ΕΠΟ 31 – ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2020-2021

1η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΙΧΛΗ
Α.Μ.: 142322

Η πρόσληψη του αριστοτελισμού υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση της

σχολαστικής μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης στη διάρκεια του 13ου αιώνα. Στα
πλαίσια της κοσμοαντίληψης αυτής ορισμένα στοιχεία της φυσικής φιλοσοφίας
του Αριστοτέλη, όπως η θεωρία της κίνησης ή η κοσμολογική διάκριση ανάμεσα
στη γήινη και την ουράνια περιοχή, διατηρούνται σχεδόν αναλλοίωτα. Ορισμένες
άλλες αριστοτελικές θέσεις όμως θα προκαλέσουν έντονες διενέξεις αναφορικά
με τη δυνατότητα ενσωμάτωσής τους στο πρόγραμμα σπουδών των νεοσύστατων
μεσαιωνικών πανεπιστημίων, εξαιτίας της ασυμφωνίας τους με τη διδασκαλία
της Βίβλου.
Α. Παρουσιάστε αναλυτικά τρία παραδείγματα τέτοιων αριστοτελικών θέσεων
και δείξτε πώς οι θεωρητικές διενέξεις που πυροδότησαν οι θέσεις αυτές
κορυφώθηκαν στην κρίση του 1277.
Β. Δείξτε πώς η εμφάνιση του νομιναλισμού του Όκκαμ στον 14ο αιώνα κλόνισε
και εν τέλει ανέτρεψε τη σύνθεση πίστης και λόγου που επιτεύχθηκε κυρίως από
τον Θωμά Ακινάτη στον 13ο αιώνα

Νοέμβριος 2020
 Περιεχόμενα

Εισαγωγή …………………………………………………………………………………………………………… 3

Σημεία τριβής αριστοτελικών θεωριών και θεολογίας ………………………………………. 3

Α) Η αιωνιότητα του κόσμου…………………………………………………………………… 4
Β) Αιτιοκρατία ………………………………………………………………………………………… 4
Γ) Η φύση της ψυχής ………………………………………………………………………………. 4

Η κρίση του 1277 ……………………………………………………………………………………………….. 5

Ο νομιναλισμός του Γουλιέλμου του Όκκαμ ………………………………………………………. 6

Επίλογος …………………………………………………………………………………………………………….. 8
Εισαγωγή
Εμβληματικό, όσο και σημαντικό για την εξελικτική πορεία της επιστήμης από τους
αρχαίους χρόνους μέχρι και σήμερα ήταν το έργο του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου
Αριστοτέλη.
Η παραδοχή αυτή προκύπτει από την διαχρονική επικαιρότητα των θεωριών του
αλλά και από την ένταξη αυτών στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων
κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, περίοδος θεμελίωσης της οργάνωσης
εκπαίδευσης, παρά τις έντονες αμφισβητήσεις από το πανίσχυρο εκκλησιαστικό
κατεστημένο.
Οι προσπάθειες συγκερασμού της Αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας με την
χριστιανική θεολογία, οι διαμάχες με αφορμές αυτή καθεαυτήν την ύπαρξη των
θεωριών αυτών και τις συνθετικές απόπειρες εκπροσώπων ριζοσπαστικών
εκπαιδευτικών ρευμάτων, η εκπαιδευτική κρίση του 1277 ως απότοκος των
προαναφερθέντων και η μετέπειτα εμφάνιση του νομιναλισμού είναι τα πεδία που
πραγματεύεται η παρούσα εργασία.

Σημεία τριβής αριστοτελικών θεωριών και θεολογίας

Προκειμένου να κατανοήσουμε τα αίτια της κρίσης του 1277 έχει αξία να δούμε το
γενεσιουργό αίτιο που δεν ήταν άλλο από τον τρόπο που τα έργα του Αριστοτέλη
προσέγγιζαν θεολογικά και κοσμοθεωρητικά θέματα και πως έρχονταν σε ρήξη με
τις διδαχές της χριστιανικής θεολογίας.
Με την είσοδο του Αριστοτελισμού στα πανεπιστήμια και της - κατά το
εκκλησιαστικό κατεστημένο - «αθεϊστικής» θεωρίας του, αρχίζουν να προκύπτουν
προβλήματα ανάμεσα στις δύο θεωρίες.
Η αιωνιότητα του κόσμου (το σύμπαν υπήρχε ανέκαθεν και θα υπάρχει για πάντα),
η αιτιοκρατία (όλα τα φαινόμενα έχουν έναν λόγο εκδήλωσης αντιβαίνοντας στην
τυχαιότητα), η ταύτιση της ανθρώπινης ψυχής με το σώμα και η παύση ύπαρξής της
όταν το σώμα πεθάνει, η άρνηση της ελεύθερης βούλησης και της θείας πρόνοιας
ήταν αβερροϊκές θεωρίες (ο όρος προκύπτει από τον Άραβα μελετητή και
μεταφραστή του Αριστοτέλη, Αβερρόη) στις οποίες οι χριστιανοί θεολόγοι
εναντιώθηκαν. Ο λόγος αυτής της εναντίωσης ήταν η αμφισβήτηση που οι θεωρίες
αυτές εξέφραζαν στην θεϊκή παντοδυναμία καθώς και στην ύπαρξη θαυμάτων. Η
ορθολογιστική και φυσιοκρατική υφή των θεωριών αυτών ήταν αντίθετες στην
παραδοσιακή χριστιανική διδασκαλία. Ας δούμε ένα προς ένα τρία σημεία τριβής
που προέκυπταν από αυτές τις θεωρίες.
Α) Η αιωνιότητα του κόσμου
Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε κάποια στιγμή και δεν
θα σταματήσει να υπάρχει ποτέ. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα φυσικά στοιχεία
συμπεριφέρονται πάντα σύμφωνα με τη φύση τους, συνεπώς δεν είναι δυνατόν να
έχει υπάρξει κάποια χρονική στιγμή κατά την οποία δημιουργήθηκε το σύμπαν
όπως το γνωρίζουμε και είναι επίσης αδύνατον να υπάρξει κάποια στιγμή κατά την
οποία θα πάψει να υφίσταται. Εξ’αυτού του επιχειρήματος συνεπάγεται ότι το
σύμπαν είναι αιώνιο. Η θεωρία αυτή από χριστιανικής απόψεως κρίθηκε ως
απαράδεκτη, δοθέντος ότι αμφισβητεί ευθέως τη γέννηση του κόσμου από τον
πλάστη-δημιουργό καθώς και την αέναη και απόλυτη εξάρτηση του
δημιουργήματος (σύμπαν – άνθρωπος) από τον Θεό – Δημιουργό του. Τίθεται εν
αμφιβόλω η θεμελιώδους σημασίας για την χριστιανική αντίληψη έκθεση της
Δημιουργίας στα πρώτα κεφάλαια της Γένεσης της Βίβλου.

Β) Αιτιοκρατία
Για τον Αριστοτέλη υπήρχαν αντικείμενα στη φύση και στο σύμπαν τα οποία ήταν
αμετάβλητα και αποτελούσαν τη βάση για την παρουσία μιας σειράς διαδοχικών
και αιτιακών ακολουθιών. Τέτοιο αμετάβλητο αντικείμενο ήταν και το Πρώτο
Κινούν ακίνητο, η αριστοτελική θεότητα, η οποία δεν ήταν σε θέση να παρέμβει στα
ανθρώπινα πράγματα. Αυτή η θεωρία ερχόταν σε άμεση αντίθεση με τη χριστιανική
θρησκεία όπου ο Θεός παρουσιάζεται ως ένα παντοδύναμο Ον, το οποίο έχει τη
δυνατότητα να παρεμβαίνει στη φύση. Αποτελούσε πρόκληση για το χριστιανικό
δόγμα αναφορικά με την ελευθερία και την παντοδυναμία του Θεού, τη θεία
πρόνοια και την ύπαρξη θαυμάτων. Επιπλέον, οι αστρολογικές θεωρίες που
υποστήριζαν την επίδραση των ουρανίων σωμάτων στην ανθρώπινη βούληση
αποτελούσαν απειλή για την χριστιανική διδασκαλία περί αμαρτίας και σωτηρίας
συνεπεία της ελευθερίας της ανθρώπινης προαίρεσης.

Γ) Η φύση της ψυχής

Κατά τον Έλληνα φιλόσοφο, η ψυχή είναι το σύνολο των ενεργοποιημένων
χαρακτηριστικών που εν δυνάμει βρίσκονται στην ύλη (σώμα) κάθε ανθρώπου.
Είναι διακριτή από την ύλη αλλά δεν είναι ανεξάρτητη, συνεπώς δεν μπορεί να
υπάρξει χωριστά από αυτήν. Επομένως, η ψυχή παύει να υπάρχει μετά τον θάνατο
του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή, όπως είναι προφανές αντιτίθεται στην χριστιανική
αντίληψη ότι η ψυχή είναι μοναδική για τον κάθε άνθρωπο και αιώνια, άρα
αθάνατη.
Η κρίση του 1277
Όπως ήδη προαναφέραμε οι φιλοσοφικές θεωρίες του Αριστοτέλη, βρήκαν
αρκετούς εκφραστές, πολλοί από τους οποίους είχαν δεχθεί αυτούσια την θεωρία
του χωρίς συμβιβαστικές παρερμηνείες και αλλοιώσεις.
Ο μεγαλύτερος ακραίος Αριστοτελιστής θεωρείται ο νεαρός καθηγητής της σχολής
των τεχνών του Παρισιού, Σιζέρ της Brabant. Το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού
Etienne Tempier καταδικάζει 13 ετερόδοξες προτάσεις του και αυτός μετριάζει τους
τόνους, παραμένοντας ηγέτης της μειοψηφίας στο πανεπιστημιακό τμήμα του. Το
1276 καλείται σε εξέταση στη Γαλλία, διαφεύγει στη Ρώμη, όπου το παπικό
δικαστήριο ήταν σχετικά επιεικές, καταδικάζεται σε κατ’ οίκον περιορισμό και το
1284 βρίσκεται δολοφονημένος από τον κληρικό φύλακά του.
Γύρω από τον Σιζέρ δημιουργήθηκε μια ομάδα ριζοσπαστών ορθολογιστών λογίων
και επιστημόνων, των οποίων οι απόψεις που εκφράστηκαν μέσα από τα έργα τους,
δημιούργησε την κρίση του 1277.
Η αμφισβήτηση των βιβλικών θαυμάτων όπως ο κατακλυσμός του Νώε, που κατά
τους ιδίους οφείλεται σε φυσικά αίτια και όχι στη Θεία βούληση, η μετουσίωση του
κρασιού σε Θεία Κοινωνία (σώμα και αίμα), η ανάσταση των νεκρών, η μετατροπή
του νερού σε κρασί στο γάμο της Κανά, οδήγησε τον επίσκοπο του Παρισιού
Στέφανο να αποκηρύξει αυτή τη φορά όχι 13 αλλά 219 αριστοτελικές προτάσεις,
συμπεριλαμβάνοντας και 15 έως 20 του Θωμά Ακινάτη.
Με την στήριξη του Μποναβεντούρα, και με «θεϊκή» άδεια όπως διακήρυξε ο ίδιος,
ο «ανάξιος» δούλος του Θεού Στέφανος ενημερώνοντας τον Πάπα Ιωάννη ΚΑ΄
διακηρύσσει πως η διδασκαλία των αιρετικών προτάσεων αποτελεί αιτία
αφορισμού.
Σύμφωνα με την επιστολή και τον κατάλογο που κυκλοφόρησε, απαγορεύεται να
πιστεύει κανείς:
Ότι ο χριστιανικός νόμος εμποδίζει τη μάθηση.
Ότι ο Θεός δεν μπορεί να μετακινήσει τίποτε αντικανονικά, δηλαδή κατά τρόπο
διαφορετικό από αυτό με τον οποίο ο ίδιος το κάνει, διότι δεν υπάρχει διαφορετική
βούληση σε Αυτόν.
Ότι ο Θεός δεν μπορεί να πολλαπλασιάσει άτομα του ιδίου είδους χωρίς ύλη.
Ότι ο κόσμος είναι αιώνιος.
Ότι οι θεολόγοι που υποστηρίζουν ότι ο ουρανός ή τα ουράνια σώματα μερικές
φορές βρίσκεται σε ακινησία επιχειρηματολογούν από μια λανθασμένη υπόθεση
και ο ισχυρισμός ότι ο ουρανός υφίσταται και δεν κινείται σημαίνει έκφραση
αντιφατικών προτάσεων.
Ότι τα στοιχεία είναι αιώνια. Ωστόσο έγιναν ή δημιουργήθηκαν εκ νέου στη σχέση
που έχουν τώρα.
Ότι από τα διαφορετικά ζωδιακά σήματα του ουρανού διαφορετικές συνθήκες
ανατίθενται στους ανθρώπους, τόσο σε σχέση με τα πνευματικά δώρα, όσο και σε
σχέση με τα χρονικά πράγματα.

Ο νομιναλισμός του Γουλιέλμου του Όκκαμ

Ο Θωμάς Ακινάτης προσπάθησε εμπεδώνοντας την αριστοτελική φιλοσοφία να

κάνει μια σύνθεση του Λόγου και της Πίστης υποστηρίζοντας ότι η πίστη δεν μπορεί
να έρχεται σε αντίθεση με την φύση. Προσαρμόζοντας τον αριστοτελισμό στο
χριστιανικό δόγμα, έκανε διάκριση μεταξύ της ύπαρξης και της ουσίας για κάθε ον
εκτός από τον Θεό. Με αυτή την θέση και την αρχή της αναλογίας τεκμηρίωνε την
αιωνιότητα του Θεού, την γνώση του για τον άνθρωπο και τις ιδιότητές του. Την
αιωνιότητα του κόσμου, την υπερασπίστηκε συμβιβάζοντάς την με τον
χριστιανισμό, λέγοντας ότι ο Θεός μπορεί να δημιουργεί εκ του μηδενός όντα που
δεν έχουν αρχή.

Στα τέλη του 13ου αιώνα, η φιλοσοφική θεολογία με την έννοια της σύνθεσης που
πέτυχε ο Θωμάς Ακινάτης αντιμετωπιζόταν όλο και περισσότερο ως απειλή για την
θεολογία. Αφού επανεξέτασε τον Ιερό Αυγουστίνο, ο Ντουνς Σκότους (ένας από
τους σημαντικότερους φιλόσοφους του Ύστερου Μεσαίωνα) διαχώρισε εντελώς τη
θεολογία από τη φιλοσοφία.

Η φιλοσοφία του Άγγλου Γουλιέλμου του Όκαμ, φιλόσοφο και φραγκισκανό

μοναχό, αποτελεί παράδειγμα αυτής της νέας προσέγγισης και των προσπαθειών
που γίνονταν στα τέλη του Μεσαίωνα να βρεθεί λύση.
H σκέψη του στηριζόταν βασικά σε δύο αρχές: στην αρχή της παντοδυναμίας και
στην αρχή της οικονομίας. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Θεός δημιούργησε τα
πράγματα με τη δική του ελεύθερη βούληση, θα μπορούσε, δηλαδή, να τα έχει
δημιουργήσει διαφορετικά. Συνεπώς, ο κόσμος δεν πρέπει πια να θεωρείται ένας
αναγκαίος κόσμος, αλλά απλώς ένας από τους πολλούς δυνατούς κόσμους. Με
εξαίρεση τον Θεό (που μόνο σε αυτόν μπορεί να αποδοθεί αναγκαία ύπαρξη), τα
πάντα είναι μάλλον ενδεχομενικά παρά αναγκαία. H λογική, λοιπόν, μπορεί να
κατανοήσει τον κόσμο ως ορθολογικό, αλλά όχι ως αναγκαίο, και επομένως δεν
μπορεί να αποκτήσει την όποια πλήρη ενόραση στην ουσία και στη δημιουργική
ελευθερία του Θεού. Ενώ ο Ιερός Αυγουστίνος ισχυριζόταν ότι η πρόσβαση στις
ιδέες του Θεού ήταν δυνατή μέσω έλλαμψης της ανθρώπινης διάνοιας, ο
Γουλιέλμος του Όκκαμ θεωρεί την ανθρώπινη ικανότητα για γνώση πεπερασμένη. H
διάσταση μεταξύ φιλοσοφίας και θεολογίας άρχισε πλέον να γίνεται όλο και
σαφέστερη.
H αρχή της οικονομίας εμπεριέχεται στο αξίωμα που είναι γνωστό ως «Ξυράφι του
Όκαμ», το οποίο υποστηρίζει ότι «οι οντότητες δεν πρέπει να πολλαπλασιάζονται
χωρίς αναγκαιότητα». Με άλλα λόγια «Κανείς δεν θα πρέπει να προβαίνει σε
περισσότερες εικασίες από όσες είναι απαραίτητες».
Η φράση αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί πολύ ελεύθερα ως εξής: Όταν δύο
θεωρίες παρέχουν εξίσου ακριβείς προβλέψεις, πάντα επιλέγουμε την απλούστερη.
H σημασία αυτής της θέσης έγκειται στην αποφυγή της απόλυτης αντιστοιχίας όρων
και αντικειμένων, καθώς οι όροι είναι παραπλανητικοί, και δεν αντιστοιχεί κάθε
περιγραφή σε κάποιο αντικείμενο με πραγματική ύπαρξη. Υπάρχουν, για
παράδειγμα, πράγματα στα οποία αποδίδονται πολλοί διαφορετικοί όροι.
Αυτό που προσπαθούσε να πει ο Γουλιέλμος του Όκαμ με το «ξυράφι» του είναι ότι
οι περιττές εξηγήσεις ή οι περιττοί όροι οδηγούν κατά πάσα πιθανότητα σε ψευδείς
παραδοχές (για την πραγματική ύπαρξη του περιγραφόμενου αντικειμένου). Έτσι, ο
Άγγλος φιλόσοφος κατάφερε να διατυπώσει ένα είδος επιστημονικού αξιώματος.
Όσον αφορά το πρόβλημα των καθόλου, ο Γουλιέλμος του Όκαμ ανήκε στους
νομιναλιστές. Πίστευε ότι οι γενικοί όροι είναι ονόματα με τη έννοια συμβόλων,
που μπορούν να αντικατασταθούν από συγκεκριμένα αντικείμενα όταν σκέφτεται
κανείς και τα οποία η ανθρώπινη σκέψη τα χρησιμοποιεί για να περιγράφει
πράγματα. Σύμφωνα με τη θεωρία του Γουλιέλμου του Όκαμ, μόνο τα πράγματα ως
άτομα έχουν ύπαρξη, για αυτό και η γνώση πρέπει να κατευθύνεται προς αυτά.
O Γουλιέλμος του Όκαμ διακρίνει την ενορατική γνώση από την αφηρημένη. H
πρώτη σχετίζεται με άμεσα παρόντα και αντιληπτά αντικείμενα και γεγονότα και με
την εσωτερική αυτοεμπειρία, ενώ η δεύτερη οδηγεί σε δηλώσεις με βάση τις
έννοιες χωρίς την άμεση παρουσία του αντικειμένου. Στην πρώτη περίπτωση,
επομένως, στρεφόμαστε άμεσα στις πραγματικότητες, ενώ στη δεύτερη τα
αποτελέσματα είναι δευτερογενή. H ενορατική γνώση για τον Γουλιέλμο του Όκαμ
αποτελεί προϋπόθεση για την αφηρημένη γνώση.
H γνώση των πραγμάτων ως άτομα και η εμπειρία γίνονται συνεπώς η αρχή της
επιστήμης.
Γι’ αυτό, είναι αδύνατον να αποδειχτεί η ύπαρξη του Θεού, αφού ο όρος «Θεός»
είναι δευτερογενής και δεν βασίζεται στην εμπειρία. Επομένως, σύμφωνα με τον
Άγγλο φιλόσοφο, μπορεί να υπάρχει μόνο πίστη στον Θεό, αλλά είναι αδύνατον να
υπάρχει γνώση του Θεού. Σημαντικό χαρακτηριστικό της εξήγησης του είναι το ότι η
διαφορά της ενορατικής από την αφηρημένη γνώση δεν βασίζεται στα διαφορετικά
αντικείμενα με τα οποία σχετίζεται η κάθε μία, αλλά στο είδος της ίδιας της γνώσης·
δηλαδή, το βασικό είναι μάλλον η διαδικασία της γνώσης παρά το αντικείμενο της.
O ύστερος νομιναλισμός του Γουλιέλμου του Όκκαμ άνοιξε το δρόμο για τη
σκεπτικιστική και κριτική προσέγγιση, που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη εποχή της
φιλοσοφίας. O Γουλιέλμος του Όκκαμ και κάποιοι σύγχρονοι του θεωρούνται
εκπρόσωποι της «νέας οδού» {via moderns), η οποία σταδιακά αντικατέστησε την
«παλαιά οδό» (via antiqua) σχολών όπως εκείνης του Θωμά του Ακινάτη και του
Αλβέρτου του Μέγα. Αυτές οι δύο σχολές σκέψης θα συνέχιζαν να διαφωνούν και
να αντιπαρατίθενται μεταξύ τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, παρότι στα
πανεπιστήμια το ρυθμό τον έδινε πλέον όλο και περισσότερο η via moderna.

Επίλογος
Εξετάζοντας την κρίση του 1277 και τις καταδίκες που ακολούθησαν, προκύπτει το
συμπέρασμα ότι ο συντηρητικός καθολικισμός ήταν πανίσχυρος σε όλες τις
εκφάνσεις της ζωής στον Μεσαίωνα. Η επικράτησή του όμως δεν είχε μεγάλη
διάρκεια δοθέντος ότι ο Αριστοτελισμός εν τέλει με τον διαχωρισμό φιλοσοφίας και
θεολογίας κατάφερε να εδραιωθεί και να αποτελέσει τον θεμέλιο λίθο του
σύγχρονου επιστημονικού ρεαλισμού.
Βιβλιογραφία
Ασημακόπουλος, Μ., Τσιαντούλας, Α. (2008), Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου
στην Ευρώπη (Τόμος Α ), Πάτρα: ΕΑΠ.

Lindberg, D. C. (1997), Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα:

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.