, 111, 153, 155, 167, 177, 186, 216, 224, 231, 236, 254, 263, 268,
272, 281, 285, 293, 295, 303, 316, 341, 343, 363, 376, 403, 404, 414, 424, 427, 428, 429, 435, 454, 455, 466, 467,
469, 470, 509-523.
5 Είναι οι κανόνες: 1, 5, 7, 10, 11, 12, 15, 19, 20, 22, 28, 33, 40, 45, 46, 47, 48, 49, 55, 57, 62, 65, 74, 77, 106, 107,
108, 112, 113, 114, 126, 128, 133, 143, 149, 154, 163, 166, 169, 170, 175, 179, 181, 182, 187, 190, 193, 195, 204, 207,
208, 210, 211, 212, 215, 221, 222, 225, 237, 251, 252, 256, 259, 264, 266, 267, 274, 275, 277, 282, 288, 291, 297, 305,
307, 309, 318, 319, 322, 324, 325, 326, 327, 339, 340, 347, 348, 350, 353, 357, 360, 361, 364, 367, 371, 373, 375, 377,
378, 379, 383, 387, 389, 392, 393, 407, 418, 425, 447, 456, 468, 472, 473, 524-537, 589, 592.
6 Είναι οι κανόνες: 91, 159, 396, 411, 442, 457, 475, 476, 477, 480, 538-549, 594.
7 Είναι οι κανόνες: 2, 27, 30, 34, 70, 87, 88, 117, 134, 156, 171, 214, 306, 323, 397, 398, 400, 412, 415, 421, 437,
438, 439, 440, 443, 457, 459, 550-560, 587, 588.
8 Είναι οι κανόνες: 8, 9, 18, 41, 51, 84, 135, 158, 229, 320, 385, 431, 436, 446, 561-569.
9 Είναι οι κανόνες: 4, 8, 9, 13, 16, 17, 18, 21, 24, 31, 32, 35, 43, 53, 58, 59, 61, 64, 66, 67, 68, 72, 73, 75, 76, 78, 79,
80, 81, 82, 83, 85, 89, 92, 93, 95, 97, 98, 100, 101, 109, 115, 118, 119, 120, 122, 123, 124, 136, 144, 145, 164, 178, 180,
184, 188, 189, 199, 201, 202, 206, 209, 213, 223, 226, 227, 230, 232, 234, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 246,
247, 249, 250, 255, 260, 262, 265, 269, 270, 271, 278, 284, 286, 287, 289, 290, 292, 294, 296, 298, 299, 300, 301,
308, 312, 313, 314, 315, 317, 321, 328, 331, 332, 336, 345, 346, 349, 352, 355, 358, 365, 370, 380, 384, 388, 390,
391, 394, 399, 401, 405, 406, 408, 419, 430, 432, 444, 448, 471, 570-585, 586, 591, 593.
334
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
ΕΟΡΤΕΣ ΑΝΥΜΝΗΘΕΙΣΕΣ ΜΕ ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ

Α΄. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Λεπτομερής εξέταση των εορτών, για τις οποίες έχουν συντεθεί κανόνες με εν-
νέα ωδές, οδηγεί στα εξής συμπεράσματα: Όλα τα γεγονότα, που αναφέρονται σε δε-
σποτικές εορτές, έχουν υμνηθεί με κανόνες που έχουν εννέα ωδές (: Γέννηση, Περι-
τομή, Βάπτιση, Υπαπαντή, Μεταμόρφωση, Πάθος, Ανάσταση, Ανάληψη). Μάλιστα για
μερικές ακίνητες δεσποτικές εορτές έχουν συντεθεί περισσότεροι του ενός κανόνες1.
Ομοίως με περισσότερους του ενός κανόνες με β΄ ωδή έχουν υμνηθεί όλες οι θεομη-
τορικές εορτές2. Όσον αφορά στις εορτές των άγίων, οι οποίοι έχουν τιμηθεί με κα-
νόνα συντεθέντα με β΄ ωδή, εστιάζουμε τα εξής επιμέρους θέματα:
1. Έχουν συντεθεί κανόνες με β΄ ωδή για μεγάλο αριθμό αγ., όχι ιδιαίτερα γνω-
στών, των οποίων η ακολουθία δεν περιλαμβάνεται στα έντυπα μηναία. Στα AHG έχουν
εκδοθεί κανόνες για 12 τέτοιες εορτές: 19 Σεπτ.: Σωσάννης της εκ Παλαιστίνης, 9 Νοεμ.:
Ευστολίας οσ., 10 Νοεμ.: Πατρόβα, Ερμά, Λίνου, Γαΐου και Φιλολόγου, 19 Δεκ.: Αθη-
νοδώρου μ., 4 Ιαν.: Φωστηρίου οσ., 17 Φεβ.: Θεοστηρίκτου οσ., 15 Μαρ.: Πιονίου μ., 12
Απρ.: Δήμη καὶ Πρωτίωνος μ., 11 Μαΐ.: Αρδομίου μ., 9 Ιουν.: Ορέστου, Διομήδου και Ρό-
δωνος μ., 6 Ιουλ.: Αγνής και Λουκίας μ., 30 Αυγ.: Ειρηναίου, Ωρ και Ωρόψεως μ.3
Η αναζήτηση σε χφφ. απέδωσε άγνωστους κανόνες με β΄ ωδή αναφερομένους
σε εορτές, οι οποίες επίσης δεν περιλαμβάνονται στα έντυπα μηναία: 5 Σεπτ.: Θου-
θαήλ και Βεβαίας μ., 6 Σεπτ.: Ευδοξίου μ., 16 Σεπτ.: Ευβιώτου οσ., 19 Οκτ.: Μαλού
οσ., 23 Νοεμ.: Σισινίου, πατρ. Κων/λεως, 26 Δεκ.: Κωνσταντίνου του εξ Ιουδαίων,
29 Μαρ.: Ιλαρίωνος, ηγουμένου της μονης των Δαλμάτων, 9 Απρ.: Παυσιλύπου μ., 7
Μαΐ.: Βαρβάρου μ., 31 Μαΐ.: Μητροδώρου, Αρτεμιδώρου, Μηνοδώρου και Γλύκωνος
μ., 2 Ιουν.: Νικηφόρου, πατρ. Κων/λεως, 9 Ιουν.: Μαρκιανού, Νικάνδρου, Απόλλω-
νος, Λεωνίδου, Αρείου, Γοργίου, Υπερεχίου, Σεληνιάδος, Ειρήνης και Πάμβωνος μ., 16
Ιουν.: Παγχαρίου μ., 17 Ιουν.: Υπατίου του εν Ρουφινιαναίς, 15 Ιουλ.: Αβουδίμου μ.,
27 Ιουλ.: Πανταλέοντος μ., 31 Ιουλ.: Ιωάννου του στρατιώτου.4
2. Υπάρχουν εορτές για τις οποίες δεν είναι γνωστός άλλος κανόνας, εκτός αυ-
τού που έχει συντεθεί με β΄ ωδή:5 5 Σεπτ.: Θουθαήλ και Βεβαία μ., 6 Σεπτ.: Ευδόξιος
μ., 11 Σεπτ.: Θεοδώρα η εν Αλεξανδρείᾳ, 16 Σεπτ.: Ευβίωτος όσ.,18 Σεπτ.: Ευμένι-
ος όσ., 19 Σεπτ.: Σωσάννα οσιομ., 21 Σεπτ.: Κοδράτος ο εν Μαγνησίᾳ, 19 Οκτ.: Μα-
λός θαυματουργός, 9 Νοεμ.: Ευστολία οσ., 10 Νοεμ.: Πατρόβας, Ερμάς, Γάϊος, Φιλό-
λογος, εκ των εβδομήκοντα αποστ., 11 Νοεμ.: Θεόδωρος Στουδίτης, 11 Νοεμ.: Παύ-
λος Κορίνθου, 23 Νοεμ.: Σισίνιος, πατρ. Κων/λεως, 29 Νοεμ.: Παράμονος μ., 16 Δεκ.:
Μαρίνος μ., 19 Δεκ.: Αθηνόδωρος μ., 26 Δεκ.: Κωνσταντίνος όσ. ο εξ Ιουδαίων, 4 Ιαν.:
Φωστήριος όσ., 5 Ιαν.: Γρηγόριος ο εν Ακρίτᾳ, 8 Ιαν.: Δομνίκα οσ., 12 Ιαν.: Τατιανή
μ., 13 Ιαν.: Ερμύλος και Στρατόνικος μ., 23 Ιαν.: Αγαθάγγελος μ., 6 Φεβ.: Φαύστα
και οι συν αυτῄ, 14 Φεβ.: Κοσμάς Χαλκηδόνος, 17 Φεβ.: Θεοστήρικτος ομολογητής,
21 Φεβ.: Ευστάθιος, πατρ. Αντιοχείας, 21 Φεβ.: Τιμόθεος ο εν Συμβόλοις, 25 Φεβ.:
1 Βλ. κατωτ.
2 Βλ. κατωτ., σ. 000. Επειδή επικρατεί μεγάλη σύγχυση για τους κανόνες που αναφέρονται σε μεγάλες δεσποτικές
και θεομητορικές εορτές (ποιοι δηλ. απ’ αυτούς είναι προεόρτιοι, μεθεόρτιοι η ψάλλονται κατά την ημέρα της εορτής)
στις παρατηρήσεις που ακολουθούν δεν καταφεύγουμε σε τέτοιες διακρίσεις, απλώς δηλώνεται ότι σχετικά με το γεγο-
νός έχουν συντεθεί κάποιοι κανόνες, ασχέτως με το πότε ψάλλονται.
3 Προς τιμήν των αγίων αυτών έχουν συντεθεί οι κανόνες: 27, 94, 96, 159, 190, 228, 244, 271, 289, 308, 330, 392.
4 Προς τιμήν των αγίων αυτών έχουν συντεθεί οι κανόνες: 9, 11, 24, 62, 117, 171, 256, 287, 303, 307, 311, 315, 342,
361, 367.
5 Αναφερόμαστε σε εκδεδομένους κανόνες και κυρίως σε αυτούς που έχουν εκδοθεί στα έντυπα μηναία (ΜΒ και
ΜP) και στα AHG.
337
Ταράσιος, πατρ. Κων/λεως, 14 Μαρ.: Αλέξανδρος μ., ο εν Πύδνῃ, 15 Μαρ.: Αριστό-

βουλος, εκ των εβδομήκοντα αποστ., 15 Μαρ.: Πιόνιος μ., 16 Μαρ.: Μένιγνος μ., 21
Μαρ.: Ιάκωβος επίσκ., ομολογητής, 28 Μαρ.: Στέφανος Τριγλίας, 29 Μαρ.: Ευστάθι-
ος, επίσκ. Κίου της Βιθυνίας, 29 Μαρ.: Ιλαρίων ο Νέος, 1 Απρ.: Αμφιανός και Αιδέ-
σιος μ., 4 Απρ.: Θεόδουλος και Αγαθόπους μ., 7 Απρ.: Γεώργιος Μυτιλήνης, 9 Απρ.:
Παυσίλυπος μ., 12 Απρ.: Δημής και Πρωτίων μ., 24 Απρ.: Ελισάβετ οσ., 7 Μαΐ.: Βάρ-
βαρος μ., 9 Μαΐ.: Κοδράτος μ. και η συνοδεία του, 11 Μαΐ.: Αρδόμιος μ., 19 Μαΐ.:
Πατρίκιος Προύσης, 20 Μαΐ.: Θαλλέλαιος μ., 24 Μαΐ.: Μελέτιος στρατηλάτης και οι
συν αυτῴ, 24 Μαΐ.: Τιμόθεος ο εν Προύσῃ, 27 Μαΐ.: Ελλάδιος ιερομ., 27 Μαΐ.: Ιούδας
απόστ., 28 Μαΐ.: Ευτυχής (ή Ευτύχιος) Μελιτηνής, 30 Μαΐ.: Μητρόδωρος, Αρτεμίδω-
ρος, Μηνόδωρος και Γλύκων μ., 2 Ιουν.: Νικηφόρος πατρ. Κων/λεως, 9 Ιουν.: Οι άγι-
οι δέκα μάρτυρες: Μαρκιανός, Νίκανδρος, Απόλλων, Λεωνίδης, Άρειος, Γοργίας, Υπε-
ρέχιος, Σεληνιάς, Ειρήνη και Πάμβων, 16 Ιουν.: Παγχάριος μ., 17 Ιουν.: Ίσαυρος μ., 5
Ιουλ.: Λαμπαδός μ., 6 Ιουλ.: Αγνή και Λουκία μ., 6 Ιουλ.: Ασκληπιάδης και Διομή-
δης μ., 7 Ιουλ.: Έρασμος μ., 7 Ιουλ.: Θωμάς ο εν Μαλεῴ, 7 Ιουλ.: Κυριακή μ., 9 Ιουλ.:
Παγκράτιος ιερομ., επίσκ. Ταυρομενίας, 15 Ιουλ: Αβούδιμος μ., 19 Ιουλ.: Δίος θαυμα-
τουργός, 23 Ιουλ.: Τρόφιμος, Θεόφιλος και οι συν αυτοίς δεκατρείς μ., 27 Ιουλ.: Πα-
νταλέων μ., 31 Ιουλ.: Ανάμνησις εγκαινίων ναού Βλαχερνών, 31 Ιουλ.: Ευδόκιμος δί-
καιος, 4 Αυγ.: Επτά παίδες οι εν Εφέσῳ, 8 Αυγ.: Αιμιλιανός Κυζίκου, 21 Αυγ.: Βάσα
μ., 30 Αυγ.: Ειρηναίος, Ωρ και Ώροψις μ. Επίσης στις κινητές εορτές την Α΄ Κυρια-
κή των νηστειών εορτάζεται η μνήμη του προφ. Ααρών, ο οποίος ανυμνείται με κα-
νόνα με εννέα ωδές.
3. Ο αριθμ. των εορτών, για τις οποίες εκτός του κανόνος με β΄ ωδή έχει συντε-
θεί και κανόνας άνευ β΄ ωδής εξ αρχής, είναι μεγάλος.1 Επίσης γίνεται εμφανές ότι
για τους περισσότερους αγ. οι κανόνες άνευ β΄ ωδής έχουν ενταχθεί στα έντυπα μη-
ναία, ενώ με συστηματικό τρόπο αποφεύγεται η χρησιμοποίηση κανόνων με β΄ ωδή,
στις δε περιπτώσεις που εντάσσεται στην ακολουθία του όρθρου κανόνας με β΄ ωδή,
αυτή παραλείπεται.
Στις προηγούμενες παρατηρήσεις δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν ο χρόνος συνθέσεως
των κανόνων (αν δηλ. συνετέθη πρώτος ο κανόνας με β΄ ωδή ή όχι), αλλά η χρησιμο-
ποίησή τους στα έντυπα μηναία. Οι ανωτ. διαπιστώσεις δικαιώνουν πλήρως τον Αθ.
Παπαδόπουλο-Κεραμέα, ο οποίος είχε επισημάνει πρώτος αυτό το χαρακτηριστικό.2
Επί του θέματος βλ. περισσότερα κατωτέρω.
4. Υπάρχουν κανόνες με β΄ ωδή, οι οποίοι είτε αναφέρονται από κοινού σε πε-

ρισσότερους του ενός αγ., είτε σε δεσποτική-θεομητορική εορτή και κάποιον άγ.
Για περιπτώσεις όπως οι προηγούμενες μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη του
Π. Τρεμπέλα, ότι δηλ. πιθανόν κάποιοι από τους κανόνες αυτούς είναι προϊόντα συγ-
χωνεύσεως άλλων κανόνων,3 ιδιαιτέρως κανόνες συντεθέντες άνευ ακρ.
Υπέρ της απόψεως αυτής συνηγορούν τα εξής στοιχεία:
α΄. Σε κανόνα συντεθέντα με ακρ. προστίθενται (κατ’ ωδήν) τροπ. προς ανύμνηση
άλλου αγ. (συνεορταζομένου με τον άγ., προς τιμήν του οποίου έχει συντεθεί ο
μετ’ ακρ. κανόνας) συνήθως χωρίς να γίνεται λόγος στην διδασκαλία για την προ-
σθήκη αυτή. Μερικές φορές το σύνολο του κανόνος (που συνετέθη με ακρ.) και
1 Βλ. κατωτ., σσ.

2 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372 και ανωτ., σ.
3 Βλ. ενδεικτικώς κατωτ., σσ. 000-000, (όπου παρατίθενται κανόνες για τους οποίος μπορεί να υποστηριχθεί αυτή η
άποψη). Παράδειγμα συμπιλήσεως κανόνων αναφέρει και ο Τωμαδάκης BBGG, 26-30.
338
των προστεθέντων κατ’ ωδήν τροπ. αποκαλείται «κοινός» κανόνας.

Περιπτώσεις τέτοιες κανόνων συντεθέντων με εννέα ωδές είναι οι εξής:
(1) Ο ανέκδοτος κανόνας 9 της 5ης Σεπτ.: Θουθαήλ και Βεβαίας μ. παραδίδεται
στον κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 50v-53, από κοινού με τον κανόνα 8 του ΜΡ προς
τιμήν του προφ. Ζαχαρία, πατρός του Προδρόμου. Τα τροπ. του κανόνος 9
προς τιμήν Θουθαήλ και Βεβαίας ακολουθούν τα τροπ. κάθε ωδής του κανό-
νος του ΜΡ υπό τους αυτούς ειρμ. και χωρίς καμία διευκρινιστική σημείωση
(στην διδασκαλία δηλώνεται μόνο ο κανόνας 8 του προφ. Ζαχαρία και σημει-
ώνεται η ακρ. του).
(2) Ο ανέκδοτος κανόνας 11 της 6ης Σεπτ.: Ευδοξίου μ. παραδίδεται στον κώδ.
Σινάϊτ. 552, φφ. 55-60v υπό τους αυτούς ειρμ., ομοίως δίχως διευκρινιστική
σημείωση, με τον κανόνα 10 της 6ης Σεπτ.: το εν Κολοσσαίς θαύμα παρά του
αρχιστρατήγου Μιχαήλ.
(3) Από κοινού με τούς δύο προηγουμένους κανόνες παραδίδεται στον κώδ. Σι-
ναϊτ. 552, φφ. 55-60v και ο ανέκδοτος κανόνας 12 της 6ης Σεπτ.: Κυρίλλου,
επισκ. Γορτύνης.
(4) Ο ανέκδοτος κανόνας 112 της 21ης Νοεμ. στα εισόδια της Θεοτόκου έχει χρη-
σιμοποιηθεί από κοινού με άλλον κανόνα σε δύο διαφορετικές ημέρες στον
κώδ. Paris. gr. 259, φφ. 229v-233:
δύο τροπ. κατ’ ωδήν του προαναφερθέντος κανόνος συμπλέκονται με τα τροπ.
του κανόνος του ΜΡ, προς τιμήν Αμφιλοχίου, επισκ. Ικονίου (23 Νοεμ., ο οποί-
ος άρχ.: Τοὺς λόχους τῶν δυσσεβῶν αἱρέσεων, έχει ακρ. Τὸν τὴν πλάνην λο-
χώντα μέλπω ποιμένα1 και είναι ποίημα Θεοφάνους Γραπτού)2 και με δύο
κατ’ ωδήν τροπ. προς τιμήν Σισινίου, πατρ. Κων/λεως, τα οποία είναι ανέκ-
δοτα και ίσως αποτελούν τμήμα ανέκδοτου κανόνος προς τον πατρ. Σισίνιο
(άρχ.: Ἡ πίστις ἡ πρὸς Θεόν σοι).3 Οι κανόνες συμπλέκονται υπό τους αυ-
τούς ειρμούς· στην διδασκαλία σημειώνεται η εξής διευκρινιστική σημείωση:
ὁ κανὼν ἔχων ἀκρο(στιχίδα) εἰς μόνον τὸν ἅγιον ἀμφιλό(χιον) τὸν τὴν πλά-
νην λοχῶντα μέλπω ποιμένα.4 Η σημείωση αυτή είναι ενδεικτική της ανέσεως
και της ελευθερίας, με την οποία γινόταν η κατάτμηση κανόνων προς επιλο-
γήν τροπ., που υπό τους αυτούς ειρμ. δημιούργησαν έναν νέο κανόνα (ο οποί-
ος μερικές φορές έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως είναι τα περιγραφό-
μενα στην ανωτ. διδασκαλία). Επίσης προδίδουν και την σύγχυση, την οποία
φαίνεται ότι είχαν για τα θέματα αυτά οι (αντι)γραφείς των χφφ. Σε περι-
πτώσεις όπως η προηγουμένη δηλώνεται με σημειώσεις στην ώα, το τιμώμενο
πρόσωπο ή γεγονός, στο οποίο αναφέρεται κάθε τροπ. Είναι παρακινδυνευ-
μένο να αποδώσουμε τον κανόνα προς τιμήν του πατρ. Σισινίου στον Γεώρ-
γιο, όπως έχει κάνει ο Σ. Ευστρατιάδης5. Έργο του Γεωργίου είναι ο κανόνας
των Εισοδίων της Θεοτόκου, από τον οποίο προέρχονται τα τροπ. που προ-
τάσσονται κατ’ ωδήν των αντιστοίχων προς τιμήν του αγίου Αμφιλοχίου. Για
1 Ας σημειωθεί ότι οι κώδδ. Κωνσταμ. 41, φ. 61, Paris. gr. 259, φ. 229v και Σιναϊτ. 560, φ. 512v παρέχουν διαφορε-
τική γραφή: Τοὺς λόχους τῶν δυσσεβῶν αἱρέσεων. Νομίζω ότι αυτή πρέπει να είναι και η ορθή γραφή (δεδομένου ότι
συνεχίζει το λογοπαίγνιο που συνδέει την ακρ. του κανόνος με το όνομα του υμνουμένου αγίου). Παρόμοιες παρατηρή-
σεις (αφορώσες σε διορθώσεις στο κείμενο, σε εντοπισμό επιπλέον τροπ., απόδοση ανωνύμως παραδεδομένων κανόνων
σε ποιητές κλπ.) επί των εκδεδομένων κανόνων στα έντυπα λειτουργικά βιβλία και στα AHG (οι οποίες έγιναν κατά τον
έλεγχο χφφ. για την συλλογή υμνογραφικού υλικού σχετικού με την εργασία αυτή) πρόκειται να αποτελέσουν αντικεί-
μενο προσεχούς μελέτης.
2 Έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 252-258.
3 Βλ. Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 141. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 102, αρ. 264.
4 Κώδ. Paris. gr. 259, φ. 229v.
5 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 141.
339
τον κανόνα του αγ. Αμφιλοχίου σημειώνεται στην ώα το όνομα του Θεοφά-
νους. Σημειωτέον τέλος ότι στον κώδ. Paris. gr. 259 έχει εκπέσει η β΄ ωδή του
κανόνος των Εισοδίων της Θεοτόκου, προφανώς λόγω του ότι ο κανόνας προς
τιμήν του αγίου Αμφιλοχίου έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές1.
(5) Επίσης δύο τροπ. κατ’ ωδήν του προαναφερθέντος κανόνος των Εισοδίων
της Θεοτόκου συμπλέκονται στον ίδιο κώδ. (Paris. gr. 259, φ. 239 κ.ε.) με
τα τροπ. του ανεκδότου κανόνος 114 της 23ης Νοεμ. προς τιμήν Γρηγορίου
επισκ. Ακραγαντίνων, κανόνος ο οποίος είναι ομοίως ποίημα Γεωργίου. Αυτή
την φορά διατηρούνται οι β΄ ωδές και των δύο κανόνων, παρατίθενται δε τα
θεοτ. του κανόνος προς τον Γρηγόριο Ακραγαντίνων, τα αρχικά γράμματα των
οποίων σχηματίζουν β΄ ακρ.: ΓΕΕΩΡΓΙΟΥ.
Στην προηγούμενη περίπτωση (4) προτάχθηκαν του κανόνος προς τιμήν του
αγ. Αμφιλοχίου τα δύο πρώτα τροπ. κάθε ωδής του κανόνος των Εισοδίων της
Θεοτόκου, ενώ στην δεύτερη προηγούνται των τροπ. του κανόνος προς τιμήν
Γρηγορίου Ακραγαντίνων το γ΄ και δ΄ τροπ. κάθε ωδής του ίδιου κανόνος των
Εισοδίων. Αυτό προφανώς δεν είναι τυχαίο: μοιάζει να έχει γίνει (προγραμ-
ματισμένη) κατάτμηση του κανόνος των Εισοδίων της Θεοτόκου σε δύο τμή-
ματα για να εξυπηρετηθούν οι λειτουργικές ανάγκες για τα μεθεόρτια των Ει-
σοδίων σε δύο ημέρες.
(6) Στα AHG εκδίδεται2 παραλλαγή του κανόνος3 296 της 25ης Μαΐ.: Ιωάννου του
Ψυχαΐτου, ο οποίος τα τροπ. κάθε ωδής του οποίου ακολουθούνται από τροπ.
προς τιμήν του συνεορταζομένου την 25η Μαΐ. Μελετίου του Στρατηλάτου. Η
προσθήκη έγινε για να εξυπηρετηθούν λειτουργικές ανάγκες, εξέπεσε δε η β΄
ωδή του κανόνος προς τον Ιωάννη τον Ψυχαΐτη.
(7) Οπωσδήποτε προϊόν συγχωνεύσεως θεωρούμε και τον ανέκδοτο κανόνα 524
της Κυριακής του δ΄ ήχου ο οποίος (άρχ.: Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ/ τῷ διὰ ξύλου
συντρίψαντι/ τοῦ θανάτου κράτος ᾠδὴν ἐπινίκιον) παραδίδεται στον κώδ.
Σιναϊτ. 776, φφ. 3-17 ως κανόνας κοινός.4
(8) Προϊόντα συνενώσεως τροπ. προερχομένων από άλλους κανόνες αποτελούν
κατά πάσα πιθανότητα και οι κοινοί κανόνες των υπολοίπων ήχων τους οποί-
ους παρέχει το ίδιο χφ. Είναι οι κανόνες 538 (ήχος πλ. α΄), 551 (ήχος πλ. β΄),
563, (ήχος βαρύς), 571 (ήχος πλ. δ΄).
β΄. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι οι κανόνες των Θεοτοκαρίων με οκτώ ή εννέα
ωδές, με η άνευ άκρ., οι οποίοι είναι συμπιλήσεις.
Ενδεικτικά αναφέρουμε από τους έχοντες ακρ. και εννέα ωδές τον ανέκδοτο κα-
νόνα 545 της Τρίτης του πλ. α΄ ήχου προς την Θεοτόκο ο οποίος κατά τον Ευτ.
Τωμαδάκη5 είναι προϊόν συμπιλήσεως.
γ΄. Ομοίως προϊόν συμπιλήσεως είναι ο ανέκδοτος κανόνας 533 προς τον άγ. Νικό-
λαο.6
Για τον σχηματισμό πλήρους εικόνας επί του θέματος θα μπορούσαμε να πολ-
λαπλασιάσουμε τα παραδείγματα με αναφορά σε κανόνες συντεθέντες εξ αρχής άνευ
β΄ ωδής.
α΄. Στον κώδ. Σιναϊτ. 552, φφ. 84v-88 παραδίδεται ο κανόνας της 9ης Σεπτ. για την
1 Βλ. και ανωτ. σσ.

2 AHG ΙΧ, 280-284.
3 Έκδ.: ΑΗG IX, 270-279.
4 Βλ. ανωτ., 00, όπου αναφέρεται το περιεχόμενο του κανόνος και οι ενδείξεις που οδηγούν στην διατύπωση της από-
ψεως ότι πρόκειται για κανόνα προελθόντα από συγχώνευση.
5 Βλ. Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Α΄, 226, αρ. 83, σημ 1. – Τωμαδάκης, Κανόνες Παρακλητικής Β΄, 77, αρ. 85.
6 Βλ. ανωτ.,
340
σύναξη των Θεοπατὀρων Ιωακείμ και Άννης ο οποίος1 άρχ.: Τὴν λαμπάδα τὴν τὸν
νοητὸν ἥλιον και έχει ακρ.: Τοὺς σοὺς γονεῖς, πάναγνε, μέλπω προφρόνως. Τα
τροπ. του συμπλέκονται υπό τους αυτούς ειρμ. με δύο τροπ. κατ’ ωδήν του κανόνα
προς τιμήν του αγ. μ. Σευηριανού, ο οποίος2 (άρχ.: Στρατιῶτα, μάρτυς τοῦ Χρι-
στοῦ,/ θείαις) έχει ακρ.: Σευηριανὸν ᾄσμασιν περιστέφω. Ἰωσήφ.
Σημειωτέον δε ότι ο προαναφερθείς κανόνας προς τιμήν των άγίων Θεοπατόρων
Ιωακείμ και Άννης, ο οποίος εκδίδεται στο ΜΡ ανωνύμως, αποδίδεται στον κώδ.
Σιναϊτ. 552 στον Θεοφάνη Γραπτό.
β΄. Αναφέρουμε επίσης την περίπτωση κανόνος σε ήχο πλ. β΄ της περιόδου του Τριω-
δίου, ο οποίος έχει προέλθει από συνένωση τροπ. που ανήκουν σε άλλους κανόνες.
Ο κανόνας παραδίδεται στον κώδ. Σιναϊτ. 740, φφ. 76v-78 την Παρασκευή της Δ΄
εβδ. των νηστειών κι έχει προέλθει από την συνένωση του ανέκδοτου τριωδίου της
Δευτέρας της Δ΄ εβδ. των νηστειών (έργου Ιωσήφ υμνογράφου) με την γ΄ ωδή του
αντίστοιχου ανέκδοτου τριωδίου Ιωσήφ του υμνογράφου που ψάλλεται την Τετάρ-
τη της ίδιας εβδ. των νηστειών. Τα τροπ. των ωδών δ΄, ε΄, ϛ΄ και ζ΄ είναι ανέκδοτα.
Συγκεκριμένα:
ωδή α΄. Σταυρὸν χαράξας, άρχ.: Σταυροῦ τὸν τύπον (τριώδιο της Δευτέρας της
Δ΄ εβδ. των νηστειών)
ωδή γ΄. Ῥάβδος εἰς τύπον, άρχ.: Τῆς ἐγκρατείας (τριώδιο της Τετάρτης της Δ΄
εβδ. των νηστειών)
ωδή δ΄. Είσακήκοα, Κύριε, άρχ.: Ἐν νηστείᾳ προσέλθωμεν (τα τροπ. της ωδής
φαίνονται ανέκδοτα)
ωδή ε΄. Ὦ! τρισμακάριστον ξύλον, άρχ.: Ἐτύπου πάλαι Μωσῆς (τα τροπ. της
ωδής φαίνονται ανέκδοτα)
ωδή ϛ΄. Νοτίου θηρὸς ἐν σπλάγχνοις, άρχ.: Νηστεύοντες (τα τροπ. της ωδής
φαίνονται ανέκδοτα)
ωδή ζ΄. Ἔκνοον πρόσταγμα, άρχ.: Σὲ προετύπωσεν (τα τροπ. της ωδής φαίνο-
νται ανέκδοτα)
ωδή η΄. Εὐλογεῖτε, παῖδες, άρχ.: Ῥαντισμῷ (τριώδιο της Δευτέρας της Δ΄ εβδ.
των νηστειών
ωδή θ΄. Ὁ διὰ βρώσεως τοῦ ξύλου, άρχ.: Ζωοποιῷ σταυρῷ (τριώδιο της Δευτέρας
της Δ΄ εβδ. των νηστειών)
Όμως κοινοί κανόνες μπορεί κάλλιστα να έχουν συντεθεί και εξ αρχής, όπως
μας επιτρέπουν μετά βεβαιότητας να συμπεράνουμε κανόνες «κοινοί», οι οποίοι
έχουν συντεθεί με α΄ ακρ.
Αναφέρουμε τους κανόνες: 14, 28, 38, 47, 53, 54, 55, 57, 58, 78, 79, 81, 83, 96,
138, 142, 166, 173, 188, 201, 219, 237, 238, 264, 267, 271, 283, 290, 301, 308, 325,
331, 337, 358, 370, 371, 372, 377, 384, 386, 393 οι οποίοι έχουν συντεθεί με β΄ ωδή.
Οι κανόνες αυτοί (με εξαίρεση τους κανόνες 14 και 188) αναφέρονται σε αγί-
ους, οι οποίοι πάντοτε τιμώνται από κοινού («ομάδες αγίων») κι επομένως δεν μπο-
ρούμε να οδηγηθούμε σε ασφαλές συμπέρασμα. Το θέμα αφορά στην ποίηση των
κανόνων συνολικά και γι’ αυτό είναι σκόπιμο να αναφερθούν ενδεικτικώς και κα-
νόνες συντεθέντες άνευ β΄ ωδής, οι οποίοι παρουσιάζουν τα ίδια χαρακτηριστικά με
τον κανόνα της 14 (δηλ.: έχουν α΄ ακρ., αναφέρονται σε δύο εορτές από κοινού ανυ-
μνούμενες –κι όχι σε «ομάδες αγίων»– και οι εορτές αυτές ανυμνούνται με ξεχωρι-
στά τροπ.):
1 Έκδ.: MP I, 108-114.
2 Έκδ.: MP I, 158-167.
341
α΄. 22 Σεπτ.: Ιωνά του προφ. και Ιωνά του πρεσβυτέρου, του Σαββαΐτου. Ο κανό-
νας (άρχ.: Τῆς ψυχῆς φυλάξας, Ἰωνᾶ)1 έχει ακρ.: Τοῦ σοῦ προφήτου, Χριστέ,
μέλπω τὸ κλέος. Κάθε ωδή του αποτελείται από τέσσερα τροπ. (δύο προς τιμήν
του προφ. και δύο προς τιμήν του οσ.) και από ένα θεοτ. (το αρχικό γράμμα του
οποίου δεν λαμβάνει μέρος στον σχηματισμό της ακρ.).
β΄. 24 Ιαν.: Τιμοθέου αποστ. και Αναστασίου του Πέρσου. Ο κανόνας2 (άρχ.: Τὰς
ἐπαναστάσεις τῶν παθῶν) έχει ακρ.: Τιμόθεον τὸν ἀπόστολον ᾄσμασι τοῖσδε
γεραίρω· κάθε ωδή του αποτελείται από πέντε τροπ. (τρία προς τιμήν του αποστ.
και δύο προς τιμήν του οσιομ.)3 και ένα θεοτ. (τα αρχικά γράμματα των θεοτ. δεν
εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος).
Στο MP δεν είναι σαφές αν ο κανόνας εκλαμβάνεται ως ένας ή ως δύο, διότι στην
διδασκαλία αναφέρεται: Μετὰ τὴν συνήθη Στιχολογίαν, ὁ κανὼν τῆς Ὀκτωή-
χου εἰς η΄ καὶ τῶν Ἁγίων εἰς ϛ΄. οὗ ἡ Ἀκροστιχίς, ἄνευ τῶν θεοτοκίων· Τιμό-
θεον τὸν ἀπόστολον ᾄσμασι τοῖσδε γεραίρω. Θεοφάνους. Κανὼν τοῦ ἀποστό-
λου… Κανὼν τοῦ μάρτυρος. Ἦχος καὶ Εἱρμὸς ὁ αὐτός.
Ο κανόνας 14 δείχνει ότι μπορεί κανόνες «κοινοί», με ακρ., να κατακερματι-
σθούν σε περισσοτέρους (προς τιμήν καθεμιάς των εορτών)· αυτό συνεπάγεται και
καταστροφή της ακρ. τους.
Η περίπτωση του κανόνος 14 δεν είναι μοναδική. Ομοίως κατακερματίσθηκαν,
για να εξυπηρετηθούν λειτουργικές ανάγκες, οι προαναφερθέντες κανόνες της 22ας
Σεπτ. και της 24ης Ιαν. (οι οποίοι συνετέθησαν άνευ β΄ ωδής). Συγκεκριμένα: Ο κανό-
νας της 22ας Σεπτ. παραδίδεται στον κώδ. Λαυρ. Δ 55, φφ. 97ν-98, μόνο με δύο τροπ.
κατ’ ωδήν (τα αναφερόμενα στον προφήτη Ιωνά) και το θεοτ. και με την εξής ρητή
δήλωση στην διδασκαλία: ἡ ἀκολουθία αὐτοῦ (sc. τοῦ προφήτου Ἰωνᾶ) ψάλλ(ε)ται
ἐν τοῖς ἀποδείπν(οις) τ(ῆς) αὐτῆς ἡμέρ(ας)4. H καταστροφή της ακρ. του κανόνος
στην προκειμένη περίπτωση ήταν αναπόφευκτη συνέπεια της κατατμήσεώς του5.
Του κανόνος της 24ης Ιαν. παραδίδονται στους κώδδ. Σινάϊτ. 594, φφ. 397-384v
και Σινάϊτ. 599, φφ. 193v-199 μόνο τα προς τιμήν του αποστ. Τιμοθέου συντεθέντα
τροπ. με αποτέλεσμα την καταστροφή της ακρ. του.6
Ο κανόνας που προήλθε από τον κατακερματισμό καθενός από τους τρεις αυ-
τούς κανόνες περιλαμβάνει τα τροπ. του κοινού κανόνος που αναφέρονται στο γε-
γονός το οποίο μνημονεύεται στην ακρ. Δεν γνωρίζουμε αν οι επιλογές αυτές είναι
μεμονωμένες ή πρόκειται για κάτι συνήθες, ούτε την συχνότητά τους κι επειδή πρό-
κειται για ευρύτερο πρόβλημα της υμνογραφίας, δεν θα εξετασθεί εδώ περισσότερο.
Αναφέρουμε επίσης τον κανόνα της 20ής Νοεμ.: Προεόρτια των εισοδίων της Θε-
οτόκου, του αγίου μ. Δασίου, του εν Δοροστόλω και του οσ. Γρηγορίου του Δεκαπο-
λίτου, ο οποίος (άρχ.: Πύλας καὶ εἰσόδους ὁ ναὸς) είναι «κοινός» (θεομητορική εορ-
τή και εορτή αγίων), συνετέθει εξ αρχής με οκτώ ωδές,7 έχει δ. ακρ. (α΄ ακρ.: Πύ-
λας ἀνοίγει τῇ Θεοῦ πύλῃ χαίρων, β΄ ακρ.: ΓΕΩΡΓΙΟΥ) και κατακερματίσθηκε για
να ανυμνηθούν οι επιμέρους εορτές. Ο κανόνας παραδίδεται στον κώδ. Σιναϊτ. 569,
φφ. 81v-85 ακρωτηριασμένος, διότι έχουν εκπέσει τροπ.8 Ομοίως εξέπεσαν τα θεοτ.,
1 Έκδ.: AHG Ι, 294-306.

2 Έκδ.: ΜP III, 329-337.
3 Εξαιρείται η ϛ΄ ωδή του κανόνος, η οποία αποτελείται από τέσσερα τροπ. (τρία προς τιμήν του αποστ. και ένα
προς τιμήν του οσιομ.).
4 Κώδ. Λαύρ. Δ. 55, φ. 97v.
5 Τα εναπομείναντα ίχνη της ακρ. είναι: Το<ῦ σ>οῦ <πρ>οφ<ήτ>ου, <Χρ>ιστ<έ, μ>έλ<πω> τὸ <κλ>έ<ος>.
6 Τα υπολειφθέντα τροπ. του κανόνος σχηματίζουν με τα αρχικά γράμματά τους το εξής σπάραγμα της ακρ.:
Τιμ<όθ>εον <τὸ>ν ἀπ<όσ>τολ<ον> ᾄσμ<α>σι τ<οῖ>σδε <γε>ραί<ρω>.
7 Έκδ.: AHG ΙΙ, 466-477.
8 Τα εναπομείναντα ίχνη της ακρ. είναι: Πύ<λα>ς ἀ<νο>ίγ<ει> τῇ <Θε>οῦ <να>ὸς <πύ>λῃ <χα>ίρ<ων>.
342
τα αρχικά γράμματα των οποίων σχηματίζουν την β΄ ακρ. του κανόνος. Στον κώδ. Σι-
ναϊτ. 570, ο οποίος επίσης παραδίδει τον κανόνα, έχουν επίσης εκπέσει τα ίδια τροπ.
που εξέπεσαν και στον Σιναϊτ. 569, αλλά παραδίδονται τα θεοτ.
Όπως προανεφέρθηκε υπάρχει σημαντικός αριθμ. «κοινών» κανόνων (αναφε-
ρομένων σε περισσοτέρους αγίους ή σε δεσποτική-θεομητορική εορτή και μνήμη κά-
ποιου αγίου), οι οποίοι όμως στερούνται α΄ άκρ. (επομένως δεν μπορούμε με βεβαιό-
τητα να οδηγηθούμε σε συμπέρασμα για το αν οι κανόνες αυτοί είναι προϊόντα συγ-
χωνεύσεως περισσοτέρων κανόνων ή συνετέθησαν έτσι εξ αρχής. Φυσικά η ύπαρξη
μόνο β΄ ακρ. δεν εγγυάται τίποτα ως προς την ακεραιότητα του κανόνος.
Αναφερόμαστε στους κανόνες 2, 52, 143, 257, 266, 272, 282, 304, 307, 328, 351,
392. Ακόμη μεγαλύτερη ρευστότητα επικρατεί στους «κοινούς» κανόνες οι οποίοι
συνετέθησαν άνευ ακρ.: 1, 4, 6, 9, 20, 22, 41, 45, 46, 51, 68, 71, 95, 123, 124, 155,
172, 179, 181, 186, 195, 202, 236, 294, 314, 322, 357, 369, 378, 387.
5. Άγιοι ανυμνηθέντες με κανόνα με β΄ ωδή

Οι άγιοι οι οποίοι έχουν υμνηθεί με κανόνες που έχουν εννέα ωδές είναι οι εξής:
α΄. Ιωάννης ο Πρόδρομος
Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος έχει τιμηθεί με κανόνα με εννέα ωδές και για τις τρεις
σημαντικότερες εορτές οι οποίες μπορεί να θεωρηθούν ότι απαρτίζουν τον εορτο-
λογικό «κύκλο» του Βαπτιστού: Σύλληψη (23 Σεπτ.1), Γέννηση (23 Ιουν.), Αποκε-
φαλισμός (29 Αυγ.) καθώς και για την εύρεση της κεφαλής του (24 Φεβ.).
β΄. Απόστολοι
Απόστολοι που έχουν υμνηθεί με κανόνα με εννέα ωδές:
(1) εκ του χορού των δώδεκα:
Ιωάννης ο Θεολόγος (: μετάσταση) (26 Σεπτ.)2
Θωμάς ο Δίδυμος (6 Οκτ.)3
Φίλιππος (14 Οκτ.),
Ανδρέας ο πρωτόκλητος (30 Νοεμ.)
Ιάκωβος ο αδελφόθεος (30 Απρ.)
Ιούδας ο ζηλωτής (27 Μαΐ.)
Πέτρος και Παύλος οι κορυφαίοι (29 Ιουν.)
δώδεκα απόστ. (30 Ιουν.)4
Βαρθολομαίος («επάνοδος» λειψάνου) (25 Αυγ.)
(2) εκ του χορού των εβδομήκοντα:
Κοδράτος ο εν Μαγνησία (21 Σεπτ.),
Πατρόβας, Ερμάς, Γάιος, Φιλόλογος (10 Νοεμ.),
Σωσθένης, Απολλώ, Κηφάς, Επαφρόδιτος, Καίσαρ (3 Δεκ.),
Αριστόβουλος, αδελφός αποστ. Βαρνάβα (15 Μαρ.),
Ιάσων (28 Απρ.)
(3) ισαπόστολοι:
Θέκλα πρωτομ. (24 Σεπτ.), Αβέρκιος (22 Οκτ.)
γ΄. Γεγονότα5
Το εν Χώναις θαύμα (6 Σεπτ.)
Τα εγκαίνια της Αναστάσεως (13 Σεπτ.),
1 Η αναγραφή των εορτών στο εξής γίνεται ημερολογιακά (από 1ης Σεπτ.).
2 Προσθετέτοι και οι κατ’ ήχον κανόνες της Παρακλητικής που συνέθεσε ο πατρ. Φώτιος προς τιμήν του αποστ. και
ψάλλονται κάθε Παρασκευή (βλ. κανόνες 493, 504, 522, 534, 549, 559, 568, 579).
3 Με β΄ ωδή έχει συντεθεί κανόνας και για την ψηλάφιση του αποστ. Θωμά, την Κυριακή του Αντίπασχα (βλ. σ.).
4 Πρβλ. και τον κανόνα 548 της Παρακλητικής, της Πέμπτης του πλ. α΄ ήχου.
5 Δε συμπεριλαμβάνονται τα αφορώντα στον κύκλο των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών.
343
Ύψωση Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτ.)

Ανάμνηση του μεγάλου σεισμού (26 Οκτ.)
Σύλληψη αγίας Άννης (9 Δεκ.)
Ανακομιδή λειψάνων Αθανασίου, πατρ. Αλεξανδρείας (2 Μαΐ)
Ανακομιδή λειψάνων Θεοδώρου στρατηλάτου (8 Ιουν.)
Ανακομιδή λειψάνων Κύρου και Ιωάννου, Αναργύρων (28 Ιουλ.)
Κατάθεση τιμίας ζώνης Θεοτόκου (2 Ιουλ., 31 Αυγ.)
Εγκαίνια του εν Βλαχέρναις ναού της Θεοτόκου (31 Ιουλ.)
Μετάθεση λειψάνων οσ. Μαξίμου ομολογητού (13 Αυγ.)
Κατάθεση λειψάνων αποστ. Βαρθολομαίου (23 Αυγ.)
δ΄. Επτά διάκονοι
Από τους επτά διακόνους μόνο προς τιμήν του πρωτομάρτ. Στεφάνου (27 Δεκ.)
έχουν συντεθεί δύο κανόνες με β΄ ωδή (ο ένας εξ αυτών είναι «κοινός»: ο πρω-
τομ. ανυμνείται μαζί με τα μεθεόρτια των Χριστουγέννων).
ε΄. Ευαγγελιστές
Από τούς τέσσερις ευαγγελ. έχουν υμνηθεί με κανόνα με εννέα ωδές οι Λουκάς
(18 Οκτ.) και Μάρκος (25 Απρ.). Επίσης έχει συντεθεί κανόνας με β΄ ωδή για την
μετάσταση Ιωάννου του Θεολόγου (26 Σεπτ.).
ϛ΄. Κληρικοί-μοναχοί
(1) αββάδες:
αββάδες οι εν Σινά και Ραϊθώ αναιρεθέντες (14 Ιαν.)
(2) αρχιεπίσκοποι1:
Νικόλαος, αρχιεπ. Μύρων Λυκίας (6 Δεκ.)2
Βασίλειος, αρχιεπ. Καισαρείας Καππαδοκίας (1 Ιαν.)
Βλάσιος, αρχιεπ. Σεβαστείας, ιερομ. (11 Φεβ.)
Συμεών, αρχιεπ. Περσίδος, ιερομ. (17 Απρ.).
(3) διάκονοι:
Αμμούν μ. (1 Σεπτ.)
Κύριλλος (29 Μαρ.)
Εύπλος μεγαλομ. (12 Αυγ.)
(4) επίσκοποι:
Άνθιμος Νικομηδείας (3 Σεπτ.)
Κύριλλος Γορτύνης (6 Σεπτ.)
Κορνούτος Ικονίου (12 Σεπτ.)
Ευμένιος Γορτύνης (18 Σεπτ.)
Γρηγόριος Μεγάλης Αρμενίας (30 Σεπτ.)
Αβέρκιος Ιεραπόλεως (22 Οκτ.)
Παύλος Κορίνθου (11 Νοεμ.)
Γρηγόριος Ακραγαντίνων (23 Νοεμ.)
Πέτρος Αλεξανδρείας (24 και 25 Νοεμ.)
Αμβρόσιος Μεδιολάνων (7 Δεκ.)
Σπυρίδων Τριμυθούντος (12 Δεκ.)
Ιγνάτιος Αντιοχείας (20 Δεκ.)3
Γρηγόριος Νύσσης (10 Ιαν.)
Παρθένιος Λαμψάκων (7 Φεβ.)
Κοσμάς Χαλκηδόνος (14 Φεβ.)
1 Αναφέρονται οι αρχιεπ. άλλων πόλεων, πλην των εδρών των Πατριαρχείων.

2 Προσθετέοι και οι κανόνες της Παρακλητικής, έργα Ιωσήφ υμνογράφου και Φωτίου, πατρ. Κων/λεως.
3 Έχει συντεθεί και κανόνας με β΄ ωδή για την ανακομιδή των λειψάνων Ιγνατίου του θεοφόρου (29 Ιαν.).
344
Πολύκαρπος Σμύρνης (23 Φεβ.)

Οι εν Χερδώνι επισκοπήσαντες ιερομ. (7 Μαρ.)
Ιάκωβος ομολογητής (21 Μαρ.)
Ευστάθιος Βιθυνίας (29 Μαρ.)
Μάρκος Αρεθουσίων (29 Μαρ.)
Υπάτιος Γαγγρών (31 Μαρ.)
Γεώργιος Μυτιλήνης (7 Απρ.)
Θεόδωρος Συκεώτης Αναστασιουπόλεως (22 Απρ.)
Πατρίκιος Προύσης (19 Μαΐ.)
Ευτυχής ή Ευτύχιος Μελιτινής (28 Μαΐ.)
Τύχων Αμαθούντος Κύπρου (16 Ιουν.)
Μεθόδιος Πατάρων (20 Ιουν.)
Ευσέβιος Σαμοσάτων (22 Ιουν.)
Θεόδωρος Κυρήνης της κατά Λυβύην (5 Ιουλ.)
Παγκράτιος Ταυρομενίας (9 Ιουλ.)
Αιμιλιανός Κυζίκου (8 Αυγ.)
(5) ηγούμενοι μονών:
Θεόδωρος ηγούμ. των Στουδίου (11 Νοεμ.)
Μάρκελλος, ηγούμ. Μονής Ακοιμήτων (29 Δεκ.)
Στέφανος, ηγούμ. Τριγλίας (28 Μαρ.)
Ιλαρίων ο νέος, ηγούμ. Πελεκητής (29 Μαρ.)
Νικήτας, ηγούμ. Μονής Μηδικίου (3 Απρ.)
Ισαάκιος, ηγούμ. Μονής Δαλμάτων (30 Μαΐ).
(6) Ιερομάρτυρες:
Άνθιμος Νικομηδείας (3 Σεπτ.)
Αυτόνομος (12 Σεπτ.)
Διονύσιος Αρεοπαγίτης (3 Οκτ.)
Πέτρος Αλεξανδρείας (24, 25 Νοεμ.)
Ελευθέριος (15 Δεκ.)
Ιγνάτιος Αντιοχείας (20 Δεκ.)
Βλάσιος Σεβαστείας (11 Δεκ.)
Οι εν Χερσώνι επισκοπήσαντες (7 Μαρ.)
Μάρκος Αρεθουσίων (29 Μαρ.)
Κύριλλος διάκονος (29 Μαρ.)
Συμεών Περσίδος (17 Απρ.
Αβδελάς πρεσβύτερος (17 Απρ.)
Βασιλεύς Αμασείας (26 Απρ.)
Πατρίκιος Προύσης (19 Μαΐ.)
Ακάκιος, Μένανδρος, Πολύαινος (19 Μαΐ.)
Τιμόθεος Πατάρων (20 Ιουν.)
Παγκράτιος Ταυρομενίας (9 Ιουλ.)
Φωκάς Σινωπεύς (23 Ιουλ.)
Ερμόλαος, Έρμιππος, Ερμοκράτης (26 Ιουλ.)
(7) μεγαλομάρτυρες:
Εύπλος διάκονος (12 Αυγ.).
(8) ομολογητές:
Παύλος, αρχιεπ. Κων/λεως (16 Νοεμ.)
Κοσμάς, επίσκ. Χαλκηδόνος (14 Φεβ.)
Θεοστήρικτος (17 Φεβ.)
Ιάκωβος, επίσκ. (21 Μαρ.)
345

Νικήτας, ηγούμ. Μονής Μηδικίου (3 Απρ.)
Αιμιλιανός, επίσκ. Κυζίκου (8 Αυγ.)
(9) πατριάρχες:
Ιωάννης, πατρ. Κων/λεως, ο νηστευτής (2 Σεπτ.)
Ιωάννης, αρχιεπίσκ. Αλεξανδρείας, ο ελεήμων (12 Νοεμ.)
Σισίνιος, πατρ. Κων/λεως (23 Νοεμ.)
Κλήμης, πάπας Ρώμης (25 Νοεμ.)
Σίλβεστρος, πάπας Ρώμης (2 Ιαν.)
Γρηγόριος Θεολόγος, αρχιεπίσκ. Κων/λεως (25 Ιαν.)
Ιωάννης Χρυστόστομος, αρχιεπίσκ. Κων/λεως (ανακομιδή λειψάνων) (27 Ιαν.)1
Ευστάθιος, πατρ. Αντιοχείας (21 Φεβ.)
Θωμάς, πατρ. Κων/λεως (16 Μαρ.)
Αθανάσιος, πατρ. Αλεξανδρείας (ανακομιδή λειψάνων) 2 (Μαΐ.)
Νικηφόρος, πατρ. Κων/λεως (2 Ιουν.)
Μεθόδιος, αρχιεπίσκ. Κων/λεως (14 Ιουν.)
(10) πρεσβύτεροι:
Ιουλιανός (12 Σεπτ.), Αβδελάς (17 Απρ.).
(11) σαλοί:
Συμεών (21 Ιουλ.)
(12) λοιποί:
Μαρτινιανός όσ. (13 Φεβ.)
Αυξέντιος ο εν τω Βουνώ (14 Φεβ.)
Ιωάννης της Κλίμακος (30 Μαρ.)
Ευθύμιος θαυματουργός (1 Απρ.)
630 Πατέρες της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου (13 Ιουλ.)
Ιωάννης όσ. (21 Ιουλ.)
ζ΄. μάρτυρες
(1) θαυματουργοί:
Ευθύμιος (1 Απρ.)
Ζηναΐς (6 Ιουν.).
(2) ιερομάρτυρες: (βλ. ανωτ. σ. )
(3) μεγαλομάρτυρες
Ευστάθιος (20 Σεπτ.)
Αρτέμιος όσ. (20 Οκτ.)
Αρέθας (24 Οκτ.)
Μερκούριος (25 Νοεμ.)
Αικατερίνη (25 Νοεμ.)
Αναστασία φαρμακολύτρια (22 Δεκ.)
Θεόδωρος στρατηλάτης (8 Φεβ., 8 Ιουν.2, Σάββατο της Α΄ εβδ. των νηστειών)3
Γεώργιος τροπαιοφόρος (23 Απρ.)
Χριστίνα (24 Ιουλ.)
Παντελεήμων (27 Ιουλ.)
Εύπλος διάκονος (12 Αυγ.)
(4) οσιομάρτυρες:
1 Πρβλ. και τους κανόνες της Παρακλητικής προς τιμήν του Χρυσοστόμου, οι οποίοι ψάλλονται κάθε Τετάρτη.
2 Η ανακομιδή των λειψάνων του μεγαλομ.
3 Η ανάμνηση του γενομένου διά των κολλύβων θαύματος, στο Τριώδιο.
346
Σωσάννα (19 Σεπτ., 15 Δεκ.)

Αναστασία Ρωμαία (29 Οκτ.)
Ευδοκία, η από Σαμαρειτών (1 Μαρ.)
Παρασκευή (26 Ιουλ.)
(5) πρωτομάρτυρες:
Θέκλα (27 Σεπτ.)
Στέφανος (27 Δεκ.).
(6) λοιποί:
Μάμας (2 Σεπτ.)
Βασίλισσα (3 Σεπτ.)
Ζωτικός (3 Σεπτ.)
Θουθαήλ και Βεβαία (5 Σεπτ.)
Ευδόξιος (6 Σεπτ.)
Σώζων (7 Σεπτ.)
Ευφημία (16 Σεπτ., 11 Ιουλ.)
Θεοπίστη, Αγάπιος, Θεόπιστος (20 Σεπτ.)
Καλλίστρατος (27 Σεπτ.)
Μαμέλχθα (5 Οκτ., 6 Ιουν.)
Σέργιος και Βάκχος (7 Οκτ.)
Ευλάμπιος και Ευλαμπία (10 Οκτ.)
Ζηναΐς και Φιλωνίλλα (11 Οκτ.)
Πρόβας, Τάραχος, Ανδρόνικος (12 Οκτ.)
Κάρπος, Πάπυλος, Αγαθόδωρος, Αγαθόνικος (13 Οκτ.)
Ναζάριος, Γερβάσιος, Προτάσιος, Κέλσιος (14 Οκτ.)
Λογγίνος εκατόνταρχος (16 Οκτ.)
Μαρκιανός και Μαρτύριος (25 Οκτ.)
Νέστωρ (26 Οκτ.)
Ζηνόβιος και Ζηνοβία, αυτάδελφοι (30 Οκτ.)
Γαλακτίων και Επιστήμη (5 Νοεμ.)
Ρωμανός (18 Νοεμ.)
Παράμονος (29 Νοεμ.)
Μηνάς, Καλλικέλαδος, Ερμογένης, Εύγραφος (10 Δεκ.)
Λουκία (13 Δεκ.)
Μαρίνος (16 Δεκ.)
Αθηνόδωρος (19 Δεκ.)
Ιουλιανή η εν Νικομηδεία (21 Δεκ.)
Ιουλιανός και Βασίλισσα (7 Ιαν.)
Τατιανή (12 Ιαν.)
Ερμύλος και Στρατόνικος (13 Ιαν.)
Αγαθάγγελος (23 Ιαν.)
Αγάθη (5 Φεβ.)
Φαύστα, Ευιλάσιος, Μάξιμος (6 Φεβ.)
Ευτρόπιος, Κλεόνικος, Βασιλίσκος (3 Μαρ.)
Αλέξανδρος ο εν Πύδνῃ (14 Μαρ.)
Πιόνιος (15 Μαρ.)
Μένιγνος (16 Μαρ.)
Αμφιανός και Αιδέσιος, αυτάδελφοι (2 Απρ.)
Θεόδουλος και Αγαθόπους (4 Απρ.)
Παυσίλυπος (9 Απρ.)
Δήμης και Πρωτίων (12 Απρ.)
347
Γουσθαζάτ και Φουσίκ (17 Απρ.)

Μάξιμος, Δάδας, Κυντιλλιανός (28 Απρ.)
Βάρβαρος (7 Μαΐ.)
Κοδράτος (9 Μαΐ.)
Αρδόμιος μ. (11 Μαΐ.)
Ακάκιος, Μένανδρος, Πολύαινος (19 Μαΐ.)
Θαλέλαιος (20 Μαΐ.)
Βασιλίσκος (20 Μαΐ.)
Μητρόδωρος, Αρτεμίδωρος, Μηνόδωρος, Γλύκων (30 Μαΐ.)
Ερμείας (31 Μαΐ.)
Μαμέλχθα (6 Ιουν.)
Ορέστης, Διομήδης, Ρόδων (9 Ιουν.)
Παγχάριος (16 Ιουν.)
Ισαυρος (17 Ιουν.)
Μανουήλ, Σαβέλ και Ισμαήλ (17 Ιουν.)
Ιούστος και Δουλάς (20 Ιουν.)
Αγάθη και Λουκία (6 Ιουλ.)
Ασκληπιάδης και Διομήδης (6 Ιουλ.)
Έρασμος (7 Ιουλ.)
Κυριακή (7 Ιουλ.)
Αβούδιμος (15 Ιουλ.)
Κήρυκος και Ίουλίττα (15 Ιουλ.)
Αθηνογένης (16 Ιουλ.)
Αντίοχος ο εν Γαλατίᾳ (16 Ιουλ.)
Μαρίνα (17 Ιουλ.)
Ερμόλαος, Έρμιππος, Ερμοκράτης (26 Ιουλ.)
Πανταλέων (27 Ιουλ.)
Φώτιος και Ανίκητος (11 Αυγ.)
Ειρηναίος, Ωρ και Ώροψις (31 Αυγ.)
(7) ομάδες μαρτύρων:
40 παρθένες γυναίκες, Αμμούν διδάσκαλος αυτών, Εύοδος, Καλλίστη, Αγαθό-
κλεια και Ερμογένης αυτάδελφοι (1 Σεπτ.)
Επίχαρις, Γαϊανή και η συνοδεία αυτών (27 Σεπτ.)
3 μ. οι εν Μελιτινῄ (7 Νοεμ.)
Αναστασία φαρμακολύτρια, Χρυσόγονος, Αγάπη, Ειρήνη, Xιoνία, Θεοδότη και
τα τέκνα (22 Δεκ.)
δέκα μ. εν Κρήτη (23 Δεκ.)
Δισμύριοι οι εν Νικομηδεία καέντες (28 Δεκ.)
14.000 νήπια υπό Ηρώδου αναιρεθέντα (29 Δεκ., 30 Δεκ.)
Αββάδες οι εν Σινᾴ και Ραϊθῴ αναιρεθέντες (14 Ιαν.)
42 μ. οι εν Αμορίω (6 Μαρ.)
οι εν Χερσώνι επισκοπήσαντες ιερομ. (7 Μαρ.)
Μάρκος Αρεθουσίων, Κύριλλος διάκονος και οι συν αυτοίς (29 Μαρ.)
Συμεών Περσίδος, Αβδελάς πρεσβύτερος και οι συν αυτοίς εκατόν πεντήκο-
ντα (17 Απρ.)
Κοδράτος και οι συν αυτώ (9 Μαΐ.)
Αρδόμιος και οι συν αυτώ (19 Μαΐ.)
Μελέτιος στρατηλάτης, Ιωάννης και Στέφανος κόμητες και οι συν αυτοίς
11.208 μ. συν γυναιξί και τέκνοις μαρτυρήσαντες (24 Μαΐ.)
άγιοι δέκα μ. (9 Ιουν.)
348
Τρόφιμος, Θεόφιλος και οι συν αυτοίς δεκατρείς (23 Ιουλ.)

Επτά Μακκαβαίοι, Ελεάζαρος, Σολομονή (1 Αυγ.)
Επτά παίδες εν Εφέσῳ (4 Αυγ.)
Βάσσα και τα τέκνα αυτής (21 Αυγ.)
Αγαθόνικος και οι συν αυτῴ (22 Αυγ.)
η΄. όσιες
(1) Μάρθα, μητέρα Συμεών του Στυλίτου (1 Σεπτ.)
Θεοδώρα η εν Αλεξανδρείᾳ (11 Σεπτ.)
Ευφροσύνη (25 Σεπτ.)
Πελαγία (8 Οκτ.)
Ματρώνα (9 Νοεμ.)
Ευστολία (9 Νοεμ.)
Δομνίκα (7 Ιαν.)
Μαρία Αιγυπτία (1 Απρ., Κυριακή Ε΄ των νηστειών)
Ελισάβετ θαυματουργός (24 Απρ.)
Μάρθα, μητέρα του αγίου Συμεών του εν τῳ θαυμαστῴ όρει (5 Ιουλ.)
Ευπραξία και Ολυμπιάς (25 Ιουλ.)
(2) οσιομάρτυρες (βλ. ανωτ., σ. 346)
θ΄. όσιοι
(1) θαυματουργοί:
Μαλός (19 Οκτ.)
Δίος (19 Ιουλ.)
(2) κιονίτες-στυλίτες:
Συμεών στυλίτης (1 Σεπτ.)
Αλύπιος κιονίτης (26 Νοεμ.)
Δανιήλ στυλίτης (11 Δεκ.)
(3) ομολογητές:
Στέφανος νέος (28 Νοεμ.)
Θεόδωρος ο Τριχινάς (20 Απρ.)
(4) λοιποί:
Θεόκτιστος, συνασκητής Μεγάλου Ευθυμίου (1 Σεπτ.)
Ευβίωτος (16 Σεπτ.)
Αρτέμιος μεγαλομ. (20 Οκτ.)
Γρηγόριος Δεκαπολίτης (20 Νοεμ.)
Πρόκλος, πατρ. Κων/λεως (20 Νοεμ.)
Πατάπιος (8 Δεκ.)
Κων/νος ο εξ Ιουδαίων (26 Δεκ.)
Στέφανος Σαββαΐτης (28 Δεκ.)
Μάρκελλος, ηγούμ. μονής ακοιμήτων (29 Δεκ.)
Φωστήριος (4 Ιαν.)
Γρηγόριος ο εν Ακρίτᾳ (5 Ιαν.)
Ιωάννης Καλυβίτης (15 Ιαν.)
Παύλος Θηβαίος (15 Ιαν.)
Αντώνιος ο Μέγας (17 Ιαν.)
Αλέξιος ο άνθρωπος του Θεού (17 Μαρ.)
Ιωάννης Ψυχαΐτης (25 Μαΐ.)
Πέτρος αναχωρητής (5 Ιουν.)
Υπάτιος ο εν Ρουφινιαναίς (17 Ιουν.)
349
Σαμψών ξενοδόχος (27 Ιουν.)

Λαμπαδός (5 Ιουλ.)
Θωμάς ο εν τῳ Μαλεῴ (7 Ιουλ.)
Δαλμάτιος, Φαύστος και Ίσαάκιος (1 Αυγ.)
ι΄. προφήτες
Μωυσής (4 Σεπτ., Κυριακή Α΄ των νηστειών)
Ζαχαρίας (5 Σεπτ., 16 Μαΐ.)
Δανιήλ (17 Δεκ.)
Ηλίας (20 Ιουλ.)
Ιω. Πρόδρομος (βλ. ανωτ., σ.)
Ααρών (Κυριακή Α΄ των νηστειών)
ια΄. συνάξεις
Ιωακείμ και Άννης (9 Σεπτ.)
αγ. Αρχαγγέλων (8 Νοεμ.)1
12 απόστ. (30 Ιουν.)
ιβ΄. άλλες επιμέρους κατηγοριοποιήσεις
Φυσικά θα μπορούσαμε να προβούμε και σε επιμέρους κατηγοριοποιήσεις, όπως
οι ακόλουθες:
(1) αυτάδελφοι μάρτυρες, όπως οι:
Εύοδος, Καλλίστη, Αγαθόκλεια και Ερμογένης (1 Σεπτ.)
Θουθαήλ και Βεβαία (5 Σεπτ.)
Ζηναΐς και Φιλωνίλλα (11 Οκτ.)
Ζηνόβιος και Ζηνοβία (30 Οκτ.)
Αμφιανός και Αιδέσιος (2 Απρ.)
Μανουήλ, Σαβέλ και Ισμαήλ μ. (17 Ιουν.)
(2) σύζυγοι μάρτυρες, όπως οι:
Ευστάθιος και Θεοπίστη (20 Σεπτ.)
Γαλακτίων και Επιστήμη (5 Νοεμ.)
(3) πατρ. του ίδιου θρόνου
(4) εικονόφιλοι άγιοι κλπ.
οι οποίες, αν και παρουσιάζουν την ποικιλία των αγίων προς τιμήν των οποίων συ-
ντέθησαν κανόνες με εννέα ωδές, νομίζω ότι είναι ιδιαιτέρως λεπτομερείς, ώστε δεν
απαιτείται να επιμείνουμε περισσότερο.
Β΄. ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ ΚΑΙ «ΔΩΔΕΚΑΟΡΤΟ»
Οι εορτές -θεομητορικές και δεσποτικές, δώδεκα τον αριθμό- οι οποίες ιστο-

ρούνται στο τέμπλο του αγίου Βήματος, γνωστές ως Δωδεκάορτο είναι οι εξής: Ευ-
αγγελισμός της Θεοτόκου, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση Ιησού, Ανά-
σταση του Λαζάρου, των Βαΐων, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη Ιησού, Πεντηκοστή,
Κοίμηση της Θεοτόκου. Επισημαίνουμε ότι ο κύκλος των δώδεκα εορτών αρχίζει και
κλείνει με θεομητορική εορτή, όμως η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αντικα-
τέστησε την εορτή της Περιτομής του Ιησού, η όποία ήταν παλαιότερα μία από τις
εορτές του Δωδεκαόρτου2. Πάντως, είτε στη μία είτε στην άλλη μορφή του, το Δω-
δεκάορτο περιλαμβάνει εορτές οι οποίες, εξαιρουμένης της εορτής της Πεντηκοστής,
έχουν ανυμνηθεί με κανόνες με β΄ ωδή, γεγονός ευεξήγητο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας
1 Ομοίως με κανόνες με β΄ ωδή (ψαλλομένους κάθε Δευτέρα) έχουν τιμηθεί οι Ασώματοι στην Παρακλητική (βλ. σ. ).
2 Ενθ’ ανωτ., 741.
350
ότι το Δωδεκάορτο περιλαμβάνει τις κυριότερες θεομητορικές και δεσποτικές εορ-

τές του κύκλου των ακινήτων και κινητών εορτών και ότι έλαβε τη μορφή του κατά
το ια΄ αί.,1 όταν ακόμη οι κανόνες με β΄ ωδή ήταν στην ακμή τους και η έκπτωση της
β΄ ωδής σποραδικό γεγονός.
Γ΄. ΚΑΝΟΝΕΣ-ΚΑΛΕΝΤΑΡIΑ2 ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ
Τα καλεντάρια είναι έμμετρα αγιολογικά κείμενα σε προσωδιακά ή ρυθμοτονι-

κά μέτρα. Τα αναφερόμενα στο κεφάλαιο αυτό είναι κανόνες ως προς την μορφή και
αγιολογικά κείμενα ως προς το περιεχόμενο. Επομένως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδι-
αφέρον η παρακολούθηση της δομής τους και η ύπαρξη β΄ ωδής σε αυτά, διότι έτσι
φαίνεται (όπως θα δούμε στην συνέχεια) και η σχέση των κανόνων με β΄ ωδή με τα
αγιολογικά κείμενα. Έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα πέντε καλεντάρια σε μορφή κανό-
νος. Παρατίθενται κατωτ. οι αφορώσες σε αυτούς τους κανόνες ενδείξεις:
1. Κανὼν περιέχων τοῦ ὅλου χρόνου τοὺς ἁγίους ἐν εἴδει μηνολογίου…
άρχ.: Ἀνευφημεῖν προαιρουμένῳ, Κύριε,/ τὴν τῶν ἁγίων πληθὺν
ακρ.: Ὠιδὴ αὕτη Σεργίου μοναχοῦ. (θ΄ ωδή)
ποίημα Σεργίου μοναχού3
έκδ. κανόνος: Μ. Γεδεών, Αναγνώσεις εκ του Ωρολογίου της των Ακοιμήτων μο-
νής, ΕΑ 27 (1903), 392-394, 401-402, 447-4564
Ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής
2. Σύνταγμα πάντων ἐμμελὲς τῶν ἁγίων

τῶν πᾶσι κοινῇ δι’ ἔτους τιμωμένων.5
άρχ.: Ἡ τρισυπόστατος Μονάς, ἀναίτιε/ Πάτερ
ακρ.: —
ποίημα Θεοδοσίου μοναχού του Καλοκυρού6
έκδ. κανόνος: Follieri, II calendario, 126-169
o κανόνας συνετέθη με εννέα ωδές
3. Κανὼν εἰς τοὺς ἁγίους πάντας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ.

άρχ.: Ἄισμασι θείοις Συμεὼν δοξάσωμεν/ Μάμαντα
ακρ.: Ὠιδὴ μοναστοῦ Γρηγορίου τοῦ μόνου. Ἀμήν. (ωδές ϛ΄-θ΄)7
ποίημα Γρηγορίου μοναχού8
1 Ένθ’ ανωτ., 741.

2 Την σχετική βιβλιογραφία βλ. στα: Follieri, Cal. Crist. Mitil., I, VIII-IX. – L. Taseva, Die jambischen Verse zu den
beweglichen Festen der Grossen Fastenzeit und der Osterzeit in den Sammlungen für gottesdienstlichen Gebrauch, Bibel,
Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia Byzantina: Festgabe für Hans Rothe zum 80. Geburtstag / herausgegeben von Dagmar
Christians, Dieter Stern und Vittorio S. Tomelleri, Studies on language and culture in Central and Eastern Europe, Bd. 3, Μό-
ναχο-Βερολίνο 2009, 329-344, ιδιαιτέρως 329, 343.
3 Περί των ποιητών με το όνομα Σέργιος, βλ.: Σ. Ευστρατιάδου, Σέργιος ο Αγιοπολίτης, ΝΣ 33 (1938), 623-629, 683-
685. – Τρεμπέλας, Εκλογή, 206-208. – Γ. Μεταλληνός, Σέργιος ο Αγιοπολίτης, μοναχός και υμνογράφος, ΘΗΕ 11 (1967),
105. – Beck, 518. – Bouvy, 557, κ.ε. – Εmereau, EO (1925), 172-173. – Follieri, V1, 302.
4 Περί του κανόνος βλ. και Darrouzès, 73-76.
5 Η διδασκαλία του κανόνος είναι έμμετρη (: βυζαντινός δωδεκασύλλαβος), πρβλ. Follieri, II calendario, 105.
6 Περί του ποιητού του κανόνος βλ. Follieri, II calendario, 105-107.
7 Περί της ακρ. του κανόνος βλ. όσα παρατηρεί η Follieri RÉB, 118, n. 25.
8 Περί του ποιητού βλ. ανωτ., σ.
351
έκδ. κανόνος: Follieri RÉB, 132-1511

ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής
4. Ὁ κανὼν περιέχων ὀνομαστοὺς ἁγίους τοῦ ὅλου χρόνου.

άρχ.: Ἀνευφημῆσαι τῶν ἁγίων, Κύριε,/ προαιρουμένῳ
ακρ.: Ἁγίους ὑμνῶ τοῦ πολυκύκλου χρόνου. Μιχαὴλ ταπεινὸς μοναχὸς ἀνάξιος.
ποίημα Μιχαήλ Ψελλού2
έκδ. κανόνος: Ηannick, 138-151
Ο κανόνας συνετέθη με οκτώ ωδές εξ αρχής
5. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το καλεντάριο που συνέθεσε ο Χριστόφορος Μυτι-

ληναίος. Αποτελείται από δώδεκα κανόνες, έναν για κάθε μήνα:
α΄. Σεπτέμβριος
άρχ.: Τὸν στῦλον ὁ Συμεὼν κατῴκησε
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Follieri, Cal. Crist. Mitil., I, 330-338
β΄. Οκτώβριος
άρχ.: Λίθοις τὸν Ἀνανίαν/ κτείνουσι βάλλοντες
ακρ.: —
γ΄. Νοέμβριος
ήχος βαρύς. Νεύσει σου πρὸς γεώδη
άρχ.: Θείοις σὺν Ἀναργύροις/ ἀνευφημῶ
ακρ.: —
δ΄. Δεκέμβριος
άρχ.: Ναοὺμ τιμῶ τὸν θεόληπτον,/ σὺν τούτῳ
άκρ.: —
ε΄. Ιανουάριος
ήχος β΄. Δεῦτε, λαοί, ᾄσωμεν
άρχ.: Περιτομὴν/ θέλων ὑπέστη τὸν Νόμον
ακρ.: —
έκδ. κανόνος: Follieri, Cal. Crist. Mitil., Ι, 383-392
ϛ΄. Φεβρουάριος
άρχ.: Τρύφων, ὁ μάρτυς Κυρίου, κατακριθεὶς
1 Περί του κανόνος βλ. Darrouzès, 76-78.

2 Περί του ποιητού βλ.: Émereau, EO 23(1924), 411. – Darrouzès, 81-82. – Follieri, V1, 294.
352
ακρ.: —
ζ΄. Μάρτιος
άρχ.: Ὁσίως βιώσασα/ ἡ Εὐδοκία ἡ πάνσεμνος
ακρ.: —
η΄. Απρίλιος
ήχος πλ. α΄. Τῷ σωτῆρι Θεῷ
άρχ.: Τὴν ὁσίαν πιστῶς/ τιμῶ Μαρίαν ὕμνοις
ακρ.: —
θ΄. Μάιος
ήχος β΄. Ἄτριπτον ἀσυνήθη
άρχ.: Λίθοις Ἱερεμίας/ ἐκτάνθη
άκρ.: —
ι΄. Ιούνιος
άρχ.: Δηλητηρίῳ Ἰουστῖνος τέθνηκεν
ακρ.: —
ια΄. Ιούλιος
ήχος γ΄. Ὁ τὰ ὕδατα πάλαι
άρχ.: Ἀναργύρων δυάδα/ τῶν ἀπὸ Ῥώμης
ακρ.: —
ιβ΄. Αύγουστος
άρχ.: Ἀθλοῦσι γενναίως καὶ πρὸ Χριστοῦ
ακρ.: —
Επομένως οδηγούμαστε στα εξής συμπεράσματα: Οι κανόνες-καλεντάρια είναι πε-

ριορισμένοι σε αριθμό, επομένως η ύπαρξη μεταξύ τους ενός, ο οποίος έχει εννέα ωδές
είναι χαρακτηριστική, διότι δείχνει ότι η σύνθεση β΄ ωδής ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο,
ακόμη και σε περιπτώσεις σπάνιων συνθέσεων, όπως είναι οι κανόνες-καλεντάρια.
Ως προς τους αναφερομένους στον κανόνα του Θεοδοσίου Καλοκυρού αγίους
είναι σκόπιμη η σύγκρισή τους με:
α΄) με τους αγίους προς τιμήν των οποίων συνετέθησαν κανόνες με εννέα ωδές
β΄) με τους αγίους οι οποίοι αναφέρονται στους συντεθέντες με οκτώ ωδές κανόνες-
καλεντάρια και
γ΄) με τούς αγίους προς τιμήν των οποίων συνέθεσε τρίστιχα επιγράμματα ο Χριστό-
φορος Μυτιληναίος.
353
Από την σύγκριση αυτή καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα: οι ακίνητες εορτές
προς ανύμνηση των οποίων συνετέθη κανόνας με β΄ ωδή είναι εν πολλοίς κοινές με
αυτές που υπάρχουν στους κανόνες-καλεντάρια, επομένως ανήκουν στις σημαντικό-
τερες εορτές του εκκλησιαστικού έτους, αφού εξ ορισμού στους κανόνες-καλεντάρια
περιλαμβάνονται οι σημαντικότερες ακίνητες εορτές και οι περισσότερες εορτές που
αναφέρονται στους κανόνες-καλεντάρια έχουν συντεθεί με β΄ ωδή. Επίσης πρόκει-
ται για εορτές, οι οποίες στην πλειονότητά τους θεωρούνται οι κύριοι άγιοι της ημέ-
ρας, είναι δηλ. άγιοι προς τιμήν των οποίων ο Χριστόφορος Μυτιληναίος έχει συνθέ-
σει τρίστιχα επιγράμματα.1
Δ΄. ΑΚΙΝΗΤΕΣ ΕΟΡΤΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΕΧΟΥΝ ΣΥΝΤΕΘΕΙ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ
Οι ακίνητες εορτές για τις οποίες έχουν συντεθεί περισσότεροι του ενός κανόνες με
β΄ ωδή αναφέρονται στις εξής εορτές:
Ι. Δεσποτικές εορτές
– Κυριακή προ των Χριστουγένων (: των αγίων προπατόρων)
– Προεόρτια των Χριστουγένων
– Μεθεόρτια των Χριστουγένων
– Περιτομή του Ιησού (1 Ιαν.)
– Προεόρτια των Θεοφανείων
– Μεθεόρτια των Θεοφανείων
ΙΙ. Θεομητορικές εορτές
– Προεόρτια της γεννήσεως της Θεοτόκου (7 Σεπτ.)
– Γέννηση της Θεοτόκου (8 Σεπτ.)
– Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμ.)
– Σύλληψη Θεοτόκου υπό αγίας Άννης (9 Δεκ.)
– Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (25 Μαρ.)
– Κατάθεση τιμίας εσθήτος της Θεοτόκου (2 Ιουλ.)
– Προεόρτια της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
– Μεθεόρτια της κοιμήσεως της Θεοτόκου
ΙΙΙ. Εορτές αγίων
– Συμεών στυλίτης, Μάρθα, μητέρα αυτού, 40 γυναίκες μ. και Αμμούν διδάσκα-
λος αυτών, Εύοδος, Καλλίστη, Αγαθόκλεια και Ερμογένης, μ. και αυτάδελφοι
(1 Σεπτ.)
– Άνθιμος Νικομηδείας (3 Σεπτ.)
– Ζαχαρίας προφήτης (5 Σεπτ.)
– Κύριλλος Γορτύνης (6 Σεπτ.)
– Αυτόνομος ιερομ. (12 Σεπτ.)
– Σωσάννα οσιομ. (19 Σεπτ., 15 Δεκ.)
– Σύλληψη Προδρόμου (23 Σεπτ.)
– Θέκλα πρωτομ. (24 Σεπτ.)
– Γρηγόριος Μεγάλης Αρμενίας (30 Σεπτ.)
– Μαμέλχα μ. (5 Οκτ.)
– Σέργιος και Βάκχος (7 Οκτ.)
– Πελαγία οσ. (8 Οκτ.)
– Πρόβος, Τάραχος, Ανδρόνικος μ. (12 Οκτ.)
1 Βλ. και ανωτ., σσ.
354
– Κάρπος, Πάπυλος, Αγαθόδωρος και Αγαθόνικος μ. (13 Οκτ.)

– Λογγίνος εκατόνταρχος (16 Οκτ.)
– Λουκάς απόστ. και ευαγγελ. (18 Οκτ.)
– Μαρκιανός και Μαρτύριος μ. (25 Οκτ.)
– Ανάμνησις του Μεγάλου σεισμού (26 Οκτ.)
– Κοσμάς και Δαμιανός Ανάργυροι (1 Νοεμ.)
– Σύναξη αρχιστρατήγων (8 Νοεμ.)
– Ματρώνα οσ. (9 Νοεμ.)
– Ιωάννης ελεήμων, πατρ. Αλεξανδρείας (12 Νοεμ.)
– Ιωάννης Χρυσόστομος (13 Νοεμ.)
– Γρηγόριος Ακραγαντίνων (23 Νοεμ.)
– Κλήμης Ρώμης (25 Νοεμ.)
– Πέτρος Αλεξανδρείας (24 Νοεμ.)
– Μερκούριος μεγαλομ. (25 Νοεμ.)
– Νικόλαος Μύρων (6 Δεκ.)
– Μηνάς Καλλικέλαδος, Ερμογένης και Εύγραφος (10 Δεκ.)
– Δανιήλ στυλίτης (11 Δεκ.)
– Σπυρίδων θαυματουργός (12 Δεκ.)
– Μαρίνος μ. (16 Δεκ.)
– Ιουλιανή μ., η εν Νικομηδείᾳ (21 Δεκ.)
– Αναστασία φαρμακολύτρια (22 Δεκ.)
– Στέφανος πρωτομ. (27 Δεκ.)
– Δισμύριοι μ., οι εν Νικομηδείᾳ καέντες (28 Δεκ.)
– 14.000 νήπια υπό Ηρώδου αναιρεθέντα (29 Δεκ.)
– Βασίλειος Καισαρείας (1 Ιαν.)
– Σίλβεστρος, πάπας Ρώμης (2 Ιαν.)
– Ιουλιανός μ. (7 Ιαν.)
– Αντώνιος μέγας (17 Ιαν.)
– Ξένη οσ. (24 Ιαν.)
– Ανακομιδή λειψάνου Χρυσοστόμου (27 Ιαν.)
– Αγάθη μ. (5 Φεβ.)
– Θεόδωρος στρατηλάτης
– Ταράσιος, πατρ. Κων/λεως (25 Φεβ.)
– Οι εν Αμορίῳ 42 μ. (6 Μαρ.)
– Μαρία η Αιγυπτία (1 Απρ.)
– Θεόδουλος και Αγαθόπους (4 Απρ.)
– Γεώργιος, επίσκ. Μυτιλήνης (7 Απρ.)
– Γεώργιος τροπαιοφόρος (23 Απρ.)
– Βασιλεύς, επίσκ. Αμασείας (26 Απρ.)
– Μάξιμος και Κυντιλιανός μ. (28 Απρ.)
– Θαλλέλαιος μ. (20 Μαΐ.)
– Πέτρος και Παύλος απόστ. (29 Ιουν.)
– Παγκράτιος, επίσκ. Ταυρομενίας (9 Ιουλ.)
– Ευφημία μεγαλομ. (11 Ιουλ.)
– Δίος θαυματουργός (19 Ιουλ.)
– Ευπραξία μ. (25 Ιουλ.)
– Ολυμπιάς μ. (25 Ιουλ.)
– Παντελεήμων μεγαλομ. (27 Ιουλ.)
– Φώτιος και Ανίκητος μ. (11 Αυγ.)
– Αγαθόνικος, Ζωτικός, Ζήνων, Θεοπρέπιος, Ακίνδυνος και Σεβηριανός μ. (22 Αυγ.)
355
– Ειρηναίος, Ωρ και Ώροψις μ. (30 Αυγ.)

Καταλήγουμε επομένως στο συμπέρασμα ότι για τις μεγάλες Δεσποτικές εορτές
των Χριστουγένων και των Θεοφανείων, για τις περισσότερες Θεομητορικές εορτές και
για πλήθος εορτών αγίων (πολλοί από τους οποίους δεν είναι ιδιαιτέρως γνωστοί) έχουν
συντεθεί περισσότεροι του ενός κανόνες με β΄ ωδή και αυτό συνηγορεί με τη σειρά του
στο ότι η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή δεν είναι μεμονωμένο κι ευκαιριακό γεγονός.
Ε΄. ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΕ ΟΚΤΩ ΚΑΙ ΕΝΝΕΑ ΩΔΕΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΕΟΡΤΗ
Για τις περισσότερες από τις εορτές οι οποίες έχουν υμνηθεί με κανόνα με εν-
νέα ωδές, έχει συντεθεί και κανόνας (ή κανόνες) με οκτώ ωδές, επομένως η προσπά-
θεια συνθέσεως κανόνων με οκτώ ωδές προς αντικατάσταση εκείνων οι οποίοι είχαν
β΄ ωδή είναι συστηματική. Ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς επεσήμαινε την έκταση
της αντικαταστάσεως στα έντυπα μηναία.1 Απ’ όλη αυτή την διαδικασία έμειναν σε
μεγάλο βαθμό απρόσβλητοι οι συντεθέντες από τον Ιωσήφ τον υμνογράφο κανόνες με
β΄ ωδή, χάρη στην τυπική διάταξη, η οποία δίνει το προβάδισμα στα έργα του ένα-
ντι των έργων των άλλων ποιητών.2 Ο ίδιος έθεσε και το θέμα των ποιητών των κα-
νόνων αυτών και επεσήμανε ότι η σύνθεση από τον ίδιο ποιητή κανόνος με οκτώ και
εννέα ωδές για την ίδια εορτή είναι φαινόμενο αρκετά συχνό και ιδιάζον.3 Οι ποιη-
τές οι οποίοι έχουν συνθέσει προς ανύμνηση της ίδιας εορτής κανόνα με οκτώ ωδές
εξ αρχής και κανόνα με β΄ ωδή είναι:
ΓΕΩΡΓΙΟΣ
7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.
α΄. Κανόνες συντεθέντες με β΄ ωδή: κανόνες 14, 15
β΄. Κανόνας συντεθείς άνευ β΄ ωδής εξ αρχής:
άρχ.: Τὸ φῶς τὸ ἀπρόσιτον, Χριστός,/ τὴν φωτεινὴν
έκδ. κανόνος: AHG II, 116-123
ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΓΡΑΠΤΟΣ
18 Οκτ.: Τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ.
α΄. Κανόνας συντεθείς με β΄ ωδή: κανόνας 60
άρχ.: Ἅρμα τοῦ Θεοῦ περιφανὲς/ ἐγένου τὸ πανάγιον
έκδ. κανόνος: AHG II, 217-2284
16 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀντιόχου τοῦ ἐν Γαλατίᾳ.

άρχ.: Θαλάσσης εἰδωλικῆς τὸν κλύδωνα/ σπαργάνων ἐκ μητρικῶν
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ
13 Σεπτ.: Μνήμη τῶν ἐγκαινίων τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως καὶ προεόρτια τῆς παγκο-
1 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 372 και ανωτ., σ.

2 Βλ. και ανωτ., σσ.
3 Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 385-386. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συμβολαί α΄, 390.
4 Πρόκειται για κανόνα αμφιβόλου πατρότητος: αποδίδεται και στον Ιωάννη Δαμασκηνό.
356
σμίου ὑψώσεως τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ.

άρχ.: Ὁ στύλῳ καθοδηγῶν τὸ πρότερον
έκδ. κανόνος: ΜΡ I, 139-141
27 Ιαν.: Ἡ ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἱωάννου, ἀρχιε-
πισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου.
άρχ.: Χρύσεον στόμα Χριστοῦ,/ ἱεροφάντα, ἐδείχθης
ΙΩΣΗΦ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ
6 Σεπτ.: Ἡ ἀνάμνησις τοῦ γενομένου παραδόξου θαύματος ἐν Κολοσσαῖς τῆς
Φρυγίας παρὰ τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαήλ.
α΄. Κανόνας συντεθείς με β΄ ωδή: κανόνας 10.
άρχ.: Ταῖς θείαις λαμπρότησι/ καταστραπτόμενος
έκδ. κανόνος: ΜΡ I, 66-74
1 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ.

β΄. Κανόνες συντεθέντες άνευ β΄ ωδής εξ αρχής:
(1) άρχ.: Δυὰς φωτοειδὴς/ τῶν σοφῶν Ἀναργύρων
έκδ. κανόνος: ΜΡ IΙ, 6-13
(2) άρχ.: Τοὺς ἐκ Θεοῦ δεδομένους/ πᾶσιν ἡμῖν
έκδ. κανόνος: AHG IIΙ, 1-11
14 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου καὶ πανευφήμου ἀποστόλου Φιλίππου, ἑνὸς τῆς
πρώτης χορείας των δώδεκα.
άρχ.: Φίλιππε θεηγόρε,/ Χριστοῦ ἀπόστολε
έκδ. κανόνος: AHG IIΙ, 407-416
20 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Δεκαπολίτου.

α΄. Κανόνες συντεθέντες με β΄ ωδή: κανόνες 107, 108
άρχ.: Νενεκρωμένην ἡδοναῖς τοῦ σώματος/ τὴν ταπεινήν μου ψυχὴν
έκδ. κανόνος: ΜΡ IΙ, 209-214
15 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ διὰ Χριστὸν πτωχοῦ, τοῦ Καλυβί-
του.
άρχ.: Στενωτάτην τε καὶ τραχυτάτην ὤδευσας
357
6 Μαρ.: Τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα δύο μαρτύρων τῶν ἐν Ἀμορίῳ ἀθλησάντων.
άρχ.: Ἀναφανέντες ἐν τῷ ὕψει/ τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας
έκδ. κανόνος: ΜΡ IV, 30-35
23 Απρ.: Τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου.

β΄. Κανόνες συντεθέντες άνευ β΄ ωδής εξ αρχής:
(1) άρχ.: Θερμοτάτῃ πίστει καὶ στοργῇ
έκδ. κανόνος: ΜΡ IV, 370-378
(2) οι κατ’ ήχον κανόνες, τους οποίους συνέθεσε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος2
11 Αυγ.: Τῶν ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων Φωτίου καὶ Ἀνικήτου.

άρχ.: Τοῖς πόνοις τοῖς τῆς σαρκός,/ πανεύφημε,/ ἐγκαρτερήσαντες
έκδ. κανόνος: ΜΡ VI, 386-394
Η σύνθεση του κανόνος με οκτώ ωδές προς ανύμνηση μιας εορτής (εκτός του
κανόνος ο οποίος έχει συντεθεί με β΄ ωδή) αποτελεί, όπως προανεφέραμε, απόδειξη
της προσπάθειας αντικαταστάσεως των κανόνων με εννέα ωδές από άλλους οι οποί-
οι συνετέθησαν εξ αρχής άνευ β΄ ωδής. Την συγκεκριμένη άποψη ενισχύει και η σύν-
θεση από τον ίδιο ποιητή για την ίδια εορτή κανόνος με οκτώ και άλλου με εννέα
ωδές. Αυτή είναι και η απάντηση στο ερώτημα, το οποίο έθεσε ο Αθ. Παπαδόπουλος-
Κεραμεύς όσον αφορά στους λόγους για τους οποίους συνέβη αυτό το φαινόμενο.
Φυσικά ο ακριβής προσδιορισμός και η σαφής γνώση του χρόνου κατά τον
οποίο έχουν συντεθεί οι προμνημονευόμενοι κανόνες θα διευκόλυνε πολύ στην εξα-
γωγή ασφαλών συμπερασμάτων επί του θέματος, διότι θα γνωρίζαμε αν η σύνθεση
του κανόνος με β΄ ωδή έχει όντως προηγηθεί (χρονικά) της συνθέσεως του κανόνος
με οκτώ ωδές ή αν η αντικατάσταση σχετίζεται μόνο με την χρησιμοποίηση των κα-
νόνων αυτών στις ακολουθίες ασχέτως του χρόνου συνθέσεώς τους. Οπωσδήποτε το
πρόβλημα επηρεάζεται και από άλλες συνιστώσες, όπως επί παραδείγματι η πατρό-
τητα των κανόνων (σημειώνουμε ενδεικτικά ότι εξακολουθεί να μας απασχολεί το
ερώτημα του αριθμ. των ωδών με τις οποίες συνέθεσαν εξ αρχής τους άνευ ακρ. κα-
νόνες τους οι ποιητές με το όνομα Ιωάννης).
1 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 46 (1947), 72-73. – Τωμαδάκης, 141, αρ. 00. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 154-155, αρ 451.
2 Βλ. ανωτ.,
358
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ
ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΩΝ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ
«η ακροστιχίς εστί του κανόνος η κλεις η σωτήριος,

η την εις αυτόν εισβολήν αρπάγων ουκ επιτρέπουσα,
ή την είσοδον στροφών ή δοξών οθνείων…»
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 367
Α΄. ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΕΣ ΑΝΕΥ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΟΣ1
Έχει γίνει λόγος σε προηγούμενο κεφάλαιο για τον μεγάλο αριθμό κανόνων, οι
οποίοι συνετέθησαν άνευ α΄ ακρ. και για τα προβλήματα που συνεπάγεται η απου-
σία της α΄ ακρ. στην εξακρίβωση του αριθμ. των ωδών του κανόνος και στην διερεύ-
νηση του προβλήματος της β΄ ωδής.2
Πρόκειται για τους εξής κανόνες, οι οποίοι στερούνται ακρ.:
1, 2, 4, 6, 9, 10, 11, 12, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 31, 33, 36, 41, 42, 43, 45, 46,
48, 50, 51, 60, 61, 66, 68, 69, 71, 73, 74, 76, 77, 80, 84, 85, 86, 90, 92, 95, 100,
102, 103, 105, 116, 120, 121, 122, 123, 124, 129, 130, 131, 137, 139, 145, 148, 152,
155, 156, 158, 160, 161, 164, 167, 168, 169, 170, 172, 175, 176, 177, 178, 179, 180,
181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 189, 190, 192, 193, 195, 198, 199, 200, 202, 204,
205, 206, 209, 210, 211, 213, 216, 220, 222, 224, 226, 227, 229, 231, 232, 235,
236, 239, 240, 242, 243, 244, 247, 248, 251, 252, 254, 257, 260, 263, 266, 269,
272, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 285, 288, 293, 294, 295, 297, 299, 300, 302,
305, 307, 314, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 328, 329, 332, 333, 335, 339,
341, 343, 344, 346, 349, 350, 351, 353, 355, 356, 357, 363, 365, 366, 368, 369,
373, 378, 380, 381, 385, 387, 388, 391, 3923
395, 397, 400, 402, 403, 404, 405, 407, 408, 409, 410, 411, 413, 414, 415, 417, 418,
419, 420, 421, 422, 423, 424, 426, 428, 429, 430, 431, 432, 434, 435, 436, 437,
438, 440, 441, 442, 443, 445, 446, 447, 448, 449, 451, 452, 453, 454, 455, 456,
457, 458, 459, 460, 461, 463, 464, 466, 468, 469, 471, 472, 473, 475, 476, 478, 479,
480, 481, 483, 484, 485, 487, 491, 495, 497, 498, 499, 502, 503, 507, 508, 509,
511, 512, 514, 515, 516, 517, 519, 524, 525, 526, 527, 528, 532, 533, 536, 538,
539, 541, 542, 547, 550, 551, 552, 553, 555, 557, 561, 563, 564, 567, 569,4 570,
571, 572, 573, 575, 576, 580, 581, 582
Άλλοι κανόνες: 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 5955
Οι ποιητές των κανόνων αυτών είναι οι εξής:
Αγιοπολίτης
Αμφιβόλου πατρότητος κανόνες
Αναστάσιος Κυαίστωρ
Ανδρέας Κρήτης
Ανωνύμως
Γερμανός
1 Τα αναφερόμενα στο κεφάλαιο αυτό είναι ενδεικτικά και αποσκοπούν μόνο στην συμπλήρωση των σχετιζομένων με
το πρόβλημα της β΄ ωδής κι όχι στην συστηματική παρακολούθηση του μεγάλου θέματος των ακρ. των κανόνων, το οποίο
είναι εκτός των πλαισίων της μελέτης αυτής. Για τις ακρ. βλ.: Ch. Hannick, Die Akrostichis in der kirchenslavischen liturgischen
Dichtung, Wiener Slavistisches Jahrbuch. 1973, Bd. 18. – Κ. Krumbacher, Die Akrostichis in der griechischen Kirchenpoesie,
Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der historischen Klasse der K. B. Akademie der Wissenschaften zu
München, München, 1904. – Weyh.
Με τη φράση «κανόνες άνευ ακρ.» εννοούνται στην προκειμένη περίπτωση οι κανόνες οι οποίοι είτε συνετέθησαν άνευ
ακρ., είτε έχουν α΄ ακρ. στις η΄-θ΄ ωδές μόνον.
2 Βλ. ανωτ.,
3 Οι κανόνες 4, 9, 10, 17, 19, 20, 61, 76, 110, 129, 137, 139, 148, 156, 161, 167, 170, 183, 185, 200, 204, 209, 213,
248, 257, 260, 269, 278, 280, 285, 297, 329, 333, 335, 369 είναι κανόνες των μηναίων.
4 Ο κανόνας έχει ακρ. ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ…ΧΧΧ, επομένως η ενδεχόμενη έκπτωση της β΄ ωδής του δεν θα μπορούσε
να φανεί από το χάσμα της ακρ.
5 Οι κανόνες 2, 52, 73, 110, 111, 116, 131, 156, 182, 190, 192, 222, 224, 254, 257, 266, 272, 293, 299, 305, 316,
317, 318, 328, 332, 351, 356, 368, 392, 498, 502, 515, 516, 533, 564, 570, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 595
έχουν συντεθεί μόνο με β΄ ακρ.
361
Θεοδόσιος Καλοκυρός
Θεόδωρος Στουδίτης
Θεοφάνης Γραπτός
Ιγνάτιος
Ιωάννης Δαμασκηνός
Ιωσήφ Στουδίτης
Κλήμης
Μεθόδιος
Στέφανος Σαββαΐτης
Οι κανόνες αμφιβόλου πατρότητος οι οποίοι στερούνται ακρ. αποδίδονται
στους: Αγιοπολίτη, Ανδρέα Κρήτης, Γερμανό Α΄, πατρ. Κων/λεως, Θεόδωρο Στου-
δίτη, Θεοφάνη Γραπτό, Ιγνάτιο, Ιωάννη Δαμασκηνό, Ιωσήφ Στουδίτη, Κλήμεντα και
Στέφανο Σαββαΐτη.
Β΄. ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΕΣ ΜΕ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΑ
Ι. ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΩΝ
1. Μέτρο των ακροστιχίδων
α΄. Ακροστιχίδες σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο και δακτυλικό εξάμετρο

Οι περισσότερες ακρ. των κανόνων με εννέα ωδές συνετέθησαν σε βυζαντινό δωδε-
κασύλλαβο1 (στο τέλος του οποίου ο Ιωσήφ ο υμνογράφος προσθέτει, ως γνωστόν, το
όνομά του εκτός μέτρου).2 Υπάρχουν επίσης 15 κανόνες, των οποίων η ακρ. έχει συ-
ντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο:
5 Σεπτ.: Ζαχαρίου τοῦ προφήτου, τοῦ πατρὸς τοῦ Προδρόμου, 8.
4 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωαννικίου τοῦ Μεγάλου, τοῦ ἐν Ὀλύμπῳ, 82.
ακρ.: Ἰωαννικίῳ, πατρὶ χριστοφόρῳ, πατριάρχης ὁ Μεθόδιος.
11 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Θεοδώρου, ἡγουμένου τῶν Στουδίου, 97.
ακρ.: Τὸν κλεινὸν Θεόδωρον ἐν ᾄσμασι τοῖσδε γεραίρω.
12 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας
τοῦ ἐλεήμονος, 101.
ακρ.: Τὸν ἐλεήμονα Ἰωάννην ὕμνοις τιμήσω.
7 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀμβροσίου, ἐπισκόπου Μεδιολάνων, 136.
ακρ.: Θείου Ἀμβροσίοιο μέγα κλέος ᾄσμασι μέλπω.
5 Φεβ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἀγάθης, 218.
ακρ.: Τὴν θείαν Ἀγάθην ἀγαθοῖς μέλψωμεν ἐν ὕμνοις.
24 Φεβ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ταρασίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινου-
πόλεως, 233.
7 Απρ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γεωργίου, ἐπισκόπου Μυτιλήνης, 268.
ακρ.: Ὁ Στέφανος στέφανόν σοι, ἀοίδιμε, προσφέρει ὕμνων.
30 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου Ἰακώβου, ἀδελφοῦ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου
τοῦ Θεολόγου, 284.
1 Για τον βυζαντινό δωδεκασύλλαβο βλ. C. Giannelli, Scripta Minora, 349-378, κυρίως 360-367 και P. Maas, Der
Byzantinischen Zwölfisilber, BZ 12 (1903), 278-323. Ειδικότερα για τις ακρ. σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο βλ. Κομίνης,
Το επίγραμμα, 46.
2 Βλ. εκτενώς κατωτ.,
362
ακρ.: Τὸν βροντῆς Ἰάκωβον ἐΰφρονα παῖδα γεραίρω.

11 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀρδομίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ, 289.
ακρ.: Ἀρδόμιε, προσᾴδειν σοι εὐθὺ ἔπος με διδάξαις.
19 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πατρικίου, ἐπισκόπου Προύσης καὶ τῶν σὺν
αὐτῷ Ἀκακίου, Μενάνδρου, καὶ Πολυαίνου, 290.
ακρ.: Πατρίκιον τὸν ἄριστον ἐν ἀθλοφόροισιν ἀείδω.
14 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινου-
πόλεως, 310.
ακρ.: Ἀρχιερῆα Θεοῖο, Ταράσιον, ᾄσμασι μέλπω.1
8 Αυγ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Αἰμιλιανοῦ, ἐπισκόπου Κυζίκου τοῦ ὁμολογη-
τοῦ, 374.
ακρ.: Τὸν μέγαν Αἰμιλιανὸν ἐν ᾄσμασιν ἔξοχα μέλπω.
11 Αυγ.: Τῶν ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων Φωτίου καὶ Ἀνικήτου, 377.
ακρ.: Φώτιον ἠδὲ Ἀνίκητον θεοειδέας ὑμνῶ.
Παρακλητική: Περίοδος του πλ. δ΄ ήχου, Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγί-
αν Θεοτόκον, 493.
ακρ.: Σοὶ προσάγω, σεμνὴ, πύματον τόδε Φώτιος ᾆσμα.2
Οι ποιητές των κανόνων με β΄ ωδή των οποίων η ακρ. έχει συντεθεί σε δακτυ-
λικό εξάμετρο είναι οι εξής:
Ανωνύμως: 1 κανών
Αρσένιος: 1 κανών
Θεοφάνης Γραπτός: 7 κανόνες
Ιγνάτιος: 1 κανών
Ιωσήφ υμνογράφος: 1 κανών
Μακάριος: 1 κανών
Μεθόδιος : 1 κανών
Στέφανος Σαββαΐτης : 1 κανών
Φώτιος : 1 κανών
Βλέπουμε δηλ. ότι οι κανόνες αυτοί είναι έργα Θεοφάνους Γραπτού στην πλει-
ονότητά τους, κάτι που είναι ευεξήγητο, αν λάβουμε υπ' όψιν ότι ο Θεοφάνης είναι ο
κυριότερος ποιητής κανόνων των οποίων η ακρ. έχει συντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο
β΄. Ακροστιχίδες κατ’ αλφάβητον

Κατ’ αλφάβητον ακροστιχίδες (Α-Ω ή Ω-Α) δεν υπάρχουν σε κανόνες με β΄ ωδή
(συνήθως κατ’ αλφάβητον ακρ. έχουν οι κανόνες με οκτώ ωδές, οπότε υπάρχουν τρία
τροπ. κατ’ ωδήν).3
Υπάρχουν όμως κανόνες με β΄ ωδή στους οποίους έχει χρησιμοποιηθεί η κατ’
αλφάβητον ακρ. με ιδιάζοντα τρόπο. Συγκεκριμένα η κατ' αλφάβητον ακρ. έχει χρη-
σιμοποιηθεί ως εξής:
(1) κατ’ αλφάβητον ακρ. (Α-Ω) και εν συνεχείᾳ ακρ. κατ’ αλφάβητον αντιστρόφως
(Ω-Α).
Πρόκειται για τον κανόνα 80 της 1ης Νοεμ. προς τιμήν των αγ. Αναργύρων Κο-
σμά και Δαμιανού, ο οποίος παραδίδεται ανωνύμως και τα αρχικά γράμματα
των τροπ. των ωδών α΄-ϛ΄ σχηματίζουν ακρ. Α-Ω, τα δε αρχικά γράμματα των
τροπ. των ωδών ζ΄-θ΄ σχηματίζουν ακρ. Ω-Α.
(2) χρήση κατ’ αλφάβητον ακρ. Α-Ω και κατ’ αλφάβητον αντιστρόφως ακρ. ως συ-
1 Για την ακρ. του κανόνος βλ. ανωτ.,

2 Eίναι η μοναδική γνωστή ακρ. κανόνος του πατρ. Φωτίου σε δακτυλικό εξάμετρο.
3 Για τις κατ’ αλφάβητον ακρ. βλ. Κομίνης, Το επίγραμμα, 92, σημ. 1, 120.
363
νέχεια ακροστιχίδος σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο. Αναφερόμαστε στην ακρ. του

κανόνος 114 της 21ης Νοεμ. για τα Εισόδια της Θεοτόκου, ο οποίος είναι έργο αμ-
φιβόλου πατρότητος (αποδίδεται στους: Γεώργιο, Ιωάννη μοναχό και εσφαλμένα1
στον Ιωσήφ υμνογράφο)· τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος στις ωδές
α΄-ζ΄ σχηματίζουν την φράση Σὺ τὴν χάριν, Δέσποινα, τῷ λόγῳ δίδου, στην ωδή
η΄ σχηματίζουν ακρ. Α-Ω και στην ωδή θ΄ ακρ. Ω-Α.
(3) κατ’ αλφάβητον ακρ. Α-Ω συνεχιζομένη δι’ (ατελούς) εμμέτρου φράσεως. Ο λό-
γος αφορά στην ακρ. του κανόνος 363 της 27ης Ιουλ. προς τιμήν του αγ. Παντε-
λεήμονος, ο οποίος έχει στις ωδές α΄-ϛ΄ κατ’ αλφάβητον ακρ. (Α-Ω) στις δε ωδές
ζ΄-η΄ την φράση Αὕτη ᾠδή. Στην θ΄ ωδή διαβάζουμε Ἰωσὴφ κατά την προσφιλή
τακτική του ποιητού.
(4) κατ’ αλφάβητον ακρ. Α-Ω συνεχιζομένη διά πεζής φράσεως έχουμε και στον κα-
νόνα 383 της 18ης Αυγ.: Μεθεόρτια της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πρόκειται για
έργο Ιωσήφ του υμνογράφου τα αρχικά γράμματα των τροπ. του οποίου σχημα-
τίζουν στις στις ωδές α΄-ϛ΄ κατ’ αλφάβητον ακρ. (Α-Ω), στις ωδές ζ΄-η΄ ᾠδὴ καὶ
αὕτη στην δε θ΄ ωδή διαβάζουμε Ἰωσήφ, ως συνήθως.
γ΄. Άλλες περιπτώσεις ακροστιχίδων

Υπάρχουν επίσης ορισμένες αξιοσημείωτες ακρ. σε κανόνες με β΄ ωδή που είτε
τις συναντούμε (σπάνια) και σε κανόνες με οκτώ ωδές είτε είναι μοναδικές περι-
πτώσεις:
(1) Στον κανόνα 569 της Παρασκευής του βαρέος ήχου προς την Θεοτόκο όλα τα
τροπ. του κανόνος αρχίζουν με την ίδια λέξη Χαῖρε (επομένως και με το ίδιο
γράμμα), δηλ. η ακρ. αποτελείται από 36 Χ.2
(2) Ομοίως ιδιότυπη είναι η ακρ. Ἠλιοῦ μελόδημα (sic)3 του κανόνος 324 της 30ης
Ιουν. για την σύναξη των αγ. αποστόλων, ο οποίος είναι ποίημα Ηλιού Β΄, πατρ.
Ιεροσολύμων.
(3) Η ακρ. του κανόνος 89 της 8ης Νοεμ. για την σύναξη των αρχιστρατήγων Μιχα-
ήλ και Γαβριήλ, ο οποίος είναι ποίημα του Μάρκου Ευγενικού, έχει συντεθεί με
ακρ. εκτεινομένη σε δύο δωδεκασύλλαβους στίχους:
Τοῖς ἐννέα τάγμασιν ᾠδὰς ἐννέα
2. Τεχνική των ακροστιχίδων4
Στις ακρ. των κανόνων με β΄ ωδή παρατηρούμε κυρίως τα εξής χαρακτηριστικά:

- αναφέρεται η ιδιότητα του υμνουμένου προσώπου:
3 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀνθίμου, ἐπισκόπου Νικομηδείας, 5.
ακρ.: Ἄνθος σε μέλπω ποιμένων καὶ μαρτύρων. Ἰωσήφ.
6 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ἱερομάρτυρος Κυρίλλου, ἐπισκόπου
Γορτύνης, 13.
1 Βλ. ανωτ.,
2 Συχνότερο είναι το χαρακτηριστικό που συναντούμε σε κανόνες με οκτώ ωδές: όλα τα τροπ. μίας ωδής αρχίζουν με
το ίδιο γράμμα. Θεωρούμε την περίπτωση αυτή σχετική με εκείνη του κανόνος 569. Βλ. σχετικώς: Weyh, 63. – Παπαηλι-
οπούλου, Προβλήματα, 467, σημ. 71. – Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 223, 249. – Για αντίστοιχα φαινόμενα στους ύμνους Ρω-
μανού του μελωδού βλ.: Ν. Β. Τωμαδάκης, Ρωμανού του Μελωδού Ύμνοι, Β΄, Αθήναι 1954, ξα΄-ξβ΄. – Κ. Μητσάκης, Βυ-
ζαντινή υμνογραφία, Α΄, Από την Καινή Διαθήκη έως την εικονομαχία, Θεσσαλονίκη 1971, 113, 252-257.
3 Η ακρ. του κανόνος είναι ιδιαιτέρως πολύπλοκη: Περί της τεχνικής της βλ. ανωτ.,
4 Τα αναφερόμενα χαρακτηριστικά είναι ενδεικτικά (όπως και τα παραδείγματα)· πρόκειται για γνωστά χαρακτη-
ριστικά των ακρ. των κανόνων.
364
ακρ.: Κύριλλον ὑμνῶ, τὸν πρόεδρον Γορτύνης. Ἰωσήφ.

24 Φεβ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ταρασίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-
νουπόλεως, 233.
- και το όνομά του
μονολεκτικά:
16 Οκτ.: Τοῦ ἀγίου μάρτυρος Λογγίνου, τοῦ ἑκατοντάρχου, τοῦ ἐπὶ τοῦ σταυ-
ροῦ, 57.
ακρ.: Τὸ Λογγίνου θαυμαστὸν ἐξᾴδω τέλος.
14 Μαρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐν Πύδνῃ, 241.
ακρ.: Πύδνης τὸν Ἀλέξανδρον ὑμνῶ προφρόνως. Ἰωσήφ.
ή περιφραστικά, συνήθως συνδεόμενο με άλλον άγιο (πολύ γνωστόν) ή εορτή (δε-
σποτική ή θεομητορική):
5 Σεπτ.: Ζαχαρίου τοῦ προφήτου, τοῦ πατρὸς τοῦ Προδρόμου, 8.
26 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων ἱερομαρτύρων Ἑρμολάου, Ἑρμίππου, Ἑρμοκράτους,
360.
ακρ.: Τοὺς Παντελεήμονος ὑμνῶ συμπόνους.
- Συνεορταζόμενοι άγιοι συχνά αναφέρονται ως ομάδες:
7 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μεγάλων μαρτύρων Σεργίου καὶ Βάκχου, 47.
ακρ.: Δυάδα πανόλβιον μαρτύρων μέλπω.
12 Οκτ.: Τῶν ἀγίων μαρτύρων Πρόβου, Ταράχου καὶ Ἀνδρονίκου, 53.
ακρ.: Χορὸς τριφεγγὴς εὐλογείσθω μαρτύρων.
- Είναι όμως πιθανόν η ακρ. του κανόνος να αναφέρεται μόνον σε έναν εκ των συνε-
ορταζομένων γεγονότων ή αγίων:1
7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ ἁγίου
μάρτυρος Σώζοντος, 14.
ακρ.: Τὸ φῶς προλάμπει τῆς χαρᾶς σου, παρθένε.2
27 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἐπιχάρεως, Γαϊανῆς καὶ τῆς συνοδείας αὐτῶν,
38.
13 Οκτ.: Τῶν ἀγίων μαρτύρων Κάρπου καὶ Παπύλου, Ἀγαθοδώρου καὶ Ἀγα-
θονίκου, 54 και 55.
ακρ.: Κάρπον τε καὶ Πάπυλον ᾄσμασιν στέφω. Ὁ Ἰωσήφ.
ακρ.: Κάρπος Παπύλῳ συγγεραιρέσθω λόγοις
14 Οκτ.: Τῶν ἀγίων μαρτύρων Ναζαρίου, Γερβασίου, Προτασίου και Κελ-
σίου, 56.
ακρ.: Ἐχθροῦ καθεῖλε Ναζάριος τὴν πλάνην.
2 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Σιλβέστρου, πάπα Ῥώμης καὶ προεόρτια
τῶν Θεοφανείων, 188.
ακρ.: Τὸν σύνθρονον τιμῶ σε, Σίλβεστρε, Πέτρου.3
1 Στο μηναίο Νοεμ., έκδ. Βενετίας 1843, υπάρχει σχετική σημ. του εκδότη για τον κανόνα της 8ης Δεκ.: Σύλληψη της
αγίας Άννης και του οσ. Παταπίου (άρχ.: Χαρᾶς ἡμῖν/ σήμερον προκαταγγέλονται, ακρ.: Χαρᾶς ἀνοίγει Χριστὸς ἡμῖν
τὰς πύλας, έκδ. κανόνος: ΜΡ ΙΙ, 419-427): «Η ακροστιχίς αύτη, ως οράται, ουδέν περί του οσίου διαλαμβάνει, και τοι
εμπεριέχουσα εν εαυτῄ και τον Τούτου κανόνα». Πρβλ. Toscani, Cozza- Luzzi, 80, n. * *.
2 Βλ. και ανωτ., 000, όπου αναφέρεται ότι εκπεσόντων των προς τιμήν του αγίου μ. Σώζοντος τροπ. ο κανών χρη-
σιμοποιήθηκε για την ανύμνηση της θεομητορικής εορτής των προεορτίων της γεννήσεως της Θεοτόκου, στην οποία εορ-
τή αναφέρεται και η ακρ. του κανόνος (εν αντιθέσει προς την ακρ. του κατωτ. αναφερομένου κανόνος 188 της 2ας Ιαν., η
οποία αναφέρεται στον άγιο Σίλβεστρο). Για τους κανόνες τους οποίους συνέθεσε ο Γεώργιος κοινούς (σε άγιο και άλλη
εορτή) βλ. Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 445.
3 Πρβλ. και τον κανόνα 330 της 6ης Ιουλ. (: Αγνής και Λουκίας).
365
29 Ιουν.: Τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ πρωτοκορυ-

φαίων Πέτρου καὶ Παύλου, 323.
ακρ.: Δέχου τὸν ὕμνον, Πέτρε, τοῦ Γρηγορίου.1
- Δεν λείπει και η συσχέτιση του υμνουμένου με άλλον άγ., αν ο ποιητής εντοπίσει
κάποια ομοιότητα στον βίο και τις αρετές τους:
12 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Σπυρίδωνος, 146.
ακρ.: Μωσῆν σε πιστῶς δεύτερον τιμῶ, πάτερ.2
2 Ιαν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Σιλβέστρου, πάπα Ῥώμης καὶ προεόρτια
τῶν Θεοφανείων, 188.
ακρ.: Τὸν σύνθρονον τιμῶ σε, Σίλβεστρε, Πέτρου.
ή ακόμη και στο όνομά τους:
5 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Πέτρου τοῦ ἀναχωρητοῦ, 304.
ακρ.: Πέτραν σε, Πέτρε, τῶν μοναστῶν αἰνέσω. Ὁ ξένος.
- Οι ακρ. εκτός της συνήθους υμνητικής διαθέσεως
6 Δεκ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυ-
κίας τοῦ θαυματουργοῦ, 133.
28 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ὁμολογητοῦ Στεφάνου τοῦ Νέου, 127.
ακρ.: Τῷ Στεφάνῳ στέφανον ἐκ λόγων πλέκω.
- εκφράζουν ικεσία η οποία απευθύνεται είτε προς τον εξυμνούμενο άγιο:
18 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐμενίου, ἐπισκόπου Γορτύνης, 26.
19 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Σωσάννης, 27.
ακρ.: Σωσάννα, σῴζοις σὸν ὑμνῳδὸν βλάβης. Ἰωσήφ.
27 Σεπτ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἐπιχάρεως, Γαϊανῆς καὶ τῆς συνοδείας αὐτῶν, 38.
ή προς τον Ιησού μέσῳ του εξυμνουμένου αγίου:
28 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δισμυρίων τῶν ἐν Νικομηδείᾳ καέντων, 174.
ακρ.: Σὺν μάρτυσίν με, Χριστέ, καὶ μάγοις δέχου.
16 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Τύχωνος, ἐπισκόπου Ἀμαθοῦντος τῆς
Κύπρου, 312.
ακρ.: Θεοῦ τύχοιμι σαῖς δεήσεσιν, Τύχων.
6 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἁγνῆς τῆς παρθένου καὶ τῆς ἁγίας μάρτυρος
Λουκίας, 330.
ακρ.: Ἁγνῆς λιταῖς τήρησον ἁγνόν, Χριστέ, με.
- Η ικεσία απευθύνεται στον Ιησού και την Θεοτόκο στους κανόνες της Παρακλητι-
κής κι αφορά άλλοτε τον ποιητή
ήχος α΄. Τρίτη: Κανὼν κατανυκτικός, 486.
ακρ.: Δέχοιο, Χριστέ, τούσδε τοὺς ἐμοὺς λόγους. Ἰωσήφ.
ήχος δ΄. Τετάρτη: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, 530.
ακρ.: Τῶν δυσχερῶν ῥῦσαί με, μῆτερ τοῦ Λόγου.
ήχος πλ. α΄. Δευτέρα: Κανὼν κατανυκτικός, 543.
ακρ.: Τὸν πολλά σοι πταίσαντα οἴκτειρον, Λόγε. Ἰωσήφ.
κι άλλοτε το πλήρωμα της εκκλησίας, τους πιστούς, εξ ονόματος των οποίων ομι-
λεί ο ποιητής:
ήχος βαρύς: Κυριακή: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, 562.
1 Βλ. και AHG X, 407.

2 H ακρ. παρατίθεται όπως έχει συμπληρωθεί από την Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 123, αρ. 341.
366
ακρ.: Σῶν οἰκετῶν, Πάναγνε, τὰς λιτὰς δέχου.

ήχος πλ. δ΄. Παρασκευή: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγ-
γελιστὴν Ἰωάννην, τὸν Θεολόγον, 579.
ακρ.: Καὶ τοῖς νοσοῦσιν, παμμάκαρ, ῥῶσιν δίδου. Φωτίου.
Στην ακρ. του τελευταίου κανόνος η ικεσία απευθύνεται στον απόστ. Ιωάννη τον
Θεολόγο.
- Σε ορισμένες ακρ. ο ποιητής απευθύνεται προς τον τιμώμενο άγιο σε β΄ πρόσωπο
12 Σεπτ.: Τοῦ ἀγίου ιερομάρτυρος Αὐτονόμου, 21.
ακρ.: Τὸν ἔννομον, θεόφρον, ἤνυσας δρόμον.
21 Σεπτ.: Τοῦ ἀγίου ἀποστόλου Κοδράτου τοῦ ἐν Μαγνησίᾳ, 29.
ακρ.: Σοί, Κοδρᾶτε μέγιστε, τοὺς ὕμνους πλέκω. Ἰωσήφ.
9 Νοεμ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐστολίας, 94.
20 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θαλλελαίου, 292.
ακρ.: Οἴκτῳ Θεοῦ με Θαλλέλαιε, προσφέροις.
κάτι το οποίο γίνεται σχεδόν κανόνας, όταν απευθύνεται ικεσία προς τους αγί-
ους, τον Ιησού ή την Θεοτόκο, όπως φαίνεται από τις προμνημονευθείσες ακρ.
Αναφέρουμε επίσης την ακρ. του κανόνος 88 της 8ης Νοεμ.: Ἀρχιστράτηγε, σῶζε
σὸν Θεοφάνην, η οποία είναι χαρακτηριστική για τον οικείο τόνο της δεήσεως.
- Ο ποιητής μπορεί να δηλώσει το όνομά του (εκτός από την β΄ ακρ., στα θεοτ.) και
στην α΄ ακρ. συνήθως εκτός μέτρου. Σύμφωνα με τον W. Weyh1 η δήλωση του
ονόματος του ποιητού στην ακρ. του κανόνος οφείλεται σε επίδραση της τεχνικής
της ακρ. του ύμνου. Είναι προσφιλής τακτική του Ιωσήφ του υμνογράφου2 αλλά
έχει χρησιμοποιηθεί κι από άλλους ποιητές:
21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος, 112.
ακρ.: Ἄνοιξον ἡμῖν τὰς πύλας σου, παρθένε. Γεωργίῳ.3
1 Weyh, 61-62.
2 Για τις ακρ. των κανόνων με β΄ ωδή του Ιωσήφ του υμνογράφου σημειωτέα τα κάτωθι:
Ως γνωστόν συνθέτει ακρ. σε βυζαντινό δωδεκασσύλλαβο, τον οποίο επεκτείνει δια της προσθήκης του ονόματός του
εκτός μέτρου (το όνομά του το σχηματίζουν τα αρχικά γράμματα των τροπ. της θ΄ ωδής).
Σε ορισμένους κανόνες παρατηρούμε αποκλίσεις από την προσφιλή αυτή τακτική του. Παραθέτουμε τα αφορώντα στους
κανόνες με β΄ ωδή.
α΄) Ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος επεκτείνεται δια της προσθήκης του Ο ΙΩΣΗΦ στους κανόνες 35, 40, 54, 107, 115,
145, 196, 225, 239, 260, 268, 273, 275, 335, 346, 349, 384, 393, 494, 506 (πρβλ. Armati, Giuseppe innografo, 143).
Ομοίως δια της προσθήκης του Ο ΙΩΣΗΦ επεκτείνεται η δεκασύλλαβη ακρ. του κανόνος 162 της 20ης Δεκ.
β΄) Ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος επεκτείνεται δια της προσθήκης της γενικής ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ στους κανόνες: 44, 147, 276.
γ΄) Ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος επεκτείνεται δια της προσθήκης της φράσεως ΕΓΩ ΙΩΣΗΦ στους κανόνες: 215, 375
(πρβλ. Armati, Giuseppe innografo, 143).
δ΄) Ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος επεκτείνεται δια της προσθήκης της φράσεως ΕΓΩ Ο ΙΩΣΗΦ στους κανόνες: 106, 332.
ε΄) Η φράση Ὠιδὴ καὶ αὕτη Ἰωσήφ προστίθεται στην κατ’ αλφάβητον ακρ. (Α-Ω) του κανόνος 383 της 18ης Αυγ.:
Επίσης ο υμνογράφος χρησιμοποιεί μόνο στην θ΄ ωδή (οι άλλες ωδές στερούνται ακρ.):
α΄) το όνομά του, ΙΩΣΗΦ, στους κανόνες 76, 278, 485, 487 (πρβλ. Armati, Giuseppe innografo, 143):
β΄) την φράση ΩιΔΗ ΙΩΣΗΦ σε 2 κανόνες: 10, 77 (πρβλ. Armati, Giuseppe innografo, 143).
γ΄) στον κανόνα 97 τέλος την φράση ΕΓΩ Ο ΙΩΣΗΦ.
3 Την Θεοτόκο ως πύλη παρουσιάζει ο Γεώργιος και στις ακρ. των εξής κανόνων του:
7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς Θεοτόκου, 15
ακρ.: Ἡ τῆς τρυφῆς ἅπασιν ἤνοικται πύλη (το λογοπαίγνιο είναι εμφανές)
20 Νοεμ.: Προεόρτια τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος καὶ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Δασίου τοῦ ἐν Δορυστόλῳ καὶ
τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Δεκαπολίτου.
ακρ.: Πύλας ἀνοίγει τῇ Θεοῦ πύλῃ χαίρων (έκδ.: AHG III, 466-477).
9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης, μητρὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παταπίου.
ακρ.: Χαρᾶς ἀνοίγει Χριστὸς ἡμῖν τὰς πύλας (έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 419-427).
Οι δύο τελευταίοι κανόνες συνετέθησαν άνευ β΄ ωδής. Συμπεραίνουμε δηλ. και πάλι ότι και σε θέματα δευτερεύοντα
(όπως τα ποιητικώς χρησιμοποιούμενα βιβλικά χωρία) δεν υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των κανόνων με οκτώ ή εν-
νέα ωδές που συνθέτει ένας ποιητής. Είναι χαρακτηριστική η επιμονή του Γεωργίου στο συγκεκριμένο ποιητικό θέμα, το
οποίο προέρχεται από τον ποιητικό μεταπλασμό (άκρως επιτυχή για την περιορισμένη έκταση κάθε ακρ. και για την ποι-
κιλία με την οποία το χρησιμοποιεί ο ποιητής) της προφητεία Ιεζεκιήλ, μδ΄ 1 κ.ε. Για παρόμοια χρησιμοποίηση του θέμα-
367
24 Ιαν.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐσεβείας, τῆς μετονομασθείσης Ξένης καὶ
τῶν δύο αὐτῆς θεραπαινίδων, 208.
ακρ.: Τὴν Εὐσέβειαν καὶ Ξένην μέλπω ξένος. Μητροφάνης.
23 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Φαντίνου τοῦ θαυματουργοῦ, 354.
ακρ.: Φαντύνου τὰ θαύματα τοῖς ὕμνοις μέλπω. Εὐθύμιος μόνος.1
29 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου Εὐστρατίου, ἐπισκόπου Σαλεγείας, 255.
ακρ.: Ψάλλω φίλαγνον Εὐστράτιον τὸν εὐγενῆ. Μεθόδιος.
ακρ.: Δέχου τὸν ὕμνον, Πέτρε, τοῦ Γρηγορίου.
1 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων, Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ τῶν
ἐν Ῥώμῃ τελειωθέντων, 325.
ακρ.: Χρυσῆν γεραίρω τῶν Ἀναργύρων χάριν. Γεώρργιος.
2 Ιουλ.: Μνήμη τῆς ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ καταθέσεως τῆς τιμίας ἐσθῆτος τῆς ὑπε-
ραγίας Θεοτόκου ἐν Βλαχέρναις ἐπὶ Λέοντος τοῦ Μεγάλου καὶ Βηρίνης τῆς
αὐτοῦ γυναικός, 327.
ακρ.: Τὴν σσὴν πόθθῳ, Δέσσποιννα, δοξξάζω χχάρινν. Γεώργιοςς.
9 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Παγκρατίου, ἐπισκόπου Ταυρομενίας, 336.
ακρ.: Ὕμνοις, Παγκράτιε σοφέ, ἱεροῖ σε ὁ ἐλάχιστος Ἠλίας.
29 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Καλλινίκου τοῦ ἐν Γάγγρᾳ, 364.
ακρ.: Πόθῳ γεραίρω Καλλίνικον τὸν μέγαν. Γεώργιος.
Παρακλητική:
Παρασκευή α΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγε-
λιστὴν Ἰωάννην τὸν Θεολόγον, 493.
ακρ.: Πρώτην κομίζω σοι, δέησιν, παμμάκαρ. Φώτιος.
Παρασκευή β΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγε-
ακρ.: Δέησις οἰκτρὰ δευτέρα τῷ Θευλόγῳ. Φωτίου.
Πέμπτη δ΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Νικόλαον, ἀρχιεπί-
σκοπον Μύρων τῆς Λυκίας τὸν θαυματουργόν, 531.
ακρ.: Τέταρτος ὕμνος τῷ καλῷ μου προστάτῃ. Φωτίου.
Παρασκευή δ΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγε-
ακρ.: Δέχου δέησιν καὶ τετάρτην, θευλόγε. Φωτίου.
Παρασκευή δ΄ ήχου: Κανὼν παρακλητικὸς πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, 535.
ακρ.: Ὕμνος τέταρτος τῇ πανάγνῳ Παρθένῳ. Φωτίου.
Παρασκευή πλ. α΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγ-
γελιστὴν Ἰωάννην τὸν Θεολόγον, 549.
ακρ.: Πέμπτη δέησις τῷι μαθητῇι τοῦ Λόγου. Φωτίου.
Παρασκευή πλ. β΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγ-
ακρ.: Ἕκτην δέησίν σοι, θεόπτα, προσφέρω. Φώτιος σός.
τος από τον άλλο πολυγραφότατο υμνογράφο, τον Ιωσήφ, πρβλ. και R. Hillier, Joseph the hymnographer and Mary the
Gate, The Journal of Theological Studies 36 (1985), 311-320.
1 Στον κανόνα αυτό ο ποιητής δηλώνει το όνομά του και στην β΄ ακρ.: ΕΥΘΥΜΙΟΥΧ. Με τον ίδιο τρόπο έχει συνθέ-
σει ο ποιητής Κυριακός την δ. ακρ. του κανόνος της 11ης Σεπτ. προς τιμήν Ηλιού του Σπηλαιώτου. Ο κανόνας έχει α΄ ακρ.:
Αἶνον Ἠλιοῦ σοῦ φοιτητοῦ προσδέχου. Κυριακοῦ και β΄ ακρ. (σχηματιζόμενη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.) ΚΥ-
ΡΙΑΚΟΥ. Ο κανών συνετέθη άνευ β΄ ωδής εξ αρχής (έκδ.: AHG Ι, 199-210).
368
Παρασκευή βαρέος ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγ-
ακρ.: Τὴν ἑβδόμην δέησιν ἥκω σοι φέρων. Φώτιος.
Παρασκευή πλ. δ΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγ-
ακρ.: Καὶ τοῖς νοσοῦσιν, παμμάκαρ, ῥῶσιν δίδου. Φωτίου.
Αλλά και εντός του μέτρου:

8 Νοεμ.: Σύναξις τῶν ἀρχιστρατήγων Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ καὶ τῶν λοιπῶν
Μιχαήλ, 88.
ακρ.: Ἀρχιστράτηγε, σῶζε σὸν Θεοφάνην.
Ομοίως η ακρ. του κανόνος 89 της ίδιας εορτής:
Τοῖς ἐννέα τάγμασιν ᾠδὰς ἐννέα
ακρ.: Δέχου τὸν ὕμνον, Πέτρε, τοῦ Γρηγορίου.
Παρακλητική:
Δευτέρα β΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, 500.
ακρ.: Ἐγκωμιάζει τὴν Θεητόκον Θεκλα.
- Οι ακρ. που ακολουθούν δηλώνουν μόνο το όνομα του ποιητού:
Η πρώτη (για την οποία έγινε ήδη λόγος) είναι πεζή φράση
30 Ιουν.: Ἡ σύναξις τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων δώδεκα ἀποστό-
λων, 324.
ακρ.: Ἠλιοῦ μελόδημα (sic).
η δεύτερη, αν δεν θεωρηθεί κι αυτή πεζή, πρέπει να είναι έργο αδόκιμου ποιητή:
Τριώδιο: Κυρική τοῦ ἀσώτου, 396.
ακρ.: Πέτρου κανονάρχου καὶ διακόνου θρῆνος.1
- Η προσφιλής στους Βυζαντινούς ενασχόληση με τα παίγνια μας χάρισε μερικές χα-
ριτωμένες ακρ. σε κανόνες με εννέα ωδές:
28 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ὁμολογητοῦ Στεφάνου τοῦ Νέου, 127.
ακρ.: Τῷ Στεφάνῳ στέφανον ἐκ λόγων πλέκω.
15 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἐλευθερίου, 151.
ακρ.: Παθῶν ἐλεύθερόν με δεῖξον, παμμάκαρ. Ἰωσήφ.
15 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ διὰ Χριστὸν πτωχοῦ, 203.
ακρ.: Πτωχὸν παθῶν με δεῖξον εὐχαῖς σου, μάκαρ. Ἰωσήφ.2
29 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἱλαρίωνος τοῦ Νέου, ἡγουμένου τῆς μονῆς
1 Στις δύο ακρ. συναντούμε και τον εκ μέρους του ποιητού χαρακτηρισμό της ποιητικής του συνθέσεως, την οποία ο
Ηλίας Β΄ αποκαλεί μελόδημα, ο Πέτρος διάκονος ονομάζει θρῆνον, ο δε πατρ. Φώτιος (Παρακλητική, Παρασκευή β΄ ήχου:
Κανὼν πρὸς τὸν ἅγιον ἔνδοξον ἀπόστολον καὶ εὐαγγελιστὴν Ἰωάννην, τὸν Θεολόγον, 504, ακρ.: Δέησις οἰκτρὰ δευ-
τέρα τῷ Θευλόγῳ. Φωτίου) θεωρεί ότι είναι δέησις οικτρά. Για τον τρόπο με τον οποίο χαρακτηρίζουν οι ποιητές τους
κανόνες με β΄ ωδή βλ. κατωτ.,
2 Οι δύο ακρ. εκμεταλλεύονται το όνομα ή την ιδιότητα του αγ. στο λογοπαίγνιο και έχουν την ίδια κύρια ιδέα.
369
τῶν Δαλμάτων, 256.

ακρ.: Λιταῖς με, πάτερ, ἱλαρύναις ἐνθέως.
30 Μαρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ συγγραφέως τῆς Κλίμακος, 258.
ακρ.: Κλίμαξ πέφηνας τῶν ἀρετῶν, παμμάκαρ.
7 Απρ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γεωργίου, ἐπισκόπου Μυτιλήνης, 268.
ακρ.: Ὁ Στέφανος στέφανόν σοι, ἀοίδιμε, προσφέρει ὕμνων.1
9 Απρ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Παυσιλύπου, 270.
ακρ.: Παῦσον ψυχῆς μου τὴν λύπην εὐχαῖς, μάκαρ. Ἰωσήφ.
20 Μαΐ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θαλλελαίου, 291.
ακρ.: Τὸν κλεινὸν Θαλλέλαιον εὐφημεῖν θέμις. Ἰωσήφ.2
5 Ιουν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Πέτρου τοῦ ἀναχωρητοῦ, 304.
ακρ.: Πέτραν σε, Πέτρε, τῶν μοναστῶν αἰνέσω. Ὁ ξένος.
16 Ιουν.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Παγχαρίου, 311.
ακρ.: Χάριν βραβεύεις, Πανχάριε (sic), θαυμάτων.
16 Ιουν.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Τύχωνος, ἐπισκόπου Ἀμαθοῦντος τῆς
Κύπρου, 312.
ακρ.: Θεοῦ τύχοιμι σαῖς δεήσεσιν, Τύχων.
ακρ.: Λιταῖς με ταῖς σαῖς ζῶσον ἰσχύν, Παρθένε.
6 Ιουλ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἁγνῆς τῆς παρθένου καὶ τῆς ἁγίας μάρτυρος
Λουκίας, 330.
ακρ.: Ἁγνῆς λιταῖς τήρησον ἁγνόν, Χριστέ, με.
Δεν λείπουν όμως και κάποιες ακρ., στις οποίες το λογοπαίγνιο μάλλον είναι ατυχές:
30 Σεπτ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου, ἐπισκόπου γενομένου τῆς Με-
γάλης Ἁρμενίας, 40.
ακρ.: Τὸν γρήγορον μέλπω σε, μάρτυς, ποιμένα. Ὁ Ἰωσήφ.
1 Απρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐθυμίου τοῦ θαυματουργοῦ, 261.
ακρ.: Μέλπω, πάτερ, σοῦ τὸν βίον νῦν εὐθύμως. Ἰωσήφ.
11 Αυγ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Εὔπλου, τοῦ διακόνου, 376.
ακρ.: Τὸν θεῖον Εὖπλον εὐπλόως ἐπαινέσω.
Ως προς τον τρόπον με τον οποίο αναφέρεται στις ακρ. το εορταζόμενο γεγονός πα-
ρατηρούμε τα εξής:
1 Η ακρ. έχει σχετικό λογοπαίγνιο με την ακρ. του κανόνος 127 της 28ης Νοεμ. προς τιμήν Στεφάνου του Νέου, ακρ.:
Τῷ στεφάνῳ στέφανον ἐκ λόγων πλέκω και με την ακρ. του κανόνος της 28ης Οκτ. προς τιμήν Στεφάνου του Σαββαΐτου,
ακρ.: Σοὶ Στέφανε, στέφανόν σοι ὁμώνυμον οἴσομεν ὕμνων, ο οποίος (άρχ.: Σοὶ τῆς σῆς, παμμάκαρ, διδαχῆς, έκδ.: ΜΡ
Ι, 545-552) έχει συντεθεί εξ αρχής με οκτώ ωδές. Στην ακρ. όμως του κανόνος της 7ης Απρ. το λογοπαίγνιο οφείλεται στο
όνομα του ποιητού, όπως και στην ακρ. του κανόνος της 28ης Νοεμ. Αντιθέτως στην ακρ. του κανόνος της 28ης Οκτ. το λο-
γοπαίγνιο δημιουργείται χάρη στο όνομα του υμνουμένου αγίου, όπως και στην ακρ. Ὁμότροπον, Στέφανε, σὸν ὁμώ-
νυμον τίθει του κανόνος της 28ης Μαρ. προς τιμήν Στεφάνου, ηγουμένου Τριγλείας του ομολογητού (άρχ.: Ὅλην μου τὴν
ζοφώδη, πάτερ, ἀχλύν, έκδ.: Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης, ΝΣ 28 (1933), 737, 29 (1934), 3-10).
2 Στην ακρ. αυτή το λογοπαίγνιο είναι συνδεδεμένο κάπως ασυνήθιστα με την δέηση προς τον άγιο, ο οποίος δεν θα
δεηθεί στον Χριστό, για να τύχει ο πιστός του θείου ελέους (όπως συνήθως γίνεται στις δι’ ακροστιχίδος αιτήσεις πρβλ.
18 Σεπτ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Εὐμενίου, ἐπισκόπου Γορτύνης, 26, ακρ.: Εὐχαῖς δίδου μοι Χριστὸν εὐμενῆ, μά-
καρ. Ἰωσήφ.) αλλά θα προσφερθεί ο ίδιος ο πιστός δια του μάρτυρος στο έλεος του Θεού. Συναφές ως προς την σύνδε-
ση του ονόματος του αγίου με το θείο έλεος είναι το λογοπαίγνιο της ακρ. άλλου κανόνος προς τιμήν του αγίου Θαλλε-
λαίου. Ο κανόνας αυτός είναι ποίημα Γεωργίου, έχει οκτώ ωδές εξ αρχής και εκδίδεται στα AHG (άρχ.: Βαφεῖσαν πορ-
φύραν ἀθλητικοῖς αἵμασιν). Η ακρ. είναι: Βρύεις ἔλαιον, Θαλλέλαιε, θαυμάτων. Η ακρ του κανόνος 291 από τον Ιωσήφ
προς τιμήν του μ. είναι κοινότυπη: Τὸν κλεινὸν Θαλλέλαιον εὐφημεῖν θέμις. Ἰωσήφ.
370
— Οι ακρ. αναφέρουν συνοπτικά το εξυμνούμενο γεγονός:

7 Σεπτ.: Προεόρτια τῆς γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ ἁγίου
μάρτυρος Σώζοντος, 14.
ακρ.: Τὸ φῶς προλάμπει τῆς χαρᾶς σου, παρθένε.
23 Σεπτ.: Ἡ σύλληψις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου καὶ Βα-
πτιστοῦ Ἰωάννου, 30.
ακρ.: Ἀρχάγγελος προεῖπεν ἀγγέλου τόκον.
9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης, μητρὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, 140.
Και του κανόνος 141 της ίδιας εορτής:
ακρ.: Ἡ τὴν χαρὰν τέξουσα τίκτεται κόρη.
13 Αυγ.: Προεόρτια τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου, 379.
ακρ.: Χαρὰν ξένην κοίμησις ἀνθρώποις φέρει.
16 Αυγ.: Μεθεόρτια τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου, 382.
ακρ.: Κοίμησιν ὑμνῶ τῆς Θεητόκου Κόρης.
29 Αυγ.: Μνήμη τῆς ἀποτομῆς τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προφή-
του, Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου, 390.
ακρ.: Κτείνει φονευθεὶς τοὺς φονεῖς Ἰωάννης.
31 Αυγ.: Ἀνάμνησις τῆς ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ καταθέσεως τῆς τιμίας ζώνης τῆς
ὑπεραγίας Θεοτόκου, 394.
ακρ.: Ζώνην γεραίρω τῆς πανάγνου Παρθένου.
— ή αναφέρουν ουσιώδη χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τιμωμένου αγίου:

16 Οκτ.: Τοῦ ἀγίου μάρτυρος Λογγίνου, τοῦ ἑκατοντάρχου, τοῦ ἐπὶ τοῦ σταυ-
ροῦ, 58.
ακρ.: Χριστοῦ παθῶν σε, μάρτυς, ηὔγασεν θέα.
25 Οκτ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ νοταρίων Μαρκιανοῦ καὶ Μαρτυρίου, 67.
ακρ.: Γραφεῖς γεραίρω δογμάτων θεηγόρων.
5 Νοεμ.: Τῶν ἁγίων μαρτύρων Γαλακτίωνος καὶ Ἐπιστήμης, 83.
ακρ.: Ζυγὴν ἀθλητῶν ἀζύγων μέλπειν θέμις. Ἰωσήφ.
12 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρεί-
ας τοῦ ἐλεήμονος, 101.
ακρ.: Τὸν ἐλεήμονα Ἰωάννην ὕμνοις τιμήσω.
18 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μιχαὴλ τοῦ συγκέλλου καὶ ὁμολογητοῦ, 157.
ακρ.: Τὸν ἐν μονασταῖς Μιχαὴλ ὑμνῶ μέγαν.
2 Απρ.: Τῶν ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων Ἀμφιανοῦ καὶ Αἰδεσίου τῶν
αὐταδέλφων, 264.
ακρ.: Τοῖς αὐταδέλφοις μάρτυσιν πλέκω μέλος. Ἰωσήφ.
30 Απρ.: Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου Ἰακώβου, ἀδελφοῦ τοῦ ἁγίου Ἰωάν-
νου τοῦ Θεολόγου, 284.
ακρ.: Τὸν βροντῆς Ἰάκωβον ἐΰφρονα παῖδα γεραίρω.
— Σε περιπτώσεις αγίων οι οποίοι εορτάζουν λίγες ημέρες πριν ή μετά την μεγάλη
Δεσποτική εορτή των Χριστουγέννων οι ακρ. των κανόνων τους πιθανόν να συν-
δέουν την εορτή των αγίων με την εορτή των Χριστουγέννων καθιστώντας εμφα-
νές ότι η μνήμη τους εορτάζεται στην προεόρτια ατμόσφαιρα ή στον απόηχό της:
9 Δεκ.: Ἡ σύλληψις τῆς ἁγίας Ἄννης, μητρὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, 141.
ακρ.: Ἡ τὴν χαρὰν τέξουσα τίκτεται κόρη.
Στην ακρ. αυτή ήδη από την σύλληψη της Θεοτόκου προαναγγέλεται η γέννησή
της και εμμέσως η εξ αυτής γέννηση του Ιησού. Την ίδια ιδέα συναντούμε και
371
στην ακρ. του άλλου κανόνος 140, της εορτής της συλλήψεως της Θεοτόκου:
22 Δεκ.: Τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Ἀναστασίας τῆς φαρμακολυτρίας καὶ
τῶν σὺν αὐτῇ μαρτύρων, 166.
ακρ.: Χαρᾶς Ἀναστασία κοινῆς προτρέχει.
28 Δεκ.: Τῶν ἁγίων δισμυρίων τῶν ἐν Νικομηδείᾳ καέντων, 174.
ακρ.: Σὺν μάρτυσίν με, Χριστέ, καὶ μάγοις δέχου.
— Σε κάποιες ακρ. η αναφορά στο εορταζόμενο γεγονός γίνεται με λογοπαίγνιο, συ-

νήθως αόριστο:
ακρ.: Λιταῖς με ταῖς σαῖς ζῶσον ἰσχύν, Παρθένε.
— ή υπογραμμίζεται ένα χαρακτηριστικό της εορτής ή του αγίου:

4 Σεπτ.: Τοῦ ἁγίου καὶ θεόπτου Μωσέως, τοῦ προφήτου, 7.
ακρ.: Μωσῆς προφητῶν πρῶτος αἰνείσθω λόγοις.
(ο Μωυσής είναι όντως ο πρώτος προφήτης του εορτολογικού κύκλου του εκκλη-
σιαστικού έτους και ο πρώτος προφήτης της Π. Διαθήκης).1
— πολλές ακρ. συναντώνται σε περισσότερους του ενός κανόνες. Πρόκειται για δα-
νεισμό ή αυτοδανεισμό των ποιητών. Ίσως οι ποιητές αντλούν από τις στερεότυ-
πες φράσεις που συχνά χρησιμοποιούνται ως ακρ., όπως δείχνει και το ότι τις δι-
αφοροποιούν ελάχιστα.
Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις αυτοδανεισμού ακρ. του Ιωσήφ του υμνο-
γράφου στους εξής κανόνες με β΄ ωδή:
Στον κανόνα 35 της 25ης Σεπτ. στην οσ. Ευφροσύνη χρησιμοποιεί ακρ.: Ὕμνοις
σε μέλπω προφρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσήφ. Την ίδια φράση έχει χρησιμοποι-
ήσει και στον κανόνα της αγίας Ερμιόνης (4 Σεπτ.) με μόνη διαφορά την (εκτός
του δωδεκασυλλάβου) ακροστιχίδα της θ΄ ωδής: Ὕμνοις σε μέλπω προφρόνως,
Ἑρμιόνη. Ἰωσήφ.2 Στην θ΄ ωδή διαφοροποιούνται και οι ακρ. των εξής κανόνων:
28 της 20ης Σεπτ. στον άγ. Ευστάθιο και τους συν αυτῴ (Θείοις ἀθληταῖς τούσ-
δε τοὺς κρότους πλέκω. Ἰωσὴφ) και 331 της 6ης Ιουλ. στους μ. Ασκληπιάδη και
Διομήδη (Θείοις ἀθληταῖς τούσδε τοὺς κρότους πλέκω. Ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ),3 των κα-
νόνων 201 της 13ης Ιαν. στους μ. Ερμύλο και Στρατόνικο (Τῶν σῶν γεραίρω μαρ-
τύρων, σῶτερ, κλέος. Ἰωσὴφ) και στον κανόνα 267 της 4ης Απρ. στους μ. Θεό-
δουλο και Αγαθόποδα (Τῶν σῶν γεραίρω μαρτύρων, Χριστέ, κλέος. Ὁ Ἰωσήφ).4
1 Πρβλ. και την ακρ. ανέκδοτου κανόνος προς τον Μωυσή (άρχ.: Μέθεξιν θείας πλουτήσας μαρμαρυγῆς), ο οποί-
ος είναι ποίημα Αναστασίου κυαίστορος: Μωσῆν προφητῶν πρῶτον ὑμνῶ τοῖς λόγοις (Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 36,
αρ. 18).
2 AHG Ι, 88.
3 Πρβλ. και την ακρ. του κανόνος της 3ης Ιουν. στον άγιο Λουκιλλιανό: Λουκιλλιανῷ τούσδε τοὺς κρότους φέρω.
Ἰωσὴφ (έκδ.: Spanos, 172-182).
4 Πρβλ. και την ακρ. του κανόνος 345 της 16ης Ιουλ. στον Αθηνογένη, επίσκ. Πηδαχθόσης και τους συν αυτῴ (Τῶν
σῶν ἀθλητῶν, Χριστέ, μέλπω τὸ κλέος. Ὁ Ἰωσήφ.).
372
Επίσης στον κανόνα 108 της 20ης Νοεμ. στον όσ. Γρηγόριο τον Δεκαπολίτη και
στον κανόνα 191 της 5ης Ιαν. στον όσ. Γρηγόριο τον εν Ακρίτᾳ χρησιμοποιεί την
ίδια ακρ.: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, παμμάκαρ πάτερ, τρόπους. Ἰωσήφ.1 Μικρές δια-
φοροποιήσεις στην έκφραση έχουν οι ακρ. των κανόνων 207 της 23ης Ιαν. στον μ.
Αγαθάγγελο (Τὴν σὴν ἀνυμνῶ, παμμάκαρ, χαίρων χάριν. Ἰωσήφ), της 21ης Αυγ.
στον μ. Αλέξανδρο τον εν Ικονίῳ (Τὴν σὴν γεραίρω μάρτυς ἔνθεον χάριν. Ἰω-
σήφ),2 της 27ης Απρ. στον όσ. Ζωσιμά (Τὴν σὴν ἐπαινῶ, παμμάκαρ, ζῶσαν χά-
ριν. Ἰωσὴφ)3 και της 10ης Σεπτ. στον μ. Βαριψαββά (Τὴν σὴν ἐπαινῶ, παμμά-
καρ, θείαν χάριν. Ἰωσήφ).4
Αναφέρουμε επίσης τους κανόνες του Ιωσήφ σε αγ. με το όνομα Θεόδωρος ή
Δωρόθεος: 273 της 20ης Απρ. στον όσ. Θεόδωρο τον Τριχινά (Δῶρον σε θεῖον
εὐσεβῶς μέλπω, μάκαρ. Ὁ Ἰωσήφ), 275 της 22ας Απρ. στον όσ. Θεόδωρο τον Συ-
κεώτη (Θεῖον σε δῶρον, παμμάκαρ, μέλπω, πάτερ. Ὁ Ἰωσήφ), τον κανόνα της
19ης Απρ. στον όσ. Θεόδωρον τον εν Πέργῃ (Δῶρον Θεοῦ σε, παμμάκαρ, πίστει
σέβω. Ἰωσὴφ)5 και της 5ης Ιουν. στον όσ. Δωρόθεο, επίσκ. Τύρου (Δῶρον Θεοῦ
σε, παμμάκαρ πάτερ, σέβω. Ἰωσήφ).6
Με ακροστιχίδες που μοιάζουν υμνούνται αρκετοί άγ. (που αποκαλούνται θε-
ηγόροι) από διαφορετικούς ποιητές: ο Γεώργιος στον κανόνα 154 της 16ης Δεκ.
στον μ. Μαρίνο (Μαρῖνον αἰνῶ τὸν σοφὸν θεηγόρον χαίρων), ο Θεοφάνης Γρα-
πτός στον κανόνα της 12ης Σεπτ. στον Πέτρο, επίσκ. Νικαίας (Τὸν Πέτρον ὑμνῶ
τὸν σοφὸν θεηγόρον),7 ο Στέφανος Κρυπτοφέρρης στον κανόνα της 7ης Αυγ.
στον όσ. Δονάτο (Δονᾶτον ὑμνῶ τὸν σοφὸν θεηγόρον),8 ο Ιωσήφ στους κανόνες
του της 14ης Νοεμ. στον απόστ. Φίλιππο (Φίλιππον ὑμνῶ τὸν σοφὸν θεηγόρον.
Ἰωσὴφ)9 και της 19ης Φεβ. στον απόστ. Άρχιππο (Ἄρχιππον ὑμνῶ τὸν σοφὸν θε-
ηγόρον. Ἰωσήφ).10
— Υπάρχει τέλος η περίπτωση κανόνων με α΄ ακρ. και με θεοτ., τα αρχικά γράμμα-

τα των οποίων δεν εντάσσονται στην α΄ ακρ., αλλά το αρχικό γράμμα τους είναι ίδιο
με το αρχικό γράμμα του προηγουμένου τους τροπ. Πρόκειται για τους εξής κανόνες:
κανόνας 194 της 7ης Ιαν. στον μ. Ιουλιανό, ποίημα Γεωργίου
κανόνας 218 της 5ης Φεβ. στην αγ. Αγάθη, ποίημα Θεοφάνους Σικελού11
κανόνας 233 της 25ης Φεβ. προς τιμήν Ταρασίου, αρχιεπισκ. Κων/λεως, ποίημα Ιγνατίου
κανόνας 310 της 14ης Ιουν. προς τιμήν Μεθοδίου, αρχιεπισκ. Κων/λεως, ο οποίος εί-
ναι ποίημα ανωνύμου και διασκευή του 23312
κανόνας 326 της 2ας Ιουλ. για την κατάθεση της εσθήτος της Θεοτόκου εν Βλαχέρ-
ναις, ποίημα ανωνύμου
Από τους άνευ β΄ ωδής συντεθέντες κανόνες αναφέρουμε τον κανόνα της 11ης Μαΐ.
1 Πρβλ. και την ακρ. του κανόνος 298 της 28 Μαΐ. στον άγ. Ευτύχιο, επίσκ. Μελιτινής: Τοὺς σοὺς ἐπαινῶ, μάρτυς,
ἐνθέους τρόπους. Ἰωσήφ.
2 AHG ΧΙΙ, 287.
3 AHG VΙΙΙ, 329.
4 AHG Ι, 178.
5 AHG VΙΙΙ, 226.
6 ΜΡ V, 230.
7 AHG Ι, 219.
8 AHG ΧΙΙ, 92.
9 AHG ΙΙΙ, 407.
10 ΜΡ ΙΙΙ, 618.
11 Εξαιρούνται τα θεοτ. της δ΄ και ζ΄ ωδής, τα οποία ίσως δεν ανήκουν στον κανόνα, αλλά χρησιμοποιήθηκαν προς
αντικατάσταση των γνησίων θεοτ., που –άγνωστο για ποιον λόγο– εξέπεσαν.
12 Εξαιρείται το θεοτ. της α΄ ωδής (το θεοτ. είναι γνήσιο, αλλά έχει εκπέσει το προ αυτού ευρισκόμενο δ΄ τροπ.) και
της θ΄ (έχει εκπέσει το δ΄ τροπ., το δε θεοτ αρχ. από Ν-)
373
στον άγ. Μώκιο και το γενέθλιο της Κων/λεως, ποίημα ανωνύμου1

και της 24ης Ιουλ. προς τιμήν των αγίων μ. Ανατολίου και Χριστίνας2
3. Ακροστιχίδες οι οποίες παρουσιάζουν μετρικά προβλήματα

ή άλλες αποκλίσεις
23 Σεπτ.: Ἡ σύλληψις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου καὶ Βαπτι-
στοῦ Ἰωάννου, 32.
ακρ.: Εὐαγγελισμὸν τοῦ Ζαχαρίου ψαλῶ.
Δεν τηρείται η παροξυτονία του στίχου.
Μετρικό σφάλμα στην 10η συλλαβή.
11 Νοεμ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Παύλου, τοῦ σαλοῦ καὶ στυλίτου, ἐπισκόπου
Κορίνθου, 98.
ακρ.: Παῦλον γεραίρω, τὴν θεόφρονα γνώμην.
Η 11η συλλαβή έπρεπε να είναι βραχεία.
6 Δεκ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκί-
ας τοῦ θαυματουργοῦ, 133.
Το μέτρο της ακρ. είναι τροχαϊκό.
16 Δεκ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μαρίνου, 154.
ακρ.: Μαρῖνον αἰνῶ τὸν σοφὸν θεηγόρον χαίρων.
Η ακρ. του κανόνος αποτελείται από 14 συλλαβές.
20 Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Ἰησοῦ, 162.
ακρ.: Ἄιδει ταῦτα τὰ προεόρτια ὁ Ἰωσήφ.
Η ακρ. του κανόνος είναι πεζή φράση.
27 Ιαν.: Ἡ ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, ἀρχιε-
πισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου, 214.
ακρ.: Πατέρων οὐρανίων κλέος ἀνεδείσω(sic), πατρηαρχῶν(sic), προφητῶν, ἀπο-
στόλων δώδεκα ἱσάριθμος.3
13 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μαρτινιανοῦ, 225.
ακρ.: Μέλπω, μάκαρ, σου τούτους δρόμους θείοις λόγοις.
Η ακρ. του κανόνος είναι 13σύλλαβη.4
3 Απρ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικήτα τοῦ ὁμολογητοῦ, ἡγουμένου τῆς μονῆς
τοῦ Μηδικίου, 265.
ακρ.: Νικήτα μέλπω τὴν νίκην τῆς πίστεως.
9 Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Παγκρατίου, ἐπισκόπου Ταυρομενίας, 336.
1 Ο κανόνας (εκδ.:AHG IX, 106-114) έχει ακρ: Ἀαθληττικὸον Μώκκιοςς ἤνυυσεν δδρόμμον, βλ. σχετικώς: Παπαηλι-
οπούλου, Προβλήματα, 456-463.
2 Ο κανόνας άρχ.: Ἀφ’ ὕψους Ἀνατολὴ ὁ Κύριος, έχει ακρ: Ἀνατόλιος ηὔγασεν ἀθλῶν σέλας και στα θεοτ.: ΓΕΩΡ-
ΓΙΟΥ, βλ. σχετικώς: Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 464-465. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 253, αρ. 785.
3 Για την ακρ. του κανόνος, η οποία είναι πεζή φράση, βλ. AHG V, 604.
4 Για τις δεκατρισύλλαβες ακρ. βλ. Κομίνης Το επίγραμμα, 55-56. Βλ. και ανωτ., . Σημειωτέον ότι θεματικά συναφής
είναι και η ακρ. Μαρτινιανοῦ τοὺς δρόμους τρέχων ᾄδω κανόνος (άρχ.: Μυστικαῖς ᾀσμάτων ἐν φωναῖς/ δεῦτε εὐφη-
μήσωμεν, έκδ.: AHG VΙ, 232) συντεθέντος με οκτώ ωδές προς τιμήν του οσ. από ανώνυμο ποιητή).
374
ακρ.: Ὕμνοις, Παγκράτιε σοφέ, ἱεροῖ σε ὁ ἐλάχιστος Ἠλίας.

Η ακρ. του κανόνος είναι πεζή φράση.
23 Ιουλ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Φαντίνου τοῦ θαυματουργοῦ, 354.
ακρ.: Φαντύνου τὰ θαύματα τοῖς ὕμνοις μέλπω. Εὐθύμιος μόνος.
Η 11η συλλαβή έπρεπε να είναι βραχεία.
Τριώδιο
Κυριακή τοῦ ἀσώτου, 396.
ακρ.: Πέτρου κανονάρχου καὶ διακόνου θρῆνος.
Η ακρ του κανόνος (αν δεν θεωρηθεί πεζή) έχει συντεθεί από τον ποιητή με πλήθος
μετρικών σφαλμάτων.
Σάββατον τῆς ἑβδ. τῆς Ἀποκρέω: Κανὼν εἰς τοὺς ἐν πολέμοις καὶ δεσμοῖς θανέ-
ντας στρατηγούς, στρατάρχας καὶ στρατιώτας, 398.
ακρ.: Τῶν Χριστιανῶν τοῖς ὑπερμάχοις μέλος ἐντάφιον.
Η ακρ. του κανόνος αποτελείται από 14 συλλαβές.
ΙΙ. ΟΙ Β΄ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΕΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΩΝ ΜΕ Β΄ ΩΔΗ ΚΑΝΟΝΩΝ
Ως γνωστόν πρόκειται για ακρ. σχηματιζόμενες από τα αρχικά γράμματα των

θεοτ. του κανόνος μόνο ή των τριαδ. και των θεοτ. μαζί.
Για τις ακρ. των κανόνων οι οποίοι έχουν εννέα ωδές μπορούμε να παρατηρήσου-
με τα εξής:
1. Ποιητές κανόνων με β΄ωδή συντεθέντων με β΄ ακροστιχίδα
Ο Weyh αναφέρει τους εξής ποιητές κανόνων με β΄ ωδή: Βασίλειος, Γεώργι-

ος, Δημήτριος, Δημήτριος Κανίσκης, Επιφάνιος, Θεόδωρος Στουδίτης, Θεοφάνης Γρα-
πτός, Κλήμης, Νικόλαος, Φιλόθεος. Με την έκδοση της σειράς AHG και του Ταμείου
της Παπαηλιοπούλου ο αριθμ. των ποιητών κανόνων με β΄ ακρ. τους οποίους αναφέ-
ρει ο Weyh αυξήθηκε σημαντικά.
Επομένως στους υπό του Weyh αναφερομένους ποιητές κανόνων με β΄ ακρ.
προσθετέα και τα εξής ονόματα: Αρσένιος, Γρηγόριος, Ευθύμιος, Ηλίας, Θεόδοτος,
Θεοδοσία, Θεοφάνης Σικελός, Ιωάννης, Ιωσήφ, Κυπριανός, Μακάριος, Νικήτας, Προ-
κόπιος, Στέφανος.
Από τους ποιητές οι οποίοι δημιουργούν β΄ ακρ. στους κανόνες τους, έχουν συν-
θέσει κανόνες με β΄ ωδή οι εξής: Αρσένιος, Βασίλειος, Γεώργιος, Γρηγόριος, Ευθύμι-
ος, Θεόδωρος Στουδίτης, Θεοφάνης Γραπτός Θεοφάνης Σικελός, Κλήμης Κυπριανός,
Μακάριος, Νικήτας Στέφανος και Φιλόθεος. Επίσης ο Νικηφόρος για την ταυτότητα
του οποίου δεν είμαστε σίγουροι, αλλά υποθέτουμε ότι πρόκειται για τον ομώνυμο
διάκονο της Μεγάλης Εκκλησίας.
2. Τρόποι με τους οποίους σχηματίζουν την β΄ ακρ.

οι ποιητές κανόνων με εννέα ωδές.
α΄. Αρσένιος
Έχει συνθέσει τρεις κανόνες με εννέα ωδές και β΄ ακρ. οι οποίοι έχουν εκδο-
θεί στα AHG. Σε καθέναν από αυτούς χρησιμοποιεί διαφορετικό τρόπο για να σχη-
ματίσει την β΄ ακρ.:
Για τον κανόνα 190, της 4ης Ιαν.: Του αγ. Φωστηρίου, επέλεξε ως β΄ ακρ. την
ασυναίρετη γενική του ονόματός του (ακολουθώντας την ιδιαιτέρως προσφιλή στους
βυζαντινούς τάση να μιμούνται την γλώσσα των ομηρικών επών): ΑΡΣΕΝΙΟΙΟ.
375
Στον κανόνα 289, της 11ης Μαΐ.: Του αγ. μ. Αρδομίου, χρησιμοποιείται επίσης
η γενική του ονόματος του ποιητού (σχηματισθείσα όμως κατά την Αττική διάλεκτο)
στην οποία επαναλαμβάνεται το τελευταίο γράμμα: ΑΡΣΕΝΙΟΥΥ.
Τέλος στον κανόνα 304, της 5ης Ιουν.: Του οσ. Πέτρου του αναχωρητού, τα αρ-
χικά γράμματα των θεοτ. παρέχουν την ονομαστική του ονόματος του ποιητού επα-
ναλαμβανομένου ομοίως του τελευταίου γράμματος: ΑΡΣΕΝΙΟΣΣ.
β΄. Βασίλειος
Χρησιμοποιεί την γενική του ονόματός του ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ σε πέντε κανόνες των
ακινήτων εορτών: 52,1 110, 131, 134, 182. Επίσης στον κανόνα 502 της Τετάρτης του
β΄ ήχου της Παρακλητικής πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον.
γ΄. Γεώργιος
Την γενική του ονόματός του χρησιμοποιεί ο ποιητής (ή οι ποιητές) με το όνο-
μα Γεώργιος στην β΄ ακρ. των κανόνων που έχουν συντεθεί με β΄ ωδή αυξάνοντας σε
εννέα τα γράμματα με τους εξής τρόπους:
με την επανάληψη του –Ε- :2 34, 39, 53, 55, 56, 114, 257, 266, 272, 274, 282, 299,
305, 306, 307, 316, 318, 328, 332, 337, 340, 351, 359, 361, 368, 379, 390, 394,
488, 562
ή με την επανάληψη του τελικού –Υ: 14, 15, 30, 48, 57, 66, 115, 140, 154, 165, 172,
189, 212, 292, 325, 467
ή τέλος με την προσθήκη ενός επιπλέον γράμματος στο τέλος της γενικής: 21, 111,
146, 192, 194, 224, 234, 250, 256
Μοναδική είναι η περίπτωση της β΄ ακρ. του κανόνος 56 της 14ης Οκτ.: Ναζα-
ρίου, Γερβασίου, Προτασίου και Κελσίου μ. με β΄ ακρ.: ΓΕΕΡΓΙΟΥΩ, στην οποία το
θεοτ. της γ΄ ωδής πρέπει να είναι νόθο. Επίσης οι κανόνες 143 και 577 έχουν β΄ ακρ.
ΓΕΩΡΓΙΟΥ<;>, οπότε δεν είναι βέβαιο αν η ακρ. έχει σχηματισθεί με την επανάληψη
του τελικού –Υ ή με την προσθήκη ενός επιπλέον γράμματος στο τέλος της γενικής.
δ΄. Γρηγόριος
Η ύπαρξη εννέα γραμμάτων στην γενική του ονόματος ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ απαλλάσ-
σει τον ποιητή (ή τους ποιητές) από την προσπάθεια εξευρέσεως τρόπων για την
εξασφάλιση γράμματος για την β΄ ωδή και στους κανόνες που συνέθεσε με β΄ ωδή:
Στον κανόνα 72 της 26ης Οκτ. χρησιμοποιεί την ονομαστική του ονόματός του:
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Την γενική ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ χρησιμοποιεί στους κανόνες 73, 127, 313.
ε΄. Ευθύμιος
Είναι ο ποιητής του κανόνος 354 της 24ης Ιουλ. Για να σχηματίσει την β΄ ακρ.
του κανόνος αυτού ο ποιητής προσθέτει στο τέλος της γενικής του ονόματος του το
γράμμα –Χ: ΕΥΘΥΜΙΟΥ. Επίσης έχει συνθέσει με β΄ ωδή τον κανόνα 87 της 8ης Νοεμ.
Επειδή το θεοτ. της θ΄ ωδής έχει εκπέσει, δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε ποιο γράμ-
μα είχε προσθέσει ο ποιητής στην β΄ ακρ.: ΕΥΘΥΜΙΟΥ<;>.3
ϛ΄. Θεόδωρος Στουδίτης
Μόνο σε δύο από τους συντεθέντες με β΄ ωδή κανόνες του χρησιμοποιεί ακρ.
1 Περί της β΄ ακρ. του εν λόγῳ κανόνος και των σχετιζομένων με αυτήν προβλημάτων βλ. ανωτ., σ.
2 Για την β΄ ακρ. των κανόνων του Γεωργίου βλ.: Follieri, Problemi, 313-319. – Παπαηλιοπούλου, Προβλήματα, 434,
σημ. 19. – Παπαηλιοπούλου, Ταμείον, 244, σημ. 654
376
ο Θεόδωρος Στουδίτης.1 Πρόκειται για τους κανόνες 222 της 8ης Φεβ., ο οποίος έχει
μόνο β΄ ακρ. (τα αρχικά γράμματα των τριαδ. σχηματίζουν την φράση Τριάς, σῶζε
τα δε αρχικά γράμματα των θεοτ. σχηματίζουν την φράση Θεοῦ δῶρον) και τον κα-
νόνα 399 του Σαββάτου της εβδ. της Αποκρέω προς τους κεκοιμημένους, ο οποίος
έχει ακρ. στα τριαδ. και τα θεοτ. Τοῦ ἀναξίου Θεοδώρου.
ζ΄. Θεοφάνης Σικελός

Ομοίως ο Θεοφάνης Σικελός χρησιμοποιεί την γενική του ονόματός του ΘΕΟ-
ΦΑΝΟΥΣ στην β΄ ακρ. (η οποία σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.)
των κανόνων 2, 99, 171, 312, 392 τους οποίους συνέθεσε με β΄ ωδή.
η΄. Κλήμης
Ο ποιητής (ή οι ποιητές) χρησιμοποιεί πάντοτε β΄ ακρ. στους κανόνες του, η
οποία σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.: ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ. Οι περισσό-
τεροι από τους κανόνες με εννεά ωδές έχουν δ. ακρ.: 7, 57, 65, 109, 119, 258, 265,
286, 311, 545, 550, 583. Οι κανόνες 156, 254, 317, 356, 515 και 564 έχουν μόνο β΄
ακρ. Οι κανόνες 409, 418, 422, 428, 436, 440 του Τριωδίου και οι κανόνες 570 (: Πα-
ρακλητική), 587, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 595 έχουν συντεθεί χωρίς ακρ., ο δε
κανών 372 της 4ης Αυγ. έχει μόνο α΄ ακρ.
Επίσης υπάρχει αξιοσημείωτος αριθμός κανόνων με οκτώ ή εννέα ωδές, οι
οποίοι είναι εργα διαφόρων ποιητών και έχουν προστεθεί σε αυτούς εκ των υστέρων
θεοτ., τα αρχικά γράμματα των οποίων σχηματίζουν β΄ ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ.2
θ΄. Κυπριανός
Ο ποιητής έχει συνθέσει δύο μόνο κανόνες με β΄ ακρ.: 81, 125. Οι κανόνες αυ-
τοί έχουν δ. ακρ. Στην β΄ ακρ. του κανόνος 81 (η οποία σχηματίζεται από τα αρχικά
γράμματα των θεοτ.) ο ποιητής χρησιμοποιεί την ονομαστική του ονόματός του ΚΥ-
ΠΡΙΑΝΟΣ, στον κανόνα 125 χρησιμοποιεί την γενική ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ.
ι΄. Λεόντιος
Έχει συνθέσει με β΄ ακρ. μόνο τον κανόνα 126 της 26ης Νοεμ. Ο κανών συνε-
τέθη με δ. ακρ. Στην β΄ ακρ. Λ<Ε>ΟΝΡΙΟΥΧ (η οποία σχηματίζεται από τα αρχικά
γράμματα των θεοτ.) διακρίνουμε ίχνη του ονόματος του ποιητού σε γενική. Προφα-
νώς έχει γίνει αντικατάσταση του γνησίου θεοτ. της ε΄ ωδής του κανόνος.
ια΄. Μακάριος
Μόνο σε έναν κανόνα του χρησιμοποιεί β΄ ακρ. ο σχεδόν άγνωστος σε μας ποι-
ητής. Πρόκειται για τον κανόνα 101 της 12ης Νοεμ., ο οποίος έχει δ. ακρ. Επειδή στο
μοναδικό χφ. που διασώζει τον κανόνα, αυτός παραδίδεται κολοβός (επομένως και
η ακρ. είναι ακρωτηριασμένη), είναι αδύνατο να εντοπισθεί ποιον γραμματικό τύπο
του ονόματός του είχε επιλέξει ο ποιητής στην β΄ ακρ., δεδομένου ότι είναι πιθανό
να είχε χρησιμοποιήσει τόσο ονομαστική πτώση (ΜΑΚΑΡΙΟΣ) ή γενική (στον αττικό
τύπο της: ΜΑΚΑΡΙΟΥ ή στον ομηρικό: ΜΑΚΑΡΙΟΙΟ).3
ιβ΄. Φιλόθεος (Σιναΐτης;)

Ο ποιητής έχει συνθέσει με β΄ ωδή μόνο τον κανόνα 32 της 23ης Σεπτ., ο οποί-
1 Οι υπόλοιποι συνετέθησαν άνευ ακρ.

2 Βλ. ανωτ.,
3 Βλ. AHG III, 610, και ανωτ.,
377
ος έχει συντεθεί με διπλή ακρ.. Στην β΄ ακρ. του (σχηματιζομένη από τα αρχικά
γράμματα των θεοτ.) διαβάζουμε αντιστρόφως το όνομά του σε πτώση ονομαστι-
κή: Σ<;>ΟΕΘΟΛΙΦ (= ΦΙΛΟΘΕΟ<;>Σ). Κανένα από τα δύο χφφ. που παραδίδουν
τον κανόνα δεν διέσωσε την β΄ ωδή, επομένως δεν είναι εμφανές με ποιο τρόπο εξα-
σφάλισε ο ποιητής το ένατο γράμμα της β΄ ακρ. Ίσως επανέλαβε το –Ο– ή, πιο πι-
θανό, το –Σ.
Γ΄. ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ
Σε μερικές περιπτώσεις κανόνων η έκπτωση της β΄ ωδής και ο ακρωτηριασμός

που προκάλεσε αυτή στην ακρ. του κανόνος δεν έγιναν αντιληπτά από αντιγραφείς
χφφων ή εκδότες (στην διδασκαλία λειτουργικών βιβλίων ή χφφ.). Στις περισσότε-
ρες από τις περιπτώσεις αυτές στην θέση του χάσματος που προκάλεσε στην ακρ.
η έκπτωση της β΄ ωδής δημιουργήθηκε νέα λέξη (με τα εναπομείναντα γράμματα)
και η ακρ. πλέον έχει περιεχόμενο περισσότερο ή λιγότερο κατανοητό ή είναι εντε-
λώς ακατανόητη.
Σημειώνονται κατωτ. οι περιπτώσεις των κανόνων, των οποίων οι ακρ. παρα-
δίδονται κατ’ αυτόν τον τρόπο. Βεβαίως πρόκειται για ενδεικτική παρουσίαση του
θέματος με σκοπό να αναδειχθεί αυτή η πτυχή του προβλήματος της εκπτώσεως της
β΄ ωδής (το οποίο αποτελεί μέρος της μελέτης της ακρ. των υμνογραφικών κειμένων
ύμνου και κανόνος, της δηλώσεως δηλ. της ακρ. στην διδασκαλία με τρόπο διαφορε-
τικό απ’ ό, τι συνάγεται εκ του κειμένου).
1. 25 Σεπτ.: Τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐφροσύνης, θυγατρὸς Παφνουτίου τοῦ

Αἰγυπτίου, 35.
Στο ΜΡ Ι, 248 (διδασκαλία) ως ακρ. του κανόνος (άρχ.: Ὕμνοις θεοτερπέσιν/
ὑμνοῦντα σήμερον, ακρ.: Ὕμνοις σε μέλπω προφρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσὴφ)
αναγράφεται η φράση Ὕμνον σοι μέλπω προφρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσήφ˙ το
σφάλμα επανέλαβε ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,1 η Follieri2 και ο Hannick.3 Ση-
μειωτέον ότι ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς σε άλλη μελέτη του αναγράφει σω-
στά την ακρ. του κανόνος και σημειώνει ότι τα έντυπα μηναία τα οποία είχε στην
διάθεσή του παραθέτουν ως ακρ. του κανόνος την φράση Πόθον σοι μέλπω προ-
φρόνως, Εὐφροσύνη. Ὁ Ἰωσήφ: «τα έντυπα μηναία έσφαλμένως Πόθον σοι».4

Μεγάλης Ἁρμενίας, 40.
Ο Τωμαδάκης αναφέρει ως ακρ. του κανόνος (άρχ.: Τριάδι τῇ σεπτῇ/ παρεστὼς
στεφηφόρος) την φράση Τὸν Γρηγόριον μέλπω σε, μάρτυς, ποιμένα. Ὁ Ἰωσήφ.5
Το ίδιο σφάλμα έχει επισημανθεί και σε χφφ., π.χ. στον κώδ. Αλεξ. 38, φ. 190,
στην διδασκαλία και στον κώδ. Κωνσταμ. 41, στην διδασκαλία επίσης (τα φύλ-
λα του κώδ. δεν αριθμούνται). Στο ΜΡ Ι, 298 (διδασκαλία), η ακρ. του κανόνος
αναγράφεται ορθώς. Επίσης ορθώς παρέθεσε την ακρ. η Follieri,6 και ο Παπαδό-
πουλος-Κεραμεύς.7

2 Follieri, IV, 393.
3 Hannick, 32.
4 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Δεύτεραι ωδαί, 486, σημ. 2.
378
3. 26 Οκτ.: Ἀνάμνησις τοῦ μεγάλου καὶ φρικώδους σεισμοῦ, 70.

Η ακρ. του κανόνος (άρχ.: Ὡς φοβερά ἡ ὀργή σου/ ἐξ ἧς ἡμᾶς), είναι : Ὦ Χρι-
στέ, τῆς γῆς τὸν κλόνον παῦσον τάχος. Ἰωσήφ. Η Follieri παραθέτει την εσφαλ-
μένα, όπως δηλ. την σημειώνει ο Vitali και αναγράφεται στο ΜΡ Ι, 524 (διδασκα-
λία): Ὠχρίης (sic) γῆς τὸν κλόνον παῦσον τάχος. Ἰωσὴφ κατά παράλειψη των
γραμμάτων τα οποία αντιστοιχούν στα εκπεσόντα (στο Ανθολόγιον του Vitali και
στο ΜΡ) τροπ. της β΄ ωδής.
Παραποιημένη σημειώνεται επίσης η ακρ. του κανόνος και στην διδασκαλία του
φ. 114v του κώδ. Σιναϊτ. 668: Ὦ φρίση γῆς τὸν κλόνον παῦσον τάχος. Στην πε-
ρίπτωση αυτή έχει γίνει και επέμβαση επί του κειμένου του κανόνος. Συγκεκρι-
μένα:
Τα τροπ. που σχηματίζουν με τα αρχικά τους γράμματα τις λέξεις Ὦ φρίση εί-
ναι τα εξής:
Ὡς φοβερά ἡ ὀργή σου/ ἐξ ἧς ἡμᾶς
Φέρων ἡμῶν καθ’ ἑκάστην/ τὴν παντελῆ
Ῥῦσαι σεισμοῦ βαρυτάτου/ πάντας ἡμᾶς
Ἱκετικῶς σοι βοῶμεν,/ μῆτερ Θεοῦ
Συσσείσας, Κύριε, τὴν γῆν/ ἐστερέωσας πάλιν
Ἡ γῆ μαστίζεται ἡμῶν/ κακῶς διακειμένων
Παρατηρούμε δηλ. ότι η εσφαλμένα αναγραφείσα στην διδασκαλία του κώδ.
ακρ. ευρίσκεται σε συμφωνία με το κείμενο του κανόνος, στο οποίο έχουν γίνει
οι εξής επεμβάσεις:
α΄. Μετεβλήθη το κείμενο του β΄ τροπ. της α΄ ωδής του κανόνος το οποίο άρχ.: Χαί-
ρων ἀεὶ καθ’ ἑκάστην/ τῇ παντελεῖ διορθώσει (ΜΡ Ι, 524) σε Φέρων ἡμῶν καθ’
ἑκάστην/ τὴν παντελῆ.
β΄. Το α΄ τροπ. της γ΄ ωδής του κανόνος (το οποίο άρχ.: Ἡ γῆ μαστίζεται ἡμῶν/
κακῶς διακειμένων, ΜΡ Ι, 526) και το β΄ τροπ. της ίδιας ωδής (το οποίο άρχ.:
Συσσείσας, Κύριε, τὴν γῆν/ ἐστερέωσας πάλιν, ΜΡ Ι, 526) άλλαξαν στον κώδ.
αμοιβαία την θέση τους.
4. 20 Νοεμ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Πρόκλου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

Η α΄ ακρ. του κανόνος (άρχ.: Τῆς μυστικῆς ἱερουργίας γέγονας/ ἐνθέῳ χρίσμα-
τι) είναι Τὸν πατριάρχην Πρόκλον ᾄδω τοῖς ὕμνοις.
Στους παραδίδοντες τον ανέκδοτο κανόνα κώδδ. Paris. gr. 259 και Σιναϊτ. 566
(στην διδασκαλία) έχει αναγραφεί ορθώς ως ακρ. του κανόνος η ανωτ. φράση, η
οποία εξάγεται και από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος. Ο Ευστρα-
τιάδης αναφέρει1 εσφαλμένα ως ακρ. την φράση Τὸν πατριάρχην Πρόκλον ᾄδω
ἐν ὕμνοις, (η οποία πάσχει μετρικώς) και εκείθεν η Follieri.2
5. 21 Νοεμ.: Μνήμη τῆς ἐν τῷ ναῷ εἰσόδου τῆς Θεομήτορος, 113.

Η ακρ. του κανόνος (άρχ.: Σοφίας, πανάχραντε,/ σὲ θησαυρὸν ἐπιστάμενοι) εί-
ναι: ωδές α΄-ζ΄: Σὺ τὴν χάριν, Δέσποινα, τῷ λόγῳ δίδου, ωδή η΄: Α-Ω (η ακρ.
σχηματίζεται από το α΄ γράμμα όλων των στ. κάθε τροπ. ), ωδή θ΄: Ω-Α (η ακρ.
σχηματίζεται όπως η της η΄ ωδής). Για τα σχετικά με την παράδοση της ακρ. του
κανόνος βλ. ανωτ.,
1 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 126

379
6. 23 Νοεμ.: Τοῦ ἁγίου Σισινίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, 117.

Η ακρ. του κανόνος (άρχ: Τοῦ σταυρωθέντος Δεσπότου ἰχνηλατῶν/ τὰ σεπτὰ
παθήματα) είναι: Τῷ θαυματουργῷ προσλαλῶ Σισιννίῳ. Ἰωσήφ.
Στην διδασκαλία όμως του κώδ. Σιναϊτ. 555, φ. 191v η ακρ. σημειώνεται ως εξής:
Τῷ θεουργῷ προσλαλῶ Σισινίῳ. Ἰωσήφ.
7. 11 Δεκ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Δανιὴλ τοῦ στυλίτου, 144.

Ως ακρ. του κανόνος (άρχ.: Ὕμνοις ἀνευφημῆσαι/ μέλλοντι τὴν μνήμην σου,
μακάριε, ακρ.: Ὕμνοις γεραίρω Δανιὴλ τὸν στυλίτην. Ὁ Ἰωσὴφ) στο ΜΡ ΙΙ,
463 (διδασκαλία) αναφέρεται εσφαλμένα η φράση Ὕμνοις γεραίρω Δανιὴλ τὸν
στυλίτην. Ἰωσήφ. Το σφάλμα επανέλαβε ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς1 ενώ οι
Follieri2 και Τωμαδάκης3 ανέγραψαν την ακρ. ορθώς.

Τριμυθοῦντος τῆς Κύπρου, 147.
Ο κανόνας (άρχ.: Δοῦλος Χριστοῦ,/ πάτερ Σπυρίδων, γενόμενος) έχει ακρ.: Δέ-
χου, Σπυρίδων, τήνδε τὴν ὑμνῳδίαν, τοῦ Ἰωσήφ. Από τον κώδ. Paris. gr. 1623
(ο οποίος παραδίδει τον κανόνα) εξέπεσε (μεταξύ των φφ. 29 και 30) ένα φύλλο
μετά κειμένου. Ο Ευστρατιάδης4 (και εκείθεν οι Τωμαδάκης5 και Κομίνης6) ανα-
φέρει ως ακρ. του κανόνος την φράση Δέχου, Σπυρίδων, τὴν ὑμνῳδίαν (η οποία
παρουσιάζει μετρικό πρόβλημα) προφανώς παρασυρμένος από την έκπτωση του
φύλλου στον κώδ. Paris. gr. 1623, αν και στην διδασκαλία σημειώνεται πλήρης η
ακρ. του κανόνος.
9. 20 Δεκ.: Προεόρτια τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Ἰησοῦ, 162.

Ο κανόνας (άρχ.: Ἀρξώμεθα σήμερον/ προεορτάζειν/ Χριστοῦ) έχει ακρ.: Ἄι-
δει ταῦτα τὰ προεόρτια ὁ Ἰωσήφ. Στο ΜΡ ΙΙ, 554 (διδασκαλία) διαβάζουμε ότι
ακρ. του κανόνος είναι η φράση Ἄιδει ταῦτα προεόρτια ὁ Ἰωσήφ, η οποία παρέ-
χεται και από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος. Η φράση αυτή «κα-
τασκευάσθηκε» μετά την έκπτωση της β΄ ωδής, όταν δηλ. το δημιουργηθέν στην
ακρ. λόγῳ της αποβολής της β΄ ωδής κενό συμπληρώθηκε (βλ. ανωτ., 000 για τον
τρόπο με τον οποίο έγινε η συμπλήρωση του κενού που προήλθε από την έκπτω-
ση της β΄ ωδής). Ο Τωμαδάκης7 αναφέρει ως ακρ. την φράση Ἄιδε ταῦτα προε-
όρτια ὁ Ἰωσήφ.
10. 15 Ιαν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ διὰ Χριστὸν πτωχοῦ, 203.
Ο κανόνας (άρχ.: Πλουτισθεὶς ταῖς θείαις ἀρεταῖς) έχει ακρ.: Πτωχὸν παθῶν με
δεῖξον εὐχαῖς σου, μάκαρ. Ἰωσήφ. Στον κώδ. ΑΒΛ 88, φ. 95v (διδασκαλία) ση-
μειώνεται ως ακρ. του κανόνος η φράση Πτωχὸν παθῶν με δεῖξον σαῖς προσευ-
χαῖς, παμμάκαρ (μάλλον είναι πεζή παράφραση της ακρ. του κανόνος), στον δε
κώδ. Σιναϊτ. 601, φ. 118 (διδασκαλία) αναγράφεται η φράση Πτωχόν με δεῖξον
ἀμπλακημάτων, μάκαρ (την οποία επίσης θεωρούμε παράφραση της ακρ. του
κανόνος, έμμετρη αυτή την φορά, σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο).

4 Ευστρατιάδης, Ταμείον, ΕΦ 39 (1940), 433.
6 AHG ΙV, 815, n. 1.
380
11. 5 Φεβ.: Τῆς ἁγίας μάρτυρος Ἀγάθης, 217.

Ο κανόνας (άρχ.: Τῶν ἀγαθῶν/ πρώτην αἰτίαν ποθήσασα) έχει ακρ.: Τὴν θείαν
Ἀγάθην ἀγαθοῖς μέλψωμεν ἐν ὕμνοις. Στο ΜΡ ΙΙΙ, 507 (διδασκαλία) ως ακρ. του
κανόνος σημειώνεται η φράση Τὴν θείαν Ἀγάθην ἀγαθοῖς μέλπωμεν ἐν ὕμνοις.
12. 13 Φεβ.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μαρτινιανοῦ, 225.

Ο κανόνας (άρχ.: Μονάσας καὶ τὸν σταυρόν σου, ὅσιε,/ ἀναλαβόμενος) έχει
ακρ.: Μέλπω, μάκαρ, σου τούτους δρόμους θείοις λόγοις.
Ως ακρ. του κανόνος στο ΜΡ δηλώνεται εσφαλμένα η φράση Μέλπω, μάκαρ,
σου τοὺς δρόμους θείοις λόγοις, η οποία επανελήφθη έκτοτε από τους φιλολό-
γους που ασχολήθηκαν με τον κανόνα.1
13. 14 Μαΐ.: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου, ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντι-

Ο κανόνας (άρχ.: Ἀφ’ ἁρπαγῆς/ καὶ προνομῆς καὶ δουλείας) έχει ακρ.:
Ἀρχι<ερῆα> Θ<ε>οῖο, <Τ>αράσι<ο>ν, ᾄσμασι μέλπ<ω>. Ως ακρ. του κανόνος
στο ΜΡ V, 288 (διδασκαλία) σημειώνεται η φράση Ἀρχιερῆα Θεοῖο, Μεθόδιον,
ᾄσμασι μέλπω, όμως από τα αρχικά γράμματα των τροπ. του κανόνος εξάγεται
ως ακρ. η φράση Ἀρχι<ερῆα> Θ<ε>οῖο, <Τ>αράσι<ο>ν, ᾄσμασι μέλπ<ω>, από
την οποία γίνεται αντιληπτό ότι ο κανών αποτελεί παράφραση του κανόνος 233
της 25ης Φεβ. προς τιμήν του αγίου Ταρασίου, αρχιεπισκ. Κων/λεως. Ο Αθ. Πα-
παδόπουλος-Κεραμεύς2 ανέγραψε εσφαλμένα την ακρ. του κανόνος: Ἀρχι[ερῆα
Θ[ε]οῖο, [Μεθόδ]ι[ο]ν, ᾄσμασι μέλπω.
14. 1 Ιουλ.: Τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ τῶν
ἐν Ῥώμῃ τελειωθέντων (325).
Ο κανόνας (άρχ.: Χριστός μοι ὁ χορηγὸς τῆς γνώσεως/ καὶ τῶν χαρίτων δοτὴρ)
έχει ακρ.: Χρυσ<ῆν γερ>αίρω τῶν Ἀναργύρων χάριν. Γεώρργιος (sic). Η Aug.
Longo3 σημειώνει ως ακρ. την φράση Χρυσ<αυγῆ> αἰ<ν>ῶ τῶν Ἀναργύρων χά-
ριν. Γεώρργυος ορθώς συμπεραίνουσα ότι έχει εκπέσει η β΄ ωδή του κανόνος.
15. Τρίτη του α΄ ήχου: Κανὼν κατανυκτικός, 486.
Ο κανόνας (άρχ.: Δουλούμενος πάθεσι τῆς ἁμαρτίας/ προσπίπτω σοι, Κύριε)
έχει ακρ.: Δέχοιο, Χριστέ, τούσδε τοὺς ἐμοὺς λόγους. Ἰωσήφ. Στην ΠαΡ, 39,
διδασκαλία, σημειώνεται ως ακρ. του κανόνος η φράση: Δέχοις τε τούσδε τοὺς
ἐμοὺς λόγους. Ἰωσήφ.
16. Πέμπτη του γ΄ ήχου: Κανὼν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Νικόλαον, ἀρχι-
επίσκοπον Μύρων τῆς Λυκίας τὸν θαυματουργόν, 518.
Ο κανόνας (άρχ.: Τὸν φαεινὸν λαμπτῆρα,/ τὸν ἀκοίμητον ἐπὶ γῆς) έχει ακρ.: Τρί-
την δέησιν προσφέρω Νικολάῳ. Ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ. Στην ΠαΡ, 238, διδασκαλία, σημει-
ώνεται ως ακρ. του κανόνος η φράση: Τρίτησιν προσφέρω Νικολάῳ. Ἐγὼ ὁ Ἰωσήφ,
η οποία προήλθε από την ανάγνωση του εναπομείναντος (μετά την έκπτωση της β΄
1 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Σχεδίασμα, 374. – Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Β΄ ωδή, 469. – Ευστρατιάδης, Θεοφάνης

Γραπτός, ΝΣ 31 (1936) 472. – Follieri, IΙ, 398. – Βλ και ανωτ.,
3 AHG ΧΙ, 523.
381
ωδής στην ΠαΡ) τμήματος της ακρ. Την ίδια φράση επαναλαμβάνει η Follieri.1
Τριώδιο
17. Τρίτη τῆς Τυροφάγου, 406.
Το τριώδιο (άρχ.: Οἴδαμεν, ἔγνωμεν ὅτι αὐτὸς εἶ ὁ Θεὸς) έχει ακρ.: ΜΟΝΑΣ-
ΤΟΥ.
Στο ΤρV διαβάζουμε: Τριῴδια τῆς προκαθαρσίμου ἑβδομάδος, φέροντα ἀκρο-
στιχίδα ἐν τοῖς τριαδικοῖς καὶ τοῖς θεοτοκίοις καὶ στιχηροκαθίσμασιν «Ἀντω-
νίου μοναχοῦ καὶ παναμαρτωλοῦ τὸ τόλμημα».2 Από τα αρχικά γράμματα των
τροπ. όμως ως ακρ. εξάγεται η φράση Ἀντωνίου μοναστοῦ καὶ παναμαρτωλοῦ
τὸ τόλμημα.3
18. Τρίτη τῆς Δ΄ ἑβδ. τῶν νηστειῶν, 427.

Το τριώδιο (άρχ.: Ἅγιον στάδιον/ νηστείας ἔχοντες) έχει ακρ.: Αὕτη ᾠδὴ Ἰωσήφ.
Στην διδασκαλία των κωδδ. Crypt. Δ.β. ΙΙ και Λαύρ. Γ 15 αναγράφεται, σύμφω-
να με την μαρτυρία του Ευτ. Τωμαδάκη,4 ως ακρ. του τριωδίου η φράση Αὕτη ἡ
ᾠδὴ Ἰωσήφ. Η ίδια φράση σημειώνεται ως ακρ. και στο ΤρV, σξζ΄, όπου γίνεται
απλή μνεία του τριωδίου.
Επομένως η εσφαλμένη δήλωση των ακρ. των συντεθέντων με β΄ ωδή κανόνων

οφείλεται σε λάθος των ερευνητών ή εκδοτών (κανόνες 109, 144, 147, 217, 225, 310,
325, 406, 427). Η εσφαλμένη παράδοση των ακρ. των κανόνων αυτών, κυρίως σε
χφφ. οφείλεται στους εξής λόγους:
Ο πρώτος λόγος είναι τα συνηθισμένα σφάλματα των γραφέων των χφφων. Σε
αυτόν τον λόγο οφείλεται η εσφαλμένη παράδοση της ακρ. του κανόνος 117 της 23ης
Νοεμ. και του κανόνος 113 της 21ης Νοεμ. O δεύτερος είναι η λόγῳ αγνοίας ή επιπο-
λαιότητος ανάγνωση του εναπομείναντος (μετά την έκπτωση της β΄ ωδής του κανό-
νος) τμήματος της ακρ. ως φράσεως ακεραίας, η οποία θεωρείται ότι εκφράζει πλή-
ρες νόημα (π.χ. οι περιπτώσεις των κανόνων 486 της Τρίτης του α΄ ήχου και 518 της
Πέμπτης του γ΄ ήχου).
Κάποιες άλλες ακρ. κανόνων με β΄ ωδή ατύχησαν κατά την προσπάθεια των φι-
λολόγων να συμπληρώσουν το χάσμα που είχε δημιουργηθεί από την έκπτωση της β΄
ωδής, το κείμενο της οποίας δεν είχαν εντοπίσει (σε αυτόν τον λόγο οφείλεται η εσφαλ-
μένη παράδοση των ακρ. των κανόνων 35 της 25ης Σεπτ. και 40 της 30ης Σεπτ.).
Τέλος η εσφαλμένη παράδοση των ακρ. των κανόνων 70 της 26ης Οκτ. και 162
της 20ης Δεκ. οφείλεται στην συνειδητή προσπάθεια εξαλείψεως κάθε ίχνους εκ-
πτώσεως της β΄ ωδής. Η προσπάθεια αυτή αποβλέπει στην φαινομενική (εξωτερική)
εξομάλυνση των προβλημάτων που δημιούργησε στην ακρ. η έκπτωση της β΄ ωδής
και οπωσδήποτε απευθύνεται στον αδαή περί την τεχνική του κανόνος πιστό, αφού
όποιος γνωρίζει επισταμένως τα πράγματα μπορεί να υποπτευθεί την έκπτωση της
β΄ ωδής στους συντεθέντες με ακρ. κανόνες. Ίσως οι επεμβάσεις αυτές να προήλθαν
και από άπειρους· είναι απλοϊκές στην σύλληψη μετατροπές: χονδροειδείς επεμβά-
σεις στο κείμενο, το οποίο πλέον δεν αποδίδει κανένα νόημα, μετακινήσεις τροπ.
εντός του κανόνος και προσθήκες ή αφαιρέσεις τροπ.

2 ΤρV, μθ΄, χ΄, διδασκαλία.
4 Τωμαδάκης, Τριώδιον, Α΄, 343
382
Δ΄. Η ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΑ ΩΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ

ΤΗΣ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
Κρίνεται σκόπιμο να συνοψισθούν τα συμπεράσματά μας για την συμβολή της

ακρ. στον έλεγχο της ακεραιότητος των κανόνων.
Ο ρόλος της ακρ. στον έλεγχο της εκπτώσεως τροπ. από κανόνα ή της προσθή-
κης μη γνησίων τροπ. σε αυτόν είναι γνωστός.
Ειδικώς για τους κανόνες με εννέα ωδές συμπεραίνουμε ότι δια της ακρ. τους:
α΄. Ελέγχεται η έκπτωση της β΄ ωδής
β΄. Εντοπίζονται β΄ ωδές, οι οποίες απεδόθησαν εσφαλμένα σε κανόνες συντεθέντες
εξ αρχής με οκτώ ωδές (εμβόλιμες).
γ΄. Πιστοποιείται (μέσῳ της ασυμφωνίας της α΄ και β΄ ακρ.) η εκ των υστέρων προ-
σθήκη των θεοτ. στον κανόνα (και η δι’ αυτών εσφαλμένη απόδοση του κανόνος
στον ποιητή, το όνομα του οποίου σχηματίζεται στην β΄ ακρ.).
δ΄. Επισημαίνονται διαφορετικές παραδόσεις της ίδιας ωδής (υπό διαφορετικούς
ειρμ.), τα τροπ. της οποίας εντάσσονται στην ακρ. του κανόνος.
Οι ακρ. των κανόνων με β΄ ωδή έχουν κακοποιηθεί από την έκπτωσή της και
έγινε λόγος για τις νέες μορφές με τις οποίες παραδίδονται οι ακρ. λόγῳ αυτής της
κακοποίησης.
Από εκπτώσεις, προσθήκες ή μετακινήσεις τροπ. έχουν διαταραχθεί οι ακρ.
πολλών κανόνων, είναι όμως εμφανές ότι οι περισσότερο κακοποιημένες ακρ. είναι
αυτές των κανόνων με εννέα ωδές.
Ακρωτηριασμό των ακρ. επέφερε, εκτός από την έκπτωση της β΄ ωδής, η αφαί-
ρεση τροπ. από κανόνες «κοινούς», όπως προαναφέρθηκε ή η γενικώς επικρατούσα
τάση αφαιρέσεως/μειώσεως τροπ. από όλες τις ωδές του κανόνος.
Στην πρώτη περίπτωση υπάγεται ο κανόνας 14 της 7ης Σεπτ.: Προεόρτια τῆς
γεννήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Σώζοντος (άρχ: Τὸ
φῶς τὸ ἀπρόσιτον, Χριστός).1
Όσον αφορά στην δεύτερη περίπτωση αναφέρουμε δύο κανόνες:
α΄. Τον κανόνα 203 της 15ης Ιαν.: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ διὰ
Χριστὸν πτωχοῦ (άρχ.: Πλουτισθεὶς ταῖς θείαις ἀρεταῖς), ο οποίος παραδίδε-
ται στον κώδ. Σιναϊτ. 595, φφ. 43v-45v δίχως την β΄ ωδή του. Από τον κανόνα
έχουν εκπέσει τροπ., ώστε κάθε ωδή να έχει τρία τροπ. (και η ακρ. είναι κατα-
κρεουργημένη: Π<τ>ωχ|<ὸν πα>|θ<ῶ>ν μ|<ε> δ<ε>ῖ|ξ<ο>ν ε|ὐ<χ>αῖ|<ς> σου|,
μ<ά>κ<α>ρ. | Ἰ<ω>σ<ή>φ).
β΄. Τον ανέκδοτο κανόνα 342 της 15ης Ιουλ.: Τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀβουδίμου (άρχ.:
Αἴγλῃ φωτιζόμενος,/ ἔνδοξε, τριάδος παναγίας, Ἀβούδιμε),2 η έκπτωση της β΄
ωδής του οποίου συνοδεύτηκε από αφαίρεση και άλλων τροπ. και συνακόλου-
θη καταστροφή της ακρ. του: Ἀβ<ο>υ<δίμο>υ <μ>έλψο<ι>μι τ<ο>ὺς θ<ε>ίου<ς>
πόν<ο>υς. Ἰω<σή>φ.
1 Βλ. ανωτ.,
2 Βλ. ανωτ.,
383
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η εργασία αυτή αναφέρεται στο πρόβλημα της β΄ ωδής, το οποίο είναι γνωστό
από τον ιβ΄ αι. και απασχόλησε τους πολυμαθείς βυζαντινούς λόγιους, Ιωάννη Ζωνα-
ρά και Θεόδωρο Πρόδρομο, και νεότερους ερευνητές. Για αιώνες επεκράτησε η θεω-
ρία των Ιωάννου Ζωναρά και Θεοδώρου Προδρόμου, οι οποίοι συνδέουν την έκπτω-
ση της β΄ ωδής ή την εξ αρχής παράλειψή της με το θρηνητικό περιεχόμενο της Βιβλι-
κής β΄ ωδής. Πρώτος ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς έδειξε ότι η άποψη αυτή είναι
εσφαλμένη και ότι το πρόβλημα της β΄ ωδής είναι πολυπλοκότερο.
Επομένως η διερεύνησή του προβλήματος της β΄ ωδής και η ερμηνεία της εκ-
πτώσεως της από τον ζ΄ αι. και μετά αποτελεί μέγιστο επιστημονικό desideratum και
προϋπέθετε και αποκατάσταση των κανόνων. Για τον λόγο αυτό ελέγχθηκαν Σινα-
ϊτικοί κώδικες, οι μαρτυρίες των οποίων συμπληρώνουν όσες πληροφορίες αντλού-
νται για την β΄ ωδή από τα έντυπα λειτουργικά μηναία και τα AHG που απηχούν δι-
αφορετική παράδοση από εκείνη των εντύπων μηναίων. Εξετάσθηκαν επίσης, επι-
λεκτικά, και κώδικες ευρισκόμενοι κυρίως σε βιβλιοθήκες μονών του Αγίου ΄Ορους
και στην Πατριαρχική Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας. Τέλος ελέγχθηκαν, από μικρο-
ταινίες ευρισκόμενες στο αρχείο του Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφί-
ας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, παλαιά χειρόγραφα, στα
οποία είχαν εντοπισθεί, σε καταλόγους χειρογράφων ή σε διάφορες μελέτες, β΄ ωδές.
Εκτός από αυτά τα χειρόγραφα [ο αριθμός των οποίων (230) αποτελεί ικανοποιη-
τικό δείγμα] χρησιμοποιήθηκαν μέσω βιβλιογραφικών αναφορών στοιχεία από 150
ακόμη χφφ.
Η μέχρι σήμερα ευρύτατα διαδεδομένη άποψη των Ιωάννου Ζωναρά και Θεο-
δώρου Προδρόμου περί των λόγων εκπτώσεως της β΄ ωδής είναι προϊόν της συνδέ-
σεως της γνωστής διατάξεως, η οποία ορίζει την στιχολόγηση της Βιβλικής β΄ ωδής
μόνο κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με την β΄ ωδή των κανόνων.
Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί θα μπορούσαν να διακριθούν σε δύο κατη-
γορίες:
α΄. στις απόψεις που συνδέουν την χρησιμοποίηση (σύνθεση/ διατήρηση) και
την έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με το περιεχόμενο της Βιβλικής β΄ ωδής
β΄. στις απόψεις που συσχετίζουν την έκπτωση της β΄ ωδής των κανόνων με την
λατρευτική τους χρήση.
Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται οι απόψεις που συνδέουν την έκπτωση της
β΄ ωδής των κανόνων με το ύφος της Βιβλικής β΄ ωδής, διότι το θλιβερό και απειλη-
τικό ύφος της Βιβλικής β΄ ωδής απάδει προς το ύφος των ασματικών κανόνων (Ζω-
ναράς, Θ. Πρόδρομος, Νικόδημος Αγιορείτης και όσοι υιοθέτησαν την άποψή τους) ή
στο ότι η Βιβλική β΄ ωδή έχει το ίδιο περίπου περιεχόμενο με την α΄ Βιβλική ωδή (Ν.
Τωμαδάκης). Στην δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι απόψεις που συσχετίζουν την
385
έκπτωση της β΄ωδής των κανόνων με την επίδραση σημαντικών μελωδών (W. Weyh,
L. Bernhad), με την λατρευτική χρήση των κανόνων, π.χ. με τυπικά μονών (Π. Τρε-
μπέλας) ή με την θέση των κανόνων στις ακολουθίες (Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς).
Από τις απόψεις αυτές οδηγούμαστε στα εξής συμπεράσματα: η παράλειψη
της β΄ ωδής ή η έκπτωσή της από τους κανόνες που είχαν συντεθεί με εννέα ωδές εί-
ναι το σημαντικότερο από τα σχετιζόμενα με τους κανόνες προβλήματα και το έναυ-
σμα για πλήθος άλλες μεταβολές του κειμένου των κανόνων. Δεν γνωρίζουμε σε ποιο
λόγο οφείλεται παρά την προσπάθεια των ερευνητών να δώσουν απάντηση. Όμως
γίνεται φανερό ότι εστιάζοντας στην αναζήτηση των λόγων εκπτώσεως της β΄ ωδής
κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε την φιλολογική διάσταση του προβλήματος, δηλ. την
τύχη των κειμένων, την θέση των κανόνων με εννέα ωδές στις ακολουθίες και την
σχέση του προβλήματος με την γένεση του κανόνος και την διαμόρφωση των λειτουρ-
γικών βιβλίων, θέματα στα οποία μεταξύ άλλων αναφέρεται η μελέτη αυτή.
Μετά την απόρριψη της θεωρίας των Ζωναρά και Προδρόμου από τους νεότε-
ρους ερευνητές, κοινό στοιχείο στις προσεγγίσεις τους είναι η προσπάθεια να απα-
ντήσουν στο ερώτημα «γιατί εξέπεσε η β΄ ωδή;». Επομένως είναι φυσικό η αναζή-
τηση όλων να συγκλίνει προς μία μόνο κατεύθυνση, αυτήν που συνδέεται με το μυ-
στηριώδες ερώτημα, το οποίο ενστικτωδώς σχεδόν έρχεται στο νου όλων, όταν ακού-
νε «β΄ ωδή».
Ίσως η θεωρία του Ζωναρά και του Προδρόμου αποτυπώνει την επιθυμία των
λογίων της εποχής να μην αναφέρονται σε θέματα δυσοίωνα, απειλητικά ή δυσάρε-
στα λόγω των έντονων ανακατατάξεων στην ανατολική Μεσόγειο και της απώλει-
ας εδαφών της αυτοκρατορίας κατά τον ιβ΄ αι. Είναι πιθανόν η ερμηνεία που δίνουν
στην έκπτωση της β΄ ωδής να εντάσσεται σε αυτό το γενικό κλίμα.
Η αναζήτηση στα χειρόγραφα συνετέλεσε στην σαφέστερη προσέγγιση του θέ-
ματος. Γνωρίζουμε αυτή τη στιγμή 596 κανόνες με β΄ ωδή, αριθμό αρκετό για να μας
πείσει ότι η ύπαρξη β΄ ωδής στους κανόνες δεν είναι φαινόμενο μεμονωμένο, ούτε
συμβαίνει σποραδικά.
Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού κανόνων συντεθέντων άνευ ακρ. δείχνει ότι είναι
δύσκολο να εντοπισθεί η πιθανή έκπτωση β΄ ωδής σ’ αυτούς, επομένως αγνοούμε πό-
σοι ακόμη κανόνες είχαν β΄ ωδή, η οποία εξέπεσε. Οι περισσότεροι από τους άνευ
ακρ. συντεθέντες με εννέα ωδές κανόνες αποδίδονται στους Ανδρέα Κρήτης, Γερμα-
νό Α΄, πατρ. Κων/λεως, Ιγνάτιο, Ιωάννη Δαμασκηνό, δηλ. σε ποιητές της πρώιμης πε-
ριόδου των κανόνων. Επίσης μεγάλος αριθμός των κανόνων άνευ ακρ. που συνετέθη-
σαν με εννέα ωδές παραδίδεται ανωνύμως. Στην πρώιμη περίοδο της ποιητικής πα-
ραγωγής κανόνων ανάγεται ένα ακόμη χαρακτηριστικό των κανόνων με εννέα ωδές:
είναι κανόνες «κοινοί» και «μεγάλοι».
Το πρόβλημα της ασυμφωνίας των γραμμάτων της β΄ ακρ. των κανόνων, οι
οποίοι συνετέθησαν με διπλή ακρ., με τον αριθμό των γραμμάτων της α΄ ακρ. εί-
ναι πολύπλοκο και συνδέεται ποικιλοτρόπως με την β΄ ωδή. Εντοπίζονται περιπτώ-
σεις εκ των υστέρων προσθήκης θεοτ. σε κανόνες και ελέγχεται η πατρότητα κά-
ποιων κανόνων. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει η περίπτωση των κανόνων οι οποίοι έχουν β΄
ακρ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (σχηματιζομένη από τα αρχικά γράμματα των θεοτ.) και η σχέ-
ση αυτής της β΄ ακρ. με την α΄ ακρ. (στην περίπτωση που ο κανών έχει συντεθεί με
δ. ακρ.) και με την ύπαρξη ή όχι β΄ ωδής. Το πρόβλημα είναι πολυπλοκότερο απ’ ό,τι
φαίνεται εκ πρώτης όψεως και χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση, συνδέεται με δια-
σκευές κανόνων και επεμβάσεις, οι οποίες εξυπηρέτησαν σε δεδομένη χρονική περί-
οδο συγκεκριμένες λειτουργικές ανάγκες. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρων είναι ο τρόπος με
τον οποίο σχηματίζουν την β΄ ακρ. οι ποιητές, των οποίων το όνομα αποτελείται από
οκτώ γράμματα, όταν συνθέτουν κανόνες με εννέα ωδές και οι ποιητές, των οποίων
386
το όνομα αποτελείται από εννέα γράμματα, όταν συνθέτουν κανόνες άνευ β΄ ωδής
εξ αρχής. Τα συμπεράσματά μας, όσον αφορά στην ύπαρξη β΄ ωδής σε κανόνες συ-
ντεθέντες μόνο με β΄ ακρ., η οποία παρουσιάζει χάσμα στην υποτιθέμενη θέση της β΄
ωδής, είναι πάντοτε επισφαλή.
Η θέση των κανόνων με β΄ ωδή στα λειτουργικά βιβλία συνδέεται με την γένεση
και την πρώιμη περίοδο του κανόνα και με την διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλί-
ων. Η περίοδος των κινητών εορτών διατηρεί πολλά στοιχεία της αρχαίας λατρευτι-
κής τάξης. Η διάρθρωση των ακολουθιών του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου γί-
νεται σύμφωνα με τον εβδομαδιαίο κύκλο, απολύτως αντίστοιχα με την Παρακλητι-
κή, επομένως τα τιμώμενα κάθε ημέρα πρόσωπα είναι τα ίδια στο Τριώδιο, στο Πε-
ντηκοστάριο και στην Παρακλητική.
Στο έντυπο Τριώδιο και στο Πεντηκοστάριο η σύνθεση και η χρήση τριωδί-
ων–τετραωδίων καθ’ ημέραν έχει ως εξής:
Δευτέρα : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές α΄, η΄, θ΄
Τρίτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές β΄, η΄, θ΄
Τετάρτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές γ΄, η΄, θ΄
Πέμπτη : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές δ΄, η΄, θ΄
Παρασκευή : Ψάλλεται τριώδιο με ωδές ε΄, η΄, θ΄
Σάββατο : Ψάλλεται τετραώδιο με ωδές ς΄, ζ΄, η΄, θ΄
είναι δηλ. απολύτως αντίστοιχη με την χρήση των Βιβλικών ωδών, με την οποία
συνδέεται και η αντίληψη για την χρήση κανόνων με β΄ ωδή μόνο κατά την περίοδο
της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Η θεωρία γενέσεως του κανόνος από την τροπαρολόγηση των στίχων των εννέα
Βιβλικών ωδών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι πρώτοι κανόνες συνετέθησαν για ανύ-
μνηση εορτών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, του κύκλου δηλαδή των κινητών εορτών·
ακολούθως η σύνθεση κανόνων επεκτάθηκε και στις ακίνητες εορτές. Οι πρώτοι κα-
νόνες δεν αποτελούνταν από εννέα ωδές, αλλά (κατ’ αντιστοιχίαν προς τις Βιβλικές
ωδές που εστιχολογούνταν κάθε ημέρα) ήταν τριώδια και τετραώδια.
Ο κύκλος των κινητών εορτών συνδέεται επομένως με την Παρακλητική ως
προς το θεματικό αντικείμενο των κανόνων που ψάλλονται κάθε ημέρα (οι ακο-
λουθίες της Παρακλητικής έχουν διαταχθεί κατά εβδομάδες, όπως και στο Τριώδι-
ο-Πεντηκοστάριο, υπάρχει δε στην Παρακλητική καθορισμένο θεματικό αντικείμενο
των κανόνων κάθε ημέρας, αντίστοιχο με εκείνο των τριωδίων-τετραωδίων της περι-
όδου των κινητών εορτών).
Κατά την περίοδο του Τριωδίου ψάλλονται αναστάσιμες ακολουθίες μόνο την
Κυριακή, δηλαδή πρόκειται για τις ακολουθίες της Οκτωήχου. Επομένως ψάλλονταν
οι συντεθέντες με β΄ ωδή αναστάσιμοι κανόνες του Ιωάννου Δαμασκηνού. Συμπεραί-
νουμε δηλ. ότι η αναστάσιμη ακολουθία της Οκτωήχου πλαισιώθηκε (για τις υπόλοι-
πες ημέρες της εβδ.) την μεν περίοδο του Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου με τα τριώδι-
α-τετραώδια, την δε εκτός Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου περίοδο με τους κανόνες της
Παρακλητικής. Η σύνδεση Παρακλητικής και Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου ερμηνεύει
και την ύπαρξη μεγάλου αριθμού κανόνων με εννέα ωδές στην Παρακλητική.
Επίσης η προέλευση του κανόνος από τον εορτολογικό κύκλο των κινητών εορ-
τών (Τριώδιο-Πεντηκοστάριο) αιτιολογεί και τα πρώιμα χαρακτηριστικά του είδους
τόσο στην μορφή (έλλειψη ακρ., ωδές με μεγάλο αριθμό τροπ., παρουσία β΄ ωδής),
όσο και στο περιεχόμενο (κανόνες «κοινοί» για όλους τους καθ’ ημέραν συνεορτα-
ζομένους αγίους, όταν η σύνθεση και χρήση κανόνων επεκτάθηκε και στον κύκλο των
ακινήτων εορτών).
Πιθανόν οι πρώτες λειτουργικές ανάγκες να ικανοποιήθηκαν με κατακερματι-
σμό των «μεγάλων» «κοινών» κανόνων, μέχρι την στιγμή που οι ποιητές συνθέτουν
387
κανόνες για τις επί μέρους εορτές. Αυτό συμβαίνει, όταν, ανάλογα με το τυπικό, την
τοπική λατρεία αγίων κλπ., αρχίζει να διαμορφώνεται η τάση ανυμνήσεως με κανό-
νες ορισμένων μόνο από τους καθ’ ημέραν συνεορταζομένους αγίους. Ταυτοχρόνως
η επιλογή συγκεκριμένων αγίων, οι οποίοι θα υμνούνται με κανόνες, φαίνεται ότι
οδήγησε και στην συρραφή αυτοτελών κανόνων, τα τροπ. των οποίων είχαν συντεθεί
υπό τον αυτό ήχο και ειρμό.
Μεταξύ της προαναφερθείσας πρώιμης φάσης των κανόνων και της συνθέσεως
κανόνων με ακρ. και οκτώ ωδές μεσολαβούν ως μεταβατικό στάδιο (ενδιάμεση τάση)
οι κανόνες που έχουν συντεθεί με ακρ. και εννέα ωδές.
Τα λειτουργικά βιβλία (κυρίως τα λειτουργικά μηναία) στην σημερινή ενοποι-
ημένη μορφή τους, η οποία είναι ήδη διαμορφωμένη στα χφφ. του ιγ΄ και ιδ΄ αι., δεν
περιλαμβάνουν τις β΄ ωδές των κανόνων, ο δε κατ’ ωδήν αριθμός των τροπ. τους έχει
σταθεροποιηθεί σε 3-5. Επίσης έχει σχεδόν ολοκληρωθεί η επιλογή των αγίων της
ημέρας, οι οποίοι θα τιμηθούν με κανόνα, και των κανόνων, με τους οποίους θα ανυ-
μνηθούν οι άγιοι αυτοί. Συνέπεια, ως γνωστόν, της διπλής αυτής επιλογής είναι να
μείνουν εκτός λειτουργικής χρήσεως πολυάριθμοι κανόνες και να μην τιμάται με κα-
νόνες η μνήμη πλήθους αγίων. Όσον αφορά στην β΄ ωδή, η ενοποιημένη μορφή των
λειτουργικών βιβλίων (κυρίως των μηναίων, της Παρακλητικής και του Πεντηκοστα-
ρίου) συνετέλεσε στην οριστική εξάλειψή της από την λειτουργική χρήση, η δε εκτύ-
πωση των λειτουργικών βιβλίων επέφερε την παγίωση της έκπτωσής της.
Σχετικά με την θέση των συντεθέντων με εννέα ωδές κανόνων στα έντυπα μη-
ναία εντοπίζονται ορισμένα σταθερά χαρακτηριστικά: α΄) μεγάλος αριθμός κανόνων
παραδιδομένων στα MP άνευ ακρ. και με οκτώ ωδές παραδίδεται σε χφφ. με β΄ ωδή.
β΄) έχει γίνει συστηματική προσπάθεια αντικαταστάσεως των κανόνων με β΄ ωδή από
άλλους συντεθέντες με οκτώ ωδές εξ αρχής, όσοι δε διατηρήθηκαν στα μηναία συμ-
ψάλλονται συνήθως με κανόνα με οκτώ ωδές (αυτό διευκολύνει την έκπτωση της β΄
ωδής). γ΄) οι κανόνες των μηναίων που έχουν συντεθεί με β΄ ωδή αναφέρονται στην
πλειονότητά τους στον κύριο άγιο της ημέρας, προς τιμήν του οποίου έχει συνθέσει
τρίστιχο επίγραμμα ο Χριστόφορος Μυτιληναίος.
Ο αριθμός των κανόνων με εννέα ωδές που αναφέρονται σε ακίνητες εορτές
μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι η σύνθεση και χρησιμοποίηση στην λειτουργι-
κή πράξη κανόνων με β΄ ωδή ήταν (μέχρι τον ια΄ αι. τουλάχιστον) ο κανόνας, όχι η
εξαίρεση. Αν λάβουμε υπ’ όψιν και τον μεγάλο αριθμό κανόνων με β΄ ωδή της περι-
όδου των κινητών εορτών, συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για φαινόμενο σχεδόν κα-
θολικό, όπως ακριβώς καθολικός ήταν στη συνέχεια και ο εξοστρακισμός της από
τους κανόνες.
Η ύπαρξη διαφορετικών παραδόσεων των κανόνων με β΄ ωδή (πρόκειται για
κανόνες άνευ ακρ.) ενισχύει την άποψη ότι ο εκτοπισμός της β΄ ωδής από έναν κα-
νόνα απετέλεσε το έναυσμα για πλήθος περαιτέρω επεμβάσεων, δηλ. μετακινήσεις ή
αφαιρέσεις τροπ., προσθήκες νόθων τροπ., κατατμήσεις «κοινών» κανόνων σε κανό-
νες προς ανύμνηση καθενός από τους συνεορταζομένους αγίους, κατατμήσεις πολυ-
ειρμικών κανόνων, εκ των υστέρων προσθήκες θεοτ. κλπ.
Αν η επίσημη εκκλησία δεν προνοούσε για την τελική διαμόρφωση και ενοποί-
ηση των λειτουργικών βιβλίων διακόπτοντας έτσι την εξέλιξη των όποιων τάσεων δι-
αγράφονταν για μεταβολές (αντικαταστάσεις–προσθήκες κλπ.) στα λειτουργικά κεί-
μενα, φαίνεται ότι θα επικρατούσε η τάση να αντικατασταθούν όλοι οι έχοντες β΄
ωδή κανόνες από άλλους, συντεθέντες εξ αρχής με οκτώ ωδές. Η σημερινή μορφή των
λειτουργικών βιβλίων απεικονίζει ακριβώς αυτό το μεταβατικό (ενδιάμεσο) στάδιο.
Καθοριστικό ρόλο στην επιλογή των κανόνων με β΄ ωδή οι οποίοι αντικαταστά-
θηκαν από άλλους συντεθέντες εξ αρχής με οκτώ ωδές διεδραμάτισε η τυπική διά-
388
ταξη, η οποία δίνει προβάδισμα στους κανόνες του Ιωσήφ του υμνογράφου έναντι
των κανόνων των άλλων ποιητών και επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξη των κανό-
νων με β΄ ωδή: δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι δεν αναφέρονται σ’ αυ-
τήν καθόλου οι κανόνες Ανδρέου Κρήτης και Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως, κατ’ εξο-
χήν ποιητών κανόνων με εννέα ωδές, όπως επίσης και του Ιγνατίου. Στην ίδια τυπι-
κή διάταξη κατά συνέπεια πρέπει να αναζητηθεί και ο μεγάλος αριθμός κανόνων με
β΄ ωδή, έργων του Ιωσήφ του υμνογράφου, που διατηρήθηκε στα μηναία.
Τα χρονικά όρια της σύνθεσης των κανόνων με β΄ ωδή εκτείνονται, με βάση τα
δεδομένα ελληνικών χφφων, από τα μέσα ή το τέλος του ζ΄ αιώνα μέχρι τα μέσα του
ιδ΄ αι. Συγκεκριμένα η σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή αρχίζει τον ζ΄ αιώνα. Η ακμή των
κανόνων με εννέα ωδές εντοπίζεται τον η΄ και θ΄ αιώνα, όσον αφορά στον αριθμό των
ποιητών, και στον θ΄ αιώνα, όσον αφορά στον αριθμό των κανόνων με β΄ ωδή (λόγω
των πολυγραφοτάτων Γεωργίου και Ιωσήφ του υμνογράφου). Η σύνθεση κανόνων με
β΄ ωδή κατά τους ι΄-ιβ΄ αιώνες πρέπει να θεωρηθεί μεμονωμένο γεγονός. Τον ιγ΄ αιώ-
να υπάρχει μόνο ένας ποιητής που συνθέτει κανόνες με β΄ ωδή (Ιώβ Ιασίτης) και το
γεγονός αποτελεί εξαίρεση, όπως και η σύνθεση ενός κανόνος με εννέα ωδές τον ιε΄
αι. από τον Μάρκο Ευγενικό.
Ο πρώτος χρονολογικά ποιητής κανόνων με β΄ ωδή είναι ο Ανδρέας Κρήτης και
τελευταίος ο Μάρκος Ευγενικός. Οι περισσότεροι κανόνες του Ανδρέου Κρήτης και
Γερμανού Α΄, πατρ. Κων/λεως έχουν συντεθεί με εννέα ωδές, γι’ αυτό θεωρούμε την
σύνθεση β΄ ωδής βασικό χαρακτηριστικό του έργου τους. Αρκετοί από τους κανόνες
των ποιητών αυτών, για τους οποίους δεν έχει εντοπισθεί β΄ ωδή, στερούνται ακρ.
και έχουν διειρμική ή πολυειρμική β΄ ωδή, επομένως δικαιολογείται η αισιόδοξη πε-
ποίθηση ότι στο μέλλον επισταμένη μελέτη χφφων θα φέρει στο φως β΄ ωδή για πολ-
λούς από τους κανόνες αυτούς. Οι περίπου σύγχρονοι με τον Ανδρέα και τον Γερ-
μανό μελωδοί, Κοσμάς και Ιωάννης Δαμασκηνός, τηρούν διαφορετική συμπεριφορά
ως προς την σύνθεση κανόνων με β΄ ωδή: ο μεν Κοσμάς δεν έχει συνθέσει ούτε μία
β΄ ωδή, ο δε Ιωάννης Δαμασκηνός άλλους κανόνες του συνέθεσε με οκτώ και άλλους
με εννέα ωδές.
Ο Κοσμάς είναι ο ποιητής στον οποίο έχουν αποδοθεί, χωρίς επαρκή τεκμηρί-
ωση κατά την γνώμη μου, η πατρότητα του κανόνος και η επινόηση του «σχήματος»
χρησιμοποιήσεως τριωδίων κατά την προπασχάλια και μεταπασχάλια περίοδο. Η δι-
εξοδική διερεύνηση των σχετιζομένων με την β΄ ωδή θεμάτων έδειξε ότι δεν υπάρ-
χουν λόγοι αποδόσεως του κανόνος ή των τριωδίων στον μεγάλο μελωδό, ο οποίος
(άγνωστο για ποιο λόγο, και ενώ ζει σε εποχή που η β΄ ωδή για ορισμένους ποιητές
είναι σχεδόν κανόνας και χρησιμοποιείται στην λειτουργική πράξη) δεν έχει συνθέ-
σει ούτε μία β΄ ωδή στους κανόνες του.
Όσον αφορά την κατ’ ήχον σύνθεση των κανόνων με β΄ ωδή από τους ποιητές
οδηγούμαστε στα εξής συμπεράσματα: οι περισσότεροι κανόνες με β΄ ωδή έχουν συ-
ντεθεί σε ήχο πλ. δ΄ και β΄ (πρβλ. ότι οι περισσότεροι ειρμ. β΄ ωδής έχουν μελισθεί σε
ήχο δ΄ και β΄), η κατ’ ήχον σύνθεση των κανόνων με β΄ ωδή συνδέεται με την γενικό-
τερη προτίμηση των ποιητών σε ορισμένους ήχους ή με την συνήθεια κάποιου ποιη-
τή να μελίζει τους κανόνες του σε ορισμένο ήχο και δεν φαίνεται να υπάρχει σχέση
μεταξύ β΄ ωδής και ήχου στον οποίο έχει συντεθεί ο κανών με β΄ ωδή.
Η παρουσία/απουσία της β΄ ωδής συνδέεται με όλα τα άλλα χαρακτηριστικά
που διαφοροποιούν τους κανόνες της πρώιμης περιόδου απ’ αυτούς της περιόδου
της ακμής του είδους.
Υπάρχουν κανόνες με β΄ ωδή οι οποίοι αναφέρονται σε περισσοτέρους του ενός
αγίους ή σε δεσποτική-θεομητορική εορτή και κάποιον άγιο. Γι’ αυτούς τους κανό-
νες μπορούμε να υποστηρίξουμε την άποψη του Παν. Τρεμπέλα, ότι δηλ. είναι προ-
389
ϊόντα συγχωνεύσεως άλλων κανόνων, κυρίως κανόνες άνευ ακρ. Στην άποψη αυτή
συνηγορούν τα εξής: α΄) η προσθήκη κατ' ωδήν σε κανόνα με ακρ. (κατ’ ωδήν) τροπ.
προς τιμήν άλλου, συνεορταζομένου αγίου συνήθως δίχως να μνημονεύεται στην δι-
δασκαλία η προσθήκη αυτών των τροπ. Σε αρκετές περιπτώσεις το σύνολο του κα-
νόνος (ο οποίος συνετέθη με ακρ.) και των προστεθέντων κατ’ ωδήν τροπ. αποκαλεί-
ται «κοινός» κανών. β΄) οι κανόνες των Θεοτοκαρίων, οι οποίοι συνετέθησαν με ή χω-
ρίς ακρ. και έχουν οκτώ ή εννέα ωδές, είναι χαρακτηριστικά δείγματα συμπιλήσεως.
Όμως «κοινοί» κανόνες έχουν συντεθεί και εξ αρχής, όπως δείχνουν οι «κοινοί»
κανόνες με α΄ ακρ. Έχουμε αποδείξεις ότι κανόνες «κοινοί» με ακρ. έχουν κατακερ-
ματισθεί (για να εξυπηρετηθούν λειτουργικές ανάγκες) σε περισσοτέρους (προς τι-
μήν καθεμιάς από τις τιμώμενες εορτές)· αυτό φυσικά σημαίνει και καταστροφή της
ακρ. τους.
Επομένως συνέβη και διάσπαση κοινών κανόνων και συγχώνευση κανόνων.
Ως προς τις εορτές για τις οποίες έχουν συντεθεί κανόνες με εννέα ωδές κατα-
λήγουμε στα εξής:
Όλες οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές έχουν ανυμνηθεί με κανόνες με εν-
νέα ωδές. Τα AHG, ο μεγάλος αριθμός ανέκδοτων κανόνων που παρουσιάζει η Ελ.
Παπαηλιοπούλου στο Ταμείον και τα νέα ευρήματα από τα χφφ. που εξετάσθηκαν
κατά την εκπόνηση της μελέτης μας έδειξαν ότι πλήθος κανόνων με εννέα ωδές συ-
νετέθη προς τιμήν αγίων, των οποίων η ακολουθία δεν περιελήφθη στα έντυπα μη-
ναία, ενώ σημαντικός αριθμός αγίων έχει υμνηθεί μόνο με κανόνα με β΄ ωδή.
Οι εορτές για τις οποίες εκτός του κανόνος με β΄ ωδή έχει συντεθεί και κανών
άνευ β΄ ωδής εξ αρχής είναι μεγάλος. Για τους περισσοτέρους αγίους οι κανόνες άνευ
β΄ ωδής έχουν ενταχθεί στα έντυπα μηναία, ενώ με συστηματικό τρόπο αποφεύχθη-
κε η χρησιμοποίηση κανόνων με β΄ ωδή· στις περιπτώσεις που εντάσσεται στην ακο-
λουθία του όρθρου κανόνας με εννέα ωδές, η β΄ ωδή παραλείπεται.
Όσον αφορά στους αγίους οι οποίοι έχουν ανυμνηθεί με κανόνα συντεθέντα με
εννέα ωδές παρατηρούμε ότι και για τις τρεις σημαντικότερες εορτές προς τιμήν του
αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, δηλαδή την σύλληψη, την γέννηση και την αποτομή
της κεφαλής αυτού (οι οποίες αποτελούν τον εορτολογικό κύκλο προς τιμήν του Βα-
πτιστού) συνετέθησαν κανόνες με β΄ ωδή.
Ομοίως αρκετοί κανόνες με εννέα ωδές συνετέθησαν προς ανύμνηση αποστ.,
εκ των δώδεκα και εκ των εβδομήκοντα. Επιπροσθέτως παρατηρούμε ότι το πλή-
θος των αγίων που τιμήθηκαν με κανόνα με εννέα ωδές καθώς και η ποικιλία τους
(άγιοι γνωστοί–εορτές σημαντικές αφ’ ενός και άγιοι σχεδόν άγνωστοι-εορτές σπα-
νίως απαντώσες ή εντελώς απουσιάζουσες σήμερα στα λειτουργικά βιβλία) δίνουν
νέα διάσταση στο θέμα της εκτάσεως του φαινομένου της β΄ ωδής, διότι δείχνουν ότι
η σύνθεση κανόνων με εννέα ωδές γινόταν δίχως εξαιρέσεις ή προτιμήσεις σε γνω-
στούς/σημαντικούς αγίους κλπ.
Κανόνες με β΄ ωδή συνετέθησαν για τις εορτές που εντάσσονται στο εικονο-
γραφικό πρόγραμμα του Δωδεκαόρτου (δηλ. για τις κυριότερες κινητές και ακίνη-
τες δεσποτικές και θεομητορικές εορτές), το οποίο διαμορφώθηκε κατά τον ια΄ αιώ-
να, όταν ακόμη οι κανόνες με εννέα ωδές ήταν στην ακμή τους και η έκπτωση της β΄
ωδής σποραδικό γεγονός.
Είναι σημαντική (λαμβανομένου υπ’ όψιν του περιορισμένου αριθμού των κα-
νόνων-καλενταρίων) η ύπαρξη ενός κανόνος-καλενταρίου με εννέα ωδές. Οι αναφε-
ρόμενες στον κανόνα αυτόν εορτές είναι στην πλειονότητά τους ίδιες με τις εορτές
προς τιμήν των οποίων συνέθεσε τρίστιχα επιγράμματα ο Χριστόφορος Μυτιληναίος
(επομένως και με αυτές που τιμώνται με κανόνες με εννέα ωδές στα μηναία), με τις
εορτές που αναφέρονται στους κανόνες-καλεντάρια με οκτώ ωδές και με τις εορτές
390
προς τιμήν των οποίων συνετέθησαν κανόνες με β΄ ωδή.

Για πολλές ακίνητες εορτές έχουν συντεθεί περισσότεροι του ενός κανόνες με
εννέα ωδές, επομένως δεν πρόκειται για ευκαιριακή και μεμονωμένη επιλογή.
Μεγάλος αριθμός των κανόνων άνευ β΄ ωδής συνετέθησαν για εορτές προς ανύ-
μνηση των οποίων υπάρχει και κανόνας με εννέα ωδές (: πρόκειται για κανόνες του
Γεωργίου, Θεοφάνη Γραπτού, Ιωάννη Δαμασκηνού και Ιωσήφ υμνογράφου), επομέ-
νως έγινε συστηματική προσπάθεια συνθέσεως κανόνων με οκτώ ωδές προς αντικα-
τάσταση των αντιστοίχων κανόνων με β΄ ωδή (ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς είχε
πρώτος επισημάνει την έκταση αυτής της αντικαταστάσεως στα έντυπα μηναία).
Από την διαδικασία αντικαταστάσεως διαφυλάχθηκαν αλώβητοι οι συντεθέντες από
τον Ιωσήφ τον υμνογράφο κανόνες με β΄ ωδή, λόγῳ της τυπικής διάταξης, σύμφω-
να με την οποία τα ποιήματα του Ιωσήφ προκρίνονται έναντι των έργων των άλλων
ποιητών.
Η απουσία της ακρ. από έναν κανόνα συνεπάγεται προβλήματα στην εξακρί-
βωση του αριθμού των ωδών ενός κανόνος και στην διερεύνηση του προβλήματος
της β΄ ωδής. Πρόκειται για μεγάλο αριθμό κανόνων άνευ ακρ., οι οποίοι είναι έργα
των εξής ποιητών: Αγιοπολίτου, Αναστασίου κυαίστορος, Ανδρέου Κρήτης, Γερμα-
νού Α΄, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Θεοδώρου Καλοκυρού, Θεοδώρου Στου-
δίτου, Θεοφάνους Γραπτού, Ιγνατίου, Ιωάννου Δαμασκηνού, Ιωσήφ Στουδίτου, Ιω-
σήφ υμνογράφου, Κλήμεντος, Μεθοδίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως και Στε-
φάνου Σαββαΐτου.
Τα αφορώντα στις α΄ ακρ. των κανόνων με εννέα ωδές είναι μερική περίπτωση
των χαρακτηριστικών των ακρ. κανόνων, δηλ.:
Το μέτρο τους είναι βυζαντινός δωδεκασύλλαβος, εξαιρουμένων ολιγάριθμων
ακρ. οι οποίες έχουν συντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο (πρόκειται στην πλειονότητά
τους για έργα Θεοφάνους Γραπτού, στον οποίο η χρήση του δακτυλικού εξαμέτρου
είναι προσφιλής συνήθεια) και τριών κανόνων, στους οποίους χρησιμοποιήθηκε με
ποικίλους τρόπους η κατ’ αλφάβητον ακρ. Από πλευράς τεχνικής παρατηρούμε τα
γνωστά στις ακρ. χαρακτηριστικά.
Η β΄ ακρ. των κανόνων με εννέα ωδές, στην οποία συνήθως δηλώνεται το όνομα
του ποιητή, σχετίζεται άμεσα με το θέμα μας, ιδιαιτέρως όσον αφορά στην ύπαρξη
εννέα γραμμάτων σ’ αυτήν (επανάληψη κάποιου γράμματος του ονόματος του ποι-
ητή ή προσθήκη άλλου γράμματος). Στους ποιητές κανόνων με β΄ ακρ. τους οποίους
αναφέρει ο Weyh προστίθενται επιπλέον ονόματα.
Υπάρχουν περιπτώσεις που λόγῳ της εκπτώσεως της β΄ ωδής η ακρ. του κανό-
νος παραδίδεται (στις διδασκαλίες) παραποιημένη, είτε διότι η έκπτωση της β΄ ωδής
και ο δι’ αυτής προκληθείς ακρωτηριασμός της ακρ. δεν έγιναν αντιληπτά, είτε δι-
ότι η προσπάθεια συμπληρώσεως του προξενηθέντος χάσματος απέβη ανεπιτυχής ή
τέλος, διότι έγινε συνειδητή προσπάθεια εξαλείψεως κάθε ίχνους της εκπτώσεως της
β΄ ωδής.
Επομένως ο ρόλος της ακρ. στον έλεγχο της ακεραιότητας ενός κανόνος συντε-
θέντος με β΄ ωδή είναι καθοριστικός, διότι διά της ακρ. α΄) ελέγχεται η έκπτωση της
β΄ ωδής, β΄) εντοπίζονται β΄ ωδές οι οποίες απεδόθησαν εσφαλμένα σε κανόνες συντε-
θέντες με οκτώ ωδές εξ αρχής, γ΄) πιστοποιείται (διά της ασυμφωνίας της α΄ και β΄
ακρ. του κανόνος) η εκ των υστέρων προσθήκη θεοτ. σε κάποιον κανόνα (και η κατ’
αυτόν τον τρόπο εσφαλμένη απόδοση του κανόνος στον ποιητή, το όνομα του οποίου
σχηματίζεται στην β΄ ακρ.), δ΄) επισημαίνονται οι διαφορετικές παραδόσεις της ίδιας
ωδής (υπό διαφορετικούς ειρμούς), οι οποίες εντάσσονται στην ακρ.
Τονίσθηκε ήδη ότι οι συντεθέντες με εννέα ωδές κανόνες, παρά την συστημα-
τική προσπάθεια να αντικατασταθούν από άλλους, οι οποίοι συνετέθησαν με οκτώ
391
ωδές εξ αρχής, δεν εκτοπίσθηκαν εντελώς. Παρέμειναν στα (χειρόγραφα τότε) λει-
τουργικά βιβλία και ψάλλονταν κατά την ακολουθία του όρθρου, του αποδείπνου ή
της παννυχίδος. Τα χειρόγραφα λειτουργικά βιβλία τα οποία περιέχουν τους κανό-
νες αυτούς δίχως την β΄ ωδή τους είναι πολλά.
Κάνουμε διάκριση μεταξύ των χφφων αυτών και εκείνων που παραδίδουν τις β΄
ωδές των κανόνων. Τα δεύτερα, εξεταζόμενα από απόψεως χρονολογήσεώς, τους δί-
νουν τα χρονικά όρια της χειρόγραφης παράδοσης των β΄ ωδών των κανόνων: τα αρ-
χαιότερα γνωστά χφφ. που παραδίδουν β΄ ωδές χρονολογούνται τον ι΄ αιώνα και τα
νεότερα τον ιζ΄. Τα περισσότερα χρονολογούνται τον ια΄ αιώνα, του ιβ΄ αιώνος είναι
μειωμένα ως προς τον αριθμό, τα χρονολογούμενα τον ιγ΄ και ιδ΄ αιώνα είναι σπάνια.
Επομένως συμπεραίνουμε ότι κατά τον ι΄ αιώνα η χρησιμοποίηση της β΄ ωδής ήταν
πολύ συνηθισμένη˙ ο ακρωτηριασμός των κανόνων δεν έχει επέλθει ακόμη. Ομοίως
ψάλλονταν οι β΄ ωδές κατά τον ιβ΄ αιώνα, έχει αρχίσει όμως να παρατηρείται απο-
μάκρυνσή τους από την λειτουργική πράξη. Η έκπτωσή τους πρόκειται να γίνει κα-
νόνας στα χφφ. των επομένων αιώνων. Η παράδοση β΄ ωδών σε μεταγενέστερα χφφ.
πρέπει να θεωρηθεί περισσότερο ως διάσωση φιλολογικού κειμένου και όχι ως απή-
χηση της λειτουργικής πράξεως, αφού η β΄ ωδή δεν ψάλλεται.
Τα χφφ. που παραδίδουν την β΄ ωδή κανόνων έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
α΄) Οι περισσότεροι κανόνες του κύκλου των ακινήτων εορτών που διατηρούν την β΄
ωδή τους παραδίδονται σε χφφ., τα οποία δεν έχουν λάβει την μορφή των σημερινών
εντύπων μηναίων, αλλά παρέχουν για την ίδια ημέρα περισσοτέρους του ενός κανό-
νες υπό μορφήν ανθολογήσεώς τους. Το γεγονός αυτό αποτελεί ενισχυτικό στοιχείο
για την σύνδεση της έκπτωσης της β΄ ωδής με την περίοδο κατά την οποία αρχίζει η
παγίωση της μορφής των λειτουργικών βιβλίων. β΄) Ο μεγάλος αριθμός κανόνων με
β΄ ωδή τον οποίο παραδίδουν τα χφφ. Κρυπτοφέρρης και Σινά αιτιολογείται αν λά-
βουμε υπ’ όψιν μας ότι οι περιοχές Σινά και Κάτω Ιταλίας είναι διοικητικά απομο-
νωμένες από το κέντρο. Ήδη κατά τον θ΄ αι. η Ιταλία και η Αίγυπτος ευρίσκονται
εκτός της επικράτειας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και διατηρούν την αρχαιότερη
παράδοση των κανόνων (: «μεγάλοι» κανόνες, πολυειρμικές ωδές, ύπαρξη β΄ ωδής).
γ΄) Υπάρχουν περιπτώσεις χφφων τα οποία παραδίδουν μόνο έναν κανόνα με β΄ ωδή.
Πρόκειται για μεταγενέστερα χφφ., όμως δεν έχουμε κάποιο στοιχείο που να ερμη-
νεύει αυτή την περίπτωση ή να την αποσαφηνίζει. δ΄) Σε πολλά χφφ., όταν δεν παρα-
δίδεται η β΄ ωδή του κανόνος, σημειώνεται σχετικά με αυτήν κάποια ένδειξη, δηλαδή
ή αναγράφεται η αρχή του ειρμού (μερικές φορές και η αρχή των τροπ.) της β΄ ωδής
ή παρατίθεται σημείωση με την οποία επισημαίνεται η έκπτωση της β΄ ωδής και ενί-
οτε παραπέμπεται ο αναγνώστης σε αναζήτηση της β΄ ωδής σε άλλο σημείο του κώδ.
Η παρεμβολή της β΄ ωδής χαρακτηρίζει την αρχαία ανατολική υμνογραφική πα-
ράδοση (εντοπίζεται στην Μελκιτική υμνογραφική παράδοση, την αρχαϊκή ελληνι-
κή-Παλαιστινιακή, Παλαιο-Γεωργιανή, πρώιμη Κωνσταντινοπολιτική-Στουδιτική και
πρώιμη Σλαβονική υμνογραφική παράδοση) και η μελέτη της έχει στηριχθεί μέχρι
τώρα σε ελάχιστα δεδομένα από την ελληνική υμνογραφία. Η έκταση της παρεμβο-
λής β΄ ωδών είναι πολύ μεγαλύτερη, όπως φάνηκε από τα ευρήματα των χφφ. του
Σινά. Ο αριθμός των κανόνων των κινητών εορτών είναι μεγαλύτερος από των ακι-
νήτων. Αυτό ερμηνεύεται από την διατήρηση πολλών στοιχείων της πρώιμης λατρεί-
ας στους κανόνες των κινητών εορτών. Υποθέτουμε ότι η παρεμβολή της β΄ ωδής εί-
ναι αντίθετη τάση από την αποβολή της β΄ ωδής, δηλαδή στις προαναφερθείσες περι-
οχές διατηρούσαν την β΄ ωδή στους κανόνες και προσέθεταν β΄ ωδή και στους κανό-
νες εκείνους οι οποίοι εξ αρχής συνετέθησαν με οκτώ ωδές. Επίσης υποθέτουμε ότι
σε ορισμένους κανόνες που υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ α΄ και β΄ ακρ., εκτός των πα-
ρεμβληθέντων θεοτ. είχε προστεθεί και β΄ ωδή, η οποία μετά απομακρύνθηκε.
392
Θα ήταν ευχής έργο η πολύχρονη ενασχόλησή μου με το πρόβλημα της β΄ ωδής

να είχε αποτέλεσμα και την απάντηση στο κατά κόρον τιθέμενο ερώτημα: «γιατί εξέ-
πεσε μία ωδή από τους κανόνες και για ποιο λόγο αυτή η ωδή είναι η β΄;». Το ότι δεν
βρέθηκε απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν (από άλλη άποψη) εύνοια της Τύχης, δι-
ότι η αναζήτηση στράφηκε σε άλλα θέματα και έγινε φανερό ότι η β΄ ωδή είναι πρό-
βλημα συνδεόμενο με τα περισσότερα από τα προβλήματα της ποίησης των κανόνων,
όπως η γένεση του κανόνος και η εξέλιξή του, η διαμόρφωση των λειτουργικών βι-
βλίων, η πατρότητα των κανόνων, η διαμόρφωση του τρόπου ανυμνήσεως των κινη-
τών και ακινήτων εορτών με κανόνες, οι επεμβάσεις στο κείμενο των κανόνων κλπ.
Θ. Λ. Κ.
393
SUMMARY
This book examines the problem of the second ode of the kanons, which dates
from the 12th century.
The first references of the problem appeared in the texts of two Byzantine lead-
ing intellectuals, John Zonaras and Theodore Prodromos. Later, Byzantine scholars too
discussed the problem of the second ode.
The opinion of John Zonaras and Theodore Prodromos is widely accepted even
today: the penitential content of the Biblical second Canticle was related to the omis-
sion of the second ode from the originally nine-ode kanons, or the originally eight-ode
kanon composition. A. Papadopoulos-Kerameus, however, concluded that the problem
of the second ode is most complicated and the opinion of Zonaras and Prodromos is
not correct.
The study of the problem of the second ode and the interpretation of its omis-
sion from the 7th century onwards is a very important philological “desideratum” and
presupposed the restoration of the kanons. These parameters are examined in this
book. However, all these parameters are connected to a common context, namely the
akolouthiae (liturgies).
Thus, 230 mss. from Sinai, Mount Athos, the Patriarchal Library of Alexandria,
among others, have been studied. In addition, more than 150 mss., mentioned in the
bibliography, provided elements on the nine-ode kanons.
Zonaras’ and Prodromos’ opinion on the reasons for the omission of the second
ode is based on the connection between the well-known instruction of the Typikon,
which determines the stichology of the Biblical second Canticle only during Great Lent,
and the second ode of the kanons.
The hitherto opinions on the problem of the second ode are classified in two
groups:
a. The opinions which connect the presence and the omission of the second ode
of the kanons with the penitential content of the Biblical second Canticle (Zonaras,
Prodromos, Nikodemos of Mount Athos), or with the content of the Biblical first Can-
ticle (N. Tomadakes).
b. Those which connect the omission of the second ode of the kanons with the
liturgies (with the influence of some important hymnographers: W. Weyh, L. Bernhad;
instruction of the Typikon: P. Trempelas; the position of the kanons in the liturgies).
Thus, one can conclude that the omission of the second ode of the originally
nine-ode kanons is the most important of all problems related to the kanons and it
also introduced many changes in the text of the kanon.
Despite these theories, we don’t know the reason of the omission of the second
ode of the kanons. But by focusing on the reasons for the omission of the second ode,
395
it is evident that we lose the philological dimension of the problem, e. g. the use of the
originally nine-ode kanons in the liturgical environment, the relationship of the second
ode with the origin of the kanon and the formation of the liturgical books. All these
aspects are examined in this book.
Perhaps Zonaras’ and Prodromos’ opinion on the reasons for the omission of the
second ode reflects the disposition of the twelve-century Byzantine intellectuals who
did not want to refer to inauspicious and unpleasant matters because of the loss of the
Eastern Byzantine provinces.
The study of the mss. provided the clearest approach to the problem of the
second ode. At present, we know of 596 originally nine-ode kanons, number large
enough, I believe, to demonstrate that the existence of the second ode of the kanons is
not an isolated phenomenon, nor does it occur sporadically.
The large number of kanons composed without an acrostic indicates the diffi-
culty to detect a second ode in these, and, as such, we do not know how many other
kanons had a second ode, which has been omitted. Most of the originally nine-ode
kanons composed without an acrostic are attributed to Andrew of Crete, Germanos I,
patriarch of Constantinople, Ignatius, and John of Damascus – i.e. hymnographers of
the earlier kanons’ tradition. An insignificant number of nine-ode kanons without an
acrostic are of unknown authorship. These kanons are also “common” and “great”,
which is another characteristic of the earlier tradition of kanons.
The disagreement between the letters of the “second acrostic” of nine-ode kanons
composed with a “double acrostic” and the number of letters of the “first acrostic” is
complex. Cases where theotokia have been retrospectively added to kanons have been
identified, and the authorship of these kanons has been checked. Particular mention
must be made of kanons that have the “second acrostic” ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ (formed by the
initial letters of the theotokia), and the relationship between the “second acrostic” and
the “first acrostic”. The hymnographers whose names had nine letters formed the “sec-
ond acrostic” of the originally eight-ode kanons by omitting a letter, or by composing a
troparion (stanza) beginning with two letters. The omission of the second ode isn’t always
connected to the “second acrostic’s” lacuna in the assumed position of the second ode.
The position of the originally eight-ode kanons in the liturgical books is con-
nected both to the earlier tradition of kanons and the creation of the liturgical books.
The movable cycle of the Liturgical year maintains many elements of the earlier
liturgical practice. The structure of each akolouthia of the Triodion (the period prepara-
tory to Great Lent, and Great Lent itself) and the Pentekostarion cycle has a similar
structure of the triodia and tetraodia in accordance with the weekly cycles (exactly the
same as the system of the Biblical Canticles):
Monday: triodion (odes numbered α΄ and η΄ to θ΄)
Tusday: triodion (odes numbered β΄ and η΄ to θ΄)
Wednesday: triodion (odes numbered γ΄ and η΄ to θ΄)
Thisday: triodion (odes numbered δ΄ and η΄ to θ΄)
Friday: triodion (odes numbered ε΄ and η΄ to θ΄)
Saturday: tetraodion (odes numbered Ϛ΄ to ζ΄ and η΄ to θ΄)
The triodia and tetraodia reflect the weekly commemorations of the Octoechos/
Parakletike, in which every day is dedicated to the Lord, the Mother of God, or/and
one or more saints. The large number of nine-ode kanons in Octoechos/Parakletike
is interpreted by this connection between the Octoechos/Parakletike and the Triodion/
Pentekostarion.
Some researchers (P. Trempelas, S. Froyshov and V. Vasylyk) suggest that the
incomplete forms of the kanon, triodia and tetraodia, were the oldest.
396
During the period of the Triodion resurrection akolouthiae are sung only on Sun-
days (resurrection akolouthiae of the Octoechos).
The origin of the kanon from the movable cycle (Triodion-Pentecostarion) ex-
plains the characteristics of the earlier kanons’ tradition both in form (absence of
acrostic, a large number of stanzas in odes, presence of second ode) and content
(“common” kanons on all saints celebrating each day).
Fragments of the “great” and “common” kanons were used for celebrating feasts,
until the poets composed kanons for the individual feasts. Progressively, only certain
of the co-celebrating saints were commemorated, according to the Typikon of each
ecclesiastical institution, to the local celebration of saints, etc. At the same time the
need to celebrate specific saints with kanons obviously brought about the merging of
individual kanons, which are sung according to the same mode and the same heirmos,
in a “common” kanon.
Between the early tradition of kanons and the composition of originally eight-
ode kanons with an acrostic, there was a transitional period during which originally
nine-ode kanons with an acrostic are composed.
The current unified structure of the liturgical books (especially of the liturgical
menaea) had already been formed in the manuscripts of the 13th and 14th centu-
ries, and it has these characteristics: the second ode of the kanons is omitted and the
number of troparia per ode has been fixed at 3-5. The selection of the saints who are
celebrated with a kanon on each day has almost been completed, as well as the ka-
nons with which these saints were commemorated. It is well known that consequence
of this double selection was the fact that many kanons would remain out of liturgical
books and many saints would not be commemorated with kanons.
The unified form of the liturgical books (especially of the liturgical menaea, the
Paracletice and the Pentecostarion) formally contributed to the omission of the second
ode of the kanons, and, consequently, the printing of the liturgical books permanently
established this tradition.
Regarding the position of the originally nine-ode kanons in the printed menaea
one would reach the following conclusions: a) a large number of eight-ode kanons
printed in the MP without an acrostic have second ode, according to the mss.; b) the
originally nine-ode kanons have been systematically replaced with others, composed
from the beginning with eight odes. The originally nine-ode kanons which have been
preserved in the menaea are performed (ode by ode) with the eight-ode kanons. Thus,
the omission of the second ode was facilitated; and, c) the majority of kanons of the
menaea composed with nine odes refers to the main saint of the day, who is celebrated
with a tristich epigram (in interruption of the performance of the kanon after ode Ϛ΄)
by Christopher Mytilenaios.
The large number of the nine-ode kanons on fixed feasts shows that their com-
position was not isolated and exceptional, but the rule in akolouthiae until at least the
11th century. If we consider the large number of nine-ode kanons on moveable feasts,
we may assume that this is a frequent phenomenon.
The various versions of the nine-ode kanons prove that the omission of the
second ode was the beginning of many other interventions on the text, such as, the
removal or the omission of troparia, the addition of spourious troparia, the fragmenta-
tion of “common” kanons, the fragmentation of multi-heirmikoi kanons, addition of
theotokia, etc.
Thus, we may assume that the final arrangement and unification of the liturgical
books brings an end of all changes in the akolouthiae and the liturgical texts.
The replacement of the nine-ode kanons by others, which had been composed
397
from the beginning with eight odes, was determined by an old liturgical order, ac-
cording to which it was necessary to chose the kanon to sing in case that more than one
kanons had been composed on the same feast or saint. This liturgical order was decisive
on the development of nine-ode kanons: the kanons of Andrew of Crete, Patriarch Ger-
manos I of Constantinople and Ignatius (who are hymnographers of nine-ode kanons)
do not refer to it at all, while the kanons of Joseph the Hymnographer are promoted over
those of other hymnographers. Thus, the large number of nine-ode kanons by Joseph
preserved in the menaea must also be placed in the same liturgical order.
The composition of nine-ode kanons begins in the middle/end of the 7th cen-
tury and extends to the mid-14th century. The high point of the production is placed
in the 8th and 9th centuries, in terms of the number of poets, and in the 9th century in
terms of the number of nine-ode kanons. The composition of nine-ode kanons during
the 10th-12th centuries should be considered isolated. There is only one hymnogra-
pher who compsed a nine-ode kanon in the 13th century (Job, monk of the monastery
of Iasitou or Melias). Both, the composition of a nine-ode kanon in the 14th century
by Philotheos, Patriarch of Constantinople, and the composition of a nine-ode kanon
in the 15th century by Markos Eugenikos are exceptions.
The earliest hymnographer of nine-ode kanons is Andrew of Crete and the last is
Markos Eugenikos. Most of the kanons composed by Andrew of Crete and Patri-arch
Germanos consist of nine odes, so the composition of the second ode was the main
characteristic in their kanons. Cosmas the Melodist and John of Damascus are almost
contemporary with Andrew and Germanos. Cosmas did not compose any second ode,
whilst John of Damascus composed some of his kanons with eight odes and others
with nine.
Cosmas further, is the poet to whom has been attributed the invention of the
kanon, as well as the system of composing the triodia and tetraodia, in weekly cycles,
during the pre- and post-Easter period. I believe that there is no reason to attribute
the kanon or the triodia to the great melodist, who (for unknown reasons and de-
spite living in the earlier kanons’ period) did not compose a single second ode for his
kanons.
There does not appear to be a relationship between the mode to which kanons
have been composed and the existence of a second ode. The modes selected for these
kanons appears to have been determined by a preference of the poets for certain
modes (e.g. the second and plagal fourth), or by the preference of each poet to setting
his kanons to a certain mode (e.g. Andrew of Crete prefers the second and third modes
for his kanons composed with nine odes).
There are “common” nine-ode kanons, in common on either more than one saint
or on a Despotic or Theometoric feast and a saint. According to P. Trembelas these
kanons (especially kanons composed without an acrostic) are the effect of the merging
of other ones. The evidence for this opinion is as follows: a) to kanon composed with
acrostic are added (per each ode) troparia on another saint (also celebrated on the same
day) without usually commemorating the addition of these troparia in the “rubric”. The
entire new kanon is called a “common” kanon; and, b) kanons of the Theotokarion
are characteristic examples of compilation. They have been composed with or without
acrostics and have eight or nine odes. On the other hand there are nine-ode kanons
with a “first” acrostic, which allows us to conclude that they have been composed from
the start as “common” kanons.
On the other hand, “common” kanons with acrostics have been fragmented into
more than one in commemoration of each feast separately. This, naturally, entails the
destruction of their acrostic.
398
On the feasts commemorated with nine-ode kanons one can conclude the fol-
lowing: All Despotic and Theometoric feasts have been commemorated with nine-ode
kanons. The kanons published in the AHG, the large number of unpublished nine-ode
kanons presented by H. Papailiopoulou in the Tameion, and the new findings from the
mss. that I have studied also confirm this.
There is a large number of feasts for which, in addition to nine-ode kanon, an
eight-ode kanon has been written by another hymnographer. The former was avoided
in a fairly systematic effort, the latter was included in the printed menaea. In cases
were a nine-ode kanon was incorporated into the orthros, the second ode was omitted.
George, Theophanes Graptos, John of Damascus and Joseph the Hymno-grapher com-
posed both eight-ode kanon and nine-ode kanon on the same feast.
As regards the saints who were commemorated with nine-ode kanons, we note
that on the three most important feasts on Saint John the Baptist, i.e. his conception,
birth and beheading (which comprise the festal cycle of the Baptist), nine-ode kanons
were composed.
Similarly, several nine-ode kanons were composed on the commemoration of
the Apostles, both for the twelve as well as for the seventy. In addition, one can ob-
serve that the saints commemorated with nine-ode kanons are well-known saints and
important feasts, as well as almost unknown saints and feasts rarely found or even
completely missing from liturgical books today. This, in my opinion, demonstrates that
the composition of nine-ode kanons was done without exceptions or preferences in
saints and feasts.
Nine-ode kanons were composed on the feasts that were incorporated into the
iconographic cycle of the Dodekaorton. Dodekaorton includes the main Despotic and
Theometoric feasts of the year and was shaped during the 11th century, when nine-ode
kanons were flourishing, and the omission of the second ode was infrequent.
Moreover, the complexity of the phenomenon of the second ode may appear
variously connected with other subjects. Because of the limited number of kanons-cal-
endars, particular attention was paid to the nine-ode kanon-calendar. The feasts which
are included in this kanon-calendar are the same as the feasts celebrated with a tristich
epigram by Christopher Mytilenaios and those feasts celebrated with nine-ode kanons.
Many feasts of the fixed cycle were celebrated with more than one nine-ode
kanon.
The absence of the acrostic in a canon causes difficulties in determining the
number of odes and in investigating the problem of the second ode. This is the large
number of kanons composed by Hagiopolites, Anastasios Kyaistor, Andrew of Crete,
Patriarch Germanos I of Constantinople, Theodore Kalokyros, Theodore Studites, The-
ophanes Graptos, Ignatius, John of Damascus, Joseph Studites, Joseph the Hymnogra-
pher, Clement, Methodius Patriarch of Constantinople, and Stephen the Sabaite.
It is clear that the characteristics of the acrostic of the nine-ode kanons are par-
ticular examples of those of the acrostic of the nine-ode kanons, namely:
Their metre is the Byzantine dodecasyllable, with the exception of fifteen ka-
nons who were composed in the dactylic hexameter (most of these are composed by
Theophanes Graptos, who favoured the acrostic in dactylic hexameter; also the only
known acrostic in the dactylic hexameter of Patriarch Photius have been found) and
three kanons in which an alphabetic acrostic was used in various ways. From a tech-
nical perspective, for kanons with a second ode we have also come to the well-known
and standard conclusions regarding acrostics.
Ιn the “second” acrostic of the kanons the name of the hymnographer is usually
given. The “second” acrostic is directly related to the second ode, especially as re-
399
gards the existence of nine letters in it (repetition of a letter in the name of the poet or
insertion of another letter). Further names are added to the poets of the kanons with
“second” acrostic given by Weyh.
In some cases the nine-ode kanon’s acrostic is noted in the “rubrics” adulter-
ated, for the following reasons: a) the omission of the second ode and ensuing muti-
lation of the acrostic were not noticed, b) the attempt to fill the ensuing lacuna was
unsuccessful, or, finally c) a conscious attempt was made to remove all traces of
the omission of the second ode. Many acrostics’ adulterations are introducedby mss.
scribes or copyists.
Therefore the role of acrostic in controlling the kanons’ integrity is very im-
portant, because through the canon’s acrostic, a) the omission of the second ode is
controlled; b) both interpolated second odes and second odes wrongly attributed to
originally eight-ode kanons are identified; c) the retrospective insertion of theotokia to
a kanon is confirmed and, d) the several versions of the same ode (through different
heirmoi), which are incorporated into the acrostic of the kanon, are noted.
I have already noted that many nine-ode kanons did not remain out of liturgical
books, despite the systematic attempt to replace them by eight-ode kanons. It is clari-
fied that one have to distinguish between mss. in which the second ode is omitted and
mss. which include nine-ode kanons without their second ode. The latter, examined
from the perspective of their dating, provide the chronological limits of the manuscript
tradition of the second ode of the kanons: the earliest mss. which include second odes
dates to the 10th century and the latest to the 17th. The majority of these manuscripts
date to the 11th century, whilst their number is distinctly reduced in the 12th century.
Those dating to the 13th or 14th century are rare. Thus, we can con-clude that during
the 10th century the use of the second ode was very common; the mutilation of the
kanons had not yet occurred. Second odes were chanted similarly in the 12th century;
however, we observe that these had been distanced from liturgies. One must consider
the presence of second ode in later mss. more as a “literary text” maintained in the
mss. and not as the reflection of liturgical use, since the second ode was not sung.
Concerning the mss. which include nine ode kanons one would conclude that:
a) most nine ode kanons of the fixed feasts are preserved in mss. which are Antholo-
gies. b) the large number of nine ode kanons which are transmitting in the mss. of
Grottaferrata and Sinai can be interpreted by considering that the regions of Sinai and
southern Italy were administratively isolated from Constantinople in the 9th century.
As such, these mss. transmitted the earlier tradition of kanons (“great” kanons, kanons
with many heirmoi, existence of the second ode); c) there are some later mss. which
contain only one nine-ode kanon (with the second ode); and, d) in many mss. there
is an annotation to the omission of the second ode, i.e. the beginning of the heirmos of
the second ode is written, sometimes the beginning of the troparia as well.
The interpolation of the second ode into the originally eight-ode kanons marks
the ancient oriental hymnographic tradition. It is attested in the Old Syriac Melkite
hymnographic tradition, and, as it is known, features early Greek Palestinian, early
Studite, Old Georgian, and early Slavonic hymnography as well. The study of the
interpolation of the second ode is supported by some features of Byzantine hymno-
graphy. Mss. from Sinai provide us interpolated second odes for many originally eight-
ode kanons. Most of these kanons are on movable feasts, so the interpolation of the
second ode into these kanons is another element of the earlier liturgical practice. As
can be assumed from the disagreement between the letters of the “second acrostic” of
nine-ode kanons composed with a “double acrostic” and the number of letters of the
“first acrostic”, except of the interpolated theotokia in these kanons, a second ode was
400
also interpolated and then was omitted.

It would be a great fortune if my long involvement with the problem of the sec-
ond ode had resulted in an answer to the question I have been constantly asking: “Why
was one ode omitted from the nine-ode kanons, and why was it the second ode?” I
believe, however, that my not having found an answer to this question was again (from
another perspective, of course) a blessing of Fortune, as it focused my attention on other
significant issues associated with the second ode. I believe it has been made clear that
the second ode is a problem connected to many others, such as the origin and evolu-
tion of the kanon, the formulation of the liturgical books, the structure of the kanons,
the formulation of commemorating the feasts with kanons, interventions to the kanon’s
texts, and much more.
Theoni Kollyropoulou
401
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΟΙΗΤΩΝ
Αναστάσιος Κυαίστωρ.............................................. 136, 137, 321, 322, 331, 372, 391
Ανδρέας Κρήτης.............. 48, 78, 81, 268, 272, 285, 286, 299, 322, 323, 331, 389, 391
Ανδρέας Πηρός ή Τυφλός................................................................................ 177, 323
Αντώνιος Στουδίτης............................................................................... 206, 323, 331
Αριστόβουλος................................................................................................. 321, 324
Αρσένιος...................................................226, 232, 272, 274, 321, 324, 334, 363, 375
Βασίλειος.......................................................... 277, 321, 322, 324, 331, 334, 375, 376
Γερμανός Α΄, πατρ. Κων/λεως.... 267, 299, 301, 310, 321,322, 324, 330, 331, 361, 389
Γεώργιος................ 69, 84, 281, 321, 322, 324, 331, 333, 365, 367, 368, 373, 375, 376
Γρηγόριος........69, 70, 188, 273, 278, 279, 321, 325, 334, 351, 366, 368, 369, 375, 376
Δημήτριος Χωματιανός................................................................................... 229, 232
Ευθύμιος................................................................................. 284, 321, 368, 375, 376
Ηλίας Β΄, πατρ. Ιεροσολύμων......................................................................... 325, 369
Θέκλα μοναχή......................................................................... 274, 321, 325, 334, 369
Θεοδόσιος Καλοκυρός.....................................................................321, 353, 362, 391
Θεόδωρος Στουδίτης........................................ 284, 289, 321, 325, 337, 362, 375, 376
Θεοφάνης Γραπτός............................................. 73, 232, 267, 268, 276, 277, 321, 322,
.................................................................. 325, 331, 339, 341, 362, 363, 375, 391
Θεοφάνης Σικελός............................................. 224, 277, 321, 326, 331, 334, 375, 377
Ιγνάτιος............................................................. 84, 226, 232, 267, 268, 272, 299, 301,
.......................................................... 321, 322, 326, 331, 362, 363, 373, 389, 391
Ιωάννης Δαμασκηνός................................. 66, 68, 77, 78, 84, 232, 267, 268, 285, 299,
.................................................. 313, 321, 322, 326, 330, 331, 332, 333, 362, 389
Ιωάννης Μαυρόπους..................................63, 226, 227, 228, 229, 230, 232, 233, 313
Ιώβ μοναχός (Ιασίτης ή Μελίας)............... 84, 222, 233, 289, 321, 326, 330, 334, 389
Ιωσήφ Στουδίτης................206, 224, 231, 233, 267, 271, 285, 290, 321, 327, 331, 362
Ιωσήφ υμνογράφος.......................................... 224, 225, 227, 228, 231, 233, 290, 311,
........................................................... 314, 315, 321, 331, 332, 341, 344, 363, 391
Κλήμης.......69, 73, 84, 248, 272, 281, 285, 310, 321, 322, 327, 331, 362, 375, 377, 391
Κοσμάς ο μελωδός........................ 48, 66, 68, 72, 73, 76, 77, 78, 80, 82, 134, 141, 202,
................................................. 206, 230, 233, 280, 281, 285, 286, 287, 288, 299,
........................................... 300, 308, 311, 312, 313, 316, 326, 331, 332, 333, 389
Κυπριανός μοναχός.......................................................... 108, 321, 326, 328, 375, 377
Λεόντιος Κρυπτοφέρρης.................................................................. 321, 328, 334, 377
Μακάριος........................................................................................ 334, 363, 375, 377
Μανουήλ, μέγας ρήτωρ.................................................................................. 227, 233
Μάρκος Ευγενικός..................................................................279, 328, 364, 369, 389
Μεθόδιος, πατρ. Κών/λεως.......................321, 322, 328, 334, 346, 362, 363, 368, 391
Μητροφάνης............................................... 72, 223, 227, 230, 233, 316, 321, 334, 368
403
Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος......................................................................................... 277

Μιχαήλ Ψελλός......................................................................................................352
Νικήτας...................................................................................................321, 334, 375
Νικηφόρος....................................................................................... 321, 334, 338, 375
Νικηφόρος Βλεμμύδης.................................................................................... 230, 233
Νικηφόρος Μοσχόπουλος............................................................................... 227, 233
Πέτρος Στουδίτης.................................................................... 203, 321, 329, 369, 375
Σέργιος.......................................................................................................... 322, 351
Στέφανος Κρυπτοφέρρης........................................................................ 321, 331, 373
Στέφανος Σαββαΐτης.......................................................................321, 331, 362, 363
Στέφανος Στουδίτης................................................................................321, 322, 331
Φιλόθεος Σιναΐτης..............................................................91, 105, 321, 329, 334, 375
Φώτιος, πατρ. Κων/λεως................................................ 227, 228, 229, 233, 329, 322,
................................................................................. 332, 344, 363, 367, 368, 369
404
Τέλος σὺν Θεῶ ἁγίῳ πάντων τῶν ἐν τῇ παρούσῃ βίβλῳ
εὑρισκομένων, καὶ οἱ ἀναγιγνώσκοντες ἔρρωσθε
καὶ εὔχεσθαι ὑπὲρ ἐμοῦ. Εἲδ’ εἴτι σφαλερὸν εἴη
ἐπανορθώσατε ὅτι ὡς καθὼς οὐδεὶς
τῶν ἀνθρώπων ἀναμάρτητος,
τοιουτοτρόπως καὶ οὐδεὶς
τῶν Φιλολόγων καὶ
τῶν Τυπογράφων
ἐστὶν ἀσφαλής.
Ἐτυπώθη ἐν Ἔτει
Σωτηρίῳ ι βιβ΄
View publication stats

Theoni Kollyropoulou, Despre Problema Pesnei A Doua A Canoanelor

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Theoni Kollyropoulou, Despre Problema Pesnei A Doua A Canoanelor

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Theoni Kollyropoulou, Despre Problema Pesnei A Doua A Canoanelor

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See

Θεώνη Κολλυροπούλου, Περί του προβλήματος

Book · January 2012

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Περί του προβλήματος

PG 10, 1049 κ.ε.

AASS = Acta Sanctorum, Βρυξέλλες/Παρίσι 1643-1940.

Αγγελάτος = Φ. Αγγελάτου, Κανόνες ανέκδοτοι εις τον άγιον Δημήτριον, Βυζαντινά

Αγιορειτική Βιβλιοθήκη = Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, Βόλος.

An. Boll. = Analecta Bollandiana, Revue critique d’ hagiographie, Βρυξέλλες.

Απόστολος Βαρνάβας = Απόστολος Βαρνάβας, Κύπρος.

Αρχείον Πόντου = Αρχείον Πόντου. Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον υπό της

Armati, Giuseppe innografo = A. Αrmati, Giuseppe innografo negli AHG, Δίπτυχα 4

BBGG = Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata, Κρυπτοφέρρη.

Bes. = Bessarione, Pubblicazione periodica di studi Orientali, Ρώμη.

Bouvy = Edm. Bouvy, La fête de l’ Εἴσοδος ou de la Présentation de la Vierge au

Temple dans l’ Eglise grecque, Bes. s. I, 1 (1896), 555-562.

Bóveda = F. J. G. Bóveda, Πάθος και ανάστασις: Ιστορική εξέλιξη της βυζαντινής

Byzantion = Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Βρυξέλλες.

BZ = Byzantinische Zeitschrift, Λειψία-Μόναχο.

Christ-Paranikas AG = W. Christ-M. Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christiano-

Χρήστου = Π. Χρήστου, Θεολογικά μελετήματα. Υμνογραφικά, Θεσσαλονίκη 1981.

DACL = Dictionnaire d’ Archéologie Chretienne et de Liturgie, Παρίσι.

Darrouzès = J. Darrouzès, Les calendries Byzantins en vers, RÉB 16 (1958), 59-84.

Δετοράκης = Θ. Δετοράκη, Οι άγιοι της πρώτης Βυζαντινής περιόδου της Κρήτης

Δετοράκης, Θεσσαλονικείς υμνογράφοι = Θ. Δετοράκης, Θεσσαλονικείς υμνογράφοι

Δετοράκης, Κοσμάς ο μελωδός = Θ. Δετοράκη, Κοσμάς ο μελωδός. Βίος και έργο,

Δετοράκης Ποίηση = Θ. Δετοράκη Βυζαντινή θρησκευτική ποίηση και υμνογραφία,

Δίπτυχα = Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, Αθήναι.

DHGE = Dictionnaire d’ Histoire et de Géographie Ecclesiastique, Παρίσι.

Dmitrievskij, Τυπικὸν ΜΘΕ = Συναξάριον σὺν Θεῷ, ἤτοι Τυπικὸν Ἐκκλησιαστικῆς

DS = Dictionnaire de la Spiritualité, Παρίσι.

DTC = Dictionnaire de Theologie Catholique, Παρίσι.

ΕΑ = Εκκλησιαστική Αλήθεια [1 (1880-1881): Αλήθεια] Σύγγραμμα περιοδικόν, εν

ΕΕ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ειρμολόγιον, Αγιορειτική Βι-

ΕΕΒΣ = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι.

ΕΕΘΣΠΑ = Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΕΕΘΣΠΘ = Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον = Σωφρονίου Ευστρατιάδου, μητροπολίτου πρώην Λεο-

Ευστρατιάδης, Ανδρέας ο Κρήτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Ευστρατιάδης, Ανδρέας Τυφλός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Ευστρατιάδης, Ηλίας ο Β΄ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ηλίας

Ευστρατιάδης, Θεοφάνης ο Γραπτός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

Ευστρατιάδης, Ιωάννης ο Δαμασκηνός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

Ευστρατιάδης, Ιωσήφ ο Στουδίτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΜΛ = Κατάλογος των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας

Ευστρατιάδης, Κατάλογος ΜΒ = Κατάλογος των εν τῃ ιερᾴ μονῄ Βατοπεδίου

Ευστρατιάδης, Κοσμάς ο μελωδός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

Ευστρατιάδης, Κυπριανός = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Κυ-

Ευστρατιάδης, Ποιηταί και υμνογράφοι = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρα-

Ευστρατιάδης, Στέφανος Σαββαΐτης = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιά-

Ευστρατιάδης, Ταμείον = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Ταμείον

Ευστρατιάδης, Το Εορτολόγιον = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου,

Émereau = Hymnographi Byzantini quorum nomina in litteras digessit notulisque ador-

EO = Échos d’ Orient, Κων/λη/Βουκουρέστι-Παρίσι.

ΕΦ = Εκκλησιαστικός Φάρος, εν Αλεξανδρείᾳ.

ΕΘ = πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Θεοτοκάριον, Αγιορειτική Βι-

Follieri, Il Calentario = Ε. Follieri, Il calentario in forma di canone di Teodosio Calociro, StT