Materiallar müqaviməti

Ali texniki məktəblər üçün dərslik.

 Bakı - 2008

I FƏSİL: ƏSAS ANLAYIŞLAR VƏ FƏRZİYYƏLƏR.

1.1.Materiallar müqaviməti fənninin mövzusu və tədqiqat obyektləri.

Materiallar müqaviməti elmi maşın və qurğu hissələrinin möhkəmlik, sərtlik və
dayanıqlığından bəhs edən elmdir.
Maşın və qurğu hissələrini layihələndirərkən mühəndislərin qarşısında duran əsas
vəzifə, dəqiq və təminedici hesabat üsulları verməkdən başqa, layihə edilən hissənin iqtisadi
cəhətdən səmərəli və yüngül olması ilə yanaşı, uzun müddət dağılma qorxusu olmadan
işləməsini təmin etməkdir. Materiallar müqaviməti nəzəri mexanikanın qanunlarına əsaslanır və
ondan fərqli olaraq cisimlərə mütləq bərk cisim əvəzinə, deformasiyaya uğrayan cisimlər kimi
baxır.
Deformasiya olan cisimlər mexanikasına: materiallar müqaviməti, elastiqiyyət
nəzəriyyəsi, plastiklik nəzəriyyəsi, sürüncəklik nəzəriyyəsi və s. aiddir.
Materiallar müqavimətində həqiqi obyekti möhkəmliyə hesablamaq üçün hesablama
sxemi seçmək lazımdır. Əhəmiyyətsiz xüsusiyyətlərdən azad edilmiş və sadələşdirilmiş həqiqi
obyekt hesablama sxemi adlanır. Hesabat sxemini seçərkən həqiqi obyektin həndəsi ölçülərində
və formasında, materialların xassələrində və qurğu elementlərinə tətbiq olunmuş qüvvələrdə
sadələşdirmələr aparılır.
Qurğu elementləri ölçülərinə və həndəsi formalarına görə 3 növə bölünür:
1.Brus -ölçülərindən biri (uzunluğu) digər iki ölçüsünə nisbətən çox böyük olan cismə
brus deyilir (şəkil 1.1.).
Bruslar düz və əyri oxlu ola bilərlər. Brusun oxuna perpendikulyar olan müstəvi
kəsiklərinə onun eninə kəsikləri deyilir. Nazik bruslar çubuq və ya mil adlanır.
Şəkil 1.1.-də a) prizmatik brus, b) silindrik brus, c) əyri oxlu brusdur.
2.Örtük -ölçülərindən biri
(qalınlığı) digər iki ölçüsünə
nisbətən çox kiçik olan cismə örtük
deyilir (şəkil 1.2).

Örtüyün hər iki səthindən

bərabər uzaqlıqda duran nöqtələrin
həndəsi yerinə orta səth deyilir. Örtüyün orta səthi müstəvi olarsa belə örtük müstəvi adlanır
(şəkil 1.2a). Orta səthi kürə, konus, silindr əmələ gətirən örtüklərə uyğun olaraq kürəvi,
konusvari, yaxud silindrik örtüklər deyilir (şəkil 1.2 b,c). Simmetrik örtüklərin orta səthləri
fırlanma səthindən ibarət olur. Örtüklərə misal olaraq çənləri, buxar qazanlarını, binaların
günbəzlərini və s. göstərmək olar.

Şək.1.2.

3.Kütləsi böyük olan cisim- hər üç ölçüsü bir-birindən az fərqlənən cismlərə deyilir (şəkil 1.3.).
Kürə, diyircəklər, özüllər və s. üç ölçülü cismə misaldır.
Baxılan 3 növ elementlər
materiallar müqavimətinin tədqiqat
obyektləridir.

Шяк.1.3

1.2..Materiallar müqavimətində qəbul edilən əsas fərziyyələr.

Materiallar müqavimətində hesabatı sadələşdirmək üçün aşağıdakı fərziyyələr qəbul

edilir:
1. Qurğunun hazırlandığı material bircinsli qəbul olunur. Bütün həcmi üzrə
eyni xassəyə malik olan materiala bircinsli material deyilir.
2. Cisimlərə bütöv mühit kimi baxılır, yə’ni cisimlərin materialları öz
tutduqları həcmləri boşluqsuz doldurur. Bu fərziyyəyə görə
deformasiyadan əvvəl kəsilməz (boşluqsuz) olan cisim deformasiyadan
 sonra da kəsilməz qalır. Kəsilməzlik xassəsinə görə cismin nöqtələrinin
deformasiya və yerdəyişmələri koordinatların kəsilməz funksiyaları olacaq.
3. Cisimlər izotrop qəbul olunur. Bütün istiqamətlərdə eyni fiziki və mexaniki
xassələrə malik olan cisimlərə izotrop cisimlər deyilir. Metallar izotrop
qəbul olunur. Lifli quruluşa malik olan bir çox inşaat materialları müxtəlif
istiqamətlərdə müxtəlif xassələrə malik olur. Məsələn: ağac və bə’zi
plastmas materiallar. Belə materiallara anizotrop materiallar deyilir.
4. Bütün cisimlər müəyyən həddə qədər ideal elastiki qəbul olunur.
5. Cismin təbii, yüklənməmiş halı haqqında fərziyyədir. Bu fərziyyəyə görə
yüklənməmiş cisimdə molekulların qarşılıqlı tə’sir qüvvələri nəzərə
alınmır.
6. Materiallar müqavimətində kiçik deformasiyalara baxılır.
Deformasiyanın xarakterinə görə aşağıdakılar qəbul edilir:
a) cismin nöqtələrinin yerdəyişməsi onun ölçülərinə nisbətən çox kiçikdir.
b) nisbi uzanmalar, həmçinin nisbi sürüşmələr (sürüşmə bucağı) vahidə görə çox
kiçikdir.
c) cismin deformasiyası nəticəsində alınan yerdəyişmələr bu yerdəyişmələri yaradan
qüvvələrə düz mütənasibdir.
Materiallar müqavimətində aşağıdakı prinsiplərdən geniş istifadə edilir:
1. Başlanğıc ölçülər prinsipi. Bu fərziyəyə görə kiçik deformasiyalara uğrayan
cisimlər öz əvvəlki formasından az fərqləndikləri üçün statikanın müvazinət
tənliklərini tərtib edərkən cismin ölçülərinin dəyişmədiyi nəzərdə tutulur.
2. Qüvvələr tə’sirinin asılı olmaması prinsipi. Bu prinsipə görə cismə bir neçə qüvvə
tətbiq edildikdə, bu qüvvələrin hər birinin tə’sirindən yaranan daxili qüvvələr və
deformasiyalar bir-birindən asılı olamayaraq ayrı-ayrılıqda tə’yin edilir və nəticədə
cəmlənir. Bu prinsipdən kiçik deformasiyalarda (Huk qanununa tabe olan) istifadə
etmək olar.
3. Sen-Venan prinsipi. Bu prinsipə görə qüvvənin tətbiq nöqtəsindən kifayət qədər
uzaq məsafələrdə daxili qüvvələrin paylanması qüvvənin tətbiq xüsusiyyətindən
asılı deyil, yəni brusun en kəsiklərində normal gərginliklərin müntəzəm paylandığını
qəbul etmək olar.

1.3.Xarici qüvvələrin təsnifatı.

 Cismlərin bir-birinə olan qarşılıqlı tə’sirinə qüvvə deyilir. Xarici qüvvələr həcmi və
səthi qüvvələrə bölünür. Cismin bütün həcmi üzrə paylanan qüvvələr həcmi qüvvələr adlanır. Bu
qüvvələr cismin bütün hissəciklərində tətbiq olunur. Cismlərin öz çəkiləri, ətalət qüvvələri,
maqnit cazibə qüvvələri həcmi qüvvələrə misaldır.
Səthi qüvvələr cismin müəyyən səthi ilə əlaqədar olur. Bu qüvvələr topa və səpələnmiş
qüvvələrə bölünür. Əgər cismə verilən təsir kiçik sahədə yayılmışsa, bu qüvvələrin əvəzləyicisi
topa qüvvə adlanır və onu bir nöqtədə tətbiq olunmuş kimi qəbul edirlər (məs: təkərin relsə

təzyiqi). Topa qüvvə N ,кN ilə ölçülüb F ilə işarə edilir.

Səpələnmiş qüvvələrlə cismə edilən təsir müəyyən səth və ya xətt üzrə verilə bilər.
Vahid sahədə, yaxud vahid uzunluqda təsir edən qüvvəyə yük şiddəti, yaxud səpələnmiş
2 2
qüvvənin intensivliyi deyilir, q ilə işarə edilir və N /m , kH /m , N /m , kN /m ilə
ölçülür.
Səpələnmiş qüvvələr müntəzəm paylanmış (şəkil 1.4 a,b) və qeyri müntəzəm paylanmış
(şəkil 1.4 c,d) şəklində ola bilər.

Шяк.1.4

Qurğu elementlərinə təsir edən yüklər həmçinin topa cüt qüvvələr, yaxud səpələnmiş cüt
qüvvələr şəklində verilə bilər.
Zaman ərzində dəyişmə xarakterinə görə qüvvələr statik və dinamik yüklərə bölünür.
Statik yüklər ya sabit olur, ya da öz nəticə qiymətlərini sıfırdan başlayaraq tədricən
alırlar. Statik yükləmə zamanı deformasiyaların dəyişmə sürəti çox kiçik olur.
Dinamik yüklər zaman ərzində çox sürətlə dəyişən yüklərdir. Bu qüvvələrə ani tə’sir
edən yüklər, zərbə qüvvələri, təkrar dəyişən yüklər, ətalət qüvvələri və sairə daxildir. Qurğu və
tikintilərə təsir edən yüklər daimi, müvəqqəti və dəyişən ola bilər. Məsələn: tikintinin ağırlığı
daimi yükdür, qatarın ağırlığı körpü üçün müvəqqəti yükdür, küləyin təsiri dəyişən yükdür.
Dayaq reaksiyaları da xarici qüvvələr daxildir.

1.4.Deformasiyalar və yerdəyişmələr.

Xarici qüvvələrin və ya temperaturun təsirindən cisimlərin forma və ölçülərin dəyişməsi

deformasiya adlanır. Deformasiyalar xətti və bucaq deformasiyaları şəklində ola bilər. Elastiki
cismin deformasiyasını təyin etmək üçün onun nöqtələrinin vəziyyətini deformasiyadan əvvəl və

sonra müqayisə etmək lazımdır. Deformasiyadan əvvəl cismin Α nöqtəsindən uzunluğu S

olan ΑΒ parçası keçirək (şəkil 1.5). Deformasiyadan sonra bu parça ΔS qədər artacaq və

ΔS
ε or=
S .
ε or -orta xətti deformasiyadır.

Шяк.1.5.

ΑΒ parçasını kiçildib limitə keçsək

ΔS
ℓ im =ε ΑΒ
S →0 S
ε ΑΒ− Α nöqtəsinin ΑΒ istiqamətində xətti deformasiyasıdır. ΑΒ və ΑC

xətləri arasındakı düzbucağın dəyişməsi bucaq deformasiyası adalanır. C və Β nöqtələrini

Α nöqtəsinə yaxınlaşdırıb limitə keçsək alarıq:

¿ ¿
( )
ℓim¿ ΑC→Α ¿ ¿ C ΑΒ −C1 Α1 Β1 =γ CΑΒ ¿
ΑΒ→Α ¿

γ C ΑΒ -bucaq deformasiyası, yaxud sürüşmə bucağı adlanır.

Bundan əlavə deformasiyalar elastiki və qalıq deformasiyalara ayrılır. Deformasiyaya
uğrayan cismi yükdən azad etdikdə əvvəlki ölçülərini və formasını bərpa edərsə, belə
deformasiyaya elastiki deformasiya deyilir. Cisimləri müəyyən həddən artıq yüklədikdə cismin
ölçüsü və forması yük götürüldükdən sonra öz əvvəlki vəziyyətini ala bilmir. Bu halda cisimlər
elastiki deformasiyadan əlavə qalıq deformasiya da almış olurlar, yəni yük götürüldükdən sonra
elastiki deformasiya yox olur, alınan fərq qalıq deformasiya olur.

1.5.Daxili qüvvələr. Kəsiklər üsulu.

Məlumdur ki, yüklənməmiş cisimlərdə molekulların qarşılıqlı təsir qüvvələri

mövcuddur. Cismə xarici qüvvə təsir etdikdə qəfəsdəki atomlar qarşılıqlı yerdəyişmə alır,
atomlar arasındakı təsir qüvvələri dəyişir və cisimin daxilində deformasiyaya müqavimət
göstərən əlavə qüvvələr yaranır. Bu qüvvələrə daxili elastiki qüvvələr deyilir. Xarici qüvvələrin
artması ilə daxili qüvvələr də artır, lakin bu artım müəyyən həddə qədər davam edir. Daxili
qüvvələr müəyyən qiymətə çatdıqda cisim dağılmağa başlayır.
Daxili qüvvələri tədqiq etmək üçün kəsiklər üsulundan istifadə edirik. Fərz edək ki,

Α cismi
F1 ,F 2 ,...,F n qüvvələr sisteminin tə’siri altında müvazinətdədir (şəkil 1.6).
Cismin hər hansı kəsiyində təsir edən daxili qüvvələri təyin etmək üçün cismi fikrən bu kəsik
üzrə iki hissəyə bölürük. Sağ hissəsinin sol hissəyə və sol hissəsinin sağ hissəyə olan tə’sirini
kəsik üzrə kəsilməz paylanan daxili qüvvələrlə əvəz edirik.

Шяк.1.6.

Cismin sağ və sol hissələrinə tə’sir edən daxili qüvvələr kəsiklər üzrə eyni qanunla elə
paylanır ki, bu kəsiklər deformasiyadan sonra da bir-birinin üzərinə tam düşsünlər. Bu şərtə
deformasiyanın kəsilməzlik şərti deyilir. Kəsikdə təsir edən daxili qüvvələr sistemini kəsiyin

ağırlıq mərkəzinə nəzərən Μ baş momenti və kəsiyin mərkəzində tətbiq olunan R baş

vektoru ilə əvəz edərək onları x, y ,z oxları üzərində toplananlara ayırırıq. Alınan

Ν ,Q x , Q y , Τ , Μ x , Μ y toplananları daxili qüvvə amilləri olacaqdır (şəkil 1.7).

 Ν -normal qüvvə,
Q x ,Q y -kəsici qüvvələr, Τ -burucu moment,
Μx , Μ y
-əyici momentlər adlanır. Normal qüvvə dartılma-sıxılma, kəsici qüvvələr -sürüşmə, burucu
moment-burulma, əyici momentlər isə əyilmə deformasiyası yaradır. Biz gələcəkdə bu
deformasiyaları ayrılıqda öyrənəcəyik.
Cismin baxılan hissəsinə təsir edən xarici qüvvələr və daxili qüvvələr fəza qüvvələr
sistemi təşkil etdiklərindən daxili qüvvələri təyin etmək üçün statikanın altı müvazinət tənliyi
tərtib edilir:

∑ F iz =0 ⇒ Ν +∑ F xar
z =0

∑ F ix=0 ⇒ Qx +∑ F xar
x =0

∑ F iy=0⇒ Q y +∑ F xar
y =0

∑ Μ iz =0 ⇒Τ +∑ Μ xar
z =0
∑ Μ ix =0⇒ Μ x +∑ Μ xarx =0

∑ Μ iy =0⇒ Μ y +∑ Μ xary =0

Шяк.1.7
.
Kəsiklər üsulundan istifadə edərkən aşağıdakı 4 əməliyyatı yerinə yetirmək lazımdır:
1.Brusu ixtiyari yerdən oxa perpendikulyar müstəvi ilə kəsmək;
2.Hissələrin birini atıb, digərini saxlamaq;
3.Atılmış hissənin saxlanmış hissəyə olan təsirini kəsik üzrə kəsilməz paylanan daxili
qüvvələrlə əvəz etmək;
 4.Saxlanmış hissədə təsir edən daxili qüvvələri təyin etmək üçün statikanın müvazinət
tənliklərini qurmaq.
1.6.Gərginliklər.

Qeyd etdiyimiz kimi en kəsiklərdə kəsilməz olaraq paylanan daxili qüvvələr yaranır. Bu
qüvvələrin müxtəlif nöqtələrdə və müxtəlif istiqamətlərdə intensivliyi (yük şiddəti) müxtəlif

olacaqdır. Daxili qüvvələrin intensivliyini təyin etmək üçün baxılan ital mn kəsiyinin hər hansı
Β nöqtəsi ətrafında ΔΑ sahəciyi ayıraq. Bu sahəciyə tə’sir edən daxili qüvvələrin

əvəzləyicisi ΔR olsun (şəkil 1.8).

ΔΑ sahəciyinə düşən daxili qüvvələrin

orta qiyməti belə olar:

ΔR
Ρor=
ΔΑ
Ρor -orta gərginlik adlanır və ΔΑ sahəciyindəki
daxili qüvvələrin orta intensivliyini xarakterizə edir.
Шяк.1.
8
Β nöqtəsi ΔΑ daxilində qalmaq şərti ilə ΔΑ sahəciyini kiçiltsək alarıq:
ΔR
Ρ= ℓ im
ΔΑ →0 ΔΑ

Ρ gərginliyinin-kəsiyinin Β nöqtəsində tam gərginliyi adlanır. Gərginlik daxili

qüvvələrin intensivliyinin şiddətidir və kəsiyin vahid sahəsinə düşən daxili qüvvəyə bərabərdir.

N
Pa=
Gərginlik vektorial kəmiyyətdir. Ölçü vahidi paskaldır, m 2 . Gərginlik böyük ədədlərlə

alındığından adətən onu ΜΡ а (meqapaskal) ilə ölçürlər:

6 6 2 3 2
1 ΜΡ а=10 Ρа=10 N /m , 1ΜΡ a =10 kN /m
Cismin hər hansı nöqtəsindən Β nöqtəsindən onu iki hissəyə bölən sonsuz sayda

kəsiklər keçirmək olar. Buna uyğun olaraq Β nöqtəsində təsir edən gərginlik həm qiymət,

həm də istiqamətcə dəyişir. Bu gərginliklərin yığımı Β nöqtəsindəki gərginlikli vəzyyəti

müəyyən edir.
Gərginlik vektoru təsir etdiyi kəsiyin müstəvisilə müəyyən bucaq əmələ gətirir. Bu
vektoru 3 toplanana ayıraq (şəkil 1.9). Tam gərginlik vektorunun kəsiyə normal üzərinə
proyeksiyası σ ilə işarə edilir və normal gərginlik adlanır. Kəsik müstəvisi üzərində yerləşən

toplananlara isə toxunan gərginliklər deyilir və

τ x ,τ y ilə işarə edilir. Dartan normal gərginlik
müsbət, sıxan mənfi götürülür.

Шяк.1.9.

Tam gərginlik və onun toplananları üçün aşağıdakı asılılıqları yazmaq olar:

Ρ=√ σ 2 +τ 2x +τ 2y
dΝ dQ dQ
σ= , τx= x , τy = y
dΑ dΑ dΑ
Q
burada Ν -normal qüvvə, x və
Q y isə kəsici qüvvələrdir.
Tam gərginliyin belə toplananlara ayrılması müəyyən fiziki məna daşıyır. Belə ki,
normal gərginliklərin təsirindən elementin hissələri baxılan kəsik üzrə bir-birindən qoparılır və
ya bir-birinə sıxılır. Toxunan gərginlik isə bu hissələri baxılan kəsik üzrə bir-birinə nəzərən
sürüşdürməyə çalışır.
 II FƏSİL. DARTILMA VƏ SIXILMA

2.1. Dartılma və sıxılmada daxili qüvvələr, gərginlik və deformasiya.

Brusun oxu boyu yönəlmiş və en kəsiyin ağırlıq mərkəzində tətbiq olunmuş xarici
qüvvələrin təsirindən onun en kəsiklərində daxili qüvvə amili olaraq yalnız normal qüvvə
yaranacaq. Xarici qüvvənin istiqamətindən asılı olaraq brusun belə yüklənmə halı dartılma və ya
sıxılma adlanır (şəkil 1.10 a,b).

Шяк.1.10.

Normal qüvvəni təyin etmək üçün kəsiklər üsulundan istifadə edilir. Normal qüvvənin
brusun oxu boyu dəyişməsini gösətərən qrafik normal qüvvələr epürü adlanır. Aşağıdakı
məsələyə baxaq (şəkil 1.11 a).
F1 =F 2=F qəbul edək.

Шяк.1.11.
Brusu 1-1 kəsiyi ilə iki hissəyə ayırıb, alt hissəni saxlayırıq, atılmış üst hissənin təsirini
kəsik üzrə kəsilməz paylanan normal qüvvələrlə əvəz edirik. Saxlanmış hissə üçün müvazinət

tənliyi yazıb
Ν i -in qiymətini tapırıq (şəkil 1.11b):

∑ F iz =Ν 1−F 1=0 0≤z≤a Ν 1 =F 1=F .

Ν 1 müsbət alındığından brus bu hissədə dartılmaya uğrayır.
 2-2 kəsiyi keçirib eyni qayda ilə Ν 2 -ni tapırıq (şəkil 1.11c):

a≤z≤a+ b ∑ F iz =Ν 2−F 2−F 1=0 Ν 2 =F2 + F1 =2 F

Ν 1 və Ν 2 -nin qiymətlərini qeyd edib normal qüvvə epürünü qururuq (şək.1.11 d).

Dartan normal qüvvəni müsbət, sıxan normal qüvvəni isə mənfi qəbul edirik.
Normal qüvvə brusun en kəsiyində təsir edən elementar normal qüvvələrin əvəzləyicisi
olduğundan yaza bilərik:

Ν=∫ σdΑ
Α (1.1)
σ -nın kəsik üzrə paylanma qanunu məlum olmadığından brusun dartılma-sıxılma
zamanı deformasiyasını tədqiq edək. Prizmatik brusun üzərini onun oxuna paralel və
perpendikulyar xətlərlə cizgiləyərək ona dartan F qüvvəsini tətbiq edək (şəkil 1.12a)

Шяк.1.12.

Təcrübə göstərir ki, şəbəkənin xətləri deformasiyadan sonra da qarşılıqlı perpendikulyar

olaraq qalır, lakin xətlərin arasındakı məsafələr dəyişir. Dartılma-sıxılmada Bernulli hipotezi
(müstəvi kəsiklər fərziyyəsi) öz doğruluğunu saxlayır, yə’ni brusun deformasiyadan əvvəl
müstəvi və oxa perendikulyar olan bütün en kəsikləri deformasiyadan sonra da müstəvi qalıb
onun oxuna perpendikulyar olur (şəkil 2.12b). brusun en kəsikləri öz yerini onun oxu
istiqamətində paralel olaraq dəyiişir. Bu fərziyyəyə görə brusun bütün lifləri bərabər uzanır. Ona

görə ε nisbi uzanması sabit olur.

Δℓ
ε= =const
ℓ (1.2)

burada Δℓ -brusun mütləq deformasiyası, ℓ -brusun deformasiyasından əvvəlki

uzunluğudur.

Elastiki deformasiyalarda deformasiya ilə gərginlik arasındakı xətti asılılıq ilk dəfə
1678-ci ildə Robert Hük tərəfindən verildiyindən bu asılılıq Hük qanunu adlanır və belə yazılır:
σ =Εε (1.3)
 Bu qanuna görə xətti deformasiyalar normal gərginliklərlə düz mütənasibdir.
Burada Ε mütənasiblik əmsalı olub, xətti deformasiyada materialların elastiklik
xassələrini xarakterizə edir və təcrübi yolla tapılır. Ε -birinci növ elastiklik modulu yaxud

Yunq modulu adlanır. Bəzi müxtəlif materiallar üçün Ε -nin qiyməti cədvəl 1.1-də verilmişdir.
Cədvəl 1.1.
Material Elastiklik modulu Ε
MPa Kq/sm2
Polad 5 5 6 6
2⋅10 ÷2,2⋅10 2⋅10 ÷2,2⋅10
Mis 1⋅105 1⋅106
Aliminium 5 6
0,675⋅10 0,675⋅10
Çuqun 5 5 6 6
0 ,75⋅10 ÷1,6⋅10 0 , 75⋅10 ÷1,6⋅10
Plastik küttlə 5 5 6 6
0 , 18⋅10 ÷0,4⋅10 0 , 18⋅10 ÷0,4⋅10
Ağac (liflər boyunca) 5 5 6 6
0,1⋅10 ÷0 , 12⋅10 0,1⋅10 ÷0 ,12÷10
Bircinsli və izotrop materiallar üçün Ε -nin və (1.2)-yə əsasən ε -nun sabit

olduğunu nəzərə alsaq

σ =Εε=const
Beləliklə brusun en kəsiklərində normal gərginliklər sabit olacaq, toxunan gərginliklər
isə sıfıra bərabər olacaq.
(1.1) düsturunda σ =const oduğunu nəzəra alsaq:

Ν=∫ σdΑ=σ ∫ dΑ=σΑ

Α Α

Onda alarıq:
Ν
σ=
Α (1.4)
burada: σ -normal gərginlik; Ν -brusun en kəsiyində yaranan normal qüvvə; Α -

brusun en kəsik sahəsidir.

Dartılmada gərginlik müsbət, sıxılmada isə mənfi götürülür.
Normal gərginliyin brusun oxu boyu dəyişməsini göstərən qrafikə normal gərginliklər
epürü deyilir.
Təcrübə göstərir ki, dartılma-sıxılmaya Sen-Venan prinsipini tətbiq etmək olar, yəni
qüvvənin tətbiq nöqtəsindən kifayət qədər uzaq məsafələrdə gərginliyin paylanma qanunu
qüvvənin tətbiq xüsusiyyətindən asılı deyil. Gərginliyin bu kəsiklərdə müntəzəm paylandığını
qəbul edirik.
Bu prinsipi aşağıdakı misalla aydınlaşdıraq. Bir ucu sərt bağlı çubuğu əvəzləyiciləri
F olan statiki ekvivalent qüvvələrlə yükləyək (baş vektor və baş momentləri eyni olan
sistemlərə statiki ekvivalent sistemlər deyilir). Təcrübələr göstərir ki, yükləmənin bütün
hallarında qüvvənin tətbiq yerindən təxminən en kəsik ölçülərinin 1,5÷2 misli qədər uzaq
məsafələrdə gərginliklər eyni alınır.
F F F
σ= σ= σ=
a) Α ; b) Α ; c) Α

Şək. 1.13.
Brusun deformasiyasını təyin edək. Hük qanunundan istifadə edərək nisbi uzanma üçün
aşağıdakı ifadəni alarıq:
σ Ν
ε= ε=
Ε yaxud ΕΑ
Δℓ=εℓ olduğunu nəzərə alsaq:
Νℓ
Δℓ=
ΕΑ (1.5.)
Bu mütləq uzanmalar üçün Hük qanununu ifadə edir.
ΕΑ -dartılma-sıxılmada sərtlik adlanır.
Шяк.1.14. Шяк.1.15.
Dəyişən en kəsikli və dəyişən normal qüvvə təsiri altında olan brusun tam uzanmasını

təyin etmək üçün əvvəlcə dz uzunluqlu elementin uzanmasını təyin edib sonra ℓ üzrə
inteqrallayırıq (şəkil 1.15):
Ν ( z ) dz
Δ ( dz ) =d ( Δℓ ) =
ΕΑ ( z )

burada Ν ( z ) =F +qz
ℓ
Ν ( z ) dz
Δℓ=∫
0 ΕΑ ( z ) (1.6)
Əgər ayrı-ayrı məntəqələrdə Ν və Α -nın və ya onlardan birinin dəyişmə qanunu

müxtəlifdirsə, onda brusun tam uzunluğunun dəyişməsi

Κ ℓ
Ν ( z ) dz
Δℓ=∑ ∫
i=1 ℓi ΕΑ (1.7)
Dartılma-sıxılmada brusun eninə ölçüləri də dəyişir (şəkil 1.14).
Δb=b−b 1 ; Δa=a−a1
Dartılmada eninə deformasiyalar mənfi, sıxılmada müsbət götürülür.
' Δa ' Δb
ε= ε=
a yaxud b olar.
ε ' -eninə nisbi deformasiya adlanır.
' '
Hük qanununun tətbiq sahələrində ε və ε arasında ε =−με asılılığı vardır. Bu
asılılıqdan
 '
ε
μ=| |
ε (1.8)
μ -Puasson əmsalı adlanır.

Puasson əmsalı materialın elastiki xassələrini xarakterizə edir və qiyməti bütün

materiallar üçün 0≤μ≤0,5 arasında dəyişir. Bəzi materiallar üçün μ -nin qiyməti cədvəl

1.2-də verilmişdir.

Cədvəl 1.2.
Material μ
Polad 0,25÷0,33
Çuqun 0,23÷0,27
Aliminium 0,26÷0,36
Şüşə 0,25
Kauçuk 0,47
Parafin 0,50

2.2.Materialların mexaniki xassələrinin təyini.

Möhkəmlik, plastiklik,elastiqiyyət modulu və Puasson əmsalı materialın əsas mexaniki
xassələrini xarakterizə edən kəmiyyətlərdir. Bu kəmiyyətlər materiallardan hazırlanmış xüsusi
nümunələrin dartılmaya və sıxılmaya sınanması yolu ilə təyin edilir. Sınaqlar xüsusi maşınlarda
aparılır və xüsusi qurğu nümunənin uzanması ilə qüvvə arasındakı asılılığı göstərən qrafiki-
dartılma diaqramını çəkir. Mexaniki xassələri öyrənmək üçün normal gərginliklə nisbi uzanma
arasında əlaqə yaradan şərti gərginlik diaqramından geniş istifadə edilir. Azkarbonlu polad üçün
belə diaqram şək.1.16-da verilmişdir.
Plastik materiallar üçün qurulmuş diaqramdan dörd xarakterik gərginliyin qiyməti

götürülür;
σ m ü t − mütənasiblik həddi,
σ elas .− elastiklik həddi,
σ ax .− axma həddi,

σ m.− möhkəmlik həddi.

 σ ilə ε arasında düz mütənasibliyin müşahidə olunduğu ən böyük gərginlik

mütənasiblik həddi ( σ m üt ) adlanır. Bu həddə qədər material Hük qanununa tabedir.
Materialda yalnız elastiki deformasiya yarada bilən normal gərginliyin ən böyük qiymətinə

elastiklik həddi deyilir ( σ elas. ) . Axma sahəsinə uyğun gələn gərginliyə axma həddi ( σ ax. )
deyilir. Axma sahəsində gərginliyin cüzi artması ilə deformasiyanın daha sürətlə artması
müşahidə olunur. Bu sahədən sonra nümunənin uzanması gərginliyin artması ilə baş verir.
Gərginliyin ən böyük şərti qiyməti möhkəmlik həddi yaxud müvəqqəti müqavimət adlanır

(σ m ) . Gərginliyin bu qiymətində boyuncuq yaranır və sonra nümunə qırılır.

Mütənasiblik həddinə qədər nümunəni yükdən azad etsək, o əvvəlki vəziyyətinə
qayıdar. Elastiklik həddindən sonra nümunədə elastiki və qalıq deformasiyalar yaranır:
ε=ε el .+ε qal .
Materialın plastikliyi iki əmsalla xarakterizə olunur, qalıq nisbi uzanma və qalıq nisbi
daralma:
ℓ qir −ℓ0
δ= 100 %;
ℓ0
Α−Α boy
ψ= 100 %.
Α

burada
ℓ qir− qırılma zamanı nümunənin uzunluğu, ℓ− nümunənin ilk uzunluğu,

Α− nümunənin ilk en kəsik sahəsi, Α boy − bo-yuncuğun

en kəsik sahəsidir.
Bu kəmiyyətlərin böyük olması materialın yüksək
plastikliyə malik olduğunu göstərir.Plastik materiallar
sıxılarkən möhkəmlik həddi isə dartılmada təyin olunmuş
möhkəmlik həddinə bərabər götürülür (şək. 1.18).
Kövrək materiallarda plastikliyi xarakterizə edən
Шяк.1.18.
kəmiyyətlər çox kiçik alınır, dartılmaya sınanma zamanı boyuncuq əmələ gəlmir, həddi gərginlik
olaraq möhkəmlik həddi götürülür. Bu həddə çatanda nümunənin birdən- birə dağılması
müşahidə olunur. Belə materiallar sıxılmaya daha yaxşı müqavimət göstərir. Bunlar üçün (şəkil
1.17):
σ m. six >σ m . dar.
 Bütün materiallar şərti olaraq plastik və kövrək materiallara bölünür. Kifayət qədər
qalıq deformasiya alandan sonra dağılan materiallara plastik materiallar deyilir. Plastik
materiallar həm dartılmaya, həm də sıxılmaya eyni müqavimət göstərir. Plasstik materialdan
hazırlanmış hissədə istənilən dəyişikliyi aparmaq mümkündür. Belə materiallara misal olaraq
karbonlu poladları, tavlanmamış leqirlənmiş poladları, mis, qurğuşun, aliminium və s. göstərmək
olar. İstər dartılmada, istərsə də sıxılmada çox cüzi qalıq deformasiya alaraq birdən- birə dağılan
materiallara kövrək materiallar deyilir. Məsələn çuqun, tavlanmış leqirli polad, beton, daş,
kərpic, şüşə, plastmasın bəzi növləri. Kövrək materialdan hazırlanmış qurğu elementlərində
təsadüfi nöqsanları düzəltmək mümkün deyil (əymək yaxud əyilmiş hissəni düzəltmək, belə
materiallar zərbə qüvvəsinin təsirinə davam gətirmir).
Materialların plastiklik və kövrəklik xassələri temperaturdan, deformasiya olunma
sürətindən, yüklənmənin xarakterindən və s. asılıdır. Müxtəlif şəraitdə eyni material özünü
plastik və ya kövrək material kimi apara bilər.
Aşağıdakı cədvəldə bəzi materialların mexaniki xarakteristikalarının qiymətləri
verilmişdir:
Cədvəl 1.3.

σ ax . σ m dar. σ m.six
Material MPa δ% ψ%
MPa MPa
Polad -3 240 450 - 26 50
Polad -45 340 610 - 24 45
Polad 40XNV
1700 2100 - 10 40
tavlanmış
Boz çuqun - 150 640 0,6 -
Mis 250 320 - 15 45
Aliminium 50 84 - 35 -
Ağac 4-6 8 -10 -

2.3. Buraxıla bilən gərginlik. Dartılma və sıxılmada

möhkəmliyə hesabat.
Qurğu elementlərinin xarici yükün təsirinə qalıq deformasiya almadan və dağılmadan
müqavimət göstərmək qabiliyyətinə onun möhkəmliyi deyilir.
Qurğu elementlərinin xarici qüvvənin təsirindən müəyyən edilmiş həddə forma və
ölçülərini saxlamaq qabiliyyətinə qurğunun sərtliyi deyilir.
 Cismin uzun müddət qorxusuz işləməsini təmin edən gərginliyin ən böyük qiyməti

buraxılabilən gərginlik adlanır. Buraxılabilən tam gərginlik [Ρ] ilə işarə olunur. Buraxılabilən

normal gərginlik [σ] , buraxılabilən toxunan gərginlik isə [τ] ilə işarə olunur.
Buraxılabilən gərginliyə yolverilən gərginlik də deyilir.
Dartılma-sıxılmada möhkəmliyin təmin olunması üçün hesablanan qurğu elementlərinin
bütün nöqtələrində aşağıdakı şərtlər ödənməlidir:
σh
n= >[ n ]
σ max ≤[ σ ] və ya
σ max (1.9)
Bu ifadələr dartılma-sıxılmada möhkəmlik şərtləri adlanır.

Burada
σ max − ən böyük hesabi gərginlik; [ σ ]− material üçün buraxılabilən

gərginlik;
σ h− material üçün həddi gərginlik.
σ h− plastik materiallar üçün axma həddinə,
gövrək materiallar üçün isə materialın möhkəmlik həddinə bərabər qəbul edilir, (plastik

materiallar üçün
σ h =σ ах , kövrək materiallar üçün
σ h =σ т ), n− ehtiyat əmsalının

hesabat qiyməti; [ n]− normativ ehtiyat əmsalının tələb edilən qiymətidir.

Normativ ehtiyat əmsalı aşağıdakı şəkildə hesablana bilər:
[ n ] =[ n 1 ]⋅[ n 2 ]⋅[ n 3 ] (1.10)

Burada [ n1 ]− yüklərin və gərginliklərin təyinində dəqiqsizliyi nəzərə alan əmsal;

[ n2 ]− materialın bircinsli olmamasını nəzərə alan əmsal; [ n3 ]− iş şəraitini nəzərə alan

əmsaldır.

Statik yüklənmə halında plastik materiallar üçün [ n ] =1,4÷2,0 , kövrək materiallar

üçün [ n ] =2,5÷5 qiymətlərində götürülür. Dinamik yükləmə üçün isə [ n ] =8÷10

götürülür.
Bəzi materiallar üçün buraxılabilən gərginliyin qiymətləri cədvəl 1.4-də verilmişdir.
Dartılma-sıxılmada məsələnin qoyuluşundan asılı olaraq möhkəmliyə hesabat 3 növdə
aparılır:
1) yoxlama hesabatı;
2) layihə hesabatı;
3) buraxılabilən yükün təyini.
 Cədvəl 1.4.

Buraxılabilən gərginlik, [σ]

Material Dartılmada Sıxılmada
2 2
MPa kq /sm MPa kq/sm
Polad 3 160 1600 160 1600
Aliminium 30-80 300-800 30-80 300-800
Şam (liflər
7-10 70-100 10-12 100-120
boyunca)

Yoxlama hesabatında brusa təsir edən yük, brusun materialı, buraxılabilən gərginlik və
ya həddi gərginlik və en kəsik ölçüləri məlum olub, en kəsikdə yaranan ən böyük gərginlik təyin
edilir. Tapılmış ən böyük hesabat gərginliyi buraxılabilən gərginliklə müqayisə edilir. Bu
müqayisə aşağıdakı düsturla aparılır:
Ν
σ max = ≤ [ σ ]
Α (1.11)

Burada
σ max − qorxulu kəsikdə yaranan gərginlik (qorxulu kəsik olaraq, möhkəmliyə ehtiyat

əmsalı ən kiçik qiymət alan kəsik qəbul olunur); Α− göstərilən qorxulu kəsiyin sahəsi;

[ σ ]− materialın buraxıla bilən gərginliyidir.

Lahiyə hesabatında yük və material məlum olub en kəsik sahəsinin möhkəmliyi təmin
edən ən kiçik qiyməti təyin edilir.
Ν
Α≥
[σ ] (1.12)
Buraxılabilən yükün təyininin hesabatında brusun materialı, en kəsiyin ölçüləri məlum
olub brusun möhkəmliyini təmin edən yükün buraxılabilən qiyməti təyin edilir:

[ Ν ] ≤Α [ σ ] (1.13)
En kəsiyi dəyişən brusların ölçüləri qorxulu kəsik üçün möhkəmlik şərtindən müəyyən
edilir.
Əgər məsələnin şərtində sistemin nöqtələrinin elastik yerdəyişmələrinə məhdudiyyət
qoyularsa, bu zaman sistemi sərtliyə qarşı yoxlamaq lazımdır.
Sərtlik şərti belə yazılır:
δ max ≤[ δ ]
 Burada
δ max − sistemin nöqtələrinin elastik yerdəyişməsinin ən böyük qiyməti;

[ δ ]− buraxılabilən elastik yerdəyişmədir.

Məsələ: Çubuqları ikibərabəryanlı olmayan bucaqlılardan ibarət sistem üçün oxboyu
qüvvələri təyin etməli və en kəsiyi seçməli (şəkil 1.19).
1.Çubuqlardakı oxboyu qüvvələri təyin etməli
Verilir:
a=3 m
q=24kN /m
F=36 kN
Məsələnin həlli

Şək.1.19.
Sistemi iki hissəyə bölək və aşağı hissənin müvazinətinə baxaq (şək1.19 b)
«B» nöqtəsinə görə müvazinət tənliyini yazaq
 ∑ M Β =−N 1 a+F⋅2 a=0
N 1=2 F=2⋅36=72 kN
Yuxarı hissənin müvazinət tənliyini yazaq (şəkil 1.19c)
a
∑ M C =N 1⋅a−N 2⋅a+q⋅a⋅2 =0
a
N 2=N 11 +q =72+36=108 kN
2

2. [σ] =160MPa olduqda çubuqların en kəsik (ölçülərini) sahələrini möhkəmliyə görə

təyin edib, DÜİST-ə görə uyğun profil nömrələrini seçməli.
Dartılma və sıxılmada möhkəmlik şərtini yazaq:
F
[ σ ]≥
A
Verilmiş şərtə görə

A ∂1 =2 , 42⋅10−4 m2 profil № 50x32x3mm

A ∂2 =3 , 58⋅10−4 m2 profil № 56x36x3,5mm
Gərginliklər:
N1 72⋅10−3 720
σ 1= ∂ = = =149 MPa
2 A 1 2⋅2, 42⋅10−4 4 , 84
N 108⋅10−3 1080
σ 2= 2 ∂ = = =153 MPa
2 A 2 3 ,58⋅10−4 7 , 16

3. En kəsik ölüçləri DÜİST-ə uyğun seçilmiş çubuqların nə qədər çox və ya az

yükləndiyini faizlə təyin etməli.
 σ 1 −[ σ ] 143−160 −110
⋅100 %= ⋅100 %= =−6 , 88 %
[σ] 16 16
σ 2 −[ σ ] 153−160 −70
⋅100 %= ⋅100 %= =−4,4 %
[σ] 16 16
1-ci çubuq 6,88 % az yüklənmişdir, 2-ci çubuq
Шяк.1.20. 4,4 % az yüklənmişdir.

2.4.Dartılma sıxılmada statik həll olunmayan sistemlər

Əgər baxılan sistemlərdə xarici təsir nəticəsində yaranan daxili qüvvələrin sayı
müvazinət tənliklərinin sayından çox olarsa, belə sistem statik həll olunmayan sistem adlanır.
Statik həll olunmayan sistemləri həll etmək üçün artıq məchulların sayı qədər əlavə
deformaasiya tənlikləri yazmaq lazımdır. Məchul qüvvələrin sayı ilə müvazinət tənlikləri sayının
fərqi sistemin statik həll olunmazlığı dərəcəsini xarkterizə edir. Bu fərq vahidə bərabərdirsə
sistem bir dəfə, ikiyə bərabərdirsə, 2 dəfə, n-ə bərbərdirsə n dəfə statik həll olunmayandır. Statik
həll olunmayan məsələlərin həlli qaydasını aşağıdakı məsələlərdə aydınlaşdıraq:
Məsələ 1. Hər iki ucundan sərt bağlanmış pilləli brus F1 və F2 qüvvələrinin təsiri
altındadır (şək.1.20). Brusun kəsiklərində yaranan gərginlikləri təyin etməli.

Brusun uc kəsikləri sərt bağlandığından bu kəsiklərdə iki RC və RB dayaq reksiya

qüvvələri yaranacaq (şək.1.21a). Brusa təsir edən qüvvələr sistemi üçün bir müvazinət tənliyi

F iz 0
olduğundan və məsələdə iki məchul olduğundan məsələ bir dəfə statik həll
olunmayandır.
Dayaqlardan birini (baxılan hal üçün C dayağını) atıb onun sistemə olan təsirini dayaq
reaksiyası ilə əvəz edərək verilmiş sistemə ekvivalent sistemi seçirik (şək.1.21b).
Qüvvələr sistemi üçün müvazinət tənliyini yazırıq:

∑ F i z =−RC +RB +F 1+F 2=0

C kəsiyi sərt bağlandığından bu kəsikdə yerdəyişmə sıfra bərabər olacaq, yəni
δ С =0 .
Yerdəyişmə tənliyi ilə müvazinət tənliyini birlikdə həll etsək, sistemi statik həll olunmazlıqdan
azad etmiş olarıq.
Qüvvələr təsirinin asılı olmaması prinsipinə görə yerdəyişmələr tənliyini aşağıdakı kimi
ifadə edək (şək.1.21b).
 δ С =δ С R С + δ С F1 +δ C F2 =0

burada
RC a 2 R C a 2 R C a
δC R = + = ;
C EA 2 EA EA
F1 ¿ a F1 a 3 F1a
δ C F1 =− − =−
EA 2 EA 2 EA
F2 a
δ C F2 =−
EA
Onda
2 RC a 3 F 1 a F2 a
δ C= − − =0 ;
EA 2 EA EA
buradan
3 F 1 +2 F 2
RC = .
4
Müvazinət tənliyindən
3 F 1 +2 F 2
RB =R C −F1 −F 2 = −F 1 −F2
4
1
RB =− F +2 F 2 )
4( 1 alırıq.
Brusun kəsiklərində normal qüvvələri və normal gərginlikləri təyin edək (şək.1.21c, d, e).
Normal qüvvələr:
3 F 1 +2 F 2
N 1−1 =RC =
4
3 F 1 +2 F 2 2 F −F
N 2−2 =RC −F 1 = −F 1 = 2 1
4 4
1
N 3−3 =R B =− ( F +2 F2 )
4 1
Normal gərginliklər
N 1−1
σ 1−1=
2A
N 2−2
σ 2−2=
2A
N 3−3
σ 3−3=
A
 Şək.1.21.
Məsələ 2. Verilmiş statik həll olunmayan çubuqda yaranan normal qüvvələri və

gərginlikləri təyin etməli

F1 =3 F , F 2=F 1 , A1 =2 A , A 2=3 A (şək.1.22a).
Sistemin statik həll olunmazlıq dərəcəsini təyin etmək üçün rabitələrin sistem üzərinə
qoyduqları məhdudiyyətləri məchul qüvvələr ilə əvəz edirik. Sistemdəki məchul qüvvələrin
ümumi sayını və bu qüvvələr sistemi üçün yazılacaq müvazinət tənliklərinin sayını
müəyyənləşdiririk. Onların fərqi sistemin statik həll olunmazlıq dərəcəsini təyin edəcək. Baxılan
hesabat sxemi üçün məchulların ümumi sayı 4-ə və müvazinət tənliklərinin sayı isə 3-ə
bərabərdir (şək.1.22b).
Deməli sistem bir dəfə statik həll olunmayandır. Sistemi statik həll olunmaz-lıqdan azad
etmək üçün deformasiyaların birgəlik şərtindən istifadə edirik. Bunun üçün sistemin şəkildən
göstərildiyi kimi gərginlikli və deformasiya olunmuş sxemini çəkirik.
 Шяк.1.22.

Sistemin müvazinət tənliyi belə olar:

∑ m0 ( F i ) =3 Fa+3 a sin α⋅N 2−3 F 2 a+aN 1 sin β=0 (1.14)

Şəkildən

a √2
sin α= =
a √2 2
2a 2√5
sin β= =
√( 2 a )2 +a2 5
 Bu qiymətləri (1.14) tənliyində yazsaq alarıq:
2,12N2+0,894N1=3F (1.15)
Sistemin deformasiya olunmuş sxeminə əsasən yerdəyişmələr tənliyini düzəldək.
Çubuqların tirə birləşdiyi oynaqların şaquli istiqmətdə yerdəyişmələrini uyğun olaraq
δ 1 δ2 ilə işarə edib üçbucaqların oxşarlığından
δ2 3 а
= =3
δ1 а yazarıq

Buradan δ 2=3 δ 1
δ 1 və δ 2 -ni çubuqların mütləq uzanmaları ilə ifadə etsək alarıq:

Δℓ
Δℓ 2 =3⋅sin α
sin β (1.16)

Buradan Δℓ 2 =2 , 46 Δℓ 1 .

(1.16)-da Huk qanununu nəzərə alsaq

N 2 a √2 N a√5
=2 , 46 1
EA EA 1 olar.
A 1 =2 A ; A 2=3 A
olduğu üçün
N 2 =5 , 85 N 1 (1.17)
(1.15) və (1.17) tənliklərini birlikdə həll etsək
N1=0,226 F
N2=1,322F alarıq.
Çubuqlardakı normal gərginlikləri təyin edək.
N 1 0 ,226 F F
σ 1= = =0 ,113
2A 2A A
N 1 ,322 F F
σ 2= 2 = =0 , 440
3 A 3A A
σ 2 >σ 1 olduğundan σ max =σ 2 qəbul edirik.
Möhkəmlik şərti belə olar:
F
σ max =0 , 44 ≤[ σ ]
A
 Məsələ 3. Sətr BD brusu B nöqtəsində oynaqla dayağa bərkidilib 1 və 2 polad çubuqları ilə
saxlanılır. 1-ci çubuq lahiyə uzunluğunda «» qədər qısa hazırlanmışdır. Çubuqların materialı
polad 20-dir. Aşağıda verilənlərə əsasən lahiyə hesabatı aparmalı.

kN A1
F=60 kN , q=20 a=2 m , b=3 m , =2
m, A2
σ ax =320 MPa , [ n ] =2

Шяк.1.23.

Həlli: məsələni 3 halda həll edirik.

1.Bu halda sistemə yalnız F və q.2a qüvvələrinin təsiri altında baxırıq (=0)
 Шяк.1.24

Sistemin statik həll olunmazlıq dərəcəsini təyin edək. Burada 4 məchul qüvvə var.

X B , Y B , N 1 , N 2 , müvazinət tənliklərinin sayı isə üçə bərabərdir.

∑ F ix=0 , ∑ F iy=0 , ∑ m B ( F i )=0 .

Deməli sistem bir dəfə statik həll olunmayandır (4 –3 =1).
Məsələnin şərtində B dayağındakı reaksiya qüvvələri tələb edilmədiyindən sistem üçün

müvazinət tənliyi olaraq ∑ mB ( F i )=0 yaza bilərik.

∑ mB ( F i )=−N 1 h1−N 2 h2 + F⋅4 a+ q⋅2 a⋅3 a=0 (1.18)

şəkil 1.24
Sistemin deformsiya olunmuş sxeminə əsasən yerdəyişmələr tənliyini quraq.
BM1C-dən h1=2a sin
BE1D-dən h2=4a sin
BM CE
sin α= sin β=
CM DE
−N 1 ⋅2 a sin α −N 2 ⋅4 a sin β+ F⋅4 a+ q⋅6 a 2=0
F F
(2 a− ya b ö l ∂k )
F F
−N 1 sin α−2 N 2 sin β +2 F+3 qa=0 (1.18a)

q⋅2 a və F qüvvələri təsirindən 1 çubuğunun C nöqtəsi və 2 çubuğunun D

nöqtəsi yerini dəyişərək C1 və D1 , çubuqlar isə MC 1 , ED 1 vəziyyətini alacaq. 1-ci

çubuq
C1 C 2 =Δℓ 1 qədər uzanacaq, 2-ci çubuq isə DD 2 =Δℓ 2 qədər qısalacaqdır.
Çubuqların uzunluqlarını hesablayaq:
a=2m olduğu üçün
1-ci çubuğun uzunluğu:
2
ℓ 1=MC =√( 2 a ) +a2 =a √ 5=2, 24 a=4 , 48 m
2-ci çubuğun uzunluğu

ℓ 2=DE =√( 2 a )2 +b2 =√ 4⋅4+32 =5 m

a 1
sin α= = =0 , 45
a √ 5 2, 24
b 3
sin β= = =0,6
ℓ2 5
BDD1 və BCC1 üçbucaqlarının oxşarlığından yaza bilərik.
CC 1 BC 2 a 1
= = = ,
DD 1 BD 4 a 2
С1С 2 Δℓ 1
CC 1 = =
CC1C2 –dən sin α sin α ,
DD 2 Δℓ 2
DD 1= =
DD1D2 –dən sin β sin β ,
Δℓ 1
sin α 1
=
Δℓ 2 2
sin β (1.19)
Bu yerdəyişmə tənliyidir.
Buradan
1 sin α
Δℓ 1 = Δℓ
2 sin β 2
1 0 , 45 Nℓ
Δℓ 1 = Δℓ 2=0 ,375 Δℓ 2 , Δℓ=
2 0,6 EA
N F1 ℓ1 N F2 ℓ2
=0 , 375
E1 A1 E2 A 2
burada
E1 , E2 − 1 növ elastiqiyyət moduludur.

A1, A2 uyğun olaraq 1-ci və 2-ci çubuqların en kəsik sahələridir.

A1
=2 , A 1=2 A2
Məsələnin şərtinə görə E1=E2 , A2
 ℓ 1=4 , 48 m ℓ 2=5 m olduğundan
N F1 ⋅4 , 48 N F⋅5
=0 ,375 2
E1 A1 A
E2 1
2
F F
N 1 =0 , 837 N 2
N F2 =1 ,19 N 1F =1,2 N 1F

Bu qiyməti (1.18a) tənliyində yerinə yazıb, N F1 və N F2 üçün qiymət alırıq:

−N 1F sin α−2 N 2F sin β +2 F+3 qa=0

N F1 ( sin α +1,2⋅2⋅sin β )=2 F+3 qa
N F1 ( 0 , 45+ 2,4⋅0,6 )=2⋅60+ 3⋅20⋅2
240
N F1 = =126 , 98=127 kN
1 ,89
N F2 =1,2 N 1F =1,2⋅127=152 , 4 kN
(1.18a) tənliyini yoxlayaq:
-127.0,45-2.152,4.0,6+2.60+20.3.2=0
-240,03+240=0

II hal. Baxılan çubuq sistemində 1-ci çubuğun düzgün hazırlanmaması nəticəsində yaranan
montaj gərginliklərini təyin edək (şək.1.25). Quraşdırma anında 1-ci çubuğu BD brusu ilə

birləşdirmək üçün 
ℓ1 qədər dartaraq brusu yuxarı qaldırsaq çubuq brusa birləşmiş olacaq.

Bu zaman 1-ci çubuqda N1 δ qüvvəsi yaranacaq, 2-ci çubuq isə N2 δ qüvvəsilə

dartılacaqdır.
Müvazinət tənliyi quraq:

−N δ1 h1 +N δ2 h2 =0
−N δ1 2 a sin α +N δ2 4 a sin β=0
( 1.20 )
 Шяк.1.25.

Məsələ bir dəfə statik həll olunmayandır. (2 məchul N1, N2 və bir tənlik).
Deformasiya tənliyi quraq:
СС 1 ВС 2 а 1
= = =
DD 1 ВD 4 а 2
yaxud
δ−Δℓ 1
sin α 1
=
Δℓ 2 2
sin β (1.21)
buradan
1 sin α
δ−Δℓ 1 = Δℓ =0 , 375 Δℓ 2
2 sin β 2
Δℓ 1 +0 , 375 Δℓ 2 =δ
N δ1 ℓ1 N δ2 ℓ 2
+0 , 375 =δ
E1 A1 E2 A2
E A ℓ δE A
N δ1 +0 , 375 1 1 2 N δ2 = 1 1 , E1 =E2 =E
E 2 A 2 ℓ1 ℓ1
2 A2 5 δ EA 1
N δ1 +0 , 375 N δ2 =
A 2 4 , 48 ℓ1
Onda sistem alırıq:
 δ EA1
{ N δ1+0,837 N 2δ =
ℓ1
¿ ¿¿¿

buradan
sin β δ δ EA 1
( 0 , 837+2 ) N =
sin α 2 ℓ1

0,6 δ EA
( 0 , 837+2
0 , 45 )
N =
ℓ
δ
2
1
1

:
Buradan ikinci çubuqdakı qüvvə
−3 5
δ 0,4⋅10 ⋅2⋅10 A2⋅2
N 2= =10 ,2 A2
3,5⋅4 , 48
Gərginlik isə
δ
N2
σ δ2 = =10 , 2 MPa
A2
Birinci çubuqdakı qüvvə və gərginlik isə belə olar:
A1
N δ1 =2 , 67 N δ2 =2 , 67⋅10 , 2 A 2=27 ,2 A2 =27 , 2
2
N δ1 27 , 2
σ δ1 = = =13 ,6 MPa
A1 2

σ δ1 =13 ,6 MPa
Beləliklə σ δ2 =10 ,2 MPa

Çubuqların en kəsik sahələrini təyin edək.

1-ci çubuq üçün möhkəmlik şərtini yazaq:
N 1F
+σ δ1 ≤ [ σ ]
A1

20 markalı polad üçün

σ ax =320 MPa
σ ax 320
[ σ ]= = =160 MPa
[ n] 2
Möhkəmlik şərtindən istifdə edərək 1-ci çubuğun en kəsik sahəsini tapaq:
N F1 127
A 1≥ = =8 , 67⋅10−4 m2
[σ] −σ δ1 ( 160−13 ,6 )⋅10 3

A1 =8 , 67⋅10−4 m2
2-ci çubuq üçün möhkəmlik şərti:
 F
N2
−σ δ2 ≤[ σ ]
A2
A1
A 2=
2 olduğundan
F
2N2 2⋅152 , 4
A 1≥ δ
= 3
=17 , 9⋅10−4 m 2
[σ ] + σ2 ( 160+10 2) 10

Hər iki çubuğun möhkəmliyini təmin etmək üçün tapılmış qiymətlərdən böyüyü qəbul
edilir.
Yəni: A1=18.10-4 m2
A 1 18⋅10−4
A 2= = =9⋅10−4 m2
Onda: 2 2
III hal. Konstruksiya quraşdırıldıqdan sonra xarici qüvvələrin təsirindən çubuqlarda
yaranan qüvvələri, gərginlikləri, onların xətti deformasiyalarını və çubuqların uzanmalarını təyin

edək. ¿ F≠0 , δ≠0/¿ ¿ .

Çubuqlarda yaranan normal qüvvələr:
N 1 =N F1 + N δ1 =N F1 + σ δ1⋅A1 =127+13 , 6⋅103⋅18⋅10−4 =151 , 48 kN
(dartılma)
N 2 =N F2 −N δ2 =N 2F −σ δ2⋅A2 =152 , 4−10 , 2⋅103⋅9⋅10−4 =143 ,22 kN
(sıxılma)
Çubuqlarda yaranan gərginliklər:
N 1 151 , 48⋅10−3
σ 1= = =84 , 15 MPa
A1 18⋅10−4
N 143 , 22⋅10−3
σ 2= 2 = =159 , 1 MPa
A2 9⋅10−4
1-ci çubuğun nə qədər az yükləndiyini hesablayaq:
σ 1 −[ σ ] 84 , 15−160
100 %= 100 %=−47 %
[σ] 160
2-ci çubuğun neçə % az yükləndiyini hesablayaq:
σ 2 −[ σ ] 159 ,1−160
100 %= 100 %=0,5 %
[σ] 160
Xətti deformasiyalar:
σ 1 84 , 15 σ 2 159 , 1
ε1= = =4,2⋅10−4 , ε2= = =7 , 96⋅10−4
E 2⋅105 E 2⋅105
Çubuqların uzanmaları:
 Δℓ 1 =ε 1 ℓ 1 =4,2⋅10−4⋅4 , 48=18 , 816⋅10−4 m
Δℓ 2 =ε 2 ℓ2 =7 , 96⋅10−4⋅5=39 , 8⋅10−4 m
Çubuqların oxu boyu təsir edən normal qüvvələrin və uzanmaların tapılmış qiymətlərinin
düzgünlüyünü yoxlayaq:
Konstruksiya quraşdırıldıqdan sonra xarici qüvvələrin (F,2qa) təsirindən BD brusu BD1

vəziyyəti alacaq. 1-ci çubuq

Δℓ 1 qədər uzanacaq və onda N qüvvəsi təsir edəcək. 2-ci
1

çubuqda isə N2 qüvvəsi yaranacaq və onun təsirindən çubuq Δℓ 2 qədər sıxılacaqdır (şək.1.26).
Bu halda müvazinət tənliyi:
−N 1⋅2 a sin α −N 2⋅4 a sin β+F⋅4 a+q⋅2 a⋅3 a=0
−N 1 sin α−2 N 2 sin β+2 F+q⋅3 a=0
Yerdəyişmə tənliyi:
Δℓ 1 −δ
sin α 1
= , Δℓ 1 −δ =0 , 375 Δℓ 2
Δℓ 2 2
sin β

Шяк.1.26.
 1 yoxlama. N1 və N2 qiymətlərini müvazinət tənliyində yerinə yazaq:
- 151,48.0,45-2.143,22.0,6+2.60+20.3.2=0
00
II yoxlama –hesablanmış uzanmaları yerdəyişmə tənliyində yazaq:
Δℓ 1−δ=0 , 375 Δℓ 2
18 ,816⋅10−4−0,4⋅10−3=0 , 375⋅39 , 8⋅10−4
0≡0
Deməli məsələ düzgün həll olunmuşdur.

III FƏSİL. MÜRƏKKƏB GƏRGİNLİKLİ VƏZİYYƏT.

3.1.Gərginlikli vəziyyətin növləri.

Deformasiyaya uğrayan cismin hər hansı nöqtələrindən keçən bütün kəsiklərdə yaranan
gərginliklərin hamısı birlikdə həmin nöqtədəki gərginlikli vəziyyəti müəyyən edir.
Konstruksiya elementlərinin möhkəmliyə görə hesabatını apararkən bütün gərginlikləri
tə’yin etmək vacib deyil, yalnız həmin nöqtədən keçən baş kəsiklərdə tə’sir edən baş
gərginlikləri bilmək kifayətdir.
Elastiqiyyət nəzəriyyəsi kursunda isbat edilmişdir ki, deformasiyaya uğrayan cismin hər
nöqtəsindən bir-birinə perpendikulyar olan elə üç kəsik keçirmək olar ki, bu kəsiklərdəki
toxunan gərginliklər sıfır olsun. Belə kəsiklərə baş kəsiklər, bu kəsiklərdəki gərginliklərə isə baş
gərginliklər deyilir.

Baş gərginliklər
σ1 , σ 2 , σ3 ilə işarə olunur. Baş gərginliklər ekstremal qiymətlərə

malikdir və
σ 1> σ 2> σ 3 qəbul olunur. Əgər baş gərginliklərin hər üçü sıfırdan fərqlidirsə
gərginlikli vəziyyət həcmi (üçoxlu), ikisi sıfırdan fərqlidirsə gərginlikli vəziyyət müstəvi
(ikioxlu), yalnız biri sıfırdan fərqlidirsə gərginlikli vəziyyət xətti (biroxlu) gərginlikli vəziyyət
adlanır (şək.1.27a,b,c).

Şək.1.27
Yuxarıda göstərilən gərginlikli vəziyyətlərdə nöqtədə gərginlikli vəziyyətin öyrənilməsi
məsələsi elementin ixtiyari kəsiklərində yaranan normal və toxunan gərginliklərin tapılması
məsələsinə gətirilir. Bu məsələ düz və tərs məsələ şəklində qoyulur.
Düz məsələ: - nöqtədən keçən baş kəsiklərdə baş gərginliklər mə’lum olduqda, həmin
nöqtədən keçən ixtiyari perpendikulyar kəsiklərdə normal və toxunan gərginliklərin tapılması.
Tərs məsələ: - nöqtədən keçən ixtiyari perpendikulyar kəsiklərdə normal və toxunan
gərginliklər mə’lum olduqda, həmin nöqtədən keçən baş kəsiklərdəki baş gərginliklərin və
bunların istiqamətinin tapılması.
Kəsiyin mailliyi dedikdə, kəsiyin xarici normalının verilmiş baş gərginliyin istiqamətilə
əmələ gətirdiyi bucaq başa düşülür. Belə kəsiyə çəp kəsik deyəcəyik.
Müsbət bucaq baş gərginliyin istiqamətindən saat əqrəbinin əksinə, mənfi bucaq isə saat
əqrəbinin istiqamətində ölçülür. Çəp kəsikdə yaranan gərginliklər kəsiyin maillik bucağını
göstərən indekslə işarə edilir. Çəp kəsikdə normal gərginliyin istiqaməti kəsiyin xarici normalı
istiqamətilə üst - üstə düşdükdə normal gərginliyin işarəsi müsbət, düşmədikdə mənfi qəbul
edilir. Əgər toxunan gərginliyi saat əqrəbi əksinə 90 0 çevirdikdə normal gərginliyin istiqaməti ilə
üst - üstə düşərsə, toxunan gərginliyin işarəsi müsbət, düşmədikdə mənfi qəbul edilir.

3.2.Xətti gərginlikli vəziyyət.

Dartılma və sıxılmada brusun
çəp kəsiklərində yaranan gərginliklər.
 En kəsik sahəsi Α -ya bərabər olan brus oxu istiqa-mətində F qüvvəsi ilə dartılır.
En kəsiyi ilə α bucağı təşkil edən ов çəp kəsiyində yaranan gərginlikləri tə'yin edək.
Bunun üçün brusun ов kəsiyindən aşağı hissəsinin müvazinətinə baxaq.
Şək.1.28.

Brusun materialı bircinsli və izotrop olduğundan çəp kəsiklərdə yaranan

Ρα tam

gərginliyi kəsik üzrə müntəzəm paylanır. Müvazinət şərtinə əsasən

F=Ρα⋅Α α alarıq.
Α
Αα− Αα=
Burada ов kəsiyinin sahəsidir. Şəkildən cos α . Onda alarıq:
F
Ρα = cos α=σ⋅cosα
Α (1.22)
F
=σ Ρα
burada Α brusun en kəsiyində yaranan normal gərginlikdir; tam

gərginliyini kəsiyə normal və toxunan istiqamətdə

σα və
τα toplananlarına ayıraq. n−
kəsiyin xarici normalıdır.
σα və
τα uyğun olaraq çəp kəsikdəki normal və toxunan gərginliklər adlanır.
Şəkil 1.28-a -dan alarıq:
2
σ α =Ρα⋅cos α =σ⋅cos α (1.23)
σ
τ α =Ρα⋅sin α= sin 2 α
2 (1.24)

α=0 olduqda σ α =σ ; τ α =0
σ σ
0 σα= ; τ α =
α=45 olduqda 2 2

α=900 olduqda
σ α =0 ; τ α =0 .

3.3.Müstəvi gərginlikli vəziyyət.

Müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan cismin hər hansı nöqtəsindən keçən baş kəsiklərin
birində normal və toxunan gərginliklər tə’sir etmir. Bu baş kəsik şəkil müstəvisi olsun. Deməli

şəkildə göstərilən prizma müstəvi gərginlik vəziyyətindədir. Xarici normalı

σ 1 − in istiqaməti
ilə α bucağı təşkil edən ов kəsiyində yaranan normal
σα və toxunan
τα
gərginliklərini tə’yin edək (şək.1.29a).
Bunun üçün оав elementinə tə’sir edən qüvvələr (1.29 b) şəklində göstərilən kimi

olar. ов kəsiyinə normal istiqaməti n , toxunan istiqaməti isə Τ ilə işarə edək
(şək.1.29b).

Şək.1.29.
σα və
τα -nı aşağıdakı müvazinət tənliklərindən tə’yin edək:

Σ n=σ α⋅Α α−σ 1 Α α cos α⋅cosα−σ 2 Α α sin α⋅sin α=0

ΣΤ =τ α⋅Α α −σ 1 Α α cosα⋅sin α+σ 2 Α α sin α⋅cos α=0
buradan:

σ α =σ 1⋅cos 2 α + σ 2 sin2 α (1.25)

σ 1 −σ 2
τα= sin 2 α
2 (1.26)

ов kəsiyinə perpendikulyar olan

ов 1 kəsiyində yaranan normal σ β və toxunan

τβ gərginlikləri (1.25) və (1.26) düsturlarına əsasən aşağıdakı kimi hesablanar:

σ β =σ 1⋅cos 2 β+ σ 2⋅sin 2 β
σ −σ 2
τ β= 1 sin 2 β
2
0
β=α +90 olduğundan

σ β =σ 1⋅sin 2 α+σ 2⋅cos 2 α (1.27)

 σ 1 −σ 2
τ β =− sin 2 α
2 (1.28)
(1.25) və (1.27)-nu tərəf - tərəfə toplasaq alarıq:
σ α +σ β =σ 1 +σ 2=const (1.29)
yə’ni ixtiyari nöqtədən keçən və bir - birinə perpendikulyar olan iki kəsikdə tə’sir edən normal
gərginliklərin cəmi sabit olub baş normal gərginliklərin cəminə bərabərdir. Bu normal
gərginliklərin cəminin sabitliyi qanunu adlanır.
(1.26) və (1.28) ifadəsinə əsasən
τ β =−τ α (1.30)
yə'ni bir - birinə perpendikulyar olan iki kəsikdə yaranan toxunan gərginliklər qiymətcə bir -
birinə bərabər olub, işarəcə əks olurlar. Buna toxunan gərginliklərin qoşalıq qanunu deyilir.
Normal gərginliyin maksimum və minimum qiymətlərini tə’yin edək:
dσ α
=−2σ 1 cos α⋅sin α +2 σ 2 sin α⋅cos α =0
dα
buradan
dσ α
= σ −σ sin 2α =0
dα ( 1 2 ) .
σ 1> σ 2 olduğundan bu hasilin sıfıra çevrilməsi üçün sin 2 α=0 olmalıdır, bu

isə α=0 və α=900 olduqda alınır. α=0 olduqda

σ α =σ 1 və α=900

σ α =σ 2 σ α ( max ) =σ 1 σ α ( min) =σ 2
olduqda olur. Deməli, və olar.
Müstəvi gərginlikli vəziyyətin aşağıdakı xüsusi hallarına baxaq:

1.Əgər
σ 1 =σ 2=σ olsa, onda nöqtədən keçən bütün kəsiklərdə normal

gərginliklər eyni olub σ − ya bərabərdir. Bu gərginlikli vəziyyətə iki oxlu bərabər dartılma
deyilir (şək.1.30a).

2.Əgər
σ 1 =σ ; σ 2 =−σ olsa, onda α=45 0 və α=1350 olan kəsiklərdə
normal gərginliklər sıfra bərabər olur, bu kəsiklərdə yalnız toxunan gərginliklər yaranır. Belə
gərginlikli vəziyyətə xalis sürüşmə deyilir.
 Şək.1.30
Müstəvi gərginlikli vəziyyətdə tərs məsələnin həlli aşağıdakı düsturla aparılır:
σα + σ β 1 2 2
σ 1,2 =
2
±
2 √( σ −σ
α β ) +4τ α
(1.31)
2 τα
tg 2 α 0 =
σ β −σ α (1.32)

burada
σα , τα , σ β , τβ − perpendikulyar kəsiklərdə yaranan gərginliklər,
α 0−
kəsiyin xarici normalı ilə ən böyük baş gərginliyin istiqaməti arasındakı bucaqdır.

3.4.Həcmi gərginlikli vəziyyət.

Cisimdən gərginlikli vəziyyəti öyrənilən nöqtəni
daxilində saxlayan və yan üzləri baş kəsiklərə paralel olan
elementar kub ayıraq. Onda kubun yan üzlərində yalnız baş
gərginliklər tə’sir edər (şək.1.31).
σ 1 − ə paralel olan hər hansı kəsik götürsək
(ştrixlənmiş kəsik), bu kəsikdə yaranan normal və
Шяк.1.31.
toxunan gərginliklər yalnız
σ2 və
σ3 baş
gərginliklərindən
asılı olacaqdır. İxtiyari çəp kəsikdə yaranan normal və toxunan gərginliklər isə belə təyin
olunur:
 2 2 2
σ α =σ 1⋅cos α 1 +σ 2⋅cos α 2 +σ 3⋅cos α 3 (1.33)

τ α =√ σ 21 cos2 α 1 +σ 22 cos2 α 2 + σ 23 cos 2 α 3 −σ 2α

α 1 ,α 2 ,α 3 baxılan kəsiyin normalı ilə uyğun olaraq
σ 1 ,σ 2 ,σ 3 gərginliklərinin
tə’sir etdiyi baş kəsiklərin normalları arasında qalan bucaqlardır.

3.5.Ümumiləşmiş Huk qanunu.

Yan üzlərində
σ 1 ,σ 2 ,σ 3 baş gərginlikləri tə’sir edən elementar paralelepiped
götürək (şək.1.32).
Baş gərginliklər istiqamətində olan tillərin nisbi

deformasiyalarını uyğun olaraq

ε 1 ,ε 2 ,ε 3 ilə işarə edək.

σ 1 − in tə’sirindən ona paralel olan tilin aldığı nisbi

deformasiya
¿
ε 1 =σ 1 / Е olar. σ 2 və σ3 -ün təsirindən
həmin tilin aldığı nisbi deformasiyalar uyğun olaraq aşağıdakı
düsturla hesablanar:

''
σ2 σ3
ε 1 =−μ ; ε 1 =−μ
E E Şək.1.32.
' '' '''
Qüvvələr tə’sirlərinin asılı olmaması prinsipinə əsasən ε 1 =ε 1 +ε 1 +ε 1 olar.

Yuxarıdakı qayda ilə

ε 2 və ε 3 nisbi deformasiyalarını da hesablayırıq. Nəticədə alarıq:
1
ε1= σ −μ ( σ 2 + σ 3 ) ]
Е[ 1
1
ε 2 = [ σ 2 −μ ( σ 1 + σ 3 ) ]
E
1
ε 3 = [ σ 3 −μ ( σ 1 + σ 2 ) ]
Ε
¿} ¿ (1.34)
Deformasiyalarla gərginliklər arasındakı əlaqəni göstərən yuxarıdakı düsturlar
ümumiləşmiş Huk qanunu adlanır. Bu düsturlardan istifadə etdikdə nəzərə almaq lazımdır ki, baş
gərginliklər mütənasiblik həddini aşmırlar.
 İndi nisbi həcmi deformasiyanı hesablayaq. Paralelepipedin ölçülərini а,в və с

ilə işarə etsək, onun deformasiyadan əvvəlki həcmi belə olar:

V =a⋅в⋅с
Deformasiya zamanı paralelepipedin tilləri uyğun olaraq
ε1 , ε2 və
ε3 nisbi

а+ Δа, в +Δв , с+ Δс а ( 1+ε 1 ) ;

deformasiyaları alır və tillərin uzunluğu yaxud

в ( 1+ ε 2 ) ; с ( 1+ε 3 )
olur.
Paralelepipedin deformasiyadan sonrakı həcmi

V 1 =a ( 1+ε 1 )⋅в ( 1+ε 2 )⋅с ( 1+ ε 3 ) =ав⋅с ( 1+ ε 1 + ε 2 + ε 3 + ε 1 ε 2 +ε 1 ε 3 + ε 2 ε 3 +ε 1 ε 2 ε 3 )

Nisbi deformasiyalar kiçik olduğundan onların hasillərini nəzərə almasaq

V 1 =V ( 1+ ε 1 + ε 2 + ε 3 )
alarıq.

Nisbi həcmi deformasiyanı θ ilə işarə edək. Onda alarıq:

V 1 −V
θ= =ε 1 +ε 2 + ε 3
V
Burada ümumiləşmiş Huk qanununu nəzərə alsaq:
1−2 μ
θ= σ +σ +σ
Ε ( 1 2 3) (1.35)

Əgər
σ 1 =σ 2=σ 3 =σ olarsa
3 ( 1−2 μ )
θ= σ
Ε (1.36)
olar.
Ε
=К
3 ( 1−2 μ ) (1.37)
(1.37) həcmi deformasiya modulu adlanır. Aydındır ki, üç istiqamətdə dartılan

paralelepipedin nisbi həcmi deformasiyası mənfi ola bilməz. Buna görə θ - nın ifadəsindən

alırıq ki, Puasson əmsalı μ bütün materiallar üçün 0,5- dən böyük qiymət ala bilməz.
Həcmin dəyişməsi baş gərginliklərin hər birindən ayrı- ayrılıqda yox, onların cəmindən asılıdır.
Deməli, üzlərində
σ1 , σ 2 , σ3 baş gərginlikləri tə’sir edən kubun həcminin nisbi dəyişməsi,
bütün üzlərində qiymətcə bir-birinə bərabər olan
σ 1+ σ 2+ σ 3
σ 0=
3
gərginlikləri tə’sir edən həmin kubun həcminin nisbi dəyişməsinə bərabər olacaqdır. Belə kubun
bütün tilləri eyni nisbi deformasiyalara malik olur və bu deformasiyalar aşağıdakı düsturla
hesablanır:
ε 1 +ε 2 +ε 3 1 1−2 μ
ε0= = ⋅ σ + σ +σ
3 3 Ε ( 1 2 3)
yaxud
1−2 μ
ε0= σ0
Ε (1.38)

3.6.Həcmi gərginlikli vəziyyət üçün elastiki deformasiyanın xüsusi

potensial enerjisi.
Biroxlu gərginlikli vəziyyətdən mə’lumdur ki, deformasiyanın vahid həcmdə toplanan
potensial enerjisi
2
σ⋅ε σ
е= =
2 2Е (1.39)
düsturu ilə hesablanır. Qüvvələr təsirlərinin asılı olmaması prinsipinə əsasən həcmi gərginlikli
vəziyyətdə olan cismin vahid həcmində toplanan potensial enerjisi
σ 1⋅ε 1 σ 2⋅ε 2 σ 3⋅ε 3
е= + +
2 2 2
düsturu ilə hesablanar. Burada ümumiləşmiş Huk qanununu nəzərə alsaq alarıq:
1
е= σ 21 +σ 22 +σ 23 −2 μ ( σ 1⋅σ 2 + σ 2⋅σ 3 + σ 3⋅σ 1 )
[ ]
2Е (1.40)
Bu enerjiyə kubun həcminin və onun formasının dəyişməsi hesabına, onun vahid

həcmində toplanan
еν və
еf potensial enerjisinin cəmi kimi baxmaq olar:

е=е ν +е ф (1.41)
 σ 1 + σ 2 +σ 3
σ 0=
Əgər kubun bütün üzlərində 3 gərginliyi təsir edərsə, onun yalnız
həcmi dəyişər.

Belə kubun bütün tilləri eyni

ε0 nisbi deformasiyası alır. Onda
2
σ 0⋅ε 0
σ 0 1−2 μ 3 (1−2 μ ) 2 3 ( 1−2 μ ) ( σ 1 + σ 2 + σ 3 )
е ν =3 =3 ⋅ σ 0= σ 0= ;
2 2 Е 2Е 2Е 9
1−2 μ
еν = ( σ 1 +σ 2 + σ 3 )2
6Е (1.42)
Formanın dəyişməsi hesabına yaranan potensial enerji

1 2 2 2 1−2 μ
е f =е−е v= σ 1 + σ 2 +σ 3−2 μ ( σ 1 σ 2 + σ 2 σ 3 +σ 3 σ 1 ) −
[ ] ( σ 1 +σ 2 +σ 3 )2
2Е 6Е
Buradan alırıq:
1+ μ 2 2 2
еf = σ + σ + σ −σ σ −σ σ −σ σ
3 Е ( 1 2 3 1 2 2 3 3 1) (1.43)
Xüsusi halda biroxlu gərginlikli vəziyyətdə
σ 1 =σ , σ 2 =σ 3 =0 olduğu üçün
1+ μ 2
еf = σ
3Е (1.44)
alarıq.

3.7.Möhkəmlik nəzəriyyələri.
Sadə yüklənmə hallarından fərqli olaraq mürəkkəb gərginlikli vəziyyətlərdə
möhkəmliyin yoxlanması bə’zi çətinliklərlə əlaqədardır. Ona görə də materiallar müqavimətində
möhkəmlik nəzəriyyələri adlanan fərziyyələrdən istifadə edilir:
1.Ən böyük normal gərginlik nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük normal gərginlik dartılma üçün qəbul edilən
buraxılabilən normal gərginlikdən böyük olmamalıdır. Bilirik ki, baş gərginliklər

σ 1> σ 2> σ 3 şərtini ödəyirlər. Ona görə də bu nəzəriyyə üçün möhkəmlik şərti:
 σ екв =σ 1 ¿ [ σ ]
1

və ya
|σ 3|≤ [ σ ] six
Material dartılma və sıxılmaya müxtəlif müqavimət göstərdikdə bu şərtlərin hər
ikisindən, eyni müqavimət göstərdikdə isə yalnız I şərtdən istifadə edilir.
2.Ən böyük nisbi deformasiya nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük nisbi deformaasiya dartılma üçün qəbul edilən

[ ε ]− dan böyük olmamalıdır, yə'ni

ε max ≤[ ε ]
1
ε max = σ −μ ( σ 2 +σ 3 ) ]
E[ 1
Xətti gərginlikli vəziyyətdən:

[σ]
[ ε ]=
E
Onda möhkəmlik şərti belə olar:
σ ekv =σ 1−μ ( σ 2 +σ 3 ) ¿ [ σ ]
2 .
3. Toxunan gərginlik nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük toxunan gərginlik dartılma üçün qəbul edilən

[ τ ]− dan böyük olmamalıdır, yə’ni

τ max ≤[ τ ]
σ 1−σ 3
τ max = ;
2
[σ]
[ τ ]=
xətti gərginlikli vəziyyətdən 2
Onda möhkəmlik şərti:

σ ekv =σ 1−σ 3 ¿ [ σ ]
3 (1.45)
olar.
4.Energetik nəzəriyyə.
 Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin

möhkəm olması üçün onda yaranan enerjinin formanı dəyişdirən hissəsi [

e f ]dan böyük
olmamalıdır, yə’ni
ef ≤ [ ef ]
Bilirik ki,
1+ μ 2 2 2
еf = ( σ + σ + σ −σ σ −σ σ −σ σ )
3Е 1 2 3 1 2 2 3 3 1
Xətti gərginlikli vəziyyətdən
1+ μ
[ е f ]= 3 Е σ2

Onda möhkəmlik şərti:

σ ekv =√ σ 21 +σ 22 +σ 23 −σ 1 σ 2 −σ 2 σ 3 −σ 3 σ 1 ¿ [ σ ]
4 (1.46)
olar.

IV FƏSİL. MÜSTƏVİ KƏSİKLƏRİN HƏNDƏSİ

XARAKTERİSTİKALARI.

4.1. Müstəvi kəsiyin statik, ətalət və müqavimət momentləri.

«Materiallar müqaviməti» fənninin bir sıra məsələlərində kəsiyin ağırlıq mərkəzini,
statik momentini, ətalət momentlərini, müqavimət momentlərini və ətalət radiuslarını tə’yin
etmək lazım kəlir. Ona görə də onların necə təyin edilməsini araşdıraq:
1.Statik moment S ilə işarə edilir. Kəsiklə bir müstəvi üzərində yerləşən ΟΧ və

ΟУ oxlarına nəzərən statik momentlər:

 S x=∫A ydА , S y=∫A xdА
(1.47)
3
(1.47)-in vahidi Μ -dur:
Xüsusi halda:

S x= y c⋅A S y= у c⋅A (1.48)

Buradan kəsiyin ağırlıq mərkəzinin koordinatlarını tə’yin edə bilərik:
Sy Sx
x с= y c=
Шяк.1.33. A A (1.49)
(1.48)-yə görə mərkəzi oxa nəzəri S=0

2.Kəsiyin ətalət momenti J -ilə işarə olunur.

J Χ =∫Α y 2 dΑ ; J y =∫Α х2 dA
(1.50)
Bunlar ox ətalət momentləridir.
Jρ=∫ Α ρ2 dA
(1.51)
Bu qütbi ətalət momentidir. Çox vaxt ətalət momentləri aşağıdakı kimi ifadə olunur:

J Χ =i2x A J y=i 2y A Jρ=i 2ρ A (1.52)

iΧ .i y və
iρ uyğun ətalət radiuslarıdır.

J xy =∫Α xydA
(1.53)
Bu mərkəzdənqaçma ətalət momentidir.

J x. J y və
Jρ həmişə müsbətdir.
J xy ilə müsbət, mənfi və sıfır ola bilər.
2 2 2
Şəkildən ρ =х + у
J ρ=∫Α ( x 2 + y 2 ) dA=J x + J y
Onda: (1.54)
Müqavimət momenti W ilə işarə olunur.
JΧ Jy Jρ
W Χ= ; W y= ; W ρ=
y max X max Ρ max (1.55)

Burada
у мах ,х мах və
ρ мах uyqun olaraq х, у oxlarından və 0 nöqtəsindən
ən uzaqda olan nöqtələrin məsafələridir.

4.2. Sadə kəsik sahələrinin ətalət və müqavimət momentləri.

 1.Düzbucaqlı;

J x=∫ y 2 dA , dA=вdy ,
Α

h h
2 3 2
2 y вh3
J x=в ∫ y dA=в ∫ =12
h
3 h
− −
2 2

Шяк.1.34
. вh 3
J x= ;

Analoji olaraq:
J y=
12
3
в h
12
¿} ¿ (1.56)
Jx вh2
W x= =

W y=
h/2 6
в2 h
6
¿} ¿ (1.57)
2.Dairə:
4
πd
J x=J y=
64 (1.58)
πd 3
W x=W y =
32 (1.59)
 4 3
πd πd
J p= ; W p=
32 16
(1.60)
3.Üçbucaq (bərabəryanlı)

3 3
вh в h
J x= ; J y=
36 48 (1.61)
2
Шяк.1.35. вh вh
W x= ; W y=
24 24 (1.62)

Шяк.1.36.

4.3. Paralel oxlara nəzərən ətalət momentləri arasındakı

asılılıqlar.

J x , J y , J xy mə’lumdur,

J x , J y1 , J x 1 y 1
1 tə’yin edilir.
Ətalət momentinin ifadəsinə görə:

J x=∫ y 2 dA ; J y =∫ x 2 dA ; J xy =∫ xydA
Α Α Α
 Onda:

2
J x =∫ y 1 dA ,
1
Α
şəkildən:

y 1 = y+ a

Шяк.1.37
.
J x =∫ ( y +a )2 dA =∫ y 2 dA+2 a ∫ ydA+ a2∫ dA
1
Α Α Α Α
2
J x1=J x +2 aS x + a A ,
(1.63)
2
x 1=x +в ; J y =∫ x1 dA ,
1
şəkildən Α

J y =∫ ( x+в )2 dA=∫ x 2 dA+2 в ∫ xdA +в 2∫ dA

1
Α Α Α Α

J y =J y +2 вS y +в 2 A
1 (1.64)

J x y =∫ x 1 y 1 dA =∫ ( y +a ) ( x+в ) dA=∫ xydA+в∫ ydA+a∫ xdA +aв ∫ dA

1 1
Α Α Α Α Α Α

Jx =J xy + вS x +aS y + aвA
1 y1 (1.65)

Xüsusi halda x və y mərkəzi oxlar olarsa, S x=0 , S y=0 olar.

Onda
2
J x 1 =J x + a A (1.66)
2
J у 1=J у +b A
(1.67)
J x у =J xу +abA
1 1 (1.68)
Aşağıdakı məsələyə baxaq.

Şəkil 1.38-də verilmiş fiqurun x1 oxuna nəzərən ətalət momentini tapmalı.

 J x =?
1

3 2 3 3 3
вh 2 вh вh 4 вh вh
J x =J x +a
1
2
Α= + h ¿ =
36 3
+
2 36 9⋅2( )
=
4
вh 3
Jx =
1 4 (1.69)

Şək.1.38.

4.4. Koordinat oxlarının dönməsilə ətalət momentlərinin

dəyişməsi.

Şək.1.39.

J x=∫ y 2 dA ; J y =∫ x 2 dA ; J xy =∫ xydA
Α Α Α
2 2
J x =∫ y dA ; 1 J y 1 =∫ x dA ; J x1 y 1 =∫ x 1 y 1 dA
1
1
Α Α Α

C nöqtəsinin xoy koordinat sistemindəki koordinat ( x; y ) ,

x 1 oy 1

sistemindəki koordinatları ( x 1 ; y 1) .
 x 1 və y 1 koordinatları x və y -dən asılı olaraq belə ifadə edilə bilər:
y 1 = y cos α−x sin α
x 1= y sin α+ x cosα
2
J x =∫ y 21 dA=∫ ( y cosα−x sin α ) dA=cos2 α ∫ y 2 dA+sin 2 α ∫ x 2 dA−2 sin α cosα ∫ xydA
1
Α Α Α Α Α

Məlum ifadələrə əsasən

2 2
J x =J x cos α + J y sin α−J xy sin 2 α
1 (1.70)
Analoji olaraq sadə çevirmələrdən sonra alarıq:
2 2
J y 1=J x sin α + J y cos α + J xy sin 2 α
(1.71)
J x −J x
Jx = sin 2 α + J xy cos 2 α
1 y1 2 (1.72)

J x +J y =J x +J y
1 1 (1.73)

4.5. Baş oxlar və baş ətalət momentləri.

Elə
x0 və
y0 oxları tapaq ki, ox ətalət momentləri ekstremum qiymətlər alsın. Bu
oxların vəziyyəti
2 J xy
tg2 α 0 =
J y−J x (1.74)
düsturu ilə təyin edilir.
Baş ətalət momentləri aşağıdakı düsturla hesablanır.

J x =J x cos 2 α 0 +J y sin2 α 0 −J xy sin 2 α 0

0 (1.75)

J y =J x sin 2 α 0 + J y cos 2 α 0 + J xy sin 2 α 0

0 (1.76)
J x y =0
0 0

Ox ətalət momeentləri ekstremum qiymətlər alan və mərkəzdənqaçma ətalət momenti

sıfır olan oxlara baş oxlar deyilir.

x və у oxlarından heç olmasa biri simmetriya oxudursa, y xy =0 olur.

 İsbat edək ki, kvadratın
bütün mərkəzi oxları baş oxlardır.
Kvadrat üçün:

a4
J x=J y= ; J xy=0
12 (simmetriyayay görə) mə’lum düsturlara əsasən:
J x y =0 ; J x1 =J y1 =J x =J y
1 1

Şək.1.40.

V FƏSİL. SÜRÜŞMƏ VƏ BURULMA DEFORMASİYALARI

5.1. Sürüşmə deformasiyası. Xalis sürüşmə

Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən mə’lumdur ki, xarici qüvvələrin tə’sirinə mə’ruz qalmış
cismin en kəsiklərində kəsici qüvvə yaranarsa, bu halda sürüşmə deformasiyası baş verir.
Gərginlikli vəziyyət nəzəriyyəsi bəhsindən mə’lumdur ki, cismin ixtiyari nöqtəsi ətrafında
götürülmüş elementar paralelepipedin yan üzlərində həm normal, həm də toxunan gərginlik
yarana bilər. İndi fərz edək ki, elementar paralelepipedin yan üzlərində yalnız toxunan

gərginliklər yaranır. Özü də toxunan gərginliklərin cütlüyü qanununa əsasən həmin τ

gərginlikləri bir-birinə bərabərdir. Belə gərginlikli vəziyyət xalis sürüşmə adlanır (şəkil 1.41).
Qeyd etmək lazımdır ki, xalis sürüşmə
deformasiyasına təcrübədə olduqca az rast gəlinir, bir qayda
olaraq sürüşmə digər deformasiya növləri ilə birlikdə baş
verir (məsələn əyilmə, burulma ilə birlikdə).

Шяк.1.41
 İndi xalis sürüşmədə müstəvilərin istiqamətindən asılı olaraq gərginliklərin necə
dəyişdiyini nəzərdən keçirək. Bundan ötrü xalis sürüşməyə mə’ruz qalan elementar düzbucaqlı

paralelopipeddən üçbucaqlı АВС prizmasını ayıraq (şəkil 1.42).

Şək.1.42.

Prizmaya tə’sir edən bütün qüvvələri çəp kəsiyin normal ' n' və toxunan 't '
istiqamətində proyektləndirsək, alarıq:

∑ ( F i ) n=0 , σ α AC−τ⋅АВ⋅sin α −τ⋅ВС⋅cos α=0

∑ ( F i ) t =0 , τ α AC −τ⋅АВ⋅cos α+ τ⋅ВС⋅sin α =0
АВ=АС⋅cos α və ВС= АС⋅sin α olduğundan
σ α =τ⋅sin 2 α (1.77)
τ α =τ⋅cos 2 α (1.78)

α=0 olduqda
σ α =0; τ α =τ

α=900 olduqda
σ α =0; τ α =−τ

α=45 0 olduqda
σ α =τ; τ α =0 .
Deməli, xalis sürüşməyə mə’ruz qalmış elementar paralelepipeddən tərəfləri bu
elementin yan üzlərinə nisbətən 450 bucaq altında dönmüş daha bir elementar paralelepiped
ayırsaq görərik ki, onun yan üzlərində yalnız normal gərginliklər yaranacaqdır. Özü də yan
üzlərin ikisində normal gərginliklər dartılma, digər ikisində isə sıxılma gərginlikləri olacaqdır
(şəkil 1.43).
Шяк.1.43 Шяк.1.44
.
İndi də xalis sürüşmədə deformasiyaları nəzərdən keçirək (şəkil 1.44)
τ gərginliklərinin tə’sirindən baxılan elementin yuxarı üzü aşağı üzünə nisbətən

ΔS qədər sürüşdüyündən onun yan üzləri müəyyən γ bucağı qədər dönəcəkdir. τ −γ

asılılığını araşdıraq. Şəkil 1.44-dən görərik ki, deformasiya nəticəsində elementin bir dioqanalı
uzanır, digər dioqanalı isə qısalır. Bu diaqonalların nisbi deformasiyaları belə olacaqdır:

Δl Δl
ε ′= , ε ″ =−
1 l 2 l
Δl ΔS
l=a⋅√ 2, ΔS= , =tgγ ≈γ
cos 450 a olduğundan
γ γ
ε ′= , ε ″ =−
1 2 1 2 (1.79)
olar.
Elementin dioqanalları üzrə kəsiklərdə toxunan gərginliklər sıfır olduğundan bu kəsiklər

baş kəsiklər, bu kəsiklərdə yaranan baş gərginliklərdən biri

σ 1 =τ , di-gəri isə
σ 3 =−τ
olacaqdır. Baxdığımız elementar paralelepipedlər müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olduğundan

σ 2 =0 olacaqdır. Onda ümumiləşmiş Huk qanununa əsasən dioqanallardan biri

istiqamətindəki nisbi deformasiya

σ1 və
σ3 vasitəsilə tə’yin oluna bilər, yə’ni
 1 1+ μ
ε ′= ( σ 1 −μσ 3 )= ⋅τ
1 E E
ε ′−
1 in qiymətini (2.79)-də nəzərə alsaq, yazarıq
γ 1+ μ
= ⋅τ
2 E
buradan

τ =G⋅γ (1.80)

Bu ifadədə G sürüşmə modulu və ya paralelepipedin elastiklik modulu adlanır və

müxtəlif materiallar üçün müxtəlif qiymət alır
E
G=
2⋅( 1+ μ ) (1.81)

Özü də (1.81) ifadəsi materialların üç elastiki sabiti E,G və μ kəmiyyətləri

arasındakı asılılığı göstərir. (1.80) tənliyi xalis sürüşmədə Huk qanunu adlanır.
Təcrübi hesablamalarda cismin en kəsiyində yaranan toxunan gərginliyin orta qiyməti
aşağıdakı kimi yazılır:

Q
τ ор =
A (1.82)
burada

Q− brusun en kəsiyində yaranan kəsici qüvvə, A− onun en kəsik sahəsidir.

Sürüşmədə möhkəmlik şərti belə yazılır:

τ op ≤[ τ ]

5.2. Burulma.
Burulmada brusun en kəsiklərində yalnız burucu moment yaranır.
Burulmaya valların işində rast gəlirik. Ona görə en kəsiyi dairə olan brusların
burulmasına baxaq.
Təcrübələr nəticəsində aşağıdakılar aşkar edilmişdir:
1. Brusun səthi üzərindəki düzbucaqlı şəbəkə paraleloqrama çevrilir.
2. En kəsiklər arasındakı məsafə dəyişmir. Biri - birilərinə nəzərən müəyyən bucaq
qədər dönürlər.
 Deməli, burulmada brusun en kəsiklərində yalnız τ yaranır, və bu xalis sürüşmə
olur.

Şək.1.45.
Əvvəlcə brusun deformasiyasına baxaq:

dϕ
γ max =r
dz (1.83)
dϕ
γ ρ=ρ
dz (1.84)
dϕ
τ ρ =Gγ ρ=Gρ
dz (1.85)
Müvazinət şərtindən:

Τ =∫ τ ρ⋅ρdΑ
Α (1.86)
(1.85)-i nəzərə alsaq
dϕ
Τ =G ∫ ρ 2 dΑ
dz Α

∫ ρ2 dA=Jρ
Α olduğundan

dϕ Τ
=
dz GJ ρ (1.87)
bunu (1.85)-də nəzərə alsaq alarıq:

Τ
τ ρ= ⋅ρ
Jρ (1.88)
 Bu, burulmada toxunan gərginliyin düsturudur. Ən böyük toxunan gərginlik kəsiyin
kontur nöqtələrində yaranır:
Τ max Τ
τ max = ⋅ρmax = max
Jρ Jρ
ρmax
Jp Jp
W p= =
pmax r olduğundan
Τ max
τ max =
Wp (1.89)
Burulmada möhkəmlik şərti aşaqıdakı kimi olacaq:

Τ max
τ mах = ≤[ τ ]
Wp (1.90)
3
πd
W p=
Dairə üçün 16
πD3
W p= ( 1−α 4 ) : α= d
Həlqə üçün: 16 D
[ τ ] =( 0. 5÷0. 6 ) ; [ σ ] qəbul edilir.
(1.90) şərtindən valın diametri və buraxıla bilən burucu moment tə’yin edilir:

16 Τ max
d≥
√
3

π [τ ]
; Τ ≤W p⋅[ τ ]

Burulma bucağını tə'yin edək. (1.87) düsturundan istsfadə edək:

Τ dz
dϕ=
GJ ρ
z
Τ dz
ϕ=∫
o GJ ρ (1.91)

GJ p - burulmada sərtlikdir. Sərtlik sabit olarsa,

Τ⋅z
ϕ=
GJ ρ (1.92)

ℓ -uzunluqlu val üçün

 Τℓ
ϕ=
GJ p (1.93)
Nisbi burulma bucağı

ϕ Τ
θ= =
ℓ GJ ρ (1.94)
dərəcə ilə
0
0 Τ 180
θ= ⋅ ≤ [ θ0 ]
GJ ρ π (1.95)
Bu sərtlik şərtidir.

0 0,50
[ θ ]=
Μ qəbul etmək olar.

πd 4
J ρ=
32 olduğundan (1.95) şərtindən də valın diametri tə’yin edilə bilər.
Burulmada burucu moment epyurası da kəsiklər üsulundan istifadə etməklə qurulur.

Şək.1.46
Burulmada potensial enerjini tə’yin edək:

Τθ
w=
2
Daxili qüvvənin gördüyü iş:

Τdθ
dw i =−
2
olar.
(1.94)-i nəzərə alaq:
 2
Τ dz
dwi =−
2GJ ρ
inteqrallasaq:
ℓ
1 Τ 2 dz
w i=− ∫
2 0 GJ ρ
u=−wi olduğundan
ℓ
1 Τ 2 dz
u= ∫
2 0 GJ ρ (1.96)

Τ =const , GJ ρ =const olarsa,

Τ 2ℓ
u=
2 GJ ρ (1.97)

d
α= =0,8
MƏSƏLƏ. Daxili və xarici diametrlərinin nisbəti D , uzunluğu 5m olan,

rad
ω=20
turbini generatora birləşdirən val san bucaq sürətilə fırlanır. Valın ötürdüyü güc

p=8000 kvt olarsa, onun xarici və daxili diametrlərini hesablamalı. [ τ ] =80 MPa .
Həlli.
Burulmada möhkəmlik şərti
T max
τ max = ≤[ τ ]
W0
T max
W 0≥
buradan [τ ]
baxılan kəsik üçün
π d3 (
W 0= 1−α 4 )
16
3
πD ( T
1−α 4 ) ≥ max
16 [τ]
3 16 T max
D≥
√
π ( 1−α 4 )⋅[ τ ]
 Brusun momentini hesablayaq
P 8000
T max = = =400 kNm
ω 20
16⋅400
D≥ 3
√ 3 , 14 ( 1−0,84 )⋅80⋅103
D=0,4m, d=0,8.0,4=0,32m alırıq
=0 , 37

VI FƏSİL. ƏYİLMƏ.

6.1. Əyilmədə daxili qüvvələr və onların təyin edilməsi.

Xarici qüvvələrin təsirindən brusun en kəsiklərində əyici momentlər yaranarsa əyilmə
deformasiyası baş verir. Çox hallarda əyilmə zamanı brusun en kəsiklərində kəsici qüvvələr də
yaranır. Əyici moment və kəsici qüvvə əyilmədə daxili qüvvələrdir.
Brusun en kəsiklərində daxili qüvvə amillərindən yalnız əyici moment yarandıqda
əyilməyə xalis yaxud saf əyilmə, əyici momentlə yanaşı kəsici qüvvə də yarandıqda əyilməyə
eninə əyilmə deyilir.
Əyici moment M(z), kəsici qüvvə isə Q(z) ilə işarə olunur, onda xalis əyilmə üçün M(z)
¿ 0, Q(z)=0, eninə əyilmə üçün isə M(z) ¿ 0, Q(z) ¿ 0 olmalıdır.
Əyilməyə işləyən brus tir adlanır. Həyatda tirin yastı və çəp əyilməsi hallarına rast
gəlinir. Əyici momentin təsir müstəvisi və tirin en kəsiklərinin mərkəzi baş oxları üst-üstə
düşərsə yastı əyilmə, düşməsə çəp əyilmə deformasiyası baş verir. Dayaqlarda bərkidilmə
üsulundan asılı olaraq tirlər statik həll olanlara və staik həll olunmayanlara bölünür.
Tətbiqi mexanikanın tədris planına uyğun olaraq biz burada yalnız statik həll olunan
tirlərdən bəhs edəcəyik.
Tirlərin hesabatını aparmaq üçün daxili qüvvələrin tirin uzunluğu boyunca dəyişmə
qanununu bilmək lazımdır, yəni kəsici qüvvələrin və əyici momentlərin epürlərini qurmağı
öyrənmək lazımdır. Bunun üçün onlara tərif verək və onlar üçün işarələr qəbul edək.
Daxili qüvvələrin analizi adətən xarici qüvvə faktorlarının tam təyin olunması ilə
başlayır. Dayaq reaksiyaları da xarici qüvvələrə aiddir.
Daxili qüvvələrin təyinini iki dayaq üzərində qoyulmuş aşağıdakı çox sadə tir üçün
aydınlaşdıraq( şək. 1.47 a).
 Şək.1.47.
Dayaq reaksiyalarını təyin etmək üçün statikanın müvazinət tənliklərindən istifadə
edirik (şək.1.47b).

(∑ F i )z =Η Β=0 , Η Β =0 ,
Fa
(∑ M i ) Α=R Β ( а+в )−F⋅a=0 , RΒ =
а+в
,
Fв
(∑ M i )Β =−R Α ( а+в ) + F⋅в=0 , R Α=
а+в
.

Yoxlama:

(∑ F i ) y =R Α + R Β−F=0
Fв Fa
+ −F=0
а+в а+в
F ( в +а )
−F=0
а+в
0≡0
Deməli reaksiyalar doğru tapılmışdır. Sol dayaqdan ixtiyari z məsafəsində C kəsiyi
keçirək və tiri fikrən iki hissəyə bölək (şəkil 1.47b). Hər bir hissə müvazinətdə olması üçün C
kəsiyinə Q(z) qüvvəsini və M(z) momentini tətbiq etmək lazımdır (şək.1.47c,d). Bunlar baxılan
hissədəki xarici qüvvələri tarazlaşdırır. Bu daxili qüvvələr tirin bir hissəsinin müvazinət
şərtlərindən tapılır. Bunların qiyməti tirin sol yaxud sağ hissəsinə baxılmasından asılı deyil.
Baxdığımız məsələdə tirin sol hissəsinə baxmaq əlverişlidir. y oxunu C kəsiyindən keçən şaquli
ox qəbul etməklə şək.1.47c-dən alırıq.

(∑ F i ) y =R Α−Q ( z )=0 , Q ( z )=R Α

Sağ tərəf üçün şək.1.47d -dən ( ∑F i) y=Q ( z )−F +R =0 ,

Β Q ( z )=F−R =R
Β Α

alınardı ki, bu da sol və sağ hissəyə baxdıqda eyni nəticənin alındığını göstərir.
Deməli ixtiyari kəsikdə kəsici qüvvə kəsikdən bir tərəfdə qalan bütün xarici qüvvələrin
kəsik müstəvisi üzərində proyeksiyalarının cəbri cəminə bərabərdir.
 Kəsici qüvvə üçün aşağıdakı işarələr qəbul olunur: sol kəsik üçün xarici qüvvələrin
əvəzləyicisi yuxarı yönəlibsə kəsici qüvvə müsbət, əks halda mənfi qəbul edilir (baxılan hissə
saat əqrəbi istiqamətində fırlanır); sağ kəsik üçün əksinə - xarici qüvvələrin əvəzləyicisi aşağı
yönəlibsə kəsici qüvvə müsbət, əks halda mənfi qəbul edilir(baxılan hissə saat əqrəbinin əksi
istiqamətinə fırlanır).
Bu qayda sxemlə belə göstərilir.

Şək.1
.48.
Tirin sol hissəsinə təsir edən bütün qüvvələrin C kəsiyinin mərkəzinə görə
momentlərinin cəbri cəminin sıfır olması şərtini yazıb alarıq (şək.1.47c).

(∑ M i )c =M ( z )−R Α⋅z=0 , M ( z )=R Α⋅z

C kəsiyindən solda bir qüvvə deyil, bir neçə qüvvə olsaydı M(z) əyici momentinin
qiyməti bu qüvvələrin momentlərinin cəmi kimi hesablanardı.
Deməli ixtiyari kəsikdə əyici moment kəsikdən bir tərəfdə qalan bütün xarici qüvvələrin
kəsiyin eninə oxuna görə momentlərinin cəbri cəminə bərabərdir.
Əyici moment üçün aşağıdakı işarələr qəbul edilir:
- xarici qüvvə tiri çökük əyirsə, əyici moment müsbət,
- xarici qüvvə tiri qabarıq əyirsə, əyici moment mənfi qəbul edilir.
Bu qayda isə sxemlə belə göstərilir.

Şək.1.49.
Əyici momentin epürünü qurarkən onun qiyməti əyilmiş oxun çökük tərəfində qeyd
edilir.

6.2. Kəsici qüvvə, əyici moment və səpələnmiş yükün şiddəti arasında diferensial
asılılıqlar.
İxtiyari bağlanmış və q(z) yükü ilə yüklənmiş tirə baxaq (şək. 1.50a). Bu tirdən dz
uzunluğunda parça ayıraq və uc kəsiklərdə daxili qüvvələri göstərək (şək.1.50b). Parçanın dz
uzunluğu kiçik olduğu üçün bu hissədə q(z) səpələnmiş yükünü müntəzəm qəbul etmək olar.
 Şək.1.50.
Şək.1.50b-dən şaquli ox üzərində proyeksiya tənliyi yazıb alırıq:

(∑ F i ) y =Q ( z ) +qdz−Q ( z )−dQ ( z )=0 ,

buradan
dQ ( z )
=q
dz (1.98)
C eninə oxuna görə moment alaraq taparıq
dz
(∑ M i )c =−M ( z )−Q ( z )⋅dz−qdz 2
+ M ( z ) + dM ( z )=0

dz2 ikinci tərtibdən kiçik kəmiyyət olduğu üçün atılır, onda alırıq:
dM ( z )
=Q ( z )
dz (1.99)
Deməli əyici momentdən tirin uzunluğu boyunca törəmə kəsici qüvvəyə bərabərdir.
(1.98) və (1.99) ifadələrinə görə kəsici qüvvə və əyici momentin epürləri haqqında bə’zi
ümumi mülahizələri söyləmək olar. Bu ifadələr əyilmədə diferensial asılılıqlar adlanır.
6.3. Kəsici qüvvə və əyici moment epürlərinin qurulması.

Kəsici qüvvə və əyici moment epürlərini qurmaq üçün aşağıdakı qaydaya əməl etmək
məsləhətdir:
1. Dayaq reaksiyalarını təyin etmək və yoxlamaq
2. Tirdəki məntəqələrin sayı qədər kəsiklər vermək.
3. Hər məntəqə üçün kəsici qüvvə və əyici momentin ifadələrini ümumi şəkildə yazıb
məntəqələrin xarakterik nöqtələrində onların qiymətlərini hesablamaq.
4. Alınmış qiymətlərə görə kəsici qüvvə və əyici moment epürlərini qurmaq.
Bu dediklərimizi aşağıdakı məsələlərə tətbiq edək.
Məsələ 1. Yuxarıda baxdığımız tir üçün Q(z) və M(z) epürlərini quraq.
 Fв Fа
RΑ= , R Β=
а+ в а+ в

I məntəqə
0≤z1 ≤a

Fв
Q ( z 1 )=R Α = , M ( z 1 ) =R Α⋅z 1 ,
а+в
M ( z1 ) M ( z1 ) Fab
=0 , =
z 1=0 z 1=a а+ в

II məntəqə
0≤z2 ≤в

Fa
Q ( z 2 ) =−Rb =− , M ( z 2 )=R Β⋅z 2 ,
а+ в
M ( z2 ) M ( z2) Fab
=0 , =
z 2=0 z 2 =в а+в
Bu qiymətlərə əsasən qurulmuş Q(z) və
M(z) epürləri şək.1.51-də göstərilmişdir.
Məsələ 2. VerilənШяк.
tirə M cütü təsir edir
1.51.
(şək.1.52) Q(z) və M(z) epürlərini qurmalı.
Dayaq reaksiyalarını təyin edirik və
yoxlayırıq:
 (∑ F i )z =Η Α =0 , Η Α=0 ,
M
(∑ M i ) Α=R Β⋅a−M =0 , R Β=а ,
M
(∑ M i )Β =−R Α⋅a−M =0 , R Α =−
а
.

Yoxlama:

(∑ F i ) y =R Α +R Β=0
M M
− + =0
а а
0≡0
Tirdə bir məntəqə olduğu üçün bir kəsik veririk:
0≤z≤a
Шяк.1.52.
M
Q ( z )=−RΒ =− , M ( z )=R Β⋅z ,
а
M (z) M ( z)
=0 , =M
z=0 z =a
Q(z) və M(z) epürləri şək.1.52-də göstərilmişdir.
Məsələ 3. Şək.1.53-də göstərilmiş tir üçün Q(z) və M(z) epürlərini qurmalı.
Əvvəl dayaq reaksiyalarını tə’yin edirik və yoxlayırıq.

(∑ F i )z =Η Β=0 , Η Β =0 ,
ℓ qℓ
(∑ M i ) Α=R Β⋅ℓ−qℓ 2 =0 , R Β=
2
,
ℓ qℓ
(∑ M i )Β =−R Α⋅ℓ+qℓ 2 =0 , RΑ= .
2
Yoxlama:

(∑ F i ) y =R Α +R Β−qℓ=0
q ℓ qℓ
+ −qℓ=0
2 2
0≡0

Tirdə bir məntəqə olduğu üçün bir kəsik verilir:

0≤z≤a
z
Q ( z )=R Α−qz ,M ( z )=R Α⋅z −qz ,
2
Q (z) qℓ M ( z)
= , =0 ,
z=0 2 z=0
Q (z) qℓ qℓ M (z) qℓ ℓ
= −qℓ=− , = ⋅ℓ−qℓ =0 .
z=ℓ 2 2 z=ℓ 2 2
 dM ( z )
=Q ( z )
dz ifadəsinə görə Q(z)=0 olan kəsikdə M(z) ekstremum qiymət almalıdır.
Bu qiyməti təyin edək.
qℓ ℓ
Q ( z )=R Α −qz=0 , −qz =0 , z=
2 2 .
z-in bu qiymətini M(z)-də yazıb maksimal qiyməti tapırıq:
ℓ ℓ ℓ qℓ 2 qℓ2 qℓ 2
M ( z )max =R Α⋅ −q⋅ ⋅ = − =
2 2 4 4 8 8
Q(z) və M(z) epürləri şək.1.53-də
göstərilmişdir.
Məsələ 4. Şək.1.54-də göstərilmiş
konsol tir üçün Q(z) və M(z) epürlərini
qurmalı. F=4kN, M=5kNm, a=2m,b=1m qəbul
etməli. Dayaq reaksiyalarını təyin edirik. Tir
üçüncü növ dayaqla bağlandığı üçün bu
dayaqda üç reaksiya var.

(∑ F i )z =Η Α =0 , Η Α=0 ,
(∑ F i ) y =R Α + F=0 ,
R Α =−F=−4 kN ,
(∑ M i ) Α=−M Α−M + F⋅3=0 ,
M Α=−M + F⋅3=−5+12=7 kN⋅m.
Yoxlama:
 (∑ M i )Β =−M Α−R Α⋅3−M=0
Шяк.1.53.
−7+12−5=0
0≡0
Tirdə iki məntəqə var. Buna görə iki kəsik veririk. Kəsikləri eyni tərəfdən və müxtəlif
tərəflərdən vermək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, belə konsol tirlərdə kəsikləri tirin sərbəst
ucundan verməklə dayaq reaksiyalarını təyin etmədən də epürləri qurmaq mümkündür.

I məntəqə
0≤z1 ≤a ,
Q ( z 1 )=R Α =−4 kN
M ( z 1 )=M Α + R Α⋅z 1=7−4 z1
M ( z1 )
=7 kN⋅m
z 1=0
M ( z1 )
=−1 kN⋅m
z 1=a

Şək.1.54.

II məntəqə
0≤z2 ≤в
Q ( z 2 ) =−F=−4 kN , M ( z 2 ) = F⋅z 2 ,
M ( z2 ) M ( z2)
=0 , =4 kN⋅m
z 2= 0 z 2 =в

Bu qiymətlərə əsasən qurulmuş Q(z) və M(z) epürləri şəkil 1.54-də göstərilmişdir

 6.4. Kəsici qüvvə və əyici moment epürlərinin düzgünlüyünün
yoxlanma qaydaları.
Q(z), M(z) və q arasındakı diferensial asılılıqlara və yuxarıda şək.1.51, 1.52, 1.53, 1.54-
də qurduğumuz epürlərə əsasən aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:
1. Müsbət kəsici qüvvə yaranan məntəqədə əyici moment artan funksiya, mənfi kəsici
qüvvə yaranan məntəqədə isə azalan funksiya qanunu üzrə dəyişir.
2. Tirin topa qüvvə tə’sir edən kəsiyində kəsici qüvvə epürü qiymətcə bu qüvvənin
moduluna bərabər sıçrayışla dəyişir.
3. Tirin cüt qüvvə tə’sir edən kəsiyində əyici moment epürü qiymətcə bu cütün
momentinə bərabər sıçrayışla dəyişir.
4. Kəsici qüvvə epürünün sıfır xəttini kəsdiyi nöqtədə əyici moment ekstremum
qiymət alır. Bu nəticəni (1.99) ifadəsindən də görmək olar. Bu ifadəyə görə Q(z)=0
olduqda dM(z) /dz=0 olur.
5. Tirin hər hansı bir məntəqəsində kəsici qüvvə sabitdirsə bu məntəqədə əyici
moment düz xətt qanunu üzrə, kəsici qüvvə dəyişəndirsə əyici moment parabola
qanunu üzrə dəyişir.
Bu yoxlama qaydalarının sayını artırmaq da olar, ancaq əsas qaydalar bunlardır.

6.5. Əyilmədə normal gərginliklərin təyini.

Normal gərginliyi sadə hal üçün -xalis əyilmə üçün təyin edək. Xalis əyilmədə brusun
en kəsiklərində yalnız əyici momentin yarandığını, kəsici qüvvənin isə sıfır olduğunu yuxarıda
demişdik. Brusun Q(z)=0 olan hissəsində (1.99) düsturuna görə M(z)=const olmalıdır. Xalis
əyilmə müxtəlif xarici qüvvələrdən yarana bilər. Xalis əyilməyə bir neçə xarakterik misal
göstərək (şək.1.55).
Əgər kəsiklər üsulu ilə tirdən elementar dz uzunluğunda parça ayırsaq və onun üzərində
bərabər ölçülü şəbəkə qeyd etsək, deformasiyadan sonra əyrilik mərkəzindən uzaqda yerləşən
şəbəkələr (qatlar) dartılacaq, yaxında yerləşən şəbəkələr (qatlar) isə sıxılacaqdır (şək. 1.56b).
Burada dartılan və sıxılan qatlar arasında elə bir qat var ki, bu qat əyilmədə
deformasiyaya uğramır.
 Şək.1.55.
Bu qata neytral qat deyilir. Neytral qatın əyrilik radiusunu ρ ilə işarə edək. Neytral qatın tirin
en kəsiyi ilə kəsişmə xətti neytral ox adlanır. Neytral oxun vəziyyəti hələlik məlum deyil

.
Şək.1.56.
Neytral qatdan y məsafədə yerləşən qatın nisbi deformasiyasını təyin edək.
В1 С 1−ВС ( ρ+ y ) dϕ−ρdϕ y
ε= = =
ВС ρdϕ ρ ,
Burada dartılma-sıxılma baş verdiyinə görə Huk qanunundan istifadə etsək alarıq:
E
σ =Eε= ⋅y
ρ (1.100)
Bu düsturdan görünür ki, y=0 olduqda =0 və y=ymax olduqda =max olur. Onda
əyilmədə normal gərginliyin tirin en kəsiyi boyunca paylanması aşağıdakı kimi olar (şək.1.57).
 Şək.1.57.
Normal gərginliyi tirin en kəsiyində yaranan əyici momentlə əlaqələndirək. Fərz edək
ki, tirin en kəsiyi y oxuna nəzərən simmetrikdir. õ oxunu isə neytral oxun üzərinə salaq
(şək.1.58).
Müvazinət tənliklərini yazsaq alarıq:

(∑ F i )z =0 , ∫ σdΑ=0
Α (1. 101)

(∑ M i ) y =0 , ∫ x⋅σdΑ=0
Α (1.102)

(∑ M i ) x=0 , ∫ y⋅σdΑ=M ( z ) Şək.1.58.

Α (1.103)
burada A tirin en kəsik sahəsidir.
(1.100)-ü (1.101)-də yerinə qoysaq alarıq:
E E E
∫ σdA= ρ ∫ ydA= ρ S x=0 , ρ
≠0
Α Α ,
buradan Sx=0 alırıq. Sx kəsiyin x oxuna nəzərən statik momentidir. Bunun sıfır olması x
oxunun mərkəzi ox olduğunu göstərir. Yuxarıda x oxunu neytral oxun üzərinə salmışdıq. Deməli
əyilmədə neytral ox kəsiyin mərkəzindən keçir.
(1.100)-ü (1.102)-də yerinə qoysaq:
E E
∫ xσdA= ρ ∫ xydA= ρ J xy =0
Α Α

buradan Jxy=0 alırıq. Jxy kəsiyin x və y oxlarına görə mərkəzdənqaçma ətalət

momentidir. Bunun sıfır olması x və y oxlarının mərkəzi baş oxlar olmasını göstərir. Deməli tir
yastı əyilməyə məruz qalır.
Nəhayət (1.100)-ü (1.103)-də yerinə qoyuruq:
E E
M ( z )=∫ yσdA=
ρ
∫ y 2 dA= ρ J x
Α Α

buradan
E M ( z)
=
ρ Jx (1.104)
 Jx tirin kəsiyinin x oxuna (neytral oxa) görə ətalət momentidir. (1.104)-i (2.100)-də
yerinə yazıb alırıq:
M ( z)
σ= ⋅y
Jx (1.105)
Bu xalis əyilmədə normal gərginliyin düsturudur.
Eninə əyilmədə tirin en kəsiklərində həm əyici moment, həm də kəsici qüvvələr yaranır.
Eninə əyilmədə normal gərginlikləri azacıq xəta ilə xalis əyilmə üçün çıxarılmış düsturla tə’yin
etmək olar.
Bu xəta istənilən tir üçün h/l-dən böyük olmur. Burada h tirin en kəsiyinin hündürlüyü, l
isə tirin uzunluğudur. Tir bir ölçüsü (uzunluğu) digər ölçülərindən çox böyük olan cisimdir və
buna görə h/l xətası çox kiçik olur.
Deməli (1.105) düsturu ümumiyyətlə əyilmədə normal gərginlik düsturudur.

6.6. Əyilmədə normal gərginliyə görə möhkəmlik şərti və tirin en kəsiyinin seçilməsi.

(1.105) düsturundan alırıq:

M ( z )max M ( z )max Jx
σ max =
Jx
⋅y max =
Wx
,
( W x=
y max )
Wx tirin kəsiyinin x oxuna görə müqavimət momenti adlanır.
Normal gərginliklərə görə max  möhkəmlik şərtini yazıb tirin en kəsiyini seçmək
üçün düstur alırıq:
M ( z )max
σ max ≤[ σ ] , ≤[ σ ]
Wx
M ( z )max
W x≥
[σ] (1.106)
Əyilmədə tirin en kəsiyi (1.106) düsturu ilə seçilir.
Məlumdur ki, en kəsiyin Wx müqavimət momenti məlum olduqda en kəsiyin ölçüləri
asanlıqla seçilə bilər.
Şək.1.58-dən göründüyü kimi neytral oxa yaxınlaşdıqca (u0) en kəsikdə yaranan
normal gərginlik sıfıra qədər azalır. Bu o deməkdir ki, həmin nöqtələrdə materialın
imkanlarından kifayət qədər istifadə olunmur. Ona görə materiala qənaət nöqteyi-nəzərdən
təcrübədə əyilməyə işləyən konstruksiyalarda ikitavr və şveller tipli (şək.1.59) metal prokatından
geniş istifadə olunur.
 Şək.1.59.

6.7. Eninə əyilmədə toxunan gərginlik

Brusun dz uzunluğunda hissəsinə baxaq. Sol və sağ kəsikdəki momentləri uyğun olaraq

Μ və Μ+dΜ ilə işarə edək (şək.1.60). Bu kəsiklərdəki normal gərginlikləri σ və

σ + dσ , toxunan gəlginliyi isə τ ilə işarə edək.

Elementi neytral oxdan y məsafəsindəki üfüqi boyuna kəsiklə iki hissəyə bölək və
yuxarı hissənin müvazimətinə baxaq.
¿ ¿ ¿
N və N +dN qüvvələrini təyin edək
¿
¿ Μ ¿ Μ Μ Μ⋅S x
N =∫ σdΑ , σ= y 1 , N =∫ y 1 dΑ= ∫ y 1 dΑ=
Α
¿ Jx Α
Jx
¿ Jx Α ¿Jx

Şək.1.60

Anoloji olaraq
 ¿
( Μ +dΜ ) S ¿x
¿
N +dN =
Jx
Sonuncu şəkildən müvazinət tənliyini yazsaq alarıq:

N ¿ +τ вdz−( N ¿ + dN ¿ )=0
yerinə yazırıq
Μ⋅S ¿x ( Μ +dΜ ) S ¿x
+τ вdz− =0
Jx Jx
Buradan
dΜ⋅S¿x ¿
dΜ S x
τвdz= , τ= ⋅
Jx dz J x в
yaxud
Q⋅S ¿x
τ=
J x⋅в . (1.107)
Bu əyilmədə toxunan gəlginliyin düsturudur və Juravski düsturu adlanır.

Düzbucaqlı en kəsikli tir üçün

τ max =3Q/2 A ,

dairəvi en kəsikli tir üçün isə

τ max =4 Q /3 A düsturu ilə hesablanır. Burada Α tirin en
kəsik sahəsidir.
Toxunan gərginliyə görə möhkəmlik şərti belə olar.
τ max ≤[ τ ]
Şək.1.61
 Məsələ 1: Məntəqələrin uzunluqları a=2m, b=2m olan bir tərəfi konsullu tir qiyməti
M=34kNm olan cüt qüvvə və intensivliyi q=28 kN/m olan səpələnmiş yükün təsirinə məruz

qalıb. [ σ ] =140 mPa , [ τ ]= 80 mPa olduğunu bilərək, en kəsik ölçülərini ikitavr şəklində
seçməli (şək.1.62).
Həlli:
1.Əyici moment və kəsici qüvvə epürlərinin qurulması.
Verilmiş tirə dayaq reaksiya qüvvələrini tətbiq edib, müvazinət tənliklərini tərtib edib,
məchul reaksiya qüvvələrinin qiymətlərini təyin edirik:

∑ F ( z )=0; H Α =0
b
∑ M Α =0 ; −qb (a+ 2 )+RΒ a−M =0

R Β=
M +qb a+( b2 ) =34+28⋅2( 2+1) =101 kN
a 2
2
b
∑ M Β =0 ; −q
2
−M −R Α a=0 ;
b2
M +q
2 34+28⋅2
R Α =− =− =−45 kN
a 2
Göründüyü kimi RA-nin qiyməti mənfi ilə alındı. Bu o deməkdir ki,həqiqətdə RA reaksiya
qüvvəsinin istiqaməti əksinə olmalıdır. Lakin biz şəkildə heç bir dəyişiklik etməyəcəyik, yalnız
gələcək hesabatlarda mənfi işarəsi nəzərə alınacaq.
Tapdığımız reaksiya qüvvələrinin qiymətlərinin düzgünlüyünü müvazinət tənliklərinin biri
ilə yoxlamaq olar. Yaxşı olar ki, bu bizim hələ istifadə etmədiyimiz müvazinət tənliyi olsun:

∑ F ( y ) =0 ;R Α +R Β−qb=0
−45+101−28⋅2=0
Tirin sol tərəfdəki məntəqəsi daxilində ixtiyari kəsik verib, kəsikdən solda qalan hissəsinə
baxırıq. Koordinat başlanğıcını tirin sol ucunda götürürük. Koordinat başlanğıcından baxılan
kəsiyə qədərki məsafəni z1 ilə işarə edirik. Kəsiyi baxılan məntəqə daxilində istənilən yerdə

vermək mümkün olduğundan 0≤z1 ≤a yaza bilərik. Baxılan kəsik üçün əyici moment

M ( z ) və kəsici qüvvənin Q ( z ) ifadəsini qururuq:

Q ( z )=R Α=−45 kN
M ( z )=R Α⋅z 1 +M
 Göründüyü kimi kəsici qüvvə birinci məntəqə daxilində sabitdir. Əyici moment isə düz
xətli qanun ilə dəyişir. Bu düz xətti qurmaq üçün iki nöqtədə onun qiymətlərini tapmaq
kifayətdir. Həmin nöqtələri məntəqənin əvvəlində və sonunda götürürük:
z 1=0 ; M ( z )=M =34 kN⋅m
z 2=a ; M ( z )=R Α⋅a+ M =−56 kN⋅m

Aldığımız qiymətlərə uyğun miqyas seçərək, birinci məntəqə üçün Q (z ) və M ( z)

epürlərini qururuq (Şəkil. 1.62).
Eyni qayda ilə ikinci məntəqəyə baxırıq. Bu məntəqə daxilində ixtiyari nöqtədən kəsik
verərək, kəsikdən sağ tərəfə baxırıq. Onda koordinat başlanğıcını tirin sağ ucunda götürürük.

Koordinat başlanğıcından baxılan kəsiyə qədərki məsafəni z 2 ilə işarə etsək, yaza bilərik:
0≤z2 ≤b

Kəsikdən sağ tərəfdə qalan bütün qüvvələrdən baxılan kəsik üçün Q (z) və M (z)
ifadələrini qururuq:
Q ( z )=qz 2
z 22
M ( z )=−q
2

Göründüyü kimi Q ( z ) düzxətli, M ( z ) isə parabolik qanun üzrə dəyişir. Məntəqənin

qıraq nöşqtələrində Q ( z ) və M ( z ) -in qiymətlərini təyin edirik:

z 2=0; Q ( z ) =0
M ( z )=0 ,
z 2=b ; Q ( z )=qb=56 kN
b2
M ( z )=−q =−56 kN⋅m
2
M ( z ) əyrixətli qanun üzrə dəyişdiyindən üçüncü nöqtədə də onun qiymətini təyin etmək
lazımdır. Adətən həmin nöqtəni məntəqənin ortasında götürürlər:

b ( b/ 2 )2
z 2= ; M ( z )=−q =−14 kN⋅m
2 2
Aldığımız qiymətlərə uyğun ikinci məntəqə üçün epürləri qururuq.
2.Möhkəmlik şərtindən istifadə edərək, tirin en kəsik ölçülərini
DÜİST-dən ikitavr şəklində təyin edək.
Tirin en kəsiyini seçmək üçün əyilmədə normal gərginliyə görə möhkəmlik şərtindən
(1.106) istifadə edirik.
 Şək.1.62-də əyici moment epüründən əyici momentin mütləq qiymətcə ən böyük qiyməti

M ( z )=56 kN⋅m -dir.

Onda
M ( z ) 56 kN⋅m
W x≥ = 3 2
=4⋅10−4 m 3 =400 sm3
[ σ ] 140⋅10 kN / m
DÜİST-dən uyğun ikitavrın nömrəsini və həndəsi ölçülərini seçirik: I №27a, Wx=407 sm3,
Jx=5500sm4,Sx=229sm3, h=270mm, b=135mm, d=6mm
3.Normal və toxunan gərginliklərə görə tiri möhkəmliyə yoxlayaq. Tirin en kəsiklərində
yaranan ən böyük normal və toxunan gərginlikləri təyin edərək onları buraxılabilən qiymətləri ilə
müqayisə edirik:
M max 56 kN⋅m⋅10−3
σ max = = =138 mPa< [ σ ] =140 mPa
Wx 407⋅10−6 m3
Q max⋅S x 56 kN⋅229⋅10−6 m 3⋅10−3
τ max = = =38 , 9 mPa< [ τ ] =80 mPa
Jx d 5500⋅10−8 m 4⋅0 ,006 m
 Шяк.1.62.

Yuxarıda toxunan gərginliyi profilin eninin ən kiçik olan kəsiyində, yəni b=d=6mm olan
kəsiyində təyin edirik.

Məsələ 2: Bir tərəfdən sərt bərkidildmiş, məntəqələri a=b=c=2m olan konsol tir F=25kN
topa yükün, M=34kN. m cüt qüvvə və intensivliyi q=28kN/m olan səpələnmiş yükün təsirinə

məruz qalıb (şək.1.63). [ σ ] =9mPa , [ τ ] =1,4 mPa qəbul edib, en kəsiyi, tərəflərinin nisbəti
h=2b olan düzbucaqlı şəklində seçməli.
 Həlli:
1.Əyici moment və kəsici qüvvə epürlərinin qurulması.
İlk növbədə dayaqdakı reaksiya qüvvələrini təyin etmək üçün müvazinət tənliklərini
qururuq:

∑ F ( z )=0 , H Α =0

∑ M Β =0 , ( c2 )+ M −M =0
F ( a+ b+c )−qc a+ Β

M Β =16 kN⋅m
∑ F ( y ) =0 , RΒ +qc −F=0 ; R Β =−31kN
Yoxlama
c
∑ M Α =0 , RΒ ( a+b+ c )−M Β +M +qc b+ ( ) 2
=0

−31⋅6−16+34 +28⋅2⋅3=0

Hər bir məntəqədə ayrı –ayrılıqda kəsik verib, kəsikdən bir tərəfdə qalan hissəyə təsir edən

qüvvələrdən Q ( z ) və M ( z ) tənliklərini quraraq onların epürlərini qururuq:

I məntəqə:
0≤z1 ≤b
Q=−F=−25 kN
M=−Fz 1 ; z1 =0 ; M=0 ; z 1 =b ; M =−Fb=−50 kN
II məntəqə:
b≤z 2≤( b+ c )
2
( z 2−b )
Q=−F +q ( z 2 −b ) , M =−Fz 2 +q;
2
z 2=b Q=−F=−25 kN ; M =−50 kN⋅m
z 2=b+c ; Q=−F+ qc=−25+56=31 kN
c2 4
M =−F ( b +c ) +q =−25⋅4+ 28 =−44 kN⋅m
2 2

Aldığımız qiymətdən göründüyü kimi baxılan məntəqədə Q ( z ) -in qiyməti mənfidən

müsbətə dəyişir, yəni onun epürü neytral oxu kəsir. Məhz həmin kəsişmə nöqtəsində M (z)
ekstremum qiymətini almalıdır. Ona görə də əvvəlcə həmin kəsişmə nöqtəsinin absisini təyin

edirik. Q ( z ) -in ifadəsini sıfra bərabərləşdirməklə onu z –ə görə həll edirik:

F +qb
−F+q ( z 2−b ) =0 , z 2 = =( 25+28⋅2 ) /28=2,9 m
q
 Həmin nöqtədə M ( z ) -in qiymətini təyin edirik:
z2=2,9m olduqda
(2,9−2 )2
M ( z )=−25⋅2,9+28 =−61kN⋅m
2
III məntəqə (z3 kəsiyi sağdan götürüldükdə):
0≤z3 ≤a
Q ( z )=−RΒ=31kN , M ( z ) =R Β z3 −M Β , z 3=0 , M ( z ) =−
M Β=−16 kN⋅m , z 3 =a , M ( z )=R Β⋅a−M Β=−31⋅2−16=−78 kN⋅m

Aldığımız qiymətlərə uyğun miqyas seçərək, Q (z) və M ( z ) epürlərini qururuq

(şək.1.63).
Qurulmuş epürlərin düzgünlüyünü yuxarıda qeyd edilmiş epürlərin yoxlanması qaydaları
ilə yoxlaya bilərik.
2.Möhkəmlik şərtindən istifadə edərək, tirin en kəsiyinin düzbucaqlı şəklində seçilməsi.

Əyici momentin mütləq qiymətcə ən böyük qiymətinin

M max =78 kN⋅m olduğunu
nəzərə alıb, (1.106) ifadəsindən yaza bilərik:
M max 78 kN⋅m
W x≥ = 3 2
=8,7⋅10−3 m 3 =8700 sm 3
[ σ ] 9⋅10 kN /m
h=2b olduğunu nəzərə alsaq, (1.57) ifadəsindən alarıq:
2
b h 2 b⋅( 2 b ) 4 b3 2 3
W x= = = = b
6 6 6 3
Bu iki ifadənin müqayisəsindən, en kəsiyin ölçülərini təyin edə bilərik:

3 33
b≥
√ √
3
2
W x = 8700≈23 ,5 sm
2
Ölçüləri böyük qiymətə qədər yuvarlaşdırsaq: b=24 sm, h=2b=48 sm olduğunu alarıq.
 Şək.1.63
Qəbul etdiyimiz ölçülərə görə düzbucaqlının en kəsiyinin müqavimət momentinin
qiymətini hesablayaq:
2 b3 2⋅24 3
W x= = =9 ,216⋅10−3 m3
3 3
Normal və toxunan gərginliklərə görə tiri möhkəmliyə yoxlayaq:
M max 78 kNm⋅10−3
σ max = = =8,5 mPa≺[ σ ] =9 mPa
W x 9 , 216⋅10−3 m3

3Q 3⋅31kN⋅10−3
τ max = = =0 , 04 mPa≺[ τ ] =1,4 mPa
2 bh 2⋅0 , 24⋅0 , 48 m 2

6.8. Əyilmədə baş gəlginliklər və tirin möhkəmliyinin tam yoxlanması.

İxtiyari tirin üç xarakterik elementinə baxaq

(şək.1.64).

I elementin möhkəmliyi
σ max ≤[ σ ] şərti ilə, II

Шяк.1.64.

elementin möhkəmliyi isə

τ max ≤[ τ ] şərti ilə yoxlanılır. Neytral təbəqədən y məsafədə
olan ixtiyari III elementin möhkəmliyini yoxlayaq. Bunun üçün həmin elementə ayrıca baxaq
(şək.1.65).
Elementin möhkəmliyini yoxlamaq üçün baş gərginlikləri
təyin edək.
Elementin ön və arxa üzləri baş kəsikdir, çünki bu üzlərdə
heç bir gərginlik təsir etmir. Odur ki, baş gərginliklərdən biri,

məsələn
σ 2 =0− dır. Qalan iki baş gərginliyi təyin edək.
Шяк.1.65.
Bu elementə σ və τ gərginlikləri təsir edir. σ =σ α və
τ =τ α qəbul etsək bu

elementin müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olduğunu deyə bilərik. Aydındır ki,

σ β =0 və

τ β =−τ α yaza bilərik. Buna görə baş gərginliklər üçün alarıq:

1
σ 1 ¿ } ¿¿= σ α +σ β ± ( σ α −σ β )2 +4 τ 2α ¿
( √ )
2
1
σ 1= (σ + √ σ 2+ 4 τ 2 )
buradan 2 (1.108)

1
σ 3= ( σ−√ σ 2 +4 τ 2 )
2 (1.109)
Bunlar əyilmədə baş gərginliklərdir. Bunları şəkildə belə göstərmək olar (şək.1.66).

Tirin möhkəmliyinin ödənməsi üçün həmçinin

σ 1 ≤[ σ ]

və
σ 3 ≤[ σ ] şərtləri də ödənməlidir.
Tirin möhkəmliyini tam yoxlamaq üçün möhkəmlik
nəzəriyyələrindən istifadə olunur.
Bilirik ki, III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə

σ 1 −σ 3 ≤ [ σ ] . Burada (1.108) və (1.109) düsturlarını nəzərə alsaq alarıq

Şək.1.66.

√ σ 2+4 τ 2≤ [ σ ] (1.110)
IV möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə

√ σ 21+σ 22+σ 23−σ 1 σ 2−σ 2 σ 3−σ 3 σ 1≤[ σ ]

 Burada
σ 2 =0 və (1.108), (1.109) ifadələrini nəzərə almaqla alarıq:

√ σ 2+3 τ 2≤ [ σ ] (1.111)

Deməli tirin möhkəmliyinin tam ödənilməsi üçün

σ max ≤[ σ ] , τ max ≤[ τ ] ,

σ 1 ≤[ σ ] , σ 3 ≤[ σ ] şərtlərindən əlavə (1.110) və (1.111) şərtləri də ödənməlidir.

6.9. Əyilmədə yerdəyişmələrin təyini.

Əyilmə deformasiyası nəticəsində tirin en kəsikləri həm xətti həm də bucaq
yerdəyişmələrinə məruz qalır (şək.1.67). Xətti yerdəyişmə əyinti, bucaq yerdəyişməsi isə dönmə
bucağı adlanır. Bu yerdəyişmələri təyin etmək üçün tirin əyilmiş oxunun əyriliyini (1.104)
düsturundan təyin edək.

1 Μ ( z)
=
ρ EJ x (1.112)
Ali riyaziyyatdan məlumdur ki, ixtiyari əyrinin hər hansı nöqtəsində əyriliyi aşağıdakı
tənliklə ifadə olunur:

1 y' '
= 3
ρ ¿ 2
( 1+ y ) (1.113)

'
Bu ifadədəki y =dy /dz=θ kəmiyyəti kiçikdir, çünki biz kiçik deformasiyalara
Шяк.1.67
¿
. baxırıq. θ= y' kiçik kəmiyyət olduğundan y daha kiçik olar və
2
θ =0 qəbul edib
Шяк.2.67
(1.112) və(1.113)-dən alarıq: .
Μ (z)
y '' =
EJ x yaxud EJ x y '' =Μ ( z ) (1.114)
 Bu tirin əyilmiş oxunun təqribi diferensial tənliyidir. Onu inteqrallayıb tirin ixtiyari

kəsiyinin θ dönmə bucağını və у xətti yerdəyişməsini təyin edə bilərik:

' dy Μ (z)
y= =θ=∫ dz +C
dz EJ x (1.115)

y=∫ θdz +D (1.116)

EJ x− əyilmədə sərtlik adlanır.
Tirdə bir neçə məntəqə olduqda (1.114) tənliyini hər məntəqə üçün yazmaq lazım gəlir.

İnteqrallama zamanı hər məntəqə üçün iki inteqral sabiti alınır. n məntəqəli tir üçün 2n

inteqral sabiti alınır ki, bunları da təyin etməkdən ötrü 2n tənlik həll etmək lazımdır. Aydındır
ki, buna çox vaxt və zəhmət tələb olunur.

6.10.Başlanğıc parametrlər üsulu.

Sərtliyi sabit olan tirlər üçün Μ ( z) əyici momentini düzəldərkən müəyyən qaydalara
əməl olunsa paraqraf 6.9-un sonunda qeyd etdiyimiz çətinlikdən asanlıqla qurtarmaq olar.
Bu qaydalar aşağıdakılardır (şək.1.68).

Şək.1.68.
a) koordinat başlanğıcını tirin bir ucunda, z kəsiyini axırıncı məntəqədə götürməli;
 0
b) verilmiş
Μi cütlərini ( z−ai ) şəklindəki qola vurmalı (
ai koordinat

başlanğıcından
Μi cütlərinə qədər olan məsafədir).

v) q yükünü tirin müvazinətini pozmadan onun axırına qədər davam etdirməli

(şək.1.68);
q) inteqrallama zamanı mötərizələri açmamalı.
Bu zaman
' dy '' dθ
y =θ= , y =
dz dz
olduğuna görə (1.114)-ə əsasən alarıq:
dθ
EJ x y '' =Μ ( z ) , EJ x = Μ (z)
dz
EJ x dθ=Μ ( z ) dz

Bu sonuncu ifadəni sıfırdan z -ə qədər inteqrallayaq və θ/ z=0 =θ0 ilə işarə edək.
Onda alarıq
z
EJ x ( θ−θ0 ) =∫ Μ ( z ) dz
0

Yaxud

z
EJ x θ=EJ x θ0 +∫ Μ ( z ) dz
0 (1.117)
Bu ifadə dönmə bucağının ümumi tənliyidir.

Bu ifadədə θ=dy/dz yazıb yenə sıfırdan z -ə qədər inteqrallasaq və y/ z=0= y 0

ilə işarə etsək alarıq:
z
z
EJ x ( y− y 0 ) =EJ x θ 0 z+∫
0
(∫ 0
Μ ( z ) dz dz )
yaxud
z
z
EJ x y=EJ x y 0 +EJ x θ0⋅z +∫
0
(∫ 0 )
Μ ( z ) dz dz
(1.118)
Bu ifadə isə əyintinin ümumi tənliyidir.
 (1.117) və (1.118) tənlikləri əyilmiş oxun ümumi tənlikləri adlanır. Burada
θ0 və
у0
uyğun olaraq koordinat başlanğıcındakı dönmə bucağı və əyintidir. Bunlar qabaqcadan məlum
deyil, təyin olunmalıdır.
θ0 və
у0 başlanğıc şərtlərdən təyin olunur. Hər bir tir üçün iki başlanğıc şərti vardır.
Başlanğıc şərtləri tirin bağlanma formasından və koordinat sisteminin seçilməsindən asılıdır.
Ümumi tənliklərin üstünlüyü ondadır ki, məntəqələrin sayından asılı olmayaraq cəmi iki

sabit (
у0 və
θ0 ) təyin olunur.
у0 və
θ0 başlanğıc parametrlər adlanır. Buna görə bu üsula başlanğıc parametrlər
üsulu deyilir.

Məsələ: şək.1.69-da verilmiş tirin A və B kəsiklərində dönmə bucaqlarını və F qüvvəsi

tətbiq olunan kəsikdə əyintini təyin edin.
Verilir: F=4qa, M=qa2. Tirin sərtliyi EJ-dir.

Шяк.1.69.

Həlli:
Əvvəl dayaq reaksiyalarını təyin edirik.

(∑ F i )z = X Β=0 , X Β=0
(∑ M i )Β =qa 52 a −Y Α⋅2 a+ Fa−M =0
5a
qa⋅ −Y Α 2a+4 qa⋅a−qa 2 =0
2
11
Y Α= qa
buradan 4
 a
(∑ M i ) Α=qa 2 −F⋅a−M +Y Β⋅2a=0
a
qa⋅ −4 qa⋅a−qa 2 +Y Β⋅2 a=0
2
9
Y Β= qa
buradan 4
yoxlama:

(∑ F i ) y =−qa+Y Α −F+Y Β=0 ,

11 9
− qa+ qa−4 qa+ qa=0
4 4
−5 qa+5 qa=0 , 0≡0 ,
reaksiyalar doğrudur.
Əyilmiş oxun təqribi diferensial tənliyini yazaq:
EJ { y ' ' =M ( z ) ¿
Koordinat başlanğıcını tirin sol ucunda götürüb axırıncı məntəqə üçün əyici momentin
ifadəsini yazırıq və bu əyici momenti sonuncu ifadədə yerinə qoyub iki dəfə inteqrallamaqla
alırıq:

' z 3 ( z−a )2 ( z−a )3 ( z−2a )2

ЕJ { у =ЕJ θ=EJ θ0−q +У A +q −F ¿ ¿¿
6 2 6 2
(*)

z4 ( z−a )3 ( z −a )4 ( z−2 a )3
ЕJу=ЕJу 0 +EJ θ 0 z−q +У A +q −F
24 6 24 6

Burada birinci ifadə dönmə bucağının, ikinci ifadə isə əyintinin ifadəsidir.

Yuxarıda qeyd etmişdik ki,

θ0 və y başlanğıc parametrlərdir və başlanğıc şərtlərindən
0

tapılırlar. Baxdığımız tir üçün başlanğıc şərtləri belədir:

1)
у|z=a =0, 2)
у|z=3 a =0
Əyintinin ifadəsindən və birinci başlanğıc şərtindən alırıq:
qa 4
о=ЕJу 0 + ЕJ θ 0 a−
24

Əyintinin ifadəsindən və ikinci başlanğıc şərtindən isə alırıq:

( 3 a )4 11 ( 2 a )3 ( 2 a )4 a3
0=EJy0 + EJ θ0⋅3 a−q + qa +q −4 qa
24 4 6 24 6
 Bu iki tənliyi sadələşdirərək alırıq:

qa 4
{ EJy 0 +EJ θ0 a= ¿¿¿¿
24
3
1 1 qa
EJ θ0 =− qa 3 θ0 =−
Buradan 6 və 6 EJ

4
5 4 5 qa
EJy 0 = qa y 0=
24 və 24 EJ

Bunlar koordinat başlanğıcındakı dönmə bucağı və əyintidir.

ЕJ θ0 və
EJy 0 məlum olduqdan sonra (*) ifadələrindən tirin istənilən kəsiyində
dönmə bucağını və əyintini təyin etmək olar. Məsələn:
a) tirin sol dayaq üzərindəki kəsiyinin dönmə bucağı z=a olduqda alınır və belə tapırıq:

1 a3 1
EJ θ A=EJ θ|z=a =− qa 3 −q =− qa 3
6 6 3
3
qa
θ A =−
3 EJ

b) tirin sağ dayaq üzərindəki kəsiyinin dönmə bucağını isə z=3a olanda tapırıq.

1 (3 a )3 11 ( 2 a )2 ( 2a )3 a2 1
EJ θВ =EJ θ|z=3 a=− qa 3 −q + qa +q −4 qa = qa 3
6 6 4 2 6 2 6
3
qa
θВ =
6 EJ

c) F topa qüvvəsinin altındakı kəsiyin əyintisi isə belə olar:

5 4 1 3 (2 a )4 11 a 3 a4 7
EJУ Д =EJУ |z=2a = qa − qa ⋅2 a−q + qa +q =− qa4
24 6 24 4 6 24 24
4
7 qa
У Д =−
24 EJ

Aldığımız qiymətlərin işarələrindən görünür ki, tirin A kəsiyi saat əqrəbi istiqamətinə, B kəsiyi
saat əqrəbinin əksinə dönür. D kəsiyinin əyintisi isə u oxunun əksinədir.
 VII FƏSİL: YERDƏYİŞMƏLƏRİN ENERGETİK ÜSULLARLA TƏYİNİ.

7.1.Yerdəyişmələrin Mor inteqralı ilə təyini.

Sistemə təsir edən xarici qüvvələrdən yaranan daxili qüvvələri MF, QF, NF ilə, həmin
sistemə yerdəyişməsi axtarılan kəsiyə tətbiq edilmiş vahid qüvvə və ya vahid cüt qüvvə

təsirindən yaranan daxili qüvvə amillərini М̄ , Q̄ , N̄ ilə işarə etsək, ümumi halda
yerdəyişmələri hesablamaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə etmək olar:
M F M̄ N N̄ Q Q̄
Δ iF =∑∫ dz+ ∑∫ F dz+ ∑∫ η F dz
ℓ EJ ℓ EA ℓ GA (1.120)
Yerdəyişmələrin (1.120) ifadəsilə təyin edilməsi Mor üsulu adlanır.
Adətən tirlərdə və çərçivələrdə yerdəyişmələri Mor üsulu ilə təyin edərkən, (1.120)
ifadəsində dartılma və sürüşmə təsirindən yaranan deformasiyaları nəzərdən atırlar, yalnız
əyilmədən yaranan deformasiyalar hesablanır: Onda (1.120) ifadəsi belə sadələşər:
M F M̄
Δ iF=∑∫ dz
ℓ EJ (1.121)
Düz xətli çubuqlardan hazırlanmış oynaqlı fermaların hesablanması zamanı Mor
inteqralından yalnız boyuna qüvvə həddini saxlamaq kifayətdir:
N F N̄
Δ iF=∑∫ dz
ℓ EA (1.122)
Bu ifadə Maksvell tənliyi adlanır.
Yerdəyişmələri Mor üsulu ilə təyin edərkən aşağıdakı ardıcıllığa riayət etmək lazımdır:
1. Xarici qüvvələr təsirindən sistemin hər bir məntəqəsinin ixtiyarı kəsiyi üçün daxili
qüvvə amillərinin (MF, QF, NF) ümumi şəkildə ifadələri qurulur.
2. Sistemi xarici qüvvələrdən azad edib, yerdəyişməsi axtarılan nöqtəyə vahidə bərabər
qüvvə tətbiq edilir. Əyintisi axtarılan nöqtəyə verilmiş istiqamətdə vahidə bərabər

topa yük ( F̄=1 ) , bucaq yerdəyişməsi axtarılan kəsiyə isə vahidə bərabər cüt

qüvvə ( M̄=1 ) tətbiq edilir.

3. Vahid qüvvə və ya vahid cüt qüvvə təsirindən sistemin hər bir məntəqəsinin ixtiyari

kəsiyi üçün daxili qüvvə amillərinin ( М̄ , Q̄ , N̄ ) ümumi şəkildə ifadələri qurulur.

 4. Sistemin bütün məntəqələri üzrə Mor inteqralları hesablanır. Tir və çərçivələri
hesablayarkən (1.121) ifadəsindən, fermaları hesablayarkən (1.122) ifadəsindən
istifadə etmək lazımdır.
5. Hesablama zamanı yerdəyişmənin qiyməti müsbət alınarsa, deməli onun istiqaməti
vahid qüvvənin istiqamətilə üst –üstə düşür. Mənfi alınarsa, yerdəyişmənin
istiqaməti vahid qüvvənin istiqamətinin əksinə yönəldiyini göstərir.
MƏSƏLƏ: Bir–biri ilə «K» oynağı ilə bərkidilmiş iki çubuq F=20kN qüvvəsinin
təsirindən deformasiyaya uğrayır. «K» oynağının x istiqamətində yerdəyişməsini təyin etməli
(şək.1.70a).
Həlli:
Məsələni Mor inteqralı ilə həll edirik. İlk növbədə çubuqların uzunluqlarını təyin edək:

2
a
ℓ 1=
√( 2) +b =√ 4+36=6 , 32 m
2

ℓ 2= √ a 2 +b 2= √ 16+36=7,2 m

Xarici F qüvvəsi təsirindən hər bir çubuqda

yaranan N1 və N2 daxili qüvvə amilini təyin edirik
(şək.1.70b).
b 6
cos α= = =0 , 949
ℓ1 6 , 32
b 6
cos β= = =0 , 83
ℓ2 7,2
∑ F y =0
N 1 cos α+N 2 cos β=0
N 2⋅0 , 949+N 2⋅0 , 83=0
N 2 =−1 ,14 N 1

(a)

a
2 2
sin α = =0 , 316
=
ℓ 1 6 , 32
a 4
sin β= = =0 , 56
ℓ 2 7,2
 ∑ F x =0 , F −N 1 sin α+N 2 sin β=0 (b)
(a) ifadəsini (b)-də nəzərə alıb, hesablayaq:
F−N 1⋅0 ,316−1 ,14⋅N 1⋅0 ,56=0
20
N 1 =− =−20 , 96 kN
0 , 954
N 2 =−1 ,14⋅20 , 96=−23 , 9 kN

Sistemi xarici qüvvələrdən azad edib, yerdəyişmənin axtarılan istiqamətində F̄=1

vahid qüvvəsini tətbiq edərək, hər bir çubuqda yaranan daxili qüvvə amillərini təyin edirik
(şək.1.70c).

∑ F x =0 , − N̄ 1 sin α+ N̄ 2 sin β=0

sin β 0 ,56
N̄ 1 = N̄ 2 = N̄ 2 =1 ,77⋅N̄ 2
sin α 0 ,316
∑ F y =0 , N̄ 1 cos α + N̄ 2 cos β− F̄=0
1 ,77⋅N̄ 2⋅0 ,949+ N̄ 2⋅0 , 83−1=0
N̄ 2 =0,4 N̄ 1 =0 ,708
Aldığımız qüvvələri (1.122) ifadəsində yerinə qoyub hesablayaq. «K» oynağının x
istiqamətindəki tam yerdəyişməsini hesablaya bilərik:

Şəkil 1.70

N 1 N̄ 1 N N̄ 1 24 , 96
y x= ℓ1 + 2 2 ℓ 2= ( 20 , 96⋅0 , 708⋅6 , 32−23 ,9⋅0,4⋅7,2 )=
EA EA EA EA

7.2 Vereşagin üsulu.

Mor inteqralı ilə yerdəyişmələri təyin edərkən hər hər məntəqə üçün inteqralaltı
funksiyaları tərtib etmək lazımdər. Məntəqələrin
sayı çoxaldıqca bu əməliyyat mürəkkəbləşir.
Mor inteqralı
M F M̄
Δ iF=∑∫l dz
EJ (1.123)
Fərz edək ki, bu inteqralaltı

funksiyalardan biri MF əyrixətli, digəri isə М̄

düzxətlidir.
 Yuxarıda göstərilmiş Mor inteqrlını hesablamaq üçün koordinat başlanğıcını

seçməliyik. М̄ düzxətli epürün tirin oxu ilə kəsişmə «0» nöqtəsini koordinat başlanğıcı
seçirik. Koordinat başlanğıcından z məsafəsində MF epüründən eni sonsuz kiçik dz, sahəsi isə
dω=M F dz olan bir zolaq ayıraq.

Onda M̄ epüründə absisi eyni olan kəsikdəki ordinatı belə hesablamaq olar:
Şəkil 1.71
М̄=z⋅tg α
Onda (1.123) ifadəsindəki inteqralı belə hesablamaq olar:

∫ M F M̄ dz=∫ z⋅tg α dω=S⋅tgα

ℓ ℓ (1.124)
Burada S əyrixətli MF epürünün sahəsinin koordinat başlanğıcına nəzərən statik
momentidir.
Aydındır ki, MF epürünün sahəsi ω , ağırlıq mərkəzinin absisi zC olarsa,
S=z c ω
olar.

Digər tərəfdən nəzərə alsaq ki,

z c⋅tg α=η ( ω sahəsinin ağırlıq mərkəzinə uyğun
М̄ epürünün ordinatıdır) onda (1.124) ifadəsini belə yaza bilərik:

∫ M F M̄ dz=ω⋅η
ℓ

Eyni zamanda isə (1.123) Mor inteqralını belə yaza bilərik:

M F M̄ ω⋅η
Δ iF =∑∫ dz=∑
ℓ EJ EJ (1.125)
İki epürə görə (1.125) ifadəsini hesablayarkən, nəzərə almaq lazımdır ki, əyrixətli
epürün sahəsi ω , düzxətli epürün ordinatı η götürülür. Əgər hər iki epür düzxətlidirsə onda
onlardan istəniləndən sahəni, digərindən isə ordinatı hesablamaq olar.
Bu qaydanı Mor inteqralının (1.120) digər iki ifadələri üçün də tətbiq etmək olar. Əgər
sistemə daxil olan bütün çubuqların uzunu boyu sahələri sabitdirsə, onda yerdəyişmənin ifadəsini
belə yazmaq olar:
 ω m ηm ω η ω ⋅η
Δ iF =∑ +∑ N N + ∑ K Q Q
EJ EA GA (1.126)
Yerdəyişmələrin bu qayda ilə
hesablanmasına Vereşagin üsulu deyilir.
(1.126) ifadəsinə daxil olan
hədlərin işarələrini təyin edərkən,
aşağıdakı şərtlərə riayət etmək lazımdır.
Bütün əyici moment epürlərini dartıcı
liflər tərəfdən qurmaq lazımdır, müsbət N
və Q epürlərini şaquli çubuqların sol
tərəfindən, üfiqim çubuqların yuxarı
tərəfindən qurmaq lazımdır, N və Q-nin
mənfi qiymətlərində isə çubuğun əks
tərəfindən qurmaq
lazımdır. Epürlərin bu qayda ilə
Şəkil 1.72
qurulması, (1.126) ifadəsindəki hədlərin
işarələrinin təyinini asanlaşdırır: əgər
epürlər çubuğun eyni tərəfində qurulubsa, işarə müsbət, əks tərəflərdə qurulubsa işarə mənfi olur.

MƏSƏLƏ. Səpələnmiş yükün təsirindən əyilmə deformasiyasına məruz qalmış

çərçivənin «K» nöqtəsinin dönmə bucağını və x istiqamətdə xətti yerdəyişməsini təyin etməli.
Çərçivənin çubuqlarının sərtlikləri eynidir və EJ-yə bərabərdir (şək. 1.72a)
Həlli:
Əvvəlcə xarici səpələnmiş q yükünün təsirindən əyici moment epürlərini qururuq
(şək.1.72b)
Sonra isə çərçivəni xarici yüklərdən azad edib, yerdəyişməsi axtarılan «K» nöqtəsinə
F̄=1 və M̄=1 vahid qüvvələrini tətbiq edib, əyici moment epürlərini qururuq (şək. 1.72c
və 1.72d).
Epürlər çubuğun sıxılan lifləri tərəfdən qurulduğu üçün onların üzərində işarələri
göstərməmək olar.
Xarici qüvvə epürünün sahələrini təyin edirik:
1
ω1 = ⋅20⋅2=13 ,33 ω 2=20⋅4=80
3
 Bu epürlərin ağırlıq mərkəzlərinə uyğun olaraq F̄=1 təsirindən alınan epürdən

uyğun
η1 =1 ,η 2=2 ordinatlarını və M̄=1 epüründən η11 =1 ,η 12=2 ordinatlrını təyin

edərək, (1.126) ifadəsinə əsasən «K» nöqtəsindəki yerdəyişmələri hesablayırıq:

1 1 160
yk = ( ω 1 η1 +ω2 η2 )= 80⋅2=
EJ EJ EJ
1 1 93 , 33
θk = ( ω1 η11 +ω2 η12 )= ( 13 , 33⋅1+80⋅1 ) =
EJ EJ EJ
Çubuqdan eyni tərəfdə duran epürləri bir-birinə vurarkən işarə müsbət, əks tərəfdə
duran epürləri bir-birinə vurarkən işarə mənfi olur.

VIII FƏSİL. STATİK HƏLL OLUNMAYAN SİSTEMLƏR.

8.1. Sistemin statik həll olunmazlıq dərəcəsi. Əsas və ekvivalent sistemlər.

Həlli, yalnız müvazinət tənlikləri vasitəsilə mümkün olmayan sistemə statik həll
olunmayan sistem deyilir. Adətən belə
sistemlərdə rabitələrin sayı müvazinət şərtinin
təmini üçün lazım olan rabitələrin sayından
artıq olur. Bu artıq rabitələrin sayı ilə sistemin
statik həll olunmamazlıq dərəcəsi təyin edilir.

Şəkil 1.73

Şək. 1.73a-da statik həll olunan sistem,

şək.1.73b-də isə həmin sistemin C nöqtəsinə
bir əlavə dayaq rabitəsi əlavə etməklə bir dəfə statik həll
olunmayan sistem göstərilib.
Şək. 1.74-də iki dəfə statik həll olunmayan müstəvi çərçivə
göstərilib.

Şəkil 1.74
 Statik həll olunmayan sistemlər yalnız əlavə rabitələrin tətbiqi deyil, eyni zamanda
sistemin yaradılması şərtindən də asılı olaraq yarana bilər.
Məsələn, şək. 1.75a-da göstərilən müstəvi çərçivənin dayaqlarında yaranan Ha, Ra və RB
reaksiya qüvvələrini müvazinət tənliklərinin köməyilə asanlıqla təyin edə bilərik. Ancaq bu
tapılan qiymətlər çərçivənin elementlərində yaranan daxili qüvvə amillərini təyin etməyə imkan
verməyəcək. Üfiqi millərdən birində kəsik verib (şək. 1.75b) sistemin müvazinət şərtindən onun
üç dəfə statik həll olunmayan olduğunu təyin edə bilərik. Deməli, hər bir qapalı kontur üç dəfə
statik həll olunmamazlıq dərəcəsinə malikdir.
Mürəkkəb statik həll olunmayan sistemin statik həll olunmamazlıq dərəcəsi
S=3 k −m
düsturu ilə təyin edilir. Burada: S-sistemin statik həll olunmamazlıq

Şəkil
1.75
dərəcəsi, K-sistemin qapalı konturlarının sayı, m-sistemdəki tək oynaqların sayıdır.
İki mili bir-biri ilə birləşdirən oynaq tək oynaq adlanır. Üç mili bir-biri ilə birləşdirən
oynaq iki tək oynaq, dörd mili birləşdirən oynaq üç tək oynaq və s. qəbul edilir.
Statik həll ounmayan sistemləri həll edərkən məchul kimi qüvvə parametrini və ya
yerdəyişmə parametrini qəbul etmək olar. Birinci halda aparılan hesabat üsulu qüvvələr üsulu,
ikinci halda isə yerdəyişmələr üsulu adlanır.
Qüvvələr üsulu ilə hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1.Sistemin statik həll olunmamazlıq dərəcəsi təyin edilir.
2.Əlavə rabitələri atmaqla verilmiş sistemi statik həll olunan sistemə gətiririk. Alınmış bu
sistem əsas sistem adlanır. Əsas sistemi seçərkən, onun həndəsi dəyişməməzliyinə riayrət etmək
lazımdır. Verilən sistemin bir neçə əsas sistemini qurmaq olar.
3. Əsas sistemə xarici qüvvələri və atılmış rabitələri əvəz edən məçhul reaksiya qüvvələrini
tətbiq etməklə əsas sistem verilmiş sistemə uyğunlaşdırılaraq, onunla ekvivalent olan sistem
alırıq.
 4. Ekvivalent sistemi seçərkən nəzərə almaq lazımdır ki, əsas sistemin deformasiyası
verilmiş statik həll olunmayan sistemin deformasiyasından heç nə ilə fərqlənməməlidir. Yəni
atılmış rabitələr istiqamətindəki yerdəyişmələr sıfra bərabər olmalıdır. Bu nöqtələrin
yerdəyişmələrini ixtiyari üsul ilə təyin etmək olar. Ancaq bunu daha ümumi olan Mor və ya
Vereşagin üsulları ilə etmək məsləhət görülür. Bu şərtlər daxiliində tərtib edilmiş tənliklərdən
əlavə məchul reaksiya qüvvələri təyin edilir.
5. Əlavə məchul qüvvələrinin təyinindən sonra, reaksiya qüvvələrinin təyini, daxili qüvvə
amillərinin epürlərinin qurulması, en kəsiklərinin seçilməsi və möhkəmliyə yoxlama adi üsulla
aparılır.

8.2. Qüvvələr üsulunun kanonik tənlikləri.

Praktikada statik həll olunmayan tirlərin və çərçivələrin həlli daha çox qüvvələr üsulu ilə
aparılır. Bu üsula görə verilən statik həll olunmayan sistem əlavə

Şəkil
1.76

rabitələrdən azad edilir və onların təsiri qüvvələr və momentlərlə əvəz edilir, yəni bu
üsulda qüvvələr məchul olur. Beləliklə, statik həll olunmayan çərçivələrin də həlli əlavə
rabitələrin atılıb statik həll olunan əsas sistemin qurulması ilə başlanır.
 Şək.1.76a-da göstərilən çərçivəni araşdıraraq, onun iki əlavə dayaq rabitəsinə malik
olduğunu görərik. Deməli, bu çərçivənin həll olunmamazlıq dərəcəsi ikiyə bərabərdir. Əlavə
rabitələri atmaqla verilmiş sistemin bir neçə əsas sistemini qurmaq olar (şək. 1.76 b, c, d).
Seçilmiş əsas sistemə xarici F1, F2 qüvvələrini və atılmış rabitələri əvəz edən X1, X2 məchul
reaksiya qüvvələrini tətbiq etməklə verilmiş sistemlə ekvivalent olan sistemi alarıq (şək. 1.76 c).
Sistemin həll olunmamazlıq dərəcəsinə bərabər əlavə deformasiya tənliklərini qurmalıyıq.
Bu tənlikləri isə sistemin dayaqlarda bərkidilmə şərtinə əsasən qururuq. Şəkildən göründüyü
kimi A dayağının həm şaquli, həm də üfiqi istiqamətdə, yəni A nöqtəsinin X1 və X2 istiqamətdə
sistemə təsir edən bütün qüvvələrin təsirindən yerdəyişmələri sıfra bərabərdir:
Δ 1=0
Δ 2=0 (1.127)
Qüvvələrin təsirinin asılı olmaması prinsipinə əsasən (1.127) ifadəsini daha açıq şəkildə
belə yaza bilərik:
Δ 1= Δ11 + Δ12+ Δ1 F =0
Δ 2= Δ21 + Δ 22+ Δ2 F =0 ¿} ¿ ¿ (1.128)
Burada birinci indeks yerdəyişmənin istiqamətini, ikinci indeks isə həmin yerdəyişməni

yaradan səbəbi göstərir. Yəni Δ1 -sistemə təsir edən bütün qüvvələrin təsirindən X məchul
1

qüvvəsi istiqamindəki tam yerdəyişmədir: Δ 2 - analoji olaraq, X istiqamətindəki tam

2

yerdəyişmədir:
Δ 1 F və Δ 2 F -uyğun olaraq X və X istiqamətində xarici qüvvələr sisteminin
1 2

təsirindən yaranan yerdəyişmələrdir, Δ 11 -X istiqamətində X -in təsirindən yaranan

1 1

yerdəyişmədir, Δ 12 -X1 istiqamətində X2-nin təsirindən yaranan yerdəyişmədir, Δ21 və Δ 22

- X2 istiqamətində uyğun olaraq X1 və X2 təsirindən yaranan yerdəyişmələrdir.
Yerdəyişmə qüvvə ilə düz, mütənasib olduğundan aşağıdakı əvəzləməni yazmaq:
Δ i k =δ i k⋅X k

Burada δ ik -əsas sistemə tətbiq edilmiş, qiyməti vahidə bərabər Xk=1 qüvvəsi təsirindən
Xi istiqamətindəki yerdəyişmədir.
Onda (.128) ifadəsini analoji olaraq belə yazmaq olar:
δ 11 X 1 +δ 12 X 2 + Δ 1 F =0
δ 21 X 1 + δ 22 X 2 + Δ2 F =0 ¿} ¿ ¿ (1.129)
Bu tənliklərə qüvvələr sisteminin kanonik tənlikləri deyilir. Tənliklərin sayı sistemin həll
olunmamazlıq dərəcəsinə bərabər olur.
 Eyni qayda ilə ixtiyari n dəfə statik həll olunmayan sistem üçün qüvvələr üsulunun
kanonik tənliyini belə yazmaq olar:
δ 11 X 1 +δ 12 X 2 +δ 13 X 3 +…+ δ 1 n X n + Δ1 F =0
δ 21 X 1 +δ 22 X 2 +δ 23 X 3 +…+δ 2n X n + Δ2 F =0
……………
δ n 1 X 1 + δn 2 X 2 + δ n 3 X 3 +…+δ nn X n +Δ nF =0
¿} ¿ (1.130)

Kanonik tənliklərə daxil olan

δ ij və ΔiF yerdəyişmələrini Mor və ya Vereşagin üsulu

ilə təyin etmək məsləhət görülür. Bu tənliklərə daxil olan

δ 11 ,δ 22 ,... δ nn yerdəyişmələrinə əsas,

δ 12 ,δ13 ,...δ1 n yerdəyişmələrinə köməkçi yerdəyişmələr,

Δ 1 F ,Δ 2 F ,... ΔnF yerdəyişmələrinə
isə yük yerdəyişmələri deyilir.
Yerdəyişmələrin qarşılıqlı teoreminə əsasən yaza bilərik:
δ 12=δ 21 , δ 13=δ 31 ,. .. . .δ ik =δ ki
Statik həll olunmayan sistemlərin həllinin çətinliyi qüvvələr üsulunun kanonik tənliyinin
tərtibində deyil, həmin tənliklərin həllindədir. Tənliklərin sayı az olduqda, asanlıqla məchulları
tədricən yox etmə üsulu ilə onu həll etmək olar. Yüksək tərtibli tənlikləri isə xüsusu üsulların
köməyi ilə (Qaus üsulu, tədricən yaxınlaşma üsulu və s.) həll etmək olar. Bu
üsullarla daha ətraflı «İnşaat mexanikası» kursunda tanış ola bilərsiniz.

Şəkil 1.77
Məsələ 1. Aşağıdakı statik həll olunmayan çərçivəyə baxaq.

M=4 kNm, a=1m, ℓ=2m , M ,Q ,N epürlərini qurmalı (şək. 1.77).

Həlli: bu çərçivədə dörd məchul var. Müstəvi çərçivələr üçün mümkün olan müvazinət
tənliklərinin sayı üçdür.
Müvazinət tənliklərini yazaq (şək. 1.78a).

∑ ( F i ) x =0 X A =0
(1.131)

∑ ( F i ) y =0 Y A +Y B=0
(1.132)

∑ ( M i ) A=0 M A −M +Y B⋅a=0
(1.133)
 Şəkil 1.78

Bu tənliklərdə X A , Y A , Y B ,M A kimi dörd məchul var, tənliyin sayı isə üçdür. Bir
məchul artıqdır. Deməli, çərçivə bir dəfə statik həll olunmayandır.
YB –ni artıq məchul qəbul edək və YB=X1 ilə işarə edək.
Əsas sistemi şəkil 1.78b-dəki kimi seçək. Onda ekvivalent sistem şək. 1.78c kimi olar.
Kanonik tənlik belə olar:
δ 11 X 1 +Δ 1 F=0 (1.134)

Əsas sistemi X1=1 və M=4kNm qüvvələrilə ayrı-ayrılıqda yükləyirik və əyici moment

epürlərini qururuq (şək. 1.78d,e).
Kanonik tənliyə daxil olan yerdəyişmələri təyin edirik:

1 1 2 a 2 (3 ℓ+a )
δ 11=
EJ (
a⋅ℓ⋅a+ a⋅a a =
2 3 3 EJ )
M⋅ℓ⋅a
Δ 1 F=−
EJ
Yerdəyişmələrin tapılmış qiymətlərini kanonik tənlikdə yerinə yazırıq və X1-i təyin edirik.
 δ 11 X 1 +Δ 1 F=0
a2 ( 3 ℓ+a ) M⋅ℓ⋅a
X 1− =0
3 EJ EJ
3 M⋅ℓ 3⋅4⋅2 24
X 1= = = =3 , 42857 kN ≈3 , 43 kN
a ( 3 ℓ+ a ) 1⋅( 3⋅2+1 ) 7
Statik həll olunmazlıq aradan qaldırıldı.
(1.131) , (1.132) və (1.133) tənliklərindən qalan məchulları təyin edirik.
X A =0
Y A =−Y B=− X 1 =−3 , 43 kN
M A =M −Y B⋅a=4−3 , 43⋅1=0 , 57 kN⋅m

Ekvivalent sistemi götürürük və kəsiklər verib M ,Q ,N epürlərini qururuq (şək. 1.79),

(M-əyici moment, Q-kəsici qüvvə, N- normal qüvvədir).
I məntəqə,
0≤z1 ≤a , M ( z 1 ) =X 1⋅z1
Q ( z 1 )=− X 1=−3 , 43 kN
M ( z1 )
N ( z 1 ) =0 , =0
z1 =0
M ( z1 )
=X 1⋅a=3 , 43 kN⋅m
z 1=a

Şəkil 1.79
II məntəqə
0≤z2 ≤ℓ , M ( z 2 )=−M A −X A⋅z2 =−M A =−0 , 57 kN⋅m
Q ( z 2 )=− X A =0
N ( z 2 ) =−Y A =3 , 43 kN

Qurulmuş M,Q,N epürləri şək.1.80a, b, c-də göstərilmişdir.

Alınmış M epürünün düzgünlüyünü yoxlamaq üçün bu epürü (şək.1.80) vahid qüvvədən
epürə (şək. 1.78) vururuq:
1 1 2
δ=
EJ 2 (
⋅3 , 43⋅1⋅ ⋅1−0 ,57⋅2⋅1 =0
3 )
Deməli həll
doğrudur.
 Şəkil 1.80

Məsələ2. Şək.1.81a-da F=40kN , q=20 kN /m, ℓ=3m, h=5m, β=0,6 qəbul edərək,
verilmiş çərçivə üçün M, Q, N epürlərini qurmalı.
Həlli.
Çərçivədə bütün məchulları göstəririk və mümkün olan müvazinət tənliklərini yazırıq:

∑ ( F i ) x =0 X A −qh−F+ X 2 =0
(1.135)

∑ ( F i ) y =0 Y A −X 1 =0
(1.136)
2
M A −qh
∑ ( M i ) A= 0 2
− F⋅β h− X 1⋅ℓ =0
(1.137)
Bu tənliklərdə 5 məchul var, tənliyin sayı isə üçdür. Deməli çərçivə iki dəfə statik həll
olunmayandır.
Əsas sistemi şək.1.81b-dəki kimi seçək. Onda ekvivalent sistem şək. 1.81c kimi olar və
kanonik tənliklər belə yazılar:

{δ11 X1+δ12 X2+Δ1F=0 ¿ ¿¿¿ (1.138)

δ
 Şəkil
1.81

X1 =1, X2 =1 vahid qüvvələrindən və verilmiş xavrici q və F qüvvələrindən əyici moment

epürlərini qururuq.
 Bu epürlər şək. 1.81d,e,k,n-də göstərilmişdir. Bu epürlərdən Vereşagin düsturuna əsasən
tapırıq:
1 1 54
δ 11=
EJ 2 (
⋅3⋅3⋅2+3⋅5⋅3 =
EJ )
1 1 1 60
δ 12=δ 21= (
EJ 2
⋅3⋅3⋅5+ 5⋅5⋅3 =
2 EJ )
1 1 2 1583
δ 22= (
2 ⋅5⋅5⋅ ⋅5+5⋅3⋅5 =
EJ 2 3 EJ )
1 1 1 1 1 1190
Δ 1 F →δ 1 F = (
EJ 3 2 2 2 )
⋅250⋅5⋅3− ⋅3⋅380− ⋅80⋅2⋅3+ ⋅120⋅3⋅3 =
EJ
1 1 1 1 13 1 13 1 1192,5
Δ 2 F →δ 2 F = ( ⋅250⋅5 ⋅5− 80⋅2⋅ −80⋅3⋅5− 80⋅2 + 120⋅3⋅1) =
EJ 3 4 2 2 2 2 2 EJ
Bu yerdəyişmələri 1.138 kanonik tənliklərində yerinə yazıb alarıq:

{54X1+60X2+1190=0 ¿ ¿¿¿ ¿
Yaxud ¿
Buradan: X1=-22,76kN, X2=0,65kN
Onda (1.135), (1.136) və (1.137) tənliklərindən tapırıq:

AX =qh+ F−X =20⋅5+40−0 , 65=139 , 35 kN

2
Beləliklə, bütün məchullar təyin edildi.
Y A = X 1 =−22 ,76 kN
M epürünü 2yuxarıda dediyimiz kimi M1 və M2 epürlərini X1 və X2-nin qiymətlərinə vurub
h 25
Mq və MMF epürləri
A =q + F⋅β⋅h+ X 1⋅ℓ=20
2 ilə toplamaqla quraq.2 +40⋅0,6⋅5−22 ,76⋅3=301 , 72 kN⋅m
Bu halda alırıq:
M 1=250+ 120+3 (−22, 76 ) =301 ,72 kN⋅m
M 2=80−3 (−22 , 76 )−5⋅0 , 65=145 , 03 kN⋅m
M 3=80−5⋅0 , 65=76 , 75 kN⋅m
M 4 =2,5⋅0 ,65=1 , 95 kN⋅m
Bu qiymətlərə görə M epürü şək.1.82-də qurulmuşdur.
 Şəkil 1.82

Q və N
epürləri üçün
ekvivalent sistemdən alarıq:
Q 1 =X A =139 ,35 kN
N 1 =−Y A=22, 76 kN
Q2 =X A −qh=139 , 35−20⋅5=39 ,35 kN
N 1 =−Y A =22, 76 kN
Q3 =X 2 −F=0 , 65−40=−39 ,35 kN
N 3 =X A −qh=39 ,35 kN
Q A = X 2 =0 , 65 kN
N 4 = X 1=−22, 76 kN
Q və N epürləri şək.1.82c,b –də göstərilmişdir.
M epürünün düzgünlüyünü yoxlayaq. Bunun üçün onu M1 epürünə vuraq. Vurmanan asan
olması üçün M epürünü bir neçə elementar hissəyə bölək (şək.1.82d)
Onda alarıq:
 1 1 1 2 1
δ= (
EJ 2
⋅301 ,72⋅5⋅3− ⋅145 , 03⋅5⋅3− ⋅62, 5⋅5⋅3−76 , 75⋅3⋅1,5− ⋅68 ,28⋅3⋅2 =0
2 3 2 )
Deməli M epürü düzgün qurulmuşdur.

8.3. Statik həll olunmayan çərçivələrdə simmetriklik xassəsindən istifadə olunması.

Fərz edək ki, bizə simmetriya
oxu olan statik həll olunmamazlıq
dərəcəsi içə bərabər olan çərçivə
verilib ( şək.1.83a)
Həmin çərçivəni şək. 1.83b-
də göstərilən əsas sistemin
köməyilə həll etsək, üç tərtibli
kanonik tənlikləri qurub həll
etməliyik: şəkil
1.83

δ1 X1+δ12X2+δ13 X3+Δ1F=0 ¿}δ21X1+δ2 X2+δ23 X3+Δ2F=0 ¿}¿ ¿

(1.139)

Baxılan çərçivənin əsas sistemini şək.1.84a-da olduğu kimi qəbul etsək, X1 və X2 məchul
qüvvələri simmetrik, X3 isə çəp simmetrik olacaq. Ona görə də həmin məchul qüvvələrin vahid

qiymətlərindən alınan
М̄ 1 və
М̄ 2 epürləri simmetrik,
М̄ 3 epürü isə çəp simmetrik

olacaqdır. Onda simmetrik epürlərin çəp simmetrik epürə vurulması ilə tapılan
δ 13 ,δ 23 , δ 31 və

δ 32 yerdəyişmələri sıfra bərabər olacaq və (1.139) ifadəsi sadələşərək, iki müstəqil tənliyə
çevriləcəkdir:
 Şəkil 1.84

δ1 X1+δ12X2+Δ1F=0¿}δ21X1+δ2 X2+Δ2F=0¿}¿ ¿
(1.140)
Bununla da məsələnin həlli xeyli sadələşir. Deməli, simmetrik sistemi həll edərkən əsas
sistemi elə seçmək lazımdır ki, məchul qüvvələr simmetrik və ya çəp simmetrik olsun. Bu
kanonik tənliklərin iki müstəqil tənliyə çevrilməsinə səbəb olur. Bununla da tənliyin həlli xeyli
sadələşir.
Fərz edək ki, simmetrik
çərçivəyə təsir edən xarici
qüvvələr də simmetrikdir
(şək.1.85a). Onda həmin
yükdən alınan MF epürü də
simmetrik olacaq (şək. 1.85b).

Şəkil 1.85

Simmetrik epürü çəp simmetrik epürə vurulmasında alınan

Δ3 F yerdəyişməsi sıfra bərabər
olacaq, (1.140) ifadəsindən alırıq ki, çəp simmetrik məchul qüvvə sıfra bərabər olur X3=0

δ11 X 1+δ 12 X 2 +Δ1F =0 ¿} ¿ ¿¿

(1.141)
 Şəkil 1.86 Δ 1 F =Δ 2 F =0 olur.
Tutaq ki, xarici qüvvələr çəp simmetrikdir(şək. 1.86a) Onda
(1.140) ifadəsi aşağıdakı şəklə düşür:

δ1 X1+δ12X2=0¿}δ21X1+δ2 X2=0¿}¿ ¿
Buradan da X1=X2=0 olur. Yalnız
δ 33 X 3 +Δ 3 F=0 tənliyi qalır.
Deməli simmetrik çərçivəyə çəp simmetrik xarici qüvvələr təsir edirsə, onda simmetrik
daxili qüvvə amillərim sıfra bərabər olur və məsələnin həlli çox sadələşir.
Məsələ. Simmetrik çərçivə çəp simmetrik xarici qüvvələrlə yüklənmişdir. (şək.1.87a).

h=5 m, ℓ=3 m, α=0,6 , F=40 kN , M=45 kN⋅m M, Q, N epürlərini qurmalı.

Çərçivə ümumiyyətlə üç dəfə statik həll olunmayandır. Ancaq çərçivə sismmetrik və xarici
qüvvələr çəp simmetrik olduğu üçün simmetrik daxili qüvvə amilləri sıfır olar və həll çox
sadələşər.
Əsas sistemi şək. 1.87b-dəki kimi seçsək, onda ekvivalent sistem şək.1.87c-dəki kimi olar.
Yuxarıda dediyimiz kimi simmetrik daxili qüvvə amilləri X2 və X3 olmalıdır, yəni X2 =0, X3 =0
olur. Bu halda bir X1 məchulu qalır. X1 çəp simmetrik daxili qüvvə amilidir. Deməli çərçivə bir
dəfə statik həll olunmayan olur.
Kanonik tənlik aşağıdakı kimi olar:
δ 11 X 1 +δ 1 F=0 (1.142)

Əsas sistemi X1=1 və xarici qüvvələrlə yükləyib əyici moment epürlərini

qururuq(şək.1.87d,e,k).
 Şəkil 1.87

Bu epürlərdən tapırıq:
2 1 2 24 , 75
δ 11=
EJ (
1,5⋅5⋅1,5+ 1,5⋅1,5 1,5 =
2 3 )
EJ
2 1 135
δ 1 F= (
− 120⋅3⋅1,5+45⋅3⋅1,5 =−
EJ 2 )EJ
Bu yerdəyişmələri (1.142) tənliyində yazırıq:
24,75X1-135=0
 Buradan X1=5,45kN
Beləliklə statik həll olunmazlıq aradan qaldırıldı.
İndi M,Q, N epürlərini qura bilərik.
M epürünü qurmaq üçün M1 epürünü X1=5,45-ə vururuq və MF MM epürləri ilə toplayırıq.
Q və N epürləri də adi qayda ilə kəsiklər verməklə qurulur. Bu epürlər şək. 1.88a, b,c –də
göstərilmişdir.

Şəkil 1.88

M epürünün düzgünlüyünü yoxlamaq üçün M epürünü (şək.1.88a) M1 epürünə (şək.1.87d)

vururuq:
2 1 2 1 1
δ=
EJ 2 (
8,2⋅1,5⋅ 1,5+8,2⋅2⋅1,5+ 53 ,2⋅3⋅1,5− 66 , 8⋅3⋅1,5 =0
3 2 2 )
Deməli M epürü düzgün qurulmuşdur.

IX FƏSİL. MÜRƏKKƏB MÜQAVİMƏT.

9.1.Ümumi məlumat.
Yükləmə zamanı brusun en kəsiklərində eyni zamanda bir neçə daxili qüvvə yaranarsa
belə deformasiya mürəkkəb deformasiya, bu deformasiyada brusun müqavimətinə isə mürəkkəb
müqavimət deyilir.
Mürəkkəb müqavimətə işləyən brusun ixtiyari kəsiklərində gərginlikləri və
yerdəyişmələri təyin etdikdə qüvvələr təsirinin müstəqilliyi prinsipindən istifadə edilir.
 Mürəkkəb müqavimətin aşağıdakı hallarına praktikada ən çox rast gəlinir:
- tirlərin çən əyilməsi,
- brusların mərkəzdənxaric dartılma və ya sıxılması,
- tirlərin əyilmə və dartılması yaxud sıxılması,
- valların əyilmə və burulması və s.

9.2.Çəp əyilmə
Tirin oxuna perpendikulyar olan xarici qüvvələrin təsir müstəvisi tirin oxundan keçməklə baş

ətalət müstəviləri üzərinə düşmədikdə alınan əyilmə çəp əyilmə adlanır (şəkil 1.89).

Şəkil 1.89-dan alırıq:

Μ х =Μ Cos ϕ
Μ y =Μ Sinϕ (1.143)

Deməli çəp əyilməyə iki müstəvidə əyilmənin cəmi kimi baxmaq olar.

Onda təsirlərin müstəqilliyi prinsipinə görə tirin

Шяк.1.89. kəsiyinin ixtiyari nöqtəsindəki gərginliyi aşağıdakı kimi yaza bilərik:
σ =σ Μ +σ Μ y
x (1.144)

Burada
σΜ
x gərginliyi
Μx cütündən,
σΜ
y gərginliyi isə
Μy cütündən yaranan
gərginlikdir. Bilirik ki, eninə əyilmədə gərginlik belədir:
Μ (z)
σ= ⋅y
Jx
σΜ σΜ
Onda x və y üçün uyğun olaraq alarıq (şək.1.90)
 Μx Μy
σΜ = ¿ y, σΜ = ¿x
x Jx y Jy
σΜ σΜ
x və y -ın ifadələrini (1.144)-də yerinə qoyub alırıq:
Μx Μy
σ= ⋅y + ⋅x
Jx Jy Шяк.1.90
Burada (1.143)-u nəzərə alsaq:
.

y⋅Cos ϕ x⋅Sin ϕ
σ =Μ
( Jx
+
Jy ) (1.145)
Bu çəp əyilmədə gərginlik düsturudur. Burada: x, y− gərginliyi axtarılan nöqtənin

koordinatları, ϕ− xarici qüvvənin y oxu ilə əmələ gətirdiyi bucaq,

J x ,J y− tirin kəsiyinin uyğun olaraq x və y oxlarına görə ətalət momentləri,

Μ − əyici momentdir.

Gərginliyin ən böyük və ən kiçik qiymətlərini hesablamaq üçün neytral oxun

vəziyyətini təyin etmək lazımdır. Neytral ox üzərində gərginlik sıfırdır. Bu ox üzərindəki

nöqtənin koordinatlarını ( x0 ; y0 ) götürsək alarıq:

y 0⋅Cos ϕ x 0⋅Sin ϕ
σ ( x 0 ; y 0 )=Μ
( Jx
+
Jy
=0
)
Μ − əyici momentdir, Μ≠0 olduğu üçün aşağıdakı tənliyi alırıq:
y 0⋅Cos ϕ x0⋅Sinϕ
+ =0
Jx Jy (1.146)
Bu çəp əyilmədə neytral oxun tənliyidir. Tənlikdən görünür ki, çəp əyilmədə neytral ox
kəsiyin mərkəzindən keçir.
Neytral oxun vəziyyətini təyin edək. (1.146)-dan alırıq:
y0 J y J
=− x⋅tg ϕ , | 0 |= x ⋅tg ϕ
x0 Jy x0 J y
Şəkil 1.91-dən
y
| 0 |=tg α
x0
 Onda
Jx
tg α= ⋅tgϕ
Jy (1.147)
Bu düstur neytral oxun vəziyyətini müəyyən edir. Şəkil

1.91-dən aydın olur ki, ən böyük gərginliklər 1 və 2

nöqtələrində olur. Bu nöqtələrdəki gərginliklər müxtəlif

işarəlidir. Şək.1.91

Ən böyük gərginlik (1.145)-ə görə belə olar:

y max⋅Cos ϕ x max⋅Sinϕ
σ max =Μ max
( Jx
+
Jy )
yaxud

Μ max W
σ max =
Wx (
Cos ϕ+ x Sinϕ
Wy ) (1.148)
Jx Jy
W x= , W y=
Burada
y max x max

brusun kəsiyinin x və y oxlarına görə müqavimət momentləridir.

Onda möhkəmlik şərti belə olar:

Μ max W
σ max ≤[ σ ] yaxud
Wx (
Cos ϕ+ x Sinϕ ≤ [ σ ]
Wy ) (1.149)
(1.149)-dan alırıq:

Μ max W
W x≥
[σ] (
Cos ϕ+ x Sin ϕ
Wy ) (1.150)
Çəp əyilmədə brusun en kəsiyi bu düsturla seçilir.

(1.147) düsturundan görünür ki,

J x=J y olduqda α =ϕ alınır. Bu halda şəkil
1.91-dən aydın olur ki, neytral ox Μ − ə perpendikulyar olur. Deməli bu halda eninə əyilmə
alınır, çəp əyilmə alınmır. Belə kəsiklərə misal olaraq dairə, kvadrat və bərabərtərəfli üçbucağı
göstərmək olar. Xarici qüvvənin istiqaməindən asılı olmayaraq belə kəsikli bruslar üçün çəp
əyilmə alınmır.
Çəp əyilmədə yerdəyişmə aşağıdakı düsturla təyin olunur:

f =√ f 2x + f 2y (1.151)

Burada
fx və
fy uyğun olaraq x və y oxları
istiqamətindəki yerdəyişmələrdir.
Göstərmək olar ki, çəp əyilmədə əyinti (yerdəyişmə)
həmişə neytral oxa perpendikulyar olur.
Məsələ: Şək.1.93-də verilmiş ağac tirin möhkəmlik və sərtliyini
yoxlamalı. Verilir:
Шяк.1.92.
4 0
E=10 MPa , ℓ=4 m , b=12 sm, h=16 sm , q=2 kN /m , ϕ=30 , [ σ ] =14 MPa ,

[ f ]= 1 ⋅ℓ
yolverilən əyinti 150
Həlli:

Çəp əyilmədə gərginlik düsturu:

y cosϕ x sin ϕ
σ =M ( z )
( Jx
+
Jy )
Ən böyük gərginlik isə
M max Wx
σ max =
Wx (
cos ϕ+
Wy
sin ϕ
)

Шяк.1.93.
Şəkildən
q ℓ2 2⋅16
M max = = =4 kNm
8 8
 Şək.1.93b-dən düzbucaqlı en kəsik üçün
b h2 12⋅16 2 h b2
W x= = =512 sm3 , W y =
6 6 6
W x h 16 4
= = =
W y b 12 3
0 0
və cosϕ=cos 30 =0 , 866 , sin ϕ=sin 30 =0,5
Onda
4 4 kN
σ max =
512⋅10
−6 ( 3 m)
0 , 866+ ⋅0,5 =11974 2 =11 , 974 MPa

σ max =11, 974 MPa< [ σ ] =14 MPa

Deməli tirin möhkəmliyi ödənir. Əyintini yoxlayaq.

Çəp əyilmədə əyinti aşağıdakı kimi hesablanır:

f =√ f 2 x +f 2 y
Şək.1.93-ə görə ən böyük əyinti
5 q ℓ4
y max =
384 EJ
Bu müstəvi əyilmədə əyintidir.

Bilirik ki, çəp əyilmədə əyinti iki müstəvidə əyintinin həndəsi cəmidir. Bizim məsələ
üçün bu müstəvilərdəki əyintilər belə olar:
5 q x ℓ4 5 q sin ϕ⋅ℓ4 5 q y ℓ 4 5 q cos ϕ⋅ℓ 4
f x= = , f y= =
384 EJ y 384 EJ y 384 EJ x 384 EJ x
Onda alarıq:

Jx 2
f max =√ f 2x + f 2y =

Şək.1.93.b-dən
q ℓ4 sin2 ϕ cos 2 ϕ 5 q ℓ4
5
384 E 2
Jy √+ 2 =
Jx 384 EJ x
2
sin ϕ
Jy √
+ cos2 ϕ
( )
b h3 12⋅163 h b3
J x= = =4096 sm 4 , J y =
12 12 12
2 2
h 16 16
J x /J y = () ( )
b
=
12
=
9
Nəhayət
2
5⋅2⋅256 2 16
f max = 7
384⋅10 ⋅4096⋅10 −8
0,5
√ 9 ( )
+0 , 866 2=0 ,0202 m
 [ f ]= 1 ℓ
Bu qiyməti 150 ilə müqayisə edək.

[ f ]=1 1
ℓ= ⋅4=0 , 0267 m, 0 , 0202 m<0 , 0267 m.
150 150
f max < [ f ]
Deməli tirin sərtliyi də ödənir.

9.3.Mərkəzdənxaric sıxılma (dartılma).

Brusun oxuna paralel olmaqla onun mərkəzindən kənarda təsir edən qüvvə
mərkəzdənxaric sıxılma (dartılma) deformasiyası yaradır. Biz mərkəzdənxaric sıxılmaya
baxacağıq (şəkil 1.94).

Şək.1.94.
Şək.1.95.

F qüvvəsinin tətbiq nöqtəsinin koordinatlarını x F və y F ilə işarə edək.

Kəsiyin koordinatları x , y olan ixtiyari nöqtəsində gərginlikləri təyin edək. Bunun

üçün F qüvvəsini özünə paralel olmaqla ardıcıl olaraq mərkəzə köçürək: Onda alarıq

N=F
Μ x =F⋅y F
Μ y =F⋅x F (1.152)
Deməli mərkəzdənxaric sıxılmaya iki müstəvidə əyilmənin və brusun oxu boyunca

sıxılmanın cəmi kimi baxmaq olar. Bu halda koordinatları x , y olan ixtiyari nöqtədə
gərginlik belə yazılar:

σ =σ N +σ Μ + σ Μ
x y (1.153)
Sıxılmada və əyilmədə gərginlik düsturlarından istifadə etsək alarıq:
 F Μx Μy
σ N =− , σ Μ =− ¿ y, σ Μ =− ¿x
A x Jx y Jy

burada: Α− brusun en kəsiyinin sahəsi, J x ,J y− brusun kəsiyinin uyğun olaraq

x və y oxlarına görə ətalət momentləridir. Sonuncu ifadələri (1.153)-də yerinə yazsaq
alarıq:

F Mx Mу
σ =− − ⋅у− ⋅x
A Jx Jу
Bu ifadədə (1.152)-ni nəzərə alsaq alırıq:

1 x F⋅x y F⋅y
σ =−F
( +
Α Jy
+
Jx ) (1.154)
Bilirik ki, ətalət radiuslarının kvadratları:

Jx Jy
i 2x = , i 2y =
Α Α
Onda (1.154) düsturu aşağıdakı şəklə düşər:

F x ⋅x y ⋅y
σ =−
A (
1+ F2 + F2
iу ix ) (1.155)
Bu mərkəzdənxaric sıxılmada gərginlik düsturudur. Mərkəzdənxaric dartılmada σ−

nın düsturunun qarşısında müsbət işarəsi qoyulur.

Ən böyük gərginlikləri təyin etmək üçün neytral oxun vəziyyətini təyin edək. Neytral

oxun üzərindəki ixtiyari nöqtənin koordinatlarını

x 0 , y 0 ilə işarə etsək, bu nöqtədə σ =0
olmalıdır. Onda (2.155)-dən alarıq:
F
≠0
Α
x F⋅x 0 y F⋅y 0
1+ + =0
i2y i 2x (1.156)
(1.156) tənliyi mərkəzdənxaric sıxılmada neytral oxun tənliyidir. Tənlikdən görünür ki, bu ox

mərkəzdən keçmir. Bu ox mərkəzdən keçmirsə koordinat oxlarından parçalar ayrılmalıdır.

Parçaları təyin edək.

 (1.156) düz xəttinin parçalarla tənliyi belə olar:

x0 y0
+ =1
i2y i2x
− −
xF yF
buradan

i 2y i 2x
a x =− , a y =−
xF yF (1.157)
(1.157) mərkəzdənxaric sıxılmada neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçalardır.

Neytral oxun vəziyyəti şəkil 1.95-də göstərilmişdir. Bu şəkildən aydındır ki, mərkəzdənxaric

sıxılmada ən böyük gərginliklər 1 və 2 nöqtələrində olacaqdır. 1 nöqtəsində ən böyük sıxıcı, 2

nöqtəsində isə ən böyük dartıcı gərginliklər yaranır.

MƏSƏLƏ: Şək.1.96-da verilmiş sütun üçün ən böyük dartıcı, ən böyük sıxıcı

gərginlikləri və neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçaları təyin edin.

Verilir: F=64 kN , b=4 sm , h=8 sm , x F =1 sm , y F=2 sm.

Mərkəzdənxaric sıxılmada gərginlik düsturunu yazırıq:

F x x y y
σ =−
A (
1+ F2 + F2
iy ix )
2
Şəkildən A=bh=4⋅8=32 sm
Ətalət radiusları
Jx Jy
i 2x = ; i2y=
A A

Şək.1.96.
ətalət momentləri:
b h3 h b3
J x= , J y=
12 12
Onda
h2 64 16 b 2 16 4
i 2x = = = , i 2y= = =
12 12 3 12 12 3
bu halda gərginlik
 64 1⋅3 2⋅3 3 3
σ =−
32 (
1+
4
x+
16 ) (
y =−2 1+ x + y
4 8 )
Şəkildən aydındır ki, ən böyük dartıcı gərginlik 1 nöqtəsində, ən böyük sıxıcı gərginlik
isə 2 nöqtəsində yaranacaqdır. Bu gərginlikləri təyin etmək üçün gərginliyin sonuncu ifadəsində
x və y-in yerinə 1 və 2 nöqtələrinin koordinatlarını yazırıq. Bu koordinatlar
b h b h
(2 2 ) ( )
1 − ;− , 2 ;
2 2 yaxud 1(-2; -4), 2(2; 4)
Onda alırıq:
3 3 kN
(4 8 sin )
σ 1 =−2 1− ⋅2− ⋅4 =4 2 =4⋅10 MPa=40 MPa

3 3 kN
(4 8 sin )
σ 2 =−2 1+ ⋅2+ ⋅4 =−8 2 =−80 MPa

Deməli
σ max =40 MPa , σ min =−80 MPa
Neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçaları 1.157 düsturları ilə təyin edirik:
i 2y 4 4
a x =− =− =− sm
xF 3⋅1 3
i2x 16 8
a y=− =− =− sm
yF 3⋅2 3
Gərginlik epürü və neytral ox şək.1.97-də göstərilmişdir.

Şək.1.97.
 9.4.Kəsiyin özəyi.
Mərkəzdənxaric sıxılmanı öyrənərkən gördük ki, brusun en kəsiyində müxtəlif işarəli
gərginliklər yaranır. Bəzi materialların sıxılmaya yaxşı, dartılmaya isə pis müqavimət
göstərdiyini nəzərə alsaq belə materiallarda həm müsbət, həm də mənfi gərginliklərin yaranması
əlverişli deyil.
Brusun en kəsiyinə xarici qüvvəni elə nöqtələrdə tətbiq etmək olar ki, bütün en kəsikdə
eyni işarəli gərginliklər alınsın. Belə nöqtələrin həndəsi yeri kəsiyin özəyi adlanır. Bunu tərif
şəklində belə demək olar: - kəsiyin özəyi, onun ağırlıq mərkəzi ətrafında elə qapalı sahəyə
deyilir ki, qüvvənin tətbiq nöqtəsi bu sahəyə düşdükdə bütün kəsikdə eyni işarəli gərginlik
yaransın.
Aydındır ki, özək qurularkən neytral ox brusun kəsiyini kəsməməlidir (şəkil 1.98).
Bunun üçün neytral oxa kəsiyə toxunan vəziyyətlər vermək lazımdır.
Özəyin koordinatlarını təyin edək. (1.157)-dən alırıq:
2 2
i i
x ö zэk =x F =− y , y ö zэк= y F =− x
ax ay (1.158)
Bu özəyin koordinatlarıdır. Шяк.1.98
.
Burada
a x və a y neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçalardır.

MƏSƏLƏ 1. Düzbucaqlı kəsik üçün özəyi qurmalı (şəkil 1.99).

Əvvəlcə neytral oxa kəsiyə toxunan

vəziyyətlər veririk və bu vəziyyətlər üçün

a x və

ay parçalarını təyin edirik.

N 1 O1 vəziyyəti üçün

в
a x =∞, a y =h/2 N O a x = , а у =∞
, 2 2 vəziyyəti üçün 2
 N 3 O3 vəziyyəti üçün a x =∞, a y =−h/2 , N 4 O 4 vəziyyəti üçün

Шяк.1.99. в
a x =− , а у =∞
2 .
Düzbucaqlı kəsik üçün ətalət radiuslarının kvadratları belə olar:
Jx вh3 h2 Jy hв 3 в2
i 2x = = = , i2y = = =
Α 12⋅вh 12 Α 12⋅вh 12
Aldığımız qiymətləri (1.158) düsturlarında yerinə yazsaq hər bir vəziyyət üçün alırıq:

x 1 ö zэk=0, y 1 ö zэк=−h/6, x 2 ö zэk =−в/6, у 2 ö zэk =0

x 3 ö zэk=0, y 3 ö zэk =h/6, x 4 ö zэk=в/6, y 4 ö zэk =0
Beləliklə neytral oxun 4 toxunan vəziyyətinə uyğun 4 nöqtə alırıq:

1 ( 0;−h/6 ) , 2 (−в/6;0 ) , 3 ( 0;h/6 ) , 4 ( в/6;0 )

Bu nöqtələri koordinat sistemində qeyd edirik. İsbat olunmuşdur ki, qüvvə bir düz xətt

boyunca yerini dəyişəndə neytral ox bir nöqtə ətrafında fırlanır. Burada isə bunun əksidir.

Deməli 1, 2, 3 və 4 nöqtələrini düz xətlə birləşdiririk.

Beləliklə düzbucaqlının özəyini alırıq. Aydındır ki, bu özək romb şəklindədir və diaqonalları

в/3 və h/3− ə bərabərdir.

MƏSƏLƏ 2. Dairəvi kəsik üçün özəyi qurmalı (şəkil 1.100)

Dairə üçün:

π r4
J x=J y= , A=π r 2
4
Jx r2
i 2x =i 2y = =
A 4

Neytral oxun toxunan vəziyyətləri üçün alırıq:

N 1 O1 vəziyyəti üçün a x =∞, a y =r , N 2 O2

Şək.1.100.
 vəziyyəti üçün
a x =r , а у =∞ ,
N 3 O3 vəziyyəti üçün

a x =∞, a y =−r ,
N 4 O 4 vəziyyəti üçün

a x =−r , а у =∞ .

Bu qiymətləri (1.158)-də yerinə qoyduqda

x özэk və
у özэk üçün 1,2,3,4 nöqtələrini
alırıq.
Burada neytral ox bir vəziyyətdən o biri vəziyyətə kəsilməz olaraq keçir. Buna görə
özəyin konturu da dairə olacaqdır.
Deməli dairəvi kəsiyin özəyi də dairədir və özəyin radiusu verilən dairənin radiusunun
1/4-nə bərabərdir.

9.5.Əyilmə və burulmanın birlikdə təsiri.

Brusda həm əyilmə, həm də burulma deformasiyası eyni zamanda baş verirsə, o
əyilməyə və burulmaya işləyir. Bu zaman brusun en kəsyində həm əyici, həm də burucu moment
əmələ gəlir.
Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirini aşağıdakı məsələdə izah edək (şəkil 1.101). Bu
məsələdə verilmiş brus üçün əyici moment və kəsici qüvvə epürlərini quraq.
Qurulmuş epürlərdən görünür ki, brusun ΑΒ hissəsi həm əyilməyə, həm də
burulmaya işləyir.
Əyilmədən bilirik ki,
 Μ эy
σ=
Wx

burada
W x brusun kəsiyinin x oxuna görə müqavimət momentidir.
Burulmada isə
Τ
τ=
WP
W P− brusun kəsiyinin onun mərkəzinə görə qütb müqavimət momentidir.
Deməli əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində brusun ixtiyari elementi müstəvi gərginlikli
Шяк.1.101.
vəziyyətdə olur (şəkil 2.102).

Tutaq ki, brusun en kəsiyi dairədir. Dairə üçün bilirik ki,

π d3 π d3
W x= , W P=
32 16
(1.159) Şək.1.102.

Onda aydındır ki,

W P=2W x olur və σ və τ üçün alırıq:
Μ эy Τ
σ= , τ=
Wx 2W x (1.160)
Brusu hesablamaq üçün möhkəmlik nəzəriyyələrindən istifadə olunur. I və II
möhkəmlik nəzəriyyələri özünü doğrultmadığı üçün III və IV nəzəriyyələrdən istifadə edirik.
Bilirik ki, III və IV möhkəmlik nəzəriyyələrinə görə möhkəmlik şərtləri belədir:
3)
σ (ekv = √ σ 2 + 4 τ 2 ≤[ σ ] , 4)
σ (ekv =√ σ 2 +3 τ 2
(1.160)-ı bu şərtlərdə yerinə yazıb alırıq:

3) 1 1
σ (ekv = √ Μ 2эy + Τ 2 ≤[ σ ] , 4)
σ (ekv = √ Μ 2эy + 0 ,75 Τ 2 ≤[ σ ]
Wx Wx
Aşağıdakı işarələri qəbul edək:

3)
Μ (ekv =√ Μ 2эy +Τ 2 , 4)
Μ (ekv =√ Μ 2эy +0 , 75 Τ 2 (1.161)
Onda alarıq:

3) 4)
Μ (ekv Μ (ekv
≤[ σ ] ≤[ σ ]
Wx və Wx

Axırıncı iki ifadəni birləşdirib ümumi şəkildə yaza bilərik:

 Μ ekv
≤[ σ ]
Wx
buradan alırıq:

Μ ekv
W x≥
[σ] (1.162)
W x -in (1.159)-dakı qiymətini burada yerinə qoyub alırıq:

32 Μ ekv
d≥
√
3

π [σ ] (1.163)
Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində brusun (valın) diametri bu düsturla hesablanır.
(3 )
Valın diametrini III möhkəmlik nəzəriyyəsi ilə hesabladıqda (1.163) düsturunda Μ ekv =Μ ekv
( 4)
, IV nəzəriyyə ilə hesabladıqda isə Μ ekv =Μ ekv yazmaq lazımdır.

MƏSƏLƏ1. Çarxqollu vala F=4 kN qüvvə təsir edir.

ℓ=50 sm , a=10sm , [ σ ] =160 MPa olduqda III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə valın diametrini
təyin edin.
Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində valın
diametri aşağıdakı düsturla təyin olunur:

32 Mn
d≥ 3
√ π [σ]
III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə
Шяк.1.103.

M h =√ M 2у +T 2
Valın qorxulu kəsiyi B kəsiyidir. Bu kəsik üçün
M у =F⋅ℓ=4⋅50=200 kN sm=2 kN m
T =F⋅a=4⋅10=40 kN sm=0,4 kN m
Onda

M h =√22 +0,4 2=2 , 0396 kN m

32⋅2 , 0396
və valın diametri √
d≥ 3
3 ,14⋅160⋅103
=0 , 0507 m=5 , 07 sm≈51 mm

Deməli valın diametri d=51mm götürülməlidir.

 MƏSƏLƏ 2. III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə şəkil 1.104-də verilmiş çarx vasitəsilə
qaldırılması mümkün olan ən böyük F yükünü təyin edin. Çarxın valı dairəvi en kəsiklidir və

d=30mm-dir. Valın materialı üçün [ σ ] =60 MPa -dır.

Шяк.1.104.

Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində möhkəmlik şərti belədir:

Mh
σ max = ≤[ σ ]
Wx

buradan M h ≤W x⋅[ σ ] (a)

dairə üçün
πd 3 3 ,14⋅27
W x= = =2 , 649 sm 3 =2, 649⋅10−6 m3
32 32
Bilirik ki, III möhkəmlik nəzəriyəsi ilə

М h =√ М 2 +Т 2
Şəkildən
F⋅l F⋅1
М я= = =0 ,25 F kNm
4 4
Т =F⋅20 sm=0,2 F kNm

Onda
M h =√ (0 , 25 F )2 + ( 0,2 F )2 =0 , 32 F
(a)-da yerinə qoyuruq və alırıq:

−6 3
0, 32 F≤2 , 649⋅10 ⋅60⋅10
buradan F≤0,5 kN =50 kq
Deməli çarx vasitəsilə ən çoxu 50 kq yük qaldırmaq olar.
 X FƏSİL: ƏYRİ BRUSLARIN HESABI.

10.1.Əyri bruslar haqqında məlumat və onlardakı daxili qüvvələrin təyini.

Bəzi maşın və ya tikinti hissələrinin en kəsiklərinin ağırlıq mərkəzini birləşdirən xətt, daha
doğrusu həndəsi oxu əyri xətt şəklində olur. Belə hissələrə əyri brus adı verilir. Əyri bruslara
misal olaraq yük qaldıran kranların qarmaqlarını, tağları, zəncir halqalarını və s. göstərmək olar
(şəkil 1.105).

Шяк.1.105.

Nəzəri və təcrübi tədqiqatlar göstərir ki, əyri brusların en kəsiklərində əmələ gələn
qüvvələr kəsiyin səthi üzərində mürəkkəb qanunla yayılır. Odur ki, belə brusların hesablanmasını
ayrıca öyrənmək lazım gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübədə təsadüf edilən əyri bruslardan çoxunun oxu yastı əyri
xətt şəklində olur; buna görə də bu bəhsdə biz yastı əyri brusların gərgin hallarını öyrənəcəyik.
Yastı əyri bruslara, uzununa simmetriya (en kəsiklərinin simmetriya oxlarından və
brusun həndəsi oxundan keçən) müstəvisi üzərində yerləşən qüvvələr sistemi təsir etdikdə
ümumi halda, brusun en kəsiklərində üç daxili qüvvə – əyici moment (M), kəsici qüvvə (Q) və
normal qüvvə (N) alınır. Bu qüvvələr düz oxlu bruslarda öyrəndiyimiz qayda ilə, yəni kəsmə
üsulu ilə təyin edilir.
Tutaq ki, 1.106a şəklində göstərilmiş yastı əyri brusun a-a kəsiyiyndə əmələ gələn M,Q
və N qüvvələrini təyin etmək lazımdır. Bunun üçün brusu həmin kəsik üzrə kəsərək, iki hissəyə
ayırıb bu hissələrdən birini nəzərdən atırıq. Atılan hissənin qalan hissəyə olan təsirini a-a
kəsiyinin C ağırlıq mərkəzinə tətbiq edilmiş R qüvvəsi və M cüt qüvvəsi ilə əvəz edirik.
 Шяк.1.106.

R qüvvəsini, kəsiyin normalı istiqamətində N və kəsiyə paralel istiqamətdə Q

toplananına ayırırıq (şəkil 1.106b). Beləliklə, a-a kəsiyinə təsir edən əyici momenti (M), normal
qüvvəni (N) və kəsici qüvvəni (Q) təyin edirik. Əyici momentin qiyməti, ümumi halda
M=∑ M C ( F 1 , F 2 ,. . .. . , F n )
(1.164)
ifadəsi ilə, N və Q qüvvələrinin qiyməti
N=∑pr ( F 1 , F 2 , .. . , F n )x
(1.165)
Q=∑ pr ( F1 , F 2 , .. . , F n ) z
(1.166)
düsturu ilə hesablanır. (1.164), (1.165) və (1.166) ifadələrinin sağ tərəfi uyğun surətdə kəsikdən
sağ tərəfdə qalan xarici qüvvələrin kəsiyin ağırlıq mərkəzinə nəzərən momentlərinin cəbri
cəmindən və həmin qüvvələrin kəsiyin normal və z oxu üzərindəki proyeksiyalarının cəbri
cəmindən ibarətdir.
Normal və kəsici qüvvələrin işarəsi, dartılma və əyilmə bəhsində qəbul olunmuş şərtlərə
görə təyin edilir. Əyici momentin işarəsi isə xarici qüvvənin təsirindən asılı olaraq təyin edilir.
Brusun əyriliyini artırmağa çalışan xarici qüvvənin təsirindən alınan əyici moment
müsbət, brusun əyriliyini azaltmağa çalışan qüvvədən alınan əyici moment mənfi qəbul edilir.
Əyri oxlu brusun təhlükəli kəsiklərini təyin etmək üçün M, N və Q epürlərindən istifadə
edilir.
 Шяк.1.107.

Fərz edək ki, 1.107 a şəklində göstərilmiş həndəsi oxu dairə çevrəsi olan yastı əyri
brusun M, N və Q epürlərini qurmaq lazımdır. Bu məsələni həll etmək üçün brusu, əyrilik
mərkəzindən keçən müstəvi ilə kəsirik.
F qüvvəsi brusun əyriliyini artırmağa çalışdığından əyici momentin işarəsinin müsbət
olacağını müəyyən edirik.
1.164-ya görə əyici momentin tənliyini yazırıq:
M =Fx=F⋅R 0 sin ϕ (a)
F qüvvəsinin x-ə paralel ox üzərindəki proyeksiyası kəsiyin xarici noromalı
istiqamətində olmadığından N-in işarəsi mənfi olacaqdır;
N=−F sin ϕ (b)
F qüvvəsi, tədqiq edilən hissəni kəsiyin u oxu ətrafıda saat əqrəbi istiqamətində
fırlatmağa çalışdığından Q-nün işarəsini müsbət qəbul edirik: 1.166-ya əsasən
Q=F cosϕ (v)
alırıq. (a), (b) və (v) ifadələrində -yə bir neçə (ən azı üç) qiymət verməklə uyğun kəsiklər üçün
M, N və Q-nün qiymətlərini hesablayırıq:
ϕ=0 olduqda M=0; N =0; Q=F
=300 olduqda M=0,866 FR0; N=-0,5F; Q=0,866F
=900 olduqda M=FR0; N=-F; Q=0
olur. Bu nəticələrə əsasən qurulmuş epürlər 1.107 b, v və q şəkillərində göstərilmişdir.

10.2. Əyri brusların en kəsiklərində əmələ gələn gərginliklər.

 Bu paraqrafda biz, en kəsikləri qüvvələr müstəvisinə nəzərən simmetrik olan yastı əyri
bruslarda əmələ gələn gərginlikləri tədqiq edəcəyik. Bunun üçün brusdan əyrilik mərkəzindən
keçirilən iki qonşu müstəvi ilə ds uzunluğunda element ayırırıq (şək. 1.108a)

Şək.1.108.

Normal qüvvə kəsiyin ağırlıq mərkəzinə tətbiq edildiyindən ondan asılı olan normal
gərginlik
N
σ N=
A
(1.4) düsturu ilə hesablanır. Nəzəri tədqiqatlar göstərir ki, əyri brusların da en kəsiklərində
toxunan gərginliklər təxminən düz oxlu bruslarda olduğu kimi yayılır. Buna görə də kəsiyi
düzbucaqlı və ya ikitavr şəklində olan əyrii oxlu bruslarda toxunan gərginliklər 1.107 düsturu ilə
hesablanır:
QS( y )
τ=
Jyb
Toxunan gərginliklərə görə əyri brusun möhkəmlik şərti aşağıdakı kimi yazılır:
Q max Smax
τ max = ≤[ τ ]
Jyb
Momentdən alınan normal gərginlikləri tədqiq etmək üçün ayırdığımız elementə təsir
edən N və Q qüvvələrini nəzərdən atırıq. Daha doğrusu, xarici qüvvələrin təsirindən brusun xalis
əyilməyə işlədiyini fərz edirik. (şək.1.108b). Yoxladığımız element deformasiyaya uğradıqda,
neytral qatdan z məsafəində olan AB lifi uzanaraq AB1 vəziyyətini alır (şək. 1.108v).
Şəkildən BB1-i təyin edirik.
BB 1=zΔ ( dθ )
 AB lifinin nisbi deformasiyasını hesablayırıq:
B B̆ 1 zΔ ( dθ ) Δ ( dθ ) z
σ= = = ⋅
A B̆ ( r+ z ) dθ dθ r + z
Burada r neytral qatın əyrilik radiusudur.
Axırıncı ifadədən məlum olur ki, əyri brusun liflərinin nisbi deformasiyası hiperbola
qanunu ilə dəyişir. Əgər əyilmə zamanı liflərin bir-birinə olan təzyiqi nəzərə alınmazsa, Huk
qanununa əsasən tədqiq etdiyimiz normal gərginliyin ifadəsi
Δ ( dθ ) z
σ =εЕ=Е ⋅
dθ r + z ( 1.167)
şəklində yazılır.
1.167 ifadəsi, gərginliyin kəsiyin hündürlüyü boyunca yayılması qanunu verir. Hər bir

Δ ( dθ )
kəsik üçün E, dθ və r kəmiyyəti sabit olduğundan əyri bruslarda normal gərginlik z
koordinatından asılı olaraq hiperbola qanunu ilə dəyişir. (şək. 1.108 b).
Neytral qatın vəziyyətini təyin etmək üçün elementin kəsiyində dA sahəciyi ayırırıq

(şək.1.109a). Bu sahəcikdə əmələ gələn elementar daxili qüvvə σ dА -ya bərabərdir. Xalis
əyilmədə normal qüvvənin sıfra bərabər olması şərtindən

N=∫ σ dА=0
F

Δ ( dθ ) z EΔ ( dθ ) z
∫ σ dА=∫ E dθ r +z
⋅ dА=
dθ A r +z
∫ dА=0
A A

Δ ( dθ )
E ≠0
alırıq. dθ olduğundan
z
∫ r+z dА=0
A (1.168)
ifadəsini alırıq.

Şək.1.109.
 Əgər xalis əyilmədə, əyri brusun neytral oxu kəsiyin ağırlıq mərkəzindən keçsə idi, o

z
∫ r+z dА ∫ zdА
zaman A inteqralı deyil, A sıfra bərabər olardı. Buna görə də (1.168)
ifadəsindən məlum olur ki, əyri bruslarda kəsiyin neytral oxu kəsiyin mərkəzindən keçmir.
Elementə təsir edən daxili qüvvələrin kəsiyin oxuna nəzərən momentləri, yəni əyici momentin
ifadəsi
Δ ( dθ ) z2
M=∫ zσ dА=E ∫ dА
A dθ A r+z (1.169)
olur. Bu ifadədəki inteqralı sadələşdirirk.
2
z rz z
∫ r+z
F
dА=∫ z−
A r+ z (
dА=∫ zdА−r ∫
A A
)
r +z
dА

Aldığımız ifadənin ikinci inteqralı (1.168) tənliyinə əsasən sıfra bərabərdir. Beləliklə

z2
∫ r+z dА=∫ zdА=S( y )
A A (1.170)
S( y)
Burada brusun en kəsiyi sahəsinin neytral oxa nəzərən statik momentidir.
(1.169) –də inteqralın qiymətini yerinə yazmaqla normal gərginliyin ifadələrindəki

Δ ( dθ )
dθ nisbətini təyin edirik.
Δ ( dθ )
M =E ⋅S( y )
dθ ,
Δ ( dθ ) M
=
dθ ES( y )
(1.171)
Axırıncı tənliyi nəzərə alaraq (1.167) ifadəsində xalis əyilmədə normal gərginliyin
düsturunu alırıq
M z
σ= ⋅
S( y ) r + z
(1.172)
Momentlə birlikdə normal qüvvə təsir edən hallarda gərginlik
N M z
σ= + ⋅
А Sy r+z (1.173)
düsturu ilə hesablanır.
 Kəsiyin neytral oxa nəzərən statik momenti
S ( y )= А⋅z 0= А ( R0 −r )
(1.174)
düsturu ilə hesablanır. Buradan R0- brusun həndəsi oxunun radiusudur, z0- kəsiyin neytral qatı ilə
brusun həndəsi oxu arasındakı məsafəsidir.

10.3. Neytral qatın əyrilik radiusunun təyin edilməsi.

Normal gərginlik düsturundakı əyrilik radiusunu təyin etimək üçün (1.168) ifadəsindən
istifadə edilir. Bu ifadənin məxrəci R ilə əvəz edilir.
r + z=R ; z=R-r
Burada R- neytral qatdan z məsafəsində olan ixtiyari qatın əyrilik radiusudur (şək.
1.110) z və (r+z)- in qiymətlərini (1.168) şərtində yazmaqla
R−r dА
∫ dА=∫ dА−r ∫ =0
A R A A R

buradan
А
r=
dА
∫R
A (1.175)
düsturunu alırıq. Bu düsturun konkret məsələlərə tətbiq edilməsi qaydasını aydınlaşdırmaq üçün
en kəsiyi düzbucaqlı olan əyrioxlu brusun neytral qatının r radiusunu hesablayaq (şək.1.110)
Kəsiyin xarici lifinin radiusunu R1, daxili lifinin radiusunu R2 ilə işarə edək.
Şəklə əsasən kəsiyin və kəsikdən ayrılmış elementar hissənin sahəsini təyin edirik.
A=bh; dA=bdz=bdR
tədqiq etyimiz hal üçün (1.175) ifadəsi
bh h h h
r= R =R = =
1 1 R R
∫ bdR
R
∫ dR
R
ln 1 2 ,3031 g 1
R2 R2
R 2
R2

(1.176)
şəklində yazılır.
h h
R1 =R0 + R2 =R0 −
2 2 olduğundan
 h
r=
h
R 0+
2
2 ,3031 g
h
R 0−
2 (1.177)
olar. Analoji qayda ilə ikitavr kəsikli brusun en kəsiyini düzbucaqlılara ayırmaqla neytral qatın
radiusu təyin edilir. (şək. 1.111)

А ∑А = b1 h1 +b 2 h2 +b 3 h3
r= =
∫ dА ∑∫ dА
b 1 ln
R 1 +h1
+b 2 ln
R2 +h2
+b 3 ln
R 3 +h3
A R A R R 1 R 2 R 3

(1.178)
Bu düsturda b1=0, h1=0, yaxud b3=0, h3=0 qəbul etməklə tavr kəsikli tirin neytral
qatının radiusunu hesablamaq olar.
 Шяк.1.111.

Шяк.1.110.

En kəsiyi dairə olan əyri brusların düsturundakı kəmiyyətlər 1.112 –ci şəkildən təyin edilir:

d
R=r + sin ϕ
2
dА=b ( z ) dR=d cosϕ dR

2
d πd
dR= cos ϕdϕ А=
2 4
Bu kəmiyyətləri (1.175) ifadəsində yerinə yazmaqla
neytral qatın radiusu təyin edilir.

2 2 2
А πd πd a (1.179)
r= = = π
=
dА dА 4 (2 R 0− √ 4 R20 −d 2 ) Шяк.1.112.
∫R ∫R 4 2
d 2 cos 2 ϕdϕ
A A 4 ∫
π 2 R0 + d sin ϕ
−
2

Praktik məsələlərin həllində çox vaxt r-i təyin etmək üçün kəsiklərin sahəsini zolaqlara
ayırmaqla təxmini təyin edilmiş nəticələrə əsasən düzəldilmiş cədvəllərdən istifadə edilir.
R0
≻5
h olan əyri xətli bruslarda, neytral qatla kəsiyin ağırlıq mərkəzi arasındakı z 0
məsafəsi o qədər kiçik olur ki, onu dəqiq hesablamaq lazım gəlir. Belə hallarda hesablamanı
sadələşdirmək məqsədi ilə 1933-cü ildə N.N.Davidenkov tərəfindən təklif edilmiş aşağıdakı
təxmini düsturdan istifadə etmək olar:
0
Jy
z=
R0 А (1.180)
burada Jy –kəsiyin ağırlıq mərkəzidən keçən və neytral oxa paralel oxa nəzərən ətalət
momentidir.
 0
Jy
r=R 0−
R0 А (1.181)

MƏSƏLƏ: 1.113-cü şəkildə göstərilmiş, en kəsiyi trapesiya şəkilində olan qarmağın A

və B nöqtələrində alınan gərginlikləri hesablamalı.
F=3T; b1=6 sm; b2=2 sm; R2=12 sm; h=8 sm.

Həlli: Kəsiyin böyük tərəfi ilə ağırlıq mərkəzi

arasındakı c məsafəsini hesablayırıq:
b 1 +b2
А= h=32 sm2
2
h b +2 b 2
c= ⋅ 1 =3 , 333 sm
3 b1 +b 2
Qarmağın həndəsi oxunun radiusunu təyin
edirik:
R0=c+R2=15,333 sm
Trapesiyanın oturacağından keçən y1 oxuna
nəzərən ətalət momenti
3
b2 h3 ( b1 −b2 ) h
J y= + =511 , 9 sm2
3 12 Шяк.1.113
olur. Kəsiyin ağırlıq mərkəzindən keçən y oxuna nəzərən
ətalət momentini təyin edirik:

J 0y =J y− Ac 2 =156 , 4 sm2
(1.180) ifadəsi vasitəsi ilə z0-ı təyin edirik:
J 0y
z 0= =0 , 318 sm
R0 A
(1.173) düsturundakı kəmiyyətləri hesablayırıq:
M=−FR 0 =−45 , 999 kq sm
N=F=3000 kq
z A=−(c−z 0 )=−3 , 015 sm ; z B=h−z 0 =4 , 98 sm
S ( y ) Az 0 =10 , 18 sm 3

Kəsiyin A və B nöqtələrində əmələ gələn σ A və σ B gərginliklərini hesablayırıq:

 N M z A 3000 −45999 (−3 , 015 ) kq
σ A= + ⋅ + =1224 2
A S( y ) z A +r 32 10 , 18(15 ,015−3 , 015) sm

N M zB 3000 −45999⋅4 , 985 kq

σ B= + ⋅ = + =−1026 2
A S ( y ) r+ z Β 32 15 , 015+4 , 985 sm

10.4.Əyri brusların deformasiyası

Statik həll olunmayan əyri brusları hesablamaq və ya sərtliyini yoxlamaq üçün əyri
brusların deformasiyasını öyrənmək lazımdır. Əyri brusların deformasiyası, onun kəsiklərinin
ağırlıq mərkəzlərinin xətti yerdəyişməsi və kəsiklərin dönmə bucaqları ilə xarakterizə edilir. Əyri
bruslarda deformasiyaları hesablamaq üçün potensial enerji üsulundan istifadə edilir.
Əyri brusun deformasiyaya uğramasında, onun daxilində toplanan potensial enerjini
hesablamaq üçün iki qonşu en kəsiyi vasitəsi ilə əyri oxlu brusdan ayrılmış hissəcikdə toplanan
enerjini hesablayırıq (şək.1.114). Hissəcikdən sağ və sol tərəfdəki nəzərdən atılan hissələrin
təsirini, əyici moment M, kəsici və normal (Q, N) qüvvələrlə əvəz edirik.

N, M və Q-nü ümumiləşdirilmiş qüvvələr, ΔdS , Δdθ və Δdδ nı ümumiləşdirilmiş

yerdəyişmələr qəbul etməklə, Klapeyron teoreminə əsasən hissəciyin tam potensial enerjisi -dU-
nun ifadəsini yaza bilərik:

1
dU = ( NΔ ds + MΔdθ+ QΔdδ )
2 (a)
burada ds– hissəciyin həndəsi oxunun uzunluğudur.
Brusun oxunun əyri olması nəticəsində mərkəzi
Шяк.1.114.
lifin ds mütləq uzanması və d bucağının artımı N və M-dən asılıdır (şək.1.114)
Δds= Δds N + Δds M (b)
N-nin təsirindən alınan ds–in mütləq uzanması

Nds Δ ds N Mds
Δ ds N = , Δdθ N = =
EA r EAR 0 (v)
M-in təsirindən isə (şəkil 1.114)
Δds M =z 0 Δdθ M
olur. (1.171) düsturuna əsasən yaza bilərik:
 MΔdθ Mds
Δdθ M = =
Es ( y ) ES( y ) R 0
ds
( dθ=
r
, s ( y )= A⋅z 0 ) (q)
Mds
Δds N =
EAR 0 (ğ)
(v), (q), (ğ) ifadələrini (b)-də nəzərə alsaq
Nds Mds
Δds= +
EA EAR 0 (1.182)
Nds Mds
Δdϑ= +
EAR 0 Es ( y ) R 0
(1.183)
diferensial tənliklərini alırıq.
Kəsici qüvvənin təsirindən alınan potensial enerji, düzoxlu bruslar üçün çıxarılmış
düsturla hesablanır.
2
Q ds
dU Q =η
2 GA
Beləliklə hissəciyin tam potensial enerjisi (a) ifadəsinə görə

N 2 ds MNds MNds M 2 ds Q2 ds
dU = + + + +η
2 EА 2 EАR 0 2 EАR 0 2 Es( y ) R0 2GА
düsturu ilə təyin edilir.
Uzunluğu s olan əyri brusun tam potensial enerjisi
S S S S
N 2 ds MNds MNds Q2 ds
U=∫ +∫ +∫ +η ∫
2 EА 0 2 Es( y ) R0 0 EАR0 0 2 GА
0 (1.184)
düstürü ilə hesablanır. U-nun analitik ifadəsini təyin etdikdən sonra əyri brusun istənilən

kəsiyində ağırlıq mərkəzinin xətti yerdəyişməsi ( δ 1 ) və dönmə bucağı Kastilyano teoremi ilə,
yəni

∂U
δ1= ¿ ¿¿¿
∂F1 }
ifadələri ilə hesablanır.
 XI FƏSİL. NAZİKDİVARLI VƏ QALIN DİVARLI QABLARIN HESABI.

11.1.Nazik divarlı qabların hesabı.

Qalınlığı digər iki ölçüsünə nəzərən çox kiçik olan cismə örtük deyilir. Örtüyün hər iki
səthindən eyni uzunluqda duran nöqtələrin həndəsi yerinə orta səth deyilir. Örtüyün orta səthi
müstəvi olarsa o lövhə adlanır. Orta səthləri fırlanma səthlərindən ibarət olan örtüklərə oxa
simmetrik örtüklər deyilir. Bunlara misal olaraq qazanları, çənləri göstərmək olar.
Örtüklərdə yaranan gərginliklər momentsiz və momentli nəzəriyyəyə görə hesablanır.
Momentsiz nəzəriyyəyə görə örtükdə yaranan gərginliklər örtüyün qalınlığı boyu
müntəzəm paylandığından onda əyilmə baş vermir. Qabın divarı yalnız dartılmaya məruz qalır.
Momentli nəzəriyyəyə görə isə silindrik qabın divarının qalınlığı çox kiçik deyilsə qaba
topa və cüt qüvvələr təsir edirsə, yük təsir edən yerlərə yaxın zonalarda əyilmə deformasiyası
əmələ gəlir. Bu hissələrin hesabatı momentli nəzəriyyəyə görə hesablanır. Divarının qalınlığı 
olan nazikdivarlı qabdan götürülmüş ixtiyari elementə baxaq.

Meridian və çevrə istiqamətində yaranan əyrilik radiuslarını

ρm və
ρt ilə,

uzunluqlarını isə
dS m və
dS t ilə işarə edək (şəkil
1.115).

Şəkil 1.116
Şəkil 1.115

Elementdə yaranan gərgiinliklər isə uyğun olaraq

σ m və σ t olar.
Bu gərginliklər kiçik olduğundan qabın gərginnlikli vəziyyəti ikioxlu qəbul olunur.

Element
σ m⋅dSt⋅δ ; σ t⋅dSm⋅S və
P⋅dS m⋅dS t qüvvələrinin təsiri altında
olacaq.
Bütün qüvvələri elementə normal üzərinə proyektləndirək (şək.1.116)
 dθ dϕ
P⋅dS m⋅dS t −2 σ m dSt⋅δ⋅sin −2 σ t⋅dSm⋅δ⋅sin =0
2 2

(2 sin dθ2 ≈dθ ; 2 sin

dϕ
2
≈dϕ )
şəkildən
dSm dS t
dθ= ; dϕ=
ρm ρt
onda
σm σt ρ
+ =
ρm ρt δ (1.185)
Bu Laplas tənliyidir.

σm− i təyin etmək üçün qaba təsir edən bütün qüvvələri ox istiqamətində
proyektləndirək (şək.1.117).
σ m cos θ⋅2 πrδ=ρπ r
 - oxboyu xarici qüvvələrin əvəzləyicisidir.
Onda:
ρr
σm=
2 δ⋅cos θ (1.186)
olar.
σm− məlum olandan sonra
σt (1.185)
düsturundan tapılır. Şəkil 1.117

11.2.Xüsusi hallar.

a) Sferik örtüklərdə gərginliklər.

Divarların qalınlığı , radiusu R olan sferik örtük P təzyiqi altındadır (şəkil 1.118).
Örtüklərdə yaranan gərginlikləri təyin edək.

Sferik örtük ümumi

ρm= ρt =R olar.

Tam simmetriklik şərtinə görə:

σ m =σ t =σ .
Laplas tənliyindən alarıq:
 σ σ Ρ
+ = Şəkil 1.118
R R δ
buradan
PR
σ=
2δ
Deməli
PR
σ m =σ t =
2δ (1.187)
Qabın qalınlığını təyin edək.
III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə:
(3 )
σ ekv =σ 1 −σ 3 ≤[ σ ]
PR
σ 1= σ 3=0
2δ
PR PR
≤[ σ ] δ III ≥
2δ 2[ σ ] (1.118)
IV möhkəmlik nəzəriyyəsindən istifadə etsək alarıq:
4)
σ (ekv = √ σ 21 +σ 22 +σ 32−σ 1 σ 2 −σ 2 σ 3 −σ 3 σ 1 ≤[ σ ]
σ 1 =σ 2 ; σ 3 =0 olduğundan
PR 4)
σ (1 )
ekv = ; σ(ekv ≤[ σ ]
2δ
PR
δ IV ≥
2 [δ ] (1.189)

Deməli,
δ III =δ IV
b) Silindirik ötürmələrdə gərginliklər:
Radiusu R, divarının qalınlığı  olan silindirik qab p daxili təzyiqi altındadır (şək.1.119).

Bu qab üçün
ρm=∞ , ρt =R . Silindiri eninə kəsib bir hissəsini saxlayaq. Saxlanmış hissə
üçün müvazinət tənliyini quraq:
σ m⋅2 πRδ=Φ
Təzyiq qüvvəsinin ox boyu toplananı qabın dibinin formasından asılı olmayıb
2
Φ=πR ρ ,

σ m⋅2 πRδ=πR2 ρ
 PR
σm =
2δ
Şəkil 1.119 (1.190)
Laplas

tənliyindən istifadə etsək  m =∞

olduğu üçün alarıq:
σm σt ρ
+ =
ρm ρ t δ
PR
σt=
δ (1.191)
Deməli silindrik qablarda çevrəvi gərginliklər meridional gərginliklərdən iki dəfə böyük
olur. Silindrik örtükdən ayrılan element ikioxlu gərginlikli vəziyyətdə olur:
σ 1 =σ t , σ 2=σ m , σ 3 =0
III və IV möhkəmlik nəzəriyyəsindən istifadə edərək silindirik örtüyün qalınlığını təyin
edirik:

σ (3 )
ekv =σ 1 −σ 3 ≤ [ σ ] , σ 3 =0
PR PR
σ 1 ≤[ σ ] , ≤[ σ ] , δ III ≥
δ [σ ] (1.192)
4)
σ (ekv = √ σ 21 +σ 22−σ 1 σ 2≤ [ σ ] , ( σ 3 =0 )
PR 2 PR 2 PR PR PR √ 3
( 4)
σ ekv =
√(
δ
+ )( )
2δ
− ⋅ ≤[ σ ] ,
δ 2δ
⋅ ≤[ σ ]
δ 2
√ 3 PR =1 ,73 PR = 0 ,865 PR , δ ≥0 , 865 PR
δ IV > IV
2 [σ ] 2[σ] [σ] [σ ] (1.193)

Deməli
δ III >δ IV olur.

11.3.Qalın divarlı silindirik boruların hesablanması.

 Divarının qalınlığı daxili radiusuna nisbətən kiçik olmayan silindrik borulara
qalındivarlı silindirik boru deyilir.

Qalındivarlı borularda radial gərginliklər (σ r) əhəmiyyətli dərəcədə böyük qiymət

alır. Qalın divarlı borular ilk dəfə rus akademiki A.V.Qadolin və fransız riyaziyatçısı Lyame
tərəfindən təsdiq edilmişdir.
Qalındivarlı silindrik borularda əmələ gələn deflormasiya və gərginlikləri tətqiq etmək
üçün daxili və xarici radiusları uyğun surətdə a və b olan ucları açıb, uzun bir boru götürək
(şək.1.120a)

Şəkil 1.120

Fərz edək ki, bu borunun daxili səthinə a, xarici səthinə isə b, təzyiqi təsir edir.
Borunun həndəsi oxuna perpendikulyar I–I və II–II kəsik vasitəsilə dz uzunluğunda bir
hissə və bu hissədən bir-biri ilə sonsuz kiçik d bucağı əmələ gətirən müstəvilər (izləri OA və
OB olan) və radiusları r, (r+dr) olan silindrik kəsiklər vasitəsilə elementar hissəcik kəsib ayırırıq
(şək.1.120b).
Ayırdığımız hissəciyə təsir edən daxili qüvvələr sistemi (nəzərdən atılan hissələrin
təsirini əvəz edən qüvvələr) x oxuna nəzərən simmetrik olduğundan x, r və t gərginlikləri d
bucağından asılı olmur. Buna görə də hissəciyin səthlərində toxunan gərginliklər alınmır.
Deməli, hissəciyin səthləri baş kəsiklər və bu kəsiklərdə əmələ gələn x, r, t gərginlikləri isə
baş gərginliklər olur.
Hissəciyin radiusu r olan səthində radial gərginliyi r radiusu (r+dr) olan səthindəki
gərginliyi (r+dr) ilə işarə edirik (şək.1.120v)
Yoxladığımız hissəciyə təsir edən qüvvələrin d bucağının bissektrisi üzərindəki
proyeksiyalarının cəmi
 dθ
∑ r =−σ r⋅r⋅dθ⋅dz+ ( σ r +dσ r ) ( r+ dr )⋅dθ⋅dz−2 σ t sin 2
dr⋅dz=0

dθ
olur. Bu cəmin bütün toplananlarını d .dz-ə bölüb, ikinci tərtibdən kiçik hədləri atsaq və 2

dθ dθ
sin ≈
bucağı kiçik olduğundan 2 2 qəbul etsək
σ r dr +rd σ r −σ t dr=0 (1.194)
alırıq.

r radiusunun funksiyaları olan σr və

σ t -in təyin etmək üçün ikinci bir tənlik
qurmaq lazım gəlir. İkinci tənliyi qurmaq üçün borunun deformasiyalarını tədqiq edirik.
pa ≻p b olan hallarda, deformasiya zamanı borunun radiusu r olan nöqtələrinin
radial yerdəyişməsini u ilə, radiusu (r+dr) olan nöqtələrinin yerdəyişməsini isə (u+du) ilə işarə
edirik (şək.1.121).
Tədqiq edilən hissəciyin radial nisbi deformasiyası
( u+du )−u du
ε= =
dr dr (1.195)
olur.

1–2 qövsü deformasiyadan sonra 1¿−2' vəziyyətini

aldığından nisbi deformasiyası aşağıdakı kimi yazıla bilər.
( r +u )dθ−rd θ u
ε1= =
rd θ r (1.196).
Ümumiləşdirilmiş Hük qanununa əsasən borunun oxu
istiqamətindəki nisbi deformasiyanın ifadəsi
1
ε z= σ −μ ( σ r + σ t ) ]
E[ z

Ucları açıq borularda

σ x =0 olduğundan bu ifadə

μ Şəkil 1.121
ε z =− ( σ +σ )
E r t
εz E
σ r +σ t =−
ya da μ
şəkilində yazılır.
 εz Е
Bu tənliyin sağ tərəfindəki hədlər sabit olduğundan
( )
−
μ kəsirini 2A ilə əvəz
edirik.
σ r +σ t =2 А (1.197)

Axırıncı ifadədən məlum olur ki, borunun divarı üzərindəki hər hansı nöqtədə əmələ gələn σr

və
σt gərginliklərinin cəbri cəmi sabit kəmiyyətdir.
σ t -nin qiymətini (1.194) tənliyində
nəzərə almaqla
σ r dr +rd σ r −( 2 A−σ r ) dr=0
ya da
2 σ r dr+ rd σ r =2 Adr
2
d ( σ r⋅r )
təliyini alırıq. Bu tənliyin sol tərəfini r ilə əvəz etməklə
d ( σ r⋅r 2 )
=2 Adr
r
buradan
2
d (σ r r )=2 Ardr
diferensial tənliyi alınır. Bu tənliyi inteqrallamaqla
r2
σ r r 2 =2 A +B
2
B
σ r= A + 2
r (1.198)
σ r -in qiymətini (2.197) ifadəsində yerinə yazmaqla

B
σ t = A−
r2 (1.199)
düsturunu alırıq.
A və B sabitləri aşağıdakı sərhəd şərtlərinə görə təyin edilir.

r=a olduqda
σ r =−p a

r=b olduqda σ r =−pb olur.

Bu şərtləri 1.198 düsturuna tətbiq etməklə
B B
− pa = A+ − pb = A+
a2 b2
tənlikləri alınır. Bu tənlikləri birlikdə həll edərək A və B –nin qiymətləri təyin edilir.
 2 2 2 2
pa a −p b b ( pb− p a )a b
A= 2 2
B= 2 2
b −a b −a

A və B –nin qiymətlərini (1.198) və (1.199) tənliklərində yerinə yazaraq

p a a2 − pb b2 ( p a− p b )a 2 b2
σr= 2 2 − 2 2 2
b −a (b −a )r
(1.200)

p a a2 − pb b2 ( pa − pb )a2 b 2
σt= 2 2 + 2 2 2
b −a (b −a )r (1.201)
düsturlarını alırıq. Bu düsturlara Lyame düsturları deyilir.

Ucları qapalı silindrik borularda

σ z ≠0 olur.
σz -in qiyməti borunun kəsikdən
bir tərəfdə qalan hissəsinin müvazinət
şərtinə əsasən təyin edilir (şək.1.122)
Şəkil 1.122

Şəkil 1.123

Müvazinətin ∑ z=0 – şərtinə

görə
σ z ( πb2 −πa2 ) + p b πb2 −p a πa2 =0
buradan
2 2
p a a − pb b
σ z= 2 2
b −a (1.202)
Qalındivarlı boruda əmələ gələn deformasiyalar Huq qanununa əsasən təyin edilir.

σz gərginliyi σ r və σt gərginliklərinə nəzərən kiçik olduğundan, adətən,

hesablamalarda σ z =0 qəbul edilir. Odur ki, ümumiləşdirilmiş Huq qanununa əsasən nisbi
deformasiya tənlikləri
 1
E }
εr= (σr−μσ t ) ¿ ¿ ¿¿
(1.203)

şəklində yazılır. Bu tənliklərdə σ r və

σ t –nin qiymətlərini yerinə yazmaqla
2 2 2 2
1 ( 1−μ ) ( p a a − pb b ) (1+ μ ) ( pa − pb ) a b
εr =
[
E b2 −a 2
− 2 2 2
(b −a ) r ]
(1.204)
2 2 2 2
1 ( 1−μ ) ( p a a − pb b ) ( 1+ μ ) ( p a −p b ) a b
εt =
[
E b2 −a 2
+ 2 2 2
( b −a )r ]
ε r -in qiymətini (1.195)tənliyində yazmaqla borunun divarı üzərindəki nöqtələrin

radial yerdəyişmə düsturu alınır.

2 2 2 2
1 ( 1−μ ) ( pa a − pb b ) r ( 1+ μ) ( pa − pb ) a b
u=
[
E b2 −a 2
+ 2 2
( b −a )r ]
(1.205)

1.123-cü şəkildə qalındivarlı borunun divarında

pa ≻p b olan hallarda əmələ gələn
gərginliklər epürü göstərilmişdir.

11.4.Yalnız daxili təzyiqin təsiri altında olan boruların hesablanması.

Praktikada ən çox yalnız daxili təzyiqin təsiri altında olan borulara təsadüf edilir. Belə
borulara misal olaraq, yüksək təzyiqli yağ ötürən qurğuları, hidravlik preslərin silindrlərini,
topların lülələrini və s. göstərmək olar. Bu cür borularda əmələ gələn gərginlikləri (1.200)
(1.201) və (1.202) düsturları ilə hesablamaq mümkündür. Bunun üçün həmin düsturlardakı xarici
təzyiqin intensivliyinin qiymətini sıfır qəbul etmək kifayətdir.
Beləliklə, gərginliklər üçün aşağıdakı düsturları alırıq:
pa a2 b2
σ r= ( 1− )
b 2− a2 r2 (1.206)
pa a2 b2
σt= ( 1+ )
b 2− a
2
r2 (1.207)
p a a2
σ z=
b2 −a2 (1.208)
 Məlum olduğu kimi, mürəkkəb gərginlikli hallarda olan elementlərin möhkəmliyi
möhkəmlik nəzəriyyələri ilə yoxlanılır.
Adətən, qalın divarlı silindrik borular plastik materiallardan hazırlandığından onların
möhkəmliyini yoxlamaq üçün III və IV möhkəmlik nəzəriyyələrindən istifadə edilir.
Ən böyük toxunan gərginliklər nəzəriyyəsinə görə (III nəzəriyyə) möhkəmlik şərti
σ 1 −σ 3 ≤ [ σ ]
şəklində yazılır.

Baş gərginliklər üçün qəbul edilmiş

σ 1 ≻σ 2 ≻σ 3 şərtinə görə borunun divarının

daxili səthi üzərindəki nöqtələrdə

σ 1 =σ t , σ 2 =σ z və
σ 3 =σ r götürülür.

Yuxarıdakı şərtdə σ1 və
σ 3 –ün qiymətini yerinə yazdıqda
2
2 pa b
2 2
≤[ σ ]
b −a (1.209)
alınır.
Energetik nəzəriyyəyə görə (IV nəzəriyyə), möhkəmlik şərti
√ 3 pa b 2
2 2
≤[ σ ]
b −a (1.210)
şəklində yazılır.
Adətən, qalındivarlı boruların daxili radiusları texnoloji şərtə əsasən qəbul edilir.
Xarici radius (1.209)-ə görə

[σ]
b ≥a
√ [ σ ]− 2 pa (1.211)
və (1.210)-ə görə

[σ]
b≥a
√ [ σ ]− √ 3 pa (1.212)
ifadələri ilə təyin edilir.

Bu ifadələrə fikir versək görərik kt, (1.211)-də pa =0,5 [ σ ] , (1.212)-də isə

pa =0,57 [ σ ] olduqda borunun xarici radiusunun qiyməti sonsuzluq olur. Belə hallarda
qalındivarlı boruları buraxılabilən gərginliklər üsulu ilə hesablamaq olmur.
Qalındivarlı boruların xarici radiusunu kiçiltmək üçün texnoloji və ya konstruktiv
tədbirlər görülür.
 İstismara buraxılmadan əvvəl boruya daxildə yüksək təzyiq verilərsə, onun daxili
səthinə yaxın zonasında qalıq deformasiyası alınır. 1.124-cü şəkildə bu zona sıx ştrixlərlə
göstərilmişdir.
Daxili təzyiq aradan qaldırıldıqda borunun elastiklik həddi daxilində işləyən xarici
zonası öz əvvəlki ölçü və formasını bərpa etməyə çalışır.
Elastiklik xassəsini itirmiş daxili zona borunun
əvvəlki formasını bərpa etməyə maneəçilik törədir və
nəticədə borunun divarının daxili zonasında sıxıcı, xarici
zonasında isə dartıcı gərginliklər alınır.
Avtofretaj adlanan bu tədbir, borunun istismar
təzyiqini artırmaq imkanını yaradır.
Bəzən, qalındivarlı boru bir – birinə geydirilmiş bir
Şəkil 1.124
neçə boru şəkilində hazırlanır (şək.1.125v).
Daxili borunun xarici radiusu ona geydirilən
borunun daxili radiusundan Δ qədər böyük götürülür.
Δ=b n−an+1
Xarici boru müəyyən dərəcədə qızdırıldıqdan sonra daxili boruya geydirilir. Qızdırılmış

xarici boru soyuduqda daxili borunun səthinə təzyiq göstərir və nəticədə daxili boruda  r ;
0 0
r t
t - gərginlikləri istiqamətinin əksinə olaraq σ ,σ gərginlikləri alınır.

Şəkil 1.125
Məsələ: daxilində təzyiqi pa =60MPa olan qaz saxlanacaq silindirin divarının
qalınlığını III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə təyin etməli.
Silindirin daxili radiusu a=10 sm, materialın (buraxıla bilən gərginliyi)

[ σ ] =200 MPa -dir.

 Həlli: III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə alınmış (1.211) düsturundan istifadə edərək,
silindirin xarici radiusunu (b) təyin edirik.

[σ] 200
b=a
√ [ σ ] −2 p a
δ=b−a=16−10=6 sm
√
=10
200−2⋅60
=16 sm,

11.5.Quraşıq boruların hesablanması.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yüksək daxili təzyiqin təsiri altında işləyən silindirik
borunun möhkəmlik ehtiyyatını dəyişmədən xarici radiusunu azaltmaq üçün o, bir –birinə
geydirilmiş ( quraşıq) boru şəklində hazırlanır (şək. 1.125b).
Quraşıq boru bir neçə borudan hazırlanır. Xarici borunun daxili radiusu daxili borunun
xarici radiusundan Δ qədər kiçik götürülür.
Xarici boru müəyyən dərəcə qızdırıldıqdan sonra daxili boruya sərbəst surətdə və ya
xüsusi preslər vasitəsilə geydirilir. Xarici boru soyuduqda öz əvvəlki forma və ölçülərini bərpa
etməyə çalışır, lakin təmamilə bərpa edə bilmir.
Xarici boru daxili borunu sıxır və nəticədə hər iki borunun bir-biri ilə görüşdüyü
səthində p0 təzyiqi alınır. P0 xarici boru üçün daxili, daxili boru üçün xarici təzyiq rolunu görür.

Tutaq ki, 1.125b şəklində göstərilmiş, daxili radiusu ( с− Δ ) olan boru radiusu c olana
qədər qızdırılaraq xarici radiusu c olan (şək. 1.125a) birinci boruya geydirilmişdir. Aydındır ki,
boru soyuduqda hər iki borunun radiusları dəyişiləcəkdir. Daxili borunun xarici radiusunun
kiçilməsini u1, xarici borunun daxili radiusunun geydirilmədən əvvəlki ölçüsünə nəzərən
böyüməsini u2 ilə işarə edək.
(-u1) və u2-nin cəbri cəmi Δ -ya bərabər olmalıdır:
−u1 +u 2= Δ (1.213)

u1 və u2 (1.205) düsturu ilə təyin edilir.

Əgər həmin düsturda pb=p0 , pa=0, r =b=c qəbul edilərsə u=u1 , pa=p0 , pb=0, a=r
=c qəbul edilərsə u=u2 olur.
3 2
1 ( 1−μ ) p0 c (1+ μ ) p 0 a c
u1 =− [
E c 2 −a 2
+ 2 2
c −a ]
 3 2
1 ( 1−μ ) p0 c (1+ μ ) p 0 b c
u2 = [
E b 2−c 2
+ 2 2
b −c ]
u1 və u2-nin qiymətlərini (1.213) tənliyində yerinə yazmaqla geydirilmə nəticəsində alınan
p0 təzyiqini təyin edirik:

EΔ ( c 2 −a2 ) ( b2 −c 2 )
p0 = ⋅
2 c3 b 2−a2 (1.214)
Bu düsturda hər iki borunun eyni materialdan hazırlandığı nəzərdə tutulmuşdur.
P0-ın təsirindən əmələ gələn gərginliklər (1.200) və (1.211) düsturları ilə təyin edilir.
Xarici boruda alınan gərginlikləri təyin etdikdə
pa=p0 , pb=0 , a=b
daxili boruda isə
pa=0 , pb=p0 , c=b
qəbul edilir.
Quraşıq boruda p0–ın təsirindən alınan gərginliklərin epürü 1.125v şəklində
göstərilmişdir.
Daxili işçi təzyiqindən alınan gərginliklər (1.206) və (1.207) düsturları ilə təyin edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin gərginliklər təyin
edilərkən quraşıq boru, xarici radiusu b olan bütöv boru kimi
nəzərdə tutulur. Quraşıq borunun hər hansı nöqtəsindəki
gərginliklər, p0 və pa təzyiqlərinin təsirindən alınan
gərginliklərin cəbri cəmi kimi təyin edilir.
1.126-cı şəkildə p0 və pa -nın birgə təsirindən alınan
gərginliklərin epürü göstərilmişdir.
Daxili boruda p0 və pa təzyiqlərinin təsirindən alınan Şəkil 1.126
gərginliklərin işarəsi müxtəlif olduğundan, təhlükəli
nöqtələrdə gərginliyin qiyməti nisbətən azalır.
Xarici boruda isə hər iki gərginlik eyni işarəli olur. Odur ki, Δ radiuslar fərqinin
qiymətini elə seçmək lazımdır ki, xarici boruda alınan gərginlik müəyyən həddi keçməsin. Δ -

nın qiyməti, daxili və xarici borunun təhlükəli A və B nöqtələrindəki çevrilmiş gərginliklərin

bərabərliyi şərtindən təyin edilir:

 cev . A = cev .B (1.215)

III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə , borunun A nöqtəsindəki çevrilmiş gərginlik
 2
b2 + a2 2 p0 c
σ cevА =σ 1− σ 3 = p a 2 − −(− pa )
b −a2 c2 −a 2 (1.216)
B nöqtəsindəki çevrilmiş gərginlik
2 2 2 2
pa a b2 p ( b +c ) pa a b2
σ cev . А =σ 1 −σ 3 = 2
b −a
2 ( c )
1+ 2 + 0 2
b −c
2
− 2
b −a
2
( 1−
c
2
)−(− p 0 )

(1.217)
olur.
(1.215)-a əsasən bu tənliklərin sağ tərəfini bərabərləşdirib p0 -ın (1.214) tənliyindəki
qiymətini nəzərə almaqla pa–ya uyğun Δ -nı təyin edirik:
2 pa cb 2 ( c 2−a2 )
Δ= ⋅
E b 2 ( c 2 −a2 )+c 2 ( b2 −c 2 ) (1.128)

(1.216)-də p0 –ın qiymətini yerinə yazaraq hesablamadan sonra

2 b2 1
σ cevв = pa 2 2 1− 2
b −a
2
b
2 [ c2
+ 2 2
b −c c −a
tənliyini alırıq. Bu tənliyə əsasən quraşıq borunun radiusları arasında
]
c=√ ab (1.219)
asılılğı olduqda, çevrilmiş gərginlik minimal qiymət alır:
b
min σ cev .=p a
b−a (1.220)
(1.219) asılılığı rus alimi Qadolin tərəfindən müəyyən edildiyinə görə onun şərəfinə
Qadolin nisbəti adlanır.
Məsələ. İki borudan təşkil edilmiş quraşıq boru şəklində top lüləsinin c və b
radiuslarını, daxili borunun xarici radiusu ilə xarici borunun daxili radiusu arasındakı fərqi təyin
etməli. Lülənin daxili radiusu a=50 mm, partlayış zamanı alınan təzyiq pa=250 MPa materialın

elastiklik modulu və buraxılabilən gərginliyi E=2·10

5
mPa, [ σ ] =300 МРа -dir.
Həlli. (1.220)-ə əsasən lülənin xarici radiusunu hesablayırıq:
b
min σ cev = pa =[ σ ]
b−a
b
250 =300 , b=30 sm
b−5
a və b-nin orta həndəsi qiymətini (c) təyin edirik.
 c=√ ab=√ 5⋅30=11,3 sm
(1.218) düsturunda c-ni √ ab əvəz etdikdə
pa 250
Δ= √ ab= ⋅11 ,3=0 , 0139 sm
E 2⋅105
olur.

XII FƏSİL. SIXILAN ÇUBUQLARIN DAYANIQLIĞI.

12.1. Böhran qüvvəsi. Böhran qüvvəsi üçün Eyler düsturu.
Məlumdur ki, uzun çubuqlar boyuna sıxıldıqda bunların en kəsiklərində sıxılmadan
yaranan normal gərginliklər xeyli az olduqda belə, onlar dayanıqlı xətti müvazinət formasını
itirərək əyilir və yeni əyrixətli dayanıqsız müvazinət halını qəbul edir. Xarici təzyiqə məruz
qalan nazikdivarlı silindrik borularda da dayanıqlığın itirilməsi üzündən əyilmə hallarına
təcrübədə rast gəlinir.
Çubuğun dayanıqlığının itirilməsinə səbəb olan sıxıcı qüvvənin ən kiçik qiyməti böhran
qüvvəsi adlanır. Borularda isə xarici təzyiq böhran qiymətini aldıqda dayanıqlıq itirilir.
Sıxılan çubuqlar üçün böhran qüvvəsi ilk dəfə XVIII əsrdə Leonard Eyler tərəfindən
təyin olunduğundan sıxılan çubuqlarda dayanıqlıq məsələsinə Eyler məsələsi də deyilir.
Fərz edək ki, hər iki ucu şəkil 1.127-də göstərildiyi kimi oynaqlı dayaqla bərkidilmiş
uzun çubuq sıxıcı böhran qüvvəsinin təsirinə məruz qalıb. Əgər çubuğa azacıq eninə qüvvə ilə
təsir göstərsək o, əyiləcək və bu qüvvə götürüldükdən sonra da əyrixətli dayanıqlı müvazinət
halını saxlayacaqdır. Çubuğun z kəsiyində yaranan əyici moment belə olar:
Μ ( z )=−F b⋅y
Bu ifadəni (1.114) düsturunda yazıb alarıq:
''
EJ { y =Μ ( z )=−Fb⋅y ¿
Qeyd etmək lazımdır ki, sıxılmış çubuq dayanıqlığını
ilk növbədə sərtliyi ən az olan istiqamətdə itirir. Ona görə

yuxarıdakı tənlikdə J =J min qəbul edib onu aşağıdakı şəklə

gətirək:

'' 2
y +k y=0 (1.221)
Şək.1.127.
 burada
Fb
k 2=
EJ min (1.222)
Bu tənliyin ümumi həlli belədir:
y=С 1 сos kz+ C2 sin kz (1.223)
burada C1 və C2 məchul inteqral sabitləridir, bunlar çubuğun uclarının bərkidilmə
şərtlərindən təyin olunur:

a)
y / z=0 =0 , 0=c 1⋅1+0 , c 1=0

Onda (1.223)-dən y=c2 sin kz

b)
y / z=ℓ =0 , 0=c 2⋅sin kl
Sonuncu bərabərlikdə C2=0 qəbul etsək, çubuğun əyilərək dayanıqlığının itirilməsi şərti
öz mahiyyətini itirir, çünki C2=0 olarsa, bütün kəsiklər üçün y=0 alarıq, bu da ola bilməz. C2 ¿

0 qəbul eməliyik. Onda sin kℓ=0 olmalıdır ki, buradan da kℓ=nπ (n=0,1,2 .. .) alırıq və

(1.222)-ni nəzərə alıb böhran qüvvəsini təyin edirik ( n≠0 , əks halda
Fb həmişə sıfır
olardı):

nπ n2 π 2 Fb n2 π 2
k= k 2= =
ℓ , ℓ2 , EJ min ℓ2 ,
n2 π 2 EJ min
Fb =
ℓ2
Bizi böhran qüvvəsinin ən kiçik qiyməti maraqlandırdığı üçün n=1 qəbul edirik, onda
alırıq:

π 2 EJ min
Fb = 2
ℓ (1.224)
Qeyd etmək lazımdır ki, çubuğun bağlanma formasının böhran qüvvəsinin qiymətinə
böyük təsiri vardır. Bunu digər üsullarla bərkidilmiş sıxılan çubuqlar üçün böhran qüvvəsini
təyin etməklə göstərmək olar. Onda (1.224) düsturu aşağıdakı ümumi formada yazıla bilər:
π 2 EJ min
Fb =
( νℓ)2 (1.225)

Bu böhran qüvvəsi üçün Eyler düsturu adlanır. Burada ν çevrilmiş uzunluq əmsalıdır
(şək. 1.128).
 Şək. 1.128.

12.2. Böhran gərginliyi.

Böhran gərginliyi aşağıdakı kimi təyin olunar:

Fb
σ b=
A
Burada A sıxılan çubuğun en kəsik sahəsidir.
(1.226) düsturunu nəzərə alsaq alarıq:
π 2 EJ min π 2 E⋅i 2min π2E
σ b= = =
( νℓ )2 A ( νℓ )2 λ
2

Deməli böhran gərginliyi belə olur:

π2 E
σ b= 2
λ (1.226)
Burada
νℓ
λ=
i min (1.227)
çubuğun çevikliyini xarakterizə edən kəmiyyətdir və çeviklik adlanır. (1.226)
düsturundan görünür ki, sıxılan çubuq üçün böhran gərginliyi onun çevikliyindən asılı olaraq
hiperbola qanunu üzrə dəyişir. Buna Eyler hiperbolası da deyilir.

12.3. Böhran qüvvəsi və böhran gərginliyi üçün Eyler

düsturlarının tətbiq həddi.

Əgər çubuğun çevikliyini azaltsaq (sərtliyini artırsaq) çevikliyin müəyyən

λ=λ0
qiymətində sıxılma gərginliyinin qiyməti çubuğun materialı üçün sıxılmada qorxulu gərginliyə
 π2 E
σ b = 2 ≤σ mut
bərabər olacaqdır, yəni λ . Buradan Eyler düstur-larının tətbiq həddini tapa
bilərik:

π2 E
λ0 =λ hэdi ≥
σ mut √
Deməli, çevikliyin (1.228) qiymətlərində böhran qüvvəsi və böhran gərginliyi üçün
(1.228)

Eyler düsturları doğrudur, kiçik qiymətlərində doğru deyil. Məsələn mütənasiblik həddi

σ mut =200 MPa olan azkarbonlu poladlar üçün həddi çeviklik

λ0 =100 olur. Deməli, bu
materiallardan olan sıxılan çubuğun çevikliyi 100-dən aşağı olduqda onu dayanıqlığa yoxlamaq
lazım gəlmir.
Bir sıra polad növləri dağılanadək nəzərə çarpacaq qalıq deformasiyalara uğradığından

bunlardan hazırlanmış qurğu elementləri

λ=λ0 olduqda belə dayanıq-lığını itirməsi üzündən
sıradan çıxır. İlk dəfə bu məsələyə XIX əsrdə Yasinski fikir vermişdir və o, belə çubuqlar üçün
böhran gərginliyinin aşağıdakı təcrübi düsturunu vermişdir:
σ b =a−bλ (1.229)
Burada a və b təcrübi yolla tapılmış əmsallardır. Bu düstura əsasən çevik-liyin ən
kiçik qiyməti alınır.

12.4. Sıxılan çubuqların dayanıqlığa hesabı.

Sıxılan çubuqlar üçün dayanıqlıq şərtini belə yazmaq olar:
F
σd = ≤σ
A [ d] (1.230)

burada F – çubuğa təsir edən sıxıcı qüvvə, A – çubuğun en kəsik sahəsi, [σd ]
-dayanqılığa görə buraxılabilən gərginlikdir.
σ qorx
[ σ d ]=ϕ [ σ ] ,
( ϕ≺1, [σ ]=
[n] )
Burada ϕ -buraxılabilən gərginliyin azaldılması əmsalı, [σ] -möhkəmliyə görə

buraxılabilən gərginlik, [ n] -möhkəmliyə görə normativ ehtiyat əmsalıdır.

Dayanıqlığa görə buraxılabilən gərginlik isə belə hesablanar:
σb
[ σ d ]=
[ nd ]
 Burada [ nd ] -dayanıqlığa görə normativ ehtiyat əmsalıdır.
ϕ -ni təyin edək:

ϕ=
[ σd ] = σb
⋅
[n ]
=
π2 E [ n] 1
⋅ ⋅
[σ] [ nd ] σ qorx σ qorx [ nd ] λ2 (1.231)
(1.231) düsturundan görünür ki, ϕ -çubuğun materialı və çevikliyndən asılı olan
kəmiyyətdir. Onun müxtəlif materiallar üçün çeviklikdən asılı qiymətləri xüsusi cədvəllərdə
verilir (cədvəl 1.5).

Layihə hesabatı zamanı ϕ=0,5 qəbul edib (1.230) dayanıqlıq şərtindən çubuğun en
kəsik sahəsi belə təyin olunur:
F F
A≥ =
[ σ d ] ϕ [σ ] (1.232)
Sonra en kəsiyin formasına görə onun ölçüləri tapılır, çeviklik hesablanır, nəhayət λ

və ϕ arasındakı cədvəldən yeni ϕ1 tapılır. ϕ1 -in qiyməti ϕ -nin əvvəlki qiyməti ilə (bu

halda ϕ=0,5 ilə) müqayisə edilir. Bunlar arasındakı xəta 5% -dən az olsa hesabat bitir,
tapılmış ölçülər çubuğun lazım olan ölçüləri hesab olunur. Əgər xəta çox olsa

ϕ2 =( ϕ+ϕ1 )/ 2 qəbul edib, xəta 5%-dən kiçik olana qədər hesabat ardıcıl yaxınlaşma
(iterasiya) üsulu ilə davam etdirilir.
Cədvəl 1.5.

λ Polad-2 Polad-5 Çuqun Ağac λ Polad-2 Polad-5 çuqun Ağac

Polad-3 Polad-3
Polad-4 Polad-4
0 1,00 1,00 1,00 1,00 110 0,52 0,43 - 0,25
10 0,99 0,98 0,97 0,99 120 0,45 0,36 - 0,22
20 0,96 0,95 0,91 0,97 130 0,40 0,33 - 0,18
30 0,94 0,92 0,81 0,93 140 0,36 0,29 - 0,16
40 0,92 0,89 0,69 0,87 150 0,32 0,26 - 0,14
50 0,89 0,86 0,57 0,80 160 0,29 0,24 - 0,12
60 0,86 0,82 0,44 0,71 170 0,26 0,21 - 0,11
70 0,81 0,76 0,34 0,60 180 0,23 0,19 - 0,10
80 0,75 0,70 0,26 0,48 190 0,21 0,17 - 0,09
90 0,69 0,62 0,20 0,38 200 0,19 0,16 - 0,08
100 0,60 0,51 0,16 0,31

Məsələ 1. Şək.1.129-da verilmiş sıxılan çubuq üçün böhran qüvvəsini və böhran

gərginliyini təyin etməli.
Verilir: çubuğun materialı düraliminiumdur,
5
E=0 ,71⋅10 MPa , ℓ=1,2 m , D=4 sm, d=3 sm , σ mut =180 MPa
 Həlli:
Çubuğun halqavari en kəsiyi üçün ətalət momenti:

π
J min =J = ( D4 −d 4 ) = π ( 256−81 )=175 π sm4
64 64 64
Çubuğun en kəsik sahəsi isə

π π 7
A= ( D 2 −d 2 )= ( 16−9 )= π sm2
4 4 4
Şək. 1.129.
Onda kəsiyin ətalət radiusu belə olar:
J min
i min=
√ √ A
=
175⋅4 5
= sm
7⋅64 4

Şəkildən çubuğun bağlanma forması üçün ν=0,7 .

Çubuğun çevikliyi üçün alırıq:
μℓ 0,7⋅120⋅4
λ= = =67 , 2
i min 5
Çevikliyin həddi qiyməti isə

π2 E E 0 ,71⋅105
λhэddi ≥ √ σ mut
=π
√
σ mut
=3 ,14
180√ ≈62≺67 ,2

λ≻ λh ∂ ddi olduğu üçün böhran qüvvəsini Eyler düsturu ilə hesablaya bilərik:
π 2 EJ min 3 , 142⋅0 , 71⋅105⋅10 3⋅175⋅3 ,14⋅10−8
Fb = = =85 , 3 kN
( νℓ )2 64⋅( 0,7⋅1,2 )
2

Böhran gərginliyi belə olar:

F b 85 , 3⋅4
σ b= = =155 MPa
A 7⋅3 , 14⋅10−4

Deməli şək. 1.129-da verilən sıxılan çubuq üçün böhran qüvvəsi

Fb=85 ,3kN ,

böhran gərginliyi isə

σ b =155 MPa alındı.

Məsələ 2. Şək. 1.130-da verilmiş sıxılan çubuğun en kəsiyini ikitavr şəklində seçməli.

Verilir: [ σ ] =160 MPa , F=400 kN , ℓ=2 m , çubuğun materialı polad 3-dür.

 Həlli:
Məsələni ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə həll edirik.

I yaxınlaşmada ϕ1 =0,5 qəbul edirik.

Onda çubuğun en kəsik sahəsi üçün alırıq:

F 400
A 1≥ = =50⋅10−4 m2 =50 sm2
ϕ1 [ σ ] 0,5⋅160⋅103

Şək. 1.130.
Sortament (ikitavrlar) cədvəlindən bu qiymətə yaxın olan ikitavrın nömrəsi 30a-dır.

Bunun sahəsi A c1 ∂ dv∂ l =49 , 9 sm2 , imin=i y =2 , 95 sm .

Çubuğun çevikliyi
νℓ
λ=
i min

Şəkildən ν =1 -dir, onda çeviklik belə olar:

1⋅2
λ= =67 , 8
2 , 95⋅10−2
λ və ϕ arasındakı cədvəldən polad-3 üçün λ=60 olanda ϕ=0 ,86 ,
λ=70 olanda ϕ=0,81 tapırıq.

Onda λ=67 ,8 üçün

0 , 86−0 , 81
ϕ ′ =ϕ 67, 8=0 ,86− ⋅7,8=0 , 821
1 10
ϕ'1 ilə ϕ1 -in faizlə fərqini hesablayaq:
'
ϕ1 −ϕ 1 0 , 821−0,5
δ 1= '
⋅100 %= ⋅100 %=39 %≻5 %
ϕ1 0 , 821

Fərq 5%-dən böyük olduğu üçün II yaxınlaşmaya keçirik.

II yaxınlaşmada qəbul edirik:
'
ϕ1 + ϕ1 0,5+0 , 821
ϕ2 = = =0 , 6605
2 2
Onda alırıq:
F 400
A 2≥ = 3
=37 , 85⋅10−4 m2 =37 , 85 sm2
ϕ2 [ σ ] 0 , 6605⋅160⋅10
 Cədvəldən sahəsi bu qiymətə yaxın olan ikitavr 24a nömrəli ikitavrdır. Bu ikitavr üçün
c ∂ dv∂l 2 2
A2 =37 , 5 sm , i min=i y =2 , 63 sm .
Çubuğun çevikliyi
νℓ 1⋅2
λ= = =76
i min 2 ,63⋅10−2

Polad-3 üçün λ və ϕ arasındakı cədvəldən tapırıq:

λ=70 olanda ϕ=0,81 , λ=80 olanda ϕ=0 ,75 .
Onda
' 0 , 81−0 , 75
ϕ2 =ϕ 76=0 , 81− ⋅6=0 , 774
10
ϕ'2 ilə ϕ2 -nin faizlə fərqini hesablayırıq:
'
ϕ 2−ϕ2 0 ,774−0 , 6605
δ 2= '
⋅100 %= ⋅100 %=14 , 66 %≻5 %
ϕ2 0 , 774

Fərq 5%-dən böyük olduğu üçün III yaxınlaşmaya keçirik.

III yaxınlaşmada qəbul edirik:
'
ϕ + ϕ 0 , 6605+0 , 774
ϕ3 = 2 2 = =0 ,71725≈0 , 72
2 2
Onda alırıq:
F 400
A 3≥ = =34 , 72⋅10−4 m2=34 ,72 sm 2
ϕ3 [ σ ] 0 , 72⋅160⋅103
İkitavrlar cədvəlindən sahəsi bu qiymətə yaxın olan ikitavr 24 nömrəli ikitavrdır. Bu
c ∂ dv∂ l 2
ikitavr üçün A 3 =34, 8 sm ,
imin=i y =2 , 37 sm -dir.
Çubuğun çevikliyi
νℓ 1⋅2
λ= = ≈84 , 5
i min 2 ,37⋅10−2
λ və ϕ arasındakı cədvəldən polad-3 üçün tapırıq:
λ=80 olanda ϕ=0 ,75 , λ=90 olanda ϕ=0, 69
Onda
' 0 ,75−0 , 69
ϕ3 =ϕ 84 , 5 =0 ,75− ⋅4,5=0 , 723
10
'
ϕ3 ilə ϕ3 -in faizlə fərqi
'
ϕ 3−ϕ3 0 ,723−0 , 72
δ 3= '
⋅100 %= ⋅100 %=0,8 %≺5 %
ϕ3 0 , 723
 Bu fərq 5%-dən kiçik olduğu üçün axtarılan ikitavr 24 nömrəli ikitavr qəbul olunur. Bu
2
ikitavr üçün A=34 ,8sm -dir.
Böhran qüvvəsini təyin edək.

Sonuncu çeviklik λ=84 , 5≺100 olduğu üçün Eyler düsturu tətbiq edilə bilməz.
Yasinski düsturundan istifadə edirik. Onda böhran gərginliyi və böhran qüvvəsi belə hesablanar:
σ b =a−bλ , Fb = A⋅σ b

Polad-3 üçün a=310 MPa , b=1,14 MPa olduğuna görə

σ b =310−1 ,14⋅84 ,5=213 ,7 MPa
−4 3
Fb =34 , 8⋅10 ⋅213 , 7⋅10 =743 ,676 kN≈743 , 7 kN
Dayanıqlığa görə ehtiyat əmsalı isə belə olar:
F b 743 , 7
nd = = =1 , 86≻1
F 400

XIII FƏSİL. YÜKLƏRİN DİNAMİK TƏSİRİ.

İndiyə kimi ancaq statik qüvvənin təsiri öyrənilirdi. Lakin maşın və qurğu hissələri əsasən
dinamik qüvvələrin təsirinə məruz qalır. Ona görə də bu qüvvələrin yaratdığı gərginlik və
deformasiyaları təyin etmək lazımdır.

13.1. Yükqaldıranın kanatının hesabı.

Kanatda yaranan dinamik gərginliyi təyin edək.

Fərz edək ki, Q yükü xüsusi çəkisi ρg , en kəsik sahəsi Α olan kanat vasitəsilə
sabit а təcili ilə yuxarı qaldırılır. Əmələ gələn ətalət qüvvəsini də nəzərə alıb, Dalamber
prinsipinə əsasən məsələni statik məsələyə gətirək:

( Q+ρ g Α z )
F∂ =m a= ⋅a
g
(1.233)
Kəsiklər üsulundan istifadə edib, kanatın aşağı hissəsinə
baxaq:

buradan
 Q+ρ g A z a
σd =
A
1+
g ( )
Q+ρ g A ℓ a
max σ d =
A
1+( )
g
Aydındır ki,
Q+ ρ g A ℓ
σ st =
A
a
k d =1+
olduğundan g işarə etsək: Шяк.1.131.
max σ d =k d⋅σ st ≤[ σ ] d (1.234)

Bu möhkəmlik şərtidir.
k d − dinamik əmsalıdır.
13.2. Zərbədən yaranan gərginlik.
Zərbədən yaranan gərginliyi ətalət qüvvəsini təyin edib hesablamaq çətindir, çünki

ϑ= √2hg .
h− zərbə hündürlüyüdür və hər dəfə onun ölçülməsi lazım gəlir şək.1.132.. Ona görə
də enerjinin saxlanması qanunundan istifadə edilir.
Məlumdur ki,
Qℓ Q
Δℓ st = σ st =
EA A
2
Q 2 ℓ σ st A⋅ℓ Δℓ2st⋅EA
ust = = =
2 EA 2 E 2ℓ
ud =( h+ Δℓ d )⋅Q
Δℓ 2d A
ud =
2ℓ
Onda

Δℓ 2d EA
( h+ Δℓ d )⋅Q= 2 ℓ
Qℓ
2 ( h+ Δℓd ) =Δℓ 2d
EA
Qℓ
Δℓ st =
Шяк.1.132. EA
olduğundan
 2 Δℓ st ( h+ Δℓ d ) =Δℓ 2d
Δℓ 2d −2 Δℓ st⋅Δℓ d −2 hΔℓ st =0
Bu kvadrat tənliyi həll edək:

Δℓ d = Δℓ st ±√ Δℓ 2st +2 h Δℓ st
Deformasiyanın böyük qiymətini təyin etmək üçün kökün qarşısında müsbət işarəsi
götürək:

2h
Δℓ d = Δℓ st ±√ Δℓ 2st +2 h Δℓ st =Δℓ st 1+
( √ Δℓ st
+1
)
2h
k d =1+ 1+
√ Δℓ st işarə etsək: (1.235)
Δℓ d =k d⋅Δℓ st (1.236)
σ d =k d⋅σ st (1.237)
F d =k d⋅Q (1.238)
k d − zərbədə dinamik əmsal adlanır:

Xüsusi halda Q yükü qəflətən tətbiq edilərsə, yəni h=0 olan halda
k d =2 olur.
Məsələ 1. En kəsiyi düzbucaqlı olan ağac tirin ucuna H=0,6 m hündürlükdən F=180 kN
yük düşür. dinamik gərginliyi və sərbəst ucun yerdəyişməsini hesablamalı (şək.1.133).

Şək.1.133.
−2 −2
Verilir: b=30⋅10 m, h=40⋅10 m, ℓ=2 m
Həlli:
Dinamik əmsalı hesablayaq:

2H
K d =1+ 1+
√ f st
 baxılan tir üçün

Fℓ3 180⋅23⋅10−3
f st = = 7 4
=5 , 33⋅10−5 m
3 EJ x 3⋅10 ⋅9⋅10 ⋅10 −8

hb 3 40⋅303⋅10−8
J x= = =9⋅104⋅10−8 m4
12 12
2⋅0,6
√
k d =1+ 1+
5 , 33⋅10
−5
=151

M max =F⋅ℓ=180⋅10−3⋅2=360⋅10−3 kNm

Müqavimət momenti
2 2 −6
hb 40⋅30 ⋅10
W x= = =6000⋅10−6 m3
6 6
Statik gərginlik.
M ax 360⋅10−3
σ ct = = =60 kN / m2
W x 6000⋅10 −6

Dinamik gərginlik
σ d =K d⋅σ st =151⋅60=9060 kN /m2
σ d =9 , 06 MPa
Dinamik yerdəyişmə
f d =K d⋅f st =151⋅5 ,33⋅10−5 =8 , 05⋅10−3
f d =8 , 05⋅10−3 m

XIV FƏSİL. MÖHKƏMLİYİN DƏYİŞƏN GƏRGİNLİKLƏRƏ GÖRƏ

YOXLANMASI

14.1 Tsiklik dəyişən gərginliklərin materialın möhkəmliyinə təsiri.

Yorulma hadisəsi.

İş prosesindən asılı olaraq, bəzi maşın və konstruksiya hissələrində əmələ gələn

gərginliklər öz qiymətini, yaxud həm qiymət, həm də işarəsini dəyişir.
Gərginliklərin dəyişməsinə səbəb xarici qüvvələrin zamandan asılı olaraq dəyişməsi, yaxud
hissələrin qüvvəyə nəzərən vəziyyətini dəyişməsi olur.
 Dəyişən gərginlikli hissələrə misal olaraq buxar maşınının piston və sürgü qolunu, valları,

vaqonların oxlarını, körpü fermalarının millərini və sairəni göstərmək olar.

Qiyməti zamandan asılı olaraq periodik dəyişən gərginliklərə tsiklik gərginliklər deyilir.
1.134a şəkilində göstərilmiş vaqon oxunun hər hansı mn kəsiyinin (şəkil 1.134v) K
nöqtəsində əmələ gələn gərginliklərin dəyişmə qanununu göstərən qrafik (tsikloqram) verilmişdir
(şəkil 1.134 s).
Kəsiyin K nöqtəsində əmələ gələn normal gərginlik (1.105)-ə görə
М⋅z
σ=
Jу
olur.
Hərəkət zamanı K nöqtəsi ilə kəsiyin neytral oxu arasındakı z məsafəsi
z=r sin α=r sin ( ωt )
qanunu ilə dəyişir. Odur ki, K nöqtəsində əmələ gələn gərginlik
M⋅r
σ= sin ( ωt )
Jу (1.239)

olur. Bu tənlikdə ω - çarxın fırlanmasının bucaq sürətidir.

(1.239) tənliyindən görünür ki, hərəkət zamanı oxun en kəsiyi üzərindəki K nöqtəsində

M⋅r
σ a=
əmələ gələn normal gərginlik amplitudu
Jу olan sinusoid qanunnu ilə dəyişir (şəkil
1.134s).

Шяк.1.134.

Təcrübə göstərir ki, ilk tsikldə möhkəmliyi təmin edilmiş hissələr tsikllərin sayı
müəyyən qiymətə çatdıqda sına bilər, yəni materialın möhkəmliyi tsiklin sayından asılıdır.
 Təkrar dəyişən gərginliklərin təsiri altında işləyən hissələrin möhkəmlik həddi,
gərginliklərin dəyişmədiyi haldakı möhkəmlik həddindən xeyli kiçik olur.
XX əsrin əvvəllərinə qədər bu hadisə, tsiklik gərginliklərin təsirindən hissələrin
materialının sturukturunun və sturukturundan asılı olaraq mexaniki xassələrinin tədricən
dəyişməsi ilə izah edilirdi.
Fərz edilirdi ki, adi şəraitdə, yəni gərginliklər dəyişməyən hallarda plastiklik xassələrinə
malik olan materiallar tsiklik gərginliklərin təsirindən tədricən strukturunu dəyişir və kövrək
materiala çevrilir. Bu fərziyyə tsiklik gərginliklərin təsirindən sınan hissələrin sınma kəsiyinin
iki zonadan ibarət olması və hissələrin birdən-birə, yəni heç bir qalıq deformasiya alınmadan
kövrək material kimi sınmasına əsaslanırdı.
Hissənin sınan kəsiyinin bir zonası hamar, digər zonası isə iri dənəli olur. İri dənəli səth
kövrək materialların sınmasından alınan səthə bənzəyir (şəkil 1.135).
Bu səhv fərziyyəyə əsasən tsiklik gərginliklərin təsirindən plastik materialların birdən –
birə gövrək material kimi sınması hadisəsinə materialın «yorulması» adı verilmişdir.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq davam edən nəzəri və təcrübi tədqiqatların nəticələri
həmin fərziyyənin doğru olmadığını aşkara çıxarmışdır. Hazırda texniki ədəbiyyatda
«yorğunluq» adı ilə adlanan bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir.
Hissənin ən böyük gərginliklər əmələ gələn zonasında konstruktiv, sturuktur və ya
texnoloji amillər nəticəsində adi gözlə görünməyən çatlar əmələ gəlir.
Gərginliklərin uzun müddət dəyişməsi ilə çatların kənarında
yerləşən dənələr (kristallar) dağılmağa başlayır və çatlar içəriyə doğru
dərinləşir. Tsiklik gərginliklərin təsirindən çatların üzərindəki dənələr
bir –birinə sürtünür və həmin səth hamarlaşır. Çatların get –gedə
Шяк.1.135.
böyüməsi nəticəsində kəsiyin sahəsi kiçilir və bununla əlaqədar olaraq
gərginliyin qiyməti getdikcə artır, gərginliyin qiyməti təhlükəli həddə çatdıqda hissə birdən –birə
sınır.
Tsiklik gərginliklərin təsirindən sınan hissələrdən hazırlanmış nümunələrin tədqiqatı
göstərir ki, materialın sturukturu və mexaniki xassələri dəyişmir.
Materialın yorulma möhkəmliyinin nəzəri təhlili çox mürəkkəb və çətindir.
Yorulma nəticəsində qırılma hadisəsi, materialın molekul və kristallarının quruluşundan
asılıdır. Odur ki, adi hallarda qəbul edilmiş cismin həndəsi həcminin maddələrlə tamam dolu
olması fərziyyəsindən, yorulma möhkəmliyi hadisəsinin şərhindən istifadə etmək olmur.
Yorulma möhkəmliyini nəzəri təyin etmək üçün materialın mexaniki xassələrindən
əlavə, onu təşkil edən kristal və kristallararası quruluşların xüsusiyyətlərini öyrənmək lazım
gəlir.
 Bərk cisimlər nəzəriyyəsinin fiziki əsasları lazımi dərəcədə öyrənilmədiyindən,
materialın yorulma möhkəmliyi üçün səlis nəzəriyyə yaratmaq böyük maniələrə səbəb olur.
Buna görə də materialın yorulma möhkəmliyini öyrənmək üçün təcrübədən alınan nəticələrdən
istifadə edilir.
Tsiklik gərginliklərin ən böyük qiyməti, dözümlülük (yorğunluq) həddi adlanan
müəyyən həddi keçməzsə qırılma hadisəsi baş vermir.
Tsiklin sayından asılı olmayaraq qırılma hadisəsi baş verməyən hala uyğun ən böyük
gərginliyə materialın dözümlülük həddi deyilir. Material sonsuz uzun müddət içərisində belə
gərginliyə müqavimət göstərə bilir.

14.2. Tsiklin əsas xarakteristikalrı və dözümlülük (yorğunluq) həddi

Xətti gərgin hallarda gərginliyin zamandan asılı olaraq dəyişmə qanunu 1.136-cı şəkildə

göstərildiyi kimi təsvir edilir.

Tsiklin ən böyük
və ən kiçik gərginlikləri

σ max , σ min ilə işarə

edilir.
Gərginliyin

σ max -dan
σ min -a
sonra yenə də artaraq

σ max Шяк.1.136.
qiymətinə çatmasında aldığı qiymətlərin yekununa gərginliyin tsikli deyilir.
Gərginliklər tsiklinin bir saniyədə təkrar olunan sayı gərginliklərin dəyişmə tezliyi
adlanır.
σ min
r=
σ max (1.240)
nisbətinə tsiklin əmsalı deyilir.
σ max =−σ min olan hala müvafiq tsiklə simmetrik tsikl deyilir. Simmetrik tsiklin
əmsalı
σ min σ
r= =− max =−1
σ max σ max
 olur.

σ min =0 və ya
σ max =0 olan tsiklə

döyüntülü tsikl deyilir (şəkil 1.137).

Döyüntülü tsiklin əmsalı r=0 yaxud r=±∞ olur. r əmsalı eyni olan tsikllərə oxşar
tsikllər deyilir. Maksimal və minimal gərginlikləri eyni işarəli olan tsiklə eyni işarəli,
gərginlikləri müxtəlif
işarəli olan tsiklə müxtəlif işarəli tsikl deyilir.
Шяк.1.137. Tsikl gərginliklərinin ən böyük və ən kiçik qiymətlərinin cəbri cəminin yarısına orta

gərginlik deyilir. Orta gərginlik

σm ilə işarə edilir.
σ max + σ min
σm=
2 (1.241)
σ max və
σ min gərginlikləri fərqinin yarısına tsiklin amplitudu deyilir:
σ −σ min
σ a = max
2 (1.242)

İstənilən tsiklə, sabit

σm orta gərginliyi əlavə etməklə ona, amplitudu
σa olan
tsikl kimi baxmaq olar.
Doğrudan da, 1.136-cı şəklə əsasən yaza bilərik:

σ max=σm +σ a ¿} ¿ ¿¿
1.243
Təcrübi və nəzəri tədqiqatlar göstərir ki, maşın hissələrinin dözümlülük həddi,

gərginliklərin
σ max və
σ min qiymətləri arasında dəyişməsi qanunundan asılı deyil, daha

doğrusu, həddi qiymətləri (

σ max ,
σ min )eyni olan müxtəlif tsikllər dözümlülüyə görə eyni
təhlükəyə malikdir.
 1.138-ci şəkildə eyni təhlükəyə malik bir neçə tsikl göstərilmişdir.
Tsiklik gərginliklərin təsiri altında olan nümunəni qırmaq üçün tələb edilən tsiklik
gərginliyin qiyməti (tsiklin ən böyük gərginliyi) tsiklin sayından asılıdır.
Çox vaxt layihələndirilən hissənin istismar müddəti, daha doğrusu həmin hissəyə təsir
edəcək tsikllərin sayı məlum olmur. Odur ki, dəyişən gərginliklərə təsir edən hissələrin
möhkəmliyini təmin etmək üçün onların istismar müddəti, daha doğrusu, həmin müddətdəki
tsikllərin sayı sonsuz qəbul edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, belə
hallarda möhkəmliyi xarakterizə edən
təhlükəli gərginliyin qiymətini tapmaq
mümkün olmur.
Materialın yorğunluğa görə
möhkəmliyi, dözümlülük həddi ilə
Шяк.1.138. xarakterizə edilir.
Poladlardan hazırlanmış
nümunələrdə tsiklin sayı N=107-yə çatdıqda fərz edilir ki,tsiklin təkrar edilməsi nəticəsində
nümunə sınmır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi istənilən tsiklik gərginliklərə sabit

σm və dəyişən
σa
gərginliklərinin cəmi kimi baxmaq olar.

σm ilə
σa arasındakı asılılıq tsiklin dəyişmə dərəcəsini xarakterizə edir.
σа
к=
σm (1.244)
Bu nisbətə, yəni k-ya tsikl əmsalı deyilir. Tsikl əmsalı (1.241) və (1.242)-ə görə
σ min
1−
σ σ −σ min σ max
к = a = max =
σ m σ max +σ min σ
1+ min
σ max
ya da
1 r
k 
1 r (1.245)
düsturu ilə hesablanır.
 Beləliklə məlum olur ki, simmetrik tsikl gərginliklərin ən kəskin dəyişən halını xarakterizə
edir. Təbiidir ki, simmetrik tsikldə dözümlülük həddi ən kiçik qiymət alacaqdır. Ümumi halda

dözümlülük həddi
σr ilə işarə edilir.
Verilmiş tsikl üçün (yəni, məlum r tsikl əmsalına görə) materialın dözümlülük həddini
təyin etməkdən ötrü bir dəstə nümunəni sınağdan keçirmək lazım gəlir.
Adətən, belə sınaqlar zamanı fırlanan nümunələrdə əmələ gələn xalis əyilmə prinsipindən
istifadə edilir (şəkil 1.139)
Əyilmədə materialın dözümlülük həddini
təyin etmək üçün nümunə 1.139-cu şəkildə
göstərildiyi kimi yüklənir.
Yük nümunəyə, kürəcikli yastıqlar vasitəsi
ilə verilir. Nümunə fırlandıqda yük öz Шяк.1.139.

istiqamətini dəyişmir. Hər yarım dövrdən sonra nümunənin sıxılan və dartılan qatları, neytral oxa
nəzərən vəziyyətləri və həmin qatlarda əmələ gələn gərginliklər periodik dəyişir.
Təkrar dəyişən gərginliklərə sınama maşınları, tsikllərin sayını göstərən xüsusi cihazla
təchiz edilir.
1.140-cü şəkildə, əyilmədə tsiklik gərginliklərə sınama maşınının sxemi göstərilmişdir.
Dözümlülük həddini təyin etmək üçün forması və ölçüsü eyni olan 6 –10 ədəd nümunə
hazırlanır.
Birinci nümunəni sınamaq üçün

σ1 , yəni tsiklin ən böyük gərginliyi Шяк.1.140.

( σ 1 =σ max =σ m
+σ a)

materialın möhkəmlik həddindən bir qədər

kiçik götürülür (gərginliyin qiyməti nümunəyə verilən yüklər ilə tənzim edilir).
Nümunəni qırmaq üçün tələb edilən tsiklin sayı (N 1) təyin edilir. İkinci nümunədə tsiklin

ən böyük gərginliyi
σ 2 , birinciyə nəzərən bir qədər kiçik götürülür. (Orta gərginliyin qiyməti

(
σ m ) bütün nümunələr üçün sabit götürülür). İkinci nümunəni qırmaq üçün tələb edilən
tsikllərin sayı (N2) təyin edilir. Tədricən ən böyük gərginliyin qiymətini azaltmaqla hər
nümunənin qırılması üçün tələb edilən tsikllərin sayı təyin edilir. Qeyd etmək lazımdır ki,
gərginliyin qiyməti kiçildikcə tsikllərin sayı artır.
 Təcrübənin nəticələri NO koordinat sistemində, koordinatları uyğun surətdə

( N 1 σ 1 ) , ( N 2 , σ 2 ) , .. . ( N n , σ n ) olan nöqtələrlə qeyd edilir. Bu nöqtələrdən keçirilən səlis

əyriyə tədqiq edilən materialların dözümlülük əyrisi deyilir (şək. 1.141).
Əksər materialların dözümlülük əyrisi, asimptotik olaraq N oxuna paralel düz xəttə
yaxınlaşır. Asimptotun (ON-ə paralel qırıq xəttin) ordinatları

σr (dözümlülük həddi) olur. Simmetrik tsikllərdə

dözümlülük həddi
σ −1 ilə işarə edilir.
Adətən dözümlülk əyrisində asimptot, ON
Шяк.1.141.
oxuna paralel və əyriyə toxunan düz
xətlə əvəz edilir.Bu xətt əyriyə absisi müəyyən tsikl sayına
bərabər nöqtədə toxunur(Nh tsiklinin sayının həddi qiyməti bir neçə milyona bərabər olur).
Poladlar üçün qurulmuş dözümlülk əyrisində tsiklin sayı bir neçə milyona çatdıqdan sonra
7
əyrinin ordinatları arasında fərq çox az olur. Odur ki, polad üçün tsikllərin sayı N h =10 -yə
uyğun olan nöqtənin ordinatı dözümlülk həddi qəbul edilir. Əlvan metalların dözümlülük
əyrisinin asimptotu üfiqi vəziyyət almır. Gərginliyin ən kiçik qiymətlərində belə nümunələr sınır,
7
buna görə də əlvan metallar üçün N h =( 20÷50 )⋅10 götürülür.
Dözümlülük həddini təcrübi olaraq təyin etmək çox çətin olduğundan onu materialın
mexaniki xassələri ilə əlaqələndirmək lazım gəlir. Aparılan təcrübələr göstərir ki, poladın

əyilmədə dözümlülük həddi möhkəmlik həddinin 40÷50 % -ni təşkil edir.

σ −1 ≈( 0,4÷0,5 ) σ M (1.246)
Yüksək markalı poladlar üçün simmetrik tsikldən əyilmədəki dözümlülük həddi ilə

möhkəmlilik həddi arasındakı emprik həddi arasındakı asılılıq:

1
σ −1 ≈4000+ σ м ( кq/sm2 )
6 (1.247)
qəbul edilir.
Əlvan metalların dözümlülük həddi möhkəmlik həddinin 25÷50 % -i qədər olur.

σ −1 ≈(0 ,25÷0 , 50)σ м (1.248)

Qeyd etmək lazımdır ki, dözümlülük həddi təcrübənin aparılması metodun- dan asılıdır.
 Yorulma çatlarının əmələ gəlməsi və getdikcə dərinləşməsi ilə əlaqədar olaraq, gərginliklərin

kəsik üzrə yayılma qanunu müxtəlif hallarda müxtəlif olur.

Gərginliklərin dəyişməsi qanunu, nümunənin mütləq ölçüsündən və xarici qüvvələrin

tətbiq edilməsi xarakterindən asılıdır. Məsələn,

σ OX
−1 =0,7 σ −1 , (1.249)
σ
τ −1 =0 , 55 σ −1 (1.250)

Burada σ OX
−1 -materialın simmetrik tsikldə ox qüvvəsi altında (mərkəzi dartılma və
σ
sıxılmada) dözümlülük həddi; τ −1 materialın simmetrik tsikldə toxunan gərginliklərə görə
dözümlülük həddidir.

14.3 Həddi gərginliklər diaqramı.

Qeyri-simmetrik tsikllərdə materialın dözümlülük həddi tsiklin r əmsalından

(asimmetriya əmsalı ) asılı olaraq dəyişir. r əmsalının hər bir qiymətinə uyğun
σr
dözümlülük həddini təyin etmək çox mürəkkəb və çətindir. (çoxlu miqdarda nümunə hazırlayıb
sınamaq lazım gəlir).
Odur ki, qeyri-simmetrik tsikllərdə dözümlülük həddini təyin etmək üçün həddi
gərginliklər diaqramından istifadə edilir. Həddi gərginliklər diaqramını qurmaq üçün r-in bir

neçə (3,4) xarakter həddi qiymətləri -

σa amplitudu və
σm orta gərginlikləri tapılır.

Düzbucaqlı
σm 0,
σa koordinat sistemində koordinatları uyğun tsikllərin
σa

və
σm olan nöqtələri qeyd edilir (şək. 1.142a)

Koordinatları həddi tsikllərin

gərginlikləri olan əyriyə (ABS
əyrisinə) həddi gərginliklər diaqramı
deyilir.
Həddi gərginliklər
diaqramının ordinat oxundan ayırdığı
Шяк.1.142.
OA parçası simmetrik tsikldə materialın dözümlülük həddi
σ −1 -ə, absis oxundan ayırdığı OC

parçası isə materialın statik dartılmadakı möhkəmlik həddi

σm -ə bərabər olur.
Asimmetriya əmsalı r olan hər hansı bir tsikldə materialın dözümlülük həddi, diaqram
üzərindəki həmin tsiklə uyğun nöqtənin absisi və ordinatı cəminə bərabərdir.
Hesablanan maşın hissəsindəki gərginliklərə uyğun nöqtələr diaqramın daxilində
alınarsa, bu həmin hissədə yorğunluq çatlarının əmələ gəlməyəcəyini göstərir. Diaqramın,
koordinat başlanğıcından keçən hərhansı şüa üzərindəki bütün nöqtələrinin tsiklləri bir-birinə
oxşar olur.
Doğrudan da 1.142 a şəklində göstərilmiş N nöqtəsinə uyğun həddi tsikldə

σ max =σ r =σ m +σ a σ min =σ m−σ a

tsiklin xarakteristikası
σa
1−
σ m−σ a σm
r= =
σ +σ a σ
m 1+ a
σm (a)

ON şüası üzərindəki hər hansı N ' nöqtəsinə uyğun tsikldə isə

' ' ' ' ' '
σ max =σ m +σ a σ min =σ m−σ a

'
σa
' '
1− '
'
σ m− σ a σm
r= =
σ 'm + σ 'a σ 'a
1+
σ 'm (b)
' '
olur. ONN1 və O N N 1 üçbucaqlarının oxşarlığından yaza bilərik:

σ 'a σa
=
σ 'm σm
'
σa
σ 'm -in qiymətinin (b)-də yerinə yazsaq
 '
σ σa
1− a 1−
'
σm σm
r= = =r
σ 'a σa
1+ 1+
σm
' σm

alırıq. Beləliklə, diaqramın koordinat

başlanğıcından keçən şüa üzərindəki nöqtələrə
uyğun tsikllərinin bir-birinə oxşar olması isbat
edilir.
Шяк.1.143.
Həddi gərginliklər diaqramını qurmaq, çoxlu miqdarda nümunələrin sınanması ilə
əlaqədar olduğundan, adətən ABC əyrisi AC qırıq xətti ilə əvəz edilir.
AC xəttinə sadələşdirilmiş dözümlülük həddi diaqramı deyilir.
Sadələşdirilmiş dözümlülük həddi diaqramını qurmaq üçün materialın simmetrik tsikldə

σ −1 dözümlülük həddini və statik dartılmadakı

σm möhkəmlik həddini təyin etməklə
kifayətlənmək olar (1.142)

Tsiklin orta gərginliyi materialın statik dartılmadakı

σ ax axıcılıq həddindən böyük

olan hallarda (
σ m≻σ ax ) maşın hissələrində qalıq deformasiyaların alınması təhlükəsini

aradan qaldırmaq üçün O

σa və O
σm oxları üzərində OT=OM=
σ ax parçaları qeyd
edilir. T və M nöqtələrini birləşdirən düz xətt diaqramın qalıq deformasiyaya görə təhlükəli
hissəsini ayırır və nəticədə diaqram AFT şəklində alınır (şəkil 1.143).

14.4. Dözümlülük həddinin qiymətinə təsir edən əsas amillər.

Təcrübələr göstərir ki, materialın dözümlülük həddinin qiyməti, tədqiq edilən nümunənin

ölçüləri, forması, səthinin hamarlıq dərəcəsi, emal üsulu və bir sıra başqa amillərdən asılıdır.

Hər hansı hissənin dözümlülük həddini təyin etmək üçün standart nümunələr üzərində
aparılan təcrübələrin nəticəsinə əsasən bu amillərin təsirini ayrıca öyrənmək və dözümlülük
həddi ilə əlaqələndirmək lazımdır.
A. Gərginliklər konsentrasiyasının dözümlülük həddinə təsiri.
 Dözümlülük həddinin qiymətinə təsir edən əsas amillərdən biri gərginliklər
konsentrasiyasıdır.
Məlum olduğu kimi çox nadir hallarda maşın hissələrinin en kəsikləri hər yerdə sabit
qalır.
Təcrübələr göstərir ki, hissənin en kəsiyi kəskin surətdə dəyişən yerlərdə gərginliklərin
kəsik üzrə yayılma qanunu pozulur. Gərginliyin kəsik üzrə yayılma qanununun dəyişməsinə
səbəb olan hər hansı amil konsentrator adlanır. Konsentratorun (hissədə açılan yuva, deşik və en
kəsiyi kəskin surətdə dəyişən yerlərdəki keçidlərin) kənarında gərginliklərin qiyməti şiddətlə
artır (şək. 1.144).

Konsentratorun kənar nöqtəsində əmələ gələn gərginliyin ən böyük qiymətinin (

σ max
), konsentratorun təsiri nəzərə alınmayan halda həmin nöqtədə əmələ gələn gərginliyə olan

nisbətinə nəzəri konsentrasiya əmsalı deyilir və

α n ilə işarə edilir (şək. 1.144 b).

σ max
α n=
σ (1.251)
σ -nın qiyməti materiallar müqaviməti düsturları ilə hesablanır. Məsələn 1.144, a
şəklində göstərilmiş brusun I-I kəsiyindəki gərginlik
N F
σ= =
А I −I А I −I

1.144, s şəklindəki əyilən brusun I-I

kəsiyindəki gərginlik
M
σ=
W I −I
düsturu ilə hesablanır.
Шяк.1.144.4 αn
. nəzəri konsentrasiya əmsalı
hissənin formasından asılı olaraq elastiklik nəzəriyyəsi üsulları ilə təyin edilir.

Praktik məsələlərin həllində isə α Н -nin qiyməti xüsusi qrafiklər vasitəsilə təyin

edilir. 1.145, a şəklində dartılmada və ya sıxılmada, 1.145, v şəklində isə xalis əyilmədə istifadə
edilən bəzi qrafiklər göstərilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qrafiklər yastı nümunələr üçün qurulmuşdur. En kəsiyi dairə
olan nümunələrdə (hissələrdə) nəzəri konsentrasiya əmsalını təyin etmək üçün aşağıdakı təqribi
düsturdan istifadə etmək olar.
 α n( da)=0 , 25+0 , 75 α n
(1.252)

α n( da) αn
Burada en kəsiyi dairə olan nümunənin nəzəri konsentrasiya əmsalı,
-yastı nümunələrin nəzəri konsenetrasiya əmsalıdır.
Gərginliklərin konsentrasiyasının hissənin möhkəmliyyinə olan təsiri materialın
xassəsindən və yüklənməsinin xarakterindən asılıdır. Odur ki, hesablamalarda həqiqi
konsentrasiya əmsalından istifadə edilir.
Sabit gərginliklərin təsiri altında işləyən hissələrdə (r=1) bu əmsal
σm
α h=
σ 'm (1.253)

düsturu ilə təyin edilir. Burada

σm və
'
σm uyğun surətdə konsentratorsuz və
konsentratorlu nümunələrin möhkəmlik hədləridir.
Təcrübələr göstərir ki, tsiklik gərginliklər təsir edən nümunələrin konsentrasiya əmsalı
nümunənin ölçülərindən və formasından başqa materialın keyfiyyətindən və strukturundan
asılıdır.
Həqiqi konsentrasiya əmsalını təyin etmək üçün hamar səthli və konsentratorlu
nümunələr hazırlanır (bu nümunələr bir-birindən yalnız konsentratorun olması ilə fərqlənir).

Simmetrik tsiklli
gərginliklərə görə bu nümunələrin
dözümlülük həddi təyin edilir.
Hamar səthli nümunənin

σ −1 dözümlülük həddini,

konsentratorlu nümunənin
σ −1 k
dözümlülük həddinə bölməklə həqiqi
Шяк.1.145.
konsentrasiya əmsalı təyin edilir:

σ−1
ah =
σ −1 k αn σh (1.254)
Nəzəri ( ) və həqiqi ( ) konsentrasiya əmsalları arasındakı asılılıq
 α h=1+q(α H −1 ) (1.255)
düsturu şəklində yazılır. Bu düsturdakı q-yə həssaslıq əmsalı deyilir.
Həssaslıq əmsalının qiyməti təcrübə vasitəsilə təyin edilir. Praktik məsələlərin həllində
isə həssaslıq əmsalı xüsusi qrafiklər vasitəsilə tapılır. (şək.1.146). Qrafikdən görünür ki,
həssaslıq əmsalı metalların mexaniki xassəsindən asılıdır. Möhkəmlik həddi artdıqca həssaslıq
əmsalı artır. Odur ki, çox vaxt tsiklik gərgin hissələrin yüksək markalı poladdan hazırlanması
əlverişli olmur.
Hesablamalarda yüksək markalı poladlar üçün q=1,
karbonlu poladlar üçün q=0,6 ¿ 0,8, çubuq üçün q=0
götürülür.

Möhkəmlik hədləri σ M =4000÷13000 kq /sm 2 olan

Шяк.1.146.
poladlar üçün
αh -ın təqribi qiymətini aşağıdakı
emprik düsturlar vasitəsilə hesablamaq olar.
Kəsicilər vasitəsilə emal edilmiş kəskin keçidlər olmayan hissələrdə
σ −4000
α h=1,2+ 0,2⋅ M
11000 (1.256)
kəskin keçidi olan hamar səthli hissələrdə
σ M −4000
(
α h=1,5 1+
11000 ) (1.257)
düsturlarından istifadə olunur.

B. Nümunənin səthinin dözümlülük həddinə təsiri.

Yorulma çatları, adətən hissənin səthində əmələ gələrək tədricən dərinləşdiyindən,
səthin xüsusiyyətinin dözümlülük həddinə əhəmiyyətli dərəcədə təsiri olur.
Səthin keyfiyyətinin dözümlülük həddinə olan təsiri səth əmsalı ilə xarakterizə edilir.
Cilalanmış səthli nümunənin dözümlülük həddinin, simmetrik tsiklli gərgin hallarda
səthi tədqiq edilən nümunənin dözümlülük həddinə olan nisbətinə səth əmsalı deyilir. Səth

əmsalı
α c ilə işarə edilir.

Cilalanmış səth üçün

α c=1 ,00 , pardaqlanmış səth üçün α c=1 , 07÷1, 20 , nazik

yonulmuş səth üçün

α c=1, 10÷1 , 28 , kobud yonulmuş səth üçün α c=1, 19÷1, 66 , qəlpə

qatı olan səth üçün

α c=1 , 38÷3 , 00 götürülür.
 Qeyd etmək lazımdır ki, həqiqi konsentrasiya əmsalı (1.256) və (1.257) düsturları ilə

hesablanan hallarda səth əmsalının təsiri nəzərə alınmır, daha doğrusu

α c=1 qəbul edilir.

V. Hissənin ölçülərinin dözümlülük həddinə təsiri.

Müxtəlif ölçülü nümunələr üzərində aparılan təcrübələr göstərir ki, ölçülər artdıqca
hissənin dözümlülük həddinin qiyməti kiçilir. Odur ki, ölçüləri, tədqiq edilən nümunələrin

ölçüsündən ( d=8÷12 mm ) böyük olan hissələrin dözümlülük həddinə olan təsirini nəzərə
almaq lazımdır.

Standart nümunənin (
d 0 =10 mm olan) dözümlülük həddinin, diametri d olan
nümunənin dözümlülük həddinə olan nisbətinə miqyas əmsalı deyilir.
(σ−1 )d
0
α M=
(σ−1 )d (1.258)
Miqyas əmsalı hissənin materialından,
ölçülərindən və formasından asılıdır.
α M əmsalını təyin etmək üçün təcrübə

Шяк.1.147.
nəticələrinə əsasən qurulmuş xüsusi qrafiklərdən və ya cədvəllərdən istifadə edilir. Belə
qrafiklərdən biri 1.147-ci şəklində göstərilmişdir. En kəsiyi dairə olan
brusların miqyas əmsalını həmin qrafik
vasitəsilə təyin etmək olar.
1-ci əyridən konsentrator olmayan brusların, 2-ci əyridən mülayim konsentratorlu
karbonlu poladlardan, yaxud konsentratoru olmayan cinsləşdirilmiş poladlardan hazırlanmış
brusların, 3-cü əyridən isə cinsləşdirilmiş poladlardan hazırlanmış konsentatorlu brusların
miqyas əmsalı təyin edilir.

14.5. Dəyişən gərgiinliklərə görə möhkəmliyin yoxlanması.

 Simmetrik tsiklik gərginliklərin təsiri altında işləyən maşın hissələrinin dözümlülük
həddi:
σ −1
σ −1 e=
ασ (1.259)
xalis sürüşmədə toxunan gərginliyə görə
τ −1
τ −1 e=
ατ (1.260)
düsturları ilə təyin edilir.

Burada
σ −1 ,τ−1 -uyğun surətdə materialın əyilmədə və burulmadakı dözümlülük
həddidir.
ασ və
ατ -hesablanan hissənin ölçülərini, formasını, səthinin hamarlığını nəzərə
almaqla dözümlülük həddini azaldan ümumi əmsallardır.
α σ =α h⋅α M⋅α c (1.261)
α τ =α hτ⋅α Mτ⋅α cτ (1.262)
Simmetrik tsiklli xətti gərgin halda və ya xətti gərgin hala yaxın hallarda olan maşın
hissələrinin möhkəmliyi:

σ −1
σmax=σ a≤ ¿ ¿ ¿¿
α σ⋅kr } (1.263)
şərti ilə təmin edilir.
Burulma və xalis sürüşmədə möhkəmlik

τ−1
τ max=τ a≤ ¿ ¿ ¿¿
aτ⋅kr } (1.264)
şərti ilə təmin edilir.
Burada kr ehtiyat əmsalı, hesablanan hissənin möhkəmliyinə və işinə təsir edən
amillərdən asılı olaraq seçilir.

Adətən, k r =1,5÷3 götürülür. Dözümlülük həddinin kiçilməsinə səbəb olan amillər

yalnız tsiklin amplituduna təsir göstərdiyindən, qeyri –simmetrik tsikldə dözümlülük həddi
 σa
σ re =σ m +
ασ (1.265)
analoji olaraq xalis sürüşmədə:
τa
τ re =τ m +
ατ (1.266)
düsturları ilə təyiin edilir.

σ re , τ re -əmsalı r olan tsikldə, hesablanan hissənin dözümlülük həddidir.

Qeyri –simmetrik tsikldə xətti gərgin halda olan hissələrin möhkəmliyi

σre
kr }
σmax≤ ¿ ¿ ¿¿
(1.267)
xalis sürüşmədə isə

τre
τ max≤ ¿ ¿ ¿¿
kr } (1.268)
ifadələri ilə təyin edilir.
Qeyri –simmetrik tsikldə möhkəmliyi yoxlamaq üçün sadələşdirilmiş həddi gərginliklər
diaqramından istifadə etmək olar (şəkil 1.143).
Tutaq ki, hesablanan hissəyə təsir edən tsikl E nöqtəsi ilə xarakterizə edilir (E
nöqtəsinin koorpdinatları tsiklik gərginliklərə bərabərdir).
Yuxarıda qyed edildiyi kimi, koordinat başlanğıcından keçən OE şüasının diaqramla
görüşdüyü N nöqtəsi, verilmiş tsiklə oxşar tsikldə hissənin dözümlülük həddi re olur.
Dözümlülüyə görə ehtiyat əmsalı ON və OE parçalarının nisbəti ilə xarakterizə edilir:
ON
kr=
OE (1.269)

σ re -ni məlum parametrlər ilə əlaqələndirmək üçün AC və ON xətlərinin

σ −1
(OA= =σ −1 e )
tənliklərindən istifadə etmək olar. AC xəttinin parçalarla tənliyi ασ olduqda
 σm σa
+ =1
σ M σ−1 e (a)
ON xəttinin tənliyi
σ a =σ M tg ϕ=σ M k (b)
şəklində yazılır.
Burada k –tsiklin xaraktkristikasıdır.
σa -nın qiymətini (a) ifadəsində nəzərə almaqla
σ m (σ −1e +kσ m )=σ M σ −1e ,
yaxud
σ M σ−1e
σm=
σ−1 e +kσ M
kσ
σ a =σ m k= −1 e
σ−1e
+k
σM
σm və
σa -nın qiymətlərini (1.243)-də yerinə yazmaqla
( 1+ k ) σ M σ−1e
σ re =σ m +σ a=σ m +kσ m=σ m ( 1+k )=
σ−1 e+ kσ M ,

yaxud kəsrin surət və məxrəcini

σ M -ə bölməklə
(1+ k ) σ −1 e
σ re =
σ−1e
+k
σM (1.270)
düsturu alınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu düsturdan xarakteristikası k≻0 olan hallarda istifadə
edilir.
Orta gərginilk mənfi olan hallarda

σ −1e (1+|k|)
σ re =
|k| (1.271)
düsturundan istifadə edilir.
Müstəvi və həcmi gərgin hallarda möhkəmliyi yoxlamaq çətindir. Sabit gərginliklər
üçün qurulmuş möhkəmlik nəzəriyyələrinin dəyişən gərginliklərə tətbiq edilməsi, hazırda lazımi
dərəcədə həll edilməmişdir.
 Hələlik praktik məsələlərin həllində ehtiyat əmsalı
1 1 1
= 2+
k r k σ k τ2
2
(1.272)

düsturu ilə hesablanır. Burada k r -dözümlülük həddi üzrə ehtiyat əmsalı,

k σ ,k τ -normal və
toxunan gərginliklərin ayrılıqda təsir etdiyi hallarda uyğun ehtiyat əmsallarıdır.

Məsələ. 60 q markalı poladdan hazırlanmış, səthi cilalanmış (

α c=1 ) silindrik milə
oxu istiqamətində tsiklik qüvvə təsir edir. Fmax=12T, Fmin=0. Milin təhlükəli kəsiyindəki ehtiyat
əmsalını hesablamalı (şəkil 1.148), 60 q markalı polad üçün
2
σ OX
−1 =25 kq /mm
2
σ M =87 kq/ mm
2
σ ax =34 kq /mm
HƏLLİ. 1.145 a şəkilindəki qrafikdən nəzəri konsentrasiya əmsalını təyin edirik (1-ci
sxem üzrə)
e 8
d=50−8=42 mm , = =0 , 19 , α H =2 , 23
d 42 .
Bu əmsal, yastı nümunə üçün qurulmuş qrafikdən götürüldüyünə görə silindrik milin
nəzəri konsentrasiya əmsalı (1.252) ifadəsi ilə hesablanır:
α H (da )=0 , 25+0 , 75 α H ≈1,9
1.146-cı şəkildən həssaslıq əmsalını tapırıq: q=0,75
Həqiqi konnsentrasiya əmsalını
(1.255) düsturu ilə hesablayırıq:

Шяк.1.148.

α h=1+q(α H −1 )=1+0 , 75(1,9−1)=1 , 67

1.147-ci şəkildəki qrafikdən miqyas əmsalını təyin edirik:
α M =1,8 .
Milin simmetrik tsikldəki dözümlülük həddini (1.259) düsturu ilə təyin edirik:
σ OX OX
OX σ−1 25
σ −1 e= −1
= = =8 , 95 kq /mm2
α σ α h⋅α M⋅α c 1 ,67⋅1,8⋅1
Tsiklin xarakteristikasını (1.245) ifadəsi ilə hesablayırıq.
Asimmetriya əmsalının (r) sıfra bərabər olduğunu nəzərə alsaq

σ min F min
( r= =
σ max F max
=0
)
 1−r
k= =1
1+r
olur.
(1.270) düsturu ilə milin döyüntülü tsiklə görə dözümlülük həddini hesablayırıq:
OX
OX σ−1e (1+ k ) 8⋅95⋅( 1+1 )
σ re = OX = =16 ,2 kq / mm2
σ−1 e 8 , 95
+k +1
σM 87
.
Milin təhlükəli en kəsiyində əmələ gələn gərginlik
P max 12000⋅4
σ max = = 2
=767 kq /sm 2 =7 , 67 kq /mm2
F net 3 ,14⋅5
olduğundan ehtiyat əmsalını (1.267) istifadəsi ilə təyin ediri:
OX
σ re 16 ,2
k r= = =2 , 12
σ max 7 , 67

XV FƏSİL. ELASTİK SİSTEMLƏRİN RƏQSİ.

Bir çox hallarda konstruksiyaya və ya onun ayrı-ayrı hissələrinə təsir edən qüvvələr
vaxtdan asılı olaraq periodik dəyişir. Belə qüvvələrin təsiri nəticəsində konstruksiyada və onun
hissələrində məcburi rəqsi hərəkət əmələ gəlir. Bu hərəkətin əmələ gəlməsinə səbəb olan
amillərdən biri, maşının iş prosesinin periodik dəyişməsidir.
İş zamanı nəinki maşın, eyni zamanda ona toxunan və ya yaxınlığında olan başqa
qurğularda da rəqsi hərəkət əmələ gəlir.
Bəzən rəqsi hərəkət edən sistemlər rezonans hadisəsi nəticəsində dağılır, Odur ki, qurğu və
maşınların layihələndirilməsində onların möhkəmliyi, sərtliyi, dayanıqlığı və eləcə də rezonans
hadisəsinin əmələ gəlməməsi təmin edilməlidir.
Elastik sistemin rəqsi hərəkəti, mürəkkəb və xətti olmayan diferensial tənliklər vasitəsilə
həll edilir. Təcrübi məsələlərin həllində elastik sistemin rəqsi bəzi fərziyyələrə əsasən
sadələşdirilir və harmonik rəqsi hərəkət şəklinə salınır.
Harmonik rəqsi hərəkət xətti diferensial tənliklər vasitəsilə həll edilir. Qeyd etmək lazımdır
ki, əksər hallarda harmonik rəqs sistemin həqiqi rəqsinə yaxın olur.
Rəqsi hərəkətin nəzəriyyəsi sahəsində rus və sovet alimlərinin apardıqları tədqiqatlar
diqqətə layiqdir. Akademik A.N. Krılovun işi klassik iş kimi tanınır. Tikinti və maşınların
dinamikası sahəsində S.D. Ponamaryovun, S.A.Bernşteynin, K.S.Zavriyevin və s. alimlərin
görkəmli əsərləri vardır.
 15.1. Bir sərbəstlik dərəcəsi olan elastik sistemin xüsusi rəqsi.
Həyəcanlandırıcı (məcburi rəqsi hərəkət yaradan) yük təsir edən qurğuların
hesablanmasında istifadə edilən dinamik xarakteristikaları təyin etmək üçün bir sərbəstlik
dərəcəsi olan sistemin xüsusi rəqsini öyrənmək lazım gəlir.
Tutaq ki, iki dayaq üzərində qoyulmuş tirin hər hansı nöqtəsinə kütləsi tirin kütləsinə
nisbətən böyük olan F yükü tətbiq edilmişdir (şək.1.149a).
Tirin kütləsi (F-in kətləsinə nəzərən kiçik olduğundan ) nəzərə alınmazsa, əyilmiş tirin
oxunun vəziyyəti yalnız bir parametri, daha doğrusu F yükünün təsir xətti istiqamətində

yerdəyişməsi (δ ) ilə təiyn edilir.

Vəziyyəti bir parametrlə təyin edilən sistemə bir sərbəstlik dərəcəsi olan sistem deyilir.
Əgər müəyyən vasitə ilə (zərbə və ya birdənbirə yük tətbiq edib sonra həmin yükü götürməklə)
tirin statik müvazinəti birdən pozularsa, tir yüklə birlikdə rəqs etməyə başlayar.
Həyəcanlandırıcı qüvvə təsir etmədən yaranan belə rəqsə xüsusi və ya sərbəst rəqs deyilir.
Sərbəst rəqs daxili elastik qüvvələrin
(müqavimət qüvvələrinin) təsiri altında tədricən
sönür. Müəyyən vaxtdan sonra sistem öz əvvəlki
statik müvazinət vəziyyətini bərpa edir.
Rəqsi hərəkətin tənliyini yazmaq üçün F
yükünün hərəkətini nəzərdən keçirək. Yükün
Şəkil 1.149
statik müvazinətinin vəziyyəti ilə rəqsin hər hansı

andakı vəziyyəti arasındakı məsafəni δ ilə işarə

etsək (şək. 1.149 b), bu anda kütlənin ətalət

qüvvəsi i olacaqdır.
Məlum olduğu kimi hərəkətdə olan cismə təsir edən ətalət qüvvəsi, cismin kütləsi ilə
hərəkətin təcili hasilinə bərabər olub, təcilin istiqamətinin əksinə yönəlir.
2
F d δ
i=− ⋅ 2
g dt
Dalamber prinsipinə əsasən tirə ətalət qüvvəsini tətbiq etdikdən sonra onun müvazinətdə
qalması şərtindən istifadə edirik.
Ətalət qüvvəsinin təsiri altında əmələ gələn əyinti
δ=δ 11 i (a)
ifadəsi ilə təiyn edilir. Burada δ 11 -F yükü bağlanmış nöqtəyə tətbiq edilmiş və qiyməti vahidə
bərabər olan yükdən alınan əyintidir. (a) ifadəsində i-nin qiymətini yazmaqla

F d2 δ δ c d2 δ
δ =− δ 11⋅ 2 =− ⋅ 2
g dt g dt (b)

alırıq. Buradan
Fδ 11=δ c -yükün tirə statik tətbiq edilməsindən alınan statik deformasiyadır.
g
(b) ifadəsinin hər tərəfini δ c kəsrinə vurmaqla
2
d2 δ g
dt 2
+
(√ )
δc
⋅δ =0

2
yaxud 2-ci həddin əmsalını ϖ ilə işarə etdikdə

d2 δ 2
+ ϖ δ=0
dt 2 (1.273)
tənliyi alınır.
Sərbəst rəqsin dairəvi tezliyi adlanan ϖ kəmiyyəti ( 2 π saniyədəki rəqslərin sayı)

g
ϖ=
√ δc
1/san
(1.274)
düsturu ilə təiyn edilir.
(1.273) bircinsli diferensial tənliyinin ümumi həlli

δ= A cos(ϖt )+B sin(ωt ) (c)

olur. A və B inteqrallama sabitləri başlanğıc şərtlərinə görə təyin edilir.
t=0 olduqda
0 0
δ= A⋅1+0=δ A A=δ A

t=0 olduqda hərəkət edən kütləinin sürəti

υ 0=0 olması şərtinə əsasən

dδ
υ 0= =− Aωsin (ωt )+Bωcos (ωt )=Bω=0
dt
Buradan B=0. Beləliklə, bir sərbəstlik dərəcəsi olan sistemin statik müvazinət vəziyyəti
ətrafında sərbəst harmonik rəqsinin tənliyi təyin edilir.
0
δ= A cos (ωt )=δ A cos (ωt ) (1.275)
Rəqs edən kütlənin statik müvazinət vəziyyətindən ən çox uzaqlaşdığı A məsafəsinə
rəqsin amplitudu deyilir. Rəqsin bir tam tsikli üçün sərf edilən vaxt T ilə işarə edilir və rəqsin
periodu adlanır.
 2π
T= san
ω (1.276)
Əgər F yükü tirin orta nöqtəsinə tətbiq edilərsə, onda

g
ω=
g
√
δc
=
√
Pℓ 3
48 EJ
=
48 EJ
mℓ 3 √
olar. Bu ifadədən görünür ki, sərbəst rəqsin tezliyi tirin sərtliyi artdıqca artır, aşırımın və yükün
kütləsinin artması nəticəsində azalır.
Rəqs edən milin kütləsi böyük olarsa, (1.274) və (1.276) düsturları əhəmiyyətli
dərəcədə xəta verir. Belə hallarda milin kütləsinin təsirini nəzərə almaq lazımdır. Eninə və
boyuna zərbədə olduğu kimi milin kütləsinin təsiri çevrilmiş kütlənin təsiri ilə əvəz edilir. Milin
kütləsi nəzərə alındıqda rəqsin tezliyi və periodu

g
ω=
√ δ cev (1.277)

δ cev

düsturları ilə təyin edilir.

T =2 π⋅
√ g (1.278)

Burada
δ cev - çevrilmiş topa yükün daha doğrusu Fcev –nin təsirindən alınan statik
deformasiyadır.
F cev =F +kQ . (1.279)
1
k=
Boyuna rəqsdə 3 , sərbəst ucuna F yükü tətbiq edilmiş konsol tirin rəqsində

33 17
k= k=
140 , iki dayaqlı sadə tirin tən ortasına F yükü tətbiq edilən hallarda 35 olur.

15.2Elastik sistemin məcburi rəqsi.

Elastik sistemə zamandan asılı olaraq müəyyən qanun üzrə dəyişən qüvvələr təsir
etdikdə yaranan rəqsə məcburi rəqs deyilir.
Məcburi rəqs yaradan qüvvə həyəcanlandırıcı qüvvə adlanır. Belə qüvvələrə misal
olaraq, maşınlarda müvazinətlənməmiş kütlənin hərəkəti nəticəsində alınan qüvvələri göstərmək
olar. Həyəcanlandırıcı qüvvə bir tsikldə müxtəlif qanunla dəyişə bilər. Həyəcanlandırıcı qüvvə
sadə hallarda belə bir qanunla dəyişir.
 S=S max cos(ω0 t ) (a)

S max -həyəcanlandırıcı qüvvənin bir tsikl daxilindəki ən böyük qiymətidir.

Adətən həyəcanlandırıcı qüvvə, vala
bağlanan müvazinətlənməmiş kütlənin fırlanması
nəticəsində meydana çıxır.
Həyəcanlandırıcı S qüvvəsi təsir edən halda

(şəkil 1.150) δ yerdəyişməsi i və S qüvvələrindən

asılı olur.

F d2 δ
δ=δ 11 i+δ 11 S=−δ 11⋅ ⋅ 2 +δ 11 S max cos (ω0 t )
g dt (b) Şəkil 1.150
Pδ 11=δ c ,
S max⋅δ 11=δ cs
olduğunu nəzərə alsaq (b) ifadəsi aşağıdakı
δ c d2 δ
δ=− +δ cos(ω 0 t )
g dt 2 cs
g
=ω2
şəklini alır. Bu ifadənin bütün hədlərini δc kəsrinə vurmaqla alarıq:
d2 δ
2
+ω 2 δ=b cos( ω0 t )
dt (1.280)
2
b=δ cs⋅ω (1.281)

alınır. Burada
δ cs , S max qüvvəsinin statik sürətdə tətbiq edilməsi nəticəsində alınan statik
deformasiyadır.
Bircinsli olmayan (1.280) diferensial tənliyinin ümumi həlli, yəni (1.273) ifadəsi
yuxarıda təyin edildiyindən onun xüsusi həllini seçmək lazım gəlir. (1.280)-nin xüsusi həlli
δ 1=C cos(ω 0 t ) (q)
şəklində axtarılır.
C əmsalını elə seçmək lazımdır ki, (1.280) tənliyi ödənilsin
δ 1=−Cω 0 sin(ω 0 t )
δ ''1 =−Cω20 cos(ω 0 t )
 δ 1 və δ ''1 -nin bu qiymətini (1.280) tənliyinə tətbiq edib, tənliyin hər iki tərəfindəki

cos( ω0 t ) -nin əmsallarını bərabərləşdirməklə

−Cω20 cos (ω0 t )+ω2 C cos(ω 0 t )=b cos(ω 0 t ),

C(ω 2 −ω20 )cos (ω0 t )=b cos( ω0 t )
Bu tənliyin ödənilməsi üçün

C( ω2 −ω20 )=b
olmalıdır.
Deməli,
b
C=
ω2 −ω20
C –nin qiymətini (q)-də yerinə yazmaqla
2
b δ cs ω
δ 1= 2 2
cos( ω0 t )= 2 2
cos ( ω0 t )
ω −ω0 ω −ω0
və (1.281) ifadəsinə əsasən
δ 1=δ A cos(ω0 t ) (1.282)
δ cs
δ A= 2
ω
( )
1− 0
ω (1.283)
düsturları alınır.
(1.280) tənliyinin ümumi inteqralı (1.275) və (1.282) tənliklərinin sağ tərəfinin cəminə
bərabərdir

δ=δ 0A cos(ωt )+δ A cos (ω0 t ) (1.284)

Bu tənliyin birinci toplananı sərbəst rəqsi, ikinci toplanını isə məcburii rəqsi xarakterizə
edir. Sistemin tam dinamik deformasiyası F yükünün təsirindən alınan statik deformasiya ilə
məcburi rəqsin amplitudunun cəminə bərabərdir (real tirlərdə xüsusi rəqs tez sönür, odur ki,

δ 0A nəzərə alınmır).

δA
δ D =δ c +δ A =δ C 1+
( δc )
=δ c⋅K D

buradan KD –rəqsi hərəkətdə dinamik əmsaldır.

 δ δc
K D=1+ A = s
δc ω0 2

[ ( )]
∂ c 1−
ω

(1.285)
ω0
Dinamik əmsal ω nisbətindən asılı olaraq dəyişir.
ω 0=ω olduqda K D=∞

olur, yəni rezonans hadisəsi baş verir.

Məsələ. İki 20 № -li ikitavr kəsikli konsolun üzərində qoyulmuş elektrik mühərrikinin
dövrlər sayı n=1200d/dəq və çəkisi 2 kN –dur. Fırlanan hissə müvazinətləşmədiyindən,

mühərrik işlədikdə alınan mərkəzdənqaçma ətalət qüvvəsinin

S max =0 ,25 kN olduğunu
bilməklə (şəkil 1.151):
a) l məsafəsinin hansı qiymətində rezonans hadisəsininn əmələ gələcəyini təyin etməli.

Şəkil
1.151
b) mühərrik hansı l0 məsafəsində qoyulduqda konsolun xüsusi rəqsinin tezliyinin
məcburi rəqsin tezliyindən 30% çox olacağını təyin etməli və bu halda məcburi rəqsin
amplitudunu və ən böyük normal gərginliyini hesablamalı (tirin kütləsi nəzərə alınmır).
5
E=2⋅10 mPa .
Həlli: a) məcburi rəqsin tezliyini hesablayırıq:
πn 1
ω 0= =125 , 6
30 san

Rezonans hadisəsində
ω=ω 0 olması şərtinə görə ω -nı təyin edirik:
1
ω=125 , 6
san .

(1.274) düsturu ilə mühərrikin altında statik əyintini hesablayırıq:

g 981
δ c= = =0 , 062 sm
ω 2 125 , 62
Yerdəyişmə (əyinti) düsturundan ℓ -in qiymətini təyin edirik.
3
Fℓ 3 EJ δ c
δ c=
3 EJ ,
ℓ=
√
3
F
=186 sm

b) sərbəst rəqsin tezliyini

1,3ω0 qəbul etməklə δ c və ℓ 0 -ı hesablayırıq:
g 1
δ c= 2
= 2⋅0 , 062=0 , 0365
(1,3 ω 0 ) 1,3

3 EJ δ c
ℓ 0=
√
3
F
=157 sm

Məcburi rəqsin amplitudunu təyin edirik:

Smax g 0 ,25⋅981
δ A= 2
= =0 , 0112
F( ω −ω20 ) 2⋅( 1,32 ω20 −ω 20 )

Dinamik əmsalı hesablayırıq:

δA 0 ,0112
K D=1+ =1+ =1 , 306
δc 0 ,0365
Fℓ 2⋅157
σ D=K D⋅ 0 =1, 306⋅ =11,3 mPa
W 2⋅181