Professional Documents
Culture Documents
Əlavə Mühazirə
Əlavə Mühazirə
Əlavə Mühazirə
Şək.1.2.
3.Kütləsi böyük olan cisim- hər üç ölçüsü bir-birindən az fərqlənən cismlərə deyilir (şəkil 1.3.).
Kürə, diyircəklər, özüllər və s. üç ölçülü cismə misaldır.
Baxılan 3 növ elementlər
materiallar müqavimətinin tədqiqat
obyektləridir.
Шяк.1.3
Шяк.1.4
Qurğu elementlərinə təsir edən yüklər həmçinin topa cüt qüvvələr, yaxud səpələnmiş cüt
qüvvələr şəklində verilə bilər.
Zaman ərzində dəyişmə xarakterinə görə qüvvələr statik və dinamik yüklərə bölünür.
Statik yüklər ya sabit olur, ya da öz nəticə qiymətlərini sıfırdan başlayaraq tədricən
alırlar. Statik yükləmə zamanı deformasiyaların dəyişmə sürəti çox kiçik olur.
Dinamik yüklər zaman ərzində çox sürətlə dəyişən yüklərdir. Bu qüvvələrə ani tə’sir
edən yüklər, zərbə qüvvələri, təkrar dəyişən yüklər, ətalət qüvvələri və sairə daxildir. Qurğu və
tikintilərə təsir edən yüklər daimi, müvəqqəti və dəyişən ola bilər. Məsələn: tikintinin ağırlığı
daimi yükdür, qatarın ağırlığı körpü üçün müvəqqəti yükdür, küləyin təsiri dəyişən yükdür.
Dayaq reaksiyaları da xarici qüvvələr daxildir.
1.4.Deformasiyalar və yerdəyişmələr.
olan ΑΒ parçası keçirək (şəkil 1.5). Deformasiyadan sonra bu parça ΔS qədər artacaq və
ΔS
ε or=
S .
ε or -orta xətti deformasiyadır.
Шяк.1.5.
Α cismi
F1 ,F 2 ,...,F n qüvvələr sisteminin tə’siri altında müvazinətdədir (şəkil 1.6).
Cismin hər hansı kəsiyində təsir edən daxili qüvvələri təyin etmək üçün cismi fikrən bu kəsik
üzrə iki hissəyə bölürük. Sağ hissəsinin sol hissəyə və sol hissəsinin sağ hissəyə olan tə’sirini
kəsik üzrə kəsilməz paylanan daxili qüvvələrlə əvəz edirik.
Шяк.1.6.
Cismin sağ və sol hissələrinə tə’sir edən daxili qüvvələr kəsiklər üzrə eyni qanunla elə
paylanır ki, bu kəsiklər deformasiyadan sonra da bir-birinin üzərinə tam düşsünlər. Bu şərtə
deformasiyanın kəsilməzlik şərti deyilir. Kəsikdə təsir edən daxili qüvvələr sistemini kəsiyin
ağırlıq mərkəzinə nəzərən Μ baş momenti və kəsiyin mərkəzində tətbiq olunan R baş
vektoru ilə əvəz edərək onları x, y ,z oxları üzərində toplananlara ayırırıq. Alınan
∑ F iz =0 ⇒ Ν +∑ F xar
z =0
∑ F ix=0 ⇒ Qx +∑ F xar
x =0
∑ F iy=0⇒ Q y +∑ F xar
y =0
∑ Μ iz =0 ⇒Τ +∑ Μ xar
z =0
∑ Μ ix =0⇒ Μ x +∑ Μ xarx =0
∑ Μ iy =0⇒ Μ y +∑ Μ xary =0
Шяк.1.7
.
Kəsiklər üsulundan istifadə edərkən aşağıdakı 4 əməliyyatı yerinə yetirmək lazımdır:
1.Brusu ixtiyari yerdən oxa perpendikulyar müstəvi ilə kəsmək;
2.Hissələrin birini atıb, digərini saxlamaq;
3.Atılmış hissənin saxlanmış hissəyə olan təsirini kəsik üzrə kəsilməz paylanan daxili
qüvvələrlə əvəz etmək;
4.Saxlanmış hissədə təsir edən daxili qüvvələri təyin etmək üçün statikanın müvazinət
tənliklərini qurmaq.
1.6.Gərginliklər.
Qeyd etdiyimiz kimi en kəsiklərdə kəsilməz olaraq paylanan daxili qüvvələr yaranır. Bu
qüvvələrin müxtəlif nöqtələrdə və müxtəlif istiqamətlərdə intensivliyi (yük şiddəti) müxtəlif
olacaqdır. Daxili qüvvələrin intensivliyini təyin etmək üçün baxılan ital mn kəsiyinin hər hansı
Β nöqtəsi ətrafında ΔΑ sahəciyi ayıraq. Bu sahəciyə tə’sir edən daxili qüvvələrin
N
Pa=
Gərginlik vektorial kəmiyyətdir. Ölçü vahidi paskaldır, m 2 . Gərginlik böyük ədədlərlə
kəsiklər keçirmək olar. Buna uyğun olaraq Β nöqtəsində təsir edən gərginlik həm qiymət,
Шяк.1.9.
Ρ=√ σ 2 +τ 2x +τ 2y
dΝ dQ dQ
σ= , τx= x , τy = y
dΑ dΑ dΑ
Q
burada Ν -normal qüvvə, x və
Q y isə kəsici qüvvələrdir.
Tam gərginliyin belə toplananlara ayrılması müəyyən fiziki məna daşıyır. Belə ki,
normal gərginliklərin təsirindən elementin hissələri baxılan kəsik üzrə bir-birindən qoparılır və
ya bir-birinə sıxılır. Toxunan gərginlik isə bu hissələri baxılan kəsik üzrə bir-birinə nəzərən
sürüşdürməyə çalışır.
II FƏSİL. DARTILMA VƏ SIXILMA
Шяк.1.10.
Normal qüvvəni təyin etmək üçün kəsiklər üsulundan istifadə edilir. Normal qüvvənin
brusun oxu boyu dəyişməsini gösətərən qrafik normal qüvvələr epürü adlanır. Aşağıdakı
məsələyə baxaq (şəkil 1.11 a).
F1 =F 2=F qəbul edək.
Шяк.1.11.
Brusu 1-1 kəsiyi ilə iki hissəyə ayırıb, alt hissəni saxlayırıq, atılmış üst hissənin təsirini
kəsik üzrə kəsilməz paylanan normal qüvvələrlə əvəz edirik. Saxlanmış hissə üçün müvazinət
tənliyi yazıb
Ν i -in qiymətini tapırıq (şəkil 1.11b):
Dartan normal qüvvəni müsbət, sıxan normal qüvvəni isə mənfi qəbul edirik.
Normal qüvvə brusun en kəsiyində təsir edən elementar normal qüvvələrin əvəzləyicisi
olduğundan yaza bilərik:
Ν=∫ σdΑ
Α (1.1)
σ -nın kəsik üzrə paylanma qanunu məlum olmadığından brusun dartılma-sıxılma
zamanı deformasiyasını tədqiq edək. Prizmatik brusun üzərini onun oxuna paralel və
perpendikulyar xətlərlə cizgiləyərək ona dartan F qüvvəsini tətbiq edək (şəkil 1.12a)
Шяк.1.12.
Elastiki deformasiyalarda deformasiya ilə gərginlik arasındakı xətti asılılıq ilk dəfə
1678-ci ildə Robert Hük tərəfindən verildiyindən bu asılılıq Hük qanunu adlanır və belə yazılır:
σ =Εε (1.3)
Bu qanuna görə xətti deformasiyalar normal gərginliklərlə düz mütənasibdir.
Burada Ε mütənasiblik əmsalı olub, xətti deformasiyada materialların elastiklik
xassələrini xarakterizə edir və təcrübi yolla tapılır. Ε -birinci növ elastiklik modulu yaxud
Yunq modulu adlanır. Bəzi müxtəlif materiallar üçün Ε -nin qiyməti cədvəl 1.1-də verilmişdir.
Cədvəl 1.1.
Material Elastiklik modulu Ε
MPa Kq/sm2
Polad 5 5 6 6
2⋅10 ÷2,2⋅10 2⋅10 ÷2,2⋅10
Mis 1⋅105 1⋅106
Aliminium 5 6
0,675⋅10 0,675⋅10
Çuqun 5 5 6 6
0 ,75⋅10 ÷1,6⋅10 0 , 75⋅10 ÷1,6⋅10
Plastik küttlə 5 5 6 6
0 , 18⋅10 ÷0,4⋅10 0 , 18⋅10 ÷0,4⋅10
Ağac (liflər boyunca) 5 5 6 6
0,1⋅10 ÷0 , 12⋅10 0,1⋅10 ÷0 ,12÷10
Bircinsli və izotrop materiallar üçün Ε -nin və (1.2)-yə əsasən ε -nun sabit
Onda alarıq:
Ν
σ=
Α (1.4)
burada: σ -normal gərginlik; Ν -brusun en kəsiyində yaranan normal qüvvə; Α -
Şək. 1.13.
Brusun deformasiyasını təyin edək. Hük qanunundan istifadə edərək nisbi uzanma üçün
aşağıdakı ifadəni alarıq:
σ Ν
ε= ε=
Ε yaxud ΕΑ
Δℓ=εℓ olduğunu nəzərə alsaq:
Νℓ
Δℓ=
ΕΑ (1.5.)
Bu mütləq uzanmalar üçün Hük qanununu ifadə edir.
ΕΑ -dartılma-sıxılmada sərtlik adlanır.
Шяк.1.14. Шяк.1.15.
Dəyişən en kəsikli və dəyişən normal qüvvə təsiri altında olan brusun tam uzanmasını
təyin etmək üçün əvvəlcə dz uzunluqlu elementin uzanmasını təyin edib sonra ℓ üzrə
inteqrallayırıq (şəkil 1.15):
Ν ( z ) dz
Δ ( dz ) =d ( Δℓ ) =
ΕΑ ( z )
burada Ν ( z ) =F +qz
ℓ
Ν ( z ) dz
Δℓ=∫
0 ΕΑ ( z ) (1.6)
Əgər ayrı-ayrı məntəqələrdə Ν və Α -nın və ya onlardan birinin dəyişmə qanunu
materiallar üçün 0≤μ≤0,5 arasında dəyişir. Bəzi materiallar üçün μ -nin qiyməti cədvəl
1.2-də verilmişdir.
Cədvəl 1.2.
Material μ
Polad 0,25÷0,33
Çuqun 0,23÷0,27
Aliminium 0,26÷0,36
Şüşə 0,25
Kauçuk 0,47
Parafin 0,50
götürülür;
σ m ü t − mütənasiblik həddi,
σ elas .− elastiklik həddi,
σ ax .− axma həddi,
mütənasiblik həddi ( σ m üt ) adlanır. Bu həddə qədər material Hük qanununa tabedir.
Materialda yalnız elastiki deformasiya yarada bilən normal gərginliyin ən böyük qiymətinə
elastiklik həddi deyilir ( σ elas. ) . Axma sahəsinə uyğun gələn gərginliyə axma həddi ( σ ax. )
deyilir. Axma sahəsində gərginliyin cüzi artması ilə deformasiyanın daha sürətlə artması
müşahidə olunur. Bu sahədən sonra nümunənin uzanması gərginliyin artması ilə baş verir.
Gərginliyin ən böyük şərti qiyməti möhkəmlik həddi yaxud müvəqqəti müqavimət adlanır
burada
ℓ qir− qırılma zamanı nümunənin uzunluğu, ℓ− nümunənin ilk uzunluğu,
σ ax . σ m dar. σ m.six
Material MPa δ% ψ%
MPa MPa
Polad -3 240 450 - 26 50
Polad -45 340 610 - 24 45
Polad 40XNV
1700 2100 - 10 40
tavlanmış
Boz çuqun - 150 640 0,6 -
Mis 250 320 - 15 45
Aliminium 50 84 - 35 -
Ağac 4-6 8 -10 -
buraxılabilən gərginlik adlanır. Buraxılabilən tam gərginlik [Ρ] ilə işarə olunur. Buraxılabilən
normal gərginlik [σ] , buraxılabilən toxunan gərginlik isə [τ] ilə işarə olunur.
Buraxılabilən gərginliyə yolverilən gərginlik də deyilir.
Dartılma-sıxılmada möhkəmliyin təmin olunması üçün hesablanan qurğu elementlərinin
bütün nöqtələrində aşağıdakı şərtlər ödənməlidir:
σh
n= >[ n ]
σ max ≤[ σ ] və ya
σ max (1.9)
Bu ifadələr dartılma-sıxılmada möhkəmlik şərtləri adlanır.
Burada
σ max − ən böyük hesabi gərginlik; [ σ ]− material üçün buraxılabilən
gərginlik;
σ h− material üçün həddi gərginlik.
σ h− plastik materiallar üçün axma həddinə,
gövrək materiallar üçün isə materialın möhkəmlik həddinə bərabər qəbul edilir, (plastik
materiallar üçün
σ h =σ ах , kövrək materiallar üçün
σ h =σ т ), n− ehtiyat əmsalının
Yoxlama hesabatında brusa təsir edən yük, brusun materialı, buraxılabilən gərginlik və
ya həddi gərginlik və en kəsik ölçüləri məlum olub, en kəsikdə yaranan ən böyük gərginlik təyin
edilir. Tapılmış ən böyük hesabat gərginliyi buraxılabilən gərginliklə müqayisə edilir. Bu
müqayisə aşağıdakı düsturla aparılır:
Ν
σ max = ≤ [ σ ]
Α (1.11)
Burada
σ max − qorxulu kəsikdə yaranan gərginlik (qorxulu kəsik olaraq, möhkəmliyə ehtiyat
əmsalı ən kiçik qiymət alan kəsik qəbul olunur); Α− göstərilən qorxulu kəsiyin sahəsi;
[ Ν ] ≤Α [ σ ] (1.13)
En kəsiyi dəyişən brusların ölçüləri qorxulu kəsik üçün möhkəmlik şərtindən müəyyən
edilir.
Əgər məsələnin şərtində sistemin nöqtələrinin elastik yerdəyişmələrinə məhdudiyyət
qoyularsa, bu zaman sistemi sərtliyə qarşı yoxlamaq lazımdır.
Sərtlik şərti belə yazılır:
δ max ≤[ δ ]
Burada
δ max − sistemin nöqtələrinin elastik yerdəyişməsinin ən böyük qiyməti;
Şək.1.19.
Sistemi iki hissəyə bölək və aşağı hissənin müvazinətinə baxaq (şək1.19 b)
«B» nöqtəsinə görə müvazinət tənliyini yazaq
∑ M Β =−N 1 a+F⋅2 a=0
N 1=2 F=2⋅36=72 kN
Yuxarı hissənin müvazinət tənliyini yazaq (şəkil 1.19c)
a
∑ M C =N 1⋅a−N 2⋅a+q⋅a⋅2 =0
a
N 2=N 11 +q =72+36=108 kN
2
F iz 0
olduğundan və məsələdə iki məchul olduğundan məsələ bir dəfə statik həll
olunmayandır.
Dayaqlardan birini (baxılan hal üçün C dayağını) atıb onun sistemə olan təsirini dayaq
reaksiyası ilə əvəz edərək verilmiş sistemə ekvivalent sistemi seçirik (şək.1.21b).
Qüvvələr sistemi üçün müvazinət tənliyini yazırıq:
burada
RC a 2 R C a 2 R C a
δC R = + = ;
C EA 2 EA EA
F1 ¿ a F1 a 3 F1a
δ C F1 =− − =−
EA 2 EA 2 EA
F2 a
δ C F2 =−
EA
Onda
2 RC a 3 F 1 a F2 a
δ C= − − =0 ;
EA 2 EA EA
buradan
3 F 1 +2 F 2
RC = .
4
Müvazinət tənliyindən
3 F 1 +2 F 2
RB =R C −F1 −F 2 = −F 1 −F2
4
1
RB =− F +2 F 2 )
4( 1 alırıq.
Brusun kəsiklərində normal qüvvələri və normal gərginlikləri təyin edək (şək.1.21c, d, e).
Normal qüvvələr:
3 F 1 +2 F 2
N 1−1 =RC =
4
3 F 1 +2 F 2 2 F −F
N 2−2 =RC −F 1 = −F 1 = 2 1
4 4
1
N 3−3 =R B =− ( F +2 F2 )
4 1
Normal gərginliklər
N 1−1
σ 1−1=
2A
N 2−2
σ 2−2=
2A
N 3−3
σ 3−3=
A
Şək.1.21.
Məsələ 2. Verilmiş statik həll olunmayan çubuqda yaranan normal qüvvələri və
a √2
sin α= =
a √2 2
2a 2√5
sin β= =
√( 2 a )2 +a2 5
Bu qiymətləri (1.14) tənliyində yazsaq alarıq:
2,12N2+0,894N1=3F (1.15)
Sistemin deformasiya olunmuş sxeminə əsasən yerdəyişmələr tənliyini düzəldək.
Çubuqların tirə birləşdiyi oynaqların şaquli istiqmətdə yerdəyişmələrini uyğun olaraq
δ 1 δ2 ilə işarə edib üçbucaqların oxşarlığından
δ2 3 а
= =3
δ1 а yazarıq
Buradan δ 2=3 δ 1
δ 1 və δ 2 -ni çubuqların mütləq uzanmaları ilə ifadə etsək alarıq:
Δℓ
Δℓ 2 =3⋅sin α
sin β (1.16)
Buradan Δℓ 2 =2 , 46 Δℓ 1 .
kN A1
F=60 kN , q=20 a=2 m , b=3 m , =2
m, A2
σ ax =320 MPa , [ n ] =2
Шяк.1.23.
Sistemin statik həll olunmazlıq dərəcəsini təyin edək. Burada 4 məchul qüvvə var.
çubuq
C1 C 2 =Δℓ 1 qədər uzanacaq, 2-ci çubuq isə DD 2 =Δℓ 2 qədər qısalacaqdır.
Çubuqların uzunluqlarını hesablayaq:
a=2m olduğu üçün
1-ci çubuğun uzunluğu:
2
ℓ 1=MC =√( 2 a ) +a2 =a √ 5=2, 24 a=4 , 48 m
2-ci çubuğun uzunluğu
II hal. Baxılan çubuq sistemində 1-ci çubuğun düzgün hazırlanmaması nəticəsində yaranan
montaj gərginliklərini təyin edək (şək.1.25). Quraşdırma anında 1-ci çubuğu BD brusu ilə
birləşdirmək üçün
ℓ1 qədər dartaraq brusu yuxarı qaldırsaq çubuq brusa birləşmiş olacaq.
−N δ1 h1 +N δ2 h2 =0
−N δ1 2 a sin α +N δ2 4 a sin β=0
( 1.20 )
Шяк.1.25.
Məsələ bir dəfə statik həll olunmayandır. (2 məchul N1, N2 və bir tənlik).
Deformasiya tənliyi quraq:
СС 1 ВС 2 а 1
= = =
DD 1 ВD 4 а 2
yaxud
δ−Δℓ 1
sin α 1
=
Δℓ 2 2
sin β (1.21)
buradan
1 sin α
δ−Δℓ 1 = Δℓ =0 , 375 Δℓ 2
2 sin β 2
Δℓ 1 +0 , 375 Δℓ 2 =δ
N δ1 ℓ1 N δ2 ℓ 2
+0 , 375 =δ
E1 A1 E2 A2
E A ℓ δE A
N δ1 +0 , 375 1 1 2 N δ2 = 1 1 , E1 =E2 =E
E 2 A 2 ℓ1 ℓ1
2 A2 5 δ EA 1
N δ1 +0 , 375 N δ2 =
A 2 4 , 48 ℓ1
Onda sistem alırıq:
δ EA1
{ N δ1+0,837 N 2δ =
ℓ1
¿ ¿¿¿
buradan
sin β δ δ EA 1
( 0 , 837+2 ) N =
sin α 2 ℓ1
0,6 δ EA
( 0 , 837+2
0 , 45 )
N =
ℓ
δ
2
1
1
:
Buradan ikinci çubuqdakı qüvvə
−3 5
δ 0,4⋅10 ⋅2⋅10 A2⋅2
N 2= =10 ,2 A2
3,5⋅4 , 48
Gərginlik isə
δ
N2
σ δ2 = =10 , 2 MPa
A2
Birinci çubuqdakı qüvvə və gərginlik isə belə olar:
A1
N δ1 =2 , 67 N δ2 =2 , 67⋅10 , 2 A 2=27 ,2 A2 =27 , 2
2
N δ1 27 , 2
σ δ1 = = =13 ,6 MPa
A1 2
σ δ1 =13 ,6 MPa
Beləliklə σ δ2 =10 ,2 MPa
A1 =8 , 67⋅10−4 m2
2-ci çubuq üçün möhkəmlik şərti:
F
N2
−σ δ2 ≤[ σ ]
A2
A1
A 2=
2 olduğundan
F
2N2 2⋅152 , 4
A 1≥ δ
= 3
=17 , 9⋅10−4 m 2
[σ ] + σ2 ( 160+10 2) 10
Hər iki çubuğun möhkəmliyini təmin etmək üçün tapılmış qiymətlərdən böyüyü qəbul
edilir.
Yəni: A1=18.10-4 m2
A 1 18⋅10−4
A 2= = =9⋅10−4 m2
Onda: 2 2
III hal. Konstruksiya quraşdırıldıqdan sonra xarici qüvvələrin təsirindən çubuqlarda
yaranan qüvvələri, gərginlikləri, onların xətti deformasiyalarını və çubuqların uzanmalarını təyin
çubuqda isə N2 qüvvəsi yaranacaq və onun təsirindən çubuq Δℓ 2 qədər sıxılacaqdır (şək.1.26).
Bu halda müvazinət tənliyi:
−N 1⋅2 a sin α −N 2⋅4 a sin β+F⋅4 a+q⋅2 a⋅3 a=0
−N 1 sin α−2 N 2 sin β+2 F+q⋅3 a=0
Yerdəyişmə tənliyi:
Δℓ 1 −δ
sin α 1
= , Δℓ 1 −δ =0 , 375 Δℓ 2
Δℓ 2 2
sin β
Шяк.1.26.
1 yoxlama. N1 və N2 qiymətlərini müvazinət tənliyində yerinə yazaq:
- 151,48.0,45-2.143,22.0,6+2.60+20.3.2=0
00
II yoxlama –hesablanmış uzanmaları yerdəyişmə tənliyində yazaq:
Δℓ 1−δ=0 , 375 Δℓ 2
18 ,816⋅10−4−0,4⋅10−3=0 , 375⋅39 , 8⋅10−4
0≡0
Deməli məsələ düzgün həll olunmuşdur.
Baş gərginliklər
σ1 , σ 2 , σ3 ilə işarə olunur. Baş gərginliklər ekstremal qiymətlərə
malikdir və
σ 1> σ 2> σ 3 qəbul olunur. Əgər baş gərginliklərin hər üçü sıfırdan fərqlidirsə
gərginlikli vəziyyət həcmi (üçoxlu), ikisi sıfırdan fərqlidirsə gərginlikli vəziyyət müstəvi
(ikioxlu), yalnız biri sıfırdan fərqlidirsə gərginlikli vəziyyət xətti (biroxlu) gərginlikli vəziyyət
adlanır (şək.1.27a,b,c).
Şək.1.27
Yuxarıda göstərilən gərginlikli vəziyyətlərdə nöqtədə gərginlikli vəziyyətin öyrənilməsi
məsələsi elementin ixtiyari kəsiklərində yaranan normal və toxunan gərginliklərin tapılması
məsələsinə gətirilir. Bu məsələ düz və tərs məsələ şəklində qoyulur.
Düz məsələ: - nöqtədən keçən baş kəsiklərdə baş gərginliklər mə’lum olduqda, həmin
nöqtədən keçən ixtiyari perpendikulyar kəsiklərdə normal və toxunan gərginliklərin tapılması.
Tərs məsələ: - nöqtədən keçən ixtiyari perpendikulyar kəsiklərdə normal və toxunan
gərginliklər mə’lum olduqda, həmin nöqtədən keçən baş kəsiklərdəki baş gərginliklərin və
bunların istiqamətinin tapılması.
Kəsiyin mailliyi dedikdə, kəsiyin xarici normalının verilmiş baş gərginliyin istiqamətilə
əmələ gətirdiyi bucaq başa düşülür. Belə kəsiyə çəp kəsik deyəcəyik.
Müsbət bucaq baş gərginliyin istiqamətindən saat əqrəbinin əksinə, mənfi bucaq isə saat
əqrəbinin istiqamətində ölçülür. Çəp kəsikdə yaranan gərginliklər kəsiyin maillik bucağını
göstərən indekslə işarə edilir. Çəp kəsikdə normal gərginliyin istiqaməti kəsiyin xarici normalı
istiqamətilə üst - üstə düşdükdə normal gərginliyin işarəsi müsbət, düşmədikdə mənfi qəbul
edilir. Əgər toxunan gərginliyi saat əqrəbi əksinə 90 0 çevirdikdə normal gərginliyin istiqaməti ilə
üst - üstə düşərsə, toxunan gərginliyin işarəsi müsbət, düşmədikdə mənfi qəbul edilir.
α=0 olduqda σ α =σ ; τ α =0
σ σ
0 σα= ; τ α =
α=45 olduqda 2 2
α=900 olduqda
σ α =0 ; τ α =0 .
olar. ов kəsiyinə normal istiqaməti n , toxunan istiqaməti isə Τ ilə işarə edək
(şək.1.29b).
Şək.1.29.
σα və
τα -nı aşağıdakı müvazinət tənliklərindən tə’yin edək:
σ β =σ 1⋅cos 2 β+ σ 2⋅sin 2 β
σ −σ 2
τ β= 1 sin 2 β
2
0
β=α +90 olduğundan
σ α =σ 2 σ α ( max ) =σ 1 σ α ( min) =σ 2
olduqda olur. Deməli, və olar.
Müstəvi gərginlikli vəziyyətin aşağıdakı xüsusi hallarına baxaq:
1.Əgər
σ 1 =σ 2=σ olsa, onda nöqtədən keçən bütün kəsiklərdə normal
gərginliklər eyni olub σ − ya bərabərdir. Bu gərginlikli vəziyyətə iki oxlu bərabər dartılma
deyilir (şək.1.30a).
2.Əgər
σ 1 =σ ; σ 2 =−σ olsa, onda α=45 0 və α=1350 olan kəsiklərdə
normal gərginliklər sıfra bərabər olur, bu kəsiklərdə yalnız toxunan gərginliklər yaranır. Belə
gərginlikli vəziyyətə xalis sürüşmə deyilir.
Şək.1.30
Müstəvi gərginlikli vəziyyətdə tərs məsələnin həlli aşağıdakı düsturla aparılır:
σα + σ β 1 2 2
σ 1,2 =
2
±
2 √( σ −σ
α β ) +4τ α
(1.31)
2 τα
tg 2 α 0 =
σ β −σ α (1.32)
burada
σα , τα , σ β , τβ − perpendikulyar kəsiklərdə yaranan gərginliklər,
α 0−
kəsiyin xarici normalı ilə ən böyük baş gərginliyin istiqaməti arasındakı bucaqdır.
Yan üzlərində
σ 1 ,σ 2 ,σ 3 baş gərginlikləri tə’sir edən elementar paralelepiped
götürək (şək.1.32).
Baş gərginliklər istiqamətində olan tillərin nisbi
deformasiya
¿
ε 1 =σ 1 / Е olar. σ 2 və σ3 -ün təsirindən
həmin tilin aldığı nisbi deformasiyalar uyğun olaraq aşağıdakı
düsturla hesablanar:
''
σ2 σ3
ε 1 =−μ ; ε 1 =−μ
E E Şək.1.32.
' '' '''
Qüvvələr tə’sirlərinin asılı olmaması prinsipinə əsasən ε 1 =ε 1 +ε 1 +ε 1 olar.
в ( 1+ ε 2 ) ; с ( 1+ε 3 )
olur.
Paralelepipedin deformasiyadan sonrakı həcmi
V 1 =V ( 1+ ε 1 + ε 2 + ε 3 )
alarıq.
Əgər
σ 1 =σ 2=σ 3 =σ olarsa
3 ( 1−2 μ )
θ= σ
Ε (1.36)
olar.
Ε
=К
3 ( 1−2 μ ) (1.37)
(1.37) həcmi deformasiya modulu adlanır. Aydındır ki, üç istiqamətdə dartılan
paralelepipedin nisbi həcmi deformasiyası mənfi ola bilməz. Buna görə θ - nın ifadəsindən
alırıq ki, Puasson əmsalı μ bütün materiallar üçün 0,5- dən böyük qiymət ala bilməz.
Həcmin dəyişməsi baş gərginliklərin hər birindən ayrı- ayrılıqda yox, onların cəmindən asılıdır.
Deməli, üzlərində
σ1 , σ 2 , σ3 baş gərginlikləri tə’sir edən kubun həcminin nisbi dəyişməsi,
bütün üzlərində qiymətcə bir-birinə bərabər olan
σ 1+ σ 2+ σ 3
σ 0=
3
gərginlikləri tə’sir edən həmin kubun həcminin nisbi dəyişməsinə bərabər olacaqdır. Belə kubun
bütün tilləri eyni nisbi deformasiyalara malik olur və bu deformasiyalar aşağıdakı düsturla
hesablanır:
ε 1 +ε 2 +ε 3 1 1−2 μ
ε0= = ⋅ σ + σ +σ
3 3 Ε ( 1 2 3)
yaxud
1−2 μ
ε0= σ0
Ε (1.38)
həcmində toplanan
еν və
еf potensial enerjisinin cəmi kimi baxmaq olar:
е=е ν +е ф (1.41)
σ 1 + σ 2 +σ 3
σ 0=
Əgər kubun bütün üzlərində 3 gərginliyi təsir edərsə, onun yalnız
həcmi dəyişər.
1 2 2 2 1−2 μ
е f =е−е v= σ 1 + σ 2 +σ 3−2 μ ( σ 1 σ 2 + σ 2 σ 3 +σ 3 σ 1 ) −
[ ] ( σ 1 +σ 2 +σ 3 )2
2Е 6Е
Buradan alırıq:
1+ μ 2 2 2
еf = σ + σ + σ −σ σ −σ σ −σ σ
3 Е ( 1 2 3 1 2 2 3 3 1) (1.43)
Xüsusi halda biroxlu gərginlikli vəziyyətdə
σ 1 =σ , σ 2 =σ 3 =0 olduğu üçün
1+ μ 2
еf = σ
3Е (1.44)
alarıq.
3.7.Möhkəmlik nəzəriyyələri.
Sadə yüklənmə hallarından fərqli olaraq mürəkkəb gərginlikli vəziyyətlərdə
möhkəmliyin yoxlanması bə’zi çətinliklərlə əlaqədardır. Ona görə də materiallar müqavimətində
möhkəmlik nəzəriyyələri adlanan fərziyyələrdən istifadə edilir:
1.Ən böyük normal gərginlik nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük normal gərginlik dartılma üçün qəbul edilən
buraxılabilən normal gərginlikdən böyük olmamalıdır. Bilirik ki, baş gərginliklər
σ 1> σ 2> σ 3 şərtini ödəyirlər. Ona görə də bu nəzəriyyə üçün möhkəmlik şərti:
σ екв =σ 1 ¿ [ σ ]
1
və ya
|σ 3|≤ [ σ ] six
Material dartılma və sıxılmaya müxtəlif müqavimət göstərdikdə bu şərtlərin hər
ikisindən, eyni müqavimət göstərdikdə isə yalnız I şərtdən istifadə edilir.
2.Ən böyük nisbi deformasiya nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük nisbi deformaasiya dartılma üçün qəbul edilən
ε max ≤[ ε ]
1
ε max = σ −μ ( σ 2 +σ 3 ) ]
E[ 1
Xətti gərginlikli vəziyyətdən:
[σ]
[ ε ]=
E
Onda möhkəmlik şərti belə olar:
σ ekv =σ 1−μ ( σ 2 +σ 3 ) ¿ [ σ ]
2 .
3. Toxunan gərginlik nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
möhkəm olması üçün onda yaranan ən böyük toxunan gərginlik dartılma üçün qəbul edilən
τ max ≤[ τ ]
σ 1−σ 3
τ max = ;
2
[σ]
[ τ ]=
xətti gərginlikli vəziyyətdən 2
Onda möhkəmlik şərti:
σ ekv =σ 1−σ 3 ¿ [ σ ]
3 (1.45)
olar.
4.Energetik nəzəriyyə.
Bu nəzəriyyəyə görə həcmi və ya müstəvi gərginlikli vəziyyətdə olan elementin
σ ekv =√ σ 21 +σ 22 +σ 23 −σ 1 σ 2 −σ 2 σ 3 −σ 3 σ 1 ¿ [ σ ]
4 (1.46)
olar.
iΧ .i y və
iρ uyğun ətalət radiuslarıdır.
J xy =∫Α xydA
(1.53)
Bu mərkəzdənqaçma ətalət momentidir.
J x. J y və
Jρ həmişə müsbətdir.
J xy ilə müsbət, mənfi və sıfır ola bilər.
2 2 2
Şəkildən ρ =х + у
J ρ=∫Α ( x 2 + y 2 ) dA=J x + J y
Onda: (1.54)
Müqavimət momenti W ilə işarə olunur.
JΧ Jy Jρ
W Χ= ; W y= ; W ρ=
y max X max Ρ max (1.55)
Burada
у мах ,х мах və
ρ мах uyqun olaraq х, у oxlarından və 0 nöqtəsindən
ən uzaqda olan nöqtələrin məsafələridir.
J x=∫ y 2 dA , dA=вdy ,
Α
h h
2 3 2
2 y вh3
J x=в ∫ y dA=в ∫ =12
h
3 h
− −
2 2
Шяк.1.34
. вh 3
J x= ;
Analoji olaraq:
J y=
12
3
в h
12
¿} ¿ (1.56)
Jx вh2
W x= =
W y=
h/2 6
в2 h
6
¿} ¿ (1.57)
2.Dairə:
4
πd
J x=J y=
64 (1.58)
πd 3
W x=W y =
32 (1.59)
4 3
πd πd
J p= ; W p=
32 16
(1.60)
3.Üçbucaq (bərabəryanlı)
3 3
вh в h
J x= ; J y=
36 48 (1.61)
2
Шяк.1.35. вh вh
W x= ; W y=
24 24 (1.62)
Шяк.1.36.
J x , J y , J xy mə’lumdur,
J x , J y1 , J x 1 y 1
1 tə’yin edilir.
Ətalət momentinin ifadəsinə görə:
J x=∫ y 2 dA ; J y =∫ x 2 dA ; J xy =∫ xydA
Α Α Α
Onda:
2
J x =∫ y 1 dA ,
1
Α
şəkildən:
y 1 = y+ a
Шяк.1.37
.
J x =∫ ( y +a )2 dA =∫ y 2 dA+2 a ∫ ydA+ a2∫ dA
1
Α Α Α Α
2
J x1=J x +2 aS x + a A ,
(1.63)
2
x 1=x +в ; J y =∫ x1 dA ,
1
şəkildən Α
J y =J y +2 вS y +в 2 A
1 (1.64)
Jx =J xy + вS x +aS y + aвA
1 y1 (1.65)
3 2 3 3 3
вh 2 вh вh 4 вh вh
J x =J x +a
1
2
Α= + h ¿ =
36 3
+
2 36 9⋅2( )
=
4
вh 3
Jx =
1 4 (1.69)
Şək.1.38.
Şək.1.39.
J x=∫ y 2 dA ; J y =∫ x 2 dA ; J xy =∫ xydA
Α Α Α
2 2
J x =∫ y dA ; 1 J y 1 =∫ x dA ; J x1 y 1 =∫ x 1 y 1 dA
1
1
Α Α Α
sistemindəki koordinatları ( x 1 ; y 1) .
x 1 və y 1 koordinatları x və y -dən asılı olaraq belə ifadə edilə bilər:
y 1 = y cos α−x sin α
x 1= y sin α+ x cosα
2
J x =∫ y 21 dA=∫ ( y cosα−x sin α ) dA=cos2 α ∫ y 2 dA+sin 2 α ∫ x 2 dA−2 sin α cosα ∫ xydA
1
Α Α Α Α Α
J x +J y =J x +J y
1 1 (1.73)
Elə
x0 və
y0 oxları tapaq ki, ox ətalət momentləri ekstremum qiymətlər alsın. Bu
oxların vəziyyəti
2 J xy
tg2 α 0 =
J y−J x (1.74)
düsturu ilə təyin edilir.
Baş ətalət momentləri aşağıdakı düsturla hesablanır.
a4
J x=J y= ; J xy=0
12 (simmetriyayay görə) mə’lum düsturlara əsasən:
J x y =0 ; J x1 =J y1 =J x =J y
1 1
Şək.1.40.
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən mə’lumdur ki, xarici qüvvələrin tə’sirinə mə’ruz qalmış
cismin en kəsiklərində kəsici qüvvə yaranarsa, bu halda sürüşmə deformasiyası baş verir.
Gərginlikli vəziyyət nəzəriyyəsi bəhsindən mə’lumdur ki, cismin ixtiyari nöqtəsi ətrafında
götürülmüş elementar paralelepipedin yan üzlərində həm normal, həm də toxunan gərginlik
yarana bilər. İndi fərz edək ki, elementar paralelepipedin yan üzlərində yalnız toxunan
Шяк.1.41
İndi xalis sürüşmədə müstəvilərin istiqamətindən asılı olaraq gərginliklərin necə
dəyişdiyini nəzərdən keçirək. Bundan ötrü xalis sürüşməyə mə’ruz qalan elementar düzbucaqlı
Şək.1.42.
Prizmaya tə’sir edən bütün qüvvələri çəp kəsiyin normal ' n' və toxunan 't '
istiqamətində proyektləndirsək, alarıq:
α=0 olduqda
σ α =0; τ α =τ
α=900 olduqda
σ α =0; τ α =−τ
α=45 0 olduqda
σ α =τ; τ α =0 .
Deməli, xalis sürüşməyə mə’ruz qalmış elementar paralelepipeddən tərəfləri bu
elementin yan üzlərinə nisbətən 450 bucaq altında dönmüş daha bir elementar paralelepiped
ayırsaq görərik ki, onun yan üzlərində yalnız normal gərginliklər yaranacaqdır. Özü də yan
üzlərin ikisində normal gərginliklər dartılma, digər ikisində isə sıxılma gərginlikləri olacaqdır
(şəkil 1.43).
Шяк.1.43 Шяк.1.44
.
İndi də xalis sürüşmədə deformasiyaları nəzərdən keçirək (şəkil 1.44)
τ gərginliklərinin tə’sirindən baxılan elementin yuxarı üzü aşağı üzünə nisbətən
Δl Δl
ε ′= , ε ″ =−
1 l 2 l
Δl ΔS
l=a⋅√ 2, ΔS= , =tgγ ≈γ
cos 450 a olduğundan
γ γ
ε ′= , ε ″ =−
1 2 1 2 (1.79)
olar.
Elementin dioqanalları üzrə kəsiklərdə toxunan gərginliklər sıfır olduğundan bu kəsiklər
τ =G⋅γ (1.80)
Q
τ ор =
A (1.82)
burada
τ op ≤[ τ ]
5.2. Burulma.
Burulmada brusun en kəsiklərində yalnız burucu moment yaranır.
Burulmaya valların işində rast gəlirik. Ona görə en kəsiyi dairə olan brusların
burulmasına baxaq.
Təcrübələr nəticəsində aşağıdakılar aşkar edilmişdir:
1. Brusun səthi üzərindəki düzbucaqlı şəbəkə paraleloqrama çevrilir.
2. En kəsiklər arasındakı məsafə dəyişmir. Biri - birilərinə nəzərən müəyyən bucaq
qədər dönürlər.
Deməli, burulmada brusun en kəsiklərində yalnız τ yaranır, və bu xalis sürüşmə
olur.
Şək.1.45.
Əvvəlcə brusun deformasiyasına baxaq:
dϕ
γ max =r
dz (1.83)
dϕ
γ ρ=ρ
dz (1.84)
dϕ
τ ρ =Gγ ρ=Gρ
dz (1.85)
Müvazinət şərtindən:
Τ =∫ τ ρ⋅ρdΑ
Α (1.86)
(1.85)-i nəzərə alsaq
dϕ
Τ =G ∫ ρ 2 dΑ
dz Α
∫ ρ2 dA=Jρ
Α olduğundan
dϕ Τ
=
dz GJ ρ (1.87)
bunu (1.85)-də nəzərə alsaq alarıq:
Τ
τ ρ= ⋅ρ
Jρ (1.88)
Bu, burulmada toxunan gərginliyin düsturudur. Ən böyük toxunan gərginlik kəsiyin
kontur nöqtələrində yaranır:
Τ max Τ
τ max = ⋅ρmax = max
Jρ Jρ
ρmax
Jp Jp
W p= =
pmax r olduğundan
Τ max
τ max =
Wp (1.89)
Burulmada möhkəmlik şərti aşaqıdakı kimi olacaq:
Τ max
τ mах = ≤[ τ ]
Wp (1.90)
3
πd
W p=
Dairə üçün 16
πD3
W p= ( 1−α 4 ) : α= d
Həlqə üçün: 16 D
[ τ ] =( 0. 5÷0. 6 ) ; [ σ ] qəbul edilir.
(1.90) şərtindən valın diametri və buraxıla bilən burucu moment tə’yin edilir:
16 Τ max
d≥
√
3
π [τ ]
; Τ ≤W p⋅[ τ ]
ϕ Τ
θ= =
ℓ GJ ρ (1.94)
dərəcə ilə
0
0 Τ 180
θ= ⋅ ≤ [ θ0 ]
GJ ρ π (1.95)
Bu sərtlik şərtidir.
0 0,50
[ θ ]=
Μ qəbul etmək olar.
πd 4
J ρ=
32 olduğundan (1.95) şərtindən də valın diametri tə’yin edilə bilər.
Burulmada burucu moment epyurası da kəsiklər üsulundan istifadə etməklə qurulur.
Şək.1.46
Burulmada potensial enerjini tə’yin edək:
Τθ
w=
2
Daxili qüvvənin gördüyü iş:
Τdθ
dw i =−
2
olar.
(1.94)-i nəzərə alaq:
2
Τ dz
dwi =−
2GJ ρ
inteqrallasaq:
ℓ
1 Τ 2 dz
w i=− ∫
2 0 GJ ρ
u=−wi olduğundan
ℓ
1 Τ 2 dz
u= ∫
2 0 GJ ρ (1.96)
Τ 2ℓ
u=
2 GJ ρ (1.97)
d
α= =0,8
MƏSƏLƏ. Daxili və xarici diametrlərinin nisbəti D , uzunluğu 5m olan,
rad
ω=20
turbini generatora birləşdirən val san bucaq sürətilə fırlanır. Valın ötürdüyü güc
p=8000 kvt olarsa, onun xarici və daxili diametrlərini hesablamalı. [ τ ] =80 MPa .
Həlli.
Burulmada möhkəmlik şərti
T max
τ max = ≤[ τ ]
W0
T max
W 0≥
buradan [τ ]
baxılan kəsik üçün
π d3 (
W 0= 1−α 4 )
16
3
πD ( T
1−α 4 ) ≥ max
16 [τ]
3 16 T max
D≥
√
π ( 1−α 4 )⋅[ τ ]
Brusun momentini hesablayaq
P 8000
T max = = =400 kNm
ω 20
16⋅400
D≥ 3
√ 3 , 14 ( 1−0,84 )⋅80⋅103
D=0,4m, d=0,8.0,4=0,32m alırıq
=0 , 37
VI FƏSİL. ƏYİLMƏ.
(∑ F i )z =Η Β=0 , Η Β =0 ,
Fa
(∑ M i ) Α=R Β ( а+в )−F⋅a=0 , RΒ =
а+в
,
Fв
(∑ M i )Β =−R Α ( а+в ) + F⋅в=0 , R Α=
а+в
.
Yoxlama:
(∑ F i ) y =R Α + R Β−F=0
Fв Fa
+ −F=0
а+в а+в
F ( в +а )
−F=0
а+в
0≡0
Deməli reaksiyalar doğru tapılmışdır. Sol dayaqdan ixtiyari z məsafəsində C kəsiyi
keçirək və tiri fikrən iki hissəyə bölək (şəkil 1.47b). Hər bir hissə müvazinətdə olması üçün C
kəsiyinə Q(z) qüvvəsini və M(z) momentini tətbiq etmək lazımdır (şək.1.47c,d). Bunlar baxılan
hissədəki xarici qüvvələri tarazlaşdırır. Bu daxili qüvvələr tirin bir hissəsinin müvazinət
şərtlərindən tapılır. Bunların qiyməti tirin sol yaxud sağ hissəsinə baxılmasından asılı deyil.
Baxdığımız məsələdə tirin sol hissəsinə baxmaq əlverişlidir. y oxunu C kəsiyindən keçən şaquli
ox qəbul etməklə şək.1.47c-dən alırıq.
alınardı ki, bu da sol və sağ hissəyə baxdıqda eyni nəticənin alındığını göstərir.
Deməli ixtiyari kəsikdə kəsici qüvvə kəsikdən bir tərəfdə qalan bütün xarici qüvvələrin
kəsik müstəvisi üzərində proyeksiyalarının cəbri cəminə bərabərdir.
Kəsici qüvvə üçün aşağıdakı işarələr qəbul olunur: sol kəsik üçün xarici qüvvələrin
əvəzləyicisi yuxarı yönəlibsə kəsici qüvvə müsbət, əks halda mənfi qəbul edilir (baxılan hissə
saat əqrəbi istiqamətində fırlanır); sağ kəsik üçün əksinə - xarici qüvvələrin əvəzləyicisi aşağı
yönəlibsə kəsici qüvvə müsbət, əks halda mənfi qəbul edilir(baxılan hissə saat əqrəbinin əksi
istiqamətinə fırlanır).
Bu qayda sxemlə belə göstərilir.
Şək.1
.48.
Tirin sol hissəsinə təsir edən bütün qüvvələrin C kəsiyinin mərkəzinə görə
momentlərinin cəbri cəminin sıfır olması şərtini yazıb alarıq (şək.1.47c).
Şək.1.49.
Əyici momentin epürünü qurarkən onun qiyməti əyilmiş oxun çökük tərəfində qeyd
edilir.
6.2. Kəsici qüvvə, əyici moment və səpələnmiş yükün şiddəti arasında diferensial
asılılıqlar.
İxtiyari bağlanmış və q(z) yükü ilə yüklənmiş tirə baxaq (şək. 1.50a). Bu tirdən dz
uzunluğunda parça ayıraq və uc kəsiklərdə daxili qüvvələri göstərək (şək.1.50b). Parçanın dz
uzunluğu kiçik olduğu üçün bu hissədə q(z) səpələnmiş yükünü müntəzəm qəbul etmək olar.
Şək.1.50.
Şək.1.50b-dən şaquli ox üzərində proyeksiya tənliyi yazıb alırıq:
dz2 ikinci tərtibdən kiçik kəmiyyət olduğu üçün atılır, onda alırıq:
dM ( z )
=Q ( z )
dz (1.99)
Deməli əyici momentdən tirin uzunluğu boyunca törəmə kəsici qüvvəyə bərabərdir.
(1.98) və (1.99) ifadələrinə görə kəsici qüvvə və əyici momentin epürləri haqqında bə’zi
ümumi mülahizələri söyləmək olar. Bu ifadələr əyilmədə diferensial asılılıqlar adlanır.
6.3. Kəsici qüvvə və əyici moment epürlərinin qurulması.
Kəsici qüvvə və əyici moment epürlərini qurmaq üçün aşağıdakı qaydaya əməl etmək
məsləhətdir:
1. Dayaq reaksiyalarını təyin etmək və yoxlamaq
2. Tirdəki məntəqələrin sayı qədər kəsiklər vermək.
3. Hər məntəqə üçün kəsici qüvvə və əyici momentin ifadələrini ümumi şəkildə yazıb
məntəqələrin xarakterik nöqtələrində onların qiymətlərini hesablamaq.
4. Alınmış qiymətlərə görə kəsici qüvvə və əyici moment epürlərini qurmaq.
Bu dediklərimizi aşağıdakı məsələlərə tətbiq edək.
Məsələ 1. Yuxarıda baxdığımız tir üçün Q(z) və M(z) epürlərini quraq.
Fв Fа
RΑ= , R Β=
а+ в а+ в
I məntəqə
0≤z1 ≤a
Fв
Q ( z 1 )=R Α = , M ( z 1 ) =R Α⋅z 1 ,
а+в
M ( z1 ) M ( z1 ) Fab
=0 , =
z 1=0 z 1=a а+ в
II məntəqə
0≤z2 ≤в
Fa
Q ( z 2 ) =−Rb =− , M ( z 2 )=R Β⋅z 2 ,
а+ в
M ( z2 ) M ( z2) Fab
=0 , =
z 2=0 z 2 =в а+в
Bu qiymətlərə əsasən qurulmuş Q(z) və
M(z) epürləri şək.1.51-də göstərilmişdir.
Məsələ 2. VerilənШяк.
tirə M cütü təsir edir
1.51.
(şək.1.52) Q(z) və M(z) epürlərini qurmalı.
Dayaq reaksiyalarını təyin edirik və
yoxlayırıq:
(∑ F i )z =Η Α =0 , Η Α=0 ,
M
(∑ M i ) Α=R Β⋅a−M =0 , R Β=а ,
M
(∑ M i )Β =−R Α⋅a−M =0 , R Α =−
а
.
Yoxlama:
(∑ F i ) y =R Α +R Β=0
M M
− + =0
а а
0≡0
Tirdə bir məntəqə olduğu üçün bir kəsik veririk:
0≤z≤a
Шяк.1.52.
M
Q ( z )=−RΒ =− , M ( z )=R Β⋅z ,
а
M (z) M ( z)
=0 , =M
z=0 z =a
Q(z) və M(z) epürləri şək.1.52-də göstərilmişdir.
Məsələ 3. Şək.1.53-də göstərilmiş tir üçün Q(z) və M(z) epürlərini qurmalı.
Əvvəl dayaq reaksiyalarını tə’yin edirik və yoxlayırıq.
(∑ F i )z =Η Β=0 , Η Β =0 ,
ℓ qℓ
(∑ M i ) Α=R Β⋅ℓ−qℓ 2 =0 , R Β=
2
,
ℓ qℓ
(∑ M i )Β =−R Α⋅ℓ+qℓ 2 =0 , RΑ= .
2
Yoxlama:
(∑ F i ) y =R Α +R Β−qℓ=0
q ℓ qℓ
+ −qℓ=0
2 2
0≡0
(∑ F i )z =Η Α =0 , Η Α=0 ,
(∑ F i ) y =R Α + F=0 ,
R Α =−F=−4 kN ,
(∑ M i ) Α=−M Α−M + F⋅3=0 ,
M Α=−M + F⋅3=−5+12=7 kN⋅m.
Yoxlama:
(∑ M i )Β =−M Α−R Α⋅3−M=0
Шяк.1.53.
−7+12−5=0
0≡0
Tirdə iki məntəqə var. Buna görə iki kəsik veririk. Kəsikləri eyni tərəfdən və müxtəlif
tərəflərdən vermək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, belə konsol tirlərdə kəsikləri tirin sərbəst
ucundan verməklə dayaq reaksiyalarını təyin etmədən də epürləri qurmaq mümkündür.
I məntəqə
0≤z1 ≤a ,
Q ( z 1 )=R Α =−4 kN
M ( z 1 )=M Α + R Α⋅z 1=7−4 z1
M ( z1 )
=7 kN⋅m
z 1=0
M ( z1 )
=−1 kN⋅m
z 1=a
Şək.1.54.
II məntəqə
0≤z2 ≤в
Q ( z 2 ) =−F=−4 kN , M ( z 2 ) = F⋅z 2 ,
M ( z2 ) M ( z2)
=0 , =4 kN⋅m
z 2= 0 z 2 =в
.
Şək.1.56.
Neytral qatdan y məsafədə yerləşən qatın nisbi deformasiyasını təyin edək.
В1 С 1−ВС ( ρ+ y ) dϕ−ρdϕ y
ε= = =
ВС ρdϕ ρ ,
Burada dartılma-sıxılma baş verdiyinə görə Huk qanunundan istifadə etsək alarıq:
E
σ =Eε= ⋅y
ρ (1.100)
Bu düsturdan görünür ki, y=0 olduqda =0 və y=ymax olduqda =max olur. Onda
əyilmədə normal gərginliyin tirin en kəsiyi boyunca paylanması aşağıdakı kimi olar (şək.1.57).
Şək.1.57.
Normal gərginliyi tirin en kəsiyində yaranan əyici momentlə əlaqələndirək. Fərz edək
ki, tirin en kəsiyi y oxuna nəzərən simmetrikdir. õ oxunu isə neytral oxun üzərinə salaq
(şək.1.58).
Müvazinət tənliklərini yazsaq alarıq:
(∑ F i )z =0 , ∫ σdΑ=0
Α (1. 101)
(∑ M i ) y =0 , ∫ x⋅σdΑ=0
Α (1.102)
buradan
E M ( z)
=
ρ Jx (1.104)
Jx tirin kəsiyinin x oxuna (neytral oxa) görə ətalət momentidir. (1.104)-i (2.100)-də
yerinə yazıb alırıq:
M ( z)
σ= ⋅y
Jx (1.105)
Bu xalis əyilmədə normal gərginliyin düsturudur.
Eninə əyilmədə tirin en kəsiklərində həm əyici moment, həm də kəsici qüvvələr yaranır.
Eninə əyilmədə normal gərginlikləri azacıq xəta ilə xalis əyilmə üçün çıxarılmış düsturla tə’yin
etmək olar.
Bu xəta istənilən tir üçün h/l-dən böyük olmur. Burada h tirin en kəsiyinin hündürlüyü, l
isə tirin uzunluğudur. Tir bir ölçüsü (uzunluğu) digər ölçülərindən çox böyük olan cisimdir və
buna görə h/l xətası çox kiçik olur.
Deməli (1.105) düsturu ümumiyyətlə əyilmədə normal gərginlik düsturudur.
6.6. Əyilmədə normal gərginliyə görə möhkəmlik şərti və tirin en kəsiyinin seçilməsi.
Brusun dz uzunluğunda hissəsinə baxaq. Sol və sağ kəsikdəki momentləri uyğun olaraq
Şək.1.60
Anoloji olaraq
¿
( Μ +dΜ ) S ¿x
¿
N +dN =
Jx
Sonuncu şəkildən müvazinət tənliyini yazsaq alarıq:
N ¿ +τ вdz−( N ¿ + dN ¿ )=0
yerinə yazırıq
Μ⋅S ¿x ( Μ +dΜ ) S ¿x
+τ вdz− =0
Jx Jx
Buradan
dΜ⋅S¿x ¿
dΜ S x
τвdz= , τ= ⋅
Jx dz J x в
yaxud
Q⋅S ¿x
τ=
J x⋅в . (1.107)
Bu əyilmədə toxunan gəlginliyin düsturudur və Juravski düsturu adlanır.
qalıb. [ σ ] =140 mPa , [ τ ]= 80 mPa olduğunu bilərək, en kəsik ölçülərini ikitavr şəklində
seçməli (şək.1.62).
Həlli:
1.Əyici moment və kəsici qüvvə epürlərinin qurulması.
Verilmiş tirə dayaq reaksiya qüvvələrini tətbiq edib, müvazinət tənliklərini tərtib edib,
məchul reaksiya qüvvələrinin qiymətlərini təyin edirik:
∑ F ( z )=0; H Α =0
b
∑ M Α =0 ; −qb (a+ 2 )+RΒ a−M =0
R Β=
M +qb a+( b2 ) =34+28⋅2( 2+1) =101 kN
a 2
2
b
∑ M Β =0 ; −q
2
−M −R Α a=0 ;
b2
M +q
2 34+28⋅2
R Α =− =− =−45 kN
a 2
Göründüyü kimi RA-nin qiyməti mənfi ilə alındı. Bu o deməkdir ki,həqiqətdə RA reaksiya
qüvvəsinin istiqaməti əksinə olmalıdır. Lakin biz şəkildə heç bir dəyişiklik etməyəcəyik, yalnız
gələcək hesabatlarda mənfi işarəsi nəzərə alınacaq.
Tapdığımız reaksiya qüvvələrinin qiymətlərinin düzgünlüyünü müvazinət tənliklərinin biri
ilə yoxlamaq olar. Yaxşı olar ki, bu bizim hələ istifadə etmədiyimiz müvazinət tənliyi olsun:
∑ F ( y ) =0 ;R Α +R Β−qb=0
−45+101−28⋅2=0
Tirin sol tərəfdəki məntəqəsi daxilində ixtiyari kəsik verib, kəsikdən solda qalan hissəsinə
baxırıq. Koordinat başlanğıcını tirin sol ucunda götürürük. Koordinat başlanğıcından baxılan
kəsiyə qədərki məsafəni z1 ilə işarə edirik. Kəsiyi baxılan məntəqə daxilində istənilən yerdə
vermək mümkün olduğundan 0≤z1 ≤a yaza bilərik. Baxılan kəsik üçün əyici moment
Koordinat başlanğıcından baxılan kəsiyə qədərki məsafəni z 2 ilə işarə etsək, yaza bilərik:
0≤z2 ≤b
Kəsikdən sağ tərəfdə qalan bütün qüvvələrdən baxılan kəsik üçün Q (z) və M (z)
ifadələrini qururuq:
Q ( z )=qz 2
z 22
M ( z )=−q
2
b ( b/ 2 )2
z 2= ; M ( z )=−q =−14 kN⋅m
2 2
Aldığımız qiymətlərə uyğun ikinci məntəqə üçün epürləri qururuq.
2.Möhkəmlik şərtindən istifadə edərək, tirin en kəsik ölçülərini
DÜİST-dən ikitavr şəklində təyin edək.
Tirin en kəsiyini seçmək üçün əyilmədə normal gərginliyə görə möhkəmlik şərtindən
(1.106) istifadə edirik.
Şək.1.62-də əyici moment epüründən əyici momentin mütləq qiymətcə ən böyük qiyməti
Yuxarıda toxunan gərginliyi profilin eninin ən kiçik olan kəsiyində, yəni b=d=6mm olan
kəsiyində təyin edirik.
Məsələ 2: Bir tərəfdən sərt bərkidildmiş, məntəqələri a=b=c=2m olan konsol tir F=25kN
topa yükün, M=34kN. m cüt qüvvə və intensivliyi q=28kN/m olan səpələnmiş yükün təsirinə
məruz qalıb (şək.1.63). [ σ ] =9mPa , [ τ ] =1,4 mPa qəbul edib, en kəsiyi, tərəflərinin nisbəti
h=2b olan düzbucaqlı şəklində seçməli.
Həlli:
1.Əyici moment və kəsici qüvvə epürlərinin qurulması.
İlk növbədə dayaqdakı reaksiya qüvvələrini təyin etmək üçün müvazinət tənliklərini
qururuq:
∑ F ( z )=0 , H Α =0
∑ M Β =0 , ( c2 )+ M −M =0
F ( a+ b+c )−qc a+ Β
M Β =16 kN⋅m
∑ F ( y ) =0 , RΒ +qc −F=0 ; R Β =−31kN
Yoxlama
c
∑ M Α =0 , RΒ ( a+b+ c )−M Β +M +qc b+ ( ) 2
=0
−31⋅6−16+34 +28⋅2⋅3=0
Hər bir məntəqədə ayrı –ayrılıqda kəsik verib, kəsikdən bir tərəfdə qalan hissəyə təsir edən
müsbətə dəyişir, yəni onun epürü neytral oxu kəsir. Məhz həmin kəsişmə nöqtəsində M (z)
ekstremum qiymətini almalıdır. Ona görə də əvvəlcə həmin kəsişmə nöqtəsinin absisini təyin
3 33
b≥
√ √
3
2
W x = 8700≈23 ,5 sm
2
Ölçüləri böyük qiymətə qədər yuvarlaşdırsaq: b=24 sm, h=2b=48 sm olduğunu alarıq.
Şək.1.63
Qəbul etdiyimiz ölçülərə görə düzbucaqlının en kəsiyinin müqavimət momentinin
qiymətini hesablayaq:
2 b3 2⋅24 3
W x= = =9 ,216⋅10−3 m3
3 3
Normal və toxunan gərginliklərə görə tiri möhkəmliyə yoxlayaq:
M max 78 kNm⋅10−3
σ max = = =8,5 mPa≺[ σ ] =9 mPa
W x 9 , 216⋅10−3 m3
3Q 3⋅31kN⋅10−3
τ max = = =0 , 04 mPa≺[ τ ] =1,4 mPa
2 bh 2⋅0 , 24⋅0 , 48 m 2
I elementin möhkəmliyi
σ max ≤[ σ ] şərti ilə, II
Шяк.1.64.
məsələn
σ 2 =0− dır. Qalan iki baş gərginliyi təyin edək.
Шяк.1.65.
Bu elementə σ və τ gərginlikləri təsir edir. σ =σ α və
τ =τ α qəbul etsək bu
1
σ 1 ¿ } ¿¿= σ α +σ β ± ( σ α −σ β )2 +4 τ 2α ¿
( √ )
2
1
σ 1= (σ + √ σ 2+ 4 τ 2 )
buradan 2 (1.108)
1
σ 3= ( σ−√ σ 2 +4 τ 2 )
2 (1.109)
Bunlar əyilmədə baş gərginliklərdir. Bunları şəkildə belə göstərmək olar (şək.1.66).
və
σ 3 ≤[ σ ] şərtləri də ödənməlidir.
Tirin möhkəmliyini tam yoxlamaq üçün möhkəmlik
nəzəriyyələrindən istifadə olunur.
Bilirik ki, III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə
√ σ 2+4 τ 2≤ [ σ ] (1.110)
IV möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə
√ σ 2+3 τ 2≤ [ σ ] (1.111)
1 Μ ( z)
=
ρ EJ x (1.112)
Ali riyaziyyatdan məlumdur ki, ixtiyari əyrinin hər hansı nöqtəsində əyriliyi aşağıdakı
tənliklə ifadə olunur:
1 y' '
= 3
ρ ¿ 2
( 1+ y ) (1.113)
'
Bu ifadədəki y =dy /dz=θ kəmiyyəti kiçikdir, çünki biz kiçik deformasiyalara
Шяк.1.67
¿
. baxırıq. θ= y' kiçik kəmiyyət olduğundan y daha kiçik olar və
2
θ =0 qəbul edib
Шяк.2.67
(1.112) və(1.113)-dən alarıq: .
Μ (z)
y '' =
EJ x yaxud EJ x y '' =Μ ( z ) (1.114)
Bu tirin əyilmiş oxunun təqribi diferensial tənliyidir. Onu inteqrallayıb tirin ixtiyari
' dy Μ (z)
y= =θ=∫ dz +C
dz EJ x (1.115)
İnteqrallama zamanı hər məntəqə üçün iki inteqral sabiti alınır. n məntəqəli tir üçün 2n
inteqral sabiti alınır ki, bunları da təyin etməkdən ötrü 2n tənlik həll etmək lazımdır. Aydındır
ki, buna çox vaxt və zəhmət tələb olunur.
Sərtliyi sabit olan tirlər üçün Μ ( z) əyici momentini düzəldərkən müəyyən qaydalara
əməl olunsa paraqraf 6.9-un sonunda qeyd etdiyimiz çətinlikdən asanlıqla qurtarmaq olar.
Bu qaydalar aşağıdakılardır (şək.1.68).
Şək.1.68.
a) koordinat başlanğıcını tirin bir ucunda, z kəsiyini axırıncı məntəqədə götürməli;
0
b) verilmiş
Μi cütlərini ( z−ai ) şəklindəki qola vurmalı (
ai koordinat
başlanğıcından
Μi cütlərinə qədər olan məsafədir).
Bu sonuncu ifadəni sıfırdan z -ə qədər inteqrallayaq və θ/ z=0 =θ0 ilə işarə edək.
Onda alarıq
z
EJ x ( θ−θ0 ) =∫ Μ ( z ) dz
0
Yaxud
z
EJ x θ=EJ x θ0 +∫ Μ ( z ) dz
0 (1.117)
Bu ifadə dönmə bucağının ümumi tənliyidir.
sabit (
у0 və
θ0 ) təyin olunur.
у0 və
θ0 başlanğıc parametrlər adlanır. Buna görə bu üsula başlanğıc parametrlər
üsulu deyilir.
Шяк.1.69.
Həlli:
Əvvəl dayaq reaksiyalarını təyin edirik.
(∑ F i )z = X Β=0 , X Β=0
(∑ M i )Β =qa 52 a −Y Α⋅2 a+ Fa−M =0
5a
qa⋅ −Y Α 2a+4 qa⋅a−qa 2 =0
2
11
Y Α= qa
buradan 4
a
(∑ M i ) Α=qa 2 −F⋅a−M +Y Β⋅2a=0
a
qa⋅ −4 qa⋅a−qa 2 +Y Β⋅2 a=0
2
9
Y Β= qa
buradan 4
yoxlama:
z4 ( z−a )3 ( z −a )4 ( z−2 a )3
ЕJу=ЕJу 0 +EJ θ 0 z−q +У A +q −F
24 6 24 6
Burada birinci ifadə dönmə bucağının, ikinci ifadə isə əyintinin ifadəsidir.
1)
у|z=a =0, 2)
у|z=3 a =0
Əyintinin ifadəsindən və birinci başlanğıc şərtindən alırıq:
qa 4
о=ЕJу 0 + ЕJ θ 0 a−
24
qa 4
{ EJy 0 +EJ θ0 a= ¿¿¿¿
24
3
1 1 qa
EJ θ0 =− qa 3 θ0 =−
Buradan 6 və 6 EJ
4
5 4 5 qa
EJy 0 = qa y 0=
24 və 24 EJ
1 a3 1
EJ θ A=EJ θ|z=a =− qa 3 −q =− qa 3
6 6 3
3
qa
θ A =−
3 EJ
b) tirin sağ dayaq üzərindəki kəsiyinin dönmə bucağını isə z=3a olanda tapırıq.
1 (3 a )3 11 ( 2 a )2 ( 2a )3 a2 1
EJ θВ =EJ θ|z=3 a=− qa 3 −q + qa +q −4 qa = qa 3
6 6 4 2 6 2 6
3
qa
θВ =
6 EJ
5 4 1 3 (2 a )4 11 a 3 a4 7
EJУ Д =EJУ |z=2a = qa − qa ⋅2 a−q + qa +q =− qa4
24 6 24 4 6 24 24
4
7 qa
У Д =−
24 EJ
Aldığımız qiymətlərin işarələrindən görünür ki, tirin A kəsiyi saat əqrəbi istiqamətinə, B kəsiyi
saat əqrəbinin əksinə dönür. D kəsiyinin əyintisi isə u oxunun əksinədir.
VII FƏSİL: YERDƏYİŞMƏLƏRİN ENERGETİK ÜSULLARLA TƏYİNİ.
təsirindən yaranan daxili qüvvə amillərini М̄ , Q̄ , N̄ ilə işarə etsək, ümumi halda
yerdəyişmələri hesablamaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə etmək olar:
M F M̄ N N̄ Q Q̄
Δ iF =∑∫ dz+ ∑∫ F dz+ ∑∫ η F dz
ℓ EJ ℓ EA ℓ GA (1.120)
Yerdəyişmələrin (1.120) ifadəsilə təyin edilməsi Mor üsulu adlanır.
Adətən tirlərdə və çərçivələrdə yerdəyişmələri Mor üsulu ilə təyin edərkən, (1.120)
ifadəsində dartılma və sürüşmə təsirindən yaranan deformasiyaları nəzərdən atırlar, yalnız
əyilmədən yaranan deformasiyalar hesablanır: Onda (1.120) ifadəsi belə sadələşər:
M F M̄
Δ iF=∑∫ dz
ℓ EJ (1.121)
Düz xətli çubuqlardan hazırlanmış oynaqlı fermaların hesablanması zamanı Mor
inteqralından yalnız boyuna qüvvə həddini saxlamaq kifayətdir:
N F N̄
Δ iF=∑∫ dz
ℓ EA (1.122)
Bu ifadə Maksvell tənliyi adlanır.
Yerdəyişmələri Mor üsulu ilə təyin edərkən aşağıdakı ardıcıllığa riayət etmək lazımdır:
1. Xarici qüvvələr təsirindən sistemin hər bir məntəqəsinin ixtiyarı kəsiyi üçün daxili
qüvvə amillərinin (MF, QF, NF) ümumi şəkildə ifadələri qurulur.
2. Sistemi xarici qüvvələrdən azad edib, yerdəyişməsi axtarılan nöqtəyə vahidə bərabər
qüvvə tətbiq edilir. Əyintisi axtarılan nöqtəyə verilmiş istiqamətdə vahidə bərabər
topa yük ( F̄=1 ) , bucaq yerdəyişməsi axtarılan kəsiyə isə vahidə bərabər cüt
2
a
ℓ 1=
√( 2) +b =√ 4+36=6 , 32 m
2
ℓ 2= √ a 2 +b 2= √ 16+36=7,2 m
(a)
a
2 2
sin α = =0 , 316
=
ℓ 1 6 , 32
a 4
sin β= = =0 , 56
ℓ 2 7,2
∑ F x =0 , F −N 1 sin α+N 2 sin β=0 (b)
(a) ifadəsini (b)-də nəzərə alıb, hesablayaq:
F−N 1⋅0 ,316−1 ,14⋅N 1⋅0 ,56=0
20
N 1 =− =−20 , 96 kN
0 , 954
N 2 =−1 ,14⋅20 , 96=−23 , 9 kN
Şəkil 1.70
N 1 N̄ 1 N N̄ 1 24 , 96
y x= ℓ1 + 2 2 ℓ 2= ( 20 , 96⋅0 , 708⋅6 , 32−23 ,9⋅0,4⋅7,2 )=
EA EA EA EA
seçməliyik. М̄ düzxətli epürün tirin oxu ilə kəsişmə «0» nöqtəsini koordinat başlanğıcı
seçirik. Koordinat başlanğıcından z məsafəsində MF epüründən eni sonsuz kiçik dz, sahəsi isə
dω=M F dz olan bir zolaq ayıraq.
Onda M̄ epüründə absisi eyni olan kəsikdəki ordinatı belə hesablamaq olar:
Şəkil 1.71
М̄=z⋅tg α
Onda (1.123) ifadəsindəki inteqralı belə hesablamaq olar:
∫ M F M̄ dz=ω⋅η
ℓ
uyğun
η1 =1 ,η 2=2 ordinatlarını və M̄=1 epüründən η11 =1 ,η 12=2 ordinatlrını təyin
Şəkil 1.73
Şəkil 1.74
Statik həll olunmayan sistemlər yalnız əlavə rabitələrin tətbiqi deyil, eyni zamanda
sistemin yaradılması şərtindən də asılı olaraq yarana bilər.
Məsələn, şək. 1.75a-da göstərilən müstəvi çərçivənin dayaqlarında yaranan Ha, Ra və RB
reaksiya qüvvələrini müvazinət tənliklərinin köməyilə asanlıqla təyin edə bilərik. Ancaq bu
tapılan qiymətlər çərçivənin elementlərində yaranan daxili qüvvə amillərini təyin etməyə imkan
verməyəcək. Üfiqi millərdən birində kəsik verib (şək. 1.75b) sistemin müvazinət şərtindən onun
üç dəfə statik həll olunmayan olduğunu təyin edə bilərik. Deməli, hər bir qapalı kontur üç dəfə
statik həll olunmamazlıq dərəcəsinə malikdir.
Mürəkkəb statik həll olunmayan sistemin statik həll olunmamazlıq dərəcəsi
S=3 k −m
düsturu ilə təyin edilir. Burada: S-sistemin statik həll olunmamazlıq
Şəkil
1.75
dərəcəsi, K-sistemin qapalı konturlarının sayı, m-sistemdəki tək oynaqların sayıdır.
İki mili bir-biri ilə birləşdirən oynaq tək oynaq adlanır. Üç mili bir-biri ilə birləşdirən
oynaq iki tək oynaq, dörd mili birləşdirən oynaq üç tək oynaq və s. qəbul edilir.
Statik həll ounmayan sistemləri həll edərkən məchul kimi qüvvə parametrini və ya
yerdəyişmə parametrini qəbul etmək olar. Birinci halda aparılan hesabat üsulu qüvvələr üsulu,
ikinci halda isə yerdəyişmələr üsulu adlanır.
Qüvvələr üsulu ilə hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1.Sistemin statik həll olunmamazlıq dərəcəsi təyin edilir.
2.Əlavə rabitələri atmaqla verilmiş sistemi statik həll olunan sistemə gətiririk. Alınmış bu
sistem əsas sistem adlanır. Əsas sistemi seçərkən, onun həndəsi dəyişməməzliyinə riayrət etmək
lazımdır. Verilən sistemin bir neçə əsas sistemini qurmaq olar.
3. Əsas sistemə xarici qüvvələri və atılmış rabitələri əvəz edən məçhul reaksiya qüvvələrini
tətbiq etməklə əsas sistem verilmiş sistemə uyğunlaşdırılaraq, onunla ekvivalent olan sistem
alırıq.
4. Ekvivalent sistemi seçərkən nəzərə almaq lazımdır ki, əsas sistemin deformasiyası
verilmiş statik həll olunmayan sistemin deformasiyasından heç nə ilə fərqlənməməlidir. Yəni
atılmış rabitələr istiqamətindəki yerdəyişmələr sıfra bərabər olmalıdır. Bu nöqtələrin
yerdəyişmələrini ixtiyari üsul ilə təyin etmək olar. Ancaq bunu daha ümumi olan Mor və ya
Vereşagin üsulları ilə etmək məsləhət görülür. Bu şərtlər daxiliində tərtib edilmiş tənliklərdən
əlavə məchul reaksiya qüvvələri təyin edilir.
5. Əlavə məchul qüvvələrinin təyinindən sonra, reaksiya qüvvələrinin təyini, daxili qüvvə
amillərinin epürlərinin qurulması, en kəsiklərinin seçilməsi və möhkəmliyə yoxlama adi üsulla
aparılır.
Praktikada statik həll olunmayan tirlərin və çərçivələrin həlli daha çox qüvvələr üsulu ilə
aparılır. Bu üsula görə verilən statik həll olunmayan sistem əlavə
Şəkil
1.76
rabitələrdən azad edilir və onların təsiri qüvvələr və momentlərlə əvəz edilir, yəni bu
üsulda qüvvələr məchul olur. Beləliklə, statik həll olunmayan çərçivələrin də həlli əlavə
rabitələrin atılıb statik həll olunan əsas sistemin qurulması ilə başlanır.
Şək.1.76a-da göstərilən çərçivəni araşdıraraq, onun iki əlavə dayaq rabitəsinə malik
olduğunu görərik. Deməli, bu çərçivənin həll olunmamazlıq dərəcəsi ikiyə bərabərdir. Əlavə
rabitələri atmaqla verilmiş sistemin bir neçə əsas sistemini qurmaq olar (şək. 1.76 b, c, d).
Seçilmiş əsas sistemə xarici F1, F2 qüvvələrini və atılmış rabitələri əvəz edən X1, X2 məchul
reaksiya qüvvələrini tətbiq etməklə verilmiş sistemlə ekvivalent olan sistemi alarıq (şək. 1.76 c).
Sistemin həll olunmamazlıq dərəcəsinə bərabər əlavə deformasiya tənliklərini qurmalıyıq.
Bu tənlikləri isə sistemin dayaqlarda bərkidilmə şərtinə əsasən qururuq. Şəkildən göründüyü
kimi A dayağının həm şaquli, həm də üfiqi istiqamətdə, yəni A nöqtəsinin X1 və X2 istiqamətdə
sistemə təsir edən bütün qüvvələrin təsirindən yerdəyişmələri sıfra bərabərdir:
Δ 1=0
Δ 2=0 (1.127)
Qüvvələrin təsirinin asılı olmaması prinsipinə əsasən (1.127) ifadəsini daha açıq şəkildə
belə yaza bilərik:
Δ 1= Δ11 + Δ12+ Δ1 F =0
Δ 2= Δ21 + Δ 22+ Δ2 F =0 ¿} ¿ ¿ (1.128)
Burada birinci indeks yerdəyişmənin istiqamətini, ikinci indeks isə həmin yerdəyişməni
yaradan səbəbi göstərir. Yəni Δ1 -sistemə təsir edən bütün qüvvələrin təsirindən X məchul
1
yerdəyişmədir:
Δ 1 F və Δ 2 F -uyğun olaraq X və X istiqamətində xarici qüvvələr sisteminin
1 2
Burada δ ik -əsas sistemə tətbiq edilmiş, qiyməti vahidə bərabər Xk=1 qüvvəsi təsirindən
Xi istiqamətindəki yerdəyişmədir.
Onda (.128) ifadəsini analoji olaraq belə yazmaq olar:
δ 11 X 1 +δ 12 X 2 + Δ 1 F =0
δ 21 X 1 + δ 22 X 2 + Δ2 F =0 ¿} ¿ ¿ (1.129)
Bu tənliklərə qüvvələr sisteminin kanonik tənlikləri deyilir. Tənliklərin sayı sistemin həll
olunmamazlıq dərəcəsinə bərabər olur.
Eyni qayda ilə ixtiyari n dəfə statik həll olunmayan sistem üçün qüvvələr üsulunun
kanonik tənliyini belə yazmaq olar:
δ 11 X 1 +δ 12 X 2 +δ 13 X 3 +…+ δ 1 n X n + Δ1 F =0
δ 21 X 1 +δ 22 X 2 +δ 23 X 3 +…+δ 2n X n + Δ2 F =0
……………
δ n 1 X 1 + δn 2 X 2 + δ n 3 X 3 +…+δ nn X n +Δ nF =0
¿} ¿ (1.130)
Şəkil 1.77
Məsələ 1. Aşağıdakı statik həll olunmayan çərçivəyə baxaq.
∑ ( F i ) x =0 X A =0
(1.131)
∑ ( F i ) y =0 Y A +Y B=0
(1.132)
∑ ( M i ) A=0 M A −M +Y B⋅a=0
(1.133)
Şəkil 1.78
Bu tənliklərdə X A , Y A , Y B ,M A kimi dörd məchul var, tənliyin sayı isə üçdür. Bir
məchul artıqdır. Deməli, çərçivə bir dəfə statik həll olunmayandır.
YB –ni artıq məchul qəbul edək və YB=X1 ilə işarə edək.
Əsas sistemi şəkil 1.78b-dəki kimi seçək. Onda ekvivalent sistem şək. 1.78c kimi olar.
Kanonik tənlik belə olar:
δ 11 X 1 +Δ 1 F=0 (1.134)
1 1 2 a 2 (3 ℓ+a )
δ 11=
EJ (
a⋅ℓ⋅a+ a⋅a a =
2 3 3 EJ )
M⋅ℓ⋅a
Δ 1 F=−
EJ
Yerdəyişmələrin tapılmış qiymətlərini kanonik tənlikdə yerinə yazırıq və X1-i təyin edirik.
δ 11 X 1 +Δ 1 F=0
a2 ( 3 ℓ+a ) M⋅ℓ⋅a
X 1− =0
3 EJ EJ
3 M⋅ℓ 3⋅4⋅2 24
X 1= = = =3 , 42857 kN ≈3 , 43 kN
a ( 3 ℓ+ a ) 1⋅( 3⋅2+1 ) 7
Statik həll olunmazlıq aradan qaldırıldı.
(1.131) , (1.132) və (1.133) tənliklərindən qalan məchulları təyin edirik.
X A =0
Y A =−Y B=− X 1 =−3 , 43 kN
M A =M −Y B⋅a=4−3 , 43⋅1=0 , 57 kN⋅m
Şəkil 1.79
II məntəqə
0≤z2 ≤ℓ , M ( z 2 )=−M A −X A⋅z2 =−M A =−0 , 57 kN⋅m
Q ( z 2 )=− X A =0
N ( z 2 ) =−Y A =3 , 43 kN
Məsələ2. Şək.1.81a-da F=40kN , q=20 kN /m, ℓ=3m, h=5m, β=0,6 qəbul edərək,
verilmiş çərçivə üçün M, Q, N epürlərini qurmalı.
Həlli.
Çərçivədə bütün məchulları göstəririk və mümkün olan müvazinət tənliklərini yazırıq:
∑ ( F i ) x =0 X A −qh−F+ X 2 =0
(1.135)
∑ ( F i ) y =0 Y A −X 1 =0
(1.136)
2
M A −qh
∑ ( M i ) A= 0 2
− F⋅β h− X 1⋅ℓ =0
(1.137)
Bu tənliklərdə 5 məchul var, tənliyin sayı isə üçdür. Deməli çərçivə iki dəfə statik həll
olunmayandır.
Əsas sistemi şək.1.81b-dəki kimi seçək. Onda ekvivalent sistem şək. 1.81c kimi olar və
kanonik tənliklər belə yazılar:
{54X1+60X2+1190=0 ¿ ¿¿¿ ¿
Yaxud ¿
Buradan: X1=-22,76kN, X2=0,65kN
Onda (1.135), (1.136) və (1.137) tənliklərindən tapırıq:
Q və N
epürləri üçün
ekvivalent sistemdən alarıq:
Q 1 =X A =139 ,35 kN
N 1 =−Y A=22, 76 kN
Q2 =X A −qh=139 , 35−20⋅5=39 ,35 kN
N 1 =−Y A =22, 76 kN
Q3 =X 2 −F=0 , 65−40=−39 ,35 kN
N 3 =X A −qh=39 ,35 kN
Q A = X 2 =0 , 65 kN
N 4 = X 1=−22, 76 kN
Q və N epürləri şək.1.82c,b –də göstərilmişdir.
M epürünün düzgünlüyünü yoxlayaq. Bunun üçün onu M1 epürünə vuraq. Vurmanan asan
olması üçün M epürünü bir neçə elementar hissəyə bölək (şək.1.82d)
Onda alarıq:
1 1 1 2 1
δ= (
EJ 2
⋅301 ,72⋅5⋅3− ⋅145 , 03⋅5⋅3− ⋅62, 5⋅5⋅3−76 , 75⋅3⋅1,5− ⋅68 ,28⋅3⋅2 =0
2 3 2 )
Deməli M epürü düzgün qurulmuşdur.
Baxılan çərçivənin əsas sistemini şək.1.84a-da olduğu kimi qəbul etsək, X1 və X2 məchul
qüvvələri simmetrik, X3 isə çəp simmetrik olacaq. Ona görə də həmin məchul qüvvələrin vahid
qiymətlərindən alınan
М̄ 1 və
М̄ 2 epürləri simmetrik,
М̄ 3 epürü isə çəp simmetrik
olacaqdır. Onda simmetrik epürlərin çəp simmetrik epürə vurulması ilə tapılan
δ 13 ,δ 23 , δ 31 və
δ 32 yerdəyişmələri sıfra bərabər olacaq və (1.139) ifadəsi sadələşərək, iki müstəqil tənliyə
çevriləcəkdir:
Şəkil 1.84
δ1 X1+δ12X2+Δ1F=0¿}δ21X1+δ2 X2+Δ2F=0¿}¿ ¿
(1.140)
Bununla da məsələnin həlli xeyli sadələşir. Deməli, simmetrik sistemi həll edərkən əsas
sistemi elə seçmək lazımdır ki, məchul qüvvələr simmetrik və ya çəp simmetrik olsun. Bu
kanonik tənliklərin iki müstəqil tənliyə çevrilməsinə səbəb olur. Bununla da tənliyin həlli xeyli
sadələşir.
Fərz edək ki, simmetrik
çərçivəyə təsir edən xarici
qüvvələr də simmetrikdir
(şək.1.85a). Onda həmin
yükdən alınan MF epürü də
simmetrik olacaq (şək. 1.85b).
Şəkil 1.85
δ1 X1+δ12X2=0¿}δ21X1+δ2 X2=0¿}¿ ¿
Buradan da X1=X2=0 olur. Yalnız
δ 33 X 3 +Δ 3 F=0 tənliyi qalır.
Deməli simmetrik çərçivəyə çəp simmetrik xarici qüvvələr təsir edirsə, onda simmetrik
daxili qüvvə amillərim sıfra bərabər olur və məsələnin həlli çox sadələşir.
Məsələ. Simmetrik çərçivə çəp simmetrik xarici qüvvələrlə yüklənmişdir. (şək.1.87a).
Bu epürlərdən tapırıq:
2 1 2 24 , 75
δ 11=
EJ (
1,5⋅5⋅1,5+ 1,5⋅1,5 1,5 =
2 3 )
EJ
2 1 135
δ 1 F= (
− 120⋅3⋅1,5+45⋅3⋅1,5 =−
EJ 2 )EJ
Bu yerdəyişmələri (1.142) tənliyində yazırıq:
24,75X1-135=0
Buradan X1=5,45kN
Beləliklə statik həll olunmazlıq aradan qaldırıldı.
İndi M,Q, N epürlərini qura bilərik.
M epürünü qurmaq üçün M1 epürünü X1=5,45-ə vururuq və MF MM epürləri ilə toplayırıq.
Q və N epürləri də adi qayda ilə kəsiklər verməklə qurulur. Bu epürlər şək. 1.88a, b,c –də
göstərilmişdir.
Şəkil 1.88
9.1.Ümumi məlumat.
Yükləmə zamanı brusun en kəsiklərində eyni zamanda bir neçə daxili qüvvə yaranarsa
belə deformasiya mürəkkəb deformasiya, bu deformasiyada brusun müqavimətinə isə mürəkkəb
müqavimət deyilir.
Mürəkkəb müqavimətə işləyən brusun ixtiyari kəsiklərində gərginlikləri və
yerdəyişmələri təyin etdikdə qüvvələr təsirinin müstəqilliyi prinsipindən istifadə edilir.
Mürəkkəb müqavimətin aşağıdakı hallarına praktikada ən çox rast gəlinir:
- tirlərin çən əyilməsi,
- brusların mərkəzdənxaric dartılma və ya sıxılması,
- tirlərin əyilmə və dartılması yaxud sıxılması,
- valların əyilmə və burulması və s.
9.2.Çəp əyilmə
Tirin oxuna perpendikulyar olan xarici qüvvələrin təsir müstəvisi tirin oxundan keçməklə baş
ətalət müstəviləri üzərinə düşmədikdə alınan əyilmə çəp əyilmə adlanır (şəkil 1.89).
Μ х =Μ Cos ϕ
Μ y =Μ Sinϕ (1.143)
Deməli çəp əyilməyə iki müstəvidə əyilmənin cəmi kimi baxmaq olar.
Burada
σΜ
x gərginliyi
Μx cütündən,
σΜ
y gərginliyi isə
Μy cütündən yaranan
gərginlikdir. Bilirik ki, eninə əyilmədə gərginlik belədir:
Μ (z)
σ= ⋅y
Jx
σΜ σΜ
Onda x və y üçün uyğun olaraq alarıq (şək.1.90)
Μx Μy
σΜ = ¿ y, σΜ = ¿x
x Jx y Jy
σΜ σΜ
x və y -ın ifadələrini (1.144)-də yerinə qoyub alırıq:
Μx Μy
σ= ⋅y + ⋅x
Jx Jy Шяк.1.90
Burada (1.143)-u nəzərə alsaq:
.
y⋅Cos ϕ x⋅Sin ϕ
σ =Μ
( Jx
+
Jy ) (1.145)
Bu çəp əyilmədə gərginlik düsturudur. Burada: x, y− gərginliyi axtarılan nöqtənin
y 0⋅Cos ϕ x 0⋅Sin ϕ
σ ( x 0 ; y 0 )=Μ
( Jx
+
Jy
=0
)
Μ − əyici momentdir, Μ≠0 olduğu üçün aşağıdakı tənliyi alırıq:
y 0⋅Cos ϕ x0⋅Sinϕ
+ =0
Jx Jy (1.146)
Bu çəp əyilmədə neytral oxun tənliyidir. Tənlikdən görünür ki, çəp əyilmədə neytral ox
kəsiyin mərkəzindən keçir.
Neytral oxun vəziyyətini təyin edək. (1.146)-dan alırıq:
y0 J y J
=− x⋅tg ϕ , | 0 |= x ⋅tg ϕ
x0 Jy x0 J y
Şəkil 1.91-dən
y
| 0 |=tg α
x0
Onda
Jx
tg α= ⋅tgϕ
Jy (1.147)
Bu düstur neytral oxun vəziyyətini müəyyən edir. Şəkil
işarəlidir. Şək.1.91
y max⋅Cos ϕ x max⋅Sinϕ
σ max =Μ max
( Jx
+
Jy )
yaxud
Μ max W
σ max =
Wx (
Cos ϕ+ x Sinϕ
Wy ) (1.148)
Jx Jy
W x= , W y=
Burada
y max x max
Μ max W
σ max ≤[ σ ] yaxud
Wx (
Cos ϕ+ x Sinϕ ≤ [ σ ]
Wy ) (1.149)
(1.149)-dan alırıq:
Μ max W
W x≥
[σ] (
Cos ϕ+ x Sin ϕ
Wy ) (1.150)
Çəp əyilmədə brusun en kəsiyi bu düsturla seçilir.
f =√ f 2x + f 2y (1.151)
Burada
fx və
fy uyğun olaraq x və y oxları
istiqamətindəki yerdəyişmələrdir.
Göstərmək olar ki, çəp əyilmədə əyinti (yerdəyişmə)
həmişə neytral oxa perpendikulyar olur.
Məsələ: Şək.1.93-də verilmiş ağac tirin möhkəmlik və sərtliyini
yoxlamalı. Verilir:
Шяк.1.92.
4 0
E=10 MPa , ℓ=4 m , b=12 sm, h=16 sm , q=2 kN /m , ϕ=30 , [ σ ] =14 MPa ,
[ f ]= 1 ⋅ℓ
yolverilən əyinti 150
Həlli:
Шяк.1.93.
Şəkildən
q ℓ2 2⋅16
M max = = =4 kNm
8 8
Şək.1.93b-dən düzbucaqlı en kəsik üçün
b h2 12⋅16 2 h b2
W x= = =512 sm3 , W y =
6 6 6
W x h 16 4
= = =
W y b 12 3
0 0
və cosϕ=cos 30 =0 , 866 , sin ϕ=sin 30 =0,5
Onda
4 4 kN
σ max =
512⋅10
−6 ( 3 m)
0 , 866+ ⋅0,5 =11974 2 =11 , 974 MPa
f =√ f 2 x +f 2 y
Şək.1.93-ə görə ən böyük əyinti
5 q ℓ4
y max =
384 EJ
Bu müstəvi əyilmədə əyintidir.
Bilirik ki, çəp əyilmədə əyinti iki müstəvidə əyintinin həndəsi cəmidir. Bizim məsələ
üçün bu müstəvilərdəki əyintilər belə olar:
5 q x ℓ4 5 q sin ϕ⋅ℓ4 5 q y ℓ 4 5 q cos ϕ⋅ℓ 4
f x= = , f y= =
384 EJ y 384 EJ y 384 EJ x 384 EJ x
Onda alarıq:
Jx 2
f max =√ f 2x + f 2y =
Şək.1.93.b-dən
q ℓ4 sin2 ϕ cos 2 ϕ 5 q ℓ4
5
384 E 2
Jy √+ 2 =
Jx 384 EJ x
2
sin ϕ
Jy √
+ cos2 ϕ
( )
b h3 12⋅163 h b3
J x= = =4096 sm 4 , J y =
12 12 12
2 2
h 16 16
J x /J y = () ( )
b
=
12
=
9
Nəhayət
2
5⋅2⋅256 2 16
f max = 7
384⋅10 ⋅4096⋅10 −8
0,5
√ 9 ( )
+0 , 866 2=0 ,0202 m
[ f ]= 1 ℓ
Bu qiyməti 150 ilə müqayisə edək.
[ f ]=1 1
ℓ= ⋅4=0 , 0267 m, 0 , 0202 m<0 , 0267 m.
150 150
f max < [ f ]
Deməli tirin sərtliyi də ödənir.
Şək.1.94.
Şək.1.95.
üçün F qüvvəsini özünə paralel olmaqla ardıcıl olaraq mərkəzə köçürək: Onda alarıq
N=F
Μ x =F⋅y F
Μ y =F⋅x F (1.152)
Deməli mərkəzdənxaric sıxılmaya iki müstəvidə əyilmənin və brusun oxu boyunca
sıxılmanın cəmi kimi baxmaq olar. Bu halda koordinatları x , y olan ixtiyari nöqtədə
gərginlik belə yazılar:
σ =σ N +σ Μ + σ Μ
x y (1.153)
Sıxılmada və əyilmədə gərginlik düsturlarından istifadə etsək alarıq:
F Μx Μy
σ N =− , σ Μ =− ¿ y, σ Μ =− ¿x
A x Jx y Jy
F Mx Mу
σ =− − ⋅у− ⋅x
A Jx Jу
Bu ifadədə (1.152)-ni nəzərə alsaq alırıq:
1 x F⋅x y F⋅y
σ =−F
( +
Α Jy
+
Jx ) (1.154)
Bilirik ki, ətalət radiuslarının kvadratları:
Jx Jy
i 2x = , i 2y =
Α Α
Onda (1.154) düsturu aşağıdakı şəklə düşər:
F x ⋅x y ⋅y
σ =−
A (
1+ F2 + F2
iу ix ) (1.155)
Bu mərkəzdənxaric sıxılmada gərginlik düsturudur. Mərkəzdənxaric dartılmada σ−
x0 y0
+ =1
i2y i2x
− −
xF yF
buradan
i 2y i 2x
a x =− , a y =−
xF yF (1.157)
(1.157) mərkəzdənxaric sıxılmada neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçalardır.
Neytral oxun vəziyyəti şəkil 1.95-də göstərilmişdir. Bu şəkildən aydındır ki, mərkəzdənxaric
F x x y y
σ =−
A (
1+ F2 + F2
iy ix )
2
Şəkildən A=bh=4⋅8=32 sm
Ətalət radiusları
Jx Jy
i 2x = ; i2y=
A A
Şək.1.96.
ətalət momentləri:
b h3 h b3
J x= , J y=
12 12
Onda
h2 64 16 b 2 16 4
i 2x = = = , i 2y= = =
12 12 3 12 12 3
bu halda gərginlik
64 1⋅3 2⋅3 3 3
σ =−
32 (
1+
4
x+
16 ) (
y =−2 1+ x + y
4 8 )
Şəkildən aydındır ki, ən böyük dartıcı gərginlik 1 nöqtəsində, ən böyük sıxıcı gərginlik
isə 2 nöqtəsində yaranacaqdır. Bu gərginlikləri təyin etmək üçün gərginliyin sonuncu ifadəsində
x və y-in yerinə 1 və 2 nöqtələrinin koordinatlarını yazırıq. Bu koordinatlar
b h b h
(2 2 ) ( )
1 − ;− , 2 ;
2 2 yaxud 1(-2; -4), 2(2; 4)
Onda alırıq:
3 3 kN
(4 8 sin )
σ 1 =−2 1− ⋅2− ⋅4 =4 2 =4⋅10 MPa=40 MPa
3 3 kN
(4 8 sin )
σ 2 =−2 1+ ⋅2+ ⋅4 =−8 2 =−80 MPa
Deməli
σ max =40 MPa , σ min =−80 MPa
Neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçaları 1.157 düsturları ilə təyin edirik:
i 2y 4 4
a x =− =− =− sm
xF 3⋅1 3
i2x 16 8
a y=− =− =− sm
yF 3⋅2 3
Gərginlik epürü və neytral ox şək.1.97-də göstərilmişdir.
Şək.1.97.
9.4.Kəsiyin özəyi.
Mərkəzdənxaric sıxılmanı öyrənərkən gördük ki, brusun en kəsiyində müxtəlif işarəli
gərginliklər yaranır. Bəzi materialların sıxılmaya yaxşı, dartılmaya isə pis müqavimət
göstərdiyini nəzərə alsaq belə materiallarda həm müsbət, həm də mənfi gərginliklərin yaranması
əlverişli deyil.
Brusun en kəsiyinə xarici qüvvəni elə nöqtələrdə tətbiq etmək olar ki, bütün en kəsikdə
eyni işarəli gərginliklər alınsın. Belə nöqtələrin həndəsi yeri kəsiyin özəyi adlanır. Bunu tərif
şəklində belə demək olar: - kəsiyin özəyi, onun ağırlıq mərkəzi ətrafında elə qapalı sahəyə
deyilir ki, qüvvənin tətbiq nöqtəsi bu sahəyə düşdükdə bütün kəsikdə eyni işarəli gərginlik
yaransın.
Aydındır ki, özək qurularkən neytral ox brusun kəsiyini kəsməməlidir (şəkil 1.98).
Bunun üçün neytral oxa kəsiyə toxunan vəziyyətlər vermək lazımdır.
Özəyin koordinatlarını təyin edək. (1.157)-dən alırıq:
2 2
i i
x ö zэk =x F =− y , y ö zэк= y F =− x
ax ay (1.158)
Bu özəyin koordinatlarıdır. Шяк.1.98
.
Burada
a x və a y neytral oxun koordinat oxlarından ayırdığı parçalardır.
в
a x =∞, a y =h/2 N O a x = , а у =∞
, 2 2 vəziyyəti üçün 2
N 3 O3 vəziyyəti üçün a x =∞, a y =−h/2 , N 4 O 4 vəziyyəti üçün
Шяк.1.99. в
a x =− , а у =∞
2 .
Düzbucaqlı kəsik üçün ətalət radiuslarının kvadratları belə olar:
Jx вh3 h2 Jy hв 3 в2
i 2x = = = , i2y = = =
Α 12⋅вh 12 Α 12⋅вh 12
Aldığımız qiymətləri (1.158) düsturlarında yerinə yazsaq hər bir vəziyyət üçün alırıq:
boyunca yerini dəyişəndə neytral ox bir nöqtə ətrafında fırlanır. Burada isə bunun əksidir.
Beləliklə düzbucaqlının özəyini alırıq. Aydındır ki, bu özək romb şəklindədir və diaqonalları
Dairə üçün:
π r4
J x=J y= , A=π r 2
4
Jx r2
i 2x =i 2y = =
A 4
a x =∞, a y =−r ,
N 4 O 4 vəziyyəti üçün
a x =−r , а у =∞ .
burada
W x brusun kəsiyinin x oxuna görə müqavimət momentidir.
Burulmada isə
Τ
τ=
WP
W P− brusun kəsiyinin onun mərkəzinə görə qütb müqavimət momentidir.
Deməli əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində brusun ixtiyari elementi müstəvi gərginlikli
Шяк.1.101.
vəziyyətdə olur (şəkil 2.102).
3) 1 1
σ (ekv = √ Μ 2эy + Τ 2 ≤[ σ ] , 4)
σ (ekv = √ Μ 2эy + 0 ,75 Τ 2 ≤[ σ ]
Wx Wx
Aşağıdakı işarələri qəbul edək:
3)
Μ (ekv =√ Μ 2эy +Τ 2 , 4)
Μ (ekv =√ Μ 2эy +0 , 75 Τ 2 (1.161)
Onda alarıq:
3) 4)
Μ (ekv Μ (ekv
≤[ σ ] ≤[ σ ]
Wx və Wx
Μ ekv
W x≥
[σ] (1.162)
W x -in (1.159)-dakı qiymətini burada yerinə qoyub alırıq:
32 Μ ekv
d≥
√
3
π [σ ] (1.163)
Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində brusun (valın) diametri bu düsturla hesablanır.
(3 )
Valın diametrini III möhkəmlik nəzəriyyəsi ilə hesabladıqda (1.163) düsturunda Μ ekv =Μ ekv
( 4)
, IV nəzəriyyə ilə hesabladıqda isə Μ ekv =Μ ekv yazmaq lazımdır.
ℓ=50 sm , a=10sm , [ σ ] =160 MPa olduqda III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə valın diametrini
təyin edin.
Əyilmə və burulmanın birlikdə təsirində valın
diametri aşağıdakı düsturla təyin olunur:
32 Mn
d≥ 3
√ π [σ]
III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə
Шяк.1.103.
M h =√ M 2у +T 2
Valın qorxulu kəsiyi B kəsiyidir. Bu kəsik üçün
M у =F⋅ℓ=4⋅50=200 kN sm=2 kN m
T =F⋅a=4⋅10=40 kN sm=0,4 kN m
Onda
Шяк.1.104.
dairə üçün
πd 3 3 ,14⋅27
W x= = =2 , 649 sm 3 =2, 649⋅10−6 m3
32 32
Bilirik ki, III möhkəmlik nəzəriyəsi ilə
М h =√ М 2 +Т 2
Şəkildən
F⋅l F⋅1
М я= = =0 ,25 F kNm
4 4
Т =F⋅20 sm=0,2 F kNm
Onda
M h =√ (0 , 25 F )2 + ( 0,2 F )2 =0 , 32 F
(a)-da yerinə qoyuruq və alırıq:
−6 3
0, 32 F≤2 , 649⋅10 ⋅60⋅10
buradan F≤0,5 kN =50 kq
Deməli çarx vasitəsilə ən çoxu 50 kq yük qaldırmaq olar.
X FƏSİL: ƏYRİ BRUSLARIN HESABI.
Bəzi maşın və ya tikinti hissələrinin en kəsiklərinin ağırlıq mərkəzini birləşdirən xətt, daha
doğrusu həndəsi oxu əyri xətt şəklində olur. Belə hissələrə əyri brus adı verilir. Əyri bruslara
misal olaraq yük qaldıran kranların qarmaqlarını, tağları, zəncir halqalarını və s. göstərmək olar
(şəkil 1.105).
Шяк.1.105.
Nəzəri və təcrübi tədqiqatlar göstərir ki, əyri brusların en kəsiklərində əmələ gələn
qüvvələr kəsiyin səthi üzərində mürəkkəb qanunla yayılır. Odur ki, belə brusların hesablanmasını
ayrıca öyrənmək lazım gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübədə təsadüf edilən əyri bruslardan çoxunun oxu yastı əyri
xətt şəklində olur; buna görə də bu bəhsdə biz yastı əyri brusların gərgin hallarını öyrənəcəyik.
Yastı əyri bruslara, uzununa simmetriya (en kəsiklərinin simmetriya oxlarından və
brusun həndəsi oxundan keçən) müstəvisi üzərində yerləşən qüvvələr sistemi təsir etdikdə
ümumi halda, brusun en kəsiklərində üç daxili qüvvə – əyici moment (M), kəsici qüvvə (Q) və
normal qüvvə (N) alınır. Bu qüvvələr düz oxlu bruslarda öyrəndiyimiz qayda ilə, yəni kəsmə
üsulu ilə təyin edilir.
Tutaq ki, 1.106a şəklində göstərilmiş yastı əyri brusun a-a kəsiyiyndə əmələ gələn M,Q
və N qüvvələrini təyin etmək lazımdır. Bunun üçün brusu həmin kəsik üzrə kəsərək, iki hissəyə
ayırıb bu hissələrdən birini nəzərdən atırıq. Atılan hissənin qalan hissəyə olan təsirini a-a
kəsiyinin C ağırlıq mərkəzinə tətbiq edilmiş R qüvvəsi və M cüt qüvvəsi ilə əvəz edirik.
Шяк.1.106.
Fərz edək ki, 1.107 a şəklində göstərilmiş həndəsi oxu dairə çevrəsi olan yastı əyri
brusun M, N və Q epürlərini qurmaq lazımdır. Bu məsələni həll etmək üçün brusu, əyrilik
mərkəzindən keçən müstəvi ilə kəsirik.
F qüvvəsi brusun əyriliyini artırmağa çalışdığından əyici momentin işarəsinin müsbət
olacağını müəyyən edirik.
1.164-ya görə əyici momentin tənliyini yazırıq:
M =Fx=F⋅R 0 sin ϕ (a)
F qüvvəsinin x-ə paralel ox üzərindəki proyeksiyası kəsiyin xarici noromalı
istiqamətində olmadığından N-in işarəsi mənfi olacaqdır;
N=−F sin ϕ (b)
F qüvvəsi, tədqiq edilən hissəni kəsiyin u oxu ətrafıda saat əqrəbi istiqamətində
fırlatmağa çalışdığından Q-nün işarəsini müsbət qəbul edirik: 1.166-ya əsasən
Q=F cosϕ (v)
alırıq. (a), (b) və (v) ifadələrində -yə bir neçə (ən azı üç) qiymət verməklə uyğun kəsiklər üçün
M, N və Q-nün qiymətlərini hesablayırıq:
ϕ=0 olduqda M=0; N =0; Q=F
=300 olduqda M=0,866 FR0; N=-0,5F; Q=0,866F
=900 olduqda M=FR0; N=-F; Q=0
olur. Bu nəticələrə əsasən qurulmuş epürlər 1.107 b, v və q şəkillərində göstərilmişdir.
Şək.1.108.
Normal qüvvə kəsiyin ağırlıq mərkəzinə tətbiq edildiyindən ondan asılı olan normal
gərginlik
N
σ N=
A
(1.4) düsturu ilə hesablanır. Nəzəri tədqiqatlar göstərir ki, əyri brusların da en kəsiklərində
toxunan gərginliklər təxminən düz oxlu bruslarda olduğu kimi yayılır. Buna görə də kəsiyi
düzbucaqlı və ya ikitavr şəklində olan əyrii oxlu bruslarda toxunan gərginliklər 1.107 düsturu ilə
hesablanır:
QS( y )
τ=
Jyb
Toxunan gərginliklərə görə əyri brusun möhkəmlik şərti aşağıdakı kimi yazılır:
Q max Smax
τ max = ≤[ τ ]
Jyb
Momentdən alınan normal gərginlikləri tədqiq etmək üçün ayırdığımız elementə təsir
edən N və Q qüvvələrini nəzərdən atırıq. Daha doğrusu, xarici qüvvələrin təsirindən brusun xalis
əyilməyə işlədiyini fərz edirik. (şək.1.108b). Yoxladığımız element deformasiyaya uğradıqda,
neytral qatdan z məsafəində olan AB lifi uzanaraq AB1 vəziyyətini alır (şək. 1.108v).
Şəkildən BB1-i təyin edirik.
BB 1=zΔ ( dθ )
AB lifinin nisbi deformasiyasını hesablayırıq:
B B̆ 1 zΔ ( dθ ) Δ ( dθ ) z
σ= = = ⋅
A B̆ ( r+ z ) dθ dθ r + z
Burada r neytral qatın əyrilik radiusudur.
Axırıncı ifadədən məlum olur ki, əyri brusun liflərinin nisbi deformasiyası hiperbola
qanunu ilə dəyişir. Əgər əyilmə zamanı liflərin bir-birinə olan təzyiqi nəzərə alınmazsa, Huk
qanununa əsasən tədqiq etdiyimiz normal gərginliyin ifadəsi
Δ ( dθ ) z
σ =εЕ=Е ⋅
dθ r + z ( 1.167)
şəklində yazılır.
1.167 ifadəsi, gərginliyin kəsiyin hündürlüyü boyunca yayılması qanunu verir. Hər bir
Δ ( dθ )
kəsik üçün E, dθ və r kəmiyyəti sabit olduğundan əyri bruslarda normal gərginlik z
koordinatından asılı olaraq hiperbola qanunu ilə dəyişir. (şək. 1.108 b).
Neytral qatın vəziyyətini təyin etmək üçün elementin kəsiyində dA sahəciyi ayırırıq
(şək.1.109a). Bu sahəcikdə əmələ gələn elementar daxili qüvvə σ dА -ya bərabərdir. Xalis
əyilmədə normal qüvvənin sıfra bərabər olması şərtindən
N=∫ σ dА=0
F
Δ ( dθ ) z EΔ ( dθ ) z
∫ σ dА=∫ E dθ r +z
⋅ dА=
dθ A r +z
∫ dА=0
A A
Δ ( dθ )
E ≠0
alırıq. dθ olduğundan
z
∫ r+z dА=0
A (1.168)
ifadəsini alırıq.
Şək.1.109.
Əgər xalis əyilmədə, əyri brusun neytral oxu kəsiyin ağırlıq mərkəzindən keçsə idi, o
z
∫ r+z dА ∫ zdА
zaman A inteqralı deyil, A sıfra bərabər olardı. Buna görə də (1.168)
ifadəsindən məlum olur ki, əyri bruslarda kəsiyin neytral oxu kəsiyin mərkəzindən keçmir.
Elementə təsir edən daxili qüvvələrin kəsiyin oxuna nəzərən momentləri, yəni əyici momentin
ifadəsi
Δ ( dθ ) z2
M=∫ zσ dА=E ∫ dА
A dθ A r+z (1.169)
olur. Bu ifadədəki inteqralı sadələşdirirk.
2
z rz z
∫ r+z
F
dА=∫ z−
A r+ z (
dА=∫ zdА−r ∫
A A
)
r +z
dА
Aldığımız ifadənin ikinci inteqralı (1.168) tənliyinə əsasən sıfra bərabərdir. Beləliklə
z2
∫ r+z dА=∫ zdА=S( y )
A A (1.170)
S( y)
Burada brusun en kəsiyi sahəsinin neytral oxa nəzərən statik momentidir.
(1.169) –də inteqralın qiymətini yerinə yazmaqla normal gərginliyin ifadələrindəki
Δ ( dθ )
dθ nisbətini təyin edirik.
Δ ( dθ )
M =E ⋅S( y )
dθ ,
Δ ( dθ ) M
=
dθ ES( y )
(1.171)
Axırıncı tənliyi nəzərə alaraq (1.167) ifadəsində xalis əyilmədə normal gərginliyin
düsturunu alırıq
M z
σ= ⋅
S( y ) r + z
(1.172)
Momentlə birlikdə normal qüvvə təsir edən hallarda gərginlik
N M z
σ= + ⋅
А Sy r+z (1.173)
düsturu ilə hesablanır.
Kəsiyin neytral oxa nəzərən statik momenti
S ( y )= А⋅z 0= А ( R0 −r )
(1.174)
düsturu ilə hesablanır. Buradan R0- brusun həndəsi oxunun radiusudur, z0- kəsiyin neytral qatı ilə
brusun həndəsi oxu arasındakı məsafəsidir.
buradan
А
r=
dА
∫R
A (1.175)
düsturunu alırıq. Bu düsturun konkret məsələlərə tətbiq edilməsi qaydasını aydınlaşdırmaq üçün
en kəsiyi düzbucaqlı olan əyrioxlu brusun neytral qatının r radiusunu hesablayaq (şək.1.110)
Kəsiyin xarici lifinin radiusunu R1, daxili lifinin radiusunu R2 ilə işarə edək.
Şəklə əsasən kəsiyin və kəsikdən ayrılmış elementar hissənin sahəsini təyin edirik.
A=bh; dA=bdz=bdR
tədqiq etyimiz hal üçün (1.175) ifadəsi
bh h h h
r= R =R = =
1 1 R R
∫ bdR
R
∫ dR
R
ln 1 2 ,3031 g 1
R2 R2
R 2
R2
(1.176)
şəklində yazılır.
h h
R1 =R0 + R2 =R0 −
2 2 olduğundan
h
r=
h
R 0+
2
2 ,3031 g
h
R 0−
2 (1.177)
olar. Analoji qayda ilə ikitavr kəsikli brusun en kəsiyini düzbucaqlılara ayırmaqla neytral qatın
radiusu təyin edilir. (şək. 1.111)
А ∑А = b1 h1 +b 2 h2 +b 3 h3
r= =
∫ dА ∑∫ dА
b 1 ln
R 1 +h1
+b 2 ln
R2 +h2
+b 3 ln
R 3 +h3
A R A R R 1 R 2 R 3
(1.178)
Bu düsturda b1=0, h1=0, yaxud b3=0, h3=0 qəbul etməklə tavr kəsikli tirin neytral
qatının radiusunu hesablamaq olar.
Шяк.1.111.
Шяк.1.110.
En kəsiyi dairə olan əyri brusların düsturundakı kəmiyyətlər 1.112 –ci şəkildən təyin edilir:
d
R=r + sin ϕ
2
dА=b ( z ) dR=d cosϕ dR
2
d πd
dR= cos ϕdϕ А=
2 4
Bu kəmiyyətləri (1.175) ifadəsində yerinə yazmaqla
neytral qatın radiusu təyin edilir.
2 2 2
А πd πd a (1.179)
r= = = π
=
dА dА 4 (2 R 0− √ 4 R20 −d 2 ) Шяк.1.112.
∫R ∫R 4 2
d 2 cos 2 ϕdϕ
A A 4 ∫
π 2 R0 + d sin ϕ
−
2
Praktik məsələlərin həllində çox vaxt r-i təyin etmək üçün kəsiklərin sahəsini zolaqlara
ayırmaqla təxmini təyin edilmiş nəticələrə əsasən düzəldilmiş cədvəllərdən istifadə edilir.
R0
≻5
h olan əyri xətli bruslarda, neytral qatla kəsiyin ağırlıq mərkəzi arasındakı z 0
məsafəsi o qədər kiçik olur ki, onu dəqiq hesablamaq lazım gəlir. Belə hallarda hesablamanı
sadələşdirmək məqsədi ilə 1933-cü ildə N.N.Davidenkov tərəfindən təklif edilmiş aşağıdakı
təxmini düsturdan istifadə etmək olar:
0
Jy
z=
R0 А (1.180)
burada Jy –kəsiyin ağırlıq mərkəzidən keçən və neytral oxa paralel oxa nəzərən ətalət
momentidir.
0
Jy
r=R 0−
R0 А (1.181)
J 0y =J y− Ac 2 =156 , 4 sm2
(1.180) ifadəsi vasitəsi ilə z0-ı təyin edirik:
J 0y
z 0= =0 , 318 sm
R0 A
(1.173) düsturundakı kəmiyyətləri hesablayırıq:
M=−FR 0 =−45 , 999 kq sm
N=F=3000 kq
z A=−(c−z 0 )=−3 , 015 sm ; z B=h−z 0 =4 , 98 sm
S ( y ) Az 0 =10 , 18 sm 3
1
dU = ( NΔ ds + MΔdθ+ QΔdδ )
2 (a)
burada ds– hissəciyin həndəsi oxunun uzunluğudur.
Brusun oxunun əyri olması nəticəsində mərkəzi
Шяк.1.114.
lifin ds mütləq uzanması və d bucağının artımı N və M-dən asılıdır (şək.1.114)
Δds= Δds N + Δds M (b)
N-nin təsirindən alınan ds–in mütləq uzanması
Nds Δ ds N Mds
Δ ds N = , Δdθ N = =
EA r EAR 0 (v)
M-in təsirindən isə (şəkil 1.114)
Δds M =z 0 Δdθ M
olur. (1.171) düsturuna əsasən yaza bilərik:
MΔdθ Mds
Δdθ M = =
Es ( y ) ES( y ) R 0
ds
( dθ=
r
, s ( y )= A⋅z 0 ) (q)
Mds
Δds N =
EAR 0 (ğ)
(v), (q), (ğ) ifadələrini (b)-də nəzərə alsaq
Nds Mds
Δds= +
EA EAR 0 (1.182)
Nds Mds
Δdϑ= +
EAR 0 Es ( y ) R 0
(1.183)
diferensial tənliklərini alırıq.
Kəsici qüvvənin təsirindən alınan potensial enerji, düzoxlu bruslar üçün çıxarılmış
düsturla hesablanır.
2
Q ds
dU Q =η
2 GA
Beləliklə hissəciyin tam potensial enerjisi (a) ifadəsinə görə
N 2 ds MNds MNds M 2 ds Q2 ds
dU = + + + +η
2 EА 2 EАR 0 2 EАR 0 2 Es( y ) R0 2GА
düsturu ilə təyin edilir.
Uzunluğu s olan əyri brusun tam potensial enerjisi
S S S S
N 2 ds MNds MNds Q2 ds
U=∫ +∫ +∫ +η ∫
2 EА 0 2 Es( y ) R0 0 EАR0 0 2 GА
0 (1.184)
düstürü ilə hesablanır. U-nun analitik ifadəsini təyin etdikdən sonra əyri brusun istənilən
kəsiyində ağırlıq mərkəzinin xətti yerdəyişməsi ( δ 1 ) və dönmə bucağı Kastilyano teoremi ilə,
yəni
∂U
δ1= ¿ ¿¿¿
∂F1 }
ifadələri ilə hesablanır.
XI FƏSİL. NAZİKDİVARLI VƏ QALIN DİVARLI QABLARIN HESABI.
Qalınlığı digər iki ölçüsünə nəzərən çox kiçik olan cismə örtük deyilir. Örtüyün hər iki
səthindən eyni uzunluqda duran nöqtələrin həndəsi yerinə orta səth deyilir. Örtüyün orta səthi
müstəvi olarsa o lövhə adlanır. Orta səthləri fırlanma səthlərindən ibarət olan örtüklərə oxa
simmetrik örtüklər deyilir. Bunlara misal olaraq qazanları, çənləri göstərmək olar.
Örtüklərdə yaranan gərginliklər momentsiz və momentli nəzəriyyəyə görə hesablanır.
Momentsiz nəzəriyyəyə görə örtükdə yaranan gərginliklər örtüyün qalınlığı boyu
müntəzəm paylandığından onda əyilmə baş vermir. Qabın divarı yalnız dartılmaya məruz qalır.
Momentli nəzəriyyəyə görə isə silindrik qabın divarının qalınlığı çox kiçik deyilsə qaba
topa və cüt qüvvələr təsir edirsə, yük təsir edən yerlərə yaxın zonalarda əyilmə deformasiyası
əmələ gəlir. Bu hissələrin hesabatı momentli nəzəriyyəyə görə hesablanır. Divarının qalınlığı
olan nazikdivarlı qabdan götürülmüş ixtiyari elementə baxaq.
uzunluqlarını isə
dS m və
dS t ilə işarə edək (şəkil
1.115).
Şəkil 1.116
Şəkil 1.115
Element
σ m⋅dSt⋅δ ; σ t⋅dSm⋅S və
P⋅dS m⋅dS t qüvvələrinin təsiri altında
olacaq.
Bütün qüvvələri elementə normal üzərinə proyektləndirək (şək.1.116)
dθ dϕ
P⋅dS m⋅dS t −2 σ m dSt⋅δ⋅sin −2 σ t⋅dSm⋅δ⋅sin =0
2 2
σm− i təyin etmək üçün qaba təsir edən bütün qüvvələri ox istiqamətində
proyektləndirək (şək.1.117).
σ m cos θ⋅2 πrδ=ρπ r
- oxboyu xarici qüvvələrin əvəzləyicisidir.
Onda:
ρr
σm=
2 δ⋅cos θ (1.186)
olar.
σm− məlum olandan sonra
σt (1.185)
düsturundan tapılır. Şəkil 1.117
11.2.Xüsusi hallar.
Deməli,
δ III =δ IV
b) Silindirik ötürmələrdə gərginliklər:
Radiusu R, divarının qalınlığı olan silindirik qab p daxili təzyiqi altındadır (şək.1.119).
Bu qab üçün
ρm=∞ , ρt =R . Silindiri eninə kəsib bir hissəsini saxlayaq. Saxlanmış hissə
üçün müvazinət tənliyini quraq:
σ m⋅2 πRδ=Φ
Təzyiq qüvvəsinin ox boyu toplananı qabın dibinin formasından asılı olmayıb
2
Φ=πR ρ ,
σ m⋅2 πRδ=πR2 ρ
PR
σm =
2δ
Şəkil 1.119 (1.190)
Laplas
σ (3 )
ekv =σ 1 −σ 3 ≤ [ σ ] , σ 3 =0
PR PR
σ 1 ≤[ σ ] , ≤[ σ ] , δ III ≥
δ [σ ] (1.192)
4)
σ (ekv = √ σ 21 +σ 22−σ 1 σ 2≤ [ σ ] , ( σ 3 =0 )
PR 2 PR 2 PR PR PR √ 3
( 4)
σ ekv =
√(
δ
+ )( )
2δ
− ⋅ ≤[ σ ] ,
δ 2δ
⋅ ≤[ σ ]
δ 2
√ 3 PR =1 ,73 PR = 0 ,865 PR , δ ≥0 , 865 PR
δ IV > IV
2 [σ ] 2[σ] [σ] [σ ] (1.193)
Deməli
δ III >δ IV olur.
Şəkil 1.120
Fərz edək ki, bu borunun daxili səthinə a, xarici səthinə isə b, təzyiqi təsir edir.
Borunun həndəsi oxuna perpendikulyar I–I və II–II kəsik vasitəsilə dz uzunluğunda bir
hissə və bu hissədən bir-biri ilə sonsuz kiçik d bucağı əmələ gətirən müstəvilər (izləri OA və
OB olan) və radiusları r, (r+dr) olan silindrik kəsiklər vasitəsilə elementar hissəcik kəsib ayırırıq
(şək.1.120b).
Ayırdığımız hissəciyə təsir edən daxili qüvvələr sistemi (nəzərdən atılan hissələrin
təsirini əvəz edən qüvvələr) x oxuna nəzərən simmetrik olduğundan x, r və t gərginlikləri d
bucağından asılı olmur. Buna görə də hissəciyin səthlərində toxunan gərginliklər alınmır.
Deməli, hissəciyin səthləri baş kəsiklər və bu kəsiklərdə əmələ gələn x, r, t gərginlikləri isə
baş gərginliklər olur.
Hissəciyin radiusu r olan səthində radial gərginliyi r radiusu (r+dr) olan səthindəki
gərginliyi (r+dr) ilə işarə edirik (şək.1.120v)
Yoxladığımız hissəciyə təsir edən qüvvələrin d bucağının bissektrisi üzərindəki
proyeksiyalarının cəmi
dθ
∑ r =−σ r⋅r⋅dθ⋅dz+ ( σ r +dσ r ) ( r+ dr )⋅dθ⋅dz−2 σ t sin 2
dr⋅dz=0
dθ
olur. Bu cəmin bütün toplananlarını d .dz-ə bölüb, ikinci tərtibdən kiçik hədləri atsaq və 2
dθ dθ
sin ≈
bucağı kiçik olduğundan 2 2 qəbul etsək
σ r dr +rd σ r −σ t dr=0 (1.194)
alırıq.
μ Şəkil 1.121
ε z =− ( σ +σ )
E r t
εz E
σ r +σ t =−
ya da μ
şəkilində yazılır.
εz Е
Bu tənliyin sağ tərəfindəki hədlər sabit olduğundan
( )
−
μ kəsirini 2A ilə əvəz
edirik.
σ r +σ t =2 А (1.197)
Axırıncı ifadədən məlum olur ki, borunun divarı üzərindəki hər hansı nöqtədə əmələ gələn σr
və
σt gərginliklərinin cəbri cəmi sabit kəmiyyətdir.
σ t -nin qiymətini (1.194) tənliyində
nəzərə almaqla
σ r dr +rd σ r −( 2 A−σ r ) dr=0
ya da
2 σ r dr+ rd σ r =2 Adr
2
d ( σ r⋅r )
təliyini alırıq. Bu tənliyin sol tərəfini r ilə əvəz etməklə
d ( σ r⋅r 2 )
=2 Adr
r
buradan
2
d (σ r r )=2 Ardr
diferensial tənliyi alınır. Bu tənliyi inteqrallamaqla
r2
σ r r 2 =2 A +B
2
B
σ r= A + 2
r (1.198)
σ r -in qiymətini (2.197) ifadəsində yerinə yazmaqla
B
σ t = A−
r2 (1.199)
düsturunu alırıq.
A və B sabitləri aşağıdakı sərhəd şərtlərinə görə təyin edilir.
r=a olduqda
σ r =−p a
p a a2 − pb b2 ( pa − pb )a2 b 2
σt= 2 2 + 2 2 2
b −a (b −a )r (1.201)
düsturlarını alırıq. Bu düsturlara Lyame düsturları deyilir.
Şəkil 1.123
hesablamalarda σ z =0 qəbul edilir. Odur ki, ümumiləşdirilmiş Huq qanununa əsasən nisbi
deformasiya tənlikləri
1
E }
εr= (σr−μσ t ) ¿ ¿ ¿¿
(1.203)
Praktikada ən çox yalnız daxili təzyiqin təsiri altında olan borulara təsadüf edilir. Belə
borulara misal olaraq, yüksək təzyiqli yağ ötürən qurğuları, hidravlik preslərin silindrlərini,
topların lülələrini və s. göstərmək olar. Bu cür borularda əmələ gələn gərginlikləri (1.200)
(1.201) və (1.202) düsturları ilə hesablamaq mümkündür. Bunun üçün həmin düsturlardakı xarici
təzyiqin intensivliyinin qiymətini sıfır qəbul etmək kifayətdir.
Beləliklə, gərginliklər üçün aşağıdakı düsturları alırıq:
pa a2 b2
σ r= ( 1− )
b 2− a2 r2 (1.206)
pa a2 b2
σt= ( 1+ )
b 2− a
2
r2 (1.207)
p a a2
σ z=
b2 −a2 (1.208)
Məlum olduğu kimi, mürəkkəb gərginlikli hallarda olan elementlərin möhkəmliyi
möhkəmlik nəzəriyyələri ilə yoxlanılır.
Adətən, qalın divarlı silindrik borular plastik materiallardan hazırlandığından onların
möhkəmliyini yoxlamaq üçün III və IV möhkəmlik nəzəriyyələrindən istifadə edilir.
Ən böyük toxunan gərginliklər nəzəriyyəsinə görə (III nəzəriyyə) möhkəmlik şərti
σ 1 −σ 3 ≤ [ σ ]
şəklində yazılır.
Yuxarıdakı şərtdə σ1 və
σ 3 –ün qiymətini yerinə yazdıqda
2
2 pa b
2 2
≤[ σ ]
b −a (1.209)
alınır.
Energetik nəzəriyyəyə görə (IV nəzəriyyə), möhkəmlik şərti
√ 3 pa b 2
2 2
≤[ σ ]
b −a (1.210)
şəklində yazılır.
Adətən, qalındivarlı boruların daxili radiusları texnoloji şərtə əsasən qəbul edilir.
Xarici radius (1.209)-ə görə
[σ]
b ≥a
√ [ σ ]− 2 pa (1.211)
və (1.210)-ə görə
[σ]
b≥a
√ [ σ ]− √ 3 pa (1.212)
ifadələri ilə təyin edilir.
pa =0,57 [ σ ] olduqda borunun xarici radiusunun qiyməti sonsuzluq olur. Belə hallarda
qalındivarlı boruları buraxılabilən gərginliklər üsulu ilə hesablamaq olmur.
Qalındivarlı boruların xarici radiusunu kiçiltmək üçün texnoloji və ya konstruktiv
tədbirlər görülür.
İstismara buraxılmadan əvvəl boruya daxildə yüksək təzyiq verilərsə, onun daxili
səthinə yaxın zonasında qalıq deformasiyası alınır. 1.124-cü şəkildə bu zona sıx ştrixlərlə
göstərilmişdir.
Daxili təzyiq aradan qaldırıldıqda borunun elastiklik həddi daxilində işləyən xarici
zonası öz əvvəlki ölçü və formasını bərpa etməyə çalışır.
Elastiklik xassəsini itirmiş daxili zona borunun
əvvəlki formasını bərpa etməyə maneəçilik törədir və
nəticədə borunun divarının daxili zonasında sıxıcı, xarici
zonasında isə dartıcı gərginliklər alınır.
Avtofretaj adlanan bu tədbir, borunun istismar
təzyiqini artırmaq imkanını yaradır.
Bəzən, qalındivarlı boru bir – birinə geydirilmiş bir
Şəkil 1.124
neçə boru şəkilində hazırlanır (şək.1.125v).
Daxili borunun xarici radiusu ona geydirilən
borunun daxili radiusundan Δ qədər böyük götürülür.
Δ=b n−an+1
Xarici boru müəyyən dərəcədə qızdırıldıqdan sonra daxili boruya geydirilir. Qızdırılmış
xarici boru soyuduqda daxili borunun səthinə təzyiq göstərir və nəticədə daxili boruda r ;
0 0
r t
t - gərginlikləri istiqamətinin əksinə olaraq σ ,σ gərginlikləri alınır.
Şəkil 1.125
Məsələ: daxilində təzyiqi pa =60MPa olan qaz saxlanacaq silindirin divarının
qalınlığını III möhkəmlik nəzəriyyəsinə görə təyin etməli.
Silindirin daxili radiusu a=10 sm, materialın (buraxıla bilən gərginliyi)
[σ] 200
b=a
√ [ σ ] −2 p a
δ=b−a=16−10=6 sm
√
=10
200−2⋅60
=16 sm,
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yüksək daxili təzyiqin təsiri altında işləyən silindirik
borunun möhkəmlik ehtiyyatını dəyişmədən xarici radiusunu azaltmaq üçün o, bir –birinə
geydirilmiş ( quraşıq) boru şəklində hazırlanır (şək. 1.125b).
Quraşıq boru bir neçə borudan hazırlanır. Xarici borunun daxili radiusu daxili borunun
xarici radiusundan Δ qədər kiçik götürülür.
Xarici boru müəyyən dərəcə qızdırıldıqdan sonra daxili boruya sərbəst surətdə və ya
xüsusi preslər vasitəsilə geydirilir. Xarici boru soyuduqda öz əvvəlki forma və ölçülərini bərpa
etməyə çalışır, lakin təmamilə bərpa edə bilmir.
Xarici boru daxili borunu sıxır və nəticədə hər iki borunun bir-biri ilə görüşdüyü
səthində p0 təzyiqi alınır. P0 xarici boru üçün daxili, daxili boru üçün xarici təzyiq rolunu görür.
Tutaq ki, 1.125b şəklində göstərilmiş, daxili radiusu ( с− Δ ) olan boru radiusu c olana
qədər qızdırılaraq xarici radiusu c olan (şək. 1.125a) birinci boruya geydirilmişdir. Aydındır ki,
boru soyuduqda hər iki borunun radiusları dəyişiləcəkdir. Daxili borunun xarici radiusunun
kiçilməsini u1, xarici borunun daxili radiusunun geydirilmədən əvvəlki ölçüsünə nəzərən
böyüməsini u2 ilə işarə edək.
(-u1) və u2-nin cəbri cəmi Δ -ya bərabər olmalıdır:
−u1 +u 2= Δ (1.213)
EΔ ( c 2 −a2 ) ( b2 −c 2 )
p0 = ⋅
2 c3 b 2−a2 (1.214)
Bu düsturda hər iki borunun eyni materialdan hazırlandığı nəzərdə tutulmuşdur.
P0-ın təsirindən əmələ gələn gərginliklər (1.200) və (1.211) düsturları ilə təyin edilir.
Xarici boruda alınan gərginlikləri təyin etdikdə
pa=p0 , pb=0 , a=b
daxili boruda isə
pa=0 , pb=p0 , c=b
qəbul edilir.
Quraşıq boruda p0–ın təsirindən alınan gərginliklərin epürü 1.125v şəklində
göstərilmişdir.
Daxili işçi təzyiqindən alınan gərginliklər (1.206) və (1.207) düsturları ilə təyin edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin gərginliklər təyin
edilərkən quraşıq boru, xarici radiusu b olan bütöv boru kimi
nəzərdə tutulur. Quraşıq borunun hər hansı nöqtəsindəki
gərginliklər, p0 və pa təzyiqlərinin təsirindən alınan
gərginliklərin cəbri cəmi kimi təyin edilir.
1.126-cı şəkildə p0 və pa -nın birgə təsirindən alınan
gərginliklərin epürü göstərilmişdir.
Daxili boruda p0 və pa təzyiqlərinin təsirindən alınan Şəkil 1.126
gərginliklərin işarəsi müxtəlif olduğundan, təhlükəli
nöqtələrdə gərginliyin qiyməti nisbətən azalır.
Xarici boruda isə hər iki gərginlik eyni işarəli olur. Odur ki, Δ radiuslar fərqinin
qiymətini elə seçmək lazımdır ki, xarici boruda alınan gərginlik müəyyən həddi keçməsin. Δ -
(1.217)
olur.
(1.215)-a əsasən bu tənliklərin sağ tərəfini bərabərləşdirib p0 -ın (1.214) tənliyindəki
qiymətini nəzərə almaqla pa–ya uyğun Δ -nı təyin edirik:
2 pa cb 2 ( c 2−a2 )
Δ= ⋅
E b 2 ( c 2 −a2 )+c 2 ( b2 −c 2 ) (1.128)
2 b2 1
σ cevв = pa 2 2 1− 2
b −a
2
b
2 [ c2
+ 2 2
b −c c −a
tənliyini alırıq. Bu tənliyə əsasən quraşıq borunun radiusları arasında
]
c=√ ab (1.219)
asılılğı olduqda, çevrilmiş gərginlik minimal qiymət alır:
b
min σ cev .=p a
b−a (1.220)
(1.219) asılılığı rus alimi Qadolin tərəfindən müəyyən edildiyinə görə onun şərəfinə
Qadolin nisbəti adlanır.
Məsələ. İki borudan təşkil edilmiş quraşıq boru şəklində top lüləsinin c və b
radiuslarını, daxili borunun xarici radiusu ilə xarici borunun daxili radiusu arasındakı fərqi təyin
etməli. Lülənin daxili radiusu a=50 mm, partlayış zamanı alınan təzyiq pa=250 MPa materialın
'' 2
y +k y=0 (1.221)
Şək.1.127.
burada
Fb
k 2=
EJ min (1.222)
Bu tənliyin ümumi həlli belədir:
y=С 1 сos kz+ C2 sin kz (1.223)
burada C1 və C2 məchul inteqral sabitləridir, bunlar çubuğun uclarının bərkidilmə
şərtlərindən təyin olunur:
a)
y / z=0 =0 , 0=c 1⋅1+0 , c 1=0
b)
y / z=ℓ =0 , 0=c 2⋅sin kl
Sonuncu bərabərlikdə C2=0 qəbul etsək, çubuğun əyilərək dayanıqlığının itirilməsi şərti
öz mahiyyətini itirir, çünki C2=0 olarsa, bütün kəsiklər üçün y=0 alarıq, bu da ola bilməz. C2 ¿
0 qəbul eməliyik. Onda sin kℓ=0 olmalıdır ki, buradan da kℓ=nπ (n=0,1,2 .. .) alırıq və
(1.222)-ni nəzərə alıb böhran qüvvəsini təyin edirik ( n≠0 , əks halda
Fb həmişə sıfır
olardı):
nπ n2 π 2 Fb n2 π 2
k= k 2= =
ℓ , ℓ2 , EJ min ℓ2 ,
n2 π 2 EJ min
Fb =
ℓ2
Bizi böhran qüvvəsinin ən kiçik qiyməti maraqlandırdığı üçün n=1 qəbul edirik, onda
alırıq:
π 2 EJ min
Fb = 2
ℓ (1.224)
Qeyd etmək lazımdır ki, çubuğun bağlanma formasının böhran qüvvəsinin qiymətinə
böyük təsiri vardır. Bunu digər üsullarla bərkidilmiş sıxılan çubuqlar üçün böhran qüvvəsini
təyin etməklə göstərmək olar. Onda (1.224) düsturu aşağıdakı ümumi formada yazıla bilər:
π 2 EJ min
Fb =
( νℓ)2 (1.225)
Bu böhran qüvvəsi üçün Eyler düsturu adlanır. Burada ν çevrilmiş uzunluq əmsalıdır
(şək. 1.128).
Şək. 1.128.
π2 E
λ0 =λ hэdi ≥
σ mut √
Deməli, çevikliyin (1.228) qiymətlərində böhran qüvvəsi və böhran gərginliyi üçün
(1.228)
Eyler düsturları doğrudur, kiçik qiymətlərində doğru deyil. Məsələn mütənasiblik həddi
burada F – çubuğa təsir edən sıxıcı qüvvə, A – çubuğun en kəsik sahəsi, [σd ]
-dayanqılığa görə buraxılabilən gərginlikdir.
σ qorx
[ σ d ]=ϕ [ σ ] ,
( ϕ≺1, [σ ]=
[n] )
Burada ϕ -buraxılabilən gərginliyin azaldılması əmsalı, [σ] -möhkəmliyə görə
ϕ=
[ σd ] = σb
⋅
[n ]
=
π2 E [ n] 1
⋅ ⋅
[σ] [ nd ] σ qorx σ qorx [ nd ] λ2 (1.231)
(1.231) düsturundan görünür ki, ϕ -çubuğun materialı və çevikliyndən asılı olan
kəmiyyətdir. Onun müxtəlif materiallar üçün çeviklikdən asılı qiymətləri xüsusi cədvəllərdə
verilir (cədvəl 1.5).
Layihə hesabatı zamanı ϕ=0,5 qəbul edib (1.230) dayanıqlıq şərtindən çubuğun en
kəsik sahəsi belə təyin olunur:
F F
A≥ =
[ σ d ] ϕ [σ ] (1.232)
Sonra en kəsiyin formasına görə onun ölçüləri tapılır, çeviklik hesablanır, nəhayət λ
və ϕ arasındakı cədvəldən yeni ϕ1 tapılır. ϕ1 -in qiyməti ϕ -nin əvvəlki qiyməti ilə (bu
halda ϕ=0,5 ilə) müqayisə edilir. Bunlar arasındakı xəta 5% -dən az olsa hesabat bitir,
tapılmış ölçülər çubuğun lazım olan ölçüləri hesab olunur. Əgər xəta çox olsa
ϕ2 =( ϕ+ϕ1 )/ 2 qəbul edib, xəta 5%-dən kiçik olana qədər hesabat ardıcıl yaxınlaşma
(iterasiya) üsulu ilə davam etdirilir.
Cədvəl 1.5.
π
J min =J = ( D4 −d 4 ) = π ( 256−81 )=175 π sm4
64 64 64
Çubuğun en kəsik sahəsi isə
π π 7
A= ( D 2 −d 2 )= ( 16−9 )= π sm2
4 4 4
Şək. 1.129.
Onda kəsiyin ətalət radiusu belə olar:
J min
i min=
√ √ A
=
175⋅4 5
= sm
7⋅64 4
π2 E E 0 ,71⋅105
λhэddi ≥ √ σ mut
=π
√
σ mut
=3 ,14
180√ ≈62≺67 ,2
λ≻ λh ∂ ddi olduğu üçün böhran qüvvəsini Eyler düsturu ilə hesablaya bilərik:
π 2 EJ min 3 , 142⋅0 , 71⋅105⋅10 3⋅175⋅3 ,14⋅10−8
Fb = = =85 , 3 kN
( νℓ )2 64⋅( 0,7⋅1,2 )
2
Məsələ 2. Şək. 1.130-da verilmiş sıxılan çubuğun en kəsiyini ikitavr şəklində seçməli.
F 400
A 1≥ = =50⋅10−4 m2 =50 sm2
ϕ1 [ σ ] 0,5⋅160⋅103
Şək. 1.130.
Sortament (ikitavrlar) cədvəlindən bu qiymətə yaxın olan ikitavrın nömrəsi 30a-dır.
Sonuncu çeviklik λ=84 , 5≺100 olduğu üçün Eyler düsturu tətbiq edilə bilməz.
Yasinski düsturundan istifadə edirik. Onda böhran gərginliyi və böhran qüvvəsi belə hesablanar:
σ b =a−bλ , Fb = A⋅σ b
İndiyə kimi ancaq statik qüvvənin təsiri öyrənilirdi. Lakin maşın və qurğu hissələri əsasən
dinamik qüvvələrin təsirinə məruz qalır. Ona görə də bu qüvvələrin yaratdığı gərginlik və
deformasiyaları təyin etmək lazımdır.
Fərz edək ki, Q yükü xüsusi çəkisi ρg , en kəsik sahəsi Α olan kanat vasitəsilə
sabit а təcili ilə yuxarı qaldırılır. Əmələ gələn ətalət qüvvəsini də nəzərə alıb, Dalamber
prinsipinə əsasən məsələni statik məsələyə gətirək:
( Q+ρ g Α z )
F∂ =m a= ⋅a
g
(1.233)
Kəsiklər üsulundan istifadə edib, kanatın aşağı hissəsinə
baxaq:
buradan
Q+ρ g A z a
σd =
A
1+
g ( )
Q+ρ g A ℓ a
max σ d =
A
1+( )
g
Aydındır ki,
Q+ ρ g A ℓ
σ st =
A
a
k d =1+
olduğundan g işarə etsək: Шяк.1.131.
max σ d =k d⋅σ st ≤[ σ ] d (1.234)
Bu möhkəmlik şərtidir.
k d − dinamik əmsalıdır.
13.2. Zərbədən yaranan gərginlik.
Zərbədən yaranan gərginliyi ətalət qüvvəsini təyin edib hesablamaq çətindir, çünki
ϑ= √2hg .
h− zərbə hündürlüyüdür və hər dəfə onun ölçülməsi lazım gəlir şək.1.132.. Ona görə
də enerjinin saxlanması qanunundan istifadə edilir.
Məlumdur ki,
Qℓ Q
Δℓ st = σ st =
EA A
2
Q 2 ℓ σ st A⋅ℓ Δℓ2st⋅EA
ust = = =
2 EA 2 E 2ℓ
ud =( h+ Δℓ d )⋅Q
Δℓ 2d A
ud =
2ℓ
Onda
Δℓ 2d EA
( h+ Δℓ d )⋅Q= 2 ℓ
Qℓ
2 ( h+ Δℓd ) =Δℓ 2d
EA
Qℓ
Δℓ st =
Шяк.1.132. EA
olduğundan
2 Δℓ st ( h+ Δℓ d ) =Δℓ 2d
Δℓ 2d −2 Δℓ st⋅Δℓ d −2 hΔℓ st =0
Bu kvadrat tənliyi həll edək:
Δℓ d = Δℓ st ±√ Δℓ 2st +2 h Δℓ st
Deformasiyanın böyük qiymətini təyin etmək üçün kökün qarşısında müsbət işarəsi
götürək:
2h
Δℓ d = Δℓ st ±√ Δℓ 2st +2 h Δℓ st =Δℓ st 1+
( √ Δℓ st
+1
)
2h
k d =1+ 1+
√ Δℓ st işarə etsək: (1.235)
Δℓ d =k d⋅Δℓ st (1.236)
σ d =k d⋅σ st (1.237)
F d =k d⋅Q (1.238)
k d − zərbədə dinamik əmsal adlanır:
Xüsusi halda Q yükü qəflətən tətbiq edilərsə, yəni h=0 olan halda
k d =2 olur.
Məsələ 1. En kəsiyi düzbucaqlı olan ağac tirin ucuna H=0,6 m hündürlükdən F=180 kN
yük düşür. dinamik gərginliyi və sərbəst ucun yerdəyişməsini hesablamalı (şək.1.133).
Şək.1.133.
−2 −2
Verilir: b=30⋅10 m, h=40⋅10 m, ℓ=2 m
Həlli:
Dinamik əmsalı hesablayaq:
2H
K d =1+ 1+
√ f st
baxılan tir üçün
Fℓ3 180⋅23⋅10−3
f st = = 7 4
=5 , 33⋅10−5 m
3 EJ x 3⋅10 ⋅9⋅10 ⋅10 −8
hb 3 40⋅303⋅10−8
J x= = =9⋅104⋅10−8 m4
12 12
2⋅0,6
√
k d =1+ 1+
5 , 33⋅10
−5
=151
Dinamik gərginlik
σ d =K d⋅σ st =151⋅60=9060 kN /m2
σ d =9 , 06 MPa
Dinamik yerdəyişmə
f d =K d⋅f st =151⋅5 ,33⋅10−5 =8 , 05⋅10−3
f d =8 , 05⋅10−3 m
Qiyməti zamandan asılı olaraq periodik dəyişən gərginliklərə tsiklik gərginliklər deyilir.
1.134a şəkilində göstərilmiş vaqon oxunun hər hansı mn kəsiyinin (şəkil 1.134v) K
nöqtəsində əmələ gələn gərginliklərin dəyişmə qanununu göstərən qrafik (tsikloqram) verilmişdir
(şəkil 1.134 s).
Kəsiyin K nöqtəsində əmələ gələn normal gərginlik (1.105)-ə görə
М⋅z
σ=
Jу
olur.
Hərəkət zamanı K nöqtəsi ilə kəsiyin neytral oxu arasındakı z məsafəsi
z=r sin α=r sin ( ωt )
qanunu ilə dəyişir. Odur ki, K nöqtəsində əmələ gələn gərginlik
M⋅r
σ= sin ( ωt )
Jу (1.239)
M⋅r
σ a=
əmələ gələn normal gərginlik amplitudu
Jу olan sinusoid qanunnu ilə dəyişir (şəkil
1.134s).
Шяк.1.134.
Təcrübə göstərir ki, ilk tsikldə möhkəmliyi təmin edilmiş hissələr tsikllərin sayı
müəyyən qiymətə çatdıqda sına bilər, yəni materialın möhkəmliyi tsiklin sayından asılıdır.
Təkrar dəyişən gərginliklərin təsiri altında işləyən hissələrin möhkəmlik həddi,
gərginliklərin dəyişmədiyi haldakı möhkəmlik həddindən xeyli kiçik olur.
XX əsrin əvvəllərinə qədər bu hadisə, tsiklik gərginliklərin təsirindən hissələrin
materialının sturukturunun və sturukturundan asılı olaraq mexaniki xassələrinin tədricən
dəyişməsi ilə izah edilirdi.
Fərz edilirdi ki, adi şəraitdə, yəni gərginliklər dəyişməyən hallarda plastiklik xassələrinə
malik olan materiallar tsiklik gərginliklərin təsirindən tədricən strukturunu dəyişir və kövrək
materiala çevrilir. Bu fərziyyə tsiklik gərginliklərin təsirindən sınan hissələrin sınma kəsiyinin
iki zonadan ibarət olması və hissələrin birdən-birə, yəni heç bir qalıq deformasiya alınmadan
kövrək material kimi sınmasına əsaslanırdı.
Hissənin sınan kəsiyinin bir zonası hamar, digər zonası isə iri dənəli olur. İri dənəli səth
kövrək materialların sınmasından alınan səthə bənzəyir (şəkil 1.135).
Bu səhv fərziyyəyə əsasən tsiklik gərginliklərin təsirindən plastik materialların birdən –
birə gövrək material kimi sınması hadisəsinə materialın «yorulması» adı verilmişdir.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq davam edən nəzəri və təcrübi tədqiqatların nəticələri
həmin fərziyyənin doğru olmadığını aşkara çıxarmışdır. Hazırda texniki ədəbiyyatda
«yorğunluq» adı ilə adlanan bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir.
Hissənin ən böyük gərginliklər əmələ gələn zonasında konstruktiv, sturuktur və ya
texnoloji amillər nəticəsində adi gözlə görünməyən çatlar əmələ gəlir.
Gərginliklərin uzun müddət dəyişməsi ilə çatların kənarında
yerləşən dənələr (kristallar) dağılmağa başlayır və çatlar içəriyə doğru
dərinləşir. Tsiklik gərginliklərin təsirindən çatların üzərindəki dənələr
bir –birinə sürtünür və həmin səth hamarlaşır. Çatların get –gedə
Шяк.1.135.
böyüməsi nəticəsində kəsiyin sahəsi kiçilir və bununla əlaqədar olaraq
gərginliyin qiyməti getdikcə artır, gərginliyin qiyməti təhlükəli həddə çatdıqda hissə birdən –birə
sınır.
Tsiklik gərginliklərin təsirindən sınan hissələrdən hazırlanmış nümunələrin tədqiqatı
göstərir ki, materialın sturukturu və mexaniki xassələri dəyişmir.
Materialın yorulma möhkəmliyinin nəzəri təhlili çox mürəkkəb və çətindir.
Yorulma nəticəsində qırılma hadisəsi, materialın molekul və kristallarının quruluşundan
asılıdır. Odur ki, adi hallarda qəbul edilmiş cismin həndəsi həcminin maddələrlə tamam dolu
olması fərziyyəsindən, yorulma möhkəmliyi hadisəsinin şərhindən istifadə etmək olmur.
Yorulma möhkəmliyini nəzəri təyin etmək üçün materialın mexaniki xassələrindən
əlavə, onu təşkil edən kristal və kristallararası quruluşların xüsusiyyətlərini öyrənmək lazım
gəlir.
Bərk cisimlər nəzəriyyəsinin fiziki əsasları lazımi dərəcədə öyrənilmədiyindən,
materialın yorulma möhkəmliyi üçün səlis nəzəriyyə yaratmaq böyük maniələrə səbəb olur.
Buna görə də materialın yorulma möhkəmliyini öyrənmək üçün təcrübədən alınan nəticələrdən
istifadə edilir.
Tsiklik gərginliklərin ən böyük qiyməti, dözümlülük (yorğunluq) həddi adlanan
müəyyən həddi keçməzsə qırılma hadisəsi baş vermir.
Tsiklin sayından asılı olmayaraq qırılma hadisəsi baş verməyən hala uyğun ən böyük
gərginliyə materialın dözümlülük həddi deyilir. Material sonsuz uzun müddət içərisində belə
gərginliyə müqavimət göstərə bilir.
Tsiklin ən böyük
və ən kiçik gərginlikləri
edilir.
Gərginliyin
σ max -dan
σ min -a
sonra yenə də artaraq
σ max Шяк.1.136.
qiymətinə çatmasında aldığı qiymətlərin yekununa gərginliyin tsikli deyilir.
Gərginliklər tsiklinin bir saniyədə təkrar olunan sayı gərginliklərin dəyişmə tezliyi
adlanır.
σ min
r=
σ max (1.240)
nisbətinə tsiklin əmsalı deyilir.
σ max =−σ min olan hala müvafiq tsiklə simmetrik tsikl deyilir. Simmetrik tsiklin
əmsalı
σ min σ
r= =− max =−1
σ max σ max
olur.
σ min =0 və ya
σ max =0 olan tsiklə
σ max=σm +σ a ¿} ¿ ¿¿
1.243
Təcrübi və nəzəri tədqiqatlar göstərir ki, maşın hissələrinin dözümlülük həddi,
gərginliklərin
σ max və
σ min qiymətləri arasında dəyişməsi qanunundan asılı deyil, daha
σm ilə
σa arasındakı asılılıq tsiklin dəyişmə dərəcəsini xarakterizə edir.
σа
к=
σm (1.244)
Bu nisbətə, yəni k-ya tsikl əmsalı deyilir. Tsikl əmsalı (1.241) və (1.242)-ə görə
σ min
1−
σ σ −σ min σ max
к = a = max =
σ m σ max +σ min σ
1+ min
σ max
ya da
1 r
k
1 r (1.245)
düsturu ilə hesablanır.
Beləliklə məlum olur ki, simmetrik tsikl gərginliklərin ən kəskin dəyişən halını xarakterizə
edir. Təbiidir ki, simmetrik tsikldə dözümlülük həddi ən kiçik qiymət alacaqdır. Ümumi halda
dözümlülük həddi
σr ilə işarə edilir.
Verilmiş tsikl üçün (yəni, məlum r tsikl əmsalına görə) materialın dözümlülük həddini
təyin etməkdən ötrü bir dəstə nümunəni sınağdan keçirmək lazım gəlir.
Adətən, belə sınaqlar zamanı fırlanan nümunələrdə əmələ gələn xalis əyilmə prinsipindən
istifadə edilir (şəkil 1.139)
Əyilmədə materialın dözümlülük həddini
təyin etmək üçün nümunə 1.139-cu şəkildə
göstərildiyi kimi yüklənir.
Yük nümunəyə, kürəcikli yastıqlar vasitəsi
ilə verilir. Nümunə fırlandıqda yük öz Шяк.1.139.
istiqamətini dəyişmir. Hər yarım dövrdən sonra nümunənin sıxılan və dartılan qatları, neytral oxa
nəzərən vəziyyətləri və həmin qatlarda əmələ gələn gərginliklər periodik dəyişir.
Təkrar dəyişən gərginliklərə sınama maşınları, tsikllərin sayını göstərən xüsusi cihazla
təchiz edilir.
1.140-cü şəkildə, əyilmədə tsiklik gərginliklərə sınama maşınının sxemi göstərilmişdir.
Dözümlülük həddini təyin etmək üçün forması və ölçüsü eyni olan 6 –10 ədəd nümunə
hazırlanır.
Birinci nümunəni sınamaq üçün
( σ 1 =σ max =σ m
+σ a)
ən böyük gərginliyi
σ 2 , birinciyə nəzərən bir qədər kiçik götürülür. (Orta gərginliyin qiyməti
(
σ m ) bütün nümunələr üçün sabit götürülür). İkinci nümunəni qırmaq üçün tələb edilən
tsikllərin sayı (N2) təyin edilir. Tədricən ən böyük gərginliyin qiymətini azaltmaqla hər
nümunənin qırılması üçün tələb edilən tsikllərin sayı təyin edilir. Qeyd etmək lazımdır ki,
gərginliyin qiyməti kiçildikcə tsikllərin sayı artır.
Təcrübənin nəticələri NO koordinat sistemində, koordinatları uyğun surətdə
dözümlülük həddi
σ −1 ilə işarə edilir.
Adətən dözümlülk əyrisində asimptot, ON
Шяк.1.141.
oxuna paralel və əyriyə toxunan düz
xətlə əvəz edilir.Bu xətt əyriyə absisi müəyyən tsikl sayına
bərabər nöqtədə toxunur(Nh tsiklinin sayının həddi qiyməti bir neçə milyona bərabər olur).
Poladlar üçün qurulmuş dözümlülk əyrisində tsiklin sayı bir neçə milyona çatdıqdan sonra
7
əyrinin ordinatları arasında fərq çox az olur. Odur ki, polad üçün tsikllərin sayı N h =10 -yə
uyğun olan nöqtənin ordinatı dözümlülk həddi qəbul edilir. Əlvan metalların dözümlülük
əyrisinin asimptotu üfiqi vəziyyət almır. Gərginliyin ən kiçik qiymətlərində belə nümunələr sınır,
7
buna görə də əlvan metallar üçün N h =( 20÷50 )⋅10 götürülür.
Dözümlülük həddini təcrübi olaraq təyin etmək çox çətin olduğundan onu materialın
mexaniki xassələri ilə əlaqələndirmək lazım gəlir. Aparılan təcrübələr göstərir ki, poladın
1
σ −1 ≈4000+ σ м ( кq/sm2 )
6 (1.247)
qəbul edilir.
Əlvan metalların dözümlülük həddi möhkəmlik həddinin 25÷50 % -i qədər olur.
σ OX
−1 =0,7 σ −1 , (1.249)
σ
τ −1 =0 , 55 σ −1 (1.250)
Burada σ OX
−1 -materialın simmetrik tsikldə ox qüvvəsi altında (mərkəzi dartılma və
σ
sıxılmada) dözümlülük həddi; τ −1 materialın simmetrik tsikldə toxunan gərginliklərə görə
dözümlülük həddidir.
(asimmetriya əmsalı ) asılı olaraq dəyişir. r əmsalının hər bir qiymətinə uyğun
σr
dözümlülük həddini təyin etmək çox mürəkkəb və çətindir. (çoxlu miqdarda nümunə hazırlayıb
sınamaq lazım gəlir).
Odur ki, qeyri-simmetrik tsikllərdə dözümlülük həddini təyin etmək üçün həddi
gərginliklər diaqramından istifadə edilir. Həddi gərginliklər diaqramını qurmaq üçün r-in bir
Düzbucaqlı
σm 0,
σa koordinat sistemində koordinatları uyğun tsikllərin
σa
və
σm olan nöqtələri qeyd edilir (şək. 1.142a)
'
σa
' '
1− '
'
σ m− σ a σm
r= =
σ 'm + σ 'a σ 'a
1+
σ 'm (b)
' '
olur. ONN1 və O N N 1 üçbucaqlarının oxşarlığından yaza bilərik:
σ 'a σa
=
σ 'm σm
'
σa
σ 'm -in qiymətinin (b)-də yerinə yazsaq
'
σ σa
1− a 1−
'
σm σm
r= = =r
σ 'a σa
1+ 1+
σm
' σm
olan hallarda (
σ m≻σ ax ) maşın hissələrində qalıq deformasiyaların alınması təhlükəsini
Təcrübələr göstərir ki, materialın dözümlülük həddinin qiyməti, tədqiq edilən nümunənin
ölçüləri, forması, səthinin hamarlıq dərəcəsi, emal üsulu və bir sıra başqa amillərdən asılıdır.
Hər hansı hissənin dözümlülük həddini təyin etmək üçün standart nümunələr üzərində
aparılan təcrübələrin nəticəsinə əsasən bu amillərin təsirini ayrıca öyrənmək və dözümlülük
həddi ilə əlaqələndirmək lazımdır.
A. Gərginliklər konsentrasiyasının dözümlülük həddinə təsiri.
Dözümlülük həddinin qiymətinə təsir edən əsas amillərdən biri gərginliklər
konsentrasiyasıdır.
Məlum olduğu kimi çox nadir hallarda maşın hissələrinin en kəsikləri hər yerdə sabit
qalır.
Təcrübələr göstərir ki, hissənin en kəsiyi kəskin surətdə dəyişən yerlərdə gərginliklərin
kəsik üzrə yayılma qanunu pozulur. Gərginliyin kəsik üzrə yayılma qanununun dəyişməsinə
səbəb olan hər hansı amil konsentrator adlanır. Konsentratorun (hissədə açılan yuva, deşik və en
kəsiyi kəskin surətdə dəyişən yerlərdəki keçidlərin) kənarında gərginliklərin qiyməti şiddətlə
artır (şək. 1.144).
σ max
α n=
σ (1.251)
σ -nın qiyməti materiallar müqaviməti düsturları ilə hesablanır. Məsələn 1.144, a
şəklində göstərilmiş brusun I-I kəsiyindəki gərginlik
N F
σ= =
А I −I А I −I
Praktik məsələlərin həllində isə α Н -nin qiyməti xüsusi qrafiklər vasitəsilə təyin
edilir. 1.145, a şəklində dartılmada və ya sıxılmada, 1.145, v şəklində isə xalis əyilmədə istifadə
edilən bəzi qrafiklər göstərilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qrafiklər yastı nümunələr üçün qurulmuşdur. En kəsiyi dairə
olan nümunələrdə (hissələrdə) nəzəri konsentrasiya əmsalını təyin etmək üçün aşağıdakı təqribi
düsturdan istifadə etmək olar.
α n( da)=0 , 25+0 , 75 α n
(1.252)
α n( da) αn
Burada en kəsiyi dairə olan nümunənin nəzəri konsentrasiya əmsalı,
-yastı nümunələrin nəzəri konsenetrasiya əmsalıdır.
Gərginliklərin konsentrasiyasının hissənin möhkəmliyyinə olan təsiri materialın
xassəsindən və yüklənməsinin xarakterindən asılıdır. Odur ki, hesablamalarda həqiqi
konsentrasiya əmsalından istifadə edilir.
Sabit gərginliklərin təsiri altında işləyən hissələrdə (r=1) bu əmsal
σm
α h=
σ 'm (1.253)
Simmetrik tsiklli
gərginliklərə görə bu nümunələrin
dözümlülük həddi təyin edilir.
Hamar səthli nümunənin
σ −1 dözümlülük həddini,
konsentratorlu nümunənin
σ −1 k
dözümlülük həddinə bölməklə həqiqi
Шяк.1.145.
konsentrasiya əmsalı təyin edilir:
σ−1
ah =
σ −1 k αn σh (1.254)
Nəzəri ( ) və həqiqi ( ) konsentrasiya əmsalları arasındakı asılılıq
α h=1+q(α H −1 ) (1.255)
düsturu şəklində yazılır. Bu düsturdakı q-yə həssaslıq əmsalı deyilir.
Həssaslıq əmsalının qiyməti təcrübə vasitəsilə təyin edilir. Praktik məsələlərin həllində
isə həssaslıq əmsalı xüsusi qrafiklər vasitəsilə tapılır. (şək.1.146). Qrafikdən görünür ki,
həssaslıq əmsalı metalların mexaniki xassəsindən asılıdır. Möhkəmlik həddi artdıqca həssaslıq
əmsalı artır. Odur ki, çox vaxt tsiklik gərgin hissələrin yüksək markalı poladdan hazırlanması
əlverişli olmur.
Hesablamalarda yüksək markalı poladlar üçün q=1,
karbonlu poladlar üçün q=0,6 ¿ 0,8, çubuq üçün q=0
götürülür.
əmsalı
α c ilə işarə edilir.
ölçüsündən ( d=8÷12 mm ) böyük olan hissələrin dözümlülük həddinə olan təsirini nəzərə
almaq lazımdır.
Standart nümunənin (
d 0 =10 mm olan) dözümlülük həddinin, diametri d olan
nümunənin dözümlülük həddinə olan nisbətinə miqyas əmsalı deyilir.
(σ−1 )d
0
α M=
(σ−1 )d (1.258)
Miqyas əmsalı hissənin materialından,
ölçülərindən və formasından asılıdır.
α M əmsalını təyin etmək üçün təcrübə
Шяк.1.147.
nəticələrinə əsasən qurulmuş xüsusi qrafiklərdən və ya cədvəllərdən istifadə edilir. Belə
qrafiklərdən biri 1.147-ci şəklində göstərilmişdir. En kəsiyi dairə olan
brusların miqyas əmsalını həmin qrafik
vasitəsilə təyin etmək olar.
1-ci əyridən konsentrator olmayan brusların, 2-ci əyridən mülayim konsentratorlu
karbonlu poladlardan, yaxud konsentratoru olmayan cinsləşdirilmiş poladlardan hazırlanmış
brusların, 3-cü əyridən isə cinsləşdirilmiş poladlardan hazırlanmış konsentatorlu brusların
miqyas əmsalı təyin edilir.
Burada
σ −1 ,τ−1 -uyğun surətdə materialın əyilmədə və burulmadakı dözümlülük
həddidir.
ασ və
ατ -hesablanan hissənin ölçülərini, formasını, səthinin hamarlığını nəzərə
almaqla dözümlülük həddini azaldan ümumi əmsallardır.
α σ =α h⋅α M⋅α c (1.261)
α τ =α hτ⋅α Mτ⋅α cτ (1.262)
Simmetrik tsiklli xətti gərgin halda və ya xətti gərgin hala yaxın hallarda olan maşın
hissələrinin möhkəmliyi:
σ −1
σmax=σ a≤ ¿ ¿ ¿¿
α σ⋅kr } (1.263)
şərti ilə təmin edilir.
Burulma və xalis sürüşmədə möhkəmlik
τ−1
τ max=τ a≤ ¿ ¿ ¿¿
aτ⋅kr } (1.264)
şərti ilə təmin edilir.
Burada kr ehtiyat əmsalı, hesablanan hissənin möhkəmliyinə və işinə təsir edən
amillərdən asılı olaraq seçilir.
σre
kr }
σmax≤ ¿ ¿ ¿¿
(1.267)
xalis sürüşmədə isə
τre
τ max≤ ¿ ¿ ¿¿
kr } (1.268)
ifadələri ilə təyin edilir.
Qeyri –simmetrik tsikldə möhkəmliyi yoxlamaq üçün sadələşdirilmiş həddi gərginliklər
diaqramından istifadə etmək olar (şəkil 1.143).
Tutaq ki, hesablanan hissəyə təsir edən tsikl E nöqtəsi ilə xarakterizə edilir (E
nöqtəsinin koorpdinatları tsiklik gərginliklərə bərabərdir).
Yuxarıda qyed edildiyi kimi, koordinat başlanğıcından keçən OE şüasının diaqramla
görüşdüyü N nöqtəsi, verilmiş tsiklə oxşar tsikldə hissənin dözümlülük həddi re olur.
Dözümlülüyə görə ehtiyat əmsalı ON və OE parçalarının nisbəti ilə xarakterizə edilir:
ON
kr=
OE (1.269)
σ −1
(OA= =σ −1 e )
tənliklərindən istifadə etmək olar. AC xəttinin parçalarla tənliyi ασ olduqda
σm σa
+ =1
σ M σ−1 e (a)
ON xəttinin tənliyi
σ a =σ M tg ϕ=σ M k (b)
şəklində yazılır.
Burada k –tsiklin xaraktkristikasıdır.
σa -nın qiymətini (a) ifadəsində nəzərə almaqla
σ m (σ −1e +kσ m )=σ M σ −1e ,
yaxud
σ M σ−1e
σm=
σ−1 e +kσ M
kσ
σ a =σ m k= −1 e
σ−1e
+k
σM
σm və
σa -nın qiymətlərini (1.243)-də yerinə yazmaqla
( 1+ k ) σ M σ−1e
σ re =σ m +σ a=σ m +kσ m=σ m ( 1+k )=
σ−1 e+ kσ M ,
σ −1e (1+|k|)
σ re =
|k| (1.271)
düsturundan istifadə edilir.
Müstəvi və həcmi gərgin hallarda möhkəmliyi yoxlamaq çətindir. Sabit gərginliklər
üçün qurulmuş möhkəmlik nəzəriyyələrinin dəyişən gərginliklərə tətbiq edilməsi, hazırda lazımi
dərəcədə həll edilməmişdir.
Hələlik praktik məsələlərin həllində ehtiyat əmsalı
1 1 1
= 2+
k r k σ k τ2
2
(1.272)
Шяк.1.148.
σ min F min
( r= =
σ max F max
=0
)
1−r
k= =1
1+r
olur.
(1.270) düsturu ilə milin döyüntülü tsiklə görə dözümlülük həddini hesablayırıq:
OX
OX σ−1e (1+ k ) 8⋅95⋅( 1+1 )
σ re = OX = =16 ,2 kq / mm2
σ−1 e 8 , 95
+k +1
σM 87
.
Milin təhlükəli en kəsiyində əmələ gələn gərginlik
P max 12000⋅4
σ max = = 2
=767 kq /sm 2 =7 , 67 kq /mm2
F net 3 ,14⋅5
olduğundan ehtiyat əmsalını (1.267) istifadəsi ilə təyin ediri:
OX
σ re 16 ,2
k r= = =2 , 12
σ max 7 , 67
F d2 δ δ c d2 δ
δ =− δ 11⋅ 2 =− ⋅ 2
g dt g dt (b)
alırıq. Buradan
Fδ 11=δ c -yükün tirə statik tətbiq edilməsindən alınan statik deformasiyadır.
g
(b) ifadəsinin hər tərəfini δ c kəsrinə vurmaqla
2
d2 δ g
dt 2
+
(√ )
δc
⋅δ =0
2
yaxud 2-ci həddin əmsalını ϖ ilə işarə etdikdə
d2 δ 2
+ ϖ δ=0
dt 2 (1.273)
tənliyi alınır.
Sərbəst rəqsin dairəvi tezliyi adlanan ϖ kəmiyyəti ( 2 π saniyədəki rəqslərin sayı)
g
ϖ=
√ δc
1/san
(1.274)
düsturu ilə təiyn edilir.
(1.273) bircinsli diferensial tənliyinin ümumi həlli
dδ
υ 0= =− Aωsin (ωt )+Bωcos (ωt )=Bω=0
dt
Buradan B=0. Beləliklə, bir sərbəstlik dərəcəsi olan sistemin statik müvazinət vəziyyəti
ətrafında sərbəst harmonik rəqsinin tənliyi təyin edilir.
0
δ= A cos (ωt )=δ A cos (ωt ) (1.275)
Rəqs edən kütlənin statik müvazinət vəziyyətindən ən çox uzaqlaşdığı A məsafəsinə
rəqsin amplitudu deyilir. Rəqsin bir tam tsikli üçün sərf edilən vaxt T ilə işarə edilir və rəqsin
periodu adlanır.
2π
T= san
ω (1.276)
Əgər F yükü tirin orta nöqtəsinə tətbiq edilərsə, onda
g
ω=
g
√
δc
=
√
Pℓ 3
48 EJ
=
48 EJ
mℓ 3 √
olar. Bu ifadədən görünür ki, sərbəst rəqsin tezliyi tirin sərtliyi artdıqca artır, aşırımın və yükün
kütləsinin artması nəticəsində azalır.
Rəqs edən milin kütləsi böyük olarsa, (1.274) və (1.276) düsturları əhəmiyyətli
dərəcədə xəta verir. Belə hallarda milin kütləsinin təsirini nəzərə almaq lazımdır. Eninə və
boyuna zərbədə olduğu kimi milin kütləsinin təsiri çevrilmiş kütlənin təsiri ilə əvəz edilir. Milin
kütləsi nəzərə alındıqda rəqsin tezliyi və periodu
g
ω=
√ δ cev (1.277)
δ cev
Burada
δ cev - çevrilmiş topa yükün daha doğrusu Fcev –nin təsirindən alınan statik
deformasiyadır.
F cev =F +kQ . (1.279)
1
k=
Boyuna rəqsdə 3 , sərbəst ucuna F yükü tətbiq edilmiş konsol tirin rəqsində
33 17
k= k=
140 , iki dayaqlı sadə tirin tən ortasına F yükü tətbiq edilən hallarda 35 olur.
asılı olur.
F d2 δ
δ=δ 11 i+δ 11 S=−δ 11⋅ ⋅ 2 +δ 11 S max cos (ω0 t )
g dt (b) Şəkil 1.150
Pδ 11=δ c ,
S max⋅δ 11=δ cs
olduğunu nəzərə alsaq (b) ifadəsi aşağıdakı
δ c d2 δ
δ=− +δ cos(ω 0 t )
g dt 2 cs
g
=ω2
şəklini alır. Bu ifadənin bütün hədlərini δc kəsrinə vurmaqla alarıq:
d2 δ
2
+ω 2 δ=b cos( ω0 t )
dt (1.280)
2
b=δ cs⋅ω (1.281)
alınır. Burada
δ cs , S max qüvvəsinin statik sürətdə tətbiq edilməsi nəticəsində alınan statik
deformasiyadır.
Bircinsli olmayan (1.280) diferensial tənliyinin ümumi həlli, yəni (1.273) ifadəsi
yuxarıda təyin edildiyindən onun xüsusi həllini seçmək lazım gəlir. (1.280)-nin xüsusi həlli
δ 1=C cos(ω 0 t ) (q)
şəklində axtarılır.
C əmsalını elə seçmək lazımdır ki, (1.280) tənliyi ödənilsin
δ 1=−Cω 0 sin(ω 0 t )
δ ''1 =−Cω20 cos(ω 0 t )
δ 1 və δ ''1 -nin bu qiymətini (1.280) tənliyinə tətbiq edib, tənliyin hər iki tərəfindəki
C( ω2 −ω20 )=b
olmalıdır.
Deməli,
b
C=
ω2 −ω20
C –nin qiymətini (q)-də yerinə yazmaqla
2
b δ cs ω
δ 1= 2 2
cos( ω0 t )= 2 2
cos ( ω0 t )
ω −ω0 ω −ω0
və (1.281) ifadəsinə əsasən
δ 1=δ A cos(ω0 t ) (1.282)
δ cs
δ A= 2
ω
( )
1− 0
ω (1.283)
düsturları alınır.
(1.280) tənliyinin ümumi inteqralı (1.275) və (1.282) tənliklərinin sağ tərəfinin cəminə
bərabərdir
δ 0A nəzərə alınmır).
δA
δ D =δ c +δ A =δ C 1+
( δc )
=δ c⋅K D
[ ( )]
∂ c 1−
ω
(1.285)
ω0
Dinamik əmsal ω nisbətindən asılı olaraq dəyişir.
ω 0=ω olduqda K D=∞
Şəkil
1.151
b) mühərrik hansı l0 məsafəsində qoyulduqda konsolun xüsusi rəqsinin tezliyinin
məcburi rəqsin tezliyindən 30% çox olacağını təyin etməli və bu halda məcburi rəqsin
amplitudunu və ən böyük normal gərginliyini hesablamalı (tirin kütləsi nəzərə alınmır).
5
E=2⋅10 mPa .
Həlli: a) məcburi rəqsin tezliyini hesablayırıq:
πn 1
ω 0= =125 , 6
30 san
Rezonans hadisəsində
ω=ω 0 olması şərtinə görə ω -nı təyin edirik:
1
ω=125 , 6
san .
3 EJ δ c
ℓ 0=
√
3
F
=157 sm