द. मा.

िमरासदार

मेहता पि ल शंग हाऊस

VIRANGULA by D. M. MIRASDAR
िवरं गुळा : द. मा. िमरासदार / िवनोदी कथासं ह
द. मा. िमरासदार
१२६०, अ य सहिनवास, तुळशीबागवाले कॉलनी, सहकारनगर नं.२, पुणे – ४११००९.

© सुने ा मंकणी
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.
०२०-२४४७६९२४
Email : info@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
 ा यापक िव ाधर पुंडलीक
यांसी

लेखक असूनही
आ हा दोघांची मै ी अजून शाबूत आहे.
अनु म

िवरं गुळा

पाऊस

तैलबु ी देवद : एक अनुभव

भोग

मोकळीक

ध ाचा मिहना

अडगळीची खोली

वाटमारी

एका कु ामातील िवजय तंभ

आजारी पड याचा योग

एक होता ा ण

गवत
 िवरं गुळा

सं याकाळ झाली आिण कोट सुटले तसे ता या हळू हळू घरी आले. नुसतेच पुढे के लेले दार यांनी ढकलले. आत पाऊल
टाक यावर सवयीने ते एकदम उजवीकडे वळले. याबरोबर जिमनीवर या सतरं जी या िछ ात यांचा अंगठा अडकला आिण
रोज या माणे आजही यांना ठे च लागली. या िहस याने सबंध सतरं जी गोळा झाली. खाली दडपलेला धुरळा एकदम
उसळला. ता यां या नाकात गेला. जरा ठसकत ते कोप याजवळ या टेबलापाशी गेले. लकालका मागे-पुढे हलणारी खुच
यांनी बेताने पुढे ओढली. ित यात बसून ते व थ पडू न रािहले.
घटकाभराने ता यांनी आखडलेले पाय पुढे ताणले. पाठ खाली घस न थोडा िवसावा घे याचा य के ला; पण कमरे ला
रग लागू लागली तसे ते पु हा ताठ झाले. दो ही हातांची कोपरे यांनी टेबलावर टेकवली. यावर आपले िशणलेले म तक
ठे वले. डोळे िमटले.
मग थकले या शरीराने ते कतीतरी वेळ तसेच पडू न रािहले.
आत वैपाकघरात टो ह फरफरत होता. मधूनमधून भांडी वाजत होती. कु णीतरी मूल रडत होते. या सग या
आवाजातून बायकोचे खेकसणे व छ उमटत होते. हे सव सूर रोज या ओळखीचे होते. घरी परत आ यावर न चुकता
कानावर पडणारे होते. ता यांना यांची सवय झाली होती, इतक क सं याकाळचा िविश वेळेचाच तो वाभािवक आवाज
आहे, असे यांना मनोमन वाटत असे. हा आवाज ऐकू आला आिण यांची खा ी पटली – सं याकाळचे सहा-साडेसहा झाले
आहेत. आपण आप या घरी परत आलो आहोत. आता आठ वाजेपयत असेच पडू न राहायचे. थो ा वेळाने चहा घेऊन बायको
येईल आिण काही कमकटकटी सांगेल. हे नाही, ते नाही; हे आणा, ते आणा. मग आपला दहा-बारा वषाचा पोरगा येईल.
कशासाठी तरी पैसे मागेल. आपण याची खोटी समजूत काढू. यापे ा वेगळे काय घडायचे?....
एकदा डोळे उघडावेसे वाटले; पण ता यांनी उघडले नाहीत. ते तसेच पडू न रािहले. डोळे िमटले हणजेच बरे वाटते.
थकलेला देह कु रकु र करीत नाही. डो याची भणभण कमी होते. थोडासा िवसावा िमळतो. कसे शांत वाटते.
पाच-दहा िमिनटांनी टेबलावर िपचका आवाज झाला. ता यांनी सवयीने ओळखले – चहा आला.
ता यांनी डोळे उघडले. हळू हळू वर पािहले.
ओला हात पदराला पुशीत बायको उभी होती. ता यांनी ित याकडे दृ ी टाक यावर ितने हस याचा य के ला. दमून
गेले या सुरात सांिगतले,
‘‘चहा ठे वलाय बरं का!’’
‘‘अं? हां, हां –’’
ता या हळू हळू सरळ बसले. कु ठे तरी उगीचच पाहत रािहले. मग उज ा हाताने टेबलावरचा सबंध कप चाचपला.
यात या यात न पोळणारा भाग मुठीत ध न कप बशीत आडवा के ला. बशीत या चहाचे सावकाश घुटके घेतले. थकले या
डो यांनी ते नुसतेच बायकोकडे बघत रािहले.
बशीभर चहा पोटात गे यावर जरा बरे वाटले. अगदी खोल आवाजात यांनी िवचारला, ‘‘कोण रडतंय गं आत?’’
दो ही हात पाठीमागे जुळवून, भंतीला टेकवून बायको तशीच उभी रािहली होती. ती हणाली,
‘‘ या.’’
‘‘का?’’
‘‘ याला लाडू पािहजे.’’
ता यांनी पुढचा िवचारला नाही. उ र माहीत असलेला कशाला िवचारायचा?
एक सु कारा सोडू न यांनी जरा दम घेतला. रािहलेला चहा हळू हळू संपिवला. बोटाची पेरे उगीचच टेबलावर वाजिवली.
‘‘नारायण कु ठे गेलाय?’’
‘‘खेळतोय बाहेर. असेल इकडंितकडं कु ठे तरी.’’
‘‘होय का?’’
बायकोने रकामी कपबशी हातात घेतली.
‘‘कोळसे संपलेत बरं का. उ ा अगदी नाहीत. िनदान स ाळ याला आणायलाच पािहजेत.’’
ता यांनी िनमूटपणे मान हलवली. बोलणे समजले अशा अथाने. त डाने यांनी होय-नाही काहीच सांिगतले नाही. बायको
िनघून गेली तरी ते तसेच मुका ाने खुच त बसून रािहले. टेबलावर बोटे वाजिव याचा चाळा करीत यांनी पु हा डोळे
िमटले. चला, बायकोचा वेश संपला. आता मुलगा –
 थो ा वेळाने दार एकदम खडखडले. डोळे उघडले.
दहा-अकरा वषाचा नारायण पळतपळत टेबलाजवळ आला. टेबला या कडेला दो ही कोपरे रोवून ल बकळला. धापा
टाक त हणाला,
‘‘ता या, ता या –’’
पण याला अशी जोरात धाप लागली होती क या या त डू न श दच फु टेना.
ता या ािसक सुरात हणाले,
‘‘अरे , हो हो हो! कती पळतोस? जरा सावकाश थोडं.’’
धाप कमी झा यावर नारायणाने िवचारले,
‘‘ता या, आम या शाळे ची ीप जायचीय –’’
‘‘हो का? छान!’’
‘‘वगणी फ तीन पये –’’
‘‘अरे वा!’’
‘‘जाऊ मी? मा तर हणाले, उ ा सकाळ याला शाळे त घेऊन या पैशे.’’
ता यांनी नुसतीच मान डोलिवली. होय नाही अन् नाहीही नाही.
नारायण फु रं गटला. स यासारखा आवाज काढून हणाला,
‘‘असं काय हो ता या? तु ही नेहमीच असंच करता. देत नाही अन् काही नाही.’’
‘‘बरं बरं . देऊ उ ा.’’
‘‘हो! देत नाही अन् काही नाही तु ही. नुसतं हणता. माग या मिह याची फ च दली नाही अजून.’’
‘‘नाही नाही. न ायचे आता.’’
‘‘उ ा नको. आ ाच देऊन ठे वा. सकाळ याला शाळा आहे.’’
‘‘बरं बरं , देऊ. जा, पण.’’
ता यांनी समजूत घातली तसे ते पोरगे पु हा पळाले. फाटक च ी सावरीत खेळायला गेले. या याकडे बघत ता या उदास
होऊन बसून रािहले. न बोलता न हलता खुच तच बसून रािहले. यांचे डोळे पु हा जड झाले. डोके भणभणू लागले. सबंध
दवसभर िल न िल न िशणलेली बोटे िशविशवू लागली. अंग जडजड झाले. कधीकाळी या खुच तून आप याला उठता येईल,
असे यांना वाटेच ना.

चांगला अंधार पडला. बाहेर दवे लागले. घरात कं दील लागला. कोना ातली िमणिमणती िचमणी पेटली. र याव न
येणारे लोकांचे हसणे-िखदळणे कानावर एकसारखे पडू लागले. घरात पोरांची रडारड सु झाली तरी ता या खुच त बसूनच
होते. यांचे डोळे अजूनही दुखतच होते. डोके भणभणतच होते.
मग अविचत बाहे न अनोळखी सुरात हाक ऐकू आली,
‘‘ता या, अहो ता या–’’
ता यांनी डोळे उघडले. इकडेितकडे पािहले.
‘‘कोण आहे?’’
‘‘मी देशपांडे. ता या कु ळकण आहेत का घरात?’’ असे िवचारीत देशपांडे आतच आले. दारापाशीच उभे रािहले.
ता यांनी यांना ओळखले. हे देशपांडे, नाही का? मामलेदार कचेरीतले. तशी आपली बेताबाताची ओळख आहे. पण
र यात भेटले तर नम कार कर यापुरती. घरी ये याइतक नाही. आज या गृह थांचे आप याकडे काय काम िनघाले बरे ?
‘‘या हो या. काही िवशेष?’’
‘‘िवशेष हणजे –’’ असे हणत देशपांडे जरा थांबले. मग थो ा वेळाने हल या आवाजात हणाले,
‘‘आमचे फडणीस भाऊसाहेब –’’
‘‘बरं , बरं –’’
‘‘ यांचे वडील गेले.’’
ता या भाऊसाहेबांना दु न ओळखत होते. तरी पण ते एकदम ताठ होऊन खुच त बसले. मो ांदा हणाले,
‘‘असं? के हा?’’
‘‘आ ाच – झाला तास-दीड तास.’’
‘‘कशानं हो?’’
देशपां ांनी ‘चालायचंच’ अशा अथानं हात उडिवले.
‘‘ हातारपण. दुसरं काय?’’
 ‘‘मग बरोबर.’’
‘‘गृह थ इथं नवीन. ओळखीपाळखी नाहीत, काही नाहीत. माणसं िमळणं जरा....’’
ता या आ यानं हणाले,
‘‘का बुवा? कचेरीतली –’’
‘‘नाही, तशी माणसे आहेत. पण मािहतगार नाहीत कु णी. तुमचे जोशी वक लसाहेब हणाले, ता यांना बोलवा. हणजे
काळजी नाही.’’
ता या एकदम उठू न उभेच रािहले. यांचे डोळे चमकले. अंगात एकाएक कु ठू न जोम आ यासारखे यांना वाटले. मघाशी
खोलवर गेलेला आवाज शदून काढ यासारखा वर आला. गडबडीने ते हणाले,
‘‘हो, हो. चला ना! अशा कामाला कधी नाही नसतं आपलं. काळजी करायचं कारण नाही.’’
‘‘बरं झालं. मग येताय तु ही –’’
‘‘तु ही हा पुढ.ं मागोमाग आलोच हणून समजा. पुढचं बघतो मी.’’
‘‘ठीक आहे.’’
देशपांडे िनघून गेले आिण ता यांची लगबग सु झाली. भराभरा आत जाऊन यांनी हातपाय धुतले. त ड धुतले. वत:च
हाताने ताटपाट क न यांनी बायकोला भराभरा वाढायला सांिगतले. ‘हे तुमचं नेहमीचं आहे!’ असे बडबडत बायकोने ताट
वाढले. ितकडे दुल क न यांनी मन लावून जेवण के ले. मो ा उ साहाने देशपां ांनी सांिगतलेला िनरोप यांनी पु हा
पु हा बायकोला सांिगतला. आप याला जाणे कसे भाग आहे, याचे वणन के ले.
‘‘अगं, संग आहे! अन् जातो आपण, हणून बोलिवतात. नाही जायचं हटलं तर कोण खाणार आहे का आप याला?’’
असं काहीतरी बोलत यांनी जेवण उरकलं. बाहेर येऊन सदरा घातला. उपर याची घडी क न खां ावर टाकली. पायात
चपला घात या. सुपारीचे एक खांड त डात टाकले. मग दार ओढून घेत यांनी ओरडू न सांिगतले,
‘‘बारा-साडेबारा होतील परत यायला. पाणी तापवून ठे वा बरं का.’’

ता या या ठकाणी पोचले ते हा येणारी ब तेक मंडळी जमा झालेली होती. कु णी बाहेर या र यावर उभे होते. कु णी आत
अंगणात बैठक मारली होती. हळू आवाजात कु जबुज चालली होती. कचेरीतली कारकू न मंडळी एका ठकाणी गोळा होऊन
उभी होती. गावातले इतर चार िति त दुसरीकडे थांबले होते. आतून रड याचा दबलेला आवाज ऐकू येत होता. म येच
एकदम क लोळ उठे ; हळू हळू शांत होत पु हा द ं के ऐकू येत. बाक सगळे सामसूम वाटत होते. र यावर या द ाचा अंधूक
उजेड अंगणात पडला होता. वातावरण मोठे िविच वाटत होते. सदरा, धोतर घालून रावसाहेब वत: समाचाराला आले
होते. जोशी वक ल यां याशी बोलत होते. आणखी एक-दोघे वक ल, गावातले एक-दोघे िति त यां याभोवती क डाळे
क न थांबले होते.
या वेळी ता या कारकू न मंडळ त उभे रािहलेच नाहीत. थेट या मंडळ ना सामोरे गेले. यांना बिघत यावर जोशी वक ल
मो ांदा हणाले,
‘‘हे पाहा ता या आलेच!’’
रावसाहेब यां याकडे कु तूहलाने बघू लागले.
‘‘हेच का तु ही हणत होतात ते?’’
‘‘हेच. ता या कु ळकण . मी हटलं नाही का, ता या माणूस आ यािशवाय राहायचा नाही?’’
ता यां या त डावर टवटवी आली. यांचा चेहरा खुलला. मामलेदारांकडे त ड क न िन:संकोचपणे ते हणाले, ‘‘माझं
आपलं त व आहे, रावसाहेब. अशा वेळेला कधी नाही हणायचं नाही.’’
‘चांगली गो आहे’, अशा अथाने रावसाहेबांनी मान हलिवली.
‘‘असं पािहजेच हो. ा णांचं हेच मोठं वाईट असतं. माणसंसु ा धड िमळत नाहीत.’’
ता या सलगी या सुरात हणाले,
‘‘अन् मािहतगार नसतं कु णी एखा ा वेळी. फार वाईट.’’
जोशी हणाले,
‘‘ता या हणजे दद हा यातले. अिजबात चूक हायची नाही कधी. काही िवसरायचं नाही. तु ही आलात ता या, आमची
काळजी िमटली. आता आ ही िबनघोर झालो.’’
अशी इकडची-ितकडची बोलणी झाली. ता यांचे मह व भोवताल या मंडळ त चांगले ठसले. मग ता यांनी आतून एक
फे री मारली. हळू हळू सगळी सू ं ता यात घेतली. जोशी व कलांना बाजूला बोलावून घेऊन हळू च िवचारले,
‘‘बरं , याची व था काय?’’ यांनी बोटाने पैशाची खूण के ली. ‘‘ हणजे पुढ या उ ोगाला लागायला बरं .’’
‘‘ कती हवेत?’’ जो यांनी अगदी न तेने िवचारले.
‘‘चाळीस-प ास पुरेत.’’
 ‘‘तेवढे आणलेत मी. हे या.’’
‘‘मा याजवळ काय करायचेत? कु णाकु णाला ावे लागतील, तसतसे ा हणजे झाले.’’
‘‘ठीक आहे. काय तु ही हणाल तसं.’’
‘‘मग बोलवा मंडळी. एके काला कामं सांगून टाकतो.’’
जो यांनी, रावसाहेबांनी फळीवर बसले या, इकडे-ितकडे उ या रािहले या माणसांना हाका मार या, बोलावून घेतले.
ता या काय काय सांगतील ते िबनबोभाट करायला सांिगतले. सगळे जण यां याभोवती गोळा झाले, ते हा एके काला कामे
सांगता सांगता ता यांची तारांबळ उडाली. एकदोघा कारकु नां या हातात यांनी काही पैसे ठे वले आिण सामान आणायला
यांची नेमणूक के ली. हे सामान कु ठे िमळते, काय काय आणायचे, याची यांनी तपशीलवार क पना दली. सुत या नीट
ताणून प या आहेत क नाहीत, याची खा ी क न घे यािवषयी बजावले. सगळे सामान अ या-पाऊण तासा या आत इथे
हजर कर याची ताक द दली.
मग आणखी एका िति ताला हाक मारली. या या हातात रािहलेले काही पैसे दले.
‘‘तु ही पुढे हायचं वक लसाहेब. छकडा करायचा. वाटेतच अ ा आहे लाकडाचा. पाच-सात मण टाक हणायचं.
छक ात टाकू न थेट िनघायचंच. काय?’’
ते वक लसाहेब मान हलवून हणाले,
‘‘बराय –’’
‘‘आ ही इकडू न पोचाय या आत लाकडं पडलेली पािहजेत हा ितथं.’’
‘‘हो, हो.’’
वक लसाहेब वळले. चार पावलं गेले. तेव ात ता यांनी यांना पु हा माघारी बोलावले.
‘‘अन् हे बघा. लाकडं वाळलेली-िबळलेली बघून या नीट. ओलं सपण जरा का लागलं, तर सकाळपयत सुटका नाही
हणून समजा.’’
मग ता यांनी आणखी भराभर माणसे िपटाळली. एकाला युिनिसपािलटीत पास काढायला पाठिवले आिण येताना
भटजीबुवांना िनरोप सांगायची आठवण दली. दुस याला ब यां या दुकानात धाडले. सग यांना अगदी तपशीलवार सूचना
द या. घर या माणसांची रा ी जेवायची व था कु णी शेजा यापाज याने के ली आहे कं वा नाही, याचीही यांनी खा ी
क न घेतली. हे सगळे करीत असताना ता यांचा आवाज इतका कमी आिण भारद त होता क याबाबत शंका घेणे
कोणालाही रा त वाटले नाही. सग यांनी भराभर यां या आ ा मान या. कु णीही उलट के ला नाही. असे का आिण तसे
कशासाठी, हे िवचारले नाहीत.
सग या कामाची यो य व था लाग यावर ता यांची धांदल संपली. रािहले या लोकांशी ग पा मारीत ते एका जागी
बसून रािहले. ितथूनच सूचना देऊ लागले.
आ याने कु णीतरी हणाले,
‘‘ता या, अगदी बारीकसारीक गो सु ा िनसटत नाही बुवा नजरे तून तुम या. कमाल आहे.’’
जोशी वक ल हणाले,
‘‘मग सांिगतलं काय मघाशी तु हाला? ता या हणजे ता या. काळजी करायचं कारणच नाही. ए पट अगदी!’’
ता यांचा तजेलदार चेहरा आणखी खुलला. चेह यावर हसू आणून यांनी ‘चालायचंच’ असे हातवारे के ले.
‘‘अहो, हे बघावंच लागतं कु णीतरी. पिह यांदाच पािहलं व थेशीर नीट हणजे मग आपलंच काम सोपं होतं. नाही तर
िवनाकारण कटकट होऊन बसती, मागनं.’’
‘‘हेसु ा शा च आहे हणा क .’’
‘‘शा हणजे? च नाही.’’ ता यांनी मान डोलिवली. ‘‘मागं एकदा अशीच गंमत झाली हो. कु णाची तरी अशीच
हातारी मेली. मी जरा उिशरा आलो. तवर सग यांनी बांधून बंधून उचललेली. उचलीनात का हणा; पण अडा यांचा
बाजार सगळा. अ या वाटेतच सुत या लाग या तुटायला तटातट! लागलं हातारीचं मुंडकं हालायला डगडगडग. आमचा
रामभाऊ मला हणतो कसा, ‘ता या, हातारी मान हलवतीय. नगं नगं नगं मला हणतीय.’ मी हटलं, ‘आता नगं नगं
हणून कसं चालतंय? आता पळवा गाडी जोरात.’ सांगायची गंमत अशी, क मसणवाटेपयत पळत गेलो अ रश:! मशानात
येऊन पोचलो ते हा िजवात जीव आला.’’
ता यांनी सांिगतलेली ही ह ककत ऐकू न सग यांना मजा वाटली. या संगाला शोभेल इतपत बेताने सगळे हसले.
रावसाहेबां याही चेह यावर घडी पडली. कु णीतरी खूश होऊन नादात िवडी काढली. ता यांना दली. ितचा धूर काढीत
ता यांनी आणखी काही गो ी सांिगत या. लोकही आदराने, कु तूहलाने या ऐकत रािहले.
‘‘एकदा तर फार गंमत झाली.’’ त डात घेतलेला धूर नाकातून सोडीत ता या हणाले, ‘‘आसंच आ ही म तकाचं सामान
घेऊन परत येत होतो. दोघे-ितघे होतो चांगले. कं टाळा आला हणून चहा यायला सहज हॉटेलात िशरलो. सामान ठे वलं
र याकडेला बाहेर. अन् या ग पा रं ग या आम या आत, अधा-पाऊण तास गेला. थो ा वेळाने बघतो, तो शे-दीडशे माणूस
र यावर उभं! हॉटेलात या कोण मेलं ते बघायला – हं: हं:!’’
पु हा जरा खसखस िपकली. मग आणखी इकड या-ितकड या ब याच ग पा झा या. एकदा ेतया े या वेळी धो-धो
पाऊस कसा पडला अन् खांदेकरी मंडळी िचखलातून रपारप कशी घसरत होती... एक पैलवान गडी मेला ते हा याला
यायला आठ-आठ माणसे कशी लागली, नाना गो ी सांिगत या. तास-अधा तास ता यांनी सग यांना अगदी गुंगवून टाकले.
वेळ कसा गेला हे कु णाला कळलेच नाही.
तेव ात ब या घेऊन माणूस परत आला. सामान आले. मग ता यांची धांदल सु झाली. एखा ा कारािगरा माणे ते
आप या कामात रं गून गेले. जवळपास या मंडळ ना सूचना देत, यां याकडू न काम क न घेत, यांनी सगळी तयारी झटपट
पूण के ली. सगळे काम प े आहे याची खा ी क न घेतली.
मग पुढचा िवधी यथासांग पार पडला.
दोघाितघांना हाताशी ध न ता यांनी आतून शव आणले. ितरडी बांधली. हळू हळू शांत होत असलेले वातावरण घटकाभर
पु हा उसळले. आतून रड याचा क लोळ उठला. बायका-पु ष-मुले सग यांचा संिम आ ोश एकाएक सु झाला.
सगळीकडे अंगणात गद झाली. कोलाहल माजला. रडारड, द ं के , गिहवर... बघणा या माणसां या काळजाचे पाणी पाणी
झाले.
ता यांनी कु णाकडेच ल दले नाही. आपले काम पुरे के ले. अखेर सगळे संपले. आता िनघायचे हट यावर ता या हळू हळू
चालत गेले. उदास होऊन, खचून बाजूला उ या रािहले या फडणीस भाऊसाहेबांकडे गेले. यां या खां ावर यांनी
सहानुभूतीने हात ठे वला. संथपणे थोपट यासारखे के ले.
‘‘आता तु ही पुढं हायचं. पु हा मागं वळू न पाहायचं नाही. चला.’’
कु णीतरी फडणीसांना धरले. मान खाली घालून ते हळू हळू पुढे िनघाले. ता यांनी मग सग यांना बोलिवले.
‘‘हं, चला, उचला. ीराम ीराम....’’

मशानात येऊन पोचेपयत अकरा वाजून गेले होते. दाट काळोख पसरला होता. ब ी या उजेडाने तेव ापुरता ल ख
उजेड पडला होता, पण बाक सगळीकडे अंधारच होता. नाही हणायला थो ा अंतरावर एक िचता जळत होती. गार वारे
अंगाला झ बत होते. िचतेची हाय लागून अंग ऊबदार होत होते आिण जरा बरे वाटत होते.
सगळीकडे सु शांतता दाटली होती. लांब पलीकडू न वाहणारा नदीचा वाह जाग या जागी थबक यासारखा दसत
होता. कु ठे तरी एखादे कु े रडत होते. याचा आवाज म येच अ प ऐकू येत होता. वातावरण भेसूर वाटत होते.
एका लहानशा टेकाडावर सगळी मंडळी मुका ाने बसून रािहली. अशा ठकाणी मनावर जे िविच दडपण येते, ते
यां या मनावर आले. आपण िन:स व, िनरथक आहोत असे यांना उगीचच वाटू लागले. शरीर लुळे झाले.
पलीकड या बाजूला सपणाचा ढीग पडला होता. ता यांनी झपाझप जाऊन लाकडे उचकटली. वंडीव, फोडीव लाकडे
तपासून ओले-वाळले पािहले. मोठा समाधानाचा सु कारा सोडला. मग उ र-दि ण दशा बघून िचतेची जागा िनि त के ली.
चार लाकडे मांडून दोघाचौघांना हाक मारली,
‘‘हं, चला लवकर. पाय मोडू न चालायचं नाही. चटचट आटोपलं पािहजे.’’
याबरोबर चार-दोनजण उठले, भराभरा काम सु झाले. वंडीव लाकडांचे ठोकळे खाली घालून ता यांनी तळ प ा के ला.
मग यावर फोडीव सपण रचले. पिहले िवधी पूण झा यावर मृत देह उचलून या अखेर या श येवर ठे वला. वर गोव यांचा
थर बसिवला. सगळी िचता पूण रचून तयार झाली.
शेवटी त ड झाकू न टाक यावर ता या श क न बाजूला दोन पायांवर बसले. शेजारी बसून रािहले या देशपां ांना
हणाले,
‘‘मघाशी पानसुपारी अन् िव ांचं बंडल आणायला सांिगतलं होतं. आणलंय ना? का िवसरला?’’
देशपां ांनी दो ही िखसे चाचपले.
‘‘आणलंय ना! काढू का बाहेर?’’
‘‘इत यात नको. एकदा अ ी दला हणजे मोकळे झालो. मागा न.’’
हळू हळू सगळे िवधी संपले. रॉके लची बाटली घेऊन जोशी वक ल उभे होते. यांना ता यांनी खूण के ली. कमी आवाजात
फमावले,
‘‘वक लसाहेब, सग या बाजूंनी टाकायचं अन् थोडं िश लक रा ा. लागतं एखा ा वेळी.’’
मान डोलावून जोशी रॉके ल ओतू लागले. तेव ात ता या ओरडले, ‘‘हां, हां– वर नाही, खाल या बाजूला. खालचं पेटलं
पािहजे आधी.’’
रावसाहेब मुका ाने बाजूला बसले होते. म यरा हायला आ यामुळे यांचे डोळे जड झाले होते. या िविच
वातावरणातून के हा एकदा बाहेर पडतो असं यांना झालं होतं. ते हणाले,
‘‘ता या, तु हीच या हातात काम. तुम यािशवाय खरं न हे ते.’’
 ता या उठलेच होते. यांनी मग सफाईने कामे आटोपली. हां, हां हणता िचता पेटली. जाळ भराभरा वर चढला.
फडणीसांनी गाड यातले पाणी सांडीत उघ ा अंगाने तीन दि णा घालेपयत िचता चांगलीच धडधडू लागली. तांबडा-
िपवळा उजेड पडला. वा याने वाळा इकडेितकडे फाकू लाग या तशी जवळपास बसले यांना हाय लागू लागली. एके क मागे
सरकले. सग यां याच त डावर तांबडा-शदरी उजेड पडला. या उजेडात चेहरे उगीचच िविच वाटू लागले.
हळू हळू गोव या रसरस या. चांगला आर पडला. खचून खाली जाऊ लागला. लाकडे इकडेितकडे थोडी ढासळू लागली.
ठण या एकसार या उडत रािह या. बारीक-सारीक आवाज िनघू लागले. ते सगळे बघत मंडळी उगीच बसून रािहली.
ता यांनी पानतंबाखू इकडेितकडे सरकावली. िवडीचे बंडल फरवले. याला जे पािहजे होते ते याने घेतले. ता यांनी मग
एक फमास िवडी िशलगावली. एखा ा क या माणसा या ऐटीत धूर सोडीत ते कु णाकु णाशी बोलू लागले.
तेव ात ठण या उडा या. कसलातरी आवाज झाला. एक-दोन लाकडे ढासळू न बाजूला पडली. कु णीतरी वत:शी
बोल या माणे हणाले,
‘‘नीट रचली नाही का काय हणावं? अशी सारखी पडायला लागली तर पंचाईत आहे!’’
काम आटोपून व थ िच ाने भटजीबुवा पान चघळीत बाजूला बसले होते. ते मान हलवून खा ी या वरात हणाले,
‘‘हॅ... हॅ! ता यांचं काम आहे! िचरे बंद. एक लाकू ड इकडचं ितकडं हायचं नाही. हां!’’
ते ऐक यावर अभािवतपणे ता यांकडे सग यांनी बिघतले. ता याही खुलले. यां या चेह यावर वडीलपणाची तकाक
आली.
‘‘चालायचंच. जरा वा यानं होतं पिह यांदा थोडं.’’ झुरका मा न ते बेपवाईने हणाले, ‘‘पण काही हायचं नाही.
काळजी नको.’’
रावसाहेब िज ासेने हणाले,
‘‘पण होत असेल नाही हो कधीकधी असं?’’
ता यांनी मान डोलावली.
‘‘होतं ना. अडाणी माणसं असतात एके क. होतं मग. अहो, माग याच वषाची गो . या याचा हा मेला – कोण? – तर
आ ही घेऊन आलो. या आधी जळतच होती एक िचता. काय सगळा ग धळ नुसता. लाकडं एका बाजूला, मुडदा एका
बाजूला... हाड् तुमची!’’
बोल यातून बोलणे िनघाले. ता यांनी मग आणखी काही काही खास गो ी ऐकिव या.
‘‘एकदा तर अशी गंमत महाराज – एक हातारी आणली आ ही. वाळू न कोळ झालेली. नुसती हाडंच. िचता पेटली
धडाधडा. आ ही असे ग पा मारीत बाजूला बसलेलो. अन् डो याखालची लाकडं जी िनसटलीत एकदम! धाडधाडधाड! मुंडकं
गपकन खाली अन् दो ही तंग ा वर... अगदी आटे शन माच... घाब न गेले एके क! असला एके क कार....’’
सग यांनाच फार हसू आले. रावसाहेबांनाही हसू आले. इतका वेळ िवष णपणे एकटेच बाजूला बसले या फडणीसां या
त डावरही ीण हा य चमकू न गेले. भेसूर वातावरणामुळे बंद पडलेले मनाचे चलनवलन पु हा सु झाले. हळू हळू
सग यांना मोकळे मोकळे वाटू लागले.
ता यांनी मग आणखीन कु ठ या कु ठ या गो ी काढ या. सग यांची घटकाभर करमणूक के ली. गुंग होऊन मंडळी ऐकत
रािहली.
या नादात बराच वेळ गेला. शेवटी कु णीतरी हणाले,
‘‘काय ता या, उठायचं का?’’
‘जरा सबूर’ अशा अथाने ता यांनी मान हलिवली. हाताची पाची बोटे जुळवून दाखिवली,
‘‘झालंच. आणखी पाच-दहा िमिनटं.’’
पाच-दहा िमिनटं अगदी त ध गेली. तेव ात एकाएक ठण यांचे मोहोळ उडाले. फाि दशी मोठा आवाज िनघाला.
याबरोबर ता या उठलेच.
‘‘चला मंडळी, आता िनघायला हरकत नाही.’’
जणू परवानगी िमळाली असे सगळे भराभर उठले. एकामागोमाग एक उठू न उभे रािहले. ता यांनी लांब उ या रािहले या
राखणदाराला हाक मारली. चार-आठ आणे दले. ल ठे व यािवषयी बजावले. तेव ात एके क िनघालेही. दो ही हातांनी
छाती झाकू न गार वारे अंगावर घेत चालू लागले.
मसणवाट संपली, र ता मागे पडला. गाव लागले तसे िनरिनराळे र ते फु टले. एक-दोन श दांत तुटक िनरोप घेऊन
एके काने आपापली वाट धरली. रावसाहेबांसाठी टांगा आला होता. ते टां यात बसले. फडणीसांशी उपचाराचे चार श द
बोलले. ता यांना सहज हाक मारली. जातो हणून सांिगतले आिण ते गेले.
ता या आिण देशपांडे – दोघांचीही घरे एकाच दशेला होती. मोक या पडले या र याने दोघेही सावकाश पावले टाक त
िनघाले. थोडा वेळ ग प चालत रािहले. मग मनगटावर या घ ाळाकडे बघत देशपां ांनी मोठी जांभई दली.
‘‘एक वाजला क .’’
 ता यांनी आभाळाकडे पािहले. चांद या बिघत या.
‘‘एक वाजला का? तेवढा वाजायचाच हणा.’’
‘‘ता या, बाक तुमची कमाल हं!’’
‘‘कसली बुवा?’’
‘‘सगळं वि थत काम. अगदी बारीकसारीक –’’
ता यांचा आवाज उ ेिजत झाला. यांनी एक हात अधांतरी हवेत उडिवला.
‘‘चालायचंच. काय िवशेष यात?’’
‘‘वा! असं कसं? तु ही होता हणून आज झालं सगळं झटपट. नाही तर उजाडलंच असतं.’’
‘‘आहे आपलं – चला! काम कामाचा गु . आहे काय अन् नाही काय!’’
असे काही बोलणे झाले. दुसरा र ता फु टला, तसे देशपांडे थांबले. ता यांचा िनरोप घेऊन आप या वाटेने घराकडे गेले.
मग ता याही िनघाले. कस यातरी धुंदीत झपाझप िनघाले. ऐटीत, ठे का धर या माणे यांनी पावले टाकली. त डाने शीळ
वाजिवली. या नादात कशी वाट सरली ते कळलेही नाही.

ता या घरी पोचले ते हा एक वाजून गेला होता. सगळीकडे शांत होते. बाहेर अंधार होता. घरात के हाच िनजानीज झाली
होती. िचमणी या अंधूक उजेडात एकटी बायको वाट बघत जागी रािहली होती. तीही डु ल या घेत होती.
दार वाजले तशी ती जांभई देत उठली. दार उघडले.
ता या गुणगुणत आत आले. दार ओढून घेऊन यांनी कडी लावली. जिमनीवर या सतरं जीला ते ठे चकाळले. सतरं जी पु हा
गोळा झाली; पण ितकडे ल न देता यांनी टेबलाजवळची खुच थोडी सरकावली. शऽ क न खुच त मांडी ठोकली.
बायकोकडे चमक या डो यांनी पािहले.
जांभया आवरीत बायको अंथ णावरच बसली होती. ती हणाली,
‘‘अं? या मानानं लवकर आलात?’’
ता यांनी खुशीत मान हलवली. खुच या हातावर उज ा हाताने ठे का धरला.
‘‘आटोपलं खरं लवकर. मी असलो हणजे नाही वेळ लावू देत अिजबात. उरकायचं चटचटचट –’’
मग यांनी बायकोला सग या गो ीचे इ थंभूत वणन ऐकिवले. हातवारे करीत उ साहाने सांिगतले. जागरणाने
डो या या कडेला साचलेले पाणी पुशीत बायकोने सराईतपणे ऐकू न घेतले.
थो ा वेळाने ता यांना आठवण झाली.
‘‘बरं , पाणी तापवून ठे वलंयस ना? अंघोळ क न झोपतो. अं?’’
बायको काही बोलली नाही. पलीकडे अंथ णावर पोरे झोपली होती. यां याकडे बघत ती उगीच बसून रािहली. ता यांनी
पु हा िवचारले ते हा ितने नाराजीने मान हलिवली. ािसक सुरात हटले,
‘‘कशी तापिवणार पाणी मी?’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे काय? सं याकाळीच नाही का सांिगतलं, कोळसे संपलेत हणून? टो हमधलं तेलसु ा खलास झालं. करा आता
गार पा यानंच!’’
ता या एकदम ग प झाले. चेहरा एकाएक कसनुसा झाला. हाताचा ठे का चुकला. काहीतरी हरिवले आहे, गमावले आहे,
असे यांना एकसारखे वाटू लागले. पण काय ते यांना कळे ना. थोडा वेळ शांत गेला.
लोळागोळा होऊन नारायण पलीकडे झोपला होता. या या पाठीव न यांि कपणे हात फरवीत बायको शू य दृ ीने
बसून रािहली. नंतर हळू सुरात हणाली,
‘‘पोरगं कती वेळ वाट बघत बसलं होतं तुमची.’’
‘‘होय? का?’’ ता यांनी जड सुरात िवचारले.
‘‘तु ही पैसे देतो हणाला होता ना रा ी? तेच ध न बसला होता –’’
‘‘मग?’’
‘‘सकाळी शाळा. सारखा नाद चालला होता. ता या आले क मी पैसे घेणार – ता या आले क पैसे घेणार! कं टाळलं
कं टाळलं, पण झोपेना. शेवटी मी रागं भरलं. दला सपाटा ठे वून. रडलं रडलं अन् तसंच शेवटी झोपलं झालं.’’
ऐकता ऐकता ता यांची नजर झोपले या नारायणाकडे वळली. याचे त ड अजून के िवलवाणे दसत होते. पा याने िभजून
िभजून गाल मळले होते आिण लोळा-गोळा होऊन तो झोपला होता.
ते बिघतले आिण ता यां या पायातले बळच गेले. यांचे सगळे अंग एकाएक िशणले. डोके पु हा भणभणू लागले. डोळे
पु हा िन तेज झाले. जड झाले.
 मग यांनी नेहमी माणे दो ही हात टेबलावर पसरले. थकलेले डोके खाली टेकिवले. डोळे िमटू न घेतले आिण मग एखा ा
जीव गेले या माणसा माणे ते कतीतरी वेळ तसेच पडू न रािहले.
 पाऊस

यंदा पावसाने फार ओढ दली होती. सु वातीचा मृगाचा पाऊस सोडला तर पुढची सगळी न े कोरडी गेली होती.
आषाढ- ावण संपून भा पद उलटत आला होता. महाल या कोर ाच पायांनी आ या हो या आिण गे या हो या. पो याला
नंदीचे पाय िभजले न हते. गणपती आडा-हेळांत बुडाला होता. सगळे सण संपले होते. मिहने उलटत होते आिण न े फरत
होती; पण पाऊस काही येत न हता. आभाळ वांझोटेच रािहले होते.
लोकांनी राने के हाच नांगरली होती; पण ती आता तशीच पडली होती. यांची ओटी कु णी भरत न हते. आभाळात रोज
ढग जमत होते आिण पुढे सरकत होते. नुसती लकावणी देऊन पुढे जात होते. आभाळ नुसते िन याचे काळे होत होते आिण
परत का याचे िनळे होत होते.
िजकडेितकडे रखरखीत वाटत होते. झाडे सुकून चालली होती. र ते कु फा ाने भरले होते. सगळीकडे धूळच धूळ उडत
होती.
दुपार या वेळी रानात या मोक या पडवीत बसून आबा देशपांडे जमाखचा या व ा पु या करीत होता. मान खाली
घालून डे कवर ठे वले या वहीत तो एकसारखा िलहीत होता. या या टाकाची कु रकु र प ऐकू यावी, इतक सगळीकडे
शांतता पसरली होती. िलिहता िलिहता याचे त ड वेडेवाकडे होत होते. नाक फु रफु रत होते. याचाही आवाज येत होता.
या या बाजूला खांबाला लागून येशा महार बसला होता. मालकाला चुकवून तंबाखूची िचमूट त डात सोडीत होता.
आबा या समोर गुड याला िमठी मा न िवठोबा बसून रािहला होता.
मधूनमधून तो आबा या चेह याकडे पाहत होता. याचे काम झाले क नाही, याचा अदमास घेत होता. कं टाळा आला
हणजे गुडघेिमठी सोडवून सरळ बसत होता. बाहेर आभाळाकडे दृ ी लावीत वेळ काढीत होता.
आभाळ दुपारपासून भरभ न येत होते. ढगामागून ढग पुढे सरकत होते आिण लांब लांब जात होते. पावसाची उगीच
आशा वाटावी अशी हवा पडली होती. गार वा याची एखादी लाट अंगावर येत होती; पण यात काही अथ न हता. गेले
क येक दवस हे असेच चालले होते. व णराजाची कृ पा आता होईल असे वाटत न हते. दु काळाची चा ल लागली होती.
याचे पाय जवळपास वाजत होते.
आभाळाकडे बघत िवठोबाने बराच वेळ काढला. शेवटी कं टाळू न तो येशाला हणाला,
‘‘येशा, तमाखू असली तर काड थोडीशी.’’
िवठोबा तंबाखूची िपशवी गडबडीत यायची िवसरला होता. येशाकडू न थोडी तंबाखू घेऊन दाढेला धरावी हणजे वेळ
तरी जाईल; या िवचाराने कधी न हे ती याने येशाला तंबाखू मािगतली होती.
पण येशा अपराधी त ड क न बोलला,
‘‘तमाखू हाई क वो. िपशवी इसरलीय ित या बायली घरी.’’
‘‘बरं , असू दे.’’
असे हणून िवठोबा पु हा आबा या चेह याकडे पाहत ग प बसून रािहला. मनाशी िवचार करीत रािहला. जे काम योजून
आपण आलो ते होईल क नाही? आबाकडे पैसे िमळतील का नाही?... आबा गावात ाज-ब ा करीत होता; पण जबर ाज
लावीत होता. जो-जो आबाकडू न पैसे घेऊन गेला याचे भले झाले असे कधी ऐ कवात न हते; तो पु हा कधीच उबदारीला
आला न हता. मग आपण तरी या याकडे का आलो आहोत? आपला ख ा आपण न का खणत आहोत? आजपयत आप याला
अनेक अडीअडचणी आ या; पण या पर पर आपण िनभाव याच क नाही? मग आ ाच आपण या माणसाकडे कशासाठी
येऊन बसलो आहोत? या माणसाची मदत न घेता आपली अडचण िनभावली जाणार नाही का?
िवठोबा या मनात असे िवचार येत होते. उदास मु ेने तो बसून रािहला होता. मनात या मनात याला पटत होते क ,
आपले हे सगळे बोलणे थ आहे. काहीही उपयोग नाही. के वळ पाच-सात एकरां या तुक ावर जा त काय भागणार होते?
फार तर रोजचा पंच चाल यासारखा होता. पोटापुरताच कणगा भर यासारखा होता. तेही पाऊसकाळ नीटनेटका झाला
तर! यंदा ती आशाही संपली होती. घरचाच गाडा वषभर कसा चालेल ही पंचाईत होऊन बसलेली होती. मग बाक या
अडीअडचणी कशा भागणार हो या? पोरगा िशकायला तालु या या गावी ठे वला होता. याला क येक दवसांत पैसे पाठिवले
न हते. तो ओरडत होता. प ावर प े पाठवीत होता; पण याला पैसे पाठवायचे जुळत न हते. इकडे घरी लेक ल ाला आली
होती. सोयरसंबंधही जुळवून ठे वला होता. चार-दोन मिह यांत के हातरी एकमेकां या सोयीने काय उरकू न यायचे ठरले
होते. यालाही पैसे लागणारच होते. इतक र म कोण आिण कशा या आधारावर देणार होते?....
आभाळा या साव या नांगरले या रानावरनं पुढप े ुढे सरकत हो या. उ हाचा एखादा प ा म येच पडत होता आिण नाहीसा
होत होता. गरम झळा मधेच अंगाला लागत हो या, उकाडा होत होता.
 िवठोबा उदास मु ेने आबाकडे पाहत होता. ताटकळत बसून रािहला होता आिण आबाचा जमाखच अजून संपतच न हता.
असा तास-दीड तास गेला. आबाचा हात िल न िल न थकला. मोठी जांभई देऊन याने आळस झाडला. त ड वर क न
िन वकारपणे िवठोबाकडे पािहले.
‘‘अरे , तू बसलाहेस, मा या ल ातच नाही.’’
िवठोबा नुसता हसला. ओशाळवाणेपणाने हसला.
येशा हणाला, ‘‘आं? कवाचं येऊन बस यात क . तुमची नदर खालीच ती.’’
आबा मान डोलावून हणाला, ‘‘हं, काय िवठोबा, शेतक काय हणतीय यंदा?’’
िवठोबा हळू आवाजात बोलला, ‘‘कशाची शेतक अन् कशाचं काय?’’
‘‘खरी गो . पाऊस नाही अिजबात. काय करणार?’’
येशाने नेहमी माणे म ये त ड घातले,
‘‘दु काळ हाय बघा ठव याला यंदा याला.’’
‘‘अरे रेरे... फार वाईट.’’
असे थोडा वेळ संभाषण चालले. इकड या ितकड या ग पा झा या. मग आबा कर ा आवाजात हणाला,
‘‘बरं , का आला होतास?’’
‘‘आलो होतो आपलं सहज.’’
असे हणून िवठोबा मान खाली घालून हाता या बोटा या नखाने भुईवर रे घो ा मारीत रािहला.
आबा चोरटा हसला. माणसे आप याकडे सहज हणून कशाला येतात, हे याला पाठ झाले होते.
‘‘तरी पण –’’
‘‘जरा काम होतं थोडं.’’
‘‘बोल.’’
पु हा थांबून िवठोबाने जरा दम घेतला. मनात जुळवाजुळव के ली.
‘‘ हंजे – जरा नड होती थोडी.’’
आबाने थंडपणे िवचारले,
‘‘पैशे पािहजेत काय तुला?’’
‘‘ हय.’’
‘‘ कती पािहजेत?’’
िवठोबाला आशा वाटली. थो ाशा उ हिसत सुरात तो हणाला,
‘‘पायजे होते सात-आठशे तरी.’’
‘‘ .ं ’’
एवढाच उ ार काढून आबा ग प रािहला. पु हा याने जमाखचा या वहीत त ड खुपसले. मघाशी िलिहलेला तपशील
बरोबर आहे का नाही, हे तो नुस या डो यांनी तपासू लागला. डोळे बारीक क न आिण भुवया मोडू न बघत रािहला.
बराच वेळ झाला तरी तो काहीच बोलला नाही, ते हा िवठोबाची उमेद खचली. या याकडे नुसता बघत चुळबुळ करीत
तो तसाच अवघडलेला बसून रािहला. बोलावे तरी पंचाईत, न बोलावे तरी पंचाईत. काय करावे याला कळे ना.
शेवटी धीर क न तो खाकरला. हणाला,
‘‘मग? काय झालं?’’
दृ ी वहीतच फरती ठे वून आबा हणाला,
‘‘आं? काय हणालास?’’
‘‘जुळतंय काय आमचं?’’
आबाने मान वर के ली. िवठोबाकडे थोडा वेळ रोखून बिघतले. मग नुस याच ढग वा न नेणा या आभाळाकडे तो टक
लावून पाहत रािहला. शेवटी मान हलवून शांतपणाने हणाले,
‘‘नाही जमायचं बुवा. इतके पैसे नाहीत मा याकडे. का रं , येशा?’’
येशा उगीच बसून रािहला होता. ब याच वेळाने याला संधी आली. तो हणाला,
‘‘इ े कु ठले आलेय पैशे? कालच किचरीत भरना के ला हवं का?’’
‘‘तेच सांगतोय मी याला.’’
आिण आबा पु हा वही बघत रािहला.
आबाचे हे हणणे खरे न हते, हे िवठोबाला कळत होते. आबाजवळ सात-आठशे पये ायला न हते, ही गो सपशेल
खोटी होती. गावात या शब ा पोरानेही ती कबूल के ली नसती. आबाने ब ळ पैसा साठिवला होता. या पैशा या िजवावर
आणखी गाठोडे के ले होते. तालु या या गावाला असले या येक बँकेत याची वेगवेगळी िश लक होती. मनात आणले तर
एका मुठीने तो पाच-सात हजार पयेसु ा देऊ शकत होता.
िवठोबाला हे सगळे माहीत होते; पण या मािहतीचा काय उपयोग होता? आप याला पैसे ायची याची इ छा दसत
नाही, एवढाच या गो ीचा अथ होता. तसे पािहले तर आबाने तरी कशा या आधारावर आप याला पैसे ावेत? ना घर, ना
दागदािगने. येऊनजाऊन एक जिमनीचा तुकडा. तो पण दुस याचा होता. िवठोबा फ ितचा वाटेकरी होता. ती गहाण
टाक याचा च येत न हता.
असेच उठावे आिण घराकडे चालू लागावे असे िवठोबा या मनात आले; पण या िवचारात काही अथ न हता. तो स या
अडला होता. तूत तरी आबािशवाय दुसरे कोणी उपयोगी पडेल अशी ि थती न हती. हणून िवठोबा तसाच बसला. ढगाने
भरले या पण वांझो ा ठरले या आभाळाकडे पाहत बसून रािहला, उठला नाही.
आबाने थोडा वेळ वहीची चाळवाचाळव के ली. वही िमटू न ठे वली. बसून रािहले या िवठोबाला सांिगतले,
‘‘तुला लबाड सांगत नाही. खरं च पैसा नाही स या मा याजवळ.’’
ही िवठोबाला एक कारे उठायची सूचना होती. काम संपले आहे, आता तुला जायला हरकत नाही. इतका सगळा अथ या
बोल यात होता; पण िवठोबाने ितकडे दुल के ले. कळू न न कळ यासारखे के ले. तो हणाला,
‘‘पोराची प ं ये यात सारखी –’’
‘‘काय हणून?’’
‘‘दुसरं काय, पैसे पाठव हणून.’’
‘‘हां हां.’’
‘‘लेक ची सोयरीक जुळलीय.’’
‘‘वा! छान.’’
येशा म येच हणाला,
‘‘कु ठं सोयरीक जुळवली इठु बा?’’
िवठोबाने दोन-पाच िमिनटांत सगळी मािहती सांिगतली. कु ठले पावणे, मुलगा काय करतो, ल कसेकसे ठरले आहे–
सगळे काही सांिगतले. शेवटी पु हा याने मु ा धरला.
‘‘ल ालाही पैसे पायजेत. फक त पैशािबगार आडलंय काम.’’
‘‘ .ं ’’
‘‘ हनून हनतोय क –’’
एवढे बोलून िवठोबा ग प रािहला. पुढचे बोलणे याने पुरे के ले नाही. पुरे करायची गरजही न हती.
आबा थांबला. म येच ढग गडगड याचा आवाज झाला. तो आवाज कमी होईपयत थांबला. मग हणाला,
‘‘तु या अडचणी आ या मा या यानात; पण मी तरी काय करणार? माझं हातावर पोट. सगळे पैसे असेच नेलेले कु णी
कु णी. आिण तू तर अशा टायमाला आला आहेस क मा याजवळ पैसाच नाही.’’
िवठोबा या त डावर िनराशा पसरली. आबाचा एकं दर सूर ठीक न हता. या याकडू न पैसे िमळतील असे दसत न हते.
तो थोडासा ओढून धरील, आपण फार उपकार करतो आहोत असा आव आणून तो जबर ाज आकारील व अखेरीला पैसे
देईल असे िवठोबाला अंधूकपणे वाटत होते; पण तीही आशा आता खोटी ठरली होती. आता बस यात काही अथ न हता.
पु हा आणखी एक य करावा, आता आलोच आहोत तर या गो ीचा िप छा पुरवावा असे िवठोबा या मनात येऊन गेले.
न जाणो, आपण पैसे वि थत परत क क नाही याची आबाला खा ी नसेल. आपण नाठाळ कु ळापैक एक आहोत असा तर
याचा समज झालेला नसेल? ाजाला सोकला आिण मु लाला मुकला, असे आप या बाबतीत होईल अशी तर भीती याला
वाटत नसेल?
िवठोबाने मनाशी पु हा िवचार के ला. नाना आडाखे बांधून पािहले. पण गिणत काही सुटले नाही. अखेर शेवटाला तो
हणाला,
‘‘आबा, परतफे डीची तुमी काही काळजी क नका.’’
आबा हणाला,
‘‘छे! छे! परतफे डीचा नाही. मी तुला चांगला ओळखतो. पण मा याजवळ पैसेच नाहीत.’’
‘‘तुमचा काय दर असेल यो लावा. न कबूल के ला तर कान धरा माजा.’’
‘‘पु हा तेच. अरे बाबा, तो मु ा िनघालाय का? मा याजवळ पैसा नाही, ही भानगड आहे.’’
थोडासा धीटपणा दाखवून िवठोबाने िवचारले, ‘‘का बरं ? पैसे हाईत असं ईल कसं?’’
आबा या कपाळावर नापसंती या आ ा उमट या. बाहेर वीज चमकली आिण णभर लखकन उजेड झाला. यात
आबाची नाराजी प पणे दसली. िवठोबा चमकला आिण ग प झाला.
आ ा काढून आबा गोडपणे हसला. घटकाभरानं हणाला,
‘‘बाबा रे , या या अडचणी याला माहीत. परवाच लेक बाळं तपणाला येऊन गेली. पाचसहाशेला ख ा. बोल पुढ.ं ’’
एक बाळं तपण हणजे पाचसहाशे पये हे खरे होते. यात काही खोटे अस याचे कारण न हते. पण या पाचसहाशेने काय
कात होणार होता?
‘‘खरं आहे. तेवढे पैसे जायचेच क .’’
‘‘जावईबापू दवाळसणाला यायचेत आता. ल ापासून अजून यांना बोलिवलं न हतं. आता आले हणजे चार-सहा
तो यांचं तरी काही करायला पािहजे –’’
‘‘ हय क .’’
येशा हणाला,
‘‘चार-सहा तो यांनी काय तंय? जा तच लागायचे; पर कमी हाई.’’
‘‘परवा देशपांडे वतना या इनाम जिमनी रयताऊ क न घेत या. सरकारात पैसा भरणा करावा लागला. गेले का पैसे?’’
‘‘गेले क .’’
‘‘या येशानंच मामलेदार कचेरीत भरणा के ला. िवचार याला.’’
येशने मान हलिवली.
‘‘ हय. मीच गेलतो क कचेरीत.’’
‘‘अन् परवा कु णाला पैसे दले रे मी?’’
‘‘भानू िशतो याला.’’
‘‘हो, बरोबर. भानुदास िशतोळे आला होता. अ या रा ी मला उठवून चारशे पये घेऊन गेला. हातउसने नेले. पण होते
पैसे. दले.’’
ही लांबण अशी बरीच लांबली. आप या पैशाला कशा बारा वाटा फु ट या हे आबाने िवठोबाला सिव तर वणन क न
सांिगतले. खु आप यालाच पैशाची कशी चणचण आहे ते घोळू न सांिगतले. रसभ रतपणे सांिगतले. इत या सुरसपणे क या
वेळी िवठोबाजवळ जर चार पैसे िश लक असते, तर याने न काढून आबा या हातावर ठे वले असते.
‘‘मग आबा –’’
‘‘काय?’’
‘‘एवढी गरज हाई होत?’’
आबा काही तरी उ र देणार होता. पण तेव ात वावटळ आली. एकाएक जोराचा वारा सुटला आिण डे कावरचे कागद
इकडेितकडे उडाले. वही फडफडत खाली पडली. ती गोळा करायचे िनिम क न याने थोडा वेळ घालिवला आिण मग
काहीच उ र दले नाही.
पाठीला लागले या गार वा याने िवठोबा एकाएक िशरिशरला. एकदम ताठ होत हणाला,
‘‘ हय? मग?’’
‘‘अंह.ं नाही जुळायचं.’’
‘‘हे अगदी कायम का?’’
‘‘तसंच हणीनास.’’
हे उ र देताना आबाचा चेहरा नीटसा दसला नाही. कारण पडवीत अंधार दाटू लागला होता. का याभोर ढगांनी
आभाळ भ न गेलं होतं. फकट, अंधूक उजेड सगळीकडे पसरला होता.
िवठोबा िनराश झाला. अगदी हळू आवाजात बोलला,
‘‘बराय – मग जातो मी.’’
िवषय संपवून टाक त आबा औपचा रकपणाने हणाला,
‘‘हं, बाक काय? – आणखी िवशेष?’’
‘‘काही नाही.’’
‘‘पाऊस येतोय का आज?’’
‘‘ े आसं रोजचं चाललंय. कशाचा पाऊस येतोय अन् कशाचं काय?’’
‘‘हो. तेही खरं च हणा.’’
‘‘बराय – रामराम.’’
‘‘रामराम.’’
िवठोबा झि दशी उठला. याने डो यावरचे मुंडासे सावरले. पायात वहाणा घात या. जवळ उभी के लेली काठी हातात
घेतली.
पण तेव ात पाऊस आलाच.
पावसाचे मोठे या मोठे थब टपाटपा खाली कोसळले. बघता बघता भुईवर थबांची रांगोळी उमटली. ओ या मातीचा
खमंग वास सगळीकडे घमघमला.
झपा ाने आत या बाजूला सरकू न बसत येशा हणाला,
‘‘आला आला पाऊस! इटु बा, आता थांबा िहतंच घडीभर. जराशानं का जाना?’’
‘‘नगं. जाईन मी तसाच. पाऊस कशाचा पडतोय? उगी आपली ल ही.’’
िवठोबा एवढे बोलला. बाहेर पड यासाठी याने पाय उचललादेखील; पण तेव ात फार मोठी सर आली. पावसाचा जोर
बघता बघता वाढला. पाहील ितकडे धारांचा पडदाच एकाएक उघडला. िभजले या जिमनीचा िचखल झाला आिण मग
बाहेर पाऊल टाकणे अश यच झाले.
पा या या भाराने खाली लवले या आभाळाकडे उ याउ याच िवठोबा पाहत रािहला. हातात या काठीवर भार देऊन
पाऊस थांबायची वाट पाहत रािहला. पण पाऊस थांबला नाही!
तो सारखा वाढत गेला. मुसळधार कोसळत रािहला.
दाट का या रं गाने माखलेले आभाळ भ न भ न येऊन िवल ण वेगाने रते होऊ लागले. एक चम का रक कारचा
अंधार सगळीकडे भ न रािहला. ढग गडगडत रािहले. िवजा चमकू लाग या. यांचा लखकन उजेड णभर पडू न नाहीसा
होऊ लागला. या उजेडात पाहावे ितकडे पावसाची संततधार दसू लागली. रपरप असा आवाज कानावर एकसारखा पडू
लागला.
तासाभरात सगळीकडे पाणीच पाणी होऊन गेले. गढुळ पा याचे लहान लहान ओघळ होता होता अखेर िजकडे-ितकडे
पा याचाच िव तार झाला. नांग न पडलेली राने पा याखाली बुडाली. सुकलेली झाडे ओली चंब होऊन वा या या झोतात
थरथरत उभी रािहली. यां या सग या अंगाव न पाणी िनथळू लागले. गढूळ पा याचा खळखळ असा आवाज पावसा या
सग या आवाजात िमसळू न गेला. या पा यावर पु हा सरीमागून सरी कोसळत रािह या. पा यावर पा याचेच न ीकाम
सुबकपणे उठू न दसू लागले आिण अखेरीला एका पावसा या आवाजाखेरीज दुस या कशाचेही अि त व तेथे रािहले नाही.
यानीमनी नसताना तास-दोन तास असा धुवांधार पाऊस कोसळला. सगळीकडे कसे व छ, स होऊन गेले!

पावसाचा जोर हळू हळू कमी झाला ते हा सं याकाळ होत आली होती. धारांचा पडदा आता िवरळ होत चालला होता.
आभाळाचा भारही उतरला होता. हलका झाला होता. पोटात न मावणारा पदाथ ओकू न टाक यावर एखादे जनावर जसे
िनपिचत पडू न राहते, मधूनमधून उगीचच गुरगुरत राहते, तसे आभाळ मग शांत, िनपिचत पडले. थोडा वेळ ढग मा उगीच
गडगडत रािहले, िवजा चमकत रािह या. पण पाऊस हलके हलके ओसरत गेला आिण मग अखेरीस बारीक बारीक होत होत
अल य वरदान देऊन जाणा या एखा ा ेमळ रा सा माणे एकदम अदृ य झाला.
ढगांची पांगापांग झाली. आकाश आता चांगलेच िनवळले. व छ िनळा रं ग पु हा डो यांना जाणवला. मग ढगां या
फटीतून एकाएक मावळतीचा तांबूस सोनेरी काश बाहेर आला आिण झाडां या श ावर पडला. पावसात हाऊन
िनघालेला काश चंब िभजले या झाडाझाडांवर, पानापानांवर पडला आिण पा यात िभजलेली पाने शदरी रं गात िभजून
िनघाली, चमचमत रािहली. वा या या झोताने हा रं ग हलू लागला, झोके घेऊ लागला. झाडाचा िव तार उगीचच
वाढ यासारखा वाटू लागला. इतका वेळ दडू न बसलेली पाखरांची दुिनया आता जागी झाली. बाहेर येऊन यांनी आप या
कु लकु लीने अवघे वातावरण क दून टाकले. यां या या कु लकु लीला फार अथ आहे असे वाटू लागले. पाणी िपऊन काळी राने
पु हा वर आली. मधूनमधून साचले या पा यामुळे ती चमकत रािहली. आयने जडिवले या झुलीसारखी ती शोिभवंत दसू
लागली.
यांची तृ ी पा न डोळे िनवले.
व णदेवांची ही कृ पा भर या डो यांनी पाहत िवठोबा कतीतरी वेळ उभाच होता.
वेळ कती गेला याचे याला भान न हते. दुपार उलटली होती. सं याकाळ या खुणा झाडां या मा यावर तांब ा रं गात
उमट या हो या. डो यांना गारवा वाटत होता. अंगाला गार वारे झ बत होते. उभे रा न रा न िवठोबा या पायाला रग
लागली होती; पण याचे भान हरपले होते. एका मनाने तो ही देवाघरची जादू पाहत होता. मं मु ध होऊन पाहत उभा
होता. या या डो यात पाणी येत होते.
पडवीत के हाचा अंधार पसरला होता. पावसा या सरी ितर या आत कोसळ या हो या. यामुळे भुई िभजली होती. गार
वा या या लाटा अंगावर अधूनमधून आदळत हो या. सगळे काम थांबवून आबा अविचत कोसळणा या पावसाकडे पाहत
रािहला होता. या या त डाकडे बघत येशा ग प बसून होता. घटकाभर तो बाहेर बघत होता. घटकाभर मालका या
चेह याकडे िनरखून पाहत होता.
िपवळे ऊन पु हा पडवीत आले. आबा या त डावर ितरपा उजेड थोडा वेळ पडला आिण आबा भानावर आला. आप याकडे
पाठ क न उ या रािहले या िवठोबाला याने एकाएक हाक मारली.
‘‘िवठोबा –’’
पण बराच वेळ बोल याचा संग न आ यामुळे या या घशातून नीट आवाज बाहेर आलाच नाही. घोगरा आला.
िवठोबाला काहीच ऐकू गेले नाही. याने घसा व छ के ला. परत हाक मारली,
‘‘िवठोबा –’’
िवठोबाने मागे वळू न पािहले. आबाला याचा चेहरा फु ललेला दसला.
‘‘िनघालोच हवं का मी. आता जा त थांबत हाई.’’
आबा वरमून हणाला,
‘‘थांब याब ल कु ठं काय हणतोय तुला मी? लागेल िततका वेळ बस.’’ असे हणून आबा या याकडे बघून हसला. थोडा
वेळ दम खाऊन याने िवचारले,
‘‘काय जोरदार पाऊस झाला नाही?’’
‘‘जोरदार तर झालाच. पण अगदी टायमाला झाला.’’
येशा जिमनीचे पोपडे काढत बोलला,
‘‘हां. अगदी टायमाला. आता वाफसा आला क पेर या झा याच न समजा. आता काय या हाई.’’
‘‘खरं ?’’
‘‘ हय क .’’
पेर यांचा पाऊस झाला असे हट याबरोबर आबा या डो यांसमोर नाना िच े उभी रािहली. या या मनाने सात-आठ
मिह याचा काळ के हाच ओलांडला. पेर या झा या आिण सुगी आलीसु ा. नांग न पडले या का या राना या जागी हा-हा
हणता िहर ागार ताटांचा िव तार झाला. वा या या झो याने ग भरलेली कणसे डु लू लागली. सकाळ-सं याकाळ
धा यावर झेप टाक त भोर ा-िचवळांचा थवा हंडू लागला. राखणीला आटो यावर उ या रािहले या ग ाचे आवाज
कानावर पडू लागले. गोफण चे फटकारे ऐकू येऊ लागले आिण अखेर शेवटी धा या या राशीने ग भरलेले खळे ....
आबा िवठोबाला हणाला,
‘‘बस क रे , उभा का मघाधरनं.’’
िवठोबा हसत हसत हणाला,
‘‘कशाला बसू? काम तर संपलं मघाशीच.’’
आबाने गडबडीने मान हलवली.
‘‘वा! काम संपतंय कसं? आता इतका तू नडीत आहेस, तर ायला नको तुला पैसे?’’
या याकडे टक लावून पाहत आ याने, कु तूहलाने िवठोबा नकळत खालीच बसला.
‘‘ हंजे? पैशे देताय तुमी?’’
‘‘देताय हणजे? नको ायला तुझी एवढी नड अस यावर?’’
‘‘पन – पन तुमीच मघाशी हणाला....’’
‘‘काय?’’
‘‘पैशे हाईत मा याजवळ हणून. भाना िशतो यालाच कसंबसं चारशे दलेत.’’
‘‘ दले ना. नाही कोण हणतो? पैसे नाहीत ही गो खरीच; पण आता तू अडचणीत आहेस हट यावर करायला पािहजे
सोय काहीतरी.’’
‘‘ हाई, पन तुमचा उगीच खोळं बा –’’
िवठोबा हे सहज बोलला क उपरोधाने हे आबाला नीटसे कळले नाही; पण तो मान हलवून बोलला,
‘‘खोळं बा कसला आलाय यात?’’
िवठोबा हणाला, ‘‘पन जावईबापू येयाचे. कायबाय करावं लागलंच क तुमाला.’’
‘‘ ॅ...! जावयबापू आ यानं काय होणार? अरे , सणात पा णा तृणासमान. यांची व था क न ठे वलीय मी.’’
‘‘तसं हवं, पर –’’
‘‘अरे , पैसे पैसे काय िमळू न जातील. पण वेळ येत नसते पु हा ही.’’ असे संभाषण झाले आिण आप यापुढे अडचणी अस या
तरी या फारशा मह वा या नाहीत असे आबाने िन ून सांिगतले. काही झाले तरी िवठोबाची अडचण मह वाची होती.
यातून याची सुटका करणे हे के हाही मोठे काम होते. यात हयगय करणे बरे न हते. आबाने िवठोबाला ही गो बजावून
सांिगतली.
शेवटी तो हणाला,
‘‘ ाज मा ग ा ायला पािहजे हा ठर या माणे! यात चुकू नको हणजे झालं.’’
 िवठोबाने अगदी कोरडेपणाने िवचारले,
‘‘काय ाज?’’
आबा हसत हसत हणाला,
‘‘जा त नाही. पयाला मिह याला अधा आणा. सग यांकडनं घेतो तेच तुला.’’
‘‘ हय का?’’
आबाला वाटले, िवठोबाला आप या बोल याची खा ी पटली नाही. थोडा पोटात संशय आहे. हणून तो हणाला,
‘‘िवचार कु णालाही पािहजे तर. माझा वहार व छ, सरळ असतो.’’
‘‘ हाई, ये मला हाईत हाय.’’
एवढे बोलून िवठोबा उठला. मघाशी गडबडीत डो याला कसेबसे गुंडाळलेले मुंडासे याने नीट बांधले. पावसाचे शंतोडे
येऊन ओ या झाले या वहाणा पायांत अडकिव या. काठी हातात घेतली आिण तो वळला.
आबा आ याने बघत रािहला. एकाएक िवठोबा उठू न चाललेला बघून याला काही कळे नासे झाले. तो हणाला,
‘‘ हणजे? चाललास कु ठं ?’’
‘‘घरी.’’
‘‘का?’’
‘‘का हणजे? कामं खोळं बली हायेत. आता उ ापासनं उ ोग लागला ना पाठीमागं. पु हा येळ िमळणार हाई.’’
िवठोबाने एवढे उ र दले आिण तो खरं च िनघाला. उ ा या पेरणी या ओढीने िनघाला. बाहेर या राडीत याने पाय
टाकलासु ा. पेरणी हट यावर येशा महारा या समोर एकदम सुगी उभी रािहली. झट याने कमरे ची तंबाखूची िपशवी काढून
ती पुढे करीत तो हणाला, ‘‘इटु बा, हां, ही या तमाखू. बायली िपशवी कमरलाच ती. इस नच गेलो मी.’’
िवठोबा काही बोलला नाही. मुका ाने याने तंबाखू या िपशवीतील िचमट उचलली आिण दाढेला ठे वली. िपशवी परत
येशाकडे टाकू न तो िनघाला. चार पावलं पुढे गेला.
आबा उठू न या या पाठीमागे आला. ओरडू न हणाला,
‘‘अरे , पण तुला कजाऊ पैशे पािहजे होते ना?’’
‘‘ हय, पायजे ते –’’
‘‘मग? देतो ना तुला. बस घटकाभर.’’
हे ऐक यावर िवठोबाची दृ ी एकाएक पा याने चंब िभजले या का या रानाकडे गेली. या या मनाने सात-आठ
मिह यांचा काळ के हाच ओलांडला. पेर या झा या आिण सुगी आलीसु ा. नांग न पडले या का या राना या जागी हां-हां
हणता िहर ागार ताटांचा िव तार झाला. वा या या झोकाने ग भरलेली कणसे डु लू लागली. धा यावर झेप टाक त
देशोदेश न आलेला भोर ा-िचव यांचा थवा हंडू लागला. राखणीला आटो यावर उ या रािहले या ग ांचे आवाज
कानावर पडू लागले. गोफणी या फटका यांनी सगळे आकाश क दून गेले आिण अखेरीला धा याची ही रास गा ांतून
िमरवीत घरी आली....
एकाएक िवठोबा भानावर आला. ताठ होऊन कर ा आवाजात हणाला,
‘‘पैसे तुम याजवळच हावू ा. आता मला याची काही गरज हाई.’’
 तैलबु ी देवद : एक अनुभव

िप या या प ात या या सव संप ीचा देवद उ रािधकारी झाला, ते हा तो पूण यौवनदशेत होता. आजपयत

कस याच गो ीचे यून न पड यामुळे या या गो यापान शरीरावरील बाळसे टकू न होते. या या दंडाला गोलाई होती आिण
याचे गाल फु गलेले होते. ता याने याचे अंग फारच मुसमुसत होते. धम यातील र सारखे सळसळत होते. यौवन आिण
धनसंप ी या दो ही गो ी या याजवळ हो या; पण तरीसु ा तो अिवचारी न हता. फार लहानपणापासून ंथवाचनाची
यास गोडी होती. यामुळे िवलास आिण उपभोग यात वेळ घालिव यापे ा वेडीवाकडी त डे करीत ंथ वाचणे, हे याला ि य
होते. आपण फार बुि मान आहोत असे याने आि त मंडळ कडू न ब याच वेळा ऐकले होते. यामुळे खूप ान िमळवावे आिण
पंिडतपदवी त पोचावे अशी मह वाकां ा याला िनमाण झाली. एके दवशी िवचार करता करता यास अक मात असे सुचले
क , आपण खूप प र मा करावी. वास करावा. नाना देशचे नाना लोक पाहावे, ठक ठकाण या चालीरीती, आचारिवचार,
प ती यांची मािहती यावी. हणजे आपण आपोआपच पंिडत होऊन जाऊ. देशाटन के याने ब िवध िव ानांशी मै ी होते,
सव संचार होतो आिण एकं दरीत आप या म तकात ानाचा चंड संचय होतो, असे याने जु या ंथात वाचले होते.
मनात असा िवचार आ याबरोबर देवद ाने वासाची सगळी िस ता के ली. बांधाबांध के ली आिण आप या वृ सेवकास
घर सांभाळ यास सांगून एके दवशी तो देशांतरास िनघाला. जो िनघाला तो अनेक वष मण करीत रािहला. म , के रल,
अंग, वंग, पांचाल कोसल, मगध, कु इ यादी अनेक देशांतून हंडता हंडता कती काळ लोटला याचे याला मरणही रािहले
नाही. या काळात याने नगरे पािहली आिण कु ामेही पािहली, वने पािहली आिण उपवनेही पािहली. ठक ठकाणचे र य
आिण रौ सृ ीस दय िनरखून घेतले. लोकां या िच िविच आचारांचे सू म िनरी ण के ले. अखेरीस कुं िडनपूर या
िव ापीठात काही काळ काढून, याय, तक, वेदा त ही सव शा े याने मुखो त के ली आिण अकटोिवकटो ान िमळिवले.
इतके िमळिवले क ते या या म तकात अगदी मावेनासे झाले. याला सगळे जण ‘पंिडत’ हणू लागले. परत जातेवेळी
आचायानी ‘तैलबु ी देवद ’ असे संबोधून याचा मोठा गौरव के ला. यामुळे तर याची सव शंसा होऊ लागली.
इतके झा यावर मा पंिडत देवद मनात संतु होऊन गेला. आपण बरीच िव ा िमळिवली हे या या यानात आले.
काळही बराच लोटला ते हा आता घरी परतावे, असा याने मनाशी िन य के ला. पूव वासाला िनघताना एका पाथेयािवना
अ य काही बरोबर नसे; पण आता िनरिनरा या ंथांचा एक भाराच साठला होता. यांचे गाठोडे बांधून याने वासाची
िस ता के ली आिण एके दवशी ा मु तावर तो िनघाला. फार दवसांनी वगृही िनघाला.
अनेक वाहनांतून वास करीत, िनरिनरा या न ा आिण अर ये ओलांडीत शेवटी तो पायी िनघाला, ते हा याचे ाम
अगदी समीप आले होते. मधे मागात एक लहानसे नगर होते. ितथून पुढे दोन ोशांवरच याचे गाव होते. या नगरीत
अ तमानाला पोच यावर घ टकाभर िव ांती यावी आिण मग पुढे चालू लागावे असे याने मनात योजले होते.
पण मन एक चंतीत असते आिण दैव काही दुसरे च ठरवीत असते!
पंिडत देवद या नगरात पोचला या वेळी नुकताच सूया त झाला होता. दवस संपला होता आिण रा पडू लागली
होती. आकाश आषाढमेघांनी झाकोळू न गेले होते. गार वारा सतत अंगाला झ बत होता. पाऊस एकदा पडू न गेला होता आिण
पु हा पडेल अशी िच हे दसत होती. सव िचखल आढळत होता. कं िचत भुरभुर म येच सु होई आिण पु हा बंद पडे.
देवद ाने पािहले, कोठे बसावे हटले तरी कु ठे ही कोरडी जागा दसत न हती.
हातातील ंथांचे गाठोडे सांभाळीत देवद एका चंड वा ाखाली धावला. इकडेितकडे पाहत याने कं धावरील ओझे
खाली ठे वले. ‘ श’ क न तो कं िचत ओलसर जागेवर बसला. त डाने िन: ास सोडू लागला. तेव ात आप याला कु णीतरी
बोलावीत आहे असा याला भास झाला.
‘‘शुक शुक –’’
याने वळू न पािहले.
वा ा या मु य ारापाशी एक दासी हातात दीप घेऊन उभी होती.
‘‘शुक शुक –’’
देवद ाने छातीवर बोट ठे वून िवचारले,
‘‘कोण मी?– क माजार?’’
‘‘तु हीच.’’
‘‘काय काम आहे?’’
‘‘शुक. जरा हळू .’’
असे हणून ती दासी हातातील दीप सांभाळीत या याकडे आली.
 ‘‘तु हाला आम या वािमनीने बोलिवले आहे.’’
‘‘कोण बुवा?’’
दासीने या चंड ासादतु य वा ाकडे अंगुिलिनदश के ला.
‘‘या वा ाची वािमनी े ी कनकसेन यांची भाया.’’
पंिडत देवद ाला काही अथबोध झाला नाही. याने ग धळू न िवचारले,
‘‘का बरं ? माझा आिण यांचा मुळीच प रचय नाही.’’
पंिडता या ाला उ र हणून दासीने जे िनवेदन के ले याचा इ यथ इतकाच होता क , े ीची ही भाया फार धा मक
वृ ीची ी होती. पंिडतज ची मूत ंथसंभार होऊन लगबगीने आप या मागाने चालली असताना ित या वािमनीने यांना
पािहले होते. पंिडतज ची मलेली मु ा पा न ते पांथ थ आहेत, हे ितने अचूक ओळखले होते. आ या-गे या पांथ थाला
अितथी हणून बोलिवणे आिण याचा यो य आदरस कार करणे हे आपले कत आहे, असे ितला वाटते. याच भावनेने ितने
या दासीला मु ाम पाठिवले होते.
हा वृ ा त ऐकू न देवद अंतयामी मोठा स होऊन गेला. या ीिवषयी याला मोठाच पू यभाव वाटला. गडबडीने
गाठोडे खां ावर टाक त तो हणाला,
‘‘बरे तर, चला.’’
आिण या दासीला अनुसरीत याने या भ वा ात पाऊल ठे वले. आतला चौक पार के ला. टांगले या द ा या अंधूक
उजेडात इकडेितकडे पाहत दालनामागून दालने ओलांडली. आत माणसाचा वावर फारसा कु ठे च दसत न हता. वाडा मा
मोठा भ होता, उ ुंग होता. वर टांगले या हं ा-झुंबरांकडे पाहता पाहता आपण एका भ , काशमय दालनात के हा
आिण कसे येऊन पोचलो हे देवद ाला कळलेही नाही.
‘‘आपण इथेच थांबावे. देवी येतीलच इत यात.’’ असे हणून दासी िनघून गेली.
देवद ाने या भ दालनात सव दृ ी फरवली आिण तो थ होऊन उभा रािहला.
खरोखर असे वैभव आपण कोठे च पािहले नाही असे याला वाटले. ठक ठकाणी न ीदार खांब होते. या श त िशसवी
खांबांनी वरचे घाटदार छत तोलून धरले होते आिण या छताला टांगलेली मौ यवान हं ा-झुंबरे रं गीबेरंगी काशांनी
झगमगत होती. तेथे वेलप नी मढिवले या कमानी हो या. िच िविच आकारांची गवा े होती. चीनांशुकांनी मढवलेली मृद ू
आसने होती. या सग या रचनेने या जागेचे स दय आधीच खुलले होते. यातून हं ांतील पारदशक काश सगळीकडे भरला
होता आिण झुंबरातून, मखमलीतून, काचपा ांतून पराव तत होऊन पु हा सव फाकला होता. कोठे तरी धूप जळत होता.
याचा मंद वास वातावरणात रगाळत होता. नाना कार या सुगंधी ांनी सगळे आसमंत भ न गेले होते. तेथे णभर
उभे रािहले तरी मन धुंद होत होते. अंगावर रोमांच उभे राहत होते. इं पुरीतील एखा ा वैभवशाली ासादात तर आपण
वेश के ला नाही ना, असा पाहणा याला सं म पडत होता.
या अशा वैभवाचे वणन आपण कोठ यातरी ंथात वाचले आहे. कोणते बरे ते का ? नैषध क िशशुपालवध? न मरत
नाही. ंथच काढून पािहला पािहजे. यािशवाय नाही आठवायचे.
देवद ाने खाली बसून ंथांचे गाठोडे सोडले आिण िनरिनरा या पो या चाळ यात तो अगदी िनम होऊन गेला.
तेव ात कु णाची तरी मंद पावले वाजली हणून याने मान वर क न पािहले. एक त ण पवती ी या या स मुख
उभी होती!
के तक चे गोरे पण. सरल नािसका. कृ णकमलाशी पधा करणारे सुंदर ने आिण कृ श शरीरय ी.
ते प पाहताच पंिडत देवद ाचे डोळे एकदम दप यासारखे झाले. अनेक ंथांतील एकच वणन आप यासमोर साकार
होऊन उभे आहे असे याला वाटले. पोथीचे सू हातात ध न तो तसाच ित याकडे पाहत रािहला.
पण काही झाले तरी पंिडत देवद हा तकधुरंधर होता. अनेक शा ांत याची उ म गती होती. हीच या वा ाची
वािमनी हे या या चाणा बु ीने लगेच ओळखले आिण तो सावध झाला. नीटनेटके बसून याने ितला णाम के ला.
या पवतीने सुहा य मु ेने या णामाचा वीकार के ला. मग एका आसनावर हलके च बसून ितने मंजूळ वरात हटले,
‘‘आपणही आसनावर बसा ना. खाली भूमीवर कशाला?’’
‘‘आहे – बरं आहे.’’
असे देवद हणाला खरे ; पण ितचा फारच आ ह दसला ते हा तो ित या जवळ या दुस या एका आसनावर बसला.
मग पु हा ितने िवचारले,
‘‘आपले शुभनाव –’’
‘‘देवद . मला पंिडत देवद हणतात.’’
देवद हे बोलत असताना ितने या याकडे बराच वेळ िनरखून पािहले.
‘‘वा! आपण पंिडत आहात? आप या दशनाने फारच आनंद झाला मला. आता घ टकाभर का शा िवनोदात वेळ
जाणार तर!’’
 एवढे बोलून ती हसली. ित या मुखातील शु दंतपं णभर चमकली आिण नाहीशी झाली. हं ातला िविवधरं गी
काश ित या हस या मुखावर पडला आिण ित या पाने या रं गांना काही वेगळीच शोभा ा झाली. अशा या सुंदर
हा याचे वणन कतीतरी कव नी के याचे देवद ाला स वर आठवले आिण या का पं या या डो यांसमोर लगेच
उ याही रािह या. के वळ ित यामुळेच या ानाची उजळणी कर याची संधी िमळाली, या िवचाराने याला या ीिवषयी
फारच आदर वाटला.
‘‘आपण कोण या शा ातले पंिडत आहात हटले?’’
हा ऐकताच पंिडत देवद ाची मु ा एकदम फु ि लत झाली. छाती फु गवून तो हणाला,
‘‘आता खरे सांगायचे हणजे िवनय सोडू न बोलायला पािहजे –’’
‘‘सोडा थोडासा.’’
‘‘मी सग या शा ांत पारं गत आहे. अमुक एक िवषय मला अवगत नाही असे नाही. का , तक, याय, मीमांसा, वेदा त,
ाकरण – सगळं काही. माझी बु ी सव दशांना धावते.’’
आपले हे बोलणे ऐकू न ितने डोळे िव फारले हे देवद ाला अगदी प दसले.
‘‘अगंबाई! मग तु ही वादिववादही खूप के ले असतील.’’
‘‘तर!... कतीतरी वाद मी जंकले. उगीच नाही मला ‘पंिडत’ ही पदवी िमळाली. आम या आचायानी तर माझा
‘तैलबु ी’ हणून गौरव के ला ना!’’
‘‘खरं च?’’ ितने आ याने व ावर एक हात ठे वला.
‘‘अगदी खरं .’’
‘‘मग मी आज अगदी अनु िहतच झाले हणायचे.’’
एवढे संभाषण झाले आिण मग ितने बाजूला ठे वलेली उपाहाराची ताटे पुढे के ली. ताटातील पदाथा या चकर वासामुळे
देवद ाची ुधा जागृत झाली. पिह यांदा तो संकोचाने मान हलवून ‘नाही’ हणाला, पण नंतर ितने आ ह के यावर
एकामागोमाग एक असे बरे च पदाथ या या पोटात गेले. दोन-तीन भरलेली ताटे याने अ पावकाशात संपिवली. याचा हा
आहार चालू असताना या े ीमायेने याला या या पांिड याब ल अनेक िवचारले आिण यानेही अधूनमधून खाणे
खंिडत क न ित या िज ासू वृ ीचे समाधान के ले. जंबु ीपातील सव देश आिण मोठमोठी नगरे आपण कशी पािहली, ितथे
आपणाला कोणकोण या गो ी आढळ या, लोकां या नानािवध चालीरीती आिण आचारिवचार यांचा मनोरं जक अनुभव कसा
आला, कुं िडनपूर या िव ापीठातून कांडपंिडत होऊन आपण कसे बाहेर पडलो, हे देवद ाने मो ा सुरसपणे ितला
सांिगतले. या अनुभवावर आधा रत ‘अनुभवचं का’ या नावाचा एक ंथही आपण िलिहणार अस याचे याने शेवटी िनवेदन
के ले.
देवद हे सगळे वणन करीत असताना ती त ण ी टक लावून एकसारखी या या मुखाकडे पाहत होती. मधूनमधून
शंसेचे आिण आ याचे उ ार ित या त डू न बाहेर पडत होते. शेवट या ंथलेखनाचा संक प ऐकू न तर ती फारच स
झाली असावी, असे देवद ाला वाटले. कारण ित या मुखावर पु हा एकदा ते देवदुलभ हा य पसरले आिण ती आप या
मुखमंडलाकडे सात याने पाहतच रािहली, हे याला अगदी प दसले.
‘‘एकदा एक शू यवादी पंिडत मला भेटला.’’ शेवट या मोदकाचा दातांनी लचका तोडीत देवद हणाला, ‘‘ याने मला
वादाचे आ हान दले –’’
‘‘मग? काय झाले या वादात?’’
‘‘काय हायचे? या शू यवा ाने मोठी सभा भरवली – पंिडतांची. हरभर आरडाओरडा क न याने पूवप मांडला –’’
‘‘कसला बाई?’’
‘‘ हणाला, जग हे शू य आहे. कशालाच अि त व नाही. अि त व हे नाहीच मुळी. अि त वाची क पनाच शू यवत आहे.’’
‘‘अगंबाई! मग?’’
‘‘मग काय?’’ देवद पंिडत अिभमानाने नाक फु गवून हसला. ‘‘ हरभर तो बोलला. बोलून बोलून थकला ते हा मला
हणाला, तू त ै वादी ना? दे उ र आता. कर उ रप .’’
‘‘काय सांिगतलेत तु ही?’’
‘‘मी दोनच वा ये बोललो. हणालो, ‘जग हे शू यवत आहे, अि त वाची क पनाच शू यवत आहे असे हणणारा तू तरी
अि त वात आहेस ना? झाले तर मग. तूच वत: तु या त व ानाचे खंडन के लेस. आता मी आणखी िनराळे उ र काय
देणार?’– याचबरोबर सभेत असा हशा झालाय हणता! मान खाली घालून तो पंिडत मुका ाने िनघून गेला. अशी गंमत.
मा या बुि म ेची याने- याने या वेळी फार शंसा के ली.’’
‘‘तु ही आहातच बाई बुि मान. पासारखीच तुमची बु ीही आहे.’’
हे सगळे होईपयत देवद ाचे खाणे आटोपले होते. जल ाशन क न याने तांबूलही भ ण के ला होता. अंगावरील
उ रयाने त ड पुसून याने ित याकडे पािहले, ते हा ती डो याची पापणीही न लववता आप याकडे पाहत आहे असे याला
 दसून आले. ित या या एका बु ीची याने मनात या मनात मोठी वाखाणणी के ली. खरोखर वेदा त हा के वढा गहन आिण
ि ल िवषय. ि यांचे तर ते कामच न हे. पण ही ी कती वेळ तरी मो ा एकिच वृ ीने हे सव वण करीत आहे.
खरोखर िहची ध य आहे!... आप याकडे पाहत पाहत कं िचत कळत नकळत ित या गालावर उमटलेले हा य, भुवयांची
होणारी व गती आिण ने ांची ितरकस दृ ी या गो ची तर देवद ाला फारच मौज वाटली. कारण आ ापयत वाचले या
ंथात कोठे ही ि यांचे हे िव म या या वाचनात आले न हते.
आप या बुि म ेब ल ितने के लेला अिभ ाय ऐकू न पंिडत देवद ाला फार हसू आले.
‘‘तु हाला काही िवचारायचा असला तर िवचारा ना, कसे व रत उ र देतो पाहा तर खरे .’’
‘‘आता तु हाला मी काय िवचारणार बाई?’’
असे हणून ितने हसत हसत पदराशी चाळा के ला. या याकडे एकदा टक लावून पाहत ती गालात खुदकन हसली.
‘‘पण तु ही हणताच आहात एवढं, तर एक साधा िवचारते बाई – उगीच आपली गंमत हं.’’
‘‘िवचारा ना.’’
‘‘अं –’’ असे करीत ती थांबली. पु हा एकदा ितने देवद ाकडे ितरपे पािहले.
‘‘आ ा या ठकाणी, या वेळेला –’’
‘‘हं.’’
‘‘सवात सुंदर व तू काय आहे सांगा पा ?’’
‘‘हा े या! हाच का शेवटी?’’
‘‘हाच. पण ा ना उ र.’’
देवद ाला फार हसू आले. काय हा बािलश . एखा ा गजराजाला अर यात जाऊन दूवा आणशील का असे
िवचार यासारखेच आहे हे. शेवटी ीबु ी ती ीबु ीच.
‘‘तु ही सहज िवचारलेत, पण अगदी च कत करतो पाहा तु हाला.’’
याने हसत हसत ित याकडे पािहले ते हा तीही खुदख ु ुद ु हसली.
‘‘सांगू.’’
‘‘सांगा.’’
आपले उजळ मुख कं िचत पुढे क न ती लाव यवती उ सुकतेने या याकडे पाहत रािहली.
देवद ाने पु हा एकदा गाठोडे सोडले. यातली एक पोथी हातात घेऊन याने ितला दशिवली.
‘‘हे पाहा.’’
‘‘हे काय?’’ ितने आ याने िवचारले.
‘‘सवात सुंदर व तू.’’
‘‘कोणती?’’
‘‘योगवािस .’’ देवद गंभीरपणे हणाला.
‘‘योगवािस ?’’
‘‘होय. फारच सुंदर ंथ. या ंथाची त फारच दु मळ आहे स या. आता बोला, के ले क नाही च कत तु हाला?’’
‘‘के लेत खरे .’’
देवद ाला संशय आला. ित या वरात थोडी दु:खाची छटा असावी का? ित या चेह यावरची फु लताही एकाएक कमी
झा यासारखी दसली. श दही जड वरात का आले? कशाने बरे ? एकाएक या गुणवतीला झाले तरी काय?
याने िनरखून पािहले तो ित या डो यांत पाणीही उभे रािहलेले दसले. थोडा िवचार के यावर देवद ाला एकदम
उलगडा झाला. ‘बरोबर आहे. या ीला आता िन ा येऊ लागली असली पािहजे. आप या आित यात भलताच वेळ गेला
ितचा. छे, छे! आता या सा वीला अिधक ास देणे बरे न हे.’
पंिडत देवद ाने इकडे ितकडे पािहले. या या यानात आले क , या सव ग पांत हर लोटला होता आिण िजकडे ितकडे
सामसूम झाली होती. बाहेर घनांधकार पसरला होता. मेघांचा गडगडाट सु झाला होता. मधूनमधून िवजाही चमकत
हो या. आता कं िचत वृ ीही सु झाली होती आिण गवा ां या िछ ांतून येणारे गार वारे अंगावर काटा उभा करीत होते.
दालनादालनातले दीप आता डोळे िमटत होते. सगळीकडे अंधार भरत होता. शेवटी सगळे दीप मालवले. सबंध वाडा
काळोखा या मगरीने िगळू न टाकला आिण तेच एकमेव दालन काशमय रािहले.
तकपंिडत देवद एकदम भानावर आला. हणाला,
‘‘अरे ! िन ासमय झाला वाटते?’’
डोळे पुसून ती हसली.
‘‘होय, सारे सेवक, दासी झोपली आहेत. आता तुम या-मा यािवना कु णी जागं नाही इथं.’’
 हे ऐकू न देवद ाला फारच ल ा ा झाली. ‘अरे रे! आपण भलताच समय तीत के ला. या आयला के हापासून िन ा
येऊ लागली असेल! पण िबचारी के वळ आप यासाठी ित त रािहली. आपणाला एवढे कसे अवधान रािहले नाही बरे ?’
याने ित याकडे मायाचने या दृ ीने पािहले.
‘‘बरे तर. मी फारच काल ेप के ला. जातो आता.’’
‘‘जाता?’’
हे ितने इत या आ याने िवचारले, क देवद ाला फारच िव मय वाटला.
‘‘होय.’’
‘‘मला – मला वाटते, तु ही आता जाऊ नये.’’
देवद ग धळला.
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे – तु ही इथेच िन ा के ली तर?’’
‘‘का बरे ?’’
देवद ाने च कत होऊन हा िवचारला आिण याला असे वाटले क हा िवचार यावर या सा वीची मु ा णभर
ग धळ यासारखी झाली.
‘‘कारण –’’
‘‘हं –’’
‘‘कारण – बाहेर पाऊस आहे. अशा अपरा ी आता बाहेर जा यापे ा इथेच िन ा घेतलेली बरी. नाही का?’’
हे आजवी बोलणे ऐकू न पंिडत देवद ा या मनाला एकदम संतोष झाला. थोडेसे आ यही वाटले. काय ही आित यशील
गृिहणी! खरी कत द ी. अशी धा मक, अितिथपरायण ी आपण कु ठे तरी पािहली आहे का? कोण कु ठचा पांथ थ – पण
या यासाठी ित या िजवाची के वढी ही उलघाल! ध य ध य! आप या ‘अनुभवचं के ’त या आयेचा उ लेख अव यमेव के ला
पािहजे.
देवद आदर आिण कौतुक या दो ही भावनांनी ित याकडे पाहत रािहला. ते पा न ि मत करीत ितने मान खाली घातली.
देवद ा या पंिडत दयाला ितची ही शालीनता पा न पु हा एकदा संतोष झाला.
वरपांगी थोडीशी कु रकु र करीत तो हणाला,
‘‘पण तु हाला उगीच ास –’’
पदराशी चाळा करीत आिण कं िचत हसत ती चं वदना मंजूळ वराने हणाली,
‘‘ यात कसला आला ास! सगळी व था आहे. सव िस ता आहे. तु हीच फ होकार ायची वाट आहे.’’
गृह थधमाला भूषण ठरणारे ितचे हे उ ार ऐकू न देवद ाला मनातून फारच संकोच वाटला, अशा या ीचे मन मोडू न
बाहेर जा यात काय सौर य होते? नाही तरी अशा अपरा ी आपण बाहेर काय करणार आहोत? यापे ा इथेच राहावे हे बरे .
हणजे िनदान ितला तरी मनाचे समाधान लाभेल.
िवचारी देवद पंिडताने इतका िवचार के ला.
‘‘बरं बुवा, राहतो मग मी.’’
ितची कोमेजलेली चया उजळली, हे देवद ाला दसले आिण ितचे मन आपण मोडले नाही हे बरे च झाले, असे याला
वाटले. आप या यो य िनणयाची याने मनात या मनात शंसा के ली.
मग फार वरे ने ितने या दालनात या मंचकावर श या िस के ली. ऊबदार मृद ू श येवर पांघर यासाठी एक मौ यवान
तलम व ठे वले. थोडी पु पेही यावर टाकली. ितचे हे अग य पा न देवद ाने त डात बोटच घातले.
सगळी व था पूण झा यावर ितने हटले,
‘‘हं, झाली सगळी िस ता.’’
आिण पंिडताकडे ितर या दृ ीने पा न ितने पु हा एकदा हा य के ले. या वेळी ित या डो यांची जी मजेदार हालचाल
आिण भुवयांची जी नागमोडी, व गती दसली, ती पा न देवद ाला फारच मौज वाटली. अनेक माणसां या खोडी, लकबी,
वभाविवशेष याने ठक ठकाणी पािहले होते; पण या कारचे आिवभाव याला कोठे च आढळले न हते.
ित याकडे ंथलेखका या कु तूहलाने पाहत तो या मृद ू श येवर बसला आिण मग एकदम या या यानात आले क , ‘अरे ,
या गृिहणीला आपण ित या घर या गो ीिवषयी काहीच िवचारले नाही. ितने एव ा अग याने आपले वागत करावे आिण
आपण ितची साधी िवचारपूसही क नये, हे बरे न हे. झोप येते आहे खरी, पण याआधी आपण काहीतरी ेमकु शल
िवचारावे, मगच झोपावे.’
हा िवचार या या मनात आला आिण मग या या मुखाकडे पा न ितथेच ित त असले या या कु लवतीला याने
िवचारले,
 ‘‘आप या घरात आणखी कोण कोण आहे?’’
‘‘आहेत क . सेवक, दासी; पण ते सगळे आता िन ावश आहेत.’’
बोलताना ितर या दृ ीने पाह याचा आिण भृकु टभंग कर याचा ितचा देहिवशेष या या यानी आला. ‘ ितत या
कृ ती’ असा िवचार क न याने ितकडे दुल के ले.
‘‘तसं न हे.’’
‘‘मग?’’
‘‘मी घरात या माणसांब ल िवचारीत होतो.’’
‘‘ हटलं तर आहेत. हटलं तर नाहीत.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘फ आई असते माझी; पण तीही हातारी आहे. झोपलीय लांब ितकडे.’’
‘‘अ सं, अ सं.’’ देवद ाने मान डोलिवली.
‘‘ हातारी आहे अन् ितला रा ीचं दसत पण नाही.’’
‘‘अरे रे!’’
‘‘हो तर काय.’’
‘‘माझे वडीलही हातारे च होते.’’ देवद हणाला, ‘‘पण अंधारातसु ा यांना फार उ कृ दसायचं. अगदी शेवटपयत.’’
‘‘अरे रे!’’
ित या या िवनोदी उ ारामुळे देवद ाला फार हसू आलं.
‘‘असो. पण पु षमाणूस नाही वाटतं घरात कु णी?’’
देवद ा या श येवर बसून तेथील फु लांशी चाळा करीत ितने हटले,
‘‘का बरं ? तु ही आहातच क स या पु षमाणूस घरात. का नाहीत तु ही?’’
देवद ाला पु हा एकदा हसू आले. ित या िवनोदि यतेचे याला भारीच कौतुक वाटले. तो हसला तशी त डावर आपली
सुकुमार बोटे पालथी ठे वून तीही हसली. दोघेही बराच वेळ हसत रािहली.
हस याचा भर कमी झा यावर तो हणाला,
‘‘मी आहेच हो, पण –’’
‘‘पण काय?’’
‘‘तुमचे पती हणतो मी. ते कोठे दसले नाहीत ते?’’
हा ऐक यावर ितची हसरी, फु ि लत मु ा एकदम खरकन उतरली, हे देवद ाला दसले. णभर ितने आपले मुख
दो ही हातां या जळीत झाकले. मग एकाएक ती द ं के देऊ लागली. हा कार पा न देवद एकदम तंिभतच होऊन गेला.
या या मनाचा ग धळ उडाला. काय झाले तरी काय? िहला एकाएक एवढे कशाचे दु:ख झाले? आपण काही अनुिचत तर
िवचारले नाही?
िववण मुख क न याने िवचारले,
‘‘काय हो? काय झाले तरी काय?’’
‘‘काही नाही.’’
असे हणून ती परत द ं के देत रािहली. द
ं के देता देता ितने अधूनमधून जे श द उ ारले, याव न देवद ाला बोध झाला
क , ितचा पती – या ासादतु य वा ाचा वामी – काही वषापूव च ापारासाठी हणून जो देशांतराला गेला, तो अ ािप
परतच आलेला नाही. कु णी हणतात, क वाटेत चोरांनी याला मा न टाकले असावे. कु णी हणतात, क जल वासात वादळ
होऊन याची नौका बुडाली असावी. खरे खोटे देव जाणे. पण एवढी गो मा खरी क , या घटनेला आता कै क वष लोटली
असून ते हापासून याची ही ी याची ती ा करीत आहे. पण अजूनही याची काहीच वाता नाही. आता ितने कु ठवर वाट
पाहावी?
ही शोककथा सांगत असताना ितला एकसारखा दु:खाचा उमाळा येत होता आिण आपले िवशाल डोळे रोखून ती
देवद ाकडे पाहत होती. वरचेवर सु कारे टाक त हणत होती,
‘‘आता ते कसचे परत येतात!... वासाची दगदग आिण यातून हातारपण. यांची वाट आता संपली हो.’’
‘‘असे हणू नका.’’
‘‘नाही हो. मला आता कु णाचा आधार रािहला नाही.’’
ही दैवगती पा न देवद ालाही अतीव दु:ख झाले. या या डो यांतून एकदम घळाघळा पाणीच आले. ते पुसून काढीत तो
हणाला,
‘‘कमणो गहना गित:’ हेच खरे .’’
 ‘‘पण आता मी कु णा या त डाकडे पा हो?’’
देवद ाला पु हा गिहवर आला.
‘‘छे, छे! असे हणू नका. धीर धरा. माणसं येतात परत. जरा वेळ लागतो; पण येतात.’’
ितने डो यांना पदर लावला. पु हा द ं के दले.
‘‘नाही हो. मला नाही आता आशा.’’
‘‘सांिगतले ना, धीर धरा. चंता क न काय होणार? मी यांचा शोध लावेन. मग तर झाले?’’
देवद ाला वाटले क आप या या श दांनी ितने सुकलेले मुख थोडे तरी प लिवत होईल; पण तसे काही झाले नाही. उलट
यावर थोडी रोषाची आिण दु:खाचीच छटा उतरली असा याला भास झाला. आपले बोलणे के वळ औपचा रक आहे, असे
ितला वाटू नये, हणून चुरचुरणारे डोळे आव न याने िवचारले,
‘‘खरे च शोध क . सांगा, कसे होते तुमचे पती दसायला?’’
‘‘कसं सांगू? काय सांगू आणखी? झालं एवढं पुरे नाही का झालं?’’
िनराशेने काळवंडलेली ितची मु ा पा न पंिडत देवद ाला आणखीनच वाईट वाटले.
‘‘सांगाल तर खरे .’’
या पग वतेने पु हा आपली क ण दृ ी या याकडे लावली. आजवी वरात ितने हटले,
‘‘अगदी तुम यासारखेच दसत होते. फ ते वृ , तु ही त ण इतके च. बाक बे ब तु हीच.’’
‘‘आं?’’ देवद ाला आ य वाटले.
‘‘तु हाला पािहले आिण मला मा या पतीचीच आठवण झाली. वाटले क त ण होऊन तेच तर आले नाहीत?... आता
आणखी काय सांगू?’’
आप यात आिण ित या पतीत एवढे साध य असावे या योगायोगाचे देवद ाला िवल ण आ य वाटले. ितचे हणणेही
याला पटले. इतके सा य अस यावर या िबचा या पित तेने आणखीन ते काय सांगायचे? थोड यात सव काही आलेच. आता
आपण करायचे ते एवढेच क , आप यासारखाच दसणारा पो पु ष कोठे आढळतो का, याचा सव दशांना शोध यायचा.
ितला साहा य क न ितचे मंगल करायचे आिण स या गोड आिण आशादायक वचनांनी ितचे सां वन करायचे. या आप काली
धैय धर यास ितला उ ु करायचे. झोप येत आहे, अंग जड झाले आहे ही गो खरीच; पण ितचे सां वन क न ित या
मनाला समाधान ा क न देईपयत झोपायचे नाही.
पंिडत देवद ाने मग नाना युि वादांनी ितचे समाधान के ले. ंथांचे गाठोडे भराभर उलगडू न याने अनेक पो या बाहेर
काढ या आिण या पु पिवभूिषत श येवर बसून यातील अनेक गो ी ितला वाचून दाखिव या. यमुने या डोहात ीकृ ण
बुडाला ते हा कदंब वृ ाखाली जमले या गोकु ळवासी जनांना असेच वाटले होते क कृ ण आता कसचा परत येतो? पण
अखेरीस तो आलाच ना? दु कािलया या म तकावर नाचून, याचे मदन क न िवजया या दुंदभ ु ी वाजवीत ीकृ ण परत
आला. भीमाला िवष घालून कौरवांनी डोहात बुडिवले, या वेळी पांडवांनी कती अमयाद शोक के ला! पण िवष पचवून आिण
नागलोकांतून मोठा मानस मान घेऊन पांडववीर भीमसेन परत आलाच क नाही? वनवासात असताना िनषधपती नलराजा
अधव दमयंतीला सोडू न गेला ते हा....
गो ीमागून गो ी पंिडत देवद ाने ितला वाचून दाखिव या आिण मग घ टकांमागून घ टका उलट या. देवद वाचीतच
रािहला. चांगली म यरा होऊन गेली. चाल या या मांनी आिण िम ा ांनी याचे डोळे चांगलेच चुरचु लागले. त डातून
नकळत जांभया येऊ लाग या. डो यांवर एकसारखी झापड येऊ लागली. आपण काय बोलतो आहोत हे पुढे पुढे याचे
यालाही कळे नासे झाले; पण तरी तो बोलतच रािहला. अखेर शेवटी याला चांगली झोप येऊ लागली. रा ी सूयकमळे जशी
सहजतेने िमटतात, तसे याचे ने सहज िमटले. बोलता बोलताच याला अशी डु लक लागली क , बराच वेळ याला काही
कळले नाही.
असा कती वेळ गेला कोण जाणे, पण एकाएक कसला तरी मृद ू पश झाला हणून तो जागा झाला. पाहतो तो या
िवरहांगनेने आपला सुकुमार तळहात या या िनकट धरला होता आिण ती रड या वरात हणत होती,
‘‘माझा हात तरी हातात घेऊन पाहता का?’’
झोपेतून जागा हो याचा यश वी य करीत देवद ाने म तक हलिवले.
‘‘आं? हात हातात घेऊ?’’
‘‘होय हो.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘ हणजे तरी काही समजेल तु हाला.’’
देवद ाने डोळे मो ा यासाने उघडले. ितची आत आिण िथत दृ ी तशाही अव थेत या या मनात ठसली आिण
याला वाईट वाटले. ित यािवषयी अनुकंपा वाटली. ‘काय माणसाला आशा असते पाहा!... हात पा न, भिवषयाचा यय
घेऊन का होईना, पण ितला आप या पतीचा शोध यायचा होता, या या सुरि ततेची िनि ती क न यावीशी वाटत होती!
‘आशािह नाम मनु यणाम’... हेच खरे .’
ितचा मृद,ू मांसल हात हातात घेऊन देवद ाने डोळे ताणून पािहले. हातात घेतलेला तो सुकुमार हात एकसारखा थरथरत
होता, कापत होता. देवद ाला याचे कारण बरोबर कळले. न जाणो, आप या अदृ ांत काही भलतेसलते तर िलिहलेले नाही,
आपला पती आप याला सुरि त भेटेल ना, या शंकेने ितचे िच घाबरे झाले असावे, हे या या अगदी बरोबर ल ात आले.
झाकू लागलेले डोळे उघडे ठे व याचा य करीत तो हणाला, ‘‘तुमचा हात चांगला – तुमचा पती िनि त –’’
पण पुढचे श द या या त डू न उमटले नाहीत. पु हा याचे जड ने िमटले. नकळत उशीवर म तक पडले आिण मग पुढे
काही कळलेच नाही. सगळा कसा अंधार झाला. ती काहीतरी मो ांदा बोलली असे वाटले. कु णाला तरी रागारागात हाका
मार या, असाही भास झाला. काही ती ण श द कानावर पड यासारखे वाटले. पण िनि त काही कळले नाही. काही आठवले
नाही. डो यासमोर जड, कधी न िमटणारा अंधार पसरला. तो जा तीतजा त गडद होत गेला आिण कु ठे तरी खोलखोल
बुडा यासारखे वाटले. हळू हळू सग याच गो चे भान नाहीसे झाले आिण आप याला िन ा के हा लागली, हे देवद ाला
कळले नाही.

दुस या दवशी तीन हरा या सुमारास देवद आप या घरी बसून सग या वासाचे संहावलोकन करीत होता. नाना
देशांतले लोक, यां या वैिच यपूण चालीरीती, आचारिवचार यांची बरीच मािहती याने गोळा के ली होती. भूजप ांवर
टाचून ठे वलेली होती. अनेक ठकाणचे आचारिवचार याला फारच गमतीदार वाटले होते. वेगळे वाटले होते. यांची काही
उपप ीही याने मनाशी बसिवली होती आिण ती सटीप टपून ठे वली होती. आता कोण याच गो ीचे कारण कळायचे रािहले
न हते. एकू ण देवद ा या चंड ानात आता कोणतेच यून रािहले न हते.
फ एकाच गो ीची देवद ाला फार चुटपुट लागून रािहली होती. याचे कारण िवचार क न क नसु ा सापडत न हते.
तैलबु ी पंिडत देवद ाने खूप िवचार के ला. अखेरीस कं टाळू न याने याचा छंदच सोडला. घडलेली घटना आहे तशीच
िलहावी असे ठरवून याने भूजप पुढे ओढले आिण यावर तो िवचारम मु ेने िल लागला –
‘‘...या मा या देशातच काही चालीरीती मला फार चम का रक आढळ या. इथ या ि या मो ा सुशील, बुि मान आिण
पितपरायण आहेत. या कत द आिण अित यशीलही आहेत; पण या थो ा िविच त हेने वागतात. एखा ा अितथीला
घरी बोलावून या याचा चांगला आदरस कार करतात. यास िम ा े देतात. चतुरपणे संभाषण करतात. रा ी या वेळी
मो ा ेमाने व अग याने राह याचा आ ह करतात; पण नंतर मा या फार िविच रीतीने वागतात....’’
कु कु चालणारा बो हातात घेऊन देवद थांबला. आप या वळणदार, सुंदर अ राकडे तो मो ा कौतुकाने पाहत
रािहला.
थोडा वेळ थांबून मग याने ‘अनुभवचं के ’त शेवटी िलिहले,
‘‘...आदरस कार, भोजन, िन ा इथपयत सव काही उ म रीतीने पार पडते. कोठलेही यून आढळत नाही. पण नंतर
कोठू न तरी कली िशरतो. काय होते कोण जाणे! पण झोपले या अितथी या दो ही हातांत या ि या खुशाल बांग ा भरतात
आिण याला बाहेर राजपथावर फे कू न देतात. पु हा याची चौकशीही करीत नाहीत....’’
 भोग

लहानपणी िभकू सोनारा या दुकानी बसून के लेले उ ोग अजून डो यासमोर आहेत. याने मुशीत सोने टाकू न मूस
बागेसरीवर ठे वावी आिण मी घाम येईपयत भा याचा दांडा हलवावा. याने डागकाम िचमणीजवळ आणावे, मी बंकनळीने
यावर आगीची फुं कर घालावी. सो याचांदीची लांब प ी के यावर सूतप ीतून याचे सूत ओढावे. अंगठीसाठी समु पेसाचा
साचा घासावा, यात सो याचा रसही ओतावा – असे एक ना दोन हजार कार मी के ले आहेत. वे ाची अंगठी पण
बनिव याचा खटाटोप क न पािहला आहे.
पिह या पिह यांदा तो मला काम क देत नसे. हणे,
‘‘नका मालक, तु ही हात लावू. दमचाल. हात दुकून येतील आन् दादा कावतील मला.’’
तो मला ‘मालक’ हणून का हाक मारी याचे या वयातही कोडे वाटे; पण ितकडे फारसे ल न देता मी गाल फु गवून बसे.
स यासारखे करी. तो हलके च हसे आिण हणे,
‘‘बरं बरं ! करा काम. धरा भाता.’’
मी आनंदाने भा याची कडी इत या जोरजोराने हलवी क , बागेसरीवरचे कोळसे भराभरा फु लत जात, जाळ होई,
ठण या उडत आिण या या डो यांत जात; पण मला एका अ राने न बोलता तो मुका ाने डोळे चोळी. माझा अितउ साह
ओसरे . थोडेसे शरमून मी भाता बेताबेताने हलवीत राही. ठण या उडत नाहीत ना हे बघे. हे सुख अनुभवीत अनुभवीत मी
मोठा झालो आहे.
िभकू चा चेहरा तसा नेटका होता. नाक दरदरीत िन उभट होते. गोरटे या रं गाचा आिण थूल शरीराचा हा क ाळू माणूस
जाळासमोर बसला क , याचे सगळे अंग लालबुंद होई. कपाळावरची उभी शीर ठळकपणाने दसू लागे. याचा जबडा जा त
मोठा होता. काम करता करता जीभ बाहेर काढून नाकाकडे ने याची याला सवय होती. उज ा हाताचे दुसरे बोट अध तुटले
होते. यामुळे काम करताना याला िवल ण ास होई. पण सवयीने तो ते रे टीत असे. या या दातांनी काय ती त डाची कळा
घालिवली होती! पुढचे दोन-तीन दात एकदम मुसंडी मार यागत पुढे आले होते. यामुळे त ड कधीच बंद हायचे नाही.
याला पािहले क लहानपणी मला उजळणी या पु तकातील ऐरावताची आठवण होई. आप या या ंगाची याला जाणीव
होती. एकदा वत:च चे च े ा आवाज काढून तो मला हणाला,
‘‘मी फोटो का काढीत नाही माहीत आहे, मालक?’’
‘‘नाही बुवा. का?’’
‘‘आमचं त ड हे असं कायम उघडं. देवळा या दरवा यासारखं. असा फोटो काढावा तर दात दसतेत. बरं िमटावं तर त ड
मा तीवानी होतंय. आता तुमीच सांगा, कसा िनघंल फोटो?’’
िभकू ला जसा मी पाहत आलो आहे तसा तो दु:खी आहे. नशीबच याचे नत . पोरवयातच स खी आई गेली. साव
आईने याला फार छळलं, झोडपलं. पुढे के हा तरी बाप पट दशी गचकला. घरात होते न हते तेवढे गोळा क न याची रं डक
साव आई जी माहेरी गेली ती परत आलीच नाही. आठ-दहा वषाचे कोवळे पोर वनवासी क न िनघून गेली. भावक त या
एका घराने याला तुकडा घातला आिण याचा उपकार हणून मरे मरे तो राबवून घेतले. या सग या हालअपे ा पचवून तो
वाढला. सोनारक िशकू लागला. व टीका, मणी असले बारीकसारीक काम येऊ लाग यावर याने भावक चे घर सोडले आिण
वतं िब हाड थाटले. िमळे ल ते काम करावे, वत:च घरी चार भाकरी बडवा ात. कधी कालवण आहे, नाही. ओले-वाळले
भाकरीचे तुकडे पा या या घोटाबरोबर िगळावेत. पु हा कामाची चंता करीत बसावे. असे याचे आयु य गेले. कामधाम कधी
जा ती िमळालेच तर दोन पैसे गाठीला राहात आिण अविचत काहीतरी खच िनघून ते संपत. कधी दुकानाची उ तवानी, तर
कधी आजारीपण.
चार पैसे साठवून जमीन यावी, ल करावे, असे याचे भाबडे बेत चालत. पण दुपार टळ याची ांत पडे, ितथे जमीन
कु ठली आिण बायको तरी कु ठली? खचा या वाटा शंभर. हातात डाची गाठ पडायची मु क ल. अशी वष या वष गेली. अगदी
एकसारखी एक आिण दु:खा या अस उ हात तो तळत रािहला. एव ाशासु ा सावलीला बस याचे दैव याला लाभले
नाही.
ही याची ह ककत मला हळू हळू माहीत झाली होती; पण तो ती पु हा पु हा सांगे आिण के िवलवाणे त ड क न हणे,
‘‘...आमचं नशीबच दळभ आहे. जाईल ितथं... अपेश, जाईल ितथं नाट. कधी काम मनासारकं झालंय असं हायीच.
आमी आसेच मरायचे बगा!....’’
तो असं बोलला क मी मनात फार क ी होई; पण वरवर याला धीर देई. याचे समाधान कर याचा य करीत राही.
मा या बोल याने याचे समाधान होत नसे. तरी पण तो ग प बसे. शू यदृ ीने इकडेितकडे बघू लागे. या या या दृ ीत
दृ ीच नसायची. घटकाघटका तो असा बघत राही आिण मुका ानं के हा तरी उठू न चालता होई.
एके दवशी सकाळीच तो मा याकडे आला.
मी नुकतीच उठू न चूळ भरली होती. पारावर बसून लंबा या काटक नं दात घासत होतो. तेव ात तो आला. चेह यावर
कधी न आढळणारे हसू होते. काहीतरी चांगली गो तो मला सांगायला आला आहे हे मी ओळखले. तरी दाटू न िवचारले,
‘‘काय रे , अगदी सकाळचा आलास?’’
‘‘ हय,’’ त डावरची खुशी आव न धरीत तो हणाला.
‘‘ हय काय? आज खुशीत दसतंय काम!’’
‘‘तेच सांगायला आलोय –’’
‘‘काय?’’
‘‘धं ाला बरकत येणार, मालक. काल आदनस डला हळीला गेलो होतो. बाजारच होता. ितथ या मारवा ानं वीस
तो याची लगड दली. ‘तू काम चांगलं कर, आनक दीन’ हणाला.’’
ते ऐकू न दात घासता घासता मी एकदम थांबलो. या या त डावरचा आनंद बघून मला बरे वाटले. फार दवसांनी तो
इतका सुखावलेला दसला. ‘मग, हणत न हतो तुला?’ अशा अथाचा चेहरा क न मी या याकडे बिघतले. तसा तो भाबडा
हसला.
‘‘बरं झालं चल!’’ मी हणालो, ‘‘आता असं झोकात काम कर क मारवाडी नुसता टकाटक बघत रािहला पािहजे नगाकडं.
काय काय काम आहे?’’
‘‘हायेत. तोडं, साखळी, कमरप ा, डु ईतलं फू ल, आंगठी अन् बंदी पण आहे.’’
‘‘सांगायला आलास ते ठीक झालं. चार-दोन दवसांत मु ाम हलणार आमचा. सु ी संपली.’’
‘‘आसं? अ रा रा रा...’’ तो िवनाकारण हळहळला.
‘‘ते जाऊ दे. पण काम करणार ना चांगलं?’’
‘‘बघालच तुमी आता.’’
एवढं बोलून आिण इकडे ितकडे चार ग पा क न तो गेला.
दोन-तीन दवस सरले. िभकू या दुकानात रा भर दवा दसू लागला. काम तसं फार मोठं न हतं; पण लवकर ायची
बोली होती. िशवाय या या तुटले या बोटामुळे घणकाम फार सावकाशीने, आबदत करावे लागे... सकाळ, दुपार, सं याकाळ
तो ठोकठोक करीत बसलेला असे. तहानभुकेची पवा न करता काम करी. हाती घेतलेले काम संपले हणजेच जेवणवेळ होई.
अंगाव न घामाचे ओघळ वाहत. िनखा याची पांढरी राख त डावर, उघ ा अंगावर, डो यावर उडालेली दसे. नळीने फूं -फूं
क न जीव घाबरा होई, धाप लागे... िशळे तुकडे ितथेच खाऊन तो ताट बाजूला सारी आिण पु हा कामाला सु वात होई.
कमरप ा बनला. आंगठी बांधली गेली. तोडे झाले. सगळे नग आकारात आले. प ी या चौकोनात आळसट यासारखे
दसणारे सुवण या या कमयेने झळाळले, टवटवले. याला प आले आिण याचे हसरे ित बंब या या त डावर पडले. या
सुवणात याला वत:चे भिव य जणू सो याचे दसू लागले.
िभकू ने मो ा शारीने पातळ तांबडे कागद िमळवून आणले होते. जाय या आद या दवशी सं याकाळी मी भेटायला
गेलो ते हा सगळे दािगने मला दाखवून याने या कागदात गुंडाळले. दािग या या अंगासरशी ते मुडपले आिण ज ता या
ड यात बंद क न ठे वले. श द दला या माणे मुदतीत काम के ले याब ल याची पाठ थोपटू न िनरोपाचे चार श द बोलून मी
घरी आलो. के ले या कामाने तो आता रांकेला लागला, अशी खा ी पटू न घरी आलो.
पण तसे हायचे न हते!
दैवाने ज मभर िप छा पुरिवला होता. तो हा संगही जणू सुना जाऊ देणार न हता. याची भरभराट जणू हायचीच
न हती आिण याचे डोके वर कधी िनघणार न हते. दु:खाचे, संकटाचे अस चटके च एकामागून एक बसायचे होते आिण
सुखाची, आनंदाची एवढीशी फुं करसु ा बसलेली याला भावत न हती. अंधा या वाटेत लहानसानसु ा करण आलेला जणू
खपत न हता....
याच दवशी रा ी याची चोरी झाली आिण याचे सव व गेले.
सकाळी आ ही जागे झालो ते लोकां या आरडाओरडीनेच. िभकू या दुकानापाशी सगळा गाव जमा झाला. लगत या
खोलीत तो झोपला होता आिण इकडे दुकानाची बखडीकडची पाठ भंत कोणीतरी फोडली होती. डे काचा कोयंडा वाकडा
क न टाकला होता. आिण यातला ज ताचा डबा तेवढा नाहीसा झाला होता. नाही हटले तरी दोन हजारांचा माल यात
होता. िभकू ची क येक दवसांची, रा ीची कमाई िन क यात होते. याचे सगळे नशीबच जणू यात होते आिण ते सगळे न
झाले होते.
लोकांनी रकामी चौकशी के ली, समाधानाचे चार पोकळ श द सांिगतले आिण सकाळ टळली तसे ते आपाप या उ ोगाला
लागले... मले या माणसासारखा िभकू एका जागीच गुंतून बसला. त ड कसनुसं क न आिण दृ ी कु ठं तरी टाकू न देऊन
पडला. पोते यासारखा, कु णीतरी चोळामोळा के यासारखा.
 हे सगळे मी लोकांकडू न ऐकले. मी गावाला जा या या गडबडीत होतो. यातूनही या याकडू न जाऊन ये याइतक सवड
होती; पण मी गेलो नाही. जा याची इ छा होईना. घरी बसून रािहलो आिण वेळ झाली तसा पर पर मोटारी या तळावर
गेलो.
पण तळावर मोटारीची वाट पाहताना, वास करताना आिण मग खोलीवर परतताना मा या मनात या यािशवाय दुसरा
िवचार न हता. याचा या दु:खपूण आयु याचा अ वय लावताना मा या मनात सारखे येत होते क , िवजांनी
कडकड यासारखे संकटांनी कोसळावे, याला झंजाडावे आिण रडत ओरडत धडपडत याने बाहेर यावे, जरा कोठे िनवारा
शोध याचा य करावा, तोच कस या ना कस या तरी चट यांनी घाबरे घुबरे हावे हाच या या आयु याचा खेळ आहे
काय?... जगा या या अफाट हाटाम ये अनेक भा यवंत माणसे मो ा मानाने िमरवीत आहेत. जातील ितथे यांची कमान
उं चच होत राहते. यांची गो सोडा, पण दैवाने कधीकधी तरी साहा याला ये याचे भा य सामा य माणसालाही लाभलेले
असतेच असते. ते तर या या वा ाला येऊ नयेच, उलट दावेदारी अस यासारखा याने दु ावा मांडावा, हा के वढा चम कार!
याला काही अंत नाही? शेवट नाही? का हे असेच चालत राहायचे?... आता तो िबचारा कु ठे राहील? काय करील?
असे काहीतरी वाटले क मी अ व थ होई. िचडे. काहीतरी फोडू न टाकावे असे वाटे.
सहा मिहने असे गेले.
गावाकडचे लोक मधूनमधून भेटत. यां याकडू न िभकू ची खबर थोडीफार समजे. रीण डो यावर आ यामुळे तो एकदम
वाकला होता. धडपडत धडपडत तो बोजा उतरिव याचा य करीत होता. यासाठी सगळी श खच करीत होता... याचे
सगळे त णपण न झाले. हाता यासारखा पोक काढून तो चालू लागला. िपळले या उसागत शु क झाला. दुकानभाडे
वाचिव यासाठी याने पिहली जागा सोडली. गुरवासारखा एका देवळात तो रािहला. पु हा जग यासाठी धडपडू लागला.
सहा मिह यांनी मी परत आलो ते हा याची अशी दशा दशा झाली होती.
सं याकाळ टळली. गडद अंधार पडला. गडबड, ग धळ जरा िनवला. सामसूम झाले. जेवणखाण आटोपून मी कं दील घेतला
आिण गणपती या देवळाकडे िनघालो. द ा या उजेडात पायाखाली बघत ितथे पोचलो. देवळात या ओसरीत तो चार
भांडी घेऊन रािहला होता. कप ा या चं या. गाल खोल गेलेले. वाळलेले हातपाय. िन वळ वाळवण... मला पािह यावर
याला संकोच यासारखे झाले. हाती घेतलेले काम सोडू न तो मा याकडे बघतच रािहला. काय बोलावे ते मलाही समजेना.
खांबा या तळख ाला टेकून मी कं दील बाजूला ठे वला. हणालो, ‘‘कसे काय िभकू ?’’
मा या या सा या ानेही याला वेदना झा या. याची उकळी त डावर आलेली प दसली,
‘‘बरं च आहे हणायचं. सहा मिह यांपूव आ हाला असा दगा घडला. राबतोय, राबतोय आन् याचं रीण फे डतोय. अजून
िन मे बी पैसे सुटले नाहीत. ते फे डत फे डत जेवढं िमळे ल तेवढं खातो पोटाला!’’ सु कारा टाकू न खोल आवाजात तो हणाला
आिण थांबला. ग प रािहला.
याचे ते दु:ख पा न माझे मन कळवळले. मायेचा आवाज काढून मी हणालो,
‘‘खरं च, फार सोसलंस िभकू तू. िचवट आहेस. आम यासारखा असता, तर सहन नसतं के लं इतकं . जीवच दला असता. तू
हणून रािहलास.’’
मा या या बोल यात वत:ची नंदा होती आिण याची कं िचत तुतीही होती. याने वठू नये हणून मी ते पाणी घातले
होते; पण या उ ेजनाने तो फु लला नाही. जा त कसनुसा झाला.
‘‘काय करायचंय मालक अस या आयु याला! देवानं नशीब वाटलं ते हा आ ही कु ठं गेलो होतो कु णाला माहीत! हे असलेच
भोग असतील तर कशासाठी जगायचं?’’
‘‘अरे , हे सहा मिहने कसे काढलेस?’’
‘‘काढले तुम या िजवावर. हायेत तुम यासारखी चार घरं गावात, हणून माझी येळनड तरी भागली. नाहीतर आज कु ठे
असतो मी –’’
‘‘होय ना? मग असंच पुढं रे ट. अजूनही रांकेला लागेल. भरभराट होईल. दुकान घे पु हा सालानं. पैशािबशाचं बघू आपण
काहीतरी. पु हा कामाला लाग. असं वनवाशासारखं रा नकोस. काय?’’ उठत उठत मी हणालो.
आठ दवसां या आत िभकोबा सोनाराने पु हा पिहली जागा घेतली. शेणाने सारवली. भोकसे, उ करडे लंपले, जळमटे
काढून टाकली. पु हा या या बागेसरीवर िव तू फु लला. भा याची दांडी कू कू हलू लागली. ह यारांवरची धूळ िनघाली.
फुं कणीतून वारा जाऊ लागला. दुकान पिह यासारखे सजले. दवस जात रािहले तसा तो सुधारला. कामधंदा बरा होऊ
लागला. चार पैसे पु हा िमळू लागले तशी याची कळी खुलली. कपाळाला हात लावणे कमी झाले. रीण लवकर फे ड या या
गो ी तो उ साहाने बोलू लागला... एक-दोन दवसांआड माझा या याकडे हेलपाटा असेच. सं याकाळ झाली, अंधार चा ल
घेऊ लागला, क मी या याकडे जाऊन बसे. दवसभरा या कामानं तो थकू न गे यासारखा दसे. काम तसे फार असायचे
नाही; पण आयु यभर सोसत आले या दु:खाने याचा दम उखडू न टाकला होता. यामुळे घटका, दोन घटका काम पडले तरी
तो धापा टाक , दमे. सुखदु:खा या याच या गो ी पु हा मा याशी बोलत राही... मला सगळे कळत होते. पण न ा
नवलाईने मी या ऐकू न घेई आिण धीराचे चार श द सांगत बसे. या या दुख या भागाला सहानुभूतीचा लेप लावी.
 आम या गावाकडे सुगी येते ती रोगराइना घेऊनच येते. सुगी या दवसात लेगचा मु ाम तर हमखास. आिण एकदा
याने हातपाय पसरले क थंडी संपेपयत िम ा हलायचा नाही. पण नेहमी या सहवासाने याची भीती कोणाला वाटत नाही.
गावात उं दीर पडू लागला, दहा-पाच माणसांना गोळे आले, यातले एक-दोन खचले, तरी फारसे कोणी मनावर घेत नाही.
गाव सोडत नाही. पण यंदाचा लेग आला तो जबरद त आला. घराघरातून उं दीर पडले. जुड यांनी माणसे लागू लागली.
मसणवाटेकडचा र ता लहानथोरां या ओळखीचा झाला. अंगवळणी पडला. दवसातून सतरा-पंधरा तास ितथं कायम ‘िव तू
िपटलेला’ दसू लागला. लोक एव ाने वंगले नसते. पण एक-दोन दवशी माणसे दसक ांनी गेली तसा गावात एकच
कालवा झाला. सं याकाळनंतर घराबाहेर कोणी पडेना. गावठाण सोडू न जा याची रघाटी लागली. रानात या व या
वाढ या. जो तो सकाळचे गावात येई, दवसभर कामधंदा पाही आिण कडु से पडाय या आत व तीवर परतू लागे. अंधार
पडतो न पडतो तोच गाव उजाड उजाड होई. िजकडे-ितकडे बंद कु लपांची घरे दसत. कु या या भुकभुक िवना रा ी दुसरा
श द ऐकू येत नसे. चोरािचलटांचा उप व होई. गावातच रािहलेले लोक रातसार जागत. आवशीआवशीच यांना झोप घेता
येई.
बामणआळीतली आमची घरे तर के हाच आपाप या म यात गेली होती. मी मधूनमधून गावात येई आिण सं याकाळचा
परत फरे . या सग या भानगडीत िभकू ची माझी गाठच पडली नाही.
या दवशी मी तसाच गावात गेलो होतो.
दवस कलला. गावात आलेली माणसे घर ाकडे पाय उचलू लागली तसा मीही जेवणाचा रकामा डबा घेऊन म याकडे
िनघालो. गावठाण संप यावर मोठी वरं गळ लागते. ती उत न वर गेले क चार हात टाकू न मल याचा ओढा लागतो. ितथून
शेते सु च होतात... मी वरं गळ उतरत होतो. तेव ात िभकू पाठीमागून आला. पळत पळत आ यामुळे याला दम लागला
होता. जवळ आ यावर याने मला हाक मारली तसा मी थांबलो. ाथक चेहरा क न या याकडे पा लागलो.
‘‘इकडं कु णीकडं रे ?’’
‘‘सांगायला आलो होतो एक.’’ गुड याजवळ या धोतरा या भागाने कपाळ सारवीत तो हणाला. मग दमाला वाट क न
दे यासाठी घटकाभर थांबला.
‘‘काय?’’
‘‘चला, व ापयत पोचवायला येतो. जाता जाता सांगतो.’’ असे हणून याने मा या हातातला डबा घेतला. मग आ ही
सावकाश पुढे चाललो. वरं गळीची चढण ओलांडली. र यावर आलो. भोवताली अंधाराची पुटे चढत होती. र ता अिधक
अिधक अ प होत चालला होता. ओ ापलीकड या वड पंपळां या ग फां ा वा याने सळसळत हो या. यां या दाट
साव या अंधारात बुडून गे या हो या. लांबून कु ठ या तरी व तीचे दवे दसत होते. रा ीची कर कर नुकतीच सु झाली
होती.
अस या वाटचालीला िभकू सोबतीला आला हणून बरे वाटले.
‘‘हं, काय काढलंस बाबा?’’
‘‘काही नाही. सोलापूरला गेलो होतो दोन दवस. पोिलसांचं बोलावणं आलं होतं.’’
‘‘ते कशाला?’’ मी आ याने हणालो. ही आणखी काय िवलामत याने आणली ते समजेना.
‘‘भानगड काय न हती. परवा चोरी झाली माझी, याचा माल धरला होता यांनी. दािगने वळखायला बोिलवलं होतं.’’
‘‘ हणजे? दािगने सापडले तुझे?’’
‘‘मग सांगतोय काय? एकू ण एक नग वळखला. पोिलसांना बी ते पटलं. दोन चोर धरलेत. खटला संपू दे. लगेच माल
सरकारातून घेऊन जा, हणाले.’’
‘‘काय बोलतोस काय तू?’’
मी थ होऊन या याकडे बघत रािहलो. या बोल यावर माझा िव ास बसेना. नाही हटलं तरी दोन हजारांचा माल
होता. चोरी झाली तसे ते पैसे िबचारा पै-पैने फे डीत होता. िन मेिश मे देणे नुकतेच कु ठे चुकते करीत आणले होते. यासाठी तो
िझजला होता, मला होता. वय वाढवून घेतले होते. या या दळभ ा आयु यात याच गो ी आता हाय या असा ठराव
होता. मग इतक चांग या निशबाची गो घडली कशी? का यालाही अखेर या या दु:खाची कणव आली होती?
काही समजेना. बिधरपणाने या याकडे पाहत रािहलो.
‘‘बरं झालं.’’ काहीतरी आनंदाचे चार श द त डावाटे काढले पािहजेत हणून मी हणालो, ‘‘ हटलं होतं तुला, हे दवस
के हा तरी संपतील हणून! आता तुझा भोग सरला रे . सुखाचे दवस आले... या चोरीपायी तू खूप भोगलंस. फार ास
सोसलास; पण रीण फे डू न आता हजाराची र म तरी गाठीला राहील. आता काय करणार या पैशांचं?’’
तो थोडासा घुटमळला. मग हणाला,
‘‘लगीन करावं हणतो, मालक.’’
‘‘ठीक बोललास.’’
एवढे हणून मी थांबलो. या या चेह याकडे बघू लागलो. लाज यासारखा याचा आवाज हलका आला होता. तस या
अंधारातही या या त डावर आलेला आनंद प दसला, जाणवला. कात टाकू न ावी तसा याचा चेहरा नवा दसत होता,
झळाळत होता. िपकले या लंबागत ितथे रसरशीतपणा आला होता. डोळे लकाक ने भरले होते. यात भोगले या,
अनुभवले या जु या दु:खां या वेदना हो या. पुढ या सुखाची र र होती....
बोलत बोलत आ ही फार लांब आलो होतो. मल याचा ओढा पार मागे पडला. मधले दाट झाडांचे गचपान संपले. बोडका
र ता लागला. दो ही अंगांना ग कणसांनी भारावलेली ताटे डु लत होती. गार वारे अंगावर आदळत होते. मग िवसा ाचे
देऊळ आले तसे आ ही दोघेही टेकलो. जवळ या िविहरीत हातपाय धुतले. चूळ भरली. आता इथून गाडीवाटेला लागायचे.
ितथून कोसभर खळखळीचा ओढा आिण मग नीट मळाच.
थोडा िवसावा घेत यावर मी उठलो.
‘‘बराय िभकू , जाऊ का आता?’’
‘‘जावा क . लई येळ झाला. आता परत गावात कवा येणार?’’
‘‘सकाळीच थोडं काम आहे.’’
‘‘बरं मग –’’
असे हणत तोही उठला. याने डबा मा या हातात दला.
‘‘का येऊ म यापातुर पोचवायला?’’
‘‘नको रे . तुला कशाला उगीच तकाटा. जाईन रमतगमत, पायाखालची तर वाट आहे.’’
पांढ या रं गासारखी वाटणारी टोपी नीट घालीत िभकू चालू लागला. म येच मागे वळू न ‘उ ा दुकानाकडे या परत
जा याअगुदर आठवणीने’ असे ओरडला. मग पु हा माघारी फरला. हळू हळू अंधारात दसेनासा झाला. िभकू गेला. याचा
मघाचा आनंद तेवढा मा यापाशी रािहला.
तो जाईपयत मी ितथेच थांबलो. अ प होत जाणा या या या आकृ तीकडे बघत रािहलो. काहीतरी चुकचुक यासारखे
वाटले. पाय उगीचच जड झाले. काही झाले तरी ते उचलेनात.
हळू हळू मी गाडीवाटेला लागलो.
पहाटे परत फरलो ते हा अंग कचकचत होते. म यात वा यावर नीट झोपच येत नाही. यातून चाबरी थंडी. पहाटे पहाटे
कु ठे डोळा लागला तेव ात क बडे ओरडले. काव यांची कावकाव सु झाली. चूळ भरली आिण गावाकडे िनघालो.
जेवणवेळेला परत यायचे होते, हणून ओढीने िनघालो.
गाडीवाट संपून सडक लागली. िवसावा मागे गेला. झाडी संपली. मल याचा ओढा पार के ला आिण थोडे चालून वरं गळ
उतरलो आिण ए हापयत त डास त ड दसू लागले. उगवती या बाजूची तांबडी कनार प होऊ लागली... हल या
पावलांनी मी चालत होतो. वरं गळ चढून वर आलो तसे गाव एकदम ट यात आले. माणसांची रवरव हळू हळू सु झाली
होती. क बडी आरवत होती. रा ाभर जागून, आता अंगाचा मुरगळा क न कु ी पडली होती. िश लक रािहले या घरात या
बायका सडा घालत हो या. पा याला िनघा या हो या.
मसणवाटेत एक िचता नुकतीच जोराने भडकली होती आिण ओ या धोतराने मंडळी गावात परत येत होती. हे दृ य
नेहमीचेच झाले होते.
झपाझप पावले टाकू न मी गावची शीव गाठली. पंपळा या पाराला टेकून येसकर िबडी ओढत होता, पाय पस न
आरामात बसला होता. मला पािह यावर खाकर यासारखे क न याने रामराम घातला, ‘‘रामराम, मालक.’’
‘‘रामराम.’’ मी मान हलवून हणालो, ‘‘कसं काय? ठीक आहे ना?’’
‘‘हां.’’
‘‘िनवांत बसलास?’’
‘‘उगी आपलं. हा िनगालु न हं का घराकडं.’’
याने अपराधी चेहरा के ला हे बघून मला हसू आले. धडधडणारी िचता लांबूनही नीट दसत होती. ितकडे बघत मी
िवचारले,
‘‘ह या –’’
‘‘जी.’’
‘‘आज सकाळचं कोण गेलं रे एवढं?’’
‘‘ हंजे? तुमाला ठावंच हायी?’’
मी मान हलवली.
‘‘आपला सोनाराचा िभकोबा गेला हवं का –’’
‘‘काय?’’
मी दचकू न एकदम ओरडलो. ल खकन डो यांसमोर काहीतरी िवजेसारखे चमकले. आिण मग एकदम अंधार पसरला.
मनाव न वारे गे यासारखे वाटले. सगळे म तक बिधर झाले. काही उमजेना. असहायतेने हात ल बत रािहले. पाय लटपटले.
 कसाबसा सावरलो. क ाचा आधार घेतला. रड या आवाजात हणालो,
‘‘अरे , काल सं याकाळी चांगला पोचवायला आला होता मला. अगदी सं याकाळची गो . िवसा ापयत आला होता.
चांगला बसला, बोलला... अन् तू हे मला काय सांगतोस?’’
‘‘ते आ तच झालं एक.’’ ह या येसकर उसासा टाकू न हणाला, ‘‘रा ी जेवला-खा ला चांगला. मग वरडाय लागला
दुकतंय, दुकतंय न. बिघतलं तर ो गोळा काकं त. समदे सुमाट पळाले िभऊन. तरमाळला, तरमाळला अन् फाटंचा गेला
बी... लई गरीब होता िबचारा! आता आता कु ठं कामधंदा चालत हता. तेव ात फु कट दानाला गेला!’’
 मोकळीक

हाता या धुरपदाची गाडी आता थकली होती. ित याने काही होत न हते. चालताना ितचे हातपाय थरथरत होते.
त डातले दात हळू हळू नाहीसे झाले होते. अंगावरची कातडी िनज व होऊन ल बत होती. गालांची हाडे वर िनघाली होती
आिण डोळे िन तेज झाले होते. एके काळी शंभर जण त उठू न दसणारी थोराड अंगाची ही गोरीपान हातारी आता अखेर
थकली होती. यातून द याने ितला फार बेजार के ले होते. दमा फारच वाढला हणजे ितला रा रा खोकत बसावे लागे.
खोकू न खोकू न ितचा चेहरा लालबुंद होऊन जाई. छाती भयंकर दुखू लागे आिण जीव घाबरा होई. आता आपण जगतो क
मरतो असे ितला होऊन जाई. शरीराचा हा भोग कधीकधी सहन होईनासा झाला क ती कळवळू न हणे,
‘‘देवा नारायणा, सोडीव रं बाबा या कटकटीतनं. आता लई झालं! माजी काय आशा हायली हाई.’’
धुरपदाचे हे हणणे काही खोटे न हते. ितची आशा राहावी असे खरोखरीच काही रािहले न हते. एकं दरीत ितचे आयु य
सुखासमाधानात गेले होते. जातीत या चांग या माणसाशी ितचे ल यो य वेळी झाले होते. ितचा नवरा थोडासा सनी
होता; पण वभावाने पु कळसा चांगला होता. यामुळे या दोघांचा संसार मो ा सुखाचा झाला. यांना दोन मुलगे झाले, एक
मुलगी झाली. मुले चांगली शार िनघाली. ती मोठी झाली, कतुक ला आली आिण मग धुरपदाचा नवरा म न गेला. पण
पोरांनी कु ठे उणे पडू दले नाही. दोघाही भावांनी खां ाला खांदा लावून जीव ओतला आिण बापाची उणीव भ न काढली.
नव या या वेळी धा या या पो यांची घरी लागणारी शीग यांनी वाढवली. खाली येऊ दली नाही. यो य वेळी यांनी
बिहणीचे ल के ले. धुरपदाला जावईही चांगला भेटला. पुढे या दोघाही पोरांची ल े झाली. घरात दोन तर याता ा सुना
आ या. घर पंचाचा गाडा यांनी आप या िशरावर घेतला. दोघीही वभावाने ब या भेट या. सासूबाइ या मनाला न लागू
देता या कारभार क लाग या. यांनाही पोरे बाळे झाली. घरातून नातवंडे रडू लागली. हंडू फ लागली. वाढू लागली.
थोर या लेकाची पोरगी तर चांगली चौदा-पंधरा वषाची झाली. इतके सगळे हळू हळू घडत गेले. मग धुरपदाची आशा कशात
राहावी? ितचा जीव कु ठे गुंतून पडावा? माणसाने िमळवावे असे ित या आयु यात काय रािहले?
धुरपदा या बरोबरी या हाता या बायका आता गावात फार थो ा रािह या हो या. या सग या रोज कु ठे कु ठे भेटत.
एकमेक या डबीतील तप करीची िचमूट घेऊन ओढत व थ बसून राहत. कधीकधी एकमेक शी सुखदु:खा या गो ी बोलत.
अशा वेळी धुरपदाचे मन भ न येई. मान हलवून ती हणे,
‘‘माजं देवानं लई चांगलं के लं. आता कशात िव छा हायची नाही माजी.’’
एखादी थ ेखोर हातारी हणे,
‘‘खरं च धुरपदे, तुजी काय आशा हायली हाई का गं?’’
‘‘काय बी हाई! तूच सांग. कशात हावी?’’
‘‘मग आता तू कशाला गं जगलीस?’’
‘‘देवाची मज . अजून यानं बोलावणं धाडलं हाई. येला काय क ? मी मातुर आता कवा बी जायला मोकळी, बायांनो.’’
‘‘खरं हणतीस?’’
‘‘आगं, आगदी खरं .’’
मग धुरपदा सग या आयु याची कथा सांगे. नवरा, मुले, सुना, नातवंडे... सगळे कसे वेळ या वेळी चांगले. कु ठे ही फारसे
दु:ख नाही. कसलाही चटका नाही. देवाला बोल लावावा असे काहीही नाही.
सांगता सांगता ितला सग या जु या गो ी आठवत आिण ितचे डोळे पा याने भ न येत. आपले िन तेज डोळे पुसता
पुसता ती शेवटी हणे,
‘‘आणखी गं काय िमळवावं? येऊनजाऊन रं डक झाली हणशील. झाली तर झाली. आता कसं करता? माणसानं
थोड यावर गोडी मानावी. जा ती गुंतू ने.’’
धुरपदाभोवती जमले या सग या हाता या बायांना हे ितचे हणणे मनोमन पटत असे. या व थ बसून राहत. यांना
मनातून वाटे, क ही आप या बरोबरीची हातारी मो ा भा याची; देवाने िहचे सगळे कोड पुरिवले. आता ितला कशाचा
मोह पडावा? जे हा के हा व न बोलिवणे येईल ते हा ही बाई मो ा समाधानाने ते बोलावणे प करील. एखा ा
ओळखी या घरी जावे तशी ही मरणा या घरी जाईल. नेहमी नेहमी गावाला जाणारे माणूस जसे चटकन गाठोडे-वळकटी
बांधून वेळेवर घराबाहेर पडते, तसे िहचे होईल. मो ा आनंदाने, मो ा संतोषाने ही हातारी सग यांचा िनरोप घेईल
आिण कधी परत न याय या वाटेने हळू हळू चालू लागेल.
मग सग याजणी व थ बसून राहत. न बोलता उगीच बसून राहत. घटकाभराने मा कु णाला तरी आठवण येई. ती
धुरपदाला हणे,
 ‘‘अगं पण धुरपदे, एक गो इसरलीस. तेवढं हायलं बग तुजं.’’
तप करीचा झटका घेत, मान हलवीत धुरपदा िवचारी,
‘‘कं ची गं?’’
‘‘वळख क .’’
धुरपदा आठवून आठवून पाही; पण ित या काही ल ात येत नसे.
‘‘पंढरपूरची वारी हय? आगं, मागंच झाली माजी. आम या मानसानी मला नेलतं क एकदा. हय.’’
‘‘तसं हवं.’’
‘‘मग?’’
‘‘आगं, सखुबाईचं लगीन करतीस हवं? का तशीच मरतीस?’’
थोर या लेकाची ही मुलगी चौदा-पंधरा वषाची झाली होती. अजून ती हातीधुती झाली न हती ही गो खरी; पण
जनरीती माणे ितचे वय झाले होते. ती आता ल ाला आलीच होती. जुना काळ असता तर ए हाना ितचे ल होऊनही गेले
असते. पण ितचा बाप चार बुके िशकला होता. पोरीचे इत यात ल करावे असे या या मनात न हते. हणूनच पोरगी इतके
दवस उजवायची रािहली होती.
हाता या धुरपदाला हे सगळे माहीत होते. ितने घरात याब ल आ ापयत कधी एक अ रही काढले न हते. यामुळे कु णी
हा काढला क , ती थरथरा कापणारा आपला हात हवेत झाडीत हणे,
‘‘आता काय करायचं आप याला? ती जाणं आन् ितचं आईबाप जाणं. काय का करं नात?’’
‘‘तसं कसं? पोरगी लहान आसती तर गो येगळी; पण आता मोठी झाली. तु या डो यादेखत तांदळ ू पडायला नगंत हय
ित यावर?’’
‘‘कशाला आशा पन?’’
‘‘का? झालं तर नगं वाटतंय हय तुला?’’
‘‘नगं का हणून वाटंल गं बाई? पर आपला तरी एवढा आ ह का असावा, हनते मी.’’
‘‘ते खरं . पन झालं तर चांगलंच क .’’
एवढे बोलणे झा यावर हातारी ग प बसे. काही उ र देत नसे; पण मनातून मा ितला वाटे क , या बायां या हण यात
काहीच चूक नाही. अजून आपण थोडेसे हंडतो- फरतो आहोत, अजून आप याला दसते आहे, ऐकू येते आहे; तोवर जर सखूचे
ल जुळले तर सो या न िपवळे होईल. या हाता या डो यांनी मी नातजावई बघेन. दोघांना मांडीवर घेऊन यां या त डात
साखर घालेन. कतीतरी वषानी घरासमोर ताशा-वाजं यांचा धडाका उडेल आिण मग मा जीव घोटाळावा असे काहीही
राहणार नाही.
बरे च दवस हातारी मनाशी असा िवचार करीत रािहली. शेवटी ितने मनाचा िन य के ला. मोहा या या जंजाळातून
बाहेर पडायचे, याचे कारणच नाहीसे करायचे, असे ितने ठरिवले. िजवाचा धडा क न ती आप या थोर या पोराला काप या
आवाजात हणाली,
‘‘लेकरा, माजी एवडी हौस पुरव बाबा. हणजे मी मोकळी झाले.’’
थोरला लेक दमूनभागून नुकताच रानातून आला होता. अंगातले काढून श् क न खांबाला टेकला होता. आईचा कापरा
आवाज ऐकू न याला जरा अवघड वाटले. ित याकडे त ड क न याने आ याने िवचारले,
‘‘आं? काय हणतीस गं? काय झालं?’’
‘‘काय हाई बाबा. एवडं एक माजं मागणं –’’ आिण बोलता बोलता हातारीला रडू च आलं.
‘‘आगं, पण काय? बोलशील तर खरं .’’
‘‘ हय हणशील?’’
लेकाने मान हलिव यावर हातारीला धीर आला. आपली इ छा ितने हळू हळू अडखळत सांिगतली. एकदा नातीचे ल
झालेले डो यांनी पाहावे आिण मगच हे डोळे िमटावेत. आता एवढीच काय ती गो रािहली आहे.
आप या मनातील ही गो धुरपदाने लेकाला सांिगतली, तसा तो िवचारात पडला.
‘‘सोयरीक जुळवायला हरकत हाई गं, पन –’’’
‘‘आता पन काय?’’
‘‘पन मी हनतो इ गरबड का! अजून एक-दोन साल जाऊ दे. मग क क . झोकात क .’’
‘‘तंवर मी जाते मसनवाटंला.’’
धुरपदाचे हे बोलणे थोडेसे ा याचे होते. पण खरे ही होते. तसे बिघतले तर हातारी अगदी िपकले पान झाली होती.
देठापासून हे पान के हा गळू न पडेल याचा काही नेम रािहला न हता. यापूव ितची इ छा पुरी के ली तर चांगलेच होते; पण
पोरगी तशी अजून लहान होती. शाळे ला जात होती. ितला इत यात घराबाहेर लोटावी कशी?
 ‘‘बरं , बगतो मी काय तरी.’’
असे हणून थोर याने तो िवषय ितथेच सोडला. तो ग प रािहला. मनात या मनात हा िवषय घोळवू लागला. चार-दोन
दवसांनी याने धाक ा भावाचा स ला घेतला. ते हा धाकटा भाऊ हणाला,
‘‘ हनतीय तर हातारी तसं का ईना शेवट? ितची एवढीच आशा कशापायी ठवायची? हाई तरी पोरगी आता आलीच
क ल ाला. सोयरीक बगायची हनलं तर वष-सा मिहनं जा याल. मग उगी ितला नाराज का करा? न जाऊ दे एकदा ित या
मनासारखं.’’
धाक ा भावाने हा स ला दला. बायकोने िवरोध के ला नाही. ते हा थोर या भावाने िवचार प ा के ला. पोरीसाठी
चांगला नवरा बघायचा, िमळाला तर ितचे उरकू न यायचे, हे याने ठरिवले.
‘‘बरं , जसं तू हणशील तसं. सोयरीक बगाय या नादात हातोच मी आता. मग झालं?’’
असे हातारीला हणून तो खरोखरच या कामास लागला. या घरातला पोरगा बघ, या घरातला बघ, असे करता करता
वष-सहा मिहने भराभरा गेले आिण मग एके दवशी खरोखरच सोयरीक जुळली. दे याघे या या गो ी प या झा या आिण
मु तही ठरला.

धुरपदा या नातीचे ल मो ा धडा याने झाले. गावात गाजले. आप या घरचे पिहले काय आिण हातारी या
डो यादेखतचे शेवटचे काय हणून थोर या पोराने मोठा थाट उडिवला. हात सैल सोडू न खच के ला. धुरपदा या घराला चुना
आिण काव यां या प ांनी मोठी शोभा आली. दारावर गणपतीचे िच लागले. तोरण झुलले. ताशावाजं यांचा धुमधडाका
उडाला. गावोगावचे पा णे आले. चार दवस िजकडेितकडे गजबजच गजबज झाली आिण न ाने जोडले या पा णेमंडळ ना
चांगला ड ं ा देऊन थोर याने आपली लेक यां या पदरात टाकली. धुरपदा या मनासारखे झाले. ितने नवरा-नवरीला
मांडीवर घेऊन थरथरणा या हातांनी यां या त डात साखर घातली. खरोखर धुरपदाची आता कशात इ छा उरली नाही. जे
आयु यात घडावे ते सगळे घडले. आता काही रािहले नाही. हातारीचे डोळे िनवले.
ल ाची गजबज हळू हळू संपली. िहरवे चुडे घालून धुरपदाची लाडक नात नांदायला सासरी गेली. पा णेमंडळीही हलली.
ब याच दवसांनी धुरपदाला आप या बरोबरी या हाता या बायकांशी व थपणे बोलत बस याइतक उसंत िमळाली.
समाधानाने काठोकाठ भरलेली ही हातारी इतर बायांना हणाली,
‘‘आता संपलं गं बायांनो. नातीचं लगीन झालं. नातजावई बिघतला. आता काय हायलं हाई.’’
बरोबरी या बायकांनीही मान डोलावली.
‘‘धुरपदे, आता मातुर तुजं काय सु दक हायलं हाई बरं का.’’
‘‘मोठी भा याची बाई तू!’’
‘‘आसं नशीब कु टं भेटायचं हाई.’’
बायकांचे हे बोलणे ऐकू न धुरपदाला अगदी आनंद झाला. ितचा चेहरा कु लला. डो यातून टपे काढीत ती हणाली,
‘‘थोड यात गोडी असावी. आता कवा बी बोलावणं येऊ दे. मी तयार हाये. माजी सगळी हौस फटली.’’
हातारीने असे हटले खरे ; पण ितला लवकर बोलावणे आलेच नाही. ती आहे तशीच रािहली. रा रा द याने खोकू न
बेजार होऊ लागली. छाती दुखून ितचा जीव घाबरा होऊ लागला. अंथ णावर पड या पड या आपले कापणारे हात जुळवून
ती हणू लागली,
‘‘देवा नारायणा, आता सोडीव मला. माझं आता काय हणणं हाई.’’
पण देवाने ितचे हणणे मनावर घेतले नाही. ितला मुळीच बोलावणे पाठिवले नाही. हातारी अंथ णावर पडू न जगतच
रािहली. असे दवस गेले, मिहने गेले, नातीचे ल होऊन वष लोटत आले, पण तरीही हातारी धुरपदा अंथ णावर पडू न
खोकतच रािहली. ितची दृ ी थोडीशी कमी झाली. कानाला कमी ऐकू येऊ लागले. हातापायांचा कापरे पणा वाढला. अंगातले
ाण हळू हळू नाहीसे होत चालले; पण तरीही ही समाधानी हातारी मेली मा नाही. ती आपली जगतच रािहली.
– मग एके दवशी एकाएक सकाळी थोर या पोराने परगावी जायची तयारी के ली. हातारी या पाया पडू न तो हणाला,
‘‘आई, मी जरा सखू या सासरी जाऊन येतो. पा ह यांचं टपाल आलंय.’’
हातारीला पिह यांदा नीटसे ऐकू आले नाही. कानाला हात लावून ती हणाली,
‘‘काय हणतोस?’’
लेकाने मो ांदा आवाज काढून सांिगतले ते हा ितला ते ऐकू आले, समजले.
‘‘कशाला रं बोलावलंय?’’
‘‘काय क . सखूला बरं हाई. चार दवस येऊन आढळू न जावा एवढंच टपाल आलंय. आ यावर सांगेन.’’
‘‘बरं .’’
आई या पाया पडू न पोरगा िनघून गेला आिण हातारी सारखी ाण डो यात आणून याची वाट पाहत रािहली. आप या
नातीला एकाएक काय झाले? ती कशाने आजारी पडली? आता ितला गोड वाटत असेल क नाही?
 चार दवसांनी ितचा हा कतासवरता मुलगा परत आला. मग हातारीला हसत हसत हणाला,
‘‘अगं काय हाई. आजारी हाई न् फजारी हाई.’’
हातारी आ याने बोलली, ‘‘मग?’’
‘‘आगं, ल ानंतरचं आजारीपण े. दुसरं काय आसणार?’’
पोरगा एवढेच बोलला. पण या शहा या हातारीला सगळे कळले. ल होऊन सासरी गेले या आप या नातीला दवस
गेले आहेत, ती गरोदर आहे ही गो ित या यानात आली आिण ितचा जीव आनंदाने उडू न जायची वेळ आली. पोरीचे ल
होऊन परवाच तर वष झालं. एव ातच असे काही घडेल याचे कु णाला व ही नाही. आिण एकदम आज हे काय कळते? ही
लवकर न घडणारी गो का घडू न आली हणावे? ही माझी लाडक नात माझे पांग फे डणार काय? पणतू बघायचे भा य फार
थो ां या वा ाला येते. ते भा य ती मला िमळवून देईल काय? पण तोवर मी जगेन तरी का? जगेन, जगेन. मी तोवर
मरणार नाही. आता एव ा गो ीसाठी माझा जीव अडकू न राहील. पण मी पाहीनच. मा या नातीचे लेक पाहीन आिण
मगच मी समाधानाने ाण सोडेन....
हातारीचे त ड आनंदाने फु लून आले. ितला नवा जोम िमळा यासारखे वाटू लागले. भेटायला-बसायला आले या
हाता या बायांना ीण आवाजात ती हणाली,
‘‘बायांनो, आता एवढं झा यािशवाय मला काय मरायचं हाई. पणतू बघेन, याला मांडीवर घीन आन् मगच मसणात
जाईन.’’
बायकांना हे ितचे बोलणे पटले. एवढी भा याची गो घडत असताना मरण यावे असे कोण हणेल? अशी इ छा तरी का
करावी?
‘‘धुरपदे, नातीचं लगीन बिगतलंस. आता ितचं लेक सु दक मांडीवर खेळव गं बाई.’’
‘‘ितवडंच ावं बग देवानं तुला.’’
‘‘मग आनखी काय हाई दलं तरी चालंल.’’
धुरपदाने मान हलिवली.
‘‘ हय, मग अगदी दुस या दवशी मी मेले तरी चालंल. तवर मा देवानं मला नेऊ ने.’’
धुरपदाचे हे बोलणे सग या बायांना मा य झाले. ितची ही शेवटची इ छा देवाने पुरी करावी, तोपयत ितला मरण येऊ
नये, असेच यांना वाटत रािहले. धुरपदाने देवाला हात जोडू न हीच ाथना के ली. थोड यावर िबघडवू नकोस. एवढा पणतू
बघू दे. याला मा या मांडीवर बसवू दे. मग मी मोकळी झाले. मग के हाही तुझे बोलावणे येऊ दे. मी आनंदाने या वाटेने
जाईन. कसलीही कु रकु र करणार नाही.
या खेपेला देवाने खरोखरीच ितचे गा हाणे ऐक यासारखे दसले. थकलेली, भागलेली, अंगातले बळ गेलेली ही हातारी
िजवंत रािहली. ित या अंगात नवे बळ आले. द याने खोकता खोकता अंथ णावर पड या पड या ती पणतू पाहाय या इ छेने
जीव ध न रािहली.

दवस भराभरा गेले. उ हाळा उलटू न पावसाळा आला आिण गेला. कतीतरी दवस पाऊस पडला. कतीतरी दवस
आभाळात ढग आले. तापले या जिमन नी पाणी शोषून घेतले आिण या तृ झा या. बाहेर के वढा तरी बदल झाला. िजकडे
ितकडे िहरवीगार मखमल पसरली. झाडे टवटवली. कतीतरी सण आले आिण गेले. जिमन ना वाफसा येऊन पेर या झा या.
उ हा-पावसाचं रं गीत गोफ गुंफणारा ावण मिहना संपला. गौरी-गणपती िमरवीत आणणारा भा पद मिहना संपला.
आभाळ हळू हळू रते होऊ लागले. नवरा संपले, दसरा उजाडला. रानात िपके गुड याला आली आिण बाळं तपणासाठी
आलेली हाता या धुरपदाची नात यो य वेळी बाळं तीण झाली. ितला मुलगा झाला. थोर या लेकाला नातू झाला.
– आिण धुरपदाला पणतू झाला. ित या डो यांचे पारणे फटले!
ल झा यापासून एक वष उलटले नाही, तोच धुरपदा या घरी आणखी एक मंगल काय झाले. ित या घरी नातीचाही
पाळणा हलला. या पतवंडाचे बारसे मो ा थाटाने झाले. पु हा गावोगावची माणसे आली. जुने पा णे आले, नवे पा णे आले
आिण घरात नुसती धमाल उडाली. िजकडे-ितकडे चार दवस गजबजच गजबज झाली. जेवणाखा याचा धडाका उडाला.
सग यां या त डी गोडधोड पडले. हातारी या मांडीवर लोकांनी पणतू ठे वला. ते लहान पोर ित या मांडीवर रडू -ओरडू
लागले, हातपाय झाडू लागले, ते हा धुरपदाचे मन समाधानाने काठोकाठ भ न गेले. आप या िथजले या डो यांतले पाणी
पुशीत ितने देवाला हात जोडले.
‘‘देवा, माझं सगळं पांग फटलं रं बाबा! आता काय सु दक हायलं हाई. आता सुखानं मला ने.’’
बाळं तपणाला आलेली नात दोन-तीन मिहने रािहली. ितचे आिण ित या पोराचे कौतुक कर यात हातारीचे दवस
भराभरा गेले. पतवंडाला पाळ यात घालून हातारी धुरपदा उगीच झोके देत बसे. या वेळी ित या मनात नाना िवचार येत.
आप या थोर या पोराचा पाळणा हलिवताना ितची तीच ितला दसू लागे. या या पोरीला लहानपणी खेळिवताना गेलेले
दवस ितला प आठवत आिण आता याच लहान पोरीचे हे पोर. के वढा तरी काळ म ये गेला! कतीतरी दवस लोटले.
आप याला के वढे हे आयु य िमळाले! मुलगे, मुली, नातू, नातवंडे... सगळे च सुख िमळाले. आपण आता सगळे भ न पावलो.
मागावे असे आता काही रािहलेच नाही....
मग बाळं तिव ाला जमले या बायकांना ती थकली-भागली हातारी हणू लागली,
‘‘बायांनो, आता आमचं देणं-घेणं सरलं. आता मला िनरोप ा.’’
जमले यांपैक कु णीतरी हसत हसत हणे,
‘‘अगं, पण हो हो, जरा नातीला जाऊ दे सुकानं सासरी. मग तू बी जा. कोन नगं हनतंय?’’
पण हातारी आता पूव सारखी हसेनाशी झाली. अगदी गंभीरपणे ती हणत रािहली,
‘‘उगी गुतवू नगा मला आता. मी मोकळी झाले. आता काय माजी आशाच हायली हाई.’’
आिण न बोलता ती घु यासारखी बसून रा लागली. डोळे िमटू न अंथ णावर उगीचच पडू न रा लागली. हे िपकले पान
आता खरोखरीच तुटायला आले.
तीन-चार मिह यांनी नात सासरी िनघाली, ते हा ितने आजी या ग याला िमठी मारली. ित या पाया पडली. रडत रडत
हणाली, ‘‘आता पुना कवा गं भेटशील आ े?’’
हातारीने आपला खरबरीत हात ित या त डाव न फरवला. कानाव न बोटे मोडली. ित या पोराला एकदा मांडीवर
घेऊन याचे पटापट मुके घेतले. मग ती समजावणी या वरात बोलली,
‘‘येडी का काय सखूबाई तू? इ ं समदं झालं सवरलं. आता पु हा तुझा जीव मा यात हायेच का? आगं, माजी आशा आता
ठे वू नगंस.’’
‘‘आसं गं का हनतीस?’’
‘‘खरं हाय तेच हणती. माजं घोडं थकलं बाई. आता पु हा आणखी ो घोळ कशाला?’’
पोरीने डोळे पुसले. पु हा पाया पडता पडता िवचारले,
‘‘मग मी जाऊ का?’’
‘‘आनंदानं जा आगदी माझे बाई. सुखानं राहा. तुझा योक हातारा ं दे बरं .’’
‘‘पाड ाला मी यीन माघारी.’’
‘‘ये गं पोरी. पन मा या भेटीगाठीची िव छा आता ध नगंस.’’
डोळे पुशीत पुशीत नात िनघून गेली आिण मग इतके दवस भर याभर यासारखे वाटणारे धुरपदाचे घर एकदम रकामे
झाले. ितचे बळ संपले. ितला सारखे र र यासारखे वाटू लागले. लाडक नात सासरी िनघून गेली आिण मग धुरपदाला
एकदम सुनेसुनेच वाटू लागले. आप या िन तेज डो यांनी पािहलेले पतवंडाचे प ित या डो यांसमोर सारखे येऊ लागले.
हळू हळू ितला करमेनासे झाले. ितचा चेहरा आणखी िन तेज झाला. डोळे खोल गेले. हातपाय आणखी थरथ लागले. दमा
वाढला.
हळू हळू हाता या धुरपदाने अंथ णच धरले.
दवसरा ती पडू न रा लागली. क हतक हत खोकू लागली. द याने ितचा जीव आता भलताच घाबरा होऊ लागला.
दृ ी आता जवळजवळ गेलीच. ऐकू ही फार कमी येऊ लागले. डोळे िमटू न तासन् तास ती िनपिचत पडू न रा लागली. ितचे
अखेरचे आजारपण आता अगदी जवळ आले.
आपले आता भरत आले हे धुरपदाला कळू न चुकले. मग ती िनरवािनरवीची भाषा बोलू लागली. पोरां या, सुनां या,
नातवंडां या अंगाव न आपला लाकडासारखा हात फरवून रडू लागली. रडता रडता ीण आवाजात हणू लागली,
‘‘माजं आता भरत आलं. मी समदं भ न पावले, बाबांनो. तुमी समदी नीट हावा. सुखानं नांदा.’’
आिण त डात या त डात काही पुटपुटत व थ पडू न रा लागली.
पुढे चार-दोन दवसांतच जा ती झाले ते हा सगळी माणसं जमली. परगावा न लेक आली. जावई आला. ितची मुले
आली. घरची सगळी माणसे ित याभोवती बसून रािहली.
म येच शु ीवर आ यावर धुरपदाला ही सगळी माणसे अ प दसली. हळू आवाजात ितने िवचारले,
‘‘कोन कोन आलंय रं ?’’
थोर या पोराने ित या कानापाशी त ड नेले. आले यांची नावे सांिगतली. ती ऐकू न ितने समज यासारखी मान हलिवली.
‘‘बरं झालं बाबा आलात.’’
मग थोरला पोरगा ित या कानाशी त ड नेऊन हणाला,
‘‘आई, तुझी काय िव छा रािहली असली तर सांग. मी करे न.’’
हातारीने डो यांची नुसतीच उघडझाप के ली. मान हलिवली.
‘‘काऽऽय हाई रं बाबा.’’
‘‘तुला काय दान करायचं का?’’
‘‘ हाई.’’
 ‘‘काय सांगायचंय काय?’’
‘‘काय हाई.’’
‘‘मग तुला काय पायजे?’’
‘‘काई नगं.’’
असं हणून हातारीने डोळे हळू हळू इकडेितकडे फरवीत सभोवार बघायचा य के ला. कु णाला तरी शोध यासारखे
के ले आिण मग पु हा डोळे िमटले.
थोर या पोराला पिह यांदा काही कळले नाही. मग एकाएक या या यानात आले. डोळे पुशीत याने िवचारले,
‘‘सखू आली हाई अजून. ितला बोलवू का?’’
लेकाचे हे बोलणे ऐक यावर हाता या धुरपदाने टचकन् डोळे उघडले. पोराकडे टक लावून पािहले. मग अगदी ीण
आवाजात अडखळत ती हणाली,
‘‘सखूला आन. ित या लेकराला लई बगावं वाटतं. तेवढं भेटव बाबा. हंजे मी मोकळी झाले. मग माजा ाण सुखानं
जाईल.’’
 ध ाचा मिहना

गावात पिह यांदा चार-दोन घरांवर ध डे आले ते हा कु णी यां याकडे ल दले नाही. असेल काहीतरी हणून
सग यांनी तो िवषय ितथंच सोडला. पण दुस या दवशीही ध डे आले. ितस या दवशीही आले. ते हा लोकांना वाटले, हा
काहीतरी पोरासोरांचा चावटपणा आहे. चालेल चार दवस आिण थांबेल; पण आणखी चार दवस असेच गेले आिण ध ांचे
माण बेसुमार वाढले. मग मा हे करण काहीतरी गंभीर आहे, हे सवा या यानी येऊ लागले.
गावात ध डे पडत, ते रा ी या वेळेला. खेडेगावात काय? अंधार झाला क रा च सु होते. सात-आठ या पुढे
िजकडेितकडे गडीगु प. एखा ा डोहातले पाणी असावे तसे शांत. कु ठे तरी कु ी भुंकत असतात. एखादा माणूस कं दील घेऊन
बाहेर िनघालेला असतो. वा या या दुकानातली ढणढणी भकास उजेड ओक त असते. एवढाच िजवंतपणा. बाक जो तो
घरीच असे. ग पा माराय या, जेवाय या, पान खाय या नादात असे. अशा उ ोगात नऊ-दहा वाजत. मग माणसे झोपाय या
तयारीला लागत. दहा या पुढे तर करर शांतता. कु णी यायचे नाही आिण जायचे नाही.
दहा वाजले क गुं ांचा वषाव सु होई. पिह यांदा उगीच कु ठे कु ठे गुंडे येत. पण आठ दवसां या आतच ध डे
सगळीकडेच पडू लागले. माणसे घाबरली. अंथ णे-पांघ णे गुंडाळू न आत पळाली. बाहेर कोणी झोपेनासे झाले. न जाणो,
आला गुंडा िभरिभरत आिण बसला टकु यात तर?... तर काय? दुस या दवशी पालखीच िनघायची आपली. या िवचाराने
सगळे घरात पडू लागले. बाहेर कोणी फरके ना.
आिण लोकांची भीती उगीच न हती. एखा ा मो ा आं याएवढा एके क गुंडा येई. धाड दशी माळवदावर कं वा अंगणात
पडला क , या आवाजानेच माणसे चरकत. दारे , सवणी बंद क न झोपत. यातून ध डे चुकून जर का प यावर पडले
एखा ा या, मग तर काही िवचारायलाच नको! धडाड् क न असा चंड आवाज हायचा क तो सग या गावात ऐकू
जायचा. एखादी कडेपाट इमारतच कोसळली आहे असे वाटायचे. असा धांगड धंगा रा ी एक-दोन वाजेपयत चालायचा. मग
ही िवल ण बरसात हळू हळू कमी हायची आिण संपायची. ध डे के हा बंद हायचे ते नेमके कु णालाच कळत नसे. कारण या
वेळी सग यांचा डोळा लागलेला असे.
आठ दवस असे गेले आिण मग गावात चो याही होऊ लाग या. आज कोणाची भांडीकुं डी गेली, उ ा कोणाचे दािगने गेले,
परवा दुकानातील कापडेच गेली, असा बोभाटा रोजच जे हा होऊ लागला, ते हा सग यां या पोटात गोळा आला. काहीतरी
के ले पािहजे असे सग यांना वाटू लागले.
मग सग यांनी एक बसून रा ी या वेळेला गावची राखण करायची ठरिवली. रा ी र यावर ब या लावून ठे वा ा
आिण येक ग लीत या लोकांनी आप या ग लीत रा भर ग त घालावी, असा बेत सग यांना पसंत पडला. दवसाउजेडी
गाव या आसपास फ न या चोरांचा तपास लावावा, असेही काही जणांनी सांिगतले. ते सग यांनाच मा य हो यासारखे
होते; पण उ ोगधंदा सोडू न ही जोखीम प करायची कु णी?
एकाने प सांिगतले,
“ क याकडनं ध डे येतात. क ला हाय पडीक. नदीकाठाला. कं जाळ माजलंया समदं. जनावरं बी जात हायीत तकडं. मंग
आमीच कसा जीव धो यात घालावा?”
हे हणणे रा त होते. आपण जीव धो यात काय हणून घालायचा? एखा ा वेळी ाणावर बेतली हणजे? यापे ा ग त
घालणे, हंडणे हे के हाही चांगले. पडका क ला नदीकाठाला उभा होता. ितथे सगळीकडे इतका िनवडु ंग आिण झाडेझुडपे
वाढली होती क , ितकडे गे याचे कु णालाच आठवत न हते. चोरांची टोळी असलीच तर यांना लपायला, ध डे मारायला ती
जागा चांगली होती हे खरे , पण ितकडे जायचे कु णी?... ते हा ती क पना सोडू न दे यात आली.
तो दवस अशा रीतीने धाकधुक त संपला आिण रा आली. लोकांनी गावात असले या चार-दोन ब या चौकाचौकांतून
लाव या. का ा घेऊन माणसे पहा याला बाहेर पडली. यातले खरे धीट फार थोडे. बाक चे लाजेकाजेनेच, लोक नावे ठे वतील
हणून आलेले. का ा मा सग यांनीच आण या. कु णी प याचे जोडही िखशात घातले.
देशमुखाने रामोशांना आज बजावून सांिगतले होते,
“ग तीला तुमीबी पायजेतच. सबंद गाव घेरा. ह या ा.”
यानुसार रामोशी सगळे उठू न आले आिण का ा घेऊन हंडू लागले. कु रकु रत का होईना, पण गावाबाहेर अंधारांतून
फ न आले.
वम लागलेले जनावर जसे िनपिचत पडते तसे गाव अगदी िनपिचत होते. सगळीकडे भयाण शांतता होती. नऊ वाजले,
दहा वाजले. कु ठे काही आवाज िनघाला नाही. चोहीकडे कसे त ध. खसफस आवाजसु ा ऐकू येत होता. रोजची कु यांची
भुंकाभुंक आज फारशी न हती आिण जी होती ती फार ककश वाटत होती. माणसे फरत होती खरी, यां या त डावर धीर
होता पण पोटात भीती होती. कोण या णाला काय होईल याचा नेम न हता.
अशा चम का रक अव थेत बराच वेळ गेला.
आता हंडणारी माणसे कं टाळली. यांचा पिहला दम, उ साह सरला. मग कु णी प े खेळू लागले. कु णी चका ा िपटीत
बसले. कु णी भंतीला रे लून पगू लागले. धोतर त डावर घेऊन झोपी गेले.
म यरा झाली.
आिण मग एकदम ध ांचा वषाव सु झाला. वळवाचे टपोरे थब एकदम सडा याने पडावेत तसे ध डे पडू लागले. पिहले
चार-दोन ब यां याच रोखाने आले. ब या फु ट या आिण िवझ या. सगळीकडे गडद अंधार झाला. मग पिह यापे ाही वेगाने
ध डे आले. घरांवर, प यावर, माळवदावर, र यावर धडाडधड असे आवाज िनघाले आिण पु हा सगळे गाव हाद न िनघाले.
झोपणारे , पगणारे , खेळणारे चि दशी उठले आिण आडोशाला झाले. म येच एक ध डा िभरिभरत आला आिण खंडू चगटा या
नडगीवर गपकन बसला. याबरोबर तो खालीच बसला आिण कळवळू न ओरडला,
“मेलो, मेलो, अयाईऽऽग. पाय तुटला माजा.”
हे ऐक याबरोबर आडोशाला असलेले लोक धूम पळाले आिण अंधारातच पळत, ठे चकाळत आपाप या घरात घुसले.
खंडू या मदतीला कु णीच आले नाही. तो रडला, ओरडला आिण लंगडत लंगडत घराकडे गेला.
हा कार झा यावर रामोशीही गावाबाहेर रािहले नाहीत. तेही घराकडे सुटले.
माणसे इतक घाबरली क रा भर घराबाहेर कु णी पडले नाही. या रा ी गावातली तीन-चार घरे फु टली आिण कु णाचे
काही, कु णाचे काही चोरीला गेले. देशमुखाची बंदकू ही देवडीव न बेप ा झाली.
सकाळ झाली. चांगले फटफटले. पाखरांची कु लकु ल थांबली. दावणीची जनावरे उठू न उभी रािहली. चा यासाठी दा ाला
ओढ घेऊ लागली, हंब लागली. तरी कु णी बाहेर आले नाही. मग उ हे तापू लागली, दवस खां ावर आला तसे गाव जागे
झा यासारखे दसू लागले. एके क हळू हळू बाहेर पडू लागला. चावडीपाशी जमून एकमेकांना आपली सुखदु:खे सांगू लागला.
यां या चो या झा या ते कपाळाला हात लावून बसले. यां या झा या नाहीत, यांना पुढची धाकधूक वाटू लागली.
सग यांची त डे एवढीशी झाली. गाव या क या माणसाकडे सगळे आशेने बघू लागले.
बंदकू चोरीला गे यामुळे देशमुख एकदम मऊ आला होता. आता आप या घरी के हाही चोरी होईल, असे याला वाटत
होते. अगदी हळू आवाजात तो हणाला,
“रामोशी महार कु ठं आहेत?”
याबरोबर रा भर जागलेली रामोशी-महार मंडळी पुढे झाली. रामराम क न खाली बसली. यांचे डोळे तारवटले होते.
अंग जागरणाने जड झाले होते आिण हंडून- फ न यां या पायांचे तुकडे पडायची वेळ आली होती.
देशमुख हणाला,
“ग ांनो, तुमी लई हंडलात, खरं न हं?”
हरबा रामोशाचा त ण पोरगा – बुधा – रामोशाचा होर या होता. याचे अंग लाकडी कार यासारखे गोळीबंद होते
आिण का याभोर िमशांमुळे तो दै यासारखा दसत असे. ताठ उभा रा न तो हणाला,
“आता काय सांगू मालक तुमा ी. आमी सम ा गाव या कडेने येडा घातला. लई हंडलू- फरलू पर काय प या लागला
नाही.”
“ हय जी.” दुस या महाराने उठू न सांिगतले, “आमी गोफणगुंडा घेऊनच गेलतो. क याकडं गुंडं घालून घालून हात दुकलं
आमचं. पर काय हाय. यचं गुंडं काय थांबलं हायी. मग धुमाट पळालो.”
यावर देशमुख काही बोलला नाही. मान खाली घालून िवचार करीत तो व थ रािहला. मग शेजारी बसले या कामगार
कु लक याला हणाला,
“काय भगवंतराव, काय करायचं आता? चालवा क बामणी टाळकं आता. का जायाचं सरकारात?”
इतका वेळ भगवंतराव जान ा या दातकोर याने दातातली घाण काढीत होता. त डे वेडीवाकडी क न घाण काढीत
होता. देशमुख बोलला तसे याने दातकोरणे त डाबाहेर काढले. मग तो हणाला,
“तर! सरकारकडंच दाद मागायला पािहजेन. हे आटपायचं हायी आप याला.”
“मग कसं कसं करायचं हणता?”
“तालु याला जाऊन पाटलांनी ठा यावर वद ायला पािहजे. हंजे चार-दोन पोलीस येतील िहतं मु ामाला. येच सुती
लावतील सगळं .”
“आन् हायी तेव ांना आवरलं तर?” कु णीतरी शंका काढली.
“लेका, आनखीन आण याली पोलीस. सरकारजवळ काय तोटा हाय?”
दुस याने पर पर उ र दले,
“आन् येनला यायला कती रोज लागतील?”
“आता ये काय सांगावं? पण चार-आठ रोज तरी कमीतकमी लाग याल.” देशमुख हणाला.
 “आन् तवर ही िपडा कशी आवरायची?”
“ ये मी काय सांगू? येचं येनं बगावं तवर.”
देशमुखा या या उ रावर कु णी काही बोलले नाही. याचे बोलणे कडवट होते; पण खरे होते. पोलीस आ यावाचून हे संकट
दूर हो यासारखे न हते, हेही खरे आिण यांना यायला आठ-चार दवस तरी लागणार हेही खरे . सरकारी काम आहे ते. यांना
इतका उशीर हावा हे यो यच होते. या मध या काळात कु णी कशाची हमी ावी? याचे याने बघावे, हेच शेवटी खरे .
बैठक संपली हे यानात येताच जो तो उठला आिण आपाप या घराकडे गेला. िवचार करीत, आप यापुरते काहीतरी
ठरवीत. चावडीपासली गद ओसरली. गावातली चार-दोन ठळक माणसे तेवढी रािहली. ते बिघत यावर देशमुखाने बुधा
रामोशाला हाक मारली,
“बुधा, जरा िहकडं ये.”
बुधा घरी यायला िनघाला होता. याला कशाचीच भीती न हती. या या घरी होते काय असे चोरी कर यासारखे?
यामुळे याला या फाव या वेळ या ग पा वाटत हो या. देशमुखाची हाक ऐकू न तो मागे फरला, पायरीपाशीच उभा रा न
हणाला,
“काय जी?”
“हे बघ, आजपासून तू अन् दोन-तीन रामोशी घरला यायचं िनजायला काय?”
बुधाने नुसती मान हलिवली.
“आन् हे बघ, भाकरतुकडा आणू नका संगट. वा ातच होईल तुमची सोय. मी करतो येव ता. ओ?”
“ हय.”
“हं, जा ऊठ मग. लाग आप या उ ोगाला.”
“बराय.”
असे हणून बुधा हलला आिण रामोसवा ाकडे चालला. देशमुखही उठला, चावडी उतरला आिण घराकडे गेला. मग
इतका वेळ त डात गुळणी ध न बसलेला भाईचंद गुजर पटकन उठला आिण को ासारखा रामोसवा ाकडे गेला.
बुधा याला वाटेतच भेटला. याला हाक मा न गुजर हणाला,
“बुधा, दुकानी चल जरा. काम आहे.”
गुजराचे हे बोलणे ऐकू न बुधाला मोठे नवल वाटले. कधी न हे ते गुजर आज इतक आगत दाखवून कसं बोलू लागलं? अशी
काय जादू झाली? याला कळे ना.
कु तूहलाने गुजराकडे बघत तो हणाला,
“जरा दमा शेटजी. भाकर खातू आन् येतू. आ?”
“ ा: ा:!” गुजर घाईने हणाला, “आ ाच चल. ज रीचं काम आहे. भाकर मा याकडं खा. मग झालं?”
गुजराने अशी घाई चालिवली, चुट या वाजवायला सु वात के ली, ते हा बुधाचा नाइलाज झाला. मुका ाने तो या या
पाठीमागे गेला. दुकाना या पायरीवर बसला.
गादीवर बसून भाईचंद हणाला,
“अरे , असा बाहेर का बसला? आत ये. वर बस.”
“नको जी. बरा हाय मी हतंच.”
“अ◌ॅह,ॅ असं कु ठं झालंय? चल वर ये.”
आप याला मान ायची गुजराची ही गडबड पा न बुधाला बुचक यात पड यासारखे झाले. याला काही समजेना. तो
एक-दोनदा घुटमळला; पण गुजराने कू मच के यासारखा के ला, ते हा िनमूटपणे उठला आिण सतरं जीचा कोपरा बघून
बसला. कु तूहलाने गुजराकडे पाहत रािहला.
िवचार कर यासाठी गुजर थोडा वेळ थांबला. मग हणाला,
“देशमुखाने काय तुला वा ात बोलावलंय हय झोपायला?”
“ हय.”
“कशाला?”
“दुसरं कशाला? राखणीला बोलावलं आसंल.”
“अन् यो काय देनार तुला याब ल?”
“काय ायाचं?” बुधाने सांिगतले, “दील पायली जवारी.”
“हात लेका, आन् तेव ापायी रातसार जागनार तुमी रोज?”
गुजराचा हा कोण या रोखाने आहे, हे बुधाला नीट समजले नाही. तो आपला चेह यावर काढून गुजराकडे पाहत
रािहला.
 “ यापे ा आम याकडं या क राखणीला. तुला पोतंभर जवारी देतो.”
पोतंभर वारी? पो यांतली वारी बुधाने फ दुकानात पािहली होती. कधी कधी पाठीवर घालून दुस या या घरी पोचती
के ली होती; पण वत: या घरी पायली यावर धा य कधी आणलेले याला आठवत न हते. पोतेभर धा य हणजे काय गंमत
आहे? हणजे दोन मिहने धा याची, खा याची काळजी नाही डो याला! छे, छे! हे फारच भयंकर होते. व ातले होते. न
पटणारे होते.
गांग न बुधा वे ासारखा गुजराकडे बघू लागला. हणाला,
“काय हनता शेटजी? पोतंभर जवारी?”
शेटजीला वाटले, याला आणखीन काही पािहजे असावे. खूप पैसा असला हणजे माणसाला असेच उलटे वाटायला लागते.
रामोशी घुटमळला हे पा न तो घाईघाईने हणाला, “अरे , एव ानं काय होतंय? वारी तर आ ा देतो. पर के लीस कामिगरी
चांगली तर शे-दोनशे रोख देतो ल ाला तु या. आहेस कु ठं ?”
आता मा गुजराने बुधा या काळजालाच हात घातला. बुधाचे ल अजून झाले न हते; पण ठरले होते. पैशासाठीच सगळे
तटू न रािहले होते. वत:ला रोज पोटभर भाकरतुकडा कसाबसा िमळाला तरी ह रबाला मोप झाले असे वाटायचे, ितथे
पोरा या ल ाला पैका कु ठू न साठवायचा? नाही हटले तरी शे-दोनशे तरी खरे . जातवा यांना जेवण िनदान ायला पािहजे,
बायकोला चार धडोती तरी यायला पािहजेत. तेव ासाठी सगळे खोळं बले होते.
– आिण गुजर तेवढा पैका सोडायला तयार होता.
बुधा घुटमळला, मनाशी काहीतरी ठरवू लागला. ते बघून गुजर हणाला, “आता मागंपुढं बघू नकोस. रात याला
आजपासून यायाचं. भाकर पािहजे तर इथंच खात जावा. काय?”
यावर आता काही इलाजच उरला नाही असा चेहरा बुधाने के ला. मान हालवून तो हणाला,
“ हंजे काय मालक? तुमी तर बोलायला जागाच ठवली हायी. आता देशमुखाकडचं कसं सारायचं?”
“अरे , दुसरी मंडळी लावून दे ितकडं.”
गुजराने अशा रीतीने आप या संर णाची बळकट व था के ली. करायला पािहजे होती. आज नाही हटले तरी दहा-वीस
हजारांची रोकड घरात होती. िशवाय दागदािगने होते. गहाणवट, चोरीमारीचा माल वेगळाच. मग चार-आठ दवस एवढी
जोखीम उरावर कु णा या जीवावर यायची? बुधासारखी दोन-तीन तगडी माणसं घर राखायला बसवायलाच पािहजेत.
यासाठी के ली पदरमोड थोडीशी हणून काय झालं?... या िवचाराने गुजराने बुधाला प ा के ला. ितथेच भाकरी घातली. मग
वत: या खास ड यातली पानतंबाखू दली. पोतेभर वारी देऊन याला वाटेला लावले. “रात याला आठवणीनं ये हयगय
क नको –” हणून बजावलं.
वारीचे पोते पाठीवर टाकू न वाकलेला बुधा रामोसवा ाकडे आला. आज जे काही अविचत घडले होते, ते या या मनात
मावत न हते. पोतेभर वारी, शे-दोनशे पये हणजे के वढी कतुक झाली! बाप तर िन वळ हरखून जाईल. आपली पाठ
थोपटील. सबंध रामोसवाडा टकटका आप या घराकडे बघत राहील. आपले कौतुक करील. बायाबाप ा त डावर हात ठे वून
उ या राहतील, अशा िवचारा या नादात तो झपाझप घराकडे आला. रामोशां या व तीत िशरला. पण बघतो तो ितथे
बायापोरांचा एकच कालवा चाललेला. एक-दोन बायां या हातात कोरी लुगडी होती. पोरासोरांजवळ नवी कापडे, आंगडी-
टोपडी होती आिण यांचे िखसे गुडीशेव, लाडू -िजलेबी यांनी भरलेले होते. खात खात तुकडा मोडीत ती सगळीकडे धूम पळत
होती. एक-दोघा रामोशांनी नवा पटका टकु याला गुंडाळला होता. बाजेवर बसून ते जुगार खेळत होते. दोघे-चौघे हातातले
चार-दोन पये खुळखुळ करीत हंडत होते. मोठीच धामधूम उडू न रािहली होती.
बुधा हा कार बघून च कत झाला. एरवी याने पोतेभर वारी आणली असती तर सग या व तीला आठ दवस तो िवषय
पुरला असता; पण आज कोणाचे ितकडे फारसे ल गेले नाही, हे बघून याला आ य वाटले. याचा आनंद कं िचत ओसरला.
पोते घरात दणकन टाकू न तो बाहेर आला. हाक मा न हणाला,
“येशा, लेका, काय गडबड हाय रे ?”
कोरा पटका घातलेला येशा जुगार बघत रगाळत होता. बुधाची हाक ऐकू न तो उठला. हसत हसत आला. पट याचा मागे
सोडलेला सोगा खां ाव न पुढे घेऊन बुधाला दाखवीत तो हणाला,
“कसा हाय शेमला?”
“झाक. कु टनं आनला?”
“आनला कु टला? दला.”
“आँ? कु नी रं ?”
“मारवाडी हायी का यो लंगडा? येनं ब ीस दलाया.”
बुधा आ याने थ झाला.
“ब ीस? आन् मारवा ानं? टकु रं फरलं काय येचं?”
“टकु रं फराया काय झालं?”
 “मग?”
“घर राखाया बोिलवलंय मला. न पटका दलाया. आनखीन काहीतरी दीन हनलाय.”
आता बुधाला उलगडा झाला. हणजे सग यांनाच कु णी कु णी बोलावून दले आहे क काय? आप यालाच के वळ लाट
िमळाला असे नाही तर? मोठी चंगळच झाली हणायची सग यांची मग!
तेव ात हातारा हातात धा याचे चुमडे घेऊन घराकडे आलेला दसला ते हा बुधा वळला. हाता यापाशी जाऊन
हणाला,
“हे चुमडं कु टनं आणलं वारीचं.”
दोन पायलीचे चुमडे अगदी सहज हातात ध न हातारा ह रबा खुशीत घराकडे आला होता. बुधाचा ऐकू न याने
सांिगतले,
“कु लकर यानं दलंया.”
एरवी दोन पाय या हट यावर बुधा खूश झाला असता. पण आज याला याचे काहीच वाटले नाही. ितकडे तु छतेने दृ ी
टाकू न तो हणाला,
“बगा, काय जंद जात हाय कु लकर याची.”
चुमडे खाली ठे वून हाता याने िवचारले,
“आं, ते रं का?”
“घर राखाय बोिलवलं असंल तुमा ी?”
“ हय. यापायी तर दलंया े.”
“ े एवढं हय?”
“मग?”
“ े बघा गुजरानं कती दलंया.”
असं हणून बुधाने बापाला आत नेऊन सबंध भरलेले पोते दाखिवले. ते बघून ह रबा तट थच झाला. काय बोलावे ते
याला कळे ना. याने नुसती पोरा या खां ावर थाप मारली. मग बाहेर येऊन तो बाजेवर बसला. िचलीम ओढू लागला. सबंध
ज मात घरात उभे पोते याने कधी पािह याचे आठवत न हते. हणजे बुधानेही मोठीच कतुक के ली हणायची! गावावरचे
संकट झाले खरे , पण आप या त डात चार घास खा ीने पडायची सोय झाली. काय गंमत आहे पाहा....
हातारा असा काहीतरी िवचार करीत होता ते हा बुधा सबंध व तीतून फ न आला. याने घराघरातून चौकशी के ली.
येकाला काही ना काहीतरी लाट साधलाच होता. कु णाला वारी, कु णाला शगा, कु णाला िमर या आिण याला जे िमळे ल ते
याने आणले होते. कामा या आधीच आगाऊ आणले होते. वयंपाक खुशीत, झोकात चालला होता. बायामाणसे, पोरे आडवा
हात मारमा न जेवत होती. घरोघर दवाळीचा आनंद उजळला होता.
रामोशांना हे िमळायचे कारण होते. गाव या लोकांची प खा ी, हे लोक राखण करतील, िजवाला जीव देतील.
चोरीमारी होऊ देणार नाहीत. एकदा अ खा ले हणजे बेइमान होणार नाहीत. हणून याने- याने आपाप यापुरती सोय
के ली. जो सापडला याला धरले, आप याजवळ जे दे यासारखे असेल ते दले आिण याची राखण कबूल क न घेतली.
यामुळे रामोसव तीत रकामा माणूस रािहला नाही. येकजण कु णी ना कु णी गुंतिवला.
दवसभर सण क न या दवशी रा ी रामोशांनी घरे राखली. नेहमी माणे आजही गुंडे आले. जोरात आले.
रोज यासारखेच धडाधड आवाज िनघाले. गाव हादरले. काय होते आिण काय नाही अशी धाकधूक सग यांना वाटू लागली;
पण राखण प रािहली. यामुळे चो यामो या झा या नाहीत. दुसरा दवस नीटनेटका उजाडला.
या कारामुळे रामोशांचा भाव फारच वाढला. घरे पु कळ आिण रामोशी थोडे. यामुळे यांना आप याकडे ओढायची
गावात अहमहिमका लागली. ओसरीवर, बैठक वर बोलावून, पानतंबाखू देऊन लोक यांना काही काही देऊ लागले आिण
यांची आजवे क लागले. यामुळे यांनाही थोडे शेफार यासारखे झाले. ते थोडेफार जा ती मागू लागले, यांना जमले नाही
यांनी महार-मांगे बोलावली. यांनाही पवणी आली. पोतेपोते वारी घेत यािशवाय कु णी यायला तयार होईना. जो तो
टेचात सांगू लागला,
“िजवावरचं काम हाय मालक. चुकून टकु यात बसला गुंडा, तर पानीबी मागू ायचा नाही. एक वारीचं पोतं लई हाय
हय?”
लोकही अडले होते. यां या िजवात जीव न हता. यामुळे ते जे मागतील ते यांना ावे लागले. मग सुगी या वेळी
राखलेली वारी कु णी बाहेर काढली. रामोशांना, महारामांगांना वाटली. दुकानदारांनी मीठ, िमरची, तेल दले. कु णी
कापडेचोपडे दली. गवं ा, सुतारांनी यांची घरे नीटनेटक क न ायची कबुली के ली. जे तालेवार होते यांनी रोकड
सोडली. अशा रीतीने सग यांची मोठी चंगळ झाली. इतके सुख, इतके समाधान आिण एवढा िनवांतपणा यांनी कधी पािहला
न हता, अनुभवला न हता. नवे कोरे पटके लेवून गावातून हंडावे, कु ठे ही ह ाने, मानाने बसावे, पानतंबाखू खावी, बायकांनी
कोरे सणंग नेसून फरावे आिण शेण गोळा करावे, असा देखावा नेहमी दसू लागला. पोरे ठोरे ही हाटेलातला गोडा माल
िखशात भरभ न खात त ड वर क न उं डगू लागली. कु णाला कशाची ददातच उरली नाही. कु णाला काही कमी पडलेच तर
याने उठावे आिण घरमालकाकडे जाऊन बसावे. हणावे,
“मालक, पोरं उघडी हायेत. कापड घीन हनतो.”
यांची ही रोजची तकतक पा न घरमालक मनात िचडत, पण ग प बसत. फार तर हणत,
“आं?... अरे परवा तर तू पवाराकडनं कापडाला पैसे घेतले ना?”
यावर ते सरळ सांगत,
“ हय, घेतले ते. हायी कोन हनतुया. पर ते खलास झाले, आन् कापडं घेयाची तशीच हायली.”
यावर मालक काय बोलणार? याला गरज असे. तो मुका ाने हणे,
“बरं बाबा, जा मारवा ा या दुकानात सांग. मा या नावावर घे.”
बुधाने तर बासुंदी-िजलबीचा रतीबच धरला. रा भर जागावे, सकाळी मेहनत क न खुराक खावा आिण दवसभर ताणून
ावी असा काय म याने ठे वला. मधूनमधून तो दवसा गुजराकडे जाई, सतरं जीवर बसून ग पा हाणी, पान खाई आिण
गुजराकडू न काहीतरी नवीन मागून आणी. आज काय गुळाचे ढेकूळ आण, उ ा काय शेरअ छेर डाळ आण, असा याने सपाटा
ठे वला. यामुळे गुजरही मेटाकु टीला आला. पण बोलतो काय? रा ी या रा ी रामोशां या िजवावर काढाय या हो या. यांना
या वेळी नाही कसे हणायचे?
दहा-बारा दवस असे सरले. अजूनही रोज रा ी ध डे येत; पण आता यांचे माण पु कळ च कमी झाले होते. चो या
करायला सोपे जावे, लोकांनी बाहेर पडू नये हणूनच ध ांचा वषाव होत असावा. पण रामोशी-महारां या राखणीने चो या
करणे अवघड झाले हणून ध डेही थांबले असावेत. अधूनमधून यांचे अि त व जाणवत असे आिण तेव ानेही माणसे पु हा
िबचकत. घराची राखण बंद करणे काही शहाणपणाचे नाही असे हणत. राखण सोडली आिण पु हा चो या हायला सु वात
झाली हणजे? थोड यासाठी सगळे च गमावून बसायची वेळ यायची. या िवचाराने ते पु हा या लोकांना आजवाने सांगत,
काहीतरी देत.
या एक-दोन दवसांत बुधा या मनात एकसारखे पैशाचे घोळत होते. गुजर काहीतरी देतो हणाला होता, ते पैसे लवकर
यावेत असे याला वाटत होते. हणून सकाळभर झोपून दवस अ यावर आला ते हा तो उठला, चूळ भ न याने याहरी
के ली आिण काठी घेऊन तो लगबगीने गुजराकडे गेला. हणाला, “मालक....”
भाईचंद गुजर पोटावर वही ठे वून िहशेब तपाशीत बसला होता. बुधाची हाक याला ऐकू आली, पण तरीही याने मान वर
के ली नाही.
बुधाला जरा आ य वाटले. आज गुजर एवढा ताठला कसा? मग पु हा तो हणाला,
“ओ मालक –”
यावर काय कटकट आहे अशा मु ेने गुजराने त ड वर के ले. या याकडे पािहले, कपाळाला आ ा घालून डोळे बारीक
क न िवचारले,
“काय रे , का आलास या वेळेला?”
बुधा जरा चमकला. आज गुजराचा आवाज िनराळा येत होता.
“तुमी हणाला होता –”
“काय?”
“लगीन काढलं तर शे-दोनशे देतो न. यापायी आलतो.”
“हंऽहं, ये होय?” भाईचंद वही बाजूला सारीत हणाला, “स या काय जमत नाही ग ा. बघू आता पुढ.ं ”
“पण तुमी बोली के लती –”
“अरे , बोलीपे ा पु कळ दलंय तुमा लोकांना. कधी न हं ती पवणी आली तुमाला. पु कळ घेतलंत. लेकांनो, दवाळी
के लीत क दहा-बारा दवस. आता पुरे.”
गुजरा या बोल यावर बुधा ग प बसला. काही बोलला नाही. मग हळू च हणाला,
“मग मालक, राखणीचं कसं करायचं?”
वहीत खुपसलेले डोके भाईचंदाने पु हा वर काढले.
“बरी आठवण के लीस. राखण बंद आजपासून. येऊ नका कु णी.”
आिण याने पु हा वहीला नाक लावले.
ही आप याला जा याची सूचना आहे हे बुधाने ओळखले. तो मुका ाने उठला आिण र याने िनघाला. चावडीकडे गेला.
याने के लेला अंदाज बरोबर होता.
चावडीत आठ-दहा ह यारी पोलीस येऊन उतरले होते. बंदक ु साफसूद करीत होते. लोकांची र यावर गद झाली होती
आिण पाटील, देशमुख, कु लकण चावडीत बसून फौजदाराशी बोलत होते.
 ते बिघत यावर बुधा ितथे थांबलाच नाही. मुका ाने रामोसवा ाकडे िनघून आला. घरात पडू न रािहला.
या रा ी पोिलसांनी गावात कडेकोट बंदोब त ठे वला. सबंध क ला धुंडाळला. गावातली तरणी माणसे बरोबर घेऊन
आसपास चोख व था ठे वली; पण या दवशी रा ी गावावर ध डे आलेच नाहीत. ह यारी पोलीस आले आहेत असे
समज यावर चोरटे ब धा रािहलेच नसावेत. सबंध मिह यात ती रा शांत, अगदी शांत गेली. लोकांना हायसे वाटले.
पोिलसांनी पु कळ शोध के ला, पण चोरटे कु णी सापडले नाहीत आिण पु हा यांचा ासही गावाला झाला नाही.
मिहनाभर चाललेला हा दंगा, ग धळ एकदम थांबला. हळू हळू तो कमी होतच आला होता; पण पोलीस आ यामुळे याची
नाविनशाणीदेखील उरली नाही. गावात पु हा शांतता नांद ू लागली. लोक पु हा पिह यासारखे िन ंतपणे हंडू- फ लागले,
आपले उ ोग मन लावून बघू लागले. हळू हळू गाळ तळाला बसावा आिण गढुळलेले पाणी पु हा व छ हावे, तसे झाले.
गावगाडा ठकाणावर आला.
रामोशी महारांना पु हा पिहले दवस आले. आठ-दहा दवस यांनी दवाळी के ली; पण ते दवस आता गेले. पु हा ते
लोकांची िवनवणी क लागले. पायरीवर बसू लागले. लांबून पान घेऊ लागले. माना खाली घालून कोण काय बोलेल ते ऐकू न
घेऊ लागले, ‘ हय जी, हाय जी’ असे अजीजीने हणू लागले.
आता या गो ीला पु कळ मिहने लोटले आहेत. लोकही ती गो िवसरले आहेत. के हा मागे आप या गावावर असे काही
चम का रक संकट आले होते, हे यां या आता फारसे ल ातही नाही. रामोशी-महारही ती गो िवस न गेले आहेत.
पण बुधा रामोशा या मनातून ते अजून जात नाही. तो हळहळू न हणतो,
“ या बायली, े पोलीस येऊन घोटाळा झाला. येनंच माझं लगीन हायलं. आता तसलं दीस पुना कवा ये याल?”
 अडगळीची खोली

दोन वषापूव आ ही पिहली जागा सोडली आिण न ा जागेत राहायला आलो.

ही नवी जागा हणजे जवळजवळ एक वतं घरच होते. या घराला लागून दुसरा एक जुनाट घरवजा वाडा होता. या
दो ही जागा एका मालका या. यामुळे आम या घराचे अंगण सामाईक होते. अंगणा या एका अंगाला एक लहानशी खोली
होती. या खोलीतून काढले या िज याने पलीकड या घरात वर जाता येई. या घरात वर या मज यावर एक िब हाड होते.
गेली दहा-पंधरा वष तरी ते या जागेत राहत असावे. या खोलीत या िज या या वाटेनेच ती मंडळी वर-खाली करीत.
अंगणाला लागून आत खोलीत नळ होता. या नळाचे पाणी या अंधा या िज याने वर नेत.
आ ही राहायला आ यानंतर या एके क गो ी आ हाला दस या. एक पो माणूस, दोन-तीन मोठी पोरे , सुना, यांची पोरे
अशी दहा-बारा माणसे तरी या घरात असावीत. बायकांचा पाणी भर याचा दणका सारखा चाललेला असे. पोरे सारखी
रडत आिण वर-खाली येत जात. यामुळे या खोलीकडे माझे सारखे ल जात असे.
या खोलीला या मंडळ नी काय नाव ठे वले होते कोण जाणे; पण मी ितला अडगळीची खोली समजत असे. आिण कु णीही
तसेच समजावे असे या खोलीचे प होते. मुळातच तो वाडा जुनाट आिण अंधारा. यातून तळमजला. यामुळे या खोलीत
अंधारा या पुराने अगदी कमाल मयादा गाठली होती. अंगणात अगदी जवळ उभे रा न पािहले तरी आतले काहीही दसत
नसे. या अंधारा या जोडीला ओल होती. खालची भुई, भंती सग या ओ याक या दसत. यातून नळाचे पाणी नेता-
आणताना ितथे सारखे सांडत असे. यामुळे भुईवर नेहमी रबडा झालेला दसे.
वर या बाजूला खांडे आिण कलचणे होती. ही कलचणे काडकन मोडू न खाली पडत आिण यापाठोपाठ बरीच पड
ढासळत असे. वर मुले नाचू लागली क खाली माती पडत राही. हे सगळे डो यांना दसत असे असे न हे, पण आवाजाव न
याची खा ी पटत असे. दारा या त डाशी नुसते डोकावले तरी या गो ी कळत. िशवाय िचलटे घ घावताना दसत. नाना
कारचे बारीक बारीक कडे इकडू न ितकडे फरताना आढळत आिण या खोली या या दसणा या भागाचाही अदमास येत
असे.
माझी अ यासाची जागा या खोलीसमोरच होती. यामुळे माझे ल नेहमी ितकडे जाई. काही उ ोग नसला क मी उगीच
ितकडे पाहत बसे. आत या अंधारािवषयी नाना क पना करी. काहीतरी गमतीचे िवचार मनात येत. यांचा चाळा करीत वेळ
घालवी.
अशा या अडगळी या खोलीत काही वेळा बदल झालेला आ हाला दसे.
रकामी असणारी – िनदान तशी दसणारी – ही खोली कधीकधी सामानासुमानाने भ न जाई. शेतातला माल आला क
ता पुरता याचा ढीग या खोलीत लावला जाई. अशा वेळी पोती एकावर एक चढिवली जात. मके या कणसांचे झुपके वर
आ ाला टांगलेले आढळत. जुनाट खुं ांवरनं सायकल या रबरी धावा, गा ां या लोखंडी चका या खाली ल बताना दसत.
लाकू डफाटा, कोळशाची पोती, सरक -पडीचा ढीग, फु ट या फरशा, घडीव दगडांचे िचरे यांचे ढीगही ितथे रचिवले जात.
इत या या सामानाला आत जागा तरी असे कशी? अंधारात हे सामान लावले तरी जात असेल कसे? ही खोली मोठी आहे तरी
के वढी?... बस या बस या सहज मा या मनात असे येत. पण यांची उ रे मी कधीच शोधली नाहीत. नाही तरी इतके
मह व याला काय होते? बोलूनचालून ती अडगळीचीच खोली होती. ित यात असलेच सामान असणार आिण ते कसेही ठे वले
हणून तरी काय झाले? अडगळीची िवशेष काळजी कशाला यायची असते?
एक गो मा खरी. तशा या अंधारात ही आमची शेजारची मंडळी िबनधोक वावरताना दसत. एवढा गडद अंधार. पण
धा यधु य, कोळसा, सरपण अस या व तू यां या हाताला िबनचूक लागत. फार तर एखा ा वेळी बारीकशी िचमणी इकडू न
ितकडे नेलेली दसे. मग यांना कसे दसत होते कोण जाणे.
एकदा आईने शेजारणीला याब ल हटकले ते हा ती थोडेसे थ ेने, थोडेसे ठस यात हणाली,
“आमचे डोळे मांजराचे आहेत.”
आिण तरातरा कळशी घेऊन वर िनघून गेली.
यानंतर पु हा या खोलीब ल आ ही कु णी यांना िवचारले नाही.
पुढे एकदा या मंडळ नी रानातून वास आणून घटकाभर या खोलीत बांधले. ते यांनी घरी का आणले होते कु णास
ठाऊक. कदािचत गायबीय िवकायची असेल आिण बाजारात वास कु ठे उभे करा, हणूनही ते यांनी घरी आणले असेल. ते
काही का असेना, आणले आिण या खोलीत नळालगत बांधून टाकले. पण काय झाले असेल ते असो, ते काही ितथे राहीना.
टणाटण उ ा मा न ते दा ाला िहसके यायला लागले. सारखे हंब लागले आिण ग याशी दावे ओढून घेऊन िवनाकारण
घाबरे होऊ लागले.
 याने बराच वेळ असा दंगा के ला ते हा आमचे ल ितकडे गेले.
अंगणात येऊन मी ओरडू न वर सांिगतले,
“अहो, ते वास ओरडतंय मघापासनं. दावं तोडील एखा ा वेळेस.”
आमचा शेजारी वर ग ीत येऊन उभा रािहला. पिह यांदा िबडी फुं कू न याने धूर काढला. मग पेटती िबडी तशीच खाली
अंगणात टाकू न याने िवचारले,
“काय झालं याला?”
“आता काय झालंय ते मला तरी काय माहीत? खाली येऊन बघा.”
खाली येऊन याने नाना कार के ले. या वासराची पोळी खाजवली, खायला समोर टाकले, अंगावरनं हात फरिवला. पण
तरी ते राहीना.
शेवटी मला उगीचच वाटले. हटले,
“ याला बाहेर बांधून बघा बरं अंगणात.”
“कशाला? उगीच घाण करील अंगणात.”
“क ा के ली तर. बांधा.”
दावे सोडले आिण अंगणात या कडीला बांधले. आिण काय आ य! ते वास हंबरायचे, उ ा मारायचे थांबले. अगदी
ग प उभे रािहले.
“बघा रािहलं क नाही! आत या अंधाराला अन् ओलीला दबकलं असेल.” यावर मी सहज हणालो.
“असेलही बुवा!”
असं हणून आम या शेजा यानं अंगणात उभे रा न आणखी एकदा िबडी ओढली आिण तो वर िनघून गेला. मी एकदा या
खोलीकडे आिण एकदा या वासराकडे टकामका पािहले आिण मा या कामाला लागलो.
यानंतर आणखी काही दवस गेले. म ये काही िवशेष घडले नाही.
एके दवशी एकदम अंगणात साप िनघाला.
दुपारची िनवांत वेळ. जेवणीखाणी आटोपून आिण उ ीखरकटी काढून बायका नुक याच कोठे लवंड या हो या. सगळीकडे
कसे शांत होते. अंगणात मोलकरीण भांडी घाशीत बसली होती. या घास याचा आवाज येई तेवढाच. अंगावर पांघ ण ओढून
मी डोळे िमट या या बेतात होतो.
तेव ात आमची मोलकरीण मो ांदा ओरडली.
आम या झोपा चटकन उडा या. भरभरा अंगणात येऊन मी िवचारले,
“का गं काशी, काय झालं?”
काशी घाब न उभी होती. ितला काही बोलता आलं नाही; पण कापत ितने हात के ला. या हाता या दशेने मी पािहले.
बिघतले तो एक साप अंगणात या भंती या कडेने पुढे पुढे सरकत होता!
साप होता लहानसाच. फार मोठा न हता. हणून मी धाक ा भावाला हटले,
“जा, काठी आण आतनं झटकन. चेचून टाकू .”
धाकटा भाऊ या माणे आत गेला. पण कु णी तरी हणाले,
“कशाला मारताय उगीच! ध न बाहेर सोडू न देऊ.”
मी हणालो, “वा! पण धरायचा कु णी? मी काही साप धरणारा महाराज नाही.”
“तु ही नाही हो –”
असे हणून सांगणाराने खुलासा के ला क , समोर या दुकानात शंपी राहतो याला बोलावून आणावे. एक पया घेऊन तो
साप धरतो.
मी होय-नाही हणाय या आधी कु णीतरी जाऊन या माणसाला बोलावून आणलेदेखील. याने झपकन हाताची पकड
टाकली आिण मो ा सफाईने सापाला मुठीत धरले. एक पया िमळा यावर मनगटाला िपरगाळे घालणारे ते जनावर घेऊन
तो पाच िमिनटात िनघून गेलासु ा.
मग उगीचच जमलेली माणसे पांगली आिण आ ही घरचे लोक तेवढे रािहलो. सापािवषयी काहीतरी बोलत अंगणात उभे
रािहलो.
काशी पु हा भांडी घासता घासता हल या आवाजात मला हणाली,
“तुमी कशापायी दला पया?”
मी आ याने िवचारले,
“का गं?”
शेजार या दशेला ितने बोट दाखिवले.
 “ याकडनं घेयाचा का हायी!”
“पण कशासाठी?”
“अवं, या खोलीतनंच यो सप भाईर अंगणात आला ता हवं का. या बिगतलं तं. यची अडगळ अन् आप याला
तरास.”
“जाऊ दे. कु ठं भांडणं करीत बसायची?”
असं हणून मी ितला ग प बसिवले. पण मग या खोलीिवषयी मला काहीतरी चम का रक वाटू लागले. एक कारची
दहशतच वाटू लागली. या ओलसर अंधाराने भ न गेले या जागेब ल पूव मला के वळ गमतीचे कु तूहल वाटत असे. साधे
कु तूहल, एखा ा गूढ, रह यमय कादंबरीतले अंधा या तळघराचे वणन वाचताना जे काही कु तूहल वाटते, ते या खोलीकडे
पाहताना मला वाटत असे. काहीतरी अ भुत, गमतीदार असे आत दडलेले आहे. आिण ते आपण आत जाऊन शोधावे, असे
काहीतरी या वेळी मनात येत असे. न जाणो, एखा ा वेळेस चमचमणारे सो याचे के स खां ावर ळिवणारी एखादी सुंदर
राजक या ितथे क डू न ठे वलेली असेल, िन:श ि थतीत दुगात वेश करणारा एखादा बलशाली वीरपु ष ितथे बं दवान
होऊन पडलेला असेल. या सग यांची गाठभेट या रह यमय अंधारात होईल असे परीकथेतले भाव उगीच गंमत हणून
मा या मनात येत असत. या िवचारात साप, वंचूकाटा यांना कोठे ही जागा न हती. यामुळे या खोलीतून एक साप बाहेर
आला हे ऐक यावर मा या सग या गमती या क पना लोप या. माझे हे िणक परं तु मोलाचे सुख हरपून गेले. अगदी ,
ापारी दृ ीने मी ितकडे पा लागलो. ती एक अडगळीची खोली आहे, ित यात िन पयोगी टाकाऊ सामान ठे वतात,
कं ब ना यासाठीच ती असते, हे मा या ल ात येऊ लागले आिण मग तो िवषय मी िवस न गेलो.
कु ठ यातरी कामाला हणून मी परगावला गेलो होतो. चांगला चार-आठ दवसांनी परत आलो. आलो या वेळी
सं याकाळ उलटली होती. अंधार चांगलाच पडला होता. र यावरचे दवे झगमगत होते आिण घरी सांजवाती लाग या
हो या.
दमून आलो होतो. िशवाय भूकही सपाटू न लागली होती. हणून मी आईला हटले,
“आधी जेवायला वाढ मला. भूक अशी लागलीय!”
आईने ताट वाढले. पाटावर बसून मी भाकरीचा तुकडा मोडू लागलो.
आई शेजारीच भुईवर बसून रािहली होती. माझे िन मे जेवण आटोप यावर हळू आवाजात ती हणाली,
“आप या शेजारचा कार तुला कळला का?”
त ड भरलेले होते हणून मी नुसते ाथक दृ ीने ित याकडे पािहले.
“ यांची हातारी मेली क परवा या दवशी.”
हातारी?... मला आ य वाटले. यां या िब हाडात कु णी हातारी अस याचे मला ठाऊक न हते.
“कु ठली हातारी? मी तर कधी बिघतली नाही.”
“होती.”
“अगं, पण सहा मिहने झाले आप याला इथं येऊन. हंडताना- फरताना चुकून कशी कधी दसली नाही?”
“ हंडत फरत न हतीच.”
“मग?”
“पडू नच होती हणे अंथ णावर सारखी. हलता येत न हतं, चालता येत न हतं. दहा वष अ शी पडली होती हणे.
आबदली-आबदली अन् परवा मेली. सुटली िबचारी.”
अंगावर काटा आला. हलता येत नाही, बोलता येत नाही. दहा वष अशा ि थतीत अंथ णावर पडू न राहायचे? मरणाची
वाट बघत पडू न राहायचे? छे:! हे फार भयंकर होते.
मा या मनात नाना िवचार आले. यांनी ितला औषधपाणी बरोबर दले क नाही? ितला कसला आजार झाला होता?
िनदान ितचे शेवटचे दवस सुखात गेले ना?
थोडा वेळ थांबलो. नंतर काहीतरी आठवण होऊन मी एकदम िवचारले,
“पण तू गेली होतीस यां या िब हाडी मागं चारदोनदा. मग काहीच कसं बोलली नाहीस ित याब ल?”
हाताचा मुटका गालाला टेकवून आई हणाली,
“ या वेळी बाबा, मला कु ठं माहीत होतं, यां या घरात हे माणूस आहे हणून.”
“ हणजे?”
“अरे , हातारीचं ेत बाहेर काढलं ते हाच आ हाला कळलं, क ती घरात होती हणून.”
माझे जेवण तसेच रािहले. तट थ होऊन मी िवचारले,
“ हणजे? मग हातारी होती तरी कु ठं ?”
सावकाशपणे एके क श द उ ारीत आईने सांिगतले,
 “पाच-सात वष झाली. या अडगळी या खोलीतच ितला टाकलं होतं हणे.”
हे ऐकले. म तक कसे सु झाले. या खोलीतला अंधार एकाएक डो यांपढ
ु े पसरला आिण तरीही, इतके दवस दाट
अंधाराने भरलेली ती जागा दृ ीसमोर कशी व छ उभी रािहली.
 वाटमारी

ड गरगावा न पाच याला येणारा र ता म ये अगदी िनजन आहे. आसपास व ती नाही क वाडी नाही. म येच जो ओढा
आहे याला ‘ चंचेचा ओढा’ हणतात. कारण ओ ाला लागून दो ही अंगांना चार-पाच चांगली मोठी चंचेची झाडे आहेत.
ितथे तर चार-पाच कोसात माणूस-काणूस कु णी नसते. ओ ाला लागून झाड-झाडो यांचे गचपान आहे आिण उताराने ितथे
मोठी वरं गळ पडली आहे. यामुळे ती जागा फार एकटी एकटी वाटते. या र याने दवसा काहीतरी रहदारी असते; पण
रा ीला ती अगदी बंद होते. एक तर रा ी या वेळी या र याला सहसा सोबत आढळत नाही. आिण दुसरे हणजे या ओ ात
सदासवकाळ चालणारी वाटमारी. लपायला, अडवायला आिण पळू न जायला ही जागा अगदी सोयी कर. यामुळे ितथे
वाटमारी चालत असेल, हे न ा माणसालाही एकदम खरे वाटते. कु णाचे गाठोडे लांबिवले, कु णाला बेदम चोप दला, कु णाचे
दािगने लुबाडले, अशा बात या मधूनमधून कानावर याय याच. िचत खूनही झा याचा बोभाटा होई. यामुळे रा ी या
वेळी या वाटेने जायला एकटा-दुकटा माणूस तर यायचाच, पण गा ांनी जाणारी माणसेही दचकायची. रा ीला
ड गरगावाला मु ाम करावा आिण फटफटायला पाच याकडे िनघावे असा म सवाचा असे. यातून कु णी चुकून कं वा नस या
घ पणाने रा ीला या र याने गेलाच तर ब धा काही गे या ि थतीत पुढे पोचत नसे. मार खाऊन र बंबाळ होऊन, आहे-
नाही ते गमावून पुढ या गावाला तो पोचायचा. पु हा कधी या वाटेने यायचा नाही.
या र याचा आिण मध या ओ ाचा लौ कक गे या क येक वषापासून अशा कारचा होता –
रा ी आठ-नऊची वेळ. अंधार काळािम पडला होता. इतका क हवेलाच कु णी काजळ लावले आहे क काय, असे वाटावे.
यातून आभाळ िनघाले होते. उगवतीपासून मावळतीपयत का या ढगांनी एकसंध फळी धरली होती. यामुळे दोन
हातावरचेसु ा दसत न हते. डोळे असून आंधळा बनिवणारा तो अंधार होता. अंधाराचा काळा समु अथांग पसरला होता
आिण सगळीकडे िततक च अथांग शांतता होती. मधूनमधून पावसाचा एखादा थब खाली उतरत होता. जमीन ओलसर झाली
होती. करर आवाजात रा कु रकु रत होती. वा या या सळसळीने झाडां या फां ा झोके खात हो या. तेवढाच काय तो
आवाज; पण या आवाजानेच शांततेची भीती वाटत होती.
ओ ाची जागा आिण ती खोलगट वरं गळ दाट का या अंधारात बुडून गेली होती. आभाळाकडे पा नच झाडे कळत होती
आिण झाडाव नच र ता वाटत होता. अथात हे सगळे पायाखाली वाट असणा याला. नवीन माणसाला ते सगळे च सारखे
होते.
ऐन ओ ाकाठ या चंचेखाली सात-आठ माणसे िनवांत रे लली होती. यात बैजा फासेपारधी होता, बाबू रामोशी होता,
गे या महार होता आिण इतर कु णी कु णी होते. कु हाडी, फरशा, दंड आसपास दसत होते. कु णी भंताडासार या छातीचे होते,
तर कु णी िचपाडासारखे काटकु ळे होते; पण तरीही सगळे उ होते, तामसी दसत होते. दुस याचे बोलणे ऐकू न न घेणारा
तांबडपणा यां या डो यांत होता. पण तरीही यांची एकमेकांशी चांगली समजूत होती.
बैजा पारधी या ओ या भुईवरच आडवा होऊन पगत होता. याचे मुंडासे त डावर आले होते. आपण झोपलो नाही हे
सांग यासाठी म येच तो काहीतरी बोले आिण पु हा थोडी डु लक घेई. या या पोटात भुकेने आग पाखडली होती. गे या चार-
दोन दवसांत याला पोटभर भाकरी िमळाली न हती. बाक यांचीही थोडीफार तीच ि थती होती; पण यात या यात बैजा
भुकेला फार कवळा होता.
बाक चे कु णी गुड याला िमठी मा न गपिचप होते. उगीच इकडेितकडे बघत होते. कु णी हळू च दुस याला न कळे ल अशा
बेताने िखशातली तंबाखूची िचमूट त डात सोडीत होते. एकदोघे इकडे ितकडे बोलत होते. भुकेने तर सगळे च कळवळलेले.
गे या मिह या-तीनवारात ते वाटमारीला या र याला आले न हते. धंदा अगदी बंद. मग यांचे कसे चालावे?
ई रा घडीभर ग प रािहला. मग याला कं टाळा आला. का याकु अंधारात तासन् तास बसायची याला सवय झाली
होती; पण तरी तो कं टाळला. बाजूला िपि दशी थुंकून तो हणाला,
“लेका बैजा –”
पगले या बैजाने डोळे उघडले. हणाला,
“का रं ?”
“आज तरी नाईक येनार हाय हवं?”
“तर! मला सोता हनला येतू न. आन् एकदा बोल यावर यो चुकायचा हाई.”
कोर ा ओठांव न जीभ फरवून ई रा हणाला,
“ते खरं – पर – स या टकु रं नाही ठकानावर येचं. आला हंजी बरं , हाईतर आजबी रका या हातानंच जायाचं करावं
लागंल.”
 ई राची त ार खरी होती. गे या सबंध मिह यात यांचा होर या कामात ल घालीत न हता. घरी याचे पोर तापाने
फणफणले होते. नवसासायासाने झालेले एकु लते एक पोर. ते जगते का मरते अशी ि थती झा यावर नाईकाचे ल इकडे
रािहले नाही, यात काही नवल न हते. यामुळे बाक चे सगळे च बसून रािहले होते. पदरमोड क न यांनी खा ले होते. जे
िश लक होते ते आठ-पंधरा दवस कसेबसे पुरले. आता या शेवट या चार दवसांत तर अ रश: फाके पडले होते. यामुळे
सगळे च हाडाडले होते.
बैजा हणाला,
“झालं. संपलं सगळं ते. पोरगं कालच गेलं येचं. आता काय बेडी हायली हाई याला. यील हन यावर यील यो.”
“ हय.” भै हणाला, “लई टायमाला येतो यो. घ ाळासारखा येतो.”
िशदा महार या मंडळीत नवीनच दाखल झाला होता. लहानसहान चो या, उचलेिगरी या गो ी याने ब ळ के या हो या.
पण अजून वाटमारीत याने भाग घेतला न हता. भै चे बोलणे ऐकू न याला आ य वाटले. हणाला, “आसं?”
“आसं न काय इचारतोस?” भै हणाला. मग याने हात पाठीवर नेऊन पाठ कराकरा खाजवीत सांिगतले, “लई कडक
जात. आपुन बी कडक आन् दुस याला बी कडक वागाय लावतुया.”
मग एके काला कं ठ फु टला. गे या महार यात या यात पुढे सरकू न हणाला,
“आन् घ बी तसलाच हाय. मागं, दोन वसामागं यो साहेब चालला हता दोन घो ां या गाडीतनं. तुला आठवतं का
हायी बैजा?”
“न आठवायला काय झालं? आजून यो साहेब डो या होरं हाय मा या. िड पी का कोन ता योच ना?”
“ योच. दोन घो ा या गाडीतनं चालला ता. काय हण येत बरं येला – बायली, अगदी हटावर नाव हाय बघा येचं.”
गे या डोळे आत नेऊन आठवू लागला. थोडासा ‘ऊं...’ करीत थांबला. “हां – तरी हनलं आटवना कसं नाव?– िभरकं –
िभर यातनं चालला ता. आन् आिडवलं क ये िभरकं िहतं आमी. या व ातच. पन जवा येनं बंदक ू काढिलया आन्
वराडलाया, ‘ होरं याल तर गोळी घालीन एके काला –’ तवामातुर हादुरलो. मुकाट व ाला पळालू. पर नाईक हालला हाई.
हनाला, ‘घालच गोळी तू. बघतू मी. ख या आईबापाचा हायेस का व ावगळीचा हायेस ते. पर येनात ठीव. मला गोळी
घात यावर िज ा हायाचा हाईस तू. तुकडं हतील तुजे. नीट इचार क न बंदक ू उचल.”
“मग?”
“मग काय? उचललेली बंदक ू साहेबानं खाली टाकली. नाईकाची बाडी बघूनच गार झाला. हनाला, बाबा, पाया पडतू.
तुला काय घेयाचं आसंल ये घे. पर सोड.”
“मग?”
“मग नायकानं गाडीतलं समदं आमाला दलं. आन् आपन िन ती बंदक ू उचलली. हनला – जावा आता.”
“ हंजी आता हातात असती ती बंदक ू ?”
“तीच.”
थोडा वेळ कु णीच काही बोलले नाही. नायकाचा घ पणा सग यांनाच मा य होता. याची शारी, याचा बेडरपणा
दुस या कु णापाशी न हता. बाक चे सगळे अंधारात घाव घालणारे होते... हणून तर तो नाईक होता. सावज अचूक कसे
टपावे, आला वेडावाकडा संग तर कसे िनभावून यावे, हे या याइतके दुस या कु णाला कळत होते? तोच नाही तर आपण
कसे जायचे?... या या एक ा या िजवावर धंदा होता. बाक चे आपले खुळे गोप होते. गोवधनला आप या काठीचा आधार
देणारे . खरा भार परशुराम नाईकानेच उचलला होता.
मग ई रा हणाला,
“लई ू र जात बाक . कु णाला भेत हाई. कु णाला मोकळं सोडत हाई. मागं तमाशाचा ताफा गेला िहतनं. यात
नाचणा या बाया हो या एक-दोन. आिडवलं तर लाग या नखरं करायला. पर काय हाई. दोन टंबं ठवून दलं नायकानं. मग
आ या सुतासार या सरळ. मुकाट काढून दलं समदं. लई ठोकलं बाया ी.”
नाईका या या गो ी ऐकू न िशदाला या याब ल आदर वाटू लागला, भीती वाटू लागली. आपण या या टोळीत आहोत
याब ल याला समाधान वाटू लागलं. तो उ सुकतेनं हणाला,
“अजून कसं काय आलं हायती नाईक?”
बैजा याला काहीतरी उ र देणार होता; पण तेव ात ओ ा या काठाने दणकट पावलांचा आवाज ऐकू येऊ लागला. तो
आवाज चांगला ओळखीचा होता. तो आला तसे सगळे साव न बसले. हातातली ह यारे यांनी नीट धरली. एक-दोघे उठले
आिण ओ ापयत गेले.
आता रा चांगलीच झाली होती. आभाळ जा तच भ न आले होते. आिण यामुळे मघा या अंधारावर आणखी एक हात
द यासारखा वाटत होता; पण तस या अंधारातही परशा नाईक एखादा ड गर चालत यावा, तसा िध मेपणाने चालत
आलेला सवाना दसला. हातातली बंदक ू खेळ यासारखी फरवीत तो झाडाकडे आला. बंदक ू झाडाला टेकिवली. उभा रािहला.
तेव ात बाक यांनी सरकू न म ये बसायला जागा के ली.
 मग तो खाली बसला. थोडा वेळ ग प रािहला. थो ा वेळाने हणाला,
“बैजा, ई रा, आले का समदे?”
सग यांनी आपापली ओळखीची खूण के ली.
“आन् यो नवा? काय येचं नाव?”
“िशदा.”
“िशदा. आलाय का यो?”
“आलाय.”
एवढे झा यावर नाईक पु हा ग प रािहला. बोलला नाही.
ते बिघत यावर ई रा उतावळीने हणाला,
“नाईक, आज मिहना झाला. काय िमळकत हाई का काय हाई, आमी काय करावं? पोटाला काय घालावं?”
ई राचा आवाज िबथर यासारखा येत होता. ते बघून नाईक थोडा चमकला. एरवी कु णी असे बोलले असते, तर याने
ऐकू नही घेतले नसते. आधी मु कटात भडकावली असती. मग खुलासा िवचारला असता; पण आज तो ग प रािहला. चुक
आप याकडे आहे हे तो जाणून होता.
जड आवाजात तो हणाला,
“ग ांनो, मा याकडं चुक हाय. गेला मिहनाभर मी भायेर पडलो हाई – पन आता येचं काय?– झालं. संपलं समदं.
योळ खलास झाला!”
ई रा थोडा शरमला. हणाला,
“नाईक, आमी तरी काय करावं सांगा? चार दीस झालं. कोर-दीडकोर भाकरी व ाला िमळाली आसंल नसंल, न
बोललो. या काय? सम ां या मनातलंच बोललू. का रं ?”
ई रा या बोल याला कु णी होयही हणाले नाही आिण नाहीही हणाले नाही. सगळे ग प रािहले. पण याचा अथ नाईक
उमजला. हणाला,
“जाऊ ा. आता काय येचं? आज यासाठी तर आलो. बैजानं सांिगतलं, ल गा हाय. न आलो. आज जे साधंल ते तुमचं.”
नाईका या बोल याने सग यां या मनात या शंका गे या. तो एकदा बोलला हणजे शेवटपयत घ राहील याची
सग यांना खा ी होती. याचा श द कधी फरलेला कु णी पािहला न हता, ऐकला न हता.
मग नेहमीचे उ ोग सु झाले.
बैजा गडबडीने हणाला,
“गावातनं सांज या व ाला गा ा सुट याती. या मघाच सांगटलंया. वेळ झालीच यची. घंटाभरात िहतं ये याली.”
“ कती गा ा हायेत हनलास?”
“दोन-तीन तर दस या माळावरनं.”
“खा ीनं?”
“आगदी. या बैजाची नजर कधी चुकिलया हय?”
“कस या ह या? सा ा?”
“ हाई. त ा या ह या.”
“ हंजी बायामानसं आसनार!”
“अस याली.”
“ठीक. चला आटपा. हा शार. जागंला चला आपाप या.”
नाईकाची ही आ ा ऐक याबरोबर दोघे-ितघे उठले आिण ओ ात नाहीसे झाले. दोघे-ितघे झाडाआड गेले. काही झाडावर
चढले. एका िमिनटात ितथली गडबड संपली आिण र यावर नाईक आिण बैजा यां यािशवाय ितथे कु णी रािहले नाही. पु हा
करर शांतता ऐकू येऊ लागली. एका णापूव ितथे आठ-दहा माणसे होती हे कु णालाही खरे वाटले नसते, इतक गाढ शांतता
पसरली.
आपण दोघेच रािहलो हे बिघत यावर बैजा हणाला,
“नाईक, तुमचा पायच शकु नी.”
हातातली बंदकू खेळवीत नाईक हसून हणाला,
“ते कसं काय?”
“आज तुमी येतू हनायला आन् गा ा यायला एक गाठ हाय.”
“आसं हय?”
“तर! अवं, आज आठ दीस झालं. घरात दाणा हाई; िहकडचं आन, ितकडचं आन क न भािगवलं. पर कालपासनं तर
एकादशीच हाय बगा.”
“खरं ?”
“आता लबाड बोलतुया काय? माजंच हवं, सम ांचंच तसं हाय. ई रा तर कसं बोलला उलटं बगीतलं हाई का तुमी?
या हनलं, फु टतो काय गडी आप यातनं.”
हे ऐक यावर नाईक कर ा आवाजात हणाला,
“असू दे. तू काय काळजी क नगंस. आज जे िमळं ल ते तुमाला. मग हाय?”
नाईकाने हे आ ासन पु हा द यावर बैजा खूश झाला. खरे हटलं तर एकदा याने सांिगत यावर पु हा िवचारायची
आिण पु हा असले आ ासन यायची काही गरज न हती; पण तरीही बैजा भुकेने इतका वंगला होता, क पु हा ते िवचारणे
याला आव यक वाटले.
रा हळू हळू गडद होत होती. अंधाराची पुटे या पुटे चढत होती आिण भुकेने ाकू ळ झालेली ही माणसे, िशकारीची वाट
पाहत ओ ात उभी होती. पोटातली कळ सोसत आशेने थांबली होती.
उं च माळावर उजेडाचा ीण ठपका दसू लागला. ते हा बैजाने ओळखले क गा ा चढ चढून माळा या चढणीवर
आ या. ‘ हणजे अंदाजापे ा ब या लवकर आ या हणाय या. बैल जोराने सुटले असले पािहजेत. आता पुढे तर काय?
ओ ापयत पु हा उतारच होता. गा ा आपोआपच झपा ानं सुटतील – हणजे दहा-पंधरा िमिनटांतच इथं येतील...
जवळच आलं हनायचं. पुढं पाच िमिनटाचं काम. नायकानं खुणेची शीळ वाजिवली क गा ा वेढाय या. भराभरा माणसं
खाली उतरवायची. कु णी दंगाम ती के लीच यातून तर याला बडवायचं, मग पटापटा जे असेल ते बाहेर िनघतं. ते उचलायचं
आिण ओ ा या काठानं रानात सुटायचं... मग उ ा याला....’
बैजा असा िवचार करीत थांबला. ओठाव न जीभ फरवत र या या कडेला जाऊन उभा रािहला. एखा ा हं
जनावरासारखा टपून रािहला.
आता गा ां या चाकाची कु रकु र हळू हळू ऐकू येऊ लागली. उताराव नसु ा गा ा भरधाव सुटले या दसत हो या.
कारण बैला या ग यातील चंग या जोरजोराने वाजत हो या. सार या वाजत हो या आिण तो आवाज या वेळी अगदी
ओ ापयत व छ ऐकू येत होता. उजेडाचा ठपकाही कं िचत प होत चालला होता.
गा ा जवळजवळ आ या तसा हा आवाज जा तच प झाला. एकामागोमाग एक दोन-तीन गा ा दणदण करीत सुसाट
सुटले या हो या आिण बैल सारखे उधळत होते. यां या त डाला फे स आला होता आिण तरीही गाडीवान सारखा शेपटे
िपरगाळीत होता. हवेत काडकन चाबुक फरवत होता. उतार संपवीत गा ा ऐन ओ ात िशर या. या दाट अंधारात
गाडीपुढ या कं दलाखेरीज काही दसेना. चाकांची कु रकु र आिण चंगा यांची खुळखुळ ककश वाटू लागली. गा ा समो न
भरधाव चालले या ओ ांत या लोकांनी पािह या. यांची शरीरे आता पेकाळली होती. िजभेला कोरड पडली होती. भुकेने
दुसरे काही सुचत न हते; पण आता फार अवधी न हता. चार-दोन िमिनटांत यांना हवे ते घडणार होते. पािहजे ते िमळणार
होते.
कु हाडी हातात सरसावून जो तो शार झाला. नाईका या खुणेची वाट पाहत थांबला.
परशा नाईकाने गा ा येताना पािह या. आता एवढा उतार संपवू ावा आिण दमगीर झालेले बैल चढाला लागले हणजे
आडवे जावे, असा याने िवचार के ला. चढणीला गा ा आपोआपच दमाने चालतात. अशा वेळी गाडी धरणे सोयी कर असते.
पण ओढा संपला आिण गा ा चढाला लाग या तरी यांचा वेग कमी होईना हे बघून तो हलला. हातातली बंदक ू याने
ताठ धरली आिण एकदम गाडीसमोर झेप घेतली. दो ही हातांनी गाडीचे जू मागे रे टले.
याबरोबर पुढची गाडी थांबली. माग या दोन गा ाही नाइलाजाने थांब या. एकदम थांब या. इत या एकदम क यांचे
पुढचे दांडे समोर या गाडीत िशरले. आत बसले या लोकांना दणकन लागले. यां या मां ा खरचट या.
पुढ या गाडीवानाला एकदम अंधारात काही दसलेच नाही. गाडी का थांबली ते याला कळले नाही. बैल एकाएक का
तटले हणून याने सा ाला अडकिवलेला कं दील सोडवून घेतला. हाताने वर क न बिघतले.
– बिघतले तर एखा ा रा सासारखा दांडगा, काळा क रं गाचा परशा नाईक समोर उभा. हातात बंदक ू .
ते बिघत यावर घाब न तो एकदम ओरडला. मग दुस या णी याची बोबडी वळली. याला बोलताच आले नाही.
या या हातातला कासरा, चाबूक एकदम िनसटला. खाली ओ या भुईवर पडला.
परशाने गाडीवानाला एका हाताने उचलून र यावर ठे वले. एखा ा चुरमु याचे पोते उचलावे तसे. मग कठोर, घोग या
आवाजात तो हणाला,
“गाडीखाली उतरा समदे. काय असेल ते काढा नाहीतर फु का मार खाल.”
पिह या गाडीसमोर झालेला हा कार पाठीमाग या दो ही गा ांपयत जाऊन पोचला. मग ितथे एकच कालवा झाला.
मध या गाडीत बायका हो या. यांनी रडू न ग धळ के ला. गाडीत बायामाणसे असली क हा ग धळ होतच असतो. यात काही
नवीन नाही. नाईक यामुळे मुळीच हलला नाही. पु हा ओरडला, “आवरा लवकर. उतरा खाली. हाई तर उचलून टाक न
एके काला खाली.”
 ितस या गाडीत सगळे बापईगडी होते. ते गाडीखाली उतरले आिण सरळ परशा या अंगावर चवताळू न आले. हणाले,
“ हाई आमी देत काही. बघू काय करतोस!”
ते पाच-सात दांडगे गडी एकदम अंगावर आलेले बघून नाईक थोडा मागे हटला. बंदक ू पुढे क न उ पणाने हणाला,
“हटा मागं. खुळं हायेत काय? फु कट दानाला जाल.” आिण याने खुणेची शीळ वाजवली.
परशाने दाखिवलेली बंदक ू बघून ते लोक जरा दबकले. थोडे थांबले. शीळ ऐकू न कं िचत बावरले आिण मग यातून सावध
झाले, ते हा यांना कळले क आपण सग या बाजूने घेरले गेलो आहोत. काळे किभ सात-आठ लोक आप या कडेने उभे
आहेत आिण च अंगांनी कु हाडी, फरशा, का ा लवलवत आहेत. जरा हललो तर आप या डो यात या िबन द त
बस यािशवाय राहणार नाहीत....
ते गपिचप उभे रािहले. कु णी लटलटू लागले. एकजण मवाळ आवाज काढून हणाला,
“आम याजवळ कायबी हायी. का अिडवताया इनाकारनी? सोडा.”
ई राचा हात या यावर झेप टाकायला अगदी वळवळत होता. तो खेकसून हणाला,
“ते बघतो आमी. तू नगंस गडबड क मधी. हाई तर घालीन टकु यातच कु राड.”
ई रा या बाजूलाच भै , िशदा, बैजा उभे होते. सगळे अधाशीपणाने या लोकांकडे पाहत होते. नाईकाने सांगायचा फ
अवकाश, मग हे िशकारी कु े या सशांवर झेप घालणार होते. पाच िमिनटांत यांना साफ करणार होते. फ कमाची खोटी
होती. यांची काळजे तुटत होती. भूक यांना खुणावत होती; पण तरीही ते कू म ऐक यासाठी खोळं बले होते. वेळ िवनाकारण
वाया चालला होता.
दुस या गाडीतून रडणे ऐकू येत होते, ते थांबेना, हे बघून बैजा ितकडे गेला. गाडी या त ाला दो ही बाजूंनी धोतरे
बांधली होती. मागचे धोतर खसकन ओढून तो ओरडला,
“का कालवा लावलाया रकामा? चला, उतरा खाली. हाई तर िज ं सोडीत हाई तुमा ी.”
याबरोबर या गाडीत पु हा ग धळ झाला. बायकांचे रडणे ऐकू येऊ लागले.
या बायका रडताहेत, ओरडताहेत, पण खाली उतरत नाहीत हे बघून नाईक िचडला; अस या गुंतव यात फार वेळ
गुंत याची याची इ छा न हती. सग या गो ी कशा झटाझटा झा या पािहजेत. हा काय िवनाकारण पागूळ लावलाय या
बायकांनी?
नाईक तडा याने ितकडे गेला. गाडीमागे जाऊन, पाठीमागचा मुंगा ध न दगडासार या आवाजात हणाला,
“आता उतरताय का हाई? का घालू टकु यात ध डा एके क या?”
याबरोबर पु हा रडारड झाली. हंद ु के ऐकू येऊ लागले. मग एक बाई रडतरडत हणाली,
“बाबा, तू कोनबी अस. तु या पाया पडते. पर आमाला उतराया लावू नगंस.”
‘– उतरायला लावू नकोस? का?’ नाईकाला समजेना.
गाडीचा कं दील काढून घेऊन याने हातात धरला. वर क न बिघतले.
आत दोन त ण बायका. हळदीसार या गो या. नाके या. चांग या थोरामो ा या. रडू नरडू न त डे लाल झाले या.
भेदरले या, द ं के देणा या, अंगावर ठसठशीत िज स.
आिण दोघ या मांडीवर िमळू न िनजिवलेले चार-पाच वषाचे मूल. अंगावर पांघ ण, पदराखाली झाकलेले.
एवढा वेळपयत बाक या माणसांची झडती घेऊन ई रा मोकळा झाला होता. एके काला रपाटे लगावून, का ांचे तडाखे
देऊन याने झडती घेतली. पण कु णाजवळ काही िनघाले नाही. एवढा के लेला उ ोग फु कट गेला.
िनराश होऊन तो नाईक होता ितकडे आला. कं दला या उजेडात याला या बायकां या अंगावर या चार-दोन िजनसा
दस या. याबरोबर तो हरखला. आहे, काही तरी िमळ यासारखे आहे. अगदीच फु कट जात नाही ही खेप.
या िवचाराने तो ओरडू न हणाला,
“नाईक, आटपा. िन मी रात ईल आता. लई टाईम घािलवला या बायांनी. वढा यांना खाली. या िहसकू न.”
नाईकाने या या बोल याकडे ल च दले नाही. कं दील तसाच वर ठे वून तो बोलला,
“बाई, हे कोन हाय?”
भेदरलेली, गुदमरलेली, मांडी अवघडलेली ती बाई अडखळत अडखळत हणाली,
“माजं लेक हाय.”
“आन् ये िनजवलंया कशापायी?”
“लई आजारी हाय. जा त झालंय. न पाच या या डॉ टरकडं चाललो बाबा या रात याला. पन आता कशाचा डा टर
आन् काय?” असं हणून डो याला पदर लावून ती द ं के देऊ लागली! ढसाढसा रडू लागली.
मग दुसरी बाई रडत रडत हणाली,
“बाबा, आमचा खोळं बा क नगंस. तासाभरात पोचलो ितथं, तर हाती लागंल पोरगं. सोड रे सोड. पाया पडते तु या.”
 तशाही उजेडात नाईकाने देशमुखा या बायकोला ओळखले. या आजारी पोराकडे टक लावून तो हणाला,
“ही कोण हाय तुमची?”
“बहीण हाय माजी. ितचाच ो योक. एवढाच दवा हाय ित या पोटाला नव या या पाठीमागं. नवसाचा हाय. सोड
बाबा. हाय तर धडगत हाय पोराची.”
आिण मग या दो ही बायका गिहवर या. घसा दाटू न येऊन रडू लाग या. या भयाण शांततेत यांचा आवाज काहीतरी
चम का रक वाटू लागला.
नाईकाने दुस या बाईकडे टक लावून पािहले. ित या कपाळावर कुं कू न हते. ही गो या या आ ा ल ात आली.
याने या िनजले या पोराकडे पािहले. याचे दो ही पाय बाहेर आले होते. एका पायात चांदीचे कडे होते. या पायांना
याने नकळत हात लावला. अगदी नकळत. आपण काय के ले, ते याला समजलेही नाही. हाताला कढत कढत लाग यावर तो
भानावर आला.
‘आप या पोराचेही पाय असेच कढत लागत होते. हात लावला क चटका बसायचा – याला औषधपाणी िमळालं नाही.
असंच एवढंच होतं. एकु लतं एक, नवसानं झालं हणून या या पायात आपण याचं कडं घातलं होतं. उजवं नाक टोचलं
होतं. पण तरी ते जगलं नाही. गेलं. आपण याचं पु कळ के लं – कती ख ता खा या, कती जपलं – पण काही चाललं नाही.
अखेर याचं सरलं....’
एका णात नाईका या मनात असे काहीतरी िवचार आले. या या पोटात काहीतरी फरले. काळीज गलबलले. काय
बोलावे ते याला समजेना.
ई रा, बैजा जवळ उभे होते. यांची सहनश आता तुटाय या बेताला आली होती. नाईकाने इतका वेळ का लावला?
यापूव याने कधी असे के ले न हते. मग आज ते असे कसे झाले?
आजवा या सुरात बैजा हणाला,
“नाईक, आटपा आता. लई येळ झाला. आता आपुन िनघाय होवं. उतरवा या बायांना आिण या वढून यचं झट यानं.”
“ हय नाईक!” ई रा उतर या त डानं हणाला, “तेवढंच हाय घे यासारकं . बाक कु नाजवळ काय हाई.”
– आिण मग नाईकाची परवानगी िमळालीच आहे अशा थाटाने तो या बायकांना उ श े ून हणाला, “ए, उतरा खाली. लई
झाला नखरा तुमचा!”
याबरोबर या बायका पु हा रडू लाग या. आप या िवनवणीचा, रड याचा, के िवलवा या चेह याचा काही प रणाम झाला
नाही, हे यांना कळले.
आिण मग यांना रडू आवरे ना.
नाईकाने आप या लोकांकडे टक लावून पािहले. सगळे कसे कु हाडी-फरशा घेऊन उभे होते. यां या डो यांत ू रपणा
होता. शरीरात भूक वखवखत होती... आिण तरीही ते ग प होते. या या कमाची वाट पाहत होते... यां याकडे काय चूक
होती? यांना काहीतरी िमळायलाच पािहजे होते. एक मिहना झाला. यांनी आप यासाठी भूक सोसली होती. दु:खे सहन के ली
होती. के वळ आप या मुलासाठी, आिण आता या वेळी यांची मज मोडायची? रका या हातांनी पाठवायचे? – काय
करायचे?....
नाईक णभर थांबला. याने मनाचा धडा के ला. घसा कोरडा क न हणाला,
“बाई, तुमी काय घाब नका. तुमी िनगा. िनदान तुमचं लेक तरी बरं दे.”
आिण अडखळत अडखळतच याने आप या लोकांना सांिगतले,
“हटा बाजूला. जाऊ ा या लोकांना. अंगाला धका लावू नगा यां या.”
नाईकाचे लोक च कत झाले; पण हटले. या यापुढे बोलायची यांना हंमत होईना.
गा ांतली माणसे पटापट बसली. कासरा, चाबुक वर उचलला गेला. सोडलेले धोतर पु हा गुंडाळ यात आले.
गाडीवानांनी बैलां या शेप ा पु हा िपरगाळ या आिण णात गा ा हल या. भरधाव िनघा या. गा ां या चाकांचा
आवाज कु कु येऊ लागला. बैलां या ग यात या चंगा या पु हा खुळखुळू लाग या. िमिनट-दोन िमिनटांत गा ा
दृि आड झा या. फ घुंगरांचा आवाज तेवढा बराच वेळ येत रािहला.
आता िन मी रा झाली होती. अंधार खूपच वाढला होता. करर आवाजाची यात भर पडली होती. आिण तरीही
उजळ यासारखे वाटत होते.
 एका कु ामातील िवजय तंभ

उ ियनी या पूवस सुमारे पंधरा-वीस कोसांवर एक कु ाम आहे. या ठकाणी एक जीण जय तंभ अ ापही ताठ मान
क न उभा आहे. आसपास आता व ती नाही. सगळीकडे िव वंस आिण िवनाश यांचे सा ा य आहे. या िनमनु य गावाची
तटबंदी आता पूणपणे ढासळली आहे. घरे पडली आहेत, वाडे कोसळले आहेत आिण सगळीकडे रानझुडपे आिण उ करडे
माजले आहेत. तेथे दवसादेखील कोणी फरकत नाही. पण दोन सह ां न अिधक वष हा जय तंभ उ त म तकाने उभाच
आहे. आता याचाही रं ग उडाला आहे. सवागावर गवत आिण शेवाळ माजले आहे, िचरे ढासळले आहेत. पाह यासारखे असे
या यात काय उरले आहे? पण कालपु षाने के लेले हार धैयाने सोशीत तो आपला उभाच आहे!
सा या चमच ूंनी तु ही पाहाल तर हे दृ य तु हाला असेच दसेल. पण तु ही या जय तंभा या आणखी िनकट गेलात तर
या या पाय याशी खोदलेला एक िशलालेख तुम या दृ ीस पडेल. दोन सह वषापूव या या िशलालेखाचा अथ तु हाला
कळणार नाही. पण जवळच लावलेला फलक तुम या दृ ीत भरे ल. तो तु ही वाचलात हणजे तु हाला कळे ल क , हेच ते
थल क या ठकाणी शेकडो अ ात मालववीरांनी आप या मायभूमी या वातं यासाठी हौता य प करले; श ूशी तुंबळ
यु क न आप या ाणांचे बिलदान के ले; नृशंसक आिण िनघृण, अ याचारी आिण अ यायी यवनांना मारीत मारीत वत:
मरण प करले. तेच हे पिव ठकाण. तीच ही फु तदायक भूमी. याच वीरां या मरणाथ दोन सह वषापूव हा जय तंभ
उभारला गेला.
हा रोमहषक इितहास जे हा कळे ल ते हा तु ही काही िनरा याच दृ ीने या जीण वा तूकडे पा लागाल. तुमचे दय
भ न येईल. तु हाला असे वाटेल क , येथील दगडादगडात रोमहषक इितहास भरलेला आहे. या जय तंभाचा िचरान् िचरा
आप याशी बोलतो आहे. इथली तांबडी माती काही िनराळीच गो सुचवत आहे. इथले वृ , इथले वाडे – फार काय, इथला
वारादेखील आप या कानात तो फु त द इितहास कु जबुजत आहे. मग तुमचे दय काही एका अिनवचनीय भावनेने
उचंबळू न येईल. तुमचे बा फु रण पावतील. तुम या डो यांत एकाएक तेज कटेल. तुमची छाती अिभमानाने भ न
जाईल आिण या वीरांना मनोमन वंदन कर यासाठी तुमचे ताठ म तक आपोआप न होईल. सह ावधी वषापूव चा तो
चंड संगर तुम या डो यासमोर उभा राहील. एखा ा िच पटा माणे हळू हळू सरकू लागेल.
या काळची ही गो आ ही सांगत आहोत, या वेळी उ यनीम ये महामंडले र चंड तापी स ाट भानुगु रा य करीत
होता. या मालवािधपतीचे रा य दूरवर पसरलेले असून मोठे समृ होते. स ाट, अमा य, मं ी, इतर सव अिधकारी आिण
धिनक लोक हे सव जानन सुखात होते. मु य अमा य माधवगु हा मोठा गृ दृ ीचा पु ष होता. तो मोठा राजनीित ,
कु टल आिण बुाि मान पु ष असून या या गु चरांचे जाळे रा यात सव पसरले होते. एकांतवासात पती आिण प ी
यां यातही जी काही संभाषणे चालतात, तीही या अमा या या कानावर जातात, असा याचा लौ कक होता. अशा या
वैभवसंप रा याकडे सातासमु ापलीकड या यवन लोकांची पापी दृ ी वळली आहे आिण लौकरच यांचे मोठे आ मण
होणार आहे, अशी वदंता नुकतीच सव पसरली होती. यामुळे रा यात चंतेचे वातावरण होते. अमा याने आपले चतुरंग दल
नेहमीच िस ठे वले होते. रा यात कोठे ही यवनाचा वेश झालेला आढळ यास व रत आप याला कळवावे, अशी याची
िवशेष आ ा िनघाली होती. जो कोणी यवनाचा दूत अथवा सैिनक पकडू न आणील यास शत सुवणमु ांचे पा रतोिषक
िमळे ल, असेही गावोगाव दवंडी िपटवून कट कर यात आले होते.
आता आप या गो ीस ारं भ होतो.
सं याकाळचा समय झाला होता. दवसभराचा काश मंद होऊन हळू हळू लोपत होता. अंधाराचे आवरण सगळीकडे
पस लागले होते. गार वा या या झुळक मधूनमधून अंगावर येत हो या. यामुळे बरे वाटत होते.
अशा वेळी गावाबाहेर या सीमेव न दोन र क एकमेकांशी ग पा मारीत इकडेितकडे हंडत होते. दोघां याही
क टबंधाला ख ग असून यावर डावा हात ठे वून दोघेही चालत होते. म ालयात जाऊन दोघांनीही भरपूर म ढोसले होते.
यामुळे दोघांचेही पाय मधूनमधून नृ या या आिवभावात फरत होते. डोळे लालभडक दसत होते आिण िजभाही सैल
सुट या हो या.
चालता चालता एकाएक डोळे बारीक क न चंडमणीने हं मु ा के ली. तो हणाला,
‘‘ मणी, आजची दवंडी ऐकलीस ना तू?’’
मणीने मान डोलावली.
‘‘ऐकली हणजे? अरे , पािहलीसु ा. का बरे ?’’
‘‘काही नाही. मा या मनात असे आले आहे क –’’
‘‘काय?’’
 ‘‘एक यवन पकडावा –’’
‘‘आिण?’’
‘‘आिण शंभर सुवणनाणी िमळवावीत.’’
‘‘ हणजे काय होईल?’’
‘‘माझे ऋण एकदम फटू न जाईल. मग काही कटकट नाही शंची!’’
चंडमणीचे हे बोलणे ऐकू न मणीने या याकडे ितर कारा या दृ ीने पािहले. तो तु छतेने हणाला,
‘‘हा मूखा!’’
चंडमणीने आ याने िवचारले,
‘‘का बुवा, का?’’
‘‘अरे , मी तर पाच यवन पकडणार आहे. पाचशे नाणी घेणार छ छन् मोजून. तू आहेस कोठे !’’
‘‘ हणजे काय होईल?’’
‘‘मग मी ही िभकार चाकरी करतो कशाला? खुशाल सोडणार. ाजब ा करायचा अन् चैनीत राहायचे.’’
मणीचे हे बोलणे ऐकू न चंडमणीने मनाशी मा य के ले क मणी हा आप यापे ा अिधक बुि मान आहे. आपण के वळ
एकच यवन पकडला आिण अवघी शंभर नाणी घेऊन संतु झालो. याने मा पाच यवन पकडू न पाचशे नाणी ह तगत के ली. ते
काही नाही. आपणही भरपूर यवन पकडले पािहजेत. यावाचून भागायचे नाही.
मग तो ओरडू न बोलला, ‘‘हा, हा – थांब. मी दहा पकडणार आहे दहा. समजलास?’’
मणीने भृकुटी वर चढिव या.
‘‘अरे , आ ाच तर तू हणालास –’’
‘‘ते आपले गमतीने. खरे िवचारशील तर दहा. दहापे ा एक कमी घेणार नाही मी. हो!’’
‘‘असे?’’
चंडमणी कठोर मु ा क न हणाला, ‘‘अथात!’’
‘‘मग मी पंधरा यवन धरे न.’’
‘‘मी वीस धरे न.’’
‘‘मी पंचवीस.’’
‘‘तीस.’’
असा वादिववाद करीत दोघेही बरे च पुढे गेले. शाि दक चकमक चे शेवटी गु ागु ीतही पांतर झाले. थोडीशी मारहाण
झा यावर मग दोघांनीही एकमेकां या ग याला िमठी मारली. दोघेही रडले. मग तडजोड होऊन असे ठरले क , दोघांनी
िमळू न यवनांना पकडायचे. कमीतकमी शंभर तरी पकडायचे. यात कु चराई करायची नाही. मग िमळालेले वाटू न
यायचे.
हा सगळा सुखसंवाद होईपयत बराच अंधार झाला. पुढचा माग दसेनासा होऊ लागला. ते हा दोघांनीही एका वृ ाखाली
बसून िखशातील कु पी काढली आिण पु हा एकदा म सेवन के ले. पु हा दोघांचीही त डे आनंदाने उजळू न िनघाली.
चंडमणी हणाला,
‘‘एकदा का पाच-सात सह मोहरा िमळा या ना, मग मी काय करणार आहे माहीत आहे?’’
मणी ेमळपणाने हणाला,
‘‘काय रे काय?’’
‘‘ती गिणका आहे ना कोप यावरची –’’
असे हणून चंडमणीने पुढे बोल यासाठी आपले त ड उघडले. तेव ात घो ा या टापांचा वनी एकाएक या या
कानांवर आला आिण तो दचकला. डोळे ताणून पाहत याने िवचारले,
‘‘कोण आहे?’’
मणी हसत हणाला,
‘‘कु ठे कोण आहे? तू, मी आिण तू. आपण ितघेच तर आहोत.’’
‘‘ते बघ, कु णीतरी येत आहे रे .’’
‘‘कु ठाय?’’
असे िवचा न मणीने मागाकडे पािहले. समो न गाढवावर बसून एक कुं भार येत होता, ितकडे याचे एकाएक ल
गेले. हणाला,
‘‘कोण आहे?’’
‘‘कु णीतरी घो ावर बसलेला सैिनक दसतो.’’
 ‘‘अंहं –’’ मणीने मान हलवून िनषेध के ला.
‘‘मग?’’
‘‘घो ावर सैिनक नाही बरे का.’’
‘‘नाही? मग?’’
‘‘सैिनकावर घोडा आहे.’’
‘‘काय?’’
‘‘होय, मला च दसते आहे ना!’’
‘‘मूख आहेस!’’ चंडमणी ओरडला, ‘‘घो ा या अंगावर सैिनक बसलेला आहे.’’
‘‘तू शतमूख आहेस! सैिनका या अंगावर घोडा बसलेला आहे.’’
पु हा वाद सु झाला. कु णीही आपले हणणे मागे यायला िस होईना. चंडमणीला व छ दसत होते, क घोडा खाली
असून यावर सैिनक बसलेला आहे. अशा ि थतीत याने माघार घेणे श यच न हते. उलट, मणीचेही डोळे याला फसवीत
न हते. माणूस खाली असून यावर घोडा बसलेला आहे, हे धडधडीत दसत असताना खोटे बोलणे हे यालाही श य न हते.
ते हा पु हा बाचाबाची झाली. शेवटी ठरले क , जवळ जाऊनच पाहावे. हणजे ख याखो ाचा व रत िनणय लागेल.
एवढे सगळे होईपयत कुं भाराची मूत यां याजवळ येऊन पोचलीही होती. आप याच तालात डु लत चालली होती.
यां या बोल याकडे याचे ल न हते. यामुळे एकाएक कु णीतरी दोन ध टंगण आप या दो ही बाजूंना येऊन उभे रािहले, हे
पािह यावर तो दचकला. घाब न याची बोबडीच वळली. कापत कापत तो हणाला,
‘‘क – कोण – आहे?’’
चंडमणीला या या एकं दर अिवभावाव न शंका आलीच. न जाणो, हा एखादा यवन तर न हे? खा ी क न घेत यािवना
याला सोडता उपयोगी नाही. हणून याने दरडावून िवचारले,
‘‘तू कोण आहेस हे आधी सांग.’’
‘‘म... मी –’’
कुं भार पुरता भेदरला. या दोघांकडे पाहत रािहला. हे ध टंगण कोण आहेत यािवषयी यालाही शंका येऊ लागली; पण
अंधारामुळे दोघां याही मु ा याला दस या नाहीत.
तेव ात मणी बोलला,
‘‘घोडा?’’
‘‘हां, हां, घोडा.’’
‘‘कसला घोडा?’’
‘‘असे काय? थांब स गा ा तुला दाखिवतो –’’
एवढे बोलत मणीने एक गु ा असा जोरात याला ठे वून दला क , कुं भाराचे काळीज उडालेच. हे कोण लोक असावेत
यािवषयी याला आता काही संशय रािहला नाही. तो मो ांदा ओरडला,
‘‘अरे बाप रे ! यवन –’’
आिण गाढवाव न उडी टाकू न तो धूम पळाला, वायुवेगाने पळाला आिण या अंधारात दसेनासा झाला. याचे गाढव मा
तसेच म ये उभे रािहले.
घो ावरील सैिनक पळू न गेला असून फ घोडेच जागी उरलेले आहे, हे या वीरपु षांना अंधारामुळे मुळीच कळले नाही.
सैिनकाने घाब न ‘यवन’ असा श द उ ारला, एवढेच यां या ल ात आले. आपली शंका बरोबर होती, हे चंडमणी याही
यानी आले. त णी चंडमणी ओरडू न हणाला,
‘‘अरे मणी, धर धर! याला सोडू नकोस. तो यवन आहे.’’
‘‘काय? यवन?’’ मणी ओरडला.
‘‘होय बाबा, होय.’’
‘‘मग हा पाहा ठोसा लगावला –’’ असे हणून मणीने गाढवा या इकड या बाजूने एक जोरदार ठोसा लगावला तो
पलीकडे उ या असले या चंडमणी या थोबाडात जोरात बसला. असा बसला क , याचे नाकच फु टले आिण र वा लागले.
याबरोबर यानेही संतापाने आपली मूठ उगारली आिण ती या दु यवना या छातीत वेगाने अशी हाणली क , मणीची
हनुवटीच फु टली. मग ाने आपले ख ग बाहेर काढले आिण या यावर चाल के ली. चंडानेही आपले ख ग काढून याला
वेषाने यु र दले. मग बराच वेळ श ांचा खणखणाट आिण आवेशयु श दाचा मारा यांचा गदारोळ उसळला. कोणीही
मागे हटेना. असा ग धळ सुमारे घ टकाभर तरी चालला. एकमेकांशी बराच वेळ झटापट क न क न दोघेही र ाने हाले.
मध या गाढवालाही उगीचच तरवारीचा दो हीकडू न साद िमळू न ते िबचारे तेथेच म न पडले. शेवटी दोघेही थकले आिण
बेशु होऊन धुळीत पडले. अंगावर ठक ठकाणी झाले या आघातांनी ीण होऊन वेडेवाकडे कोसळले.
इकडे कुं भाराची मूत जी पळत गेली ती थेट गावा या म यभागी येईपयत णभरही कोठे थांबली नाही. डोळे पांढरे
क न, धापा टाक त टाक तच तो गावात येऊन पोचला आिण ओरडला,
‘‘अरे , मेलो, मेलो – यवन आले, यवन!’’
याबरोबर मागाव न जाणारे चार-दोन लोक थबकले आिण धावतच या याकडे आले. घोळका क न उभे रािहले.
घाईघाईने जो तो िवचा लागला,
‘‘काय बुवा, काय झाले?’’
कुं भार पु हा डोळे पांढरे क न हणाला,
‘‘अरे , पळा पळा–उभे काय रािहलात?’’
‘‘का, काय झाले?’’
‘‘अरे , यवन सैिनक आले आहेत. पळा, पळा!’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘ हणजे काय? आ ाच मला गावाबाहेर भेटले ना –!!’’
अशी सु वात क न कुं भाराने नुकतीच घडलेली सव कथा यांना ऐकिवली. धापा टाक त, दम घेत सांिगतली. याव न
लोकां या यानात सगळा कार आला. कु णीतरी ितघेचौघे यवन गावालगत या अर यात दबा ध न बसले होते. हा कुं भार
मागाव न जाताना यांनी याला धरले आिण काही िविच िवचारला. याने काही उ र ाय या आतच या सैिनकांनी
मारहाणीसही ारं भ के ला. परं तु कुं भार मूळचाच शूर आिण चपळ अंगाचा. यामुळे यां या तावडीतून िनसटला आिण इकडे
पळत आला. नाही तर आज याचे मरणच ओढवले होते. आता हे सैिनक गावावरही चाल क न येणार आहेत. यां या
बोल यात तसे काहीतरी आले होते.
कुं भाराने सांिगतलेला हा वृ ा त ऐकू न सगळीकडे एकदम ग धळ उडाला, लोकांची पळापळ झाली. जो तो घरोघर धावत
गेला आिण दारे -गवा े बंद क न यांना अडसर घालून अंगावर पांघ णे घेऊन बसला. थो ाच वेळात सव माग ओसाड
झाले. गावात िजकडेितकडे शुकशुकाट झाला.

सं याकाळचा वेळ िशवे रा या मं दरात ग पागो ीत आिण नगर-ि यांचे मुखचं पाह यात घालवून िव णुभ ा ण
घरी परत िनघाला होता. वाटेत यानेही कुं भारा या त डू न हा वृ ा त ऐकला ते हा तोही पळत सुटला; पण पळता पळता या
महा ा णा या ल ात आले क , ‘ही गो र क- मुख सेन या या कानावर घालावयास पािहजे. सेनाने मागे एक-
दोनदा आप याला फट यांनी मारले होते. याचे आप याब ल फारच कलुिषत मत आहे. आता जर का आपण ही मह वाची
वाता वत:च या या कानावर घातली तर तो स होईल. तेही स या काही थोडे नाही. ते हा ही नामी संधी आपण दवडता
उपयोगी नाही.’
असा सगळा िवचार क न फाट या अंगाचा िव णुभ सेना या िनवासाकडे पळत गेला आिण घडलेला वृ ा त याने
ितखटमीठ लावून याला सांिगतला.
ते ऐकू न सेनाचा चेहरा फारच गंभीर झाला. गडबडीने उठू न तो ओरडला,
‘‘काय हणतोस? यवन सैिनक आले?’’
‘‘होय महाराज.’’ िव णुभ अ यंत न पणे पण गडबडीने बोलला, ‘‘गावाबाहेर यांनी अगदी धुमाकू ळ मांडला आहे.’’
सेनाने अिव ास दशिवणारी मान हलिवली.
‘‘मला नाही खरे वाटत.’’
‘‘अगदी स य आहे, महाराज.’’
‘‘हा तुझाच काही तरी नवा उप ाप नाही ना?’’
‘‘छे:! छे:! महाराज, असे होईल? मी अस य बोललो असेन, तर माझी जीभ झडू न जावो.’’
‘‘कशाव न ते यवन होते? काही आधार?’’
‘‘मी वत:च पािहले ना यांना. ‘च ुव स यम्!’ आणखी आधार कशाला पािहजे? या कुं भाराला तर यांनी बडवलेच.
मीच अगदी थोड यात िनसटलो पाहा.’’
सेनाने संशयी मु ेने या याकडे पािहले आिण िवचारले,
‘‘अ से! कसे होते हे सैिनक? जरा वणन कर पा यांचे.’’
आता आला. यवन सैिनकच काय, पण याचे नखही िव णुभ ाने बापज मात कधी पािहले न हते. यामुळे तो जरा
ग धळला; पण या या ल ात आले क , या वेळी जर आपण गडबडलो, तर अस य भाषणाब ल हा संतापी माणूस आपली
चामडी लोळिव यावाचून राहणार नाही. मग याचे सुपीक डोके एकाएक वेगाने काम क लागले. दवंडी देताना यवन लोक
कसे ओळखावेत यासंबंधी मािहती दे यात आली होती हे याला मरले. ती सव मािहती मनात गोळा क न तो हणाला,
‘‘गोरे पान, चांगले ध पु आिण उं च नंच होते पाहा.’’
‘‘आणखी?’’
 ‘‘डो यावर दाट के स होते. यावर िपतळी िशर ाणे होती.’’
‘‘अ से!’’
‘‘होय. अन् हातात तरवारी आिण दुसरे काहीतरी ढालीसारखे होते बुवा. ष कोनी, अ कोनी असा काहीसा िविच च
आकार होता यांचा –’’
‘‘ढालीच या –’’ असे हणून सेन काही ण िवचारात गढून गेला. मग गडबडीने भानावर येऊन हणाला, ‘‘बरे बरे , तू
जा. मी पाहतो आता काय करायचे ते.’’
िव णुभ िनघून गे यावर सेनाने फार वेगाने पुढ या हालचाली के या. दुस या र कास बोलावून याने गावाबाहेर
अर याकडे या सीमेला कोण र क पहा यावर होते, याची चौकशी के ली. चंडमणी आिण मणी अ ािपही घरी परत आलेले
नाहीत, यांचा काहीच थांगप ा लागत नाही, हे कळ यावर तो मनात घाब न गेला. बरोबर काही र क आिण मशाली
घेऊन तो तसाच धावत या बाजूला गेला, ते हा याला हे दोघेही वीर र ा या थारो यात बेशु होऊन पडलेले आढळले.
यां या शेजारी एका गाढवाचेही तुकडे पडलेले पा न याला मोठाच चम कार वाटला. या दोघांना वरे ने उचलून याने
गावात आणले आिण वै राजाकडू न मलमप ी के ली. णावर वन पतीचा रस चोळला, ते हा दोघेही अधवट सावध झाले
आिण बरळू लागले,
‘‘मी दहा यवन मारे न.’’
‘‘मी वीस मारे न.’’
‘‘मी तीस.’’
हे ऐक यावर सेनाची खा ीच पटली क , िव णुभ ाने दलेली बातमी अगदी स य आहे. कं ब ना, याने
सांिगत यापे ाही प रि थती अिधक भीषण असली पािहजे. हे दोघेही र क याअथ एवढा मोठा आकडा उ ारीत आहेत या
अथ यवनांची सं या िनदान प ास तरी असली पािहजे. या दोघांनी मा यां याशी ाणांितक झुंज घेतली असावी.
यामुळेच ते सैिनक पळू न गेले असावेत. एरवी यांनी गावावर आ मण कर यास मागेपुढे पािहले नसते. ते हा आता पिहली
गो हणजे ामािधका याकडे जाऊन ही वाता याला वरे ने कळिवली पािहजे, नाही तर तो आप या नावाने ओरड यावाचून
राहणार नाही. आधीच याचे आपले बरे नाही. तशात याला हे आणखी एक िनिम िमळायचे. आता जर याने काही खुसपट
काढले आिण िवचारले क , एवढी मोठी भीषण घटना घडत असताना तू काय करीत होतास, घरी झोपला होतास काय, तर
मग काय उ र ावे? काहीतरी शोधून काढले पािहजे. नाही तर तो फट् हणता ह या क न मोकळा हायचा. आपला
अिधकार िहरावून यायचा.
हा सगळा ग धळ समा होऊन सेनाने मनाशी काही िनणय के ला आिण तो ामािधका या या िनवासाकडे गेला, ते हा
पहाट झाली होती. फटफटत होते, चांद या िवझ या हो या आिण पूवचा र वण मोठा ठसठशीत दसत होता. रा भर
गिणके या घरी जाऊन ामािधकारी नुकताच कोठे घरी येऊन पडला होता. आ ाच याचा डोळा लागला होता. यामुळे तो
उठे पयत ित त राह यावाचून सेनाला अ य काही माग उरला नाही. शेवटी दोन हर उलटू न म या ह झाली. सूय चांगला
डो यावर आला ते हा ामािधपती उठले. आळोखेिपळोखे देऊन मंचकाखाली उतरायला यांना आणखी एक घ टका लागली.
मग सगळे िवधी आटोपून ते एकदम भोजनासच बसले. काही वरे या कामासाठी र क मुख सेन ात:कालपासून वाट
पाहत खोळं बला आहे, असा िनरोप आ यावर यां या कपाळाला आ ाच पड या. दुसरा कोणी असता तर यांनी दुस या
दवसापयत याला चांगले ित त ठे वले असते; पण सेन काही मह वा या कायासाठी आला आहे हे कळ यामुळे यांनी
भोजनो र फ तासभर वामकु ी के ली आिण नंतर वरे ने याला भेटीसाठी बोलिवले. आ या आ या यांनी वेळ-अवेळ न
पाह याब ल याची चांगलीच तासंप ी के ली. मग ािसक मु ा क न िवचारले,
‘‘काय खगटे आणलेत बुवा?’’
सेन घाईघाईने हणाला, ‘‘महाराज, मोठाच अनथ –’’
‘‘कोणा म याने मागात उभा रा न दंगा के ला, हाच ना? कठीण आहे बुवा तु हा लोकांचे. एव ा सा या गो ी
मा यापयत सांगत तरी येता कशाला तु ही?’’
‘‘तसे न हे, महाराज –’’
‘‘मग? कु ठ या तरी नवराबायक नी घराबाहेर मारामारी के ली, होय ना? मला वाटलेच –’’
‘‘महाराज –’’
‘‘अरे मग यात मला काय िवचारायचे? मार फटके . चार-दोन कमी न् जा त.’’
‘‘तसे नाही महाराज, फार गंभीर घटना घडली आहे. यवन –’’
‘‘यवन?’’ ामािधका याची सु ती एकदम उडाली!
‘‘होय महाराज! काल आप या गावाबाहेर यवन सैिनक येऊन गेले. आप या र कांशी यांची चकमकही उडाली!’’
‘‘असे? मग आपण या वेळी काय करीत होता राजे ी?’’
रा भर जुळवून ठे वलेली गो सेना या आता अगदी उपयोगी पडली. तो वरे ने हणाला,
 ‘‘मीही यात होतोच ना महाराज! ॅ:! भलतीच धुम झाली. यांचे प ास एक लोक आिण आ ही फ पाच-सात.
यांना वाटले क , सहज लोळवू आपण यांना; पण अशी उडवलीय यांची. यांचे दहा-पाच तरी लोक गारद के ले. आपलेही
दोन-तीन घायाळ झाले हणा.’’
एवढे बोलून सेनाने मो ा घाईघाईने वत:ला कळलेला सव वृ ा त ामािधका याला िनवेदन के ला. या या
बोल याव न या चाणा अिधका याला ताबडतोब कळले क , काल रा ी या सुमारास सुमारे प ास-साठ यवन सैिनकांची
एक तुकडी या तुकडी गावावर चाल क न आली होती. गावात िश न लुटालूट आिण र पात कर याचा यांचा हेतू अगदी
प होता; पण र क मुखा या सावधानतेमुळे तो फसला. तो आिण हाताखालचे इतर काही र क गावाबाहेर कडक पहारा
करीतच फरत होते. तेव ात ही टोळी यां या दृ ो प ीस आली. यांनी यांना हटकले. याबरोबर धुम स ारं भ होऊन
तुंबळ यु झाले. श ुप ाकडचे दहाएक सैिनक तरी ठार झाले आिण आप याकडचे दोघेितघे घायाळ झाले. आप या र कांनी
खरोखर परा माची शथ के ली. ते सं येने कमी पडले हणूनच श ूला फावले. आप या मेले या सैिनकांची ेते घेऊन ते
घाईघाईने पसार झाले. नाही तर यांना असे पाणी पाजले असते क यंव्!
सेनाने सांिगतलेला हा वृ ा त ऐकू नही ामािधका या या मु ेवर कसलाही िवकार उमटला नाही. याचा या वातवर
मुळीच िव ास बसला नाही. हा पूणपणे अस य भाषण करीत असला पािहजे, यािवषयी याला मनातून खा ी वाटली.
मुळातच हा माणूस भारी लबाड आिण धूत. यातून आप याला नेहमी पा यात पाहणारा. आप या या थानावर याचा फार
दवसांपासून डोळा आहे. ते हा आप याला िन कारण घाबरवून टाक यासाठी याने हा उप ाप आरं िभला असावा. दुसरे
काय? ते काही नाही. आपण वत:च या करणाची िनराळी चौकशी क न याचे दात पाडले पािहजेत. यािशवाय याची खोड
मोडणार नाही.
एका णात ामािधपती या मनात असे सगळे िवचार येऊन गेले; पण वरकरणी याने मोठी चंतातुर मु ा के ली. मान
हलवून तो हणाला,
‘‘असे का? अरे वा!’’
‘‘होय महाराज.’’
‘‘ कती सैिनक होते हणालास?’’
‘‘प ास-साठ तरी असावेत.’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘आ हा येका या अंगावर दहादहा लोक तरी चालून आले होते.’’
‘‘आिण तु ही दहा-पंधरा जणांना तरी लोळवले, नाही का?’’
‘‘होय महाराज.’’
‘‘बरे बरे . ठीक आहे. मी पाहतो आता पुढचे.’’
सेन िनघून गे यावर ामािधका याने आप या िव ासातील दूताला बोलावून घेतले आिण याला या करणातील
स यवाता शोधून काढ यास सांिगतले.
तो दूत चंडमणीचा मावसमे हणा असून मणी या घराजवळच राहत होता. यामुळे याला या वातची स यता आधीच
पटली होती. िशवाय तो बाहेर पडू न हंडेपयत गावात याचा गवगवा सव झालाच होता आिण सगळीकडे शुकशुकाट
माजला होता. तो कुं भार, िव णुभ आिण हे दोघेही मणी यां या त डू न हा रोमहषक वृ ा त जवळजवळ येकाला कळलाच
होता आिण णा णाला याचे व प िन यनूतन होत होते. यामुळे या दूताला फारसे हंड याची गरज मुळीच वाटली
नाही. घटकाभर टव याबाव या क न तो परत आला आिण याने आपली गोळा के लेली मािहती ामािधपतीला सांिगतली.
ही मािहती फारच िवल ण होती. काल रा ी अदमासे पाऊणशे-शंभर यवन सैिनकां या तुकडीने गावा या सीमेवर दबा
ध न येणा या-जाणा या िनरपराध नाग रकांची िनघृण क ल के ली होती. अर यातून परत येणारे वनचर, लाकू डवाले आिण
गवतवाले यांना यांनी िनदयपणे ठार के ले. आपले र क या भागात जाग कतेने हंडत होते हणून बरे . यां या ल ात ही
गो ताबडतोब आली. यांची सं या खरे हणजे खूपच कमी होती; पण तरीही यांनी मो ा धैयाने चाल के ली आिण या
दु ांशी ाणांितक झुंज घेतली. आप या वीरांनी श ूचे पाचपंचवीस सैिनक तरी यमसदनाला नेऊन पोचिवले. मग मा
श ुसैिनक घाबरले. यांनी ताबडतोब ितथून पलायन के ले. एकं दरीत गावावरचे हे मोठे च संकट ता पुरते टळले.
दूताने परत येऊन ामािधका याला हे वृ िव दत के ले, ते हा मा तो दचकला. मनात फार घाब न गेला. एवढी मोठी
भीषण घटना घडावी आिण दुस या दवशी दुपारपयत सेनाने आप याला ती कळवूही नये, याचा याला भारी संताप
आला. उ ा मंडलािधपतीला ही वाता कळली हणजे मग एक णभर तरी तो आप याला या अिधकार थानावर ठे वील
काय? ताबडतोब आपले थान िहरावून घेतले जाईल आिण दुस या कोणाला तरी दले जाईल. हा दुसरा सेनावाचून अ य
कोण असणार? नाही तरी याची खटपट फार पूव पासून चालूच आहेच. याच उ श े ाने तर याने आप याला हे कळिव यास
िवलंब लावला नसेल? असेलही – न हे, तसेच असले पािहजे.
ामािधका या या डो यात च उजेड पडला. संतापाने हातपाय आपटीत याने पु हा सेनाला बोलावून घेतले. तो
आ याबरोबर या या अंगावर धावून जाऊन तो ओरडला,
 ‘‘काय रे कृ त ा, एवढा मोठा भीषण कार घडला आिण मला दुस या दवशी दुपारपयत याचा प ासु ा नाही अं! काय
िवचार होता राजे ी?’’
सेन गांग न हणाला,
‘‘प–पण महाराज, मी पहाटेच आलो होतो –’’
‘‘बरं मग? मला का उठिवले नाहीस?’’
‘‘आपला नुकताच डोळा लागला होता.’’
‘‘मग? लागणारच! रा भर जागरण झा यावर झोप न येईल तर काय होईल! बरे ! पहाटेचे एक असो. या आधी का नाही
आलास?’’
‘‘आपण ितकडे नाचगा या या –’’
‘‘अथात! मी ितकडेच होतो. हणजे पाहा. तुला ते माहीत होते तर ठकाण! तरीही तेथे आला नाहीस ना?’’
‘‘पण....’’
‘‘एक अ र बोलू नकोस.’’
असे हणून याने सेनाला िश ाची लाखोलीच वािहली. एक घ टकाभर याला एक अ र काढू दले नाही. शेवटी
आरडाओरडा क न याने िवचारले,
‘‘आिण काय रे , शे-सवाशे सैिनक आले असताना तू मला प ास-साठच काय हणून सांिगतलेस? बोल, आटप लवकर.’’
सेन भीतभीत बोलला,
‘‘पण महाराज, मला तेवढेच लोक दसले होते.’’
असे काय? हणजे एवढी मोठी गंभीर गो घडते आिण याचा स य वृ ा तही तु हाला कळत नाही ना? तु ही ितथे सम
असून? छे:! कु कट वेतन घेता तु ही लोक. काडी या उपयोगाचे नाहीत कु णी.’’
‘‘पण –’’
‘‘काही बोलू नकोस. चल, चालू लाग मा या दृ ीसमो न.’’
सेन मुका ाने तेथून िनघून गेला. तो गे यावर ामािधका याने मो ा त परतेने एक लांबलचक गु प िलिहले आिण
एका िवशेष दूताकरवी मंडलािधपतीकडे पाठवून दले. या प ात याने ही सव गंभीर व पाची घटना सिव तर वणन के ली
होती. या प ाव न मंडलािधपतीला सव बोध झाला. सुमारे दीड-एकशे यवनां या सैिनकांनी के ले या िनघृण अ याचाराचे
वणन वाचून या या अंगावर शहारे आले. खरोखर अंगावर काटे यावेत असेच वणन या प ाम ये के लेले होते. यवन सैिनकांनी
मोठे च भीषण आ मण के ले होते. अनेक िनरपराध नाग रकांची मो ा िन ु रपणे ह या के ली होती. ही ह या करताना यांनी
ी-पु ष भेद के ला न हता क लहान मूल पािहले न हते; पण या अ याचाराचा सूडही ितत याच ती तेने ामािधका याने
घेतला होता. याने यवनांचे प ास-पाऊणशे सैिनक ठार के ले होते आिण िततके च घायाळही के ले होते. यां या ितखट
ितकारामुळे श ूची गाळण उडाली होती आिण ते पसार झाले होते. अशा रीतीने गावावरचे फारच मोठे अ र टळले होते.
तेव ासाठी आप या दहा-वीस र कांचे बिलदान करावे लागले हे खरे , पण याला आता काहीच उपाय न हता.
ामािधका याने पाठिवले या या प ावर मंडलािधपतीचा ताबडतोब िव ास बसला. कारण हे प ये यापूव च एक
दवस आधी याला या भीषण रणकं दनाचा इितहास कण पण कळला होता. हा ऐक व वृ ा त तर याहीपे ा भयानक होता.
या मानाने या प ातील वणन बरे चसे संयिमत होते. यात आ मकांचा आकडा कमी होता आिण मृतांची सं याही बेताची
होती. ऐक व मािहती ही नेहमीच अितरं िजत असते आिण अिधकृ त वृ ा त हा नेहमीच अितसंयिमत असतो, हे या चाणा
मंडलािधपतीला पुरेपूर ठाऊक होते. यामुळे याचा गैरसमज मुळीच झाला नाही. आप यावर फार दोष येऊ नयेत,
एव ासाठीच या स य वातत काटछाट क न ामािधका याने हे वणन पाठिवले असले पािहजे, हे या या पूणपणे यानात
आले. मग याने दोह चाही सुयो य म य काढला आिण िनराळाच वृ ा त िल न देशािधका याकडे पाठवून दला आिण मग ही
भीषण वाता सव रा यात िजकडेितकडे पसरली.
मंडलािधपतीकडू न देशािधका याकडे, देशािधका याकडू न अमा यांकडे आिण अमा यां या त डू न स ाट महामंडले र
भानुगु यां या कानापयत ही गो जाऊन पोचली. अथात या सव वासात ितचे मूळचे व प बदलून पु कळच िनराळे झाले
होते. स ाट आिण अमा य यां यापयत जे हा ही वाता पोचली ते हा यांना कळले क , या गावावर सुमारे पाचशे यवन
सैिनकांनी चाल के ली आिण िन मे गाव जाळू न टाकले. शेकडो ाम थांची भीषण ह या झाली. क येक दवस सबंध गाव हीच
एक रणभूमी झाली. सव र ाचे पाट वािहले. ि या, पु ष, मुले, हातारे कोतारे यांपैक कु णीही या ह याकांडातून सुटले
नाही. लहानलहान अभकांनाही तलवारी या अ ावर खोचून अ यंत िनघृणपणे ठार कर यात आले. अशा वेळी मग अखेर
ामािधका याने श उचलले. आप या तुटपुं या र कांिनशी याने ाण पणाला लावून ितकार के ला. श ूचे शेकडो सैिनक
यमसदनाला पाठिवले. यात आपलेही अनेक वीर कामास आले. मंडलािधपतीला ही वाता वेळीच कळली हणून पुढचा
महाअनथ टळला. याने अगदी आणीबाणी या वेळी आपले िवशेष सै य मो ा वरे ने ितकडे पाठिवले. देशािधका याने
आपला सै यिवभाग या भागात लोटला. सुदैवाने तोपयत यवनांची पीछेहाट झाली. यांचे भलतेच िनखंदन झाले. अवघे
शंभर सैिनकच वाचले. बाक या सग यांना रणांगणात कं ठ ान घालून सूड उगिव यात आला. या रणधुमाळीत आपले
प ास-पाऊणशे वीर लढता लढता धारातीथ पतन पावले. यां या धैयाला आिण शौयाला खरोखर तुलनाच नाही.
ही वाता समज यावर रा यात सव ोभ उसळला. आता यवनांना ‘मा कं वा म ’ या ईषने सबंध मालव रा य पेटून
उठले. सीमेवरचे पहारे आिण सैिनकदल वाढिव यात आले आिण माधवगु ाने आपले चतुरंग दल िस के ले. आता कोण याही
णी यवनांचे भयानक आ मण सु होईल, ते हा लोकांनी सावध असावे, असा डांगोरा िपटला. यु ाची सव कारची
िस ता क न तो वाट पाहत रािहला. पौरजनही वाट पाहत रािहले. या ऐितहािसक णाची वाट पाहत सगळे च थांबले.
पण मोठे च आ य घडले!
या ामातील भीषण ह याकांड होऊन दवस लोटले, स ाह गेले, मास उलटले आिण तरीही यवनांनी आ मण के याची
वाता पुढे कोठू नच आली नाही. एकही यवन सैिनक कोणाला आढळला नाही. एकाही गावावर कोठे चढाई झाली नाही.
यु ापूव ची शांतता तशीच टकू न रािहली आिण ितचा भंग करणारी एकही घटना घडली नाही.
ब याच लोकांना या काराचा काही अथच लागला नाही. वत: स ाट भानुगु ही ग धळात पडला; पण चाणा
माधवगु ाला या कारचे रह य ताडणे कठीण गेले नाही.
स ाटांनी उ सुकतेने चौकशी के ली ते हा तो हसून हणाला, ‘‘महाराज, यवनांची भीती आता संपली. आता यांचे आ मण
हो याची श यता नाही.’’
स ाट अिधकच ग धळात पडले. हणाले,
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘आप याला नाही कळले?’’
‘‘नाही.’’
‘‘तर मग ऐका –’’ असे हणून अमा य माधवगु णभर त ध रािहला. मग हणाला, ‘‘यवनां या पिह याच
आ मणात यांना पुरेपूर धडा िमळाला आहे. पिह याच ठकाणी यांना जबरद त ितकार झाला. यामुळे यांनी हाय खा ली
आहे.’’
‘‘ हणजे, आता यवनांचे आ मण होणारच नाही?’’
‘‘नाही. पाच-पंचवीस वष तरी नाही. आप या शूर मालववीरांनी यांना चांगलेच पाणी पाजले. आता चढाई क न
ये याचे धैयही यां या ठायी उरलेले नाही.’’
हे ऐकू न महाराज फारच स झाले. गेले क येक मास यां या िवलासोपभोगात खंड पडला होता. यामुळे ते फार
अ व थ झाले होते. आता पु हा आपले जीवन सुरळीतपणे चालू होणार हे पा न यां या डो यांतून आनंदा ू आले. स दत
कं ठाने अमा याची शंसा क न ते हणाले,
‘‘ध य, ध य! अमा य, तु ही खरोखरच ध य आहात. के वळ तुम यामुळेच रा यावरील हे भीषण संकट आज टळले.’’
अमा याने मान खाली घालून न पणे हटले,
‘‘महाराज, ही आपलीच कृ पा आहे.’’
‘‘अमा य, हा फारच आनंदाचा ण आहे नाही?’’
‘‘होय, महाराज.’’
‘‘तर मग तो यथोिचत साजरा करावा असे आ हाला वाटते.’’
‘‘होय महाराज.’’ अमा य हणाला, ‘‘आता राजसभा बोलवावी आिण ितथे या आनंदा ी यथ सवाना पा रतोिषके
ावीत, पद ा ा ात. या आनंदात सवाना सहभागी क न यावे.’’
स ाटांना ही क पना पटली. यां या आ ेनुसार सव घोषणा कर यात आली क , यवनांचे संकट टळलेले असून आता
कोठे ही, कसलाही धोका उरलेला नाही. जाजनांनी आपापले वहार िन या माणे सु करावेत. सव िवजयो सव साजरा
करावा.
स ाटां या इ छेनुसार सव मालव देशात हा िवजयो सव मो ा थाटाने साजरा कर यात आला. ठक ठकाणी गु ा-
तोरणे उभी कर यात आली. देवांना महापूजा बांध यात आ या. लोकांनी घरोघर गोडधोड क न खा ले. नृ याचे, संगीताचे
नानािवध काय म झाले आिण एक मासभर िजकडेितकडे आनंदाचा क लोळ उडाला.
िवजयो सवा या अखेरीस मोठी राजसभा भरली. ठक ठकाण या लहानमो ा अिधका यांनी वातावरण अगदी गजबजून
गेले. या संगी महामंडले र स ाट भानुगु यांना ‘यवना र’ ही पदवी सव सभाजनांनी एकमुखाने अपण के ली, ते हा
महाराज अगदी स दत झाले. यांनी सवाचा ऋणिनदश के ला, सवाना यथोिचत उपायने दली. माधवगु ाला तर यांनी
‘अमा यो म’ ही पदवीच दली आिण शेवटी घोिषत के ले क या ठकाणी या बलशाली मालववीरांनी मातृभूमी या
वातं यासाठी आप या ाणांचे बिलदान के ले, या ठकाणी या वीरांची आिण या ऐितहािसक घटनेची अ य मृती राहावी
हणून एक चंड जय तंभ उभारला जाईल.
– याबरोबर सव सभा गदगदून उठली. हषा या आिण आनंदा या चंड आरो यांनी अवघे गगन क दून गेले. स दत
होऊन सवानी एका सुरात महाराजांचा चंड जयजयकार के ला.
‘‘महामंडले र, चंड तापी, यवना र स ाट भानुगु महाराज यांचा िवजय असो.’’
या घटनेला आता दोन सह वष लोटली आहेत. भानुगु आिण याचे रा य दो ही काला या कराल उदरात गडप झाली
आहेत; पण या ऐितहािसक घटनेची सा जागवत हा जय तंभ अ ापही या कु ामात उभा आहे. ते गाव आता िनजन आहे.
ितथली घरी पडली आहेत, वाडे कोसळले आहेत आिण सगळीकडे काटेकुटे आिण उ करडे माजले आहेत. कालपु षाचा
िव वंसक आिण िवनाशकारी हात सव फरला आहे; पण या सग यांना ट र देऊन हा जय तंभ उभाच आहे. आता याचाही
रं ग उडाला आहे. िचरे ढासळले आहेत आिण सवागावर गवत, शेवाळे माजले आहे; पण तरीही तो उभाच आहे. या याकडे
तु ही एकदा जरी पािहले तरी तेथील दगड तु हाला हा इितहास सांगेल. ितथली माती तुम याशी बोलेल. ितथ या वृ वेली
तुम याशी बोलतील. फार काय, तेथून वाहणारा वाराही तुम या कानात काही गो कु जबुजेल. पण ते काय बोलतात हे
तु हाला कधीही कळणार नाही. तुमचे दय आपले उचंबळू न येईल, बा उगीचच फु रण पावू लागतील आिण या
अ ातवीरांना वंदन कर यासाठी तुमचे म तक खुशाल न होऊन खाली झुकेल!
 आजारी पड याचा योग

आम या घरातली सगळी माणसे नेहमी या ना या कारणाने आजारी असायची. यां या बाट या घेऊन मी रोज
दवाखा यात जात असे. यामुळे दवाखा यातले वातावरण मा या रोज या सवयीचे झाले होते आिण ते मला भारी
आवडायचेही. ती मजेदार चेहरा क न बसलेली माणसे. यां या हातात या बाट या. मोठमो ा बाट या सहज
हदकळिवणारा कं पांऊंडर. ग यात डॉ टरक ची माळ घातलेले आिण सारखे हात पुसणारे डॉ टर. ते खाटेवर पडणे.
औषधांचा तो धुंद करणारा वास. एक का दोन गो ी! कती तरी. मला हे सगळे इतके आवडायचे क , काही िवचा नका.
वाटायचे क इथेच लहानसे घर क न राहावे. औषधांचा सुंदर वास घेत नुसते फरावे.
यात या यात माझे एवढेच नशीब होते क , मला रोज दवाखा यात यावे लागायचे. कारण आम या घरात नेहमी
कु णीतरी आजारी पडायचेच. आई सारखी खोकायची. बाबांना दर आठ दवसांनी पडसे यायचेच. एकदा एका आठव ात
आले नाही, तर दुस या आठव ात दोन वेळा यायचे. दादा कॉलेजात जात असला तरी याचे अंग नेहमी दुखायचे. कधीकधी
ताईचे हात दुखायचे, पाय दुखायचे. कधी दो ही दुखायचे. तीही गादी टाकू न झोपायची.
या सग यांची औषधेही मोठी छान असायची. सं ी-मुसुंबी, सफरचंद, खडीसाखर, बेदाणे, पेढ,े गोड औषधे यांचा मारा
सारखा चाललेला असायचा. चार दवस आजारी पडू न अश पणा आला हणजे िशराही रोज हायचा.
हा सगळा कार पा न आपण आजारी नाही, या गो ीचे मला अ यंत दु:ख होऊ लागले. या व तू ही सगळी मंडळी
आजारी हणून खात असत, या ‘औषध’ या नावाखाली मोडत असत. यामुळे यांना हात लावायची मला स मनाई असे.
ही औषधे आपणही यां या बरोबरीने यावीत आिण यां या दु:खात सहभागी हावे, असे मला फार वाटू लागले. यासाठी
मी खूप धडधड के ली. एकदा मी दादाचे िबि कटाचे औषध खात असताना याने माझा कान ध न बजावले, ‘‘म या, यापुढे
चो न िबि कटं खाताना आढळलास तर याद राखून ठे व, तंगडी मोडेन.’’
या वेळी माझे सबंध त ड औषधांनी भ न गेले होते, यामुळे मला या या बोल याला काही उ र देता आले नाही; पण
यात माझी काय चूक झाली ते काही मला समजले नाही. आप या वडीलभावा या आजारीपणात आपण श य िततक याची
सेवा करावी, या बु ीनेच मी ते के ले होते आिण ते चो न तर मुळीच न हते. मी िबि कटे खा ली हे याला कळले, तर मीही
आजारी आहे असे याला वाटेल. आिण तो िन कारण दु:खी होईल, या क पनेने मी के वळ तसे के ले होते; पण वडीलमाणसांना
सरळ एखादी गो पटली, तर ती वडीलमाणसे कसली?
या सव गो चा मी अंधा या खोलीत बसून अगदी गंभीरपणे िवचार के ला आिण आपणही आता लवकरच आजारी पडले
पािहजे, असे ठरवून टाकले. मा या दहा-अकरा वषा या आयु यात मी कधी आजारी होतो, ही गो मला अिजबात आठवेना.
हे जसजसे मा या यानात येऊ लागले तसतसे मला अितशय आ य वाटू लागले. अरे , हणजे हे आहे तरी काय? वषामागून
वष चालली आहेत आिण आपण एकदाही क हतकुं थत नाही? औषध घेत नाही? सं ीमोसंबी खात नाही? हा फार अ याय
आहे! हे आधीच आप या ल ात कसे आले नाही?
हळू हळू मा या आरो यािवषयी मला फारच धा ती वाटू लागली. आपण एकदाही कधी दुखणेकरी न हतो ही गो यानात
आ यावर मला मोठी शरम वाटली. छे, छे! िनदान एखाद-दुस या वेळी तरी आपण आजारी पडायचे होते. टायफॉईड, य,
यूमोिनया असली मोठमोठी गोड दुखणी मी हणतो रा ा बाजूला; पण थंडीताप, खोकला, पडसे यांपैक काहीतरी मा या
वाटणीला यायचे होते! िनदान मोडशी, हगवण, डोके दुखी यातले तरी काही. आप या वत: या मालक ची एकही औषधाची
बाटली अजून असू नये? एखादेही साधे इं जे शन मा या वाटणीला येऊ नये कारण?....
या िवचाराने मला काही सुचेना. घरात या माणसांचा मला मोठा राग येऊ लागला. यांचा वाथ पणा पा न मी अगदी
िचडू न गेलो. ती मंडळी वत:च इत या वेळा आजारी पडत होती क , मा या वाटणीला कोणतेच आजारीपण येत न हते. ते
काही नाही; आपण आजारी पडू न डॉ टरकडू न औषध आणायचेच, असे मी शेवटी ठरवून टाकले.
मग नेहमी माणे मी रोज या तीन-चार बाट या घेत या आिण डॉ टरांकडे गेलो. च ी या िखशात मी वत:ची बाटली
िनराळी जपून ठे वली होती. कु णाला कळू नये हणून. गुपचूप.
दवाखा यात खूप गद होती. खूप माणसे असली हणजे मला फार बरे वाटते. कारण बराच वेळ दवाखा यात बसता येते.
िशवाय बसले या माणसां या चेह यांकडे बघता येते. काय छान दसतात एके क लोक! कु णाचा चेहरा िश या मुसुं यासारखा
असतो. कु णी फु ट या गाड यासारखे दसत असतात. आिण आवाज तर सग यांचे इतके लहान असतात हणता. फार छान.
मी हळू च खुच वर बसलो आिण लोकांकडे टकामका बघू लागलो. काही लोक क हत होते. कु णी इं जे शन क न बसले
होते. आप या दंडावर या िपव या डागाकडे मो ा कु शारक ने पाहत होते. यां याकडे पा न मला यांचा फार हेवा वाटू
लागला.
हळू हळू पु कळ लोक गेले. मग मी तीन-चार औषधां या बाट या भ न घेत या. नंतर हळू च माझी छोटी बाटली
डॉ टरां या टेबलावर सरकावली. हणालो, ‘‘डॉ टर –’’
डॉ टर काही इं जी िलहीत होते. मान वर न करताच ते हणाले,
‘‘काय रे ? घेतलीस ना सगळी औषधं?’’
‘‘हो, घेतली ना.’’
‘‘मग काय आता?’’
मी थोडासा घुटमळलो. घाबरलोही. मग हळू च हणालो,
‘‘मलाही थोडंसं औषध पािहजे आहे हो.’’
डॉ टर दचकू न मान वर क न हणाले,
‘‘तुला औषध? ते रे कशाला?’’
हा मोठा अवघड होता. औषध कशाला हट यावर काय सांगायचे? औषध असते बरे हायला आिण मला तर बरे
हायचे न हते. आजारी पडायचे होते. खूप दवस.
काय सांगावे मला काही सुचेना. ‘अं... अं...’ करीत उभा रािहलो. मग गंभीर चेहरा क न हणालो,
‘‘डॉ टर, औषध यायला आजारी असावं लागतं, नाही?’’
‘‘तर! के हाही.’’
‘‘मग मी आजारी आहे का हो?’’
हे ऐकू न डॉ टर हसायला लागले.
‘‘आहे का हणजे? तुला कळत नाही का?’’
‘‘तसं नाही. पण तु ही बघा ना.’’
‘‘अरे , पण तुला काय वाटतं?’’
‘‘मला वाटतंय मी आजारी आहे हणून.’’
‘‘असे? मग ये इकडे. बघू. तपासू.’’ असे हणून डॉ टरांनी मला खाटेवर झोपायला सांिगतले. ‘ या गुळगुळीत खाटेवर
झोपताना अशी काही मजा वाटली हणता. इत या वेळा आपण दवाखा यात आलो, पण या खाटेवर पडायचे सुख कधीसु ा
आप या वा ाला आले न हते... आता डॉ टर ती छान नळी आप या छातीवर, पोटावर लावतील. तपासतील. कदािचत...
कदािचत इं जे शनसु ा देतील. नाही कु णी हणावे?... मग कसलेतरी औषध यायला हणून बाटलीत भ न देतील.
अहाहा!... आप यालाही वतं बाटली िमळायची तर एकू ण... दादाची आिण ताईचीच ऐट नको काही एवढी... मीही आजारी
पडतो हटले.’
आनंदाने मनात या मनात उ ा मारीत आिण असा िवचार करीत मी खाटेवर लोळत होतो. तेव ात डॉ टर आत या
खोलीत आले. यांनी मला तपासले. इकडे-ितकडे, पालथे वळायला सांिगतले. ग यातली नळी छातीवर लावली, पोटावर
लावली. जीभ बिघतली. ते हा तर मला अगदी ध यध य वाटू लागले.
आिण यांनी जे हा पोटावर एकदम टचक मारली, ते हा तर मला खूप हसायलाच आले. मग मी डॉ टरांना सांिगतले,
‘‘डॉ टर, इं जे शन ा बरं का. ताईला अन् दादाला खूप झालीत आतापयत. आता मला पािहजे. िनदान एकतरी.’’
डॉ टर हणाले, ‘‘होय का?’’
मग णात मा या मनात एक धाडसी िवचार चमकू न गेला. अगदी खाजगी आवाजात मी डॉ टरांना िवचारले,
‘‘तु हाला ऑपरे शन करता येतं का हो डॉ टर?’’
डॉ टर मा याकडे एकदम बघायलाच लागले. थांबून हणाले,
‘‘का रे बाबा?’’
‘‘नाही. करायचं असलं तर तेसु ा करा. मी काही घाबरत नाही.’’
डॉ टर काही बोलले नाहीत. मला वाटले, ते ब तेक मा या सूचनेचा िवचार करीत असावेत. होय हणाले तर फारच
चांगले झाले. ऑपरे शन के लेच यांनी तर मग काय मजा िवचारता? तसाच पळत पळत घरी जाईन. सग यांना ऑपरे शन
दाखवेन –
पण डॉ टर थंडपणाने हणाले, ‘‘बराय, आता असं कर. तू उतर खाली.’’
मी मो ा नाखुशीनेच खाली उतरलो. यां या चेह याकडे उ सुकतेने बघू लागलो.
‘‘हे बघ, तुला काही झालं नाही. समजलं ना? ठणठणीत आहे त येत तुझी. ते हा औषध-िबषध काही नाही. पळ, जा
घरी.’’
डॉ टरांचे हे बोलणे ऐकू न माझी भयंकर िनराशा झाली. मी रडकुं डीला येऊन हणालो, ‘‘असं काय हो? ा ना मला
एखादं औषध.’’
‘‘छट् ! तू काय आजारी आहेस काय? आजारी पड. मग औषध. हं जा आता.’’ असे हणून डॉ टर दुस या माणसाकडे वळले
आिण याला तपासू लागले.
मग मा मला कसलीच आशा उरली नाही. मा या अंगातले सगळे बळच नाहीसे झाले. जड पावलांनी मी िनघालो आिण
घरी आलो. िखशातली बाटली कोप यात टाकू न दली. आिण डोळे भ न येऊन रडू लागलो. पु हापु हा डोळे पुसू लागलो.
हा कार झा यावर मी आजारी पडायचा यासच घेतला. यानी, मनी, व ी मला सगळीकडे तेच दसू लागले. एकसारखे
मला वाटू लागले, मी आजारी पडलो आहे... हणजे काय बरे ? हा, माझे डोके खूप दुखत आहे, हातपाय दुखत आहेत. िनदान
चार-पाच वष तरी मी आजारीच आहे... डॉ टरांनी मला एकदम दहा इं जे शने दली आहेत आिण सारखे पडू न राहायला
सांिगतले आहे. सं ी, मुसुंबी चघळत मी अंथ णावर पडलो आहे. सं याचा एवढा ढीग झाला आहे क , मी यात कु ठे आहे हे
कु णालाच दसत नाही. मा या औषधासाठी शेवटी बाबांनी एक वतं हौदच बांधलेला आहे, तरी रा ं दवस माझा ताप
सारखा वाढतोच आहे. इतका क घरात सगळीकडे भयंकर उकडते आहे....
एक ना दोन. अशा कतीतरी गोड क पना मा या डो यात येत आिण याचा िवचार कर यात मी गुंगून जाई.
पण ही गुंगी काही वेळाने उतरे . आपली कृ ती धडधाकट आहे आिण आपले बोटही वाकडे झालेले नाही हे मा या यानात
येई. मग मी मोठा शरमून जाई. फारच दु:ख होई....
काय वाटेल ते झाले तरी अंथ ण धरायचेच आिण औषध आणायचेच, असा मी मनाशी दृढ िनधार के ला. या दृ ीने मी
िनरिनराळे माग डकू लागलो. चंच खा याने खोकला येतो, असे आई अनेक वेळा हट याचे मला आठवत होते. हणून मी
झाडावर चढून िखसाभ न चंचा काढ या आिण दात आंबेपयत या खा या. िखसा रकामा झाला पण खोक याची
एवढीसु ा ढास आली नाही. दात आंब यामुळे जेवण मा फु कट बुडाले. खूप पोहोले, उ हात भटकले हणजे ताप येतो हे
ऐकू न मी तोही योग क न पािहला. घरी येऊन डे यातले थंडगार पाणी यालो; पण काही प रणाम झालेला दसेना. कपाळ,
हात चाचपून बिघतले तरी ते डे यात या पा यासारखेच लागू लागले. काही फरक दसेना. उलट, माझी कृ ती पिह यापे ा
अिधक सुधारली आहे अशी दाट शंका मला येऊ लागली. यामुळे तर मी भयंकर अ व थ झालो. सारखा मान खाली घालून
िवचार क लागलो.
म यंतरी मी खोटे खोटे आजारी पड याचा योग के ला. सकाळी दहा या सुमारास, जेवायची तयारी झाली असताना मी
दो ही हातांनी नाक ध न बसलो. आप याला काहीतरी झाले आहे हे वाटेवर या चोरालाही पटावे अशा कु शलतेने मी नाक
पकडू न ठे वले होते. याच दवशी आजारी पड याचे मह वाचे कारण हणजे मी अ यास िबलकु ल के ला न हता. यामुळे या
दवशी शाळे त जाणे धो याचे होते.
सगळे जेवायला पाटावर येऊन बसले. मीही बसलो. डा ा हाताने नाक ध न उज ा हाताने जेवू लागलो.
बाबांनी मा याकडे संशयाने पािहले. िवचारले, ‘‘का रे , नाक काय धरलंस? सोड.’’
कु णीतरी असे िवचारावे असे मला वाटतच होते. मी नाक जा तच दाबून गगा या आवाजात सांिगतले, ‘‘नाक भयंकर
दुखतंय माझं.’’
मी इतके नाकात बोललो क , माझे बोलणे कु णालाच नीट कळले नसावे. कारण आई खेकसून हणाली,
‘‘नीट बोल क . अन् नाक काय ध न बसलाहेस बैरा यासारखा? सोड ते.’’
मी नाक मोकळे सोडले आिण सा या आवाजात न पणे हणालो,
‘‘नाक दुखतंय माझं!’’
याबरोबर सगळे जेवायचे थांबले. बाबांनी मा याकडे अशा काही अिव ासा या दृ ीने पािहले क , मला मुळात नाकच
आहे क नाही, अशी शंका यांना िनमाण झाली असावी, असे मला वाटले. दादाचा घास तर पटकन पानातच पडला.
याने गंभीरपणे िवचारले, ‘‘के हापासून दुखतंय नाक तुझं, मधू?’’
‘‘रा ीपासूनच दुखतंय, झोपेतसु ा दुखत होतं.’’
मी सांिगतलं. थोडंसं भीतभीतच सांिगतलं. यांची सग यांची दृ ी पा न आपलं काहीतरी बोलायला चुकलं आहे असं
उगीचच वाटलं.
‘‘रा ीपासनं हणजे के हा?’’
‘‘ती रा ीची गाडी जाते ना ते हा. नऊ वाजून प तीस िमिनटांनी.’’
‘‘दुखतंय हणजे काय होतंय रे ?’’
हा फार कचकट होता आिण आय या वेळी याचे उ र देणे जरा जबाबदारीचे काम होते. मी मनाशी कं िचत िवचार
के ला. दुखतंय हणजे काय होत असते, याची नीटशी मला क पना न हती; पण दादाचे डोके नेहमी दुखत असते. ते था थाड्
उडते असे तो नेहमी सांगत असतो. ताईचे हात-पाय दुखतात, या वेळी हातापायात गोळे आले असे ती हणते....
‘‘नाक थाडथाड उडतंय. सारखे गोळे येताहेत.’’ मी ताड दशी सांिगतलं.
याबरोबर सगळे हसायला का लागले, ते काही मला कळले नाही.
‘‘बराय, आता जेवण झा यावर बघू हं तु या नाकाकडं.’’
असे दादाने हसता हसता सांिगतले आिण जेवण झा यावर मला जवळ बोलावून घेतलं. मग पाठीम ये असा काही र ा
घातला क , मी घाईघाईने कपडे अंगावर घातले, िपशवी उचलली आिण भराभरा पळत शाळे ला गेलो.
एकं दरीत गो ीव न मा या यानात आलं क , खोटे आजारी पडणे ही गो काही िततक शी सोपी नाही. तेही बरे च
अ ल शारीचे काम आहे. आिण ते सा य करायचं असेल तर खरोखरी या आजारी माणसाला िवचा न यातले मह वाचे मु े
समजावून घेणं अव य आहे. चेहरा कती माणात उतरवावा, आजार कोणता सांगावा, याची ल णे कोणती दाखवावीत, हे
सगळं िवचार यावाचून कळणारे न हते. ते िवचा न तसं करायला तरी पािहजे होते कं वा खरोखरीच आजारी पडायला
पािहजे होते.
मग आता कु णाला िवचारावे, या बाबतीत मा या घरातली माणसे सगळी त होती. पण यांची मदत िमळ याचा काही
एक संभव न हता. ते हा यांची नावे मी बाजूला सारली आिण दुसरी कोणी भा यवान माणसे भेटतात का ते पाहत हंडू
लागलो.
सुदैवाने मा या य ाला यश आले.
या दवशी सं याकाळी शाळा सुट यावर मी आिण वसंता घराकडे यायला िनघालो असताना मला कळले क याची आ ा
नुकतीच बाळं तीण झाली आहे आिण ितला एक सुरेख बाळ झाले आहे. ती सारखी बाजेवर पडू न असते. शेगडीचा शेक घेते
आिण क हतक हत बोलते.
एकू ण ती आजारी होती तर....
मग ितची मदत यायला काय हरकत आहे? ितला आपण हळू च िवचारले तर ती सांगेल. नाही हणणार नाही. तशी ती
आप याला चांगली ओळखते.
मग काहीतरी िनिम काढून मी वसंताबरोबर या या घरी गेलो. इकडेितकडे हंडत हंडत आ ा या खोलीत आलो. लांब
उभा रा न बघू लागलो.
आ ा बाजेवर झोपली होती. ित या शेजारी एक लहानसे मूलही होते. आ ही आ यावर आ ाने डोळे उघडले. त ड
वळवून आम याकडे पािहले आिण िवचारले, ‘‘कोण, मधू का रे ?’’
‘‘होय.’’
मी हणालो आिण ित याकडे हे ाने बघू लागलो. ितचा आवाज इतका बारीक आिण खोल कु ठू नतरी येत होता क
कु णालाही ती आजारी आहे हे पटले असते. कती छान होता तो आवाज! – वसंता या आ ाला हा आवाज कु ठनं काढता येत
असेल? िवचारावेच ितला. आिण आजारपणी कती सुरेख दसत होती ती. कशी आजारी पडली असेल? मिहना मिहना
आजारी पड यासारखे ितने काय के ले असेल?....
आ ाने तेव ात मला पु हा िवचारले, ‘‘दादा काय करतो रे आता?’’
दादा कोणता अ यास करतो ते मला माहीत होते. हणून मी अगदी बरोबर उ र दले, ‘‘बीए सी टो कलला आहे तो.’’
‘‘अन् तुझा अ यास कसा काय चाललाय?’’
‘‘बरा आहे.’’
‘‘आम या वसंताचा अ यास चांगला आहे क नाही?’’
‘‘तर. पिहला नंबर आहे याचा.’’
‘‘पण त येत नाही बाबा तु यासारखी खणखणीत. अगदीच कड कडीत आहे.’’
हे ऐकू न माझा चेहरा काळा ठ र पडला. मी शरमून खाली मान घातली.
‘‘नाहीतरी तो उगीच पा याचं िपतर आहे. आजारी पडत नाही हेच नशीब समजायचं. लहानपणी तर अ सा सारखा
आजारी असायचा.’’
आ ाने सांिगतलेली ही मािहती ऐकू न मी वसंताकडे लोभी दृ ीने बघू लागलो. एकू ण तो मोठा सुदैवी होता तर!
लहानपणी सारखा आजारी पडायचा हणजे काय थोडे झाले? आिण आता अलीकडे आजारी नसला हणून काय झाले? याची
कृ तीच अशी उ म आहे क , हा काय के हाही आजारी पडू शके ल.
मी वसंताकडे कौतुका या दृ ीने पा लागलो. तेव ात आईने याला हाक मारली हणून तो बाहेर गेला.
मग मी हळू च पुढे सरकलो. आ ाकडे टक लावून उ सुकतेने बघू लागलो. िवचारावे का िहला? काय हरकत आहे? थोडी
तरी मािहती िमळे लच, उपयोगी पडेल.
मग मी मनाचा िह या के ला आिण लािडकपणाने हणालो,
‘‘आ ा, तु हाला िवचा का एक?’’
आ ाने थोडेसे टक लावून मा याकडे पािहले. ितला आ य वाट यासारखे दसले. हसून ती हणाली, ‘‘काय रे ? काय
िवचारायचं आहे?’’
‘‘तु ही कु णाला सांगायचं नाही.’’
‘‘बरं . पण काय?’’
‘‘अगदी श पत?’’
 ‘‘श पत.’’
एवढं संभाषण झा यावर मी पु हा घुटमळलो. मग हणालो,
‘‘आ ा, हे तु हाला कशानं झालं?’’
‘‘काय?’’
‘‘हे – हे सगळं –’’ मी खोलीत या औषधाकडे, शेकोटीकडे, बाजेकडे सग या गो कडे हातवारे क न हणालो, ‘‘असं
कशानं झालं? तु ही काय के लंत? मला सांगा ना. गुपचूप सांगा.’’
हे ऐकू न आ ाचा चेहरा लालबुंद झा यासारखा दसला. मग ती रागावली क काय कोण जाणे. मला काही कळले नाही;
पण ितने एवढेच िवचारले,
‘‘कशाला रे तुला पािहजे सगळं ?’’
ितचे हे श द ऐकू न मला बरं वाटलं. मी न तेने ितला हणालो,
‘‘मलाही तसंच करायचंय, तु ही नुसतं सांगा. मी अगदी गुपचूप करतो अन् आजारी पडतो. तुम यासारखं. कु णाला सांगत
नाही.’’
हे ऐक यावर ितला हसायला काय झाले, ते मला खूप िवचार क नही समजले नाही. ितने मग दो ही हातांनी आपलं त ड
झाकू न घेतलं आिण मला दरडावून सांिगतलं,
‘‘चल गाढवा, नीघ इथून. पु हा असलं िवचा नकोस काही चावटपणाचं.’’
ितचं हे अनपेि त बोलणं ऐकू न मला एकदम इतका राग आला क , ‘यात काय चावटपणा झाला?’ असे मो ांदा ओरडू न
ितला िवचारावे असे वाटले; पण ित या चेह याकडे बघून मी तो बेत र के ला आिण रागारागाने ितथून चालता झालो.
मग बरे च दवस माझे डोके ठकाणावर न हते. मी मा या दु:खात पार बुडून गेलो होतो. या जगात आप याला आजारी
पड यातही कोणी मदत क नये, या अ यायाचे मला भयंकर आ य वाटत होते. जी गो आप याला पािहजे ती एकदाही या
जगात िमळू नये याचे फार दु:ख होत होते. यामुळे अ ावरची तर माझी वासनाच उडाली. काही खावेसे वाटेना. दोन वेळचे
जेवण आिण दो ही वेळचे मधले खाणे यािशवाय माझे सगळे खाणेिपणे सुटले. दु:खाने, चंतेने जा त काही घशाखाली उतरे ना.
मनात िवचार क न मी वाळू लागलो, झु लागलो. सग यां यावर उगीचच िचडू लागलो. कु णालाही वाटेल तसे बोलू
लागलो.
एके दवशी मी असाच िचडलो आिण दादाला वाटेल तसे बोललो. ताई या दंडाला र येईपयत िचमटे काढले, ओरडलो.
मग दादाने मला दंड ध न उभे के ले आिण अशी त डात भडकावून दली, क याचा हात बराच वेळ दुखत रािहला. ताईने
परत मा या दंडाला िचमटे काढले.
मग मला एकदम रडू च आले. बराच वेळ द ं के देत, ओरडत मी सग या घरात धंगाणा घातला. डोळे पुशीत पुशीत एका
कोप यात बसलो. जेवलो नाही, खा ले नाही, काही नाही. बाबा, दादा, ताई – सगळे बाहेर िनघून गेले, तरी मी आपला डोळे
पुशीतच बसलो होतो.
असा कतीतरी वेळ गेला.
रडतरडतच मी कोप यातून बघू लागलो.
समोर या कोना ात दादाचे औषध होते. या या पलीकड या कोना ात ताईचे औषध होते. दो ही बाट या उ हात
चमकत हो या. आज सकाळीच या बाट या मी दवाखा यातून भ न आण या हो या.
या पािह याबरोबर मा या डो यात एकदम ितडीक उठली. दादाचा आिण ताईचा भयंकर राग आला.
िवचार करीत काही वेळ मी या बाट याकडे बघत रािहलो. मग ताि दशी उठलो. दो ही बाट या घेत या, उघड या आिण
गटागटा क न िन या िन या िपऊन टाक या. पु हा रागारागाने कोप यात बसलो.
आिण काय आ य!
हळू हळू दादासारखे डोके दुखू लागले. ताईसारखेच हातपाय भयंकर दुखू लागले. सग या अंगातून गोळे येऊ लागले.
आिण सं याकाळपयत मला थडथडू न ताप आला.
 एक होता ा ण

खरे हणजे मी अंथ णातून उठणार न हतो. थंडी या दवसांत अंगावर पासोडी घेऊन ती डो याव न ओढून झोप यात
कती बरे वाटते! आता काही थंडी रािहली न हती हणा; पण तरीसु ा उठायचा मला कं टाळा आला होता. पण उ हे आता
पासोडीवर आली होती आिण बायकोचे खेकसणे मधूनमधून कानावर पडत होते. पोरांची रडारडही ऐकू येत होती. यामुळे
झोपेतली गंमत हळू हळू जात होती. िशवाय आणखीन जा त वेळ पडलो असतो तर न जाणो, बायको एखा ा वेळी ओरडत
आली असती आिण ितने नस या िश ा द या अस या. मग घाईघाईने उठू न बसावे लागले असते. यापे ा आ ाच उठावे हे
खरे .
असा िवचार करीत मी अधा तास अंथ णात लोळलो आिण मग सावकाश उठू न बसलो. डो यांची िचपडे काढीत
इकडेितकडे बघू लागलो.
वयंपाकघरात आदळआपट चालली होती. धाकटा दगू काहीतरी खात होता आिण म येच ओरडत होता. काशी खांबाला
टेकून नागवीच उभी होती आिण त डासमोर आलेले के स दाताने चावीत होती. िव ल दुप ावरच होता. हातपाय झाडीत
पडला होता. गजा ब तेक िवटीदांडू खेळत असावा.
मी भलामोठा आळस दला. दो ही हातां या नखांनी पाठ कराकरा खाजवीत बराच वेळ िवचार के ला. यानंतर मी
िशताफ ने उठलो. तुटक पासोडी घडी क न ठे वली. फाटक सतरं जी उचलून कोप यात टाकली आिण बायकोला हणालो,
‘‘चहा झाला का गं?’’
बायको मला दसली नाही; पण ितचा आवाज तेवढा बाहेर ओसरीवर ऐकू आला.
‘‘कवाच झालाय. तुमी उठताय ना अजून?’’
‘‘उठतोय क – हे काय!’’ असे हणून मी धोतरा या दो ही बाजू नीट खोव या आिण बोटाने कानातला मळ काढीत बाहेर
गेलो.
थो ा वेळाने ता हनातून चहा िपता िपता मी हणालो,
‘‘हे ता हन लेकाचं तापतंय. चहा िपता येत नाही यातला नीट.’’
बायको घु यातच दसली. चुलीत लाकडे घालता घालता ती हणाली,
‘‘ता हन पोळतंय तर आणा क कपबशी िवकत. प े खेळा, झोपा अन् हंडा गावभर हणजे िमळे ल कपबशी तु हाला.’’
आिण का ा या पेटीत या का ा संप या हणून का ा मागायला ती तरातरा शेजार या घरी गेली.
खरे हणजे मी आपले सहज बोललो होतो बरे का. पण ितला राग आला. अगदी िन वळ तकटी काम आहे आमची बायको
हणजे! आता ात रागवायला काय झाले? मी गावातून हंडतो- फरतो, प े खेळतो, ही गो खरी. पण यात िबघडले काय?
पु षांनी या गो ी कराय या नाहीत तर मग काय बायकांनी कराय या?... गंमतच आहे िहची एके क. बरे , हंडू फ नये तर
काय करावे? कामधंदा कर याचे हे दवस तरी आता रािहले आहेत का? ा णांना फारसे कु णी िवचारीत नाही, हे ितला
माहीत नसायला काय झाले? उगी आपले स ग. तरी बरे , माझे वत:चे जेवणखाण मी बाहेर काढीत असतो....
जेवणाव न मला एकदम आठवण झाली. आज गावात चार-दोन ल े होती. एक-दोन ठकाणी तरी दि णा िमळायला
काही हरकत न हती. खरे हणजे येक ठकाणी दि णा िमळायची; पण एकसारखे सगळीकडे मु त असले क , ते जमत
नाही. एखाद-दुसरे च ल हाती पडते. बाक ची वाया जातात. आता दोन-तीन आणेच िमळतात. पण तेवढेही काही वाईट
नाहीत हणा. तेवढाच चार दवसांचा चहा आिण िवडी भागते.
िशवाय कु ठे तरी एके ठकाणी जेवायला िमळणारच.
चहा िपता िपता मा या डो यात असे िवचार आले. बादलीभर पाणी घेऊन मी अंघोळ के ली. थोर या पोराला हाक मा न
यालाही अंघोळ घातली. मग दोघांनाही गंध लावून मी धोतर नेसू लागलो.
ए हाना बायको बाहे न परत आली होती आिण ड यातले डाळ-तांदळ ू डक त बसली होती. थोर या पोराला अंघोळ
घातलेली बघून ती हणाली,
‘‘गजाला एक ालाच अंघोळ घातलीत हय?’’
िन या करता करता मी हणालो, ‘‘होय. का?’’
‘‘बाक यांना घाला क . का बसवताय यांना तशीच पारोशी?’’
‘‘तूच घाल यांना. गजाला घेऊन जातो मी बाहेर.’’
‘‘कशाला?’’
मी खेकसून हणालो,
 ‘‘घातलीस हटकण?... अगं, ल ं नाहीत का गावात?... यालाही घेऊन जातोय.’’
माझे हे वहारी बोलणे ऐकू न बायको खूश झाली. ितचा चेहरा िजतका श य होता िततका खुलला.
‘‘मग घेऊन जा याला. जेवायलासु ा घेऊन जावा तसंच याला.’’
‘‘तर, तर! तसं पाठवतोय काय पोराला परत?’’
‘‘अन् दि णेचे पैसे ा या याबरोबर.’’
‘‘होय.’’
‘‘नाही तर याल हाटेलात चहा कु ठं तरी.’’
‘‘नाही, नाही.’’
असं हणून मी गजाला सदरा-च ी घालायला सांिगतली आिण याला घेऊन बाहेर पडलो.
सकाळचे दहा वाजले असतील नसतील. या मानाने र यावर गद पु कळच दसली. ल ाला जाणारी माणसे यातून
बरोबर ओळखू येत होती. पु षांनी कोट, टोपी घातली होती. बायका नाकात नथी घालून, नवी लुगडी नेसून लगबगा चाल या
हो या; एकमेक शी बोलत हो या. घोळका-घोळका क न पाय उचलत हो या. काहीजण पोरांचा ल बकळा बरोबर घेऊन
िनघा या हो या. ते बघून मला एकदम बरे वाटले. बायका अजून िनघताहेत. हणजे ल ाला थोडाफार अवकाश आहे; उशीर
झालेला नाही.
कु ठ या ल ाला जायचे हे मी आधी कधीच ठरवीत नाही. पिह यांदा घराबाहेर पडतो. मग कु णीकड या बाजूला गद
जा त आहे ते बघतो आिण िजकडे जा त माणसे जात असतील ितकडे जातो. िजथे माणसे जा त ितकडे पैसे जा ती, असे
आमचे आपले शा आहे. कारण ल ात गद भरपूर असली क देणाराला काही सुचत नाही. खूप रे टारे टी चालते आिण या
गडबडीत चारदोन पैसे जा त हातावर पडतात.
दाढीची खुटरे खाजवीत मी बराच वेळ गद चा अदमास घेतला आिण मग गजाचे बोट ध न लोकां या पाठोपाठ गेलो. ते
वळतील ितकडे वळू लागलो.
आमचा गजासु ा आता पु कळ तयार झाला आहे. वाटेने जाता जाता तो हणाला, ‘‘अ णा –’’
मी हणालो, ‘‘काय रे ?’’
‘‘आज गावात कु णीतरी महाराज आलाय हणे.’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘ितकडे सग यांना जेवण आहे.’’
‘‘असं का?’’
‘‘ हय. अन् बरं का, ितथं दि णा कती आहे माहीत आहे का?’’
‘‘ कती?’’
‘‘चार-चार आणे.’’
‘‘हॅट. कायतरी सांगतोस.’’
मी याला िझडका न लावले. तो काहीतरी पुढे हणणार होता. पण मी भराभरा पाय टाक यामुळे तो मागे रािहला अन्
मग पुढे काहीच बोलला नाही. मला आपले याचे हसूच आले. अहो, चार-चार आणे दि णा हणजे काय चे ा झाली? चार
आणे हणजे सोळा पैसे झाले क ! एका दण याला सोळा पैसे कोण देईल? कु बेरसु ा देणार नाही. काहीतरी पोरे ऐकतात
आिण सांगतात झाले.
ल घरा या दाराशी दो ही बाजूला के ळीचे खुंट लावलेले होते. यांची पाने वा याने हलत होती आिण ती बाजूला सारीत
माणसे आत िशरत होती. बाहेर या बाजूला भंतीला टेकून ताशा-वाजं ीवाले धडा याने वाजवीत होते. दारां या दो ही
बाजूला माल घालून ल घरचे लोक उभे होते आिण सग यांना नम कार करीत होते. कु णी आत जायचा र ता दाखवत होते.
र ता एकच होता. यामुळे बायका, पु ष, मुलेबाळे घाईघाईने एकमेकांना रे टीत आत िशरत होते.
मला ब तेक सगळे लोक ओळखीत होते. यामुळे कु णीच मला नम कार के ला नाही. मी मा हात जोडू न दोघाितघांना
नम कार के ला. थोडासा हसलो आिण दाढी खाजवीत गजाला हणालो,
‘‘ए, चल रे लौकर आत. अगदी बोहो याजवळ जागा िमळिवली पािहजे. हा!... नाही तर मागा न ास होतो
रका याराणी.’’
मी हटले ते काही खोटे न हते. आत पाहतो तो ही तोबा गद बोहो यापाशी. बोहलेिबहले बाक झकास सजिवले होते बरं
का. पण बाक व था नीट न हती. भटज साठी आिण ा णांसाठी ितथे पाच-सातच पाट मांडून ठे वले होते आिण एव ा
जागेत पाच-पंचवीस लोक गद क न बसले होते. बायकांची तर ही दाटी झाली होती बोह याजवळ. खरे हटले तर इत या
सग या बायकांचे काय काम होते ितथे? पण जसे काही वत:चेच ल आहे अशा थाटात सग या गद गद ने ितथे उ या
हो या. मला फार राग आला. अहो, ा णांना बसायला जागा नाही आिण या खुशाल दाटीवाटीने उ या राहतात ितथे! काय
गंमत आहे. यां यासाठी बसायला जागा आहे िनराळी. सतरं या टाक या आहेत. पण ितथे ा बसाय या नाहीत.
 ा णां या पोटावर पाय आणतील.
मंडपात सगळीकडे गद झाली होती. पलीकडे पु षमंडळ साठी मोठमो ा सतरं या टाक या हो या. त े होते,
गा ािगर ा हो या, पानसुपारीची तबके मधूनमधून ठे वली होती. पण सगळीकडे दाटी अस यामुळे कु ठे बसावे हे न ा
माणसाला काही कळत न हते. बोहो याजवळ तर वीतभरही जागा न हती आिण ितथेच खरे हणजे बसायला पािहजे होते.
कारण दि णा िमळायला तीच जागा सोयी कर होती.
मी एकं दर रागरं ग बिघतला आिण मनाशी काहीतरी ठरिवले. घजाला हणालो,
‘‘गजा, बैस ितथं ा णांत. आपलेच लोक बसलेत ितथे. जा, बस.’’
आिण गजाला ितथपयत पोहोचवून मी उगीचच इकडू न ितकडे हंडू लागलो.
लगीनघाई चाललीच होती. तेव ात बोहो याजवळ अंतरपाट हातात घेऊन बसलेला उपा या चुटक वाजवीत गडबडीने
हणाला,
‘‘अहो, नव यामुलीला आणा ना लवकर. मु ताची वेळ भरत आली.’’
तेव ा गडबडीत, आवाजा या कोलाहलात मला हे बोलणे कसे नेमके ऐकू आले. मी दुसरीकडे त ड वळवून हणालो,
‘‘आं?... अजून नव या मुलीला आणलं नाही? शाबास. चला – चला – आटपा लौकर.’’
असे हणून मीच गडबड के ली आिण आत या बाजूला घुसलो. नव या मुलीला घेऊन बायका येतच हो या. पण यांना
उगीचच घाई के ली. हणालो,
‘‘हं हं, विहनी, आटपा लौकर. वेळ भरत आली. बाहेर नवरा मुलगा खोळं बून उभा आहे.’’
हे माझे बोलणे ऐकू न सगळे जण हसायला लागले. ते का हसताहेत हे खरे हणजे मला समजले नाही. पण सगळे च
हसताहेत हणून मीही हसू लागलो. आिण या ल ाज याबरोबर ऐटीने बाहेर आलो. बोहो याजवळ उ या असले या
बायकांना ‘सरका, सरका जरा, वाट ा’ असे मोठमो ांदा ओरडलो आिण या थो ाशा सरक या तसा गपकन् खाली
बसलो. चांगला मांडी घालून बसलो.
हे असे जमवावे लागते सगळे .
मी खाली बस यावर आमची ा ण मंडळी अशी रागारागाने मा याकडे बघायला लागली आहेत हणता. जसे काही
यांचेच चार पैसे जाणार होते हरामखोरांचे. पण हावरटपणा सुटत नाही आिण दुस याचे चांगले झालेले बघवत नाही. आता
सग यांनी दि णा मागायला यायचे काही नडले आहे का?... एके काला चांगले तीस-तीस, चाळीस-चाळीस पये पगार
आहेत. पण हात पसरायची वृ ीच लेकांना.
पाटावर बसलेला दगूभटजी मला हणाला, ‘‘का िपलोबा, आज पोराला घेऊन इथं हजर?’’
मी रागावून हणालो, ‘‘हो, का? तु या बापाचं काय गेलं यात मग?’’
‘‘डबल दि णा उपटायचा बेत दसतोय?’’
‘‘तू मागे चौबल हाणली होतीस क ! ते हा?’’
यावर दगूभटजी काहीतरी पु हा बोलणार होता. पण तेव ात ‘शुभमंगल सावधान’ असे उपा यायाने हटलेले ऐकू आले.
आ हा दोघां या अंगावर तडातडा अ तांचा मारा झाला आिण मंगला के सु झाली. एक-दोन मंगला के झा यावर दगूने
मोठा आवाज काढून एक मंगला क हटले. चांगले घोळू न घोळू न हटले. दगू महाइ कलबाज आहे. याचा डाव मी
ताबडतोब ओळखला. मंगला के हणणा या भटजीला हमखास दि णा िमळते. थोडीशी जा तच िमळते. दगू दर ल ाला
गेला क , लेकाचा मंगला क हणतो; पण मीही काही कमी नाही हणावे. याने ‘आता एक िवचार कृ ण नवरा’
हट याबरोबर मी ‘आता सावध’ हे अ क या यापे ा मो ांदा ओरडू न हटले. इतके मो ांदा क , सु वात झा यावर
नवरीमुलगी एकदम दचकली. शेजारी उ या रािहले या तर याता ा पोर नी तर कानात बोटेच घातली. अशी िजरवलीय
याची क बघतच राहावे. चुपचाप बसला. काही बोलला नाही.
ल लागून ताशावाजं यांचा धडाका उडाला आिण पानसुपारी वाटायची घाई सु झाली. देकार वाटायची हीच वेळ
असते. दो ही बाजूंची माणसे फु लपा ात पैसे घेऊन दि णा वाटीत फ लागली, ते हा सग या लोकांनी ‘मला – मला –’
क न यां याभोवती हातांचा समु िनमाण के ला. आता मीही हात पसरला न हता का? पण कती खुबीने. उजवीकडचा हात
डावीकडे आिण डावीकडचा हात उजवीकडे असे मो ा सफाईने क न मी दो ही हात यां यापुढे के ले होते. या गाढवांना
माझी ही यु मुळीच कळली नाही. अहो, देकार वाटणारा माणूससु ा फार शार लागतो. अनुभवी माणूस हातावर दि णा
ठे वतो आिण तो हात ध न वर उं च करतो. यामुळे हात कु णाचा हे कसे बरोबर कळते आिण या माणसाला पु हा दि णा
िमळत नाही. पण माणूस अनुभवी नसला, क मग आ ही फार गमती करतो. या खेपेला मी दो ही हात पस न डबल दि णा
घेतली आिण गजाचा हात पुढे क न यालाही ायला लावली. गजाही शार. गद त घुसून याने पु हा हात पसरला आिण
ध ाबु घेत, रे टारे टी करीत आणखी एक पैसा िमळिवला. खरोखर ध ाबु आिण गद इतक चालली होती क , पैसे
वाटणारी माणसे भांबावून गेली होती. काय करावे हे काही यांना सुचत न हते. याचा हात समोर येईल या या हातावर
काहीतरी टकवून ती पुढे जात होती.
 मग मला एक यु सुचली. मी गजाला हणालो,
‘‘गजा, इकडे ये गाढवा जरा.’’
गजा यायला थोडासा नाखूश दसला. गद त रा न आणखी एक पैसा काढायची याची धडपड चालली होती; पण मी हाक
मार यावर तो आला. हणाला, ‘‘काय?’’
‘‘जरा आणखी इकडे ये क .’’
मी याला जवळ बोलिवले आिण या या कानात एक गो सांिगतली. याबरोबर तो खूश झाला.
मग पु हा गद त िमसळू न याने ‘मला – मला –’ करीत हात पसरला, या फु लपा ा या थेट खाली नेला आिण हाताचा
असा जोरात िहसका दला या भां ाला क , ते हातातून उडालेच. उलथेपालथे होऊन जिमनीवर पडले!
मग काय िवचारता महाराज!
तांबडे पैसे, आणे या, चव या... नुसता सडा झाला जिमनीवर.
खाली पडलेले पैसे वेच यासाठी मग ितथे जी काही लोकांची िझ मड लागलीय हणता, काही िवचा नका. सगळे च
खाली वाकले आिण हाताला येईल ते नाणे येकाने उचलले. दगू एवढा पाटावरचा भटजी. पण यानेदेखील उठू न सापडलेले
पैसे गोळा के ले. देकार देणारा तो बावळट माणूस तर ‘आ’ क न बघतच रािहला. लोकांना धरध न याने हलिव याचा य
के ला; पण लोक अशाने जाताहेत होय? मग चरफडत मुका ाने याने मोकळे फु लपा उचलले आिण कोठी या खोलीकडे
गेला. आम या गजानेही तीन-चार पैसे उचलले. मा या मा वाटणीला काही फारसे आले नाही. एक आणेली तेवढी घरं गळत
मा याजवळ आली होती तेवढी मी उचलली.
अशी मजा झाली....
तेव ात पानसुपारी आम याकडे आली. खरे हणजे पानसुपारी फ पाटावर या भटज ना देतात. आ हाला देत नाहीत;
पण मी नेहमी मागून घेतो. पानसुपारी, गु छ, अ र, सगळे काही. लोकांना कळत नाही, यांना कु णी दली तर ते घेतात.
नाही तर उठू न आपले चालायला लागतात.
मी पानसुपारीवा याला हाक मारली ते हा तो हणाला,
‘‘तु हाला दली ना?’’
मी मान हलवून सांिगतले, ‘‘ ा! मुळीच नाही. हे बघा, हातात काही आहे का?’’
मी माझे रकामे हात याला दाखिवले ते हा याने मुका ाने सगळे सािह य दले. मग गजाला हाक मा न यालाही
सगळे ायला लावले आिण या या हाताला ध न बाहेर पडलो.
दुपारचे अकरा वाजून गेले असावेत. ऊन चपचपू लागले होते आिण डो याला चांगलेच लागत होते. माणसे भराभर घाईने
बाहेर पडत होती. डो यावर पदर घेऊन बायका लगबगीने चाल या हो या. जेवणवेळ होत आली होती आिण पोट कळवळत
होते.
मी गजाला हणालो, ‘‘गजा, तु याजवळ कती पैसे जमले रे ?’’
गजा पैसे मोजत हणाला, ‘‘सहा.’’
सहा? शाबास. एव ा वयात याने सहा पैसे गोळा के ले हणजे काही वाईट काम नाही. हणजे पुढे या पोराची अिजबात
काळजी करायचे कारण नाही. रोज चार-आठ आणे तो कु ठे ही िमळवील. तेवढे पु कळ झाले पंचाला....
मग हॉटेलात िश न मी चहा मागिवला आिण दोघेही बापलेक चहा यालो. चहाचे हे करण बरे असते. जेवायला दोन-
दोन वाजले तरी भूक लागत नाही. ल घरातली जेवणे तर नेहमीच उिशरा असतात. यामुळे चहा यायलाच पािहजे होता.
चहा िपऊन िजभेने ओठ चाटीत आिण धोतराने त ड पुशीत मी टाळू खाजवीत व थ बसलो. कु ठे तरी वेळ काढायचाच
होता हणून उगीच बसलो. गजा भंतीला लावले या िसनेमा या न ां या फोटोकडे बघत होता. थो ा वेळाने एका
नटीकडे बघत बोट दाखवून तो हणाला,
‘‘बरं का अ णा, ही नटी आहे ना, ती िशनेमात फार म त दसती.’’
मी ितकडे टक लावून बिघतले. खरे च, या बाईचा चेहरा मोठा फायनाबाज दसत होता. कोठे तरी िसनेमात ितला
बिघत यासारखे वाटत होते खरे ; पण कोठे हे काही आठवेना. हे िसनेमातले चेहरे मुळीच मा या ल ात राहत नाही.
‘‘आहे खरी,’’ मी हणालो, ‘‘काय नाव हणालास या िशनेमाचं?’’
गजाने कु ठले तरी हंदी नाव मला सांिगतले. मा या काही ते ल ात रािहले नाही. मला गजाचे मोठे कौतुक वाटले. या
पोरां या यानात ही नावे कशी पटापट राहतात. गजा फार शार आहे. याला हंदीसु ा कळते. मला फारसे समजत नाही
हणा. फार तर िश ािब ा अस या तर तेव ा कळतात. ही माझी पंचाईत होते. यामुळे मी हंदी िसनेमा फारसा बघत
नाही.
हणून मी उ सुकतेने िवचारले, ‘‘काय लाट आहे या िशनेमाचा?’’
गजा गो ीचा लाट मला सांगणार होता, पण तेव ात नारशीव पैलवान मा याजवळ आला. मा या खां ावर थाप
ठोकू न हणाला,
 ‘‘काय अ णा, आज रा ी याला येणार का?’’
नारशीवने असे हट यावर एकदम मा या यानात आले नाही. मी िवचारले, ‘‘का? आज काय काय म?’’
‘‘काय म? भले... अरे , िहरी कोपरगावकरीण नाही का आज? सगळा ितचा ताफा आलाय क सकाळीच.’’
‘‘आज तमाशा सु आहे हणा क !’’
‘‘सोळा आणे आहे.’’
‘‘मग येणारच. िहरीचा तमाशा मी एकदा तरी बुडवलाय का सांग तूच.’’
‘‘मग मी तरी बुडिवलाय का?’’
‘‘मग झालं तर.’’ असं हणून मी िखसे चाचपले ते हा मघाशी िमळालेला आणा-दीड आणा हाताला लागला. थोडेसे कमी
पडत होते हणा, पण गजाचे पैसे होतेच. दो ही िमळू न दोन आ यां या ित कटांची भर बरोबर होत होती. सगळे कसे
वि थत जमत होते.
‘‘ठरलं रे मग!’’
मी मान हलिवली. मग आ ही दोघांनी िमळू न िहरी या पु कळ ग पा के या. पैलवानाने पान-तंबाखू काढली. पान खाऊन
तंबाखूची िचमट वर सोडू न दोघांनीही बराच वेळ गुळणी धरली. मग िपचका या टाक या आिण बाहेर पडलो.
दुपारचा एक-दीड झाला असावा. ऊन आता चांगले डो याव न पलीकडे सरकले होते आिण पाय चटाचटा पोळत होते.
नाही हटले तरी पोटात ओरडू लागले होतेच.
ल घर या ठकाणी आता बाहेर शुकशुकाट होता, नाही हणायला फासेपार या या चार बाया, पोरे आरडत ओरडत भीक
मागत उभी होती. कशी यांना िब ंबातमी बरोबर लागते, देव जाणे. पण कु ठलेही जेवण, ल , मुंज असली क बरोबर हजर
लेकाचे. अगदी आमं ण द यासारखे जागेवर ‘ ां’ हणून उभे. कमाल आहे बुवा या लोकांची.
मनाशी असे आ य करीत मी आिण गजा आत िशरलो, ते हा पं बसायला लाग या हो या. पाने सगळी वाढून तयार
होती आिण लोक बसतच होते. बायका भाता या मुदी, वरण, तूप वाढीत हो या. घरातले लोक सोवळी नेसून हंडत होते
आिण आचारी-पाण यांची घाई चालली होती. चौकात सगळीकडे पं च पं हो या. यामुळे िजकडेितकडे गडबडच होती.
आम याकडे कु णाचेच ल न हते.
मी गजाला सांिगतले,
‘‘गजा, जा, पळ. कु ठ यातरी पं त जाऊन बस झटकन अन् मोकळं असलं तर माझंही पान ध न ठे व.’’
गजा ितकडे गेला आिण मी धोतराचा काचा मा न वैपाकघरात गेलो. हाताला आमटीचे पातेले लागले. तेच उचलून
बेधडक पं त िशरलो आिण ‘आमटी आमटी’ करीत ओरडत गेलो. खरे हणजे आमटी ितथे नुकतीच वाढली होती आिण ती
संपलीही न हती. कारण जेवायला अजून कु ठे सु वात होत होती; पण मी आपली बळे बळे च आ ह क न सग यां या पानात
आमटी ओतली. काहीजण नको हणत असतानासु ा.
थोडेसे इकडेितकडे के ले आिण नंतर पातेले ठे वून दले. गजाने पान ध न ठे वलेच होते. ितथे येऊन िनवांतपणे बसलो. घाम
पुसला आिण भात कालवायला सु वात के ली. मग असा सपाटू न जेवलोय हणता! आधीच कडकडू न भूक लागली होती आिण
यात असे सो यासारखे अ पुढे आलेले. मरे तोवर जेवलो. ढीगभर भात, सात-आठ बुंदीचे लाडू , पु हा मागचा ढीगभर भात,
इतके पोटात गेले ते हा बरे वाटले. आमचा गजाही सपाटू न जेवला. तसे ते पोरगे दसायला हडकु ळे दसते, पण खायला फार
जबर आहे बरं का. यानेही चारी ठाव जेवण के ले. िनदान पाच लाडू तरी खा ले असले पािहजेत बे ाने. उ ा मोठा झाला
हणजे मा यावरसु ा कडी करणार लेकाचा. वत: या पानासमोर आलेली दि णा याने िखशात टाकलीच, पण जेवणारे
लोक उठले ते हा लोकां या पानासमोरची िवसरलेली दि णाही याने भराभरा उचलली. िनदान तीन-चार पैसे तरी पु हा
िमळाले गाढवाला.
हात धुऊन आ ही कपडे घातले. मग पानसुपारी घेऊन पानाचा गरगरीत बेत के ला. तंबाखूची िचमट उचलून त डात
टाक त उठलो आिण बाहेर पडलो घराकडे आलो. बराच उशीर झाला होता. घरी बायको वाटच बघत होती.
आ हाला बिघत यावर ती हणाली,
‘‘आलात एकदाचे? कु ठे होता इतका वेळ?’’
पोटावरनं हात फरवीत मी हणालो, ‘‘आ ही जेवून आलो बरं का!’’ आिण एक चंड ढेकर दली.
तेव ात गजाने िखशातून दोन-तीन बुंदीचे लाडू काढले आिण िह यापुढे ठे वले. हणाला,
‘‘हे बघ आई, काय मजा आणलीय मी?’’
बायकोने लाडू उचलले आिण बाजूला ठे वून दले. रागावून हणाली,
‘‘हात दोडानो तुमची.’’
मी गांग न िवचारले, ‘‘आता काय झालं आणखीन?’’
‘‘अहो, जेवून कशाला आलात?’’
‘‘का बरं ?’’
 ‘‘कु ठला तरी महाराज आलाय गावात. या याकडे जेवण आहे ना आता. पं वर पं चाल यात क . सबंध गाव लोटलंय
नुसतं ितकडं.’’
‘‘हाि या, एवढंच ना! कु ठं तरी जेवायचंच!’’
‘‘ते खरं . पण ितकडे माणशी पावली-पावली दि णा होती ना!’’
मी त ड ‘आ’ क न हणालो,
‘‘काय हणतीस काय तू? खरं ?’’
‘‘तर हो.’’
‘‘अगं, मग मला आधीच सांगायचं नाहीस? जेवलो नसतो ितकडं. नाही तर थोडं जेवलो असतो.’’
मी असे हणालो आिण डोळे िमटू न काय करावे याचा िवचार करीत उभा रािहलो. चांदीची पावली सारखी डो यांपुढे
यायला लागली. रा ीचा फड एकदम नजरे समोर आला. िहरी कोपरगावकरीण हणजे काय काम होते महाराजा!... आिण
ितची ती पेटंट लावणी, कोणती बरे ?... हां, ‘आ ही काशीचे ा ण’... छे:! छे:! आजचा काय म बुडवून चाल यासारखा
न हता.
मी थोडा वेळ थांबलो. मग हणालो,
‘‘पावली सोडू न चालायचं नाही. हा िनघालोच ितकडे जेवायला!’’
 गवत

रा भर पाऊस पडू न पहाटे थांबला होता. आता आभाळ िनवळले होते. सकाळ उजाडली होती आिण व छ सूय काश
सगळीकडे पसरला होता. हवेत गारठा होता. गार वा या या झुळक म येच अंगावर येऊन काटा फु लत होता. बाहेर र यावर
सव िचखल झाला होता आिण गढूळ पा याची डबक ठक ठकाणी साठली होती.
घरा या उं ब यावर बसून बापू उगीच बाहेरची गंमत पाहत होता. नुसते धोतर नेसून उघ ा अंगाने बसला होता. या या
छातीवर, पाठीवर, दंडावर, कानात के सच के स होते. यामुळे तो एखा ा अ वलासारखा दसत होता. जान ाला लावले या
क यां या जुड याशी चाळा करीत तो उगीच इकडेितकडे पाहत होता.
थो ा वेळाने महाराचा बाबू र याने चाललेला दसला, ते हा बापूला एकदम आठवले. याने उगीच थोडासा िवचार
के ला आिण मग एकदम हाक मारली,
‘‘ए बाबू –’’
रामा महाराचा तरणाताठा पोरगा बाबू आप याच नादात भराभरा चालला होता. याचे आजूबाजूला ल न हते. यामुळे
बापूने हाक मार यावर तो दचकला. जाग या जागीच थांबून याने इकडेितकडे पािहले ते हा घरा या उं ब यावर बसून खाली
पाय यांवर पाय सोडलेला बापू बामण याला दसला. याला आ य वाटले. आज इत या सकाळीच याला आपली आठवण का
झाली?
चार पावले चालून बाबू घरासमोर येऊन उभा रािहला. उजवा हात कपाळाकडे नेऊन हणाला, ‘‘राम राम.’’
‘‘राम राम.’’
‘‘मला हाका मार या जणू.’’
बाबूने मान हलिवली. खुणेनेच होय हणून सांिगतले.
‘‘काय काम तं का?’’
‘‘च्.’’
‘‘काय?’’
‘‘सांगतो –’’
असे हणून बापू थांबला. जान ातील एक बारीक क ली िनवडू न याने ती कानात घातली. कानातील मळ टोकरीत
टोकरीत तो िवचार क लागला. आपले काम कशा रीतीने सांगावे हणजे ते फायदेशीर ठरे ल, याचा िवचार क लागला. या
पावसा यात याची बरीच आबदा झाली होती. घर सारखे गळत होते. पाऊसकाळ फारसा होणार नाही या क पनेने याने
गाडी तशीच पुढे रे टली होती; पण यंदा पावसाने भलताच नेट धरला होता. एक-दोन दवसांनी गडी धो धो क न कोसळत
होता. रा रा पडत होता. घर सारखे गळत होते आिण बापू या घरात झोपायची पंचायत पडत होती. घरभर जमीन ओली
झाली होती आिण ितला पोपडे येत होते. झोपायला एक खणभर कोरडी जागा राहत न हती. काल रा ी तर पावसाने
भलताच ग धळ उडवून दला. सग या घरातून धारा वािह या आिण माणसांना रा भर जागरण घडले. खरे हणजे
यापूव च घराची दु ती करायला पािहजे होती. माळवदावर िचकार गवत माजले होते, ते काढून वर नवी पड टाकायला
पािहजे. मग घर गळणार नाही. क क हणून इतके दवस गाडी ढकलली; पण आता ते लवकर करायला पािहजे. नाही तर
आणखी कती ास होईल ते सांगता येणार नाही.
बापू या डो यात इतका सगळा िवचार प ा झाला होता. यासाठीच तो सकाळपासून कु णाची तरी वाट पाहत होता.
हणून बाबूने िवचार यावर तो हणाला,
‘‘काम हणजे असं होतं –’’’
‘‘काय?’’
‘‘माळवदावर गवत माजलंय फार. ते काढायचंय. काढतोस का?’’
बाबूने हे ऐक यावर चेहरा वाकडा के ला. त डावर प नाखुशी दाखिवली.
‘‘आणखी काय?’’
‘‘आणखी काही नाही. एवढंच काम.’’
‘‘ हाई जमायचं मग –’’
एवढं बोलून बाबू ताठपणाने चालायला लागला. याने मागे वळू नही पािहले नाही.
बापू आ याने ओरडू न हणाला, ‘‘अरे , काय झालं?’’
 ‘‘नगं मला.’’ बाबू नुसताच हात पाठीमागे क न हणाला.
‘‘का?’’
चालता-चालताच थांबून बाबू हणाला,
‘‘आवो, कोन करतो आसलं काम? आन् का िमळायचं ातनं? यापरीस रोजगारावर गेलो कु ठं तर पयं-दोन पयं
िमळतील.’’
आिण तो सरळ पुढे चालू लागला. लांब गेला.
बापूने मग पु हा याला हाक मारली नाही. पया-दोन पयांची भाषा ऐक यावर तो हबकलाच. याचा एकं दर बेत असा
होता क , कु णाला तरी जेवायला घालावे, दोन भाक या ा ात आिण काम क न यावे. एक दवसाचे तर काम आहे. याला
यापे ा जा ती दे याचे कारण काय? अस या कामाला पया-दोन पये ायला लागलो हणजे आपले दवाळे च िनघेल.
हणून बाबूला याने पु हा हाक मारलीच नाही. ‘मायला, काय माजोरी जात आहे बघा –’ असे मनाशी पुटपुटत तो ितथेच
बसून रािहला. आणखी कु णी भेटते का हणून वाट पा लागला. असा तासभर गेला. गावातले कु णीकु णी र याने आले-गेले.
बापू या घरापाशी थांबून चार-दोनजणांनी ग पा हाण या. इकड याितकड या गो ी क न याचा िनरोप घेतला. डब यातून
पाय घालीत आिण पाणी उडवीत पोरे शाळे ला गेली. पा याचे हंडे डो यावर घेऊन बाया-माणसे गेली. पण गवत काढील असे
बापूला कोणी भेटले नाही.
तासाभराने िव बाजूने बाबू महारच परत आला. बापूने याला पािहले; पण याला या या उमटपणाचा इतका राग
आला होता क , तो काही बोलला नाही. बाबूला फ न हाकही मारली नाही.
पण बाबू चालत आला आिण एकाएक बापू या घरासमोर उभा रािहला. बापूला मोठे आ य वाटले.
‘‘का रे लेका, का आलास पु हा?’’
माळवदाकडे दृ ी लावून बाबू पणाने हणाला,
‘‘गवात तर दावा. कती हाये बघू?’’
ग ाला रोजगार िमळाला नसावा हे बापू या यानात आले. बरी िजरली या माजोरी पोराची, असे याला वाटले.
‘‘ यात काय लेका दावायचंय? माळवद आमचं कधी न बिघत यासारखं करायला लागलाहेस –’’
‘‘दावा तर खरं .’’
‘‘चल.’’
बापू खुशीने उठला. दरवा यामाग या दगडी िज याने दोघेही वर गेले. माळवदावर उभे रा न गवताकडे पा लागले.
गवत खरोखरच फार माजले होते. िज या या दरवाजापासून तो कडे या कुं भीपयत गुडघाभर उं चीचे गवत एकसारखेच
सगळीकडे पसरले होते. िजकडे ितकडे नुसती खेचाखेच झाली होती. पाय ठे वायला हणून कु ठे बोटभर जागा रािहली न हती.
रा ी या पावसाने ओले-क झाले होते आिण रानगवताचा उ वास नाकाला जाणवत होता.
घरा या शेवटापयत नजर टाकू न बाबू हणाला,
‘‘आगं अयाया!... लई गचपान झालंय क वो बापू.’’
बापूने उपरोधाने मान हलवली.
‘‘तर ते! लई गचपान झालंय नाही? काय मदा सांगतोस! काय गवताचं बी, बी पेरलं होतं मी वाटतं काय तुला?’’
‘‘आवो, पाऊसकाळ काय झालाय या सालाला! समदीकडंच गवात झालंय.’’
‘‘उगी घोळ घालू नकोस. काढणार का नाही बोल. रका याराणी कटकट कशाला?’’
बाबूने मान हलवून िन य दाखिवला.
‘‘काढतो. एक पाया ा.’’
‘‘एक पाया? सोळा आणे? आरे , काय बोलतोस काय तू?’’
‘‘जा त सांगत हाई बापू.’’
‘‘तर! कमीच झाले हे न् काय? मेहरे बानी के लीस आम यावर बाबा.’’
‘‘ पायाखाली परवडत हाई मला.’’
‘‘नाही परवडत तर रा दे. कु णी ओझं दलं नाही तु या डो यावर.’’
असे हणून बापूने बोलणे ितथेच तोडले. मागे वळू न तो सरळ खाली आला. या यामागोमाग बाबू महारही मुका ाने
िजना उतरला. एक पया देणे हे कसे वाजवी आहे, हे तो सारखी बडबड क न सांगू लागला. वा तिवक हे एका ग ाचे दोन
रोजगाराचे काम आहे; पण आपण एका दवसात ते क न टाकू . माळवदावर एक काडी रा देणार नाही. पण एक पया मा
िमळालाच पािहजे, या या आत काम करणे आप याला परवडत नाही – या गो ी याने पु हा पु हा बापूला ऐकिव या.
पण बापू मुळीच बधला नाही. ािसक मु ा क न तो हणाला,
‘‘नाही ना परवडत तुला? मग कु णी बळजबरी के लीय? जा आप या वाटेने कसा.’’
 बाबू जा यासाठी वळत हणाला,
‘‘मग काय ावं हणता?’’
‘‘आता तुला याची पंचाईत का? तुला परवडत नाही पयाखाली. तू जा बाबा.’’
‘‘आवो, पर सांगचाल तर खरं .’’
बापूचे मनात सगळे ठरले होते. पण वरकरणी याने उगीचच िवचार के यासारखे दाखिवले. वर त ड क न
माळवदावर या गवताचा पु हा एकदा अदमास घेतला. जीभ थोडी बाहेर काढून दो ही ओठ घ दाबीत तो हणाला,
‘‘हे बघ ग ा, दुपारची भाकरी देईन. इथंच खायची अन् काम करायचं. सं याकाळ याला जाताना चार आणे कमरे ला
लावून जायचं.’’
बाबू िचडला. रागारागाने हातवारे क न हणाला,
‘‘चार आ यात कोन काम करायला लागलंय? नगं मला. असला पालथा धंदा कु नी सांिगतलाय?’’
‘‘नको क स क . आं? एवढा इ टु र फाकडा आहेस तर आलास कशाला?’’
बापूचे हे बोलणे बाबूला फार लागले. रागारागाने बापूकडे पा न तो वळला. काही न बोलता मुका ाने दाराबाहेर पडला.
वयंपाकघरा या दारावर हात ठे वून बापूची बायको उभी होती. या दोघांचे भाषण ऐकत होती. बाबू दाराबाहेर पडू न
िनघून गे यावर ती हणाली,
‘‘आं? का घालवलं याला? आणखीन चार-दोन आणे कमी-जा त करायचे. देऊन टाकायचं काम–’’
बापू बायकोकडे ितची क व के यासारखा बघू लागला.
‘‘झालं! बोललीस? तरी हटलं अजून तुझा आवाज कसा काय आला नाही?’’
‘‘अहो, पण कामं लांबणीवर का टाकायला लागलाहात? चि दशी यायचं गवत काढून. पड टाकायची.’’
‘‘आगं, गवत उ ा यालाच िनघतंय. याची काळजी नको.’’
‘‘कोण काढतंय?’’
‘‘हा बाबूच काढतोय बघ.’’
बायकोने मान हलिवली. मतभेद दाखिवला.
‘‘मला नाही वाटत तो परत यील हणून.’’
‘‘पाया पडत येतोय. तू जरा थांब. गंमत बघ.’’
एवढं बोलून बापू हसला. आपली सकाळची अंघोळ या गडबडीत तशीच रािहली आहे हे या या यानात आले. लांब टांगा
टाक त तो ओसरीव न परसदारात गेला. आडावर बसून याने पोह याने पाणी काढले. दगडी डोण पा याने भरला. मग
आरामशीर दगडी फरशीवर बसून याने चार तांबे अंगावर ओतून घेतले.
हळू हळू ऊन झाले, कडक तापले. सूय डो यावर आला आिण पुढे सरला. उकाडा चांगलाच वाटू लागला. सं याकाळी पु हा
पाऊस येईल क काय अशी धा ती वाटावी इतका उकाडा वाढला. वारा बंद झाला. आभाळ हळू हळू गोळा होऊ लागले. याचा
िनळा रं ग बदलून काळा होऊ लागला. सूय झाकला गेला. उ हे कमी होऊन अंधार यासारखे झाले आिण दवस लवकर
संपु ात आ यासारखे उगीचच वाटू लागले.
बापूची अंघोळ, देवपूजा, जेवण या सग या गो ी के हाच आटोप या हो या. तास-दोन तास झोप झाली होती. उठू न चूळ
भ न तो दातकोर याने दातातील घाण टोकरत बसला होता. आता काय नेमके करावे याचा िवचार करीत होता.
एव ात बायकोने हाक मारली. मग खोलीत येऊन सांिगतले,
‘‘बाबू आलाय बघा बाहेर.’’
बापूने चि दशी बायकोकडे अशा दृ ीने पािहले क बायको उमजली. ‘बघ, मी तुला काय सांगत होतो! हणालो तसं झालं
क नाही?’ इतका सगळा अथ या दृ ीत होता.
‘‘के हा आलाय?’’
‘‘आ ाच.’’
‘‘कु ठं बसलाय?’’
‘‘अंगणात.’’
‘‘आलोच.’’
असे हणून बापूने आळोखेिपळोखे दले. मग तो उठला आिण अंगणात गेला.
बाबू अंगणात या पायरीवर बसून रािहला होता. याचे त ड उतरले होते. मान खाली घालून तो हाता या बोटाने दोन
दगडांमधील माती टोकरीत होता. बापूची चा ल लाग यावर याने मान वर के ली.
चेहरा न ढळवता बापू सहज सुरात हणाला,
‘‘का रे बाबू? का आला होतास?’’
 बाबूने या याकडे िनराश दृ ीने पािहले. सकाळ या खडखडीत बोल याचा, तावीट मु ेचा आता या या त डावर प ाही
न हता. आता याचे त ड काळवंडले होते. डो यात तेज न हते.
पराभूत आवाजात तो बोलला,
‘‘देऊन टाका क मालक तेवढं काम. क न टाकतो आ ा याला.’’
बापूने िचड यासारखे के ले.
‘‘आ ा याला काय करणार तू! दवस बुडत आला. आता िवचारायला आलास हय?’’
‘‘आवो, जेवडं ईल तेवडं. बाक चं उ ा सकाळ याला करतो क . मग काय हाय का?’’
‘‘बरं , काय घेणार मग तू?’’
बापूने डो या या पाठीमागे हात नेऊन खाजिवले.
‘‘काय तुमी सांगचाल तसं. भाकरी ा आन् वर काय चार-आठ आने ाल ते.’’
बापूने कपाळाला आ ा घात या. तरातरा अंगणात येऊन याने दारातून आत िश पाहणारी कु णाची तरी शेळी िथर
िथर क न हाकलली. ितला दाराबाहेर काढून तो परत आला. मग खणखणीत आवाजात हणाला,
‘‘आता तुला शहाणपणा सुचला हय? आभाळ के वढं आलंय भ न बिघतलंस काय?’’
आप या शहाणपणाचा आिण आभाळ भ न ये याचा काय संबंध आहे हे बाबूला कळले नाही. तो बापूकडे बघतच रािहला.
काही न बोलता बघत रािहला.
बापूने एकदा उ रा या अपे ेने बाबूकडे पािहले; पण बाबू काहीच बोलला नाही. तसाच गपचूप बसून रािहला, हे बघून
याला आणखी जोर आला. आरडाओरडा, हातवारे करीत तो हणाला,
‘‘लेका, आज पाऊस आला आन् पु हा घर गळलं तर नुकसानी कोण भ न देणार माझी? आं? वेळेवर होय हणाला
असतास, तर आ ापयत गवत काढून झालं असतं का नाही? ए हाना पड टाकू न मोकळा झालो असतो मी. तु हाला खरोखर
लोकां या नुकसानीची काय कं मतच नाही.’’
बापूने मग असा भिडमार के ला क , बाबूला अ र बोलता आले नाही. एखा ा चोरासारखा तो ग प बसून रािहला. शेवटी
हणाला,
‘‘चुक झाली बापू माजी – मग हाये का?’’
‘‘तुझी चुक झाली. पण मला के व ाला पडलं ते?’’
‘‘कबुल हाय क . मी कु टं हाई हनतोय. पण आ ा ा क .’’
बापूने मान हलिवली. नकार दशिवला.
‘‘आता ग ा, चार-आठ आणे-िबणे काय देणार नाही तुला, सांगून ठे वतो. एक पैसा िमळायचा नाही.’’
‘‘मग?’’
‘‘तसं भाकरीवारी काम करणार असलास तर कर. नाही तर मला भानगडच नको तुझी. दुसरा कु णीही बघेन मी.’’
बाबू हतबु च झाला. काय बोलावे हे याला कळे ना. चेह यावर दीनवाणेपणा आणून तो कन या आवाजात हणाला,
‘‘आता आसं का करता वो! स ाळ याला तुमी हणला चार आने –’’’
‘‘स ाळचं सकाळी गेलं. आता याची भाषा पु हा काढायची नाही.’’
‘‘मग?’’
‘‘मग काय?’’ बापूने बे फक रपणे सांिगतले, ‘‘वाटलं भाकरीवारी करावं तर कर. नाही तर चालू लागायचं बघ बरं .’’
बापूचे हे बोलणे ऐकू न बाबूला ितरीिमरीच आली. या या डो याचा भडका उडाला. काही न बोलता तो पु हा उठला.
जाता जाता हणाला,
‘‘आता पु यांदा मी येयाचा हाई. मागनं हणचाल –’’
‘‘काय हणत नाही अन् िबणत नाही. जा.’’
बाबूने पु हा एकदा बापूकडे पािहले. पण बापू म खासारखा तसाच उभा रािहला. मग बाबूने मान खाली घातली आिण
पु हा मागे न वळता तो भराभरा िनघून गेला. दाराबाहेर पडू न दसेनासा झाला.
बायको दाराशी पु हा येऊन हणाली,
‘‘अहो, काय मांडलंय काय तु ही? गवत काढायचं का नाही? उगी का चाळव या दाखवताय या ग रबाला?’’
बापू पाय या चढून ओसरीवर आला. हणाला,
‘‘चाळव या कशाब ल? गवत काढायचंय ना!’’
‘‘मग आसं का? चांगला कबूल झाला होता चार आ यावर, तर ायचं सोडलं–’’
‘‘तुला कळत नाही. उगी गप बस बरं .’’
असं हणून बापूने ओसरीवर या खुंटीवर अडकिवलेला मळका सदरा घेतला आिण वत: या अंगात अडकिवला.
डो याला काळी टोपी चढिवली. धोतरा या िन या यात या यात नीटनेट या के या. मग बायकोला हणाला,
‘‘जरा जाऊन येतो गं बाहेर. देशमुखाकडनं जाऊन येतो.’’ आिण लगबगीने तो बाहेर पडला.
बापू परत घरी आला या वेळी बरीच रा झाली होती. िजकडे-ितकडे अंधारगुडुप होऊन गेला होता. माणसे के हाच
घरोघर आली होती. जेवणीखाणी आटोपून िनवांतपणे इकड या-ितकड या ग पा करीत होती. आभाळ आता चांगलेच भरले
होते. मधूनमधून गार वारे वाहत होते. एखादा थब टप दशी खाली पडत होता.
नेहमी माणे बापू उशीर क न परत आला. घटकाभर िनवांत बसून मग याने हातपाय धुतले. जेवण आटोपले. ओसरीवर
येऊन कं दला या उजेडात पान खा ले. तंबाखूची िचमट त डात टाकली.
तेव ात उघ ा दरवाजापाशी खडबड झाली. कु णाचे तरी पाय वाजले. बापूने कानोसा घेतला. मग िवचारले,
‘‘कोण आहे?’’
– आिण कं दील वर क न याने बिघतले.
‘‘मी हाय जी.’’
असे हणून दरवा यातून मान खाली घालून बाबू महार हळू हळू चालत अंगणात आला. मुका ाने येऊन पायरीवर
बसला.
बापू थंडपणे हणाला,
‘‘का रे बाबू? का आलास?’’
अंधारात त ड दसले नाही, पण िनज व आवाजात श द आले,
‘‘गवत काडतो क जी मी.’’
‘‘काढ क . मी कु ठं नाही हणतोय? पण पैसा िमळायचा नाही. आसलं कबूल तर काढ.’’
‘‘कबूल हाये.’’
बाबूचे हे उ र ऐकू न बापू खूश झाला.
‘‘मग ये उ ा याला. सकाळधरनं लाग कामाला.’’
‘‘ हय येतो क –’’
एवढं बोलून बाबू थांबला. मग उठू न उभा रािहला. बापूकडे उगीच पाहत रािहला.
‘‘काय रे ? का थांबलाहेस आता?’’
बापूचा हा ऐकू न बाबू एकदम हलला, दोन पाय या चढून वर आला, खाली बसला आिण एकाएक कळवळू न हणाला,
‘‘आता उ ाची भाकरी तरी आज याला ा क . सकाळधरनं पोटात काय हाई.’’