1

1η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος;

ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ: Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά Α2, 982b12-28

ΤΟ ΕΡΓΟ.
Τα Μετὰ τὰ Φυσικά αποτελούν ένα σύνολο αυτοτελών έργων του φιλοσόφου, τα οποία
συνενώθηκαν σε μία ενιαία πραγματεία μάλλον από τον πρώτο εκδότη των ακροα(μα)τικών ή
εσωτερικών έργων του Αριστοτέλη (δηλαδή των σημειώσεων των μαθημάτων του), τον φιλόλογο
Ανδρόνικο τον Ρόδιο (1ος αι. π.Χ.). Αυτή η συλλογή των κειμένων τοποθετήθηκε στον κατάλογο των
έργων του Αριστοτέλη μετά από το βιβλίο Φυσικά και γι’ αυτό ονομάστηκε Μετά τα Φυσικά. Από
αυτόν τον τίτλο πήρε το όνομά του ο φιλοσοφικός κλάδος της μεταφυσικής. Η μεταφυσική ή
οντολογία είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που εξετάζει το ¨ον¨, ερευνά τα βασικά είδη των όντων και
τα γνωρίσματά τους. Θέτει ερωτήματα όπως: υπάρχει βαθύτερη ουσία στα πράγματα πέρα από τις
παροδικές τους ιδιότητες; Σε τι συνίσταται η ταυτότητα του ανθρώπου μέσα στον χρόνο; Τί είναι
χρόνος; Υπάρχει θεός; Γιατί υπάρχουν τα όντα;

Το απόσπασμα ανήκει στο βιβλίο Α του έργου, όπου ο Αριστοτέλης επιχειρεί να ορίσει τη φιλοσοφία.
Την χαρακτηρίζει θεωρητική γνώση που απαντά σε διάφορα γιατί και δεν έχει καμιά άμεση
χρηστικότητα. Το βιβλίο ξεκινά με την περίφημη φράση «πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι όρέγονται
φύσει».
Για να καταλάβουμε τις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη σ’αυτό το απόσπασμα πρέπει να λάβουμε
υπόψη μας ότι ο φιλόσοφος διακρίνει τρεις τομείς επιστημονικής γνώσης (ἐπιστῆμαι ή διάνοιαι):
Οι πρακτικές γνωστικές περιοχές-επιστήμες σχετίζονται με τις ανθρώπινες πράξεις χωρίς όμως να
στοχεύουν στην παραγωγή κάποιου συγκεκριμένου προϊόντος· πρακτική γνώση, συνεπώς, είναι η
ηθική, αλλά και η πολιτική.
Οι ποιητικές γνωστικές περιοχές-επιστήμες στοχεύουν στη δημιουργία-παραγωγή χρήσιμων και
ωραίων πραγμάτων· ποιητικές είναι οι διάφορες τέχνες.
Οι θεωρητικές γνωστικές περιοχές που στοχεύουν αποκλειστικά στη γνώση. Έτσι χαρακτηρίζεται η
φιλοσοφία.

Βλ. και τον ακόλουθο πίνακα, όπου η φιλοσοφία καλύπτει τη μαθηματική, φυσική (δευτέρα
φιλοσοφία) και θεολογική επιστήμη (πρώτη φιλοσοφία):

επιστήμη

ποιητική πρακτική θεωρητική

μαθηματική φυσική θεολογική

 2

TΟ ΚΕΙΜΕΝΟ.
Πώς εξηγείται το γάρ στην πρώτη περίοδο;

Ο σύνδεσμος δηλώνει την αιτιολογική σχέση του αποσπάσματος με ό,τι έχει προηγηθεί. Στην αμέσως
προηγούμενη φράση (ὅτι δ’οὐ ποιητική ἡ φιλοσοφία, δῆλον καὶ ἐκ τῶν πρώτων φιλοσοφησάντων) ο
Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η φιλοσοφία δεν είναι ποιητική επιστήμη, δεν στοχεύει δηλαδή στην
παραγωγή ωραίων -χρήσιμων πραγμάτων. Στο απόσπασμα που ακολουθεί αιτιολογεί αυτόν τον
χαρακτηρισμό.

Ποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για την αρχή της φιλοσοφίας;

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο η φιλοσοφία ανάγεται στον θαυμασμό, σε μια πρωτογενή έκπληξη και
περιέργεια. Η ίδια ακριβώς άποψη διατυπώνεται και από τον Πλάτωνα (Θεαίτητος).
Αξίζει να προσέξουμε ότι η κατεξοχήν λογική, διανοητική δραστηριότητα, η φιλοσοφία, έχει την
αφετηρία της στον θαυμασμό, ένα συναίσθημα (πάθος). Είναι δηλαδή μια δραστηριότητα που αφορά
συνολικά τον άνθρωπο, διανοητικά και συναισθηματικά.
Αρχικά τον θαυμασμό και την περιέργεια του ανθρώπου προξένησαν παράδοξα φαινόμενα της
καθημερινότητας (π.χ. η αστραπή, το ουράνιο τόξο κ.α. ). Στη συνέχεια, προβληματίστηκε για πιο
σημαντικά παράδοξα, όπως τα φαινόμενα της σελήνης, των αστεριών, του ήλιου, τη δημιουργία του
σύμπαντος. Και η πορεία του ανθρώπου και τα παραδείγματα των μειζόνων που αναφέρει ο
Αριστοτέλης κινούνται από τα πιο κοντινά στα πιο μακρινά και δυσερμήνευτα (κλιμάκωση).

Ποιος είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας;

Ο θαυμασμός και η απορία κάνουν φανερή την άγνοια του ανθρώπου· για να ξεπεράσει αυτήν την
άγνοια στρέφεται στη φιλοσοφία. Με αυτήν επομένως επιδιώκει τη γνώση (τὸ ἐπίστασθαι), και όχι
κάποια άλλη χρησιμότητα.
Για να τεκμηριώσει αυτόν τον ισχυρισμό ο Αριστοτέλης παρατηρεί τα ιστορικά δεδομένα: δεν ήταν η
ανάγκη που οδήγησε στη φιλοσοφία· οι άνθρωποι φιλοσόφησαν μόνο όταν είχαν ξεπεράσει τα
βιοτικά προβλήματα και εξασφάλισαν τη σκόλη, τον χρόνο που δεν δαπανάται για τη διασφάλιση της
επιβίωσης, αλλά αφιερώνεται στη χαλάρωση και την απόλαυση.

Ο ελεύθερος χρόνος βέβαια δεν υπήρξε προϋπόθεση μόνο για τη γένεση της φιλοσοφίας, είναι
απαραίτητη προϋπόθεση για να ασχοληθεί κάθε άνθρωπος σε κάθε εποχή με φιλοσοφικά
ερωτήματα.

Πώς συνδέεται η φιλοσοφία με τον μύθο;

Ο Αριστοτέλης σημειώνει παρενθετικά ότι ο φιλόμυθος είναι κατά κάποιον τρόπο φιλόσοφος. Γιατί
και ο μύθος και η φιλοσοφία ασχολούνται με τα θαυμάσια. Ο λόγος (το εργαλείο της φιλοσοφίας) και
ο μύθος είναι δύο διαφορετικοί τρόποι σκέψης και δύο διαφορετικές γλώσσες, αλλά και τα δύο τα
χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να απαντήσει τα μεγάλα ερωτήματα για τον θεό και τον κόσμο και να
ξεφύγει από την άγνοια. Οι πρώτες απαντήσεις δόθηκαν με τη μορφή μύθου (π.χ. η Θεογονία του
 3

Ησιόδου) και στη συνέχεια ο άνθρωπος προχώρησε σε λογικές εξηγήσεις, χωρίς όμως να
εγκαταλείψει τελείως τον μύθο, όπως δείχνει και η χρήση του από τον Πλάτωνα.

Σε τι διαφέρει η φιλοσοφία από τις άλλες επιστήμες;

Η φιλοσοφία υπάρχει μόνο για τον εαυτό της και δεν εξυπηρετεί καμιά άλλη ανάγκη ή χρησιμότητα
όπως άλλες επιστήμες. Με ανάλογο τρόπο ορίζουμε, γράφει ο Αριστοτέλης, και τον ελεύθερο
άνθρωπο: είναι αυτός που υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για να υπηρετεί κάποιον άλλο (όπως ο
δούλος).

Μπορούμε να σκεφτούμε ότι η φιλοσοφία συνδέεται και με άλλον τρόπο με την ελευθερία: μόνο ένα
ελεύθερο πνεύμα μπορεί να φιλοσοφήσει αληθινά. Γι’αυτό και ο φιλοσοφικός λόγος ευδοκίμησε στην
κατεξοχήν ελεύθερη πόλη, την Αθήνα.

Η ιστορική διάσταση.
Ο Αριστοτέλης σ’αυτό το απόσπασμα εξετάζει και αιτιολογεί την πορεία του ανθρώπου προς τη
φιλοσοφία. Παράλληλα όμως αποδίδει σε γενικές γραμμές και την ιστορική πορεία της: όπως
γνωρίζουμε οι πρώτοι φιλόσοφοι έθεσαν ερωτήματα σχετικά με τη φύση (φυσικοί φιλόσοφοι). Την
ιστορική διάσταση της εξέτασής του δείχνουν οι χρονικοί προσδιορισμοί, η επανάληψη του ρήματος
ἄρχομαι, η χρήση ιστορικών χρόνων και η αναφορά στο συμβεβηκός (δηλ. τα ιστορικά γεγονότα).