Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 27

gÌ - 1 : KQ>H$ - 3

^maVmVrb Am[W©H$ gwYmaUm

3.0 C{ÔîQ>ço
3. 1 àñVmdZm
3.2 KQ>H$ {díbofU
3.2.1 Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO d ñdê$n
3.2.2 {dÎmr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm
3.2.3 amOH$mofr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm
3.2.4 Am§VaamîQ´>r` ì`mnma joÌmVrb à_wI gwYmaUm
3.3 gmam§e
3.4 nm[a^m{fH$ eãX
3.5 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao.
3.6 gamdmgmR>r àíZ
3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$
3.0 C{ÔîQ>ço :
^maVmVrb ZdrZ Am[W©H$ gwYmaUm àH$aUmMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va AmnUmg nwT>rb ~m~rMo
AmH$bZ hmoB©b.
1)Am{W©H$ gwYmaUmMr JaO Am{U ñdê$n g_OyZ KoVm `oB©b.
2) ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mr d¡{eîQ>ço ñnï> H$aVm `oVrb
3) {dÎmr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm g_OyZ KoVm `oVrb
4) amOH$mofr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm g_OyZ KoVm `oVrb
5) Am§VaamîQ´>r` ì`mnma joÌmVrb à_wI gwYmaUm ñnï> H$aVm `oVrb.

56
3.1 àñVmdZm :
gZ 1991 ho df© ^maVmÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmVrbm YmoaUm_Ü`o _hÎdmMo Am{U gImob, {dñV¥V
~Xb Pmë`m_wio {deof _hËdmMo Amho. 21 OyZ 1991 bm H$m±J«og (Am`) gaH$ma gÎmoda Amë`mZ§Va
^maVr` AW©ì`dñWoVrb {d{dY KQ>H$m§V A§VJ©V Am{U ~{hJ©V AmË_{dídmg C§M{dÊ`mgmR>r AZoH$
pñWarH$aUmË_H$ Cnm` `moOÊ`mg gwê$dmV Ho$br. gaH$maZo naH$s` Jw§VdUyH$ ì`mnma, {d{Z_` Xa,
CÚmoJ, ~±H$m {dÎmr` g§ñWm Am{U amoOH$mofr` YmoaU `m g§~Yr YmoaUm_Ü`o _yb^yV ~Xb Ho$bo. `m
gd© EH${ÌV KQ>H$m§Zm `m g§~§Yr YmoaUm_Ü`o _yb^yV ~Xb Ho$bo. `m gd© EH${ÌV KQ>H$m§Zm Am{W©H$
YmoaU Ago åhQ>bo OmVo. ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§À`m ZmdmImbr 1991 nmgyZ ^maV gaH$maZo AZoH$
ZdrZ YmoaUm§Mr KmofU Ho$br. ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§_wio ^maVr` AW©ì`dñWobm EH$ doJir ZdrZ
{Xem Am{U n[a_mU {_imbo. `m àH$aUm§_Ü`o ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO Am{U ñdê$n {dÎmr`
amOH$mofr` Am{U Am§VaamîQ´>r` ì`mnma joÌmVrb _hÎdmÀ`m gwYmaUm Am{U BVa g§~§{YV KQ>H$m§Mo
{díbofU Ho$bobo Amho.
3.2 KQ>H$ {díbofU : àñVwV KQ>H$mV AmnU ^maVmVrb Am{W©H$ gwYmaUm§Mo ñdê$n d 1991
À`m {d{dY gwYmaUmMm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
3.2.1 Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO Am{U ñdê$n :
Am{W©H$ YmoaUmVrb H$_VaVm Am{U {dH¥$Vr gwYmaÊ`mÀ`m Ñï>rZo aMZmË_H$ g_m``moOZmÀ`m
à{H«$`oZo ^maVmV Am{W©H$ gwYmaUm§Mr gwê$dmV Pmbr. 1951 Am{W©H$ d¥ÕrXa H$mhr à_mUmV dmT>bm
Agbm Var Vmo Anojmnojm {H$Vr Var H$_r hmoVm. {Z`moOZmÀ`m Mma XeH$mZ§Vahr EHy$U bmoH$g§»`oÀ`m
36 Q>ŠHo$ bmoH$g§»`m Xm[aÐ`mÀ`m pñWVrV amhVo ho Amnë`m {Z`moOZmÀ`m Ñï>rZo Xw:IXm`H$ ~m~ Amho.
CËnÞ Am{U g§nÎmrVrb {df_Vm H$_r H$aUo eŠ` Pmbo Zmhr 1991 _Ü`o gwYmaUm§Mr à{H«$`m gwê$
hmoÊ`mnydu gaH$maZo ^maVr` AW©ì`dñWm OJmVrb BVa Xoem§nmgyZ XyaM R>odÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. Ë`mdoir
Xoem_Ü`o gmd©O{ZH$ joÌmVrb _ŠVoXmam§_wio nm`^yV gmo`r-gw{dYm§_Yrb Jw§VdUyH$ \$maM H$_r hmoVr.
Ago Agbo Var `m joÌm_Ü`o àJVr H$aÊ`mgmR>r A{YH$ dmd hmoVm. AmVmn`ªV A§_bmV AmUë`m
Joboë`m YmoaUm_Ü`o _hËdnyU© ~Xb H$aÊ`mMr JaO dmQy> bmJbr. 1991 gmbr Ë`mMr gwê$dmV Pmbr.
3.2.1. Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO :
^maVmV 1991 Z§VaAm{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO hr àm_w»`mZo ì`dhma VmobmVrb YmoŠ`mMr pñWVr
A{V {Z`§ÌU, g§ajUMo YmoaU, A{V[aŠV {Z`§ÌUo, CÀM H$a Xa d OH$mVr Am{U nadmZm amOnÕVr
^maVr` AW©ì`dñWoV Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO Pmbobr hmoVr. Imbrb _wÔo ^maVr` AW©ì`dñWoV
Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO H$m hmoVr `mMo ñnîQ>rH$aU XoVmV.

57
1) AW©ì`dñWoMm d¥Õr Xa :
XoemMo amï´>r` CËnÞ Am{U XaS>moB© CËnÞ dmT>{dUo ho Am{W©H$ {Z`moOZmMo _yb^yV C{Ôï>o Amho.
VWm{n 1980 nydu AW©ì`dñWoMm dm{f©H$ d¥Õr Xa A{Ve` H$_r hmoVm H$s Omo 1950 Vo 1980 `m
H$mimV gmYmaUnUo 3.5 Q>ŠŠ`m§Odi hmoVm. VgoM XaS>moB© CËnÞ dmT>rMm Xa hr 1.3 Q>ŠŠ`m§Odi
hmoVm. Ë`mMdoir BVa H$mhr {dH$gZerb Xoe ^maVmnojm A{YH$ d¥ÕrXa AZw^dV hmoË`m. Ë`m_Ü`o
n{H$ñVmZ 5 Q>ŠHo$ X{jU H$mo[a`m 10 Q>ŠHo$ V¡dmZ 12% B§S>mo{Z{e`m Am{U Wm`b§S> 9% d¥ÕrXa
hmoVm. `m VwbZoV Am{W©H$ {dH$mgmMr à{H«$`m A{YH$ ObX Am{U gd©g_mdoeH$ H$aÊ`mgmR>r XoemMm
d¥ÕrXa A{YH$ AgÊ`mMr JaO AgVmZm ^maVmV _mÌ Vmo IynM H$_r hmoVm. Ë`m_wio ^maVmV Am[W©H$
gwYmaUm§Mr JaO {Z_m©U Pmbr.
2) Xm[aÐç Am{U ~oamoOJmar :
XoemVrb bmoH$m§Mo OrdZ_mZ C§MmdUo åhUOoM Xm[aÐç H$_r H$aUo Am{U àË`oH$ gj_ ì`ŠVrbm
amoOJma nwa{dUo hr {Z`moOZmMr _yb^yV C{Ôï>o AmhoV. VWm{n, {Z`moOZmÀ`m Mma XeH$mZ§Va EHy$U
bmoH$g§»`oÀ`m 36% bmoH$ Xm[aÐ` aofoImbr amhV hmoVo. Ë`mM~amo~a {Z`moOZ Am`moJmÀ`m _Vo, AmR>ì`m
n§Mdm{f©H$ `moOZoAIoa 7.5 Xebj bmoH$ ~oamoOJma hmoVo. Am¡Úmo{JH$ {dH$mg WmoS>çm\$ma à_mUmV
dmT>V Agbm Var Ë`m à_mUmV XoemV amoOJmamÀ`m g§Yr dmT>V ZìhË`m.
3) H$_r CËnmXH$Vm :
XoemVrb gmd©O{ZH$ joÌ Am{U EH§$Xa AW©ì`dñWm H$_r CËnmXH$VoÀ`m g_ñ`oMm gm_Zm H$arV
hmoVr. ^maVm_Ü`o doVZ {ZpíMVr hr CËnmXH$Voer OmoS>br Jobobr ZìhVr. na§Vw XoemMr Am{U AW©ì`dñWoVrb
àË`oH$ joÌmMr CËnmXH$Vm dmT>{dÊ`mgmR>r CËnmXZ KQ>H$mÀ`m gr_m§V CËnmXH$ BVHo$ doVZ Agbo nm{hOo
Ago gwM{dbo OmVo. eoVr, CÚmoJ d BVa joÌmVrb H$_r CËnmXH$Vo_wio Ë`m joÌmMo Am{U n`m©`mZo
XoemMo CËnÞ KQ>Vo. `m_wio ~mOma `§ÌUoÀ`m _mÜ`_mVyZ Am{W©H$ gwYmaUm am~{dë`mg H$m_Jmam§Mr
Am{U AW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌmMr CËnmXH$Vm dmT>Ê`mg _XV hmoVo.
4) gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§À`m g_ñ`m :
A{YH$ à_mUmVrbm qH$dm JaOonojm OmñV Agbobo H$_©Mmar, H$ƒm_mb Am{U AÞYmÝ`m§Mr
ZmgYyg Am{U _moR>çm à_mUmdarb H$m_Jma g§KQ>Zm_Ü`o Agbobr H$m`©g§ñH¥$Vr ~XbMr AZmñWm `m_wio
^maVmVrb gmd©O{ZH$ joÌ H$_r CËnmXH$Vm Am{U Jw§VdUyH$sdarb Aën _mo~Xbm `m g_ñ`oer Vm|S>
XoV hmoVo. AmH$S>odmar Ago gy{MV H$aVo H$s, XoemÀ`m EHy$U ~MVr_Ü`o gmd©O{ZH$ joÌmMm {hñgm
1950-51 _Ü`o 17% BVH$m hmoVm Vmo Kgê$Z 1989-90 _Ü`o 8% BVH$m Pmbm. gaH$mar _mbH$sÀ`m
CÚmoJm§Zm `mM H$mimV _moR>m VmoQ>m Pmbobm {XgyZ `oVmo. `m AZwf§JmZo gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§À`m

58
`m g_ñ`oda Cnm` gwM{dÊ`mgmR>r `m joÌm_Ü`o Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO ì`ŠV Ho$br Jobr. Am{W©H$
gwYmaUm `m_Ü`o _hÎdmMr ^y{_H$m ~Omdy eH$VmV.
5) MbZdmT>rMm X~md :
^maVr` AW©ì`dñWoda MbZdmT>rMm X~md hmoVm. AÞYmÝ` ^mOrnmbm, gmIa Am{U ImX`Vob
`mgma»`m àmW{_H$ dñVy§_Ü`o _moR>çm à_mUmV MbZdmT> hmoV hmoVr. `mMm AW© Agm hmoVmo H$s,
AË`mdí`H$ dñVy§À`m qH$_Vr ObX dmT>V hmoË`m. 1190-91 Am{U 1991-92 `m H$mimV {d{dY
dñVy§À`m qH$_Vr ObX dmT>ë`m Am{U `mdfm©V gamgar dm{f©H$ MbZdmT> Xa AZwH«$_o 10.3% Am{U
13.7% hmoVm. MbZdmT>r_wio ^maVr` AW©ì`dñWoÀ`m AZoH$ joÌm_Ü`o Am{W©H$ KgaU gwê$ Pmbr
hmoVr. MbZdmT>rMm {dn[aV n[aUm_ XoemÀ`m CËnÞmÀ`m {dVaUmda hmoV hmoVm. MbZdmT>r_wio Xm[aÐ`
Am{U CËnÞ Am{U g§nÎmrVrb {df_Vm dmT>Vo.
6) naH$s` MbZmMr Q>§MmB© :
^maVr` AW©ì`dñWoV 1991À`m Xaå`mZ _moR>çm à_mUmda naH$s` MbZmMr Q>§MmB© {Z_m©U Pmbobr
hmoVr. ^maVmMr {Z`m©V dmT>V hmoVr, na§Vw Am`mVrVrb dmT> àM§S> hmoVr. Mm¡Ï`m `moOZo_Ü`o gaH$maZo
_moR>çm à_mUmV Am`mV H$_r H$aUo Am{U {Z`m©V dmT>{dÊ`mgmR>r `eñdr à`ËZ Ho$ë`m_wio hm H$mbmdYr
dJiVm ^maVmMr ì`mnma byQ> gmVË`mZo dmT>V hmoVr. ghmì`m n§Mdm{f©H$ `moOZoV (1980-85) EHy$U
ì`mnma VyQ> 30,456 H$moQ>r ê$n`o BVH$s hmoVr. gmVì`m `moOZoV ì`mnmar VyQ> _moR>çm à_mUmV dmT>ë`m_wio
(41,047 H$moQ>r ê$n`o) Am§Vaamï´>r` ì`dhma pñWVr {~KS>V Jobr.
7) OmJ{VH$ ì`mnma {hñgm :
1991 À`m ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUmn`ªV ^maV OmJ{VH$ ~mOmamnmgyZ _moR>çm à_mUmV Am{U
hoVynd©H$ A{bßV hmoVm. 1948 _Ü`o OmJ{VH$ ì`mnmar {Z`m©Vr_Ü`o ^maVmMm {hñgm 2.2% BVH$m
hmoVm. Ë`mMdoir MrZMm {hñgm 09% Va OnmZMm {hñgm 0.4% BVH$m hmoVm. 1983 _Ü`o ^maVmMm
{hñgm KQy>Z Vmo 0.5% BVH$m Pmbm. OmJ{VH$ ì`mnmamVrb {hñgm dmT>{dUo Am{U OJmVrb Am¡Úmo{JH$
ÑîQ>çm àJV AW©ì`dñWoer ñnYm© H$aÊ`mgmR>r Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO {Z_m©U Pmbr.
8) {dÎmnwadR>çmMm VwQ>dS>m :
Am{W©H$d¥Õr gmR>r `mo½` doir d `mo½` à_mUmV {dÎm nwadR>m JaOoMo AgVo. Am¡Úmo{JH$H$aUmgmR>r
{ZYrMm AmH$ma Ogm _hËdmMm Amho VgmM {ZYr åhUOo {dÎmnwadR>m H$em [aVrZo H$moUË`m nÕVrZo
Am{U H$gm hmoVmo ho _hÎdmMo Amho. XoemÀ`m ObX Am¡Úmmo{JaUmgmR>r XoemV {ZYrMr H$_VaVm hmoVr.
AË`mYw{ZH$ V§ÌkmZ `§Ìgm_J«r XoemV CnbãY Zgbobm H$ƒm _mb CÚmoJY§Xo {ZYr A^mdr Am`mV
H$ê$ eH$V ZìhVo. `mM~amo~a XoemV añVo, aoëdo, XiUdiU d g§XoedhZ `magma»`mm nm`m^yV gw{dYm§Mr

59
H$_VaVm hmoVr. `m H$_VaVo_wio Am¡Úmo{JH$ {dH$mg Am[U g§nyU© AW©ì`dñWoMm {dH$mg Wm§~bm hmoVm.
9) {dÎmr` VyQ> :
^maVm_Ü`o dm{f©H$ AW©g§H$ënmV gmVË`nyU© {XgyZ `oV Agboë`m _moR>çm à_mUmVrb {dÎmr`
VwQ>r_wio XoemV ^mddmT>rMr g_ñ`m {Z_m©U hmoV hmoVr. 1980-81 _Ü`o H|$Ð gaH$maMr EHy$U {dÎmr`
VyQ> ñWyb amï´>r` CËnÞmÀ`m 6.1% BVH$s hmoVr, Vr dmTy>Z 1985-86 gmbr 8.3% Am{U 1990-
91 _Ü`o 8.4% BVH$s Pmbr. hr VyQ> Xoem§VJ©Vm H$O© H$mTy>Z ^mJ{dbr OmV Agë`m_wio 1980-
81 n`ªV gaH$maMo Xoem§VJ©V H$O© ñWyb amï´>r` CËnÞmÀ`m 35% BVHo$ hmoV, Vo dmTy>Z 1190-91
_Ü`o ñWyb amï´>r` CËnÞmÀ`m 53% BVHo$ àM§S> Pmbo. Am{W©H$ gwYmaUm§À`m àm_m{UH$ à`ËZm§_wio Vo
H$_r hmoÊ`mg _XV Pmbr Amho.
10) AZmdí`H$ {Z`§ÌU :
gaH$ma nadmZm nÕVrX²dmao Am¡Úmo{JH$ {dH$mg {Z`§{ÌV H$aV hmoVo. nadmZm ~oO~mXma Am{U
ñd`§H|${ÐV ZmoH$aemhr {Z_m©U Pmë`m_wio `m nÕVrImbr ^«ï>mMma _moR>çm à_mUmV dmT>bm. Am{W©H$
gwYmaUm§Zr gaH$maÀ`m AZmdí`H$ {Z`§ÌUmnmgyZ Am¡Úmo{JH$ joÌmbm dmM{dbobo {XgyZ `oVo.
11) naH$s` Jw§VdUyH$ :
^maV Xm{aÐ`aofoÀ`m Xwï>MH«$mV AS>H$bobm hmoVm. XoemMo XaS>moB© CËnÞ IynM H$_r hmoVo. Am{W©H$
{dH$mgmgmR>r XoemH$S>o nwaogr g§gmYZo ZìhVr. ^maVr` CÚmoJY§ÚmV àdoe H$aÊ`mgmR>r naH$s` Jw§VdUyH$sdam
AZoH$ ~§YZo hmoVr. XoemV Am{W©H$ gwYmaUm§_wio naH$s` Jw§VdUyH$sMm AmoK dmT>Ê`mg _XV Pmbr.
Ë`mMm n[aUm_ åhUyZ Vm§{ÌH$ _mJmgbonUmda _mV H$aUo Am{U Am{W©H$ {dH$mg àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r
Vm§{ÌH$ ghH$m`© {_i{dVm `oD$ bmJbo. gm_m{OH$ Am{W©H$ nm`m^yV gw{dYm§Mr {Z{_©Vr H$aÊ`mgmR>r
Xoembm naH$s` _XV Am{U Vm§{ÌH$ gmhmæ`mMr JaO hmoVr. `mMm n[aUm_ åhUyZ Am¡Úmo{JH$aUmbm
àmoËgmhZ Am{U Am{W©H$ {dH$mgmbm MmbZm {_iyZ XoemV amoOJma {Z{_©Vr dmT>Ê`mV Pmbm.
AemàH$mao ^maVmgma»`m {dH$gZerb XoemVrb `mgma»`m g_ñ`m§Mo {ZamH$aU H$aÊ`mgmR>r `m
XoemV Am{W©H$ gwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ am~{dUo JaOoMo hmoVo. gwYmaUm§_wio CËnmXH$Vm Z\$m Am{W©H$ XoemÀ`m
d¥Õr Xa Am{U {dH$gZerb XoemÀ`m amoOJma g§Yr dmT>Ê`mg _XV hmoVo. åhUyZ ^maVmgma»`m
{dH$gZerb Xoem_Ü`o AW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌm_Ü`o ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm am~{dUo hr H$mimMr
JaO Amho.
Am{W©H$ gwYmaUm§Mo ñdê$n :
1985 _Ü`o n§VàYmZ åhUyZ H$m`©^ma hmVr KoVë`mZ§Va amOrd Jm§Yr `m§Zr gaH$maÀ`m Am{W©H$
YmoaUm_Ü`o ~Xb H$aÊ`mMo gy{MV Ho$bo. ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmMm _yb^yV {dídmg hm ImOJr joÌmÀ`m
60
gh^mJmda hmoVm. ImOJr joÌmMr ì`már dmT>Ê`mgmR>r Am¡Úmo{JH$ nadmZm, naH$s` ì`mnma, naH$s`
g_^mJ ^m§S>db, Vm§{ÌH$ gwYmaUm, {Z`§ÌU H$_r H$aUo `mg§~Yr YmoaUm_Ü`o ~Xb Ho$bo Jobo. ho gd©
~Xb ImOJr joÌmbm `mo½` dmVmdaU {Z_m©U ìhmdom Am{U Ë`m_wio XoemÀ`m ObX Am{W©H$ {dH$mgmbm
MmbZm {_imdr `m hoVyZo Ho$bo Jobo.
amOrd Jm§Yr `m§À`m H$mimV Am{W©H$ gwYmaUm§Mr gwê$dmV Pmbr Agbr Var Ë`mMm Xoem_Ü`o
AZwHy$b n[aUm_ {XgyZ Ambobm ZìhVm. 21 OyZ 1991 bm nr. ìhr. Zaqgh `m§Zr XoemMm H$ma^ma
hmVr KoVë`mZ§Va Am{W©H$ gwYmaUm§À`m Xwgè`m Q>ßß`mbm gwê$dmV Ho$br. Xoem§_Ü`o A§VJ©V Am{U ~{hJ©V
AmË_{dídmg ñWmnZ hmoÊ`mgmR>r pñWarH$aUmË_H$ Cnm` Am{U aMmZmË_H$ g_m`moOZ `m§Mr A§_b~OmdUr
gwê$ Ho$br. ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mo/YmoaUmMo ñdê$n Imbrbà_mUo gm§JVm `oB©b.
1) CXmarH$aU :
ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mo _yb^yV d¡{eîQ>ç åhUOo gwYmaUm§_wio H$moUË`mhr CÚmoJ/ì`mnma/ì`dgm`
g§ñWobm qH$dm ZdàdV©H$mbm H$moUVmhr CÚmoJ/ì`mnma/ì`dgm` gwê$ H$aÊ`mMo ñdmV§Í` {_imbo. Am{W©H$
{ZU©` KoÊ`mMo ñdmV§Í` AgUo åhUOo Am{W©H$ CXmarH$aU hmo`. `mMm AW© Agm hmoVmo H$s, CËnmXZmÀ`m
{d{dY KQ>H$m§Zm åhUOoM CËnmXH$, _mbH$ Am{U J«mhH$ `m§Zm Ë`mMo {hV OmonmgÊ`mgmR>r _wŠVnUo
{ZU©` KoD$ eH$VmV. Am¡Úmo{JH$ joÌ, naH$s` joÌ (naH$s` ì`mnma, {d{Z_` Xa) ~°qH$J Am{U {dÎmr`
joÌ, amOH$mofr` joÌ `m gd© joÌm§_Ü`o gaH$maZo CXm[aH$aUmMo YmoaU ñdrH$mabr ImOJr CÚmoJg§ñWmZm
^m§S>dbr ~mOmahr Iwbm Am{U _wŠV Ho$bm. 1991 nmgyZ naH$s` ^mJ^m§S>dbmVrb gh^mJ 51%
qH$dm Ë`mnojm OmñV dmT>{dÊ`mbm nadmZJr {Xbr Jobr. Am¡Úmo{JH$ joÌ nadmZ_wŠV Ho$bo Jobo. _ŠVoXmar
Am{U ì`mnma à{V~§Y H$m`Xm H$mTy>Zm Q>mH$Ê`mV Ambm. Ë`mEodOr ^maVr` ñnYm© Am`moJmMr ñWmnZm
Ho$br Jobr. naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Zm nm`m^yV joÌ Iwbo Ho$bo Jobo. naH$s` MbZ {d{Z_` H$m`Xm
(FERA) gwYmê$Z naH$s` MbZ ì`dñWmnZ H$m`Xm (FEMA) ApñVËdmV Ambm.

2) ImOJrH$aU :
ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUmMo Xwgao _hËdmMo d¡{eîQ>ço åhUOo ImOJr H$aUmMr ì`mßVrVrb dmT>
hmo`. S>r. Ama. n|S>go `m§À`m _Vo, ImOJrH$aU hr EH$ à{H«$`m AgyZ `m_Ü`o XoemÀ`m Am{W©H$ {H«$`m§_Yrb
gaH$maMm qH$dm gmd©O{ZH$ joÌmMm gh^mJ H$_r hmoVmo. gmd©O{ZH$ joÌmMr H$m_{Jar C§MmdUo Am{U
Ë`mX²dmao H$aXmË`m§darb Ë`mMm {dÎmr` ^ma H$_r H$aUo ho ImOJr H$aUmMo _yb^yV C{Ôï> Amho. ImOJrH$aUÀ`m
gwê$dmVrÀ`m H$mimV Oo 17 CÚmoJ gmd©O{ZH$ joÌmgmR>r amIrd R>odÊ`mV Ambobo hmoVo. Ë`mVrb 11
CÚmoJ ImOJr joÌmgmR>r Iwbo Ho$bobo AmhoV. naH$s` ImOJr Jw§VdUyH$Xmam§Zm XoemV Jw§VdUyH$sÀ`m
g§Yr XoD$Z ImOJrH$aUmMr ì`mßVr dmT>{dbr OmV Amho.

61
3) AW©ì`dñWoMo OmJ{VH$sH$aU :
ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm/YmoaUm§_wio AW©ì`dñWoMm naH$s` AW© ì`dñWoer g§~§Y dmTy> bmJbm.
Ë`mVyZM OmJ{VH$sH$aUmMr à{H«$`m gwê$ Pmbr. OmJ{VH$sH$aU åhUOo OJmVrb Xoem§Xoem§_Ü`o dmT>Vo
Am{W©H$ EH$mË_rH$aU Am{U dmT>Vo Am{W©H$ nañnamdb§~ZmMr à{H«$`m hmo`. Am{W©H$ CXmarH$aU Am{U
gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§Mo ImOJrH$aUmMr à{H«$`m A§{V_V: OmJ{VH$sH$aUmn`ªV nmohMVo. Xwgè`m
eãXmV Ago åhUVm `oB©b H$s, OmJ{VH$aU åhUOo ^m§S>db, dñVy Am{U godm V§ÌkmZ Am{U l_ `m§Mm
Am{W©H$ {H«$`m `m Xoem§VJ©V ~mOma Am{U OmJ{VH$ ~mOmaH$Sy>Z Mmb{dë`m OmVmV. dñVyV: ^maV
gaH$maZo 1991 nmgyZ A§_bmV AmUboë`m {d{dYm YmoaUmË_H$ gwYmaUm§_wio ho KSy> bmJbo Amho. gÜ`m
^maV gaH$maZo ê$n`m ì`dhma VmobmVrb Mmby ImË`mda nyU©V: n[adV©Zr` Ho$bobm Amho.
4) gmd©O{ZH$ joÌ {df`rMo YmoaU :
XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m VËdkmZm_Ü`o gmd©O{ZH$ joÌ H|$Ðr^yV Agbobo {XgyZ `oVo. 1956
À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmZo XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgm_Ü`o gmd©O{ZH$ joÌmbm YmoaUmË_H$ ^y{_H$m {Xbobm
hmoVr. ^m§S>db g§M` dmT>Uo, Am¡Úo{JH$aU Am{W©H$ d¥Õrg _XV `mgmR>r gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§Zm
AJ«H«$_ XoÊ`mV Ambobm hmoVm. na§Vw hr C{Ôï>o gmÜ` Pmbobr {XgyZ Ambr ZmhrV. åhUyZ gaH$maZo Or
CÀM AJ«H«$_ joÌm_Ü`o Am{U `mo½` Z\$m {_i{dUmè`m gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§Zm ~iH$Q>r XoÊ`mMm
{ZU©` KoVbm Jobm. `m joÌm_Ü`o ImOJr joÌmMm gh^mJ dmT>dyZ ñnY}gmR>r AZwHy$b dmVmdaU V`ma
Ho$bo OmV Amho. Aem àH$mao, ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mm gmd©O{ZH$ joÌmH$Sy>Z ImOJr joÌmH$S>o ^a
{Xbobm {XgyZ `oVmo.
5) ~mOmam{Y{ð>V AW©ì`dñWm :
~mOma{Y{ð>V AW©ì`dñWm {Z_m©U H$aUo ho ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mo EH$ _hËdmMo C{Ôï> Amho.
`m_Ü`o ~mOma Va joÌm§_Ü`o gaH$maZo Amnbo H$m`©joÌ {dñVmaUo Am{U ~mOma{Y{ð>V AW©ì`dñWoMo H$m_H$mO
gwairV MmbÊ`mgmR>r à`ËZ H$aUo Ano{jV Amho. Ago åhQ>bo OmVo H$s, Ooìhm ~mOmamMm hþemarZo dmna
Ho$bm OmVmo. Voìhm Vmo EH$ Mm§Jbm ZmoH$a hmoD$ eH$Vmo, na§Vw Ë`mbm _wŠV nadmZJr {Xbr Va _mÌ Vmo
dmB©Q> _mbH$ hmoVmo. AmYrÀ`m pñWVrer VwbZm Ho$br AgVm H$mhr _moOŠ`m CÚmoJg§ñWm§Mr _mbH$s ImOJr
joÌmH$S>o hñVm§V[aV Ho$bobr Amho AmVm,~mOma An`er R>aë`mZ§Vam gaH$ma Ë`m_Ü`o hñVjon H$ê$ eH$Vo.
H$maU gaH$maÀ`m A{V[aŠV {Z`§ÌUm_wio amï´>r` CËnÞmMr ZmgYyg doioMr ZmgYyg Am{U n`m©`mZo {d{dY
nmVirdarb ^«ï>mMmamV dmT> `mgma»`m g_ñ`m AW©ì`dñWoV {Z_m©U hmoVmV. ñWyb Am{W©H$ YmoaUm§Mm
dmna H$ê$Z gaH$maZo ~mOmam_Ü`o pñWaVm àñWm{nV H$aÊ`mbm àmYmÝ` {Xbo nm{hOo.

62
6) AmYw{ZH$sH$aU :
ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmMm AmYw{ZHo$ V§ÌkmZmbm AJ«H«$_ Agbobm {XgVo. àJV Am{U Jw§VmJwVrÀ`m
V§ÌkmZmÀ`m A^mdm_wio {dH${gV Xoe Ë`m XoemVrb {dnwb Z¡g{J©H$ gmYZgm_J«rMm dmna H$ê$Zm KoÊ`mg
Ag_W© R>abobo AmhoV. ^maVr` CÚmoJm§gmR>r AË`mYw{ZH$ V§ÌkmZ Am`mV H$aUo ho ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmMo
C{Ôï>o am{hbo Amho. `mgmR>r naH$s` g§ñWm, CÚmoJm§~amo~a H$amam§Zm _mÝ`Vm XoÊ`mMo YmoaU gaH$maZo
Adb§~bo {d{dY H$agdbVr XodyZ g§emoYZ Am{U {dH$mg H|$Ðmbm àmoËgmhZ XoÊ`mMm gaH$ma à`ËZ
H$aV Amho. gmd©O{ZH$ Am{U ImOJr joÌmVrb Am¡ÚmoJrH$ g§ñWm§Mo nwZ©OrdZ Am{U AmYw{ZH$sH$aU H$aÊ`mMm
à`ËZ Ho$bm OmV Amho.
3.2.2. 1991 Z§VaÀ`m ^maVmVrb à_wI Am{W©H$ gwYmaUm :
^maV gaH$maZo ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mo YmoaU ñdrH$mabo Am{U Ë`m§Mr A§_b~OmdUr Ho$br.
ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§_wio ^maVr` AW©ì`dñWobm EH$ Zdr {Xem Am{U n[a_mU bm^bo. 1991À`m
Am{W©H$ YmoaUmV nwT>rb à_mUo Am{W©H$ gwYmaUm H$aÊ`mV Amë`m AmhoV.
1. ì`mnma Am{U CÚmoJmdarb g§»`mË_H$ {Z`§ÌU H$mTy>Z Q>mH$br.
2. gaH$mar _ŠVoXmarMo {Z_yb©Z ImOJrH$aU Am{U {ZJwªVyH$saU
3. àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ eoAa _mH}$Q> _Yrb Jw§VdyUH$ naH$s` V§ÌkmZ `mg§~§Yr CXmaYmoaUo
am~{dÊ`mMo R>abo.
4. {dÎmr` Am{U ^m§S>dbr ~mOmamV CXmarH$aUmMm Adb§~ H$aÊ`mV Ambm
5. Mmby ImË`mdam ê$n`mMr n[adV©{Z`Vm Omhra H$aÊ`mV Ambr.
6. {Z`m© V àmo Ë gmhZ Am{U {Z`m© V rMo {d{dYrH$aU Xmo f _w Š V Am`mV B. _mJmª M m Adb§ ~
H$aÊ`mV Ambm.
7. Iwbr AW©ì`dñWm ñdrH$maÊ`mMo R>abo.
8. H$a, OH$mVr_Ü`o KQ> KS>dyZ AmUÊ`mV Ambr.
9. OmJ{VH$ ~mOmanoR>oer EH$mË_rH$aU H$aÊ`mMo R>abo.
10. J°g Am{U am°Ho$bda AW©g§H$ënr` AZwXmZ Omhra Ho$bo.
11. gaH$maÀ`m {ZdS>H$ Am{U n[aUm_H$maH$ hñVjon _mÝ` Ho$bo.
12. VQ>ñW _m¡{ÐH$ amOH$mofr` Am{U OH$mV YmoaUmMr A§_b~OmdUr H$aÊ`mMo R>abo.

63
13. gd©àH$maÀ`m VwQ>rdarb {Zª~Y H$mTy>Z Q>mH$Ê`mV Ambo.
14. gmd©O{ZH$ dñVy§À`m XamMo {ddoH$sH$aU H$aÊ`mV Ambo.
15. ImOJr Jw§VdUyH$ ho {dH$mgmMo B§{OZ _mZÊ`mV Ambo.
16. bd{MH$ ì`mOXamMo YmoaU ñdrH$maÊ`mV Ambo.
17. àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ Am{U ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§Zm àmoËgmhZ XoÊ`mMo R>abo
18. ^m§S>dbr ~mOmanoR>oV gwYmaUm H$aÊ`mV Amë`m.
19. nVnwadR>m YmoaUmV gwYmaUm H$maÊ`mMo R>a{dÊ`mV Ambo.
3.2.4. ñd`§AÜ``Z àíZ n`m©` {ZdS>m.
{Xboë`m n`m©`m_YyZ `mo½` n`m©` {ZdS>m.
1. ^maV gaH$maZo ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm.... `mdfu ñdrH$maë`m.
A) 1991 ~) 19997 H$) 20001 S>) 1891
2. ..........nÕVrÛmao gaH$ma CÚmoJY§Úm§À`m dmT>rda {Z`§ÌU amIV hmoVo.
A) ~mOma ~) nadmZm H$) XmoÝhr S>) darb n¡H$s Zmhr
3. ...............ho Amnë`m XoemÀ`m Am{W©H$ {Z`moOZmMo _yb^yV C{ÔîQ>ço Amho.
A) amï´>r` CËnÞ dmT>{dUo ~) amoOJma {Z{_©Vr H$aUo H$) Xm[aÐç H$_r H$aUo
S>) darb gd©
4. Am{W©H$ {ZU©`mMo ñdmV§Í` åhUOo...........hmo`
A) Am{W©H$ CXmarH$aU ~) ImOJrH$aU H$) OmJ{VH$sH$aU
S>) A Am{U ~
5. XoemÀ`m Am{W©H$ gh^mJm_Yrb emgZmMm qH$dm gmd©O{ZH$ joÌmMr gh^mJ H$_r hmoÊ`mMr
à{H«$`m åhUOo
A) CXmarH$aU ~) ImOJrH$aU H$) Jw§VdUyH$ S>) darbn¡H$s Zmhr
6. .........åhUOoo OmJ{VH$ AW©ì`dñWoer dmT>Vo EH$mË_rH$aU hmoÊ`mMr à{H«$`m Am{U dmT>Vo
Am{W©H$ nañnab§~dZ hmo`.
A) CXmarH$aU ~) ImOJrH$aU H$) OmJ{VH$aU S>) darbn¡H$s Zmhr
7. 1983 _Ü`o ^maVmMm OmJ{VH$ ì`mnma {Z`m©Vrb {hñgm..............hmoVm.
A) 2.2 ~) 4.0 H$) 0.1 S>) 0.5

64
3.2.3 {dÎmr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm :
AW©ì`dñWoMm OgOgm {dH$mg hmoB©b Am{U Vr A{YH$m{YH$ Jw§VmJwVrMr hmoV OmB©b VgVgo
AW©ì`dñWoÀ`m dmT>rbm _XV Am{U àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r {d{Îm` joÌ {dH$grV ìhmdo bmJVo. dmT>Ë`m
OmJ{VH$ EH$m{Ë_H$ H$aUm~amo~a ^maVmVrb {d{Îm` joÌ A{YH$ ñnYm©Ë_H$ hmoÊ`mMr JaO {Z_m©U Pmbr.
{dH$gZerb XoemVrb YmoaUmË_H$ gwYmaUmgmR>r {dÎmr` joÌmVrb gwYmaUm _hÎdmÀ`m ~ZV Joë`m ^maVm_Ü`o
1991 _Ü`o Am{W©H$ gwYmaUm§Mr gwadmV Pmë`m Z§Va {dÎmr` joÌmVrb gwYmaUm Am{W©H$ gwYmaUm§Mm
_hËdmMm ^mJ ~ZV Joë`m. {dÎmr` joÌmVrb gwYmaUm§À`m à{H«$`oMr à_wI C{ÔîQo Imbrb à_mUo AmhoV.
1. {d{Îm` joÌmVrb ApñVËdmV Agboë`m {dH¥$Vr Xya H$aUo.
2. {d{Îm` g§ñWm§Zm n[aMZmË_H$ Am{U H$m`m©Ë_H$ ñdm`VVm XoUo.
3. H$m`©j_, CËnmXH$ Am{U Z\$mj_ {dÎmr` joÌ CÚmoJmMr {Z{_©Vr H$aUo.
4. g§gmYmZmMo H$m`©j_ dmQ>n hmoÊ`mg _XV hmoÊ`mgmR>r ~mOmamÑ{ï>V ì`mOXa {ZpíMV H$aUo.
5. A§VJ©V Am{U ~{h©JV YŠ`m§Zm Vm|S> XoÊ`mgmR>r Xoem_Ü`o {d{Îm` ñW¡`© {Z_m©U hmoÊ`mg
àmoËgmhZ XoUo.
6. Am§VaamîQ´r>` ñnYm© dmT>Ê`mgmR>r gj_ {d{Îm` `§ÌUm {Z_m©U H$aUo.
Am°JñQ> 1991 _Ü`o {d{Îm` joÌmVrb {d{dY {df`m§Mm Amä`mg H$aÊ`mgmR>r Am{U joÌmgmR>r
gd©g_mdoeH$ {e\$magr H$aÊ`mgmR>r ^maV gaH$maZo E_. Za{g§h_ `m§À`m AÜ`jËdmImbr Amnbm
Aä`mg nyU© Ahdmb VrZ _{hÝ`m§À`m AmV åhUOoM Zmoìh|~a 1991 _Ü`o gmXa Ho$bm. g{_VrZo `m
AhdmbmV ~°qH$J joÌ Am{U ^m§S>dbr ~mOmanoR>oV gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r _hËdnyU© {e\$magr Ho$ë`m.
A) ~±{H§$J joÌmVrb gwYmaUm :
^maV gaH$ma ~±qH$J joÌmVrb gwYmaUm§Mm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r E_. Zaqgh_ `m§À`mM AÜ`jVoImbr
~±qH$J gwYmaUmdarb AmUIr EH$ g{_Vr Zo_brm, `m g{_VrZo Amnbm Ahdmb E{àb 1998 _Ü`o
gaH$mabm gmXa Ho$bm. XoemVrb ~±H$ g§KQ>Zm Am{U amOH$s` njm§Mm àIa {damoY S>mdbyZ gaH$maZo
Za{g§h_ g{_VrÀ`m gd© _hËdnyU© {e\$magr pñdH$maë`m Joë`m XmoZ XeH$m§_Ü`o `m {e\$magr ~±qH$J
joÌmgmR>r _¡bmMm XJS> R>aë`m AmhoV. ~±qH$J joÌmVrb {e\$maqeMm ^mJ åhUyZ gaH$maZo Imbrbà_mUo
Cnm``moOZm Am_bmV AmUë`m AmhoV.
1) d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU :
EImÚm ì`mnmar ~±Ho$bm {VÀ`m EHy$U R>odrn¡H$s {VÀ`mH$S>oM Vab _mb_ÎmoV (Liquid Assets)
qH$dm gaH$mar H$O©amo»`m§V Omo {hñgm qH$dm ^mJ R>odmdm bmJVmo. Ë`mbm d¡Ym{ZH amoIVm à_mU Ago
65
~r.E.^mJ-1 … ^maVr` AW©ì`dñWm/5
åhUVmV. (Statutory liquidity ratio refers to that portion of total deposits of a Commercial bank
which it has to keep with itself in the form of liquid assets or government Security holdings)
amoI amIrd à_mU (Cash Reserve Ratio-CRR) Am{U d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU (Statutory Liquidity
Ratio SLR) _Ü`o gaH$maZo CXmarH$aU YmoaU ñdrH$mabobo {XgyZ `oVo EH$ doi Aer hmoVr H$s, d¡Ym{ZH$
amoIVm à_mU 40% hmoVo E_. Za{gh§_ `m§À`m {dÎmr` nÕVrda g{_VrZo ho à_mU 1996 n`ªV 25%
H$_r H$amdo Aer {e\$mag Ho$br. gaH$ma ho à_mU àIQ>nUo H$_r H$aÊ`mV `eñdr Pmbobo Amho.
1991 _Ü`o 38.5%Agbobo d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU 25 Am°ŠQ>mo~a 1997 bm 25% H$_r Ho$bobo
Amho. AbrH$S>o OmJ{VH$ {dÎmr` A[aï> Am{U H$aÊ`mgmR>r AW©ì`dñWo_Ü`o n¡emMr VabVm qH$dm
nwadR>m dmT>{dÊ`mgmR>r 18 Am°ŠQ>mo~a 2010 bm gaH$maZo d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU 24% n`ªV H$_r
Ho$bobo Amho.
2) amoI amIrd JwUmoÎma :
EImÚm ì`mnmar ~±Ho$bm {Zå`m EHy$U R>odrn¡H$s ^maVr` [aPìh© ~±H$H$S>o amoI ñdê$nmV (Cash
reserves) {hñgm qH$dm ^mJ R>odmdm bmJVmo Ë`mbm amoI amIrd JwUmoÎma Ago åhUVmV.(Cash reserves
ratio refers to that portion of total deposits of a commercial bank which it has to keep with
Resevre Bank of India in the of Cash reserves). nydunmgyZ gaH$ma amoI amIrd {ZYr Am{U d¡Ym{ZH$
amoIVm à_mU gmYZm§X²dmao ~±{H$J joÌmV hñVjon H$aV Ambobo Amho. EH$ doi Aer hmoVr H$s amoI
amIrd à_mU EHy$U dmT>rd R>odrÀ`m (Incremental deposits) 25 Q>ŠHo$ BVHo$ àM§S> hmoV amoI amIrd
à_mU Am{U d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU CÀM Agë`m_wio Ë`mMm \$m`Xm gaH$mabm H$_r IMm©V H$O©
KoÊ`mV hmoV hmoVm. 1992 Z§Va ho XmoÝhr à_mU H$_r H$aÊ`mg gwê$dmV Pmbr. amoI amIrd à_mUmV
Ka H$aÊ`mg Zg{gh§_ g{_VrZo gwM{dbo _o 1996 n`ªV gaH$maZo amIrd à_mU (Incremental Cash
Reserve Ratio-ICRR) H$s Oo 10% hmoVo, Vo H$mTy>Z Q>mH$bo. E{àb 2010 _Ü`o amoI amIrd à_mU
6% Imbr AmUbo. Imbr AmUbo. ho XmoÝhr à_mU H$_r H$aÊ`mg _w»` CÔoe åhUOo `m_wio ~±H$mH$S>o
Am{U ^maVr` [aPìh© ~±Ho$H$S>o nSy>Z am{hbobm n¡emMm nwadR>m XoemVrb CÚmoJ Am{U BVa joÌmgmR>r
CnbãY hmoB©b. AmVm ^maVr` [aPìh© ~±Ho$bm ~±Ho$À`m EHy$U _mJUr Am{U _wXV R>odrÀ`m 3Vo 15
Q>ŠHo$ `m Xaå`mZ amoI amIrd à_mU R>odÊ`mMm A{YH$ma Amho.
3. ì`mO XamMo {Z`§ÌU :
1991 nyduÀ`m n[apñWVrer VwbZm Ho$br ~±H$sJ joÌmVrb ì`mOXamMo ~è`mM à_mUmV CXmarH$aU
Pmbobo {XgyZ `oVo. ^maVmV {Z`§{ÌV ì`mO Xa YmoaUm_wio AZoH$ Jw§VmJw§Vr {Z_m©U Pmë`m Am{U Ë`m_wio
nVnwadR>çmÀ`m n[aUm_H$maH$ dmna hmoÊ`mMr j_Vm H$_r Pmbobr {XgyZ `oVo. ^maVr`` [aPìh© ~±Ho$À`m
MH«$dVu g{_VrZo `m H$_VaVm XmIdon`ªV ho Hw$UmÀ`mhr bjmV Ambo Zmhr. {Z`§{ÌV ì`mO XamImbr
^maVr` [aPìh© ~±H$ ~±H$m§À`m R>odr Am{U H$O} `mdarb ì`mOXa {ZpíMV H$aV hmoVo. MH«$dVu Am{U

66
Za{g§h_ g{_VrZo ~±H$mZm Ë`m§Mo ì`mOXa R>a{dÊ`mMr _w^m {Xbr nm{hOo Ago gwM{dbo na§Vw Ago H$aV
AgVmZm ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo A{YH$V_ Xa {ZpíMV Z H$aVm {ZåZV_ Xa {ZpíMV Ho$bm nm{hOo.
1992 Z§Va ^maVmVrb ì`mOXamMr aMZm A{YH$ gmonr Am{U _wŠV Ho$br Jobr. ì`mOXam_Ü`o Pmbobo
_hËdmMo ~Xb Imbrbà_mUo AmhoV.
A) EH$ dfm©darb R>odrdarb ì`mOmMm Xa {Z`§ÌrV Ho$bm Jobm
~) XmoZ bmIm§darb ~±H$ H$Om©À`m ì`mOmMm Xmamdarb {Z`§ÌU nyU© H$mTy>Z Q>mH$bo Jobo.
H$) ZmJar ghH$mar ~±H$mMm AndmX dJiVm ghH$mar ~±H$m§À`m R>odr Am{U H$Om©darb ì`mOXamMo
{Z`§ÌU H$mTy>Z Q>mH$bo
S>) XmoZ bmIm§darb gd©gmYmaU H$Om©À`m àYmZ ì`mOmMm Xa H$_r H$aÊ`mV Ambm.
4. XyaÑï>rÀ`m AQ>r (Prudential Norms)$:

{dÎmr` g§H$Q>o Am{U `m joÌmVrb KmoQ>mio amoIÊ`mgmR>r {dÎmr` ~mOmanoR>oMo n`©dojU hmoUo JaOoMo
AgVo. {dÎmr` Am{U ~°qH$J nÕVrMr {ZamoJr dmT hmoÊ`mgmR>r n`©dojU Am{U {Z`§ÌU JaOoMo Amho.
gÜ`m Am§Vaamï´>r` nmVirdarb {dMma bjmV KoVm ~±H$mda {ZåZV_ ^m§S>dbmÀ`m AQ>r bmXmë`m
OmÊ`mV Agm {dMmaàdmh Amho. ^maV gaH$maZo Zg{gh§_m g{_VrÀ`m {e\$maer ñdrH$maë`m Am{U
E{àb 1992 _Ü`o ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo CËnÞ {ZpíMVrH$aU, _mb_ÎmoMo dJuH$aU ^m§S>db nm`©áVm
{ZH$f VaVyXr ñdrH$maë`m Am{U Ë`mg§~§Yr _mJ©Xe©H$ VÎdo Omhra Ho$br. ~±H$mÀ`m Vmio~§XmV Ë`m§Mr
{dÎmr` pñWVr namd{V©V ìhmdr Am{U Am§Vaamï´>r` _mÝ`Vm>àmßV boIm nÕVr ñdrH$mabr OmÊ`mÀ`m
hoVyZo [aPìh} ~±Ho$Zo ^m§S>db n`m©ßVVoMo {ZH$fm§Mr nyV©Vm H$aÊ`mg ~±H$mZm gwM{dbo `m AQ>rZwgma _mb_ÎmogmR>r
100% VaVyX H$amdr Ago gwM{dbo Jobo H$moUVrhr _mb_Îmm {H$Vr H$mbmdYr nmgyZ bm^Xm`r R>aV
Zmhr. Ë`mZwgma Ë`m _mb_ÎmoMo H$_r Mm§Jbr (Sub Standard), g§e`mñnX (doubtful) Am{U VmoQ>çmVrb
(lost) Ago dJuH$aU Ho$bo OmVo.

5. ^m§S>db n`m©ßVVm AQ>r $:


^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo 9% ^m§S>db n`m©ßVVm à_mU {ZpíMV Ho$bo Am{U VrZ dfm©V gmÜ`
H$aÊ`mg ~±H$m§Zm gwM{dbo _mM© 2002 n`ªV ^maVr` ñQ>oQ> ~°§H$, Am{U 17 amï´>r`H¥$V ~±H$mZm hr AQ>
nyU© Ho$br. E_. Zg{g§h_ g{_Vr EH$ Zo {e\$mag Ho$boë`m g{_Vr XmoZ Zo ho à_mU 10% n`ªV
dmT>dmdo Ago gwM{dbo. VoìhmnmgyZ [aPìh© ~±Ho$Zo ho à_mU H$_rVH$_r 9% dmT>{dbo YmoH$mYm[aV ^m§S>db
_mb_Îmm à_mU (Capital to Risk Weighted Asset Ratio (CRAR) ) AbrH$S>À`m H$mimV gwYmabobo
Amho. _mM¥ 2006À`m AIoarg ho à_mU 12.3$% BVHo$ hmoVo. [aPìh© ~±Ho$Zo ho à_mU H$_rV H$_r
9% Agmdo Ago gwM{dbo Amho. ^maVr` [aPìh© ~±Ho$À`m KmofUoZwgma àmXo{eH$ J«m_rU ~±H$m Am{U

67
ñWm{ZH$ joÌr` ~±H$m dJiVm ^maVmVrb gd© ì`mnmar ~±H$m§Zm _mM© 2009 n`ªV XmoZ g{_VrMo {ZH$f
nyU© H$amì`mV Ago gwM{dbo.
6. n[aMbZmË_H$ ñdmV§Í` $:
_moR>çm à_mUmdarb _mb_Îmo_wio 1991 n`ªV ^maVmVrb ~±qH$J joÌ _moR>çm à_mUmda AñdñW
hmoVo. ^m§S>dbr n`m©ßVVm {ZH$f Am{U Am§Vaamï´>r` boImË_H$ XOm©Ë_H$ {ZH$f ñdrH$mê$Z ^maV gaH$maZo
ZdrZ emIm CKS>Uo Am{U {dñVma H|$Ð gwYmaÊ`mgmR>r eoS>çyëS> ì`mnmar ~±H$m§Zm ñdmV§Í` {Xbo.
AbrH$S>o,gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Zm Ë`m§À`m ^mJ ^m§S>dmbmÀ`m49% ~mOmamVyZ ^m§S>db C^maÊ`mV
nadmZJr {Xbobr Amho. gj_ Zgboë`m emIm§Mo {dbrZH$aU ~§X H$aUo Am{U _mZd g§gmYZ {dH$mgmg§~{YV
gd© {ZU©` KoUo `mg§~Y [aPìh© ~±Ho$Zo gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$mZm ñdmV§Í` {Xbobo Amho. na§Vw ho H$aV
AgVmZm J«m_rU ^mJmVrb emIm ~§X H$aÊ`mg nadmZJr Zmhr. gaH$maH$Sy>Z nadmZJr Z KoVmM gmd©O{ZH$
joÌmVrb BVa ~±H$m,{dÎmr` H§$nÝ`m Vmã`mV KoÊ`mMohr ñdmV§Í` {Xbo Jobo Amho.
7. ñnYm© dmT>{dÊ`mgmR>r gwYmaUm$:
1991 n`ªV ~±{H$J joÌm_Ü`o IwnM H$_r ñnYm© hmoVr. _mb_Îmm, ZmoH$a^aVr `m~m~VrV ~±{H$J
CÚmoJm_Ü`o gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$mMo dM©ñd hmoVo. ~±qH$J CÚmoJ A{YH$ ñnYm©Ë_H$ H$aÊ`mMr JaO
AmVm gaH$maÀ`m bjmV Ambobr Amho. Z{dZ _mJ©Xe©H$ VËdmZwgma ImOJrjoÌmVrb ~±H$mZm ~±H$ gwê$
H$aUo. Ë`m§À`m emIm§Mm {dñVma H$aUo `mgmR>r nadmZJr {Xbobr Amho. Ë`mM~amo~a naH$s` ~±H$m§À`m
àdoemÀ`m ~m~VrVhr CXma YmoaU [ñdH$mabo OmV Amho. ñWm{ZH$ nmVirdarb nVnwaR>çmÀ`m JaOm
^mJdÊ`mgmR>r jo{Ì` ~±H$m ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r gaH$maZo nadmZJr {Xbobr Amho. AmVmn`ªV ^maVr`
[aPìh© ~±Ho$Zo _hmamï´> Am§Y«àXoe Am{U H$Zm©Q>H$ `m amÁ`mV àË`oH$s EH$ Aem EHy$U VrZ joÌr`
~±H$mZm nadmZJr {Xbobr Amho.
8. n`©dojUmË_H$ gwYmaUm$:
^maVr` [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z A{Ve` H$S>H$ n`©dojU ì`mnmar ~±H$mMo Ho$bo OmV Ago, {deofV:
1992À`mm eoAa~mOmamVrb KmoQ>mù`mZ§Va ^maVr` [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z ì`mnmar ~±H$m, {dÎmr` g§ñWm Am{U
~±Ho$Îma {dÎmrg g§ñWm `m§Mr gd}ƒ n`©dojU g§ñWm åhUyZ {d{Îm` n`©dojU _§S>i ñWmnZ Ho$bo. {S>g|~a
1993 _Ü`o ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo n`©dojU {d^mJ Agm ñdV§Ì H$j gwê$ Ho$bobm Amho. hm {d^mJ
ì`mnmar ~±H$mMo n`©dojU Am{U {dÎmr` n`©dojU _§S>imbm _XV åhUyZ H$m`© H$aVmo.
9. H$Om©Mr naV\o$S> -
Ý`m`mb`rZm à{H«$`oÀ`m {db§~m_wio Am{U BVa AZoH$ H$maUm§_wio ~±{H$Jo joÌm_Ü`o naV\o$S>rMr

68
g§ñH¥$Vr ê$Obobr {XgyZ `oV Zmhr. Xwgar EH$ _hËdmMr Jmoï> åhUOo, ~±H$mÀ`m naV\o$S>rÀ`m ~m~VrV
gd©gmYmaU Ý`m`mb`m§Mr `§ÌUm H$m`©j_ H$m_ H$aVmZm {XgyZ `oV Zmhr. ~±H$mÀ`m Am{U {d{Îm` g§ñWm§Mr
H$Om©darb naV\o$S> A{YH$ gwb^ Am{U ObX ìhmdr `m Ñ{ï>Zo ZdrZ `§ÌUm§Mr Am{U g§ñWm§Mr ñWmnZ
Ho$bobr Amho. `m_Ü`o bmoH$AXmbV (bmoH$m§Mo Ý`m`mb`), H$O© naV\o$S> àm{YH$aU, _mb_Îmm nwZ©aMZm
`§ÌUm `m§Mm g_mdoe hmoVmo. 22 Am°ŠQ>mo~a 2002 amoOr {d{Îm` _mb_ÎmoMo VmaU Am{U nwZ©aMZm Am{U
VmaU ì`mOXamMr A§_b~OmdUr AX`m Xoe 2002 H$mT>bm Jobm. (The Securitisation and Reconstruction
of Financial Assets and Enforcement of Security Interest ordinance 2002) `m XoemVyZ gma H$O©
naV\o$S> Z H$aUmè`m g§ñWm Am{U H§$nÝ`m§Mr VmaU _mb_Îmm ~±H$m Am{U {d{Îm` g§ñWm§Zm Vmã`mV KoUo
Ë`mMr {dH«$s H$aUo `mgmaIo A{YH$ma àmßV Pmbo.
10. V§ÌkmZmYm[aV gwYmaUm -
~±H$m§Zm {d{dY g_ñ`m§Mo {ZamH$aU H$aÊ`mgmR>r _mZdr H$m¡eë`m_Ü`o gwYmaUm, _m{hVr V§ÌkmZmMm
dmna `mgmaIo AZoH$ ~Xb H$amdo bmJV AmhoV. _m{hVr V§ÌkmZmÀ`m dmnamÀ`m ~m~VrV naH$s` ~±H$m
Am{U ^maVmVrb ZdrZ ImOJr joÌmVrb ~±H$m, gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$mÀ`m {H$Vr Var nwT>o AmhoV.
V§ÌkmZmÀ`m dmnam_wio ~±H$m§À`m H$m`©j_VoV gwYmaUm hmoVo. A{bH$S>o ^maVmVrb ~±{H$J joÌ Ë`m§Mo
H$m`© A{YH$ gwb^ Am{U J«mhH$m{^_wI hmoÊ`mgmR>r ZdZdrZ V§ÌkmZmMm dmna H$arV AmhoV. 2005-
06 nmgyZ ~±H$mÀ`m H$m`m©Mo g§J{UH$s H$aUmMo _hÎd dmT>bo Amho. 2009-10 _Ü`o E. Q>r. E_.
`m _{eZMr g§»`m Odi Odi 37-8% BVH$s dmT>bobr {XgVo ""H$moAa ~±{H$J godm'' XoUmè`m
~±H$mMr g§»`mm _moR>çm à_mUmV dmT>V Amho.
~) ^m§S>db ~mOmamVrb gwYmaUm :
{d{Îm` ~mOmanoR>oV ì`mdgm{`H$ g§ñWm Am{U gmd©O{ZH$ g§ñWm `m§Zm H$O©nwadR>m H$aUmè`m
gd© g§ñWm§À`m g_mdoe `m_Ü`o hmoVmo. `m_Ü`o ZmUo~mOma Am{U ^m§S>dbr ~mOmamMm g_mdoe Ho$bm
OmVmo. ZmUo~mOam_Ü`o AënH$mbrZ nVnwadR>çmMm g_mdoe hmoVmo Am{U ^m§S>dbr ~mOmam_Ü`o _Ü`_
Am{U {XK©H$mbrZ nVnwadR>çmMm g_mdoe hmoVmo ^maVr` ^m§S>dbr ~mOma A{YH$ geŠV H$aÊ`mÀ`m
Ñï>rZo ^maV gaH$maZom AZoH$ Cnm` `moObobo AmhoV. H$mhr _hËdmÀ`m Cnm`m§Mr MMm© Imbrbà_mUo
H$aVm `oB©b.
1. ^m§S>dbr ~mOmamVrb gwYmaUm :
^m§S>dbr ~mOma {d{Îm` g§ñWm Am{U amoIo~mOmam_Ü`o {d^mJVm `oVmo. amoIo~mOma gaH$mar amoIo~mOma
(Gilt-edged market) Am{U à_§S>{i` amoIo~mOma (Corporate securities market) `m_Ü`o {d^mJVm
`oVmo. ^maVr` ^m§S>db ~mOmam_Ü`o nmaXe©H$VoMm A^md {db§~ Am{U JwßV ì`mnma (insider trening)

69
`m gma»`m g_ñ`m Agboë`m {XgyZ `oVmV. `m g_ñ`m§Mo {ZaH$maU H$aUo Am{U ^m§S>dbr ~mOma
{Z`§{ÌV H$aUo `mgmR>r Zaqgh_ g{_VrÀ`m {e\$magrZwgma ^maV gaH$maZo 1988 _Ü`o ^maVr` amoIo
Am{U {d{Z_` _§S>i (Securities and exchange board of India-SEBI) ñWmnZ Ho$bo 1992 _Ü`o
Ë`mbm d¡Ym{ZH$ XOm© {Xbm.
go~rZo ^mJ^m§S>dbmgmR>r {Z`§ÌUmË_H$ Cnm` åhUyZ AZoH$ _mJ©Xe©H$ VÎdo Omhra Ho$bobr AmhoV.
H§$nÝ`m§Zm gwadmVrMo ^mJ^m§S>db C^o H$aÊ`mgmR>r Am{U Ë`mMr à{H«$`m A{YH$ gwb^ Am{U nmaXe©H$
hmoÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z Ho$bobo Amho. ^maVmVrb eoAa ~mOmam§Mr dmT> Am{U Jw§VdUwH$Xmam§Mo g§ajU
hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo XoemVrb gd© eoAa ~mOma dm{f©H$ n`©dojU H$aÊ`mÛmao go~rÀ`m {Z`§ÌUmImbr AmUbr
Jobr AmhoV. JwßV ì`mnmamdam {Z`§ÌU AmUÊ`mÀ`m Ñï>rZo go~rÀ`m H$m`X`mVrb VaVwXrÛmao AZoH$
Cnm` `moObo AmhoV. OmZodmar 2003 _Ü`o H$mhr {ZdS>H$ eoAa _mH}$Q>_Ü`o gaH$mar H$O©amo»`m§Mm
{H$aH$moi ì`mnma gwê$ Ho$bobm Amho. Am°ZbmB©Z Q´>oS>tJ ì`mnma _mo~mB©b Q´>oqS>Jbm nadmUJr XoD$Z eoAa
_mH}$Q>_Ü`o go~rZo _hÎdmMo Cnm` `moObo AmhoV.$
2. {d_m joÌ :
{d_m {Z`§ÌU Am{U {dH$mg àm{YH$aU (IRDA-Insurence Regulateri and Development Athority)
H$m`Xm 1999 Zwgma ^maVmVrb {d_m joÌ ImOJr joÌmgmR>r Iwbo Pmbobo Amho. `m H$m`X`m_wio {d_mjoÌmVrb
ImOJr joÌmbm àmoËgmhZ {_iyZ `m joÌmVrb gaH$maMr _ŠVoXmar g§ndbobr Amho. ^maVr` [aPìh©
~±Ho$da gmd©O{ZH$ joÌmVrb ñQ>oQ> ~±Ho$bm ^maVmV {d_m ì`dgm` H$aÊ`mg nadmUJr {Xbobr Amho.
J«m_rU ^mJmV {d_m ì`dgm` {dñVmaÊ`mgmR>r (Postal Life Insurence) nmoñQ>b bmB©\$ BÝewaÝg Mm
dmna Ho$bm OmV Amho.
3. ZmUo~mOmamVrb gwYmaUm :
A{bH$S>À`m dfm©V ^maVr` ZmUo~mOma gj_ H$aÊ`mgmR>r gaH$ma Am{U ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo
AZoH$ Cnm` `moObo AmhoV. Joë`m XmoZ XeH$m§_Ü`o ZmUo~mOmam_Ü`o AZoH$ gmYZo AmUbobr AmhoV
Ë`m_Ü`o 182 {XdgmMr Q´>oPar ~rëg 364 {Xdgm§Mr Q´>oPar {~ëg, R>od à_mUnÌ ì`mnmar nÌo `m§Mm
g_mdoe hmoVmo. gaH$mar H$O© amoIo AënH$mbrZ {d{Îm` ì`dñWmnZmgmR>rMm dmna åhUyZ ~±H$m `m _mb_ÎmoMm
(gmYZMm) dmna H$aVmV.
4. å`wMAb \§$S> :
E{àb 1991 _Ü`o ^maVmV ZmUo~mOma å`wMAb \§$S>mMr ñWmnZm Pmbr. å`wMAb \§$S>mMr
dmT> Anojmnojm H$_r Pmbobr {XgVo. å`wMAb \§$S> ì`mdgm`mMr {ZamoJr Am{U ñnYm©Ë_H$ dmT>rbm
àmo Ë gmhZ {_iÊ`mgmR> r EH$ `mo ½ ` {Z`§ Ì UmË_H$ g§ ñ Wo À `m {Z{_© V rMr Zaqgh_ g{_VrZo {e\$mag

70
Ho$bobr Amho. A{bH$S>o H$agdbVrÀ`m AmYmamda AZoH$ gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m Am{U {dÎmr`
g§ ñ Wm `m§ Z r å`w M Ab \§ $ S> ñWmnZm Ho $ bo b o Amho V . å`w M Ab \§ $ S> m Vrb Jw § V dUw H $Xmam§ M m {dídmg
dmT>Ê`mgmR>r nwT>mH$ma KoV Amho.
5. {dH$mgmË_H$ {dÎmr` g§ñWm :
^maVr` Am¡Úmo{JH$ {dÎm g§ñWm, Am`mV {Z`m©V ~±H$, ^maVr` bKw CÚmoJ {dH$mg ~±H$, amÁ`{d{Îm`
_hm _§S>io, ^maVr` Am`w©{d_m _hm_§S>i `m _Ü`_ Am{U XrK© _wXVrMm H$O© nwadR>m H$aUmè`m {dH$mg
{d{Îm` g§ñWm AmhoV. Zaqgh_ g{_VrZo `m g§ñWm§À`m H$m`m©Mo H$m¡VwH$ Ho$bobo Amho. Am{U Ë`mda
{Q>H$mhr Ho$bobr Amho. Joë`m XmoZ XeH$m§_Ü`o {d{Îm` _XV `m g§ñWm§À`m H$Sy>Z _moR>çm à_mUmV dmT>bobr
Amho. `m g§ñWm§Zr A§Vaam{ï´>` _mÝ`VmàmßV {ZH$f Am{U ^m§S>db n`m©ßV {ZH$f pñdH$aë`m nm{hOoV
Ago Za{g§h_ g{_VrZo gwM{dë`m AmhoV. {dH$mg {d{Îm` g§ñWm§Zm ~iH$Q> H$aÊ`mgmR>r ^maV gaH$ma
AZoH$ Cnm` `moOV Amho. d¡Ym{ZH$ amoIVm à_mU Am{U BVa gdbVrÀ`m {ZYr~m~V `m g§ñWm§Zm gwQ>
{Xbobr Amho _mM© 1994 _Ü`o ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo ^m§S>db n`m©ßVVm {ZH$fmÀ`m ~m~VrV _mJ©Xe©H$
VÎdo Omhra Ho$br. {dH$mg {d{Îm` g§ñWm Ë`m§À`m H$m`m©_Ü`o {d{dYVm AmUV AmhoV. CXm. ^maVr`
Am¡Úmo{JH$ {dH$mg ~±Ho$Zoo ì`mnmar ~±H$ ñWmnZ H$aUo å`wMAb \§$S> ñWmnZ H$aUo, grS>~rZo gmhg
{dÎmmMr ñWmnZ H$aUo.
* ñd`§AÜ``Z àíZ
Imbrb n`m©`m_YyZ `mo½` n`m©` {ZdS>m.
1) BZgmB©S>a Q´>oqS>J.........er g§~{YV Amho.
A) eoAa _mH}$Q> ~) H$a H$) gmd©O{ZH$ IM© S>) nadmZm
2) Imbrbn¡H$s {d{Îm` {Z`§ÌH$ H$moUVo?
A) {d_m {Z`§ÌH$ {dH$mg àm{YH$aU ~) SEBI

H$) XmoÝhr S>) darb n¡H$s Zmhr


3) ~±H$mÀ`m EHy$U _wXV Am{U _mJUr R>odrn¡H$s ......Am{U.........Q>ŠHo$ `mXaå`mZ amoI amIrd
à_mU ~XbÊ`mMm ^maVr` [aPìh© ~±Ho$bm A{YH$ma Amho.
A$) 3 Vo 10 ~>) 5 Am{U 15 H$) 3 Am{U 25 S>) 3 Am{U 15
4) go~rbm d¡Ym{ZHo$ XOm©.........._Ü`o {_imbm.
A) 1988 ~>) 1991 H$) 1992 S>) darbn¡H$s Zmhr

71
5) 1991 _Ü`o.........`m§À`m AÜ`jVoImbr {dÎmr` nÕVrda ^maV gaH$maZo g[_Vr ñWmnZ Ho$br.
A) S>m°. _Z_mohZ qgJ ~) E_. Za{gh§_ H$) nr. {MX§~a_ S>) darbn¡H$s Zmhr
3.2.3 à_wI amOH$mofr` gwYmaUm :
amîQ´>r`, CËnÞ CËnmXZ Am{U amoOJma `mda Mm§Jbo n[aUm_ hmoÊ`mgmR>r Am{U dmB©Q> n[aUm_
Q>miÊ`mgmR>r gaH$ma Ë`m§À`m CËnÞ Am{U IM© H$m`©H«$_mX²dmao Oo YmoaU am~{dVo Ë`mbm amOH$mofr`
YmoaU Ago åhUVmV. ho YmoaU AW©g§H$ënmX²dmao Mmb{dbo OmVo. dñVyV: `mbm AW©g§H$ënr` YmoaU
Agohr åhUVmV. gaH$maÀ`m _hÎdmÀ`m amOH$mofr` YmoaUm_Ü`o H$a gwYmaUm, gmd©O{ZH$ joÌm§Vrb g§ñWm§Mr
nwZa©MZm gaH$maÀ`m H$O© à{H«$`o_Ü`o nÕVrera gwYmaUm, {d{Îm` CÎmaXm{`Ëd Am{U AW©g§H$ënr` ì`dñWmnZ
H$m`Xm Am{U {d{Îm` CÎmaXm{`Ëd Am{U AW©g§H$ënr` ì`dñWmnZ H$m`Xm Am{U {d{Îm` ~iH$Q>rH$aU
`m§Mm g_mdoe hmoVmo. `m gwYmaUm§_wio XoemVrbm ~MV Am{U Jw§VdUwH$sMm Xa gwYmaUo Am{U Ë`mÛmao
gmd©O{ZH$ IMm©Mr CËnmXH$Vm dmT>dÊ`mg _XV hmoVo.
A) H$a gwYmaUm :
^maVmVrb H$a aMZmm VnmgUo Am{U XoemVrb H$aaMZm A{YH$ {dñV¥V bd{MH$ Am{U gwb^
H$aÊ`mgmR>r ^maV gaH$amUo S>m°. amOm Oo. Mopëb`m `m§À`m AÜ`jËdmImbr EH$ g{_Vr Zo_br. Ë`mM~amo~a
^maV gaH$maÀ`m AW©_§Ìmb`mZo H$a gwYmaUmgmR>r EH$ H¥$Vr JQ> Zo_bm `m XmoÝhr g{_Ë`mÀ`m _hËdmÀ`m
{e\$magr gaH$maZo pñdH$maë`m H$a gwYmaUm `m àË`j H$a gwYmaUm Am{U AàË`j H$a gwYmaUm
Aem {d^mJVmm `oVrb. à_wI H$a gwYmaUm Imbrb à_mUo AmhoV.
A) n«Ë`j H$a gwYmaUm :
OmJ{VH$saUmÀ`m H$mimV gaH$maZo CËnÞ H$am_Ü`o ~Xb Ho$bm Amho. 2013-14 À`mm AW©gH§ $ënmZwgma
ì`pŠVJV H$aXmË`mMo CËnÞ Am{U Ë`mda AmH$mabm OmUma H$a Xa Imbrb à_mUo R>a{dÊ`mV Ambm Amho.

CËnÞmMm Q>ßnm Am`H$a Xa


ê$. 2,00,000 n`ªV Zmhr
ê$. 2,00,000 Vo 5,00,000 10%
ê$. 5,00,000 Vo 10,00,000 20%
ê$. 10,00,000 À`m nwT>o 30%
2) 30 Am°JñQ> 2010 amoOr gaH$maZo S>m`aoŠQ> Q>°Šg H$moS> {~b (DTC Bil) g§gXo_Ü`o R>odbo.
ho {~b 50 dfmªnyduÀ`m CËnÞ H$a H$m`Xm 1961 Mr OmJm KoB©b. `m_wio H$a `§ÌUo_Ü`o _wb^yV
~Xb hmoÊ`mg _XV hmoB©b Am{U ì`{ŠVJV Am{U H§$nÝ`mZda gwÕm `m Z{dZ {~bmMm _hËdnyU©

72
n[aUm_ hmoB©b.
3) ^maVmVrb H§$nZrH$a Xa OJmVrb BVa amï´>m§À`m H$a XamEdT>m Ho$bobm Amho.
~) AàË`j H$a gwYmaUm :
1) àM{bV {d{H«$H$a aMZo_Ü`o gwYmaUm H$aÊ`mMm à`ËZ \$ma nydunmgyZ gwê$ Amho. Eb. Ho$.
Pm. g{_VrÀ`m {e\$magr Zwgma _yë`d{Y©V H$a àUmbr ApñVËdmV Ambr. E{àb 2001 _Ü`o H|${Ð`
_yë`d{Y©V H$a `m ZmdmImbr Vr Am_bmV Ambr 1 E{àb 2005 nmgyZ ^maVmVrb gd© amÁ`o Am{U
H|${Ð` g§Km{Z _yë`d{Y©V H$a àUmbr pñdH$mabr. Joë`m H$mhr dfm©_Ü`o _yë`d{Y©V H$a àUmbr_wio
H|$Ð Am{U amÁ` gaH$maÀ`m H$a CËnÞmV Mm§Jbr dmT> Pmbobr Amho.
2) godm nwadR>çmda AmH$mabm OmUmam H$a åhUOo godm H$a hmo`. H$amMm nm`m {dñVmaUo _hgyb_Ü`o
dmT> H$aUo Am{U XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgm_Ü`o A{YH$mYrH$ bmoH$m§Mm gh^mJ dmT>dUo hr godm H$amMr
_wb^yV d¡{eîQ>ço AmhoV. Ë`m doiMo AW©_§Ìr S>m°. _Z_mohZ qgJ `m§Zr 1994 _Ü`o VrZ godm§da H$a
AmH$mê$Z godm H$amMr gwadmV Ho$br. H$amMm nm`m Am{U H$amMm Xa {dñVmaë`m_wio {deofV: 2002-
03 nmgyZ gaH$mabm godmm H$amnmgyZm {_iUmao CËnÞ dmT>V Amho.
3) dñVy Am{U godm H$amMr A§_b~OmdUr H$aÊ`mMm {ZU©` AOyZhr àb§{~V Agbm Var BVa
gd© AàË`j H$a OmD$Z hm EH$M gd©g_mdoeH$ H$a amhUma Amho. 13ì`m {dÎm Am`moJmZwgma EH${ÌV
dñVy Am{U godm H$am_wio H$amMm nm`m A{YH$ {dñVmab Ë`mM~amo~a doJdoJù`m H$am_Ü`o {Xbr OmUmar
gwQ> H$_r hmoD$Z H|$Ð Am{U amÁ` gaH$maÀ`m CËnÞmV bjUr` ^a nS>ob. Ë`mM~amo~a J«mhH$mdahr
OmñV ~moOm nS>Uma Zmhr.
EH§$XarV ^maVr` H$a nÕVr_Ü`o _hÎdnyU© ~Xb KS>bo Vo Imbrbà_mUo
* Mm§Jbo H$a àemgZ Am{U H$a Xam§Mo {ddoH$sH$aU
* H$a aMZm Am{U H$a H$m`Úm§Mo gwb^rH$aU
* {XK©H$mbrZ amOH$mofr` YmoaU H$s Á`m_wio H$a~XbmVrb A{ZpíMVVm H$_r hmoB©b.
~) gmd©O{ZH$ IMm©~m~VÀ`m gwYmaUm :
\o$~«wdmar 2000 _Ü`o ^maV gaH$maZo Ho$. Ama. {JVmH¥$îUZ `m§À`m AÜ`jVoImbr IM© gwYmaUm
Am`moJ Zo_bm. gaH$maÀ`m IMm©Mr CËnmXH$Vm dmT>dÊ`mgmR>r {e\$maer gwMdUo ho _hËdmMo H$m_ `m
g{_VrMo hmoVo. g{_VrZo ñWmnZ Ho$boë`m Ahdmbm_Ü`o AÞ, AZwXmZ, IVmdarb AZwXmZmMo {ddoH$sH$aU
gaH$mar H$_©Mmè`m§Mr g§»`m n`m©ßV H$aUo `m§Mm g_mdoe Amho.
Joë`m XmoZ XeH$m§Mm gaH$maÀ`m IMm©Mm Aä`mg Ho$bm AgVm Imbrbà_mUo H$mhr {Z[ajUo
73
Zm|X{dVm `oVrb. 1991-92 _Ü`o ñWyb am{ï´>` CËnmXZmÀ`m H|$Ð gaH$maMm EHy$U IM© 16.5 %
Q>ŠHo$ BVH$m hmoVm. Vmoo H$_r hmoD$Z 2013-14 _Ü`o 14.6% BVH$m Agob. `m EHy$U IMm©_Ü`o
ì`mO XoUr, {Zd¥Îmr doVZ Am{U BVa \$m`Xo, g§ajU Am{U AZwXmZo `m§Mm _moR>m {hñgm Amho. `mMm
AW©g§H$ënr` g§VwbZmda {dMmaV ^ma nS>V Amho. H|$Ð gaH$maMm 1991 _Ü`o ñWyb amï´>r` CËnmXZmÀ`m
3.9% BVH$m AgUmam ^m§S>dbr IM© 2004-05 _Ü`o 0.6% BVH$m H$_r Pmbobm hmoVm. 2011-
12 _Ü`o Vmo 1.7% BVH$m hmoVm. gaH$maÀ`m _hgwbr IMm©V hmoV Agboë`m dmT>r_wio Ë`mMm {dn[aV
n[aUm_ ^m§S>dbr IMm©Vrb KQ>rV hmoV Amho.
H$) AZwXmZ {df`H$ gwYmaUm :
AZwXmZmVrb gwYmaUm§_wio gaH$mabm CËnmXH$ H$m_mgmR>r Mm§Jbm IM© H$aVm `oB©b, ~è`mM
do i o b mo AZw X mZ Á`m ì`{ŠVZm X`m`bm nm{hOo Ë`m§ À `mn`ª V nmo h mo M VM Zmhr. Ë`mMm n[aUm_
åhUyZ AW©ì`dñWoV Am{W©H$ {dH¥$Vr, ^«ï>mMma `m_Ü`o dmT> hmoVo `mMm n[aUm_ åhUyZ AW©g§H$ënmda
~moOm nS>Vmo. A{bH$S>oM gaH$maZo J°g, Ho$amo{gZ Am{U IVmdarb AZwXmZ J«mhH$m§À`m WoQ> ImË`mV
hñVm§V[aV H$aÊ`mMm _hÎdnyU© {ZU©` KoVbm Amho `m_wio ^«ï´>mMma Am{U _Ü`ñWm§Mr g§»`m H$_r
hmo B © b Amem Amho .
S>) {dÎmr` CÎmaXm{`Ëd Am{U AW©g§H$ënr` ì`dñWmnZ H$m`Xm :
17 OmZodmar 2000 amoOr ^maV gaH$maZo amOH$mofr` gwYmaUm g§~§Yr Am{U amOH$mofr` CÎmaXm{`Ëd
g§~§{Y [d{dY Cnm` gwM{dÊ`mgmR>r {d{Îm` CÎmaXm{`Ëdm g§~§{Y {d{dY Cnm` gwM{dÊ`mgmR>r {d{Îm`
CÎmaXm{`Ëd H$m`Xm g{_Vr ñWmnZm Ho$br. {d{Îm` {epñVMo g§ñWmpË_H$sH$aU H$aÊ`mgmR>r ^maVr`
g§gmYZo, amOH$mofr` CÎmaXm{`VËd Am{U AW©g§H$ënr` ì`dñWmnZ H$m`Xm 2003 g§_V Ho$bm. `m
H$m`X`m_wio _hgwbr VwQ>rMo {Z_wb
© Z H$aUo {d{Îm` VyQ> H$_r H$aUo Am{U _hgybr A{YŠ` {Z_m©U H$aÊ`mMm
gaH$mabm A{YH$ma àmßV Pmbobm Amho.
B) {dÎmr` ~iH$Q>rH$aUmMr à{H«$`m :
1991 _Ü`o gwê$ Pmboë`m Am{W©H$ gwYmaUm§Mm amOH$moofr` gwYmaUm hm EH$ ^mJ Amho. amOH$moofr`
gwYmaUm hr EH$ Zoh_r Mmby amhUmar à{H«$`m Amho. gaH$maÀ`m {d{dY H$m`©H«$_m_Ü`o {dÎmr` ~iH$Q>rH$aUmg
AJ«H$_ Agmd`mg hdm. {d{Îm` ~iH$Q>rH$aUm_Ü`o {d{dY Cnm`mÛmao H$a Am{U H$aVa CËnÞ dmT>dUo
Ë`mM~amo~a H$agwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ nyU© H$aUo, IMm©Mm AJ«H«$_ {ZpíMV H$aUo, dm`m OmUmam IM©
{Z`§{ÌV H$aUo, JwUmË_H$ Zgboë`m dñVwdarb AZwXmZ {Z`§{ÌV H$aUo Am{U H$mhr H$mbmdYr Z§Va
H$mTy>Z Q>mH$Uo `m§Mm g_mdoe hmoVmo.

74
ñd`§AÜ``Z àíZ :
Imbrb n`m©`m_YyZ `mo½` n`m©` {ZdS>m.
1) S>m°. amOm Oo. Mo{b`m `m§Zr.......`m joÌmda {e\$maer Ho$ë`m.
A) ~°{H$J joÌ ~) ~{hJ©V joÌ H$) H$a gwYmaUm S>) AmOmar CÚmoJ
2) {dO` Ho$iH$a H¥$Vr JQ>mZo.........da {e\$maer Ho$ë`m.
A) ~°qH$J joÌ ~) ~{hJ©V joÌ H$) H$a gwYmaUm S>) AmOmar CÚmoJ
3) XoemV godm H$a....._Ü`o gwê$ Pmbm.
A) 1991 ~) 1992 H$) 2001 S>) 1994
4) ^maVmV KQ>H$amÁ`o Am{U H|$Ðem{gV àXoem§Zr _yë`d{Y©V H$amMr A§_b~OmdUr ......_Ü`o Ho$br.
A) 1E{àb 2005 ~) 1 E{àb 2006 H$) 1 E{àb 2010 S>) 1 E{àb 2011
5) ^maVmÀ`m g§gXoZo amOH$mofr` CÎmaXm{`Ëd d AW©g§H$ënr` ì`dñWmnZ H$m`Xm ....._Ü`o g§_V Ho$bm.
A) 1991 ~) 2003 H$) 1999 S>) 2011
6) amOH$mofr` joÌmVrb gwYmaUm§_Ü`o......Mm g_mdoe hmoVmo.
A) H$a gwYmaUm ~) IM© gwYmaUm H$) {dÎmr` ~iH$Q>rH$aU S>) darb gd©
3.2.4. Am§Vaamï´>r` ì`mnma joÌmVrb à_wI gwYmaUm :
XoemÀ`m ~{hJ©V joÌm_Ü`o ^maVmMm naH$s` ì`mnma, ì`dhma {d{Z_` Xa ì`dñWmnZ, godmVJ©V
ì`mnma Am`mV-{Z`m©V YmoaU `m§Mm g_mdoe hmoVmo. ñdmV§Í`mZ§Va XoemÀ`m {dH$mgmgmR>r gmd©O{ZH$
joÌmMm YmoaUmË_H$ dmna H$aÊ`mMo R>abo. Ë`mMm n[aUm_ åhUyZ `m H$mimV ^maVmMm naH$s` ì`mnma
g§»`mË_H$ Am{U JwUmË_H$ ÑîQ>çm {VVH$gm {dH${gV Pmbm Zmhr. {Z`moOZmÀ`m H$mimV ^maVmVyZ
hmoUmè`m {Z`m©Vrnojm XoemV hmoUmar Am`mV OmñV am{hbr ñdmV§Í`mZ§Va naH$s` ì`mnmamMm AmH$ma
Am{U Ë`mMo _yë` `m XmoÝhtVhr dmT> Pmbr VWm{n hr dmT> g_mYmZH$maH$ am{hbr Zmhr H$maU Am§Vaamï´>r`
ì`mnmamV Zoh_r VyQ>M am{hbr. Mm¡Ï`m `moOZoÀ`m H$mbmdYrMm AndmX dJiVm ì`mnma VyQ> gmVË`mZo
dmT>ë`mMr {XgyZ `oVo. `mMm n[aUm_ åhUyZ 1991 _Ü`o ì`dhma g§H$Q> {Z_m©U Pmbo. 1990-91
_Ü`o Mmby ImË`mdarb ì`mnma VyQ> ñWyb amï´>r` CËnmXZmÀ`m 3.2% EdT>r hmoVr. ^maVmMm OmJ{VH$
ì`mnmamVrb {hñgm \$maM H$_r am{hbobm {XgVmo. 1950 _Ü`o ^maVmMm EHy$U OmJ{VH$ ì`mnmamVrb
{hñgm hm 1.78% EdT>m hmoVm. 1955 _Ü`o Vmo H$_r hmoD$Z 0.6% EdT>m Pmbm. `m g§H$Q>mÀ`m
H$mimV ^maVmH$S>o \$ŠV EH$ {~{b`Z S>m°ba EdT>o naH$s` MbZ Agë`m_wio Am{U \$ŠV XmoZ AmR>dS>o
75
Am`mVrbm nwaob BVŠ`m naH$s` MbZm_wio ~{hJ©V XoÊ`mMo g§H$Q> C^o am{hbo hmoVo. XoemMr {Z`m©V
dmT>{dUo Am{U Am`mVrgmR>r X`mdm bmJUma {~b {Z`m©VrVyZ ~hþVm§e ^mJ{dbo Agm à`ËZ Ho$bm Jobm
Am{U 1991 _Ü`o ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Zm gwê$dmV Ho$br. ~{hJ©V qH$dm Am§VaamîQ´>r` ì`mnma joÌmVrb
à_wIm gwYmaUm Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb.
1) Mmby ImVo :
ì`dhma Vmobm_Ü`o XmoZ ImË`m§Mm g_mdoe hmoVmo EH$ Mmby ImVo Am{U Xwgao ^m§S>dbr ImVo
Mmby ImË`m_Ü`o dñVy§Mm ì`mnma, dmhVwH$, àdmg, {d_m, hñVm§V[aV aH$_m `m§Mm g_mdoe hmoVmo.
Am`mV _yë`mnojm {Z`m©V _yë` OmñV Agob Va Ë`mg AZwHy$b ì`mnmaVrb Ago åhUVmV. `mCbQ>
{Z`m©V _yë`mnojm Am`mV _yë` OmñV Agob Va Ë`mg à{VHy$b ì`mnmaVrb åhUVmV. 1992-93 _Ü`o
Mmby ImË`mdarb VyQ> ñWyb amï´>r` CËnmXZmÀ`m 1.7% BVH$s hmoVr `m doir Am`mV 15.4% Zo
dmT>br Va {Z`m©V \$ŠV 3.3% dmT>br 2001-02 Vo 2003-04 `m VrZ dfm©V Mmby ImË`mda
Am{YŠ` {XgyZ Amë`mda 2004-05 _Ü`o Mmby ImË`mda ñWyb amï´>r` CËnmXZmÀ`m 0.4% BVH$s
VyQ> nwÝhm EH$Xm {XgyZ Ambr. 2011-12 _Ü`o ñWyb aîQ´>r` CËnmXZmÀ`m Vr 4.2% EdT>r hmoVr.
{Z`m©Vrbm àmoËgmhZ XoÊ`mÀ`m gaH$maÀ`m `eñdr à`mËZmZ§Va 1991-92 _Ü`o ~r{b`Z S>m°ba Agbobr
XoemMr {Z`m©V 2011-12 _Ü`o 309.7 ~rbr`Z S>m°ba EdT>r àM§S> dmT>br Joë`m XmoZ XeH$mV
XoemMr {Z`m©V dmT>br Agbr Var Vr Am`mVrÀ`m VwbZoV H$_r {XgVo darb H$mbmdYrV XoemMr
ì`mnmar Am`mV 27.9 ~rbr`Z S>m°badê$Z 499.5 ~rbr`Z S>m°ba EdT>r Pmbr. 189.8 ~rbr`Z
S>m°ba VyQ> `mMm AW© Agm hmoVmo H$s Joë`m XmoZ XeH$m_Ü`o ì`mnmar VyQ> H$miOr H$aÊ`mEdT>r dmT>br.
2) ^m§S>dbr ImVo :
^m§S>ìbr ImË`m_Ü`o Cd©arV OJm_YyZ C^mabobo ImOJr Am{U gmd©O{ZH$ H$O© naH$s` àË`j
^m§S>db ~±H$mMm H$m`m©b`rZgmR>m `m§Mm g_mdoe hmoVmo. Xwgè`m eãXmV ^m§S>dbr ImVo ho XoemVrb
^m§S>dbr ì`dhmaÀ`m Zm|Xrer g§~{YV Amho. ^m§S>dbr ImË`mVrb A{YŠ`mMm dmna Mmby ImË`mdarb
VyQ> ^mJdÊ`mgmR>r Ho$bm OmVmo 1993-94 Vo 200-01 `m H$mbmdYrV Mmby ImË`mdarb VyQ>rnojm
^m§S>dbr ImË`mdarb AmdH$ {H$VrVar OmñV hmoVr. 1990-91 _Ü`o gd©gmYmaU ^m§S>dbr ImË`m_Ü`o
naH$s` àË`j Jw§VdUwH$sMm {hñgm IynM H$_r hmoVm, na§Vw 2011-12 _Ü`o Vmo OdiOdi 60%
Agob Agm A§XmO Ho$bm OmV Amho. Mmby ImË`mdarb VyQ>rnojm ^m§S>dbr ImË`mdarb A{YŠ` OmñV
Agë`m_wio XoemMr naH$s` amIrd J§JmOir dmT>VmZm {XgyZ `oVo. 1991 nmgyZ XoemMr ì`dhmaVrb
g_ñ`m g_mYmZH$maH$ [aË`m gwYmabobr Amho.
3) OH$mV gwYmaUm :
1991 nmgyZ XoemVrb OH$mV Xa KQ>VmZm {XgyZ `oVmV. 1991-92 _Ü`o 150% BVH$m gdm}ÀM
76
Xa hmoVm. Vmo KQy>Z 2005 _Ü`o 20% EdT>m Pmbm. gwYmaUoÎma H$mbI§S>m_Ü`o OH$mVrMo Xa KQ>bobo
AmhoV. 1991 _Ü`o 31 joÌm§Zm Am¡Úmo{JH$ nadmZm KoÊ`mnmgyZ _wŠV Ho$bo Jobo. nma§nm[aH$[aË`m ^maV
~hþVm§e dñVw§Mr {Z`m©V {Z`§{ÌV H$aV hmoVm. Z{dZ Am{W©H$ gwYmaUoÀ`m H$mbI§S>mV gaH$maZo XoemMr
Am{YH$m{YH$ {Z`m©V dmT>mdr `mgmR>r g§ñWmË_H$ YmoaUmË_H$ Cnm` `moObo AmhoV. 1991 nmgyZ gaH$maZo
{Z`m©V dmT>dÊ`mÀ`m hoVyZo OH$mVrMo Xa {deofV: Am¡Úmo{JH$ dñVydarb OH$m{VMo Xa bj{U` [aË`m
KQ>dbobo AmhoV.
4) {d{Z_` Xa YmoaU :
{d{Z_` Xa åhUOo EH$m XoemVrb MbZmMo Xwgè`m XoemÀ`m MbZmVrb _yë` qH$dm qH$_V
hmo`. gßQ>|~a 1975 _Ü`o ^maV gaH$maZo Amnbm ê$n`m nm¢S> ñQ>{bªJnmgyZ A{bßV Ho$bm. Ë`mdoir
A_o[aH$Z S>m°ba, nm¢S>, EoZ BË`mXr naH$s` XoemVrb MbZmÀ`m {d{Z_` Xamer g§~§{YV ê$n`mMm
{d{Z_` Xa {ZpíMV Ho$bm Omdm Ago ^maV gaH$maZo ^maVr` [aPìh© ~±Ho$bm gy{MV Ho$bo. 1991-
92 nmgyZ ^maVmMr ì`dhmaVmobmMr {ñWVr Am{U naH$s` MbZgmR>m gwYmaV Agbm Var ê$n`mÀ`m
_yë`mMo Ad_yë`Z hmoVmZm {XgyZ `oVo 1991À`m _mÜ`mbm XoemÀ`m {d{Z_` XamMo _moR>çm à_mUmda
g_m`moOZ H$amdo bmJbo. 1991 _Ü`o ^maVm_Ü`o pñWa {d{Z_` Xa nÕVr hmoVr. Ë`mdfu ^maVmZo
ê$n`mMo OJmVrb à_wI MbZmÀ`m VwbZoV _moR>çm à_mUmV Ad_wë`Z Ho$bo. 1992-93 _Ü`o ^maV
gaH$maZo hr {d{Z_` Xa nÕVr pñdH$mabr. `m_Ü`o H$m`m©b`rZ {d{Z_` Xa H$s Omo {Z`§{ÌV Agob
Am{U ~mOma {d{Z_` Xa H$s, Omo _wŠV qH$dm ~mOma pñWVrZwgma ~Xbob `m§Mm g_mdoe hmoVmo.
5) \o$_m :
naH$s` MbZmMo {Z`§ÌU H$aÊ`mgmR>r 1973 _Ü`o naH$s` MbZ {Z`§ÌU H$m`Xm (FERA-Foregin
Exchange Regulation Act) bmJy Ho$bm. ^maVr` MbZmMm naXoemV OmUmam àdmh {Z`§{ÌV H$aUo ho`m
H$m`X`mMo à_wI C{Ôï> hmoVo. `m H$m`X`mMm gd© ~ha hm naH$s` MbZmVrb gd© ì`dhma Am{U H$ama
{Z`§{ÌV H$aUo Am{U naH$s` H§$nÝ`mda ~§YZo bmXUo `mda hmoVm. 1991 _Ü`o ZdrZ Am¡Úmo{JH$ Am{U
ì`mnma YmoaU Kmo{fV Pmë`mZ§Va gaH$maZo \o$am_Yrb VaVyXr gwb^ Ho$ë`m. 1997-98 À`m AW©g§H$ënmV
gaH$maZo \o$am 1973 EodOr \o$_m (FECA Foreign Exchange Management Act) àñVm{dV Ho$bm.
\o$_m 1999 A§VJ©V naH$s` MbZmg§~{YV VaVyXr gwYmaë`m Joë`m Am{U naH$s` ì`mnma Am{U XoUr
gwb^ hmoÊ`mgmR>r Ë`mV CXma YmoaU pñdH$mabo.
6) ê$n`mMr n[adV©{Z`Vm :
^maV gaH$maZo pñdH$maboë`m {Û-{d{Z_` Xa nÕVr_wio {Z`m©V Xa Am{U naXoemV H$m_ H$aUmè`m
^maVr`m§Zm Ìmg hmoV hmoVm. 1994-95 À`m AW©g§H$ënr` VaVwXr_Ü`o gaH$maZo Am`mV {Z`m©VrgmR>r
Agbobr {Û {d{Z_` Xa nÕVr g§nwï>mV AmUbr Am{U Mmby ImË`mda ê$n`mMr nyU© n[adV©Zr`Vm
77
pñdH$mabr, Iwë`m ~mOma {d{Z_`mda AYm[aV CXm[aH¥$V {d{Z_` Xa ì`dñWmnZ nÕVr (LERMS-
Liberlized Exchange Rate Management System) Adb§~br n¡emMr n[adV©{Z`Vm åhUOo EImÚm
amï´>mMo MbZ Xwgè`m amï´>mÀ`m MbZm_Ü`o nyU© n[adV©Zr`o AgUo 31 Owb¡ 2006 amoOr [aPìh© ~±Ho$Zo
^m§S>dbr ImË`mda ê$n`mMr n[adV©Zr`Vm H$aÊ`mgmR>r EH$ AmamIS>m gwM{dÊ`mgmR>r g{_Vr ñWmnZm
Ho$br. `m g{_VrZo ^m§S>dbr ImË`mda ê$n`mMr n[adV©{Z`Vm Ho$ë`mZ§Va ^maVmbm AZoH$ \$m`Xo hmoVrb
Ago gy{MV Ho$bo Amho. Ë`m_Ü`o _moR>çm à_mUmda naH$s` {ZYrMr CnbãYVm hmoD$Z XoemÀ`m Am{W©H$
{dH$mgmbm MmbZm {_iob OmJ{VH$ ñnY}Mm g§~§Y Amë`mZ§Va XoemVrb {d{Îm` joÌm_Ü`o A_ybmJ«
gwYmaUm hmoB©b. `m§Mm g_mdoe hmoVmo.
7) naH$s` ì`mnma YmoaU :
A{bH$S>À`m H$mimV ì`mnma CXm[aH$aU Am{U OmJ{VH$sH$aUmda _moR>çm à_mUmV ^a {Xbobm
Agë`m_wio {Xbobm Agë`m_wio XoemÀ`m AW©ì`dhmam_Ü`o naH$s` ì`mnma YmoaUmbm {deof _hÎd àmßV
Pmbo Amho. 1991 Z§Va ì`mnma YmoaUm_Ü`o _moR>çm à_mUmV CXma YmoaU pñdH$mabo Jobo. Ë`m_Ü`o
Q>ßß`mQ>ß`mZo ~Xb, gwYmaUm Ho$ë`m Joë`m A{bH$S>À`m H$mimV 27 Am°JñQ> 2009 amoOr ì`mnma _§Ìr
AmZ§X e_m© `m§Zr 2009-14 `m nmM dfm©gmR>r Z{dZ naH$s` ì`mnma YmoaU Kmo{fV Ho$bo. 1991
Z§VaÀ`m H$mbmdYrV {dH${gV hmoVo Joboë`m Z{dZ ì`mnma YmoaUmMr d¡{eîQ>ço Imbrbà_mUo AmhoV.
1) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMm g§ñWmË_H$ gXñ` åhUyZ ^maVmZo OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoÀ`m
VaVwXrZwgma gd© Am`mV dñVwdarb g§»`mË_H$ {Z`§ÌUo hQ>dbr AmhoV.
2) Moë`m g{_VrZo Am`mV H$amdarb _moR>çm à_mUmdarb KQ>rMo g_W©Z Ho$bo hmoVo. gaH$maZo
OH$m{VMo Xa H$_r Ho$bo. {~Ja eoVr dñVydarb OmñVrVOmñV Am`mV H$a gÜ`m \$ŠV 10% Amho.
3) 2009-14 À`m naH$s` ì`mnma YmoaUmZwgma gaH$maZo ^m§S>dbr dñVy§Zm {Z`m©V àmoËgmhZ
{_imdo `m hoVyZo eyÝ` OH$mV H$a gdbV EH$ dfm©Zo åhUOo 31 _mM© 2012 n`ªV dmT>dbobo Amho.
4) {Z`m©V ì`dhma IM© H$_r hmoÊ`mgmR>r gaH$maZo AZoH$ Cnm`m§Mr A§_b~OmdUr Ho$br Amho.
5) eoVr CËnmXZmgmR>r EH$ {IS>H$s `moOZm gwê$ Ho$br Amho.
6) V§ÌkmZ gwYmaUm `moOZo A§VJ©V eyÝ` OH$mV H$a AmH$mabm OmVmo.
7) S>m°ba_Ü`o nVnwadR>m hmoÊ`mgmR>r gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±Ho$Mr VaVyX Ho$bobr Amho.
3.5.1. ñd`§AÜ``Z àíZ :
Imbrb n`m©`m_YyZ `mo½` n`m©` {ZdSm :
1) ^maVr` ê$n`mMm H$m`m©b`rZ {d{Z_` Xa......er g§~§{YV Amho
78
A) nm¢S> ñQ>{bªJ ~) S>m°ba H$) Eg. S>r. Ama. S>) darbn¡H$s gd©
2) Am§Vaamï´>r` ì`mnmamer g§~{YV _hÎdnyU© g§ñWm åhUOo......
A) Am§Vaamï´>r` ZmUo {ZYr ~) OmJ{VH$ ~±H$
H$) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm S>) darbn¡H$s Zmhr
3) ì`mnmaVmobmVrb ImË`m_Ü`o.......Mm g_mdoe hmoVmo.
A) Mmby ImVo ~) ^m§S>dbr ImVo H$) XmoÝhr S>) darbn¡H$s Zmhr
4) gaH$maZo Mmby ImË`mda ê$n`mMr n[adV©Zr`Vm.........`mdfu ñdrH$mabr
A) 1973-74 ~) 1990-91 H$) 1992-93 S>) 1994-95
5) Imbrb n¡H$s H$moUVr g{_Vr ^m§S>dbr ImË`mdarb ê$n`mÀ`m nyU© n[adV©{Z`Voer g§~§{YV Amho.
A) d¡ÚZm`Z g{_Vr ~) a§JamOZ g{_Vr H$) Vmamnmoa g{_Vr S>) darb n¡H$s Zmhr
6) gaH$maZo naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm......_Ü`o Ho$bm.
A) 1992 ~) 1993 H$) 1999 S>) 2007
3.3 gmam§e
1991 nmgyZ ^maV gaH$maZo Am{W©H$ gwYmaUm H$m`©H«$_mMm ^mJ åhUyZ pñWarH$aU H$m`©H«$_
(Structural Program) Am{U aMZmË_H$ gwYmaUm (Structural Reforms) `m§Mr A§_b~OmdUr Ho$br.
g_J« Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r amOH$mofr` Am{U ì`mnmaVmob pñWVr gwYmaÊ`mgmR>r YmoaUmË_H$ Cnm`
`moObo Jobo, aMZmË_H$ gwYmaUm_Ü`o ì`mnma Am{U ^m§S>dbr àdmh gwYmaUm, Am¡Úmo{JH$ {Z`§ÌU, gmd©O{ZH$
joÌmVrb gwYmaUm `m§Mm g_mdoe hmoVmo. EH§$XarV Ago åhUVm `oB©b H$s ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§À`m
H$mbI§S>mV XoemMm d¥ÕrXa dmT>bm Agbm Var EH§$Xa n[apñWVr \$maM g_mYmZH$maH$ Amho Ago
Zmhr. pñWarH$aU Am{U aMZmË_H$ gwYmaUm§_Ü`o gmVË`mMm A^md Amho.
^maVmZo gZ 1991 Z§Va ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ AW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌmV
åhUOoM {dÎmr` joÌ, ~°qH$J joÌ, Am¡Úmo{JH$ joÌ, amOH$mofr` joÌ, Am§Vaamï´>r` ì`mnma{df`H$ joÌ
`m joÌmV am~{dÊ`mV Joë`m Amho. hm gwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ am~dV AgVmZm Ë`m Ë`m joÌmVrb aMmZmË_H$
gwÕm ~Xb H$aÊ`mV Ambobo {XgyZ `oVmV. 1990 À`m XeH$mV XoemV ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm am~{dUo
hr Ë`m doiMr AW©ì`dñWoMr {ZVm§V JaO hmoVr. XoemMr Am{W©H$ {ñWVr A{Ve` {~H$Q> hmoVr. AmYr
{dñV¥VnUo gm§{JVë`mà_mUo {d{dY joÌmVrb åhUOoM eoVr, CÚmoJ, godm joÌ `m_Yrb ~oamoOJmar,
dmT>Vo Xm[aÐ` Ë`m_wio AW©ì`dñWo_Ü`o H$_r hmoV Mmbbobr n[aUm_H$ma _mJUr H$_r CËnmXH$Vm,
gmd©O{ZH$ joÌmVrb CÚmoJm§_Yrb {d{dY g_ñ`m A{VaoH$s ^mddmT> `m§_wio AW©ì`dñWoMr pñWVr ZmOyH$
79
Pmbobr hmoVr. `mVyZ _mJ© åhUyZ OmJ{VH$ ~±H$ Am{U Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYr `m§Zr gwM{dboë`m H$m`©H«$_
åhUyZ XoemV ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm bmJy Pmë`m. `m gwYmaUm ImOJrH$aU CXmarH$aU Am{U OmJ{VH$sH$aU
`mX²dmao bmJy Ho$ë`m Joë`m.
XoemV ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ gwê$ Ho$ë`mZ§Va gd©àW_ Am¡Úmo{JH$ joÌ (ZdrZ
Am¡Úmo{JHo$ YmoaU 21 Owb¡ 1991) d {dÎmr` joÌmV gwYmaUm§Mm H$m`©H«$_ gwê$ Ho$bm Jobm, {dÎmr` d
~°qH$J joÌmV gwYmaUm H$aV AgVmZm E_. Za{g§h_ g{_VrÀ`m {e\$maer _hËdnyU© R>aë`m. `m g{_VrÀ`m
{e\$maer_wio XoemVrb ~±{H$J joÌm_Ü`o Zdo dmao dmhÿ bmJbo. ImOJr joÌmVrb Am{U naH$s` ~±H$m§_wio
`m ~±H$m~amo~a gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$mMr ñnYm©Ë_H$Vm d CËnmXH$Vm dmT>Ê`mg _XV Pmbr.
ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§_Ü`o amOñdmVrb gwYmaUm§Zm Ceram gwê$dmV Pmbr Agbr Var `mVrb
àË`j H$a AàË`j H$a gwYmaU IM© gwYmaUm {ZJwªVdUyH$sH$aU `m gwYmaUm _hËdmÀ`m R>aVmV. {deofV:
CËnÞ H$a d H§$nZrH$a _`m©Xm Am{U Ë`mMo Xa , godm H$aMr gwê$dmV Am{U `oD$ KmVboë`m dñVy d
godm H$a `m_wio XoemVrb H$aàUmbrm gwg§JV gwb^ d Ë`mMo {ddoH$sH$aU Pmbobo {XgyZ `oVo.
naH$s` ì`mnma, ì`dhma, {d{Z_` Xa, Am`mV-{Z`m©V YmoaU `m_Ü`ohr Am{W©H$ gwYmaUm§Mm
H$m`© H « $ _ gw ê $ H$aUo . Mmby ImË`mdarb Xo e mMr ì`mnmar Vy Q > qMVm {Z_m© U H$aUmar hmo V r. `m
AZwf§JmZo ^maV gaH$maZo Mmby ImË`mmdarb ê$n`mMr n[adV©Zr`Vm OH$mV gwYmaUm ~XbVo {d{Z`_
Xa YmoaU \o$am EodOr \o$_m doimodoir gmXa Ho$bobo naH$s` ì`mnma YmoaU `mX²dmao AW©ì`dñWoV
gw Y maUm Ho $ ë`m Jo ë `m.
>3.4 nm[a^m{fH$ eãX :
1) {dÎmr` VyQ> : gaH$maMm EHy$U IM© Am{U gaH$maMo _hgybr CËnÞ {~Ja H$Om©Ë_H$
^m§S>dbr CËnÞ `m§Mr ~oarO `m XmohmoVrb A§Va åhUOo {d{Îm` VyQ> hmo`,
2) {dÎmr` ~mOmanoR> : {dÎmr` ~mOmanoR>o_Ü`o ZmUo~mOma,^m§S>dbr ~mOma, {S>ñH$m...~mOma,
eoAa _mH}$Q> {H§$dm amoIo ~mOma, naH$s` MbZ ~mOma `m§Mm g_mdoe hmoVmo. `m ~mOmam_wio ì`mnma
gwairV hmoÊ`mg _XV hmoVo.
3) CËnÞ H$a : ì`pŠV, A{d^ŠV qhXw Hw$Qw>§~, g§ñWm BË`mXtÀ`m CËnÞmda AmH$mabm OmUmam
H$a åhUOo CËnÞ H$a
4) gmd©O{ZH$ IM© : gmd©O{ZHo$ H$ë`mU Am{U {hV OmonmgÊ`mgmR>r d BVa H$maUmgmR>r
H$moUË`mhr gaH$maZo H|$Ð, amÁ`, ñWm{ZH$, ñdamÁ` g§ñWm Ho$bobm IM© åhUOo gmd©O{ZH$ IM© hmo`.
5) _yë`d{Y©V H$a : H$moUË`mhr dñVyÀ`m _yë`mV dmT> qH$dm d¥Õr Pmë`mZ§Va AmH$mabm
OmUmam H$a åhUOo _yë`d{Y©V H$a hmo`.
80
6) OH$mV : naH$s` Xo e mVy Z Am`mV qH$dm {Z`m© V Ho $ ë`m OmUmè`m dñVy d a AmH$mabm
OmUmam H$a åhUOo OH$mV H$a. hm H$a {d{eï> ñdê$nmMm (CXm. à{V Q> Z ) qH$dm _y ë `mYm[aV
({H$_Vrda) AgVmo .
3.5 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao :
3.2.4 1) A 2) ~
3) S> 4) A
5) ~ 6) H$
7) S>
3.3.3
1) A 2) H$
3) S> 4) H$
5) ~
3.4.1
1) H$ 2) H$
3) S> 4) A
5) ~ 6) S>
3.5.1
1) S> 2) H$
3) H$ 4) ~
5) H$ 6) H$
3.6 gamdmgmR>r àíZ :
A) {XKm}Îmar àíZ :
1) ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm_Ü`o g_m{dï> Agboë`m {d{dY _wÔ`m§Mr MMm© H$am.
2) ^maVmV {d{dY Am{W©H$ gwYmaUm§Mr JaO H$m {Z_m©U Pmbr?
3) ^maVmVrb Am{W©H$ gwYmaUm§Mo ñdê$n ñnï> H$am.
81
~r.E.^mJ-1 … ^maVr` AW©ì`dñWm/6
4) {dÎmr` joÌmVrb à_wI gwYmaUm§Mr MMm© H$am.
5) ^maVmV Am§Vaamï´>r` ì`mnma joÌmVrb à_wI gwYmaUm§ ñnï> H$am.
6) amOH$mofr` YmoaUmVrb à_wI gwYmaUm gm§Jm.
~) Qr>nm {bhm :
1) Am{W©H$ gwYmaUm§Mo ñdê$n
2) ~°qH$J joÌmVrb gwYmaUm
3) H$a gwYmaUm
4) ~mø joÌmVrb gwYmaUm
5) {dÎmr` joÌmVrb gwYmaUm
3.10. A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$ :
1. Datta Ruddar and K. P. M. Sundhram (2013) : "Indian Economy" S. Chand and
Company Ltd., New Delhi.
2. K. Aswathappa (2008) "Essentials of Business Environment", Himalaya Publishing
House, Mumbai
3. Pratiyogita Darpan (2013-14) "Indian Economy", Upkar Prakashan, Agra.
4. Misra S. K. and V. K. Puri (2008) Economic Envionment of Business Himalaya
Publishing House Mumbai
5. Rangrajan C. and Prachi Mishra (February 16, 2013) India's External Sector Economics
and Political Weekly Vol. XLV III No.7,pp. 52-59
6. Mohan Rakesh (October 2004) : Financial sector Reforms in In India : Policies and
Performance Analysis, Reserve Bank of India Bulletin, Mumbai
7. Das Tarun (Dec-2002) : Economic Reforms in India Scope Rational, Progress and
Unfinished Agenda delivered Lecture at Head Quarter of Bank of Maharashtra, Pune.



82

You might also like