TEMEL

BRITANNICA
TEM EL EĞ İT İM VE KÜLTÜR ANSİKLOPEDİSİ
Encyclopaedia Britannica, Inc. (Chicago)
Robert P. Gwinn
Yönetim Kurulu Başkanı
Peter B. Norton
Başkan
Fred H. Figge, Jr.
Başkan Başyardımcısı

Ana Yayıncılık A .Ş. (.İstanbul)

Nazar Büyüm
Yönetim Kurulu Başkanı
Sadun Sönmez
Genel Müdür
Dr. Cihan Belen
Genel Müdür Yardımcısı

Children’s Britannica (Londra)

James Somerville, Başeditör
Editörler
David Black, Jennifer M. Cox, William Gould, James Harrison,
Jessica Kuper, Jane Royce, Anne Wilkinson

Children’s Britannica
First Edition 1960
Second Edition 1969
Third Edition 1973
Fourth Edition 1988
© 1988,1989,1990,1991,1992 Encyclopaedia Britannica, Inc.

Temel Britannica
© 1988,1989,1990,1991,1992,1993 A n a Yayıncılık A.Ş.

Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu’nun
7 Ağustos 1991 tarihli ve 4019 sayılı ve 10 Ekim 1991
tarihli ve 5505 sayılı yazıları ile öğrencilere
tavsiye edilmiştir.

Her hakkı saklıdır. Yazılar ve görsel malzemeler,

izin alınmadan, tümüyle ya da kısmen yayımlanamaz.
Süreli yayınlarda (günlük, haftalık, on beş günlük,
aylık gazete ve dergiler) kısa alıntılar, kaynak
gösterilerek kullanılabilir.

ISBN 975-7760-02-01

92.34.Y .0012.3

Ana Yayıncılık ve Sanat Ürünlerini Pazarlama Sanayi ve Ticaret A.Ş.

Büyükdere Caddesi, Üçyol Mevkii, 57, Maslak 80725 İstanbul

Baskı: Hürriyet Ofset

Haziran 1993
 TEMEL
BRİTANNİCA
T E M E L EĞİTİM VE K Ü LTÜR ANSİKLOPEDİSİ

CİLT 15

HÜRRİYET İN OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

A N A Y A Y I N C I L I K A. Ş. V E
E N C Y C L O P A E D İA b r i t a n n i c a , IN C .
İ Ş B İ R L İ Ğ İ İ L E
Y A Y I M L A N M A K T A D I R
Temel Britannica ARAŞTIRMA
Ana Yayıncılık A.Ş. Adına Sahibi Şöhret Baltaş, Münevver Doğru, Meliha Öztoprak,
Nazar Büyüm Yüksel Selek

DİL VE YAZIM DANIŞMANI

EDİTÖ RLER KURULU Vedat Günyol
Philip W. Goetz, Başkan
Encyclopcedia Britannica Genel Yayın Yönetmeni,
Chicago YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Çiğdem Karabağlı

Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı

Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul YÖNETİM SEKRETERLERİ
Özcan Akkan, Hüsniye Özdemir

Dr. Andrew Mango

BBC Fransa ve Güneydoğu Avrupa Yayınları Eski GÖRSEL MALZEME
Müdürü, Londra Şükran Ayyıldız, Ahmet Birsin, Ferda Erentürk,
Elif Erim, Nesrin Ertürk, Erol Taşkent

Prof. Dr. İlhan Tekeli

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara ARŞİV
Yasemin Eray gen

Prof. Dr. Nur Yalman

Harvard Üniversitesi, Cambridge (ABD) BİLGİ İŞLEM
Derya Köroğlu, Danışman, Hakan Gönenli

DANIŞMA KURULU
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Başkan TEKNİK KOORDİNATÖR
Doç. Dr. Murat Belge, Prof. Dr. Şerif Mardin, Sefa Esenyel
Prof. Dr. İlhan Tekeli
DİZGİ
G ENEL YAYIN YÖNETMENİ Mustafa Balaban, Saliha Bilginer, Demet Yılmaz
Dr. Gürel Tüzün
DÜZELTİ
YAYIN KOORDİNATÖRÜ Nurettin Pirim, Ecmel Tanyel, Eyüp Yıldırım
Prof. Dr. Oya Köymen
TİCARET MÜDÜRLÜĞÜ
YAYIN KURULU Nusret Şumlu, Müdür
Dr. Gürel Tüzün, Başkan Hülya Akdoğan, Mehmet Altuntaş, Zerin İçli,
Nuri Akbayar, Eray Canberk, Beril Eyüboğlu, Alaattin Okurcan, Gülten Sadef, Aliye Şimşek
Işıtan Gündüz, Prof. Dr. Oya Köymen,
Hilda Hülya Potuoğlu MUHASEBE MÜDÜRLÜĞÜ
Rana Rendantiyen, Müdür
REDAKSİYON Mustafa Yalçın Atalay, Nilgün Aydın, Olcay Işık
Yasemin Akbaş, Atilla Aksel, İpek Babacan,
Ömer Çendeoğlu, Kaya Ersoy,
Selahattin Özpalabıyıklar, Erim Süerkan, GENEL HİZM ETLER
Mahmut Temizyürek, Barış Tütün Filiz Erol, Mustafa Turan
 TEMEL BRITANNICA’NIN
1993 BASKISINA İLİŞKİN NOT

TEMEL BRİTANNİCA Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi'nin 1993 baskısı

hazırlanırken, ansiklopedide yer alan maddeler tek tek gözden geçirildi. Her ciltteki
maddelerle ilgili olarak, ilk yayımlandıkları tarihten bu yana ortaya çıkan gelişmeler
ve yeni bilgiler ile değişiklik geçirmiş haritalar, o cildin sonundaki ek bölümde
alfabetik sırayla verildi. Ansiklopediye eklenen yeni maddeler de bu eklerde yer
aldı. Ayrıca, her cildin sonundaki eklerle ilgili dizin bilgileri ve dizin cildine eklenen
yeni kısa maddeler, TEMEL BRITANNICA'mn 20. cildindeki Dizin'in ekinde
toplandı.

Ansiklopedinize eklenen yeni bilgilere kolayca ulaşabilmeniz için, her cildin

ekinde yer alan bilgilerin ilgili olduğu maddelerin listesi o cildin başında verilmek­
tedir.

Temel Britannica'mn 15. Cildinin Ekinde Yer Alan Bilgilerin İlgili Olduğu Maddeler

Saint Christopher ve Nevis Federasyonu Sierra Leone

Saint Lucia Siirt
Saint Vincent ve Grenadinler Sinema
Sakarya Singapur
Samsun Sinop
San Marino Sivas
Sâo Tome ve Principe Slovenya
Senegal Solomon Adaları
Seyşeller Somali
 VHVTADIHHATLaa J3M HT
t o h r tto g U i a m k i;h 8 a ü m ı

\z \A e d £ W J ı 'ir n v ^ ç \ < V a, -m V v /ft m ı- * ; ’$■ V v ıv v rî K *D ı ■ ••I S S & k A 3 . M 3 ".

T O t e r r r ç ü d g m i t ? s v e î ı o fcfn;v u d n a i r i n e ı n e l > h b f ? B İ f ! « J !£ ıiY . t e e f o ib g ij

9 t- h iü » ö d İ 9 itfs b n u n o g » ü b fr j o /is ie m e r i ç * n a i? 9 g i i ü i f i ğ s b v li ı s iig lid ifts y 9v

• iö \( 9 b t 9 İ 3İ 3 u d a b ı > ! 9 b .b e « i n i 9v R s n s fia 9 v ib 9 q o L ,i^ o A .ı h .:--,v ö İ . t i j - iıte tiftH ıı

fi9 fi9 İ> b :->iîibii■

- n h ll :"-. '-lîd r ıis ib ü iş d i \>ir.?î.jte iie b n jjf iO r : m ; , i n • , d t • ; ; A .ıb le

9 b n ' -49 f i i ’s i s i C I iiâ b f îû jli .Ö £ n i o ' I O \V M K Y \ H i 'r - A 'V T . •;9-iübJ m a .-v

.ib fl£ lq a î

a î b l ı > 19d , n i ? i v ?. ı3 >n î i (■ İ>m \i* e o y e I o >1 9i 9 (i s ! *f I i ı ?9 v n ■•=/ i • •>\ .i n r b 9q o ; >41■ ?A

- İ 9m i i i 9v e b m g e d o 'ib iio o n n s I s M m i î i ı ş u b f o i ü g ü ı ı n s l i g i i d n e l e * s y o b a iM

ı»fsfcfcf>M !iif;,t nv% .%>.=£ slp<A ı»Y- -/"i ı VmusT

i £ '; ‘ • 't , li i,- {U > * ‘

■ .

; "i rfitiT o-*-/!

:. h ’lsb : îo- tok® İf^9f!9?
HsmOll •îsllsfv^g

SAGA, uzun ve serüvenlerle dolu bir kahra­
manlık destanı ya da öyküler dizisidir. Bir
düzyazı anlatı türü olarak saga çok eski
tarihlere dayanır. G ünüm üzde de, bir savaşta
geçen olayları işleyen ya da bir ailenin birey­
lerinin kuşaklar boyu başlarından geçenleri
anlatan çağdaş sağalar vardır.
İlk sağalar 12.-14. yüzyıllarda İzlanda’da
kaleme alınmıştır. Bu dönem deki saga yazar­
ları aynı zam anda İzlanda’nın ilk tarihçileriy­
di. İzlanda dilinde yazılan ve bugüne ulaşan
en eski tarihsel belge, Ari Thorgilsson’un
(doğumu yaklaşık 1067-1148) 1125 dolayların­
da kaleme aldığı sağadır. Bu ve öbür tarihsel
sagalarda, 9. yüzyılın sonlarına doğru İskan­
dinavya’dan gelen kabilelerin İzlanda’ya yer­
leşmeleri konu alınır. Çoğu Norveç kralları­
nın tarihini anlatan ve “kral sağalan” olarak
bilinen bu yapıtların en önemlisi, İzlandalı
kabile reisi, şair ve tarihçi Snorri Sturluson’un
(1179-1241) yazmış olduğu Heimskringld*dır
(“Dünyanın G özü”). Sonradan çeşitli dillere
çevrilen bu yapıtta, savaşçı ve büyücü İskan­
dinav tanrısı O din’in soyundan geldiği varsa­
yılan Norveç krallarının tarihi şiirsel bir dille
anlatılır {bak. İSKANDİNAV EFSANELERİ).
Kral sagalarının yanı sıra, 13. yüzyılda,
başlangıçta azizlerin yaşamını konu alan, da­
ha sonra çiftçilerin ve sıradan insanların
yaşamını yansıtan “aile sağalan” yazıldı. İz­
landa sagalarının en ünlüsü olan Njâls saga
(“N jâll’ın Sağası”) 13. yüzyıl İzlanda yaşamını
ayrıntılı biçimde yansıtır. Sağanın başlıca iki
kahram anından başka çeşitli karakterlerin de
yer aldığı bu yapıtta, insana özgü zayıflıklar
ve erdem ler işlenir. Sağanın baş kişisi Njâll
bir kan davasına sürüklenir. Öç almayı zorun­
lu kılan bu kan davası yüzünden evi yakılır.
İzlanda sagalarının birçoğunda kan davaları­
nın belirleyici bir rolü vardır. Sagalarda özve­
ri, yiğitlik ve sadakat işlenir. Snorri Sturlu­
son’un şiir sanatı üzerine bir el kitabı niteli­
ğinde olan Edda adlı önemli yapıtının ikinci
bölümü Eski İskandinav tanrılarına ve barın­
dıkları yer olan gizemli A sgardr’a ilişkin bir
efsane kitabıdır.
13. yüzyılın sonu ile 14. yüzyılın başında
İzlandalı yazarlar Avrupa edebiyatındaki şö­
valye rom anlarından büyük ölçüde etkilendi­
ler. Sigurd adlı yiğit bir delikanlının başından
SAGU 7
geçenleri anlatan Völsunga saga1da yer alan
bazı öğelere ise daha sonra kahram anının
Siegfried adını aldığı Nibelungenlied (“Nibe-
lunglar’ın Şarkısı”) adlı koşuk biçimindeki
Eski Alman destanında da rastlanm aktadır.
Saga sözcüğü, İzlanda dilinde “söylem ek”
ya da “anlatm ak” anlamına gelen segja’dan
türetilmiştir. Uzm anlar, sagaların 9. ve 10.
yüzyıllardan başlayarak kuşaklar boyu kulak­
tan kulağa aktarılıp sonunda 12. yüzyılda
yazıya geçirildiğini düşünüyorlardı. Ne var ki,
sonradan yapılan araştırm alar yazılı sagaların
eski geleneklerden esinlenen ve düş gücüne
dayanarak kaleme alınan edebiyat yapıtları
olduğunu ortaya çıkardı.
Ayrıca bak. İz l a n d a .
SAGU. Bazı palmiyelerin gövde ve dalların­
daki özden sagu denen nişastalı bir besin
maddesi çıkarılır. Sagu en çok Doğu Hint
A daları’ndaki bataklıklar ile akarsu ve gölle­
rin kıyılarında yetişen sagu palmiyelerinden
(M etroxylon) elde edilir. O rtalam a 10 m etre­
ye kadar boylanabilen bu bitkilerin gövdeleri­
nin iç kesimlerinde beyaz bir öz bulunur.
Sagu palmiyeleri yaşamları boyunca yalnız
bir kez çiçek açar. Çiçeklendikten sonra
meyve ve tohum oluşturabilm ek için gövdele­
rindeki özü kullanır. Bu yüzden de sagu
çıkarılmak istenen palmiyelerin çiçeklenme­
den önce kesilmesi gerekir. Kesilen gövdeler
küçük parçalara ayrıldıktan sonra kabukları
Papua New Guirıea Hiuh Commission
Nişastalı bir besin maddesi olan sagu, bataklıklar ile
akarsu ve göllerin kıyılarında yetişen sagu
palm iyesinden elde edilir.
8 SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ
soyulur, tahta teknelerin içinde dövülüp ezile­
rek lapa haline getirilir ve suyla birlikte
eleklerden geçirilerek sagu özütlenir. Bu yön­
temle tek bir palm iyeden 200 kilogramı aşkın
sagu elde edilir.
Bir başka yöntem de ise öz öğütülüp toz
haline getirildikten sonra suyla yıkanır, elek­
lerden geçirilir ve kurutulur. Bazen de sagu
suyla karıştırılıp ham ur haline getirilerek kal­
burlardan geçirilir; elde edilen taneler sıcak
metal levhalar üzerinde kurutulur. İnci sagu­
su denen bu yarısaydam ürün pişerken şişer.
Doğu H int A daları’nda çok değerli bir besin
kaynağı olan sagudan en çok çörek ve çorba
yapılır. Ayrıca, dünyanın başka yerlerinde
kıvam verici olarak çorba, kek ve pudinglere
katılır. Sagunun bileşiminde yüzde 88 oranın­
da nişasta, küçük bir m iktar da protein ve yağ
bulunur.
SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ. Çoğu
insan sağlığı hasta olmamakla eşanlamlı ola­
rak düşünür. Bu doğru, am a eksik bir tanım ­
dır. Çünkü bir insanın o anda hasta olmaması
ya da kendini hasta hissetmemesi sağlıklı
olduğu anlamına gelmez. Örneğin bugün çok
sağlıklı görünen bir insan ertesi gün kalp krizi
geçirebilir. Doğaldır ki bu kriz, sağlıklı görü­
nümün altında yatan bir hastalığa ya da işlev
bozukluğuna bağlı olarak ortaya çıkmıştır.
Ö te yandan, o an iyi durum da olmayan bir
insanın da sağlıksız olduğu söylenemez. Ö r­
neğin, taşıt tuttuğu için midesi bulanan ve
kendini kötü hisseden bir insan elbette sağlı­
ğını yitirmiş değildir. Taşıttan inip bir süre
dinlendiğinde vücut işlevleri eski uyum ve
dengesine yeniden kavuşacaktır. Demek ki
sağlıklı olmak, kronik ya da süreğen bir
hastalığı olm am akla aynı anlam dadır denebi­
lir. Bütün dünyadaki sağlık sorunlarıyla ilgile­
nen, Birleşmiş M illetler’e bağlı Dünya Sağlık
Örgütü ya da İngilizce adının (W orld Health
Organization) kısaltmasıyla W HO , sağlık için
daha kesin ve geniş kapsamlı bir tanım
yapmıştır. Bu tanım a göre sağlık, hasta ve
sakat olmamanın ötesinde, fiziksel, ruhsal ve
toplumsal açıdan tam anlamıyla uyumlu ve
dengeli olmak demektir.
Ne var ki, hiçbir hastalığa yakalanmam ak
ve her açıdan tam anlamıyla sağlıklı kalabil­
mek hemen hemen olanaksız olduğu gibi,
sağlıklı olmanın ölçütü de ülkeden ülkeye
değişir. Örneğin açlık tehlikesiyle karşı karşı­
ya olan azgelişmiş ülkelerde, ölmeyecek ka­
dar yiyecek bulabilmek ve tifo, kolera gibi
ağır salgın hastalıklara yakalanmam ak sağlıklı
sayılmak için yeterlidir. Bir ülke kalkındıkça,
insanların beslenme koşulları ve yararlandık­
ları sağlık hizmetleri iyiye gideceği için, hal­
kın sağlığı da Dünya Sağlık Ö rgütü’nün stan­
dartlarına daha çok yaklaşır. Bugün kalkın­
m akta olan birçok ülkede çocuklar ana baba­
larından çok daha uzun boyludur. Örneğin
Güney K ore’de, 14 yaşındaki erkek çocukla­
rının boy ortalaması 1965’ten 1988’e kadar
geçen süre içinde 11 cm artmıştı. Günümüzün
gelişmiş ülkelerinde ise insan sağlığı için en
büyük tehlike, yetersiz beslenme ve bulaşıcı
hastalıklar değil, bazı doktorların tanımıyla
“refah h astalık larıd ır. D oktorlar bu toplum-
larda yaygın olan kanser ve kalp hastalıkları­
nın sorumluluğunu genellikle yaşam düzeyi­
nin yükselmesine bağlı olarak aşırı yağlı ve
karbonhidratlı beslenmeye, hareketsizliğe ve
sigara içme alışkanlığına yüklerler.
Sağlık Kuralları
En eski toplum lardan bu yana hemen her
dilde sağlıkla ilgili pek çok atasözü, deyim ve
özdeyiş vardır. Örneğin Rom alılar’dan günü­
müze kadar ulaşan “Sağlam kafa sağlam
vücutta bulunur” atasözü, akıl ve ruh sağlığı­
nın da vücut sağlığı kadar önemli olduğunu
vurgular. Gerçekten de vücut ve zihin ayrıl­
maz bir bütündür. Fiziksel rahatsızlıklar ruh
sağlığını olumsuz yönde etkileyebileceği gibi,
çok ağır ruhsal gerginlikler de bedensel hasta­
lıklara yol açabilir.
İnsan vücudu, bildiğimiz bütün m akineler­
den çok daha karmaşık bir sistemdir. Vücu­
dumuzun yaptığı bütün işleri hiçbir makine
tek başına yapamaz ve hiçbir makine gece
gündüz hiç durmaksızın 70 yıl ya da daha
uzun süre çalışamaz. Çok değişik koşullara
insan vücudu gibi bir anda uyum sağlayabilen
bir makine de henüz yapılamamıştır. Üstelik
bu kusursuz sistemin gerektirdiği günlük ba­
kım herhangi bir m akineninkinden çok daha
azdır.
Vücudumuzun sağlıklı kalmak için bunca

çaba göstermesine karşılık bize düşen tek
görev, bu harika makinenin nasıl çalıştığını
öğrenm ek ve tem el sağlık kurallarına uyarak
vücudumuzun en iyi biçimde çalışmasına yar­
dın ^ olmaktır.
D oktorlar ve öbür sağlık görevlileri “H as­
talıktan korunm ak tedavi olm aktan iyidir"
sözünü sık sık yinelerler. Gerçekten de sağlı­
ğın temeli budur; ama hastalıklardan korun­
mak için neler yapılacağını bilmek gerekir.
Aslında, çocuklara aile içinde ve okulda
öğretilen “yaşam k u ra lla rın ın bir bölümü
hastalıktan korunmaya ya da hastalıkların
yayılmasını önlemeye yöneliktir. Örneğin her
çocuk yemeklerden önce ve tuvaletten sonra
ellerini yıkaması, öksürür ya da hapşırırken
ağzını eliyle kapatması ve terliyken soğuk su
içmemesi gerektiğini erkenden öğrenir. Bu
temel bilgileri tamamlayan öbür sağlık kural­
larını da şöyle özetleyebiliriz:
• sigara içmemek
• çok fazla şeker ve hayvansal yağlar yemek­
ten kaçınıp dengeli beslenmeye özen gös­
term ek
• çiğ sebze ve meyveleri iyice yıkamadan
yememek
• temiz olmayan suları içmemek ve mikroplu
sularda yüzmemek
• bol bol egzersiz ve spor yapmak
• düzenli olarak yıkanmak
• giyeceklerin, kullanılan eşyanın ve yaşanan
yerin temizliğine özen göstermek
• kazaya yol açabilecek davranışlardan sa­
kınmak
• stresten kaçınmak
• her yemekten sonra dişleri fırçalamak
• belirli aralıklarla diş ve göz doktoruna
görünmek
• alışılmadık, olağandışı ya da rahatsız edici
herhangi bir belirtide hemen doktora baş­
vurmak
• bağımlılık yaratıcı ilaçlar ve alkol kullan­
mamak.
Ne yazık ki, azgelişmiş ülkelerin özellikle
kırsal kesimlerinde bu önerilerden bazılarını
yerine getirmek hiç de kolay değildir. Çünkü
bu ülkelerden çoğunun bütün halka temiz
içme ve kullanım suyu sağlayacak, en uzak
köyleri bile kanalizasyon ağlarıyla donatacak
ve ülkenin her yanına sağlık hizmeti götüre­
SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ 9
cek parasal gücü yoktur. Bu yüzden, dünya­
nın gelişmiş ülkelerinde hemen hiç rastlanm a­
yan birçok hastalığın azgelişmiş ülkelerde
milyonlarca kişiyi etkilemesi doğaldır.
Sağlık Hizmetleri
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’ne göre, her
insanın sağlıklı yaşamaya, hastalandığında
devletten bakım istemeye, sağlık ve sosyal
yardım hizm etlerinden yararlanm aya hakkı
vardır. Bu nedenle, Birleşmiş M illetler’in bu
bildirisine imza atan bütün ülkelerde yurttaş­
ların sağlığını korum ak, bakım ve tedavisini
sağlamak devletin temel ödevlerinden biridir.
T ürkiye’de devlete düşen sağlık hizmetleri
Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nca yürü­
tülür. Sağlık hizmetlerini ülke çapında örgüt­
lemek, sosyal sigortalar kurum lan oluştur­
mak, insan sağlığına zarar verecek bütün
etkenlerle ve hastalıklarla savaşmak, toplum
sağlığını korum ak, aşı, tedavi ve rehabilitas­
yon (fiziksel yeteneklerini, ruhsal ve toplum ­
sal uyumlarını yitirmiş kişileri yeniden iş
görmeye ve toplum içinde yaşamaya alıştır­
ma) merkezleri kurmak bu bakanlığın sorum ­
luluğundadır. Bakanlık bu hizmeti yürütebil­
mek için devlet hastaneleri, dispanserler,
sağlık ocakları, ana ve çocuk sağlığı m erkezle­
ri açar; illerde sağlık m üdürleri, ilçelerde
hüküm et doktorları, bucak ve köylerde sağlık
memurları ile ebeler eliyle bakım ve tedavi
hizmeti verir; ilaç ve aşı üretimini, özel
hastane, dispanser ve klinikleri denetler; sağ­
lık zabıtası aracılığıyla kentlerin, halka açık
yerlerin, yiyecek ve içecek m addelerinin te ­
mizliğini denetim altında tutar.
Devletin bütün bu hizmetleri yerine getire­
bilmesi için, ülkenin her yanını kapsayacak
genişlikte bir sağlık örgütü kurması, bu ku­
rum lan gerekli araç gereçlerle donatm ası ve
elinin altında çok kalabalık bir sağlık ordusu
bulundurm ası gerekir. Doğaldır ki bu örgüt­
lenmenin maliyeti son derece yüksektir. Bu
hizmetler için gerekli para birçok ülkede
değişik kaynaklardan sağlanır.
Türkiye’de, devletin bütün yurttaşlara pa­
rasız ve yeterli sağlık hizmeti verebilmesi
amacıyla 1963’te sağlık hizmetlerini sosyalleş­
tirme çalışmalarına başlanmıştı. Bu program ,
koruyucu hekimliğe ağırlık verilmesini ve
10 SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ

Sandığı ve Bağ-Kur gibi sosyal sigorta kurum ­

lan ise, bakım ve tedavi giderleri için yurttaş­
lardan primler dışında para almaz.
A B D 'de sağlık hizmetleri için gerekli para­
nın temel kaynağı, yurttaşların ödedikleri
özel sağlık sigortası primleridir. Am a sunulan
hizmetin düzeyi sigorta primiyle orantılı oldu­
ğundan, yüksek sigorta pirimi ödeyecek güçte
olmayan milyonlarca Amerikalı sağlık hiz­
m etlerinden yeterince yararlanamaz. Bu eşit­
sizliği bir ölçüde gidermek için 1965’te, sigor­
ta primi ödeyemeyen yoksullara ve yaşlılara
ücretsiz sağlık hizmeti vermek üzere iki ayrı
program yürürlüğe konmuştur.
Buna karşılık İngiltere ve İsveç gibi bazı
ülkelerde sağlık hizmetleri ücretsizdir. G ider­
ler devletçe karşılanır ve bu ülkelerde oturm a
P r o m o tio n A u stra lia . L o n d r a
izni olan herkes ücretsiz tedavi hakkından
A vustralya'nın kırsal kesimlerindeki yerleşmelerde yararlanabilir. Ama İngiltere’de devlet bütçe­
doktor bulunm adığı için, hastaların bakımını sinden sağlık hizmetlerine ayrılan para tıptaki
gerektiği anda uçakla yardıma giden "uçan gelişmelere paralel olarak artmadığı için,
doktorlar" üstlenir.
yurttaşlar sağlık hizmetlerinin yetersizliğin­
den yakınırlar. Birçok hastane, başvuranların
hizmetin tabana yayılmasını öngörüyordu. tedavi isteklerini karşılam akta güçlük çeker
Yani, çok önemli bir hastalığı olmayanların ve bazı ameliyatlar için çok uzun süre bekle­
bakım ve tedavisi sağlık ocaklarında, tıbbın mek gerekir.
belirli bir dalında uzmanlaşmamış olan pratis­ İsveç’teki sağlık hizmetleri ise yıllardır bü­
yen doktorlarca ya da aile doktorlarınca tün dünya ülkelerine örnek olarak gösterilir.
yapılacaktı. Ancak bu birinci basamak hiz­ Hastaneleri A vrupa’nın en ileri sağlık kurum ­
m etlerinin yetersiz kaldığı durum larda, örne­ landır; sağlık hizmetleri ücretsizdir ve gerek
ğin önemli bir hastalığı olanlar ya da kaza bu giderleri, gerek öbür sosyal yardım hiz­
geçirenler hastanelerde uzman doktorlar eliy­ metlerini karşılayabilmek için alınan vergi
le muayene ve tedavi edilecekti. Bu hizmetler bütün dünya ülkeleri içinde en yüksek düzey­
tümüyle parasız olacak ya da hastalardan dedir. Gene de, sistemin ideal olmasına karşı­
muayene ve tıbbi testler için para alınmayıp lık, son yıllarda İsveç’te bile sağlık kurum lan
yalnızca ilaç ve tedavi giderlerinin bir bölü­ yurttaşların beklentilerini karşılayamayacak
müne katılmaları istenecekti. Ne var ki, bazı durum a gelmiş ve ameliyat sırası bekleme
ülkelerde uygulanmakta olan bu ideal sistem listeleri giderek uzamaya başlamıştır.
gerçekleştirilemedi ve sağlık hizmetlerinde Avustralya’da bazı yerleşmeler hastanele­
özelleştirmeye doğru bir eğilim ağır bastı. rin ve doktorların bulunduğu yerlerden çok
Ülkemizde devletten başka kamu yönetimle­ uzakta olduğundan bu ülkenin daha özel
ri, üniversiteler, özel kuruluş ve dernekler de sorunları vardır. Bu uzak yerleşmelere doktor
sağlık hizmetinde bulunur. Devlet hastanele­ ve ilaç ulaştırmak ya da gerektiğinde hastaları
rinde bir zamanlar çok düşük olan muayene hastaneye taşımak için Krallık Uçan D oktor
ücretleri bugün hemen hemen üniversite has­ Servisi kurulm uştur. H astalara özel uçaklarıy­
tanelerinin ücretleriyle eşitlenmiştir ve özel la hizmet götürdükleri için “uçan doktorlar”
hastanelerin sayısı günden güne artm aktadır. olarak bilinen bu sağlık örgütünün giderle­
Y urttaşlarca ödenen prim ler ve kamu kurum- rinin bir bölümü devlet bütçesinden, bir
larının bütçelerinden ayrılan ödeneklerle hiz­ bölümü de halktan alman bağışlarla karşı­
met veren Sosyal Sigortalar Kurum u, Emekli lanır.

Halk Sağlığı ve Koruyucu Hekimlik
Günüm üzde hüküm etlerin çoğu, hastalıkları
önlemenin tedaviden daha akılcı bir yol oldu­
ğunu ve devlete daha az parasal yük getirdiği­
ni kabul etmiş durum dadır. Bu da, etkili halk
sağlığı programlarını uygulamakla yürütülebi­
lir. Halk ya da kamu sağlığı uygulamaları,
temiz su gereksiniminin karşılanmasından
dükkânlarda satılan yiyecek ve içeceklerin
denetlenm esine kadar çok geniş bir alanı
kapsar. Lokanta, otel, hastane, okul ve ben­
zeri yerlerde m utfakların, pastane ve fırınla­
rın, mezbahaların temiz ve sağlık koşullarına
uygun olması, hava, su ve toprağın sanayi
atıklarıyla kirlenmesini engelleyici önlem ler
alarak çevre sağlığının korunm ası, genel tuva­
letlerin temizliği, konutlar, fabrikalar, sinema
ve tiyatro salonları ile otobüs, tren, uçak,
gemi gibi toplu taşıma araçlarındaki sağlık ve
güvenlik önlemlerinin denetlenm esi, sağlığa
zararlı ilaç üretimini engellemek amacıyla ilaç
firmalarının sıkı gözetim altında tutulması bu
uygulamaların yalnızca bir bölümüdür. Halk
sağlığı çalışmaları hemen her ülkede devlet
eliyle yürütülür. Bu alanda en büyük uluslar­
arası kuruluş olan Dünya Sağlık Örgütü de
ülkeler arasında yardımlaşmayı, bilgi alışveri­
şini ve ortak kampanyaların yürütülmesini
sağlar.
Halk sağlığı programlarının temel direkle­
SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ 11
rinden biri, bireylerin ve toplum un hastalık­
lardan korunmasını, hastalıklarla savaşarak
ve çevre koşullarını iyileştirerek yaşam süresi­
nin uzatılmasını amaçlayan koruyucu hekim ­
liktir. Bu alanda çalışan uzmanlar, toplum da
yaygın olan bulaşıcı ve salgın hastalıkların
neden kaynaklandığını, nasıl yayıldığını ve bu
hastalıkların önünü almak için ne yapılması
gerektiğini saptarlar. Temizlik koşullarına
özen göstermem enin ya da aşırı alkol ve
sigara içmek gibi belirli alışkanlıkların doğu­
racağı sağlık sorunları konusunda halkı uyar­
mak için eğitim program ları hazırlarlar. A yrı­
ca, düzenli sağlık taram ası yaparak, kanser
gibi bazı hastalıkları iyileşme şansının çok
daha yüksek olduğu başlangıç evresindeyken
saptam ak ve bulaşıcı hastalıklara karşı aşıla­
ma kampanyaları düzenlemek de koruyucu
hekimlerin görevidir.
Azgelişmiş Ülkelerde Sağlık Hizmetleri
Gelişmiş bir ülkede ortalam a 500 kişiye bir
doktor düşerken azgelişmiş ülkelerde bu sayı
50 bini bulur, hatta aşar. Üstelik bu ülkelerde
insanlar daha sık hastalandıkları için, ücretle­
ri genellikle uluslararası yardım kurum larınca
ödenen doktorların ve hemşirelerin işi çok
daha güçtür.
Özellikle son 20 yıldır, gelişmekte olan
ülkelerde yürütülen halk sağlığı kampanyaları
ZEFA
Bazı azgelişmiş ülkelerde
de çağdaş düzeyde sağlık
bakım hizmetleri
verilm ektedir. Ayakta
tedavi edilebilecek
hastaların bakımını
üstlenen bu dispanser
Liberya'daki Bong
Tovvn'dadır.
12 SAHRA ÇÖLÜ
çok başarılı sonuçlar vermiştir. Bunların en
önemlilerinden biri, ölümcül hastalıklardan
çoğunun mikroplu sulardan ve temizlik kural­
larına uym am aktan kaynaklandığı konusunda
halkı bilinçlendirmek olmuştur. G erçekten de
Dünya Sağlık Ö rgütü’nün temel hedeflerin­
den biri, olanaklar elverdiğince bütün dünya­
daki insanlara temiz su ve sağlık kurallarına
uygun kanalizasyon sağlamaktır. Çünkü, has­
talık nedenlerini ortadan kaldırmadıkça, has­
talara belki de parasını bile ödeyemeyecekleri
pahalı ilaçlar vermenin hiçbir anlamı yoktur.
Bu kampanyaların başarılı sonuçlarından
biri de çocukların özellikle çocuk felci, difteri,
tetanos, kızamık ve boğmaca gibi bulaşıcı
hastalıklara karşı aşılanması olmuştur. Geliş­
miş ülkelerde bu aşılar düzenli olarak yapılır;
ama azgelişmiş birçok ülkede milyonlarca
çocuk ilk kez bu kam panyalar sırasında aşı­
lanmıştır. Çiçek hastalığının yeryüzünden tü­
müyle silinmesini de bu yaygın aşılama prog­
ram larına borçluyuz.
Halkın en basit tedavi ve sağlık koruma
yöntemleri konusunda bilgilendirilmesi bile
milyonlarca kişinin yaşamını kurtarır. Ö rne­
ğin dizanteri, tifo ve kolera gibi hastalıklar
çok şiddetli ishale yol açar. İshalle birlikte
vücut sıvıları ve kimyasal m addeler de dışarı
atıldığı için, bu su kaybı özellikle çocuklarda
ölümle sonuçlanabilir. Oysa bu durum da alı­
nacak basit bir önlem hiç umulmayacak kadar
etkilidir. İçine biraz tuz ve şeker karıştırılmış
bol su içirmekle her yıl dünyada binlerce
bebeğin ve çocuğun yaşamı kurtarılm aktadır.
D oktorları ve öbür sağlık görevlilerini,
çalışacakları bölgenin koşullarına uyum sağla­
yacak biçimde yetiştirmek de çok önemlidir.
Gelişmiş ülkelerin hastanelerinde en ileri
ameliyat yöntemleri ve gereçleriyle çalışan
doktor ve hemşireler azgelişmiş bir ülkede
aynı olanakları bulam adıklarında hastalara
yeterince yardımcı olamazlar. Oysa Hindis­
tan, Afrika, Güney Am erika ve bazı G üney­
doğu Asya ülkelerindeki “çıplak ayaklı dok­
torlar” yaşadıkları yörenin sorunlarını yakın­
dan tanıdıkları ve o koşullar altında ne
yapılması gerektiğini iyi bildikleri için çok
başarılı olmuşlardır.
D aha sağlıklı bir dünya yaratm ak ve insan­
ların yaşam düzeyini yükseltmek uğruna giri­
şilen bu savaşta başarıya giden yolun, öncelik­
le basit ve temel sorunların çözümünden
geçtiğini insanlık bir gün kavrayacaktır.
SAHRA ÇÖLÜ ya da BÜYÜK SAHRA dün­
yanın en büyük çölüdür. A frika’nın dörtte bi­
rinden daha fazlasını kaplar ve kıtanın Atlas
Okyanusu’ndan Kızıldeniz’e kadar bütün ku­
zey kesimi boyunca yayılır. Bu büyük çölün
kuzeyinde Akdeniz ve Atlas Dağları, güne­
yinde kurak Sahel bölgesi yer alır. Sahra Çölü
güneye doğru yayılarak ekvatora 1.500 km
kadar yaklaşır. Yüzölçümü 8.600.000 km2’
dir.
Batı Sahra, Fas, Cezayir, Tunus, Libya,
Mısır, M oritanya, Mali, Nijer, Çad ve Su­
dan’ın bazı bölümleri Sahra Çölü’nün içinde
kalır. Çölün yüzeyinin büyük bölüm ünü, ge­
niş sırtlarla birbirinden ayrılan alçak çukur­
luklar oluşturur. Yağmurun sıklığı ve miktarı
mevsimden mevsime değişir. Sahra Çölü’nün
orta kesimlerinde evleri yıkan şiddetli yağ­
m urlar bile görülm üştür. Bunun yanında yıl­
larca yağmur almayan bölgeler de vardır.
Gündüz sıcaklığı oldukça yüksektir; 60°C’ye
ulaşır. G eceler serindir ve özellikle yüksek
kesimlerde don ve buzlanma görülür. G ökyü­
zü çoğunlukla bulutsuzdur; havadaki nem
oranı çok düşüktür.
Sahra Çölü bütünüyle kumdan oluşan bir
düzlük değildir. Kum çölleri arazinin ancak
yüzde 20’sini kaplar. Oldukça yüksek dağlar,
geniş, çıplak yaylalar vardır. Güneş ve don
kayaları aşındırır, rüzgâr da aşınmış parçaları
sürükler. İncecik kum taneleri büyük toz
bulutları halinde uzaklara taşınır. Kum çölle­
rinin arasında “kum ul” adı verilen kum tepe­
leri bulunur (bak. K u m u l ). Bazı kum ullar 230
m etre yüksekliğe kadar ulaşır. Çölün büyük
bölümünü kaplayan düzlüklerde bütün yü­
zey, sürüklenen kumların aşındırarak yuvar­
latıp parlattığı çakıl ve taş yığınlarıyla kap­
lıdır.
Sahra Çölü’nde su kaynaklarının az oluşu
bitkilerin yetişmesini engellediği gibi, insanla­
rın ve çölde yaşayabilecek hayvanların sayısı­
nı da kısıtlar. Bitkiler su kaybına karşı kendi­
lerini az sayıdaki yaprakları (bazılarında yap­
rak yerine diken vardır), kalın kabukları ve
çok derine inen kökleriyle korurlar. Sahra

Sahra Çölü'nde birvaha. Vahalar her zaman için rüzgârın sürüklediği kumlarla örtülm ek tehlikesiyle yüz
yüzedir.
Çölü’nde yaşayan hayvanlar da uzun süre bir
şey içmeden yaşayabilen, hızlı ve uzaklara
gidebilen ceylan, antilop, çakal ve tilki gibi
hayvanlardır. En önemli ağaç, meyvesi insan­
larca yenen, kırılmış çekirdekleri de develeri
beslem ekte kullanılan hurm a ağacıdır. Ayrıca
buğdaygiller ile akasya ve ılgın türleri de
bulunur.
Sahra Çölü bölgesinde yaşayanların sayısı
2 milyona yaklaşır. Bu sayının hemen hemen
yarısını göçebeler oluşturur. Göçebeler deve,
keçi ve koyun besler; hayvanlarını sayısı
çok az olan otlaklara götürebilm ek için sürek­
li yer değiştirirler. Başlıca yiyecekleri süt ve
hurm adır. Yerleşik kavimlerse tepelik kırlar­
daki ırm aklar boyunca ya da suyun bulundu­
ğ a vahalarda yaşarlar (bak. V a h a ). Kuyular­
dan yeraltı suyu çıkarılır (bak. ARTEZYEN
K uyu su ). Hurm a ağaçlarının meyveleri yenir;
gövdelerinden kereste yapılır; yaprakları da
sepet yapımında kullanılır. Palmiyelerin göl­
gesinde meyve ağaçlan ve sebze yetiştirilir.
Ö bür tarım ürünleri arpa, buğday ve tütün­
SAHTEKÂRLIK VE DOLANDIRICILIK 13
D r. G e o r g G e r ste r/H illelso n
dür. Dem ir, manganez ve bakır bulunur.
Çıkartılan petrol ve doğal gaz borularla A k­
deniz kıyısına iletilir.
Çok sayıda havayolu Sahra Ç ölü’nün üze­
rinden geçer. Çöl boyunca doğu-batı yönünde
düzenli otobüs servisleri vardır. Deve kervan­
ları çöl yerlilerine, tuz ve hurm a ile değişmek
üzere, dışarıdan getirilen kumaş ve sanayi
ürünlerini taşırlar.
Sahel, Sahra Çölü’nü Batı A frika’nın tro ­
pik çayırlarından ayıran bir kuşak oluşturur.
Burası geniş bir fundalık ve otlak bölgesidir;
sığır, koyun ve deve sürülerini otlatan göçe­
belerce kullanılır. Sahel’de yağmur, bazı ta­
hılların yetiştiği güneye doğru gidildikçe ar­
tar. Am a Sahel halkı kuraklık yüzünden
açlıkla karşı karşıyadır. Hayvanların otlatıl­
ması bitki örtüsünü büyük ölçüde yok etm ek­
te, çöl de kuzeyden güneye doğru yayılmak­
tadır.
SAHTEKÂRLIK VE DOLANDIRICILIK.
Başkasını aldatm ak amacıyla sahte bir belge
14 SAHTEKÂRLIK VE DOLANDIRICILIK
düzenlemeye ya da bir sanat yapıtını taklit et­
meye sahtekârlık denir. Bile bile birini kandı­
rarak parasını ya da malını ele geçirmek ise
dolandırıcılıktır. Sahtekârlık da, dolandırıcı­
lık da yasalarda suç sayılır ve cezası hapistir.
Sahte olduğu bilinen bir belgeyi kullanmak da
suç kapsam ına girer.
Sahtekârlık
V asiyetname, sözleşme, çek, senet, pasaport,
kimlik, makbuz türünden belgelerin ya da
bunların bazı bölümlerinin sahtesini düzenle­
m ek olanaklıdır. Bu gibi sahte belgeleri üret­
m ekte uzmanlaşmış kişiler m ühürleri, imzala­
rı, el yazılarını taklit ederek gerçek belgenin
tıpkısını, çıplak gözle anlaşılamayacak bir
benzerlikte yaparlar.
Kâğıt para olarak bilinen banknotun sahte­
sine kalp para, bunları basanlara da kalpazan
denir. Para basmak devletin yetki ve deneti-
mindedir. Yapımı yüksek teknik beceri gerekti­
ren banknotlar özel bir kâğıda basılır; içinde,
filigran denen ve ışığa tutulunca fark edilen bir
çizgi ya da resim bulunur. Taklit edilmesini ön­
lemek için banknotlarda özellikle karmaşık de­
senler kullanılır. Bu desenler bazen, sahtesini
yakalamak için bilerek yapılmış bir hatayı
içerir. B anknotların özenli işçiliğini taklit et­
m ek ve aynı nitelikte üretebilm ek kolay bir iş
değildir. Ne var ki, kalp para genellikle sıra­
dan insanları aldatm ak için yeterince inandırı­
cı bir görünüm de olur. En büyük kalpazanlık
olaylarından biri Nazi gizli haber alma örgü­
tünün II. Dünya Savaşı sırasında, 1940-41’de
piyasaya sürdüğü 150 milyon İngiliz Sterlini
tutarındaki 5 sterlinlik kalp banknotlardı.
Sanat yapıtlarının kopyalarını, örneğin öz­
gün bir resmin tıpatıp aynısını yapm ak, eğer
ressam özgün yapıt olduğu savında değilse,
sahtekârlık sayılmaz. Sahte sanat yapıtlarını
piyasaya sürenler genellikle ünlü bir ressamın
üslubunda yapılmış bir tabloyu, sanatçının
sanki o güne kadar ortaya çıkmamış bir yapı­
tını keşfetmiş gibi tanıtırlar. Bir resmin sahte
olduğunu ortaya çıkarmak sanıldığı kadar zor
değildir. Örneğin, sahte resim yapılırken yeni
bir tuval ya da resmin yapılmış olduğu varsa­
yılan tarihte henüz bilinmeyen bir boya kulla­
nılmış olabilir. Bazen de resimdeki bazı ayrın­
tılar sahtekârı ele verir. Tablonun ait olduğu
dönemin modasına uymayan bir giysinin ya
da eşyanın bulunması, resmin sahteliğini kuş­
kuya yer vermeyecek biçimde ortaya çıkarır.
Bir yapıtın yaşını belirleyici bilimsel yön­
tem ler arasında X ışınları, kızılötesi ve m or­
ötesi ışınlarla fotoğraf çekmek ve kimyasal çö­
zümlemeler sayılabilir. Sahtekârlık genellikle
bu gibi yöntem lerle kanıtlanır.
Sahte yapıtlar üretm ekle işe başlayan bazı
kişilerin sonradan dünya çapında değerli sa­
natçılar olarak kendilerini kanıtladıklarına da
tanık olunmuştur. Ünlü İtalyan ressam ve
heykelci M ichelangelo’nun Eski Yunan üslu­
bunda yaptığı aşk tanrısı Eros’un heykelini,
eski süsü verm ek için toprağa gömdüğü, uz­
manların heykeli gerçek bir Yunan yapıtı san­
ması üzerine de kendisinin yaptığını söyleye­
rek, heykelcilikte ustalığını kanıtladığı anlatı­
lır. HollandalI ressam Han van M eegeren 20.
yüzyılda Jan V erm eer’in üslubunu taklit ede­
rek dinsel konulu resimler yaptı (bak. MlCHEL-
ANGELO; V e r m e e r , J a n ). Sahtekârlık II.
Dünya Savaşı’ndan (1939-45) sonra, Nazi ön­
derlerinin çalmış olduğu tablolar gerçek sa­
hiplerine geri verilirken ortaya çıktı. Bu re­
simlerden birinin van M eegeren’e ait olduğu
anlaşılmıştı. Van M eegeren, Hollanda ulusal
sanat yapıtlarını düşman bir ülkeye satmış ol­
makla suçlandı. Bunun üzerine sözkonusu
“V erm eer”i kendinin yaptığını açıklayan van
M eegeren’in, içlerinden biri bir “Verm eer
başyapıtı” olarak değerlendirilen 13 sahte re­
sim daha yapmış olduğu anlaşıldı.
Dolandırıcılık
Dolandırıcılık kendi başına suç sayıldığı gibi,
aldatmacayla para kazandıran türden başka
bir suçun parçası da olabilir. Dolandırıcılıkta
her zaman yalan söylemek gerekmez. Bir ger­
çeği saklayarak ya da birinin zayıf yanından
yararlanarak da dolandırıcılık yapılır; bunun
adı hilekârlık ya da aldatmacadır.
İşaretli oyun kartlarıyla oynanan hileli ku­
m arda, kimi zaman kurban seçilen yeni bir
oyuncunun bir süre için azar azar kazanması­
na fırsat verilir. Kurban üst üste kazanmanın
verdiği güvenle büyük bir para ile oynamaya
kalkınca, bu kez taktik değiştirilerek tüm pa­
rası yutulur.
Zim m etine para geçirme de bir dolandırıcı­

lık türüdür. Birine em anet edilen para ya da
değerli eşyanın kendi malıymış gibi kullanıl­
ması anlamına gelir. Hırsızlığa benzemekle
birlikte, suçu işleyen kimse çoğu zaman çalış­
tığı işyerinin güvenini kazanmış biridir.
G ünüm üzde bilgisayardan yararlanılarak
yapılan çağdaş dolandırıcılıklara da rastlan-
m aktadır. 1980’de California’da yakalanan
Stanley Rifkin, bu yolla Los Angeles’teki bir
bankadan zimmetine 10 milyon dolar geçir­
mişti.
Ünlü Sahtekârlıklar ve Dolandırıcılıklar
Tarih boyunca ortaya çıkarılan pek çok sahte­
kârlığın ve dolandırıcılığın yanı sıra kuşkusuz
bir o kadarı da hâlâ karanlıktadır.
Yakın zamanların en ilginç dolandırıcılık
olaylarından biri A B D ’li milyarder Howard
H ughes’un adı çevresinde gerçekleşti. Pek or­
talıkta görünm eyen, az konuşan, ayrıksı bir
tip olan Howard Hughes, yıllarca tek başına
yaşadıktan, sonra 1976’da öldü. Ölüm ünden
dört yıl önce Clifford Irving adında bir yazar
H ughes’un özyaşamöyküsünü elde ettiğini
açıkladı. Söylediğine göre, gizlice H ughes’la
buluşan Irving ona yaşamının öyküsünü anlat-
tırmayı başarmıştı. Hughes tarafından yazıldı­
ğını söylediği birtakım sahte m ektupları
A B D ’nin önde gelen yayımcılarından birine
gösteren Irving, milyarderle ilgili, basında yer
almış bazı haberlerden ve düzmece ses bantla­
rından derlem e bir kitabın telif hakkını alm a­
yı başardı. Buna karşılık yayınevi tarafından
bir İsviçre bankasına Irving adına büyük bir
m iktar para yatırıldı. Ne var ki, bu dolandırı­
cılık girişimi cezaevinde son buldu ve A B D ’
nin ünlü Times dergisi Irving’i sayfalarında
“yılın dolandırıcısı” olarak tanıttı. Hovvard
Hughes öldükten sonra da mirasından pay al­
mak için türlü entrikalar düzenlendi; düzine­
lerle sahte vasiyetname ortaya çıktı.
“Piltdovvn insanı” olayı da bir başka sahte­
kârlık örneğidir. Uzun yıllar, 1912’de İngilte­
re’de Sussex’te, Lewes yakınlarındaki Pilt­
dovvn Çayırı’nda bulunan çenekemiği ve kafa­
tası parçalarının bir tarihöncesi insanına ait
olduğu sanıldı. Kemiklerin yaşını belirleyen
yeni yöntem lerin geliştirilmesi sonucu 1954’te
araştırm alar derinleştirildi ve “Piltdovvn insa­
n ın d a n kaldığı sanılan kemiklerin gerçekte
SAHTEKÂRLIK VE DOLANDIRICILIK 15
H u lto n P ictu re L ib r u r y
Sahte olduğu 1950'lerde ortaya çıkarılana kadar,
İngiltere'de bulunm uş olan "Piltdovvn insanı"
kafatasının bir tarihöncesi insanına ait olduğu
sanıldı.
ustaca üzerinde oynanmış, günümüz insanına
ait bir kafatası ile bir orangutan çenesi oldu­
ğu, dişlerinse yapay olarak aşındırıldığı anla­
şıldı. Am a bu aldatmacayı kimin yaptığı öğre­
nilemedi.
Türkiye’de “hayali ihracat” olarak nitele­
nen büyük ölçekli sahtekârlık ve dolandırıcı­
lıkların ilki 1970’lerin sonlarında ortaya çıktı.
Bir işadamının dışarıya lüks mobilya yerine,
sıkıştırılmış talaş ve yongadan yapılan sunta
sattığı müfettişlerce belirlenince hakkında da­
va açıldı. Bu türden olaylar 1980’lerin ortala--
rında büyük yaygınlık kazandı.
Burdur ilinin Hacılar köyünde 1957-60’ta
bulunan Cilalı Taş ve Bakır çağlarına ait piş­
miş toprak kapların ve heykelciklerin bundan
bir süre sonra taklit edilerek bol m iktarda
üretilmesi ve yurtdışına satılması da sahte sa­
nat yapıtı üretm e ve eski eser kaçakçılığı ko­
nularında dünya çapında dikkati çeken bir
olay oldu. Y örede yaşayanların bu eski bulun­
tuların biçimlerine alışık olması, toprağın ve
boyaların niteliğinin binlerce yıldan beri bü­
yük bir değişime uğramayışı, benzerliğin ku­
sursuz olmasında rol oynadı. Am a ısılışıldama
(termolüminesans) yöntemiyle incelendikten
sonra buluntuların sahte oldukları anlaşıldı.
16 SAİNT CHRISTOPHER VE NEVIS
SAİNT CHRISTOPHER VE NEVIS FEDE­
RASYONU, Karayib Denizi’ndeki Küçük
A ntiller’de yer alan iki adadan oluşan, İngiliz
Uluslar Topluluğu üyesi bir federasyondur.
Aynı zamanda Saint Kitts ve Nevis olarak da
bilinir.
Saint C hristopher, 174 k n r ’lik bir alanı
kaplayan oval biçimli volkanik bir adadır.
Ada topraklarının verimli kıyıları siyah ve al­
tın renkli volkanik kumlarla örtülüdür. En
yüksek tepesi olan Misery Dağı volkanik bir
kraterdir. En önemli kenti, derin bir limanı
olan başkent B asseterre’dir. Kentin nüfusu
18.500’dür (1985). Yurtdışına satılan başlıca
ürünler şeker ve melastır. A dada ayrıca pa­
muk da yetişir. Küçük bir demiryolu şekerka­
mışı tarlalarını fabrikaya ve limana; iki hava­
alanı da adayı öbür adalar ile A BD ve Kana-
da’ya bağlar. A da ekonomisinde turizm de
önemlidir. H er yıl hemen hemen ada nüfusu
kadar turist adayı ziyaret eder.
Nevis, Saint C hristopher’ın 3 km güneydo­
ğusunda yer alır ve yüzölçümü 93 k n r ’dir.
Daire biçiminde ve çevresinde mercan resifle­
ri bulunan olağanüstü güzel volkanik bir ada
olan Nevis’te koni biçimli bir tepe denizin üs­
tünde 985 m etre yükselir. Çok güzel kumsal­
ları vardır. A dada pamuk ve şekerkamışı yeti-
P ic tu r e p o in t
Saint Christopher'da Fort Brimstone yerleşmesi.
Arkada Hollanda'ya bağlı Saint Eustatius Adası
görülm ektedir.
şir. Tek kenti Charlestovvn’da 1.600 kişi
yaşar.
Adaları 1493’te keşfeden Kristof Kolomb,
en büyük olanına kendi koruyucu azizi Chris-
topher’ın adını verdi. Bu ad, 17. yüzyılda ada­
ya gelen İngiliz göçmenlerince Saint Kitts ola­
rak kısaltıldı. Kolomb küçük olan adanın bu­
lutlarla örtülü tepelerini görünce buraya İs­
panyolca’da karlar anlam ına gelen Las Nieves
adını verdi. Bu ad daha sonra Nevis olarak
değişti. Kolomb buraya ilk geldiğinde adada
Karipler yaşıyordu. Bugün ada halkının ço­
ğunluğu Afrikalı kölelerin torunlarıdır. 18.
yüzyılda İngiltere ile Fransa arasındaki sava­
şın sonunda adalar İngiliz egemenliğine geçti.
1882’de İngiliz yönetimi Saint Kitts, Ne­
vis ve Anguilla adalarını birleştirdi. Adalar
1967’de İngiltere’ye bağlı özerk bir devlet ol­
du. Aynı yıl Anguilla bağımsızlığını ilan ede­
rek birlikten ayrıldı. Bunun üzerine İngiltere
Anguilla’yı kendisine bağladı ve ada 1969-76
arasında doğrudan İngiltere’nin yönetiminde
kaldı. Anguilla bugün özerktir. 1983’te ba­
ğımsızlığına kavuşan Saint Christopher ve Ne­
vis’te toplam 44.100 (1989) kişi yaşar.
SAINT-EXUPERY, Antoine de (1900-
1944). II. Dünya Savaşı sonrasında Fransa’da
kitapları her kesimden insan tarafından bü­
yük bir hayranlıkla okunan A ntoine de Saint-
Exupery pilottu. Yoksul düşmüş soylu bir
aileden geliyordu. 1921’de askerliği sırasında
uçuş eğitimi görerek pilot oldu. 1926’da Afri­
ka’nın kuzeybatısına, Atlas Okyanusu’nun
güneyine ve Güney A frika’ya düzenlenen
posta seferlerinde pilotluk yaptı. Bu sırada ilk
kitabı Güney Postası’m (Courrier-Sud; 1929)
yazdı. 1931’de Gece Uçuşu ( Vol de nuit) adlı
yapıtıyla edebiyat çevrelerinde adını duyur­
du. Bu kitabını ilk pilotların başarılarına
adamıştı. Paris-Saygon (bugün Ho Şi Minh)
arası uçuş rekorunu kırm ak için çıktığı bir
seferde uçağı çöle düştü. İnsanların Dünyası
(Terre des hom m es; 1939) Saint-Exupery’nin
çöl serüvenini anlatır. Günlerce susuzluk çek­
tikten sonra yoksul bir Bedevi yaşamını kur­
tarır. Şiirsel bir dille yazılmış olan İnsanların
D ünyası, yazarın tüm um udunu yitirdiği bir
anda en sıcak sevinci tadışının öyküsüdür.
II. Dünya Savaşı’nda keşif pilotu olarak

H a rlm ğ ııe - V io lle t
Ünlü Küçük Prens'\r\ yazarı A ntoine de
Saint-Exupery'nin asıl mesleği pilotluktu.
görev alan Saint-Exupery 1940’ta Fransa'nın
yenilmesi üzerine A B D ’ye uçtu. O rada, onu
ölümle burun buruna getiren bir keşif uçuşu­
nun öyküsü olan Savaş Pilotu nu (Pilote de
guerre; 1942) yazdı. Gene A B D ’de bulundu­
ğu sırada yazdığı Küçük Prens (le Petit prince;
1943) sevginin, dostluğun, değerbilirliğin öy­
küsüdür. Pek çok dile çevrilmiş olan bu yapıt,
çocuklar kadar büyüklerin de severek okudu­
ğu duygulu bir masaldır. Antoine de Saint-
Exupery 31 Tem muz 1944’te uçağı ile birlikte
Akdeniz üzerinde kayboldu. “Gerçek sevgi,
yanında sevgiden başka bir şey sürüklem eden
gelir. O insan ve insanla ilgili her şeyde
vardır; tabii gören gözler için” , sözleri
onundur.
SAİNT HELENA, Atlas O kyanusu’nun gü­
ney kesiminde yer alan ve İngiltere’nin sö­
mürgesi olan bir adadır. G ene Atlas O kyanu­
su’nun güney kesiminde bulunan Ascension
Adası ile Tristan da Cünha Takım adaları da
yönetim açısından Saint H elena’ya bağlıdır.
Saint H elena A frika’dan 1.900 km uzaklık­
ta ıssız bir adadır. Yaklaşık 17 km uzunluğun­
da, 10 km genişliğinde olan ada eskiden
büyük bir yanardağdı. Saint H elena, yüksek­
liği bazı yerlerde 800 metreyi bulan sarp
kayalıklarla çevrilidir. Bağlı olan adalarla
SAİNT HELENA 17
birlikte Saint H elena’nın toplam nüfusu
7.300’dür (1988).
Saint H elena 1502’de Portekizliler’ce keşfe­
dildi. D aha sonra da A sya’nın doğusuna mal
götürüp getiren İngiliz ve H ollanda gemileri­
nin uğradığı bir liman oldu. 1659'dan 1834’e
kadar Doğu Hint Kum panyası’mn yönetim in­
de kalan Saint H elena Adası şirketin gemile­
rince onarım yeri ve erzak deposu olarak
kullanıldı. Doğal bir kale konum unda olduğu
için, Napolyon Bonapart W aterloo Savaşı’n-
daki yenilgisinden sonra 1815-21 arasında bu­
rada sürgün olarak tutuldu. 1834’te ada İngi­
liz sömürgesi oldu.
Saint H elena, verimli toprakların ve pek
çok tatlı su kaynağının bulunduğu bir yerdir.
İç bölümlerde bam bu, muz, sarı çam, meşe ve
okaliptüs ağaçları ve güzel görünümlü zam ­
baklar vardır. Adanın yerlisi olan hayvan türü
yoktur. Ekilebilir alanlar adanın ancak dörtte
birini oluşturur. Sığır ve koyun yetiştirilir;
keten, sebze ve üstün nitelikli kahve üretilir.
B arnabys
Sönmüş bir yanardağ olan Saint Helena'da,
denizden dim dik yükselen sarp kayalıklar bulunur.
Adalıların gereksinim duyduğu eşyaların ço­
ğu gemilerle İngiltere ve Güney A frika’dan
getirilir. Adaya uğrayan gemilerin yolcularına
dantel işleri ve adanın posta pulları satılır.
Ascension
Ascension’un yüzölçümü 88 kmr’dir. Bu ada
da volkanik kökenlidir; ortasında; 875 m etre
yüksekliğinde bir yanardağ krateri olan Yeşil
Dağ yer alır. A dada, küçük koylara çıkan,
kenarları lav kaplı dar ve derin vadiler vardır.
Yerli bitkiler arasında eğreltiotları ve yaprak-
18 SAİNT LAVVRENCE IRMAĞI

yosunları sayılabilir. Saint H elena gibi burada yüksekliğinde bir yanardağ bulunan 10 km
da yerli hayvan yoktur. Dışarıdan getirilmiş çapında bir daire biçimindedir. Adadaki yer­
yaban eşeği, keçi, tavşan, kedi ve az sayıda leşmelerin yer aldığı kuzeybatıdaki küçük bir
keklik bulunur. Deniz kaplum bağaları yu­ yayla dışında, 600 m etre yüksekliğinde sarp
m urtlam ak için ocak ve mayıs arasında bura­ kayalarla çevrilidir. A dada eğreltiotu çeşitleri
ya gelirler. Sum rular da adada çoğalır. ve otsu bitkiler ile herdemyeşil küçük ağaçlar
Ascension Adası Saint H elena’yı keşfeden bulunur. Adanın don tutm ayan yağmurlu,
Portekizliler tarafından 1501’de, Hıristiyan­ nemli ve ılıman bir iklimi vardır. İngilizler
la rc a kutsal bir gün olan İsa’nın Göğe Yükse­ Ascension gibi Tristan da C unha’da da Na-
liş G ünü’nde keşfedildi; adı da bugünden polyon'u kurtarm ak için yapılacak bir saldırı­
gelir. 1815’te Napolyon’un Saint H elena’ya yı önlem ek amacıyla 1816’da bir garnizon
sürgün edilişine kadar adada hiç kimse yaşa­ kurdular. D aha sonra garnizon kaldırıldı;
mamıştı. Napolyon'un sürgünüyle birlikte ama küçük bir yerleşim bölgesi kaldı. Bugün
adaya İngiliz askerleri geldi ve kuzeybatı adada 300 dolayında insan yaşam aktadır.
kıyısında Georgetovvn kenti kuruldu. Bugün
A B D hava üssü ve İngiliz uydu haberleşm e SAİNT LAVVRENCE IRMAĞI, Kanada ve
istasyonu bulunan adada 1.200 kişi yaşar. A BD topraklarında yer alan Büyük Göller
Y öresi’ni denize bağlayan tek ırm aktır. St.
Tristan da Cünha Lawrence İrmağı (St. “Aziz” anlamına gelen
Tristan da Cünha dünyanın en ıssız yörelerin­ Saint sözcüğünün kısaltmasıdır) Ontario Gölü'
den biridir. En yakın anakara hemen hemen nün kuzeydoğusundan başlar ve 1.120 km bo­
3.000 km doğudaki Ümit B urnu’dur. Tristan yunca, St. Lawrence Körfezi'ne kadar uzanır.
da Cünha, yaklaşık 32 km güneybatısındaki Ontario'dan yaklaşık 185 km ötede ABD ile
ıssız Inaccesible ve Nightingale adaları, yakla­ Kanada arasındaki sınırı oluşturan St. Law-
şık 400 km güneydoğusundaki Gough Adası rence, Kanada’nın ikinci en uzun ırmağıdır.
ile birlikte küçük bir ada grubu oluşturur. St. Lawrence Irmağı ile birlikte Büyük
Tristan da Cünha, ortasında 2.060 metre G öller’i de içine alan St. Lawrence Suyolu,

A N T IC O S T I
ADASI

ST. LAVVRENCE
KÖRFEZİ

QU EBEC .

T ro is -R iv ie re s

S o re l

IO N R E A L
Huron
OTTAVVA
Gölü
K in g s to n Champlain Gölü
Ö g d e n s b u rg

Ontano Gölü

WELLAND KANALI
NIAGARA
ÇAVLANI
A TLAS
OKYANUSU

St. Lavvrence Irmağı, Büyük Göller Yöresi'nden St. Lavvrence Körfezi'ne kadar uzanır.

Kuzey A m erika’nın en önemli suyoludur.
3.690 km boyunca uzanan suyolunun yaklaşık
yarısını Büyük Göller oluşturur. Kanallar,
kanal-havuzlar, derinleştirilmiş akarsu yatak­
ları ve doğal suyollarından oluşan bu sistem,
büyük gemilerin O uebec ve M ontreal’e ulaşa­
bilmesini, daha küçük gemilerin ise Büyük
G öller üzerindeki T oronto, Ham ilton, Buffa-
lo, D etroit, Chicago, Milvvaukee, Duluth ve
Superior gibi daha içerilerdeki göl limanlarına
kadar gidebilmesini sağlar (bak. BÜYÜK GÖL­
LER YÖRESİ).
St. Lavvrence İrmağı, O ntario Gölü ile
Atlas Okyanusu arasında eğimle akarak 75
m etre alçalır. Bu alçalmanın 69 metresi ırm a­
ğın M ontreal’e kadar olan 270 kilometrelik
oldukça kısa ve düz bölümünde yer alır. Bu
nedenle bu bölgede ırmak çok hızlı akar.
Bu hızlı akışı engellemek ve gemilerin Mont­
real’den sonra da ırmağı kullanabilmesini
sağlamak için yapılan kanallar ve kanal-ha­
vuzlar 1908’de tam amlandı. Am a 4 m etre
derinliğinde açılan bu kanallar ve küçük
kanal-havuzlar büyük gemiler için yeterli
olamadı. 1954’te Kanada ve A BD daha derin
kanallar ve büyük havuzlar yapmak için
birlikte çalışmaya başladılar. Ayrıca elektrik
üretm ek için büyük barajlar da kurdular.
SAİNT LUCIA 19
Yapımı 1959’da tam am lanan St. Lavvrence
Suyolu’nda kanalların derinliği en az 8 metredir.
Boyu 220 m etreye, eni ise 23 m etreye kadar
olan teknelerin yararlanabildiği bu suyolunu
kullanan gemiler bakım ve işletim giderlerini
karşılamak üzere bir ücret öder. Suyolu kış
aylarında kullanılamaz, çünkü Büyük Göller
ve ırmak limanları aralık ortalarında donar,
St. Lavvrence Körfezi ise nisana kadar buzlar­
la örtülü kalır. K anada’da St. Lavvrence
Irm ağı’riın büyük bölümü Q uebec eyaleti
sınırları içindedir. Irm ak hayvancılık, kâğıt
üretimi ve ahşap işlerinin yapıldığı, ülkenin
önde gelen tarım ve sanayi bölgesi olan St.
Lavvrence vadisi boyunca akar.
SAİNT LUCIA, Karayib Denizi’nin doğu
kesimindeki Küçük A ntiller’de yer alan, İngi­
liz Uluslar Topluluğu üyesi bir ada ülkesidir.
Rüzgârüstü A daları grubunda bulunan Saint
Lucia, M artinik A dası’nın 32 km güneyinde,
Saint Vincent A dası’nın ise 40 km kadar
kuzeydoğusundadır. Yüzölçümü 617 km2’dir.
Saint Lucia volkanik kökenli bir adadır.
Adanın güney batısında yer alan Qualibou
Yanardağı 1776’daki son patlam asından sonra
buhar ve gaz çıkarmayı sürdürm ektedir. Souf-
riere kentinde kükürtlü sıcak su kaynakları
Saint Lucia Adası'nda
Castries limanı. Ada
olağanüstü güzellikteki
koyları ve kükürtlü
sularıyla ünlüdür.
20 SAINT-SAENS

bulunur (kentin adı da Fransızca’da “kükürt

ocağı” anlam ına gelir). İklim ılımandır; ku-
zey-güney doğrultusunda uzanan dağlardan
doğan akarsular bereketli vadilerden geçerek
denize ulaşır.
Saint Lucia halkının büyük bölümü şeker­
kamışı çiftliklerinde çalıştırılmak için getirilen
Afrikalı Siyahlar’ın soyundan gelir. Halkın
çoğu K atolik’tir. Çiftçilikle geçinen Saint
Lucialılar eskiden en çok şekerkamışı yetişti­
rirken, bugün daha çok muz üretm ektedir.
Ayrıca hindistancevizi, meyve, sebze, pirinç
ve pam uk da yetiştirilir. Dışarıya satılabilecek
ölçüde kâğıt, karton ve giysi üretilir. B arba­
dos’la köm ür ticareti yapılır. Tutulan deniz
ürünleri yerel pazarlarda satışa sunulur.
Rom , sigara ve m adensuyu üretilen adaya
özellikle A B D ’den her yıl giderek artan
sayıda turist gelm ektedir.
Kristof Kolom b’un gezi notlarında Saint
Lucia A dası’na ilişkin bilgi yoktur. Adanın
1500’lerde keşfedildiği sanılmaktadır. İngiliz
denizciler 1605’te ilk kez adaya ayak bastıkla­
rında adanın yerlisi olan K aripler’in güçlü
H a rlin g u e - V io lle î
direnişiyle karşılaştılar. Sonunda 1650’de
Fransız besteci Camille Saint-Saens günümüzde en
Fransızlar adada bir yerleşme kurdular ve çok Samson ve Dalila operasıyla tanınır.
K aripler’le antlaşma yaptılar. Saint Lucia 18.
yüzyıl boyunca İngiltere ve Fransa arasında
birkaç kez el değiştirdi. İngiltere ancak Na- yaşta, annesinin verdiği piyano dersleriyle
polyon Savaşlarından sonra, 1814’te adada başladı. Bir müzik parçasını ilk kez yazıya
kesin bir egemenlik kurabildi ve Saint Lucia geçirdiğinde dört yaşında bile değildi. 1848’de
bir İngiliz sömürgesi oldu (bak. N a p o ly o n girdiği Paris K onservatuvarf nda org ve kom­
SAVAŞLARI). pozisyon eğitimi gördü. 9 yıl sonra Paris’teki
1967’de içişlerinde özerklik kazanan Saint ünlü M adeleine Kilisesi’nin orgcusu oldu. 20
Lucia, 1979’da tam bağımsız bir İngiliz Ulus­ yıl süren bu görev sırasında bir yandan da
lar Topluluğu üyesi oldu. Saint Lucia’nın Niederm eyer O kulu’nda piyano öğretmenliği
başkenti Castries’tir. A da nüfusunun büyük yaptı. Öğrencileri arasında geleceğin ünlü
bölüm ünün toplandığı başkentin nüfusu 53 bestecilerinden Gabriel Faure de vardı. Aynı
bine yaklaşır (1986). dönemde tanıştığı Macar besteci Franz Liszt’
Saint Lucia’nın nüfusu 150.000’dir (1989). le güçlü bir dostluk kurdu. 1877’de Samson ve
Dalila operası Liszt’in önerisiyle W eim ar’
SAINT-SAENS, Charles Camille (1835- da sahnelendi.
1921). Günüm üzde en çok Samson ve Dalila Saint-Saens 1880’lerden sonra çıktığı ulus­
operasıyla tanınan Fransız besteci Charles lararası turnelerde orkestra şefliği de yaptı. 80
Camille Saint-Saens Paris’te doğdu. 300 dola­ yaşından sonra da beste yapmayı sürdüren
yında yapıtı bulunan Saint-Saens çok yönlü sanatçı Cezayir’de öldü.
bir sanatçıydı. İyi bir besteci olduğu kadar Son derece yetenekli bir piyanist olan
parlak bir piyanist ve orgcu, yetenekli bir Saint-Saens müzik yaşamı boyunca Liszt’in
öğretm en, şair ve oyun yazarıydı. etkisinde kalmış olm akla birlikte, M ozart’ın
Saint-Saens müzik eğitimine çok küçük müziğini çalışındaki ustalığıyla tanınırdı. Sa­

natçının öteki önemli yapıtları Om phale’in
Çıkrığı (1871), İskeletlerin Dansı (1874) ve
Cezayir Süiti (1879) adlı senfonik şiirleriyle
Hayvanlar Karnavalı (1886) adlı küçük orkes­
tra parçasıdır. O peranın yanı sıra öteki müzik
türlerinde de yapıtlar veren Saint-Saens to p ­
lam 13 opera, beş piyano konçertosu, üç
keman konçertosu, iki viyolonsel konçertosu,
dört senfonik şiir ve üç senfoni yazdı. En çok
tanınan senfonisi, içinde org için ayrı bir
bölümün de yer aldığı Üçüncü Senfoni'dir
(1886).
SAİNT VINCENT VE GRENADİNLER. Ka-
rayib D enizi’nde Küçük A ntiller’de yer alan
bu adalar, 1979’da bağımsız bir devlet olmuş­
tur. Saint Vincent, Rüzgârüstü Adaları gru­
bunda ve Saint Lucia A dası’mn 40 km güney­
batısında yer alır. Kendisinden daha küçük
olan Grenadin Adaları ile birlikte toplam 389
km2’lik bir alanı kaplar.
Saint Vincent ağaçlıklı volkanik bir adadır.
Son olarak 1979’da püsküren ve önemli zara­
ra neden olan Soufriere Dağı 1.234 metreyle
adanın en yüksek noktasıdır. Tropik iklimli
bu adalara kasırgalar da büyük zarar verm ek­
tedir. En önemli ürünler ararot (Saint Vin­
cent ararot üretiminde dünyada ilk sırayı alır)
ve muzdur. Ö bür ürünler arasında hindistan­
cevizi, pam uk, m anyok, kakao, yerfıstığı ve
tatlıpatates sayılabilir. Orm anlık bölgelerde
odunköm ürü üretilir. Ayrıca, ararot ve pa­
muk işleyen fabrikalar da vardır. Rom , siga­
ra, mobilya ve m adensuyu adada üretilen
öteki ürünlerdir. Ayrıca kıyı balıkçılığı da
önemlidir.
A da halkının çoğunluğu, bir zam anlar şe­
kerkam ışı plantasyonlarında (büyük çiftlik)
çalıştırılmak için getirilmiş Afrikalı kölelerin
torunlarıdır. Ü lkenin nüfusu yaklaşık 114 bin­
dir (1989). Bu nüfusun 25 bini, ülkenin başlı­
ca limanı ve başkenti olan Saint Vincent Ada-
sı’ndaki Kingstovvn’da ve çevresinde yaşar.
Çok sayıda geminin uğradığı bu kentte bir ha­
vaalanı da vardır.
Saint Vincent’in 1498’de Kristof Kolomb
tarafından keşfedildiği sanılmaktadır. 1763’te
Paris A ntlaşm ası’yla sürekli bir İngiliz ege­
menliği sağlanıncaya kadar, Fransa ve İngilte­
re ada üzerinde hakları olduğunu ileri sürdü-
SAKALLIKUŞ 21
ZEFA
Saint Vincent Adası'nda tarım başlıca gelir
kaynağıdır.
ler. Saint Vincent 1969’dan bağımsızlığını
kazandığı 1979’a kadar İngiltere’ye bağlı
özerk bir devlet oldu. Bugün İngiliz Uluslar
Topluluğu’nun bağımsız bir üyesidir.
SAKA bak. İSPİNOZGİLLER.
SAKALLIKUŞ. Sakallıkuşlar adlarını kalın
ve keskin gagalarının dibindeki kıllardan alır­
lar. D önenceler arasındaki bölgelere dağılmış
75 dolayında türü bulunan bu kuşların çoğu
orm anlardaki ağaçların tepelerinde yaşar. Çe­
şitli meyveler ve tohum lar başlıca besin kay­
naklarıdır. O rta A m erika’da yaşayan çatal
gagalı sakallıkuş (Semnornis frantzii) kuşlar
arasında alışılmadık bir davranış göstererek
çiçekleri yer. G ene aynı bölgede yaşayan kızıl
başlı sakallıkuş (Eubucco bourcierii) ise temel
besini olan böcekleri yere düşmüş yaprakların
arasında arar,
Sakallıkuşlar yüksek perdeden ve sürekli
ötüşleriyle ünlüdür. Bazen ötüşleri bitm ek
tükenm ek bilmez ve biri susunca öbürü baş­
lar. Bu özellikleri yerel adlarına yansımıştır.
Örneğin kızıl gerdanlı sakallıkuş (Megalaima
haemacephala) ancak çekiçle bakır döverken
çıkabilecek tekdüze bir sese sahip olduğun­
dan Malaya bakırcı kuşu adıyla da tanınır.
Sakallıkuşlar seslerinden başka göz alıcı
renkleriyle de dikkat çeker. A frika türleri
kırmızı, mavi, sarı ya da siyah tüylü, büyük
ölçüde yeşil olan Asya türlerinin başı parlak
kırmızı, mavi ya da sarı lekelerle bezelidir.
Sakallıkuşlar ağaçkakanlarla akrabadır.
22 SAKANGUR

Sakallıkuşlar
ağaçkakanlarla akrabadır.
Çürüyen yumuşak
odunları oyarak yuva
kovukları açmak için
gagalarını kullanırlar.
Ağaçkakanların
gagalarını bir keski gibi
kullanıp yongaları
çevreye saçmasına
karşılık, sakallıkuşlar
ısırıp kopardıkları odun
parçalarını uzağa taşırlar.
Fotoğrafta görülen
benekli sakallıkuş
yuvadaki yavrusuna bir
incirin ezip yumuşattığı
meyvesini veriyor.

NHPA/Peter Johnson

Ağaçlara tırm anırken sert ve kısa kuyruk
teleklerini onlar gibi gövdelerini desteklem ek
için kullanırlar. Erkek ve dişi yardım laşarak
genellikle ağaçlarda bir yuva kovuğu açar.
Gagaları ağaçkakanlarınki kadar güçlü olm a­
dığından çürüm ekte olan yumuşak odunları
yeğlerler. Yıllarca kullanabildikleri yuvanın
bazen birkaç giriş deliği bulunur. Dişi yuvaya
2-5 tane, bembeyaz yum urta bırakır. Yavrula­
rın temel besini yüksek protein kaynağı olan
böceklerdir. Palazlanan yavrular kendi başla­
rının çaresine bakmakla birlikte geceleri yu­
nan yastıkçıklar düz yüzeylerde kolayca dola­
şabilmelerini sağlar. Bu yastıkçıklarda bulu­
nan, çıplak gözle görülemeyecek incelikte
kıllar, düz yüzeylerdeki elle ayırt edilem eye­
cek ölçüde küçük pürüzleri kavrayabilir. Böy-
lece bu sakangurlar tavanda bile düşme tehli­
kesi olmadan koşabilirler.
Sakangurlar insanlar için zararsız hayvan­
lardır. İri gözleri, temel besinleri olan böcekle-
DUVAR
SAKA NG URU

vaya geri dönerler. Yum urtadan çıkışlarının

altıncı haftasında yavrular kendi başlarına
yaşamaya başlarlar.

SAKANGUR. G eko adıyla da tanınan sakan-

gurlar kelerler grubundan, küçük yapılı sü­
rüngenlerdir. Sıcak ülkelerde ev içlerinde sık
görülen bu hayvanlar geceleyin yakılan ışıkla
birlikte saklandıkları yarıklardan ortaya çı­
karlar. Sakangurların 750 dolayında türü var­ SAÇAKLI SA K A N G U R
dır. Çoğunun yayvan parm akları altında bulu­
 SAKARYA 23

ri çok az ışıkta bile görebilmelerini sağlar.

SAKARYA İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
Sakangurlar yeryüzünün sıcak bölgelerine ya­
yılmıştır. Yük taşıyan gemilere gizlice girerek YÜZÖLÇÜMÜ: 4.817 km2.
çok uzak yerlere giden ve oralarda da üreyen NÜFUS: 610.500 (1985).
birçok sakangur türü vardır. İL TRAFİK NO: 54.
Bazı sakangurlar öbür kelerlerden farklı İLÇELER: Adapazarı (merkez), Akyazı, Ferizli, Geyve,
Hendek, Karapürçek, Karasu, Kaynarca, Kocaali,
olarak, çıkardıkları güçlü seslerle dikkat çe­ Pamukova, Sapanca, Söğütlü, Taraklı.
kerler. Örneğin Güneydoğu Asya’ya özgü, 35 İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Sapanca Gölü kıyıları; Karasu ve
santim etreye kadar uzayabilen tokay sakan- Kocaali plajları; Haşan Dağı ve Poyrazlar Gölü
orman içi dinlenme yerleri; Orhan Gazi, Yunus Paşa
guru (G ekko gecko) adını çıkardığı sesten (Geyve Ulucamisi), Şeyh Müslihiddîn ve Rüstem
alır. Kelerlerin birçoğunda görüldüğü gibi Paşa camileri; Orhan Gazi Zaviyesi; Elvan Bey
kopan kuyruklarının yerine hemen yenisi İmareti; Sakarya Köprüsü ve Beşköprü (Jüstinyen
Köprüsü).
çıkar. Yeni Z elanda’da yaşayan ve doğurarak
üreyen iki tür dışında sakangurların tüm ü
yum urtlar. Ev sakangurları yum urtlam ak için larının doğu, güneydoğu ve güney kesim inde­
anahtar delikleri gibi garip yerleri seçerler. ki bazı bölümleri Karadeniz Bölgesi’nin sınır­
ları içindedir. Genellikle güneyden kuzeye
SAKARYA ili adını, ülkemizin üçüncü büyük doğru gidildikçe alçalan Sakarya ili toprakla­
akarsuyu olan ve sınırları içinde denize dökü­ rının güney kesimini Samanlı Dağları engebe-
len ırm aktan alır. Güneyde Göynük Suyu lendirir. İlin en yüksek noktası, bu dağ
vadisinden kuzeyde Karadeniz kıyısına kadar dizisinin doğu bölümünde 1.543 m etreye eri­
uzanan il topraklarının yüksekliği hiçbir ke­ şen Keremali Dağı’nın doruğudur. Gene Sa­
simde 1.600 metreyi aşmaz. manlı D ağlan’na bağlı olan Kapıorm an Dağı
İl sınırları içinde Sakarya Irmağı (bak. (1.467 m etre) G eyve’nin doğusunda yer alır.
Sa k a r y a I r m a ğ i ) ile kolları tarafından sulanan Sakarya ilindeki başlıca düzlükler Akova
verimli tarım alanları vardır. Eskiden bu da denen A dapazarı Ovası ile Pam ukova’dır.
alanların büyük bölümü yoğun bir orman Bu ovalar M arm ara Denizi’nin doğusunda
örtüsüyle kaplıydı. Bu orm anlardan elde edi­ İzmit Körfezi ile Sapanca G ölü’nü içeren,
len kerestelerin gemi yapımında kullanılmak Gemlik Körfezi ve İznik G ölü’yle de doğuya
üzere İzmit Körfezi’ndeki tersanelere taşın­ doğru uzanan çöküntü alanları dizisi içinde
ması ve yörede yetiştirilen tarımsal ürünlerin yer alır. Kuzeyi ile güneyindeki kırık (fay)
büyük tüketim m erkezlerine ulaştırılmasında çizgileri boyunca çökerek oluşan bu çukurluk­
güçlüklerle karşılaşılıyordu. İÖ 1. yüzyılda bu ların daha sonra alüvyonlarla dolması sonu­
güçlüğün üstesinden gelebilmek için Rom alı­ cunda bugünkü ovalar ortaya çıkmıştır. G ey­
lar Sakarya Irm ağı’nı Sapanca Gölü üzerin­ ve Boğazı’yla birbirine bağlanan bu ovalar, il
den İzmit Körfezi’ne bir kanalla bağlamayı ekonomisinde büyük değer taşıyan önemli
düşündüler. Bu düşüncenin gerçekleştirilmesi birer tarım alanıdır. Kuzeybatı kesimindeki
için Osmanlı dönem inde de birçok çalışmalar
yapıldı. Bu konuda Mimar Sinan’ın da çalış­
m alar yaptığı bilinmektedir. Am a 19. yüzyılın
ilk yarısına kadar sürdürülen bu girişimler her
defasında bir başka nedenle sonuçsuz kaldı.
D aha sonra da demiryolu ve karayolu ulaşım
olanaklarının gelişmesi, kanal açma gereksin­ Eflenı
mesini ortadan kaldırdı. .AKYAZI, Gölü

SAPANCA
KARAPÜRÇEK
BURSA GEYVE
Doğal Yapı ® (S)
.PAMUKOVA
Sakarya ili, Karadeniz ve M arm ara bölgeleri
arasındaki geçiş alanında yer alır. Büyük BİLECİK ANKARA
bölümü M arm ara Bölgesi’nde olan il toprak-
24 SAKARYA
E m in H a k a r a r
Doğal güzellikleriyle Sapanca Gölü kıyıları Sakarya
ilinin ilgi çekici yörelerindendir.
d a lg a lı d ü z lü k le r , K o c a e li Y a r ım a d a s ı’n d a k i
(bak. K o c a e l i ) te p e lik a la n la r ın d o ğ u u z a n tı­
sıd ır. Ö n e m li b ir g irin ti v e ç ık ın tıy a r a s tl a n ­
m a y a n K a r a d e n iz k ıy ıs ın d a g e n iş d o ğ a l k u m ­
s a lla r v a r d ır .
Sakarya ili topraklarından kaynaklanan su­
ları D eğirm endere, Karacasu ve Büyük M e­
len Çayı ile Sakarya Irmağı toplar. Sakarya
Irm ağı’nın başlıca kolları Göynük Suyu, Çark
Suyu ve M udurnu Suyu’dur. Büyük Melen
Çayı kuzeydoğuda, Göynük Suyu güneyde,
Değirm endere de kuzeybatıda doğal sınır
oluşturur. İl sınırları içindeki başlıca doğal
göller Küçükboğaz, A carlar, Akgöl ve Taşkı-
sık gölleri ile batıdaki küçük bir bölümü Ko­
caeli ilinde kalan Sapanca G ölü’dür. Yüz­
ölçümü 47 km2 olan Sapanca G ölü’nün deniz
düzeyinden yüksekliği 32 m etre, en derin yeri
de 61 m etredir.
Sakarya ili, Karadeniz ve M arm ara bölgele­
rinde egemen olan iklimler arasında bir geçiş
alanında bulunur. İlin iç kesimleri kıyı kesimi­
ne göre daha fazla yağış alır. Şiddetli soğukla­
ra rastlanm ayan ilde yazlar da çok sıcak
geçmez. Eskiden il sınırları içinde geniş alan­
lar kaplayan orm anlar “ağaç denizi” olarak
adlandırılırdı. A m a bu orm anlar kereste elde
etm ek ve tarım alanı kazanm ak için büyük
ölçüde yok edilmiş durum dadır. Dağlık alan­
ların alçak kesimleri gürgen, meşe ve kayın,
yüksek kesimleri ise köknar, kızıl çam ve kara
çam ormanlarıyla kaplıdır.
Tarih
İÖ 13. yüzyılda B ebrikler’in yurdu olduğun­
dan Bebrikya olarak adlandırılan bölgenin
sınırları içinde kalan yöre, İÖ 9. yüzyılda
Bitinler’in eline geçti. İÖ 6. yüzyılda Lidyalı-
lar’ın, daha sonra da Persler’in, M akedonyalI­
la rın , Selevkoslar’ın yönetimine giren bu
topraklar, İÖ 3. yüzyılda Bitinya Krallığı’na
bağlandı. İÖ 1. yüzyılda son Bitinya Kralı III.
Nikomedes tarafından Roma İm paratorluğu’
na bırakılan bu topraklar Bizans yönetimi
sırasında Optim aton Them ası’nın sınırları
içindeydi. 7. ve 8. yüzyılda birkaç kez Arap-
lar’ın saldırısına uğrayan yöreye 11. yüzyıl
sonlarına doğru Türkm enler gelmeye başladı.
1072’de kısa bir süre için A rtuk Bey tarafın­
dan Selçuklu topraklarına katıldıysa da, sonra
gene Bizanslılar’ın eline geçti. 1075’te A nado­
lu Selçuklu D evleti’ne bağlanan yöre, 1097’de
H açlılar’ın, 1204’te de İznik Rum İm parator-
luğu’nun egemenliğine girdi. 13. yüzyılın ikin­
ci yarısında gene Bizans tarafından yönetil­
meye başlayan bu topraklar 1324’te tümüyle
O sm anlılar’ın eline geçti. Kurtuluş Savaşı
(bak. K urtulu ş Sa va şi ) sırasında kısa bir süre,
İstanbul hüküm etine bağlı olan A nzavur Ah-
m ed (bak. A n za v u r A yak lanm asi) güçlerinin
eline geçen ve Çerkeş Ethem tarafından
kurtarılan yöre, 27 Mart 1921’de Yunanlılar’
m işgaline uğradı. 21 Haziran 1921’de tü­
müyle işgalden kurtarılan Sakarya ve çevresi
cumhuriyetin ilanından sonra uzun bir süre
Kocaeli iline bağlı olarak yönetildi ve 1954’te
Sakarya adıyla il yapıldı.
Ekonomi
Yarısından çoğu kırsal kesimde yaşayan il
halkı geçimini genellikle tarım ile tarım a
dayalı sanayi ve ticaretten sağlar. Sakarya
ilinde yetiştirilen başlıca tarla ürünleri şeker­
pancarı, mısır, buğday, patates, soğan ve
ayçiçeği, en önemli bağ ve bahçe ürünleri ise
üzüm, elma, arm ut, fındık, dom ates, dolm a­
lık biber, kavun, karpuz ve lahanadır. Koyun
da yetiştirilen ilde sığır besiciliği, tavukçuluk
ve ipekböcekçiliği yapılır. Sakarya Tarım
 SAKARYA 25

sini izleyerek ve Geyve Boğazı’nı aşarak il

topraklarından geçer.
Yeraltı kaynakları açısından zengin olm a­
yan il topraklarında dem ir ve m erm er yatak­
ları vardır.

Toplum ve Kültür
11. yüzyıldan sonra yöreye gelmeye başlayan
ve M oğollar’ın A nadolu’yu istila etmesiyle
birlikte sayıları hızla artan Türkm enler yayla­
larda göçebe olarak yaşıyordu. D aha sonra
T ürkm enler’in göçebelikten vazgeçerek yer­
leşmeye başlamaları sonucunda yerli Rum lar
ve Türkm enler birlikte yaşamaya başladılar.
19. yüzyılda Kafkasya ile Balkanlar’dan gelen
göçmenler de bu yöreye yerleştirildiler. G ele­
neklerini kendi aralarında sürdüren göçmen­
ler tarımsal üretim in gelişmesine çalıştılar.
A dapazarı Ovası’nda patates yetiştirilmesine
Sakarya ilinde halkın yarısından çoğu tarım la öncülük eden göçmenlerdir. 1890’da dem ir­
uğraşır.
yolunun A dapazarı’na ulaşmasıyla ekonomik
ve toplumsal yaşamı daha da canlanan yörede
İşletmesi il tarımına katkıda bulunan başlıca ilk yerel banka 1913’te kuruldu. I. Dünya
kurum dur. Karadeniz kıyısında önemli bir Savaşı sırasında Karadeniz Bölgesi’nin doğu
balıkçılık etkinliğine rastlanmayan Sakarya kesiminden gelen bazı göçmenler de yöreye
ilinde yer alan göllerde tatlı su ürünleri yerleşti. Bu göçmenler patatesin yanı sıra
avcılığı yapılır. O rm an içi köylerde yaşayan
A n a d o l u Y a y ın c ılık A r ş iv i
halkın bir bölümü geçimini ormancılık işlerin­
de çalışarak sağlar.
Tarım a dayalı başlıca sanayi kuruluşları
şeker, un, unlu ürünler, patates işleme, süt ve
süt ürünleri, bitkisel yağ, yem, kemik unu,
tarım alet ve m akineleri, traktör ve treyler
fabrikalarıdır. Sakarya ilinde bunlardan baş­
ka orm an ürünleri, m etalürji, tel, tuğla,
kirem it, asit ve lastik fabrikaları da vardır.
Devlet Demiryolları İşletm esi’ne bağlı T ürki­
ye Vagon Sanayii AŞ ildeki en büyük sanayi
kuruluşlarından biridir. Elektrikli tren ve
vagon üretimi yapılan bu kuruluşta her tür Sakarya ilinin Karasu ilçesinde geleneksel bir ev.
bakım ve onarımın yanı sıra yedek parça
üretimi de yapılır.
Sakarya ilinin ülke ulaşımında önemli bir yörede mısır ve fındık yetiştirilmesine de ön
yeri vardır. E-5 Karayolu batı-doğu doğrultu­ ayak oldular. 1950’lerden sonra başlayan sa­
sunda ilin orta kesiminden geçer. Yapım nayileşme toplumsal yaşamın önemli ölçüde
aşamasında olan Kınalı-Sakarya O toyolu’nun değişmesine yol açtı.
Sapanca G ölü’nün güney kıyısı yakınından Yörenin geleneksel el sanatları kilim doku­
geçmesi tasarlanmıştır. Haydarpaşa-Eskişehir macılığı ve kaşıkçılıktır. Köylerde dokunan
Demiryolu ile İstanbul’u Bilecik ve Eskişe­ kilimler pazarlarda “Kandıra kilimi” adıyla
hir’e bağlayan karayolu Sakarya Irmağı vadi­ satılır. Kaşıkçılık ise gittikçe önemini ve
26 SAKARYA İRMAĞI
Şem si G üner
Adapazarı ile Haydarpaşa arasında her gün düzenli
tren seferleri vardır.
geçerliliğini yitiren bir el sanatı durum un­
dadır.
Sakarya ilindeki başlıca kültür ve eğitim
kurum lan İstanbul Teknik Üniversitesi’ne
bağlı Sakarya M ühendislik Fakültesi ile Sa­
karya Meslek Y üksekokulu’dur.
İl Merkezi: Adapazarı
İlk yerleşim yerinin 14. yüzyılda bu yöreyi
Osmanlı topraklarına katan Konur Alp tara­
fından, bugün kentin bulunduğu yerde kurul­
duğu bilinmektedir. Tığcılar adıyla anılan bu
köy, yörenin alışveriş merkezi olan bir pazar­
yeri olarak gelişti. D aha sonra çevresinde yer
alan Yağcılar, Semerciler ve Hasırcılar adlı
köylerle bütünleşerek büyüyen yerleşme, 17.
yüzyılda A da ve A da nahiyesi, 19. yüzyıl
ortalarında A daköy, daha sonra da A dapaza­
rı adıyla anıldı. Bu biçimde adlandırılmasının
nedeni, kurulduğu yerin Sapanca G ölü’nün
fazla sularını boşaltan Çark Suyu ile Sakarya
Irmağı arasında kalması nedeniyle bir adayı
andırmasıydı. 19. yüzyıl sonunda demiryoluy-
la ulaşım olanağına kavuşan A dapazarı, çev­
resindeki zengin tarımsal alandan gelen ürün­
lerin pazarlandığı önemli bir ticaret merkezi
olmasına karşın, 20. yüzyılın başında da
kasaba görünüm ünü korudu.
1950’lerde sanayi tesislerinin kurulması ve
il merkezi yapılması A dapazarı’nda kentleş­
meyi başlattı. Kent 1970’ten sonra, güneyin­
den geçen E-5 Karayolu’nun kenarına kadar
gelişti. Kentte hızla yaygınlaşan sanayi kuru­
luşlarının atıkları Sakarya Irmağı ile Çark Su-
yu’nu önemli ölçüde kirletm ektedir.
K ent, Arifiye Istasyonu’nda ayrılan bir
hatla Haydarpaşa-Eskişehir Dem iryolu’na
bağlanır. A dapazarı ile Haydarpaşa arasında
her gün düzenli olarak tren seferleri yapılır.
Kentin nüfusu 152.291’dir (1985).
SAKARYA IRMAĞI, ülkemiz sınırları içinde­
ki Kızılırmak ve Fırat’tan sonra uzunluk
bakım ından üçüncü akarsudur. Eskişehir ili­
nin güney kesiminde yer alan Çifteler kenti­
nin güneyindeki, Sakarbaşı da denen Sakar-
yabaşı yöresinden kaynaklanan Sakarya Ir-
mağı’nın uzunluğu 824 Kilometredir.
Kaynağından sıcak olarak çıkan ırmak sula­
rı kuzeydoğu yönünde aktıktan sonra Çifteler
kenti yakınında doğuya döner. Bu kesimde
küçük bir tekneye binerek ırmağın geçtiği
tüm akarsu yatağını izlemek olanağı olsaydı,
önce kuzeybatıdan gelen Şeydi Çayı’nın Sa­
karya’ya katıldığı; İç Anadolu Bölgesinin
bozkırları arasındaki fazla derin olmayan
yatağında akarken güneydoğuya, doğuya, ku­
zeydoğuya ve sonra da kuzeye dönerek kes­
kin sayılacak bir dirsek oluşturduğu görülür­
dü. Sakarya Irmağı bu kesimde Eskişehir ile
A nkara illeri arasında doğal bir sınır çizer.
A karsuyun yukarı çığırı, A nkara iline bağlı
Polatlı ilçesinin Yassıhöyük köyü yakınındaki
G ordion (bak. GORDİON) kenti kalıntılarının
batısından geçtikten sonra ulaştığı Porsuk
Çayı kavşağında sona erer.
Kütahya iline bağlı Dum lupınar ilçesinden
kaynaklanan Porsuk Çayı, Sakarya Irm ağı’
nın en önemli koludur. A ltıntaş, Aslanapa ve
K ütahya ovalarını sulayan bu akarsuyun üze­
rinde kullanma ve içme suyu elde etm e,
sulam a ve taşkın önleme amacıyla kurulmuş
olan Porsuk Barajı vardır. Kuzeydeki Sündi-
ken D ağları’ndan inen akarsularla beslenen
Porsuk Çayı, neden olduğu taşkınlarla zaman
zaman çevresine büyük zarar verir.
Sakarya Irmağı, orta çığırında önce doğu­
dan gelen A nkara Çayı kolunu alır. Daha
sonra kuzeybatıya ve batıya dönen akarsu,

aşağı çığırında bir dirsekle başlayan geniş
yayını tam amlar. Bu kesimde yatağını derin­
leştiren ırmağa kuzeydoğudan gelen Kirmir
Çayı ile kuzeyden gelen Aladağ Çayı katılır.
Doğu-batı doğrultusunda dar ve derin boğaz­
lardan geçtiği bu bölümde hidroelektrik ener­
ji üretimi amacıyla kurulmuş Sarıyar ve Gök-
çekaya barajları yer alır. Eskişehir'i A nkara'
dan ayıran il sınırı, bu barajların ardında
suların toplanmasıyla oluşan yapay göllerin
orta bölümünden geçer. Sarıcakaya yöresinde
yemyeşil bağlık ve bahçelik alanlardan geçen
akarsu, daha sonra kuzeybatıya ve kuzeye
yönelir. Irmağa bu kesimde güneybatıdan
gelen Karasu ve Göksu ile doğudan gelen
Göynük Suyu katılır. Göksu kavşağından
sonra kuzeydoğuya dönerek Canbaz Boğazı’
na giren Sakarya, önemli bir tarım alanı olan
Pam ukova’ya ulaşır. Bu ovadan Geyve Boğa-
zı’yla çıkan Sakarya Irm ağı’nın orta çığırı,
Akova da denen A dapazarı Ovası’na girdiği
kesimde sona erer ve burada aşağı çığır
başlar. Kirmir Çayı kavşağında deniz düze­
yinden 500 m etre kadar yüksekte olan vadi
tabanı, Adapazarı Ovası’na girdiği kesimde
35 m etreye düşer. A dapazarı Ovası’ndan
sonra genellikle güney-kuzey doğrultusunda
akan ırmağa güneyden gelen M udurnu Suyu
ile güneybatıdan gelen ve Sapanca G ölü’nün
(bak. Sa k a r y a ) gideğeni (gölayağı) olan Çark
Suyu katılır.
SAKARYA IRMAĞI 27
Sakarya Irmağı
Türkiye'nin üçüncü uzun
akarsuyudur.
H u r iy e G iirier
Sakarya Irmağı'nın suladığı A dapazarı
Ovası verimli bir tarım alanıdır. Taşıdığı
alüvyonlarla A dapazarı Ovası’nın kuzeyinde
fazla belirgin olmayan bir delta oluşturan
ırmak, Karasu kentinin batısında Sakaryaağzı
olarak adlandırılan yörede Karadeniz’e dökü­
lür. Bu deltanın Karadeniz kıyısına yakın
bölümünde geniş bir şerit biçiminde kumullar
uzanır. Kumulların genişliği deltanın doğu
kesiminde 100 metreyi bulur. Bu kumulların
ardında yer yer orm anlarla çevrili sulak ve
bataklık alanlar vardır. Bu alanlarda Küçük-
boğaz ve A carlar gölleri yer alır. Sakarya
Irmağı, aşağı çığırı ile orta çığırının bir bölü­
münü sınırları içine alan ile adını verir.
A karsu ilkçağda Sangarios adıyla anılıyor­
du. Bazı araştırm alar sonucunda ileri sürülen
görüşlere göre Sakarya Irmağı çok eskiden
Sapanca Gölü üzerinden İzmit Körfezi’ne
dökülüyordu. Körfeze doğru aktığı oluğun
alüvyonlarla tıkanm asından sonra kuzeye yö­
neldiği sanılmaktadır. Sakarya Irmağı vadi­
sinde aşağı çığırının zaman zaman yatak
değiştirdiğine ilişkin kanıtlara rastlanır. Irm a­
ğın bu bölüm ünde çevre ilkçağdan 19. yüzyıla
kadar zengin bir orm an örtüsüyle kaplıydı.
Eskiden “ağaç denizi” olarak adlandırılan bu
yöreden kesilen tom ruklar ırm akta yüzdürü­
lerek Karadeniz kıyısına indirilirdi. Bu tom ­
rukların tersanelerde gemi yapımında kulla­
nılması ve yöre ürünlerinin İstanbul’a taşın­
28 SAKSAĞAN

ması amacıyla ilkçağdan beri Sakarya Irm ağı’ lerle beslenm ekle birlikte, baharda bazen
m Sapanca G ölü’nün üzerinden İzmit Körfe- başka kuşların yuvalarını yağmalayıp yum ur­
zi’ne bağlayacak birçok girişimde bulunul­ talarını ve yavrularını çalarlar. Oldukça yavaş
muş, ama başarı sağlanamamıştır. uçar, bir yere konduklarında dengelerini sağ­
lam ak için kuyruklarını kaldırırlar.
SAKSAĞAN. Kargagillerden ( Corvidae fa­ Saksağanların yuvası ağaçların tepesinde ya
milyası) olan saksağanlar uzun kuyruklu, zeki da çalılar arasındadır. Çalı çırpıdan yaptıkları
kuşlardır. A vrasya’da ve Kuzey A m erika’da geniş yuvalarını toprak ve ince köklerle dö­
yaşayan bayağı saksağan (Pica pica) en iyi şerler. Kubbe biçimindeki yuvanın yandan bir
giriş deliği vardır. Dişi yuvaya kahverengi
desenli, yeşilimsi 5-8 yum urta bırakır. Palaz­
lanan yavrular soluk renkli ve kısa kuyruklu­
dur. Yavrular kolayca eğitilebilir.
Bazı saksağanların coğrafi dağılımı oldukça
ilginçtir. San gagalı Am erika saksağanı (Pica
nuttali) yalnız California eyaletinin yoğun
biçimde tarım yapılan orta kesimlerinde ya­
şar. Mavi kanatlı saksağan (Cyanopica cya-
nus) İspanya, Portekiz, Çin’in doğusu ve
Saksağan uzun kuyruğunu gövdesini dengelemek
Japonya’da yaşar. A m a Avrasya’nın bu iki
için kullanır. Bayağı saksağan tarım alanlarında, ucu arasında kalan hiçbir yerde bulunmaz.
ağaçlık ya da çalılık yerlerde yaşar. Sağlam yuvasını Saksağanların en renkli türleri dönenceler
bazen kentlerdeki yüksek ağaçların tepelerine yapar.
arasında kalan kuşakta yaşar. Bunlar arasında
Asya’nın güneydoğusunda yaşayan yeşil sak­
bilinen saksağan türüdür. Uzunluğu 45 cm sağan (Cissa chinensis) ve Sri Lanka’da yaşa­
olan bu türün başı, boynu, göğsü, sırtı ve yan mavi saksağan (Cissa ornata) sayılabilir.
kısmen kanatları siyah, uzun kuyruğu ışıkta
yeşil parıltılı, öbür bölümleri beyazdır. SAKSOFON. Bakır üflemeli bir çalgı olan
Saksağanlar kaba ve yüksek bir sesle öten saksofon, adını yaratıcısı Belçikalı çalgı ya­
gürültücü kuşlardır. Y erde genellikle böcek­ pımcısı Adolphe Sax’tan almıştır. Askeri ban­

D o w n B e a t {en s o ld a ),
A Pl W id e W o r ld P h o to s (s o ld a )

En solda: Bebop müziğin

babası sayılan ünlü
saksofoncu Charlie Parker.
Solda: 1960'larve 1970'lerde
free jazz (özgür caz) akımının
öncülerinden ünlü
saksofoncu John Coltrane.

dolar için sesi hem tahta üflemelilerle, hem de
bakır üflemelilerle kaynaşabilecek bir çalgı
yapmak amacıyla işe başlayan Sax, 1846’ya
kadar 14 değişik boyda saksofon üretti. Sak­
sofonun, klarnete benzeyen tek kamışlı bir
ağızlığı, obuaya benzeyen koni biçimli bir
gövdesi vardır (bak. K la rn et A İ les İ; O bua
AİLESİ). Gövdenin üst ucundaki boyun adı
verilen bölüm sökülüp takılabilir. Alt ucu çan
biçimli bir kalakla son bulur. Gövdenin üze­
rinde değişik notalara ayarlı delikler ve bu
delikleri açıp kapamaya yarayan bir anahtar
düzeneği vardır. H er birinin farklı ses alanı
olan beş çeşit saksofon vardır: Soprano (si
bem ol), alto (mi bemol), tenor (si bemol),
bariton (mi bemol) ve bas saksofon (si
bemol).
Yapımından kısa bir süre sonra Fransız
askeri bandolarında kullanılmaya başlanan
saksofon, I. Dünya Savaşı sırasında A B D ’de
solo çalgısı olarak kullanıldı. Sonraki yıllarda
caz topluluklarının vazgeçilmez bir üyesi du­
rum una geldi. Yerine göre güçlü, yerine göre
son derece yumuşak, derin ve hüzünlü sesiy­
le, günümüzde de caz müziği topluluklarının
en çok sevilen ve kullanılan çalgılarından
biridir. Saksofon caz müziğindeki kadar ol­
masa bile, klasik müzikte de kullanılmıştır.
Claude Debussy saksofon için solo parçalar
besteleyen ilk müzikçiler arasındadır (bak.
D ebussy , C l a u d e ).
SAKSONYA, adını İS 200-700 yılları arasın­
da Holstein’ı ve Elbe Irm ağfnın aşağı çığırı­
nın batısında kalan yöreyi ele geçiren Sakson-
lar’dan alan ve tarih boyunca sınırları zaman
zaman değişikliklere uğrayan bir bölgedir.
G ünüm üzde Alman D em okratik Cumhuriye-
ti’nin Cotthus, D resden, Halle, Karl-Marx-
Stadt (eskiden Chem nita) ve Saksonya yöne­
tim birimlerini kapsar.
Bir G erm en kabilesi olan Saksonlar yerleş­
tikleri bu topraklardan batıya doğru genişle­
yerek 5. yüzyılda Britanya’yı ele geçirdiler.
8. yüzyılın sonlannda Frank Kralı Şarlman’ın
egemenliğine giren Saksonlar Hıristiyanlık’ı
kabul ettiler. 843’te Alman Krallığı’na katılan
Saksonya 10. yüzyılın başlarında Liudolfing
hanedanının yönetiminde bir düklüğe dönüş­
tü. 919’da Saksonya Dükü Heinrich Alman
SAKSONYA 29
kralı seçildi. Alm an ordusunu güçlendiren,
kentlerin gelişmesini destekleyen ve Alman
sınırlarını putperest saldırılarına karşı koru­
yan I. Heinrich, Slav topraklarını denetimi
altına alarak Kuzey ve Doğu Sakson sınır
kontluklarını oluşturdu. Saksonya Düklüğü
961’de Billung ailesine geçti. Düklüğü güçlen­
diren Billunglar Saksonya'yı Hıristiyanlık’m
önemli bir yayılma merkezi durum una getir­
diler. Elbe Irm ağı’nın doğu kıyısını Slavlar’
dan aldılar. Billunglar 1106’ya kadar düklüğü
yönettiler. Magnus Billung İmparator V. Hein-
rich’e karşı başkaldırıp yenilince Saksonya
D üklüğü’nün yönetimi Sup'plinburg Kontu
Lothar’a verildi. 1125’te Alm an kralı, 1133’te
de Kutsal Rom a-G erm en im paratoru olan
Lothar ölünce Saksonya Düklüğü damadı
Bavyera Dükü II. H einrich’e miras kaldı.
Am a, Alman kralı seçilen III. Konrad aynı
kişinin iki ayrı düklükte egemen olamayacağı­
nı öne sürerek Saksonya D üklüğü’nü ona
verm ek istemedi. Heinrich kralın bu tutum u­
na karşı çıkınca önce Saksonya, ardından
Bavyera düklüğü elinden alındı. Bunun üzeri­
ne iki düklükte de iç savaş başladı. Bavyera’yı
terk etm ek zorunda kalan II. Heinrich Sak­
sonya’ya egemen olmayı başardı. Yerine
1142’de oğlu III. Heinrich geçti. Kutsal R o­
m a-Germ en İm paratoru I. Friedrich ile uzun
süre iyi ilişkiler içinde yaşayan III. Heinrich
gücünü artırdı. Am a 1150’de bir grup Sakson
prensi birleşerek III. H einrich’e karşı çıktı.
Anlaşmazlık İmparator I. Friedrich’in müda­
halesiyle çözümlendiyse de, daha sonra
prensler III. H einrich’i barışı bozmakla suçla­
dılar. Bunun üzerine I. Friedrich 1180’de III.
Heinrich’in elindeki toprakları aldı, Saksonya
D üklüğü’nü parçaladı. Bunun sonucunda
Saksonya adı, birbirinden uzak iki küçük
toprak parçası için kullanılmaya başlandı:
H olstein’in güneydoğusundaki Saksonya-
Lauenburg ve O rta Elbe kıyısındaki Sakson-
ya-W ittenberg. Böylece Saksonya’da iki ayrı
hanedan ortaya çıktı. Lauenburg hanedanı
varlığını 1689’a kadar koruyabildi.
1422’de W ittenberg hanedanından kimse
kalmayınca Saksonya dükü ve elektörü unva­
nı W ettin hanedanından M eissen Kontu I.
Friedrich’e geçti. Bundan sonra bugünkü
Leipzig’in çevresindeki bölge ile Alman D e­
30 SALAMİS SAVAŞI

mokratik Cumhuriyeti’nin en güneydeki kesim­ yakılıp yıkıldı. 1.000 gemilik Pers donanması
lerinin büyük bölümünü kapsayan Wettin top­ geldiğinde, Atinalı devlet adamı Themistok-
raklarına Saksonya dendi. Wettin hanedanı les (bak. THEMİSTOKLES) bir köleyle Kserkses’e
üyeleri arasında anlaşmazlık çıkınca 1485’te bu mesaj gönderdi. Söylentiye göre Themistok-
topraklar kalıcı olarak ikiye bölündü. Doğudaki les bu m esajda, Kserkses’e Yunan donanm a­
topraklara Albrecht Saksonyası, batıdakilere de sını kuşatarak kaçmasını önlemeyi öğütlemiş-
Em st Saksonyası adı verildi. ti. Eğer bu doğru ise, savaşı bırakarak ken­
Napolyon Bonapart 1806’da ele geçirdiği di evlerini savunmaya gidecek Yunanlı-
Saksonya’yı bir krallık haline getirdi. Sakson­ lar’ı durdurm ayı amaçlamış olabilir. Ne olur­
ya Krallığı Napolyon devrilinceye kadar onun sa olsun, Pers gemileri savaştan önceki gece­
en yakın yandaşı oldu. Napolyon’dan sonra yi, Salamis çevresindeki kanalları ablukaya
Saksonya toprakları galip devletlerce topla­ alarak geçirdi.
nan Viyana Kongresi’nde (1814-15) önemli Gündoğum uyla birlikte Yunan borazanları
ölçüde daraltılarak büyük bölümü Prusya’ya saldırıyı haber verdi. Salamis’in karşısındaki
bağlı Saksonya ili durum una getirildi. Krallı­ anakara kıyısında Kserkses için bir taht kurul­
ğın geri kalan bölümü 1815’te Alm an Konfe­ du. Kserkses buradan savaşı izleyecekti. Pers
derasyonuna katıldı, 1871 ’de ise yeni Alm an gemileri saldırıya geçti, ama dar kanallarda
İm paratorluğu içinde yer aldı. Almanya düzgün bir biçimde savaşamayacak kadar çok
I. Dünya Savaşı’nda yenilince krallık kaldırıldı gemi vardı. Bu yüzden dağıldılar. Öte yandan
ve Saksonya 1933’e kadar Alman Cumhuriye­ Yunanlılar disiplinli durum larını korudular ve
tin e bağlı özerk bir eyalet oldu. H itler yalnızca 40 gemilerini kaybettiler. Pers do­
dönem inde Saksonya bir eyalet olarak varlığı­ nanması tümüyle bozguna uğratıldı. Pers do­
nı sürdürdü. A lm anya’nın ikiye bölünmesiyle nanmasına kom uta eden, Kserkses’in kardeşi
Alm an Dem okratik Cumhuriyeti sınırları savaşta öldü. Yenik düşen donanm a akşam­
içinde kalan Saksonya’nın eyalet statüsü üstü 200’den fazla kayıpla Hellespon-
1952’de kaldırıldı. tos’a geri çekildi ve savaşmaktan vazgeçti.
Yunan anakarasında kalan Pers güçleri ise
SALAMİS SAVAŞI. A tina’nın batısında, İÖ 479’da Plataya’da yenilgiye uğratıldı.
küçük bir ada olan Salamis, Eski Yunan
tarihindeki en önemli savaşlardan birine sah­ SALGIBEZİ. Vücuttaki çeşitli işlevler için
ne oldu. İÖ 480’de Yunanlılar saldırıya geçen gerekli maddeleri üreten özelleşmiş dokulara
Pers donanmasını burada geri püskürttü. salgıbezi denir. Başlıca iki tip salgıbezi vardır.
O yıl, Pers Kralı Kserkses’in orduları Hel- Dış salgıbezleri, ürettikleri maddeleri özel
lespontos’ta (Çanakkale Boğazı) kurulan iki kanallar aracılığıyla doğrudan bir organın iç
köprüden Y unanistan’ın kuzeyine geçti. Bu­ boşluğuna ya da vücut yüzeyine boşaltır.
nun üzerine Atm alılar ile Spartalılar araların­ Örneğin tükürük bezlerinin salgıladığı tükü­
daki eski anlaşmazlıkları bir kenara bırakarak rük incecik kanallardan geçer ve çiğneme
işgalci Persler’e karşı birleştiler. Pers istilası sırasında besinlerin yumuşayıp parçalanm ası­
Sparta güçlerince Therm opilai’de geçici ola­ na yardımcı olmak üzere ağız boşluğuna akar.
rak durdurulduysa da (bak. T h e r m o p İlaî Sa v a - Midenin ve bağırsakların içini döşeyen zarın
Şl), A tina yolu henüz açıktı. Tanrı A pollon’un altında da çok küçük salgıbezleri bulunur;
kendisine tapanlara seslendiği kutsal Delfi bunların görevi, besinlerin sindirilmesine yar­
Tapınağı’ndaki kâhinlerden “Atinalılar tahta dımcı olan çok etkili sindirim salgılarını üretip
duvarlara güvenmeli” mesajı geldi. Y unan­ mideye ya da bağırsaklara boşaltmaktır. D eri­
lılar, “tahta duvar” sözünün gemiler anla­ altı dokusundaki ter bezlerince üretilen ve
mına geldiğini düşündüler. D onanm aları, vücut sıcaklığının düzenlenmesinde önemli
200’ünü A tina’nın sağladığı 380 gemiden olu­ rol oynayan ter, incecik kanallardan ve göze­
şuyordu. neklerden geçerek deriden dışarı atılır. Bur­
Tümüyle boşaltılan A tina ve az sayıda nun içini döşeyen zardaki salgı hücrelerinin
askerle savunulan A kropol, Pers ordusunca ürettiği sümüksü salgı ise burundan giren toz
 SALGIBEZİ 31

parçacıklarını ve mikropları tutarak akciğer­ durduğu için bir adı da “kalkanbezi”dir.

lere giden havanın temizlenmesini sağlar. Kabaca bir H harfi oluşturan iki lopu (parça­
Gözyaşı dediğimiz tuzlu sıvıyı salgılayan göz­ sı) soluk borusunu iki yandan sarar. Bu bezin
yaşı bezleri ile kadınlarda doğum dan sonra salgıladığı tiroit horm onları kemiklerinin ge­
süt salgılamaya başlayan meme ya da süt lişmesinde ve genel olarak vücudun büyüm e­
bezleri de birer dış salgıbezidir. sinde çok önemli rol oynadığı gibi biyokimya­
İç salgıbezleri hormon denen kimyasal sal tepkim elerin ve hücrelerdeki enerji tüketi­
m addeleri üretir ve salgısını özel kanallar minin hızını da denetler.
aracılığıyla belirli bir organa iletm ek yerine Paratiroitler tiroit bezinin hemen yanında,
doğrudan kana boşaltır. Kan dolaşımıyla bü­ ikisi sağ, ikisi sol lopunun arka yüzüne yapışık
tün vücuda taşm an horm onlar gerekli organ dört küçük salgıbezidir. Bunların salgıladığı
ya da dokularca kandan emilir ve her biri paratiroit horm onu vücuttaki, özellikle ke­
değişik organlarda değişik etkiler yaratır m iklerdeki kalsiyum metabolizmasını düzen­
(bak. H o r m o n l a r ). ler. Başka bir deyişle, bu kimyasal m addenin
En önemli iç salgıbezleri tiroit, paratiroit- kandan ne kadar emilip kemiklerde ne kadar
ler, tim üs, epifiz, hipofiz, hipotalam us, böb­ kullanılacağını yönlendiren paratiroit bezle­
reküstü bezleri, eşey bezleri (kadındaki yu­ ridir.
m urtalıklar ile erkekteki erbezleri) ve pankre­ Timüs ya da timus denen iç salgıbezi
astaki Langerhans adacıklarıdır. göğüste, hem en hemen kalple aynı hizada
Tiroit bezi boynun ön bölüm ünde, âdemel- bulunur. Yeni doğmuş bebeklerde ve çocuk­
ması denen gırtlak çıkıntısının hem en altında larda timüs bezi çok büyüktür; ergenlik çağın­
yer alır. Gırtlağın önünde bir kalkan gibi dan sonra yavaş yavaş büzülüp küçülmeye
başlar ve erişkinlerde neredeyse bir kalıntıya
dönüşür. Bu yüzden yakın yıllara kadar bu
ERKEK KADIN bezin ergenlikteki cinsel gelişme ve büyüm ey­
le ilişkili olduğu sanılıyordu. Oysa bugün
gözyaşı
timüsün lenf sisteminin bir parçası olduğu ve
bezi bağışıklıkta önemli rol oynayan lenfositlerin
üretiminde görev aldığı biliniyor (bak. BAĞI­
ŞIKLIK). Timüste üretilen bu lenfositlere (özel­
paratiroitler leşmiş akyuvarlara), salgıbezinin ilk harfiyle
T lenfositleri denir. Timüsün dölüt evresinde
hızla büyüyüp ergenlikten sonra küçülmesi
timüs öbür memelilerde de aynıdır. Bu yüzden,
/ kasaplık hayvanların “uykuluk” adıyla bilinen
dalak
timüsü dana ve kuzu gibi genç hayvanlardan
m em e
bezleri alınır.
karaciğer Epifiz bezi beyinde bulunur ve görünüm ü
mide
böbreküstü çam kozalağını andırdığı için “kozalaksı bez”
onikiparmak adıyla da anılır. A m a, m elatonin ve serotonin
böbrek
bağırsağı
gibi bazı horm onları salgılayan bu bezin işlevi
pankreas ve henüz yeterince aydınlatılamamıştır.
Langerhans yum urtalık G ene kafatasının içine yerleşmiş bir başka
adacıkları
etene salgıbezi de beynin tabanında bulunan hipofiz
bezidir. İki bölüme ayrılan bu salgıbezinin ön
lopundan büyüm e horm onu ve ürem e organ­
larını uyaran iki ayrı horm on salgılanır. A rka
erbezi
lop, hipotalam usun ürettiği iki horm onun
depolanıp gerektiği zaman salgılandığı yerdir.
İnsan vücudundaki bazı iç ve dış salgıbezleri. Bu horm onlardan vazopresin hem atardam ar-
32 SALGIN HASTALIKLAR
lan daraltarak kan basıncını yükseltir, hem de
böbrekleri uyararak ne kadar idrar yapmaları
gerektiğini bildirir. Ositosin denen öbür hor­
m onun görevi ise özellikle doğum sırasında
dölyatağının kasılmasını sağlayarak doğumu
kolaylaştırmak ve doğumdan sonra meme
bezlerini uyararak süt salgısını başlatm aktır.
Hipotalam us, beyin tabanının hemen hipo-
fizin üstünde kalan bölgesidir ve hipofizin
çalışmasını denetleyen çeşitli horm onlar üre­
tir. Sıkı bir işbirliği içinde olan bu iki salgıbezi
bir anlam da vücudun orkestra şefi sayılır.
Sinir sistemi ile iç salgı sistemi (horm onlar)
arasında doğrudan bağlantı kuran ve vücutta­
ki birçok önemli sürecin eşgüdüm ünü üstlene­
rek uyum içinde yürümesini sağlayan bu bez­
lerdir.
Böbreküstü bezleri, adından da anlaşıldığı
gibi, böbreklerin hemen üstünde yer alır.
Birer şapka gibi her iki böbreğin tepesini
örten bu iki bezin kabuk ve öz bölgesinden iki
ayrı hormon salgılanır. İçteki öz bölgesinde
üretilen adrenalin horm onunun salgılanması,
sinir sisteminin istençdışı (insanının isteği ve
iradesi dışında) çalışan bölümünce denetlenir.
Beklenm edik olaylara ya da korku ve heye­
can gibi tedirgin edici duygulara tepki olarak
salgılanan adrenalinin etkisiyle kan basıncı ve
kandaki şeker miktarı hızla artar. Böbreküstü
bezlerinin kabuk bölgesinden salgılanan al-
dosteron horm onu ise vücuttaki tuz m etabo­
lizmasını düzenler.
Eşey bezleri doğrudan cinsellik ve eşeyle
ilgili salgıbezleridir. Kadınlardaki eşey bezle­
rine yum urtalık, erkeklerdekine erbezi ya da
testis denir. Kadınlarda ve erkeklerde birer
çift eşey bezi bulunur. Bir bebeğin dünyaya
gelmesi, erkeğin ve kadının eşey bezlerince
üretilen ürem e hücrelerinin birleşmesiyle
olur. Eşey bezleri, insanda ve hayvanlarda
soyun sürmesini sağlayan bu ürem e hücreleri­
nin yapım ından başka, kadın ile erkek arasın­
daki tem el farklılıklara yol açan ikincil eşeysel
özellikleri belirleyen horm onları da salgılar.
Pankreas denen salgıbezi midenin arkasın­
da, onikiparm akbağırsağına yapışık durum ­
dadır. Salgıladığı bazı sindirim enzimlerini
onikiparm ak bağırsağına, Langerhans adacık­
ları denen bölgesinde üretilen ve eksikliği
şeker hastalığına yol açan ensülin horm onunu
ise doğrudan kana boşaltır (bak. Ş ek er HASTA­
LIĞI). Bu nedenle pankreas hem iç, hem dış
salgıbezidir. Bu iki tip salgı üretimine karaci­
ğerde, böbreklerde ve eşey bezlerinde de
rastlanır.
Özellikle boyunda, koltuk altlarında ve
kasıklarda toplanmış olan lenf düğümlerine
günlük kullanımda çoğu kez “lenf bezi” de­
nirse de bunlar gerçek bir salgıbezi değil, ba­
ğışıklık sisteminin bir parçasıdır (bak. L enf
SİSTEMİ).
Salgıbezi Hastalıkları
Bazen tiroit bezi şişerek büyür ve gereğinden
fazla tiroksin horm onu salgılamaya başlar. Bu
durum da çoğu zaman boyunda guatr denen
bir şişkinlik belirir; hasta zayıflar, sinirlilik
belirtileri gösterir ve gözleri yuvalarından
dışarı fırlayarak bu hastalığa özgü bir görü­
nüm alır. Tiroksin horm onunun norm alden az
salgılanması ise çocuklarda fiziksel ve zihinsel
geriliğe yol açar. Bu salgı yetmezliğine erken­
den tanı konulabilirse, çocuklara ağızdan
tiroksin tabletleri verilerek durum un daha
ağırlaşması önlenebilir.
Bazı insanlarda, böbreküstü bezlerinin ka­
buk bölgesinde üretilen ve vücudun strese
karşı tepkilerini yöneten steroit horm onları,
özellikle kortizon aşırı m iktarda salgılanır. Bu
horm onun etkisiyle kaslar incelip güçsüzleşir,
deride parça parça lekeler belirir ve insanın
yüzü şişmanlayıp genişleyerek “aydede sura­
tı” denen tipik bir görünüm alır. Cushing
sendrom u ya da hastalığı denen bu belirtiler,
başka hastalıkları tedavi amacıyla çok fazla
kortizonlu ilaç kullanıldığında da ortaya çıka­
bilir.
SALGIN HASTALIKLAR. Birçok hastalığın
nedeni insandan insana bulaşan bakteri ve
virüs gibi m ikroplardır (bak. MİKROPLAR). Bir
hastalık bu yolla çok sayıda insana bulaşır ve
geniş bir bölgede birçok insan bu hastalıktan
ölürse bu bir salgın hastalıktır ya da o yörede
bir salgın (epidemi) söz konusudur. Buna
karşılık belirli bir yörede her zaman karşılaşı­
lan, ama salgınlara yol açmayan hastalıklara
“yerleşik” ya da “endem ik” denir.
Geçmişte en ağır salgınların nedeni, kent­
lerde kanalizasyon olmadığı için idrar ve

dışkıların içme suyuna karışmasıydı. Tarih
boyunca, m ikroplu içme sularından kaynakla­
nan çok ağır kolera salgınları görülm üştür.
(bak. KOLERA). Ayrıca m ikroplu sütler, açıkta
satılan ya da kirli ellerle tutulan yiyecekler ve
m ikrop taşıyan sinekler de hastalıkların yayıl­
m asında önemli bir etkendi. G ünüm üzde,
sağlık kurallarına uygun kanalizasyon ağları,
temiz içme suları ve sütlerin pastörize edilm e­
si salgın hastalıkların sıklığını bir yüzyıl önce­
sine oranla büyük ölçüde azaltmıştır.
B a z ı h a s ta lık la r ın ta şıy ıc ısı d a b ö c e k le r d ir .
F a r e v e s ıç a n la r ın ü s tü n d e y a ş a y a n p ir e le r
v e b a n ın , b itle r tif ü s ü n , s iv r is in e k le r d e s ıtm a ­
n ın e t k e n i o la n m ik r o p la r ı ta ş ır (bak. SITMA;
TİFÜS; V e b a ). B irç o k ü lk e d e , in s a n la r ın te m iz ­
lik k u r a lla r ın a u y m a s ı, e v le r d e y a d a k e n tle r in
ç e v r e s in d e y a ş a y a n f a r e le r in y o k e d ilm e s i v e
s iv r is in e k le rin ü r e d iğ i b a ta k lık la r ın k u r u t u l ­
m a s ıy la b u h a s ta lık la r ın ö n ü a lın a b ilm iş tir .
A m a b u ö n le m le r in a lın m a d ığ ı b a z ı ü lk e le r d e
b u g ü n b ile b a z e n b ü y ü k s a lg ın la r g ö r ü lü r .
Soluk alıp verirken, aksırır ya da öksürür­
ken soluğumuzdaki buhar damlacıklarıyla bir­
likte havaya karışan m ikroplar da bazı hasta­
lıkların hızla yayılmasına yol açar. Bu yolla
yayılan en öldürücü hastalıklardan biri çiçek
hastalığıydı. Çağımızda çok geniş kapsamlı
bir aşı kampanyasıyla çiçek hastalığı yeryü­
zünden silinmiştir. Verem, grip ve soğuk
algınlığı gibi hastalıklar da ağzımızdan saçılan
damlacıklarla bulaşır. Soğuk algınlığı gerçek­
ten en yaygın salgın hastalıktır. Bir salgının ne
zaman bitip öbürünün ne zaman başladığını
söylemek bile güçtür. Suçiçeği, kızamık ve
kabakulak gibi çocukluk çağı hastalıkları da
okullarda ya da kentlerde zaman zaman
salgınlara yol açar.
Bazen bir tek kişi bile salgınlara neden
olabilir. 1900’lerde New Y ork’ta yaşayan
Mary Mallon bir tifo taşıyıcısıydı; kendisi
hastalanm ıyor, am a hastalığın etkeni olan
bakterileri başkalarına bulaştırıyordu (bak.
TİFO). En ağırı 1903’te olmak üzere dokuz tifo
salgını başlatmıştı.
Kuşkusuz en yeni salgın A ID S’dir. Bu
hastalığın etkeni olan virüs vücudun bağışık­
lık sistemini yok ederek insanı bütün m ikrop­
lu hastalıklara karşı savunmasız bırakır (bak.
AIDS).
SALYANGOZ 33
Bazen bir bölgede çok ciddi sorunlar yarat­
mayan bir hastalık, kişilerin o hastalığa karşı
doğal bağışıklığının olmadığı bir başka yöreye
yayıldığında şiddetli salgınlara yol açarak
birçok insanın ölümüne neden olabilir. Bu­
nun yaşanan örneği, Kuzey A m erika’daki
Eskim olar ile Avustralya Yerlileri arasında
tehlike yaratan grip salgınlarıdır.
Halk sağlığı ve koruyucu hekimlik çalışma­
ları difteri, çocuk felci gibi tehlikeli hastalıkla­
rın salgın boyutlarına varmasını büyük ölçüde
azaltmıştır (bak. ÇOCUK FELCİ).
Epidemiyoloji
Tıbbın salgın hastalıklarla ilgili dalına epide­
miyoloji denir. Bu dalda uzmanlaşmış doktor­
lar salgınların nereden kaynaklandığını, top­
lumda nasıl yayıldığını ve ölüm nedenlerini
araştırırlar. Günüm üzde epidemiyoloji uz­
m anları, salgın yapan bulaşıcı hastalıklar dı­
şında, kanser ve kalp krizi gibi çok sık
karşılaşılan hastalıkların toplumsal özellikle­
riyle de ilgileniyorlar.
Bu uzmanlar belirli bir hastalığı araştırır­
ken hastalığın nerelerde görüldüğünü, hangi
yaş grubundan insanları etkilediğini, hastala­
rın belirli bir m eslekten olup olmadığını,
beslenm e alışkanlıklarını ve yararlı olabilecek
her tür bilgiyi derlerler. İstatistikleri gözden
geçirir ve eldeki ipuçlarını büyük bir titizlikle
değerlendirirler. Örneğin bir fabrikada her­
hangi bir kimyasal maddeyle çalışan işçilerde
belirli bir kanser tipi yaygınsa araştırmalarını
o kimyasal m adde üzerinde yoğunlaştırırlar.
SALTUKLULAR bak. A nad olu b ey lik lerî .
SALVADOR bak. E l S a l v a d o r .
SALYALIBİT bak. Ş ey ta n tü k ü rü OO.
SALYANGOZ. Salyangozlar, gövdelerinin
altındaki, güçlü kaslarla donanmış, bir çeşit
ayak sayılabilecek yassı uzantılardan ötürü
karındanbacaklılar ya da karındanayaklılar
denen yum uşakçalardandır. Ayaklarının üs­
tünde sürünerek ilerlerken hemen sertleşen
sümüksü bir sıvı çıkarırlar. H areketlerini ko­
laylaştıran bu madde salyangozun arkasında
parlak bir iz olarak kalır.
34 SALYANGOZ

Salyangoz ön ucunun (başının) biraz geri­

sinde yer alan kabuğunun içine tüm gövdesini
çekebilir. K abuk, örtenek (m anto) denen etli
bir yapının salgıladığı tebeşirimsi bir m adde­
den oluşur. Sarmal bir biçimde gelişen bu
kabuğun kıvrımları genellikle sağa doğru,
bazılarında ise sola doğrudur.
Kara salyangozları kabuğunun kenarına
yakın küçük bir delikten aldığı havayla solu­
num yapar. Ağzının içinde şeride benzeyen,
küçük diş sıralarıyla kaplı dilini (dişlidil ya da
radula) bir törpü gibi kullanarak yeşil ya da
çürüyen bitkileri koparıp yer. Ağzın gerisinde
iki çift dokunaç vardır. Salyangoz arkadaki
dokunaç çiftinin ucunda yer alan gözlerini
kullanmadığı zam an, bu dokunaçlarını kabu­
ğunun içine çeker. B ili W o o d /N H P A

Çoğu salyangoz nemli bölgelerde yaşar;
daha kurak yerlerde yaşayanlar nem oranının
yükseldiği akşam saatlerinde ortaya çıkar. En
irileri dönenceler arasında yaşayan ve kabuk­
larının uzunluğu 15 santimetreyi bulan dev
kara salyangozlarıdır. Salyangozlar hem er­
kek, hem de dişi ürem e organları taşıdıkları
Porselen salyangozu en güzel kabuklu deniz
salyangozlarındandır. Hareket ederken kabuğu
saran örtenek kabuğun pürüzsüz ve parlak olmasını
da sağlar.
tia) Türkiye’nin de dışarıya sattığı önemli
ürünler arasındadır.
Karaların yanı sıra akarsu ve göllerde su
bitkileriyle beslenen karındanbacaklıların bir­
çok türü vardır. Genel olarak tatlı su salyan­
gozları denen bu yumuşakçaların sarmal ka­
bukları bazen uzayarak sivrilmiş ya da yassı
bir biçim kazanmıştır.

Deniz Salyangozları
Salyangozların denizlerde yaşamaya uyarlan­
mış 20 bini aşkın türü vardır. Bunlar arasında

J a m e s C a r m ic h a e lIN H P A

Denizkulağı, kabuğundaki deliklerden gelen suyla

solunum yapar. Kısa dokunaçları duyu alıcıları
olarak işlev görür.

için erdişi hayvanlardır (bak. E r d İŞİ). Y u­

m urtlayarak ürerler. İri türlerin yum urtaları
sert kabukludur. Y um urtalar yığınlar halinde
yere bırakılır. Yavru salyangozlar erişkinlere
benzerler.
Salyangoz eti birçok ülkede sevilerek yenen
Denizkülahları güzel kabuklarıyla dikkat çeker. Bu
bir besindir. Günüm üzde A vrupa’da büyük salyangozlar avladıkları yum uşak gövdeli deniz
ölçüde tüketilen bağ salyangozu (Helix pom a- hayvanlarıyla beslenir.

büyük biçim farklılıkları göze çarpar. Ayrıca
yapılarında da önemli farklar vardır. Kara
salyangozlarına oldukça benzeyen birçok de­
niz salyangozu geniş ve yassı ayaklarının
üstünde iri kabuklarını taşır. Bu salyangozla­
rın örteneklerinden dışarı uzanan bir sifon,
solunum için gerekli suyu içeriye alır. Ö bür
yumuşakçaların kabuğunu delip yumuşak do­
kularını em erek beslenen dikenli salyangozla­
rın A kdeniz’de yaşayan bir türü (M urex
brandaris) eskiden çok değerli bir boyarmad-
de olan Sur firfirinin kaynağıydı.
Bazı deniz salyangozları kabuk koleksiyon­
culuğunda büyük değer taşır. Örneğin Cyp-
raea leucodon bilimsel adıyla tanınan porse­
len salyangozu çok değerlidir ve ender bulu­
nur. Filipinler’in çevresinde rastlanan bu tür
yalnız birkaç kabuk örneğinden tanınm akta­
dır. Porselen salyangozlarının dışında yumur-
S . C. B iss e r o tlB r ııc e C o le m a n
Gelgit kuşağında yaşayan bazı salyangozları sıkıca
tutundukları taşlardan en güçlü dalgalar bile
koparamaz. Bu salyangozlar sular çekildiğinde
dolaşmaya başlayarak dişlidilleri sayesinde
yosunları ve bitkileri yerler.
ta biçiminde, çok kalın, düz ve parlak bir
kabuk vardır. Çok güzel renk ve desenlerle
bezeli olan bu kabuk içteki çok daha ince ve
sarmal biçimli kabuğu gizler. Kabuk ağzı
uzun ve dar bir yarık biçimindedir. Ö rtenek
buradan iki parçaya ayrılarak çıkıp tüm kabu­
ğu kaplayabilir ve hareketleriyle kabuğun
düzleşip parlak bir yüzey kazanmasını sağlar.
Denizkulakları, adlarını kabuk biçimlerin­
den alan deniz salyangozlarıdır. Çoğunun
uzunluğu 15 santimetreyi geçmemekle birlik­
SA M A N 35
te kırmızı denizkulağı (Haliotis rufescens) 30 cm
uzunluğa erişebilir. Denizkulağmın yassı­
laşmış ve az kıvrımlı olan kabuğunun ağzı çok
büyük ve dış yüzeyi pütürlüdür. Am a bu
kabuğun iç yüzeyini renkli bir sedef katm anı
örter. Denizkulağı güçlü ayağını kullanarak
kayalara sıkıca tutunur. Kabuğun bir yanı
boyunca dizili 4-5 delik solunum için gerekli
suyun girişini sağlar. Deniz yosunları başlıca
besin kaynaklarıdır.
Denizkülahlarının koni biçimindeki kabu­
ğunda çıkıntısız ve az sayıda sarmal bulunur.
D aha çok sıcak denizlerde yaşayan bu deniz
salyangozları dışarı uzattıkları hortum un
ucundaki iğneden avlarını felce uğratan bir
zehir akıtırlar. İri denizkülahlarının zehri
insanı öldürebilir.
SAMAN. Hayvan yemi olarak kullanılan
kurutulmuş bitki sap ve yapraklarına saman
denir. Saman en çok buğdaygiller ve baklagil­
ler familyalarındaki bitkilerden elde edilir.
Bunların başında yonca, üçgül (tirfil), yabani
otlar ile arpa, buğday ve yulaf gibi tahıl
bitkileri gelir.
Eskiden orak ya da tırpan yardımıyla elle
biçilen bitkiler güneşe serilip ara sıra tırmıkla
karıştırılarak kurutulurdu. Tarımsal uygula­
m alarda büyük değişiklik ve gelişmelerin kay­
dedildiği günümüzde ise traktörlerle çekilen
biçme m akineleri kullanılm aktadır.
Saman üretiminde en önemli evre kurutm a
işlemidir. Yeşilken genellikle yüzde 70-75
oranında su içeren yem bitkilerinin güvenilir
bir biçimde saklanabilmesi için bileşimindeki
S vvift P ictu re L ib r a r y
Balyalama işlem inden önce, düzgün ve çabuk
kuruması için saman yığınları tersyüz edilir.
36 SAM ANYO LU

SAMANYOLU. Bulutsuz gecelerde gökyü­

i# p f e ' ^ r§ t soluk ve buluta benzer bir ışık kuşağı görürüz;
ZEFA
Balya makinesi samanı toplar, eşit büyüklükte
balyalar haline g etirir ve sıkıca bağlar.
su oranının kurutm a işlemiyle yüzde 20’ye
düşürülmesi gerekir. İyi kurutulm adan depo­
lanan saman küflenerek bozulur. Ayrıca am ­
barlarda fazla ısınarak kendiliğinden alev alıp
yanabilir.
Yonca ve üçgül gibi baklagil bitkilerini,
yapraklarının dökülmesini önlem ek için dik­
katlice kurutm ak gerekir. Çünkü yapraklar
bitkinin en besleyici ve lezzetli bölümleridir.
Bunun için bitkiler kesildikten sonra yaklaşık
dört saat olduğu yerde bırakılır, daha sonra
makineyle çevrilerek kurutulur.
G ünüm üzde saman otom atik balya maki­
neleriyle balyalanır. Balyalama işlemi sama­
nın saklanmasını ve taşınmasını kolaylaştırır.
züne baktığımızda boydan boya uzanan geniş,
bu Samanyolu G ökadası’dır. Kuşağın kenar
sınırları çok düzensizdir ve bazı kesimleri çok
daha aydınlıktır. G ökadanın Güneyhaçı ta­
kımyıldızına yakın kesimi o kadar karanlıktır
ki, bu bölgeye Kömürçuvalı adı verilmiştir
(bak. TAKIMYILDIZ).
1609’da İtalyan astronom Galileo Galilei, o
sırada yeni bulunmuş bir alet olan teleskopla
gökyüzünü incelemeye girişti ve sonunda
Sam anyolu’nun milyonlarca ayrı yıldızdan
oluştuğunu keşfetti. Bizim G üneş’imiz de bu
yıldızlardan biridir. Çıplak gözle bakıldığında
Samanyolu bir bulutm uş gibi gözükür, çünkü
gökadanın yıldızları çıplak gözle tek tek ayırt
edilemeyecek kadar uzaktadır.
M ilyonlarca, hatta milyarlarca yıldızın bir
araya toplandıkları büyük yıldız kümelerine
gökada ya da galaksi denir (bak. GÖKADA).
Güneş sisteminin de içinde bulunduğu Sa­
manyolu, işte bu tür gökadalardan biridir.
Samanyolu, gökadaların “sarmal gökada” de­
nen sınıfına girer; çünkü bu gökadadaki
yıldızların dağılım düzeni, ortası şişkin (yani
dışbükey) bir disk ve bu diskten çıkan sarmal
kollar biçimindedir. Dünya’mızın da içinde
yer aldığı G üneş sistemi (bak. GÜNEŞ SİSTEMİ),
diskin kenarına yakın bir yerde bulunm akta­
dır. Buradan Sam anyolu’na baktığımızda, bu
diski kenarından görmüş oluruz; bu nedenle
de Samanyolu bize bir ışık diski olarak değil,
M o u n i W ilso n a n d P a lo m u r O b e rvu to rie s

S am anyolu'nun bu genel görünüm ü, ABD'de California'daki Hale Gözlemevi'nden çekilen d ö rt fotoğrafın

yan yana getirilm esiyle elde edilm iştir. Resim, iki ufuk çizgisi arasındaki uzaklığın üçte ikisini, yani
gökyüzündeki yaklaşık 120°'lik bir yayı kapsamaktadır. Sam anyolu'nun ışıklı kesimi bizim Güneş'imize
benzeyen m ilyonlarca yıldızdan oluşm uştur. Karanlık alanlar, öteki yıldızların görülm esini engelleyen toz
ve gaz bulutlarıyla dolu olan alanlardır. Samanyolu, ortası tekerlek göbeği gibi şişkin bir disk biçim indedir,
 SA M SO N 37

Solda: Sam anyolu'na yandan

ve üstten bakıldığında, bu
gökada çizimdeki gibi iki ayrı
biçim de gözükür. Beyaz benek
Güneş sistem inin yerini, eğrisel Y e r k e s O b s e rv a to r y
ok ise, genel görünüm ün
kapsadığı alanı gösterm ektedir.
Sağda: Gökkürenin Berenike'nin
Saçı takımyıldızı tarafında yer
alan (üstte) NGC 4565 gökadası
(yandan görünüşü) ile Büyükayı
takımyıldızı tarafında yer alan
(altta) M101 gökadası (üstten
görünüşü) Sam anyolu'na benzer
sarmal gökadalardır.

Y e r k e s O b s e rv a to r y

bir ışık kuşağıymış gibi gözükür. Kömürçuvalı
denen karanlık kesimler yıldızlar arasında
kalan boşluklar değil, yıldızlar arası uzayda
uzayıp giden dev toz ve gaz bulutlarıdır ve
bunlar arkalarında kalan yıldızlardan gelen
ışığı perdelerler.
Astronom lar Samanyolu G ökadası’nın 100
milyarın üzerinde yıldız içerdiğini sanm akta­
dırlar. Bu çok büyük bir rakam dır ve Saman­
yolu bilinen en büyük gökadalardan biridir.
G ökadalar o kadar büyüktür ki, astronom lar
bunların iki ucu arasındaki uzaklığı kilom et­
reyle değil ışık yılıyla ölçerler. Bir ışık yılı,
ışığın bir yılda alacağı yolun uzunluğudur ve
yaklaşık 10 trilyon kilometreye eşittir. Sa­
manyolu bir uçtan öbürüne yaklaşık 100 bin
ışık yılıdır ve G üneş bu gökadanın m erkezin­
den yaklaşık 30 bin ışık yılı uzaktadır. Saman­
yolu sistemi “yöresel küm e” ya da “yerel
grup” denen bir gökadalar grubunda yer alır.
Ayrıca bak. BULUTSU; YILDIZ.
SAMOA bak. B a tiS a m o a .
SAMSON. Y ahudiler’in efsanevi savaşçı ön­
derlerinden biri olan Samson’un öyküsü K ut­
sal K itap’ın Eski Ahit bölümünde anlatılır.
Samson (İbranice Şimşon) İbraniler’in so­
yundan gelen Danoğulları kabilesindendi.
Sam son’un yaşadığı dönem de (ÎÖ yaklaşık
1100) İsrailoğulları’nın 12 kabilesi bir yandan
birbirleriyle çekişiyor, bir yandan da güçlü
düşmanları Filistiler’e karşı savaşıyorlardı.
Eski A hit’e göre Sam son’un doğum undan
önce annesiyle babasına görünen bir m elek,
doğacak çocuklarının T anrı’ya adanmış bir
kutlu kişi olacağını bildirir. Bunun için saçını
kesmem ek, şarap içmemek ve ölüye el sürm e­
mek üzere ant içmesi gerekm ektedir. Tanrı
Sam son’a büyük güç verir. Filistiler’e karşı
büyük bir mücadele yürüten Samson kısa
sürede halkının en önde gelen savaşçısı olur.
Bir aslanı silah kullanm adan öldürüp parçala­
yan, Gazze kentinin kapılarını yerinden sö­
ken Samson’un en büyük zaferi bir eşeğin
çene kemiğiyle 1.000 kadar Filisti’yi öldürm e­
sidir.
Ne var ki, Samson şarap içerek andını
bozar. D aha sonra Dalila (Delila) adında bir
Filisti kıza âşık olur ve halkına sırt çevirir.
Sam son’un gücünün hiç kesilmemiş olan uzun
saçlarından kaynaklandığını öğrenen Dalila,
bu bilgiyi Filistiler’e aktarır ve Samson uyur­
ken onun saçlarını keser. Samson uyandığın­
da bütün gücünün kaybolmuş olduğunu gö­
rür. Filistiler onu kolayca yakalar ve gözlerini
oyduktan sonra bir değirm ende köle olarak
çalıştırırlar.
Zayıflığı yüzünden T anrı’ya ve halkına
ihanet ettiğini anlayan Samson bağışlanması
ve kendisine bir öç alma fırsatı verilmesi için
durm adan dua eder. Filistiler tanrıları Da-
38 SA M SU N
gon’un onuruna büyük bir şenlik düzenleyip
Sam son’u da kendilerini eğlendirmesi için
getirdiklerinde, beklediği fırsatı elde eder.
Saçları uzayan ve duaları kabul edilerek gücü
geri verilen Samson, şenliğin en coşkulu
anında büyük tapm ağın çatısını tutan iki ana
sütunun arasına girer ve bütün gücünü topla­
yarak tapmağı Filistiler’in başına yıkar. K en­
disi de yıkılan tapınağın altında kalarak ölür.
Sam son’un öyküsü sık sık edebiyat ve sanat
yapıtlarına konu olmuştur. Kendisi de kör
olan İngiliz şair John M ilton bu öyküyü tem el
alarak Sam son’un çektiği acıları ve son zaferi­
ni anlatan “Samson A gonistes” adlı bir şiir
yazmıştı. Fransız besteci Camille Saint-
Saens’ın Samson ve Dalila adlı bir operası
vardır. Ayrıca pek çok ressam ve heykelci de
bu öykünün değişik bölümlerini işlemişlerdir.
SAMSUN. Karadeniz Bölgesi’ndeki en geliş­
miş illerimizden biri olan Samsun aynı zam an­
da bölgenin en kalabalık ilidir.
Güneyde Kuzey A nadolu D ağları'nm (bak.
K u zey A na d o lu D a ğ l a r i ) kıyı dağlan ile iç
sıralarını birbirinden ayıran çukurluklardan,
kuzeyde Karadeniz kıyısına kadar uzanan il
toprakları fazla yüksek sayılmaz. Karadeniz’e
kıyısı olan iller arasında düzlüklerin en çok
bulunduğu il Samsun’dur.
Samsun adı geçince, Kurtuluş Savaşı’nın
(bak. K urtulu ş S ava şi) başlangıcı sayılan,
M ustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs 1919’da
burada Anadolu kıyısına çıkışı akla gelir. H er
yıl 19 Mayıs’ta kutlanan A tatürk’ü A nm a,
Liman
Bafra Burnu Gölü
YAKAK EN T) Bank Gölü rt/O İncir Burnu
{JV/Uzungöl
SİNOP ALAÇAM
BAFRA ® l
19 MAYIS
SAMSUN
TE KKE KÖ Y®
KAVAK
'EZİRKÖPRÜ ASARCIK
HAVZA ® A Y V A C IK Suat Uğurlu
LÂDİK
AMASYA
ÇORUM
SAM SUN İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 9.579 km2.
NÜFUS: 1.108.710 (1985).
İL TRAFİK NO: 55.
İLÇELER: Samsun (merkez), Alaçam, Asarcık, Ayvacık,
Bafra, Çarşamba, Havza, Kavak, Lâdik, 19 Mayıs,
Salıpazarı, Tekkeköy, Terme, Vezirköprü, Yakakent.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Çakırlar Korusu, Çamgöl ve Vezir­
köprü orman içi dinlenme yerleri; Havza ve Lâdik
kaplıcaları; Kale, Pazar (Samsun), Hacı Hatun, Yalı,
Tayyar Paşa, Mustafa Paşa, Rıdvan Bey, Abdullah
Paşa, Değirmenbaşı, Taceddin Paşa, Pazar (Terme)
Taşkale camileri; Büyükcami (Samsun); Şeyh Sey-
yid Kudbeddin ve İsa Baba camileri ile türbeleri,
Büyükcami (Bafra), Fazıl Ahmed Paşa Medresesi;
Fazıl Ahmed Paşa Bedesten ve Arastası; Havza
İmareti; Kızgözü Aslanağzı Kaplıcası; Küçükhamam
(Şifa Kaplıcası); Taşkale ve Şifa hamamları; Çifteha-
mam; Atatürk ve İlk Adım anıtları; Samsun Arkeoloji
ve Etnografya, Samsun 19 Mayıs ve Samsun Atatürk
müzeleri.
Gençlik ve Spor Bayramı için A nkara’da
düzenlenen törende atletler tarafından Sam­
sun’dan başlayarak ilden ile taşm an bayrak ve
toprak cum hurbaşkanına verilir.
Doğal Yapı
Samsun ili toprakları güney ve batı kesimdeki
dağlık alanlardan Karadeniz kıyısına doğru
gidildikçe alçalır. Güneybatıdaki küçük bir
kesimi Batı Karadeniz Bölüm ü’nün sınırları
içinde kalan Samsun ili topraklarının büyük
bölümü O rta Karadeniz Bölüm ü’nde yer alır.
Samsun ilinin doğu ve güney kesimini
Canik Dağları, batı kesimini de Küre (İsfen-
diyar) Dağları engebelendirir. Bu topraklar-
KA RA DE Nİ Z
Cıva Burnu
Simenlık <
Gölü
'altı Burnu
(5)\TERME
ÇARŞAMBA
SALIPAZARI
B arajG plü
ORDU
Samsun, Karadeniz
TOKAT Bölgesi'ndeki en gelişmiş
illerden biridir.
 S A M SU N 39

Samsun ilinin doğu ve

güney kesimini Canik
Dağlan engebelendirir.

A n a d o l u Y a y ın c ılık A r ş iv i

daki en önemli yükselti, güneybatıda doruğu da İncir Burnu adıyla anılır. Bafra Ovası
1.791 m etreye erişen Kunduz Dağı’dır. Bu kıyılarında doğal kumsallar uzanır. Kumsalın
dağlar akarsular tarafından derin biçimde hemen ardında yer alan lagünlerin çevresi
parçalanmıştır. Ülkemizin en uzun akarsuyu sazlık ve bataklıktır. Bu ovadaki başlıca
olan Kızılırmak ile Yeşilırmak (bak. KIZILIR­ lagünler Karaboğaz, Liman ve Balık gölleri
MAK; YEŞİLIRMAK) Samsun ili sınırları içinde ile Uzungöl’dür. Çarşam ba Ovası’nın doğu
K aradeniz’e dökülür. İl topraklarından kay­ ucunda Çaltı Burnu, batı ucunda da Cıva
naklanan suları toplayan öteki akarsular T er­ Burnu yer alır. Bu ovadaki kumsalların geri­
me, A bdal, M ert ve Kürtün çaylarıdır. sinde bulunan başlıca lagünler ise Dumanlı-
Samsun ilindeki başlıca düzlükler, akarsu­ göl, Akgöl ve Simenlik G ölü’dür.
ların taşıdığı alüvyonların Karadeniz kıyısında Çevresinde ülkemizin en etkin deprem
yığılması sonucunda oluşmuş olan delta ova­ bölgelerinden biri bulunan Kuzey A nadolu
larıdır. Bunların başlıcaları Kızılırmak’ın del­ kırık kuşağı, Samsun ilinin güney kesiminden
tası olan Bafra Ovası ile Yeşilırmak ve Terme geçer. Tarih boyunca bu kesimde oluşan
Çayı’nın taşıdığı alüvyonlarla oluşan Çarşam ­ deprem lerin önemli ölçüde yıkıma ve can
ba Ovası’dır. Samsun kenti yakınındaki düz­ kaybına neden olduğu bilinmektedir.
lükler ise Kürtün ve M ert çaylarının getirdiği Samsun ili nemli ve ılıman bir iklimin etkisi
alüvyonlarla oluşmuş kıyı ovalarıdır. Bu ova­ altındadır. Yıllık ortalam a yağış miktarı 1.000
lar ilin başlıca tarım alanlarıdır. milimetreyi geçmeyen Samsun iline en çok
Samsun ilinde birçok doğal ve yapay göl sonbahar ve kış mevsimlerinde yağış düşer.
vardır. Başlıca doğal göller kıyı ovalarında Uzun yıllardır yapılan gözlemler sırasında
yer alan lagünler (denizkulağı) ile Lâdik hava sıcaklığının —10°C’nin altına düştüğü
G ölü’dür. Yapay göller ise Yeşilırmak üzerin­ görülmeyen Sam sun’da ölçülen en yüksek
de kurulmuş olan Suat Uğurlu ve Haşan hava sıcaklığı da 37°C’den azdır.
Uğurlu barajlarının ardında suların toplanm a­ Kıyıdan uzaklaştıkça yağış miktarı azaldı­
sıyla oluşan baraj gölleridir. ğından doğal bitki örtüsü dağılışında bazı
Kızılırmak ve Yeşilırmak deltası geniş ve farklılıklar görülür. Karadeniz’e bakan kıyı
küt birer yarımada gibi Karadeniz’e uzanır. dağlarındaki orm anlar daha çok kestane,
Bafra Ovası’nın kuzeyinde yer alan, Kızılır- meşe, gürgen ve kayın gibi genişyapraklı ve
m ak’ın Karadeniz’e ulaştığı kesimdeki çıkıntı kızıl çam gibi iğneyapraklı ağaçlardan oluşur;
Bafra Burnu, bu ovanın doğusundaki çıkıntı iç kesimdeki dağlık alanlarda daha az
40 SA M SU N
orm ana rastlanır. Iç kesimdeki orm anlarda
meşe ile kayınların yanı sıra soğuğa ve kurak­
lığa dayanıklı kara çamlarla sarı çamlar daha
yaygındır.
Tarih
Yapılan kazı ve araştırm a sonuçlarına göre
çok eski bir yerleşim alanı olduğu anlaşılan
Samsun yöresi, İÖ 8. yüzyıla kadar Kaşka-
lar’ın yurdu olan topraklar arasında yer alı­
yordu. İÖ 7. yüzyıldan sonra Miletli denizci­
lerin Karadeniz kıyısında bazı ticaret koloni­
leri kurmaya başlaması ve A nadolu’ya çeşitli
yönlerden göç dalgalarının gelmesine bağlı
olarak bu yöreye de başka halk toplulukları
yerleşti. İÖ 6. yüzyılda Persler’in denetim
kurmaya çalıştığı Samsun yöresi, İÖ 3. yüzyıl­
da Pontos K rallığına bağlandı. D aha sonra
Rom a İm paratorluğu’nun egemenliğine giren
Samsun, 11. yüzyılda Bizans İm paratorluğu’
nun yerel yönetim birimlerinden A rm eniakon
Them ası’mn sınırları içindeydi. Bu sırada
A nadolu’ya doğudan girmeye başlayan T ürk­
m enler 11. yüzyıl sonlarına doğru Samsun yö­
resine kadar yayıldılar. Bir süre Bizanslılar ile
Anadolu Selçukluları arasında el değiştiren
Samsun, 13. yüzyılda Komnenos hanedanı ta ­
rafından kurulan Trabzon Rum İm paratorlu­
ğuma bağlandı. Bazı girişimlerine karşın A na­
dolu Selçukluları tarafından ele geçirilemeyen
Samsun yöresi bir süre İlhanlılar’ın, Pervane-
oğulları’nın, E retna Beyliği’nin, Kadı Burha-
neddin D evleti’nin denetim inde kaldıktan
sonra 1398’de Osm anlılar’ca alındı. Am a Os­
manlIlar 1402’de Tim ur’a yenilince A nadolu’
nun birçok bölgesi gibi Samsun yöresi de bazı
yerel yöneticiler arasında paylaşıldı. Bir süre
Candaroğulları, Kubadoğulları ve Taced-
dinoğulları tarafından yönetilen Samsun ili
toprakları 1428’de tümüyle Osmanlı Dev-
leti’ne katıldı. Kurtuluş Savaşı’nın baş­
langıcında M ustafa Kem al’in Samsun’a çık­
ması ve Samsun ile H avza’da bazı çalışmalar
yapması ilin yakın tarihinde önemli bir yer
tutar.
Ekonomi
Yarısından fazlası kırsal kesimde yaşayan
Samsun ili halkı geçimini tarım ile daha çok
tarım a dayalı sanayi ve ticaretten sağlar.
B e k ir B . A k s u
Tütün Samsun ilinin en önem li ürünlerindendir.
Meyve yetiştirilen bağ ve bahçelerin dışında,
il yüzölçümünün yüzde 37’si bitkisel üretim
yapılan tarım alanlarından oluşur. İlin en
önemli tarımsal ürünleri fındık, tütün ve
soyafasulyesidir. Ayrıca dom ates, şekerpan­
carı, mısır, buğday, lahana, dolmalık biber,
taze fasulye, hıyar, patates ve arpa da yetişti­
rilir.
Sam sun’da hayvancılığın da ekonomik ya­
şamda önemli bir yeri vardır. İl tarımının
geliştirilmesi amacıyla kurulmuş olan Gele-
men ve Karaköy tarım işletmelerinin hayvan
soylarının ıslahı konusundaki katkıları hay­
vancılığın ileri bir düzeye ulaşmasına yardımcı
olmuştur. Çeşitli küçükbaş ve büyükbaş hay­
vanların yetiştirildiği ilde arıcılık ve tavukçu­
luk da yapılır. Am a bitkisel üretim alanların­
da yaygın kimyasal ilaç kullanımı arıcılığın
gerilemesine neden olm aktadır. İlin gelir kay­
naklarından biri de balıkçılıktır. K aradeniz’de
son yıllarda görülen balık azalmasına bağlı
olarak deniz balıkçılığı eski önemini yitirmiş­
tir. İldeki akarsu ve göllerde de tatlı su
balıkçılığı yapılmaktadır.
Samsun ilinde sanayi Karadeniz Bölgesi’
nin doğu kesimindeki başka illere göre daha
gelişmiş bir düzeydedir. İldeki en önemli
sanayi kuruluşları Etibank’a ait bakır cevheri
işleme fabrikalarıdır. Bundan başka un, salça,

süt ürünleri, bitkisel yağ, şeker, sigara, yem,
orm an ürünleri, gübre, çimento ve plastik
fabrikaları Samsun ilindeki başlıca sanayi
kuruluşlarıdır. İlde oldukça canlı bir küçük
sanayi etkinliği vardır.
Samsun ili yeraltı kaynakları açısından yok­
sul sayılır. İl topraklarında linyit ve m erm er
yataklarıyla şifalı madensuyu kaynakları
vardır.
Halkın dinlenmesi ve eğlenmesi için birçok
mesire yeri ve plaj bulunan ilde yabanıl
yaşamı korum ak amacıyla bazı alanlar da
oluşturulm uştur. Bu alanlar Vezirköprü ilçe­
sindeki geyik üretm e istasyonu ile Terme
ilçesinde sülün ve su kuşları için kurulmuş
olan korum a ve üretm e alanıdır.
Toplum ve Kültür
A nadolu’da anlatılan bazı efsanelerde adı ge­
çen A m azonlar’ın (bak. A m a zo n la r ) İÖ 20.
yüzyıl ile İÖ 12. yüzyıl arasında Sam­
sun yöresinde yaşadıkları ileri sürülür. Ya­
şam larında erkeklere sürekli olarak yer ver­
meyen savaşçı kadınlar topluluğu olduğu
sanılan Am azonlar, bu efsanelerden birine
göre Term e Çayı’nın K aradeniz’e döküldüğü
kesimde kurdukları bir kentte yaşıyorlardı.
Karadeniz’den gemilerle gelen bir denizci
halk, yüzyıllardan beri kıyıda yaşayan Ama-
zonlar’ın egemenliğine son vermiş. Bunun
üzerine uzun saçlarıyla tanınan Am azonlar
yaşamlarını sürdürebilm ek için iç bölgelere
çekilmek zorunda kalmış ve buralarda gizlen­
mişler. A m azonlar, tanınm am ak için saçlarını
keserek toprağa gömmüşler. D aha sonra saç­
ların gömüldüğü topraklardan tütün filizleri
çıkmış. Kıyıldığında tütünlerin kadın saçını
andırır biçimde tel tel olmasının bu efsanenin
anlatılmasına neden olduğu sanılmaktadır.
Çeşitli kaynaklar verimli topraklara sahip
olan Samsun yöresinin tarih boyunca birçok
halk topluluğuna yurtluk ettiğini yazar. Kırım
ile yapılan ticarette önem taşıyan Samsun
limanı 11. yüzyılda bir Ceneviz kolonisiydi.
19. yüzyıl başlarında küçük bir kasaba olan
Sam sun’a Osmanlı D evleti’nin yitirdiği Kaf­
kasya ve daha sonra da Rum eli’den gelen
göçmenlerin bir bölümü yerleştirildi. Özellik­
le Kafkasya’dan göçen topluluklar yurt edin­
dikleri yerlerde eski toplumsal yaşamlarını ve
SAM SUN 41
kültürlerini sürdürdükleri adacıklar oluştur­
dular.
19. yüzyılın ikinci yarısında tütün tarım ve
ticaretinin gelişmesi Sam sun’un toplumsal ve
kültürel yapısını önemli ölçüde etkiledi. Kent
kısa sürede önemli bir ticaret m erkezi oldu.
Doğu ticaretiyle uğraşan Fransızlar, Belçika­
lılar, A B D ’liler ve Ruslar kentte ticari işlet­
meler ve bankalar kurdular. Bu gelişmeler
batı kültürünün bazı öğelerinin kent yaşamına
girmesine yol açtı.
İlde bugün önemini yitiren halı ve bez
dokumacılığı en önemli el sanatlarıydı. Bafra
ve Çarşam ba ilçelerinde keten dokumacılığı
yaygındı. Kalın dokunan keten bezinden orak
gömleği, dış giyimlik ve örtü yapılırdı. Halı
dokumacılığı ise Lâdik’te gelişmişti. G ünü­
müzde de sürdürülen bu el sanatı özellikle
seccadeleriyle ilgi toplam aktadır.
Samsun ilinde konut mimarisi Doğu K ara­
deniz ve O rta Anadolu etkisi altındadır.
İldeki düz alanların varlığı Doğu Karadeniz’
deki dağınık yerleşimlerin tersine daha toplu
yerleşmelere olanak sağlamıştır.
İl Merkezi: Samsun
Bugünkü kent alanında yer alan ilk yerleşme,
Miletli denizciler tarafından bir ticaret koloni­
si olarak İÖ 7. yüzyılda kurulan Am isos’tur.
D aha sonra kısa bir süre Peiraieus olarak
B e k ir B . A k s u
Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin en büyük kentidir.
42 SAM UR

anıldıysa da bu ad yerleşmedi ve kente gene

Amisos dendi. Kent Bizans dönem inde bir
piskoposluk merkeziydi. D aha sonra C ene­
vizlilerin eline geçen bu yöre günümüze
kadar çeşitli aşam alarda Hıristiyan Amisos,
Gâvur Amisos, G âvur Samsun ve Karasam-
sun adlarıyla anıldı. Türkm enler tarafından
kurulan yerleşme ise Yeni Amisos ve Müslü­
man Samsun olarak adlandırıldı. Eskiden bu
iki yerleşme arasında canlı bir ticaret ilişkisi
vardı. Osmanlı döneminde bütünleşen bu iki
yerleşme, 15. yüzyıla ait kayıtlarda Canik
adıyla geçer. 20. yüzyıl başında önemli bir
ticaret merkezi olan kent, I. Dünya Savaşı
sırasında birkaç kez Rus donanması tarafın­
dan topa tutuldu. Samur, kürkü çok değerli olan küçük ve oldukça
Günüm üzde Samsun Karadeniz Bölgesi’ yırtıcı bir hayvandır.
nin en büyük kentidir. M ert Çayı’nın K arade­
niz’e ulaştığı kesimde güneye, batıya ve kuze­ yıp yer. Kurbanları arasında tavşanlar, fare­
ye doğru gelişen kent, hızlı nüfus artışı ler, sıçanlar ve kuşlar sayılabilir. Avlanma
nedeniyle konut sorunuyla karşı karşıyadır. dürtüsü tıpkı gelincik ve sansarlarda olduğu
Hızlı gelişme sonucunda eski bir liman kenti gibi çok güçlüdür. Kurbanlarını yalnız aç
olan Samsun kent merkezinin denizle ilişkisi olduğu zaman değil, sık sık yalnızca öldürmüş
kesilmiş durum dadır. Bunun nedeni limanın olmak için öldürür ve tümüyle tüketm eden
yapılması sırasında denizin doldurulması ve bırakır.
fuar alanı için kıyı ile kent arasındaki geniş bir Sam urlar yalnız yaşarlar. Çiftleşmeden son­
kesimin seçilmiş olmasıdır. ra döllenmiş yum urtanın dölyatağı duvarına
Samsun kenti demir, deniz, hava ve kara- yuvalanması geciktiğinden gebelik dönemleri
yollarıyla Türkiye'nin öteki m erkezlerine 250-300 gün kadar sürer. Bir batında doğan
bağlanır. Kentteki başlıca eğitim ve kültür yavru sayısı 1-4 arasında değişir.
kurumu Ondokuz Mayıs Üniversitesi’dir. Bir
bölümü kent içinde yer alan fabrikalardan SAMURAY, Japonya’da 1871 ’de son bulan
K aradeniz’e akıtılan sanayi atıkları Samsun feodal dönemde Japon savaşçı kastının üyele­
kıyısında yoğun bir deniz kirliliğine yol aç­ rine verilen addır. 11. ve 12. yüzyıllarda ilk
m aktadır. samuraylar soylu sınıftan gelirdi. Daha sonra
Kentin nüfusu 240.674’tür (1985). tüm savaşçı sınıf samuray olarak kabul edildi.
İlk sam uraylar at sırtında savaşır, kılıç, ok ve
SAMUR. Kürk ticaretinde postu en değerli yay taşır, hafif bir zırh giyerlerdi. 12. yüzyıl­
sayılan hayvan sam urdur (Marîes zibellina). dan sonra yayan savaşmaya ve iki kılıç taşım a­
Sansargillerin (Mustelidae familyası) bir üyesi ya başladılar.
olan samur yalnız SSCB'nin kuzeyindeki so­ Samuray, buşido (savaşçının yolu) olarak
ğuk ve çok geniş Sibirya bölgesinde yaşar. bilinen katı davranış kurallarına uyardı. Bu
Uzunluğu, 13-18 santimetrelik kabarık tüylü kurallar yiğitlik, dürüstlük, basit yaşam ve
kuyruğu dışında 30-50 cm, ağırlığı 0,9-1,8 kg, onurun önemini vurgulardı. En önemli göre­
yüzü sivri, postu genel olarak parlak koyu vin efendiye sadakat ve kişisel bağlılık olduğu
kahverengidir. Son derece ince olan tüyleri Japon feodal toplum unun temelini de bu
sivri uçlu, boynunun altı bazen koyu esm er ya ilkeler oluştururdu (bak. FEODALİZM). Toku-
da sarımsı tüylüdür. gava dönemi (1603-1867) Japonya’nın barışçı
Sansargillerin öbür üyeleri gibi samur da dönem lerinden biri oldu. Şogun olarak bili­
ayrım gözetm eden çok çeşitli hayvanları avla- nen askeri şeflerin toplumsal değişmelere
 SANAT 43

a y r ıc a lık la r ın ı y itir d ile r v e b ir s ın ıf o la r a k

r e s m e n o r ta d a n k a ld ır ıld ıla r . B a z ıla r ı y e n i
u lu s a l y ö n e tim e k a r ş ı b a ş a r ıs ız a y a k la n m a la r a
k a tıld ı, a m a ç o ğ u ç a ğ d a ş J a p o n y a ’n ın y a r a tılı­
ş ın d a ö n c ü b ir ro l o y n a d ı. (Ayrıca bak.
J a po n y a .)

SANAT, düş gücü, yaratıcılık ve yetenek

gerektiren bir insan etkinliğidir. İnsanların
çok eski zam anlardan beri duygularını, dü­
şüncelerini ya da amaçlarını ifade etm ek için
yaratmış oldukları resim, heykel, müzik tü ­
ründen ürünler sanat yapıtı olarak nitelendiri­
lir. Ne var ki, bir nesnenin sanat ürünü
sayılabilmesi için belirli özellikleri olması
gerekir. Bu özelliklerden en önemlisi onun
özgün ve tek oluşudur. Bir başka deyişle,

P eter N evv a rk’s I I is t o rical P ictures

Japon sam uraylarının bu resmi, Japonya'da

feodalizm in sona erm esinden bir yıl önce, 1870'te
çekilm iştir.

karşı çıktığı bu dönem de samuraylık kapalı

bir kasta dönüştürüldü. Dışarıdan herhangi
birinin içlerine girmesi neredeyse olanaksız­
laştı. Sam uraylar, kan bağıyla belirlenen sınıf­
lara bölünmüştü. Şogundan sonraki en yük­
sek sınıf daimyo ya da feodal beydi; en altta
ise piyade askerler bulunurdu. H er sınıf gelir
olarak belirli bir m iktar pirinç alırdı.
Bu barış dönem inde sam uraylar m em urluk,
tüccarlık, öğretm enlik ya da esnaflık gibi
T ru ste es o f the
işlerle uğraşmaya başladılar. A m a, her zaman N a tio n a l G a llery, L o n d r a

iyi ahlaklı olmaları ve kurallara uygun dav­

ranm aları beklendi. Görev aile sevgisinden,
hatta ülke yasalarından bile önce gelirdi.
Aşağılanan ya da onuru zedelenen bir samu- Üstte: Leonardo da
rayın harakiri yaparak, yani karnını bir ka­ V inci'nin M eryem ve
mayla deşerek canına kıyması beklenirdi. Çocuk İsa, Azize Arına
ve Vaftizci Yahya ile
Sam uraylar nüfusun yüzde 5’inden fazlasını Birlikte adlı tablosu
oluştururdu. Tokugava dönem inde samuray- için yaptığı bir
ların alt sınıfları yoksullaştı. Çoğu, Japonya’ çizimden ayrıntı.
Sağda: Pablo
da feodalizme son veren eylem lerde yer aldı. Picasso'nun Ağlayan
Şogunluk yönetimi ve feodal sistem yıkılınca Kadın adlı resmi. P e n ro se C o lle ctio n
44 SANAT GALERİLERİ

daha önce başkası tarafından yapılmış bir SANAT GALERİLERİ bak. M ü z e l e r ve Sa ­

ürünü taklit ederek ortaya çıkarılan bir nesne
güzel olsa da, kişinin kendi duygularını ve
düşüncelerini yansıtmadığı, yoğun düşünsel
yaratıcılık sürecinden geçmediği için sanat
yapıtı sayılmaz. Fabrikada seri olarak çok
sayıda üretilen birbirinin eşi ürünler de sanat
yapıtı değildir.
Müzik, heykel, resim, edebiyat ve mimarlık
başlıca sanat dallarıdır. Bunlardan başka düş
gücü, yetenek ve yaratıcılık gerektiren çanak
çömlek yapımcılığı, mobilyacılık, halı ve kilim
dokumacılığı, metal işleme, fotoğrafçılık, si­
nem a, tiyatro, bale ve grafik gibi etkinlikler
de önemli birer sanat dalıdır.
İlk sanat etkinlikleri tarihöncesi dönem ler­
de yaşamış insanların m ağaraların duvarlarına
yaptıkları resimlerle başladı (bak. M a ğ a r a
Sa n a t i ). Sonraki dönem lerde çağdan çağa ve
toplum dan toplum a değişen biçimlerde geli­
şerek çeşitlilik kazandı. Örneğin Avrupa re­
sim sanatını 400 yıl öncesiyle karşılaştırmak
için R önesans’ın büyük ustası Leonardo da
Vinci’yle (1452-1519) Kübizm A kım ı’nın ön­
cüsü Pablo Picasso’nun (1881-1973) resimleri­
ne bakm ak yeterlidir. Leonardo da Vinci,
“Meryem ile Çocuk İsa”yı konu alan yapıtların­
da figürleri yumuşak çizgilerle, gerçeğe en ya­
kın biçimiyle çizmiş, sevecen bir anlatım a
ulaşmıştır. Picasso ise, İspanya İç Savaşı
(1936-39) sırasında yapmış olduğu Ağlayan
Kadın adlı resm inde, biçimleri özellikle boza­
rak, sert ve kırık çizgilerle savaşın yol açtığı
acıyı, öfkeyi ve yıkımı yansıtmıştır.
ANSİKLOPEDİNİN S A N A TLA İLGİLİ
ÖBÜR MADDELERİ
nat GALERİLERİ.
SANAYİ DEVRİMİ. 200 yıl kadar önce,
makineli üretim e dayanan sanayi zanaatçıla­
rın el sanatlarına dayanan üretiminin yerine
geçmeye başladı. Sanayi Devrimi adı verilen
bu büyük ekonom ik dönüşüm İngiltere’den
başlayarak dünyanın başka ülkelerine de ya­
yıldı.
Sanayi Devrimi öncesinde üretim , basit
aletlerle, bütün aile üyelerinin katılımıyla
evlerde ya da atölyelerde gerçekleşirdi. Ü re­
tim de yalnızca elle ya da ayakla çalışan basit
aletler kullanıldığı için evde çalışmak olanak­
lıydı. 18. yüzyılda karmaşık m akineler yapıl­
dı; daha sonra bu m akineler fabrikalarda
buhar gücüyle çalıştırıldı. Aile işletm eleri,
fabrikalarda yapılan üretimle rekabet edem e­
di ve bunlar bir süre sonra yok oldular.
Fabrikalarda yapılan makineli üretim ve
sanayileşme insanların tüm yaşam ve çalışma
biçimlerini de değiştirdi. Aile üyeleri ücretli
işçi olarak belirli saatler içinde fabrikalarda
çalışmaya ve eskiden ev içi üretimle karşıla­
dıkları gereksinmelerini satın almaya başla­
dılar.
B uhar makinesinin geliştirilmesinden önce
alet ya da m akinelerin çalıştırılmasında yel
değirmenleri ve su çarklarından yararlanılırdı
(bak. RÜZGÂR ENERJİSİ). 18. yüzyılın başında
ilk buhar makineleri m adenlerden dışarıya su
pom palam akta kullanıldı. 1782’de James
W att’m (bak. W a t t , J a m es ) fabrika m akinele­
rini işletebilecek bir buhar makinesini geliştir-
A n n R onan ibrary

AĞAÇBASKI İLKEL SANATLAR

AĞAÇ OYMACILIĞI KARİKATÜR
ALTIN MERMER
CAM VE CAMCILIK MİMARLIK
ÇANAK ÇÖMLEK MİNYATÜR
ÇİZİM MOBİLYA
DEĞERLİ TAŞLAR MOZAİK
VE MÜCEVHERLER MÜZİK
DUVAR HALISI OYMABASKI
FİLDİŞİ VE FİLDİŞİ RESİM SANATI
OYMACILIĞI RÖNESANS
GRAFİK SANATLAR SİNEMA
GÜMÜŞ İŞÇİLİĞİ TÜRK RESİM VE HEYKEL
GÜNEYDOGU ASYA SANATI
SANATI TÜRK MÜZİĞİ
HEYKEL UZAKDOĞU SANATI Sanayi D evrim i'nden sonra, evlerde gerçekleştirilen
İÇ MİMARLIK VİTRAY üretim in yerini fabrika üretim i almıştır.
 SANAYİ DEVRİMİ 45

hızla artması dokumacılık alanında yeni bu­

luşları zorladı. 1785’te Edm und Cartw right’ın
bulduğu su gücüyle çalışan dokum a tezgâhı
dokum a sanayisinin hızla gelişmesine yol açtı;
30 yıl içinde bu tezgâhlar hem pam uklu, hem
de yünlü dokum a sanayilerinde yaygın bir
biçimde kullanılmaya başlandı.
M akineleşmeyle birlikte işsiz kalan ya da
çok düşük ücretlerle çalıştırılan zanaatçılar
makineleşmeye karşı direnmeye başladılar.
18. yüzyılda dokum a tezgâhlarının kırılması­
A n n R o n a n P ictu re L ib r a r y
na öncülük eden Ned Ludd’dan adını alan
Pamuklu dokuma sanayisinde 1825'te kullanılan Luddit hareket 1811’de İngiltere’de Notting-
eğirme makineleri. ham yöresinde dokum a işkolunda başladı ve
öteki sanayi bölgelerine de yayıldı. Makine
meşinden sonra sanayide makine kullanımı kırıcıların ayaklanması şiddetle bastırıldı, ha­
hızla yaygınlaştı. Sanayi Devrim i’nin öncü reketin birçok önderi asıldı. Makineleşmeyi
sanayilerinden olan pamuklu dokum a sanayi­ ve işsizliği protesto eden başka ayaklanm alar
si, ilk makineleşen sanayilerden biri oldu. da sert bir biçimde bastırıldı.
1733’te İngiltere’de bir işçi olan John Kay, M akineleşme ve buhar gücünün daha fazla
çok hızlı hareket ettiği için “uçan m ekik” kullanılması tarım kesimi ile köm ür ve demir
denen bir düzenek yaptı. Bir makineye bağlı sanayilerinde de büyük değişmelere yol açtı.
olan bu mekik dokum a m akinelerinin hızını Köm ür ve demir sanayilerinin gelişmesi öteki
artırdı. Bu buluştan sonra dokum a m akinele­ alanların da sanayileşmesine yardımcı oldu.
rini işler halde tutabilm ek için daha fazla Sanayi Devrim i’yle birlikte büyük sanayi
dokum a ipliğine gereksinim duyuldu. James kentleri kuruldu. 18. yüzyılın sonu ile 19.
Hargreaves’in 1766’da yaptığı eğirme tezgâhı yüzyılın başında İngiltere'nin artan nüfusu­
birkaç ipliği aynı anda ve daha hızlı eğirebili­ nun önemli bir bölümü sanayide çalışmaya
yordu. Üç yıl sonra Richard Arkwright su başladı. Tarım alanında ileri teknolojiler kul­
gücüyle çalışan eğirme tezgâhını buldu. lanan büyük çiftliklerin yaygınlaşmasıyla kü­
1779’da Samuel Crom pton “eğirme katırı” çük çiftçilerin yaşam alanı daraldı; pek çoğu
denen, çok hızlı ve kullanışlı bir eğirme toprağını büyük çiftçilere satm ak ya da bırak­
makinesi yaptı (bak. A r k w r ig h t , Sir R ic h a r d ; mak zorunda kaldı ve kentlere göç ederek
C r o m pt o n . Sa m u e l ; D o k u m a cilik ; H a r g r e a v e s . sanayi kesiminde iş aradı.
J a m es ). Böylece dokum a ipliği üretiminin Kentlerin büyümesi çok sayıda sorunu da

A n n R o n a n P ic tu r e L ib r a r y

îanayi Devrim i sırasında

'aygın bir biçim de çocuk
şçiler kullanıldı. Özellikle
;öm ür madenlerinde
:alışan çocukların yaşam
'e çalışma koşulları çok
;ötüydü.
46 SANAYİ DEVRİMİ
19. yüzyıl boyunca daha güçlü m akineler yapıldı. 1842'de James N asm yth'in geliştirdiği buharlı şahmerdan
(mekanik bir çekiç) İngiltere'de gemi yapım cılığında da kullanıldı.
birlikte getirdi. Evler kalabalıklaştı ve karan­
lık, kasvetli sokaklarda bir araya sıkıştırılmış
ucuz evler yapıldı. Uzun yıllar insanlar içecek
temiz sudan ve doğru düzgün bir kanalizasyon
sisteminden yoksun kaldılar. Örneğin Man-
chester’da 1840’larda bir yerleşme yerindeki
tuvaleti 212 kişi kullanıyordu. Bu nemli ve
karanlık izbelerde pislikle birlikte bit, pire,
fare ve öbür zararlı yaratıklar yüzünden
hastalık eksik olmuyordu. Tifo, tifüs, çiçek ve
kolera salgınlarından başka verem de çok
yaygındı. Sanayi kentlerinin park ve bahçele­
re rastlanm ayan bu kesimlerinde hastane ve
okul yoktu. İşçi gettolarına (bak. G e t t o )
dönüşen bu bölgelerde insanca yaşam için
verilen mücadeleler sonucu, 19. yüzyılın so­
nuna doğru çıkartılan yasalarla belli bir iyileş­
meye doğru adımlar atıldı.
Sanayi Devrim i’yle birlikte İngiltere hem
ülke çapında, hem de dünya pazarları için
T h e S cie n ce M u s e u m , L o n d r a
üretim yapabilecek durum a geldi. Bu da
taşımacılık alanındaki gelişmelerin hızlanma­
sına yol açtı. D aha iyi yollar, köprüler ve
kanallar yapıldı. 1800’e gelindiğinde, İngilte­
re ’nin tüm önemli kentlerini birbirine bağla­
yan kanallar ağı kurulm aya başlanmıştı.
George Stephenson’ın rayların üzerinde
hareket edebilen ve vagonları çekmede kulla­
nılabilen bir tür buhar makinesi yapmasıyla,
taşımacılıkta demiryollarından yararlanm ak
da olanaklı oldu. Stockton’dan D arlington’a
uzanan demiryolu, Stephenson’ın kullandığı ilk
trenle 1825’te açıldı. 1829’da Stephenson’ın
R o c k e fi o günler için şaşırtıcı olan, saatte 34
kilometrelik bir hıza ulaşabiliyordu. R o ckef
in başarısından sonra demiryollarında bu­
harlı lokomotiflerin kullanılması yaygınlaştı;
20 yıl içerisinde İngiltere’nin bütün belli başlı
kentleri demiryollarıyla birbirine bağlandı
(bak. D e m ir y o l u v e T r e n ; Ste p h e n s o n . G eo r g e
 SANAYİ DEVRİMİ 47

Sanayi Devrim i'nden önce çoğu nesne elle yapılırdı. 18. yüzyılda buhar makineleri kullanılmaya başlandı.
Örneğin, insanlar evlerinde çalışır, el tezgâhlarında Demir-çelik üretim inin daha iyi yöntem leri
kumaş dokurlardı. keşfedildi, köm ür önem li bir yakıt oldu.

İrrrrrfrrrrf
ta m ir

Buhar makinesiyle çalıştırılan dokuma tezgâhları el Daha iyi ulaşım olanakları gerekince kanallar ve
tezgâhlarından çok daha hızlıydılar. Yeni dem iryolları yapıldı; karayolları geliştirildi. Köyler
m akinelerin bir arada bulunduğu fabrikalar yapıldı. hızla gelişerek kentlere dönüştü.

İnsanlar artık fabrikalarda çalışmaya başladılar. Sanayi Devrim i İngiltere'den başka ülkelere de
Zamanla fabrikalardaki çalışma koşullarını iyileştirici yayıldı. Bugün artık bilgisayarlar ve robotlar çağına
yasal düzenlemelere gidildi. girmekteyiz.
48 SANAYİ TASARIMI
VEROBERT). 1850’ye gelindiğinde lokomotifle­
rin en hızlısı saatte 100 km hızla yol alabili­
yordu.
Bu sırada denizlerde de buharlı gemiler
çağı başlamaktaydı. A hşaptan yapılan ilk
buharlı gemilerin yerini kısa bir süre içinde
dem irden yapılan gemiler aldı. 1860’larda ve
1870lerde ise ucuz çelik kullanımı yaygınlaş­
tı. (Ayrıca bak. G em İ ve G em İ YAPIMI.)
Yeni m akineler su gücü ya da buhar m aki­
nelerince çalıştırıldığı ve eskiden el emeğine
dayanan pek çok işi yapabildiği için bunların
çalıştırılmasında, daha ucuz olan kadın ve
çocuk işgücünden yararlanıldı. Çalışma saat­
lerini belirleyen yasalar parlam entodan geçin­
ceye kadar fabrika işçileri ve çocuklar günde
14-18 saat çalıştılar. Daha yeni ve karmaşık
m akineler keşfedilince ve m akinelerin m aki­
neler tarafından yapılmaya başlanmasıyla bir­
likte çok sayıda makinist ve nitelikli işgücü
gereksinimi doğdu. A tlar hakkında her şeyi
bilen arabacıların yerini de lokomotiflerden
anlayan mühendisler aldı. Ne var ki, işçilerin
ve teknik adamların çalışma ve yaşam koşul­
larının iyileştirilmesi amacıyla sendikalarda
(bak. SENDİKA) örgütlenmesinin önüne 1871'e
kadar büyük güçlükler çıkarıldı.
Sanayi Devrimi kapitalizmin (bak. KAPİTA­
LİZM) dünya pazarlarına egemen olmasını
sağladı. Kendi üretim araçlarıyla çalışan zana­
atçıların büyük bir bölümü ücretli işçi, küçük
bir bölümü de fabrika sahibi oldu. Köylülerin
bir bölümü de topraklarını satm ak zorunda
kalarak fabrika işçisi oldu. 20. yüzyılın kapita­
list toplum larındaki temel sınıfların oluşumu
Sanayi Devrimi sırasında başladı.
Sanayi Devrimi'nin Yayılması
İngiltere Sanayi Devrim i’nin gerçekleştiği ilk
ülkeydi ve 19. yüzyılın ortalarına kadar bütün
ülkelerden önde oldu. 19. yüzyılın son 30
yılında Almanya ve A BD kendi sanayi dev-
rimlerini geçirdiler; 20. yüzyılın başında da
SSCB ve Japonya sanayileşti. Günüm üzde
178 ülkeden yalnızca 30’u sanayileşmiş ülke
olarak tanım lanm aktadır. Azgelişmiş ülkele­
rin büyük bir bölümü özellikle II. Dünya
Savaşı’ndan sonra sanayileşme yönünde yo­
ğun çabalar harcamışsa da, sanayileşmiş ülke­
lerle aralarındaki farkı azaltamamıştır. Azge­
lişmiş ülkelerde daha çok dokum a, gıda ve
giyim sanayileri gelişmiştir.
Bugün sanayileşmiş ülkelerin çoğu sanayi­
de ve öbür alanlarda elektronik robotların ve
bilgisayarların kullanıldığı ileri bir teknoloji
aşamasının içindedir.
SANAYİ TASARIMI. Bir şeyin tasarımını
yapmak onu zihinde canlandırm ak ya da onun
planını çizmektir. Sanayi tasarımı ise, sanayi­
nin üreteceği ürünleri hem yararlı, hem de
çekici olacak biçimde planlanma yöntemi
anlamına gelir. Bu kavram ilk kez 19. yüzyıl­
da, el yapımı ürünlerin tasarımının yanı sıra,
sanayinin kitlesel olarak ürettiği ürünlerin tasa­
rımını da anlatmak amacıyla kullanılmıştır.
Sanayi Tasarımının Tarihçesi
İnsanların, gereksinmelerini karşılayacak çe­
şitli aygıt ve eşyaları yapması insanın tarihiyle
başlar. Dolayısıyla tasarım da bu kadar eski­
dir. Binlerce yıl boyunca her şey elle yapılmış
ve bu nedenle de elle yapılacak biçimde
tasarlanmıştır. İnsanlar yaklaşık 200 yıl önce,
gereksinim duyduğu şeyleri buhar enerjisi,
elektrik enerjisi gibi çeşitli enerjilerle çalıştır­
dığı makineleri kullanarak yapmaya başlamış­
tır (bak. S anayi DEVRİMİ). Böylece, makineyle
yapılan ürünlerin tasarlanması için sanayi
tasarımı denen yeni bir tasarım biçimi ortaya
çıkmıştır.
1800’den önceki yüzyıl güzel tasarım çağı­
dır. Am a gittikçe daha fazla şeyin makineyle
üretildiği 19. yüzyılda durum tam tersine
döndü. Elle üretim yöntem lerinden m akiney­
le üretim yöntem lerine geçiş, iyi tasarım dan
kötü tasarım a geçişi getirdi; çünkü üreticiler
artık yüksek kaliteli mal üretm ek yerine, çok
ve ucuz mal üretm eyi düşünüyorlardı. Kötü
bir başlangıcı olan sanayi tasarımını iyileştir­
mek için çok fazla çaba gösterilmesi gerekti.
İngiltere’nin dışarı sattığı cam, seram ik,
mobilya ve dokum a gibi ürünlerin tasarımını
geliştirmek için 1836’da L ondra’da bir tasarım
okulu açıldı. 1851’deki I. Dünya Sergisi’nden
sonra L ondra’da yeni bir tasarım okuluyla
birlikte bir de müze kuruldu. Sonunda bu
müze günümüzdeki Victoria ve A lbert Müze-
si'ne dönüştü. Çok geçmeden Fransa, A lm an­
ya ve A B D ’de de benzer okullar açıldı.
 SANAYİ TASARIMI 49

İngiltere’de iyi tasarımın gelişmesinde en
çok katkısı olanlardan biri ressam ve el
sanatları ustası William M orris’dir. İyi tasar­
lanmış ürünlerin ancak elle yapılabileceğine
inanan M orris, 1861’den sonra geleneksel
yapım yöntem lerini canlandırdı. Am a elle
yapılan bu ürünler az sayıda ve pahalıydı.
Sonraki tasarımcılar çelik, alüminyum ve
çimento gibi yeni m alzem eler kullanılarak
m akineyle üretilecek ürünlerin tasarımını
yapmaya başladılar. Bunlardan Alm an Peter
Behrens, A lm anya’da elektrikli aygıtlar üre­
ten Allgem eine Elektrizitâts-Gesellschaft
(A E G ) şirketinin sanayi ve grafik tasarımcı-
sıydı. Birçok başka Alm an tasarımcı da el
sanatçılarının ve ressamların kitlesel sanayi
üretimiyle ilgilenmelerini yüreklendirmeye
çalıştı. W eim ar’daki Bauhaus’un (yapı evi)
m üdürü W alter Gropius, sanayi tasarım ında
günümüzde de geçerli olan ilkelerin belirlen­
mesine yardımcı oldu.
Bu hareketin etkileri 1920’lerde ve
1930’larda A B D ’de de görüldü. Sanayi şirket­
leri günlük ev eşyalarının ve m akinelerin
yapımında yeni m alzemelerin en uygun biçim­
de kullanılabilmesini sağlamak için tasarımcı­
lar çalıştırdılar.
Meslek yaşamına tiyatroda sahne tasarım cı­
sı olarak başlamış olan Norm an Bel Geddes,
G eneral M otors Şirketi’nin 1939 Dünya Fua-
rı’ndaki gösterisinin tasarımını yaptı. Sahne
tasarım ından sanayi tasarım ına geçen bir baş­
ka tasarımcı olan Henry Dreyfuss, A m erikan
Sanayi Tasarımcıları D erneği’nin kurucusu­
dur. Dreyfuss telefonların, buzdolaplarının,
elektrikli süpürgelerin, transatlantiklerin ve
tarım makinelerinin biçiminde ve görünü­
m ünde köktenci değişiklikler gerçekleştirmiş­
tir. Sanayi tasarımının bir başka öncüsü de,
Kodak Baby Brovvnie fotoğraf makinesinin
tasarımını yapan ve daha sonra demiryolu ve
havayolu donanım ı, büro m akineleri ve eşya­
ları tasarımı üzerinde çalışan W alter Teague’
dir.
İyi Tasarımın İlkeleri
Bir ürünün tasarımını değerlendirirken onun
yapıldığı dönemdeki yaşam ve çalışma biçim­
leri göz önünde tutulmalıdır. İster eski, ister
yeni bir tasarımı değerlendirelim şu üç soru
karar vermemize yardımcı olacaktır: İşini
yapıyor mu? İyi yapılmış mı? Güzel görünü­
yor mu?
Ö nce, işini yapıyor mu? Çayı dökerken ağzı

Ütünün basit ve kullanım

amacına yönelik bir biçimi
vardır; ama teknoloji
ilerledikçe ütü tasarımı da
değişm iştir.
O dunköm ürüyle ısıtılan j
ütüler (1863,1875) hantal
ve bazen kirliydi. İlk
ütülerden bazılarında
küçük bir depodaki alkol
yakılır (1890), bazıları da
sıcak suyla ısıtılırdı (1895).
İlk elektrikli ütülerin (1900,
1903) ısıtılmaları kolaydı;
ama bunlar hâlâ oldukça
ağırdı. Sonraki yıllarda
daha gü ven ilir ve daha
kullanışlı olması için
ütülere bazı yeni parçalar
eklendi. Böyiece daha hafif
ütüler yapıldı; sıcaklık,
denetim düğm eleriyle
ayarlandı; istendiğinde biH
düğm eye basılarak buhar ^
püskürtebilen ütüler ^
yapıldı. ^
W e s tin g h o u s e E lec tric C o r p .,
S u n b e a m A p p lia n c e C o m p a n y , M o u lin e x L td .
50 SAND
dam latan çaydanlıklar ya da ayakları dengesiz
masalar tasarımcıların bu basit, ama temel
soruya her zaman yeterince dikkat etm edikle­
rini gösteren ve günlük yaşamda sık sık
karşılaştığımız can sıkıcı durum lardan yalnız­
ca ikisidir. Bu tür hatalar genelde tasarımcının,
o ürünün yapması gereken işin yalnız bir bölü­
münü düşünmüş olmasından kaynaklanır.
İkinci olarak, iyi yapılmış mı? Birkaç ay
kullanıldıktan sonra parçalanan sandalyenin
kötü yapılmış olduğu çok açıktır; ama bu soru
gerçekte daha kapsamlıdır. H er malzemenin
kendine özgü nitelikleri vardır ve iyi bir
tasarımcı bir malzemeyi bir başkasına benzet­
meye çalışmaz. Örneğin bir plastik ürün
ahşap görünüm ünde olmamalıdır. Aynı bi­
çimde, iyi bir tasarımcı herhangi bir ürüne
tümüyle bir başka amaçla yapılmış bir başka
ürünün biçimini vermeye çalışmaz; örneğin
bir televizyon kutusuna bir dizi kitap görünü­
mü vermeye uğraşmaz.
Üçüncü olarak, güzel görünüyor mu? İyi
tasarlanmış bir ürün biçimiyle, rengiyle ve
yüzeyinin görünümüyle gözü okşar; ama gü­
zel bir tasarım o ürünün hangi amaçla tasar­
landığına göre değişir. Bir dikiş makinesi ya
da bir bisiklet pompası da düzgün ve hoş
görünümlü olmalıdır; ama onların güzelliğin­
den çok, kullanışlı olmaları önemlidir. Öte
yandan porselen fincanlar kullanışlı olduğu
kadar zarif de olmalıdır. Süssüz bir fincan da
göze güzel gözükebilir; am a çoğu insan fincan
seçerken bundan daha fazlasını bekler; fin­
canların bezemeli olmasını ister. İyi bir tasa­
rım da doğru kullanılmış bir bezeme çok
önemlidir.
Ne yazık ki, insanlar hâlâ bezemeyi tasa­
rım dan ayrı olarak düşünme eğilimindedir ve
bezeme sanki sonradan akla gelmiş bir şey
gibi ürüne eklenir. Oysa iyi bir bezeme
ürünün bir parçası olarak düşünülmeli ve bir
bitkinin çiçekleri gibi ürünün doğal bir parçası
olmalıdır. Ü rünün yüzü ister bir halıdaki gibi
düz, ister bir çaydanlıktaki gibi eğri olsun,
bezeme ona uymalıdır. Eğer bir halı yaprak
ve dal desenleriyle filizlenmiş gibi gözüküyor­
sa bu bezem e kötü tasarlanmıştır. Çünkü bu
tür bir desen halının doğal düzlüğüyle uyuş­
maz. Bu durum da ürünün biçimi ve deseni
birbirini tamamlayacağına birbiriyle çelişir.
Kalem yazı yazmak, bardak bir şey içmek,
bisiklet bir yerden bir yere gitmeyi kolaylaş­
tırm ak içindir. Bu biçimde düşünerek bir
ürünün hangi amaçla üretileceğini gözümüzde
canlandırırsak onun biçimi konusunda daha
doğru bir karara varabiliriz. Am a bir ürünün
biçiminin belirlenmesinde göz önünde tutul­
ması gereken başka etkenler de vardır.
Bunlardan biri kullanılan malzemedir. Ö r­
neğin ham ur gibi yumuşak olan çömlekçi
kilinden doğal olarak eğrisel biçimler ortaya
çıkar; oysa meşeden yapılacak bir mobilya
genellikle düz çizgiler taşıyacak biçimde ta­
sarlanır; çünkü meşe düz damarlı sert bir
malzemedir.
Ü rünün biçimi, üretim biçimine de bağlı­
dır. Örneğin tornada işlenen ağaç, çömlekçi
çarkı üzerinde biçimlendirilen kil ve üflene­
rek yapılan cam şişe (bak. C am ve C a m cilik ),
üretimi sırasında kendi ekseni çevresinde
sürekli olarak döndürüldüğü için yuvarlak bir
biçim alacaktır.
SAND, George (1804-1876). G eorge Sand,
Fransız kadın romancı A rm andine Lucie Au-
rore D upin’in takm a adıdır. Paris’te doğdu.
Y üksek rütbeli bir subay olan babası bir kaza
sonucu ölünce babaannesi tarafından büyü­
tüldü. Bir m anastırda eğitim gördü. 18 yaşın­
da Baron Casimir D udevant’la yaptığı evlilik­
ten iki çocuğu oldu.
Evlendikten 11 yıl sonra, tekdüze ve sıkıcı
bulduğu yaşamını değiştirmek üzere çocukla­
rıyla birlikte Paris’e gitti. Zam anının göre­
neklerine uymayan davranışlarıyla dikkati
çekti. Örneğin, o dönem de erkekler gibi
pantolon giymesini ve puro içmesini hemen
herkes yadırgıyordu. Yazar Jules Sandeau ve
rom antik şair A lfred de M usset ile ilişkisi
dedikodulara neden oldu. Jules Sandeau ile
birlikte yazdığı ilk rom anında Jules Sand
adını kullandı. D aha sonraki romanı Indiana’
yı (1832) G eorge Sand takm a adıyla yayımla­
dı. Bunu Valentine (1832), Lelia (1833) ve
M auprat (1838) adlı yapıtları izledi. Polonya
asıllı ünlü besteci Frederic Chopin’le 10 yıl
süren ilişkisi her ikisinin de yapıtlarını etkiledi
(bak. C h o pin , F r e d e r ic F rançois ).
Toplumsal kural ve geleneklere karşı çıka­
rak özgür bir toplum u, özellikle kadın özgür­

lüğünü savunan George Sand, yazdığı 100
kadar rom anda, başlarda kendi yaşantısından
kaynaklanan olayları işledi. Sonraki rom anla­
rında ise karakterler sıradan, yoksul kırsal
kesim insanlarıydı. Köy ortam ında geçen
romanlarının en tanınmışları Şeytanlı Göl (la
Mare au diable; 1846), François le Champi
(1848) ve Küçük F adeftir (la Petite Fadette;
1849). 1854’te ise özyaşamöyküsü olan Haya­
tım ı (VHistoire de ma vie) yayımladı. Çok
fazla yazdığı ve romanlarının çoğu mutlu
sonla bittiği için, yaşamın gerçeklerini görm e­
yi reddetm ekle eleştirilen G eorge Sand öykü
anlatm akta çok başarılıydı.
SAN FRANCİSCO. A B D ’nin Büyük O kya­
nus kıyısındaki en önemli limanı ve mali
merkezi olan San Francisco, California eyale­
tinin kuzeyinde yer alır. Yaklaşık 5 km
uzunluğundaki Golden G ate Boğazı, San
Francisco Körfezi’ni Büyük O kyanus’a bağ­
lar. Genişliği 5-19 km arasında değişen, 97 km
uzunluğundaki bu körfez dünyadaki en iyi
doğal lim anlardan biridir. Körfez kıyısı bo­
yunca San Francisco ve birçok başka kent yer
alır. Körfez çevresindeki bu m etropoliten
alanın nüfusu 5.514.000’dir (1982).
Golden G ate Boğazı’nın güneyindeki tepe­
lik yarım ada üzerinde kurulmuş olan San
Francisco 120 km2,lik bir alanı kaplar; nüfusu
753.930’dur (1988). Kentin üzerine kurulduğu
dik tepelerin arasında birbirini kesen yollar
uzanır. San Francisco’daki çok sayıda güzel
parktan biri olan Golden G ate Parkı kentin
S a lly & R ic h a r d G r e e n h ill
San Francisco caddelerinde hâlâ kullanılan
tram vaylar turistlerin ilgisini çeker.
SAN FRANCİSCO 51
Peter N e w a r k ’s W esterrı A m e r ic a n a
San Francisco'daki California Caddesi'nin Nisan
1906'daki deprem ve yangından sonraki görünüm ü.
m erkezinden batıya, Büyük Okyanus kıyısına
doğru uzanır.
San Francisco’nun iklimi yumuşaktır; kışlar
ılık ve yağışlı, yazlar serin ve sislidir. O rtala­
ma sıcaklık 17°C, ortalam a yıllık yağış 790
milimetredir.
Kentin en önemli caddesi olan M arket
Caddesi, liman bölgesi Em barcadero’dan baş­
layarak güneybatıya doğru uzanır ve kentin
m erkezindeki Twin Peaks’e ulaşır. Dünyanın
en dik sokaklarından birkaçı M arket C adde­
sin d e n başlayarak N ob, Russian ve Tele-
graph tepelerine doğru çıkar. San Francisco’
nun 43 tepesinden en yükseği 280 m etre
yüksekliğindeki Davidson Tepesi’dir.
Kentin toplumsal yaşam ında önem taşıyan,
belediye binası, opera binası, konferans salo­
nu, konser salonu, kütüphane gibi birçok yapı
M arket Caddesi’nin üzerinde yer alır. San
Francisco’daki birçok önemli yapı arasında 48
katlı Transam erica Corporation binası da
vardır. Eski fabrikaların onarılarak lokanta­
lar, dükkânlar ve sanat galerilerine dönüştü­
rüldüğü Cannery ve Ghiradelli meydanları
hem kent halkının, hem de turistlerin sevdiği
buluşma yerleridir.
San Francisco Körfezi’ndeki 5 köprünün en
ünlüsü Golden G ate K öprüsü’dür. İki ayağı
arasındaki uzaklık 1.280 m etre olan bu asma
köprü 1937’de tam amlanmıştır. San Francisco
Uluslararası H avaalam ’mn yanı sıra daha
küçük başka havaalanları, son derece gelişmiş
bir karayolu ağı ve bilgisayarlarla denetlenen
52 SAN MARİNO
bir m etro sistemi San Francisco m etropoliten
alanında ulaşımı sağlar.
Dünyanın her köşesinden gelerek San
Francisco’ya yerleşmiş olan pek çok insan
arasında İtalyanlar, İspanyollar, MeksikalI­
lar, Portekizliler, Ruslar, Japonlar, Filipinli­
ler, A lm anlar, Fransızlar, İngilizler ve İrlan­
dalIlar vardır. Çin dışındaki en kalabalık Çinli
topluluğu San Francisco’nun Çin M ahallesin­
de yaşar.
San Francisco, A B D ’nin batı bölgesinin
mali, ticari ve ulaşım m erkezidir. San Francis­
co Borsası, New York Borsası’ndan sonra
A B D ’deki ikinci büyük borsadır. Kentteki
önemli bir ekonomik etkinlik de deniz taşım a­
cılığıdır. San Francisco, körfez çevresindeki
öbür limanlarla birlikte A B D ’nin en çok mal
yüklenen 10 limanı arasında yer alır.
K entteki öbür önemli ekonomik etkinlikler
arasında bilgisayar sanayisi, reklamcılık, tica­
ret ve turizm sayılabilir. Büyük bölümü kör­
fez çevresindeki küçük kentlerde toplanmış
olan öbür sanayi kuruluşları içinde birçok
uzay ve elektronik sanayisi kuruluşu vardır.
San Francisco Körfezi’ne ilk ayak basan be­
yaz, İspanyol kâşif Juan Manuel de Ay ala idi
(1775). İspanyollar 1776’da yarım ada üzerin­
de bir kale ve misyonerlik kurdular. Zam anla
yakında bir de köy kuruldu. O zaman Yerba
Buena adı verilen ve M eksika toprağı olan bu
yerleşim 1846’da A B D ’nin denetim ine geçti
ve adı, kentin koruyucusu olarak kabul edilen
Assisili Aziz Francesco onuruna San Francis­
co olarak değiştirildi. California’da altın bu­
lunduktan, kıtanın doğu ve batı kıyılarını bir­
leştiren ilk demiryolu 1869’da tam am landık­
tan sonra kent hızla gelişti (bak. ALTINA HÜ­
CUM). Nisan 1906’daki deprem ve onu izleyen
üç günlük yangın kentin büyük bir bölümünü
yok etmiş, ama kent hızla yeniden kurul­
m uştur.
Birleşmiş M illetler Sözleşmesi’nin imzalan­
dığı Birleşmiş M illetler Konferansı 1945’te
San Francisco’da toplanmıştır. 1951’de Ja­
p o n larla yapılan ve II. D ünya Savaşı’nm
bitişini belirleyen barış antlaşması da San
Francisco’da imzalanmıştır.
SAN MARİNO. M onako ve Vatikan Devle-
ti’nden sonra A vrupa’daki üçüncü küçük ba­
ğımsız devlet olan San M arino, N auru’nun
1968’de bağımsızlığını kazanmasına kadar
dünyadaki en küçük cumhuriyetti. Yaklaşık
14 km uzunluğunda ve 8 km genişliğinde olan
61 km2’lik ülke topraklarının büyük bölümü
O rta İtalya’da, A driya Denizi kıyısındaki
ZEFA
Küçük San Marino
Cum huriyeti, Titano
Dağı'nın yamaçlarında
kurulm uştur. San
Marino'daki yapılarda
birçok ortaçağ özellikleri
günümüze kadar
korunm uştur.

Rimini kenti yakınlarında bulunan Titano
D ağinın yamaçlarında yer alır.
San M arino’nun tarihi, İS 4. yüzyılda bura­
ya sığınan Aziz M arinus’la başlar. 9. yüzyılda
Aziz M arinus M anastırı yapılmış ve daha
sonra m anastırın çevresinde bir cumhuriyet
kurulm uştur. Ortaçağ boyunca İtalyan prens­
likleri ve kent devletleri arasında sürüp giden
kavgaların dışında kalmayı başaran bu cum ­
huriyet, 1861’de bütün İtalya’nın bir krallık
olarak birleşmesinden sonra da bağımsızlığını
korum uştur.
San M arino’nun başlıca sanayi ürünleri
olan boya, vernik, kâğıt ve yapı gereçleri ile el
sanatı ürünleri ülke ekonomisinde önem taşır.
Sık sık çıkarılan posta pullarının yanı sıra,
turizm de büyük bir gelir kaynağıdır. San
M arino II. Dünya Savaşı’ndan sonra vergi
ödem ekten kaçınmak isteyen İtalyan işadam ­
ları için bir sığınak olmuştur.
San M arinolular İtalyan kökenlidir. Büyük
ve Genel Konsey adı verilen parlam entonun
altı ayda bir seçilen iki başkanı (capitani
reggenti) aynı zam anda devlet ve hüküm et
başkanı yetkilerini de kullanır.
San M arino nüfusunun 1989’da 22.900 ol­
duğu tahm in edilmiştir; 20 bin kadar San
M arinolu da yurtdışında yaşam aktadır.
SANSAR. Sansargillerin (Mustelidae famil­
yası) en tanınmış üyelerinden olan sansarlar
postlarının güzelliğiyle tanınan yırtıcı memeli­
lerdir. Yakın akrabaları arasında kokarca,
gelincik, kakım, mink ve samur sayılabilir.
Türlere göre boyut ve renkleri değişmekle
birlikte, genel olarak çevik yapılı, ince uzun
gövdeli, kısa bacaklı, yuvarlak kulaklı hay­
vanlardır. Eskidünya’da A vrupa’dan G üney­
doğu A sya’ya kadar uzanan bölgeye, Yeni-
dünya’da ise Kuzey A m erika’ya yayılmış olan
bu hayvanlar genellikle orm anda yaşar ve
ağaçlara kolayca tırm anırlar. Besinleri leşler­
den küçük hayvanlara ve meyvelere kadar
büyük bir çeşitlilik gösterir.
İyi bilinen türlerinden ağaç sansarı (Martes
martes) A vrupa’dan A sya’nın orta kesimleri­
ne kadar uzanan bölgede yaşar. Postu koyu
kahverengidir. Uzunluğu 22-27 santim etrelik
kuyruğu dışında 42-52 cm, ağırlığı 1-2 kilo­
gramdır. Türkiye’nin Karadeniz, M arm ara ve
SANSÜR 53
R e in h a r d lR e is e r — B a va ria - V erlag
Daha çok kayalık bölgelerde yaşayan kır sansarının
göğsünde geniş, beyaz bir leke vardır.
Ege bölgelerindeki orm anlar ile Güneydoğu
Toroslar’da görülür.
Kır sansarı (Martes foina) Türkiye’yi de
içerecek biçimde A vrasya’nın az ağaçlı ve
kayalık birçok bölgesinde bulunur. Grimsi
kahverengi postunun boyun altı ve göğüs
bölümlerinde parçalı beyaz lekeler vardır.
Ö bür türler arasında, A sya’nın güney ke­
simlerinde yaşayan sarı boyunlu sansar (M ar­
tes flavigula), O rta A sya’dan Bulgaristan’a
kadar uzanan bozkırlara yayılmış alaca sansar
(Vormela peregusrıa), Kuzey A m erika’da gö­
rülen Am erika sansarı (Martes americana) ile
oklukirpiyi öldürüp yiyebilme beceresiyle ün­
lü balıkçı sansar (Martes pennarıti) sayılabilir.
SANSÜR, siyasal iktidarların kamu yararı
açısından sakıncalı bulduğu haber, yazı, ki­
tap, film, resim ya da oyunların önceden
incelenerek bazı bölümlerinin ya da tüm ünün
yasaklanmasıdır. Sansür sözcüğü, “hüküm
verm ek” ya da “fikir edinm ek” anlamına
gelen Latince cerıcere'den türem iştir. Şiddet
içeren, açık saçık ya da gizli belgelerin yayı­
mını durdurm ak amacıyla başvurulduğu gibi
birçok ülkede sansür hüküm etin eleştirilmesi­
ni engellem ek için de kullanılır.
Sansür insanlık tarihinin çok eski zam anla­
rından beri şu ya da bu ölçüde uygulanm akta­
54 SANTAL
dır. A m a, insanların kişisel hak ve özgürlük­
lerinin bilincine vardığı, düşünce ve basın
özgürlüğünün yaygın kabul gördüğü çağdaş
toplum larda sansür bir baskı aracı olarak
nitelenm ekte ve kapsamı giderek daralm ak­
tadır.
İÖ 213’te Eski Çin’de, Çin Seddi’ni yaptı­
ran İm parator Shi Huang Di bilimsel olanla­
rın dışında kalan bütün kitapların yakılmasını
em retti. R om a’da başlangıçta yalnızca vergi
toplam ak amacıyla nüfus sayımı yapan san­
sürcülerin yetkileri, daha sonra devlet güven­
liğini tehlikeye sokacağı düşünülen yazılı ya­
pıtları ve duyuruları yasaklamayı da kapsaya­
cak biçimde genişletildi. Hıristiyanlık'ta uzun
yıllar boyunca Katolik Kilisesi’nin Yasak Ki­
taplar Listesi okunabilecek kitapları sınırladı.
Genellikle devletin, egemen din ve ahlakın
korunması adına uygulanan sansür, m atbaa­
nın bulunuşu ve kitap basımının artmasıyla
kurumlaşmıştır. Yönetim ler genel kamu yara­
rını korum ak gerekçesiyle yasal düzenlem ele­
re giderek sansürü hukuksal bir tem ele o turt­
muş ve çağdaş anlamıyla sansür kurum unu
yaratmıştır. İngiltere’de ilk sansür mem uru
1531’de Kral V III. Henry tarafından atandı.
A m erikan kolonilerinde sansür oldukça katı
bir biçimde uygulanırdı. Am a 17. ve 18.
yüzyıllarda İngiltere ve A B D ’de sansüre karşı
başlatılan çalışmalar, sansürün kapsamını ba­
sın ve konuşma özgürlüklerini güvence altına
alacak bir biçimde daraltan bir yol izledi.
Toplum ların dem okratikleşm e süreci ile
sansür kapsamının sınırlandırılması birbirine
paralel gitm ektedir. Baskıcı yönetimler günü­
müzde de sansürü toplum un denetlenm esinde
bir baskı aracı olarak kullanmayı sürdürm ek­
tedir. Sosyalist ülkelerde uzun süredir var
olan katı sansür uygulamasına, 1989’da ortaya
çıkan siyasal ve toplumsal değişimlerden son­
ra son verilmiştir.
O sm anlılar’da sansür alanındaki ilk resmi
uygulama 1864’te çıkarılan M atbuat Nizam­
namesi (Basın Tüzüğü) ile başlamıştır. Bu
tüzükle gazete ve dergi çıkarmak izne bağlan­
dı ve hüküm ete gerekli gördüğü durum larda
yayın organlarını kapatm a yetkisi tanındı.
1878’den başlayarak II. A bdülham id yöneti­
mi sansürün en katı biçimiyle uygulandığı bir
dönem oldu. 1881’de kurulan Encümen-i
Teftiş ve M uayene’ye gazete, dergi ve kitapla­
rı yayımlanmadan önce denetlem e yetkisi
verildi. Bu dönem de birçok gazete ve dergi
kapatıldı. Basılan her şey siyasal düzene
uygunluk açısından denetlendi. G azeteler,
sansürce çıkarılan yerleri boş bırakılarak ya­
yımlanmak zorunda kaldı.
II. M eşrutiyet (1908) ile birlikte basına
uygulanan sansür kaldırıldı. Bu nedenle II.
M eşrutiyet’in ilan edildiği 23 Temmuz, Cum ­
huriyet döneminde basın bayramı olarak kut­
lanmaya başlandı. M ütareke döneminde
(1918-22) ise İstanbul’daki ve A nadolu’daki
işgalci güçler basma sıkı bir sansür uyguladı.
Cum huriyet dönem inde Şeyh Said Ayak-
lanm ası’ndan sonra çıkarılan Takrir-i Sükûn
K anunu’yla (1925) basın yeniden denetim
altına alındı. II. D ünya Savaşı sırasında da
basma sansür ve denetim uygulandı. 1961
Anayasası basma sansür konulmayacağını gü­
vence altına almıştı. Am a sıkıyönetim dönem ­
lerindeki uygulamalar gizli sansür olarak de­
ğerlendirilebilir. 1982 A nayasası’nda da bası­
nın sansür edilemeyeceği hükm ünün olmasına
karşın, buna bazı istisnalar getirilmiştir. A na­
yasanın, kamu düzeninin bozulmasına neden
olabileceği düşünülen yayınların dağıtımının
yetkili merciler tarafından engellenebileceği
hükm ü ile radyo, televizyon ve sinema gibi
kitle iletişim araçlarıyla yapılan yayınların
izne bağlanabileceği hükm ü, sansür uygula­
m alarına yol açan önlem lerdir. 1986’da çıkarı­
lan Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu
ile oluşturulan D enetlem e K urulu’na ve vali,
kaymakam gibi yöneticilere bu tür yapıtların
denetlenm esinde geniş yetkiler verilmiştir.
SANTAL Güneydoğu Asya’ya özgü bazı
ağaçların hoş kokulu odunlarına verilen ad­
dır. Çok eskiçağlardan beri, neredeyse İÖ 5.
yüzyıldan bu yana, özellikle Çin ve Hindistan
başta olmak üzere çeşitli doğu ülkelerinde
yaygın olarak kullanılan bu odunlardan dinsel
törenlerden, kutu ve yelpaze gibi süs eşyaları
yapımına kadar çok çeşitli amaçlar için yarar­
lanılır. O dunların hoş kokusu bileşimindeki
uçucu yağdan gelir. Dam ıtılarak elde edilen
bu yağ ilaç, parfüm , sabun, tütsü ve m umlara
katılır.
Santal ağaçları dikildikten yaklaşık 20 yıl

sonra, gövde genişliği 25 santim etreye ulaştı­
ğında kesilir ve yere yatırılır. Toprağın üze­
rinde bekletildiği sırada odunların işe yaram a­
yan diriodunu term itler tarafından kemirile­
rek yok edilir; geriye, kokusu nedeniyle
yiyemedikleri özodun kalır. Bu beyaz ya da
açık sarı odun küçük parçalar halinde kesilir
ve kokusunu yitirmeyecek bir biçimde yavaş­
ça kurutulur.
Santal başlıca, Sarıtalum cinsinde yer alan
ağaç türlerinden elde edilir. Başka ağaçların
kökleri üzerinde yarıasalak yaşayan bu ağaç­
ların en yaygını beyaz santaldır (Santalum
albüm). Yaz kış yeşil kalabilen, ufak boylu
S A N TA L
çiçek
başağı
çiçek
(büyütülmüş) meYve
beyaz santal ağacının mersin yapraklarını
andıran yapraklan, salkımlar halinde açan
çiçekleri ve siyah meyveleri vardır. Çin’den
Avustralya’ya kadar uzanan bölgelerde ve
H indistan’ın güneyindeki dağlık yerlerde ya­
bani olarak yetişir.
Santallarla hiçbir yakınlığı olmayan, ticari
açıdan değerli, kokusuz bir ağaç türüne de
yaygın olarak kırmızı santal denir. Ö bürleri
gibi Santalaceae familyasında değil, baklagil­
ler familyasında yer alan bu türün (Pterocar-
pus santalinus) odunu kan kırmızı rengiyle
ayırt edilir. Sanayide boyarm adde kaynağı
olarak değerlendirilen bu odundan çıkarılan
özütler halk arasında ishal kesici ve kuvvet
verici ilaç olarak kullanılır.
SANTİAGO, Şili’nin başkentidir. A nd Dağ-
larin ın karla kaplı dorukları ile yaklaşık
80 km batıdaki Büyük Okyanus kıyısında yer
alan daha alçak dağ sıralarının arasında, ve­
SANTİAGO 55
rimli bir ovada kurulm uştur. Altın arayan İs­
panyol serüvenciler 1541 ’de A nd D ağlarinı
aşarak bu düzlüğe ulaştılar. Y erliler’le yaptık­
ları zorlu bir savaştan sonra, İspanyol önder
Pedro de Valdivia bir tepede kale yaptırdı ve
buraya Santiago del Nuevo Extrem o (Yeni Sı­
nırların Santiago’su) adını verdi.
Santiago bu tepenin çevresinde gelişti.
Kent ilk günlerde Yerliler ile sorunların
sürmesi ve gerekli erzağın olmayışı yüzünden
hem en hemen terk edilmiş durumdaydı. Am a
burada kalmaya kararlı olan Valdivia, P eru ’
ya haberciler yollayarak bölgede altın bulun­
duğu yolunda yanlış söylentiler çıkardı. Bu
duyulunca başka serüvenciler yanlarında er­
zak ve gereçlerle geldiler. Santiago sık sık
deprem , sel ve siyasal karışıklıklara sahne
oldu, ama var olmayı sürdürdü.
Santiago 4.858.342’ye ulaşan nüfusuyla G ü­
ney A m erika’nın en büyük kentlerinden biri­
dir. Kentte Eski İspanyol mimarisi ile modern
m imarinin çeşitli örnekleri vardır. Santiago’
da eski dönem den kalma birçok kamu yapısı
ve “Şili ulusunun babası” olarak bilinen Ber-
nardo O ’Higgins’in adını taşıyan bir bulvar
vardır. Kuzeydoğudaki dinlence alanı San
Cristöbal Tepesi’nde Hz. M eryem ’in 22 m etre
boyunda bir heykeli bulunur.
Kentin arkasında, A nd D ağları’nm etekle­
rindeki villalarda pek çok insan yaşar. Kentin
yakınında kayak merkezleri vardır. Vadilerde
üzüm ve şeftali yetişir.
Santiago 1818’de Şili’nin başkenti olduktan
sonra ülkenin başlıca sanayi m erkezi konu-
Hutchison Library
Plaza d e A r m e s Ş ili'n in b a ş k e n ti S a n tia g o 'd a ç o k
b ilin e n b ir b u lu ş m a y e rid ir.
56 SÂOPAULO

m una da gelmiştir. K entte gıda m addeleri, ye başladı. Kısa süre sonra da bir sanayi,
dokum a, ayakkabı ve giyim eşyası üretilir. ticaret ve bankacılık merkezine dönüştü.
Kültür ve eğitim alanında da önemli gelişme­ Kent ve çevresine İtalya, Portekiz, İspanya,
lerin görüldüğü kentte birçok müze, kütüpha­ Alm anya ve Japonya’dan pek çok göçmen
ne ve üç üniversite vardır. Şili’nin öteki kent­ geldi. Portekizce konuşulan Sâo Paulo’da
leriyle bağlantısı gelişmiş bir demiryolu ağı, halkın büyük bölümü Katolik’tir.
karayolu ve havayoluyla sağlanır. Dokum acılık ürünleri, m ekanik ve elek­
trikli gereçler, mobilya, gıda m addeleri ve
SÂO PAULO, Brezilya ’nın başlıca sanayi ilaçtan oluşan Brezilya sanayi ürünlerinin
m erkezlerinden biridir. 12,5 milyonu aşan üçte biri Sâo Paulo’da üretilir. Kentin yakın­
nüfusuyla G üney A m erika’nın en büyük ken­ larındaki C ubatâo’da Brezilya’nın en büyük
tidir. Sâo Paulo, Brezilya’nın güneydoğusun­ petrol rafinerisi bulunur. Sâo Paulo bölgesin­
da işlek bir liman olan Santos’tan 48 km de kahvenin yanı sıra şekerkamışı, pam uk,
uzakta, Serra do M ar tepeleri üzerinde kuru­ mısır, pirinç, fasulye ve meyve yetiştirilir.
ludur. Santos’a elektrikli tren hattı ve otoyol­ Sığır yetiştiriciliği de yaygınlaşmaktadır.
la bağlanmıştır. Bu tepelerden doğan Tiete K entte çok sayıda okul ve kitaplık bulunur.
ZEFA
Yılanlar ve yılan sokmaları üzerine araştırm a­
larıyla ünlü B utanta Enstitüsü de Sâo Paulo’
dadır.
Sâo Paulo’nun 19. yüzyıldan bu yana sürek­
li büyümesi gecekondulaşmayı da beraberin­
de getirdi. Milyonlarca insan kentin çevresin­
de, sağlıksız barınaklarda yaşamaya başladı.
Çevre kirliliği ciddi boyutlara ulaştı. Kent içi
ulaşım önemli bir sorun oldu. D urm adan yeni
yolların yapıldığı ve gökdelenlerin yükseldiği
Sâo Paulo, “Güney A m erika’nın Chicago’su”
olarak nitelendirilir.

SÂO TOME VE PRfNCIPE. Bu küçük ülke,

A frika’nın batı kıyılarının açığında, Gine
Körfezi içinde bulunan iki ada ve birkaç
küçük adacıktan oluşur. Toplam yüzölçümü
yalnızca 1.001 km2 olan ülkeye adını veren iki
adada da volkanik dağlar ve hızlı akışlı birçok
S â o P a u lo 'n u n m e rk e z in d e s o k a k re s s a m la rın ın akarsu vardır. İklim tropik ve bol yağışlıdır.
b u lu n d u ğ u , s a tıc ıla rın v e t u r is tle r in a lış v e riş e ttiğ i Başlıca kentleri, Sâo Tom e A dası’ndaki baş­
b ir a la n .
kent Sâo Tome ile Prfncipe Adası’ndaki Santo
A ntonio olan ülkenin nüfusu 118.000’dir
Irmağı kentin hemen doğusundan geçer. Sâo (1989).
Paulo bir dizi küçük kasabaya ve geniş tarım 1975’te bağımsız bir cumhuriyet olana ka­
alanlarıyla otlaklara tepeden bakar. Rio de dar ülkeyi yöneten Portekizliler’in çoğu ba­
Janeiro, Sâo Paulo’nun 355 km kuzeydoğu­ ğımsızlıktan sonra ülkeyi terk etti. Kalan
sunda yer alır. nüfusun büyük çoğunluğu plantasyonlarda
Sâo Paulo 1554’te Portekizli papazlarca bir çalışmak üzere Angola ve M ozambik’ten geti­
Yerli yerleşim merkezi olarak kuruldu. Y erle­ rilmiş olan A frikalılar’dır. Dışarı satılan ürün­
şim yeri üç patikanın kesiştiği 800 m etre lerin yüzde 90’ını oluşturan kakaonun yanı
yükseklikte bir tepedeydi. Kahve plantasyon­ sıra ülkede hindistancevizi, muz ve kahve
larının bölgenin başlıca zenginlik kaynağı yetiştirilir. A daların çevresinde orkinos ve
haline geldiği 19. yüzyılda Sâo Paulo gelişme­ köpekbalığı avlanır.

SARA ya da tıptaki adıyla epilepsi, genellikle
kasılma, çırpınma ve bilinç yitimi nöbetleriyle
ortaya çıkan bir sinir sistemi hastalığıdır.
Beyin ile bütün organlar arasındaki bilgi
alışverişi, sinirler boyunca ilerleyen ve bir
sinir hücresinden öbürüne atlayan zayıf elek­
trik akımlarıyla gerçekleşir (bak. SİNİRLER VE
SİNİR SİSTEMİ). Beyindeki sinir hücrelerinden,
tıpkı bir elektrik kaçağında olduğu gibi, bir­
denbire ve aynı anda elektrik boşalması bu
sinir iletisinin kesilmesine yol açar. Saradaki
bilinç yitimi ile şiddetli kas kasılmasının ve
çırpınma nöbetlerinin nedeni budur.
Sara halk arasında bu en çarpıcı biçimiyle
bilinirse de, aslında hastalığın değişik belirti­
ler veren birçok çeşidi vardır. Eğer elektrik
boşalımı beynin yalnızca belirli bir bölgesinde
odaklanıyorsa “bölgesel nöbetler”, eğer bey­
nin her iki yarım küresinde eşzamanlı bir
elektrik boşalımı söz konusuysa “genel nöbet­
ler” görülür.
Bölgesel nöbetlerde beynin hangi bölgesi
etkilenmişse, belirtiler çoğu kez yalnızca o
merkezin denetim indeki işlev bozukluklarıyla
ortaya çıkar. Örneğin konuşma m erkezindeki
ani elektrik boşalımı geçici konuşma yitimine
ya da dil tutukluğuna, hareket m erkezlerinde­
ki işlev bozukluğu da kol ve bacaklarda kas
seyirmesine, titrem elere ve istençdışı hareket­
lere yol açar. Beynin şakak lopundan kaynak­
lanan bölgesel nöbetlerde ise bellek bozuk­
lukları, sanrılar ve duyu yanılsamaları (olma­
dık sesler işitmek, kokular duymak ya da
hayaller görmek) gibi daha karmaşık ruhsal
ve duygusal belirtiler görülebilir. Bölgesel
nöbetler genellikle bilinç yitimi noktasına
varmaz; ama bazen bu belirtiler genel bir
nöbetin habercisi de olabilir.
Genel nöbetlerin, sinir sistemindeki geliş­
mesi aynı, ama belirtileri farklı olan iki tipi
vardır. “Küçük nöbet” genellikle çocukluk
çağında başlar ve ergenlik çağma doğru ya
tümüyle sona erer ya da “büyük nöbet” denen
saraya dönüşür. Yüzde, kol ve bacaklarda tik
biçimindeki istençdışı hareketlerin eşlik ettiği
küçük nöbetlerde bilinç yitimi çok kısa süreli­
dir; en çok 5-10 saniye süren bu dalgınlık
nöbetlerini hasta çoğu zaman ayakta atlatır.
Büyük nöbette ise, çok daha uzun süren bilinç
yitimi sırasında önce hastanın bütün vücut
SARA 57
kasları kasılır, ardından önlenem eyen çırpın­
m alar başlar. D aha nöbet başladığı anda
hasta genellikle yere düşer; tükürüğünü yuta-
madığı için ağzından köpükler gelir; solunum
geçici olarak durduğundan yüzü m orarabilir
ve çene kemikleri kasıldığı için dilini ısırarak
yaralayabilir. Bunu bir gevşeme ve yarım saat
kadar süren çok derin bir uyku evresi izler.
Nöbet geçtiğinde hasta hiçbir şey hatırlamaz
ve neden uykuda olduğuna bir anlam ve­
remez.
Genel nöbetler çok ani ve habersiz başlar;
oysa belirli bir odaktan bütün beyne yayılan,
yani bölgeselden genele geçen nöbetlerde
aura denen uyarıcı belirtiler vardır. Bu yüz­
den bu tip hastaların, nöbet sırasında yere
düşerken bir yere çarpıp yaralanm am ak için
bu belirtileri tanımayı ve önceden yere uzana­
rak nöbetleri hazırlıklı karşılamayı öğrenmesi
gerekir.
Sara nöbetlerine yol açan elektrik boşalm a­
sı bazen beyin dokusuna zarar verebilecek
kadar güçlü çarpm a ve darbeler, doğum
sırasındaki kafatası örselenm eleri ya da beyin
urları gibi organik nedenlere bağlıdır. Am a
çoğu zaman, özellikle büyük ve küçük nöbet­
ler biçiminde beliren saralarda hastalığın bili­
nen bir nedeni yoktur ve beyinde organik bir
bozukluğa rastlanmaz. Bu tip sara nöbetleri
genellikle ergenlik çağından önce başlar ve
kesin bir kural olmamakla birlikte çoğu kez
aile hastalığı niteliğindedir. Yani, kuşaklar
boyunca aynı ailenin çeşitli bireylerinde orta­
ya çıkabilir. Bu nedenle, büyük ve küçük
nöbetlere yol açan sara tiplerinin kalıtsal
olduğu sanılmaktadır.
Sara tanısında tıbbın en büyük yardımcısı,
beynin elektrik etkinliğini kaydetm eye daya­
nan elektroansefalografi (E E G ) tekniğidir.
N öbet sırasında alman kayıtlarda, beyinden
yayılan elektrik dalgalarının biçimi norm al­
den farklı olarak diken gibi sivri, sık ve
kısadır.
Çok eskiçağlardan beri bilinen sara ilk kez
Eski M ısırlılar’ca tanımlanmıştır. O rtaçağda
bütün sinir hastalıkları gibi sara da bir akıl ya
da ruh hastalığı sanılır, saralılara “deli” ya da
“cin çarpm ış” gözüyle bakılırdı. Am a yakın
yüzyıllarda hastalığın niteliği üstüne bilgi edi­
nildikçe bu yanlış kanı değişmeye başladı.
58 SARAY

G erçekten de, nöbetler arasındaki sürede işlev görmüştür. Bu özelliklere bağlı olarak ve
saralı insanların zihinsel ve duygusal süreçle­ uygarlığın gelişmesine koşut biçimde gittikçe
rinde hiçbir bozukluk yoktur. Çoğu normal büyümüş, ülkenin gücünün simgesi durum una
bir yaşam sürdürebilir, okula gidebilir, çalışa­ gelmiştir.
bilir ve evlenip çocuk sahibi olabilir. Çağdaş Tarihte bilinen ilk saraylar uygarlık tarihin­
tıp, sara nöbetlerini önleyebilecek, hiç değilse de önemli bir yeri olan M ezopotamya ve
denetim altına alabilecek pek çok yatıştırıcı M ısır’da yapılmıştır. Bunların en eskisi Suri­
ilaç geliştirmiştir. D oktorlar nöbet öncesi ye’de U garit’teki (Ras Şamra) saraydır (İÖ 2.
belirtilere, nöbetlerin gelişme biçimine ve binyıl). Onu Mısır firavunlarının Teb’deki sa­
elektroansefalografi kayıtlarına bakarak sara­ rayları (İÖ 1500-1400) izler. M ezopotam ya’
nın tipini belirledikten sonra hastaya genellik­ daki bütün uygarlıklar saray yapımına önem
le birkaç ilacı birlikte kullanmasını önerirler. vermişlerdi, ama saray mimarisindeki asıl ge­
Bu ilaç tedavisi uzun yıllar, hatta çoğu zaman lişme A surlular’ın en parlak dönem inde (İÖ
öm ür boyu sürer. Çünkü ilaçların etkisi teda­ 9.-7. yüzyıllar) görüldü. A surlular’ı izleyen
viye değil, belirtilerin bastırılmasına yönelik­ dönem de Yunanistan’daki kent devletleri ile
tir. Buna karşılık, organik bir bozukluğa bağlı İran ’daki Pers İm paratorluğu’nda da görkem ­
olan saralarda ameliyat etkili bir tedavi yönte­ li saraylar yapıldı. Rom a im paratorlarının en
midir. büyük sarayları ise Roma kentinin Palatium
(bugün Palatino) Tepesi’ndeydi ve 200 yıla
SARAY. Eskiden hüküm darların ve yüksek (İS 3-212) yayılan bir süre içinde yapılmıştı.
devlet görevlilerinin oturdukları büyük yapı­ Ortaçağın iki güçlü devletinden Bizans’ın
lara ya da yapı topluluklarına saray adı Konstantinopolis’te (bugün İstanbul), Sasani-
verilirken, günümüzde sözcük anlam değiştir­ ler’in de K tesiphon’da büyük sarayları vardı.
miş, çeşitli kam u hizm etlerinin görüldüğü Feodal bir yapının egemen olduğu ortaçağ
(örneğin Belediye Sarayı) ya da kültür-sanat A vrupa’sında prenslerin sarayları daha çok
etkinliklerinin yürütüldüğü (örneğin Kültür yüksek tepelere yapılmış, kale görünüm ünde­
Sarayı) büyük yapılar için de kullanılır ol­ ki korunaklı yapılardı. A vrupa’daki saraylar
muştur. ancak ortaçağdan sonra geniş bahçelerin orta­
Hüküm darların tanrı sayıldığı ya da kutsal sında, genellikle büyük tek yapılar biçiminde
bir soydan geldiğine inanıldığı dönem lerde inşa edilmeye başlandı.
saray dinsel bir merkez özelliği kazandığı gibi, Tarihöncesi dönem lerden ortaçağa uzanan
yüzyıllarca devletin yönetildiği yer olarak da zaman dilimi süresince birçok uygarlığın doğ­
duğu yer olma özelliği taşıyan A nadolu’da da
Ana Yayıncılık Arşivi
birçok saray kalıntısı vardır. En eskilerden
biri Truva kazılarında ortaya çıkarılmıştır.
Önemli bir saray kalıntısı da Beycesultan’da
(Denizli) bulunm aktadır. Ayrıca K ültepe’de
(Kayseri), H ititler’in başkenti H attuşaş (Bo­
ğazköy) ve A lacahöyük’te, Geç Hitit D evlet­
le rin in önemli merkezleri olan Karkamış,
Zincirli ve Sakçagözü’nde, Doğu A nadolu’da
büyük bir uygarlık yaratmış olan U rartular’ın
(İÖ 9.-6. yüzyıllar) mimarlıktaki ustalıklarını
gösteren Çavuştepe ve A ltıntepe ile Frigler’in
m erkezi G ordion’da da saray kalıntılarına
rastlanmıştır.
Türkler yüzyıllar boyu göçebe bir yaşam
sürdüklerinden hüküm darlar da büyük çadır­
larda yaşardı. Toprağa bağlandıkları ilk dö­
nem lerde de pek çok yapı gibi saraylar da
 SARAY 59

A n to n M e llin g 'in İs ta n b u l'd a k i A y n a lık a v a k s a ra y la rı

(ü s tte ) ile H a tic e S u lta n S a ra y ı'n ı (a ltta ) g ö s te re n
o y m a b a s k ıla rı. Bu a h ş a p s a ra y la r g ü n ü m ü z e
u la ş m a m ış tır.
Solda: İs ta n b u l'd a B iza n s d ö n e m in d e y a p ılm ış
T e k fu r S a ra y ı'n ın k a lın tıla rı.

Fikret Adanır Ara Güler Arşivi

60 SARDALYE
ahşaptı. Bu yüzden hiçbiri günümüze ulaşa­
mamıştır. Türkler gibi göçebe bir Asya kavmi
olan M oğollar egemenliklerini Avrupa sınırı­
na kadar yaydıkları dönem lerde bile sık sık
merkez değiştirmişler, bu yüzden kalıcı yapı­
lar yapmamışlardı. M oğollar’da ilginç olan
özellik hüküm darın oturduğu kente Saray adı
vermeleridir.
İslam dünyasındaki en eski saray Em eviler’
den (661-750) kalan M şatta Sarayidır. E m e­
viler i izleyen Abbasiler de (750-1258) merkez
edindikleri Bağdat’ı görkemli saraylarla do­
natmışlardı. Yalnız hüküm darların değil, Ber-
m ekiler gibi ünlü vezir ailelerinin de büyük
sarayları vardı. Buradaki yaşam Birbir Gece
Mas alları' na konu olmuştur. Eyyubi (1171-
1252) ve M emlûk (1250-1517) saraylarından
ise ancak küçük parçalar günümüze ulaşabil­
miştir. İslam dünyasında özellikle bezem ele­
riyle bugün bile hayranlık uyandıran en
önemli saray M üslüm anlar’ın İspanya’daki
egemenliklerinin son dönemini oluşturan
Nasriler zamanından (1232-1492) kalma Gra-
nada’daki (G ırnata) Elham ra Sarayidır.
İlk M üslüman Türk devleti olan Karahanlı-
lar ile Gazneliler’den bazı saray kalıntıları
günümüze ulaşmıştır. Büyük Selçuklular’ın
M erv’deki (İran’da) saraylarının ise oldukça
büyük bir yapı olduğu bilinmektedir. A sya’da
daha sonra kurulmuş İslam devletlerinden
Tim urlular’ın Keş kentinde, Safeviler’in İsfa­
han’da ve H int-Türk İm paratorluğu’nun D el­
hi başta olmak üzere H indistan’ın birçok
kentinde yaptırdıkları sarayların önemli bölü­
mü bugün de ayaktadır.
T ürkler’in A nadolu’da kurdukları ilk bü­
yük devlet olan A nadolu Selçuklu D e v le tin ­
den ancak merkez Konya’daki A laeddin Köş­
kü, Kayseri’deki Keykubadiye Sarayı ve Bey­
şehir’deki Kubadabad Sarayı’nın kalıntıları
günümüze ulaşmıştır. A nadolu Beylikleri dö­
neminden ise hemen hiçbir şey kalmamıştır.
Osm anlılar’ın ilk sarayı O rhan G azi’nin
(1324-61) Bursa Kalesi’nde yaptırdığı Bey
Sarayı’ydı. I. M urad (1361-89) başkenti E dir­
ne’ye taşıyınca burada Kavak Sarayı olarak
bilinen sarayı yaptırdı. II. M urad (1421-51)
ise Tunca Irmağı kıyısında yeni bir saray
yaptırarak burada oturdu. Başkentin İstan­
bul’a taşınmasından sonra acemi oğlanlarının
eğitimi için kullanılan bu saray zaman zaman
E dirne’ye gelen padişahların konaklam a yeri
olduğu gibi, bazı padişahlar (örneğin IV.
M ehmed) uzun süre bu sarayda kaldı. II.
M ustafa’nın tahttan indirilmesine yol açan
kanlı olaydan (1703) sonra terk edilen Edirne
Sarayı zamanla yıkıma uğradı.
Osm anlılar’ın İstanbul’u merkez edinm e­
sinden sonra Fatih Sultan M ehmed ilk sarayı
bugün İstanbul Üniversitesi m erkez binasının
bulunduğu Beyazıt’taki alanda yaptırmıştı.
D aha sonra Bizans im paratorlarının sarayları­
nın bulunduğu Sultanahmet M eydanindan
Sarayburnu’na uzanan geniş alanda yeni bir
saray yaptırınca Beyazıt’taki saray Eski Saray
olarak anıldı ve burası ölen ya da tahttan
indirilen padişahların ailesine ayrıldı. Osm an­
lılarca Yeni Saray, günümüzde ise Topkapı
Sarayı olarak adlandırılan saray başlangıçta
birkaç yapıdan oluşurken hem en her padişa­
hın yaptırdığı ekler ya da yeni yapılarla
genişleyerek bugünkü durum unu aldı. Os­
manlIlar dönem inde sadrazam lar da saray
olarak anılan büyük yapılarda oturdukları
gibi (bunlardan yalnızca Sultanahm et’teki İb­
rahim Paşa Sarayı’nın bir bölümü günümüze
gelmiştir) 18. yüzyılda Lale D evri’nden başla­
yarak Boğaziçi ve Haliç kıyılarında padişah
ailesi için birçok sahilsaray yapıldı. Bu saray­
ların hepsi ahşap olduklarından ortadan kalk­
mıştır. 19. yüzyılda bunların yerlerine yapılan
kâgir saraylardan bir bölümü (Beşiktaş-
O rtaköy arasındaki F er’iye sarayları, Çırağan
Sarayı, Beylerbeyi Sarayı) ayaktadır.
19. yüzyılda hız kazanan Batılılaşma hare­
ketine koşut olarak sarayın yönetim merkezi
olma işlevini yavaş yavaş yitirmesi, mimarlık
anlayışının ve yaşam biçiminin değişmeye
başlamasıyla Topkapı Sarayı’nın bu yenileş­
meye uyum sağlayacak bir yapı olmadığı da
belirgin biçimde ortaya çıktı. Abdülm ecid
(1839-61) yeni yaptırdığı Dolm abahçe Sara-
yı’nda oturm aya başladı. II. Abdülhamid
(1876-1909) ise birçok yapıdan oluşan Yıldız
Sarayı’nı yeğledi. (Ayrıca bak. B e y l e r b e y i S a ­
r a Yi; D o l m a b a h ç e S a r a y i ; T o p k a p i S a r a y i .)
SARDALYE ya da SARDALYA adı altında
toplanan birçok küçük yapılı balık türü, özel­
likle ılıman bölgelerdeki denizlerin kıyıya

yakın yüzey sularında yaşar. Özelleşmiş so­
lungaçlarının yardımıyla sudan süzdükleri,
plankton denen çok küçük bitki ve hayvanlar­
la beslenirler.
Atlas Okyanusu’nun doğu kıyılarında geniş
bir dağılım gösteren bayağı sardalye (Sardina
pilchardus) Türkiye’yi çevreleyen tüm deniz­
lerde de bulunur. Uzunluğu Atlas Okyanu-
su’nda 25-30 santim etreye erişirken A kdeniz’
S a rd a ly e A k d e n iz ile A v r u p a 'n ın A tla s O k y a n u s u
k ıy ıla rı b o y u n c a b ü y ü k ö lç ü d e a v la n m a k ta , taze ya
d a iş le n e re k tü k e tim e s u n u lm a k ta d ır.
de ortalam a 15 cm dolayındadır. İri pullu ve
yuvarlak gövdeli bu balıkların eti yağlı oldu­
ğundan kısa sürede bozulur. Avlanan sardal­
yeler eskiden tuzlanıp fıçılara istifleniyordu.
D aha sonra konserve yapılarak saklanan sar­
dalyeler İspanya ve Portekiz gibi ülkelerin
dışarıya sattığı önemli ürünler arasında yer
alır.
Konserve işlemi için sardalyeler önce tatlı
suyla dolu tanklara konarak yıkanır, ardından
içleri ve pulları temizlenip başları çıkarılır.
Çok tuzlu suya sokulduktan sonra fırınlana­
rak kurutulur ve kızgın yağda beş dakika
kadar kızartılır. Bu işlemlerden geçen sardal­
yeler küçük ve yassı teneke kutulara sıkıca
istiflenir. Ü zerlerine dökülen sıvı yağ nemli
kalmalarını sağlar.
Sardalye balıkyağı ve unu elde etm ek için
de işlenmektedir. Sardalyeden yapılan balık
unu hayvan yemi olarak değerlendirilir. Sar­
dalyenin yağı ise boya ve vernik yapımında
kullanılm aktadır.
Karadeniz’de daha az, Ege Denizi ve A k­
deniz’de çok daha bol bulunan kulaklı sardal­
yenin (Sardinella aurita) solungaç kapakları­
nın kenarında siyah birer leke vardır. A kde­
niz dışında Atlas Okyanusu’nun A m erika ve
SARDİNYA 61
A frika kıyıları boyunca yayılmıştır. Bayağı
sardalyede görüldüğü gibi kuyruk sapından
kuyruk yüzgeçlerinin tabanına doğru, ala
denen ikişer geniş pul uzanır. A kdeniz’in
güney ve doğu kesim lerinde yaşayan benekli
sardalyeye (Sardinella maderensis) Türkiye
sularında yalnız İskenderun ve Mersin körfez­
lerinde rastlanmıştır.
Pasifik sardalyesi (Sardinops sagax) 20.
yüzyılın ilk yarısında çok büyük bir gelişme
gösteren California balıkçılık sanayisinin te ­
mel dayanağı olmuş, ama 1944’ten sonra bu
sanayi toplum da derin ve sarsıcı izler bıraka­
rak çökmüştür. Ünlü A B D ’li yazar John
Steinbeck Sardalye Sokağı (Cannery R o w ;
1946) adlı rom anında balıkçılığın hızla gerile­
mesinin yarattığı sonuçları çarpıcı bir biçimde
gözler önüne serer. California’da balıkçılığın
bu çöküşü, aşırı avlanmanın yanı sıra iklim
değişikliğine de bağlanm aktadır.
SARDİNYA. İtalya’ya bağlı bir ada olan
Sardinya, 23.813 km2’lik yüzölçümüyle Sicil­
ya’dan sonra A kdeniz’in batısındaki ikinci
büyük adadır. -Doğusunda yer alan İtalya
Yarım adası’ndan Tiren Denizi ile, hemen
kuzeyindeki Fransa’ya bağlı Korsika A dası’n-
dan ise dar Bonifacio Boğazı ile ayrılır. Kuzey
Afrika kıyısından 193 km kadar kuzeydedir.
Çok dağlık olması yüzünden yoksul bir
adadır. Sardinya’daki tek geniş düzlük güney­
batıdaki Cam pidano Ovası’dır. En yüksek
noktası G ennargentu Dağları’ndaki La Mar-
m ora D oruğu’dur (1.834 m etre). Sardinya’da
Akdeniz iklimi rüzgârların şiddeti ve yükselti
nedeniyle değişikliğe uğramıştır. Yağış azdır.
Yazın Sahra Çölü’nün üzerinden gelen sıcak
rüzgârlar yüzünden hava dayanüamayacak ka­
dar sıcak olur. A da bir zam anlar orm anlarla
kaplıyken, bugün kesilen ağaçların yerini
dikenli bodur çalılar almıştır. Sardinya’da
kızıl geyik, yaban dom uzu ve yabankedisine
rastlanır.
Sardinya’da halkın çoğu denizden oldukça
yüksekteki küçük kasaba ve köylerde yaşar.
Bu yaşam biçimini Sardinyalılar, Rom a İmpa-
ratorluğu’ndan 19. yüzyıla kadar süren korsan
akınlarm dan korunm ak ve sıtma hastalığına
yakalanm am ak için benimsemiştir. A dada
yalnızca iki büyük kent vardır; bunlar güney­
62 SARDUNYA
deki başkent Cagliari ile kuzeybatıdaki, gör­
kemli katedrali ile tanınan Sassari’dir.
Sardinyalılar’ın yarısından çoğu tarım kesi­
minde çalışır. Ne var ki, çiftliklerin çoğu ilkel
ve küçüktür. Tarım aracı olarak en çok
öküzlerin çektiği saban kullanılır. Çoğu çiftli­
ğin büyük bölümü, koyun ve keçi sürülerinin
yayıldığı taşlık otlaklardır. Küçük yapılı Sar­
dinya eşekleri yalnızca binek hayvanı olarak
değil, sulamaya ve mısır öğütmeye yarayan su
çarklarını döndürm ek için de kullanılır. G ü­
neybatıdaki Iglesiente bölgesinde değerli kur­
şun ve çinko m adenleriyle düşük nitelikte
köm ür bulunur. D ört yanı denizle çevrili
olmasına karşın ada halkı balıkçılıkla uğraş­
maz. A da sularında bulunan sardalye ve
orkinoslar komşu Sicilya’nın balıkçıları tara­
fından tutulur.
Cagliari ve Sassari’nin Rom a ile havayolu
bağlantısı vardır. Ayrıca, İtalya ile olan posta
ve yolcu trafiği için adanın ana demiryolu
üzerinde bulunan, kuzeydoğu kıyısındaki Ol-
bia limanından yararlanılır. Kocaman kırmızı
otobüslerle adanın eşsiz güzellikteki uzak
köşelerine gidilebilir. Sardinyalılar adalarının
doğal güzelliğinden övünç duyar.
Sardinya İtalya’ya bağlı özerk bir bölgedir;
kendi başkanı ve seçimle oluşturulan bir yerel
meclisi vardır. Am a eğitim öğretim , adalet
sistemi, demiryolları ve posta gibi ulaştırma
hizmetleri ile savunma ve ulusal vergi sistemi
İtalya merkezi hüküm etinin denetim indedir.
Sardinya’nın nüfusu 1.643.789’dur (1987).
SARDUNYA. Göz alıcı kırmızı ya da pem be
çiçekleriyle bahçeleri ve balkonları süsleyen
sardunyalar en çok yetiştirilen süs bitkilerin-
dendir. Turnagagasıgiller (Geraniaceae) fa­
milyasının Pelargonium cinsinde yer alan bu
bitkilerin bilimsel adı “leylek” anlamındaki
Yunanca pelargos sözcüğünden gelir. Çünkü
sivri uçlu ince meyveleri bir leyleğin gagasını
andırır. A frika’nın güney kesiminde yabani
olarak yetişen bu bitkiler alımlı çiçeklerinden
ötürü dünyanın birçok ılıman ve sıcak bölgesi­
ne yayılmış ve yüzlerce süs çeşidi geliştiril­
miştir.
Sardunyalar otsu ya da odunsu yapılı olup
son derece dayanıklı bitkilerdir. Yaprakları
yuvarlak ya da loplu ve kalındır. Uzunca bir
sapın ucunda tek tek değil, bir arada açan
çiçekler çeşide bağlı olarak irili ufaklı dem et­
ler oluşturur. Yalınkatların yanı sıra katm erli­
leri, alacalıları ya da fırfırlı yapraklıları da
geliştirilmiştir. Bazı çeşitlerin yapraklarının
sık tüylerle kaplı olmasına karşılık, bir bölü­
mü derimsi ve parlaktır. Sakız sardunyası
U N İD İABAN K
S a rd u n y a la r a te ş k ırm ızısı ç iç e k le riy le b ü tü n b ir yaz
b o y u n c a e v le rin b a h ç e le rin i v e b a lk o n la rı s ü s le r.
denen bu parlak yapraklı çeşitler, şarkıcı
özelliği nedeniyle genellikle balkon çiçeklik­
lerinde yetiştirilir.
Bol güneşli, iyi akaçlanmış, gevşek toprak­
ları seven sardunyalar çoğunlukla gövdeden
kesilen dal parçalarından, yani çelikleme yön­
temiyle çoğaltılır. Ayrıca tohum dan da üreti­
lebilir.
SARIASMA. Ö tücükuşlarm biri Eskidünya’
ya, öbürü Y enidünya’ya yayılmış, yakın akra­
ba olmayan iki grubu sarıasma adıyla tanınır.
Bu kuşların erkekleri genellikle dikkat çekici
bir zıtlık oluşturan siyah ve sarı ya da siyah ve
turuncu tüylerle bezelidir. Sarıasmaların Es-
kidünya’da 24 türü vardır. Bunların güçlü
gagaları hafifçe aşağı doğru kıvrıktır. Ağaç
tepelerinde yaşar, dallar arasında hamak gibi
gerilmiş yuvalar yaparlar.
Bayağı sarıasma ( Oriolus oriolus) A vrupa’
da bulunan tek sarıasma türüdür. Çok ürkek
olduğundan pek görülmez. A m a flüt sesine
benzeyen coşkulu şakıması yerini belli eder.
Ü rem e mevsiminde temel besinini böcekler
oluşturur. Ürem e mevsimi dışında incir gibi
çeşitli meyveleri yer. Uzunluğu 25 santimetre-
 SARI IRMAK 63

Sarıhummanın etkeni de sıtmada olduğu

gibi bir tür sivrisinekle taşınır. Gövdesinde
açık renk enine çizgiler olduğu için çizgili
sinek (Aedes aegypti) denen bu hayvan hasta
bir insanı sokup kanını em erken buradan
virüsleri de alır ve sağlıklı kişilere bulaştırarak
hastalığın hızla yayılmasına neden olur (bak.
SITMA). Sarıhummanın bu yolla bulaştığı, 20.
yüzyılın başlarında K üba’nın başkenti Hava-
na’da yapılan deneylerle kanıtlanmıştır. D ok­
torlar, kuşkulu görülen bu sivrisineklerin
kendilerini sokmasına ortam hazırlamışlar ve
içlerinden biri sarıhumm adan ölmüştür.
Hastalığın yayılmasında sivrisineklerin rolü
kanıtlandıktan sonra bu sineklerin ürediği
bataklıklar ve durgun su birikintileri kurutul­
muş, böylece 1901’den bu yana Havana çev­
Frank Lane Picture Agency resinde sarıhum m a salgınlarının önü alınabil­
B a ya ğ ı s a rıa s m a y u v a s ın ı b ir a ğ a c ın d a lla rı a ra sın a miştir.
y e rle ş tir ir . Bütün virüs hastalıklarında olduğu gibi
sarıhumm ada da ilaçla tedavi olanağı yoktur
dir. Türkiye’nin genişyapraklı orm anlarında, ve hastalığa yakalanan ortalam a her 10 kişi­
parklarında, meyve bahçelerinde ürer. den biri ölür. Bu nedenle sarıhummayla
Y enidünya’daki grubu oluşturan 30 kadar savaşta en büyük görev koruyucu hekimliğe
sarıasma türü biraz daha küçük yapılı ve daha düşer. Nitekim, eskiden çok büyük salgınların
kısa gagalıdır. E n iyi bilinen türlerinden görüldüğü birçok tropik ülkede sivrisineklerle
Baltimore sarıasmasının (Icterus galbula) er­ savaş ve aşılama kampanyaları sonucunda
keği turuncu siyah tüylü, dişisi kahverengi sarıhumma olayları önemsenm eyecek kadar
üstüne sarı ve beyaz desenlidir. Bu tür de azalmıştır. Hastalığın yeniden salgınlara dö­
ağaç tepelerine tüneyip güzel şakımasıyla nüşmemesi için, sarıhumm a tehlikesi taşıyan
tanınır. tropik ülkelere gidecek bütün yolcuların aşı­
Bahçe sarıasması (Icterus spurius) da Ku­ lanması zorunludur.
zey A m erika’da ürer. Erkeğin göğsü, karnı ve
kuyruksokumu kızıl kahverengi, öbür bölüm ­ SARI IRMAK ya da Huang H e, Çin’in
leri siyahtır. Seyrek ağaçlı tarım alanlarında Yangtze Irm ağı’ndan sonra ikinci uzun ırm a­
ve meyve bahçelerinde yaşar, hoş bir sesle ğıdır. Bu akarsuya verilen Sarı Irm ak adı,
şakır. taşıdığı ve yatağında biriktirdiği sarı renkli
ince topraktan kaynaklanır. 5.464 km uzunlu­
SARIHUM M A, A frika’nın batı kıyıları, Batı ğunda olan Sarı Irm ak, T ibet’te doğar ve Çin
Hint A daları, Güney A m erika’nın kuzey böl­ Halk Cum huriyeti’nin doğusundaki Sarı De-
geleri, A B D ’de M eksika Körfezi’nin çevresi niz’e dökülür.
ile Mississippi Irm ağinın aşağı vadisi gibi Dünyanın en çamurlu akarsuyu olan Sarı
tropik ve sıcak yörelerde görülen bulaşıcı bir Irm ak Çin’in büyük ırm aklarından en kuzey­
hastalıktır. Bir virüsten ileri gelen hastalık de olanıdır. Denizden 4.500 m etre yükseklik­
karaciğeri etkileyerek bir çeşit sarılığa yol teki dağlardan doğan Sarı Irm ak yaylaları
açtığı için bu adla anılır. Sarılığın dışındaki aşarak basam ak basamak alçalır. H er inişte
başlıca belirtileri yüksek ateş, titrem e nöbet­ dar boğazlardan geçer ve akışı sık sık kesinti­
leri, baş ve sırt ağrıları, şiddetli kusma, ayrıca ye uğrar. Bu sırada ırmağın akışı çok hızlı
çoğu zaman kusmayla birlikte ağızdan kan olduğundan ulaşıma elverişli değildir. Kuzey
gelmesidir. Çin Ovası’m geçerken sığlaştığından ancak
64 SARILICI BİTKİLER
Xinhua News Agency
S arı Irm a k 'ın h a lic i y a k ın ın d a k i b u s u la m a s is te m i
7 .0 0 0 h e k ta rlık b ir a la n ı k a p sa r.
küçük tekneler yol alabilir. Irmağın yalnızca
son 40 kilometresi ulaşıma uygundur. Zheng-
zhou (Çöngçou) yakınındaki Halkın Zaferi
Kanalı ise Sarı Irm ak’ı kuzeyindeki Wei
Irm ağı’na bağlar. Bu kanal, çunke adı verilen
Çin’e özgü yelkenli teknelerin başka tekneler­
le birlikte Wei Irmağı ve Büyük Kanal yoluyla
kuzeydeki Tiençin (Tianjin) limanına ulaşm a­
larını sağlar.
Uzun yolculuğu boyunca çok m iktarda kum
ve toprak sürükleyen Sarı Irm ak’ın yatağı
gittikçe yükselm ektedir. Irmağın çevresindeki
topraklardan daha yüksekte akmasına neden
olan bu durum sulamayı kolaylaştırır, ama bir
yandan da büyük taşkınlara, dolayısıyla can
ve mal kaybına yol açar. Taşkınları önlemek
için setler ve barajlar yapılmıştır. Irmağın
taşıdığı ince sarı toprak pirinç ve darı yetiştir­
meye elverişli olduğundan, ovada nüfus çok
yoğundur. A m a, taşkın zam anlarında Sarı
Irm ak bentleri aşarak Kuzey Çin Ovası’m
sular altında bırakır. Binlerce insan boğulur­
ken, ürünlerin yok olması yüzünden binlerce-
si de açlıkla karşı karşıya kalır.
Taşkınlar Sarı Irm ak’ın pek çok kez yatağı­
nı değiştirmesine de yol açmıştır. 1852’den bu
yana ırmağın ağzı eski yerinin kuzeyine doğru
400 kilom etreden fazla kaymıştır. Taşkınları
denetim altına almak ve elektrik enerjisi elde
etm ek için Zhengzhou’un batısında büyük
bir baraj ve hidroelektrik santral yapılmıştır.
Bir başka büyük baraj ve hidroelektrik san­
tral da Lanzhou’un (Lançou) batısındadır.
SARILICI BİTKİLER bak. TIR M A N IC I B İTKİLER .
SARISALKIM. Adını salkım biçimindeki
parlak sarı çiçeklerinden alan sarısalkımlar
(Laburnum ) küçük ağaç ya da çalı yapısında
gösterişli bitkilerdir. M orsalkımlar gibi bakla­
giller (Leguminosae) familyasında yer alan
sarısalkımlar da süs bitkisi olarak yetiştirilir­
ler. Bunların sıklıkla park, bahçe ve yol
kenarlarına dikilen en yaygın türlerinden
birine (Laburnum anagyroides) altın renkli
çiçeklerinden ötürü “altınyağm uru” adı veril­
miştir.
Sarısalkımların gövde ve dalları yeşilimsi
gridir ve düzgün bir kabukla örtülüdür. G ü­
müş renkli ipeksi tüylerle kaplı kış tom urcuk­
ları baharda açılarak yapraklara dönüşür. Üç
yaprakçıktan oluşan bu bileşik yaprakların üst
yüzü parlak, altı ipeksi tüylüdür. İçinde yer
aldığı familyanın öbür üyeleri gibi sarısalkım­
ların da kelebek biçiminde çiçekleri vardır.
Sarısalkım çiçekleri balözü almaya gelen
arılar aracılığıyla tozlaşır. Bir çiçeğe giren
arının üzerine dökülen çiçektozları bu böcek
aracılığıyla başka bir sarısalkım çiçeğine taşı­
nırken, başka çiçekten gelen bir arı da bu
çiçeğin tepeciklerine çiçektozu getirir; böyle-
ce çapraz tozlaşma sonucu döllenen çiçek
meyveye döner. İçinde altı kadar tohum
barındıran badıç biçimindeki yassı meyveler
olgunlaştığında patlayarak tohumlarını çevre­
ye saçar.
Sarısalkımlar A vrupa’nın güney, Asya’nın
batı kesimlerinin yerli bitkisidir. Bu ağaçların
koyu kahverengi özodunları müzik aleti ve
çeşitli ahşap eşyanın yapımında kullanılır.
 SARKAÇ 65

Son derece zehirli bitkiler olduklarından sığır, neğin, 200 cm uzunluğundaki bir sarkaç, 50 cm
koyun gibi süt veren hayvanlarda ölümlere uzunluğundaki sarkaca oranla iki kat daha
neden olan sarısalkımların en çok tohumları uzun bir sürede salınır.
zehirlidir. Sarkaçların salınım süresi D ünya’nın yüze­
yinden yüksekliğine ve kutup noktalarına
SARKAÇ. Eğer bir ağırlık serbestçe hareket olan uzaklığına da bağlıdır. D ünya’nın yerçe­
edebilecek biçimde asılır ve sonra itilirse kimi kuvveti her yerde aynı olmadığından,
ileri-geri salınmaya başlar. Bu tür bir düzene­ aynı sarkaç alçak kesimlerde ya da kutuplara
ğe sarkaç denir. (Sarkacın eski adı olan yakın bölgelerde, yüksek kesimlerde ya da
“pandül” dilimize Fransızca’dan geçmiştir. ekvatora yakın bölgelerde olduğundan daha
Fransızca’da ve öbür Avrupa dillerindeki bu hızlı salınır (bak. Y E R Ç E K İM İ).
sözcük, “asm ak” anlam ındaki Latince perıde- Guguklu saatlerde genellikle basit bir sar­
re sözcüğünden gelir.) 1583’te İtalyan bilim kaç bulunur. Eğer bu saat ileri gidiyorsa, yani
adamı Galileo Galilei, Pisa K atedrali’nde asılı gereğinden daha hızlı çalışıyorsa, topuzu sar­
bir lambanın bir tam salıntını her zaman aynı kaç kolu üzerinde biraz aşağı doğru kaydıra­
süre içinde yaptığını saptamıştı. Bu, sarkacın rak, yani sarkaç uzunluğunu artırarak bu
önemli bir özelliğidir ve bu özellikten saatle­
W. Barclay Stephens, H.D., Hon. Curator o f Horology,
rin çalıştırılmasında yararlanılır. Aslında sa­ California Academy o f Sciences
lınmaya başlayan bir cismin salınım süresi
cismin havayla sürtünm esi nedeniyle giderek
kısalır, ama bu etkinin üstesinden gelinebilir­
se salınım süresi hep aynı kalır. Galileo
buluşunu, lambanın salmımmı kendi nabzının
atışıyla karşılaştırarak gerçekleştirmiş, daha
sonra da başkalarının nabzını ölçmek için
sarkaçtan yararlanmıştı (tıpkı doktor ya da
hemşirelerin saatlerine bakarak nabız ölçme­
leri gibi). G alileo’nun sarkaçla çalışan bir saat
tasarımı da yapmış olduğu söylenir, ama
bilinen ilk sarkaçlı saati 1656’da HollandalI
bilim adamı Christiaan Huygens gerçekleştir­
miştir.
Basit bir sarkaç, ince bir iple asılmış ya da
üstten bir muyluya (muylu, çevresinde cisim­
lerin serbestçe dönebileceği yatay eksen mili­
dir) bağlı hafif bir çubuğa takılmış bir ağırlık­
tan oluşur (bu ağırlığa topuz da denir).
Sarkacın asılı olduğu nokta ile ağırlığın (topu­
zun) merkezi arasındaki uzaklığa sarkaç
uzunluğu denir; sarkaçların belirli bir yerdeki
salınım süresini belirleyen tek etm en sarkaç
uzunluğudur. Topuzun ağırlığı ya da yapıldığı
m addenin türü salınım süresini etkilemez.
Sarkaç ne kadar uzunsa, salmımı da o ölçüde
yavaş olur; yani, sarkaç ne kadar uzunsa, bir
tam salınım yapması için geçen süre de o
kadar uzun olur. Sarkacın bir tam salmımı
(ileri-geri hareketi) sırasında geçen süreye
S a a t sa rka cı. S a rka ç k o lu ve to p u z , sıca klık
periyot denir. Herhangi bir sarkacın periyo­ d e ğ iş m e le r in d e n fa zla e tk ile n m e y e n b ir m e ta ld e n
du, uzunluğunun kareköküyle orantılıdır. Ö r­ y a p ılır.
66 SARKIT VE DİKİT
durum düzeltilebilir. Sarkaç kolu çelik çubuk­
tan yapılmış saatler sıcak havalarda geri kalır;
çünkü çelik çubuk ısındığında genleşerek
uzar, bunun sonucunda sarkaç uzunluğu ar­
tar. (Sıcaklıktaki 5°C’lik bir artış bu tür bir
saatin günde 2 Vs saniye geri kalmasına neden
olur.) Bu nedenle saat sarkaçlarının sıcaklık
oynam alarından etkilenm eyecek biçimde ya­
pılması gerekir. Buna yönelik olarak geliştiril­
miş olan yöntem lerden biri, sarkaç kolunun iç
içe geçirilmiş, biri çelikten öbürü çinkodan
yapılmış iki çubuktan hazırlanmasıdır; bu
çubuklar öyle yerleştirilir ki, çelik olanı yuka­
rı doğru uzarken çinko olanı eşit m iktarda,
ama aşağı doğru uzar.
Esnek bir ipin ya da sarmal bir yayın ucuna
asılı bir ağırlık çekilip bırakılırsa, düzenli bir
biçimde aşağı-yukarı doğru hareket eder.
Buna benzer bir biçimde, ağır bir çarka
dönmesini engelleyecek biçimde sarmal bir
yay takılır ve çark, yayın kendi üzerine
sarılmasını sağlayacak bir yönde iyice döndü­
rüldükten sonra bir anda serbest bırakılırsa,
çark çok düzenli bir tem poda bir sağa, bir sola
hareket eder. Burulm a sarkacı denilen bu tip
sarkaç düzenekleri saatlerin balans çarkları
ile zem bereklerinde kullanılır.
Saatlerdeki eşapmanın denetim inde her
türden sarkaç kullanılmıştır. Eşapm an düze­
neğinde sarkaca, sürtünm enin üstesinden gel­
mesine yetecek düzeyde hafif bir itme verilir;
böylece sarkaç, eşapm ana enerji sağlayan
ağırlığın ya da yayın (zembereğin) kurgusu
bitinceye kadar salınım lannı sürdürebilir. B u­
na dayalı olarak da 24 saat, bir hafta, bir ay,
hatta bir yıl hiç durm adan işleyen saatler
yapılabilir. (Ayrıca bak. SAAT.)
Sarkaç deyince aklımıza hem en saatler ya
da zaman ölçümü gelir. Oysa, Foucault sarka­
cı denen bir başka sarkaç türü daha vardır. Bu
sarkacın ne zaman ölçme işlevi vardır, ne de
salınım hızı herhangi bir önem taşır. Foucault
sarkacının en önemli özelliği, salınım yönü ya
da salınım düzlemidir.
Foucault sarkacının adı, Fransız fizikçi ve
astronom Jean B ernard Leon Foucault’dan
gelir. Foucault bu tür bir sarkaçtan yararlana­
rak D ünya’nın döndüğünü kanıtlamıştı.
Foucault bunu, 1851 ilkbaharında Paris’te
düzenlediği ve bütün dünyanın ilgisini çeken
bir gösteride gerçekleştirdi. Pantheon’un
kubbesine 67 m etre uzunluğunda ve ucuna
bağlı topuzu yaklaşık 28 kg çeken bir tel
sarkaç astı. Zem ine ise, asılı sarkacın tam
altına gelecek biçimde, kuzey-güney ve doğu-
batı yönlerini gösteren büyük bir pusula
kadranı yerleştirdi. D aha sonra sarkaç topu­
zunu kuzey-güney doğrultusunda iterek salın-
dırmaya başladı. Bir ya da iki saat sonra
sarkacın salınım doğrultusunun belirgin bir
biçimde saat ibresinin dönme yönünde doğrultu
değiştirdiği görüldü. Aslında yön değiştiren sar­
kaç değildi, o ilk doğrultusunda salınmaya de­
vam ediyordu; ama Dünya kendi ekseni çevre­
sinde döndüğünden, zemindeki kadranın yönü
değişmişti. Pusulayla karşılaştırıldığında sarka­
cın hâlâ kuzey-güney doğrultusunda salmımda
bulunduğu açıkça görülüyordu.
Sarkaç topuzu gibi asılı bir cisim bir kez
salmıma geçirildikten sonra, başka bir kuvve­
tin etkisi altında kalmadığı sürece, Y er’in
dönm esinden etkilenmeksizin hep aynı doğ­
rultu ya da düzlem üzerinde salmımda bulu­
nur. Bu, fiziğin tem el yasalarından biridir.
Sarkacın asıldığı noktadaki dönm e salınım
doğrultusunu etkilemez.
Foucault sarkacının görünürdeki dönme
hızı, sarkacın bulunduğu konumun enlemine
bağlıdır. K utuplarda sarkacın salınım yönü
her 24 saatte bir tam tur döner; ekvatorda ise
hiç dönmez. Kuzey yarıkürede bu dönme saat
ibresiyle aynı yönde, güney yarıkürede ise
bunun tersi yönündedir.
SARKIT VE DİKİT, m ağaralarda oluşan mi­
neral çökellerinin iki farklı biçimidir. Sarkıt­
lar m ağaraların tavanından ya da duvarların­
dan aşağı doğru sarkar. Buğday saplarına ya
da ince m um lara benzeyen sarkıtların boy­
lan 30 santim etreye kadar, hatta daha da
uzun olabilir. Tabandan tavana doğru yükse­
len dikitler ise eski tür arı kovanlarına ya da
bodur ağaç gövdelerine benzer. Uzunlukları
30 m etrenin üstünde olan dikitler bulunm uş­
tur. Bir sarkıt ile bir dikit rastlaşır ve birlikte
büyürlerse bir sütun oluştururlar.
M ağaraların çoğu, kireçtaşının temel mine­
rali olan kalsitten (kalsiyum karbonat) oluşur.
Yağm ur suyu atm osferden geçerken biraz
karbon dioksit soğurur (em er) ve hafif asitli

hale gelir; böylece, kireçtaşını çözündürm e
(eritm e) özelliği kazanır. Bu su ve kireçtaşı
çözeltisi mağara boşluğuna ulaştığında kireç­
taşı yavaş yavaş, tane tane çökelmeye başlar;
bu süreç bazen binlerce yıl sürer. Sarkıtlar
suyun tavandan sızdığı noktada, dikitler ise
tabana damladığı yerde oluşur. Kayaçların
içerdiği katışkılar da suyla sürüklenip çatlak-
Anadolu Yayıncılık Arşivi
A n ta ly a 'd a D a m la ta ş M a ğ a ra s ı'n d a s a rk ıt ve
d ik itle r in g ü z e l ö rn e k le ri v a rd ır.
SARMAŞIK 67
L ü b n a n 'd a k i J e e ita
M a ğ a ra s ı. S a rk ıtla r
(ta v a n d a n s a rk a n la r) v e
d ik itle r (y e rd e n
y ü k s e le n le r) bazı y e rle r d e
n e re d e y s e b ir b ir le r iy le
b ir le ş m iş d u ru m d a d ır .
Picturepoint
lardan aşağı sızar ve aslında beyaz olan kalsite
farklı renkler kazandırabilir. En yaygın rastla­
nan katışkı maddesi dem irdir; demir, sarkıt
ve dikitlerin kırmızıya, sarıya, kahverengiye
çalan renkler almasına neden olur.
T ürkiye’de sarkıt ve dikitleriyle ünlü pek
çok mağara vardır. A ntalya’daki D am lataş
M ağarası ile İçel’deki Narlıkuyu M ağarası en
iyi bilinen örneklerdir.
SARMAŞIK. D uvarlara ya da ağaçlara tutu­
narak büyüyen birçok tırmanıcı bitkiye sar­
maşık denir. Bunlardan en yaygını, “duvar-
sarmaşığı” ya da “orm ansarm aşığı” gibi adlar­
la da anılan adi sarm aşıklardır. Sarmaşıkgiller
(.Araliaceae) familyasının Heder a cinsini oluş­
turan bu bitkiler üç ya da beş lopludur;
derimsi ve parlak yapraklarıyla ayırt edilir.
Ö bür tırmanıcı bitkiler gibi sülük (sanlm aya
yarayan organ) taşımayan ve gövdeleriyle
desteğin çevresine sarılmayan adi sarm aşık­
lar, uzun gövdeleri boyunca geliştirdikleri
minik kökçüklerle destek yüzeye sıkıca tutu­
nup sık bir örtü oluştururlar.
A vrupa, Kuzey A frika ve A sya’da yabani
olarak yetişen adi sarmaşıkların yaklaşık beş
türü vardır. Bunlardan biri (Hedera helix)
dünyanın birçok yerinde süs bitkisi olarak
yetiştirilir. Y erden 30 m etre yükseğe kadar
68 SARMISAK
A —Z Collection
D u v a r s a rm a ş ığ ı y a d a o rm a n s a rm a ş ığ ı d a d e n e n
a d i s a rm a ş ık b ir a ğ a c ın ka b a y ü z e y in e k ö k ç ü k le rin in
y a rd ım ıy la tu tu n a r a k tırm a n ır.
tırm anabilen bu bitkiler sonbaharda açan ve
zengin bir balözü kaynağı olan sarımsı yeşil
çiçeklerinden ötürü başta arılar olmak üzere
pek çok böceği kendine çeker. Zehirli olduğu
için insanlar tarafından yenmeyen siyah
üzümsü meyveleri kuşlar için değerli bir
yiyecektir.
Sarmaşıklar hem üzerine tırm anıp gelişme­
sini engelledikleri, hem de toprağın besinini
bölüştükleri için ağaçlara zararlıdır. Güzel
görünüm verm ek için bina ya da bahçe
duvarlarında süs bitkisi olarak yetiştirilirlerse
de, kökçükleriyle duvarın sıvasını bozup yıp­
ranm asına neden olurlar. A ralarında yeşilimsi
sarı alacalı yapraklıların da yer aldığı birçok
süs çeşidi bulunan bu bitkilerin bazısı saksı
içinde yetiştirilir.
Adi sarm aşıklar dışında gene süs bitkisi
olarak yetiştirilen Amerikansarmaşığı (Part-
henocissus quinquefolia) ya da japonsarmaşı-
ğı (Parthenocissus tricuspidata) gibi başka pek
çok sarmaşık türü de vardır. Bunlar başka bit­
kilere sülükleri yardımıyla tırmanırlar.
SARMISAK, çok eskiçağlardan beri hem
yiyecek, hem de ilaç olarak kullanılan bir
Soğanla yakın akraba olan bu bitki­
nin (A llium sativum) anayurdu O rta A sya’dır.
Am a anayurdu dışında başka birçok yerde,
özellikle de Akdeniz ülkelerinde soğansı top-
rakaltı organları için yaygın olarak tarımı
yapılır. Dünya sarmısak üretiminde ilk sırala­
rı İspanya, İtalya, Mısır ve Fransa alır.
Yurdum uzun da hem en her yerinde yetiştiri­
lir; yıllık taze sarmısak üretimi 25 bin ton,
kuru sarmısak üretimi ise 67 bin ton dolayın­
dadır.
Sarmısak ortalam a 1 m etreye kadar boy
atabilen çokyıllık otsu bir bitkidir. Birbiri
içinden çıkan ince, uzun yaprakları pırasayı
andırır. Toprakaltında oluşan soğansı organ­
ları, bir eksen çevresinde yan yana ve üst üste
yığılmış 5 ile 20 arasında minik soğancığı
içerir. Bu soğansı organlara “baş” , soğancık­
lara ise “diş” denir. Sarmısağm uzun bir sapın
ucunda açan dem et biçiminde çiçekleri var­
dır. Çiçekler öbür bitkilerin çiçekleri gibi
tohum bağlamaz, onun yerine minik soğan­
cıklar oluşturur. Bu yüzden de bitki ya kök
soğancıklarıyla ya da çiçek soğancıklarıyla
çoğaltılır.
fa m ily a s ın d a n b ir b itk i
o la n s a rm ıs a ğ m
so ğ a n s ı to p ra k a ltı
o rg a n la rı (b a ş la rı)
y e m e k le re çe şn i
o la ra k k a tılır. H e r b ir
baş b irç o k d iş te n
o lu ş u r (a ltta ).
John H. Gerardl
National Audubon Society

Ilıman iklimi ve humusla karışık kumlu top­
rakları seven sarmısak ilkbahar başında diki­
lir. Sonbahar geldiğinde olgunlaşmasını ta­
mamlayan başlar sökülerek kurutulur. Keskin
kokusu ve yakıcı lezzetinden ötürü yemeklere
çeşni olarak katılan bu ürün kuru ya da taze
olarak tüketilir. Bazen tozu ya da özütleri sa­
tışa sunulur. Çok yararlı bir bitki olan sarmı-
sak antiseptik, idrar artırıcı, solucan düşürücü
ve kan dolaşımını düzenleyici etkilere sahip­
tir. Bu yüzden de eskiden beri tedavi amacıy­
la kullanılmaktadır.
SARTRE, Jean-Paul (1905-1980). Fransız
yazar ve düşünür Jean-Paul Sartre, çeşitli
bilimsel ve edebi yapıtlarıyla, bireyin özgürlü­
ğü kavramına felsefe tem elinde açıklama geti­
ren Varoluşçuluk (Egzistansiyalizm) Akım ı’
nın sözcüsü olm uştur (bak. V a r o l u ş ç u l u k ) .
Paris’te doğan Sartre’ın öğrenimini babası­
nın ölümü üzerine dedesi üstlendi. 1929’da
Yüksek Öğretm en O kulu’nun felsefe bölü­
münü bitirdikten sonra Le H avre, Laon ve
Paris’te öğretm enlik yaptı. Bu arada Berlin’e
giderek bir yıl Alman felsefecilerini inceledi.
II. Dünya Savaşı çıkınca 1939’da askere alındı
ve 1940’ta A lm anlar’a tutsak düştü. 1941’de
serbest bırakıldıktan sonra kısa bir süre sür­
dürdüğü öğretmenliği 1944’te bırakarak tüm
zamanını felsefe ve edebiyat çalışmalarına
ayırdı.
Öğretm enlik yaptığı yıllarda yayımlanan
Bulantı (la Nausee; 1938) adlı ilk romanı
yazarın felsefe ve sanat konusundaki düşün­
celerini içeriyordu. Sartre’a göre, evrendeki
tüm varlıklar arasında yalnızca insan kendisi­
ni “var” eder. Yaşadığı sürece hep seçenek­
lerle karşılaşan insan acı çekerek, mücadele
ederek var olur. İnsan özgürdür ve dolayısıyla
da yaptığı seçimlerden sorum ludur. Seçim
yaparak belli bir tutum ve davranışa yönelen
insan başkalarına da bu seçimi salık vermiş
olduğu için yüklendiği sorumluluk evrensel
düzeydedir. Sartre felsefe konusunda en ünlü
kitabı olan TEtre et le neanf da (1943; “Varlık
ve Hiçlik”) bu görüşlerini açıklamıştır.
1945’te uzun bir rom an yazmaya başlayan
Sartre, üçü dilimize çevrilen Uyanış (l’Âge de
raison\ 1945), Bekleyiş (le Sursis; 1945) ve
Tükeniş (la M ort dans Vâme\ 1949) ile tam am ­
SARTRE 69
French Cultural Services ofthe French Embassy
Je a n -P a u l S a rtre , y a z a r S im o n e de B e a u v o ir ile iş ve
y a ş a m a rk a d a ş ıy d ı.
lanmayan la Derniere chance (“Son Şans”)
adlı dört kitap olarak tasarladığı bu rom anda,
savaşın getirdiği olaylar arasında özgürlükle­
rini benimseyen ya da yadsıyan insanları ele
aldı.
Sartre daha sonra tiyatronun, bireyi davra­
nış içinde göstermesi bakım ından yazarın
amacına daha uygun bir edebiyat türü olduğu­
na karar vererek oyunlar yazdı. Bunlar ara­
sında Sinekler (les M ouches; 1943), Gizli
Oturum (Huis-clos; 1944), Kirli Eller (les
Mains sales; 1948) ve Altona Mahpusları (les
Sequestres d ’Altona; 1959) sayılabilir.
Sartre’ın öğrencilik yıllarında tanıştığı ve
ölünceye kadar yaşamını paylaştığı yazar Si-
mone de Beauvoir ile birlikte kurup yönettik­
leri aylık les Temps Modernes dergisinde
yayımlanan yazıları sonradan Situations
(1947-76; “D urum lar”) başlığıyla birkaç ciltte
toplandı. Bunların bir bölüm ünün Türkçe
çevirileri ise 1961’de Denemeler, 1982’de Ça­
ğımızın Gerçekleri adıyla yayımlanmıştır.
Bireyin özgürlüğünü evrensel bağlam da dü­
şünmesinin doğal sonucu olarak toplumsal
sorumluluk konusuna yönelen Sartre, II.
Dünya Savaşı sırasında Fransız direniş hare­
ketine katıldı. Faşizme karşı çıktı, Fransa’nın
70 SASANİLER
güncel siyasal olayları içinde etkin rol aldı,
1967’de Stockholm ’de, A B D ’nin V ietnam ’da
savaşmasına karşı çıkmak amacıyla toplanan
ve savaş suçlarını simgesel düzeyde yargılayan
Russel M ahkem esi’nin başkanlığını üstlendi
(bak. R u s s e l l , B e r t r a n d ).
Gençlik anılarını kaleme aldığı Sözcükler
(les M ots; 1964) adlı yapıtıyla 1964’te Nobel
Edebiyat Ö dülü’nü kazanan Sartre, ödülü
kendi görüşlerine ve yazar, düşünür kişiliğine
aykırı bularak kabul etmedi.
İnsanın düşünceleriyle yaşayış biçimi ara­
sında tutarlılık olması gerektiğine inanan
Sartre, 1970’lerde sık sık protesto gösterileri­
ne katıldı. Kendine ve içinde yaşadığı dünya­
ya karşı sorumluluk yüklenmek onun varoluş
nedeniydi.
SASANİLER (224-651), İran ’da hüküm sür­
müş bir hanedandır. Egem enlik alanları za­
m anla kuzeyde Kafkasya, batıda M ezopotam ­
ya, doğuda İndus Irm ağı’na kadar genişleyen
Sasaniler 7. yüzyılda M üslüman A rap ordula­
rının akınları sonucunda yıkılmışlardır.
Sasani adı, hanedanın kurucusu I. Ar-
deşir’in (224-241) dedesi Sasan’dan gelir.
I. Ardeşir Partlar’ın (Arsaldılar) egemenliğine
son vererek başa geçtikten sonra konum unu
güçlendirmek için batı sınırındaki R om alılar’
la uzun süren bir mücadeleye girişti. Oğlu
I. Şahpur (241-272) Romalılar’a karşı önemli
başarılar elde ettiyse de, Sasani-Roma çatış­
ması 4. yüzyıl sonlarına kadar sürdü. Ancak
IV. Behram dönem inde (388-399) varılan bir
anlaşmayla batı sınırı güvence altına alındı.
5. yüzyılda doğudaki A khunlar’ın gittikçe
artan baskısıyla bunalımlı bir dönem geçiren
Sasaniler, Afganistan ve H indistan’daki top­
raklarını yitirdiler (bak. A k h u n l a r ) . Am a
I. Hüsrev döneminde (530-579) yeniden güç­
lenerek egemenliklerini Y em en’e ve M ısır’a
kadar genişlettiler. I. Hüsrev, G öktürk H aka­
nı İstemi H an’la işbirliği yaparak 562’de
A khunlar’ı ortadan kaldırdı ve A khunlar’ın
toprakları G öktürkler’le Sasaniler arasında
paylaşıldı (bak. GÖKTÜRKLER).
II. Hüsrev (590-628) genişleme siyasetini
batıya doğru sürdürm ek istediyse de, Bizans
İm paratoru Herakleios (610-641) karşısında
birbiri ardına yenilgiye uğradı. G ene bu
dönem de A rabistan Yarım adası’nda yeni bir
güç olarak beliren M üslüman A raplar Sasani
egemenliğini tehdit etmeye başladılar. Halife
Hz. Ö m er’in gönderdiği bir A rap ordusu
642’deki Nihavend Savaşı’nda Sasani ordusu­
nu bozguna uğrattı. Bundan sonraki 10 yıl
içinde A rap orduları İran içlerine kadar yayıl­
dılar ve son Sasani Hüküm darı Yezdigerd
651’de M erv’de öldürülünce Sasani hanedanı
son buldu. Sasaniler dönem inde edebiyat ve
güzel sanatlar alanında önemli atılımlar ol­
m uştur (bak. İRAN EDEBİYATI; İRAN SANATI).
SATRANÇ, iki oyuncu arasında, eşit bü­
yüklükte 64 küçük kareye bölünmüş bir oyun
tahtası üstünde, özel taşlarla oynanan bir
oyundur. Oyuncular tahtayı aralarına alıp
karşılıklı oturduklarında boyuna uzanan kare­
lere sütun, enine uzananlara ise sıra denir.
Böylece satranç tahtası üzerinde sekiz sütun
ve sekiz sıra vardır. Sütun ve sıralardaki
kareler sırayla bir açık ve bir koyu renklidir.
Bunlar siyah ve beyaz olarak tanımlanır.
Satranç tahtasında çaprazlamasına uzanan
aynı renkteki karelere de çapraz denir. Açık
ve koyu renkli olan satranç taşlarından beyaz­
ları bir oyuncu, siyahları ise öbürü alır. H er
oyuncunun, bir şah, bir vezir, iki kale, iki fil,
iki at ve sekiz piyon olmak üzere 16’şar taşı
vardır.
Oyun Tahtasının Yerleştirilmesi
Oyun başlamadan önce, tahta her iki oyuncu­
nun da sağındaki köşeye beyaz kare gelecek
biçimde yerleştirilmelidir. Bundan sonra taş­
lar dizilir. Beyaz taşları alan oyuncuya en
yakın sıranın en sağındaki köşeden başlaya­
rak sırayla kale, at, fil, şah, vezir, fil, at ve
kale yerleştirilir. Sekiz piyon ise bu taşların
hem en önündeki sıraya dizilir. Siyah taşlar da
öbür oyuncuya en yakın sıraya, siyah ve beyaz
şah ve vezirler aynı sütunda olacak biçimde
sıralanır. Oyuna her zaman beyaz başlar.
Bundan sonra, oyunculardan biri öbürünün
şahını mat edene ya da oyun berabere bitene
kadar sırayla oynanır.
Taşların Hareketi ve Rok
Şah her yönde (sütunlar ve sıralar üzerinde ya
da çapraz) bir kare ilerleyebilir. Vezir ise her

yönde (sütunlar ve sıralar üzerinde ya da
çapraz) istediği kadar çok kare ilerleyebilir.
Kale sütun ve sıralar üzerinde istediği kadar
çok kare üzerinde ilerleyebilir, am a çapraz
hareket edemez. Fil ise çapraz olarak istediği
kadar çok kare üzerinde ilerler, ama sütun ve
sıralar yönünde hareket edemez. Atın hare­
keti düz değildir. Sütun ya da sıra üzerinde bir
kare, sonra çapraz yönde bir kare olmak
üzere ara verm eden iki bölüm halinde hare­
ketini tam am lar. Piyon, öbür oyuncunun bir
taşını almadığı sürece, yalnızca sütunlar üze­
rinde öne doğru ilerleyebilir. İlk hareketinde
bir ya da iki kare ilerleme tercihini yapma
hakkına sahiptir, sonraki hareketlerinde yal­
nızca bir kare ilerleyebilir. Satranç taşlarının
en güçsüzü olmasına karşın, eğer tahta üstün­
deki en uzak sıraya ulaşırsa, oyuncunun
seçimine göre vezir, kale, fil ya da atın yerine
geçebilir. Satranç taşlarının birbirine göre
değeri koşullara göre değişir. A m a genelde
şöyle değerlendirilebilir: Piyon 1, at ya da fil
3, kale 4Vı, vezir 9. Şah ise en değerli taştır,
çünkü m at olduğu zaman oyun biter. Satranç
taşlarının bu hareketlerine bazı sınırlandırm a­
lar getirilmiştir. A t dışında hiçbir taş kendi
renginde ya da öbür renkte rakip taşlardan
birinin üzerinden atlayamaz. İki taş hiçbir
zaman aynı karede duram az, yani bir taş
SİYAH
S a tra n ç o y u n u b a ş la m a d a n ö n c e , ta ş la r 6 4 k a re lik
s a tra n ç ta h ta s ı ü z e rin e b u ş e k ild e d iz ilir.
SATRANÇ 71
kendi renginden bir taşın bulunduğu bir
kareye gelemez. A m a, rakip taşlardan birinin
bulunduğu kareye hareket edebiliyorsa onu
alıp yerine geçer. Alm an taş bir daha oyuna
dönm em ek üzere satranç tahtasından çıkarı­
lır. Piyon dışında tüm taşlar kendi hareket
yönlerindeki taşları alırlar. Piyon ise tam
önündeki karede duran taşı alamaz (am a
boşsa bu kareye ilerleyebilir). Bunun yerine,
yalnızca bulunduğu karenin sağ ya da sol
çaprazındaki komşu karelerden birinde duran
bir taşı alabilir.
H er taşın normal hareketlerinden başka,
her oyunda yalnız bir kez olmak üzere şah ve
kale birlikte hareket ettirilerek “rok” yapıla­
bilir. Şah ilk sıra üzerinde sağa ya da sola iki
kare ilerletilir; kale de şahın öbür yanındaki
kareye geçirilir. R ok, at dışında hiçbir taşın
öbürlerinin üstünden atlayamayacağı kuralı­
nın dışında kalan ve şahın tek kareden fazla
ilerlediği bir harekettir. Eğer şah ya da kale
daha önce ilk yerlerinden oynatılmışsa, şah ve
kale arasında başka bir taş varsa, şah bulun­
duğu karede tehdit altındaysa, üstünden geçe­
ceği ya da konacağı karede tehdit altında
olacaksa rok yapılmaz. Bir de piyonlar için
özel bir hareket vardır. Eğer bir piyon başlan­
gıç yerinden iki kare ilerleyerek çıkış yaptı­
ğında, geçtiği birinci kare rakip piyonun taş
alma yerine rastlıyorsa, rakip piyon atlanan
kareye hareket ederek bu piyon sanki bir kare
ilerlemiş gibi onu alabilir. Geçerken alma
denen bu hak kullanılmadığında yitirilir.
Şahın Tehdit Altında Kalması ve Mat
Şah dışında tüm taşlar alınabilir. Eğer rakip
taşlardan biri şahı alabilecek konum a gelirse
şah tehdit altında dem ektir ve “şah” ya da
“kış” terimleriyle belirtilir. Bu durum da ya
şah ve rakip taş arasına başka bir taş getirilir
ya tehdit eden rakip taş alınır ya da şah tehdit
altında olmayan bir kareye ilerletilir. Bu
hareketlerden hiçbirine olanak yoksa şah
“m at” olur ve m at eden oyuncu oyunu kaza­
nır. Oyuncuların birbirlerini mat edem em ele­
ri, sürekli şah çekilmesi, bir oyuncunun aynı
hamleyi art arda üç kez yinelemesi, şahın
tehdit altında olmamasına karşın oyuncunun
hiçbir kurallı hareket yapamaması gibi du-
ium larda ise oyun berabere sonuçlanır.
72 SATRANÇ

Satrancın Tarihçesi G ünüm üzde satranç her ülkede oynanm ak­

Nerede ve ne zaman ortaya çıktığı bilinmeyen
satranç çok eski bir oyundur. Eski İran ve
H int kaynakları satrancın her iki ülkede de en
azından 7. yüzyılın ilk yarısından beri bilindi­
ğini gösterm ektedir. Şah Farsça’da kral de­
m ektir, ama satrancın İran ’a asıl doğduğu yer
olan H indistan’dan geldiği sanılmaktadır. B u­
radan yavaş yavaş dünyaya yayılan satranç
A vrupa’ya birkaç yüzyıl sonra gelmiştir.
Büyük bir olasılıkla Kral Canute zam anın­
da (11. yüzyıl) İngiltere’ye ulaşmıştı. Kral
Canute’un satranç yüzünden bir rakibini öl­
dürttüğü kayıtlara geçmiştir. Satranç en eski
zam anlardan beri ünlü insanların boş zam an­
larını değerlendirdiği bir oyun olmuştur. Ö r­
neğin, H arun Reşid, I. Richard (Aslan Y ü­
rekli), Korkunç İvan ve Napolyon Bona-
p art’m satranç oynamaya çok m eraklı olduk­
ları bilinmektedir.
TAŞLARIN HAREKETİ
tadır. Satranca en çok önem verilen ülke ise
SSCB’dir. Bu ülkede ve başka bazı Avrupa
ülkelerinde devlet yardımı sayesinde satranç
önemli ilerlemeler kaydetmiş ve birçok ünlü
satranç şampiyonu yetişmiştir. Uluslararası
Satranç Federasyonu’nca (FİD E ) 1886’dan
bu yana bireysel dünya şampiyonası, dünya
bayanlar şampiyonası ve 21 yaşın altındakiler
için dünya gençler şampiyonası düzenlenm ek­
tedir. Yakın geçmişte, A B D ’li Bobby Fischer
dışında (1972-75) dünya şampiyonlarının hep­
si SSCB’li oyunculardır.
Satranç, rakiplerin karşı karşıya oturup
oynamalarını gerektirm eyen birkaç oyundan
biri olduğu için, satranç maçları telgraf, rad­
yo, telefon ve bilgisayar yardımıyla da yapıla­
bilm ektedir. İlk kez 1896’da İngiltere ile
A B D arasında okyanusun altından geçen
telgraf kablosu aracılığıyla satranç maçı yapıl-

E
^ 4 ^

ŞAH: Her yönde b ir kare ilerler. Şekildeki VEZİR: Satranç taşlarının en güçlüsüdür. KALE: Düz bir çizgi üzerinde ilerler.
oklar şahın hareketini gösterir. İstediği yönde, istediği kadar çok kare İstediği uzaklığa gidebilm esine karşın,
boyunca ilerleyebilir. yalnızca yatay ya da dikey doğrultuda
ilerleyebilir.

FİL: Çapraz olarak her yöne, istediği kadar
çok kare boyunca g ide bilir. Şekilde
gö rüldü ğü gibi, hep aynı renkli kareler
üzerinde ilerler.
y t
A T : Sütun ya da sıra üzerinde b ir kare, PİYON: Her seferinde b ir kare, ama ilk
sonra çapraz olarak bir kare olm ak üzere iki hareketinde iki kare ileri gidebilir.
aşamalı b ir hareketle ilerleyerek taşların Başka b ir taşı almak için ise çapraz
üzerinden a tlayabilir. olarak b ir kare ilerler.

dı. Radyo ile yapılan ilk maç ise 1946’da
SSCB ile A B D arasında oldu.
Satranç oyuncularının öbür oyunları oyna­
yanlara göre bir avantajı vardır. Önemli
karşılaşm alarda yapılan ham leler kaydedile­
rek yayımlanır. U sta oyuncuların oyunları
kitap halinde basılır. Bunları öğrenm ek, yıl­
lardır en iyi satranç çalışma yolu olmuştur.
Herhangi bir satranç oyuncusu bunlardan
yararlanarak büyük oyuncuların yöntemlerini
karşılaştırabilir. Bu öbür oyunların hiç birin­
de olanaklı değildir. Geleneksel satranç oyu­
nunda bazı kısaltm alardan ve işaretlerden
yararlanılır: Ş (şah), V (vezir), K (kale), F
(fil), A (at), P (piyon); 0 - 0 (şah tarafında
rok), 0 - 0 - 0 (vezir tarafında rok) anlamına
gelir.
1954’te kurulan ve bugün 16 kentteki sat­
ranç derneklerini bünyesinde toplayan Türki­
ye Satranç Federasyonu, bir “zihin sporu”
olan satrancı ülke çapında yaygınlaştırmak ve
T ürk satrancını uluslararası düzeyde tanıtm ak
amacıyla yurtiçinde ve dışında satranç turnu­
vaları düzenlemek gibi çeşitli etkinliklerde
bulunm aktadır.
SATÜRN, Güneş çevresinde dolanan dokuz
büyük gezegenden G üneş’e uzaklık bakım ın­
dan altıncı sırada yer alanıdır. Sekendiz ola­
rak da adlandırılan bu gezegenin adı, Eski
R om alılar’ca tarım tanrısı ve eski tanrıların
ilk yöneticisi olarak kabul edilen Saturnus’
tan gelir. Satürn eski astronomi bilginlerince
keşfedilen beşinci yıldız olmuş ve Güneş
sisteminin en dış gezegeni olarak kabul edil­
miştir.
Satürn, D ünya’dan çıplak gözle bakıldığın­
da sarım tırak renkli ve yıldızların çoğundan
daha parlak bir gökcismi olarak gözükür.
O rta çapta bir teleskopla bakıldığında ise, son
derece ilginç halka sistemi seçilebilir. Bu
halkaları ilk gözlemleyen 1610’da Galileo
Galilei oldu, am a bunun gerçek bir halka
sistemi olarak kabul edilmesi ancak
1650’lerde HollandalI astronom Christiaan
H uygens’in yaptığı incelem elerden sonra ger­
çekleşti. O zam andan günümüze Satürn’ün
halkaları gözlemcileri büyülem ektedir.
1970’lere kadar, halkaları olan tek gezege­
nin Satürn olduğu sanılırdı; ama son zam an­
SATÜRN 73
larda uzay araçlarıyla yapılan araştırm alar, bu
gezegeninki kadar görkemli olmamakla bir­
likte, Jüpiter ve U ranüs’ün de böylesi halka­
ları olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu halkalar
yandan bakıldığında çok zor fark edilir.
Satürn, G üneş sisteminde Jüpiter’den son­
ra en büyük gezegendir. Kütlesi D ünya’nınki-
nin 95 katı kadardır; hacmi ise D ünya’nın
hacminin 750 katından daha büyüktür. Sa­
tü rn ’ün kutupları belirgin bir biçimde basık­
tır. Bu nedenle de ekvatorunda ölçülen çapı,
NASA!Science Photo Library
S a tü rn v e h a lk a la rın ın V o y a g e r 1 'd e n ç e k ilm iş
fo to ğ r a fı.
kutuplarında ölçülen çapından yaklaşık yüzde
12 daha uzundur. D ünya’nınkinin neredeyse
9 Vı katı kadar olan ekvator çapı 120.660
kilom etredir. G üneş’e 1.472 milyon km uzak­
ta olan Satürn’ün G üneş çevresindeki dola­
nım süresi yaklaşık 29 yıldır.
S atürn’ün yapısı Jüpiter’inkine çok benzer.
Uzm anlar, bu gezegenin çeşitli kayaç türleri
ile dem irden oluşan bir çekirdeğinin bulundu­
ğunu ve bu çekirdeğin ince bir sıvı hidrojen
katmanıyla çevrili olduğunu sanm aktadırlar.
Ayrıca, bu yapıyı çevreleyen ve tem el olarak
hidrojen ve helyum dan oluşan binlerce kilo­
m etre kalınlığında yoğun bir atm osfer bulun­
m aktadır. D ünya’dan bakıldığında Satürn’ün
yüzeyi olarak görülen, bu derin atm osferin
bulut kuşakları ve burgaçlarla belirginleşen
en dıştaki yüzeyidir. Jüpiter gibi Satürn’ün de
m agnetik alanı ve ışınım kuşakları vardır;
ayrıca gezegenin yaydığı enerji, G üneş’ten
aldığı enerjiden daha çoktur.
74 SATÜRN
SATÜRN'E İLİŞKİN BİLGİLER
G ÜNEŞ'TEN O R T A LA M A UZAKLIK: 1.472 m ily o n km.
YIL U Z U N L U Ğ U : 29,46 Dünya yılı.
GÜN U Z U N LU Ğ U : 10 saat 39,4 dakika.
EKVA TO R U N D A ÇAPI: 120.660 km.
KUTU PLA R IN D A ÇAPI: 108.000 km.
KÜTLE: 95,26 (D ü n y a = 1 ).
Ö ZG ÜL AĞ IRLIK: 0,7 (su = 1; S a tü rn su yu n ü stü nd e
y ü z e b ilir).
DIŞ ATM OSFERİNDE O R T A LA M A SICAKLIK: -1 8 0 °C .
UYDU SAYISI: En az 21.
Satürn'ün Halkaları
Satürn’ün ekvator düzleminde, gezegeni ku­
şatan yedi ayrı yassı halka vardır. H alkalar
çok küçük taneciklerden küçük gezegen iri­
liğine kadar değişen boyutlardaki toz ve
buz parçalarından oluşur (bak. KÜÇÜK GEZE­
GEN). Satürn’ün çevresinde dolanan bu “uy-
ducuklar”ın sayısı buz ve toz taneciklerinden
daha azdır ve bunların kütleçekimi etkisiyle
daha küçük parçacıklar bir arada tutulur,
halkalar dağılmaz. Bu nedenledir ki, bu
uyducuklara genellikle “çoban” denir.
Bazı bilginler halkaların Satürn ile birlikte
aynı buluttan, bu bulutun yoğunlaşması sıra­
Kayaç
çekirdek
Metalik
hidrojen
\ Bulut
kuşağı
sında oluştuklarını, ama bunların gezegene
çok yakın olmaları nedeniyle tam bir uydu
haline gelemediklerini düşünm ektedir. Bazı
astronom lar ise bu halkaların oluşan bir
uydunun Satürn'ün çekimiyle sürüklenerek
parçalanması sonucunda ortaya çıkan kalıntı­
ları olduğunu sanmaktadır.
Satürn'ün Uyduları
Satürn’ün çevresinde dolanan en az 21 uydusu
vardır. En küçüğünün çapı 80 km kadardır.
En büyükleri olan T itan'ın çapı ise yaklaşık
5.100 kilom etredir. Titan, M erkür gezegenin­
den daha büyüktür ve Güneş sisteminde
atmosferi olan tek uydudur. Atm osferi temel
olarak azottan, bir m iktar da m etan ve
siyanürden oluşur. T itan’ın yüzeyinin tüm üy­
le ya da bir bölümüyle sıvı m etan deniziy­
le kaplı olduğu sanılmaktadır. T itan’ın Sa­
tü rn ’ün m erkezinden ortalam a uzaklığı
1.200.000 kilom etredir ve gezegenin çevresin­
deki dolanm a süresi 16 gündür. S atürn’ün
bütün öbür uydularının gövdeleri buzlarla
kaplıdır ve bunların çoğu m eteoritlerin (gök­
taşlarının) çarpmasıyla açılmış kraterlerin iz­
leriyle doludur. En dışta kalan uydu olan
Phoebe, öbürlerine göre ters yönde dolanır.
Halkası
F Halkası
Encke Bölümü
A Halkası
Cassini Bölümü
B Halkası
C Halkası Ç iz im d e , S a tü rn 'ü n
h a lk a la rı ve
ç e k ird e ğ in d e n g e çe n
ke s it g ö rü lm e k te d ir.
S a tü r n 'ü n m e rk e z in d e ,
s ık ış m ış d e m ir ve
k a y a ç la rd a n o lu ş a n ,
D ü n y a b ü y ü k lü ğ ü n d e b ir
ç e k ird e k , b u n u n
ç e v re s in d e ise in ce b ir
m e ta lik h id ro je n
k a tm a n ın ın b u lu n d u ğ u
s a n ılm a k ta d ır. K a lın ve
D Halkası
y o ğ u n a tm o s fe r i ise d a h a
ç o k h id ro je n ve
h e ly u m d a n o lu ş u r. Bu
a tm o s fe r in d ış y ü z e y in d e
b u lu t k u ş a k la rı y e r a lır.
S a tü r n 'ü n e ş m e rk e z li
y e d i h a lka sı katı
ta n e c ik le rd e n o lu ş u r.

Phoebe’nin Satürn’ün çekim alanına yakala­
nan bir küçük gezegen olduğu sanılmaktadır.
(Ayrıca bak. UYDU.)
SAUDİ ARABİSTAN bak. Suudî A ra b İs ta n
SAVAN. Tropik bölgelerde, özellikle de
A frika’da binlerce kilom etre karelik alanlar
savan denen çayırlarla kaplıdır. Ekvator or­
m anlarının çevresinde at nalına benzer bir
kuşak oluşturan bu çayırlara Brezilya’nın
güneyinde ve A vustralya’da da rastlanır. Yer
yer dağınık ağaç ve çalı grupları içeren savan­
ları seyrek ağaçlıklardan ayırmak kolay değil­
dir. A m a, savanlarda genellikle ağaçlar çok
aralıklı olarak bulunur.
Çok çeşitli savan tipleri vardır. Savanlarda­
ki ağaçların boyları 5-20 m etre arasında deği­
şir, otların uzunluğu ise 4 m etreye ulaşır. Bu
çayırlar kurak mevsimlerde, yangınların da
etkisiyle karararak kuru ve cansız görünür.
Am a yağmurlarla birlikte doğa yeniden yeşil­
lenip çiçeklenerek eski güzelliğine kavuşur.
A ralarında akasya türlerinin de yer aldığı,
dağınık gruplar halindeki savan ağaçları akar­
su kenarlarında daha sık topluluklar oluştu­
rur. Savanlarda, antilop gibi sürüler halinde
yaşayan otçul hayvanlar ile aslan ve sırtlan
gibi yırtıcı hayvanlara rastlanır.
A frika’daki savanların çoğu kurak mevsim­
lerde yangınlarla yok olur. Yangınlar genel­
likle ya uzun otlarla kaplı bu alanlarda sakla­
nan av hayvanlarını ürkütm ek ya da tarım
alanları açmak için çıkarılır. Kalın ve sert
kabuklu bazı ağaçlar dışında ağaçların çoğu
Nature Photographers Ltd.
SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI 75
yangına karşı koyamayarak yanıp kül olur.
Otsu bitkiler ise, yalnızca toprağın üstünde
kalan bölümleri yandığı için tümüyle yok
olmayıp yeniden yeşerir. Bunun sonucunda
ağaçlarını yitiren savanlar giderek yalnızca
otların yetiştiği alanlara dönüşür. Ağaçsız
savanların çoğunun yangınlar sonucunda
oluştuğu sanılmaktadır.
SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI. D aha
öldürücü silahlar bulunup kullanıldıkça savaş
yöntemleri çağlar boyunca sürekli olarak de­
ğişmiştir. Günüm üzdeki savaşlar eskiçağlar­
daki savaşlardan, bir güdümlü füzenin mız­
raktan farklı olduğu kadar farklıdır. Bu deği­
şikliğin yanı sıra, insanların savaş konusunda­
ki görüşleri de değişm ektedir. Eskiden bir
yaşam biçimi ya da bir zorunluluk olarak
görülen savaş, günümüzde uygar dünyada,
kaçınılması gerekli büyük bir kötülük olarak
kabul edilir.
14. yüzyılda barutun Ve ateşli silahların
bulunup kullanılması savaş tarihinin en önem ­
li kilom etre taşıdır. Ateşli silahların ortaya
çıkışıyla savaş yöntem leri ve yönetimi tüm üy­
le değişmiştir. Eskiden ordular en az bir ok
atışı uzaklığı kadar birbirlerine yaklaşmak
zorundayken artık genellikle daha uzaktan
savaşılıyor ve en gelişmiş silahları kullanan
uluslar savaşı kazanıyordu. D aha gelişmiş
silah sistemlerinin bulunmasıyla, kullanılan
silahın savaşın sonucunu belirlem ekteki etkisi
de arttı. II. Dünya Savaşı’nda A B D ’nin atom
bombasını geliştirip kullanması sonucu Ja­
ponya hemen teslim olmak zorunda kaldı.
Silah Çeşitleri
Silahlar başlıca üç ana gruba ayrılabilir. İlk ve
en eski silah grubu, karşı karşıya gelen
askerlerin kullandığı, vurarak, delerek ya da
keserek düşmanın vücudunu yaralayan bıçak,
mızrak ve kılıç gibi silahlardır. İkinci silah
grubu, sapan taşı, ok, tabanca mermisi gibi
bir maddeyi düşm ana uzaktan fırlatan silah­
lardan oluşur. İlk örnekleri sapan, yay ve
mancınık olan bu silahların binlerce çeşidi
barutun bulunmasından sonra geliştirilmiştir.
Tabanca, tüfek, makineli tüfek, top, güdümlü
füze gibi tüm ateşli silahlar bu gruba girer.
Üçüncü silah grubu, düşm ana zarar verm ek
76 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI

K ra liç e H a tş e p s u t'u n T e b
k e n tin d e b u lu n a n
m e z a rın d a k i b u d u v a r
k a b a rtm a s ın d a m ız ra k ve
ka lka n ta ş ıy a n M ıs ır
a s k e rle ri g ö rü lü y o r .

Michael Holford

için yolunun üzerine konan tuzak türü silah­
lardır. Bunların en eski örneklerinden biri,
içine ucu sivri kazıklar yerleştirilip üzeri ince
dallar ve otlarla kaplanan bir çukurdan oluşan
basit tuzaktır. Bubi tuzağı ve mayın bu tür
silahların günümüzde kullanılan örnekleridir.
lak bir kalkan taşır, tunç miğfer giyerlerdi.
Asurlu okçular ise miğfer ve zırh giyer,
sazdan örülmüş uzun bir kalkan taşırlardı.
Sonradan M ısırlılar’ın da savaş arabası kul­
lanmaya başladığı bu en eski savaşlarda sava-
Michael Holford

Eskidünya'da Savaşlar
Örgütlü savaşlarla ilgili ilk tarihsel bilgilere
Eski M ısır’da rastlıyoruz. Askerlerin özel bir
kast, bir toplum sal grup oluşturduğu Eski
M ısır’da önceleri savaş yalnızca yaya olarak
yapılırdı. Kullanılan silahlar tunç kılıç, tunç
uçlu mızrak ve tüm vücudu koruyabilecek
büyüklükte ahşap bir kalkandı. Sonraları
m etal kaplamalı kalkanlar yapıldı. Sapan ya
da ok kullanan hafif piyadelerin kalkanları ve
başka silahları yoktu.
A surlular, Eski M ısırlılar’a karşı ağır piya­
de ve süvari askerleriyle savaştılar. Asurlular’
m kullandığı savaş arabaları iki türdü: İki
atla çekilen iki kişilik hafif savaş arabaları ve
üç atla çekilen, dört kişi alabilen ağır savaş
arabaları. Zırhın yaygın olarak kullanılması
ve okçu süvari birlikleri de askerliğe Asurlu-
S a v a ş ta s ü v a ri b ir lik le r in i ilk kez A s u r lu la r k u lla n d ı.
lar’ın getirdiği yeniliklerdendir. Asurlu piya­ K a b a rtm a d a İÖ 7. y ü z y ıld a K ra l A s u r b a n ip a l'in
deler kılıç kullanmaz, kısa bir mızrak ve yuvar­ sa va şa g id iş i g ö rü lü y o r .

şa hazır olan ordu düz bir alanda geniş bir
cepheye dizilir, düşman ordusunun gelmesini
beklerdi. Daha uygun bir konum da savaşa
girmek ya da düşmanı savaşa zorlamak için
bir çaba harcanm az, yedek birlikler bulundu-
rulmazdı.
Eski Yunan Savaşçıları
Yunan kent devletlerinin sürekli olarak bir-
birleriyle savaş durum unda olduğu İÖ 500-
300 dönem inde sağlıklı erkeklerin tüm ü bu
savaşların birinde ya da birkaçında savaşırdı.
Askerliğe en fazla önem veren Yunan kenti
Sparta’da her erkek çocuk yedi yaşından
başlayarak savaş için eğitilir, 20 yaşına geldi­
ğinde tam bir asker olur ve sağlığı elverdiği
sürece askerlik yapardı. Sparta’da sıradan
işleri helot denen köleler yapardı.
A tina’da ise 16-60 yaş arasındaki sağlıklı
erkeklerin tümü gerekli olduğu zaman savaşa
katılırdı. Ö bür Yunan kentlerinde de benzer
yasalar vardı.
Önceleri Yunan ordularında atlara çok
seyrek rastlanırken İÖ 5. yüzyıldan sonra
süvari birlikleri yaygınlaştı. Am a bu dönem de
eyer ve üzengi daha bulunmamıştı. Yaya
askerler, ağır piyade (hoplites) ve hafif piyade
(psiloi) olmak üzere ikiye ayrılırdı. Toplumun
üst sınıflarından gelen ağır piyadeler miğfer
ve zırh giyer, kalkan taşırlardı. Zırh giymeyen
hafif piyadeler sapan ve okla silahlanmıştı.
Ağır piyadeler genellikle savaşa phalanks
denen bir savaş düzeniyle girerdi. H er pha-
lanksta, omuz omza duran ağır piyadelerden
oluşan sekiz sıra vardı. Hafif piyadeler pha-
lanksların önünde ve yanında yer alırdı. İÖ 4.
yüzyılda M akedonya Kralı II. Philippos ve
oğlu Büyük İskender dönem inde phalanks
düzeni yetkinleştirildi. Bu düzende en küçük
piyade birliği 16 ağır piyadeden oluşuyordu.
Bunlardan 16’sı arka arkaya dizilerek 256
kişilik kare biçiminde bir blok oluşturuyordu.
Bunların dördü bir araya gelerek 1.024 kişilik
bir blok oluşturuyor, onların dördü de bir
araya gelince 4.096 kişilik bir phalanks olu­
yordu. H er phalanksın çevresinde belirli sayı­
da hafif piyade ve süvari bulunurdu. Büyük
İskender’in ordularında, özellikle ordunun
kanatlarında çok sayıda süvari de yer alırdı.
Ağır piyadelerin silahları, uzunluğu 2,5-7,5
SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI 77
m etre arasında değişen bir m ızrak, iki ağızlı
bir kılıç ve yuvarlak bir kalkandı. Phalanksın
ilk beş sırası mızraklarını ileri doğru uzatarak
düşmanı mızrak uçlarından oluşan bir duvarla
karşı karşıya bırakırdı.
Roma Lejyonları
Rom alılar, M akedonya phalankslarına benze­
yen, lejyon adı verdikleri bir askeri örgütlen­
me biçimi geliştirdiler ve Rom a lejyonları
İÖ 197’de Kynoskephalai Savaşı’nda M ake­
donya phalankslarım yenilgiye uğrattı.
Cum huriyet dönem inde Rom a ordusu R o­
malı yurttaşlardan oluşurdu. Orduya katıl­
m ak büyük bir onurdu ve bir yurttaşın bun­
dan yoksun bırakılması bir utanç nedeniydi.
Y urttaşlar zenginliklerine göre ordunun farklı
sınıflarına katılırdı. En zengin yurttaşlar, beş
sınıftan oluşan piyadelerin en üst sınıfına ve
süvari birliklerine alınırdı. 17 yaşından büyük
erkek çocuklar askerlik hizmetine çağrılır, 47
yaşma gelen askerler yedeğe ayrılırdı.
Savaşta, mızrak uçlarından bir duvar oluş­
turm ak yerine kılıç ve mızrakların tek tek
kullanımına öncelik veren Rom a lejyonu,
phalanksa göre daha esnek bir savaş düzeni
oluşturuyordu. Lejyonun bu hareketliliği so­
nunda phalanksa karşı zafer kazanmasını
sağladı.
R om alılar’ın başlıca silahı, gladius denen
çift ağızlı, 50 cm uzunluğunda düz bir kılıçtı.
Michael Holford
İÖ 1 0 0 'le rd e R o m a C u m h u r iy e ti'n in a s k e rle ri. R o m a
o rd u s u n d a s ü v a rile r v a rd ı, a m a o rd u n u n e n ö n e m li
v e te m e l b ö lü m ü p iy a d e y d i. A s k e rle rin e lin d e k i
b ü y ü k k a lk a n la r, kılıç, m ız ra k v e o k la rd a n k o ru n m a y ı
s a ğ la rd ı.
78 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI

lenmiş uzun, dikdörtgen biçimli, kıvrık yüzey­

li ahşap kalkanlar taşırlardı.

Ortaçağ
Rom a İm paratorluğum un çöküşünden sonra
İS 7. yüzyıldan 13. yüzyıl sonlarına kadar tüm
A vrupa’ya feodal sistem egemen oldu (bak.
F e o d a l iz m ) . Serf ya da toprak kölesi adı
verilen, şatolarda yaşayan soyluların (senyör)
egemenliği altında, işledikleri toprağa bağlı
olarak yaşayan insanlar yılda 40 gün soylu
şövalyeler yönetiminde askerlik yaparlardı.
Soylu çocukları yedi yaşındayken senyörün
yanında hizmete girer at uşaklığı, silahtarlık
gibi görevler üstlenir ve yeterince eğitildikten
sonra şövalye olurdu.
O rtaçağda atlı şövalyeler önceleri zincirden
yapılan zırhlar giyerdi; daha sonra metal
levhalardan yapılan zırhlar da kullanıldı (bak.
Mansell Collection ZIR H ). Serfler ata binmez ve zırh kullanmazdı.
1 4 1 5 'te y a p ıja n A g in c o u r t S a v a ş ı'n d a k u lla n d ık la rı Bir serfin zırhlı bir şövalye karşısında kullana­
u z u n y a y la r İn g iliz le r 'e ü s tü n lü k s a ğ la d ı.
bileceği tek silah uzun yaylardı. Bu yaylarla
atılan 1 m etre boyundaki oklar genellikle
İlk iki sıradaki askerler ayrıca kısa ve ağır bir zırhı delerdi. Am a okçu, bu okları kullanmak
mızrak (pilum) ile hafif bir mızrak (hasta) için gerekli güç ve becerinin yanı sıra, saldıran
taşırdı. Üçüncü sıradaki askerler ise 3-4,5 bir şövalyenin karş’ısında durarak ok menzili­
m etre boyunda uzun bir mızrak ve fırlatılarak ne girmesini bekleyebilmek için büyük bir ce­
kullanılan küçük mızraklar taşırdı. Hafif piya­ sarete de sahip olmalıydı. Bazen de okçular,
delerin silahlan ise hafif uzun bir mızrak ile kendilerini koruyacak bir dizi sivri uçlu kazı­
yedi küçük mızraktı. Birinci ve ikinci sıralar ğın gerisinde durarak ok atarlardı.
demirle desteklenm iş deri miğferler, deri ve
m etal göğüs zırhları ile demir baldır zırhları Barutun ve Ateşli Silahların Ortaya Çıkışı
giyer, deriyle kaplanmış ve demirle destek­ 14. yüzyıl başlarında barutun bulunması, da-

Mary Evans Picture Library

O tu z Y ıl S a v a ş la r ın d a
F a n k fu rt'a s a ld ıra n İsve ç
K ra lı G u s ta f A d o lf k e n ti

h a ö l d ü r ü c ü s i l a h l a r ı n g e l i ş t i r i l m e s i n e y o l a ç tı.
B a r u tta n y a r a r la n ıla r a k y a p ıla n a te ş li s ila h la ­
r ın t e m e l il k e s i , k ü ç ü k o k l a r ı b i r b o r u y a
k o y u p ü f l e y e r e k a t m a k iç in k u l l a n ı l a n ü f l e m e
b o r u s u y l a a y n ıd ı r . A m a a te ş li s i l a h l a r d a , b a ­
r u t u n y a n m a s ıy l a o l u ş a n y ü k s e k b a s ı n ç lı s ı c a k
g a z l a r s i la h ı n n a m l u s u iç i n d e k i m e r m i y i b ü ­
y ü k b ir h ız l a f ı r l a t ı r (bak. ATEŞLİ SİLAHLAR).
Ateşli silahların gelişmesiyle savaş yöntem ­
leri kökünden değişti. Top ateşiyle yıkılabilen
şatolar önemini yitirdi. Tüfek ateşiyle kolayca
delinebilen şövalye zırhları ortadan kalktı.
B u yeni dönemin savaş yöntem lerinin İsveç
Kralı G ustaf A dolf (1594-1632) dönem inde
geliştiği söylenebilir. Süvari saldırısının vuru­
cu etkisini anlayan ve bundan yararlanan
Gustaf, gerçek anlam da bir sahra topçusu da
kurm uştur. Savaş düzeninde yedek piyade
birlikleri bulundurm ak da G u stafın savaş
yöntem lerindendir.
19. Yüzyıl
Savaş tarihine damgasını vuran kom utanlar­
dan biri de 20 yıl süren savaşlarla A vrupa’yı
sarsan Napolyon B onapart’tır (bak. N a p o l y o n
SAVAŞLARI). Piyade savaşında açık bir savaş
düzenini benimseyen Napolyon’un piyadeleri
üç sıradan, süvarileri ise iki sıradan oluşuyor­
du. Napolyon’un küçük gruplarla yapılan şa­
şırtıcı m anevra ve saldırılara geniş yer veren
yeni savaş yöntemleri çok etkili oldu. Am a bu
yöntem leri uygulayabilmek çok iyi eğitilmiş
deneyimli askerler gerektiriyordu. Acemi as­
kerler kullanmak zorunda kaldığı zaman Na-
Mary Evans Picture Library
N a p o ly o n B o n a p a rt hızlı, ş a ş ırtıc ı m a n e v ra la ra
d a y a lı s a v a ş y ö n te m le r i g e liş tir d i.
SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI 79
Mary Evans Picture Library
K u y ru k ta n d o ld u r u la n tü fe k le r g ib i g e liş tir ilm iş , hızlı
s ila h la r ilk kez A m e rik a n İç S a v a ş ı'n d a y a y g ın
b iç im d e k u lla n ıld ı.
polyon, askerlerin yığın halinde hareket ettiği
eski savaş yöntemlerini kullanıyor, ama onları
çok güçlü bir topçu ateşiyle destekliyordu.
Başlangıçta ilkel yöntem lerle yapılan ve
kullanımı birçok soruna yol açan ateşli silah­
lar, çeliğin geliştirilmesi ve yapım yöntem leri­
nin iyileştirilmesiyle daha etkili ve güvenilir
oldu. Şarjör, top kaması, yiv, tapa gibi buluş­
ların uygulanmasıyla, daha hızlı kullanılan,
daha uzağa ve daha etkili atış yapabilen ateşli
silahlar geliştirildi. D akikada binlerce mermi
atan makineli tüfekler, 120 km uzaklığa ateş
edebilen toplar yapıldı.
Çoğu, 19. yüzyılın ikinci yansında ortaya
çıkan bu yenilikler savaş yöntem lerine büyük
etki yaptı. Savaşan ordular artık birbirlerin­
den çok uzakta durabiliyordu. Eskiden cep­
henin en önünde yer alan toplar artık cephe
gerisinden kullanılıyordu.
I. Dünya Savaşı
19. yüzyılın sonlarındaki teknik gelişmelerin
sonuçları I. Dünya Savaşı’nda (1914-18) orta­
ya çıktı. Basitleştirilen ve büyük ölçüde geliş­
tirilen makineli tüfekler büyük bir önem ka­
zandı. D aha fazla makineli tüfeği olan taraf
genellikle savaşı kazanıyordu. A teş gücünün
böylesine çok artm ası sonucunda açık savaş
düzeni, yerini siper savaşı denen yeni bir sa­
vaş düzenine bıraktı. A rtık her iki taraf da
cephe boyunca kazılan yüzlerce kilom etre
uzunluğundaki siperlerin içinde korunarak sa­
80 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI

Solda: F ra n s a 'n ın T o u l k e n tin d e I. D ü n y a S a v a ş ı'n ın tip ik b ir g ö rü n tü s ü : B ir A B D to p ç u b ir liğ i c e p h e y e

g id iy o r. Sağda: I. D ü n y a S a v a ş ı'n d a F ra n s a 'd a k i sa v a ş a la n la rın d a n b ir i o la n S o m m e Irm a ğ ı b ö lg e s in d e b ir
M ü tte fik a s k e ri s ip e rd e n ö b e t tu tu y o r .

yaşıyordu. Piyade saldırıları yoğun bir topçu
ateşi sonrasında yapılıyordu.
İlk kez bu savaşta uçaklar önemli bir rol
oynamaya başladı. İlkin keşif amacıyla kulla­
nılan uçaklar kısa sürede bir saldırı silahına
dönüştü. U çaktan atılan bom balar çok etkili
oldu. Önceleri yalnızca cephedeki askeri he­
deflere karşı kullanılan uçak bom bardımanı
sonra sivil hedeflere de yöneldi, kentler de
bom balandı. D aha büyük ve güçlü uçaklar ya­
Imperial W ar Museum

19. y ü z y ılın s o n la rın d a v e 20. y ü z y ılın b a ş la rın d a g e liş tir ile n y e n i s ila h la r, p a tla y ıc ı m a d d e le r ve sa va ş
y ö n te m le r i I. D ü n y a S a v a ş ı'n d a k u lla n ıld ı.
 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI 81

pılarak, daha büyük ve çok bom ba uzak yer­ II. Dünya Savaşı
lere atılabildi. Düşm an kuvvetlerince kuşatılmamak için,
Bu savaşta Alm anlar yeni ve çok korkunç düşman hatları içinde derinlem esine ilerleme-
bir silah olan zehirli gazı ilk kez kullandı (bak. meyi öngören eski savaş kuralı bu savaşta bo­
KİMYASAL S a v a ş ). Top mermileri içinde düş­ zuldu. Hızla hareket eden tanklar, m otorlu
man siperlerine atılan bu öldürücü gazlardan topçu birlikleri ve bindirilmiş piyade birlikle­
korunm ak için kısa sürede gaz m askeleri ge­ riyle, düşmanlarının savunma hatlarını yaran
liştirildi ve kullanıldı. A lm anlar, hızla ilerleyerek karşılarındaki di­
Engel tanım adan ilerleyen, zırhlı ve silahlı renişi çökerttiler. A rtık savaş alanlarında in­
bir taşıt aracı olan tank da ilk kez bu savaşta sanlardan çok m akineler egemendi. Bu geliş­
görüldü. Paletler üzerinde giden, hafif bir top me karşısında I. Dünya Savaşinın tipik savaş
ve makineli tüfeklerle donatılmış olan tank biçimi olan siper savaşı ortadan kalktı. Öte
çok güçlü bir silahtı (bak. T a n k ). Çok geçme­ yandan A lm anlar’ın Stalingrad’da yaptığı gi­
den tanka karşı kullanılabilen özel küçük bir bi, eski kuşatm a yöntem lerinin kullanılması
top, tanksavar topu yapıldı. Uzun kalın nam ­ bazen gerekli oldu. Hızla gelişen savaşın yö­
lusundan alev saçan alev m akineleri de netimi her yeni durum a uygun kararların bü­
I. Dünya Savaşı’nda kullanılan yeni piyade si­ yük bir esneklikle anında alınmasını gerektiri­
lahları arasında sayılabilir. yordu. Bu savaşta, ortak hareket eden kara,
I. Dünya Savaşı sona erince ordular ve do­ hava ve deniz kuvvetlerinin oluşturduğu, gö­
nanm alar azaltıldı; ama savaşta yenilmiş olan rülmemiş büyüklükte dev askeri güçler ortaya
ve yeni bir savaşa hazırlanan Alm anya başta çıktı.
olmak üzere bazı devletler daha gelişmiş si­ Çok sayıda bom ba taşıyabilen çok büyük
lahlar yapmak için çalışmaları sürdürdü. bom bardım an uçaklarının yapılması ve yan­
Ağırlığı 70 tona ulaşan ve zırhı top ateşine gın bombası gibi yeni ve çok etkili bombaların
dayanıklı olan büyük tanklar, saatte 650 kilo­ kullanılmasıyla, hava saldırılarının yol açtığı
m etreden daha hızlı uçan uçaklar yapıldı. A s­ yıkım çok büyük oldu. A lm anlar’ın geliştirip
keri amaçla kullanılabilecek paraşütler yapı­ İngiltere’ye karşı kullandığı VI ve V2 roketle­
larak, düşman hatlarının gerisine indirilebile­ ri büyük zarara ve korkuya neden oldu. V2
cek paraşütçü birlikleri kuruldu. Savaş araçla­ roketleri 1 ton ağırlığındaki bombayı 320 km
rındaki bütün bu gelişmeler II. D ünya Savaşı uzaklığa taşıyabiliyordu. K entlere yapılan ha­
(1939-45) çıktığında kullanılmaya hazırdı. va akınlarında, düşmanın savaş gücünü kır­

Dmitri Baltermanz/“Twelve Photographers"

Exhibition, Huntingdorı Hartford Collection

II. D ü n ya S a va şı'n da ku lla n ıla n

askeri y ö n te m le r siv ille re
ö n ce ki s a va şla rd a kin d e n çok
d a h a fazla zarar v e rd i. B urada,
A lm a n sa ld ırısın d a n so n ra
savaş ala n ınd a ya kın la rın ın
ö lü s ü n ü b u lm a y a çalışan Rus
ka d ınları g ö rü lü y o r.
82 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI
mak amacıyla fabrikalar ve öbür sivil hedefler
de bom balandı. Stratejik bom bardım an de­
nen bu savaş yöntemini her iki taraf da kul­
landı.
Piyade birlikleri yarı otom atik tüfekleri, ge-
US Army A A F Photo
II. D ü n ya S a va şı'n da p a ra şü t b irlik le ri, ye re in e r in m e z
sa va şa bile cek b iç im d e ta m te çh iza tlı o la ra k uçaktan
a tlıy o rd u .
1
Paramount UPI—Conıpvc
Solda: 1 9 3 9 'd a P o lo n y a 'y a g ire n H itle r 'in
o rd u la r ı, b ü y ü k k u v v e tle rle an sızın
s a ld ırıp hızla ile r le m e y e d a y a n a n
" y ıld ır ım s a v a ş ı" y ö n te m in i u y g u la d ı.
Üstte: B ir A lm a n askeri a rka d a şla rına saldırı
işa reti v e riy o r.
liştirilmiş makineli tüfekleri, havan topları ve
alev makineleriyle çok etkili bir güç oluştur­
muştu. Çok hareketli yeni bir düzen içindeki
piyade birlikleri, tankları ve öbür zırhlı araç­
ları izleyerek, savunması tanklarla çökertilen
bölgeleri ele geçiriyordu. Tam donanımlı pi­
yade birlikleri düşman hatlarının gerisine in­
dirilerek ikmal yollarını kesiyordu. U çaksa­
var topları ve obüsler kullanan hareketli top­
çu birlikleri piyadeleri destekliyordu.
Deniz kuvvetlerinde de özellikle denizaltı
ve uçak gemilerinin kullanımında önemli ge­
lişmeler oldu (bak. DENİZALTI; DENİZ KUVVETLE­
Rİ). Haziran 1944’teki Normandiya Çıkarma-
sinda M üttefiklerin savaş gemilerinin toplan
Alm an hatlarını döverken kıyıya yanaşan çı­
karm a gemileri tanklan, topları ve piyade bir­
liklerini karaya çıkarıyordu.
A B D , Alm anya teslim olduktan sonra sa­
vaşı sürdüren Japonya’ya karşı bilinen en bü­
yük yıkıcı güç olan atom bombasını kullandı.
6 Ağustos 1945’te Hiroşim a kenti bir atom
bombasıyla yok edildi. Üç gün sonra ikinci bir
atom bombası Nagasaki’ye atılınca Japonya
teslim oldu (bak. İKİNCİ DÜNYA S a v a ş i ).
II. Dünya Savaşı’ndan sonra önde gelen ül­
kelerin tüm ü, radyo dalgalarıyla hedefe yö­
neltilen güdümlü füzeler geliştirmek için araş­
tırmalarını hızlandırdı (bak. G Ü D Ü M LÜ FÜ ZE ­
LER; R o k e t ) . K aradan, havadan, yeraltından
ve sualtından atılabilen birçok güdümlü füze
 SAVAŞ VE SAVAŞ ARAÇLARI 83

geliştirildi. Nükleer savaş başlıklarını 8.000 km

uzaktaki hedefine taşıyabilen kıtalar arası ba­
listik füzeler yapıldı. Bu son derece güçlü si­
lahların geliştirilmesi önceki silahların önem i­
ni azalttı ve geleneksel kara, hava ve deniz
kuvvetleri küçüldü.
Am a geleneksel silahların geliştirilmesine
de devam edildi. II. Dünya Savaşı sonrasında
ortaya çıkan Kore Savaşı, Vietnam Savaşı gibi
bölgesel savaşlarda çok geliştirilmiş gelenek­
sel silahlar kullanıldı. Bunlar arasında jet
uçakları, zırhlı helikopterler, dev Pershing
tankları, güçlü bazukalar, 75 milimetrelik geri
tepmesiz toplar, napalm bom baları, otom atik
tüfekler ve makineli tüfekler sayılabilir.

İç Savaş, Bağımsızlık Savaşı ve

Gerilla Savaşı
Savaşlar genellikle devletler arasındaki silahlı
m ücadelelerdir ve düzenli ordularla yapılır.
A m a bazen bir ülke içindeki iki ya da daha
fazla grup birbiriyle silahlı mücadeleye girişe­
bilir. İç savaş denen bu silahlı m ücadele, ya
bir silahlı grup ile devlet arasında ya da iki
silahlı grup arasında olur. Bu savaşlar düzenli
ordularla değil, gerilla savaşı denen özel savaş
yöntemleriyle yapılır. Devletin kendi yurttaşı­
nı, babanın oğulu, kardeşin kardeşi öldürdü­
ğü iç savaşlar, savaşların en korkuncudur.
İngiltere’de 17. yüzyılda Kral I. Charles’ı
destekleyenler ile parlam entoyu destekleyen­
ler arasında çıkan iç savaşın sonunda kral asıl-
Signal Corps Photo
II. D ü n y a S a v a ş ı'n d a kara s a v a ş la rı d e n iz
k u v v e tle rin c e d e s te k le n d i. R e s im d e A B D b ir lik le ri
F ilip in le r 'e ç ık a rm a y a p ıy o r.
Brown Brothers
II. D ü n y a S a v a ş ı'n d a h e r ik i ta r a f da k o rk u n ç
b o m b a la r g e liş tir d i. B u n la rd a n b ir ta n e s i b ü y ü k b ir
b in a y ı y ık a b iliy o rd u .
mış, parlam ento orduları zafer kazanmıştı.
Bu iç savaş kralın m utlak yetkilerinin sınırlan­
dırılmasını hızlandırmıştır.
A B D ’de, güneydeki köleci eyaletler ile kö­
leliği kaldırmak isteyen kuzey eyaletleri ara­
sındaki A m erikan İç Savaşı (1861-65); İspan-
ya’da cumhuriyet yönetimine karşı ayaklanan
faşist generaller ile Halk Cephesi hüküm eti
arasındaki İspanya İç Savaşı (1936-39); Y una­
nistan’da II. Dünya Savaşı sonrasında krallık
yönetimi ile kom ünistler arasındaki Yunan İç
Savaşı (1947-49); Çin’de milliyetçiler ile ko­
m ünistler arasında yapılan ve 1949’da Çin
Halk Cum huriyeti’nin kurulmasıyla sonuçla­
nan Çin İç Savaşı tarihin en kanlı iç savaşla-
rındandır. L übnan’da 10 yıldan uzun bir süre­
dir devam eden iç savaş, bu tür savaşların gü­
nümüzdeki bir örneğidir.
I. Dünya Savaşı sonrasında sömürge impa-
84 SAYDA

ratorluklarm ın çökmeye başlamasıyla bu im­

paratorlukların içindeki farklı uluslar bağım ­
sızlık için silaha sarıldı ve bağımsızlık savaşla­
rı denen savaşlar ortaya çıktı. 1918-23 arasın­
daki Türk Kurtuluş Savaşı; 1954-62 arasında
Fransa’ya karşı yürütülen Cezayir Bağımsızlık
Savaşı bu savaşların en önemlilerindendir.
I. Dünya Savaşı sonrasında V ietnam ’da
Fransız egemenliğine karşı başlayan direniş
de 1946’da, uzun sürecek bir bağımsızlık sava­
şma dönüştü. Fransızlar 1954’te Dien Bien
Phu’da yenilince Cenevre Anlaşmaları uya­
rınca ülkeyi terk ettiler. Am a bu anlaşmaların ARDEA

hüküm leri uygulanmadı ve ülkede farklı grup­ O rta A s y a 'd a y a ş a y a n sa y g a b o z k ırın s o ğ u k v e ku ru

lar arasında silahlı iktidar mücadelesi sürdü. h a v a s ın ı iri b u rn u n d a n c iğ e rle r in e çe ke rke n
n e m le n d ir ip ısıtır.
A B D ’nin kendi yandaşlarını desteklem ek için
1961’de V ietnam ’a asker göndermesiyle hızla­
nan savaş, 1975’te A B D ’nin yenilgisiyle so­ Sayga iyice şişirebildiği iri burnuyla tanınır.
nuçlandı ve Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti Burnun bu yapısı olasılıkla ciğerlere çekilen
ülke topraklarının bütününe egemen oldu. havanın ısınmasına ve nemlenmesine yarar.
İç savaşlarda ve kurtuluş savaşlarında ge­ Erkeklerin burnu aralık ayma rastlayan üre­
nellikle düzenli ordular ve onların savaş yön­me mevsiminde daha da irileşir. Dişiler için
birbirleriyle dövüşen erkeklerin en güçlü
tem leri yerine, küçük silahlı gruplar ve onla­
olanları 50’yi aşkın dişiden oluşan harem ler
rın uyguladığı gerilla savaşı yöntemleri kulla­
nılır. Büyük, düzenli ordulara karşı daha kü­ kurabilir. Yaklaşık dört ay sonra dişilerin
çük güçlerle m ücadele edebilmek için başvu­ dörtte üçü ikiz yavru doğurur. Yavrular bir­
kaç gün boyunca çalılar ya da uzun otların
rulan gerilla savaşında, küçük baskınlar ve sı­
arasında yatar. Bu süre içinde anneler toy­
nırlı saldırılar yapıp geri çekilerek düzenli or­
duyu yıpratm ak, tuzak ve sabotajlarla düşm a­naklarıyla çifteler atarak yavrularını düşm an­
nın savaş gücünü kırmak gibi yöntem ler kulla­lara karşı korusa bile, birçok yavru kurt, tilki
nılır. Çete savaşı da denen gerilla savaşı birve kartallara yem olur.
düzenli ordunun savaşını desteklem ek için de Saygalar sürüler halinde yaşar, ilkbaharda
kullanılabilir. kuzeye, sonbaharda güneye göç eder, çalılar
ve çeşitli otlarla beslenirler. Sürüler yılın
SAYDA bak. S u r v e S a y d a . belirli zam anlarında genişler ve ender olarak
100 bin kadar hayvanı kapsayabilir. Am a
SAYGA. A ntiloplar arasında garip görünüşlü saygalar kuraklığın yanı sıra, etleri ve Çin
burnuyla dikkat çeken sayga (Saiga tatarica), hekimliğinde kullanılan boynuzları için avlan­
SSCB’nin orta kesimleri, Moğolistan ve Çin’ maları sonucu iyice azalmıştı. 1930’da toplam
in batısında, sert kara ikliminin hüküm sayılarının 1.000 dolayında olduğu sanılmak­
sürdüğü bozkırlarda yaşar. Omuz yüksekliği taydı. Bunun üzerine doğal olarak yaşadıkları
75 cm, ağırlığı 40 kg dolayında, yünlü postu ülkelerde korum a altına alınarak yeniden
kum renginde, kuyruğu kısa, yarısaydam boy­ çoğalmaları sağlanmıştır. Günüm üzde sayga­
nuzları kehribar gibi koyu sarıdır. Boynuzlar lar eti ve postu için denetimli olarak avlana-
yalnız erkeklerde bulunur. Yaklaşık 25 cm bilm ektedir.
uzunluğunda olan bu az kıvrımlı boynuzların
alt bölümleri belirgin biçimde boğumludur. SAYI. Bir küm enin elem anlarını saymak ya
Saygaların genel görünüşleri antiloba benze­ da bir şeyin değerini söylemek istediğimizde
mekle birlikte, ceylanlarla daha yakın akraba sayılardan yararlanırız. Sayıları rakam denen
oldukları sanılmaktadır. simgelerle gösteririz. Hesap yaparken sayılar­
 SAYI 85

dan nasıl yararlanıldığı A R İT M E TİK , T O P­ Görüldüğü gibi sonuçta tam kare sayılar elde
LA M A , Ç IK A R M A , Ç A R PM A , BÖ LM E, edilm ektedir. A lttaki şekil bu ilginç bağıntıyı
O N D A LIK SA Y ILA R ve K E SİR LER m ad­ açıklam aktadır.
delerinde ayrıntılı olarak anlatılmıştır.
Bu m addede, sayıların özelliklerini ve ara­
larındaki bağıntıları inceleyen ve m atem atik­
çilerin sayılar kuramı olarak adlandırdıkları
konu üzerinde durulacaktır. Sayılar m atem a­
tiğin en yararlı ve en kullanışlı araçları olarak
kabul edilir; ama insanlar sayılarla yalnızca
hesap açısından ilgilenmemiş, çok eskiçağlar­
dan başlayarak sayılar dünyasının son derece A m a şekiller her zaman işe yaramayabilir.
ilginç iç ilişkilerini de incelemeye çalışmışlardır. Örneğin, şu çizimde görülenler üçgenel sayı­
Hz. İsa’dan neredeyse 2.000 yıl önce yaşamış lara benzem ektedir.
olan Babilliler döneminde bile sayı bulmacaları­
nın hazırlanmış olduğu bilinmektedir.

Sayı Kümeleri
Sayıların en büyüleyici yanlarından biri, içle­ • # • m 0
rinden bazılarının belirli dizileri oluşturabil­
mesidir. Tam kare sayılar ve bunların tek
sayılarla olan bağıntılarına ilişkin bilgileri
M A TEM A TİK m addesinde bulabilirsiniz. m
Ayrıca üçgenel denen sayılar da vardır.
• • •
~~m • m m~
• • • m m
m % • • • •
• İ • • • t
• • • • A m a, noktaları sayarsanız bunların gerçekte
1________ 3___________ 6___________ 1 0 ______
tam kare sayılar olduğunu anlarsınız! (Eğer
Şekilden üçgenel sayıların nasıl kurulduğunu noktaların oluşturduğu satırlara bakarsanız,
görebilirsiniz. N oktalardan oluşan satırlara tek sayılarla ilgili olarak yukarıda değinilen
bakıldığında, üçgenel sayıların şu biçimde bağıntıyı da görürsünüz.)
yazılabileceği ortaya çıkar: Doğal sayılar (adi tamsayılar) da çiftler
halinde toplanabilir:
1 = 1
3=1+2 1+2=3
6=1+24-3 2+3=5
10=1+2+3+4. 3+4=7
Bu ilişkiden, 1, 3, 6 ve 10’dan sonra gelen 4+5=9.
üçgenel sayıların 15, 21, 28, 36, 45, 55 vb Sonuçta elde edilenler hep tek sayıdır. Bunun
biçiminde uzayıp gideceği hesaplanabilir. böyle olmasının nedeni, ardışık (birbiri ardına
Şimdi üçgenel sayı çiftleri'ni toplayalım: gelen) doğal sayıları topluyor olmamızdır. İki
ardışık doğal sayıdan kaçınılmaz olarak biri
1+3=4 tek, öbürü çift olacağından, bunların toplamı
3+6=9 tek sayı olmak zorundadır:
6+ 10= 16
tek + çift = tek.
10+15=25
15+21=36. Eğer üç ardışık doğal sayıyı toplarsak,
86 SAYI
l+2+3=6
2+3+4=9
3+4+5=12
4 + 5+6=15,
sonuçta elde edilen her zaman 3’ün katları,
yani 3’e tam olarak bölünebilen sayılardır.
Siz, bunun nedenini açıklayabilir misiniz?
Belki şu şekil işinize yarayabilir:
• • • • I 347 (bölenleri: 1,347).
D ört ardışık doğal sayıyı toplarsak ne olur
dersiniz? Ya beşini toplarsak? Herhangi bir
sayı, ardışık doğal sayıların toplamı biçiminde
yazılabilir mi? Örneğin 4 için ne dersiniz?
Sayı dizileri çoğunlukla bu tür ilginç sorular
ortaya çıkarır. Y ukarıdaki soruların çözümü­
nü biz size bırakıyoruz. Bu m addede yeri
geldikçe bunlara benzer birkaç soru daha
ortaya atacağız.
İlgi çekici sayı küm elerinden biri de, adını,
13. yüzyılda İtalyan m atem atikçi Pisalı Leo­
nardo Fibonacci’nin bulduğu Fibonacci dizisi’
dir. Dizi şöyle başlar:
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, ...
İkinciden sonra gelen her sayı önceki iki
sayının toplamıdır.
Fibonacci dizisindeki sayıların ilginç özel­
likleri vardır. Diziyi daha da sürdürürseniz,
her üçüncü sayının çift sayı, her dördüncü
sayının 3’ün katı, her beşinci sayının ise 5’in
katı olduğunu görürsünüz. Bu dizinin sizin de
kendi kendinize bulup çıkarabileceğiniz pek
çok başka ilginç özelliği daha vardır.
Herhangi bir Fibonacci sayısını (örneğin
8’i) ele alın ve bu sayının karesini bulun (64);
sonra da iki yanında yer alan sayıları birbiriy-
le çarpın (5x13=65). A caba bu ilişki hep
böyle mi süregider?
Aynı denemeyi doğal sayılarla yapacak
olursanız, sonucun pek benzer olmadığını
görürsünüz. G ene 8’in karesini alın; bu 64
eder. Sonra da 8’in iki yanındaki sayıları
birbiriyle çarpın: 7x9=63. Bu hep böyle mi
olur? Aynı şeyi tek sayılarla yapsaydınız ne
olurdu?
Asal Sayılar
A sal s a y ı l a r l ’d e n v e k e n d i s i n d e n b a ş k a b ir
s a y ı y a b ö l ü n e m e y e n s a y ı l a r d ı r (bak. B ö l m e ).
Bu t a n ı m a g ö r e , ö r n e ğ i n 2, 17 v e 347 a s a l
s a y ı la r d ı r :
2 (bölenleri: 1,2)
17 (bölenleri) 1,17)
A m a şu sayılar asal değildir:
1 (bölenleri: 1)
6 (bölenleri: 1, 2, 3, 6)
1.001 (bölenleri: 1, 7, 11, 13, 77, 91, 143,
1.001).
l ’in asal sayı olmamasının nedeni tek bir
böleninin bulunmasıdır; ama bu öyle bir
bölendir ki, sonsuz kez yinelenebilir. Bütün
sayılar asal çarpanların bir çarpımı olarak
yazılabilir. Örneğin;
6=2x3
1.001=7x11x13
210=2x3x5x7.
İşin ilginç yanı, bu asal çarpanları nasıl
gruplandırırsanız gruplandırın hep aynı sonu­
cu verirler. Örneğin;
18=2x9=2x(3x3)
ya da 18=3x6=3x(2x3).
Eğer 1 bir asal çarpan olsaydı, o zaman
18=2x3x3x1=2x3x3x1x1
=2x3x3xlxlxl
biçiminde yazabilir ve istediğimiz kadar 1 ko­
yarak bunu daha da uzatabilirdik. Buradan da
l ’in asal sayı olmadığı kolayca söylenebilir.
Asal sayılar belki de en garip sayılardır,
çünkü bunlar öteki sayı küm elerinin tersine
herhangi bir kurala uymaz. Ö rneğin, asal
sayılar karşımıza herhangi bir sırayla değil,
rasgele biçimde çıkar. Birbirini izleyen 10’ar
sayılık küm elerdeki asal sayılara bakalım:
0 ile 10 arasında: 2, 3, 5, 7
10 ile 20 arasında: 11, 13, 17, 19

20 ile 30 arasında: 23, 29
30 ile 40 arasında: 31, 37
40 ile 50 arasında: 41, 43, 47.
Buradan 0 ile 50 arasında 15 asal sayının
bulunduğu görülebilir; ama 50 ile 100 ve 100
ile 150 arasında yalnızca 10’ar, 150 ile 200
arasında ise 11 asal sayı vardır. Bazen 10
sayılık bir aralıkta herhangi bir asal sayının
bulunmadığı da görülür; örneğin 320 ile 330
arasında hiçbir asal sayı yoktur. 1.130 ile
1.150 arasında ya da 1.330 ile 1.360 arasında
da hiçbir asal sayı yoktur.
Bazen asal sayılar sanki belirli bir kalıba
uyuyormuş gibi gözükür. Eğer sayıları 6’lık
satırlar halinde yazmaya başlarsak, ilk satır­
dan sonra bütün asal sayıların birinci ve
beşinci sütunlarda toplandığı görülür.
1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11
13 14 15 16 17
......
0
CN
19 21 22 23
-
=
25 26 27 28 29
İkinci, dördüncü ve altıncı sütunlar çift sa­
yıları ve üçüncü sütun 3’ün katlarını içerdiği­
ne göre, 2 ve 3’ten sonraki bütün asal sayıla­
rın öbür iki sütunda bulunacağı çok açıktır;
am a bu iki sütundaki sayıların hepsi asal sayı
değildir.
Asal sayılar herhangi bir düzene uym adık­
larından, bunları saptam aya yarayacak bir
formül bulma girişimleri de hep başarısızlıkla
sonuçlanmıştır. Bunlardan bazıları başlangıç­
ta umut verici gözükmüştür. Örneğin,
n2 + n + 11
form ülünü ele alalım ve ri'ye l ’den başlayarak
değişik değerler verelim:
SAYI 87
n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
n2+ n + 11 13 17 23 31 41 53 67 83 101 121 143.
121 ve 143’ün dışındakilerin hepsi asal sayıdır.
Böyle form üllere, çok sayıda asal sayı verdiği
için “asal sayıca zengin” form üller denir.
Bunlardan birini 18. yüzyılda İsviçreli m ate­
matikçi Leonhard Euler bulmuştur:
n2 + n + 41.
Bu formül n ’nin 39’a kadar olan değerleri için
geçerlidir; ama n = 40 için bulunan sayı
1.681’dir ve bu da 4 1 x 4 1 ’e eşittir, yani asal
sayı değildir.
Yüzyıllarca önce Eski Yunanlı matematikçi
Ö klit’in kanıtlamış olduğu gibi, sonsuz sayıda
asal sayı vardır. Asal sayıları aram ak için
yüksek hızlı bilgisayarlardan yararlanılm akla
birlikte, her seferinde öncekinden daha bü­
yük bir asal sayı bulmak gene de oldukça güç
bir iştir. İki büyük asal sayının çarpımını
çarpanlarına ayırmak çok güç olduğundan,
gizli şifrelerin düzenlenmesinde asal sayıların
belirli bir önemi vardır. Bunun ne kadar güç
12 bir iş olduğunu anlam ak için, hesap m akineni­
zi kullanarak 189.911’in iki asal çarpanını
bulmayı deneyin.
18
. . .
Yinelenen Ondalıklar
Y inelenen ondalıklar, O N D A LIK SA Y I­
24
LA R m addesinde açıklanmış, M A TE M A ­
TİK m addesinde de bunlara ilişkin bazı ör­
30 nekler verilmiştir. Burada yinelenen ondalık­
lar konusunda ilginç bir iki noktaya daha
değineceğiz.
Hangi kesrin yinelenen, hangisinin yinelen­
meyen türden olduğunu nasıl anlayacağız?
Ö rneğin, şunlar yinelenmeyen türdendir:
Vı = 0,5 Via = 0,1
Va = 0 y25 Vi6 = 0,0625
Vs = 0,2 V20 = 0,05
Vs = 0,125 V25 = 0,04.
Eğer Viö’yı ele alırsak, bunun neden böyle
olduğu anlaşılabilir. 0,0625 sayısı 625/ıo.ooo
biçiminde de yazılabilir; bu kesir kısaltılırsa
Vi6 elde edilir. Bu olanaklıdır çünkü 16,
10.000’in bölenidir, yani 10.000 sayısı 16’ya
tam olarak kalansız bölünebilir. Yukarıdaki
öbür kesirleri de gözden geçirirseniz, her
88 SAYI

birinin paydasının (altta yazılı sayının) 10’u ya Vi - 0,333333 ... = 0,3

da lOO’ü ya da l.OOO’i ya da 10’un bazı
katlarını böldüğünü görürsünüz. Eğer böyle olduğunu siz de bilebilirsiniz. A caba, hangi
olmasaydı ondalık basam akları yinelenen tür­ kesir 0,111111... sonucunu verir? Ne dersi­
den olurdu. niz? Size bir ipucu verelim: V3 = ¥ 9 olduğunu
Bir başka ilginç nokta da, yinelenen onda­ anımsayın. Periyodu 1 olan başka kesirler
lıkların periyodu’nu bulmaktır. Periyot, yine­ bulabilir misiniz?
lenen basam ak sayısıdır. Örneğin, Periyot konusunu genel olarak araştırabil-
m ek için çok sayıda farklı kesri ele alıp bunla­
ı/7 = 0,İ42857
rın periyotlarını bulmamız gerekir. Bu tür
V13 = 0,076923
araştırm alardan elde edilen ilginç sonuçlar­
kesirlerini ele alalım. H er ikisinin de periyodu dan biri M A TEM A TİK maddesinde verilmiş­
6’dır, çünkü her ikisinde de 6 basam ak tir; bu, Vöi kesrinin yinelenen basam ak sayısı­
yinelenmektedir. (Tepedeki noktaların yine­ nın, yani periyodunun 60 olduğudur. Ö te yan­
lenen grubun ilk ve son basam aklarını göster­ dan Vİ7’n i n periyodu 16, Vİ9’unki 18, Vb’ünki
diğini anımsayalım.) 22 ve V&’unki 28’dir. Görüldüğü gibi 17, 19,
7’ye bölme ilginç sonuçlar verir, çünkü bun­ 23 ve 29 sayılarının hepsi, tıpkı 61 sayısı gibi
larda yinelenen basam aklar hepsinde aynı ra­ asal sayılardır.
kam dizisinden oluşur; ama bu basam aklar A m a ne yazık ki, asal sayılara uygulanan
her birinde dizinin farklı bir noktasından kurallar her zaman geçerli değildir. Örneğin
başlar: V^ı’in periyodu 30 değil, 15’tir. Am a hemen
denebilir ki, 15 de tümüyle ilgisiz bir sayı de­
Vı = 0,İ42857 Vı = 0,571428 ğildir, çünkü 30’un yarısıdır. Öyleyse, payda­
2/7 = 0,285714 5/? = 0,714285 larında asal sayı bulunan öteki kesirlerin peri­
3 /7 - 0,42857İ 6/7 = 0,857142. yotlarına bakalım:
Aslında 7’ye bölme bu tür bir yinelenmeye
oldukça uygundur, çünkü Vı ile Vı arasında PA Y D A 37 41 43 47 53 59 67
hesaplanacak 6 farklı kesir ve yinelenen PE R İY O T 3 5 21 46 13 58 33.
dizinin başlayacağı 6 farklı rakam vardır 13’e
bölmede de buna oldukça benzeyen bir du­ Peki, şimdi saptanabilecek bir kural var mı?
rumla karşılaşılır; ama, V \3 ile 12/ i3 arasındaki Bu tür araştırm aların en zor yanlarından bi­
kesirleri ondalık kesirlere çevirirken, yinele­ ri uzun hesaplar yapma zorunluluğudur. H e­
nen basam akları 6 rakamlı bir diziden oluştu­ sap m akinelerinin çoğu ondalık virgülünden
ranlayız. Hesap makinenizden yararlanarak sonra gelen yedi basamağı gösterir; dem ek ki,
ne olacağını görebilirsiniz. sonraki basam akları elde etm ek için bir yol
Periyodu 6 olan başka kesirler de vardır; bulmak zorundasınız. Eğer okulunuzda yarar­
ama farklı bir biçimde. Örneğin: lanabileceğiniz bir bilgisayar varsa ve sorunu
çözebilecek uygun bir program yazabilir ya da
Vu = 0,0714285 V28 = 0,03571428
bulabilirseniz bunu başarabilirsiniz.
V21 = 0,047619 V35 = 0,0285714.
B urada, paydaların hepsinin 7’nin katları ve Sihirli Kareler
yinelenen basam akları oluşturan dizilerden Aşağıdaki şekilde en basit sihirli kare görül­
bazılarının 7’ye bölmedekinin aynı olduğu m ektedir. Eski Çinliler bu sihirli kareyi bili­
dikkatinizi çekmiştir. Bu saptam adan kalka­ yorlardı; efsaneye göre, bunu bir Çin im para­
rak, başka kesirlere de uygulanabilecek so­ toru bir kaplum bağanın kabuğu üzerinde ya­
nuçlar çıkarılabilir. Örneğin paydaları 13’ün zılı olarak bulmuş. Bu sihirli kare çoğu zaman
katları olan kesirlerde de benzeri bir durum la bir büyü olarak kullanılmıştır.
karşılaşılacağını söyleyebilir misiniz? Bunun özellikleri basittir, l ’den 9’a kadar
Olabilecek en kısa periyot çok açıktır ki olan sayıları içerir ve hangi satır ya da sütun-
l ’dir. dakileri toplarsanız toplayın ya da bu topla-
 SAZ 89

8 3 - 4 1 8 13

1 5 9 14 11

6 7 2
mayı isterseniz çaprazlam asına yapın, hep ay­
nı sonucu bulursunuz.
Dahası, bu dokuz sayıyı karede başka türlü
15 10
düzenlemeyi denerseniz, yine aynı toplamı
bulursunuz; ama belki kareyi döndürm üş ya
da tepetaklak getirmiş olursunuz, hepsi o basam aktan ya da daha büyük sihirli kareler
kadar. için deneyebilirsiniz.
“Sihirli” toplam ın ne olması gerektiğini
bulmak için şöyle bir yol izleyebiliriz. Bütün SAZ bak. R a m iş v e S a z .
sayıların toplam ı l+ 2 + 3 + ...+ 9 ’dur. Bu top­
lamayı yapmanın bir yolu, bu sayı dizisinin SAZ, Türk halk müziğinde kullanılan ve bağ­
altına aynı diziyi tersten yazmaktır: lama da denen mızraplı bir çalgıdır. Ayrıca
saz, Türk halk müziğinde mızrap ile çalman
1 4 -2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 müzik aletlerinin genel adıdır.
9+8+7+6+5+4+3+2+1. Boyutları değişik olm akla birlikte, biçimsel
Şimdi, eğer her düşey çifti toplarsak, hepsin­ olarak sazdan farksız olan divan sazı, tanbu-
de de elde edeceğimiz sayı 10’dur. Am a bu, ra, cura gibi çalgılarla birlikte bağlama ailesi­
her ikisi de aynı sayılardan oluşmuş iki küm e­ ni oluşturan çalgılardan biri olan saz, yarım
nin toplam ıdır; öyleyse 90’ı ikiye böler ve tek arm ut biçiminde bir tekne (gövde) ile ince
bir kümenin toplam ı olarak, 45 sayısını elde uzun bir saptan oluşur (bak. B a Gl a m a AİLESİ).
edebiliriz. Am a bu, l ’den 9’a kadar olan bü­ Yaklaşık 40 santimetresi gövde, 55 santim et­
tün sayıların toplamıdır. Oysa bizim bu sayıla­ resi sap olmak üzere, toplam boyu 95 cm do­
rı, her satırın toplamı aynı olacak biçimde, üç layındadır. Bu ölçüler A nadolu’nun çeşitli yö­
satıra paylaştırmamız gerekm ektedir. Dem ek relerinde az çok değişir. Tekne eskiden tek
ki, her satırın toplamı 45-^3 = 15 olmalıdır. bir ağaç parçasından oyularak yapılırdı. G ü­
Yukarıdaki sihirli karenin 3’üncü basamak’ nüm üzde, teknesi ud ve tanburunki gibi, hilal
tan olduğunu söyleyebiliriz, çünkü her satırın­ biçiminde tahta dilimler yan yana yapıştırıla­
da ya da sütununda 3’er sayı vardır. D aha bü­ rak yapılan sazlar gittikçe yaygınlaşmaktadır.
yük sihirli kareler de yapabiliriz. Bakalım siz Ü zerinde Türk halk müziğinin ses sistemine
şu 4’üncü basam aktan sihirli kareyi tam am la­ göre perde bağlarının bulunduğu sapın ucun­
yabilecek misiniz? Önce sihirli toplamın kaç da, sapla 15° kadar bir açı yapan burguluk
olması gerektiğine karar verm ek zorundası­ vardır. Burgulukta, her tel için bir burgu bu­
nız. Çaprazları da unutmayın. lunur. Ü zerindeki bir delikten geçen telin sa­
Eğer bunu tamamlayabildiyseniz, şimdi de rıldığı burgu, sağa ya da sola çevrilerek telin
gene 4’üncü basam aktan, am a daha farklı si­ gerginliği azaltılır ya da çoğaltılır. Böylece tel­
hirli kareler bulabilmeyi ya da aynı şeyi 5’inci ler istenen frekansa göre akortlanır.
90 SAZAN

kapsayan sazangillerin (Cyprinidae familyası)

üyesidir. A nayurdu Asya olmakla birlikte
A vrupa, Kuzey A m erika ve Avustralya’ya da
götürülm üştür.
Sazanın (Cyprinus carpio) uzunluğu ortala­
ma 30 cm, gövdesi kalın, pulları iri ve sırt
yüzgeci uzun, üst bölümleri sarımsı yeşil, alt
bölümleri sarımsıdır. Ü st çenesinin yanların­
da ikişer bıyık bulunur.
Sazan yalnız ya da küçük gruplar halinde,
dibi çamurlu, bitkice zengin göller ve durgun
sularda yaşamayı sever. Bıyıklarını ve kalın
dudaklarını dipteki çamuru eşelemek için
kullanır. Bulup hem en yuttuğu bitki ve hay­
vanların sindirilemeyen parçalarını geri püs­
kürtür. Sazanlar kışın beslenmez ve derin
Şemsi Güner sulara ya da dipteki korunaklı yerlere çekile­
Saz T ü rk ha lk m ü z iğ in in en y a y g ın çalgısıdır. rek dinlenme dönemine girer. Ürem e mev­
simleri genellikle bahar aylarıdır. Dişiler yu­
Teknenin üzeri, genellikle köknar ağacın­ m urtalarını su bitkilerinin üstüne döker. Dişi
dan yapılan ince bir levha ile kapatılır. Buna bir sazanın gövde ağırlığına göre artan yum ur­
göğüs adı verilir. Teller, sap ile burguluk ara­ ta sayısı kilo başına 130 bin dolayındadır.
sındaki üst eşikten geçerek sap boyunca iler­ Hızlı büyümesi ve kolay üretilebilmesi ne­
ler ve göğse basan orta eşikten de aşarak, deniyle sazan yaygın biçimde yetiştirilm ekte­
gövdenin kenarındaki, alt eşik de denen tel dir. En iri sazanlar 1 m etre uzunluğa ve 40 kg
takozuna bağlanır. Sazın ikişerli olarak akort- ağırlığa ulaşabilir. D oğada bulunan ve önemli
lanan altı teli vardır. Bunların dördü (alt ve bir değişikliğe uğratılm adan yetiştirilen pullu
üst çiftler) çelik, ikisi (ortadaki çift) ise pirinç­ sazanların yanı sıra, insanlarca geliştirilen
tendir. Bunlar, yukarıdan aşağıya doğru aynalı sazan ve pulsuz sazan soyları büyük bir
“mi” , “re” ve “la” sırasıyla akortlanır. Bazı önem kazanmıştır. Aynalı sazan, adını yalnız
ezgilerin çalınmasına elverişli olmayan bu yanlarında, sırt çizgisi boyunca kalmış çok
akort zaman zaman değiştirilir. parlak ve iri pullarından alır.

SAZAN, aralarında bıyıklıbalık, çamçak, gol- SAZTAVUGU bak. Y e lv e v e S a z ta v u ğ u .

yan, gördek, japonbalığı, kefal, kızılkanat
gibi balıkların yer aldığı 2.000’i aşkın türü
SCARLATTI AİLESİ, 17. yüzyıl sonlarıyla
18. yüzyıl başlarında ünlü besteciler yetiştir­
miş bir İtalyan ailesidir. Ailenin en ünlü
üyeleri A lessandro ve oğlu D om enico’ydu.

Alessandro Scarlatti (1660-1725), Sicilya’

Sa za n b e s in in i d ip ç a m u rla rı iç in d e , b ıy ık o la ra k
b ilin e n a ğ ız d o k u n a ç la rıy la a ra r.
nın Palerm o kentinde doğdu. Tam adı Pietro
A lessandro G aspare Scarlatti’ydi. Ailesi eğiti­
miyle ilgilenemeyecek kadar yoksul olduğun­
dan 12 yaşındayken R om a’daki akrabalarının
yanına gönderildi. O rada müzik eğitimi gören
A lessandro, 19 yaşında ilk operasını yazdı.
Bu opera öyle beğenildi ki, İsveç Kraliçesi
Kristina genç besteciyi koruması altına aldı.
1683’e kadar kraliçenin hizmetinde kalan
 SCARLATTİ AİLESİ 91

yaşında Napoli Sarayı’nın orgcusu oldu.

1703’te bestelediği ilk operası aynı kentte
sahnelendi. 1705’te müzik öğrenimi görmek
amacıyla V enedik’e gitti. O rada ünlü opera
bestecisi Francesco G asparini’den ders aldı,
A ntonio Vivaldi’nin yapıtlarını inceledi ve
G eorg Friedrich H ândel’le ancak ölümüyle
sona erecek bir dostluk kurdu.
1709-19 arasında R om a’da çalıştı. Beş yıl
boyunca sürgündeki Polonya Kraliçesi M aria
Kazimiera’nın küçük tiyatrosunun müzik yö­
neticiliğini üstlendi ve bu tiyatroda sahnelen­
mek üzere operalar yazdı. Kraliçenin 1714’te
İtalya’dan ayrılmasından sonra San Pietro
Bazilikası’nda müzik yöneticiliği yaptı. Kilise
korosu için en iyi vokal yapıtı sayılan 10
bölümlük Stabat Mater’ı yazdı.
1719’da R om a’dan ayrıldı. Sonraki yıl Liz­
bon’a gitti ve orada Portekiz Kralı V. Jo âo ’
nun sarayında müzik yöneticiliğine atandı.
Editorial Photocolor Archives, Inc.
Aynı dönem de, sonradan İspanya kraliçesi
B a b a A le s s a n d r o S c a rla tti (16 6 0 -1 72 5 ).
olan Prenses M aria B arbara ile erkek kardeşi­
ne müzik dersleri verdi. Klavsen sonatlarının
A lessandro 1684’te İtalya’ya döndü ve Napoli çoğunu kusursuz bir klavsenci olan Prenses
Sarayı’nın müzik yöneticiliğine getirildi. O ra­ M aria için yazdı. 1729’da M aria B ârbara’nın
da kaldığı 18 yıl boyunca yaklaşık 40 opera ve İspanyol veliahtı (sonradan İspanya Kralı VI.
çeşitli müzik parçaları besteledi. Fernando) ile evlenmesi üzerine onunla bir-
1702-09 arasında Floransa ve R om a’da
önemli görevlerde bulundu. 1709’da N apoli’
deki işine geri döndü. Son yıllarını operaların
yanı sıra serenatlar (saraylarda akşam eğlen­
cesi olarak seslendirilen bir vokal müzik türü)
ve missalar yazarak geçirdi.
Alessandro Scarlatti en çok İtalyan tarzı üç
bölümlü uvertürleri ve aryalarıyla dikkat çe­
ken 115 operasıyla anımsanır. Özgürlüğün
Zaferi adlı yapıtı opera seria (ciddi opera)
türünün ilk örneğidir. Yüksek nitelikli oda
müziği parçaları da besteleyen sanatçının solo
sesler ve küçük çalgı toplulukları için bestele­
diği 600’ü aşkın kantatı vardır. Scarlatti klasik
arm oninin oluşum unda katkısı bulunan en
önemli bestecilerden biri olarak kabul edilir.

Domenico Scarlatti (1685-1757). Tam adı

Giuseppe Dom enico Scarlatti’dir. Alessandro
Scarlatti’nin en yetenekli çocuğuydu. En iyi
klavsen müziği bestecilerinden biri olarak
tanınır.
İlk yıllarında vokal müzik besteledi, 16 O ğ u l D o m e n ic o S c a rla tti (16 8 5 -1 75 7 ).
92 SCHILLER

likte Ispanya’ya gitti. Yaşamının sonuna ka­

dar İspanya’da kaldı.
M aria B arbara için klavsen alıştırması ola­
rak yazdığı parçalar, sonradan son derece
özgün ve pek çok teknik güçlükler içeren
sonatlara dönüştü. 550’den fazlası günümüze
ulaşabilen bu sonatlarda İspanyol müziğinin
etkileri sezilir.

SCHILLER, Johann Friedrich (1759-1805).

Alm an şair, oyun yazarı, tarihçi ve edebiyat
kuramcısı Johann Christoph Friedrich von
Schiller dünyanın önde gelen yazarlarından­
dır. Çağdaşı Johann Wolfgang von G oethe ile
birlikte çağdaş Alm an edebiyatının kurucula­
rından sayılır.
Schiller, W ürttem berg’deki M arbach’ta,
bir askeri cerrahın oğlu olarak doğdu. W ürt-
tem berg dükünün ısrarı üzerine, hukuk öğre­ Collection Viollet
nimi görmek üzere dükün Ludwigsburg yakı­ J o h a n n F rie d ric h S c h ille r ç a ğ d a ş A lm a n
nında kurduğu askeri akadem iye girdi. Okul e d e b iy a tın ın k u ru c u la rın d a n b ir id ir.
Stuttgart’a taşınınca Schiller’in tıp öğrenimine
geçmesine izin verildi. Bu sırada lirik şiirler oyunu Don Carlos (1787), beş perdelik tarih­
yazmaya başlamıştı. Bunların ilki 1776’da bir sel bir dram dır. İspanya’daki m utlak krallık
dergide yayımlandı. 1780’de öğrenimini ta­ ve engizisyona karşı, Aydınlanm a Çağı’nın
mamlayan Schiller yardımcı hekim olarak özgürlükçü düşüncesini ve cumhuriyet yöneti­
orduda göreve başladı. mini savunur.
Schiller ilk oyunu olan Haydutlar'ı (Die 1787’den 1789’a kadar W eim ar’da yaşayan
Rauber) 1781 ’de imzasız olarak yayımladı. Schiller bu arada tarih yazarlığına da yöneldi.
Düzyazıyla kalem e alınmış olan bu oyun H ollanda halkının İspanya yönetimine karşı
sonraki yıl M annheim ’da sahnelendi. Özünde ayaklanışım anlatan Geschichte des Abfalls
toplum sal bir eleştiri olan bu yapıt, baskı der vereinigten Niederlande von der spani-
yönetimine karşı çıktığı için büyük bir başarı schen Regierung (1788; “Birleşik H ollanda’
kazandı. Ne var ki, dük oyundaki başkaldırı nın İspanyol Yönetim inden Ayrılmasının T a­
ruhundan hoşlanmamıştı. Genç yazar dükün rihi”) adlı yapıtı kaleme aldı. Schiller aynı
baskısından kurtulm ak için Stuttgart’tan dönem de G oethe’yle tanıştı (bak. GOETHE,
kaçtı. J o h a n n W o l f g a n g V o n ).
1783’te Schiller maaşlı oyun yazarı olarak 1789’dan 1793’e kadar Jena Üniversitesi’n-
M annheim Tiyatrosu’na girdi. B urada yalnız­ de tarih profesörü olarak çalışan Schiller’in
ca bir yıl çalışabildi. Yazdığı oyun geri çevrilince Otuz Yıl Savaşı Tarihi (Geschichte des dreissig
görevi bıraktı. 1785’te Dresden’de yazmış oldu­ jahrigen Krieges; 1791-93) adlı iki ciltlik yapıtı
ğu “Ode an die Freude” (“Neşeye Övgü”) adlı b u dönem de yayımlandı (bak. OTUZ YIL SAVAŞ­
şiirini sonradan büyük Alman bestecisi Ludwig LARI).
van Beethoven, Dokuzuncu Senfoni'sinin so­ Schiller’in 1798-99 arasında yazdığı Wal-
nundaki koro bölümünde kullandı. lenstein adlı üçleme en ünlü oyunudur. Wal-
Felsefeye ilgi duyan Schiller’in estetik ko­ lenstein, O tuz Yıl Savaşları dönemindeki
nusundaki yazıları İnsanın Estetik Terbiyesi olayların üzerine kurulu üç bölümlük tarihsel
Üzerine M ektuplar (Briefe über die asthetische bir trajediydi. Schiller bu oyunla A lm anya’
Erziehung des M enschen; 1795) adlı kitapta nın en büyük oyun yazarlarından biri olduğu­
yer alır. Schiller’in koşukla yazılmış olan nu kanıtladı.
 SCHÖNBERG 93

Schiller’in öbür oyunları arasında, İskoçya üç kazı daha yaptı. İlk Truva kazısını karısıyla
Kraliçesi Mary Stuart’ın yaşamını konu alan yürütm üştü; sonrakilerde ise m im ar ve bilim
Maria Stuart (1800), Jan D ark’ı konu alan adamlarıyla birlikte çalıştı. Böylece kazılar
Orleans Kızı (Die Jungfrau von Orleans; daha sistemli bir biçimde yürütüldü.
1801) ve Giy om Tel (Wilhelm Teli, 1804) var­ Schliemann, o güne kadar var olmadığı
dır. Schiller oyunları, denem eleri, öyküleri ve düşünülen T ruva’yı ve aynı yerde daha eski
m ektuplarının yanı sıra lirik, felsefi şiirleri ve
The Bettmann Archive
baladlarıyla da tanınır.

SCHLIEMANN, Heinrich (1822-1890). Hein­

rich Schliemann, H om eros destanlarında
adı geçen Eski Truva kentini ortaya çıkaran
Alm an arkeologdur. A lm anya’da yoksul bir
papazın oğlu olarak dünyaya geldi. Gençliğin­
de H ollanda’ya yerleşti. Yabancı dil öğren­
m ekte yetenekli olan Schliemann, kendi ça­
basıyla Türkçe, Çince ve A rapça’nın yanı sıra
Avrupa dillerinin birçoğunu öğrendi.
Bildiği dillerin de yardımıyla uluslararası
ticarette sivrildi. Bir süre Rusya’da kalarak
kendi işini kurdu. Kırım Savaşı sırasında
büyük bir servet edindi.
Schliemann daha sonra California’ya gitti.
Yeni girişimlerle zenginliğini artırdı ve A B D
yurttaşı oldu. Çocukluğundan beri Eski Yu­
nanlı ozan H om eros’un büyük destanı İlyada’
ya hayrandı ve kitapta sözü edilen Truva
kentinin gerçekten var olduğuna inanıyordu.
Truva’nm Ç anakkale’de olabileceği varsayı­
Eski T ru v a k e n tin i A lm a n a rk e o lo g H e in ric h
mıyla, Ç anakkale’nin Hisarlık Tepesi’nde ka­ S c h lie m a n n o rta y a ç ık a rm ış tır.
zıya başladı. Burada üst üste kurulmuş dört
kentin kalıntılarını buldu. Schliemann İlyada’ bir Tunç Çağı yerleşmesini keşfetti. M iken
da adı geçen T ruva’nm en altta olması gerek­ uygarlığını ortaya çıkaran da odur.
tiğini düşünüyordu. Bu yüzden üst katları Schliemann bir yandan kazılarında kullan­
özen gösterm eden kazdı ve en alt kata ulaşan dığı yöntem yüzünden eleştirilirken, öte yan­
büyük ve derin bir çukur açtı. 1873’te, çok dan arkeolojiye yaptığı katkılar nedeniyle
eskiden gömülmüş altın eşyalardan oluşan bir öncü kabul edilir. Schliemann 1868’den başla­
hazine buldu ve H om eros’un sözünü ettiği yarak arkeolojik bulguları üzerine çeşitli ki­
Truva’yı bulduğunu sandı. G erçekte, bulduğu taplar da yazdı. 1875’te yayımlanan Troja und
hazine çok daha eski bir uygarlığa aitti {bak. seine Ruinen (“Truva ve Kalıntıları”) en
T r u v a ). tanınmış kitabıdır.
Schliemann “Priam os’un Hâzinesi” adını
verdiği bu hâzineyi Türkiye dışına kaçırdı. SCHÖNBERG, Arnold (1874-1951). Avus­
Sonraki yıl Truva kazılarına yeniden başla­ turyalI besteci A rnold Franz W alter Schön-
mak istediyse de Osmanlı hüküm etinden izin berg bütünüyle yeni bir müzik bestelem e
alamadı. Ayrıca devletin payını verm eden yöntem i geliştirerek 20. yüzyıl müziğini köklü
eski eserleri yurtdışına çıkardığı için hakkında biçimde etkilemiştir. Geliştirdiği sistem, dizi­
dava açıldı. Bu yüzden Y unanistan’a geçerek sel sistem ve 12 ton (ya da 12 nota) sistemi
orada kazılara başladı. olarak bilinir. 12 notanın her birine eşit
Schliemann 1878’den başlayarak T ruva’da ağırlık tanıyan bu yöntem e verilen bir başka
94 SCHUBERT
ad da, Y unanca’dan türetilen dodekafonik
sistemdir. Schönberg geliştirdiği bu yeni yön­
temle geleneksel melodi ve arm oni anlayışını
köklü bir şekilde değiştirerek müzikte bir
devrim yaratmıştır, (bak. A R M O N İ).
V iyana’da doğan Schönberg bir Yahudi
ailesinin en büyük oğluydu. Sekiz yaşında
kem an çalmaya, dokuz yaşma basmadan ke­
man için küçük parçalar bestelem eye başladı.
Müzik kuram ını ansiklopedilerden ve kitap­
lardan kendi kendine öğrendi. 20 yaşjnda
Viyanalı orkestra şefi A lexander von Zem-
linsky’den arm oni, kontrpuan ve kompozis­
yon dersleri almaya başladı.
Bestecinin yapıtları genellikle üç döneme
ayrılır. Tonal dönem , atonal dönem , 12 ton
müziği dönemi.
Schönberg’in ilk yapıtları Brahm s’ın ve
W agner’in etkilerini taşıyordu. Bu dönem de­
ki yapıtlarının en önemlisi, 1899’da besteledi­
ği Aydınlanan Gece adlı yaylı çalgılar altılısıy-
dı. Bunu, 1900’de başladığı ama 1913’e kadar
seslendirilmeyen, koro ve orkestra için yazdı­
ğı Gurrelieder adlı şarkılar, Pelleas ve Meli-
sande (1902-03) adlı senfonik şiir; Re M inör
Birinci Yaylı Çalgılar Dörtlüsü (1904) ve M i
M ajör Oda Senfonisi (1906) izledi.
Besteciliğin yanı sıra müzik öğretmenliği de
yapan Schönberg, 1904’te A lban Berg ve
A nton von W ebern’e ders vermeye başladı.
Schönberg ilk yapıtlarını Geç R om antik dö­
nemin zengin tonal dilini kullanarak bestele­
mişti. Tonal sistemle artık daha ileri gidileme­
yeceğini düşünen sanatçı, 1909’da tonaliteden
bütünüyle yoksun olan (atonal) ilk bestesi
Opus 11 Piyano İçin Üç Parça'yı yazdı.
Schönberg 1911’den 1915’e kadar Berlin’de
çalıştı. I. Dünya Savaşı sırasında Viyana’ya
döndüğünde askere alındı. 1917’de sağlık
sorunları nedeniyle ordudan ayrıldı. Savaş
yıllarında çok az beste yaptı. O dönemin
başlıca atonal besteleri soprano ve orkestra
için tek kişilik sahne oyunları Beklenti (1909),
Uğurlu E l (1913) ve Pierrot Lunaire (1912) ile
1917’de başlayıp bitiremediği Y a ku b ’un M er­
diveni Oratoryosu' dur.
A tonal dönem yapıtlarının yapısal bir te ­
m elden yoksun oluşundan kaygı duyan
Schönberg, üçüncü dönem yapıtlarına dam ga­
sını vuran 12 ton tekniğini geliştirdi.
12 ton müziğinin ilk örneği olan Opus 25
Piyano Süiti'ni 1921 ’de yazdı. O tarihten
sonra bu yöntemi tüm konçertolarında ve
başyapıtı sayılan, bitiremediği Musa ve Harun
operasında da kullandı.
Schönberg 1925’te Prusya Sanat Akadem i-
si’nde öğretm enlik yapmak üzere B erlin’e
döndü. Ne var ki, Nazizm’in yükseldiği bu
dönem de Yahudi olduğu gerekçesiyle göre­
vinden uzaklaştırıldı. 1933’te A B D ’ye göç
etti. Müzik çalışmalarının yanı sıra Los Ange-
les’te California Üniversitesi’nde ders verdi.
Schönberg o zam ana kadar geçerliliğini
koruyan geleneksel arm oni, melodi ve tonali­
te kurallarının yetersizliğini görmüş ve geliş­
tirdiği 12 ton sistemiyle yeni bir müzik dili
oluşturm uştu. A m a, müzik anlayışı yaşadığı
dönem de pek anlaşılamadığı için yapıtları
oldukça sert eleştirilere uğradı.
Schönberg müzik dünyasına, besteleriyle
olduğu kadar, başta 1911’de yazmış olduğu
Harmonielehre (“A rm oni Kuram ı”) olmak
üzere, müzik estetiği konusundaki kuramsal
yapıtlarıyla da önemli katkılarda bulundu.
Yazıldıkları dönem in müzik beğenisini zorla­
yan birçok yapıtını çoğu zaman m akale ve
m ektuplarıyla savunmak durum unda kaldı.
12 ton tekniğini geniş biçimde uyguladığı
üçüncü dönem inde zaman zaman Yaylı Çalgı­
lar Orkestrası İçin Süit (1934), Opus 40 Org
İçin Bir Resitatif Üzerine Çeşitlemeler (1940)
ve Opus 43 Bando İçin Tema ve Çeşitlemeler
(1943) gibi tonal besteler de yaptı. Müzik
dünyasında önemi ve büyüklüğü artık kabul
edilmiş olan Schönberg’in yapıtlarına dinleyi­
cilerin büyük çoğunluğunun hâlâ alışma süre­
cinde olduğu söylenebilir.
SCHUBERT, Franz (1797-1828). Yazmış ol­
duğu güzel şarkılarla tanınan AvusturyalI
besteci Franz Peter Schubert Viyana yakınla­
rındaki H im m elpfortgrund’da (bugünkü adı
A lsergrund) doğdu. Babası yoksul ve müzik­
sever bir köy öğretm eniydi. Müzik yeteneğini
erken yaşta kanıtlayan Schubert, evde babası
ve erkek kardeşleriyle birlikte kurdukları
yaylı çalgılar dörtlüsünde viyola çalıyordu.
Ayrıca piyano ve org çalm akta da son derece
başarılıydı. Güzel şarkı söyleme yeteneği
sayesinde bir burs kazanarak, 11 yaşında hem

Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
A v u s tu r y a lI m ü z ik ç i Franz S c h u b e rt şa rkı
b e s te le riy le ta n ın m ış tır.
im paratorluk şapeli korosuna, hem de Viya­
na’da yatılı bir müzik okuluna girdi. İlk
bestelerini okul yıllarında yaptı; zaman za­
man okul orkestrasını yönetti. O kuldan ayrıl­
dıktan sonra, 1814’te babasının okulunda ders
vermeye başladı. 1818’de öğretmenliği bıra­
karak kendini bütünüyle beste yapmaya
adadı.
Schubert’in müziğe en büyük katkısı lied
olarak bilinen şarkı besteleridir. Bir şiirden,
şarkı olarak söylenmek üzere yapılan bu
besteler genellikle piyano eşliğinde seslendiri­
lir. İnsan sesinin olanaklarını değerlendirmeyi
çok iyi bilen Schubert’in besteleri Alm an
dilinin ses tonları ve vurgularıyla uyum için­
dedir. Bazı tanınmam ış şairlerin şiirlerini de
bestelem ekle birlikte, yazmış olduğu 600’ün
üstünde şarkının sözleri daha çok Johann
Friedrich Schiller, Johann W olfgang von G o­
SCHUBERT 95
ethe, Heinrich H eine ve William Shakespeare
gibi ünlü şairlerin yapıtlarından alınmıştır. En
sevdiği konular doğa, aşk ve ölümdü. Şarkıla­
rın ritmini şiirin neşeli, kederli ya da coşkulu
oluşuna göre ayarlardı. Schubert 19 yaşma
geldiğinde 150 şarkı yazmıştı. Bunların a ra­
sında en çok tanınanlar bir çocuğun kötü
yürekli cinler kralıyla yaşadığı serüveni anla­
tan, balad türündeki Cinler Kralı, G oethe’nin
“G retchen am Spinnrade” adlı şiirinden uyar­
ladığı Greîchen Çıkrık Başında ve sonradan
piyano ile yaylı çalgılar için L a Majör A laba­
lık Beşlisi'nde (1819) kullandığı, Alabalık
şarkısıdır. Schubert aynı dönem de üç missa
ile üç operasını da tamamlamıştı.
Şarkılarından bazıları yayımlandığında 24
yaşındaydı. 1822’de, başlayıp da bitiremediği
pek çok yapıtından biri olan, ünlü Si M inör
Senfoni'ye (Bitmemiş Senfoni) başladı. Aynı
yıl Gezgin adlı şarkısı üzerine Do Majör Piya­
no Fantezisi'ni yazdı. Bu yapıt Schubert’in pi­
yano için yazdığı eşsiz güzellikteki besteler­
den biridir.
1823’te ağır bir hastalığa yakalanmasına
karşın, Schubert beste yapmayı sürdürdü. O
dönem de yazdığı en önemli yapıt, bir aşk
öyküsü olan 26 şarkılık G üzel Değirmenci Kız
adlı şarkı dizisidir. Bu yapıtı La M inör Yaylı
Çalgılar Dörtlüsü ile Ö lüm ve Genç K ız
Dörtlüsü olarak da bilinen Re M inör Yaylı
Çalgılar Dörtlüsü izledi. 1826’da Sol Majör
Yaylı Çalgılar D örtlüsü'nü, 1827’de şarkı tü ­
rünün başyapıtlarından sayılan Kış Yolculuğu
dizisini, 1828’de Do M ajör D okuzuncu Senfo-
ni'yi (B üyük Senfoni) ve D o M ajör Yaylı Çal­
gılar Beşlisi'm yazdı.
1820’lerde Schubert’in oda müziği, dans
müziği ve şarkıları iyice yaygınlaşmıştı. Viya­
na’da yalnızca onun müziğinin çalındığı Schu-
bertiad adı verilen toplantılar düzenleniyor­
du. O peraları sahnelenm ediğinden, yayımla­
nan bestelerinden kazandığı parayla geçin­
mek zorunda kalan sanatçı, bir yandan da
özel müzik dersleri veriyordu.
Yaşamının son yılında art arda başyapıtlar
yaratan Schubert tek konserini M art 1828’de
verdi. Bu konserden kazandığı parayla sonun­
da kendisine bir piyano alabildi. Ama sürekli
çalışma yüzünden sağlığı iyice bozulmuştu.
Aynı yılın ekim ayında tifoya yakalandı; 32.
96 SCHUMANN

doğum gününden iki ay önce, 19 Kasım

1828’de öldü.

SCHUM ANN, Robert (1810-1856). Alm an

besteci R obert A lexander Schumann 19. yüz­
yıl Alm an Rom antik müzik akımının önde
gelen tem silcilerindendir (bak. A lm a n S a n a t i
v e MÜZİĞİ; MÜZİK). Senfoni, oda müziği, vokal
müzik gibi çeşitli türlerde yapıtlar veren
sanatçı en çok piyano için yazdığı konçertola­
rıyla ve şarkılarıyla (lied) tanınır. Schumann’
ın müziğinde bazen alışılmamış konular yer
alır. Sözgelimi piyano için bestelediği Kreis-
leriana'da (1838) Kreisler adlı bir müzikçinin
ruhsal sorunlarını, Karnaval (1835) adlı piya­
no dizisinde ise bir maskeli baloda eğlenen
kişileri işler.
A lm anya’nın Saksonya bölgesinde, Zwic-
kau’da doğan Schum ann’ın babası kitapçıydı.
Sanatçının küçük yaşlarda felsefeye ve edebi­
yata duyduğu ilgi yaşamı boyunca sürdü.
Gençlik yıllarında birçok şiir ve öykü yazdı.
Am a asıl ilgi alanı müzikti. Altı yaşında
piyano çalmaya, 12 yaşında beste yapmaya
başladı. Babası öldükten sonra annesinin
isteği üzerine bir süre hukuk öğrenimi gör-
düyse de, ünlü müzik öğretm eni Friedrich
W ieck’le tanışınca öğrenimini yarım bıraktı
ve kendini bütünüyle müziğe adadı. Schu­
mann 1834’te arkadaşlarıyla birlikte Neue
Zeitschrift fü r M usik ( “Yeni Müzik Dergisi”)
adlı bir dergi çıkarmaya başladı ve kısa sürede
A vrupa’nın önde gelen müzik eleştirm enle­
rinden biri oldu. Frederic Chopin’in dehasını
çok önceden fark eden ve genç Brahm s’ı
müzik dünyasına tanıtan odur (bak. B r a h m s ,
J o h a n n e s ; C h o p in . F r e d e r ic F r a n ç o is ).
Schumann 1829-32 arasında aralıklı olarak
Friedrich W ieck’ten ders aldı. Friedrich
W ieck’in kızı Clara yetenekli bir piyanistti.
Beş yaşında piyanoya başlamış, 15-16 yaşla­
rında üstün yeteneğini A vrupa’nın çeşitli
kentlerinde verdiği konserlerle kanıtlamıştı.
Clara’ya âşık olan Schumann onunla evlen­
mek istedi. A m a, kızının yeteneğini körelt­
mek istemeyen babası bir türlü razı olm uyor­
du. Yıllarca süren bir m ücadeleden sonra
1840’ta evlenebildiler.
Sanatçı 1840’tan sonra en verimli dönemini
yaşadı. 19. yüzyılın olduğu kadar günümüzün
The Marısell Collection
R o b e rt S c h u m a n n 'ın re s s a m B e n d e m a n n ta ra fın d a n
ç iz ilm iş b ir p o rtre s i.
de en güzel ve yetkin konçertolarından sayı­
lan La M inör Piyano Konçertosu'mı o dö­
nemde besteledi. Piyano için bestelediği öteki
önemli yapıtları Kelebekler (1832) adlı vals
dizisi, Çocuk Sahneleri (1838). Alm an şair
Heinrich H eine’nin şiirleri üzerine bestelediği
Şairin A şkı (1840) adlı bir dizi şarkı, keman,
viyola, viyolonsel ve piyano için yazdığı Mi
Bem ol M ajör Piyano Beşlisi (1842) ve İlkba­
har Senfonisi adıyla da bilinen Si Bem ol
Majör Birinci Senfonfdıv (1841). Schumann’
ın müziği bazen coşkulu ve sert, bazen de
yumuşak ve son derece duyguludur. G elenek­
sel biçim anlayışının dışına çıkarak özellikle
piyano müziğine önemli ifade yenilikleri ka­
zandırmıştır.
Schum ann’ın yaşamı çeşitli güçlükler ve
ruhsal sarsıntılar içinde geçti. 1833’te çok
sevdiği kız kardeşini yitirdi. M utlu başlayan
evliliğinin dördüncü yılında ruhsal sıkıntılar
baş gösterdi. Kendini öldürmeye kalkması
üzerine yaşamının son iki yılını Bonn yakınla­
rındaki E ndenich’te bir akıl hastanesinde
geçirdi. Ölüm ünden sonra, o dönem de A vru­
p a’nın en başarılı piyanistlerinden biri olan
Clara Schumann sanatçının yapıtlarını sık sık
resitallerinde seslendirdi.
 SCOTT 97

SCHWEITZER, Albert (1875-1965). Alm an 1924’te yeniden Lam barene’ye dönerek yıkı­
düşünür, din bilgini, hekim ve müzikçi A lbert lan hastanenin yerine yenisini kurdu. H asta­
Schweitzer Alsace’da (bugün Fransa’da) Kay- neye cüzamlı hastalar için özel bir bölüm de
sersberg’de doğdu. Bulunduğu bölgenin özel­ ekleyen Schweitzer (bak. C ü z a m ) , yaşamının
liğinden dolayı hem Fransızca, hem Alm anca sonuna kadar hastaneyi geliştirmek ve insanlı­
öğrendi. Liseden sonra Strasbourg, Paris ve ğa hizmet etm ek için çaba gösterdi. Bir
Berlin üniversitelerinde öğrenim gördü. 30 yandan da din, müzik, barış ve kardeşlik gibi
yaşma geldiğinde din, felsefe ve müzik konu­ konularda çeşitli kitaplar yazdı. 1952’de No-
larında doktora yapmış ve Von Reimarus zu bel Barış Ö dülü’nü alan Schweitzer’in ödül
Wrede (1906; “R eim arus’tan W rede’ye”) ile törenindeki konuşması Das Problem des Frie-
J. S. Bach: le musicien-poete (1905; “J. S. dens in der heutigen Welt (1954; “Günüm üz
Bach: Müzikçi-Şair”) adlı iki kitap yazmıştı. D ünyasında Barış Sorunu”) adıyla yayım­
Aynı zam anda yetenekli bir orgcuydu. A m a, landı.
bütün bunlarla yetinm eyerek, A frika’daki in­
sanlara yardım amacıyla doktor olmak için SCOTT, Robert Falcon (1868-1912). Ünlü
yeniden üniversiteye başladı. İngiliz kutup kâşifi R obert Falcon Scott
1913’te tıp öğrenimini tam am ladıktan sonra 12 yaşındayken İngiliz donanm asına katıldı.
iyi öğrenim görmüş, bilgili bir kadın olan Küçüklüğünden beri G üney K utbu’nu keşfet­
karısıyla birlikte Fransız E kvator A frikası’na meyi çok isteyen Scott, 1897’de üsteğmen
gitti. G abon ilinde L am barene’ye yerleşti. olduktan sonra 1901-04 yıllarında Discovery
Kişisel çabaları ve yerli halkın desteğiyle gemisinin kom utanı olarak A ntarktika’ya bir
Ogove Irmağı kıyılarında bir hastane kurdu. keşif gezisine çıktı. Ocak 1902’de Ross Deni-
Sonraki yıllarda konferanslar ve org konserle­ zi’ne ulaştı. Bilim adamları gözlemlerde bulu­
ri vererek hastane için çeşitli ülkelerden bağış nurken, Scott büyük buz kütlelerinin üzerin­
ve yardım sağladı. I. Dünya Savaşı (1914-18) den güneye doğru uzun bir kızak yolculuğu
sırasında savaş tutsağı olarak Fransa’ya gön­ düzenledi (bak. ANTARKTİKA).
derildi. Özgürlüğüne kavuştuktan sonra Scott’ın yol arkadaşları, daha sonra güney
m agnetik kutbunu keşfedecek olan Ernest
Erica Anderson Shackleton ile doktor, doğabilimci ve sanatçı
Edw ard W ilson’dı (bak. MAGNETİK KUTUPLAR).
Güney K utbu’nu çevreleyen büyük buzulu
keşfettikten sonra, kendilerinden önce gelen­
lerden biraz daha güneye indiler. Yiyecekleri
azalmaya başlayınca üslerine geri döndüler.
Scott ayrıca, yere bağlı bir araştırm a balonuy­
la ilk kez havadan gözlemlerde bulundu.
3.000 m etrelik F errar Buzulu’na çıktı; iki
denizciyle birlikte 59 günde kızakla 1.000
kilom etrenin üzerinde yol aldı. Başarılı geçen
seferde haritalar yapıldı ve keşiflerin yanı sıra
bilimsel çalışmalar yürütüldü.
Eylül 1904’te İngiltere’ye dönen Scott ulu­
sal bir kahram an olarak karşılandı ve rütbesi
yükseltildi. Tarihsel Discovery gemisi bugün
İskoçya’nın D undee lim anında görülebilir.
Scott ne zam andır tasarladığı yeni sefere
Terra Nova adlı bir balina gemisiyle çıktı ve
191 l ’in başlarında Ross Adası kıyısında 11
A lb e r t S c h v v e itz e r u lu s la ra ra s ı b a rış v e tıp a la n ın d a k i
ç a lış m a la rın ın y a m s ıra b a ş a rılı b ir o rg c u o la ra k da arkadaşıyla bir üs kurdu. A ntarktika’da kışın
ta n ın ıy o r d u . başlangıcı olan nisan gelmeden önce yiyecek
98 SCOTT
Royal Geographical Society
K a p ta n S c o tt, k e n d is in in ve a rk a d a ş la rın ın ö lü m ü y le
s o n u ç la n a n , 1 9 1 1 -1 2 'd e k i A n ta r k tik a 'n ın keşfi
g e z is in in ö n d e riy d i.
ve yakıt depoladılar. Kutup seferi 1 Kasım’da
başladı. Ekipte köpeklerin çektiği kızaklar­
dan başka m otorlu kızaklar ve midilliler de
bulunuyordu. A m a birkaç gün sonra m otorlar
bozuldu. Hava koşullarına dayanam ayan mi­
dilliler öldü. Köpekleri de üsse geri gönder­
mek zorunda kaldılar. Havanın aşırı soğuklu­
ğu ve tipi yüzünden sefer birkaç kez ertelendi.
Ekipten yedi kişi üsse döndü. Scott, kalan
dört Arkadaşıyla birlikte çektiği kızakla, keş­
fin kutupta noktalanacak son aşamasını ger­
çekleştirm ek kararlılığıyla 4 Ocak 1912’de
yeniden yola çıktı. Buz gibi soğuk rüzgâra
karşı yürüdükleri için ilerlem ekte güçlük çeki­
yorlardı.
16 Ocak günü kutba birkaç kilom etre kala
bir Norveç bayrağı ve köpek izleri gördüler,
sonraki gün de kutba ulaştılar. Ne var ki,
Norveçli Roald A m undsen kutba onlardan
bir aydan fazla bir zaman önce ulaşmıştı (bak.
A m u n d s e n , R o a l d ) . Düş kırıklığına uğrayarak
geri döndüler; kuzeye doğru uzun ve zorlu bir
yolculuk başladı. En yakın depodan yaklaşık
1.150 km , üslerinden ise 1.400 km uzaktaydı­
lar. Hava gittikçe kötüleşiyordu. Yiyecekleri
azalmıştı ve donm a tehlikesiyle karşı karşı-
yaydılar.
Bir ay sonra en yakın depoya bir günlük
yürüyüş uzaklığındaki bir yerde son kez kamp
kurdular. Korkunç bir tipi vardı. Yakıtları ve
yiyecekleri tükenm işti. 29 M art’ta gerçekleşe­
cek acı son yaklaşırken Scott günlüğüne
şunları yazıyordu: “D ört gündür çadırdan
dışarı çıkamadık. Fırtına çevremizde uğuldu-
yor. Güçsüzüz, yazmak zor, am a kendi adıma
bu sefere çıktığıma pişman değilim .”
Scott günlüğüne son satırları 29 M art günü
yazdı: “Sonuna kadar dayanacağız, ama gücü­
müz gittikçe tükeniyor, sonumuz yakın görü­
nüyor.. Ne yazık ki, daha fazla yazamaya­
cağım .”
12 Kasım günü üsten gelen bir araştırm a
grubu onların donmuş cesetlerini, Scott’ın
m ektuplarını ve günlüğünü buldu. Scott’ın ilk
kutup gezisini anlattığı The Voyage o f the
“Discovery” (“Discovery’nin Yolculuğu”)
1905’te yayımlandı. Ö lüm ünden sonra yayım­
lanan Scott’s Last Expedition (“Scott’ın Son
Seferi”) ise günlüğünü ve gezi notlarını içeri­
yordu. Scott’ın anısını yaşatm ak için L ondra’
da Scott Kutup A raştırm aları Enstitüsü ku­
rulm uştur. (Ayrıca bak. KUTUPLARIN KEŞFİ.)
SCOTT, Sir VValter (1771-1832). İskoç yazar
ve şair Sir W alter Scott, İskoçya tarihini konu
alan romanlarıyla tarihsel rom an türünün
kurucusu sayılır. 20. yüzyılın başlarına kadar
Sir W alter Scott’ın rom anları büyük küçük
herkesçe ilgiyle okunurdu. Günüm üzde eski
ilgiye rastlanm asa da, Scott İskoç edebiyatı
içindeki saygın yerini korum aktadır. Edin-
burgh’da doğan Scott çocukluğunda İskoç-
lar’ın sınır serüvenlerine ilişkin öyküleri ve
destanları dinlemeyi çok severdi. D aha sonra
bu serüvenler kitaplarının konusu oldu. Kü­
çükken geçirdiği bir hastalık sonucu sağ ayağı
sakatlandı. A m a bu özrü kendini geliştirmesi­
ne ve güçlenmesine engel olmadı. Okulda
arkadaşlarına öyküler anlatm akta çok başarılı
olan Scott, derslerde aynı başarıyı gösterem e­
di. Shakespeare’in oyunları da içinde olmak
üzere ne bulursa okuyordu. 15 yaşma gelince
avukat olan babasının yanında çalışmaya baş­
ladı. D aha sonra Edinburgh Üniversitesi’nde

Mansell Collection
S ir Edvvin L a n d s e e r'in k a le m in d e n S ir VV alter S c o tt.
hukuk öğrenimi görerek avukat oldu. İyi
kazanç getiren bu meslek ona okum ak ve
yazmak için zaman bırakm ıyordu. 1797’de
varlıklı bir kadınla evlendi. Bu evlilik ona
yazmak için uygun ortam ı sağladı. 1799’da
karısıyla birlikte Tweed Irmağı kıyısındaki
Ashestiel’de bir çiftliğe yerleşti. 13 yıl sonra,
M elrose yakınında aldığı bir çiftlikte yaptırdı­
ğı ve A bbotsford adını verdiği m alikânesinde
yaşamaya başladı.
Burada m utlu ve rahat bir yaşam süren
Scott, yörenin tarihiyle ilgili bilgi topladı.
R om antik İtalyan ve Alm an şairlerinin yapıt­
larını okudu. Düzenli çalışmayı seven Scott
her sabah saat beşte kalkar, ocağı kendi
yakar, giyindikten sonra ilk işi ahıra gidip
atlarına bakm ak olurdu. A ltıda masasının
başında oturur, 10’a kadar hiç kalkm adan ça­
lışırdı. 10’da kahvaltı ettikten sonra iki saat
daha çalışır, günün geri kalanını balık tu ta ­
rak, avlanarak ya da dostlarını ziyaret ederek
geçirirdi.
Başlangıçta Alm an baladlarından çeviriler
yapan Scott, 1803’te Minstrelsy o fth e Scottish
B order\ (“İskoç Sınırının M instrel G elene­
SEBZELER 99
ği”), 1805’te ise The Lay o fth e Last MinstreTi
(“Son M instrelin Şarkısı”) yazdı. İskoç yaşa­
mını ve geleneklerini yansıtan koşuk biçimin­
deki bu rom anları M armion (1808) ve The
Lady o f the Lake (1810; “Göldeki K adın”)
izledi. 1814’te imzasız olarak yayımlanan ve
II. James yanlılarının 1745’teki ayaklanmasını
konu alan Waverley adlı romanı okurların
büyük ilgisini çekti. Yarattığı yürekli, dirençli
ve insancıl tipler, tarihsel bir tem ele oturttuğu
sağlam kurgusu ve kullandığı ustalıklı dille
geniş bir okur kitlesine ulaştı. Scott bunun
ardından Guy Mannering (1815), The Anti-
quary (1816; “Antikacı”), The Bride o f Lam-
mermoor (1819; “Lammermoor’lu Gelin”) gi­
bi bir dizi tarihsel rom an yayımladı. Bu
rom anlar “Waverley Rom anları” olarak anı­
lırken, yazarının adı yıllarca açıklanmadı.
D aha sonra Avrupa ve İngiltere tarihinden
konuları işleyen rom anlar da yazan Scott’ın
en sevilen yapıtlarından biri ülkemizde de
tanınan Ivanhoe'dur (1819). Ivanhoe T ürkçe’
ye çeşitli zam anlarda Ivanhoe (2 cilt; 1946-
49), Yağız A tlı Şövalye (1974), K orkusuz
Kahraman Ivanhoe (1974) ve Kara Şövalye
(1986) adlarıyla çevrildi. Ayrıca 1942’de Salâ-
haddini E yyubî ve Aslan Yürekli Rişar ile
1965’te 12. Asırda Salip Muharebeleri adlarıy­
la yayımlanmış Scott çevirileri vardır.
1827’de “W averley Rom anları”nm yazarı
olarak kimliği açıklanan Scott, yaşamının son
yıllarında parasal sıkıntı içine düştü. Borçları­
nı ödeyebilmek için durm adan kitap yazmak
zorunda kaldı. Sağlığı bozulan yazar Abbots-
ford’da öldü.
SEBZELER, çok eskiçağlardan beri tarımı
yapılan değerli besin kaynaklarıdır. İnsanla­
rın beslenm esinde tahıl bitkileri kadar önemli
bir paya sahip olmamakla birlikte hem sun­
dukları değişik lezzetlerden, hem de vitamin
(özellikle A ve C vitaminleri) ve mineralce
(kalsiyum ve dem ir gibi) zengin içeriklerinden
ötürü yiyeceklerimiz arasında vazgeçilmez bir
yer tutarlar.
Bitkilerin çok çeşitli bölüm lerinden sebze
olarak yararlanılır. Örneğin havuç, kereviz ve
pancar bitkilerin besin depolayarak şişkinleş­
miş kökleridir. Köklerde çoğunlukla nişasta
halinde depolanan besinler daha sonra bitki
100 SEBZELER

tarafından kullanılarak tüketilir. Bu yüzden su, yüzde 16 kadarı nişasta (karbonhidrat),

de kök tipi sebzeler belli bir olgunluğa erişin­ yüzde 2’si protein, yüzde l ’i m ineral, kalan
ce, besinlerini yitirm eden topraktan çıkarılır. yüzde l ’lik bölümü ise selüloz ve vitamindir;
Bazı bitkilerde besin biriktirm e işlevini çok az m iktarda yağ da içerir. Bu m addeler
kökler değil, köksap ya da yumru gibi toprak- vücudumuz için vazgeçilmez gereksinimler
altı gövdeleri üstlenmiştir. Bu tür sebzelerin en olduğundan, doğru ve dengeli bir beslenmede
tipik örneği patatestir. Patates yumrularının üs­ sebzelerin rolü büyüktür. Aslında vitaminle­
tünde gördüğümüz “göz” denen oluşumlar as­ rin çok az m iktarları yeterli olmakla birlikte,
lında bitkinin gelişmemiş tomurcuklandır; pata­ hiç bulunmamaları iskorbüt gibi bazı hastalık­
tes toprakta uzun süre bekletilirse bu gözlerden lara yol açar (bak. VİTAMİN). Sebzeler ayrıca,
filizlenerek yeni bitkilere dönüşür. selülozlu yapısıyla sindirim sisteminin düzenli
Bunların dışında bitkilerin etlenmiş çiçekle­ çalışmasına yardımcı olur.
ri (örneğin karnabahar), körpe sürgünleri Hem daha kolay sindirildiği, hem de daha
(örneğin kuşkonmaz) ve yaprakları (örneğin lezzetli hale geldiği için sebzeler çoğunlukla
lahana, ıspanak ve m arul) da sebze olarak pişirilerek tüketilir. A m a pişirme sırasında
kullanılır. Bazı bitkilerin ise meyve ve tohum- ısının etkisiyle yapısındaki m ineral ve vita­
lanna yaygın biçimde sebze denir. Örneğin, minlerin çoğunu yitirir. Bu yüzden de, besin
dom ates, patlıcan, kabak ve hıyar gerçekte değerini koruyabilmek için çok uzun süre
bir meyve, fasulye ve nohut gibi taneli, kuru değil, yumuşayıncaya kadar pişirilmesi gere­
sebzeler ise tohum dur. Fasulyede olduğu gibi, kir; en iyi yöntem olarak da buharda ya da
tanelerinden yararlanılan bazı bitkilerin badıç fırında pişirilmesi önerilir. Sebzelerden en
denen tohum kılıfları da taze sebze olarak çok çiğ ve taze olarak yendiğinde yararlanılır.
kullanılır. Sebzeleri uzun süre saklayabilmek ve koru­
B urada adı geçen sebzelere ilişkin ayrıntılı m ak için yapılan konservelem e işlemi sırasın­
bilgiyi kendi m addelerinde bulabilirsiniz. da da vitamin ve m inerallerin bir bölümü yok
olur; buna karşılık kurutulan ya da donduru­
Besin Değeri ve Pişirilmesi lan sebzeler içeriklerini korur.
Sebzelerin çoğu çok yüksek oranlarda su
içerir (marul gibi bazı bitkilerde bu oran Sebzecilik
yüzde 96’ya varır); bununla birlikte yapıların­ Sebzelerin büyük bir bölümü çok eskiçağlar­
da karbonhidrat, yağ, m ineral, protein ve dan beri yetiştirilmektedir; buna karşın uzun­
vitamin gibi değerli besin m addeleri de bulu­ ca bir süre sebzeler yalnızca doğal olarak
nur. Ö rneğin, bir patatesin kabaca yüzde 80’i yetiştikleri yörelerle sınırlı kalmış, dünyanın
başka yerlerine dağılmamıştır. Örneğin A m e­
A B C Ajansı
rika kökenli bitkiler olan patates, dom ates ve
biber 15. yüzyıl sonlarına kadar Eskidünya’da
bilinmiyordu. Oysa, soğan ve şalgam O rtado­
ğu ve A sya’da, havuç, lahana ve kereviz ise
A vrupa topraklarında binlerce yıldan beri
yetiştirilen sebzelerdir. Günüm üzde yetiştiri­
len sebzeler, yüzyıllardır sürdürülen seçme ve
ayıklama yöntemiyle elde edildikleri yabani
atalarına pek benzemezler.
Büyük sanayi kentlerinin kurulduğu 19.
yüzyıla kadar, insanlar sebzelerini ya kendile­
ri yetiştiriyor ya da yerel pazarlardan satın
alıyordu. O dönem lerde yörenin iklim koşul­
ları hangi sebzenin yetiştirilmesine uygunsa,
S e b z e le r v ita m in c e z e n g in d e ğ e rli b e s in pazarlarda yalnızca o çeşitler bulunuyordu.
k a y n a k la rıd ır. Genellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde bol

ZEFA
F a s u ly e tırm a n ıc ı b ir b itk i o ld u ğ u n d a n s ırık la ra
s a rd ırıla ra k y e t iş t ir ilir . B itk ile r in a ra la rın d a çıkan
z a ra rlı o tla r ç a p a la n a ra k s ö k ü lü r.
taze sebze oluyor, kışın ise bozulm adan sakla­
nabilen kök ve yumru sebzeler ile kurutula­
rak, turşu ve salam ura yapılarak bekletilebi-
len sebzelerden yararlanılıyordu. Kolayca ku­
rutularak uzun süre saklanabilen fasulye, no­
hut ve mercimek gibi taneli sebzeler bugün de
hâlâ pek çok ülkenin kışlık temel besin kay-
naklarındandır.
Günüm üzde ise gelişen seracılık ve ülkeler
arasındaki ulaşım ağı sayesinde hem en hem en
bütün bir yıl boyunca her çeşit taze sebze
bulunabilm ektedir. Ayrıca, uygun olmayan
mevsimlerde konserve ve dondurulm uş seb­
zelerden de yararlanılm aktadır.
Afrika, Asya ve O rta A m erika ülkeleri
başta olm ak üzere dünyada pek çok ülkede
halkın büyük bir bölümü hâlâ kendi bahçesin­
de yetiştirdiği sebzelerle beslenm ekte, artan­
ları da yerel pazarlarda satm aktadır. Sanayi­
leşmiş ülkelerde ise evlerin bahçelerinde seb­
ze yetiştirmek ekonom ik nedenlerden çok,
zevk için yapılan bir uğraşa dönüşmüştür.
Yetiştirilen sebzelerin bir bölüm ü taze ola­
rak tüketilm ek üzere satışa sunulurken bir
bölümü de fabrikalarda işlenerek çeşitli gıda
ürünlerine (turşu, salça, konserve gibi) dö­
nüştürülür. Taze sebzelerin yaralı bereli ol­
maması, görüntüsünün iyi olması istenir. Oy­
SEÇİM 101
sa fabrikalar için yetiştirilenler işlenerek baş­
ka bir ürüne dönüştürüleceğinden bunun pek
fazla önemi yoktur.
SEÇİM. İnsanlar topluluklar biçiminde yaşa­
dıkları, birlikte hareket ettikleri ya da çalış­
tıkları zaman genellikle içlerinden bazılarının
tüm topluluk adına kuralları belirlemesi ve
işleri yürütmesi gerekmiştir. Yani yasa ya da
kuralları yapacak ve yürütmeyi ya da yöneti­
mi üstlenecek kişilere gerek duyulmuştur. Bu
topluluk bir işyeri, bir okul ya da bir ulus
olabilir.
Bireylerin yasa yapma ve uygulamasını
denetlem e gücünü elde etm elerinin çeşitli
yolları vardır. H üküm darlar bu gücü genellik­
le atalarından kendilerine geçen bir hak
olarak kazanırlardı (bak. K r a l l ik ). Bazen
iktidara el koyan askeri ya da başka bazı
güçler zor kullanarak ya da korku salarak
halkın kendilerine baş eğmesini sağlarlar. Bu
tür yönetim lere “diktatörlük” denir (bak. DİK­
TATÖR). D em okratik bir ülkede ise iktidarın
ve sorumluluğun kime verileceğini ulusun bi­
reyleri belirler (bak. DEMOKRASİ). İki ya da
daha fazla adaydan birini “seçm e” işlemine
“seçim” denm ektedir.
D em okrasi, seçilen yasa koyucuların halkı
temsil etm elerini gerektirir. Bu da ancak adil
seçimlerle gerçekleştirilebilir. Seçimler dürüst
ve yarışmalı, yani birden çok partinin ve
adayın katılımıyla yapılmalı; sonunda kaza­
nanlar, halkın çoğunluğunun seçmek istediği
kişiler olmalıdır. Seçimlerde kimlerin oy vere­
bileceğini, kimlerin aday olabileceğini, seçim­
lerin nasıl yapılacağını ve kimin kazandığının
nasıl belirleneceğini gösteren kurallar anaya­
sa ve seçim yasalarında belirtilmiştir (bak.
A n a y a s a ).
Oy Hakkı
Bir seçimde kimlerin oy kullanabileceğinin
yanıtı hiçbir zaman kolay olmamıştır. Bugün
dem okratik ülkelerde “genel oy hakkı” var­
dır. B una göre belirli bir yaşın üzerinde
(genellikle 18 ya da 21 yaş) olan her yurttaş oy
kullanm a hakkına sahiptir. 19. yüzyılda ise
yalnızca mülk sahibi ya da belli bir miktarın
üzerinde vergi ödeyen erkeklerin oy kullan­
masına izin veren “sınırlı oy sistemi” yaygın­
102 SEÇİM

dı. Çeşitli ülkelerde ve zam anlarda yoksul yürütür. Seçimler genellikle, yasayla sapta­
erkekler, zengin ya da yoksul bütün kadınlar, nan bir takvime göre yapılır. Bazı ülkelerde
farklı ırkı ya da dinsel inancı olan kişiler oy kam panya sırasında harcanabilecek para mik­
verm e hakkından yararlandırılm azlardı {bak. tarını sınırlayan, adayların seçmenlere oyları
K a d i n HAKLARI; KÖLELİK). Bu durum bazı ülke­ karşılığında rüşvet vermesini ya da çıkar
lerde 20. yüzyıl başlarına kadar sürdü. sağlamasını engelleyen yasa hüküm leri de
Oy kullanma yaşma ek olarak, seçmenler vardır. Genellikle, adaylar seçimde kendisine
genellikle, seçimin yapıldığı ülkenin yurttaşı yardımcı olacak ve bağlı bulunduğu siyasal
olmak ve bir seçim bölgesinde belirli bir süre partinin öbür üyelerinin desteğini sağlayacak
oturm ak zorundadır. Seçimlerde oy verme
Topham
hakkı olan herkesin oy verebilmesini sağla­
mak için düzenli kayıtlar tutulur. Oy kullan­
ma hakkı olanlar “seçm en” olarak adlandırı­
lır. Çoğu ülkede halkın oy vermesi zorunlu
değildir; bu ülkelerde oy verm e bir görev
değil, bir haktır. Am a Avustralya ve İsviçre
gibi bazılarında ise oy kullanma yasal bir
görev olarak kabul edilir ve oyunu kullanm a­
yanlar para cezasına çarptırılabilir. 1983’ten
sonra Türkiye’de de böyle bir uygulama
başlatılmıştır.

Adayların Seçimi
Seçilmek için başvuran kişilere “aday” denir.
A daylarda da yaş ve yurttaşlık koşulları ara­
nır. Seçilmek için ciddi olarak çalışacak aday­
ların başvurmasını sağlamak amacıyla bazen
belirli bir m iktar para da istenir. Bu para,
aday seçimi kazanır ya da oyların belirli bir
bölüm ünü alırsa kendisine geri ödenir. G ünü­
müzde adaylık daha çok bir siyasal partinin A B D 'd e a d a y la rın s e ç ild iğ i p a rti k o n g re le ri b ir s p o r
listesinde yer almak biçiminde ortaya çıkar. k a rş ıla ş m a s ı g ib i g e çe r.
Bağımsız adayların oranı oldukça düşüktür.
Bir partiden aday olmak isteyenler genellikle
parti içi bir ön elem eden geçirilirler. İlke bir seçim bürosu ya da komitesi kurar. A day­
olarak, bu elemeyi siyasal partilerin yerel ların propaganda yöntem lerinin başlıcaları
örgütleri yapar (bak. SİYASAL PARTİLER). radyo ve televizyon konuşmaları, miting ve
Adaylık için çok kişinin başvurması durum un­ toplantılar, afiş ve el ilanları ile ev ve mahalle
da parti içinde bir önseçim yapılması gereke­ ziyaretleridir. Bayraklar, toplu yürüyüşler,
bilir. Partilerin genel m erkezleri de çoğu kez şarkılar ve bandolar bir seçim kampanyasında
merkez kontenjanından aday gösterme olana­ önemli rol oynar. Am a günümüzde asıl etkili
ğına sahiptir. Siyasal partilerin katılmadığı propaganda alanı adayların kendi kişiliklerini
bazı seçimler de vardır. Örneğin Türkiye’de ve görüşlerini seçmenlere yansıttıkları radyo
m uhtar seçimlerinde partiler aday göste­ ve televizyon yayınlarıdır. Çoğu ülkede, rad­
remez. yo ve televizyon yayınlarında adaylara eşit
süreler verilmesini öngören kurallar vardır.
Seçim Kampanyası Kam panya sırasında harcanacak paranın ya­
Oyların kullanılmasından kısa bir süre önce salarla sınırlandırılmadığı ülkelerde, gazete
her aday ya da siyasal parti, halkı kendisine ve televizyon reklam ları için çok büyük mik­
oy vermeye ikna etm ek için bir kampanya tarlarda para harcanır.
 SEÇİM 103

Oy Pusulası
Oy verm ek için kullanılan kâğıt parçasına oy
pusulası denir. D aha önceleri oylar açıkta
kullanılır, böylece kimin kime oy verdiği
açıkça bilinirdi. Seçimlerin gizli oyla yapılma­
sının amacı, herkesin özgürce ve hiçbir baskı
altında kalm adan kişisel seçimini yapabilme­
sini sağlamaktır. Günüm üzde ülkelerin ço­
ğunda, oy pusulaları yerel ya da ulusal yöne­
tim tarafından ve seçim yapılacak bölgedeki
kayıtlı seçmen sayısı kadar bastırılır. Oy
pusulası üzerinde her aday ya da partiye
ayrılan yerin rengi, büyüklüğü, biçimi ve
tasarımı aynıdır.
Oy pusulaları değişik biçimlerde düzenle­
nebilir. Bazı oy pusulalarında çeşitli partiler­
den adaylar görev yerlerine göre aynı liste
içinde sıralanır ve adayların bağlı olduğu
parti, adayın adından sonra yazılır. Bazısında
ise her parti için ayrı bir sütun vardır ve
adayların adları kendi partilerinin altına liste
olarak yazılır.
Bazı ülkelerde oy pusulasının üzerinde
adayların adı bulunmaz ve seçmen istediği Barnaby’s

partiyi işaretler. “Tercihli oy” pusulası ise S e ç im le rd e o y la r o y s a n d ık la rın d a to p la n ır.

seçmene her görev yeri için birinci, ikinci ve
üçüncü tercihini belirleme olanağı verir. Bu Oy kullanma m akineleri oyun gizliliğini korur
tür oy pusulası Avrupa ve A vustralya’da çok ve birden fazla oy kullanmayı olanaksızlaş­
kullanılır. tırır.
Hangi oy pusulası türünün kullanılacağı
çoğunlukla o ülkedeki parti sistemine bağlı­ Seçim Sistemleri
dır. Partiler arasındaki farkların çok büyük Seçmenlerin kullandıkları oylarla kimlerin
olmadığı A B D ’de, adayların kimliği önemli­ seçileceği ve oyların nasıl değerlendirileceği­
dir ve seçm enler genellikle partiden çok ne ilişkin kurallar seçim sistemini oluşturur.
kişileri seçmeye yöneldiği için oy pusulaları Seçim sistemleri ilk olarak şu soruya yanıt
da buna uygun olarak düzenlenir. Birçok getirir: Bir seçim bölgesinde bir tek temsilci
A vrupa ülkesinde ise her partinin farklı prog­ mi, yoksa birden çok temsilci mi seçilecektir?
ramı vardır. Seçmenler de adayın kimliğinden Birinci yol seçildiğinde “tek adlı seçim yönte­
çok, programını beğendikleri parti için oy mi” ortaya çıkar. D ar bölge sistemi de denen
kullanırlar. bu sistemde ülke, her biri birer temsilci
Seçim gününün sonunda bütün oylar görev­ çıkaracak biçimde seçim bölgelerine ayrılır.
liler tarafından ve isteyen herkesin izleyebile­ Böylece çok sayıda küçük seçim bölgesi yara­
ceği bir biçimde sayılır. Dolayısıyla oy verm e­ tılır. Bu sistemin en tipik uygulama yeri A BD
de gizlilik, oyların döküm ve sayımında ise ve İngiltere’dir. Ö bür ülkelerde ise genellik­
açıklık ilkesi geçerlidir. le liste sistemi uygulanır ve seçim bölgeleri
A B D ’de oy kullanma m akinelerinden yay­ nüfuslarına göre değişen sayıda temsilci çı­
gın olarak yararlanılm aktadır. Bu m akineler, karır.
hızları ve hatasız çalışmaları nedeniyle başka Verilen oylarla kimin seçilmiş sayılacağı
ülkelerde de, özellikle çok fazla oy kullanılan konusu seçim sistemlerinin yanıtlayacağı ikin­
büyük kentlerde giderek yaygınlaşmaktadır. ci ana sorudur. Burada, biri “çoğunluk”,
104 SEÇİM

öbürü de “nispi tem sil” olmak üzere başlıca seçmen olabilm ek için mülk sahibi olmak
iki sistem vardır. Çoğunluk sisteminde, o ya da belli bir m iktar vergi ödem ek gereki­
bölgede oyların çoğunu alan liste bütün tem ­ yordu. Kadınların oy verme ve seçilme hakkı
silcilikleri kazanmış olur. Örneğin bir seçim yoktu.
bölgesinde yarışan üç partiden birincisi yüzde Kurtuluş Savaşı sırasında A nkara’da açılan
34, İkincisi yüzde 30, üçüncüsü de yüzde 36 oy Büyük Millet Meclisi (23 Nisan 1920) için ya­
almışsa, bütün milletvekilliklerini sonuncu pılan seçimler yeni bir devletin kuruluşuna da
parti kazanmış sayılır. Yüzde 30 ve yüzde 34 hizmet etti. Cum huriyet dönem indeki ilk se­
oy alan öbür iki parti ise hiç temsilci çıkara­ çim 1923’te yapıldı. Bundan sonra, 1924-45
maz. Görüldüğü gibi bu sistem adil değildir. arasındaki tek partili dönem de iki dereceli
Nispi temsil sistemi ise, partilerin aldıkları oy olarak yapılan seçimler (1927, 1931, 1935,
oranında temsilci çıkarabilmeleri kuralına da­ 1939, 1943) yarışmalı olmadığı için serbest ve
yanır. D aha adil sonuçlar yaratan bu sistemde dem okratik değildi. Bununla birlikte kadınla­
halk iradesi gerçeğe daha yakın bir biçimde ra seçme ve seçilme hakkı tanınması gibi
parlam entoya yansır. Ne var ki, çoğunluk (1934) çok önemli bir demokratikleşm e adımı
sisteminin uygulandığı ülkelerde partilerden bu dönem de atıldı. Çok partili yaşam başla­
birinin tek başına iktidar olma şansı daha dıktan sonra yapılan ilk seçimlere (1946) bir
fazladır. Nispi sistemi uygulayanlarda ise oy­ m uhalefet partisinin (D em okrat Parti) de ka­
ların değişik partiler arasında bölünmesi yü­ tılması ve tek dereceli seçim usulüne geçilme­
zünden tek partinin mecliste çoğunluğu ka­ si dem okratikleşm e sürecinin önemli adımla­
zanması daha zordur. Böylece tek parti yöne­ rıdır. Ne var ki, bu seçimde oylar açık veril­
timi yerine, birden çok partinin katıldığı miş, sayım ise gizli yapılmıştı. Gizli oy ve açık
koalisyon hüküm etleri kurm ak gerekm ek­ sayıma dayalı ilk seçim 1950’de yeni seçim ya­
tedir. sasının onaylanm asından sonra gerçekleşti.
Ayrıca, seçimler “tek dereceli” ya da “iki Sonuçta eskiden tek parti olan Cumhuriyet
dereceli” olarak yapılabilir. Tek dereceli se­ H alk Partisi m uhalefete düştü ve iktidar D e­
çim lerde, seçm enler temsilcilerini doğrudan m okrat P arti’ye geçti.
kendi oylarıyla seçerler. İki dereceli seçimde D em okrat Parti iktidarı dönem inde m uha­
ise, önce “ikinci seçm en” denen delegeler için lefet üzerindeki baskılar arttı. Hak ve özgür­
oy kullanılır. Seçilen bu delegeler asıl tem sil­ lükler giderek kısıldı. Bu koşullarda yapılan
cileri seçerler. Tek dereceli seçim daha de­ 1954 ve 1957 seçimleri de oldukça tartışmalı
m okratik bir uygulamadır. İki dereceli seçim­ bir ortam da geçti. 1954’te Yüksek Seçim Ku­
lerin en iyi bilinen örneği A B D ’de başkanlık rulu oluşturuldu. 1957 seçimlerinin ardından,
seçimidir. Başkan her eyaletten seçilmiş olan m uhalefetin üzerinde baskılar yoğunlaştı,
delegelerin oylarıyla belirlenir. Türkiye’de de radyo iktidar partisinin emrinde bir yayın or­
1946’ya kadar iki dereceli seçim sistemi uygu­ ganı gibi çalışmaya başladı. G erçekten özgür
lanmıştır. bir seçim ortam ının yaratılamamış olması da
27 Mayıs 1960’ta silahlı kuvvetlerden bir grup
Türkiye'de Seçimler subayca gerçekleştirilen askeri müdahaleyi
Osm anlılar’da daha önce yerel yönetimler hazırlayan nedenler arasındadır.
için yapılan seçimler dışında, ilk siyasal seçim Türkiye’de seçimlerin dem okratik bir yapı­
1876 Anayasası’nın kabul edilmesinden bir yıl ya kavuşması 27 Mayıs m üdahalesinden sonra
sonra gerçekleşti. İlk Osmanlı parlam entosu yapılan 1961 Anayasası’yla sağlandı. 1961
için iki kez seçime gidildikten sonra (1877-78) milletvekili seçimlerinden başlayarak uygula­
II. A bdülham id’in baskıcı yönetimi altında nan nispi temsil sistemi Türkiye için önemli
meclis dağıtıldı ve II. M eşrutiyet’in ilanına bir yenilikti. 1961, 1965, 1969, 1973, 1977 ge­
(1908) kadar bir daha toplanm adı. II. M eşru­ nel seçimleri, bazen nispi sistemin de etkisiyle
tiyetken sonra seçimlere siyasal partiler de oyların ve meclisteki sandalyelerin çok sayıda
katılm aya başladı. İki dereceli seçim yöntem i­ parti arasında dağılmasına ve koalisyon hükü­
nin uygulandığı Osmanlı seçim sisteminde, m etlerine yol açtı. A m a, seçmen oylarının
 SEDAT 105

hüküm lüler oy kullanamazlar. Seçmen kütük­

leri oy verme hakkına sahip kişileri belirleyen
listelerdir ve belli süreler içinde bunlara itiraz
edilebilir.
Milletvekili seçilebilmek için, 30 yaşını dol­
durmuş olm ak, Türkiye Cumhuriyeti yurttaşı
olmak, en az ilkokulu bitirm ek, kamu hizm e­
tinden yasaklanmamış ya da belli suçlardan
dolayı hüküm giymemiş olmak gibi koşullar
aranm aktadır. Seçimlerde propaganda, yasa­
ların gösterdiği süreler ve koşullar içinde ser­
besttir. Seçim günü sandık kurulları oy verme
ve sayım işlemlerini tarafsızlık ve dürüstlük
kuralları içinde yürütürler. Bunların üstünde
ilçe ve il seçim kurulları görev yapar. Ülke
çapındaki en üst yetkili organ ise Yüksek Se­
çim K urulu’dur.
Bugün Türkiye’de uygulanan nispi temsil
sistemi çift barajlıdır. Birincisi, ülke düzeyin­
de geçerli oyların yüzde 10’unu alamayan par­
tiler hiçbir yerde milletvekili çıkaramaz. A yrı­
ca, ilk barajı aşan partiler seçime girdikleri
bölgedeki “yerel baraj ”ı da aşmak zorunda­
Cumhuriyet Gazetesi Arşivi dır. “Yerel baraj ”ın altında oy alırlarsa gene
T ü r k iy e 'd e b ir s e ç im s ıra s ın d a o y k u lla n a n milletvekili çıkaramazlar. Bu “yerel b araj” ,
s e ç m e n le r.
bir seçim bölgesinde verilen geçerli oyların se­
çilecek milletvekili sayısına bölünmesiyle elde
meclise daha doğru bir biçimde yansımasını edilen sayıdır.
da sağladı.
12 Eylül 1980 askeri m üdahalesinden sonraSEDAT, Enver (1918-1981). Mısırlı bir subay
yapılan ilk genel seçimlere (1983) Milli G ü­ ve siyaset adamı olan M uhamm ed Enver Se­
venlik Konseyi’nin izin verdiği parti ve aday­ dat, 1970’ten ölüm üne kadar M ısır’ın cum-
ların katılabilmesi seçimlerin demokratikliği hurbaşkanıydı.
ve serbestliği ilkesini sarstı. Bu durum ancak Enver Sedat 1938’de Kahire Askeri A kade-
1987 genel seçimlerinde bir ölçüde giderilebil­ misi’ni bitirdi. II. Dünya Savaşı (1939-45) sı­
di. 1983-87 arasında iktidar partisinin seçim rasında M ısır’daki İngiliz egemenliğine karşı
yasalarında yaptığı değişiklikler yeni tartışm a çeşitli eylemlere katıldı. 1950’de, M ısır’da
ve eleştirilere neden oldu. krallığa ve İngiliz egemenliğine son verm ek
A rtık Türkiye’de ilk olarak 1961 A nayasa­ için kurulan Özgür Subaylar Ö rgütü’ne katıl­
sıy la oluşturulan dem okratik bir seçim siste­ dı. 1952’de Nâsır önderliğinde gerçekleştiri­
minin tem el kuralları yerleşmiştir. M illetveki­ len kansız darbenin başanyla sonuçlanmasın­
li ve yerel yönetim seçimleri serbest, eşit ve dan sonra N âsır’ın cumhurbaşkanlığını des­
tek derecelidir; genel oy ilkesi benimsenmiş­ tekledi (bak. NÂSIR). Nâsır dönem inde önemli
tir; oy verm ede gizlilik, oyların döküm ve sa­ devlet görevlerinde bulundu ve iki dönem
yımında ise açıklık kuralı geçerlidir. D aha da cumhurbaşkanı yardımcılığı yaptı. N âsır’ın
önemlisi seçimlerin dürüstlüğü yargı organı­ 1970’te ölmesi üzerine cum hurbaşkanı seçildi.
nın güvencesi altındadır. Sedat, M ısır’ın O rtadoğu siyasetini destek­
20 yaşından gün alan her Türk yurttaşı oy lemeyen SSCB’ye misilleme olarak 1972’de
verm e hakkına sahiptir. Askeri öğrenciler, er­ SSCB’li teknisyen ve danışm anları ülkeden çı­
ler, kam u hizmetinden yasaklılar, tutuklu ve kardı. Sonraki yıl ekim ayında da İsrail’e karşı
106 SEDİR
Popperfoto
E n v e r S e d a t 1970-81 a ra s ın d a M ıs ır'ın
c u m h u rb a ş k a n ıy d ı.
Suriye ile ortak bir saldırı başlattı. İsrail bu
sürpriz saldırıya başarıyla karşı koyarak geri
püskürttü. A m a Enver Sedat savaştan saygın­
lığı artm ış olarak çıktı. Bundan sonra bölge­
de barışı sağlamak amacıyla diplom atik gö­
rüşm elere başladı. A rap dünyasının büyük
bölüm ünden ve SSCB’den gelen şiddetli tep­
kilere karşın barış planlarını sunmak üzere
1977’de İsrail’e gitti. 1978’de İsrail Başbakanı
M enahem Begin’le birlikte Nobel Barış Ödü-
lü’nü aldı. 1979’da ise iki ülke arasında bir
barış antlaşması imzalandı. Am a İsrail’le ant­
laşma imzalanması ve ülkede ekonom ik duru­
mun gittikçe kötüleşmesi yaygın protesto gös­
terilerine yol açtı. Bu gösterileri şiddetle bas­
tıran ve siyasal karşıtlarını sindirmeye çalışan
E nver Sedat, 6 Ekim 1981’de K ahire’de,
1973’teki A rap-İsrail Savaşı’nm yıldönümü
için düzenlenen bir askeri tören sırasında kur­
şunlanarak öldürüldü.
SEDİR. Çamgiller (Pinaceae) familyasının
Cedrus cinsinde yer alan sedirler yaprakdök-
m eyen, hoş kokulu ağaçlardır. Yatay ve yay­
van konum lu dallarıyla görkemli bir görünüm
sergileyen bu ağaçların dört türü vardır. Üçü
Akdeniz Bölgesi’ne, biri Himalaya D ağları’na
özgü olan bu türler dünyanın pek çok yerinde
süs ağacı olarak yetiştirilir. D allara sık dem et­
ler halinde dizilen iğne biçimli yaprakları sert
ve üç köşelidir. Tümüyle olgunlaştığında pul­
larını dağıtan, fıçı biçimli, yeşil ya da m orum ­
su kahverengi iri kozalakları en ayırt edici
özelliklerinden biridir.
Sedirlerin en iyi tanınan türü Lübnan sedi­
ridir ( Cedrus libani). Günüm üzde yalnızca
A nadolu’da ve çok sınırlı olarak da L übnan’
da kendiliğinden yetişen bu ağaçlar eskiçağ­
larda çok geniş orm anlar oluşturuyordu. Am a
o dönem lerde kerestesi saray ve gemi yapı­
m ında aranan değerli bir malzeme olduğun­
dan, Lübnan sedirleri bilinçsizce yapılan aşırı
kesimler sonucu giderek tükenm iş, buna kör­
pe fidanları yiyen keçilerin zararı da eklenin­
ce, neredeyse tümüyle yok olmuştur. A m a,
doğal çevrede çok azalmış olmakla birlikte,
günümüzde Lübnan sediri alımlı görünümü
nedeniyle birçok ülkede süs ağacı olarak ye­
tiştirilmektedir. Hoş kokulu ve dayanıklı odu­
nundan ise yapılarda ve mobilyacılıkta yarar­
lanılm aktadır. Ülkemizde özellikle Toros
D ağları’nda yoğunlaştığı için yaygın olarak
“Toros sediri” de denen bu ağaçlar Toroslar’
da 1.200-2.000 m etre yükseklikler arasında
saf ya da köknar, çam, ardıç ve dişbudak
LÜBNAN
Kozalaklar, yapraklar ve
erkek çiçekler
ağaçlarıyla karışık orm anlar oluşturur. Ayrıca
O rta Karadeniz’in iç kesimlerinde de sedir
topluluklarına rastlanır.
Kuzey A frika’daki Atlas D ağları’nda or­
m anlar oluşturan Atlas sediri (Cedrus adanti-
ca) kısa yaprakları ve küçük kozalaklarıyla
Lübnan sedirinden ayrılır. Himalaya Dağla-
rı’nda yetişen Him alaya sediri ( Cedrus deoda-
ra) ise sarıya çalan uzun yeşil yapraklı ve sar­
kık dallı bir ağaçtır.
SEFERİS, Yorgo (1900-1971). Asıl adı Ge-
orgios Seferiades olan Yorgo Seferis, çağdaş
Yunan edebiyatında Sembolizm (Simgeci­
 SEFERİS 107

lik) A kım ı’mn önde gelen şairlerinden biridir.

Diplomatlık mesleğini seçmiş olan Seferis de­
memeleriyle de tanınır. Babası, şiirle uğraşan
bir hukukçuydu. Seferis 20. yüzyılın başların­
da oldukça geniş bir Rum topluluğunun otu r­
duğu İzm ir’de doğdu. 14 yaşına kadar bu
kentte yaşadı ve ilköğrenimini burada gördü.
Ailesiyle birlikte yaz tatillerini geçirdiği, İz­
m ir’in İskele diye anılan sayfiye yerinde Rum
balıkçıların ezbere okuduğu eski G irit destan­
larını dinleyerek büyüdü. I. Dünya Savaşı
(1914-18) çıkınca ailesiyle birlikte A tina’ya
göç etti.
Ortaöğrenim ini burada tam am layan Seferis
1918’de, babasının avukatlık yapm akta oldu­
ğu Paris’e hukuk okum ak üzere gitti. İlk şiir­
lerini de hukuk öğrencisi olduğu bu yıllarda
yazdı. 1924’te dil öğrenm ek amacıyla İngilte­
re’ye gitti. Bir yıl sonra A tina’ya dönerek dış­
işleri bakanlığında göreve başladı. Bu arada
şiir, eleştiri ve çeviri çalışmalarını sürdürü­
yordu. 1931’de Y unanistan’ın Londra konso­
losluğuna atandı. Dışişlerindeki hizmetini A r­ United Press International Photo

navutluk, Güney Afrika, Mısır ve Türkiye’de Y o r g o S e fe ris ç a ğ d a ş Y u n a n e d e b iy a tın d a

m üsteşarlık ve konsolosluk görevlerinde bu­
lunarak sürdürdü. II. Dünya Savaşı (1939-45)
sırasında sürgündeki Yunan hüküm etinde gö­
rev alan Seferis daha sonra Beyrut, ardından
da 1957-62 arasında L ondra’da büyükelçi ola­
rak görev yaptıktan sonra emekliye ayrıldı.
Seferis’e 1963’te Nobel Edebiyat Ödülü ve­
rildi.
Seferis’in yaşamını etkileyen en önemli
olay, 1922’de A nadolu’da Türk Kurtuluş Sa­
vaşı sırasında Yunan kuvvetlerinin bozguna
uğraması ve İzm ir’in yakılmasıdır. Doğduğu
ve çocukluğunu geçirdiği kentin bir yangın ye­
ri haline gelmesi o yıllarda Paris’te yaşayan
Seferis’in kendini geçmişinden, anılarından
birdenbire kopmuş ve sürgünde hissetmesine
yol açmış, görevi gereği yurdundan sık sık
uzaklaşması da sürgünlük duygusunu ayrıca
yoğunlaştırmıştır. Doğduğu yerden zorunlu
olarak uzak kalması, yaşamı boyunca sanatını
etkileyen önemli bir özellik olmuştur. Şiirle­
rinde sıkça geçen “öteki kıyı” , “öteki dünya” ,
“öteki yaşam” sözleri, yitirdiği anılarına düş
gücüyle ulaşma çabalarını simgeleyen deyiş­
lerdir. Şair yeni kökler bulm ak, yitirdiği ana­
yurduna düş gücüyle yeniden erişmek için
S e m b o liz m A k ım ı'n ın ö n d e g e le n ş a ir le rin d e n d ir.
uzun süren büyük bir çaba içine girmiştir. Se­
feris için geçmiş, bugünkü duyarlılığını yo­
ğunlaştıracak ve bütünleyecek bir araştırm a
alanıdır. Şiirlerinde o yıllarda edebiyat dün­
yasında yaygınlık kazanan, ezgisel yanı ağır
basan, abartm alı nitelem elerle, benzetm eler­
le dolu coşkulu anlatım a ağırlık veren anlayı­
şa uzak kalır. I strofî (1931; “Dönüm Noktası”)
adını taşıyan ilk kitabındaki uyaklı dörtlükler­
den oluşan aşk şiirlerinde o yıllardaki kalıpla­
rı kullanmış, ama dile çok daha belirgin bir
düzen kazandırm ış, kullanıla kullanıla etkisini
yitirmiş sıfatlar ile uyaklardan kurtulmayı ba­
şarmıştır. Seferis’in bu yeniliği o günlerin tu ­
tucu Yunan eleştirmenlerinin tepkisini çek­
miştir. 1932’de yayımladığı I sterna (“Sarnıç”)
adlı yapıtta ölçülü uyaklı, ama daha yoğun bir
şiir dilini deneyen şair, 1935’te yayımlanan
Destansı Ö y k ü ’de (Mithistörima) şiir dilini ve
tekniğini tam bir olgunluğa eriştirmiştir. Y u­
nan şiirinin evriminde bir dönüm noktası ka­
bul edilen bu yapıt 24 şiirden oluşur. Sefe­
ris’in özgür koşukla yazdığı bu şiirler içerikle
biçim arasındaki uyumla dikkati çeker.
108 SEINE IRMAĞI

Seferis, 1940-55 yıllan arasında üç kitap

olarak yayımlanan İmerolöyion kataströmâtos
(“Seyir D efteri”) ile K ikhli (1947; “Ardıç Ku­
şu”) gibi kitaplannın yanı sıra, Dokim.es (1944;
“D enem eler”) adı altında eleştiri ve denem e­
lerini de yayımladı. Seferis denem elerinde
yalnız edebiyatla değil, tarih, eğitim, felsefe
ve güzel sanatlann öbür kollarıyla ilgili görüş­
lerini de dile getirdi. Dilimize Destansı Ö ykü
adıyla çevrilen şiir kitabından başka şiirlerin­
den, denem elerinden ve anılarından yapılan
seçm elerden oluşan bir yapıt da Üç Kırmızı
Güvercin adıyla çevrildi.

SEINE IRMAĞI bak. S e n I r m a ğ i.

SEKOYA. Görkemli orm an ağaçları olan se­

koyalar dünyadaki canlılann en irisi ve en
yaşlısıdır. A dını, Kuzey A m erika Y erlileri’n-
den Ç erokiler’in ünlü reisi Sequoyah’dan alan
bu ağaçların günüm üzde yaşayan yalnızca iki
türü vardır. Bunlardan biri kıyı sekoyası (Se-
quoia sempervirens), öbürü mamutağacı ya da
deveağacıdır (Sequoia gigantea).
Bu her iki sekoya türü de A B D ’nin Califor­
nia eyaletinde yabani olarak yetişir; sayıları
çok azalmış olan m amutağaçları özellikle Si­
erra Nevada D ağlan’mn batı yamaçlarında,
hüküm et tarafından korum aya alınmış koru­
luklarda bulunur. Dünyanın en uzun boylu
ağaçları olan kıyı sekoyaları ise California’nın
kuzeyinden O regon’un güneyine kadar uza­
nan dağlık kıyılarda yetişir. Yüksekliği 90
m etreyi bulan kıyı sekoyalarının bu boya ula­
şabilmeleri yaklaşık 2.000 yıl alır. Oysa ma-
m utağaçlannın aynı yüksekliğe ulaşabilmesi
için çok daha uzun bir süre gerekir. Nitekim,
California’daki Sekoya Ulusal Parkı’nda bu­
lunan, yaklaşık 83 m etre yüksekliğindeki bir
mamutağacının 3.000-4.000 yıllık olduğu sa­
nılm aktadır. Eyalet halkının “G eneral Sher-
m an” adını taktığı bu en yaşlı sekoya örneği­
nin gövde çapı 9 m etreyi aşar; ağırlığının ise
2.500 ton dolayında olduğu saptanmıştır.
G erek kıyı sekoyası, gerek mamutağacı te­
peye doğru incelerek yükselen, dik gövdeli
ağaçlardır. Gövdeyi saran kızılımsı kabuk ka­
National Park Service
im, süngersi ve derin çatlaklıdır. H er iki türde
C a lifo r n ia 'd a k i Y o s e m ite U lu s a l P a rk ı'n d a b u lu n a n
de dallar yere doğru sarkıktır, ama değişik m a m u ta ğ a ç la rı d e v y a p ıla rıy la z iy a re tç ile ri şa şkın a
tipte yapraklarla donanmıştır. Kıyı sekoyala- ç e v ir ir.
 SELANİK 109

nnın şerit biçimli, yassı ve küçük, koyu yeşil Selahaddin Eyyubi 1187’de Filistin’i istila
yaprakları vardır. M amutağaçlarının yaprak­ ederek aynı yılın ekim ayında H ıristiyanların
ları ise ince dalları kaplayan küçük, sivri uçlu elinde olan K udüs’e girdi. Bu zafer A vrupa’
pulcuklar biçimindedir. Kozalakları küçük, daki kralları telaşlandırdı ve III. Haçlı Seferi’
odunları hafif, sağlam ve dayanıklıdır. nin başlamasına yol açtı (bak. H a ç l i S e f e r l e -
R î). A m a Kudüs M üslüm anlar’ın elinde kal­
SEL bak. T a ş k in . maya devam etti. Aslan Yürekli R ichard’ın
başka yerlerdeki zaferlerine karşın, Selahad­
SELAHADDİN EYYUBİ (1138-1193), en çok din Eyyubi M üslüm anlar’ı birleştirerek Ku-
Haçlı Seferleri’nde oynadığı rol dolayısıyla düs’deki Hıristiyan kuvvetlerini bozguna uğ­
hatırlanm aktadır. Bir M üslüman olmasına ve rattı. Uzun süren savaşlar sırasında Selahad­
Filistin’i elde tutm ak için H ıristiyanlar’a karşı din Eyyubi’nin R ichard’a hediyelerle birlikte,
mücadele etmesine karşın, adilliği ve cesur­ hastayken tedavisi için hekimlerini de gönder­
luğu nedeniyle, aralarında İngiltere Kralı diği söylenir. Sonunda Selahaddin Eyyubi ile
I. Richard’ın (Aslan Yürekli) da bulunduğu Hı­ bir anlaşma yapıldı ve Hıristiyan hacılara K u­
ristiyan hükümdarlarca takdir edilirdi. düs yolu açıldı. (Ayrıca bak. EYYUBİLER.)
Selahaddin Eyyubi bugün Irak sınırları için­
de bulunan Tikrit’te doğdu. O zam anlar Müs- SELANİK. M akedonya’nın Kuzey Yunanis­
lüm anlar bölünm üştü, Kahire ve B ağdat’ta tan ’da kalan bölümünün en önemli kenti ve
birbirleriyle rekabet eden Fatımi ve Abbasi limanı olan Selanik, Y unanistan’ın A tina’dan
halifeleri vardı. Selahaddin Eyyubi babası ve sonra ikinci büyük kenti ve Pire’den sonra
amcasıyla birlikte M ısır’daki Fatımi egemenli­ ikinci büyük limanıdır. A tatü rk ’ün doğum
ğine son verdikten sonra 1174’te kendini Suri­ yeri olan kent, İÖ 316’da M akedonya bağım ­
ye ve Mısır hüküm darı ilan etti. sız bir devletken kurulm uştur. Selanik kenti­
nin o zamanki adı olan Thessalonike, M ake­
The Ancient A rt & Architecture Collection donya Kralı Büyük İskender’in kız kardeşinin
adından gelir. İÖ 146’da Rom alılar M akedon­
ya’yı ele geçirdikten sonra Rom a İm parator­
lu ğ unun M akedonya eyaletinin başkenti olan
Selanik, Rom a’yı Konstantinopolis’e (bugün İs­
tanbul) bağlayan askeri bir yol olan Via Egrıatia
üzerinde bir mola yeri ve ordu kampı olarak
önem kazandı. Kent kilisesini kuran Aziz Pau-
lus’un yazdığı ve Kutsal Kitap’ın bölümleri ara­
sında yer alan “Selanikliler’e M ektuplar” bu
kentin cemaatine seslenir.
The Greek Embassy

12. y ü z y ıl M ü s lü m a n lid e ri S e la h a d d in E y y u b i
III. H açlı S e fe r i'n d e H ıris tiy a n k u v v e tle rin e karşı
K u d ü s 'ü e lin d e tu ttu .
110 SELÇUK
Hayat Yayınlan
S e la n ik 'te A ta tü r k 'ü n d o ğ d u ğ u ev.
1430’da Osmanlı topraklarına katılan Sela­
nik’te 500 yıla yakın süren Türk egemenliği­
nin izleri günümüzde de görülür. I. Balkan
Savaşı’nda (1912) Yunan ordusunun ele geçir­
diği kent, 1913 Bükreş Antlaşması ile Y una­
nistan Krallığı’na katıldı. 1917’de çıkan bir
yangın kentin büyük bölümünü yok etti
Dıaha sonra m odern bir kent olarak tekrar
kurulan Selanik, 1978’deki bir deprem de ye­
niden yıkıma uğradı.
Selanik Körfezi’nin kuzey ucunda, koru­
naklı bir koyda kurulmuş olan kenti çevrele­
yen çıplak alanlar, arkadaki dağlara doğru
yavaş yavaş yükselir. Dışarı satılan krom ,
manganez ve tarımsal ürünlerin yüklendiği
rıhtım larla çevrili olan lim anda bir de dalgakı­
ran vardır. Büyük bir sanayi m erkezi olan
Selanik’te petrol rafinerileri, petrokim ya ve
demir-çelik fabrikalarının yanı sıra içki, doku­
m a, halı, tuğla, kiremit ve sabun üreten
sanayi kuruluşları bulunur.
Kent nüfusu 406.413’tür (1981).
SELÇUK, M ünir Nurettin (1900-1981).
Türk ses sanatçısı ve besteci M ünir N urettin,
yüksek dereceli bir m em urun oğlu olarak
İstanbul’da doğdu. Çok küçük yaşta müziğe
olan yatkınlığı ortaya çıkan M ünir Nurettin
özel müzik dersleri almaya başladı. 1917’de
Soğukçeşme Askeri Rüştiyesi’ni bitirdi, Kadı­
köy Sultanisi’ne yazıldı. Aynı yıl, Darülelhan’
m (sonradan İstanbul Belediye Konservatu-
van) ilk öğrencileri arasına katıldı. Burada,
başta Zekâi D ede’nin oğlu Ahm ed Irsoy
olmak üzere, dönemin ileri gelen müzikçile-
rinden ders aldı. Kadıköy’de etkinlik gösteren
ünlü Şark Musiki Cem iyeti’nin kuruluşuna
katıldı. Bu yıllarda, ünlü bir müzik öğretme­
ni olan Üsküdarlı Ziya Bey’den özel ders
aldı. 1923’ün ortalarında hanende (ses sanat­
çısı) olarak Muzıka-yı H üm ayun’a (Yeniçeri
Ocağı kaldırıldıktan sonra kapatılan askeri
müzik takımı M ehterhane’nin yerine kurulan
bando) girdi. İki ay sonra cumhuriyet ilan
edilince Riyaseticum hur İncesaz Heyeti üyesi
olarak A nkara’ya gitti. 1926’da istifa ederek
İstanbul’a döndü, serbest müzikçi olarak ça­
lışmaya başladı.
Aynı yıl, ünlü Sahibinin Sesi plak firmasıyla
anlaşarak plak doldurm aya başlayan Münir
N urettin, bağlı olduğu firmanın bursuyla Pa­
ris'e giderek bir yıl süreyle şan (ses kullanma
teknikleri), solfej ve piyano dersleri aldı.
1930’da müzikçileri sahnede yeni bir anlayışla
yerleştirerek ve kendisi de frak giyip ayakta
durarak verdiği konser, geleneksel Türk mü­
ziği tarihinde bir dönüm noktası oldu. D aha
sonra da pek çok kez bu tür konserler verdi.
Hüseyin Saadettin A rel’in müdürlüğü döne­
minde (1943-48) İstanbul Belediye Konserva-
tuvarı’na bağlı olarak kurulan Türk Musikisi
İcra H eyeti’nde yer aldı. 1953’te konservatu-
varm Türk Musikisi Bölüm ü’nde şarkı söyle­
me yöntem leri üzerine ders vermeye başladı.
Bir yıl sonra Türk Musikisi İcra H eyeti’nin
şefliğine getirildi. M ünir N urettin Selçuk,
1976’ya kadar birinci şefi olduğu İcra Heyeti
ile 300 dolayında konser verdi. Sanatçı bu
konserlerde, şef kürsüsünde, dinleyiciye dö­
nerek solo yapardı. İstanbul R adyosu’ndan
naklen yayımlanan bu konserler geniş bir
dinleyici kitlesinin ilgisini toplardı. M ünir
N urettin, İstanbul R adyosu’nda sık sık solo
program lar da yaptı; ayrıca, radyonun staj­
yer ses sanatçılarına ders verdi.
Kendinden sonraki tüm ses sanatçıları üze­
rinde dolaylı ya da dolaysız etkileri görülen
Selçuk, yüzyıllarca değişmeden yaşayan gele­
neksel şarkı söyleme yöntemini büyük ölçüde

Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
T ü rk ses s a n a tç ıs ı v e b e s te c i M ü n ir N u r e ttin S e lçu k.
değiştirmiştir. M ünir N urettin’den önceki ses
sanatçıları, “anlatımı güçlendirmek için uy­
gun yerlerde sesin şiddetini artırm a ve azalt­
m a” diye tanımlayabileceğimiz “nüanslama”
yı ve “kafa sesini” bilmezlerdi. Anlatım
gereği, sesin rengini değiştirme de, başvuru­
lan bir yol değildi. Tüm bunları, ilk kez büyük
bir ustalıkla M ünir N urettin uygulamıştır.
M ünir N urettin Selçuk aynı zam anda, gele­
neksel Türk müziği alanında 20. yüzyılın en
büyük bestecilerindendir. Selçuk bazı yapıtla­
rıyla yüzlerce yıllık geleneği sürdürm üş, bazı
yapıtlarıyla da yaşadığı dönem deki yenilik
arayışlarına katılmıştır. H alk müziğinin etki­
sinde birkaç yapıtı da vardır. Çoğunun güfte­
leri Yahya Kemal Beyatlı’nın şiirlerinden
oluşan en ünlü yapıtları arasında Rindlerin
Akşam ı, Rindlerin Ölümü, Kalamış, E ndülüs’
te Raks ve A z iz İstanbul sayılabilir.
SELÇUKLULAR bak. A n a d o l u
D e v le tî; B ü y ü k S e lç u k lu D e v le tî.
SELİM 111
SELİM (Osmanlı Padişahları). Osmanlı
Devleti’nde Selim adlı üç padişah vardır.
Selim I (1470-1520). Y A V U Z SULTAN
SELİM m addesinde anlatılmıştır.
Selim II (1524-1574). 11. Osmanlı padişahı­
dır. Sarı Selim olarak da anılır. Kanuni Sultan
Süleyman’ın oğludur. İstanbul’da doğdu. Sa­
rayda eğitim gördükten sonra 1542’de Konya
sancakbeyliğine atandı. Ertesi yıl ağabeyi
M ehm ed’in ölümüyle boşalan Manisa sancak­
beyliğine gönderildi. Selim 1558’e kadar sü­
ren bu görevi sırasında babasının bazı seferle­
rine katıldı. 1558’de Kütahya sancakbeyi olan
kardeşi Bayezid’le aralarında anlaşmazlık baş
gösterince Kanuni Sultan Süleyman, Se-
lim’i Konya sancakbeyliğine, Bayezid’i de
Amasya sancakbeyliğine atadı. A m a Bayezid
bu karara uymayıp bir ayaklanma başlattı.
Selim kardeşini izleyerek iki kez yenilgiye
uğrattı. Bayezid 1559’da İran ’a sığındı ve
orada öldürüldü. Bundan sonra tek şehzade
olarak kalan Selim babasının Zigetvar K uşat­
ması sırasında ölmesi üzerine Belgrad’a gide­
rek tahta çıktı (1566).
II. Selim, Kanuni Sultan Süleyman’ın son
sadrazamı Sokullu M ehm ed Paşa’yı görevin­
de bıraktı. Güçlü bir devlet adamı olan
Sokullu M ehm ed Paşa, II. Selim’in hüküm ­
darlığı süresince devleti tek başına yönetti.
II. Selim dönem inde Avusturya ve İran ’la
barış antlaşmaları yapılarak büyük seferler­
den kaçınıldı. Am a II. Selim, Sokullu M eh­
m ed Paşa’nın karşı çıkmasına aldırm ayarak
V enedik’in elindeki Kıbrıs’ın alınmasını iste­
di. Lala M ustafa Paşa’nın kom utasındaki
ordu ve donanm anın 1570’te başlattığı Kıbrıs
seferi 1 Ağustos 1571’de M agosa’nın alınm a­
sıyla tam am landı. Kıbrıs’ın Osm anlılar’ın eli­
ne geçmesi Avrupa devletlerini telaşlandırdı.
A kdeniz’deki güçlerini gösterm ek amacıyla
papanın öncülüğüyle oluşturulan Haçlı do­
nanması 7 Ekim 1571’de Osmanlı donanm ası­
nı İnebahtı’da ağır bir yenilgiye uğrattı. Am a
ertesi yıl Kılıç Ali Pâşa’nın kom utasında A k ­
deniz’e açılan Osmanlı donanması karşısında
Venedik bu kez papadan destek görmeyince
S e lç u k lu barış istemek zorunda kaldı. 1573’te imza­
lanan antlaşmayla Venedik, Osmanlı D ev­
112 SELİMİYE CAMİSİ
leti’nin Kıbrıs üzerindeki egemenliğini kabul
etti.
1574’te İstanbul’da ölen II. Selim, Selimi
mahlasıyla şiirler de yazmıştır. Osmanlı mimar­
lığının en görkemli yapıtlarından olan E dim e’
deki Selimiye Camisi’ni de II. Selim yaptırmış­
tır. (.Ayrıca bak. KANUNÎ SULTAN SÜLEYMAN; SELİ­
MİYE C a m îs İ; S o k u l l u M e h m e d P a ş a .)
Selim III (1761-1808). 28. Osmanlı padişa­
hıdır. III. M ustafa’nın oğludur. Çocukluğu
babasının (1754-74), gençliği amcası I. Abdül-
ham id’in (1774-89) padişahlığı dönem inde
geçti. III. Selim’in padişah olduğu yıl (1789)
Fransa’da büyük devrim hareketi başlamıştı.
Osmanlı Devleti ise Avusturya ve Rusya’ya
karşı giriştiği savaşlarda yenilgi üstüne yenilgi
alıyordu. III. Selim orduyu ve devleti yenile­
mek gerektiğini görüyor, bu yolda babasının
ve amcasının padişahlıkları dönem inde atılan
adımları daha ileri götürm ek istiyordu. Ağır
koşullarla 1791’de A vusturya, 1792’de de
Rusya ile barış yapıldıktan sonra, hazırlanan
planı uygulamaya başladı. Nizam-ı Cedid adı
verilen bu plan öncelikle orduyu yenileştirm e­
yi amaçlıyordu. (Ayrıntılı bilgi için bak.
NİZAM-l C e d İd .) 1806’ya kadar süren bu çaba­
ların küçük çaplı da olsa başarılı sonuçlar
verdiği görüldü. Örneğin 1798’de M ısır’a sal­
dıran Napolyon B onapart’ı A kkâ’da durdu­
ran Cezzar A hm ed Paşa’nın ordusunda Ni­
(En s o ld a ) II. S e lim
(15 2 4 -7 4) v e (s o ld a )
III. S e lim (17 6 1 -1 80 8 ).
Hayati Tezel Koleksiyonu
z a m -ı C e d id b ir lik le ri d e v a rd ı (bak. Cezzar
A h m e d P a ş a ).
A m a bu yeniliklerden dolayı çıkarları tehli­
keye düşen yeniçeriler, ulem a ve bazı yüksek
devlet görevlileri ile R um eli’deki âyanlar
tepkilerini açığa vurmaya başladılar. Bunların
kışkırtm alarıyla 1807’de İstanbul’da patlak
veren Kabakçı M ustafa Ayaklanması sonun­
da III. Selim tahttan indirildi ve Topkapı
Sarayı’nda gözaltına alındı. Yeni Padişah IV.
M ustafa’nın kısa süren padişahlığı sırasında,
III. Selim’in başlattığı bütün yenileşme çaba­
larına son verildi, Nizam-ı Cedid birlikleri
dağıtıldı. Bununla birlikte R um eli’ye kaçan
Nizam-ı Cedid yanlıları Rusçuk âyam A lem ­
dar M ustafa Paşa’nın çevresinde toplanarak
bir güç oluşturdular. A lem dar M ustafa Paşa
Tem muz 1808’de III. Selim’i yeniden tahta
çıkarmak amacıyla İstanbul’a yürüdüyse de
IV. M ustafa, III. Selim’i öldürttü. Alem dar
M ustafa Paşa da IV. M ustafa’yı tahttan indi­
rip II. M ahm ud’u padişah yaptı (bak. M a h -
MUD II).
Sanatçı bir kişiliği olan III. Selim müzik ve
edebiyatla yakından ilgilenmiştir. Ney ve
tanbur çalmış, klasik Türk müziği tarzında
besteler yapmıştır. İlhamı mahlasıyla yazdığı
şiirleri de bir D ivan'da (1959) toplanmıştır.
SELİMİYE CAMİSİ, M imar Sinan’ın 80 ya­
şında yarattığı ve “ustalık eserim ” diye nitele­

diği yapıttır. Bu cami Osmanlı-Türk mimarlık
tarihinin olduğu kadar dünya mimarlık tarihi­
nin de başyapıtlarındandır. II. Selim tarafın­
dan E dirne’de yaptırılan bu anıtsal yapı 1569-
75 yılları arasında tamamlanmıştır.
E dirne’nin ve Osmanlı D evleti’nin simgesi
olan cami, kentin m erkezinde, eskiden Sarı-
bayır ve Kavak M eydanı denilen yerdedir.
Burada daha önce Yıldırım Bayezid’in bir
sarayı bulunmaktaydı. M imar Sinan camiye
ilişkin yazdığı tezkerede yabancı mimarların
Ayasofya’nın kubbesi kadar büyük bir kubbe­
nin İslam dünyasındaki yapılarda olmadığını
öne sürerek öğündüklerini söyler. O büyük­
lükte bir kubbeyi oturtm anın çok güç olduğu­
nu ileri sürm elerinin kendini etkilediğini ve
çok üzdüğünü, ama sonunda Ayasofya’nın
kubbesinden daha büyük bir kubbeyi gerçek­
leştirdiğinden söz eder. Bu özelliğinden başka
çok uzaklardan göze çarpan dört minaresiyle
de dikkati çeken bu yapı M imar Sinan’ın aynı
zam anda şehircilikte de uzman olduğunu gös­
terir.
Mimarlık tarihine, kapladığı yer bakım ın­
dan en geniş cami diye geçen Selimiye Camisi
yapı olarak 1.575 m2’lik bir alanı kaplar.
Duvarları kesme taştan yapılmıştır. D uvarlar­
la çevrili bir avlunun ortasında yer alan cami,
SELİMİYE CAMİSİ 113
yaklaşık 40 m etre boyunda, 60 m etre eninde
bir ibadet yeri ile buna kuzeyden bitişen,
hem en hemen aynı ölçülerde bir şadırvanlı
avludan oluşur. Bu avlunun çevresi üstü
örtülü, önü açık olan ve revak ya da sundur­
ma denen yapılarla çevrilidir. İbadet yerine
bitişik olan revaklar caminin son cem aat
yerini oluşturur. Bu revakları örten kubbeler
öbür revakları örtenlerden daha büyük ve
yüksektir. Avlunun ortasında 16 köşeli, üzeri
açık bir şadırvan vardır.
Selimiye Camisi içeriden yüksekliği 41,25
m etre olan 31,22 m etre çapındaki kubbesiyle
dikkati çeker. Bu büyük kubbe, 6 m etre
genişliğindeki kem erlerle birbirine bağlanan
ve fil ayağı denen dev sütunlar üzerine oturur.
İki tanesi kıble duvarına bitişik olan fil
ayaklarının öteki altı tanesi ikişer ikişer doğu,
kuzey ve batı duvarlarının önünde yer alır.
Böylece ibadet yerinin içinde tek ve büyük
kubbeyle birlikte görkemli bir bütünlük sağ­
lanmıştır. Mihrabın yer aldığı çıkıntılı bölümün
üzeri yarım kubbe ile örtülm üştür. Yapıyı
kubbenin eteklerindeki 32 küçük pencere ile
caminin dört yüzünde yer alan ve üst üste
altı sıra oluşturan pencereler aydınlatır.
Caminin 70,89 m etre yüksekliğinde, üçer
şerefeli dört minaresi vardır. Bu m inareler­
114 SELÜLOZ

den giriş yönünde bulunan iki tanesinde M arul, kereviz ve tahıl kepeği gibi pek çok
şerefelere tek merdivenle çıkılır. Ö bür iki yiyecek m addesinde çok m iktarlarda selüloz
m inarede ise üç şerefeye ayrı ayrı çıkan üç vardır. A t, inek, deve gibi otçul hayvanların
m erdiven vardır. m idelerinde selülozu sindirebilmelerini sağla­
Selimiye Camisi’nin mimari özellikleri ka­ yan bakteriler bulunur. Bu nedenle selüloz iyi
dar ilgi çeken bir başka yanı da taş, m erm er, bir hayvan yemidir. İnsan midesinde bu bak­
çini, ahşap, sedef gibi değişik malzemelerin teriler olmadığı için selülozu sindiremeyiz;
kullanıldığı süslemeleridir. Caminin mihrap ama yediğimiz yiyeceklerde bulunan selüloz
ve minberi m erm er işçiliğinin başyapıtların- sindirim sisteminin düzenli çalışmasını sağla­
dandır. İçeride, tam ortadaki müezzin mahfili dığı için yararlıdır.
12 m erm er sütun üzerine oturtulm uştur. A l­ D oğada çok bulunan bir m adde olan selü­
tında küçük bir m erm er havuz vardır. Kubbe loz yapay olarak yapılamaz; ama özellikle
ve yarım kubbeler ise son derece canlı, özgün kâğıt ve dokum a sanayisinde çok kullanılan
kalem işiyle bezenmiştir. M ihrap, m inber, değerli bir ham m addedir. Bir bitki öldükten
hünkâr mahfili, kadınlar mahfilinin duvarları ve bütün nemi kuruduktan sonra geriye selü­
ve öteki duvarlar İznik çinileriyle kaplanm ış­ loz kalır. İplik, kumaş yapılan pam uk ve
tır. Bu çiniler sır altı tekniğiyle yapılmıştır. keten liflerinin; halat, sicim yapılan başka
Selimiye Camisi cami, m edrese, ham am , bitkisel liflerin büyük bölümü selülozdur.
türbe, im aret gibi birçok binadan oluşan ve O dunun yüzde 50’sini, pamuğun yüzde 90’mı
külliye denen yapılar topluluğunun bir parça­ selüloz oluşturur.
sıdır. M imar Sinan külliyenin öbür yapılarının Pam uk, kumaş yapımının yanı sıra pam uk
boyutlarını küçük tutarak tüm dikkatlerin barutu adı verilen bir patlayıcının yapımında
cami üzerinde toplanmasını sağlamıştır. Bu­ da kullanılır. Pam uk barutu yapmak için
gün Edirne M üzesi’nin bir bölüm ünün yer pam uk, nitrik asit ve sülfürik asit karışımıyla
aldığı m edreseler dış avlunun güney kenarının işleme sokulur. Selülozun kimyasal işlemler­
köşelerinde ve caminin kıble duvarının önün­ den geçirilmesiyle başka birçok ürün de elde
dedir. Külliyenin son yapısı olan arasta (çarşı) edilir. Bu selüloz türevleri fotoğraf filmleri­
sonradan III. M urad dönem inde, Selimi­ nin, çeşitli boya ve cilaların, parşöm enin,
ye’ye gelir getirmesi amacıyla vakıf olarak çeşitli dokum a ürünlerinin, selofanın ve bir­
yaptırılmıştır. A rastada karşılıklı iki sıra ha­ çok plastiğin üretim inde kullanılır (bak. D O ­
linde dizilmiş 124 dükkân vardır. KUMACILIK; P l a s t i k l e r ) . Kullandığımız kâğıtla­
rın pek çoğu odun selülozundan yapılır (bak.
SELÜLOZ, hem en hem en bütün bitkilerde KÂĞIT VE KÂĞIT YAPIM I).
bulunan bir m addedir. İngilizce’de “hücreler­
den yapılmış” anlam ına gelen selüloz, bitki SEMBOLİZM ya da SİMGECİLİK, 19. yüzyı­
hücrelerinin çeperlerinde bulunur. Bitkilere lın sonlarında Fransız edebiyatında ortaya
esnekliğini veren, yapılarındaki bu selü­ çıkan ve Gerçekçilik A kım ı’nın etkisiyle olu­
lozdur. şan Parnasse (Parnas) hareketine tepki olarak
Selüloz da şeker gibi bir karbonhidrattır; gelişen bir akımdır. Önceleri şiir alanında
karbon, hidrojen ve oksijen elem entlerinden görülen bu akım daha sonra edebiyatın öteki
oluşmuştur. Bitkiler havadan ve sudan sağla­ dallarını etkilediği gibi, edebiyat dışında ka­
dıkları bu elem entleri yapraklarında gerçekle­ lan sanat alanlarını, özellikle de resmi etkile­
şen fotosentez süreciyle şekere dönüştürür ve di. Bu akımı benimseyen sanatçıları ve bu
bunu besisuyu olarak bütün öbür dokularına akım içinde verilen ürünleri nitelem ek için
taşır. Bitkiye enerji veren, bitkinin gelişmesi­ “Sembolist” ya da “Simgeci” sözcüğü kulla­
ni ve kendini onarm asını sağlayan besisuyun- nılır.
daki şekerin bir bölümü selüloza dönüşür. Bu Bir şairler topluluğunun başlattığı bu edebi­
selüloz yeni oluşan hücrelerin çeperlerinde ve yat akımını tanım lam ak için “symbolisme”
bitkinin zedelenen bölümlerinin onarım ında sözcüğünü ilk kez Yunan asıllı Fransız şair
kullanılır. Jean M oreas 1886’da, L e Figaro gazetesinin

edebiyat ekinde yayımladığı bildirgede kul­
landı. A dı konm am akla birlikte Sembolizm
bir sanat anlayışı olarak 19. yüzyılın ortaların­
dan beri edebiyat yapıtlarında kendini belli
ediyordu. Toplumsal düzenin dışına çıkmak,
gelenekselleşmiş sanat kurallarını hiçe say­
mak isteyen sanatçılar bu doğrultuda ürün
veriyorlardı. Özellikle Paul V erlaine’nin şiir­
lerinde kendini belli eden bu anlayış gene
V erlaine’nin deyişiyle “çöküş” ( decadence)
olarak nitelendi. Böylece Sembolizm Akım ı’
na öncülük eden ve “D ekandanlar” diye ad­
landırılan bir şairler topluluğu oluştu. Bu
şairler daha sonra Sembolizm A kım ı’nın için­
de yer aldılar.
Şiirin gerçeği değil, gerçeğin insanda bırak­
tığı etkileri anlatması gerektiğini savunan
Sembolistler, bireyin duygusal yaşamının
doğrudan bir anlatım la dile getirilmesine kar­
şıydılar. Jean M oreas bildirgesinde Sembolist
şiirin öğreticiliğe, sahte duyarlılığa, ağdalı
anlatım a, gerçeği olduğu gibi yansıtmaya düş­
man olduğunu yazıyordu.
Sembolistler sanat ve edebiyatta her türlü
gerçekçiliğe ve bilimsel düşünceye de karşıy­
dılar. O nlar, insanın dış evreni olduğu gibi
değil duyumsadığı gibi yansıttığını, bu duyuş
ve yansıtışın ise sanatçıdan sanatçıya farklılık­
lar gösterdiğini öne sürüyorlardı. Evrenin,
görüntülerin ya da görünenin ötesinde bir
anlamı olduğundan, evrende her şeyin duyarlı
olduğunu bilen ozanın bu görüntüleri aşmak,
gerçeğe ulaşmak istemesinden yola çıkıyorlar­
dı. Bu düşüncelerini “dış evrenin insan priz­
masından geçerek yansıması” biçiminde dile
getiriyorlardı.
Fransız şiirinde Sembolizm Akımı hem
teknik, hem de tem a açısından belirleyici olan
kurallara bir tepki olarak doğmuştur. Şiirin
kalıplaşmış biçimlerden arındırılmasını, işlev
yönünden açıklayıcılık yüklenmemesini iste­
yen Sembolistler, insanın yaşantısındaki anlık
ve geçici duyguları betimlemeyi amaçladılar.
Sembolist şairler sözcükleri, sözlük anlamları
yerine simge değerleriyle yaşatmaya çalıştılar.
Anlam yönünden açıklık şiirin değil, düzyazı­
nın işiydi. Şiir düşünceyi, duyulara seslenen
bir biçim içinde anlatmalıydı. Bu da ancak,
gerçeği değil gerçeğin insanda bıraktığı etkile­
ri, izlenimi anlatm akla sağlanabilirdi.
SEMBOLİZM 115
Sem bolistler’e göre şiirin tem ası, tıpkı bir
müzik parçasında olduğu gibi, özenle ve en
uyumlu ses etkileriyle iletilmelidir. Bunun
için de sözcükler özenle seçilmeliydi. Dış
dünyanın nesnel ve görünen yönünün ardında
başka bir gerçeklik olduğunu düşünen Sem­
bolistler bunun ancak şiirle anlatılabileceği
kamsındaydılar. Bu nedenle şiiri öbür anlatım
biçimlerinden daha üstün kabul ediyorlardı.
Şiirin doğasına ve özüne ilişkin öğelere ver­
dikleri önemin nedeni de buydu.
Sembolizm A kım ı’nın doğmasında, sözcük
dağarının zenginliği ve konularının çarpıcılı­
ğıyla Charles Baudelaire’in şiir ve düşüncele­
rinin önemli bir yeri vardır. Özellikle Kötülük
Çiçekleri (les Fleurs du m a l ; 1857) adlı şiir ki­
tabı Sembolizm A kım ı’na öncülük eden Paul
Verlaine ve A rthur Rim baud gibi şairleri bü­
yük ölçüde etkilemiştir. V erlaine’in Rom an-
ces sans paroles (1874; “Sözsüz Şarkılar”) adlı
şiir kitabı, Stephane M allarm e’nin “l’Apres-
midi d ’un faune” (“Bir Faun’un Öğleden Son­
rası”) adlı uzun şiiri o yıllarda egemen olan
Parnasçı şiir anlayışından ayrı bir havadaydı
ve yeni bir sanat anlayışından yana olan Fran­
sız şairlerin başlattıkları akım giderek büyü­
yen bir ilgi topluyordu. Sembolizm’i savunan
birçok dergi çıkmaya başladı ve öbür edebiyat
akımlarıyla aralarında yoğun bir tartışm a or­
tamı doğdu.
Sembolizm A kım ı’nın önderliğini yapan
Stephane M allarme (1842-98) nesnenin an­
cak duyumlar aracılığıyla kavrandığını, şiir
dilinin nesneyi değil, o nesnenin yarattığı
etkiyi anlatması gerektiğini savunuyordu. Bu
nedenle şiiri oluşturacak sözcüklerin özenle
seçilmesi gerekiyordu. Bu sözcükler çoğun­
lukla anlamı çok belirgin olmayan, değişik
yorum lara açık, bilmecemsi, çoğu kez de
düşünsel alanda çağrışımlar yaratan sözcük­
lerdir. M allerme şiirlerinde kendi acılarını,
sonsuzluk arayışını, m addeden sıyrılıp kurtul­
mayı işlemiştir. M allerme ayrıca, kendisinden
önce her şeyden üstün tutulan biçime önem
verm edi; şiir kurallarıyla cümle kuruluşların­
dan oluştuğu varsayılan biçime karşı çıktı.
“Sone” adı verilen koşuk (nazım) biçiminin
16. yüzyıldan beri süregelen uyak düzenini
bozdu (bak. SONE). Yalnızca sözcüğün gücüne
önem verdi; şiiri, özüne uygun düşmeyen her
116 SEMENDER

şeyin elinden kurtarm ak gerektiğini öne sür­ lenimcilik akımlarının yarattığı resim anlayışı­
dü. Ne duygu, ne düşünce ve ruhsal yapı, ne na karşı 19. yüzyılın sonlarına doğru resim
insan ve doğa betimlemesi, ne de öykü sanatında da Sembolizm ortaya çıktı. Ama
önemliydi. Önemli olan şiiri, şiirsellikle dolu resimde Sembolizm anlayışı Alm anya, İngil­
sözcüklerin sıralandığı bir anlatım biçimi ol­ tere, Belçika, İsviçre gibi ülkelerde bazı
m aktan çıkarmaktı. Divagations (1897; “Sa­ sanatçıların yapıtlarında 19. yüzyılın başından
yıklamalar”) M allerm e’nin edebiyat anlayışı­ beri kendini gösteriyordu. Fransa’da Geç
nı en iyi dile getiren yapıtıydı. İzlenimcilik Akımı içinde yer alan Paul Gau-
Fransız şiirinde Sembolizm Akımı hızla guin aynı zam anda Sembolizm A kım ı’nın
yayıldı. Birçok şair bu akımla başlayan ser­ önderi kabul edilir. Pierre Puvis de Chavan-
best koşuk türünde şiirler yazmaya başladı. nes ile Gustave M oreau bu akımın en dikkate
1890’larda en parlak dönemini yaşayan bu değer ressamlarıdır. Sembolist ressamlar düş
akım 1898’de M allerme’nin ölümüyle etkisini gücüne dayalı bir anlatım dan yanaydılar. İn­
yitirmeye başladı. Guillaume Apollinaire, Paul sanın içsel yaşantısını resme dökm eyi, buna
Claudel gibi şairlerin Sembolizm ile olan görsel bir anlatım kazandırmayı amaçlıyor­
bağlarını sürdürm eleri akımın ayakta kalması lardı.
için yeterli olmadı. Paul Valery ise bu akımın
içinden yetişmiş bir şair olarak kaldı. İngilte­ SEMENDER. Çörel adıyla da tanınan semen­
re ’de Oscar Wilde bu akımın temsilcisi sayılır. derler, bir efsaneye göre ateşten zarar görme­
Sembolizm daha sonra öteki A vrupa ülkeleri­ yen hayvanlardır. Am a yanmama özellikleri
nin, ardından A m erika ülkelerinin edebiyat­ efsaneden öteye geçmez. Kuyruklu amfib­
larını da etkiledi. İngiltere’de William Butler yumlar grubunda yer alan bu hayvanlar öbür
Yeats ve T. S. Eliot şiirde, Jam es Joyce ve amfibyumların çoğu gibi serin ve nemli yerler­
Virginia W oolf düzyazıda bu akım dan etki­ de yaşarlar. İnce uzun yapıları, uca doğru
lendiler. (A yrıca bak. AMERİKAN EDEBİYATI; sivrilen uzun kuyrukları ve bacaklarının ko­
BORGES, JORGE LUIS; NERUDA, PABLO; RUS EDEBİ­ num u bakım ından kertenkeleleri andırırlar.
YATI; S e f e r î s , Y o r g o .) A m a gövdeleri pulla değil, pürüzsüz ve parlak
T ürk edebiyatında ise Sembolizm A kım ı’ bir deriyle kaplıdır. Gündüzleri nemli ve
nın etkileri 19. yüzyılın sonlarında görülür. korunaklı yerlerde saklanır, geceleri dolaşm a­
Batı edebiyatından etkilenen Edebiyat-ı Ce­ ya çıkıp toprak solucanlarını ve böcekleri
dide yazarları dilde ve edebiyat anlayışında yerler. Çoğu kuzey yarıküreye dağılmış yakla­
yenilik peşindeydiler. Servet-i Fürıurı dergisi şık 320 türü vardır. Bunların büyük bölümü
çevresinde toplanan bu yenilikçi yazarlar çe­ Kuzey A m erika’da yaşar.
şitli tepkilerle karşılaştılar. A hm ed M idhat Alp semenderi ya da kara sem ender (Sala­
Efendi de bu konuda tepki gösterenlerden m andra atra) yalnızca İsviçre A lpleri’nde
biriydi. Edebiyat-ı Cedide yazarlarını eleşti­ ARDEA
ren ve 1897’de yayımlanan “D ekadanlar” adlı
bir yazı yazdı (bak. S e r v e t -İ F ü n u n ) . Edebi-
yat-ı Cedide yazarlarını etkileyen bu akımın
izleri Cenab Şahabeddin’in şiirlerinde açıkça
görülür. Fecr-i Ati şairlerinden A hm ed Ha-
şim ise Türkiye’de Sembolizm’in temsilcisi
sayılır. Sembolizm bu akımın şairlerinden
çoğunu etkilemiştir. Yahya Kemal Beyatlı,
A hm et Ham di Tanpınar, Cahit Sıtkı Tarancı,
A hm et Muhip D ıranas gibi şairlerde de Sem ­
bolizm’in etkisi görülür (bak. AHMED H a ş İM;
B e y a t l i, Y a h y a K e m a l ; C e n a b Şa h a b e d d in ; Şü r
SANATI; TANPINAR, AHMET H A M D İ). Avrupa'da yaygın olan, Türkiye'de de rastlanan
Pozivitizm (Olguculuk), Gerçekçilik ve İz­ pürtüklü semender.

bulunur. Dişiler yum urtlayarak değil, her
ürem e dönem inde yalnız iki yavru doğurarak
ürer. Yavrular doğm adan önce dişinin içinde
gelişirken, beslenm ek için henüz çatlamamış
yum urtaları ve kısmen gelişmiş kardeşlerini
tüketir. Bu grubun en iri üyesi olan ve
Japonya’da yaşayan dev sem enderin (.Andrias
japonicus) uzunluğu 1,8 m etreye ulaşır. Yaşa­
mını büyük ölçüde suyun içinde geçiren dev
sem enderin hem akciğerleri, hem de solun­
gaçları vardır.
Üreme Davranışları
Sem enderlerin değişik türleri su yaşamından
kara yaşamına geçişin bir yolunu gösterir.
Frank Lane Picture Agency
Lekeli semenderin suda yaşayan larvası, dışarı
doğru gelişm iş saçaklı solungaçlarıyla solunum
yapar.
SEMERKANT 117
Erişkin lekeli semender
nem li yerlerde yaşar ve
derisi güçlü zehir
bezleriyle donanmıştır.
Göze çarpan siyah ve
sarı renkleri
düşmanlarının uzak
durm aları konusunda
uyarı işlevi görür.
Frank Lane Picture Agency
Dev sem enderin yakın akrabası olan çamur-
şeytanı ( Cryptobrarıchus alleganiensis) gibi
bazı Kuzey A m erika semenderleri yaşam ları­
nın tümünü suyun içinde geçirir. Türkiye’de de
bulunan örneklerden lekeli semender {Sala­
mandra salamandra) ve küçük semender (Tri-
turus vulgaris) gibi türler ise yaşamlarına
suyun içinde başlar, sonradan karaya çıkarlar.
Sem enderlerin yakın bir akrabası olan aksolot
(.A m bystom a mexicanum) ilginç bir türdür.
Bazı koşullar altında solungaçları kaybolup
karada yaşayan bir erişkine dönüşürken baş­
ka koşullar altında larva evresinde kalıp
sudan hiç ayrılmaz ( b a k . AKSOLOT).
Bayağı A m erika sem enderi ( Diem ictylius
viridescens) de başka bir çeşit gelişimin tem ­
silcisidir. Bu türün larvası suya bırakılan bir
yum urtadan çıkar. Sonra turuncum su kırmızı
bir sem endere dönüşerek, 2-3 yıl boyunca
karada kalır. A m a rengi zeytin yeşiline dönü­
şüp kuyruğu boyunca bir kabartı belirdiğinde
yeniden suya dönerek yaşamını tam amlar.
Kızıl sırtlı sem enderlerin ( Plethodon cinere-
us) yaşam çevriminde ise suda geçen hiçbir
evre yoktur. Dişiler yum urtalarını öbekler
halinde nemli yerlere bırakır. Larva evresi
yum urta içinde geçer ve yum urtadan erişkine
benzeyen yavrular çıkar.
SEMERKANT kenti Özbekistan Sovyet Sos­
yalist Cum huriyeti’ndeki Sem erkant yönetim
biriminin m erkezidir. Kent Zerefşan Vaha-
sı’nda, T aşkent’in güneybatısında yer alır.
O rta A sya’nın en eski kentlerinden biri
olan Sem erkant İÖ 4. yüzyılda Sogdiane’nin
118 SENDAK
başkentiydi. O dönem lerdeki adı M arakanda
olan Sem erkant, Çin ile batı arasındaki İpek
Yolu üzerinde, gelişmiş büyük bir kentti. İÖ
329’da kenti ele geçiren Büyük İskender’ce
yakılıp yıkılan kent daha sonra Selevkoslar’ın
yönetimine girdi. A rdından uzun süre O rta
Asya T ürkleri’nin elinde kaldı. Kent 712’de
A raplar’ın eline geçti ve O rta A sya’da İslam-
lık’ın yayılması için bir üs olarak kullanılmaya
başlandı.
Abbasi halifesi M emun kentin yönetimini
819’da, kendisine bağlılıkla hizmet eden İran
kökenli Samani ailesine verdi. Sam aniler dö­
neminde Sem erkant gelişip zenginleşti, kâğıt
yapımında önemli bir m erkez oldu. Kent
Sam aniler’den sonra K arahanlılar’m, ardın­
dan da Selçuklular’m eline geçti. Selçuklu­
la rın dağılmasından sonra H arezm şahlar’ın
yönetimine giren kent, 1220’de M oğollar’ca
alınınca bir kez daha yıkıma uğradı.
Kent 14. yüzyılda Tim ur’un kurduğu im pa­
ratorluğun başkenti oldu. Bu dönem de Se­
m erkant O rta A sya’nın en önemli ekonomik
ve kültürel merkezi durum una geldi. 1500’de
Ö zbekler’ce alman ve B uhara Hanlığı’na bağ­
lanan kent eski önemini yavaş yavaş yitirdi.
1720-70 yılları arasında terk edilmiş olarak
kaldı. 19. yüzyılın ikinci yarısında R uslar’ın
eline geçen Sem erkant 1887’de il merkezi ve
demiryolu kavşağı olunca yeniden canlanm a­
ya başladı.
Sem erkant tarihi eserler yönünden oldukça
zengin bir kenttir. Moğol istilalarıyla kent
ağır bir yıkıma uğramışsa da Tim ur dönem in­
de im paratorluğun m erkezi olması yeniden
görkemli yapılarla donanm asına yol açmıştır.
Ayrıca Tim ur’un büyük astronom ve m atem a­
tikçi torunu Uluğ Bey zam anında kent önemli
bir bilim merkezi haline de geldi.
Tim ur’un, Bağı Dilküşa adı verilen bir
bahçe içinde yaptırdığı sarayın duvarları H in­
distan savaşlarını betimleyen resimlerle be­
zenmiştir. Kentin bir başka önemli yapısı da
camisi, çifte minareli taç kapısı, revaklı avlu­
su, mavi ve beyaz sırlı tuğlalarla bezeli duvar­
larıyla Bibihanım M edresesi’dir. K entte bir­
çok türbe de bulunm aktadır. Bunlar arasında
Tim ur’un anıtmezarı Gûr-i Em ir son derece
görkemli bir yapıdır.
İlk ve ortaçağlarda batı ile Çin ve Hindistan
arasındaki ticaret yolları üzerinde önemli bir
konaklam a yeri olan kent çok canlı bir tica­
ret merkeziydi. Günüm üzde O rta A sya’
nın bir tarım merkezi olan kentte çırçırcılık,
ipek eğirme ve dokum a, meyve konserveciliği
ile şarap, giyim eşyası, deri, ayakkabı ve
sigara üretimi gibi tarım a dayalı sanayiler
gelişmiştir. Ayrıca traktör ve otomobil parça­
larıyla sinema araçları üretimi de kentin
ekonom ik yaşamında önemli bir yere sahiptir.
Bir üniversite ile çeşitli yüksekokulların bu­
lunduğu kentin nüfusu 588.000’dir (1987).
SENDAK, Maurice (doğumu 1928). Çocuk
kitapları için yaptığı resimlerle tanınan A B D ’
li sanatçı ve yazar M aurice Sendak, engin bir
düş gücüyle kaleme aldığı çocuk öyküleriyle
uluslararası bir üne kavuşmuştur. Resimlediği
çocuk kitapları 20. yüzyılın önemli sanat
yapıtları arasında yer almıştır.
New Y ork’ta, Brooklyn’de doğan Sendak
Yahudi asıllı yoksul bir göçmen terzinin
oğluydu. Okulu bırakarak New York kentin­
deki bir oyuncak mağazasının vitrin düzenle­
me işinde çalıştı. Boş zam anlarında resimler
ve çizimler yaparken, çocuk kitaplarının re-
simlendirilmesi Sendak’ın ilgisini çekti.
1951’de onun resim ve çizimlerini gören bir
yayımcı, Marcel A ym e’nin yazdığı The Won-
derful Farm (“H arika Çiftlik”) adlı kitabın
resimlenmesi işini ona verdi. İlk önemli çalış­
ması olan, R uth K raus’un derlediği A H ole is
to D ig (“Kazılacak D elik”) ise 1952’de yayım­
landı.
Sendak 1956’da öyküsünü de kendi yazdığı
K en n y’s Wirıdow (“Kenny’nin Penceresi”)
adlı ilk resimli kitabını yayımladı. Gördüğü
bir düşte kendisine yapması söylenen birta­
kım olanaksız görevleri yerine getirmeye çalı­
şan bir çocuğu konu alan bu kitap Sendak’ın
düşler ve korkularla dolu çocukluk dünyasını
dile getirdiği öykülerden ilkiydi.
Başyapıtı sayılan Canavarlar Ülkesinin
Kralı (Where the W ild Things A re) 1963’te ya­
yımlandı. Bu kitapta, öykünün kahram anı
Max giysisini giyerken huysuzluk ettiği için
akşam yemeği yemesine izin verilmeden yat­
maya gider. O dasında, canavarlar ülkesine
yolculuk yaptığını ve onların kralı olduğunu
düşler. Sonunda bu yaratıklardan bıkarak,

“ birisinin en çok sevdiği kişi” olabileceği bir
yere dönm e özlemi duyar. Odasına döndü­
ğünde, masaya yemesi için akşam yemeğinin
bırakıldığını görür. Sendak bu kitapla A B D ’
de en iyi resimli çocuk kitabına verilen Calde-
cott Ö dülü’nü kazandı.
Canavarlar Ülkesinin K ralı9nın ardından,
in the N ight Kitchen (1970; “Gece M utfakta”)
ve O utside Ö ver There (1981; “Dışarıda Bir
Y erde”) yayımlandı. Sendak bunların yanı sı­
ra birçok resimli kitap daha hazırladı ve Su­
sam Sokağı adlı televizyon dizisi için çizimler
yaptı. Canavarlar Ülkesinin Kralı ile Higglety
Pigglety P op\ (1967) adlı başka bir öyküsü
opera haline getirilerek televizyonda göste­
rildi.
SENDİKA, işçilerin ortak ekonom ik ve top­
lumsal çıkarlarını korum ak ve iyileştirmek
amacıyla bir araya gelerek kurdukları örgüt­
tür. H er ne kadar işverenler de belirli işkolla­
rında aynı amaçlarla kurdukları örgütlere
“sendika” adı veriyorlarsa da, bu sözcük asıl
işçi örgütlerini kapsar.
D aha fazla ücret, daha iyi çalışma koşulları
ve daha geniş toplumsal haklar için işveren­
lerle mücadele eden işçiler bu taleplerini
ancak bir araya gelip örgütlendikleri zaman
sağlayabilirler. İşverenlere karşı bu m ücade­
leyi işçilerin tek tek yürütm eleri onların pa­
zarlık güçlerini çok azaltır. Sendikalar işçile­
rin bu nedenle bir araya gelerek kurdukları
örgütlerdir ve işverenler karşısında, üye olan
işçilerin tüm ünü temsil ederler.
SENDİKA 119
Maurice Sendak'ın Canavarlar Ülke­
sin in Kralı adlı kitabında yer alan bir
resim.
Harper & Row, Publishers
Sendikalar, ücret artışları başta olmak üze­
re, üyelerinin çeşitli hakları için işverenlerle
belirli dönemleri kapsayan sözleşmeler im­
zalar. Buna toplusözleşme denir. Bu sözleş­
m eler imzalanmadan önce işverenle ücret
düzeyleri ve öbür haklar için görüşm eler ve
pazarlıklar yapılır. Eğer bu görüşmeler sıra­
sında taraflar arasındaki anlaşmazlıklar gide­
rilemezse sendika grev kararı alır. Grev sen­
dikaya üye işçilerin çalışmaması anlamına
gelir ve işçilerin işverenleri anlaşmaya zorla­
mak için sahip oldukları en önemli araçlardan
biridir (bak. G r e v ) .
Sendikaların görevi toplusözleşmenin imza­
lanmasıyla bitmez. Anlaşmaya varılan konu­
ların işverence uygulanmasını da denetler.
Sendikalar bu amaçla her işyerinde işçilerin
kendi aralarında seçtikleri bir ya da daha fazla
işyeri temsilcisi atar. İşyeri temsilcileri toplu­
sözleşmeyle belirlenen koşulları işverenin
sağlayıp sağlamadığını denetler ve işveren
karşısında tüm üye işçileri sendika adına
temsil eder. Gelişmeleri sendikaya bildirir.
Sendikalar ayrıca üyelerinin tek tek çıkarları­
nı da savunurlar. Örneğin yasaya aykırı ola­
rak ve haksız yere işten atılan bir işçinin yasal
haklarını korum ak için dava açar ve avukatla­
rını görevlendirir ya da işverenin ihmali sonu­
cu gerekli önlemlerin alınmaması nedeniyle iş
kazası geçiren üyesinin yasal haklarını savu­
nur, onları almak için dava açar, tüm olanak­
larını kullanır.
Sendikalar bu hizmetleri üyelerinden topla­
dığı ödentilerle yerine getirir. Ö denti dışında
120 SENDİKA
Camera Press
Çağdaş sendikacılıkta sendika yöneticileri seçimle
işbaşına gelir.
bazı toplumsal etkinliklerden gelir elde eder­
se de asıl dayandığı parasal güç üye ödentile­
ridir.
İşçilerin ekonomik çıkarlarını korum ak ve
çalışma koşullarını iyileştirmek amacıyla ör­
gütlenmelerinin tarihi ortaçağa kadar uzanır.
O günlerdeki örgütler çağdaş sendikalara
benzemiyordu. Am a günümüzdeki işçi sendi­
kalarının ataları denebilecek bu örgütlerin de
ana kuruluş amaçları benzer tem el isteklere
dayanıyordu: D aha çok ücret, daha iyi çalış­
ma koşulu, daha iyi yaşam. Bu ilk örgütler,
lonca (bak. L o n c a ) sistemi içinde kendi işyeri­
ni açacak parası olmadığı için ustasının yanın­
da kalarak ücret karşılığı çalışan kalfalarca
oluşturulm uştu.
Bunlar, içlerinden biri haksızlığa uğradığın­
da işi bırakm aya yemin etmiş kalfaların oluş­
turduğu bir örgüttü. 16. yüzyüda Lyon matbaa­
larında bir anda bütün çalışmanın kesilmesi
için tek bir kalfanın bir ustadan şikayetçi
olması yetebiliyordu. Ö rgütün bir adı, belli
önderleri ve herkesin katıldığı ortak kasası
vardı. Genel eğilim işi bırakm a eylemine
katılm ayanlara karşı zor kullanm aktan yanay­
dı, am a bu hiçbir zaman gerçekleşmedi,
çünkü tüm çalışanlar işi bırakm aktaydı.
Sendikacılığın beşiği sayılan İngiltere’deyse
ilk işçi örgütleri birlikler ve dayanışma örgüt­
leri biçiminde, Sanayi D evrim i’nin ürünü
olarak 18. yüzyılda ortaya çıktı. Sanayi Devri-
mi’yle buhar gücü insanın kullanımına sunul­
du. Böylece m akineler buhar gücüyle çalıştı­
rılmaya ve sınırlı sayıda işçinin çalıştığı atölye­
lerin yerini çok sayıda işçinin çalıştığı fabrika­
lar almaya başladı (bak. FABRİKA; SANAYİ DEV­
RİMİ). Sanayi Devrim i’nden önce insan ve
hayvan gücüne dayalı aletlerle üretim gerçek­
leştirildiği için üretim düşüktü. Am a fabrika
sisteminde m akinelerle çalışılması ve işbölü­
mü üretim de büyük bir artış sağlamıştı. Ayrı­
ca fabrika sisteminde çok daha fazla sayıda
işçiye gereksinim duyulmaktaydı. Böylece
toplum içinde işçilerin sayısı giderek artm aya
başladı. Bu ise sanayinin geliştiği kentlerin
çevrelerinde büyük işçi yerleşimlerinin doğ­
masına yol açtı.
İşçiler son derece ağır koşullar altında
çalışmakta, buna karşılık çok düşük ücret
alm aktaydılar. Günlük iş süresi 12 ile 16 saat
arasında değişiyordu. Örneğin M anchester
yakınındaki bir fabrikada dokumacılar 30°C-
35°C sıcaklıkta ve su içme izni olmaksızın, 14
saat çalışmaktaydılar. Ama işçinin eline kendini
ve ailesini geçindirecek para geçmiyordu. Bu­
nun sonucu olarak kadın ve çocuklar da fab­
rikalarda çalışmaya başladılar. Ayrıca ka­
dın ve çocuklara ödenen ücretler çok düşük
olduğu için özellikle çalışan çocuk sayısı son
derece arttı. 7 ile 15 yaş arasındaki bu
çocuklar sabah beşten akşam sekize kadar 15
saat çalıştırılmaktaydılar.
Sanayi Devrimi işverenler ile işçiler arasın­
daki kutuplaşmanın daha da artm asına yol
açtı. D aha çok para kazanm ak için işverenler
ücretleri düşük tutm akta, çalışma saatlerini
uzatm akta ve ucuz olduğu için çocukları
çalıştırmaktaydılar. Fabrika sahipleri için bel­
li bir sermayeyi temsil eden m akineler boş
durm am alı, çalışmalıydı. Ayrıca yeni m akine­
ler bulunm adan, var olan m akinelerden sonu­
na kadar yararlanm ak istiyorlardı. Bu neden­
le de çalışma saatlerini uzun tutuyorlardı.
M akinelerin bakım ına insanlarınkinden daha
fazla önem veriliyordu.
Bu koşullar altında İngiltere’de işçiler daha
fazla ücret alm ak, daha kısa çalışmak ve
çalışma koşullarını iyileştirmek için 17. yüzyı­
lın sonlarında başladıkları mücadeleyi 18.
yüzyıl boyunca sürdürdüler. İşçiler önceleri
geçici birleşmelerle çıkarlarını korum aya ça­
lıştılar. D aha sonra sürekliliği olan birlikler,
dernekler kurm aya başladılar. İşçiler işyerle-
riyle ilgili sorunlarını bu örgütlere getirirlerdi.

Am a 18. yüzyılın başında çıkartılan bir yasay­
la önce işçiler arasındaki her tür güç birliği,
yüzyılın sonunda ise her türlü işçi örgütü
yasaklandı. Am a işçiler bu yasağa karşın
örgütlerini korudular ve örgütlenm elerini sür­
dürdüler. 19. yüzyılın başında işçilerin ser­
bestçe örgütlenebilm eleri doğrultusunda baş­
latılan mücadele sonunda 1824’te işçilere de
örgüt kurabilme özgürlüğünü veren yasa çıka­
rıldı. Ne var ki, bu yasaya karşın işçilerin
örgütlenmeleri ve etkinlikte bulunmaları zor­
du. Örneğin 1834’te Dorset’e bağlı Tolpuddle
köyünde, Tolpuddle Kurbanları olarak anı­
lan altı işçi bu tür çalışmalarından ötürü
Trades Union Congress Library
1834'teTolpuddle'da sendika kurmaya çalıştıkları
için mahkûm edilen altı işçiyi gösteren çağdaş bir
resim.
A vustralya’da yedi yıl sürgün cezasına çarptı­
rılmıştı. Bütün baskılara karşın işçi birlikleri
büyük gelişme gösterdiler. Ulusal federasyon­
lar kuruldu. İngiltere’de sendika kurabilme
ve sendikal etkinliklerde bulunabilm e hakla­
rını işçiler 1871 ve 1875 yıllarında çıkartılan
yasalarla elde edebildiler.
Ö bür ülkelerde de işçiler sendika kurabil­
me hakkını elde edebilmek için uzun ve zor
bir m ücadele verdiler. A B D ’de sendikalar 18.
yüzyılın ikinci yarısında kurulabilm e olanağı
buldu. A m a işçiler birlikte m ücadele etmeye
başlayıp genel grev gibi çeşitli etkinliklerle
ücret zammı isteklerini yoğunlaştırınca işve­
renler işçi eylemlerinin yasadışı olduğunu
iddia ederek sendikaların kapatılması için
m ahkem elere başvurdular. Sendikaların var­
SENDİKA 121
lığını ve eylemlerini yasadışı bulan m ahkem e­
ler bunları 19. yüzyılın başında kapattılar.
1842’de Massachusetts Yüksek M ahkem esin­
de alman bir kararla sendikalar yasal örgütler
olarak kabul edildiyse de, bu konudaki anlaş­
mazlık 19. yüzyıl boyunca sürdü. İç savaşı
izleyen yıllarda A B D ’de hem sendikal örgüt­
lenme, hem de sendikal haklar doğrultusunda
büyük m ücadeleler verildi ve çok önemli
haklar elde edildi. Örneğin 1 Mayıs 1886’da
A m erikan İşçi Federasyonu (AFL) sekiz saat­
lik işgünü için genel grev ilan etti. Chicago
kenti genel grevin odak noktasıydı. Bu kentte
gösteri yapan işçilere polisin ateş açması
üzerine kanlı olaylar çıktı. Am a polis olayla­
rın sorumlusu olarak işçileri suçladı. Tutukla­
nan sekiz işçinin dördü idam edildi, dördü ise
ağır hapis cezasına çarptırıldı. A m erikan İşçi
Federasyonu 1890’dan başlayarak sekiz saat­
lik işgünü kabul edilinceye kadar her yıl 1
Mayıs’ta gösteri yapılmasını kararlaştırdı.
1889’da A B D ’li işçilerin aldığı bu kararın
uluslararası düzeyde uygulanması benim sen­
di. Böylece 1 Mayıs A B D ’li işçilerin yanı sıra
Avrupalı işçilerin de eylem günü oldu. D aha
sonraki yıllarda sekiz saatlik işgünü birçok
ülkede resm en kabul edildi. Am a işçilerin
birlik ve dayanışmasını yansıtan bir bayram
niteliği kazanan 1 Mayıs günümüzde de pek
çok ülkede kutlanm aktadır.
Türkiye'de Sendikalar
Türkiye’de işçilerin ekonom ik ve toplumsal
çıkarlarını korum ak amacıyla örgütlenmeleri
19. yüzyılın sonlarında başlar. Osmanlı İm pa­
ratorluğum un sanayileşme sürecine geç gir­
mesi işçilerin sayısının sınırlı kalmasına yol
açmıştı. Am a özellikle İstanbul’da yabancı
şirketlere bağlı işyerlerinde gittikçe artan
sayıda işçi çalışmaktaydı. 18. yüzyılın ortala­
rında bu işçiler tıpkı İngiltere ve A B D ’de
olduğu gibi daha fazla ücret, daha iyi çalışma
koşulları için grevlere başvurdular. 1872 Ocak
ayında tersane işçilerince gerçekleştirilen ilk
grevi bir grev dalgası izledi. H enüz sendika
biçiminde örgütlenm e olmadığı için işçiler
gezici birlikler, grev kom iteleri ya da dernek­
lerde bir araya geliyorlardı. 1866’da batının
etkisinde kalan aydınlarca Am eleperver C e­
miyeti kurulm uştu, ama bu örgüt yoksul
122 SENDİKA

işçilere yardım etmeyi, işsizlere iş bulmayı D erneği’nin bu işçi örgütlerinin bir “birlik”
amaçlayan hayırsever bir dernek olm aktan oluşturmasına yönelik girişimi başarılı ola­
öteye geçemedi. Ayrıca o günlerde Abdülha- madı.
mid döneminin baskıcı yönetimi her türlü Kurtuluş Savaşı sırasında yalnızca Türkiye
örgütlenmeyi yasaklamıştı. Buna karşın, İşçi Derneği ile Beynelmilel İşçi İttihadı adlı
1894’te Tophane’deki fabrikalarda çalışan iş­ örgütler varlıklarını koruyabildiler. Cum huri­
çiler gizlice Osmanlı Am ele Cem iyeti’ni kur­ yetin ilanından sonra yürürlüğe giren 1924
dular. Am a derneğin yöneticileri bir yıl sonra Anayasası toplanm a ve dernek kurabilme
yakalanarak sürgüne gönderildiler. hakkı kapsam ında sendika kurabilme hakkını
İşçilerin örgütlenmeleri, demek kurma hak­ da öngörmekteydi. Bu arada İstanbul Amele
kının tanındığı 1908’de II. M eşrutiyet’in ila­ Birliği gibi örgütler kurularak siyasi iktidarla
nıyla birden hızlandı. Aynı yılın ağustos ve uyumlu bir işçi hareketi yaratılmaya çalışıldı.
eylül aylarında işçilerin yoğun olduğu büyük 1923’te Türkiye İşçi Birliği’nin kapatılması
kentlerde bir grev dalgası yükseldi. Bu durum üzerine aynı yıl Am ele Teali Cemiyeti adıyla
karşısında kârlarında düşme olan ve işçileri yeni bir örgüt kuruldu. Bu arada, Türkiye
kendi belirledikleri koşullarda çalıştırmaya ölçeğinde bir örgüt oluşturm ak için, İstanbul
alışmış yabancı şirketler Osmanlı yöneticileri­ Am ele Birliği A nadolu’daki birkaç örgütle
ne başvurarak acele önlem alınmasını istedi­ birleştirilerek Türkiye Am ele Birliği kuruldu.
ler. Sonunda ekim ayında bir geçici yasa, 1909 Bu dönemin önemli olaylarından biri
ortalarında ise Tatil-i Eşgal Kanunu ile işçile­ 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresi’ydi.
rin örgütlenm elerine önemli kısıtlamalar geti­ Bu kongrede öbür toplumsal kesimlerle bir­
rildi. Bu arada, 1908’de kurulan Osmanlı likte işçiler de temsil edilmişti. Kongrede
Terakki-i Sanayi Cem iyeti’nin yanı sıra tram ­ işçilerle ilgili olarak 1 Mayıs’ın işçi bayramı
vay, basım, demiryolu, tütün, m aden gibi kabul edilmesi, amele yerine işçi sözcüğünün
değişik işkollarındaki işçiler sendikalarda ya kullanılması, çalışma yaşamıyla ilgili çeşitli
da sendika dışı işçi kuruluşlarında örgütlen­ yasaların çıkartılması ve sendika hakkının
mişlerdi. Tatil-i Eşgal Kanunu işçilerin örgüt­ tanınması gibi kararlar alındı. Am a sendikal
lenm elerine ve etkinliklerine büyük sınırla­ örgütlenmeye ve etkinliklere olanak tanıyan
m alar getirmekle birlikte tümüyle engel ola­ bu ortam uzun sürmedi. 1925’te çıkartılan
madı. Takrir-i Sükûn Kanunu ile sendikal etkinlik­
I. Dünya Savaşı (1914-18) süresince işçi ler yasaklandı. 1928’de Am ele Teali Cemiye­
hareketlerinde bir gerileme ve işçi örgütlerin­ ti’nin de kapatılmasıyla Türkiye’de sendikal
de bir dağılma yaşandıysa da savaş sonrasında yaşama uzunca bir süre ara verildi. 1933’te
yeniden bir hareketlenm e gözlendi. Savaş Ceza Yasası’nda yapılan bir değişiklikle grev
süresince yaşamlarını sürdürebilen işçi örgüt­ suç olarak kabul edildi. 1938’de yürürlüğe
leri eylem ve etkinliklerini canlandırırken giren Cem iyetler Kanunu ise işçilerin sendi­
yeni işçi örgütleri de kuruldu. 1913’te kurulan kalarda örgütlenmesini tümüyle yasakladı.
Türkiye İşçi Derneği, Şefik H üsnü’nün (Dey- II. Dünya Savaşı (1939-45) sonrasında
mer) başkanı olduğu Türkiye İşçi ve Çiftçi 1946’da çok partili yaşama geçilmesiyle bazı
Sosyalist Fırkası’nın paralelinde hareket et­ yasalarda yapılan değişiklikler sendikal hare­
mekteydi. D aha çok devlet fabrikalarında ketin yeniden canlanmasına yol açtı. Bu dö­
örgütlenmiş olan bu derneğin yanı sıra, İstan­ nem de uluslararası alanda her yönden de­
bul’da Beynelmilel İşçi İttihadı adı altında m okratik bir ülke görünüm ü kazanmaya özen
birleşen deniz işçileri, m arangozlar ve yapı gösterilmekteydi. Türkiye Birleşmiş Millet-
işçilerinin örgütlerinden başka M ürettibin-i ler’e ve bundan ötürü Uluslararası Çalışma Ör-
Osmani Cemiyeti, Tütün Rejisi İşçileri Cemi­ gütü’ne (ILO ) üye olunca sendikal örgütlen­
yeti gibi örgütler de çalışmalarını sürdürm ek­ meyi yasaklayan yasalar da değiştirildi. Bu
teydi. Ayrıca İzmir, E dirne, Zonguldak, Es­ gelişmenin sonunda kısa sürede Türkiye İşçi­
kişehir, A dana, Konya ve B ursa’da da değişik ler D erneği, İstanbul İşçi Sendikaları Birliği
işkollarında örgütler kurulm uştu. Türkiye İşçi gibi sendikaların da içinde bulunduğu 100’e

yakın sendika kuruldu. Am a Aralık 1946’da
Sıkıyönetim Komutanlığı, siyasetle uğraştık­
ları gerekçesiyle birçok sendikayı kapattı.
1947’de, içinde toplusözleşme, grev gibi hak­
ların yer almadığı ve sendikaların siyasetle uğ­
raşmasını yasaklayan Sendikalar Kanunu çı­
kartıldı. “ 1947 Sendikacılığı” olarak anılan bu
sendikacılık anlayışına karşı çıkan işçiler H ür
İşçi Sendikaları Birliği’ni kurdular. Bu yeni
örgüt, iktidara geldiğinde grev ve toplusözleş­
me hakkını tanıyacağını açıklayan m uhalefet­
teki D em okrat Parti’yi desteklem ekteydi.
Am a 1950 seçimlerini kazanm asına karşın
D em okrat Parti bu hakkı tanımadı. 1952’de
ilk işçi konfederasyonu olan Türkiye İşçi Sen­
dikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ) kurul­
du. O günkü yasal koşullar ve kamu kesimin­
de örgütlenm eye izin verilmemesi sendikal
hareketin cılız kalmasına yol açtı.
27 Mayıs 1960 askeri m üdahalesinden sonra
hazırlanan ve tem el hak ve özgürlükleri gü­
vence altına alan 1961 Anayasası Türkiye sen­
dikal hareketi için bir dönüm noktası oldu.
Yeni anayasa tüm çalışanlar için sendika kur­
ma özgürlüğü, işçilere toplu pazarlık ve grev
hakkı getiriyordu. Ne var ki, yürürlükteki İş
K anunu’nda grev yasağı sürm ekteydi ve ana­
yasaya uygun yeni iş yasasının hazırlanması
geciktirilmekteydi. Bu nedenle işçiler yeni bir
yasanın hazırlanması için girişim ve eylemlere
başladılar. Bunlardan, Kavel işçileriyle Z o n ­
SENDİKA 123
guldak köm ür ocaklarında çalışan işçilerin
gerçekleştirdikleri direnişler kamuoyu üzerin­
de de etkili olunca 274 sayılı Sendika Kanunu
ile 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve
Lokavt Kanunu 1963’te yürürlüğe girdi. Bu
yasalarla işçilere grev hakkı tanınıyor, sendi­
kal ödentilerin işverence kaynaktan kesilerek
işçi sendikalarına aktarılması sağlanıyordu.
Böylece sendikalar, grev hakkına sahip ol­
dukları için, toplu pazarlık sürecinde işveren
karşısında daha güçlü bir konuma gelirken,
üye ödentisi toplam ak gibi güç bir parasal so­
runu da kökünden çözmüş oluyorlardı. Bu,
sendikaların güçlenerek bir baskı grubu duru­
muna gelmesine yol açtı. Ö te yandan 1965’te
m em urlara da sendika kurm a hakkının tanın­
masıyla Türkiye Ö ğretm en Sendikaları K on­
federasyonu (TÖS) gibi güçlü örgütler doğdu.
Sendikaların grev hakkına sahip, toplusöz­
leşme yapan örgütler durum una gelmesi sen­
dikalı işçilerin daha yüksek ücret almalarına
ve daha iyi koşullarda çalışmalarına yol açtı.
Bunun sonucu olarak da işçilerin sendikalaş­
ması hızlandı. Bu dönem de TÜ RK-İŞ hızla
gelişen bir örgüt durum undaydı. A m a, içinde
belirli görüş ayrılıklarını da taşımaktaydı.
TÜ RK-İŞ yönetimi çalışma yaşamında daha
uzlaşmacı bir tutum takınm aktan yanaydı. İş­
çilerin dem okratik haklarının sağlanmasını
geri plana atm akta, 1947 sendikacılığını be­
nimsemekteydi. Ayrıca 1965’ten sonra yöne­
Ara Güler
1961 Anayasası
yürürlüğe girmeden
önce 31 Aralık 1960'ta
İstanbul'da
Saraçhanebaşı'nda çok
büyük bir katılımla
gerçekleşen m itingde,
işçiler başta grev hakkı
olm ak üzere siyasal ve
ekonomik haklartalep
ettiler.
124 SENEGAL

tim A B D hüküm etinin çeşitli organlarıyla ve İŞ’e bağlı Genel-İş Sendikası DİSK saflarına
sendikalarıyla yoğun bir ilişki içine girmişti. geçti. Bu dönem de Milliyetçi İşçi Sendikaları
Bir yandan bazı sendika yöneticileri eğitim Konfederasyonu (MİSK) ile Hak İşçi Sendi­
için A B D ’ye gönderilirken, öte yandan sendi­ kaları Konfederasyonu (HAK-İŞ) adıyla iki
ka çok büyük tutarlarda A BD yardımı alm ak­ yeni konfederasyon daha kuruldu.
taydı. TÜ RK-İŞ üzerindeki bu A BD etkisi 12 Eylül 1980 askeri müdahalesinin ardın­
TÜ RK -İŞ yönetiminin partiler üstü bir politi­ dan sendikal yaşam tam bir durgunluk içine
ka izleme kararı almasına yol açtı. Bunun an­ girdi. DİSK ve MİSK kapatıldı. DİSK yöneti­
lamı sendikaların siyasal bir güç ya da baskı cileri tutuklandı ve m allarına el kondu. Grev
grubu olmasının engellenmesiydi. Oysa 1961 ve toplusözleşme haklarının kullanılması dur­
Anayasası sendikaların siyasal alanda etkin duruldu. Toplu iş uyuşmazlıklarını çözme yet­
bir dem okratik güç olarak işlev görmelerine kisi yönetimce Yüksek Hakem Kurulu’na ve­
olanak sağlamaktaydı. 1966’da toplanan rildi. Bu dönem de TÜ RK-İŞ yönetimi askeri
TÜ RK-İŞ 6. G enel K urulu’nda yönetimin bu yönetimi destekleyerek oluşturulan hüküm e­
görüşlerini paylaşmayan bir grup TÜRK-İŞ te Sosyal Güvenlik bakanı olarak TÜ RK-İŞ
üyesi sendika yöneticisi bu örgütten ayrılarak genel sekreteri Sadık Şide’yi verdi.
bağımsız sendikalarla birlikte 1967’de Türki­ 1982 Anayasası ve ona uygun olarak çıkarı­
ye Devrimci İşçi Sendikalan Konfederasyo­ lan 2821 ve 2822 sayılı yasalar sendikal örgüt­
num u (DİSK) kurdular. lenm e ve sendikal etkinlik alanlarını önemli
DİSK kurulmasını izleyen günlerde hızlı bir ölçüde kısıtladı. 1961 A nayasası’nın sağladığı
gelişme gösterdi. Özellikle TÜ R K -İŞ’e bağlı birçok hak geri alındı. Sendikalara genel
sendikalardan kitlesel katılımlar oldu. H ükü­ grev, siyasal grev, dayanışma grevi, hak gretfi
m et 1970’te D İSK ’in bu gelişmesini önlemek yapma yasakları getirildi. H üküm etin grev er­
için 274 ve 275 sayılı yasalarda değişiklikler telem e yetkisi genişletildi. Grevlerin yasak­
yaparak sendikal örgütlenm eler konusunda lanması durum undaki anlaşmazlığı çözmede
birtakım kısıtlamalar getirdi. Örgütlenm e Yüksek H akem Kurulu yetkili kılındı. Sendi­
haklarına getirilen bu kısıtlamalar işçiler tara­ kaların siyasetle ilgilenmesi yasaklandı. Kısa­
fından tepkiyle karşılandı; İstanbul ve Koca- ca, 1982 A nayasası’nın getirdiği yeni yapı
eli’de 15-16 Haziran 1970’te on binlerce işçi­ içinde sendikaların işlevleri kısıtlandı.
nin katıldığı büyük protesto gösterileri düzen­
lendi. Ayrıca hüküm etin yaptığı değişiklikler SENEGAL, A frika’nın batı kıyısında yer alan
m uhalefet partilerinin başvurusu üzerine bir cumhuriyettir. Kuzeyinde M oritanya, gü­
A nayasa M ahkem esi’nce iptal edildi. Bu ara­ neyinde Gine-Bissau ve G ine, doğusunda ise
da TÜ RK-İŞ içinde sendika yönetimine karşı Mali bulunur. Senegal, kıyıdan içerilere doğ­
bir sosyal dem okrat m uhalefet de başlamıştı. ru ince bir şerit gibi uzanan G am bia’yı bütü­
12 M art 1971 askeri müdahalesinin grevleri nüyle çevreler (bak. Gambİa).
yasaklaması ve toplusözleşme düzenini askıya Güneydoğusu dışında, Senegal oldukça düz
alması sendikal örgütlenm ede bir duraklam a ve alçak bir ülkedir. İklimi çok sıcaktır.
yarattı. Ayrıca bu dönem de anayasada yapı­ Kuzeyde sakızağacı ve mimoza, Senegal Ir­
lan değişiklikle sendika hakkının “çalışanla­ mağı vadisinde de arapzamkı çıkarılan akasya
ra” değil de “işçilere” tanınması, m em urların ağaçları yetişir. O rta kesimi çöl gibi kumluk
sendika kurm a hakkını ortadan kaldırıldı. bir alandır. Güneyi ise tropik bitki örtüsüyle
1973 seçimlerinden sonra sendikal yaşamda kaplıdır. Ü lkede yaşayan yabanıl hayvanlar
yeniden bir canlanma başladı. Bazı işyerlerin­ arasında en önemlileri maym un, antilop, as­
de T Ü R K -İŞ’ten D İSK ’e doğru kayışın do­ lan ve sırtlandır. A karsularda tim sah, suaygırı
ğurduğu yetki anlaşmazlıkları üzerine, DİSK ve kaplum bağa bulunur.
işçilerin diledikleri sendikayı özgürce seçebil­ Senegal’de ekili alanların önemli bir bölü­
meleri için referandum hakkının alınması yo­ mü yerfıstığma ayrılmıştır. Bundan başka
lunda bir m ücadele başlattı. 1976’da bağımsız darı, pirinç, pam uk ve şekerkamışı yetiştirilir.
Tekstil ve Bank-Sen sendikalarıyla TÜ RK - Bol m iktarda balık avlanır. En gelişmiş sana-
 SENFONİ 125

SENEGAL'E İLİŞKİN BİLGİLER

YÜZÖLÇÜMÜ: 196.722 km2.

NÜFUS: 7.400.000 (1989).
YÖNETİM: Cumhuriyet.
BAŞKENT: Dakar.
DOĞAL YAPI: Kuru çöllerin ve yağışlı ormanların yer
aldığı düz bir ülkedir. En yüksek noktası yalnızca 500
metredir.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Fosfat, yerfıstığı yağı, balık kon­
servesi.
ÖNEMLİ KENTLER: Dakar, Thies, Kaolack, St. Louis.
EĞİTİM: 6-12 yaş arasında zorunludur, ama çocukların
ancak yüzde 40'ı okula gidebilmektedir.

yileri yerfıstığı yağı işleme ve balık konserve­

ciliğidir. Başkent D akar’da bir tersane vardır.
Dışarıya fosfat ve deri satılır.
Başlıca kentleri, Batı A frika’nın en işlek
lim anlarından biri olan D akar, St. Louis ve
Thies’dir {bak. D a k a r ) . Kara ve demiryolları
iyi durum dadır; D akar’da uluslararası seferle­
re açık bir havalimanı vardır.
Senegal halkı çeşitli diller konuşan Siyah
topluluklardan oluşur. Nüfusun yüzde
90’ından çoğu Müslüman olan ülkede resmi
dil Fransızca’dır.
A frika’nın batı kıyılarını ilk kez Portekizli­
ler 1444’te keşfetti. D aha sonra Fransızlar’ın
köle ve sakız ticaretine başlamasıyla Senegal,
Fransız Batı A frikası’nın bir bölgesi durum u­
na geldi. Senegal ve Fransız Sudanı (bugün
Mali Cumhuriyeti) 1959’da Mali Federasyo-
B a m a b y ’s
Senegal'in başkenti Dakar'da bir pazaryeri.
nu’nu kurdular. Senegal 1960’ta federasyon­
dan ayrılarak bağımsız bir cumhuriyet oldu.
Senegal’in, kıyıdan doğuya doğru uzanan ve
üç yanı Senegal’le çevrili olan G am bia’yla
yakın ilişkileri vardır. 1982’de iki ülke Sene-
gambia adıyla bir konfederasyon oluşturdu­
lar. A m a bu birlik anlaşmazlıklar sonucu
1989’da bozuldu. Senegal’in en büyük önderi
olan Leopold Sedar Senghor, devlet adamlı­
ğıyla olduğu kadar şairliğiyle de ünlüdür
(bak. S e n g h o r . L e o p o l d S e d a r ) . A frika’nın en
ünlü yazar ve sinemacıları arasında yer alan
Sembene Ousm ane de Senegalli’dir (bak.
O u s m a n e , S e m b e n e ).

SENFONİ, orkestra için bestelenmiş uzun

müzik parçasıdır. Senfoni sözcüğü Y unanca’
da “bir arada uyumlu sesler çıkarm ak” anla­
mına gelen sym phonia sözcüğünden türetil­
miş, dilimize Fransızca sym phorıie sözcüğün­
den geçmiştir. Sinfonia sözcüğü ilk kez İtalya’
da, çalgı için bestelenmiş parçaları tanım la­
m akta kullanıldı; 17. yüzyıl başlarında kantat,
oratoryo ve operalarda orkestra tarafından
çalman giriş parçasının adı oldu. Jacopo Peri,
126 SENFONİ
Claudio M onteverdi ve Fransız asıllı İtalyan
besteci Jean-Baptiste Lully operalarında ku­
sursuz güzellikteki uvertür ve ara müziği par­
çalarıyla klasik senfoninin tem ellerini hazırla­
dılar. Çok sevilen bu müzik parçaları sonra­
dan bağımsız konser parçaları olarak çalınma­
ya başlandı. 18. yüzyılın başlarında Antonio
Vivaldi konçertolarıyla senfoninin ilk örnek­
lerini verdi. 18. yüzyılda A lm anya’da Mann-
heim ’de Johann Stamitz ve onun çevresinde
toplanan besteciler üç bölümlü senfoniye üç
zamanlı bir dans müziği olan m en uef i ekledi­
ler. Ayrıca crescendo ve decrescendo (ses şid­
detinin giderek yükselmesi ve alçalması) gibi
öğelerden yararlanarak senfoniyi klasik anla­
yışa en yakın biçimine kavuşturdular. Senfo­
ni aynı yüzyılın sonlarına doğru, Viyana Kla­
sikleri olarak anılan Franz Joseph H aydn,
Wolfgang Am adeus M ozart ve Ludwig van
B eethoven’in besteleriyle klasik biçimine
ulaştı.
Senfoninin yapısı sonata benzer (bak. SO­
NAT). Tek fark, sonatın solo çalgılar için,
senfoninin orkestra için yazılmış olmasıdır.
H aydn, M ozart ve Beethoven senfoniyi dört
bölümlük klasik biçimine kavuşturdular. İki
tondan oluşan giriş bölümü genellikle basit
tem alar ve az sayıda nota içerir. Bunu,
tem aların ayrıntılı biçimde ve dönüşümlü
olarak işlenip geliştirildiği, çoğu kez sonat
biçiminde yazılmış gelişme bölümü izler. Bu
bölüm ağır tem poludur. Üçüncü bölüm me-
nuet biçimindedir. D ördüncü ve son bölüm
sonat biçiminde olmakla birlikte, neşeli ve
hızlı tem posuyla daha çok rondo' ya yakındır.
Beethoven senfonilerinde m enuet yerine, ge­
ne canlı ve neşeli bir ritmi olan seherzo' yu
(skertso) kullanmıştır.
Senfoninin Gelişmesi
“Senfoninin babası” olarak tanınan Haydn
1809’da öldüğünde, ardında 108 senfoni bı­
raktı. Bestecinin en ünlü senfonileri L on dra ,
O xford , Saat , Süpriz ve V eda’’dır. B esteleri­
nin kusursuzluğuyla tanınan M ozart’ın 41
senfonisinden en güzel son üç tanesi M i
B em ol M ajör , S ol M inör ve Jüpiter adıyla da
bilinen D o M ajör senfonileridir. Haydn ve
M ozart, senfonilerinde uyum, kıvraklık ve
dram atik kurgu gibi öğeleri büyük bir ustalık­
la birleştirerek orkestraya uyguladılar. Duy­
gulardan çok kulağa seslenen bu senfoniler
küçük orkestralar için bestelenmişti.
Beethoven ise klasik senfoni anlayışına
bağlı kalmakla birlikte onu genişletti, bölüm ­
lerin sırasını değiştirdi ve orkestraya üflemeli
çalgıları ekledi. Klasik dönemi Rom antik
dönem e bağlayan Beethoven, senfonilerinde
o zam ana kadar müzikle anlatılabileceği akla
gelmeyen duyguları, olağanüstü bir duyarlılık
ve coşkuyla iletmeyi başardı. Sanatçının do­
kuz senfonisi içinde Eroica (Kahram anlık)
Senfonisi olarak da bilinen Üçüncü Senfoni ,
kırların ve doğanın güzelliğini anlatan Pasto­
ral Senfoni ya da Altıncı Senfoni ve tüm
insanlığa seslenen büyük bir koronun yer
aldığı D okuzuncu Senfoni en sevilenleridir.
19. yüzyılda birçok besteci B eethoven’den
etkilenerek onun bağımsız ve özgür üslubunu
benimsedi (bak. M Ü ZİK ). Schubert’in dokuz
senfonisi, B eethoven’in senfonileriyle aynı
dönem de yazılmıştır. Bununla birlikte Seki­
zinci Senfoni olarak bilinen Si M inör Senfoni
(Bitm em iş Senfoni) yalnızca iki bölümden
oluşm aktadır (bak. S c h u b e r t , F r a n z ) .
Fransız besteci H ector Berlioz, Fantastik
Senfoni adlı yapıtında kendi yaşamından bir
kesiti müzikle anlatarak yeni bir senfoni
üslubu yarattı. Felix M endelssohn, İskoçya ve
İtalya’ya yaptığı gezilerin ardından İskoç Sen­
fon isi ve İtalyan Senfonisi' ni, Franz Liszt
erkek seslerinden oluşan bir koronun bulun­
duğu Faust Senfonisi' yle, kadın seslerinden
oluşan bir koronun bulunduğu Dante Senfoni­
si' ni yazdı. R obert Schumann ve Johannes
Brahms dörder senfoni bestelediler. Özellikle
Brahm s, B eethoven’in geliştirdiği biçime bağ­
lı kaldı. A nton Bruckner güçlü tem aları işle­
diği senfonilerini görkemli bir sonla bitirir­
ken, 20. yüzyılın önde gelen bestecilerinden
Gustav M ahler büyük bir orkestra gerektiren
senfonilerinde solo ya da koro halinde insan
sesine yer veriyordu.
Rusya’da senfoninin en güzel örneklerini
Peter İliç Çaykovski verdi. Çaykovski’nin altı
senfonisinden, Patetik olarak da bilinen Si
M inör Altıncı Senfoni alışılmamış bir biçimde
hüzünlü, yumuşak ve yavaş bir bölümle son
bulur. Çek besteci A ntonm D vofâk’ın dokuz
senfonisinden en çok tanınanı, sanatçının
 SENGHOR 127

A BD gezileri sırasında Siyahlar’ca kilise ayin­

lerinde söylenen ilahilerden esinlenerek yaz­
dığı, Yenidünya dan olarak da bilinen D oku ­
zuncu Senfoni1dir. Yedi güçlü senfonisiyle
senfoninin yapısına önemli değişiklikler geti­
ren bir başka müzikçi de FinlandiyalI besteci
Jean Sibelius’tur. 20. yüzyıl İngiliz bestecileri
arasında en çok tanınan Sir Edw ard Elgar’ın
iki senfonisi vardır. Senfonilerinde koroya
geniş yer veren Vaughan Williams’ın D eniz
Senfonisi' nde koro her bölümde yer alır.
Benjam in Britten ise İlkbahar Senfonisi' nde
hem yetişkin, hem de çocuk korosu kullanır.
20. yüzyılın önde gelen SSCB’li bestecilerin­
den Dm itri Şostakoviç Leningrad Senfonisi
olarak da bilinen Yedinci Senfoni de içinde
olmak üzere 15 senfoni yazmıştır. A B D ’de
senfonileriyle tanınan en önemli besteciler
Roy Harris, Elliot C arter ve A aron Cop-
A B C Ajansı
land’dır.
Şair Leopold Sedar Senghor (ortada) Senegal'in ilk
Senfoni yaklaşık 200 yıldır köklü değişiklik­ devlet başkanıydı.
ler geçirmiş ve önemli ölçüde gelişmiştir.
Bestecinin duygu ve düşüncelerini en etkili
biçimde dile getirmesine olanak veren bir dereceden öğretmenliğe hak kazanarak Fran­
yapısı vardır. Senfoninin anlatım zenginliğini sızca öğretm eni oldu. Bu, o güne kadar Siyah
oluşturan başlıca öğeler arm oni, m elodi, ritim bir Afrikalı’nın ulaştığı en yüksek öğretm en­
ve tonalitedir (bak. ARM ONİ). lik aşamasıydı.
II. Dünya Savaşı’nın başında askere alman
SENGHOR, Leopold Sedar (doğumu Senghor 1940’ta tutsak düştü. İki yıl kaldığı
1906). Senegal’in ilk devlet başkanı olan ve Nazi kam plarında tutsaklar arasındaki direni­
bu görevini 1960-80 yılları arasında kesintisiz şe öncülük etti. Şiirlerinin büyük bir bölüm ü­
sürdüren Leopold Sedar Senghor aynı zam an­ nü de bu yıllarda yazdı. Serbest bırakıldıktan
da “N egritude” (Zencilik) adı verilen kültür sonra Fransız Direniş H areketi’ne katılarak
hareketinin önde gelen temsilcilerinden şair Fransa’nın A lm an işgalinden kurtulması için
ve denem e yazarıdır (bak. AFRİKA EDEBİYATI). savaştı.
Senghor Joal’da doğdu. Babası Serer kabi­ Savaştan sonra Fransız Kurucu Meclisi’ne
lesinden zengin bir Katolik tüccardı. Eğitimi­ giren Senghor’un bundan sonraki yaşamı
ne yöredeki misyoner okulunda başladı. D a­ Fransa’da ve Senegal’de siyasal m ücadelelerle
ha sonra D akar’da gittiği bir lisede ortaöğre­ geçti. 1951’de Fransız Ulusal Meclisi’ne seçil­
nimini tam amladı. 1928’de kazandığı bir burs­ di. 1956’dan sonra A frika’daki sömürgelerin
la Paris’teki ünlü Louis-le-Grand Lisesi’ne yönetimleriyle ilgili değişikliklere karşı çıka­
giren Senghor, Sorbonne Üniversitesi’nde rak A frika ülkelerinin birliğini savundu. Aynı
yükseköğrenim gördü. Bu yıllarda Siyah ay­ yıllarda Senegal’in demiryolları merkezi olan
dınların başlattığı bir kültür hareketi oluş­ Thies’nin belediye başkanlığını yaptı. 1960’ta
m aktaydı. A frika kültürünün zenginliğini ve Senegal bağımsızlığını kazanınca ilk devlet
kendine özgülüğünü savunan ve “N egritude” başkanlığına seçildi. 1962’de kendisine karşı
adı verilen bu harekete iki arkadaşıyla birlikte başarısız bir darbe girişimi oldu. Senghor
çıkardığı bir gazete ile katıldı. Bu hareketin 1976’da ülkesinin çok partili düzene geçmesi­
edebiyat alanındaki ürünlerini vermeye başla­ ni sağladı. Başkanlığı sırasında ülkesinin eko­
dı. 1935’te Fransız eğitim sisteminde en üst nomik ve toplum sal yönden ileri bir ülke
128 SEN IRMAĞI
olması için çalıştı. Sosyalizmi benimsemekle
birlikte ülkesinin ve A frika’nın gerçeklerine
uygun bir yönetim biçimi seçti. 1980’de baş­
kanlığı bıraktı.
Senghor, Siyah A frika kültürünün yeniden
değerlendirilmesini savunan Afrikalı aydın­
lardan biri olarak sanat anlayışını oluşturm uş­
tur. Bu düşünce doğrultusunda 1976’da ilk
Siyah Sanatları Dünya Festivali’nin düzenlen­
mesini sağladı. Edebiyat ve siyasal çalışmala­
rından ötürü sayısız ödüller, ayrıca birçok
üniversiteden onursal doktorluk unvanları
alan Senghor 1969’da Fransız Ahlaki ve Siya­
sal Bilimler A kadem isi’ne, 1984’te de Fransız
Akadem isi’ne seçildi. Senghor bu akadem ile­
re seçilen ilk Siyah üyeydi. Şiirlerini Chants
d ’om bre (1945; “Gölge Şarkıları”), H osties
noires (1948; “Siyah K urbanlar”) adlı kitapla­
rında, denem elerini ise Liberte I (1964; “Öz­
gürlük I”), Liberte II (1971), Liberte III
(1977) adlı bir dizi kitapta topladı.
SEN IRMAĞI, Fransa’nın kuzeyindeki en
önemli akarsudur. Loire’dan sonra Fransa’
nın ikinci uzun ırmağı olan Sen, D ijon yakın­
larındaki Langres Yaylası’ndan doğar, kuzey­
batıya doğru 780 km uzunluğunda dolambaçlı
bir yol çizerek Le Havre limanında Manş
Denizi’ne dökülür. Çeşitli yönlerden gelerek
ırmağa katılan kollarından en önemlileri Au-
French Government Tourist Office
Kuzeydoğu Fransa'da Sen Irmağı üzerinde mavna
trafiği.
be, M arne ve Oise ırm aklarıdır. Bu kollardan
birkaçı Sen’e Paris yakınlarında katılır. Yük
taşımacılığına elverişli olan bu ırm aklarda
işleyen m avnalarla ırmak havzasından elde
edilen ürünler kente ulaştırılır. Yapı gereçleri
ve petrol de ırm ak yoluyla taşınır. Sen havzası
çoğu kez Paris havzası diye adlandırılır.
Fransa’nın m erkezini oluşturan Sen havzası
zengin ve tarihsel bir bölgedir; çeşitli nitelik­
teki topraklarından ötürü de Batı A vrupa’nın
en verimli tarım alanıdır. Yılda 10-11 kez
ürün alman bu bölgede üzüm bağları için
elverişli kireçli topraklar, koyunlar için kuru
otlaklar, süt sığırları için akarsu kıyılarında
yemyeşil çayırlar, buğday tarım ına elverişli
killi ve yalnızca iğneyapraklılara uygun olan
kumlu topraklar bulunur.
Açık deniz gemileri Sen’in aşağı çığırı
üzerindeki R ouen’e kadar yol alabilmektedir.
Sen Irmağı Meuse (M aaş), Schelde, Ren ve
R höne gibi A vrupa’nın öteki önemli ırm akla­
rına çeşitli kanallarla bağlanmıştır. Bu yüzden
de Fransa’nın en önemli suyoludur.
SENTAKS b a k . SÖZDİZİMİ.
SEPET, kamış ve saz gibi bitkisel ya da
plastik gibi yapay gereçleri örerek ya da
birbiri çevresine sararak yapılan kapların
genel adıdır. Sepetler sağlam ve kırılmaz
kaplar olduğu için başta yiyecek olmak üzere
çeşitli eşyaların taşınmasında kullanılır.
Sepet örm e en eski el sanatlarından biridir.
Dünyanın birçok yöresinde tarihöncesi dö­
nem lerden kalma örnekleri bulunm uştur. Es­
ki M ısırlılar’m ve B ritonlar’ın sepet örme
tekniğiyle yapıp kille sıvadıkları kulübeler,
Avustralya ve A frika’nın bazı yörelerinde
hâlâ yapılan evlerle büyük bir benzerlik gös­
terir. Türkiye’de de Karadeniz Bölgesi’nde
havalandırm anın zorunlu olduğu bazı depola­
rın duvarları sepet örgüsüdür. M ısırlılar’ın
sazdan yapılmış kayıkları da Fırat ve Dicle ile
H indistan’ın birçok bölgesindeki ırm aklarda
kullanılan kayıkların benzeridir. Norveçli bi­
lim adamı ve kâşif T hor H eyerdahl 1970’te
A tlas Okyanusu’nu Ra adlı kamıştan örülme
bir tekneyle geçmişti (bak. HEY ERD A H L.T h o r ) .
Sepet yapımı için kullanılan gerecin bükü-
lebilir, esnek, dayanıklı ve kolay örülebilir

İMP
Sepetler ya örm e ya da sarma
tekniğiyle hazırlanır. Üstte beş
tem el örgü biçim i, altta ise beş
tem el sarma biçim i görülm ektedir.
olması önemlidir. Sepetin ne amaçla kullanı­
lacağı büyük ölçüde onun malzemesini ve
örm e tekniğini de belirler. Çok çeşitli sepet
örm e tekniği varsa da, bunlar kabaca ikiye
aynlır. Başlıca fark, sarmal sepet yapma
tekniğiyle sarmal olmayan örgü teknikleri
arasındadır.
Sarmal sepetler tek bir şeridin kesintisiz
olarak kendi çevresinde dolandırılmasıyla el­
de edilir. H er halka iğne ya da bize geçirilmiş
bir saz ya da iplikle, çeşitli sarm a teknikleriyle
birbirine tutturulur. Sarmal olmayan teknik­
ler dokumayı andırır. Kafes örgü, hasır örgü,
çubuk örgü gibi çeşitleri vardır. Örneğin hasır
yer yaygıları, boydan boya gerilmiş iplikler
arasından sazların bir üstten, bir alttan ya da
iki üstten, bir alttan geçirilmesiyle yapılır.
SEPET 129
Ayrıca dikey sert çubukların arasından görece
yumuşak şeritler geçirilerek sepet örülür.
Sepet örgüsüyle şapka, çanta, zembil, san­
dalet, yer yaygısı, sandık, sandalye, tabut,
kepçe, çay süzgeci, şişe kılıfı gibi birbirinden
değişik şeyler yapılır. Balık ve ıstakoz gibi
deniz canlılarını avlamak için iç bölümü huni
biçimli sepetler kullanılır. Akıntı yönünden
gelen balık sepete girince tekrar çıkamaz.
Sepetler toplum sal ve dinsel törenlerde de
sıkça kullanılm aktadır. Bazı Mikronezyalı ka­
bileler sepet örgüsüyle hazırlanmış tören m as­
keleri ve kalkanlar kullanır.
California’daki H upa Yerlileri vazoya ben­
zeyen, sugeçirmez sepetler üretir, ince lifli
bir bitki kökünden yapılan ve denizkabukları,
kuştüyleri ya da boyanmış oklukirpi dikenle­
130 SEPET
Türkiye'de çeşitli yörelere özgü ağaçların dallarından değişik biçim lerde sepetler yapılır.
riyle süslenen bu kaplar yemek pişirmek ve su
taşımak için kullanılırdı. Eski efsanelerin
büyülü simgeleri ve figürleri de sepet örgüle­
rinde kullanılan desenler arasındaydı. A kar­
suları ve kuşların uçuşunu simgeleyen ya da
hayvanların ayak izlerini andıran ve çoğun­
lukla Y erliler’in doğaya yönelik sevgisini yan­
sıtan desenler çok sık kullanılırdı.
Japonlar ve Çinliler çok ince şeritler halin­
de kesilmiş bam bu kamışlarla küçük ve kar­
maşık desenli zarif sepetler örerler. D aha
dayanıklı m alzem elerden sandalye ve masa
gibi hasır mobilyalar yaparlar. Ayrıca bu
ülkelerde taşınacak eşyaların paketlenm esi
için de kaba sepetler kullanılır.
Tropik bölgelerde palm iyelerden sepet örü­
lür. M alezya’da rafyaya benzer bir palmiye
türünün kullanımı çok yaygındır. D aha soğuk
bölgelerde sepet yapmak için kamış ve sazlar­
dan yararlanılır.
A B D , Avrupa ve Türkiye’de sepetler, ço­
ğunlukla sepetçi söğüdünün ince sürgün ve
Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
dallarından örülür. A B D ’de New England
çiftçileri meşe ve dişbudak sürgünlerinden
çok güzel sepetler yaparlar. Çok ince sürgün­
lerin kabukları soyulur ve ağaç, örülmeye
uygun uzun ve lifli şeritler haline gelinceye
kadar dövülür. New England’da ve New York
eyaletinin kuzeyinde yaşayan Yerliler gele­
neksel, hoş kokulu sepetler yapar ve genellik­
le turistlere satarlar.
Sepet yapım tekniği binlerce yıl boyunca
çok az değişiklik göstermiştir. Bu sanat hâlâ
el becerisine dayanır, sepet yapan m akineler
yoktur. A ncak kaba sebze ve meyve sepetleri
makinelerle üretilebilir. Sepetçinin büyük bir
ustalıkla ördüğü sepeti hiçbir makine ürete­
mez. İnsanlar dokunm a duyusunu kullanarak
sepet yapımını öğrenebilir; bu yöntemle pek
çok görme özürlü sepet örerek yaşamını
kazanm aktadır.
Türkiye’de çeşitli yörelere özgü ağaçların
dallarından ve sazdan değişik boy ve biçimler­
de sepetler üretilir. Örneğin Karadeniz Böl-

The Hutchison Library
Sepetçilik A frika'da yaygın bir el sanatıdır. Burada,
Nijerya'da bir pazaryerinde satışa sunulan sepetler
görülüyor.
gesi’nde fındık dallarından, kurutulm uş mısır
yapraklarından sepet örülür. Çay ve fındık
taşımaya yarayan ve toka adı verilen sepetler
sapsız olup bele takılır. Trabzon yöresinde
garnal denen sepetler ise kola takılarak taşı­
nır. O rtası boğumlu olarak örülür. Bu boğum
kalçaya hafifçe dayanır ve yürürken zorluk
çekilmez. Garnal büyüdükçe yayvanlaşır, kü­
çüldükçe derinleşir. Konya’nın kölem en se­
petleri, Ege Bölgesi’nin incir sepetleri, Koca­
eli yöresinin ufacık sevimli sepetleri hem
kullanışlı, hem de hoş görünüm lüdür. Ü lke­
mizde sepetçilik gezgin Çingeneler’in başlıca
geçim kaynağıdır.
SERA. Bitkileri sıcaklık, nem, hava ve ışık
koşulları denetlenebilen bir ortam da yetiştir­
m ek için yapılan, büyük bölümü cam ya da
saydam plastik örtülerden oluşan yapılara se­
ra denir. Seraya, limonluk ve ser adları da
verilir.
Basit bir sera, güneş ışınlarının sıcaklığın­
dan daha fazla yararlanm ayı sağlar. Cam ya
da plastik örtüden geçen güneş ışınları sera
içindeki bitkileri, toprağı ve havayı ısıtır; ama
ısınan toprak ve bitkilerin yayımladığı kızıl­
ötesi ışınlar cam ya da plastik örtüden dışarıya
çıkamadığı için (bak. IŞINIM) sera içinde kalan
ısı güneşsiz günlerde bile serayı sıcak tutar.
SERA 131
Çeşitli ısıtıcılar kullanılarak seranın içinde­
ki sıcaklık daha iyi denetlenebilir. Bu amaçla
sıcak su borularından, gaz sobaları ve elek­
trikli ısıtıcılardan ya da güneş panolarından
yararlanılabilir (bak. ISITMA VE KlİMa).
Seraya girecek temiz hava, seranın kapı ve
pencereleri açılıp kapanarak denetlenir. Çok
sıcak günlerde seradaki hava hareketi vantila­
törlerle sağlanabilir. Eğer hava sıcaklığı sera­
daki bitkileri solduracak ya da kavuracak
kadar artarsa seranın camlarına güneş ışınları­
nı geçirmeyen örtüler örtülür, boyalı camlar
takılır ya da istenince kolayca tem izlenebile­
cek bir m addeyle, örneğin kireçle camlar
boyanır. Serada özel bir sulama sistemi olabi­
leceği gibi, elle sulama da yapılabilir. Büyük
seralarda ısıtma, havalandırm a, sulama ve
ışık denetimi tümüyle otom atik olarak yapılır.
Seracılığın çeşitli yararları vardır. Seralar
çiçek, sebze ve meyveleri doğal koşullar
altında yetiştikleri mevsimlerin dışında da
yetiştirme olanağı sağlar. Seraların ikinci bir
yararı ancak daha sıcak iklimlerde yetişebilen
bitkilerin yetiştirilebilmesidir. Ayrıca seralar,
hava yeterince ısındığı zaman açık havada
yetiştirilebilecek olan bitkilerin fidelerinin
önceden yetiştirilebilmesini, böylece daha er­
ken ürün alınmasını sağlar. Bütün bu yararla­
rın yanı sıra, serada yetiştirilen bitkiler rüz­
gâr, dolu, kar, don gibi doğal olayların
zararlarından ve bitkileri yiyen tavşan, kuş ve
başka hayvanlardan da korunmuş olur.
E n basit seralar bir çukurun üzerini camlı
bir çerçeveyle kapatarak yapılır. Çok alçak
olan bu tür seralar ya toprakta bulunan
gübrenin çürürken verdiği ısıyla ya da to p ra­
ğın içinden geçen sıcak su borularıyla ısıtılır.
Bu tür seraları genellikle bahçıvanlar baharda
çiçek fideleri yetiştirmek için kullanır.
Seralarda yetiştirilen fideleri bahçe ve bos-
tanlardaki yerlerine dikm eden önce, düşük
sıcaklığa alıştırmak ve güçlendirm ek için so­
ğuk seralara aktarm ak yararlıdır. Bir ısıtma
sistemi bulunmayan bu seralar gerçekte soğuk
değildir; güneş ışınlarıyla ısınır. B ahar ilerle­
yip havalar ısındıkça fide yetiştirm ek için de
soğuk seralar kullanılabilir. Y erlerine ekilmiş
olan körpe fideleri soğuktan korum anın yolu
da üstlerini geçici olarak plastik çadırlarla
örtm ektir.
132 SERAMİK
Crowrı Copyright!Her Majesty’s Stationery Office ve the Royal Botarıic Gardens, Kew
Londra'da Kew Krallık Botanik Bahçesi'nde bir sera
Botanik bahçelerinde, değişik iklim koşul­
larında doğal olarak yetişen bitkileri topluca
sergileyebilmek için sıcaklık ve nem koşulları
birbirinden farklı bir dizi sera vardır. B unlar­
dan bazıları m im arlar tarafından özel olarak
tasarlanmış son derece güzel yapılardır.
A yrıca bak. BAHÇECİLİK VE BAHÇE MİMARLIĞI;
BOTANİK BAHÇELERİ; TARIM VE HAYVANCILIK.
SERAMİK. Eskiden, fırınlanmış kilden yapı­
lan kiremit ve tuğlalar ile çanak çömlek gibi
eşyalarla benzerliği olan bir grup m adde
seram ik olarak adlandırılırdı. Eski Yunanlılar
çömlekçi toprağına keram os adını vermişti.
Günüm üzde seramikle ilgili olarak farklı bir
anlayış ortaya çıktı. Seramik yapımı öylesine
ilerledi ki, artık traktörle çekilen pullukların
bıçakları ve hemen hem en elmas kadar sert
olan başka kesici aletler seram ikten yapılabi­
liyor; uzay mekiğinin dışı, uzaydan dönerken
Dünya atm osferine girince sürtünm eyle olu­
şan yüksek sıcaklığa dayanabilecek özel sera­
mik plakalarla kaplanabiliyor.
Bir m addenin seramik olup olmadığına
karar verm ek için bazı temel kurallar vardır.
Birincisi, seram ik bir am etaldir. İkincisi, sera­
mik inorganik bir m addedir; karbon atomları
içermez. Sanayide kullanılan bu çok geniş
tanımlamaya göre, seramik yalnızca fırınlan­
mış kilden yapılmış ürünler değildir; yapılar­
da kullanılan beton, yerkabuğunda doğal
olarak bulunan birçok kayaç ve cam da
seram iktir.
Geleneksel seram ikler ya da çanak çömlek­
ler büyük bir baskıyla karşılaşmayacakları
işlerde kullanılabilir. Seramik tabak ve çöm­
leklerin kolayca kırıldığını biliriz. Yeni sanayi
seramikleri ise çok daha dayanıklı olmalarını
sağlayan yöntem lerle yapılır. Bunun başlıca
iki yolu vardır. Biri, seramiğin çok yoğun
olmasını sağlamaktır. Bir m adde ne kadar
yoğunsa, yapısında ne kadar az boşluk varsa,
o kadar zor kırılır. Dayanıklı seramik yapm a­
nın öbür yolu küçük çatlakların daha büyük
kırıklara dönüşmesini önlem ektir. Bu da sera­
miği başka bir maddeyle destekleyerek yapı­
lır. Örneğin, yapılarda betonu desteklem ek
için çelik çubuklar kullanılır. Bir başka yol da
seramiğin içine özel parçacıklar katm aktır.
Bu parçacıklar seram ik eşyanın biçiminin
herhangi bir çarpmayla değişmesini önler.
Çarpm anın enerjisi bu parçacıkların biçimini
değiştirirken soğurulur ve eşyanın biçimini
değiştiremez. Küçük parçacıkların çıplak göz­
le görülemeyen bu değişimi seramiğe daya­
nıklılık verir. Bu yöntemle yapılan dayanıklı

seram ikler çelik kadar sağlamdır. Bunlar yük­
sek sıcaklıklardan da etkilenmediği için araba
m otorlarının ve uçaklardaki türbin kanatları­
nın yapımında kullanılır.
Kimyasal olarak da çok kararlı m addeler
olan seram ikler atm osferdeki oksijen ve suyla
tepkimeye girmez. Oysa m etallerin çoğu kim ­
yasal ve fiziksel yapılarını tümüyle değiştire­
cek biçimde kimyasal tepkimeye girerek pas­
lanır ve bir noktadan sonra yararlılığını yitirir.
Günüm üzde paslanm adan korum ak için bazı
m etaller seramikle kaplanır. A m a, seram ikler
aynı amaçla kullanılan boyalar gibi m etallerin
üzerine ince bir katm an olarak sürülmez. Bu
S e ra m ik b ir y ü z e y e y e r le ş tirilm iş tr a n s is tö r le r d e n
o lu ş a n b ir s ilis y u m çipi.
yöntem de, seram ikler m etallere atom lar dü­
zeyinde öylesine güçlü bir biçimde bağlanır
ki, bütünüyle ne seramik ne de metal olan
yeni bir m adde oluşur. Bu m addeler seram i­
ğin ısıya dayanaklılığını m etallerin sertliği ile
birleştirir. Uzay mekiğinde kullanılan, sera­
mik ve silis tellerinden oluşan yalıtım plakala­
rı böyle yapılmıştır. Karbon ve silisin yüksek
sıcaklıkta ısıtılmasıyla elde edilen silisyumdan
yapılan silisyum çipleri bütün elektronik alet­
lerin vazgeçilmez bir parçasıdır.
SERAP 133
A yrıca bak. ÇANAK ÇÖMLEK; ELEKTRONİK; K İ­
REMİT; T u ğ l a .
SERAP. Çölde ilerleyen bir yolcu uzakta,
titreyen bir göl izlenimini uyandıran bir gö­
rüntü görür, am a yaklaştıkça bu parıltı gide­
rek kaybolur; yolcunun gördüğü gerçek değil,
serap ya da ılgım denen yanıltıcı bir görüntü­
dür. Çöle gitm eden de, çok sıcak bir havada
karayolunda yolculuk ederken, yolun kuru
olması gerektiğini bildiğimiz bir kesimini san­
ki orada bir su birikintisi varmış gibi görebili­
riz. U zaktaki cisimlerin çarpılmış, biçimi bo­
zulmuş ya da tepetaklak olmuş gibi gözüktüğü
başka serap türleri de vardır.
B ütün seraplara, bir saydam ortam dan bir
başka saydam ortam a geçerken kırılmaya
uğrayan ışık neden olur (bak. YANSIMA v e
K i r i l m a ) . Işık ışınlarının havada kırılması
havanın yoğunluğuna bağlıdır. Güneşli bir
günde atm osferin yere yakın kesimlerinde
hava çok ısınır ve genleşir (hacmi büyür), bu
nedenle de yoğunluğu azalır. Bu katm ana
giren ışık ışınları kırılmaya uğrar ve D ünya’
nın yüzeyinden öteye doğru yönelir; çöldeki
yolcunun gördüğü (ya da karayolunda bizim
gördüğümüz) bu kırılmış ışınlardır ve bu da
gerçekte, gökyüzünün parlaklığından başka
bir şey değildir. Sıcak hava katm anı hiçbir
zaman tam anlamıyla durağan olmadığı için,
bu katm andan geçen ışık da hafifçe titrer ve
bu da suyun yüzeyinde oluşan hafif dalgalan­
maya benzer bir görünüm yaratır.
Kutup bölgelerinde çok yaygın görülen bir
başka serap türüne ise deniz yüzeyinin hemen
üzerindeki çok soğuk (ve bu yüzden yoğun)
hava katm anı neden olur. Bu katm ana giren
ışık ışınları D ünya’nın yüzeyine doğru kırıl­
maya uğrar ve bu nedenle uzak cisimler,
örneğin ufuk çizgisinin ötesindeki gemiler
görünür durum a gelir. Bu olaya yüksek serap
denir. Soğuk hava katm anları sıcak hava
katm anlarından daha kararlı ya da durağan
olduğu için görüntüler kusursuz ve belirgin­
dir. Soğuk katm anın üzerindeki daha sıcak
hava katm anları bazen ışık ışınlarını, uzaktaki
gemi ya da cismin tepetaklak gözükmesine
neden olacak biçimde bükebilir.
K araların havayı ısıtması, denizlerin ise
soğutmasıyla ortaya çıkan iki ayrı etki bazen
134 SERÇE

Işık ışınları sıcak havayla

soğuk havanın birleştiği
kesimlerden geçerken
kırılmaya uğrar. Sıcak
havanın üzerinde soğuk
hava yer aldığı zaman
gökyüzünün görüntüsü
yerin üstünde görülebilir.
Soğuk havanın üzerinde
Y üksek serap
sıcak hava yer aldığında
da Dünya yüzeyindeki
cisim ler gökyüzünde
yüzüyorm uş gibi
Sıcak gözükebilir.

birleşebilir. Bir zam anlar İtalya ile Sicilya gerdan ve göğsünde genişçe siyah bir leke
arasındaki Messina Boğazı’nda görülen ve bulunur. Yüzünün yanları ve alt bölümleri
uzaklardaki kulübelerin, havada duran, şaşı­ beyazdır. G erdan ve göğsü lekesiz olan dişiler
lacak güzellikteki perili şatolar görünüm ünü daha soluk ve düz renkleriyle de erkeklerden
aldığı garip serap da bu tür bir etki birleşm e­ ayırt edilebilir.
siyle açıklanabilir. Bu serap, bir zamanlar Bayağı serçe çalı çırpıdan yaptığı geniş ve
büyücü olduğuna inanılan M organ Le Fay’ın oldukça özensiz yuvasını kuştüyü, yün ve
adıyla, Fata M organa (Perili M organa) olarak kıllarla döşer. Yuva duvardaki bir oyukta,
anılm aktadır. Bir başka ünlü serap da Tem ­ sarm aşıkların arasında, boruların içinde, ağaç
muz 1798’de, denizin oldukça serin olduğu ve çalılarda bulunabilir. Bayağı serçeler başka
sıcak ve durgun bir öğleden sonra, Fransa’nın kuşların yuvalarını da kullanır. Dişi, yuvaya
Calais’den D ieppe’e kadar olan 100 kilom et­ kirli beyaz üstüne boz ve kahverengi benekli
relik kıyı şeridinin üç saat boyunca ve bütün 3-5 yum urta bırakır.
ayrıntılarıyla İngiltere’deki Hastings’ten gö­ Bayağı serçe Kuzey A m erika’ya ilk kez 19.
rülmesidir. yüzyılın ortalarında götürülmüş, bir yüzyıl
geçmeden tüm kıtaya yayılmıştır. Tahıl tane­
SERÇE. Serçeler 30 kadar türden oluşan, leri ve tom urcuklar besin kaynaklarının
küçük ve tıknaz yapılı, kalın gagalı, kısa
A ivin E. StaffanlNational Audubon Society
bacaklı, kahverengi, boz ve siyah tüylü kuş­
lardır. E n iyi bilinen ve en yaygın türü olan
bayağı serçe (Passer dom esticus) büyük küçük
tüm yerleşim birim lerinde, tarlalarda ve bah­
çelerde küçük sürüler halinde yaşar. Önceleri
A vrasya’da bulunurken zamanla yeryüzünün
hem en her yerine yayılmıştır. Cıvıltıları gün
boyunca duyulabilir. Üstelik oldukça kavgacı­
dırlar ve ara sıra kuyruklarını yelpaze gibi
açarak dövüşürler. Yazın yerde kum ve toz
banyosu yapan serçelere adım başı rastlanabi­
lir. Bayağı serçe hem en her zaman kentlerin
tozuna toprağına bulanmış olarak görüldü­
ğünden soluk renkli sanılır. Am a erkeği
özellikle ürem e mevsiminde canlı renklerle
Bayağı serçe en yaygın ve en iyi bilinen kuşlar
bezenir. Üst bölümleri kızıl kahverengi üstü­ arasında yer alır. Büyük küçük hemen her yerleşim
ne siyah çizgilidir. Tepesinde boz bir bölge, alanında yaşarlar.
 SERGİ, FUAR VE PANAYIRLAR 135

önemli bir bölüm ünü oluşturduğundan yalnız
Kuzey A m erika’da değil, sonradan götürül­
dükleri Avustralya ve Yeni Z elanda’da da
zararlı kuşlar arasında sayılırlar.
Bayağı serçenin yakın akrabalarından or­
man serçesi ( Passer montanus) Avrasya, Ku­
zey A frika ve Kuzey A m erika’da yaşar. Birbi­
rine benzeyen erkek ve dişinin tepesi ve
ensesi kızıl kahverengi, göğsündeki siyah leke
küçüktür. Ayrıca yüzlerinde birer siyah be­
nek bulunur. Bayağı serçe kadar yerleşim
birimlerine bağlı olmayan bu tür Türkiye’nin
kuzey kesim lerinde ürer.
Asya ve A frika’da geniş bir dağılım göste­
ren söğüt serçesi ( Passer hispaniolensis) A v­
rupa’da yalnız İber Y arım adası’nda ve Bal­
kanlar’da bulunur. Kaya serçesi ( Peîrorıia
petronia) A vrupa ve A sya’nın güney kesim le­
ri ile Kuzey A frika’da yaşar. T ürkiye’de
yaygın olan bu türün yaşama ortam ı genellik­
le kayalık yerlerdir.
Çöl serçesi ( Petronia brachydactyla) yazın
Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde kuluçkaya yatan göçmen kuşlar
arasında yer alır. Bayağı serçenin dişisine
benzeyen bu türün kuyruk ucunda beyaz
lekeler vardır.
Ötücükuşların ayrı bir familyasını ( Prunel -
lidae) oluşturan çit serçeleri gerçek serçelere
benzem ekle birlikte, ince uzun gagalarıyla
ayırt edilebilir. Bu kuşlar çalılık, ağaçlık ve
dağlık yörelerde yaşar.
ya’da ilk uygarlıklarla birlikte görülm üştür. O
dönem de geniş çölleri aşarak malları bir
yerden başka bir yere taşıyabilmek için yal­
nızca deve kervanlarından yararlanılıyordu.
Bazen bu yolculuklar aylarca sürerdi. Tüccar­
lar kentlere, büyük kalabalıkların toplandığı
şenlik ve bayram günlerinde giderdi. M alları­
nı takas etm ek ya da satm ak için değişik
yörelerden satıcılar gelir, çadırlar kurarak
ürünlerini sergilerlerdi. Ayrıca büyücü ve
gözbağcılar da halkı eğlendirm ek için bu
şenliklere katılırdı.
Eski Yunanlılar dinsel şenliklerinde, R o­
malılar ise bayram günlerinde panayırlar dü­
zenlerdi.
Panayır A vrupa’da ortaçağda yaşamın bir
parçası oldu. İnsanlar genellikle Paskalya ve
Mikâil Yortusu gibi bayram larda düzenlenen
panayırları heyecanla beklerdi. Panayırlar ço­
ğunlukla kentlerin hem en dışında kurulurdu.
B urada hayvan terbiyecilerinin, oyuncuların,
müzikçilerin ve palyaçoların katıldığı çeşitli
gösteriler de yapılırdı. Panayırlar tüccar, çiftçi
ve öbür üreticilere kısa zam anda fazla mal
Oxford Mail

SERGİ, FUAR VE PANAYIRLAR. Sergi,

insanların görmesi için uygun biçimde yerleş­
tirilmiş ürünlerin bulunduğu yerdir. Sergiler
resim gibi sanat yapıtlarının gösterilmesi için
düzenlenebileceği gibi, yalnızca bilgi vermeye
ve eğitime yönelik de olabilir. Panayır ve
fuarlar ise mal ticaretinde yaygın olarak
başvurulan en eski yollardan biridir. Fuar ve
panayırlar ortaçağda A vrupa’da düzenlenen
büyük pazarlardan gelişmiştir, ama kökenleri
çok daha eskilere dayanır. G ünüm üzde, dün­
yanın hem en her ülkesinde, her yıl belirli
tarihler arasında ticaret fuarları, dünya fuar­
ları ya da sergiler açılmaktadır.
İngiltere'de O xford'da her yıl açılan St. Giles Fuarı,
İlk Panayırlar başlangıçta bir ortaçağ pazarıyken bugün bir
Panayırlar ilk kez Eski Mısır ve M ezopotam ­ karnavala dönüşm üştür.
136 SERGİ, FUAR VE PANAYIRLAR
satm a olanağı verirken, eğlence ve haberleş­
menin hem en hiç olmadığı bir dönem de
insanların hoşça zaman geçirmelerini ve dış
dünyayla ilişki kurmalarını da sağlardı.
Bu panayırların bazıları çok büyük olur ve
iki ya da üç hafta sürerdi. Böyle panayırların
en ünlü örneklerinden biri de 13. yüzyılda
Rusya’da Nijni Novgorod’da (bugün Gorki)
düzenlenirdi. Bu, ocakta kereste, tem muzda
at, ağustos-eylül arasında Aziz Petro ve Aziz
Pavel panayırları olmak üzere üç panayırı
içerirdi. K entte 1817’de açılan ticaret fuarı bu
büyük panayırlardan gelişti ve 1917 Ekim
D evrim i’ne kadar her yıl yapıldı.
Uluslararası Fuarlar
M odern sergi ve fuarlar, bazen mal satm a
amacından çok, belirli bir ülkenin ya da
dönemin sanayi ya da sanat alanındaki gelişi­
mini ortaya koymak için düzenlenm ektedir.
Bugün, fuarlarda sergilenen ürünler büyük
çeşitlilik gösterir. Bir fuarda değişik işkolları-
nın her türlü ürünü sergilenebileceği gibi, tek
bir işkolunun, hatta bir işkolunun özel bir
dalının ürünlerini kapsayan fuarlar da açıla­
bilm ektedir. Örneğin, dünyanın birçok ülke­
sinde ulusal ya da uluslararası düzeyde kitap,
bilgisayar, giyim, mobilya, hediyelik eşya,
otom otiv fuarları düzenlenm ektedir.
G ünüm üzde ulaşım çok .kolaylaştığından
büyük bir fuar milyonlarca insan tarafından
gezilir. Bu fuarlara gelen kişilerin harcadığı
para ülke ekonomisine de destek olur.
İlk uluslararası fuar 1851’de L ondra’da
açıldı. Hyde P ark’ta bu fuar için cam ve
dem irden dev bir sera görünüm ünde yapılan
Kristal Saray’da, dünyanın her yanından ge­
len 19 binden fazla mal sergilendi. D aha
Promotion Australia, Londra
1880-81 Uluslararası Fuarı Avustralya'da,
M elbourne'daki bu yapıda açıldı.
sonra L ondra’nın güneyinde yeniden kurulan
bu yapı 1936’daki yangında yandı. A B D ’nin
ilk büyük fuarı, 1876’da Philadelphia’da dü­
zenlenen 100. Yıl Fuarı’dır. A m erikan Ba­
ğımsızlık Bildirgesi’nin imzalanışının 100. yı­
lında açılan bu fuarda, A lexander Graham
Bell yeni bir buluş olan telefonu ilk kez
sergilemiştir (bak. B e l l , A l e x a n d e r G r a h a m ).
Paris’teki Eiffel Kulesi başka bir fuardan,
1889 Paris Sergisi’nden kalm a bir yapıdır.
Sergi, o tarihten 100 yıl önce gerçekleşmiş
olan Fransız Devrim i’nin anısına düzenlendi
ve 32 milyon ziyaretçisiyle o zam ana kadarki
tüm fuarları gölgede bıraktı. Kristof Ko-
lom b’un A m erika’yı keşfinin 400. yıl dönü­
m ünü kutlam ak üzere 1893’te Chicago’da,
Michigan G ölü kıyısında açılan Columbia
Fuarı, elektrikle aydınlatılan ilk fuar olma
özelliğini taşıyordu ve 21 milyon kişi tarafın­
dan gezildi.
1928’de büyük fuarların açılmasına ilişkin
Culver Pictures, Inc.
İlk uluslararası fuar
1851'de Londra'da Hyde
Park'ta açıldı. Bu fuar için
dem ir ve camdan, Kristal
Saray adı verilen dev bir
yapı kuruldu.

Culver Puctire Inc.
Solda: Eiffel Kulesi 1889 Paris Sergisi'nin bir parçasıdır. Sağda: 1904 St. Louis Fuarı'nda Louisiana'nın
satın alınışının 100. yıldönüm ü kutlandı.
uluslararası bir toplantı düzenlendi ve bir dizi
karar alındı. Buna göre, her ülkenin kendi
mallarını sergileyeceği bir pavyonun yer aldığı
fuarlar birinci sınıf olarak nitelendi. Aynı
yerde çok sık fuar açılmasını önlem ek amacıy­
la fuarların belirli zaman aralıklarıyla düzen­
lenmesi zorunlu oldu. Büyük sergi ve fuarla­
rın düzenlenmesini denetlem ek üzere Ulus­
lararası Fuarlar Bürosu oluşturuldu.
A vrupa’da, II. Dünya Savaşı’ndan (1939-
45) önceki son büyük fuar 1937’de Paris’te
açıldı ve 34 milyon kişi tarafından gezildi. 150
yıl önce A B D ’nin ilk başkanı olan George
W ashington’un anısına açılan 1938-40 New
York Dünya Fuarı’nı 45 milyon kişi gezdi; bu,
o zaman için bir rekordu.
1958’de savaştan sonra bilimdeki başlıca
ilerlemeleri sergilemek amacıyla Brüksel E v­
rensel Fuarı açıldı. Fuarın ortasında A tom ium
adı verilen ve atom un yapısını gösteren büyük,
gümüş renkli bir yapı bulunuyordu. Aynı
biçimde 1964-65 New York Dünya Fuarı’nda,
D ünya’nın çelik şeritlerden yapılmış bir mo­
deli olan Unisphere sergilendi. Uluslararası
Fuarlar B ürosu’nun onayını alamayan bu fuar
50 milyon kişi tarafından gezilmesine karşın
büyük zarar etti.
1967’de açılan uluslararası fuar Expo 67,
K anada’nm 100. yıl kutlam alarının bir parça­
sıydı. M ontreal’de düzenlenen bu fuar için 61
ülke pavyon yaptırdı. 50 milyon kişinin dolaş­
tığı bu fuar alanı daha sonra M ontreal kenti­
nin özgün bir parçası oldu.
Bir başka uluslararası fuar olan Expo 70,
SERGİ, FUAR VE PANAYIRLAR 137
Culver Pictures, Inc.
1970’te Japonya’nın O saka kentinde açıldı.
Expo 85 fuarı da Japonya’da düzenlendi.
Sonraki yıl Kanada yeniden bir dünya fuarı­
na, Expo 86’ya ev sahipliği yaptı. Vancouver’
de açılan bu fuarı 20 milyondan fazla insan
gezdi.
Büyük sergi ve fuarların çoğu, mimarlık
alanındaki gelişmeleri önemli ölçüde etkile­
miştir. Örneğin 1900 Paris Fuarı’nın yapıları,
A vrupa’da süsleme sanatlarını yeniden öne
çıkaran A rt Nouveau (Yeni Sanat) A kım ı’nın
yaygınlık kazanm asına yol açtı. Önyüzü kla­
sik üslupta yapılmış büyük sütunlu yapıların
yer aldığı 1898 Chicago Fuarı, A B D ’de yakla­
şık 50 yıl süren sütun modasını başlattı. Expo
67’nin önemli bir özelliği ise, kutu biçiminde
beton birim lerden oluşan 158 konutluk Habi-
tat adlı apartm andır.
T ürkiye’de ülkenin hem en her bölgesinde
kurulan panayırların ve açık pazaryerlerinin
tarihi çok eskilere dayanır. Ulusal nitelik
taşıyan ilk büyük panayır ise 1923’te İzm ir’de
açılan 9 Eylül Yerli M allar Sergisi’dir. 1933’te
9 Eylül Panayırı adını alan sergi, İzmir Enter­
nasyonal F uan’nın ilk adımıdır. Bu fuara ya­
bancı devletler ilk kez 1936’da katıldı. Aynı yıl
Kültürpark’a taşman ve hâlâ ülkenin tek ulus­
lararası fuan olan İzmir Enternasyonal Fuarı
her yıl 26 Ağustos-20 Eylül arasında açıktır.
1960’larda Samsun, Bursa, G aziantep, E r­
zurum , Kocaeli gibi bazı illerde bölgesel
nitelikli fuarlar kurulm aya başlandı.
1980’lerde ise başta İstanbul olmak üzere,
büyük kentlerde belirli bir işkolunu kapsayan
138 SERVET-İ FÜNUN

Türkiye'nin tek
uluslararası fuarı olan
İzmir Enternasyonal
Fuarı her yıl 26 Ağustos-
20 Eylül arasında açıktır.

Şemsi Güner

fuarlar önem kazandı. Örneğin Tüyap Kitap nin, R. M. E krem ’in M ekteb-i Sultani’den
Fuarı İstanbul’da 1982’den bu yana her yıl (G alatasaray Lisesi) öğrencisi olan Tevfik
açılmaktadır. Ayrıca telekom ünikasyon ve Fikret’in 1896’da Servet-i Fünun dergisinin
bilgisayar fuarı, mobilya fuarı, kimya fuarı, edebiyat bölümü yöneticiliğine getirilmesiyle
matbaacılık fuarı gibi değişik işkollannm başladığı kabul edilir. Bir edebiyat dergisine
ürünlerine ilişkin sergi ve fuarlar düzenlen­ dönüştürülm ek istenen derginin yöneticiliğine
m ektedir. getirilen Tevfik Fikret’in çevresinde kısa süre­
de, M ektep dergisinde yazan yenilikçi yazar­
SERVET-İ FÜNUN, Türk edebiyatında hem lar da yer aldı. Böylece Servet-i Fünuncular
bir dergi, hem bir edebiyat hareketi olarak edebi bir topluluk haline geldi.
yer alır. Servet-i Fünun (fenlerin zenginliği) Servet-i Fünun edebiyatı Tanzim at edebi­
başlangıçta fen alanındaki konularda bilgi yatına tepki olarak doğdu. Tanzim at edebiya­
verm ek için kurulmuş, çeşitli nedenlerle yayı­ tını oluşturan yazarlar da Divan edebiyatına
mına zaman zaman ara verm ekle birlikte, karşı tavır almışlardı. Am a eski kültürle
1891-1944 arasında yayımlanmış bir dergidir. yetiştikleri için batı edebiyatından etkilenm e­
1896-1901 yılları arasında Servet-i Fünun der­ leri ve yararlanm alan sınırlı kaldı. Edebiyatta
gisi çevresinde toplanan genç edebiyatçıların istedikleri değişimi sağlayamadılar. Bu duru­
oluşturduğu edebiyat hareketine de “Servet-i mu kavrayıp değerlendiren Servet-i Fünuncu­
Fünun edebiyatı” adı verilir. Batı edebiyatı lar batı bilim ve sanatında gördükleri yenilik­
etkisinde gelişen, kısa sürmesine karşın çok leri kendi ülkelerine taşırken yeni denem elere
etkili olan bu hareketi gerçekleştiren yazar­ girişmekten de geri kalmadılar. Sözgelimi
lar, yapıtlarını “Edebiyat-ı Cedide K ütüpha­ Fransız edebiyatındaki Parnasse (Parnas) ha­
nesi” adı altında yayımladıkları için bu toplu­ reketini örnek aldılar ve bu hareketten etki­
luk “Edebiyat-ı Cedide” (yeni edebiyat) ola­ lendiler. Parnasse hareketini başlatanlar da
rak da adlandırılır {bak. EDEBİYAT I C E D İD E ). 1860’ta Parnasse adlı derginin çevresinde
Servet-i Fünun edebiyatının oluşum unda toplanmışlardı. Servet-i Fünuncular ayrıca
Tanzim at dönem i yazarlarından Recaizade batı bilim, kültür ve sanatının tem el yapıtları­
M ahmud E krem ’in büyük payı vardır. R. M. nı çevirmişler, Osm anlıca’da “hikmet-i beda-
E krem ’in “Kafiye göz için değil kulak içindir” yi” diye adlandırılan “estetik”ten ilk kez söz
görüşünün tartışılması, bu topluluğun doğm a­ etm işlerdir. Servet-i Fünuncular’ın batı edebi­
sına ortam hazırladı. Servet-i Fünun dönem i­ yatını, özellikle de Fransız edebiyatını örnek
 SERVET İ FÜNUN 139

alarak şiirler, öyküler ve rom anlar yazmaları
yenilik yanlılarınca büyük bir ilgiyle karşıla­
nırken, tutucu ve gelenekçi çevrelerin tepkile­
rine yol açtı. Bu çevreler Servet-i Fünuncu-
lar’ı Fransız edebiyatını örnek aldıkları için
eleştiriyorlardı. G ene bu çevrelere göre Ser­
vet-i Fünuncular yapay, anlaşılmaz bir dil
oluşturuyor, yeni imge ve simgelerle örülü,
kapalı bir şiir yaratıyorlardı. Tanzim atçılar da
Servet-i Fünuncular’ı eleştirm ekte gecikmedi­
ler. Ahm ed Midhat Efendi 14 Mart 1897’de
Sabah gazetesinde yayımladığı “D ekadanlar”
başlıklı yazısında, Servet-i Fünuncular için,
Fransa’da Sembolist (Simgeci) yazar ve şairle­
re uygun görülen, giderek onları suçlamak
için kullanılan “dekadan” nitelemesini kulla­
nıyordu (bak. S e m b o l iz m ) . Servet-i Fünuncu-
lar’ın özellikle şiirlerindeki anlam kapanıklı­
ğını eleştiriyordu. Zam anla “dekadan” sözü
öylesine kabul gördü ki, gülmece yazarları
dekadan sözcüğünü “içkici, içki içen” anla­
mında “tek atan” olarak değiştirmişlerdi.
Ama çok kısa bir süre sonra, Ahmed Midhat
Efendi 4 A ralık 1898’de Tarik gazetesindeki
“Teslim-i H akikat” adlı yazısında Servet-i
Fünuncular’m Türk edebiyatının yenileşme­
sindeki katkılarını kabul etm ek zorunda kal­
mıştı.
Servet-i Fünuncular bir yandan bu eleştiri­
lere yanıt veriyor, öte yandan da kendi
bütünselliklerini korum aya çalışıyorlardı. Ne
var ki, kendi içlerindeki anlaşmazlıkların gi­
derilmemesi, Tevfik Fikret’in yönetimle ilgili
bir sorun yüzünden dergiden 1901’de ayrılma­
sı çözülmeyi hızlandırdı. Hüseyin Cahit Yalçın’
m Fransızca’dan çevirdiği “Edebiyat ve H u­
kuk” başlıklı yazı yüzünden dergi 16 Ekim
1901’de kapatılınca, topluluk dağılma süreci­
ne girdi. II. A bdülham id yönetiminin bazı ya­
zarları İstanbul dışına gönderm esi ile topluluk
tümüyle dağıldı ve böylece Servet-i Fünun dö­
nemi kapanmış oldu. Servet-i Fünun dergisi
de eskiden olduğu gibi fen konularını işleyen
bir dergi olarak yayımını sürdürdü.
Servet-i Fünun dönem inde “sanat sanat
içindir” ilkesi benimsenmişti. Servet-i Fünun-
cular’a göre her şey şiire konu olabilirdi. Am a
bu dönem şiirlerinde aşk, doğa, aile yaşamı

Servet-i Fünuncular dönem in öbür edebiyatçılarıyla bir arada (1911). Soldan sağa: (İlk sıra)
Süleymanpaşazade Sami, Ahm ed Hikmet (M üftüoğlu), Hüseyin Siret (Özsever), İsmail Müştak (Mayakon),
Ahm ed Reşid (Rey), Cavid Bey (M aliye Nazırı), Abdülhak Hamid (Tarhan), Ahmed İhsan (Tokgöz) (Servet-i
Fünun dergisinin kurucusu), Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Hüseyin Cahit (Yalçın), Cenab Şahabeddin; (orta sıra)
Süleym an Saib, Mehmed Fuad (Köprülü), Hamdullah Suphi (Tanrıöver), Yakup Kadri (Karaosmanoğlu),
Neyyir, Tahsin Nahid, İsmail Suphi (Soysallıoğlu), Celal Sahir (Erozan), Mustafa Suphi, Fazıl A hm et
(Aykaç), Süleym an Fehmi, Hüseyin Dâniş (Pedram); (arka sıra) Şahabeddin Süleyman, M üfid Ratib,
Mehmed Sadi, İzzet M elih (Devrim), Hüseyin Suat (Yalçın), Refik Halit (Karay).
140 SERVET-İ FÜNUN
gibi konular ağır basmıştır. Bu dönem şairleri
aşkı rom antik açıdan değerlendirmiş, doğayı
da kendi duygu ve düşünceleriyle özdeşleşti­
rerek ele almışlardır. Toplumsal sorunlara
pek yer veremeyişleri bir yandan siyasal
baskıyla, öte yandan da kendi içe dönük
mizaçlarıyla yakından ilgilidir. G erçek m utlu­
luğu doğada ve düş dünyasında aram aya
koyulmuşlardır. Bir ara M anisa yakınlarında
bir çiftliğe çekilmeyi ya da Yeni Z elanda’ya
gidip orada yaşamayı düşledikleri de bilin­
m ektedir. Şiirlerinde hüznün yoğunluğu,
m utlu olam adıklarının göstergesidir. Servet-i
Fünuncular şiirlerinde Fransız şiirinde görü­
len “sone”yi, Divan şiirindeki müstezadın
farklı bir biçimi olan “serbest m üstezat”ı ve
kendi buldukları nazım biçimlerini kullanmış­
lardır (bak. DİVAN EDEBİYATI; SO NE).
Servet-i Fünuncular’m şiirlerinde sözcükle­
rin kullanılış biçimi alışılmışın dışındaydı.
Başka türlü söylersek, şiirin kendine özgü bir
sözlüğü olmalıydı. İmgeleme biçimi konusun­
da da Fransız şiirinden esinledikleri için, yeni
bir şiir dili yaratm aya çalıştılar. Bu arada
T ürkçe’ye yeni A rapça ve Farsça sözcükler
soktular. “Şegap” (çılgınca sevgi), “tiraje”
(gökkuşağı) gibi sözcükler buna örnek verile­
bilir. “Saat-ı sem en-fam ” (yasemin renkli
saatler), “lerze-i ruşen” (parlak titreyiş) gibi
yadırgatıcı, alışılmadık tam lam alar türettiler.
A ruz ölçüsünün değişik kalıplarını kullandı­
lar; anlamın beyitte tam amlanması kuralını
ortadan kaldırdılar; cümleleri sonraki dizeler­
de de devam ettirdiler; yüklemsiz cümleler
kurdular; uzun cümleler arasına küçük cümle­
li dizeler eklediler; karşılıklı konuşm alara yer
verdiler (bak. ŞİİR SANATI). Servet-i Fünun
şiirine damgasını vuran şairler arasında özel­
likle Tevfik Fikret (1867-1915), Cenab Şaha-
beddin (1870-1934), Hüseyin Siret (Özsever)
(1872-1959), Hüseyin Suat (Yalçın) (1867-
1942), Ali Ekrem (Bolayır) (1867-1937), Sü­
leyman Nazif (1869-1927) ile Süleyman Nesip
takm a adını kullanan Süleymanpaşazade Sa­
mi (1866-1917) anılabilir.
Türk rom an ve öyküsünün Servet-i Fünun
dönem inde gerçek kimliğini yetkin yazarların
yapıtlarıyla bulduğu söylenebilir. Özellikle
Fransız romancılarını yakından tanıyan, iyi
okuyan ve bazen de çeviren Servet-i Fünun
yazarları Gerçekçilik (Realizm) ve Doğalcılık
(Natüralizm) akım larından oldukça etkilen­
mişlerdir. Y apıtlarında bu akımların genel
özellikleri kolaylıkla görülebilir. Bu dönem de
artık Tanzim atçıların rom an tekniğindeki
acemilikleri aşılmıştır. Servet-i Fünuncular
tekniği sağlam, kurgusu eksiksiz rom anlar
yazmada ustalaşm ışlardır. Gereksiz betim le­
m eler yapmıyor, ayrıntıda boğulmuyor, konu
dışı bilgiler verm e bilgiçliğinden de kurtulu­
yorlardı. E n önemlisi de, rom anlarında kendi
kişiliklerini gizlemesini bilmeleri, rom an kah­
ram anlarını da doğal ve toplum sal çevreleriy­
le vermeye çalışmalarıdır. Rom an kişileri
kendi kişilikleriyle, kimlikleriyle rom anda
yerlerini alıyorlardı.
Servet-i Fünuncular’m rom an ve öyküleri­
nin konularını çoğunlukla İstanbul’un günlük
yaşam ından seçmeleri nedensiz değildir. Bu
nedenlerden biri bu yazarların İstanbul dışın­
daki Osmanlı kentlerini hem en hiç tanım am a­
larıdır. Gezi özgürlüğünün oldukça kısıtlı
olması da başka kentleri tanım alarına bir
engeldi. Bu yazarlardan bazıları öteki Os-
manlı kentlerini sürgündeyken görmüşlerdir.
Bir başka neden ise seçkinci bir edebiyat
oluşturm aya çalışmalarıdır. Kendi deyişlerine
göre Servet-i Fünun edebiyatı “herkes için,
halk için değil, seçkinler içindir” . Rom an ve
öykülerin çoğunda İstanbul’un soylu çevreleri
ve aydınlar yaşama biçimleri, gelenekleri,
yozlaşmışlıkları, ahlak anlayışları ile sergilen­
miş; halktan olan kimseler ise bunlarla ilişki­
leri oranında rom anlarda yer alabilmiştir.
Servet-i Fünun rom an ve öykülerinde sanatsal
bir üslup kullanılmıştır. Çoğu yapıtta konuş­
ma dilinin yalınlığından, duruluğundan uzak­
laşılmış, yeni söyleyiş olanakları aranm ış,
A rapça ve Farsça sözcük ve tam lam alara
yaslanılmış, bazı Fransızca sözcükler, deyim ­
ler kullanılmıştır. A nlatım da tekdüzeliği orta­
dan kaldırm ak için cümle kuruluşunda da
değişikliğe gidilmiş, Türkçe’nin sözdizimine
yeni olanaklar sağlanmıştır. Servet-i Fünun
rom an ve öyküsünü kuran yazarlar arasında
da Halid Ziya Uşaklıgil (1866-1945), M eh­
m et R auf (1875-1931), Hüseyin Cahit Yal­
çın (1874-1957), A hm ed Hikm et Müftüoğlu
(1870-1927) ve Safveti Ziya (1875-1929) sayı­
labilir.
 SES 141

Servet-i Fünun dönem inde siyasal baskı rastlanırsa da, türlerin çoğu piramitsi bir
özellikle tiyatro etkinliklerine darbe vurdu. görünüm sunan, 25 m etre yüksekliğinde ağaç­
Tiyatro topluluklarının yerli oyunlar, özellik­lardır. Bunların bir bölüm ü yaşlandıkça yassı­
le siyasal içerikli yerli oyunlar konusunda laşıp yayvanlaşarak ilk görünüm ünden uzak­
istekli olmaması, Servet-i Fünun yazarlarını laşır. Y aprakları dallara sıkıca yapışmış, kü­
“okunm ak için oyunlar” yazmaya yönelt­ çük pul biçimindedir, ama genç sürgünlerin
miştir. üzerinde iğnemsi yapraklar da bulunur. Üç ya
“Düzyazı şiir” ya da “m ensur şiir” tarzı ilk
da altı çift puldan oluşan kozalakları yuvarlak
kez Servet-i Fünun dönem inde kullanılmıştır. ve 2 cm çapındadır.
Halid Ziya Uşaklıgil ve M ehm et R auf’un bu Akdeniz kıyılarında ve ülkemizde yaygın
alanda ürünleri vardır. Özellikle kendilerine olan adi servi ya da Akdeniz servisi ( Cupres­
karşıt olanlara yanıt verm ek için kaleme sus sem pervirens) 20-30 m etre yüksekliğinde,
aldıkları yazılarıyla da Tevfik Fikret, Cenab koyu yeşil yapraklı bir türdür. Yaygın biçim­
Şahabeddin, Hüseyin Cahit Yalçın eleştiri de süs bitkisi olarak yetiştirilen bu türü
ve denem e türünün başarılı örneklerini verdi­ T ürkiye’de özellikle m ezarlıklarda, cami ve
ler. Bu arada A hm ed Şuayb’ın bazı Fransız türbelerin bahçelerinde görebilirsiniz. Ö bür
yazarları üzerine yazdığı incelemeleri ise H a­servi türleri ise Asya ve Kuzey A m erika’da
ya t ve K itaplar (1901) adıyla yayımlandı. yetişir. Bunların en tanınm ışlarından biri olan
Cenab Şahabeddin’in hekim olarak Hicaz’a California kökenli M onterey servisi (C upres­
giderken m ektup biçiminde kaleme aldığı yol sus m acrocarpa) Avustralya ve İngiltere’de çit
ağacı olarak yetiştirilir.
izlenimleri H ac Yolunda (1909) ise gezi tü rü ­
nün başarılı örnekleri arasında yer alır (bak. Serviler güzel görünüm lerinin yanı sıra hoş
TANZİMAT EDEBİYATI; TEVFİK FİKRET; UŞAKLIGİL, kokulu odunlarından da yararlanılan değerli
HALİD Z İY A ). ağaçlardır. Açık kahverengi, hafif ve dayanık­
lı odunları en çok mobilyacılık ve inşaatçılıkta
SERVİ. Özellikle kuzey yarıkürenin sıcak ve kullanılır.
ılıman bölgelerine dağılmış olan serviler yap- Servilerle aynı familyada yer alan bazı ağaç
rakdökm eyen hoş kokulu ağaç ya da çalılar­ türlerine yalancıservi denir. Bazı uzm anlar
dır. Yaklaşık 20 kadar türü bulunan bu tarafından servilerle birlikte sınıflandılırsa da,
genellikle ayrı bir cins (Cham aecyparis) ola­
rak kabul edilen bu ağaçların Kuzey A m eri­
ka, Japonya ve Tayvan’da kendiliğinden yeti­
şen altı türü vardır. Yalancıserviler iğneyap-
raklılar arasındaki en değerli süs ağaçların-
dandır. Kuzey A m erika’nın bataklık alanla­
rında yetişen bazı ağaç türlerine ise, serviyle
hiçbir akrabalığı olmadığı halde bataklıkservi-
si adı verilir. Taxodiaceae familyasının Taxo-
dium cinsinde yer alan bu ağaçların bazısı
öbür iğneyapraklılardan farklı olarak sonba­
harda yapraklarını döker; kökleri destek sağ­
lam ak üzere suyun üzerine doğru dirsek
biçimli çıkıntılar oluşturur. Bunlar genellikle
değerli keresteleri için yetiştirilir.
kozalaklı ağaçlar servigiller (Cupressaceae)
familyasının Cupressus cinsini oluşturur. Ser­ SES. Kuş cıvıltıları, trafik gürültüsü, kıyıya
viler en çok süs, çit ve kereste ağacı olarak çarpan dalgaların çıkardığı sesler, fabrika ve
yetiştirilir, bazen de rüzgâr kesm ek amacıyla bürolardaki m akinelerin gürültüsü, banttan
tarlaların kenarına dikilir. yayımlanan ya da “canlı” müzik, bütün bu
Servi türleri arasında alçak boylu çalılara olgular ve daha pek çoğu bizim bir sesler
142 SES
dünyasında yaşadığımızın açık kanıtlarıdır.
Peki am a ses nedir?
İşitilebilen herhangi bir şey, şu ya da bu
türden bir sestir. Am a bütün seslerde ortak
olan önemli bir özellik vardır. Seslerin hepsi
titreşen bir cisim tarafından üretilir. G itar
çalarken tellerinin, arı vızıldarken kanatları­
nın titreştiği çıplak gözle görülebilir. Üflemeli
çalgılarda ses, çalgının içindeki hava sütunu
titreştirilerek çıkartılır. Telefon kulaklığında
ve radyo hoparlöründe sesi, titreşen bir diyaf­
ram (zar) üretir. İnsanın konuşurken çıkardı­
ğı sesin nasıl oluştuğu K O N U ŞM A m addesin­
de anlatılmıştır.
Ses nedir?
Ses bir enerji biçimidir. H erhangi bir m adde­
yi, örneğin davulun derisini ya da flütün
içindeki hava sütununu titreştirm ek istediği­
mizde o m addeye belirli bir m iktarda m eka­
nik enerji veririz (bak. E N E R Jİ). Bu enerji,
tıpkı ışık ya da radyo dalgaları gibi dalgalar
halinde bir noktadan bir başka noktaya ilerle­
yebilir. A m a, ışık ve radyo dalgalarının boş­
lukta da yol alabilmesine karşılık, ses dalgala­
rının ilerleyebilmesi için m utlaka başka bir
m addenin aracılığına gereksinimi vardır.
Titreşen bir cisimden yayılan ses dalgaları­
nın kulağa ulaşabilmesi için arada başka bir
m addenin bulunması gerektiği, çok bilinen
bir deneyden yararlanılarak gösterilebilir.
Ağzı sıkıca kapatılmış bir kavanoza bir elek-
ELEKTRİKLİ
. .
ZİL ZIL
KAVANOZUNDAKİ
KISMI HAVA ANAHTAR;
V BOŞLUĞU
Sızdırmaz bir kavanozun içindeki zilin sesi,
kavanozun havası boşaltıldıkça zayıflar. Ses boşlukta
yol alamaz; sesin ilerleyebilm esi için, içinden
geçeceği bir maddeye ve m oleküllerinin yardımına
gereksinim i vardır.
trikli zil yerleştirilir; zil teller aracılığıyla
kavanozun dışındaki bir pile bağlanır. Zil
sürekli çalınmaya başlanır ve bu arada bir
pom panın yardımıyla kavanozdaki hava bo­
şaltılır. Hava dışarı atıldıkça zilin sesi giderek
zayıflar; ama eğer kavanoza tekrar hava
sızdırılırsa, zilin sesi yeniden şiddetlenir ve
belirginleşir. Bu durum sesin boşlukta, yani
havasız ortam da yol almadığını kanıtlar.
İşittiğimiz seslerin pek çoğu havada ilerler;
am a ses, katı ve sıvı m addelerde de yol
alabilir. Kuzey A m erika Yerlileri kulaklarını
yere dayayarak hayvanların ya da düşm anları­
nın yaklaştığını saptayabilirlerdi. H atta bazı­
ları birbirleriyle uzaktan yere vurarak işaret-
leşirlerdi. Sualtında çıkartılan seslerin de ku­
lağımıza ulaştığına tanık olmuşsunuzdur. İçi­
nizde, iki kibrit kutusunun arasına gerilmiş
bir ipten oluşan bir oyuncak telefon aracılığıy­
la konuşanlar da olmuştur. Bütün bunlar,
yani toprak, su, ip hepsi sesi iletebilir.
Kem an teli, davul derisi ya da titreşen
başka bir cisim küçük hava tanecikleriyle
çevrilidir. Cisim ileri geri titreşirken bitişiğin­
deki hava taneciklerini dışa doğru iter; bu
tanecikler de kendilerine komşu olan tanecik­
leri iter ve bu böylece sürüp gider. Titreşen
cisim, örneğin keman teli, her hareketinde
havaya yeni bir vuru, yani bir darbe verir.
H er saniye bu tür yüzlerce vuru oluşur ve iki
vuru arasında tel geriye doğru hareket eder.
Sonuçta, titreşen telle birlikte hava tanecikle­
ri de ileri geri hareket etmeye başlar.
Tanecikler telin itmesiyle bir araya toplan­
dıklarında hava basıncı hafifçe artar. Tel
geriye doğru hareket ettiğinde tanecikler tek­
rar yayılır ve o zaman da basınç düşer. Bu
hareketlerin oluşturduğu ses dalgaları, havu­
za atılan taşın oluşturduğu dalgaların çevreye
yayılması gibi, giderek daha uzaklardaki par­
çacıkları da etkileyerek telden dışa doğru ve
her yönde yayılır. Dalgaların doğurduğu ba­
sınç değişimleri kulak zarlarına çarpar ve bu
zarların da uyumlu bir biçimde titreşmesine
neden olur. Beyin bu titreşim leri çözer ve
böylece sesin işitilmesini ve tanınmasını
sağlar.
H ava tanecikleri yalnızca ileri geri hareket
eder, ama ses dalgaları havanın içinde ilerler.
Sesin kaynağından uzaklaştıkça hava tanecik-
 SES 143

de 340 m etrenin üzerinde bir hızla yol alıyorsa

(yani havada ses dalgalarından daha hızlı
gidiyorsa), bu cismin hızı süpersonik olarak
nitelenir. Ses su içinde havada olduğundan
daha hızlı yol alır (saniyede yaklaşık 1.450
m etre); çelikteki hızı daha da yüksektir (sani­
yede yaklaşık 5.000 m etre). M addenin sıkıştı-
rılabilirliği ve ağırlığı ne kadar büyükse, ses
de o m adde içinde o kadar yavaş hareket
eder. Çelik havadan daha ağırdır, ama ondan
çok daha az sıkıştırılabilir olduğu için, ses
çelikte daha hızlı yol alır.

Gürlük, Perde ve Tını

Sesler üç önemli özelliğe göre ayırt edilir;
Titreşim de bulunan bir diyapazon her darbesiyle bunlar, sesin gürlüğü, perdesi ve tınısıdır.
yakınındaki hava taneciklerini sıkıştırır. Darbeler
arasında hava tekrar genleşir. Ses bir dalga halinde
Sesin gürlüğü ya da şiddeti, titreşm ekte olan
dışa doğru yol alır. cismin titreşim şiddetine (ileri geri gidip
geldiği uzaklığa) yani yeğinliğine bağlıdır;
lerinin titreşimi de zayıflar ve ses giderek titreşim şiddeti ne kadar büyükse ses de o
işitilemeyecek ölçüde zayıflar. Ses dalgaları ölçüde gür olur. İşitilen sesin gürlüğü, titre­
katiların ve sıvıların içinde de aynı biçimde şen cisim ile sesin işitildiği nokta arasındaki
yol alır. uzaklığa göre değişir. Bilim adamları ses
Şimşek çaktığında çıkan çatırtının ya da gürlüğünü ölçmek için desibel, fon ve son gibi
gök gürültüsünün, şimşeğin görülmesinden çeşitli birimlerden yararlanırlar.
belirli bir süre sonra işitildiğini herkes bilir. Sesin perde' si, onu doğuran cismin titreşim
Bunun nedeni, ışık 1 saniyede yaklaşık 300 hızına bağlıdır. Saniyedeki titreşim (ya da
milyon m etre yol alırken, aynı süre içinde çevrim) sayısına frekans denir ve frekans
sesin havada yalnızca yaklaşık 340 m etre yol hertz birimiyle ölçülür (simgesi Hz). Sesin
almasıdır. Bu nedenle gök gürültüsünün, frekansı ne kadar yüksekse perdesi de o kadar
örneğin 1 km uzaktan bize ulaşması hemen yüksektir ve ses daha ince ya da tiz bir
hem en 3 saniye sürer. Eğer gök gürültüsü biçimde işitilir. B ütün dalga hareketlerinde
şimşeğin görülm esinden 6 saniye sonra işitili- olduğu gibi sesin dalga boyu da, yayılma
yorsa, bu durum şimşeğin 2 km ötede çakmış hızının frekansına bölünmesi yoluyla bulunur.
olduğu anlam ına gelir. Buna göre piyanoda çıkartılan ve frekansı
Uçak ya da benzeri bir cisim havada saniye­ saniyede 264 titreşim (264 Hz) olan do sesinin

HAVA 344 m e t r e /s a n iy e

SU 1 .4 6 1 m e t r e /s a n iy e

jı^fjr TAHTA 3 .7 8 6 m e t r e /s a n iy e

DEMİR 5 .1 2 7 m e t r e /s a n iy e

TAŞ 6 .0 0 0 m e t r e /s a n iy e

İşittiğim iz sesler bize genellikle havadan gelir. Ama bu grafikten de görüldüğü gibi ses, sıvı ve katı
maddelerde daha hızlı yol alır. M addenin m olekülleri ne kadar sıkışık durum daysa ses de o ölçüde hızlı
ilerler.
144 SES
/\A A /\A A A / a
Hemen hemen özdeş frekanslardaki iki nota aynı
anda çalındıklarında, bunların ses dalgaları bazen
birbirini güçlendirecek, bazen de yok edecek
biçim de birbiriyle girişim de bulunur. Sonuçta ortaya
çıkan ses, vurular biçim inde işitilir. Çizimdeki siyah
ve beyaz çizgiler (üstte) iki ayrı notayı, alttaki siyah
çizgi ise sonuçta ortaya çıkan sesi ve vuruları
göstermektedir.
havadaki dalga boyu 340/264, yani yaklaşık
1,3 m etredir. Bu, hava taneciklerinin basıncı­
nın en yüksek olduğu kesim de, taneciklerin
ileri geri titreştiği iki nokta arasındaki uzak­
lığın yaklaşık 1,3 m etre olduğu anlamına
gelir.
İnsan kulağının işitebileceği en alçak perde­
den, yani en kalın sesin frekansı yaklaşık
16 H z, en yüksek perdeden, yani en ince sesin
frekansı ise yaklaşık 20.000 H z’dir. İnsanlar
yaşlandıkça bu frekans aralığının üst ucunda
bulunan sesleri daha zor duymaya başlarlar.
Yarasaların çığlığı pek çok insanın işitebilece­
ğinden daha yüksek perdedendir. Köpekler
insanların işitemeyecekleri kadar yüksek fre­
kanslardaki sesleri duyabilirler ve bazı kimse­
ler köpeklerini çağırmak için, çıkardığı sesin
frekansı insanların işitebileceklerinden daha
yüksek olan özel bir düdük kullanırlar. F re­
kansı 20.000 H z’den daha yüksek olan seslere
sesüstü ya da ültrasorıik ses denir.
Aynı gürlükte ve aynı perdeden olan iki
müzik ssesi kulağa tümüyle değişik gelebilir.
Eğer bunlardan biri bir kem andan, öteki ise
piyanodan geliyorsa, bu iki ses birbirinden
tını ’larına göre ayırt edilebilir. A ralarındaki
fark, gerçekte bir ses karışımı olm alarından
kaynaklanır. Bu karışım her alete göre deği­
şir. Bir kem an teli, yalnızca uzun tek bir tel
halinde titreşmez; telin parçaları da, örneğin
her bir yarısı ya da üçte birlik bölümü
bağımsız olarak titreşim de bulunur. Telin
çeşitli bölümlerinin titreşim frekansı, bir bü­
tün olarak telin frekansından daha büyüktür.
Bütün bir telin çıkardığı notaya temel ses ,
telin çeşitli bölümlerinin çıkardığı daha yük­
sek notalara ise kısm i sesler ya da doğal
arm onikler denir. İşte bu tem el ses ile kısmi
sesler üst üste biner, birbiriyle bir karışım
oluşturur. Tını ya da ses rengi denen özellik
de bu doğal arm oniklere bağlıdır; her müzik
aletinin doğal arm onikleri yalnızca kendisine
özgüdür. Bir trom pet, piyanonunkinden ta­
m am en farklı bir dizi doğal arm onik üretir;
dinleyici bu doğal arm oniklerden yararlana­
rak çalgıları ve farklı müzik seslerini birbirin­
den ayırt edebilir.
H er notanın frekansı farklıdır. Örneğin
orta perdeden do sesinin üzerindeki la sesinin
frekansı 440 H z’dir. A ralarında bir oktav, ya­
ni sekiz notalık aralık olan iki notadan, daha
yüksek perdeden olanınkinin frekansı öteki­
nin frekansının iki katıdır.
K a y n a ğ ı d in le y ic iy e d o ğ r u y a k la ş a n y a d a
d in le y ic id e n u z a k la ş a n b ir s e s in f r e k a n s ı, k a y ­
n a k h a r e k e ts i z k e n g e le n a y n ı s e s in f r e k a n s ın ­
d a n fa r k lıy m ış iz le n im in i v e r ir . K a y n a ğ ı y a k ­
la ş a n se s g e r ç e k te k in d e n d a h a y ü k s e k , u z a k ­
la ş a n is e d a h a d ü ş ü k f r e k a n s ta y m ış g ib i g e lir.
B u o lg u y a D o p p le r e tk is i d e n i r (bak. D oppler
ETKİSİ).
Rezonans
Nasıl saat sarkaçları kendi doğal ritim lerinde
salmıyorlarsa, titreşim de bulunan her cisin
de kendine özgü doğal bir frekansta titreşir
Eğer bir piyanoya yakın bir noktada belirli biı
müzik sesi çıkartılırsa piyanodaki tellerin biı
ya da birkaçının (am a hepsinin değil) titreşim ­
de bulunduğu görülür. Titreşen teller, çıkartı­
lan sesle ve onun doğal arm onikleriyle aynı
frekansta olanlardır. Bu etkilenm e sonucunda
ortaya çıkan titreşim e rezonans denir.
Rezonans olgusu, titreşim e geçirilen bir
diyapazon (ses çatalı), içine yavaş yavaş su
doldurulan yüksekçe bir kavanozun üstünde
tutularak gösterilebilir. Kavanozdaki hava
sütununun yüksekliği, doğal frekansı diyapa-
zonunkiyle aynı olan bir sütun yüksekliğine
geldiğinde, diyapazonun çıkardığı ses şiddet­
lenir. Bu, hava sütununun diyapazon ile
rezonansta titreşim e geçmiş olm asından kay­
naklanır.
 SES 145

Konser salonlarında olduğu kadar açık

hava tiyatrolarında da iyi bir akustiğin
bulunması gerekir. Düzeyi
değişmeyen düz bir alanda (A) sesin
bir bölüm ünü, arkalarda oturan
dinleyicilere ulaşmadan önce, önde
oturanların kafaları ve elbiseleri emer.
Yanları giderek yükselen bir açık hava
tiyatrosunda ise (B), önde oturanlarca
daha az ses e m ilir ve arkadakilere daha
çok ses ulaşır.

Akustik ma filmlerindeki ses kuşakları bunun örnekle­

A kustik ses bilimidir. Müzik aletlerinin ve ridir.
konser salonlarının yapımında akustik bilgisin­ Gem iler su derinliğini bulmak için sese da­
den yararlanılır. Sahnedeki seslerin her yerden yalı bir aygıttan yararlanırlar. Gem inin dibin­
duru bir biçimde işitilemediği, rahatsız edici deki bir vericiden sesüstü frekanslardan olu­
yankılanmaların olduğu konser salonlarının şan ses vuruları gönderilir. Bu vurular suyun
akustik özelliklerinin zayıf olduğu söylenir. içinde yol alarak deniz dibine kadar ulaşır ve
Yankıya, ses dalgalarının duvar ve tavan oradan geri yansırlar. Geri dönen ses dalgala­
gibi geniş ve düz yüzeylerden yansıması ne­ rı, genellikle gemi dibinin ters yanma takılmış
den olur (bak. Yanki). Eğer salonun içinde bir alıcıyla yakalanır, yükseltilir ve kalemli bir
geniş ve kesintisiz yüzeyler yoksa, güçlü kaydediciye aktarılır. Kaydedicinin hareketli
yankılar dinleyicileri rahatsız etm eyecek bi­ bir kâğıt şeridi vardır.
çimde kırılmaya uğrar. A m a gene de küçük Vuru gönderildiğinde ve bunun yankısı alın­
yankılanmalar kalabilir. Bu küçük yankılar da dığında kalem, kâğıt üzerine belli işaretler ko­
duvarların ve tavanın ağır perdelik kum aş, yar. Bu işaretler arasındaki uzaklık iki olay ara­
keçe, gözenekli sıva ya da yapısı lifli karo gibi sındaki zamana bağlıdır. Bu zamana ve sesin su­
sesi em en malzemelerle kaplanmasıyla önle­ daki hızına göre yapılan bir hesaplamayla ge­
nebilir. Halı ya da öteki yer kaplamaları minin seyri sırasında, verili herhangi bir nok­
binanın katları arasında ses geçişini en aza tadaki deniz dibi derinliği bulunabilir. Eğer
indirir. Yayım ve plak kayıt stüdyolarında bu vurunun gönderilmesi ile yankının alınması
yöntem uygulanır. arasında geçen süre 1,8 saniyeyse, sesin suda­

Sesten Yararlanma
Ses bir enerji biçimi olduğu için başka enerji
biçimlerine dönüştürülebilir ve böylece çeşitli
alanlarda kullanıma konabilir. Ses sinyalleri
telefon aracılığıyla çok uzaklara gönderilebi­
lir, ama konuşan iki kişi arasındaki telden ge­
çen ses dalgaları değil, değişken bir elektrik
akımıdır. Vericideki mikrofon ses dalgalarını
l|
SES V U R U S U ___
bir elektrik akımına dönüştürür ve bu akım
bu kez alıcıdaki elektrom ıknatıs aracılığıyla
tekrar sese çevrilir. Benzer biçimde, elektrik
akım ına dönüştürülm üş konuşm alar radyo
dalgalarına “bindirilerek” kısa ve uzun mesa­
felere gönderilebilir (bak. RADYO;TELEKOM ÜNİ­
KASYON).
Gemilerden gönderilen ses vuruları deniz dibinden
Ses, ileride kullanılmak üzere “saklanabi­ yansıtılıp geri alınır ve bunların geri dönüş zamanları
lir” . Plaklar, magnetik bant kayıtları ve sine­ saptanarak denizin derinliği bulunur.
146 SES KAYDI
ki hızı saniyede yaklaşık 1.450 m etre olduğun­
dan, vurunun gemiden deniz dibine gidip o ra­
dan tekrar gemiye dönüşünde aldığı yol
1,8x1.450=2.610 m etre olarak bulunur. Su­
yun derinliği bunun yarısı kadar, yani 1.305
m etre dem ektir. Kaydedici, su derinliğinin
doğrudan okunabileceği biçimde ölçeklendiri-
lebilir. Bu türden aygıtlara yankılı iskandil
denir. Bu aygıtlar, derinlik bulmanın dışında
balık sürülerinin ya da batık gemilerin yerleri­
nin belirlenmesinde de kullanılabilir.
Eğer sesüstü vurular suyun altında her yöne
yayılacak biçimde gönderilebilirse, savaş ge­
mileri denizaltıların varlığını, yönlerini ve
uzaklıklarını saptayabilir. İşte bu tür aygıtlara
sonar denir.
Sonar, insanın keşfettiği bir olgu değildir.
Bazı hayvanlar çevrelerini bu olgudan yarar­
lanarak algılar. Örneğin yarasalar kesikli
sesüstü vurular göndererek uçuş halindeki bö­
ceklerin varlığını ve türünü saptayabilirler.
Yarasaların görme yetenekleri çok iyi olm a­
makla birlikte, sonarları insanı şaşırtacak ka­
dar doğru çalışır. Yunuslar da balık bulmak
için yankıyla yer belirleme tekniğini kullanır­
lar. Ayrıca birbirleriyle, sesüstü vurularla ve
başka değişik seslerle iletişim kurdukları da
bilinm ektedir (bak. Y a r a s a ; Y u n u s).
SES KAYDI. Seslerin az çok kalıcı biçimde
saklanm asına ses kaydı denir. Kaydedilen
sesin dinlenmesi için yeniden üretilm esi, yani
kaydın okunm ası gerekir.
SES m addesinde, seslerin titreşim ler yayan
bir enerji biçimi olduğu açıklanm aktadır. Bu
titreşim lere ses kaynağının yakınındaki hava­
nın sıkışması ve genleşmesi yol açar. Titreşim ­
ler havada bir dalga hareketi biçiminde yayı­
lır. Titreşim ne kadar hızlıysa sesin p erd e9si de
o ölçüde yüksek, yani ses o ölçüde ince (tiz)
olur.
Sesleri kayıt edebilm ek için, ses titreşim le­
rinin bazı m addelerde kalıcı fiziksel değişim­
ler yaratmasını sağlamak gerekir. Bunu yap­
manın üç ana yolu vardır. İlk uygulanan ve en
yaygın kullanılan yöntem plak yapımıdır; bu
yöntem de ses titreşim leri, plağın yüzeyine
açılmış sarmal biçimli bir oyuğa derinlik ya da
genişlik farkları halinde aktarılır. Plağa kayıt
yapılırken titreşim lerin bu oyuğun ya derinli­
ğ i9nde ya da genişliği9nde değişikliklere yol
açması sağlanır; birinci yöntem e düşey kayıt,
İkincisine ise yanal ya da enine kayıt denir.
İkinci yöntem , sesli filmler için kullanılan
tekniktir. Bu yöntem de ses titreşim leri, filmin
bir kenarı boyunca uzanan ve ses kuşağı
denen dar bir bant üzerine fotoğrafik değişim­
ler halinde aktarılır. İki tür ses kuşağı vardır.
Bunlardan birinde kuşağın genişliği hep aynı­
dır, ama koyuluğu, açıklığı değişir (buna
değişir yoğunluklu kayıt denir); ötekinde ise
kuşak bütünüyle siyahtır, ama genişliği deği­
şir (buna da değişir alanlı kayıt denir).
Üçüncü ana yöntem m agnetik k a y ıfiu . Bu
sistemde ses titreşim leri bir bandın yüzeyine
m agnetik değişimler biçiminde aktarılır. Ban­
dın yüzeyi kolayca mıknatıslanabilen bir m ad­
deyle kaplıdır. Teyplerde ve diktafonlarda
magnetik kayıt yöntemi uygulanır; bu yön­
tem den bilgisayar verilerinin saklanması ve
televizyon görüntülerinin kayıt edilmesinde
de yararlanılır (bak. BİLGİSAYAR; VİDEO). Mag­
netik sistemin en önemli üstünlüğü, istendi­
ğinde kaydın m agnetik olarak silinebilmesi ve
bandın yeniden kullanılabilir durum a getirile­
bilmesidir.
D ördüncü bir ses kayıt yöntemi daha var­
dır; bu yöntem de sesler m agnetik bant üzeri­
ne sayısal , yani dijital olarak kaydedilir ve
laserle “okunabilen” , özel olarak hazırlanmış
plastik bir diske aktarılır.
Plağa Kayıt
Sesleri kaydedip tekrarlayabilen ilk makineyi
1877’de Thom as A. Edison yapmıştı. O dö­
nemde “fonograf” denen bu ilk gramofonun
bulunmasından bu yana, sesin plaklara kayıt
edilmesi ve oradan yeniden üretilmesi teknik­
lerinde birçok değişiklik olmuştur. Edison’ın
m akinesinde, huni biçimindeki bir borunun
dar ucuna bir zar gerilmiş, bu zara da bir iğne
takılmıştı. Edison borunun içine doğru konuş­
tuğu zaman sesi zarı titreştiriyordu. Bu titre­
şimler iğneyi hareketlendiriyor, iğne de döner
bir tam burun üzerine geçirilmiş bir kalay yap­
rağında ufak çentikler açıyordu. Tam bur dön­
düğünden, iğnenin kalay yaprağı üzerindeki
izi sarmal bir çizgi biçiminde oluyor ve
iğne ileri geri titreştiğinden bu izin derinliği
hat boyunca değişiyordu. Bu işlem tersine

Mary Evans Picture Library
Thomas A. Edison'ın fonografı 1889 Paris
Sergisi'nde halka sunulm uştu.
çevrildiğinde, yani iğne sarm al ize yerleştirilip
tam bur çevrilmeye başlandığında, kalay yap­
rağı üzerindeki çentikler iğneyi, iğne de zarı
titreştiriyor ve böylece boruda ses yeniden
üretiliyordu. Edison bu ilk deneyinde gram o­
fonuna “M ary’nin küçük bir kuzusu vardı”
şiirini okum uş ve daha sonra kendi sesini
cızırtılı da olsa dinlemişti.
1883’te A lexander Graham Bell, kuzeni
Chichester Bell ve Charles T ainter kalay
yaprağı yerine m umdan bir tam bur, iğne
yerine de keski biçiminde bir kalem kullan­
maya başladılar. A rdından 1887’de Emile
Berliner, tam bur yerine bir döner tabla üzeri­
ne yerleştirilen yassı plaklardan yararlanm aya
başladı (bunu daha önce Edison da düşün­
m üştü); kalemi de, plağın yüzeyinde değişen
derinlikli bir oyuk açmak yerine, genişliği
değişen bir iz oluşturacak biçimde düzenledi.
Bu gelişmeler kaydedilen sesin daha net
biçimde yeniden üretilebilmesini sağladı. Ber-
liner’in plaklarında izler plağın her iki yüzeyi­
ne de preslenerek basılabildiğinden, bu plak­
SES KAYDI 147
ların çoğaltılması (kopyalarının çıkarılması),
tam burların çoğaltılmasından daha kolaydı.
B erliner’in geliştirdiği yanal iz açma yöntem i,
Edison’ın inişli çıkışlı iz oluşturm a (düşey
kayıt) tekniğinden epeyce farklıydı.
Edison m akinesine “fonograf” adını ver­
mişti. Bell’ler ve Tainter ise aygıtlarına “gra-
fofon” adını taktılar. Berliner de çoğaltılmış
plakları çalabilen buluşunu “gram ofon” ola­
rak adlandırdı.
1923-27 arasında sistem değiştirildi. T ele­
fon ağızlıklarındaki m ikrofonlara benzer tü r­
den, ses titreşimlerini değişken elektrik akı­
mına dönüştüren m ikrofonlar kullanılmaya
başlandı (bak. M îk r o f o n v e H o p a r l ö r ). B u
akım, radyolardaki gibi lambalı bir yükselteç­
le (am plifikatör) güçlendirildikten sonra
(bak. R a d y o ) , elektrom agnetik bir kayıt aygı­
tına (bugün buna “pikap” deniyor) iletiliyor­
du. Kayıt aygıtı gelen akım la uyumlu bir
biçimde titreşim de bulunuyor ve bu titreşim ­
leri sivri uçlu bir iğneye aktarıyordu. Böylece
iğneyi hareketlendiren kuvvet yalnızca ses
titreşim lerinin gücüyle sınırlı olmuyor ve ses
daha net bir biçimde kaydedilebiliyordu. A y­
rıca plak çalınırken aygıtın ses gürlüğü (şidde­
ti) istenilen biçimde yükseltilip alçaltılabili-
yordu.
1947’den sonra sistem yeniden değiştirildi.
Kayıt önce bir m agnetik bant üzerine yapılı­
yordu. D aha sonra bu kayıt yeniden okunu­
yor ve buradan elde edilen elektriksel titre­
şimler güçlendirildikten sonra plak üzerine
kayıt aygıtına iletiliyordu. Hem en hem en aynı
tarihlerde, m umdan yapılmış plakların yeri­
ne, yüzeyi bir tür özel reçineli vernikle
kaplanm ış m etal plaklar kullanım a girdi. 1950
dolaylarında, plakların üzerindeki oyukları
açmak üzere özel olarak hazırlanmış ve ke­
narları duyarlı bir biçimde perdahlanm ış d e­
ğerli taşlardan oluşan iğneler kullanılmaya
başlandı. Bu tür iğneler günüm üzde de yaygın
olarak kullanılm aktadır.
Ses kaydı yapıldıktan sonra plağın yüzeyine
ince bir gümüş çözeltisi püskürtülür; bu m ad­
de elektriği iyi ilettiğinden, plağın elektrikli
kaplam a yöntemiyle kaplanabilm esini ola­
naklı kılar (bak. ELEKTROLİZ). Elektrikli kap­
lama işlemiyle plağın yüzeyine ince bir nikel
katm anı çökeltilir. Bu kaplam a, yani nikel
148 SES KAYDI
kılıf sıyrılıp çıkarıldığında, üzerinde plağın
yüzeyindeki ize uygun çıkıntılar kalmış olur.
Bu kılıf daha sonra metal bir plakanın üzerine
yapıştırılır ve böylece ana kalıp elde edilmiş
olur. Bu kalıpla bazı yumuşak m addelerden
yapılmış levhaların üzerine baskı yapılarak
plak üretilebilir, ama bunun sonucunda ana
kalıp da çabucak aşınır. Bu nedenle yeni bir
elektrikli kaplam a işlemiyle, istenilen sayıda
m etal baskı matrisi elde edilir. Bu baskı
m atrisleri preslerin ağır baskı kalıplarına takı­
lır ve böylece bu preslerde plaklar üretilm eye
başlanır. Plaklar plastik bir m addeden yapılır;
ısıtılarak yumuşatılan plastik m adde biri alta,
öbürü üste gelecek biçimde konumlandırılmış
iki baskı levhası arasına yerleştirilir ve sıkıştı­
rılır. Bu işlem güçlü hidrolik preslerle gerçek­
leştirilir. İlk plaklar, doğal bir plastik türü
olan gom alaktan yapılırdı. Günüm üzde ise,
yapay (sentetik) plastikler kullanılm aktadır.
Uzunçalar Plaklar. 1949’a kadar plaklar
dakikada 78 ya da 80 devirlik bir hızla
çalınırdı. Bu plakların yarıçapı boyunca her
santim etrede yaklaşık 40 oyuk bulunurdu.
Yaklaşık 30 cm çapındaki plaklarda izler
m erkezden 5 cm kadar sonra başlardı ve bu
hesaba göre plağın üzerinde 400 oyuk bulu­
nurdu; bu da kabaca 5 dakikalık bir çalma
süresi verirdi. Bu süre kısa müzik parçaları
için uygundu, am a örneğin senfoni gibi uzun
parçalar için yeterli değildi.
O sıralarda plak yapımı için yeni bir m adde
keşfedildi. Bu m adde, eski gomalak karışı­
mından çok daha pürüzsüz bir plastik türü
olan vin ilif ti. 1948’den sonra vinilitin kulla­
nılmasıyla oyuk genişliğinin azaltılarak yarı­
çapın her santim etresine yaklaşık 100 oyuğun
sıkıştırılabilmesi ve ayrıca da çalma hızının
dakikada 33 devre düşürülebilmesi olanaklı
durum a geldi. Bu tür 36 santim etrelik uzunça­
lar plakların her bir yüzünün çalınması 20
dakikadan çok sürer. U zunçalar plaklar safir
ya da elmas iğnelerle ve hafif pikaplarla
çalınır. Pikap, iğnenin m ekanik titreşim lerini
elektrik vurularına dönüştüren bir düze­
nektir.
36 santim etrelik plakların 20 dakikayı aşan
çalma süresi şarkı ve benzeri parçalar için çok
uzundu ve bu nedenle gene vinilitten yapıl­
mış, am a çalma hızı dakikada 45 devir olan
plaklar üretildi. Bu “45’likler”in ilk ortaya
çıkış yılı 1949’dur.
İlk uzunçalar plak 1933’te görme özürlüler
için üretilen “konuşan kitaplar”dı. Bunlar
dakikada 24 devirlik bir hızla dönen plaklar­
dı. Bir kitabı kaydetm ek için sekiz plağa
gerek vardı. Günüm üzde ise konuşan kitaplar
m agnetik bantlara kaydedilm ektedir.
Magnetik Banda Kayıt
İlk m agnetik kayıt yöntem inin patentini
1898’de Danim arkalI V aldem ar Poulsen al­
mıştı. Poulsen’in sisteminde elektrik sinyalleri
çelik bir telin mıknatıslanmış bölümlerinde
saklanabiliyordu. Bu buluşun ardından mag­
netik telli kayıt aygıtları geliştirildi; ama tel
okunduğunda yeniden üretilen ses çok bozuk
çıkıyordu ve bir türlü bu sorunun üstesinden
gelinemedi. 1927’de, istenmeyen elektriksel
girişimlerin yol açtığı gürültüleri temizleyerek
asıl istenen sinyalleri kayıt edebilen daha ge­
lişkin bir sistem bulundu. Aynı yıl A B D ’de ilk
teyp bandı geliştirildi; bu bant, m ıknatıslan­
mış parçacıklar içeren bir sıvıyla kaplanarak
kurutulm uş bir kâğıt şeritten oluşuyordu.
1930’larda özellikle İngiltere, Almanya ve
A B D ’de gerçekleştirilen çalışmalar sonucun­
da magnetik bant ve kayıt donanım larında
önemli gelişmeler sağlandı. 1936’da ilk kez bir
konser magnetik banda kaydedildi.
M agnetik bantlara kayıt yapmak için, m ik­
rofondan alman elektrik titreşim leri bir yük­
selteçte güçlendirildikten sonra, kayıt kafası
denen bir elektrom ıknatısa iletilir. Bu elek­
trom ıknatısın yarattığı m agnetik alan, akım
büyüdükçe kuvvetlenir, azaldıkça zayıflar
(bak. ELEKTROMIKNATIS). M agnetik bir m ad­
deyle kaplanmış olan plastik bant, bu m ıkna­
tısın iki kutup başı arasında kalan ve m agne­
tik kuvvetin en büyük olduğu ince bir aralık­
tan geçirilir. Elektrom ıknatısın gücü, m ikro­
fonun topladığı seslere göre değişir; dolayısıy­
la da, kutup başları arasından sabit bir hızla
geçirilmekte olan bandın yüzey kaplam asında
bu değişimlere uygun yeni bir magnetik düzen
oluşur. Bandın yüzeyindeki m agnetik katm an
genellikle dem ir oksit parçacıkları ile bunları
birbirine tutturan bir bağlayıcı m adde karışı­
mından oluşur. İşte bu demir oksit parçacıkla­
rı, m agnetik alanın etkisiyle yeni yönelimler

kazanır ve ses sinyallerine uygun bir düzen
oluşur. 1960’larda ses kaydının ve yeniden
üretimin niteliğini yükseltmek için demir ok­
sit yerine krom dioksit kullanıldı. 1978’de ise
dem ir monoksitli bantlar geliştirildi.
Bant kaydını okum ak için, dolu bant bu kez
okum a kafası denilen bir başka elektrom ıkna­
tısın kutup başları arasından aynı hızla geçiri­
lir. Bandın değişken m agnetik düzeni, okuma
kafasındaki elektrom ıknatısın bobin sargıla­
rında değişken bir akım indükler (yaratır). Bu
akım güçlendirilir ve bir hoparlöre iletilir.
B ant, kayıt kafasına ulaşm adan önce silm e
kafası denen bir başka elektrom ıknatıstan
geçirilir. Silme kafasından geçirilen yüksek
frekanslı bir akım (sesüstü frekansta titreşim
yapan bir akım ), banttaki magnetizmanın
giderilmesini sağlar ve böylece kayıtlar silinir.
Bazen kayıt ve okum a kafaları tek bir kafa
halinde düzenlenir.
M akaralı Bantlar. M akaralı bantlar daha
çok eski büyük teyplerde kullanılırdı; bugün
ise daha çok profesyonel kayıt işlemlerinde
uygulanm aktadır. Bunlar, sinema filmlerinin
sarıldığı m akaralara benzeyen, ama onlardan
daha küçük boyutlu m akaralara sarılmış, 6,3
mm genişliğindeki bantlar biçimindedir. B an­
dın boştaki ucu kayıt ve okum a kafalarının
arasından geçirilerek ikinci bir sargı m akara­
sına takılır. Bu tür m akinelerde, bandın
kafalar arasından geçiş hızı saniyede 5 cm ile
76 cm arasında değişir. Bu hız esnekliği açık
m akaralı kaydedicileri profesyonel ses kayıt-
çıları için kullanışlı bir makine haline getir­
miştir. D aha yüksek hızlarda daha iyi sonuç­
lar alınır, ama daha uzun bantların kullanıl­
ması gerekir.
Kasetli Bantlar. Kasetli bantlar da açık
m akaralı bantlara benzer; ama bunlarda ban­
dın takılı olduğu iki m akara, “kaset” denen,
dikdörtgen biçimli yassı bir kutu içine yerleş­
tirilmiştir. Teypteki (kasetçalar) bir yuvaya
yerleştirilerek çalman kaset rahatlıkla bir ce­
be sığar; bant genişliği ise yalnızca 3,8 mili­
m etredir. Bant hızı saniyede 4,75 santim etre­
dir; çalma süresi, her bir yüz için 30, 45 ya da
60 dakika olabilir.
Kasetler evlerde kayıt yapmak için olduğu
kadar önceden kayda alınmış müziğin dinlen­
mesi için de son derece elverişlidir. G ünü­
SES KAYDI 149
müzde plak şirketleri kaset üretimi de yap­
m aktadır. Küçük kasetçalarlar pille de çalıştı­
ra b ilm e k te , ayrıca otom obillere yerleştirile-
bilmektedir. D aha da küçükleri cepte taşına­
rak kulaklıkla dinlenebilir.
Kasetli bantlara rakip olarak ortaya çıkan,
özellikle de otom obillerde kullanılmaya elve­
rişli 8 kuşaklı kartuş sisteminde, bant kutusu
daha büyüktür ve bunlarda standart 6,3 mili­
m etrelik bantlar kullanılır. Sonsuz bir ilmek
biçiminde m akaraya sarılmış olan bant, arada
kartuşun konum unu değiştirmeye gerek kal­
maksızın sürekli olarak çalınabilmektedir.
Stereofonik Kayıt
Konser platform una ya da opera sahnesine
yayılmış durum da bulunan bir orkestranın,
koronun ve başka yorumcuların ses kaydı,
birden çok m ikrofonla yapılmadıkça ve bu ka­
yıt gene birden çok hoparlörden dinlenm edik­
çe, salondaki dinleyicilerin yaşadığı genişlik
ve derinlik duygusunu verem ez. İki mikrofon
bile, tıpkı iki kulak gibi, sese belirli boyut ka­
zandırabilir.
G ünüm üzdeki müzik kayıt yöntem lerinde,
her biri denetim masasındaki ayrı bir yüksel­
tece bağlı 20 kadar m ikrofon kullanılır. D ene­
tim m asasında sesler ya karıştırılarak ya da
ayrı olarak m agnetik bant üzerine kaydedilir.
Stereofonik ya da kısaca stereo kayıt denen bu
kayıt düzeninde, derinliğin, genişliğin, yük­
sekliğin ve hareketin yarattığı farklılıklar aslı­
na uygun olarak yeniden üretilebilir.
M agnetik bant kaydı iki ya da daha çok ka­
nalın bir arada kaydını ve yeniden üretimini
kolaylaştırır. Stereo kayıtlı bantlar ilk olarak
1955’te piyasaya sürüldü. Bu tür kayıtlarda
sesin yeniden üretim i için özel bir aygıtın kul­
lanılması gerekir. Bu aygıtın okum a kafası iki
parçalıdır; bunlardan biri bandın üst yarısın­
daki, ötekisi ise alt yarısındaki sesleri toplar.
H er parçanın kendi yükselteci ve hoparlörü
vardır.
Stereo plaklar 1958’de yaygınlaştı. G ünü­
müzde ise klasik ve pop müzik için olağanlaştı
ve eski “m ono” plakların yerini, neredeyse
bütünüyle bu stereo plaklar aldı. Stereo plak­
larda iki bağımsız kanalın her ikisi de bir oyu­
ğa kaydedilir ve kayıtlı ses, özel olarak biçim­
lendirilmiş safir ya da elmas bir iğneyle okunur.
150 SES KAYDI
Pikap iğnesi elmas bile olsa, plağın üzerin­
deki tozları toplayabileceği için aşınır ve bir
süre sonra biçimi bozulabilir. Elmas iğnelerin
çalışma süresi yaklaşık 500 saattir.
Stereofonik kayıtta ilk denenen yöntem bir
kanal için düşey kayıt, öteki kanal için ise ya­
nal (enine) kayıt yapmaktı. Bu tekniğin yerini
1957’de, V biçimindeki bir oyuğun içte kalan
çeperine bir kanalı, dış çeperine de öteki ka­
nalı kaydetm e yöntemi aldı. Stereofonik plak
kaydını okum ak için pikap kolunun ucuna ta ­
kılı bir okum a kafası kullanılır. Pikap, hem
tek bir iğneyle kayıtları okuyup onları ayırır,
hem de saptadığı sinyalleri yükselteçlere ve
hoparlörlere aktarır.
Hi-Fi Ses Sistemleri
Kayıtlı ses yeniden üretildiğinde elde edilen
sesin aslına uygunluğu, “sadakat” terimiyle
anlatılır. Bir müzik parçasını konser salonun-
Ustaca tasarım lanm ış bir kompakt disk çalar ve
uzaktan denetim birim i.
Sayısal ses kaydı, son zamanlarda geliştirilm iş bir
ses alma ve saklama yöntem idir. Ü s tte : M ikrofon
herhangi bir ses sinyalini bütün bileşenleriyle
birlikte toplar ve bir dizi değişken elektrik gerilim ine
ya da vurusuna dönüştürür. Buna örneksel kayıt
denir. Vurular daha sonra bir ön yükselteçten ve
kaydı bozacak karm aşıkfrekansları ayıklayan bir
filtreden geçer. Vurular buradan örnekselden
sayısala dönüştürm e aygıtına gider; burada ses
örnekleri çok kısa ve düzenli aralıklarla alınıp
çözüm lenir ve bunların sonuçları kodlanmış ayrı
bilgi birim lerine çevrilir. Sonra bu bilgi birim leri
kayıt kafasına geçer. Böylece sayısal kayıtta yalnızca
bütün ses sinyalleri kaydedilmekle kalmaz, sesin
gürlüğüne ve içerdiği farklı frekanslara ilişkin ek
b ilg ile r de kayda alınır. Sayısal kayıtların örneksel
kayıtlardan daha pürüzsüz ve daha doğru olmasının
nedeni budur. A ltta : Kayıtlı sesin yeniden üretilmesi
sırasında bant ya da disk üzerine "yazılı" sayısal
kodlar "o k u n u r" ve bu b ilg ile r sayısaldan örneksele
dönüştürm e aygıtına aktarılır; bunun sonucunda da
hoparlörden işitilen sürekli ses akışı elde edilir.
da dinlediğimizde yalnızca müzik seslerini de­
ğil, hangi çalgıların çalınmakta olduğunu ayırt
edebilmemize yarayan doğal armoniklerdi
(bak. MÜZİK; S e s ) ve ayrıca müziğin çalındığı
salondan kaynaklanan yankılanmaları ve
öbür etkileri de işitiriz. Kayda alman bir mü­
zik parçasını dinlediğimizde, bu ek ses öğele­
rini işitebilmemiz için üstün niteliklerdeki ka­
yıt aygıtlarının çıkan seslerin bütün frekans
aralığını kaydedebilm esi ve gene duyarlı ay­
gıtların bütün bu sesleri asıllarına “sadık” bi­
çimde yeniden üretebilm esi gerekir. Elbette
yeniden üretilen sesin m utlak olarak aslının
tıpkısı olması olanaksızdır, çünkü bu kayıtları
dinlediğimiz yerlerdeki, örneğin evlerimizde­
ki oda hacimleri sınırlıdır. Kayıtlı sesin aslına
uygun olarak üretilebilm esine olanak veren
bu aygıtlar ve bu tür aygıtlarda yeniden üreti­
len sesin kendisi hi-fi olarak tanımlanır; bu
tanım , “yüksek sadakat” anlamına gelen İngi­
lizce high fidelity sözcüklerinin kısaltmasıdır.
Sayısal Kayıt
1970’lerde ve 1980’lerde sayısal kaydın ortaya
çıkması önemli bir gelişme oldu. Bütün nor­
mal kayıt sistem lerinde, kayıt ve yeniden
üretm e yöntem lerinin tasarım ında, sesin ola­
bildiğince aslına uygun bir örneği çıkartılm a­
ya çalışılır. Buraya kadar anlatılan bütün ses
kayıt ve üretim teknikleri işte bu örneklerin
oluşturulm asına yönelik örneksel ya da analog
sistemlerdir.

Sayısal ya da dijital denen kayıt yöntemleri
örneksel sistem lerden farklıdır; çünkü, sayısal
kayıtta hiçbir biçimde sesin tam bir örneği çı­
kartılmaz. Bunun yerine, aygıt sesi izler ve
belirli anlarda sesin elektrik gerilimi düzeyini
ölçer. H er bir ölçüm sayısal bir değere dönüş­
türülür ve bu değerler bir bandın üzerinde,
ikili sayı sistemine göre düzenlenmiş bir vuru­
lar dizisi biçiminde saklanır. (İkili sayı sistemi
2 tabanına dayanır ve bu sisteme göre yazılan
sayılar yalnızca O ve l ’lerden oluşur; bak. İKİLİ
SAYI SİSTEM İ.) B ant üzerinde bir vurunun varlı­
ğı l ’le temsil edilir; vurunun yokluğu 0 de­
mektir. Sayısal kayıt yöntemi bir müzik p ar­
çasının en yumuşak ve en şiddetli bölüm leri­
nin aslına uygun olarak yeniden üretilebilm e­
sini olanaklı kılar.
Kom pakt disklerin hazırlanması, sayısal ka­
yıt yönteminin en önemli uygulama alanıdır.
Kom pakt diskler koruyucu bir kılıf içine yer­
leştirilmiş, 12 cm çapında, ince, plastik disk­
lerdir ve özel olarak tasarımlanmış kapalı
disk çalarda çalınabilirler. H er diske75 dakika
uzunluğunda stereofonik müzik kaydı yapıla­
bilir. Kayıt, disk yüzeyinde yer alan mikros­
kobik çukurluklar biçiminde sayısal olarak
kodlanmış durum dadır. Diskin çalınması sıra­
sında, disk çaların iç yanında bulunan bir laser
dem eti disk yüzeyindeki bilgiyi “okur” . O ku­
nan bilgi frekans hataları ya da “parazit” de­
netiminden geçirilir ve sonuçta elektrik sin­
yallerine dönüştürülerek yükselteçte ve ho­
parlörde işlenir; böylece kayıtlı ses son derece
üstün niteliklerde yeniden üretilmiş olur.
Kom pakt diskler, plakların tersine, yüzeydeki
çiziklerden etkilenm ez, çünkü bunlar m eka­
nik olarak değil ışıkla okunur, toza karşı ko­
runaklıdır ve aşınmazlar; magnetik bantlarda­
ki gibi hışırtı da çıkarmazlar. Kom pakt disk­
lerle müzik sesleri herhangi bir bozunmaya
uğramaksızın, son derece pürüzsüz bir biçim­
de kayda alınabilir; üstelik bu aygıtla sonunda
mutlak sessizlik de kayıt edilebilmiştir.
SESÜSTÜ DALGALAR. Ses, bir cismin
yakın çevresindeki hava taneciklerini hareket
ettirecek biçimde titreşmesi sonucunda olu­
şur. Katı ve sıvı cisimler de sesi iletir; ama
hava boşluğunda, yani vakumda ses dalgaları
oluşmaz ve yol almaz (bak. S e s ) . Bir saniye­
SESÜSTÜ DALGALAR 151
deki titreşim sayısına titreşim frekansı denir.
H ertz (simgesi Hz) bir frekans birimidir; bir
cisim saniyede bir tam titreşim yapıyorsa
titreşim frekansı 1 Hz dem ektir. 16 H z’nin
altındaki frekanslar insan kulağının işitem e­
yeceği kadar zayıftır ve bunlara sesaltı ya da
enfrasonik frekanslar denir; 20.000 H z’nin
(insan kulağı için üst sınır) üzerindeki fre­
kanslar ise sesüstü ya da ültrasonik frekanslar
olarak tanımlanır. Sesaltı ve sesüstü frekans­
lar birlikte sesötesi frekansları oluşturur.
Doğada sesüstü dalgalara rastlanabilir; ya­
rasalar frekansları 40.000 Hz ile 100.000 Hz
arasında değişen çığlıklar çıkarırlar. Bu sesler
bir cisimden yansıyıp yarasanın oldukça bü­
yük olan kulaklarına geri gelir ve yarasa,
çığlığı ile yankısı arasında geçen süreden
cismin uzaklığını belirler. Bu uzaklık ölçme
yöntem ine, “yankıyla yer belirlem e” ya da
“sonar” denir. Yarasa bu yöntemi uçmakta
olan böcekleri izlemek için kullanır ve bu
böceklerle beslenir. Yunuslar da beslenecek­
leri balıkları izlemek için aynı yöntem den
yararlanır. Sesüstü vurular (darbeler) ince bir
dem et halinde gönderilebilir ve böylece bir
cismin hem hareket yönü, hem de üzaklığı
bulunabilir (bak. YANKI).
İnsanlar sesüstü dalgaları sanayiye uygula­
mışlardır. Frekansı 20.000 H z’nin üzerindeki
sesler iki yoldan üretilebilir: Birinci yol, bir
kuvars kristalinden yüksek frekanslı alternatif
akım geçirerek kristalin titreşmesini sağla­
m aktır (buna piezoelektrik yöntem denir);
ikinci yol ise, metal bir çubuğun çevresine
ZEFA
Ana rahm indeki bir bebeğin gelişme düzeyi bir
sesüstü tarayıcının ekranında (katot ışınlı lamba)
görülebilir. Sesüstü dalgalar röntgen ışınlarından
daha güvenlidir.
152 SEUL

sarılı bir bobinden geçirilen alternatif akımın cerrahisinde, artrit (eklem iltihabı) ve rom a­
yönünü tersine çevirerek sesüstü vurular üret­ tizma tedavisinde kullanılabilir.
m ektir (buna da m agnetik büzülm e yöntemi M etallerin yüzeyi, bunların yüksek güçlü
denir). Bu yöntemleri uygulamak için kullanı­ sesüstü titreşim lerin etkisi altındaki bir sıvının
lan düzeneklere transdüktör denir; bir trans- içine daldırılmasıyla temizlenebilir. Benzer
düktör elektrik akımını sese, sesi de elektrik bir yöntem le, bir sıvının bir başka sıvı içinde
akım ına çevirebilir. küçük damlacıklar halinde dağılması sağlana­
Sesüstü dalgalar çeşitli biçimlerde kullanı­ rak (buna sıvı asıltı ya da emülsiyon denir)
labilir. Sonar denen yankıyla yer belirleme sıvı karışımları elde edilebilir (bak. ÇÖZELTİ VE
aygıtıyla sualtına sesüstü vurular gönderilebi­ A SILTI). Sesüstü dalgalar havadaki toz ve nem
lir ve bu vuruların yankılarından yararlanarak taneciklerinin birbirine yapışmasını sağlaya­
derinde seyreden denizaltılar izlenebilir. Aynı rak sisi ve dumanı temizleyebilir. G ene ben­
yöntem den balık sürülerinin yerini belirle­ zer bir yöntem le, içindeki katı parçacıkların
m ek, denizlerin ve göllerin derinliğini sapta­ kabın dibine çökmesi sağlanarak şarap duru-
m akta da yararlanılır. laştırılabilir.
Herhangi bir katı cismin içinde çatlak ya da Sesüstü bir m atkapla dört köşe bir delik
delik bulunup bulunmadığı transdüktörlerden delinebilir. Bu tür bir m atkap ucu, alıştırma
yararlanılarak saptanabilir. Sesüstü vurular macunu sürülmüş bir yüzeye tutulur ve sesüs­
bir m addenin içindeki çatlakları ortaya çıka­ tü frekanslarda titreştirilirse malzemeyi hiç
rabilir; bu vurularla çelik levhaların ya da boru­ dönm eden deler. İki metal parça, düz bir
ların kalınlığı ölçülerek paslanma ya da çürüme destek ile yuvarlak bir basınç kafası arasında
sonucu ne kadar aşındıkları belirlenebilir. sıkıştırılarak sesüstü kaynağıyla birbirine kay-
Sesüstü dalgalar insan etinde ve yumuşak naştırılabilir. Bir transdüktör yardımıyla tit­
dokularda da yol alabilir ve hekim lerce iç reştirilen basınç kafası iki metalin birbirine
organların ve dokuların görüntüsünü elde yüksek hızda sürtünmesini sağlar. Ortaya
etm ekte kullanılabilir. Bu amaçla kullanılan çıkan sürtünm e ısısı metali eriterek parçaları
transdüktörler piezoelektrik tiptendir ve 1 birbirine kaynaştırır. Sesüstü delme ve kay­
milyon H z’lik frekanslarda çalışır. Sonuç, bir nak için m agnetik büzülmeli transdüktörler
ekranın (katot ışınlı lamba) üzerinde görüle­ kullanılır.
bilir (bak. E l e k t r o n ik ) . Düşük güçlerdeki
sesüstü dalgaların vücut üzerinde herhangi bir SEUL, Kore C um huriyetinin başkenti ve en
zararlı etkisi olmaz, bu nedenle muayene büyük kentidir. Kore Y arım adasının orta
(inceleme) ve teşhiste (tanıda) rahatlıkla kul­ bölüm ünde, Sarı D eniz’den 60 km içeride,
lanılabilirler. Urların ve kandaki pıhtılaşm a­ H an Irmağı üzerinde kurulm uştur. Büyük
ların varlığını saptam aya yarayan ve tarayıcı Barnaby's
adıyla anılan aygıtlarda da (bunlarla bütün bir
vücut taranabilir) sesüstü dalgalar kullanılır.
Bebek bekleyen anneler, bebeklerinin sağlıklı
bir gelişme gösterdiğinden emin olabilmek
için ültrason denen sesüstü tarayıcılarla m ua­
yene edilir. Hekim ler son zam anlarda gelişti­
rilen aygıtlardan yararlanarak, vücut içinde
yer alan süreçlerin hareketli görüntülerini
elde edebilm ektedirler.
Transdüktörün çıkış gücü artırılarak sesüs­
tü dalga demeti bir laser demeti gibi yoğunlaş­
tırılabilir (bak. LA SER). B u biçimdeki sesüstü
dalgalar cerrahide kullanılabilir. Sesüstü dal­
galar yumuşak dokulardaki urları ve hücre yı-
ğışmalarını yok edebildiği için özellikle beyin S e u l 'd e , e sk i k e n tin o n a r ılm ış g ü n e y k a p ısı.
 SEURAT 153

bölümü tepeler ve dağlarla çevrilmiş çanak fabrikaları vardır. Gelişmiş bir basım ve
biçiminde bir havzada yer alan Seul, 1394’te yayım sanayisi de kurulm uştur. Seul Ulusal
K ore’nin başkenti oldu. Kenti korum ak am a­ Üniversitesi’nde ve öbür yükseköğrenim ku­
cıyla çevresine, çok büyük kapıları olan yük­ m rularında çok sayıda öğrenci eğitim görür.
sek surlar örüldü. Yi hanedanı dönem inde, Ne var ki, hızlı ekonomik gelişme sonucu Seul
bazıları günüm üzde de kenti süsleyen saraylar dünyanın en büyük nüfus yoğunluğuna sahip
yapıldı. kentlerinden biri durum una gelmiş, kentte
Kent surları zamanla yıkıldıysa da, büyük ağır trafik sorunları, su ve hava kirliliği baş
giriş kapılarından bazıları hâlâ ayaktadır. göstermiştir. 1988 Olimpiyat Oyunları Seul’
1894-95 Çin-Japon Savaşı’nın sonuna kadar de yapılmıştır.
kent alanı fazla genişlememişti. Savaşı kaza­ Kentin nüfusu 9.639.110’dur (1985).
nıp Seul’ü işgal eden Japonlar, kentin güne­
yinde, güney kapısıyla H an Irmağı arasında SEURAT, Georges (1859-1891). Fransız
bir demiryolu merkezi kurdular. Japonlar’ın ressam Georges Pierre Seurat, 19. yüzyıl
yerleştiği bu bölge, kurulan demiryolu atölye­ sonlarında gelişen Geç İzlenimcilik A kım ı’nın
leri, elektrik santralı ve fabrikalarla bir sanayi öncüsüdür. Resim lerinde, saf renklerin birbi­
merkezi oldu. Kore II. D ünya Savaşı sonun­ rine karıştırılmadan tuvale küçük noktalar
da, 1945’te Japon egemenliğinden kurtuldu. halinde sürüldüğü noktacılık (pointilizm) tek ­
1948’de ülke, Kore D em okratik Halk Cum ­ niğini uyguladı.
huriyeti (Kuzey Kore) ve Kore Cumhuriyeti Seurat Paris’te, Güzel Sanatlar Yüksek-
(Güney Kore) olarak ikiye bölündü. okulu’nda resim öğrenimi gördü. 1883’te ilk
Haziran 1950’de iki Kore devleti arasında kez desenlerini sergiledi. İzlenimci ressamla­
başlayan savaşın üçüncü günü Güney K ore’ rın tablolarında parlak renkler ve kısa fırça
nin başkenti Seul işgal edildi. Savaşa Birleş­ darbeleriyle yarattıkları titreşen gün ışığı izle­
miş M illetler kuvvetlerinin katılmasıyla kent niminden çok etkilendi (bak. İZLENİMCİLİK).
birkaç kez el değiştirdi ve büyük yıkıma 1886’da İzlenimciler’in son sergisine katıldıy­
uğradı {bak. KORE CUMHURİYETİ). sa da, onların resim anlayışını tam olarak
1953’teki ateşkesten sonra kentin yeniden benimsemedi. H erm ann von Helm holtz ve
onarım ı başladı. Günüm üzde gelişmiş bir M ichel-Eugene Chevreul gibi bilim adam ları­
sanayi m erkezi olan kentte, gıda sanayisinin nın ileri sürdüğü renk kuram larıyla ilgilendi,
yanı sıra dokum a, lastik, makine ve kimya deneylerini inceledi. Bir resme başlam adan

Rizzoli International Publications, Inc.

Seurat 1884'te en ünlü

yapıtlarından
Asnieres'de Banyo adlı
tablosunu Salon
Sergisi'ne gönderdi.
Sergi jürisince geri
çevrilen bu yapıt, aynı yıl
Bağımsız Sanatçılar
Derneği'nin Salon des
Independants
sergisinde yer aldı.
154 SEVİLLA

önce çok sayıda karakalem , suluboya ya da

yağlıboya desen ve taslak üzerinde çalıştı.
Dikkatle seçtiği renkleri küçük noktalar biçi­
minde yan yana getirerek yaptığı deneylerle,
yaratabileceği etkileri araştırmaya başladı.
Seurat 32 yaşında öldüğünde ardında hepsi
de birer başyapıt olan 7 tablo 40 küçük resim
ve desen, yaklaşık 500 çizim ve birkaç taslak
defteri bıraktı. En çok tanınan yapıtlarından
Grande Jatte A d a sı’nda Bir Pazar Günü,
Öğleden Sonra (1884-86) Chicago Sanat Ens-
titüsü’nde, A snieres’de Banyo (1883-84) Lon­
dra’da Ulusal G aleri’dedir.

SEVİLLA, Ispanya’nın güneyindeki Endülüs

bölgesinin en önemli kentidir. Atlas Okyanu-
su’na 80 km uzaklıktaki Guadalquivir Irm ağı’
nın halicinde kuruludur. Vadinin alçak kesim ­
lerinde yer alan Sevilla’nın yazları çok sıcak
geçen ılıman bir iklimi vardır.
Sevilla’nın her bölgesinde İspanya tarihin­
den izler görülür İşbiliye adıyla M üslüman
İspanya’nm başkenti olan Sevilla, daha sonra
Ispanya’nın Y enidünya’ya açılan keşif seferle­ Burton HolmesiEwirıg Gal!oway
rinin de başlangıç noktası oldu. Sevilla bir Sevilia'da, M agripliler'ce minare olarak yapılan ve
zam anlar Hispalis adında bir Rom a kentiydi. sonradan çan kulesine dönüştürülen Giralda, adını
tepesinde bulunan G ira ld illo 'ö a n ("küçük rüzgâr
Bu dönem den kalma Rom a yapılarının kalın­ g ü lü ") alır.
tıları kentin dışında hâlâ görülebilir. D aha
sonra Rom a İm paratorluğu’nun çöküşünü iz­ suna düşen bu minare 1190’larda yapıldı. 16.
leyen uzun bir süre boyunca Vizigotlar’ın yüzyılda bir çan kulesine dönüştürüldü. A dı­
kurduğu krallığın başkenti oldu. Kuzey A fri­ nı, tepesindeki rüzgârgülünden alır. Dış yüzü
ka’dan gelen M üslüman A raplar’ın 711’de sarı tuğla ve taş kaplam adır. Ulu Cami 15.
başlayan egemenliği, Kral III. F ernando’nun yüzyılda yıkılarak yerine gotik üslupta Sevilla
1248’de kenti fethederek Hıristiyanlaştırması- Katedrali yapıldı. Büyük bölümü 1506’da
na kadar sürdü (bak. E n d ü l ü s E m e v İl e r î ; bitirilen bu katedral gotik kiliselerin en bü­
MAGRİPLİLER). yüklerindendir. M ihrabının arkasındaki pa­
D ar ve dolambaçlı sokakların, küçük no, ağaç oymacılığının en güzel örneklerin­
alanların bulunduğu kentin eski kesiminde dendir. Katedralin yan şapelleri işlemeli de­
Magrip mimarlığının güzel örneklerine rastla­ mir bölm elerle çevrilidir. K atedralde, arala­
nır. Beyaz, düz çatılı ve cumbalı evlerin, rında Sevilla doğumlu ressam Bartolom e Mu-
ortasında genellikle fıskiyeli bir havuz bulu­ rillo’nun (1617-82) tablolarının da bulunduğu
nan avluları vardır. K entteki önemli Magrip birçok değerli yapıt vardır. Büyük İspanyol
yapıları arasında, güzel salonları ve avlularıy­ ressam larından Diego Velazquez ve Francis­
la gösterişli Alcâzar Genil Sarayı, eskiden co de Z urbarân da (1598-1664) Sevilla do­
surların bir parçası olan ve bugün müze ğum ludur (bak. M u r il l o , B a r t o l o m e ; V e l a z -
olarak kullanılan, ırmak kıyısındaki 13. yüz­ QUEZ).
yıldan kalma Altın Kule sayılabilir. Sevilla’ Sevilla 16. yüzyılda İspanya’nın A m erika’
nın en ilgi çekici yapılarından olan Giralda, da kurduğu sömürgelerle yapılan ticaretin
bugün yıkılmış bulunan eski Ulu Cam i’nin başlıca merkezi durum una geldi. Ne var ki,
minaresiydi. Sevilla K atedrali’nin kuzeydoğu­ bir süre sonra yerini kıyıda bir liman olan
 SEVR ANTLAŞMASI 155

Câdiz’e bırakm ak zorunda kaldı. Buna karşın amaçlarını gerçekleştirm ek için çaba harca­
Sevilla gene de İspanyol ürünlerinin önemli mayı sürdürdüler.
bir bölümünün yurtdışına satış noktasıdır. İtilaf Devletleri, M ondros M ütarekesi’nin
Buradan denizaşırı ülkelere şarap, turunçgil­ (30 Ekim 1918) imzalanmasından sonra A na­
ler, zeytin, can simidi ve şişe tapası olarak dolu ve T rakya’da giriştikleri işgal eylemleri­
kullanılan m antarlardan başka cıva, kurşun ne karşı oluşan direnişin güçlenemeyeceğini,
ve demir gibi m ineraller gönderilir. Sevil- paylaşma yolundaki amaçlarına ulaşmayı en­
la’da kenevir, jüt, tütün ve tarım m akineleri gelleyemeyeceğini düşünüyorlardı. Am a ulu­
üretilir, gemi yapılır. Kent eskiden beri çanak sal güçlerin birleşmesi ve etkili olmaya başla­
çömlek, porselen ve çinileriyle ünlüdür. ması işgal altında tuttukları İstanbul’daki
Sevilla’nın nüfusu 651.299’dur (1986). Osmanlı yönetimiyle bir an önce bir barış
antlaşması imzalanması yolundaki çalışmalara
SEVR ANTLAŞMASI (10 Ağustos 1920), I. hız kazandırdı.
Dünya Savaşı’nm galipleri olan İtilaf D evlet­ İtilaf Devletleri 19-26 Nisan 1920’de İtalya’
leri ile Osmanlı Devleti arasında imzalanmış­ nın San Rem o kentinde düzenledikleri bir
tır. Osmanlı Devleti topraklarının galip dev­ toplantıda Osmanlı topraklarının nasıl payla­
letler arasında resmen paylaşılması niteliğin­ şılacağı konusunda anlaşmaya vardılar ve
deki bu antlaşmayı Türkiye Büyük Millet bunu 11 Mayıs 1920’de Osmanlı yönetimine
Meclisi (TBMM) tanımam ış, Kurtuluş Savaşı’ bildirdiler. Ayrıca bu tasarının A nkara’da
nın başarıya ulaşmasıyla da uygulanma ola­ yeni toplanan TBMM tarafından da kabul
nağı kalmamıştır. edilmesi için girişimde bulundular. TBM M ’
İtilaf Devletleri I. Dünya Savaşı’nm biti­ nin böylesi bir tasarıyı görüşmeye bile yanaş­
m inden sonra toplanan Paris Barış Konfe­ madan reddetm esi karşısında baskılarını İs­
ran sın d a (1919) savaşta yenik düşen A lm an­ tanbul hüküm eti üstünde yoğunlaştırdılar.
ya, Avusturya-M acaristan ve Bulgaristan’a Hiçbir şey yapamayacak durum daki İstanbul
ağır koşullar içeren barış antlaşmaları imza­ hüküm eti ise küçük birkaç değişiklik önerisin­
latmışlardı. İngiltere, Fransa ve Rusya daha I. de bulundu.
Dünya Savaşı sürerken Osmanlı D evleti’nin Bu arada A nadolu’daki Yunan birlikleri de
topraklarını paylaşmayı öngören gizli antlaş­ Ege Bölgesi’ndeki işgallerini genişlettiler,
malar yapmışlardı. Rusya’da 1917 Ekim Dev- Trakya’yı da denetim leri altına aldılar. B u­
rim i’nden sonra işbaşına gelen yeni yönetim nunla güçlerini gösterm ek, direnişin sürmesi
savaştan çekilmiş ve gizli antlaşmaları da durum unda A nadolu’yu tümüyle işgal edebi­
açıklamıştı. Buna karşın İngiltere ve Fransa, leceklerini hatırlatm ak istiyorlardı. İstanbul
Yunanistan ile İtalya’yı da yanlarına alarak hüküm eti gelişmeler karşısında kendisine bı­

Beyazıt Devlet Kütüphanesi

Sevr
Antlaşması'nın
Osmanlı delegesi
tarafından
imzalanması,
10 Ağustos 1920;
Fransa.
156 ŞEYDİ ALİ REİS
rakılanlarla yetinm ekten başka bir şey yapa­
mayacağını kesinkes anlayınca 10 Ağustos
1920’de Paris yakınlarındaki Sevres’de antlaş­
mayı imzaladı.
Sevr A ntlaşm ası’na göre Osmanlı D evleti’
ne başkent İstanbul ve çevresi ile Trakya ve
A nadolu’da küçük bir toprak parçası bırakılı­
yordu. İzmir merkez olmak üzere Ege Bölge-
si’nin kıyı kesimi ile M idye-Büyükçekmece
çizgisinin batısında kalan Trakya toprakları
Yunanistan’a, Batı Akdeniz ile İçbatı A nado­
lu Bölgesi İtalya’ya, Güneydoğu A nadolu’
nun batısı ile Çukurova Fransa’ya veriliyor­
du. Güneydoğu A nadolu’nun doğusunu da
içine alan Irak ile Filistin’de İngiltere’nin,
Suriye ve L übnan’da da Fransa’nın denetimi
altında m anda yönetim leri oluşturuluyordu.
Doğu A nadolu’da ise bağımsız bir Erm eni
devleti ile özerk bir Kürt devleti kuruluyordu.
Boğazlar her türlü geminin geçişine açık
durum a getiriliyor, denetimi de uluslararası
bir kurula bırakılıyordu. Osmanlı D evleti’nin
I. Dünya Savaşı’nın başında kaldırdığı kapitü­
lasyonlar yeniden tanınıyordu. Osmanlı D ev­
leti’nin askeri gücü sınırlandırılıyor, İstanbul
ise bütünüyle silahsızlandırılıyordu. Aynı gün
İngiltere, Fransa ve İtalya arasında imzalanan
üçlü bir sözleşmeyle de A nadolu’da Osmanlı
D evleti’ne bırakılan topraklar üzerinde eko­
nomik çıkar bölgeleri saptanıyor, dolayısıyla
bu yerler için tanınan egemenlik hakkı da
fiilen ortadan kaldırılıyordu.
Sevr Antlaşması ilgili devletlerin onayından
sonra yürürlüğe girecekti. A m a Osmanlı D ev­
leti’nin parlam entosu olan Meclis-i M ebusan
18 M art 1920’de dağıldığı için antlaşmayı
onaylam a olanağı yoktu. TBM M de böyle bir
antlaşmaya baştan karşı çıkmıştı. Antlaşm a
öbür devletlerin parlam entolarında da çeşitli
nedenlerle onaylanmadı. Yalnız Yunanistan
antlaşmayı onayladı. Hiçbir zam an geçerlik
kazanm ayan Sevr Antlaşması Kurtuluş Sava-
şı’nın başarıya ulaşmasıyla anlamını yitirdi.
(.Ayrıca bak. KURTULUŞ SAVAŞI; LOZAN BARIŞ
ANTLAŞMASI; MONDROS M ÜTAREKESİ.)
ŞEYDİ ALİ REİS (1 4 9 8 -1 5 6 2 ), ü n lü b ir O s ­
m a n lI d e n iz c is id ir . B ir ç o k d e n iz s a v a ş m a k a ­
tılm ış , d e n iz c ilik a la n ın d a ilg in ç y a p ıtla r k a l e ­
m e a lm ış tır.
İstanbullu olan Şeydi Ali Reis babası gibi
tersanede yetişti. 1522’deki Rodos seferine
katıldı. Preveze Deniz Savaşı’nda (1538) Os­
manlI donanmasının sol kanadına kom uta
etti. 1551’de Trablusgarp’m alınmasında bu­
lundu. 1553’te M urad Reis’in yerine M ısır’da­
ki Osmanlı donanmasının komutanlığına
atandı. 1554’te donanm anın B asra’daki gemi­
lerini Süveyş’e götürm ek üzere Um m an Deni-
zi’ne açılan Şeydi Ali Reis fırtınaya tutularak
doğuya doğru sürüklendi ve H indistan’ın batı­
sında G ucerat kıyılarındaki D am âo (bugün
Dam an) limanına sığınmak zorunda kaldı.
Gem ilerin geri dönem eyecek ölçüde yıpran­
ması, adam larının çoğunun da G ucerat sulta­
nının hizm etine girmesi yüzünden karadan
yola çıkıp H indistan, Afganistan ve İra n ’ı
geçerek İstanbul’a vardı. D ört yıla yakın
süren bu yolculuğu sırasında gördüklerini
M iratü’l-M em alik (“Ülkelerin A ynası”) adlı
yapıtında anlattı. 1558’de D iyarbakır tım ar
defterdarlığına atanan Şeydi Ali Reis bu
görevdeyken öldü.
Kâtibi mahlasıyla şiirler de yazmış olan
Şeydi Ali Reis ünlü astronom i bilgini Ali
Kuşçu’nun Risâletü’l Fethiyye adlı yapıtını
birçok ek yaparak T ürkçe’ye çevirmiş, ayrıca
denizciler için ayrıntılı bir kılavuz niteliğinde
olan M uhit adlı bir kitap kaleme almıştır.
SEYİR, bir gemi ya da uçağın bir yerden
başka bir yere giderken izlemesi gereken yolu
belirlem ek için kullanılan yöntem leri konu
alan bilim dalıdır. Genellikle ırm ak, kanal ve
liman gibi dar ya da zor sularda seyreden bir
gemiye yol gösterm ek anlam ına gelen kıla­
vuzluk deyimi bazen bir geminin kara görüş
alanı içindeki seyri için de kullanılır.
Seyir görevlisi, izlemeyi tasarladığı rotayı
norm al olarak harita üzerinde işaretler. R ota
doğrultusu, haritadaki rota çizgisiyle gerçek
kuzey ya da m agnetik kuzey doğrultusu ara­
sında kalan açıyla belirtilir. R ota üzerindeki
uzaklıklar genellikle deniz miliyle ölçülür; bir
deniz mili 1.852 m etredir; 60 deniz mili bir
enlem derecesi oluşturur (bak. E n l e m v e
B o y l a m ).
Bir gemi ya da uçağın rota açısı , o gemi ya
da uçağın eksen doğrultusu ile cayropusulanın
gösterdiği gerçek kuzey ya da m agnetik pusu-
 SEYİR 157

İlk kez 18. y ü z y ıld a İn g ilte re 'd e g e liş tirilm iş o lan kro n o m e tre , g em i
s ey ir g ö re v lis in in b o y la m b e lirle m e k için k u llandığı ve z a m a n ı son
d ere ce d o ğ ru g ö ste re n b ir sa a ttir. K ro n o m e tre n in ü zerine o tu rtu ld u ğ u
iki pirinç h alka, g e m i n e kad ar s a lla n ırsa s allan sın , kro n o m e tre y i yatay
k o n u m d a tu ta r.
US
Ç izim deki sekstant kesitin d e, yıld ızd a n gelen b ir ışık
ışınının ön ce ö lçekli a y n a y a , o ra d a n y an sıyıp ufuk
ayn a s ın a v e o ra d a n da g ö zlem cin in g özün e gelişi
g ö rü lü y o r. G ö zle m c in in , ufku v e y ıld ızın yan sıyan
g ö rü n tü sü n ü nasıl g ö rd ü ğ ü ise sağdaki d aire içinde
gö sterilm iştir.

ölçekli ayna

u fuk aynası

Seyir görevlisi gem inin bulunduğu noktanın Sekstant, seyir görevlisinin Güneş ya da yıldızların
boylam ını hesaplayabilmek için, Güneş'in konumuna yüksekliğini ölçerek gem isinin bulunduğu enlemi
göre belirlediği gerçek saatle İngiltere'deki belirlem esine yardımcı olur. Güneş'in öğle
Greenvvich'ten geçen başlangıç m eridyenine (0°) konum uyla ufuk arasında kalan açıya meridyen
göre ayarlanmış olan kronom etrenin gösterdiği yüksekliği denir. A noktasındaki seyir görevlisinin
saati karşılaştırır. Başlangıç m eridyeninden doğuya ölçtüğü m eridyen yüksekliği (a açısı), bu seyir
ya da batıya doğru giderken geçilen her 15 boylam görevlisi B noktasında olduğunda ölçeceği
derecesi (15°) bir saatlik bir zaman d ilim in i tem sil m eridyen yüksekliğinden (b açısından) daha büyük
eder. Bu durum da seyir görevlisinin ölçeceği saat olacaktır. Bu açılar kullanılarak gem inin bulunduğu
farkının her saati başlangıç m eridyeninden 15° enlem hesaplanabilir.
uzaklığı gösterecektir.

la n ın g ö s te rd iğ i m a g n e tik k u z e y d o ğ r u ltu s u nir. Bunun için, düzenli aralıklarla aracın

a r a s ın d a k a la n a ç ıd ır. G e n e l o la r a k b u a ç ı, konum u “belirlenir” . Aracın konum unu be­
g e m ile r in a k ın tı v e r ü z g â r e tk is iy le , u ç a k la rın lirlemenin bir yolu, bilinen bir başlangıç
d a r ü z g â r e tk is iy le s ü r ü k le n m e s i h e s a b a k a t ı­ noktasından sonra alınan yol ve aracın rota
la r a k , r o t a d o ğ r u ltu s u n d a n f a r k lı o la r a k b e lir ­ açısı kullanılarak yapılan hesaplamadır. Bu
le n ir (bak. P u s u la ) . yöntem e parakete hesabı denir. Parakete ge­
A r a c ın ta s a r la n a n r o ta y a e n y a k ın o la r a k milerde belirli bir sürede alman yolu hesapla­
s e y r e d e b ilm e s i iç in s e y ir s ü r e k li b iç im d e iz le ­ mak için kullanılan bir aygıttır. Bazı gemiler­
158 SEYİR
de, alınan yolun ölçüm ünde deniz yatağından
yansıtılan ses dalgalarındaki D oppler etkisin­
den yararlanılır {bak. D o p p l e r E TK İSİ). Gidilen
uzaklığı bulmak için, uçaklarda hava hız
göstergeleri kullanılır; ama uçağın kara üze­
rinde aldığı yol, yerden yansıtılan radyo
dalgalarındaki D oppler etkisinden yararlanı­
larak da bulunabilir.
Konum belirlemek için kullanılan bir başka
yol, eylem sizlikle seyir sistem i' dir. Cayroskop
ve ivmeölçer kullanılarak uygulanan bu yön­
tem de, belirli bir başlangıç noktasından hare­
ket ettikten sonra aracı etkileyen bütün ivme­
ler kaydedilir. İvmeler bilindiği zaman aracın
hızı ve oradan da aracın konum u hesaplanabi­
lir. Birçok ticari uçakta, birinin arızalanma
olasılığına karşı, birbirinden bağımsız iki ya
da üç tane eylemsizlikle seyir sistemi bulunur.
Konum belirlemek için araç dışındaki seyir
işaret noktalarından da yararlanılabilir. Ö rn e­
ğin, gemi seyir görevlisi pusula yardımıyla,
deniz feneri ya da benzeri iki ya da daha çok
işaret noktasına göre kerteriz alır. Gemi ile o
nokta arasında alman kerteriz harita üzerinde
bir çizgi olarak işaretlenir. İki kerteriz çizgisi­
nin kesiştiği nokta geminin bulunduğu konu­
mu verir. Benzer bir biçimde, sürekli olarak
radyo sinyalleri yayan vericiler olan radyobiy-
kınlar kullanılarak da konum belirlenebilir.
Bu yöntem gemilerde olduğu gibi uçaklarda
da kullanılabilir.
D aha gelişmiş ve karm aşık konum belirle­
me sistemleri de vardır. Bu sistemlerde,
belirli zamanlarda bir çift radyo istasyonundan
gönderilen radyo sinyallerinin ne kadar za­
man farkıyla alındığı saptanarak konum belir­
lenir. Uzaydaki seyir uydularının gönderdiği
radyo sinyalleri de aynı biçimde kullanılabilir.
Eskiden denizciler yollarını yıldızlara baka­
rak bulurlardı. Günüm üzde de yıldızlardan
yararlanarak seyir yöntemi yaygın olarak
kullanılır. Bu yöntem , bir gökcismiyle ufuk
arasındaki açının bir sekstant (bak. DUYARLI
ÖLÇÜ ALETLERİ) kullanılarak ölçülmesine da­
yanır. “Yükseklik” olarak bilinen bu açıdan
yararlanarak gözlemcinin bu gökcisminin yer-
yüzündeki izdüşümünden (tam altına düşen
yeryüzü noktasından) ne kadar uzakta olduğu
hesaplanabilir. Bu noktanın yeri gözlemin
yapıldığı zam ana bağlı olarak bir alm anaktaki
çizelgelerin yardımıyla bulunur. Konum belir­
lemek için yeryüzündeki iki seyir işaret nokta­
sı kullanılabildiği gibi, böyle iki gözlem de
kullanılabilir.
Gem iciler, deniz trafiğinin yoğun olduğu
sığ kıyı sularında çarpışmaları önlem ek için
olduğu gibi, seyir amacıyla da radar kullanır­
lar (bak. R a d a r ) . Radarla seyir, gemideki bir
döner tarayıcıdan gönderilen radyo dalgaları­
nın çevredeki engellerden yansıyıp geri dön­
mesi için geçen zamanın ölçülmesine dayanır.
D öner tarayıcıdan gönderilen dalga dem etle­
riyle gemi çevresinin bir görüntüsü elde edilir.
Bu görüntü bir göstericide izlenebilir. R adar
göstericisinde televizyonda olduğu gibi bir
ekran (katot ışınlı lam ba) vardır. Yansıyan
dalgaların göstericinin ekranı üzerinde oluş­
turduğu ışıklı noktalar hemen kaybolmaz ve
taranan çevrenin tam bir görüntüsü ekranda
oluşur. Bu sisteme Plan Konum Göstergesi
(PPI) denir.
Uçaklardaki radarlar askeri amaçların yanı
sıra, pilotların hava burgaçlarından sakınabil-
m elerine de yardımcı olur. Am a işlek havali­
manları çevresindeki hava trafiğini denetle­
mek için büyük ve güçlü yer radarları kullanı­
lır. Yerleri titizlikle seçilmiş tarayıcılardan
sağlanan bilgi, hava trafiği denetim görevlile­
rinin, sorumlu oldukları bölgede bulunan her
uçakla radyo bağlantısını sürdürdükleri kont­
rol kulesine aktarılır. Böylece uçaklar belir­
lenmiş havayolu ağı içinde güvenli olarak
yönlendirilir.
Seyir Yasaları
Seyir güvenliğinin sağlanması, özellikle de
hava ve deniz ulaşımında çarpışmaların ön­
lenmesi ve hava trafiğinin denetlenm esi am a­
cıyla konulmuş olan, seyirle ilgili her konuyu
kapsayan seyir yasaları vardır.
Denizlerde seyreden değişik tür gemilerin
geceleri taşıyacağı ışıkların türü ve çarpışma
tehlikesi karşısında nasıl hareket edeceği,
D enizlerdeki Çarpışmaları Ö nlem ek İçin
Uluslararası Kurallar’da ayrıntılı olarak belir­
lenmiştir. Bu kurallar denizyolu kuralları
olarak bilinir. Eğer buharlı ya da m otorlu iki
gemi kafa kafaya ya da buna yakın bir
konum da karşılaşırsa her iki gemi de rotasını
sancağa (sağa) doğru değiştirmelidir. Birbiri-
 SEYİR 159

nin yolunu kesecek biçimde yol alan buharlı

DENİZDE ya da m otorlu iki gemiden, ötekini sancak
(sağ) pruva (baş) yanında gören gemi yol
KARŞILAŞAN GEMİLER
ROTALARINI SANCAK YÖNÜNE vermek ve böylece öbür geminin önünü kes­
ÇEVİRİR V
mem ek zorundadır. Liman girişleri ya da
ırm aklar gibi dar suyollarında seyreden bütün
gemiler kıyı şeridini sancak yanma almalıdır.
Buharlı ya da m otorlu bir gemi, yelkenli
gemilerle karşılaştığında eğer yelkenli gemi
onu geçmiyorsa yelkenli gemiye yol verm eli­
dir. Eğer yelkenli1gemi m otorlu gemiyi geçe­
DAR KANALDA SEYREDERKEN
KIYI, SANCAK YÖNÜNE
cekse, başka bir gemiyi geçen her gemi gibi,
ALINIR bunu o geminin açığından yol alarak yapmak
zorundadır. îki yelkenli gemi birbiriyle karşı­
laşınca nasıl davranılacağı rüzgârın yönüne
göre belirlenir. Eğer gemiler rüzgârı farklı
GEMİLERİN ROIALARL BU GEMİ YOL VERİR yanlarından alıyorsa, rüzgârı iskele (sol) ya­
KESİŞİYÖR ^
nından alan gemi ötekine yol verir. İki gemi
BUHARLI GEMİ
YELKENLİ GEMİYE de rüzgârı aynı yandan alıyorsa, rüzgâra karşı
YOL VERİR
giden gemi rüzgâr yönünde gidene yol verir.
Manş Denizi’ndeki D over Boğazı gibi deniz
trafiğinin yoğun olduğu belirli yerlerde gidiş
yönlerini ayıran bir sistem uygulanır. Bu tür
yerlerde seyreden gemilerin karşı yönden
RÜZGÂRA KARŞI
gelenlerle karşılaşmasını önleyecek biçimde
GİDEN YELKENLİ düzenlenmiş tek yönlü rotalar belirlenmiştir.
RÜZGÂR YÖNÜNDE
GİDEN YELKENLİYE Bu tek yönlü rotaları kesmek zorunda olan
YOL VERİR
gemiler, geçişi olabildiği kadar dik bir açıyla
yapmak zorundadır.
Seyir durum undaki bütün gemiler (dem ir
RÜZGÂRI
atmamış, iskeleye bağlanmamış ya da karaya
SANCAKYÖNÜNDEN
ALANI YELKENLİYE
oturm amış olan gemiler), geceleri sancak
YOL VERİR yanında yeşil bir ışık, iskele yanında kırmızı
RÜZGAR bir ışık taşımak zorundadır. Bu ışıklar 5 km
öteden görülebilmelidir. Buharlı ya da m otor­
lu bir gemi pruva direğinin üzerinde ya da
önünde bir beyaz ışık taşır; eğer tekne 50
HAVADA m etreden uzunsa, ötekinden en az 4,5 m etre
yüksekte ve genellikle grandi direği üzerinde
aynı tür bir beyaz ışık daha taşır. Buharlı gemi
ışıkları denen bu ışıklar 10 km uzaktan
KARŞILAŞAN UÇAKLAR SAĞA DÖNER
görülebilmelidir. Bu ışıklar, uzaktan bakınca
tekne rotasının yaklaşık olarak anlaşılmasına
İNİŞE GEÇEN UÇAĞIN HEM YERDEKİ olanak vererek çarpışmaları önlemeye yar­
HEM DE HAVADAKİ ÖBÜR UÇAKLARA
GÖRE ÖNCELİĞİ VARDIR dımcı olur. Başka bir geminin çektiği gemiler
ya da denetim den çıkmış olan gemiler gibi
özel durum daki gemiler, kurallarda belirtilen
özel ışıklar kullanır. Açık havada ve sisli
havada kullanılacak ses işaretleri de kurallar­
la belirlenmiştir.
160 SEYİR
Quadrant Picture Library
Günümüzde m ikroelektroniğe dayalı teknolojinin
gelişmesi, önceleri yalnızca büyük gemilerde
kullanılan elektronik seyir donanım ının yatlarda da
kullanılabilm esini olanaklı kılmıştır.
Hava seyir yasaları da havacılığın bütün
alanlarını kapsar; alçak uçuş, uçağın yüklen­
mesi, uçağın çalışması, m ürettebatın nitelikle­
ri, uçakta ve havalimanında bulunması gere­
ken donanım , uçuş öncesinde ve uçuş sırasın­
da gerekli olan belgeler gibi konuları dü­
zenler.
Çarpışm aları önlemeye yönelik uçuş kural­
larının ilkeleri denizcilikteki kuralların ilkele­
rine benzer. G enel olarak, iki uçak karşılaştı­
ğında çarpışmayı önlem ek için, her ikisi de
rotasını sağa doğru değiştirir; arkadan yetişen
uçak öndekinin açığından geçer; rotaları kesi­
şen iki uçaktan, ötekini sağ yanında gören
uçak yol verm ek zorundadır. İnişe geçen
uçağın, ister havada ister yerde bulunsun,
öbür uçaklar üzerinde öncelik hakkı vardır.
Uluslararası sivil havacılık anlaşm alarına
göre her uçuş, ya görerek uçuş (gündüz ve
açık havada uçuş) kurallarına ya da “kör”
uçuş (gece ya da görüşün zayıf olduğu koşul­
larda uçuş) kurallarına göre yapılmak zorun­
dadır. H er iki kural dizisi de uçuş yüksekliği,
iniş ya da kalkış izni ve havalimanına yakla­
şım gibi konularda nasıl davranılacağını belir­
leyen düzenlem eler getirmiştir.
Kılavuzluk
Kılavuzluk, genellikle liman girişleriyle ırmak
ve kanallar gibi zor sularda seyreden gemilere
yol gösterm ek dem ektir. Kılavuzun çalıştığı
sulara ilişkin özel bilgisi ve kılavuzluk izni
olması gerekir; küçük lim anlarda yerel balıkçı
ve kayıkçılar da kılavuzluk yapabilir. Am a
İstanbul, Southam pton, New York gibi büyük
lim anlarda ya da İstanbul Boğazı gibi önemli
suyollarında görev yapan kılavuzların yabancı
bir gemiye kaptanlık yapabileceklerini göste­
ren belgeleri olmalıdır. Kılavuzluk belgesi
alabilmek için deneyimli bir kılavuzun yanın­
da üç ile altı ay arasında çalışarak kılavuzluğu
öğrenm ek gerekir.
Kılavuz genellikle dümeni kendisi almaz;
ama kom utlar vererek izlenmesi gereken ro­
tayı belirler. Kılavuzluk hizmetinden yararla­
nan geminin büyüklük ve türüne göre kılavuz­
luk ücreti belirlenir. Eğer kılavuz yönetimin­
deki gemi karaya oturur ya da bir kazaya
neden olursa geminin kaptanı sorum ludur;
ama bu durum a kılavuzun hatası yol açmışsa
durum a göre kılavuz görevden alınabilir ya da
kılavuzluk belgesini kaybedebilir.
Kılavuz, limanını avucunun içi gibi bilmeli­
dir. Gelgit durum unu, bir iskeleye, şamandı­
raya ya da kayaya bakar bakmaz ya da belli
bir yerdeki suyun renginden geminin bulun­
duğu yerin özelliklerini hem en söyleyebilme-
lidir. Kılavuz, yüzünde hissettiği rüzgârdan,
gemiyi götürdüğü palam ar yerinde suların geç
mi yoksa erken mi yükseleceğini anlar; şa­
m andıraların ya da sudaki başka hareketsiz
cisimlerin çevresinde oluşan anafor ve dalga­
lanm alardan akıntının şiddetini bilir.
Kılavuz, yolu üzerindeki bir dizi işaretten
yararlanır ve gemiyi bir işaretten öbürüne
götürerek yol alır. D ar bir suyolunda seyre­
den gemiyi yöneten kılavuzun en büyük
yardımcıları deniz fenerleri, fener gemileri,
 SEYŞELLER 161

şam andıralar ve kıyı boyundaki m inare, kilise

kulesi ya da fabrika bacası gibi yol gösterici
belirgin “işaretler”dir. Bu işaretlerden yarar­
lanamayacağı sisli havalarda kıyıdan gelen
sesler ve hatta kıyı boyundaki fabrikaların
yaydığı değişik kokular kılavuza yardımcı
olabilir. Bu gibi koşullarda radar kılavuz için
büyük bir önem taşır. Gem inin radarından
gönderilen radyo dalgaları çevredeki kayalık­
lar, şam andıralar, kuleler ve başka gemiler­
den yansıyarak geri döner ve radar ekranının
üzerinde ışık lekeleri biçiminde görünür.
Büyük limanlardaki kılavuzlar, kılavuz ge­
misi adı verilen buharlı ya da m otorlu tekne­
lerde yaşarlar ve liman girişinin dışında bazen
haftalarca beklerler. Limana gelen geminin
kaptanı eğer kılavuz istiyorsa, bunu radyo
bağlantısıyla haber verir ya da özel bayraklar
çekerek, belli ışıklar yakarak kılavuz gemisi­
ne bildirir. O zaman kılavuz gemisi kılavuz
isteyen gemiye yaklaşır ve denize indirilen
m otorlu küçük bir tekne, durup bir ip m erdi­
ven sarkıtmış olan gemiye kılavuzu götürür.
Genellikle günlük gazeteleri ve gemi postasını
da götüren kılavuz, gemiye çıkınca hem en
kaptan köprüsüne gider ve geminin “kılavuz
kaptan” yönetiminde olduğunu gösteren kır-
mızı-beyaz kılavuzluk bayrağının direğe çekil­
mesini ister.
Dünyanın en eski kılavuzluk kurum u, L o n ­
d ra’daki Trinity H ouse’dır.
SEYŞELLER'E İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 453 km2.
NÜFUS: 67.100 (1989).
YÖNETİM: İngiliz Uluslar Topluluğu'na bağlı, tek mec­
lisli, tek partili cumhuriyet.
BAŞKENT: Victoria (Mahe Adası üzerindeki tek kent).
DOĞAL YAPI: Mercanadalarıyla birlikte toplam 89 ada­
dan oluşur. En büyük ada Mahe'dir. Adaların üçte
biri dağlıktır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Kopra (kurutulmuş hindistancevizi
içi), tarçın yapraklarından çıkartılan yağ, tarçın,
patchouli (parfüm yapımında kullanılır), vanilya,
guano (deniz kuşu gübresi).
EĞİTİM: Dokuz yıllık ilköğretim parasız ve zorunludur.
de yalnızca Praslin ve Curieuse adalarında
yetişir. Boyu 30 m etreye ulaşan ve meyveleri­
nin her biri 20 kg ağırlığında olan bu ağacın en
ilginç özelliği, yakınında başka hiçbir ağacın
yetişmemesidir.
Seyşeller’in 1500’lerde Portekizliler tarafın­
dan keşfedildiği sanılmaktadır. A m a Fransız-
lar 1744’te adaları ele geçirerek sömürgeleşti-
rinceye kadar buralara yerleşen olmadı. A da­
lara, Fransa Kralı XV. Louis’nin maliye

SEYŞELLER, ekvatorun güneyinde, A frika’

nın doğu kıyılarına 1.600 km uzaklıkta, Hint
O kyanusu’nda küçük bir adalar topluluğudur.
E n yüksek noktası 910 m etre olan M ahe,
Seyşeller’in en büyük adasıdır. Tüm adaların
toplam yüzölçümünün üçte birini kapsar.
D aha sonra büyüklük sırasıyla Praslin, Sil-
houette, La Digue ve açıklardaki mercanadalan
gelir. M ercanadalan düz olup deniz düzeyinden
ancak birkaç metre yüksekliktedir. Seyşeller’in
yıl boyunca fazla değişim göstermeyen yumuşak
ve sağlıklı bir iklimi vardır. Adalar kasırgaların
etki alanının dışındadır.
M ahe ve Silhouette adalarının tropik ağaç­
lardan ve çiçeklerden oluşan zengin bir bitki
örtüsü vardır. Kıyı kesimleri hindistancevizi
ağaçlarıyla kaplıdır. Hindistancevizi ağacının
özel bir türü olan coco de m er , dünya üzerin-
162 SEZAR
bakanı olan M oreau de Sechelles’in adı veril­
di. Napolyon Savaşlarından (1804-15) son­
ra Paris A ntlaşm ası’yla adaları ele geçiren İn-
gilizler, adını da Seychelles olarak değiştirdi­
ler. A dalar 1976’da İngiliz Uluslar Topluluğu’
na bağlanarak Seyşeller Cumhuriyeti adını
aldı.
A dalarda nüfusun büyük çoğunluğunu
Fransızlar ile onların M auritius ve Doğu
A frika’dan getirdiği kölelerin soyundan ge­
lenler oluşturur. A ynca İngiliz, Çinli ve Hintli
azınlıklar vardır. Bunlar daha çok ticaretle
uğraşır. Resmi dil Fransızca, İngilizce ve
Kreol dili olmakla birlikte, halkın büyük
bölümü Kreol dili konuşur. Nüfusun yüzde
90’ı K atolik’tir. A dalarda yetişen başlıca
ürünler ekmekağacı, muz, sebze, şekerkam ı­
şı, mısır ve kahvedir. A ynca dışarıya satm ak
amacıyla hindistancevizi, kopra, tarçın ve
vanilya üretilir (bak. HİNDİSTANCEVİZİ). Doğu
A frika ülkelerine ve Sri L anka’ya tuzlanmış
Seychelles Tourist Office
Mahe Adası'ndaki başkent V ictoria'da kent merkezi
Mayıstan kasıma kadar alize rüzgârlarıyla serinleyen
tro p ik iklim li kıyılar ve hindistancevizi ağaçları.
balık satılır. Nüfusun yaklaşık dörtte biri
başkent Victoria’da yaşar. 1971’de M ahe’de
uluslararası bir havaalanı açılmasından bu
yana gelişmekte olan turizm önemli bir gelir
kaynağıdır. A ldabra M ercanadası’nda yaşa­
yan az sayıdaki dev kara kaplumbağası, yeşil
kaplum bağa ve firkateyn kuşu, İngiliz Krali­
yet D erneği’nce korum a altına alınmıştır.
SEZAR bak. J ül Se z a r .
SFENKS, Eski Mısır ve Yunan mitolojisinde
insan başlı, gövdesi aslan biçiminde olan
gerçekdışı bir yaratıktır. Eski Mısır m itoloji­
sinde sfenksin insanları kötülüklere ve saldırı­
lara karşı koruyan güçlü bir yaratık olduğuna
inanılır, tapm aklara kralları ve tanrıları sim­
geleyen sfenks heykelleri yapılırdı. M ısır’daki
en ünlü sfenks heykeli G ize’de, Nil Irmağı
kıyısmdadır. Eski Krallık dönem inden (İÖ
3000-2180) kalma aslan gövdeli bu sfenksin
yüzü Kral K efren’in yüzüne benzetilmiştir.
Bir bölümü dev bir kaya kütlesinden yontul­
muş, bir bölümü de kesme taştan yapılmış,
yaklaşık 21 m etre yüksekliğinde ve 73 m etre
boyundadır. Doğuya, Nil Irmağı üzerinden
K ahire’ye doğru bakar.
G ize’deki Büyük Sfenks’in ayakları arasın­
da, doğan güneşe adanmış bir tapm ak ve
üzerinde 18. hanedandan genç Prens Tutmo-
sis’in başından geçen serüvenin kazılı olduğu
granit bir yazıt vardır. Yazılanlara göre prens
avlanırken yorgun düşer ve sfenksin gölgesin­
de uykuya dalar. Sfenks düşünde onunla
 SHAKESPEARE 163

Eski Yunan mitolojisinde Thebai kentinin

dişi canavarı olarak anlatılan sfenks, ejderha
soyundan Ekhidna ve Typhon’dan doğan
O rthos adlı bir köpeğin kızıdır. Sorduğu
bilmeceleri bilemeyenleri öldüren bu sfenks,
sonunda Eski Y unan’ın ünlü kahram anı Oidi-
pus’un doğru yanıtı vermesi üzerine kendini
öldürür (bak. OİD İPUS).

SHAKESPEARE, VVilliam (15 4-1616). En

büyük oyun yazarlarından biri olarak değer­
lendirilen İngiliz şair William Shakespeare,
yarattığı karakterlerde insan doğasının en
değişmez özelliklerini benzersiz bir şiir diliyle
yansıtması dolayısıyla, yaşadığı yüzyıldan bu
yana her çağda ve her ülkede en sık sahnele­
nen oyunların yazarıdır. W arwickshire’da
Stratford-upon-A von’da doğan Shakespeare’
in bunca ününe karşın, yaşamına ilişkin bilgi­
ler çok azdır.
Babası ticaretle uğraşan bir işadamıydı.
Shakespeare büyük bir olasılıkla Stratford’da-
ki ortaokulda öğrenim gördü. 18 yaşınday­
ken, kendisinden yaklaşık sekiz yaş büyük
olan A nne Hathaway ile evlendi ve bu evlilik­
ten önce bir kızı, sonra biri oğlan öbürü kız
Büyük Sfenks Mısır'da, Kahire'nin 13 km ikizleri dünyaya geldi. Bu sıralarda Strat-
güneybatısında, Gize piram itlerinin yakınındadır. ford’u terk eden Shakespeare’in bundan sonra
1592’ye kadarki yaşamına ilişkin bilgi yok­
tur. Bu tarihte bir oyun yazarının yazdığı
konuşur, kum lara göm ülm ekte olan heykelini bir kitapçıkta Shakespeare’e değinilmesi, hat­
ve tapmağı kurtarırsa, krallığı prense verece­ ta onun başkalarının oyunlarını çalmakla suç­
ğini söyler. Prens uyanır uyanmaz işe koyulur lanması dolayısıyla, Shakespeare’in bu sırada
ve sfenksi örten kum lan temizletir. İÖ bir tiyatro topluluğunda yazar ve oyuncu
1425’te IV. Tutmosis adıyla kral olur. G ünü­ olarak çalıştığı bilinmektedir. Yılda ortalam a
müzde sfenks onu kum dan koruyan bir du­ iki oyun yazan Shakespeare kendi oyunların­
varla çevrilmiştir. da da küçük roller alıyordu. 1594’e gelindiğin­
Mısır’da kral başlı, aslan gövdeli daha de Cham berlain Topluluğu’nun önde gelen
birçok sfenks heykeli vardır. Luksor yakınla­ bir oyuncusuydu. Aynı yıl oyunlan yayımlan­
rında K arnak’ta yer alan Am on Tapınağı’na, maya başladı. Yazdığı oyunların başarısı üze­
tanrı A m on’u simgeleyen koç başlı sfenksle­ rine kazancı gittikçe artan Shakespeare’in
rin sıralandığı bir caddeyle ulaşılır. Kraliçe I. Elizabeth dönem inin sonlarında
Eski M ısır’daki sfenkslerin tüm ü erkekti. varlıklı bir yaşam sürdüğü, kendi oyuncu
Oysa İÖ 2000-1300 arasında A nadolu’da hü­ topluluğu için 1599’da L ondra’da yaptırılan
küm süren Hititler ve Eski Yunanlılar sfenks­ Globe Tiyatrosu’nun hisselerinin bir bölüm ü­
leri dişi yaratıklar olarak betimlediler. Kalın­ nü satın aldığı bilinm ektedir. L ondra’da bir­
tılardan anlaşıldığına göre A lacahöyük’te yer kaç yıl daha kalan Shakespeare, daha sonra
alan bir Hitit kentine kadın başlı, aslan S tratford’a dönerek burada yaşamaya başladı
gövdeli sfenkslerin beklediği bir kapıdan giri­ ve büyük bir olasılıkla son oyunlarını da
liyordu (bak. A l a c a h ö YÜ k ) . burada yazdı.
164 SHAKESPEARE

karakterleri” gibi gözükmemesiydi. Tersine,

bu karakterler bir oyunda değil de yaşamda
karşılaşıldığında görür görmez tanınacak ka­
dar gerçek kişilerdir. Aslında Shakespeare’in
kahram anlarından bazıları, o kahram anın yer
aldığı oyunu görmeyen kişilerce bile bilinir.
İriyarı, hoşsohbet, cana yakın bir adam olan,
eğlenceyi ve şarabı seven Sir John Falstaff
bunlardan biridir. Yazarın H enry IV (1597-
98) adlı oyununun birinci ve ikinci bölümle­
rinde genç Prens H al’in arkadaşıdır. Shakes­
peare H enry V’te (1598-99) Falstaff’ın nasıl
öldüğünü anlatan bir sahneye yer vermiş, ama
Kraliçe I. E lizabeth’in bu karakteri başka bir
oyunda gene görmek istemesi üzerine de
W indsoru n Şen Kadınları (The M erry Wives
o f W indsor\ 1600-01) adlı komedisinde Fals­
taff yeniden ortaya çıkmıştır. Shakespeare’in
karakterleri arasında özellikle ünlü olanlar­
dan biri de, tıpkı gerçek yaşamda olduğu gibi,
hiçbir zaman tam olarak anlaşılamayan, her
Hulton Picture Library çağda yorum a açık bir kişiliği olan D anim arka
Shakespeare'in birçok portresi bulunm aktadır. Prensi H am let’tir. Acı çekmek ya da kendini
Ama bunlardan "D roeshout baskısı" aslına en
öldürerek bu acıyı dindirm ek arasında bocala­
uygun olanlarından sayılmaktadır.
yan H am let’in ikilemini, Shakespeare ünlü
“Olm ak ya da olmamak! İşte bütün sorun
Shakespeare’in, bir bölümü soylu bir genci bu!” dizesiyle dile getirmiştir.
öven, bir bölümü de bir kadına duyduğu Shakespeare’in H am let (1600-01), Macbeth
sevgiyi dile getiren Soneler9i (The Sonnets ; (1605-06) ve K ral L ear (K ing L ear ; 1605-06)
1609) son derece duyarlı ve zengin bir dille gibi trajedilerinde kahram anların asıl sorunu
kaleme alınmış şiirlerdir. kendi kusurları ya da zayıflıklarıdır. Bunlar
Shakespeare her biri birbirinden değişik çoğunlukla acımasızlık, hırs, kıskançlık, ben­
kom edi ve trajediler kaleme aldı. B ir Y az cillik gibi hoş olmayan özelliklerdir. Öte
Gecesi Rüyası (A M idsum m er N ight’s Dream ; yandan Shakespeare gene de öyle canlı karak­
1595-96) adlı kom edisinde, bazı kendi halinde terler yaratır, onların iç dünyasını ve acılarını
kişilerin dükü eğlendirm ek için bir oyun Associated. Press
sahnelemeye kalktıktan sonra iki lafı bir
araya getirem em eleri Shakespeare’in benzer­
siz güldürü yeteneğini ortaya koyar: T rajedi­
lerinde ise izleyicilerin tüylerini diken diken
eden bir gerilim yaratabilmiştir. Birçok başka
yazar ince esprili kom ediler, rom antik oyun­
lar, ürkütücü cinayet ve öç alma trajedileri,
büyü öyküleri yazmakta ustaydı. Am a hiçbiri
bunların tüm ünde birden Shakespeare kadar
başarılı olamadı.
Bu olağanüstü çeşitliliğin yanı sıra, izleyici­
lerin ve okuyucuların Shakespeare’in oyunla­
rında en çok hayranlık duydukları şeylerden S tratford-upon-A von'da Henley Caddesi'nde
biri, onun yapıtlarındaki karakterlerin “kitap Shakespeare'in doğduğu ev.

öylesine sevecenlikle sergiler ki, izleyiciler
onlara yakınlık duyar, başlarına gelenlere
üzülür. Shakespeare’in böyle canlı karakter­
ler yaratm ası, oyunun öyküsü gerçekdışı bile
olsa, kişilerin inandırıcı olduğu anlam ına ge­
lir. K arakterlerin şiir diliyle konuşmaları bile
onların inandırıcılığını zedelemez.
Komediler
Bir Y a z Gecesi Rüyası bir büyü ve yanlışlıklar
komedisidir. A tina yakınlarındaki bir koruda
yollarını şaşıran dört sevgili, Periler Kralı
O beron ile kavgacı hizm etkârı Puck’ın büyü­
süne kapılırlar. K entten bir grup işçi de,
gözden uzak bir yerde oyunlarını prova etm ek
için koruya gelir. O nlar da perilere katılırlar
ve ortaya bir sürü karışıklık ve komik durum
çıkar. Sonunda her şey düzelirse de, en komik
1590'ların İngiltere'sinde tiyatrolarda izleyenlerin ayakta durdukları yerler 1 peni, oturacak yerlerin olduğu
bölüm ler 2 peni, soylulara ayrılan localar ise 1 şilindi. Bugün 1 şilin ile ancak bir telefon konuşması
yapılabilir.
SHAKESPEARE 165
sahne işçilerin D ük Theseus’un düğün şöle­
ninde oyunlarını oynadıkları sahnedir.
On İkinci Gece ( Twelfth N ight ; 1599-1600)
de bir yanlışlıklar komedisidir. Kadın kahra­
man Viola’nın gemisi yabancı bir ülkenin
açıklarında batar. E rkek kılığına giren ve
“C esario” adını alan Viola, ülkenin yöneticisi
D ük O rsino’nun hizm etine girer. E rkek kılı-
ğındayken D ük’e âşık olur. O rsino’nun âşık
olduğu zengin Kontes Olivia da “Cesario”ya
tutulunca durum karışır. G ene en komik
sahneler, neşeli Sir Tobby Belch ve arkadaş­
larının Olivia’nın kendini beğenmiş ve süslü
uşağı M alvolio’yu kandırm ak için oyun oyna­
dıkları sahnedir.
Venedik Taciri ( The M erchant o f Venice;
1596-97) de bir komedi olmakla birlikte ciddi
bölüm ler de içerir. Oyundaki kötü adam
166 SHAKESPEARE

açıklamaması üzerine, öfkeye kapılarak onu

sürgüne gönderir ve tüm servetini öbür kızları
G oneril ve Regan arasında paylaştırır. Oysa
iltifat dolu sözlerine karşın bu iki kardeş zalim
ve haindir. Çok geçmeden Lear onların ger­
çek yüzlerini görür. Fırtınalı bir gecede soka­
ğa atılan L ear, Cordelia’ya yaptığı haksızlığın
acısıyla çıldırmaya başlar. Sonunda onu kur­
tarm ak için geri dönen Cordelia da düşm anla­
rı tarafından öldürülür. Üzüntüden perişan
olan kral kızının ölüsüne sarılarak son nefesi­
ni verir.

Joseph Quincy Adams: "A L ifeofW illam Shakespeare ”. 1923
Shakespeare'in birçok oyununun sahnelendiği
Londra'daki Globe Tiyatrosu ortada sahnenin yer
aldığı bir açık hava tiyatrosuydu.
Yahudi tefeci Shylock’tur. Borç aldığı parayı
ödeyemeyen tüccar A ntonio’dan, kendi vücu­
dundan kesilecek yarım kilogram et ister.
Shylock’un açgözlülükle bıçağını bilediği geri­
limli bir duruşm adan sonra A ntonio kendisini
savunan genç bir avukatın (bu aslında kılık
değiştirmiş olan kadın kahram an Portia’dır)
zekâsı sayesinde kurtulur.
Tarihsel Oyunlar
Shakespeare konularını İngiliz tarihindeki
olaylardan alan birkaç oyun da yazdı. Bunlar­
dan ilki, rakiplerine ve düşm anlarına acımasız
davranan kötü ruhlu ve kam bur Kral III.
R ichard’ı anlatan K ral Üçüncü Richard'ın
Tragedyası’dır (The Tragedy o f K ing Richard
III ; 1592-93). Kurbanları arasında Londra
Kulesi’nde öldürülen iki genç prens de vardır.
Yaşamını yitirdiği Bosworth Field Çarpışm a­
sın d a n bir gece önce prenslerin ve öteki
kurbanlarının hayaletleri uykusunda Rich-
ard ’a görünür.
National Broadcasting Co.

Trajediler
Shakespeare’in tüm oyunları arasında en çok
sahnelenen Rom eo ile Julieftir (Romeo and
Juliet; 1594-95). İtalya’nın V erona kentinde
yaşayan birbirlerine düşman ailelerin çocuk­
ları olan Rom eo ile Juliet’in, aileler arasında­
ki nefret yüzünden ölümle son bulan aşkları
anlatılır.
H a m lef te, babası öldükten sonra annesiyle
evlenen amcasının aslında babasının katili
olduğunu öğrenen D anim arka Prensi Ham let
derin bir acıya kapılarak öç almaya karar
verirse de, bunu bir türlü gerçekleştiremez.
Oyun, yalnızca amcası Claudius’un değil,
kraliçe ve H am let’in de öldükleri bir sahneyle
biter.
K ral Lear Shakespeare trajedilerinin en
korkuncu, ama belki de en önemlisidir. G u­
rurlu ve bencil olan yaşlı Kral Lear, sadık ve
sevgili kızı Cordelia’nın kendisini ne kadar Ünlü aktör Sir Laurence Olivier, Kral III. Richard
sevdiğini ablaları gibi abartm alı bir dille rolünde.
 SHAW 167

Tarihsel oyunlarından bazıları bir dizi hileyle düklüğü ele geçiren Prospero’nun
oluşturur: The Tragedy o f King Richard II kardeşi A ntonio, adanın yakınında bir deniz
(1595-96; “Kral II. R ichard’ın Tragedyası”), kazası geçirir. Prospero büyü gücüyle kendisi­
H enry I V ü n iki bölümü ile H enry V. The Tra­ ne haksızlık edenleri cezalandırır. A m a daha
gedy o f Richard İT de güçsüz kral tahtından sonra onları bağışlar ve kızı M iranda’nm
vazgeçerek tacını IV. H enry adını alan Henry A ntonio’nun oğlu Prens Ferdinand ile evlen­
Bolingbroke’a bırakır. Ö bür iki oyunda, yeni mesine izin verir. Oyun Prospero’nun büyülü
kralın yönetimi sırasında sorunlar ve ayaklan­ değneğini kırması, büyü kitabını denize atm a­
m alar baş gösterir; bu sırada kralın öz oğlu sı ve tüm grubun düşmanlıkları geride bırakıp
Prens H al avare ve savurgan bir yaşam sürer. büyüyle onarılmış gemiyle İtalya’ya yelken
A m a babasının ölümüyle tahta geçerek açmasıyla sona erer.
V. H enry adını alan Prens H al’in dönem inde Shakespeare’in dilimize çevrilen öbür
düzen yeniden kurulur. V. H enry’nin orduları oyunları Yanlışlıklar K om edyası ( The Co-
Fransa’da büyük zaferler kazanır. H enry’nin m edy o f E rrors\ 1592-93), Hırçın K ız (The
Fransız prensesiyle evlenmesi her iki ülkeye Taming o f the Shrew\ 1593-94), Veronalı İki
de barış getirir. Centilmen (T w o Gentlemen o f Verona ; 1594-
Shakespeare’in, konularını Eski Yunan ve 95), Kuru Gürültü (M uch A d o A b o u t N o-
Rom a tarihinden alan oyunlarından en ünlüsü thing; 1598-99), Beğendiğiniz G ibi (As You
ise Julius Caesar' dır (1599-1600). Bu oyunda L ike It; 1599-1600), Troilos ile Kressida (Troi-
dürüst ve erdem li bir kişiliği olan Brutus, Jül lus and Cressida ; 1601-02), İyi Biten H er Şey
Sezar’ın kendisini Rom a im paratoru ilan et­ İyidir ( A l i s W eli That Ends Well; 1602-03),
mesini önlem ek amacıyla, arkadaşlarıyla bir­ Kısasa Kısas (M easure fo r Measure; 1604-05),
lik olup çok sevdiği Jül Sezar’ı özgürlük adına Othello (1604-05), A ntonius ile Kleopatra
öldürür. A m a bunun cumhuriyetin yok olm a­ (A ntony and Cleopatra; 1606-07), Coriolanus
sını önleyememesi üzerine de kendi canına (1607-08), Atinalı Timon (Tim on o f Athens;
kıyar. 1607-08) ve VIII. H enry' dir (H enry V III ;
1612-13).
"Mutlu Son"la Biten Oyunlar
Shakespeare yaşamının sonlarına doğru kötü­ SHAW, George Bernard (1856-1950). İr­
lük ve acıyı içerdikleri için tam olarak birer landa’nın Dublin kentinde, yoksul düşmüş bir
kom edi sayılmayan, ama ölümle değil de ailenin oğlu olarak doğan G eorge B ernard
bağışlama ve m utlu sonla bittikleri için trajedi Shaw, yazdığı kom ediler, denem eler ve eleşti­
de sayılmayan birkaç oyun yazdı. Bu oyunlar­ rilerle çağdaş edebiyat ve siyasete büyük
dan biri olan Kış M asalı' nda ( The W inter,s katkılarda bulunm uştur. Çocukluğunda aile­
Tale; 1610-11), Leontes adlı bir kral hiçbir sinin yakın çevresinde bulunan müzik öğret­
neden yokken karısı H erm ione’yi kıskanır, m eni, ona müzik sevgisini aşılayarak daha
karısıyla tüm ilişkisini keser ve bebek yaşın­ sonra başarılı bir müzik eleştirm eni olmasını
daki Perdita adlı kızının yabani hayvanlara sağladı. 16 yaşında okulu yarım bırakarak bir
yem olsun diye ıssız bir yere bırakılmasını emlak komisyoncusunun yanında çalışmaya
em reder. Perdita’yı bir çoban kurtarır ve başlayan Shaw, yaşamını yazar olarak kazan­
büyütür. Sonunda kız, babasına geri döner. mak için 1876’da annesiyle birlikte D ublin’
Kralın uzun yıllar boyunca pişmanlıkla andığı den L ondra’ya gitti. B urada, yarım kalan
ve öldü diye yas tuttuğu H erm ione de geri eğitimini British M useum ’un kütüphanesin­
döner, böylece sonunda geçmişin hataları den yararlanarak kendi çabasıyla tam am la­
bağışlanır. maya çalıştı. Bu dönem de yazdığı rom anlar
Fırtına'da ( The Tem pest ; 1611-12) ise olay, başarısız oldu.
düklüğü elinden alman Prospero’nun yöneti­ 1880’lerde siyasetle ilgilenmeye başlayan
mindeki bir adada geçer. Büyü gücüne sahip Shaw, yönetim de değişimin ve reform un ge­
Prospero, hava perisi A riel’i ve yarı insan yarı rekliliğine inanarak sosyalist oldu. Bu düşün­
canavar C aliban’ı yönetm ektedir. Yıllar önce celerin geniş kitlelere ulaşmasını ve daha iyi
168 SHELLEY
anlaşılmasını sağlamaya çalışan Fabian Der-
neği’ne katıldı. 1880’lerin başında İngiltere’de
kurulan Fabian Derneği günüm üzde de etkin­
liğini sürdürm ektedir. D em okratik bir sosya­
lizmi amaçlayan dernek, bu hedefe ulaşmada
eğitimin önemine inanır. K onferanslar, tartış­
m alar ve toplantılarla görüşlerini yaymaya
çalışır.
Shaw’un ilgi alanı yalnızca siyasetle sınırlı
değildi. Güzel sanatları, müziği, tiyatroyu
seviyordu. 1885’ten sonra birçok gazete ile
dergiye kitap, resim, müzik ve tiyatro eleştiri­
leri yazmaya başladı. Çeşitli konularda çok
net ve açık düşünceler üretebilm e yeteneği
olan Shaw, başka insanların da olayları aynı
biçimde görebilmesini sağlamaya çalıştı. Bu­
nu yapabilmenin en iyi yolunun oyun yazarlığı
olduğu düşüncesiyle kom ediler yazmaya baş­
ladı. İlk oyunu 1892’de sahnelendi. Toplum ­
sal içerikli ve insanların gerçekleri açıklıkla
görebilmesini sağlayacak oyunlar yazan
Shaw, bunları ağır bir dille değil, eğlenceli
Topham
Bernard Shaw ABD 'li sinema oyuncusu ve
komedyen Danny Kaye ile bir sohbet sırasında.
kom ediler biçiminde sundu. Shaw, oyunların­
da bir öykü anlatm anın yanı sıra, kendi
görüşlerini de kanıtlamayı amaçladı. Bu gö­
rüşler insanların inançlarını altüst ediyor,
rahatsız ve tedirgin olm alarına yol açıyordu.
Bu yüzden kısa sürede birçok eleştiriye hedef
oldu, am a çarpıcı bir dille ve akıllıca yazılmış
bu oyunlar izleyicilerce beğenilmekte gecik­
medi. Birçoğu İngiltere’nin yanı sıra Avrupa
ve A m erika sahnelerinde de büyük başarılar
elde etti. Türkçe’ye de çevrilen önemli yapıt­
ları arasında, Silahlar ve Kahram an (A rm s
and the Man; 1894), Kandida ( C andida ,
1897), H iç Belli O lm az ( You N ever Can Teli;
1899), Caesar’la Kleopatra ( Caesar and Cleo-
patra; 1901); İnsan, Üstün İnsan (Man and
Superman; 1903) ve B ir K adın Yarattım
(Pygm alion; 1913) sayılabilir. Shaw’un, daha
sonra özgün adıyla da Türkçe’ye çevrilen Bir
K adın Yarattım adlı komedisi 1938’de sinem a­
ya uyarlandı ve Shaw bu filmle senaryo
dalında Oscar kazandı. Oyun 1964’te M y Fair
L ady adıyla müzikal olarak yeniden filme
çekildi. Ülkemizde de Benim Tatlı M eleğim
adıyla gösterildi.
I. D ünya Savaşı’nda (1914-18) savaş karşıtı
görüşleri yüzünden eleştirilere hedef olan
Shaw, bu dönem de İngiltere ile yandaşlarının
da Alm anlar kadar suçlu olduklarını, banş
konusunda hızla çalışmalara başlam ak gerek­
tiğini savundu. Savaşın ardından daha iyi bir
dünya kurabilm ek için eski düşünce ve yön­
tem lerin değiştirilmesi gerektiği düşüncesi
toplum içinde de ağırlık kazanmaya başladı.
Böylece, Shaw’un insanları düşünmeye yönel­
ten oyunları güncellik kazandı. Başyapıtların­
dan biri olan Jan D ark (Saint J o an; 1923) ilk
kez 1924’te sahnelendi. Zam anının en iyi oyu­
nu olarak kabul edilen bu yapıtta Shaw, ken­
dine özgü anlatımıyla Jan D ark ’ın kahram an­
ca yaşamını ve ölüm ünü öyküleştirmiştir.
Oyunun kazandığı başarı üzerine-, 1925’te No-
bel Edebiyat Ödülü Shaw’a verildi, ama o bu
ödülü geri çevirdi.
B ernard Shaw 94 yıllık yaşamının sonuna
kadar yazmayı, düşünsel ve siyasal yaşama
katkıda bulunmayı sürdürdü. Shaw’un Türk­
çe’de yayımlanmış öbür yapıtları arasında
şunlar sayılabilir: A ndrocles ile A slan (An-
drocles and the Lion; 1912), Kırgınlar E vi
(H eartbreak House; 1920), Bir Çuval İncir
(A pple Cart; 1929), Kara K ız (The A dventu-
res o f the Black Girl in H er Search fo r G od;
1932), M ilyoner Kadın (The Millionairess;
1936).
SHELLEY, Percy Bysshe (1792-1822). İn­
giltere’de Rom antizm A kım ı’nın tanınmış şa­
irlerinden Percy Bysshe Shelley, dünyada
 SHELLEY 169

celerini paylaştığı insanlardan biri de, yazar

ve düşünür William G odw in’di. Bir süredir
karısından uzaklaşmış olan genç şair, Godwin’
in ve ünlü kadın hakları savunucusu Mary
W ollstonecraft’ın 16 yaşındaki kızı M ary’ye
âşık oldu. M ary’yle süren ilişkisi yüzünden
kansı H arriet 1816’da canına kıydı. Bu olay
Shelley’nin büyük bir bunalım geçirmesine
yol açtı. Bundan bir süre sonra Mary ile
evlendi.
Bu sırada Shelley 24 yaşındaydı. En güzel
şiirlerini, karısı M ary ve çocuklarıyla 1818
ilkbahannda gittiği İtalya’da yazdı. O rada
çok m utlu oldu. Büyük bir istekle okuyor,
yazıyor ve yeni dostlar ediniyordu. Bunlardan
biri de gene bir şair ve özgürlük âşığı olan
Lord Byron’dı. Shelley aralarındaki dostluğu
anlatan “Julian and M addalo” adlı bir de şiir
yazdı. İtalya’da yazdığı uzun şiirlerin en
ünlüsü ise Prom etheus U nbound'dm (1820;
“Zincirleri Çözülmüş Prom etheus”). Shelley
National Portrait Gallery, Londra
bu şiirde, göklerden çaldığı ateşi insanlara
Percy Bysshe Shelley, İngiltere'de Romantizm
Akım ı'nın tanınmış şairlerindendir. getiren Prom ete’nin öyküsünü anlatan Yunan
efsanesini yeniden ele alıyor, böylece insanlı­
kötü olan ne varsa hepsinin değişeceği, böyle­ ğın geleceğine duyduğu um udu ve sevinci bu
ce insanların kötülüğün ve bencilliğin pençe­ eski öyküyü kullanarak dile getiriyordu.
sinden kurtularak özgürlük ve sevgi içinde “A donais” adlı şiiri ise 1821’de ölen şair John
yaşayacağı günlere özlem duyuyordu. Kendi Keats için yazılmış bir ağıttır (bak. K e a t s ,
deyimiyle, şiirinin “geleceği haber verm esini” J o h n ; L o r d B y r o n ) .
ve insanlığı bekleyen güzel günleri m üjdele­ Shelley daha çok kısa şiirleriyle tanınır.
mesini istiyordu. “To a Skylark” (“Tarlakuşuna”) adlı şiirde,
Soylu ve varlıklı bir toprak sahibinin oğlu bir yaz günü masmavi gökyüzünde uçan bir
olan Shelley, E ton College’da öğrenim görür­ tarlakuşunun coşkulu cıvıltısını betimler. Dili­
ken kurallara uymaması yüzünden başı epey­ mize “Karayele G azel” adıyla çevrilen “Ode
ce derde girdi. Bu okuldan sonra Oxford to the W est W ind”de ise şair güçlü ve azgın
Ü niversitesine girdi. Din konusundaki aykırı karayele seslenir:
düşünceleri yüzünden, orada da beş aydan
Sen ey azgın Karayel, Güzatının soluğu,
fazla kalam adı ve atıldı. Hışım, haberin senin kurumuş yapraklara
Bütün bunlardan sonra Shelley’nin babası Tut ki tayfı yıldıran büyücünün buyruğu,
Önün sıra koşarlar bu sarı, sayrı, kara,
ona para vermeyi reddetti. Shelley, dört kız Bu alhummalı sürü; şeytan arabasıyla
kardeşinin onun için biriktirdiği cep harçlığıy­ Şensin kapıp kaçıran karakış yataklara
la geçinmek zorunda kaldı. Parayı ona kız Uçarı tohumları, düğüne kırk gün kala
kardeşlerinin okul arkadaşı H arriet West- Sen ey azgın Ecinni, baskın çıkan Ecele,
brook getiriyordu. Harriet zamanla Shelley’ye Yıkan da sen, kuran da; beni n'olur bir dinle!
âşık oldu ve iki genç çok geçmeden birlikte Çeviri: Can Yücel
kaçarak İskoçya’da evlendiler. Bir süre her Keats gibi, Shelley de öldüğünde oldukça
şey yolunda gitti; biri kız öbürü oğlan iki genç yaştaydı. 30. doğum gününden hem en
çocukları oldu. Okul günlerinden beri şiir önce, İtalya’daki Livorno açıklarında yaka­
yazan Shelley’nin bu dönem de ilk uzun şiiri landığı bir fırtınada teknesinin batması sonu­
yayımlandı. O yıllarda en beğendiği ve düşün­ cu boğularak yaşamını yitirdi.
170 SHENYANG

SHENYANG, Ç in’in kuzeydoğusunda, Man- yazar Sir A rthur Conan Doyle’un düş ürünü
çurya olarak bilinen bölgedeki Liaoning ilinin bir kahram anıdır. Bir bakıma Doyle, Holmes
başkentidir. 3.412.000 (1988) nüfuslu Shen- tipini tıp eğitimi gördüğü yıllarda tanıdığı
yang ya da Şenyang, M ançurya’nın en büyük D oktor Joseph Bell’i örnek alarak yaratmıştı.
kentidir. D oktor Bell, keskin gözlemciliği ve elindeki
Bir demiryolu merkezi ve büyük bir sanayi bilgilerden yararlanarak doğru sonuçlara
kenti olan Shenyang’da uçak, m akine, m etal, ulaşma yeteneği ile tanınıyordu. Sherlock
dokum a ve besin sanayileri vardır. M ançurya’ Holmes da akıl yürüterek doğru sonuca ulaş­
nın önde gelen kültür ve eğitim merkezi olan m akta gösterdiği başarıyla dedektif rom anla­
kentte birçok güzel müze bulunur. rının en ünlü kahram anlarından biri oldu
Shenyang’ın dar sokaklı eski iç kentinde (bak. D e d e k t if ).
bulunan birçok tarihi yapı arasında, 1625-37 Örneğin, ilk Holmes öyküsü olan Sherlock
dönem inde yapılmış olan im paratorluk sarayı H olmes: İntikam Tutkusu 9nda (A Study in
da vardır. Ö bür ünlü anıtlar arasında, Mançu Scarlet; 1887) H olm es’un D oktor W atson’la
im paratorlanna ait im paratorluk mezarları ilk kez karşılaşmaları ve Baker Caddesi
bulunur. Kentte R uslar’ın yaptığı bir bölüm
Hulton Picture Library
ile Japonlar’m yaptığı m odern sanayi ve
yerleşim bölgeleri vardır. Shenyang bölgesin­
de yazlar ılık geçer, tem muz ayı sıcaklık
ortalam ası 24°C’dir. Kışlar soğuktur; ocak ayı
sıcaklık ortalam ası —13°C’dir. Yıllık ortalam a
yağışın 660 mm olduğu bölge genellikle yazın
yağış alır.
2.000 yıl önce kurulmuş olan kent 10.
yüzyılda Shen adlı işlek bir ticaret merkezi
olmuş, daha sonra Shenyang adını almıştır.
17. yüzyıl başlarında M ukden adıyla Mançu-
lar’ın başkenti olan kent, 1644’te M ançular’ın
başkenti Pekin’e ( Beijing ) taşımasından sonra
da 250 yıl süreyle ikinci başkent olarak
kalmıştır.
M ukden bölgedeki Rus-Japon rekabetin­ S tra n d M ag azine dergisinde yer alan bir resimde
VVatson ve Sherlock Holmes karşı karşıya.
den büyük zarar görmüştür. 1890’larda bir
Rus askeri üssü olan kent 1904-05 Rus-Japon
Savaşı’nda büyük bir çarpışmaya sahne oldu. 22İB ’de ki, gerçekte olmayan ünlü evi paylaş­
1920’lerde Çinliler’in denetim ine giren kent maları anlatılır. W atson, Afganistan Savaşı’n-
1931-45 arasında yeniden Japonlar’m eline da yaralandığı için izinle L ondra’ya dönmüş
geçti. Ç in’de komünistlerin yönetime gelme­ askeri bir cerrahtır. Holm es, “sanırım Afga­
sinden sonra 1950’de kentin adı yeniden nistan’dan yeni geldiniz” deyince, W atson
Shenyang olarak değiştirildi. epeyce şaşırır. Birkaç hafta sonra Holmes bu
gözlemi nasıl yaptığını açıklar. “Akıl yürütm e
SHERLOCK HOLMES. Bir zamanlar Sher- süreci şöyle başladı: İşte, tipinden doktor
lock Holm es’un gerçek bir kişi olduğunu olduğunu sandığım bir bey, ama havasında
sanan pek çok kimse adresine m ektuplar askerce bir yan var. Öyleyse askeri doktor
gönderirdi. Bir keresinde, L ondra’ya gezme­ olmalı. Güneşli, sıcak bir ülkeden geldiği
ye gelen bir grup Fransız öğrenci ilk önce yüzünün yanıklığından belli. Bilekleriyse da­
nereyi görmek istedikleri sorulduğunda, hep ha açık. Dem ek ki derisinin doğal rengi koyu
bir ağızdan, “Baker Caddesi’nde Sherlock değil. Bitkin görünüşünden de anlaşıldığı gibi
Holm es’un evini” yanıtını vermişlerdi. G er­ büyük güçlüklerle karşılaşmış, hatta hastalan­
çekte ise ünlü dedektif Sherlock Holm es, mış olmalı. Sol kolundan yaralanmış. Bu
 SICAKLIK 171

kolunu rahat kullanamıyor, tutuşu da doğal noktası ise 212 derecedir. Fahrenheit sıcaklık
değil. Pekâlâ, bir İngiliz doktor hangi sıcak ölçeği için °F simgesi kullanılır. K simgesi ise,
iklimli ülkede bu kadar sıkıntı çekmiş ve bilim adam larının kullandığı m utlak sıcaklık
kolundan yaralanmış olabilir? Kesinlikle A f­ ya da Kelvin ölçeği birimi olan kelvini gösterir
ganistan’da. Bütün bu düşünceler kafam dan (bak. L o r d K e l v in ) .
bir anda geçti.” Bir cismin sıcaklığı moleküllerinin titreşim
Conan D oyle’un tüm ü Strand M agazine hızına bağlıdır. M olekülleri ne kadar hızlı tit­
adlı dergide yayımlanmış dört uzun ve 56 kısa reşirse cisim o ölçüde sıcak, molekülleri ne
Sherlock Holmes öyküsü vardır. Bunlardan kadar yavaş titreşirse o ölçüde de soğuk olur
ilki 1891’de, sonuncusu ise 1925’te yayımlan­ (bak. Isı). M oleküller hareket halinde olduk­
dı. Öykülerin çoğu pek de zeki olmayan larından kinetik enerjiye sahiptir (bak. ENER­
D oktor W atson’un ağzından anlatılır ve her Jİ). Bir cismin sıcaklığı moleküllerinin ortala­
öyküde büyük dedektif Holm es, ustaca çö­ ma enerjisini gösterir. Eğer herhangi bir ci­
zümlerini W atson’a açıklamak zorunda kalır. sim, moleküllerinin tam am en hareketsiz hale
Öyküler birbirini izledikçe Sherlock H ol­ geleceği ve tüm hareket enerjilerini yitireceği
mes da halk arasında giderek daha çok bir noktaya kadar soğutulabilseydi, böyle bir
ünlendi. Holmes üzerine tek bir satır yazama­ noktada artık hiçbir iç enerjisi bulunmaz­
yacak kadar bu işten bıkan Conan Doyle, dı. Hiçbir cisim bundan daha soğuk olamaz.
öykülerinden birinde onu öldürm eye karar M utlak sıfır denen bu sıcaklık yaklaşık
verdi. Am a okurlarının büyük tepkisiyle kar­ —273°C’dir. M utlak sıfıra ulaşmak olanaksız­
şılaşınca, Sherlock H olm es’u büyük bir usta­ dır; am a bilim adamları bu noktanın derece­
lıkla yeniden yaşama döndürm ek zorunda nin milyonda biri kadar yakınma ulaşabilmeyi
kaldı. Sherlock H olm es’un Türkçe yayımlan­ başarm ışlardır (bak. DÜŞÜK SICAKLIKLAR Fİ­
mış öyküleri arasında Şerlok H olm es’in M ace­ ZİĞİ).
raları ; Dörtlerin Esrarı ( The Sign o f F our ; Aşağıda bazı olguların yaklaşık sıcaklıkları
1890), Şerlok H olm es’in A nıları ( The M em o- verilmiştir.
ries o f Sherlock H olm es ; 1893) ve Baskerviller’ °C
in Köpeği (The H ound o fth e Baskervilles ; 1902) Güneş'in yüzeyi 6.000
sayılabilir. Oksiasetilen alevi 4.000
Elektrik arkı 3.500
Tungstenin erime noktası 3.380
SICAKLIK, bir cismin ne kadar sıcak olduğu­ Elektrik ampulünün teli 2.500
Demir ve çeliğin erime noktası 1.500
nun ölçüsüdür. D erideki duyu alıcılarının Akkor sıcaklığı (metallerde) 1.300
yardımıyla bir cismin sıcaklığı konusunda Altının erime noktası 1.063
kabaca da olsa bir izlenim edinilebilir. Am a Kızıl sıcaklığı (metallerde) 900
Mat kırmızı sıcaklığı (metallerde) 700
sıcaklığın tam olarak bilinmesinin gerektiği Parlak kömür ateşi 600
işlerde ya da derinin dayanabileceğinden da­ Kurşunun erime noktası 327
Şekerin erime noktası 160
ha sıcak ve daha soğuk cisimlerin sıcaklığının Suyun kaynama noktası 100
ölçüm ünde term om etre kullanılır. Sanayi fı­ Tereyağın erime noktası 31
Buzun erime noktası 0
rınlarındaki gibi çok yüksek sıcaklıkların öl­ Cıvanın katılaşma noktası -3 9
çümünde ise pirom etrelerden yararlanılır Kuru buzun p.aza dönüşme noktası -7 8
(bak. PİROMETRE; TERMOMETRE). Havanın sıvılaşma nolctası -1 9 5
Sıvı oksijenin donma noktası -219
Term om etrenin üzerinde bir sıcaklık ölçeği Sıvı helyumun donma noktası —271
vardır. Pek çok ülkede kullanılan Celsius Mutlak sıfır -2 7 3
ölçeğine göre, buzun erim e noktası 0 derece,
suyun kaynam a noktası ise 100 derecedir. Ö bür bütün m em eliler ve kuşlarda olduğu
Santigrat olarak da adlandırılan Celsius sıcak­ gibi, insan vücudu da çevre sıcaklığından
lık ölçeği için °C simgesi kullanılır (bak. bağımsız olarak belirli bir sıcaklığı korur ve
C e l s i u s , A n d e r s ) . Bugün A B D ’de kullanıl­ bu sıcaklık pek az değişim gösterir. İnsanın
m akta olan Fahrenheit ölçeğine göre buzun norm al vücut sıcaklığı 36,9°C’dir. Norm al
erim e noktası 32 derece, suyun kaynama vücut sıcaklığı insandan insana ve ölçümün
172 SIÇAN
yapıldığı vücut bölgesine (ağız, kasık, koltuk­
altı vb) göre çok hafif bir değişim gösterir.
İnsanlarda ve bazı hayvanlarda derinin
altında yer alan yağ katm anları ya da gene
bazı hayvanlardaki kıl ya da tüy örtüsü hızlı ısı
kaybını önler. Vücut soğursa derideki kan
dam arları büzülür ve böylece kanın yüzeye
akışı kısıtlanır. Eğer vücut çok ısınırsa kan da­
marları genişler; kan, ışıma ve iletim yoluyla
hızla ısı kaybedebilir. Terin buharlaşması da
deriyi soğutur. Birçok hayvan üşüdüğünde
kıllarını ya da tüylerini kabartarak, tüyleri ile
derisi arasında daha kalın bir sıcak hava
katm anının kalmasını sağlar. Üşüdüğüm üzde
bizim de tüylerimiz aynı şeyi sağlamak için
diken diken olur, ama bizimkiler çok kısa ve
seyrek olduğundan bunun bir yararı olmaz.
SIÇAN. Sıçanlar keme ve farelerle akraba
küçük kemirici m emelilerdir. Küt burunları,
oldukça kısa kuyrukları, küçük göz ve kulak­
ları ayırt edilmelerini kolaylaştırır. Sıçanların
Avrasya, Kuzey A frika ve Kuzey A m erika’da
bataklıklardan çayırlara, orm anlardan çöllere
kadar uzanan çeşitli yaşama ortam larına da­
ğılmış 80’i aşkın türü vardır. İçlerinden misk
sıçanı (bak. MİSK S i ç a n i ) ticari değeri yüksek
postuyla ünlüdür. Sıçanlar keme ve fareler­
den farklı olarak genellikle yerleşim birimleri­
nin dışında yaşarlar. Çayır otlarıyla kaplı
alanlarda açtıkları üstü kapalı yollarda dola­
şır, fazla derin olmayan oyuklar kazarlar. H er
Tarla sıçanlarının genellikle üst bölüm leri kızıl
kahverengi, alt bölüm leri beyazdır. Bitkisel
maddelerle beslendiklerinden tarım ürünlerine
önem li ölçüde zarar verebilirler.
gün ağırlıklarına yakın tohum , kök ve yaprak­
la beslendiklerinden tarım alanlarına bü­
yük zarar verebilirler. Aşırı çoğaldıklarında
neden oldukları zararlar da iyice artar. Kulak
tırm alayan tiz sesleri vardır.
Türkiye’de yaşayan sıçanlardan bayağı tar­
la sıçanı (M icrotus arvalis) Ege Denizi ve
Akdeniz kıyıları dışında yaygın ve iyi tanınan
bir türdür. Bayağı orm an sıçanı ( Clethrio -
nom ys glareoulus) A nadolu’nun kuzey ve
kuzeydoğu kesimlerindeki genişyapraklı ya
da karışık orm anlarda 2.000 m etre yüksekliğe
kadar bulunur.
Avrupa ve A sya’ya özgü bir tür olan su
sıçanı (A rvicola terrestris) akarsu ve göl kıyı­
larının yanı sıra bataklıklarda ve tarım alanla­
rında da görülür. Uzunluğu, kuyruğu dışında
15-23 cm arasında değişir. Kalın ve koyu
kahverengi postu suda uzun süre kalmasını
sağlayacak yapıdadır.
A yrıca bak. KEMİRİCİLER.
SIFAT, varlıkların niteliğini gösteren ya da
onu belirten sözcüklerdir.
Türkçe’de sıfatlar söz diziminde kesinlikle
bulunması gereken bir nitelik taşımaz. Cüm ­
le örgüsü içinde isim türü sözcüklerin çeşit­
li niteliklerini göstermek ya da belirtm ek
için yer alır. Bu amaçla da isimlerin önüne
getirilir. T ürkçe’de sıfatlar yapılarına göre
üçe ayrılır: Yalın sıfatlar, türem iş sıfatlar
ve bileşik sıfatlar. Herhangi bir yapım eki
almamış ya da başka bir sözcükle bileşmemiş
olan sıfatlara “yalın sıfat” denir (az, ç o k , iyi ,
b ir). İsim ya da eylem kök ve gövdelerinden
sıfat yapma ekleriyle türetilmiş olan sıfatlar
“türem iş sıfat”tır: Çiçek-li (bahçe), şeker-siz
(çay), ulus-al (dil), yap-ay (m adde), sevil-en
(insanlar), beş-inci (sınıf) bunlara örnektir.
“Bileşik sıfatlar” bileşik sözcük yapısındadır;
iki ya da daha çok sıfat ya da başka sözcük
türleriyle kurulur: A ğ ır+ başlı (insan),
açık-\-yürekli (insan), kara+ biberli (yem ek),
bir 4- kaç (gün), elden + dü şm e (araba),
gü n + görm üş (insan).
Sıfatların İşlevleri ve Anlamları
Nitelem e sıfatları isimlerin biçimlerini, renkle­
rini, durum larını, yerlerini, bağıntılarını ve
buna benzer durum larını belirtir: Yuvarlak
 SIĞ AÇ 173

(m asa), eğri (çizgi), m avi (deniz), kırm ızı -cık, -cak, -rak ekleridir: Ufacık, küçücük,
(şapka), gerçekçi (yaklaşım), kim yasal, fiz ik ­ yum uşacık, büyücek, ufarak.
sel (özellikler). Sıfatların ilk hecelerinin sonundaki ünsüz
Belirtme sıfatları , isimleri sayı belirterek, p , m, r, s ünsüzlerinden biriyle değiştirilerek
soru sorarak, gösterme yoluyla ya da belgisiz ya da ilk hecenin sonuna bu ünsüzlerden biri
olarak belirten sıfatlardır. Belirtm e sıfatları eklenerek pekiştirme yapılabilir: K ırm ızı/
da anlam ve işlevlerine göre dörde ayrılır: kıpkırm ızı, kara/kapkara, boş/bom boş, be­
G österm e sıfatları, soru sıfatları, belgisiz sı­ yaz/bem beyaz, temiz! tertem iz, çıplak!çır-
fatlar ve sayı sıfatları. çıplak, bütün!büsbütün, mavi!masmavi.
G österm e sıfatları (işaret sıfatları), isimleri
göstererek belirten sıfatlardır. Genellikle SIGAÇ. Pek çok değişik sığaç türü vardır;
isimlerden önce b u , şu, o sıfatları getirilerek ama bu m addede yalnızca elektrik sığaçları
gösterme olayı gerçekleştirilir: Bu (kitap), şu anlatılm aktadır. Elektrik sığaçlarına kapasi-
(araba), o (ağaç). tör ya da kondansatör de denir. Hava ya da
Soru sıfatları , isimleri soru yoluyla belirtir­ başka bir yalıtkanla birbirinden ayrılmış, ge­
ler: H angi (filmi seyrettiniz?), kaç (liranız nellikle m etal levha biçimindeki iki iletken­
var?), nasıl (bir insan?), kaçıncı (durakta ine­ den (buna dielektrik denir) oluşan sığaç,
cekler?), kaçar (elm a veriyor?). elektrik yükü depolam ak ya da saklam ak için
Belgisiz sıfatlar , isimleri belgisiz olarak kullanılır. (İletkenler, üzerinden kolayca
belirtirler: B azı (insanlar), bir (gün), bütün elektrik akımı geçebilen m addelerdir; yalıt­
(hayaller), birkaç (kilogram ), nice (yıllar), kanlar ise akım geçişine izin verm ez.)
fa zla (telaş), çoğu (zaman) gibi. Eğer metal levhalardan biri pilin bir ucu­
Sayı sıfatları , sayı isimleriyle kurulan ve na, öbürü de ikinci ucuna bağlanırsa, pil
ismin sayısını çeşitli biçimlerde belirten sıfat­ çok kısa bir süre için kendi üzerinden bir
lardır. Sayı sıfatları asıl sayı sıfatları, üleştir­ levhadan öbürüne elektron akışına (elektrik
me sayı sıfatları, kesir sayı sıfatları ve sıra sayı akımı) yol açar. Böylece bir levhada elektron
sıfatları olarak dörde ayrılır. fazlalığı, öteki levhada ise elektron eksikliği
A sıl sayı sıfatları isimlerin kesin sayısını ortaya çıkar ve sığaç yüklenmiş olur. Elektron
belirtir: B ir (lira), y ü z (gün), bin (asker), on fazlası olan levhadaki bu fazla elektronlar
m ilyon (buzdolabı). Üleştirme sayı sıfatları öbür levhaya atlamaya çalışır; ama iki levha
isimlerin sayılarını bölüştürülmüş biçimde be­ arasındaki yalıtkan bunu engeller. Bu neden­
lirtir: Birer (hafta), beşer (ceviz). K esir sayı le yüklü sığaçlar, kurulu saat zem berekleri
sıfatları , isimlerin sayılarını kesirli olarak be­ gibi, harcanmaya hazır belirli bir enerjiye
lirtir: Y ü zde kırk (faiz), y ü zd e iki y ü z (zam), sahiptir. Tıpkı kurulu yayın açılmaya çalışma­
dörtte bir (ekm ek). Sıra sayı sıfatları da sı gibi, yüklü sığaç da bir levhadan ötekine
isimlerin sıralam a ve bölümlem edeki yerlerini elektron akmasına izin vererek boşalmaya ya
belirtir: Birinci (sıra), onuncu (araba), ellinci A S E A Capacitors Ltd.
(yıldönümü).
Sıfatların çeşitli karşılaştırma dereceleri de
vardır. Bu “daha, çok, pek, en, kadar” gibi
belirteç ve ilgeçlerle oluşturulur: Yılan kadar
sinsi, tilki gibi kurnaz (eşitlik derecesi); en
güzel, çok çalışkan, daha sıcak, p e k kibar
(üstünlük derecesi).
Sıfatlar bazı eklerle anlam yönünden de
birtakım değişikliklere uğram aktadır. Sözge­
limi -ca , -m sı, -m tırak ekleri sıfatlarda yakın­
lık, benzerlik belirtir: G ü zelce, hınzırca, y a ­
Sanayide çok değişik tipten sığaçlar kullanılır.
vaşça, tenhaca , insanca, acım sı , tatlım sı, yeşi- Resimde görülenler elektronik aygıtlarda
limtrak. Sıfatlarda küçüklük belirten ekler ise kullanılm ak üzere tasarımlanmıştır.
174 SIĞIN
(M LEIDEN ŞİŞESİ
PİRİNÇ ÇÜBUK
KAPAK.
CAM ŞİŞE M U M LU
İÇ YÜZDEKİ
K ALAY YAPRAK
BAĞLANTI UCU
DIŞ YÜZDEKİ
K ALAY YAPRAK
ZİNCİR SILINDIRIK YAPRAK SIGAÇ
Üç tü r elektrik sığacı vardır. Leiden şişesiyle saklanan elektriği boşaltmak için dış yüzdeki kalay yaprak
toprağa bağlanır ve pirinç çubuk, zincirin ucu iç yüzdeki kalay yaprağa değinceye kadar içeri doğru itilir.
da bir başka deyişle elektrik yükünden kurtul­
maya çalışır. Eğer bir iletken aynı anda her iki
levhaya birden değdirilirse, elektronlar yük
dengesini yeniden kurm ak üzere hızla sıçrar­
lar, bu da bir kıvılcım oluşturur. Bir sığacın
saklayabileceği elektrik yükü m iktarına o
sığacın sığası ya da kapasitansı denir ve farad
denen bir birimle ölçülür.
Sığa ölçme birimi olan farad, İngiliz fizikçi
Michael Faraday’dan gelir (bak. FARADAY,
M ic h a e l ) . Bir sığacın sığası, sığaçtaki yük
m iktarının (coulomb birimiyle ölçülür) sığa­
cın iki levhası arasındaki gerilime bölünm e­
siyle bulunur.
E n eski sığaç tipi, 1745’te gerçekleştirilen
ve 1748’de daha da geliştirilen Leiden şişesi­
dir. Bu sığaç, iç ve dış yüzeyi m etal kaplan­
mış bir şişe ya da kavanoz biçimindedir;
şişenin camı yalıtkan işlevi görür.
E n yaygın kullanılan sığaçlar, 50 mm geniş­
liğinde ve birkaç m etre uzunluğundaki iki
ince m etal şerit ile bunların arasına yerleştiril­
miş mumlu kâğıttan ya da benzeri bir yalıt­
kandan oluşur. Sandviç biçimindeki bu m al­
zeme kendi üzerinde yuvarlanarak sıkıca sarı­
lır ve küçük bir kutunun içine yerleştirilir; iki
m etal şeritten her biri dışarıdaki bir elektrik
kaynağı term inaline bağlanır. Küçük bir ha­
cim içinde büyük bir sığa sağlayabilen bu tip
sığaçlar, radyo ve televizyon alıcılarında, pi­
kaplarda, radarlarda, örneksel (analog) bilgi­
sayarlarda ve başka pek çok elektronik aygıt­
ta kullanılan yükselteçlerin (am plifikatör) en
önemli elektronik devre elem anlarından biri­
dir. Ö te yandan bu tür sığaçlar otomobil ve
elektrik m otorlarına takılarak bu m otorların
yaydığı dalgaların radyo ve televizyon alıcıla­
SABİT LEVHALAR
HAREKETLİ LEVHALAR
rınca toplanan sinyallerle girişimde bulunm a­
sını ve parazit yapmasını engeller.
Radyolarda, verici istasyonların yayınını
bulmak için değişken sığalı sığaçlar kullanılır.
Değişken sığaç denen bu aygıtta iki dizi metal
levha vardır; bu dizilerden biri sabittir ve
öteki dizi döndürüldüğünde, levhaları sabit
olanların arasına girer. H er iki dizideki levha­
lar birbirlerini tam am en örttüklerinde sığa en
büyük değerini alır; hareketli levhalar sabit
olanların arasından çekildiğinde ise sığa en
düşük değerindedir. Sığaç levhaları birbirleri­
ne göre doğru bir konum aldığında, sığa,
akortlu devrenin (rezonans devresinin) seçi­
len radyo istasyonunun frekansıyla rezonansa
gelmesini (seçilen radyo istasyonunun frekan­
sıyla uyumlu olarak titreşmesini) sağlayacak
bir değer alır.
SIĞIN, varlığını sürdüren en iri geyik türü­
dür. G ünüm üzde Kuzey A m erika’nın ve Av­
rupa’nın kuzey kesimlerinde yaşayan ve mus
olarak da bilinen bu türün erkekleri yaklaşık
2 m etre omuz yüksekliğine ve 800 kilogramı
aşan ağırlığa erişebilir. H er yıl düşüp yenisi
çıkan yayvan boynuzlarının uçları arasındaki
açıklık 1,5 m etreye yaklaşır. Dişiler ve yavru­
larda boynuzların yerine küçük tüm sekler
bulunur. Sığınların gövdelerini kaba ve kah­
verengimsi kıllar örter. Başları dikdörtgen
biçiminde, sırtlan kam burdur.
Sığın (Alces alces) yaz boyunca yaşadığı sık
bitki örtüsüyle kaplı nemli orm anlarda sağlam
yapısı sayesinde güçlük çekm eden dolaşır.
Yaşadığı ortam da en hızlı atlardan bile daha
hızlıdır. Y aprakları, ağaç kabuklarını, taze
sürgünleri ve su bitkilerini yer, kalın ve sarkık
 SIĞIR 175

“buzağı” , kesim için ayrılmışsa “süt danası” ,

altı aylıktan bir yaşma kadar “dana” denir.
Bir yaşını geçen sığır dişiyse “düve”, kısırlaş­
tırılmışsa “tosun” adını alır. Damızlık olarak
ayrılan erkek sığıra “boğa”, yavrulayan dişi
sığıra “inek” , işe koşulan tosuna “öküz”
denir. Burma ya da eneme olarak bilinen
kısırlaştırma işlemi erkek sığırların daha uysal
hale gelmesini sağlayarak beslenmesini ve işe
koşulmasını kolaylaştırm akta, ayrıca daha iyi
semirmesine yol açmaktadır. Öküzler tarla
sürm eye, araba çekmeye, yük taşımaya yarar.
NHPAlStepherı Krasemann M otorlu tarım araçları yaygınlaştıkça çeki ve
Boynuzlarını örten, kan damarlarıyla kaplı kadifemsi yük hayvanı olarak eski önemlerini yitirm ek­
ölü deriyi atan bir sığın.
le birlikte, azgelişmiş birçok ülke ve yörede
hâlâ bu hayvanların gücünden yararlanılm ak­
üst dudaklarıyla yosunları ustaca toplar. Yaz tadır.
sonlarında dişileri elde etm ek için erkekler
arasında amansız savaşlar olur. Avcılar huş- Tarih Boyunca Sığır
ağacının kabuğundan yaptıkları borularla er­ İnsanlar uygarlığın başlangıcından bu yana
keklerin böğürme sesini taklit ederek bu sığır yetiştirmiş ve ülkelerinden göç ederler­
hayvanları tuzağa düşürürler. ken genellikle kendi geliştirdikleri sığır soyla­
Sığın yazın yalnız ya da küçük gruplar rını da gittikleri yerlere götürm üşlerdir. Eski
halinde yaşar, kışın daha geniş sürüler oluştu­ Mısırlılar daha İÖ 3500'de sığır yetiştiriyorlar­
dı. Eski M ezopotamya uygarlıklarında ise
rarak karları iyice ezip sıkıştırdıkları alanlar­
da toplanırlar. Dişi bahar aylarında 1-3 çelim­ sığırın kullanılması olasılıkla daha da eskiye
siz yavru doğurur. Yavrular üç yaşma kadar dayanm aktadır.
annelerinin yanında kalabilir. A vrupa’da yetiştirilen küçük yapılı ve çok
kısa boynuzlu ilk sığırların İÖ 2000’lerde
SIĞIR denince, dar anlamıyla, çok eskiçağ­ A sya'dan getirildiği sanılmaktadır. Zam anla
larda evcilleştirilerek özellikle etinden, sü­ A vrupa’nın çeşitli yörelerinde ayrı sığır soyla­
tünden, derisinden ya da gücünden yarar­ rı ortaya çıktı ve bu sığırlar yeni soyların
lanılan çifttoynaklı bir memeli türü olan geliştirilmesini sağladı. Örneğin İngiltere’yi
B os taurus anlaşılır. Am a sığır adı bazen yak İS 1. yüzyılda istila eden Rom alılar iri yapılı,
ve zebu gibi Bos cinsinin öbür üyelerini de beyaz postlu ve uzun boynuzlu sığırlarını,
kapsayacak genişlikte kullanılm aktadır. Sığır­ ardından Vikingler boynuzsuz sığırlarını ve
ların tümü gevişgetiren hayvanlar arasında 11. yüzyıldan sonra N orm anlar uzun boynuz­
yer alır (bak. GEVİŞGETİRENLER). Bu m addede, lu kırmızı sığırlarını yanlarında getirdiler. Bu
en iyi bilinen ve büyük ekonom ik önem soylar giderek birbirleriyle karıştı ve çeşitli
taşıyan B os taurus ile H int sığırı olarak da İngiliz sığır soylarının oluşmasına yol açtı.
tanınan zebuya (B os indicus) yer verilmiştir. Uzun bir süre A vrupa’ya egemen olan sığır
Aynı cins içinde sınıflandırılan tümüyle yaba­ yetiştirme anlayışına göre, yazın otlağa çıkarı­
nıl sığırlardan gaur (B os gaurus) ve kupro lan sığırların önemli bir bölümü sonbaharda
(B os sauveli) Güney A sya’da yaşar. taze otlar azalmaya başlayınca kesiliyordu.
G ünüm üzde sığır yeryüzünün hem en her Böylece çiftçiler ilkbahara, kışın besin azlığın­
yerinde bulunur. Sığır eti üretiminde ön dan zayıflamış az sayıda sığırla girmek zorun­
sıralarda yer alan A B D , A rjantin ve Avus­ da kalıyorlardı. Kış için yem üretm e ve
tralya’da sığırların yıl boyunca otlayabilecek­ saklama yöntemleri öğrenildikçe sığırlar yıl
leri çok geniş çayırlar vardır. boyunca yetiştirilmeye başlandı. Böylece ya­
Sığırın yavrusuna altı aylık olana kadar zın olduğu kadar kışın da iyi süt ve et veren
176 SIĞIR
soyların yetiştirilmesi sağlandı. (A yrıca bak.
TARIM TARİHİ; TARIM VE HAYVANCILIK.)
Kuzey A m erika, Avustralya ve Yeni Z e­
landa’da yerli yabanıl sığır yoktu. Buralara
yerleşen AvrupalIlar kendi sığırlarını yanla­
rında götürdüler.
Kristof Kolomb tarafından 1493’te Batı
H int A d a la n ’na, H ernân Cortes tarafından
1519’da M eksika’ya götürülen ilk sığırlar
A B D ’nin yanı sıra G üney A m erika’da da
görülen iri yapılı ve uzun boynuzlu sığırların
ataları oldular. Sığır tarih boyunca insan
yaşamına değişik biçimlerde katıldı. Örneğin
geniş halk kitlelerini arenalarda toplamayı
sürdüren boğa güreşi, Eski Rom alılar döne­
m inde de yaygın bir gösteri biçimiydi (bak.
Boğa GÜREŞİ). Öküzlerin çektiği arabalar G ü­
ney A frika’ya ilk gelen HollandalIlar ve İngi-
lizler’in koloniler kurmasında çok büyük bir
rol oynadı. Kap Kolonisi’nden ayrılan Boer-
ler de büyük göçleri sırasında öküzlerden
yararlandı.
A nadolu’nun geleneksel öküz arabası olan
kağnılar yüzyıllar boyunca gıcırtılarıyla yolları
doldurdu. Bu arabalar Kurtuluş Savaşı sıra­
sında cepheye silah ve cephane taşırken top
arabalarına katırların yanı sıra gene öküzler
koşuldu.
Zebu
Öküz gibi iyi bir yük hayvanı olan zebu
H indistan’ın yanı sıra birçok sıcak ülkede
yetiştirilmekte, sıcağa dayanıklı yeni sığır
soylarının elde edilmesinde kullanılm aktadır.
ARDEA
Zebu Hindistan kökenli bir sığır türüdür.
Zebunun kökeni ineğin kutsal bir hayvan
sayıldığı H indistan’a dayanır. Sarkık kulaklı
bu hayvanlar omuz ve boyunları üstünde
yükselen bir hörgüç sayesinde kolayca ayırt
edilirler. Zebudan yararlanılarak geliştirilmiş
birçok melez sığır soyu vardır. Örneğin A B D ’
nin Texas eyaletinden Latin A m erika, Avus­
tralya, bazı A vrupa ve A frika ülkelerine
yayılan ünlü Santa Gertrudis soyu zebu kanı
taşır.
Yapay Döllenme
Sığır doğal biçimde boğa ve inekleri çiftleşti­
rerek üretilebileceği gibi, boğanın sperm ası­
nın yapay yollarla ineğe aşılanmasıyla da
üretilebilir. Bu ikinci yola yapay döllenme adı
verilir. Bu biçimde doğan buzağılar normal
yoldan doğan buzağılar kadar sağlıklı ve
verimlidirler. Yapay döllenme sayesinde bir
boğanın çok sayıda ineği döllemesi, böylece
yüksek nitelikli boğalardan en iyi biçimde
yararlanılması sağlanır.
Et Sığırı Soyları
Sırt ve butları iyi gelişmiş sığırların seçilerek
üretilmesi sonucunda et verimi yüksek sığır
soyları elde edilmiştir. Sırt ve but etleri sığırın
hızlı pişmeye uygun en değerli bölümüdür. Et
sığırlarının ortaya çıkmasını, büyüme sırasın­
da gövde oranlarının değişikliğe uğraması
sağlamıştır. Yeni doğan buzağının başı iri,
bacakları uzundur. Am a büyüdükçe gövdesi
uzamaya ve kalınlaşmaya başlar. Böylece
başın ve bacakların gövdeye oranı küçülür.
Buzağının kemik oranı yüksektir. Büyüdükçe
önce kas, ardından yağ dokusu gelişir. Sığırla­
rın et verimini yükseltmek için bu değişiklik­
lerin hızlanması sağlanır. Böylece hayvanlar
kısa sürede kesilecek ölçüde çabuk semirirler.
Günüm üzde eti az yağlı sığır soyları yeğlen-
m ektedir. Yeryüzünde tanımlanmış 280’e ya­
kın sığır soyundan 30 kadarı et sığırı olarak
sınıflandırılmaktadır. Bunların en iyi bilinen­
leri aşağıda belirtilmiştir.
Shorthorn. 18. yüzyılda İngiltere’nin kuze­
yindeki D urham ilinde geliştirilen bu soy
D u r ham adıyla da tanınır. Boynuzları kısa
(İngilizce short “kısa” ve horn “boynuz”
dem ektir), postu kırmızı, beyaz ya da bu iki
rengin karışımıdır. Çabuk büyür, kolay yağla­

nır ve iyi otlağa gereksinim duyar. A rjantin’
deki büyük sürülerin birçoğu bu soydan olu­
şur. Ayrıca K anada, Avustralya ve Yeni
Z elanda’ya götürülen ilk sığır soyudur. A B D ’
de üretilen boynuzsuz bir tipi de vardır.
A n g u s , İskoçya kökenli siyah ve boynuzsuz
bir soydur. Shorthorn’dan daha küçük yapılı
olmakla birlikte kötü beslenme koşullarına
daha iyi dayanır.
H ereford. İngiltere’nin Hereford-W or-
cester ilinde üretilmiştir. Boynuzları iri, başı
beyaz, gövdesi kızıl üstüne beyaz lekelidir.
Renginin hep aynı oluşu, hızlı gelişmesi ve
olumsuz koşullara dayanıklılığıyla dikkat çe­
ker. A B D ’de geliştirilen boynuzsuz bir tipi de
vardır. Ayrıca Avustralya, Yeni Zelanda ve
Güney Am erika çayırlarında yaygın biçimde
yetiştirilmektedir.
G allow ay , adını üretildiği yer olan İskoç-
ya’nın güneybatısındaki yönetim bölgesinden
alır. Postu genellikle siyah, bazen esmer ya da
beyaz lekelidir. Kalın postu soğuk ve nemli
yerlerde yaşamasını kolaylaştırır. A m a olduk­
ça yavaş büyür.
Charolais. Fransa kökenli bu soy 1960’
lardan beri sığır yetiştiren hem en her ülkede
yaygınlaşmıştır. İri yapılı ve beyaz postludur.
Tüyleri oldukça kıvırcıktır. Yerli soyların et
verimini yükseltmek için geniş ölçüde kulla­
nılmaktadır.
Üç ünlü et sığırı soyu (boğalar üstte, inekler altta): Fransa kökenli Charolais, İngiltere kökenli Hereford,
İskoçya kökenli Angus.
SIĞIR 177
Lim ousin de Fransa kökenlidir ve İsviçre
kökenli Sim m ental gibi 1970’lerden başlaya­
rak çeşitli ülkelerdeki melezleme çalışmala­
rında önemli bir yer edinmiştir.
Santa Gertrudis, Shorthorn ile zebunun
melezi olan bir A B D soyudur.
Süt Sığırı Soyları
Süt sığırlarının geliştirilmesi süt veriminin
yükseltilmesine bağlıdır. İnekler ilk buzağıla­
rını doğurduktan sonra sağılmaya başlar. İne­
ğin süt vermesi yeni buzağının doğum undan
birkaç hafta öncesine kadar sürer. Süt ineği­
nin bir süt sağım dönemi normal olarak
250-320 gün sürer. İyi koşullar altında çok iyi
bir süt ineğinin süt sağım dönemindeki top­
lam süt verimi 9.000 litreye ulaşabilir. Sağılan
inek başına süt veriminin dünya ortalaması
2.000 litre dolayında gerçekleşirken, Türkiye’
de elde edilen ortalam a değerler ilgili kuru­
luşlara göre 600-900 litre arasında değişmek­
tedir.
Süt ineklerinin doğurduğu erkek buzağıla­
rın birkaçı ıslah çalışmaları için ayrılır. Bunlar
iyi süt ineği vermiş boğalarla iyi süt veren
ineklerin yavruları arasından seçilir. Böylece
iyi niteliklerin yavrulara geçme olasılığı artar.
Bir yılda boğadan olacak yavru sayısı inekten
doğana göre çok yüksektir. Bu nedenle süt
ineği yetiştirmenin en iyi yolu boğa seçmektir.
Farmers Weekl\: Srock Breeder
178 SIĞIR
IA /es t H ighland Shorthorn
Süt sığırı olarak sınıflandırılan 50 kadar soyun
en iyi bilinenleri aşağıda belirtilmiştir.
Jersey , adını Manş Denizi’ndeki Channel
A dalan’mn en büyüğü olan Jersey A dası’n-
dan alır. Küçük yapılı ve kısa boynuzludur.
Kulakları, burnu, bacakları ve kuyruğu daha
koyu renktir. Sütü çok yağlıdır ve sütünden
yapılan tereyağı genellikle oldukça koyu sarı
olur. Bu sarı renk yeşillikle beslenmeyen
ineğin sütünde bulunmaz. 18. yüzyılın sonla­
rında Jersey A dası’na kesim amacı dışında
sığır girişinin yasaklanması bu soyun geliştiri­
lebilmesini sağlamış, 1811’de ilk Jersey sürü­
lerinden biri İngiltere’ye satılmıştır. G ünü­
müzde Jersey ineklerine birçok ülkede rast-
lanm aktadır.
Guernsey de Channel A daları’ndan birinde
(G uernsey Adası) üretilmiştir. Jersey’den da­
ha iri olan bu soyun da sütü sarı, et verimi
düşüktür. Geniş ölçüde tereyağı üretimi yapı­
lan hemen her yerde yetiştirilir.
A yrshire 18. yüzyılın sonlarında İskoçya’
nın A yr ilinde üretilmiştir. Postu süt beyazın­
dan kiraz kırmızısına ve kahverengiye kadar
değişir ya da bu renklerle alacalanır. Boynuz­
ları uzun ve kıvrıktır. Mandıracılığın geliştiği
ülkelerde yaygın biçimde yetiştirilir. Sütü
peynir yapımına çok uygundur.
Holstein-Friesiarı , Holştayn ve siyah alaca
adlarıyla da tanınır. H ollanda kökenli bu soy
iri yapısı ve birbirinden keskin biçimde ayrıl­
mış siyah beyaz renk lekeleriyle tanınır. Süt
Shorthorn sığırı
günümüzde yaygın
olarak Arjantin,
Avustralya, Kanada ve
ABD'de ye tiştirilir. Uzun
tüylü West Highland
sığırlarının da eti
değerlidir (boğalar üstte,
inekler altta).
Farmer and Stock Breeder
verimi en yüksek soydur. Am a sütünde kay­
m ak (yüzde 3,7) ve protein (yüzde 3,23) oranı
görece düşüktür. A B D ’de sayıları tüm öbür
süt sığırlarından daha çoktur ve süt veriminin
onda dokuzu bu hayvanlardan sağlanır. Ayrı­
ca saf kan olarak ya da m elezlenerek sığır eti
üretim inde de önemli bir yer edinmiştir.
İsviçre Esmeri. Asya kökenli sığırlardan
İsviçre’de geliştirilen bu soy Türkiye’de, ilk
kez A vusturya’dan gelen m elezlerinden ötürü
M ontafon adıyla tanınmıştır.
Çok Amaçlı Sığır Soyları
Gücünden yararlanılan 18 kadar soy dışında
kalan öbür sığır soyları et ve süt, et ve yük,
süt ve yük ya da et, süt ve yük sığırlarından
oluşur. Bunlar arasında et ve süt sığırları
günüm üzde daha büyük bir ekonomik değer
taşım akta, daha yaygın biçimde tanınm akta­
dır. E t ve süt sığırları nüfusun yoğun olduğu,
hem süt hem de et sığırı sürülerine yetecek
otlakların bulunmadığı yörelerde yeğlenmek-
tedir. Bu soyların dişi buzağıları verecekleri
süt için, erkek buzağılar eti için beslenm ekte­
dir. Sürü içinde sütü öbürlerinden az olan
inekler genellikle iyi et sığırı verdiği bilinen
boğalarla çiftleştirilir; doğan erkek ve dişi bu­
zağılar eti için beslenir.
Holstein-Friesian gibi süt, Shorthorn gibi et
sığırlarının başka soylarla melezlenmesi sonu­
cunda tanınmış et ve süt sığırları elde edil­
miştir.

A yrsh ire
Ayrshire ve Guernsey soyları süt sığırlarıdır. Guernsey soyu Jersey soyuna benzer. İngiliz Friesian'ı ise et
ve süt sığırı olarak değerlendirilen çift amaçlı bir soydur (boğalar üstte, inekler altta).
Türkiye'de Sığır
T ürkiye’de başlıca dört yerli sığır soyu vardır.
Bu soylar toplam sığır varlığı içindeki payları­
na göre sırasıyla yerlikara (yüzde 33), Doğu
A nadolu kırmızısı (yüzde 14), Güney A nado­
lu kırmızısı (yüzde 4) ve bozdur (yüzde 4).
Sığır varlığının yüzde 15’ini, ayrı bir soy
sayılamayacak ölçüde birbirleriyle karışmış
sığırlar, yüzde 30 kadarını İsviçre esmeri,
siyah alaca ve bu soyların melezleri ile az
sayıda öbür kültür soyları ve melezleri oluş­
turur.
Et ve süt verimini yükseltmek için 1925’te
Avusturya ve M acaristan’dan satın alman
Montafonlar ile 1958’de A B D ’den satın alı­
nan siyah alacalar oldukça geniş ilgi görmüş­
tür. 1958’de siyah alacaların yanı sıra Jersey,
Angus ve H ereford soyları da Türkiye’ye
getirilmiştir. Özellikle Jersey soyu Karadeniz
Bölgesi’nde, 1970’te getirilen Simmental soyu
Doğu Anadolu Bölgesi’nde başarılı sonuçlar
vermiştir. Am a kültür soylarının ancak çok iyi
bakım ve beslenme koşullarında yüksek ve­
rimli olması, ekonom ik güçlükler içindeki
yetiştiriciler arasında yaygınlık kazanmasını
engellem ektedir.
SIĞIRCIK. Kentte ya da kent dışında kuşlara
dikkat eden hemen herkes bir bayağı sığırcık
SIĞIRCIK 179
G uernsey İngiliz Friesian'ı
Farmer and Stock Breeder
(Sturnus vulgaris ) görmüştür. Sürü halinde
yaşayan bu gürültücü kuş türü anayurdu
A vrasya’dan yeryüzünün birçok yerine götü­
rülmüş, günümüzde Kuzey A m erika’da yaşa­
yan milyonlarcası 1890-91’de doğaya bırakı­
lan 100 kadar kuştan türem iştir. Bayağı sığır­
cık ilk bakışta siyah tüylü bir kuş olarak
görülür. Am a parlak gün ışığında tüyleri
mavi, yeşil ve m or renklerde parıldar. U zun­
luğu yaklaşık 20 cm, bacakları sarımsı kahve­
rengidir. Çıtırtılardan hırıltılara, şakımadan
ıslıklara kadar değişen çok çeşitli sesler çıka­
rır. Ö bür kuşların ötüşlerini, bazı hayvanların
bağırtılarını taklit edebilirler. Gece olduğun­
da nemli ve bataklık yerlerdeki sazlara, ağaç­
lara ya da çatılara toplu halde tünerler.
Sığırcıklar bahçelere gelen birçok kuştan iri
olduklarından onları kaçırıp besinleri kendi
aralarında paylaşırlar. Toprağı gagalarıyla
eşeleyerek çıkardıkları telkurdu gibi zararlı
böcekleri yemeleri nedeniyle yararlı, tohum
ve meyvelerle de beslenmeleri nedeniyle za­
rarlıdırlar.
Sığırcıklar genellikle ağaç kovuklarına yuva
yapar. Am a kuş tüyüyle döşeli özensiz yuva­
larına taşların arasında, ot yığınları ve sarm a­
şıkların içinde de rastlanabilir. Bazen kov­
dukları öbür kuşların yuvalarına da yerleşir­
ler. Dişi, yuvaya uçuk mavi 5-7 yum urta
180 SIĞLA
Bayağı sığırcık genellikle ağaç kovuklarına yuva
yapar. Sık sık ağaçkakanların kovuklarına da yerleşir.
bırakır. Yavrular kahverengi tüylü, erişkinler
kışın belirgin biçimde beyaz beneklidir.
T ürkiye’nin iç kesimlerinde üreyen, göç
mevsiminde kıyı bölgelerinde de az sayıda
rastlanan ala sığırcık (Sturnus roseus) Asya
bozkırlarında yaygın biçimde yaşar. Erişkin­
lerin başı, boynu, gerdanı, kuyruğu ve kanat­
ları siyah, öbür bölümleri pembemsi be­
yazdır.
A frika sığırcıkları genellikle parlak renkli­
dir. Örneğin görkemli sığırcığın ( Spreo super-
bus) üst bölümleri parlak turkuvaz, karnı
beyaz ve kızıl kahverengidir. İbikli sığırcık
( C osm opsarus cinerea) ise kahverengi, boz ve
beyaz tüylerle bezenmiştir. Bu türün erkeği
ürem e mevsiminde başındaki tüylerini döke­
rek parlak sarı derisini ortaya çıkarır. Ayrıca
tepesinde ve gerdanında ibiksi deri uzantıları
oluşur.
SIĞLA, dünyada yalnızca A nadolu’da doğal
olarak bulunan değerli bir orm an ağacıdır.
Ülkemizin başlıca Köyceğiz, Fethiye, M arm a­
ris ve Milas yörelerinde saf ya da kızıl çam,
kızılağaç, karaağaç ve çınar ağaçlarıyla karı­
şık orm anlar oluşturan bu ağaç ( Liquidam bar
orientalis) yeryüzünde ilk kez Üçüncü (Tersi­
yer) D önem ’de (yaklaşık 65-2,5 milyon yıl
önce) ortaya çıkmıştır.
Sığla ağacının gövdesinden bal kıvamında,
grimsi esmer renkli, acımsı bir sıvı çıkarılır.
Sığla yağı denen bu m adde antiseptik, asalak
öldürücü ve yara iyi edici etkisinden ötürü
merhem ya da yakı halinde bazı deri hastalık­
larının tedavisinde kullanılır. Sığla yağının
çok eskiçağlarda M ısırlılar’ca mumyalama iş­
lem lerinde de kullanıldığı biliniyor. Bu yağın
bileşiminde, parfüm eri sanayisinde yararlanı­
lan bazı değerli uçucu bileşikler de vardır.
Ağacın gövdesinden kabukla birlikte kazına­
rak alman yağ ayrıldıktan sonra, geriye kalan
kabuk parçaları “günlük” ya da “buhur”
adıyla dinsel yapılarda tütsü olarak yakılır.
Bu yüzden ağaca yaygın olarak “günlük ağa­
cı” da denir.
Sığla en çok 20 m etreye kadar boylanabilen
ve çoğunlukla ilk bakışta çınarı andıran sık
dallı bir ağaçtır. Ağacın gövdesini ve dallarını
saran kabuk yaşlandıkça koyu renkli ve derin
çatlaklı bir görünüm alır. Yaprakları çok uzun
saplı, beş loplu ve kenarları ince dişlidir;
sonbaharda sarararak albenili renklere bürü­
nür. E rkek ve dişi çiçekleri aynı ağacın
üzerinde, ama ayrı küm eler halinde bulunur;
erkek çiçekler dik başaklar, dişi çiçekler ise
uzun saplı yuvarlak küm eler oluşturur.
SIKIYÖNETİM, tem el hak ve özgürlüklerin
geçici bir süre için sınırlandırıldığı ya da
tümüyle kaldırıldığı, kolluk görev ve yetkile­
rinin sivil yönetim den askeri görevlilere geçti­
ği olağanüstü bir yönetim biçimidir. Sıkıyöne­
tim uygulaması sırasında bazı suçların sanıkla­
rı askeri m ahkem elerce yargılanır. Sıkıyöneti­
min ilanı için ülkenin iç ya da dış güvenliğinin
ciddi biçimde tehlikeye girmesi gerekir.
Türkiye’de sıkıyönetim 1876 A nayasasın­
dan (Kanun-ı Esasi) bu yana tüm anayasalar­
da yer alan askeri bir yönetim biçimidir.
Z am an içinde tanımı birçok değişikliğe uğ­
ramıştır. 1876 Anayasası ülkenin herhangi
bir yerinde isyan olasılığının belirmesi duru­
m unda hüküm ete o bölgede sıkıyönetim ilan
etm e hakkını veriyordu. 1924 Anayasası buna
savaş hali ile yurda ve cumhuriyete karşı
kuvvetli ve eylemli bir kalkışmanın kesin
belirtilerini ekledi. Bu anayasaya göre hükü­
m et, süresi bir ayı geçmemek üzere ülkenin
bir bölüm ünde ya da tüm ünde sıkıyönetim
ilan edebilecek ve bunu vakit geçirmeksizin
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM)
onayına sunacaktı. Sıkıyönetimi uzatm ak
TBM M ’nin yetkisindeydi. 1961 A nayasasın­
da da benzer bir düzenleme vardı.

12 M art 1971 askeri müdahalesini izleyen
günlerde kabul edilen 1402 sayılı Sıkıyönetim
K anunu, sıkıyönetimin uygulanma biçimini
ayrıntılı biçimde belirledi. Aynı yıl anayasada
yapılan bir değişiklikle sıkıyönetim ilanının
nedenleri artırıldı. Bu değişikliğe göre hür
dem okratik düzeni ya da tem el hak ve özgür­
lükleri ortadan kaldırmayı amaçlayan şiddet
hareketlerinin yaygınlaşması da sıkıyönetimin
ilanına yol açabilecekti. Ayrıca sıkıyönetim
kaldırıldıktan sonra da sıkıyönetim m ahke­
meleri ellerindeki davalar sonuçlanıncaya ka­
dar görev ve yetkilerini sürdürecekti. 1982
Anayasası’nda ise sıkıyönetimi gerektirecek
nedenlerin kapsamı daha da genişletildi. B u­
na göre anayasanın güvencesi altındaki hür
dem okratik düzeni ya da tem el hak ve özgür­
lükleri ortadan kaldırm aya yönelik şiddet
hareketlerinin yaygınlaşması, savaş hali, is­
yan, ülkenin bölünmezliğini içten ve dıştan
tehlikeye düşürecek şiddet hareketlerinin
yaygınlaşması durum unda sıkıyönetim ilan
edilebilm ektedir. 1982 A nayasası’na göre
cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan
Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik K urulu’nun
da görüşünü aldıktan sonra sıkıyönetime ka­
rar verir. Sıkıyönetim süresi altı ayı aşmamak
üzere yurdun bir ya da birden fazla bölgesin­
de ya da tüm ünde ilan edilebilir. Sıkıyönetim
ilanı kararın alınmasından hem en sonra R es­
m i G azete’de yayımlanır ve aynı gün
SIKIYÖNETİM 181
TBM M ’nin onayına sunulur. Eğer TBMM
tatildeyse hem en toplantıya çağrılır. TBMM
gerek görürse sıkıyönetimin süresinde deği­
şiklik yapabileceği gibi tümüyle de kaldırabi­
lir. Sıkıyönetimin uzatılması da her defasında
dört ayı geçmemek üzere TBM M ’nin kararı­
na bağlıdır. Bu dört aylık süre bir tek savaş
durum unda aranm az.
Sıkıyönetim süresince Bakanlar Kurulu
cumhurbaşkanının başkanlığında toplanarak,
sıkıyönetim halinin gerekli kıldığı konularda
kanun hükm ünde kararnam e çıkarabilir. R es­
m i Gazetemde yayımlanan bu kararnam elere
karşı A nayasa M ahkem esi’nde dava açıla­
maz. Böylece sıkıyönetim, yürütm enin (hü­
küm etin) yetkilerinin genişlemesine yol açar.
Sıkıyönetimin bir sonucu da kolluk görev ve
yetkilerinin sivil m akam lardan askeri makam-,
lara geçmesidir. Sıkıyönetimin ilan edildiği
bölgeye en az kolordu ya da aynı düzeyde kıta
komutanlığı görevini yapmış ya da yapm akta
olan bir kom utan sıkıyönetim kom utanı ola­
rak atanır.
G enelkurm ay Başkanlığı’na bağlı olarak
görev yapan sıkıyönetim kom utanları yasa
tarafından kendilerine verilen yetki ve görev­
leri bölgelerindeki güvenlik güçleri ve askeri
birliklerle yürütür. Ayrıca Milli İstihbarat
Teşkilatı (M İT) da sıkıyönetim komutanlığıy­
la işbirliği yapmak zorundadır. Sıkıyönetim
kom utanları yurttaşların tem el hak ve özgür-
12 Eylül 1980 sabahı
Beyoğlu, İstanbul.
182 SIRTLAN
lüklerini sınırlayabilir; bazı özgürlüklerin kul­
lanılmasını izne bağlayabilir, hatta tüm den
durdurabilir. G erek görüldüğünde konutlar
ve siyasal parti binaları da içinde olmak üzere
her türlü binada izne bağlı olmaksızın aram a
yapm ak, m ektupları okum ak, telefonları din­
lem ek sıkıyönetim komutanlığının yetkisi
içindedir. Sıkıyönetim kom utanlarına bağlı
güçler yasalarca saptanmış olan durum larda
silah kullanma yetkisine de sahiptirler. Sıkı­
yönetim kom utanlarının tüm iletişim araçları­
nı denetlem e, sansür koyma ya da çalışmadan
men etm e hakları da vardır. Grev hakkının
kullanılmasını da engelleyebilirler.
Sıkıyönetim K anunu’nda 12 Eylül 1980
Türkiye'de Sıkıyönetim Uygulamaları
24.02.1925- Doğu Anadolu'da Şeyh Said Ayak­
23.12.1927 lanması üzerine ilan edildi. Muş,
Genç (Bingöl), Elaziz (Elazığ), Siirt,
Diyarbakır, Mardin, Dersim (Tunce­
li),Urfa, Van, Hakkâri, Malatya, Erzu­
rum illerini kapsadı.
01.01.1931- Menemen'de Kubilay'ın öldürülmesi
09.03.1931 üzerine ilan edildi. Manisa, Mene­
men, Balıkesir'i kapsadı,
20.11.1940- jl. Dünya Savaşı'nm çıkması üzerine
23.12.1947 İstanbul, Edirne, Kırklareli, Çanakka­
le, Tekirdağ, Kocaeli'de ilan edildi.
07.09.1955- 6-7 Eylül ojayları üzerine İstanbul,
07.06.1956 Ankara ve İzmir'de ilan edildi.
08.04.1960- Öğrenci olayları üzerine Demokrat
01.12.1961 Parti tarafından ilan edildi. 27 Mayıs
askeri müdahalesinden sonra sürdü.
İstanbul ve Ankara'da uygulandı.
21.05.1963- 20/21 Mayıs'ta Talat Aydemir'in dar­
20.07.1964 be girişimi üzerine İstanbul, Ankara
ve İzmir'de ilan edildi.
16.06.1970- 15-16 Haziran'da işçi gösterileri üze­
16.09.1970 rine İstanbul ili ile Kocaeli'nin İzmit
ve Gebze ilçelerini kapsadı.
26.04.1971- 12 Mart askeri müdahalesinin ardın­
26.09.1973 dan İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Zon­
guldak, İzmir, Eskişehir, Ankara,
Adana, Hatay, Diyarbakır ve Siirt
illerinde ilan edildi.
20.07.1974- Kıbrıs çıkarması üzerine İstanbul,
02.09.1975 Ankara, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne,
Çanakkale, Balıkesir, Manisa, İzmir,
Aydın, Antalya, Muğla, Adana, İçel,
Hatay illerinde ilan edildi.
26.12,1978- Yaygınlaşan şiddet hareketleri nede­
12.09.1980 niyle Adana, Ankara, Bingöl, Elazığ,
Erzincan, Erzurum, Gaziantep, İstan­
bul, Kahramanmaraş, Kars, Malatya,
Sivas, Urfa, Adıyaman, Hakkâri, Di­
yarbakır, Mardin, Siirt, Tunceli, İz­
mir, Hatay, Ağrı illerinde ilan edildi.
12.09.1980- 12 Eylül askeri müdahalesi üzerine
19.07.1987 tüm yurtta ilan edildi.
askeri m üdahalesinden sonra yapılan değişik­
liklerle sanıkların gözaltında tutulm a süresi 90
güne çıkarıldı. Ayrıca sıkıyönetim kom utan­
larına, bölgelerindeki kamu görevlilerinden
sakıncalı olduklarına inandıklarını görevden
alma, bölgelerinde kalmasında sakınca gör­
dükleri kişileri bölge dışına sürebilme yetkisi
ve sıkıyönetim süresince sıkıyönetim kom u­
tanlarının aldığı kararlara karşı iptal davası
açılamaması hüküm lerini de getirdi. Sıkıyö­
netimin yargı alanında ortaya çıkardığı sonuç
ise, sıkıyönetim bölgesi içinde gerektiğinde
sıkıyönetim m ahkemesinin kurulmasıdır. Bu
m ahkem elerde yasada belirtilen suçları işle­
yenler yargılanır. Sıkıyönetim kalksa da,
m ahkem eler görevlerini davalar sonuçlanın­
caya kadar sürdürürler.
Cum huriyet tarihimizde sıkıyönetim uygu­
lam alarına sık sık başvurulmuştur. Ülkenin
değişik yerlerinde uygulanan sıkıyönetimlerin
toplam ı yaklaşık 26 yılı bulm aktadır. Bu süre
tüm cumhuriyet tarihinin yüzde 40’ını kapsa­
m aktadır.
SIRTLAN. Sırtlanlar iri bir köpeği andıran
oldukça hantal ve çirkin görünümlü etçil
hayvanlardır. Ö n bacakları daha uzun ve
güçlü olduğundan sırtları geriye doğru alçalır.
Böcekle beslenen bir türü dışında, sırtlanlar
leş yiyerek beslenirler. Sevilmemelerine kar­
şılık, leşleri tüketip ortadan kaldırdıklarından
yararlıdırlar. Yiyecek leş bulam adıklarında
gözlerine kestirdikleri hayvanlara saldırdıkla­
rı da bilinmektedir.
Sırtlanlar genellikle gündüzleri m ağaralar­
da ve oyuklarda barınır, geceleri dolaşmaya
çıkar, yalnız ya da gruplar halinde avlanırlar.
Gerçek ya da leş yiyen sırtlanlar genel kanının
tersine gözü pek ve oldukça saldırgan
hayvanlardır. Bazen aslanları bile kovalayıp
onların öldürdüğü avları yerler. Güçlü çenele­
ri en sert kemikleri bile kırabilmelerini sağlar.
İnsanlar ürkütücü bağırışlarından, kötü koku­
larından ve m ezarları kazmalarından ötürü
sırtlanlardan korkm uşlardır. Am a bu hayvan­
lar ender olarak insanlar için tehlike oluş­
turur.
Gerçek sırtlanların üç türü vardır. A frika’
da Sahra Çölü’nün güneyinde kalan açık
alanlarda yaygın biçimde görülen benekli

sırtlan ( Crocuta crocuto) en iri ve yırtıcı
sırtlan türüdür. Kirli sarı postunda koyu
benekler bulunur. Kahkahayı andıran uzun
ve garip avlanma çığlığı nedeniyle gülen
Benekli sırtlan dört sırtlan türünün en iri ve yırtıcı
olanıdır.
sırtlan adıyla da tanınır. Bayağı ya da çizgili
sırtlan ( H yaena hyaena) A sya’nın güneybatısı
ile A frika’nın kuzey ve doğu kesimlerinde
yaşar. Grimsi postunda kahverengi ya da
siyah çizgiler bulunur. Boynu ve sırtı boyun­
ca, dikleşebilen bir yele uzanır. T ürkiye’de
A nadolu’nun batı, güney ve güneydoğu ke­
simlerinde bulunur. A frika’nın güneyinde ya­
şayan kahverengi sırtlanın ( H yaena brunnea)
postu genel olarak kızıl kahverengi, bacakları
çizgilidir. Bazen evcil hayvanlara saldırdığın­
dan büyük ölçüde yok edilen bu tür günümüz­
de hem en hemen yalnız av hayvanlarını koru­
ma ve üretm e alanlarında yaşar.
A frika’nın güneyinde ve doğusunda yaşa­
yan böcekçil sırtlan ( Proteles cristatus) bayağı
sırtlana çok benzemekle birlikte, daha küçük
yapılıdır. Çeneleri ve dişleri güçsüz olan bu
sırtlanın tem el besin kaynağını term itler oluş­
turur. Böcekçil sırtlan ürkek ve zararsız bir
hayvandır. Tehlike karşısında anüs bezlerinin
salgıladığı çok kötü kokulu bir sıvı çıkararak
kendini savunmaya çalışır.
SITMA, dünyadaki en yaygın bulaşıcı hasta­
lıklardan biridir. Özellikle Afrika, Am erika
ve A sya’nın tropik bölgelerindeki su kıyıları
SITMA 183
ile bütün Akdeniz ülkelerinde, salgınlara yol
açmayan yerleşik bir hastalık olarak her
zaman bulunur. Bu hastalığın en tipik belirti­
si, genellikle iki, üç ya da dört günde bir
düzenli aralıklarla yinelenen nöbetlerdir. Sıt­
ma nöbetine tutulan hastalarda önce şiddetli
bir üşüme ve titrem e, hem en ardından yüksek
ateş ve terlem e evresi görülür. Bu belirtilere
çoğu zaman genel halsizlik, ağrılar, kansızlık
ve dalak büyümesi gibi belirtiler eşlik eder.
Eskiçağlarda sıtmanın nedeni bataklıkların
çevresindeki pis kokulu havaya bağlanırdı.
Sıtmayla eşanlamlı olarak kullanılan malarya
terimi de “kötü ya da pis hava” anlamındaki
İtalyanca m al aria sözcüklerinden gelmedir.
Oysa bu hastalığın etkeni Plasm odium cinsin­
den tekhücreli hayvansal asalaklar, taşıyıcısı
da anofel denen sıtma sivrisinekleridir. Sıtma­
nın sulak ve bataklık yerlerde çok yaygın
olması, durgun sularda üreyen ve insanları
sokarak hastalığı bulaştıran anofellerin varlı­
ğına bağlıdır.
B ütün sivrisinekler gibi anofellerin de yal­
nızca dişisi kan em er, erkekleri bitki özsula-
rıyla beslenir. Dişi anofel sıtmalı bir hastayı
sokup kanını emdiğinde, hastanın kanındaki
m ikroskobik asalaklar da sivrisineğin midesi­
ne geçer. O anda yaşam çevriminin herhangi
bir evresinde olabilen sıtma asalağı sivrisine­
ğin midesinde gelişmesini tam am lar ve yakla­
şık 10 gün sonra hayvanın tükürük bezlerine
yerleşir. A rtık hastalığı bulaştırabilecek duru­
ma gelmiş olan sivrisinek başka bir insanı
soktuğunda, tükürüğündeki asalakları o insa­
nın kanm a aktarır. Bu yeni konağın vücudun­
da kan dolaşımıyla karaciğere taşman asalak­
lar burada çoğalırken henüz hastalık belirtile­
ri başlamamıştır. Genellikle 15 gün, bazen
daha uzun süren bu kuluçka dönem inden
sonra sıtma asalakları yeniden kana karışarak
alyuvarlara yerleşir ve bu hücrelerde hızla
çoğalmaya başlar. A salakları barındıran alyu­
varlar kısa sürede parçalanır ve serbest kalan
m ikroplar öbür alyuvarlara saldırır. Çok sayı­
da alyuvar aynı anda parçalanıp içlerindeki
asalak ordusu kana yayıldığı anda sıtma nöbe­
ti başlar. Bu ateşli nöbetin süresi bir saat ile
bir gün arasında değişir ve sıtma asalakları
yerleştikleri yeni alyuvarları parçalayıp ikinci
bir nöbeti başlatıncaya kadar hastalık belirti­
184 SIVA
leri yok olur. N öbetler birbirini izledikçe, her
nöbette daha çok sayıda alyuvar yıkıma uğra­
dığından, kansızlık giderek daha ağır boyutla­
ra ulaşır. Bu arada hastayı sokan bir anofel
kanındaki asalaklan alıp başka bir insana taşır
ve hastalık böylece hızla yayılır.
Sıtma asalağını ilk kez 1880’de Fransız
doktor A lphonse Laveran sıtmalı hastaların
kanında saptamıştı. Sonradan İngiliz doktor
Ronald Ross sıtmanın doğrudan insandan
insana bulaşmadığını fark etti ve bu asalakla-
n n anofellerle taşınabileceğini düşündü. Bu
düşüncesini doğrulam ak için, anofellerin çok
bol bulunduğu Rom a çevresindeki sulak ova­
larda deneylere girişti. Sağlıklı denekler gün
boyunca sıtmalı hastalarla bir arada bulunu­
yor, geceleri ise sivrisineklerin girmemesi için
önlem alınmış olan evlerine dönüyorlardı.
G erçekten de içlerinden hiçbirisi sıtmaya
yakalanmadı. Sonunda, İngiltere’de yaşayan
iki gönüllü, sıtmalı hastaların kanını emmiş
olan anofellerin kendilerini de sokmasına izin
verdiler ve ikisi de sıtmaya yakalandılar.
Böylece hastalığın anofeller aracılığıyla insa­
na bulaştığı kesinlikle kanıtlanmış oldu. A yrı­
ca bu deneyler sırasında yalnızca dişi anofelle­
rin sıtma asalaklarını taşıdığı anlaşıldı ve
sonradan, hepsi de Plasm odium cinsinden
olan dört tür sıtma asalağının varlığı saptandı.
WHO
Sıtma asalağının, sivrisinek ve insan gibi ıkı değişik
konakta tam am ladığı yaşam çevrimi.
Bunlardan yalnızca biri öldürücüdür; ama
öbür türler de insanın karaciğerinde bazen
yıllarca kuluçkaya yatıp uzun bir aradan sonra
yeniden nöbetlere yol açabileceği için hastalık
kronikleşir.
Sıtmanın en eski ve en etkili ilacı kinindir.
D aha hastalık etkeninin bulunmasından önce­
ki yüzyıllarda bu m addenin sıtmalı hastaları
iyileştirdiği biliniyordu. Ne var ki, hem kini­
nin zehirli olması, hem de sıtma asalaklarının
yeni soylarının bu ilaca karşı direnç kazanm a­
sı nedeniyle bugün sıtma tedavisinde daha'
çok bireşim yoluyla hazırlanmış yeni ilaçlar
kullanılır. A m a sıtmayla savaşta en etkili yol,
toplum daki bütün hastaları iyileştirip taşıyıcı
sivrisinekleri yok ederek hastalığın yayılması­
nı önlem ektir.
Sivrisineklerin üremesini denetim altına
almak için, dişi anofellerin yum urtalarını bı­
raktıkları bataklıkları ve durgun su birikintile­
rini kurutm ak gerekir. Böcek ilaçlarının da bu
savaşta çok büyük yararı olmuştur; ayrıca
uzmanlar sıtma sivrisineklerini kısırlaştırarak
ürem elerini engelleyecek yöntem ler üzerinde
çalışıyorlar. Ne var ki, bütün bataklıkların
kurutulm ası ve sivrisineklerin üremesini tü ­
müyle durduracak önlem ler alınması çok
masraflı bir yoldur. Bu yüzden birçok ülkede
sıtmalı hastaları zaman yitirmeden tedavi
etm e ilkesi benimsenmiştir. Örneğin A vrupa’
nın birçok yerinde sıtma sivrisinekleri çok bol
olduğu halde, sıtmalı hasta olmadığı için bu
taşıyıcı hayvanlar halk sağlığına zarar vere­
mez. Dışarıdan gelen hastaların başlattığı
küçük salgınlar da kolayca denetim altına
alınabilir. Üstelik son yıllarda, sıtma asalakla­
rını laboratuvar koşullarında üreterek sıtm a­
ya karşı koruyucu aşı hazırlama çalışmalarına
da başlanmıştır. A m a, bütün bu önlem lere
karşın, dünyada her yıl yaklaşık 50 milyon
kişinin sıtmaya yakalandığı ve içlerinden
1 milyonunun öldüğü sanılıyor.
SIVA bak. SIVA VE A lç i.
SIVACIKUŞU adıyla tanınan ötücükuşlar
uzunluğu 15 cm dolayında olan, küt ve köşeli
kuyruklu, oldukça uzun ve sivri gagalı yakla­
şık 20 türden oluşur. Kuyruklarından destek
alm adan, yalnız ayakları ve güçlü tırnaklarıy­

la sıkıca tutundukları ağaç gövdelerinde baş­
ları aşağı gelecek biçimde hareket etmeleriyle
dikkat çekerler.
Sıvacıkuşları uzun süreli ve çok notalı ıslığa
benzer ötüşleri sırasında art arda, hızlı ve
vurgulu sesler de çıkarırlar. Y erde ender
olarak görülen bu kuşlar zamanlarının büyük
bölüm ünü ağaç gövdelerinde yukarı aşağı
Sıvacıkuşları ağaç gövdelerinde başları aşağı
gelecek biçim de koşabilir. Buldukları kabuklu
yem işleri ağaç gövdelerindeki uygun kabuk
yarıklarına yerleştirip gagalarıyla vura vura kırmaya
çalışırlar.
koşuşturup böcek arayarak geçirirler. K abuk­
lu yemişler de çok sevdikleri besinler arasın­
dadır. Bulduğu bir meşe palam udunu ağaç
gövdesindeki uygun bir yarığa yerleştiren
sıvacıkuşu sert kabuğu kırm ak için, gövdesi­
nin tüm gücünü çekiç gibi kullandığı gagasın­
da toplam aya çalışır.
Sıvacıkuşlarının yuvası genellikle ağaç ko­
vuklarında ya da duvar girintilerinde bulunur.
Eskidünya’da yaşayan türler yuva girişini
çam urla sıvayarak kısmen örterken bu ilginç
davranış Yenidünya’da yaşayan türler arasın­
da görülmez. Yalnız Kuzey A m erika’nın ku­
zey kesim lerinde yaşayan Kanada sıvacıkuşu
(Sitta canadensis) yuva girişinin çevresini
çamsakızıyla sıvar. Yuvanın içi kurumuş yap­
raklar, kabuk parçaları, ot ya da tüyle döşe­
lidir.
Çoğu sıvacıkuşunun üst bölümü mavim­
si, alt bölümü beyaz ya da kırmızımsı, tepesi
ya da ince bir bant halinde başının yanları
SIVA VE ALÇI 185
siyah tüylüdür. A vrupa’da en yaygın tür olan
bayağı sıvacıkuşu (Sitta europaea) Türkiye’
nin özellikle batı ve güneyindeki orm anlarda
ya da bahçelerde oldukça az sayıda bulunur.
SIVA VE ALÇI. Yapıların duvarlarını ve
tavanlarını kaplam akta en çok kullanılan yön­
tem lerden biri, sıva adı verilen, ıslakken
ham ur kıvamında olan, kuruyunca sertleşen
bir karışımla bu yüzeyleri sıvamaktır. Sıva,
tuğla ya da taş yüzeyler üzerine doğrudan
sürülebildiği gibi, bazen ahşap ya da m etal
kafes biçimindeki yüzeylerin üzerine de kap­
lanabilir.
Sıva yapımında geleneksel olarak kullanı­
lan m adde kireçtir. En az üç kat olarak
yapılan kireç sıva, her kat sıva bir önceki kat
kuruduktan sonra yapıldığı için çok zaman
alır. Özellikle kafes biçimindeki yüzeylerin
üzerine kireç sıva yapılırken, yüzeye sıkıca
yapışması için ilk kat sıvanın içine sığır tüyü
ya da başka lifler karıştırılır. G ünüm üzde sıva
yapımında genellikle alçı ya da Portland
çimentosu kullanılır (bak. ÇİM ENTO). Alçı sıva
hazırlanırken, sıvaya yalıtkanlık özelliği ka­
zandırmak için içine vermikülit ya da perlit
gibi m addeler karıştırılır. Bunun dışında ge­
nellikle alçıya yalnızca su katılarak sıva hazır­
lanır.
Değişik oranlarda çim ento, kum ve suyun
karıştırılmasıyla yapılan çimento sıva, sıvana-
Cephas Picture LibraryIMick Rock
Resimdeki sıvacı bir tuğla duvarı sıvıyor; sıva
kuruduktan sonra bezenmeye uygun düzgün bir
yüzey oluşacaktır.
186 SIVA VE ALÇI

(Solda üstte) John H. Gerard; (solda altta) Benjamin M. Shaub; (sağda) James Sawders
ABD'nin New Mexico eyaletindeki Beyaz Kum Ulusal Parkı 48 km uzunluğunda, 15 km genişliğindedir ve
dünyada eşi bulunm ayan çok büyük bir alçıtaşı yatağından oluşm uştur. Meksika'da Naica'da bulunm uş olan
prizma kristalli selenit (solda üstte) ve İngiltere'de East B ridgford'da bulunm uş olan atlas taşı (solda altta)
değişik alçıtaşı örnekleridir.

cak yüzeyin ve hazırlanmış olan sıvanın özel­ kullanmayı bilen Eski Mısırlılar sıvacılıkta
liklerine göre bir ya da birkaç kat olarak çok ileriydi. 5.000 yıl önce yapılmış olan
uygulanır. Sert, pürüzsüz, güzel bir yüzey piram itlerin içindeki bazı sıvalar günümüzde
oluşturması için son kat sıva ince kumla hazır­ hâlâ iyi durum dadır.
lanır ve ince bir katm an olarak sürülür.
Kalıplara dökülerek çeşitli biçim ve desen­ Alçı
lerde yapılan bir sıva türü de dekorasyon Sıva yapımında çok kullanılan bir m adde olan
amacıyla kullanılır. İçine katılan çuval parça­ alçı, ayrıca çanak çömlek yapım ında, kalıp
lan ya da tahta şeritlerle güçlendirilmiş olarak hazırlam akta ve bir dolgu maddesi olarak
yapılan büyük sıva levhaları, kuruduktan boya, kâğıt ve dokum a sanayisinde de kulla­
sonra kaplanacağı yere götürülerek yerleşti­ nılır.
rilir. Alçı, çok bulunan bir mineral olan ve alçı-
Yapıların dış yüzeylerine de sıva yapılabi­ taşı da denen jips'm (hidratlı kalsiyum sülfat)
lir. Hem yalıtım, hem de süsleme amacıyla öğütülüp yapısındaki suyun yüzde 75’i buhar­
yapılan bir tür dış sıvaya alçı işi denir. laşana kadar ısıtılmasıyla elde edilir. Kullanı-
Boyaııabilen yüzeyler ve kabartm a desenler­
den oluşan alçı işi, Eski Yunan mimarisinden ZEFA
beri her yerde ve her dönem de örnekleri
görülen bir yöntem dir. Eskiden kireç, alçıtaşı
ve kum kullanılarak yapılan bu sıva türü
günümüzde Portland çimentosu, kireç ve
kumla yapılır. Yapının yüzeyine sıvanın sıkıca
yapışması için karışım malayla yayılmadan
önce sıvanacağı yüzeye kuvvetle savrularak
yapıştırılır.
Sıvacılık yapılarda en eskiçağlardan beri
kullanılan bir yöntem dir. İçine çeşitli lifler Kırılan kemiklerin düzgün kaynaması için kırığın
çevresi sarıldıktan sonra alçıyla sıvanarak
katarak sıvayı güçlendirmeyi, sıvanacak duva­ sabitleştirilir. Resimde böyle bir alçılı sargının
ra yatay kamışlar yerleştirmeyi ve alçı sıva kesilerek çıkarılışı görülüyor.
 SIVI 187

lacağı zaman suyla karıştırılarak ham ur haline Sıvının içinde, m oleküllerin arasındaki çe­
getirilen alçı, ısıtılırken kaybetmiş olduğu kim kuvveti her yönde aynıdır. Ö te yandan
suyla kimyasal olarak birleşip hızla sertleşir. yüzeydeki m oleküller alttaki m oleküllerin e t­
Alçıya katılan çeşitli katkı m addeleri sertleş­ kisiyle aşağı, sıvının içine doğru çekilir ve sıvı
me süresini kısaltır ya da uzatır. Alçıtaşı, arıy­ sanki ince, esnek bir kabukla örtülüymüş gibi
ken renksiz ya da beyaz ve tırnakla çizilebile- hareket eder. Sıvıların bu özelliğine yüzey
cek kadar yumuşak bir m ineraldir. Saydam gerilimi denir. Böceklerin suyun üstünde yü­
levhalar halinde bulunan kristal yapı­ rümesini ya da bir iğnenin çanaktaki suyun
lı selenit; ipek gibi parlak, lifli bir yapıdaki yüzeyinde batm adan durmasını olanaklı kılan
atlas taşı; ince taneli ve bazıları saydam olan da bu özelliktir (bak. KILCALLIK).
albatr; topraksı bir görünüm ü olan jipsit gibi Günlük yaşamda sıkça karşılaştığımız sıvı­
türleri vardır. ların pek çoğu katışkısız, yani arı m addeler
Genellikle eski okyanuslarda çökelen deniz değil karışım lardır; örneğin, tuzlu su ya da
tuzunun oluşturduğu alçıtaşı, tortul kay açlar şekerli su bu tür karışımlardır. Bir gaz ya da
içinde geniş yataklar halinde bulunur. bir katı m adde bir sıvının içinde çözündürüle­
Genellikle alçı yapımında kullanılan bu m ine­ cek, yani eritilecek olursa, bu sıvıya çözücü ,
ral ayrıca toz haline getirilip Portland çimen­ eriyen katı ya da gaza çözünür m adde ya da
tosuna katılınca çim entonun katılaşmasını ge­ çözünen, ortaya çıkan yeni sıvıya da çözelti
ciktirir. Toz haline getirilmiş alçıtaşı gübre denir (bak. ÇÖZELTİ VE A s i l t i ) . O da sıcaklığın­
olarak da kullanılır. Bir alçıtaşı türü olan ve da ve normal atm osfer basıncı altında sıvı
sumermeri ya da kaymaktaşı olarak da bilinen halde bulunan pek çok kimyasal bileşik var­
albatr ise yontularak heykel ve süs eşyası dır, ama yalın elem ent olarak bu koşullarda
yapımında kullanılır. yalnızca cıva ve brom sıvı halde bulunur.
Yer yüzeyinin yaklaşık yüzde 70’i suyla
SIVI. M addenin üç temel hali vardır: Katı, kaplıdır. Okyanusların başlıca bileşeni sudur;
sıvı ve gaz. B ütün m addeler bu üç halden öte yandan D ünya’nın çekirdek bölümünün
birinde bulunur ve herhangi bir m adde olağan sıvı dem ir ve nikelden oluştuğu sanılm akta­
koşullarda yalnızca o haliyle bilinir. Sıvılar dır. İnsan vücudunun yaklaşık yüzde 65’i
ısıtılarak gaz haline getirilebilir ya da soğutu­ sudur.
larak katılaştırılabilir. G azlar gibi sıvılar da
içinde bulundukları kabın biçimini alır; ama Akışkan Olarak Sıvılar
gazlardan farklı olarak, sıvılar kabı tümüyle Sıvılar ile gazların pek çok ortak özelliği
doldurm ak için hacimlerini değiştiremez vardır; bunların her ikisi de akm a özelliğine
(bak. G a z ; K a t i ; M a d d e ) . sahip olduklarından akışkan olarak tanım la­
Bir sıvı ile öbür iki halden birinde bulunan nır. Bazı sıvılar öbürlerine oranla daha zor
bir m adde, yani bir katı ya da gaz temasa akar. Fizikçiler ve kimyacılar, akmaya karşı
geçtiğinde, bu iki m adde arasında belirgin bir gösterilen bu dirence ağdalılık ya da batı
ara yüzey oluşur; bu yüzeyin biçimi, sıvının ve dillerinden aktarılan biçimiyle viskozite d er­
temas halinde olduğu m addenin özelliklerine ler. Kolayca akm ayan sıvılar ağdalı olarak
bağlıdır. Üstü açık cam bir kaptaki, örneğin tanımlanır. K atran ağdalı bir sıvıdır, am a süt
bir bardaktaki suyun yüzeyi, cama değdiği öyle değildir.
yerlerde yukarı doğru çekilir ve böylece orta G azlar gibi sıvılar da, eskiçağın büyük
bölümü çukurlaşır. Bunun nedeni, su ve cam bilginlerinden A rşim et’in ortaya koyduğu bir
molekülleri arasındaki yapışma kuvvetlerinin, kurala uyar. Arşim et ilkesi denen bu kurala
su moleküllerinin kendi aralarındaki bağlan­ göre, herhangi bir katı cisim kısmen ya da
ma kuvvetlerinden daha büyük olmasıdır. tümüyle suya daldırıldığında, cismin ağırlığın­
A m a öte yandan, benzer bir kaba cıva doldu­ da ortaya çıkan azalma, taşırmış olduğu suyun
rulursa, cıvanın cama değen kenar bölümleri ağırlığına eşittir (bak. ARŞİM ET). Sıvıya daldı­
aşağı doğru kıvrılır, çünkü cıvanın bağlanma rılan cismi yukarı doğru iten kuvvete sıvının
kuvveti suyunkinden daha büyüktür. kaldırm a kuvveti denir; sıvının kaldırm a kuv-
188 SIVI

bütün sıvı buharlaşır, yani gaz haline dönü­

şür. Bir sıvının kaynama noktası genellikle
norm al atm osfer basıncında saptanır. Düşük
basınçlarda, sıvının kaynam a noktası daha
düşüktür. Çünkü düşük basınçlarda yüzeyde­
ki moleküllerin üzerindeki basınç da düşük
olur ve bunun sonucunda m oleküller yüzey­
den daha kolay kurtulup havaya karışır. Sıvı­
ların daha düşük basınçlarda daha kolay kay­
nayıp buharlaşmasının, yani kaynama nok­
talarının daha düşük olmasının nedeni bu-
dur. Örneğin, Everest Dağı’nm tepesinde
yum urta kaynatm ak isteseydiniz, suyun yu­
murtayı tam anlamıyla pişirecek kadar ısın­
Bardaktaki suyun yüzeyi kenarlarda yukarı doğru m adan buharlaştığını görürdünüz. Buna kar­
çekilir (solda); cıvada ise bunun tersi o lu r (sağda). şılık sıvıların üzerindeki basınç arttıkça kay­
nam a noktası da yükselir. M utfaklarda kulla­
nılan basınçlı (düdüklü) tencerelerde suyun
veti, cismin sıvı içindeki ağırlık kaybına kaynam a noktası 120°C’ye kadar yükseltilebi­
eşittir. lir. Bu tür tencerelerde yemeklerin geleneksel
F ra n s ız m a te m a tik ç i P a s c a l d a a k ış k a n la r a tencerelerdekine göre daha çabuk pişirilebil-
iliş k in b ir k u r a l g e liş tirm iş tir . P a s c a l y a s a s ı mesinin nedeni budur.
d e n e n b u k u r a la g ö r e , h e r h a n g i b ir s ıv ın ın Bir sıvının donm a noktası, katı hale geldiği
iç in d e b a s ın ç h e r y ö n d e e ş it o la r a k y a y ılır. sıcaklıktır. Bu sıcaklıkta sıvı m olekülleri o
H id r o lik f re n v e h id r o lik p r e s g ib i p e k ç o k kadar çok enerji kaybeder ki, bağlanma
a y g ıt b u y a s a y a d a y a lı o la r a k ç a lış ır (bak. kuvveti onları sıvı haldekine göre çok daha
HİDROLİK; PASCAL, BLAISE). yakın bir konum da birbirine bağlar. D onm a
Sıvılar ile gazların bazı ortak özelliklerinin noktası da basınçtan etkilenir. D onduğunda
bulunm asına karşılık, sıvı m olekülleri gaz büzülen sıvıların üzerindeki basınç arttıkça bu
molekülleri kadar serbest değildir. Sıvı için­ sıvıların donm a noktası da yükselir; am a öte
deki m oleküller de sürekli hareket halindedir,
ama sözü edilen bağlanm a kuvveti nedeniyle
birbirlerine göre olan konum larını korurlar.
Ö te yandan, sıvının yüzeyindeki m oleküller
yüzeyden kurtularak gaz molekülleri haline
gelir. Bu sürece buharlaşma denir. B U H A R ­
LAŞM A maddesinde de anlatıldığı gibi, daha
büyük enerjiye sahip olan m oleküller sıvıdan
ayrılıp gider ve kalan sıvı, önceki durum una
göre daha soğuk olur. Bütün soğutm a aygıtla­
rında bu etkiden yararlanılır (bak. S o ğ u tm a ).
Buharlaşm a hızı sıvıdan sıvıya değişir, ama
hangisi olursa olsun bir sıvının sıcaklığı ne
kadar yüksekse buharlaşm a hızı da o ölçüde
yüksek olur. Sıcaklık, sıvı moleküllerinin
Bir sıvının kaldırma kuvveti Arşım et ilkesiyle
sahip oldukları enerjinin bir ölçüsüdür. Bu gösterilebilir. Bir akışkan içindeki katı cisim taşırdığı
enerjinin kendisi de, m oleküllerin onları yer­ akışkanın ağırlığına eşit bir kuvvetle yukarı doğru
lerinde tutan bağlanma kuvvetini yenebilme itilir. Ünlü bir deneyde Arşim et, aynı ağırlıktaki altın
bir taç ile bir altın külçesinin taşıracakları su
yeteneklerinin bir ölçüsüdür. Sıvının kayna­ miktarlarının aynı olması gerektiğini ileri sürm üş ve
ma noktası olarak adlandırılan bir sıcaklıkta dediği çıkmayınca tacın altın olmadığını anlamıştı.
 SIBELIUS 189

yandan, donduklarında genleşen sıvıların üze­

rindeki basınç arttıkça bunların donm a nokta­
sı düşer. Sıvıların çoğu donduğunda, yani
katılaştığında büzülür. Am a su donduğunda
genleşir.
Bir sıvı hem kaynam a noktasında, hem de
donm a noktasında, değişimin yönüne bağlı
olarak ya dışarı enerji verir ya da dışarıdan
enerji alır. D O N M A V E E R İM E m addesin­
de, erim e noktasındaki bir katının sıvı hale
dönüşürken nasıl dışarıdan ısı biçiminde ener­
ji soğurduğu açıklanmıştır. Bu ek enerjiye
g izli erime ısısı denir. Katının erimesi için
aldığı bu ek enerjinin m iktarı, donm a nokta­
sındaki sıvının katı hale geçerken dışarı saldı­ Camera Press
ğı enerji m iktarına eşittir. Bu saatin ekranında görülen harf ve rakamlar küçük
Kaynama noktasındaki bir sıvının gaz hali­ bir elektrik akımıyla denetlenen sıvı kristallerce
ne dönüşürken dışarıdan aldığı ek enerjiye oluşturulur.
gizli buharlaşma ısısı denir; bu enerjinin
m iktarı daha da büyüktür. Gaz sıvı hale m agnetik ya da elektriksel bir alanın etkisi
dönüşürken ise aynı m iktarda enerjiyi dışarı altına sokulursa, ilginç davranış özellikleri
salar. Herhangi bir sıvının gizli buharlaşm a gösterebilir. Ö rneğin, bu tür yöntem lerle bazı
ısısı, her zaman gizli erim e ısısından çok daha m addelerdeki m olekül düzenleri değiştirilebi­
fazladır; çünkü m oleküllerin bir gaz oluştur­ lir ve m adde daha önce saydamsa, bazı
mak üzere bir sıvıdan kurtulabilm eleri için alanları matlaşarak görülebilir hale getirilebi­
gerekli olan enerji, katidan sıvıya geçişte lir. Böylece bu tür sıvı kristallerin üzerinde
gereksindikleri enerjiden çok daha fazladır görüntüler oluşturulabilir. Örneğin, sayısal
{bak. Isı). saat, hesap makinesi ya da başka elektronik
Bir m etal olan cıva dışında, sıvıların ısı ve aygıtların ekranlarında görünen rakam lar bu
elektrik iletkenlikleri zayıftır. Sıvılarda ısı tür bir sıvı kristalin yardımıyla oluşur. Bazı
aktarım ında tem el süreç konveksiyondur; bu sıvı kristaller ise sıcaklık yükseldikçe renk
gazlar için de geçerlidir. Bu olgu K O N V EK ­ değiştirir. Bu tür sıvı kristaller de term om et­
SİYON m addesinde ayrıntılı olarak anlatıl­ relerde kullanılmaya son derece elverişlidir.
mıştır. Sıvı kristaller ilk kez 1888’de incelenmiş,
ama o sıralarda bundan nasıl yararlanılabile­
SIVI KRİSTAL, sıvı ile katı arasındaki bir tür ceği anlaşılamamıştı. Bugün ise sıvı kristallere
“ara hal” olarak kabul edilebilir. Sıvı kristal­ her yerde yaygın olarak rastlanm aktadır.
ler sıradan sıvılar gibi akar, ama molekülleri
gerçek kristallerde olduğu gibi düzenli bir SIBELIUS, Jean (1865-1957). FinlandiyalI
biçimde yerleşmiştir. Sıvı kristaller bazı kris­ besteci Jean Julius Christian Sibelius, Hâm e-
tal yapılı katiların ısıtılmasıyla ortaya çıkar. enlinna’da (Tavastehus) doğdu. Kısa bir süre
Bu tür katilar doğrudan erim ek yerine kısmen hukuk öğrenimi gördüyse de müzik uğruna
sıvı biçimine dönüşür. Isının, bir elektriksel okulu bıraktı. Müzik öğrenimi için önce
ya da m agnetik kuvvetin etkisiyle, katının Helsinki’ye, daha sonra yurtdışına, Berlin ve
içindeki molekül düzeni değişir ve “katı” Viyana’ya gitti. Finlandiya’ya döndükten kısa
kristal “sıvı” kristale dönüşür. Bir sıvı kristal bir süre sonra üstün yeteneği anlaşıldı. 32
belirli bir sıcaklığın üzerinde ısıtılırsa, gerçek yaşındayken, parasal zorluklarla karşılaşm a­
bir sıvı halini alır. dan rahatça beste yapabilmesi için Finlandiya
Eğer sıvı kristaller gerçek bir sıvıya dönüşe­ hüküm etince kendisine öm ür boyu maaş bağ­
cekleri nokta geçilmemek koşuluyla ısıtılır, landı. 1900’den sonra uluslararası ünü arttı.
190 SİBERNETİK
Avrupa ve A B D ’ye gitti. Yaklaşık 30 yıl
boyunca aralıksız beste yaptı. 1926’da, 61.
doğum gününde beste yapmaya son vererek
Helsinki yakınlarında Jârvenpââ’daki evine
çekildi. Burada karısı ve kızlarıyla birlikte
yaşadı.
Sibelius’un hem en tüm müziği, büyük göl­
ler ve ıssız orm anlar ülkesi Finlandiya’nın
güzel ve gizemli kır yaşamını dile getirir.
Finlandiya ve Karelya adlı orkestra çalışmala­
rında bu görünümleri çok etkileyici müziğiyle
dinleyicinin gözleri önüne serer. (Bir zam an­
lar doğu Finlandiya’nın bir bölgesi olan Ka-
relya’nm büyük bölümü günüm üzde SSCB
toprakları içindedir.) Sibelius 1892’de ilk bü­
yük senfonik yapıtı olan K ullervo Senfonisi ile
müzik çevrelerinde olay yarattı. G ene aynı yıl
Finlandiya’nın ulusal destanı K alevala’daki
eski öykülerle ilgilenerek besteler yaptı. En
Saga , D ört Efsane ve P oh jolan ın K ızı bu
türdeki ünlü çalışmalarındandır. Sanatçının
en tanınmış orkestra yapıtlarından biri olan
Tapiola' da doğa ve m itoloji dünyaları birbi-
riyle iç içedir.
Sibelius’un num aralandırdığı yedi senfoni­
sinden 2. ve 5. senfoniler ile Re M ajör Keman
Konçertosu en sevilen parçalarındandır. Sibe­
lius oda müziği ve şarkılar da bestelemiştir.
SİBERNETİK, 20. yüzyılın ikinci yarısında
doğan ve canlı ya da cansız bütün karmaşık
sistemlerin denetlenip yönetilmesini incele­
yen bir bilim dalıdır. Sibernetik terim i, “yö­
netm ek” anlamındaki Eski Yunanca bir söz­
cükten kaynaklanmıştır. Eski Yunan toplu-
m unun günlük konuşm a dilinde bu sözcük,
düm en tutarak bir gemiyi ya da dizginleri ele
alarak bir at arabasını yönetm ek anlamında
kullanılırdı. D aha o çağda Platon, bir toplu­
mun ya da ülkenin yönetimini de bu sözcüğün
kapsam ına alarak terim e ilk kez “yönetimbi-
lim” ya da “güdümbilim” anlamını kazandır­
mıştı. A m a, 1948’de yayımladığı bir kitabının
başlığında sibernetik sözcüğünü kullanarak
terimi bugünkü anlam da ortaya atan A B D ’li
m atem atikçi N orbert W iener oldu. Bu kitabın
yayım tarihi, sibernetiğin bağımsız bir bilim
dalı olarak doğuşu kabul edilir. W iener bu
yapıtında sibernetiği “canlılarda ve m akine­
lerde denetim ve iletişimin incelenmesi” ola­
rak tanımlamıştı. Bu tanım dan da anlaşıldığı
gibi, sibernetik bilimi her şeyden önce otom a­
tik denetim kuramıyla ve canlıların fizyoloji­
siyle, özellikle de sinir sistemi fizyolojisiyle
yakından bağlantılıdır.
Hayvan ya da insan vücudu ile makinelerin
çalışması arasındaki benzerliklere dikkati çe­
ken W iener’a göre, bu karm aşık doğal ve
yapay sistemlerin en önemli ortak özelliği
geribeslem e ya da geribildirim sürecidir. İngi­
lizce’deki feedback terim inden dilimize akta­
rılan geribesleme, bir sistemin kendi işleyişini
otom atik olarak denetleyebilmesi için, çıktıla­
rın girdi olarak yeniden sisteme verilmesi
dem ektir. D aha basit bir anlatım la, herhangi
bir sistemin denetlem e organı, o anda yapılan
işin sonucuna ilişkin bilgileri almadıkça ne
yapılan işteki yanlışları bilebilir, ne de bunları
engelleyecek önlem ler alabilir. Gözlerinizi
kapatıp, ellerinizle çevreyi yoklam adan bir
odada yürümeye çalışırsanız geribeslemenin
önemini kolayca anlayabilirsiniz. Göz ve el
gibi duyu organlarından ya da alıcılardan
kendisine bilgi aktarılmadığı için beyniniz

gerekli kom utları verem ez; örneğin sağa ya
da sola dönm eniz gerektiğini bildiremeyeceği
için odadaki eşyalara çarpmanızı engelleye­
mez. Oysa gözlerimiz açıkken, örneğin yolu­
muzun üzerindeki bir hendeği atlayarak aş­
mamız gerektiğinde, hendeğin genişliğini göz­
lerimizle “ölçeriz” . Bu bilgi duyu sinirleri
aracılığıyla beyne iletilir; beyin de, hendeği
aşacak kadar uzağa atlayabilmemiz için, han­
gi kaslarımızın ne zaman ve ne kadar kasılıp
gevşemesi gerektiğini hareket sinirleri aracılı­
ğıyla ilgili kaslara bildirir. Y arasaların yankıy­
la yön bulmasında ise beyne geri beslenen
bilgi, bir engele çarparak geri dönen ve o
engelin uzaklığını belirten ses dalgalarıdır.
Canlılarda duyu organları, beyin-sinir sistemi
ve kaslar arasında gerçekleşen bu geribesleme
ve bilgi akışı, bir uçaktaki otom atik pilotun
m ekanik ve elektronik sistemleri arasındaki
iletişimle aynı tem ele dayanır.
Canlılarda ve otom atik denetimli m akine­
lerde geribeslemenin sayısız örneği vardır.
Sözgelimi, sıcakkanlı hayvanlarda vücut sı­
caklığının, insanda ve gelişmiş hayvanlarda
horm on salgılarının ya da kandaki karbon
dioksit oranının belirli bir düzeyde tutulm a­
sında geribesleme süreçlerine büyük görevler
düşer. Canlılardaki biyokimyasal tepkim ele­
rin geribeslemeyle denetlenm esinde sisteme
girdi olarak yüklenen çıktı, belirli bir tepki­
m enin son ürününe ilişkin bilgilerdir. Tepki­
me ürünü belirli bir m adde olabileceği gibi ısı
da olabilir. Böyle bir m adde, örneğin pankre­
asta üretilen ensülin horm onu olağan düzeyi
aştığında, hücredeki ribozom lar ensülin üre­
tim tepkimesini katalizleyen enzimin yapımı­
na ara verir (bak. ENZİM; HÜCRE). Böylece
tepkim e gerçekleşemez ve ensülin üretimi
durur. Şeker m etabolizmasında kullanılan en­
sülin yavaş yavaş tükenerek olağan düzeyin
altına düştüğünde enzim yeniden üretilir ve
ensülin bireşimi başlar. Aynı biçimde, vücut
sıcaklığı olağandan yüksek ya da düşük oldu­
ğunda bu bilgi özel alıcılarla beyne aktarılır.
Beyin de vücuttaki ısı üretim i ile ısı kaybının
azaltılmasına ya da çoğaltılmasına ilişkin ko­
m utları gerekli organlara ileterek vücut sıcak­
lığının belirli sınırlar içinde kalmasını sağlar.
Kalorifer, şofben gibi ısıtma aygıtlarında,
elektrikli ütülerde ve buzdolaplarında kulla­
SİBİRYA 191
nılan term ostatların çalışma ilkesi de geribes-
lemeye dayanır. Bu aygıtlardaki sıcaklığa
duyarlı alıcı, biri az, öbürü çok genleşen iki
ayrı m etalden yapılmış çift metalli bir çubuk­
tur. Örneğin kalorifer term ostatlarında, oda
sıcaklığı belirli bir derecenin üstüne çıktığında
bu m etallerden biri genleşerek uzadığı için
çubuk bükülür ve kalorifer kazanını ateşleyen
brülörün çalışmasını durdurur. O da sıcaklığı
tanım lanan değerin alt sınırına düştüğünde
m etal çubuk yeniden düzleşir ve brülörü
devreye sokarak kazanın yanmasını sağlar
(bak. T erm o sta t ).
Geribeslemenin en iyi bilinen örneklerinden
biri de, kaydedilen ve üretilen sesin nitelikle­
rini hiç değiştirmedikleri için “aslına çok
sadık” anlam ındaki İngilizce high-fidelity söz­
cüklerinin kısaltmasıyla “hi-fi” olarak adlan­
dırılan üstün nitelikli ses aygıtlarındaki elek­
tron lambaları ya da transistörlerdir. E lektron
lambaları ya da transistörler yükselteçlerde
tek başına kullanıldığında sesin niteliklerinde
istenmeyen bozulm alara (distorsiyona) yol
açar. Oysa bu aygıtlar geribeslemeli bir dene­
tim sisteminin içine yerleştirildiğinde, sesin
niteliklerinin olabildiğince bozulm adan kal­
ması sağlanabilir.
Birçok bilim adam ına göre sibernetik ikinci
bir sanayi devrimini başlatmıştır. Çünkü, veri
çözümlemesi yaparak ve koşullara uygun
“kararlar vererek” insanın yapabileceği işle­
rin birçoğunu üstlenen bilgisayarlar ve robot­
lar gibi karm aşık m akineler bu gelişmenin
ürünüdür. Bunun dışında, jet uçaklarının
yönetilmesi, bir uzay aracının fırlatılması,
fabrikalarda otom asyona geçilmesi, bir enerji
santralının, bir petrol rafinerisinin ya da bir
kimya fabrikasının 24 saat aralıksız çalışabil­
mesi, büyük bir havaalanı çevresindeki yoğun
hava trafiğinin denetlenm esi sibernetiğin ba­
şarılarından yalnızca birkaçıdır. Üstelik siber­
netik modelleri 1950’lerden bu yana yalnızca
sanayi ve teknolojiyi değil biyoloji, psikoloji,
ekonomi ve öbür toplum bilimleri gibi çok
değişik alanları da derinden etkilemiştir.
SİBİRYA. A sya’nın kuzeyinde yer alan Sibir­
ya, 12.800.000 k n r ’lik yüzölçümüyle SSCB'
nin yüzde 60’tan fazlasını kaplar. Batıda Ural
Dağları’ndan doğuda Büyük O kyanus’a ka­
192 SİBİRYA
dar uzanır. Kuzeyinde Kuzey Buz Denizi var­
dır. Sibirya’nın güneyinde, batıdan doğuya
doğru, Kazakistan Sovyet Sosyalist Cum huri­
yeti, M oğolistan ve Çin Halk Cum huriyeti yer
alır. Sibirya’nın nüfusu yaklaşık 40 mil­
yondur.
Sık orm anları, büyük ırm akları, buzlarla
kaplı ovalarıyla ünlü bu bölge, doğa koşulları
yüzünden yüzyıllar boyunca gelişememiş ve
nüfusu artmamıştır. Sibirya’da kışlar uzun ve
çok soğuk, yazlar ise kısa ve çok sıcak geçer.
D ünyanın en soğuk yerlerinden biri olarak
bilinen A ntarktika kıtasında kışları sıcaklık
—78,3°C’ye, Sibirya’nın kuzeydoğusundaki
Verhoyansk ve Oym yakon’da ise —67,7°C’ye
düşer.
Sibirya’nın en kuzeyinde tundralar yer alır.
Buralarda kış dokuz ay sürer ve yazın yalnızca
toprağın üzerindeki buzlar erir (bak. T u n ­
d r a ) . D aha güneyde iğneyapraklı ağaçlardan
oluşan ve tayga adı verilen geniş orm an
kuşağına rastlanır (bak. T a y g a ) .
Sibirya doğal yapısına göre batıdan doğuya
doğru üç ana bölüme ayrılır. Ural D ağları’nın
doğusundan başlayan Batı Sibirya Ovası geniş
bataklıklarla kaplıdır. Obi Irmağı ve kolları
bu ovadan geçer (bak. OBİ I r m a ğ i ) . O rta
Sibirya Yaylası batıda Yenisey Irmağı’ndan do­
ğuda Lena Irmağı’na kadar uzanır. Büyük bölü-
Baykal Gölü yakınındaki Listvyanka'da küçük bir
balıkçı limanı ve tersane vardır.
mü deniz düzeyinden 450 metre yüksektedir.
Güneyde Moğolistan sınınna doğru yüzey enge­
belidir. Bu bölgede yer alan Baykal Gölü, Asya
ve Avrupa’daki tatlı su göllerinin hepsinden
daha büyük ve daha derindir (1.620 metre).
“Sovyet U zakdoğusu” adıyla bilinen Doğu
Sibirya Yaylası’nda ise dağlar, sıradağlar,
yaylalar ve kuzeye doğru uzanan vadiler bu­
lunur. Sibirya’daki bütün büyük ırm aklar
kuzeye doğru akar (bak. L e n a I r m a GI; YENİSEY
I r m a G i ).
Tarım ve Sanayi
Sibirya’nın yalnızca güney bölümlerinde çift­
çilik yapılır. Özellikle güneybatıda tahıl üreti­
mi yapılan büyük devlet çiftlikleri vardır.
Patates, keten ve çeşitli sebzelerin yanı sıra
buğday, mısır, çavdar, yulaf ve arpa üretilir.
A t, sığır, domuz ve kümes hayvanları besle­
nir. Yenisey otlaklarında koyun sürüleri yayı­
lır. Ne var ki, bu hayvanların çoğunu yılın
hem en hem en yarısında kapalı yerlerde tu t­
m ak gerekir. Kuzeyde rengeyiği beslenir ve
samur gibi kürklü hayvanlar avlanır. Büyük
Okyanus kıyısı boyunca önemli balıkçılık
merkezleri bulunur.
Sibirya dünyanın en zengin kerestelik or­
man bölgesidir; birçok yerinde bıçkı atölyele­
ri ve kereste dağıtım depolan bulunur. A na
ürün kereste olmakla birlikte Sibirya’da de­
ğerli m aden kaynakları da vardır. Tom sk’un
güneyindeki Kuznetsk sanayi bölgesi kömür
üretimine dayalıdır. SSCB’de çıkarılan altının
çoğu Sibirya ırmakları dolaylarından elde
edilir. En kuzeyde yer alan Norilsk’te nikel,
Kuzey Buz Denizi kıyısındaki Kolima’da ka­
lay, en doğudaki A m ur bölgesinde demir,
kurşun ve başka m etaller ile köm ür çıkarılır.
Sahalin A dası’nda köm ür ve petrol, Batı
Sibirya Ovası’nda da petrol ve doğal gaz
yatakları vardır.
Sibirya’da son 40 yıl içinde birçok büyük
madencilik ve sanayi yerleşim bölgesi kurul­
m uştur. Bu bölgelere elektrik enerjisi sağla­
mak için Sibirya’daki ırmakların yukarı çığır­
ları üzerinde barajlar yapılmıştır. Yenisey Ir­
mağı üzerindeki K rasnoyarsk’ta ve daha do­
ğuda yer alan A ngara Irmağı üzerindeki
B ratsk’ta dünyanın en büyük hidroelektrik
santralları kuruludur.
 SİCİLYA 193

dönem lerde Sibirya pek çok tarihöncesi kül­

türün doğum yeri oldu. Sibirya’da İÖ 24000-
22000 arasına tarihlenen ve dünyanın en eski
sanat yapıtları kabul edilen, m am ut dişinden
ya da rengeyiği boynuzundan yapılmış hey­
kelcikler bulunmuştur.
D aha sonraki yüzyıllarda Sibirya’nın deği­
şik kesim lerinde H unlar, Kırgızlar, M oğollar
ve başka halklar egemenlik kurdu. İS 13.
yüzyılda ise Sibirya’nın güneyi bütünüyle
Cengiz H an’ın kurduğu Moğol İm paratorlu­
ğ u n u n yönetimine girdi. 13.-16. yüzyıllarda
Sibirya’nın batısında A ltınordu Devleti bulu­
nuyordu (bak. A ltin o r d u D e v let î ). B u devle­
tin yıkılışıyla birlikte ortaya bağımsız hanlık­
lar çıktı. T atarca’da “uyuyan toprak” anla­
mındaki Sibirya adı, T atarlar’ın A ltınordu
Picturepoint topraklarında kurduğu Sibir (Sibirya) Han-
Sibirya gittikçe değişmekle birlikte, büyük bölüm ü lığı’ndan gelir. Bu sırada doğuya doğru yayıl­
hâlâ doğal görünüm ünü korumaktadır. Baykal Gölü
maya başlayan Ruslar 1582’de Yerm ak Timo-
benzersiz yabanıl yaşamı ile tanınır; dünyada tatlı su
fokları yalnız bu gölde yaşar. feyeviç adlı bir Kazak’ın önderliğinde Tatar-
lar’ı yenilgiye uğrattılar. Y erm ak’ın ölümü
üzerine Ruslar Sibirya’yı terk ettilerse de
Sibirya’nın başlıca kentleri U rallar’da Nijni çarlıktan destek alan avcılar ve kâşifler Ural-
Tagil, Sverdlovsk ve Çelyabinsk ile Omsk, lar’ı aşarak iç kesimlere yöneldiler. Doğuya
Novosibirsk, Krasnoyarsk, İrkutsk, Barnaul, doğru ilerlerken kaleler yaptılar ve 1630’da
K em erovo, Novokuznetsk, Çita, Habarovsk Lena Irm ağı’na vardılar. 1639’da Büyük O k­
ve Vladivostok’tur. Bu kentlerin çoğu yanus kıyısına ulaştılar. Çok geçmeden Bay­
SSCB’nin A vrupa bölüm ünü Büyük Okyanus kal Gölü çevresinde yaşayan ve Rus egem en­
kıyılarına bağlayan Trans-Sibirva Demiryolu liğine direnen Moğol kökenli B uryatlar’a
üzerindedir (bak. T rans -SİBİrya D em İr y o lu ). boyun eğdirdiler. Rus Çarı I. P etro ’nun
Bu ana hattın uzağındaki bölgeler, bir bölü­ (1672-1725) yönetim e gelmesinden sonra,
mü elektrikli olan yeni hatlarla desteklen­ devletin tehlikeli bulduğu adi ve siyasal suçlu­
m ektedir. Büyük Okyanus kıyısındaki başlıca lar sürgün ve kürek cezalarını çekmek üzere
lim an, buzkıran gemilerinin yıl boyu açık Sibirya’ya gönderildiler. Serflikten kurtulm ak
tuttuğu Vladivostok’tur. SSCB’nin Büyük isteyen pek çok köylü ise Batı Sibirya’ya
Okyanus filosunun da karargâhı olan Vladi- yerleşti. 1891-1904 arasında tam am lanan
vostok yabancı gemilere kapalıdır. Dış ticaret Trans-Sibirya Dem iryolu bölgeye yerleşimi
Vladivostok yakınlarındaki N ahodka üzerin­ hızlandırdı. 1900’den sonra sürgünlerin sayısı
den yürütülür. Yaz ayları boyunca, Kuzey azalırken, nüfusta artış görüldü. Sibirya
Deniz Y olu’nu kullanan gemiler Kuzey Buz 1922’de Rus Sovyet Federe Sosyalist Cum hu­
Denizi kıyılarında ve Sibirya ırm aklarının riyeti sınırları içine alındı. Bu tarihten sonra
ağızlarına yakın yerlerde kurulmuş yerleşim sanayinin gelişmesi ve doğal kaynakların de­
bölgeleri arasında mal taşır. ğerlendirilmesi için özel çaba gösterildi. Tüm
bu çabalara karşın Sibirya’da hâlâ el değm e­
Tarih miş zengin m aden kaynaklan vardır.
Sibirya tarihöncesi çağlarda uzun bir dönem
boyunca buzlar altında kaldı. Bölgede, don­ SİCİLYA, A kdeniz’in en büyük adasıdır.
duğu için bozulm adan olduğu gibi kalmış Bağlı olduğu İtalya’nın en güney ucundan
m am ut ölüleri bulunm uştur. D aha sonraki 16 km genişliğindeki M essina Boğazı ile
194 SİCİLYA
ayrılır. Kuzeyindeki birkaç küçük adayla bir­
likte özerk bir yönetim bölgesi oluşturur.
Sicilya kabaca üçgen biçiminde, doğal gü­
zelliğiyle ünlü bir adadır. Yüzölçümü 25.460
k n r ’dir. Kuzey kıyısında yükselen sarp dağ­
lar, İtalya anakarasındaki Apennin D ağlan’
nın uzantısıdır. Doğu kıyısı yakınlarındaki
E tna, 3.323 m etre ile A vrupa’nın en yüksek
etkin yanardağıdır. Adanın büyük bölümü
kuzeyden güneye doğru alçalan engebeli bir
yayladır. Özellikle kuzeyinde dar kıyı ovaları
yer alır.
Sicilya’da yazlar sıcak ve kuru, kışlar ılık
geçer. Yağış oranı düşüktür. A danın başlıca
sorunlanndan biri susuzluktur. Yamaçları ör­
ten doğal orm an örtüsü tarım için toprak
kazanm ak amacıyla neredeyse bütünüyle yok
edilmiştir.
Sicilya İtalya’nın yoksul bir bölgesidir. Bir
ada oluşu ve ülkenin en güney ucunda yer
alışı yüzünden İtalya’nın öteki kesimleriyle
ilişkisi kesik gibidir. Halkın büyük bölümü
çiftçilikle geçinir. A dada, anakarada yaşayan
İtalyanlar’ın bile anlam akta güçlük çektiği bir
lehçe konuşulur. İtalya’da yetişen limon ve
portakalların çoğu Sicilya’da üretilir. Alçak
yamaçlarda ve kıyı ovalarında turunçgillerden
Picturepoirıt
Palermo'da kalabalık bir sokak.
başka zeytin, badem , üzüm ve çeşitli sebzeler
yetiştirilir. Sicilya’nın kuzey kıyısında yer alan
Palerm o’nun gerisindeki vadi, tadına doyul­
maz portakallarından ötürü “Conca d ’O ro”
(altın kabuk) adıyla anılır. Batıdaki Marsala
Ovası şarabıyla ünlüdür.
Sicilya’nın engebeli iç kesimleri, 1950’lere
kadar çok düşük ücretle işçi çalıştırılan büyük
çiftliklere bölünmüştü. 1950’den bu yana dev­
let bu toprakları kam ulaştırarak köylüler ara­
sında paylaştırdı. A dada en çok buğday ekilir­
se de, üretim düşüktür. Engebeli çayırlar
koyun ve keçi otlatm aya elverişlidir. Bundan
başka az sayıda sığır beslenir. A da halkının
büyük bölümü tepelerde kurulu kasaba ve
köylerde yaşar.
İtalya balıkçılık filosunun yaklaşık dörtte
birini Sicilya’nın balıkçı tekneleri oluşturur.
En çok orkinos avlanır. A dada balık, meyve
ve sebze konserveciliği yapılır. Oldukça katı­
şıksız halde kükürt elde edilir. Başlıca sanayi­
leri petrol çıkarımı ve arıtımı, kimyasal m ad­
de, plastik eşya, çim ento ve gübre üretimidir.
Kuzey kıyısında doğal bir liman olan Paler­
mo adanın yönetim m erkezidir. Başlıca bü­
yük kentler Catania ve M essina’dır. M essina’
da 28 Aralık 1908 günü tarihin en büyük
deprem lerinden biri oldu. Bu deprem de 83
bin kişi, yani kent nüfusunun yarısından çoğu
yaşamını yitirdi.
İtalya ve Sicilya’daki demiryolları Messina
ile anakara arasında işleyen bir feribotla
birbirine bağlanır. Adanın karayolları iyidir.
A m a, köyler arasındaki yollar taşlık ve dar
olduğu için yükler ancak eşek sırtında taşına-
bilm ektedir.
Tarih
Sicilya’da ilk yerleşim ler 10 bin yıl kadar önce
kurulm uştu. A dada İÖ 8. yüzyılda Fenikeliler
ve Yunanlılar yerleşim merkezleri kurdular.
Özellikle güneydoğudaki liman kenti Siracu-
sa’da Eski Y unanlılar’dan kalma pek çok
kalıntıya rastlanır. İÖ 3. yüzyılda R om a’nın
ilk eyaleti olan Sicilya, ortaçağ başlarında
V andallar, O strogotlar, Bizanslılar ve Arap-
lar’ca istila edildi. 11. yüzyılda ise İtalya’nın
güneyi ile birlikte Norm an egemenliğine gir­
di. 13. yüzyıl sonunda İspanyollar’ın eline
geçti.

1443’te İspanyollar İtalya’nın güneyi ile
Sicilya’yı birleştirdikten sonra bölge İki Sicil­
ya Krallığı adıyla anılmaya başlandı. Am a bu
birlik 16.-19. yüzyıllar arasında zaman zaman
kesintiye uğradı. 1815’te resmen İki Sicilya
Krallığı adını aldı. 1860’ta Giuseppe Garibal-
di 1.000 gönüllüsüyle Sicilya’ya çıktı {bak.
G a r ib a l d i , G iuseppe ). A da ertesi yıl, yeni
kurulan birleşik İtalya Krallığı’nın bir parçası
oldu. 1947’de ise bölgesel özerklik kazandı.
Sicilya’nın kendi parlam entosu vardır. R om a’
daki İtalyan hüküm eti de adaya her türlü yar­
dımda bulunm aktadır.
Sicilya, dünya çapında yaygın bir suç örgü­
tü olan M afya 'nın doğum yeri olarak da
ünlüdür. A dada ortaçağın sonlarında istilacı
N orm an, İspanyol ve A rap yönetimlerini
devirmek amacıyla mafie adı verilen gizli
silahlı gruplar örgütlenmişti. 1820-48 yılları
arasında, çiftliklerinde çok az oturan toprak
sahiplerinin mülklerini haydutlara karşı koru­
mak amacıyla kiraladığı bu gruplar giderek
bağımsızlaştı ve başına buyruk bir güç oldu.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra özellikle Paler­
m o’da yuvalanarak rüşvet, şantaj, kaçakçılık
işlerine girdi. Kan davası gütme, sır saklama
ve hiçbir koşulda adalet için resmi m akam lara
başvurm ama ilkesinden hareket eden mafya
üyelerinin bir bölüm ü A B D ’ye göç ettikten
sonra bu ülkede 20. yüzyılın en büyük suç
örgütünü kurdular.
Nüfusu 5.051.413’tür (1985).
SİDE 195
SİDE, ilkçağda A nadolu’nun Akdeniz kıyısın­
da kurulmuş olan en eski ve önemli bir liman
kentidir. İÖ 7. yüzyıldan İS 6. yüzyıla kadar
ticaretten elde ettiği zenginliklerle parlak
dönem ler yaşayan bu ilkçağ kentinin yerinde
bugün bir köy vardır. Akdeniz Bölgesi’nde
yer alan, 1985’teki nüfusu 3.376 olan ve
Selimiye adıyla anılan bu köy, Antalya ilinin
M anavgat (bak. M a n a v g a t) ilçesine bağlıdır.
Selimiye köyü turizmle zenginleşmiş, gittikçe
büyüyen bir köydür.
Y örede yapılan kazı ve araştırm alarda kent
kalıntıları arasında elde edilen en eski bulun­
tunun İÖ 7. yüzyıldan kalma olduğu saptan­
mıştır. Bazı eski kaynaklar Side’nin, Yunanis­
tan’dan İzmir yöresindeki Kyme’ye gelen
A ioller tarafından bir ticaret kolonisi olarak
kurulduğunu yazar. A m a Side adının Y unan­
ca olmaması, kentin daha eskiden kurulmuş
olduğu izlenimini verir. Kentin adı, yörede
çok eskiden konuşulan ve günümüzde tam
olarak çözülememiş, “Side dili” olarak tanım ­
lanan bir H int-A vrupa dilinde “nar” anlamına
gelir. Bu bulgular kentin A ioller’in gelişinden
önce de var olduğu görüşünü güçlendirmekte-
dir. Bir eski kaynak Side’nin İÖ 15. yüzyıl
sonlarında kurulduğunu belirtir. İÖ 6. yüzyılda
Persler’in eline geçen Side, İÖ 334’te Büyük
İskender’e teslim oldu. D aha sonra Mısırlılar
ve Selevkoslar tarafından yönetilen Side, B er­
gama Krallığı dönem inde bağımsız bir kentti.
Rom a İm paratorluğu’na bağlandığı İÖ 78’den
N ezih Başgelen
Side'deki A pollon
Tapınağı.
196 SİERRA LEONE
sonra da iç işlerinde bağımsız olan Side, özel­
likle köle ticaretinden büyük bir zenginliğe
kavuştu. Bu dönem de Pamfilya’nın en büyük
ticaret, bilim ve kültür merkeziydi.
D aha sonra Toroslar’da yaşayan dağlı halk­
ların saldırısına uğrayan Side, İS 4. yüzyılda
oldukça yoksul düştü. Bizans yönetim indey­
ken yeniden zenginleşerek parlak bir dönem
yaşayan Side’nin 9. ve 10. yüzyıllarda saldırı­
larını yoğunlaştıran A raplar tarafından yakı­
larak yerle bir edildiği sanılmaktadır. Bugün­
kü köy ise 19. yüzyılda G irit’ten gelen göç­
m enler tarafından Side kalıntıları üstünde ve
eski kentin yapılarından kalm a taşlar kullanı­
larak kuruldu. B urada yeni bir yerleşim yeri­
nin kurulmuş olması, arkeolojik çalışma ya­
pılmasını ve kent kalıntılarının korunmasını
zorlaştırm aktadır.
Küçük bir yarım adanın üstünde kurulmuş
olan Side kentinden günümüze iyi durum da
ulaşan başlıca yapılar kara surları ile bu
surlardaki ana kapının iki yanında bulunan
kuleler, caddeler, sarnıçlar, sukem eri, anıt­
m ezarlar, tapm ak, bazilika, hamam ve tiyat­
rodur. Bunlardan başka çeşitli yapıların duvar
ve tem el kalıntıları ile büyük yapıtaşları ve
sütunlara rastlanır.
İÖ 2. yüzyılda yapılmış olan hamam düzen­
lenerek 1963’te Side Müzesi olarak ziyarete
açılmıştır. Bu müzede kent kalıntıları arasın­
da bulunan çeşitli heykeller, büstler, kabart­
m alar, sütun başlıkları ve lahitler ile öteki
arkeolojik buluntular sergilenir.
Ahm et Kuzik
Solda: Side'de 2. yüzyıldan kalma
Agora'nın çevresi tanrı heykelleriyle
süslenm iştir. Üstte: Adalet tanrıçası
İsa Çelik Nemesis'in heykeli.
Selimiye köyü kıyıları boyunca doğal kum ­
sallar uzanır. Yazın aylarca deniz suyu sıcaklı­
ğı 20°C’nin altına düşmeyen ve günlük güneş­
lenm e süresi 12 saatin altına inmeyen bu
kıyılar, A vrupa’nın serin ve soğuk ülkelerin­
den gelen turistler için çok çekici alanlardır.
Eşsiz doğal ve tarihsel zenginliklere sahip
olan Selimiye köyü yazın yerli ve yabancı
turistlerin büyük ilgi gösterdiği önemli bir
turizm m erkezi haline gelmiştir. Selimiye
köyü çevresi kam u kuruluşları ile özel kesime
ait çok sayıda otel, m otel, tatil köyü ve
sitelerle dolmuş durum dadır.
Selimiye köyü karayoluyla ilçe merkezi
M anavgat’a 10 km, il merkezi A ntalya’ya da
yaklaşık 70 km uzaklıktadır.
SİERRA LEONE, Batı A frika kıyısında Gine
ve Liberya arasında yer alan, İngiliz Uluslar
Topluluğu üyesi bağımsız bir cumhuriyet­
tir.
Başkent Freetow n, 40 km uzunluğunda, sık
orm anlarla kaplı dağlık bir yarım adanın üze­
rindedir. Bu topraklara “Aslan D ağları” anla­
mına gelen Sierra Leona adını 1462’de bölgeyi
keşfeden Portekizli Pedro de Sintra vermiştir.
Bataklık kıyı şeridi iç kesimlere doğru yerini
çayırlara, engebeli orm an alanlarına ve yük­
sekliği 900 m etreyi bulan yaylalara bırakır.
Ü lkenin kuzeydoğusunda 2.000 m etreye yak­
laşan dağlar vardır. Irm akların çoğu yaylalık
bölgeden güneybatıya doğru akar. En önemli
ırmağı Sewa’dır.

Sierra Leone’nin iklimi sıcak ve nemlidir.
Mayıs-ekim ayları arasında yoğun yağış görü­
lür. Bir zam anlar, bölgede sıtm adan ölen
İngiliz tüccar ve askerlerden ötürü, ülkeye
“beyaz adam mezarlığı” denirdi.
Orm anların çoğu ekim alanı açmak için
kesildiyse de, iç kesim lerde hâlâ kerestesi çok
değerli ağaçlar vardır. Ü lkede yaşayan yaba­
nıl hayvanlar arasında fil, leopar, antilop,
maymun ve az sayıda aslan sayılabilir. Irm ak­
larda suaygırı, timsah ve ırmak haliçlerinde
köpekbalıkları vardır. O tlakların çoğunda,
özellikle doğudakilerde yoğun olan çeçe sine­
ği sığır besiciliğine olanak vermez (bak. Ç eçe
SİNEĞİ).
Freetovvn’da ve kıyı bölgelerde yaşayan
halkın çoğu, özgürlüğüne kavuşmuş kölelerin
soyundan gelen ve “K reol” olarak adlandırı­
lan, İngilizce konuşan H ıristiyanlar’dır. B un­
lar toplam nüfusun sadece yüzde 2’sini oluştu­
rur. Ülkenin geri kalan kesim lerinde çeşitli
etnik gruplardan insanlar yaşar. Sayıları 18’i
bulan bu etnik gruplardan bazıları M üslüman
ve Hıristiyan olmakla birlikte, çoğu gizli
topluluklarca yönetilen geleneksel A frika
dinlerine bağlıdır.
Halkın çoğunluğunu çiftçilikle geçinen köy­
lüler oluşturur. Ekilebilen topraklarda pirinç,
m anyok, yam ve başka ürünler yetiştirilir. En
önemli ürün, meyvesi ve çekirdekleri sabun,
m argarin ve mum yapımında kullanılan yağ
palmiyesidir. Kahve, kakao ve zencefil de
üretilir. Dış ülkelere kauçuk satılır.
M aram pa’da büyük m iktarda dem ir çıkartı­
lır ve özel bir demiryolu ile Pepel limanına
taşınır. G üneydoğuda, krom cevheri olarak
SİERRA LEONE 197
SİERRA LEONE'YE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 71.740 km2.
NÜFUS: 3.803.000 (1987).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet; İngiliz Uluslar Toplu­
luğu üyesi.
BAŞKENT: Freetovvn.
DOĞAL YAPI: Alçak, bataklık bir kıyı şeridi; iç kesimle­
rinde yaylalar ve dağlar olan sulak bir ülkedir.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Palmiye çekirdeği ve yağı, kakao,
kahve, zencefil; elmas, demir cevheri, krom cevheri.
BAŞLICA KENTLER: Freetovvn, Bo, Makeni, Kenema.
EĞİTİM: Zorunlu değildir.
yararlanılan kromit çıkartılır. Önemli bir dış
ticaret ürünü olan elmas, Sewa ve Bafi
ırm akları dolaylarındaki sarı taşlık alandan
elde edilir. M okanji T epeleri’nde boksit bu­
lunmuştur. Sierra L eone’de dünyanın en zen­
gin rutil (titan dioksit) yatakları vardır ve her
yıl dışarıya 100 bin ton rutil satılır.
Çok güzel bir doğal liman olan başkent
Freetow n ile iç ticaretin başlıca m erkezi olan
Bo, Sierra L eone’nin en önemli kentleridir.
Tarih
Bölgeye yerleşen ilk halk B ulom lar’dı. 14. ve
15. yüzyıllarda bölgeye öbür A frika halkları
da geldi. Portekizliler 1495’te Freetovvn’da bir
kale yaptılar. Kıyı 15. yüzyıl sonlarından
başlayarak Avrupalı köle ve fildişi tüccarları­
nın uğrak yeri oldu.
İngilizler Sierra L eone’yi sömürgeleştirmek
istedilerse de başarılı olam adılar. 1787’de,
özgürlüğüne kavuşmuş olan ya da sahibinden
kaçan köleler, köleliğe karşı olan bir grup
İngiliz’in desteğiyle bugünkü Freetovvn bölge­
sine yerleşti. İlk yerleşenler 400 özgür köle ve
60 beyazdı. Afrikalı bir kabile reisinden
yarım adada bir parça toprak satın alındı ve
göçmenler çiftçilik yapmaya başladı. Bununla
birlikte, bu ilk göçm enlerden çoğu öldü,
kalanları da bir başka kabile reisince toprak­
larından sürüldü. Bölgeye 1792’de yeni göç­
m enler geldi.
İkinci göçmen grubu, A m erika’daki pam uk
tarlalarında köle olarak çalışan ve A m erikan
Bağımsızlık Savaşı sonrasında İngilizler’ce,
bugün K anada’nın bir bölgesi olan Nova
Scotia’ya götürülmüş Siyahlar’dı. Y arım ada­
198 SİERRA NEVADA
A B C Ajansı
Sierra Leoneli bir köylü
da yerleştikleri bölgeye Freetown adını verdi­
ler. 1794’te Fransızlar burayı yağmaladıysa
da, bölge çok geçmeden eski durum una ka­
vuştu. 1808’de kıyıdaki yerleşme İngiliz sö­
mürgesi oldu. 1896’da iç bölgeler de İngiltere’
nin koruması altına alındı. Bu durum da
sömürgeci devlet, yani İngiltere uluslararası
yetkileri kendinde topluyor ve Sierra L eone’
yi iç işlerinde özgür bırakıyordu. 1961’de
İngiliz Uluslar Topluluğu içinde bağımsız bir
ülke durum una gelen Sierra L eone’de
1971’de cumhuriyet ilan edildi.
SİERRA NEVADA, İspanyolca’da “karlı sıra­
dağlar” anlamına gelir. Hem İspanya’da, hem
A B D ’de bu adla bilinen dağlar vardır. İspan­
yol Sierra N evada’sı A kdeniz kıyısı yakının­
da, G ranada ilindedir ve denizden görülebilir.
Bu sıradağlar arasında, İspanya anakarasının
en yüksek tepesi olan 3.478 m etre yüksekli­
ğindeki Cerro de M ulhacen yer alır. Sierra
N evada’da ayrıca, A vrupa’nın en güneyinde
olm a özelliği taşıyan küçük bir buzul vardır.
California eyaletinde bulunan Sierra Neva­
da ise A B D ’nin en yüksek sıradağlarındandır.
W hitney Dağı’nm yüksekliği 4.418 m etredir,
öbür doruklar da genellikle 4.000 m etrenin
üstündedir. Sierra Nevada yaklaşık 645 km
uzunluğunda ve 65-130 km genişliğindedir.
Batısında Sacram ento ve San Joaquin ırm ak­
larının suladığı bereketli bir vadi, doğusunda
ise kıraç Büyük Havza vardır. Sıradağların en
yüksek dorukları doğudadır. Dağların güney
ucunda M ojave Çölü yer alır. Kuzeyinde ise
Kaskad Dağları uzanır.
Sierra N evada’nın batısında, Sacramento-
San Joaquin vadisine akarak bu iki ırmağa
katılan akarsuların aşındırdığı derin kanyon­
lar bulunur. Kuzey A m erika’nın en derin
vadisi olan 2.400 m etre derinlikteki Kings
Kanyonu bunlardan biridir. G ranit yamaçlı
sarp Yosemite vadisi 1.200-1.800 m etre derin­
liktedir. Yosemite Çağlayanı, Bridalveil Çağ­
layanı ve başka ünlü çağlayanlar bu kanyonla­
rın yamaçlarından dökülür. Güzel görünümlü
Tahoe G ölü’nün bir bölümü Sierra N evada’
nın içinde kalır.
Sierra Nevada çok az geçit verir. Bunlardan
ikisi deniz düzeyinin 2.000 m etre üzerindedir.
Kıyıdaki San Francisco’dan doğuya, iç kesim­
lere giden demiryolları bu geçitlerden geçer.
Ayrıca karayollarıyla aşılan birkaç yüksek
geçit vardır.
Sierra N evada’nın batı yamaçlarında Se-
California'da Sierra Nevada'dan bir görünüm

quoia, Kings Kanyonu ve Yosemite adlı üç
ulusal park yer alır. Bu üç parkta da dünyanın
en büyük ve en yaşlı canlılarından sayılan
sekoya ağaçlarının bulunduğu korular vardır
(bak. S ek o y a ).
Yosemite vadisinde Avrupalı kâşiflerin ge­
lişinden önce Y erliler’in yaşadığı 40 kadar
köy vardı. Buradaki Y erliler’e M ivoklar deni­
yordu. Yosemite adı M ivoklar’ın Am erika
boz ayısına verdikleri uyum ati adından gelir.
Buzul Çağı boyunca yoğun kar yağışı Sierra
N evada’nın yüksek bölümlerinin buzla örtül­
mesine yol açtı. Büyük buzullar vadilerden
geçerek batıya doğru yol alırken onları daha
da derinleştirdi. G ünüm üzde yalnızca dağla­
rın yüksek kesimlerinde küçük buzullar bu­
lunm aktadır.
Çok uzun zaman önce akarsularca taşm an
ve bir ölçüde lav akıntılarıyla örtülen altınlı
çakıllar, 1849’da yaşanan “A ltına H ücum ”
sırasında pek çok insanın bölgeye akın etm e­
sine yol açmıştı.
SİFON. Bir sıvıyı bulunduğu yerden daha
alçak bir yere doğru akıtm ak için özel bir
aygıta gerek yoktur; önündeki engel kaldırıl­
dığında su kendiliğinden akar. A m a, bu sıvı
alçaktaki yeni yerine doğru akarken akış
yolunun belli bir bölüm ünde başlangıç nokta­
sından daha yüksekte bulunan bir noktayı
aşmak zorundaysa, bunun için sifon denen
özel bir düzenek kullanılması gerekir. Sifon
olarak genellikle, içindeki hava boşaltılmış
olan U biçiminde kıvrık bir boru kullanılır.
Örneğin bir bardaktaki suyu, bardağı yerin­
den kım ıldatm adan bir sifonun yardımıyla
boşaltabiliriz. Bunun için bir ucu bardaktaki
SİFON 199
suya daldırılan lastik bir borunun öbür ucunu
bardağın kenarından aşırıp dışarı sarkıtırız.
Bu durum da suyun borudan akmayacağını
biliyoruz. A m a borunun ucunu ağzımıza alıp
su gelinceye kadar em dikten sonra, içine hava
girmemesi için sıkıca kapatıp bardaktaki su
düzeyinden daha alçakta tutarak yeniden
açtığımız zaman bardaktaki suyun borudan
boşaldığını görürüz. Borunun ucu bardaktaki
su düzeyinden alçakta olduğu sürece bardak­
taki su boru içinde yükselerek bardağın kena­
rını aşıp akmayı sürdürecektir.
Sifonun nasıl çalıştığını anlam ak için başka
bir deneyden yararlanabiliriz. Rulo halinde
duran bir zincirin bir ucunu, zincirin durduğu
yerden daha yüksekte bulunan ve serbestçe
dönebilecek biçimde yerleştirilmiş olan bir
m akaradan geçirerek zincir rulosundan daha
alçaktaki bir noktaya kadar indirdiğimizi dü­
şünelim. M akaradan geçen zincirin rulodan
alçakta kalan bölümü, rulodan yüksekteki
bölüm ünden uzun olduğu zaman bu bölümün
ağırlığı da daha fazla olacak ve zinciri aşağı
doğru çekecektir. (Rulo halinde duran zinci­
rin ağırlığının bir etkisi olmaz. Çünkü o
ağırlığı zincir rulosunun üzerinde bulunduğu
yer taşım aktadır.) Bu durum da zincirin m aka­
radan geçişi bütün rulo “boşalıncaya” kadar
sürer. Sifonda gördüğümüz olay da bu deney-
dekinin tümüyle aynıdır. Sudaki m oleküller
bir zincirin halkaları gibi birbirine bağlıdır.
Sifon borusu içinde oluşan kesintisiz bir su
“zinciri” borunun daha uzun olan tarafına
doğru akar gider. Sifonun çalışması için U
biçimindeki borunun uzun kolu, suyun akm a­
sı istenen yönde olmalıdır. Sifon kullanılarak
su 11 m etreye yakın bir yüksekliğe çıkarılabi­
Uzun sütundaki
suyun ağırlığı
ı daha fazla
ı olduğundan, su
V gösterilen
t doğrultuda
[ akmaya devam
> eder.
200 SİGORTA

lir. Akaçlam a sistem lerinde, petrol boruhat- m ak için alm an borç ödenm ezdi. Geminin
lannda ve su dağıtım sistemlerinde sifon kendisi için de sigorta yapılıyordu. Fenikeli-
kullanılır. ler’in bu konuda hazırlamış oldukları belgeler
en eski sigorta kayıtlarını oluşturm aktadır.
SİGORTA, insanları beklenm edik zararlara Y unanlılar’ın ve R om alılar’ın da kullandığı
karşı korum anın bir yoludur. Bir yangının ya bu sigorta türü deniz taşımacılığıyla ilgili
da benzeri bir yıkımın vereceği zarar tek bir olduğu için deniz sigortası olarak bilinirdi. 12.
kişinin karşılayamayacağı kadar büyük olabi­ yüzyılda, İtalyan tüccarlar deniz sigortasını
lir; oysa çok sayıda insan bir araya gelerek İngiltere’ye götürdüler. 17. yüzyıl boyunca
bunu kolaylıkla karşılayabilir. İşte sigorta İngiltere’de gemi sahipleri, denizciler ve tüc­
kurum unun tem elindeki düşünce budur. Bu carların bir araya geldikleri en gözde yerler­
tür bir toplu korunm a sistemine katılarak den biri Edw ard Lloyd’un L ondra’daki kah-
beklenm edik zararlara karşı kendini korum ak vehanesiydi. Birçok sigorta anlaşması Lloyd’s
isteyen herkes, sigortacılıkta prim adı verilen adlı bu kahvehanede yapılırdı. 1688’de
belirli bir m iktar parayı düzenli olarak öder. Lloyd’s deniz kazalarına karşı sigorta yapan
Sisteme katılanların ödediği bütün prim ler, işadam larının buluştukları bir tür kulüp ol­
günüm üzde çeşitli sigorta şirketlerinin deneti­ m uştu. Denize açılmak üzere olan bir geminin
minde bulunan bir fonda toplanır. Böyle bir kaptanının adını, geminin gideceği yeri ve
fona prim ödeyen, bir başka deyişle bir taşıdığı yükü belirten bir belge burada elden
sigorta şirketince sigortalanmış olan kimse bir ele dolaşırdı. Bu belgeyi inceleyerek yolculu­
zarara uğradığı zam an, bu zararı karşılam ak ğun başarılı olacağına ve onu sigorta etm enin
için gerekli olan para bu fondan çekilerek uygun olacağına inanan işadamları belgenin
zarara uğramış olan kişiye verilir. altına adlarını ve bir kayıp durum unda ne
Sigorta, bir sigorta şirketince ve yazılı bir kadar ödem e yapacaklarını yazardı. İngilizce’
anlaşmayla yapılır. Bu anlaşmaya sigorta p o li­ de, “sigorta etm ek” karşılığında kullanılan ve
çesi ya da sözleşm esi denir. Poliçe, sigortala­ “altına yazm ak” anlam ına gelen undervvriting
nan kişiye sigortanın hangi konuda ve nasıl sözcüğü bu uygulam adan kaynaklanır. 18.
bir korum a sağlayacağını belirtir. Çok sayıda yüzyıldan başlayarak deniz sigortacılığında ün
poliçe türü vardır. Yaşam , sağlık, yangın, kazanan Lloyd’s, günüm üzde dünyanın dört
kaza ve m otorlu taşıt sigortaları en çok bir yanından gelen denizcilikle ilgili haberle­
bilinen poliçe türlerindendir. Sigortalı bir kişi rin toplandığı bir merkez durum una gelmiştir.
sigorta kapsam ındaki bir konuda zarara uğra­ O kyanuslarda çalışan 18 binden fazla geminin
yınca, kendisine en fazla poliçede yazılı m ik­ hareketi sürekli olarak burada izlenmekte ve
tar kadar bir ödem e yapılır. Tazm inat denen akla gelebilecek her türlü sigortacılık işlemi
bu ödem e, çok ender olarak uğranan kayıp­ yapılmaktadır.
tan daha fazla olabilir. Halley kuyrukluyıldızının yörüngesini ilk
kez hesaplamış olan İngiliz m atem atikçi ve
Sigortacılık Tarihi astrom i bilgini Edm ond Flalley, 1693’te Krali­
İlk sigortayı 5-6 bin yıl kadar önce Babilli yet D erneği’ne sunduğu yaşam tablolarıyla,
tüccarların kullandığı sanılm aktadır. Bu sis­ yaşam sigortası alanında büyük bir katkıyı
tem de tüccara yükün ve taşıyan aracın değeri­ gerçekleştirmiştir. Belirli yaş gruplarındaki
nin yüzde 25’ine yakın bir faizle borç verilirdi. insanların kaç yıl daha yaşamalarının bekle­
Eğer bir kaza sonucu mallar zarar görürse nebileceğini gösteren bu tablolar yaşam sigor­
tüccar borcu ödemezdi. Bu sistemdeki yüksek tası yapan sigortacılara değişik yaşlardaki
faiz, bir anlam da tüccarın sigorta karşılığı insanların ne kadar sigorta primi ödemesi
olarak yaptığı ödemeydi. gerektiğini hesaplam akta yardımcı olur (bak.
A kdeniz’de gemicilik yapan Fenikeliler bu H a l l e y , E d m o n d ).
sigorta uygulamasını deniz ticaretine aktardı. Yalnızca yaşam sigortası yapan ilk sigorta
Korsanlık ya da bir kaza sonucu yolculuk şirketinin 1706’da L ondra’da kurulduğu sanıl­
başarısızlığa uğrarsa, yol giderlerini karşıla­ m aktadır. 1759’da Pennsylvania’da kurulan

Presbyterian M inister’s Fund of Philadelphia
(Philadelphia Presbiteryen Papazlar Fonu)
A B D ’deki ilk sigortacılık şirketidir. Bu şirket
yaşlı Presbiteryen papazların bakımı amacıyla
kurulm uştu.
İlk yangın sigortası şirketleri 1666’daki
Büyük Londra Yangım’ndan sonra ortaya çık­
tı. Kendi itfaiye bölümleri de olan bu şirketler
yangın sigortası yaptıkları kişilere sigorta
edilen yapının dışına asılmak üzere yangın
plakası denen m etal amblemler verirlerdi.
Yangın plakası olmayan bir yapıda yangın
çıktığı zaman, gelen itfaiyecilerin ateşi sön­
dürm eye çalışacaklarına durup yangını seyret­
tikleri söylenir.
İlk A m erikan sigorta grubunu, ahşap yapı­
larını yok edebilecek bir yangının yol açacağı
kaybı paylaşmak isteyen dükkân sahipleri
1735’te kurdu. A B D ’deki ilk yangın sigortası
şirketi olan Philadelphia Contributorship’i ise
1752’de Benjam in Franklin kurm uştur. Çok
sayıda sigorta şirketinin kurulmuş olduğu
Connecticut eyaletinin H artford kenti günü­
müzde A B D ’nin sigortacılık m erkezi olarak
tanınır.
Sigorta Türleri
Sigortacılıkta, poliçe sahibi ya da sigortalı bir
zarara karşı korunmayı isteyen kişidir; sigor­
SİGORTA 201
tacı da zararı ödeyecek olan kurum dur. Sigor­
ta yaptıranın sigorta karşılığında sigortacıya
ödediği paraya prim denir. Prim, sigorta be­
delinin belirli bir oranı kadardır. Z ararın ger­
çekleşmesi durum unda kendisine ödeme ya­
pılacak olan kişiye hak sahibi denir. Hak sahi­
bi, sigorta yaptıran kişi olabileceği gibi, söz­
leşmede belirtilmiş olan başka bir kişi de ola­
bilir. Sigortalı ile sigortacı arasında yapılan,
sigortanın konusunu ve koşullarını belirleyen
yazılı sözleşmeye poliçe denir.
Yaşam sigortası değişik biçimlerde yapılabi­
lir. Sigortalının ölümü durum unda sigorta
bedeli hak sahibine ödenebilir. Böylece bek­
lenm eyen bir ölümün yol açtığı gelir kaybı
karşılanmış olur. Bu durum da hak sahibi
genellikle ölenin eşidir. Birçok yaşam sigorta­
sı poliçesi para gibi değer taşır. Çok çeşitli
türleri olan yaşam sigortasının üç ana türü,
genel yaşam sigortası, süreli yaşam sigortası
ve karm a yaşam sigortasıdır. Genel yaşam
sigortasının koruması bütün yaşam süresini
kapsar. Sigortalı ne zaman ölürse ölsün sigor­
tacı tazm inatı öder. Süreli yaşam sigortası,
sigortalıya yalnızca beş ya da 10 yıl gibi belirli
bir süre için korunm a sağlar. Süre sonunda
poliçe yenilenebilir ve her yenilenmede daha
yaşlanmış olan sigortalının ölüm olasılığı art­
mış olduğu için ödenecek olan prim yükselir.
Popperfoto
1978'de Bretanya
kıyılarının açığında
batan Am oco Cad iz
tankeri dünyadaki en
ciddi petrol
kirlenm elerinden birine
ve çok büyük bir sigorta
tazminatı ödenmesine
neden oldu.
202 SİGORTA
S. & O. Matthews
Resimde görülen yangın plakası, eskiden
itfaiyecilere yapının sigortalanm ış olduğunu
gösteriyordu.
Karma yaşam sigortası tasarruf amaçlı bir
sigortadır. Sigorta süresi içinde sigortalı ölür­
se hak sahibine sigorta bedeli ödenir. Sigorta­
lı bu süre sonunda hâlâ yaşıyorsa sigorta
bedeli sigortalıya ödenir.
Sınırlı ödemeli yaşam sigortasında, belirli
bir süre prim ödeyen sigortalılar yaşamlarının
geri kalan bölümü için sigortalanır. Yıllık
ödemeli yaşam sigortası ise genel yaşam
sigortasının tersidir. Bu sigorta türünde sigor­
talı öldüğünde tazm inat ödenmesi yerine,
sigortalıya yaşadığı sürece bir gelir sağlanır.
Sigortalı ya büyük bir prim yatırır ve hem en
gelir elde etm eye başlar ya da gelir almaya
başlam adan önce belirli bir süre prim ödemesi
gerekir.
Sağlık sigortası çok yaygın sigorta türlerin­
den biridir. Tek kişilik sözleşmeyle sağlık
sigortası yapılabileceği gibi bazı işyerlerinde
düzenlenen grup sigortalarına katılarak da
sağlık sigortası yaptırılabilir. Birçok Avrupa
ülkesinde belirli bir gelir düzeyinin altındaki
insanlar için parasız sağlık hizmetleri sağlan­
m aktadır. İngiltere gibi bu sistemin herkesi
kapsadığı ülkelerde ayrıca bir sağlık sigortası­
na gerek yoktur. Gene de birçok kişi ve
şirket, ek bir yardım dan yararlanm ak amacıy­
la özel sağlık sigortası yaptırm aktadır. H asta­ EMEKLİLİK).
ne ve ameliyat giderlerini, düzenli hekim
kontrolü giderlerini, büyük sağlık harcam ala­ lara yol açan doğal olaylar ve büyük petrol
rını, ciddi ve uzun süreli hastalık ya da tankerlerinin batması gibi çok geniş bir alanı
sakatlık sırasında yapılan harcam aların çoğu­ etkileyen kazalar bu olayın gerçekleştiği yer­
nu karşılayan sağlık sigortası türleri vardır.
Sakatlık sigortası da hastalık ya da yaralanm a
nedeniyle kaybedilen gelirin karşılanmasına
yardımcı olur.
M al sigortası, ilk sigorta şirketlerince yapı­
lan eski yangın sigortalarının günümüzdeki
biçimidir. Yapılar ve içindeki eşyalar yangının
yanı sıra birçok başka tehlikeye karşı da
sigorta edildiği için bu sigorta türünün adı
değişmiştir. Fırtına, su baskını, deprem , hır­
sızlık, mala saldın gibi tehlikeler mal sigorta­
sının kapsam ına girer. Burada sigorta bedeli,
sigortalı malın yeniden sağlanması ve yapıla­
rın yeniden yapılması için gereken giderler
kadardır.
Yapıları ve yapıların içindeki mobilya, m ü­
cevher, para, elektronik aygıt ve antika gibi
eşyaları birlikte sigorta eden karm a sigorta
poliçeleri de vardır.
M otorlu kara taşıtları sigortası en karmaşık
görünen sigorta türüdür. Taşıtı ve sürücüsünü
her tür kazanın yol açabileceği zarara karşı
koruyan bir sigorta yaptırılabileceği gibi, ara­
cı yalnızca yangın ve hırsızlığa karşı koruyan
bir sigorta da yaptırılabilir. Birçok ülkede
bütün taşıtların en azından başka bir sürücü
ya da araca verilen zararı karşılayacak bir
taşıt sigortası bulunması yasal bir zorunluluk­
tur. Sigorta primi aracın türüne, sürücünün
yaşma, mesleğine ve önceki sürücülük kayıt­
larına (daha önce kaza yapıp yapmadığına)
göre belirlenir.
Çok değişik ve özel tehlikeleri karşılamak
üzere yapılan birçok başka sigorta türü de
vardır: İş kazaları sigortası, bir alacağın sigor­
ta ettirilm esi, rehin verilen bir malın sigortası,
bir organın sigortası bunlardan birkaçıdır.
Çalışanlara sağlık ve yaşlılık sigortası gibi
haklar sağlayan ve bütün çalışanları kapsayan
sosyal sigorta da bir sigorta türüdür. İşçileri
kapsam ına alan Sosyal Sigortalar Kurum u ve
kam u görevlilerini kapsam ına alan Emekli
Sandığı gibi kuruluşların yanı sıra bazı şirket­
ler ve bankaların kendi çalışanları için kurdu­
ğu özel emekli sandıkları da vardır (bak.
D eprem , kasırga, sel gibi çok büyük yıkım­

deki birkaç sigorta şirketinin karşılayamaya­
cağı kadar büyük bir zarara yol açabilir.
Böyle bir durum la karşılaşm a olasılığını düşü­
nen sigortacılar, sigorta konusu olan zarar
doğunca sigortalılara yapacakları ödemenin
şirkete vereceği zararı bir başka sigorta şirke­
tine sigorta ettirebilirler. İşte sigorta şirketle­
rinin yüklenmiş oldukları sorumluluğun bir
bölüm ünü ya da tamamını bu yolla bir başka
sigorta şirketine devretm esine reasürans
denir.
Türkiye'de Sigortacılık
Türkiye’de sigortacılığın başlaması A vrupa’ya
göre oldukça geç olmuştur. 1870 Beyoğlu
yangınında, A vrupa’daki sigorta şirketlerine
sigorta yaptırmış olanların zararlarını sigorta­
nın ödem esi toplum da sigortaya karşı bir ilgi
uyandırdı. Bu ortam ı değerlendiren üç İngiliz
sigorta şirketi İstanbul’da çalışmaya başladı.
Bunu başka yabancı sigorta şirketlerinin gelişi
izledi. 1893’te Osmanlı Umumi Sigorta Kum ­
panyası adıyla ilk Osmanlı sigorta şirketi
kuruldu. Şirketin ortakları arasında Düyun-ı
Um um iye, Osmanlı Bankası, R eji İdaresi
vardı. Büyük İstanbul yangınlarının da etki­
siyle 19. yüzyıl sonlarında sigorta şirketleri
hızla çoğaldı. 1900’de 44 sigorta acentesi
İstanbul’da toplanarak bir dernek kurdu.
Sigortacılıktaki bu gelişmelere karşın bu alan­
daki ilk yasal düzenleme ancak 1906’da ger­
çekleşti. Bu tarihte çıkarılan Deniz Ticaret
K anunu’na sigortacılıkla ilgili bir bölüm ko­
narak sigortacılığın tanımı, tarafların hak ve
yükümlülükleri gibi konular düzenlendi. D a­
ha sonra II. M eşrutiyet (1908) dönem inde bu
alanda yeni yasal düzenlem eler yapıldı. I.
Dünya Savaşı sırasında yabancı sigorta şirket­
lerinin çalışmaları aksayınca İttihad-ı Milli
Osmanlı Sigorta Şirketi kuruldu. Yabancı
sermayeyle kurulan bu şirketi, gene yabancı
sigorta şirketlerinin girişimiyle kurulan Şark
Sigorta (1922) ve Milli Sigorta (1924) şirketle­
ri izledi. Cum huriyet dönem inde çıkarılan bir
yasayla (1924) sigorta işlemlerinin Türkçe
yapılması kabul edildi. 1925’te İş Bankası ve
Ziraat Bankası’nın ortaklığıyla ilk ulusal si­
gorta şirketi olan A nadolu Sigorta kuruldu.
1927’de çıkarılan bir yasayla Türkiye’de çalı­
şacak sigorta şirketlerinin Ticaret Bakanlı­
SİHLER 203
ğ ın d an izin alması zorunluluğu getirildi.
1929’da çıkarılan bir yasayla da T ürkiye’de
reasürans sözleşmesi yapma hakkı, İş Banka-
sı’nın kuracağı bir şirkete bırakıldı. İş Bankası
bu amaçla Milli Reasürans Türk A Ş ’yi kurdu.
Süm erbank’ın kurduğu Güven Sigorta 1935’te
çalışmaya başladı.
II. Dünya Savaşı (1939-45) dönem inde
savaş dışında kalmış olan T ürkiye’de sigorta­
cılık gelişti. Doğan Sigorta, Halk Sigorta,
Genel Sigorta, Şeker Sigorta, G üneş Sigorta,
Ray Sigorta, Başak Sigorta gibi birçok sigorta
şirketi savaş yıllarında ya da savaş sonrasında
kuruldu. 1960’ta Türkiye Sigorta ve R easü­
rans Şirketleri Birliği oluşturuldu. 1989’da si­
gorta şirketlerinin denetimi Hazine ve Dış Ti­
caret M üsteşarlığına verildi. 1989’da T ürki­
ye’de sigortacılık alanında 24 yerli, 17 yabancı
sigorta şirketi ve üç reasürans şirketi çalış­
maktaydı. Son yıllarda görülen hızlı gelişme­
ye karşın, T ürkiye’de sigortacılık Avrupa ül­
kelerindeki sigortacılığa göre oldukça geridir.
1984’te 85 milyar Türk Lirası olan toplam si­
gorta prim leri, 1989’da 1.056 milyar Türk Li-
rası’na çıkmıştır. Son yıllarda toplam sigorta
işlemleri içinde yaşam sigortasının payı da art­
m aktadır. 1984’te toplam primlerin yüzde
l ’ini biraz geçen yaşam sigortası primleri
1989’da yüzde 15’e yaklaşmıştır.
Türkiye’deki sigortacılığın ilginç bir yönü
de A vrupa ülkelerinde görülen gelişimin te r­
sine, Türkiye’de sigorta şirketlerinin banka­
lardan kaynaklanmış olmasıdır. Oysa A vru­
pa’da sigortacılık bankacılıktan bağımsız ola­
rak gelişmiş ve zamanla biriken sigorta fonları
bankaların kurulm asında kullanılmıştır.
SİHLER, H indistan’ın kuzeyindeki Pencap
eyaletinde yaşayan bir halktır. Bu halk, La-
hor’da kast düzenine ve puta tapınm a gibi
Hindu geleneklerine karşı çıkan yeni bir dinin
temellerini atan N anak’ın (1469-1538) izleyi­
cileridir (bak. KAST; HİNDULAR VE HİNDU DİNİ).
Sihler’in guru adı verilen 10 dinsel önderin­
den ilki de N anak’tır. Sihler tüm evrenin
yaratıcısı olan tek bir tanrıya inanırlar ve
tanrılarının adını sürekli tekrarlayarak ona
ibadet ederler
G uru öğretileri Sihler’in kutsal kitabı olan
A d i Granth'ta yer alır. Bu kitap A m ritsar’da,
204 SİHLİD

Hint-Türk İm paratoru E kber’in bağışladığı
bir bölgede Sihler’in 1579’da yaptıkları Altın
T apınak’ta korunuyordu. D aha sonra gelen
im paratorlar Sihler’i sindirmek istediler.
Onuncu ve son guru Gobind Rai (1666-1708),
Müslüman yönetimi devirmeyi amaçlayan
Khalsa adlı savaşçı kardeşlik örgütünü kur­
duktan sonra, adına aslan anlam ına gelen
Singh sözcüğünü ekleyerek Gobind Singh
adını aldı.
Sihler İngilizler’e karşı iki kez savaştı.
1845-46’daki ilk savaşın sonunda İngilizler
Pencap’ı ele geçirdi. İkinci savaştan (1848-49)
sonra ise, H indistan’ın bağımsızlığına kavuş­
masına kadar Pencap İngiliz egemenliğinde
kaldı. İngilizler Sih tapınaklarına el koydu.
ZEFA
uyguladı. H int askerleri Sihler’in kutsal hac
yeri olan A m ritsar’daki Altın T apınak’ı bastı.
Bu olayda 500’e yakın Sih yaşamını yitirdi.
Şiddet olayları tırm anırken, Hindistan başba­
kanı İndira G andhi iki Sih militanı tarafından
öldürüldü (1984). Başbakan Raciv Gandhi
Sihler’in yurttaşlık haklarına getirilen bazı
kısıtlamaların kaldırılacağına söz verdi ve
H indular ile Sihler arasındaki gerginlik göre­
ce azaldı.
Sih erkekleri, K halsa’nın simgesi olan 5 “k”
ile tanınır. B unlar, kesa (türbanla sarılı uzun
saç ve sakal), kaçç (kısa pantolon), kara
(çelik bilezik), kirpan (kısa bir hançer) ve
kangha*dır (tarak).
H indistan’da 14 milyonun üzerinde Sih
yaşar. İngiltere, K anada, A B D , Malezya ve
D oğu A frika’da da Sih topluluklarına rast­
lanır.

SİHLİD. Yaklaşık 700 türüyle balıkların en

geniş grubunu oluşturan sihlidler Cichlidae
familyasının üyeleridir. A karsularda ve göl­
lerde çok geniş bir coğrafi dağılım gösteren bu
tatlı su balıkları O rta ve Güney A m erika’dan
A sya’nın güney kesimleri ile A frika ve M ada­
gaskar’a kadar uzanan tropik bölgelerde ya­
şarlar.
Sihlidlerin arasında büyük biçim, boyut ve
renk farkları vardır. A m a önemli bir bölümü
küçük yapılıdır ve 30 cm uzunluğu aşmaz.
Çeneleri iri, yanlardan iyice yassılaşarak lev­
ha biçimini almış gövdeleri parlak pullarla
örtülüdür. A frika göllerine yayılmış Tilapia
gibi bazı sihlid cinslerinin üyeleri çok daha iri
Sihler'in kutsal saydığı A ltın Tapınak, Hindistan'ın
yapılıdır ve önemli bir besin kaynağını oluş­
kuzeybatısında, Pencap'taki A m ritsar'da bir havuzun turur.
ortasında yer alır. Görece kolay yetiştirilmeleri, küçük yapılı
ve göz alıcı desenlerle bezeli olmaları nede­
Sihler Hindistan bağımsızlık m ücadelesinde niyle, sihlidlerin birçok türü gözde akvaryum
H int halkının yanında, İngilizler’e karşı dö­ balıkları olarak ünlenmiştir. Bunlar arasında
vüştü. 15 Ağustos 1947’de Hindistan ve Pakis­ kızılağız ( Cichlasoma m eeki), akvaryum me-
tan olmak üzere iki ayrı devletin ortaya lekbalığı ( Pterophyllum scalare ve yakın akra­
çıkmasıyla Pakistan’da, Pencap’ın batı kesi­ baları), mavi arka ( Pelm atochrom is pulcher)
minde yaşayan 2,5 milyon Sih Pencap’ın ve cüce sihlid (Nannacara anom ala) sayıla­
doğusuna göç etti. Sihler bu tarihten sonra, bilir.
Hindistan federasyonu içinde Khalistan
(Khalsa toprakları) adını verdikleri özerk bir Üreme Davranışları
devlet kurm ak için mücadeleye giriştiler. Sihlidler arasındaki törensel ürem e davranış­
Hindistan yönetimi Sihler’e karşı baskı ları hem çok karm aşık, hem de son derece

ilginçtir. Bu davranışlar genellikle kur yapma,
yuvayı hazırlayıp savunma ve yavruların ko­
runması biçiminde ortaya çıkar. K ur yapma
evresi erkek sihlidin göl yatağında (ya da
akvaryum dibinde) kendine küçük bir yer
seçmesiyle başlar. Sihlid seçtiği bu bölgeyi
aynı türün öbür erkeklerine karşı savunur.
Rengi daha parlaklaşır ve yüzgeçlerini kabar­
tıp solungaç kapaklarını açarak rakiplerine
meydan okur. Rakip erkekler uç uca dizilip
halkalar halinde yüzebilir, başları aşağı gele­
cek biçimde karşılıklı dans edebilir ya da
birbirlerinin yüzgeçlerini ve kuyruklarını ısı­
rabilirler. Tüm bu gösteriler dişinin dikkatini
çekm ek, onu taşlar ya da bitkiler arasında
korunaklı bir yere yönelterek yumurtlamasını
sağlamak için yapılır.
Dişi ve erkek seçilen yum urtlam a yerini
tem izler. A rdından erkek dişinin döktüğü
yum urtaları döller ve her ikisi hem yum urta­
ların, hem de olgunlaşan yum urtalardan çıkan
yavruların korunmasını üstlenir. Bazı türler
yum urtaları yüzgeçleriyle yelpazeler ve böyle­
ce suyun sürekli tazelenm esini sağlar. Y um ur­
talarını yapışkan bir m addeyle taşlara ve su
bitkilerine tutturan ya da kum a göm dükten
sonra ağızlarıyla düzenli biçimde kum u açıp
temizlik yapan türler de vardır.
Sihlidlerin bazı türleri kuluçka yeri olarak
ağızlarını kullanır. Erkeğin döllediği yum ur­
taları dişi toplar ve olgunlaşıp çatlayana kadar
ağzında taşır. Y um urtalardan çıkan yavrular
annelerinin yakın çevresinden ayrılmaz ve
tehlike karşısında hızla güvenli sığınakları
olan ağza yönelirler.
Beslenme Davranışları
Sihlidler su bitkileri, planktonlar, küçük su
omurgasızları, öbür balıklar, bitki ve hayvan
artıkları gibi akla gelebilecek hem en her şeyi
yerler.
Ağzı papağan gagasını andıran bazı türler
taşlardan ve kayalardan suyosunlannı kazır.
Ö bür balıklara benzer görünüşte birkaç sihlid
ise bu özelliğini kullanarak rahatça yaklaştığı
benzerlerinden ilk fırsatta hatırı sayılır bir
parça koparır.
H aplochrom is cinsinin üyeleri gibi bazı
sihlidler sürüler halinde yüzer. Bu balıklar
gövdelerindeki benek sıralan sayesinde bir-
SİİRT 205
ARDEA
Kızılağız, anayurdu Orta Am erika olan ve
akvaryum larda yaygın biçim de beslenen bir sihlid
türüdür.
birlerini tanırlar. Yaklaşan tehlikeyi ilk sezen
balık sürüdeki arkadaşlarını uyanr ve sürü tek
bir balık gibi hareket ederek düşmanını şa­
şırtır.
Bazı sihlid grupları bilim adam lannın ayrın­
tılı araştırm alanna konu olmuştur. Örneğin
A frika’daki Victoria G ölü’nde yaşayan 200’ü
aşkın sihlid türü birbirlerine çok benzem ekle
birlikte, biraz değişik ağız yapılan ve değişik
besinleri almalarıyla dikkat çeker. Bu durum
aynı çevreyi paylaşan türler arasında besin
sağlamak için doğabilecek rekabeti ortadan
kaldırır. Benzer konularda yapılan öbür araş­
tırm alar da evrim sürecinde türlerin uğradığı
değişikliklerin anlaşılmasına yardımcı olm ak­
tadır (bak. E v r î m ).
SİİRT ilinin yarısı Doğu A nadolu Bölgesi’
nin, öteki yarısı da Güneydoğu A nadolu
Bölgesi’nin sınırları içindedir. Doğuda H a k ­
kâri dağlık yöresinden batıda Batm an Çayı
kıyısına, kuzeyde Güneydoğu Toroslar’a bağ­
lı dağlık alandan güneyde Dicle Irm ağı’na
kadar uzanan Siirt ilinin sınırlan, yakın za­
m anda yapılan yeni yönetsel düzenlemeyle
büyük ölçüde değişikliğe uğramıştır. Bunun
sonucunda Siirt, ülkemizde en çok ham petrol
üretim i yapılan il olma özelliğini Batm an
iliyle paylaşır durum a gelmiştir.
16 Mayıs 1990’da çıkanlan bir yasayla ilin
batı kesiminde yer alan Batm an, Beşiri,
Kozluk ve Sason ilçeleri yeni kurulan B atm an
206 SİİRT

SİİRT İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER

YÜZÖLÇÜMÜ : 11.003 km2 (1989).

NÜFUS: 524.741 (1985).
İL TRAFİK NO: 56.
İLÇELER: Siirt (merkez), Aydınlar, Baykan, Eruh, Kurt­
alan, Pervari, Şirvan.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Billoris ve Hista kaplıcaları; Derzin
Kalesi; Siirt Ulucamisi; Çarşı (Asakir) ve Cumhuriyet
camileri; Nasreddin ve Çarpiran (Dört Ulular) köprü­
leri; İbrahim Hakkı, Sultan Memduh ve Veysel
Karani türbeleri.

iline, güneydoğu kesimindeki G üçlükonak ve

Şırnak ilçeleri de gene aynı yasayla kurulan
Şırnak iline (bak. Şir n a k ) bağlanmıştır. G ü­
nüm üzde Siirt ili kuzeyde Bitlis, doğuda Van
ve Şırnak, güneyde gene Şırnak, güneybatıda Şemsi Güner
M ardin ve Batm an, batıda da gene Batman S iirt kenti Botan Çayı'nın vadisinde kurulm uştur.
illeriyle çevrilidir. Eskiden H akkâri, D iyarba­
kır ve M uş’la komşu olan Siirt’in bu illerle doğu kesimini İncebel Dağı ve H erakol (Yaz­
hiçbir ortak sının kalmamış, çok uzun olan lıca) Dağı, güney kesimini Cudi, Çerrand
M ardin sının da yok denecek ölçüde küçül­ (Yassıdağ) ve Ram an dağları engebelendirir.
m üştür. Bu düzenleme sonucunda eskiden İlin en yüksek noktası eski sınırları içinde Sa­
11.000 km2’yi aşan il topraklan yan yarıya son (Aydınlık) Dağları’ndaki M alato Tepe-
azalmıştır. si’yken (2.973 m etre), yeni sınırlar içinde Per­
vari’nin güneyinde yer alan Herakol D ağı’nın
Doğal Yapı 2.953 m etreye erişen doruğudur. Bu dağlık
A karsu vadileriyle derin biçimde parçalanm ış alanların yüksek kesim lerinde rastlanan sulak
olan Siirt ili topraklannın yükseltisi genellikle çayırlar hayvancılık açısından büyük önem ta­
doğudan batıya doğru gidildikçe azalır. İlin şır. Bu çok dağlık ve engebeli topraklarda ova
eski sınırlan içinde kalan topraklarının kuzey denecek ölçüde geniş bir düzlük görülmez.
kesimini Güneydoğu Toroslar’a bağlı dağlar, Siirt ilinden kaynaklanan suların tüm ü Dic­
le Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne ulaşır.
Y örede bu ırmağa katılan en önemli akarsular
B atm an Çayı, G arzan (Yanarsu) Çayı ve
Botan Çayı’dır (Uluçay). Bunlardan suları en
DİYARBAKIR
BİTLİS bol olanı B otan Çayı’dır. Bu çayın taşıdığı
ortalam a su m iktarı, ülkemizdeki birçok bü­
yük akarsudan daha çoktur.
BAYKAN
Siirt ili yazların sıcak ve kurak, kışlann da
® ŞİRVAN
soğuk ve yağışlı geçtiği bir kara ikliminin
KURTALAN - ı ® AYDINLAR
etkisi altında kalır. Yazın 43°C’ye kadar
PERVARİ
BATMAI yükselebilen hava sıcaklığı kışın —20°C’nin
altına düşmez. Oysa benzeri bir iklimin ege­
m en olduğu, yaklaşık 190 km batıdaki D iyar­
ŞIRNAK bakır’da bazı kışlar hava sıcaklığı —24°C’ye
kadar düşer. Siirt’te yıllık yağışın ortalam a
MARDİN yüzde 42’si kış aylarında görülür.
Orman varlığı açısından Siirt ülkemizin en
^ S U R İY E jT IRAK yoksul illerinden biridir. Dağlık alanların bazı

kesimlerinde cılız çalı ve meşe topluluklarına
rastlanır. Siirt ilinde doğal bitki örtüsü genel­
likle bozkırlardan oluşur.
Tarih
Siirt yöresi, İÖ 3000’lerde H urriler’in yur­
duydu. İÖ 13. yüzyılda eski kaynakların Nairi
ülkesi adıyla andığı topraklar arasında yer
alan Siirt, daha sonra Asurlular tarafından
Şupria ülkesi olarak adlandırıldı. A sur, Med
ve Pers egemenliği altında kalan yöre, İÖ 4.
yüzyılda M akedonyalılar’ın yönetimine girdi.
İÖ 2. yüzyılda P artlar’a, İÖ 1. yüzyılda Rom a
İm paratorluğu’na bağlanan Siirt, İS 5. yüzyıl­
da Sasaniler’in, 7. yüzyılda da A raplar’ın
eline geçti. Siirt yöresi uzun yıllar A raplar’ın
etkisinde kaldı. D aha sonra bir süre Bizans
yönetiminde kalan yöreye 12. yüzyılda Artuk-
lular yerleşti. A rtuklular ile Eyyubiler arasın­
da el değiştiren yöre, 13. yüzyılda M oğollar
tarafından yağmalandı ve teslim olm alarına
karşılık 20 bin kişi kılıçtan geçirildi. Karako-
yunlular ve A kkoyunlular tarafından da yöne­
tilen Siirt, bir süre Safeviler’in denetim inde
kaldıktan sonra, 1514’te Çaldıran Savaşı’nı
kazanan Yavuz Sultan Selim tarafından Os-
manlı topraklarına katıldı. 19. yüzyıl sonların­
da kuzeydeki küçük bir bölümü Bitlis vilayeti­
nin Muş sancağına, büyük bölümü ise aynı
vilayetin Siirt sancağına bağlı olan yöre,
cumhuriyetin ilanından sonra il yapıldı.
Ekonomi
1985’te il halkının yüzde 55’i kırsal kesimde
yaşam aktayken, Batm an ve Şırnak’ın ayrı
birer il olmasından sonra bu oran 1985’teki
nüfus sayımı verilerine göre yüzde 65 olarak
saptanm ıştır. Bu iki ilin kurulm asından önce
Siirt ili ekonom isinde sanayi önemli bir paya
sahipken günümüzde tarım daha ağırlık ka­
zanmıştır.
Siirt ilinde yaşayanlar için hayvancılık
önemli bir gelir kaynağıdır. G öçer aşiretler
çok sayıda koyun ve A nkara keçisi yetiştirir.
Kışı fazla soğuk olmayan kuytu vadilerde
geçiren bu aşiretler yazın sürülerini dağlık
alanlardaki yüksek yaylalara çıkararak otla­
tırlar. Elde edilen süt peynir üretim inde
kullanılır. Süt dışında öteki hayvansal ürünler
yün, kıl, tiftik ve deridir. Siirt ilinde arıcılık
SİİRT 207
Şemsi Güner
S iirt'te İbrahim Hakkı Türbesi.
da önemli bir gelir kaynağıdır. Pervari balı
Türkiye çapında ünlüdür.
Siirt ilinde yetiştirilen başlıca bitkisel ürün­
ler buğday, arpa, mercimek ve üzümdür.
Sebze ve meyve yetiştiriciliğinin de yapıldığı
ilde, kısa adı G A P olan Güneydoğu A nadolu
Projesi (bak. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ)
kapsam ındaki sulama tesislerinin tam am lan­
masından sonra önemli m iktarda üretim ve
verim artışı olması beklenm ektedir. Siirt yö­
resinin tanıtıcı ürünlerinden biri de G azian­
tep’te yetişenden daha iri taneli olan antepfıs-
tığıdır.
Ülkemizdeki en önemli ham petrol yatakla­
rından bir bölümü B atm an ve Siirt illerinde-
dir. Bu yataklardan çıkarılan ham petrol
Batm an Rafinerisi’nde arıtılarak çeşitli petrol
ürünleri elde edilir. Çıkarılan ham petrolün
fazlası, öteki rafinerilerde işlenmek üzere Bat-
man-Dörtyol boruhattıyla Akdeniz kıyısına
pompalanır. 1968’de kalkınmada öncelikli il­
ler kapsam ına alınmasına karşın Siirt, sanayisi
gelişmemiş ve yoksul sayılacak illerimizden-
dir. Tarım a dayalı bir sanayi de oluşmamıştır.
İlde yem fabrikası ile dokum a tezgâhları
vardır. Topraklarında bakır-pirit cevheri ya­
takları olan Siirt ilinin bazı yörelerinde yer
alan tuzlalar zaman zaman işletilerek tuz elde
edilmektedir.
Siirt ilinin bölgesel ulaşımda önemli bir yeri
vardır. Bitlis ve H akkâri’yi batıdaki D iyarba­
kır’a ve güneydeki H abur sınır kapısına bağla­
yan yollar il topraklarından geçer. Türkiye’nin
öteki merkezleriyle yöre arasında ulaşımı sağla­
yan demiryolu hattı Kurtalan’da sona erer.
208 SİKAS
Toplum ve Kültür
Osmanlı dönem inde halkı K ürtler, Ermeni-
ler, A raplar, Süryaniler ve Yezidiler’den olu­
şan Siirt, tarihsel nedenlerle A rap kültürün­
den oldukça etkilenmiş bir yöredir. 19. yüzyı­
lın sonlarında yörede m edreseler olduğu gibi
Hıristiyan okulları da vardı. G ünüm üzde ise
birçok ilk ve ortaöğretim kurum u bulunan
yörede Dicle Üniversitesi’ne bağlı Siirt Eği­
tim Fakültesi’nde yükseköğretim yapılmak­
tadır.
1944’te demiryolunun K urtalan’a gelişi ve
1940’ta yörede petrole rastlanıp 1956’da B at­
man Rafinerisi’nin tam kapasiteyle çalışmaya
başlam asından sonra kentleşme yaygınlaştı.
Am a toplum sal yaşam da aşiret ve şeyhlik
ilişkileri hâlâ ağırlığını korum aktadır.
Siirt yöresine özgü başlıca geleneksel el
sanatları bakırcılık ve dokumacılıktır. G ü­
ğüm, tencere, kazan ve tas gibi bakır eşya
yapımı giderek azalm akta, bunlann yerini
alüminyum, çelik ve plastik mutfak ve banyo
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Siirt battaniyesi yörenin başlıca dokumacılık
ürünüdür.
gereçleri alm aktadır. Yörenin başlıca doku­
macılık ürünü Siirt battaniyesidir. Bu battani­
yeler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin doğu
kesiminde yetiştirilen kahverengi ve siyah
A nkara keçilerinden elde edilen tiftiklerden
dokunur. Basit el tezgâhlarında dokunan bol
tüylü Siirt battaniyelerinde daha çok şerit
biçiminde ya da geometrik m otifler egem en­
dir. Bu battaniyeler günüm üzde halı ve kilim
gibi yer yaygısı olarak kullanıldığı kadar
çeşitli giyim eşyalarının yapımında da değer­
lendirilir. Yaygın bir kullanım alanı olan bu
battaniyeler son yıllarda turistik açıdan da
değer kazanarak dışarıya satılan ürünlerimiz
arasına katılmıştır.
İl Merkezi: Siirt
Kuruluş tarihine ilişkin yeterli bilgiye rastlan­
mayan kent, eskiden Keldaniler tarafından
K eert, Süryaniler tarafından Seerd, A raplar
tarafından Saird ve Siird, 19. yüzyılda Os­
manlIlar tarafından da Söört ve Seerd olarak
adlandırıldı. Bu ad zamanla Siirt’e dönüştü.
Botan Çayı vadisinin kuzey kesiminde kurul­
muş olan kent, fazla gelişmemiş bir yerleşme
yeridir. Yerleşim alanındaki m ahallelerin bü­
yük bölüm ünde yöreye özgü yapı gereçleriyle
yapılmış, küçük birer kaleyi andıran konutlar
yer alır.
Kent eskiden önemli ulaşım yollarının dı­
şında kalıyordu. G ünüm üzde H akkâri ile
Şırnak’ı B atm an üzerinden D iyarbakır’a bağ­
layan karayolu kentten geçer.
Kentin nüfusu 53.884’tür (1985).
SİKAS. Düz ve dik bir gövdenin tepesinde
dem etler oluşturan iri tüysü yapraklarıyla
sikaslar, ilk bakışta palmiyeleri andıran odun­
su bitkilerdir. Görsel benzerliği dışında pal­
miyelerle hiçbir akrabalığı olmayan bu bitki­
ler, aslında iğneyapraklılar (kozalaklılar) ve
m abetağacıyla birlikte açıktohum lular sınıfın­
da yer alır. Açıktohum lularm öbür üyeleri
gibi sikaslar da çiçekli bitkilerin tersine,
meyvenin içinde saklı olmayan, yani açıkta
bulunan tohum larla ürerler (bak. ÇİÇ E K ).
Sikasların açıktohum lular sınıfının en ilkel
üyeleri olduğu düşünülür. Çok eskiçağlardan
kalma fosil örneklerinden bunların atalarının
200-150 milyon yıl önce yeryüzünde çok bol
 SİKAS 209

olarak yetiştiği anlaşılmıştır. Soyunu sürdüre­ bölgelerde rastlanır. Sikasların A vustralya’

rek günümüze kadar gelebilen bu bitkiler o da, özellikle Q ueensland’in kuzeyindeki kıyı
zam andan bugüne biçimsel açıdan çok az orm anlarında yetişen 20 kadar türü vardır;
değişikliğe uğramış, ama sayıca çok azalmış­ bunların başında da Cycas m edia gelir. A B D ’
tır. G ünüm üzde yalnızca 100 türü bulunan nin Florida eyaletinde bulunan bir tür ( M ic -
sikaslara dünyada başlıca Avustralya, Afrika, rocycas türü) ise yok olma tehlikesiyle karşı
Güney ve O rta A m erika, Güneydoğu Asya karşıyadır. Ö bür bitkilere göre sınırlı bir yayı­
ve bazı Pasifik Adaları gibi tropik ve astropik lımı olan sikasları pek çok kişi yalnızca bota-

Heather Angel

Sikaslar, akraba
olm am alarına karşın
palm iye ağaçlarına çok
benzerler. Resimde
görülen Güney Afrika'ya
özgü sikas türünün
benzerlerine dünyanın
öbür tropik ve ılıman
bölgelerinde de
rastlanır. 100 m ilyon yıl
öncesinden günümüze
çok az değişikliklerle
ulaşmış olan bu
ağaçlara "yaşayan
fo s ille r" de
denmektedir.
210 SİKLAMEN

nik bahçelerinin tropik seralarında gör­ O rta ve Güney A vrupa ile Yakındoğu’nun
müştür. yerli bitkilerinden olan siklamenlerin (Cycla-
Sikaslar çok yavaş büyüyen ve en çok 20 merı) bir bölümü yurdumuzda da çalı diplerin­
metreye ulaşabilen uzun öm ürlü bitkilerdir; de, orm anlarda ve kaya gölgeliklerinde ken­
öyle ki, bazı türlerinin 500 yıl yaşadığı düşü­ diliğinden yetişir. Bunların birinden ( C ycla -
nülür. Ö bür iğneyapraklılar gibi erkek ve dişi men persicum ) pem be, kırmızı, m or ve beyaz
organlarını kozalaklarda taşıyan bu bitkilerin tonlarında pek çok süs çeşidi geliştirilmiştir.
bazısı parlak kırmızı ya da sarı, aşırı büyük D oğada siklamenlerin çoğu ilkbaharın he­
kozalaklarıyla tanınır. Gövdenin tepesinde m en başlarında ya da sonbaharda çiçeklenir.
bulunan ve ağırlıkları 30 kilograma ulaşabilen Y aprakları, toprakaltındaki yum rulardan çı­
bu kozalaklar karşıdan dev bir yumurtayı karak toprağın hem en yüzeyinde öbekler
andırır. oluşturur. D am arlarının çevresi genellikle be­
Sikaslar ekonomik açıdan pek fazla değerli yaz lekeli olan bu yürek biçimli ve derimsi
değildir. Odunları yumuşak ve süngersi, öbür yaprakların arasından, taçyaprakları geriye
bölümleri ise zehirlidir. Bu yüzden de bazı kıvrılmış, uzun saplı çiçekler uzanır. Çiçekler
organlarının yenm eden önce çok iyi işlenmesi döllendikten ve meyve oluşumu başladıktan
ve zehrinin giderilmesi gerekir. Örneğin, bir sonra sapları kıvrılıp bükülerek yere doğru
sikas türünün tohum ları Fiji A dası’nda, yap­ eğilir ve toprağa ulaşır. Böylece toprakla
rakları ise Sri L anka’da yiyecek olarak tüketi­ karışan tohum lar çim lenerek yeni bitkiler
lir; bazılarının gövdesinden ise sagu denen oluşur.
nişastalı bir yiyecek çıkarılır (bak. Sa g u ). B u E n çok gölgelik yerleri seven siklamenler
yüzden de sikasların bazı türlerine “yalancı tohum dan ya da yum rulardan üretilir. Park ve
sagupalmiyesi” denir. bahçelerde ya da saksı bitkisi olarak evlerde
yetiştirilir.
SİKLAMEN. Göz alıcı renklere bürünmüş Siklamen yum ruları doğada bazı hayvanlar,
alımlı çiçekleriyle sevilen süs bitkilerinden özellikle de yaban domuzları için iyi bir
olan siklamenlerin doğada 16 türü vardır. yiyecek kaynağıdır. Nitekim, yum ruları do-
Çuhaçiçekleriyle aynı familyada (Primula- muzlarca topraktan kazılarak çıkarıldığı için
ceae) yer alan bu türlerin hepsi de çokyıllıktır. bu bitkilere halk arasında “dom uzturpu” ,
“dom uzekm eği” ya da “dom uzelması” gibi
adlar da verilmiştir.

SİLAH bak. ATEŞLİ SİLAHLAR; SAVAŞ VE SAVAŞ

ARAÇLARI.

SİLAHLI KUVVETLER bak. D e n îz K u v v e t l e

Ri ; H a v a K u v v e t l e r i ; K a r a K u v v e t l e r i .

SİLAHSIZLANMA, ülkelerin sahip olduğu

Siklam enler doğada kendiliğinden yetişen, bir
bölüm ü de evlerim izi süsleyen pembe, beyaz ya da
kırmızı çiçekli bitkilerdir.
silahların savaş tehlikesini azaltmak amacıyla
ve uluslararası anlaşm alar yoluyla sınırlandı­
rm a s ıd ır.
Genel ve tam bir silahsızlanma yoluyla
barışçı bir dünya düzeni kurm ak düşüncesi
yeni değildir. Am a, günüm üzde silah teknolo­
jisinin ulaştığı düzey ile nükleer, biyolojik ve
kimyasal silahların bir genel kıyıma yol açabi­
lecek olağanüstü büyük gücü silahsızlanmayı
çağımızın en önemli konularından biri duru­
m una getirmiştir.

Silahsızlanmanın uluslararası düzeyde ilk
kez tartışıldığı 1899 ve 1907 Lahey barış
konferanslarında bu konuda genellikle insani
amaçlı öneriler yapıldı, ama bu öneriler kabul
edilen sözleşmelere girmedi. I. Dünya Savaşı’
nın (1914-18) yol açtığı büyük yıkımın etkisiy­
le bu savaştan sonra silahsızlanma konusunda
daha etkin çalışmalar başlatıldı. 1922 Was-
hington, 1930 ve 1936 Londra antlaşm aların­
da savaş gemileriyle ilgili bazı sınırlamalar
kabul edildi. A m a, büyük denizci ülkeler
arasındaki yarışma nedeniyle bu kararlar uy­
gulanamadı. 1925 Cenevre Protokolü ile biyo­
lojik ve kimyasal silahlarla ilgili bazı sınırla­
m alar kabul edildi. M illetler Cem iyeti’nin
girişimiyle 1932’de toplanan silahsızlanma
konferansının çalışmaları başarısızlıkla sonuç­
landı. 1933’te A lm anya’nın M illetler Cemiye-
ti’ni ve silahsızlanma konferansını terk etm e­
sinden sonra II. Dünya Savaşı’na kadar süren
bir silahlanma yarışı başladı.
İnsanlığın o güne kadar yaşadığı en büyük
yıkım olan II. Dünya Savaşı (1939-45) sonra­
sında kurulan Birleşmiş M iletler Ö rgütü silah­
sızlanma konusunda yeni bir um ut doğurdu
(bak. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER). A m a, doğu ile
batı arasındaki “soğuk savaş” ortam ının yol
açtığı güvensizlik bu konudaki ilk çabaların
başarısızlığına yol açtı. A tom ve hidrojen
bom balarının geliştirilmesi ve yaygınlaşması,
insanlığın geleceği için yeni ve çok büyük bir
tehlike ortaya çıkardı.
1960’larda A B D ile SSCB arasında başla­
yan yumuşama süreciyle birlikte silahsızlanma
konusunda yeni adımlar atılmaya başlandı.
1963’te atm osferde, sualtında ve uzayda nük­
leer denem eleri yasaklayan bir antlaşm a im­
zalandı. Am a Fransa ve Çin antlaşmaya
katılmadı. 1968’de nükleer silahların yayılma­
sını önleyen yeni bir antlaşma yapıldı. 1969’da
A BD ile SSCB stratejik silahları sınırlamak
amacıyla görüşm elere başladı. Tarafların sa­
hip olabileceği balistik füzelere sınırlamalar
getiren Stratejik Silahların Sınırlandırılması
Antlaşması (SALT I) 1972’de M oskova’da
imzalandı. 1972’de yeniden başlayan ve yedi
yıl süren görüşm eler sonunda da 1979’da
Vivana’da SALT II imzalandı. Çok teknik ve
farklı yorum lara elverişli bir antlaşma olan
SA LT H’yi izleyen tartışm alar A B D ’nin ko­
SİLİSYUM 211
nunun yeniden görüşülmesini istemesiyle so­
nuçlandı. 1982’de C enevre’de yeniden görüş­
m eler başladı. Zam an zaman kesilen bu
görüşm eler 1985’te Ronald Reagan ile Mihail
G orbaçov’un C enevre’de yaptığı görüşmeyle
olumlu bir yola girdi. Stratejik Silahların
Azaltılması Görüşm eleri (START) olarak bi­
linen bu görüşm elerde 1990 W ashington zir­
vesiyle bir ön anlaşma sağlandı.
Uluslararası ilişkilerde 1990’larda ortaya
çıkan genel yumuşama ve güven ortam ı silah­
sızlanma çalışmalarının daha verimli olacağı
um udunu güçlendirmiştir. A m a, tam ve genel
bir silahsızlanmayla sürekli bir barış hedefine
ulaşmak için yenilmesi gereken birçok güçlük
vardır. Çok büyük kaynaklar hâlâ silahlanma
amacıyla kullanılm aktadır ve dünyamız hâlâ
nükleer bir savaşla yok olma tehdidi altın­
dadır.
SİLİSYUM bir am etal, yani m etal özellikleri
taşımayan bir elem enttir. Kimyasal simgesi
Si, atom num arası 14, atom ağırlığı ise
28,086’dır. Silisyumun 1824’te İsveçli kimyacı
Jöns Jacob Berzelius tarafından keşfedildiği
sanılmaktadır. D ünya’da oksijenden sonra en
yaygın bulunan elem ent silisyumdur. Y erka­
buğunun yaklaşık yüzde 28’ini oluşturan silis­
yum, doğada kum, kuvars, çakmaktaşı gibi
çeşitli biçimlerde silis , yani silisyum dioksit
Ferranri Ltd.
Üzerinde binlerce elektronik devre elemanı bulunan
bir silisyum çipi iğne deliğinden bile geçebilir.
212 SİLO

halinde bulunur. Silisyumun başka m etal ok­ Bunlar tahta, çelik ya da betondan yapılmış
sitlerle birlikte oluşturduğu silikatlar’a. ise küçük yapılardır. Tahıllar bu silolara kamyon
hemen hem en bütün kayaç ve toprak türlerin­ ya da yük vagonlarıyla getirilir. Yüklü araçlar
de rastlanır.
Silisyum katışkısız haldeyken sert yapılı ve
koyu gri renklidir. Kristalleri elmas kristalle­
rine benzer; silisyum ayrıca birçok bakım dan
karbona benzer (bak. E l m a s ; K a r b o n ) . Silis­
yum ve oksijen atom larının zincirler ya da
halkalar halinde birbirine eklenmesiyle oluş­
turulan yapay silisler ve silikatlar beton, cam,
çanak çömlek, sabun, boya, yağlayıcı, suge­
çirmez m adde ve yapay kauçuk yapımında
kullanılır.
Çoğu kimse “silisyum çipi” sözcüğünü duy­
muştur. Katışkısız silisyum bir yaniletkendir
ve bu özelliği nedeniyle elektronik sanayisin­
de tümleşik devreleri taşıyan çiplerin yapı­
mında kullanılır. Küçük bir silisyum çipinin
üzerine binlerce transistor yerleştirilebilir.
Silisyum ucuz ve bol olduğu için bu tarzda
kullanıma son derece elverişlidir. Bugün bir
tek silisyum çipi geçmişteki bir oda dolusu
elektronik devrenin yaptığı işi yerine geti­
rir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgileri B İL G İ­
SA Y A R, EL E K T R O N İK , İLETK EN LİK ,
M İK RO İŞLEM Cİ m addelerinde bulabilir­ Tahıl yüklü vagonlar siloya gelince vagonun
siniz. altından boşalan tahıl bir hareketli bantla silonun
üstüne çıkarılır. Burada otom atik olaraktem izlenip
tartılan tahıl, başka bir hareketli bantla büyük
SİLO. Binlerce yıl önce Mısırlılar yetiştirdik­ depolam a tanklarına taşınır. Gerektiği zaman
leri tahılın bir bölüm ünü ayırıp, ürünün kötü tankların altındaki kapaklar açılarak depolanm ış
olduğu yıllarda kullanm ak üzere saklıyorlar­ olan tahıl birkaç dakikada boşaltılabilir.
dı. Toprağa kazılıp içi samanla döşenmiş
büyük çukurlara doldurulan tahıl, M ısır’ın boşaltılmadan önce ve sonra tartılarak gelen
kuru iklim koşullarında yıllarca bozulmadan tahılın ağırlığı bulunur. Sonra yük asansörleri
kalıyordu. ya da hareketli bir bantla yapının tepesine
Benzer amaçlarla kullanılan günümüzün çıkarılan tahıl, oradan silo içinde bulunan
siloları yere kazılan bu çukurlardan çok fark­ depolam a tanklarına boşaltılır.
lıdır. Bazıları 30 m etreden yüksek olan bu Bu küçük silolarda toplanan tahıl, yük
büyük yapılar birçok m odern gereçle donatıl­ vagonları ya da büyük m avnalarla ana silolara
mıştır. Tahıllar bu silolarda temizlenip kuru­ taşınır. Bunlar çok büyük, penceresiz, yüksek
tularak gerekince kullanılmak üzere depola­ yapılardır. Yapının alt bölümünde tahılın
nır. Kam yonlar, yük vagonları ya da gemiler­ depolandığı silindir biçimli tanklar vardır. Üç
le silolara getirilen tahıl, genellikle bir tür yük katlı üst bölümde de yükleme boşaltm a sis­
asansörüyle silonun içine taşınır. Bazı silolar­ temlerini çalıştıran m akineler ve başka dona­
da ise vakumla çalışan (bak. V a k u m ) ve nımlar bulunur. Bazı silolarda m akineler ayrı
elektrikli süpürgenin tozları emmesi gibi tahılı bir binaya yerleştirilmiştir. Genellikle silonun
em erek siloya dolduran borular kullanılır. en üst katında, tahılı taşıyan asansör ya da
E n basit silolar tahıl üretim bölgelerindeki hareketli bantları çalıştıran m akineler bulu­
demiryolu istasyonlarının yakınında bulunur. nur. Tahılın silo içinde dağılımını düzenleyen

musluk sistemi de buradadır. O rta katta,
tahılın içinde temizlendiği küçük tanklar, en
alt katta ise tahılı tem izlemekte kullanılan
m akineler ve tartı donanımı vardır.
Tahılın Yüklenip Boşaltılması
Buğday yüklü bir yük treni böyle bir tahıl
silosuna gelince vagonlardaki buğday ya bü­
yük m ekanik kürekler ya da özel boşaltma
makineleriyle boşaltılır. M ontreal’deki siloda
bulunan bu tür büyük bir boşaltma makinesi
54 tonluk bir vagonu yedi dakikada boşalta-
bilm ektedir. Boşalan buğday hareketli bant­
lar ya da emme borularıyla silonun üstüne
taşınır; buradaki özel tanklarda tartıldıktan
ve gerekiyorsa temizlenip kurutulduktan son­
ra depolam a tanklarına boşaltılır.
Lim anlardaki silolarda, yüklenecek ya da
boşaltılacak olan gemilerin am barına kadar
uzanan hareketli bantlar kullanılır. Büyük
lim anlardaki silolarda en büyük gemiyi üç
saatten az bir zam anda boşaltabilen boşaltma
sistemleri vardır. Silodan gemilere yükleme
yapılırken de silodaki tahıl borularla geminin
am barına boşaltılır.
Başlangıçta silolar ahşaptı. D aha sonra silo
yapımında çelik ve betonarm e kullanılmaya
başlandı. Betonarm e siloların sağlam ve ucuz
olmasının yanı sıra, tahıla zarar verebilecek
fare, böcek gibi zararlılara ve yangına karşı da
dayanıklı olduğu görüldü. Silo içindeki tozla­
H. Armstrong Roberts
S ilonun önündeki rıhtıma yanaşmış olan gemiye
tahıl yükleniyor.
SİLO 213
rın havayla oluşturduğu patlayıcı karışım silo­
larda çok tehlikeli patlam alara yol açabilir.
Betonarm e silolar bu tür patlam alara karşı da
daha güvenlidir.
A vrupa ve A B D ’deki çiftliklerde kışlık
hayvan yemlerinin saklandığı yeşil ot siloları
vardır. Genellikle silindir biçimli, hava geçir­
mez yüksek yapılar olan bu silolara koyulan
yeşil otların basınç altında mayalanmasıyla
hayvanların sevdiği besleyici bir yem oluşur.
Uzun süre bozulm adan kalan bu yem genel­
likle kışın kullanılır; am a otlak mevsiminin
kısa olduğu zam anlarda ya da kuraklık duru­
m unda da kullanılabilir.
Biçilen otlar ve başka yem bitkileri, arala­
rında hava kalmayacak biçimde sıkıştırılarak
bu silolara doldurulur. Silo içindeki basınçlı
ortam da gerçekleşen tepkimeyle bitkilerden
karbon dioksit çıkar ve asit oluşur. Bitkiler­
den çıkan suyun içinde çoğalan bakteriler
mayalanmaya yol açar (bak. M a y a l a n m a ). B u
Holstein-Friesian Associatiorı o f America
S ilonun altından çıkan kıyılm ış yem i doğrudan
hayvanların önüne getiren dağıtım sistemi çiftlik
çalışmalarında kolaylık sağlar.
214 SİMAVİ

lerinden olan Yedigün'ü yayımladı. Ayrıca

1935-50 arasında, 1908’den beri çıkan K ara­
g ö z dergisinin yayımını üstlendi. 1936-48 ara­
sında da birçok genç karikatürcü için okul
işlevi gören Karikatür dergisini çıkardı.
1946’da Gazeteciler Cem iyeti’nin kurucuları
arasında yer alan ve ilk başkanlığına getirilen
Sedat Simavi 1 Mayıs 1948’de H ürriyet gaze­
tesini yayımlamaya başladı. Kısa sürede en
çok satan gazete durum una gelen H ürriyet
Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
Ahmet Kuzik

Toprak M ahsulleri O fisi'nin İstanbul'da

Haydarpaşa'daki siloları.

silolara konan ot, mısır ve başka ürünlere

bazen koruyucu olarak melas gibi m addeler
de katılır.
İlk kez 1800’lerde A lm anya’da kullanılan
bu silolar 1875’te A B D ’de kullanılmaya baş­
landıktan sonra daha da geliştirilmiştir. İlk
yeşil ot siloları yeraltında kazılmış olan çukur­
lar biçimindeydi ve üzerleri kalın bir toprak
katm anıyla kaplıydı. Yerüstünde yapılan ilk
silolar ise dörtgen tabanlı yapılardı ve çoğu
zaman silonun içindeki basınca dayanam ıyor­
du. 1900’lerde metal ya da betonarm e, daire
tabanlı silolar yapılmaya başlandı. Bu m odern
silolarda, yemin silonun altından alınmasını
sağlayan elektrikli boşaltıcılar vardır.

SİM AVİ, Sedat (1896-1953). Tanınmış bir

gazeteci olan Sedat Simavi İstanbul’da doğdu.
Gazeteci Sedat Simavi.
G alatasaray Lisesi’nde öğrenim gördü. Basın
yaşamına karikatür çizerek başladı. 1916-
17’de H ande adlı mizah dergisini çıkardı. Bu habere ve magazine önem veren gazete türü­
arada sinemayla da ilgilendi. Pençe , Casus ve nün öncülüğünü yaptı. Sedat Simavi ölünce
A lem dar V ak’ası adlı filmleri yönetti. 1918’de gazetenin yayımını oğulları sürdürdü.
yeniden basın yaşamına dönerek D iken adlı Teknik ve içerik olarak Türk basınında
mizah dergisini yayımlamaya başladı. Bunu birçok yeniliği ilk kez deneyen Sedat Simavi’
1919’da İnci adlı magazin dergisi ile kısa süreli nin çeşitli konularda kitapları, karikatür al­
Dersaadet (1920) ve Payitaht (1921) adlı büm leri, tiyatro oyunları ve Fuji Yama (1934)
günlük gazeteler izledi. 1921-23 arasında da adlı bir de romanı vardır.
Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen G üleryüz adlı
mizah dergisini çıkardı. Cum huriyet döne­ SİMBİYOZ bak. O r ta k y a şa m a .
minde daha çok magazin dergiciliğine ağırlık
verdi. 1923-29 arasında haftalık R esim li G a ze­ SİMGECİLİK bak. SEMBOLİZM.
te' yi, 1924-26 arasında Y ıldız dergisini,
1926’da haftalık M eraklı G azete' yi çıkardı. s i m y a , cıva ve kurşun gibi m etalleri altın ve
1933-50 arasında dönemin en beğenilen dergi­ gümüşe dönüştürm eyi amaçlayan eski bir

zanaatın adıdır. 1.000 yıllık bir efsanede, altın
yapma umuduyla tuhaf bir karışımı kaynatan
bir simyacıdan söz edilir. Kazanın üzerine
eğilmiş, içindeki sıvıyı karıştıran simyacı bir
ara başını kaldırır ve pencerede şeytanı görür.
Hızla dışarı fırlar. Şeytanı kuyruğundan yaka­
lar ve kuyruğunu çekip koparır. Şeytan haykı­
rırken simyacı kuyruğu sihirli kaba atar ve
karışım altına dönüşür. Bugün bu öykü bize
çok saçma geliyor, ama eski zam anlarda
insanlar bu tür masallara inanacak kadar
bilgisizdiler.
Aslında, simya bundan yaklaşık 5.000-
6.000 yıl önce Mısırlı rahiplerin, bakır, kalay,
kurşun, gümüş ve altın gibi çeşitli metalleri
cevherlerinden (toprak ve kayaçlardan) ayıra­
rak katışkısız halde elde etmeye yönelik
uğraşıları biçiminde ortaya çıkmıştı. Mısırlı
rahipler cam, sabun, boya, ilaç ve zehir
yapmayı da biliyordu ve daha pek çok konuda
deneyim sahibiydiler. Simyayı A vrupa’ya ta ­
şıyanlar, İspanya’yı fethederek ünlü Toledo
ve Cordoba üniversitelerini kuran Müslüman-
lar oldu. 1144’te C hester’lı R obert adlı bir
İngiliz birçok Eski A rap elyazmasını Latince'
ye çevirdi. Bu elyazmaları pek çok Eski
Yunan ve Mısırlı simyacının çalışmalarına
ilişkin bilgileri de içeriyordu.
Filozof Taşı
Ortaçağda insanlar hâlâ, İÖ 3. yüzyılda yaşa­
mış olan Eski Yunanlı filozof A risto’nun
dünyadaki her şeyin, toprak, hava, ateş ve su
olmak üzere dört ana m addeden oluştuğu
yolundaki görüşünün doğru olduğuna inanı­
yorlardı. Bu nedenle de bir metalin içindeki
bu m adde m iktarlarının değiştirilmesi duru­
m unda bir başka m etalin elde edilebileceğini
sanıyorlardı. Simyacıların bir başka inancı da,
sıradan m etalleri altına dönüştürebilecek ve
hatta, bazılarının ileri sürdüğüne göre, bütün
hastalıkları iyileştirebilecek ve insanları ölüm ­
süz kılacak bir “filozof taşı” ya da “iksir”in
var olduğuydu.
Simyacılar, kurşun gibi “tem el” metalleri
3 $ O S %
Ortaçağ simyacıları çalışmalarını gizli tutm ak için
madde adları yerine çeşitli sim geler kullanırlardı.
SİMYA 215
Trustees o f the British Museum
Flaman ressam David Teniers'nin bir simyacı ile
yardımcısını çalışırken gösteren resminden yapılm ış
bir oymabaskı.
“asal” ya da “soylu” metal olarak kabul
edilen altına çevireceğini sandıkları bu taşı
yüzlerce yıl arayıp durdular. Bunların birçoğu
düzenbaz ve dolandırıcıydı, ama bazıları da
dikkate değer pek çok keşifte bulunmuş,
Roger Bacon ve A lbertus Magnus gibi dürüst
deneycilerdi. Am a ne yazık ki, bu deneycile­
rin buluşlarını nasıl yaptıklarını bilemiyoruz;
çünkü, bıraktıkları yazmalar tuhaf çizimler ve
anlaşılmaz büyülü sözlerle doludur. “Filozof
taşı”nı keşfettiklerini ileri süren bazı simyacı­
lar da olm uştur, ama bunlar da ötekilerden
daha uzun yaşamamıştır. Bazıları da, büyük
kazançlar elde etm ek um uduyla, kazanların
başında büyülü sözler m ırıldanarak yürüttük­
leri çalışmalarını saklı tutm uştur. Bu simyacı­
lardan bazıları, yalnızca kurşun ya da cıvadan
altın yapmaya uğraşmış, bazıları da deneyleri
için cıva ile kükürt, arsenik ve amonyağı
(amonyum klorür) karıştırmıştır. Altın yap­
manın yolunu keşfettiklerini ileri süren bazı
dolandırıcılar, bu iddialarını kanıtlam ak için,
içinde az bir m iktar altın çözünmüş kurşun
kullanırdı; kurşunu yakıp uçurduklarında da
geriye altın kalırdı. Bazıları da, muma gizlice
bir m iktar altın tozu katar, sonra da erimiş
kurşunu, içini bu mumla doldurdukları demir
bir boruyla karıştırırlardı. Bir m etalin dışının
sarı bir renk almasını ya da sarım tırak metal
karışımları elde etmeyi başaran bazı simyacı­
lar da düzmece iddialar ileri sürerdi.
Birçok soylu aile yanlarında simyacı çalış­
tırmıştır. I. Elizabeth bile L ondra’daki So-
216 SİNAGOG

m erset H ouse’da kendisi için altın yapacak

birini tutm uş, sonra da bunu başaramadı diye
o kişiyi Londra Kulesi’ne hapsettirmişti. K ur­
şunu altına çevirdiğini iddia eden Richt-
hausen adlı bir simyacı da, 1648'de Avusturya
İm paratoru III. Ferdinand’ı bir süre için
aldatabilmişti. H atta 1929 gibi yakın bir tarih­
te bile pek çok zengin Alm an, altın yapmayı
başardığı yolunda düzmece iddialar ileri süren
bir tesisatçıya çok büyük paralar kaptırmıştı.

Simyadan Kimyaya
16. yüzyılda Paracelsus (1493-1541) adında
bir İsviçreli hekim ve simyacı, Basel'de daha
önceki bilginlerin elyazmalarını halkın önün­
de yaktı ve simyacıların artık “filozof taşı”nı
aram aktan vazgeçtiklerini, yalnızca ilaç geliş­
tirmeye uğraşacaklarını ilan etti. İngiliz R o­
bert Böyle (1627-91) daha da ileri gitti ve
kimya üzerindeki çalışmaların, yalnızca bu
bilim uğruna yapılması gerektiğini söyledi.
Kimya 200 yılı aşkın bir süre önce bir bilim
haline gelmiştir. O günden bugüne gerçekleş­
tirilen buluşlar, yüzyıllarca süren bütün simya
buluşlarından daha zengindir. Günüm üzde
artık hiç kimse “filozof taşı”nın varlığına
inanmıyor. Am a öte yandan, m addenin atom İsrail'de ortaçağdan beri kullanılm akta olan bir
yapısına ilişkin buluşlar ilginç bir gerçeği sinagog.
ortaya çıkarmıştır: Bazı katışkısız m addeler,
nükleer tepkim eler ya da radyoaktif bozunum süslenmiş olarak saklanır. Önünde sürekli
yoluyla başka m addelere dönüştürülebilm ek­ yanan bir lam banın asılı olduğu bu dolaba
tedir (bak. RADYOAKTİFLİK). Kutsal Sandık adı verilir. Kutsal Sandık’m
önünde ya da sinagogun ortasında ayinlerin
SİNAGOG ya da öbür adıyla havra, Yahudi- yönetildiği yüksekçe bir yer bulunur.
ler’in ibadet etm ek amacıyla toplandıkları Sinagogda her gün ayin yapılabilmesi için
yerdir (bak. YAHUDİLER v e MUSEVİLİK). Sina­ en az 10 erkeğin bulunması gerekir. Ayinler
gog, İbranice’de “toplantı evi” anlam ına ge­ genellikle kutsal dinlenme günleri sayılan
len Yunanca kökenli bir sözcüktür. Sinagog­ cuma, cumartesi sabahları ve akşamları ile
ların çok eski bir geçmişi olduğu, en az 2.000 bayram larda düzenlenir. Ayinleri bilgi ve
yıl önce ortaya çıktığı ya da önem kazandığı görgü sahibi herhangi bir Musevi erkek yöne­
bilinmektedir. tebilir. Törenlerin önemli bir bölümünde
Sinagoglarda, On E m ir’in “Kendin için ilahiler söylendiği için, birçok sinagogda özel
oyma put yapmayacaksın” diye başlayan ikin­ olarak eğitilmiş şarkıcılar görevlendirilir. H a­
ci em rindeki yasağa uygun olarak, put sayılan ham , bir rahipten çok bir öğretm endir ve
heykel ya da resimler bulunmaz. Sinagogların başlıca görevi ayinlerde dinsel öğütler ver­
genellikle doğuya bakan duvarında küçük bir m ektir. Bu öğütler genellikle Tevrat ve Kutsal
dolap vardır. Bu dolapta parşöm en tom arlar K itap’ta yer alan m etinlere dayanır.
üzerine yazılmış Tevrat bulunur. Parşöm en­ Sinagogların çoğunda erkekler başlarını
lerde Hz. M usa’nın beş kitabı İbranice yazılı­ örtm ek zorundadır. Sabah ayinlerinde om uz­
dır ve işli bir örtüye sarılarak, gümüş eşyalarla larına dua şalı alırlar. Bu şalı Kutsal Sandık’ı
 SİNCAP 217

açmak, kutsal m etinlerden birini okum ak ya
da ayinin bir bölüm ünü yönetm ek için çağrıl­
dıklarında da kullanırlar. Tevrat 9a sıkı sıkıya
bağlı gelenekçi sinagoglarda kadınlar erkek­
lerden ayrı otururlar. Çağdaş ve daha hoşgö­
rülü sinagoglarda ise ayinlere kadın erkek bir
arada katılır.
H er sinagogda, ibadet edilen bölüm dışın­
da, çocuklara dinsel bilgilerin verildiği sınıflar
ve toplantı odası da bulunur.
SİNAN (M İM A R ) bak. M îm a r Sİn a n .
burnundan kuyruğuna kadar yaklaşık 45 san­
tim etredir. Kulak püskülleri yoktur. Meyve­
leri, tahıl tanelerini, öbür tohum ları ve kuş
yavrularını yer. Ağaçlara da zarar verdiğin­
den birçok bölgede zararlı hayvanlar arasında
sayılmış, özellikle eskiden postu için aşırı öl­
çüde avlanmıştır.
Avrasya kızıl sincapları biraz daha küçük
yapılıdır. Postları genellikle kızıl kahverengi
olmakla birlikte yılda iki kez tüy değiştiren bu
sincapların renkleri de bir ölçüde değişikliğe
ZEFA

SİNCAP. Sincaplar hem en herkesin iyi bildiği

kemirici m emelilerdir. A vrupa, Asya ve Ku­
zey A m erika orm anlarına yayılmış birkaç tür
özellikle çok tanınmıştır. Am a gerçekte sin­
capların 180’i aşkın türü vardır. M arm otları
ve gelengileri de kapsayan sincapgiller ( Sciu -
ridae) familyasında yalnız ağaç sincapları
değil, yer sincapları ve bazı uçan sincaplar
da yer alır (bak. G e l e n g İ; M a r m o t ). Büyük
renk, boyut ve davranış çeşitliliği gösteren bu
hayvanlara Avustralya ve kutup bölgeleri
dışında yeryüzünün hemen her yerinde rastla­
nır. Çoğunun postu yumuşak, sık ve kabarık
tüylü kuyruğu en az gövdesi kadar uzundur.
Tüm kemiriciler gibi büyük ölçüde kabuklu
yemişler ve öbür bitkisel m addelerle beslenir.
Am a içlerinde böcekleri ya da kuş yum urtala­
rını yeğleyen türler de vardır.
A ğaç sincapları genellikle orm anlarda bulu­
nur ve üstünde yaşadıkları ağaçlardan sık sık
yere inerek kabuklu yemiş arar ya da bulduğu Avrasya kızıl sincabı genişyapraklı ve iğneyapraklı
besinleri toprağa gizler. Uzunlukları kuyruk­ ağaçların birlikte görüldüğü karışık orm anlarda
ları dışında yaklaşık 20-30 santim etredir. yaşamayı yeğler. Sayıları birçok yerde önemli
ölçüde azalmıştır.
Kuyrukları da yaklaşık aynı uzunluğa erişir.
Üst bölümleri genellikle boz, koyu ya da kızıl
kahverengi, alt bölümleri beyazdan kızıl kah­ uğrar. Kışın kulaklarından çıkan püsküller
verengiye kadar değişen renklerdedir. Avras­ yaz geldiğinde dökülür. Eskiden İngiltere'de
ya kızıl sincabı (Sciurus vulgaris ) gibi bazı yaygın olan Avrasya kızıl sincapları hem
türlerin kulaklarında püskül biçiminde tüy orm anların azalması, hem de A m erika’dan
dem etleri bulunur. A vrupa’da çok yaygın getirilen boz sincapların rekabetine direnç
olan bu tür Türkiye’de Karadeniz Bölgesi’nin gösteremeyişleri nedeniyle birçok bölgede
doğu ve batı uçları ile T rakya’da yaşar. yok olmuştur.
Bayağı sincaba (Sciurus anomalis) ise A nado­ Büyük Am erika sincabı (Sciurus niger)
lu’nun bütün ormanlık yörelerinde rastlana­ Yenidünya’da yaşayan en iri sincap türüdür.
bilir. Kuyruğu gövdesine yakın uzunlukta, toplam
Kuzey A m erika türlerinden Am erika boz uzunluğu 60 cm dolayındadır. Am erika kızıl
sincabının (Sciurus carolinensis) uzunluğu sincapları (Tamiasciurus cinsi) gürültücü ve
218 SİNDİRİM

kızıl kahverengi tüylüdür. Genellikle iğne- da yaşar. M arm ot ve gelengiler gibi yerde
yapraklı orm anlarda yaşar, kışın yemek üzere dolaşan bu sincapların A frika’da yaşayan bir
kozalak biriktirirler. grubu, sert kıllı postlarından ötürü dikenli yer
Ağaç sincapları gündüzleri etkinlik göste­ sincapları olarak bilinir. Güneydoğu A sya’da
ren ürkek hayvanlardır. Biraz üstlerine gidilse yaşayan çizgili yer sincapları ( Lariscus cinsi)
genellikle en yakın ağaç gövdesine koşup kısa kuyruklarıyla dikkat çeker. G ene aynı
birden sıçrayarak gözden kaybolurlar. Am a bölgede yaşayan uzun burunlu yer sincabının
parklarda yaşayan sincaplar yiyecek uzatan (Rhinosciurus laticaudatus) kesicidişleri kö­
insanlara yaklaşacak ölçüde sokulgan olabilir­ relmiş, buna karşın dili böceklerle beslenm e­
ler. Ağaç sincapları yavruları için ince dallar, sini sağlayacak ölçüde uzamıştır.
ağaç kabukları ve yapraklardan bir yuva Tropik bölge sincapları arasında büyük bir
hazırlar. Kış aylarında uzun dönem ler boyun­ çeşitlilik gözlenir. Bazıları orm andaki ağaçla­
ca uykuya yatan bu hayvanlar görece sıcak rın altında, bazıları pek yüksek olmayan
günlerde beslenmek için dışarıya çıkarlar. ağaçlarda, bazıları ise dev palmiyelerin içinde
Uçan sincaplar , yarasalar dışındaki öbür yaşar. A frika cüce sincabının (M yosciurus
uçan m em eliler gibi, ön ve arka bacakları pu m ilio) uzunluğu 10 santimetreyi geçmez­
arasında gerili uçma derileri sayesinde havada ken, Hindistan dev sincabı ( Ratufa indica) 90
süzülerek ağaçtan ağaca geçerler. Uçan sin­ cm uzunluğa ulaşabilir.
capların birbirine akraba olmayan iki grubu
ZEFA
SİNDİRİM. Vücudum uzdaki bütün yaşamsal
etkinliklerin sürmesi, organlarımızın çalışma­
sı ve hücrelerimizin yenilenmesi için gerekli
olan temel m addeleri çeşitli yiyecek ve içe­
ceklerden sağlarız. Am a yediğimiz her yiyece­
ğin, örneğin etin, ekmeğin, sebze ya da
meyvenin bu temel maddelere ayrışması ve
vücutta kullanılabilecek durum a gelmesi için
çok köklü değişikliklerden geçmesi gerekir.
Sindirim denen bu dönüşüm süreci yiyecekle­
rin parçalanmasıyla başlar; karbonhidratlar,
proteinler ve yağlar gibi karmaşık yapılı
besinlerin çok daha küçük moleküllü kimya­
Asya'da yaşayan bu dev uçan sincap havada sal bileşiklere dönüşüp kana karışmasıyla
süzülerek uçarken,ön ve arka bacakları arasındaki sürer ve gerekli m addelerin hücrelerce kan­
deri kıvrımları düşüşü yavaşlatan bir paraşüt işlevi dan emilip işe yaram ayan bölümlerin vücut­
görür.
tan dışarı atılmasıyla sonuçlanır.
Bir dizi m ekanik ve kimyasal olaya daya­
vardır. G erçek uçan sincaplar Kuzey A m eri­ nan sindirim temel olarak sindirim kanalı’nda
ka ve A vrasya’nın çeşitli bölgelerine yayılmış­ gerçekleşir. Ağızdan başlayıp gövdeyi boydan
tır. Yalnız geceleri etkinlik gösteren bu 35’i boya geçen ve yetişkin bir insanda uzunluğu
aşkın sincap türünden biri A vrupa’da, ikisi 8-10 metreyi bulan bu kapalı kanal başlıca beş
yalnız Kuzey A m erika’da yaşar. bölümden oluşur: Ağız, yemek borusu, mide,
Pullu kuyruklu uçan sincaplar olarak bili­ incebağırsak ve kalınbağırsak. Yiyecekler bu
nen ikinci grup ayrı bir familya (Anom aluri- beş bölümden sırayla geçerken, bir yandan
dae) oluşturur. A frika’nın orta ve batı kesim­ öğütm e, yoğurma ve çalkalama gibi mekanik
lerinde yaşayan bu sekiz tür de geceleri hareketlerle, bir yandan da çeşitli salgıbezle-
etkinlik gösterir. İçlerinde en irisi, kuyruğu rinin bu kanala boşalttıkları özsuların kimya­
dışında 35 cm uzunluğa erişir. Bu türün sal etkisiyle sindirilir. Tükürük bezleri, kara­
kuyruğu da yaklaşık aynı uzunluktadır. ciğer, pankreas, mide ve bağırsak bezleri gibi
Yer sincapları genellikle Güneydoğu A sya’ sindirime yardımcı organlar ile sindirim kana­
 SİNDİRİM 219

lından oluşan bu bütüne sindirim sistemi

denir. Ağızda başlayıp midede ve incebağır-
sakta süren sindirim sırasında, besinlerdeki
yararlı m addelerin kan damarlarıyla emilip
dolaşıma karışması incebağırsakta gerçekle­
şir; kalınbağırsak ise sindirilemeyen yararsız T U KU R U K BEZLERİ

m addelerdeki suyun emilip, geri kalan posa­

nın dışkı biçiminde vücuttan dışarı atıldığı
yerdir.

Ağız ve Yemek Borusu

Ağzımıza attığımız her lokma yiyecek, dişler­
le çiğnenip öğütüldükten ve tükürükle ıslatılıp
yumuşatıldıktan sonra yutulmaya hazır duru­
ma gelir. Katı yiyeceklerin kolay yutulabilir
bir ham ura dönüşmesini sağlayan tükürük,
kulak, dil ve çene altındaki küçük salgıbezle-
rinin ürettiği su gibi bir sıvıdır. Bir yiyeceği SAFRAKESESİ YEMEK BORUSU
görmek, kokusunu duymak, hatta yalnızca
düşünm ek bile ağzımızı “sulandırır” ; çünkü KARACİĞE
tükürük bezleri bu uyarılarla her zam ankin­
den çok tükürük salgılamaya başlar.
MİDE
Bu sıvının tek işlevi yiyecekleri yum uşat­
mak değildir. Yiyeceklerdeki nişastanın vü­
cutta kullanılabilecek şekere dönüşmek üzere
parçalanmasını da tükürükteki pityalin enzimi
sağlar. Bu enzimin ağzımızdaki lokmayla
iyice karışıp etkisini gösterebilmesi için, yiye­
cekleri ağızda bir iki kere döndürüp hemen
O NIKIPAR M AK
BAĞIRSAĞI ,
yutmak yerine iyice çiğnemek gerekir.
Bu arada dil de yiyecekleri ağızda çevirip
dişlerin arasına doğru iterek ve tükürükle
karışması için altüst ederek sindirimin bu ilk
aşamasına yardımcı olur. Böylece yutulmaya
hazır durum a gelen lokma dille ağzın gerisine ıPANKREAS
doğru itilerek önce yutağa, sonra yemek
borusuna girer. Yemek borusundaki kasların
hareketiyle de aşağıya doğru ilerleyip en
sonunda mideye iner. Sıvıların ağızdan m ide­
ye ulaşması 6 saniye kadar sürerken, çiğnene-
cek katı yiyeceklerde bu süre yaklaşık 15
saniyeyi bulur.
KALIN BAĞ IRSAK INCEBAGIRSAK

Mide APAND İS GÖDENBAĞIRSAĞI

Karın boşluğunun üst* bölümünde yer alan
mide torbaya benzeyen bir organdır. Bu
organın içini döşeyen zarın altında çok küçük,
milyonlarca salgıbezi bulunur. Bu salgıbezleri
“mide özsuyu” denen salgılarını besinlerin
üzerine boşaltırken, mide de bir yayık gibi
Dişler yiyecekleri parçalayıp öğütür, dil yoğurur,
tükürük bezlerinin salgısı da ıslatarak yum uşatır.
Mide, besinleri m ide özsuyuyla karıştırarak çalkalar;
karaciğer, pankreas ve incebağırsaktaki
salgıbezlerinin özsuları da sindirim e yardımcı olur.
Kalınbağırsak ise sindirilm eyen yararsız maddeleri
vücuttan dışarı atar.
220 SİNDİRİM

çalkalanarak besinlerin duvarlara çarpa çarpa mamış olan besinlerin sindirilmesinde önemli
yoğrulmasını ve bu özsuyla iyice karışmasını rol oynar. Böylece, karbonhidratlar basit
sağlar. şekerlere, proteinler am inoasitlere, yağlar da
Sindirimin bu aşamasında en önemli rolü gliserol ile yağ asitlerine ayrışarak emilmeye
oynayan, mide özsuyunun bileşimindeki hid- hazır durum a gelir.
roklorik asit ile çeşitli enzimlerdir. En önemli Kimusun incebağırsağı boydan boya geçe­
mide enzim lerinden biri olan pepsin, yiyecek­ rek kalınbağırsağa doğru ilerlemesini sağla­
lerdeki proteinlerin sindirilmesine yardımcı yan, incebağırsağın duvarlarındaki kasların
olur. Su, saf bal ve bazı meyve şekerleri bu birbiri ardına düzenli olarak kasılıp gevşeme­
sindirim sürecinden geçmeksizin hemen he­ sidir. Sığamsal hareket (ya da peristaltik
men tümüyle m ideden emilip doğrudan kan hareket) denen bu kasılmalar, bir yılanın
dolaşımına karışır. Bu arada öbür besinler yerde sürünerek ilerleyişine benzetilebilir:
midede uzun süre çalkalanıp mide özsuyuyla Kimusun arkasındaki bağırsak bölümü kası-
karıştıkça, bulamaç gibi koyu kıvamlı bir lırken öndeki bölüm gevşer ve böylece dalga­
sıvıya dönüşm üştür. Kim us ya da kim üs de­ lar halinde bütün bağırsağa yayılan bir ötele­
nen bu bulamaç yeterince sulandığında yavaş me hareketi başlar.
yavaş m ideden incebağırsağa geçmeye başlar. İncebağırsağın mukozası, tıpkı bir kumaşın
M idedeki sindirimin süresi, her öğünde yenen pililerini andıran incecik, parm ak biçiminde
yemeğin m iktarına ve özelliğine bağlı olarak, kıvrımlarla kaplıdır. Bağırsak duvarlarının
1 ile 5 saat arasında değişir. (.Ayrıca bak. alanını genişleterek besinlerin daha geniş bir
MİDE.) yüzeyden emilmesini sağlayan bu kıvrımların
her birinde kılcal dam arlar ile lenf damarları
İncebağırsak bulunur. Kimusun içindeki yağlar lenf dam ar­
U z u n lu ğ u y a k la ş ık 6-7 m e tr e o la n , ç a p ı d a y e r larıyla, öbür besin m addeleri de kılcal dam ar­
y e r 25 ile 50 m m a r a s ın d a d e ğ iş e n in c e b a ğ ır- larla emilir ve kan dolaşımı yoluyla vücudun
s a k , k e n d i ü s tü n e k a t la n a r a k p e k ç o k k ıv rım bütün dokularına dağıtılır.
y a p a n b o r u b iç im in d e b ir k a n a ld ır (bak.
Kalınbağırsak
B a Gir sa k ). K a lın b a ğ ır s a k ta n d a h a d a r , a m a
İncebağırsağın alt ucu, yaklaşık 1,8 m etre
ç o k d a h a u z u n o la n b u s in d irim y o lu n u n
uzunluğunda ve incebağırsağın hemen hemen
m id e d e n h e m e n s o n r a k i ilk b ö lü m ü n e o n ik i-
iki katı genişliğinde olan kalınbağırsağa açılır.
p a r m a k b a ğ ır s a ğ ı d e n ir. K a r a c iğ e r v e p a n k r e ­
İncebağırsakta emilmemiş olan sindirim artık­
as g ib i ik i ö n e m li s a lg ıb e z i o n ik ip a r m a k b a ğ ır -
ları 20 saat kadar kalınbağırsakta tutulduktan
s a ğ ın a a ç ılır v e s a lg ıla rın ı m id e d e n g e le n
k im u s u n ü z e r in e b o ş a ltır . sonra, sindirim kanalının son bölümü olan
Karaciğer, sarımsı yeşil renkte, acı bir sıvı gödenbağırsağma geçer. (Kalınbağırsaktaki
salgılar. Safra (ya da öd) denen bu salgı, bu uzun beklem e süresi içinde, sindirim artık­
karaciğerin alt yüzündeki çukur bölüme yer­ larında kalmış olan su bağırsakların duvarla­
leşmiş olan safrakesesinde depolanır ve m ide­ rından emilip yeniden kan dolaşımına verilir.
den gelen yarı sindirilmiş besinler onikipar- Çünkü yediğimiz yiyeceklerin yaklaşık üçte
makbağırsağına ulaştığında buraya akıtılır ikisini oluşturan su, vücut için son derece
(bak. KARACİĞER). Safranın görevi, kimustaki gereklidir. Alm an suyun fazlası böbrekler
yağları (lipitleri) bir ön işlemden geçirerek yardımıyla kandan süzülür ve idrar olarak
pankreas salgısının etkisini artırm aktır. İçinde vücuttan boşaltılır.) Suyu yeterince emilmiş
çeşitli enzimler bulunan pankreas özsuyu olan yarı katı haldeki atıklar biriktiğinde,
yağların yanı sıra nişasta ve proteinlerin gödenbağırsağının ucundaki kas halkası
sindirilmesine de yardımcı olur. (anüs) gevşer ve dışkı denen bu atık kütlesini
İncebağırsağın iç yüzünü döşeyen m ukoza­ vücuttan dışarı atar.
da da çok sayıda küçük salgıbezi vardır. Bu
bezlerin salgıladığı bağırsak özsuyundaki çe­ Sindirim Sistemi Hastalıkları
şitli enzim ler, o ana kadar yeterince parçalan­ Sindirim sistemindeki bozukluk ve hastalık­

lar, genellikle bu sistemin hangi bölümünü e t­
kiledikleri göz önüne alınarak gruplandırılır.
Ağız ve yemek borusunda önemli hastalık­
lara pek sık rastlanmaz. Ağzın içinde zaman
zaman aft denen küçük, ağrı verici yaralar be­
lirirse de, bu yaralar A ID S, şeker hastalığı ya
da Behçet hastalığı gibi önemli bir hastalığın
belirtisi olmadıkça kısa sürede iyileşir.
Bazen yemek borusunun mideye açılan alt
ucundaki kas zayıflayıp güçsüz düşer. Bu du­
rum da, özellikle insan yatarken ya da öne
doğru eğildiğinde, mide asidiyle karışmış ve
yarı sindirilmiş besinler yemek borusuna geri
dönebilir. Boğazda bir ekşime ve yanma duy­
gusuna yol açan bu bozukluk (“hiatus fıtığı”)
ilaçlarla yatıştırılabilirse de çoğu zaman en iyi
çare fazla kiloları atm aktır.
Bazı m ikroplu hastalıklar, özellikle kolera
ve tifo, sindirim kanalının büyük bölümüne
yayılır {bak. K O LE R A ;T İFO ). Bazıları ise yalnız­
ca bir bölgeyi etkiler; örneğin yalnız kalınba­
ğırsağı tutan dizanteride bu bölümün m uko­
zası iltihaplanarak kızarır ve şişer.
G astroenterit denen mide-bağırsak m uko­
zası iltihapları ise çoğu zaman temizlik kural­
larına uyulmamasından ileri gelir. Y em ekten
önce elleri yıkam amak ya da iyice tem izlen­
memiş çiğ sebze ve meyveleri yemek, pis sula­
rı içmek gibi nedenlerle vücuda bulaşan m ik­
roplar, özellikle mide ve incebağırsak m uko­
zasının iltihaplanm asına yol açar. Bulantı,
kusma, mide ağrısı, halsizlik ve ishal gibi be­
lirtiler veren bu hastalıklar genellikle bir-iki
gün içinde geçer; eğer daha uzun sürerse, vü­
cuttaki su kaybı ağır sonuçlara yol açacağın­
dan, m utlaka doktora başvurm ak gerekir.
“Sindirim güçlüğü” ya da “hazımsızlık” , çe­
şitli mide ve bağırsak rahatsızlarını tanım la­
mak için kullanılan oldukça belirsiz bir terim ­
dir. M idede yanma ya da ekşime, karın ağrısı,
bulantı, geğirme, kabızlık ya da ishal gibi ya­
kınm alar bazen mikroplu bir hastalığın belir­
tisidir. Bazen de fasulye ya da salatalık gibi
güç sindirilen yiyecekler nedeniyle bağırsak­
larda aşın gaz birikmesinden ileri gelir. Gast­
rit denen mide mukozası iltihabı da genellikle
aynı belirtileri verir. H atta, çok ender ol­
m akla birlikte, midedeki ya da kalınbağırsak­
taki urlar da sindirim güçlüğüne yol açabilir.
Bu yüzden, belirli bir nedene bağlı olmaksızın
SİNEK 221
sık sık sindirim güçlüğünden yakınanların bir
doktora görünmesi yerinde olur.
Sindirim sisteminin en ağrılı hastalıkların­
dan biri ülserdir. Bu m ukoza yaraları yalnız
midede (mide ülseri), yalnız onikiparm akba-
ğırsağında (onikiparmakbağırsağı ülseri) ya
da her ikisinde birden bulunabilir (peptik ül­
ser). Ülserin nedenleri henüz tam olarak açık­
lanamıyor; am a çalışmaktan dinlenmeye za­
man ayıramayan ve çok gerilimli yaşayan kişi­
lerde daha sık görüldüğü biliniyor. Bu yaralar
ilaç tedavisiyle kapanırsa da, yaşam biçimleri­
ni değiştirmeyen ve doktorun önerdiği beslen­
me rejimine uymayan hastalarda yeniden or­
taya çıkar.
İncebağırsak çok çeşitli hastalıklara açık
olan bir organdır. Nedeni bilinmeyen Crohn
hastalığı inatçı bir karın ağrısı, ishal ve halsiz­
likle kendini belli eder. D oktorlar yalnızca
bazı yiyecekleri yasaklayarak ve ilaç tedavisi
uygulayarak belirtileri gidermeye çalışırlar.
Ayrıca bağırsaklarda yaşayan kancalıkurt ve
tenya gibi asalaklar da insanın besinine ortak
olarak kansızlık, iştahsızlık, halsizlik ve sürekli
zayıflama gibi rahatsızlıklara yol açabilir.
D aha çok çocuklarda görülen çölyak hasta­
lığı, glüten denen proteinin incebağırsakta
sindirilememesinden kaynaklanan bir emilme
bozukluğudur. Buğday, çavdar gibi tahıllarda
ve buğdaydan yapılmış ekm ek, m akarna gibi
yiyeceklerde bulunan bu proteine karşı ince-
bağırsağın tepkisinden doğan hastalık, dokto­
run önereceği glütensiz yiyeceklerden oluşan
bir beslenme rejimiyle önlenebilir.
Kalınbağırsak spazmı ve ülserli kolit (kalın­
bağırsak iltihabı), şiddetli ağrılara yol açan
kalınbağırsak hastalıklarıdır. Kalınbağırsağın
hem en başlangıcında, parm ak gibi bir uza ıtı
olan apandisin iltihaplanması (apandisit) se
çok tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu uza tı­
nın patlayarak yarılması, iltihabın bütün kaıin
boşluğuna yayılmasına yol açacağı için ölümle
sonuçlanabilir. Bu yüzden, apandisit olasılığı­
nı akla getiren sağ kasık bölgesinde ağrı ve
bulantı gibi belirtilerde hiç zaman yitirm eden
ameliyata başvurm ak gerekir.
SİNEK. Bilim adamlarının çiftkanatlılar
{D iptera) takımı içinde sınıflandırdığı sinekler
en geniş böcek gruplarından birini oluşturur.
222 SİNEK
Uzun yıllardan beri sürdürülen araştırm alar
sonucu belirlenen 85 bini aşkın sinek türüne
her geçen gün yenileri eklenm ektedir. Bir
sineği arılar ve kınkanatlılar gibi uçabilen
küçük böceklerden ayırt etm ek oldukça ko­
laydır. Çünkü gerçek sineklerin yalnız iki
kanadı vardır. Oysa bütün öbür uçucu böcek­
lerin, hatta günsinekleri ve gagalısinekler gibi
sinek adı taşıyan, ama gerçek sineklerle aynı
takım da yer almayan böceklerin iki çift kana­
dı bulunur. Gerçek sineklerin uçmayı sağla­
yan kanat çiftinin gerisinde, ikinci bir kanat
çifti yerine, uçuşta denge işlevi gören tokm ak
biçimli yapılar oluşmuştur. Sinek bu denge
tokm aklarından yoksun kaldığında istediği
yöne gitme yeteneğini yitirmekle kalmaz, çok
hızlı kanat hareketlerinin vücutta yarattığı
gerinimi karşılayamadığından neredeyse hiç
uçamaz. Bazı sineklerin ne kanatları ne de
denge tokm akları vardır. Bu sinekler genel­
likle başka canlıların üstünde yaşayan asalak­
lardır. D aha küçük bir bölümü ise rüzgârların
çok güçlü olduğu ve uçabilseler ancak sü­
rüklenm ek zorunda kalacakları yerlerde
yaşar.
Sürü sinekleri gibi çok küçük sinekler son
derece kötü uçuculardır. Ö bürleri kolibri
kadar iyi uçsalar bile saatte 50 kilometreyi
aşacak bir hıza ulaşamazlar.
Çoğu sineğin göğüs bölümü bacak ve ka­
natları hareket ettiren güçlü kasların bulun­
ması nedeniyle kalınlaşmıştır. Yüzlerce küçük
merceği içeren iri bileşik gözleri ise başın en
dikkat çekici bölgesini oluşturur. Gene başta
yer alan duyargalar dokunm a değil, koku
alma organlarıdır. D okunaçlar sivrisinek ve
bostan sineği gibi birçok türde oldukça uzun,
ARISİNEEĞİ
karasinek ve etsineği gibi türlerde ise çok
kısadır (bak. B ostan Sİn e Gİ; K a r a s İn e k ; SİVRİ­
SİNEK).
Tüm sineklerin ağzı emmeye ya da yalam a­
ya uygun yapıdadır. Deriyi kamaya benzeyen
bir ağız parçasıyla deler, kanı boru biçiminde­
ki başka bir ağız parçasıyla em erler. Altı
yapışkan yastıkçıklarla donanmış tırnakları­
nın üstünde yürüdüklerinden camda ya da
tavanda bile dolaşmaları güç değildir.
En küçük sineklerin uzunluğu 0,5 milimet­
reye bile ulaşmaz. En iri türlerin ise kanatları
bir uçtan öbür uca 5 santim etreye yaklaşır. Bu
boyut farkı çok çarpıcı görünmeyebilir. Ama
aralarındaki oran bozulmadan bu boyutları
büyütürsek fil ile fare arasındaki büyük farka
ulaşırız.
Sineklerin Yaşamı
Sineklerin yaşam çevrimi kelebeklerin, kınka­
natlıların ve arılarınkiyle aynıdır. Bu çevrim
temel olarak yum urta, larva ya da kurtçuk,
pupa ve erişkin evrelerini içerir. Yum urtadan
çıkan larvalar pupa evresinde başkalaşmaya
uğrayarak ürem e yeteneği kazanmış erişkinle­
re dönüşürler.
Larvaların kolayca besin bulabilecekleri
yerlere tek ya da küm eler halinde bırakılan
yum urtalar yuvarlak, oval, yassı ve kıvrık
biçimde olabilir. Bazı sivrisinek türlerinin,
yum urtaların suda yüzmesini sağlayan, sala
benzer yapıları vardır. Larvalar yum urtadan
çıktıktan sonra bu salların üzerinde yaşar.
Bazı yum urtalar kuru ortam larda aylar bo­
yunca bir değişikliğe uğram adan canlılığını
korur ve yağmurla ıslandıktan kısa bir süre
sonra larvalar ortaya çıkar. Genellikle larva­
anatlar
PUPA
 SİNEK 223

larda başın gerisinde bulunan bir çıkıntı, b ir e r e tç ild ir. Ö r n e ğ in b ir ç o k s ü p r ü n tü s in e ğ i-

civcivlerin gagasındaki yum urta dişi gibi, yu­ n in la rv a s ı y a p r a k b itle r in i {bak. Y a pra k b İTİ)
m urta kabuğunun kırılmasında kullanılır. t ü k e t e r e k ta r ı m la u ğ r a ş a n la r a y a rd ım c ı o lu r .
Karasineğin kurtçukları en iyi bilinen sinek Y a ss ı v e y e ş ilim s i o la n b u la r v a la r b itk ile r in
larvaları arasındadır. Bazı sürü sineklerinin ü s tü n d e k i y a p r a k b itle r i n e s a ld ır a r a k o b u r c a
larvaları lağımlarda ve pis sularda yaşar. Bu b e s le n ir le r . B a z ı tü r le r in la r v a la r ı ise a rı
larvaların kuyruğa benzer uzantısı gerçekte k o v a n la r ın d a “ m e z a r lık ” o la r a k k u lla n ıla n
yüzeyden hava almalarını sağlayan bir solu- b ö lm e le r e y e r le ş e r e k b u r a la r a b ır a k ıla n ö l­
m ü ş a r ıla r la b e s le n ir.
Süprüntüsineklerinin erişkinleri görülem e­
yecek ölçüde hızlı çırptıkları kanatları saye­
sinde havada asılı kalmışçasına durabilir, her
yöne doğru uçabilirler. Birçoğu sarı ve siyah
çizgili gövdesinden ötürü arılara benzerse de,
iğnesi olmadığından zararsızdır. Kanatlarını
hem en hemen hiç ses çıkartm adan çırpmaları
da arılardan kolayca ayırt edilmelerini sağlar.
Am a hayvanların çoğu bu ayrımları belirleye­
mez ve arıların uyarı renkleri zararsız süprün­
tüsineklerinin de yırtıcılardan korunm asına
yol açar {bak. KORUYUCU RENKLENME).
Süprüntüsineklerinden ayrı bir familya
{B om byliidae) altında toplanan bir grup sine­
ğe, gene arılara benzem eleri ve genellikle
çiçeklerden balözü toplayarak beslenmeleri
Bir sürü sineğinin larvası (altta) ve kanatlı erişkini. nedeniyle arısineği adı verilmiştir. Sinekler
arasında asalak yaşayan birçok tür vardır.
Kelebek koleksiyoncuları pupa evresinde to p ­
num borusudur. Sürü sineklerinin yumuşak ladıkları kelebeklerin pupa kılıflarından kele­
ve genellikle kırmızı gövdeli larvaları su bek yerine karasineğe benzer iri ve tüylü bir
birikintilerinde yaşar. Kıvrıla kıvrıla yüzen bu sineğin çıkmasıyla düş kırıklığına uğram ışlar­
larvalar ince ve küçük yapılı bir solucanı dır. Bu şaşırtıcı durum un açıklaması oldukça
andırır. basittir. Asalak bir sinek tırtılın üzerine yu­
Soğan ve lahana sinekleri gibi bazı türlerin murtasını bırakır. Y um urtadan çıkan larva
larvaları bitkilerin köklerine üşüşerek, meyve tırtılı öldürm eden içine yerleşir, gelişimini
sinekleri {bak. MEYVE SİNEĞİ) çeşitli meyveleri sürdürür ve tırtılla birlikte pupa evresine
kurtlandırarak, mazı sinekleri tahıl bitkileri­ girer.
nin özsuyunu em erek büyük zararlara yol N okra sineği olarak da bilinen büvelekler
açar. U r sineklerinin larvaları hem tarım {H ypoderm a cinsinin üyeleri ve akrabaları)
bitkileri, hem de orm an ağaçlarının yaprak, ile mide sinekleri {Gasterophilus cinsinin üye­
çiçek, dal gibi çeşitli bölüm lerinde doku leri ve akrabaları) en zararlı asalak sinekler
şişkinlikleri yaratır. Sinek larvaları karada, arasındadır. Büveleklerin larvaları koyun ve
suda ve hatta denizde yaşayabilir. Am a içle­ sığırların derileri altına geçerek nokra denen
rinde belki de en ilginci, yaşama ortam ı yum rular oluşturur. Y um rular üstünde larva­
olarak petrol sızıntılarını seçen petrol sineği­ ların soluk almasına yarayan delikler bu
dir. Ham petrol gölcüklerinde yaşayan bu derilerin ticari değerini düşürür. Özellikle
sineklerin larvaları yüzeye uzattıkları bir bo- atlara zarar verdiği bilinen mide sinekleri
rucukla nefes alır ve gölcüğe düşen öbür yum urta evresinde ağızdan sindirim kanalına
böceklerle beslenir. girer. Y um urtadan çıkan larvalar mide ve
Birçok sinek türünün larvası böcek yiyen bağırsak duvarlarına tutunarak tüm besin ve
224 SİNEK
oksijen gereksinimlerini atın sindirim kana­
lından alır. Erişkinleri kasapsinek, halka biçi­
minde dizilmiş kısa dikenler taşıyan larvaları
vidalıkurt ya da burgukurdu adıyla tanınan
etsinekleri (C ochliom yia ve Callitroga cinsle­
rinin üyeleri) evcil hayvanların ve insanların
açık yaralarına üşüşür. Aşırı kurtlanan yara­
lar hayvanın ölümüne yol açabilir. Etsinekleri
yum urtalarını genellikle türlere göre değişen
hayvanların üstüne bırakır. Örneğin Protocal-
liphora cinsinin larvaları yum urtadan yeni
çıkmış kuşların kanını em er. A vrasya’da yaşa­
yan solucan etsineğinin ( Pollenia rudis) larva­
ları yersolucanlarıyla beslenir.
Tırtıllar pupa evresine girerken son larva
derilerini atm akla birlikte, birçok sinek larva­
sı pupa evresine son larva derisiyle girer. Bu
deri daha sonra şişip sertleşerek pupa için
koruyucu bir kılıf oluşturur. Başkalaşımını
tam amlayan sinek sert pupa kılıfını çatlatana
kadar başından çıkan, balona benzer zarsı
yapıyı şişirir. Pupa evresinde sinekler hare­
ketsizdir; ama toprağa, gübre ya da çöp
yığınlarına gömülü olduklarından yırtıcılara
karşı önemli ölçüde korunm uşlardır.
Sinek pupa kılıfından ve bir yere gömülüy­
se bulunduğu yerden çıktıktan sonra balon
gibi şişirdiği zarsı yapı sönerek içeri çekilir.
Sineğin başında bu balondan geriye yalnız bir
iz kalır.
Kuşların telekleri ve memelilerin kılları
arasında yaşayan kan emici bir asalak sinek
grubu daha vardır. Bunların bazıları kısa
süreli uçabilmekle birlikte, birçoğu kanatsız­
dır ve güçlü tırnaklarıyla üstünde yaşadıkları
hayvanlara tutunur. Bu sineklerin ilginç bir
özelliği de yum urta bırakm adan ürem eleridir.
Larvalar dişinin içinde gelişir ve pupa evresi­
ne yakın bir dönem de ortaya çıkarlar.
A ralarında sığırsineklerinin de bulunduğu
kan emici sinekler aynı zam anda insandan
insana ya da hayvanlardan insana birçok
tehlikeli hastalığı taşır. Örneğin çeçe sineği
ölüm lere yol açan uyku hastalığının yayılma­
sından sorum ludur (bak. Ç eçe SİNEĞİ; U y k u
HASTALIĞI). Sıtma ve sarıhumm a sivrisinekle­
rin bulaştırdığı başlıca hastalıklardır. Larvala­
rı bataklıklarda ya da pis sularda yaşayan
tatarcıklar (Phlebotom idae familyasının üye­
leri) sivrisineğe benzer çok zararlı böcekler­
dir. Tatarcık hum ması, şark çıbanı ve kala-
azar gibi hastalıkları bulaştırırlar. Etsinekleri
ise dizanteri, şarbon ve sarılık gibi hastalıkla­
rın taşıyıcısıdır. Sinekler pis yerlerde beslene­
rek ağız parçalarına ve tüylü bacaklarına
bulaşan mikropları yayarlar. Bunlar arasında
kolera ve dizanteriye yol açan m ikroplar
sayılabilir. Bu nedenle sineklerin besinlerden
uzak tutulması büyük önem taşır.
Sinekleri tümüyle zararlı böcekler arasında
NHPAiStephen Dalton
Karasinek sıvı hale
getirdiği ekmeği süngere
benzer ağız parçalarıyla
yalayıp yutar.
 SİNEKKAPAN 225

1 leri havada avlayan ötücükuşlardır. İki ayrı

familya altında toplanan bu kuşlar Eskidünya
sinekkapanları ( M uscicapidae ) ile Am erika
ya da Yenidünya sinekkapanlarından ( Tyran-
nidae) oluşur.
Eskidünya sinekkapanlarının iyi bilinen
üyelerinden benekli sinekkapan (M uscicapa
striata) tüm A vrupa’ya yayılmıştır. Uzunluğu
yaklaşık 15 cm, üst bölümleri grimsi kahve­
rengi, alt bölümleri beyazımsıdır. Başında ve
göğsünde sıralar halinde dizilmiş soluk benek­
ler bulunur. Mayıs ayının ortalarından başla­
ARDEA
yarak parklarda, bahçelerde ve seyrek ağaçlı
Gök etsineği yum urtalarını yeni kesilen etlerin
üstüne ya da açık yaraların yakınlarına bırakır. orm anlarda kulak tırmalayıcı tiz ötüşü duyu­
Erişkinler yalnız sıvı besinleri alabilir. labilir. Türkiye orm anlarında, park ve bahçe­
lerinde de yaygın biçimde ürer. Yosun, kıl ve
yünü örüm cek ağlarıyla bağlayıp oluşturduk­
saymak yanlıştır. Üstelik yararları da bazı ları yuvalarına ağaçların üstünde ya da duvar
zararlı böcekleri yemekle sınırlı kalmaz. Sirke ve kaya oyuklarında rastlanabilir. Dişi, yuva­
sineği kalıtımın anlaşılmasına yardımcı olmuş­ ya mayıs ayının sonlarında kırmızımsı lekeli,
tur (bak. SİRKE SİNEĞİ). Birçok sinek bitkiler yeşilimsi boz 4-5 yum urta bırakır. Sinekka­
arasında mekik dokuyarak çiçektozlarını taşır panlar kışı A frika’da ve A sya’nın güneybatı­
(bak. T o z la ş m a ) . Ayrıca öbür hayvanlara av sında geçirir.
olarak beslenme ağında yer alır (bak. BESLEN­ Japonya’da yaşayan bir tür (M uscicapa
ME AĞI), gübre ve çürüyen etle beslenerek bu narcissina) siyah ve beyazın yanı sıra parlak
m addelerin aşırı birikmesini engellerler. sarı tüylerinden ötürü nergis sinekkapanı
adıyla tanınır. Bu tür güzel ötüşüyle de dikkat
SİNEKKAPAN. Sinekkapanlar tünedikleri çeker.
gözetlem e yerlerinden birden fırlayarak ya­ A sya’nın güneyinden Yeni Z elanda’ya ka­
kından geçen sinekleri ve öbür uçucu böcek- dar uzanan bölgeye yayılmış 40 kadar tür
Eric Hosking

Orta Am erika'da
yaşayan bir kralkuş.
Bu tü r de çoğu
sinekkapan gibi
tüneğinden fırlayıp
böcekleri havada avlar
ve öbür kralkuşlar
gibi, çok daha iri
kuşlara korkusuzca
saldırabilir.
226 SİNEMA
A vrupa'da üreyen kara ve benekli sinekkapanlar kışı
A frika'da geçirir.
yelpaze kuyruklu sinekkapanlar olarak bili­
nir. Bu kuşlar adlarını uzun ve yuvarlak uçlu
kuyruklarını sık sık yelpaze gibi açmalarından
alır.
Yenidünya Sinekkapanları
Kralkuşları ( Tyrannus cinsi) da içeren Yeni­
dünya sinekkapanları 300’ü aşkın türü kapsar.
Am a bu kuşların yalnız üçte biri Eskidünya
sinekkapanları gibi tüneklerinden fırlayıp si­
nekleri havada yakalar. Çoğu soluk renkli ve
kırmızı ya da sarı tepelidir: Kuzey A m erika’
da yaşayan yaklaşık 30 türü bulunur. Makas
kuyruklu sinekkapan (M uscivora forficata)
uzun ve şerit biçiminde uzamış derin çatallı
kuyruğuyla kolaylıkla tanınabilir. A B D ’nin
güneyindeki kurak düzlüklerde ve çayırlarda
üreyen bu tür kışın O rta A m erika’ya göç
eder.
Kralkuşlar kavgacılıklarıyla ünlüdür. Uzun­
luklarının 20 cm dolayında olmasına karşın,
karga ya da atm aca iriliğindeki yırtıcı kuşları
bile yıldırırlar. Bazen iri kuşların sırtına çıka­
rak başlarını gagalarlar.
SİNEMA. Sinema sanatı 20. yüzyılda geliş­
miş, kendinden önce yaygınlık kazanmış bu­
lunan resim, heykel, müzik, mimarlık gibi
çeşitli sanat dallarına dayalı, büyük teknik
beceri gerektiren karmaşık bir sanattır. İzleyi­
ciyi, karartılmış bir salonda perdeden yansı­
yan kendi somut gerçekliğiyle etkiler.
Saydam bir film şeridi üzerindeki görüntü­
ler ışığın yardımıyla bir perdenin üzerine art
arda düşürüldüğünde, gözümüz bu görüntüle­
ri hareket ediyormuş gibi algılar. Bunun
nedeni beynin, gözün ağtabakası üzerine dü­
şen görüntüyü, görüntü yok olduktan sonra
kısa bir süre daha saklamasıdır. A ğtabakada-
ki yansıma gerçekte göründüğü süreden daha
uzun bir süre algılandığından, bir cismin
görüntüsü kaybolm adan öbür cismin görüntü­
sü ağtabakaya düşerse, film karelerinden
göze yansıyan her görüntü birbirinin devamı
olarak, yani hareket ediyormuş gibi görünür.
Bu beynin yarattığı görsel bir hareket yanılsa­
masıdır. Sinema, bir olayı ya da öyküyü bu
yöntemle anlatmaya dayanan görsel bir sanat
dalıdır.
G örüntülerin kaydedildiği film şeridi say­
dam bir m adde olan selüloitten yapılmıştır
(bak. FOTOĞRAFÇILIK). G örüntüler filmin üze­
rine sinema kamerasıyla (film çekme m akine­
si) kaydedilir. Gösterim sırasında bunlar pro­
jeksiyon makinesiyle hareketli görüntüler bi­
çiminde perdenin üzerine yansıtılır. Filmi
çekilecek cisimden yansıyan ışık kameranın
merceğinden geçerek, filmin ışığa duyarlı
yüzeyindeki kimyasal maddeleri değişikliğe
uğratır ve görüntü oluşturur. Hazırlanan film
laboratuvarda çeşitli işlemlerden geçirildikten
sonra gösterime hazır durum a gelir. Bir film
m akarasına sarılarak projeksiyon makinesine
takılır. M akara belirli bir hızla dönerken,
projeksiyon makinesinden çıkan ışık filmi
aydınlatarak, hareketli görüntüler biçiminde
perdenin üzerine yansıtır.
Selüloit sağlam ve esnek bir madde olduğu
için m akaralara ve m akinelere kolaylıkla sarı­
lıp takılabilir. Çekim sonrasında birleştirme
(m ontaj) aşamasında istenmeyen görüntüler
kesilip çıkarılarak, kalan bölümler özel bir
tutkalla ya da yapıştırıcı saydam bir bantla
birleştirilebilir. Aynı zam anda ışığa son dere­
ce duyarlı olduğundan üzerindeki görüntüler
net bir biçimde ve istendiği kadar büyütüle­
bilir.
Sinemada, 7,5-300 m etre uzunluğunda, 70,
35, 16 ve 8 mm eninde film şeritleri kul­
lanılır. Film şeridinin kenarlarında düzgün
aralıklarla sıralanmış delikler vardır. Bu de­
likler film şeridinin kam era m akarasına ya da
projeksiyon makinesinin dişlilerine sağlam bir
biçimde sarılmasını, kaymadan dönmesini ve
görüntülerin eşit aralıklarla yansımasını sağ­

lar. H areketli görüntüler elde etm ek için
gösterim sırasında filmin belirli ve değişmez
bir hızla ilerlemesi gerekir. 35 milimetrelik
profesyonel filmler her görüntü karesi için
dört delik, 16 milimetrelik ve am atör filmler
bir delik ilerler. Sesli filmlerde ekrandan
saniyede 24, sessiz filmlerde 16 görüntü karesi
geçer. Sessiz filmler bugünkü gelişmiş aygıt­
larla gösterildiğinde figürlerin çok hızlı hare­
ket etm eleri bu yüzdendir.
Film çekme aygıtı olan kam era, fotoğraf
makinesi ile aynı ilkelere dayanarak çalışır.
Am a fotoğraf m akinesinden en önemli farkı
görüntüleri belli zaman aralıklarıyla ve son
derece hızlı bir biçimde film şeridinin üzerine
kaydetm esidir. Kullanılan film şeridine göre
sinema kameralarının başlıca 70 milimetrelik,
35 milimetrelik, 16 milimetrelik ve 8 milimet­
relik türleri vardır. 70 milimetrelik kam eralar
büyük ve görkemli görüntüler elde etmek
için, 16 milimetrelik hafif kam eralar bazı özel
çekim lerde ve belgesel filmlerde, 8 m ilim etre­
o b tü ra tö r
(açık)—
tırn a k
1. O b tü ra tö r a çılır ve
karşısındaki film , karesine
b ir g ö rü n tü k a y d e d ilir.
ç e k ilm e m iş film
SİNEMA 227
lik kam eralar am atörlerce kullanılır. Sinema
filmleri genellikle 35 milimetrelik kam eralarla
çekilir.
Lumiere K ardeşler’in hem alıcı, hem de
gösterici olan sinem atograf ından bu yana
kam eralar önemli değişiklikler geçirdi. G ös­
terici ve alıcı birbirinden ayrıldı, boyutları
küçültüldü ve daha kullanışlı durum a getiril­
di. Elle çalışan kam eraların yerini m otorla
çalışan kam eralar aldı.
M otor gürültüsünü önleyen bir sistem ekle­
nerek görüntüyle birlikte sesi de kaydeden
sesli kam eralar geliştirildi. Bugün kullanılan
35 milimetrelik kam era hareketli görüntü için
saniyede 24 kare çeker. Bu hız artırılarak ya
da azaltılarak hareketin hızlı ya da yavaş
olması sağlanır.
Gösterim sırasında projeksiyon makinesi­
nin obtüratörü film karelerinin arasında kapa­
nır ve ışığı keser. Am a bu o kadar hızlı bir
biçimde olur ki, gözümüz hareketlerin aslında
kesintili olduğunu ayırt edemez.
o b tü ra tö r
(kapalı)
2. O b tü ra tö r kap anm a ya 3. O b tü ra tö r kap anır ve 4. O b tü ra tö r y e n id e n
başlar. film şe rid i b ir d iş atlar. açıld ığınd a,
b ir s o n ra ki kareye
y e n i b ir g ö rü n tü
ka yd e d ilir.
y ö n le n d iric i m a ka ra la r
m ercek
tırn a k
tırn a ğ ı ha reket e ttire n çark (b e lirli ara lıkla rla film i b ir
d iş ile rle tir)
228 SİNEMA

Film Başlıyor The Museum o f

Modern Art Film Library
Beynin yarattığı görsel hareket yanılsaması
fotoğrafın bulunmasından daha önce de bili­
niyordu. 1824’te İngiliz fizikçi Peter M ark
Roget’m yayımladığı “The Persistence of Visi­
on With Regard To Moving Objects” (“Hare­
ketli Cisimlere İlişkin O larak G örüntünün
Sürekliliği”) adlı kuramsal çalışma, birçok
mucidin ilgisini çekti. H er sayfasına resim
çizilmiş bir kitabın sayfaları hızla çevrildiğin­
de görüntülerin kesintisiz bir biçimde hareket
ediyormuş gibi görünmesi ve buna benzer
birçok basit deney R oget’m kuramını doğru­
luyordu. Çeşitli ülkelerde birçok mucit bu
kuram dan hareketle birbirine yakın zam an­
larda benzer aygıtlar geliştirmişti. Bu bakım ­
dan sinema kamerası ve projeksiyon makinesi
gibi aygıtların ilk önce nerede ve nasıl ortaya
çıktığını kesin olarak söylemek güçtür.
1830’lardan başlayarak zootrop, taum atrop ,
fasm atrop, fenakistiskop ve praksinoskop ad­
larıyla bilinen çeşitli aygıtlar geliştirildi.
1882’de Fransız fizyolog Etienne-Jules M arey
kuşların uçuşunu saptam ak amacıyla saniyede
12 fotoğraf çekebilen, “fotoğraf tüfeği” adını
verdiği bir aygıt geliştirdi. 1887’de A B D ’li
H annibal Goodwin fotoğraf çekiminde ilk kez
selüloit film kullandı. A rdından New Y ork’ta
G eorge Eastm an m akaraya sanlı selüloit film
üretim ine başladı. 1888’de Thomas Alva Edi­
son üzerine ses kaydedilen mum silindirli
fo n o g ra f ı, daha sonra da ses ve görüntüyü
birleştirm ek amacıyla yardımcısı William
Dickson’la birlikte kam eranın ilk biçimi sayı­
lan kinetograf ı geliştirdi {bak. EDISON, THOMAS
A lv a ) . Film şeridi üzerine saniyede 40 görün­
tü kaydeden kinetograf, A B D ’de ve A vrupa’
da hızla yaygınlık kazandı. Edison 1896’da,
kinetoskop adını verdiği bir gösterim aygıtıyla
15 m etrelik bir film şeridinin üzerindeki
görüntüleri kesintisiz olarak art arda yansıt­
mayı başardı. Ne var ki, bu aygıt gözlerini iki
deliğe dayayan tek bir izleyici tarafından
kullanılabiliyordu. Kinetoskopla filmin üze­
rindeki görüntüler art arda izlenebilmekle
Edison'ın 7 Ocak
birlikte, hareketler kesintiliydi. Bunun nede­ 1894'te
ni her görüntü karesinin yeterince uzun bir kinetoskopuyla
süre ışıklandırılamamasıydı. çektiği bir hapşırığın
öyküsü, ABD'de te lif
Paris’te kinetoskopu gören Fransız Louis hakkı alınan ilk
(1864-1948) ve Auguste (1862-1954) Lum iere sinema film iyd i.

kardeşler geliştirdikleri sinematograf adlı ay­
gıtla ilk kez hareketli görüntü elde ettiler. Bu
olay sinemanın doğuşunu m üjdeleyen en
önemli gelişmeydi. Sinematograf elle çalıştırı­
labiliyor ve yaklaşık 10 kilogramlık ağırlığı
sayesinde istenen yere taşınabiliyordu. Filmin
düzenli ve kesikli ilerleyişini sağlayan ve
bugün de hâlâ kullanılm akta olan tırnaklı bir
düzeneği vardı. Lum iere Kardeşler halka açık
ilk film gösterimlerini 1895’te Paris’te, Capu-
cines Bulvarı’ndaki G rand Cafe’de gerçekleş­
tirdiler. Sinematograf hem film çeken, hem
de gösteren bir aygıt olduğu için ancak 15
metrelik film şeridi alabiliyordu. Bu yüzden
ilk filmleri oldukça kısaydı (yaklaşık 45 sani­
ye). Filmler iskambil oynayanlar, bir demirci­
nin çalışması, askerlerin yürüyüşü ya da bir
bebeğin beslenmesi gibi günlük yaşamdan
alınmış görüntülerden oluşuyordu. Lum iere
Kardeşler Lum iere Fabrikası ’ndan Çıkan İşçi­
ler (la Sortie des ouvriers de Vusine Lumiere)
adlı filmlerini Lyon’daki fabrikalarında, bir öğle
tatili sırasında çekmişlerdi. Bir söylentiye göre
Ciotat Garına Bir Trenin Girişi (l’Arri-
vee d ’un train en gare de la Ciotat) adlı filmin
gösterimi sırasında, kam eraya doğru hızla
yaklaşan tren görüntüsü izleyicileri dehşete
düşürm üştü. Sonraları kısa kom ediler, haber
filmleri ve belgeseller de çektiler.
The Museum o f Modern A rt Film Library
*f *** « jpjp
5 ^ • J 1v -v * :
Georges Melies’nin A y ’a S e y a h a t (1902) adlı
bilimkurgu filminden bir sahne. Bilimkurgu sinemasının
öncüsü sayılan Melies, aynı zamanda film hilelerini
ilk kez kullanan sinemacıdır.
Sinema yoluyla belirli bir öykü anlatma
dönemi Fransız yönetm en Georges Melies ile
SİNEMA 229
(1861-1938) başladı. Bilimkurgu sinemasının
da öncüsü sayılan Melies, aynı zam anda “film
hileleri” kullanan ilk sinemacıydı. M elies’nin
filmlerinde kam era aynı noktada duruyor ve
öyküyü tiyatro sahnesindeymiş gibi görüntü­
lüyordu. Melies 1900’lerin başlarında arala-
rında A y ’a Seyahat (le Voyage dans la L u n e ;
1902), Uzayda Yolculuk (le Voyage â travers
l’impossible; 1904) gibi bilimkurgu filmlerinin
de bulunduğu yaklaşık 1.500 kısa film çek­
mişti.
İlk Sinemalar
Sinema başlangıçta ilginç bir deney ya da
basit bir eğlence türü olarak görülüyordu. İlk
film gösterimleri genellikle laboratuvarlarda
ya da evlerde, birkaç kişilik toplantılarda
yapılıyordu. Hızla artan ilgi karşısında daha
geniş salonlarda halka açık paralı gösteriler
düzenlenmeye başlandı. Kısa zam anda yaygın
bir eğlence aracına dönüşen sinema, 20.
yüzyılın başlarında önemli bir ticaret ve sana­
yi dalı durum una geldi. Film pazarı önceleri
Fransızlar’ın elindeydi. Sonradan A B D ’de
kurulan yapımcı şirketlerin eline geçti. H alka
açık ilk kısa filmler İngiltere’de ve A B D ’de
müzikli tiyatro oyunları sırasında gösteriliyor­
du. Sonraki yıllarda özellikle A B D ’de, nikel­
den yapılmış 5 sent gibi çok küçük bir parayla
girilen ve yalnızca film gösterilerinin yapıldı­
ğı, nickelodeon adı verilen sinema salonları
hızla yaygınlaştı. O dönem de, teknik aksak­
lıklar yüzünden filmler sık sık kesintiye uğrar,
izleyicileri oyalamak ve salonda tutm ak için
büyük çaba harcanırdı.
Sinema Sanayisinin Gelişimi
İlk yıllarda sesi ve görüntüyü birlikte kayde­
den bir aygıt yoktu, bu yüzden filmler sessiz­
di. 1912’de Fransa’da film gösterileri, pikap
ve yükselteç (am plifikatör) kullanılarak m ü­
zik eşliğinde yapılmaya başlandı. Bu yenilik­
. ** ler izleyicilerin sesli görüntüye daha çok ilgi
duyduğunu ortaya koydu. Aynı dönem de
A B D ’li sinemacı Edwin S. P o rter’ın öncülü­
ğünde, bir öyküsü olan, “konuşm alı” uzun
filmler yapılmaya başlandı. P orter’ın B üyük
Tren Soygunu (The Great Train Robbery\
1903) adlı filmi soygun, kovalama ve silahlı
çatışma sahneleriyle dolu, tipik bir western’di
230 SİNEMA
(kovboy filmi). Porter bu filmde çeşitli çekim
teknikleri kullandı. Bazen kamerayı hareket
ettirerek, bazen de uzak ve uzun ya da yakın
ve kısa çekimlerle gerçek bir canlılık ve
hareketlilik sağlamayı başardı. Öyle ki, filmin
bir sahnesinde kam eraya • doğru ateş eden
kovboyun görüntüsü salonda büyük bir korku
yarattı.
Konuşmalı filmlerde ses, görüntüyle eşle­
nen bir plağın üzerine kaydediliyordu. H er
ülke için başka dilde yeni bir plak yapmak ve
sesi görüntüye yeniden eşlemek gerektiğin­
den bu filmlerin maliyeti oldukça yüksekti.
Bununla birlikte izleyicinin konuşmalı filmle­
re gösterdiği olağanüstü ilgi, yapımcıları bu
alana çekmeye yetti. Yaklaşık 1912’ye kadar
6-10 dakika süren, tek m akaralık kısa filmler
çekilir, izleyici komedi türündeki bu filmler­
den 6-7 tanesini peş peşe izlerdi. Sonraki
yıllarda birkaç m akaralık uzun filmler yapıl­
maya başlandı. İtalyan yönetm en Luigi Mag-
gi, P om peınin Son Günleri (Gli ultimi giom i­
di P om pei; 1908) adlı filmiyle Eski R om a’nın
görkemli görüntüsünü ekrana getirdi. Bir
başka İtalyan yönetm enin, Enrico G uazzoni’
nin çok sayıda oyuncu ve zengin dekorlarla
çektiği Quo Vadisi (1912) adlı konulu, uzun
filmi dünyada büyük bir hayranlık yarattı. Bu
filmin hemen ardından A B D ’li yapımcılar
sinema izleyicisinin seveceği türden rom an ve
öyküleri art arda filme çekmeye, filmlerini
daha yüksek fiyatlarla göstermeye başladılar.
Bu filmler yaklaşık 90 dakika sürüyordu.
Sinemadaki bu hızlı gelişme daha büyük ve
daha rahat gösteri salonlarını gerektirdi. A v­
rupa’da ve A B D ’de halk arasında “düş saray­
ları” adı verilen lüks ve gösterişli sinema
salonları yapıldı.
I. Dünya Savaşı’ndan önceki dönem de baş­
ta Fransa ve İtalya olmak üzere Avrupa ülke­
leri sinema alanında oldukça ileriydi. Korku,
cinayet ve komedi filmleri ilk kez gene bu ül­
kelerde çekildi. Oyuncularda fiziksel özellik­
lerin yanı sıra oyunculuk gücü de aranm aya
başlandı. Aynı yıllarda efsanevi kişilikleriyle
milyonlarca insanın hayranlığını kazanan si­
nema yıldızları doğdu. Ne var ki, I. Dünya
Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Avrupa sine­
ması neredeyse çöküntüye uğradı, çünkü fil­
min ana maddesi olan selüloit barut yapımın­
da kullanılm aktaydı. Oysa, aynı dönemde
A BD sineması önemli gelişmelere sahne ol­
du. Bir Milletin Doğuşu (The Birth o f a Nati-
on; 1915) ve Hoşgörüsüzlük (Intolerance;
1916) gibi filmlerle adını duyuran A B D ’li yö­
netm en David Griffith sinemada klasik anla­
tım üslubunun öncüsü sayılır. Yeni film tek­
niklerini sağduyuyla kullanan Griffith, sine­
mayı salt bir eğlence aracı olm aktan çıkarıp
izleyiciyi aynı zam anda düşünmeye de yönel­
ten, çok yönlü bir anlatım aracına dönüştür­
dü. O yıllarda A B D ’de sinema alanında bü­
yük bir patlam a yaşandı, uzun ve yüksek m a­
liyetli filmler art arda çekilmeye başlandı. Ya­
lın ve doğal oyunculuğuyla uluslararası ün ka­
zanan Mary Pickford, 1928’de imzaladığı yak­
laşık 1 milyon dolarlık anlaşmayla “star” (yıl­
dız) sisteminin başlamasına yol açtı. “Şarlo”
tipinin yaratıcısı Charlie Chaplin (bak. C h a p -
l in , C h a r l ie ) gibi unutulm az sinema sanatçıla­
rı doğdu.
I. Dünya Savaşı sonrasında sinem ada en
önemli gelişme A lm anya’da gerçekleşti. 1919-
33 arasında Alm an sineması altın çağını yaşa­
dı. Zengin dekorlu ve kostümlü tarihsel film­
lerin yanı sıra Ernst Lubitsch (1892-1947),
R obert W iene (1881-1938), Fritz Lang (1890-
1976) ve Friedrich W. M urnau’nun (1889-
1931) öncülüğünde “Alm an Dışavurum culu­
ğu” olarak bilinen bir akım başladı. Bu yönet­
m enler karakter oyuncusu yaratmayı başar­
dıktan başka, ışık ve dekor kullanımındaki us­
talıklarıyla da dünya sinemasını önemli ölçü­
de etkilediler. R obert W iene’nin yönetmiş ol­
duğu D oktor Caligarınin Odası (Das Kabi-
nett des Dr. Caligari; 1919) ve Fritz Lang’ın
bilimkurgunun öncüsü M etropolis'i (1926) ya­
pıldıkları tarihten bu yana sinema sanatını et­
kilemiş yapıtlardır.
Aynı dönem de bir başka önemli gelişme
de, SSCB’de dünyanın ilk sinema okulu olan
Devlet Sinema Enstitüsü’nün 1919’da kurul­
masıdır. 1917 Ekim D evrim i’nden önce Rus­
ya’da film sanayisi yoktu. 100’den fazla dilin
konuşulduğu ve halkın büyük çoğunluğunun
okuryazar olmadığı SSCB’de 1920’lerde 160
milyon insan yaşıyordu. Ülkenin yeni yöneti­
cileri, sinemayı bu büyük ülkede insanları or­
tak bir amaç doğrultusunda bir araya getire­
cek bir araç olarak görüyorlardı. Bu nedenle
 SİNEMA 231

sinemaya büyük bir öncelik tanıdılar. Teknik bazı büyük sinema salonlarında belli bir film
araçların yetersizliğine karşın çok sayıda nite­ için özel olarak bestelenmiş müzik parçasını
likli film yapıldı. Griffith’le birlikte çağdaş si­ çalan 40 kişilik büyük orkestralar bulunuyor­
nemanın öncüsü sayılan Sergey Ayzenştayn’ du. Film seslendirme çalışmaları ise 1906’dan
m Potemkin Zırhlısı (1925) bunların en gü­ beri sürüyordu. İlk sesli film 1927’de çekilen,
zellerinden biridir (bak. AYZENŞTAYN, Se r g e y ). şarkıcı Al Jolson’un oynadığı Caz Şarkıcısı'dır
Bir Yunan trajedisi gibi gelişen bu film etkile­ (The Jazz Singer). Sesli sinemanın ortaya çı­
yici çekimleri ve kurgusuyla izleyicinin solu­ kışıyla birlikte izleyici sayısında büyük bir ar­
ğunu keser. Dönem in önde gelen yönetm en­ tış oldu. A B D ’de sinema sanayisi kısa sürede
lerinden Vsevolod İ. Pudovkin’in bir Maksim sesli sinema teknolojisine geçti. Yapımcılar
Gorki uyarlaması olan A na (1926) filmi sessiz stüdyolarını elektronik ses kayıt aygıtlarıyla
sinemanın başyapıtlarındandır. donattılar, sinema salonlarına büyük hopar­
I. Dünya Savaşı’ndan sonra 1920-27 arasın­lörler yerleştirildi. 1930’lardan başlayarak
da Fransa’da ilgi çekici filmler yapıldı. D öne­ tüm filmler sesli olarak çekilmeye başlandı.
min önde gelen yönetm enlerinden Rene Clair Sanatçıların kendi sesini kullanması bazı zor­
(1898-1981) İtalyan Hasır Şapkası (Un cha- luklar getirdi. Bazı oyuncular ezberlem ekte
peau de paille d ’Italie; 1927) adlı komedi fil­ güçlük çekiyor, A B D ’li olmayan oyuncular
miyle adını duyurdu. İngilizce’yi aksanla konuşuyor ya da sesle gö­
1920’lerde sinema A B D ’nin en büyük sana­ rüntü arasında uyum sağlanamadığı oluyordu.
yi dallarından biri durum una geldi. Yıldızla­ Bu nedenlerden ötürü sinemada bu dönemde
rın ücretleri astronomik rakam lara ulaştı. ağırlıklı olarak tiyatro oyuncuları yer aldı.
M etro-Goldwyn-M ayer, Param ount, United Japonya’da filmlerdeki konuşmalar benşi
Artists gibi dev film şirketleri o dönem de ku­ adı verilen anlatıcılarca iletilirdi. Bazı anlatı­
ruldu. Yumuşak iklimiyle açık hava çekimle­ cılar öylesine başarılıydı ki, adları oyuncularla
rine uygun olan Los-Angeles kentinde Holly- birlikte yazılırdı. 1940’lara kadar sürdürülen
wood, ABD sinema sanayisinin merkezi du­ anlatıcı geleneği Japonya’da sesli sinemaya
rum una geldi. H er çeşit filmin yapıldığı bu geçişi geciktiren başlıca nedenlerden biri
dönem de gag türünde kavgalı dövüşlü kom e­ oldu.
diler başta geliyordu. Charlie Chaplin, Buster Sesli sinemanın ilk yıllarında yönetm enle­
K eaton, Stan Laurel ve Oliver Hardy rin çoğu konuşm alara gereğinden çok ağırlık
1920’lerde parladı. Bu yıllarda yarısı 20 yaşın vererek, görüntüyü ikinci plana attılar. Oysa
altında olan 40 milyon A B D ’li düzenli olarak ses ve konuşmaların asıl işlevi görsel anlatı­
her hafta sinemaya gidiyordu. Sinema tarihi­ mın etkisini artırm aktı. Ses öğesini görsel an­
ne adı geçen filmlerden Cecil B. de M ille’in latımın tamamlayıcı ve güçlendirici bir parçası
yönettiği On Em ir (The Ten C om m andm ents; olarak kullanmayı başaran ilk yönetm en
1923), Douglas Fairbanks’in her ikisinde de Fransız Rene Clair oldu. Clair’in Milyon (le
başrolü oynadığı Robin H ood (1922) ve Bağ­ Million; 1931) adlı filmi bu uygulamanın en
dat Hırsızı (The Thief o f Bagdad; 1924) bu yetkin örneklerinden biriydi. Sesli sinema
dönem de yapıldı. oyunculuk alanında önemli değişikliklere yol
İngiltere’de sessiz sinemanın önde gelen açtı. Sessiz sinemanın abartılı el kol hareket­
yönetm eni John G rierson, 1929’da sinema ta ­ lerine dayanan üslubu tümüyle anlamını yitir­
rihinin ilk uzun belgesel filmi olan Balıkçı di. Sesin görüntüye uygunluğu, oyunculukta
Tekneleri'm (Drifters) çekti. doğallık ve yalınlık önem kazandı. Sonuçta
sesli sinema kendi yıldızlarını yarattı. Holly-
Sesli Sinemanın Doğuşu wood filmlerinde rol alan Clark G able, Ja­
1927’ye kadar filmler bütünüyle sessizdi. Ko­ mes Cagney, daha önce Alm an sinemasında
nuşmalar filmin akışını kısa aralıklarla kesin­ adını duyuran M arlene Dietrich, çocuk oyun­
tiye uğratan yazılarla veriliyor, film piyano, cu Shirley Temple ve sinema tarihinin efsane
kem an ya da bir pikaptan çalman müzik eşli­ kadını İsveçli G reta G arbo gibi yıldızlar ün
ğinde gösteriliyordu. Yaklaşık 6.000 kişi alan kazandı. Aynı dönem de çocukların severek
232 SİNEMA

okuduğu ve izlediği Miki F are’nin (Mickey ne\ 1940) ve John Ford’un Gazap Üzümleri
M ouse) yaratıcısı Walt Disney ilk sesli çizgi (The Grapes o f Wrath\ 1940) ile Tay G arnett’in
filmlerini gerçekleştirdi (bak. ÇİZGİ FİLM; D IS­ Postacı Kapıyı İki Defa Çalar (The Postman
NEY. W a l t ) . Dönem in önde gelen yönetm enle­ Always Rings Twice\ 1946) adlı yapıtlarıydı.
ri John Ford, Howard Hawks, Frank Capra, İngiltere’de aynı dönem de Noel Covvard’ın
George Cukor ve Orson Welles özgün üslup­ senaryosunu yazdığı Kısa Görüşme (B rief En-
larıyla sinema sanatına önemli katkılarda bu­ counter; 1946) ve Denizler H âkim i (In Which
lundular. W e Serve; 1942) gösterime girdi.
1930’larda İngiltere'nin yetiştirdiği önemli SSCB’de Ayzenştayn, Aleksandr Nev ski
yönetm enler A nthony Asquith ve gerilim (1938) ve Korkunç İv a n \ (1944-46), Sergey ve
filmlerinin babası sayılan Alfred Hitchcock’ Georgi Vasiliyev Çapayev’’i (1934) çektiler.
tu. 1933’te Alexander Korda ünlü aktör C har­
les Laughton’un oynadığı Kadınlar Celladı Savaş Sonrası Dönem
(The Private L ife o f Henry VIII) filmiyle ta ­A B D . 1950’lerde A B D ’nin önemli filmleri
rihsel konulu film geleneğini başlattı. arasında G eorge Stevens’ın Vadiler Aslanı
Fransa’da sesli sinema Rene Clair, Jean Vi- (Shane\ 1953) ile Elia Kazan’ın New Y ork’ta
go ve Jean R enoir’ın filmleriyle doruğa ulaştı.yoksul işçi çevrelerinin ve rıhtım gangsterleri­
Vigo, Hal ve Gidiş Sıfır (Zero de conduite; nin yaşamını anlatan Rıhtımlar Üzerinde’si
1933) ve TAtalante (1934) gibi şiirsel üslubu (On the Waterfront; 1954) ve Vincente Min-
ağır basan filmler yaptı. Gerçekçiliği ve güçlü nelli’nin Paris’te Bir Amerikalımı (A n A m eri­
anlatımıyla dikkati çeken Jean R enoir’ın can in Paris; 1951) sayılabilir. Ünlü yönetmen
1937’de tamamladığı B üyük Aldanış (la Gran- A lfred Hitchcock özellikle banyodaki soluk
de illusion) savaş karşıtı bir filmdi. Bundan kesici cinayet sahnesiyle tanınan Sapık
başka Hayvanlaşan İnsan (la Bete hum aine; (Psycho; 1960) adlı gerilim filmini aynı dö­
1938) ve Oyunun Kuralı (la Regle du je u ; nem de çekti. Ne var ki, savaşın sonunda
1939) gibi önemli yapıtları da vardır. A lm an­ A B D sinemasını köstekleyen, tutucu hükü­
ya’da sinemacılar 1930’ların başlarında bazı m etin filmlere uyguladığı yoğun sansürle bir­
güzel filmler çektiler. Ne var ki, N aziler’in likte “Hollywood 10’ları” olarak anılan sekiz
yönetime gelmesi birçok sinemacının çalışma senaryo yazarı ve iki yönetm enin kara listeye
olanağını yok etti. alınması oldu. Bir ihbar salgını başlamıştı.
1930’lar aynı zamanda renkli sinemaya ge­ Pek çok sanatçı A B D ’ye karşı yıkıcı etkinlik­
çiş dönemi oldu. Üç temel renk kullanımına lerde bulunmak ve kom ünist olmakla suçlan­
dayanan ve technicolor adıyla bilinen renklen­ dı. Suçlananlar arasında bulunan Charlie
dirme yöntemi ilk kez W alt Disney’in Üç K ü ­ Chaplin, büyük bir beğeni kazanan Sahne
çük D om uz (The Three Little Pigs; 1933) adlı Işıklarım (Lim elight; 1952) yaptığı yıl ülkeyi
çizgi filminde kullanıldı. Disney’in ilk uzun terk etti.
m etrajlı renkli filmi 1937’de tamamladığı Pa­ Yapımcılar izleyiciyi yeniden sinema salon­
m uk Prenses ve Yedi C ücelerdir (Snow White larına çekebilmek için teknolojik yenilikler­
and the Seven Dwarfs). den yararlanm aya çalıştılar. Özel gözlüklerle
izlendiğinde üçboyutlu görüntü etkisi yaratan
II. Dünya Savaşı Yılları filmler ilk kez o dönem de ortaya çıktı. Bu bu­
Savaş yıllarında sinema dünyası büyük bir luşun beklenen başarıyı sağlayamaması üzeri­
durgunluk yaşadı. Genellikle savaşı değişik ne, sinemaskop adı verilen büyük görüntü uy­
yönleriyle tanıtmayı ve cephedeki ordulara gulamasına geçildi. G örüntünün enini, boyu­
moral vermeyi amaçlayan filmler çekildi. D ö­ nun 2,5 katı olarak verebilen sinemaskop
nemin başlıca önemli filmleri A B D ’de Frank filmler izleyicileri yeniden salonlara çekmekte
C apra’nın Neden Savaşıyoruz (W hy W e Fight; başarılı oldu. A B D ’de art arda Oklahoma
1942-45) adlı belgesel propaganda dizisi, O r­ (1955), yeniden çekilen On Em ir (The Ten
son W elles’in bir basın kralının yaşamı üzeri­ Commandments; 1956) ve Ben H ur (1959) gi­
ne kurulu başyapıtı Yurttaş Kane (Citizen Ka- bi tarihsel ve dinsel konulu filmler, müzikal-
 SİNEMA 233

National Film Archive, Londra

Unutulm az film lerden görüntüler: Ü stte: Akira Kurosava'nın
R a ş o m o n (1950) film in den bir sahne. Sağda: Gerçeküstücü bir Kobal Collection
anlatım la çekilen A vustralya film i Ç ılg ın M a x ( 1981).

National Film Archive, Londra

Ü stte: İtalyan yönetm en Franco Z effirelli'nin
Giuseppe V erdi'nin operasından uyarladığı La
T ra v ia ta (1983). Sağda ortada: Geleceğin yaşamını
konu alan bilim kurgu film i Y ıld ız S a v a ş la rı (1977).
Sağda a ltta : 50-60 yıl önce ABD 'nin Güney
eyaletlerinde yaşayan Siyahlar'ın yaşamını anlatan
M o r Y ılla r ( 1985).
234 SİNEMA
ler, western ler çekilmeye başlandı. Bunlar
çok sayıda oyuncunun ve gösterişli dekorların
kullanıldığı masraflı yapımlardı.
Sinemacıların bu çabalarına karşın, 1950-60
arasında televizyonun hızla yaygınlık kazan­
ması, sinema izleyicisinin önemli ölçüde azal­
masına ve büyük film şirketlerinin çökmesine
neden oldu. Bu durum sinemacıları büyük bir
arayışa yöneltti. 1960’ların sonlarına doğru
A B D ’de A rthur Penn, Sam Peckinpah, R o­
bert A ltm an, Dennis H opper, Stanley Kub-
rick gibi yönetm enler Hollywood’un cinsellik,
şiddet, milliyetçilik gibi konulardaki kalıplaş­
mış sinema anlayışının dışına çıkan filmler
yaptılar. Yeni, değişik üsluplar ve teknikler
kullandılar. Gençliğe yönelik bu filmler sine­
maya gençleri kazandırdı. Sydney Pollack’ın
1929 Büyük Dünya Bunalım ı’nın insanların
üstündeki etkisini çok çarpıcı bir biçimde yan­
sıtan Atları da Vururlar ( They Shoot Horses,
D on’t They?; 1969), A rthur P enn’in Bonrıie
ve Clyde (1967), Stanley K ubrick’in 2001:
Uzay Yolu Macerası (2001: A Space Odyssey ;
1968), Sam Peckinpah’ın Kahraman Binbaşı
(Majör Dundee; 1965) ile Vahşi Belde (The
Wild Bunch; 1969) gibi etkileyici filmleri ek­
rana geldi.
1970’lerde ve 1980’lerin başlarında son de­
rece etkileyici ses ve görüntü efektlerinin kul­
lanıldığı heyecan dolu serüven ve bilimkurgu
filmleri çekildi. George Lucas’ın Yıldız Savaş­
ları (Star Wars; 1977) ile Steven Spielberg’in
insanlara saldıran dev bir köpekbalığının ko­
valanmasını konu alan gerilim filmi Jaws
(1975), Kutsal Hazine Avcıları (Raiders o fth e
Lost A rk; 1981) ve dünya dışından bir yara­
tıkla çocukların kurduğu dostça ilişkiyi anla­
tan E. T. (E. T. The Extraterrestrial; 1982) adlı
filmleri gişe rekorları kırdı ve olumlu eleştiri­
ler aldı. A B D ’de o dönem de çekilen filmlerin
maliyeti inanılmaz boyutlara ulaştı. Sözgelimi
1987’de bir filmin ortalam a maliyeti yaklaşık
18 milyon dolardı. Bu tür filmlerin yanı sıra
R obert A ltm an, Michael Cimino, Francis
Ford Coppola, M artin Scorsese ve Milos For­
man gibi yönetm enler toplumsal sorunları ko­
nu alan filmler çektiler. Bunlardan A ltm an’
ın savaş karşıtı komedisi Cephede Eğlence
(M* A* S* H; 1970), Cim ino’nun Vietnam
Savaşı’nı konu alan A vcı (The Deer Hunter;
National Film Archive, Londra
S a v a ş O y u n u (1966), İngiltere'de televizyon için
hazırlanan ve nükleer savaşın tehlikelerini işleyen
belgesel bir film d ir.
1978), Scorsese’nin A B D ’de şiddete yönelik
eğilimi ele alan Taksi Şoförü (Taxi Driver;
1976), Coppola’nın Baba (The Godfather;
1972) ve Kıyamet (Apocalypse N o w ; 1979),
Form an’ın G uguk Kuşu (One Flew Över the
C uckoo’s Nest; 1975) adlı filmleri anmaya de­
ğer yapıtlardır.
İtalya. Savaştan sonra İtalya’da ülkenin uğ­
radığı yıkımı ve toplumsal sorunları konu alan
önemli filmler çekildi. İlk Yeni Gerçekçi film
Luchino Visconti’nin T u tk ü su (Ossessione;
1942) idi. Ne var ki, faşist İtalyan yönetimince
gösterimi engellendiği için, uluslararası izleyi­
ci Yeni Gerçekçi sinemayla, İtalya II. Dünya
Savaşı’nın sonunda teslim olduktan iki hafta
sonra Rom a sokaklarında çekilen R oberto
Rossellini’nin Roma, A çık Şehir (Rom a cittâ
aperta; 1945) adlı filmiyle tanıştı. Ardından
Visconti’nin Sicilya’nın bir balıkçı köyündeki
yaşamı anlatan destansı filmi Yer Sarsılıyor
(La Terra trema; 1948) geldi. Vittorio de Sica’
nın, bisikleti çalman bir işçinin hırsızı bulabil­
mek için oğluyla birlikte başına gelenlerin tra­
jik öyküsü olan Bisiklet Hırsızları (Ladri di
biciclette; 1948) gösterildiği yerlerde büyük
yankı uyandırdı. Başlangıçta Rossellini ile
birlikte çalışan Federico Fellini ilk kez Sonsuz
Sokaklar (La strada; 1954) filmiyle adını du­
yurdu. D aha sonra gerçek ile gerçeküstünün
birbirine karıştığı bir dille birbirinden güzel
filmler yaptı (bak. FELLINI, FEDERİCO). Fellini
gibi sinema yaşamına Rossellini ile çalışarak
başlayan M ichelangelo Antonioni önceleri
Yeni Gerçekçi belgesel kısa filmler yaptı. D a­

ha sonra çağdaş kent yaşamının getirdiği ya­
bancılaşmayı vurgulayan Macera (L'avventu-
ra; 1959), Gece (la N otte; 1960), K ızıl Çöl (II
deşerto rosso; 1964) ve bir kimlik arayışı olan
Yolcu (The Passenger; 1974) gibi filmleriyle
dünya çapında yankı uyandırdı. İtalya’nın sa­
vaştan sonraki ikinci kuşak yönetm enlerinden
E ttore Scola Özel Bir Gün (Una giornata par-
ticolare; 1977), Erm anno Olmi Nalın Ağacı
( L ’albero degli zoccoli; 1978) ve Ermiş Ayyaş
Destanı (La leggenda del santo bevitore; 1988)
gibi filmlerle Yeni Gerçekçi A kım ’ı sürdürdü.
Pier Paolo Pasolini ve Bernardo Bertolucci
siyaset, tarih ve cinselliğin iç içe geçtiği filmler
yaptılar. Bertolucci’nin 1900 (Novecento\
1976) adlı filmi altı saate yarım yüzyıllık İtal­
yan tarihini sığdıran görkemli bir gösteridir.
Gillo Pontecorvo’nun Cezayir Savaşı (La bat-
taglia di Algeri; 1965) ise, kent gerilla savaşını
anlatan, belgesel film üslubunda, propaganda
amacı gütmeyen etkileyici bir siyasal sinema
örneğidir.
Fransa. Fransa’da savaştan sonra sinemaya
damgasını vuran en önemli olay Yeni Dalga
hareketiydi. Fransa’da işgal sırasında ve sa­
vaştan sonra senaryoya dayalı çok iyi filmler
yapılmıştı. Fransız sinemasının önde gelen ad­
larından oyuncu ve yönetm en Jacques Tati,
sıradan insanların yaşamını özgün bir mizah
anlayışıyla perdeye aktardı. Tati Bayram G ü­
nü (Jour de fe te ; 1947) ve Bay H ulot’un Tatili
(les Vacances de Monsieur Hulot; 1953) adlı
filmleriyle, Jean Cocteau G üzel ve Hayvan (la
Belle et la bete; 1946), Rene Clem ent Yasak
Oyunlar (Jeux interdits; 1952) adlı filmleriyle
tanındılar. G ene bu yıllarda sürdürülen belge­
sel çalışmalar, genç yönetm enlere sinema sa­
nayisi kalıplarının dışına çıkma ve bağımsız
çalışma cesareti verdi. A ndre Bazin’in
1951’de yayımlamaya başladığı Cahiers du Ci-
nema adlı dergide Yeni Dalga A kım ı’nın ku­
ramsal tartışm aları yer aldı. Genç yönetm en­
ler film kamerasını bir kalem gibi kullanmayı
savunuyordu. Film, yönetm eninin imzasını
taşımalı, onun özgün, kişisel anlatım aracı ol­
malıydı. Bu yönetm enler öyküyü, baştan sona
düz bir biçimde anlatm ak yerine, daha çok
geriye dönüşlere (flash-back) ve düşlere yer
vererek aktardılar. Sinemanın ayrı bir sanat
dalı olduğu ilk kez bu dönem de tartışm a gün­
SİNEMA 235
demine geldi. Yönetm enler filmlerinde kur­
gudan çok görüntü düzenine (mizansen)
önem verdiler, çekimlerini elde taşınır kam e­
ralarla yaptılar.
Claude C habrol’un senaryosunu yazdığı ve
yapımını üstlendiği ilk filmi Yakışıklı Serge (le
Beau Serge; 1958) Yeni Dalga Akım ı’nın ilk
uzun m etrajlı filmidir. Bu akımın 1950’lerin
sonuna doğru ilk yapıtlarını veren başlıca
temsilcileri Serseri Aşıklar (Â bout de souffle;
1959) ile Jean-Luc G odard, Hiroşima, Sevgi­
lim (Hiroshima, m on am our; 1959) ile Alain
Resnais, Âşıklar (les A m a n ts; 1958) ile Louis
Maile ve Dört Yüz Darbe (les Quatre cents
coups; 1959) ile François T ruffaut’dur.
1970’lerde Yunan asıllı Fransız yönetm en
Costa-Gavras siyasal filmleriyle ilgi çekti.
Bunlardan İtiraf (VAveu\ 1970), Sıkıyönetim
(VEtat de siege; 1972) ve Kayıp (M issing;
1982) güncel siyasal olayların karanlıkta kalan
yanlarına eğilerek pek çok tartışm aya yol açtı.
İngiltere. Savaş sonrasında İngiltere’de si­
nema önemli bir gelişme gösterdi. Yönetm en
Carol R eed, bir rom an uyarlaması olan
Ölümden Kuvvetli (O dd Man O ut; 1947) ve
konusu savaş sonrasında Viyana’da geçen
Üçüncü A dam (The Third M an; 1949) adlı
filmleriyle dikkati çekti. David Lean, İngiliz
yazar Charles Dickens’tan 1946’da Büyük
Umutlardı (Great Expectations) ve 1948’de de
Oliver T w isfi sinemaya uyarladı. Ünlü sine­
ma ve tiyatro oyuncusu Laurence Olivier,
William Shakespeare'den uyarlanan Henry V
(1944) ve Hamlet (1948) filmleriyle büyük ba­
şarı kazandı. Aynı dönem de adını duyuran bir
başka oyuncu da Taçlar ve Kalpler (Kind He-
arts and Coronets; 1949) ve Altın Hırsızları
(The Lavender Hill M ob; 1951) gibi komedi
filmlerinde olağanüstü oyunculuk yeteneğini
gösteren Sir Alec Guinness’di. Bu filmlerin
senaryoları büyük ölçüde klasik edebiyat ya­
pıtlarına dayanıyordu.
1950’lerin sonlarında ve 1960’larda Fransız
Yeni Dalga filmlerinin etkisiyle İngiltere’de,
çalışan insanların günlük yaşamlarını konu
alan gerçekçi filmler yaygınlık kazandı. Tony
Richardson'ın Ö fke (L o o k Back in Anger\
1958), Jack Clayton’ın Tepedeki Oda (Room
at the T op; 1958) ve Karel Reisz’ın Cumartesi
Gecesi ve Pazar Sabahı (Saturday Night and
236 SİNEMA
Sunday Morrıing; 1960) adlı filmleri uluslar­
arası düzeyde ün kazandı. Sean Connery’nin
James Bond tipini canlandırdığı ünlü casus
filmleri de aynı dönem de yapıldı.
İngiltere 1960’larda Avrupa sinema sanayi­
sinin m erkezi durum una geldi. O dönemde
art arda birbirinden güzel filmler çekildi.
Tony Richardson’ın Henry Fielding’in rom a­
nından uyarladığı Tom Jones (1963), John
Schlesinger’ın Thom as H ardy’nin rom anın­
dan uyarladığı Bir A ş k Yetmez (Far From the
Madding Crowd; 1967) ile Gece Yarısı K ov­
boyu (M idnight Cowboy\ 1969) ve Lindsay
A nderson’ın Eğer (I f ; 1968) adlı filmleri dö­
nemin unutulm az yapıtları arasındaydı. Ne
var ki, bir süre sonra İngiliz ekonomisinde baş
gösteren durgunluk birçok yönetm enin, başta
A BD olmak üzere öteki ülkelere göç etm esi­
ne yol açtı.
Alm anya. II. Dünya Savaşı’ndan sonra A l­
m anya’nın uğradığı yenilgi ve daha önce Nazi-
ler’ce sinemaya uygulanan baskılar yüzünden
bu ülkede uzun bir süre sinema önemli bir
varlık gösteremedi. 1960’larda Genç Alm an
Sineması adı altında federal hüküm etten öde­
nek alan bağımsız bir yapım ve dağıtım kuru­
luşu kuruldu. Alm an sinemasının önde gelen
adları, savaş yıllarını ya da savaş sonrası top­
lumu konu alan Maria Braun’un Evliliği (Die
Ehe der Maria Braun; 1979), Lola (1981) ve
Veronika Voss’un Tutkusu (Die Sehnsucht der
Veronica Voss; 1982) gibi filmleriyle Rainer
W erner Fassbinder, Berlin Üzerindeki G ök­
yü zü (Der H im m el über Berlin; 1987) ile Wim
W enders ve Stroszek (1977) gibi doğal ve ca­
na yakın bir mizah içeren filmleriyle W erner
H erzog’dur. Volker Schlöndorff ile Alexan-
der Kluge, Fransız Yeni Dalga A kım ı’ndan
büyük ölçüde etkilendiler. Devletin sinema
sanayisine destek olması kadın yönetm enleri
ve azınlıkları da yüreklendirdi. Devrim m üca­
delesinin önde gelen kadınlarından Rosa
Luxem burg’un yaşamını, kadın yönetm en
M argarethe von T rotta sinemaya uyarladı
(1986).
Avustralya. 1970’lerden önce varlık göste­
rem eyen Avustralya sineması, o yıllarda hü­
küm etçe kurulan Avustralya Film Komisyo-
nu’nun desteğiyle şaşırtıcı bir gelişme göster­
di. 1985’e kadar, bazıları uluslararası düzeyde
başarı kazanan yaklaşık 400 film çekildi.
1980’lerin en başarılı filmleri şiddet ve gerilim
öğesinin usta bir biçimde kullanıldığı Çılgın
M ax (Mad Max; 1981) ve Peter W eir’ın
I. Dünya Savaşı sırasında biri Ç anakkale’de
ölen iki arkadaşın öyküsünü anlattığı Gelibo­
lu'dur (Gallipoli; 1981).
SSCB. II. Dünya Savaşı’ndan önce Sovyet
sinemasında gözlenen durgunluk savaştan
sonra da sürdü. İlgi uyandıran az sayıda filmin
arasında Grigori Çukray’ın 1959 yapımı A ske­
rin Türküsü, Sergey Bondarçuk’un görkemli
Savaş ve Barış (1966-67) uyarlamasıyla, Niki-
ta M ihalkov’un O blom ov'u (1980) vardı.
D ünya sinemasını etkilemeyi başaran ve özel­
likle 1980’lerde adını en çok duyuran yönet­
m en ise A ndrey Tarkovski oldu. Tarkovski,
İva n ın Çocukluğu (1962), A ndrey Rublev
(1966), Solaris (1971), A yna (1974), Nostal-
ghia (1983) ve son filmi K urban'da (1986), de­
rinliği ve simgesel çağrışımlarıyla izleyicilerin
üzerinde kalıcı bir etki yaratm aktaki ustalığını
gösterdi. SSCB’de 1980’lerin ortalarında, da­
ha önce yasaklanmış filmler de gösterilmeye
başlandı. Y önetm en Gleb Pantilov’un,
1976’da çekilmesine karşın ancak 1986’da
gösterilebilen Tema adlı filmi geçmişle bir he­
saplaşmaydı. Gürcü yönetm en Tengiz Abu-
ladze ise Yakarış (1968), Dilek Ağacı (1977)
ve Nedam et'ten (1986) oluşan üçlüsünde ken­
dine özgü bir üslupla geçmişteki baskıyı eleş­
tirdi.
Doğu Avrupa. Film sanayisinin devletleşti-
rildiği Doğu Avrupa ülkelerinde II. Dünya
Savaşı’ndan sonra sinema okulları açıldı. Po­
lonya’da 1953’ten sonra Andrzej Munk Yolcu
(1961), Rom an Polanski Sudaki Bıçak (1962),
A ndrzej W ajda Kanal (1956), Küller ve El­
mas (1958), M ermer A dam (1977) ve Demir
A dam (1981) gibi filmleriyle toplumsal sorun­
ları büyük bir duyarlılıkla beyaz perdeye yan­
sıttılar.
Genç kuşak yönetm enlerinden Krzysztof
Kieslovvski 1988 yapımı 10 Em ir'le (Dekalog)
evrensel sorunlara parm ak bastı. Yeni D alga’
dan ve Polonya sinemasından etkilenen Çe­
koslovak yönetm enler de duyarlı ve özgün
filmler yaptılar. Jânos K adâr’ın A na Cadde­
deki D ükkân'ı (1965) buna örnektir.
M acaristan’da Budapeşte Film A kadem i­
 SİNEMA 237

si’nde yetişen Istvân Szâbo’nun M efisto’su Japonya. Japon sineması II. Dünya Savaşı
(1981) uluslararası düzeyde başarı kazandı. sonrasında büyük bir canlanma dönem ine gir­
Miklös Jancsö’nun birbirini izleyen U m utsuz­ di ve önemli yönetm enler yetişti. 1950’lerde
lar (1965), K ızıl İlahi (1971) ve Macar Rapso­ A kira Kurosava Raşomon (1950), Yedi Samu-
disi (1978) M acar halkının yüzyılın başından ray (Şiçinin no samurai; 1954), İngiliz yazar
bu yana sevinçlerinin ve acılarının destanıydı. Shakespeare’in Macbeth adlı oyunundan
Yugoslavya’da Emir Kusturica, Çingene uyarladığı Kanlı Taht (Kumonosu-co; 1957)
çocuklarının başından geçenleri anlattığı Çin­ adlı filmleriyle uluslararası düzeyde ün kazan­
geneler Zamanı (1989) ile evrensel boyutlu bir dı. 1960’lardan sonra da başarısını sürdüren
film yarattı. Japon sineması 1980’lerde televizyonun reka­
Ispanya ve Yunanistan. Film sanayisinin beti karşısında durakladı. O dönem de şiddet
güçlü olmadığı Ispanya’da Luis Bunuel yaratı­ filmleri yaygınlık kazandı. Yaratıcı yönet­
cı kişiliğiyle sinemada Gerçeküstücülük Akı- m enlerin çoğu ülke dışında olanaklar aram a­
mı’nın ilk örneğini verdi (bak. BUNUEL, Luis). ya başladılar. Bugün Japonya dünyanın en
1950’lerde yerleştiği M eksika’da da film ya­ çok film üreten ülkelerinden biri olmakla bir­
pımcılığını sürdürdü ve M eksika sinemasını likte, yapımların çoğu televizyon filmidir.
etkiledi. M adrid’deki Sinema Araştırm aları Güney Am erika ve A frika. 1960’larda ulu­
ve Deneyleri Enstitüsü’nü bitiren Carlos Sau- sal m otiflerden yararlanılarak, halkları söm ü­
ra A v (La caza; 1966) ve Kanlı Düğün (Bodas rüye ve baskıya karşı bilinçlendirmeye yöne­
de Sangre; 1981) gibi filmleriyle dikkati çekti. lik, şiirsel başkaldırı filmleri yapıldı. Dansı ve
Yunanlı yönetm en Theo Angelopulos, müziği, ülkesinde cunta yönetimi sırasında çe­
Kum panya (1975), Avcılar (1977), Kitera’ya kilen acıları dile getirm ekte kullanan A rjan­
Yolculuk (1984), Arıcı (1986) ve Puslu M an­ tinli yönetm en Fernando Ezequiel Solanas’ın
zaralarda şiirsel bir anlatımla Yunan tarihini Tangolar (Tangos, el exilio de Gardel; 1985)
ve savaş yıllarını irdeledi. Angelopulos bu ve Güney (Sur; 1988) adlı filmleri buna ör­
filmlerde insan ilişkilerini olağanüstü bir du­ nektir.
yarlılıkla işlemeyi başardı.
Sinema Türleri
İsveç. D e v le tç e d e s te k l e n e n İ s v e ç s in e m a s ı
g ü ç lü d e ğ ils e d e II. D ü n y a S a v a ş ı’n d a n s o n r a Bir sanat dalı olan sinema konulu, belgesel,
y a r a tıc ı y ö n e tm e n I n g m a r B e r g m a n ’ın y a p ıt­ deneysel ve canlandırm a olmak üzere dört
la rıy la d ü n y a ç a p ın d a a d ın ı d u y u r d u (bak. bölüme ayrılabilir. Konulu filmler de ayrıca
B e r g m a n , I n g m a r ). konularının içeriğine göre tarihsel, müzikal,
Hindistan. Bu ülke dünyanın en çok film kom edi, korku, polisiye, gangster, western,
çeken sinema sanayisine sahip olmakla birlik­ bilimkurgu gibi türlere ayrılır.
te, filmler genellikle kendi izleyicisine yönelik Belgesel filmler olayların ve nesnelerin ger­
olduğundan uluslararası düzeyde varlık göste­ çekte olduğu gibi gösterilmesine dayanır. 20.
rememiştir. Sinema sanayisinin devlet deste­ yüzyılın en önemli belgesel film yönetm enle­
ğiyle yürütüldüğü H indistan’da 16 değişik dil­ rinden HollandalI Joris Ivens, İspanyol Top­
de olmak üzere yılda toplam 700 film çekilir. rağı (The Spanish Earth; 1937) ve Dört Yüz
Hindistan’da televizyon yaygın olmadığından M ilyon (The Four H undred Million; 1939) gi­
sinema başlıca eğlence aracıdır. Köylerde bi belgesel filmlerle İspanya İç Savaşı ile Çin-
açık havada film gösterisi yapan gezgin sine­ Japon Savaşı’na tanıklık etti. Bir Rüzgâr Ö y­
macılar oldukça yaygındır. küsü (A Tale o f the Wind; 1989), kamerasıyla
Hint sinemasının uluslararası düzeyde adın­ birlikte her zaman olayların içinde olan bu
dan söz ettiren ünlü yönetm eni Satyacit Ray, yürekli sanatçının ölmeden önceki son fil­
filmlerinde köylülerin günlük yaşamını seve­ midir.
cen ve mizah dolu bir yaklaşımla görüntüler. Fransız yönetm en Claude Lanzm ann’ın 9,5
En çok tanınan filmlerinden Pather Pançali saat süren belgesel yapıtı Shoah (1986), II.
(1955) öksüz bir çocuk ile annesinin öykü­ D ünya Savaşı’nda toplam a kamplarındaki
südür. Yahudi kıyımını anlatır.
238 SİNEMA

di. Sonraki yıllarda sinema sanayisi geliştikçe

Ü n lü s u a ltı a r a ş tır m a c ıs ı J a c q u e s -Y v e s
kendi başına çalışan çok sayıda bağımsız film
C o u s te a u ’n u n s u a ltın ı k o n u a la n b e lg e s e l
şirketi kuruldu. Stüdyolar ise yalnızca filmin
film le r i, iz le y ic ile rin d e n iz c a n lıla r ın ın s u la rın
maliyeti ve dağıtımı gibi işlerle ilgilenmeye
k ir le n m e s i n e d e n iy le y o k o lm a s ı g ib i k o n u la r a
başladı. Bir film önce bir tasarıdır. Bu daha
ilg i d u y m a s ın ı s a ğ la r k e n , o n la r ı b a m b a ş k a b ir
d ü n y a y la da ta n ış tı r ır sonra senaryoya dönüşür. Senaryo, oyuncular
(bak. COUSTEAU.
Ja c q u e s -Y v e s ). ve çekim ekibiyle birlikte bir “paket” oluştu­
rur. Film çekimi oldukça güç ve karmaşık bir
D e n e y s e l s in e m a te k n ik v e e s te tik s ın ırla rı
süreçtir. Az sayıda oyuncuyla birkaç değişik
z o r la r , y e n i a n la tım b iç im le ri d e n e r . C a n la n ­
m ekânda çekilen filmler olduğu gibi, yüzlerce
d ır m a s in e m a s ın d a ise çizili d e s e n le r y a d a
oyuncu ve birbirinden değişik çok sayıda me­
c a n sız m a k e tl e r h a r e k e tle n d ir ile r e k p e r d e y e
y a n s ıtılır (bak. ÇİZGİ FİLM). kân gerektiren filmler de vardır. Filmin öykü­
sünü (senaryo) yazan kişiye senarist ya da se­
Film Nasıl Çekilir naryo yazarı denir. Senarist, yönetm en başta
1920-50 arasında A B D ’de ve A vrupa’da film olmak üzere film ekibiyle konuşup tartışarak
çekiminin tüm denetimi stüdyoların elindey­ bir öykü yazar. Öykü senaristin seçtiği sahne-

The Ronald Grarıt Arhive Columbia Pictures

Ü stte solda: Çekimden sonra iaboratuvarda film şeridi üzerinde çalışan kurgucu. Ü stte sağda: İtalyan
yönetm en Franco Zeffirelli Ş a m p iy o n (1979) film in in çekiminde. A ltta solda: Makyaj uzmanı, oyuncuya
rolüne en uygun makyajı yapmaya çalışır. A ltta sağda: İngiliz film i A r a b is ta n lI L a w re n c e (1962) için çölde
çekim hazırlıkları.

lerde, belirli bir olay örgüsü içinde gelişir. Di­
yaloglar olayların geçtiği yere ve zam ana, ki­
şilerin karakterlerine uygun olarak yazılır.
Yapımcı (prodüktör) oyuncuları, yönetm eni
ve çekim ekibini seçen, filmin maliyetini üst­
lenen kişidir. A B D gibi sinema sanayisinin
çok gelişmiş olduğu ülkelerde sorumlu yapım­
cı (executive producer) aynı stüdyoda çekilen
birkaç filmi ve yapımcıyı denetler.
Film çekiminde aynı m ekânda geçen sahne­
ler bir arada çekilir. Çekim sırasının belirlen­
m esinden, çekim gereçlerinin sağlanmasına
kadar hem en her türlü düzenleme yapım am i­
rinin görevidir. Yönetm en filmi ortaya koyan,
bir anlam da yaratan kişidir. Çekim ekibi ve
oyuncular bütünüyle onun denetim indedir.
Çekimi yardımcılarıyla birlikte gerçekleştirir.
Her sahnenin nasıl çekileceğine, birden çok
çekilen sahneden en uygun olanının seçimine,
oyuncuların nasıl oynaması gerektiğine yönet­
men karar verir.
Filmlerdeki görsel efektler görüntü yönet­
meni, kam eram an ve yardımcıları tarafından
sağlanır. Film ekibinde yer alan öteki görevli­
ler ışık teknisyeni ve yardımcıları, dekorların
tasarımını hazırlayan sanat yönetm eni, dekor­
ları kuran sahne tasarımcısı, teknisyenler,
marangozlar, giysileri hazırlayan kostümcü ve
makyaj uzmanıdır.
Sahnelerin çekimi bittikten sonra laboratu-
varda filmin üzerinde çalışmalar başlar. Özel
görüntü efektleri elde etm ek için ayrı ayrı çe­
kilen filmler özel yöntem lerle birleştirilir.
Sözgelimi bir canavarla çarpışm akta olan biri­
nin görüntüsü aslında ayrı ayrı çekilmiş sah­
nelerin üst üste kaydedilmesiyle elde edilir.
Bu işlemler günümüzde elektronik aygıtlarla
yapılmaktadır. Örneğin Yıldız Savaşları fil­
mindeki uzay savaşları sahnesi, tek tek çekil­
miş 20 değişik görüntünün birleştirilmesiyle
oluşturulm uştur.
Sinemada genellikle 35 milimetrelik film
kullanılır. Ben H ur (1959) ve E . T. (1982) gibi
büyük perdeye yansıtılan sinemaskop filmler
70 m ilim etreliktir. Belgesel ve am atör filmler
16 ya da 8 milimetrelik filmle çekilir. Filmin
ölçüsü yansıtılacağı perdenin boyutlarına göre
saptanır.
1980’lerin başlarında film çekimlerinde vi­
deolar kullanılmaya başlandı. Filmin labora-
SİNEMA 239
tuvardan dönmesini beklem eden, bir sahne­
nin çekiminden hemen sonra sonucu görmeyi
sağlayan bu yöntem film çekimlerine büyük
bir hız ve kolaylık kazandırdı. Sözgelimi
A B D ’li yönetm en Francis Ford Coppola’nın
Yürekten Biri (One From the Heart; 1982) fil­
m inde, stüdyoda kurulan kent görüntüsü ve
renkler videoların yardımıyla anında belirle­
nebilmişti.
Çekimden sonra görüntülerin kaydedildiği
film şeridi çeşitli işlemlerden geçer. Sahneler
öyküdeki olaylara göre sırayla çekilmediğin­
den, görüntüler film şeridinin üzerine karışık
biçimde kaydedilmiştir. Kurgucu, “iş kopya­
sı” denilen film şeridini sahne sırasıyla kurgu­
layarak birleştirir. Bu işlem sırasında hoşa git­
meyen sahneler ayıklanarak yeniden çekilir.
Filmdeki konuşm alar çekim sırasında canlı
olarak ya da çekimden sonra seslendirme
(dublaj) aşamasında kaydedilir. Müzik, gök
gürültüsü ve ayak sesleri gibi efektler de son­
radan eklenir. Ses kayıt işlemi ses teknisyen­
lerince ayrı bir ses bandının üzerine yapılır.
Kurgucu ayrı bantlarla çalışır: Üzerinde gö­
rüntülerin yer aldığı görüntü bandı ve seslerin
kaydedildiği m agnetik ses bandı vardır. G ö­
rüntü ve ses bantları arasında eşleme (senkro­
nizasyon) yapıldıktan sonra, eşlenmiş seslerin
tüm ü “ses kuşağı” denilen tek bir banda akta­
rılır. A rdından görüntü bandı ses kuşağıyla
birlikte perdeye yansıtılan son kopyada bir­
leştirilir. Son kopya, optik ses bandı ve pozitif
film şeridinden oluşur. Ses titreşimleri film şe­
ridinin üzerinde, görüntü karesi ile film delik­
leri arasına yerleştirilen, 2,5 mm eninde bir
ses yoluna (optik ses kuşağı) kaydedilir. G ös­
terim sırasında ses yoluna düşen değişken ışık
elektrik akımına dönüştürülerek sisteme bağlı
yükselteçlere ve hoparlörlere aktarılır. Böyle­
ce izleyici görüntü ile sesi aynı anda algılar.
Film Şenlikleri ve Ödüller
H er yıl dünyanın birçok ülkesinde ulusal ya
da uluslararası nitelikte film şenlikleri düzen­
lenm ekte, başarılı bulunan filmlere, yönet­
men ve oyunculara ödüller verilmektedir.
Şenlikler sinema sanatıyla ilgili herkese ve her
kuruluşa yeni gelişmeleri tanım a, görüş alış­
verişi ve tartışm a ortam ı sağlama açısından
son derece önemli etkinliklerdir.
240 SİNEMA

Sinema Sanat ve B ilim leri Akadem isi Ödülleri

Yıl En İyi Film En İyi Erkek Oyuncu En İyi Kadın Oyuncu En İyi Yönetm en

1927-28 Kanatlar (Wings) Emil Jannings Janet G aynor Frank Borzage

1928-29 Broadw ay M e lo d isi (The VVarner Baxter M ary Pickford Frank Lloyd
Broadvvay M elody)
1929-30 Batı Cephesinde Yeni Bir George Arliss Norma Shearer Levvis M ilestone
Şey Yok (A li Quiet on
the VVestern Front)
1930-31 Cim arron Lionel Barrym ore M arie Dressler Norm an Taurog
1931-32 Büyük Otel (G rand Fredric M arch ve Helen Hayes Frank Borzage
Hotel) VVallace Beery
1932-33 Cavalcade Charles Laughton Katherine Hepburn Frank Lloyd
1934 B ir Gecede Oldu (İt Clark Gable Claudette Colbert Frank Capra
H appened One Night)
1935 G em ide İsyan (M u tin y V ictor McLaglen Bette Davis John Ford
on the Bounty)
1936 Büyük Z ieg fe ld (The Paul M uni Luise Rainer Frank Capra
G reat Ziegfeld)
1937 E m ile Z ola'nın Hayatı Spencer Tracy Luise Rainer Leo McCarey
(The Life o f Em ile Zola)
1938 Para Beraber Gitmez Spencer Tracy Bette Davis Frank Capra
(You C an't Take İt with
You)
1939 Rüzgâr G ibi Geçti (Gone Robert Donat Vivien Leigh V ictor Fleming
w ith the Wind)
1940 Re beka (Rebecca) Jam es Stevvart G inger Rogers John Ford
1941 Vadim 0 Kadar Yeşildi ki Gary Cooper Joan Fontaine John Ford
(H o w Green Was M y
Valley)
1942 Bayan M in iv e r (Mrs. James Cagney Greer Garson VVilliam VVyler
M iniver)
1943 Kazablanka (Casablanca) PaulLukas Je n n ifer Jones Michael Curtiz
1944 Benim Yolum (G oing M y Bing Crosby Ingrid Bergman Leo McCarey
W ay)
1945 Yaratılan Adam (The Ray M illand Joan Cravvford Billy VVilder
Lost VVeekend)
1946 Hayatımızın En Güzel Fredric March O livia de Havilland VVilliam VVyler
Yılları (The Best Years
o f O ur Lives)
1947 C e n tilm enler Anlaşm ası Ronald Colm an Loretta Young Elia Kazan
(G entlem an's
Agreem ent)
1948 Ham let Laurence O livier Jane VVyman John Huston
1949 S altanat Hırsı (A li the Broderick Cravvford Olivia de Havilland Joseph L. Mankievvicz
K ing's Men)
1950 Perde A ç ılıy o r (A li A b o u t Jose Ferrer Judy H olliday Joseph L. Mankievvicz
Eve)
1951 Paris'te B ir A m erikalı H um phrey Bogart Vivien Leigh George Stevens
(An Am erican in Paris)
1952 Harikalar S irki ( The Gary Cooper Shirley Booth John Ford
G reatest S h o w on
Earth)
1953 İnsanlar Yaşadıkça VVilliam Holden Audrey Hepburn Fred Zinnem ann
(From Here to Eternity)
1954 R ıhtım lar Üzerinde (On M arlon Brando Grace Kelly Elia Kazan
the VVaterfront)
1955 M arty Ernest Borgnine Anna M agnani Delbert Mann
 SİNEMA 241

1956 Seksen G ünde Devrialem Yul Brynner Ingrid Bergman George Stevens
(A rou n d the VVorld in
80 Days)
1957 K w ai Köprüsü (The Alec Guinness Joanne VVoodvvard David Lean
Bridge on the River
Kwai)
1958 G igi David Niven Susan Hayvvard Vincente M innelli
1959 Ben H ur Charlton Heston Sim one Signoret VVilliam VVyler
1960 G arsoniyer (The Burt Lancaster Elizabeth Taylor Billy VVilder
A partm ent)
1961 Batı Ya kası'nın Hikâyesi M axim ilian Schell Sophia Loren Robert Wise ve Jerom e
(W est Side Story) Robbins
1962 A ra b ista nlI Lavvrence G regory Peck Anne Bancroft David Lean
(Lavvrence o f Arabia)
1963 Tom Jones Sidney Poitier Patricia Neal Tony Richardson
1964 Benim Tatlı M eleğim Rex Harrison Ju lie Andrevvs George Cukor
(M y FaİrLady)
1965 Neşeli G ünler (The Lee M arvin Ju lie Christie Robert VVise
S ound o f Music)
1966 Her D evrin Adam ı (A Paul Scofield Elizabeth Taylor Fred Zinnem ann
M an fo rA II Seasons)
1967 Gecenin Sıcağında (İn Rod Steiger Katherine Hepburn Mike Nichols
the Heat o f the Night)
1968 O liver! C liff Robertson Katherine Hepburn ve Carol Reed
Barbara Streisand
1969 Geceyarısı Kovboyu John VVayne M aggie Sm ith John Schlesinger
(M id n ig h t Covvboy)
1970 General Patton (Patton) George C. Scott Glenda Jackson Franklin J. Schaffner
1971 Kanunun K uvveti (The Gene Hackman Jane Fonda VVilliam Friedkin
French Connection)
1972 Baba (The G odfather) M arlon Brando Liza M innelli Robert Fosse
1973 B elalılar (The S tin g ) Jack Lemm on Glenda Jackson George Roy Hill
1974 Baba II (The G odfather A rt Carney Ellen Burstyn Francis Ford Coppola
Part II)
1975 Guguk Kuşu (One Flew Jack Nicholson Louise Fletcher M ilos Forman
Ö ver the Cuckoo's
Nest)
1976 Rocky Peter Finch Faye Dunavvay John G. Avildsen
1977 A n n ie Hail Richard Dreyfuss Diane Keaton VVoody Ailen
1978 Avcı (The Deer Hunter) Jon Voight Jane Fonda Michael C im ino
1979 K ram er Kram er'e Karşı Dustin Hoffm an Sally Field Robert Benton
(K ram ervs. Kramer)
1980 Sıradan İnsanlar Robert De Niro Sissy Spacek Robert Redford
(O rdinary People)
1981 A teş Arabaları (Chariots Henry Fonda Katherine Hepburn VVarren Beatty
o f Fire)
1982 G andhi Ben Kingsley M eryl Streep Richard A ttenborough
1983 S evgi Sözcükleri (Terms Robert Duvall Shirley MacLaine James L. Brooks
o f Endearm ent)
1984 Am adeus F. M urray Abraham Sally Field M ilos Forman
1985 Benim A frika m (O ut o f VVilliam Hurt Geraldine Page Sydney Pollack
A f rica)
1986 M üfreze (Platoon) Paul Nevvman Marlee M atlin O liver Stone
1987 Son İm pa ra tor (The Last M ichel Douglas Gher Bernardo Bertolucci
Em peror)
1988 Y ağm ur A dam (Rain Dustin Hoffm an Jodie Foster Barry Levinson
Man)
1989 M iss Daisy ve Şoförü Daniel Day Lewis Jessica Tandy O liver Stone
(D riving M iss Daisy)
242 SİNGAPUR
Bugün yapılmakta olan yüzlerce film şenliği
içinde en çok tanınmış olanları Venedik Film
Şenliği (İtalya), Cannes Film Şenliği (Fran­
sa), Berlin Film Şenliği (A lm anya), M oskova
Film Şenliği (SSCB) ve A m erikan Sanat Film­
leri Şenliği’dir (W oodstock, New York,
A BD ). Türkiye’de ise, ilk kez 1984’te düzen­
lenen Uluslararası İstanbul Sinema Günleri
1989’da Uluslararası İstanbul Film Festivali
adını almıştır.
G ünüm üzde en çok tanınan sinema ödülü,
A B D ’de her yıl Sinema Sanat ve Bilimleri
A kadem isi’nin verdiği “O skar” adlı küçük bir
heykelcikle simgelenen A kadem i Ö dülü’dür.
Bu m addede A kadem i Ö dülü’nün ilk veril­
meye başlandığı yıldan günümüze kadar veri­
len ödüllerin listesi de yer almaktadır.
A yrıca bak. TİYATRO VE SİNEMA OYUNCULUĞU;
T ü r k S İn e m a s i.
SİNGAPUR, M alakka Yarım adası’nın güney
ucunda, 50 adacıktan oluşan bağımsız bir ada
cumhuriyetidir. Başkent Singapur’un anakent
alanı Singapur A dası’yla örtüştüğünden, bir
kent devleti olarak anılır. Johor Boğazı üze­
rindeki bir kara ve demiryolu köprüsüyle
anakaraya bağlanır. Adanın uzunluğu 42 km,
genişliği ise 22,5 kilom etredir. Kıyıda mang-
S ingapur'un iş merkezi ve arkada kalan lim andan bir görüntü.
S İN G A P U R 'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 618 km2.
NÜFUS: 2.674.000 (1989).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet, İngiliz Uluslar Toplu­
luğu üyesi.
BAŞKENT: Singapur.
DOĞAL YAPI: Alçak tepelikli ada.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Petrol ürünle­
ri, makine, kauçuk ve kimyasal maddeler.
rov bataklıkları vardır. İç kesimler engebeli­
dir. Ekvatorun sadece 145 km kuzeyinde oldu­
ğu için iklimi sıcak ve nemlidir. Buna karşılık
denizden esen rüzgârlar havayı serinletir.
Adanın tüm ünde uygulanan planlı bir ba­
yındırlık hareketi kapsam ında, eski m ahalle­
ler ortadan kaldırılarak çok katlı konutlar,
okullar, sağlık kurum lan ve alışveriş m erkez­
lerinin yer aldığı m odern siteler yapılmıştır.
B edok, Toa Payoh, Queenstown ve Wood-
lands yeni kurulan kentlerden bazılarıdır.
Ü lkenin eskiden beri çiftçilik yapılan toprak­
ları giderek azalırken bazı yerlerde hâlâ bos-
tanlara ve domuz çiftliklerine rastlanmak-
tadır.
Singapur’da yaşayan Çinliler nüfusun yüz­
de 77’sini oluşturur. M alaylar yüzde 15, Hint-
Picturepoint

MALEZYA
Jurong
Picturepoint
Söm ürge dönemi yapılarının
bulunduğu Raffles Meydanı.
liler yüzde 6 ve öteki azınlıklar yüzde 2’dir.
Budacılık, Konfüçyüsçülük, Taoculuk, M üs­
lümanlık, Hıristiyanlık ve Hindu dininden
başka çeşitli inançlar da yaygınlık kazan­
mıştır.
Turizmin giderek geliştiği Singapur’da ya­
kın zam anda çok sayıda m odern otel yapıl­
mıştır.
Başkent Singapur Güneydoğu A sya’nın en
büyük limanı ve doğu ile batı ticaretinin
başlıca birleşme noktalarından biridir. Singa­
pur lim anında yüklenen başlıca m allar petrol,
kauçuk, kereste ve baharattır. Dışarıdan ise
m akine, dokum a ve pirinç satın alınır. Dünya
çapında bir ulaşım ve iletişim merkezi olan
Singapur, bankacılık merkezi olarak da önem
kazanm aktadır. Çok sayıda Çinli’nin yaşadığı
Çin Mahallesi yüksek yapıların ve otellerin
bulunduğu kent m erkezinden çok uzakta de­
ğildir. Buradaki dar sokaklarda yer alan ve
altı dükkân, üstü ev olan yapılar, uzun ve
dikey reklam panoları, üst katların pencerele­
rinden sopalarla dışarı sarkıtılan çamaşırlarıy­
la ilgi çekicidir.
D okların dışındaki fabrikalarda kumaş,
mobilya, tuğla, yiyecek m addeleri, petrokim-
ya ürünleri, plastik eşya, çelik çubuk ve boru
üretilir. Gemi yapım ve onarım tesisleri geliş­
m ektedir. Bunun yanında konut yapımı, eği­
tim , sağlık ve çevre hizm etlerini geliştirici
çalışmalar sürdürülm ektedir. Ülke nüfusunun
SİNGAPUR 243
Jah or
Baharu
MALEZYA
ımbavvang,
causevvay
Bukit Changi
P&rçe Göleti S erangoon
Panjang
h avalim an ı
Bukit MacRitchie
Tim ah Göleti
S İN G A P U R
■Pandan Göleti
Güney Çin Denizi
tele fe rik
Keppel
0 Lim anı
S E N TO SA
ALEZYA
INGAPUR
\ Borheo
dörtte birinden daha fazlası 15 yaşın altında
olduğu için eğitime özel bir önem verilir.
Tarih
“Aslanlar K enti” anlam ına gelen Singapur,
Şrivicaya Krallığı (7.-14. yüzyıl) zam anında
Tumasik adında bir limandı. H intliler’in, Ca-
valılar’ın ve Siyamlı korsanların saldırısına
uğrayan ada, daha sonra Johor Sultanlığının
mülkü oldu. 16. yüzyılda Portekizliler’in, 17.
yüzyılda da H ollandalılar’ın egemenliğine gir­
di. İngiliz Doğu H int Kumpanyası yöneticile­
rinden Sir Thom as Stam ford Raffles 1819’da
Johor Sultam ’ndan Singapur limanında bir
yerleşme kurm ak için yetki aldı. Singapur
1867’de Penang, M alakka ve L abuan’ın da
içinde bulunduğu Boğaz Kolonileri’nin yöne­
tim m erkezi oldu. Çok geçmeden de
İngiliz sömürgeciliğinin Güneydoğu A sya’da­
ki ana m erkezi durum una geldi. 1920’lerde
M alezya’yı da korum ak amacıyla kuzeyinde
büyük bir deniz üssü kuruldu. Japonlar II.
D ünya Savaşı sırasında, A ralık 1941’de Mala-
ya’ya kuzeyden girdiler ve Singapur’u işgal
ettiler. 1945’te İngiltere’ye geri verilen Singa­
pur, Boğaz Kolonileri’nin 1946’da dağılması
üzerine yeniden İngiltere’nin sömürgesi duru­
m una geldi. 1959’da içişlerinde bağımsızlık
kazandıysa da, 1963’te yeni kurulan Malezya
Federasyonu’na katılarak M alezya’nın bir
parçası oldu. Ne var ki, bu birlik M alaylar ve
244 SİNİRLER VE SİNİR SİSTEMİ
Çinliler arasındaki anlaşmazlıklar yüzünden
başarılı olamadı. Singapur 1965’te federas­
yondan ayrılarak tam bağımsızlığına kavuştu.
1970’lerde başbakan Lee Kuan Yew’in
önderliğinde gelişen bu küçük ülke öteki
Asya devletlerinin tersine çok az ham m adde­
ye sahiptir ve bu yüzden ekonom ik etkinlikle­
ri serbest limanına bağlı olarak gelişmektedir.
SİNİRLER VE SİNİR SİSTEMİ. Çevredeki
değişikliklere ve dış uyaranlara tepki göster­
mek canlıları cansız varlıklardan ayıran tem el
özelliklerden biridir. H er canlı, dışarıdan
gelebilecek tehlikelere karşı kendisini koru­
mak ve çevresindeki değişikliklere uyum sağ­
layabilmek için dış dünyada olup bitenleri
algılamak zorundadır. Örneğin hava sıcaklığı­
nın değiştiğini fark edemezse, soğuktan ya da
sıcaktan korunm ak için gerekli önlemleri
alamaz. İnsanın ve bütün gelişmiş hayvanların
sinir sistemi bu tür değişiklikleri duyularıyla
algılar ve vücudun o andaki koşullara uygun
bir yanıt vermesini sağlar. D uyum sam a denen
bu sürecin yanı sıra, bütün organların çalış­
masını denetlem ek, yaşamsal etkinliklerin
uyum ve eşgüdüm içinde sürmesini sağlamak
da sinir sisteminin tem el görevidir.
En basit canlılarda, örneğin amip gibi
tekhücrelilerde bile dış uyaranlara yanıt ver­
me özelliği vardır. Am a sinir sistemi denebile­
cek özelleşmiş bir yapıya yalnızca çokhücreli
hayvanlarda, süngerlerden daha üst basam ak­
lardaki gruplarda rastlanır. (Bu sınıflandırma­
yı H A Y V A N m addesindeki “Hayvanlar  le­
mi” tablosunda bulabilirsiniz.) Örneğin, sün­
gerlerden daha gelişmiş bir bölüm olan knitli-
lerin üyelerinden denizanalarında bütün vü­
cuda yayılmış bir sinir ağı bulunur. Bu yüzden
hayvanın herhangi bir yerine dokunulduğun­
da vücudu o noktada büzülerek tepki verir.
Am a denizanalarında bütün sinir hücrelerinin
toplandığı bir “denetlem e m erkezi” ya da
beyin yoktur. Buna karşılık halkalısolucanla-
rın üyelerinde, örneğin yersolucanlarında si­
nir hücreleri baştaki duyu organlarına yakın
yerlerde küm elenerek beyni andıran çok sayı­
da sinir düğümü (gangliyon) oluşturm uştur.
Böceklerde ise vücudun her yanından gelen
sinirlerin ulaştığı, oldukça belirgin bir beyin
vardır.
İnsanda sinir sisteminin denetim merkezi
beyin ve om uriliktir (bak. B e y Î n ) . B u iki yapı
birlikte m erkez sinir sistem i'm oluşturur. Be­
yinden ve om urilikten çıkan sinirlerin oluştur­
duğu çevrel sinir sistem i de bu merkezin bütün
vücutla bağlantısını sağlar. Başka bir deyişle
çevrel sinir sistemi, duyu organları aracılığıyla
alman bütün dış uyarıları ve iç organların
çalışmasına ilişkin bütün bilgileri merkez sinir
sistemine iletir; m erkezin bu m esajlara yanıt
olarak verdiği bütün kom utları da ilgili organ­
lara götürür. İnsan dışındaki öbür m em eliler­
de de sinir sisteminin çalışması aynı temele
dayanır. A radaki tek fark insan beyninde
düşünm e, akıl yürütm e, bellek, duygular gibi
insan kişiliğini ve zekâsını oluşturan bütün
özelliklerin yönetildiği özel m erkezlerin çok
gelişmiş olmasıdır.
Sinir sistemi bir yandan vücudun dış dün­
yayla ilişkisini yönlendirirken, bir yandan da
bu kapalı sistemin iç işleyişini denetler. Ö rne­
ğin kalp atımlarının hızını, soluk alıp verme
ritmini, bağırsakların ya da idrar kesesinin
çalışmasını düzenleyen de beyindir. Ne var ki,
dışarıdan gelen uyarıları ve sinir sistemimizin
bunlara verdiği yanıtları, örneğin havanın
soğuduğunu ve üşümeye başladığımızı fark
ettiğimiz halde bu iç işleyişin nasıl yönetildiği­
ni fark edemeyiz. Çünkü bu denetim özel bir
sinir sisteminin sorum luluğunda, tümüyle is-
tençdışı olarak gerçekleşir. Çalışması beynin
bilinç düzeyinin dışında ve bağımsız gibi
göründüğü için bu sisteme “özerk” anlamında
otonom sinir sistem i denir. Ö zetle, sinir siste­
mi, ayrı görevleri üstlenen, am a birbirleriyle
bağlantılı olarak çalışan üç tem el bölümden
oluşur: M erkez sinir sistemi, çevrel sinir
sistemi ve otonom sinir sistemi.
Merkez Sinir Sistemi
Bu sistemi oluşturan beyin ile omurilik yumu­
şak ve çok kolay örselenebilen organlardır.
Bu nedenle beyin kafatasının, omurilik de
om urganın içine yerleşerek bütün iç ve dış
etkenlerden korunm uştur. Ayrıca bu yapıla­
rın içinde, her iki organın üstünü örten
sağlam bir zar ve bu zarla beyin ya da
omurilik arasındaki boşluğu dolduran beyin-
omurilik sıvısı bulunur. G erek zar, gerek sıvı,
beyin ile omuriliğin dıştaki kemik yapıya
 SİNİRLER VE SİNİR SİSTEMİ 245

sürtünerek örselenmesini ve dıştan gelecek

sarsıntıların bu organlara ulaşmasını engel­
ler.
Sinir sisteminin tem el birimi nöron denen
sinir hücresidir. Bir sinir hücresi, yaşamı ve
işleviyle ilgili bütün kimyasal tepkim elerin
denetlendiği bir gövde bölümü ile bu gövde­
den çıkan ipliksi uzantılardan oluşur. Dendrit
denen kısa ve dallanmış uzantılar dışarıdan
gelen uyaranları hücre gövdesine iletir. A k ­
son denen tek ve uzun bir sinir lifi de hücre
gövdesinden aldığı uyaranı dışarıya, örneğin
başka bir sinir hücresine ya da doğrudan kas,
salgıbezi gibi ilgili organlara taşır.
Vücudum uzun her yanı sinirlerle örülü
olduğu halde, sinir hücrelerinin gövdeleri
yalnızca beyinde ve om urilikte bulunur. Baş­
ka bir deyişle, kol ve bacaklarımızdaki, par­
mak uçlarımızdaki ya da iç organlarımızdaki
bütün sinirlerin ana gövdeleri m utlaka sinir
m erkezlerinden birindedir. O rtasında bir çe­
kirdek bulunan ve rengi griye çalan hücre
gövdeleri bir araya küm elenerek, beyindeki
ve om urilikteki bozm adde'yi oluşturur. Sinir
liflerinin oluşturduğu dokuya ise beyazımsı
rengi nedeniyle akmadde denir. Bu dokunun
beyaz gözükmesinin nedeni, her lifin miyelin
denen beyaz ve yalıtkan bir kılıfla sarılı
olmasıdır. Beyinde ve om urilikte sinir hücre­
lerinin hem gövdeleri, hem uzantıları bulun­
duğu için bozmadde ile akm adde bir aradadır.
A m a bu m erkezlerden vücuda dağılan sinirler
yalnızca akm addeden oluşur.

Çevrei Sinir Sistemi

Beyin ve omurilikteki milyonlarca sinir hücre­
sinin aksonları, işlevlerine göre bir araya
toplanarak, sinir dediğimiz beyazımsı kordon­
ları oluşturur. Kısacası, vücuttaki en ince sinir
bile tek bir akson değil, özel bir bağdokuyla
bir arada tutulan sinir lifleri demetidir. Sinir­
lerin bu yapısı, her biri yalıtkan bir kılıfla
sarılı binlerce iletken telden oluşan telefon
kablolarına çok benzer. Bu iletken tellerden
bir bölümü getirici, bir bölümü de götürücü­
dür. Getirici olan duyu siniri lifleri, iç organ­
lardan gelen bilgileri ve duyu organlarından
gelen duyumları beyne ya da omuriliğe geti­
rir; götürücü olan hareket siniri lifleri ise bu
m erkezlerden aldıkları yanıtı ilgili organa
246 SİNİRLER VE SİNİR SİSTEMİ
götürür. Hem en hemen bütün sinirlerde hem
duyu, hem hareket siniri lifleri vardır.
B ütün vücuda dağılmış milyonlarca sinire
karşılık beyinden ve om urilikten yalnızca 43
çift sinir çıkar. Yani bu m erkezlerdeki her
çekirdekten (aynı özellikteki sinir hücresi
gövdelerinin kümelendiği bozmadde öbekle­
rinden) aynı işlevi gören iki sinir birden
doğar; bunlardan biri sağa, öbürü sola yöne­
lerek vücudun o yanma ilişkin mesajları taşır.
Hücre gövdeleri beyinde olan sinirlere kafata­
sı sinirleri, omurilikte olanlara da omurilik
sinirleri denir. Bunlar m erkezden ayrıldıktan
sonra gitgide dallanarak vücudun her yanma
yayılır ve çevrel sinir sistemini oluşturur.
Beynin alt yüzünden ve beyin sapından
doğan 12 çift kafatası siniri özellikle baştaki
duyu organları ile baş ve boyun bölgesindeki
kasların çalışmasını denetler. Bunların bir
çifti görme, bir çifti koku, bir çifti işitme
siniridir; öbürleri de göz kaslarının, yüzün,
çenenin ve dilin hareketlerini yönetir. Ö rne­
ğin gözbebeklerinin fazla ışıkta daralıp az
ışıkta genişlemesi gibi bazı refleks hareketler
bu kafa çiftlerinin denetim indedir. İşlevi baş
ve boyun bölgesiyle sınırlı kalmayan tek
kafatası siniri ise, yutak, gırtlak, yemek boru­
su, kalp, akciğerler ve mide gibi iç organlara
ilişkin bilgileri taşıyan X. kafa çifti ya da özel
adıyla vagus siniridir.
Vagus dışındaki kafatası sinirlerinin kısa ol­
masına karşılık, om urilikten çıkan bazı sinir­
lerin uzunluğu 1 m etreyi aşar. Çünkü bu sinir­
ler vücudun en uzak noktalarına, sözgelimi
ayak parm aklarının ucuna kadar ulaşır. O m u­
rilik sinirlerinden her çiftin kökü ayrı bir
om urun içindedir; bu sinirler om urlar arasın­
daki yarıklardan çıkar ve om urganın iki ya­
nından aşağıya doğru uzanır.
Sinir hücreleri her m esajı, sinir lifi boyunca
ilerleyen zayıf bir elektrik akımıyla iletir. M e­
sajlar, elektronik aygıtların çoğunda olduğu
gibi vurular ya da elektrik darbeleri halinde
kodlanmıştır; başka bir deyişle, elektrik akı­
mındaki ani ve kısa süreli değişiklikler, hücre­
nin yorumlayabileceği özel anlam lar taşır.
(Bu konuda ayrıntılı bilgiyi E L E K TR O N İK
maddesinde bulabilirsiniz.)
Liflerin üzerindeki miyelin kılıfı elektrik
akımının yavaşlamasını engellediğinden, mi-
yelinli kalın liflerde ilerleyen her vuru saniye­
de 50 m etre yol alırken, bazı miyelinsiz lifle­
rin ileti hızı saniyede ancak 1 metreyi bulur.
Elektrik vuruları sinir lifinin sonuna vardığın­
da oradan başka bir hücreye atlam ak zorun­
dadır. Bunu sağlamak için, bütün sinir hücre­
leri arasında sinaps denen özel bağlantılar
vardır. Bu bağlantıya ulaşan elektrik vurusu,
sinir lifinin ucundaki kimyasal “iletici”yi açığa
çıkarır; bu madde de iletim zincirindeki başka
bir sinir hücresini uyararak mesajın hücreden
hücreye atlamasını sağlar. İletici işlevini gö­
ren kimyasal madde bazı sinir hücrelerinde
asetilkolin, bazılarında noradrenalindir. Böy­
lece bir dizi nöron m esajların uzun bir yol bo­
yunca taşınmasını sağlar. Üstelik sinapslarda
bazen çok sayıda sinir hücresi birbiriyle bağ­
lantı kurduğu için, sistem sanıldığından daha
da karmaşıktır.
Refleks Hareketler
Çevrel sinir sistemi, sinir hücrelerinden olu­
şan karmaşık sinir ağı aracılığıyla merkez sinir
sistemine sürekli bir bilgi akışı sağlar. Böylece
beyin ya da omurilik kaslara kom utlar gönde­
rerek vücudun hareketlerini denetler. Sinir
sisteminin işleyişini yansıtan en basit örnek
çizimde gösterilen refleks harekettir. Parm a­
ğınıza bir diken battığında, derideki duyu si­
nirleri bunu saptayarak omuriliğe ve ağrı du­
yum unun algılanacağı beyne gönderir. Daha
siz parm ağınızdaki ağrıyı duym adan, beyin
hem en elinizi çekmeniz için gerekli kom utu
kol kasma göndermiş ve vücudun daha fazla
zarar görmesini önlemiştir. Sinirlerin ileti hızı
çok yüksek olduğu için bütün bunlar saniye­
den daha kısa bir sürede olup biter.
Bir sandalyeye rahatça oturup bacak bacak
üstüne atar ve dizkapağının hem en altına sert­
çe vurursanız bacağınız ileriye doğru fırlar.
Bu reflekste de baldır kaslarındaki duyu sinir­
leri kaslara hafif bir basınç uygulandığını
omuriliğe iletir; omurilik ise bu basınca daya­
nabilmesi için kasların kasılması gerektiğini
bildirir. Beynin denetim inden geçmeksizin
doğrudan omuriliğin kom utlarıyla gerçekle­
şen bu tip reflekslere omurilik refleksi denir.
Dizkapağı refleksinin sınanması, özellikle
omuriliğin işleyişi konusunda bilgi veren
önemli bir tanı yöntemidir.

İstemli Hareket
Bizim bilgimiz ve isteğimiz dışında gelişen bu
refleks hareketlerin yanı sıra beynimiz, istedi­
ğimiz her hareketi yapmamız için gereken si­
nir iletisini de düzenler. Ö rneğin, yere düşen
bir kalemi almak istediğimizde ya da odanın
öbür ucuna yürümeyi düşündüğüm üzde, bu
hareketleri yapmak için gereken bütün kas
hareketlerini beyin yönetir.
Basit bir hareketm iş gibi görünmesine kar­
şılık yürümek bile bir dizi kasın görev aldığı
çok karm aşık bir harekettir. Bebekler yürü­
meyi yeni yeni öğrenirlerken beyinleri de bu
kas kasılmalarını nasıl denetleyeceğini öğre­
nir (bak. Kas).
Otonom Sinir Sistemi
Otonom sinir sistemi beynin tabanındaki özel
bir bölgenin yönetimindedir. Hipotalamus de­
nen bu bölge, kalbe, akciğerlere, böbreklere,
bağırsaklara ve öbür iç organlara gönderdiği
kom utlarla vücuttaki bütün yaşamsal işlevle­
rin aksam adan sürmesini sağlar. Otonom sinir
sistemi bu denetim i, birbirine karşıt etki yara­
tan sempatik ve parasempatik sinirler aracılı­
ğıyla yürütür. Genel olarak sempatik sinirler
organların çalışmasını hızlandırır; parasem pa­
tik sinirler ise yavaşlatır. Hem en her organa
bu iki sinir grubundan birer kol ayrıldığı için
bunların karşıt etkileri dengelenir ve organın
düzenli çalışması sağlanmış olur. H ipotala­
mus ayrıca birçok önemli horm onun yapımını
da denetler (bak. HORMONLAR).
Sinir sisteminin en güç kavranan özelliği
duyguların ve kişilik özelliklerinin denetlen­
mesidir. İnsan beyninin bu karm aşık üst dü­
zey işlevi, insanın bazen kendi çıkarlarını ya
da güvenliğini bile tehlikeye atarak içgüdüle­
rini ve reflekslerini bastırmasını sağlar. Ö rne­
ğin insanlar çok güçlü bir inanç uğruna ölümü
bile göze alabilirler.
Sinir Sistemi Hastalıkları
Sinir sistemindeki, özellikle beyindeki bazı
bozukluklar insanın düşünce ve davranışlarını
etkiler. Beyindeki üst düzey işlevlerin aksa­
masına yol açarak kişinin ruhsal yapısında
beklenm edik değişikliklere yol açan bu hasta­
lıklar R U H H A STA LIK LA R I maddesinde
anlatılmıştır.
SİNİRLER VE SİNİR SİSTEMİ 247
Sinir hücrelerinin çoğunda, vücut hücreleri
gibi kendini yenileme ve onarm a özelliği yok­
tur. Bu yüzden özellikle beyin ve om urilikteki
sinir dokusunun örselenmesi çoğu zaman kalı­
cıdır.
Yaygın skleroz denen hastalıkta, sinir lifle­
rini saran miyelin kılıfı sertleştiği için içeride­
ki life basınç yaparak örselenmesine neden
olur. Bu durum da hasta güçsüz, uyuşuk ve
“hissiz”dir; ya da her yanma “iğneler” batı-
yormuş gibi olur ve durum u giderek ağırlaşır.
Bazen bütün kasları denetim den çıktığı için
yürümesi, konuşması, hatta yemek yemesi bi­
le iyice güçleşir. Bu hastalığın bugün için te ­
davisi yoktur.
Sinir dokusu yozlaşması denen ve daha sey­
rek rastlanan bir grup hastalıkta da sinir hüc­
releri işlevini yitirerek ölmeye başlar. H asta
önceleri denetleyemediği istençdışı hareket­
lerle sarsılır ve sonunda bütün zihinsel etkin­
liklerini yitirir. H er ikisi de kalıtsal hastalıklar
olan Friedreich ataksisi ile Huntington koresi
bu gruptandır.
Parkinson hastalığında, m esajların sinaps-
tan atlamasını sağlayan kimyasal ileticiler gö­
revini yerine getiremediği için, vücudun bazı
bölümlerinde denetlenem eyen titrem e ya da
sarsılmalar görülür. İlaçlar bu belirtileri bastı­
rarak hastanın yaşamını kolaylaştırabilir.
Çevrel sinir sistemi hastalıkları çoğu zaman
şeker hastalığı, cüzam gibi başka hastalıkların
ya da uzun süren vitamin eksikliği, alkol ve
ilaç bağımlılığı gibi etkilerin sonucudur. Duyu
sinirlerindeki bozukluklar vücutta karıncalan­
maya ya da duyu yitimine, kasları denetleyen
hareket sinirlerindeki bozukluklar ise kasların
zayıflamasına ve yağlanmasına yol açar. Bu
sinir sisteminin en sık karşılaşılan hastalığı
ise, om urlardaki disk kayması sonucunda
omurilik sinirlerinin ezilerek örselenmesidir.
Bu durum en çok bel ve sağrı bölgesindeki
om urlarda görülür; bel om urlarının arasından
çıkan sinirlerin ezilmesi lumbago ağrılarına,
daha aşağıdaki siyatik sinirinin ezilmesi de si­
yatik ağrısına neden olur.
Beyin ve sinir sistemiyle ilgili hastalıklar
nörolojinin konusudur. Bu alanda uzmanlaş­
mış bir doktor (nörolog), basit birkaç testle
sinir sisteminin işleyişine ilişkin pek çok bilgi
edinebilir. Örneğin deriye dokunarak duyarlı
248 SİNOP
olup olmadığını araştırır; göze ışık tutarak ya
da dizkapağının altına vurarak refleks hare­
ketleri inceler; hastanın, gözlerini kapatıp tek
ayağı üzerinde durmasını isteyerek denge du­
yusunu denetler. Bu basit testler bile, son de­
rece karmaşık olan sinir sistemindeki bozuk­
luklar konusunda çok değerli ipuçları vere­
bilir.
SİNOP ili Karadeniz Bölgesi’nde, Batı K ara­
deniz B ölüm ü’nün en doğu kesiminde yer
alır. En önemli özelliği, A nadolu Yarım adası’
nın kuzeyde K aradeniz’e doğru en fazla
sokulduğu kesimin Sinop ili sınırları içinde
olmasıdır. Sinop Yarım adası’nm batı ucunda­
ki İnceburun, A nadolu’nun en kuzey noktası­
nı oluşturur.
Sinop en az gelişmiş illerimizdendir. E ko­
nomik olanakların yetersizliği nedeniyle il
halkının bir bölümü yaşadığı yöreleri terk
ederek yurtdışma ya da ülkemizin büyük
kentlerine göç etm ektedir.
Doğal Yapı
Güneyde Kızılırmak vadisinden kuzeyde K a­
radeniz kıyısına kadar uzanan Sinop ili top­
rakları oldukça engebelidir. D aha çok orta
yükseklikteki alanlardan oluşan bu toprakları
Kuzey A nadolu Dağları (bak. KUZEY ANADO­
LU DAĞLARI) engebelendirir. Küre (İsfendi-
yar) Dağları ilin orta kesiminde, kıyıya para­
lel bir yay biçiminde batıdan güneydoğuya
doğru uzanır. İlgaz Dağı’nın kuzeydoğu uzan­
tıları da güney kesimde il sınırları içine
sokulur. A radaki Gökırm ak vadisi bu iki
SİN O P İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.862 km2.
NÜFUS: 280.140 (1985).
İL TRAFİK NO: 57.
İLÇELER: Sinop (merkez), Ayancık, Boyabat, Dikmen,
Durağan, Erfelek, Gerze, Saraydüzü, Türkeli.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Akliman, Gazi, Ayancık Çamlık,
Bürnük, Kuztepe ve Türkeli Çamlık orman içi dinlen­
me yerleri; Karagöl Kumluğu ve Bahçeler Plajı; Ba-
latlar Kilisesi; Sinop ve Boyabat kaleleri; Muineddin
Süleyman Pervane (Alaeddin) Medresesi; Alaeddin,
Saray, Cezayirli Ali Paşa, Meydankapı, Kefevi, Cu-
maköy ve Yazıköy camileri; Fethi Baba Mescidi ye
Akmescit; Durak Han; Seyyid Bilal, Gazi Çelebi, İs-
fendiyaroğulları, Sultan Hatun ve Hatunlar türbeleri;
Aslan Çeşmesi; 1853 Sinop Deniz Savaşı Şehitliği;
Sinop Müzesi.
dağlık alanı birbirinden ayırır. Sinop ilinin en
yüksek noktası, Küre Dağları dizisi içinde yer
alan Zindan Dağı’nın 1.717 m etreye erişen
doruğudur. Bu dağlık alanların Gökırm ak ve
Kızılırmak vadileri ile Karadeniz kıyısına
doğru gidildikçe yüksekliğini yitirdiği kesim­
lerde dalgalı düzlüklerden oluşan yaylalara
rastlanır.
Sinop ili topraklarından doğan suları, doğ­
rudan Karadeniz’e dökülen küçük bazı akar­
sular ile güney ve güneydoğuda doğal sınır
çizen Kızılırmak (bak. KIZILIRMAK) toplar.
Kastam onu ili topraklarından çıkarak Boya­
bat Ovası’m sulayan G ökırm ak, D urağan’ın
hem en doğusunda Kızılırmak’a katılır. İl sı­
nırları içinde Karadeniz’e ulaşan öteki önemli
akarsular Kanlıdere, Karasu ve Ayancık Ça-
yı’dır. Sinop ilinde bazıları sazlık ve bataklık
durum unda olan birkaç küçük göl vardır.
Bunların başlıcaları Sinop Yarım adası’nın ku­
zeydoğusundaki Sülük Gölü ile batısındaki
Sarıkum G ölü’dür.
Sinop’ta alçak düzlükler Doğu Karadeniz
Bölüm ü’ndeki illerde görüldüğü kadar az yer
tutm az. Gökırm ak vadi tabanının genişlediği
kesimde yer alan düzlüklerden oluşan Boya­
bat Ovası’nm toprakları çok verimlidir. K ara­
su vadisinde ve Karadeniz kıyısında bir şerit
biçiminde uzanan ovalarda bitkisel üretim
yapılır.
Karadeniz kıyısı, orta kesim dışında olduk­
ça düzdür. Bu kıyının bazı kesim lerinde yazın
turizm açısından önem taşıyan kum sallar uza­
nır. O rta kesimde K aradeniz’e doğru küt bir

biçimde uzanan çıkıntı Sinop Yarımadası
adıyla anılır. Akarsu vadileriyle parçalanmış
dalgalı düzlüklerden oluşan yarım ada kabaca
bir kareyi andırır. En yüksek noktası kuzey­
doğu kesimindeki Boztepe’dir (207 m etre).
Bu kesimde yer alan küçük çıkıntı Boztepe
Yarımadası olarak adlandırılır. Boztepe Yarım­
adasının doğu ucunda Sinop Burnu yer alır.
Sinop Yarım adası’nm batı kesimine de, ucun­
da İnceburun’un yer alması nedeniyle İncebu-
run Yarımadası denir. Dolin de denen bir
çöküntü olan Sülük Gölü Boztepe Yarım ada­
sın d a , Sarıkum Gölü ise Sinop Yarım adası’
nın batı kıyısı yakınında yer alır.
Sinop ili, Karadeniz Bölgesi’nin nemli ve
yumuşak ikliminin etki alanı içindedir. K ara­
deniz kıyısında yer alan ve doğusu ile batısın­
daki m erkezlerden daha az yağış alan Sinop’
ta —10°C’nin altına düşen soğuklara ve
35°C’yi aşan sıcaklara rastlanmaz.
Sinop, doğal bitki örtüsü açısından en
zengin olan illerimizden biridir. Dağlık alan­
ların alçak kesimleri gürgen, meşe ve kayın,
yüksek kesimleri ise kara çam ve sarı çam
orm anlarıyla kaplıdır. Bu orm anlarda birçok
yabanıl hayvan yaşar. Bunların başlıcaları
çakal, yaban dom uzu, sansar, sincap, ayı ve
kurttur.
Tarih
Yapılan kazı ve araştırm aların sonucunda
SİNOP 249
Sinop'ta turizm
açısından önem
taşıyan kumsallar
vardır.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
derlenen bilgiler, günümüzden 5.500 yıl önce
başlayan Erken Tunç Çağı’nda Sinop ilinde
bazı yerleşim yerlerinin kurulmuş olduğunu
gösterir. İÖ 14. yüzyıldan kalm a Hitit kay­
naklarından öğrenildiğine göre, Sinop yöresi
K aşkalar’m yaşadığı topraklar arasında yer
alıyordu. Eski kaynakların yarı göçebe ve
savaşçı bir halk olarak tanımladığı Kaşkalar
uzun süre H ititler için tehlike oluşturdu.
H ititler’in en güçlü dönem lerinde bile, zaman
zaman A nadolu’nun iç kesimlerine kadar
saldırılar düzenleyen K aşkalar’ı denetim altı­
na alamadığı bilinmektedir. Buna karşılık,
Kaşkalar İÖ 7. yüzyılda yörenin Karadeniz
kıyısına yerleşmeye başlayan Miletliler ile iyi
ilişkiler kurdular. Kimmer ve İskit saldırıla­
rından etkilenm eyen Sinop, Lidya, Pers ve
M akedonya denetim inde kaldığı süre içinde
yarı bağımsız bir konumdaydı. İÖ 4. yüzyıl
sonunda İlgaz Dağı yöresinde kurulan Pontos
Krallığı İÖ 183’te tüm Sinop topraklarını
egemenliği altına aldı. İlkçağda Paflagonya
adıyla anılan bölgenin kuzeydoğu kesiminde
yer alan Sinop yöresi İÖ 1. yüzyılda Rom a
İm paratorluğu’na, daha sonra da Bizans İm-
paratorluğu’na bağlandı. 11. yüzyıl başlarında
doğu ve batı kesimleri ayrı them aların (yerel
yönetim birimi) sınırları içindeydi. Sinop yö­
resi bu yüzyıl sonlarında kısa bir süre A nado­
lu Selçuklularının eline geçtiyse de, sonra
gene Bizans yönetimine girdi. Latinler
250 SİNOP

de 20’si ekime ayrılmıştır. Yetiştirilen başlıca

bitkisel ürünler buğday, mısır, şekerpancarı,
patates, arpa, pirinç ve dom atestir. Sinop
ilinin ovalık kesimlerinde daha çok sığır ve
m anda, yayla alanlarında da koyun yetiştiri­
lir. Kıyı halkının geleneksel uğraşlarından biri
de balıkçılıktır. Sinop kentinde bir balıkçı
barınağı vardır. Am a son yıllarda K arade­
niz’in balık açısından yoksullaşması, balıkçı­
lıkla geçinenleri güç bir durum la karşı karşıya
bırakm aktadır.
Sinop ilinin yaklaşık yüzde 53’ü ormanlarla
kaplıdır. Kırsal kesimde yaşayan halkın bir
bölümü geçimini ormancılık işlerinde çalışa­
rak sağlar. Bu orm anlardan yakacak ve keres­
telik odundan başka reçine de elde edilir.
Sinop’ta, orm anlarda yaşarken soyunun tü ­
kenmesi tehlikesi baş gösteren karacalar için
bir korum a ve üretm e alanı kurulm uştur.
Doğal güzellikleriyle ünlü Sarıkum Gölü çev­
resi de korum a altına alınmıştır.
Sanayisi gelişmemiş illerimizden olan Si­
Ahm et Kuzik nop’ta başlıca sanayi kuruluşları un, çeltik,
Sinop'taki Balatlar Kilisesi. süt ürünleri, deniz ürünleri, orm an ürünleri,
dokum a, cam, tuğla ve kiremit fabrikalarıdır.
1204’te Konstantinopolis’i (bugün İstanbul) Yeraltı kaynakları açısından yoksul olan ilde­
işgal edince kentten kaçan Komnenos hane­ ki bazı yataklardan çıkarılan kum lar cam
danı Gürcü Kraliçesi T am ara’nm yardımıyla fabrikasında ham m adde olarak değerlendi­
Trapezus’ta (bugün Trabzon) bir devlet kur­ rilir.
du. Trabzon Rum İm paratorluğu adıyla anı­
lan bu devletin yönetimine giren Sinop, kısa Toplum ve Kültür
bir süre için yaşadığı bağımsızlık dönem inden Hitit kaynaklarından öğrenildiğine göre, yö­
sonra 1214’te Anadolu Selçuklularına bağ­ renin en eski halkı olan Kaşkalar’ın konuştu­
landı. A nadolu’daki İlhanlı denetimi sırasın­ ğu dil ile H ititler’in dili benzerlikler göster­
da Trabzon Rum İm paratorluğu ile Anadolu mekteydi. Pontos Krallığı’nın egemenliğine
Selçukluları arasında el değiştiren Sinop, girdiği İÖ 2. yüzyıl başlarına kadar özgürlüğü­
1277’den 1322’ye kadar Pervaneoğulları tara­ nü koruyan Sinop kenti, bu dönem de bayın­
fından yönetildi. D aha sonra C andaroğulları’ dır bir liman ve balıkçılık merkeziydi. Eski
nın (bak. ANADOLU BEYLİKLERİ) eline geçen kaynaklarda, lim anda kurulmuş olan dalyan­
yöre, 1461’de Osmanlı topraklarına katıldı. larda avlanan palam utlardan bir bölümünün
16. ve 17. yüzyıllarda Celali A yaklanm aların­büyük havuzlarda canlı olarak korunduğu
da zarar gören yöre halkının bir bölümü konusunda bilgiler vardır. Rom a döneminde
Rum lar’dan oluşuyordu. 19. yüzyıl sonlarında yaptırılan uzun sukemerleriyle kente su geti­
Kastam onu’ya bağlı bir sancak olarak yöneti­ rildi. Bizans döneminde önemli bir liman ve
len Sinop, cum huriyetten sonra il yapıldı. askeri üs konum unda olan Sinop, Candar-
oğullan yönetimi sırasında tersanesiyle ün ka­
Ekonomi zandı. Bu sırada Sinop tersanesinde yapılan
Halkının büyük bölümü kırsal yerleşim yerle­ büyük bir tekne, Osmanlı donanm asına örnek
rinde yaşayan Sinop ilinin ekonomisi tarım ve olması amacıyla İstanbul’a götürüldü. O s­
ormancılığa dayanır. İl alanının yaklaşık yüz­ manlI dönem inde kentte yaşayan Rum lar

daha çok küçük üretim ve ticaretle uğraşırdı.
19. yüzyılda A nadolu’nun iç kesimleriyle da­
ha kolay ulaşım sağlayan Samsun ve Trabzon
limanlarının önem kazanm asından sonra Si­
nop eski canlılığını yitirmeye başladı. Ticare­
tin gelişme gösterdiği 19. yüzyıl sonlarında
kent surların dışına taştı.
Sinop’ta doğan şair A hm et M uhip D ıranas,
1940’ta yayımlanan bir yazısında çocukluğu­
nun geçtiği kenti şöyle anlatır: “Misafir olaca­
ğım eve varm ak için yıkık kale duvarları
arasından geçiyordum. Oysa ki 30 yıl önce
şehrin bütün surları sağlamdı. Biz çocuklar
bir taraftan çıktık mı bu surların üstüne,
bütün kasabanın etrafını fırdolayı dönerdik.
Şimdi kala kala birkaç burçla şehrin ortasına
doğru düşen ve saat kulesi hizmetini gören
Rom a üslubunda bir kale kalmış. D aha eski­
den burada Rum lar varken gece oldu mu,
surun kapıları kapanır, dışardakiler dışarda,
içerdekiler içerde kalırmış. Canlı ve hareketli
olan R um lar, yarım adaya doğru olan kısımda
ve kale dışındaydılar. K enar boyunca kahve­
leri, çalgılı gazinoları, m eyhaneleri vardı...
Yaz gecelerinde liman, gezi sandalları ve
balıkçı kayıklarının meşaleleriyle lale tarlası­
na benzerdi. Şarkılar, kahkahalar. Bütün o
yangınlardan ve harp felaketlerinden sonra,
hepsi bir hayal oldu.”
Sinop Kalesi daha çok cezaevi olarak ün
kazanmış bir tarihsel yapıdır. Özellikle edebi-
SİNOP 251
Erdal Yazıcı
Şemsi Güner
Solda: Sinop kentinde b ir balıkçı barınağı.
Üstte: Sinop Kalesi ve çevresinden bir görünüm .
yat ve siyaset alanında ün kazanmış ve çeşitli
nedenlerle yargılanıp hapse m ahkûm edilmiş
birçok kişi bu cezaevinde yatmıştır. Bu kişi­
lerden biri de ünlü öykü ve rom an yazarımız
Sabahattin A li’dir (bak. SABAHATTİN ALİ).
İlkçağ düşünürlerinden Diyojen (bak. Dİ-
YOJEN) Sinop doğum ludur. D arphane sorum ­
lusu olan babasıyla birlikte sahte para bas­
m akla suçlanan D iyojen’in Sinop’tan sürgün
edildiği bilinir.
İl Merkezi: Sinop
Efsaneye göre kente adını veren kişi, güzel ve
yiğit Am azon (bak. A m a zo n la r ) Kraliçesi
Sinova ya da Sinope’dir. Bir başka efsanede
ise Y unanistan’daki ırmak tanrısı A sopos’un
kızı Sinope’nin kente adını verdiğinden söz
edilir. İÖ 5. yüzyıldan İÖ 3. yüzyıla kadar
kentte basılmış olan sikkelerin üstünde, bir su
perisi olarak tanım lanan Sinope’nin kabart­
maları vardır. Kentin bilinen en eski adı
Sinope’dir. Efsanelerden birine göre kent
A nadolu kökenli bir halk tarafından, bir
başkasına göre ise Y unanistan’dan gelenlerce
kurulm uştur. Eski kaynaklardan birinde A r­
go Gem icileri’nin (bak. A ltin P ost ) kenti ele
geçirmesinden söz edilir.
İÖ 7. yüzyılda Miletli denizciler tarafından
bir ticaret kolonisi kurulm asından sonra geli­
şen ve zenginleşen kent, bir süre Pontos
Krallığı’nm merkezi oldu. Rom a ve Bizans
252 SİRENLER
dönem lerinde Kırım ile A nadolu arasında
yapılan deniz taşımacılığı nedeniyle önemli
bir ticaret merkeziydi. Kent bu özelliğini
yüzyıllarca korudu. A nadolu Selçukluları dö­
neminde Çepniler’in yerleştiği kentte bayın­
dırlık çalışmaları yapıldı ve bir tersane kurul­
du. Pervaneoğulları ve Candaroğulları dö­
nem lerinde kentte bir Ceneviz kolonisi vardı.
Osmanlı dönemi başlarında kent bazı ayak­
lanmacılar tarafından haraca bağlandı.
1614’te kaleyi ele geçirip kenti yaktıktan
sonra kadınlan ve çocuklan kaçıran Kazaklar’
m saldınları sonraki yıllarda da yinelendi.
Sinop kenti yüzyıllar boyunca karadan sur­
lar, denizden de yarımadayı çevreleyen uçu­
rum larla korunan, A nadolu’nun Karadeniz
kıyısındaki tek doğal limandı. Kent halkı tara­
fından fırtınalardan etkilenm eyen iç lim ana
“A kdeniz”, kuzey rüzgârlarına açık olan ve
denizcilik açısından değer taşımayan dış lima­
na da “K aradeniz” dendi. Eskiden yapılmış
olan ve Boztepe Yanmadası’yla Sinop Yanm-
adası’nı birbirinden ayırarak iki limanı bir­
birine bağlayan kanal A nadolu Selçukluları
tarafından kapatıldı. Kenti ve tersaneyi koru­
yan surlar 19. yüzyılın sonlarına doğru önem i­
ni yitirdikten sonra bakımsızlıktan yıkılmaya
başladı. Kentin tarihindeki önemli olaylardan
biri, İstanbul’dan B atum ’a giden ticaret gemi­
lerini koruyan Osmanlı savaş gemilerinin
1853’te Rus donanması tarafından düzenle­
Sinop sakin, küçük bir
kıyı kentidir.
Erdal Yazıcı
nen bir baskınla Sinop limanında yakılması­
dır. Bu baskın sırasında şehit düşen Osmanlı
denizcilerinin üzerinden çıkan paralarla yaptı­
rılan çeşme, liman yakınındaki Tersane Mes-
cidi’nin bahçesindedir. 19. yüzyıl sonlarında
Kafkasya’dan gelen göçm enlerden bir bölü­
m ünün yerleştirildiği kentin 10 bine yakın
olan nüfusunun yüzde 40’ı R um lar’dan oluşu­
yordu. 1950’de ise kentin nüfusu 6 bini bile
bulmuyordu.
Sinop sakin ve sessiz, küçük bir kıyı kenti­
dir. Bunun başlıca nedeni, yörenin ekonomik
geriliğinin yanı sıra sanayi tesislerinin kentten
uzakta kurulmuş olmasıdır. Kent halkının bir
bölüm ü de B oztepe’deki A BD radar üssünde
çalışır. Samsun ve K astam onu’yla karayolu
bağlantısı olan kentin limanı pek hareketli de­
ğildir. İstanbul ile Trabzon arasında her hafta
sefer yapan feribot gidiş ve dönüşte Sinop li­
m anına uğrar. K entte yer alan başlıca eğitim
kurum u, Ondokuz Mayıs Üniversitesi’ne bağ­
lı Sinop Su Ü rünleri Yüksekokulu’dur.
Kentin nüfusu 23.148’dir (1985).
SİRENLER. Eski Yunan efsanelerinde, şarkı­
larıyla gemicileri büyüleyip ölüme sürükleyen
güzel sesli “sirenler”den söz edilir. Anlatıldı­
ğına göre sirenlerin şarkıları öylesine büyüle­
yicidir ki, bu ezgileri duyan nereye gittiğini
unutur, işini gücünü, yemeyi içmeyi bırakıp
kulak kesilir, böylece sonunda gemisi batar,
 SİRK 253

kendisi de açlıktan ölür. Yarı kuş, yarı kadın Eski R om a’nın en ünlü sirki, Rom a kentinde­
yaratıklar olarak düşünülen sirenler bazı öy­ ki Circus Maximus"tu. Bu dev yapı, bir araba
külere göre iki, bazılarına göre ise üç tanedir.yolunun çevresinde binlerce kişinin oturabile­
A kdeniz’in batısında yaşadıkları söylendiği ceği basamaklı sıralardan oluşuyordu. Rom a
sirklerinde çeşitli yarışlardan başka yabanıl
gibi, İtalya kıyılarında ya da İtalya ile Sicilya
arasındaki boğazlarda yaşadıkları da ileri hayvanlar, hokkabazlar ve ip cambazları da
sürülm üştür. gösteri yapardı. İki, dört ya da daha çok
Ünlü mitoloji kahram anlarının sirenlerin sayıda at koşulan arabaların yarışları üzerine
büyüsünden kurtulmayı nasıl başardıklarını halk bahse tutuşur, H ıristiyanların yabanıl
anlatan çeşitli öyküler vardır. Örneğin Eski hayvanlara atıldığı, kölelerin birbirleriyle öle­
Y unan’da şair H om eros’un destan kahram anı siye dövüştürüldüğü kanlı ve acımasız gösteri­
Odysseus, hem sirenlerin şarkılarını dinle­ ler eksik olmazdı.
m ek, hem de yaşamını tehlikeye atm amak Günüm üzdeki anlamıyla ilk sirk 1770’te
için gemicilerine kulaklarını balmumuyla tı­ L ondra’da, usta bir binici olan Philip Astley
kamalarını ve kendisinin bundan böyle yapa­ tarafından kuruldu. Astley, “am fitiyatro” ya
cağı hiçbir şeye aldırış etm em elerini buyurur.da “binicilik okulu” olarak adlandırdığı bu
Sonra kendini geminin seren direğine bağla­ yerde öğrencileriyle birlikte müzik eşliğinde
tır. Gem i sirenlerin adasından geçerken onla­ gösteriler düzenledi. Bu cambazlık gösterile­
rinde, m erkezkaç gücünün etkisiyle, daire
rın şarkısını yalnızca Odysseus işitebilir. Şarkı
onu öyle etkiler ki, iplerden kurtulm ak için çizerek dörtnala giden bir atın sırtında düşm e­
çırpınır ve tayfaların duymasını sağlamak için den durmayı başarıyordu. A stley’e rakip olan
elinden geleni yapar. Ne var ki, önceki Charles Hughes 1782’de L ondra’nın hem en
buyruğa uyan ve kulakları tıkalı olan tayfalar dışında Kraliyet Sirki’ni kurdu. Binicilerin,
ona aldırış etm ezler. Sirenlerden uzaklaşınca­ akrobatların ve palyaçoların yer aldığı bu
ya kadar yollarına devam ederler. gösteriyi ilk kez “sirk” olarak adlandırdı. Sirk
Argo Gemicileri sirenlerin yakınından ge­ adıyla bilinen bu türden gösteriler A vrupa’da
çerken Orfeus kendi güçlü ve güzel müziğiyle ve Kuzey A m erika’da da yaygınlaştı.
sirenlerden baskın çıkarak onları tehlikeden Astley ve oğlu, İtalyan A ntonio Franconi
kurtarır (bak. A ltin P ost ). ile birlikte 1770’lerde ilk Fransız sirkini kur­
dular. Sirk gösterilerine Lyon’da aslan terbi­
A lm an m itolojisinde ise Lorelei adlı bir su
perisi vardır. Ren Irm ağı’nın kıyısına oturur yecisi olarak başlayan Franconi, eğitilmiş
ve güzel sesiyle denizcileri büyüler. Alman, kanaryalarla Fransa ve İspanya’da yaptığı
şair H einrich H eine’nin bu efsaneyi konu alan gösterilerle ün kazandı. Yaşamı boyunca pek
bir şiiri vardır. çok ülkeyi dolaşan Astley, A vrupa’da 19 sirk
kurdu. Rusya’ya sirki tanıştıran ise Charles
SİRK, müzik eşliğinde binicilik, hayvan terbi- Hughes oldu. 1793’te Rus Çariçesi II. Kateri-
yeciliği, palyaçoluk, cambazlık, güç ve denge na’nın onuruna bir at cambazlığı gösterisi
num aralarından oluşan görkemli ve canlı bir düzenledi.
gösteridir. Sirkler büyüklük, içerik ve sunuş 19. yüzyılda A vrupa’da kuşaktan kuşağa
bakım ından birbirinden farklıdır. Bununla binici, akrobat ya da hayvan terbiyecisi yetiş­
birlikte başlıca ortak yanları, her yaştan tiren “sirk aileleri” yaşıyordu. Bu aileler
izleyiciyi eğlendirirken onlara heyecanlı daki­ arasındaki evlilikler sonucunda sirkler daha
kalar yaşatm aktır. da genişledi.
A B D ’de ilk sirk 1785’te Philadelphia’da,
Sirkin Tarihçesi John Bili Ricketts tarafından kuruldu. Kapalı
Eski R om a’da araba yarışlarının ve gladyatör bir yerde gösteri yapan Ricketts Sirki daha
dövüşlerinin yapıldığı daire ya da elips biçi­ öncekiler gibi atlar, biniciler, akrobatlar ve
m indeki amfitiyatro ve stadyum lara circus bir de palyaçodan oluşuyordu. Ricketts, Phi-
denirdi. Sirk adı, Latince’de çem ber ya da ladelphia’yı merkez edinerek zaman zaman
daire anlamına gelen bu sözcükten türem iştir. çevre kent ve kasabalarda gösteriler düzenle­
254 SİRK

di. Böylece ilk gezici sirk ortaya çıkmış oldu. gerekiyordu. Ünlü Barnum-Bailey-Ringling
İlk sirklerde baş gösteriyi atlar ve at cambaz­ Sirki’ndeki Büyük G argantua adlı dev goril
ları oluşturuyordu. A tlar günümüz sirklerinin ise, doğal ortam ına yakın koşullarda, hava­
de önemli bir öğesidir. Eğersiz ata binm ekte landırm a sistemi bulunan camdan bir vagonda
usta olan biniciler, müzik eşliğinde ringi yaşardı. Bu önlem lerle hayvanların doğal or­
dolaşan atların sırtında çeşitli akrobasi num a­ tam larından çok değişik olan yeni çevrelerin­
ralan yaparlar. Ayrıca binicisiz atlara kom ut de sağlıklı ve güvenlik içinde yaşam alarına ça­
vererek de onlara önceden öğretilmiş belli lışılırdı.
hareketler yaptırılır. A aron T urner Sirki A B D ’nin ilk gezici
18. yüzyılın sonlarında atlardan başka hay­sirklerinden biriydi. 1830’larda ilk kez büyük
vanlar da sirk gösterilerinde yer almaya başla­ bir çadırda gösteri yapmaya başladı. Turner’
dı. Paris’teki Olimpik Sirk’te H enri M artin m çadırının çapı 28 m etreydi. G österi pisti­
fil, aslan ve boa yılanıyla gösteri yaptı. 19. nin çevresine, sökülerek bir at arabasıyla
yüzyılın ilk yarısında yırtıcı hayvanlarla göste­ taşınabilen birkaç yüz iskemle konabiliyordu.
riler yapan A B D ’li hayvan terbiyecisi Isaac 1871’de Phineas Taylor B arnum , “D ünya­
Van Am burgh, bir aslanın ağzına başını nın En Büyük G österisi” olarak ilan ettiği bir
sokarak cesaretiyle dünya çapında ün ka­ sirk kurdu (bak. B a r n u m . P hin ea s T a y l o r ).
zandı. Barnum daha önce New Y ork’ta birbirine
1830’larda sirklere çeşitli hayvanlar katıldı. yapışık Siyamlı ikizlerin, 82 cm boyundaki bir
1870’lere gelindiğinde artık her sirkin hayvan­ cücenin, sonradan göz boyamak için yapıldığı
lara ayrılmış bir bölümü vardı. D aha sonra anlaşılan, gövdesi balık, başı insan bir deniz-
gösteriler, birinde sirk num aralarının, ötekin­ kızının sergilendiği bir “m üze” kurmuştu.
de hayvanların becerilerinin sergilendiği iki 1881’de rakibi James Bailey ile bir araya
ayn çadırda sunulmaya başlandı. Yabanıl gelerek sirki dev bir kuruluşa dönüştürdü;
hayvanlar demir kafeslerde tutulurken, bazı unutulm az gösteriler sergiledi.
hayvanlar için özel kafesler gerekiyordu. Ö r­ 1870’lerden sonra A B D ’de demiryollarının
neğin zürafalar, uzun boyunlarının yolculuk gelişmesiyle gezici sirkler büyük bir hızla
sırasında incinmemesi için yumuşak bir m al­ yayıldı. Bu yıllarda sirk sahipleri tren vagon­
zemeyle kaplanmış yüksek tavanlı arabalarda ları alarak bir yerden bir yere eşyalarını trenle
taşınıyordu. Suaygınnın arabasında ise onu taşımaya başlamıştı. 1884’te Alm an asıllı
alacak büyüklükte bir havuzun bulunması John, Charles, A lbert, O tto ve Alfred adında
Sue McCartney/Photo Researchers
beş kardeş Ringling Sirki’ni kurdu. 1908’e
gelindiğinde Ringling adamakılı büyümüştü.
Bundan bir süre sonra Barnum ve Bailey’nin
Dünyanın En Büyük G österisi’ni satın alan
Ringling Kardeşler, sahibi bulundukları baş­
ka sirklerle birlikte A B D ’deki sirklerinin
sayısını l l ’e çıkarttılar. Barnum-Bailey-
Ringling Sirki ününün doruğundayken A B D ’
de 20’şer m etrelik 107 vagondan oluşan dört
trenle dolaşıyordu.
G österiler iki futbol alanını kaplayacak
büyüklükte ve 20 m etre yükseklikteki büyük
bir çadırda yapılıyordu. Bu çadırda yedi
gösteri pisti vardı ve 12 bin izleyici alabiliyor­
du. Aynı anda birkaç gösterinin yer aldığı bir
de sahnesi vardı. Ayrıca soluk kesici trapez
gösterileri yapılıyor, gösteri çadırın içindeki
İlk kez 1874'te gösteriye çıkan filler, o zamandan bu görkemli bir geçit töreniyle son buluyordu.
yana sirklerin vazgeçilmez hayvanlarındandır. A krobatlar, palyaçolar, hayvanlar, hayvan

Paris'teki en eski sirklerden biri olan Cirque d'H iver'de (Kış Sirki) soluk kesici bir trapez gösterisi. Trapez
1859'da sirk program larına girm iştir.
terbiyecileri, yemek ve temizlik işlerinde çalı­
şanlardan ve teknisyenlerden oluşan böylesi-
ne dev bir kadronun sorunları da, giderleri de
büyüktü. İzleyici sayısının milyonları bulması­
na karşın, giderler gelirleri aşmaya başlamıştı.
A B D ’de 1930’larda yaşanan büyük ekonomik
bunalım Ringling’e ağır bir darbe indirdi.
1944’te çadırda 168 kişinin ölüm üne yol açan
büyük bir yangın çıktı. 1950’lerde sinemanın,
daha sonra da televizyonun rekabeti karşısın­
da, Ringling büyük çadır gösterilerini bıraka­
rak artık spor salonlarında gösterilerini sürdü­
receğini açıkladı.
A vrupa’daki sirkler hiçbir zaman A B D ’de-
kiler gibi büyük olmadı. Bunların genellikle
tek gösteri alanı vardı. Çalışanlar çevredeki bi­
nalarda yaşıyordu. Avrupa’daki sirk aileleri ge­
zici kumpanyalarla İran’a, Hindistan’a, Af­
rika’ya, Güney Am erika’ya ve Avustralya’ya
kadar gittiler. I. Dünya Savaşı’ndan sonra
gümrük ve pasaport engelleriyle gezi özgürlü­
ğünün kısıtlanması sirklerin bir ülkeden öte­
kine geçmesini zorlaştırdı. 1852’de Paris’te
SİRK 255
Keystone
kurulan Cirque d ’Hiver (Kış Sirki), L ondra’
daki Bertram Mills ve K openhag’daki Schu­
mann kalıcı sirklere örnektir.
Sirk gösterilerinin sanatsal bir düzeye ulaş­
tığı SSCB’de sirklere elem an yetiştiren okul­
lar vardır. Bu ülkede kalıcı sirklerin yanı sıra,
yüzlerce gezginci çadır sirki bulunm aktadır.
Sirkler uluslararası bir niteliğe sahiptir. A B D ,
İngiltere ya da herhangi bir ülkedeki büyük
sirklerde çeşitli ülkelerden akrobatlar, palya­
çolar ya da hayvan terbiyecileri çalışır. Çin ve
Japonya’da çok yetenekli akrobatlar, İngilte­
re, SSCB, Belçika ve İtalya’da biniciler,
Alm anya ve A B D ’de hayvan eğiticileri, M ek­
sika’da trapezciler sirk geleneğini kuşaktan
kuşağa sürdürm ektedir.
Sirkte Neler Var
Sirkler 18. yüzyıldan bu yana değişime uğra-
dıysa da, 13 m etre çapındaki pist her zaman
ve her yerde aynı büyüklüktedir. Ayrıca sirk
program ları da genellikle birbirine benzer.
H er sirkte palyaçolar, hokkabazlar, at cam ­
256 SİRK
bazları, akrobatlar, trapezciler ve yabanıl
hayvanların gösterileri yer alır. D örtnala gi­
den eğersiz atların sırtında akrobasi num ara­
ları yapan biniciler vardır. Eğiticisinin uyarı­
larıyla yönlendirilen atlar binicisiz ve dizginsiz
gösteriler yapar. Bir atlam a, cambazlık ve
denge sanatı olan akrobasi sirklerin vazgeçil­
mez gösterileri arasındadır. Önceleri sırık,
tek tekerlekli bisiklet, top, ip gibi gereçlerle
yapılırken, 1859’da Fransız akrobat Jules
L eotard’ın trapezi buluşu ile akrobasi sirkler­
de olağanüstü bir ilgi görmeye başladı. T ra­
pez, uçlarından iki düşey ipe tutturulm uş
silindir biçiminde bir çubuktan oluşur. A kro­
batlar çadırın tepesinden sarkıtılan trapezle­
rin birinden öbürüne atlar, izleyiciyi büyüle­
yen taklalar atarlar. Bu num aralar yapılırken
genellikle güvenlik için çadıra bir ağ gerilir.
Heyecanı yükseltmek için ağsız gösteri yapan
trapezciler de vardır.
Ayrıca, büyük sirklerin hepsinde eğiticile­
rin yönetiminde yırtıcı hayvanların gösterileri
yer alır. Bu num aralardan birçoğu eğiticilerin
olağanüstü yetenek ve cesarete sahip olmasını
gerektirir. Ü stün beceri isteyen her işte oldu­
ğu gibi sirkin de yıldızları vardır. Van Am-
burgh’un bir aslan ve kaplan kafesine girerek
izleyicileri şaşırttığı 1830’lardan beri, yabanıl
hayvan gösterileri sirk gösterilerinin en heye­
Bir kente sirkin gelişi
duvarlara yapıştırılan
renkli afişlerle
duyurulurdu.
"D ünyanın En Büyük
S irki" Barnum ve
Bailey'nin, eğitilm iş
yabanıl hayvanları ve
dans eden aslanları
içeren olağanüstü
gösterilerini
m üjdeleyen bir afişi
görülüyor.
Circus World Museum,
Baraboo, Wisconsin ve Ringling
Bros, and Barnum & Bailey
Combined
Shows, Inc.
canlı anlarını oluşturur. A B D ’li hayvan eğiti­
cisi Clyde Beatty, 40 A frika aslanını ve Ben-
gal kaplanını aynı anda başarıyla yönetmesiy­
le ünlüdür.
20. yüzyılın ortalarında yedi kişilik Alm an
W allenda ailesi telin üzerinde gösteriler yapa­
rak yetenek ve cesaretleriyle seyircileri büyü­
lemişlerdi. Bu akrobatlar yerden 12 m etre
yükseklikte gerili bir telin üzerinde bisiklet­
lerle bir piram it oluşturuyorlardı. Bohem ya’
da doğan ve bir A lm an sirkçi aileden gelen
Lillian Leitzel fiziksel dayanıklılığıyla ünlüy­
dü. Leitzel çadırın tepesinden aşağı doğru
sarkan bir ipe tek eliyle tutunarak akrobasi
num araları yapardı.
Sirklerin ilk kurulduğu günden bu yana
palyaçolar gösteriye renk ve neşe katarak her
zaman büyük ilgi uyandırm ıştır (bak. PALYA­
Ç O ). Sirk çadırlarının küçük olduğu dönem ler­
de, palyaçolar konuşmaya ve şarkıya dayalı
kom iklikler yaparak insanları eğlendirirdi.
1870’lere gelindiğinde artık sirk çadırları pal­
yaçoların seslerinin seyircilere ulaşamayacağı
kadar büyümüştü. O zamandan beri palyaçola­
rın çoğu, pantomim gösterileri yapar. Emmett
Kelly ve O tto Griebling bu yüzyılın en ünlü
iki palyaçosudur. M oskova Sirki’nde gösteri
yapan Oleg Popov, sirkteki oyuncuların nu­
m aralarını beceriksizce taklit etm eye çalışır-

Ringling Bros, and Barnum & Bailey Combined Shows, Inc.
Sirk palyaçoları izleyicilere eğlenceli dakikalar
yaşatır.
ken izleyicileri kahkahaya boğar. Sirklerde
bazı oyuncular da alışılmamış gösteriler ya­
parlar. 1897’de Barnum ve Bailey Sirki’ndeki
A lar, ilk kez dev bir arbaletten “ok” gibi
havaya fırlatıldı. Büyük Peters, boynunda bir
cellat ilmeğiyle sirk çadırının tepesinden atla­
dı. Zacchini ailesinden bir akrobat bir toptan,
gülle gibi fırlatılarak ağa düşünce, izleyiciler
neye uğradığını şaşırdı. 1950’lerde işaretpar-
mağının üzerinde dengede durarak gösteri
yapan U nus’un becerileri de herkesin hayran­
lığına yol açtı.
Sirk oyuncuları gibi başarılı sirk hayvanları
da vardı. Bunların en ünlülerinden biri Jumbo
adlı, yaklaşık 6,5 ton ağırlığında ve 3,5 metre
boyunda bir fildi. 1882’den bir lokomotifin
çarpması sonucu yaşamını yitirdiği 1885’e
kadar Barnum ve Bailey Sirki’nin ilgi odağı
oldu. Bugünün jum bo jetleri gibi büyük olan
herhangi bir şeyi tanım lam ak için kullanılan
“jum bo” adı bu filden kalmadır.
Geçit Törenleri
Eskiden A B D ’de sirkler m utlaka bir geçit
töreniyle kente girerdi. Bayraklar ve çiçekler­
le donatılmış arabalarda bandolar, kafesleri­
nin içinde yabanıl hayvanlar, hortum larıyla
birbirinin kuyruğuna tutunarak ilerleyen filler
kent sokaklarında yol alır, bu renkli kalabalı­
ğın en arkasında, köm ür ateşiyle elde edilen
buharla çalışan koskocam an bir org sevilen
marşları çalardı. Sirklerin sokaklarda gösteri
SİRKE 257
yaptığı zam anlar geride kaldı. Ne var ki,
W isconsin’in Milvvaukee bölgesinde her yıl 4
Tem m uz’da hâlâ bu türden bir geçit töreni
düzenlenir. A tların çektiği çok sayıda güzel
ve eski sirk arabası W isconsin’deki B araboo’
da bulunan Dünya Sirk Müzesi’nden Mil-
w aukee’ye getirilir.
SİRKE. Bazı yiyeceklere, özellikle salatalara
çeşni katm ak için kullanılan sirke, m ayalan­
mış ve ekşimiş meyve suyundan başka bir şey
değildir. Sirkenin kendine özgü ekşi tadı,
“sirke asidi” de denen asetik asitten ileri gelir.
Bu asit doğal olarak meyvelerde bulunmaz;
ama m ayalar ve bakteriler gibi m ikroskobik
canlıların rol oynadığı iki basamaklı bir süreç­
le meyve suyu sirkeye dönüşebilir. Bu sürecin
ilk basamağı meyve, örneğin üzüm suyundaki
şekerin m ayaların etkisiyle alkol ve karbon
diokside ayrışmasıdır (bak. M a y a la n m a ) .
İkinci basam akta ise, artık şarap denen bu
mayalanmış üzüm suyundaki alkol, Acetobac-
ter cinsinden bazı bakterilerin etkisiyle hava­
daki oksijenle birleşip bu kez asetik asit ve
suya dönüşür. Nitekim insanlar sirkeleşme
denen bu süreci ilk kez, ağzı açık bırakılmış
ya da şişe m antarları iyi kapatılmamış şarapla­
rın hava alarak ekşimesi sonucunda rastlan­
tıyla fark etmişlerdir.
G ünüm üzde de, özellikle üzüm ve şarap
üreten ülkelerde, sirke daha çok şaraptan
yapılır. A m a, bu m ayalanm a ve sirkeleşme
yalnızca üzüm suyuna özgü değildir. Elm a,
hurm a gibi şekerli meyve sularından, hatta
maltlaşmış arpadan ve pirinçten de sirke
üretilebilir. Örneğin şarapçılığın gelişmiş ol­
duğu Akdeniz ülkelerinde ve Türkiye’de en
çok üzüm sirkesi, daha küçük ölçekte elma
sirkesi üretilirken İngiltere’de arpa sirkesi
yaygındır. Ayrıca bazı ülkelerde sirkenin içi­
ne tarhun gibi koku ve tat verici otlar da
katılır.
Sirke yapım ında kullanılacak alkollü çözelti
çok büyük teknelere pom palanır; ama alko­
lün sirkeye dönüşmesi için havayla temas
etmesi gerektiğinden, tekne ancak yarı yarıya
doldurulur. Bu tekneler, boydan boya uzanan
bir bölmeyle iki kata ayrılmıştır. Bu bölmenin
üstüne ince huşağacı dalları yayılır; bölmenin
altında da havalandırm a delikleri bulunur.
258 SİRKE SİNEĞİ
Alkollü çözelti, bahçe sulama fıskiyelerine
benzeyen bir püskürtm e aletiyle dalların üze­
rine akıtılır. Böylece alkollü çözeltinin havay­
la olabildiğince çok tem as etmesi sağlanır. Bu
işlem yaklaşık altı gün sürer; ama alkolün
sirke tadını alabilmesi için büyük depolam a
tanklarında birkaç ay kadar bekletilmesi ge­
rekir.
Sirke, zeytinyağıyla ya da başka bitkisel
yağlarla karıştırılarak salatalarda sos olarak
kullanıldığı gibi, salatalık, lahana, yeşil biber
gibi sebzelerden turşu yapılmasında da çok
kullanılır. Bunun dışında, gene çeşni verm ek
için bazı yemeklere katılır. A yrıca, sirkede
bekletilen etler pişirildiğinde daha yumuşak
olur. Arı sokm alarında da, iğnenin battığı
yere sürülen sirke hem ağrıyı dindirir, hem de
çevredeki dokuların fazla şişmesini engeller.
SİRKE SİNEĞİ. Drosophila cinsinin üyeleri
olan sirke sinekleri en çok yazın manav
dükkânlarının çevresinde ve süprüntü yığınla­
rının üstünde sürüler halinde uçuşurken görü­
lür. Çünkü bu küçük sinekler larva evresinde
maya m antarlarıyla beslendiğinden yum urta­
larını yalnız çürüyen ya da mayalanmaya
başlayan meyvelere bırakır. Sirke sinekleri
yaygın biçimde bilimsel araştırm alara konu
olmuş zararsız böceklerdir.
Drosophila üyeleri kalıtımla (bak. KALITIM
v e G e n e t i k ) ilgili araştırm alar için çok uygun
bir deney hayvanı olarak 1906’dan beri kulla­
nılm aktadır. Bu sinekler laboratuvarda genel­
likle mısır unu, melas, agaragar (bir çeşit
jelatinimsi m adde) ve maya karışımından
oluşan besi ortam ında üretilir. Yum urtadan
çıkan, solucana benzer çok küçük ve beyaz
larvalar (kurtçuklar) besi ortam ında oyuklar
açarak dört beş gün gelişimlerini sürdürürler.
D aha sonra besi ortam ından çıkan kurtçukla­
rın derisi sertleşip kahverengileşerek bir pupa
kılıfına dönüşür. Bu kılıfın içinde pupa evresi­
ni geçiren kurtçuk genellikle üç dört gün
boyunca başkalaşmaya uğrar ve yaklaşık 6 mm
uzunluğunda erişkin bir sineğe dönüşür.
Sirke sineği pupa evresinin ardından 24 saat
geçmeden çiftleşmeye hazır hale gelir. Bu
sineklerin çiftleşmesi ile yeni kuşağın ürem e
olgunluğuna erişmesi arasında geçen süre
yalnız 10-14 gündür. Dişi sirke sineği kısa
yaşamı boyunca yüzlerce yum urta bırakır.
Böylesine çok sayıda ve hızlı ürem eleri sonu­
cu birçok kuşağın kısa bir sürede gelişmesi,
bilim adam larına kalıtsal özelliklerin incelen­
mesinde önemli kolaylıklar sağlar.
Sirke sineklerinin üremesi bir yılda art
arda 30 kuşağın incelenmesini olanaklı kıla­
cak ölçüde hızlıdır. Aynı sayıda insan kuşağı­
nın incelenmesi için geçecek süre çoğu kez
500 yılı bile aşar. Çiftleşecek sinekler araştır­
m alara en uygun bireyler arasından seçilebi­
lir. Şişenin içine alman birkaç dişi çok kısa bir
sürede binlerce sineğin üremesini sağlayacak
ölçüde yum urta bırakır ve bu yum urtalar aynı
gün çatlar. Bir raf ile birkaç şişe, bilim
adamlarının incelemesi için gerekli tüm sinek­
leri barındırabilir.
Sirke sineklerinin bilim adam larına sağladı­
ğı başka kolaylıklar da vardır. H er şeyden
önce çıplak gözle incelenebilecek ölçüde iri­
dirler. M ikroskop altında içleri açılıp incele­
nebilir. Kuşaklar arasında aktarılan kalıtsal
özellikler görece basittir. H er hücrede tüm
kalıtsal bilgiyi taşıyan kromozom lar çok iridir
ve yalnız dört çiftten oluşur. Am a sayıları kaç
olursa olsun, krom ozom lar tüm canlılarda
aynı değişmez kalıtım yasalarına uygun biçim­
de davranır.
Sirke sinekleri arasında kuşaktan kuşağa
geçen birçok görünüş ve yapı farklılıkları
vardır. Örneğin bazılarının gözleri, çoğunda
olduğu gibi kırmızı değil beyazdır. Bazılarının
kanatları güdük ya da alışılmadık biçim ve
boyutlardadır. Bazılarının gövdesi boz yerine
siyah ya da sarıdır. Kalıtımla aktarılan bu tür
farklılaşmaya değişinim ya da mutasyon
denir.
Kalıtım yasalarının anlaşılabilmesi için yal­
nız bayağı sirke sineğinde 500’ü aşkın farklı
değişinim incelenmiştir.
SİS. Nemli hava yeterince soğuduğu zaman
içindeki su buharının bir bölümü yoğunlaşa­
rak küçük su damlacıklarına dönüşür. Hava­
daki nemin yoğunlaşmaya başladığı sıcaklığa
çiy noktası denir. Çiy noktası havadaki nem
m iktarına bağlı olarak değişir (bak. ÇİY, KlRA-
Gl VE D o n ) . Bulutlar, yükseklerdeki hava kat­
m anlarında bulunan nemin yoğunlaşması so­
nucunda oluşur. Eğer havadaki nemin yoğun-

Mehmet Akgül
Soğuk bir kara parçası ya da denizin soğuk yüzeyi,
üzerindeki nemli havayı soğutunca havadaki nemin
b ir bölüm ü yoğunlaşır ve sis oluşur. Resimde sisle
kaplı M udurnu vadisi görülüyor.
laşması yere ya da deniz yüzeyine yakın olan
hava katm anlarında gerçekleşirse yoğunlaşan
su damlacıkları sis ya da pus oluşturur. Hava
yeterince nemliyken geceleyin toprağın çok
soğumasıyla ve nemli havanın hareket ederek
denizlerdeki soğuk su akıntılarından birinin
üzerine ya da soğuk bir kara parçasının
üzerine gelmesiyle sis oluşabilir. Karaların iç
kesim lerinde, açık ve durgun gecelerde top­
rak ışınım yoluyla ısı kaybeder ve alçak bir sis
oluşur. Rüzgâr olmadığı zam anlar soğuk hava
alçalarak vadiler gibi alçak yerlere doğru
hareket eder. Bu nedenle vadilerde sık sık
sabah sisi görülür. Bazen bir tepenin etekleri
çepeçevre sisle kaplanır ve yukarıdan bakınca
tepenin sisin ortasında bir ada gibi kaldığı
görülür. Bulutlar geceleyin toprağın ışıma
yoluyla ısı kaybetmesini önler. Bu nedenle
bulutlu gecelerde sis oluşması olasılığı azdır.
Rüzgâr sisi dağıttığı için rüzgârlı yerlerde de
çok az sis olur.
Büyük kentler ve sanayi merkezlerinin
içinde ve çevresinde oluşan sis, denizin üze­
rinde oluşan sis gibi beyaz değil koyu renkli­
dir. Çünkü sisi oluşturan küçük su damlacık­
ları havadaki toz ve dum an parçacıklarını
toplayarak koyu bir renk alır. Sm og olarak
SİSAL 259
adlandırılan bu koyu renkli sis, özellikle solu­
num sistemi hastalıkları olanlara çok zararlı­
dır. Bu nedenle gelişmiş ülkelerde 1940’
lardan beri alınan önlem lerle bu tür sis büyük
ölçüde ortadan kaldırılmıştır. Am a taşıtlar­
dan çıkan egzoz gazları da sanayi kentlerinde
eskiden görülenden farklı bir tür sm og'.a yol
açmaktadır. A B D ’nin Los Angeles kenti
özellikle yazın bu tür sm og’dan çok zarar
görür.
Sis artık geçmişte olduğu gibi ulaşım için
önemli bir sorun değildir. Radar ve elektro­
nik işaretleşm e sistemleri uçakların en yoğun
siste bile inişine olanak sağlam aktadır. Sis
olduğu zaman deniz ulaşımı radar yardımıyla
sürdürülür ve özel bir dikkat gerektirir (bak.
R a d a r ). Demiryolu ulaşımında da, lokom o­
tiflerinde sis düdükleri olan trenler sisten çok
az etkilenir. Am a karayolu ulaşımını sis ciddi
olarak engeller. Sisli havalarda karayolu yol­
culuğu çok tehlikelidir; hızla giden araçlar
kolayca zincirleme kazalara yol açabilir.
M eteorologlara göre sis ve pus farklı şeyler
değildir. Eğer görüş uzaklığı çok kısaysa
sisten, fazla kısa değilse pustan söz edilir.
Am a içinde toz gibi katı parçacıklar bulunan
smog sisten farklıdır.
SİSAL, yapraklarından lif çıkarılan çokyıllık
otsu bir bitkidir. Anayurdunun O rta Am erika
olduğu sanılan bitkinin (Agave sisalana) lifle­
rinden Kolomb öncesi dönem lerden beri ya­
rarlanıldığı bilinmektedir. Günüm üzde en
çok Tanzanya, Brezilya ve H aiti’de üretilen
Sisal bitkisinin kalın bir gövdesi ve sivri uçlu, batıcı
yaprakları vardır.
260 SİSLEY

sisal liflerinden halat, sicim ve çuval yapılır; rildiyse de, asıl istediği resim yapmaktı.
ayrıca yerel olarak yer yaygısı, şapka ve çanta 1862’de Paris’teki bir atölyede Claude M onet,
gibi bazı eşyaların yapımında da kullanılır. Pierre-A uguste Renoir ve Frederic Ba-
Bitkinin kısa, kalın bir gövdenin üzerinde zille’le tanıştı (bak. M o n e t , C l a u d e ; R e n o ir ,
rozetsi dem etler halinde büyüyen iri ve etli Pie r r e A u g u s te ). B u sanatçılarla kurduğu
yaprakları vardır. Uzunluğu 2 m etreye ulaşa­ dostluk geleceğinin biçimlenmesine yol açtı.
bilen bu dev yapraklar mavimsi yeşil, sert 1860’larda daha çok köy ve orm an resimleri
yapılı ve sivri uçludur. Dikildikten 6 yılı aşkın yaptı. 1866’da yapmış olduğu M arlotte’ta Bir
bir süre sonra yaprakların tam ortasından, Köy Sokağı, A B D ’de Buffalo’daki Albright-
ucunda sarı çiçekler taşıyan 6 m etre boyunda Knox Sanat Galerisi’ndedir. D aha sonraki
dik bir çiçek sapı çıkar. Çiçeklenmenin ardın­ tuvallerinde Paris’ten görünümlere yer vermeye
dan bitki ölür ve yerine yenileri dikilir. başladı. Bu resimler gerek teknik, gerek
Sisal en iyi, akaçlaması uygun ve yeterince yarattıkları etki açısından İzlenimciler’in re­
besin içeren topraklarda yetişir. Bitkiler üç simleriyle benzerlik gösterir. Saint-Martin
beş yaşına geldiğinde yapraklar kesilmeye K analından G örünüm (1870) bu dönem re­
başlanır ve kesim işlemi bitkiler çiçeklenene simlerine örnektir. Paris’in kuzeybatısındaki
kadar sürer. Kesilip dem etler halinde işleme Sen vadisi öteki İzlenimci ressamlar gibi
tesislerine getirilen yapraklar dikenleri tem iz­ Sisley’in de resmini yapm aktan hoşlandığı bir
lendikten sonra ezilir ve m akinelerde lifleri yöreydi. Önceleri az sayıda pastel renkle
sıyrılır. Elde edilen lifler yıkanır, kurutulur, çalışan sanatçı daha sonraları kullandığı renk­
niteliklerine göre gruplandırılarak balyalanır. leri çoğalttı. Koyu ve açık renkler arasında
dengeli bir uyum sağladığı resimlerinde, özel­
SİSLEY, Alfred (1839-1899). İngiliz ressam likle mavi ve yeşilin tonlarını kullanm akta çok
A lfred Sisley, İzlenimcilik Akım ı’nın başlıca başarılı oldu.
temsilcilerindendir (bak. İZLENİMCİLİK). Paris’e 1870’lerin başında babası servetini yitirin­
yerleşmiş bir İngiliz tüccarın oğlu olan ce, Sisley yoksullukla mücadele etm ek, yaptı­
Sisley, Fransa’da doğup büyüdü. 1857-61 ğı resimlerle geçimini sağlamak zorunda kal­
arasında ailesinin isteği üzerine, ticaret konu­ dı. Bu yüzden sürekli para sıkıntısı çekti.
sunda öğrenim görmek için L ondra’ya gönde­ Değeri ölüm ünden sonra anlaşıldı. 1874’te

Anadolu Yayıncılık Arşivi

S isley'ninP orf
M o s ly 'd e k i S e l
B a skın ı (1876)
adlı tablosu.
 SİVAS 261

altı tablosuyla İzlenim ciler’in Salon des Refu-

SİVAS İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
ses’deki (reddedilenler salonu) ünlü sergisine
katıldı. İlk kişisel sergisini 1881’de açan sanat­ YÜZÖLÇÜMÜ: 28.488 km2.
çı, kesik fırça darbelerindeki hafiflik, ağaç, NÜFUS: 772.209 (1985).
su, bulut ve çiçekleri resim lem ekteki ustalı­ İL TRAFİK NO: 58.
ğıyla ünlüdür. Özellikle gümüş rengi tonların­ İLÇELER: Sivas (merkez), Akıncılar, Altınyayla, Divriği,
Doğanşar, Gemerek, Gölova, Gürün, Hafik, İmranlı,
daki kar m anzaraları çok güzeldir. Kangal, Koyulhisar, Suşehri, Şarkışla, Ulaş, Yıldızeli,
1899’da atölyesini satan Sisley’in tabloları­ Zara.
nın değeri ölüm ünden sonra yükselmeye baş­ İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Fidanlık ve Eğriçimen orman içi
dinlenme yerleri; Sıcakçermik, Soğukçermik-ve Ba-
ladı. Taşkın ve K ayık (1876) sanatçı öldükten lıklıçermik; Divriği Kalesi; Sivas Ulucamisi, Divriği
hem en sonra yüksek bir fiyatla satın alınarak Ulucamisi ve Darüşşifası; İzzeddin Keykâvus Darüş-
Louvre M üzesi’ne arm ağan edilmişti. şifası; Gök Medrese (Sahibiye Medresesi), Buruciye
Medresesi ve Çifte Minareli Medrese; Meydan, Kale
(Sivas), Ali Ağa, Ali Baba ve Kale (Divriği) camileri;
SİVAS ili toprakları A nadolu’nun orta kesi­ Ahi Emir Ahmed, Kadı Burhaneddin ve Abdülvahap
Gazi türbeleri, Güdük Minare (Şeyh Haşan Bey
m inde, dağlık ve engebeli bir alanda yer alır. Türbesi); Sitte Melik ve Kameriddin kümbetleri;
Büyük bölümü İç Anadolu Bölgesi’nde olan Boğazköprü, Eğriköprü, Kesikköprü ve Şahruh Köp­
ilin daha küçük bölümleri Karadeniz ve Doğu rüsü; Behram Paşa Hanı; Meydan Hamamı; Sivas
Müzesi, Sivas 4 Eylül Atatürk Müzesi.
Anadolu bölgelerinin sınırları içinde kalır.
İlin ve il m erkezi kentin adı bazı haritalar ile
kaynaklarda Sivas olarak da geçer. gelip yerleşmesi ve Danişm endliler’in yörede
Tarihinin çok eskilere dayandığı bilinen bir etkili olması kentteki toplumsal ve kültürel
yörede başlıca yerleşim yeri olan Sivas kenti yapıda bazı değişimlere neden oldu. Anadolu
eskiden beri bir ulaşım ve konaklam a m erke­ Selçuklularının güçlenmesi, tarım ve ticaret
zidir. A nadolu’nun çeşitli yörelerini birbirine etkinliklerinin gelişme göstererek A nadolu’
bağlayan yollar burada kesişir. 11. yüzyılın nun zenginleşmesine yol açtı. Bundan en çok
ortalarından sonra doğudan T ürkm enler’in yararlanan kentlerden biri de Sivas’tı. Bu

Sivas ili A nadolu'nun

en dağlık ve engebeli
kesim lerinden birinde
yer alır.
262 SİVAS
dönem de Sivas kenti Ceneviz, Rus ve A rap
tüccarların buluştuğu önemli bir ticaret m er­
keziydi. Zenginleşmesi, bilim ve kültür yaşa­
mı açısından da gelişmesine yol açtı. 1217’de
yaptırılan İzzeddin Keykâvus Darüşşifası, bir
sağlık kurumu olmasının yanı sıra tıp dersleri­
nin verildiği bir yüksekokuldu. K entte yeni
cami, misafirhane ve hanlar yapıldı; m edrese,
kitaplık, zaviye ve im aretler kuruldu. 13.
yüzyılda başlayan Moğol saldırılarından ka­
çan dönemin bazı ünlü bilim adamlarının
sığındığı Anadolu kentlerinden biri de Sivas’
tı. M evlana’nın (bak. M ev la n a ) babası Baha-
eddin V eled’in Konya’ya yerleşmeden önce
bir süre Sivas’ta kaldığı bilinir. E retna Beyli-
ği’ne bir süre başkentlik yapan kent, Kadı
Burhaneddin D evleti’nin de merkeziydi.
Osmanlı dönem inde yöre halkı Erm eni,
Rum , Kürt ve T ürkm enler’den oluşuyordu.
19. yüzyıl sonlarına doğru Kafkasya’dan gelen
Çerkez göçmenlerin bir bölümü Uzunyayla’
ya yerleştirildi. Y örede yaşayan Müslüman
halkın bir bölümü günümüzde de olduğu gibi
Alevi’ydi (bak. ALEVİLİK). Eskiden Aleviler
başlarına “taç” denen kırmızı bir sarık giydik­
lerinden, halkın öteki kesimleri tarafından
“kızılbaş” adıyla anılırlardı.
Doğal Yapı
Sivas ili A nadolu’nun en dağlık ve engebeli
kesim lerinden birinde yer alır. Yalnızca bazı
akarsu vadilerinde 1.000 m etreden alçak alan­
lara rastlanır. Sivas ili topraklarının yaklaşık
yarısı dağlık alanlardan, öteki yarısı da yük­
sek yaylalardan oluşur. Yükseltisi fazla olm a­
yan, ova denebilecek düzlüklerin kapladığı
alan ise çok azdır.
Sivas ilinin kuzey kesimini Kuzey A nadolu
Dağları (bak. K u zey A na d o lu Da Gl a r i ) , doğu
kesimini Doğu Toroslar (bak. TOROSLAR),
güney kesimini de O rta Toroslar engebelendi-
rir. Karadeniz Bölgesi sınırlarının içinde ka­
lan kuzey kesimdeki başlıca yükselti, doruğu
2.812 m etreye erişen Köse Dağı’dır. Sivas
ilinin güney ve güneydoğusunda yer alan bazı
toprakları Doğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları
içinde kalır. Bu kesimdeki başlıca yükselti
Yama Dağı’dır (2.735 m etre). Bu kütle,
Karasu-Aras Dağları adıyla tanınan Doğu
Toroslar’ın bir parçasıdır. İlin batı kesimini
engebelendiren başlıca dağ dizileri Çamlıbel
ve İncebel dağları ile A kdağlar’dır. Tecer
Dağları ilin orta kesiminde, güneybatı-
kuzeydoğu doğrultusunda uzanır. Sivas ilinin
en yüksek noktası, Kızıldağ’da 3.025 metreye
erişen Peynirlitepe’dir. Kızıldağ, İç Anadolu
Bölgesi’nin en doğudaki topraklarını oluştu­
rur. İlin önemli bir bölümünde yükselti yakla­
şık 1.500 m etre dolayında olduğundan dağla­
rın çoğu fazla yüksekmiş gibi görünmez.
Kuzey kesimde ise bu görüntü bozulur. D o­
rukları 2.800 ve 3.000 metreyi aşan yükseltile­
İsa Çelik
Sivas kenti Kızılırmak
vadisinin kuzey
kesiminde

rin yer aldığı bu kesimdeki dağlık alanlardan
biraz kuzeye doğru gidilince 800 m etre yük­
seklikteki Kelkit vadisine inilir.
Sivas ilinde hayvancılık açısından büyük
önem taşıyan yüksek düzlükler geniş alanları
kaplar. Bu dalgalı düzlüklerin başlıcaları,
doğu kesimi il sınırları içinde yer alan Uzun-
yayla ile Sivas kentinin kuzeyindeki M eraküm
Yaylası’dır. Orm an örtüsünden yoksun oldu­
ğundan şiddetli bir aşınıma uğrayan bu yayla­
ların deniz düzeyinden yüksekliği yaklaşık
1.500 m etre kadardır. Üstünde bazı dağlar
yükselen Uzunyayla ile M eraküm Y aylasın­
daki akarsu vadilerinde yükselti daha azdır.
Sivas ili topraklarından kaynaklanan sular
büyük akarsulara katılarak Karadeniz, Basra
Körfezi ve A kdeniz’e ulaşır. Kuzey kesimin­
den doğan suları Karadeniz’e taşıyan başlıca
akarsu Yeşilırmak ve bu kesimden aşağı
yukarı doğu-batı doğrultusunda geçen Kelkit
Irm ağı’dır. Bu ırmağın genel olarak Çoruh-
Kelkit Vadi Oluğu adıyla bilinen vadisi, Doğu
Karadeniz Sıradağlarının bir bölümü il sınır­
ları içinde kalan kıyı dağları ile iç sıralarını
birbirinden ayırır. Karadeniz’e dökülen M elet
Çayı’nın başlangıç kolları da bu kesimden
çıkar. Tüm çığırı ülkemiz topraklarında olan
Kızılırmak (bak. KIZILIRM AK), Kızıldağ’ın ya­
m açlarından kaynaklanarak Sivas ilinde aşağı
yukarı kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda
akar. Kızılırmak’a il sınırları içinde katılan
başlıca akarsular Tavra ve Tecer sularıdır.
Fırat Irm ağı’nın (bak. FIRAT I r m a ğ i ) önemli
kollarından biri olan Karasu Irm ağı’na katılan
Çaltı ve Tohm a suları ile Kuruçay il toprakla­
rından kaynaklanır. A kdeniz’e dökülen Cey­
han ve Seyhan ırm aklarının bazı başlangıç
kolları da il topraklarından çıkar. Sivas ilinde
yer alan başlıca göller Kızılırmak vadisinin
kuzeyinde, Zara ile Hafik arasında yer alır.
Genellikle Hafik Gölleri adıyla anılan ve
alçıtaşından (jips) oluşan arazide yer alan
çukurlukların içinde suların birikmesi sonu­
cunda ortaya çıkan bu göllerin suları tuz­
ludur.
Kuzey ve güney kesimdeki bazı kuytu
alanlarda Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinin
yumuşak ikliminin etkileri duyulursa da, Si­
vas ili genel olarak sert bir kara ikliminin
etkisi altında kalır. En çok ilkbaharda yağış
SİVAS 263
alan Sivas’ta il m erkezine düşen yağışın yıllık
ortalam a miktarı 500 milimetreyi bulmaz.
Sivas ili en az yağışı yazın alır. Karla örtülü
olduğu süre yılda ortalam a iki ayı geçen
Sivas’ta kışın —30°C’nin altına düşen soğukla­
ra, yazın da 35°C’yi aşan sıcaklara rastlanır.
Sivas orm an açısından ülkemizin en yoksul
illeri arasında yer alır. Orm anları büyük
ölçüde yok edilmiş olan Sivas ilinde doğal
bitki örtüsü bozkır (step) görünüm ündedir.
Kuzey ve batı kesimindeki dağlık alanlarda
yer yer sarı çam ve ardıç topluluklarına,
akarsu boylarında da kavaklara rastlanır.
Tarih
Bu topraklardaki ilk yerleşim yerlerinin günü­
müzden 7.500 yıl önce başlayan Bakır Çağı’n-
da (Kalkolitik Çağ) kurulduğu bilinmektedir.
İÖ 2000’li yılların ortalarında H attiler’in yur­
du olan topraklar arasında yer alan Sivas, İÖ
17. yüzyılda Eski Hitit D evleti’ne (bak. HİTİT'­
LER) bağlıydı. İÖ 7. yüzyıla kadar H ititler’in
hüküm sürdüğü yöre, daha sonra Kim merler
ile İskitler’in saldırısına uğradı. İÖ 6. yüzyılda
Lidy ahlar Ta bir antlaşma yapan Medler, Kızıl-
ırm ak’ın doğusundaki toprakları egemenlik­
leri altına aldılar. Pers yönetimi sırasında
Kapadokya Satraplığı’nın sınırları içinde yer
alan Sivas yöresi, Büyük İskender’in A nado­
lu’yu M akedonya Krallığı’na bağladığı sırada
kurulan Kapadokya Krallığı’nın (bak. K a p a -
DOKYA) yönetimine girdi. D aha sonra Pontos
Krallığı ve bir süre de II. D ikran’ın deneti­
minde kalan yöre, İS 17’de Rom a İm parator­
lu ğ u n a bağlandı. Yöre bir süre Rom alılar ile
Partlar arasında el değiştirdi. 11. yüzyılda
D İA T E K
Sivas'taki Gök Medrese.
264 SİVAS
Bizans İm paratorluğum un Seoasteia Thema-
sı’nın (yerel yönetim birimi) sınırlan içinde
yer alan yöreye bu yüzyılın ortalarında T ürk­
m enler gelmeye başladı. 1071’den sonra doğu
kesimi M engücükler, öteki kesimleri Daniş-
m endliler tarafından yönetilen yöre, 12. yüz­
yılda Anadolu Selçuklu D evleti’nin egemenli­
ğine girdi. A nadolu Selçukluları yönetiminde
önemli bir bölümü bayındır bir yöre haline
gelen Sivas, İlhanlı, E retna Beyliği ve Kadı
Burhaneddin Devleti yönetiminden sonra Ti­
mur tarafından büyük bir yıkıma uğratıldı;
Moğol askerleri binlerce SivaslI’yı kılıçtan
geçirdi. 15. yüzyıl başlarında Osmanlı Devle­
ti’nin topraklanna katılan Sivas yöresi,
1472’de bu kez Akkoyunlular tarafından yağ­
malandı. 16. yüzyıl başlarında yöreyi de
etkileyen bir ayaklanma Yavuz Sultan Selim
tarafından, çoğu Sivaslı olmak üzere 40 bin
Alevi’nin katledilmesiyle bastırıldı. Celali
Ayaklanm aları (bak. CELALİ AYAKLANMALARI)
ve kıtlıklardan Osmanlı dönem inde en çok
zarar gören yörelerden biri de Sivas’tı. B u­
günkü il toprakları 19. yüzyıl sonunda Sivas
vilayetinin sınırları içindeydi. O zamanlar
Amasya, Tokat ve günüm üzde G iresun’a
bağlı olan Şebinkarahisar (Karahisar-ı Şarki)
bu vilayetin sancaklarıydı. I. Dünya Savaşı’n-
dan sonra başlayan işgallere karşı ulusal
direnişin ilk adım larından birinin atıldığı yer
olması bakım ından Sivas kentinin Kurtuluş
Çifte Minareli
Medrese (solda); Kale
Camisi (arkada);
İzzeddin Keykâvus
Darüşşifası (önde).
Melih Akgül
Savaşı tarihinde önemli bir yeri vardır (bak.
E rzurum ve S îvas K o n g r e l e r î ).
Ekonomi
Kışları kar yağışlı, sert ve uzun geçen, bunun
yanı sıra topraklarının engebeli olması ve
şiddetle aşınıma uğraması nedeniyle ekime
elverişli alanları kısıtlı olan Sivas ilinde halkın
önemli bir bölümü geçimini hayvancılıktan
sağlar. Çok m iktarda koyun yetiştirilen Sivas’
ta sığırcılık da yapılır. Elde edilen başlıca
hayvansal ürünler et, süt, yün ve deridir. Bu
ürünler yöredeki bazı işletmelerde işlenerek
değerlendirilir. Yaygın olarak arıcılık da yapı­
lan Sivas ilinde önemli m iktarda bal elde
edilir.
Yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler buğday,
şekerpancarı, arpa, patates, çavdar, yulaf,
kavun ve karpuzdur. Yüzölçümü açısından
Konya ve A nkara’dan sonra ülkemizin üçün­
cü büyük ili olan Sivas’ta toplam ekili alanlar
1985 verilerine göre il topraklarının yüzde
16’sını kaplar. Oysa bu oran Konya ilinde
yaklaşık yüzde 40, A nkara ilinde de yüzde
38’dir. 1987’de üretilen buğday miktarı ise
K onya’da 1,8 milyon ton, A nkara’da 1,7
milyon tonken, Sivas’ta 460 bin tonu bile
bulmuyordu. Başlıca tarımsal kuruluşlar olan
Hafik ve Ulaş tarım işletmelerinin yaptığı
çalışmalara karşın hayvansal ve bitkisel üre­
timde yeterli gelişme sağlanamamıştır. Bunun

yanı sıra sanayi kuruluşlarının da yeterli
düzeyde olmaması nedeniyle Sivas ilinde nü­
fus artış hızı genel olarak çok düşüktür.
Sivaslılar’ın bir bölümü yeni iş olanakları
bulmak um uduyla ya yurtdışına gider ya da
büyük kentlerimize göç eder.
Sivas ilindeki en önemli sanayi kuruluşu,
Devlet Dem iryolları İşletm esi’ne (TCD D)
bağlı olan ve vagon üretiminin yanı sıra çeşitli
döküm ler yapan, beton travers üreten fabri­
kalardır. Bundan başka et ve süt ürünleri, un
ve unlu ürünler, dokumacılık ürünleri, yem,
yedek parça, m etal eşya, çim ento, tuğla ve
kiremit üreten fabrikalar da vardır. Küçük
sanayi etkinliği ise oldukça yaygın ve canlıdır.
Sivas ili yeraltı kaynakları açısından olduk­
ça zengindir. İl topraklarında gümüş, demir,
linyit ve manganez cevheri yatakları vardır.
Ülkemizin demir cevheri gereksiniminin
önemli bir bölümü Divriği’deki yataklardan
karşılanır.
Sivas ülke ulaşımında önemli bir konum u
olan illerimizdendir. Başlıca yerleşme m er­
kezlerini birbirine bağlayan kara ve demiryol­
ları il topraklarından geçer.
Toplum ve Kültür
Eskiden beri ulaşım ve ticaret açısından
önemli bir konum da olmasının yanı sıra tarihi
boyunca birçok yönden gelen değişik halkla­
rın kültüründen etkilenen bir yöre olan Sivas,
güçlü devletlerin ele geçirmek için savaştığı
başlıca alanlardandı. Birçok kez yağmalana­
rak yıkıma uğramasına karşılık sonradan gene
kendisini toparlayan Sivas, Osmanlı döne­
m inde önce eyalet, sonra da vilayet merkezi
olarak önemini korudu. A m a gerek devletin,
gerek yerel yöneticilerin halkı ağır bir vergi
yükü altında bıraktığı Sivas’ta zaman zaman
tüm A nadolu’yu da etkileyen ayaklanmalar
çıktı. Bazı dönem lerde görülen kıtlıklar nede­
niyle büyük güçlükler çeken Sivaslılar din ve
m ezhep ayrımcılığı nedeniyle uygulanan bas­
kılardan da çok zarar gördü. Aleviler kendile­
rine özgü bir yaşama biçimi içinde kaldılar ve
kendilerine özgü bir kültür geliştirdiler. Bu
baskılardan çok zarar gören yörenin en
acılı günlerinin yaşandığı 16. yüzyılda bu
kesimin sözcülüğünü üstlenmiş olan Pir Sul­
tan A bdal’ın (bak. PİR Sulta n A b d a l ) şiirleri,
SİVAS 265
günümüzde de canlılığını koruyan Alevi kül­
türünün başlıca ürünlerindendir. Cum huri­
yetten sonra laikliğin (bak. L a İkl İk ) benim ­
senmesi, Aleviler’in üzerindeki baskıların ha­
fiflemesi açısından da büyük önem taşır.
19. yüzyıl sonlarında Sivas yöresinde birçok
Müslüman ve Hıristiyan okulu vardı. Bu
okullarda 20 binden fazla çocuk eğitim görü­
yordu. Bunlardan başka Sivas’ta Amerikalılar’
m ve Fransızlar’ın okulları da vardı. G ünü­
müzde Sivas ilinde yüksek düzeyde başlıca
eğitim ve kültür kurum u Cum huriyet Üniver-
sitesi’dir.
Sivas ilinin geleneksel el sanatları dokum a­
cılık, bakırcılık, çubukçuluk ve bıçakçılıktır.
Sivas’ta halı ve kilim dokumacılığının geçmişi
Selçuklular’a dayanır. Sivas halılarının başlıca
özelliği sık dokulu ve tümüyle yün olmasıdır.
E n az 12 rengin kullanıldığı bu halılar günü­
müzde de Selçuklu motifleriyle süslenir. D a­
ha çok siyah ve kırmızı renklerin egemen
olduğu Sivas kilimlerinde geom etrik desenler
kullanılır. Eskiden özellikle G ürün’de geliş­
me göstermiş olan çorap örücülüğü yaygınlığı­
nı yitirm ektedir. Bu çoraplarda kullanılan
başlıca m otifler “yârimi eller aldı” , “eli m ek­
tuplu” , “âşık kirpiği” ve “gönül kilidi” adla­
rıyla anılır. Bakırcılık eski önemini yitirmiş
durum dadır. Sigara ağızlığı yapımcılığına “çu­
bukçuluk” denir. Çubukçuluk günümüzde
turistik açıdan değer taşır. Eskiden kılıççılığın
yaygın olduğu yörede daha sonraları çakı ve
bıçak yapımcılığı gelişmiştir. Sivas’ın siyah
kemik saplı bıçakları ünlüdür.
Ünlü halk şairi Âşık Veysel (bak. ÂŞIK
V ey sel ) ile tanınmış şairlerden Haşan H üse­
yin (Korkmazgil) Sivas ili doğumludur.
İl Merkezi: Sivas
Kentin bilinen en eski adı K aberia ya da
K abeira’dır. D aha sonra “tanrı Z eus’un ken­
ti” anlam ında Diopolis ve “büyük ken t”
anlam ında Megalopolis adlarıyla anıldı. R o­
ma dönem inde verilen Sebasteia adının anla­
mı “im paratorun kenti”ydi. Megalopolis-
Sebasteia olarak da adlandırılan kentin bu­
günkü adının Sebasteia’dan kaynaklandığı
sanılmaktadır.
Stratejik açıdan önemli bir konum a sahip
olması nedeniyle eskiden devlet, eyalet ve
266 SİVAS KONGRESİ
Ara Güler
vilayet merkezi olarak seçilmiş olan Sivas
kenti, ilin orta kesiminde yer alır. İç Anadolu
Bölgesi’nin doğu kesimindeki önemli bir tica­
ret, hizmet ve kültür merkezi olma özelliğini
koruyan kent, Kızılırmak vadisinin kuzey
kesiminde, Tavra Suyu’nun iki kıyısında geliş­
miştir. Karadeniz, Doğu A nadolu, G üneydo­
ğu A nadolu, Akdeniz ve İç A nadolu bölgele­
rindeki başlıca m erkezleri birbirine bağlayan
kara ve demiryolları kentten geçer. Ulaşım
açısından en önemli yol, doğuda G ürbulak sı­
nır kapısından gelip batıda A nkara’da E-5
Karayolu’yla kesişen E-23 Karayolu’dur. Ken­
tin kuzeybatısında bir havaalanı da vardır.
Kentin nüfusu 198.553’tür (1985).
SİVAS KONGRESİ bak. E r z u r u m v e S îvas
K o n g r e le r i.
SİVİL SAVU NM A. Savaş zam anında, silahlı
kuvvetlerde görevi olmayan yurttaşları koru­
m ak için önlem alınması gereklidir. 20. yüzyı­
la ve savaş uçaklarının ortaya çıkışına kadar,
savaşan ülkelerin yurttaşları genellikle ülkeleri
işgal edilmedikçe savaştan zarar görmezlerdi.
I. Dünya Savaşı’nda kasabaların ve kentlerin
üzerinde ilk bom bardım an uçakları belirdi­
ğinde ise durum değişti ve sivil savunma
önlem lerinin gerekli olduğu görüldü. Am a ilk
sivil savunma önlem leri sınırlıydı. H alka hava
saldırılarına karşı uyarıda bulunularak sığı­
naklara girmeleri bildirilir ve kısmi karartm a
uygulanırdı (karartm a, düşman uçaklarının
hedefini bulmasını güçleştirmek için geceleri
yapı, cadde ve araçların bütün ışıklarının
söndürülmesi ya da gizlenmesidir).
Nezih Başgelen
Üstte: Divriği Ulucamisi ve Darüşşifası.
Solda: Divriği Kalesi ve çevresinden bir görünüm .
1939’da II. Dünya Savaşı çıktığında daha
etkili savunma önlem leri alındı. Özel sivil
savunma birlikleri oluşturuldu. Sivil savun­
macılar hava saldırılarında halka yardım,
kurtarm a, ilkyardım ve bom bardım an sonucu
çıkan yangınların saptanm ası ve söndürülmesi
konularında eğitildi. Çocuklar bom balanan
kentlerden alınarak kırsal yörelere götürüldü.
Kesin karartm a zorunlu kılındı; zehirli gazla­
ra karşı korunm a için gaz maskeleri dağıtıldı;
hüküm etçe hazırlanan filmler ve ilanlar aracı­
lığıyla halka hava saldırısı sırasında ne yapıla­
cağı öğretildi.
II. Dünya Savaşı’nda kullanılan bom balara
karşı yeraltında, özel olarak yapılmış yeraltı
sığınaklarında, m etro istasyonlarında ve bina­
ların bodrum larında korunm ak olanaklıydı.
A m a daha sonra çıkan nükleer savaş tehdidi
büyük bir sorun oluşturdu. Tek bir atom
bombasının yıkıcı etkisi binlerce güçlü bom ­
badan çok daha fazlaydı. Üstelik, böyle bir
patlam a yalnızca çok büyük sıcaklık ve şok
dalgası yaymakla kalmaz, radyoaktif toz bu­
lutları oluşturur, bu da rüzgârla taşınarak çok
büyük bir alanda insanların ölümüne yol
açabilirdi. Bir nükleer saldırıda kentler bütü­
nüyle yok olabilirdi. Bu durum da II. Dünya
Savaşı’nda başarıyla uygulanan sivil savunma
önlem lerinin çok az yararı olacaktı. Kentlerin
karartılm ası da bir saatte binlerce kilometre
yol alabilen uzun menzilli güdümlü füzelere
karşı yeterli bir savunma sağlayamıyordu.
Böyle bir sorunla karşılaşılınca, bazı hükü­
m etler sivil savunmaya para harcamanın hiç­
bir yararı olmadığı kararm a vardı. Örneğin
İngiltere’de hüküm eti ve çeşitli bölgesel ka­
 SİVRİSİNEK 267

rargâhları korum a planları bulunmasına kar­

şın sivil savunma birlikleri 1968’de dağıtıldı.
Ö bür ülkelerde halkın korunması için daha
geniş kapsamlı önlem ler alınması yoluna gi­
dildi; hava saldırısına karşı sığınaklar yapıldı.
İnsanlar bu sığınaklara girdikten sonra dı­
şarıda güvenlik sağlanıncaya kadar günlerce
ya da haftalarca buralarda yaşamak zorunda
kalacağı için sığınaklarda temiz hava dolaşı­
mının sağlanması, bol m iktarda yiyecek, su ve
yakıtın bulunması gerekm ektedir.
Türkiye’de sivil savunma önlemlerinin ge­
rekliliği ilk kez II. Dünya Savaşı’nda fark
edildi ve savaşa girilmediği halde bazı kentler­
de karartm a uygulandı. 1958’de ise Sivil
M üdafaa Kanunu çıkarılarak yasal düzenle­
m eler yapıldı. İçişleri Bakanlığı’na bağlı bir
Sivil Savunma G enel M üdürlüğü kurularak Jane Burton!Bruce Coleman
sivil savunma hizmetlerinin örgütlenmesi, S ivrifareler orm anlık yerlerde yaşayan, çok hareketli
planlanması, personelin eğitimi ve halkın sivil ve kavgacı hayvanlardır.
savunma konusunda bilgilendirilmesi bu ku­
ruluşun yetki ve sorum luluğuna verildi. Akdeniz çevresindeki ülkelerde rastlanan
T ürkiye’de yasa uyarınca askerlikle ilgili bir
cüce sivrifare (Suncus etruscus) yeryüzünün
görevi olmayan 15-65 yaşları arasındaki bütün en küçük memeli türüdür. Uzunluğu kuyru­
yurttaşlar sivil savunma hizm etlerinde görev­ ğuyla birlikte 6 cm, ağırlığı yalnız 2 gramdır.
lendirilebilir. Sivil savunma görevlileri barış Sivrifarelerin kuzey yarıkürede ve Güney
zamanı düzenlenen bütün eğitim ve uygula­ A m erika’nın kuzeybatısındaki dağlarda yaşa­
m alara katılmak zorundadır. Sivil savunma yan yaklaşık 300 türü vardır. Bunların çoğu
görevlileri, başka bazı ülkelerde de olduğu yerde, yaprak döküntüleri arasında, bazıları
gibi yalnızca savaş zam anında değil deprem kazdıkları oyuklarda yaşar. Kuzey A m erika’
gibi doğal afetler sırasında da göreve çağırılır.da görülen Kuzey su sivrifaresi (Sorex palus-
tris) gibi pek azı suya da girer. Suyun altında
SIVRIFARE. Soreks adıyla da tanınan sivrifa- iyi yüzebilen bu hayvan, postunun kılları
reler uzun burunları dışında farelere oldukça arasında kalan hava nedeniyle, durduğu an
benzer. Am a birer kemirici memeli olan m antar gibi yüzeye çıkar.
farelerle takım düzeyinde bile akraba olm a­ Küçük yapılı olm alarına karşın sivrifareler
yan bu hayvanlar memelilerin böcekçiller çok yırtıcı ve kavgacıdır. Kavga sırasında kes­
( Insectivora) takım ında yer alır. kin dişlerini kullanır, başka fare ya da sivrifa-
Sivrifarelerin küçük gözleri, sık tüylü post­ releri görmesiyle saldırması bir olur.
ları ve oldukça kısa kuyrukları vardır. G enel­ Ağaç sivrifareleri Güneydoğu A sya’daki
likle güçlü bir kötü koku yaymaları sayesinde sık orm anlarda yaşayan, sincaba benzer hay­
memelileri kendilerinden uzak tutsalar bile, vanlardır. Bazı bilim adamları ağaç sivrifare-
yılanlara ve yırtıcı kuşlara yem olurlar. Sivri- lerini gerçek sivrifarelerle birlikte böcekçiller
fareler böceklerin yanı sıra solucanları da yer arasında sınıflandırırken öbürleri m aym unla­
ve zamanlarının çoğunu beslenm ekle geçirir­ ra daha yakın olduklarını düşünm ektedirler.
ler. Y eteri kadar yiyebilecekleri besin buluna­ Ağaç sivrifareleri yerde de yaşar, böcek ve
m adığından, bakım altında yaşatılmaları he­ meyvelerle beslenirler.
men hem en olanaksızdır. Bazıları kurbanları­
nı hareketsiz bırakacak zehirli bir tükürük SİVRİSİNEK. Sivrisinekler çiftkanatlılar
salgılar. (Diptera) takımının kan emici üyeleri arasın­
268 SİVRİSİNEK

da yer alır. Erişkin sivrisineğin, pullarla kaplı kanlarını emer. Dişi sivrisineğin hortum de­
gövdesi gibi duyargaları, bacakları ve ağız nen uzun ağız parçası bir emme borucuğunu
parçalarını saran hortum u da ince ve uzun çevreleyen delici organları taşır. Sivrisinek
yapılıdır. Büyük bölümünün kanatlarındaki ısırdığında, kana emmesini kolaylaştırıcı bir
dam arların üstünde kilsi pul saçaklar bulunur. sıvı karıştırır. Bu sıvı m ikropların da kana
Dişilerin uzun duyargalarında kıllı halkalar girmesine ve sıtma gibi hastalıkların bulaşm a­
vardır. Erkeklerin duyargaları ise tüysü bir sına yol açar. Erkek sivrisinekler ve bazen de
yapı kazanmıştır. dişiler bitki özsularıyla beslenir.
Sivrisinekler Kuzey Kutup Bölgesi’ne ka­ Anofel ya da sıtma sivrisineği adlarıyla
dar yeryüzünün hemen her yerinde yaşar. tanınan Anopheles cinsinin birçok türü salgın
Uzun yıllar sivrisineklerle ilgili olarak, insan­ halinde ortaya çıkabilen sıtma hastalığının
ları ısırdıkları ve deride kaşıntılı kabarcıklara yayılmasından sorum ludur. Anofelin kanatla­
yol açtıkları dışında pek az şey biliniyordu. rında siyah benekler vardır. Dinlenm e konu­
İskoçyalı doktor Patrick M anşon 1878’de m unda hortum , baş ve gövdeleri aynı doğ­
bazı sivrisinek türlerinin sıcak ülkelerde fil rultuda, ama kondukları yüzeyle açı yapacak
hastalığına neden olan küçük solucanları biçimdedir. Sarıhum ma hastalığını bulaştıran
taşıdıklarını ortaya çıkardı. Aynı yüz­ Aedes cinsi sivrisineklerin bacaklarının çevre­
yılın sonlarına doğru Ingiliz Ronald Ross ve sinde ve sırtında beyaz çizgiler vardır.
İtalyan Giovanni Grassi sıtma denen hastalı­ Yeryüzünün neresinde olursa olsun, sivrisi­
ğın m ikroplarını da sivrisineklerin taşıdığını nekler yaşamlarına genellikle tatlı sularda
kanıtladılar. D aha sonra W alter Reed yöneti­ başlar. Dişi, sayıları 40-400 arasında değişen
minde A B D ’li bir araştırmacılar grubu sarı- yum urtalarını bazen tek tek, bazen de küm e­
hum ma hastalığını bulaştıran bazı sivrisinek ler halinde durgun sulara ya da kurak yerler­
türlerini saptadı. (.Ayrıca bak. SARIHUMMA; deki su birikintilerine bırakır. Bir hafta içinde
SITM A.) yum urtadan çıkan küçük, bacaksız larvalar
Sivrisineklerin yalnız dişileri insanları ısırıp solucan gibi kıvrıla kıvrıla hareket eder.
Yalnız birkaç türün larvası suyun içinde soluk
CULEX Su Yüzeyi
alabilir. Ö bürleri yüzeyde kalarak arka uçla­
Solunum rında bulunan solunum boruları sayesinde
Boruları
soluk alırlar. Bazı larvaların başında bulunan
ve fırçayı andıran tüysü yapılar besin tanecik­
lerini ağza yöneltme işlevi görür. Bazı larvalar
Larva Larva ise öbür larvaları yiyen yırtıcılardır. Larvalar
Su Yüzeyi
büyüdükçe deri değiştirir ve yeterli olgunluğa
Solunum
Boruları
ulaşınca, başkalaşmaya uğrayıp erişkinlere
dönüşm ek üzere pupa evresine girerler.
Sivrisinek pupaları soluk alabilmek için
suyun yüzeyine yakın dururlar. Hareketli
olm akla birlikte beslenmezler. Birkaç gün
sonra yarılan pupa derisinden erişkin biçimini
Dinlenme Konumundaki
Erişkinler almış sivrisinekler çıkar. Erişkinler üreme
işlevini yerine getirir ve genellikle birkaç
haftada ölürler.
Sivrisineklerin bol olduğu yerlerde uyuyan
insanlar yataklarının çevresini cibinlik denen
Sivrisineklerin yaşam çevrim indeki larva ve pupa
evreleri suda geçer. Pupa evresinde başkalaşmaya tül perdelerle örterek korunurlar. Ürem e
uğrayarak kanatlı erişkinlere dönüşen sivrisinekler ortam larının kurutulm ası, çevre temizliğine
kanla ya da bitki özsularıyla beslenir. Çizimde önem verilmesi de sivrisineklerin azalmasını,
değişik gelişim evrelerindeki C u le x ile sıtma
hastalığını bulaştıran A n o p h e le s cinslerinden yerleşim birimleri çevresinde giderek yok
sivrisinekler gösterilm iştir. olmasını sağlam aktadır. Ayrıca sivrisinek

öldürücü böcek ilaçları ve sivrisinek uzaklaştı­
rıcı kimyasal m addeler sivrisineklere karşı
yaygın biçimde kullanılmaktadır.
SİYAH AMERİKALILAR, Afrika kökenli
ABD yurttaşlarıdır. Beyazlar 15. yüzyılın
sonunda Am erika kıtasına ayak bastığında bu
topraklarda hiç Siyah insan yoktu. Günüm üz­
de A BD nüfusunun yaklaşık 26,5 milyonunu,
yani yüzde 12’sini Siyahlar oluşturur.
1980’lerin başlarında Siyahlar’ın neredeyse
yarısı Güney eyaletlerinde yaşıyordu ve do­
kuz büyük kentte Siyah nüfus çoğunluktaydı
(bak. A m erik a B irleşik D e v l e t l e r î ).
1619’da bir Felem enk gemisiyle Kuzey
A m erika’ya getirilen ilk Afrikalı köleler Vir-
ginia’daki İngiliz kolonisine satıldı. Başlangıç­
ta ev hizmetleri gören kölelerin büyük çoğun­
luğu çok geçmeden tütün ve pam uk tarlaların­
da çalıştırılmaya başlandı (bak. KÖLELİK).
Kölelere gereksinim arttıkça köle tüccarları
işi büyüttü. 1681’de Virginia’da yaklaşık
2.000 köle varken, 19. yüzyılın ortalarında bu
sayı 4 milyonu aşmıştı.
Bir köle alınıp satılabilir, borç karşılığı
başkasına devredilebilir, ailesinden k o p a rta ­
bilir, karısı ve çocukları başkasına satılabilir­
di. Köleler mülk edinem ezdi, seçme ve seçil­
me hakları yoktu, okum a yazma öğrenm eleri
yasaktı, beyazlarla ilgili davalarda tanıklık
edemez, devlet m em uru olamaz, kısaca insan
yerine konmazlardı.
Tarım Emekçisi Siyahlar
1793’te Eli W hitney’nin çırçır makinesini bul­
ması pam uk üretiminin hızlanmasına yol açtı,
öteki tarım ürünleri arka plana itilerek, köle­
cilik G üney’de iyiden iyiye kurumsallık ka­
zandı. Köleliğin merkezi, Virginia ve öbür
eyaletlerdeki tütün tarlalarından Güney Ca-
rolina, G eorgia, A labam a ve Mississippi’deki
pam uk tarlalarına kaydı. Kölelerin çocukları
da köle olarak doğuyordu. Siyah nüfus
1830’da 2.300.000 iken 1860’ta 4.400.000’e
ulaştı.
G üney’deki pam uk, tütün, pirinç ve şeker­
pancarı üretim inde çok sayıda tarım işçisine
gereksinim vardı. Bu ürünlerin en önemlisi ve
en çok özen isteyeni pam uktu. Ö teki ürünler
daha az bakım la yetiştirilebiliyordu. 1850’de
SİYAH AMERİKALILAR 269
Mary Evans Picture Library
ABD'de Siyah köleler en çok Güney'e yerleştirildi ve
pam uktarlalarında çalıştırıldı.
köle emeğinin tarım ürünlerine katkısının
136.505.000 doları bulduğu sanılmaktadır. Bu
m iktarın en büyük bölüm ünü yaklaşık 98 bin
dolarla pam uk oluşturuyordu.
Özgürlük Koşulları
Bir kölenin özgürlüğünü kazanm a olasılığı
büsbütün yok sayılamazdı. Ö rneğin, olağan­
üstü bir özveride ya da hizmette bulunmuş
bazı kölelerin azat edildiği görülürdü. Ölüm
döşeğindeki bazı köle sahiplerinin kölelerine
özgürlüklerini bağışladığı da görülürdü. Bazı
köleler çalışarak artırdıkları parayla kendile­
rinin ya da karılarıyla çocuklarının özgürlüğü­
nü satın alabilirdi. Bir başka seçenek de
ölümü göze alarak kaçmaktı. Bu yollarla
özgürlüğe kavuşan Siyahlar’ın sayısı 1790’da
59.311’i, yani toplam Siyah nüfusun yüzde
8’ini bulmuştu.
Ne var ki, bu Siyah insanlar özgür olsalar
bile gene de beyazların yararlandığı haklara
sahip değildi. Oy kullanamaz, beyazların da­
valarında tanıklık edemez, beyazlarla evlene-
mezdi. Parası varsa kendi işini kurm akta
özgürdü ve ev sahibi olabilirdi. A B D ’de
1787’de Ohio Irm ağı’nın kuzeyindeki kesim­
de köleliğe son verilmiş, 1804’teyse bütün
Kuzey eyaletlerinde kölelik kaldırılmıştı.
1808’de Başkan Thom as Jefferson’ın önerisiy­
le köle ticareti yasaklandı. Oysa tarımın köle
emeğine dayandığı Güney eyaletlerinde du­
rum böyle değildi. Köle ticareti bu yasaktan
sonra da sürdü.
270 SİYAH AMERİKALILAR

ABD postaları her yıl "Black Heritage" (Siyah Miras) dizisinden bir pul çıkarır. Bu dizide anılan büyük Siyah
A m erikalılar arasında (soldan sağa) Yeraltı D em iryolu Ö rgütü'nün kahramanı Harriet Tubman, astronom i
bilgini ve m atematikçi Benjamin Banneker, yurttaşlık hakları öncüsü VVhitney Moore Young, beyzbol
oyuncusu Jackie Robinson, besteci Scott Joplin, tarihçi Carter Godvvin VVoodson, öğretm en Mary McLeod
Bethune, yurttaşlık ve kadın hakları savaşçısı S ojourner Truth da bulunur.

Kuzey’de yaşayan özgür Siyahlar da çeşitli
kısıtlamalarla karşı karşıyaydı. Beyazlar ile
Siyahlar’ın okulları aynydı. Siyah çocukların
gittiği okullar gerekli donanım dan yoksun,
eğitim olanakları sınırlıydı. Birçok meslek
dalı da Siyahlar’a kapalıydı. Eğlence yerleri,
kiliseler, lokantalar, parklar, hatta m ezarlık­
lar ayrı ayrıydı. Beyazların olduğu hem en
hiçbir toplantı yerine Siyahlar giremezdi.
Özgür kölelerin sayısının artması G üney’de
ve Kuzey’de tartışm alara neden oluyordu.
A frika kökenli A m erikalılar’ın A frika’da Li­
berya’ya yerleştirilmesi gibi tasarıların da
sonuç vermeyeceği anlaşılmıştı (bak. Lİ­
BERYA).
İlk Ayaklanmalar
A BD tarihinde ilk büyük köle ayaklanmasına
önderlik eden Gabriel Prosser (yaklaşık 1775-
1800) ikinci kuşaktan köle olarak dünyaya
gelmişti. Virginia’da bağımsız bir Siyah devle­
ti kurm ak amacıyla silahlandırdığı 1.000’den
fazla köleyle Ağustos 1800’de harekete geçti.
Fırtınalı bir gecede başlayan ayaklanmayı
haber alan vali çok geçmeden Gabriel ve
yandaşlarını yakalattı. Yargı önüne çıkartılan
Gabriel ve 34 arkadaşı idam edildi. Şiddetle
bastırılmasına karşın bu ayaklanma G üney’de
beyazların Siyahlar’dan duyduğu korkunun
körüklenm esine yol açtı.
A B D tarihindeki en yaygın köle ayaklan­
masını örgütleyen D enm ark Vesey (1767-
1822), çocukken köle tüccarı bir kaptana
satılmıştı. Vesey kendi kendine okum a yazma
öğrendi ve köleliğe karşı olan yayınları oku­
yarak bilinçlendi. 1800’de piyangodan kazan­
dığı 600 dolarla özgürlüğünü satın aldı. G ü­
ney C arolina’da pam uk tarlalarında ve evler­
de çalışan tüm köleleri özgürleştirmek am a­
cıyla 1822’de bir ayaklanma örgütledi. Sayılar
kesin olm am akla birlikte, bu ayaklanmaya
9.000 Siyah’ın katıldığı sanılmaktadır. Ne var
ki, bir ihbar üzerine olay daha başlamadan
sorum luları tutuklandı. Vesey de içinde ol­
mak üzere 35 kişi asıldı, 32 kişi sürgüne
gönderildi. Siyahlar’a yardım ettikleri gerek­
çesiyle dört beyaz da çeşitli hapis cezaları
aldı.
Virginia’da varlıklı bir plantasyon sahibinin
kölesi olarak doğan N at Turner (1800-31) da
Vesey gibi kendi kendini yetiştirmişti. 20
yaşındayken bir başka toprak sahibine satıldı.
1831’de bir kez daha satılarak bir zanaatkârın
kölesi oldu. T anrı’nın onu Siyahlar’ı kurtar­
m akla görevlendirdiği inancında olan T urner,
1831 Ağustos’unda güvendiği yedi köleyle
birlikte önce sahibini ve ailesini, sonra 51
beyazı daha öldürdü. Sayıları 75’i aşmayan
ayaklanmacılar oldukça disiplinsizdi. Beyaz­
ların gücü karşısında çok geçmeden dağıldı­
lar. Sonuçta ayaklanmaya katılmamış pek çok
köle beyazlarca öldürüldü, yakalanan Turner
idam edildi. Bu ayaklanma A B D ’nin Güney
eyaletlerinde kölelerin öğrenim , seyahat ve
toplantılarını yasaklayan baskıcı yasaların çı­
karılmasına ve Siyahlar’a karşı şiddetin art­
masına yol açtı.
Köleler Özgürlüklerini Kazanıyor
G azeteci William Lloyd G arrison (1805-79)
önderliğinde kurulan ve köleliğin kaldırılm a­
sına yönelik eylem lerde bulunan Am erika
Kölelikle M ücadele D erneği’nin üyeleri ço­
ğunlukla din adam ları, aydınlar ve özgür
 SİYAH AMERİKALILAR 271

Siyahlar’dı. Düşüncelerini yayınlar aracılığıy­

la yaymaya çalışan, toplantılar, imza kam pan­
yaları düzenleyen dernek üyeleri sık sık saldı­
rılara uğradı. G arrison’un 1831’de çıkardığı
The Liberator (“K urtarıcı”) adlı haftalık gaze­
te köleliğe karşı yürütülen kampanyanın ba­
şarıya ulaşmasında önemli rol oynadı. Illinois’
lu gazeteci Elij ah Lovejoy (1802-37) köleliğe
karşı yazılarıyla tanındı. M atbaası birkaç kez
saldırıya uğradı. Kasım 1837’deki saldırı ise
ölümüyle sonuçlandı. Ateşli bir konuşmacı
olan W endell Phillips, Theodore Parker,
John G reenleaf W hittier ve Lydia M aria
Child köleliğe ve ırkçılığa karşı m ücadelenin 1869-80 yılları arasında ABD Kongresi'nde 16 Siyah
.. , , ıı j y-, j • , t'v i görev yaptı. Bunlardan ikisi senatördü,
önde gelen adlarıydı. Frederıck Douglass,
William W elds Brown gibi eski köleler, d er­
neğin halka açık toplantılarında etkileyici Kulübesi (Uncle T o m s Cabin; 1852) ülkede
konuşm alar yaptılar. A B D ’nin kendi kendini büyük yankı uyandırdı,
yetiştirmiş Siyah aydınlarından m atem atikçi, Kasım 1860’ta A braham Lincoln’ın baş-
astronom i bilgini, mucit ve yazar Benjam in kanlığa seçilmesi kölelik karşıtlarını umutlan-
Banneker (1731-1806) yazdığı denem elerle ve dırdı (bak. LINCOLN, A b r a h a m ). A m erikan İç
kitaplarla köleliğe karşı çıktı. David W alker, Savaşı (1861-65) sırasında 1863’te yayımladığı
Prince Hail, Richard Ailen, Charles Lenox, Özgürlük Bildirgesi ile Lincoln, G üney’de
Siyahlar’ın hakları kadar kadın hakları için de işgal ettiği topraklardaki kölelere özgürlük
m ücadele veren Sojourner Truth özgürlük sözü verdi. Savaş kölelik karşıtlarının zaferiy-
hareketinin başarıya ulaşmasında büyük kat- le sonuçlanınca da 4 milyon Siyah özgürlüğü-
kısı olan Siyahlar’dan sadece birkaçıdır. ne kavuştu.
Aydınlardan destek gören köleliğe karşı
mücadele hareketi, halktan aynı desteği bula- Yeni Sorunlar
mamıştı. G ene de “Yeraltı Dem iryolu Örgü- Kişisel özgürlüğe kavuşan kölelerin ne topra-
tü ” olarak bilinen gizli örgüt aracılığıyla ğı, ne tarım araçları ne de hayvanları vardı.
Kuzeyliler binlerce Siyah’ın Kuzey’e ya da Siyahlar gene beyaz toprak sahiplerine eko-
K anada’ya sığınmasına yardımcı oldu. H arri- nomik açıdan bağlı olmak zorundaydı. Top-
et Beecher Stowe’un tam bu yıllarda yayımla- rak sahibi araç ve tohum veriyor, karşılığında
nan kölelik karşıtı romanı Tom A m ca ’nın toprağı işleyen kiracı ya da ortakçı Siyah’ın

Mary Evans Picture Library

Harriet Beecher Stovve'un

T o m A m c a 'n m K u lü b e s i
adlı romanı kölelerin
yaşamını anlatıyordu. Bu
roman pek çok kimseyi
derinden etkilem iştir.
272 SİYAH AMERİKALILAR

yetiştirdiği üründen pay alıyordu. Kiracı, top­ sırasında fabrikalarda çalışmaya başladı. İşçi
rak sahibine borcunu ödem edikçe çiftliği terk gereksinimi çok fazla olduğu için 1915-18
edemiyordu. arasında yaklaşık 500 bin Siyah Kuzey’deki
1866’da azat edilmiş Siyahlar’a şiddet ve bas­ fabrikalarda iş buldu. Ne var ki, 1930’ların
kı uygulayarak beyazların üstünlüğünü kanıtla­ Büyük Dünya Bunalımı sırasında Siyahlar,
maya yönelik Ku Klux Klan örgütü kuruldu. özellikle nitelikli işleri beyazlara kaptırdı. II.
Örgüt üyeleri gece baskınları düzenliyor, azat Dünya Savaşı (1939-45) sırasında yeniden
edilmiş Siyahlar’ı ve onları koruyan beyazlan benzer bir durum la karşılaşıldı. Bu kez daha
kırbaçlayarak öldürüyordu (bak. IRKÇILIK). önce Siyahlar’ın alınmadığı demir-çelik fabri­
Siyahlar’ın yurttaşlık hakkı kazanması yo­ kalarına, gemi ve uçak yapımı gibi işlere 300
lundaki ilk adım 1865-70 arasında anayasada binin üstünde Siyah işçi yerleştirildi.
yapılan değişikliklerle atılmıştı. Böylece Si­ Siyah işçilerin sanayi kuruluşlarında sayıla­
yahlar oy hakkı kazandı. 1875’te renginden rının giderek artması beyaz işçilerle araların­
ötürü Siyahlar’a uygulanan ayrımcılık kaldı­ da sorunlara neden oldu. İşçi sendikaları
rıldı. A m a, eşitliği sağlayan bu yasa 1883’te Siyahlar’ı sendika üyeliğine kabul etmiyordu.
geri alındı. Sonraki yıllarda kuzey ve batıdaki Bazı Siyah işçiler bağımsız sendikalar kurm ak
eyaletlerde çıkarılan yasalarla ırk ayrımcılığı­ zorunda kaldı. Oysa bu tür sendikaların güç
na son verilmesine karşın, G üney’de Siyah- kazanm a olasılığı çok zayıftı. Aynı alanda
lar’ın haklanm daha da kısıtlayıcı uygulamalar beyaz işçilerle m ücadele etm ek zorunda kal­
baş gösterdi. Okullar, otobüsler, lokantalar, maları Siyahlar'ı sendikalardan soğuttu. D aha
hastaneler, hapishaneler, m ezarlıklar, oteller, sonraları sendikaların kitleselleşmesiyle Siyah
kitaplıklar, tiyatrolar ve kiliselerde ırk ayrım ­ işçiler de işçi hakları mücadelesinde beyazla­
cılığı sürdü. Beyazlar ile Siyahlar’ın evlenmesi rın yanında yer aldı ve işçiler arasındaki
birçok eyalette yasaklandı. 1890’larda G üney’ ayrımcılık bir ölçüde azaldı.
deki Siyahlar’ın oy hakkını yasal yollardan
engellemek için harekete geçildi. Buna göre Askerlik
A m erikan Bağımsızlık Savaşı’nda ve iç savaş­
okuryazar olmayan, 300 dolar vergi verilmesi­
ta gönüllü olarak çarpışan Siyahlar askerlikte
ni gerektiren bir malı bulunm ayan, baş vergi­
de ayrımcılığa uğruyordu. Iow a’da Siyahlar
sini ödeyem eyen, sürekli bir işi bulunmayan,
askerlik görevini yapmamış olan, anayasadan için özel bir askeri okulun kurulduğu I. Dünya
seçilmiş bir cümlenin içeriğini anlayamayan Savaşı’na kadar A BD kara kuvvetlerinde bir
ya da kendisine okunduğunda açıklayama- albay ve bir tuğgeneral dışında Siyah subay
yanlar oy kullanamayacaktı. K uşaklar boyun­yoktu.
ca işten, güçten, paradan, eğitimden yoksun II. Dünya Savaşı’nda Siyahlar ve beyazlar
ortak düşmana karşı ayrı birlikler halinde
bırakılmış Siyahlar’ın bu koşulları yerine ge­
dövüştüler. Yaklaşık 900 bin Siyah’ın katıldığı
tirmesi olanak dışıydı. Yasaya göre hırsızlık,
dolandırıcılık gibi adi suçlardan dolayı da bu savaşta, Siyah nüfusla orantılı sayıda
Siyahlar’ın oy vermesi engelleniyordu. Bu askerin görevlendirilmesi öngörülmüştü.
sırada Ku Klux Klan’ın şiddet eylemlerini 1949’da, savaşın bitm esinden dört yıl sonra
önlem ek için ağır cezalar öngören yasalar silahlı kuvvetlerde ayrımcılığa son verildi.
M edeni haklarda hâlâ sağlanamayan eşitlik
çıkarılmıştı. 1882’de A B D Yüksek M ahkem e­
askerlik konusunda sağlanmıştı. Beyazlar ve
si Ku Klux K lan’ın anayasaya aykırı bir örgüt
olduğuna karar verdi. G üney’de beyazların Siyahlar bundan böyle savaşta, eşit koşullarda
üstünlüğünü sağlama amacı gerçekleşmiş olan ölebilirdi. 1950-53 Kore Savaşı’nda beyazlar
örgütün varlığına zaten gerek kalmamıştı. ve Siyahlar ilk kez karm a birliklerde omuz
Böylece birinci Ku Klux Klan 19. yüzyılın omza çarpıştılar. 1953’te ordudaki Siyahlar’ın
sonlarına doğru eylem lerine son verdi. yaklaşık yüzde 90’ı beyazlarla aynı yerlerde
yaşayıp çalışıyordu. 1954’te askeri akadem i­
Sanayi İşçisi Siyahlar lere öğrenci yetiştiren ilk ve ortaöğrenim
Siyahlar ilk kez I. D ünya Savaşı (1914-18) kurum larm da ayrımcılık kaldırıldı. 1975’te

A B D 'de ilk kez bir Siyah, Daniel James Jr.
hava kuvvetlerinde generalliğe yükseltildi.
Medeni Haklar Hareketi
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Siyahlar’ı Geliş­
tirme Ulusal Derneği (N A A CP) Siyahlar’la
ilgili çeşitli davaları ABD Yüksek M ahkeme-
si’ne götürerek yasalardaki ayrımcılığa dikka­
ti çekmeye çalıştı. M ahkemenin bir davada,
Siyahlar için ayrı okullar bulunmasının anaya­
saya aykırı olduğu kararm a varması Medeni
H aklar H areketi için bir dönüm noktası oldu.
Aralık 1955’te Alabama’daki Montgomery’de
Rosa Parks adında Siyah bir kadın otobüste
Siyahlar’a ayrılmış bölümde oturm ayı reddet­
ti ve tutuklandı. Bunun üzerine kitlesel boy­
kotlar başladı. Siyah önderlerden M artin Lut-
her King ayrımcılığı çeşitli boyutlarıyla gün­
deme getirdi ve ülke çapında destek sağlama­
yı başardı (bak. KlNG, MARTIN L u t h e r ). Boy­
kotlar ve direnişler barışçıl bir havada gerçek­
leştiriliyor, genellikle protesto yürüyüşü ve
oturm a eylemleri biçiminde sürüyordu. Çok
geçmeden G üney’de büyük m ağazalarda, kü­
tüphanelerde ve sinem alarda ırk ayrımına son
verildi. Ne var ki, istenen eşitlik henüz sağla­
namamıştı. Eyaletler arası ulaşımdaki ayrımcı
yasaları kaldırmak amacıyla Mayıs 1961'de
“Özgürlük Yolcuları” adıyla 70 binden fazla
öğrenci G üney’e doğru yola çıktı. Bunlardan
3.600’ü tutuklandı. Pek çoğu şiddet olaylarıy­
la karşılaştı.
Başkan John F. Kennedy 1961-63’te bir
M edeni H aklar Yasası hazırladı (bak. K e n ­
n e d y , J o h n ). Bu yasa 1964’te, Başkan Lyndon
B. Johnson dönem inde Kongre’den geçti.
Ku Klux Klan örgütü M edeni H aklar Yasa-
sı’nın G üney’de uygulanmasına tepki olarak
yeniden ortaya çıktı. Güney eyaletlerinde çok
sayıda bom balam a, kırbaçlam a, yakma, linç
etm e, öldürm e eylemlerinde bulundu. Örgüt
sonraki yıllarda Siyahlar’a karşı hoşgörünün
giderek yaygınlaşması üzerine etkinliğini bü­
yük ölçüde yitirdi ve üye sayısı düştü.
Siyahlar arasındaki farklı eğilimleri birleş­
tirmeye yönelik M edeni H aklar H areketi,
1968’de M artin Luther King’in öldürülm esin­
den sonra bölünm elere uğradı.
1972’de ırk ayrımına karşı mücadeleyi ve
kentlerdeki Siyah gençlere yeni değerler ka­
SİYAH AMERİKALILAR 273
zandırmayı amaçlayan insanlığı Kurtarm ak
İçin Birleşenler (PUSH) hareketini örgütle­
yen Jesse Jackson (doğumu 1941), 1988’de
D em okrat Parti başkan adayı seçimini kaza-
namadıysa da, Siyahlar ve ırk ayrımına karşı
olan beyazlar arasında geniş bir destek buldu.
Irkçılıkla Mücadele Eden Örgütler
M artin Luther King’in kurmuş olduğu Mont-
gom ery’yi Geliştirme Derneği kamu ulaşım
araçlarındaki ayrımcılığı kaldırm akta etkili ol­
du. Bundan başka gene King’in 1957’de kur­
muş olduğu Güney Hıristiyan Önderliği K on­
feransı (SCLC), Siyah ve beyaz gençlerin yer
aldığı Şiddet Karşıtı Öğrenci Koordinasyon
Komitesi (SNCC) ile Irk Eşitliği Kongresi
(C O R E) pasif direnişten yana örgütlerdi.
Kökeni 1920’lerde kurulan Dünya Siyah-
ları’nı Geliştirme Birliği’ne (U N IA ) dayanan
Siyah milliyetçi hareketi 1960-70 arasında e t­
kili oldu. Bu örgüt Siyahların ekonomik gü­
cünü artırmayı ve aralarındaki birlik duygusu­
nu pekiştirmeyi amaçlıyordu. Siyahlar'ın ken­
dilerini geliştirmelerini ve kimliklerini koru­
malarını savundu. Siyah A m erikalılar’ın onur
ve özgüvenlerini güçlendirmek için “Siyah
G üç” ve “Siyah G üzeldir” sloganlarının yay­
gınlık kazanm asına çalıştı. Bu hareketin çok
sayıda yandaşı ayrı bir Siyah ulusun yaratıl­
masını öngörüyordu.
D aha önce de varlığı bilinen, beyazların
ırkçılığına karşı Siyah milliyetçiliği benim se­
yen Siyah M üslüm anlar H areketi, önderleri
Malcolm X ’in kişiliği sayesinde 1960’larda ül­
ke çapında sesini duyurdu. Malcolm X etkile­
yici konuşmalarıyla genç Siyahlar arasında
pek çok yandaş buldu. Örgüt üyeleri T anrı’
nın Siyahlar’ı dünyaya egemen olacak üstün
bir ırk olarak yarattığına inanıyordu. Çok
geçmeden hareket içinde anlaşmazlıklar ve
şiddetli çatışmalar baş gösterdi. Malcolm X
1965’te öldürüldü. Devrimci Siyah milliyetçi­
lerin kurmuş olduğu Kara Panter Partisi
(1966) bütün Siyahlar'ın silahlanmasını, as­
kerlik de içinde olmak üzere, “beyaz” A m eri­
ka’ya karşı hiçbir yükümlülüğün yerine geti­
rilmemesini, hapisteki tüm Siyahlar'ın salıve­
rilmesini istiyordu. Kara Panterler’le polis
arasında 1960’larda şiddetli çatışmalar çıktı.
1970’lerden sonra önderlerinin çoğunun öldü­
274 SİYAH AMERİKALILAR
rülmesi ya da sürgüne gönderilmesi yüzünden
parti etkisini yitirdi.
Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Mücadele
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Siyahlar arasın­
da okuryazar oranı önemli ölçüde artış göster­
di. A B D Yüksek M ahkemesi 1954’te okullar­
da Siyah öğrencilere ayrımcılık uygulanmasını
anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle yasakla­
dı. Beyazlarla Siyahlar’ın “birbirinden ayrı,
ama eşit biçimde” gelişmelerine dayalı ırk ay­
rımcı uygulamaya kuramsal olarak son veril­
di. Ne var ki, G üney’deki okullarda ayrımcı­
lık hem en son bulmadı. Yasalara karşın, özel­
likle Mississippi bu konuda direndi.
Ayrımcılıkta direnen yalnızca Güney eya­
letleri değildi. Kuzey’de yaşayan binlerce ai­
le, Siyahlar’la bir arada olmalarını engelle­
mek için, anakentlerdeki okullarda okuyan
çocuklarını alarak banliyölerdeki okullara
kaydettirdi. New York, Chicago, W ashington
ve D etroit gibi kentlerin göbeğindeki pek çok
okul Siyah öğrencilere kaldı.
1970’lerde eyalet m ahkem elerinin kararıy­
la, öğrenciler ayrımcılık yapılan okullara git­
M artin Luther King 1963'te
VVashington kentinde,
Siyah ya da beyaz bütün
yurttaşlar için eşit haklar
isteyen barışçı bir
yürüyüşe öncülük etti.
ZEFA
meye zorlandı. Siyah öğrenciler beyazların,
beyaz öğrenciler Siyahlar’ın okullarına taşın­
dı. Bu karar çok sayıda öğrenci velisinin tep­
kisine yol açtı. Boston, D etroit ve Chicago
gibi kentlerde şiddetli çatışmalar çıktı. O ta­
rihten sonra karm a okulları özendirici, daha
ılımlı yöntem ler uygulandı. 1970’lerin sonun­
da ve 1980’lerde bu gibi çabalar yoğunluğunu
yitirdi.
Gelenekler, Kültür, Sanat ve Spor
15. yüzyıldan başlayarak A frika’daki toprak­
larından koparılan Siyah kölelerin her şeyleri
ellerinden alınmış olsa da, türküleri ve dans­
ları vardı. Nieuw Am sterdam (bugün New
York) sokaklarında dinsel bayram günlerinde
üç telli çalgıları ve tencerelere koyun derisi
gererek yaptıkları davullarıyla dans edip şarkı
söylerlerdi. O zam anlar Hollandalılar’ın yaşa­
dığı bu kent İngilizler’in eline geçince beyaz­
larla Siyahlar’ın birlikte dans etmesi yasaklan­
dı. 20. yüzyılda yeni dansların hep Am erika
kıtasından çıkmasında Siyahların büyük payı
vardır. Siyahlar’ın ilahi ve türkülerinden do­
ğan caz müziği kısa zam anda önce A B D ’de,

daha sonra tüm batı dünyasında yaygınlık ka­
zandı. Katı kurallara uymadan dans etm e ola­
nağı sağlayan bu müzik doğaçlamaya açıktı.
Caz müziği eşliğinde dans edenler, ilk melodi­
lerle önceden bilinen birkaç adım attıktan
sonra, kendilerini müziğin ritmine bırakır, iç­
lerinden geldiği gibi yeni dans figürleri yara­
tırlardı.
Özgün bir müzik türü olan blues A B D ’nin
Güney eyaletlerinin kırsal alanlarında ortaya
çıktı. Kökeninin A frika’da olduğu düşünülen
bu müzik çok geçmeden Kuzey’e de yayıldı.
Blues Siyahlar’ın sıla özlemini yansıtıyor,
yoksulluk, baskı, karşılıksız aşk gibi konuları
işliyordu. En büyük blues şarkıcılarından biri
olan Bessie Smith (1898-1937) yıllarca şarkı
söyleyerek Güney eyaletlerini dolaştı, 150’nin
üstünde plak doldurdu. B. Smith’in, gerçekçi­
liği nedeniyle yasaklanan ve günümüzde New
York kentindeki M odern Sanat M üzesi’nde
korunan St. Louis Blues (1929) adlı bir de kı­
sa filmi vardır.
SİYAH AMERİKALILAR 275
G erek seslerinin güzelliği, gerek müzik ale­
ti çalm aktaki ustalıklarıyla ünlü Siyah sanatçı­
ları bir bir saymak olanaksızsa da, caz müziği­
nin ünlü trompetçisi Louis A rm strong’u
(1900-71) anm adan geçemeyiz. A rm strong
1930’larda caz müziğinin yanı sıra, orkestra
şefliği, film oyunculuğu ve komedyenlik
yaptı. Elia Fitzgerald (doğumu 1918) ses ala­
nının genişliği ve sesinin yumuşaklığıyla ün
kazandı. Bir plantasyonda doğan Joseph King
Oliver (1885-1938) cazın bütün Am erika kıta­
sına ve sonuçta dünyaya yayılmasına katkıda
bulundu. “Ragtime kralı” olarak tanınan
Scott Joplin (1868-1917) Siyahlar’a eğitim ve­
ren Smith College’da müzik öğrenimi gördü.
Bu ünlü besteci ve piyanist, The School o f
Ragtime (1908; “Ragtim e O kulu”) adlı bir de
kitap yazdı. Çok iyi bir caz piyanisti olan N at
King Cole (1919-65) asıl ününü kadife gibi yu­
muşak, pürüzsüz sesiyle kazandı. Sarah Va-
ughan (1924-90) 1940’larda caz şarkıcısı ola­
rak uluslararası üne kavuştu. Doğaçlamala-
ZEFA
Caz müziği ABD'deki
Siyahlar'a kendilerini
gösterme ve geliştirm e
olanağı verm iştir.
276 SİYAH AMERİKALILAR

son, Siyahlar’ın özgürlüğü yararına çalışmala­

rıyla da ünlüdür. Anderson 1955’te, New
York M etropolitan O perası’nda şarkı söyle­
yen ilk Siyah oldu.
Lirik soprano Leontyne Price (doğumu
1927) New Y ork’ta Juilliard Müzik O kulu’n-
da eğitim gördü. Dünyanın önde gelen opera­
larında sahneye çıkan sanatçı, Tosça opera­
sındaki başrolüyle, A B D ’de televizyonda
opera söyleyen ilk Siyah şarkıcıdır. Zengin tı-
nılı sesiyle dünyanın en beğenilen dram atik
sopranoları arasında yer alan Jessye Norm an
(doğumu 1945), kazandığı bir bursla Was-
hington’da How ard Üniversitesi’nde şan eği­
timi gördü. M arian A nderson’un yaşamını ör­
nek alan sanatçı, ülkesinde Siyahlar’a karşı
uygulanan ayrımcılığa karşı çıkmaktan geri
kalmadı.
A B D ’deki Siyah topluluğun durum una iliş­
kin ilk inceleme olan The Philadelphia Negro;
ZEFA

Topham
Sinema oyuncusu Sidney Poitier 1964'te, en iyi aktör
dalında Akademi (Oskar) Ö dülü'nü kazanan ilk Siyah
oldu.

n y l a h e r h a n g i b ir şa rk ıy ı d ile d iğ i b iç im d e y o ­
r u m la m a k ta u s ta y d ı (bak. CAZ; P op MÜZİK).
Bir kölenin oğlu olan şarkıcı ve tiyatro
oyuncusu Paul Robeson (1898-1976) Colum-
bia Üniversitesi’nde hukuk öğrenimi gördü.
Üstün nitelikleri olan bir öğrenciydi. Am a Si­
yahlar’a hukuk alanında çalışma olanağı ta­
nınmadığı için tiyatroya yöneldi. 1930’larda,
ender rastlanan basbariton sesiyle A vrupa’da
yankı uyandıran konserler verdi. K onserlerin­
de faşizm tehlikesine karşı uyarıcı konuşm a­
larda bulundu. A B D ’ye döndüğünde A m eri­
ka’ya Karşı Etkinlikleri Soruşturm a Komite-
si’nce sorguya çekildi. 1950’de A B D ’deki e t­
kinlikleri engellendi. Çağının en iyi kontralto­
larından biri olan Marian A nderson (doğumu
1902) olağanüstü güzellikte bir sese sahipti.
1925-35 arasında A vrupa’da verdiği konser­
lerde büyük başarı kazandı. Siyah olduğu ge­
Siyahlar sporda çok ileridir. Berlin'deki 1936
rekçesiyle W ashington’da, Constitution H ail’ O lim piyat O yunları'nda Jesse Ovvens dört altın
da şarkı söylemesi engellenen M arian A nder­ madalya kazandı.

A Social Study'yi (1899; “Philadelphialı Z en­
ci; Toplumsal Bir İncelem e”) William Ed-
ward Burghardt D u Bois (1868-1963) yayım­
ladı. D u Bois başlangıçta sosyal bilimlerin ırk
sorununu çözeceğine inanıyordu. Ne var ki,
linçlerin, ayrımcı yasaların bulunduğu, yurt­
taşlık haklarından yoksun bırakılmanın ve ça­
tışmaların eksik olmadığı bir ortam da, to p ­
lumsal değişmenin ancak protesto ve uyarı
gösterileriyle gerçekleşebileceği sonucuna
vardı. Siyahları Geliştirme Ulusal D erneği’
nin (N A A PC ) kurulm asında etkin rol oyna­
yan Du Bois, derneğin araştırm a m üdürü ve
yayımladığı Crisis (1909; “B uhran”) dergisi­
nin yayın yönetm eni oldu. Okurlarını Siyah
edebiyatın ve sanatın gelişmesine özendiren
yazar, onları “Siyahtaki Güzellik”i görmeye
çağırdı. Çok sayıda yayını arasında The Souls
o f Black Folk (1903; “Siyah İnsanların R uhla­
rı”) ve D usk o f Dawn (1940; “Şafağın A laca­
karanlığı”) adlı çalışmaları Siyah-beyaz çatış­
masının karm aşık yanlarına dikkati çekmesi
bakımından önemlidir. Siyahlar ilk yazılı
ürünlerini 19. yüzyılın sonlarında vermeye
başladı. O kum a yazmanın engellenmesi yazılı
edebiyatın ortaya çıkmasını uzun yıllar gecik­
tirmişti.
Rom ancı, denemeci ve oyun yazarı James
Baldwin (1924-87) A B D ’deki ırkçılığı işleye­
rek Siyahlar’ın sözcülüğünü yaptı. 1960’larda
A B D ’de yükselen eşit haklar mücadelesine
katıldı. Nobody Knows M y Nam e (1961;
“Kimse Bilmez A dım ı”) ve Kara Yabancı
(Another Country; 1962) cinsel ve ırksal so­
runları işlediği yapıtlarının yalnızca ikisidir.
Kadın şair Gwendolyn Brooks (doğumu 1917)
kentlerde yaşayan Siyahlar’ın gündelik yaşa­
mını konu alan yapıtlarıyla tanındı. Brooks,
Pulitzer Ö dülü’nü kazanan ilk Siyah şair­
dir. O na bu ödülü kazandıran “Annie A ilen”
(1949) adlı şiiri, Chicago’da yaşayan Siyah bir
kızı konu alır. Kitaplarının bazıları T ürkçe’de
M em leket Ö zlem i (1961), Seçme Şiirler
(1971), Ö zgürlük Gibi Sözler (1985) ve A la ­
bama'da Şafak (1985) adlarıyla yayımlanan
Langston Hughes (1902-67) çok verimli bir
yazardı. A B D ’de Siyahlar’ın yaşantılarını an­
latan kitaplarıyla tanınır. Şiir, öykü, rom an ve
oyunlarından başka tarih ve folklor kitapları,
opera librettoları yazdı. Richard W right
SİYAH AMERİKALILAR 277
(1908-60) özyaşamöyküsel yapıtları Vatan E v­
ladı (Native Son; 1940) ve Kara Ç ocuk'la
( Black Boy; 1945) tanındı. Lorraine Hans-
berry (1930-65) Raisin in the Sun (1959; “G ü­
neşteki Üzüm ler”) adlı yapıtıyla Broadway’de
oyunu sahnelenen ilk Siyah kadın yazar oldu.
Tarihsel rom anlarında ve röportajlarında
Am erikalı Siyahlar’ın mücadelesini konu alan
Alex Palmer Haley (doğumu 1921) ünlü kita­
bı Kökler' de (Roots: The Saga o f an American
Family; 1976) Afrikalı atalarının köleleştiril-
mesinden bu yana yedi kuşak Siyah Am erika-
lı’yı inceledi. Bir soybilim araştırması olan bu
kitaptan sonra Haley 1972’de, Siyah soybilim
araştırm alarına yardımcı olacak Kinte V akfı’
m kurdu. Kadın yazarlardan Alice W alker
(doğumu 1944), üç ciltte toplanan şiirleri, iki
öykü kitabı ve dört romanıyla çağdaş dünya
edebiyatında önemli bir yere sahiptir. M edeni
Haklar H areketi’nde yer alan yazar, Siyahlar’
m tarihine ilişkin çalışmalarıyla da tanınır.
Renklerden M oru ( The Color Purple; 1982)
kısa zam anda pek çok dile çevrilmiştir. Felse­
fe profesörü Angela Davis (doğumu 1941) Şa­
fakta Gelirlerse ( / / They Come in the Mor-
ning; 1973), W omen, Race and Class (1982;
“Kadınlar, Irk ve Sınıf”) gibi kitaplarıyla ol­
duğu kadar, mücadeleci kişiliğiyle de tanındı.
Siyahlar’ın m ücadelesinde yer aldığı için
1970’te tutuklanarak yargılandı. Sonuçta,
hakkm daki bütün suçlam alardan, tümüyle
beyazlardan oluşan bir jürinin kararıyla
1972’de beraat etti.
ZEFA
I. Dünya Savaşı'nda bir grup Siyah görevli. Siyahlar,
Bağımsızlık Savaşı da içinde olmak üzere ABD'nin
bütün savaşlarına katıldılar.
278 SİYAH KALEM
Topham
Ö nem li bir önder olan M alcolm X 1964'te Siyah
M üslüm anlar hareketinden ayrıldı; ertesi yıl da
öldürüldü.
Geçmişte pek çok meslek dalında engellere
uğrayan Siyahlar, büyük m ücadeleler sonucu
hem en her alanda kendilerine yer açmayı ba­
şardılar. Tiyatro ve sinema sanatçısı Sidney
Poitier (doğumu 1924) ABD sinemasındaki
ırkçı bakışı kırarak, başka Siyah oyuncuların
önünü açan bir sanatçıdır. 1958’de Berlin
Film Şenliği’nde en iyi erkek oyuncu ödülünü
alan Poitier, Çayırdaki Zam baklar (Lilies o f
the Field; 1963) ile Oskar Ö dülü’nü de ka­
zandı.
Bugün uluslararası yarışmalarda A B D ’nin
onuru olan Siyah sporcular ayrımcı engeller
yüzünden ancak 20. yüzyılın ortalarında ken­
dilerini gösterebildiler. 1936 Berlin Olimpiyat
O yunları’nda dört altın madalya kazanan Jes-
se Owens’ın (1913-80) uzun atlam ada kırdığı
dünya rekoru 25 yıl boyunca geçilemedi.
1908’de Sydney’de ağır sıklette dünya şampi­
yonu olan ilk Siyah boksör Jack Johnson
(1878-1946), A vustralya’daki bu karşılaşm a­
dan önce, A B D ’deki ırk ayrımcılığı yüzünden
ülkesinde sivrilme olanağı bulamamıştı. Ağır
sıklette dünya şampiyonluğu sanını en uzun
süre elinde tutan Joe Louis (1914-81), gene
ağır sıklette üç kez dünya şampiyonu olan
M uham m ed Ali (doğumu 1942) de A B D ’li Si­
yah boksörlerdendir. Uzun süre basketbol ta­
kımlarına alınmayan Siyah sporcular bugün
başlıca kulüplere başarı üstüne başarı kazan­
dırm aktadır (bak. Louis. Jo e ; M u h a m m e d Au).
Siyasette Siyahlar
Siyaset alanındaki m ücadele, oy hakkı elde
etm ekle kalmayıp doğal olarak seçilmeyi de
içeriyordu. Jesse Jackson 1983’te Siyah seç­
m enlerin tüm ünün oy verm ek üzere kütükle­
re kaydolması için çalışarak, Chicago beledi­
ye başkanlığına ilk kez bir Siyah’ın seçilmesini
sağladı. 1988 seçimlerinde büyük kentlerde
Siyah adaylar değişen ölçülerde başarı kazan­
dılar.
SİYAH KALEM, yaşamına ilişkin hiçbir şey
bilinmeyen bir Osmanlı nakkaşıdır. Tam adı
M uhamm ed (M ehm ed) Siyah Kalem ’dir.
Topkapı Sarayı Müzesi K ütüphanesinin H a­
zine Bölüm ü’nde bulunan iki albümde 64
resmi vardır. Bir tanesinde Fatih Sultan Meh-
m ed’in resmi bulunduğu için, bu yapıtlar
Fatih Albüm leri adıyla anılırlar.
Fatih A lbüm leri’nin nerede ve hangi tarihte
düzenlendiği belli değildir. İçindeki çok de­
ğerli m inyatürler, desenler, kâğıt oyma ve hat
örnekleri bu albümlere sıra gözetilmeden,
gelişigüzel bir biçimde yerleştirilmiştir. Al­
büm lerdeki resimlerin büyük çoğunluğu Teb­
riz Sarayı’nda 14. ve 15. yüzyıllarda ortaya
çıkan çeşitli m inyatür okullarının ürünleridir.
Bu, albüm lerin Tebriz’de hazırlandığı olasılı­
ğını doğrulam aktadır. Am a albümlerin Top-
kapı Sarayı’na nasıl geldiği bilinmem ektedir.
Siyah K alem ’in Fatih A lbüm leri’ndeki 64
resmi arasında bir üslup birliği yoktur. Ayrıca
Siyah Kalem imzası da farklı biçimlerde
yazılmıştır. Tüm bunlar, söz konusu resimle­
rin değişik ellerden çıktığını ve daha sonra
üzerlerine Siyah Kalem yazıldığını düşündür­
m ektedir. Siyah Kalem ’in bir nakkaşın değil
de bir resim üslubunun adı olduğunu öne
sürenler de vardır.

Fatih A lbüm leri’ndeki Siyah Kalem resim­
leri daha büyük bir yüzeyden gelişigüzel
kesilerek yapıştırılmıştır. G enelde siyah ve gri
tonlarıyla çizilmiş bu resimlerde yer yer kır­
mızı, sarı, mavi, nefti gibi renklerin mat
tonları kullanılmıştır. Bu resimler konuları
bakım ından iki grupta toplanabilir. Bir grup
resimde dans eden, içki içen, güreşen, at
kaçıran insan ve hayvan karışımı dev yaratık­
lar betimlenmiştir. Ö bür grupta ise bozkırlar­
daki göçebelerin günlük yaşam larından çeşitli
kesitler canlandırılmıştır. Göçebe kökenli ve
Şamanlık ile ilgili olan Siyah Kalem resimleri­
nin O rta Asya ve Çin uygarlıklarının etkisin­
deki bir bozkır kültürü çerçevesinde yapıldığı
sanılmaktadır.
SİYASAL PARTİLER, belirli bir siyasal prog­
ram üzerinde birleşmiş kişilerin bu programı
gerçekleştirmek için siyasal iktidarı ele geçir­
mek amacıyla bir araya gelerek kurdukları
örgütlerdir. Siyasal partinin bir örgüt olması
onu öbür siyasal katılım biçimlerinden, siya­
sal iktidarı ele geçirme amacıysa öbür örgüt
türlerinden ayırmamızı sağlar. G erçekten bir
bilimsel araştırm a örgütü, bir meslek örgütü
ya da sendika ile siyasal parti arasında örgüt­
lenme ve siyasete katılm a açısından çok bü­
yük farklar vardır. Siyasal parti, hüküm eti
propaganda, ikna, grev, direniş gibi yollar ve
araçlarla etkilemeye çalışmaz. O nun amacı
üyelerinin ekonom ik ve toplumsal çıkarları
SİYASAL PARTİLER 279
:atih A lbüm leri'ndeki bir
îiyah Kalem resmi.
ra Güler Arşivi
doğrultusunda karar alınması için siyasal ya­
şama dolaylı olarak katılmak da değildir.
Siyasal partiler daha önceden belirledikleri ve
kamuoyuna açıkladıkları siyasal program ları­
nı yaşama geçirmek için seçimleri kazan­
mayı ve hüküm eti kurmayı amaçlar. Bu ne­
denle siyasal partiler siyasal yaşama doğrudan
katılır. Siyasal partileri bazı ortak çıkarları
savunan ve hüküm etin üzerinde etkili olmaya
çalışan öbür örgütlerden ayıran temel fark,
siyasal iktidarı elinde tutsa da tutm asa da,
devleti yönetm e program ına ve iddiasına sa­
hip olmalarıdır.
Partilerin siyasal iktidarı ele geçirmelerinin
yolu kural olarak seçimdir. Am a siyasal ikti­
darı şiddete dayanan yöntem lerle ele geçir­
meyi amaçlayan partiler de olabilir. Belirli bir
siyasal program a sahip olan ve gizli çalışan bu
örgütler de siyasal parti tanım ına girer. Am a
silahlı kuvvetler içinden zora başvurarak siya­
sal iktidara el koyan bir grup siyasal parti
olarak kabul edilmez.
G ünüm üzde siyasal partiler siyasal sürecin
doğal bir parçası durum undadır. Onların ku­
ruluşlarını, bu kuruluşa ilişkin kuram larını ve
pogram larını, iç ve dış örgütlenm elerini, pa­
rasal durum larını, disiplin bağlarını, iç etkin­
liklerini, genel etkinliklerini ve kurullarını
belirleyen, biçimlendirip koşullandıran sisteme
siyasal parti rejimi adı verilir. Siyasal iktidar de­
yiminin günlük dildeki anlamı hükümet ve
onun karar verm e gücü ile olanağıdır (bak.
280 SİYASAL PARTİLER
HÜKÜMET). Ü lk e n in s o r u n la r ın ı, g e r e k s in m e ­
le rin i s a p ta y ıp ç ö z e c e k v e y u r tta ş la r a ç e ş itli
h iz m e tle r in v e r ilm e s in i s a ğ la y a c a k o la n siy a ­
sa l ik tid a r ı h a lk ın e tk ile m e s in in e n a k ılc ı v e
d e m o k r a tik y o lu b ir s iy a sa l p a r tiy e ü y e o la r a k
o n u n e tk in lik le r in e k a tılm a s ıd ır .
Siyasal partiler hem bir seçmenler grubun­
ca doğrudan oluşturulan örgütlerdir, hem de
bu örgütlerde yer almayan seçmenlerin genel
sorunlar ve hizm etlere ilişkin dilek ve istekle­
rini ilettikleri kuruluşlardır. D oğrudan siyasal
partilerde yer almayan seçm enler de, seçim­
lerde kendi görüş, istek ve dileklerine en
yakın gördükleri partiye oy vererek onun
siyasal iktidarı ele geçirmesini sağlamaya çalı­
şır. Böylece halk siyasal partiler aracılığıyla
siyasal iktidarın oluşturulm asına ve kullanıl­
masına doğrudan katılma olanağı bulur.
Siyasal Partilerin Doğuşu
Günüm üzdeki anlam ve görünüm ünden ol­
dukça farklı olmasına karşın, siyasal partilerin
köklerini çok eskilere kadar uzatm ak olasıdır.
İnsanların değişik toplumsal sınıflara ayrılma­
sıyla aralarında düşünce ve çıkar çatışmaları
başlamış, böylece çıkarları farklı olan kişiler
bir araya gelerek devlet yönetimini ele geçir­
meye ya da kendi çıkarları doğrultusunda
etkilem eye çalışmışlardır. Örneğin A tina’da
Solon dönem inde toplum sal konum ları ve
ekonom ik çıkarları farklı üç grup çatışma
halindeydi. Bunlardan, en verimli ve büyük
toprakların sahibi olan doğuştan soylular A ti­
n a’nın yönetimini ellerinde tutm aktaydı.
Bunların dışında, yoksul köylüler ile yöneti­
min dışında tutulan ve karar alma süreçlerine
katılam adıkları için kendi çıkarlarını yeterin­
ce gözetemeyen çiftçiler, zanaatkârlar, tüccar
ve gemiciler vardı. Bu üç toplumsal sınıf
yönetimi almak amacıyla çetin bir çatışma
içine girmişti. Eski Rom a’da yurttaşlar, patrici-
ler ve plebler olarak birbirine düşman iki gruba
ayrılmıştı.
Çağdaş parti kavramı içine girebilecek ör­
gütlerin ortaya çıkışı ise çok yenidir. Yazılış
tarihi çok eski olmayan birçok ülkenin anaya­
sasında bile partilerden söz edilmem ektedir.
1850’lerde A B D dışında dünyanın hiçbir ül­
kesinde çağdaş anlam da siyasal partiler yok­
tu. Devrim meclisleri, üyelerin bir araya
geldikleri kulüpler de çağdaş anlam da birer
parti değildi. Örneğin Fransız Devrim i’nde
Versailles’da toplanan Etats-Generaux’ya (ulu­
sal meclis) seçilen B reton milletvekilleri yöre­
sel çıkarlarını savunmak üzere bir kahve
tutarak bir araya gelmeye başlamışlardı. Bir
süre sonra ulusal sorunlarda da anlaştıklarını
gören bu temsilcilere öbür illerden gelen ve
onlarla aynı görüşleri paylaşan milletvekilleri
de katılm aya başladı. Böylece belli görüşler
etrafında bir araya gelen “B reton Kulübü”
ortaya çıktı. Etats-Generaux Paris’e taşınınca
bu kulübün önde gelenleri toplanm ak için bir
m anastırın yemekhanesini kiraladılar ve tari­
he de o m anastırın adıyla, Jakobenler olarak
geçtiler (bak. F ra nsiz D ev r İMİ). Am a Jako­
benler de çağdaş anlam da bir parti değildi.
Çağdaş partilerin doğuşu parlam entonun
yetkilerinin ve oy hakkının genişletilmesiyle
gerçekleşti. İşlevleri ve bağımsızlıkları geniş­
leyen siyasal meclislerin üyeleri etkinliklerin­
de uyum sağlayabilmek için ortak nitelikleri­
ne göre gruplaştılar. Oy hakkı yaygınlaştıkça
seçmen sayısı da artıp genişledi. Bu durum
karşısında adayları seçmenlere tanıtacak ve
oyları yönlendirecek kom iteler oluşturulmaya
ve bu yolla seçmenler örgütlenmeye başlandı.
Bu iki olgu çağdaş siyasal partilerin oluşması­
nın ilk adımlarıydı. Parlam ento grubu, millet­
vekillerinin etkinlikleri arasında eşgüdümü
sağlamaktaydı. Am a her milletvekili yeniden
seçilebilmek için kendi seçim komitesiyle de
ilişkilerini geliştirmek zorundaydı. Böylece,
temsilcileri parlam ento grubu içinde işbirliği
yapan çeşitli kom iteler dolaylı bir birlik oluş­
turdular. Ne var ki, bu yapının partileşebil­
mesi için ilişkilerin kişisellikten çıkıp kurumlaş­
ması gerekiyordu. Parlam ento grupları ile
seçim kom iteleri arasında sağlanan sürekli
eşgüdüm ve ikisini birbirine bağlayan düzenli
ilişkilerin kurulması siyasal partileri doğurdu.
Bazı partiler bu genel oluşumun, seçim ve
parlam ento çevresinin dışında doğmuştur.
Birçok sosyalist parti doğrudan doğruya sen-
dikalarca yaratılmış, hatta bir süre sendikala­
rın seçim ve parlam ento işlerindeki siyasal
kolu olarak çalışmıştır. Örneğin İngiliz İşçi
Partisi, 1899 Sendikalar Kongresi’nde bir se­
çim ve parlam ento örgütü kurm a kararının
alınmasıyla doğmuştur. A vrupa’daki birçok

Hıristiyan dem okrat partinin ortaya çıkışında
kilisenin ve Katolik din örgütlerinin doğrudan
rolü vardır.
Siyasal Parti Tipleri
Siyasal partiler iç yapılarına göre iki gruba
ayrılır: Kadro partileri ve kitle partileri.
Az sayıda üyeden oluşan kadro partilerinin
amacı üye sayısını artırm ak değildir. Bunlar
seçimden seçime adını duyuran, seçim arala­
rında etkinlikleri pek görülmeyen örgütlerdir.
Kadro partilerine özellikle A B D ’de ve İngil­
tere ’de rastlanır. Bu ülkelerde partiler, parla­
m ento grupları ile seçim kom iteleri arasında
sağlanan eşgüdümün sonucunda doğmuştur.
H er ne kadar gruplar ile kom iteler birleşmiş­
lerse de, seçim kom itelerinin ülke ölçeğinde
birleşmesi sağlanamamıştır. Bu nedenle iç
yapıları zayıftır. Kadro partilerinde seçimlere
hazırlanm ak, kampanyayı yürütm ek ve aday­
larla ilişkileri korum ak için seçkinler bir araya
getirilir.
Bu seçkinleri, saygınlığı ve ilişkileriyle ada­
ya güç sağlayabilecek kişiler, seçim kam pan­
yasını yürütecek, seçm enlere yön verecek
uzm anlar ve kam panyanın giderlerini karşıla­
yacak zenginler oluşturur.
Rex Features
ABD'de bir siyasal partinin delegeleri başkan adayı
seçiminde.
Kitle partileri ise üye ve sempatizan sayısını
sürekli artırm ak isteyen örgütlerdir. Kitle
partileri işçi sınıfının gelişmesi ve genel oy
hakkının elde edilmesiyle 19. yüzyılın ikinci
SİYASAL PARTİLER 281
yansında ortaya çıktı. Bu dönem de sosyalist
partiler kitle partisi olarak kuruldu. Bu parti­
lerin amacı işçi sınıfını siyasal bakım dan
eğitm ek, bu sınıf içinden ülkeyi yönetebilecek
kişileri yetiştirm ekti. Ayrıca sosyalist partiler
savundukları ilkeler ve siyasal program ları
nedeniyle iş çevrelerinden ve büyük toprak
sahiplerinden destek alma şansına da sahip
değildi. Bu nedenle parasal açıdan üyeleri­
nin aidatlanna dayanm ak zorundaydı. Kit­
le partileri öbür etkinliklerinin yanında, bü­
yük paralar gerektiren seçim kam panyaları­
nın giderlerini de işte bu kaynaktan karşılar.
Böylece seçilen adaylann onları parasal yön­
den destekleyen birkaç kişiye bağımlı kılın­
ması da önlenmiş olur.
Komünist partiler de sosyalist partiler gibi
kitle partisi olmakla birlikte daha disiplinli bir
örgüt yapısına dayanır. H er komünist parti
üyesinin parti örgütü içinde aktif olarak çalış­
ması kuraldır. Ayrıca kom ünist partilerde üye
yazılımı da sıkı bir denetim altındadır. Üyeler
karar süreçlerine, aşağıdan yukarıya doğru,
etkinlikte bulunduklan örgütler kanalıyla ka­
tılırlar. K arar alma süreci tam amlanıp belirli
kararlar alındıktan sonra tüm üyeler koşulsuz
olarak bu kararlann gerçekleşmesi için çalı­
şırlar.
Faşist partiler ise kitle partilerinin ayrı bir
türünü oluşturur. Bunlar otoriter bir öğreti
doğrultusunda askeri tipte bir örgüt yapısına
sahiptir. Ö nderin m utlak egemenliğine bağlı
olarak katı bir disiplin uygular.
Siyasal partileri yöneticilerinin üyeleri ve
milletvekilleri üzerindeki otoriteleri yönün­
den de ikiye ayırabiliriz: Serbest partiler,
disiplinli partiler.
Serbest partilerde üye ve parlam enterler
siyasal sorunlar karşısında belirli bir yönde
birlikte davranm ak zorunda değillerdir. D i­
siplinli partilerde ise üye ve parlam enterler
parti yönetiminin aldığı kararlarla partinin tü ­
zük ve program ına uym ak zorundadırlar.
Siyasal Parti Sistemleri
Siyasal parti sistemleri başlıca iki gruba ayrı­
lır: Çok partili sistem ve tek partili sistem.
Çok partili sistem çoğulcu, liberal ve reka­
betin var olduğu siyasal yapılarda ortaya
çıkar. Bu sistemi iki partili sistem ve ikiden
282 SİYASAL PARTİLER
fazla partili sistem olarak ikiye ayırabiliriz.
Gerçek örneklerine İngiltere ve A B D ’de rast­
ladığımız iki partili sistem bir ülkede yalnızca
iki parti olmalıdır anlamına gelmez. Bu siste­
min uygulandığı ülkelerde ikiden çok parti
vardır. Am a bu ülkelerin toplum sal ve siyasal
koşullan iki büyük partinin siyasal yaşama
egemen olmasını olanaklı kılm akta, öbür
partiler çok zayıf bir durum da varlıklarını
sürdürm ektedir. Bir büyük parti daha doğdu­
ğunda iki büyük partiden birinin yerini al­
m akta, eski büyük parti küçülüp önemini
yitirm ektedir. İki partili sistemin doğmasında
en önemli etm en seçimlerin tek turlu ve
özellikle dar bölge sistemine göre yapılması­
dır. Tek adlı seçim yöntemi olarak da adlandı­
rılan bu sistemde, parlam enterler ABD ve İn­
giltere’de olduğu gibi birer temsilci çıkartan
seçim bölgelerinde seçilirler. En fazla oyu
alan aday seçimi kazanır. Bu, iki büyük parti­
den birinin adayının kazanması anlamına
gelir.
İkiden fazla partili sistem ülkenin siyasal
yaşamında ikiden çok partinin söz sahibi
olması anlam ına gelir. İkiden fazla partili
sistemi, ülkedeki siyasal azınlıkların güçleri
oranında temsil edilmelerine olanak sağlayan
nispi temsil sistemi doğurmuştur. Bu sistemde
genellikle partilerden hiçbiri tek başına ço­
ğunluğu elde edemez ve koalisyon hüküm et­
leri oluşur. Parlam entoda, içinde çeşitli parti­
lerin bulunduğu ve sürekli yer değiştirdiği
iktidar ve m uhalefet grupları oluşur.
Tek partili sistemde siyasal iktidar sürekli
olarak tek partinin elindedir ve seçimler bu
partinin adayları arasında yapılır. Bu sistem­
de partiler arasında ve partiler kanalıyla
yürütülen bir siyasal iktidar savaşı söz konusu
değildir. M uhalefet aynı partinin içinde bi­
çimlenir.
Türkiye'de Siyasal Partiler
Türkiye’de çağdaş anlam da siyasal partiler
1876 Anayasası’nda (Kanun-ı Esasi) 1909’da
yapılan köklü değişikliklerle ortaya çıktı
(bak. BİRİNCİ VE İKİNCİ MEŞRUTİYET; İTTİHAT VE
TerakkİCEM İY ETİ). 1913’te Babıâli Baskım ’yla
tek parti durum una gelen İttihat ve Terakki
Fırkası 1918’e kadar bu konum unu sürdürdü.
M ondros M ütarekesi’ni izleyen günlerde İs­
tanbul’da kurulan partiler A nadolu’da ulusal
kurtuluş mücadelesini sürdüren örgütlerce
benimsenmedi. Bu örgütlerin oluşturduğu
Anadolu ve Rumeli M üdafaa-i H ukuk Cemi­
yeti, Kurtuluş Savaşı’nın merkezi örgütü ko­
numundaydı. Bu örgüt Halk Fırkası’na dönü­
şerek (9 Eylül 1923) Türkiye Cum huriyeti’nin
ilk siyasal partisini oluşturdu. Partinin adı 10
Kasım 1924’te Cum huriyet Halk Fırkası ola­
rak değiştirildi. G ene 1924’te cumhuriyetin
ilanına ve halifeliğin kaldırılmasına karşı çı­
kan bir grup Cum huriyet Halk Fırkası’ndan
istifa ederek Terakkiperver Cum huriyet Fır-
kası’nı kurdu. Am a bu yeni parti cumhuriye­
te karşı çıkan hilafetçi çevrelerin kümelendiği
bir odak olunca 1925’te kapatıldı. 1930’un
ortalannda A tatürk’ün görevlendirmesi üze­
rine Fethi O kyar tarafından kurulan Serbest
Cum huriyet Fırkası da aynı yılın sonunda
kapatıldı. Böylece, Cum huriyet Halk Fırkası
(1935’te adı Cum huriyet Halk Partisi olarak
değiştirildi) varlığını sürdüren tek siyasal parti
olarak kaldı.
1923’te cumhuriyetin ilanını izleyen günler­
de Cem iyetler K anunu’nda yapılan değişiklik­
le hüküm ete tüm örgütler üzerinde geniş bir
denetlem e yetkisi verilmişti. 1926’da Türk
M edeni Kanunu ile ülkede örgütlenm e hakkı­
na serbestlik getirildiyse de, 1923-45 arasında
yürürlükte olan tek partili sistem ortam ın­
da parti özgürlüğü yoktu. Yeni siyasal parti
kurulm asına yönelik iki girişim de kısa sürede
başarısızlığa uğramıştı. 1946’da Cemiyetler
K anunu’nda yapılan değişiklikle farklı siyasal
eğilimlerde partilerin kurulmasına olanak ta­
nındı. 1946’da kurulan D em okrat Parti 1950
seçimlerini kazanarak siyasal iktidarı ele ge­
çirdi. 1946-60 arasında ülkede iki partili sis­
tem egemen oldu.
1961 A nayasası’nın getirdiği göreli özgürlük
ortam ında ilk kez siyasal partiler anayasal
güvence altına alındılar. 1965’te Siyasal Parti­
ler Kanunu çıkarılarak siyasal partilerin çalış­
ma ilkeleri ve biçimleri belirlendi. Uygulan­
m akta olan nispi temsil sisteminin de etkisiyle
yeni partiler kuruldu, gerçek anlam da çok
partili sisteme geçildi. Bu siyasal yapı 12 Mart
1971 askeri müdahalesini izleyen birkaç yıl
dışında, 1960’lar ve 1970’ler boyunca varlığını
sürdürdü. Am a 12 Eylül 1980 askeri müdaha-
 SİYASAL VE YEREL YÖNETİM 283

Cumhuriyet Gazetesi Arşivi

Solda: Sosyaldemokrat Halkçı Parti'nin bir m itingi.

Üstte: Anavatan Partisi'nin bir gösterisi.

leşinin ardından önce siyasal partilerin etkin­ rın yapılanışım ve birbirleriyle ilişkilerini be­
likleri durduruldu, 16 Ekim 1981’de de tüm lirleyen tüm sisteme siyasal yönetim denir.
siyasal partiler feshedildi. Başbakan ya da başkan, parlam ento, hükü­
Bugün ülkemizde uygulanm akta olan siya­ m et, m ahkem eler, kam u hizm etleri, silahlı
sal parti rejimi 1982 Anayasası ile 1983’te kuvvetler, polis gibi tüm bir yönetim sistemi,
çıkarılan yeni Siyasal Partiler Kanunu tarafın­ siyasal yönetim kapsamındadır.
dan düzenlendi. O ldukça otoriter bir nitelik Bir topluluk içinde yaşarken, bireylerin
taşıyan bu düzenlemeye göre, siyasal yaşamın ortak gereksinimlerini karşılayacak kam u hiz­
vazgeçilmez öğeleri olarak kabul edilen parti­ m etlerinin de sağlanması gerekir. Bu hizm et­
ler, seçimler yoluyla milli iradenin oluşmasını leri sağlamak kamu yönetiminin görevidir.
sağlamak, ülke çapında etkinlik gösterm ek, Kamu hizmetleri siyasal yönetimin bir parçası
ülkenin bütünlüğünü ve laiklik ilkelerini gö­ olarak m erkezden yönlendirilebileceği gibi,
zetm ek gibi genel ve özel kurallara uymak zo­ bir bölgede yaşayan halkın bazı gereksinim le­
rundadır. Ayrıca, siyasal partilerin kadın ve rini o bölge içerisinde yerel olarak karşılam ak
gençlik kolları ile köy örgütü kurması, sendi­ da olanaklıdır. Yerel yönetim ler, merkezi
ka ve derneklerle işbirliği yapması da yasak­ yönetimin dışında, belirli bir bölgede kamu
lanmıştır. hizmetlerini yerine getirir.
A yrıca bak. TÜRKİYE. Yönetim sözcüğü ayrıca, “yönetim bugün
yeni ekonom ik önlemleri açıkladı” haberinde
SİYASAL VE YEREL YÖNETİM. Bir ülke­ olduğu gibi hüküm et anlam ında ya da “Baş­
de, eyalette, kentte ya da köyde birlikte bakan A .’nın yönetim i” biçiminde, ülkenin o
yaşayan insanlar bütün ülke ya da topluluğun dönem deki siyasal önderine gönderi yapıla­
yararı için konulmuş bazı kural ve düzenlem e­ rak da kullanılabilir. (Yönetim in özel anlam ­
ler içinde yaşamak zorundadır. Böyle bir larına ilişkin ek bilgileri B A K A N LA R K U ­
topluluğu bu kural ve düzenlem elere göre R U L U , SİYA SAL P A R T İL E R , SİYASET
yönlendirme işi yönetimdir. m addelerinde bulabilirsiniz.)
Yönetim kavramı iki farklı düzeyde açıkla­ Yönetim biçimleri ülkeden ülkeye değişir.
nabilir. Bir ülkede siyasal iktidar ile kurumla- Değişik ülkelerin siyasal yönetimlerini tanım ­
284 SİYASAL VE YEREL YÖNETİM
lam ak için dem okrasi, kom ünizm, diktatör­
lük, faşizm, cumhuriyet, krallık ya da monarşi
gibi çeşitli kavram lar kullanılm aktadır. (Bu
terim lere ilişkin ayrı m addelerde bu siyasal
sistemlerin ülke yönetimlerini nasıl etkilediği
anlatılm ıştır.) H er ülkenin yönetimi, o ülke­
nin tarihsel gelişiminin ve siyasal ideallerinin
bir yansımasıdır. Aynı siyasal sisteme sahip
iki ülkenin yönetim leri, gelişimlerini farklı
tarihsel ve toplumsal koşullarda sürdürdükle­
ri için birbirinden farklı olabilir.
Yönetimin Gelişimi
İlkel kabilelerde, en güçlü savaşçının zora
başvurarak yönetimi ele geçirdiği ilkel yöne­
tim biçimleri uygulanırdı. Başka kabileleri
yenen ve yeni topraklar kazanan başarılı
savaşçılar, iktidarı ordularının gücü ve yan­
daşlarının desteğiyle ele geçirerek ilk krallar
oldular. Bu krallıkları yönetm ek için yasalar
konuldu. Yönetim in temel görevi ordu kur­
mak ve vergi toplam aktı. Eski Mısır, Babil ve
A sur’da din, kralın iktidar kaynağının tanrısal
olduğu inancını yerleştirerek, kralın yöneti­
mini pekiştirm ekte yaşamsal bir rol oynadı.
İÖ 6. yüzyıldan başlayarak Eski Y unan’da
Aristo ve Platon gibi siyasal düşünürler mo­
dern yönetim kavramını ortaya koydular
(bak. ARİSTO; ESKİ Y u n a n ; P l a t o n ) . Yunanlı
düşünürler, yurttaşların ülkenin yönetiminde
söz sahibi olm alanna olanak sağlayan dem ok­
ratik yönetim kuramını da geliştirdiler. Am a
bu dönem de uygulanan demokrasi günüm üz­
deki anlam ından farklıydı. Eski Y unan kent
devletlerinde halkın yönetim de söz sahibi
olması yalnızca yurttaşlarla sınırlıydı. Kent
nüfusunun çoğunu oluşturan kölelerin yöneti­
me katılm a haklan yoktu. G ene de, A tina
gibi kent devletlerinde “halk yönetim i” oldu­
ğu söylenebilir. Halkın temsilcileri yasalar
yapm ak, vergileri kararlaştırm ak ve anlaş-
m azlıklan zor ile değil oylama ile çözmek
üzere düzenli olarak toplanırlardı.
Ülkelerin, özellikle Akdeniz çevresindeki­
lerin yasalan, kültürleri ile bilimleri geliştikçe
ve nüfusları arttıkça, yönetime ilişkin düşünce
ve çalışmaları çok daha karmaşıklaştı ve
ayrıntılandı. 16.-18. yüzyıllar arasında A vru­
p a’da hüküm süren m utlak krallar, krallıkları­
nı yönetebilm ek için ordular beslemenin yanı
sıra büyük bir m em ur ve yönetici ağının
yardımına gereksinim duydular. Devlet gö­
revlileri ve m em urlardan oluşan bu topluluğa
bürokrasi denildi. (Sözcük, işyeri anlamına
gelen Fransızca bureau ve iktidar anlamına
gelen Yunanca kratos' dan türem iştir.) Her
yönetimin bir bürokrasisi vardır.
Bazen bir ülkede halk yönetim biçimini
onaylamaz ve kurulu düzeni değiştirmek için
başkaldırır. Böyle halk ayaklanm alarına dev­
rim denir. İngiliz baronlarının 1215’te krala
karşı ayaklanması ülkenin yönetiminde dö­
nüm noktası oldu. Kral, uyruklarının bireysel
haklarını tanıyan Magna C arta (bak. M a g n a
C a r t a ) adındaki belgeyi imzalamak zorunda
kaldı. 17. yüzyılda, ülkeyi kimin yöneteceği
sorunundan kaynaklanan İngiliz İç Savaşı
(1642-51) kral ve parlam ento arasındaki güç
dengesinde bir başka önemli değişmeye yol
açtı. A m erikan, Fransız, Rus, Çin ve Küba
devrimleri yönetim biçimlerinde büyük deği­
şikliklere neden oldu.
Siyasal Yönetim Sınıflandırmaları
Siyasal yönetim ler çeşitli biçimlerde sınıflan­
dırılabilir. Bunlardan biri egemenliğin kayn a­
ğına. göre yapılan sınıflandırmadır. Buna
göre yönetim, dinsel ve laik olarak ikiye
ayrılır. Dinsel ya da teokratik yönetimde
yerleşik hukuk düzeninin Tanrı tarafından
konulmuş olduğuna inanılır. Bu yönetimde
siyasal otoritenin T a n n ’mn yeryüzündeki
temsilcisi olduğu varsayılır. Bu nedenle de,
var olan düzen ve otoriteye karşı çıkılamaz ve
eleştirilemez.
Laik yönetimde ise egemenliğin kaynağı
dünyasaldır. Laik yönetimler ülkenin siyasal
sistemine göre çok farklı biçimler alabilir.
Ö rneğin, halkın işbaşına getirdiği dem okratik
yönetimler gibi, kaba güce dayanan bir önder
ya da grubun egemenliği de laik olabilir.
Siyasal yönetimlerin en eski sınıflandırılma
biçimlerinden biri de egemenliği kullanan kişi
sayı' sına göre yapılandır. Bu ayrımda tek
kişinin yönetimine monarşi, soylu azınlığın
yönetimine aristokrasi, halk çoğunluğunun
yönetimine de dem okrasi denmiştir. Bu sınıf­
landırm a Eski Y unan’dan yakınçağlara kadar
bazı terim farklılaşmalarıyla geçerli olmuştur.
Toplum biçim lerine, göre yapılan sınıflan­

dırm ada, siyasal iktidarın toplumsal ve eko­
nomik yapı tarafından belirlendiği düşünülür.
Y önetim ler feodal, kapitalist, sosyalist top­
lum biçimlerine göre farklılaşır.
Siyasal yönetimlerin bireyin ve birey özgü r­
lüğünün tem el alınması'na göre sınıflandırıl­
masında, yönetim liberal ve liberal olmayan
biçiminde ikiye ayrılır. Liberal yönetim ler,
halkın tercihlerini yansıtan çoğulcu dem okra­
tik yönetimlerdir. Liberal olmayan yönetim ­
ler ise, otoriter ve faşist yönetim ler gibi birey
karşısında devletin üstünlüğünü savunan yö­
netim ler ya da toplum un üstünlüğünü savu­
nan sosyalist yönetim ler olarak farklılaşabilir.
Siyasal Yönetim Biçimleri
D em okratik Yönetim . Bu, pek çok batılı
ulusun benimsediği yönetim biçimidir ve hal­
kın yönetime katılmasını kapsar. Dem okrasi
sözcüğü, halk ve iktidar anlamına gelen Yu­
nanca dem os ve kratos' dan gelir. H alk, birbi­
rinden farklı iki ya da daha çok siyasal parti
arasından hangisinin ülkeyi yöneteceğine ka­
rar verm ek için düzenli olarak yapılan seçim­
lerde oy verir (bak. SEÇİM; SİYASAL PARTİLER).
Seçilen yönetim, bireylerin haklarını güvence
altına alan anayasa ve yasalar çerçevesinde
(bak. A n a y a s a ) davranm ak zorundadır. ABD
Başkanı A braham Lincoln’ın sözleriyle, de­
m okratik yönetim “halkın, halk tarafından,
halk için yönetim i”dir.
D em okratik yönetim lerde kuvvetler ayrılı­
ğı ilkesi benimsenmiştir. Kuvvetler ayrılığı
ilkesi, yönetim organlarının birbirinden ayrıl­
masını öngörür. Buna göre, yürütm e (başkan
ya da bakanlar kurulu) yasaları uygular,
yasam a (parlam ento) yasaları yapar ve yargı
(m ahkem eler) yasalara uygun davranılmasım
sağlar. Bu sistemle, yasama, yürütm e ve yargı
güçleri birbirinden ayrılmış ve böylece karşı­
lıklı olarak birbirlerini denetlem eleri sağlan­
mıştır. Oysa otoriter yönetim ler, yönetim
organlarının ve yetkilerinin tek elde toplan­
ması dem ek olan kuvvetler birliği ilkesini
kabul eder.
D em okratik yönetimi başka yönetim biçim­
lerinden ayıran temel özelliklerden biri de
bireysel özgürlükler, yönetimi eleştirme öz­
gürlüğü, basın özgürlüğü, seçme ve seçilme
özgürlüğü gibi özgürlükleri tanımasıdır. Bu
SİYASAL VE YEREL YÖNETİM 285
temel haklar ve özgürlükler başka yönetim
biçimlerinde güvence altına alınmamıştır.
D em okratik yönetimin örgütlenmesi ülke­
nin siyasal ve tarihsel geleneklerine göre
değişir. A m a tem elde iki ayrı yönetim m ode­
linden söz etm ek olanaklıdır. Bunlar başkan­
lık sistemi ve parlam enter sistemdir (bak.
P a rla m e n to ).
Başkanlık sistemi ilk kez A B D ’de ortaya
çıkmıştır. Yürütm e gücü olarak başkanın
doğrudan seçimle işbaşına geldiği başkanlık
sistemi A B D ’nin yanı sıra Latin Am erika ve
başka bazı ülkelerde de uygulanm aktadır.
A m a toplumsal ve tarihsel koşulları nedeniyle
ABD dışındaki ülkelerde bu sistemin otoriter
yönetime dönüşme tehlikesi vardır.
Parlam enter sistemin ilk örneği ise İngilte­
re’de görülm üştür. Bu yönetim biçimi seçimle
işbaşına gelen parlam entoya dayanır. Farklı
siyasal partiler iktidara gelmek için genel
seçimlere katılır. Bu seçimler sonunda meclis­
te çoğunluğu kazanan parti iktidar olur.
Genellikle bu partinin önderi başbakan ola­
rak bakanlar kurulunu oluşturur. Avam Ka­
marası ve Lordlar Kamarası olarak iki meclis­
ten oluşan İngiliz Parlam entosu’nda yalnızca
Avam Kamarası için seçim yapılır. İngiltere’
de devlet başkanı kral ya da kraliçe olmakla
birlikte, gerçek siyasal iktidar seçimle işbaşı­
na gelen parlam entonun elindedir.
Sosyalist Yönetim. Bu yönetim biçimi
SSCB, Çin, Küba ve Doğu Avrupa ülkelerin­
de yürürlüktedir. 1989’daki siyasal ve toplum ­
sal değişikliklere kadar, sosyalist yönetim ler­
de halk yalnızca tek partinin, yani komünist
partisinin adayları için oy kullanabilirdi. Bu
nedenle de, seçimler “serbest” değildi. Birey­
lerin ve basının yönetimi eleştirmesi hoş
karşılanmazdı. Bu uygulamalarıyla dem okra­
tik yönetim den ayrılan sosyalist ülkeler,
1989’da başlayan bir dizi değişim içine girdi­
ler. Bireysel özgürlükler, basın özgürlüğü,
çok partili yaşam, serbest seçim gibi daha
önce yalnızca dem okratik yönetimlere özgü
birçok hak ve özgürlük sosyalist yönetimlerce
de benimsenmeye başlandı.
O toriter Yönetim . O toriter yönetim ler çağı­
mızda, genellikle askeri bir darbe ya da iç
savaş sonucu bir kişi ya da bir grubun
yönetimi zorla ele geçirmesiyle ortaya çık­
286 SİYASAL VE YEREL YÖNETİM
m aktadır. Bazı Latin A m erika ve A frika
ülkelerinde olduğu gibi, bazen de yürürlükte­
ki başkanlık sistemi dem okratik m ekanizm a­
ların işletilememesi nedeniyle otoriter yöne­
timlere dönüşebilm ektedir.
İktidarı zor yoluyla ele geçirenler daha
sonra yeni kurdukları sisteme uygun yasal
düzenlem eleri de yaparlar. Bu yönetim lerde
yasama, yürütm e ve yargı gücü doğrudan
iktidarın denetim indedir. Bireysel hak ve
özgürlükler, basın ve eleştiri özgürlüğü yok­
tur ya da çok kısıtlanmıştır. Seçimler ya
ertelenir ya da serbest seçim ilkelerine
uyulmaz.
Yönetim Kademeleri
Ü lkelerin tüm ünde ulusal yönetimin altında
çeşitli yönetim kadem eleri vardır. Yönetim
birimleri, büyüklük ve önem lerine göre, ör­
neğin A B D ile K anada’da eyaletlerden,
SSCB’de cum huriyetlerden, Türkiye, İngilte­
re ve Fransa’da illerden oluşur; daha küçük
bölgesel ya da yerel birimler, belediye yöne­
tim leri, kent, ilçe ve köy yönetimleri de
vardır. Yerel yönetim birimleri okul, hastane,
sosyal yardım hizm etleri, yol, im ar planları,
doğum kayıtları gibi yerel işlere bakar. Bölge­
sel yönetim ler yerel gereksinimlerin karşılan­
masına çalışır.
D em okrasilerde küçük yönetim birimleri
merkezi ya da federal sistem içinde örgütlen­
miştir. M erkezi sistemde iktidar, bölge yöne­
timlerine ne kadar yetki tanınacağına karar
verir. İngiltere, Fransa, Japonya ve Türkiye
merkezi sistem içinde örgütlenmiş ülkelere
örnektir.
Federal sistemde ise eyaletler, kendi istek­
leri dışında ellerinden alınamayacak belirli
yetkilerle donatılmıştır. Federal sistemin uy­
gulandığı ülkeler arasında K anada, A vustral­
ya, M eksika, İsviçre ve A BD sayılabilir.
Federal sistem A B D ’de gelişmiştir. 1776’da
İngiltere’den kopan 13 eyalet, başlangıçta
kendi bağımsız yönetimlerini oluşturdu.
1781’de de gevşek bir konfederasyon (yani,
eyaletler birliği) kuruldu, ama her eyalet
kendini bir ulus gibi görmeyi sürdürdü. K on­
federasyonun büyük sorunları çözümleme
yetkisi yoktu. Ö nderler bütün eyaletlerin
ancak birlikte davranarak çözebilecekleri so­
runlarla karşılaştıklarında, güçlü bir merkezi
yönetim oluşturm aya karar verdiler. 1789’da
onaylanan ABD A nayasası’yla eyaletler bazı
yetkilerini korudu; federal yönetim lere, sa­
vunm a gibi bütün ülkeyi ilgilendiren sorunla­
ra ilişkin denetim yetkisi de verildi.
Yerel Yönetimler
Yerel kamu hizmetlerinin o bölgenin toplum ­
sal, ekonom ik, coğrafi gereklerine uygun
olarak yerine getirilebilmesi için oluşturulan
yerel yönetim ler genellikle m erkezden yöne­
tim ve yerinden yönetim olmak üzere iki ayrı
örgütlenm e biçimi gösterir. Yasama organı­
nın çıkardığı yasalar, hüküm etin ve bakanlık­
ların aldıkları kararlar, m erkezde ve taşrada
siyasal yönetimin bir parçası olan yönetim
birimleri tarafından ülkenin en uzak köşele­
rinde bile uygulanır. Buna m erkezden yöne­
tim denir. Bu yönetim türünde kamu hizm et­
leri, yukarıdan aşağıya hiyerarşik biçimde
düzenlenen yetki ve sorum luluklar çerçeve­
sinde yerine getirilir.
Ö te yandan, belirli bir bölge içinde bir
arada yaşayan insanların ortak gereksinm ele­
rini karşılam ak üzere, genellikle o yörede
yaşayan halk tarafından seçilen, belediye gibi
yerel yönetim birimleri oluşturulm uştur.
Kentleşm enin getirdiği sorunlar bu tip yerin­
den yönetim birimlerinin önemini artırmıştır.
Merkezi yönetim, ülkede ulusal birlik ve bü­
tünlük sağlandığı ölçüde yerel yönetimlerin
güçlenmesine izin vermiştir.
Yerel yönetimlerin yetki, sorumluluk ve
kuruluş biçimleri ülkeden ülkeye önemli fark­
lılıklar gösterir. A vrupa’da başlıca üç tip yerel
yönetim uygulaması görülür. Bunlardan İngi­
liz sistemi, İngiliz Uluslar Topluluğu ülkeleri­
nin çoğunda yürürlüktedir. Bu sistemde m er­
kezi yönetim yerel birimlere belirli görev ve
yetkiler vermiştir ve seçilmiş kurullar ulusal
yönetimin gözetimi altında yerel düzeyde iş
görür.
İkincisi Fransız sistemidir. Bu sistemde
ulusal yönetim yerel birimler üzerinde güçlü
bir denetim kurar. Fransa 90 ile bölünmüştür.
H er il, ulusal yönetimin atadığı bir vali
tarafından yönetilir. Kentlerde ya da bucak­
larda, seçm enler belediye başkanlarım ve
belediye meclislerini seçerler. Bunlar yıllık

bütçeyi onaylam ak ve yalnızca yerel sorunla­
rı ele almak üzere yılda dört kez toplanır.
Am a m erkezi yönetim, içişleri bakanı ve vali
aracılığıyla polis, eğitim ve maliye gibi önemli
konuları doğrudan denetler. Pek çok ülke
Fransız sistemini benimsemiştir.
Üçüncüsü ise sovyet sistemidir. Bu sistem­
de sovyetler, her yönetim düzeyinde asıl
yönetim organı olarak çalışır. Kent sovyeti
ulusal sovyetin temsilcisidir. Bu yönetim biçi­
mi sosyalist ülkelerin çoğunda yürürlüktedir.
Türkiye'de Siyasal ve Yerel Yönetim
Türk siyasal yönetim modeline Batı Avrupa
dem okratik yönetimleri kaynaklık etmiştir.
19. yüzyılın ilk yarısında Tanzim at ile başla­
yan, siyasal yönetim kurumlarm ı güçlendirme
çabası, 1876’da ilk anayasanın onaylanm asıy­
la sonuçlandı. Padişahın yetkilerini belirleyen
ve “din devleti” yapısını güçlendiren bu ana­
yasa, daha dem okratik bir yönetime yönelm e­
de başarılı olamadı. 1908’de II. M eşrutiyet’in
ilanından ve anayasanın yeniden düzenlenm e­
sinden (1909) sonra, egemenliğin padişah ile
halk arasında, bir ölçüde paylaşıldığı yeni bir
dönem başladı.
Kurtuluş Savaşı sırasında ilan edilen 1921
Anayasası’nda egemenliğin kayıtsız şartsız
ulusa ait olduğu düşüncesi yer aldı. Bu anaya­
sa ile yasama yetkisi meclise geçti. D aha son­
ra 1924 Anayasası ile Türkiye Cum huriyeti’n-
de yasama ve yürütm e yetkisi Türkiye Büyük
Millet Meclisi’ne bırakıldı. A rdından laiklik
ilkesi de benimsendi. A m a 1946’da çok partili
sisteme geçilinceye kadar ülkede parlamen­
ter dem okrasinin yerleştiği söylenemez. Bu
tek partili dönem de, dem okratik yönetimin
temel ilkelerinden olan, birden çok siyasal
partinin katıldığı serbest seçim ilkesi uygulan­
madı.
1961 Anayasası Türkiye’de parlam enter yö­
netimin tüm kural ve kurumlarıyla yerleşme­
sini sağladı. Bu anayasada Türkiye Cum huri­
yeti insan haklarına dayalı, milli, dem okratik
ve laik bir devlet olarak tanımlandı.
Günüm üzde Türkiye’de egemenlik ulusun­
dur. Ulus bu egemenliği anayasanın belirledi­
ği yetkili organlar aracılığı ile kullanır. Bu
yetkili organlar, yasama görevini yürüten
meclis, yürütmeyle görevli cumhurbaşkanı ve
SİYASAL VE YEREL YÖNETİM 287
başbakan önderliğindeki bakanlar kurulu ile
yargı görevini yürüten bağımsız m ahkem eler­
dir (bak. B a k a n l a r K u r u l u ; B a ş b a k a n ; C u m -
HURBAŞKANl). Anayasa M ahkemesi en üst yar­
gı organıdır (bak. A n a y a s a M a h k e m e s i ) . A yrı­
ca Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet D enet­
leme Kurulu, Danıştay, Sayıştay gibi çeşitli
kurum ve kuruluşlar da bulunm aktadır.
Merkezi yönetim, yönetsel görev ve uygu­
lamaları yaygınlaştırabilmek için tüm ülke ça­
pında örgütlenmiştir. Türkiye’de siyasal yö­
netim kadem eleri, sırasıyla iller, ilçeler, bu­
caklar ve köyler olarak coğrafi bölümlere ay­
rılmıştır. En büyük yönetsel birimler olan 73
ilin başında devletin, hüküm etin ve bütün
bakanlıkların temsilcisi durum unda olan vali­
ler bulunur. İlçelerin başındaki kaym akam la­
rın ise devleti temsil etm e yetkisi yoktur. Kay­
m akam , bir devlet m em uru olarak valinin de-
netimindedir. Bucakların başında bulunan
bucak m üdürleri de kaymakam gibi devlet
m em uru olarak görev yaparlar.
Türkiye’de yerel kamu hizmetlerinin yerine
getirilmesiyle görevli yerel yönetim kuruluşla­
rı, il özel idareleri, belediyeler ve köyler ola­
rak üçe ayrılır. İl özel idareleri, il sınırları
içinde merkezi yönetimce yürütülen tarım ,
bayındırlık ve sağlık gibi hizmetleri yerine ge­
tirm ekle görevlidir. İl özel idaresinin başı ve
yürütm e organı validir.
Belediyeler, yörelerinde yaşayan halkın ge­
reksinmelerini karşılam ak amacıyla kurulmuş
yerel yönetimlerdir. Belediyeler Kurtuluş Sa­
vaşı sırasında zarar gören yerleşim birimleri­
nin onarılması ve o yöredeki insanların en te ­
mel gereksinimlerini karşılamak üzere kurul­
muştu. Günüm üzde bazı büyük kentlerde
kent sorunlarının çözümü için, anakent bele­
diyeleri oluşturulm uştur. Belediyelerin yöne­
timi her beş yılda bir seçilen başkan ve beledi­
ye meclisinin elindedir. Ayrıca, hizmet türüne
göre kurulmuş sürekli birimleri de vardır. Be­
lediyelerin başlıca etkinlikleri imar, temizlik,
su, kanalizasyon, sağlık, zabıta, kent içi toplu
taşım a, kültür, dinlenme ve itfaiye hizmetleri
gibi alanlardadır (bak. BELEDİYE).
Başka bir yerel yönetim kuruluşu da köy­
lerdir. Köydeki yönetim organları köy derne­
ği, köy ihtiyar meclisi ve m uhtardır. M erkezi
yönetimin köydeki temsilcisi ve yürütm e or-
288 SİYASET
gam m uhtar, karar organı da ihtiyar meclisi­
dir (bak. KÖY).
SİYASET ya da POLİTİKA sözcüğü, Eski
Yunan dilinde kent devleti anlamındaki polis
sözcüğünden gelir. Kent devletleri kendi yap­
tıkları yasaları uygulayan ve ekonomik olarak
kendine yeten özgür küçük devletlerdi. En
geniş anlamıyla siyaset, Eski Yunanlı düşünür
A risto’nun Politika adlı yapıtında belirttiği gi­
bi, yurttaşların toplum u ilgilendiren işlerle il­
gili olarak yaptığı her şeydir.
Siyaset, krallık, cumhuriyet gibi değişik
devlet biçimlerinde yasaların yapılış yollarıyla
ve bir devlet biçiminden bir başkasına dev­
rimci ya da barışçı yollardan hangisiyle geçil­
diğiyle ilgilenir. Siyaset ayrıca, siyasal partile­
rin birbirleri ile olan ilişkilerini de içerir.
G ünüm üzde siyaset için çok daha sınırlı bir
tanım kullanıyoruz. Bir ülkedeki anayasa,
hüküm et kuruluşu, halkla ilişkiler gibi sorun­
lar, genellikle, siyasetten çok anayasal, yasal
ve yönetimsel çalışma alanlarını kapsar. D ev­
letlerarası ilişkiler ise uluslararası yasalar, an­
laşmalar ve örgütlerle yürütülür.
Bugün siyaset, bireylerin ve grupların bir
ülke ya da kuruluşta kazandıkları gücü ve
bunu rakiplerine karşı kullanabilme yollarını
açıklamak için kullanılır.
Siyasetin dem okratik seçimler yoluyla güç
kazanm a ve bunu korum a yolları ile sınırlan­
dırılmış olduğu düşünülür. Bu durum da siya­
seti dem okratik bir sistemin dışında tanım la­
maya çalışmak çok güçtür. Sözgelimi Kral
X III. Louis’in egemenliği altındaki Fransa’da
olduğu gibi m utlak bir m onarşide ya da H itler
boyunduruğundaki faşist A lm anya’da siyase­
te hiç yer olmadığı görülür. A m a bu tam
anlamı ile doğru değildir. Hüküm darların
danışm anlara ve buyruklarını yerine getirecek
insanlara gereksinimleri vardır. Bu, diktatör­
lükler için de geçerlidir. Yönetimi elinde tutan
diktatörün siyasetten ayrılmasından sonra,
onun yerine kimin geçeceği çevresindekiler ara­
sında bir siyasal çatışma konusu olabilir.
Demokrasilerde Siyaset
Dem okrasilerde siyaset en çok, seçimleri
kazanm a amacıyla gerçekleştirilen etkinlikleri
açıklamak için kullanılır. Bu, bir seçim sıra-
Rex Features
S iya se tçile r kam p an yala rın ı çok çe şitli b iç im le rd e
y ü rü tü rle r.
sında doğrudan siyaset, iki seçim arasında
seçm enler üzerinde olumlu etkiler bırakabil­
menin yollarını ararken de dolaylı siyaset
biçimim alır (bak. SEÇİM). Böylece, siyaset,
siyasal partilerin örgütlenmesini, çalışmasını
(bak. SİYASAL P a r t İl e r ) ve seçmenlere ulaşa­
bilmesinin değişik yollarını içerir. Halk top­
lumsal konulardaki bilinç düzeyine ve kendi
yaşamına ilişkin taleplerine bağlı olarak ka­
rarlarını seçimlerde kullandıkları oylarla gös­
tererek siyasete katılır.
Günüm üzdeki seçimlerde siyasetçilerin hal­
kı kazanm ak için yapmak zorunda oldukları
şeyler oldukça değişmiştir. 18. yüzyılda İngil­
tere ve A B D ’de seçmen sayısının çok sınırlı
olduğu zam anlarda, broşürlere ve basılmış
başka gereçlere duyulan güven çok fazlaydı.
19. yüzyılda açık hava mitingleri büyük kala­
balıkları coşturmaya başladı. Sonraları siya­
setçiler, seslerinin hoparlörlerle yükseltilme­
sine ve kalabalıkla kolayca kaynaşabilme
yeteneğine gereksinim duymaya başladılar.
A m a giderek evlerdeki radyo mitinglerin
yerini almaya başladı. Yaklaşık 1950’lerden
beri de televizyon tüm dem okrasilerde seçim
kampanyasının en etkili aracı oldu.
A y n c a bak. DEMOKRASİ; DİKTATÖR; FAŞİZM;
KOMÜNİZM.
SİYONİZM, Y ahudiler’in bir yurdu olmasını
öngören ve İsrail D evleti’nin kurulmasıyla
sonuçlanan milliyetçi Yahudi hareketidir.
 SİYONİZM 289

İsviçre’nin Basel kentinde bir Siyonist kongre

toplayan H erzl, Siyonizm’in dünya çapında
siyasal bir hareket olmasını sağladı. Bu kon­
grede Dünya Siyonist Örgütü kuruldu; örgü­
tün m erkezinin Viyana olmasına karar veril­
di. 1901’e kadar her yıl toplanan kongre, bu
tarihten sonra iki yılda bir yapıldı. Yahudiler
“İsrail Ülkesi” diye adlandırdıkları Filistin’e
toplu olarak yerleşmek için Osmanlı D evleti’
ne başvuruda bulundularsa da, bir sonuç
alamadılar.
1905’te Rusya’da baş gösteren büyük ayak­
lanm anın bastırılmasının ardından çarlık güç­
lerince başlatılan Yahudi kıyımı, bu ülkeden
birçok kişinin Filistin’e göç etm esine yol açtı.
D aha sonra Chaim W eizm ann’ın (1874-1952)
önderliğinde İngiltere’den destek arayan Si-
yonistler, 1917’de İngiliz yönetiminin Balfour
Bildirisi’ni yayımlamasını sağladılar. Bu bildi­
riyle İngiltere, Filistin’de bir Yahudi devleti
kurulm asına yardım edeceğine söz veriyordu.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra M illetler Cem i­
yeti Filistin topraklarında İngiliz m anda yöne­
timini onaylayınca (1922) birçok Yahudi bu­
raya göç etmeye başladı. 1925’te Filistin’de
Hulton Picture Library yaşayan Yahudi sayısı 108 bin iken, 1933’te
D o kto r C haim VVeizmann (ortada) 1924'te, Dünya 238 bine ulaşarak Filistin nüfusunun yüzde
S iy o n is t Ö rg ü tü 'n ü n başkanı o la ra k İn g iliz m andası 20’sini oluşturdular. Filistin’de yaşayan A rap­
altın daki g e liş m e le ri izlem ek am acıyla g ittiğ i
Kudüs'te. lar kendi topraklarında bir Yahudi devletinin
kurulm asına karşı çıktılar ve iki topluluk ara­
Adını Eski Kudüs’teki Siyon adlı tepeden sında önemli çarpışm alar oldu.
alır. Gelenekçi Yahudiler öteden beri eski II. D ünya Savaşı’nda N aziler’in Yahudi-
yurtları Filistin’deki Siyon’a geri dönm ek için ler’e uyguladığı soykırım Filistin’e göçü hızlan­
her gün dua ederlerdi (bak. FİLİSTİN; Y a h u d İ- dırdı. Bu dönem de, Yahudiler ile A raplar
LER VE MUSEVİLİK). arasındaki gerginlik de giderek arttı ve sonun­
Yüzyıllar boyunca yurtları olmayan ve baş­ da İngiltere sorunu Birleşmiş M illetler’e gö­
ka ülkelerde azınlık olarak yaşayan Y ahudi­ türdü. Birleşmiş M illetler 1947’de bölgede
ler, dinlerine ve geleneklerine sıkı sıkıya bağlı biri A rap, öbürü Yahudi olmak üzere iki devlet
kalarak, içinde bulundukları toplum larla kay­ kurulmasına ve Kudüs’ün uluslararası bir
naşmadılar. Bu dönem de azınlıklara yönelik statüsünün olmasına karar verdi. A raplar bu
önyargılar nedeniyle çeşitli baskı ve kıyımlara karara karşı çıktıysa da, bir yıl sonra İngiliz
uğradılar (bak. ÖNYARGI). mandası sona erdi ve Yahudiler 14 Mayıs
16. ve 17. yüzyıllarda bazı din adamları 1948’de İsrail D evleti’nin kurulduğunu ilan
Y ahudiler’i eski topraklarına dönm eleri için etti.
ikna etm eye çalıştıysa da, asıl Yahudi milli­ Böylece Siyonistler am açlarına ulaşmış,
yetçiliği 19. yüzyılda, A vrupa’da milliyetçilik 2.000 yıldan sonra ilk kez bir Yahudi devleti
düşüncesinin yaygınlaşmasıyla ortaya çıktı. kurulmuş oldu. A m a bölgede sorunlar bitm e­
Yahudiler arasında ortak bir yurt edinme di. İsrail D evleti’nin kurulmasının ardından
düşüncesinin önderliğini AvusturyalI gazeteci çıkan 1948-49 Arap-İsrail Savaşı’nın sonunda
Theodor Herzl (1860-1904) yaptı. 1897’de Birleşmiş M illetler’in belirlediğinden daha ge­
290 SKOLASTİK FELSEFE
niş bir alanı işgal eden İsrail, burada yaşayan
500 binden fazla Filistinli A rap ’ı yaşadıkları
bölgeden göçe zorladı. D aha sonra da Arap-
lar ile İsrailliler arasındaki çatışmalar sürdü.
(A ynca bak. ARAP-İSRAİL SAVAŞLARI; FİLİSTİN; İS­
RAİL; O r t a d o ğ u .)
SKOLASTİK FELSEFE, dinsel inançların fel­
sefi bilgi ile temellendirilmeye çalışıldığı bir
düşünce sistemidir. “Skolastik” teriminin kö­
keni Latince’de “okul” anlamına gelen schola
sözcüğüdür.
Felsefe tarihinde dinlerin, özellikle de Hı-
ristiyanlık’ın düşünce sistemleri ve filozoflar
üzerinde derin etkisi oldu. O rtaçağda Hıristi­
yan inançları ile felsefe sorunları arasında
ilişki kuruldu. Bu çağın başlarında büyük
piskoposlar ve Hıristiyan bilginleri hem dinsel
hem de düşünsel alanda etkiliydiler. “Kilise
Babaları” olarak adlandırılan bu kişilerin yanı
sıra, 11. yüzyıldan başlayarak, felsefe eğitimi
almış ilahiyatçı ve filozoflar da etkili olmaya
başladı. Eski Yunan ve Rom a felsefesinden
aktarılan düşünce ve yöntem ler dinsel inanç­
ları tem ellendirm ek için kullanıldı.
Skolastik felsefede filozoflar eğitim için
gerekli gördükleri bazı temel araçlar geliştir­
diler. Ö ğretm enin düşüncelerini öğrencilere
aktarm ak için ders (lectio) vermesi, karşılıklı
tartışm a (disputatio) ve onlara gerçekliğe
ilişkin kapsamlı bir bakış açısı (sum ma) ka­
zandırması, temel bir eğitimde gerekli olan
aşamalardı.
Skolastik filozoflar eğitimin amacı ve yön­
temi konusunda genellikle aynı görüşteydiler,
ama öğretiye ilişkin olarak ayrıldıkları bazı
noktalar vardı. 11. yüzyılda Skolastik felsefe­
de Fransız din bilgini ve filozof Pierre Abelard’
m (1079-1142) m antık yöntem leri etkili oldu.
Bu arada A rap filozoflardan İbn Rüşd ve İbn
Sina’nın yapıtları A vrupa’da A risto’nun gö­
rüşlerinin yaygınlaşmasına yol açtı. Avrupalı-
lar’ın ikinci elden öğrendiği bu görüşler batı
felsefesinin gelişimini etkiledi. Aynı dönem ­
lerde A quino’lu Aziz Tom m aso’nun (1224-
74) görüşleri de Skolastik felsefe üzerinde et­
kili oldu. A kla dayalı çıkarım lar ve mantıksal
tutarlılık önem kazandı. Hıristiyan ilahiyatı
vaaz ve Kutsal Kitap yorumları yerine, bilim­
sel savlarla tem ellendirilmeye çalışıldı.
Tom m aso’nun öğrencileri öğretm enlerinin
başyapıtı olarak kabul edilen Summ a Theolo-
gica'yı (1265-73; “İlahiyat Toplu Yapıtı”) ön
plana çıkardılar. Bundan sonra uzunca bir
süre bu yapıt üzerine yazılan yorum lar Sko­
lastik felsefe geleneği içinde önemli bir yer
tuttu.
15. ve 16. yüzyıllarda Hıristiyanlık içinde
gelişen karşıt görüşler Skolastik felsefeyi de
etkiledi. Önce A lm anya’da etkili olmaya baş­
layan Protestanlık için Skolastik felsefe, felse­
fi bilgiye katkısı olmayan bir oyundu. Am a
Photo-Hachette
İtalyan ressam Benozzo
Gozzoli'nin A q u in o 'lu Aziz
T om m aso 'yu (ortada)
gösteren b ir tablosundan
ayrıntı.
 SMETANA 291

K atolikler getirdikleri yeni yorumlarla bu lar’ın göçleri, G otlar gibi akınlar düzenleyen
felsefeye sıkı sıkıya bağlı kaldılar. birçok G erm en kabilesine oranla daha yavaş
Skolastik felsefe 17. yüzyılda da bazı ilahi­ gerçekleşti. Slavlar 9. yüzyılda batıda Elbe
yatçıların yapıtlarıyla etkisini sürdürebildi. Irmağı ve Bohemya içlerine, güneyde Balkan
18. ve 19. yüzyılda gerilemeye başladı. Yeni­ Yarım adası’na ve doğuda Ural D ağları’na
çağ felsefesinin önemli düşünürleri bu tür doğru yayıldılar. Bir yüzyıl sonra Batı Slavla-
felsefenin felsefi bilginin gelişimi açısından rı’nın bir bölümü Polonya ve B ohem ya’ya
zararlı olduğunu ileri sürdüler. Skolastik fel­ yerleşerek küçük devletçikler kurdular. Doğu
sefe eğitimi vermeyi sürdüren okullar kendi Slavları ise daha sonra büyük Rus İm parator-
içlerine kapalıydı. Bu okullarda Latince ola­ luğu’nu kurdular.
rak yapılan öğretim , ezberciliğe dayanan bir Slavlar ortaçağda Hıristiyan oldu. Lehler,
eğitim sisteminin gelişmesine yol açtı. Çekler, M oravyalılar, Slovenler ve H ırvatlar
19. yüzyılda yeni yorumlarla Yeni Skolastik Katolik, geri kalanları da O rtodoks m ezhebi­
felsefe adı altında bir sistem gelişti. Am a ni benimsedi.
çağdaş felsefe ile bağlar kurm aya çalışan bu Bağımsız bir yapısı olan Slav halkları ara­
girişim Skolastik felsefeyi canlandırm aya ye­ sında dış düşm anlara karşı hiçbir zaman birlik
terli olmadı. sağlanamadı. Başlangıçta G otlar’ın, sonra
20. yüzyılda bazı düşünürlerin çabalarıyla H unlar’m egemenliği altına giren Balkan
Skolastik felsefenin felsefe tarihi içindeki yeri Slavları, 14.-19. yüzyıllar arasında Osmanlı
belirlenmeye çalışıldı. Bir anlam da bu çaba­ egemenliği altında yaşadı. Bohem ya bu tarih­
larla Skolastik felsefe yeniden saygınlık ka­ ten sonra H absburg hanedanından hüküm ­
zandı. darlara, Sloven ve H ırvatlar ise M acaristan’a
Felsefi bilgiyi dine bağımlı kıldığı ve dinsel bağlandı. R uslar’ın büyük bir bölümü uzun
açıklamaları felsefi tem ellere dayandırdığı süre Moğol ve T atarlar’m yönetiminde kaldı.
için, Skolastik felsefe felsefi bilginin gelişme­ 19. yüzyılda çeşitli ülkelerdeki Slavlar’ı
sini olumsuz yönde etkilemiştir. Ama, rasyo­ ulusal bağımsızlıklarına ve özgün Slav kültü­
nel ve m antıksal kesinliği düşünmenin aracı rüne kavuşturm ak için bazı girişimlerde bulu­
haline getirmesi olumlu bir yanı olarak görü­ nuldu. Slavlar’ı yabancı yönetim lerden kurta­
lebilir. rıp tek bir Slav ulusu oluşturm ak amacıyla
örgütler kuruldu. Ne var ki, Slavlar kendi
SLAVLAR, O rta ve Doğu Avrupa ile A sya’ aralarında anlaşam adıklarından bu türden gi­
nın Büyük O kyanus’a kadar uzanan kuzey rişimler başarılı olamadı.
kesiminde yaşayan kalabalık bir halk toplulu­ Sırbistan ve Bulgaristan 1913’te Osmanlı
ğudur. Slavlar’ın anayurdu, bugün SSCB’nin İm paratorluğu’ndan bağımsızlığını kazandı.
güneybatısındaki Karpat D ağları’nın kuzey­ I. Dünya Savaşı’ndan sonra (1914-18) iki bağım­
doğusunda yer alan Vistül, Pripet ve Dinyes- sız ülke daha kuruldu: Çekler ve Slovaklar’
ter ırm aklarının havzalarıydı. Günüm üzde dan oluşan Çekoslovakya ile Slovenler, Sup­
sayıları 200 milyonu aşan Slavlar, A vrupa’da lar, H ırvatlar ve K aradağlılar’dan oluşan
birbirine yakın diller konuşan en büyük etnik Yugoslavya. 18. yüzyıl sonlarında kom şula­
gruptur. rınca paylaşılmış bulunan Polonya da yeniden
Slav dilleri H int-A vrupa dil ailesine girer. bağımsızlığına kavuştu. (Ayrıca bak. AVUS­
Slavlar üç alt gruba ayrılır: R uslar’ı, Ukrayna- TURYA İMPARATORLUĞU; BALKANLAR; ÇEKOSLO­
lılar’ı ve Beyaz R uslar’ı kapsayan Doğu Slav­ VAKYA; POLONYA; SOVYET SOSYALİST CUMHURİYET­
ları; L ehler’i, V endler’i, Ç ekler’i, Moravyalı- LERİ BİRLİĞİ; Y u g o s l a v y a .)
lar’ı ve Slovaklar’ı kapsayan Batı Slavları ve
Slovenler, Sırplar, H ırvatlar ve M akedonyalı- SMETANA, Bedrich (1824-1884). Ülkesin­
lar’dan oluşan Güney Slavları. Slavlar fiziksel de ulusal bir müzik okulunun kurulmasına
görünüş bakım ından büyük farklılıklar gös­ öncülük etmiş Çek besteci Bedrich Sm etana,
terir. yurt ve ulus konularını işlediği opera ve
Çiftçilikle uğraşan bir topluluk olan Slav- senfonik şiirleriyle tanınır.
292 SMİTH

B ohem ya’da doğan Sm etana’nın müziğe
olan eğilimi küçük yaşlarda ortaya çıktı. İlk
müzik derslerini babasından aldı. Altı yaşında
ilk piyano resitalini verdi. Sonraki yıllarda
Prag’a yerleşerek orada Thun Kontu Leopold’
un ailesine müzik dersleri vermeye başladı.
Aynı yıllarda dönemin ünlü bestecilerinden
Franz Liszt’le tanıştı. Liszt’in özendirmesi ve
desteğiyle Prag’da bir piyano okulu açtı.
Ertesi yıl ünlü piyanist K aterina Kolârovâ ile
Bildarchiv
Bu arada yakalandığı bir hastalık yüzünden
işitme duyusunu yitiren sanatçı 1874’te Prag
O perası orkestra şefliğinden ayrılmak zorun­
da kaldı. Hastalığına karşın müzik çalışmala­
rını sürdürdü. 1874-79 arasında Vatanım adıy­
la anılan altı senfonik şiirin yanı sıra, Yaşa­
m ım dan adını verdiği ünlü yaylı çalgılar dört­
lüsünü besteledi. 1882’de bestelediği son ope­
rası Şeytan Duvarı'nın ardından geçirdiği ruh­
sal bozukluk nedeniyle Prag’da bir akıl hasta­
nesine yerleştirildi ve bir süre sonra orada
öldü.
Çek ulusal operasının ve Çek bestecilik
geleneğinin gelişmesine öncülük eden Sm eta­
na, müziğinde halk müziği ezgilerini ve yerel
ritimleri A vrupa müzik geleneğiyle ustaca
kaynaştırarak kendine özgü bir güzellik yarat­
mıştır. Sanatçının öteki önemli yapıtları İki
D ul (1874) ve Ö pücük (1876) operaları ile Sol
M inör Piyano Üçlüsü'dür (1856).

SM İTH, Adam (1723-1790). İskoç iktisatçı

ve düşünür Adam Smith çağdaş ekonomi
biliminin babası olarak bilinir (bak. EKONO­
Mİ). Ünlü kitabı Ulusların Zenginliği (An
Inquiry into the Nature and Causes o f the
Wealth o f Nations; 1776) tümüyle ekonomiyle
ilgili ilk kapsamlı incelemedir.
İskoçya’da Kirkcaldy’de doğan Adam
Smith, dört yaşındayken bir grup Çingene
tarafından kaçırıldı, ama amcası onu kurtar­
mayı başardı. Smith okula Kirkcaldy’de baş­
ladı ve 1737’de Glasgow Üniversitesi’ne girdi.
D aha sonra bir burs kazanarak, çalışmalarını
birkaç yıl O xford’da sürdürdü. A rdından
Çek besteci Bedrich Smetana.
İskoçya’ya dönen Smith, Edinburgh’da felse­
fe, tarih ve ekonomi dallarında konferanslar
verdi. 1752’de Glasgovv’da felsefe profesörü
evlendi. 1856’da görevinden ayrılarak İsveç’e oldu (bak. FELSEFE); 1758’de fakülte dekanı
gitti. O rada G öteborg Filarmoni D erneği’nin seçildi. 1763’te özel öğretm eni olduğu Buc-
konserlerini yönetti. 1861’de yeniden Prag’a cleuch dükü ile birlikte Fransa’ya giden Smith,
döndü. İlk operası Brandenburglular B ohem ­ burada Aydınlanm a hareketinin önderleri,
y a ’da 1866’da Prag’da sahnelendi. Aynı yıl dönemin ünlü iktisatçı ve düşünürleriyle ta­
Çek ulusal operasını oluşturm a çabasına giri­ nıştı (bak. AYDINLANMA Çaği). 1766’da İngilte­
şen Sm etana, bu alanda başyapıtı sayılan re ’ye geri döndü ve bir yıl sonra Kirkcaldy’e
Satılmış Nişanlı adlı ikinci operasını besteledi. giderek Ulusların Zenginliği kitabı üzerinde
Sanatçının ünü kısa sürede ülke sınırlarını çalışmaya başladı. Kirkcaldy’de altı yıl, Lon­
aştı. Richard W agner’in etkisiyle bestelediği d ra ’da da üç yıl bu kitap için çalıştı.
Dalibor operası 1868’de sahnelendi, ama ilk Smith, insan doğasının bir yandan bireyle­
operaları kadar başarılı olmadı. rin davranışlarına, öbür yandan da toplumsal
 SOARES 293

kurum lara yön verdiğini, insanların kendi b irço k k işin in h a y ra n lığ ın ı k a za n m ıştır. D ü ­
çıkarları peşinde koşarken, aynı zam anda, şü n c ele ri S a n a y i D e v r im i d ö n e m in in b irço k
istem eden de olsa toplum un yararını geliştir­ işa d a m ı v e fa b rik a sa h ib in e o ld u k ça ç e k ic i
diğini ileri sürm üştür. Sm ith’e göre bir ülke­ g elm iştir (bak. SANAYİ D evr ÎMÎ). Y a şa m ın ın
nin başarılı olabilmesi, o ülkede yaşayan so n d ö n e m in d e E d in b u r g h ’a y e r le şe n S m ith ,
bireylerin yalnızca kendine ve kendi gücüne to p lu m sa l y a şa m d a n u za k la ştı v e se rv e tin in
dayanmasıyla olanaklıdır. Eğer herkes kendi ç o ğ u n u h ayır işler in e ayırdı.
özel yeteneğini geliştirir, istediği ve başarılı Çağdaş iktisatçılar, Sm ith’in bütün düşün­
olduğu işi yaparsa, ticaret çeşitlenir ve ülke celerini onaylam am akla birlikte, ekonominin
zenginleşir. Bireyler kendi istekleri doğrultu­ önemli sorunlarını açığa çıkardığını kabul
sunda ekonomik durum larını iyileştirmek için ederler.
çalışırken birbirleriyle de kıyasıya bir rekabe­
te girişirler. İşte bu rekabet toplum için SOARES, Mârio (doğumu 1924). Bir siyaset
yararlı sonuçlar verir. Örneğin, üreticiler ve devlet adamı olan M ârio A lberto Nobre
arasındaki rekabet nedeniyle fiyatlar aşırı Lopes Soares, Portekiz’de 1926’da yapılan as­
kârlar doğuracak kadar yükselemez. R ekabe­ keri darbeden 60 yıl sonra, seçimle işbaşına
te dayanan piyasa mekanizması “görünmez gelen ilk sivil cum hurbaşkanıdır (bak. POR­
bir el” gibi toplum un işleyişini de düzenler; TEKİZ).
Soares Lizbon’da doğdu. Babası Cum huri­
Scottish National Portrait Gallery, Edinburgh
yet dönem indeki ilk hüküm ette bakanlık yap­
mış, askeri yönetime karşı olan cumhuriyet
yanlısı bir eğitimciydi. 1942’de girdiği Lizbon
Üniversitesi’nde önce edebiyat, sonra hukuk
öğrenimi gören Soares, ardından Paris’teki
Sorbonne Üniversitesi’nde hukuk doktorasını
tam amladı. Öğrenciliği sırasında siyasetle ve
sosyalist düşünceyle yakından ilgilendi.
1958’de Lizbon’da avukatlık yapmaya başla­
yan Soares, daha çok diktatör Antönio de
Oliveira Salazâr karşıtlarının savunmalarını
üstlendi.
1964’te oluşturulan gizli Portekiz Sosyalist
Eylem Ö rgütü’nün kurucularından biri oldu.
Siyasal etkinlikleri nedeniyle birçok kez tu ­
tuklanan Soares, 1968’de Sâo Tome A dası’na
sürüldü. 1970-74 arasında ise Paris’te sürgün­
de yaşadı. 1973’te Portekiz Sosyalist Eylem
Jam e s T a ssie 'n in 1787'de yap tığ ı b ir A d a m S m ith
Ö rgütü yerine kurulan Portekiz Sosyalist Par-
m a d a lyo n u . tisi’nin genel sekreterliğine getirildi.
1974’te diktatörlüğün askeri darbe sonucu
böylece bireyler kendi çıkarları doğrultusun­ devrilmesinin ardından Portekiz’e dönen Soa­
da özgürce davrandıkları sürece ulusal zen­ res, kurulan geçici hüküm ette dışişleri bakan­
ginlik de sürekli artar. Smith ekonomiye lığı görevini üstlendi. Bakanlığı sırasında M o­
devletin karışmamasını önerir. Çünkü piyasa zambik ve Portekiz Ginesi (bugün Gine-
m ekanizm asına yapılacak her türlü m üdahale Bissau) gibi A frika’daki Portekiz sömürgele­
ekonom inin doğal işleyişini bozar ve toplum rinde bağımsızlık mücadelesi veren örgütlerin
yararının en yüksek düzeye çıkmasını en ­ önderleriyle görüşm eler yaptı ve imzalanan
geller. bağımsızlık antlaşm alarına katkıda bulundu.
Smith yazdığı bu kitapla gerek üniversite 1975’te başka bazı bakanlarla birlikte hükü­
çevresinde, gerek öbür düşünürler arasında m etten ayrıldı.
294 SOBA
s^urnnurıyeı
Portekiz cum h u rb a şka n ı M â rio Soares.
1976 seçimlerinde en çok oyu alan Portekiz
Sosyalist Partisi’nin önderi olarak başbakan­
lık görevine atandı. D aha sonra, 1977-78 ve
1983-85 arasında iki dönem daha başbakan
oldu. 1985’te görevinden istifa eden Soares,
1986’da cum hurbaşkanı seçildi ve 60 yıllık bir
aradan sonra Portekiz’in ilk sivil cum hurbaş­
kanı oldu.
SOBA. Yapıların ısıtılmasında kullanılan ge­
leneksel ısıtma araçlarından biri olan soba,
Türkiye’ye A vrupa’dan gelmiş ve Tanzimat
dönem inde yaygınlaşmıştır. Önceleri Türki­
ye’de ısınma amacıyla, yapıların duvarlarına
gömülü olarak yapılan ocaklardan yararlanı­
lırdı. O cakta yakılan odunun közleri daha
sonra m angallara alınarak içinde ocak bulun­
mayan odaları ısıtmakta kullanılırdı. Avrupa
ile ilişkiler arttıkça İstanbul, İzmir gibi büyük
kentlerde A vrupa’dan getirilen sobalar kulla­
nılmaya başlandı. Karadeniz ve Doğu A nado­
lu bölgelerinden Rusya’ya çalışmaya gidenler
de dönüşlerinde peçka denen Rus sobaların­
dan getirdiler ve bu yörelerde de soba kullanı­
mı giderek yaygınlaştı. Başlangıçta sobalarda
odun yakılıyordu; ama Zonguldak’ta taşkö­
m ürü yataklarının bulunup işletilmeye başlan­
ması ve linyit üretiminin artmasıyla T ürkiye’
de köm ür sobası kullanımı yaygınlaştı.
Yapımında kullanılan m addelere ve yakıtı­
nın türüne göre birçok çeşidi olan sobalar
genel olarak, içinde yanan yakıtın dumanı
soba borusuyla bacaya verilen kapalı aygıtlar­
dır. Türüne göre değişen oranlarda ışıma ve
konveksiyon yoluyla ısı verir (bak. KONVEKSİ­
YON). O caklardan farklı olarak, yapının iste­
nen yerine kurulur ve gerektiği zaman kurul­
duğu yer değiştirilebilir. Kullanılan yakıt tü­
rüne göre, katı yakıtlı sobalar, sıvı yakıtlı
sobalar, gaz yakıtlı sobalar olarak üç ana
gruba ayrılır.
Katı Yakıtlı Sobalar
O dun, köm ür, tezek gibi katı yakıt yakan bu
sobalarda yakıtın içinde yandığı gövde, bir
ızgara ile iki ana bölüme ayrılmıştır. Izgaranın
üstündeki bölüme konulan yakıt alttan gelip
ızgaradan geçerek yukarı çıkan havayla ya­
nar. Yanmayla oluşan sıcak gazlar sac boru­
lardan geçerek bacaya ulaşır. Izgaradan dö­
külerek alt bölüme inen küller de biriktikçe
bu bölümün altındaki kapaktan alınır. Bu
kapağın üzerindeki ayarlanabilir hava giriş
deliği ve borulara giden dum anı denetleyen
kapak açılıp kapatılarak sobadan geçen hava
m iktarı ve buna bağlı olarak yanma hızı iste­
nen biçimde ayarlanabilir.
Birçok çeşidi olan katı yakıtlı sobaların en
basiti, oldukça hafif ve kullanışlı olan sac
sobalardır. Bu sobalar köm ürün yanmasıyla
oluşacak yüksek sıcaklığa dayanamayacağı
için yalnız odun yakmak amacıyla kullanılır.
Genellikle silindir biçiminde olan ve sac
levhalardan oluşan gövde, içindeki sıcaklığı
hem en dışarı verir, ama bu tür sobalarla elde
edilen ısıtma kalıcı değildir. İnce sacdan
yapılmış olan gövde, içindeki ateş sönünce
hem en soğur.
O dun yakmak amacıyla kullanılan başka
bir soba çeşidi çini sobadır. Eskiden saraylar­
da ve konaklarda kullanılan çok güzel görü­
nümlü çini sobalar günümüzün değerli antika
eşyaları arasında yer alır. Çini sobalarda, çini
karolarla kaplı, genellikle dikdörtgenler priz-
 SOBA 295

A B C Ajansı

A B C Ajansı

D İATEK

Çeşitli so b a la r: Isınm anın yanı sıra yem e k p iş irm e k için

de ku lla n ıla n kuzine (üstte); d ö km e d e m ird e n odun
sobası (sağda üstte); güzel g ö rü n ü m lü b ir ç in i soba
(sağda o rtad a) ve gaz sobası (sağda altta).
296 SODDY

ması biçimindeki gövde, dökme dem irden oluşan bir yastıkta gerçekleşen yanma yüksek
ayaklar üzerinde duran, gene dökm e dem ir­ verimlidir ve hiç koku çıkmaz.
den yapılmış bir tabla üzerine oturtulm uştur. Genellikle küçük hacimlerin ısıtılmasında
Gövdenin önünde, altta bulunan metal kül kullanılan bir soba türü de elektrikli sobalar­
kapağı da çini gövdenin güzelliğini tam am la­ dır. Yüksek dirençli tellerden geçirilen elek­
yacak biçimde oyma desenlerle süslüdür. trik akımının telleri ısıtmasından yararlanarak
Köm ür sobalarında sacdan ya da dökme yapılan elektrikli sobaları daha çok ışıma
dem irden yapılmış olan gövdenin içi ateş yoluyla ısı yayar.
tuğlalarıyla döşelidir. Isıyı soğuran bu tuğlalar Son yıllarda büyük kentlerde, özellikle
hem m etal gövdenin aşırı ısınmasını önler, büyük yapıları ısıtmakta sobaların yerini kalo­
hem de soğurduğu ısıyı yavaş yavaş vererek rifer almıştır, ama Türkiye’de hâlâ en yaygın
ısınmanın sürekliliğini sağlar. O dun sobala­ ısınma aracı sobadır. Genellikle lüks yapılar­
rında olduğu gibi köm ür sobalarında da, da bulunan ve eski ocakların çağdaş örnekleri
biriken kül gövdenin önünde, altta bulunan olan şömineler, ısıtıcı olm alarından çok deko­
kapaktan alınır. Üstteki kapak sobaya köm ür ratif özellikleriyle sevilen ısıtma araçlarıdır.
koym ak içindir. Dökm e dem irden yapılan A ynca bak. ISITMA VE Klİm a .
sobalann dışı emaye olabilir. K apaklar genel­
likle dem irdir. Kovalı soba denen bazı kö­ SODDY, Frederick (1877-1956). Nükleer
m ür sobalarında köm ür, kova denen özel fiziğe “izotop” kavramını kazandıran İngiliz
bir m etal kap içinde üstten sobaya konur ve kimyacı Frederick Soddy, Sussex’deki East-
yandıktan sonra da külü aynı kapla sobadan bourne’da doğdu. Oxford Üniversitesi’ne
alınır. Balkan ülkelerinden gelen göçmenlerin bağlı M erton College’ı 1898’de birincilikle
T ürkiye’ye getirdiği bir soba türü olan kuzine bitirdikten sonra K anada’ya geçti. 1900’de
genellikle mutfağa kurulur ve ısınmanın yanı M ontreal’deki McGill Üniversitesi’nde ünlü
sıra yemek pişirmek için de kullanılır. fizikçi Sir Ernest R utherford’un asistanı oldu.
Üç yıl sonra L ondra’ya döndü ve kimyacı Sir
Sıvı Yakıtlı Sobalar William Ramsay’nin laboratuvannda sürdürü­
Genellikle gaz sobası denen bu tü r sobalarda len araştırmalara katıldı. Bir süre İskoçya’da
gazyağı ve m azot gibi sıvı petrol ürünleri ders verdikten sonra 1919-36 arasında Oxford
yakılır. Bu sobalarda bir gövde, bir ya da Üniversitesi’nde kimya profesörü olarak çalıştı.
daha çok brülör, yakıt ateşlem e, hava ve Soddy, K anada’da R utherford ile birlikte
güvenlik düzenekleri vardır. Borudan gelen uranyum ve toryum gibi radyoaktif maddeleri
sıvı yakıt brülörde buharlaştıktan sonra ya­ (bak. RADYOAKTİFLİK) inceledi. İki bilim ada­
nar. Brülöre gerekenden fazla yakıt gelme­ mı bu çalışmaları sonucunda, bu tür m addele­
mesi güvenlik düzeneğiyle sağlanır. Yakıtın rin çeşitli parçacıklar (ya da ışınlar) salarak
buharlaşması genellikle ısıtılmış bir levhayla parçalandıktan sonra başka elem entlere dö­
sağlanır. Pek çok çeşidi olan bu sobalar, nüştüklerini belirlediler. Bu, fizik ve kimya
verimli bir yanma sağlamak için filtreler, alanında çığır açıcı bir buluştu (bak. NÜKLEER
m ekanik ve elektrom agnetik vanalarla dona­ E N E R Jİ).
tılmıştır. A m a Soddy’nin fiziğe asıl büyük katkısı,
1913’te izotop kavramını geliştirmiş olması­
Gaz Yakıtlı Sobalar dır. O dönem de çeşitli bilim adam ları, radyo­
Sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG ), havagazı ve aktif bozunum sonucunda ortaya çıkan ürün­
doğal gazla çalışan bu sobalarda genellikle bir leri incelemişler ve bunlardan 40 kadarının
yakıt besleme borusu, hava giriş düzeneği, bir yeni birer elem ent olduğunu sanmışlardı
brülör ya da ayarlam a düzeneği vardır. Ba­ (bak. K İ m y a s a l E l e m e n t l e r ) . Oysa Soddy,
cayla ya da bacasız kullanılabilen türleri bunların aslında bilinen elem entlerin yalnızca
yapılmıştır. Sıvılaştırılmış petrol gazıyla çalı­ atom ağırlığı farklı değişik biçimleri olduğunu
şan katalitik sobalarda, özel kimyasal m adde­ belirledi (bak. A t o m ) . Asıl elem entin bütün
ler emdirilmiş kuvars ya da seram ik liflerden kimyasal özelliklerini taşıyan, ama çekirde-

Godfrey Argent, Londra
İn g iliz kim yacı F rederick S o d d y nü kle er fiziğ e
" iz o to p " kavram ını kazandırm ıştır.
ğ in d e k i n ö tr o n sayısı (bak. N ötron ) farklı
o la n bu a to m la ra iz o to p ad ın ı verd i.
Bu buluşu nedeniyle Soddy’ye 1921’de No-
bel Kimya Ödülü verildi.
SODYUM VE SODA. D oğada en yaygın
bulunan elem entlerden biri olan sodyum bir
alkali m etaldir. Kimyasal simgesi Na, atom
num arası 11, atom ağırlığı 22,9898’dir. Y er­
kabuğunun yüzde 2,8’ini oluşturan sodyum
doğada her zaman başka bir maddeyle birleş­
miş halde bulunur. Çünkü sodyum, başka
m addelerle çok kolay bileşik oluşturan ele­
m entlerden biridir. En sık rastlanan sodyum
bileşiklerinden biri olan sodyum karbonat ise
soda ya da çamaşır sodası adıyla bilinir.
Sodyum bileşikleri çok eski zam anlardan
beri bilinm ektedir. Sodyumu yalın halinde ilk
kez 1807’de İngiliz kimyacı Sir Hum phry
Davy elde etm iştir. Sir Davy sodyum hidrok­
sitten elektrik akımı geçirmiş ve böylece katı­
şıksız sodyumun eksi uçta toplanmasını sağla­
mıştır (bak. E lektroliz ).
Olağan sıcaklıklarda sodyum mum yapısın­
SODYUM VE SODA 297
dadır ve kolayca kesilebilir. Beyaz renklidir
ve gümüşsü bir parlaklığa sahiptir, ama nemli
havayla temas ettiğinde hızla karararak m at­
laşır. Erim e noktası düşük (98°C), kaynam a
sıcaklığı ise oldukça yüksektir (892°C). Gaz
halindeyken, m iktarı azsa renksizdir; bol m ik­
tarda olduğunda ise eflatun renk kazanır ve
gözle görülür durum a gelir.
Sodyum çok etkin bir elem enttir. Oksijenle
çok çabuk birleştiği için, gazyağı ve nafta gibi
bileşiminde oksijen bulunmayan m addelerin
altında saklanması gerekir. Sodyumu katışık­
sız halde tutabilm enin tek yolu budur. Sod­
yum, metal olmayan pek çok elem entle ko­
layca birleşir. Suyla şiddetle tepkimeye girer
ve sudaki hidrojen atom larından birinin yeri­
ni alır; eğer su sıcaklığı 71°C’nin üzerindeyse,
açığa çıkan hidrojen gazı alev alır, hatta patla­
maya yol açabilir. Sodyum ayrıca iyi bir elek­
trik ve ısı iletkenidir. Bütün bu özellikleri ne­
deniyle, sodyum çeşitli kimyasal m addelerin
ve ilaçların üretim inde; sokakların ve cadde­
lerin aydınlatılmasında yararlanılan sodyum
buharlı lam balarda; bazı nükleer reaktörlerin
soğutulm asında kullanılır.
Sodyum Bileşikleri
D oğada en yaygın bulunan sodyum bileşiği
sodyum klorür, yani sofra tuzudur. Bu bileşik
deniz suyunda ve kara çökellerinde yer alır.
Sodyum klorür çözeltisinden elektroliz yoluy­
la katışıksız sodyum elde edilebilir. Oldukça
ucuz olan bu yöntem le büyük m iktarlarda
sodyum üretilebilir.
Soda, yani sodyum karbonat genellikle
m adensulannda bulunur. Cam ve sabun
üretim inde kullanılan sodadan ayrıca dezen­
fektan ve temizlik maddesi olarak da yararla­
nılır. Sodyum karbonatın bu yararları çok
öncelerden beri bilindiğinden, sodyum klo-
rürden elde edilebilmesine yönelik araştırm a­
lar da çok erken başlatılmıştır. Nitekim
1791’de, yani daha henüz sodyumun kendisi
bile yalın halde elde edilmeden önce Fransız
kimyacı Nicolas Leblanc, tuz ve sülfürik asidi
birlikte ısıtarak sodyum karbonat üretm eyi
başarmıştır. A m a daha sonraları Leblanc’ın
bu işleminin yerini Solvay yöntemi almıştır.
Solvay yöntem inde tuzlu su çözeltisinden
amonyak gazı geçirilir. D aha sonra bu bileşim
298 SOFOKLES

karbon dioksit gazıyla tepkim eye sokulur. Bu y a z a rın d a n b irid ir. Ö bür ik is i, S o f o k l e s ’in
işlem sodyum bikarbonatın dibe çökmesine ç a ğ d a ş ı o l a n A i s k h y l o s v e Ö r i p i d e s ’t i r {bak.
yol açar. Sodyum bikarbonat ısıtıldığında ise AİSKHYLOS; ÖRİPİDES).
sodyum karbonat elde edilir. Sofokles, Y unanistan’ın A ttika adlı bölge­
Sodyum hidrojen karbonat yapısındaki sinde, A tina yakınlarındaki Kolonos’ta doğ­
sodyum bikarbonattan ayrıca alkolsüz içecek­ du. Varlıklı bir silah yapımcısı olan babası,
lerde, kabartm a tozlarında ve yangın söndür­ Sofokles’in iyi bir eğitim görmesini sağladı.
me aygıtlarında karbon dioksit kaynağı olarak Yaşamöyküsünü yazmış olan adı bilinmeyen
da yararlanılır. eski bir yazara göre Sofokles yakışıklı, her­
Sodyum hidroksit bileşiğine sudkostik de­ kesçe sevilen, yumuşak huylu, dans, müzik ve
nir. Sudkostik sanayide en yaygın kullanılan güreşte yetenekli bir gençti. O rta yaşta iki kez
alkali m adde, yani bazdır. Reyon denen ordu kom utanlığına atandı. Yaşamının son
yapay ipeğin ve başka dokum a m adde­ yıllarında A tina adına diplom atik gezilere
lerinin, kâğıt, deterjan ve birçok kimyasal çıktığı, A tina’da bir edebiyat ve kültür derne­
m addenin üretim inde sodyum hidroksitten ği kurduğu bilinmektedir.
yararlanılır. Sofokles, yaşadığı günlerde yazdığı tiyatro
Şili güherçilesi denen sodyum nitrat önemli oyunlarıyla büyük bir saygınlık kazanmıştı.
bir gübre ve nitrik asit kaynağıdır. Ucuz A tina’da düzenlenen oyun yarışm alarında, 27
cam lann yapım ında, sodyum karbonat yerine yaşından başlayarak 20 kez birincilik ödülü
bir başka sodyum bileşiği olan sodyum sülfat­ aldı. Ö bür oyunlarında da ikincilikten aşağı
tan yararlanılabilir. Sodyum sülfat ayrıca bazı hiç düşmedi. 120’den fazla oyun yazan Sofok­
ilaçların yapımında da kullanılır. Sodyum les’in oyunlarından yalnız yedi tanesi tam
sülfit ise koruyucu bir m adde ve kükürt olarak günümüze ulaştı. Bunların hangi tarih­
dioksit kaynağıdır. Sodyum tiyosülfattan fotoğ­ lerde sahnelendiği kesin olarak saptanamamış-
rafçılıkta yararlanılır. Altının cevherinden ayrıl­
masında ise sodyum siyanür kullandır.
Sodyum silikat bileşikleri arasında en
önemlisi, kolayca çözünen (eriyen) bir m adde
olan su camıdır. Renksiz, saydam bir cam
kütlesi görünüm ünde olan su camı kaynar
suda çözünerek ağdalı bir sıvı oluşturur; bu
sıvı bazı baskı işlemlerinde kullanılır. Bu
m addeden, kırılan cam ve porselen eşyaların
onarım ında yapıştırıcı olarak da yararlanılır.
Sodyum flüorür güçlü bir böcek ilacı, sodyum
peroksit ise etkili bir ağartm a m addesidir.
Sodyum brom ür bazı sinir hastalıklarının te ­
davisinde kullanılır. Sodyum sülfürden ise
yapay ipek üretim inde yararlanılır.
Sodyum bileşiklerinden her biri farklı bir
yöntem le hazırlanır. Am a bu yöntem lerin
hem en hepsinde ham m adde olarak, çok yay­
gın bulunan bir bileşik olan sodyum klorür
kullanılır. Sodyum bileşikleri aleve tutularak
tanınabilir. Buharlaşabilen herhangi bir sod­
yum tuzu, gaz alevinde yakıldığında aleve
parlak san bir renk kazandırır.

SOFOKLES ya da SOPHOKLES (yaklaşık S ofo kles Eski Y u n a n 'ın üç b ü y ü k tra je d i yazarından

İÖ 496-406), Eski Y unan’ın üç büyük trajedi b irid ir.
 SOFYA 299

gelişmeye başladı. I. Constantinus’un im para­

torluğu sırasında en parlak dönemini yaşadı.
4. yüzyılın sonlarında Bizans İm paratorluğu’
nun parçası durum una geldi. 5. yüzyılın or­
talarında H unlar’ca yağmalanan kent, 9.
yüzyılda Bulgar D evleti’ne bağlandı ve Sre-
dets âdını aldı. 1018’den 1185’e kadar yeniden
Bizans egemenliğine girdi. 1185’te, bağımsız­
lığını kazanan Bulgar D evleti’nin bir parçası
oldu. 1382’de Osm anlılar’ın eline geçti. 500
yıllık Osmanlı egemenliği sırasında bir Müslü-
m an-Türk kenti özelliği kazandı ve Rumeli
eyaletinin merkezi oldu. 1878’de Rus ordula­
rınca O sm anlılar’dan alındı ve bir yıl sonra
Sonia Halliday Photographs Bulgaristan’ın başkenti oldu. II. Dünya Sava-
Sofokles'in oyunları eski Yunan'dan kalma Epidaurus şı’nda A lm anlar’ın işgal ettiği Sofya büyük
T iyatrosu'nda gü nüm üzde de sahnelenm ektedir.
yıkıma uğradı. 1944’te SSCB birlikleri tarafın­
dan kurtarıldı.
tır. En iyi bilinenleri, Kral Oidipus’un korkunç Bulgarlar, birkaç cami dışında Osmanlı
yazgısıyla ilgili Kral Oidipus, Oidipus Kolo- dönem inden kalma tüm yapıları yıktığı için
rıos’ta ve Antigone'dir (bak. O İD İPU S). Sofok- Sofya’da o dönem e ait çok az yapıya rastlanır.
les’in bize ulaşan öbür oyunları ise Aias, K entteki eski yapılar arasında Bizans üslu­
Elektra, Philoktetes ve Trakhis Kadınları’d ır. bunda birkaç kilise sayılabilir. Kentin bugün­
Tıpkı Aiskhylos ve Öripides gibi, Sofokles kü adı, 6. yüzyılda I. Jüstinyen tarafından
de oyunlarının konularını Eski Yunan efsane­ yaptırılan ve sonradan birkaç kez onarılan
lerinden almıştır. T rajedi olarak nitelendiri­ Sveta Sofiya Kilisesi’nden gelir. Kilise 1925’te
len bu oyunlar, insan tutkularını ve bu tutku­ bir bombalı saldırıda büyük zarar görmüş,
ların kaçınılmaz sonu olan yıkımları işler. H er sonra yeniden yapılmıştır. 1878’de Osmanlı
konuşm a, her yeni olay izleyicinin soluğunu egemenliğine son veren Rus ordularının anısı­
kesen bir gerilim yaratır. Sofokles’in trajedi­ na yapılmış olan A leksandr Nevski K atedrali’
lerinde, Eski Yunan şiirinin en güzel örnekle­ nin yanında krallık sarayı (bugün müze) ve
rine rastlanan korolar yer alır. Bulgarian Tourist Office
Sofokles tiyatroya, sahnedeki oyuncu sayı­
sını ikiden üçe çıkarma ve öbür trajedi yazar­
larının birbirine bağlı üçlemeleri yerine, olayı
tek bir oyun içinde işleme gibi bazı önemli
yenilikler getirmiştir. H er şeyden önemlisi
ise, kahram anlarının bireysel çatışmalarını
öne çıkararak oyunlarında çağdaş anlam da
bir evrenselliği gerçekleştirebilmiş olmasıdır.
Ayrıca bak. TRAJEDİ.

SOFYA, bir Doğu Avrupa ülkesi olan Bulga­

ristan’ın başkentidir. Ülkenin batısında, Bal­
kan ve Rodop dağları arasındaki verimli
düzlükte kurulm uştur.
Bugünkü Sofya’nın yerindeki ilk önemli
yerleşme İÖ 8. yüzyılda, bir Trak kabilesi
olan Serdiler’ce kurulm uştu. İÖ 1. yüzyılda B u lg a ris ta n 'ın başkenti ve en b ü yü k kenti olan
Rom alılar’ın eline geçen kent İS 2. yüzyılda S o fya 'n ın m erkezi.
300 SOĞAN

parlam ento yer alır. Bulgar devlet adamı

Georgi D im itrov’un anıtmezarı da Sofya’da­
dır.
Sofya II. D ünya Savaşı’nda M üttefik hava
kuvvetlerince bombalanmıştı. Sonradan sos­
yalist yönetim kenti yeniden kurdu. Sofya’nın
m erkezinde, geniş caddeler boyunca sırala­
nan yüksek yapılar, geniş parklar ve alanlar
vardır. Kentin dış m ahallelerinde işçilerin
oturduğu büyük blok apartm anlar yer alır.
Toplu taşımacılık tram vay ve troleybüslerle
yapılır. Kent yakınındaki Vitoşa D ağı’na tele­
ferikle çıkılabilir. Sofya’da çok sayıda müze
vardır. Kent aynca kaplıcalarıyla da ünlüdür.
Sofya sebze, meyve bahçeleri ve m andıra­
larla çevrilidir. Batısındaki köm ür m adenleri,
m akine, dokum a, deri, kauçuk ve kimyasal
m adde fabrikalanyla birlikte, kentin önemli
bir sanayi merkezi durum una gelmesine yar­
dımcı olmuştur. Bulgaristan hava ve demiryo­
lu ulaşımının merkezi Sofya’dır. J. Horace McFarland
Sofya’nın nüfusu 1.128.859’dur (1988). Soğan ta rih ö n ce si çağ la rdan bu yana y e tiş tirile n
d e ğ e rli b ir ta rım b itk is id ir.
SOĞAN, özellikle şişkin toprakaltı organları
için yetiştirilen değerli bir tarım bitkisidir. ise ilkbaharın başlarında ekilir. E n iyi biçim­
Sarmısak ve pırasayla birlikte zambakgiller de, fazla nem tutm ayan, güneşli ve besince
(Liliaceae) familyasında yer alan bu bitkinin zengin topraklarda yetişen bu bitki tohum la,
(Allium cepa) anayurdu A sya’dır. E n eski fideyle ya da “arpacık” denen küçük soğan­
tanm bitkilerinden olan soğan çok eskiçağlar­ larla üretilir. Soğan başta külleme olmak
da bile Çin, Hindistan ve O rtadoğu’da bilini­ üzere çeşitli m antar hastalıklarından etki­
yordu. H atta, yuvarlak soğanlar Eski Mısırlı- lenir.
lar’ca evrenin simgesi kabul ediliyordu. Soğan taze, yani yeşil haliyle tüketilecekse
Soğan ikiyıllık bir bitki olmakla birlikte, henüz toprakaltı organları gelişmeden, kör­
biryıllık bir bitki gibi yetiştirilir. Eğer ilk yıl peyken sökülür. Oysa, kuru soğan elde etm ek
hasat edilmeyip tarlada bırakılırsa ertesi yıl için yetiştirilen ürün genellikle yeşil yaprakla­
ince uzun bir sapın ucunda topsu küm eler rı solup kuruduğu zaman toplanır. Baş denen
oluşturan beyaz çiçekler açar. Soğanın hem bu toprakaltı gövdeleri sökülerek topraktan
toprakaltı organlan (kuru soğan), hem de çıkarılır ve bir süre güneşte kurum aya bırakı­
henüz körpeyken yeşil yaprakları (taze soğan) lır. Toprakaltında büyüyerek baş oluşturan
yenir. Kuru soğan genellikle başka yiyecekle­ soğanların biçimi, büyüklüğü, rengi ve tadı
re lezzet verici olarak katılır; taze soğan ise yetiştirilen çeşide göre değişir. Biçimi yuvar­
salatalarda kullanılır. Soğan da aynı pırasa ve lak, silindirik, konik ya da topaç gibi, rengi
sarmısak gibi, bileşiminde kükürt bulunan ise kahverengi, beyaz, kırmızı ya da mor
keskin kokulu bir uçucu yağ içerir. Soğanın olabilir. Başların büyüklükleri ise toprağın
keskin, acımsı kokusundan ve göz yaşartıcı besin yapısına, tarlanın az ya da çok su
etkisinden bu yağ sorum ludur. almasına ve ekimin sıklık ya da seyrekliğine
göre değişir. Soğanlar serin, nemsiz ve iyi
Soğanın Yetiştirilmesi havalandırm alı depolarda saklanmalıdır.
Soğan bir serin iklim bitkisidir; bu yüzden Soğan üreten ülkeler arasında Çin, A B D ,
ılıman yörelerde kışın, daha soğuk yörelerde SSCB, Japonya, İspanya ve Türkiye ilk sırala­

rı alır. Soğan tarımının özellikle büyük kent­
lerin çevresi ile O rta Karadeniz Bölüm ü’nün
iç kesim lerinde yoğunlaştığı Türkiye’de yıllık
kuru soğan üretimi 1.300.000 ton, taze soğan
üretim i ise 150.000 ton dolayındadır. Ü reti­
min çoğu Bursa, Çorum , H atay ve Tokat
illerinde yapılır.
SOĞANLI BİTKİLER. Bazı otsu bitkiler top­
rağın altında, saçak köklerin yanı sıra, soğan
denen etli ve kalın bir organ da oluşturur.
A ralarında yemeklik soğan gibi sebzeler ile
lale, sümbül, nergis ve zambak gibi çiçeklerin
de yer aldığı bu bitkilere yaygın olarak soğanlı
bitkiler denir (b a k . LALE; N e r g İS; Z a m b a k ) . Bir
yemeklik soğanı ya da sümbül soğanını uzun­
lamasına ortadan ikiye kesecek olursanız yas­
sı bir tabandan çıkan, üst üste kapanmış etli
katm anlar görürsünüz. Yassılarak tabla biçi­
mini almış bu taban aslında bir gövde, pul
denen etli katm anlar ise besin m addelerinin
Dış pul yapraklar
Etli pul yapraklar
__- Çiçek sapı
Yaprak taslakları
Yavru soğan
— Yassı gövde
— Kökler
Soğanlı bitkilerin
soğanları suyun
içinde yetişebilir.
S oğanlar her
büyüm e
m evsim inde, bir
önceki yıl
depolanm ış besinler
sayesinde kök, gövde
ve çiçek verir.
SOĞANLI BİTKİLER 301
The Huıchison Library
Lale ta rım ı H o lla n d a 'n ın başlıca g e lir kaynaklarından
b irid ir. Çok g e niş alanları kaplayan ta rla la r baharla
b irlik te b ir renk cü m b ü şü n e d ö nü şür.
depolandığı yapraklardır. Soğanların en orta
kesiminde de, büyüyüp geliştiklerinde yaprak
ve çiçeklere dönüşen tom urcuklar yer alır.
Pul yaprakların arasında ise, gelecek yıl yeni
bitkiler verecek olan tom urcuk ya da yavru
soğanlar oluşur. Soğanlı bitkilerin çoğunda
soğanların etli yaprakları kâğıtsı bir kılıfla
örtülüdür. Oysa, başta zambak türleri olmak
üzere bazı bitkilerin soğanlarında koruyucu
bir örtüye rastlanmaz.
D oğada yaygın olarak yetişen bu bitkiler
uygun koşullar sağlandığında hem evde, hem
de bahçede kolaylıkla yetiştirilebilir. Çoğu,
baharın ilk günlerinde erkenden çiçeklenir.
Dışarıda yetiştirilenlerin soğanları çiçeklenme
sona erdikten sonra topraktan sökülerek,
ertesi yıl yeniden dikilmek üzere kuru ve serin
yerlerde saklanır.
Soğanlı bitkiler evde saksılarda yetiştirilir;
suyun akışını sağlamak için, bu saksıların
dibinin delik olması gerekir. Soğanlar genel­
likle sonbaharda, tepelerinde yeşil uçlar gö­
rülmeye başladığında dikilir. Soğanların bir­
birine ya da saksının kenarına değdirilmeden
dikilmesi gerekir. Hazırlanan saksılar ilk altı
hafta m ahzen ya da kiler gibi karanlık bir
yerde bekletilir. Soğanların ucunda sürgünler
iyice belirmeye başlayınca saksılar aydınlık ve
düşük ısılı bir yere çıkarılır. Bu dönem de
bitkiye fazla su verilmemeli ve aşın sıcaktan
korunmalıdır.
Soğanlar kendi depoladıkları besinlerle
beslenebildikleri için yalnızca toprakta değil,
302 SOĞUK ALGINLIĞI
yeterli su eşliğinde, odunköm ürüyle karışık
çakılların içinde de yetiştirilebilir. H atta doğ­
rudan suyun içinde bile üretilebilir. Nitekim,
içi su dolu ince boyunlu bir kavanozun ağzına
bir soğan yerleştirecek olursanız soğanın kısa
sürede suyun içine doğru ince, beyaz kökler
uzattığını, üst ucundan da yukarıya doğru
sürgün verdiğini gözleyebilirsiniz.
Dünyada soğanlı bitkilerden en çok süs
amacıyla yararlanılm aktadır. G ünüm üzde en
önde gelen soğanlı bitki üreticisi H ollanda’
dır; 16. yüzyıldan beri dış ülkelere lale soğanı
satan bu ülkede aynca nergis ve sümbül gibi
öbür soğanlı bitkiler de yetiştirilmektedir. Bu
ülkedeki soğanlı bitki tanm ı yaklaşık 6.000
hektarlık bir alana yayılmıştır.
SOĞUK ALGINLIĞI bak. G r îp ve So ğ u k
ALGINLIĞI.
SOĞURMA, genellikle bir katının bir sıvıyı
içine çekmesi ya da emmesi anlamında kulla­
nılan bir terim dir. Sünger suyu, kurutm a
kâğıdı m ürekkebi “soğurur” . Bilimde, “so-
H avucun tep esin e b ir d e lik açılır. Delik b ir m ik ta r
şeker ve bo yalı suyla d o ld u ru lu r. Sonra bu de liğ e,
içinde n bo ru g e ç irilm iş b ir m a n ta r ta kılır. Havuç, içi
su d o lu cam b ir kaba ko n u r; havuç kaptaki suyu
soğurdukça boyalı suyun boruda yükseldiği görülür.
ğurm a” sözcüğü bazı önemli süreçleri tanım ­
lam ak için kullanılır.
Güneş ışığı gibi sıradan bir beyaz ışık,
gerçekte değişik renklerin ya da dalga boyla-
nnın bir karışımıdır (bak. T a y f ) . Cisimler
üzerlerine düşen ışıktaki bazı renkleri soğu­
rur, öteki renkleri ise yansıtır, bu nedenle
de renkli görünür. Kırmızı bir yüzeyin bu
renkte görünmesinin nedeni, üzerine dü­
şen mavi ve yeşil ışığı soğurması ve yalnızca
kırmızı ışığı yansıtmasıdır. Üzerine düşen
bütün ışığı yansıtan yüzeyler beyaz, soğuran­
lar ise siyah görünür. Kırmızı bir yüzeye mavi
ya da yeşil ışık altında bakılacak olursa,
yansıtacağı kırmızı ışık bulunmadığından yü­
zey siyah görünür. Güneş ışığında, çıplak
gözle görülem eyen, uzun dalga boylu kızılöte­
si ışınlar da vardır; bu ışınları soğuran bütün
yüzeyler ısınır. Sıcak ülkelerde, G üneş’ten
gelen ışınımı yansıtmak için çoğu kez beyaz
elbise giyilir.
Konser salonlarındaki ya da hoparlörlerde­
ki istenmeyen yankıları önlem ek için ses
dalgalannı soğuran m alzem elerden yararlanı­
lır. Tıp biliminin önemli bir dalı olan radyo­
grafi, kemiklerin röntgen ışını da denen X
ışınlarını belli ölçüde soğurmasına dayanır
(bak. X İŞINLARI).
Hayvanlarda, sindirilmiş besinin bağırsak
duvarlanndan kan damarlanna geçişini tanım­
lamak için de soğurma terimi kullanılır (bak.
SİNDİRİM). Bitkiler topraktan, hücre duvarları
çok ince olan kök tüylerinin yardımıyla su ve
m ineral tuzlannı soğururlar.
SOĞUTMA. M addelerin ya da ortam ların
sıcaklığının düşürülmesi ya da düşük sıcaklık­
larda tutulması işlemine soğutm a, bu amaçla
kullanılan aygıtlara da soğutucu denir. İçe­
cekleri serin tutm ak için kullanılan buz kutu­
larından evlerimizdeki buzdolaplarm a; soğuk
hava depolarından, m utlak sıfıra ( —273°C)
yakın çok düşük sıcaklıkların elde edilebildiği
aygıtlara kadar değişen çok çeşitli soğutucular
vardır.
Soğutmanın en yaygın bilinen ve uygulanan
biçimi, besinlerin buzdolaplarm da soğutula­
rak bozulm adan korunmasıdır. Soğutma tek­
niğinden tıp ve eczacılık alanlarında, aşı,
serum ve antibiyotik gibi m addelerin hazır­
 SOĞUTMA 303

lanması ve korunm asında; fotoğraf filmleri­ yararlanılır. Ö rneğin, avucumuza bir m iktar
nin, derilerin ve kürklerin saklanmasında; metil alkol döksek avucumuz hemen soğur;
çeşitli dam ıtm a işlemlerinde, bira, şarap gibi çünkü metil alkol hızla buharlaşırken avucu­
içkilerin m ayalanm asında ve daha başka bir­ m uzdan ısı emer. İşte soğutucularda da,
çok alanda da yararlanılır. uygun bir sıcaklıkta sıvı halden buhar (yani
Soğutulmuş besinlerin uzun süre bozulm a­ gaz) haline geçebilen ve sonra tekrar gaz
dan saklanabilmesinin nedeni, bunların için­ halinden sıvı hale dönüşen benzer soğutucu
deki, bozulmaya yol açan bakterilerin {bak. m addelerden yararlanılır. Soğutma sistemle­
B a k t e r i ) düşük sıcaklıklarda çok yavaş üre­ rinde en yaygın kullanılan soğutucu m adde,
mesi ya da hiç üreyememesidir. 10°C’nin -33°C ’de buharlaşan amonyaktır. Günümüz­
üzerinde bakteriler hızla ürer ve besinin de başka soğutucu m addeler de kullanılır.
bozulmasına, çürümesine neden olur. K ükürt dioksit, metil klorür, karbon dioksit
Yapay soğutma yöntem lerinin bilinmediği ve m etanın klor ve flüor gazlarıyla oluşturdu­
zam anlarda, insanlar dağlardan getirilen kar ğu bileşikler olan freonlar bunlardan bazıları­
ve buzu ısıya karşı yalıtılmış özel bölmelerde dır. Ö te yandan, iyi karıştırıldıkları zaman ısı
saklar ve soğutma için gerektikçe onlardan soğuran bazı m addeler de vardır. Örneğin su
yararlanırlardı. Besinleri soğukta saklamak ile amonyum nitratın karıştırılmasıyla -15°C;
için, buz kutusu denen ve üst bölümüne buz, buz üe sodyum klorürün (tuz) karıştırılmasıyla
alt bölüm üne besinlerin konduğu, ısıya karşı —21°C; sodyum nitrat ile seyreltik nitrik asit ka­
yalıtılmış kutular kullanılırdı. Kutuya konan rıştırılarak -25°C ve buz ile kalsiyum klorür ka­
besinlerden ısı soğurarak (em erek) ısınan rıştırılarak —55°C sıcaklık elde edilebilir.
hava yükselerek buz bölmesine çıkarken, 1748’de Glasgow Üniversitesi’nde William
üstte buzun çevresinde soğuyan hava da ağır Cullen, kapalı bir kapta vakum oluşturup etil
olduğu için aşağıya, besinlerin bulunduğu eteri buharlaştırarak ilk yapay soğutmayı
bölmeye inerdi. Böylece kutudaki buz bütü­ gerçekleştirmişti. 1823’te ise M ichael Faraday
nüyle eriyene kadar besinler soğuk bir ortam ­ amonyağı basınç altında sıvılaştırmayı başar­
da korunm uş olurdu. A m a bu yöntemle mış ve böylece soğutucu yapımı için büyük bir
0°C’nin altındaki sıcaklıklara inilemezdi. olanak yaratmıştı. Am a bu tür ilk soğutucuyu
Soğutucuların çoğunda, bir sıvının buharla­ 1834’te Jacob Perkins yaptı. İlk m odern
şırken çevresinden ısı soğurması olgusundan soğutucular 19. yüzyılın ikinci yarısında orta­
ya çıktı; ama bunlar ancak 20. yüzyılın başla­
General Motors Corporation
rında yaygın olarak kullanılmaya başlandı.
SOĞUTUCU MADDE SIVI HALDEN
BUHARA DÖNÜŞÜR Soğutucular, uygulanan yöntem e bağlı ola­
rak başlıca iki gruba ayrılır: Sikıştırmalı soğu­
BUHARLAŞM A BORUSU-
tucular ve soğurmalı soğutucular.

Sikıştırmalı Soğutucular
^ .S O Ğ U T U C U B uhar sikıştırmalı soğutucular en basit soğu­
MADDENİN
BUHAR HALİNDE1 tucu türleridir. Evlerde kullanılan buzdolap­
^ T A Ş IN D IĞ I BORU
ları da genellikle bu tipten soğutuculardır.
1870’lerde A lm an bilim adamı Cari von Lin-
SOĞUTUCU 1
de’nin geliştirdiği bu sistem aynı zam anda en
■ M A D D E N İN -------- ►
▼SIVI HALİNDE ▲
eski soğutm a sistemidir.
TAŞINDIĞI B O R U* Küçük bir sikıştırmalı soğutucuda, örneğin
^ YOĞUNLAŞTIRICI
evlerde kullanılan buzdolaplarında, besinle­
rin konduğu bölüm ün dışındaki bir bölüme
KOMPRESÖR
yerleştirilmiş bir elektrik m otoru ile onun
çalıştırdığı bir kom presör vardır. Kom presör
SOĞUTUCU MADDE
BUHARDAN SIVIYA DÖNÜŞÜR soğutucu madde olarak kullanılan gazı, örneğin
Bir buzdolabının çalışma biçim i. amonyağı, tıpkı bir bisiklet pompası gibi
304 SOĞUTMA

karsa anahtar kapanır ve m otor çalışmaya

başlar. Buzluktaki sıcaklık term ostatın ayar­
landığı sıcaklığın altına düşünce anahtar açılır
ve m otor durur. Böylece soğutucu içindeki
sıcaklık istenen düzeyde kalır.

Soğurmalı Soğutucular
Soğurmalı soğutucuların yapısı sıkıştırmalı
soğutucularınkinden çok farklıdır. Bu soğutu­
cularda da amonyak kullanılır, ama gazı emen
bir kom presör yoktur. Onun yerine, suyun
amonyağı soğurma (emme) özelliğinden ya­
rarlanılır. 1 litre suda 1.000 litre amonyak gazı
Çuadrant Photo Library çözünebilir. Soğurmalı soğutucularda so­
M eyve , sebze g ib i kolay bozulan yiye cekle r, uzun ğutucu m adde olarak amonyağın sudaki çö­
mesafelere soğutm alı büyük kam yonlarla taşınır. zeltisi kullanılır. Bu çözelti elektrikle ya da
bir yakıtla ısıtılır. Isınan çözeltiden çıkan
em er ve sıkıştırır. Kom presör gazı sıkıştırır­ amonyak gazı yoğunlaştıncıda sıvı hale gelir.
ken, gene bisiklet pom pasında olduğu gibi Sıvı amonyak buharlaşm a borusuna gider.
ısınır. Böylece ısınan gaz, kom presörden buz­ O rada genleşerek buharlaşır ve buharlaşırken
dolabının arkasındaki yoğunlaştıncıya gönde­ çevreden ısı söğurur. D aha sonra oradan
rilir; yoğunlaştırıcı, sarm al biçimli ya da çok çıkan amonyağı su tekrar soğurur ve bu
kıvrımlı bir borudan oluşur. Yoğunlaştırıcı çözeltinin ısıtma kazanm a gitmesiyle başlan­
açıkta olduğundan, içindeki gazın ısısı havaya gıç noktasına dönülmüş olunur. Aynı olayın
geçer ve böylece borunun içindeki gaz soğur yinelenmesiyle yeterli sıcaklık düzeyi sağlana­
ve yoğunlaşarak tekrar sıvı hale dönüşür. na kadar soğutma sürer.
Bazen yoğunlaştırıcınm yanma konulan bir M otoru, kom presörü, hareketli bir parçası
pervane, borunun kıvrımları arasından sü­ olmadığı için soğurmalı soğutucular sessiz
rekli olarak hava üfleyerek soğumayı hız­ çalışır. Ayrıca, elektrik enerjisinin bulunm a­
landırır. dığı yerlerde de bu tür soğutucular kullanıla­
Y oğunlaştıncıda sıvı hale gelen soğutucu bilir. Soğurmalı sistemin bu üstünlüklerine
m adde küçük bir m em eden buharlaşm a boru­ karşılık, sıkıştırmalı sistemin üstünlüğü daha
suna püskürtülür. Buharlaşm a borusu, buz­ yüksek verimli olmasıdır.
dolabının buzluğunun çevresinde yer alan çok
kıvrımlı, geniş bir borudur. Buharlaşm a boru­ Derin Dondurma
su daha geniş olduğundan, içindeki basınç da Besinleri birkaç gün taze olarak saklam ak için
daha düşüktür; bu nedenle buraya püskürtü­ serin bir ortam yeterlidir. Buzdolabının için­
len sıvı soğutucu madde genleşir ve buharla­ deki 1°C ile 7°C arasındaki sıcaklık buna
şarak tekrar gaz haline dönüşür. A m a buhar­ uygundur. A m a daha uzun süre saklanacak
laşma sırasında da çevresinden ısı soğurarak besinleri dondurm ak gerekir. —12°C ile
buharlaşm a borusunu ve buzluğu soğutur. —23°C arasında dondurulm uş olan besinler
K om presör, buharlaşm a borusundaki gazı altı ay ya da daha uzun bir süre bozulmadan
em erek tekrar sıkıştırır ve gene yoğunlaştırıcı- saklanabilir. Bu tür çok düşük sıcaklıklarda
ya gönderir; bu çevrim böylece sürer gider. saklamaya derin dondurm a denir. (Bazen
Soğutucularda sıcaklığın belirli bir düzeyde kullanılan “dipfriz” sözcüğü de dilimize, “de­
tutulabilmesi için genellikle bir term ostattan rin dondurucu” anlamına gelen İngilizce deep-
yararlanılır. T erm ostat, istenen herhangi bir freeze sözcüğünden aktarılm ıştır.) Besinlerin
sıcaklıkta çalışacak biçimde ayarlanabilen bir dondurulm ası sırasında dikkat edilmesi gere­
anahtardır (şalter). Buzluğun içindeki sıcaklık ken nokta, dondurm a işleminin hızla yapılma­
term ostatın ayarlandığı sıcaklığın üstüne çı­ sıdır. Yavaş yavaş dondurulan bir besin m ad­

Science Photo Library
B ilim se l ara ştırm a am a cıyla ku lla n ıla n a n tik o rla r
seru m ba nka larınd a -7 0 °C 'd e saklanır.
desinin içinde oluşan büyük buz kristalleri, et,
balık, meyve, sebze gibi m addelerin yapısını
bozar. Hızlı dondurm a sırasında ise buz kris­
talleri büyüyemez; oluşan küçük kristalleri de
çözülme sırasında besin maddesi soğurur. Bu
nedenle derin dondurm a yapabilen soğutucu­
larda hızlı soğutm a için özel bir bölüm vardır.
Erimiş bir parça dondurmayı buzdolabının
buzluğunda yeniden dondurarak hızlı ve ya­
vaş dondurm anın farkını görebiliriz. Yeniden
donan dondurm a, içinde oluşan iri buz kris­
talleriyle, pürüzlü bir yapı kazanır. Bu, don­
durm anın başlangıçtaki pürüzsüz, kaygan,
kadifemsi yapısından tümüyle farklıdır.
Ü retim aşamasında dondurularak pazarla­
nan besinler, taşıma ve pazarlam a aşamasında
ve tüketileceği zam ana kadar donm uş olarak
kalmalıdır. Çünkü, dondurulm uş bir besin
maddesi bir kez çözüldüğünde çok çabuk
bozulur. Ayrıca dondurularak pazarlanan be­
sinlerin am balajları buz kristallerinin süblim ­
leşmezsim (yani katı halden doğrudan doğruya
gaz haline geçmesini) önleyecek kadar kalın
olmalıdır. Bu yapılmazsa dondurulm uş besin­
ler suyunu kaybedip kuruyabilir.
Kuru Buz
G ünüm üzde soğutm a amacıyla çok kullanılan
kuru buz, amonyak üretimi sırasında bir yan
ürün olarak elde edilen katı karbon dioksittir.
Katı karbon dioksit sıvı hale geçmeden süb­
limleşir, böylece ardında herhangi bir atık
bırakm az; ayrıca sıcaklığı —78,5°C’dir, yani
SOKRAT 305
0°C’nin çok altındadır. Bu özellikleri nedeniy­
le kuru buz soğutm ada kullanılmaya çok
uygun bir m addedir. D ondurulm uş besin
m addelerinin taşınması sırasında kuru buz
kullanıldığı zam an, soğutm anın yanı sıra kuru
buzun süblimleşmesiyle oluşan karbon dioksit
gazı da besinlerin çevresini sararak onları
havadaki bakterilerden korur. Kuru buzla
korunan yum urtalar da gene aynı nedenle
başka soğutucularda saklananlara oranla çok
uzun bir süre taze kalır. Çiçekçiler de kuru
buz kullanarak oluşturdukları karbon dioksit
atm osferinde gül tom urcuklarının açmasını üç
gün geciktirebilirler.
Dondurarak Kurutma
Besin m addelerinin korunm asında uygulanan
bir başka yöntem de dondurarak kurutm adır.
Bu işlem besinlerin vakum ortam ında hızla
dondurulm ası yoluyla gerçekleştirilir. Bu or­
tam da oluşan küçük buz kristalleri süblimleşir
ve çıkan su buharı alındığı zaman, besin
maddesinin suyu alınmış olur. Hızla soğutul­
duğu için iri buz kristalleriyle yapısı bozulm a­
mış olan besin m addesi, tüketileceği zaman
yeniden sulandırılır. Bu yöntem ilk kez, taze
kahve çekirdeği tadı hiç bozulm adan kurutu­
larak, içileceği zaman sıcak suda kolayca eri­
yebilen kahvenin yapımında kullanıldı. D aha
sonra, derin dondurucuya gerek olm adan do­
lapta ambalajı içinde saklanabilen hazır yiye­
ceklerin üretim inde kullanıldı (bak. G i d a TEK ­
NOLOJİSİ).
Klimalar
Evlerin ya da taşıt araçlarının içini serinleten
klima aygıtlarında da soğutuculardan yararla­
nılır. Dışarıdaki havadan aldığı ısıyla yapıla­
rın içini ısıtan ısı pom paları da soğutucularla
aynı ilkelere dayalı olarak çalışır. Am a soğu­
tucuların tersine, bu kez ısının alındığı yer
açık hava, ısının verildiği yer ise kapalı bir
bölm edir (bak. İSITMA VE KLİMA).
SOKRAT ya da SOKRATES (yaklaşık İÖ
470-399), Eski Yunanlı büyük bir düşünür­
dür. A sker olarak çeşitli savaşlara katılmış ve
yiğitliğiyle öne çıkmış olmasının dışında, ya­
şamının ilk yıllarına ilişkin bilgiler çok azdır.
Sokrat A tina’da doğdu. A tina o dönem de
306 SOKRAT
önemli bir edebiyat ve sanat merkeziydi.
Zam anının bütün ünlü yazarlarını ve devlet
adamlarını tanıyan Sokrat’ın ünde gözü yok­
tu. Tek amacı insanlara bilgece ve mutlu
yaşamanın yolunu gösterm ek, onları bilgelik­
le dürüstlüğün servet ve ünden daha değerli
olduğuna inandırm aktı, “kendini tanı” ilke­
sinden hareket eden Sokrat için felsefenin
temeli insanı tanımaktı.
Öğretisini hiçbir zaman yazıya dökm em ek­
le birlikte, Sokrat’ın gençler arasında birçok
öğrencisi vardı. H er rastladığı yerde onlarla
konuşuyor ve doğru yolu seçmeleri için onları
yeniden düşünmeye yöneltiyordu. Sonradan
yazar olan bu gençlerden bazıları Sokrat’ın
düşüncelerini kâğıda geçirdi. En ünlü öğren­
cisi olan Platon, Sokrat’ın gençlerle karşılıklı
konuşmalarını yazıya dönüştürdü. “Sokratik
diyaloglar” olarak bilinen bu yazılarda Sokrat
gençlerle birtakım sorunları tartışır. İçlerin­
den birine belli bir konudaki görüşünü sorar
ve konuyu açmak için birtakım sorular yönel­
tir. Çoğunlukla soru sorulan kişinin o konuyu
daha önce derinlemesine düşünmediği ve
belirttiği görüşün sağlam bir tem ele dayanm a­
dığı ortaya çıkar. Bunun üzerine yeni sorular
sorarak hep birlikte gerçek yanıtı bulmaya
çalışırlar. Soru sorarak gerçeğe ulaşma yönte­
Jacq ue s-Lou is D a v id 'in S o k ra t'ın Ö lü m ü adlı ta b lo su
mine “sokratik” ya da “diyalektik” yöntem
denir (bak. FELSEFE; PLATON).
Anlatıldığına göre, bir gün Delfi kâhinleri­
ne (bak. DELFİ KÂHİNLERİ) “Y unanistan’daki
en bilge kişi kim dir?” diye sorarlar. Kâhinin
yanıtı “Sokrat” olur. Sokrat buna çok şaşırır.
Çünkü soru sormasının nedeni bilmediği şey­
leri öğrenm ek içindir. Bu nedenle bilge gö­
züyle bakılan kişilerle konuşur. Çok geçme­
den onların kendilerine bilge süsü verdikleri­
ni, gerçekte hiçbir şey bilmediklerini anlar.
Sonunda da, kendi bilgisizliğini bildiği için, en
bilge kişinin kendisi olduğu sonucuna varır.
Ne var ki, düşmanları Sokrat’ı Atinalı
gençlere yanlış şeyler öğreterek onları doğru
yoldan saptırm akla ve tanrılara karşı saygısız
davranm akla suçlar, onu dava ederler. Sokrat
da karşılık olarak, bildiği yolda yürüyeceğini,
yaptıklarının doğru olduğunu ve cezalandırıl­
m aktan çok ödüllendirilmesi gerektiğini söy­
ler. Bu sözler m ahkem e üyelerini kızdırır ve
Sokrat ölüm cezasına çarptırılır. Yasalara
göre baldıran zehri içerek yaşamına son ver­
mesi gerekm ektedir. H apishanede öleceği gü­
nü beklerken dostlarıyla konuşmalarını eskisi
gibi sürdüren Sokrat’a bir dostu kaçmasını
önerirse de, Sokrat yaşadığı sürece karşı
çıkmadığı A tina yasalarına uymazsa kendi
Metropolitan Museum o f Art, New York
 SOKULLU MEHMED PAŞA 307

kendisiyle çelişkiye düşeceğini söyleyerek bu çocuğu olarak veliahtlığa getirilen Selim’in

öneriyi kabul etmez. kızı İsmihan G evher Sultan’la evlendi (1562).
Semiz Ali Paşa’nın sadrazam olmasıyla ikinci
SOKULLU MEHMED PAŞA (1505-1579), vezirliğe yükselen Sokullu M ehmed Paşa
ünlü bir Osmanlı sadrazamıdır. Hıristiyan bir onun 1565’te ölmesi üzerine sadrazamlığa
ailenin çocuğu olarak B osna’ya (bugün Yu­ getirildi.
goslavya’da) bağlı Sokol kasabasında doğdu. Yaşı hayli ilerlemiş olan Kanuni Sultan
1519’da devşirme usulünce ailesinden alına­ Süleyman çok güvendiği Sokullu M ehmed
rak E dirn e’ye getirildi ve M üslüman olup Paşa’ya geniş yetkiler verdi. Bu arada A vus­
M ehm ed adını aldı. Edirne Sarayı’nda eğitim turya İm paratoru I. Ferdinand ölmüş (1564),
gördükten sonra İstanbul’a gönderildi. Top- yerine geçen oğlu II. Maximilian 1562’de
kapı Sarayı’nın Enderun bölüm ünde çeşitli imzalanan barış antlaşmasını çiğneyen giri­
görevlerde bulundu. 1541’de kapıcıbaşılığa şimlerde bulunmuştu. A vusturya’ya karşı ye­
yükseldi. 1546’da saray hizm etlerinde başarılı ni bir seferin gereğine inanan Sokullu M eh­
olanların dış göreve atanm aları yolundaki med Paşa yaşlı padişahı da buna inandırarak
gelenek uyarınca kaptan-ı deryalığa getirildi. 1566’da Zigetvar Seferi’ni başlattı. Yolda
Bu görevde iken Trablusgarp seferine katıldı, hastalanan Kanuni Sultan Süleyman Zigetvar’
İstanbul Tersanesi’ni genişletti ve yeniledi. m alınmasından bir gün önce öldü. Sokullu
1549’da vezirliğe yükselerek Rumeli Beyler­ M ehm ed Paşa padişahın ölüm ünü Şehzade
beyliğine atandı. Selim gelinceye kadar askerlerden gizledi.
Avusturya ile 1547’de imzalanan barış ant­ Orduyu Belgrad’da karşılayan Selim burada
laşmasının bozulması üzerine Sokullu M eh­ padişah ilan edildi.
med Paşa 1551’de Erdel üzerine yapılacak II. Selim, Sokullu M ehm ed Paşa’yı babası­
seferin kom utanlığına getirildi. 80 bin kişilik nın verdiği geniş yetkilerle sadrazam lıkta
bir orduyla E rdel’e giren Sokullu M ehmed bıraktı ve devlet işlerine fazla kanşm adı.
Paşa bazı önemli kaleleri aldı. A m a, Temeş- Sokullu M ehm ed Paşa 1568’de Avusturya ile
var kuşatm asında başarılı olam ayarak geri sekiz yıl süreli bir barış antlaşması im zaladık­
çekildi. Tem eşvar 1552’de, M acaristan ser- tan sonra doğuya yöneldi. Am acı Osmanlı
darlığına atanan K ara A hm ed Paşa ile birlikte egemenliğini A sya’da ve doğu denizlerinde de
düzenlediği yeni bir seferle alınabildi. Sokullu güçlendirmekti. Portekiz’in H int Okyanu-
M ehm ed Paşa aynı yıl Rumeli Beylerbeyli­ su’nda gittikçe artan etkinliğine karşı Kızılde-
ğ in d en ayrılarak İstanbul’a döndü. niz, Um m an Denizi ve Basra K örfezindeki
Kanuni Sultan Süleyman 1553’te Sokullu Osmanlı gemilerinin sayısını artırdı. Bir yan­
M ehmed Paşa’yı Rumeli askerinin başında dan da Hindistan ve Endonezya’daki M üslü­
A nadolu’ya gönderdi. Aynı yıl başlayan Nah- man hüküm darlarla dostluk ilişkisi kurmaya
civan Seferi’nde Sokullu M ehmed Paşa’nın çalıştı. Ayrıca D on ve Volga ırm aklarını bir­
kom utasındaki Rumeli askerleri büyük başarı leştirecek bir kanal açma girişiminde bulun­
gösterdiler. Sefer dönüşünde Sokullu M eh­ du. Böylece Karadeniz ile Hazar Denizi ara­
med Paşa üçüncü vezirliğe yükselerek kubbe- sındaki ulaşım sağlanabilecek, Kafkasya daha
altı vezirleri arasına katıldı. kolay denetim altına alınacak, O rta A sya’da­
Sokullu M ehm ed Paşa 1559’da Kanuni ki T ürk hanlıklarıyla ilişki kurulabilecekti.
Sultan Süleyman’ın oğulları Selim ile Bayezid Am a bu proje R uslar’ın saldırıları ve Kırım
arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkta babasının hanının gerekli yardımı yapmaması yüzünden
buyruklarını dinlemeyen Bayezid’e karşı Selim’ gerçekleşemedi.
in yanında yer aldı. İki kardeşin Konya Sokullu M ehm ed Paşa A kdeniz’deki Haçlı
Ovası’nda yaptıkları savaşa katılarak Selim’in egemenliğine karşı İspanyollar’ın eline geçen
galip gelmesinde önemli rol oynadı. Bayezid Tunus’u geri alarak Kuzey A frika’yı denetle­
İran’a sığınmak zorunda kaldı ve orada öldü­ yebilecek bir üs elde etm ek istiyordu. Uzun
rüldü (1561). Sokullu M ehmed Paşa da Kanu­ vadede ise A kdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayacak
ni Sultan Süleyman’ın hayatta kalan tek erkek bir kanal açarak Osmanlı donanm asına hızla
308 SOKULLU MEHMED PAŞA

ise bizim donanmamızı yenmekle yalnızca

sakalımızı kestiniz; unutmayın ki, kol bir
daha yerine gelmez, ama sakal eskisinden de
gür çıkar” sözleri ünlüdür. Sokullu M ehmed
Paşa’nın hem en yeni bir donanm a hazırlan­
ması buyruğuna karşılık bunun kolay bir iş
olmadığını söyleyen kaptan-ı derya Kılıç Ali
Paşa’ya verdiği “Paşa, paşa bu devlet öyle bir
devlettir ki, isterse gemilerini güm üşten, ha­
latlarını ipekten, yelkenlerini de atlastan ya­
p ar” yolundaki yanıtı da tarihe geçmiştir.
G erçekten de bir kış içinde yenilenen do­
nanm a baharla birlikte A kdeniz’e açılarak
Haçlılar’a ağır kayıplar verdirdi. İspanya ile
anlaşmazlığa düşerek Haçlı ittifakından ayrı­
lan Venedik papanın desteğini de yitirince
Osmanlı D evleti’nden barış istemek zorunda
kaldı. Sokullu M ehm ed Paşa’nın önerdiği
koşullarla imzalanan antlaşmanın ardından
Osmanlı ordusu ve donanması ortak bir hare­
kâtla Tunus’u İspanyollar’dan geri aldı
(1574).
Arkeoloji ve Sanat Dergisi Arşivi Sokullu M ehm ed Paşa, 1574’te ölen II.
S o ku llu M eh m e d Paşa O sm anlı D e vle ti'n d e 14 yıl Selim’in yerine geçen III. M urad döneminde
sadrazam lık ya p m ıştır.
de sadrazamlığını sürdürdü. A m a artık eski
hareket etm e olanağı sağlamayı, Hint Okya- gücü yoktu. Padişah da Sokullu M ehmed
nusu’ndaki Portekiz egemenliğine son verm e­ Paşa’nın karşıtlarıyla işbirliği içindeydi. So­
yi amaçlıyordu. A m a Piyale Paşa, Lala Mus­ kullu M ehm ed Paşa’ya yakınlığıyla tanınanlar
tafa Paşa gibi karşıtlarının etkisiyle Divan-ı birer birer İstanbul’dan uzaklaştırılıyor, Di-
Hüm ayun 1570’te V enedik’in elindeki Kıb­ van-ı H üm ayun’daki etkisi de gitgide azalı­
rıs’a karşı bir sefer yapılmasını kararlaştırdı. yordu. B ütün bu gelişmelere karşın Sokullu
Sokullu M ehm ed Paşa bu karara V enedik’le M ehmed Paşa gene de bazı siyasal ve askeri
var olan barışın bozulmasının H açlılar’ı bir­ başarılar elde etti. 1577’de boşalan Lehistan
leştireceği ve uzun sürecek bir savaşa yol (Polonya) tahtına Erdel Voyvodası Stefan
açacağı gerekçesiyle karşı çıkmıştı. Böylesi B atory’nin seçilmesini sağlayarak A vusturya’
bir savaşın Osmanlı D evleti’ne yarar getirm e­ nın oyununu bozdu. 1578’de Fas’ta Portekiz
yeceğini ve uzun vadeli projelerin gerçekleş­ ordusu yenilgiye uğratılarak bölgedeki Os­
mesini engelleyeceğini düşünüyordu. Am a manlI egemenliği pekiştirildi. Am a Divan-ı
Divan-ı H üm ayun’un karanna uyarak Kıbrıs H üm ayun’un 1578’de İran ’a sefer açılması
Seferi’nin başarıya ulaşması için sonuna kadar kararını engelleyemedi. Böylece 1590’a kadar
çalıştı. Seferin kom utanlığına getirilen Lala sürecek yeni bir Osm anlı-İran Savaşı başladı.
M ustafa Paşa Ağustos 1571’de Kıbrıs’ın fethi­ Sarayda ise Sokullu M ehmed Paşa’ya karşı
ni tam am ladı. Buna karşılık V enedik’in baş­ olanlar etkinliklerini iyice artırm ışlar, hatta
vurusu üzerine papanın çağrısıyla oluşturulan sudan bir nedenle amcasının oğlu Budin
Haçlı donanması 7 Ekim 1571’de İnebahtı’da Beylerbeyi M ustafa Paşa’yı idam ettirm işler­
Osmanlı donanmasını ağır bir yenilgiye uğrat­ di. Sokullu M ehm ed Paşa sadrazamlık gücü
tı. Sokullu M ehmed Paşa’nın, bu olaydan tükenm iş bir durum da iken, 1579’da konağın­
sonra Osmanlı D evleti’nin barış isteyeceğin­ da topladığı bir ikindi divanı sırasında, tımarı
den emin olan Venedik elçisine söylediği “Biz azaltıldığı için şikâyete geldiğini söyleyen bir
sizden Kıbrıs’ı alarak bir kolunuzu kestik, siz Boşnak tarafından hançerlenerek öldürüldü.
 SOLJENİTSİN 309

Sokullu M ehmed Paşa 14 yıl süren sadra­ gösterir. Dolayısıyla d o , do m ajör ya da do

zamlığı boyunca usta bir siyasetçi olarak öne m inör tonunda do 'yu, buna karşılık sol m ajör
çıkmış, birçok siyasal ve askeri başarının elde ya da sol m inör tonunda soVu, la bemol m ajör
edilmesinde birinci derecede rol oynamıştır. ya da la bemol minör tonunda la bemolü
60 yıllık devlet hizmeti sırasında hiçbir göre­ gösterir.
vinden alınmamış, daim a bir üst göreve atan­ İngiltere’de 19. yüzyılda şan eğitiminde
mış olması da ayrı bir özelliğidir. Sokullu yaygın olarak kullanılan tonik sol-fa sistemi
M ehmed Paşa’nın iki tanesi İstanbul’da, de bir solmizasyon türüdür. Bu yöntem de
öbürleri Lüleburgaz (K ırklareli), Havsa değişken do yöntem ine dayanır. Sarah Ann
(Edirne) ve Payas’ta (Hatay) bulunan beş G lover adlı bir İngiliz öğretm enin bulduğu bu
külliyesi, im paratorluğun hem en her yanma yöntem , norm al m ajör dizinin yedi notasını
dağılmış birçok hayır eseri vardır. temel olarak alır. Tonik sol-fa sisteminde doh
(okunuşu do), ray (re), me (mi), / ah (fa), soh
SOLFEJ, bir müzik parçasının notalarını, d o , (so), lah (la) ve te (ti) heceleri kullanılır.
re, m i gibi tek sesli adlarla okuyarak seslen­ Yazılı biçiminde bu heceler d, r, m, f, s, i v e t
dirmeye denir. Bu anlamıyla solfej, bir müzik harfleriyle kısaltılır. Diyezli notalarda bu
parçasının notalarını okum ak ya da çalmak ile hecelerde e (i) ünlüsü, bemollü notalarda ise
özdeştir. Müzik öğretiminde bu amaçla yapı­ a (e) ünlüsü kullanılır. Bugün eskisi kadar
lan çalışma ve alıştırm alara da solfej denir. yaygın olarak kullanılmayan tonik sol-fa siste­
Bu çalışma a, o, u gibi ünlülerle yapılırsa mi G aller’de ve İngiltere’nin kuzey kesimle­
buna vokaliz adı verilir. rinde kullanılm aktadır.
Solfej çalışmasında öğrenciler anahtarları,
ses aralıklarını, ritim leri, tonalite ve değiştir­ SOLJENİTSİN, Aleksandr (doğumu 1918).
me işaretlerini, özetle müzik yazımının bütün SSCB’li romancı A leksandr İsayeviç Soljenit-
öğelerini tanımayı ve bunları gerçek seslere sin, aydın bir ailenin oğlu olarak Kafkasya’da,
dönüştürm eyi öğrenirler. Bu bakım dan solfej Kislovodsk’ta dünyaya geldi. Annesi öğret­
müzik öğreniminde önemli bir yer tutar. mendi. Rostov Devlet Üniversitesi’nin m ate­
Yalnızca şan öğrencileri değil, çalgı öğrencile­ m atik ve fizik bölümlerini bitirdikten sonra
ri de solfej öğrenimi görürler. M oskova Devlet Üniversitesi’nde m ektupla
Solmizasyon ise, bir ses dizisindeki notaları edebiyat öğrenimi gördü. II. Dünya Savaşı’n-
hecelerle adlandırm a yöntem ine verilen ad­
dır. Eski Yunan, Hint ve Çin müziklerinde de Rex Features
solmizasyon yöntemleri vardır. A vrupa müzi­
ğinde en çok kullanılan ve günüm üzde de
yaygın olan solmizasyon yöntem ini ortaçağda
İtalyan öğretm en ve müzik bilgini Arezzolu
G uido (990-1050) bulmuştur.
Altı notalı ses dizisini (heksakord) temel
dizi olarak alan G uido, her notaya bir hecenin
adını verdi. Bu heceleri, dizeleri bu notalarla
başlayan çok tanınmış Latince bir ilahiden
aldı.
Yöntem in adı sol ve m i hecelerinden gelir.
Temel iki solmizasyon yöntemi vardır. Değiş­
meyen do adı verilen yöntem de her hece belli
bir notanın adıdır ve başka bir nota için
kullanılmaz. Do her tonalitede do, sol her tona­
litede sol notasının adıdır. Değişken do adı
verilen öbür sistemde ise, bütün tonalitelerde SSCB'li yazar A le ksa n d r S o lje n its in (solda) İsveç
do birinci, re ikinci, m i üçüncü notanın adını Kralı Cari G u sta f'ta n N obel O d ü lü 'n ü alırken.
310 SOLOMON ADALARI
da topçu yüzbaşısı olarak görevlendirildi ve
iki kez madalya aldı.
1945’te bir dostuna yazdığı m ektupta SSCB
başkanı Josef Stalin’e (bak. Stal İN, Josef )
hakaret ettiği gerekçesiyle tutuklanarak,
m ahkem e önüne çıkarılmaksızın sekiz yıl
hapse m ahkûm edildi ve bir çalışma kampına
gönderildi. D aha sonra üç yıl da Sibirya’da
sürgün cezası çekti. 1956’da O rta Rusya’da
Ryazan’a yerleşmesine izin verildi. 1957’de
resmi olarak aklandı. Aynı yıl, yaşamını
kazanm ak için m atem atik öğretmenliği yapar­
ken bir yandan da yazmaya başladı.
İlk romanı olan İvan Denisoviç’in Hayatın­
da Bir Gün (1962) SSCB’de, çalışma kam pla­
rındaki bir tutsağın günlük yaşamını tüm
ayrıntısıyla ele alır. 1962’de, SSCB Başkanı
Nikita Kruşçev dönem inde yayımlanan bu
romanıyla Soljenitsin Sovyet Yazarlar Birliği’
ne kabul edildi. Stalin dönemini konu alan ilk
kitaplardan biri olması dolayısıyla ülke içinde
ve dışında büyük yankı uyandıran rom an,
Kruşçev’in 1964’te görevden alınmasından
sonra, düzene karşı bir saldırı niteliği taşıdığı
gerekçesiyle yasaklandı. Yazarın sonraki ya­
pıtları gizlice basıldı ve yurtdışında yayım­
landı.
1970 Nobel Edebiyat Ö dülü’nü kazanan
Soljenitsin, 1974’te ülkesine ihanet etm ekle
suçlanarak SSCB yurttaşlığından çıkarıldı.
Önce İsviçre’ye sığındıktan sonra ailesiyle bir­
likte A B D ’ye yerleşti.
Ö bür rom anları arasında Kanser Koğuşu
(1968), İlk Çember (1968), Ağustos 1914
(1971), Gulag Takım Adaları 1918-1956
(1973) ve Lenin Z ürih'te (1976) sayılabilir.
Yazarın son yapıtlarında Hıristiyanlık değer­
leri yüceltilmektedir. Ayrıca, A leksandr Sol-
jenitsin’in yayımlanmış üç oyunu, kısa öykü­
leri ve bir ciltlik özyaşamöyküsü vardır. G ü­
nüm üzde SSCB’de kitapları üzerindeki yayım
yasağı kaldırılmıştır.
SOLOMON ADALARI, Büyük Okyanus un
güneybatısında, A vustralya’nın kuzeydoğu
kıyılarından 1.600 km uzaklıkta yer alan bir
takımadadır. Volkanik adalardan ve mercan-
adalardan oluşan Solomon A daları’nın ku­
zeybatısında Papua Yeni G ine, güneydoğu­
sunda ise V anuatu yer alır. Solomon Adaları,
İngiliz Uluslar Topluluğu üyesi bağımsız,
parlam enter bir devlettir.
Solomon Adaları zincirinin uzunluğu 1.450
kilometreyi bulur; toplam yüzölçümü ise
27.566 km2’dir. G ruptaki en büyük ada olan
Bougainville, küçük bir ada olan Buka ile
birlikte Papua Yeni G ine’ye bağlıdır.
Solomon A daları’nın başlıcaları Choiseul,
Santa Izabel, M alaita, Vella Lavella, Kolom-
bangara, New G eorgia, Guadalcanal ve San
Cristobal adalarıdır. Büyük adalarda yüksek­
liği 3.000 m etreyi aşan yanardağlar vardır.
Çoğu sık orm anlarla kaplıdır. Yaban dom u­
zu, büyük kem eler, uçantilki denen dev
yarasalar, kakadu ve güvercin gibi kuşlar,
kelebekler ve böcekler dışında hayvan varlığı
azdır. İklim sıcak ve çok yağışlıdır.
Solomon A daları’nda yaşayan insanların
büyük bölümü M elanezyalı’dır; m ercanada-
larda az sayıda Polinezyalı vardır (bak. POLİ-
nezyalilar ). Solomon A daları’nda ilk yerleş­
m eler, 1568’de İspanyol kâşif Âlvaro de
M endana de N eira bu adaları keşfetmeden
3.500 yıl önce kurulm uştu. N eira, büyük
bir doğal zenginliğe sahip olduğunu umduğu
bu adalara zenginliğiyle ünlü Hz. Süleyman’ın
adını (Solomon) verdi.
Adalılar yemek için gölevez ve yam gibi
bitkiler yetiştirir, domuz avlayıp meyve top-
G u a d a lca n a l'd a ki e v le rin çoğ u, y a ğ ışla r sırasındaki
se llerd en k o ru n m a k için d ire k le rin üzerine ku ru lu r.
 SOLON 311

larlar. Ayrıca ağaçtan oyulmuş zarif kanola­ A tinalılar’ın cesaretini kırmış ve moralini
rıyla balık avlarlar. A dada konuşulan değişik bozmuştu. Solon A tinalılar’a okuduğu bir şi­
diller arasında en yaygını pidgin adı verilen, irle onları yüreklendirerek savaşın kazanılm a­
İngilizce-M elanezya dili karışımı karm a dil­ sını sağladı.
dir. Solomon A d alarin ın bitkisel ürünler Savaşın ardından üne kavuşan Solon, daha
dışındaki başlıca ürünleri kereste ve kopradır. sonra arkhon (yargıç yönetici) seçilerek eko­
Balık sanayisi de önemli bir gelir kaynağıdır. nom ik, siyasal ve hukuksal reform lar gerçek­
En çok orkinos avlanır. Ayrıca altın ve gümüş leştirdi. Önce çiftçilere, borçlan nedeniyle el
çıkartılır. konulmuş topraklannı geri verdi ve köleleşti­
1850’lerden başlayarak Solomon A daları’ rilmiş olanlan serbest bıraktı. Borçlunun bor­
na gelen sömürgeciler ada Y erliler’ini Que- cu karşılığında kendisini rehin göstermesi
ensland ve Fiji’deki şekerkamışı plantasyon­ uygulamasını sona erdirdi. Yeni iş olanakları
larında çalışmaya götürdüler. Bu dönemde yaratm ak için ticareti ve zanaatları özendirdi.
Hıristiyan misyonerler de adalarda Hıristi- Solon dönem inde standartlara uygun, m etal
yanlık’ı yaymaya çalıştı. Kuzeydeki adalar
1885’te A lm anya’nın koruması altına alındı.
Güney Solomon A daları da 1893’te İngiliz ko­
ruması altına girdi. Buka ve Bougainville dı­
şındaki adalar ise, Batı Sam oa üzerindeki A l­
man egemenliğinin tanınması koşuluyla,
1898-99’da İngiltere’ye bırakıldı.
II. D ünya Savaşı’nda Japonlar Solomon
A d a la rin a saldırdı. Guadalcanal ve çevresin­
deki sularda şiddetli savaşlar oldu. II. Dünya
Savaşı sonrasında Solomon A d a la rin d a ba­
ğımsızlık hareketleri gelişmeye başladı.
1974’te yeni bir anayasa kabul edildi ve
yasama meclisi ile valilik kurum u oluşturuldu.
Sonraki yıl içişlerinde özerklik tanınan Solo­
mon A daları, 1978’de bağımsızlığını kazandı.
Solomon A d alarin ın başkenti, Guadalca-
nal’ın kuzey kıyısındaki H oniara’dır. Kuzey­
de Tulagi bir başka önemli limandır.
Solomon A dalarin ın nüfusu 308.000’dir
(1989).

SOLON (İÖ 630-560). Atinalı bir devlet

adamı ve şair olan Solon, kendi adını taşıyan A tin a lı d e vle t adam ı S olon kendi adını taşıyan
yasaları ile ünlüdür. Solon, Eski Y unan’ın yasa la rla ü n lü d ü r.
Yedi Bilgesi’nden biri olarak kabul edilir.
Yedi Bilge, İÖ 7.-6. yüzyıllarda yaşamış, A tina parası bastırıldı; yeni ağırlık ve ölçü
aralarında Thales, Pittakos gibi bilgelerin sistemleri geliştirildi. Bu dönem A tina’nın
bulunduğu, Sokrat öncesi ünlü Y unan filozof­ geliştiği ve zenginleştiği yıllan kapsar.
ları ve devlet adamları için kullanılan bir Solon siyasal alanda yaptığı reform larla
terimdir. soyluların yönetimdeki tekeline son verdi.
Solon’un doğum yeri bilinm em ektedir. O r­ D ört gelir grubuna ayırdığı yurttaşların siya­
ta halli soylu bir aileden geldiği, denizaşırı sal hak ve yetkilerini, kökenlerine bakm aksı­
ticaretle uğraştığı sanılmaktadır. İÖ 600 dola­ zın, bu gelir gruplarına göre belirledi. Tüm
yında Salamis A dası’m ele geçirmek için yurttaşlara, en üst yönetim organı olan ekkle-
M egaralılar’la yapılan savaşın kötü gitmesi sia’ya (halk meclisi) katılm a hakkı tanıdı. Bu
312 SOLUCAN

meclisin yasa yapma, kararlar alm a, görevlile­ Bazen ufak solucanlara kurt denir. Am a
ri seçme ve önemli temyiz davalarına bakm a özellikle larva evresinde tarım ürünlerine
gibi yetkileri vardı. Ayrıca, ekklesia’nın onay­ zarar veren birçok böcek türü de kurt adıyla
layacağı yasa taşanlarını hazırlam akla görevli tanınır.
Dört Yüzler Meclisi’ni de kuran Solon, en üst En küçük solucanlar, bazen sirkede bulu­
üç gelir grubundan yurttaşlara bu mecliste nan sirke solucanları gibi ancak mikroskop
birer yıl görev hakkı tanıdı. Yüksek yönetici­ altında görülebilir. En irileri ise 12 m etre
ler ise yalnızca üst iki gruptan seçilebiliyordu. uzunluğa erişebilen yassısolucanlardır.
Böylece A tina’da daha sonra gelişen dem ok­ En önemli ve en iyi bilinen solucanlar üç
rasinin tem elleri Solon dönem inde atıldı. büyük grup altında toplanır. Bu gruplar iplik-
Solon yaptığı düzenlemelerle tüm yurttaşla­ solucanları da içeren yuvarlaksolucanlar; yas-
ra yasalar önünde eşitlik sağladı. O dönemde sısolucanlar ve yersolucanları ile denizsolu-
yürürlükte olan ve hem en her suça ölüm canlarını da içeren halkalısolucanlardır.
cezası öngören katı D rakon Y asalan’nı göz­
den geçirerek yumuşattı ve hukuk sistemini Yassısolucanlar
daha insancıl bir yapıya kavuşturdu. Y urttaş­ Yassısolucanlann gövdesi yassı ve şerit ya da
lara, yöneticilerin kararlanna karşı m ahke­ yaprak biçimindedir. Ö n uçlarında küçük bir
meye başvurm a ve dava açma hakkını tanıdı. çift göz bulunur. Bazıları asalaktır ve öbür
Bazı değişiklikler geçirmesine karşın, Solon hayvanların içinde yaşayarak büyük zarar­
Y asalan çok uzun bir süre A tina’nın hukuksal lara yol açar. Örneğin, yapraksolucanlardan
yapısının temelini oluşturdu. karaciğer kelebekleri koyun ve keçi gibi
100 yıl süreyle geçerli olmasına karar veri­ evcil hayvanların safrakanallarm a yerleşerek
len bu yasalar, herkesin görebileceği bir ölümle sonuçlanabilen hastalıklara neden
biçimde, döner ahşap tabletler üzerine yazüdı. olur.
Bu düzenlemeleri yaptıktan sonra, yasalann uy­ Tenyalar balık, domuz ve köpek gibi hay­
gulanması sırasında müdahale etmek istemeyen vanlann yanı sıra insanların da bağırsakların­
Solon kendi isteğiyle, 10 yıl süren bir geziye da yaşayan asalak yassısolucanlardır. Başla-
çıktı. Döndüğünde A tina’nın siyasal ortamı çok nndaki çekmenle (vantuz) bağırsak duvarına
kanşıktı. Soylulardan Pisistratus’un tiran olmak yapışan bu solucanlar yarı sindirilmiş yiyecek­
için çaba harcadığını gören Solon, Atmalılar’ı lerle beslenir ve bağırsağa zehirli m addeler
uyarmaya çalıştıysa da sözünü dinletemedi. boşaltır. Tenya larvalan bağırsak duvannı
Am a İÖ 560’ta Pisistratus tiran olunca haklılığı oyup kan dam arlarına geçerek ulaştığı kas
ortaya çıktı. dokulanna yuvalanır. Böylece, onlan öldür­
Devlet adamlığının yanı sıra A tina’nın ilk meye yetmeyecek kadar az pişmiş ya da çiğ
şairi de olan Solon, şiirleriyle halkı bilinçlen­ sığır, domuz ve balık etlerini yiyen insanlara
dirmeye çalıştı. Toplum da düzenin bütün kolayca bulaşabilirler (bak. Tenya).
yurttaşlann yasalann üstünlüğüne inanmasıy­
la sağlanabileceğini, kargaşaya açgözlülüğün Yuvarlaksolucanlar
ve adaletsizliğin neden olduğunu savundu. Yuvarlaksolucanlar nemli toprakta, yosunlar
ve çürüyen m addeler arasında, tatlı ya da
SOLUCAN. T oprakta, akarsularda, deniz tuzlu sularda yaşar. A m a büyük bölümü
kıyılannda, denizde ya da öbür hayvanlann hayvan ve bitki asalağıdır. Bunların birçoğu
içinde yaşayan 20 bini aşkın solucan türü tehlikeli hastalıklara yol açar.
vardır. Bu omurgasız hayvanlann çoğu sürü­ İpliksolucanlar yuvarlaksolucanların geniş
nerek, geriye kalanlan sürüklenerek ya da bir grubudur. Sirke solucanları ancak m ikros­
sıvılann içinde gövdelerini kıvıra kıvıra yer kop altında görülürken balina asalağı olan
değiştirir. Büyük bölümü göze hoş görünm e­ bazı türlerin uzunluğu 7 m etreye ulaşır. Kula­
yen, itici yaratıklardır. A m a bazı denizsolu- ğakaçanların içinde yaşayan bir tür, sağanak
canları güzel renkler ve ince uzantılarla be­ yağışlardan sonra bu böceklerden ayrılarak
zenmiştir. bitkilerin, özellikle de güllerin saplarına üşü­
 SOLUCAN 313

Sülük

Tenya
Yuvarlaksolucan

şür. M edinekurdu (Dracunculus medirıensis) m unda bile 1 m etre uzunluğunda ve 5 cm ka-

sıcak ülkelerde yaşayan insanların bacak ve
ayak derilerinin altına yerleşir.
G ene sıcak ülkelerde yaşayan kancalıkurt-
lar insanların bağırsaklarına girerek kanlannı
em er. Uzun süre çok sayıda solucanın kan
lmlığmdadır. E n uzun konum da ise 3,5 m etre­
ye ulaşabilir.
Y er solucanları hem erkek, hem de dişi
NH PAllvan Polunin

emmesi zayıflamaya yol açar ve her türlü

hastalığın bulaşmasını kolaylaştırır.

Halkalısolucanlar
Adlarını halkalar halinde bölütlenmiş gövde­
lerinden alan bu solucanların, üç büyük grup
altında toplanan 9.000 dolayında türü bilin­
m ektedir.
Yersolucanları tem el olarak toprakta yaşa­
yan oyucu solucanlardır. Açtıkları yollarla
gevşetip altüst ettikleri ve yutup sindirim ka­
nallarından geçirdikleri toprağı bitkilerin bes­
lenmesi için elverişli bir yapıya kavuştururlar.
Bir saksı toprağında bile bolca rastlanabilen
bu solucanların 1.800’ü aşkın türü vardır. En
yaygın ve en iyi bilinen türlerinden bayağı
yersolucanı ya da topraksolucanı (Lumbricus
terrestris) öbür yersolucanlarına benzer yapı,
biçim ve davranış özellikleri gösterir. Bu tü ­
rün kırmızımsı gövdesi art arda dizili halka
biçimindeki bölütlerden oluşm uştur. Gövde
her iki uca, özellikle başın bulunduğu ön uca
doğru incelir. G örünürde gözleri ve kulakları
olm am akla birlikte, ışığa ve yerdeki titreşim ­
lere karşı son derece duy arlıdır. Kaslarının
yardımıyla bölütlerini büzüp uzatarak hareket A k v a ry u m m e ra klıla rın ın yakın dan tan ıd ığ ı
kızılku rtla r ku yru k b ö lü m le rin i da lg a la n d ıra ra k
eder. Uzunluğu 25 santim etreye ulaşabilir. sudaki o ksije n i o la b ild iğ in c e çok alır ve kanındaki
Dev Avustralya yersolucanı büzülme konu­ h e m o g lo b in p ig m e n tle rin e bağlar.
 314 SOLUNUM

g ır tla k

b e y in

Y erso lu canın ın en ö n e m li o rg a n la rı g ö v d e le rin in ön

ucu nd aki küçük b ir bö lg e d e to p la n m ış tır. G eriye
kalan b ö lü m le rin d e ise çok uzun b ir bağırsak uzanır.
Y em ek b o ru su beş ç ift kalple çe vre le n m iştir. T üm
ye rso lu ca n la rın d a hem erkek, hem de dişi ürem e
ü r e m e o r g a n la r ı o rg a n la rı b u lu n u r.

ürem e organları taşıyan erdişi hayvanlardır. bir halkalısolucanlar grubudur. Bu solucanla­

A m a kendilerini dölleyerek değil, çiftleşerek rın bazıları taşlar arasında yüzen küçük hay­
ürerler. G övdelerindeki, semer (klitellum) vanlarla beslenirken, öbürleri ya tüpler içinde
denen şişkin bölgenin salgısıyla çiftleşmenin dibe bağlı kalarak uzattıkları dokunaçlarla
ardından bir yum urta kılıfı oluşur. Y um urta­ planktonları yakalar ya da çamur ve kum lar­
ları koruyan bu kılıf kasılma hareketiyle öne dan küçük hayvanları süzerek yaşamlarını
doğru kaydırılarak dışarıya atılır. sürdürür.
Yersolucanları genellikle geceleri ortaya Denizsolucanlarının uzunluğu birkaç mili­
çıkar ve ayak seslerinin yarattığı titreşim leri m etre ile 3 m etre arasında değişir. Gövde
hem en duyarak toprağın içlerine doğru girer­ bölütlerinin yanlarında bulunan birer çift kıl
ler. Yağm ur sonrası toprak yüzeyinde çok dem eti yürüme ve yüzme işlevlerinde kullanı­
sayıda görülm elerinin nedeni yuvalarının suy­ lır. Renkleri kırmızı, kahverengi ya da yeşil
la dolmasıdır. Charles D anvin 1 hektarlık olabilir. D ipte açtıkları oyuklar U biçiminde­
bahçe toprağında ortalam a 130 bin, tarla to p ­ dir. Bu oyukları rakiplerine karşı keskin
rağında ise bunun yarısı kadar solucan bulun­ dişlerini kullanarak korurlar.
duğunu belirtmiş, her yıl hektar başına 17-45 Palolo solucanları son derece ilginç ürem e
ton toprağın solucanlarca altüst edildiğini öne davranışlarıyla dikkat çeker. H er yılın aynı
sürm üştür. Bilim adamları artık D arw in’in dönemine rastlayan ürem e dönem inde gövde­
verdiği sayıları düşük bulm akta ve çayırlık leri ikiye ayrılır ve ürem e organlarını içeren
alanlardaki 1 hektarlık toprakta yaklaşık 7,5 kuyruk bölümleri yüzerek yüzeye çıkar. Bu­
milyon solucanın yaşadığını belirtm ekte­ rada sperm a ve yum urtalar suya bırakılır. Ön
dirler. uçları ise yeni birer kuyruk bölümü geliştirir.
Yaygın kanının tersine, ikiye bölünen bir G üney Pasifik palolo solucanı (Palolo sicili-
solucanın her parçası ayrı birer solucan olarak ensis) m ercan resiflerindeki oyuklarda yaşar.
gelişimini sürdüremez. Am a yersolucanları, Bu solucanların ürem e mevsiminde suya yayı­
gövdelerinin kısa bir parçasını yitirdiklerinde lan kuyruk bölümleri Yerliler tarafından top­
yeni bir “baş” ya da “kuyruk” üretebilirler. lanarak yenm ektedir.
Çam urlar içinde barınan ve akvaryum ba­ Sülükler halkalısolucanların ayrı bir grubu­
lıklarının canlı yem gereksinimini karşılamak nu oluşturur. Bilinen 300 türü de kanla
için yaygın biçimde kullanılan kızılkurtlar beslenir (bak. SÜLÜK).
( Tubifex cinsi) yersolucanlarının tatlı sularda
rastlanan üyeleri arasında yer alır. SO LUNUM , en basit tanımıyla, bir canlının
Derıizsolucanları, tümüyle denizlerde yaşa­ oksijen alıp karbon dioksit vermesidir. Bitki­
maya uyarlanmış 5.400 kadar türden oluşan ler ve hayvanlar oksijen olmadan yaşayamaz.

Çünkü yaşamın temeli olan bütün biyokimya­
sal süreçler için enerji gerekir; bu enerjinin
kaynağı da hücrelerde depolanmış olan besin­
lerin yanması, yani oksijenle birleşerek parça­
lanmasıdır. Bu parçalanm a sırasında, besin
m oleküllerinde bağlı olan kimyasal enerji
serbest kalarak açığa çıkar. Bu olay, tıpkı
yanan bir odun parçasının ısı ve ışık yayması
gibi enerji veren bir tepkim edir. D em ek ki,
solunumu yalnızca oksijen-karbon dioksit
alışverişi olarak değil, bitkilerin ve hayvanla­
rın tem el enerji kaynağı olan daha karmaşık
bir süreç olarak düşünm ek gerekir. Canlı ile
dış ortam arasında gaz alışverişini sağlayan
soluma ya da soluk alıp verm e bu sürecin
yalnızca bir aşamasıdır; öbür aşaması ise
alman oksijenin bütün hücrelere taşınmasını
ve hücrelerdeki bir dizi tepkim e sonucunda,
besinlerde depolanmış olan enerjinin açığa
çıkmasını içerir. Vücuttaki her hücre yaşam
süreçlerinde bu enerjiyi kullanacağından, ok­
sijensiz kalan hücreler hem en ölür.
K arbonhidratlar, yağlar ve proteinler gibi
besin m addeleri karbon ve hidrojen atom ları
içerdiği için, bu bileşikler ile oksijen arasında­
ki tepkim e sonucunda su ve karbon dioksit
oluşur. Su bütün canlılar için gereklidir; ama
karbon dioksidin dokularda birikerek belirli
bir düzeyi aşması zehirlenm eye yol açabilir.
Bu yüzden solunumun son aşam asında, hüc­
relerde oluşan karbon dioksidin vücuttan
dışarı atılması gerekir.
En basit canlılarda bile solunuma rastlanır;
ama bu işleve uyarlanmış özel solunum siste­
mi yalnızca insana ve gelişmiş hayvanlara
özgüdür. Örneğin insanın solunum sistemi,
akciğerler gibi solunum organları ile temiz
havanın akciğerlere dolmasını ve kirlenmiş
havanın aynı yoldan dışarı atılmasını sağlayan
burun, boğaz ve soluk borusu gibi solunum
yollarından oluşur.
Bitkilerde Solunum
Bitkilerin solunum u da tem el olarak insanın
ve bütün gelişmiş hayvanların solunum una
benzer. Bu canlılarda da solunum un amacı
.oksijeni dokulara alıp, besin m addelerini
yakarak gerekli enerjiyi sağladıktan sonra
karbon dioksidi dışarı atm aktır. Ne var ki
bitkiler, hayvanlardan farklı olarak, havanın
SOLUNUM 315
oksijenini alm adan ve dışarıya karbon dioksit
verm eden de solunum yapabilirler. Bu ayrıca­
lığın nedeni bitkilerin fotosentez yeteneğidir.
Bilindiği gibi bitkiler, havadan aldıkları kar­
bon dioksit ile topraktan aldıkları suyu birleş­
tirerek şeker ve nişasta gibi karbonhidratlar
ile oksijene dönüştürürler. Fotosentez denen
bu özümseme sürecinde oluşan yüksek enerji­
li besinler dokularda depolanırken oksijen
dışarı atılır (bak. F o t o s e n t e z ) . Solunum ise
fotosentezle tam ters yönde gelişen bir m eta­
bolizma olayıdır. Bu kez karbonhidratlar
oksijenle birleşerek su ve karbon diokside
parçalanır. D em ek ki solunum tepkim elerinin
son ürünleri fotosentezin ilk m addeleridir. Bu
nedenle bitkiler, solunum artığı olan karbon
dioksidin büyük bölüm ünü fotosentezde kul­
lanırlar. Am a bu olay yalnız gündüzleri geçer-
lidir; çünkü ışık enerjisine bağımlı olan foto­
sentez karanlıkta gerçekleşmez. Gündüz solu­
num unda karbon dioksidin az bir bölümü
dışarıya atıldığından, geçen yüzyıla kadar
bitkilerin yalnızca geceleri solunum yaptığı
sanılıyordu. Oysa hayvanlarda olduğu gibi
bitkilerde de solunum gece ve gündüz hiç
durm adan sürer. Üstelik, serbest oksijenin
bulunmadığı ya da yeterince alınamadığı du­
rum larda bile bitkiler, fotosentez sonucunda
açığa çıkan oksijeni kendi dokularından ala­
rak havasız ortam da da bir süre solunumlarını
sürdürebilirler. Yeşil bitkilerin zorunlu olm a­
dıkça başvurm adıkları bu yöntem , bakteriler
ve m antarlar gibi bitkilere yakın olan daha
basit yapılı canlılarda olağan bir süreçtir.
Basit Hayvanlarda Solunum
Küçük ve basit yapılı hayvanlarda solunum
organları olmadığı için, dış ortam ile canlı
arasındaki gaz alışverişi doğrudan deri yoluy­
la yapılır. Ö rneğin, tekhücreli hayvanların en
basit üyesi olan ve minicik bir pelte damlasını
andıran amip suda yaşar. Suda çözünmüş olan
oksijen incecik hücre zarından içeriye gire­
rek, hücrenin gereken bölümlerine kendili­
ğinden ulaşır. Yanm a sonucunda oluşan kar­
bon dioksit de aynı yoldan dışarı atılır. Deri
solunum u denen bu basit solunum biçimine
süngerlerde, denizanalarında ve bazı solucan
türlerinde de rastlanır.
Oysa daha büyük hayvanlarda, genellikle
316 SOLUNUM
bu kadar ince olmayan deriden oksijen yete­
rince emilemez; emilse bile, büyük boyut­
lardaki gövdenin her yanma kendi kendine
ulaşması olanaksızdır. Bu yüzden, oksijeni
solunum organlarından alıp vücudun bütün
hücrelerine taşıma görevini kan dediğimiz
özel bir sıvı üstlenir. Örneğin yersolucanların-
da, deri yoluyla alman oksijen kana karışarak
bütün öbür hücrelere taşınır; hücrelerden
alman karbon dioksit de gene kan aracılığıyla
deriye ulaştırılarak buradan dışarı atılır.
Böceklerin ve örüm ceklerin gövdesi ise
oldukça sert ve sağlam bir kabukla örtülüdür.
Bu koruyucu örtü tehlikelere ya da saldırılara
karşı bir kalkan ödevi görür, am a ne yazık ki
oksijenin deri yoluyla vücuda girmesini de
engeller. Bu nedenle gövdelerinin her yanın­
da, özellikle karın bölgesinde çok sayıda
soluk deliği bulunur. Bu küçük deliklerden
her biri trake denen bir soluk borusunun
dışarıya açılan penceresidir. Bu borular göv­
denin içinde dallanarak bütün dokulara uza­
nır. Böylece, deliklerden giren hava trakeler­
den geçerken, içindeki oksijen bu borunun
duvarlarından emilerek dokulara alınır; kar­
bon dioksit de ters yönü izleyerek dışarı atılır.
Balıklar, yum uşakçalar ve kabuklular gibi
suda yaşayan hayvanlarda solungaç denen
özel solunum organları bulunur. Balıkların
solungaçları genellikle iki yay arasına gerilmiş
saçak saçak ipliklerden ve kan dam arlarından
oluşan, sık dişli bir tarağı andırır. Bu bir çift
organ hayvanın yutak boşluğuna yerleşmiş ve
başın iki yanındaki solungaç kapaklarıyla
dıştan gizlenmiştir. Balık suyu ağzıyla alır ve
solungaçlarından geçirerek dışarı atar. Solun­
gaçlardaki kan dam arları, suda çözünmüş
olan oksijeni emip kandaki karbon dioksidi
suya verir. Böylece kan bütün vücuda pom pa­
lanırken, taşıdığı oksijeni de dokulara bırakır.
K urbağalar ise hem deri, hem akciğer
solunum u yapabilen ilginç hayvanlardır. O k­
sijenin deri yoluyla alınabilmesi için derinin
sürekli nemli olması gerekir; bu yüzden kur­
bağalar daha çok su kıyılarında yaşarlar. Oysa
akciğerleri de oldukça gelişmiştir. Soluk alır­
ken çenelerinin altındaki kesecik balon gibi
şişerek içindeki havayı akciğerlere gönderir;
soluk verirken de bu kez akciğerlerden gelen
hava keseye dolarak dışarı atılır.
NHPAlHaroldo Palo Jr.
K u rb a ğ a la rın boğazındaki ince deri kesecik balon
g ib i şişerek havayı akciğe rlere d o ğ ru ite r; kullan ılan
hava aynı y ö n te m le dışarı atılır.
Gelişmiş Hayvanlarda Solunum
Kuşların ve bütün m em elilerin solunum siste­
mi insanınkiyle hem en hemen aynıdır. Hava
genellikle burundan girer, boğazın üst bölü­
m ündeki yutaktan geçip soluk borusuna iner
ve akciğerlere ulaşır. Havadaki oksijenin
kana geçip, kandaki karbon dioksidin havaya
geri verilmesi akciğerlerde gerçekleşir. Böyle­
ce, karbon dioksit yüklenmiş olan hava aynı
yollardan geçerek dışarı atılır.
Soluk alırken akciğerlere dolan havada
yaklaşık yüzde 20 oksijen ve çok düşük
oranda karbon dioksit vardır. Verdiğimiz
solukta ise oksijen oranı yüzde 16’ya düşmüş,
buna karşılık karbon dioksit oranı yüzde 4’ü
bulm uştur. Ayrıca, akciğerlerin nemli o rta­
m ından geçerken bol m iktarda su buharı
yüklenmiştir. Soğuk havalarda, soluğum uzda­
ki bu su buharı havayla karşılaştığı anda
yoğunlaşarak minik su damlacıklarına dönü­
şür. Kışın soluk verirken ağzımızdan “buhar”
çıkmasının nedeni budur.
B ütün bu solunum süreci, dış ve iç solunum
olarak iki ayrı bölümde incelenebilir.
Dış Solunum
Dış solunum tam anlamıyla “solum a” dediği­
miz olaydır ve iki aşam ada gerçekleşir. Bu
aşam alardan ilki soluk alma ya da havanın
akciğerlere çekilmesi, öbürü de soluk verme
ya da akciğerlerdeki havanın dışarı atılm a­
sıdır.
H em ağzımızdan, hem burnum uzdan soluk

alabiliriz; ama burun bu iş için daha uygun­
dur. Çünkü, burnun içini döşeyen zarın
(mukozanın) hem en altındaki kan dam arları
içeri giren havanın ısınmasını sağlar. Burnun
içindeki küçük salgıbezlerince üretilen ve bu
zarı kaplayan sümüksü salgı da hem soludu­
ğumuz havayı nem lendirir, hem de havayla
birlikte giren m ikropları tutar. Ayrıca burnun
içinde, havaya karışmış ince toz ve kum
parçacıklarını engelleyen ince kıllar vardır.
Kısacası, burundan geçen hava ısınmış, nem ­
lenmiş ve süzülmüş olarak akciğerlere ulaşa­
cağından bu organların sağlığını tehlikeye
atmaz. (A yrıca bak. BURUN.)
Ağız, solunum sisteminin bir parçası olma­
dığı için, bütün bu görevleri yerine getiremez.
Gene de, grip ya da soğuk algınlığı nedeniyle
burnum uz tıkalı olduğu zaman ağzımızdan
soluk alm ak zorunda kalırız. U yurken ağız­
dan soluk alıp verm enin bir sakıncası da
horlam adır; bu gürültülü ses, küçükdilin ve
yumuşak damağın havayla titreşm esinden
kaynaklanır.
İç Solunum
B urundan ya da ağızdan giren hava, boğazın
hemen başlangıcındaki yutak denen bölüme
gelir. Y utak, boyuna doğru inerken iki boru­
ya ayrılır. B unlardan biri akciğerlere giden
soluk borusu , öbürü de mideye giden yem ek
boru sü du r.
Yiyecekler de başlangıçta havayla aynı yolu
izleyerek yutaktan geçtiği için, lokmaların
yemek borusu yerine yanlışlıkla soluk borusu­
SOLUNUM 317
na kaçması boğulma tehlikesi yaratabilir. Bu
nedenle, gırtlak kapağı (epiglot) denen kü­
çük, kıkırdaksı bir doku parçası yutkunduğu­
muz zaman soluk borusunun üst ucunu örte­
rek bu tehlikeyi önler. Burnunuzu kapatıp
ağzınızdan soluk alırken yutkunm aya başlar­
sanız, soluk borunuzun tepesinin kapandığını
ve yutkunduğunuz sürece solunumun bir iki
saniye kadar kesintiye uğradığını hissedebilir­
siniz.
Soluk borusunun üst bölümü, gırtlak denen
önemli bir ses organıdır. Konuşm ada önemli
rol oynayan bu organ daha ileride ayrıntılı
olarak anlatılacaktır.
Soluk borusu, boğazdan göğse doğru inen,
kıkırdaktan yapılmış bir borudur. Üst üste
eklenmiş C biçimindeki bu kıkırdak parçalan
soluk borusunun hem sürekli açık kalmasını,
hem de kolayca bükülmesini sağlar. Borunun
içini döşeyen zar da toz parçacıklarını ve
m ikropları tutan özel bir sümüksü m adde
salgılar. Bu salgı, zann üzerindeki incecik
tüycüklerin hareketiyle yukarıya, gırtlağa
doğru itilir ve öksürükle gırtlaktan atılıp
yemek borusuna gönderilerek yutulur. Sesi­
mizi netleştirm ek için yaptığımız “boğaz te­
mizleme” hareketinin amacı işte budur.
Soluk borusu, göğüs boşluğunun üst bölü­
m ünde bronş denen iki kola ayrılır. Bu
kollardan biri sağ, öbürü sol akciğerlere girer.
Burada yeniden birçok kez dallandığı için
giderek incelir ve sonunda kıl kadar ince
kanalcıklara (bronşçuklara) dönüşür. Bu ka­
nalcıklar da alveol denen son derece küçük
hava keseciklerine açılır. Akciğerlerin sün-
gersi yapısını oluşturan işte bu hava kesecikle­
ri, bronşçuklar, kan dam arları ağı ve hepsini
bir arada tutan bağdokudur.
K alpten çıkan akciğer atardam arı da tıpkı
soluk borusu gibi önce iki kola ayrılır. Bu
kollardan her biri akciğerlerden birine girer
ve kıl gibi incelinceye kadar dallanır. Ancak
mikroskopla görülebilen bu kılcal dam arlar
akciğerdeki bütün alveollerin çevresini bir ağ
gibi kuşatır. Bronşçuklardan gelip alveollerin
içine dolan havanın oksijeni, bu keseciklerin
son derece ince ve nemli olan zarını aşıp kılcal
dam arlara geçer. Bu arada kandaki karbon
dioksit de kılcal dam arlardan alveollere geçe­
rek bu keseciklerin içindeki havaya karışmış­
318 SOLUNUM
tır. B ö y le c e o k s ije n le n e n kan ak ciğ er to p la r ­
d am arları aracılığ ıy la k a lb e d ö n ü p b u rad an
b ü tü n v ü cu d a p o m p a la n ır k e n , a lv e o lle r d e k i
h a v a d a so lu k v er m e sırasın d a ö n c e b ro n şçu k ­
lara, so n ra b ron şlara v e so lu k b o ru su n a d o la ­
rak d ışarı atılır. (Ayrıca bak. AKCİĞER.)
Nasıl Soluk Alıp Veririz
S o lu k a lıp v e r m e k , ç e şitli k asların rol o y n a d ı­
ğı m e k a n ik bir o la y d ır. A m a b u o la y d a en
b ü y ü k g ö r e v , a k ciğ e rle rin h e m e n altın d a k u b ­
b e b iç im in d e bir b ö lm e o lu ştu r a n d iyafram a
d ü şer. B u g ü çlü k as so lu k a ld ığ ım ız za m a n
k a sıla ra k d ü z leşir v e a k ciğ erlerin tab an ların ı
a şa ğ ıy a d oğ ru çe k e r. B ö y le c e a k ciğ e rle r so lu k
b o ru su n d a n g e le n h a v a y ı iç in e alır. A y n ı an d a
O ksijen solukla içeri a lın ır ve a kciğe rlerd e kana
karışır. Daha sonra kan d a m a rla rıyla b ü tü n v ü cu t
d o ku la rın a taşınır. D o kula rda oluşa n karbon d io k s it
de kandan akciğe rlere geçer ve solukla dışarı atılır.
göğüs kasları da kaburgaları yukarıya ve
dışarıya doğru çektiğinden, göğüs kafesinin
içinde daha çok genişleme olanağı bulan
akciğerlerin hava emme kapasitesi artar.
Oysa olağan bir tem poyla soluk verirken bu
kasların yardım ına hiç gerek yoktur. Diyaf­
ram ve göğüs kasları gevşediği anda, süngersi
ve esnek yapıları sayesinde hemen büzülen
akciğerler normal boyutlarına döner. Böylece
içeride sıkışan hava kendiliğinden dışarı
çıkar.
Bebekler doğm adan önce annelerinin ka­
nındaki oksijenden yararlandıkları için akci­
ğerleri büzüşmüş, düzenli solunum hareketle­
ri de başlamamıştır (bak. D oğum ). Doğum dan
hem en sonra ilk soluğunu alan bebeğin akci­
ğerleri, içlerine dolan havayla açılıp genişler;
bu arada kan dolaşımı da anneden bağımsız
durum a geldiği için, bol m iktarda kan oksijen
yüklenm ek üzere akciğerlere pom palanır.
Solunum, ölüm anma kadar aralıksız süren
bir yaşam sürecidir. Nitekim solunum un dur­
ması bir ölüm belirtisi olarak kabul edilir.
Oysa vücut oksijen alm adan da bir iki dakika
kadar yaşayabilir. Bu nedenle, suda boğulan­
lara ya da soluk borusu tıkandığı için solunu­
m u duranlara uygulanacak yapay solunum,
ölmek üzere olan kişinin yaşamını kurtarabi­
lir. “H ayat öpücüğü” denen ağızdan ağza
yapay solunum da, ilk yardımı yapan kişi kaza
geçiren kişinin ağzına kendi soluğunu üfler.
Gerçi akciğerlerden dışarı atılan bu havada
ancak yüzde 16 oranında oksijen vardır, ama
bu bile ölmek üzere olan kişinin kendi solunu­
mu başlayıncaya kadar yaşamını sürdürm esi­
ne yeterli olur.
Alınan Oksijen Miktarı
O rtalam a yaş ve kilodaki sağlıklı bir insan de­
rin bir soluk aldığında her iki akciğerindeki
havanın toplam hacmi 6.000 cm3’ü bulur. So­
luk verildiğinde akciğerlerdeki havanın tü­
müyle boşaldığı sanılır. Oysa sakin ve rahat
bir biçimde oturan, dinlenme halindeki bir in­
san akciğerlerine yaklaşık 500 cm3hava alır ve
soluk verdiğinde aynı hacimde havayı dışarı
atar. Am a akciğerlerde gene de 3.000 cm3 ka­
dar hava kalır. İnsan kendini ne kadar zorlar­
sa zorlasın, akciğerlerinde kalan havayı 1.500
cm3’ün altına düşüremez.
Bir insanın derin bir soluk vererek dışarı
atabileceği en fazla hava hacmi “yaşam kapa­
sitesi” olarak adlandırılır ve spirom etre denen
bir aygıtla ölçülür. Çocukların yaşam kapasi­
tesi genellikle 2.000 cm3 dolayında, yetişkinle­
 SOLUNUM 319

rinki ise 3.000-4.000 cm3 kadardır. Bu değer Solunumda görev alan bütün organların ve
erkeklerde kadınlardakinden biraz daha faz­ bütün bu sürecin eşgüdümü, beyin sapındaki
ladır. Yaşam kapasitesinin ölçülmesi çeşitli solunum m erkezi’nin denetim indedir (bak.
akciğer ve solunum hastalıklarının tanısında BEY İN ). B u m erkez, kandaki oksijen ve kar­
doktorlara çok yardımcı olur. bon dioksit oranını sürekli olarak denetler.
Karbon dioksit oranının artm ası çok daha cid­
Solunum Hızı di bir tehlike yaratacağı için, böyle durum lar­
Yeni doğmuş bir bebek dakikada 60 kez soluk da solunum merkezi, birikmiş karbon dioksit
alıp verir. D aha büyük bebeklerde solunum akciğerlerden atılıncaya kadar diyaframı ve
ritmi dakikada 40’a, yetişkinlerde ise yaklaşık göğüs kaslarını her an uyararak çalışmalannı
15-20’ye düşer. Uykudayken vücuttaki bütün düzenler.
yaşam süreçleri yavaşladığı için hücrelerin ok­ Genellikle soluk alıp verm ek için düşünm e­
sijen gereksinimi de daha azdır. Bu nedenle miz gerekm ez; her şey solunum m erkezinin
uyuyan bir insanın soluk alıp verişi daha yavaş denetim inde kendiliğinden olup biter. Am a
ve düzenli olmaya başlar. istediğimiz anda, örneğin ıslık çalarken ya da
Değişik türden hayvanların solunum hızı balon şişirirken solunum ritmimizi değiştire­
farklı olmakla birlikte, genel olarak küçük ya­ biliriz. Üstelik kısa bir süre, hatta bu konuda
pılı hayvanlar iri hayvanlardan daha sık solur­ çalışarak deneyim kazandıktan sonra birkaç
lar. Örneğin, dinlenme halindeki bir fare da­ dakika kadar soluğumuzu tutabiliriz. Am a
kikada 100-200, serçe 90, kedi 20-30, köpek vücudun korunm a mekanizması uzun süre so­
15-20, at ve fil ise 5-6 kez soluk alıp verir. luksuz kalmamıza kesinlikle izin vermez. A na
Vücut hareket halindeyken oksijen gereksi­ babalar bazen katılıncaya kadar ağlayan be­
nimi arttığı için, soluk alıp verme ritmi de bu­ beklerinin soluksuz kalıp boğulacağını sana­
na bağlı olarak hızlanır. Örneğin yarışa katı­ rak kaygılanırlar. Oysa bir insan bütün irade­
lan bir atlet koşunun başlangıcında daha derin sini zorlayarak m oranncaya kadar soluğunu
soluk alır. Bir süre sonra solukları giderek tutsa bile boğulmaz; yalnızca bayılır ve hem en
sıklaşır ve burundan giren hava artık kendisi­ o anda solunum yeniden başlar.
ne yetmediği için ağzından da soluk almaya
başlar. Yarışın sonlarında iyice soluk soluğa Solunum ve Konuşma
kalmış ve dakikadaki solunum sayısı 30’a, Soluk alıp verm ek, bu tem el ve yaşamsal
hatta 40’a yükselmiştir. amacın ötesinde, konuşmaya da yardımcı
Sporcular, karşılaşmaların ya da yarışların olur.
yapılacağı yeni bir mevsime hazırlanırken Soluk borusunun üst bölüm ünde yer alan
antrenm anlara başladıkları için vücutları gi­ gırtlak insanın en önemli ses organıdır. İçi boş
derek daha az oksijenle daha çok hareket bir silindiri andıran bu organın ön duvarında­
yapmaya alışır. Bu nedenle, düzenli çalışan ki küçük ve sert kıkırdak çıkıntısı, boynun
bir sporcuda soluk soluğa kalmak ya da soluk önünde dıştan bile fark edilen “âdemelma-
darlığı çekmek gibi sorunlara daha az rast­ s i ’m oluşturur. Adem elm asının hem en arka­
lanır. sında, soluk borusunun üst bölüm ünde karşı­
Buna benzer sorunlar dağcılar için de söz lıklı olarak yerleşmiş iki tane doku kıvrımı
konusudur. Yaklaşık 1.500 m etrenin üstünde­ vardır. Lastik şeritleri andıran bu kıvrımlara
ki yükseltilerde havanın yoğunluğu ve oksijen ses telleri denir. Akciğerlerden gelen hava ses
oranı azaldığı için, böyle bir tırm anışta ağır tellerinin arasından geçer; ama norm al ko­
ağır yürüm ek bile insanı soluksuz bırakabilir. num dayken gevşek duran bu telleri titreştir­
A m a bu yükseklikte yaşayan ya da uzun süre mediği için, soluk alıp verirken gırtlıktan ses
kalan kişiler zamanla ortam ın koşullarına çıkmaz. Ses tellerini gererek titreşebilir duru­
.uyum sağlayarak seyreltik havayla solunum m a getiren boğazımızdaki kaslardır. Konuş­
yapmaya alışırlar. Örneğin daha çok oksijen m ak ya da şarkı söylemek istediğimizde bu
yüklenip dokulara taşıyabilmek için kandaki kaslar ses tellerini belirli aralıklarla gerip ser­
alyuvarların sayısı artar (bak. K a n ) . best bırakır; gerili durum dayken havanın
320 SOLUNUM
ça rp m a sıy la d eğ işik b içim le rd e titr eşen t e lle ­
rin çık a rd ığı bu se sle r k o n u şm a n ın te m e l s e s ­
lerin i o lu ştu ru r.
Ses tellerinin çıkardığı sesler oldukça zayıf
ve tekdüzedir. Bu seslerin “biçimlenmesi”nde
ağız hareketlerine önemli görevler düşer. Bir
aynanın önünde durup yavaş yavaş konuşur­
sanız, değişik sesleri çıkarmak için dudakla­
rın, dilin, dişlerin ve yanakların nasıl değişik
konum lar aldığını gözleyebilirsiniz. Örneğin
yalnızca dudaklarınızın arasındaki açıklığı ge­
nişletip daraltm akla bile “aaaa” ya da “oooo”
gibi iki ayrı sesi çıkarabilirsiniz.
Bunlardan başka, kafatasının içindeki hava
dolu boşluklar (sinüsler) ve burun da konuş­
maya yardımcı olur. Burun boşluğundaki ve
sinüslerdeki hava konuşma sırasında titreşe­
rek hem sesin şiddetini artırır, hem de sese
kendine özgü tınısını kazandırır. Parm akları­
nızla iki yandan bastırarak burnunuzu kapatıp
konuşursanız, sesiniz neredeyse tanınm aya­
cak kadar değişik çıkar. Soğuk algınlığı nede­
niyle burun ve sinüsler tıkalı olduğu zaman da
aynı şey olur.
Solunum Sistemi Hastalıkları
G ö r e v le r i n e d e n iy le h er an h a v a d a k i m ik r o p ­
larla k arşı k arşıya o la n so lu n u m organ ların ın
b azı b u la şıcı h a sta lık la ra y a k a la n m a o la sılığ ı
ç o k y ü k se k tir . K u şk u su z bu h a stalık ların b a ­
şın d a v irü slerin y o l açtığı so ğ u k a lg ın lığ ı gelir.
S o lu n u m y o lla r ın a y e r le şe n virü slerin e tk isiy ­
le , b u rn u n v e b o ğ a zın iç y ü z e y le r in i k ap layan
m u k o z a şişer v e h e r z a m a n k in d e n ç o k sü m ü k
sa lg ıla d ığ ı için b urun tıkan ır. G rip d e so ğ u k
a lg ın lığ ıy la h e m e n h e m e n ayn ı b elir tiler i v e ­
rir, a m a ço k d a h a ağır v e sarsıcı bir h a sta lık ­
tır. Y ü k se k a te ş, h a lsiz lik , ö k sü r ü k , b a ş v e
k as ağ rılarıyla k e n d in i g ö ste r e n şid d e tli bir
gribin ta m a n la m ıy la g e ç m e si b a zen h a fta la r­
ca sü reb ilir (bak. GRİP VE SOĞUK ALGINLIĞI).
Bazen solunum yollarını tutan mikropların
sinüslere de bulaşmasıyla, bu boşlukların içini
döşeyen mukoza iltihaplanarak şişer. Sinüzit
denen bu hastalık genellikle bir soğuk algınlı­
ğından sonra başlar. Sümüksü salgı alında,
yanaklarda, burnun üstünde ve arkasında bu­
lunan sinüslerin içinde birikir. Sinüslerin bu
koyu kıvamlı salgıyla dolarak tıkanması çok
ağrı verici bir durum dur. Hastayı rahatlatm ak
için sümüksü salgıyı sulandıran ilaçlar kullanı­
larak sinüslerin boşalması sağlanır.
Boğazın gerisinde, yutak duvarına yerleş­
miş olan bademciklerin iltihaplanması özellik­
le çocukluk çağında çok sık görülen bir solu­
num yolu hastalığıdır. Ö bür solunum yolları­
nın iltihaplanması da larenjit (gırtlak iltihabı)
ve farenjit (yutak iltihabı) gibi hastalıklara yol
açar. Bu hastalıkların hepsi genellikle bakte­
rilerden ileri gelir ve boğaz ağrısı, ses kısıklı­
ğı, konuşma ve yutkunm a güçlüğü gibi belirti­
ler verir.
Bronşit de akciğerlerdeki hava kanallarını
tutan, genellikle m ikrobik bir hastalıktır.
Bronşların içini döşeyen mukoza iltihaplanıp
şiştiği için bu hava kanalları daralır ve süm ük­
sü salgıyla dolarak tıkanır. Bu da öksürüğe ve
solunum güçlüğüne yol açar. Sigara alışkanlı­
ğı da inatçı öksürük nöbetlerinin, hatta bazen
akciğer kanserinin başlıca sorum lusudur
(bak. K anser ).
A stım d a da a k ciğ e rle rd ek i h a v a b o ru cu k la -
rı d ara ld ığ ı için h a sta so lu k d a rlığ ın d a n y a k ı­
nır; a m a bu h a sta lığ ın n e d e n i m ik ro p la r d e ğ il,
v ü cu d u n b a zı m a d d e le r e karşı g ö ster d iğ i a le r­
ji tep k iler id ir (bak. ALERJİ).
Zatülcenp, akciğerlerin dış yüzünü saran
zarın (plevranın) iltihaplanm asıdır ve soluk
alıp verirken göğse bıçak gibi saplanan çok
keskin bir ağrıyla tanınır. Çok değişik mik­
roplardan ileri gelen ve hastalık etkenine bağ­
lı olarak değişik belirtiler veren zatürree ise,
başka bir hastalığın varlığı sırasında ortaya çı­
karsa öldürücü olabilir (bak. ZATÜRREE).
Solunum sisteminin en önemli hastalıkla­
rından biri de verem dir. Bir zam anlar en yay­
gın ölüm nedenlerinden biri olan bu hastalık,
bugün gelişmiş ülkelerde erken tanı koymak
koşuluyla akciğerlere çok büyük zarar verm e­
den tedavi edilebiliyor. Am a yoksul ülkelerde
hâlâ çok yaygın ve ölümcül bir hastalıktır
(bak. V erem ).
Günlük Sorunlar
Vücut, olağan koşullarda solunum yollarını tı­
kayan küçük engellerle başa çıkabilir. Burun
tıkalı olduğunda, akciğerlerden büyük bir ba­
sınçla gelen hava bu tıkanıklığı açmak için ak­
sırık ya da hapşırık biçiminde burundan dışarı
püskürtülür. Boğazda bir tıkanıklık söz konu­
 SOMALİ 321

su olduğunda da basınçlı hava bu kez öksürük

SO M ALİ'YE İLİŞKİN BİLGİLER
biçiminde ağızdan dışarı çıkar.
Bazen çocukların soluk borusuna, hatta ak­ YÜZÖLÇÜMÜ: 637.000. km 2.
ciğerlerindeki hava borucuklanna yabana bir NÜFUS: 7.339.000 (1989).
cisim kaçabilir. Özellikle küçük çocuklar, pa­ YÖNETİM: Askeri yönetim altında, tek m eclisli, tek
ra, düğme, fıstık, bilye gibi sert ve küçük ci­ partili cum huriyet.
BAŞKENT: Mogadişu.
simleri ağızlarına götürm e alışkanlığındadır-
DOĞAL YAPI: Seyrek bitki örtüsü; kuzeyde dağlar,
lar. Eğer soluk borusuna kaçan cisim büyükse güneyde ovalar ve yaylalar vardır.
havanın geçişini engelleyerek boğulmaya ne­ BAŞLICA ÜRÜNLER: Şekerkamışı, kocadan, muz ve
den olabilir. Yutulan cisim küçükse, soluk bo­ hayvancılık ürünleri.
rusundan geçerek akciğerlere ineceği için bu ÖNEMLİ KENTLER: Mogadişu, Berbera, Hargeisa, Kis-
maayo, Marca.
organda iltihaplanm aya yol açabilir. Bu yüz­ EĞİTİM: Zorunlu değildir.
den, solunum yollarına kaçan yabancı cisimle­
rin m utlaka çıkarılması gerekir. Cismin bu­
lunduğu yer X ışınlarıyla (röntgenle) saptan­ dallan gelişmeye başlamıştır. A ynca balıkçı­
dıktan sonra, sonda denen ince, uzun ve es­ lık sanayisi de gelişmektedir.
nek bir boru ağızdan sokularak akciğerlere Ülkenin başkenti, güneydoğu kıyısında bir
kadar itilir. Bir ışık kaynağı eklenmiş olan bu liman olan M ogadişu’dur. Ö bür büyük kent­
borunun ucunda küçücük, pense gibi bir kıs­ ler kuzeybatıda Hargeisa ve A den Körfezi’n-
kaç vardır. Bronşları tıkayan yabancı cisim bu de bir liman olan B erbera’dır.
kıskaçla tutulur ve dokuları örselem eden ya­ Somali bir zam anlar Hıristiyan EtiyopyalI­
vaşça çekip çıkarılır. lar ile M üslüman tüccarlar arasındaki savaşla­
ra sahne oldu. D aha sonra Somali halkı
SOMALİ. Resmi adı Somali D em okratik egemenliği ele geçirdi. Ne var ki, 19. yüzyılın
Cumhuriyeti olan Somali, A frika’nın doğu ortalarında İngiliz Somalisi ve İtalyan Somali-
kıyısı boyunca, Kızıldeniz kıyısındaki Cibuti’ si olm ak üzere ikiye bölünerek sömürgeleşti­
den A den Körfezi’ndeki Guardafui B urnu’ rildi. İngiliz Somalisi’nde 1899’da başlayan
na, oradan da güneye doğru, ekvatorda K en­ ayaklanma ancak 1920’de denetim altına alı­
ya sınırına kadar uzanan bir ülkedir. Batıda nabildi. İtalyan Somalisi ise, İtalya’dan göç­
Etiyopya ile komşudur. m enler getirtilerek ve verimli topraklarda
Ülke kuzeyde sıcak, kumluk bir kıyı şeri­ meyve plantasyonlan oluşturularak yoğun bir
dinden, iç kesimlerdeki sıradağlara doğru sömürüyle karşı karşıya bırakıldı. 1926’da
yükselir. Bu dağların gerisinde de kurak bir İngiliz Somalisi’nin bir bölümü İtalyan sömür-
yayla yer alır. Alçak güney bölgesi kuzeye
göre daha fazla yağmur alır. Etiyopya’da
CIBUTI
doğduktan sonra doğuya doğru akarak Som a­
li’den geçen Juba ve Vebbi Cebeli (Şebeli)
ırm aklarının verimli vadilerinde şekerkamışı, „ ° H a r g e is a

muz ve pam uk yetiştirilir. Yabanıl hayvanlar­

dan fil, aslan, pars, zürafa, zebra ve antilopla­
ra rastlanır. ETİYO PYA

Halkın çoğu M üslüm an’dır. Hayvancılıkla

geçinen göçebeler ve yan göçebeler nüfusun
üçte ikisini oluşturur. Sulak yerlerde toplanan
göçebeler genellikle ülkenin kuzey kesiminde
yaşar. D eve, koyun ve keçi sürüleri kıyı
ovalarındaki çayırlara yayılır. Güneydeki K EN YA
halk ise daha çok tarım la uğraşır. Ü lkede
büyük m iktarda alçıtaşı ve uranyum elde
edilir. Dış yardımla küçük ölçekli bazı sanayi
322 SOMBALIĞI

Y um urtadan çıkan sombalığının alt bölü­

* m ünde içi besin dolu bir kese vardır. Yavru
The Hutchison Library
S o m a li'n in H int O kyanusu kıyısındaki başkenti
M o g a d iş u 'd a s ö m ü rg e d ö n e m in d e n kalm a İtalyan
yap ıları göze çarpar.
ge yönetimine bağlandı. 1936’da faşist İtalya,
Etiyopya’yı ve İtalyan Somalisi’ni işgal etti.
II. D ünya Savaşı’ndan sonra bölgede gelişen
ulusalcı hareket yaygınlık kazandı ve 1960’ta
İngiliz ve İtalyan bölgelerinin birleşmesiyle
bağımsız Somali Cumhuriyeti ilan edildi.
1969’daki bir darbeyle parlam enter düzene
son verilerek “İslamcı sosyalizm”e dayalı yeni
bir hüküm et kuruldu. Ü lkenin adı Somali
D em okratik Cumhuriyeti oldu. Guardafui
B urnu’nun 200 km doğusunda bulunan So-
kotra Adası Somali’ye değil, Yem en D em ok­
ratik Halk Cum huriyeti’ne bağlıdır.
Başlıca geçim kaynaklan tan m ve hayvan­
cılık olan Somali’de yavaş bir kalkınm a görül­
balık yaşamının başladığı çevreden ayrılana
kadar büyük ölçüde bu kesedeki besin m ad­
delerini kullanır. Uzunluğu yaklaşık 7 santi­
m etreye ulaşanların yanlarında, parm ak izini
andıran 10 kadar siyah leke belirir. Uzunluğu
yaklaşık 15 cm olduğunda bu lekeler
kaybolur. Bahar sonları ve yaz başlarında
genç sombalıkları sürüler halinde akarsular­
dan denizlere doğru göç etmeye başlar. Ku­
zey K utbu’na daha yakın soğuk sularda yaşa­
yan sombalıkları denizlere göç etm eden önce
4-5 yıl, bazen daha uzun bir süre akarsularda
kalır.
Üreme Davranışları
Som balıklan denizde hızla büyür ve 1-2 yıl
sonra ürem ek için yeniden akarsulara döner.
Bazıları dört yılı aşkın bir süre denizde
kalabilir. Sombalıklarmm çoğu yum urtadan
çıktıkları akarsulara döner. Yola çıktıkları
yeri yıllar sonra bulabilme becerisinin büyük
ölçüde koku alma duyularına bağlı olduğu
sanılmaktadır. Sombalıkları denizlerden
akarsulara girdikten sonra beslenmez ve akar­
sularda kaldıkları sürece gövdelerinde birik­
miş yağlan kullanırlar.
A karsulann kaynağına doğru yaptıkları
Frank Lane Picture Agency

m ektedir. Açlığa ve hastalığa neden olan

kuraklık önemli bir sorundur. E nerji kaynak­
lan ve sağlık hizmetleri yetersizdir. Yaşamını
kazanm ak um uduyla birçok insan kentlere
göç etm ektedir. Ü lkenin başkenti ve en bü­
yük kenti olan M ogadişu’nun nüfusu
500.000’dir (1981). A ynca, 1977-78’de Somali
ile Etiyopya arasındaki savaştan sonra 750 bin
EtiyopyalI Som ali’ye sığınmıştır.

SOMBALIĞI. Sombalıkları, yakın akrabaları

olan göçmen alabalıklar gibi yaşamlarının ilk
dönemlerini akarsularda tam am ladıktan son­
ra denize doğru göç eder ve ürem ek için
yeniden akarsulara dönerler. İçlerinde göller­
de yaşamaya uyarlanmış olanlar bile ürem ek
için akarsulara girm ektedir. A tlantik somu
(Salmo salar) A tlas O kyanusu’nun kuzeyinde
yaşar. Pasifik somları (Orıcorhynchus cinsi) S om b alıkları ü re m e b ö lg e le rin e u la şa b ilm e k için
ise birkaç türden oluşur. çağ la yanları sıçrayarak aşm ak zoru nd a kalır.

Frank Lane Picture Agency
Kızıl so m la rın d iş ile ri g ö v d e le rin in yan la rın ı ve
ku yru k yüzg e çle rin i kullan ara k y u m u rta la rın ı
dökecekleri yu va la rı hazırlar.
yolculuk sırasında yalnız ters akıntıyla değil,
irili ufaklı çağlayanlarla da karşılaşırlar. Am a
bunların hiçbiri yolculuklarını engellemez.
Güçlü akıntılara karşı hızla yüzebildikleri
gibi, sıçraya sıçraya çağlayanları da aşabilir,
suların durgunlaştığı yerlerde bir süre dinle­
nirler.
Sombalıkları akıntının güçlü olduğu, dibi
taşlık bölüm lerde ürer. Ürem e mevsiminde
erkeklerin rengi kırmızılaşır ve yolculuk bo­
yunca çeneleri uzamayı sürdürüp çirkin bir
görünüm alır. Üstçenedeki oyuğa uygun ola­
rak altçene ucunun kıvrılıp yukarıya doğru
dönmesi Pasifik somlarının erkeklerinde çok
belirgindir. Bu dönem de koyu bir renk alan
dişiler, akarsulara girerken görülen parlak
gümüşsü renklerini yitirirler.
Erkek sombalığı dişinin çevresinde dolaşa­
rak kur yapar. Dişi daha sonra dip çakılları
arasında yum urtalarını dökeceği uygun bir
yer seçer. Bulduğu yeri geniş kuyruk yüzgeci­
ni kullanarak temizleyip oyarken erkek kur
gösterisini sürdürür. Açtığı oyuğa giren dişi
ağzını iyice açar. Bu hareket yum urta dökm e­
ye hazır olduğunu erkeğe bildiren bir işaret­
tir. İşareti alan erkek oyuğa girer ve süt
bulutunu andıran sperm alarını salarken dişi
de yum urtalarını dökmeye başlar. Böylelikle
yum urtaların döllenme olasılığı iyice yükselir­
ken sperm aların tümüyle akıntıya kapılıp
sürüklenm e tehlikesi önlenmiş olur.
Yum urtalarını döken dişi hem en oyuğun
üst yanma geçer ve akıntının yardımıyla, açtığı
oyuğu kolayca örter. E rkek ve dişi bu işlemle­
SONAT 323
ri genellikle beş kez, bazen daha çok yineler.
Dişinin oyuğa döktüğü yum urta sayısı 1.000
dolayındadır.
Som balıklan ürem e evresinin sonunda iyice
bitkin düşer. Erkeklerin pek azı, dişilerin de
ancak yirmide biri ikinci bir ürem e mevsimine
kadar yaşayabilir. Binlerce Pasifik somu çift­
leşm eden sonra ürem e bölgelerinde ölür.
Sombalıkları ticari olarak avlanan lezzetli
balıklardır. A m a insanlar aşırı avlanmayla bu
balıklan kırıma uğratırken barajlar kurarak
ve suları kirleterek de doğal ortam larından
sürüp önemli ölçüde yok etmişlerdir.
SONAT, bir solo çalgı ya da çalgılar toplulu­
ğu için yapılmış, üç ya da daha çok bölümden
oluşan bir bestedir. Piyano ve org gibi klavye­
li bir çalgı için bestelenen sonatlar olduğu
gibi, kem an, viyolonsel, obua ya da flüt gibi
çalgılar için bestelenm iş, eşliksiz ya da piyano
eşlikli sonatlar da vardır. Biçimi ve yapısı
daha sonra konçerto ve senfoni gibi yapıtlar­
da kullanıldığından, klasik müzikte sonatın
önemli bir yeri olmuştur.
Sonat sözcüğü İtalyanca’da, bir çalgıyla
seslendirilen ya da çalman anlam ında kullanı­
lan sonare sözcüğünden gelir. Bu terim İtal-
yanlar’ca 17. yüzyılın başlannda, ilk barok
bestelerin yapılmaya başlandığı dönem de,
çalgıyla çalman bir parçayı insan sesi için
bestelenmiş vokal m üzikten ayırmak için kul­
lanılmıştır (bak. MÜZİK). Bu dönem de adlarını
çalındıkları yerlerden alan iki tür sonat yay­
gınlaşmıştı: Kilise sonatı ve oda sonatı. K e­
man ya da klavyeli çalgılar için bestelenmiş ve
yaylı çalgılar eşliğinde seslendirilen bu sonat-
lann her ikisi de birkaç bölüm den oluşuyor­
du. D aha ağır bir havası olması nedeniyle,
kilise sonatı dinsel törenler için çoksesli m ü­
zikten daha uygun düşüyor ve genellikle orgla
seslendiriliyordu. Henry Purcell, Johann Se-
bastian Bach ve Georg Friedrich H ândel bu
çeşit sonatlar yazdılar. O da sonatı ise döne­
min modası olan dans ritimlerine dayanarak
besteleniyor ve genellikle klavsen eşliğinde
çalınıyordu. Bu iki üslubu birleştiren Arcan-
gelo Corelli (1653-1713) oldu. Sonatlarını
birbirini izleyen canlı ve ağır dört bölüm
üzerine kurdu.
17. yüzyılın sonlannda, Alm an besteci Jo-
 324 SONE
hann Kuhnau (1660-1722) solo klavsen için
sonatlar yazan ilk bestecidir. Sonat form unun
gelişmesi için örnek olan bu sonatlar birkaç
bölüm den oluşuyordu. 18. yüzyılın sonlannda
piyanonun bulunmasıyla, bugün bildiğimiz
biçimde sonatlar bestelenm eye başlandı. So­
natın gelişmesinde Cari Philipp Em anuel
Bach ve kardeşi Johann Christian B ach’ın
bestelerinin rolü büyüktür.
Sonatın Yapısı
Klasik sonat çoğunlukla dört bölüm den olu­
şur. Bölüm ler kendi aralarında, hız ve konu
bakım ından karşıtlık oluşturur. Sonat bölüm ­
lerinin alışılagelmiş düzeni, hızlı-yavaş-hızlı-
h ız ti dır. Ne var ki, bu genel kalıptan uzakla­
şan birçok sonat vardır.
Genellikle “allegro” olarak belirtilen birin­
ci bölüm sonat form u ya da birinci bölüm
form u olarak da adlandırılır ve belli bir
yapıdadır. Sonat başlarken iki karşıt tem a
sunulur. Tem alann tonalite bakım ından da
farklı olduğu bu girişe sergi adı verilir. Bunu
izleyen gelişmemde tem alar işlenerek geliştiri­
lir. D aha sonra serginin tekrarı ile asıl tona ve
tem aya dönülür. Birinci bölüm çoğu zaman
koda (İtalyanca’da “kuyruk”) adı verilen kısa
bir melodiyle biter.
Birinci bölümden daha serbest bir yapısı
olan ikinci bölüm yavaştır ve “andante” ,
“adagio” , “lento” , “largo” gibi adlar alır. Bu
bölümde de genellikle iki karşıt tem a sunulur.
B unu, “allegro” ya da “presto” olarak adlan­
dırılan bir başka hızlı bölüm izler. Bazı sonat­
lar dans benzeri ek bir bölüm içerir. Bu, son
bölümün önüne eklenir. Haydn ve M ozart’ın
sonatlarında, hızlı tem polu, her ölçüde üç vu­
ruş içeren bir menuet yer alır. Çoğu zaman
farklı bir tonalite ya da hızda olan trio ise me-
nueti bölerek araya girer. (Bu bölm eler baş­
langıçta üç ses partisi için yazıldığından trio
adını taşır.) B eethoven’dan başlayarak, m e­
nuet ve trionun yerini giderek scherzo (skert-
so) ve trio aldı. Scherzo İtalyanca’da “şaka”
anlam ına gelir ve eski scherzolar çoğunlukla
neşeli ezgilerdir. Gene de, hoyrat ya da hü­
t
zünlü olanları da vardır.
Final adı verilen son bölüm genellikle çok
‘hızlıdır ve birçok klasik sonatta rondo biçimi­
ni alır; nakarat adı verilen bir tema ile epizot
olarak nitelenen bir dizi figürden oluşur.
N akarat her epizottan sonra m utlaka tekrar­
lanır ve böylece sonat gittikçe hızlanan bir
tem poyla biter. Bazen sonda gene bir koda
bulunabilir.
SONE, batı edebiyatı kökenli ve 14 dizeden
oluşan bir koşuk (nazım) biçimidir. İtalyanca
“sonetto” sözcüğünden gelen sone gerçekte,
Fransızca’da “şiir” anlamına gelen “son” söz­
cüğünden türetilmiştir. Sonenin ilkin kimler­
ce kullanıldığı kesin olarak bilinmiyor. Fran­
sa’da troubadour (trubadur) adı verilen ve
12.-13. yüzyıllarda görülen lirik şairlerin sone
biçimini buldukları ileri sürülür. Sone 14. ve
15. yüzyıllarda İtalya’da yaygınlaştı. Frances-
co Petrarca soneyi çok kullandı ve kendince
bir uyak düzeni oluşturdu. 16. yüzyıldan
başlayarak sone hemen bütün Avrupa edebi­
yatlarında kullanılmaya başlandı. İngiltere’de
Sir Thomas W yat, Shakespeare, M ilton, Ke­
ats, William W ordsw orth, Fransa’da Clement
M arot ve Pierre de Ronsard bu türün başarılı
örneklerini vermişlerdir.
Sone iki dörtlük ile bir altılıktan oluşur.
Uyak düzeni İtalyan şiirinde abba/abba/cdc-
dcd (ya da cdecde ), Fransız şiirinde abba/abba/
cedede (ya da ccdced !), İngiliz şiirinde
abab/cdcd/efef/gg biçimindedir. İngiliz şiirin­
de dize sayısının değişmemesine karşılık, kü­
m elendirme ve uyak düzeni hayli değişmiştir.
Bu tür soneye “Shakespeare sonesi” de denir.
Türk edebiyatında sone biçimindeki ilk
şiirleri Fransız şiirinin çok etkisinde kalan
Servet-i Fünuncular yazmıştır. Tevfik Fikret
ve Cenab Şahabeddin’in soneleri vardır. D a­
ha sonraki dönem lerde Celal Sahir (Erozan),
Faik Ali (Ozansoy) gibi Fecr-i Aticiler ve
Ziya Osman Saba, İlhan Berk, Oktay Rifat
gibi bazı şairler de sone biçiminde şiirler
yazmışlardır.
SOPHOKLES bak. S ofokles
SOREKS bak. Sİvrîfare .
SOSYALİZM, en genel anlamıyla, toplum
çıkarlarını birey çıkarlarına üstün tutan, top­
rakta, üretim araçları mülkiyetinde ve gelir
dağılımında kamu denetimini öngören bir

toplum sal örgütlenme biçimidir. Dünyada
farklı sosyalizm anlayışları ve uygulamaları
vardır. A m a tem elde tüm çağdaş sosyalizm
anlayışları, kapitalist toplum ve ekonominin
örgütlenm e biçiminin insanın gerçek refah ve
mutluluğunu sağlayamayacağı düşüncesinden
yola çıkar (bak. K a p it a l i z m ) . Sosyalizm, kapi­
talist toplum da üretim araçları ile toprak
üzerinde var olan sınırsız mülkiyet hakkına ve
bu sistemin işleyiş biçiminin yarattığı adil
olmayan gelir dağılımına karşı, ortak ya da
toplumsal mülkiyeti, üretim ve gelir dağılı­
m ında toplum un denetimini savunur. Top­
lumsal denetimin hangi düzeyde gerçekleşe­
ceğine ilişkin farklı düşünceler, farklı sosya­
lizm anlayışlarını doğurmuştur. Bir sosyalizm
anlayışı, üretim araçlarının üzerinde sıkı bir
devlet denetim ine ya da işletm elerde üretimin
en ayrıntılı biçimde planlanmasına yönelebi­
lir. Bir başka anlayış ise, yalnızca büyük
kuruluşların (bankalar, büyük enerji tesisleri
gibi) kamulaştırılmasını ya da ekonominin
gevşek bir planlamayla yönlendirilmesini sa­
vunabilir.
Sosyalizmin Gelişimi
Çok eski dönem lerden beri, içinde yaşadıkları
toplum düzeninden rahatsızlık duyan birçok
kişi, zenginlikleri daha adil bir biçimde pay­
laştıracak ve insanlar arasında eşitliği sağlaya­
cak toplumsal değişikliklerin gerekli olduğu­
nu savunmuştur. Bunlar genellikle, gelecek­
te, zengin-yoksul, yöneten-yönetilen ayrımla­
rının olmadığı ideal bir toplum un nasıl örgüt­
lenmesi gerektiğini ayrıntılı bir biçimde açık­
lamışlardır. İlkçağlarda, Eski Yunan düşünürü
Platon, Devlet adlı yapıtında tüm zenginlikle­
rin paylaşıldığı ideal bir toplum modeli kur­
muştur. Sosyalist düşünce tarih boyunca,
gerek kitaplarda, gerek yaşamlarını belirle­
dikleri sosyalist ilkelere göre sürdürm eye
çalışan deneysel topluluklar içinde var oldu.
Sir Thomas M ore 1516’da yazdığı Utopia adlı
yapıtında gene düşsel bir toplum daki ideal
yaşamdan söz ediyordu. Sosyalist düşünceler
Fransız Devrimi sırasında da tartışıldı. Am a
Çağdaş sosyalizm gerçek anlamıyla Sanayi Dev-
rimi’nden sonra, kapitalizmin hızla gelişti­
ği 19. yüzyılda ortaya çıktı (bak. SANAYİ
DEVRİM İ). Gelişen kapitalizmin yarattığı işçi
SOSYALİZM 325
sınıfı, çoğalan fabrikalar ve artan üretimle
birlikte giderek büyüdü. Yeni kurulan fabri­
kalarda üretimi gerçekleştiren bu sınıf, kapi­
talistlerin en fazla kârı elde etm e ilkesi
uğruna, ancak yaşamını sürdürebileceği bir
ücret karşılığında, günde 14-16 saat çalıştırıl­
dı. Kırsal bölgelerden kentlere göçle daha da
büyüyen bir “işsizler ordusu” ortaya çıktı.
İşçilerin ve çalışacak iş bulamayan işsizlerin
içinde bulundukları koşullar “insanca yaşa­
m a c a olanak vermiyordu. Beslenmeleri çok
kötü, sağlık ve eğitim olanakları hem en hiç
yoktu. Çoğu oy hakkından yoksundu ve ülke
yönetimine herhangi bir biçimde katılamıyor-
lardı.
19. yüzyılda bu yoksulluğa ve sefalete
kapitalist sistemin işleyiş kurallarının neden
olduğunu ileri süren bazı düşünürler, toplu­
mun farklı bir biçimde örgütlenmesi gerekti­
ğini savundular. Fransa’da Claude de Saint-
Simon ve Charles Fourier, İngiltere’de ise
R obert Owen çağdaş sosyalizmin kurucula­
rındandır. Düşünceleri, daha sonra “bilimsel
sosyalizm” ya da M arksizm ’e kaynaklık e t­
miştir. Bu düşünürler daha eşitlikçi ve adil
olan, insanların kendilerini geliştirerek yete­
neklerini en iyi biçimde değerlendireceklerine
inandıkları toplum biçimlerini ayrıntılarıyla
tasarladılar. R obert Ow en, kapitalizmin sınır­
sız rekabet ortam ına karşı çıkan, kooperatif­
leşmeyi savunan, eğitime önem veren düşün­
celeriyle; Saint-Simon ve Fourier ise insanca
yaşamaya verdikleri değer, planlı bir ekono­
mik büyüme ve devletin ortadan kalktığı
sınıfsız bir toplum yaratm a istekleriyle daha
sonraki sosyalist düşünürleri etkilediler.
G ene 19. yüzyılın ortalarında, Fransa’da
kapitalizmin yerini kooperatiflerin alması ge­
rektiğini savunan Louis-Auguste Blanqui, dü­
şüncelerine “kom ünizm ” adını verdi. Louis
Blanc özerk, işçilerin kendi kendilerini yö­
nettikleri ulusal atölyeler kurulm asından ya­
naydı. Pierre-Joseph Proudhon özel mülkiye­
te kesinlikle karşı çıkarak, sömürü düzeninin
yerini insanca ilişkilerin alacağı bir toplum
önerdi.
B ütün bu düşünceler sosyalizmin A vrupa’
da giderek yaygınlaşmasına yol açtı. 19. yüz­
yılın ikinci yarısında Kari Marx ve Friedrich
Engels sosyalizmi düşünürlerin özlem lerinden
326 SOSYALİZM
bağımsız, tarihsel sürecin bir sonucu olarak
değerlendirdiler (bak. ENGELS, FRIEDRICH;
M a r x , K a r l ) . M arx, köleci, feodal ve kapita­
list olarak adlandırdığı sınıflı toplum ların
gelişim çizgilerini, bu toplum biçimlerindeki
sömürü mekanizmalarını inceledi ve toplum-
lann genel gelişme yasalarını ortaya koydu.
Bu yasalar çerçevesinde kapitalizmin içinden
doğan işçi sınıfının, sömürü mekanizmasını
sona erdirm ek için vereceği mücadeleyle ka­
pitalizmi yıkarak komünist bir sistem kurm a­
sının kaçınılmaz olduğunu söyledi.
M arx’a göre kapitalist sistemde iki temel
sınıf olan burjuvazi ve işçi sınıfı arasında
uzlaşmaz bir çelişki vardır. Bu sistemde üre­
tim araçları mülkiyetine sahip olan bur­
juvazi ile üretim i sürdüren işçi sınıfı ara­
sındaki bu çelişki, üretim araçları mülkiye­
tini toplum sallaştıracak ve üretimi planlaya­
rak yürütecek olan işçi sınıfının iktidara gel­
mesiyle sonuçlanacaktır. İşçi sınıfının iktidar­
da olduğu belirli bir sürenin sonunda, sınıfla­
rın ve devletin yok olduğu kom ünist toplum
kurulacaktır (bak. KOMÜNİZM). Kapitalizmin
ayrıntılı bir çözümlemesini yapan ve toplum ­
sal gelişmenin yasalarını ortaya koyan Marx
ve Engels, kendilerinden önceki sosyalistleri
“ütopyacı sosyalistler” olarak nitelediler ve
kurdukları düşünce sistemine “bilimsel sosya­
lizm” adını verdiler.
Avrupa'da Sosyalizm
A vrupa’da ortaya çıkan çeşitli sosyalist akım ­
ların içindeki insanlar, 1864’te L ondra’da
düzenledikleri bir toplantıda Uluslararası
Em ekçiler Birliği’ni yani I. Enternasyonal’i
kurdular. Bu birlik içinde Marksizm önemli
bir ağırlığa sahipti. I. Enternasyonal’den son­
ra sosyalist akımlar tüm A vrupa’da giderek
yaygınlaştı ve Avrupa işçi hareketiyle birleşe­
rek önemli bir siyasal güç oldu.
1869’da M arx’ın izleyicileri Alm anya Sos­
yal D em okrat İşçi Partisi’ni (daha sonra
Alm anya Sosyal D em okrat Partisi) kurdular.
1877’de A lm anya’da 500 bin oy alan sosyalist­
ler, parlam entoya temsilcilerini soktular.
A m a parti üyeleri arasında, sosyalizmin ku­
rulma yöntemi ve M arx’ın öğretisinin yeniden
gözden geçirilmesi konusunda görüş ayrılıkla­ Rusya'da Sosyalizm
rı baş gösterdi.
Fransa’da M arksist bir sosyalist parti olan
İşçi Partisi’nin yanı sıra, Blanqui ve Proudhon
gibi daha önceki sosyalist düşünürlerin izleyi­
cilerince kurulmuş partiler de vardı. 1905’te
bu akımlar tek partide birleşti, ama araların­
daki görüş ayrılıkları sürdü. Hızla güçlenen
sosyalistlerin 1914’te parlam entoda 100’den
çok üyesi vardı.
İngiltere’de ise Marksizm işçi hareketi için­
de fazla güçlenemedi. 1880’lerde Sidney ve
Beatrice W ebb, G eorge Bernard Shaw gibi
gençlerin kurduğu, ılımlı ve evrimci bir sosya­
lizmi savunan Fabian Derneği çok daha etkili
oldu.
Farklı sosyalist akımların varlığına karşın,
19. yüzyılın sonları İngiltere dışında kalan
ülkelerde M arx’ın çizgisini izleyen sosyal de­
m okrat partilerin hızla yayıldığı bir dönem
oldu. D anim arka’da 1870’te, Belçika’da
1885’te, Norveç’te 1887’de, A vusturya’da
1888’de, İsveç’te 1889’da, H ollanda’da
1894’te sosyal dem okrat ya da işçi partisi
adıyla M arksist partiler kuruldu ve siyasal
yaşamda önem kazandı. İtalya’da 1892’de
kurulan Sosyalist Parti, 1914’te A vrupa’nın
en güçlü sosyalist partisi durumundaydı.
I. E nternasyonal’in kurulmasıyla güçlenen
sosyalist hareket, her ülkenin farklı toplumsal
ve siyasal koşulları nedeniyle tek m erkezden
yönetilemez durum a geldi ve I. Enternasyo­
nal 1876’da dağıldı. Sosyalist partilerin çoğu
kendi ülkelerinde parlam entoya temsilci so­
karak ülkenin siyasal yaşamına daha fazla
girdikçe, M arx’m devrimci çizgisini yavaş
yavaş terk ettiler. Sosyalizmin barışçı ve
parlam enter yoldan kurulabileceği düşüncesi
ağır basmaya başladı. Bu koşullarda toplanan
II. Enternasyonal (1889) birleşik ve aynı
amacı güden bir örgüt olm aktan çok, ayrı
düşünceleri savunan üyelerin bir araya geldiği
gevşek bir birlik görünümündeydi. Alman
sosyalistlerinin daha etkin olduğu II. E nter­
nasyonal I. Dünya Savaşı öncesinde, savaş
karşıtı bildiriler yayımladı, am a savaş başladı­
ğında üye partilerin çoğu kendi hüküm etleri­
nin yanında yer aldı. Rusya ise bu gelişmenin
dışında kaldı.
Rusya’da 19. yüzyılda koşullar A vrupa’dan
 SOSYALİZM 327

farklıydı (bak. SOVYET SOSYALİST CUMHURİYET­ gelebileceğini gösteriyordu. III. Enternasyo-

LERİ BİRLİĞ İ). Sanayi gelişimi daha yavaş olan,nal’e katılan ve M oskova’nın çizgisini izleyen
serflik kurum unun varlığını koruduğu Rusya’ partilerin bir bölümü, Rus Kom ünist Partisi’
da, işçi sınıfı henüz yeterince güçlü değildi nin (Bolşevikler) ardından komünist parti
(bak. FEODALİZM ). Bu nedenle ilk başlarda sol adını benimsedi. Genelde Rus Kom ünist Par-
hareket daha çok köylülere yöneldi. Rusya’ tisi’nin önderliğini kabul eden bu partiler,
da sosyalizmin kapitalizm aşaması atlanarak SSCB’yi de dünya devriminin merkezi olarak
kurulabileceğini düşünen Narodnikler, kırsal gördüler. Oysa 1920’lerin ortalarına doğru
alanlara giderek köylüleri örgütlemeye çalıştı­ A vrupa’da olaylar durulm uştu. Bazı sosyalist
lar. Bunlardan bir bölümü köylüleri ayaklan­ partiler SSCB’nin çizgisine karşı çıkarak E n ­
dırmayı başaramayınca, devleti zayıflatmak ternasyonalden ayrıldı. Sosyalistler kom ü­
ve reform yapmaya zorlamak amacıyla şiddet nistleri diktatörlükle ve dem okrasi gelene­
eylemlerine yöneldiler ve 1881’de düzenledik­ ğini yıkmakla suçlarken, kom ünistler de sos­
leri bir suikast sonunda Çar II. A leksandr’ı yalistleri I. Dünya Savaşı’ndan bu yana ka­
öldürdüler. pitalizmin hizmetinde olmakla suçladılar.
Rusya’da ilk M arksist örgüt, Georgi Pleha- Böylece A vrupa’da sosyalist hareket ikiye bö­
nov’un kurduğu Emeğin Kurtuluşu oldu. Na- lündü.
rodnikler’i eleştiren Plehanov, sosyalist hare­ II. Dünya Savaşı sırasında sosyalistler ve
ketin giderek gelişen işçi sınıfına dayanması kom ünistler birbirleriyle dayanışma içine
gerektiğini savundu. Rus Sosyal D em okrat girdilerse de, savaşı izleyen dönem de bu ay­
İşçi Partisi 1898’de M insk’te toplanan rışma daha da belirginleşti. Savaş sonunda
I. Kongre’de kuruldu, am a delegelerin ço­ Doğu A vrupa ülkelerinde SSCB denetim inde
ğu kongreden sonra tutuklandığı için gerçek ve genellikle kom ünist partilerin yönetimde
bir parti oluşu 1903’te L ondra’da gerçek­ olduğu “halk cum huriyetleri” kuruldu.
leşti. Bu kongrede, daha sonra Ekim Devri- Bu ülkelerdeki partiler Sovyetler Birliği
mi’nin önderi olan Vladimir İlyiç Lenin’in Kom ünist Partisi’nin önderliğini kabul etti.
sosyalist devrimi gerçekleştirecek partinin sıkıBatı A vrupa ülkeleri ise N A T O ’nun
disiplinli ve merkezi bir yapıda olması gerekli­kuruluşuyla A B D ’nin etki alanına girdi. D ün­
liği düşüncesi parti içinde Bolşevikler (çoğun­ ya üzerindeki ABD-SSCB kamplaşmasıyla
luk) ve M enşevikler (azınlık) olarak iki gru­ birlikte sosyalist-komünist bölünmesi de ke­
bun doğmasına yol açtı (bak. L e n İn , VLADİMİRsinlik kazandı.
İLYİç ) . L enin’in önderliğindeki Bolşevikler ile Bu arada Ç in’de II. Dünya Savaşı’m izle­
daha kitlesel ve gevşek bir parti örgütünü yen iç savaş sonucunda M ao Çe-Tung önderli­
savunan M enşevikler arasındaki görüş ayrılık­ ğinde gerçekleşen halk devrimi, dünya sosya­
ları 1912’de partinin ikiye bölünmesine yol list hareketi bakım ından bir başka dönüm
açtı. noktası oldu (bak. ÇİN H a l k CUMHURİYETİ; MAO
1917’de gerçekleştirilen Şubat Devrimi ve Ç e -T u n g ) . G erek 1917 Ekim Devrimi, gerek
ardından Bolşevikler’in önderliğinde yapılan 1949 Çin Devrimi, ilk M arksistler’in sosyalist
Ekim Devrimi ile Rusya’da dünyanın ilk devrimin önce sanayileşmiş ülkelerde ortaya
sosyalist devleti kuruldu (bak. EkİmD EVRİM İ). çıkacağı düşünceleriyle bağdaşmıyordu. Ayrı­
ca, 1950’lerden sonra batılı ülkelerin söm ür­
III. Enternasyonal ve Savaş Sonrası geleri olan azgelişmiş ülkelerde görülen ulusal
II. Enternasyonal, I. Dünya Savaşı öncesinde bağımsızlık savaşlarının bazıları sosyalist eği­
her ülkenin sosyalist partisinin kendi hükü­ limli aydınlarca yönetiliyordu. Bu önderlerin
metini desteklemesiyle dağılmıştı. Lenin dev­ “sosyalizm” olarak adlandırdıkları düşünce ve
rim den sonra, 1919’da, sosyalist partileri bir uygulamalar A vrupa’da gelişen sosyalizm an­
araya getirmek amacıyla M oskova’da III. layışından oldukça farklıydı. Bunların çoğu,
Enternasyonal’i (Kom intern) topladı. Bu dö­ Doğu A vrupa ülkelerinde hızlı sanayileşmeyi
nem de A vrupa’da yaşanan olaylar Rusya sağlayan, devlet denetiminde ve merkezi plan­
dışındaki ülkelerde de devrimlerin gündeme lamaya dayalı ekonom ik gelişmeyi örnek aldı.
328 SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ

Böylece bu ülkelerde “sosyalizm” , bazen tek lerin ç o ğ u n u sa ğ lıy o rd u . L o n ca la r d a bu

partili bir yönetimin uyguladığı sanayileşme k o n u d a h iz m e t verird i (bak. Lonca ).
politikalarına dönüştü. Bu sistem bazı A vrupa ülkelerinde ve İngil­
A vrupa’da ise 1950’lerden sonra sosyalist te re ’de 16. yüzyılda etkisini yitirdi. 1601’de,
partiler kapitalist sistem içinde çözüm araya­ Kraliçe I. Elizabeth dönem inde İngiliz Par­
rak, devletin ekonomiye, daha çok yön göste­ lam entosu, Yoksullara Yardım Yasası’m
rici yumuşak bir planlamayla m üdahale etm e­ çıkardı. Bu yasanın amacı yaşlılara, yetim ­
si görüşünü benimsedi. Bu partiler, dem okra­ lere, işsizlere yardım da bulunmaktı. Ne var
tikleşmeye ağırlık vererek, zaman zaman ki, insanların yoksulluklarından kendilerinin
sosyalist olmayan partilerle yönetimi paylaşan sorumlu olduğunun düşünüldüğü bu dönem ­
kitle örgütleri durum una geldi. A vrupa’daki de yardım lar gönülsüzce yapılır ve yetkililer
kom ünist partiler de yavaş yavaş SSCB’nin yoksullara kötü davranırdı. Ayrıca yaşayabil­
uyguladığı siyasetten bağımsızlaştı, içinde bu­ m ek için para yardımı almak da utanılacak bir
lundukları ülkenin koşullarında dem okratik şey sayılırdı. Sosyal yardım hizmetleri ancak
yoldan iktidara gelmeyi hedefleyerek devlet­ 19. yüzyılın sonlarında, o da ancak sayılı bazı
leştirme ve dış politika konularında daha ülkelerde yaygınlaştı.
ılımlı bir yol izledi. 18. yüzyılda birey hakları önem kazanmaya
1985’te SSCB’de Mihail Gorbaçov’un yö­ başlamıştı. İngiltere’de Sanayi D evrim i’nin
netim e gelmesiyle dünya sosyalizmi farklı bir yol açtığı kötü yaşam koşulları yüzünden
dönem e girdi. Siyasette demokratikleşmeyi insanlar sosyal reformların geciktirilmeden
ve açıklığı, ekonom ide merkezi planlam adan uygulanması gerektiği düşüncesindeydi (bak.
piyasa ekonomisine geçişi öneren Gorbaçov, SANAYÎ DEVRİMİ). Elizabeth Fry (1780-1845) ve
uluslararası düzeyde de Doğu Avrupa ülkele­ Lord Shaftesbury (1801-85) başta olmak üze­
ri üzerinden SSCB denetimini kaldırdı (bak. re, İngiltere’de sağlık sisteminin geliştirilme­
G orbaçov , Mİhaîl ). Bunu izleyen dönemde si, hapishanelerin yaşanır durum a getirilmesi,
bazı Doğu A vrupa ülkelerindeki komünist kimsesiz çocukların eğitilmesi gibi konularla
parti yönetimleri iktidardan uzaklaştı. Kom ü­ ilgilenen birçok önemli sosyal reformcu vardı.
nist partiler adlarını sosyalist ya da sosyal Başarılı bir işadamı olan Charles Booth
dem okrat olarak değiştirdi. Yapılan çok par­ (1840-1916) aynı zam anda toplumsal sorunla­
tili seçimlerde başka partilerle koalisyonlar ra da ilgi duyuyordu. İnsanların nasıl yaşadı­
kuran eski kom ünist partiler, kendi içlerinde ğını, beklentilerinin neler olduğunu ve bunla­
de daha dem okratik işleyiş m ekanizm alarına rın nasıl karşılanabileceğini anlam ak amacıyla
yöneldi. Bu gelişmeler, dünyada sosyalizm- yaptığı araştırm a şaşırtıcı bazı olguları ortaya
komünizm farklılaşmasını bir ölçüde giderir­ çıkardı. L ife and Labour o f the People in
ken, sosyalizm üzerine yeni tartışm aları baş­ London (1889-91, 1892-97, 1902, 17 cilt;
lattı. “L ondra’da Halkın Yaşamı ve Çalışması”)
adlı bu büyük araştırmayı yaparken kendi
SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ, kamu ku- gözlemlerinin yanı sıra bölgedeki din adam la­
ruluşlannın ya da özel kuruluşların yardıma rının, okulların ve hayır kuruluşlarının belge­
gereksinimi olan yoksullara, işsizlere, hasta lerinden yararlandı. B ooth’un araştırmasına
ve özürlülere ya da yaşlılara sağladığı hizm et­ göre, L ondra’da yaşayan ailelerin yüzde
lerdir. Bu gibi hizm etler birçok ülkede 20. 30’undan çoğu umutsuz bir yoksulluk içindey­
yüzyılda gelişmiştir. di. Yoksulluklarının nedeni ise suç işleme,
içki ya da tem bellik değildi, yani o günlerde
Sosyal Hizmetlerin Gelişimi birçok insanın düşündüğü gibi yoksullukları­
Ortaçağ A vrupa’sında, yoksullara yardım na kendileri neden olmamışlardı. Çalışacak iş
edebilecek başlıca kuruluş kiliseydi. Kilise bulam am ak, kocanın ya da ailenin geçimini
daha çok m anastırlar kanalıyla, özellikle eği­ sağlayan kişinin ölmesi, iflas, yaşlılık ve has­
tim , yoksulların ve hastaların bakımı gibi, talık yüzünden yoksul düşmüşlerdi. B ooth’un
bugün sosyal yardım adını verdiğimiz hizm et­ araştırm ası, o sırada koşulları iyileştirmek

amacıyla yeni yeni kurulmaya başlayan çeşitli
sosyal yardım örgütlerinin gereksindiği bilgi­
lerin çoğunu sağladı.
Yoksullar da birbirlerine yardım için kur­
dukları bazı dernekler ve kurum larda bir
araya geldiler. Bu tür kuruluşlardan biri
sendikalardı. Asıl amaçları daha iyi ücret ve
çalışma koşulları sağlamak olsa da, sendikalar
üyelerine çeşitli sosyal yardım larda bulundu­
lar (bak. Sendika ).
L ondra’da olduğu gibi, A B D ’de Boston ve
New Y ork’ta da özel yardım girişimlerini
örgütlem ek için çaba gösterildi. Hızla gelişen
bu kurum ların yararlı işlevlerinden biri de
sosyal yardım ve hizmet alanında çalışmak
isteyen gönüllüleri eğitmek oldu. Bu çabala­
rın doğrudan sonucu olarak ilk sosyal hizmet
okulları kuruldu. Sosyal hizm ette bulunmak,
sosyal koşulları düzeltmeye ve kötü dürüm da­
kilerin yararına bazı sosyal değişiklikler getir­
meye yönelik bir meslek ortaya çıktı. Yavaş
yavaş dünyanın çeşitli ülkelerinde devlet ku­
ruluşları bu gibi hizmetlerin sorumluluğunu
üstlendi.
Günüm üzde sosyal hizmet alanında çalışan
ve belli bir konuda yardım için gerekli beceri
ve anlayışa sahip kimseye sosyal hizmet ya da
sosyal çalışma uzmanı denir. Bazı acil durum ­
larda gönüllülerden de yardım istenebilir.
20. Yüzyılda Sosyal Hizmetler
Sosyal hizmetler 20. yüzyılda yaygınlaştı.
Yüzyılın başlarında İngiltere’de hüküm et bir
sağlık sigortası programını yürürlüğe koyma­
nın yanı sıra, yaşlılar için emeklilik, işsizler
için sigorta ödeneği ve bunun gibi bazı yar­
dımlar sağladı. I. D ünya Savaşı’ndan sonra
dünya çapındaki Büyük Dünya Bunalımı yeni
sorunlar doğurdu; milyonlarca insan birden­
bire işsiz kalmıştı. II. Dünya Savaşı sırasında
yeni bir sosyal hizmet program ı yürürlüğe
kondu. Buna göre çocukların giderlerini kar­
şılamaya yönelik aile yardımı, herkesi kapsa­
yan ulusal sigorta program ı, eski ve artık
işlevini yitirmiş Yoksullara Yardım Yasası’nın
yerine bir ulusal yardım programı ve çocuklar
İçin yeni bir parasız eğitim sistemi geliştirildi.
A lm anya’da 1880’lerde Bismarck (bak. BlS-
marck , O tto von ) dönem inde devlet fonundan
karşılanan bazı sosyal yardım hizmetleri baş­
SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ 329
latıldı. Başka bir öncü ülke de, 1890’larda
yaşlılara emekli maaşı bağlanmasını öngören
çeşitli yasalar çıkaran Yeni Z elanda’dır.
1930’larda Yeni Zelanda’da hastalara, işsizle­
re, iş kazasına uğrayanlara ve yaşlılara yardım
için kapsamlı bir sosyal güvenlik sistemi
geliştirildi ve hem en hem en parasız bir ulusal
sağlık hizmeti sağlandı.
A B D ’de devlet fonundan sağlanan sosyal
yardım ve hizm etler, İngiltere, Avrupa ve
Yeni Z elanda’dan biraz daha geç başlatıldı.
1930’larda, Büyük Dünya Bunalımı dönem in­
de Başkan Franklin D. Roosevelt, 13 milyon
işsiz ve 5 milyon yoksul aileye yardım için
“Yeni D üzen” adını verdiği ekonomik ve
toplumsal reform program ını başlattı. R oose­
velt, özel sektörün iş sağlayamadığı durum lar­
da hüküm etin ülke ekonomisine karışması
gerektiğine inanıyordu. 1935 Sosyal Güvenlik
Yasası, işsiz kalan işçilere yardım etm ek ve 65
yaşından sonra emekliye ayrılan işçilere
emeklilik aylığı bağlayabilmek için fon sağla­
mak amacıyla çıkarıldı (bak. ROOSEVELT,
F r a n k l in D.).
Bugün A B D ’de sosyal yardım ve hizmetle­
rin kapsamı genişletilerek aşırı yoksulluk için­
de yaşayan ailelere acil yardım, özürlülere ve
ailelerine yardım, konut yardımı, yaşlılar için
sağlık sigortası, yiyecek kuponları, okullarda
öğle yemeği, vergi bağışıklığı, çocuklar için
gündüz bakımı ve bakıcı aile olanakları,
uyuşturucu ve alkol bağımlılarının tedavisi
gibi hizm etler sağlanmaktadır. 1980’lerin baş-
Hulton Picture Library
1920'lerde İn g ilte re 'd e yo ksu lla ra çorba dağıtan b ir
aşevi.
330 SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ

Küçük çocu kla rın e ğ itim i

için 1960'ların
o rta la rın d a y ü rü rlü ğ e
konan Head S tart
P rogram ı, A B D 'deki
başlıca sosyal ya rd ım
p ro g ra m la rın d a n b irid ir.
Federal hü kü m e tin
d e ste ğ iyle özürlü
çocuklara ve yoksul
aile le rin çocuklarına
e ğ itim in yanı sıra çeşitli
h izm e tle r v e rilir.

William Sauro/New York Times

lannda yaklaşık 42 milyon A B D ’li (her altı rında sosyal güvenlikten yararlanırlar. Sosyal
kişiden biri) federal yardım program larından sigorta tüm çalışanların ve ailelerinin sağlık
yararlanıyordu. Ne var ki, 1988’de Sayım harcam alarını, doğum sonrası izinli oldukları
B ürosu’nca yapılan bir araştırmaya göre nüfu­ sürece ücretlerini ve iş değiştiren kişilerin
sun yüzde 13,1’i (31,9 milyon) yoksulluk yeni iş bulununcaya kadar geçimini sağlaya­
düzeyindeydi ve bunların 12 milyonu 17 yaşın cak ödem eleri karşılar. Sosyalist ülkelerde
altındaydı. Eskiden ulusal gelirin yüzde çalışma hem bir hak, hem de görev olarak
8,2’sini kapsayan sosyal yardım harcamaları kabul edildiğinden işsizlik günümüze kadar
1986’da yüzde 18,4’ü bulduysa da, bu oran önemli bir sorun olmamıştır. Bu nedenle
sanayileşmiş Avrupa ülkelerinin bu konudaki işsizlik ödenekleri sosyal güvenlik sistemi
harcamalarının altındadır. 1980’lerde A B D ’ içinde önemli bir yer tutmaz.
de hüküm etin sosyal yardımları azaltma çaba­ Okulöncesi çocukların bakım ve eğitimi de
sı büyük bir tepkiyle karşılaştı. sosyal güvenlik kapsam ındadır. Ayrıca tüm
Günüm üzde H ollanda, Fransa, Almanya okullarda eğitim parasızdır. Bekâr yaşlı kadın
ve İskandinav ülkelerinde bu konuda önemli ve erkeklerin bakımı ve sağlık hizmetleri de
kazanımlar sağlanmıştır. sosyal güvenlik kapsam ındadır. Bu kişiler
Genel olarak bütün sosyalist ülkelerde sos­ devlete ait bakımevlerinde parasız bakılırlar.
yal yardım hizmetlerinin yürütülmesi hükü­ SSCB’de sosyal güvenlik ve yardım hizm et­
m etin sorumluluğundadır. Başta parasız sağ­ leri için gereken harcam alar sosyal tüketim
lık hizmetleri ve her düzeyde parasız eğitim fonundan karşılanır. Bu fon SSCB’de kirala­
olmak üzere her türlü sosyal güvenceyi sağla­ rın düşük tutulmasını da sağlamakta, fondan
mak devletin görevidir. sağlanan yardımla kiralar üçte iki oranında
1920’lerin başında, dünyada sağlık hizmet­ düşürülm ektedir.
lerini parasız olarak sağlayan ilk ülke SSCB Sosyal hizmetlerin görece sınırlı olduğu
olmuştur. Bugün SSCB’de tüm yurttaşlar, A ngola, M ozambik, G ana gibi bazı A frika
yaşlılık, hastalık, işgörmezlik ya da evin ülkelerinde 1980’lerde yasal düzenlem eler ya­
geçimini sağlayan kişinin yitirilmesi durum la­ pılarak, aşamalı bir sosyal güvenlik sistemi
 SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ 331

E v k a f N e z a r e ti’n e (V a k ıfla r B a k a n lığ ı) v e r i­

lerek d a h a e tk ili ça lışm a la rı sa ğ la n m ış, ayrıca
sa v a şta v e b arışta f e la k e te u ğray a n la ra y ar­
dım a m a cıy la K ızıla y k u ru lm u ştu r (bak. KI­
ZILAY). B u g irişim so sy a l yard ım a m a cın a y ö ­
n elik y e r e l y a d a b ö lg e s e l etk in lik g ö ste r e n
b irço k b a şk a d ern eğ in d e k u ru lm a sın a y o l a ç­
m ıştır.
Cum huriyet dönem inde sosyal yardım et­
kinlikleri devlet örgütlenmesi içine alınarak
bu görev Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’
na verilmiştir. Kızılay’ın yanı sıra yeni kuru­
lan ve ülke çapında örgütlenen Çocuk Esirge­
Community Service Volunteers
me K urum u, Yardım sevenler Derneği gibi
B irçok ülkede d e vle t y a şlıla r için hu zure vleri
ku rm u ştu r.
kuruluşlar da bu yolda etkinlik göstermeye
başlamışlardır. Ayrıca çeşitli kamu kurumla-
rı, belediyeler ve özel kuruluşlarla vakıflar da
kuruldu. H onduras, Venezuela gibi O rta ve yerel ya da bölgesel olarak birçok sosyal
Güney Am erika ülkelerinde de yeni yasalarla yardım hizmetini üstlenmişlerdir. Devletin
sosyal yardım ve hizmetlerin kapsamı genişle­ sosyal yardım alanındaki örgütü 1983’te çıka­
tildi. rılan bir yasayla yeniden düzenlenmiş, Çocuk
Esirgeme Kurum u da devlet örgütü içine
Türkler'de Sosyal Yardım Hizmetleri alınarak başbakanlığa bağlı Sosyal Hizmetler
Türkler yüzyıllar boyunca, kan bağıyla birbirine ve Çocuk Esirgeme Kurum u G enel M üdürlü­
bağlı küçük topluluklar halinde yaşadıkların­ ğü kurulm uştur. Bu alandaki son girişim
dan aralarındaki sosyal yardımlaşma da güç- 1986’da kabul edilen bir yasayla oluşturulan
lüydü. İslam dinini kabul etm elerinden sonra Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik
Türkler arasında sosyal yardım etkinliği daha F onu’dur. Fonun amacı yasada, “sosyal ada­
çok vakıflar eliyle yürütülmeye başlandı. Va­ leti pekiştirme ve adaletli gelir dağılımını
kıflar sağlık ve eğitim gibi sonraları büyük sağlama” olarak belirtilmiştir. Fona her yıl
ölçüde devletin üstleneceği görevleri yerine devlet bütçesinden ödenek ayrılmakta, ayrıca
getirmenin yanı sıra, sosyal yardım kapsam ı­ çeşitli vergilerden, mal ve hizmet karşılığı
na giren pek çok gereksinimi de karşılamaya elde edilen gelirden belirli paylar aktarılm ak­
çalıştılar. Örneğin yoksulların barınm a, yeme tadır. Fonda biriken paralar her il ve ilçede
içme gereksinimleri için im arethaneler, yolcu­ kurulan vakıflar aracılığıyla ihtiyaç sahipleri­
ların konaklaması için kervansaraylar gibi ne geçici ya da sürekli yardım biçiminde
yapılar vakıflarca kurulmuş ve işletilmiş, bun­ dağıtılm aktadır. Bütün bunlara karşın T ürki­
dan başka günümüzde belediyelerin yürüttü­ ye’de sosyal yardım etkinlikleri henüz çok
ğü hizmetlerin çoğu hep vakıflar eliyle karşı­ yetersiz durum dadır. Örneğin Devlet İstatis­
lanmıştır. Ayrıca birçok küçük vakıf da m a­ tik E nstitüsü’nün verilerine göre 1988’de Sos­
halle, köy, kasaba gibi belirli bir çevrenin yal Hizm etler ve Çocuk Esirgeme K urum u’na
çeşitli sosyal yardım gereksinimlerini karşıla­ bağlı 62 çocuk yuvası, 85 yetiştirme yurdu, 3
maya yönelik etkinliklerde bulunmuştur. rehabilitasyon merkezi bulunmaktaydı. B ura­
Am a vakıf kurum u vakfı yapanın isteği doğ­ larda hizmet verilen insan sayısı 20 bin dola­
rultusunda çalıştığı için sosyal yardım a gerek yındaydı. Oysa aynı yıl Türkiye’de 1 milyon­
duyulan pek çok alan açıkta kaldığı gibi, dan çok özürlünün ve 4 milyonu aşkın korun­
■zaman içerisinde çeşitli nedenlerle geliri aza­ maya muhtaç çocuğun bulunduğu saptanmıştı.
lan ya da tükenen birçok vakıf da hizmetine Gene aynı yıl 60 ve daha yukarı yaş grubunda­
son verm ek zorunda kalmıştır. Tanzim at dö­ ki bakım a m uhtaç insan sayısı 3 milyon
neminde vakıfların denetim i yeni kurulan dolayında iken kamu kurum lan, belediyeler,
332 SOSYOLOJİ

kadar bir dizi gençlik sorunuyla ilgilenen

sosyal hizmet kurum lan da vardır. G öçm enle­
re, etnik gruplara, özürlülere, yaşlılara yöne­
lik sosyal hizmetlerin önemi giderek artm ak­
tadır.
Bunlar çoğu zaman bireylerin özel gereksi­
nimlerine göre yardım sağlamak durum unda­
dır. Ö rneğin, bedensel özürlü kişilere sağla­
nacak yardım bir insandan öbürüne çok deği­
şir. Dolayısıyla kişinin özel durum una uygun
hizmetlerin yerine getirilmesi gerekir. Y ar­
dım çoğu zaman bu konuda yetiştirilmiş bir
kişi tarafından sağlanır. Z or durum da olan bir
Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
insanın öğüde, rehberliğe, sevecenliğe, anla­
T ü rk iy e 'd e , Sosyal H izm e tle r ve Çocuk Esirgem e
K u ru m u ko ru n m a ya m u h ta ç ç ocu kla rın çok küçük b ir yışa ve güvene gereksinimi vardır. Bir kazada
b ö lü m ü n e hizm et g ö tü re b ilm e k te d ir. görme yetisini yitiren kimsenin yeni yaşamına
uyum sağlayabilmesi için Braille alfabesi­
vakıflar ve derneklerin elindeki toplam 60 ni öğrenm ek, sokakta yürümeyi başarm ak,
huzurevinde ancak 7.083 kişiye hizmet verile­ yeni bir iş bulmak gibi sorunları olacaktır.
bilmekteydi. Sosyal hizmet görevlisinin işi, ona bu konular­
da tüm yetilerini kullanarak yardımcı ol­
Sosyal Hizmet Fonları maktır.
Yardım hizmetlerinin sosyalleştirilmesi ilkesi Sosyal yardım program ları birkaç nedenle
çoğu ülkede, çalışan herkesin gelirlerinin bir eleştirilere uğramıştır. Bu program ların çok
bölüm ünün toplanarak bir fonda biriktirilme­ pahalıya mal olduğu ve kötüye kullanılabile­
si ilkesine dayanır. Eğer biri işsiz kalmışsa ya ceği öne sürülm üştür. Eleştirenler, bazı insan-
da çalışamayacak kadar hastaysa bu fondan lann çalışmaktansa yardımla geçinmeyi yeğle­
yardım alabilir. Bunlar, işsiz kişinin ve ailesi­ dikleri, bu nedenle de işsiz kalmalarının kendi
nin tem el gereksinimlerinin çoğunu karşılaya­ suçları olduğu kanısındadır. Oysa, özellikle
cak olan parasal ödem elerdir. Kişi emeklilik işsizliğin yoğun olduğu dönem lerde insanların
yaşma geldiğinde fondan emeklilik maaşı sosyal yardıma gerçekten gereksinmesi var­
almaya hak kazanır. dır.
H alkın, merkezi bir fona katkıda bulunm a­
sının bir yolu da vergilendirm edir. Vergi SOSYOLOJİ. İnsanlar eskiçağlardan bu yana
gelirlerinin bir bölümü, yoksullara para yardı­küçük ya da büyük topluluklar içinde yaşar.
mı için ayrılır. A ynca yardım kurum lan da Aile, kabile, köy, kent, okul, iş çevresi, ordu
parasal destek sağlar (bak. Y ardim Kurum - birer topluluktur. İnsan ailesinden, okuldan
lari ). ve içinde bulunduğu çevreden etkilenerek,
A na ve çocuk sağlığı, aile planlaması gibi birtakım davranışlar, düşünce ve inançlar
ailelere; kötü davranılan ya da terk edilen edinir. Çevrede gelişen toplumsal olaylar
çocuklann korunm ası gibi çocuklara yönelik kişiyi farkına varmaksızın etkiler. Sosyoloji
hizm etler de sosyal yardım kapsam ına girer. ya da toplumbilim, insan toplumlarının yapı­
Ö rneğin, bazı çocuklar ana babalarından da­ sını, toplum lararası ilişkileri, toplumsal grup­
yak yedikleri için kendi evlerinde normal bir ların örgütleniş biçimlerini ve bu grupların
yaşam sürdürem ezler. Bu gibi çocukların bireysel davranışlar üzerindeki etkisini incele­
bakıcı ailelerin evlerine ya da çocuk yuvaları yen bir bilimdir. Toplumbilimci olarak da
türünden kurum lara, belki de geçici bir süre bilinen sosyologlar, toplumsal gruplarla ilgili
için yerleştirilmeleri gerekir. Gençlerin boş araştırm aları yürütür, sonuçlar çıkarır ve bu
zamanlarını değerlendirm ekten, suç işlemiş sonuçlardan kalkarak, bazı toplumsal sorun­
gençlerin yeniden toplum a kazandırılmasına lara çözüm önerileri getirir. Sosyologların
 SOSYOLOJİ 333

S o syo lo ji t e i n i n i ilk
kez kullan an A u g u ste
C om te (solda); Fransız
s o s y o lo ji o ku lu n u n
kurucusu Em ile
D u rkhe im (ortada);
d in s o s y o lo jis i ve
y ö n te m b ilim
çalışm a la rıyla tan ın an
M ax W e b e r (sağda).

incelediği bu gruplar aile gibi küçük, siyasal limsel gerçekçilik açısından son derece başarı­
örgütler ya da sendikalar gibi büyük kurumlar lıydı.
olabilir. Gene aynı dönem de İngiliz sosyolog ve
işadamı Charles Booth (1840-1916), Life and
Sosyolojinin Tarihi Labour o f the People in London (1889-91,
Sosyolojinin bir bilim olarak doğuşunda etkili 1892-97, 1902; “L ondra’da Halkın Yaşamı ve
olan düşünceler 17. ve 18. yüzyıllarda ortaya Çalışması”) adlı 17 ciltlik yapıtında toplumsal
çıktı. Fransız Devrimi ve Sanayi Devrimi sorunlara ilişkin pek çok bilgi toplamıştı.
A vrupa’da büyük sarsıntılara neden olmuş, İngiliz sosyolog Benjamin Seebohm Rown-
önemli toplumsal ve ekonomik değişimlere tree’nin (1871-1954) Y ork’ta işçi konutları
yol açmıştı (bak. F r ANSIZ DEVRİMİ; SANAYİ DEV­ konusundaki araştırması Poverty; A Study o f
RİM İ). Toplumların bilimsel olarak incelenm e­ Town Life (1901; “Yoksulluk; Kent Yaşamı
si ve sorunlara çözüm arayışları 19. yüzyılda, Üzerine Bir İncelem e”) deneysel sosyolojinin
felsefe ile bilim arasında kesin bir ayrıma yol temel kitapları arasına girdi.
açtı. İlk sosyologlar biyoloji ve evrim kuram ­ 19. yüzyılda, genellikle gözlem yoluyla
larından etkilendi (bak. D a r w i n , C h a r l e s -, E v ­ yapılan ve sistemli bir yöntem izlemeyen
r im ) . Sosyoloji terimini ilk kez kullanan Fran­ sosyoloji araştırm aları çok sayıda olgunun
sız düşünür Auguste Comte (1798-1857), top­ toplanmasına dayanıyordu. 20. yüzyılın başın­
lumun yapısını ve toplumsal değişmenin tari­ da A B D ’de Chicago Üniversitesi’nde ilk kez
hini inceledi. Nesnel araştırmayla kazanılmış alan araştırması’’m. girişildi. (Günüm üzde de
bilgi dışındaki bilginin değeri olmayacağını uygulanan alan araştırm ası, çeşitli toplumsal
savunan Com te, bir bilimler sıralaması yapa­ olguların örneklem e yoluyla seçilen somut
rak, en yeni bilim olan sosyolojinin tüm bilim örnekler üzerinde incelenmesi yöntemidir.
dallarını birleştirici niteliğini vurguladı. Com- Buna göre, incelenmek istenen bir birey, olay
te ’a göre sosyoloji, toplum sal olaylara özgü ya da toplumsal grup içinden sınırlı sayıda
tem el yasaların olgulardan yararlanılarak in­ birim, yığını temsil edebilecek biçimde, rast-
celenmesine dayanıyordu. gele ya da başka yollarla seçilir.) Yüzlerce
Fransız sosyolog Emile Durkheim (1858- öğrencinin katıldığı bu çalışmalarda, edinil­
1917) Toplum bilim sel Yöntemin KurallarV n- miş bilgilerden yararlanm ak yerine, inceleme
da (Regles de la m ethode sociologique ; 1895) konusu olan yerdeki insanlarla ilişki kurula­
kuramsal sosyolojiyi deneysel araştırmayla rak bilgi ediniliyordu. A raştırm anın niteliğine
birleştiren yöntemini açıkladı. Fransız sosyo­ göre, suçluların genel olarak barındığı yerlere
loji okulunun kurucusu olarak kabul edilen ya da intihar oranının yüksek olduğu bölgele­
D urkheim ’la birlikte sosyoloji, hukuk, ikti­ re gidiliyor, terk edilmiş çocuklar ya da
s a t, sanat tarihi gibi alanlardaki araştırm ala­ boşanmış çiftlerle ilgili bilgi toplanıyor, çevre­
rın ufkunu genişletici tem el bir bilim dalı deki toplumsal hareketlilik inceleniyordu.
haline geldi. Emile D urkheim ’ın İntihar (le 1920’lerde A B D ’de, Chicago Üniversitesi’n­
Suicide ; 1897) adlı araştırması yöntem ve bi­ de öğretim üyesi olan R obert E. Park (1864-
334 SOSYOLOJİ
1944) etnik azınlıklar, özellikle de Siyahlar
üzerindeki çalışmalarıyla tanındı. Ernest W.
Burgess (1886-1966) ile birlikte, sosyolojinin
klasiklerinden sayılan Introduction to the Sci­
ence o f Sociology (1921; “Sosyoloji Bilimine
Giriş”) adlı ders kitabını yazdı. Burgess ise
özellikle ailenin doğası ve yaşlılar konusunda­
ki araştırmalarıyla tanındı.
Alm an sosyolog Georg Simmel (1858-1918)
kullanılacak araştırm a yöntemleriyle ilgili
önemli çalışmalar gerçekleştirdi. Din sosyolo­
jisi ve yöntembilim üzerine araştırmalarıyla
tanınan Max W eber (1864-1920) ise sosyoloji­
nin, insanları davrandıkları ve düşündükleri
gibi yansıtmaya çalışması gerektiğini vurgu­
ladı.
İş sosyolojisi, toplumsal sınıflar sosyolojisi,
din sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, bilgi sosyo­
lojisi gibi alanlara yayılan ve giderek kapsamı
genişleyen sosyoloji, 20. yüzyılın ikinci yarı­
sında sanat, edebiyat, m oda, şehircilik, din­
lenme, alkol ve uyuşturucu bağımlılığı, kitle
iletişim araçları, uluslararası ilişkiler gibi
alanlarda da araştırm alara yöneldi.
Araştırma Yöntemleri
Toplumsal olaylar çok yönlüdür; durmadan
değişir, zaman ve çevreye göre nitelik değişti­
rir. Bu nedenle sosyolojide kullanılan gözlem
ve deneyler dolaylı ve sınırlıdır. Sosyoloji,
tarih ve antropoloji gibi bilimlerden ve istatis­
tik gibi inceleme yöntem lerinden yararlanır
(bak. ANTROPOLOJİ; İSTATİSTİK; TARİH). Toplu­
mun bugünkü durum una ilişkin bilgi edin­
m ek, çeşitli toplumsal olayların değişimini
incelemek için istatistiklere başvurulur. Sağ­
lıklı istatistikler, bir toplum un genel durum u­
na ilişkin grafikler ve rakam larla kesin bilgi
verir. Örneğin istatistiklerde işsizlik, cina­
yet ve intiharların arttığı görülüyorsa, söz
konusu toplum un bir bunalım içinde olduğu
anlaşılır.
Bir başka gözlem yöntemi de m onografi ’
dir. M onografi özel bir toplumsal olaya ya da
gruba ilişkin olarak hazırlanan ayrıntılı bir
incelemedir. Bir monografide öğrenilmek is­
tenen bilgileri saptayan çizelgeye soru çizelge­
si dendiği gibi anket ya da soruşturma da
denir.
Temel Britannica
Ek Bilgiler
fi3 İfiıiü ir t& hm^l
 SAMSUN 15.1

SAİNT CHRISTOPHER VE NEVIS Bağımsızlık sonrasında kalkınma yönündeki

FEDERASYONU büyük yatırımlara karşın, 1980’lerde ortaya çı­
kan dış ticaret açığı, yüksek dış borç yükü ve iş­
RESMİ ADI: Saint Christopher ve Nevis Federasyonu. sizlik gibi sorunlar aşılamadı. Temmuz 1989’da
YÖNETİM BİÇİMİ: İngiliz Uluslar T opluluğu üyesi, tek başkent Kingstovvn’daki bir yangın büyük hasa­
m eclisli m eşruti monarşi.
ra yol açtı. Aynı yıl yapılan genel seçimlerde ik­
YÜZÖLÇÜMÜ: 269,4 km2.
NÜFUS (1992): 43.100.
tidar partisi parlamentodaki bütün sandalyeleri
BAŞKENT: Basseterre.
aldı.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Basseterre
(18.500), Charlestovvn (1.700). SAKARYA

Bağımsızlık döneminde ülkenin başlıca gelir YÜZÖLÇÜMÜ: 4.817 km2.

kaynakları olan turizm ve şeker üretimi hızla NÜFUSU (1990): 683.061.
gelişti. Eyül 1989’da yaklaşık 2.000 kişiyi evsiz İL MERKEZİ: Adapazarı.
bırakan kasırga şeker üretiminde geçici bir geri­ İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (316.307),
Akyazı (63.884), Ferizli (16.086), Geyve (41.331),
leme yarattı. Ekonomik büyümeyle ortaya çı­ Hendek (60.268), Karapürçek (13.473), Karasu
kan işgücü açığı dışarıdan işçi getirilmesini zo­ (47.973), Kaynarca (24.435), Kocaali (28.405), Pa­
runlu kıldı. Öte yandan yatırımlara kaynak sağ­ m ukova (21.023), Sapanca (25.167), Söğütlü
(13.610), Taraklı (11.099).
lamak için yabancılara yurttaşlık hakkı verme BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Adapazarı
yoluna gidildi. Turizmde büyük bir atılım yapan (171.225), Hendek (23.397).
Nevis’te 1990’ların başlarında federasyondan BAŞLICA YÜKSELTİLER: Keremali Dağı (1.543 metre),
ayrılma yönünde bir akım gelişti. Kapıorman Dağı (1.467 metre).
SICAKLIK: Adapazarı kentinde en düşük -14,5°C
(22.1.1961), en yüksek 41,8°C (22.8.1977), ortalam a
SAİNT LUCİA 14,1°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Adapazarı kentinde yıllık ortalama
RESMİ ADI: Saint Lucia. 823,8 mm.
YÖNETİM BİÇİMİ: Ingiliz Uluslar T opluluğu üyesi, iki
m eclisli m eşruti monarşi.
SAM SUN
YÜZÖLÇÜMÜ: 617 km 2.
NÜFUS (1992): 135.000.
YÜZÖLÇÜMÜ: 9.579 km2.
BAŞKENT: Castries.
NÜFUSU (1990): 1.158.400
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1991): Castries
(11.147). İL MERKEZİ: Samsun.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (368.574),
Alaçam (43.162), Asarcık (16.342), Ayvacık (28.112),
Muz ihracatı ve turizmden sağlanan gelirler Bafra (153.701), Çarşamba (124.270), Havza
1980’lerden başlayarak geniş çaplı altyapı yatı­ (62.564), Kavak (32.949), Lâdik (26.697), 19 Mayıs
rımlarına olanak verdi. Bu arada ülkede gelişen (28.947), Salıpazarı (29.561), Tekkeköy (48.730), Ter­
me (81.668), Vezirköprü (102.503), Yakakent
uyuşturucu kaçakçılığına karşı sert önlemler (10.620).
alındı. Hızlı nüfus artışı üzerine 1991’de aile
planlamasına yönelik bir eğitim programı başla­ Liman Gölü
tıldı. 1992’deki genel seçimlerde komşu ada
devletleriyle birleşme önerisi önemli bir tartış­
ma konusu olarak gündeme geldi.
Çaltı
Burnu
SAİNT VİNCENT VE GRENADİNLER

RESMİ ADI: Saint Vincent ve Grenadinler.

YÖNETİM BİÇİMİ: Ingiliz Uluslar T opluluğu üyesi, tek
m eclisli m eşruti monarşi,
Lâdik
YÜZÖLÇÜMÜ: 389,3 km2. Gölü
'NÜFUS (1992): 109.000.
BAŞKENT: Kingstovvn. AMASYA

BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Kingstovvn ÇORUM TOKAT

(15.670).
 15.2 SAN MARİNO
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Samsun
(303.979), Bafra (65.600), Çarşamba (38.863).
BAŞLICA YÜKSELTİ: Kunduz Dağı (1.791 metre).
SICAKLIK: Samsun kentinde en düşük -9,8°C
(9.2.1929), en yüksek 39°C (15.8.1938), ortalama
14,3°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Samsun kentinde yıllık ortalama
723,9 mm.
SAN MARİNO
RESMİ ADI: San M arino Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 61,2 km2.
NÜFUS (1992): 23.600.
BAŞKENT: San Marino.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Serravalle/
Dogano (4.643), San M arino (2.339).
Dünyanın en eski cumhuriyeti San Marino
1988’de Avrupa Konseyi, 1992’de de Birleşmiş
Milletler üyeliğine alındı. Uluslararası planda
etkin bir rol oynamaya başlamasını yansıtan bu
gelişmelere, birçok ülkeyle diplomatik ilişkiler
kurması da eşlik etti. Öte yandan İtalya’yla ma­
li ve parasal ilişkilerini yeniden düzenleyerek
bu alanlarda daha fazla özerklik kazandı. San
M arino’nun son yıllarda içeride attığı önemli
adımlar ise özerk bir idare mahkemesinin oluş­
turulması, zorunlu öğrenim yaşının 14’ten 16’ya
çıkarılması ve bir devlet televizyonunun kurul­
masıydı. Avrupa Kupası’na ilk kez 1990’da ka­
tılan San Marino futbol takımı ilk puanını
1993’te Türkiye’yle berabere kalarak aldı.
SÂO TOME VE PRINCİPE
RESMİ ADI: Sâo Tom e ve Prıncipe Demokratik Cum hu­
riyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.001 km2.
NÜFUS (1992): 126.000.
BAŞKENT: Sâo Tome.
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1984): Sâo Tome
(34.997).
Bağımsızlıktan sonra tek parti sistemiyle yöne­
tilen Sâo Tome ve Prıncipe 1991’deki ilk çok
partili seçimlerle demokratik parlamenter siste­
me geçti. Bu arada 1980’lerin sonlarından baş­
layarak ülkenin zayıf ekonomisini düzeltmek
. amacıyla dış yardımlara dayalı çeşitli program­
lar uygulamaya kondu. Seçimlerden sonra eski
siyasetçilerin ağırlıkta olduğu bir geçici hükü­
met oluşturuldu. Ama yeni dönemdeki demok­
ratik yapılanmanın bir sonucu olarak, Nisan
1992’deki kitle gösterileri başbakanın görevden
alınmasını ve çoğunluk partisinin hükümeti
kurmasına yol açtı.
SENEGAL
RESMİ ADI: Senegal Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 196.712 km2.
NÜFUS (1992): 7.691.000.
BAŞKENT: Dakar.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1992): Dakar
(1.792.823), Thiâs (201.350), Kaolack (179.894), Zigu-
inchor (148.831), Saint-Louis (125.717).
Senegal 1980’ler boyunca istikrarsızlık yaratan
iç ve dış sorunlarla karşı karşıya geldi. Ama
1991’de iktidar ile muhalefet arasında sağlanan
işbirliği siyasal gerilimi azaltarak köklü reform­
ların önünü açtı. Bu arada komşu ülkelerle de
ilişkiyi düzelten Senegal 1992’de çeşitli toplan­
tılara ev sahipliği ederek Afrika’daki gelişme­
lerde önemli rol oynadı. İstikrarsızlığın öteki
kaynaklarından biri olan ekonomideki yapısal
sorunları çözme yönünde ise pek ilerleme sağ­
lanamadı. Ülkenin güneyindeki Casamance
bölgesinde gelişen ayrılıkçı hareketi sona erdir­
mek için varılan ateşkes 1992 sonlarında bozul­
du.
SEYŞELLER
RESMİ ADI: Seyşeller Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 453 km2.
NÜFUS (1992): 71.000.
BAŞKENT: Victoria.
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1987): Victoria
(24.325).
Seyşeller’de 1977’deki askeri darbeyi izleyen
tek parti yönetimi ekonomik sorunların ve Batı
dünyasına açılma gereğinin baskısıyla 1991’de
demokrasiye geçiş hedefini benimsedi. Tem­
muz 1992’de anayasa taslağını hazırlayacak ko­
misyonu belirlemek üzere ilk çok partili seçim­
ler yapıldı. İktidar partisinin ağırlıkta olduğu
komisyonca hazırlanan anayasa taslağı Kasım
1992’deki halkoylamasında gerekli yüzde 60
oyu alamadı. Ekonomisi büyük ölçüde balıkçı­
lık ve turizme dayanan Seyşeller 1980’lerden
başlayarak çeşitli alanlarda yaptığı atılımlarla

orta düzeyde gelişmiş ülkeler arasında yer alı­
yordu.
SİERRA LEONE
RESMİ ADI: Sierra Leone Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Askeri yönetim .
YÜZÖLÇÜMÜ: 71.740 km2.
NÜFUS (1992): 4.373.000.
BAŞKENT: Freetovvn.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Freetovvn
(469.776), Koidu-Nevv Sembehun (80.000), Bo
(26.000), Kenema (13.000), Makeni (12.000).
Sierra Leone’nin 1978’de başlayan tek parti yö­
netimi altında yaşadığı ekonomik bunalım
1980’lerin sonlarında daha da derinleşti. Eko­
nomiyi canlandırmak amacıyla Şubat 1990’da
yeni bir program açıklandı. Bu programa çeşitli
dış yardım anlaşmaları da eşlik etti. Muhalefe­
tin çok partili sisteme dönüş yönündeki baskıla­
rı sonunda hazırlanan yeni anayasa Ağustos
1991’deki halkoylamasıyla kabul edildi. Ayrıca
1992’de seçimlere gitmeyi sağlayacak bir geçici
hükümet kuruldu. Ama Liberya’daki iç savaş­
tan kaçmış ayaklanmacı kuvvetlerin yol açtığı
kanlı çatışmalar ülkedeki toplumsal huzursuzlu­
ğu tırmandırarak demokrasiye geçiş sürecini
kesintiye uğrattı. Nisan 1992’de askeri darbenin
ardından yeni bir yönetim kuruldu, parlamento
dağıtıldı ve bütün siyasal etkinlikler askıya alın­
dı. Yeni yönetim sınırdaki savaşı sona erdirme­
ye öncelik verdi.
SİİRT
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.406 km2.
NÜFUSU (19901:243.435.
İL MERKEZİ: Siirt.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (82.075),
Aydınlar (5.203), Baykan (27.387), Eruh (28.726),
Kurtalan (47.035), Pervari (26.871), Şirvan (26.138).
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990): S iirt (68.320).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Herakol Dağı (2.953 metre),
Çerrand Dağı (2.280 metre).
SİNEMA
SİN EM A S A N A T VE BİLİMLERİ AKADEMİSİ ÖDÜLLERİ (1990-1992)
Yıl En İyi Film En İyi Erkek Oyuncu
1990 Kurtlarla Dans Jerem y Irons
(Dances w ith VVolves)
1991 Kuzuların Sessizliği A nthony Hopkins
(Silence o fth e Lambs )
1992 A ffedilm eyen Al Pacino
(Unforgiven)
SİNOP 15.3
SICAKLIK: S iirt kentinde en düşük -19,3°C (16.1.1950),
en yüksek 46°C (6.8.1973), ortalam a 15,4°C.
YAĞIŞ MİKTARI: S iirt kentinde yıllık ortalama 740,9
mm.
SİNGAPUR
RESMİ ADI: Singapur Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 622 km2.
NÜFUS (1992): 2.792.000.
BAŞKENT: Singapur.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI: Singapur'da sınır­
ları belirlenm iş bir kent yoktur.
Başbakan olarak 1969’dan sonra ülkeye damga­
sını vuran Lee Kuan Yew Kasım 1990’da göre­
vinden ayrılarak yerini Goh Chok Tong’a bı­
raktı. Ocak 1991’de cumhurbaşkanının yetkile­
rini genişleten ve 1993’ten başlayarak doğrudan
halkoyuyla seçilmesini öngören bir anayasa de­
ğişikliği yapıldı. Başbakanlıktan ayrılan Lee’nin
yeni cumhurbaşkanı olması bekleniyordu, ama
Lee adaylığını koymayacağını açıkladı.
Ağustos 1991’deki erken seçimlerde iktidar
partisi çoğunluğunu korumakla birlikte oy ora­
nı bakımından önemli bir gerileme gösterdi. Bu
durum yeni başbakanı liberal çizgisinden geri
adım atmaya yöneltti. Hükümetin partizan ve
baskıcı politikaları yeniden gündeme geldi.
Milli gelir düzeyi ve tasarruf oranı oldukça
yüksek bir ülke olan Singapur’un ekonomik bü­
yümesi 1980’lerde durgunlaşan ihracata bağ­
lı olarak bir ölçüde yavaşladı. Ama kamu iş­
letmelerini özelleştirme programıyla birlikte
kaynakların dış yatırımlara yöneltilmesi 1990’
larm başlarında ekonomiye yeniden canlılık ge­
tirdi.
SİNOP
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.862 km2.
NÜFUSU (1990): 265.153.
İL MERKEZİ: Sinop.
En İyi Kadın Oyuncu En İyi Yönetm en
Kathy Bates Kevin Costner
Jodie Foster Jonathan Demme
Emma Thom pson Clint Eastvvood
15.4 SİVAS
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (49.844),
Ayancık (36.543), Boyabat (50.648), Dikmen
(14.872), Durağan (34.131), Erfelek (19.288), Gerze
(28.215), Saraydüzü (9.065), Türkeli (22.547).
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990): Sinop (25.537).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Zindan Dağı (1.717 metre),
Çangal Dağı (1.586 metre).
SICAKLIK: Sinop kentinde en düşük -8,4°C (7.3.1942),
en yüksek 34,5°C (17.7.1940), ortalama 14°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Sinop kentinde yıllık ortalam a 655,2
mm.
SİVAS
YÜZÖLÇÜMÜ: 28.488. km2.
NÜFUSU (1990): 767.481.
İL MERKEZİ: Sivas.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (270.329),
Akıncılar (11.085), A ltınyayla (15.739), Divriği
(33.105), Doğanşar (8.324), Gemerek (48.453), Göl-
ova (6.699), Gürün (31.038), Hafik (28.280), İmranlı
(21.530), Kangal (48.068), Koyulhisar (21.894), Su­
şehri (46.843), Şarkışla (49.116), Ulaş (13.801), Yıl-
dızeli (74.902), Zara (38.275).
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990): Sivas (221.512).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Kızıldağ (3.025 metre), Köse
Dağı (2.812 metre), Çalgan Tepesi (2.735 metre),
Göktepe (2.719 metre).
SICAKLIK: Sivas kentinde en düşük -34,6°C
(20.1.1972), en yüksek 38,3 (19.7.1962), ortalama
8,6°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Sivas kentinde yıllık ortalama 419,9
mm.
SLOVENYA
RESMİ ADI: Slovenya Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, iki m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 20.256 km2.
NÜFUS (1992): 1.985.000.
BAŞKENT: Ljubljana.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Ljubljana
(323.291), M aribor (153.053), Kranj (72.814), Ptuj
(68.846), Celje (66.443).
Balkan Yarımadası’nın kuzeybatısında yer alan
Slovenya, bağımsızlığını kazandığı 1992’ye de­
ğin Yugoslavya’yı oluşturan altı federe cumhu­
riyetten biriydi. Yeni sınırlarıyla batıda İtalya,
kuzeyde Avusturya, kuzeydoğuda Macaristan,
güneydoğuda da Hırvatistan ile çevrilidir. Gü­
neybatıda Adriya Denizi’ne bakan küçük bir
kıyı şeridi vardır. Ülkenin büyük bölümünü or­
manlık dağlar kaplar. Kuzeybatıdaki sarp ve
güzel manzaralı Julia Alpleri’nde bulunan Trig-
lav Doruğu (2.684 metre) ülkenin en yüksek
noktasıdır. Avusturya sınırı boyunca Karawan-
ke Dağları uzanır. Daha güneyde ve güneydo­
ğuda Kamnik Dağları başlar. Güneydoğu yö­
nünde akarak ülkeyi boydan boya geçen Sava
Irmağı başkent Ljubljana’dan sonra tepelik bir
bölgeye girer. Bu tepeler daha doğuda yerini
verimli ovaların bulunduğu Pannonia Havza-
sı’na bırakır.
Ülke ekonomisinde tarım ağırlıklı bir yer tu­
tar. Başlıca ürünler tahıl, patates ve çeşitli mey­
velerdir. Ormancılık ve hayvancılık da önemli
gelir kaynaklarıdır. Ülke topraklarında başta
kömür ve cıva olmak üzere çeşitli mineraller çı­
karılır. En gelişkin sanayi dalları metalürji ve
dokumacılıktır.
Slovenya öbür eski Yugoslav cumhuriyetleri­
ne göre daha türdeş bir nüfusu barındırır. Slo-
venler bir Güney Slav halkı olmakla birlikte ay­
rı bir dil konuşurlar. Halkın büyük çoğunluğu
Katolik’tir. Geçmişte Avusturya yönetiminin
“Almanlaştırma” yönünde uyguladığı yoğun
baskılara karşın, Slovenler ulusal kimliklerini
koruyarak Alp kültür alanı içinde kalmışlardır.
Slovenler’in 6. yüzyılda yerleştiği bölge Ka-
rolenj egemenliğinin ardından 9. yüzyılda Al­
man yönetimine girdi. Bölgede 15. ve 16. yüz­
yıllarda yaygın köylü ayaklanmaları patlak ver­
di. Avusturya hükümdarlarının 18. yüzyıldaki
reformları bölge halkının durumunu bir ölçüde
düzeltti. I. Dünya Savaşı’nın sonunda Sırp, Hır­
vat ve Sloven milliyetçilerinin işbirliği 1918’de
Güney Slavları’nı birleştiren bir krallığın kurul­
masını sağladı. Bu arada bazı Sloven toprakları
İtalya ve Avusturya’ya bırakıldı. Sırp, Hırvat ve
Sloven Krallığı 1929’da Yugoslavya adını aldı.
II. Dünya Savaşı sırasında Slovenya’nm gü­
neybatısı İtalyan, kuzeydoğusu da Alman işgali
altına girdi. Çok geçmeden bölgede komünist­
lerin öncülük ettiği etkili bir direniş hareketi
başladı. Yugoslavya’nın işgalden kurtulmasının

ardından Ocak 1946’da oluşturulan yeni federal
cumhuriyet içinde Slovenya da yer aldı. Batıda
Gorizia dışındaki eski Sloven toprakları İtal­
ya’dan alındı. Trieste’nin bir bölümü de 1954’te
Slovenya’ya bağlandı.
Yugoslavya 1990’da Doğu Avrupa’daki geliş­
melerin etkisiyle komünizmden uzaklaşma yo­
luna girdi. Federasyon içinde demokrasiye ge­
çiş yönünde ilk adımı atan Slovenya’da Nisan
1990’da çok partili serbest seçimler yapıldı. Se­
çimlerin ardından cumhurbaşkanlığına reform­
cu komünistlerin önderi Milan Kucan getirildi
ve yeni partilerin ağırlıkta olduğu bir koalisyon
hükümeti kuruldu. Aralık 1990’da düzenlenen
halkoylamasında Slovenler ezici bir çoğunlukla
bağımsızlıktan yana oy kullandılar.
Merkezi yönetim ile federe cumhuriyetler
arasında barışçı bir çözüm için yürütülen görüş­
melerin sonuç vermemesi, Yugoslavya’yı
1991’de bir iç savaş ve ekonomik çöküntüye sü­
rükledi. Hırvatistan’la birlikte 25 Temmuz’da
bağımsızlığını ilan eden Slovenya’da federal or­
du birlikleriyle çatışmalar başladı. Batı Avrupa
ülkelerinin çabalarıyla ateşkesin sağlanmasın­
dan sonra Ocak 1992’de Slovenya’nın bağımsız­
lığı uluslararası planda tanındı.
Hırvatistan’la birlikte Ocak 1992’de Avrupa
Toplulukları (AT) tarafından resmen tanı­
nan Slovenya, 22 Mayıs’ta da Birleşmiş Millet-
ler’e (BM) kabul edildi. Yılın sonlarında AT ile
imzalanan ekonomik ve ticari işbirliği anlaşma­
sı Slovenya’nın Batı dünyasındaki yeni konu­
munu daha da pekiştirdi.
1992’nin ilk yarasındaki hükümet bunalımı­
nın ardından 6 Aralık’ta genel seçimlere gidildi.
Milan Kucan oyların yaklaşık üçte ikisini alarak
beş yıl süreyle yeniden cumhurbaşkanı seçildi.
En çok sandalyeyi kazanan Liberal Demokrat
Parti’nin öncülüğünde yeni bir koalisyon hükü­
meti oluşturuldu.
Slovenya sıkı para politikası sayesinde enf­
lasyonu öbür eski sosyalist ülkelere göre düşük
düzeyde tutmayı başardı. Ama sanayi üretimin­
de yüzde 30, istihdamda da yüzde 20 gerileme
oldu.
SOLOMON ADALARI
flESM İ ADI: Solom on Adaları.
YÖNETİM BİÇİMİ: Ingiliz Uluslar Topluluğu üyesi, tek
m eclisli m eşruti monarşi.
YÜZÖLÇÜMÜ: 28.370 km 2.
SOMALİ 15.5
NÜFUS (1992): 339.000.
BAŞKENT: Honiara.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1986): Honiara
(1990; 35.288), Gizo (3.727), Auki (3.262), Kira Kira
(2.585).
Bağımsızlıktan sonra siyasal ve ekonomik istik­
rarsızlıktan kurtulamayan Solomon Adaları çe­
şitli hükümet değişiklikleri yaşadı. Şubat
1989’daki genel seçimlerden sonra kurulan yeni
hükümet ekonomide liberalleşme yolunu seçe­
rek dış ticareti geliştirmeye ve sanayiyi özelleş­
tirmeye yöneldi. Bu dönüşümde birlikte gelişen
muhalefet, 1991’de hükümetteki değişikliklere
yansıyan yeni siyasal saflaşmalara yol açtı. Par­
tisinden ayrılan Başbakan Solomon Mamalo-
ni’nin değişik partilerden bakanlar alarak oluş­
turduğu yeni hükümet güvenoyu almayı başar­
dı. Solomon Adaları 1992’de, coğrafi ve kültü­
rel bir parçası olan Bougainville Adası’ndaki
ayrılıkçı hareket yüzünden komşusu Papua Ye­
ni Gine’yle çatışmaya girdi. Adadaki bakır ma­
denlerinin Papua Yeni Gine hükümetince ka­
patılmasından sonra ayrılıkçı gruplar bağımsız­
lık ilan ettiler. Bunun üzerine Bougainville’e
karşı başlatılan ambargo, Solomon A dalan’mn
desteğiyle kırıldı. Ardından iki ülkenin güven­
lik kuvvetleri arasında çatışmalar çıktı.
SOMALİ
RESMİ ADI: Somali Demokratik Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 637.000 km2.
NÜFUS (1992): 7.872.000.
BAŞKENT: M ogadişu.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1981): M ogadişu
(500.000), Hargeysa (70.000), Kismaayo (70.000),
Berbera (65.000), Marka (60.000).
Somali’yi 1969’dan sonra tek adam olarak yö­
neten General Muhammed Siyad Barre, ülke­
nin ekonomik ve toplumsal sorunlarının derin­
leşmesiyle 1980’lerin sonlarında otoritesini yi­
tirdi. Çeşitli kabilelere dayanan grupların mu­
halefeti 1988’de ülkeyi parçalanmaya doğru sü­
rükleyen bir iç savaşa dönüştü. Demokrasiye
geçiş yönündeki sözlerini yerine getirmeyen
Barre, çatışmaların başkent Mogadişu’ya sıçra­
masından sonra, Ocak 1991’de başkentten kaç­
mak zorunda kaldı. Geride büyük bir yıkıntı,
ekonomik kargaşa ve kanlı bir iç savaş bırakan
tek adam rejiminin yıkılması üzerine, Ali Meh­
di Muhammed’in başkanlığında geçici bir hükü­
15.6 SOMALİ
met kuruldu. Ama yeni hükümet çatışan silahlı
gruplara kendisini kabul ettiremediği gibi, baş­
kentte düzeni de sağlayamadı.
Somali fiilen bağımsız güç odaklarının denet­
lediği bölgelere ayrılırken, uzlaşma sağlamaya
yönelik çeşitli toplantılar tarafların anlaşmaz­
lıkları nedeniyle sonuçsuz kaldı. Bu arada ülke­
deki kuraklığın yol açtığı kıtlık yaygın şiddet
ortamında korkutucu boyutlara vardı. Yaklaşık
1,5 milyon kişiyi açlıktan ölme tehlikesiyle karşı
karşıya getiren ve komşu ülkelere büyük bir
mülteci akınına yol açan gelişmeler üzerine,
başta Birleşmiş Milletler (BM) olmak üzere çe­
şitli uluslararası kuruluşlar insancıl yardım ça­
lışmalarına girişti. Ama ülkedeki karışıklık ve
yağma olayları nedeniyle bu çabalar yetersiz
kaldı.
Sonunda BM Güvenlik Konseyi’nin kararıy­
la yardım malzemelerinin dağıtımını sağlamak
ve iç çatışmaları durdurmak üzere A B D ’nin ön­
cülüğünde Aralık 1992’de Somali’ye askeri bir­
likler gönderildi. “Umut Operasyonu” adı veri­
len bu girişime aralarında Türkiye’nin de bu­
lunduğu birçok ülke asker göndererek ya da
parasal destek sağlayarak katkıda bulundu. Si­
lahlı grupların operasyona karşı çıkması, 1993
başlarında, ülkede düzenin sağlanmasına değin
birliklerin çekilmemesini gündeme getirdi. Bu
arada gruplar arasında uzlaşmaya varma yö­
nünde yeni görüşmeler başladı.