• Definicija Građevine ili Građevinskog Objekta

• Građevina je ostvarenje građevinske tehnike.

• Građevina obično zauzima stalno tj. fiksno mjesto na zemlji isto kao i
druge prirodne tvorevine. Na taj način građevine nadopunjuju i mijenjaju
krajolik na zemlji.
• Ljudi su izgradili mnoštvo građevinskih objekata u koje spadaju i zgrade
čije veće ili manje skupine tvore sela, naselja i gradove. Isti su povezani
čitavom mrežom cesta i željezničkih pruga na kojima su prirodne zapreke
savladavane mostovima i tunelima. Ljudi su uredili mnoga pristaništa na
obalama, regulirali rijeke, doveli vodu u bezvodne krajeve, stvorili umjetna
jezera (akumulacije), prokopima spojili mora i oceane itd... Takvim djelima
ljudi nadopunjuju i mijenjaju prirodu u svoju korist.
• Takva djela nazivamo građevinskim objektima. Građevinski objekti su plod
građevinske tehnike.
• Povezanost građevina sa tlom tj. njihovo fiksno mjesto na zemlji je glavna
karakteristika po kojoj se djela građevinske tehnike bitno razlikuju od djela
drugih grana tehnike.

• Građevina je objekt na zemlji određene lokacije koji se sastoji od

građevinskog dijela i ugrađene opreme, a zajedno čine tehničko tehnološku
cjelinu.
• Dio građevine je njezin segment koji može zasebno funkcionirati i kao
segment predstavlja zasebnu tehničko tehnološku cjelinu.
1
• Stvaranje građevine
• Osnovne faze stvaranja građevine ili objekta su:
1. Projektiranje - pod projektiranjem podrazumijevamo istražne radove,
dokumentiranje istih, te izradu projektne dokumentacije. Projektovanje je
od velike važnosti kako bi se građevina uspješno integrirala u sredinu koja
može biti urbana ili u prirodnom okruženju.
2. Građenje
• pripremni radovi ,građevinski radovi, završni radovi , ugradba opreme, ugradba
gotovih elemenataitd ..
3. Održavanje - održavanjem se smatra očuvanje namjene građevine. Održavanje
građevine podrazumijeva djelovanja i mjere koje su nužne za sigurnost i mehaničku
otpornost građevine.

2
Tehnička svojstva bitna za građevinu

• Građevina mora zadovoljiti nekim osnovnim zahtjevima:

• Pouzdanost
• Funkcionalnost
• Trajnost
• Mehanička otpornost i stabilnost
• Sigurnost
• Ekološki prihvatljiva
• Ekonomična
Hidrotehničke građevine mogu se razvrstati na osnovi više kriterija
• funkcionalnosti
• konstrukcije građevine
• materijala od kojih se izvodi građevina
• veličine
• utjecaju na okoliš
• sistema u kojem se koristi (i td)

Građevine moraju biti:

• nosive (stabilne i čvrste)
• upotrebljive (nedeformabilne)
• trajne
• pouzdane u korištenju
 GRAĐEVINE ZA TRANSPORT VODE - DOVODI
• Voda se od mjesta zahvata do mjesta korištenja dovodi PROVODNICIMA
(GRAĐEVINAMA ZA TRANSPORT VODE, DOVODIMA), koji se koriste i za distribuciju
vode na mjestu korištenja, te za odvod vode natrag u prirodu.

Provodnici se prvenstveno razlikuju prema konstrukciji, te ih u tom slučaju dijelimo na:

- kanale,
- tunele i
- cijevi (cjevovodi).
Na provodnicima se izvode odgovarajuće
građevine i ugrađuje prema potrebi oprema.

Armiranobetonska cijev
PROVODNICI VODE – podjela prema konstrukciji

Kanali Cjevovodi Tuneli

• Građevine za transport vode:
• 1. SA SLOBODNOM POVRŠINOM (otvoreni ili zatvoreni kanali i
tuneli sa slobodnom površinom)
2. POD PRITISKOM (tuneli pod pritiskom i cjevovodi)

• Izbor tipa zavisi od:

• namjene objekta
• topografije i geološke građe terena
• načina rada akumulacije (ako se voda uzima iz akumulacije)
• opsega promjene nivoa vode u akumulaciji
Gdje planirati zatvorene a gdje otvorene dovode?

• Zatvoreni dovodi sa slobodnom površinom se koriste kada to

zahtjevaju klimatski, topografski ili geološki uslovi
• U područjima sa oštrim zimama kanalski dovodi hidroelektrana
moraju se zaštititi od stvaranja pahuljastih ledenih kristala i od
zatrpavanja kanala snijegom
• Strme padine na kojima se može očekivati odron, takođe zahtjevaju
da dovod bude pokriven na kritičnim dionicama trase
• Ako je zahvatanje iz plitkih površinskih zahvata – sa slobodnom
površinom
• Ako je velika promjena nivoa vode u akumulaciji - dovodi pod
pritiskom
• Najstarije hidrotehničke građevine
KANALI
• “VJEŠTAČKI” (čovjekovom rukom oblikovani) vodotoci
• Tečenje sa slobodnom površinom vodenog ogledala u hidraulički
mirnom režimu
• Mogu biti zatvoreni – komunalna hidrotehnika, hidroenergetski
dovodi u hladnim planinskim područjima
1. NEOBLOŽENI TIP KANALA:
• jeftiniji OTVORENI KANALI
• brže se grade Dijele se na dvije grupe:
• slabo vododrživi
• podložni erozionom dejstvu vode
2. OBLOŽENI TIP KANAL:
• “neograničena” brzina (manji presjek
kanala)
• veći pad kanala (nije uvijek izvodivo)
• manji otpori tečenju (veća brzina i
kapacitet)
• OBLOGA: zaštita dna i kosina kanala od
gubljenja vode filtracijom i/ili od
erozionog dejstva toka
PROJEKTOVANJE KANALA
• Potrebno odrediti:
• trasu
• poprečni presjek
• tip kanala
• objekti i oprema (zahvati, sifoni, akvadukti, propusti...)
• Rezultat: obezbjeđenje zahtjevanog kapaciteta sa mimalnim gubicima na procurivanje,
energetskim gubicima, minimalnim troškovima izgradnje i održavanja i maksimalnom
statičkom sigurnošću
 IZBOR POPREČNOG PRESJEKA KANALA
• Faktori:
• topografski i geološki uvjeti
• osobine obloge kanala-ako je obložen
• ekonomsko vrednovanje
• Najzastupljeniji:
• TRAPEZNI
• PARABOLIČNI
• Ravničarski predjeli-kanali u zemljanom materijalu
• Strme planinske padine-kanali usječeni u stijenu + AB zid

• Kanal u zemljanom materijalu • Kanal na strmoj padini

Profil kanala
• U praksi susrećemo kanale trapeznog profila, a polukružni je
hidraulički najpovoljniji.
 ANALITIČKO RJEŠENJE OPTIMALNOG POPREČNOG
PRESJEKA
• Maningova jednadžba proticaja u kanalu:

• gdje su:
• Q-proticaj (kapacitet) kanala
• n-Maningov koef. Hrapavosti
• A-poprečni presjekkroz koji protiče voda(“živi” presjek)
• R=A/O-hidraulički radijus
• O-okvašeni obim
• Id-pad dna kanala
 ANALITIČKO RJEŠENJE OPTIMALNOG POPREČNOG
PRESJEKA

• Zadatak:
• Za izabrani proticaj, hrapavost i pad dna odrediti najmanji mogući
presjek i najkraći okvašeni obim kanala.

Traži se minimalan okvašeni obim: O(h,m)

Hidraulički proračun kanala konstantnog protoka

• Jednoliko tečenje sa slobodnim vodnim licem

• Chezyjeva jednačina
Izbor položaja trase Mnogo više od odnosa b/h i nagiba kosina ,m, na
kapacitet utiču : Id , položaj trase kanala i n
• Trasa kanala po kriteriju minimuma troškova građenja i eksploatacije je
pravac.
• Kanal često nije moguće izvesti u pravcu jer:
 Terenski uvjeti se mjenjaju duž trase kanala i nailaze na prepreke
 Uslovi funkcionalnosti – zahtijevaju odstupanje trase kanala od pravca, tj.
zahtijevaju trasiranje u krivini
Položaj trase kanala zavisi od: Ekonomski: bolji kraći kanal, ali to znači i veći podužni pad -
veća brzina vode u kanalu - veći proticaj pri istoj površini
- namjene kanala poprečnog presjeka.
- topografije i geološke građe Velike brzine u kanalu mogu izazvati eroziju
terena
- otpornosti kanalske obloge na Ukoliko treba da savlada veliku visinsku razliku( da ne dođe
do erozije - I veće od Idoz) - kaskade
eroziju

Savladavanje viška pada kaskadama

Težiti većem radijusu krivina i što dužim međupravcima

Preporučuje se minimalni radijus krivine
 Obaranje nivoa vode na nizvodnom kraju kanala

Ako se na nizvodnom kraju kanala javlja brzotok

(nizvodni granični uvjet-hkr):
- Povećanje brzine
- Erozije

Rješenje: prag prag

Trasiranje kanala padinom
Kanal može biti u usjeku, nasipu ili
kombinovan
Kod dubljih usjeka – trapezni rasčlanjeni profil kanala

Kota berme najčešće 0.5 – 1.0 m iznad najviše razine

vode u kanalu.
 Neobloženi kanali

Kanal je neobložen ukoliko se materijal koji sačinjava njegov

okvašeni obim ne razlikuje od materijala u kome se kanal gradi.

Kanal se oblaže:
• da bi se smanjili gubici vode na procurivanje (infiltraciju)
• da bi se izbjegla erozija
• da bi se smanjili gubici energije

Nema potrebe za oblaganje ukoliko je:

• vododrživost dna i kosina kanala zadovoljavajuća
• pad kanala dovoljno blag pa nema opasnosti od erozije
• ako se ne zahtijeva da energetski gubici duž kanala budu minimalni

Nagibi kosina (1:m) kod neobloženih kanala se obično kreću:

• U nekoherentnim tlima 1:3
• U koherentnim tlima 1:1
• U stjenovitim terenima do 10:1
Okvašena kosina nasipa je blaža od suhe.
 Procjena procurivanja iz kanala
Slobodna filtracija iz kanala

U ovom slučaju je filtraciona

dužina približno jednaka
filtracionom padu, pa je gradijent
filtracije jednak jedinici :
L
I 1
H

• filtracioni proticaj (po dužini

kanala):

Prvo procjeniti infiltraciju, ako je q  T  KJ  TK  ( B  2h) K

prihvatljiva odrediti dimenzije
pop.presjeka i pad dna tako da kanal
bude u režimu
Procjena gubitaka na procurivanje
zavisno od vrste tla u kome se gradi
kanal
 Eroziona stabilnost neobloženih kanala

Režimska teorija – stabilan kanal „u režimu“ – zadatak –

dimenzioniranje stabilnog kanala

Za stabilan kanal trapeznog poprečnog presjeka koji se gradi u glinovitom

zemljištu, srednja širina kanala u presjeku Bsr i dubina h mogu se
procijeniti:
1 1
Bsr  3.0Q 2
h  0.75Q 3

s tim da su Bsr i h izraženi u metrima,

a proticaj Q u m³/s

U pješčanim zemljištima
1 se preporučuje:
1
Bsr  4.0Q 2 h  0.60Q 3

Za ovako usvojene dimenzije poprečnog presjeka, pad dna kanala Id,

određuje se iz Maningove jednačine za usvojeni nagib kosina
(obično 1:1,5-2) i procijenjen koeficijent hrapavosti.
1. Metoda najvećih dozvoljenih brzina Veza srednjih brzina i sposobnosti toka da
erodira korito
Fortier i Skobi (20 st.) predlažu da se kao mjerodavni činilac za stabilnost neobloženih
kanala u izabranom materijalu koristi srednja brzina u presjeku „metoda najvećih
dozvoljenih brzina“
Predlažu Iskustvenu zavisnost između najveće brzine koja se dopušta u kanalu i
materijala – kod neobloženih kanala

Obzirom da je opisana metoda opterećena velikim brojem naknadnih pretpostavki

i popravki (prije svega uvođenje popravke za dubinu vode u kanalu), istraživači su
nastojali, i još uvijek nastoje da pronađu pouzdaniji i dosljedniji postupak za
projektovanje stabilnih kanala.
1. Metoda najvećih dozvoljenih brzina

Veza srednjih brzina i sposobnosti tok da

erodira korito
Iskustvena zavisnost između najveće brzine koja se dopušta u
kanalu i materijala – kod neobloženih kanala

Navedene vrijednosti važe za prave kanalske dionice, dok u krivinama dozvoljene brzine treba
umanjiti da
Obzirom za oko 25%. metoda opterećena velikim brojem naknadnih pretpostavki i
je opisana
Podaci se odnose
popravki (prije svega uvođenje
za kanale čija dubina ne prelazi
popravke 0,90m,
za dubinu vodea uzakanalu), istraživači
veće dubine dozvoljena
su brzina
senastojali, i još uvijek
može uvećati nastoje da pronađu pouzdaniji i dosljedniji postupak za
za 0,15m/s.
Ako voda nosi abrazioni
projektovanje stabilnihnanos
kanala.(npr bazaltne krhotine), brzinu treba umanjiti za 0,15m/s i sl.
2. Metoda vučne sile

U jedan od pokušaja da se pronađe pouzdaniji način za projektovanje stabnilnijih kanala spada i

metoda vučne sile.
a. Na osnovu sastava obloge procjenjuje se kritični (dozvoljeni) smičući napon
na dno i kosine, tj. max.napon pri kome nema erozije
b. Na osnovu dimenzija i oblika pop.presjeka i pada dna kanala određuje se
stvarni smičući napon
Ukoliko je stvarni napon veći od kritičnog EROZIJA
Ukoliko je stvarni napon manji od kritičnog TALOŽENJE
Za kanal bez nanosa potrebno je “samo” obezbijediti da STVARNI smičući napon bude manji od
kritičnog napona za materijal na dnu nanosa i na kosinama kanala

Prvo odrediti
drugo
Kritični (dozvoljeni) napon
Veza kritičnog napona i bitnih osobina tečnosti i čestica može se dimenzionalno izraziti kao:
fdim(τc , ρ , d, υ, ρg(s-1))=0
τc-kritični napon tj. napon pri kome počinje pomijeranje čestica
ρ-gustina vode
d-mjerodavni prečnik čestice
s=ρN/ρ-relativna gustina čestice
ρN-gustina čestice
υ-kinematska viskoznost (υ10-6 m2/s za vodu)
U bezdimenzionalnom obliku ova zavisnost se može napisati kao:

Θc-bezdimenzionalni kritični smičući napon

 ZA KRUPNIJE ČESTICE
Kada su viskozne sile slabo izražene , što je slučaj kod krupnih četica, vučna sila ne zavisi od
viskoznosti vode, pa je desna strana jednačina konstantna tj,:

Θc-bezdimenzionalni kritični smičući napon

ZA SITNIJE ČESTICE

Šildsov dijagram je dobijen mjerenjima u

čistoj vodi i uniformnim nanosom

Šildsov dijagram
Bezdimenz.log-log razmjera
Što je sadržaj suspendovanih čestica veći, to ostaje manje energije za pokretanje čestica
dna, pa se kritični napon za pokretanje čestica mora dodatno uvećati.

Zavisnost kritičnog smičućeg napona τc, od veličine mjerodavnog zrna , d50 , neuniformnog
nanosa i od opterećenja vode suspendovanim nanosom predložio je Lejn na osnovu brojnih
rezultata istraživanja u laboratoriju i na terenu. Zavisnost je prikazana na sljedećoj slici:

Za zrna veća od
d50>5 mm
opterećenost vode
suspendovanim
nanosom ne utiče
bitnije na vrijednost
kritičnog napona

Dozvoljene vrijednosti kritičnog napona za nevezani nanos, zavisno od koncentracije suspendovanog

nanosa prema Lejnu (za d50>5mm Lejnovi rezultati se slažu sa Šildsovim dijagramom pa nisu
prikazani)
Eroziona stabilnost kosine
Dosadašnja analiza napona se odnosila na dno kanala.
Pokretanju čestice na kosini pored hidrodinamičke sile (koja je prisutna i na dnu)
doprinosi i komponenta sile težine

Iz ravnoteže sila koje nastoje da pomjere česticu i stabilizirajućih sila dobija se:

Tck= τck Ae -kritična vučna sila (sila koja izaziva pokretanje čestice na kosini)
τck-kritični smičući napon na kosini
Ae-ekektivna površina zrna, površina preko koje djeluje napon
α-ugao kosine kanala
ϕ-ugao unutrašnjeg trenja materijala kosine
G-težina zrna
Na dnu kanala ne djeluje destabilizirajuća komponenta težine čestice, pa u ravnoteži
ostaju smičuća (vučna) sila i sila otpora (sila trenja)
Tc=G tan ϕ odnosno
τc Ac=G tan ϕ

Na osnovu različitih eliminacija iz prethodnih jednačina dobijamo odnos kritične vučne

sile na kosini i na dnu:

Na slici je prikazana iskustvena zavisnost ugla unutrašnjeg trenja ϕ, od srednjeg prečnika

zrna d50 i od nazubljenosti površine zrna

Ugao unutrašnjeg trenja

zavisno od prečnika i
nazubljenosti zrna
Do sada su razmatrani samo nevezani materijali, koji se pokretanju suprotstavljaju
sopstvenom težinom preko sile trenja.

VEZANI MATERIJALI se pokretanju suprotstavljaju elektro-hemijskim silama koje vladaju

između minerala gline i vode i ponekad se nazivaju kohezionim silama ili kohezijom .

Smatra se da je 10% sadržaja gline u sastavu nekog materijala sasvim dovoljno da

obezbijedi prisustvo kohezionih sila.

Za procjenu kritičnog smičućeg napona kod vezanog materijala može se koristiti sljedeći
dijagram na kojem je prikazana zavisnost kritičnog smičućeg napona τc od specifične
poroznosti ,e, i tipa tla:

Zbijenost
materijala važnija
od vrste tla

preporučene vrijednosti kritičnog

napona za vezane materijale
SMIČUĆI NAPON – STVARNI SMIČUĆI NAPON

Drugi dio zadatka za zadati proticaj i hrapavost dna, i za predloženi pad dna i oblik
poprečnog presjeka procijeniti smičući napon kojim će tok djelovati na dno i kosine
kanala - stvarni smičući napon toka

Pri jednolikom tečenju, sila trenja po okvašenom obimu kanala suprotstavlja se

komponenti težine vode u pravcu toka:

Gsinα≈Gtanα=GId=T odnosno gdje je:

ρg A L Id=O L τ` ili G-sila teže
Id-podužni pad dna
τ`=ρ g R Id T-sila trenja(sila otpora)
A-površina poprečnog presjeka
O-okvašeni obim
R-hidraulički radijus
τ`- prosječni smičući napon za cio tok
Za dimenzioniranje je mjerodavan najveći napon.
Raspored smičućih napona po obimu kanala trapeznog presjeka sa padom kosina od 1:1,5
i odnosom b/h0=4 prikazan je na sljedećoj slici

Raspored smičućih napona duž okvašenog obima kanala

τd, max-maksimalna vrijednost smičućeg napona na dnu

τx, max-maksimalna vrijednost napona na kosini

Za vrijednost b/h=1 τd, max=o,8 ρ g h0 Id

b/h≥8 τd, max= ρ g h0 Id
vrijednost maksimalnog napona na kosini u opsegu m=1,5-2 se neznatno mijenja

Najveći broj neobloženih kanala ima odnos b/h=4 i nagib kosina 1,5<m<3
Naponi smicanja se povećavaju u krivinama jer dolazi do lokalnog povećanja brzine.

Prirast napona je proporcionalan povećanju brzine, odnosno oštrini krivine.

Prema Lejnovim istraživanjima odnos smičućeg napona u krivini i smičućeg napona

na pravoj dionici kanala zavisi od odnosa poluprečnika krivine i širine vodenog
ogledala Rc/B.

Prema preporukama USBR odnos Rc/B trebalo bi da bude između 3 i 7, s tim što se
manje vrijednosti koriste za manje kanale.
Dijagrami raspodjele vučnog napona po poprečnom
presjeku

Raspodjela vučnog napona kod pravougaonog poprečnog presjeka

Raspodjela vučnog napona kod trapeznog poprečnog presjeka
IZBOR DIMENZIJA PRESJEKA I PADA DNA
KANALA
• Dimenzije poprečnog presjeka i pad dna kanala za zadati
proticaj Qrac bira se tako da maksimalni smičući napon toka
bude manji od kritičnog (dozvoljenog) smičućeg napona, i
na kosini i na dnu kanala;
• Pored računskog proticaja i sastava materijala dna i kosina,
određen je i pad dna, Id;
• Ukoliko nije unaprijed određen Id, na osnovu nekoliko vrijednosti
Id bira se najpovoljnije rješenje;
• Pretpostavlja se kanal trapeznog poprečnog presjeka ;
• Nagib kosina, m, se može procijeniti prema iskustvenim podacima:

Vrsta materijala Preporučeni nagib kosine, m

Stijena Skoro vertikalno

Tlo sa betonskom oblogom 0,5 - 1,0

Tlo sa kamenom oblogom 1,0

Tvrda glina 1,5

Prašinasta i pjeskovita glina 2,0

Rastresito prašinasto tlo 3,0

• Veza proticaja i dimenzija poprečnog presjeka dobije iz Šezi-
Maningove jednačine:

• Maningov koeficjent hrapavosti, n, može se odrediti iz

poluempirijske zavsnosti:

k – apsolutna hrapavost površine (m);

dm - reprezentativni - srednji prečnik zrna
 • Kod trapeznog kanala na osnovu površine presjeka i hidrauličkog radijusa Maningova
jednačina dobija slijedeći oblik:

Na osnovu svega izloženog , postupak za

određivanje oblika poprečnog presjeka kanala
može se svesti na slijedeće:
1. Za poznati (ili pretpostavljeni) sastav
materijala dna i kosina odabere se nagib
kosina, m, ugao unutrašnjeg trenja,ϕ, i
Maningov koeficjent hrapavosti, n; 3. Preko Maningove jednačine iterativno
2. Sa poznatim uglom unutrašnjeg trenja i se računa širina korita u dnu,b, tj.
nagibom kosine se sračuna odnos kritičnog
(dozvoljenog) smičućeg napona na kosini i odnos b/h;
kritičnog napona u dnu. 4. Na dubinu vode se dodaje zazor (f) i
Kanal ce biti stabilan, odnosno, do erozije kanala provjeri se da li je dubina vode
neće doći ako smičući naponi koje izaziva dovoljno velika da spriječi nastanak
strujanje pri računskom proticaju, nisu veći od
kritičnih (dozvoljenih). Zatim se odredi normalne vegetacije u kanalu.
dubine u kanalu;
• U slučaju da je voda u kanalu opterećenim suspendovanim
nanosom treba onemogućiti da se nanos iz suspenzije istaloži i
zaspe kanal. Potrebno je da brzine, odnosno smičući naponi, duž
kanala budu veći od kritičnih (brzina/nanosa) za razmatrani sistem
suspendovanog nanosa.
• Često je potrebno obezbjediti srednj ubrzinu od 0,75 m/s, da bi se
spriječio rast vodenog bilja
• Osobine i sastav materijala se mijenjaju tokom vremena fizičkim i
hemijskim procesima.

Uz svaki kanal (obložen

ili neobložen)
potrebno je sagraditi
pristupni put za
izgradnju i odrzavanje .
Obloženi kanali
Kanali mogu biti zaštićeni raznim tipovima obloga zavisno od namjene i
raspoloživosti materijala. Obloge se mogu razvrstati:
• Savitljive (fleksibilne) i krute
• Organske i neorganske
• Privremene i stalne i sl.
Kruta obloga (najčešće betonska) štiti kanal i od erozije i procurivanja, a
također i maksimalno umanjuje gubitke energije s obzirom da je pravilna i
relativno glatka (ovo je veoma znacajno kod hidroenergetskih kanala). S
druge strane, ovakva obloga je skupa, teze se odrzava, osjetljiva je na
neravnomjerno slijeganje, i zahtjeva pouzdanu drenazu radi zastite od
uzgona (isplivavanja).
Fleksibilna obloga je znacajno jeftinija od krute, prilagođava se slijeganju
kosina kanala, i ne zahtijeva komplikovan drenazni sistem. Naravno,
fleksibilna obloga ne moze da pruzi zastitu od erozije pri velikim
brzinama,stvara znacajnije energetske gubitke i obicno je manje efikasna
protiv procurivanja.
• Tuneli se oblažu iz tri razloga:
• • Da bi se povećala statička stabilnost,
• • Da bi se popravila vodoodrživost i spriječili gubici vode,
• • Da bi se smanjili otpori trenja.
Kanali sa savitljivom (fleksibilnom)
oblogom

Fleksibilna obloga je prvenstveno namijenjena zastiti kanala od erozije,

mada se postavljanjem glinenog sloja sa filtrom ispod obloge moze
popravitii vododrzivost. Umjesto gline sa filtrom cesto se u novije vrijeme
koriste sinteticki vodonepropusni materijali.

Najčešće se koristi obloga od sljunka i kamena a rjeđe travnata obloga i

obloga od gabijonskih “asura”.
Obloga od šljunka

Kanali obloženi šljunkom omogućavaju efikasnu zaštitu od erozije pri

umjerenim padovima. Kanali sa većim padovima, gdje vlada buran
režim tečenja mogu se oblagati naslagom od krupnog kamena.

Dimenzioniranje kanala obloženih šljunkom zasniva se na istim

postavkama kao i dimenzioniranje neoblozenih kanala ( ili
dimenzioniranje kamene obloge iza umirujucih bazena)- primjenjuje se
postupak “vučne sile”.
Ako je srednji prečnik zrna obloge, dm veći od 5-6 mm kritični smičući
napon ne zavisi od Rejnoldsovog broja (od uticaja viskoznosti), pa se
prema Šildsovom dijagramu moze napisati izraz za kriticni smičući
napon po dnu kanala kao :

(1)
 Izjednacavanjem maksimalnih smičućih napona toka sa kritičnim smičućim
naponima dobija se uslov stabilnosti obloge:

(2) ,za materijal na dnu i:

(3) ,za materijal na kosini.

Iz jednačine (3) se može zaključiti da će voda pokrenuti zrna prečnika

manjeg od dm, sa relativnom gustinom s, u kanalu dubine h, i sa padom
dna Id.
S obzirom da je za većinu šljunkova relativna gustina
jednačine (3) se mogu napisati kao:

(4)

Gdje je =1 za dno kanala i 0.75/K za kosine. Ako se kanal radi u krivini,
vrijednosti za koeficijent n iz jednačine (4) treba uvećati prema tabeli:
 Odnos smičućeg napona u krivini i na pravoj dionici

Zakrivljenost Rc/B 10 8 6 4 2

ukrivini
Odnos 1.05 1.20 1.43 1.7 2
napravcu

Postupak dimenzionisanja sljunčane obloge kanala

trapeznog poprečnog presjeka za zadati proticaj Q, i
usvojen pad dna Id, sličan je dimenzionisanju neobloženih
kanala.
1. Prvo se za poznate (ili procijenjene) geomehaničke karakteristike tla u kome
se gradi kanal usvoji nagib kosine m, i pretpostavi se odnos širine u dnu i
dubine kanala, b/h, prema iskustvima sa sličnih kanala (obično se ovaj kreće
između 2 i 10, a najčešće između 4 i 8).
2. Zatim se iz Maningove jednačine, jednačine za Maningov koeficijent
hrapavosti, i modifikovane Šildsove jednačine sa pretpostavljenim
“eksplicitno” sračuna približna vrednost (prva iteracija) dubine, h, kao:

3. Sa ovako sračunatom dubinom u prvoj iteracije, h=(1)h, iz izraza

se dobije precnik zrna obloge
 4. Nakon toga odredi se ugao unutrašnjeg trenja obloge, pa
se sračuna koeficijent K.
Ako je odnos 0.75/K veći od jedinice,tj, ako je kritičnija
stabilnost kosina od stabilnosti dna, ponovo se ulazi u račun,
ovoga puta sa popravljenom vrijednošću za . .
Iteracije se mogu ponavljati dok se ne postigne željena tačnost
(obično je dovoljno 2 ÷ 3 iteracije.)
 Na slijedecoj slici prikazana su dva karakteristična poprečna presjeka kanala sa
fleksibilnom šljunčanom oblogom. Prema iskustvu sa postojećih kanala, debljina
obloge, t, trebalo bi da bude bar , a nikako manja od 15cm, tj:

Fleksibilna
Kanalska
obloga

Važno je napomenuti da su kanalski nasipi izloženi opasnosti od sufozije

(ispiranja) baš kao i nasipi nasutih brana, pa ih je potrebno adekvatno i zaštiti
filtrima, drenažama, kamenom oblogom. Umjesto fıltarskog sloja često se u
novije vreme koriste geotekstili koji su jednostavniji za ugrađivanje.
 Za povećanje vododrživosti se, umesto glinene obloge
mogu koristiti i plastični zastori, prskani asfalt, prefabrikovani
asfalt i drugi vododrživi materijali.
Zazor f, između krune nasipa kanala i nivoa slobodne
površine vode kod kanala obloženih šljunkom obično se kreće
od f=0.3m za kanale sa proticajem od Q 1.0m³/s, do f=1.8m
za kanale sa Q 500m³/s. Zazor između krune obloge i nivoa
slobodne površine, , kreće se od 0.15m za kanale sa
manjim proticajem ( Q 1.0m³/s) do 0.6m za kanale sa
većim proticajem (Q 500m³/s)
 Stabilni poprečni presjek
U literaturi se može naći i postupak za
određivanje tzv. stabilnog poprečnog presjeka kanala,
gdje nagib kosina nije konstantan (presjek nije
trapezni), već se mijenja zavisno od promjene
vrijednosti smičućeg napona toka s jedne strane i
kritičnog smičućeg napona s druge strane.
Ovako dobijen poprečni presek kanala je sinusoidnog
oblika.
Kanali sa krutom oblogom

Čvrsta kanalska obloga je višenamjenska:

• Omogućava zaštitu dna i kosina pri velikim brzinama
vode u kanalu (obloženi kanali dimenzionišu se za brzine i
do 2.5m/s), čime se smanjuje poprečni presjek kanala i,
po potrebi, omogućava veći pad dna.
• Obezbjeđuje značajnu vododrživost kanala (nekoliko
stotina ili hiljada puta veću nego kod neobloženih
kanala).
• Smanjuje gubitke energije u kanalu, što je posebno
značajno kod hidroenergetskih kanala.
 Obloga kanala najčešće je od nearmiranog ili armiranog
betona, prskanog betona (torkreta), od asfalta i asfaltnog
betona, a rjeđe od zidanog kamena, metala i drugih
materijala.
Vododrživost obloge zavisi od tipa obloge i spojnica, i
načina ugrađivanja i održavanja. Za preliminarna razmatranja
može se pretpostaviti da kod dobro izvedenih betonskih
obloga, debljine t≈10cm, gubitak na procurivanje iznosi
okvašene površine, dok je za torkret debljine t=3cm gubitak
( ).
Dimenzionisanje kanala sa krutom oblogom
Za zadati proticaj, Q, i za predloženi tip obloge i pad dna,
Id, obloženog kanala potrebno je odrediti optimalni oblik i
dimenzije poprečnog presjeka.
 - Nagib kosina kanala, m, zavisi od geomehaničkih
svojstava tla u kome se kanal gradi. Kod nestjenovitih tla
najčešće se usvaja nagib od 1:1.25 (1 vertikalno, 1.25
horizontalno) do 1:2, dok se u stjenovitom terenu ponekad
može raditi sa vertikalnim ili nešto blažim nagibom.
-Maningov koeficijent hrapavosti, n, zavisi od tipa obloge,
načina izrade i održavanja, vrste spojnica i sl., a kreće se u
granicama od za dobro izveđene betonske i
asfaltnobetonske obloge do za obloge od
torkreta.
Za izabran nagib kosina, m, i procijenjen koeficijent
hrapavosti, n, treba odrediti širinu kanala u dnu, b, i dubinu, h,
tako da ukupni troškovi izrade (i održavanja) kanala budu
minimalni.
 Sl. Tipican presjek kanala sa betonskom oblogom

Zazor izmedju krune kosine i nivoa vode u kanalu kreće se

od f=0.3m za manje proticaje (Q 1m³/s) do f=1.80m za
proticaj od Q 500m³/s, isto kao i kod kanala obloženih
šljunkom. Zazor između krune obloge i nivoa vode takodjer
varira s proticajem.
 Tipovi obloge
Najčešće se koristi betonska obloga, bilo da se lije na licu
mjesta, bilo u vidu montažnih prefabrikovanih elemenata.
Debljina obloge se kreće od t=5÷10cm kod manjih, do
t=10÷20cm kod većih kanala. Ispod betona se obavezno postavlja
tamponski sloj debljine tf=10÷20cm koji često ima i ulogu
drenažnog i filtarskog sloja.

Sl. Spojnice kod kanalske obloge

 Razdjelnice se obično rade na svakih 3÷6m, a zaptivne
trake (spojnice) mogu biti bakarne, gumene, ili asfaltne.
Armirano betonske obloge omogućavaju veće dimenzije
ploča i umanjuju rizik od pucanja ploče usljed nejednakog
slijeganja kosina. Obično se procenat armature kreće od 0.5%
do 2%.
Asfaltne obloge, pored dobre vododrživosti, omogućavaju
i odlično prilagođavanje slijeganju. Obloge od asfaltnog
betona doprinose i nosivosti, a postavljaju se finišerima.
Ukoliko postoji mogućnost da pritisak podzemne vode iz
priobalja pod određenim uslovima izazove podizanje kanalske
obloge, neophodno je obezbijediti odgovarajuću drenažu
obloge.
Kod manjih objekata, pribjegava se rješenju sa bunarom u
dnu kanala kojim se podzemna voda uvodi u sam kanal.
NEUSTALJENO TEČENJE U KANALIMA
• U novije vrijeme, dostupnost digitalnih računara i razvijeni
numerički postupci omogućavaju precizne proračune
neustaljenog tečenja u kanalima.
• Kod manjih i jednostavnijih kanala može se zadovoljavajuće
dobra procjena dobiti primjenom modifikovanih analitičkih
rješenja.
 Zatvoreni dovodi sa slobodnom površinom se koriste kada
to Zhtijevaju klimatski, topografski ili geološki uvjeti.

• Sandučasti presjek mora biti

armiran, što mu povećava cijenu.
Često se koristi kod propusta i
drugih kraćih stalnih ili
privremenih objekat
• Kružni presjek je hidraulički
najefikasniji, a i odlično podnosi
spoljašnja opterećenja zbog efekta
luka po cijelom obimu
• Povećanjem zakrivljenosti tjemena
povećava se i efekat luka u
tjemenu, odnosno otpornost na
vertikalni pritisak tla
• Kod zatvorenih dovoda ostavlja se određena rezerva visine da
se obezbjedi aeracija toka i spriječi “prelazni režim” pri kome
se naizmjenično smjenjuje tečenje pod pritiskom i tečenje sa
slobodnom površinom

• Radi održavanja i inspekcije, neophodno je na određenom

rastojanju (50 – 100m) obezbjediti okna za prilaz u dovod
• Dovodi sa slobodnom površinom su inertniji na promjenu proticaja
(opterećenja) od dovoda pod pritiskom, jer je brzina prostiranja
poremećaja znatno veća kod dovoda pod pritiskom (kod regulacije rada
vršnih hidroelektrana brzo prilagođavanje opterećenju je posebno
značajno)
• Prednost dovoda sa slobodnom površinom je odsustvo hidrostatičkog
pritiska na oblogu tunela (što utiče na koštanje obloge)
• Za hidroelektrane tunelski dovodi se uglavnom rade pod pritiskom
• Za dovode za vodosnabdijevanje ili navodnjavanje mogu se koristiti i tuneli
sa slobodnom površinom (zavisno od toga koje je rješenje ekonomičnije)
Hidrotehnički tuneli
• Pod hidotehničkim tunelima podrazumjevamo dugačke tunele
koji sačinjavaju dovode hidroenergetskih postrojenja kao i
dovode za vodosnabdijevanje i navodnjavanje
• Mogu biti pod pritiskom i sa slobodnom površinom vodenog
ogledala, a dozvoljava se i da tunel radi u oba režima, zavisno
od nivoa u akumulaciji
• Tuneli sa pritiskom omogućavaju zahvatanje vode sa više
različitih nivoa u jezeru, što je neophodno za rad većine
akumulacija za izravnanje proticaja
• Tuneli sa slobodnom površinom mogu da rade samo pri
približno konstantnom nivou gornje vode
• Tuneli su veoma skupi objekti, pa neizvjesnost oko geološkog
sastava, vododrživosti i mehaničkih osobina stijenske mase,
kroz koju prolazi trasa tunela, može biti skupo plaćena
• Uvijek je bolje uložiti u istražne radove prije nego počne
izgradnja, nego plaćati nepredviđene radove i prekoračavati
troškove
• Prije konačnog izbora trase tunela potrebno je obezbjediti
pouzdane inženjersko-geološke profile i ostale geološke i
geofizičke podloge duž mogućih varijanti trase
• Na osnovu nabrojanih podloga i topografije terena određuje
se najpovoljnija trasa tunela
• Podužni pad tunela treba da omogući pražnjenje dovoda
gravitacijom
• Podužni pad tunela sa slobodnom površinom uvijek je u
smjeru tečenja
• Kod tunela pod pritiskom ponekad je (mada rijetko)
dispoziciono povoljnije da se pad lomi, ili čak da tunel ima
kontra pad
• Obično se podužni pad kreće u rasponu 1 – 5%
• Visinski položaj tunela određuju dispozicija cjelokupnog
rješenja i geološka građa i topografija terena kroz koji trasa
prolazi
• Ako obloga tunela ne moze sama da prihvati unutrašnji
pritisak vode u tunelu, neophodno je da nadsloj stijene iznad
tunela bude dovoljno debeo da se suprotstavi pritisku
Obloge hidrotehničkih tunela

• Hidrotehnički tuneli mogu biti obloženi ili neobloženi, i mogu

imati različite oblike poprečnog presjeka

• Tip i debljina obloge, kao i oblik presjeka zavise od više

činioca, prije svega od mehaničkih osobina stijenske mase,
tipa tečenja u dovodu, korisnika tunela i načina građenja
tunela
• Ako se mogu očekivati i bočni pritisci stijenske mase, koriste
se potkovičast ili kružni presjek
• Kružni presjek se vrlo često koristi kod tunela pod pritiskom
• Često se podnožni dio kružnog presjeka oblikuje tako da
omogući komunikaciju duž tunela za vrijeme građenja
• Tuneli se oblažu iz tri razloga:

1. Da bi se povećala statička stabilnost

2. Da bi se popravila vododrživost i spriječili gubici vode
3. Da bi se smanjili otpori trenja

• Tip obloge u mnogome zavisi od geoloških uslova i od tipa

tečenja
• Ukoliko je stijena čvrsta i neoštećena,a tečenje u tunelu je sa
slobodnom površinom, tunel se može ostaviti neobloženim
• Kod tunela pod pritiskom vododrživost postaje veći
problem, pa se samo kod izuzetno vododrživih stijena bez
pukotina tunel može ostaviti neobložen
• Tunelske obloge se mogu svrstati u tri grupe:

1. Klasične betonske obloge

2. Prednapregnute betonske obloge
3. Betonske obloge sa čeličnim limom

Ako je jedina uloga obloge povećanje vododrživosti tunela koristi

se torkretiranje (umjesto neke od navedenih obloga) –
prskanje stijenske mase cementnim malterom pod pritiskom
• Opterećenja na oblogu tunela mogu biti:

A) Osnovna (hidrostatički pritisak vode, hidrodinamički pritisak

vode pri hidrauličkom udaru, pritisak stijenske mase, težina
obloge)
B) Dopunska (uticaji od temperature, uticaji od bubrenja i
skupljanja betina i dr.)
C) Izuzetna (osnovna opterećenja izuzetne jačine, zemljotresi,
eksplozije)
D) U toku građenja
E) U toku pregleda i popravki
• Klasične betonske obloge mogu biti armirane i nearmirane,
jednoslojne i dvoslojne, sa različitim premazima i sl.
• Debljina obloge zavisi od opterećenja. Može se uzeti ≈0.12D,
gdje je D – unutrašnji precnik tunela.
• Radi bolje vododrživosti obično se koristi beton sa visokim
sadržajem cementa ili sa aditivima.
• Armatura kod klasičnih obloga omogućava da se prihvate
naponi zatezanja koje izaziva pritisak vode u tunelu
• Za prvu procjenu u predmjeru radova moze se pretpostaviti da
na i 1m³ betona obloge treba ugraditi ≈70kg armature
• Prednaprezanjem se betonska obloga dovodi u pritisnuto
naponsko stanje još u vrijeme izgradnje. Ovim se neutrališu
naponi zatezanja koje izaziva unutrašnji pritisak vode kada je
tunel u pogonu

• Prednaprezanje tunelske obloge postiže se:

- Mehanički (zatezanjem kablova u betonskom prstenu)
- Injektiranjem pod velikim pritiskom
• Tuneli sa čeličnim limom
postavljenim oko primarne
betonske obloge koriste se
kod izuzetno velikih
hidrostatičkih i
hidrodinamičkih pritisaka,
ili na dionicama sa izrazito
lošim osobinama stijene
• Površina poprečnog presjeka , odnosno prečnik tunela, obično
se određuje ekonomskom analizom
• Minimalni prečnik tunela uslovljavaju uslovi građenja, pa ne
može biti manji od Dmin=2m pri ručnom izbijanju (miniranju),
odnosno Dmin≈ 2.5m pri mašinskom bušenju
• Linijski gubici energije se obračunavaju preko Darsi –
Vajsbahove jednačine:

∆Etr=(λLV²)/(D2g)

gdje se koeficijent otpora trenja, λ, računa preko Maningovog

koeficijenta hrapavosti:

λ =(125n²)/(D na ⅓)