( '

TURK.lYEDE SOSYOLOJİNİN TARiHÇESi .. -- .

- :\

. "V.E BlBLlYOGRAF°fAsl [ıj

. LU.tfi Eritçi

. ı Umumi olarak tekevvü

. .
nü ve belli baslı istikam etleri 19
uncu asrın içinde mütala a edilmesi lazım gelen sosyolojinin (2)
ilim hayatımızda görünfü~ü, ayni asrm son seneler inde başlar. De-
vamlı ve sistema tik olmıyan qu ilk tezahür ler arasında Rıza Tevf~"
in
· : Spenc~r'den. mülhe:pı ·notları (bak: Ma~rif m.ec,mwu.ıı, Sf:ne 1ôti6),
· A:hmed 'Suaybın tetkikleri~ (bd,k: Ser1Jettfiiıiıtrı:Xmecmucı8ı,. sene 1900),
Hasan Tahsin in Worms 'den tercüm esi (bak.~ Serveti fünün· mecmuası
sene ilJo) .. sayılabilir.
Bunlar ?an ~aha evvel .·memleketimizde yer bulan .hukuk,, ikti-
sat... gföi içti'ııii\i ilimler e ait mesaini:µ, tarih sahasıp.da Ahmed Ve-
fik Paşanın hikmet tarihin de (1863) ve Hayrui lahta. görülen Tema-
Yüilerin (bak: Mecmua.i fiinün 1"860); ·nihayet Montesquieu ve diğer
bazı zevatta n yapılan tercüm e ve iktibasların ihz.ari rolünü
de unut-
ıµamak lazımd~r.
2 - Fakat bu alakanın Fransa daki sosyoloji cereyanlarına
müvazi birer temayü l halini alışı Pariste buluna n Osmanlı ---siyasi
_____,,
(1) - Mevzuum uzda daha evvel profesör_!:lJmi_Z:iyanın (bak: Umumi
_İçtimaiyat, 1932), profesör Ziyaedd'in Fahrinin (b::ık: İş
mecmtıahı, Sayı 3-4,
· sene 1934), ~sta~füadın . {Pak: Metinler le muasır Türk edebiyat
ı tari-
hi, 1934), SadriEd hemin (bak: Pofüika f,elsefeı;ıi 1934) araştırma
ları; bizim
·'bir- kısini-ınesıHmiz. (b;ESer vetifün un mecmuası, ~ene ı'938, sayı
2181 - 2187; ·
' · Gençlik gazetesi sene 1939, sayı 16, 18; Ses mecmuası, sene 939
sayı 5) ~e
' -~r_anın _Jbak: Memlek etimizde ·içtimaiy at hareketl erine
da,ii.· bir tec-
rübei kalemiye , basılmamış felsefe Seminer i kifaphan esinde) tezi
mevcutt ur.
(2) - . Bizde ilk _tercüme ve tetkikler de ·yapıldığı gibl "'°SÔn-s·eneı;ı.:d~
tekrar ısrarla kullanılmağa başlanan 1 sosyo!o)i tabirine mukabil
olarak, ara-
da çeyrek asrı geçen muddet zarfında, ilmi muaşere, hikmeti içtimaiy
e, ilmi ce-
miyet, ilmi · içtima, mebahis i ilmülmu vanese, ilmL_ içfimaiy.a:f, ilmi
içtima-
iyat, içtimaiy at.. gibi .!~lıirler 1-:_ı:ıJl~nıhnıştıl' ' . -
-- - ---~~
-·- -.-: --
 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ 1.59

· mıilltecilerinin gayretlerine bağlı olarak ve ancak asl'lmızın ilk se..

nelerine tesadüf ~mektedir: Bu arada ilk hatıra gelen Pariste uwn
müddet pozitivist. cemiyetlerde münasebeti devam ettirmiş olan Ah-
met Rı:aadı:r .. · Buımnla> be:r.;;ı:~r...Ahınet Rızanın Comte'in sosyoloH-
sile nazari alakası oldukça gayri v~zihtir (3}:-Hal}>uki'~Pteris Saba- "''
haddin Pariste iken Demolins ve Descamps'le tanışmakla kalma.:
mış, ay~( iamand~ "menni i~timam mürüvveci efkarı" olarak çıkar­
dığı Terakki de ilk nüsl:ıadan itibaren science sociale'ci temayülü ter-
·Cüme ve tetkiklerile benimsemiştir. Diğer taraftan Tekamülü. akva-
mın kavanin psikoloiyası (1907: kasıra) mütercimi Abdullah Cevdet-
te çok d~ha evvel Le Bon'la Pariste dost olmuş fJ'e tercümeııini d~ o
sırada ikmaJ J~tmişti ( 1901 de). .
-·" '.'" <.,_;\ '-.~ ' · '

3 -· Böyle bir maziısi bulunmakla beraıber bizde sosyolojik

temayülleri ve bunlara · bl,tğlı faaliyeti vazıhan .takip edebilmek an-
.eak 1905 den .sonra kabil olmaktadır .
. ,..---
Filvaki -ancak. bu tarihten sonradır ki science sociale'ci tertıayÜI
.başta Saba.haddin olmak üzere me~ailerini Mesleki, içtimai çerçeve.. .
sine hfısreder görünmelerine ra&ımen bilhassa Deİnolins'den Ah-
met Sanih Y«>ltar'ı (1913) Fuat ve Naci Anglo sa.k:~<ml.at-ın esbcıbı
faikiyeti nedir'i (910} 1. M. N. Mevkii ik'tidar'·ı (1910) 11.a çevirmiş..
lerdir. Daha evvel mecmualarda kalmakla beraber Ahmed Sanihiıı
ve Rüşdü lerahimin (bak: Sai ve tetebbii ;mecmuası, Edirne; sene
1910), Mehmet Alinin (bak: Donanma rnecm.ıt1Mı, sene 1915) ter~ü;
meleri zikreder.
. Psiko-sosy·'olojik tgma.YilL çerçevesinde ise Le Bon culuk Aptul-
lahCevdef};- lçtihafmecmuasiy le ve R u h ii 1 ak va m m yeni-
den tabından sonra (1913: den başka) Celal Nuri'nin iltihakile (bak:.
Tarihi tedenniyat~ Osmaniye, 1914; İttihaidı İslam, 1915; Havayi-
ci kanuniyemiz,. 1915 .. ) kuvvetlenmişti. Aynı temayülden Tarde de
(Bak: Serveti Fünun mecmuası sene 1910, Yeni felsefe mecmuası,
sene 1910) ve Palante tesirleri de mütebarizdir. '
Diğer taraftan S,uphi Etem'in S o s y o 1 o j i (:Manastır 1911 ):,
Etem Necdet'in Tekamül ve ·kan ıı n l a·r ı (.1913) , den
başka, Ahmed Şuayip'in (bak: Ulumu iktisadiye ve içtimaiye mec-

(3) - Pro!esör Ziyaeddin Fahri Ahmed Rız:.:- için kat'ı· olarak "Comte,
içtimaiyatının bir talebesi" diyorsa da bunu bariz bfr şeRilde· tevsik eder b:r
.eser göstermiyor;
 .160 SOSYOLOJİNİ,N MEV~UU .ve USULÜ

.muası ..sene 19Q9,. İqare hukuku 1910), Bedi N uri'nin (bak: Mülkiye
~ecmuası, sene,..l908, Envarı ulO.m mecm"uası, sen~ 1908, Ulumu ik-
tisadiye ve içtima.iye mecmuası 1909, ilah) ve Satı, beyin de (bak:.
Ulumu iktisadiy e ve içtimaiy e mecmuası, sene 910) gayretlerfüı.-~
nist temayül .temsil ediliyordu. Spencer den evvelden devam eden
tercüme ler ve tesire yenileri nin (msela bak: Hikmet gazetesi 1911)
bu arada ilave edildiğini çle unutmam ak lazımdır.
Nihaye tJtefik Nevzat ve İştirak mecmuası etrafında toplanan -
larla ve bazı tercüme lerle (ıfuik: Sosyalizm, 1910)~arksıst tepıa-
-~elirmıştı. Bümard an başka az olnııyan dağınık neşriy.at ara-
sında MJstafa Suphhıin Bougle den Çevirdiğr [l ıh i "i ç t i m i a
n e d i r (il:910), Solvay ın sosyoloj isine dair makalel er. (bak: Ye-
ni felsefe, Selanik sene 1911) .. sayılabilir. - -
inkişaf ve tenevvü ..istfdadı ta,şıyan sooyol~j iye dair ·bu· alaka ve
neşriyatla .913 Uı.rihli Darülfü nun. nizamna mesinde Edebiya t Fa-
.kült~si derslerin e bir "İlmi içtima" dersinin ilavesi hadisesi arasın­
da bir münaseb et aramak süphesiz yanlıs değildir. .,
•
' , • , ' • ' :C---- --· . ~--"'

4 - Ehemmi yetsiz bazı tercüme}~ ve fikirler i~tisna ediJjr;se

(mese}a bak: Yeni felsefe mecmuası, Selanik, sene 1911; ~İlli ta-·
lim ve terbiye mecmuas·ı, sene 1913) bizde bu1~kheı'm ın tesirleri ; •
diğer temayül lere nazaran' muahha ran ' ve bir müddet FouüUe
yi
· . beniinsi yen (bak: Genç kalemle r mecmuası, Selanik, sene. rnıı) Zi--'
y.a Gökalp'le girer'._ Z~ya Gökalp' in pek de ı;ıo~_y()l()jiye mal edilemiy e.-
cek mesaisi içinde (bak: Tük yurdu mecmu~sı sene 1912, Halka doğ­
ru mecmuası sene 1913, Tanin gazetesi 1913) ıbetirmeğe baslıyan
Durkhei m tesiri, aynı zatın, Selanik İttihadı terakk1 mektebind~ yap- ,
tığı sosyoloji derslerin i (1913 de) füüteaki p Darülfü nun "ilmi-içti-'
ma" kürsüsü nün ilk müderri si öld.ükfaii-sonri:-]tyrr ve karakteri~~,,.
tik bir seyir gösterir . ·~ · L

Fil vaki yalnız dersleri [ 4] çerçeves inde kalmıyan Ziya Gökalp·

başta;pJmak .üz.eı:e (·13a~~ Jbni ·jçtima, .Taş,bas1mı:Jm:l6 ;~
büler mecmuası sene 1915; İçtimaiyat mecmuası sene 1917; Yeni
~ua, sene 1917 .. ), .Edebiy at tarihi . müderri si Köprülü
z~e .
~~-~.-·--·--~---~--- ..,,., .......,..,_ .....-·---::-·--~-~:..-,............-
\
(4) - Ziya gök Alp 1915 dan 1919qka dar her se tekerrür eden. "ilmi
içtima" ismj altında umumi sesyoleji d~rs'ıeri yaptıkları başka ilerle~fı;ı ta-
lebeye ele husw;i sosyo!oji sahasındadini sosy-OTcıji (1916, 1917 de); hukuki:
sosyolcıji ( 1918 de) ve terbiyeye ait -ayn-dm7sTurve:nllfŞtir.
-- . .' . ... -
~ --·-~'""'"--""· -~----···-~-::::::::::---~·
 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ 161

pad'ın (bak: Milli tetebbüle;r mecmuası, sene 1915) ~ktişat n,ın­

derris muavini !}o]!~ (bak: İktisadiyat mecmuası, sene 1915)'
""Terbiye müderrisi, lsmail Hakkı'nın. (bak: Edebiyat Fakültesi meç-
muası, sene 1915; Terbiye ilmi, 1916), tlmi içtima müderris m.uavi-
ni Nemneddin Sadık'ın (bak: Edebiyat · -Fakültesi mecmuası, sene
1

1915, İçtimaiyat mecmuası, sene 1917) ,istiraki~ Darülfünun teQ.rL

satına ve muhitine pek' çabuk yerlesmiş, hatta tarih,. iktisat ye ter-
biye--ğil)T-b~~Ş~rdabaiZ1-iniklsfar~ teVTiretmiştir: 1916 ·'da kurul~
mağa teşebbüs edilen Darül-ıHilafet~ül-filiye medresesi taliye kısmı
programmda da yer bulan "İlnıi içtima." dersini deruhte ettikten ,
başk~ hatta Türk oca.ğı .. gibi müesseselerde serbest "İçtimaiyat<'
dersleri veren (1916, 1917 de) Ziya Gökalp; ayrıca; mesaisine karış-'
tığı T'ürk derneği, Asarı İslamiye ve Milliye tetkik encümeninde d~. ,
Durkheim'ciliğin benimsemesinde en mühim amillerden biri· olmuş­
tur. Darülfünunda da b'irİçtimaiyat D.arüJrnesaisi kurulrp.uştu,:r · [%).
Bu Darülmesainin organı olarak ve yalnız. 16, nüsha çıkfl,bilen İ ,ç :-
t i m a i y a_t m e c m u a s ı. nda da şüphesiz Durkheim'cilik ta.,. , .
mamen hakim bulunuyordu. >;-'

5 --;::..J919 da .....Oa.-rfiJfiinım ".İçtimaixat" k9,;rsü§üne NeÇJ.P.eddin

Sadık geçmekle 'hernb~.ı:...l6] Durkheim'cilik nisbi bir sükfitdev~-.
sine girer. Buna mukabil science social'ciler Mel}.met Ali'n.ın çıkardı­
ğı M e s J ek i c t i ~ m e c m µ a s ~~t;:afrnda"birie.Sirlerie-~
-Mes~t!E!~~ ce~IYetiJI~m}~f!~~-:gaye-
. _si ilmi içtimai meselesi içtimaiyem:ize tatbik ederek hay~tı hususiy~­
ve umumiyell!izin tanzi~iH yoılarının-tesbitine muva.f:fa.:ı_r olan-mes:- .
_le~i--içti~Yi umuma taJ!ıtr!i;:~ -y~tiıt1ii~~t-y~lund~ devam Jle~!!i~~-=- . :
ili J!!üteferriayı halle_ç:alısmak, ilmi içtiıwıi tetel:ıbü için muhiti ;fik- -
. rimizde bircereyan tevlit_e:tınek vebu .ilmi~-· u:s~lile . m~mleketimizi­
tetkikte ilerlerriek-s~y;~de buhranı i.çti~~i~ize çar;;_-;,~~l~~~k fik. -
rı__!e fili ~.1!!.Ule.rJJlı~ar=efui.J;ktl.i-;~ -<:Nfiamname,-madd~ 3). ~
Ömrü uz.un olmıya:n mesleki içtimai cemiyeti ilmiyesinin kori-
f eranslar tenıini, ve muhtıralar tanzimi gibi . çahşmal~rı arasında .

(5) - İçtimaiyat darülmesaisiniı:ı faaliyeti hakkında bir kayda tesadüf

edilemediği gibi, bir darülmesaiyi idare eden Bonafus'le de temas imka~ı ha-
. sıl olmamıştır. ,
(6) - Necmeddin Sadık muayyen progra'mdan gayri ilerleıniş talebe-
ye verdiği <Jersleri~de. bilhaı;;sa sosy.oloji nSJ;z~riyeleri, v:e tarihine ehemmiyet
vermiştir. Derslerinden bir kısmı basılmıştı:ı;, (bıık; .İçtimaiyatın ,teessüsüne' -·
·kadar ulumu içtimaiye, taş basJlla 920). ·

F. 11
 162 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ

M e s 1 e k i i ç t i m a i m e c m u a s ı da ancak 6 nüsha: çı­

kabilmistir .Maamafih, soince sosiate temayül ve tesirleri bu cemi..
yet ve ~ecmua hududu içinde de kalmamıştır (mesela bak: Müşa­
hede mecmuası, sene 1919 .. ). Bu arada İstanbula _.z~EP Jekrar neş­
riyaıta J:Hı..sıhYi!It .Preııs Sçıb.wattine ..:fab.ı:i .•~.',l~tffiıüriyat 11 profesörü -üu-
van;:-·;erJI!:n~i ~e ..Il'levzuubahs oluyordu.
- Le Bon culukda Ahmet Sakinin daha evvel Le Boiı lan Tek a-
nı ü 1 ü a k v a m ı n k a v a n i n i r ıh! i y e s .i (bak:. Ede-
biat mecmuası 1916J Köprülü zadenin R u h u 1 ce m a a t
tercümelerinden başka Abdullah Cevdetin l l m. i r u h u i ç t i ._
mai (1924) ve diğer bir takım tercümelerle (bak.,A,ptullan·Cev-
detin Avrupa Harbinden alınan psikolojiyai dersler 1823 ;Ali Reşat
ve Galip Ata'nin Cihan müvazenesinin bozulması 1923~.) ve İçtihat
mecmuası ile devam ediyordu.

6 - Fakat müteakip senelerde "!İçtimaiyat" dersi yeni kuru-

lan İlahiyat Fakültesine - Edebiyat Fakültesile müştereken okun-
mak üzere - v.e liselerde kabul edilirken (7) Du,rkheim'c;i temayül·
·H,_, Cahidin Durheimlden
. +-· Din hayafının-'"!ptidai se~ , .•
·killeri (1923), Ahlak terbiyesi {1923)•. -Darülfünun -
Hukuku esasiye Profesörü Mithatın İ ç t i m a. i t a k s i nı i
a m e 1 (1924) t~rcümelerile, İsmail Hakkının Durkheimin peda-
goji derslerini ·hül~~ . İ ç tim a i yat n okta i n a -
z a r ı n d a n t e r b i y e (1:924) sinden başıka iZ1iy~ Gökalpı
Türklerin iptidai cemiyetler devrine ait dinlerinin . tetkiki olan
Türk töre.si (1924) ve Köprülünün Türk ~-d-~b-f:--------
y atı t r i h i (192:1) ile tekrar kuvvetle devam etmeğe başlamış-
tır. 1923 de İstanhula davet edilen Bougfe nin birkaç ·konferansı--
bu arada,' kaydedilebilir. ·-.. -- ---- ---··------···-·
Aynı 1sıralarda ~Ahlak P:mf,es.Q:tli.J\ıJ:ehmet İzzetin
tenkidi bir
eseri olan M i 1 l i y e t n a z a r i y e 1er i v e , m i 11' i
h :aya t (19241> inden sonra Hesse ve Gleys·e den çevirdiği Ter~
b~ye ve ahlaka müteallik t a t b i k a t
1 a i ç t i m a 'i y a t d e r s i eı r i (1924) de neşredilmiştir.

(7) - Hadise bu hususta pek te birbirine uyanuyazı muhtelif fikirlerin

\>elirmesine sebep olmuştur. B~ arada Mehmet Emin . (bale Muallimler ınec-­
muası, sene 1925) İbrahim .Al§:eddin (bak: t~drisati"iptidaiye. mecmuası; sene .
1827) muhtlif noktai nazardan fikirler ile'l'İ sürınüslerdir
Müfredat programı-için 1 numaralı eke bakı:tıi~. .
 SOSYOLOJİNİN MEVZUU .ve USULÜ 163

Müteakip senelerde çıkan Y e n i i ç t i m a i y a t d e r s -

le r i (1927) nde olduğu ka,dar muhtelif neşriyatında (bak: Ha-
yat mecmuası, sene 1927; Edebiyat Fakülte.si mec. sene 1927 .. ) İzzet
eklektizme meyil ediyordu. Mehmet İzzet, Necmeddin Sadıktan sonra
1926-1928 arasında Edebiyat ve İlahiyat Fakültelerinde müştereken
okutulmakta devam edilen "İçtimaiyat" derslerini deruhte etmiş­
tir [8].
Aynı senelerde Doktor Sabri Demolins den Ü ç t e r b i y e
(bak: Muallimler mecmuası, sene 1924), Descamps den İ n g i ·_
l i z m e k t e p l e r i n d e t e r b i y e yi (bak: Muallimler
mecmuas,) çevirerek science sociale'ci temavülü devam
ettirirken; Namdar Rahmi ve Na.ci Fikret de bir "enerjitiznı içti-
maiyatı" müdafaa ediyortar.dı (bak: Yeni fikir mecmuası, Konya,
sene 1928) nihayet İbrahim Memduh Worms'dan çevirdiği İ ç t i: ·
m a i y a t (1..927) ile bizde organi.sist temayüle derli touplu bir· e&eri
kazandırmış oluyordu. Bu neşriyata liseler için ders kitabı ofarak ·
yazılmış, Necmettin Sadık ve Bonafus un İçtimaiyat ı (1927)
gene Du.rkheimci temayüle bağlı· Ali Karninin İ ç t i m a .i y a t ı
(1928) ve nihayet Fehminin Durkhemin pedagojkderslerini ihtiva
eden E d u k a· s y o n v e s o s y o 1 o j i si (1928) de ila-
ve edilebilir.
1928 de "Felsefi ve içtimai bilgilerle meşgul olanlar arasın­
da manevi bir tesanüt ve daimi bir alaka tevlit etmek ve bu bilgi
şubelerinde memleket için müfit tetkikat ve tetebbüat ve neşriyat
yapılmasına bunların tedvin ve 'tami mi" gayesile (Nfaamname)
1

bir de felsefe cem'iyeti kurulmuştu.

Bir kısım profesörler ve muallimlerin iştirak ettiği bu· cemiyetin
kuruluşu kadar faaliyet ve neşriyatında ,.felsefi istikametlerde
olduğu kadar sosyoloji sahasında da, eklektik bir hava hakimdi. -Fil-
vaki da~a~.~-y_vel ..!!ill_~~!.~d.diLbir J)g_rkhcimci (bak: Genç yolcular
mecmuası, sene 1919) Ş()l!,~~--!!!_e~le!<!__~-~msilci (bak- Meslek mecmua-;
sı, sene 1925) nihayet So_ınbcırt d~nJJJ.iillıem...ola;ıı_w....C.omt:e..in müs.
pet felsefe derslerinin mühim bir kısmını ve hatta Simia.nd ın İ s -
ta ti s tik v e t e c r ü b e sini (1928) çeviren Mehmet Ser-
vet kadar; G. Richard dan İ ç t i m a i y a t h a. k k ı n d a

(8) - Meh:met İzzet ilk sınıflara ait derslerden başka bilhassa morfo-
loji sosyal üzerinde durmuştur.. 1928 de derslerini bırakmağa mecbur olan
Mehmet İzzete o sene için Mehmet Servet vekalet etmiştir. Ayni senelerde
Bonafus da bir kısım sosyoloji derslerini deruhte .ediyordu.

-. '\.
164
i p t i d a i m a l ü m a t ı (1927) tercüm e eden ve daha evvel
bazı etüdler ile tanıdığı:ıynz (bak: Aradol u mecmuası,
sene 1924;
mecmua sı, sene
Maarif Vekale ti mecmuası, sene 1924, Mihrap
1926 .. ) Hilmi Ziya birbirin den farklı olmakla berabe r eklekti k birer
istikam et takip ediyorlardı. 1929 dan itiba.ren Terbiye müder rib
ğa başlamış­
İsmail Hakkı vekalet en içtimai yat dersini ele okutma
tır. [9].
Bu tarihte n 1933 e kadar Mantık müderr isi Halil Nimetu l-
lalf (bak: Hayat mecmuası, sene 1929-19 33, Felsefe ve İçtimaiyat
mecmuası, sene 1929) Mustaf a Namık ın İ ç t i m a i y a
t n e -
e-
d i r ( 1933) muhtel if Alman sosyologlarından yapılan tercüm
İçtimai yat
ler {bak: Hayat mecmuası, sene 1929-19 33, Felsefe ve
mecmuası sene 928.;), yeniden neşriyata başlıyan
Mehme t Ali nin
bazı makale leri ve broşürler (bak: Muallim ler mecmuası,
sene 19;3;~
İlk tahsil 1934) nihaye t Hilmi Ziya nın U m u rn i i ç t i m a i -
y a t ı (1932) ve eklektiz mi haklı olarak tenkit eden T P l i f ç i -
l iğin tenak uz 1 arı (1933) neşredilmiştir .
Kayda değer ki, bu tarihler de çıkan Tezer in mantık ı (1928)
ve Hasan Ali nin Mantık ( 1929) mda "İçtimaiyatta usul" bahisle
ri
tamam en Durkhe irn den mülhem dir.
7 - 933 den itibaren Edebiy at Fakülte sinden başlca Hukuk
Fakülte si birinci sınıf dersler i arasına giren sosyolo ji yi Alman
G. Kessler okutmağa başlar (10].
Almany acla vücuda gelen sosyolo ji temayü llerinin daha ziyade
eklekti ktizmin in K essler. S o s y o l o j i sin ( 1933) den sonra
-Jl
derhal aksülam eller vermes ine rağmen [11] mesaisi nde hara.
retli bir şekilde neşriyata da yer vermiştir (bak: İş mecmuası, se-
ne 934 - 41; Hukuk Fakülte si mecmuası sene 1935 v~ ilah .. )
Ayni tarihler de Ankara Gazi Terbiye Enstitü sü muallim lerinde n
M. Saffet Muasır Av r u ~ a içti rn a i y fü>t ı n.d a (193.3)
.Ameri kan sosyolo jisini benims hordu.
ayrı se-
(9) - İsmail Hakkı ilerlemiş talebeye verdiği derslerd e, ayrı
durmuştu r. 1929 - 1930
nelerde san'at, ahlak ve morfolo ji sosyal üzerinde
ilerlemiş in sosyol~-
senesind e bir aralık Orhan Sadettin talebgye SimmeF
.
jisini okutmuştur.
(10) - Kessler' le. alışılmış etdrisat programı değişmiştir. Alman
profe-
hasrediy ordu.
sör derslerin i sistemat ik sosyoloj iye ait esas bahisleri n izahına
Bu arada İsmail Hakkının (bak: Yeni Adam mecmuas ı sayı
(11) -
10 sene 934 Kerim Sadinin anti antimark sizm'i (1933) sayılabili r. '
 SOSYOLOJİNİN MEV7.UU ve USULÜ
165

Bu yeni temayül ler yanında durkheim cilik Kadıköy LiSesi

felsefe ve içtimaiy at muallim i Sadri Ethemin Mauss'd an çevirdiği
a r k aik c e m i y e t 1 e r d e m ü b a d e 1 e n i n r o 1 ü ( 1935)
sabık profesör İsmail Hakkının s o s y o 1 o j i d e r s 1 e r i
(bak:
Yeni adam sene (934) ve ayrıca sos y o 1 o j i (1934) si ile devam
ederken sosyaliz me ait neşriyat görülür. Filvaki Muhiddi n En-
gels'den cemiy etin as 11 arı nı (1934) Haydar Rıfat
gene Engels'd en H,a ya 1 i sos ya 1 iz m i 1 mi s o :; y a -
l iz m i (1925), Haydar Rıfat Borhand 'dan tarihi m ad -
diye c il 3i (1935) tercüme ettiler.
1932 - 33 te İstanbul belediye mecmuasında Hilmi Ziyanın/
şehir içtimaiyatına dair 12 makales i çıkmış ve bunlar İstanbul be_.
lediyesi tarafından 1933 te "Şehir içtimaiyatı" adiyle neşre başlan­
mışsa da kitabın neşri tamamlanamrunuştır.

Ayni senelerd e secience sociale ci temayül Mehmed Ali Şevki­

nin makalel erile devam etmekte (bak: lVIülkiye m.ecmuası) ise de
organisi st temayül çerçeves inde Sadi Anadolu nun (Irmakın) içti-
ma i b i y o 1 o j i (1934) ve Kilisli Rifatın bazı tercüme lerinde
(bak; Mülkiye ınecınuası) meşkuk tefsir ve tamimle rden başka bir
hareket mevcut değildir.
Nihayet bunlara Macit Şükrünün Sorokin 'den çevirdiği 19 uncu
v e 20 i n c ii a s ı r 1 a r d a i ç t i m a i y a t n a z a r i y e-
ler i (bak: Mülkiye mecmuası, .'!ene l!J34 1Je ila .. ) ilave edilebili r.
1934 de Hukuk Fakültes ine bağlı bir iktisat ve içtimaiy at Ens-
titüsü kurulmuştur ( 12).
8 - 1935 de Lise sosyoloj i programlarını değiştirmek zaru-
reti hasıl olmuştur (13).
O tarihlerd en bu senelere kadar yüksek mektepl er tedrisatın­
da yer alan Alman ve Amerika n sosyoloj i cereyanlarına ait faaliyet
kale alınmazsa neşriyat Durkhei mci temayül e bağlı Necmed din
Sadak'ın S o s y o 1 o j si ( 1936), Hydar Rifat'ın Mauss
dan tercüme ettiği s o s y o 1 o j i ( 1936), İsmail Hakkı Baltacı
oğlu'nun Sos y o 1 o .i i si (1936), Hulfisi Demirel li'nin İç
ti.

(12) - Bu Enstitü sosyol~jiye dair faaliyettım çok ziyade Hukuk Fa-

kültesi diğer yüksek mekteple rin ileri sınıflarına gelmiş talebe ve mezunları
kal-
için ekononik özel branşları hakkında bir senelik dersleı- takip etmekle
/mıştır. Hali hazırda İktisat Fakültesi ne merbuttu r.
(13) - 2 Numaralı eke bakınız.
/
 166 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ

ma i h uk uk f ik r in e a i t b a z ı · m ü t a la a 1 a r
(Ankara sene 1934) i bu arada Halbwavhs 'in 1938 nisanında İs.
ta,nbulda ve.rdiği konferansl arda kaydedileb ilir ve sceince sociale ci
temayülü devam ettiren Mehmed Ali Şevkinin makalelerin den
-(bak Siyasi ilimler mecmııası sene 1938, ila .. )ve pekte sarahaten bir
temayül izafesi mümkün olmıyan birkaç tercüme ve teliften ibaret-
tir. Bunlar arasında Kazım Nami Duru'nun Bougle'den çevirdiği
Sosyolo jinin un s u r l a r ı (1936) Nevzat Ayas'ın
S o .s ;y o 1 o j i k b .akımda n s u ç (1937), Rami Karal'ın
Sos y o 1 o j i si (Bursa 1937) Ş. K. Erker'in O r d u s o s y o- )o
lojisi yolunda bir deneme si (1939) .. Sayılabilir.

Alman sosyolojik cereyanları inikasları ise Kessler'in s o s y o-

l o j i y e b a ş 1 a n g ı ç ( 1938), Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu'nun
Von Wiese'den çevirdiği S o .s y o 1 o j i (bak: Çığır mecm.uası,
sene 1!737) ve muhtelif makalelerle (bak; iş ·mecmuası, Hukuk Fa.
kültesi mecm.ucısı .. ) Kuvvetli adımlar atmıştır.Amerikan içtimaiya-)
tının, bilhassa, sonraları Gras'dan Ekonom ik sos y o 1 o j i
ye giriş sene 1941) tercüme eden Niyazi Berkes'in gayretile (bak:
Syasi fümler mecmuası sene 938; Ülkü Mec·muası, sene 1931} .. ) yer-
leştiğini görüyoruz.

Tedrisat sahasında ise sosyoloji yeni tesis edilen İktisat Fakül-

tesinde Kessler ve 1939 danberi Rustow tarafından (14), Edebiyat
fakültesind e ahlakla beraber 1939 ağustosunda Bükreşte toplanan
son Beynelmile l sosyaloji kongresind e Türkiyeyi temsil
eden Z. F. Fındıkoğlu ve Hilmi Ziya Ülken (15), Hukuk
Fakültesind e 1938 denberi Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu (16)
tarafından okutulmaktadır. Ayni zamanda Sosyoloji diğer yüksek
mekteplerin dersleri arasındada yer bulmaktadır. (Mesela: Dil ve
;_'' tarih - coğrafya fakültesind e).

Üniversite tedrisatı sahasında bu genişlemege rağmen ihtiyacı

karşılamak üzere ancak Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu'nun içti -
maiyat dersler i (Bcılı:: İş mecmuası. sene 1939), Hilmi

( 14) - Rustow'un dersleri sistemotik sosyoloj, çerçevesinde dir.

( 15) - Hilmi Ziya içtimai Doktrinler tarihi okutmaktadır.
(16) - Ziyaeddin Fahri Hukuk Fakültesinde hukuki içtimaiyat ok11t-
makla beraber bilhassa doktrinlerin tenkidine ehemmiyet vermekte ve yer
ayırmaktadır.
 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ

Ziya Ülken' in İçti m'a i dok t r i n l er tarih (1942) de

basılmıştır ( 17) .

EKLER

İÇTİMAİYA'r [*]

Edebiyat ve Fen Şubelerinden müşterek (iki saat)

Fert ve cemiyet, içtimai hayatın maddi. zihni ve ahlaki hayata olan te-
•3iri, cemiyetlerin tasnifi.
İktisadi içtimaiyat- Maddi ihtiyacı tatmin etmek üzel'e vücude gelen
içtimai teşekküller: Korporasyon, Sindika, Kooperatifler.
Muhtelif cemiyetlerde istihsal tarzları, ihtihsalin muhtelif anasır ve mü-
tekabil münasebetleri: Tabiat, sai ve sermaye, iş bölümü: İçtimai .neticeleri,
tesanüd ve tesanüde hadim müesseseler, sigortalar.
Muhtelif cemiyetlerde mübadele tarzları, kıymet ve fiat, rekabet, inhisar,
nakid, itibar, ve itibar müesseseleri, Mülkiyet ve eşkal muhtelifesi ve tekamü-
lü. Mülkiyet hakkında içtimai meslekler, tebeddülati iktisadiyenin müessesat
ve adat ve efkar üzerine tesiri.
Aile içtimaiyatı: Ailelerin muhtelif eşkali ve tekamülü.
Muasır aile, izdivaç, mahiyet ahlakiye ve içtimaiyesi. Kadının aile ve
cemiyetteki mevkii, kadınların haysiyet ve hakkının insaf ve tekamülü.
Siyasi ve hukuki içtimaiyat: Siyasi cemiyetler envai, tarzı tekamülü,
Millet ne dir? Milliyet fikri, bunu teşkil eden anasır, vatan ve vatan muhabbeti.
Devlet: Devlet vazaifinin zaman ve mekanla tebeddülü, muasır devletle-
rin halen tahmil ettikleri vezaif, devlet ile dinin yekdiğerinden ayrılmasına
müteveccih tekamül, bugünkü devletlerde din ve devlet münasebeti.
Vatandaşların yekdiğerleriyle hukuki münasebetine göre devletin eş­
kali, kast usulü, Aristokrasi, demokrasi.
Ferdlerin hukuku, hüriyet ve hududu.
Hükumet: Hükumetin eşkali, hükumeti sultaniye (monarşi), oligarşi,
halk hukumeti ve cumhuriyet. Parlamenter hükumet, reyiam, reyi mahdut,
temsili nisbi.

( 17) Belii başlı temayüllerin hududu gözönünde tutularak haıırlanan

tarihçe ve bibliyografyamızda bir kısım tercüme ve araştırmalarla beraber
-umumi olarak içtimai ilimler sahasının esas ve mütefen·i branşlarında geniş
- hatta tehlikeli de denebilir - bir mikyasda yer bulan mütenevvi sosyoloji te-
meyiilleri kayıt ve işaret edilmemiştir.
[ *] 924 t:ı.-rihli Liselerin ikinci devre müfredat programından alınnnştır.
168 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ

Kuvvei umumiyenin taksimi: Teşrii ve icrai kuvvetler arasında münase--

bet; kuvvei adliye, cürüm ve esbabı hakkındaki nazariyat. Ceza: Ceza telak-
kisinin tekamülü.
Devletlerin yekdiğerleri arasındaki münasebetler, harp ve sulh, hakem.
usulü, cemiyeti akvam fikri.
Sosyoloji noktai nazarından din, ilim, san'atı. Dinin san'atın, ilmi• ipti-
dai şekilleri ve bunların tekamülü, dinin vazifei içtimaiyesi.
Asar san'atın vücude gelmesinde muhit içtimaiyenin tesiri, bu tesirin
hududu: San'atkarda kudreti ibda.

"935 DE SOSYOLOJİ DERSLERİ VE PROGRAMINDA

DEGİŞİKLİK" [*]

"1935 - 1936 yıl ıiçin lise ikinci devre filozofi ve sosyoloji dersleri prog-
ramlarile kitaplan hakkında alınacak tedbirleri zapta almak üzere" Maarif
Vekaletinin iznile toplanan komisyonca tesbit edilen rapora göre "Sosyoloji
okutmanın ergesi şunlardır:
1 - Gençleri sosyal vakalar üzerinde düşündürmeğe ve bunlar arasında
ilgileri araştmnağa alıştırmak,
2 - Gençleri Türk devriminin amaç bildiği ideallerin fikd temellerini
kavrıyacak hale getirmek ve böylece Türk sosyetesinin gelişmesine yarıyacak
işler yapacak yurddaşlar yetiştirmek;
Bunun için öğretmenin gözönünde bulunduracağı noktalar şunlardır:
1 - İktisadi teşekküller söylenirken bu teşekküllerden sendikaların ba-
zı memleketlerde sınıf mücadelesi vasıtası olarak kullanılmasındaki zarar or-
taya konacak ve Türk Cüınhuriyetinin ferdi ve içtimai hayatı için iş bölümü
bakımından türlü iş adamtarma ayrılmış bir sosyete olduğu belirtilecek;
Dünya Harbinden sonra sendikaları mücadele vasıtası olarak kullanmadan
doğan ihtil3il ve anarşiler üzerinde durularak Türkiye Cüınhuriyetinin bu
µrensibindeki doğruluk talebe zihninde aydmlatılacakt:l.'. (Partı programının
5 inci maddesinin c fıkrası)
2 - Kooperatiflerden bahsedilirken Cüınhuriyet devrinde bilhassa zirai
kooperatiflerin önemli durumu anlatılacak, Cümhuriyet Hükumetinin toprak
mahsüllerinin arttırmayı amaç edinen hareketi belirtecektir.
3 - Osmanlı İmparatorluğunun büyük sanayi devrine girmesine engel
olan sebepler üzerinde durulacak ve Cümhuriyet devrinin büyük sanayi ha-
reketi istatistiklerle belirtilecektir.
4 - Mübadele bahsinde taşıma vasıtalarının önemini anlatırken büyük
taşıma. vasıtalarmı uluslaştırmaktaki değer söylenecek, Lozan andlaşmasile
elde ettiğimiz kabotaj hakkının ve şimendifer siyasetinin verimi gösterilecektir.
5 - Monopoldan bahsederken ulusal devletin monopol koymasındaki"
sebepler üzerinde durulacaktır.

[ *] - 1935 lise filozofi programı kılavuzundan alınmı,tır,

 SOSYOLOJİNİN MEVZUU ve USULÜ 169

6 - Öğretmen ulusal paranın değerin: doğuran sebepleri ve arttırdık­

larımızı ulusal 1 para olarak yatırmaktaki ahlaki mükellefiyet i ve iktisadi
faydayı anlatacaktır.
7 - Bankalar bahsinde Osmanlı devrindeki bankların ulusal olmıyan,
amaçları ·anlatılacak ve ulusal bankaların Cümhuriyet devrindeki gelişimi ve.
halkımızın biriktirlerind eki fazlalık rakamlarla gösterilecekt ir.
8 - Ferdi mülkiyet bahsinde mülkiyetin kamusal. haklardan olmasını
lüzumlu kılan sebepler söylenecek ve bunun sınırının devlet varlığı ve menfaati
olacağı gösterilecekt ir.
9 - Ekonomi bitince öğretmen Türk Cümhuriyetin in ekonomik durumda
alacağı devletçiliği anlatacaktır.
10 - Kitapta Türkiyeye aile bahsi okuturken öğr!!tmen medeni kanunun
aile hukukunda yaptığı devrim üzerinde çok durmalı ve eski fıkıh ·esaslarile
aralarında ayrılığı belirtmelidir.
11 - Kadın hukukunun gelişmesinde inkıllibın (yurddaşlara hak ve

vazife verilmede kadın ve erkek ayrılmaz) düsturundaki önem gözönüne·

konacaktır.
12 - Ulusal bağlılığın dil, kültür, ideal birliğine dayandığı gösterilecek-
tir.
13 - Ulusal Devletin vazifelerinin nasıl genişlediği gösterilecek, Dev-
letin sosyal yardım ve ekonomik devletçilik prensibi aydınlatılacaktır.
14 - Demokrasiyi doğuran sebepler gösterilecek Türk devletinin sos-
yal yardım ve ekonomik devletçlik prensipi yadınlatılacaktır.
15 - Hükumet şekilleri bahsinde ulusal hükumetin kurulmasına sebep
olan vakalar üzerinde durulacak ve devrimin cümhuriyet prensibi esaslı
muhakemeye dayanan bir kanaat halinde anlatılacaktır.
16 - Hakkın menşei için ahlak dersleri arasında verilen !>ilgilere içti-
umaiyat kitabındaki cürüm ve ceza bahsi bağlanacaktır.
17 - Din meselesine türlü noktalardan bakınl kabil olduğu anlatıldık­
tan sonra sosyoloji bakımından din üzerinde durulacak ulusal devletin laik
olmasını doğuran sebepler anlatılacaktır.
18 - İçtimaiyat kitabında ilmin menşei .bahsı mantıkta gösterilmiş ola-
cağı için ayrıca okutulmıyacaktır.

19 - Bedii içti~aiyat estetik ile birbirine bağlı olarak okutulacaktır.

20 - Öğretmenler, içtimaiyat kitabının her bahsinde hadiselerin tarihi.
akışı üzerinde durarak ve talebenin tarih derslerinde elde ettiği bilgiden
ayıklataralı: bugünkü duruma geçeceği gibi orta kısımda yurd bilgisinde elde
ettiği kanaatleri de bu ilmin verimlerile kuvvetlendir miş olmalıdır."