TEMEL

BRITANNICA
TE M E L E Ğ İTİM VE K Ü LTÜ R ANSİKLO PED İSİ
Encyclopaedia Britannica, Inc. (Chicago) Ana Yayıncılık A.Ş. fİstanbul)
Robert P. Gwinn Nazar Büyüm
Yönetim Kurulu Başkam Yönetim Kurulu Başkanı
Peter B. Norton Sadun Sönmez
Başkan Genel Müdür
Fred H. Figge, Jr. Dr. Cihan Belen
Başkan Başyardımcısı Genel Müdür Yardımcısı

Temel Britannica Yayın Kurulu

Ana Yayıncılık A.Ş. Adına Sahibi Dr. Gürel Tüzün, Genel Yayın Yönetmeni
Nazar Büyüm Nuri Akbayar, Eray Canberk,
Beril Eyüboğlu, Işıtan Gündüz,
Yazı İşleri Müdürü Prof. Dr. Oya Köymen, Yayın Koordinatörü
Çiğdem Karabağlı Hilda Hülya Potuoğlu

Children’s Britannica (Londra)

James Somerville, Başeditör
Editörler
David Black, Jennifer M. Cox, William Gould, James Harrison,
Jessica Kuper, Jane Royce, Anne Wilkinson

Children’s Britannica
First Edition 1960
Second Edition 1969
Third Edition 1973
Forth Edition 1988
© 1988,1989,1990, 1991,1992 Encyclopaedia Britannica, Inc.

Temel Britannica
© 1988,1989, 1990,1991,1992 Ana Yayıncılık A.Ş.

Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu’nun
7 Ağustos 1991 tarihli ve 4019 sayılı ve 10 Ekim 1991
tarihli ve 5505 sayılı yazıları ile öğrencilere
tavsiye edilmiştir.

Her hakkı saklıdır. Yazılar ve görsel malzemeler,

izin alınmadan, tümüyle ya da kısmen yayımlanamaz.
Süreli yayınlarda (günlük, haftalık, on beş günlük,
aylık gazete ve dergiler) kısa alıntılar, kaynak
gösterilerek kullanılabilir.

ISBN 975-7760-02-01

92.34.Y.0012.3

Ana Yayıncılık ve Sanat Ürünlerini Pazarlama Sanayi ve Ticaret A.Ş.

Büyükdere Caddesi, Üçyol Mevkii, 57, Maslak 80725 İstanbul

Baskı: Hürriyet Ofset

Nisan 1993
 TEMEL
BRİTANNİCA
TEMEL EĞİTİM VE KÜLTÜR ANSİKLOPEDİSİ

CİLT 11

H Ü R R İY E T İN O K U R LAR IN A ARMAĞANIDIR.

A N A Y A Y I N C I L I K A. Ş. V E
E N C Y C L O P A E D İA B R İT A N N İC A , IN C .
İ Ş B İ R L İ Ğ İ İ L E
Y A Y I M L A N M A K T A D I R
 TEMEL BRITANNICA’NIN
1993 BASKISINA İLİŞKİN NOT

TEMEL BRİTANNİCA Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi'nin 1993 baskısı

hazırlanırken, ansiklopedide yer alan maddeler tek tek gözden geçirildi. Her ciltteki
maddelerle ilgili olarak, ilk yayımlandıkları tarihten bu yana ortaya çıkan gelişmeler
ve yeni bilgiler ile değişiklik geçirmiş haritalar, o cildin sonundaki ek bölümde
alfabetik sırayla verildi. Ansiklopediye eklenen yeni maddeler de bu eklerde yer
aldı. Ayrıca, her cildin sonundaki eklerle ilgili dizin bilgileri ve dizin cildine eklenen
yeni kısa maddeler, TEMEL BRITANNICA'mn 20. cildindeki Dizin'in ekinde
toplandı.

Ansiklopedinize eklenen yeni bilgilere kolayca ulaşabilmeniz için, her cildin

ekinde yer alan bilgilerin ilgili olduğu maddelerin listesi o cildin başında verilmek­
tedir.

Temel Britannica'nın 11. Cildinin Ekinde Yer Alan Bilgilerin İlgili Olduğu Maddeler

Kore Cumhuriyeti Lesotho

Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti Letonya
Kosta Rika Liberya
Körfez Savaşı Liechtenstein
Kuveyt Litvanya
Küba Lübnan
Kütahya Lüksemburg
Laos Macaristan
Leningrad Madagaskar

KOPENHAG, D anim arka’nın başkenti ve en
büyük kentidir. Seeland A dası’nın doğu kıyı­
sındaki kentin bir bölümü Seeland’dan Haven
Kanalı ile ayrılmış Am ager A dası’ndadır.
Nüfusu, banliyöleriyle birlikte, 1.351.959
(1986) olan kent, ülkenin iş ve sanat merkezi­
dir. Baltık Denizi’ndeki en güzel limanlardan
biri buradadır. D anim arka’nın dış ticaretinin
yarısı bu limandan yapılır. Gemi yapımı,
makine ve konserve üretimi ile biracılık Ko­
penhag’daki sanayilerden bazılarıdır.
1043’te bugün kent merkezinin bulunduğu
yerde küçük bir balıkçı köyü kurulmuştu. Bir
sonraki yüzyılda bu köye bir kale yapıldı.
Zam anla köy gelişti ve ticarete çok elverişli
bir limanı olduğu için D anca’da “Tüccarlar
Limanı” anlamındaki Koebenhavn sözcüğüy­
le anılmaya başlandı. Pek çok kez saldırıya
uğrayan kenti İsveçliler 1658-60 arasında ku­
şattılar ama ele geçiremediler. 1801 ve
1807’de Napolyon Savaşları sırasında İngiliz
gemileri kentin savunma hatlarını bombaladı.
Kopenhag, A vrupa’nın en bayındır kentle­
rinden biridir. Kentin tarihini simgeleyen eski
yapıların çoğu büyük yangınlarda yok olduysa
da hâlâ kanallar boyunca, geçmişi 17. yüzyıla
kadar uzanan birçok eski yapı korunabilmiş-
tir. Yuvarlak Kule Gözlemevi bu yapılardan
biridir. Kulede merdiven yerine en tepeye
kadar ulaşan sarmal bir ram pa vardır. Kentin
KOPERNIK 7
en eski bölümü, belediye sarayı ile 11. yüzyıl­
da yapılan kalenin bulunduğu Kale Adacığı
arasındadır. D ar bir suyolu ile kentin öbür
bölümünden ayrılan bu adacıkta, Chris-
tiansborg Sarayı ve hüküm et yapıları bulunur.
Parlam ento, yüksek mahkeme ve dışişleri ba­
kanlığı bu saraydadır.
Limanın yanında, büyük bakır kubbesiyle
M ermer Kilise ve D anim arka kral ailesinin
yaşadığı Amalienborg Sarayı yer alır. Hemen
yakında Langelinie gezinti yeri vardır. Bu yol,
Kopenhag’a özgü anıtların en ünlülerinden
birisi olan “Küçük Denizkızı” heykelinin bu­
lunduğu liman girişine kadar uzanır. “Küçük
Denizkızı” heykeli adını Hans Christian An-
dersen’in bir masal kahram anından almıştır.
Kopenhag’ın merkezi, belediye sarayının
bulunduğu alan olan Raadhuspladsen’dir. Be­
lediye sarayından geçen yolun öbür yanında
lokantaları, satış yerleri, bir konser salonu ve
uzun, ılık yaz akşamları boyunca yanan yüz­
lerce küçük feneriyle ünlü bir açık hava
eğlence yeri olan Tivoli Parkı vardır. Raad-
huspladsen’in yakınında 1479’da kurulmuş
olan Kopenhag Üniversitesi bulunur.
KOPERNIK, M ikolaj (1473-1543). Mikolaj
Kopernik döneminin astronomi bilgisini kök­
ten değişikliğe uğratmış, en büyük bilginler­
den biridir. D ünya’nın her 24 saatte bir kendi
A ra Güler
Kopenhag,
Danimarka'nın başkenti
ve en büyük kentidir.
8 KOPUZ

çevresinde bir kez döndüğünü, yılda bir kez neş evrenin m erkezinde sabit bir yerde hare­
de G üneş’in çevresinde dolandığını, öte yan­ ketsiz halde duruyor, gezegenler onun çevre­
dan Dünya ile bazı başka gezegenlerin bugün sinde dolanıyor ve daha ötelerde de Güneş
Güneş sistemi denen sistemi oluşturduğunu gibi hareketsiz duran başka yıldızlar bulunu­
açıklayarak, astronomi biliminin gelişmesine yordu. D aha sonraları G üneş’in evrendeki
büyük bir katkıda bulunmuştur {bak. ASTRO­ sayısız yıldızdan yalnızca biri olduğu ve tüm
NOMİ; G üneş Sîstem î ). bu yıldızların gezegenler ile birlikte uzayda
Bu gerçekler bugün bize çok doğal ve sürekli hareket ettiği ortaya çıkarıldı.
basitmiş gibi görünür, ama Kopernik zama­ Ama gene de Kopernik’in, D ünya’nın evre­
nında insanlar hâlâ 2. yüzyılda Mısır’da yaşa­ nin merkezinde bulunmadığını ve öteki geze­
mış olan astronom Batlam yus’un kuramına genler ile birlikte G üneş’in çevresinde dolan­
inanıyorlardı. Batlamyus’a göre Dünya evre­ dığını bulması, çok önemli bir adımdı. O
nin merkezinde hareketsiz duruyor, Güneş, dönemde bu kuram çok zor kabul edildi.
Ay, yıldızlar ve öteki gezegenler de Dünya’ Kopernik’in kuramının yanlış yönlerini ise 17.
nın çevresinde dolanıyordu {bak. B atla m - yüzyılda İtalyan astronom Galilei ortaya çı­
YUS). kardı {bak. G a l ilei , G a lileo ).
Kopernik, Batlamyus’un bu sonuca, gece­ Kopernik Polonyalı idi. Polonya ve İtalya’
leri Kuzey K utbu’nun çevresinde ağır ağır da astronomi ve m atem atik okudu, ayrıca
hareket eden Büyükayı’yı izleyerek vardığını doktor olmak amacıyla tıp öğrenimi gördü.
düşündü. Kendisi ise G üneş’in, A y’ın ve Bir süre R om a’da m atematik dersleri verdi ve
yıldızların doğup batm asına, D ünya’nın kendi daha sonra Polonya’ya geçerek From bork’a
çevresinde dönüyor olmasının yol açtığını yerleşti. Burada katedral kurulu temsilciliği
anladı. Aslında onun kurduğu sistem de yaptı, ayrıca çevredeki yoksul insanları tedavi
tümüyle doğru değildi. K opernik’e göre Gü- etti.
Kopernik astronomi üzerine görüşlerini,
İsa Çelik A rşivi De hypothesibus m otuum coelestium a se
constitutis commenîariolus (“Gökcisimlerinin
Devinimine İlişkin Varsayımlar Üzerine Yo­
rum ”) adlı büyük kitabında ayrıntılı biçimde
açıkladı. Kitap, Kopernik’in ölümünden kısa
bir süre önce, 1543’te yayımlandı.

KOPUZ bak. BAĞLAMA AİLESİ.

KORAL M Ü ZİK bak. K oro ve K oral M ü z İk .

KORE CUM H U R İYETİ, Asya’nın doğusun­

Mikolaj Kopernik, dönem inin astronom i bilgisini
kökten değişikliğe uğratmış büyük bir bilgindi.
daki Kore Yarım adası’nm güney yarısını kap­
lar. Geçmişte Kore Yarımadası Çosan adında
tek bir ülkeydi. II. Dünya Savaşı’ndan sonra,
1945’te 38. paralelden kuzey ve güney olmak
üzere ikiye ayrıldı. 1948’de de kuzey ve
güneyde iki ayrı devlet kuruldu. Daha sonra
çıkan Kore Savaşı sonuçsuz kalınca, yarım­
adanın ikiye bölünmüşlüğü sürdü. {Ayrıca bak.
K o r e D em okratik H a lk C u m h u rîy etî .)
Kore Cumhuriyeti Kore Yarım adası’nın
büyük bölümünü kaplar. Kuzeyden güneye
965 km uzanır; doğu-batı yönünde genişliği
217 kilometredir. Doğusunda Japon Denizi,
 KORE CUMHURİYETİ 9

KORE CU M H U R İYETİ'N E İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 99.173 km2.
NÜFUS: 42.593.000 (1988).
YÖNETİM: Cumhuriyet.
BAŞKENT: Seul.
DOĞAL YAPI: Batı ve güney kıyılarındaki kıyı düzlüğüne
doğru alçalan çok dağlık bir yarımadanın güney kesi­
mi. Ülkenin batı ve güney kıyılarında ırmak haliçleri ve
çok sayıda küçük ada bulunur.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Kimyasal mad­
deler, dokuma, ayakkabı, besin ürünleri, makine.
ÖNEMLİ KENTLER: Seul, Pusan, Tegu, İnçon, Kvangcu.
EĞİTİM: 6-13 yaşları arasında zorunludur.
Ekonomi
Çiftçilerin çoğunun kendi toprakları vardır.
Bir kişinin sahip olabileceği toprak miktarı
yasayla sınırlandırılmıştır. Ülkede en çok
halkın temel besini olan pirinç yetiştirilir.
Sonbaharda yapılan pirinç haşatından sonra
tarlaların çoğuna arpa ekilir. Buğday ve
pamuk tarımı da yapılır. Ayrıca iplik ve
dokum a sanayisinde kullanılmak üzere ipek-
böceği yetiştirilir. Açık deniz balıkçılığında
dünyanın sayılı ülkeleri arasındadır.
Ülkede dokum a, giyim, elektronik eşya,
Consulate General o f Korea, Chicago

batısında Sarı Deniz yer alır. Ülkenin batı ve

güney kıyıları boyunca çok sayıda küçük ada
bulunur. Ülke Japonya’dan Kore Boğazı ile
ayrılır.

Doğal Yapı
Yaklaşık yüzde 85’i dağlık olan Kore Cum hu­
riyeti topraklarının ancak beşte biri tarıma
elverişlidir. Bu topraklar, çoğunlukla kıyı
boylarında ve ırmak vadilerindedir. Yazlar
sıcak ve yağışlı, kışlar ise en güney kesimler
dışında soğuk geçer. Genellikle kasım ayma
kadar süren sonbahar mevsimi uzun, ılık ve
yumuşaktır. En çok bulunan ağaçlar arasında
çam, meşe ve köknar sayılabilir. Kaplan,
pars, ayı, kurt ve yaban domuzu başlıca
yabanıl hayvanlardır. Am a sanayinin gelişme­ Kore C um huriyeti'nin başkenti Seul, m odern ve
siyle yaşam alanları daralan ve sayıları azalan canlı bir iş merkezidir.
bu hayvanlar artık yalnızca ıssız ve uzak
bölgelerde bulunur. demir, çelik ürünleri ile makine sanayileri
vardır. Gemi yapımcılığı sanayisi çok gelişkin­
Kültür dir. Yeraltı zenginlikleri sınırlıdır; belirli
Çinliler ve Japonlar gibi Koreliler de Moğol m iktarda demir cevheri, kurşun ve gümüş
ırkındandır {bak. I r k ). Kore dili Japonca’ya çıkartılır. Çoğu metaller ve petrol dışarıdan
benzer; ama Kore kültürünü asıl güçlü bir satın alınır.
biçimde etkileyen ülke Çin olmuştur. G ele­ Önemli kentler kara ve demiryolları ile
neksel Kore edebiyatını oluşturan yapıtların birbirine bağlıdır. 10 milyona yaklaşan nüfu­
büyük bir bölümü Çince’dir. Hangul ve An- suyla aynı zamanda ülkenin en büyük kenti
mun adlarıyla bilinen yerel Kore alfabesi olan başkent Seul, çevresindeki tarihi surların
yanında birçok Çince harf de hâlâ kullanıl­ dışına taşmıştır. Seul’ün limanı olan İnçon
m aktadır. 15. yüzyılda büyük Kore H üküm ­ kent m erkezinden 48 km kadar batıda, Sarı
darı Secong’un isteği üzerine toplanan bir Deniz kıyısındadır. Ülkenin en büyük ve
bilim kurulunun hazırladığı Hangul alfabesi, önemli limanı yarımadanın güneydoğusunda
Güney K ore’de giderek Çin harflerini kulla­ yer alan Pusan’dır.
nım dışı bırakm aktadır.
Nüfusun yarıya yakını Budacı ve Konfüç- Tarih
yüsçü’dür. İkinci büyük din Hıristiyanlık’tır. Kore Yarımadası yüzyıllar boyunca Çin’in
10 KORE CUMHURİYETİ
kuzeyini ve M ançurya’yı denetim altında tut­
maya çalışan güçlerin saldırılarına uğradı.
Bunlar Çinliler, Moğollar ve yakın geçmişte
de Japonlar'dı. Yarım adada egemenlikleri en
uzun süren Çinliler oldu. Çinliler K ore’nin
yönetimine genellikle çok fazla karışmadıkla­
rı halde dilleri, dinleri ve gelenekleri K ore’de
kökleşti ve Koreliler’i çok etkiledi. 17. yüzyıl­
da Mançu hanedanının iktidara gelişiyle bir­
likte Çin, Kore’nin içişlerine daha az kanşmaya
başladı.
19. yüzyıl sonlarında Kore’nin batı ülkeleriy­
le ilişkileri gelişti. Japonya’nın 1894’te Çin’
Keystone
Kendi hazırladıkları erişteleri ipe asarak kurumaya
bırakan bir Güney Koreli aile.
le, 1905’te de Rusya’yla girdiği savaşları
kazanması, K ore’yi egemenliği altına alması­
na yol açtı. Kore 1910’da Japon İmparatorlu-
ğu’nun bir parçası oldu.
Japonlar, Kore Yarımadası’nda demiryol­
ları, limanlar, karayolları ve fabrikalar yaptı.
Bütün bunların yapılmasındaki başlıca amaç,
K ore’yi Japonya için bir hammadde kaynağı
ve Çin’e saldırabilmek için kullanılacak bir üs
durum una getirmekti. Bir yandan da Koreli-
ler’e Japon adları almaları için baskı yapılı­
yor, okullarında kendi dillerini öğretmelerine
izin verilmiyordu.
Koreliler 1919’da ülke çapında barışçı pro­
testo gösterileriyle Japonya’ya karşı direnişe
geçti. Japon yönetimi bu gösterileri şiddetle
bastırdı. Binlerce insan yaralanıp öldürüldü,
birçoğu hapse atıldı.
Japonya, II. Dünya Savaşı’nın sona erdiği
1945’te, Kore de içlerinde olmak üzere, bütün
denizaşırı sömürgelerini yitirdi. K ore’ye giren
SSCB ve A BD birlikleri buradaki Japon
egemenliğine son verdi ve ülkeyi 38. kuzey
paralelinden geçen bir hatla ikiye ayırdılar.
Yapılan plana göre, Japon birlikleri ülkeden
ayrıldıktan sonra A BD ile SSCB bağımsız bir
Kore devletinin kurulmasına çalışacaklardı.
Am a uzlaşma bir türlü gerçekleşemedi.
1948’de A B D , sorunu Birleşmiş M illetler’e
götürdü. Birleşmiş Milletler geçici komisyo­
nunun gözetiminde, yalnızca Güney K ore’de
seçim yapıldı. 15 Ağustos 1948’de de 38.
paralelin güneyinde kalan bölgede Kore
Cumhuriyeti kuruldu. 9 Eylül günü ise kuzey­
de Kore D em okratik Halk Cum huriyeti’nin
kurulduğu açıklandı.
Kore Savaşı
Soğuk Savaş’ın yaşandığı 1950’lerde A B D ,
Güney K ore’ye geniş çaplı askeri ve ekono­
mik yardım yapmaya başladı. Güney Kore’
nin ordusunu güçlendirdi. Bu gelişmelerden
tedirgin olan Kuzey Kore, 23 Haziran 1950’de
ordusuyla sınırı geçerek Güney Kore toprak­
larına girdi. Bu olay üzerine önce A BD ve
kısa bir süre sonra da başta Türkiye olmak
üzere, Birleşmiş Milletler üyesi çeşitli ülkeler­
den gelen birlikler Güney Kore saflarında
savaşa girdiler. Birleşmiş Milletler, Kuzey
K ore’yi savaşı başlatmakla suçladı. Kuzey
Kore ordusuna daha sonra Çin birlikleri de
katıldı.
Üç yıl süren savaştan geriye, 2 milyonu sivil
5 milyondan fazla ölü ve yerle bir edilmiş bir
ülke kaldı. Sonunda, 27 Temmuz 1953’te
imzalanan antlaşmayla ateşkes sağlandı.
Ateşkes hâlâ yürürlükte olmakla birlikte,

barış antlaşması imzalanmadığı için iki taraf
da resmen savaş halinde sayılmaktadır.
İki ülkenin birbirine güven duymayışı nede­
niyle ilişkilerde yıllardan beri herhangi bir
gelişme sağlanamadı. Kuzey ve Güney Kore’
nin birleştirilmesi için çeşitli görüşmeler yapıl­
dıysa da sonuç alınamadı.
ABD Kore Savaşı’ndan sonra da Kore
Cum huriyeti’ne askeri ve ekonomik yardımı
sürdürdü. Kendi çıkarına değiştirdiği anaya­
sadan aldığı yetkiyle Güney K ore’de despotik
bir yönetim kuran Başkan Syngman Rhee,
1960’ta muhalefetin yaygınlaşması üzerine
ülkeden kaçmak zorunda kaldı. Askerlerin
yönetime el koymasından sonra 1962’de, gene
güçlü bir cumhurbaşkanlığı ve tek meclisi
öngören yeni bir anayasa yürürlüğe girdi.
Yönetim karşıtlarının ve öğrencilerin hoşnut­
suzluğu yaygın gösterilere yol açtı. Ordunun
desteğiyle 1972’de yeni bir yönetim işbaşına
geldi. 1987 yazında başlayan büyük kitle
gösterileri, 1981’de yedi yıl için seçilmiş olan
Çun Du H uan’ı, görece demokratik bir ana­
yasayı kabul etmek zorunda bıraktı.
KORE DEMOKRATİK HALK C U M H U R İ­
YETİ, Kore Yarım adası’nın kuzey bölümünü
kaplar. Kore Cum huriyeti’nden (Güney Ko­
re) 38. paralelle ayrılır. Ülkenin uzunluğu
KORE DEMOKRATİK HALK CUMHURİYETİ 11
KORE DEM OKRATİK HALK
CU M H U R İYETİ'N E İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 122.400 km2.
NÜFUS: 21.903.000 (1988).
YÖNETİM: Sosyalist cumhuriyet.
BAŞKENT: Pyöngyang.
DOĞAL YAPI: Büyük ve dağlık bir yarımadanın kuzey bö­
lümü.
SANAYİ ÜRÜNLERİ: Çimento, çelik, pik demir, gübre, ma­
kine parçaları, traktör, dokuma.
ÖNEMLİ KENTLER: Pyöngyang, Hamhın, Hınnam, Çong-
cin, Kesong, Vönsan.
EĞİTİM: 5-16 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
kuzeydoğudan güneybatıya 716 kilometreyi
bulur. Doğudan batıya genişliği ise 360 km
dolayındadır. Kuzeyde Yalu ve Tümen ır­
makları, Çin Halk Cumhuriyeti ve SSCB ile
sınır oluşturur. Güneyinde Kore Cumhuriyeti
ve Sarı Deniz, güneybatısında Kore Körfezi
vardır. Doğusunda ise Japon Denizi bulunur.
Ülke topraklarının yüzde 80’ini dağlar kap­
lar. Ülkenin en yüksek noktası eski bir volkan
olan 2.744 metre yükseklikteki Pektu Dağı’
dır. Kömür, magnezit, demir cevheri, kur­
şun, çinko, bakır, tungsten gibi değerli m aden
yatakları vardır. Yalu ve Tüm en ırm akların­
dan hidroelektrik enerji sağlanmaktadır.
Budacılık ve Konfüçyüsçülük gibi belirli bir
ahlak anlayışına dayanan geleneksel inançlar
dar bir çevrede varlığını sürdürmektedir. 17. ve
19. yüzyıllar arasında ülkeye giren Hıristi­
yanlık, II. Dünya Savaşı’ndan sonra misyoner­
lerin sınır dışı edilmesi sonucu etkisini büyük
ölçüde yitirdi. Kore Dem okratik Halk Cum-
Charles PavnteriCamera Press
Kore Demokratik Halk C um huriyeti'nde ülkenin
Cumhurbaşkanı Kim ll-sung'un heykelinin önünden
geçen çocuklar.
12 KORİNT
huriyeti kuruluşuyla birlikte tanrıtanımaz
(ateist) olduğunu ilan etti.
Hangul adı verilen Kore alfabesi günümüz­
de Kore Dem okratik Halk Cum huriyeti’nde
kullanılan tek alfabedir. Kore edebiyatını
oluşturan yapıtların çoğu birçok Çin harfi
içeren geleneksel alfabeyle yazılırdı. Hangul
bu alfabenin yerini bütünüyle almış durum ­
dadır.
Ekonomi
Kore Dem okratik Halk Cum huriyeti’nin eko­
nomisi merkeze bağlı, planlı bir ekonomidir.
Ü cretler devletçe belirlenir. Tarım alanları
genişletilmiş olup, verimlilik yüksektir. Koo­
peratiflerce işlenilen tarım alanlarından baş­
ka, köylü ailelerinin kümes hayvanları, sebze
ve meyve yetiştirebildiği küçük, özel tarlalar
vardır. Yiyecek maddelerinin dağıtımı devlet­
çe düzenlenir. Kore D em okratik Halk Cum ­
huriyeti yüzölçümü bakımından Güney K ore’
den daha büyük olmasına karşın nüfusu daha
azdır, bu nedenle de işgücü kıtlığı vardır.
Ülkedeki başlıca tarım ürünü pirinçtir.
Ayrıca mısır, buğday, patates ile soyafasulye-
si ve meyve de üretilir. Tütün ve pamuk gibi
sanayi bitkilerinin üretimi de tarım da önemli
bir yer tutar. Büyük bölümü devlet çiftlikle­
rinde olmak üzere kümes hayvanları, domuz
ve sığır yetiştirilir.
Ülke ekonomisinin belkemiği ağır sanayi­
dir. Tarım ve sanayi makineleri, çelik, kimya­
sal m addeler ve gübre üretilir. Ülkede bulu­
nan değerli maden kaynaklarından büyük
ölçüde yararlanılmaktadır. Bunların en önem­
lileri kömür, demir ve magnezittir.
Kore Dem okratik Halk Cum huriyeti’nin
ticaret yaptığı başlıca ülkeler SSCB, Çin Halk
Cumhuriyeti, Japonya, Suudi Arabistan ve
Hindistan’dır. {Ayrıca bak. KORE CUMHURİ­
YETİ.)
KORİNT ya da Korinthos bir zamanlar Yuna­
nistan’ın en zengin ve gelişmiş kent devletiy­
di. Korint’in uzun ve ilgi çekici bir tarihi
vardır. İÖ 8. yüzyılda gelişmeye başlayan eski
■■■■■■■■I ZEFA
Eski Korint kentinde, İÖ
550 dolaylarında yapılan
A pollon Tapınağının
kalıntıları.
 KORKUNÇ İVAN 13

Korint, İÖ 5. yüzyılda A tina’nın önem kazan­

masından önce, Yunanistan’ın ticaret merkezi
olmuştu. A tina’nın yaklaşık 80 km batısında
ve M ora (Peloponnesos) Yarım adası’m Yu­
nanistan anakarasına bağlayan dar Korint
Kıstağı’nın 2 km güneyinde yer alıyordu.
Eski Korint kentinin kıstağın her iki yanın­
da iki limanı vardı. Korintli tüccarlar tunç
eşyalarını ve çömleklerini bütün Akdeniz
kıyılarına taşıdılar ve Sicilya’da görkemli Sira-
cusa kentini kurdular. Atina ile ticaret alanın­
da rakip olan Korint, İÖ 5. yüzyılda Pelopon­
nesos Savaşı’nda A tina’yı yenilgiye uğrattı.
Am a bir sonraki yüzyılda eski gücünü yitire­
rek zayıflamaya başladı.
Korint İÖ 146’da Rom alılar’ca yıkıldı ve
100 yıl boyunca yıkıntı olarak kaldı. Jül Sezar
döneminde kent bir Rom a yerleşmesi olarak
yeniden kuruldu ve bölgenin başkenti oldu.
Rom alılar’ın yönetimi altında büyüyen ve
zenginleşen Korint, kültürel bakımdan da
gelişti. Bir ticaret merkezi olmasının yanı sıra,
özellikle Korint sütunlarıyla belirginleşen
National M useum , K openhag
görkemli mimarisi ve sanat yapıtlarıyla ün
İlk Rus Çarı Korkunç İvan'ın 16. yüzyılda yapılmış bir
kazandı. 15. yüzyılda Bizans İm paratorluğu’ resmi.
nun yıkılışından sonra, önemini yitirdi ve
1858’de bir deprem le yerle bir oldu. G ünü­
müzde eski kentten geriye yalnızca arkeolog­ genişletilmişti {bak. T a t a r l a r ). Böylece İvan
ların üzerinde çalıştığı kalıntılar kalmıştır. yalnızca M oskova’nın değil tüm Rusya’nın
M odern Korint kenti deprem den sonra eski hüküm darı olarak “çar” unvanını aldı ve 17
kentin 5 km kuzeydoğusunda kuruldu. yaşında taç giydi.
1893’te kıstağı boydan boya geçen bir kanal Yetenekli ve çalışkan bir insan olan İvan,
açıldıktan sonra liman olarak önem kazandı. hükümdarlığının ilk yıllarında bir danışm an­
Korint’in dışarıya sattığı ürünler meyve, tütün lar kurulu oluşturarak ülkesini akıllı ve adil
ve frenküzümüdür. bir biçimde yöneteceği konusunda halkına söz
Nüfusu 22.485?tir (1981). verdi. Devletin gücünü artırm aya yönelik
birçok reformu gerçekleştirdi ve batı ile ticari
KORKUNÇ İVA N (1530-1584). İlk Rus çarı ilişkiler kurmayı amaçlayan bir dış politika
olan IV. İvan, ülkesini yönetirken acımasız izledi. Doğuda Kazan ve güneyde A strahan’
yöntem lere başvurduğu için “Korkunç” laka­ dan T atarlar’ı uzaklaştırarak Rusya’nın sınır­
bıyla anılır. larını genişletti.
Üç yaşındayken babasının ölümü üzerine Yaklaşık 1560’ta İvan’ın zorbalık dönemi
M oskova Büyük Prensi ilan edildi ve 14 başladı. Karısı ile en büyük oğlu ölmüş, bir
yaşında çar unvanıyla taç giyerek ülkeyi kendi dostunun ihanetine uğramış ve siyasal sorun­
başına yönetmeye başladı. Rusya’nın kuzey­ larla bunalmıştı. Bazı tarihçilere göre herke­
doğusunda, küçük bir prenslik olan M oskova, sin kendisine karşı olduğuna inandığı için
15. yüzyılın ikinci yarısına kadar T atar beyle­ aklını kaçırmaya başlamıştı. Gençliğinde ken­
rinin yönetimindeydi. İvan’dan önceki iki disine kötü davrandıkları için her zaman
büyük prensin zamanında Moskova Tatar- nefret ettiği Boyarlar'dan (büyük toprak sa­
lar’ın egemenliğinden kurtarılmış ve sınırları hipleri) öç almaya başladı. Topraklarına ve
14 KORNET

mallarına el koydu; bazılarını idam ettirdi. vardır. Sağ elle kalak tıkanarak ya da kalağın
Kendisini tutan tüccarlara ve halka karşı ise içine surdin adı verilen bir parça takılarak
tutum u yumuşaktı. Bununla birlikte, hoşuna kısık sesler elde edilir.
gitmeyen herkesi cezalandırdığından, hışmına Çağdaş kornonun ses genişliği ve teknik
uğrayanlar yalnızca Boyarlar değildi. 1569’da yapısı ilk örneklerinden bu yana gerçekleştiri­
Novgorod kenti halkının kendisine suikast len bir dizi gelişmenin ve yeniliğin sonucudur.
hazırladıkları kulağına gelince kenti ve çevre­
sini yakıp yıktırdı, kent halkını da kılıçtan Fransız Kornosu
geçirtti. 1580’de çok sevdiği büyük oğluyla gi­ Korno ailesinin en çok tanınan ve orkestralar­
riştiği bir tartışma sırasında onu yaralayarak da yaygın olarak kullanılan üyesi Fransız
ölümüne neden oldu. kornosudur. Kendi üzerine kıvrılan, konik
kesitli bir borudan oluşur. Beke bağlı ucunda
KORNET bak. T rom pet Aİlesî . iç çapı 6,2 mm olan boru, alt uca doğru
genişleyerek çapı 28-36 cm olan bir kalakla
KORNO AİLESİ. Korno salyangoz kabuğu son bulur. Yumuşak ve dolgun bir tınısı
gibi kıvrımlı, bakır borudan yapılan, üflemeli vardır. Fransız kornosu 18. yüzyılın başların­
bir çalgıdır. İtalyanca’da “boynuz” anlamına da kır ve av temalarının işlendiği parçaların
gelen corno sözcüğünden dilimize geçmiştir. seslendirilişiyle orkestralara girdi. 1754’te
Eski Mısır’da, Eski Rom a’da ve M ezopotam­ kangal denen takılıp sökülebilen, sarmal bi­
ya’da boynuzdan yapılan ilk örnekleri, işa­ çimli uzun borular ve dirsek denen kısa
ret vermek ve avcılara yol göstermek için borular eklendi. Bu yenilikler çalgının ses
kullanılırdı. Günümüzde bazı ülkelerde ço­ alanını önemli ölçüde genişletti. Besteciler,
banlar ve sürek avlarında avcılar hâlâ bu korno için yazdıkları müzik parçalarında,
amaçla boynuz kullanırlar. kornoculara dirsek değiştirmeleri için zaman
Kornonun gövdesini oluşturan boru, üfle­
nen baş bölümünden alt uca doğru kıvrılarak
Clive Barda
genişler ve çan biçimli kalak bölümüyle son
bulur. Çağdaş kornonun boru uzunluğu yakla­
şık 3,3 metredir. Üflenen ucunda koni biçimin­
de, bek denen bir ağızlık vardır. Üzerinde flüt
ya da klarnette olduğu gibi ses delikleri ya da
üfleme dili yoktur. Dudaklar sıkıca ağızlığa
bastırılıp üflenerek çalınır. Üflendiğinde boru­
nun içindeki hava sütununun titreşmesinden
ses elde edilir. Çıkan sesler üfleme sırasında
dudakların duruş biçimine göre değişir. Du­
daklar gevşek bırakılırsa bas sesler, gergin tu­
tulursa tiz sesler elde edilir.
Bir çalgı teli ya da boru içindeki hava
sütunu titreştiğinde çıkan sesler, duyulan
temel seslerdir. Telin ya da hava sütununun
bir bölümünün titreşmesinden çıkan, dikkatle
dinlediğimizde duyulabilen zayıf seslere doğal
arm onikler (kısmi sesler) denir. Kornonun
ses genişliği doğal arm oniklerle sınırlıdır.
Doğal armoniklerin müziğe daha elverişli
olan tiz tonlarını elde etm ek daha güçtür. Bu
bakımdan korno, çalınması en güç ve en
yorucu çalgılardan biridir. Ses alanı bakım ın­ Fransız kornosunda bulunan pistonlar, çalgıya geniş
dan alto, bariton ve tenor olmak üzere üç türü bir ses alanı sağlar.
 KORO VE KORAL MÜZİK 15

aralıkları bırakm ak zorunda kalıyorlardı. Hıristiyanlar arasında oldukça yaygındı. Ko­

1830’larda çalgıya boruları açıp kapamaya roların ve koral müziğin bir tapınm a biçimi
yarayan pistonlar takılarak bugünkü yapısına olarak Hıristiyan dinine yerleşmesi ortaçağ
kavuşturuldu. sonlarına doğru gerçekleşti. Koro diyebilece­
ğimiz ilk müzik toplulukları, m anastırlarda
Korno Çeşitleri dinsel törenlerde ilahiler söyleyen keşişlerden
Korno çeşitleri arasında düz, dar çaplı İngiliz oluşuyordu (bak. İLAHİ). 16. yüzyılda gerçek­
kornosu'nu, İsviçre’de yaygın olan tahtadan leştirilen Reform hareketiyle birlikte, Protes­
yapılmış A lp borusu'nu, borazan olarak da tan kiliselerinde koroyla birlikte kilisedeki
bilinen büğlü'yü, 18. ve 19. yüzyıllarda posta topluluk da ilahiler söylemeye başladı. İlahi­
arabalarının korucularının kullandığı sarmal, ler önceleri yalın melodilerle, teksesli olarak
düz ya da hilal biçimli posta borusu'nu sayabi­ söyleniyordu.
liriz (bak. B o r a z a n ). Korno ailesinin öteki 15. ve 16. yüzyıllarda türlerine ve yapısal
üyeleri sakshorn, sonradan büğlü korno adını özelliklerine göre missa, motet ya da kantat
alan Alman kornosu flügelhorn ve kornet'tir. adı verilen, çok sayıda koral bestelendi.
Posta borusundan geliştirilmiş olan kornet, Dönem in ünlü bestecileri Guillaume Dufay,
trom petin yaygınlaşmasından önce sevilen bir Orlandi di Lasso, Giovanni Pierluigi da Pales-
solo çalgısıydı (bak. T r om pet A îlesî). trina ve Thomas Tallis’di.
17. yüzyılda armonik bir yapıya kavuşan
KORO VE KORAL M Ü ZİK . Koro, birden koral müzik, org ya da orkestra eşliğinde,
çok şarkıcıdan oluşan müzik topluluğudur. çoksesli olarak söylenmeye başlandı. Aynı
Koro için yazılmış müzik parçasına da koral dönemde Claudio M onteverdi ve Giovanni
müzik ya da kısaca koral denir. 16-50 kişilik Gabrieli gibi usta sanatçılar, eşsiz güzellikte
küçük korolar olabildiği gibi 100’ü aşkın koraller bestelediler.
şarkıcıdan oluşan büyük korolar da vardır. 1723-50 arasında Leipzig’deki okullarda ve
Korolar içerdikleri seslere ya da söylenen kiliselerde öğretm enlik, koro eğitmenliği ve
müzik türüne göre çeşitli adlar alır. orkestra şefliği yapan büyük besteci Johann
En yaygın koro türü kadın ve erkek şarkıcı­ Sebastian Bach, koral müziği doruğa ulaştır­
lardan oluşan karm a korodur. Kadın sesleri dı. Sanatçının koro için yazdığı, günümüze
soprano ve alto ya da kontralto (ince ve ulaşabilen bestelerinden en ünlüleri A z iz
kaim), erkek sesleri de tenor ve bas (ince ve Yuhanna Pasyonu, A z iz Matta Pasyonu ve Si
kaim) olmak üzere kabaca ikiye ayrılır. Yal­ M inör Missa'dır (bak. B ach AİLESİ).
nızca kadınlardan, erkeklerden ya da çocuk­ Günüm üzde de büyük bir zevkle dinlenen
lardan oluşan korolar da vardır. Eskiden beri korallerden en ünlüleri M ozart’ın R equiem ,
katedrallerdeki dinsel törenlerde yer alan Brahm s’ın Alm an Requiem 'i, V erdi’nin Requ-
korolar, çocuklardan ya da yetişkin erkek iem ve Berlioz’un Ölüler Missası (Requiem)
şarkıcılardan oluşur. Özel olarak dinsel tören­ adlı yapıtlarıdır. Koral müziğin önde gelen
ler için yazılan şarkılarda soprano bölümler öteki bestecileri 18. yüzyılda A B D ’de ilk koro
tiz sesli çocuk şarkıcılarca, alto bölümler ise topluluğunu kuran besteci William Billings,
alto ya da kontratenor denen tiz sesli erkek 19. yüzyıl İngiliz bestecilerinden Samuel Se­
şarkıcılarca söylenir. Erkeklerden oluşan ko­ bastian Wesley ve John Stainer’dir.
ro, alto ya da kontratenor, tenor, bariton
(tenor ve bas arası) ve bastan oluşan tüm Senfonik Müzik ve Koro
erkek seslerini içerir. Kadınlardan oluşan Koroyu senfonik müzikte ilk kullanan ünlü
korolarda da soprano, mezzosoprano (sopra­ besteci Ludwig van Beethoven’di. Sanatçı, 9.
no ve alto arası), tiz ve kalın alto olmak üzere Senfoni'sinin Alman şair Friedrich von Schil-
tüm kadın sesleri yer alır. ler’in Ode an die Freude (“Neşeye Övgü”)
adlı şiirinden alman sözlerle örülü son bölü­
Koroların Gelişimi m ünde, duygu ve anlatım yoğunluğunu güç­
Dinsel ezgileri birlikte söyleme geleneği ilk lendirmek ve dram atik bir etki yaratmak
16 KORO VE KORAL MÜZİK

amacıyla koroya yer verdi. Senfonik müzikte teci H ândel’in ölümü nedeniyle düzenlenen
insan sesinin kullanılması o güne kadar görül­ anma törenine 2.000 kişilik bir koro katıldı.
memiş bir yenilik olmasına karşın, yapıt ilk D aha sonraki yıllarda toplantı ve törenlerde
seslendirilişinde büyük bir başarı kazandı. korolara sık sık yer verilmesi yerel koro
Beethoven insan sesini, bir çalgı sesi gibi geleneğinin gelişmesine ve koro festivalleri­
kullanıyordu; bu yüzden yorumu son derece nin yaygınlaşmasına yol açtı.
güçtü (bak. B eeth o v en , L udw ig V a n ). Avus­
turyalI besteci Gustav M ahler, Beethoven’in Koro Çeşitleri
aksine Binler Senfonisi olarak da bilinen 8. Dinsel müziğin etkisinden uzak korolar başlı­
Senfoni'sinde koroyu en baştan müziğin içine ca üç grupta toplanabilir: Birincisi, 17. yüzyıl­
alarak, koro ve orkestra arasında kusursuz bir da operayla birlikte gelişen profesyonel tiyat­
bütünlük oluşturdu (bak. M a h l e r , G u stav ). ro koroları; İkincisi 18. yüzyıl sonlarına doğru
Operayı gösteriş ve abartıdan arındıran A l­ büyük bestecilerin yazdığı oratoryoları seslen­
man besteci Cari Orff (1895-1982), Carmina dirm ek için kurulan am atör oratoryo korola­
Burana ve Catulli Carmina adlı yapıtlarında rı; üçüncüsü ise, 18. yüzyılın ikinci yarısında
koroyu çoksesli ve armonik bir yapı içinde, İngiltere’de ortaya çıkan ve glee adı verilen
yalın, ama görkemli bir biçimde kullandı. çoksesli vokal müzik topluluklarıdır. G ünü­
Bilinen ilk koro festivali 18. yüzyılda İngil­ müzde İngiltere’de ve A B D ’de glee kulüpleri
tere’de gerçekleştirilen Gloucester, Worces- üç ya da daha çok sayıda erkek sesi için
ter ve Hereford korolarının katıldığı Üç Koro yazılmış müzik parçalarını seslendirmektedir.
Festivali’ydi. 1857’de L ondra’da, büyük bes­ Bir başka koro türü de 20. yüzyılın ikinci
İstanbul K ültür ve Sanat Vakfı

1989 İstanbul Festivali'ne katılan Viyana Müzik Dostları Derneği Korosu


yarısında kurulan 16-50 kişilik oda korola­
rıdır.
Dünyanın en eski ve önde gelen çocuk
korolarından biri, yaklaşık 500 yıl önce kurul­
muş olan Viyana Çocuk Korosu’dur. 20 Tem ­
muz 1498’de Kutsal Rom a-G erm en İm para­
toru I. Maximilian’ın buyruğuyla, ülkenin en
yetenekli çocukları arasında yapılan titiz bir
seçimle kuruldu. Koroda görev alan çocukla­
rın eğitimi ve tüm giderleri saray tarafından
karşılanıyordu. Yüzyıllar boyunca sarayda ve
katedrallerdeki dinsel törenlerde etkinliğini
sürdüren koro, I. Dünya Savaşı’nın ardından
Avusturya’da krallık yönetimi sona erince
koruyucusunu ve mali desteğini yitirme tehli­
kesiyle karşı karşıya kaldı. 1924’te koronun
sorumluluğunu üstlenen müzik eğitimcisi ve
orkestra şefi Josef Schritt’in çabalarıyla yeni­
den canlandı. Aynı yıl “Viyana Çocuk Koro­
su” (Die Wiener Sangerkrıaben) adını aldı.
Günümüzde de etkinliğini sürdüren Viyana
Çocuk Korosu, dünyanın önde gelen orkes­
traları ve orkestra şefleriyle çalışmaktadır.
Birçok ülkede verdikleri konserlerde ve festi­
vallerde Bach, Haydn ve M ozart gibi ünlü
bestecilerin yapıtlarını büyük bir başarıyla
seslendirmekte ve geniş bir izleyici kitlesinin
hayranlığını kazanmaktadır.
Koronun Türk müziğinde de önemli bir
yeri vardır. Türkiye’de ilk kez “Klasik K oro”
yu kuran koro şefi ve saz sanatçısı Mesut
Cemil’dir (bak. M esut C em İl ). B u konuya
ilişkin daha ayrıntılı bilgiyi TÜ R K M Ü ZİĞ İ
m addesinde bulabilirsiniz.
KORSANLIK. Bir gemi dolusu silahlı soygun­
cunun başka bir gemiye yanaşarak saldırması,
kaptan ve denizcileri geminin yönünü değiş­
tirmeye zorlaması ve gemideki değerli malla­
ra el koyması gibi olaylar artık tarihe karıştı.
Denizlerde tek tük küçük ve savunmasız
gemilerin dolaştığı çok eski zamanlardan,
aşağı yukarı 150 yıl öncesine kadar birçok
gemi korsan denen bu tür silahlı soyguncula­
rın saldırısına uğruyordu. Günümüzde Güney
Çin Denizi’nde hâlâ ara sıra gemiler yağmala­
nıyorsa da, okyanuslar korsanlardan temiz­
lenmiştir.
Türkler de Ege Denizi kıyılarına egemen
oldukları 15. yüzyıldan başlayarak küçük
KORSANLIK 17
çaplı da olsa korsanlık etkinliklerine girişmiş­
ler, bir bölüm denizci de Venedik ve Ceneviz
korsanlarını önlemek için çaba harcamıştı. 15.
yüzyıl sonlarında A kdeniz’e açılan Türk kor­
sanları, Kuzey Afrika kıyılarında üslenerek
korsanlığa başladılar. 16. yüzyıl başlarında
Oruç, İshak, İlyas ve Hızır (sonra Barbaros
Hayreddin Paşa) reisler Cezayir’i ele geçirdi­
ler. Hızır Reis Osmanlı Devleti’nin koruması
altına girdikten sonra büyük bir donanma
kurarak korsanlığı düzenli ve resmi bir etkin­
lik durum una getirdi. Bu yüzyılda Piri Reis,
Burak Reis, Turgut Reis gibi başka ünlü
korsanlar da Osmanlı D evleti’nin koruması
altında birçok korsanlık etkinliğinde bulundu­
lar. Am a 1571 İnebahtı yenilgisi A kdeniz’de­
ki Türk korsanlığına da darbe vurdu. 17.
yüzyılda açık denizlerde M urad Reis’ten baş­
ka Türk korsanı görülmedi.
Korsanlık, 16. yüzyıla kadar İngiliz Adala-
rı’nda, özellikle İrlanda’nın güneyinde ve
Scilly A daları’nda yaygındı. Oysa zamanla
Avrupa kıyılarında korsanlara göz açtırm a­
mak amacıyla sıkı bir denetim uygulanmaya
başlayınca, korsanlık yapmak isteyenler
A m erika’da New England’a, Kızıldeniz’e ve
tropik denizlere gittiler. A frika’nın güneydo­
ğu kıyısı açıklarındaki M adagaskar Adası,
İngiltere ile Doğu Hint Adaları arasında gidip
gelen birçok gemiye pusu kurmaya elverişli
olduğu için uzun süre korsanların üssüydü.
Batı Hint A daları, İspanyol egemenliğine
karşı birleşen İngiliz, Fransız, HollandalI ve
Portekizli korsanların merkeziydi. İspanyol
hüküm eti, yabancıların Batı Hint A daları’nda
ticaret yapmalarını yasaklamış olmasına kar­
şın, Yerli halkın gereksinimlerini tümüyle
karşılayamıyordu. Böylece korsanlar soygun­
larda ele geçirdikleri ganimetleri burada sat­
ma olanağı buldular. Hispaniola (bugün H ai­
ti) Adası açıklarındaki Tortuga Adası da
korsanların üssüydü.
İnsanlar çeşitli nedenlerle korsan oluyorlar­
dı. Bazen bir gemici dürüst yoldan geçimini
sağlamaktansa, korsanlık yaparak çok para
kazanmayı yeğliyordu. Bazen bir gemiye sal­
dıran korsanlar, denizcileri tutsak alıyor, on­
ları korsan olmaya zorluyordu. Robert Louis
Stevenson’un Define Adası (Treasure Island;
1881) romanının ünlü kahram anı Long John
18 KORSANLIK

M onsell Collection
Üstte solda: "Kara Sakal" sanıyla tanınan Edvvard Teach, 1718'de vurulup öldürülünceye kadar Carolina
kıyılarında korku saldı. Üstte sağda: 1720'de mahkûm edilen Mary Read, kayıtlarda yer alan birkaç kadın
korsandan biridir. Altta: Bir korsan ve Jamaika'nın vali yardımcısı olan Sir Henry M organ'ın 1669'da Güney
Am erika'daki Maracaibo'ya saldırısı.

Silver bu korsanların tipik bir örneğidir. Çoğu
kez de bir gemideki denizciler ayaklanarak
öbürlerini öldürüyor ya da hapsediyor, kor­
sanlık yapmak üzere gemiye el koyuyordu.
Hepsi de korsan olan bu denizciler uyulması
gereken kuralları belirliyor, karşılarına çıkan
gemileri korkutacak bir bayrak seçiyorlardı.
Korsan gemilerinin bayrağında çoğunlukla
ölümün simgesi olan kurukafa ile çapraz iki
kemik bulunurdu.
Yakalanan korsanların öbür suçlular gibi
yargılanmaları gerekirken çoğu asılarak ceza­
landırıldı.
Ünlü Korsanlar
İngilizler’in en ünlü korsanlarından biri 17.
yüzyılda yaşamış olan John Avery’di. Avery,
bir ticaret gemisinde ikinci kaptan olduktan
sonra, gemide çıkan isyana önderlik ederek
kaptanlığa getirildi. Batı A frika’da Gine kıyı­
larında ve Batı Hint A d alan ’nda birçok gemi­
yi yağmaladıktan sonra Kızıldeniz’e yelken
açtı. Hint-Türk İm paratorluğu’nun, 100 bin
külçe altınının yanı sıra, im paratorun genç ve
güzel kızını taşıyan bir gemiyi de ele geçirdi.
Her iki ganimeti de kendisiyle birlikte M ada­
gaskar A dası’na getiren Avery, buraya yerle­
şerek kral oldu. Sonunda İngiltere’ye döndü,
tüm mal varlığını yitirdi ve yoksulluk içinde
öldü.
Galli korsan Bartholomew Roberts, gemi­
lerinde içki içilmesine, kadın bulundurulması­
na ve kum ar oynanmasına izin vermezdi.
Roberts, Gine kıyısında korsanlarca ele geçi­
rilen bir ticaret gemisinin ikinci kaptanıydı.
Korsanlar, kaptanı öldürünce, yerine Roberts
kaptan seçildi. Brezilya yakınlarında altın ve
değerli taşlarla yüklü bir ticaret gemisini ele
geçiren Roberts, Newfoundland’da, Batı Hint
A daları’nda ve A frika’da korsanlık yaptı.
Royal Fortune adlı büyük bir gemiyi ele
geçirdiyse de 1722’de çıkan çatışma sırasında
öldürüldü.
Genellikle “Kara Sakal” adıyla tanınan
Edward Teach (ya da Thatch), çalıntı bir
gemiyle, Kuzey A m erika’daki Carolina ve
Virginia kıyıları boyunca birçok gemiyi yağ­
m alayarak dolaştı. Sert ve acımasız bir adam
olduğu için kendi arkadaşları arasında bile
korku salmıştı. 1718’de gemisi parçalanınca,
KORSİKA 19
Teach denizcilerin bir bölümüyle birlikte,
küçük bir kayıkla Kuzey Carolina’ya kaçtı.
Burada valinin desteğini kazanarak korsanlığı
sürdürdüyse de sonunda vurularak öldürüldü.
Bir başka ünlü korsan da Galli Henry
M organ’dı. Gemileriyle Karayib Denizi’ndeki
Hollanda ve İspanyol kolonilerine saldırdı ve
1671’de İspanyol kenti Panam a’yı ele geçir­
mek için 2.000 askere önderlik etti. Mor-
gan’ın yağma eylemlerinin çoğunu zengin İs­
panyol İm paratorluğu’nun çökmesini isteyen
İngiliz hükümeti örtülü biçimde destek­
liyordu.
Tıpkı erkekler gibi giyinip onlar gibi korku
salan kadın korsanlar da vardı. E n ünlü iki
kadın korsan Anne Bonney ile Mary Read
idi.
KORSİKA, Akdeniz’de Sicilya, Kıbrıs ve
Sardinya’dan sonra gelen dördüncü büyük
adadır. 11 km güneyinde yer alan Sardinya
Adası ile arasında Bonifacio Boğazı bulunur.
Bağlı olduğu Fransa’dan 170 km, İtalya’dan
ise yaklaşık 90 km uzaklıktadır. Yabanıl ve
dağlık bir doğal yapısı olan Korsika’pın en
yüksek noktası 2.710 metreyi bulan Cinto
Dağı’dır. Kıyıları boyunca dar ovalar uzanır.
İklim kıyıda ılık ve kuru, dağlarda ise çok
soğuktur. Bitki örtüsünü dağ eteklerinin alt
bölümlerinde yetişen makiler (kalın ve sık
çalılar) ile daha yukarılarda görülen meşe,
kestane, çam ve kayın ormanları oluşturur.
Orm an kuşağının üstünde, koyun ve keçilerin
otladığı Alp tipi çayırlar vardır. Adadaki öbür
hayvanlar arasında dağ koyunu, yaban dom u­
zu, geyik, porsuk, yaban kedisi ve tavşan
sayılabilir.
Korsika 150 yılı aşkın bir süreden beri
Fransa sınırları içindedir. Halk, resmi dil
Fransızca’nın yanı sıra, atalarının çoğu İtalya’
dan geldiği için bir çeşit İtalyanca konuşur.
Başlıca kentleri, batı kıyısındaki başkent
Ajaccio ve kuzeydoğu kıyısındaki Bastia’dır.
Ajaccio, Fransa İm paratoru Napolyon’un do­
ğum yeri olarak ünlüdür.
Çok dağlık bir ada olan Korsika’nın toplam
yüzölçümünün yarısından azı ekilebilm ekte­
dir. Başlıca ürünleri, doğu kıyılarındaki ova­
larda ve alçak dağların vadilerinde yetişen
limon, üzüm, zeytin ve portakaldır. Tütün ve
20 KORUTÜRK

sebze de yetiştirilir; buğday ve öbür tahılların KORUTÜRK, Fahri (1903-1987). Türkiye’

üretimi ise oldukça düşüktür. Orm anlardaki nin altıncı cumhurbaşkanı olan Fahri Koru-
ağaçlardan şişe m antarı yapımında da kullanı­ türk İstanbul’da doğdu. Babası Şura-yı Dev­
lan m antar toplanır ve kestanelerden un elde let (Danıştay) üyesiydi. Askeri okullarda
edilir. Başlıca dış ticaret ürünleri, peynir, okuyan Fahri K orutürk 1923’te Bahriye Mek-
şarap, meyve ve zeytinyağıdır. Turizm de tebi’ni (Askeri Deniz Lisesi) bitirdi. Teğmen
önemli bir gelir kaynağıdır. olarak katıldığı deniz kuvvetlerinde ilk görevi
Korsika’da haberleşme ağı yeterli düzeyde­ ünlü Yavuz gemisindeydi. Bunu başka gemi­
dir. V ar olan karayolları iyi durumdaysa da, lerde ve denizaltılardaki görevler izledi.
1930’da yeni açılan Deniz H arp Akadem isi’ne
French Em bassv, Londra
girdi. 1933’te akademideki öğrenimini bitire­
rek kurmay subay oldu. 1934’te Genelkurm ay
Başkanlığı’nda görevlendirildi. 1935’te deniz
ataşesi olarak R om a’ya gönderildi. Bu görevi
sırasında boğazların uluslararası durumunu
saptayan M ontrö (M ontreux) Konferansı’nda
(1936) Türkiye’yi temsil eden kurula deniz iş­
leri danışmanı olarak katıldı. Berlin ve Stock­
holm ’de de deniz ataşeliği yaptıktan sonra
1943’te yurda dönerek I I . Denizaltı Filosu ko­
mutanlığına atandı.
Fahri K orutürk 1945’te getirildiği Deniz
H arp Akademisi komutanlığını beş yıl kadar
sürdürdükten sonra 1950’de tuğamiralliğe
yükseldi ve denizaltı filosu komutanı oldu.
1953-56 arasında tümamiral rütbesinde iken
harp filosu komutanlığı, deniz eğitim kom u­
tanlığı, genelkurmay haber alma başkanlığı,
Korsika'da bir dağ köyü.
donanma komutanlığı görevlerinde bulundu.
1956’da koramiral olunca M arm ara ve Boğaz­
birçok yerde yollar patikadan farksızdır. G ü­ lar Deniz Kolordusu komutanlığına getirildi.
neybatıdaki A jaccio’dan kuzeybatıdaki Bas- 1957’de Deniz Kuvvetleri komutanlığına
tia’ya kadar uzanan bir demiryolu vardır. atandı. 1959’da oramiralliğe yükseldi. 1960’ta
Ayrıca hava ve denizyoluyla Fransa’ya bağ­ emekliye ayrıldıktan kısa bir süre sonra Mos­
lanır. kova büyükelçisi olarak diplomasi mesleğine
Korsika tarihi, ülkeyi ele geçirmeye çalışan geçti. 1964’te atandığı M adrid büyükelçiliğin­
işgalcilere karşı yürütülen sürekli m ücadele­ den 1965’te ayrılarak yurda döndü.
nin tarihidir. İlk işgalciler İÖ 560’ta A nadolu’ Dönem in cumhurbaşkanı Cevdet Sunay
dan gelen Eski Yunanlılar’dı. Rom alılar K or­ (bak. Sun a y , C ev d e t ) 1968’de Fahri Koru-
sika’yı 800 yıl elinde tuttu. Ülke 9. yüzyıldan türk’ü 1961 Anayasası’na göre Türkiye Büyük
11. yüzyıla kadar da A raplar’ın yönetiminde Millet Meclisi’nin iki kanadından birini oluş­
kaldı. Fransızlar ile Cenevizliler adayı elde turan Cumhuriyet Senatosu’na kontenjan se­
edebilmek için savaştılar. 1768’de Cenevizli­ natörü olarak seçti. Bir süre 15 kişilik konten­
ler Korsika’yı Fransa’ya sattı. Bağımsızlık için jan grubunun başkanlığını da yapan Fahri
harcanan büyük çabalara karşın, bu tarihten Korutürk, Cevdet Sunay’ın yedi yıllık görev
başlayarak ada genellikle Fransa’nın yöneti­ süresinin dolması üzerine 6 Nisan 1973’te
minde kaldı. Yalnızca 1794-96 arasında ve meclis tarafından cumhurbaşkanlığına seçildi.
1841’de bir yıla yakın bir süre İngiltere’nin İç ve dış bunalımların yoğunlaştığı bir dönem ­
yönetimine girdi. de görev yapan Fahri K orutürk süresinin
Nüfusu 242.700’dür (1987). dolması üzerine 6 Nisan 1980’de cumhurbaş-

Fahri Korutürk Türkiye'nin altıncı cumhurbaşkanıdır.
kanlığından ayrılarak eski cum hurbaşkanları­
na tanınan bir hak olan Cumhuriyet Senatosu
doğal üyesi oldu. 12 Eylül 1980 askeri harekâ­
tıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi feshedilin­
ce bu görevi de son bulan Fahri Korutürk
bundan sonraki yaşamını sürdürdüğü İstan­
bul’da öldü.
KO RUYUCU RENKLENME. Bazı hayvanlar
yaşadıkları çevreye uyumlu renklerle bezen­
diklerinden düşmanları tarafından kolayca
görülemez. Bu durum koruyucu renklenm e­
nin sık rastlanan bir çeşididir. Yapraklarla
beslenen tırtıllar ve tropiklerde yaşayan ağaç
kurbağaları genellikle yeşildir. Aslanların
postu yaşadıkları açık alanlara uygun ve
toprak rengine yakındır. Kuzey Kutup Bölge-
si’nin karları arasında yaşayan kutup ayısının
postu ise beyazdır.
Orm anlarda yerde yaşayan hayvanların
rengi genellikle toprağa ve ağaçlardan düşen
ölü yapraklara karışacak biçimde kahverengi­
dir. Kahverengi hayvanlar toprak gibi kahve­
KORUYUCU RENKLENME 21
renginin değişik tonlarında alacalanmışsa çok
daha iyi korunabilir. Bu tür hayvanlara örnek
olarak üstünde yaşadıkları orman ölü örtüsü­
nün renklerine bürünmüş ormantavuğu ve
çulluk gösterilebilir.
Bazı hayvanlar renklerini yeni bir çevreye
geçtikten birkaç dakika sonra değiştirebilir.
Hızla renk değiştiren hayvanların en iyi bili­
neni, üstünde hareket ettiği zemine göre
yeşil, sarı, kahverengi ya da siyahımsı renkler
alabilen bir sürüngen olan bukalem undur.
Pisibalığı, kalkanbalığı gibi yassıbalıklar hep
deniz dibine yattığından yalnız görülen üst
yanları renklidir. Bunların çoğu bulundukları
yere uygun renkler almak amacıyla üst yanla­
rının rengini değiştirebilir.
Hayvanat bahçelerinde koyu renk kafes
demirleri ardında çok parlak ve dikkat çekici
renklerle bezeliymiş gibi görünen bazı iri
tropik bölge hayvanları, doğal yaşama ortam ­
larında güçlükle ayırt edilebilir. Örneğin bir
ağaç dalı üzerinde yatan parsın benekli postu,
güneş ışığının yapraklar arasından süzülürken
oluşturduğu gölgeleri andırır. Kedigiller ara­
sında benzer bir kamuflaj da kaplan postunda
görülür. Kaplan, postunun turuncu ve siyah
çizgileri sayesinde H indistan’ın sıcak güneşiy­
le kavrulmuş uzun otlar arasında görülmeksi-
zin dolaşabilir. Pars ve kaplanın bu renkleri,
görünmeden avlarına kolayca yaklaşabilmele­
rini sağlar.
Yaşamlarını önemli ölçüde havada uçarak
geçiren kuşların alt bölümleri üst bölümlerine
göre genellikle daha açık renktir. Bu durum
aşağıdan bakan düşmanlarının onları gökyü­
zünden kolayca ayırt edebilmesini engeller.
Balıkların da genellikle sırtları koyu, alt
bölümleri açık renklerdedir. Yukardan baktı­
ğınızda balığın sırtını suyun derinleştikçe ko­
yulaşan renginden ya da akarsu yatağının
yosunlu ve çakıllı dibinden ayırt etmeniz çok
zordur. A lttan bakıldığında ise balığın karnı,
su yüzeyinin ışıltılı aydınlığına karışır.
Böcekler renklerinin yanı sıra gövdelerinin
biçimiyle de düşmanlarından gizlenebilir.
Tropik bölgelerde yaşayan değnekçekirgesi
küçük bir dal parçasına çok benzer.
Bazı hayvanlarda gövdenin biçimini belirle­
yen dış çizgiler karmaşık desenlerle kırıldığın­
dan etkili bir gizlenme sağlar. Savaş sırasında
22 KORUYUCU RENKLENME

Satour (en üstte), Tony M orrison (üstte solda), M . C. Wilkes— A q u ila (solda)
B. and C. A lexander (üstte)
Hayvanlarda koruyucu renklenme örnekleri. En
üstte: Parsın benekleri gövdesinin dış çizgilerini
bozmaya yarar. Üstte solda: Rengi, biçim i ve
damarlara benzeyen desenleriyle yapraktan farksız
olan b ir cırcırböceği. Solda: Bu kurbağanın rengi
bulunduğu akarsuyun yatağının rengine benzer.
Üstte: Kutup tilkisinin beyaz kış postu, karlar
arasında görülm eden avlanmasına yardımcı olur.
 KOSTA RİKA 23

gemilerin, kamyonların ve binaların kamufla­

K O S TA RİKA'YA İLİŞKİN BİLGİLER
jında da bu yöntem kullanılır (bak. K am uflaj ).
Gerçek biçimi bozarak yapılan kamuflaja ör­ YÜZÖLÇÜMÜ: 51.100 km2.
nek olarak bazı yılanlar ve mercan resifleri ara­ NÜFUS: 2.672.000 (1988).
sında dolaşan çeşitli balık türleri gösterilebilir. YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
BAŞKENT: San Jose.
Uyarı Renkleri DOĞAL YAPI: Nikaragua ve Panama arasında bulunan
Bazı böcekler çok değişik bir koruyucu renk­ ülkeden, Amerika kıtasının temel dağ sırası geçer; en
yüksek tepe, 3.820 metreyi bulan Chirippo Grande'
lenme yöntemi geliştirmiştir. Bu böcekler giz­ dir.
lenmek yerine düşmanlarını uyarmayı yeğler. BAŞLICA ÜRÜNLER: Kahve, muz, abaka lifleri, kakao, şe­
Tatları kötü olan bazı gündüz ve gece kelebek­ ker, kimyasal maddeler ve ettir.
leri, kuşlar tarafından tanınmalarını sağlayacak ÖNEMLİ KENTLER: San Jose, Alajuela, Limon ve Punta-
renas.
parlak renklerle bezelidir. Yabanansı düşman­ EĞİTİM: 6-12 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
larını siyah ve san çizgileriyle iğnesine karşı
uyarır. Sürüngen ve amfibyumlar arasında da
aynı korunma yöntemi kullanılır. Mercan yı­ kenin belkemiğini bazı tepeleri 3.820 metreyi
bulan dağ sıraları oluşturur. Bu bölgede
lanları ve ok zehri kurbağalan gibi zehirli hay­
vanlar düşmanları tarafından hatırlanmalannı zaman zaman tehlike yaratan eski yanardağ­
kolaylaştıracak parlak renklere bürünmüştür. lar vardır. 1963’te Irazû’nun ve 1968’de Are-
Uyarıcı renklenm e türdeşler arasında, bir­ nal’ın yeniden lav püskürtmesi büyük can ve
birlerini yaklaşan bir tehlikeye karşı uyarmak mal kaybına neden oldu.
amacıyla da kullanılır. Bunun en iyi örneği D ağlar, Kosta R ika’yı üç belirgin bölgeye
tavşanın kuyruğundaki beyaz tüylerdir. Oyuk­ ayırır: Kıyıda sıcak, nemli alçak düzlükler;
larının dışında dolaşan bir grup tavşandan ortada, iklimi yıl boyunca yumuşak olan geniş
biri, düşmanını görür ya da işitirse, hemen bir havza (Valle Central) ve yüksekliği 1.500
oyuğuna kaçar. Kuyruğunun beyaz parıltısıy­ metreyi aşan, gündüzleri serin, geceleri çok
la uyarılan öbürleri de zaman yitirmeden onu soğuk geçen dağlık bölge.
izler. Bazı antiloplar da bu yöntemi kullanır. San Juan Irmağı, Nikaragua ile Kosta Rika
arasında sınır oluşturur. Tümüyle Kosta Rika
Benzeşme topraklarında bulunan en önemli ırmak Re-
Bazı hayvanlar kendilerine lezzetsiz ya da ventazon’dur. Bunlardan başka dağların ya­
zehirli başka bir hayvanın görünüm ünü vere­ maçlarından aşağılara hızla akan birçok kü­
rek korunur. Kuzey A m erika’ya özgü bir çük ırmak vardır.
kelebek türü, kuşların yiyebileceği bir av
olmasına karşın lezzetsiz bir tür olan turuncu
ve siyah renkli kral kelebeğine benzediğinden
düşmanlarından kurtulur. A rılara ve yaban-
arılarına hem siyah ve sarı çizgili desenleri,
hem de biçimi bakımından büyük benzerlik
gösteren birçok zararsız sinek türü vardır.
Benzeşmeden yararlanan hayvanlardan biri
olan bayağı guguk, yumurtalannı başka bir ku­
şun yuvasına bırakır. Am a yumurtalannı bıra­
kacağı yuvadaki kuşun da benzer biçim ve
renkte yumurtalan olmasına dikkat eder.

KOSTA RİKA, O rta A m erika’daki en küçük

cumhuriyetlerden biridir. Nikaragua ile Pana­
ma arasında yer alır. Batısında Büyük Okya­
nus, doğusunda Karayib Denizi bulunur. Ül-
24 KOSTA RİKA

Okyanus’a bakan çayırlık bayırlarında otla­

yan sürülerin etinden ve derisinden yararlanı­
lır. Bir ölçüde mandıracılık da yapılır. M aden
kaynakları zengin olmayan Kosta R ika’da
altın, tuz, kükürt ve boksit çıkarılır. Ülkede
köm ür yoktur ve elektrik, yüksek bölgelerde
su gücünden elde edilir.
San Jose, Büyük Okyanus ve Karayib
kıyılarına demiryolu ile bağlanmıştır. 1960’
larda Kosta Rika’da yol yapımına hız verildi.
Panamerikan Karayolu’nun ülke sınırları için­
deki bölümü tamamlandı ve böylece verimli
topraklan gelişmeye açılmış oldu. San Jose’nin
T o m H ollym anl Photo Researchers uluslararası bir havaalanı, Büyük Okyanus kı­
Kosta Rika'da etkin bir volkan olan Irazü, Orta yısındaki limanı Puntarenas’ta ve Limön’da da
Amerika sıradağlarının en yüksek tepesidir. havaalanlan vardır.
Ülkeyi 1502’de, bugün Limon kentinin
bulunduğu yere çıkan Kristof Kolomb keşfet­
Halkın hemen hemen tüm ü ya melez (mes- ti. Kolomb ve adamlarının çevresini kuşatan
tizo) ya da İspanyol kökenli beyazlardır. Y erliler’in som altından takıları vardı. Bunu
Günüm üzde, çoğu dağlarda yaşayan yaklaşık gören Kolomb, sonunda zengin bir toprağa
6.000 Am erika Yerlisi kalmıştır. A frika’dan ayak bastığını düşündü ve buraya “zengin
getirilmiş olan kölelerin soyundan gelen 25 kıyı” anlamına gelen Kosta Rika adını verdi.
bin dolayında da Siyah vardır. Hem en tüm O ndan sonra gelen İspanyol sömürgeciler
Kosta Rikalılar, İspanyolca konuşur ve çoğu uzun yıllar Yerli kabilelerin direnişini kırm a­
Katolik Kilisesi’ne bağlıdır. Devlet bütçesinin ya çalıştılar. İspanyol egemenliği ancak
önemli bir bölümünün eğitime ayrıldığı Kosta 1570’te kesinleşti. Bu topraklara yerleşen
R ika’da okullar parasızdır. Parasız ve zorunlu İspanyol göçmenleri maden kaynaklarının ye­
eğitim 1886’dan beri uygulanm aktadır. Bu tersizliğinden ve toprağın elverişsizliğinden
nedenle ülkede okuryazar oranı yüzde 92’nin zenginleşemediler. İlk önemli yerleşme orta
üzerindedir. Ülkenin başlıca büyük kenti olan havzada C artago’da, 1564’te kuruldu.
San Jose’nin banliyöleriyle birlikte nüfusu Kosta Rika 1821’de özgürlüğünü kazanın-
241.464’tür (1984). Kentin biri 1888’de kurul­ caya kadar bir İspanyol sömürgesi olarak
muş iki üniversitesi ve bir ulusal tiyatrosu kaldı. İlk önce, yeni kurulan Meksika İm pa­
vardır. En önemli limanı, Karayib kıyısındaki ratorluğu’nun bir parçası oldu, daha sonra
33.925 (1984) nüfuslu Lim ön’dur. Ülkenin en 1824’te O rta Am erika Federasyonu’na katıl­
eski kenti, bir zamanlar başkent olan Carta- dıysa da, 1838’de federasyondan ayrıldı.
go’dur. Cartago’nun günümüzde nüfusu 1848’de bağımsız bir cumhuriyet oldu. 1853-59
23.928’dir (1984). arasında cumhurbaşkanlığı yapan Kosta
Kosta Rika hem tropik, hem ılıman kuşak Rika’nm ulusal kahramanı Juan Rafael Mo­
ürünlerinin yetiştirildiği bir tarım ülkesidir. ra, ülkenin ekonomisinin gelişmesine ve eği­
En önemli ürünleri kahve ve muzdur. Ayrıca timin yaygınlaşmasına büyük katkıda bu­
kakao, abaka (manilakeneviri), mısır, şeker­ lundu.
kamışı, fasulye, pirinç ve tütün de önemlidir. Kosta Rika, O rta A m erika’nın dem okratik
Çeşitli tropik meyveler yetiştirilir. O rm anlar­ geleneği en güçlü ülkesidir. İlk serbest seçim­
da sedir, m aun, balsa ve kabuklarından kinin ler 1850’de yapıldı; 1920’de oy verm ek için
elde edilen kınakına ağaçları bulunur. okuryazar olma zorunluluğu getirildi. 1925’te
Sanayisi temel olarak kahve, şeker, muz gizli oya geçildi. 1917-19 arasındaki kısa süreli
ve kakaonun pazar için işlenmesine ve ağaç diktatörlük dönemi dışında, dem okratik se­
ürünleri üretimine dayalıdır. Ülkenin Büyük çimlere ve sivil devlet başkanm a dayanan

demokrasi geleneği hiç kesintiye uğramadı.
Ü lkede, yürütm e görevini üstlenen bir başkan
ve bir yasama meclisi vardır.
KO ŞM A, halk şiirinde mani ile birlikte iki
ana biçimden biridir. Âşık edebiyatımızda en
yaygın şiir türü olarak koşma örnekleri 16.
yüzyıldan beri vardır. Bununla birlikte koşma
ya da benzeri şiirlerin daha önceki yüzyıllarda
da söylenmiş olduğu sanılmaktadır.
Koşma, hece ölçüsünün l l ’li kalıbıyla 6+5
ya da 4 + 4 + 3 duraklı olarak söylenir. 4 dizeli
3-5 dörtlükten (bent) oluşur. 10 dörtlüğe
kadar olanları vardır. Birinci dörtlükte l. ile
3. dize, 2. ile 4. dize uyaklıdır (a-b-a-b).
Sonraki dörtlüklerde ilk üç dize kendi arasın­
da, 4. dize ilk dörtlüğün son dizesiyle uyaklı­
dır (c-c-c-b). İlk dörtlüğün 1. ve 3. dizeleri
uyaksız da olabilir. Dizeleri yedili (4+3) ve
sekizli (4+4) kalıpla oluşan koşmalar da
vardır.
Aşk, kavuşma, ayrılık, acı, acıma, üzüntü,
doğa sevgisi, yazgıdan ya da yaşamdan yakın­
ma gibi konuların işlendiği koşmalar kimi
zaman özel bir ezgiyle de okunur. Bu tür
koşmalar yöreye ve özelliğine göre A nkara
koşması, Kerem, Kesik K erem , topal koşma,
bülbül koşması gibi adlar alırlar. Koşmalar,
biçim yönünden de değişik özellikler gösterir.
Alışılmış biçimdeki koşmalara “düz koşma”
denir. İlk dörtlüğün 2. ve 4. dizesi öteki
dörtlüklerde kavuştak (nakarat) olan koşma­
ya “koşma-şarkı” ; uyakları cinaslı olan koş­
maya “tecnis”; ilk dörtlüğünün 2. ve 4., öteki
dörtlüklerinin yalnızca 4. dizelerine “ziyade”
denen bir dize eklemekle oluşan koşmaya
“ayaklı koşm a”; dizelerinde iç uyak bulunan
koşmaya “musammat koşma” ; dörtlüklerin 4.
dizesini uyak sözcüğünün bir sonraki dörtlü­
ğün ilk dizesinin başında yinelenmesiyle olu­
şan koşmaya “zincirleme koşma” denir. Kar­
şılıklı konuşma biçiminde söylenmiş koşmalar
da vardır. “Dedim -dedi’li” koşma diye adlan­
dırılan bu koşmalar genellikle bir dize soru,
bir dize cevap olarak düzenlenir. Aynı dize
içinde soru ve cevabın yer aldığı koşmalar da
vardır.
Koşma, âşık edebiyatında konusuna göre
adlandırılan güzelleme, yergi, koçaklama ve
ağıt türlerinde de şiir biçimi olarak kullanıl­
KOVBOY 25
mıştır. Karacaoğlan’m koşmalarının çoğu gü­
zellemeye; yiğitliğin, başkaldırmanın ve mey­
dan okumanın konu edildiği koçaklamaya en
güzel örnek olarak da Köroğlu ve Dadaloğlu’
nun koşmaları gösterilebilir.
Divan edebiyatında gazelin tuttuğu yeri
halk edebiyatında koşma tutar. İlk dönem ler­
de tekke şiirinde de koşma türünde örnekler
veren halk şairleri vardır.
KOŞNİL bak. K a bu k lu bît .
KOŞU bak. A tletizm .
KOVBOY. Kuzey A m erika’da 19. yüzyılın
ikinci yansında, özellikle Amerika Yerlileri’
nin yaşadıklan topraklann ele geçirilmesi
sırasında girişilen savaşları konu alan kovboy
(W estern) filmlerinden tanıdığımız efsaneleş­
miş kovboy tipi gerek yaşantısı, gerek giyi­
miyle Amerikan folklorunun önemli öğelerin­
den birini oluşturur. At sırtında büyük sığır
sürülerini bir araya getirerek güden ve bunla­
ra bekçilik eden sığırtmaçlara, İngilizce’de
“sığır çobanı” anlamında cowboy denm ek­
tedir.
19. yüzyılın sonlarına kadar kıtanın orta
bölümündeki geniş düzlüklerde nüfus çok
seyrekti. Bu düzlüklerde yüz binlerce yabanıl
sığır ve at özgürce dolaşıyordu. Bu keşfedil­
memiş bölgenin bir yerleşim alanına dönüştü­
rülmesinde kovboylar önemli bir rol oyna­
dılar.
Genellikle öğrenim görmemiş, okuma yaz­
ma bile bilmeyen kovboylar, ilk olarak büyük
sığır sürüleri için elverişli geniş otlakların
bulunduğu Texas’ta ortaya çıktı. Kıtanın do­
ğusunda yaşayan insanların et gereksinimini
karşılamak kâr getiren bir iş olduğundan,
birçok kişi sığır besiciliği yapmaya başlamıştı.
Sığırların bir araya getirilmesi, damgalanması
ve güdülmesi gibi işlerde beceri kazanan
kovboylar da bu yoldan geçimlerini sağlıyor­
lardı. 19. yüzyıl ortalarında Kansas’a kadar
uzanan demiryolları, sürülerin trenle kentlere
taşınmasına olanak veriyordu. Ne var ki,
bazen sürüleri en yakın tren istasyonuna
götürm ek için bile yüzlerce kilometrelik yol
kat etm ek gerekiyordu. Bu nedenledir ki,
henüz insan eli değmemiş bölgelerden at
26 KOYUN
sırtında geçmek zorunda kalan kovboylar,
yollar ve hayvanları barındırabilecekleri
kamp alanları açtılar. Bu süreçte, Y erliler’in
saldırısına uğrayanlar, sığırlarla aşmaya çalış­
tıkları ırm aklarda boğularak yaşamlarını yiti­
renler oldu. Şiddetli sıcağa ve dondurucu
soğuğa dayanmak zorunda kaldılar. Kovboy­
ların açtıkları en ünlü yol olan Chisholm
Yolu’ndan 1866’da 300 bin, 1871’de ise 600
bin baş sığır geçti. Ne var ki, demiryollarının
yaygınlaşmasıyla kovboyluk önemini yitirme­
ye başladı ve giderek tarihe karıştı.
Uçsuz bucaksız topraklarda türlü güçlükle­
re göğüs geren kovboyun, öykülerde yansıtıl­
dığı gibi rom antik bir karakter değil, oldukça
Union Pacific Railroad
Kovboylar bir buzağıyı damgalıyor.
kaba saba ve işini bilen biri olduğu söylenebi­
lir. Giyimi de gereksinimlerine uygun olan
kovboyun, yağmur ve güneşe karşı koruyucu
geniş kenarlı şapkası, yerine göre su içmeye,
yerine göre de yelpazelenmeye yarardı. Kalın
pamuklu ya da yünlü, kir göstermeyen renkte
bir gömlek giyer, omuzlarını kesmemesi için
pantalon askısı takm az, at sırtında belini
sıkmasın diye kem er kullanmazdı. İnce, yu­
muşak deriden gösterişli çizmeler giyer, bun­
lar at şaha kalktığı zaman ayağının üzengiden
kaymaması için yüksek ökçeli olurdu. Boynu­
na bağladığı üçgen biçimindeki mendil, sürü­
yü izlerken ağzına burnuna toz girmesini
önlerdi. Ayrıca, bacaklarını çalılardan ve
kaktüs dikenlerinden korum ak için pantolo­
nunun üstüne ayı ya da koyun postundan bir
tulum giyerdi. Eyerinin arkasında da sarı
m uşambadan bir yağmurluk taşırdı. Ceket
giymez, ama kollarının rahat hareket etmesini
sağlayan ve sigara kâğıtlarını, tütün kesesini,
kibritini koyabileceği cepleri olan bir yelek
giyerdi.
Yanında ham deri ya da kenevirden yapıl­
mış, 12-21 m etre uzunluğunda bir kem ent,
bıçak ve tabanca bulundururdu. Kovboyun
eyeri ise çoğu zaman bütün öbür eşyalarından
daha değerliydi. Nitelikli deriden yapılır,
üzerine desenler işlenir, bazen de gümüşle
bezenirdi. Deri zamanla üzerine oturanın
biçimini alırdı. Eyerin arkasındaki, arka kaş
adı verilen parça kovboyun eyerden geriye
kayıp düşmesini önleyecek yükseklikte
olurdu.
Günüm üzde A B D ’nin batı eyaletlerindeki
çiftliklerde çalışan sığırtmaçlar hâlâ kovboy
olarak adlandırılm akta ve aşağı yukarı eski­
den yaptıkları işleri yapmaktadırlar. Ne var
ki, bugün artık hendek kazma, çit yapma ve
taşıtların onarımı gibi işlerden de sorumlu
tutulurlar. Çağdaş kovboylar ayrıca eyersiz
ata ve boğaya binme gibi çeşitli becerilerin
sergilendiği rodeo adlı yarışmalar da düzen­
lerler (bak. R o d e o ).
KOYUN. K o y u n la r , y a k ın a k r a b a la r ı o la n
k e ç ile r g ib i g e v iş g e tire n , ç iftto y n a k lı m e m e li­
le r d ir . P o s tla r ı y ü n lü , g ö v d e le r i k e ç ile rd e n
g e n e llik le d a h a d o lg u n , ç o ğ u k e z y a ln ız e r ­
k e k le r i ( k o ç la r) k a lın v e k ıv rık b o y n u z lu d u r.
K e ç ile rin ise ev cil s o y la rı b ile ç e v ik y a p ılıd ır
v e h e m e r k e ğ in d e , h e m d e d iş is in d e a r k a y a
d o ğ r u e ğ ik b o y n u z la r b u lu n u r . A m a b a z ı
y a b a n ıl k o y u n la r ı k e ç ile r d e n a y ırt e t m e k h iç
d e k o la y d e ğ ild ir. (Ayrıca bak. GEVİŞGETÎREN-
LER; KEÇİ.)
Koyunlar evcilleştirilen ilk hayvanlar ara­
sında yer alır. Verimsiz otlaklarda beslenebil­
mesi çeşitli iklim koşullarına dayanıklılığı, et,
süt, yün gibi değerli ürünler vermesi nedeniy­
le yeryüzünün büyük bir bölümünde yetiştiril­

m ektedir. İlk evcilleştirilen koyunların, keçi-
lerinki gibi uzun kılları vardı ve yün, bunların
altında ince bir katman halinde bulunuyordu.
Önceleri öldürülen koyunların yüzülen derile­
ri giysi olarak kullanıldı. Am a zamanla ko-
yunların öldürülmesi yerine postları kırkıldı-
ğında, tüylerinin yeniden uzadığı, toplanan
yapağıdan yünün ayrılabileceği ve yünden ip­
lik elde edilebileceği anlaşıldı. Böylece ko­
yunlar yünleri için de beslenmeye başlandı.
(Ayrıca bak. YÜN.)
Koyundan elde edilen öbür ürünler arasın­
da kozmetik ve merhem yapımında kullanılan
lanolin ile ayakkabı, ceket, güderi gibi eşyala­
rın yapımında kullanılan deri sayılabilir. La­
nolin yapağıdan çıkarılan yağsı bir m addedir.
Koyun bağırsağından yapılan katgüt, cerrahi­
de açılan yaraların dikilmesinde ve ayrıca
çalgı teli olarak kullanılır. İçyağlarının eritil­
mesiyle elde edilen donyağından yapılan
mum ise günümüzde eski önemini yitirmiştir.
Yabanıl Koyunlar
Yeryüzünün birçok dağlık yöresinde çeşitli
türlerden yabanıl koyunlar yaşar. O rta A sya’
nın doğusundaki yüksek yaylalarda görülen
argalı (Ovis amm on) varlığını sürdüren ko-
yunlann en irisidir. Geniş bir çember çizdikten
sonra bile kıvrılmayı sürdürebilen kalın boy-
Popperfoto
Arkar, Afganistan'da ve Pencap yöresinde
yaşayan yabani bir koyun türüdür.
KOYUN 27
nuzları bazı türlerde 2 m etreye yakın uzun­
luktadır. Omuz yüksekliği ise 1,3 m etredir.
Öte yandan A frika’da bulunan kızıl Kam erun
koyununun (Ovis jubata) omuz yüksekliği
yalnız 48 santim etredir. G erdanından ve ön
bölümünün yanlarından uzun tüyler sarkan
Berberi koyunu (Ammotragus lervia) Kuzey
A frika’da, muflon ya da Avrupa yaban koyu­
nu (Ovis musimori) Korsika, Sardinya ve
Kıbrıs adalarında yaşar. Bazı uzmanlar bu
türü evcil koyunun (Ovis aries) atası sayar.
Am a A nadolu’dan Türkm enistan ve Keşmir’e
kadar uzanan bir kuşak boyunca yaşayan
dağkoyunu (Ovis orierıtalis), büyük ölçüde
A fganistan’da ve Pencap yöresinde yaşayan
arkar (Ovis vignei), muflon ve argalı da evcil
koyunun ataları arasında gösterilmektedir.
Kuzey A m erika’da yaşayan yabanıl koyun-
lardan iri boynuzlu koyun (Ovis canadensis)
M eksika’nın kuzeyinden K anada’nın batısı
boyunca uzanan dağlık yörelerde rastlanan
kahverengi postlu bir türdür. Yakın akrabası
olan Dall koyunu (Ovis dallı), K anada’nın
batısından A laska’ya kadar uzanan bölgede
yaşar.
Koyunların erkeğine “koç”, dişisine “ko­
yun” , yavrusuna yaklaşık altı aylık olana kadar
“kuzu” , daha sonra bir yaşma kadar “toklu”
denir.
Evcil Koyun Soyları
Koyunların evcilleştirilmesinden çok sonra,
seçmeye dayalı ıslah çalışmaları yapılarak
birçok koyun soyu geliştirilmeye başlanmıştır.
Çevre koşullarına uygun, besin ve giyecek
gereksinimlerini en iyi biçimde karşılayacak
yeni koyun soylarını yaratm a çabası sürm ek­
tedir. Günüm üzde 200’ü aşan koyun soyunun
büyük bölümü ancak yerel bakım dan önem ­
lidir.
Bütün koyun soylarında kuzular bahara
doğru ya da bahar başında doğar. Yeni doğan
kuzuların özenli bir bakıma gereksinimi var­
dır. Dişiler bir batında genellikle bir ya da iki,
bazen üç ve daha çok yavru doğurur.
Koyun soylarının sınıflandırılması genellik­
le verimlerine (yün, et, süt), verdikleri yünün
özelliğine ya da kuyruk yapılarına göre yapı­
lır. Koyunlardan süt üretimi Türkiye, İran,
Çekoslovakya, Yunanistan, M acaristan gibi
28 KOYUN

Farmer a n d Stock-Breeder

İki koyun soyu. R am bouillet (solda), üstün nitelikli yün verim iyle ünlü merinostan (sağda) g eliştirilm iştir.

pek az ülkede önem kazanırken, öbür ülkeler­ 96’sı düşük verimli yerli soylardan, geri kalanı
de koyunlar önemsenmeyecek ölçüde sağıl­ m erinos, merinos melezleri ve az sayıda öbür
m akta, temel olarak yünü ve eti için beslen­ kültür soylarının melezlerinden oluşur. Yaşa­
m ektedir. En çok koyun yetiştiren ülkeler dıkları bölge koşullarına kolay uyum sağlama­
sırasıyla Avustralya, SSCB, Yeni Zelanda, ları, yetersiz otlatm a ve beslenme koşullarına
Hindistan, Türkiye ve İran’dır. dayanmaları nedeniyle düşük verimli yerli
Koyun İngiltere’ye İS 1. yüzyılda Romalılar soylar ekonomik zorluklar içindeki yetiştirici­
tarafından götürülmüştür. Ortaçağ İngiltere’ ler için günümüzde de önemini korum aktadır.
si ulaştığı zenginliği önemli ölçüde koyuna ve Türkiye’de toplam koyun sayısının yaklaşık
yüne borçludur. İngiliz parlam entosunda yarısını oluşturan akkaram an soyu İç A nado­
Lordlar Kamarası başkanm a ayrılan ve İngiliz lu Bölgesi ile Akdeniz, Doğu ve Güneydoğu
yününden yapıldığı için “yünçuvalı” adıyla Anadolu bölgelerinin İç Anadolu Bölgesi’ne
tanınan sedir biçimindeki yer bu gerçeğin bir yakın olan yörelerinde yetiştirilir. Ortalam a
simgesidir. 18. yüzyılda, Sanayi Devrimi yün 4-6 kg olan kuyruk ağırlığı, besili koçlarda
ticaretinin önemini azaltırken İngiltere’de ge­20-25 kilograma ulaşabilir. Renkleri genellik­
liştirilen koyun soyları sömürge ülkelere götü­le beyaz, burunlarının ucu, kulakları, gözleri­
rülmüş ve buralarda türetilen yeni soylann nin çevresi ve ayakları siyah, bazen de kahve­
kökenini oluşturmuştur. rengi lekelidir. Dişiler genellikle boynuzsuz,
koçlar yüzde 10 dolayında boynuzludur.
Türkiye'de Koyun Yetiştiriciliği M orkaram an, rengi m ordan kızıla kadar
Koyun yetiştirmenin Türkiye hayvancılığında değiştiği için kızılkaraman adıyla da tanınır.
önemli bir yeri vardır. Koyunlar kıyı kesimle­ Özellikle Kars, Erzurum , Ağrı, Muş, Bingöl,
rinde ve A nadolu’nun iç kesimlerinde genel­ Tunceli, Erzincan, Elazığ, Van ve Bitlis’te
likle küçük sürüler halinde yetiştirilmekte, yetiştirilmekte olan m orkaram anlar Türkiye
ortak kullanılan otlaklarda topluca otlatıl­ koyun varlığının yaklaşık yüzde 20’sini oluştu­
m aktadır. Doğu A nadolu’nun güney kesimle­ rur. A kkaram andan daha iri yapılı, koçları
rinde ise göçebe topluluklarının beslediği yüzde 10, dişileri yüzde 1 oranında boynuzlu­
büyük sürüler kışın iklimin uygun olduğu dur. Canlı ağırlığı dişilerde 45-50 kg, koçlarda
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne indirilmekte, 55-60 kg dolayındadır.
yazın yüksek yaylalara çıkarılmaktadır. Ayrı­ Bilecik-Eskişehir-Kütahya-Afyonkarahisar
ca bütün bölgelerde 100-200 koyundan oluşan doğrultusunun güneybatısında uzanan alanda
çiftlik sürüleri de görülür. yetiştirilen dağlıçlar doğuda akkaram an, batı­
Türkiye’de koyun varlığının yaklaşık yüzde da kıvırcıkla karışmıştır. Türkiye koyun varlı-
 KOYUN 29

A tay Eriş A ıa y Eriş

Farmer and Stock-Breeder

Türkiye'de yetiştirilen yerli koyun soyları: 1. Kıvırcık.
2. Dağlıç. Dünyaca ünlü bazı koyun soyları: 3 ve 4
uzun yapağılı Devon koyunları ve koçu.
5. Hampshire Down. 6. Oxford. 7. Hampshire
Down kuzuları. 8. Southdovvn.
30 KOYUN

ğının yaklaşık yüzde 14’ünü oluşturur. R enk­ vardır. Bunlardan Türk merinosu Bursa ve
leri beyaz, burunlarının ucu, gözlerinin çevre­ Balıkesir yörelerinde, O rta Anadolu m erino­
si, kulakları ve ayakları siyah bazen de su özellikle İç Anadolu Bölgesi’nde yetiştiril­
kahverengi lekelidir. Dişiler genellikle boy­ m ektedir. M erinosların yüzlerinde ve bacak­
nuzsuz, koçlar sarmal boynuzlu, yağlı kuyruk­ larında da bol yapağı bulunur.
ları ortalam a 3 kg ağırlığındadır. Karam anlar­ O rta Asya kökenli karagül ya da karakul
dan farklı olarak öval biçimli olan kuyruğun koyunu Türkiye’ye ilk kez 1929’da SSCB’den
alt uca yakın bölümünde mizaba denen yapa- getirilmiş am a üretimi yaygınlık kazanam a­
ğısız, çıplak bir oluk bulunur. Kuzey Anadolu mıştır. Karagül koyunu, yeni doğan kuzuların
Dağları’nın iç kesimlerinde yetiştirilen herik postundan elde edilen parlak, kıvırcık ve
de dağlıça benzeyen yağlı kuyruklu bir soy­ siyah renkli kürk için de yetiştirilir. Bu değerli
dur. Am a bu soyun kuyruğunda mizaba kürkler astragan adıyla ün kazanmıştır. Türki­
bulunmaz. ye’deki yerli koyunların et, yapağı yönünden ıs­
Kıvırcık koyunu Türkiye’deki yağsız uzun lahında Fransa kökenli Ramboillet ve Ile-de-
kuyruklu soylar arasında en iyi bilinenidir. France ile adını Hollanda’ya ait bir adadan alan
M arm ara ve Ege bölgelerinde yetiştirilen bu Texel gibi soylar kullanılmıştır.
soy beyaz renkli, ince uzun kuyrukludur.
Trakya’da az da olsa kahverengi postlu olan­ Koyunlarda Kırkım
larına rastlanır. Dişiler genellikle boynuzsuz­ Koyunlar yaz başında, artık ısınmak için
dur. Koçların kıvrılarak yana açılan güçlü yünlerine gereksinimleri kalmadığından kırkı­
boynuzları vardır. Boyun ve karın altının lır. Kırkma işlemi özel el makaslarıyla ya da
tüysüz oluşu yapağı verimlerinin düşük olma­ kırkım makineleriyle yapılır. Yapağının kesil­
sına yol açar. Am a etleri çok lezzetlidir. mesi koyunun canını yakmaz, ama koyun
Karayaka koyunu Sinop-Trabzon arasında­ kırkıcısı, koyunun hareketlerini engelleyip,
ki kıyı şeridi ile Amasya ve Tokat illerinde yanlışlıkla derisini kesmeden, yapağıyı tek
küçük sürüler halinde yetiştirilmektedir. Bu
soyun da eti lezzetli, postu genellikle beyaz, N ew Z ealand N ational Publicity Studios
bazen siyah lekelidir. Dişiler genellikle boy­
nuzsuz, koçlar güçlü sarmal boynuzludur.
T ürkiye’de önem taşıyan birçok başka ko­
yun soyu da yetiştirilmektedir. Bunlar arasında
yalnız İzmir ilinin Ödemiş ilçesinde bulunan
Ödemiş koyunu, İmroz kökenli olan ve Ça­
nakkale ilinin öbür kesimlerinde de yetiştiri­
len İmroz koyunu, Sakız Adası kökenli olan,
başta İzmir ili olmak üzere Ege ve Akdeniz
kıyı şeridinde yer yer yetiştirilen Sakız koyu­
nu, Karadeniz Bölgesi’nin doğu kesimindeki
dağlık Rize ve Artvin yörelerinde, ayrıca
A rdahan’da yetiştirilen Hemşin koyunu ve
Kars ilinin özellikle Çıldır ilçesinde yoğun
olarak yetiştirilen tuj koyunu sayılabilir.
Türkiye’de bulunan yabancı koyun soyları
arasında en önemlisi merinostur. Ortaçağ
boyunca İspanya’nın tekelinde kalan bu soy
beyaz ve ince yapağılıdır. M erinos koyunu
günümüzde birçok ülkeye yayılmış değişik
amaçlara yönelik çeşitli yeni soyların kökeni­
ni oluşturm uştur. Türkiye’de de uzun yıllar Yeni Zelanda'da koyun kırkıcıları. Usta bir kırkıcı
benzer çalışmalar yapılarak geliştirilen iki soy günde 400 kadar koyun kırkabilir.

parça halinde çıkarmak için çok ustalaşmış
olmalıdır.
Koyun Zararlıları ve Hastalıkları
Koyunlar çok çeşitli asalaklardan ve hastalık­
lardan etkilenir. Kene, bit, etsineği larvası
gibi zararlılar koyun yapağısında ve derisinde
yaşar. Koyunları bu asalaklardan kurtarm ak
için kimyasal m addeler katılmış sulara sok­
mak gerekir. Ayrıca karaciğer kelebekleri ve
bağırsak solucanları gibi iç asalakların bulaş­
ması son derece tehlikelidir. G erçekte yassı-
solucanlardan olan karaciğer kelebeği durgun
suları içen koy unlarda; bağırsak solucanları
ise uzun süre aynı yerde otlatılan koyunlarda
daha yaygın görülür. Bu asalaklara karşı
geliştirilmiş ilaçlar vardır. Şarbon ve şap gibi
hastalıklar ise salgın halinde ortaya çıkarak
büyük kayıplara yol açarlar. Geliştirilen aşılar
koyunların bu hastalıklardan kırıma uğram a­
sını engellemiştir.
KOZALAKLILAR bak. İĞNEYAPRAKLILAR.
KOZMETİK. İnsanlar, kadın olsun, erkek
olsun binlerce yıldan beri güzelleşmek, kendi­
lerini başkalarına beğendirmek, genç görün­
m ek, yüzlerindeki kırışık, yara, sivilce ya da
çiçekbozuğu gibi izleri gizlemek, güneşten,
rüzgârdan, soğuktan ciltlerini korum ak, vü­
cutlarındaki istenmeyen tüyleri gidermek,
saçlarının dökülmesini önlem ek ya da rengini
değiştirmek için boyalar, m erhem ler, losyon­
lar, parfüm ler yaptılar. Kozmetik, bu türden
ürünlerin ortak adıdır ve yüzyılımızda, başta
gelen sanayilerden biri durum undadır. Yu­
nanca “süslemekte usta” anlamına gelen kos-
metikos sözcüğünden türetilmiştir.
Kozmetiğin Tarihçesi
Ölülerle birlikte eşyaların da m ezara konul­
duğu Eski Mısır’da yapılan arkeolojik kazılar­
da bulunan, yüze sürülen boyaların karıştırıl­
dığı küçük kâseler, binlerce yıl sonra hâlâ
güzel kokusunu koruyan merhem kapları, İÖ
4000’lerde kozmetiklerin yaygın olarak kulla­
nıldığının kanıtıdır. Genellikle rahiplerin ha­
zırladığı bu güzellik ürünleri hoş kokulu
bitkilerden, tohum lardan ve yağlardan elde
edilirdi.
KOZMETİK 31
M ichael H o lfo rd
Kadın müzikçileri gösteren bir Eski Mısır duvar
resmi. Kadınların başlarının üstünde taşıdıkları
kokulu yağ torbalarındaki yağ, yavaş yavaş eriyerek
vücutlarına akardı; böylece sürekli güzel kokuların
yayılması sağlanırdı.
Kekik, ıtır, m ürrüsafi, sedir ağacı, günlük,
am ber, misk, sakız, reçine ve çeşitli çiçekler,
yapraklar ve kökler kullanılarak hazırlanan
kozmetiklerin formülleri çok gizli tutulurdu.
Bu nedenle kozmetik yapımı çok önemsenen
bir sanattı. G erek o dönem lerden kalma
resim lerden, gerek mezarlardaki buluntular­
dan Eski Mısır’da göz m akyajına çok önem
verildiği anlaşılmaktadır. Mısırlı kadınlar göz­
lerinin altını yeşile boyar, fildişi, tunç, tahta
ya da kemikten yapılmış minik bir çubukla üst
kapağa is, antimon ve kurşun karışımı siyah
bir boya olan sürme çeker, ayrıca kirpiklerim
de boyarlardı. Göz boyalarının çölün yakıcı
güneşinden korunm ak gibi bir işlevi de vardı.
Su dolu bir küvette banyo yapmak Mısırlılar’
m başlattığı bir âdetti. Vücut daha sonra,
cildin yumuşaması için hoş kokulu yağlarla
ovulurdu. İÖ 1400’lerde yaşamış olan Mısır
Kraliçesi Nefertiti bir kozmetik uzmanıydı.
Mısır Kraliçesi K leopatra’nın ise dillere des­
tan güzelliğini bir bakıma kendi yaptığı koz­
m etiklere borçlu olduğu söylenebilir.
Mısırlılar’ın kozmetik alanındaki bilgileri
İbraniler’e, A surlular’a, Babilliler’e, Pers-
ler’e ve Yunanlılar’a geçti. M ezopotamya’da
kadınlar gözlerine sürme çeker, kına yaprak­
larını kurutarak toz haline getirir ve bununla
saçlarını, tırnaklarını, parm aklarını, avuç içle-
32 KOZMETİK

kadınlar saçlarının rengini açmak için G alya’

dan getirtilen özel bir sabun kullanırdı. Ro­
malılar da Mısırlılar gibi kozmetiklerini ve
parfümlerini fildişinden ve oymataştan yapıl­
ma güzel çanaklarda ve kutularda saklardı.
İÖ 2300’lerde Çin’de yasemin ve lotustan,
İÖ 1500’lerde ise H indistan’da santal, yase­
min, gül, nergis gibi çiçeklerden parfüm
yapılıyordu.
Rom a İm paratorluğu’nun yıkılmasından
sonra A vrupa’da kozmetik kullanımı gözle
görülür biçimde azaldı. Kilise, yıkanma ve
parfüme karşıydı. Bu dönemde A rap ülkele­
rinde özellikle parfüm kullanımı yaygınlaştı.
A raplar baharat, yağ ve kokulu reçineleri
çoktan beri biliyor ve kullanıyordu. A nadolu’
da ise öteden beri güzel kokular sürme, kına
kullanma, gözlere sürme çekme geleneği var­
dı. Haçlı Seferleri sırasında A vrupa’da koz­
metikler yeniden yaygınlaştı. İngiltere’de,
I. Elizabeth döneminde saraylı kadınlar gü­
zelleşmek için, çok sıcak bir banyodan sonra

M ansell Collecrion

The H utchison Library

Avustralya Yerlileri, bir tören için vücutlarını kırmızı

boyayla süslüyorlar.

rini ve tabanlarını boyardı. Kına, günümüzde

de aynı amaçla kullanılmaktadır. Babil’in
Asma Bahçeleri’nde ise parfüm yapmakta
kullanılmak için gül, zambak ve çeşitli çiçek­
lerle otların yetiştirildiği bilinmektedir.
Eski Y unan’da Atinalı kadınlar altın yaldız­
lı saç pom atları, güzel kokulu m erhem ler ve
tırnak boyaları kullanırdı. İlk yağlı kremi
yapmayı başaran Yunanlı hekim G alenos’un
formülü bugün kullanılanlardan çok farklı
değildi. Yunanlılar’da konuklara banyo yaptı­
rılması ve kokulu yağlar sunulması yaygın
bir gelenek olmuştu. Yunan kültüründen et­
kilenen Romalılar parfüm ve kozmetiklere
çok düşkündüler. 1. yüzyılda, Neron zama­
nında sarayda yüzü beyazlaştırmak için tebe­
şir tozu, gözleri boyamak için M ısır’dan getir­
tilen sürme, dudakları ve yanakları renklen­
dirm ek için kırmızı boyalar, dişleri beyazlat­ 18. yüzyıldan kalma Gtvrıvradlı bu oymabaskıda
mak için süngertaşı kullanılıyordu. Saraylı süslenen bir kadın görülm ektedir.
 KOZMOS 33

vücutlarını ve yüzlerini şarapla ovdururdu.
Süt banyosu soylular arasında güzelliğin vaz­
geçilmez koşuluydu. Parfüm ve kozmetik
kullanımı 18. yüzyılda İngiltere’de öylesine
yaygınlaştı ki, 1770’te İngiliz Parlam entosu’na
önlem almması için ağır yaptırımlar öngören
bir yasa tasarısı sunuldu. Buna göre, “koku,
boya, kozmetik, losyon, takm a diş, peruk,
korse, çemberli jüpon, yüksek ökçeli ayakka­
bı ya da iki yanı yastıkla kabartılmış etek
giyerek kral hazretlerinin uyruklarını baştan
çıkaran ve evlilik tuzağına düşüren genç
kızların ve dulların cezalandırılması” öngörü­
lüyordu.
Fransa’da, XIII. Louis’nin sarayında ve
İtalya’da ise, kozmetikler olmazsa olmaz süs­
lenme öğeleriydi. İspanya’dan getirtilen va­
nilya ve kakao kremleri hanımların ciltlerini
beyazlaştırmak ve yum uşatmakta kullanılırdı.
Kadınlar kadar erkekler de yüzlerinin beyaz­
lanmasına ve m akyaja düşkündü. 18. yüzyılda
Fransa’da parfüm ve güzellik gereçleri bir
sanayi dalı durum una geldi.
özendirir. Tıpkı giysi, ayakkabı ve saç biçim­
lerinde olduğu gibi, kozmetikte de moda
durm adan değişir.
KO ZM O S. Göz alıcı renklere bürünmüş
narin çiçekleriyle kozmoslar evlerin bahçele­
rinde ve parklarda en çok yetiştirilen süs
bitkilerindendir. Oysa, bunların doğadaki 20
kadar türünden çoğu anayurdu olan M eksika’
da kendiliğinden yani yabani olarak yetişir.
Bazı türleri (örneğin Cosmos bipinnatus) ana­
yurtlarından alınarak dünyanın çeşitli yerleri­
ne götürülmüş ve pek çok süs çeşidi geliştiril­
miştir.
Bileşikgiller familyasında yer alan kozmos­
lar ince gövdeli çalımsı bitkilerdir. İnce parça­
lı tüysü yaprakları ile hafif bir esintide bile
A - Z Botanical Collection

Kozmetik Sanayisi
Kozmetik ürünlerin kullananlara zarar ver­
memesi, güvenilir ve yararlı olması için 18.
yüzyıldan beri' yürütülen bilimsel çalışmalar,
günümüzde kimya ve biyoloji alanındaki yo­
ğun araştırm alarla sürüyor. K leopatra zama­
nından beri kullanılan tem el ürünlere zaman
içinde yenileri eklendi ve kullanım alanları
çeşitlendi. Bitkisel ve hayvansal kökenli koz­
m etiklerin yanı sıra yapay bileşenli kozmetik
ürünleri türetildi.
Krem ler, losyonlar ve cilde sürülen makyaj
m addeleri vücut dokularınca emildiğinden, Rüzgârda nazlı nazlı sallanan kozmos çiçekleri
zehirli ya da zararlı m addelerin kullanılmasını uzaktan uçuşan kelebekleri andırır.
önlem ek için yönetm elikler düzenlenmiştir.
Önce hayvanlar üzerinde denenen kozmetik­
ler, bazen kaçınılmaz olarak bu hayvanlara sallanan narin çiçekleri çok güzel bir görünüm
zarar verir. Yalnızca doğal ve zararsız m adde­ sergiler. Uzun sapların ucunda açan bu alımlı
ler kullanılarak hazırlanan kozmetikler de çiçekler gerçekte tek bir çiçek değil yan yana
vardır. Kozmetik reklamlarında çoğu kez söz gelmiş çok sayıda çiçekçikten oluşan bir çiçek
konusu ürünün sadece doğal kökenli m adde­ kümesidir (kömeç). Bu çiçek kümelerinin
ler içerdiği vurgulanır. Bu ürünlerin maliye­ ortasında göbek oluşturan, genellikle sarı
tinde, reklam ve ambalaj harcamaları büyük renkli, minik tüpsü çiçekler, göbeğin çevre­
bir yer tutar. Dünyada en hızlı gelişen sanayi­ sinde ise parlak renkli iri dilsi çiçekler yer alır.
lerden biri olan kozmetik sanayisi, sürekli Katmerli çeşitlerde çiçeğin ortasında da kena­
olarak tüketiciyi yeni ürünleri denemeye rındaki gibi alımlı dilsi çiçekler bulunur.
34 KÖK
Yapılan melezleme çalışmalarıyla kozmosla­
rın beyaz, pem be, kırmızı ya da m or çiçekli
çeşitlerinin yanı sıra sarı ve turuncu çiçekler
açan çeşitleri de geliştirilmiştir.
Kozmosların bazı çeşitleri yalnızca yazın ya
da sonbaharda çiçek açar; bazıları ise yaz
başından sonbaharın bitimine kadar çok uzun
bir süre bahçeleri renklendirir. Tohum dan
çoğaltılan bu bitkiler en çok bol güneşli
yerleri ve kumlu toprakları sever. Yüksekliği
1,5 metreye varabilen oldukça uzun boylu
çeşitleri de vardır. Park ve bahçeler için iyi bir
kenar süsü olan kozmoslar bol ve sık çiçekli
bir görünüm yaratabilmek için birbirine yakın
(yaklaşık 50 santimetrelik aralıklarla) dikil­
melidir.
KOK. Bitkilerin temel bölümlerinden biri
olan köklerin başlıca görevi bitkinin toprağa
tutunmasını sağlamak, gövdeye destek oluş­
turm ak, topraktan su ve m ineral tuzlarını
em erek öbür bölümlere iletmektir. Bazı ay­
rıksı örnekler dışında, kökler genellikle top­
rağın içinde gelişen organlardır. Aslında,
üstün yapılı bitkilerde gerçek kök olmadığı
halde çoğu kez kök sanılan bazı toprakaltı
organlarına da rastlanır. “Toprakaltı gövdesi”
denen bu organlar toprağın altında gelişen ve
besin depolayabilen etlenmiş gövdelerdir.
Üstte:Bitkilerin kökleri
genellikle toprağın
altındadır. Kök, tüylerinin
yardımıyla topraktan
mineral tuzlarını ve suyu
emer. Ortada: İnce
çeperli kök tüylerini,
büyüme bölgesini ve kök
şapkasını göstermek için
büyütülm üş bir kök ucu.
Altta: Suyun köke geçişi.
şapkası
suyun emılışı
kök tüyü
Kökler, toprakaltı gövdelerinden üzerinde
küçük pulsu yaprakların ya da yaprak izleri­
nin ve tomurcukların bulunmayışıyla kolayca
ayırt edilebilir. Örneğin, havuç gerçek bir
kök, patates ise bir toprakaltı gövdesidir.
Kökler, uçları yardımıyla uzayarak topra­
ğın henüz kullanılmamış yani besini alınma­
mış bölümlerine ulaşır. Ana kökler genellikle
toprağın derinliklerine doğru dikine büyür­
ken, yan kökler daha çok yatay gelişme
eğilimi gösterir. Hem en hemen bütün kara
bitkilerinde kök tüyleri bulunur. Bunlar, top­
raktan su ve minerallerin emilmesinde rol
oynayan kılcal iplikçiklerdir. Eğer bir bitkinin
köklerini büyüteç altında inceleyecek olursa­
nız bu iplikçikleri kolaylıkla görebilirsiniz ya
da genç bir kökü söktüğünüzde kök tüylerine
tutunarak kökle birlikte gelen toprak parça­
cıklarından tüylerin varlığını anlayabilirsiniz.
Kök Çeşitleri
Bazı bitkilerde ana kökler, yan köklerden
daha çok gelişerek “kazık kök” denen bir
yapıya dönüşmüştür. Bu kökler, örneğin ha­
vuçtaki gibi besin depolayarak kalın ve etli ya
da ağaçlardaki gibi odunsu yapıda olabilir.
Buğdaygillerde olduğu gibi bazı bitkilerin
kökleri ise bir noktadan çıkan ve hemen
hemen hepsi aynı kalınlıktaki tellerden oluşan

saçak kök düzenindedir. Saçak köklü bitkiler
toprağın aşınıp sürüklenmesini önlerler. Bu
tür bitkiler aşınmanın fazla olduğu çıplak
alanlarda yetiştirilirler. Bazı bitkilerde ise
gövdeden alman çeliklerden ya da yapraklar­
dan doğrudan kök çıkabilir. Örneğin, begon­
ya bitkisinden kesilen bir dal parçası suda
bekletilirse, bir süre sonra köklenir. Pancar,
havuç ve turp gibi bazı kökler besin depolaya­
rak genişlemiş değerli gıda kaynaklarıdır.
Bazı çöl bitkileri ise köklerini su deposu
olarak kullanır. Tropik orm anlarda, ağaçların
üzerinde yaşayan orkidelerin havanın nemini
em erek su gereksinimlerini karşılayabilen ha­
va kökleri vardır. G ene başka ağaçların üze­
rinde yaşayan, am a asalak bir bitki olan
ökseotu konak bitkinin dokularından besin
almaya yarayan emeçler (emici kökler) geliş­
tirmiştir. Bazı sarm aşıklarda gövdeden çıkan
ve bitkinin tutunarak tırmanmasını sağlayan
küçük kökler bulunur. Mısır bitkisinde ve
bazı bataklık ağaçlarında ise gövdenin alt
bölümlerinden çıkarak toprağa dalan, böyle-
ce gövdeye destek sağlayan köklere (destek
kökler) rastlanır.
KÖKNAR. Değerli orm an ağaçları olan kök­
narlar kozalaklarından ve iğnemsi yaprakla­
rından ötürü genellikle çam ağaçlarıyla karış­
tırılırlar. Oysa, çamgiller familyasının Abies
cinsinde yani çamla ayrı cinslerde (bak. Çam)
yer alan bu ağaçlar dikkatli bir gözlem sonucu
hem çam, hem de öteki kozalaklı ağaçlardan
kolaylıkla ayırt edilebilirler. Çamların kısa
sürgünlerde ikisi-üçü bir arada püskülsü de­
m etler oluşturan iğne gibi ince uzun yaprakla­
rına karşılık köknarların doğrudan genç dalla­
ra (uzun sürgünlere) dizilmiş daha kısa ve
yassı yaprakları vardır. Y aprakların alt yü­
zünde yer alan gümüşsü iki çizgi belki de bu
ağaçların en tanıtıcı özelliğidir. Ö bür kozalak­
lılarda olduğu gibi köknarlarda da bitkinin
üremesini kozalaklar sağlar. K öknarlar ken­
dilerine çok benzeyen ladin ağaçlarından da
dalların ucunda sarkık değil, yukarı doğru dik
duran silindirimsi kozalaklarıyla ayırt edilir.
Üst üste binişmiş pullardan oluşan kozalakla­
rın her bir pulunun altında iki tane kanatlı
tohum bulunur. Köknarların kozalakları aynı
yıl içinde olgunlaşarak pullannı çevreye sa­
KÖKNAR 35
KÖKNARLAR
ko za la k ve
y a p ra k la r^
'k o z a la k ve
. y a p ra k la r
D U G L A S KÖKNARI
te k b ir
AKKÖKNAR iğ n e y a p ra k .
çar; oysa çam ağaçlarının kozalaklarının ol­
gunlaşması iki ya da üç yıl sürer.
Uzun boylu, koni biçimli ve son derece
gösterişli ağaçlar olan köknarların 40 kadar
türü bilinmektedir. Başlıca dağlık bölgelerin
serin orm anlarında yetişen bu türler en çok
A lpler’de, A B D ’de, K anada’da ve SSCB’de
yaygındır. Türkiye’deki orm anlarda başlıca
dört köknar türüne rastlanır. Bunlardan D o­
ğu Karadeniz köknarı (Abies nordmanniana)
Kuzeydoğu A nadolu Bölgesi’nde başka ağaç­
larla birlikte karışık orm anlar oluşturur. Yal­
nızca ülkemize özgü bir tür olan ve başka
hiçbir yerde kendiliğinden yetişmeyen U lu­
dağ köknarı (Abies bornmülleriana) Batı Ka­
radeniz ve M arm ara Bölgesi’ne yayılmıştır.
Kaz Dağı’nda 1.300-1.800 m etre arasındaki
yüksekliklerde yetişen Kaz Dağı köknarı
(Abies equi-trojani) da yalnızca Türkiye’de
bulunur. Toros köknarı (Abies cilicica) ise en
çok Toros D ağları’nda yetişir.
Köknarlar özellikle selüloz ve kâğıt sanayisi
için değerli bir kaynaktır. Güney ve O rta
A vrupa’ya özgü ak köknarın (Abies alba)
yaklaşık 60 m etre yüksekliğe ulaşan gövdele­
rinden elde edilen kereste evlerin iç bölümle­
rinde, oymacılıkta ve bazı müzik aletlerinin
yapımında kullanılır; ayrıca, kâğıt hamuru
yapılır. Köknar ağaçlarının gövde kabukların­
dan ve yapraklarından sızan reçineden de
yararlanılır. Örneğin, Kuzey A m erika’ya öz­
gü bir tür olan balsam köknarının (Abies
balsamea) kabuklarından “Kanada balsamı”
denen bir reçine çıkarılır. Bu reçine, optik
özellikleri açısından cama benzediği için ince­
lenecek örneği yüzeye tutturm ak amacıyla
36 KÖLELİK
mikroskop çalışmalarında kullanılmaktadır.
Gerçek köknarlar dışında, gene aynı famil­
yada yer alan bazı iğneyapraklılara da dug-
lasköknarı adı verilir. Bunlardan Kuzey A m e­
rika'da yetişen adi duglasköknarı (Pseudotsu-
ga merıziesiî) o bölgenin en değerli kereste
ağaçlarından biridir.
KÖLELİK. Köle, bütünüyle başka bir insanın
malı olan, herhangi bir eşya gibi alınıp satıla-
bilen kişidir. Kölelik, eskiçağlardan 19. yüzyı­
la kadar süren uzun bir tarih boyunca çeşitli
biçimlerde var olmuştur.
Köleler, taşınır herhangi bir mal gibi görül­
dükleri ve onlara hiçbir hak ve özgürlük
tanınmadığı için, kendilerinden istenen her
türlü işi yapmakla yükümlüydüler. Efendileri­
nin kötü davranışları, ağır yaşam ve çalışma
koşulları, insan sayılmayan binlerce kölenin
ölümüne yol açtı. Bir köle için kölelikten
kurtulmanın tek yolu efendisince özgürlüğü­
nün geri verilmesi, yani azat edilmesiydi.
İnsanlar tarih boyunca, içinde yaşadıkları
toplum a ve döneme göre çeşitli yollardan
köleleştirildiler. Savaşta tutsak edilmek, bir
suç nedeniyle cezalandırılmak, borcunu öde­
yememek ya da köle ana babadan dünyaya
gelmek, köle olmanın çeşitli biçimlerindendi.
İnsanların ancak kendi yaşamlarını sürdü­
rebilecek kadar üretebildikleri eskiçağlarda
kölelik yoktu. Zam anla üretim de kullandıkla­
rı araçlar geliştikçe tüketebileceklerinden da-
Köleleştirilen Afrikalılar Kuzey ve Güney Amerika'da
rom , şeker, tütün ve pamuk karşılığında satılır, bu
ürünler Avrupa ve İngiltere'ye götürülür, İngiliz
sanayi ürünleri de Am erika'da satılırdı.
ha fazla üretm eye başladılar. Bundan sonra,
savaş tutsaklarını öldürm ek yerine kendileri
için çalıştırmaya başladılar ve onların ürettik­
leri fazla ürüne el koydular. Böylece köleler
ve kölelik doğdu.
Süm erler’de köleler ya ev hizmetlerinde ya
da tarlalarda çalıştırılırdı. Kâr getiren bir mal
olarak alınıp satılmaya başlamaları daha son­
raki dönemlere rastlar. İlk olarak Eski Yu-
nan’da köleler toplum un temel sınıflarından
biri oldu ve ekonomi ağırlıkla köle emeğine
dayandı. Burada köleler daha çok ev hizmet­
lerinde ve tarım da çalıştırıldılar. Köleler yurt­
taş sayılmadıkları için hiçbir hakka sahip
değillerdi. Köle sayısı çok artan Rom a İm pa­
ratorluğum da, kölelerin bazıları m adenlerde
ve taşocaklarında çalıştırılırken, bazıları da
halkı eğlendirmek amacıyla yırtıcı hayvanlar­
la ya da birbirleriyle ölümüne dövüştürülür-
dü. D aha şanslı olanlar ise çiftliklerde ve
evlerde çalıştırılırdı.
Bu dönem de, birçok köle içinde bulunduğu
koşullara başkaldırarak ayaklandı. Bunların
en önemlisi Spartaküs A yaklanm asıdır. İÖ
73’te İtalya’da, C apua’da gladyatör olarak
satılan Spartaküs (bak. G la d y a tö r ) , bazı
kölelerle birlikte kaçarak Vezüv Dağı’na sı­
ğındı. Başka kaçak kölelerin de onlara katıl­
masıyla tüm İtalya’ya korku salan 100 bin
kişilik bir ordu oluştu. İki yıl sonra Spartaküs
bir çarpışmada öldürülünce, güçleri parçalan­
dı ve ayaklanma sona erdi (bak. Sparta k ü s ).
Rom a İm paratorluğu’nun yıkılışından son­
ra kölelik geriledi, ama hemen ortadan kalk­
madı. 8., 9. ve 10. yüzyıllarda A lm anya’da
tarım işçilerine olan gereksinimin artması
köleliğin canlanmasına yol açtı. Bu amaçla
birçok savaş tutsağı Slav köleleştirildi. 13.
yüzyılın sonlarında A vrupa’nın birçok bölge­
sinde kölelerin yerini artık serfler almıştı.
Serfler, toprağa ve beylerine bağlı üreticiler­
di. Köleler gibi alınıp satılmaz ama efendileri­
ni ve bulundukları yeri de terk edemezlerdi.
Topraklar, üzerinde yaşayan serflerle birlikte
alınır ve satılırdı. O rtaçağda serfler ekonom i­
nin belkemiğiydi (bak. FEODALİZM).
Hıristiyan Kilisesi ve İslam dini, m odern
çağa gelinceye kadar köleliğe karşı çıkmadı.
M üslümanlar ile Hıristiyan Avrupa arasında­
ki uzun süren savaşlarda, her iki taraf da

aldıkları savaş tutsaklarını köleleştirdi. Bu­
nunla birlikte M üslüm anların aldıkları tu t­
sakların çoğu ağır işçi olmak ya da ırgat
olarak tarlalarda çalıştırılmak yerine, ev hiz­
m etlerinde çalıştırıldı. Ayrıca, M üslüm anlık’
ta köle azat etmek sevap olduğu için, kölelerin
bir bölümü azat ediliyor ve İslam dinini kabul
ederek topluluğun bir üyesi olabiliyordu.
Osm anlılar’da genellikle savaşlarda ya da
korsanlık yoluyla tutsak edilen kişileri köle
olarak kullanmak, alıp satm ak geleneği vardı.
Bunun dışında başka ülkelerdeki pazarlardan
satın alınarak ülkeye getirilen kölelere de rast-
lanırdı. Köle ticaretini yalnızca Müslüman
tüccarlar yapabilir, Hıristiyanlar da köle satın
alabilirdi. M üslüman köle kullanmak ise ya­
saktı. Köleleri tarımsal üretim de ya da zanaat
üretiminde çalıştırmak Osmanlı Devleti’nde
yaygın olmamakla birlikte rastlanan bir ol­
guydu. Özellikle İstanbul çevresindeki padi­
şahlara ait has çiftliklerde ortakçı kullar
adıyla; B ursa’da dokum acılıkta ve bıçak yapı­
mında köle emeği kullanılmıştı. Ayrıca Hıris­
tiyan tutsakların beşte birine devletin el koy­
ması ve bunları Türkleştirerek devlet hizme­
tinde kullanmasıyla başlayan devşirme sistemi
de Osm anlılar’a özgü bir tür kölelik sayılabi­
lir. Osm anlılar’da esir ticaretine dayalı kölelik
1847’de resm en kaldırıldı. Devşirme sistemi
ise fetihlerin duraklam asına paralel olarak
daha 17. yüzyılda önemini yitirmeye başladı,
18. yüzyılın ortalarında da bütünüyle ortadan
kalktı.
Amerika'da Kölelik
1442’de bir grup Portekizli kâşif, A frika’nın
KÖLELİK 37
batı kıyısından getirdikleri köleleri Portekiz’
de sattı. Bu, Avrupa uluslarınca 400 yıldan
fazla sürdürülen acımasız bir ticaretin başlan­
gıcı oldu. İspanyollar, Güney A m erika’nın
büyük bölümünü ele geçirdikten sonra, köle­
leştirdikleri Y erliler’i gümüş m adenlerinde
çalıştırdılar. Am a Y erliler’in çoğu kötü çalış­
ma koşullarına ve hastalıklara dayanam aya­
rak yaşamını yitirdi. 1517’de İspanya kralı
A frika’dan köle getirmeye karar verdi. Köle­
ler gemilerle önce Batı Hint A daları’na,
oradan da plantasyonlarda (büyük çiftlikler)
çalıştırılmak üzere anakaraya götürüldüler.
Plantasyon köleliği, A m erika’daki İngiliz ko­
lonilerince de sürdürüldü (bak. AFRİKA).
İlk İngiliz köle tüccarı Am iral Sir John
Hawkins’dir (1532-95). Hawkins, köleleri ge­
milerle, Batı A frika’dan Brezilya’ya ve Batı
Hint A daları’na götürüyordu. 18. yüzyılda
İngiltere, Afrikalı kölelerin alım satımında en
önde gelen ülke oldu. 1680-1786 arasında 2
milyondan fazla Afrikalı, köle olarak Kuzey
A m erika’daki İngiliz kolonilerine ve Batı
Hint A daları’na götürülerek satıldı.
150-600 köle taşımak üzere tasarlanmış özel
gemiler, İngiltere’den yola çıkar ve A frika’ya
giderdi. Burada, köle tüccarları tarafından ele
geçirilen, bazen de Siyah kabile şeflerince
tutsak edilerek beyazlara satılan erkek, kadın
ve çocuklar gemilere bindirilirdi. Köle ticare­
tinin sürdürüldüğü 400 yıl boyunca A frika 75
ile 90 milyon arasında genç erkeğini yitirdi.
Bu dönem de A frika’dan A m erika’ya 15 mil­
yon köle getirildi. A radaki fark, köleleştirilen
A frikalılar’ın yolda ölmesinden kaynaklan­
m aktadır.
H istorical Pictures Service, Chicago
19. yüzyıl başlarında kullanılan bir köle
gem isinin iki ayrı yönden görünüşü.
38 KÖLN
The Granger Collection
Köleler, açık artırmada en fazla para veren kişiye
satılan bir mal olarak görülüyordu.
Köle gemilerinde koşullar çok kötüydü.
Köleler sıkışık bir düzende yerleştirilirdi.
Kötü havalarda güverteye çıkarılmayan tut­
sakların, bulundukları yerde ayağa kalkm ala­
rı değil, sağdan sola dönm eleri bile çok zordu.
Gem ide herhangi bir ayaklanmayı önlemek
için erkek köleler ayaklarından zincirlenirdi.
Kötü hava koşulları nedeniyle yolculuk uzadı­
ğında, yiyecek ve su zaten kısıtlı olduğundan,
kölelere verilen tayın giderek azalırdı. Kötü
beslerime, sağlıksız koşullar ve acımasız dav­
ranışlar, 21-90 gün süren bu yolculuklarda
milyonlarca kölenin yaşamını yitirmesine yol
açtı. Köle gemileri A m erika’dan şeker, pa­
muk, tütün satın alır ve İngiltere’ye geri
dönerdi. Plantasyonlarda çalıştırmak amacıy­
la yapılan köle ticareti ve bu ticaretin kölelik­
ten gelen bir aileyi kuşaklar boyunca nasıl
etkilediği, Alex H aley’in Kökler (R oots;
1976) adlı yapıtında canlı bir biçimde dile
getirilmiştir.
Köleliğin Kaldırılması
18. yüzyılda Avrupa ve A B D ’de köle ticareti­
ne karşı tepkiler yoğunluk kazandı. 19. yüz­
yılda İngiltere ve A B D ’de köle ticaretine
karşı dernekler kuruldu. 1804’te M aryland’ın
kuzeyindeki eyaletler köleliğin kaldırılmasına
karar verdi. 1807-08 yıllarında İngiltere ile
A B D ’de köle ticareti yasaklandı. 1833’te İn­
giliz sömürgelerinde kölelik kaldırıldı;
1846’da A B D ’nin özgürlük yanlısı eyaletlerin­
de hiç köle kalmamıştı.
Kölelik Batı Hint A daları’nda 1848’de kal­
dırıldıktan sonra Portekiz, Hollanda ve İs-
panya’ya bağlı topraklarda da yasaklandı. Ne
var ki, A B D ’nin güney eyaletleri bu akımın
dışında kaldı. Buradaki büyük pamuk plan­
tasyonları için kölelerin yaşamsal bir önemi
vardı. Güneydeki kölelik sorunuyla öncelikle
kuzey eyaletleri ilgilendi. Am erika Kölelikle
M ücadele Derneği gibi dernekler birçok kent­
te şubeler açarak örgütlendiler. Köleliğe karşı
olanlara özellikle güneyde tepki duyuluyor­
du. G eorgia’da kölelik karşıtı düşünceleri
savunmak ölümle cezalandırılabilecek bir suç
sayıldı. Kuzeye gitmek isteyen kaçak köleler
Yeraltı Dem iryolu Ö rgütü’nün yardımıyla
yolculuk ediyor, gündüzleri ise köleliğe karşı
olan insanların evlerinde ya da ahırlarında
saklanıyordu.
Kuzey ve güney eyaletleri arasında özellik­
le kölelik konusundaki ayrılık, sonunda A m e­
rikan İç Savaşı’na yol açtı (bak. AMERİKA
BİRLEŞİK DEVLETLERİ). Savaş 1865’te kuzeyin
zaferi ile sonuçlanınca, yapılan anayasa deği­
şikliği ile A B D ’de de kölelik tüm den kaldı­
rıldı.
KÖLN, Alm anya Federal Cum huriyeti’nin
Ren Irm ağı’nın batı kıyısında yer alan bir
kentidir. Kentin tarihsel önemi Kuzey Al­
manya ile H ollanda, Belçika ve Kuzey Fransa
arasında bir geçiş noktası olmasında- yatar.
ZEFA
Köln Katedrali'nin ikiz kuleleri gotik m im arinin tipik
özelliklerini taşır.
 KÖMÜR 39

Köln’ü, İS 50 yılında Rom a İm paratoru Clau- Dokum a, petrokim ya, ilaç, m otor, m aki­
dius, Aşağı Ren Bölgesi’ni Alm an kabileleri­ ne, metal işleme, şarap, çikolata ve kolon­
nin saldırılarından koruyacak bir koloni ola­ ya üretimi başlıca sanayileridir. İlk kez
rak kurmuştu. Kentin adı “koloni” anlam ın­ “Köln suyu” adıyla Köln’de yapılan kolonya,
daki Latince colonia sözcüğünden gelir. adını bu kentten alır. Bankacılık ve sigor­
Köln 4. yüzyılda piskoposluk merkezi, 8. tacılık kent ekonomisinde önemli bir yer
yüzyılda (Şarlman döneminde) ise başpisko­ tutar.
posluk merkezi oldu. Başpiskoposlar elektör
(seçmen) sıfatıyla Kutsal Rom a-G erm en im­ KÖ M ÜR. Çoğunlukla siyah renkli, bazıları
paratorunu seçtikleri için o yüzyıldan başlaya­ ise kahverengi, katmanlaşmış bir tortul kayaç
rak Alm an tarihinde çok önemli bir rol olan köm ür, aslında karbonun katışkılı bir
oynadılar. Köln de Renanya adı verilen Ren biçimidir (bak. KARBON). Milyonlarca yıl önce
Irmağı çevresindeki toprakların merkezi yetişen büyük ve sık orm anların, başka tortul
oldu. çökellerin altına gömülmesi sonucunda oluş­
Köln görkemli katedraliyle ünlüdür. 156,5 muştur.
m etre yüksekliğindeki ikiz kuleleriyle Ren Sanayileşmiş ülkelerde kömüre duyulan
Irm ağı’na tepeden bakan Köln Katedrali Av­ gereksinim oldukça büyüktür, çünkü köm ür
rupa’nın kuzeyindeki gotik kiliselerin en bü­ bugün hâlâ başlıca ısı ve enerji kaynağıdır.
yüğüdür. Yapımına 13. yüzyılda başlanan Kokköm ürü ve havagazının yanı sıra, sanayi­
katedral ancak 19. yüzyılda bitirilebildi. de kullanılan pek çok kimyasal madde kö­
O rtaçağda Köln önemli bir ticaret merkezi m ürden üretilir. Dünya köm ür rezervlerinin
ve Ren Irmağı üzerindeki başlıca Alman büyük bölümü kuzey yarıkürededir; nitekim,
lim anlarından biriydi. Ayrıca bazı Kuzey Av­ önde gelen köm ür üreticisi ülkeler SSCB,
rupa kentlerinin Hansa Birliği adıyla kurduk­ A B D , Çin, Polonya, İngiltere, Alm an D e­
ları ticaret ortaklığının da üyesiydi. Kentin en m okratik Cum huriyeti, Alm anya Federal
tanınmış olduğu zanaat dalları dokum a, şa­ Cumhuriyeti ve H indistan’dır. Kömür güney
rap, deri, kitap ve altın eşya yapımıydı. yarıkürede daha az bulunmakla birlikte, G ü­
D okum a ve şarap üretimi bugün de kentin ney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda’daki
ekonomik yaşamında büyük önem taşır. 19. yataklardan oldukça büyük m iktarlarda kö­
yüzyılda m odern sanayi dallarının ortaya çıkı­ m ür çıkarılmaktadır. Kuzey Kutup Bölgesi’n-
şı Köln’ün gelişmesine de yol açtı. 1939’a gelindi­ de de köm ür bulunm uştur; kâşif Robert
ğinde Köln 768 binlik nüfusuyla Alm anya’nın Falcon Scott ise A ntarktika’da köm ür yatak­
üçüncü büyük kentiydi. Günümüzdeyse ları keşfetmiştir. Ekvator yakınlarında ise
1 milyona yaklaşan (1987’de 914.336) nüfu­ köm üre çok az rastlanır. Dünyanın çeşitli
suyla Almanya Federal Cum huriyeti’nin dör­ yerlerinde köm ür aram aları sürdürülm ektedir
düncü büyük kentidir. ve son zam anlarda bazı yeni zengin köm ür
II. Dünya Savaşı sırasında bom bardım anlar yatakları bulunmuştur. Dünya toplam köm ür
sonucu Köln çok büyük yıkıma uğradı. Kent üretim i, yılda yaklaşık 3 milyar tondur. B u­
merkezinin neredeyse tüm ü yerle bir edildi. gün yeraltında ne kadar köm ür kaldığını
Çok geniş bir yer kaplayan yıkıntılar, 1951 söylemek pek kolay değildir, ama gene de
yılında bile hâlâ temizlenememişti. Duvarları birkaç yüzyıl kadar yetecek yatakların bulun­
ayakta kalmış, ama çatısı ve içi yıkıma uğra­ duğu tahmin edilmektedir.
mış olan katedral, savaştan sonra onarım için
kapatıldı. Ancak 1957’de kullanıma açılabil­ Kömür Nasıl Oluştu
di. O yıllarda kentin büyük bir bölümü Köm ürün büyük bölümü, günümüzden yakla­
neredeyse yeniden yapıldı. K atedral hâlâ şık 340 milyon yıl önce başlayıp yaklaşık 60
Köln’deki en etkileyici mimari yapıttır. H er milyon yıl önce sona eren Karbonifer D önem ’
yıl çok sayıda ziyaretçi katedraldeki değerli de oluşmaya başladı, (bak. JEOLOJİ).
sanat koleksiyonlarını ve kutsal em anetleri K arbonifer D önem ’den önceki Devoniyen
görmeye gelir. D önem ’de, kuzey yarıkürede büyük dağlar
40 KÖMÜR

KÖMÜR MADENCİLİĞİNİN TARİHİ

Bazen madenciler köm ürün içinde yaprak fosillerine Ortaçağda açılan ilk köm ür kuyuları çok ilkeldi.
rastlarlar. Köm ür damarları, m ilyonlarca yıl önce Yeraltında kazılan kömür, atla ya da elle döndürülen
yetişen orm anların yerin altına göm ülm eleri çıkrıklara bağlı sepetlerle yukarı çekilirdi.
sonucunda oluşmuştur.

Yeraltı çalışması. 1880'lerde köm ür sanayisi hızla Maden ocaklarında çocuklar ve bazen kadınlar da
gelişmeye başladı. Bu dönem de madenciler son çalışırdı. Kömür, raylar üzerine yerleştirilen ve
derece zor ve tehlikeli koşullarda çalışır, kömürü m id illile rle çekilen vagonlarla kuyunun ağzına
kazmalarla çıkarırlardı. taşınırdı.

Modern köm ür ocaklarında, mekanik kazı makineleri Eski ocaklarda, tavanın çökmesi ağaç direkler
kullanılır. Yukarıda görülen, dev b irtü n e l açma dikerek önlenm eye çalışılırdı. Bugün ise bu amaçla,
makinesidir. pistonlarla desteklenen tavan zırhlarından
yararlanılmaktadır.

oluşmuştu. Karbonifer D önem ’de, bu sıra­
dağlar havanın etkisiyle aşınmaya uğradı.
Irm ak ve yağmur sularınca dağlardan aşağıla­
ra taşm an kum lar ile öteki molozlar, çevrede­
ki sığ denizlerin kıyılarında birikti; böylece
buralarda deltalar, bataklıklar, sulak düzlük­
ler oluştu.
Bu bataklıklarda dev ağaçlardan oluşan sık
ve geniş orm anlar yetişti; bu ağaçların günü­
müze kalan yegâne akrabası, “kibritotu” ya
da “kurtpençesi” denen ve atalarına hiç ben­
zemeyen minik bitkilerdir. Bu dev ağaçlar
öldüklerinde, çürüm ekte olan bitkisel m adde­
lerden oluşan ıslak bir zeminin içine devrili­
yordu. Su, ağaçların çürümesini yavaşlatıyor,
bunun sonucunda da orm an alanı turbalık
haline geliyordu. İşte bu turba yatakları,
milyonlarca yıl sonra, bugün bizim yaktığımız
köm üre dönüştü. Çoğu yerde geniş bataklık­
lar sular altında kaldı, orm anlar ölüp gitti ve
turbalar çam urlara gömüldü. Sonra, gene
dağlardan bölgeye akan ırm aklarca taşman
kum lar çökelmeye başladı. Kum setleri yük­
selip su düzeyinin üstüne çıkınca, yeni orm an­
lar yetişti ve bu süreç tekrarlandı. Kömür
yataklarının bulunduğu alanların üst üste
sıralanmış farklı kayaç katm anlarından oluş­
masının nedeni budur.
Çam urlardan oluşan şeyllerin üzerinde
kumtaşları bulunur. H er kumtaşı katmanının
üst kesimleri, bitki kökleriyle doludur ve bu
katm anın üzerinde de bir köm ür yatağı ya da
damarı yer alır. Sonra bunun üzerinde gene
bir şeyi katmanı görülür. Deniz basmasına
uğramış kesimlerde ayrıca, içi denizkabukla-
rıyla dolu ince bir kireçtaşı katm anı da bulu­
nur. Bazı köm ür yataklarında birçok kömür
damarı vardır; bu dam arlar, ağacın yetişme,
çürüm e, sular altında kalma ve mille örtülme
süreçlerinin, ne kadar sık tekrarlanm ış oldu­
ğunu gösterir. Bazı dam arlar çok incedir,
örneğin yalnızca 3 santim etredir; bu durum,
turba yataklarının çok kısa bir zaman içinde
sular altında kaldığını gösterir. Bazı yerlerde
ise 30 m etreden daha kalın dam arlara rastla­
nır; bu da oluşum sürecinin çok daha uzun bir
zaman dilimi içinde gerçekleşmiş olduğu anla­
mına gelir. H indistan’da Singrauli köm ür
havzasındaki dam arlardan biri 152 m etre ka-
lınlığındadır; A vustralya’nın Victoria eyale­
KÖMÜR 41
tinde de 225 m etre kalınlığında bir linyit
yatağı bulunm aktadır. D am arlar arasındaki
derinlik de birkaç m etreden birkaç yüz m etre­
ye kadar değişebilir; bu, turba yataklarının
suda ne kadar derine gömülmüş olduğuna,
çamur ve kum katm anlarının birikim hızına
bağlıdır. 20 m etre k'lınlığındaki bir turba
yatağı, sonuçta 2 mecre kalınlığında bir kö­
m ür yatağı oluşturur.
Bakterilerce başlatılan bitkilerin köm ürleş­
me süreci milyonlarca yıl sürer; Y er’in iç
kesimlerinden kaynaklanan ısının, turbaların
üstünde biriken çamur ve kumun yarattığı
basıncın etkisiyle tam amlanır. Katman sıkış­
tıkça içindeki su ve gazlar dışarı kaçar; turba
önce linyite (kahverengi köm ür) dönüşür;
linyit, genellikle kahverengi, yumuşak, yarı
oluşmuş bir köm ürdür. Linyit, daha sonra
taşköm ürüne dönüşür; m adenköm ürü de de­
nen siyah renkli taşköm ürü en yaygın kullanı­
lan köm ür türüdür. Taşköm ürü de sonunda
en sert ve bileşim bakım ından katışıksız kar­
bona yakın köm ür türü olan antrasite dönü­
şür. Turbadan antrasite kadarki bu köm ürleş­
me sürecinin hangi aşam ada olduğu, sürecin
başlangıcından bugüne kadar geçen zamanın
uzunluğuna ve o bölgenin jeolojik koşullarına
bağlıdır. Bu nedenle turba, linyit, taşköm ürü
ve antrasit, birlikte ya da ayrı ayrı yerlerde
bulunabilir. Köm ür alanı dev bir peynirli
sandviçe benzetilebilir; bu sandviçin peyniri
köm ür, ekmeği ise kayaçlardır. Am a bu her
zaman düz bir sandviç değildir; bazı yerleri
bükülmüş ya da ezilmiş olabilir. Bunun nede­
ni, köm ürün oluşum dönemindeki yerkabuğu
hareketleridir. D am ar, yüzeye çıkıp havayla
temas ettiği yerlerde aşınmaya uğrar (bak.
AŞINMA); kalan köm ürün büyük çoğunluğu,
aradaki çukurlarda bulunur. M aden ocakları­
nın açıldığı bu çukur bölgelere köm ür havzası
denir. Bir köm ür damarının yüzeyde görün­
düğü yere mostra ya da çıkma denir. Örneğin,
Soma, Muğla ve Elbistan linyit yatakları
yüzeydedir ve açık işletme denen bir m aden
kazı yöntemiyle kazılır.
Açık İşletme
İlk m adenciler, yüzeye çok yakın bulunan
köm ürü çıkarmak için toprak ve kayaçlarda
yarm alar açarlardı. Cevherin üzerindeki top-
42 KÖMÜR

GÜNÜMÜZDE KOMUR NASIL ÇIKARTILIR VE KULLANILIR

Kömür kesme makinesiyle kesilen kömürler Daha büyük ocaklarda, maden işçilerini ve kömürü
otom atik olarak bir taşıyıcı bantın üzerine taşımakta yeraltı trenlerinden yararlanılır.
boşaltılır ve böylece ocağın dışına kadar taşınır.

Açık işletmelerde, yüzeye yakın kömür damarı dev Bugün gelişkin güvenlik donanım ları kullanılıyor
kazı m akineleriyle kazılır. Damar tüm üyle kazıldıktan olsa bile, maden ocakları gene de tehlikeli yerlerdir.
sonra kuyular kayaç ve toprakla doldurularak yüzey Her ocakta, tehlike anında görev yapacak bir
şeklinin eski halini alması sağlanır. güvenlik ekibi vardır.

deterjan

kim yasal
m addeler

plastik

Maden ocaklarından çıkartılan kömür, yakıt olarak Deterjan, boya, ilaç, gübre gibi pek çok yararlı ürün
köm ür kullanan sanayi tesislerine trenlerle taşınır. köm ürden elde edilir.
Kömürün büyük bölüm ü, elektrik üreten term ik
santrallarda kullanılır.
 KÖMÜR 43

rak örtüsünün kaldırılması yoluyla gerçekleş­ ciler ötekinden dışarı çıkma olanağı bulurlar.
tirilen bu açık ocak işletmeciliği, bugün de M adenciler ve donatım bir kuyudan indirilip
çeşitli ülkelerde yaygın olarak uygulanm akta­ çıkarılır; köm ür de öteki kuyudan yukarı
dır. İlk m adenciler, bir tepenin altındaki çekilir.
köm ürü, dam ara ulaşan ve galeri diye anılan, Günüm üzde bir m aden kuyusunun çapı
yatay ya da eğimli kuyular açarak çıkarabili­ yaklaşık 6 m etredir; İngiltere’de 800 m etre­
yorlardı; Türkiye’de ve başka ülkelerde bu den daha derine inen kuyular vardır. A B D ’
yöntem yaygın olarak uygulanmaktadır. Çı­ deki yeraltı m aden ocaklarında inilen derin­
karılacak 1 ton köm ür için tonlarca toprak ve lik genellikle 95 m etreden daha fazla değildir.
kilin kaldırılması gerekebilir. Cevherin üstün­ Ana galeriler, kuyunun dibinden köm ür da­
deki bu toprak ve kil katmanını kaldırmak m arlarına doğru, onları kesecek biçimde açı­
için genellikle çekme kepçeli kazı makineleri lır. İngiltere’de köm ürün çoğu, doğrudan
kullanılır. Bunlar, bir kolun ucuna takılmış doğruya damarın içinde açılıp ilerletilen tü ­
büyük bir kepçesi olan dev ekskavatörlerdir. nellerden çıkarılır. Galeriler ise damarların
Bu m akineler, kepçenin her atılışında 170 yanı sıra uzanır. Am a dam ar dik bir eğime
m3’e yakın toprak kazıyıp çıkarabilirler {bak. sahipse, o zaman damarı kesecek ya da
K a zi MAKİNELERİ). Köm ür damarının üstünde­ dam arla buluşacak biçimde kayaçların için­
ki kayaç katm anına “ö rtü ” denir; kömürü den yatay kat galerileri açılır.
çıkarabilmek için bu örtünün ortadan kaldırıl­ D am arlardan köm ür çıkarmanın iki ana
ması gerekir. yöntemi vardır. Bunlardan biri, yalnızca yü­
M aden işletmelerinin çevre görünümünü zeye yakın köm ür dam arlarında uygulanan
bozmalarını önlemek için, önce yüzey toprağı “oda-topuk sistemi”dir. Bu sistemde m aden­
ve kayaçlar kazılıp alınır; bunlar ileride yeni­ ciler, köm ürü çıkarmak için dam arın içinde
den kullanılmak üzere bir kenara yığılır. tünel açarlar ve köm ürünü aldıkları kesimler­
Alandaki köm ür çıkarıldıktan sonra kalan de “oda” denen dört köşe boşluklar bırakarak
delikler toprak ve kayaçlarla tekrar dolduru­ tüneli ileri doğru sürerler. Böylece ortaya
lur; yüzey toprağı yerine yerleştirildikten çıkan petek biçimli yapının tavanı ve duvarla­
sonra buraya ot ve ağaç dikilir. rı köm ürden topuklar (bir tür sütun) bırakıla­
Açık maden ocağı işletmeciliği İngiltere ve rak ayakta tutulur. Kömürün tamamı çıkarıl­
A vrupa’da bugün de uygulanm aktadır; ama dıktan sonra topuklar da alınır ve bunlann
artık yüzeye yakın köm ürlerin çoğu çıkarılmış yerine tavan destekleri konur. Bu sistem
durumdadır. A B D ’de yaygındır.
Köm ür çıkarmada uygulanan öteki ana
Yeraltı Madenciliği yöntem “uzunayak” tekniğidir. Bu sistemde
Suyu m aden dışına pompalayıp atm aya, dü­ köm ür, dam arın “alın” denen ön cephesinden
şey ya da eğimli m aden kuyularından köm ürü kazılır; tavan direk ve çubuklarla desteklenir.
yukarı çekmeye yarayan m akineler geliştiril­ G erçekten, bütün köm ürün alınabildiği bu
meden önce m adenciler, suyun doğal olarak sistem m ekanik kazı için en uygun yöntemdir.
akıp gittiği düzeyin altında kalan dam arlardan
köm ür çıkaramazlardı. Maden Ocaklarında Makine Kullanımı
Bugün ise köm ürün büyük çoğunluğu yüz­ 20. yüzyıldan önce maden ocaklarında yalnız­
lerce m etre derinden çıkarılmaktadır. Daha ca insanlar ve hayvanlar çalışırdı. G ünüm ü­
derindeki dam arlara genellikle iki kuyuyla zün ocaklarında ise alında köm ür kazan tek
inilir. H er m adende, yeraltında çalışılan kesi­ bir kişiye bile rastlanmayabilir; insan kalaba­
mi yüzeye bağlayan en az iki kuyunun olması lığının yerini denetim panelinin başındaki tek
gerekir. Kuyulardan birinin ağzına güçlü bir bir işçi almıştır. Bazı sanayileşmiş ülkelerde
vantilatör yerleştirilerek, m adende bir hava bugün, çok sayıda küçük m aden ocağı yerine,
akımı dolaştırılır; böylece çalışılan kesim ha­ gelişkin makinelerle donatılmış az sayıda bü­
valandırılmış ve zararlı gazlar dağıtılmış olur. yük ocağı işletmek yeğlenmektedir.
Ayrıca kuyulardan biri kapandığında, m aden­ M akineleşme öncesinde köm ür, maden iş­
44 KÖMÜR
çilerinin güç koşullar altında yürüttükleri
yorucu bir çalışma sonucunda parçalanarak
alından kopanlırdı. îşçiler patlayıcılarla alın
açarlar ve sonra da el kazmalarıyla köm ürü
kazıp çıkarırlardı. Kazılan köm ür el kürekle­
riyle küçük vagonlara doldurulur, vagonlar
ana galeriye kadar midillilerle çekilir ve ancak
ana galeride elektrikli bir çekiciye takılıp
kuyunun ağzına taşınırdı. İşçiler alında çalışır­
ken, alnın üstüne gelen tavan kesimini des­
teklem ek için “ocak direği” denen ağaç direk­
ler dikerler ve bazen de çelik destekler
koyarlardı.
Bütün bu işler günümüzde makinelerce
yapılmaktadır. Dev tünel açma m akineleri,
ocağı yeni köm ür rezervlerine bağlayan gale­
rileri açar. Kesici-yükleyici görevini gören
m akineler, köm ürü keser ve otom atik olarak
bir taşıyıcı banta yükler; bant bu kömürü
ocağın dışına taşır. Kesicinin ağzı, üzerinde
çelik dişler bulunan bir döner silindir biçimin­
dedir; dişler alından köm ürü oyarak çıkarır.
Kesme ağzı bir taşıyıcının üzerine monte
Norveç'te, Kuzey
Kutup Denizi
üzerindeki Svaibard
(Spitzberg) Adası'nda
bir köm ür ocağı.
ZEFA
edilmiştir; zırhla kaplı, sağlam bir yapıya
sahip olan taşıyıcı, kesme ağzıyla birlikte
ilerler. Tavana destek olan ağaç direklerin
yerini çelikten yapılmış, hidrolik destekler
almıştır; bu destekler, çok basit bir biçimde,
bir supapı çevirerek ileri doğru hareket ettiri­
lebilir ve tavan yüksekliğine göre yeni bir
konum a getirilebilir. Bunlar, tavan yüksekli­
ğine ve taşımaları gereken yüke göre kendile­
rini otom atik olarak ayarlayabilirler. G ünü­
müzde, altında çalışanları korumaya yaraya­
cak tam bir çelik tavan oluşturulabilmesini
sağlayan, siperlikli ağır hizmet destekleri de
kullanılmaktadır.
Kömürü ocaktan yüzeye çıkarmak için de
otom atik donanım lardan yararlanılır. Kömür
önce zırhlı taşıyıcıdan bantlı taşıyıcıya aktarı­
lır; bantlı taşıyıcı köm ürü ocağın dibine taşır.
Köm ür burada sarmal bir oluktan, silo biçi­
mindeki dev bir “bunker”e boşaltılır. Katlı
asansörler de köm ürü bunkerden yüzeye çı­
karır.
Yüzeye çıkartılan kömür, “kömür hazırlama”

tesisine alınır. Burada köm ür, kayaç parçala­
rından temizlenir ve iriliğine göre ayrılır. T e­
mizleme işleminde köm ür ve kayaç karışımı
genellikle suya yatırılır; suyun içine şiddetli
hava püskürtülerek malzeme çalkalanır; böy­
lece taşlar dibe batar, daha hafif olan köm ür
ise yüzüp ayrılır. Köm ürü iriliğine göre ayır­
mak önemlidir; çünkü, günümüzün kömür
yakan aygıtlarının tasarımları belli bir tane iri­
liği ve yakıt türüne göre yapılmıştır.
M odern m adencilikte, uzaktan denetimli
makine kullanımı yaygınlaşmaktadır. K ontro­
lör bir düğmeye basar ve yerin derinliklerin­
deki m akineler çalışmaya başlar. İşletilen kö­
mür ocağına ilişkin bütün bilgi, bir bilgisayara
beslenebilir ve yüzeydeki bir denetim odasın­
da incelenebilir. Bu sistemler verimliliği ve
güvenliği artırm akta, ama on binlerce maden
işçisinin de işsiz kalmasına yol açmaktadır.
Madenlerde Güvenlik Önlemleri
M aden ocaklarında kazı yerleri tam am en ka­
ranlıktır ve maden işçileri başlıklarına taktık­
ları pilli lambalarla önlerini aydınlatırlar. Ku­
yunun dibe yakın kesimleri ise elektrikle ay­
dınlatılır ve çoğu kez bu aydınlatma sistemi
ana ulaşım galerilerine kadar uzatılır. Bütün
elektrik donanımının iyi yalıtılmış olması ge­
rekir; böylece elektrik kıvılcımlarının yangına
ve patlam aya neden olma tehlikesi azaltılmış
olur. Am a asıl büyük tehlike, grizu denen
m etan gazı ile hava karışımlarından kaynakla­
nır; en küçük bir kıvılcım grizunun tutuşarak,
ocaktaki köm ür tozuyla yüklü havanın patla­
masına yol açabilir. Bu nedenle m aden ocağı­
na inenlerin kibrit taşımasına ve yerin altında
sigara içmelerine izin verilmez. Alında ya da
alnın hemen üstündeki kayaçlarda delikler
açılarak, köm ürdeki m etan gazının dışarı atıl­
masına çalışılır. Ocaktaki köm ür tozları, pnö-
mokonyoz denen bir akciğer hastalığına da
yol açar; bu nedenle m adenlerde köm ür tozu
miktarını düşük düzeyde tutabilm ek için özel
çaba harcanır. Eskiden, her yıl yüzlerce m a­
den işçisi bu hastalığa tutulurdu. Günümüzde
ocaklarda kullanılan kazı ve tünel açma maki­
neleri, fazla toz oluşturmamaları için su püs­
kürtücüleriyle donatılmıştır.
Ocaklarda çalışma günde 24 saat boyunca
sürer; ama bu çalışma, yaklaşık sekizer saatlik
KÖMÜR 45
üç “vardiya”ya bölünmüştür; her vardiyada
ocağa ayrı bir takım iner. H er vardiyanın ba­
şında, iş başlamadan önce, ocaktaki çalışma
yeri, bir teknisyence denetim den geçirilir. Bu
teknisyen sıvı yağ yakan bir güvenlik lambasıy­
la, ortam da m etan gazı bulunup bulunmadı­
ğını kontrol eder. O cakta m etan varsa, lam­
banın alevi uzayarak mavi bir renk alır, ama
lam badan dışarı doğru herhangi bir alev sızın­
tısı olmaz. Lambanın alev uzunluğuna bakıla­
rak, ocakta bulunabilecek yüzde 1 ile yüzde 5
oranındaki m etan gazının miktarı saptana­
bilir.
Madenci lambası da denilen bu türden ilk
güvenlik lambasını, 1815’te Sir Humphry
Davy (bak. D a v y , SIR H um phry ) bulmuştur.
Günüm üzde, ocaklardaki m etan miktarı, çe­
şitli otom atik aygıtlarla ölçülmekte ve denet­
lenm ektedir.
Kömürün Kullanım Alanları
Çinliler’in İÖ 1100’de köm ür kullanm akta ol­
duklarını biliyoruz, ama Tunç Çağı’nda yaşa­
yan insanlar da köm ürden yararlanmış olabi­
lirler. O rtaçağda önde gelen köm ür üreticisi
ülkeler İngiltere ve İskoçya idi. İngiltere’de
13. yüzyılda I. Edw ard’ın zamanında Durham
ve N orthum berland’dan başka yerlere köm ür
sevkiyatı yapılıyordu. Yaklaşık üç yüzyıl son­
ra köm ür, tuğla yapımı ve benzeri sanayi dal­
larında, bu arada giderek artan bir biçimde
evlerde yakıt olarak kullanılmaya başlandı.
Bunun sonucunda da düzenli işleyen bir tica­
ret ağı kuruldu. 1698’de Thomas Savery,
1705’te de Thom as Newcomen’ın geliştirdik­
leri yangın pompasını, 1763’te James W att
gerçek bir buhar makinesi haline dönüştürdü
ve m adenlerdeki suyun dışarı atılmasında bu
m akineden yararlanılmaya başlandı; böylece
maden ocaklarında daha derinlere inilmesi
olanaklı durum a geldi. Buhar m akinelerinde,
enerji kaynağı olarak, köm ür kullanılıyordu
(bak. B u h a r MAKİNESİ); çok geçmeden bunlar
fabrikalarda da kullanılmaya başlandı ve böy­
lece köm üre olan gereksinim arttı. A B D ’de
köm ür madenciliği 1865’ten sonra önem ka­
zandı; bugün A B D , dünyanın en büyük üreti­
ci ülkelerinden biridir.
D aha sonra elektrik üretm ek için köm ürde­
ki enerjiden yararlanm anın yolları bulundu.
46 KÖMÜR
Bugün köm üre olan en büyük talep, elektrik
santrallanndan gelmektedir. G erçekten de bu
santralların birçoğu bir köm ür m adeninin ya­
kınında kuruludur ve bir taşıyıcı bantla doğru­
dan m adene bağlanmış durum dadır. (Ayrıca
bak. E lektrik E n er jîsî.)
Köm ürden elde edilen havagazı, evlerde
yaygın olarak kullanılır, ama bugün doğal gaz
havagazının yerini alm aktadır (bak. G a z ).
Öte yandan kokköm ürü bugün de köm ürden
üretilm ektedir. Kokköm ürü üretiminde kö­
m ür çok az havanın bulunduğu bir fırında kıs­
men yakılır. İşlem sırasında köm ürdeki bütün
uçucu katışkılar gaz halinde gider ve bunun
sonucunda köm ür, hemen hemen katışıksız
karbon biçimindeki kokköm ürüne dönüşür.
Gaz halinde toplanan katışkılardan katran ve
amonyağın yanı sıra benzol (ham benzen) gibi
yağlar elde edilir. Bütün bu m addeler kimya
sanayisinde ilaç, dezenfektan, parfüm, kim­
yasal gübre, naylon ve benzeri plastikler, bo-
yarmadde ve patlayıcı gibi çok değişik ürünle­
rin yapımında kullanılır (bak. KİMYA SANAYİSİ).
Köm ür dum anı, kentlerde kirlenmeye yol
açmaktadır. Dum an insan sağlığını olumsuz
biçimde etkiler. Günümüzde çeşitli yasalarla
kentlerdeki hava kirliliğinin önüne geçilmeye
çalışılmaktadır. Am a doğal ya da sanayide
üretilmiş olsun, dumansız yakıtlar da vardır.
En nitelikli doğal dumansız yakıt antrasittir.
A ntrasit sert, parlak ve katışıksız karbona en
yakın olan köm ür türüdür. Kapalı bir sobada,
sönm eden, çok uzun süre yanar ve hiç dum an
çıkarmaz. Özellikleri açısından antrasite çok
yakın bazı köm ürler de, resmi m akamlarca
“doğal dumansız yakıt” olarak kabul edilir,
ama bunların hepsi yanarken az da olsa m ut­
laka dum an çıkanr. Taşköm üründeki dum an
oluşturucu katışkılann ısı yoluyla giderilmesiy­
le de dumansız yakıtlar elde edilebilir. “Tep­
kin” denen (şöminelerde parlak bir alevle ya­
nan) dumansız yakıtlar gene de bir m iktar du­
man çıkarır. Kokköm üründe ise bütün katış-
kılar giderilmiş durum dadır. Kokköm ürünün
genellikle kapalı bir sobada yakılması gerekir.
Başka enerji biçimleri (nükleer enerji, su
enerjisi ve petrol) son zam anlarda daha bü­
yük önem kazanmıştır. A m a köm ür, önüm üz­
deki yıllarda da yaşamsal önemini koruya­
caktır.
Odunkömürü
O dunköm ürü aslında, yukarıda anlatılan kö­
mürleşme süreci sırasında yeraltında oluşan
bir doğal köm ür türü değildir. G erçekte, ağa­
cın yakılmasıyla elde edilen, siyah ya da çok
koyu gri renkli, gözenekli bir karbon biçimi­
dir. “G özenekli” olmasının anlamı, gaz ve sıvı
soğurma, yani emme yeteneğinde olması de­
mektir. Odunköm ürünürt belirli bir biçimi
yoktur ve oldukça hafiftir.
Eskiden odunköm ürü, odun yığınının kuru­
tulmuş çamurla örtülerek yakılması yoluyla
üretilirdi. Aslında bu tam anlamıyla bir yak­
ma değildir; çünkü yığının üzerindeki kuru
çamur, odunların havayla temasını engeller
ve karbonun yanmasını önler. Böylece odun­
dan karbon dışındaki bütün elem entler ve bi­
leşikler uzaklaştırılmış olur ve geriye kolayca
kırılabilen odunköm ürü kütükleri kalır.
Odunköm ürü eskiden evlerde yakıt olarak ve
ayrıca demirin eritilmesinde kullanılırdı, ama
günümüzde bu işlemde odunköm ürünün yeri­
ni kokköm ürü almıştır.
Sanatçılar taslak çizimlerini odunköm ürün-
den yapılmış özel kalemlerle yaparlar. Havai
fişek yapımında da, toz haline getirilmiş
odunköm ürü kullanılır. Am a bugün temel
olarak odunköm ürünün gazları ve renk verici
m addeleri emme özelliğinden yararlanılır.
O dunköm ürü, gözenekli olması nedeniyle
sert bir sünger gibi davranır; küçük bir odun­
köm ürü parçası oldukça büyük hacimdeki bir
gazı em erek içinde tutar. Asetilen gibi çeşitli
gazların depolanm asında ve taşınmasında kul­
lanılan çelik tankların içine odunköm ürü dol­
durulur ve böylece tanka, basınçta tehlikeli
bir artışa yol açmadan büyük m iktarda gaz
doldurulması sağlanır.
Renkli sıvıların renginin giderilmesinde de
odunköm ürü kullanılabilir. Eğer yeni ısıtılmış
odunköm ürü (buna “etkinleştirilmiş odunkö­
m ürü” denir), çay ya da m ürekkep damlatıl­
mış suyla birlikte ısıtılırsa, bu sıvılar renkleri­
ni yitirir. Beyaz şekerin üretilmesinde odun­
köm ürünün bu özelliğinden yararlanılır. Ev­
lerde kullanılan m angallarda da odunköm ürü
yakılır.
Türkiye'de Kömür
Ülkemizin tüm bölgelerinde çeşitli köm ür ya­

taklarına rastlanır. Amasya (Yeniçeltek), Bo­
lu, Bursa, Çorum (Alpagut ve D odurga), D e­
nizli, Erzincan, Erzurum , Kütahya, Manisa
(Soma), Nevşehir, Sivas ve Yozgat’ta rezerv
açısından zengin olan yüksek nitelikli linyit
yatakları vardır. Türkiye’nin daha birçok yö­
resinde rezerv m iktarı yüz milyonlarca tona
ulaşan düşük nitelikli ve turba özelliği taşıyan
linyit yatakları bulunur. 1987 yılı bilgilerine
göre Türkiye linyit üretimi 46.481.000 tondur.
T ürkiye’nin başlıca taşköm ürü yatakları,
Karadeniz Bölgesi’nin batı kesimindedir.
Ereğli-Zonguldak Köm ür Havzası adıyla anı­
lan bu maden bölgesinden çıkarılan taşköm ü­
rü m iktarı 1987 yılı bilgilerine göre 7 milyon
tonu biraz aşıyordu.
Yapılan araştırm alarda ülkemizin herhangi
bir yöresinde antrasit yatağına rastlanm a­
mıştır.
KOPEK. Evcilleştirilen ilk hayvanlardan biri
olan köpek, insan yaşamında önemli bir yer
edinmiştir. Evcil köpeğin atası olduğu sanılan
hayvanların başında eskiden bütün Avrasya
ve Kuzey A m erika’da yaşayan boz kurt gelir.
Kurdun evcilleştirilmesi ise farklı yerlerde,
farklı yollar izlemiştir.
Yabanıl Köpekler
Dingo (Canis dingo) en tanınmış yabanıl
köpekler arasında yer alır. A sya’dan göç
ederek Avustralya’da yaşamaya başlayan ilk
insanların beraberinde getirdiği sanılan bu
hayvanlar evcil köpeklerle çiftleşebilmektedir
(bak. DİNGO). Asya yaban köpeği (Cuon
alpinus) Güneydoğu A sya’nın ormanlık ke­
simlerinde yaşar ve sürüler halinde avlanır.
Postu sarımsı ya da kırmızımsı kahverengi,
kuyruğu kabarık ve sık tüylü, uzunluğu kuy­
ruğuyla birlikte 1 m etre dolayındadır.
A frika yaban köpeğinin (Lycaon pictus)
postu kısa ve seyrek tüylü, yer yer boz,
kahverengi ve siyah lekelidir. A frika’nın bü­
yük bir bölümüne yayılmış olan bu köpekler,
sürüler halinde iri hayvanlara saldırır, öldür­
düklerinden daha çok hayvanı ürkütüp kaçı­
rırlar.
U zakdoğu’da yaşayan rakunköpeği ( Nycte-
reutus procyonoides) küçük yüzü ve kalın
postuyla rakunu andırır. A m a kuyruğunda
KÖPEK 47
koyu renk halkalar yoktur. Uzunluğu kuyru­
ğuyla birlikte 1 m etreye yaklaşır.
O rta ve Güney A m erika’nın orm anlarında
ve savanlarında yaşayan çalıköpeği (Speothos
venaticus) çok kısa bacaklı, kahverengi post­
lu, uzun ve tıknaz gövdeli bir etçildir. Özellik­
le doğal yaşama ortam larının yok edilmesi
nedeniyle soyları tükenm eye yüz tutm uştur.
Günüm üzde yaşayan yabanıl köpekler bazı
evcil köpek soylarını andırır. Am a bu hayvan­
ların iskeletlerini inceleyen bilim adam lan,
evcil köpeklerin ataları olmadıklarını söyle­
m ektedirler. Evcil köpeklerin ataları olasılık­
la hız, güç, iyi işitme ve çok iyi koku alma gibi
üstünlükleri olan, ayrıca toplu yaşama davra­
nışı gösteren hayvanlardı. Tüm bu özelliklerin
birleşmesi evcil köpeklerin iyi birer avcı
olmasını sağlamıştır. Am a görme duyusu gö­
rece zayıf olan bu hayvanlar, renkleri ayırt
edemezler.
Evcil Soylar
Biçim, renk, boyut ve taşıdığı özellikler bakı­
mından farklarına karşın tüm köpekler Canis
familiaris türündendir. Günüm üzdeki yakla­
şık 150 evcil köpek soyu insanlar tarafından
seçmeye dayalı ıslah yöntemiyle geliştirilmiş­
tir. Örneğin tazı soyunu geliştiren insanlar, en
hızlı koşan dişi ve erkek köpekleri seçip kendi
aralarında çiftleştirmiş, doğan yavrular ara­
sında da aynı amaca uygun seçmeyi yapmış ve
bu işlemi, tazıları ortaya çıkarana kadar
kuşaklar boyunca sürdürm üşlerdir. Aynı yön­
tem le, danualar iriliklerine, buldoglar güçleri­
ne, teriyeler cesaretlerine, zağarlar koku al­
ma duyularına öncelik verilerek geliştirilmiş­
tir. Pekin köpeği ve adı Fransızca’da “kele­
bek” anlamına gelen papillon gibi soylar,
yabanıl atalarından öylesine farklıdır ki, yal­
nızca ev hayvanı olarak beslenebilir, doğada
yaşamlarını sürdürüp üreyem ezler. Bu durum
bekçi köpekleri gibi belirli amaçlar için yetiş­
tirilmiş bazı soylar için de geçerlidir. Çünkü
bu köpeklerin başka koşullara uyum sağlama­
ları çok zordur.
Evcil köpeklerden M eksika kökenli chihua-
hua ağırlığı bazen 500 gramı geçmeyecek
ölçüde küçük, danua 60 kilogramı aşacak
ölçüde iridir. Biçim ve renkleri de büyük bir
çeşitlilik gösterir. Geniş ya da ince gövdeli,
48 KÖPEK
Kökeni çok eskiye dayanan üç köpek soyu: (Solda) Saluki; (ortada) Norveç köpeği; (sağda) Basenji.
uzun ya da kısa tüylü, kahverengi, boz, sarı,
kırmızı, beyaz ve mavimsi renklerde olabilir­
ler. Bacak ve kulakları bazılarında uzun,
bazılarında kısa, kuyrukları çok çeşitli uzun­
luklarda ve biçimlerdedir.
Son yıllarda köpek yetiştiricileri süs köpeği
ya da cüce köpek denen çok küçük yapılı
soylar geliştirmişlerdir. Bazı köpekler kurda
çok benzemesiyle dikkat çeker. Bunlar ara­
sındaki en belirgin ayrım, kurda benzer kö­
peklerin kuyruklarını yukarı kaldırıp kıvırma­
sı, kurtların ise aşağı sarkıtmasıdır. Köpek
soyları genellikle yararlanılan özellikleri göz
önünde tutularak gruplara ayrılır. Am a bazı
köpekleri belli bir gruba sokmak çok zordur.
Örneğin dilinin siyah olmasıyla dikkat çeken
çov-çov, hem bir ev köpeği, hem de kuzey
ülkelerinde çeki hayvanı olarak kullanılan bir
kızak köpeğidir.
Çoban ve Kızak Köpekleri
Avrasya’nın ünlü kızak köpeklerinden beyaz
postlu Samoyed köpeği, geliştirildiği Sibirya’
nın kuzeybatısında rengeyiklerini gütmekte
de kullanılır. Sibirya köpeği ve Kuzey A m eri­
ka’nın kuzeyinde yetiştirilen Alaska kızak
köpeği gibi tanınmış bütün kızak köpekleri,
kalın postlu, iri ya da irice yapılı, çok daya­
nıklı ve güçlüdür.
Köpeklerin yaptığı en yararlı işlerden biri
koyun ya da sığır sürülerini gütmek ve onlara
bekçilik etm ektir. Çoğu ülkenin bu iş için
yetiştirilmiş kendine özgü soyları vardır. A na­
Sally Aiıtıe Thom pson!li. B. Inc.
dolu çoban köpeği ya da Kangal çoban köpeği
adlarıyla tanınan, kısaca Kangal köpeği de
denen soy, kalıtsal özellikleri başarıyla korun­
muş, kökeni çok eskiye dayanan köpekler
arasında yer alır. Türkiye’nin Sivas ilinde,
özellikle Kangal ilçesinde geliştirildiği sanıl­
maktadır. Çok iri yapılı olan bu köpeklerin
erkeği 50-70 kg, dişisi 40-60 kg ağırlığında,
omuz yükseklikleri bazen 80 santimetrenin
üstündedir. Renkleri kirli beyaz, açık sarı,
boz, kahverenginin değişik tonlarında olabi­
lir. Ağız ve kulak çevresiyle burun ucu,
değişen genişlikte siyahtır. Bu nedenle K an­
gal köpeklerine en sık takılan adlardan biri de
“K arabaş”tır. Bu hayvanlar çok zeki, duygu­
lu, uysal, görevine ve sahibine son derece
bağlı olmalarıyla ünlüdür. Özel bir eğitim
görmeden sürüleri başarıyla yönetir ve kendi
sorumluluğu altındaki hayvanları şaşmaz bir
kesinlikle ayırır. Bu köpekler kara ikliminin
sert soğuklarına ve sıcaklarına çok dayanıklı­
dır. Am a nemli bölgelere, deniz kıyılarına
alışmakta zorluk çeker.
İngiltere’de 18. yüzyılda geliştirildiği sanı­
lan İskoç çoban köpeği, İngiltere’nin en
önemli çoban köpeği soyudur. İngiliz çoban
köpeği de bir zamanlar sürüleri gütmekte
kullanılmıştır, ama uzun tüylü kabarık postu
zor işler yapmasını bir ölçüde engellediğinden
günümüzde gösteri köpeği ve ev hayvanı
olarak beslenir. G ene ev hayvanı olarak
beslenen kısa bacaklı, uzun gövdeli Gal korgi-
si, sığır sürülerini gütmek için geliştirilmiştir.
 KÖPEK 49

Fransa, Belçika ve M acaristan’ın da kendi­ agle ve base gibi daha ufak yapılı zağar soyları
lerine özgü çoban köpekleri vardır. Ama tavşanları, susamurlarım ve öbür küçük hay­
çoban köpeklerinin birçoğu günümüzde bekçi vanları avlam akta kullanılırlar. Yaygın biçim­
köpeği, polis köpeği, kılavuz köpeği ya da de tanınan taba siyah renkli rakun zağarı,
öbür gruplarda da görüldüğü gibi daha deği­ A m erika’da bloodhound ile taba siyah tilki
şik amaçlar gözetilerek eğitilmektedir. Bunlar zağarından geliştirilmiştir.
arasında en iyi tanınanlarından biri Alman Tilki zağarları yüzyıllardan beri özellikle
çoban köpeği ya da Alm an kurt köpeğidir. tilki avında kullanılmaktadır. Çoğu zağardan
Eğitilmeye çok yatkın olan bu köpekten her daha hızlı olan bu köpekler, belki de yavaş,
iki dünya savaşında da havaalanları ve fabri­ ama koku alma duyusu keskin gerçek zağarlar
kalarda bekçi köpeği olarak yararlanılmıştır. ile hızlı koşan tazıların çiftleştirilmesi sonucu
Ayrıca haber taşımak, yaralıları kurtarm ak, ortaya çıkmıştır. Yerin altında yuvalanan
hatta paraşütle uçaktan atlamak üzere eğiti­ hayvanların avında kullanılan porsuk zağarı,
len köpekler de vardır. Filax adlı bir Alman ataları zağarlar gibi iyi koku alır ve teriyeler
kurt köpeği birçok insanın hayatını kurtardı­ gibi kısa bacakları sayesinde toprak içinde
ğından, insanlar gibi kahram anlık madalyası açılmış tünellere girebilir.
almıştır. Alm an kurt köpeği aynı zamanda Güçlü, çok hızlı ve zarif yapılı köpekler
görmeyen insanlar için eğitilen çok başarılı bir olan tazılar, avlarını koklayarak değil gözle­
kılavuz köpeğidir. riyle izler. İngiliz tazısı, Afgan tazısı, İskoç
Kangal köpekleri gibi en iri çoban köpekle­ tazısı ve Rus tazısı ya da borzoy en iyi bilinen
rinden biri olan Pirene köpeği, günümüzde tazı soyları arasında yer alır.
daha çok bekçi ve gösteri köpeği olarak
kullanılmaktadır. Uzun ve kabarık tüylü Kuş Köpekleri ve Öbür Av Köpekleri
Newfoundland köpeğinin, siyah postlu yerli Spanyel, seter ve puanter en yaygın tanınan
köpekler ile Pirene köpeklerinin çiftleştiril­ kuş köpekleridir. Spanyeller farklı büyüklük­
mesi sonucu ortaya çıktığı sanılmaktadır. İri lerde birçok soydan oluşur. Bu köpekler
ve güçlü olan bu köpekler ya kıvırcık siyah ya sahiplerinin önünde koşuşturarak kuşların
da siyah beyaz postludur. Denize düşmüş yerini bulur ve havalanmalarını sağlarlar.
insanları kurtarmalarıyla ünlüdürler. Puanter ve seter, kuşu gördüğünde ya da
A taları arasında Newfoundland köpeğinin hissettiğinde hareketsiz kalarak sahibini uya­
de bulunduğu Senbernarlar iri ve güçlü bir ran daha iri yapılı köpeklerdir. Ferma denen
soydur. Tüyleri değişik uzunluklarda ve renk­ bu davranış sırasında seterler avın bulunduğu
lerde olabilir. Bu köpekler uzun yıllar boyun­ yöne doğru çökerek, puanterler burunlarını
ca keşişler tarafından dağ m anastırlarında, ava doğru yönelterek durur ve sahiplerinin
dağlarda kaybolan ya da zor durum da kalan saldırı kom utunu beklerler.
insanları kurtarm aları için yetiştirilmiştir. Bazı köpek soyları özellikle su kuşlarının
avlanmasında kullanılmak üzere geliştirilmiş­
Tazılar ve Zağarlar tir. Bu köpekler sugeçirmez postları ve iyi
Büyük olasılıkla zağarların çoğu, Fransızlar’ın koku alan burunları sayesinde vurulup düşen
Saint-Huberî adını verdiği köpekten türetil­ kuşları suda kolayca bulup sahiplerine geti­
miştir. Bloodhound soyu bunun iyi bir örneği rirler.
sayılır. İri yapılı, kısa ve düz tüylü olan
bloodhound'ların kulakları büyük ve kıvrık, Teriyeler ve Öbür Köpek Soyları
üst dudakları yanlardan sarkıktır. Kaybolan Adını “toprak” anlamına gelen Fransızca
insanların ya da kaçan suçluların bulunmasın­ terre sözcüğünden alan teriyeler tilki, sansar,
da kullanılır. Bütün zağarlar gibi kokudan iz porsuk gibi toprağı kazan yırtıcı memelileri
sürer ve bu konuda öbür köpek soylarından avlamak için geliştirilmiştir. Am a bu köpekle­
çok daha başarılıdır. İz peşinde yavaş ilerler rin çoğu günümüzde ev hayvanı olarak besle­
ve çok inatçıdır. Kokuyu yitirdiğinde geri dö­ nir. Başlıca teriye soyları arasında uzun tüylü
nerek yeniden bulur ve izlemeyi sürdürür. Be- dik ya da sarkık kulaklı Skye teriyesi; ayrık
50 KÖPEK

Yorkshire Teriyesi Chihuahua

B ü tü n fotoğraflar Sally A n n e Thom pson!E. B. Inc.

Üst sıradaki soylar tanınmış

süs köpekleridir. Öbürleri
genel olarak sürüleri
gütm eleri ve kızakları
çekmeleri için geliştirilm iştir.
Günümüzde ise polis köpeği,
kılavuz köpeği olarak ya da
başka amaçlar için
eğitilm ektedirler.
İskoç Çoban Köpeği Senbernar

Rottvveiler Doberman Bokser

Boğa Mastısı Alaska Kızak Köpeği

 KÖPEK 51

Labrador Köpeği Puanter

N eil M iskler!Photo Research
(üstte solda); Sally A n n e Thom pson!
E .B . Inc. (öbür fotoğraflar)

Üstte ve yanlarda yer

alan fotoğraflarda
özellikle kuş avında
kullanılan köpek soyları
görülm ektedir. Altta ise,
önceleri av köpeği
olarak geliştirilen, ama
sonraları ev hayvanı
olarak beslenen
teriyelerden bazıları
görülm ektedir.

VVeimaraner Vizsla

Airedale Teriyesi Boğa Teriyesi

Dandie D inm ontTeriyesi SkyeTeriyesi Border Teriyesi

52 KÖPEK
gözlü, kaba tüylü, dik kulaklı İskoç teriyesi;
sert tüylü ve tepesinde daha yumuşak bir tüy
tutamı bulunan Avustralya teriyesi sayılabilir.
Sert ve yumuşak tüylü foksteriyeler ya da tilki
teriyeleri, postu siyah taba olan M anehester
teriyesi, daha iri yapılı ve kırmızımsı renkli
İrlanda teriyesi de yaygın biçimde tanınır.
Teriyelerin en irisi olan A iredale teriyesinin
susamuru zağarı ile soyu tükenmiş siyah taba
tüylü İngiliz teriyesinden türetildiği sanılmak­
tadır. Boğa teriyesi ve Boston teriyesi mastı­
lara ve buldoglara yakın akraba soylardır.
M astılar ve buldoglar düz tüylü, iri ve geniş
gövdeli, büyük kafalı, küçük ve sarkık kulak­
lıdır. Buldog, iki yana yalpalayarak yürüyen,
buruşuk yüzlü bir köpektir. Ortaçağ İngiltere’
sinde boğalarla dövüştürm ek için yetiştirilen
bu soy, adını “boğa köpeği” anlamına gelen
İngilizce bulldog sözcüğünden alır.
İngiltere’de 2.000 yılı aşkın bir süre bekçi
köpeği olarak kullanılan mastı, değişik dö­
nem lerde gösteri amacıyla da dövüştürülmüş-
tür. İngiltere’yi işgal eden Rom alılar mastıyı
arenalarda dövüştürm ek için R om a’ya götür­
düler. M astılar daha sonra İngiltere’de seyir­
cilerin çevrelediği bir alanda ayı ve boğalarla
dövüştürülmek için eğitilmiştir.
Önceleri vurulan su kuşlarını getirmesi için
geliştirilen kanişler, özellikle Fransa’da bü­
yük ilgi görmüş, günümüzde en sevilen ev
köpekleri arasına girmiştir. Tüylerini çeşitli
biçimlerde kesme işlemi ev köpeği olarak
kullanılmasından çok önce, suda rahat hare­
ket etmesi için başlatılmıştır. Kanişler en zeki
köpek soylarından biridir. Sirklerde gösteri
amacıyla yaygın biçimde eğitildiği gibi dom a­
lan denen ve toprağın altında yetişen lezzetli
m antarların yerlerini bulma işinde de kullanıl­
m aktadır. Kanişlerin görünüşü birbirine çok
benzeyen ama irilikleri farklı üç tipi vardır.
Bunlar büyük boy ya da standart, orta boy ve
küçük boy ya da cüce kaniş adlarıyla tanınır.
Köpekler ve İnsanlar
İnsanlarla yüzyıllar boyunca iç içe yaşayan
köpekler, sayısız efsaneye ve masala konu ol­
muştur. Örneğin Yunan mitolojisine göre Ha-
des denilen yeraltmdaki ölüler ülkesinin kapı­
sını Kerberos adlı bir köpek bekler. Genellik­
le üç başlı ve yılan kuyruklu olarak gösterilen
bu köpeği yeryüzüne çıkarmak H erakles’in
başarmak zorunda kaldığı 12 görevden sonun-
cusuydu (bak. HADES; H er a k les ). Gökyüzün­
de takımyıldızlardan ikisinin adı Büyükköpek
ve K üçükköpek’tir. Ayrıca köpek sözcüğü­
nün kullanıldığı birçok atasözü ve deyim var­
dır. Örneğin “Havlayan köpek ısırmaz” atasö­
zü, karşısındakini bağırıp çağırmakla korku­
tan kimsenin eyleme geçmeyeceğini; “Kurt
kocaymca köpeğin maskarası olur” atasözü,
güçlü iken çekinilen kişinin gücünü yitirdiğin­
de kötü niyetlilerin oyuncağı olacağını anlatır.
“Köpeksiz köy bulmuş da değneksiz geziyor”
deyimi kendisine engel olacak, karşı çıkacak
kimse olmadığından, istediği gibi davrananlar
için kullanılır.
Bu örnekler ve daha birçoğu köpekler ile
insanlar arasındaki yakın ilişkilerin bir göster­
gesidir. İnsan fosilleriyle birlikte bulunan kö-
peğinkine benzer kemikler, en azından 10 bin
yıl önce, evcilleştirme sürecinin olmasa bile
insanların köpeklerle ilişkisinin başladığını
kanıtlam aktadır. Belki de, yiyecek artıkları
bulmak amacıyla yerleşim alanları çevresinde
dolaşan ve yaklaşan tehlikelere karşı insanları
uyaran bu hayvanlar ile insanlar arasında ya­
vaş yavaş gelişen bir ilişki doğmuştur.
A frika’da yazılı tarihin başlangıcından beri
köpeklerin bulunduğu bilinmektedir. Eski
M ısırlılar’m 5.000 yıl önce yaptıkları m ezarla­
rın ve tapınakların duvarlarını süsleyen kö­
pekler günümüz salukilerine, Babil ve Hitit
sanatında kullanılan köpek figürleri Kangal
çoban köpeğine benzer. M ısırlılar’ın köpeğe
büyük saygı duyduğu, hatta kutsal saydığı bi­
linm ektedir. Eski EtiyopyalIlar için köpeğin
öylesine saygın bir yeri vardı ki, onları hü­
küm dar olarak seçer ve başa geçirdikleri kö­
peklerin davranışlarını dikkatle izleyerek yö­
netim işinin nasıl üstesinden geldiklerini anla­
maya çalışırlardı. Am a tarih boyunca köpek­
ler hep en sevilen hayvanlar arasında yer al­
mamıştır. Yahudiler ve Hindular köpekleri
pis hayvanlar olarak görür ve dokunm aktan
çekinirler. Türkler ve A raplar “köpek” sözcü­
ğünü, insan için kullanılabilecek en kötü ya­
kıştırm alardan biri sayarlar.
Birbirlerine taban tabana zıt tüm bu yakla­
şımların ötesinde, köpekler sahiplerine koşul­
suz bağlılıkları ve cana yakın arkadaşlıklarıyla
 KÖPEKBALIĞI 53

yüzyıllar boyunca gözde birer ev hayvanı ol­ Köpekbalıklarının birçoğu bu dev türlerin
muşlardır (bak. EV HAYVANLARI). tersine son derece saldırgandır. A frika’nın
okyanus kıyıları, Am erika ve Avustralya kıyı­
KÖPEKBALIĞI. Köpekbalıkları iskelet yapı­ ları gibi köpekbalıklarının tehlike oluşturdu­
ları kemik yerine kıkırdaktan oluşmuş balık­ ğu yerlerdeki plajlarda yüzücüleri korum ak
lardır. Yeryüzünün hemen hemen tüm deniz­ için gözetleme kuleleri, çanlar, sirenler, öbür
lerinde bulunan yaklaşık 300 türü vardır. Bazı uyarı sistemleri ve ağlar kullanılmaktadır.
türleri denizlerden akarsulara girmeleriyle “İnsan yiyen” ve “beyaz ölüm ” gibi adlar da
dikkat çeker. Ayrıca bir köpekbalığı türünün takılan beyaz köpekbalığı (Carcharadon carc-
(Carcharinus leucas) O rta A m erika’da Nika­ harias) bütün köpekbalıkları arasında belki
ragua G ölü’nün tatlı sularında yaşadığı bilin­ de en saldırgan ve insan için en tehlikeli olan
m ektedir. türdür. Uzunluğu 11 m etreye ulaşan bu dev
Köpekbalıklarının öne doğru uzamış sivri balığın üstte genellikle boz, mavimsi ya da
bir burnu, burnun altında keskin dişlerle kahverengimsi olan rengi karnına doğru kirli
donanmış hilal biçiminde bir ağzı vardır. beyaza döner. D aha açık renkteki örnekleri­
Ö ndeki dişler aşındıkça ya da koptuğunda diş ne de rastlanmıştır. Kaplan köpekbalığı, pa-
sıraları öne doğru ilerler ve arkada yeni bir diş mukbalığı ve çekiçbalığı saldırganlığıyla tanı­
sırası gelişir. Gövdelerini sert ve pürtüklü diş nan köpekbalıkları arasındadır.
yapısında pullar örter. Gövdelerinin yanların­ Çekiçbalıkları (Sphyrna cinsi) alışılmadık
da 5-7 çift solungaç yarığı vardır. K öpekbalık­ biçimde yanlara doğru genişlemiş başlarıyla
ları birçok bakım dan 300 milyon yıldan daha dikkat çeker. Burun delikleri ve gözler bu yan
önce yaşamış atalarına benzer. Plankton can­ çıkıntıların uçlarındadır. Bu son derece garip
lılarından balıklara, foklara ve balinalara görünüşlü kafa biçiminin yüzerken büyük bir
kadar yenebilecek her şey köpekbalıklarının manevra yeteneği sağladığı anlaşılmaktadır.
besinleri arasındadır. Yakalanan köpekbalık­ Sabanbalığinın (Alopias vulpinus) kuyruğu
larının m idelerinde kaplum bağalar, yunuslar, gövdesi kadar uzundur. Saban biçimindeki
deniz kuşları, balıklar, yengeçler, kalam arlar, kuyruğu saldırmadan önce balık sürülerini
yumuşakçalar ve öbür köpekbalıkları bulun­ istediği gibi yönlendirmesine yarar.
muştur. Bazıları ölmüş deniz hayvanları ya da M ahmuzlu camgözler her iki sırt yüzgecinin
deniz taşıtlarının bıraktıkları artıklarla besle­ önünde kalın ve sivri uçlu bir diken (mahmuz)
nen leş ve çöp yiyicilerdir. taşıyan köpekbalıklandır. Bunlardan bayağı
Köpekbalıklarında yum urtalar dişinin için­ mahmuzlu camgöz, benekli camgöz ya da
de döllenir. Erkeklerin karın yüzgeçlerinden katranbalığı (Squalus acanthias) adlarıyla ta­
gelişmiş olan çiftleşme organları spermanın nınan tür kuzey yarıküre denizlerinde son
dişiye aktarılmasına yarayacak biçimde oluk­ derece geniş bir yayılım gösterir. Zehir kese­
ludur. Türlerin çoğunda yum urtalar dişinin leriyle bağlantılı olan sırtındaki mahmuzlar
içinde açılır ve yavrular canlı doğar. Öbürleri insan derisinde ağrılı yaralara yol açar. U zun­
yum urta sarısı bakım ından zengin iri yum ur­ luğu en çok 2 m etre, gövdesi gri üstüne beyaz
talarını bir kılıfla sanlı olarak suya bırakır. beneklidir.
Yaşayan en iri balık türü olan balina Bayağı köpekbalığı (Mustelus mustelus) A t­
köpekbalığı (Rhincodon typus) 18 m etre las Okyanusu’nda ve A kdeniz’de yaygın bi­
uzunluğa ve tonlarca ağırlığa ulaşmasına kar­ çimde görülür. Uzunluğu en çok 160 cm,
şın oldukça zararsızdır. Yalnız karides ve ortalam a 60-100 cm dolayındadır.
benzeri küçük hayvanlarla beslenir. Bu hay­ Kedilerinkini andıran oval biçimli gözleri
vanları solungaçlarından geçen sudan ince nedeniyle kedibalığı adıyla tanınan 90’ı aşkın
uzun, çok sayıda solungaç dikeniyle süzer. köpekbalığı türü vardır. Bunlardan küçük
Balina köpekbalıkları oldukça tem bel hay­ benekli kedibalığı (Scyliorhinus canicula) A t­
vanlardır. Uzunluğu bu türe yaklaşan büyük las Okyanusu’nun doğusunda ve Türkiye’yi
camgöz (Cetorhinus maximus) de benzer bi­ çevreleyen tüm denizlerde yaşar. Uzunluğu
çimde beslenir. en çok 1 m etre dolayındadır; sırtı ile yanları
54 KÖPRÜ
Köpekbalıklarının hemen hepsi aerodinamik biçim li
gövde yapılarıyla iyi birer yüzücüdür. Kuyruk
yüzgeçlerinin üst parçası genellikle çok irid ir ve
hemen hepsinde geniş bir sırt yüzgeci vardır.
sık ve küçük beneklidir. K aradeniz’de bulun­
mayan büyük benekli kedibalığı ya da boz
lekeli kedibalığı (Scyliorhinus stellaris) ise 2
m etre uzunluğa yaklaşabilir. Ayrıca benekleri
daha iri ve daha seyrektir.
Bir düzine dolayında türü bulunan kelerba-
lıklanm n (Squatina cinsi) uzunlukları en çok
2,5 m etredir. Ü stten basık baş ve gövdeleri ile
yayvan göğüs ve karın yüzgeçleri nedeniyle
vatozlara benzerler (bak. V a t o z VE F o ly a ) .
Dünyanın birçok yerinde köpekbalıkları
ekonomik bakım dan değerlidir. Sert ve daya­
nıklı derisi işlenerek kullanılm akta, etinden
özellikle gübre ve balık yemi olarak yararla­
nılmaktadır. Köpekbalığının karaciğerinden
elde edilen yağ A vitamini bakımından çok
zengindir.
KÖPRÜ. Birçok türü olan köprülerin tüm ün­
de ortak olan bazı özellikler vardır. Bütün
köprüler ırmak ya da vadi gibi bir engelin
üzerinden geçerek engelin iki yanını birleşti­
rir; her köprünün ağırlığını taşıyan ayakları
bulunur.
Köprülerin başlıca üç türü vardır: En ilkel
köprü basit kiriş denen köprü türüdür. Bir
ırmağın iki yakası arasında uzanan bir kalas
bu türe örnek olabilir. Kalasın iki yanda
dayandığı destekler köprünün ayaklarını,
ayaklar arasındaki uzaklık köprü açıklığını,
alttaki boşluk da köprü gözünü oluşturur.
Böyle bir köprüden geçmesi uygun olan
ağırlık, kalası kırabilecek ağırlığın dörtte biri
kadar olmalıdır. Kalasın iki ucundaki destek­
lere ek olarak araya da destekler konursa
köprünün sağlamlığı artar. Basit kirişin geliş­
tirilmiş biçimi olan konsol kiriş kullanılan
köprülerde köprü ayakları yukarı doğru ge­
nişleyerek birbiriyle birleşir. Bazen araya bir
ek kiriş konarak açıklık büyütülür.
D aha gelişmiş bir köprü türü olan kemer
köprü, taş ve çelik gibi sıkışmaya dayanıklı
malzemeyle kem er biçiminde yapılır. Ağırlı­
ğın yanlara doğru iletilmesi nedeniyle bu
köprüler daha büyük yükleri taşıyabilir (bak.
KEMER). Üçüncü köprü türü olan asma köprü ,
gerilmeye dayanıklı malzemeyle yapılır. As­
ma köprülerin en basit örneği, üzerine köprü
yapılacak açıklığın iki yakası arasında gerilen,
birbirine paralel iki tel ve bunların üzerine
konan bir tahta kaplam adan oluşur. Sarmaşık
dallan, ip ya da zincir kullanılarak yapılan
ilkel asma köprüler çok eskiden beri kullanı­
lır; ama çelik kuleler arasında gerilen çelik
kablolarla yapılan büyük asma köprüler ilk
kez 20. yüzyılda gerçekleştirilmiştir.
Bir köprü, çeşitli köprü türlerinin bir karışı­
mı olarak da yapılabilir. Bir köprünün türüne
ve yapımında kullanılacak yöntem e, o köprü­
yü yapacak olan mühendis karar verir. Onun
bu konudaki kararını köprünün nerede yapı­
lacağı, ne boyda olacağı, ne kadar yük taşıya­
cağı, ayakların oturacağı yerdeki toprağın
özelliği ve köprü için ne kadar harcama
yapılabileceği gibi soruların cevapları belirle­
yecektir. Yapılacak bir köprü için iki ayrı
mühendisin önerdiği projeler hiçbir zaman
tümüyle birbirinin aynı olamaz. Bu da bir

Kalküta'daki Hovvrah Köprüsü'nün (konsol köprü) yapım aşamaları. Çelik kuleleri 80 metre yüksekliktedir.
köprünün yapımında kullanılacak kesin “doğ­
ru” bir yöntemin olmadığını gösterir; bu
konuda “doğruluk” ölçüsü her durum un ken­
dine özgü sorunlarına uygun çözümler getire­
bilmektir.
Kiriş Köprüler
Kiriş köprü türünün ilginç bir örneği 1850’de
İngiltere’de yapılan ve Anglesey A dası’m
G aller’e bağlayan Britanya Köprüsü’dür. Y a­
pıldığı tarihte 130 m etre açıklığıyla dünyadaki
en geniş açıklıklı köprü olan Britanya K öprü­
sü, günümüzde de asma köprüler dışında en
geniş açıklıklı köprü olma özelliğini korur.
H er biri dört açıklıklı, yan yana iki tüp
biçiminde yapılan bu demiryolu köprüsünde,
o zaman yeni gelişen bir malzeme olan dövme
demir kullanılmış ve iki tüpün birbirine bağ­
lanmasıyla köprünün dayanıklılığı artırıl­
mıştır.
Kemer Köprüler
İskoçya’daki “Atlantik Üzerindeki K öprü” ,
en eski örneklerine Roma dönem inde rastla­
nan taş kem er köprülerin ilginç bir örneğidir.
Özenle biçim verilen taşlarla yapılmış olan bu
zarif görünümlü köprü, günümüze sağlam
olarak kalmıştır ve yapımı sırasında düşünü­
lenden çok daha büyük yükleri taşımaktadır.
Türkiye’de, Anadolu Selçukluları ve Osm an­
KÖPRÜ 55
lIlar dönem inden kalmış birçok taş kem er
köprü vardır. 1202’de Kayseri’de yapılmış
olan Tekgöz Köprüsü, Silvan’daki beş gözlü
Malabadi Köprüsü, E dirne’de 1.392 m etre
uzunluğundaki 174 gözlü U zunköprü, İstan­
bul’da 635 m etre uzunluğıjndaki Büyükçek-
mece Köprüsü bu köprülerin önemlileri ara­
sında sayılabilir.
Dem irden yapılan ilk kem er köprü 1779’da
İngiltere’de Severn Irmağı üzerinde kurul­
muştur. Bu tür köprüler kirişli ya da asma
köprülere göre daha ucuz olduğu gibi, ağır
yükleri taşımaya da uygundur. D aha sonra
çelik kem er köprüler yapılmaya başlanmıştır.
Bunların en büyükleri 500 metreyi biraz aşan
açıklıklarıyla A B D ’deki New Irmağı Boğazı
Köprüsü ve Bayonne Köprüsü ile Avustralya’
daki Sydney Limanı Köprüsü’dür. 1930’larda
betonarm e kem er köprüler de yapılmaya
başlanmıştır. Dünyanın en büyük betonarm e
kem er köprüleri Yugoslavya’da Zagreb yakı­
nındaki Krk I Köprüsü ve Avustralya’nın
Sydney kentinde, Parram atta Irmağı üzerin­
deki Gladesville Köprüsü’dür. 1980’de yapı­
lan Krk I K öprüsü’nün açıklığı 390 m etredir;
yapımı 1964’te tam am lanan Gladesville Köp­
rüsü’nün açıklığı da 305 m etredir.
Konsol Köprüler
Kemerli köprü için fazla uzun olan açıklıklara
56 KÖPRÜ
Solda: D iyarbakır, S ilva n 'd a 1147'de yap ılan M alab adi
K öprüsü. Sağda: 1973'te y ap ım ı ta m a m la n a n
Boğaziçi Köprüsü.
konsol köprü ya da asma köprü yapılır. Basit
kirişin geliştirilmiş bir biçimi olan konsol
köprüde kenarlardan belirli uzaklıkta iki ayak
vardır. H er ayaktan çıkan iki koldan biri
kenara kenetlenir. Ö bür kollar birbirine doğ­
ru uzanarak açıklığın ortasında birleşir ya da
aralarına konan ek bir kiriş (asma kiriş) bu iki
kolu birleştirir.
Konsol köprülerin en önemli örneklerinden
biri 1890’da İskoçya’da yapılmış olan Forth
Demiryolu K öprüsü’dür. İki açıklıklı olan bu
köprünün yapımında 45.400 ton çelik kulla­
nılmıştır.
K anada’da St. Lavvrence Irmağı üzerindeki
Quebec K öprüsü’nün 549 m etrelik bir açıklığı
vardır. Dünyanın en geniş açıklıklı konsol
köprüsü olan Quebec Köprüsü’nün yapımın­
da 60.364 ton çelik ve 8 milyon perçin çivisi
kullanılmıştır.
1972’de İskoçya’daki Clyde Irmağı üzerin­
de yapılan Erskine K öprüsü’nün açıklığı 500
m etredir. Desteksiz bir kiriş köprü için çok
fazla olan bu açıklıkta köprü yapabilmek için
yüksek bir kuleye bağlanan çelik kablolarla
köprü gövdesi desteklenmiştir. Çelik kablo
gergili köprü denen bu köprülerin yapımı
asma köprülerden daha kolaydır ve bütün
dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır.
Asma Köprüler
En büyük açıklıklı köprüler asma köprüler­
A ra Güler
dir. Çok basit bir köprü tipi olan asma
köprülere H indistan’da ve A sya’nın öbür
bölgelerinde o kadar çok rastlanır ki, ilk asma
köprünün nerede yapıldığını bilmek olanak­
sızdır. Bu ilkel asma köprüler iki grup ipten
oluşur. Bunlardan biri köprünün döşemesini
taşır, öbürü ise tutunm ak için parmaklık
görevi yapar. Sık ormanlık ve dağlık birçok
bölgede bu tür ip köprüler hâlâ kullanılır; ip
yerine asma dallarıyla yapılmış olanlarına da
rastlanır.
İlk modern asma köprüyü, G aller’deki
M enai Boğazı üzerinde, Thom as Telford
1819-26 arasında yapmıştır. Telford, her biri
518 m etre uzunluğundaki 16 ağır zinciri yük­
sek taş kuleler arasında gererek, köprü döşe­
mesini bu zincirlere asmıştı. Menai K öprüsü’
nün yapımı sırasında ağır zincirlerin yerlerine
kaldırılıp gerilmesi çok zor olmuştu. Tel
kablo yapma yöntemini bulan mühendis John
A . Roebling, asma köprülerde zincir yerine
tel kablolar kullanılabileceğini düşündü. Roeb-
ling’in 1855’te yaptığı Niagara asma köprü­
sünde bütün yapıyı dört tel kablo taşıyordu.
H er biri 25 cm çapındaki bu kablolar Roebling’
in bulduğu bir yöntem le birbirine sarılan
3.640 telden oluşmuştu. Açıklığı 250 m etre
olan köprünün Niagara İrm ağından yüksekli­
ği 76 metreydi. Asma köprüler büyük açıklıklı
köprülerdir. Yapılan her büyük asma köprü,
mühendislik deneyimlerini artırarak daha bü-

D ö rt ayrı köprü ö rn e ğ i: (Ü stten alta d o ğru ) konsol
köp rü-İskoçya 'd aki Forth K öp rüsü ; çelik kem erli
kö p rü -A vu stra lya 'd a ki S ydn ey Lim anı K öp rüsü ;
asma kö p rü -N e w Y o rk'ta ki G eorge VVashington
K öp rüsü ; d ö n e r k ö p rü -İn g ilte re 'd e k i Nevvcastle
K öprüsü.
yüklerinin yapılmasına olanak hazırlamış, da­
ha dayanıklı yeni yapı malzemeleri, yeni çelik
türleri bulundukça daha büyük açıklıklı asma
köprülerin yapımı birbirini izlemiştir.
1988’de Japonya’da 1.780 m etre açıklıklı
Akaşi Ohaşi asma köprüsünün yapılmasına
kadar dünyadaki en geniş açıklıklı köprü
1981’de Kuzey İngiltere’de yapılmış olan
H um ber Köprüsü’ydü. İlk bakışta asma köp­
rüler birbirinin aynı gibi görünür; tümü de
yüksek kuleler arasına gerilmiş çelik kablola­
ra asılı, uzun, simetrik, zarif görünüşlü köprü­
lerdir. 1.410 m etre açıklıklı H um ber Köprü­
KÖPRÜ 57
sü’nün, iki çelik kablosunun her biri 11 bin
ton ağırlığındadır. 5 mm çapında 15 bin telin
bükülmesiyle yapılan bu kabloların gerilme
kuvveti 19 bin ton kadardır.
İstanbul Boğazı üzerindeki iki büyük asma
köprü, dünyanın en büyük açıklıklı köprüleri
arasında yer alır. Bunlardan 1973’te yapılan
Boğaziçi Köprüsü’nün açıklığı 1.074 m etre,
1988’de yapılan Fatih Sultan M ehmed K öprü­
sü’nün açıklığı da 1.090 m etredir. Boğaziçi
Köprüsü’nün 58 cm çapındaki iki taşıyıcı
kablosunun gerilme kuvveti 15 bin tondur.
Denizden yüksekliği 64 m etre olan köprünün
iki çelik kulesi 165 m etre yüksekliğindedir.
Geniş açıklıklı asma köprülerde, dikkat
edilmesi gereken bir konu da, köprünün
esnek olması ve şiddetli rüzgârda aşağı yukarı
ve yanlara doğru esnediği zaman dengesinin
bozulmaması için çok dikkatli bir tasarımın
yapılmış olmasıdır.
Hareketli Köprüler
Birçok türü olan hareketli ya da açılır kapanır
köprüler, genellikle ırm aklar, kanallar ve
liman girişlerinde, köprünün deniz trafiğine
engel olmayacak bir yükseklikte yapılmasına
olanak olmayan durum larda başvurulan bir
köprü türüdür. En çok kullanılan biçimi olan
döner köprüde, köprünün bir bölümü ortasın­
daki bir ayak üzerinde dönebilir. İstendiği
zaman bu bölüm döndürülerek kıyıya paralel
durum a getirilip gemilerin geçmesi için yol
açılır. Başka bir hareketli köprü türü, raylar
üzerinde ileri geri hareket edebilen köprüler­
dir. Kalkar köprülerde ise, köprünün bir ucu
yukarı doğru kaldırılarak köprü açılır. Kalkar
köprülerin en eski örnekleri ortaçağda kalele­
ri çevreleyen su hendeklerinin üzerindeki
köprülerdi. Kaleye girişi engellemek isteyin­
ce, köprünün hendeğin dış kenarındaki ucu
zincirlerle yukarı kaldırılırdı. Londra’da,
Thames Irmağı üzerindeki Tower Köprüsü,
kalkar köprülerin çok tanınmış bir örneğidir.
Tower Köprüsü’nün ortada birleşen iki kana­
dı, bir gemi geçeceği zaman yanlara doğru
kaldırılarak gemiye yol açılır.
Dubalı köprüler, iki kıyıyı birleştiren bir
dizi sal ya da bot üzerine kurulan köprülerdir.
Bu köprüler belirli bir amaçla, özellikle savaş
sırasında askerlerin bir su engelini aşması
58 KÖPRÜ

B & SShuel

Üstte: A tla n tik Ü zerindeki Köprü. İşkoçya'daki bu taş

kem e rli köprü R o m alıla r zam anında yapılan
kö p rü le re benzer. Üstte solda: N evvY ork'daki
B ro o klyn Köprüsü. Ortada solda: 1345'te
F loransa'da ya p ılm ış ola n Ponte V eccio
K ö p rü sü 'n ü n üzerinde d ü kkân lar vardır.
Altta solda: A v u s tra ly a 'n ın S ydn ey kentindeki
G lad esville K öprüsü. Altta: Sri Lanka'da ipten
ya p ılm ış ve üzeri tah ta kaplanm ış ilkel b ir asm a
köprü.

James Davis Library ZEFA


B & SShuel
amacıyla geçici olarak yapılır; ama sürekli
kullanım amacıyla yapılmış dubalı köprüler
de vardır. İstanbul’da Haliç üzerinde yapılmış
olan G alata Köprüsü bu tür köprülerin güzel
bir örneğidir. G alata Köprüsü Haliç’e girip
çıkacak gemilerin geçebilmesi için açılıp ka­
panabilecek biçimde yapılmıştır. Dubalı köp­
rülerin açılması için köprünün bir bölümünü
taşıyan dubalar öbürlerinden ayrılarak köprü­
nün taşıdıkları bölümüyle birlikte kenara
çekilir. Açılan bu geçitten gemiler geçtikten
sonra köprünün bu bölümü yeniden önceki
yerine getirilir.
KÖPRÜLÜ, Fuad (1890-1966). Türkiye’de
m odern tarihçiliğin kurucusu olan Fuad K öp­
rülü İstanbul’da doğmuştur. 17. yüzyılda ya-
KÖPRÜLÜ 59
Jam es Davis Library
Üstte: Kanada, V a n co ve r'd e The L io n 's Gate asm a
köprüsü. Üstte solda: Kenya, M o m b a sa 'd a b ir
dubalı köprü. Altta solda: G a ller'de M enai
B oğazı'nda iki kö p rü : A rkadaki, Robert
S te p h e n so n 'u n 1850'de yap tığ ı B ritanya K öprüsü;
önde, T hom a s T e lfo rd 'u n 1826'da y ap tığ ı asma
köprü.
şamış ünlü sadrazam Köprülü M ehmed Paşa’
nın soyundandır. Öğrenimini İstanbul’da ya­
pan Fuad Köprülü 1910’da H ukuk M ektebi’ni
(bugün İstanbul Üniversitesi H ukuk Fakülte­
si) yarıda bırakarak çeşitli liselerde öğretm en­
lik yaptı. Bu arada birçok dergi ve gazetede
yazılar yayımladı. 1913’te Darülfünun (bugün
İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi
Türk edebiyatı tarihi müderrisliğine (profe­
sörlüğüne) getirildikten sonra ilk bilimsel
araştırmalarını yayımlamaya başladı. 1919’da
basılan Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar
adlı yapıtında Türk edebiyatının O rta A sya’
ya uzanan köklerini ortaya çıkardı. Bu kitap
ona bütün dünyada yaygın bir ün kazandırdı.
Çalışmalarını edebiyat tarihiyle sınırlama­
yan Fuad Köprülü Türk tarihinin birçok
sorununu da ilk kez gündeme getirdi, el
değmemiş kaynaklan gün ışığına çıkardı. Bu
arada başka yüksekokullarda da tarihle ilgili
dersler verdi. 1923’te Edebiyat Fakültesi de­
kanlığına getirilince burada bir Türkiyat Ens­
titüsü (bugün Türkiyat A raştırm a Merkezi)
kurdu. 1927’de Türk Tarih Encüm eni başkan­
lığına seçildi. 1931’de Türk Tarih K urum u’
nun kurucu üyeleri arasında yer alan Fuad
Köprülü 1933’te ordinaryüs profesör oldu.
1935’te Kars milletvekili olarak Türkiye B ü­
yük Millet Meclisi’ne girince A nkara’daki yük­
sekokullarda da dersler verdi. 1946’da D e­
m okrat Parti’nin kuruluşuna katılarak etkin
60 KÖPRÜLÜ AİLESİ
bir siyasal yaşama giren Fuad Köprülü, bu
partinin 1950’de iktidara gelmesi üzerine dı­
şişleri bakanı oldu. Beş yılı aşkın bir süre bu
görevde bulunduktan sonra D em okrat Parti’
den ve siyasal yaşamdan ayrıldı. Harvard
Üniversitesi’nin çağrısı üzerine A B D ’ye gide­
rek 1958-59 öğretim yılında burada dersler
verdi. Türkiye’ye döndükten sonra yaşamını
bilimsel araştırm alarla uğraşarak geçirdi.
Türkiye’de tarihçiliği olayları zamandizin-
sel olarak sıralama geleneğinden çıkarıp bilim
durum una getirme yolunda ilk adımları Fuad
Köprülü atmıştır. Bunun için önce yöntem
sorunu üzerinde durmuş, Türk tarihini ilk kez
C um huriyet Gazetesi A rşivi
Fuad K ö p rü lü , T ü rkiye 'd e m o d e rn ta rih ç iliğ in
kuru cusu dur.
bir bütün olarak ele alıp incelemiştir. Bu
incelemeleri sırasında karşılaştığı sorunları da
ortaya koyarak yeni araştırmacılara yol gös­
termiştir. Tarihin başka bilim dallarıyla ilgisi­
ne, ilişkisine dikkat çekerek tarihsel gelişme­
lerin bir süreç olarak ve çok yönlü irdelenm e­
si gereğini savunmuş, bilimin ufkunu genişle­
tecek sonuçlara ancak bu yolla varılabileceği­
ni vurgulamıştır.
Başlıca yapıtları: Türkiye Tarihi (1923);
Türk Edebiyatı Tarihi (1926; 1980); Türk Saz-
şairleri Antolojisi (1930-40); Divan Ede­
biyatı Antolojisi (1931-34); Türk Dili ve
Edebiyatı H akkında Araştırmalar (1934); Os-
münlı Devleti nin Kuruluşu (1959); D em okra­
si Yolunda (1964); Edebiyat Araştırmaları
(1966); Bizans Müesseselerinin Osmanlı Mü-
esseselerine Tesiri (1981) ; İslam ve Türk H u­
k u k Tarihi Araştırmaları ve V akıf Müesses es i
(1983).
KÖPRÜLÜ AİLESİ, 17. yüzyılda Osmanlı
D evleti’nde önemli sadrazam lar yetiştirmiş
bir ailedir. Köprülü adı ailenin kurucusu
sayılan M ehmed Paşa’nın yerleşmiş olduğu
K öprü kasabasından (bugün Samsun’a bağlı
Vezirköprü ilçe merkezi) gelir. Köprülü M eh­
med Paşa (1578-1661) genç yaşta İstanbul’a
giderek saraya girmiş, buradaki hizmetlerin­
den sonra çeşitli devlet görevlerinde bulun­
muştu. Sertliği ve dürüstlüğü yüzünden hiçbir
görevde uzun süre tutunamam ış, ancak
1644’te paşalığa yükselebilmişti. Bu dönemde
çeşitli yerlerde valilik yapan Köprülü M eh­
med Paşa kazandığı başarılarla dikkati çek­
mişti.
Bu sıralarda Osmanlı Devleti büyük bir
bunalım içerisindeydi. 1648’de altı yaşınday­
ken tahta çıkan IV. M ehm ed’in yerine önce
babaannesi Kösem Sultan, 1651’den sonra da
annesi Turhan Sultan devleti yönetmeye ça­
lıştılar, ama iç ve dış sorunlar giderek
artıyordu. Anadolu ayaklanmalarla dalgalanı­
yor, başkent İstanbul bile yeniçeriler ile
sipahiler tarafından zorbalıkla yönetiliyordu.
Ö te yandan 1645’ten beri süren Girit Seferi
kritik bir aşamaya girmiş, Venedik donanm a­
sı Çanakkale Boğazı’nı ablukaya alarak Os-
m anlılar’ın G irit’e yardım göndermesini önle­
diği gibi İstanbul’u da tehdit etmeye başlamış­
tı. İşte böyle bir ortam da Turhan Sultan bazı
devlet adamlarının önerisi üzerine istemeye­
rek de olsa 1656’da Köprülü M ehmed Paşa’
nın sadrazamlığa getirilmesini kabul etti. Ya­
pacağı atam alara karışılmaması, önerilerinin
hem en uygulamaya konulması, hakkında ya­
pılacak şikâyetlere değer verilmemesi gibi
koşullarla sadrazam olan Köprülü M ehmed
Paşa sert önlem lere başvurarak ilkin İstanbul’

da düzeni sağladı. 1657’de Çanakkale Boğa­
zındaki ablukayı kaldırarak G irit’e yardım
göndermeyi başardı. 1658’de bütün A nadolu’
yu saran A baza Haşan Paşa ayaklanmasını
bastırdı. 1659’da E rdel’e bir sefer yaparak
K ö p rülü M eh m e d Paşa.
Batı E rdel’i Osmanlı topraklarına kattı.
1660’ta Varad Kalesi’ni aldıktan sonra İstan­
bul’a döndü. Köprülü M ehmed Paşa 1661’de
ölünce IV. M ehmed onun önceden yaptığı
öneriye uyarak oğlu Fazıl Ahm ed Paşa’yı
sadrazamlığa getirdi.
Henüz 26 yaşında olmakla birlikte çeşitli
yerlerde valilikler yaparak deneyim kazanmış
olan Fazıl A hm ed Paşa sadrazamlığı babası­
nın koyduğu ilkeler doğrultusunda yürüttü.
Padişah IV. M ehmed de zaten hiçbir devlet
işine karışmıyor, zamanını E dirne’de avlana­
rak geçiriyordu. Fazıl A hm ed Paşa’nın sadra­
zamlığı daha çok A vrupa’da seferlerle geçti.
1663’te çıktığı Avusturya seferinde Uyvar
Kalesi fethedildi. Ertesi yıl yapılan seferde
Budapeşte-Viyana arasındaki birçok küçük
kale alındı. A ncak Avusturya ordusu Osmanlı
ordusunu Sengotar’da durdurdu. H er iki taraf
da oldukça yıprandığından savaşa son verdiler
ve 10 Ağustos 1664’te Vasvar Antlaşması
imzalandı. Osmanlılar bu antlaşmayla daha
önce elde ettikleri yerleri korudukları gibi
yüklü bir tazm inat da aldılar. Bundan sonra
Girit sorununa el atan Fazıl A hm ed Paşa beş
yıl süren bir uğraştan sonra 1669’da G irit’i
tümüyle ele geçirdi. 1672’de padişahla birlikte
KÖPRÜLÜ AİLESİ 61
Lehistan (Polonya) seferine çıkan Fazıl A h­
med Paşa Podolya ve Galiçya’yı Osmanlı
topraklarına kattı. 18 Ekim 1672’de imzala­
nan Bucaş Antlaşması Lehistan Meclisi’nce
kabul edilmeyince Fazıl A hm ed Paşa ertesi yıl
Lehistan’a karşı yeni bir sefer başlattı. O s­
manlI ordusu Hotin Kalesi’ni alarak U krayna’
ya yönelince Lehistan Kralı Jan Sobiesky
barış istemek zorunda kaldı. Am a Osmanlı-
Lehistan Savaşı’nı sona erdiren barış antlaş­
ması ancak 1676’da imzalanabildi. Son yılları­
nı İstanbul’da geçiren Fazıl Ahm ed Paşa
1676’da öldü. Fazıl Ahm ed Paşa ölmeden
önce padişaha sadrazamlık için eniştesi Mer-
zifonlu Kara M ustafa Paşa’yı önermişti.
IV. M ehmed bu dileğe uyarak K ara M ustafa
Paşa’yı sadrazamlığa getirdi.
Uzun yıllar sadaret kaymakamlığı (sadra­
zam vekilliği) yapan, kaptan-ı deryalıkta bu­
lunan, birçok sefere katılmış olan Kara M us­
tafa Paşa deneyimli bir devlet adamıydı. İç
durum oldukça düzelmiş olduğundan Kara
M ustafa Paşa da daha çok dış sorunlarla
uğraştı. 1678 ve 1680’de Moldavya yüzünden
iki kez Rusya seferine çıktı. Am a bu büyük
ülkeyle uzun sürecek bir savaşa girişmenin
Avusturya ve Lehistan’ın yararına olacağını
görerek sorunu diplomatik yollardan çözme­
ye çalıştı; 1681’de Rusya ile Edirne A ntlaşm a­
s ın ı imzaladı. 1682’de A vusturya’nın M aca­
ristan’ın içişlerine karışması yeni bir Osmanlı-
Avusturya savaşını gündeme getirdi. Savaş
alanında parlak bir başarı kazanm ak isteyen
K ara M ustafa Paşa 1683’te büyük bir orduyla
sefere çıktı. Amacı A vusturya’nın başkenti
V iyana’yı almaktı. Temmuz 1683’te Viyana
önlerine gelen Osmanlı ordusu iki ay süren
kuşatm aya karşın, güçlü surlarla çevrili kente
giremedi. Bu arada papanın çağrısına uyan
Hıristiyanlar Lehistan Kralı Jan Sobiesky’nin
kom utasında büyük bir ordu toplayarak Viya-
na’ya doğru ilerlemeye başladılar. Kara M us­
tafa Paşa bu orduyu durdurm a görevi verdiği
Kırım Hanı M urad Giray yardıma gelmeyince
zorlu bir savaş vererek geri çekilmek zorunda
kaldı.
Birliklerini Belgrad’da toplayan Kara M us­
tafa Paşa, Jan Sobiesky’ye saldırarak ağır
darbeler indirdiyse de IV. M ehmed ve saray
çevresi tarafından Viyana önünde uğranılan
62 KÖPRÜLÜ AİLESİ
başarısızlığın tek sorumlusu olarak görüldü­
ğünden Belgrad’da idam edildi.
Kara M ustafa Paşa’dan sonra Köprülü aile­
si gözden düşer gibi oldu. Öte yandan iç ve dış
sorunlar giderek büyüyordu. Avusturya ve
Lehistan güçleri Osmanlı topraklarında ilerli­
yorlar, Venedik de denizden saldırılarını yo­
ğunlaştırıyordu. Kara Mustafa Paşa’nm bü­
yük bir ordu yaratm ak uğruna binlerce genci
askere alması A nadolu’da ve Rum eli’de ta­
rımsal üretimi olumsuz etkilemiş, hazine bo­
şalmıştı. Açığı kapatm ak için olağanüstü ver­
giler konulması da huzursuzluğu artırmıştı.
1687’de yaşanan büyük kıtlık bunalımı daha
da derinleştirdi. IV. M ehmed bu durum
karşısında Köprülü M ehmed Paşa’nm damadı
Siyavuş Paşa’yı sadrazamlığa getirdi. Siyavuş
Paşa da Köprülü M ehmed Paşa’nm küçük
oğlu, eniştesi Fazıl M ustafa Paşa’yı ikinci
vezir yaptı. Rum eli’deki kapıkulu askerleri­
nin ayaklanıp İstanbul’a yürümesi üzerine
Fazıl M ustafa Paşa ortalığı yatıştırmak için
IV. M ehm ed’in tahttan indirilmesini sağladı
(6 Kasım 1687). Yeni Padişah II. Süleyman
da 1689’da Fazıl M ustafa Paşa’yı sadrazamlı­
ğa getirdi. Geniş yetkilerle bu görevi kabul
eden Fazıl M ustafa Paşa ilk olarak büyük
hoşnutsuzluklara yol açan olağanüstü vergile­
ri kaldırdı. M erkezi yönetimde düzenlemeler
yaptı, birçok gereksiz harcamaya son vererek
hâzineyi güçlendirdi. Kısa sürede gerçekleş­
tirdiği bu işlerden sonra 1690’da sefere çıka­
Solda: K öprülü Fazıl A h m e d Paşa.
Sağda: M e rzifo n lu Kara M ustafa
Paşa.
rak Niş, Semendire ve Belgrad’ı geri aldı. II.
Süleyman’ın 1691’de ölümü üzerine padişah
olan II. A hm ed, Fazıl M ustafa Paşa’yı sadra­
zamlıkta bıraktı. Aynı yıl Macaristan seferine
çıkan Fazıl M ustafa Paşa Solankamen Sava-
şı’nda Avusturya ordusuna karşı savaşırken
şehit düştü.
Bundan sonra bir süre Köprülü ailesinden
kimse sadrazam olmadı. 1695’te II. A hm ed’in
ölümünden sonra tahta geçen II. M ustafa
1697’de Köprülü M ehmed Paşa’nın kardeşi­
nin oğlu olan ve bu yüzden “amcazade” olarak
anılan Hüseyin Paşa’yı sadrazamlığa getirdi.
Hüseyin Paşa daha önce valiliklerde, II.
Ahm ed dönem inde (1691-95) de kaptan-ı
deryalıkta ve sadaret kaymakamlığında bu­
lunmuştu. Amcazade Hüseyin Paşa sadrazam
olduğu sırada Osmanlı ordusu Z en ta’da
Avusturya karşısında ağır bir yenilgiye uğra­
mıştı. Hüseyin Paşa savaşı sürdürm enin ola­
naksızlığını görerek çabalarını barış yönünde
yoğunlaştırdı. 1699’da Karlofça Antlaşm ası’m
imzaladı (bak. K a r l o f ç a A n t l a ş m a s i ) . Hüse­
yin Paşa bundan sonra Avrupa’da belirlenen
yeni sınırlardaki savunmayı güçlendirmeye
çalıştı. M erkezdeki yeniçeri sayısını da yarı
yarıya azaltarak hazine giderlerini kıstı. Şey­
hülislam Feyzullah Efendi’nin baskısı yüzün­
den 1702’de sadrazamlıktan istifa eden H üse­
yin Paşa aynı yıl öldü. Köprülü ailesinden son
sadrazam 1710’da kısa bir süre görev yapan
Fazıl M ustafa Paşa’nm oğlu Numan Paşa’dır.

KORLUK, görme duyusunun doğuştan ya da
sonradan yitimidir. Hiç görem eyen kişiler
tıpta ve yasalar karşısında kör olarak kabul
edilirken, görme duyuları çok zayıflamış ol­
duğu için hareket ve iş yetenekleri kısıtlı olan
kişiler de yasal olarak “görme özürlü” sayılır.
H em en her ülkede kimlerin görm e özürlü
sayılarak sosyal yardım lara hak kazanacağı ve
hangi alanlarda çalıştırılmayacağı yasalarla
belirlenmiştir. Örneğin A B D ’de, görme du­
yusu normal olan bir insanın 60 metreden
görebildiği şeyleri ancak 6 m etreden görebi­
len kişiler yasal olarak görme özürlü kabul
edilir. İngiltere’de ise, görmeyi gerektiren
herhangi bir işte çalışamayacak kişiler yasalar
karşısında görme özürlüdür. Norm al okullar­
da görsel yöntem lerle eğitilemeyen 16 yaşın­
dan küçük çocuklar da bu tanım ın kapsam ına
girer. B ütün dünyada 28 ile 42 milyon arasın­
da kör ya da görme özürlü insan olduğu
tahm in edilm ektedir.
D oğuştan ya da sonradan körlüğün çok
çeşitli nedenleri vardır. A nnenin gebelik sıra­
sında kızamıkçık hastalığına yakalanması ya
da erken doğan (prem atüre) bebeklere ku­
vözdeyken çok fazla oksijen verilmesi çocuk­
larda körlüğe yol açabilir. Doğum dan sonra
da, göz dokularını örseleyen bir kaza ya da
mikroplu bir hastalık, özellikle trahom kör­
lükle sonuçlanabilir. Ayrıca görme sinirindeki
ve beyin kabuğunun görm e alanındaki her­
hangi bir yapı bozukluğu, hastalık ya da
örselenm e körlüğe neden olabilir. D aha ileri
yaşlarda görme yitiminin belli başlı nedenleri
göz merceğinin saydamlığını yitirmesi (kata­
rakt) ve göz içi basıncının artm ası (glokom)
gibi göz hastalıkları ile şeker hastalığı gibi
m etabolizma bozukluklarıdır. Eskiden hemen
her zaman körlükle sonuçlanan glokom bu­
gün erken tanı konulduğunda tedavi edilebil­
m ekte, katarakt ise ameliyatla giderilebil-
m ektedir.
Bazı durum larda çok hassas ve karmaşık
ameliyat yöntem leriyle körlere yeniden gör­
me yetisi kazandırılabilir. Örneğin “kornea
nakli” denen yöntem de, gözündeki kornea
katm anı yıkıma uğramış olan bir hastaya bir
ölünün gözünden alman sağlıklı kornea kat­
manı aşılanır. Bazen de göz merceği görev
yapamayacak durum da olan kişilere yapay
KÖRLÜK 63
göz merceği takılır (bak. Göz). Bütün bu
gelişmelere karşın, birçok durum da körlüğün
tedavisi bugün bile olanaksızdır. A m a bu
kişiler özel eğitimle ve uzmanların desteğiyle
kimsenin yardımı olmaksızın yaşamlarını sür­
dürmeyi öğrenebilirler.
Körlerin Eğitimi
Bundan yaklaşık 200 yıl öncesine kadar
körlere hiçbir şey öğrenem eyen ve hiçbir iş
yapamayan insanlar gözüyle bakılıyordu. Bu
yüzden çoğu yoksul düşerek dilenmek zorun­
da kalıyordu. Bazı ülkelerde körler için bakım­
evleri kuruldu, ama 18. yüzyıl sonlarına
kadar eğitimleri konusunda hiçbir çaba göste­
rilmedi.
1771’de Valentin H auy adında bir Fransız,
bir panayırdaki kalabalığın körlerle nasıl alay
ettiğini gördükten sonra yaşamını körlerin
eğitimine ve yaşam koşullarının iyileştirilme­
sine adadı. Bir süre sonra, François Lesueur
adında kör bir çocuğu yanma alarak eğitmeye
başladı. Bu konudaki en büyük güçlük, oku­
mayı öğretebilm ek için uygun bir yöntem
bulmaktı. K örler yollarını el yordamıyla bul­
dukları için dokunm a duyuları çok gelişmiştir.
H auy’den önce de birkaç kişi körlere dokun­
ma yoluyla okum a öğretm ek üzere girişimde
bulunmuştu. Bunun için ya tahta levhalar
üzerine oyulmuş ya da tahtadan ve kurşundan
yapılmış harfler kullanılıyordu. K örler bu
harflere parm aklarıyla dokunarak biçimlerini
tanıyor ve sözcükleri heceleyerek okumayı
öğrenebiliyorlardı. V alentin H auy, bir rast­
lantı sonucunda daha iyi bir yöntem buldu.
Bir gün H auy yazı yazarken, kör öğrencisi
François ona yardım etm ek için masasının
üzerindeki bazı kâğıtları toplam aya başladı.
Bunların arasında, üzerine kabartm a baskı
yapılmış bir karton kapak da vardı. Parm akla­
rını kabartm a harflerin üzerinde dolaştıran
François’nm yazıyla ilgilendiğini fark eden
H auy, bu tip baskıların körler için çok daha
elverişli olduğunu düşündü. Böylece, görm e­
yen öğrencilerinin yardımıyla yeni bir kabart­
m a baskı yöntemi geliştirerek bazı kitapları
bu teknikle bastı. 1784’te de Fransız hüküm e­
tinin desteğiyle ilk körler okulunu kurdu.
Birkaç yıl içinde, körlerin okum a yazma
öğrenebileceklerini, müzik aletlerini çalabile-
64 KÖRLÜK
çeklerini ve el sanatlarında ustalaşabilecekle-
rini kanıtladı.
1847’de İngiliz eğitimci William M oon baş­
ka bir kabartm a baskı tekniği geliştirdi ve
H auy’nin baskısından daha kolay okunacağı
um uduyla alfabenin harflerini biraz daha ba­
sitleştirdi. A m a M oon’un baskısı kör çocuklar
için umduğu kadar elverişli olmadı. G ene de,
okum a yazmayı öğrendikten sonra görme
duyularını yitirdikleri için alfabeyi bilen kişi­
ler bugün bile M oon harfleriyle basılmış
kitapları sınırlı da olsa kullanm aktadırlar.
Bu kabartm a baskıların hepsi çok ağır
okunuyordu ve bu yöntem le yazı yazmak pek
kolay değildi. H auy’nin kör öğrencilerinden
Louis Braille (bak. B r a i l l e , L o u i s ) , harflerin
yerini kabartm a noktaların aldığı yeni bir
sistem geliştirmeye çalıştı ve 1829’da, bugün
de kullanılan Braille alfabesini hazırladı. Son­
radan bu yöntem de bazı değişiklikler yapıla­
rak oluşturulan başka alfabeler de bir süre
kullanıldı. A m a günüm üzde, Türkiye’de, bir­
H a rfle rin kabartm a
noktala rla s ım g e le n d iğ i
B raille alfabesi, körler
için çapraz b u lm a cala rın
hazırlanm asında bile
ku lla n ıla b ilir.
B ulm acanın ipuçları
B raille alfa be siyle ve
kabartm a baskı
te k n iğ iy le b ir kitapçıkta
to p la n ır. G özleri
g ö rm e ye n kişi
parm aklarıyla
dokun arak bu ipuçlarını
" o k u r" ve her b irin in
üzerinde kabartm a b ir
B raille harfi bu lu nan
küçük kareleri tahta b ir
çerçevenin içindeki
bo şlu klara ye rle ştire re k
bulm acayı çözer.
çok A vrupa ülkesinde ve A B D ’de körlerin
eğitiminde yalnızca Braille alfabesi kullanıl­
m aktadır.
Braille alfabesinde her harf, sayıları l ’den
6’ya kadar değişen kabartm a noktalarla belir­
tilir. Bu noktalar ikişer ikişer yan yana ve üç
sıra halinde dizilerek “Braille hücresi” denen
bir dikdörtgen oluşturur. Örneğin en üst
sıranın solundaki tek bir nokta A harfini
belirtir. Bunun altına bir nokta eklendiğinde
B, yanma bir nokta eklendiğinde de C olur.
Böylece, altı noktanın değişik düzenlemeler
içinde yerleştirilmesiyle 63 ayrı karakter elde
edilir. Bunlardan 26’sı harf, 10’u noktalam a
işaretleridir. Geri kalan simgeler ise “lık, lik,
m ek, m ak” eklerini ya da çok sık kullanılan
kısa sözcükleri yazmak için bir tü r steno
olarak kullanılır. Örneğin “ben” ya da “h er”
sözcüklerini her seferinde üç ayrı harfle yaz­
m ak yerine bu sözcüğü tek bir dikdörtgende
belirtm ek daha basittir. A ynca m atem atik ve
müzik işaretleri için de özel kodlar vardır.
 KORLUK 65

Braille yazısı, kabarık noktaların okunan Bunun yanı sıra, yolda bir engel olduğu
yüzde yer aldığı kalın ve özel kâğıtlara basılır. zaman sesli bir uyarı işareti veren özel elek­
Bu yüzden, Braille alfabesiyle basılan kitaplar tronik donanımlı bastonlar da vardır.
çok kalın ve pahalıdır. Bazı körler de yollarını bulmak için kılavuz
Ne var ki, pek çok kişi parm aklarıyla köpeklerden yararlanır. Bu köpekler kişi­
dokunarak okumayı olanaksız bulduğundan liklerine ve zekâlarına göre özel olarak seçilip
Braille alfabesi de körlerin eğitim sorununa eğitilir. Alm an çoban köpekleri ile Labrador
tam bir çözüm getiremedi. Bugün pek çok köpekleri bu amaca en uygun köpeklerdir;
yapıt “konuşan kitap” denen özel bandlara
M n o o ip M u r r n v I F n r m / ı t
kaydedilm ekte ve istendiğinde özel aygıtlarla
dinlenebilm ektedir.
G ünüm üzde birçok ülkede görme özürlü
çocuklar için özel okullar kurulm uştur (bak.
ÖZÜRLÜLERİN E Ğ İT İM İ). Bu okullarda da nor­
mal ders program ı izlenir, ama uygulanan
eğitim yöntem leri oldukça farklıdır. Okum a
yazma eğitiminde Braille alfabesi kullanılır­
ken, harita ve şemalar da kabartm a taslaklar
üzerinden öğretilir. G ören çocuklarla birlikte
norm al okullarda eğitim gören kör çocuklar
ise bazı yardımcı aygıtlar kullanmak zorunda­
dırlar. Çalışm alarında en büyük yardımcıları
da teypleridir. Ayrıca hem en hem en bütün
körler yazı makinesi kullanmayı öğrenirler.
O kullarını bitirdikten sonra avukatlık ya da
bilgisayar mühendisliği gibi bir m eslek edin­
m ek üzere üniversite ve yüksekokullara de­
vam eden görme özürlüler Opticon ya da
Kurzweil makinesi gibi çağdaş aygıtlardan
yararlanırlar. Bu m akineler, yazılı ve basılı
m etinleri bir ışın demetiyle tarayarak “okur”
ve harfleri ya dokunm ayla anlaşılabilecek
Braille simgelerine ya da konuşm a sesine
dönüştürür.
G özleri g ö rm e ye n kişiler de ö rn e ğ in b ir heykeli
G örm e özürlülerin yalnızca eğitimlerini de­ e lle riyle yoklaya rak ç o k g e liş m iş olan do kun m a
ğil spor ve eğlence gereksinimlerini de karşı­ du yu la rıyla sanatın tadına va ra b ilirle r.
lam ak gerekir. K örler özellikle satranç, dom i­
no, dilmece gibi dokunarak oynanan oyunlara
kolay uyum sağlarlar. Ayrıca Braille ya da ama iri yapılı başka köpek soyları da kılavuz
M oon yöntemiyle hazırlanmış kabartm a oyun olarak eğitilebilir. H er köpek dört ay kadar
kâğıtlarıyla çeşitli oyunlar oynayabilirler. eğitildikten sonra, gözleri görmeyen sahibiyle
Yüzme, yelken, ata binme gibi sporları yapa­ tanıştırılır. D aha sonra, birbirlerine iyice alış­
bilen, dans öğrenen ve çeşitli müzik aletlerini maları için köpek ile sahibi birkaç haftalık
çalabilen pek çok görme özürlü vardır. ortak bir eğitimden geçirilir. Bu sürenin
Körlerin en büyük sorunlarından biri, özel­ bitiminde, köpek kendisinden beklenen kıla­
likle büyük kentlerde tek başlarına dolaşm ak­ vuzluk görevini kavrayarak kalabalıkta sahi­
tır. Bazıları, yalnızca bir bastonla önlerindeki bine yol gösterir ve caddede karşıdan karşıya
engelleri yoklayarak bunu yapabilir. Bu be­ geçerken yol boşalmcaya kadar bekler.
yaz bastonlar genellikle yaşlıların yürümek Ayrıca bazı ülkelerde görme özürlülere
için kullandıkları gibi sıradan bir bastondur. birçok işlerinde yardımcı olan gönüllü kuru-
66 KÖROĞLU
luşlan, yardım dernekleri ve özel hizmet
büroları vardır.
K örler arasından, bu özürlerine karşın çok
verimli bir yaşam süren ve olağanüstü işler
yapmayı başaran pek çok insan çıkmıştır.
Ö rneğin, çağdaş halk şairlerinin en büyükle­
rinden biri sayılan Âşık Veysel 7 yaşından 79
yaşma kadar hiç görmeden yaşadı (bak. ÂŞIK
V e y s e l ) . Büyük İngiliz şair John M ilton ise
İngiliz edebiyatının en uzun ve görkemli şiiri
olan Kayıp Cennet’i (Paradise L os t) 40 yaşla­
rında kör olduktan sonra yazdı (bak. M i l t o n ,
J o h n ) . A B D ’de yaşayan kör, sağır ve dilsiz
H elen Keller da bu özürlerini yenmek için en
büyük savaşımı veren örnek kişilerden biridir.
19 aylıkken geçirdiği bir hastalık sonucunda
görm e, işitme ve konuşm a yetilerini yitiren
H elen Keller, görme özürlü olan özel öğret­
meni A nne Sullivan’ın desteğiyle bütün bu
güçlükleri yenmeyi başardı. Okum ayı, yaz­
mayı, konuşmayı ve birkaç yabancı dili öğren­
dikten sonra kitaplar yazdı, dünyanın birçok
ülkesini dolaşarak konferanslar verdi ve yaşa­
mını özürlülerin eğitimine adadı (bak. K EL­
LER, H e l e n ) .
KÖROĞLU, söylencelere konu olmuş bir
halk kahram anıdır. 16. yüzyılda yaşadığı ka­
bul edilen Köroğlu’nun asıl adının Ruşen Ali,
babasının adının da Yusuf olduğu yapılan
araştırm alardan ve Köroğlu Hikâyesi’nden
anlaşılmaktadır. Köroğlu’na ilişkin söylence­
ler Balkanlar’dan O rta Asya’ya kadar çok
geniş bir alana yayılmıştır. Bazı kaynaklara
göre Köroğlu, Celali ayaklanmaları sırasında
ünlenmiş bir Celali önderidir (bak. CELALİ
AYAKLANMALARI). Eskiçağlardan beri anlatıla-
gelen ve kör edilen baba ile onun öcünü
almak için çeşitli m ücadelelere giren oğula
ilişkin öyküler bu Celali önderinin kişiliğinde
efsaneleşmiştir.
Destansı ve türkülü bir halk öyküsü olan
Köroğlu Hikâyesi’ndeki kahram an ile 16.
yüzyılda yaşadığı saptanan ve Yeniçeri Oca-
ğı’ndan yetişme bir âşık olan Köroğlu birbiri­
ne karıştırılmıştır. Am a daha sonraki araştır­
m alardan bu iki Köroğlu’nun ayrı kişiler
olduğu anlaşılmıştır.
Köroğlu’nun yaşadığı dönem de Anadolu
halkı yoğun baskılar altındaydı. Yönetenler
halkı ezm ekte, ayaklanmaların yarattığı gü­
vensizlik ortam ı sonunda halk dağlara ve
korunaklı yerlere sığınmaktaydı. Bu koşullar­
da halk Köroğlu’nun kişiliğinde toplumsal
başkaldırıyı simgeleştirmiş, hem bir halk kah­
ram anı, hem de bir halk ozanı yaratmış­
tır.
Köroğlu Hikâyesi’nin birçok çeşitlemesi
ortaya çıkmıştır. Bunlardan tam metin olarak
Paris Kütüphanesi’ndeki Türkçe elyazması
metni, Özbek Söylencesi’ni, İstanbul Söylen­
cesin i ve Tobol Söylencesi’ni başlıca örnek­
lerden sayabiliriz. Ayrıca parçalar halinde de
birçok söylence vardır.
Köroğlu Destanı
A tlara çok düşkün olan acımasız ve zalim
Bolu Beyi bir gün seyisi Yusuf’u çağırarak
ondan kendisine örneği olmayan bir at bulma­
sını ister. Bu at dağları aşacak, azgın suları
geçecek, uzağı yakın edecek güçte olacaktır.
Beyin bu emriyle yola çıkan Yusuf, uzun
araştırmaların sonunda kır bir tay satın alır.
Bu tayın babası Fırat Irm ağı’nın sularından
çıkmış bir kutsal aygırdır. Am a bu soylu tay
son derece çelimsiz ve gösterişsizdir. İlerde
eşi bulunmaz bir at olacağını bilen seyis bu
tayı alarak Bolu Beyi’ne getirir. Eşi benzeri
bulunmaz bir at bekleyen Bolu Beyi bu sıska
tayı görünce öfkelenir. Yusuf’a gerçeği anlat­
ma fırsatı verm eden gözlerine mil çektirerek
onu kör eder ve tayı da yanma katarak kovar.
Tayla birlikte memleketi Sivas’a giden Yusuf,
olanları oğlu Ruşen A li’ye anlatır. Ruşen Ali,
Bolu Beyi’nden öç alacağına and içer.
Babasının yol göstermesiyle Ruşen Ali kır
tayı eğitmeye başlar. Tay karanlık bir ahırda
bir yıl beslenir. Bir yıl sonunda at ahırdan
çıkarılıp çamurla doldurulan avluda koşturu­
lur. Atın ayağına ceviz kadar bir çamur
bulaşmıştır. Kör Yusuf oğluna ahırda iğne
deliği kadar bir yerden ışık sızdığı için bu
çamurun bulaştığını, bu deliği bulup kapat­
masını söyler. Bir yıl daha bu karanlık ahırda
kaldıktan sonra bir kez daha çamurla kaplı
avluda koşturulan kır atın ayağına hiç çamur
bulaşmaz. Artık at istenilen durum a gel­
miştir.
Bir gün Yusuf düşünde Bingöl D ağları’n-
dan Aras Irm ağı’na gelecek üç köpüğün
 KÖSTEBEK 67

gözlerini açacağını ve onu gençleştireceğini KÖSTEBEK. Tarla ve bahçelerde yer yer

görür. Sonunda Bolu Beyi’nden öç alabilme yükselen toprak tepecikleri köstebeklerin
olanağının doğduğuna sevinen Yusuf, oğlunu kazdıkları tünellerin birer göstergesidir. Siyah
yanına alarak Aras Irmağı kıyısında bekle­ ve yumuşak postlu bu küçük yapılı, böcekçil
meye başlar. Ne var ki, sihirli köpükler m emeliler yaşamlarını büyük ölçüde toprağın
geldiğinde dayanamayan Ruşen Ali köpükleri altında tüneller kazarak geçirir. Kadifemsi
kendisi içer. Bunu öğrenen Yusuf üzülürse tüyleri her yöne kolaylıkla yattığından hayva­
de, oğlunun bir babayiğit olacağına ve kendisi nın kazdığı daracık tünellerde hem öne, hem
yerine öcünü onun alacağına sevinir. Bu de arkaya doğru ilerlemesi kolaylaşır. K öste­
sihirli köpükler Ruşen Ali’ye sonsuz yaşama beğin kuyruğu kısa, duyarlı burnu hareketli,
gücü, yiğitlik ve ozanlık yetisi vermiştir. Bu postuna gömülü küçük gözleri körelmiştir.
sırada Yusuf oğluna öcünü almasını vasiyet Küreğe benzeyen ön ayakları kazmaya çok
ederek ölür. uygundur. Köstebekler gevşek toprakta daki­
Kır atı yanına alan Ruşen Ali dağlara çıkar. kada 0,3 m etre uzunluğunda bir tünel kazarak
Köroğlu adını almış, ünü A nadolu’nun dört ilerleyebilir.
bir yanma yayılmıştır. Çevresine toplanan Köstebekler kazdıkları karmaşık tünel ağ­
yiğitlerle soygunlar yapm akta, ele geçirdikle­ ları içinde sürekli dolaşarak buldukları solu­
riyle yoksullara yardım etm ektedir. Adam la­ can ve böceklerle oburca beslenirler. Bir
rıyla birlikte Çamlıbel’e giderek Bolu Beyi’ köstebek gün boyunca kendi ağırlığından
nin konağının karşısına bir kale yaptırır. fazla besin tüketebilir. Yiyeceklerini bazen
Üzerine gönderilen orduları bozguna uğratır. açtığı tüneller boyunca genişlettiği odacıklar­
Bolu Beyi’nin tüm huzuru kaçmıştır. Köroğlu da saklar.
bir yandan da sazını çalıp türküler söylemek­ Yavru köstebekler doğduklarında tüysüz ve
tedir. pembedir. Su baskınlarından korunmaları
Bolu Beyi’nin ordularını sürekli bozguna için tünellerden daha yukarda hazırlanan
uğratan, gelip geçen kervanlardan baç alan yuvalarda büyütülürler. Köstebekler bitkile-
Köroğlu bir gün çobanın birinden İstanbul’da
kasap başının oğlu Ayvaz’ın övgüsünü duyar.
L y n w o o d Chace
Ayvaz’ı kaçıran Köroğlu ona dövüşmeyi ve
silah kullanmayı öğretir. Daha sonra Bolu
Beyi’nin kız kardeşi Döne H atun’u kaçırarak
onunla evlenir.
Köroğlu çevresini saran Deli Hoylu, De-
mircioğlu, Kiziroğlu M ustafa, Koca Bey, Kö­
se Kenan, Reyhan A rap gibi ünlü yiğitlerle
birlikte büyük seferlere çıkar. Girdiği bütün
mücadeleleri kazanır. Ezilen halkın gözün­
de bir kahram an durum una yükselir. Ama
“delikli dem ir” adını verdiği tüfeğin icadıyla
yiğitlik geleneği bozulur. Beylerini etrafına
toplayan Köroğlu onlardan dağılmalarını is­
ter. Bu arada kır at da kaybolmuştur. A rdın­
dan Köroğlu da kaybolur.
Köroğlu Hikâyesi’ndeki türkülerde top­
lumsal eleştiri ağır basar. Yalın bir dille
söylenmiş olan şiirlerde yiğitlik, sevda, doğa
güzellikleri karşısında duygulanışlar ustalıkla
işlenir. Köroğlu şiirlerinde kır at ile özdeşleş­
Kuzey A m e rika 'd a yaşayan yıldız bu ru n lu köstebek
miştir. Ayrıca Köroğlu’nun yaşamındaki adını, b u rn u n u çevreleyen ve dokunaç işlevi gören
önemli kişiler de şiirlerde yer alır. etli uzantılardan alır.
68 KÖY
rin köklerine zarar verdikleri için çiftçiler
tarafından öldürülm ektedir. Am a köstebekle­
rin toprağı altüst edip havalandırm ak ve
zararlı omurgasızları yok etm ek gibi yararları
da vardır. Köstebeğin postu kürkçülükte ol­
dukça değerlidir.
Bayağı köstebek ( Talpa europaea) Avras­
ya’da yaygın biçimde görülür. Türkiye’de
N H P A /Stephen D alton
Bir bayağı köstebek. K östebekler gü çlü ve kürek
b iç im in i alm ış ön ayaklarıyla to p ra ğ ı kazar.
Trakya ve A nadolu’nun kuzey kesimlerinde
yaşar. Kuzey A m erika’ya özgü yıldız burunlu
köstebek (Condylura cristata) adını burnunun
çevresindeki yıldız biçiminde dizilmiş etli
uzantılardan alır. Sıkça yuvasından ayrılan bu
tür iyi yüzer.
A frika’da yaşayan altınköstebekler gerçek
köstebeklere benzem ekle birlikte akraba de­
ğildirler. Ön ayaklarının ikisinde kazma gibi
kaim ve sivri uçlu tırnaklar bulunur. Postları
altın sarısı ya da yeşilimsi ışıltılıdır. Avustral­
ya’da yaşayan keseliköstebeklerin (Notoryc-
tes cinsi) gerçek köstebeklerle hiçbir akrabalı­
ğı yoktur. Ön ayaklarında toprağı kazmakta
kullandıkları iri ve koni biçiminde tırnakları
vardır. Küt burnu ve kuyruğu kalın bir deriyle
örtülüdür.
KOY. Günüm üzde en küçük yerleşme birimi
olan köy bundan binlerce yıl önce insanın
eriştiği en yüksek uygarlık düzeyinin göster­
gesiydi. İlk insanlar alet yapmaya, birlikte
yaşamaya ve avlanmaya başladıktan binlerce
yıl sonra yerleşik tarım a geçtiler; ilk köyleri
kurdular. Köyler düşm anlara karşı korunmak
için yüksek bir çit ve bir hendekle çevrilmişti.
Bir bölümü ise göllerin dibine çakılan kazıkla­
rın üstüne kurulm uştu. Bu ilk köylerin izleri­
ne arkeolojik kazılarda rastlanm aktadır. D a­
ha sonra kurulan köylerin bir bölümüyse
kentlerin çekirdeklerini oluşturdu.
O rtaçağa gelindiğinde A vrupa’daki tipik
bir köyün nüfusu 50 kişiyi geçmezdi. Evler,
saz ya da kesek damlı ahşap yapılardı. H er
evin bir çit ile çevrili bir parça toprağı vardı
ama o zaman sebze pek yetiştirilmediği için
bahçe olarak kullanılmazdı. Köyün çevresin­
de sürülmüş tarlalar, çayırlar ve ağaçlıklar yer
alırdı. Sürülmüş tarlalar çitlerle ayrılmış de­
ğildi, açık olarak uzanıyordu. H er köylünün
belli sayıda çitle çevrilmemiş şerit halinde
uzanan tarlaları vardı. Bütün köylülerin, or­
tak malı olan çayırdan belli m iktarda saman
almak hakkıydı. Ayrıca köyün korusunda
belli sayıda hayvan da besleyebilirdi.
Böyle örgütlenmiş bir köy, malikâne adıyla
da bilinirdi. M alikânenin başında bir lord
olurdu. Köylüler tarla parçalarını bu lorddan
kiralarlardı. Bazen köy toprağında lordun
mülkü olan arazide çalışırlar ve bu çalışmaları
kiraya sayılırdı. Bazen kira ürün olarak öde­
nirdi. D aha sonraları bu kira para olarak
ödenmeye başlandı.
Ortaçağın sonlarına doğru bâzı lordlar ve
zengin köylüler kendi topraklarını çitlerle
ZEFA
G ana'da köylerd e ya şa ya n la r çoğ un lukla
b irb irle riy le akrabadır.
 KÖY 69

British Tourist A uthority

İng iltere , VViltshire'de b ir köy.

çevirmeye başladı. Önceleri bu topraklar bu nedenle de belediye örgütü kuram ayan,

koyun yetiştirm ekte, 18. yüzyılda da ürün yönetimi halkın seçtiği ihtiyar meclisince yü­
miktarını artırm a yöntemlerini denem ek için rütülen ve yaylak, otlak, cami gibi ortak mal­
kullanıldı. Birçok köylü çitle çevirme hareketi ları bulunan bir yerleşim birimidir. Köylerde
sırasında toprağını kaybedince büyük zarara halkın temel uğraşı tarım dır. Çoğunlukla ge­
uğradı. niş ailenin yaygın olduğu köylerde kendi ken­
18. ve 19. yüzyıllarda Sanayi Devrimi de­ dine yeterli bir yaşam sürdürülür. Satmak için
nen büyük değişimlerin ortaya çıkmasıyla ürettikleri temel ürünün dışında günlük ge­
(bak. SANAYİ DEVRİM İ) köy yaşamı büyük reksinmelerinin büyük bir bölümünü kendile­
ölçüde değişti. Köylünün satm ak ya da kendi ri sağlarlar. Köyde halkın işleri hem en hemen
kullanmak için evinde ürettiği kum aş, m o­ aynıdır. Mevsimine göre ekim, dikim, nadas,
bilya ve öbür m addeler artık fabrikalarda çapalama, budam a, sulama, ürün toplama,
daha ucuz ve çabuk yapılıyordu. Köylüler iş harm an yapma gibi işlerle uğraşılır. Yalnızca
bulmak için hızla büyüyen kentlere gitmek ormancılık, balıkçılık ya da hayvancılık yapı­
zorunda kaldılar. Bu durum bugün birçok lan köyler de vardır.
ülkede hâlâ sürüyor. Yerleşme düzenine göre köyler toplu ve
dağınık diye ikiye ayrılır. Evlerin yan yana
Türkiye'de Köy bitişik ya da küçük bahçelerle birbirinden
Bugün ülkemizde köy, tüzel kişiliğe sahip en ayrıldığı toplu köyler M arm ara, Ege ve İç
küçük yerel yönetim birimi olarak tanım lana­ A nadolu’da yaygındır. Bu köylerde konutlar,
bilir. Yasaya göre köy nüfusu 2.000’i aşmayan cami, kahve, okul gibi tüm köyün ortaklaşa
70 KÖY ENSTİTÜLERİ
A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
M uş'ta b ir köy.
kullandığı yapıların çevresinde toplanır. Kö­
yün etrafında ise m era ve tarlalar vardır.
Birkaç evlik kümelerin ya da çok geniş bir
alana yayılmış tek tek evlerin oluşturduğu
köyler ise Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri ile
Doğu A nadolu’nun bazı yerlerinde yoğunlaş­
mıştır. Bu tür köylerde konutlar çoğunlukla
tarım alanının ortasında yer alır.
Köyde yönetim organları m uhtar, ihtiyar
meclisi ve köy derneğidir. Merkezi yönetimin
köydeki temsilcisi olan m uhtar köy yönetimi­
nin başı ve yürütm e organıdır. M uhtar aynı
zam anda köy tüzel kişiliğinin de temsilcisidir.
Bu amaçla köyü m ahkem elerde temsil edebi­
lir; ihtiyar meclisi ile birlikte köy bütçesini
hazırlar.
İhtiyar meclisi köyle ilgili yürütm e kararları
alan ve bunu uygulayan organdır. Çalışmala­
rını m uhtarın başkanlığında sürdürür. Köy
imamı ile öğretm eninin doğal üye olduğu
ihtiyar meclisinin sayısı köyün büyüklüğüne
göre değişir. İhtiyar meclisi imece yükümlü­
lüklerini belirler, köy işlerinde üstüne düşeni
yapmayanlara para cezası verir, yapılacak
işleri sıraya koyar. M uhtar ve ihtiyar meclisi
beş yılda bir yapılan yerel seçimlerde köy hal­
kınca basit çoğunluk sistemine göre seçilir.
Köy derneği, seçmen niteliğini taşıyan bü­
tün köylülerin oluşturduğu bir organdır. Köy
halkının yönetime doğrudan ve eksiksiz katılı­
mını amaçlar. Köy yönetiminin organla­
rını seçmenin dışında zorunlu işleri saptam ak,
bazı köy görevlilerinin ücretlerini belirlemek
gibi işleri yerine getirir. Köyün kamu görevli­
leri köy korucusu, köy kâtibi ve imamdır.
Köyde yapılan işleri yasalar “zorunlu” ve
“isteğe bağlı” olarak ikiye ayırmıştır. Güven­
lik, sağlık, temizlik, bayındırlık, yol, su, tarım
işleri ve okul yapımı zorunlu işlerdir. İsteğe
bağlı olanlar ise hamam, çarşı yapımı gibi
işlerdir. İsteğe bağlı işler köy derneğinin
kararı ve mülki amirin onayıyla zorunlu işler
durum una getirilebilir. Zorunlu işleri yapma­
yan köylüler cezalandırılır.
KÖY ENSTİTÜLERİ, Türkiye’de yaşanmış
ilginç ve önemli bir eğitim deneyidir. Amacı
köy kalkınmasına önderlik edecek becerilerle
donatılmış öğretm enler yetiştirmek olan köy
enstitüleri 1940’ta kurulmuş, 1947’de öğretim
program larında yapılan değişikle kuruluş
amacından hayli uzaklaşmış, 1954’te de kapa­
tılmıştır.
Köy enstitülerinin kurulmasına yol açan
gelişmelerin başlangıcı 1935’e kadar uzanır.
Bu tarihte Türkiye’nin 16 milyon olan nüfusu­
nun 12 milyonu köylerde yaşıyordu. 40 bin
köye dağılmış bu nüfusun ancak yüzde 10’u
okum a yazma biliyordu. Okulu olan köy
sayısı 4.773’tü ve bu okullarda 6.950 öğret­
m en görev yapıyordu. Çoğu üç yıllık öğretim
yapan köy okullarında, kent okullarıyla aynı
öğretim programı uygulanıyor, öğretilen bil­
giler köyün gereksinimlerine uymadığı gibi,
günlük yaşamda kullanılmadığından zamanla
okum a yazma bile unutuluyordu. Bu gerçek­
ler ilgili herkesçe kabul edildiğinden, Cum hu­
riyet Halk Partisi’nin 1935’te toplanan 4.
Büyük Kurultayı’nda ilköğretimin hızla yay­
gınlaştırılması kararı alınınca Milli Eğitim
Bakanlığı köyün gereksinimlerine uygun yeni
tip öğretm enler yetiştirmek için hazırlıklara
girişti.
İlk kez 1936’da geçici olarak açılan eğitmen
kurslarıyla kısa süreli bir eğitimle köy eğit­
m enleri yetiştirilmesine başlandı. Bu deneyin
olumlu sonuçları görülünce 1937’de yalnız
köy çocuklarının alındığı ve köye yönelik bir
öğretim programı uygulayacak köy öğretm en
okullarının açılması kararlaştırıldı. İlk örnek­
leri Kızılçullu (İzmir) ile M ahmudiye’de (Es­
kişehir) kurulan köy öğretm en okullarının sa­
yısı 1938’de üçe (K araağaç-Edirne), 1939’
da dörde (Gölköy-Kastamonu) yükseldi.
1939’da toplanan 1. Eğitim Şûrası bu uygula-
 KÖY ENSTİTÜLERİ 71

Üstte: K epirtepe Köy E nstitüsü öğ re n cile ri

Sağda: K astam onu, K olköy Köy Enstitüsü
ö ğ re n cile ri.
72 KRALLIK

manın daha da geliştirilip yaygınlaştırılması partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi’nin için­
yolunda bir karar alınca, üç yıllık denemenin den, hem de m uhalefetten çeşitli eleştiriler
sonuçlarından da yararlanarak köylerin ge­ yöneltildi. Bunlardan etkilenen hüküm et de
reksinimleri ve köy öğretm eninin nitelikleri eğitim politikasında değişiklik yaparak önce
ayrıntılı olarak belirlendi ve 1940’ta çıkarılan 1947’de eğitmen kurslarına son verdi. Ensti­
bir yasayla köy enstitülerinin kurulmasına tülerin öğretim program larında değişiklik ya­
başlandı. pılarak uygulama dersleri azaltıldı. Bunu
20 bölgeye ayrılan ülkede her bölge için bir 1948’de Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’
enstitü kurulması öngörüldü. D aha önce açı­ nün kapatılması izledi. 1950’de D em okrat
lan köy öğretm en okulları da köy enstitüsüne Parti başa geçince ilk olarak sağlık bölümleri
dönüştürüldü ve hızla yenilerinin kurulmasına kapatıldı. 1953’te programları bir kez daha
başlandı. Kent ve kasabaların dışında tarıma değiştirilerek öbür ilk öğretm en okullarına
elverişli toprağı bulunan alanlarda kurulan yaklaştırıldı. 1954’te de ilk öğretm en okulla­
enstitü binalarının büyük bölümü öğrenciler- rıyla birleştirilerek kapatıldı.
ce yapıldı. 1941’de 14’e varan enstitü sayısı Köy enstitüleri, ilk mezunlarını verdiği
1946’da 20’ye, 1948’de de 21’e ulaştı. 1942’de 1942’den nitelik değiştirdiği 1953’e kadar
köy enstitülerine öğretm en yetiştirm ek am a­ 1.398’i kız, 15.943’ü erkek olmak üzere top­
cıyla A nkara H asanoğlan’da bir de yüksek lam 17.341 öğretm en yetiştirmiştir. 1936-47
köy enstitüsü kuruldu. yılları arasında açık kalan eğitmen kursların­
Öğrenim süresi beş yıl olan köy enstitüleri­ da da toplam 8.675 eğitmen yetişmiştir. Ensti­
ne beş yıllık köy ilkokullarını bitiren kız ve tülerin sağlık bölümleri ise toplam 1.248
erkek öğrenciler seçilerek alındı. Bunun ya­ mezun vermiştir.
nında üç yıllık köy ilkokullarını bitirenler
arasından başarılı görülenler de iki yıllık KRALLIK ya da monarşi, devlet yönetiminde
hazırlık öğreniminden sonra enstitülere kabul tek kişinin egemenliğidir. Tarih boyunca en
edildi. Enstitülerde kültür dersleri yanında yaygın yönetim biçimi olan krallık, geçmişte
tarım ders ve çalışmaları, teknik ders ve hem en hemen bütün ülkelerce benimsenmiş­
çalışmaları da yapılıyordu. Bu ders ve uygula­ ti. Günüm üzde de bazı ülkeler, geçmişe göre
m alarda erkek öğrencilere tarla ve bahçe daha değişik bir biçimde de olsa, krallıkla yö­
tarımı, sanayi bitkileri tarımı, hayvancılık, netilir. Batılı devletler söz konusu olduğunda
arıcılık ve ipekböcekçiliği, balıkçılık, demirci­ kral ya da im parator denen bu yöneticiler, do­
lik, m otorculuk, dülgerlik, marangozluk, du­ ğuda hüküm dar, kağan, hakan ve padişah gibi
varcılık, betonculuk, kız öğrencilere de biçki- değişik adlarla anılır.
dikiş, el sanatları, örgü ve dokumacılık öğreti­ M utlak krallık'idi, kral kendi başına tüm
liyordu. Eğitim ve öğretimde doğaya uygun­ yasama ve yürütm e görevini üstlenir. Yasaları
luk,, kendi kendini yönetm e ve kendi kendine kendi koyar ve devlet yönetiminde tek yetkili­
çalışma ilkeleri tem el alınıyordu. Okulu biti­ dir. Bu m utlak egemenliğe karşı çoğulcu
rip öğretm en olanlar hemen köy okullarına yönetim düşüncesinin gelişmesiyle kralın yet­
atanıyor, aylık ücretten başka işlemesi için kileri giderek sınırlandırıldı ve mutlak krallık
toprak ve tarım araç gereçleri de veriliyor, sistemi anayasal krallık'a. (meşruti monarşi)
tarımsal kalkınmada köylüye önderlik yapm a­ dönüştü. Bu sistemde kral, yönetim erkini,
sı isteniyordu. Yedi köy enstitüsünde açılan genellikle seçimle işbaşına gelen parlamentoy­
sağlık bölümlerinde de köy sağlık ocaklarında la paylaşmak zorundadır. Anayasal krallıkta
görev yapacak sağlık m emurları yetiştiriliyor­ yasama gücü parlam entoya geçer, yetkileri
du. Ayrıca enstitülerde 1936’da başlayan kısıtlanan kral ise devletin başında yürütme
uygulamanın devamı olarak kısa süreli kurs­ görevini sürdürür. Bu gelişmenin başlangıcı
larla eğitmen yetiştirilmesi de sürdürülüyor­ İngiltere’de ortaçağa kadar uzanır. A vrupa’
du. nın öbür ülkelerinde ise anayasal krallıkların
1946’da çok partili yaşama geçilmesinden temeli 18. yüzyılda atılmıştır.
sonra köy enstitülerine karşı hem iktidar Daha 200 yıl önce hemen hemen bütün dün­

ya ülkeleri krallıkla yönetilirken, günümüzde
özellikle İngiltere, D anim arka, Hollanda ve
Japonya gibi ülkelerde kral artık bir simge du­
rum undadır. Yürütm e yetkisini de halkın seç­
tiği meclise karşı sorumlu olan bakanlar
üstlenmiştir. Kralın görevi, devlet başkanı ola­
rak ülkesini yurtiçinde ve yurtdışında temsil et­
mek ve resmi törenlere katılmakla sınırlıdır.
Eskiçağlarda, devlet yönetimini tek elden
yürüten kralların tanrısal nitelikleri de ol­
duğuna inanılırdı. Süm erler’de kent devlet­
leri bir tanrı adına kurulurdu. Tanrının vekili
sayılan kral da kentin dinsel ve siyasal
yöneticisiydi. Eski Mısır’da kral tanrının oğlu
olarak görülür, H ititler’de ise öldükten sonra
tanrılaştırılırdı. R om a’nın çoktanrılı döne­
minde im paratorlar, çoğunlukla kendilerine
tanrı olarak tapmılmasmı isterlerdi. Japon im­
paratorları soyunun da tanrıdan geldiği düşü­
nülürdü.
Kral öldüğü zaman tahtın vârisi olan oğlu,
eşi ya da bir akrabası onun yerini alır ve
yetkileri elinde toplar. Bazı ülkelerde, kadın­
lar tahtın vârisi olamazlar. İngiltere ve Dani­
m arka gibi bazılarında ise kadınların da tahta
geçme hakları vardır.
D aha önceki dönem lerde, kralın tahta geç­
mesi bir ölçüde seçime dayanırdı. H ititler’in
ilk zamanlarında kral, hanedan içinden soylu-
larca seçilirdi. Daha sonra krala tahta geçe­
cek kişiyi seçme hakkı verildiyse de, bu
vârisin kral olabilmesi için gene soyluların
onayını alması zorunluydu. A vrupa’nın bar­
bar krallıklarında da kralın yönetime gelmesi­
nin ardında kabile şefleri vardı. Hıristiyanlı-
k’m yaygınlaşmasından sonra, tahta geçebil­
mek için vâris olmanın yanında papalık onayı
da gerekliydi. Am a daha sonra papalık
otoritesine karşı çıkan krallar, yönetimin ba­
badan oğula kalmasını güvenceye aldılar.
Ortaçağda yönetim erkini feodal beylerle
paylaşan krallar, 15. yüzyıldan başlayarak,
zenginleşen tüccarların ve bazı feodal beyle­
rin desteğiyle merkezi bir otorite olmayı
başardılar ve devlet yönetiminde mutlak bir
egemenlik kurdular. Böylece, ticaretin gelişi­
mini engelleyen feodal beylikleri merkezi
krallıklar içinde birleştirerek, ülke toprakları­
nı serbest ticaretin yapılabildiği büyük pazar­
lara dönüştürdüler.
KRAL MADENİ 73
M utlak krallıklar, gelişen kapitalizmle bir­
likte ortaya çıkan parlam enter akımlara kar­
şın 18. yüzyıl boyunca egemen yönetim biçimi
oldu. Am a Am erikan Bağımsızlık Savaşı,
1789 Fransız Devrimi ve Napolyon Savaşları
demokrasi düşüncesini öbür Avrupa ülkeleri­
ne de yaydı; 19. yüzyılda kralların yetkisinin
kısıtlandığı anayasal krallıklar yaygınlaştı.
Günüm üzde Suudi Arabistan ve Nepal
gibi az sayıdaki birkaç ülke dışında, mutlak
krallıklar yerlerini genellikle cumhuriyet yö­
netimlerine ya da kralın yalnızca bir simge
olarak kaldığı anayasal krallıklara bırakmıştır
(bak. CUMHURİYET).
KRAL M A D EN İ, kalay ile kurşun ya da
bakırı alaşımlayarak (karıştırarak) elde edi­
len, gümüşsü gri renkli bir metaldir. İlk
olarak ortaçağda tabak, çanak yapımında
kullanılmıştır. A vrupa’nın en iyi kral madeni
ise İngiltere’deki Londra, York ve Newcastle’
B arnaby’s
Kral m ad en ind en ya p ılm ış İn g iliz bira bardakları.
da üretilirdi. Bu metalin üretiminde kullanı­
lan kalay Cornwall’dan gelirdi. Üretilen ala­
şımlar ise A m erika’daki kolonilere satılıyor­
du. Tabak, tepsi, tuzluk gibi sofra takımları­
nın ve şık eşyaların yapımında kullanılan kral
madeni kalay ve bakırdan hazırlanırdı; ça­
nak, tas ya da şamdan gibi kaba eşyaların
yapımında kullanılan alaşımda ise bakır yeri­
ne kurşun kullanılırdı.
19. yüzyılda porselenden yapılmış ucuz
eşyalar ve sofra takımları piyasaya çıkınca
kral madeni giderek kullanılmaz oldu; ama
günümüzde bazı ülkelerde kapaklı büyük bira
74 KREOZOT
maşrapaları hâlâ kral m adeninden yapılmak­
tadır. Kral madeni kolayca erir ve bir kalıba
dökülerek istenen biçime getirilebilir. K apak­
lı m aşrapalar da döküm yöntemiyle hazırla­
nır, daha sonra dövülerek biçimlendirilir.
Kral m adeninden yapılan eşyalar oldukça da­
yanıklı ve ucuzdur; ama çok yumuşak oldu­
ğundan kolayca eğrilebilir ya da ezilebilir.
KREOZOT, ağaç malzemeleri havanın etki­
sinden korum ak ve çürümelerini önlem ek için
kullanılan; koyu renkli bir sıvıdır. Bunun için
malzeme kreozota daldırılarak bu sıvıyı iyice
emmesi sağlanır. Bahçelerdeki ağaç sundur­
m alar, parm aklıklar, telefon direkleri, de­
miryolu traversleri bu biçimde işlem gören
pek çok malzemeden birkaçıdır. Kreozota
“katranruhu” da denir; çünkü bu madde
köm ür ya da odun katranından elde edilir.
Am a bu ikisi birbirinden farklı m addelerdir;
bu bakım dan köm ürden elde edileni “köm ür
katranı kreozotu” , odundan elde edileni ise
“odun katranı kreozotu” olarak adlandırı­
lır.
Eski Yunanlılar odun dum anında bir süre
bekletilerek tütsülenen etlerin bozulmadan
saklanabileceğini bulmuşlardı; 1832’de odun
katranından bu özelliklere sahip bir madde
elde edildi ve bu maddeye “eti koruyan”
anlamına gelen Yunanca kreozot adı verildi.
Kayın ya da çam ağacından elde edilen ve
renksiz ya da sarı bir yağ olan odun katranı
kreozotu cerrahlar ve diş hekimlerince bir
antiseptik olarak kullanıldı; bugün de öksü­
rük ve bronşitin tedavisinde kullanılm akta­
dır.
Eskiden odun katranı kreozotunda bulunan
maddelerin aynısının köm ür katranında da
olduğu sanılıyordu; bu nedenle köm ür katra­
nından elde edilebilen ve ahşap malzemelerin
korunması için kullanılan yağlar da günümüz­
de kreozot adıyla anılır.
KREZÜS. Batı A nadolu’daki Lidya devleti­
nin son kralı olan ve yaklaşık İÖ 560-546
arasında ülkesini yöneten Krezüs’ün hangi
tarihte nerede doğup, nerede öldüğü bilin­
m em ektedir. Krezüs zenginliğiyle ünlüydü.
Tarihte ilk kez onun zamanında altın ve
gümüş para basıldığı söylenir. Dilimizdeki
“Karun kadar zengin” deyimi bu kraldan
kaynaklanmaktadır.
Krezüs, Anadolu kıyısı boyunca birçok
Yunan kentini ele geçirdi, bir yandan da Eski
Yunanlılar’la ticareti sürdürdü. Yunan halkı­
nı ve onların yaşayışını beğenen Krezüs, tanrı
A pollon’un Delfi’deki tapınağına armağanlar
yolladı. Yunan gezginlerini sarayında ağırladı
ve buyruğu altındaki Yunan kentlerinin bir
ölçüde kendi kendilerini yönetm elerine izin
verdi.
Pers Kralı Kiros (Kuruş) Lidya’nın altın
yataklarını ele geçirmeyi aklına koymuş olma­
saydı, belki de sonunda Yunanlılar ile Lidyalı-
lar Krezüs’ün yönetimi altında birleşecekler­
di. Krezüs, Kiros’un niyetini öğrenince Delfi’
deki kâhine giderek (bak. DELFİ KÂHİNLERİ)
savaşa girmek konusunda düşüncesini öğren­
mek istedi. Kâhin ona, eğer savaşırsa güçlü
bir imparatorluğun yıkılabileceğini söyledi.
Krezüs bu uyarıyı, Pers hüküm darını yenece­
ği biçiminde yorumladı. Ne var ki, Sart’taki
büyük savaşta yıkılan kendi imparatorluğu
oldu.
Yenilen kralın başına gelenlere ilişkin deği­
şik söylentiler vardır. Bunlardan biri, Kre­
züs’ün kendini yanmakta olan bir odun yığını
üzerine attığı, ama tanrı Apollon’un alevleri
söndürm ek için bir sağanak göndererek onu
kurtardığı yolundadır. Bir başkasına göre,
Kiros’un buyruğu üzerine, yakılması için ha­
zırlıklar tam amlanır; alevler yükselirken Kre­
züs yüksek sesle Yunan devlet adamı ve şair
Solon’un adını anar. Kiros ona böyle bir anda
neden Solon’u andığını sorar. Krezüs de, bir
zamanlar zenginliği ve mutluluğuyla övünür­
ken, sonunun nasıl geleceğini bilmeden, kim­
senin mutluyum diyemeyeceğini söylediği için
Solon’u andığını anlatır. Bu açıklamadan çok
etkilenen Kiros, Krezüs’ü odun yığınından
çekip alır ve ona tahtını geri verir.
KRİKET, İngiltere’de ve eskiden İngiltere’nin
sömürgesi olan Avustralya, Yeni Zelanda,
Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerde yaygın
olan bir oyundur. 11 kişilik iki takım arasında
top ve sopayla oynanır.
Kriket topu m antardan yapılır ve kırmızı
deriyle kaplıdır. Tahtadan yapılan 1,1 kg
ağırlığındaki uzun saplı kriket sopasının bir

Krikette kaleleri v u ru c u la r savunur.
yüzü düz, bir yüzü yuvarlaktır. Kriket düz,
çim bir alanda oynanır. Alanın ortasındapitch
adı verilen, 20 metre uzunluğunda, 3 metre
genişliğinde bir bölüm vardır. H er iki ucunda­
ki iki yuvarlama çizgisinin ortasında, yan yana
dikilmiş 70 cm boyunda üç çubuktan oluşan
kaleler (wicket) bulunur. Kalelerin üzerine,
çarpmayla düşebilecek biçimde ikişer ufak çu­
buk (bail) konur. Yuvarlama çizgilerinin 1,2
m etre önünde vuruş çizgileri vardır.
Oyun altı atışlık serilerden oluşan iki devre­
de oynanır. Birinci devrede kalelere top atan
takım, ikinci devrede kaleleri savunur. Oyun
başlarken, kaleleri savunacak olan takımın iki
vurucusu her iki kalede yerlerini alır. Takımın
öbür oyuncuları, vurucular oyundan çıkınca
onların yerini almak üzere hazır bekler. R a­
kip takımdan bir top yuvarlayıcı, kaleye topu
yuvarlar. Öbür oyuncular kaleyi savunan
vurucunun vurduğu topu tutup kaleye atmak
KRİKET 75
için alana yayılır. Altı atışlık her seri sonunda
top yuvarlayıcı ve topun atıldığı kale değişir.
Top yuvarlayıcı attığı topla kaledeki çubukla­
rı düşürüp, kaleyi savunan vurucuyu oyundan
çıkarmaya çalışır. Vurucu, kaleye atılan topa
sopayla vurarak kaleyi korur. Vurulan top
uzaklaşırken, vurucular sayı kazanmak için
kaleler arasında koşarak gidip gelirler. H er
gidiş takıma bir sayı kazandırır. Vurulan top
oyun alanı dışına çıkarsa altı sayı kazanı­
lır.
Top yuvarlayan takımın alan savunma oyun­
cuları, vurucunun uzaklaştırdığı topu tutup
kaleye atarak vurucuları oyundan çıkarmaya
çalışır. Yuvarlanan topun kaledeki çubukları
düşürmesi, alan savunma oyuncularından bi­
rinin vurulan topu tutm ası, vurucular kaleler
arasında koşarken topun kaleye atılıp çubuk­
ları düşürmesi, vurucunun topa elle dokun­
ması gibi durum larda vurucu oyundan çıkar
76 KRİL
A drian M urrelllAllsport Photographic
K riket o yu n cu la rı vu ru c u n u n v u rd u ğ u to p u tu tu p
kaleye atm ak için alana yayılırla r.
ve takımından başka bir oyuncu vurucu olur.
11 oyuncudan 10’u oyundan çıkınca devre
tamamlanır.
13. yüzyılda İngiltere’de oynanmaya başladı­
ğı sanılan kriketin kesin kuralları 1744’te
belirlenmiştir. 1800’lerde Londra’da çok yay­
gınlaşan kriket, 19. yüzyılın ikinci yarısında
Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda gibi ülke­
lerde de yaygınlaştı. Kriket karşılaşmalarının
denetimini İngiltere’deki M arylebone Kriket
Kulübü yürütür.
KRİL. Güney yarıkürenin uçsuz bucaksız ok­
yanuslarında, özellikle de A ntarktika çevre­
sindeki soğuk sularda sürüler halinde yaşayan
kriller, karidese benzer kabuklu deniz hay­
vanlarıdır. Besinlerini, sudan süzerek aldıkla­
rı çok küçük bitki ve hayvanlar oluşturur.
En bol bulunan hayvanlar arasında yer alan
kriller, yeryüzünün en büyük hayvanları olan
dev balinaların beslenm esinde büyük bir
önem taşır.
Kril adı Norveç dilinde yavru balık ve bu
balıklardan oluşan sürü anlam ına gelir. Am a
krillerin balıklarla aynı ortam ı paylaşmanın
ötesinde bir yakınlığı yoktur. K abuklulann
(bak. K a b u k l u l a r ) Euphausiacea grubun­
da yer alırlar ve bütün okyanuslara dağıl­
mışlardır. Güney yarıkürede yaşayan baya­
ğı kril (Euphausia superba) yaklaşık 5 cm
uzunluğundadır. Yüzen küçük bitki ve hay­
vanları tüylü bacaklarıyla deniz suyundan
süzerek beslenir. Karides gibi iki çift uzun
duyargası, bölütlü gövdesinin ön bölümünü
örten sert bir kabuğu vardır. D aha iri türlerin
uzunluğu 15 santimetreyi bulur. Kuzey krili-
nin (Meganyctiphanes norvegica) yaşama böl­
gesi Kuzey Kutup Bölgesi yakınındaki deniz
sularıyla sınırlıdır.
Kril Sürüleri
Kriller A ntarktika yakınlarında olağanüstü
yoğun ve geniş sürüler halinde yaşar. Kilo­
m etreler boyunca uzanan bu sürülerin bulun­
duğu suların bir m etreküpünde 50 bini aşkın
kril vardır. Krillerin sayılan yaz aylarında son
derece artarken bazı yıllar yalnız bayağı kril
türünün toplam 650 milyon ton ağırlığa ulaştı­
ğı sanılmaktadır.
Bu dev sürüleri birçok çubuklu balina (bak.
BALİNA) türü deniz suyundan süzerek alır. Bir
mavi balina günde 4 ton kril yiyebilir. Ayrıca
kriller penguen ve albatros gibi deniz kuşları­
nın, bazı fokların ve pek çok iri balık türü­
nün ana besin kaynağıdır. Böylece kriller
denizlerdeki beslenme ağının başlıca halkala­
rından birini oluşturur. Güneş enerjisi fito-
plankton denen çok küçük bitkiler tarafından
alınm akta, bu canlılar çok küçük hayvanlara
yem olm akta, hem kendi besinini üreten, hem
de hazır besinleri tüketen tüm küçük canlıları
yiyen kriller ise daha iri hayvanların besinini
oluşturm aktadır (bak. BESLENME A G l).
Kriller yüzebilir. A m a en çok okyanus
akıntılarıyla sürüklenerek yer değiştirirler.
En geniş sürülerine deniz yüzeyinin yakınla­
rında rastlanm akla birlikte bazı türleri 2.000
m etre derinlikte yakalanmıştır. Birçok türü
karanlıkta ışıldar. Bu türlerin gövdeleri bo­
yunca, dokunaçlarının ve ön bacaklarının di­
binde küçük ışık organları vardır. Gündüzleri
yukarıdan bakıldığında, hemen hemen say­
dam olan gövdelerinde akan kanın renginden
ötürü deniz kızıla boyanmış gibidir. Geceleri
ise deniz yüzeyinde göz alabildiğine yakam oz
denen mavimsi yeşil parıltılar oynaşır. Bu
ışıldama özelliği krillerin kasım ve aralık
aylarına rastlayan ürem e mevsimi boyunca
sürüler halinde toplanm alarına yardımcı olur.
Tek bir dişi kril, suya 10 bini aşkın yum urta
dökebilir. Y um urtadan çıkan yavrular bir ya
da iki yılda eşeysel olgunluğa erişirler.
Krillerin gelecekte beslenme sorununa çö­

Üstte: C. J. Gilbert; sağda I. Everson (B A S )
Üstte: K rille r birçok balığın, deniz
kuşlarının ve A nta rktika
çevre sin deki sularda yaşayan
deniz m e m e lile rin in ye d iğ i küçük
kab uklula rdır. Sağda: Özel bir
plan kto n ayg ıtıyla yakalanm ış
krille ri sayan b iyo lo g la r.
züm olacağına inananların sayısı oldukça ka­
barıktır. Günüm üzde trol ağlarıyla avlanan
balıkçılar krillerin yalnızca yüzde l ’ini yakala­
m akta, yakalanan bu kriller de büyük ölçüde
gübre ve hayvan yemi olarak kullanılmakta­
dır. Am a kriller aşın avlandığında beslenme
ağının önemli bir yara alacağını, bundan yalnız
balinaların değil, insanlar da aralarında olmak
üzere geniş bir canlılar yelpazesinin zarar göre­
ceğini düşünenlerin sayısı hiç de az değildir.
KRİSTAL denince pek çok kişinin akima
ender bulunan güzel bir m ineral ya da değerli
taş gelir. Oysa kristaller bunlarla sınırlı değil­
dir. Örneğin züm rüt ve elmas birer kristaldir,
ama çevremizdeki sıradan m addelerin çoğu
da öyledir. Tuz ve şeker kristal yapılıdır; öte
yandan eczacıların ilaç yapımında kullandık­
ları m addelerin çoğu, örneğin şap, kükürt,
boraks da kristal haldedir.
Sofralarda kullanılan tuz taneciklerinden
biri m ikroskop altında ya da güçlü bir büyü­
teçle incelenecek olursa, bu taneciğin altı
düzgün, eşit yüzeyi ve dik açılı sekiz köşesi
olan, küçük beyaz bir blok olduğu görülür.
Tuz taneciği bir katıdır ve belirli bir biçime
sahiptir. Kutuya benzeyen bu biçime küp
denir. B ütün tuz kristallerinin biçimi aynıdır.
Bunun nedeni, doğadaki bütün m addelerin
KRİSTAL 77
atom denen küçük yapı bloklarından oluşması
ve her m addenin atom larının o m addeye özgü
bir yerleşim düzenine sahip olmasıdır. Tuzda­
ki atom lar, sonuçta ortaya küp biçiminde bir
kristal çıkacak biçimde düzenlenmiştir.
Hem en hem en tüm katışıksız m addeler katı
haldeyken kristal yapılıdır, yani kristallerden
oluşur; kristaller, atom ların yerleşim düzeni­
ne bağlı olarak belirli bir biçime ve belirli
sayıda yüzeye sahiptir. Aynı m addenin bütün
kristalleri değişik büyüklüklerde olabilir, ama
bunların hepsinin biçimi aynıdır. Bir odun
parçası kristal değildir, çünkü atom larının
herhangi bir düzenli yerleşimi ve bundan
kaynaklanan belirli bir biçimi yoktur. Odun
yontularak, kil yoğrularak kristal görünümüne
kavuşturulabilir; ama gerçek kristaller yalnız
doğada ya da kimyasal bir tepkime sonucunda
oluşur.
Kristallerin nasıl oluştuğunu anlayabilmek
için, doğanın bunu nasıl gerçekleştirdiğine
bakm ak gerekir. Sıcak suya bir kaşık tuz
atalım. Katı haldeki tuz tanecikleri bir süre
sonra yok olacaktır; çünkü sıcak su tuzu
eritir, yani bilimsel deyişiyle çözündürür. Tuz
artık çözelti’ye geçmiştir. Eğer bu çözelti
günlerce bekletilirse su buhar haline gelerek
havaya karışır ve geriye tuz kalır. Bu tuzu
yakından inceleyecek olursak, tuz tanecikleri­
78 KRİSTAL

nin tıpkı başlangıçtaki gibi küp biçiminde
olduğunu görürüz. Bu örnekte olduğu gibi,
bir çözeltiden kristallerin oluşması sürecine
kristalleşme denir.
Tuzu daha da hızlı kristalleştirmek için tuz
çözeltisi kaynatılabilir. Çözeltideki suyun ta­
mamı buharlaşıp uçtuktan sonra geriye tuz
kalır. Bu yolla kristalleşen tuz tanecikleri de
küp biçimindedir. Tuz, her zaman küp biçi­
m indeki kristaller halinde bulunur. Bu deney,
bir m addenin belirli bir sıvıda eriyerek, yani
çözünerek çözeltiye geçebileceğini ve sonra
yeniden kristal haline gelebileceğini göste­
rir.
Kayaçlar arasından akan sular bazı m ineral
m addeleri çözündürerek bunları çözelti halin­
de taşıyabilir. Zam anla çözeltideki m iktarı
artabilir ve sonunda su, bu m ineral çözeltileri­
ni taşıyamayacak durum a gelebilir. Bu du­
rum da çeşitli m ineraller yeniden kristalleşir
ve kayaçların içindeki çatlaklarda ya da boş­
luklarda çökelir. Kuvars, kalsit ve demir pirit­
leri gibi mineral kristalleri çoğu kez bu yolla
çökelir (bak. M İNERAL).
D oğada kristal oluşturan yüzlerce madde
vardır. Bunların içinde en yaygın olanlardan
biri sudur. Su, donduğunda çok ilginç ve
güzel biçimli kırağı ya da kar kristallerine
dönüşür.
Bazı kayaç oluşum süreçleri sırasında mine­
ral kristalleri de oluşur. D ünya’nın derinlikle­
rinde bulunan kızgın ve erimiş kayaç m adde­
leri aslında m ineral çözeltileridir. Magma de­
nen bu erimiş madde basıncın etkisiyle yerka­
buğunun üst kesimlerine doğru yükseldikçe
soğumaya başlar. Magma çok yavaş soğur ve
sıcak sıvı halden soğuk katı hale dönüşürken
kristalleşir (bak. K a y a ç ) . Örneğin granit ka­
yacı, kristalleşmiş kuvars, feldispat ve mika
mineralleri içerir. Milyonlarca yıl önce granit,
erimiş mineral çözeltilerinden oluşan sıvı bir
kütle halindeydi. Bugün de yerkabuğunun iç
kesimlerinde erimiş kayaç kütleleri, yani
magma vardır; bu magmanın yüzeye yakın
olan bölümleri yavaş yavaş soğuyarak mineral
kristalleri oluşturm aktadır.
Kristaller çok değişik biçimlerde olabilir.
Küp biçiminde olanların yanı sıra bazı kristal-
G eological Survey Photographs

Üstte solda: S ofra tuzu (sod yum klo rü r) kristalleri. Üstte ortada: Başlıca kurşun cevheri olan galen (kurşun
sü lfü r) krista lle ri m e ta lle r g ib i parıldar. Üstte sağda: Katışıksız karbondan oluşan elm as. Altta solda: K alsit
(kalsiyum karbonat) krista lle ri çok d e ğ işik yap ılard a o la b ilir. Altta sağda: K uvars (s ilis y u m d ioksit)
krista lle ri pem be, m or, sarı ve beyaz g ib i çok değişik renklerde o la b ilir.

Frank L a n e Picture A gency
Doğadaki en karm aşık yapılı ve en hoş g ö rü n ü m lü
m ad de lerd en b iri kar ta n e sid ir. Kar tanesi buz
krista lle rin d e n oluşu r.
ler altı uzun ve düzgün yüzey biçiminde olabi­
lir; bu biçime altıgen prizma denir. Bazı kris­
tallerin bir tepe noktasında birleşen üçgen yü­
zeyleri vardır; buna da piramit denir. Bazıları
baklava biçimindedir. Bazıları ise iki ya da
daha çok biçimin bileşimiyle karmaşık yapılar
oluşturur.
Bazı m ineraller öyle küçük kristaler oluştu­
rur ki, bunlar ancak mikroskop altında görü­
lebilir. Bazılarında ise her bir kristalin ağırlığı
yüzlerce kilogramı bulur. Örneğin asbest, in­
ce saça benzer kristaller oluşturur. Öte yan­
dan, kuvars m inerali, küçük kristaller biçi­
minde olduğu gibi, insandan daha iri kristaller
halinde de bulunabilir. Mika minerali ince
saydam levhalar halindedir. Sri L anka’daki
mika m inerallerinin kristal yapısı, yandan ba­
kıldığında, kapalı bir kitabın sayfalarına ben­
zer; “sayfa”ları oluşturan katm anların genişli­
ği ise birkaç m etreyi bulur.
K ükürt gibi bazı m ineraller, kristal biçimin­
de olsun ya da olmasın, her zaman aynı
renktedir. Katışıksız kuvars, cam gibi berrak
ve renksizdir; ama çok az m iktarda da olsa
KROKET 79
başka m inerallerin karışması renk değişikliği­
ne yol açar. Bu m addelere katışkı denir. Bazı
katışkılar kuvarsa, eflatun ile m or arası bir
renk kazandırır (bu tür kuvarsa ametist de­
nir); başka bir katışkı maddesi de kuvarsın
rengini siyaha dönüştürür. Bakır, karıştığı mi­
nerale tatlı bir mavi ya da mavimsi yeşil renk
verir. Dem ir ise katışkı maddesi olarak içinde
bulunduğu mineralin rengini kırmızıya, kırmı­
zımsı sarıya ya da kahverengiye dönüştürür.
Kristaller (katışıksız kuvarsta olduğu gibi)
saydam ve renksiz, m at ve koyu renkli ya
da değişik renklerde ve parlaklıklarda olabi­
lir.
M ücevher yapımında kullanılan berrak ve
güzel görünümlü kristallere değerli taş denir.
Bunların aynı zam anda, tıraşlanıp parlatılabi-
lecek kadar sert olmaları gerekir. Üzerlerinde
hiçbir çatlağın, beneğin ve m at renkli bölgele­
rin bulunmaması gerekir. Elmas, yakut, züm ­
rüt ve safir ender bulunan değerli m ineraller­
dir. K arbonun kristal yapılı bir biçimi olan
elmas, bilinen en sert m adde ve en güzel
değerli taştır. A kik, m or yakut denen am etist,
opal ve grena gibi yarı değerli taşlar ise,
değerli taşlara göre biraz daha yumuşak ve
onlardan daha mattır.
Elmas ya da grena gibi çok sert kristaller
başka m addeleri kesmek ya da delmek için
kullanılır; ama bu yoldan yararlanılanlar yal­
nızca kusurlu olanlarıdır. Kusursuzları çok
daha değerlidir ve mücevher yapımında kulla­
nılır. İlk radyo alıcılarında galen kristallerin­
den yararlanılırdı. G alen, kurşun sülfürden
(PbS) oluşan bir mineraldir. Bu mineralin kul­
lanıldığı alıcılara “kristalli alıcı” denir. Kuvars­
tan kesilen levhalar elektrikle yüklendiğin­
de, sabit bir yüksek frekansta titreşirler; rad­
yo donanımlarında, kristal denetimli kol
ve masa saatlerinde bu özellikten yararlanılır.
Kuvars, kalsit ve flüorit kristallerinden ise
bazı özel mikroskop türlerinde yararlanı­
lır.
KRİYOJENİ b a k. D ü ş ü k S i c a k l i k l a r FİZİĞİ.
KROİSOS bak. KREZÜS.
KROKET. İlk kez Fransa’da 18. yüzyılda
oynanan bir açık hava oyunu olan kroket,
80 KROKET
— 6,5 m etre 13 m etre
0
2. I' !I 1. Geri
6. ;l Sondan bir önce
Kazık
5. l! |l Dönüş
1. fi
I i l 2. Geri
---- - - - - - —J'
BAŞLANG IÇ ÇİZGİSİ A
-26 m etre-
1850’lerde İngiltere’de yaygınlaştı. İkişer kişi­
lik iki takım ya da iki kişi arasında, dört tahta
topa uzun saplı tokm aklarla vurularak oyna­
nır. Mavi ve siyah toplar bir takımın, kırmızı
ve sarı toplar rakip takım ındır. 32 m etre
uzunluğunda ve 26 m etre genişliğinde olan
çim kaplı kortta 6 küçük kale ve 1 kazık
vardır. Bunun yarısı büyüklüğündeki kortlar­
da da kroket oynanabilir.
K ortun iki ucundaki başlangıç çizgilerinden
yapılan vuruşlarla toplar sırayla oyuna soku­
lur. Am aç topları belirli bir sırayla kalelerden
geçirdikten sonra kazığa çarptırm aktır.
Sırası gelen oyuncu bir vuruş yapar. Eğer
bu vuruşla topu bir kaleden geçirirse, bir
vuruş hakkı daha kazanır. Vurulan topun
başka bir topa çarptırılm asına roket denir.
Bir kroket ko rtu n u n planı.
BAŞLANG IÇ ÇİZGİSİ
4. Geri İ! !l 3.
13 m etre
3. Geri l! !İ 4
6,5 m etre
R oket yapan oyuncu iki vuruş hakkı daha
kazanır. Bu haklardan ilkinde topunu daha
önce vurmuş olduğu topun yanma koyar ve
her iki topu birden hareket ettirecek biçimde
vuruşunu yapar. U sta bir oyuncu bu vuruşla
her iki topu da istediği yönlere gönderebilir.
Bir oyuncu topunu öbür toplara vurdurarak
ve kalelerden arka arkaya geçirerek kazandığı
vuruşlarla rakiplerine sıra verm eden birçok
sayı kazanabileceği gibi, topu bütün kaleler­
den geçirmeyi de başarabilir.
H er iki topu da sırasıyla bütün kalelerden
geçiren ve sonunda ortadaki kazığa çarptıran
takım oyunu kazanır. Topu altı kaleden sıray­
la geçirdikten sonra kazığa atm adan önce
bütün kalelerden bir de ters yönde geçirmek
gereklidir.
 KRUŞÇEV 81

Özellikle aileler ve arkadaş grupları arasın­ dayanıklı ve paslanmaz çelik elde edilir.
da oynanan çim kroketinde, kort genellikle Krom kaplamalarının mavimsi pırıltılı bir par­
daha küçüktür ve dokuz küçük kale ile iki laklığı vardır.
kazık vardır. Taraflar, her topla 16 puan Krom u, 1797’de Fransız kimyacı Louis
toplam ak zorundadır. Nicolas Vauquelin, Sibirya’da bulunan bir
cevher örneğinin içinde buldu. Am a I. Dünya
KROM, mavimsi gri renkli, havada kolayca Savaşı’na kadar krom fazlaca kullanılan bir
kararm ayan sert bir metaldir. Kimyasal metal olmadı. 1913’te İngiliz bilim adamı
simgesi Cr, atom numarası 24, atom ağırlığı H arry Brearley, top namlusu döküm ünde
51,996 olan krom un erim e noktası da oldukça kullanılacak çelikler üzerinde araştırm a ya­
yüksektir (1.900°C). Doğada hiçbir zaman ka­ parken, hurdalığındaki bütün çeliklerin, bir­
tışıksız halde bulunmaz; krom metali kro- kaçı dışında, paslandığını gördü. O birkaç
mit cevherinden ya da kromitle karışık parçayı inceledi ve içlerinde yüzde 14 oranın­
bir dem ir cevherinden elde edilir. Krom da krom bulunduğunu saptadı. Bu buluş,
cevheri bulunan başlıca ülkeler Güney A fri­ bıçak, çatal, kaşık ve başka eşyaların yapı­
ka, Malavi, Zam bia, SSCB, A BD ve Türkiye’ mında kullanılan paslanmaz çeliklerin gelişti­
dir. Türkiye’deki önemli krom yatakları Ela­ rilmesini olanaklı kıldı. Krom , çeliğe yalnızca
zığ’daki G ulem an’da, Fethiye’de, Köyceğiz’ paslanmazlık özelliği kazandırm akla kalmaz,
de ve Bursa’daki O rhaneli’ndedir. Cevher ön­ uygun oranlarda katılmak koşuluyla sertlik
ce katışıksız krom okside dönüştürülür; ve dayanıklılık da kazandırır. Far, radyatör
sonra bu oksit, alüminyum ya da silisyumla gibi otomobil parçalarının kromla kaplanması
karıştırılarak bir fırında ısıtılır. Term it yönte­ için elektroliz yöntemi uygulanır.
mi denen bu işlemin sonucunda, erimiş halde Krom bileşikleri genellikle koyu kırmızı,
krom açığa çıkar. Krom , elektroliz yöntem iy­ yeşil ya da sarı renklidir ve bu özellikleri
le de elde edilebilir (bak. ELEKTROLİZ). nedeniyle boya üretim inde kullanılır. Krom
Krom , sanayide çok değişik am açlarla kul­ oksit yeşil renkli bir krom ve oksijen bileşiği­
lanılır. Bunların içinde en yaygın olanı, başka dir ve piyasada “krom yeşili” olarak bilinir.
Eğer krom ve oksijen çeşitli yollarla kurşun
ile karıştırılırsa, çeşitli renklerde kurşun kro-
mat bileşikleri elde edilir; bunlar krom kır­
mızısı, krom oranjı (portakal rengi) ve krom
sarısıdır. Aslında bu elem entin adı da,
“renk” anlam ındaki Eski Yunanca kromos
sözcüğünden gelir. Z üm rüt ve yakutun rengi
de içerdikleri krom bileşiklerinden kaynak­
lanır.
Derilerin tabaklanmasında da krom tuzlarıy­
la daha çabuk sonuç alınır; bu tuzlar deriyi son
derece yumuşak, esnek hale getirir; bu yolla
hazırlanan deriler eldiven yapımında kullanılır.

KRUŞÇEV, Nikita (1894-1971). Ocak 1964’te

Ç atal b ıça k ta k ım ın d a n b o y a la ra k a d a r ço k d e ğ iş ik
e ş y a d a k ro m b u lu n u r.
m etallerin yüzeyinin çok ince bir krom kat­
manıyla kaplanmasıdır (krom aj). Demir-kar-
bon alaşımlarına krom katıldığında sert, ısıya
görevinden alınıncaya kadar altı yıl SSCB’nin
başkanlığını yapan Nikita Kruşçev, U krayna’
da Kalinovka köyünde doğdu. Babası, kömür
m adeninde işçiydi. Köyde öğrenim gördü ve
1908’de ailesiyle birlikte Yuzovka’ya (bugün
D onetsk) taşındı. Sanayi ve madencilik bölge­
si olan Yuzovka'da m aden ve fabrika işçiliği
yaptı. 1917 Ekim Devrimi öncesinde işçi
82 KSERKSES
örgütlerinde çalıştı. Devrimin ardından
1918’de Rusya Komünist Partisi’ne girdi ve iç
savaş boyunca Kızıl O rdu'da karşıdevrimcile-
re karşı savaştı.
1921’de iç savaşın sona ermesinin ardından,
gençliğinde köm ür m adenlerinde çalıştığı Yu-
zovka’ya döndü. Burada bir işçi okuluna girdi
ve tekniköğrenim gördü. Bölgede parti çalış­
malarına katıldı ve önemli görevler aldı.
1929’da Sanayi A kadem isi'ne kabul edilince
M oskova’ya gitti.
Kruşçev, M oskova’da parti içinde hızla
yükseldi. 1935'te Moskova parti örgütünün
birinci sekreterliğine getirildi. 1939’da, üst
H u lto r Picture Librarv
N ikita Kruşçev 1958-64yılla rı arasında devlet
başkanı ve K o m ü n ist P a rti'n in b irin ci sekreteri olarak
SSCB'yi y ö n e tti.
yönetim organı Politbüro’ya seçildi. Stalin’in
ölümüyle birlikte, SSCB’deki siyaset adam la­
rının en önemlilerinden biri oldu.
Kruşçev, parti önderliği için, Stalin’in yeri­
ni alacağı düşünülen Georgi M alenkof’la ça­
tıştı ve 1953’te parti birinci sekreterliğine
seçildi. Stalin döneminin güvenlik örgütü
başkanı ve pek çok insanın öldürülmesinden
sorumlu olan Lavrenti Pavloviç B eria’yı tu­
tuklattı. Beria bundan kısa bir süre sonra
idam edildi. Kruşçev, 1954’te Batı Sibirya ve
Kuzey Kazakistan’daki işlenmemiş toprakla­
rın tarım a açılmasını öngören bir projeyi
yürürlüğe koydu. 1956’da Sovyetler Birliği
Komünist Partisi’nin (SBKP) 20. Kongre’sin-
de Stalin’in uygulamalarını ve yönetimini
eleştiren ünlü konuşmasını yaptı. SSCB’de
Stalinci uygulamalara karşı başlayan eleştiri­
ler Doğu A vrupa’da, Varşova Paktı üyesi
ülkelerde de tartışm alara yol açtı. 1956’da
Polonya’da Stalinci yönetime karşı halkın
ayaklanması üzerine bu ülkeye giden Kruş­
çev, daha ılımlı bir önder olan Vladislav
G om ulka’nın yönetime gelmesini onayladı.
A m a M acaristan’daki ayaklanma ve ülke
yöneticilerinin Varşova Paktı’ndan çıkmak
istemesi üzerine, buraya asker göndererek
ayaklanmayı zorla bastırdı. 1958’de Nikolay
Bulganin’in ardından devlet başkanlığını da
üstlendi.
1959’da “barış içinde bir arada yaşam a”
politikasının bir adımı olarak A B D ’ye gitti.
1962’de A B D Başkanı John F. Kennedy ile
K üba’daki orta menzilli füzelerin yol açtığı
bunalımlı bir dönem yaşandı. SSCB, A B D ’
nin K üba’nın toprak bütünlüğünü bozacak
eylemlere girişmemesi koşuluyla füzeleri kal­
dırmayı kabul etti. Kruşçev dönemindeki bir
başka olay da SSCB-Çin Halk Cumhuriyeti
ilişkilerinin bozulmasıdır.
Kruşçev, SSCB’nin batılı ve öbür sosyalist
ülkelerle ilişkilerini geliştirmeye önem verdi.
Yönetimi sırasında uzay programlarıyla ilgili
başarılı gelişmeler oldu. Uzaya ilk kez yapma
uydu gönderildi. Ne var ki, parti içindeki
karşıtlarının güçlenmesi ve özellikle tarım
politikasının başarısızlığa uğraması sonucun­
da Kruşçev 1964’te görevden alındı.
KSERKSES (ÎÖ 519-465). İran’da, bir kaya­
nın üzerinde şöyle bir yazıt vardır: “Ben
büyük kral, krallar kralı, değişik diller konu­
şan ülkelerin kralı, bu büyük evrenin kralı,
Kral D arius’un oğlu, Aham eniş soyundan
Kserkses’im .” Kserkses, varlığını bildiği tüm
uygar halkların kralı olduğunu ileri sürdü. İÖ
486’da Pers kralı olarak babası D arius’un
yerine geçti; 484’te M ısır’da patlak veren bir
ayaklanmayı bastırdı ve Babil’i Pers İm para­
torluğu’nun egemenliği altına aldı. Yalnız
A tina, Sparta ve onlarla birlik olan devletler
Kserkses’in egemenliğini kabul etmiyordu.
Bunun üzerine Kserkses onları cezalandırm a­

ya karar verdi. İÖ 480 ilkbaharında, Sart’ta
(bugün Salihli) o dönemin en büyük ordusunu
topladı. H erodot tarihine göre, 5 milyon
asker topladığı öne sürülmekteyse de, bugün­
kü tahm inlere göre bu sayı 360 bin kadardı.
Kserkses ordusuyla Yunan kent devletleri­
ne karşı bir sefer düzenledi. Donanm asının
tehlikesizce geçmesi için Aynaroz Yarım ada­
sın ın ucunda bir kanal açtırdı. O rdunun
A vrupa’ya geçmesi için de H ellespontos’ta
(Çanakkale Boğazı) birbirine yanaştırılmış
gemilerden iki köprü kurdurttu. K öprülerden
biri fırtınada yıkılınca öfkelenen Kserkses,
askerlerine denize 300 kamçı vurmalarını ve
bir çift pranga atmalarını buyurdu.
M akedonya üzerinden Tesalya’ya doğru
ilerleyen Kserkses’in ordusu, Thermopilai
Geçidi’nde Yunan askerlerini kıstırarak öl­
dürdü ve A tina’yı yağmaladı (bak. THERMOPİ­
LAİ SAVAŞI). Pers donanması da Salamis Adası
önlerinde Yunan donanmasını kuşattı. K serk­
ses, zaferin kesin olduğunu düşündüğü çarpış­
mayı sarp bir kayalığın kenarından izledi.
Oysa savaş Pers donanmasının yok edilmesiy­
le sonuçlandı (bak. S a la m İ S S a v a ş i ) Kserkses,
Yunanlılar’ın H ellespontos’taki köprüyü yı­
kacaklarından ve kendisini A vrupa’da alı­
koyacaklarından korktu. Kom utanlarından
A n cien t A r t & A rchitecture Collectıon
İran'da yap ılm ış b irta ş kabartm ada kral o ld u ğ u için
uyru kla rın dan daha uzun b o ylu g ö s te rilm iş olan
Kserkses.
KSİLOFON 83
M ardonios’u Tesalya’da bırakarak ordunun
büyük bölümüyle ülkesine döndü. Mardo-
nios, Plataya’da yenilerek öldürülünce, Pers-
ler geri çekilmek zorunda kaldı. Savaş daha
uzun bir süre devam ettiyse de Kserkses çar­
pışmalarla ilgilenmedi.
Yaşamının geri kalanını sarayında geçirdi.
Saraydakilerin giriştiği bir darbe sonucunda,
danışm anlarından biri olan A rtabanos tara­
fından öldürüldü. Pers İm paratorluğu’nu
İÖ 424’te 45 gün yöneten Kserkses adında
ikinci bir kral da aynı biçimde öldürüldü.
KSİLOFON, vurmalı çalgılar ailesinin bir
üyesidir (bak. V u r m a l i Ç a l g i l a r ) . Ksilofon
sözcüğü Y unanca’da “tah ta” anlamına gelen
ksylorı ile “ses” anlamına gelen phone sözcük­
lerinden türetilmiştir. Bir sehpa üzerine iki
sıra olarak, büyükten küçüğe doğru dizilmiş,
yassı, tahta çubuklardan oluşur. Çubukların
her biri ayrı notalara akortludur. Bu nedenle
ksilofon tram pet ya da davul gibi yalnızca
ritim tutm akta kullanılan vurmalı çalgıların
tersine, melodilerin seslendirilmesinde kulla­
nılır. Çubuklara, uçları keçe ya da plastikle
kaplanmış bir çift tokm akla vurularak çalınır.
Çubukların alt yüzüne açılan yivli oluklara
her çubuğun boyuna uygun, ses yükseltici
borular yerleştirilmiştir. Tokm akla vuruldu­
ğunda titreşen çubuk, borunun içindeki hava
sütununu da titreştirerek sesin yükselmesini
sağlar. Ses genişliği dört oktavdır.
Ksilofonun öteki orkestra çalgılarından ko­
layca ayırt edilebilen, kendine özgü bir sesi
vardır. Müzik parçalarında genellikle özel bir
etki yaratm ak amacıyla kullanılır. Fransız
besteci Saint-Saens, İskeletlerin Dansı adlı
yapıtında iskeletlerin kemik tıkırtısını çağrış­
tırmak için Rus besteci Stravinski ise Petruşka
adlı bale müziğinde, kuklaların dansı bölü­
m ünde, ksilofon kullanmıştır (bak. SAINT-
S a e n s, C h a r le s C a m ille ; S tra v în s k İ. İ g o r ) .
Ksilofon Endonezya’da gambang, A frika’
da ve Latin A m erika’da marimba adıyla bili­
nir. Latin A m erika’da kullanılan marimba
ksilofona benzer, ama nota sayısı daha azdır
ve yumuşak uçlu tokm aklarla çalınır. Ksilofo­
na benzeyen bir başka çalgı da başlangıçta
farklı sesler çıkaran çanlardan oluşan gloc-
kenspieVdir. Bu çalgı sonradan sesleri akortlu
84 KUAFÖRLÜK
Ewing Gailovvay
M a rim b a , p iya n o n u n tuşları g ib i d iz ilm iş yassı tahta
çu b uklarda n oluşu r. Tek vu ru şta çok sayıda ses elde
e d e b ilm e k için iki ç ift to km a kla çalınır.
bir dizi çelik çubuktan yapılmaya başlandı.
Glockenspiel tahta, ebonit, bazen de metal
tokm aklarla çalınır. Ses yükseltici boruları
yoktur. Bazı m odern caz gruplarında kullanı­
lan vibrafon da ksilofona benzer. Bir dizi çelik
dilden oluşan vibrafon, metal tokmaklarla çalı­
nır. Elektrikle çalışan döner paletler, ses yük­
seltici boruları sürekli açıp kapayarak kesintisiz
ve dalgalı bir ses elde edilmesini sağlar.
KUAFÖRLÜK. Saç modası da giyim gibi
yüzlerce yıldan beri sürekli değişm ekte, er­
kekler de, kadınlar da çoğunlukla saçlarına
günün modasına uygun biçimler vermeye
özen gösterm ektedir (bak. GİYSİ).
Çağlar Boyunca Saç Biçimleri
4.000 yıl önce M ezopotamya uygarlıklarında
insanlar saçlarına uzun süre dayanacak bir
kıvırcıklık kazandırm ak için değişik yöntem ­
lere başvururdu. Saçlarına temiz ve yaş kil
sürerek biçim verir ve kil kuruyuncaya kadar
güneşte otururlardı. Kuruyunca ufalanan kil,
saçlar taranırken dökülürdü. Böylece saç
dalgalı bir biçim alırdı. Bir başka yöntem de
saçları ısıtılmış çubuklara dolam aktı.
Saçlara bukleli ve dalgalı bir biçim vermek
için kızgın maşa da kullanılırdı. Eski Mısırlı­
la rd a n , A surlular’dan ve Y unanlılar’dan kal­
m a, İÖ 2500 gibi çok eski tarihlerde kullanıl­
mış saç m aşaları, güzel oyma taraklar ve saç
tokaları bulunmuştur. Saç kesmek için ilkel
m akasların kullanımı İÖ 3000’lere dayanır.
Günüm üzde kullanılan m akaslar ise ilk olarak
Rom alılar dönem inde ortaya çıkmıştır.
Eski zam anlarda saç erkekler için çok
önemliydi. İbraniler bir erkeğin saçlarının
onun gücünün ve onurunun kaynağı olduğuna
inanırdı. Kutsal K itap’ta da anlatıldığı gibi,
bu inanışa göre, Sam son’un olağanüstü gücü­
nü yitirmesinin nedeni, Dalila’nın onun saçla­
rını kesmesiydi. A surlular’dan kalma heykel­
lerin çoğunda erkeklerin saçlı ve sakallı oldu­
ğu görülür.
Eski Mısırlı kadınlar ve erkekler, saçlarını
tıraş eder, güneşin sıcağından korunm ak için
gösterişli, siyah ya da parlak renklerde peruk­
lar takardı. Krallar, yüksek devlet görevlileri
ve bazen kraliçeler bile törenlerde takm a
sakal takar; altın ipliklerle örülen bu sakallar
peruğun altından bantlarla tutturulurdu.
Eski Y unan’da kadınlar saçlarına birbirin­
den güzel biçimler verirdi. Bazen de saçlarını
ensede toplayarak topuz yaparlardı. Bu çağ­
lar boyunca hiç modası geçmeyen bir saç
biçimi oldu. Eski Yunan erkekleri uzun saçlı
ve sakallıydı. Ne var ki, Büyük İskender
göğüs göğüse çarpışırken, düşmanların asker­
lerinin sakallarına yapışacağından korktuğu
için, sakallarını kesmelerini buyurmuştu.
Romalı kadınlar genellikle saçlarını boyar
ya da rengini açar ve kıvırarak özenli biçimler
verirdi. E rkekler genellikle kısa saçlıydı ve
sakal ya da bıyık bırakmazdı. Oysa senatörler
sakala düşkündü. D üşünürler de sakallarını
kesmezdi. Sakal ayrıca yas simgesiydi. Japon
kadınları, bugünkü saç spreylerinin öncüsü
olan vernikle, saçlarının kabarıklığını korur­
lar, süslü taraklar, çiçekten taçlarla saçlarını
donatırlardı.
Eski B ritonlar için dalgalı uzun saçlar bir
övünç nedeniydi. İÖ 55’te Jül Sezar İngiltere’
yi işgal ettiğinde erkeklerin mavi ya da yeşile
boyanmış uzun, sarkık bıyıkları dikkatini
çekmişti. D aha sonraki yüzyıllarda giyime
verilen önem arttıkça saçlarda da hüner ge­
rektiren m odeller ortaya çıktı. Saç örgüsü
çeşitli zam anlarda kadın başını güzelleştiren
bir öğe oldu. Kadınlar saçlarını ikiye ayırarak
örüyor, bazen bu saç örgülerini takm a saçlarla
zenginleştirerek topuklarına kadar sarkıtıyor
ya da taç gibi başlarının çevresine doluyorlar­
dı. 16. yüzyılda A vrupa’da kadınlar kadar,
 KUAFÖRLÜK 85

M ısır Yunan

erkekler de giyim ve görünüşlerine özen ken saçları tümüyle dökülünce peruk taktı. Sa­
göstermeye başladı. Değişik biçimler verilen raylı erkekler de hemen onu örnek aldılar. Pe­
sakalların bakım ına büyük özen gösteriliyor, ruk modası İngiltere’ye 17. yüzyılın ortalannda
limonla sertleşmesi sağlanıyor, pom atlar, par­ geldi ve 150 yıl sürdü. Peruklarda malzeme ola­
fümler sürülüyor, sıcak maşayla bukleler ya­ rak kullanılan saç gereksinimi o kadar çoktu ki,
pılıyor ve biçimi bozulmasın diye geceleri hırsızlar saçlarını kesmesin diye, çocukların tek
kartonla korunuyordu. Varlıklı kadınlar ise başına sokağa çıkmaları yasaktı.
saçlarını değerli taşlar ve incilerle süslüyordu. 16. yüzyılda berberler saç ve sakal kesm e­
Fransa Kralı X III. Louis dönem inde peruk nin yanı sıra apse açma, pansuman ve diş
soylu erkeklerin giyimlerinin vazgeçilmez bir çekme gibi hekim lerin ve cerrahların küçüm ­
öğesi oldu. X III. Louis 1624’te 23 yaşınday­ sedikleri işleri de yapardı.
86 KUALA LUMPUR

18. yüzyılda kadınlar arasında çok yüksekve çenenin iki tarafında bırakılan favoriler
ve kabarık saç biçimleri m oda oldu. m oda oldu.
1770’lerde saçlar yağlanarak kalıplanıyor, bir Cum huriyet dönemine gelinceye kadar O s­
çerçeveye dolanarak ya da altına pam uk manlI kadınlarında saç modası pek değişmedi.
yerleştirilerek yükseltiliyordu. En tepesiney- Kadınların kendi saçlarından ya da inci,
se, yelkenli gemi m odelleri, m inyatür çiçek yaşmak, yemeni gibi şeylerden yaptıkları ho­
bahçeleri ya da oyuncak askerleri ve toplarıy­ toz her yaşta kadının yaygın olarak kullandığı
la savaş alanlarının canlandırıldığı süsler ko­ bir saç süsüydü. T aranarak arkada serbest
nuyordu. Saça bir kez biçim verildikten sonra bırakılan ya da toplanarak örülen saçların
haftalarca dokunulm uyor ve bozulmasın diye üzerine konan hotoz, çeşitli biçimlerde dola­
kadınlar geceleri başlarını bir tahtaya dayaya­ narak başa oturtulurdu. Sokağa çıkılacağı
rak uyuyordu. zaman ise üzerine örtü alınırdı.
Erkek ve kadınların saç m odellerinde be­ A nadolu’nun çeşitli yörelerinde ise kadın­
yaz pudra kullanılıyordu. Ne var ki, pudra lar saçlarını küçük tutam lar halinde ayırıp
ince ince örerler. Buna belik denir. Beliklerin
A ra Güler A rşivi
ucunu bağcıklarla tutturarak üzerini boncuk
nazarlık ya da paralarla süslerler.

20. Yüzyıl
1906’da saçlarda 12 saat süren bir işlemden
sonra kalıcı dalgalar yaratan bir “perm a”
makinesi yapıldı. Günüm üzde kimyasal m ad­
delerle yapılan perm a çok daha az zaman alır.
1920’lerde pek çok kadın kısa saç modasına
uydu. 1930’larda daha uzun ve yumuşak
dalgalı saçlar m oda oldu ve 1950’lere kadar
bu böyle sürdü. II. Dünya Savaşı’ndan sonra
erkeklerde m oda olan asker tıraşının yerini
1960’larda uzun saç aldı. A B D ’de aynı yıllar­
da ırk ayrımcılığına karşı mücadele eden Si-
yahlar’da saç bir başkaldırı simgesi oldu. Çok
kıvırcık olan saçlarını beyazlara benzemek
için düzleştiren ya da boyayan bazı kadınlar,
bundan vazgeçerek kıvırcık, kabarık, kara
saçlarını doğal haline bıraktı.
20. yüzyılda kuaförlük yaygın bir meslek
oldu. H er kentte bulunan çok sayıda kuaför
salonunda kadınlar ve erkekler saçlarını kesti­
H ürrem S ultan, 16. yüzyıl; T opkapı Sarayı Müzesi. rir, yıkatır, boyatır, kıvırtır ya da düzelttirir.
Günüm üzde peruklar kelliği örtm ek am a­
olarak kullanılan buğday ve pirinç ununun cıyla olduğu kadar, süs diye de kullanılır.
saçın yağıyla karışması sonucunda, saçlar her Bunlar doğal ya da yapay saçlardan yapılır.
çeşit böceğe hatta farelere bile yuva olabili­ Bazı ülkelerde avukatlar mesleklerinin simge­
yordu. si olarak peruk takar.
Bu abartılı m odeller, peruk ve pudralı
saçlar 1789’da Fransız Devrim i’yle son buldu. KUALA LU M PU R , M alezya’nın başkenti, en
Kadınlar klasik Yunan ve Rom a benzeri saç büyük kenti ve Kuala Lum pur Federal T op­
biçimlerine döndüler. E rkekler de kısa kestir­ rak ların ın m erkezidir. M alakka Boğazı’nın
dikleri saçlarını çoğunlukla kulaklarının üze­ bataklık kıyılarından yaklaşık 40 km içerde,
rinde öne doğru taramayı âdet edindi. Sakal Kelang ve Gom bak ırm aklarının birleştiği

A B C A jansı
M alezya'nın başkenti Kuala Lum pur.
noktada önemli bir ulaşım ve taşımacılık
m erkezidir. Ülkenin kauçuk ve kalay üretim
bölgesinin ortasında yer alır.
K entin çekirdeğini 1857’de Çinli kalay m a­
dencileri kurdu. Kuala Lum pur, Federal M a­
laya E yaletleri’nin başkenti olduğu 1895’e
kadar sessiz ve küçük bir kasabaydı. 1957’de
bağımsızlığını yeni kazanmış olan M alaya’nm,
1963’te de M alezya’nın başkenti oldu.
II. Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar
nüfusu iki kat artan Kuala Lum pur, eski ile
yeninin bir bileşimidir. İşlek bir ticaret m er­
kezi olan eski kentteki Çin dükkânlarının
arkasında yeni yapılar yükselir. Kampong adı
verilen, kazıklar üzerindeki evlerden oluşmuş
mahalleleri dikkat çeker. M odern bankalar,
oteller, bürolar, apartm anlar ve spor tesisleri,
İslam etkisini yansıtan eski yapılarla, belirgin
bir karşıtlık sergiler. 1962’de kurulan Malaya
Üniversitesi ile ülkenin önemli kauçuk ve
tıbbi araştırm a merkezleri de Kuala Lum pur’
dadır. Kentteki uluslararası havalimanında
Güneydoğu Asya’nın en uzun pistlerinden
biri bulunm aktadır. Kuala Lum pur M alakka
Boğazı kıyısındaki Port Kelang limanına kara
ve demiryoluyla bağlıdır.
Kuala Lum pur halkının yarıdan fazlası Çin-
li’dir. Yaklaşık dörtte birini M alaylar’ın oluş­
turduğu kentte Hintliler de yaşar. Nüfusu
1.103.200’dür (1985).
KUBBETÜ'S-SAHRA 87
KUBBETÜ'S-SAHRA, Kudüs kentinin eski
kesiminde yer alan kutsal bir ziyaret yeridir.
Ü stündeki yapı Öm er Camisi olarak da anılır.
Caminin ortasında bulunan ve Sahra ya da
Hacer-i M uallak (boşluktaki taş) adıyla tanı­
nan 18x 13,5 m etre büyüklüğündeki taş Hıris-
tiyanlar ve M useviler’ce de kutsal sayılır.
Cennetten çıktığına inanılan bu taşa ilişkin
birçok söylence vardır. Hz. İbrahim ’in kurba­
nını bu taşın üstünde kestiği, Hz. D avud’un
burada T anrı’ya dua ettiği, Hz. M uham m ed’
in miraç gecesi buradan göğe yükseldiği en
yaygın olanlarıdır.
Bu kutsal taş üzerindeki ilk yapıyı 691’de
Emevi Halifesi Abdülm elik yaptırdı. Kudüs
1099’da Haçlılar’ın eline geçince yapı kiliseye
çevrildi. Selahaddin Eyyubi 1187’de kenti geri
alınca burasını yeniden camiye dönüştürdü.
Uzun tarihi boyunca birçok kez onarım dan
A B C A jansı
M ü s lü m a n la r'ın kutsal saydığı ye rlerde n olan
K ub be tü 's-S a hra K ud üs'teki en ö n e m li dinsel
ya p ıla rd a n b irid ir.
geçen yapı bugün de cami olarak kullanılm ak­
tadır. Ayrıca camide kutsal em anetlerden
sayılan Hz. M uhamm ed ile Hz. Ö m er’in
sancakları ve Hz. H am za’nın kalkanı bulun­
m aktadır.
K ubbetü’s-Sahra, kenar uzunlukları 20
m etre olan düzgün bir sekizgen biçimindedir.
D ört yöne bakan dört kapısı vardır. Yapı
kutsal taşın üstünde yer alan kubbeli bir orta
m ekânla, bu orta mekânı çevreleyen iç içe iki
koridordan oluşur. Yapının iç ve dış bezem e­
leri çok ünlüdür. Pencerelerinde renkli cam
işçiliğinin seçkin örnekleri, kem erlerde ve
88 KUBİLAY HAN
kubbe kasnağında İslam mozaik sanatının en
eski ürünleri yer alır.
KUBİLAY HAN (1215-1294), Cengiz H an’ın
torunuydu. 1260’ta ağabeyi M öngke’nin ölü­
mü üzerine Moğol kağanı oldu. Kubilay daha
ağabeyinin sağlığında Çin’de fethedilen top­
rakları yönetm ekle görevlendirilmişti. Kağan
olunca bütün ilgisini bu büyük ülkeye yöneltti
ve kısa sürede Moğol egemenliğini güneye
doğru yaymaya başladı. 1279’da Çin tümüyle
Kubilay’ın yönetimine girdi ve Song hanedanı
yıkıldı.
Çin tarihinde Yuan hanedanı olarak anılan
yeni bir dönem başlatan Kubilay Han güçlü
bir hüküm dar olmasının yanı sıra zeki ve
hoşgörülü bir insandı. Çin’in ileri uygarlığıyla
uyum sağlamış, ülkenin tarım ve ticarette
daha da zenginleşmesi için çalışmıştı. Halkın
dinsel inançlarına, geleneklerine ilişmediği
gibi kendi de din değiştirerek Budacılık’ı
kabul etmişti. Bugün de Çin’in başkenti olan
Pekin’i Kubilay inşa etmeye başlamıştır. O
zamanlar Hanbalıg (han kenti) olarak anılan
The National Palace M useum , Taype, Tayvan
K u b ila y Han (1215-1294).
Pekin’de Kubilay dönem inden kalma bazı
yapılar hâlâ ayaktadır.
Kubilay H an, bütün M oğollar’m kağanı
olmakla birlikte hep Çin’de kaldığından A s­
ya’nın öbür bölgelerinde ve K aradeniz’in
kuzeyinde yaşayan M oğollar’m öbür kolları
giderek ayrı devletler oluşturdular. Kubilay
H an da daha çok Çin im paratoru olarak
anıldı. Batı dünyası Kubilay’ı daha çok 1275-
91 arasında Çin’de yaşayan İtalyan gezgin
M arko Polo’nun (bak. M a r k o P o l o ) ünlü gezi
kitabıyla tanımıştır.
KUDUZ, genellikle hayvanlardan insana bu­
laşan ve merkez sinir sistemini (beyin ile
omuriliği) tuttuğu için hemen her zaman
ölümle sonuçlanan bir virüs hastalığıdır. Bü­
tün sıcakkanlı hayvanların (memelilerin ve
kuşların) hücrelerinde yaşayabilen bu virüs,
kuduz bir hayvanın ısırığıyla insana bulaşır.
Tilki, kurt, tavşan ve yarasa gibi yabanıl
hayvanlar arasında kuduz virüsü çok yaygın
olmakla birlikte, hastalığın insanlarda da gö­
rülmesinin baş sorumlusu köpek ve kedi gibi
evcil hayvanlardır. Bu hayvanların salyasına
karışmış olan kuduz virüsü, hayvanın ısırdığı
yerdeki açık yaradan içeri girer ve sinirler
boyunca yavaş yavaş ilerleyerek beyne ulaşır.
Bu nedenle hastalığın kuluçka dönemi, yani
virüsün vücuda girmesinden hastalık belirtile­
rinin başlamasına kadar olan süre 10 gün ile
altı, hatta sekiz ay arasında değişir. Işınlan
yer başa ne kadar yakınsa kuluçka dönemi de
o kadar kısa olacaktır.
Kuduz virüsü hayvanın ya da insanın m er­
kez sinir sistemine yerleştikten sonra hastalı­
ğın ilk belirtileri başlar. Bu evreden sonra bir
hayvanın, örneğin bir köpeğin kuduz olup
olmadığını anlamak oldukça kolaydır. M er­
kez sinir sistemi uyarıldığı için hayvan huzur­
suz, hırçın ve tedirgindir. D aha sonra saldır­
ganlaşarak çevresindeki öbür hayvanları ve
insanları ısırmaya çalışır (“kudurm a” evresi).
Bu arada felç belirtileri başladığı için yutkun­
ma güçlüğü çeken hayvan su içmekten kaçı­
nır; tükürüğünü yutamadığı için ağzından
salyalar akar; boğazında yabancı bir cisim
varmış gibi boğuk bir sesle havlar ve ışıktan
rahatsız olur. Bu belirtilerin başlamasından
sonraki üç beş gün içinde de ölür. Bazen de

bu saldırganlık ve kudurm a belirtilerini hiç
gösterm eden doğrudan ağır bir felç evresine
girerek sessizce ölebilir.
İnsandaki hastalık belirtileri de hemen he­
men aynıdır. Huzursuzluk ve çırpınma nöbet­
leriyle tanımlanan ilk evreyi ağrılı kas kasıl­
maları ve felç izler. Boğaz kaslarının şiddetle
kasılması yutkunma sırasında çok ağrı verdiği
için hasta yalnızca su içmekten değil, suyu
görm ekten bile korkar; bu yüzden bazı diller­
de “hidrofobi” (su korkusu) terimi kuduzla
eşanlamlı olarak kullanılır. M erkez sinir siste­
minin denetimindeki solunum ve yutkunma
refleksleri durduğu için, hastalık belirtileri
başladıktan sonra tedavi olanağı yoktur ve
ölüm kaçınılmaz sondur. Buna karşılık, hasta­
lığın kuluçka dönem inde uygulanan koruyucu
tedavi çok başarılı sonuçlar vererek kuduzu
eskisi gibi ürkütücü bir hastalık olmaktan
çıkarmıştır.
Koruyucu tedavinin tem eli, hastalığın bu­
laşmış olabileceğinden kuşkulanılan kişilere
hiç zaman yitirm eden bağışık bir serum un ya
da aşının uygulanmasına dayanır. Etkisi hafif­
letilmiş kuduz virüsü aşılanan hayvanların
kan serumu insanlara şırınga edildiğinde,
hayvanın kanındaki antikorlar henüz kuluçka
devresindeyken virüsleri yok ederek insanı
m utlak bir ölümden kurtarır. A m a, ilk kez
1885’te Fransız bilim adamı Louis Pasteur’ün
(bak. P a s t e u r , Louis) uyguladığı bu serum,
ancak virüsün vücuda girmesinden sonraki 24
saat içinde etkilidir ve yalnızca geçici bir
bağışıklık kazandırır. Bu yüzden, kuduzu
bulaştırabilecek bir hayvan ısırdığında 24
saati geçirmeden koruyucu tedaviye başlamak
ve her kuşkulu olayda yeniden serum ya da
aşı uygulamak gerekir. Çünkü, son yıllarda
giderek serum tedavisinin yerini alan kuduz
aşısı da etkisini ilk 24 saat içinde gösterir ve
sağladığı bağışıklık geçicidir.
Doğrudan doğruya etkisiz durum a getiril­
miş virüslerden hazırlanan kuduz aşısı eski­
den hasta hayvanların beyninden elde edili­
yordu ve yaranın ağırlığına ya da başa yakınlı­
ğına göre 14-21 gün süreyle her gün yapılması
gerekiyordu. Günüm üzde, kuduz virüsünün
laboratuvarlardaki özel besi yerlerinde insan­
dan alınmış hücrelere ekilmesiyle hazırlanan
yeni aşı (H D C V ), koruyucu kuduz tedavisini
KUDUS 89
çok daha kolay ve güvenli kılmıştır. Koldan
kas içine uygulanan bu aşı, eskisi gibi ağır yan
etkilere yol açmaz ve en ciddi yaralarda bile
birkaç gün arayla en çok dört kez yapılması
yeterlidir.
Kuduzu önlemenin en etkili yöntemi ise,
evcil hayvanlara düzenli olarak kuduz aşısı
yapmak ve kuşkulu hayvanları gözetim altına
alarak hastalığın yayılmasını engellemektir.
Örneğin İngiltere’de, başka ülkelerden gelen
köpek ve kedilere çok sıkı karantina önlem le­
ri uygulanarak kuduzun hemen hemen tü ­
müyle önü alınabilmiştir (bak. KARANTİNA).
Am a bu yöntem, ancak bütün giriş kapıları­
nın denetlenebildiği ada devletlerinde böyle-
sine etkili olabilir. Gene de, hayvan dokula­
rından hazırlanan ve başta köpek, kedi olmak
üzere evcil hayvanlara uygulanan kuduz aşısıy­
la birçok ülkede kuduz olayları büyük ölçü­
de denetim altına alınmıştır. Ayrıca, meslek­
leri nedeniyle kuduza yakalanma riski olan
kişilerin düzenli olarak aşılanmasında da ya­
rar vardır.
KUDUS. İsrail D evleti’nin merkezine yakın
bir yerde bulunan Kudüs, M üslüman, Yahudi
ve H ıristiyanların kutsal saydıkları çok eski
bir kenttir. Ülkenin doğu sınırı üzerindeki
Lût G ölü’nün 24 km batısında, A kdeniz’in de
50 km kadar doğusundadır. Şeria Irm ağı’nın
akaçlama havzasında bulunan kentte yazlar
kuru ve sıcak, kışlar serin ve yağışlı geçer.
Kara ve demiryoluyla Tel-Aviv-Yafa’ya bağ­
lanan K udüs’ün nüfusu 518.200’dür (1987).
Tarih
Kudüs’ün fırtınalı bir tarihi vardır. Bir zam an­
lar M ısırlılar’ın yönetimi altında kalan kenti,
İÖ 1000 dolaylarında ele geçiren Hz. Davud,
Kudüs’ü Y ahuda Krallığı’nın başkenti yaptı.
Hz. Davud’un oğlu Hz. Süleyman İÖ 957’de
burada Kudüs Tapınağı’m kurdu. D aha son­
raki yüzyıllarda Kudüs birçok kez saldırıya
uğrayarak yakılıp yıkıldı. İÖ 63’te Rom a
İm paratorluğu’nun koruması altına giren
kentte büyük çapta bayındırlık girişimleri
başlatıldı. Ne var ki, İS 66’da Rom alılar’a
karşı bir ayaklanma başlayınca kentin büyük
bir bölümü Rom a ordusunca yıkıldı. Yahudi-
ler’in İS 132’de ikinci kez ayaklanışı üzerine
90 KUDÜS

Kudüs’ü yerle bir eden Rom alılar, Yahudi- İbrahim ’in kurban kestiğine inanılan Sahra
ler’in girmesinin yasak olduğu yeni bir kent (Hacer-i Muallak) adlı taşın üzerini örtecek
kurdular. 614’te Sasaniler’in saldırısına uğ­ biçimde yapılmış olan K ubbetü’s-Sahra’dır
rayan ve yeniden yıkılan Kudüs, Hz. Ö m er’ (bak. K u b b e t ü s - S a h r a ) . Tapınak Dağı’nm 2 5
in halifeliği sırasında A raplar’ın eline geçti ve m etre batısında Kudüs Tapm ağı’nın batı du­
uzun bir süre A rap yönetiminde kaldı. varlarının kalıntıları görülür. Ağlama Duvarı
10. yüzyılda Fatımiler Kudüs’ü ele geçirdi. adı verilen bu kalıntılar, Y ahudiler’in dua
130 yıllık Fatımi egemenliğinden sonra etm ek için geldikleri kutsal bir yerdir. Hz.
1099’da kenti yağmalayan Haçlılar, Kudüs M uham m ed’in miraç gecesi göğe çıktığına
K rallığim kurdu. 1187’de Selahaddin Eyyubi inanılan Mescid-i Aksa da Tapm ak D ağı’nın
Kudüs’ü ele geçirdi. 13. yüzyıl ortalarında güneyinde bulunur.
Yahudiler yeniden kente gelip yerleşmeye Eski kentteki Hıristiyan kutsal yapıları
başladı. arasında en önemli olanı Kutsal Kabir Kilise­
1516’da Yavuz Sultan Selim’in K udüs’ü sid ir. Kuzeybatıda bulunan bu kilise, Hz.
almasıyla kent Osmanlı egemenliğine girdi. İsa’nın çarmıha gerildikten sonra gömüldüğü­
Kanuni Sultan Süleyman eski kentin surları­ ne inanılan yerde yapılmıştır. Hıristiyan dini­
nın büyük bölümünü yeniledi. 1918’de İngiliz ni kabul eden ilk Rom a imparatoru olan I.
birliklerinin işgal ettiği Kudüs, İngiliz m anda Constantinus’un 330 yıllarında yaptırdığı bu
yönetimine bırakılan Filistin’in başkenti oldu. yapı, daha sonraları birkaç kez onarıldı. Hz.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Birleşmiş Mil­ İsa’nın çarmıha gerilmeden önceki son saatle­
letler Kudüs’ü uluslararası bir kent durum una rini geçirdiği Zeytin Dağı eski kentin doğu
getirmeyi önerdi. Bu karara İsrail ve bölgede­ surları dışındadır. Hıristiyan inancına göre
ki A rap devletleri karşı çıktı. 14 Mayıs Hz. İsa Zeytin Dağı’nın eteklerindeki Getse-
1948’de İsrail D evleti’nin kuruluşundan sonra mani Bahçesi’nde tutuklanm ış ve yargılanma­
İsrail, kentin batı bölümünü topraklarına ya götürülmüştü. Getsem ani Bahçesi’nde baş­
kattı. Surlarla çevrili eski kent ve tarihsel layıp Kutsal Kabir Kilisesi’ne uzanan yolun,
Yahudi yapılarının bulunduğu doğu bölümü Hz. İsa’nın çarmıhını sırtında taşıyarak geçtiği
A raplar’ın elindeydi. 1950’de İsrail K udüs’ün yol olduğuna inanılır.
batısının ülkenin başkenti ve yasama organı
knessefm merkezi olduğunu ilan etti. Modern Kudüs
1967’deki Arap-İsrail Savaşı’nda, kentin 19. yüzyıl ortalarına kadar Kudüs kenti tümüy-
1948’den beri Ü rdün’ün elinde olan doğu
bölümü de İsrail’in eline geçti. İsrail bütün Picturepoint

kenti başkent ilan etti. Ne var ki, başta A rap

devletleri olmak üzere dünyada pek çok
devlet bunu tanımadı.

Eski Kent
Sarp tepeler ve vadilerle çevrili yüksek bir
düzlük üzerinde kurulu olan eski kent, kaba­
ca her kenarı 1 km uzunluğunda bir kare
biçimindedir. D ört yanını çevreleyen surların
büyük bölüm ünü 16. yüzyılda Kanuni Sultan
Süleyman eski surların üzerine yaptırmıştır.
Eski kentte M üslüman, Hıristiyan, Ermeni
ve Yahudi mahalleleri ile çok sayıda tarihsel
yapı bulunur. Güneydoğu köşesinde Tapm ak
Dağı adı verilen yüksekçe bir düzlük vardır.
M üslüm anlar’ın H arem ü’ş-Şerif adını verdiği Y a h u d ile r için K ud üs'teki en kutsal ye r A ğlam a
Tapm ak Dağı’ndaki en önemli yapıt Hz. D uvarı'dır.

le surların içinde yer alıyordu. O yıllarda
eski kentin batısında Tel-Aviv-Yafa’ya giden
yol boyunca Yahudi göçmenlerin kurduğu
yeni m ahalleler gelişmeye başladı. Böylece
Kudüs’ün batı bölümü yeni yapıların ve çeşitli
işyerlerinin yer aldığı m odern bir kent duru­
muna geldi. K udüs’te elmas kesimi, basın
yayın, mobilya, kimyasal m adde ve dokum a
sanayileri ön plandadır. Ayrıca turist ve hacı
adaylarının çokluğu kentte turizmin gelişme­
sine yol açmıştır. Kudüs İbrani Ü niversitesin­
de başka ülkelerden de gelen pek çok Yahudi
öğrenci öğrenim görür.
KUĞU, kurumlu ve güzel görünüşü, sudaki
alımlı süzülüşü nedeniyle insanların izlemek­
ten en çok hoşlandıkları su kuşlarından biri­
dir. Yakın akrabası olan kazlardan daha iri ve
daha uzun boyunludur. Kuzey yarıkürede
yaşayan beş türünün de tüyleri beyaz, bacak­
ları siyahtır. Güney yarıkürede yaşayan öbür
iki türün ise ya tam amına yakın bölümü siyah
ya da siyah ve beyazdır. Kuğuların erkeği ile
dişisi birbirine benzer. Doğal ortam ında 20
yıl, bakım altında bu sürenin iki katından
daha uzun yaşayabilirler. Bu güzel kuşlar
genellikle büyük havuzlar ya da gölcüklerde
hoş bir görünüm yaratm ak için beslenirler.
Kuğular 106-165 cm uzunluğunda iri kuşlar­
dır. En büyüklerinde kanat açıklığı 244 santi­
metreyi bulur. Kanatları geniş, bacakları kısa,
ayakları geniş ve perdelidir.
Bütün kuğular suda yüzer ve uzun boyunla­
rını suya sokarak buldukları su bitkileriyle
beslenirler. Bazen dipten beslenm ek için dal­
dıklarında, yalnızca kuyrukları dışarıda kalır.
Kuğular havalanmak istediklerinde uzunca
bir süre suyun üstünde kanat çırpıp koşarlar.
Ötücü kuğu (Cygrıus cygnus) gibi bazı türler
uzaktan duyulabilen yüksek bir ses çıkarır.
Ö bür türler ise çok daha sessizdir. Bayağı
kuğu ( Cygnus o lor) ve kara kuğu (Cygnus
atratus) bazen yüzerken ya da karada ayakta
dururken ayaklarından birini sırtının üstüne
koyar.
Bazı kuğuların ölünceye kadar eş değiştir­
medikleri görülür. Yuvaları genellikle birbi­
rinden bağımsız olarak bataklıklarda ya da
göl kıyılarında, toplanıp yığın haline getirilen
bitkilerden yapılmıştır. Dişi, yuvaya sayıları
KUĞU 91
A n a Yayıncılık Arşivi
G agasının üstündeki siyah y u m ru s u , S b içim in d e
kıvırdığı boynu ve kabarık duran kanatlarıyla dikkat
çeken bayağı kuğu b ü yü k havuzların vazgeçilm ez
süsü o lm u ştu r.
2-7 arasında değişen beyaz ya da beyazımsı
yum urta bırakır. Yaklaşık 5-6 hafta sonra
yum urtadan çıkan yavrular hav tüyleriyle
kaplıdır. Yavrular kısa süre sonra anne ve
babalarının peşinde dolaşmaya başlar. Eriş­
kinler de yavrularına özenle bakmayı sürdü­
rür. Bazı türlerde yavru uçmaya başladıktan
sonra da aylar boyunca anne ve babasının
yuvasında kalır. Kuzey ülkelerinde yaşayan
kuğular kış geldiğinde güneye doğru göç eder,
göç sırasında uzun sıralar halinde ya da “V ”
biçimini alarak uçarlar.
Bayağı kuğu en iyi bilinen kuğu türüdür.
Avrupa ve Asya boyunca birçok bölgede
ürer, kışın güneye yaptığı göçler sırasında
Kuzey A frika ve K ore’ye kadar ulaşır. Türki­
ye’de Göller Yöresi’nde ve İç Anadolu Bölge­
sin in bazı sulak alanlarında ürem ekte, kışın
daha yaygın olarak görülm ektedir. Doğal
coğrafi dağılımı dışında da yetiştirilen bu
kuğular birçok göl ve göletin vazgeçilmez
süsü olmuştur. Bayağı kuğu 23 kilograma
ulaşan ağırlığıyla, uçabilen en ağır kuştur.
Turuncu renkli gagasının dibinde siyah bir
kabartı vardır. Boynunu kıvırıp kanatlarını
kabartarak suda süzülüşü bu türün iyi bilinen
özelliklerindendir.
Ötücü kuğunun Eskidünya’da yaşayan alttü­
rüne kışın Türkiye’nin çeşitli yörelerinde de
rastlanır. Gagasının dip bölümü sarı, uç bölü­
mü siyah olan bu alttür yüzerken boynunu dik
tuttuğu ve kanatlarını kabartmadığı için baya­
92 KUKLA
ğı kuğudan kolayca ayırt edilebilir. Ötücü
kuğunun Kuzey A m erika’nın kuzey ve batı
kesimlerinde üreyen alttürü borazancı kuğu
adıyla tanınır. Kuğuların en ağırı değilse de
en irisidir. Gagası tümüyle siyah olan bu
alttür 1900’lerde aşırı avlanma sonucu yok
olmanın eşiğine gelmiş, koruyucu önlem le­
rin artırılm asından sonra yeniden çoğalmaya
başlamıştır. G ene Kuzey A m erika’da yaşayan
ve Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki tundralarda
A B D 'de V Vyom ing'de yaşayan b ir borazancı kuğu
ailesi.
A vustralya'da yaşayan
b ir kara kuğu çifti ve
yavruları.
N H P A /B ria n Chudleigh
üreyen ıslıkçı kuğunun (Cygnus columbianus)
gagası siyah, gözlerinin önü sarı, boynu daha
kısadır. Kuzey yarıkürede yaşayan beyaz tüy­
lü öbür iki kuğu türü Avrupa ve A sya’nın
kuzey kesimlerinde bulunur.
Güney A m erika’nın güney kesimlerinde ya­
şayan kara boyunlu kuğu (Cygnus melanco-
riphus) en küçük kuğu türüdür. Gövdesi
beyaz, boynu ve başı siyah, gagası ve ayakları
kırmızı olan bu tür, güzel görünüşünün yanı
sıra saldırganlığıyla da dikkat çeker. Avus­
tralya’da yaşayan kara kuğu, kanatlarındaki
beyazlıklar ve kırmızı gagası dışında, tümüyle
siyah renkli bir kuştur.
KUKLA. Tahtadan, alçıdan ya da bezden
yapılmış elle, iple ya da sopayla oynatılan
küçük bebeklere kukla; bu bebeklerle yapılan
gösteriye de kukla oyunu adı verilir. İnsana,
hayvana ya da çeşitli nesnelere benzetilerek
biçimlendirilen ve boyanan kuklalar, sahne
arkasına gizlenmiş bir “kuklacı” tarafından
oynatılır. Kukla oyunlarının çoğu sözlü ve
müzikli, bazıları da sözsüzdür. Sözlü oyunları
perde arkasına gizlenmiş bir konuşmacı ses­
lendirir. Sahne gerçek bir tiyatro sahnesinin
küçük bir kopyasıdır. Gösteri sırasında kukla­
lar izleyicilerin daha iyi görebilmesi için par­
lak ışıklarla aydınlatılır.
Parm ak boyunda, çok yalın kuklaların yanı
sıra, insan boyunu aşan çok süslü ve en küçük
 KUKLA 93

ülkelerde yüzyıllardır süre­

A s y a SANATI). B u
gelen kukla geleneği son derece incelikli bir
sanat işçiliğine dönüşmüştür. Birmanya, Tay­
land, Cava ve Bali gibi ülkelerde kukla ve
gölge oyunları, müzik eşliğinde ve ışıklandırıl­
mış bir sahnenin üzerinde yapılır. Yüz çizgile­
rini ve giysileri tüm ayrıntılarıyla gösteren
kuklalar, büyüleyici bir etki yaratır.

Kukla Tiyatroları
El kuklaları bir perde önünde ya da üç yanı
perdeyle kapatılmış, önü açık bir sahnede oy­
natılır. Sahnenin altı boştur. İzleyicilere gö­
rünmem ek için önü perdeyle kapatılmış sahne
boşluğuna gizlenen kuklacı, kollarını yukarı
kaldırarak kukla oynatır. Uzun süre bu biçim­
de durarak kukla oynatm ak alışkın olmayan­
lar için çok yorucu bir iştir. Bunun yerine
kuklacı sahnenin gerisine yerleştirilen bir per­
denin arkasına gizlenip, ellerini perdenin al­
tından geçirerek de kukla oynatabilir. Böyle­
ce hem vücudu perdenin arkasında kalır, hem
de kollarını yukarı kaldırmadan göğüs hiza­
sında tutarak, uzun süre gösteri yapabilir.

ayrıntısına kadar düşünülerek yapılmış kukla­

lar da vardır. En yaygın kukla çeşidi eldiven
gibi giyilerek parm aklarla hareket ettirilen el
kuklalarıdır. El kuklalarının uzaktan daha iyi
görülebilmesi için yüz çizgileri abartılı, göz­
ler, burun ve kulaklar oldukça iridir.
Bir başka kukla türü de batıda marionette
adı verilen ipli kukladır. Kukla, eklem yerle­
rine, başına, ellerine ve ayaklarına bağlı olan
ipler çekilerek hareket ettirilir. İpli kuklaların
yapımı ve oynatılması el kuklalarından daha
karmaşık ve güçtür.
İpler kuklacının elinde tuttuğu, kontrol
çubuklarına bağlıdır. Kuklacı çubukları çeşitli
yönlerde hareket ettirerek kuklayı oynatır.
Kuklanın karmaşık bir yapısı ve çok sayıda ipi
varsa, kuklayı birden çok kuklacı oynatır. Ba­
zen de bir kuklacı iki kuklayı birden oynatabi­
lir. İpli kukla gösterisinde, kuklacı sahnenin
üstüne yerleştirilmiş kukla köprüsü denilen
yere çıkarak, kuklaları buradan yönetir.
A rkasına sopa takılarak oynatılan sopalı
1. ve 2. çizim de ip li kuklaların nasıl b irle ş tirild ik le ri,
kuklalar Uzakdoğu ve Güneydoğu Asya ülke­ 3. çizim de ise kuklaları de ne tleye n ip le rin nasıl
lerinde oldukça yaygındır (bak. GÜNEYDOĞU bağlanacağı g ö ste rilm e kte d ir.
94 KULAĞAKAÇAN

A vrupa’da kukla gösterileri 17. yüzyılda

ortaya çıktı. Dönem in en sevilen kuklaların­
dan biri karısı Judy-yi her fırsatta azarlayan,
gaga burunlu, kekeme kukla İtalya’da Pulci-
nella, Fransa’da Polichinelle, Rusya’da Pet-
ruşka, İngiltere’de Punch adıyla tanındı.
18. yüzyılda kukla kabareleri tüm Avrupa
ülkelerinde yaygınlaştı. Kukla gösterileri 20.
yüzyılda televizyon program larında da yer
almaya başladı. Çocuklar için yapılan tele­
vizyon program larında kukla gösterilerine sık
sık yer verilir. M uppet Ş o v , Miss Piggy ve
Kurbağa Kermit gibi sevimli tipleriyle
1970’lerde ve 1980’lerde en beğenilen kukla
gösterilerinden biri oldu.

Türkiye'de Kukla
A nadolu’ya O rta Asya’dan getirilen kukla, Jo h n M arkham
Türk seyirlik oyunlarının en eskilerinden biri­ Erkek kulağakaçanın kıskaçları d iş in in k ile rd e n daha
dir. Kuklaya 17. yüzyıla kadar çeşitli kaynak­ irid ir ve ö b ü r erkeklerden koru nm a sın ı da sağlar.
larda kabarçuk, lubet, suret, korçak, hayal ve
piyade çadırı gibi adlar verilmiş, sık sık da te denizaşırı taşman yüklerin arasına girip yer­
gölge oyunlarıyla karıştırılmıştır {bak. K a r a ­ yüzünün hemen her yerine yayılmıştır. Kulağa­
g ö z O y u n u ) . Kukla sözcüğü ilk kez 17. yüzyıl­ kaçanlar ender olarak uçar. Uçmadığı zaman
da kullanılmıştır. Kuklaya ilişkin ilk bilgiler, geniş ve zarsı arka kanatlarını kısa ve derimsi
1582’deki şenliklerin anlatıldığı Surname adı ön kanatlarının altına katlayıp gizler.
verilen yazmada geçer. Dişi kulağakaçanlar ilkbaharda 40-60 yu­
18. yüzyılda batılılaşma hareketi Türk seyir­ m urta bırakır. Çoğu böceğin tersine, açılana
lik oyunları üzerinde de etkili olmuştur. III. kadar yum urtalarının üstünde nöbet tutar.
Ahm ed döneminde Paris’ten gelen bir kukla­ Yavru kulağakaçanlar her deri değiştirmenin
cının sarayda, D am at İbrahim Paşa’nm huzu­ ardından biraz daha büyüyerek uzunca bir
runda bir kukla gösterisi yaptığı bilinmekte­ süre yuvada kalır. Yavrular yuvadan ayrıldık­
dir. Kukla oyunları da öteki seyirlik oyunları tan sonra dişi yeniden yumurtlar.
gibi 19. yüzyıldan sonra önemini yitirmeye Kulağakaçanların uzunluğu 5-50 mm ara­
başlamıştır. sında değişen 1.000’i aşkın türü bilinmekte­
Kuklacılık günümüzde kişisel çabalarla sür­ dir. Bunların arasında okaliptüs ağaçlarının
dürülmeye çalışılmaktadır. Eski kuklalar ve kabukları altında yaşayan siyah, beyaz, kırmı­
kuklacı araçları İstanbul Belediye Müzesi’nde zı ve uçuk sarı renklerle alacalı bir Avustralya
sergilenmektedir. türü (Apachyus p eterseni) de vardır.

KULAĞAKAÇAN, adım uyuyan insanların KULAK insanın işitme ve denge organıdır.

kulağına girdiği inancından almasına karşın
zararsız bir böcektir. Gövdesinin arka ucun­
daki kıskaca benzer uzantı çiftini korunm a
amacıyla kullansa bile pek acı vermez. Bayağı
kulağakaçan (Forficula auricularia) gün bo­
yunca karanlık deliklerde saklanır, geceleri bit­
kilerle ve ölü böceklerle beslenmek için dışan
çıkar. Özellikle kasımpatı ve yıldızçiçeklerine
düşkündür. Anavatanı Avrasya olmakla birlik-
Ses dalgalarını toplayıp elektrik sinyallerine
dönüştürdükten sonra sinirler aracılığıyla
beyne iletir. Bir yandan da, başın duruşuna ve
konum değişikliklerine ilişkin bilgileri beyne
göndererek dengenin sağlanmasına yardımcı
olur.
Yalnız insanda değil bütün omurgalı hay­
vanlarda (balıklar, amfibyumlar, sürüngen­
ler, kuşlar ve m em eliler), işleyişi temel olarak
 KULAK 95
insan kulağıyla aynı ilkelere dayanan bir lak çevredeki sesleri toplayıp ortakulağa ile­
işitme organı bulunur. Ayrıca omurgasız hay­ tir; ortakulak aldığı ses titreşimlerini güçlen­
vanların bazılarında, örneğin böceklerin ço­ direrek içkulağa aktarır; içkulak da bu titre­
ğunda ses titreşim lerine duyarlı özel kıllar şimleri elektrik sinyallerine dönüştürerek
vardır; ama bu işitme organı omurgalılarınki beyne gönderir. Ayrıca vücudumuzun denge
gibi gerçek anlam da bir kulak sayılmaz. organı da içkulaktadır.
Yaprakların hışırtısından jet uçaklarının D ışkulak, işitme organının dışarıya açılan
gürültüsüne kadar geniş bir frekans aralığın­ kapısıdır ve iki bölümden oluşur. Bunlardan
daki sesleri algılayabilen insan kulağı, işitmeilki başın dışında belirgin bir çıkıntı yapan
organının nasıl çalıştığını incelemek açısındankulakkepçesi, öbürü de kulakkepçesini orta­
iyi bir örnektir. Am a hayvanlar dünyasındaki kulağa bağlayan dışkulak yolu’dur. İşitme
en keskin işitme duyusunun insanınki olduğu organının dışarıdan görülebilen tek bölümü
kesinlikle söylenemez. Köpekler ve tavşan, olan kulakkepçesi, üstü deriyle kaplı, geniş ve
antilop, ceylan gibi bazı yabanıl hayvanlar kıvrımlı bir kıkırdak parçasıdır; sesleri bir
insanın duyamayacağı kadar hafif sesleri, “kepçe” gibi toplayarak dışkulak yoluna yö­
yarasalar ise insan kulağının işitme sınırının neltir. Kısa bir kanal biçimindeki dışkulak
yolunun iç yüzeyini döşeyen derinin altında,
çok üstündeki tiz frekansları rahatlıkla işitebi­
lirler. Özellikle yarasaların işitme duyusu, kulak kiri dediğimiz mumsu ve yağlı maddeyi
yönlerini bulmalarını sağlayan bir tür “radar üreten küçük salgıbezleri bulunur. Bu yapış­
sistemi” gibi çalışır; görme duyuları çok zayıfkan salgı dışarıdan giren tozlan ve yabancı
olan bu uçucu memeliler çok tiz bir ses çıkarırmaddeleri tutarak kulağa zarar vermelerini
ve nesnelere çarparak geri dönen bu ses engeller. Dışkulak yolunun içteki ucu, kulak
dalgalarıyla önlerindeki engellerin yerini ve zarı denen ince ve gergin bir zarla örtülüdür.
uzaklığını saptayabilirler. Bu zar, üzerine çarpan her ses dalgasında
titreşerek işitmede önemli bir rol oynar.
Kulağın Yapısı ve İşitme Duyusu Ortakulak, kafatasındaki şakak kemiğinin
İnsanın ve bütün m emelilerin, başın iki yanı­ içine gömülmüş, kulak zannın öbür yanında
na yerleşmiş iki tane kulağı vardır. Bu organ, kalan küçük bir boşluktur. Bu boşluğun
kafatasının dışından içeriye doğru uzanan üç içinde, ilki kulak zarına değen, birbirleriyle
bölümden oluşur: Dışkulak, ortakulak ve bağlantılı üç ilginç kemikçik bulunur. Biçim­
içkulak. İşitme duyusunun gerçekleşmesinde lerinin benzerliğinden ötürü çekiç, örs ve
bu bölümlere ayrı ayrı görevler düşer: Dışku- üzengi denen bu kemikçikler, ses dalgalarının
kulak zarına çarpmasıyla oluşan titreşimleri
güçlendirerek içkulağa iletir.
O rtakulaktan başlayıp burnun arkasındaki
geniz boşluğuna açılan östaki borusu da bu­
rundan ve ağızdan giren havanın ortakulağa
ulaşmasını sağlar. O rtakulakta hava bulun­
ması çok önemlidir. Çünkü kulakkepçesinden
içeri giren hava kulak zannın dış yüzüne
sürekli basınç uyguladığından, bunu dengele­
yecek bir iç basınç olmazsa kulak zarı çöker
ve titreşemez. Zarın gergin kalabilmesi için
her iki yüzüne etki yapan hava basıncının eşit
olması gerekir. İnsan bunun önemini en çok
uçak yolculuklarında anlayabilir. Gerçekten
de uçağın kalkışı ve inişi sırasında dıştaki hava
basıncı hızla değiştiği için (yükseklik arttıkça
hava basıncı azalır) yolcular bir anda hiçbir
şey duymaz olurlar. Bu geçici işitme güçlüğü­
96 KULAK
nü giderm ek için yapılacak tek şey yutkun­
maktır. Bu hareketle östaki borusu açılır ve
ortakulağa hava doldukça kulak zarının iki
yanındaki basınç eşitlenir.
İçkulak işitme ve denge organlarını içeren
iki ayrı bölümden oluşur. Salyangoz (ya da
aynı anlamdaki Latince adıyla koklea) denen
işitme organı gerçekten de salyangoz kabuğu­
nu andıran dolambaçlı bir yapıdır ve içi sıvıyla
doludur. Salyangozu dolambaçlı kanallara
ayıran zar bölmenin tabanında da Corti orga­
nı denen incecik tüylü kirpiksi hücreler bulu­
nur. Beyne giden işitme sinirinin incecik
uçları bu hücrelerle bağlantılıdır. O rtakulak­
taki üç küçük kemiğin ilettiği ses titreşimleri
bu bölüme ulaştığında salyangoz kanalların­
daki sıvı çalkalanmaya başlar. Bu hareket
kanalların taban zarını titreştirir; Corti orga­
nının kirpiksi uzantıları bu titreşimle dalgala­
narak sinir uçlarını uyarır ve bu uyarı elektrik
sinyalleri halinde beyne iletilir.
İçkulağın ikinci bölümü işitmede hiçbir rol
oynamaz, yalnızca dengeyle ilgilidir. Bu bö­
lüm, içleri sıvıyla dolu yanm daire biçimindeki
üç kanaldan ve yarımdaire kanalları’ndan
salyangoza geçit veren dalız bölümünden
oluşur. Dalızın ve yarımdaire kanallarının
içinde de Corti organındaki gibi kirpiksi
hücreler vardır. Bu hücreler, başın en küçük
bir hareketinde çalkalanan içkulak sıvısının
çarpmasıyla uyarılarak yerçekimi şiddetinde­
ki değişiklikleri ve başın açısal hareketlerini
anında beyne iletir. Böylece, özellikle görme
duyusunun da yardımıyla dengenin sağlanma­
sına yardımcı olur. Eğer bu denge organı
herhangi bir nedenle görevini yapamazsa
insanın başı döner ve düzgün yürümesi güç­
leşir. Örneğin bir geminin sallantısıyla ka­
nallardaki sıvı sürekli harekete geçtiğinde de­
niz tutması dediğimiz rahatsızlık belirtileri
başlar.
Kulak, değişik sesler arasındaki en küçük
farkı bile yakalayabilecek kadar duyarlı bir
organdır. Kulağın yakaladığı bütün sesleri
ancak beyne ulaştıktan sonra işitir, daha
doğrusu niteliklerini algılarız. Çünkü bir sesin
yüksekliğini ya da frekansını (ince mi yoksa
kalın mı olduğunu) ve hacmini ya da şiddetini
(hafif mi yoksa güçlü mü olduğunu) ayırt
eden beyindir. Genellikle olduğu gibi aynı
anda birçok ses kulağımıza ulaştığında, beyin
bunların arasından birini seçerek dikkatimizi
onun üzerinde yoğunlaştırmamızı sağlar. Ay­
rıca belirli ses kalıplarını tanıdığı için, yüzler­
ce değişik ses arasından daha önceden bildiği­
miz bir sesi ayırabiliriz.
Kulak Hastalıkları ve Sağırlık
Kulağı etkileyen birçok hastalık vardır. Ö rne­
ğin bakterilerden ileri gelen kulak iltihabı
(otit) genellikle ortakulak boşluğunda sıvı
toplanmasına yol açar. Bu sıvı kulak zarına
basınç yaparak zarın serbestçe titreşmesini
engeller. Çok şiddetli bir kulak ağrısı ve
işitme güçlüğüyle ortaya çıkan kulak iltihapla­
rı antibiyotiklerle tedavi edilebilir.
M eniere hastalığında kulaktaki denge orga­
nı bilinmeyen nedenlerle şişer ve görevini
yapamayacak durum a gelir. Baş dönmesi,
kulak çınlaması ve bulantı nedeniyle kendini
çok kötü hisseden hasta sürekli yatm ak zo­
rundadır. Hastalık giderek ağırlaşır ve geçici
işitme yitimi zamanla kalıcı bir sağırlığa dönü­
şür. İlaç tedavisinin tek yararı belirtileri
hafifleterek hastayı rahatlatmasıdır.
Sağırlık terimi tıpta, hafif işitme yitiminden
hiç ses duym am a eşiğine (tam ya da m utlak
sağırlık) kadar uzanan bütün işitme sorunları­
nı tanımlamak için kullanılır.
Geçici işitme yitimi, m ikropların neden
olduğu kulak iltihaplarından başlayarak pek
çok kulak hastalığının ortak belirtisidir. Ayrı­
ca dışkulak yolunun kulak kiriyle dolarak
tıkanması da geçici işitme yitimine yol açar.
Bunun nedeni ya kulak kiri salgısının gereğin­
den fazla olması ya da dışarı atılamayan bu
mumsu m addenin havayla sertleşerek bir
tıkaca dönüşmesidir. Kirleri temizlemeye ça­
lışırken kulak zarını örseleme tehlikesi oldu­
ğundan, bu tıkacın yalnızca doktor tarafından
ılık su püskürtülerek çıkarılması gerekir.
K a lıc ı s a ğ ırlık la r d o ğ u ş ta n y a d a s o n r a d a n
o la b ilir . D o ğ u ş ta n sa ğ ırlığ ın n e d e n i y a k a lıts a l
e t k e n le r (bak. K alitim ve G en et İk ) y a d a
g e b e lik s ır a s ın d a a n n e n in g e ç ird iğ i b a z ı h a s ta ­
lık la r d ır . A y rıc a g e b e lik te k u lla n ıla n b a z ı
ila ç la r d a ç o c u k ta sa ğ ırlığ a y o l a ç a b ilir.
Çocuklar duydukları sesleri taklit ederek ko­
nuşmayı öğrendikleri için, doğuştan sağır olan­
lar doğal olarak konuşmayı öğrenemezler.
 KUM SAATİ 97

Ses organlarında bozukluk olmadığı halde an­
cak anlaşılmaz sesler çıkarabilirler. Bu nedenle
doğuştan sağır olanlara “sağır dilsiz” denir.
Sonradan ortaya çıkan işitme yitiminin
başlıca nedenleri kazalar, m ikroplu hastalık­
lar ve sürekli olarak çok şiddetli bir gürültü ya
da sesle karşı karşıya kalm aktır. Sağırlık
aslında insan kulağının işitebileceği frekans
aralığındaki bütün seslerin duyulmasını engel­
lemez. Kulak bazı frekanstaki sesleri normal
olarak duyarken başka frekanstaki seslere
tümüyle sağırdır.
İleri derecede sağır olan çocuklara, çevrele­
riyle iletişim kurma sorunlarına yardımcı ol­
mak amacıyla özel eğitim uygulanır. Bu eğiti­
min temeli “dudaktan okum a” yöntemidir.
Çocuk, öğretm eninin dudak hareketlerini
dikkatle izleyerek onun çıkardığı sesleri çıkar­
maya çalışır. Pille işleyen güçlü işitme aygıtla­
rı da işitme özürlülerin en büyük yardımcısı­
dır. İşitme güçlüğü daha hafif olan çocuklar,
ayrıca desteklenm eleri koşuluyla normal
okullarda eğitim görebilirler.
Doğuştan sağır çocukların çoğu, zihinsel
özürlü olmadıkları halde, iletişim kurm a ve
öğrenme güçlüğü nedeniyle eğitimde başarılı
olamayabilir. Kullanılan aygıtlara ve eğitim
yöntem lerindeki büyük gelişmelere karşın ba­
İşitme aygıtlarının özel bir türü de, dışku-
lak ve ortakulak sorunu olanlarda kullanılan
kemik iletisi aygıtlarıdır. Bu aygıtlar ses
titreşimlerini kulağın tam arkasındaki kemik
çıkıntısına iletir. Bu kemik aracılığıyla içkula­
ğa geçen titreşim ler buradaki sıvı ve sinir
uçlarınca alınarak beyne gönderilir.
Doğuştan sağır dilsiz olmanın getirdiği güç­
lükleri yenerek verimli bir yaşam süren pek
çok insan vardır. A B D ’li Helen Keller’in
öyküsü bu çabanın en anlamlı örneklerinden
biridir (bak. K e l l e r , H e l e n ).
KUMRU bak. G ü v e r c İ n v e K u m ru .
K U M SAATİ, belirli bir zaman aralığını
ölçmeye yarayan basit bir aygıttır. İlk kez 15.
yüzyılda yapılan kum saatleri günümüzde de
değişik amaçlarla kullanılmaktadır. Kum saa­
tinin dar bir boğazla birbirine bağlı, arm ut
biçiminde iki ampulden oluşan cam gövdesi
genellikle tek parça halinde yapılır. Am pul­
lerden biri kuru kumla doldurulduktan sonra
ağzı kapatılarak ahşap ya da metal bir çerçe­
veye oturtulur. Kum saati, dolu ampul yukar-
A B C A jansı
4b
;*■

zı çocuklar konuşmayı ve dudaktan okumayı

öğrenemez. Bazıları da parm aklarını kullana­
rak özel bir işaret diliyle iletişim kurmaya ça­
lışır. Genellikle bir başka işitme özürlü­
den öğrenilen bu işaret dilinde alfabenin her
harfi elin ve parm akların çeşitli hareketleriyle
belirtilir. Ayrıca bazı sözcüklere ve cümlecik­
lere karşılık düşen belirli hareketler vardır.
Doğal olarak her ülkede kendi dilinin özellik­
lerine uygun ayrı bir işaret dili benimsenmiş­
tir. İşaret dili aracılığıyla sağırlarla hızlı “ko­
nuşabilm ek” için çok alıştırma yapmak gere­
kir. Ayrıca işitme özürlülerin çoğu kısa ve
basit m esajlarla yazılı iletişim kurabilir.
Yaşlılıktan ileri gelen işitme yitiminde de
birçok insana yardımcı olan işitme aygıtları,
19. yüzyılda kullanılan basit kulak boruların­
dan bugünün elektronik düzeneklerine ula­
şıncaya kadar çok büyük bir gelişme göster­
miştir. Bu aygıtlardan bazıları kulak arkasına
sığacak kadar küçüktür ve tırnak büyüklüğün­
deki pillerle çalışır. 15. yüzyıl İngiliz kum saati.
98 KUMTAŞI

da olacak biçimde durduğu zaman üstteki
kum dar boğazdan geçerek aşağı akar. Boğa­
zın genişliği, kumun tüm ünün belirli bir süre­
de, örneğin bir saatte akmasını sağlayacak
biçimde ayarlanmıştır. Üstü alta gelecek bi­
çimde her çevrilişinde kum saati yeniden
kullanılabilir.
Değişik zaman aralıklarını gösteren kum
saatleri çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. 19.
yüzyıla kadar gemilerde nöbet saatlerini belir­
leyebilmek için kum saati kullanılırdı. G em i­
nin hızını ölçen eski tip paraketelerle birlikte
de 28 saniyelik kum saatleri kullanılırdı.
lerinin çevresine ve aralarındaki bütün boş­
luklara çökelmiştir. Bu nedenle kumtaşı, bü­
tünüyle katı bir silis kütlesidir ve ancak mik­
roskop altında incelendiğinde kum tanelerin­
den oluştuğu anlaşılabilir. Dem ir oksitle bağ­
lanan kum taşlarında ise taneler aralıklıdır ve
böylece oluşan gözenekli kayaç kolayca kıra-
larak dağılabilir. Kalsiyum karbonatla bağ­
lanmış kum taşlarının bazı özellikleri kireçtaşı-
nmkilerine benzer.
Kumları oluşturan çeşitli m addeler, KUM
Nature Photographers Ltd.

Geminin hızını ölçmek için, üzerine 14,4

m etre aralıklarla düğümler atılmış olan uzun
bir ipe bağlı bir kütük geminin arkasından
denize atılır, boşalan ipin ilk düğümü geçince
kum saati çevrilirdi. Saatin süresi bitinceye
kadar geçen düğümler sayılarak geminin hızı
bulunurdu. Bu ölçümde her geçen düğüm
saatte 1 deniz mili hızı gösteriyordu.
Günüm üzde m utfaklarda üç ya da dört
dakikalık kum saatleri rafadan yum urta pişiri­
lirken kullanılır.

K U M TA Ş I, doğal bir bağlayıcı maddeyle

birbirine yapışmış kum tanelerinden oluşan
bir kayaç türüdür. Kumtaşı, çağlar öncesinde
suların çökelttiği bir tortul kayaçtır {bak.
K a y a ç ) . Kum taneleri okyanusların ve gölle­
rin dibine çökmüş ve daha sonra yerkabuğun-
daki şiddetli altüst oluşlar sırasında basınç
altında kalarak sıkışmıştır. Kum tanelerini
birbirine yapıştıran doğal bağlayıcı m addeler,
tanelerin içinden kaynaklanabilir ya da sular­
la birlikte dışardan taşınmış olabilir. H er
iki durum da da sular kumların arasından
süzülürken bu maddelerin çökelmesine ve
kum tanelerinin birbirine yapışmasına yol
açar.
Kumtaşının görünümü ve sertliği, taşı oluş­
turan kum ile kum tanelerini birbirine yapıştı­
ran m addelerin türüne bağlıdır. En yaygın
bağlayıcı m addeler silis, demir oksit ve kalsi­
yum karbonattır. Silisle birbirine yapışmış
kum tanelerinden oluşan kum taşına kuvarsit
denir; sert ve yoğun bir kayaç olan kuvarsit,
oluşum süreci sırasında yüksek sıcaklığın ve
basıncın etkisi altında kalmıştır. Bu koşullar­
da çözünmüş silis, kumu oluşturan silis tane­
İspanya'da P ire ne ler'de ki M a llo s de Riglos,
aşınm aya karşı dayanıklı sert kum taşlarınd an oluşur.
VE ÇAKIL maddesinde anlatılmıştır. Demir
içeren kum tanelerinden, sarı ve kırmızı
kumtaşları ortaya çıkar. Katışıksız silis kum ­
ları ise, beyaz kumtaşlarını oluşturur. Çok az
m iktarlarda başka m ineraller içerenlerin ren­
gi yeşildir. Kalkerli ya da kireçli kumtaşları
ise gridir.
Kumtaşı dünyada en yaygın bulunan ikinci
kayaç türüdür. Kumtaşından daha bol bulu­
nan tek kayaç türü şeyidir. Yerkabuğunun
yüzey kesimlerini oluşturan kayaçların yüzde
10 ile yüzde 20 arasındaki bölümü kumtaşı-
dır.
Bağlayıcı maddeleri güçlü olmayan kum-
taşları, kırılıp öğütülerek inşaat kumu yapı­

mında kullanılır. Sert ve aşınmaya karşı daya­
nıklı kum taşlarından ise yapıtaşı olarak yarar­
lanılır. Eskiden düzgün yüzeyli ve cilalı görü­
nümlü kaldırım ve parke taşları da kumtaşla-
rından elde edilirdi. Sert kum taşlarından ise
değirmentaşı ve bileğitaşı olarak yarar­
lanılır.
Ayrıca bak. KİREÇ VE KİREÇTAŞI.
K U M U L, doğal kum tepeleridir. Az yağış
alan bazı yerlerde toprak kurur ve çok küçük
toz parçacıkları rüzgârla sürüklenip gider.
Rüzgârın kaldırıp götüremediği daha iri tane­
lere ise kum denir.
Çoğu yerde deniz kıyılarının çevresinde,
dalgaların kayalara çarparak kopardıkları kı­
rıntılardan oluşan dar kum şeritleri bulunur.
Küçük parçacıklar dalgaların etkisiyle denize
sürüklenir ve geriye kumsallar kalır. Bu
kumlar denizin ulaşabildiği kesimlerin ötesine
de geçebilir. O zaman yüzeyleri kurur, tane­
ler birbirinden iyice ayrılır, rüzgârların kolay­
ca sürükleyebileceği bir hale gelir.
Rüzgârların sürüklediği kum taneleri, çev­
resi açık düzlüklerde üst üste yığılarak, kumul
denilen kum tepelerini oluşturur. Kuvvetli
rüzgârların taşıdığı kum taneleri hafif eğimli
yamaçlar oluşturur; ama kum taneleri bu
tepeleri de aşıp, tepenin arkasındaki dik
yamaçlardan aşağı yuvarlanır. Bu nedenle
KUMUL 99
kum tepeleri hemen her zaman rüzgâr yönün­
de hareket halindedir.
Bir zam anlar, Fransa’da Biskay Körfezi
kıyılarındaki Landes bölgesinde, kumullar
içerilere kadar ilerlemiş, bazen yılda 30 m etre
kadar yol alarak ormanları, çiftlikleri ve
köyleri örtmüştü. Bunu önlemek için, bölge­
de kumda büyeyebilen kaba otlar yetiştirildi.
Bu otların kökleri ve yaprakları kumların
sürüklenmesini engelliyor ve çam ağacı yetiş­
tirilmesini olanaklı kılıyordu. Nitekim bu
yolla yetiştirilen orm anlar bugün ekime elve­
rişli toprakları kumların istilasına karşı koru­
m aktadır.
En geniş kumullar büyük çöllerde yer alır.
Sahra Çölü’nün bazı kesimleri ve A rabis­
tan’ın güneyindeki çöllük bölgelerin bir bölü­
mü, yükseklikleri 150 metreyi aşan kum
tepeleriyle kaplıdır. Son derece gevşek yüzey­
li olan bu kum tepelerini develerle bile aşmak
hemen hemen olanaksızdır. (Ayrıca bak. SAH­
RA Ç Ö L Ü .)
Çöl kumullarının nasıl hareket ettiği henüz
tam olarak anlaşılamamıştır. Bazı tepeler
hemen hemen hiç hareket etmiyormuş gibi
dururken, bazıları da çok çabuk yer değiştirir.
Kumullar bazı yerlerde düzensiz gruplar ha­
linde çevreye yayılmışken, bazı kesimlerde de
deniz dalgaları gibi düzenli bir yayılım göste­
rir. Düzenli olarak yayılmış, hilal biçimindeki
Nature Photographers Ltd.
Çöl k u m u lla rın ın a ld ığ ı bu
ilg in ç y ü z e y şe k ille rin e
rü z g â r n e d e n o lu r.
100 KUM VE ÇAKIL
kum ullara barkan denir. Bunların orta kesim­
leri rüzgâr yönünde daha hızlı yol alırken,
uçları (hilalin uçları) geride kalır. Bir başka
tip de s if kumullarıdır. Bunlar rüzgâr yönün­
de dizilmiş uzun sırtlardır.
Yüksek kum ullar üstünde yol alan herhangi
biri kumların hızla yamaçlardan aşağı akması­
na neden olabilir; kumların bu hareketi şid­
detli bir gürültünün çıkmasına yol açar. Sessiz
ve boş çölde işitilen bu dehşet verici sesler,
kum ullarda yaşayan kötü ruhlar üzerine pek
çok masalın anlatılmasına yol açmıştır.
K U M VE ÇAKIL, yerkabuğunun parçalanm a­
sıyla ortaya çıkan, küçük kayaç kırıntılarıdır.
Çapı 0,06 mm ile 2 mm arasında olan kırıntı­
lara kum, çapı 2 m ilim etreden daha büyük
olan kırıntılara çakıl denir. Çapı 0,06 milimet­
reden daha küçük olan kırıntılara ise kil
denir. Kum ya da çakıl taneleri bir arada
gevşek bir malzeme oluştururlar, yani birbir­
lerinin üzerinden kolayca kayarak dökülürler.
Kum taneleri, irilik bakımından tozşeker ta­
nelerine benzer ve büyütece gerek olmaksızın
çıplak gözle kolayca görülebilir. Mil ve kil
parçacıkları ise çıplak gözle görülemez. Çakıl
taneleri bezelye tanesi iriliğindedir, bundan
daha büyük de olabilir. Çakıl taneleri büyük­
lüklerine göre ince çakıl, koca çakıl ve koca-
taş olarak üçe ayrılır. Halk arasında “çakıl”
olarak bilinen genellikle ince çakıldır. Koca-
taş tanelerinin çapı 250 m ilim etreden daha
büyüktür.
Kum çoğunlukla kuvars minerali tanelerin­
den oluşur; kumun sertlik ve kimyasal ayrış­
maya karşı dayanıklılık özellikleri de bu
m ineralden gelir. Am a kum tanımı, m alzeme­
nin kimyasal bileşiminden çok, tane iriliğine
bağlı olduğundan, bu tane büyüklüğündeki
bütün malzemelere kum denir. Hawaii A dası’
nı çevreleyen kumsallardaki kumun büyük
bölümü mercan taneciklerinden oluşur, ama
gene Hawaii’deki K alapana’nın ünlü siyah
kumsalını lav kumu oluşturur. Ö te yandan
A B D ’de New Mexico eyaletindeki Beyaz
Kum Ulusal Parkı’na adını veren beyaz renkli
kum örtüsü, alçıtaşı olarak da bilinen jips
minerali taneciklerinden oluşur. Önemli bir
demir cevheri olan m agnetit mineralinin yanı
sıra, zirkon, rutil, monazit ve altın m ineralle­
rinden oluşan kum lar da vardır. Öte yandan
Güney A frika kumsallarındaki eski kum ve
çakıl çökelleri, önemli birer elmas kaynağıdır.
Yüzeyden toplam a ve ayıklama yöntemiyle
işletilen m aden yataklarına “plaser çökelleri”
denir (bak. M A D E N C İL İK ). Bazı çakıl plaser
çökelleri, değerli m ineral kırıntıları içerir; bu
m ineraller, akarsuların kayaçları aşındırma­
sıyla sürüklenmiş ve çakılların arasında birik­
miştir. A B D ’deki California ve Alaska ile
A vustralya’daki Yeni Güney Galler ve Victo­
ria’da, altın içeren çakıl yatakları bulunur.
Platin içeren çakıl yataklarına SSCB’deki
U ral D ağlarinda, kalay içeren çakıl yatakları-
B arnaby’s
Çakıl yıkandıktan sonra, farklı bü yüklükle rde ki
eleklerden g e çirile re k irilik le rin e gö re ayrılır.
na ise Malezya ve Nijerya ile A vustralya’nın
doğusunda rastlanır. Ö te yandan Güney Afri­
k a’daki Vaal Irm ağı’nın çakılları arasından
elmas, Sri Lanka’daki çakıl yataklarından ise
safir, yakut ve grena gibi değerli taşlar çıkar­
tılır.
Kum ve çakıl taneleri ana kayaçtan koptuk­
larında köşeli ve keskin kenarlıdır. Taneler
rüzgâr ya da suyla sürüklenirken birbirlerine
sürtünerek yuvarlaklaşırlar. Akarsuların taşı­
dığı kum ve çakıl taneleri denizlere dökülerek
kıyılarda birikir; burada dalgaların etkisiyle
ileri geri hareket ederek iyice yuvarlaklaşır ve
tane iriliklerine göre ayrılır. Rüzgârların sü­
rüklediği kum lar da iyice yuvarlaklaşır ve
bunların yüzeyi sürtünm e sonucunda aşınarak
son derece düzgün bir görünüm kazanır. Eski

çökellerdeki kumların yuvarlaklık ve tane
iriliğine göre ayrılma yönünden incelenmesi,
bunların hangi biçimde çökeldiğinin anlaşıl­
masını sağlar.
Dünyadaki büyük kum çökellerinin önem ­
lice bir bölümü göl ve akarsuların kıyılarında
yer alır; buralarda, rüzgârların sürüklediği
kum lar dev kumullar oluşturmuştur. Ö rne­
ğin, Akdeniz Bölgesi’nin batı kesiminde yer
alan Patara kumsalı, bu tür bir kumulu
andırır. A B D ’nin orta kesimlerinde bir kuşak
halinde uzanan yarı çorak arazilerde, geniş
alanlara yayılmış durumdaki kumullar akarsu
B arnaby’s
Taşıyıcı bantların ya rd ım ıyla dev silola ra d o ld u ru la n
kum , yü kle n m e ye hazır d u ru m d a d ır.
boylarında bulunur. Deniz kıyılarının pek çok
kesiminde de, rüzgârın kumsallardan içeri
taşıdığı kumlardan oluşmuş kumullara rastla­
nır; içerilere doğru ilerleyen kum, çoğu ve­
rimli araziyi çoraklaştırmıştır. Kurumuş çok
eski deniz ve göl çanakları da bugün büyük
kumullarla kaplıdır. Dünyadaki büyük çöller,
sürekli yer değiştiren geniş kum alanları
içerir; bu kumlar, genellikle rüzgârın, daha
KUNDUZ 101
önceki jeolojik dönemlerdeki kayaçları aşın­
dırması sonucunda oluşmuştur.
Kumların büyük bölümü açık renklidir,
çünkü kuvars genellikle beyazdır. Bazı yerler­
de demir oksitle örtülmüş kumlar ise sarı ya
da kırmızı renklidir. Glaukonit mineralinden
oluşan kumların rengi ise yeşildir.
Sanayide en çok kuvars kum undan yararla­
nılır. Taş ve tuğladan yapılmış binaların du-'
varları, basınçlı kum püskürtülerek temizle­
nir. Anıtların üzerine yazı ya da şekil oymak
ve bunların üzerindeki boyaları temizlemek
için de bu yöntem uygulanır. Bazı zımpara
kâğıtları, tutkalla kaplı kâğıt üzerine keskin
kenarlı kum taneleri serpilerek hazırlanır.
Birçok kentte içme suyu kum filtrelerinden
geçirilerek süzülür ve katışkılardan arındırılır.
Kum, harç ve betonun temel malzemesidir.
Betonda çakıl da kullanılabilir. Kuvars kum u­
nun kullanıldığı en önemli alanlardan biri de
cam üretimidir.
Ayrıca bak. AKARKUM; K u m u l .
K U N D U Z, 25 kilogramı aşan ağırlığıyla kapi-
baradan sonra en iri kemirici memelidir (bak.
KEMİRİCİLER). Sağlam yapılı gövdesinin uzun­
luğu, 40 santimetreye yaklaşan kuyruğu dışın­
da yaklaşık 80 santimetreyi bulur. Kunduz
çok iyi bir yüzücüdür. Postu su geçirmediği
gibi, perdeli arka ayakları da hızla yüzmesini
sağlar. Suyun altında 15 dakika kadar kalabi­
lir. Bu süre içinde kulak ve burun deliklerini
kendiliğinden örten kapakçıklar vardır. Kü­
rek biçiminde gelişmiş geniş kuyruğu suda
dümen işlevi görür. Ön ayaklarını el gibi
kullanarak yuvasını yaparken, kuyruğuyla
gövdesini destekler. Ayrıca tehlike sezdiğinde
kuyruğunu suya vurarak öbür kunduzları
uyarır.
Bütün kemiricilerde olduğu gibi kunduzun
da ön dişleri sürekli uzar. Bu geniş ve
kemirmeye elverişli dişlerin ön yüzü sert
mineyle kaplı, arka yüzü daha yumuşaktır.
Dişlerin keskinliğini korum ak ve aşırı uza­
masını engellemek için sürekli kullanılma­
sı zorunludur. Kunduz çamurlanan postunu
temizlerken gaga biçiminde gelişmiş bir
tırnak çiftini kullanır. Tarak işlevi gören
bu tırnaklar arka ayağın ikinci parm ağından
çıkar.
102 KUNDUZ
Leach
Ön ayaklarını el g ib i kullanan b ir Eskidünya kunduzu.
Kunduzların arka ayakları p e rde lid ir.
İki Kunduz Türü
Kunduzların iki türü vardır. Eskidünya kun­
duzu (Castor fiber) eskiden A vrupa’nın orta
ve kuzey kesimlerinde oldukça yaygındı. Nor-
man işgalinden önce İngiltere’de de boldu.
Am a İngiltere’de aşırı avlanarak öylesine bir
kırıma uğradılar ki, ne zaman yok oldukları
bile tam olarak bilinmemektedir.
Doğanın bu sevimli ve hünerli hayvanları,
avlanmalarını yasaklayan önlem ler sayesinde
yaşamlarını sürdürm e olanağı buldular. G ü­
nümüzde doğal olarak A vrupa’nın yalnız El-
be ve R höne vadilerinde, A sya’nın ormanlık
orta ve kuzey kesimlerinde yaşam aktadırlar.
Ayrıca eskiden bolca bulundukları İsveç ve
İsviçre’ye de götürülmüşlerdir.
Yenidünya kunduzu ( Castor canadensis) da
aşırı avlanmadan ötürü kırıma uğramıştır. Bir
zamanlar M eksika sınırından Alaska ve Lab-
rador’a kadar uzanan bölgede yaşayan kun­
duzlar, yıllar önce A B D ’nin çoğu bölgesinde
yok olmuş, K anada’nın birçok yöresinde de
seyrekleşmiştir. Yenidünya kunduzu günü­
müzde bu iki ülkenin koruması altındadır.
Ayrıca A B D ’nin doğu kesimlerine de götü­
rülmüştür.
Eti yense bile kunduzlar temel olarak
değerli postları için avlanm aktadır. Kunduz
postundan kürk yapılırken, parlak kızıl kah­
verengi, uzun dış örtü kılları ayıklanır ve geri­
ye kalan alttaki sugeçirmez, sık, yumuşak, gü­
müş parlaklığında ve kahverenginin tonlarıyla
alacalı iç örtü tüyleri kullanılır.
Kunduzların Doğal Yaşamı
Kunduzların en tanınmış davranışı ırm aklarda
bentler kurmasıdır. Am a Eskidünya kundu­
zunda bu davranış seyrek olarak görülür.
Yenidünya kunduzu ise diplerinden kemire­
rek devirdiği küçük ağaçları uzun bentler
yapm akta kullanır. Bu bentlerin uzunluğu
bazen 500 metreyi aşar. Kunduzlar genel
olarak besin sağlamak amacıyla ağaçları devi­
rir, yılın çoğunu devirdikleri ağaçların kabuk­
ları ve tomurcuklarıyla beslenerek geçirirler.
Söğütler en sevdikleri ağaçlardır.
Kunduzlar devirdikleri ağaçlardan kopar­
dıkları dalları bent ve yuva yapmak için
kullanırlar. Bentlerin gerisinde biriken su,
yuvanın kara bağlantısını keser ve kunduzlar
güvenli yuvalarına suyun altından girerler.
Ağızlarıyla suya sürükledikleri dalları ve çalı­
ları daha sonra istedikleri yere doğru yüzdü­
rürler. Am a kütüklerin taşınması hiç de kolay
değildir. Kesilen ağaç gövdeleri yüksek bir
yerdeyse itilip yuvarlanarak, daha önceden
çalılar arasında açılmış yol boyunca taşınır.
Bu yolla bazen uzunluğu 3,5 metreyi bulan
gövde parçalarını taşıyabilirler. Yuvalarının
yakınındaki bütün ağaçlar kesildiğinde, bazen
bir bataklığa ya da başka bir göle ulaşan uzun
taşıma kanalları açarlar.
Kunduzlar kışın yemek için, ince dalları
suyun altında biriktirir, ayrıca kışın yüzeyi
donmuş göletlerin altında dolaşarak bitki
kökleriyle de beslenirler. Böylece kurtlar,
ayılar ve öbür doğal düşmanlarından uzak
güvenli bir yaşam sürdürürler.
Kunduzların işi hiçbir zaman bitmez. Eğer
bentler sel sularıyla yıkılırsa, hemen onanm a
girişir, taşıdıkları çalı çırpı ve odunları gene
çamur ve taşlarla sıkıca birbirine tuttururlar.
Bu göletler akarsuyun taşıdığı mille doldu­
ğunda bentlerin yükseltilmesi gerekir. Am a
yükselttikleri bentlerin yanından sular akm a­
ya başlayacağından bu kez de bentleri uzat­
maya girişirler. Çalışmaları bazen öylesine
geniş boyutlar kazanır ki, akarsu kıyıları için
tehlike oluşturabilir. Am a yaptıkları işler ge­
nellikle yararlıdır. Çünkü bentlerde biriken
sular yağışlı havalarda selleri, kurak aylarda
akarsuyun tümüyle kurumasını engeller.
Kunduzlar toplu yaşamaya yatkın hayvan­
lardır. Bazen bir koloni aynı yuvayı paylaşan
 KURAN 103

Yuva yapan kunduzlar. Biri kıyıdan yeni ayrılırken, ö b ü rü suyu n altından yuva ya bağlanan b irtü n e l g irişin e
ulaşm ıştır.

tek bir aileden oluşur. Am a koloniler genel­mak, bir araya getirmek anlamına gelir. Arapça
likle birkaç yuvayı kapsayacak ölçüde geniş­ olan ve 114 surede toplanmış 6.200’ün üstün­
tir. Yuvalar göletin ortasında kalan çamurla deki ayetten oluşan K uran, Hz. M uham m ed’e
sıvalı dal yığınlarıyla yapılabildiği gibi akarsu
peygamberliğin verildiği 610’dan 632'deki
kıyısında çalı çırpıyla örtülü oyuklar biçimin­
ölümüne kadar parça parça indirilmiştir. Va­
de de olabilir. Kunduzlar yuvalarını sürekli hiy denen bu olayda Kuran parçaları Cebrail
genişlettiklerinden eski yuvalar daha büyük­ adlı melek tarafından Hz. M uham m ed’e iletil­
miş, bazı parçalar da doğrudan Tanrı tarafın­
tür. Bazı yuvaların çapı 6 metreyi, su yüzeyin­
den yüksekliği 2 metreyi aşabilir. Kunduzla­ dan bildirilmiştir. Hz. M uhammed de gelen
rın içinde yaşadıkları bölme bir insanın her vahyi ezberlemiş, sonra da hangi sureye ait
yöne doğru rahatça uzanabileceği genişlikte­ olduğunu belirterek vahiy kâtiplerine yazdır­
dir. İçersinin havalanması için açılan delikler­
mıştır. Ayrıca bu parçalar birçok sahabi (Hz.
den soğuk kış aylarında, insanın nefesini M uham m ed’in yakın çevresinde bulunanlar)
tarafından da ezberlenmişti. K uran’ın inmesi
verirken çıkardığı buhar gibi belli belirsiz bir
“dum an” demetinin yükseldiği görülebilir. Hz. M uham m ed’in yaşamı boyunca sürdü­
Kunduzlar kış uykusuna yatmamakla birlikte ğünden kitap haline getirilmesi düşünülm e­
kışı daha çok dinlenerek geçirirler. Dişi, mişti. Ama Hz. M uhamm ed’in ölümünden
baharda genellikle 2-5 yavru doğurur. Ama sonra eldeki parçaların dağılıp kaybolmasını
bir kunduz ailesinde birey sayısının bazen önlemek amacıyla ilk halife Hz. Ebubekir
sekizi bulduğu bilinmektedir. vahiy kâtiplerinden Zeyd bin Sabit başkanlı­
ğında bir kurul oluşturdu. Bu kurulun kitap­
KURAN, İslam’ın kutsal kitabıdır. Arapça bir laştırdığı ve M üslüm anlar’ca da onaylanan
sözcük olan “kuran”, okumak, ezbere oku­ Kuran nüshasına M ushaf (bir araya getirilmiş
104 KURBAĞA
T ürk İslam Eserleri M üzesi
10. yüzyılda kûfi yazıyla yazılm ış b ir Kuran sayfası.
sayfalar) adı verildi. Ayrıca Kuran parçalarını
ezberlemiş hafızlar da başka nüshalar m eyda­
na getirdiler. İslam’ın Arabistan Yarım adası’
nın dışına taştığı, M üslüm anlar’ın sayısının
hızla arttığı Hz. Osman döneminde (644-656)
Mushaf adı verilen nüsha çoğaltılarak önemli
m erkezlere gönderildi. Hz. Osman Müslü-
manlar arasında ayrılıklara yol açılmasını
önlemek amacıyla bunun dışındaki Kuran
nüs' .alarmın yakılmasını em retti. Emevi Hali­
fesi Abdülmelik döneminde (685-705) harfle­
rin üstüne, doğru okumayı kolaylaştırıcı nok­
ta ve işaretler konuldu. D aha sonra bunun
yerini hareke denilen işaretleme sisteminin al­
masıyla Kuran bugünkü biçimine ulaştı.
Kuran sureleri uzunlu kısalıdır. Genellikle
M ekke’de inenler daha kısadır. En uzun sure
286 ayetlik Bakara Suresi’dir. En kısa sureler
ise 3’er ayetlik Asr, Kevser ve Nasr sureleri­
dir. Kısa sureler daha çok Kuran9m sonların­
da yer alır. Sureleri oluşturan ayetler anlam ­
larının açık ya da örtülü olmasına göre ikiye
ayrılır. Anlamları örtülü ayetlerin doğru kav­
ranabilmesi tefsir (yorum) kitaplarının yardı­
mıyla olur. Ayrıca K uran9m yanlışsız okun­
masını öğretmeyi amaçlayan kıraat (okuma)
ilmi başta olmak üzere birçok bilgi dalı
doğmuş, bunların hepsi Kuran91 en ince nok­
talarına kadar incelemişlerdir.
Kuran ayetleri niteliklerine, içerdiği konula­
ra göre birkaç ana başlıkta toplanabilir. Bir
bölüm ayet dinsel inancın temeli olan T anrı’
nın varlığını ve tekliğini vurgular. Tanrı ile
insan arasındaki, Tanrı ile evren arasındaki
ilişkiyi açıklar. Tanrı’ya inancın önemini,
bunun dünyada ve ahiretteki (öte dünya)
anlamını, Tanrı yolundan sapanların uğradık­
ları felaketleri geçmiş peygamberlerden ör­
nekler vererek belirtir. İnsanların T anrı’ya
karşı kulluk görevleri (ibadetler) ile birbirle-
riyle ilişkilerinde uymaları gereken kurallar
(muam elat) da başka bir bölüm ayetin konu­
sunu oluşturur. Bu ayetler aynı zamanda
İslam hukukunun da temel kaynaklarıdır.
M üslüm anlar’ı dünya nimetlerine düşkünlük­
ten, bencillikten kaçınmaya çağıran, özverili
olmalarını, birbirleriyle dayanışma içinde bu­
lunmalarını buyuran ayetler ahlaki nitelikte­
dir. Bunların dışında tarihteki çeşitli olaylar­
dan, çeşitli peygamberlerin başlarından ge­
çenlerden, Hz. M uham m ed’in yaşamından,
mücadelesinden söz eden, bu yolla insanlara
ibret almaları gereken örnekler aktaran ayet­
ler de vardır.
İslam bilginleri M üslüm anlar’ın Kuran'a
karşı görevlerini de şöyle belirtirler: H er
Müslüman Kuran9m bir bölümünü ezberle­
mek zorundadır. Bunun için Fatiha Suresi ile
bir başka surenin ezbere bilinmesi yeterli
görülmüştür. Kuran ezberlenm ek yoluyla
doğru olarak bugüne kadar geldiği için bütü­
nünün ezberlenmesi yeni kuşaklara aktarıl­
ması yönünden daha çok sevap kazandırıcı­
dır. Ancak namaz dışında Kuran91 ezbere
okum ak yerine M ushaf’a bakarak okum ak
daha iyidir. Kuran okurken abdestli olmak
şarttır. Kuran91 senede bir, 40 günde bir ya da
haftada bir kez bütünüyle okum ak âdeti
yaygınsa da ayda bir kere okumanın daha iyi
olduğu kabul edilmiştir. Üç günden daha az
bir sürede okunması anlamını kavramayı,
üstünde düşünmeyi olanaksız kılabileceğin­
den uygun görülmemiştir. Kuran'ı okumak ka­
dar dinlemek de sevap kazandırıcıdır. (Ayrıca
bak. İSLAM; İSLAM HUKUKU; MUHAMMED. H Z .)
KURBAĞA. Amfibyumlar olarak bilinen ve
yaşamlarını hem karada, hem suda geçiren
soğukkanlı hayvanların en tanınmış grubu
kurbağalardır (bak. AMFİBYUMLAR). Birçoğu­
nun derisi düz ve nemli, öbürlerinin derisi
siğil denen kabartılarla örtülüdür. Uzun arka
bacakları, kısa ve kalın gövdeleri, gövdeye
boyun ayrımı olmaksızın bağlanan başları ve
patlak gözleriyle kolayca tanınabilirler. Ama
 KURBAĞA 105

YAŞ 2.600’ü aşkın türü arasında önemli davranış,

yapı ve boyut farklılıkları göze çarpar. K urba­
ğaların çoğu sıçrayarak yer değiştirir. G enel­
likle siğilli olanların arka bacakları daha kısa
yç ve sıçramaya daha az elverişlidir.
GÜNLÜK- Kurbağaların çoğu böcek ve solucan gibi
HAFTALIK ^üçük canlılarla beslenir. Ağızları geniş, dille­
ri ağzın ön bölümüne yapışıktır. Ağız kapalıy­
ken dilin ucu geriye doğru yatar. Kurbağa
kendine yeterince yaklaşan bir böceği, hızla
fırlattığı dilinin yapışkan ucuyla yakalar ve
diliyle birlikte ağzına çeker. Kurbağanın iri ve
patlak gözleri ağız boşluğuna basınç yaparak
avını yutmasını kolaylaştırır. Ağzına aldığı
solucanı ise yutmaya elverişli biçimde tutm ak
için ön bacaklarını kullanır.
Kurbağalar akciğerle solunum yapar, ama
AYLIK memelilerden değişik biçimde soluk alırlar.
Hava, gırtlağın alçalmasıyla birlikte iki burun
deliğinden ağza doğru emilir. D aha sonra
burun delikleri kapatılır ve gırtlak yükseltile­
rek havanın akciğerlere dolması sağlanır.
Kurbağanın yukarı aşağı sürekli oynayan gırt­
lağının hareketi dıştan bakıldığında da görüle-
İKİ b ü ir -
AYLIK Öbür amfibyumlar gibi kurbağalar da ağız­
larıyla su içmezler. Bunun yerine suyu yüzer­
ken ya da yağmur altında durarak derilerin­
den alırlar. Uzun süre sudan uzak kalmak
kurbağalar için tehlikelidir. Çünkü derilerinin
jKj nemini yitirip tümüyle kuruması bu hayvanla-
AYLIK- rın çok geçmeden ölmesine yol açar.
yÇ Kurbağalar düşmanlarına karşı kendilerini
zehir bezlerinin salgısıyla korurlar. Kurbağa
sertçe tutulduğunda türüne göre değişen güç­
te bir zehir salgılar. Bayağı siğilli kurbağanın
(Bufo bufo) salgısı öylesine iticidir ki, bu
kurbağayı ağzına almayı hayvanlar ancak bir
kez deneyebilir. Güney A m erika’da yaşayan
ERİŞKİN can^ ren^^er^e bezeli ağaç kurbağalarının
zehri ise insanı öldürebilecek ölçüde güçlü-
dür. Eskiden bu zehir Am erika Yerlileri
tarafından okların ucuna sürülerek kullanıl­
mıştır.
Kuzey ülkelerinde kurbağalar kış uykusuna
yatar. Havalar soğumaya başladığında yap­
Kurbağanın g e liş im i: Y u m u rta la r (1, 2) koru yucu b ir raklar arasına ve su birikintilerinin dibindeki
jö le y le kaplıdır. Y avru irib a ş la r (3) tüysü çamura göm ülerek ya da su kıyısındaki oyuk­
so lu n g a çla rıyla s o lu n u m yapar. İrib a şla r önceleri
b itk ile rle be sle nirler, am a b ü y ü d ü k le rin d e (4, 5) lara ve kütüklerin altına girerek havalar
küçük hayvanları da yerler. ısınıncaya kadar yerlerinden çıkmazlar. Bu
106 KURBAĞA

süre boyunca çok az oksijene gereksinimleri
vardır. Kan dolaşımları ise son derece ya­
vaşlar.
Sıcak ülkelerde yaşayan kurbağalar da ken­
dilerini yere gömerek yağmur mevsimini bek­
lerler. Yağış başlayınca gizlendikleri yerler­
den ürem ek üzere çıkar, yumurtalarını göl­
cüklere ve akarsulara bırakırlar.
Kurbağaların Yaşam Çevrimi
Kurbağa yum urtaları saydam ve jöleye ben­
zer bir maddeyle kaplıdır. Bu maddenin çok
kaygan olması yum urta avcısı hayvanlar tara­
fından yenmesini önemli ölçüde engeller.
Jölemsi örtü ayrıca güneşin sıcaklığının yu­
m urtanın içine ulaşabilmesini de sağlar. Kur­
bağa yum urtaları genellikle ya akarsu ve
durgun suların yüzeyine küm eler halinde ya
da uzun şeritler halinde su bitkileri arasına
bırakılır.
Kurbağalar yaşamları boyunca üç gelişim
evresinden geçer: Yum urta evresi, iribaş ya
da tetari evresi ve erişkin evre. İribaşlar her
jöle kabarcığının içinde görülen yuvarlak kara

1 Y u m u rta la rın ı sırtındaki küçük keselerde taşıyan dişi keseli kurbağa; 2 ses kesesini şiş irm iş b ir ağaç
kurbağası; 3 uçan kurbağa; 4 b ir s iğ illi kurbağa tü rü ; 5 y u m u rta la rı sırtınd aki o yu kla rda açılan b ir S urinam
kurbağası; 6 öküz kurbağası; 7 adını g ö vd e de senlerinden alan pars kurbağası.
 KURŞUN 107

benekten gelişirken, gene kabarcığın içindeki kurşunun kullanılmış olduğu biliniyor. Eski
yum urta sarısıyla beslenirler. İribaşların başı Rom alılar, kurşundan su borusu yapıyor,
doğrudan gövdesine bitişiktir. Solungaçlarıyla banyolarının duvarlarını kurşun levhalarla
solunum yaparlar. Başlangıçta bacakları yok­ kaplıyorlardı. Kurşunun kimyasal simgesi
tur ve uzun kuyruklarını kullanarak yüzerler. olan Pb harfleri de, “kurşun” anlamındaki
Am a zamanla bacaklar belirmeye, kuyruk Latince plum bum sözcüğünde gelir. Ortaçağ­
kısalmaya başlar. Yok olan solungaçların da kurşun, kilise çatılarını ve kubbeleri kapla­
yerini akciğerlerin alması ve kuyruğun da m akta, tabut, sarnıç, depo ve su oluğu yap­
kaybolmasıyla birlikte başkalaşma sona erer. m akta ve heykelcilik yapımı ile bezeme işle­
A rtık küçük kurbağa iribaş evresine özgü rinde kullanıldı.
yapılardan tümüyle arınmıştır. Kurşunun atom numarası 82, atom ağırlığı
Bir kurbağa genellikle 3-4 yıl içinde büyü­ 207,19’dur. Kurşun boru ve kablolar donuk
yebileceği kadar büyür ve 40 yıl kadar yaşaya­ gri renklidir. Çünkü kurşun havadaki oksijen­
bilir. Ürem e mevsimi boyunca yüksek bir le kolayca birleşir; herhangi bir elementin
sesle bağrışır ve bu vıraklamalarmı gece oksijenle birleşmesine yükseltgenm e ya da
boyunca sürdürürler. oksitlenm e denir. Yükseltgenen kurşun m eta­
Kurbağaların çoğu yumurtalarını döktük­ linin yüzeyinde ince bir kurşun oksit katmanı
ten sonra bırakıp gider. Am a bazı türler oluşur. Bu katm an havanın, suyun ve hatta
yum urtalarına büyük bir özen gösterir. A vru­ asit gibi kimyasal m addelerin etkisine karşı
pa’nın batısında yaşayan ebe kurbağanın dayanıklıdır. Bu nedenle kurşun kolay pas­
(A lytes obstetricans) erkeği, dişinin döktüğü lanmaz; demir ve çelikte olduğu gibi paslan­
yum urta şeritlerini bacaklarına dolayarak ta­ maya karşı, korunması için bir astar boyayla
şır ve yum urtaların açılma zamanı geldiğinde boyanması gerekmez. Kurşunun üstündeki bu
suya girer. Y um urtalardan çıkan iribaşlar katm an bıçakla kazınırsa, bunun altındaki asıl
erişkin haline gelinceye kadar öbür kurbağa­ metalin parlak mavimsi beyaz renkli olduğu
larda görüldüğü gibi gelişimlerini suda ta­ görülür. Bıçakla kazınırken, kurşunun olduk­
mamlar. ça yumuşak bir metal olduğu anlaşılır. Bu
Tropik bölgelerde yaşayan ve ağaç kurba­ özelliği kurşunun kolayca sıkıştırılarak ya da
ğaları olarak bilinen türlerin parm aklarında, silindirlerin arasından geçirilerek (bu işleme
ağaçlara tırmanmalarını kolaylaştıran yastık- “haddelem e” denir) biçimlendirilebilmesini
çıklar vardır. Uçan kurbağaların ayaklarında­ olanaklı kılar.
ki geniş perdeler, havada süzülmelerine yar­ Kurşun, kolayca biçimlendirilebildiğinden
dımcı olur. Bazı ağaç kurbağaları yum urtala­ ve paslanmaya karşı dayanıklı olduğundan,
rını suya doğru sarkan bir çalının üzerine elektrik kablolarının dış kaplamalarının yapı­
bırakır. İribaşlar yum urtadan çıktıktan sonra mında kullanılır. Kurşun kılıf, elektrik kablo­
hemen suya atlarlar. sunu dış etkilere karşı korurken belirli bir
Güney A m erika’da yaşayan Surinam kur­ ölçüde kıvrılabilmesine de izin verir. Önceleri
bağası ( Pipa pip a ) yumurtalarını sırtındaki çatı kaplam alannda kullanılan kurşun levha­
oyuklarda taşır. Bu oyuklar deriyle örtülü ve ların yerini bugün daha ucuz malzemeler
içi yavruların iribaş evrelerini geçirdikleri bir almıştır; öte yandan bu elem entin zehirli bir
sıvıyla doludur. madde olduğu öğrenilince, su borulan yapı­
Kurbağaların düz derili ve uzun bacaklı mında kurşun yerine bakır ya da polietilen
bazı türleri birçok ülkenin mutfağına girmiş, gibi plastik m addeler (bak. PLASTİKLER) kulla­
kurbağa bacağı eskiden beri lezzetli yiyecekler nılmaya başlanmıştır. Asit gibi, başka m etal­
arasında sayılmıştır. Kuzey Am erika’da yaşa­ leri yiyen sıvıların doldurulduğu kaplar da
yan öküz kurbağası ( Rana catesbeiana ) ise özel kurşun levhalarla kaplanır.
kurbağa çiftliklerinde üretilmektedir. Kurşun, demir ve pirinçten daha ağırdır; bu
nedenle küçük hacimli ağırlıklar, örneğin
KU R ŞU N , insanoğlunun keşfettiği ilk m etal­ balık oltalarındaki ve dalgıç çizmelerindeki
lerden biridir. Daha İÖ 3000 dolaylarında ağırlıklar kurşundan yapılır. Kurşun ayrıca,
108 KURŞUN
R a dyo aktif m ad de lerle çalışılan ye rlerde , çalışanların zararlı ışınlardan korunm ası için kurşun levhalardan
ve perde lerd en yara rlan ılır.
bilinen pek çok başka metale oranla daha
düşük bir sıcaklıkta erir (327°C). Kurşun ile
kalayın, bir alaşımı olan yumuşak lehimin
erime noktası kurşununkinden de düşüktür.
Lehim, metal eşyaların tam irinde ve parçala­
rının birleştirilmesinde kullanılır (bak. LEHİM­
LEME). Birçok büyük binanın tavanında, yan­
gın tehlikesine karşı yerleştirilmiş su püskür­
tücüleri bulunur. Püskürtücülerin su çıkış
uçları kolay eriyen bir kurşun alaşımından
yapılmış tapalarla tıkanmıştır. Yangın çıkacak
olursa bu tapalar ısının etkisiyle hemen erir ve
su otom atik olarak püskürmeye başlar. K ur­
şun, kalay ve az m iktarda antim ondan oluşan
ve “kral m adeni” olarak adlandırılan alaşım,
eskiden içki kupalarının ve sofra takımlarının
yapımında kullanılırdı (bak. K ral M a d e n î ).
Günüm üzde kurşun, tipo basımda m atbaa
harflerinin (bak. BASIM), org borularının,
tüfek mermilerinin ve av tüfeği saçmalarının
yapımında kullanılır. Katışıksız haldeyken
kurşun oldukça yum uşaktır, ama antimon ya
da arsenik katılarak hazırlanan kurşun ala­
U K A to m ic Energy A uthority
şımları serttir. Bazı m otor ya da makine
yataklarının yapımında ise kurşun ve tunç
alaşımları kullanılır (tunç, bir bakır ve kalay
alaşımıdır).
Dünyada üretilen kurşunun yaklaşık üçte
biri, elektrik pillerindeki ve aküm ülatörlerde­
ki levhaların üretiminde tüketilir (bak. PİL).
Yakıt olarak kurşun katılmış benzin kullanan
m otorlar daha sarsıntısız çalışır. Kurşun,
radyoaktif m addelerin çıkardığı ışınları geçir­
mez. Bu nedenle nükleer santrallardaki reak­
törler kurşun levhalardan yapılmış kalkanlar­
la perdelenir; hastanelerde de röntgen filmi
çekilirken, filmi çeken teknisyenler kurşun­
dan yapılmış bir siperliğin arkasına geçerler.
Kurşunu değişik kimyasal m addelerle birleş­
tirerek hazırlanan çeşitli m addelerin pek çok
önemli kullanım alanı vardır. Bunlardan,
önemli bir pigm ent (renk verici madde) olan
üstübeç (bazik kurşun karbonat) boya yapı­
m ında, sülüğen (kurşun oksit) ise, çelik mal­
zemelerin paslanmasını önlemek için astar
boya olarak kullanılır. Sülüğenden cam yapı­

mında ve seramik eşyaların sırlanmasında da
yararlanılır. (Sırlama, seramik ya da porselen
eşyanın yüzeyine parlak bir görünüm kazan­
dırmak amacıyla ince bir katm anın sıvanması­
dır.) Çeşitli böcek ilaçları da kurşun bileşikle­
rinden hazırlanır. Bazı silahların, ilk ateşle­
meyi sağlayan fünye sistemlerinde de, güçlü
bir patlayıcı olan kurşun azotür bileşiği kulla­
nılır (bak. PATLAYICILAR).
En çok kurşun üreten ülkeler A B D , Avus­
tralya ve M eksika’dır. K anada’da SSCB’de,
A frika’nın kuzey kesimlerinde ve Güney
A m erika’da Peru’da da önemli kurşun yatak­
ları vardır.
Kurşun en çok, bir kurşun kükürt minerali
olan galen cevherinden elde edilir. Bu cevher
bazı yerlerde kireçtaşıyla birlikte bulunur.
Kurşunu elde etm ek için galen önce kırılır ve
sonra kavrularak kükürtten arındırılır. Kav­
rulmuş galen kokköm ürü ve kireçtaşıyla ka­
rıştırılarak fırına doldurulur. Kokköm ürünü
yakmak için fırının alt kısmından içeri hava
püskürtülür ve böylece eriyen kurşun fırının
altından dışarı alınır. Kireçtaşı, cevher içinde­
ki istenmeyen katışkıların sıvı metalin yüze­
yinde cüruf halinde toplanarak ayrılmasını
sağlar.
Bu işlemin sonucunda elde edilen kurşun, az
m iktarlarda altın, gümüş, bakır ve başka
m etaller içerir. M etalin bunlardan arındırıl­
ması için daha başka işlemlerin uygulanması
gerekir. Bazen bu arıtm a işlemlerinin sonu­
cunda elde edilen gümüş, tüm işlemin maliye­
tini karşılayacak bollukta olur. Son işlemden
de geçirilerek elde edilen katışıksız kurşun
kalıplara dökülerek külçe haline getirilir.
Kurşun metalinin önemlice bir bölümü de,
hurda kurşun boruların ya da pil levhalarının
eritilmesi yoluyla üretilir.
Kurşun ve bileşikleri zehirlidir. Kurşun zehri
vücutta yerleşir; eğer herhangi bir kimse uzun
bir süre kurşunla temas ederse vücuttaki zehir
artar ve beyinle sinir sisteminin zarar görm e­
sine yol açar. Bazı bölgelerde bulunan “sert"
sular, kurşun borularla taşındığında, borunun
iç yüzeyinde koruyucu bir kurşun sülfat kat­
manı oluşur ve böylece suya kurşun karışmaz.
Suyun “yum uşak” olduğu yerlerde bu katman
oluşmayabilir. Su boruları için çoğu kez plas­
tik ya da bakır kullanılmasının nedeni budur.
KURT 109
KURT. Kurtlar, evcil köpeğin ataları arasında
sayılan etçil memelilerdir. Bazı köpek soyları
kurda çok benzer. Am a kuyruk ucunun yuka­
rı doğru kıvrılmaması ve havlamak yerine
uluması bir kurdun benzer görünüşteki köpek
soylarından ayırt edilmesini sağlar.
Boz kurt ya da bayağı kurt (Canis lupus) en
iyi bilinen kurt türüdür. Eskiden bütün Kuzey
Am erika ve Avrasya’da yaşayan bu türün
günümüzdeki coğrafi dağılımı oldukça daral­
mış, kuzey kesimleri dışında Kuzey A m erika’
da ve büyük ölçüde A vrupa’da ortadan kalk­
mıştır.
Sayıları 20’yi bulan, bazen aşan sürüler ya
da aile grupları halinde yaşayan boz kurtlar
zeki ve çevik hayvanlardır. Dişiler baharda,
bir batında 3-14 yavru doğurur. Barındıkları
ZEFA
Boz kurt, o rm a n la rd a o ld u ğ u kadar açık alanlarda,
hem sıcak, hem de çok soğ uk b ö lg e le rd e yaşam aya
uyu m sağlam ış sağlam yapılı b ir yırtıcı hayvandır.
inler kayalar arasında, devrilmiş ağaç gövde­
leri içinde ya da yerdeki oyuklarda bulunabi­
lir. Çeşitli küçük hayvanları ve kuşları yem ek­
le birlikte başlıca besinleri domuz ve geyik
gibi iri hayvanlardır. Burunları çok iyi koku
alır. Genellikle yavru, yaşlı ve hasta hayvan­
ları avlayarak doğal dengeye yardımcı olur, iri
otçul hayvanların aşırı çoğalmasını engeller­
ler. Am a evcil hayvanlara da saldırdıkların­
dan, insanlar tarafından uzun yıllardan beri
öldürülmüş, birçok bölgede yok olmuşlardır.
Kurtların insanlara her fırsatta saldıracak
kadar yırtıcı olduğunu anlatan birçok öykü ve
söylenti vardır. Am a bunlar büyük ölçüde
abartılmıştır. Kurtlar insanlar için genellikle
110 KURT
tehlikeli hayvanlar değildir; yalnız zorda kal­
dıklarında ve çok açken insanlara saldırırlar.
Araştırm alar kurtların son derece ilginç top­
lumsal davranışları olduğunu göstermiştir.
Bunlar arasında değişik sesler çıkarmak, yüz­
lerinin anlamını değiştirmek, çeşitli biçimler­
de durm ak ve yaşadıkları bölgenin sınırlarını
belirlemek için koku izleri bırakm ak sayılabi­
lir. Boz kurttan daha küçük yapılı olan kır
kurdunun (Canis latrans) kulakları daha iri,
burnu daha sivridir. Kuzey A m erika’da yaşa­
yan bu türün omuz yüksekliği 60 cm, ağırlığı
Frank L a n e Picture A gencv
Kır kurd u, k e m iric ile r ve tavşa nla rın yanı sıra leşleri
ve çeşitli bitkisel m a d de leri de yer.
23 kilogramdır. Geceleri duyulan kesik kesik,
havlamayı andıran bağırışı ve uzun hüzün
verici ulumasıyla dikkat çeker. Yalnız ya da
sürü halinde, bazen saatte 64 kilometreye
ulaşabilen bir hızla koşarak avlanır. Başlıca
avları kemiriciler ve tavşanlardır. Ayrıca leş­
leri ve çeşitli bitkileri de yerler. Boz kurtta
olduğu gibi erkek ve dişi arasında kurulan
bağın bazen yaşam boyu sürdüğü sanılm akta­
dır. Kır kurdu ile köpek çiftleşebilmekte ve
bu iki hayvandan melez yavrular doğm ak­
tadır.
A B D ’nin Louisiana ve Texas eyaletlerinde
yaşayan kızıl kurt (Canis ru f us) kır kurdun­
dan daha iri, boz kurttan daha küçük yapılı­
dır. Bu tür, kır kurduyla melez oluşturabil­
m ektedir.
Kurt adıyla bilinen, ama Canis cinsinden
olmayan iki tür vardır. Bunlardan Brezilya,
Paraguay ve A rjantin gibi Güney Am erika
ülkelerinde yaşayan yelelikurt ( Chrysocyon
brachyurus) köpekgillerin (Canidae) bir üye­
sidir. Yelelikurdun başı tilkiye benzer. Uzun
bacakları ve ensesi siyah, postunun öbür
bölümleri kızıl kahverengidir. Yalnız yaşayan
bu hayvan genellikle küçük hayvanlan ve
meyveleri yiyerek beslenir. Çok ayrı bir
grupta yer alan tasm anyakurdu ise kanguruya,
akraba bir keseli memelidir (bak. T a s m a n y a ­
k u rd u ).
KURT bak. S o lu c a n .
KURTARM A ÇALIŞMALARI, hava, deniz
ve kara yolculuklarında kazaya uğrayan ya da
fırtına, sel, çığ, deprem gibi doğal olaylarla
yaşamı tehlikeye girenlerin yardımına koşa­
rak onları içinde bulundukları kötü durumdan
kurtarm ak için yapılan çalışmalardır.
Uçak Kazaları
II. Dünya Savaşı’ndan önce uçak kazalarında
kurtarm a çalışması yapmakla görevli özel bir
örgüt yoktu. Denize düşen havacıların yaşamı
deniz kuvvetleri ya da kıyı koruma gemileri
ile çevrede bulunan ticaret gemilerinin onları
bulup kurtarm asına bağlıydı. Am a bu savaş
sırasında denizin üzerinde kaybolduğu bildiri­
len uçakları aram ak için özel hava filoları
kuruldu. A ram alarda görev alacak hızlı tek­
neler limanlarda görevlendirildi. Denizaşırı
uçuş yapacak bütün uçaklarda havayla şişiri-
Imperial War M useum
Düşen b ir uçağın lastik bo tta ki uçuş ekibi b ir
ku rta rm a uçağının attığı can kurtara n botuna do ğ ru
kürek çekiyor.
 KURTARMA GEMİSİ 111

Günüm üzde bütün gemilerde, her yolcu

için bir cankurtaran yeleği ve kaza durum un­
da tüm yolcuları almaya yetecek sayıda can­
kurtaran sandalı bulunur. Limanlarda özenle
yapılmış, iyi donatılmış büyük kurtarm a ge­
mileri vardır. En kötü hava koşullarında bile
su yüzünde kalabilecek ve görev yapabilecek
özellikteki bu gemiler çeşitli elektronik aygıt­
lar, radyo ve radarla donatılmıştır (bak.
K u r t a r m a G e m is i).

Dağda Kalanların Kurtarılması

İsviçre A lpleri’nin ünlü senbernar köpekleri,
dağda güç durum da kalanların belki de en çok
Barnaby's

Sedyeye bağlı b ir yaralı ve kurtarıcısı vin çle

h e liko ptere çekiliyo r.

len küçük lastik botlar bulunması ve uçaktaki-

lerin cankurtaran yeleği giymesi sağlandı. Senbernar köpekleri, ilk y e tiş tirild ik le ri yer olan St.
1947’de kurulan Uluslararası Sivil Havacı­ B ernard M an astırı'nın keşişleriyle b irlikte.
lık Ö rgütü, sivil havacılık için çeşitli güvenlik
kuralları belirledi ve kurtarm a çalışmalarıyla sevilen kurtarıcılarıdır. Bu güçlü ve güzel
ilgili özel bir bölüm kurdu. hayvanları ilk kez 17. yüzyılda St. Bernard
Hangi ülkenin uçağı olursa olsun, güç durum­ M anastırı keşişleri yetiştirmiştir. Günümüzde
da kalan bir uçağın kurtarılması çalışmalarına dağlardaki kurtarm a çalışmalarının büyük bö­
bütün ülkelerin kurtarm a örgütleri yardımcı lümü helikopterlerle yapılır.
olur. Küçük alanlara inip kalkabilen ve hava­
da durabilen helikopterler hava ve deniz kur­ KUR TARM A G EM İSİ, denizde kazaya uğra­
tarm a çalışmaları için en uygun araçtır (bak. yanları kurtarm ak için kullanılan özel bir
HELİKOPTER). teknedir. Başka teknelerin devrilebileceği ya
da batabileceği fırtınalarda bile yüzebilecek
Deniz Kazaları biçimde yapılmıştır. Acil durum larda kullanıl­
Radyoyu bulan Guglielmo Marconi, açık mak üzere gemilerin güvertelerine yerleştiri­
denizde güç durum da kalan gemilerin imdat len türlerine cankurtaran sandalı denir. Daha
(SOS) sinyallerini otom atik olarak alan bir büyük kurtarm a gemileri kıyıdaki kurtarm a
aygıt da yapmıştı. İlk kez 1909’da radyoyla işleri için hazır olarak limanlarda bekletilir.
verilen bir imdat sinyalinin alınması sonucun­ Birçok ülkede kurtarm a gemisi hizmetleri
da gerçekleştirilen bir deniz kurtarm a çalış­ özel birimler olarak düzenlenmiştir.
masıyla, A B D ’nin doğu kıyısındaki Nantuc- Bir kurtarm a gemisi, en kötü hava koşulla­
ket açıklarında başka bir gemiyle çarpışan rında denize çıkabilecek ve hasara uğradığı
Republic adlı geminin yolcuları kurtarıldı. zaman bile görevini sürdürebilecek biçimde
112 KURTBAĞRI
Topham
C om vvall'daki Nevvlyn lim a n ın d a g ö re v li M abel Alice
adlı İng iliz kurtarm a gem isi.
tasarlanır. Küçük şişirme botlardan, uzunluğu
21 m etreye varan büyük teknelere kadar, çok
çeşitli kurtarm a gemileri vardır.
1958’de yapılan 11 m etre boyundaki Oak-
ley adlı kurtarm a gemisi, fırtınada devrilse
bile kendi kendini düzeltiyordu. Tekne devri­
lince, safra tankındaki 1,5 ton su otom atik
olarak denge tankına akıyor ve tekneyi düzel­
tiyordu. Önceleri ahşap olan kurtarm a gemi­
leri daha sonra çelikten yapılmaya başlandı.
20. yüzyıl başlarında buhar makinesiyle dona­
tılmış, çelik gövdeli kurtarm a gemileri kulla­
nıldı. Fiberglas gövdeli kurtarm a gemileri
yapılması da denenm ektedir.
Günüm üzde güvenlik nedeniyle çift m otor­
lu olan kurtarm a gemileri radar, radyo ve
sonar aygıtlarıyla donatılmıştır. Kurtarm a ge­
milerinde ip atm a aygıtı, cankurtaran şam an­
dırası, sedye, ilkyardım donanımı, acil du­
rumda kullanılacak hazır yiyecekler ve bir
tırmanm a ağı da bulunur.
KURTBAĞRI denen bitkilerin A vrupa, Asya
ve Avustralya’da kendiliğinden yetişen 50
kadar türü vardır. Zeytingiller familyasının
Ligustrum cinsini oluşturan bu türlerin bazıla­
rı gösterişli biçimleri nedeniyle süs bitkisi
olarak yetiştirilir, bazen de çit olarak dikilir.
Çalı ya da ağaççık yapısındaki bu bitkiler oval
biçimli parlak yeşil yapraklarla donanmış
dalların ucunda hoş kokulu beyaz çiçekler
açar. Tek tek değil küm eler halinde bulunan
bu çiçeklerin döllenmesiyle siyah, mavi ya da
yeşilimsi yuvarlak küçük meyveler oluşur ve
bunlar genellikle kış boyunca dalların ucunda
asılı kalır. Kurtbağrı türleri öbür bazı bitkile­
re oranla böcek ve m antarlardan daha az etki­
lendiği, ayrıca kentlerin hava kirliliğine daya­
nıklı olduğu için yaygın olarak yetiştirilir.
B unlardan adi kurtbağrı (Ligustrum vulga-
re) A vrupa’dan Kuzey Afrika ve Batı Asya’ya
kadar uzanan bölgelerde yaygındır. Türkiye’
de kendiliğinden yetişen tek tür vardır ve he­
men tüm ormanlık alanlarda bulunur. O rtala­
ma 4,5 m etreye boy atabilen bu bitki budana­
rak istenilen biçimin verilebildiği iyi bir çit
bitkisidir. Bu nedenle de pek çok çeşidi geliş-
M aurice N im m o
K urtbağrı b itk ile rin in baygın kokusuyla gece
keleb ekle rini üzerine çeken beyaz çiçekleri vardır.
tirilmiştir. G ene parkçılıkta değerli bir bitki
olan Japon kurtbağrı (Ligustrum japonicum)
da yaygın olarak yetiştirilen türlerdendir.
Yaprağını dökmediği için yaz kış bahçeleri
süsleyen bu tür, dallarından kesilen parçalar
(çelikler) yardımıyla çoğaltılır.
KURTBOĞAN. Düğünçiçekleriyle aynı fa­
milyada yer alan kurtboğanlar (A conitum )
çok zehirli bitkilerdir. Öyle ki bu bitkilerin
köklerinden akan özsu eskiden kurt gibi bazı
vahşi hayvanları zehirlem ek için kullanılırdı.
Nitekim, adını da bu özelliğinden alan bu
bitkilere ayrıca “kaplanboğan” ya da “boğan-
o tu” gibi adlar da verilir. Kurtboğanların ze­
hirleyici etkisi bütün organlarında, daha çok
da köklerde bulunan akonitin adlı alkaloit
yapısındaki bir m addeden kaynaklanır; ako­
nitin öldürücü etkisini kalbi durdurarak gös­
terir. Bununla birlikte, kurtboğanların bazı
türleri (özellikle de Aconitum napellus) çok
eskiden beri ağrı kesici ilaç olarak kullanıl­
 KURTULUŞ SAVAŞI 113

m aktadır. A m a, son derece tehlikeli olduğun­ KURTULUŞ SAVAŞI. Milli M ücadele, İs­
dan kullanımları giderek azalmıştır. Gene de tiklal Harbi gibi adlarla da anılan Kurtuluş
bugün hâlâ bazı ülkelerde bu amaçla yetiştiril­ Savaşı Türk tarihinin kısa ama son derece
m ekte ve ilaç hazırlanm aktadır. yoğun askeri ve siyasal olaylarla dolu bir
Kurtboğanların kuzey ılıman kuşağa dağıl­ dönemidir. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’n-
mış 60 kadar türü bilinmektedir. Hepsi de den Türkiye’ye, saltanattan cumhuriyete ge­
çokyıllık otsu bitkiler olan bu türlerin kalın çiş sürecini de içeren bu dönem 30 Ekim
yumrumsu köklerden yükselen dik gövdeleri 1918’de M ondros M ütarekesi’nin imzalanma­
vardır. Gövde boyunca dizilmiş parçalı yap- sıyla başlar, 29 Ekim 1923’te Türkiye Cum hu­
riyeti’nin ilanıyla sona erer.

Mondros Mütarekesi ve İlk Sonuçları

K u rtb o ğ a n la r çok zeh irli am a buna karşılık son
derece alım lı b itkile rd ir.
raklar uca doğru yerini genellikle m or çiçekle­
re bırakır. Dik salkımlar halinde bir araya
toplanmış çiçeklerin taçyapraklarından üstte­
ki kıvrılarak miğfer biçimini almıştır ve
içinde balözü keselerini barındırır. Uzun di­
liyle bu miğferi iterek çiçekten balözü almayı
başaran tek böcek toprak yabanarısıdır; işte
bu yüzden kurtboğanların yetiştiği yörelerde
bu böceklere bolca rastlanır.
Avrupa ve Uzakdoğu’ya özgü mavi, sarı ya
da beyaz çiçekli bazı türler doğal ortam ından
alınarak bahçelere süs bitkisi olarak dikilmiş
ve pek çok çeşidi geliştirilmiştir. Türkiye'de
süs olarak yetiştirilmeyen ama yabani olarak
kırlarda bulunan üç türü vardır. Kuzeydoğu
ve Doğu A nadolu’nun dağlık kesimlerinde
yetişen bu türlerden ikisi (Aconitum cochleare
ve Aconitum nasutum) mavimsi mor, öbürü
ise (Aconitum orientale) leylak renkli çiçekle­
riyle dikkati çeker.
KURTÇUK bak. L a rv a .
Osmanlı D evleti’nin I. Dünya Savaşı’ndaki
yenilgisini belgeleyen M ondros M ütarekesi
(bak. M o n d r o s M ü t a r e k e s İ ) ile Anadolu ve
Trakya her türlü işgale açık bir duruma
geliyordu. Çünkü m ütareke hükümleri galip
devletlere gerekli gördükleri her yeri işgal
etme hakkı tanıyor, buna karşılık Osmanlı
ordusunu birkaç birlik dışında tümüyle terhis
ediyor, silahlarına da el koyuyordu. Koşullar
böylesine ağırken İstanbul’daki hüküm et si­
yasal görüşmeler yoluyla bunların hafifletile-
bileceğini umuyor, imzalanacak barış antlaş­
masıyla daha elverişli bir konum elde edilece­
ğine inanıyordu. Halbuki M ondros M ütare­
kesi’nin hemen ardından işgaller başladı. Ö n­
ce İngilizler sonra Fransızlar Güneydoğu
A nadolu’da toprak ele geçirmeye giriştiler.
Onları Yunanlılar'dan daha çabuk davrana­
rak Muğla ve A ntalya’ya asker çıkaran İtal-
yanlar izledi. Yunanlılar I. Dünya Savaşı'na
girmelerine karşılık olarak kendilerine vaat
edilen Ege Bölgesi'ni tümüyle işgal edebil­
mek amacıyla geniş çaplı hazırlıklara girişmiş­
lerdi. Hazırlıklar ancak Mayıs 1919'da bitiril­
di ve Kurtuluş Savaşı'nın da ilk büyük dönüm
noktası olan İzmir'in işgaline 15 Mayıs
1919'da girişildi.
İzmir'in İşgali ve Direnişin Başlaması
İzmir'in işgali Kurtuluş Savaşı'nın silahlı dire­
nişinin başladığı tarihe de işaret eder. İşgale
tepki olarak ilk kurşun gazeteci Haşan Tahsin
tarafından İzmir'de atıldı. Onu Ege Bölge-
si'nde genişleyen Yunan işgaline karşı başka
yerlerde başlayan silahlı direnişler izledi. Bu
direnişi yapanlar daha çok bölgede yaygın bir
gelenekten yetişen efelerdi. O zamana kadar
A nadolu'nun birçok yerinde kurulmuş m üda­
114 KURTULUŞ SAVAŞI
M ustafa K e m a l'in K u rtu lu ş Savaşı'nı y ö n e ttiğ i m erkez olan Ankara 1920'de yoksul b ir A n a d o lu kasabasıydı.
faa-i hukuk (hakları savunma) örgütleri barış­
çı yollardan hak aramaya uğraşıyor, bir bölü­
mü de umutsuzluk içinde bölgesel çözümler
arıyordu. Buna karşılık özellikle İstanbul’da
toplanmış bazı çevreler işgalci büyük devletle­
rin dostluğuna sığınıyor, yerli azınlıklar ise
açık ya da gizli olarak işgali destekleyen,
kolaylaştırmayı amaçlayan silahlı ve silahsız
örgütler kuruyorlardı.
İzmir’in işgali bu bakım dan herkes için
uyarıcı oldu. Özellikle müdafaa-i hukuk ör­
gütleri Ege’deki kanlı işgal hareketleri karşı­
sında ancak silahla direnilebileceğini anladı­
lar. Gerçi İzm ir’in işgali bütün yurtta sert
tepkilere yol açtı, düzenlenen büyük gösteri­
lerle protesto edildi, ama bunun işgalci dev­
letlerin üstünde pek etkisi olmadı. Aslında
müdafaa-i hukuk örgütleri de birbirinden ko­
puktu, silahlı direniş grupları da hem küçük
topluluklar halindeydi, hem de yeterli silah­
lardan yoksundu. İşte bu dağınık güçleri top­
layıp bir araya getirecek kişi İzmir’in işgalinin
ertesi günü Samsun’a doğru yola çıkan M usta­
fa Kem al’di.
Ernest B. SchoedsacklNatura! Geographic M agazine
M ustafa Kemal A nadolu’nun batısından
başlayan işgale karşı, direniş cephesinin doğu­
da kurulması gereğine inanıyordu. Bunun için
de bütün sivil örgütleri ve askeri gücü birleş­
tirmenin zorunluluğunu görüyordu. Samsun’a
çıktıktan sonra ilk uğrak yeri olan Am asya’da
yayınladığı tamim (bildirge) ülkenin içine
düştüğü durum u açıklıkla saptıyor, çözümün
bütün güçlerin birleşmesinden geçtiğini vur­
guluyordu. M ustafa Kemal sonraki adım ­
larını da bu doğrultuda attı. Erzurum ve
Sivas kongreleriyle (bak. E r z u r u m v e S î v a s
K o n g r e l e r i ) sivil örgütlerin birleşmesinden
A nadolu ve Rumeli M üdafaa-i H ukuk Cemi­
yeti doğdu. Şimdi sıra askeri ve sivil güçle­
rin hareketlerinin yasal dayanağını oluştu­
racak, bütün milleti temsil edecek üst düzey­
de bir örgütün kurulm asına gelmişti. Bu da
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) ola­
caktı.
İstanbul Hükümetleri
A nadolu’da bu gelişmeler olurken İstanbul’
daki padişah yönetimi galip devletlerin her
 KURTULUŞ SAVAŞI 115

türlü baskısına boyun eğiyor, Mustafa Ke­
mal’e ve yandaşlarına cephe alarak güçlenme­
lerini engellemeye çalışıyordu. Başta sadra­
zam Dam at Ferid Paşa olmak üzere İstanbul
hüküm etlerinin ileri gelen kişileri Mustafa
Kemal ve arkadaşlarını asi olarak görüyorlar,
işgallerin genişlemesinin nedenini direnişçile­
rin karşı koymalarında arıyorlar, bu hareket­
lerin imzalanacak barış antlaşmasını tehlikeye
düşüreceğine inanıyorlardı. Am a toplantıya
çağırdıkları Osmanlı M ebusan Meclisi bile
onlar gibi düşünmüyordu. 12 Ocak 1920’de
toplanan meclis aldığı bir kararla Sivas Kon-
gresi’nde kabul edilen ilkeleri benimsediğini
açıklayınca galip devletler direniş ruhunun
İstanbul’da bile ne denli güçlendiğini gördüler
ve 16 M art 1920’de kenti işgal ederek Osman-
lı Mebusan Meclisi’ni dağıttılar. Direniş yanlı­
sı milletvekillerinden ve aydınlardan ele geçi­
rebildiklerini de M alta Adası’na sürdüler. Bir
bölüm asker ve sivil aydın ile milletvekili de
mücadeleyi sürdürm ek amacıyla A nadolu’ya
geçti.
TBMM'nin Toplanması
27 Aralık 1919’da A nkara’ya gelen Mustafa
Kemal burasını A nadolu’daki direniş hareke­
tinin merkezi olarak seçmişti. Gerçekten de
A nkara coğrafi konumu bakımından A nado­
lu’nun ortasına yakın bir yerde bulunuyordu.
Ayrıca o dönemin en önemli ulaşım aracı olan
demiryolunun doğudaki son durağı da A nka­
ra’ydı. Böylece İstanbul’la, Ege Bölgesi’yle
ve Güney A nadolu’yla düzenli bağlantı sağ­
lanmış oluyordu. M ustafa Kemal işgale boyun
eğerek her türlü bağımsızlığını yitirmiş İstan­
bul’daki padişah yönetimine karşı ulusun
gerçek iradesini temsil edecek yeni meclisin
A nkara’da toplanmasını kararlaştırdı. Her
ilden seçilen milletvekilleriyle kapatılan Os-

Türkiye İŞ Bankası A ta tü rk ve D evrim Serisi

M ustafa Kem al Erzurum ve Sivas ko n g re le rin i ge rçe kle ştird ikte n sonra gücünü İsta nb ul h ü kü m e tin e de
kabul e ttirm e k am acıyla 20-22 Ekim 1919'da Sadrazam A li Rıza Paşa ile b ir dizi g ö rü ş m e yap m ıştır. M ustafa
Kem al, A m a sya 'd a n Sivas'a dönerken uğradığı T o ka t'ta arkadaşlarıyla.
116 KURTULUŞ SAVAŞI
manii M ebusan Meclisi'nin A nadolu’ya geçen
üyelerinin bir araya gelmesiyle oluşan Türki­
ye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 23 Nisan
1920'de toplandı ve kendi içinden bir hükü­
met seçti. TBMM başkanlığına getirilen Mus­
tafa Kemal aynı zamanda hüküm etin de
başındaydı. Böylece A nadolu'da yeni bir dev­
letin varlığı bütün dünyaya duyurulmuş olu­
yordu.
A nadolu’da yeni bir hüküm etin varlığına
İstanbul yönetimi de işgalci devletler de sert
tepki gösterdiler. İstanbul yönetiminin kış­
kırtmalarıyla Mayıs 1919'dan beri A nadolu'
nun çeşitli yerlerinde baş gösteren ayaklan­
malar yeniden alevlendi (bak. A N Z A V U R A Y A K ­
LANM ASI). Bu ayaklanmaları bastırm ada bü­
yük yararlıkları görülen çeteler artık Kuva-yı
Milliye (ulusal kuvvetler) olarak anılır olmuş­
tu. İstanbul yönetimi Nisan 1920’den başlaya­
rak Kuva-yı Milliye’ye karşı Kuva-yı İnzibati­
ye adı verilen karşı bir güç oluşturarak İzmit
yöresinde harekete geçti. Bunu Adapazarı,
Bolu, Yozgat, Çorum , Tokat ve Konya’daki
ayaklanmalar izledi. A nkara hüküm eti Kuva-
yı Milliye’nin yardımıyla bu ayaklanmaları
bastırmayı başardı. Bu arada Yunanlılar da
ilerlemelerini sürdürerek Balıkesir’i ve Bursa’
yı, ardından da bütün Trakya’yı işgal ettiler.
A nkara hükümetinin işgallere karşı koyacak
gücü henüz yoktu. Am a bu durum düzenli bir
orduya ne denli gereksinim olduğunu ortaya
koyuyordu. Ayrıca Kuva-yı Milliye’nin yer
yer A nkara hüküm etinin gücünü sarsmaya
varan başına buyruk davranışları da olumsuz
bir görüntü yaratıyordu.
Ö te yandan galip devletler Anadolu da
dahil olmak üzere Osmanlı topraklarını pay­
laşma yolundaki planlarını son aşamaya geti­
rerek bir barış antlaşması biçiminde sunmaya
hazırlanıyorlardı. 21 Nisan 1920’de San Re-
m o'daki toplantıda verilen karara göre Irak
ve Filistin İngiltere’nin, Suriye Fransa’nın
yönetimine bırakılıyor, A nadolu’nun A kde­
niz kıyıları İtalya’ya, Suriye ile komşu G üney­
doğu Anadolu Bölgesi Fransa’ya, Ege ve
Trakya Y unanistan’a veriliyordu. Boğazlar
ise uluslararası bir kurul tarafından yönetile­
cekti. Galip devletler bu tasarının yalnız
İstanbul yönetimince değil TBMM tarafından
da kabul edilmesi için girişimlerde bulundu­
lar. TBMM kendi varlık nedenini ortadan
kaldıracak böylesi bir öneriyi doğal olarak
reddetti. İstanbul yönetimi ise Osmanlı Dev­
leti’nin varlığını kâğıt üstünde tanıyan, padi­
şaha dokunulmayacağını garanti eden ve İs­
tanbul’un başkent olarak kalmasını sağlayan
birkaç küçük değişiklikle tasarıyı kabul etti ve
10 Ağustos 1920’de Sevr Antlaşm ası’m imza­
ladı. Artık İstanbul ile A nkara’nın yolları
kesin olarak ayrılmıştı.
Askeri Cepheler
TBMM hükümeti ilk günden başlayarak ulu­
sal bir ordu yaratm a yolunda yoğun çabalar
harcıyordu. Eldeki birlikler yeniden düzenle­
niyor, bölgesel seferberlikler ilan edilerek
İletişim Yayıncılık A rşivi
K u rtu lu ş Savaşı'nın dö nü m
noktası ola n Sakarya Savaşı
öncesinde y u rt çapında b ir
s e fe rb e rlik başlatılm ıştı.
Ö küzlerle çekilen to p la r
cepheye g id iy o r.
 KURTULUŞ SAVAŞI 117

İletişim Yayıncılık A rşivi

K u rtu lu ş S avaşı'nda düzenli o rd u n u n oluşm a sıyla düşm ana karşı başarılı savaşlar v e rilm e y e başlandı. T ürk
askerleri siperde.

yeni birlikler kurulmaya çalışılıyor, A nkara’ sında yitirilen toprakları geri almak için 28
da açılan talimgâh ile de subay açığının Eylül 1920’de harekete geçti. 30 Ekim ’de
kapatılması hedefleniyordu. Öte yandan Ege’ Kars’a girerek bölgeyi ellerinde tutan Erme-
de Kuva-yı Milliye’nin küçük çaplı direnişi niler’i barışa zorladı. 2 A ralık’ta imzalanan
sürerken G üneydoğu’da A ntep, Urfa ve Ma- Güm rü Antlaşması ile Kars Türkiye’ye bıra­
raş’ta halkın kendi olanaklarıyla oluşturduğu kıldı. Daha sonra yapılan Moskova (16 M art
gönüllü birlikler, işgalci Fransızlar’a karşı 1921) ve Kars (13 Ekim 1921) antlaşmalarıyla
kentlerini kurtarm ak için çetin bir savaş Doğu A nadolu’daki sınır kesin olarak belir­
veriyorlardı. Ocak 1920’de sokak çatışmaları lendi. Bu antlaşm alar Doğu Cephesi’ndeki
biçiminde başlayan bu direnişler giderek bü­ birliklerin savaşın daha yoğun olarak sürdüğü
tün kenti içine alan m uharebelere dönüştü ve Batı Cephesi’ne kaydırılması olanağını sağ­
bunun sonunda önce Urfa ve M araş, ardından ladı.
da A ntep işgalden kurtuldu. Bu kentlerimize
işgale karşı direnişte gösterdikleri başarıdan Batı Cephesi
ötürü sonradan Şanlıurfa, Kahramanmaraş ve Yunanlılar’ın 15 Mayıs 1919’da İzmir’e çık­
Gaziantep adları verildi. malarıyla başlayan işgal hareketleri küçük
çaplı direnişleri kırarak ilerlemiş Temmuz
Doğu Cephesi 1920’ye gelindiğinde bütün Ege Bölgesi’ni ve
TBM M ’ye bağlı askeri güçlerin ilk düzenli Trakya’yı içine almıştı. Buna karşılık TBMM
harekâtı Doğu Cephesi’nde olmuştur. M erke­ hükümeti de düzenli ordu kurma yolundaki
zi Erzurum ’da bulunan 15. K olordu’nun ko­ kararının bir uygulaması olarak Batı Cephesi
mutanı Kâzım Karabekir doğu sınırındaki komutanlığını oluşturmuştu. Batı Cephesi he­
belirsizliği gidermek ve I. Dünya Savaşı sıra­ nüz derlenip toparlanm a çalışmaları içinde
118 KURTULUŞ SAVAŞI
olduğundan önceleri düşmanla çatışmaya gir­
m ekten kaçınmış, ama varlığını duyurmaktan
da geri durmamıştı. Düşmanla ilk çatışma
başına buyruk davranışlarıyla TBMM hükü­
metinin otoritesini tanımadığını açıkça göste­
ren Kuva-yı Milliye kom utanlarından Çerkeş
E them ’in yakalanması için düzenlenen hare­
kât sonrasında oldu. Türk birliklerinin Çerkeş
Ethem güçlerini izlemesinden yararlanm ak
isteyen Yunan ordusu 6 Ocak 1921’de ileri
harekâta girişerek 9 O cak’ta İnönü’ye vardı.
Buradaki Türk birlikleri iki gün süren çetin
bir savaştan sonra Yunanlılar’ı püskürtmeyi
başardılar. Tarihe I. İnönü Savaşı olarak
geçen bu çarpışma A nkara hüküm etinin gü­
cünü uluslararası alanda da göstermesine
fırsat sağladı. Düzenli ve güçlü Yunan ordu­
sunun uğradığı başarısızlık karşısında diplo­
matik çabalara ağırlık veren galip devletler 23
Şubat 1921’de toplanan Londra Konferansı’
na A nkara hüküm etini de çağırdılar. Gerçi
Sevr Antlaşm ası’nın koşullarını biraz daha
hafifleterek A nkara hüküm etine de kabul
ettirmeyi amaçlayan Londra Konferansı başa­
rısızlığa uğrayarak dağıldı, ama A nkara hükü­
meti Türk ulusunun gerçek temsilcisi olduğu­
nu bütün dünyaya gösterdi.
Öte yandan Yunanlılar diplomatik yollar­
Sakarya Savaşı'ndan sonraki b ir yıl düşm ana kesin da rbe yi in d irm e y i am açlayan y o ğ u n hazırlıklarla geçti.
M ustafa Kemal Büyük Taarruz öncesinde o rd u yu d e n e tliyo r.
dan elde edemediklerini askeri alanda kazan­
mak için yeni bir saldırıya hazırlanıyorlardı.
23 M art 1921’de gene İnönü önlerinde karşı
karşıya gelen Türk ve Yunan birlikleri bu kez
daha geniş bir cephede çarpışmaya başladılar.
Yunanlılar 27 ve 30 M art’taki iki büyük
saldırıları püskürtülünce geri çekilmek zorun­
da kaldılar. Cephenin güney ucundaki Af­
yon’u işgal eden Yunan birlikleri de kenti terk
ettiler. Böylelikle II. İnönü Savaşı’nda da
zafer Türkler'in oldu. Am a Yunanlılar işgal­
lerini daha da yaymak emelinden vazgeçmiş
değillerdi. Ayrıca daha da güçlenecek Türk
ordusunun onları ellerinde tuttukları yerler­
den de atabileceğini görüyorlar, bu yüzden
vakit geçirmeden yeniden saldırmayı hedefli­
yorlardı. Bu amaçla hazırladıkları geniş çaplı
bir askeri harekâtı 10 Temmuz 1921 ’de başlat­
tılar. Afyon, Kütahya, İnönü hattından girişi­
len yoğun saldırı karşısında Türk ordusu daha
iyi savunma yapabilmek amacıyla Sakarya
Irm ağı’nın doğusuna çekildi. Kütahya, A f­
yon, Eskişehir Yunanlılar’m eline geçti. Bu
durum bütün yurtta ve A nkara’da telaşa yol
açtı. O rdunun Sakarya’nın doğusunda da
tutunam am ası durum unda A nkara’nın düş­
man işgaline uğramasından çekiniliyordu.
Um utların kırıldığı bu ortam da M ustafa Ke-
Tnrih VII T. T. T. Cemiyeti, 1939

mal Paşa bütün sorumluluğu üstlenerek
TBM M ’den kendisine başkomutanlık yetkisi
vermesini istedi. Bir süre için TBM M ’nin
yasama yetkisini de başkom utana bırakmasını
içeren bu öneri uzun tartışm alardan sonra
kabul edildi. M ustafa Kemal Paşa yayınladığı
buyruklarla ulusun maddi ve manevi bütün
gücünü seferber etmesini istedi.
Bu arada ordusunun başarısını yakından iz­
lemek isteyen Yunan Kralı Konstantin de
A nadolu’ya gelmiş, son bir saldırıyla A nkara’
nın ele geçirilmesi buyruğunu vermişti. 14
Ağustos’ta ilerlemeye başlayan Yunan ordusu
22 Ağustos’ta Sakarya’nın doğusundaki Türk
cephesine ulaştı. 5 Eylül’e kadar çok şiddetli
m uharebeler oldu. Türk ordusu zaman zaman
zor durum lara düşmesine karşın 5-13 Eylül
arasında bütün gücüyle giriştiği taarruz sonu­
cunda Yunan ordusunu Sakarya’nın batısına
kadar sürdü. Yunanlılar Türk ordusunun izle­
me harekâtını sürdüreceklerini sanıyorlardı.
Am a 22 gün süren savaş Türk ordusunu da
yıprattığından izleme yapılamadı. O rdunun
yeniden derlenip toparlanm ası gerekiyordu.
Bundan sonraki bir yıl Yunanlılar’a kesin
darbeyi indirmeyi amaçlayan hazırlıklarla
geçti. Türk ordusu artık savunmayı değil sal­
dırmayı planlıyordu. Haziran 1922’de ordu­
nun taarruz edebilecek durum a geldiğini gö­
ren M ustafa Kemal Paşa kesin saldırının
ağustos ayında yapılmasını kararlaştırdı. 26
Ağustos 1922’de A fyon’un güneyinden başla­
yan Büyük Taarruz Afyon-Eskişehir arasına
yayılarak sürdü. Beş gün süren taarruzun so­
nuncu günü D um lupınar’da Yunan ordusu­
nun son gücü de yok edildi. Başkomutanlık
Meydan Savaşı adı verilen bu savaştan sonra
dağılıp İzm ir’e doğru çekilmeye başlayan Yu­
nan birlikleri de sıkı bir izleme harekâtı sonu­
cunda etkisiz kılındı. 9 Eylül’de İzmir, 10 Ey-
lül’de de Bursa kurtarıldı. 18 Eylül’de A nado­
lu’da silahlı bir tek Yunan askeri kalmamıştı.
Mudanya Mütarekesi'nden Lozan Barış
Antlaşması'na
Türk ordusunun bu başarısı karşısında henüz
İstanbul’u ellerinde tutan galip devletler bile
ateşkes istemek zorunda kaldılar. 3 Ekim ’de
M udanya’da başlayan görüşmeler sonunda
11 Ekim ’de ateşkes antlaşması imzalandı.
KUŞ 119
Antlaşmanın en önemli sonucu hâlâ Yunan
işgalinde olan Trakya’nın 15 gün içinde boşal­
tılmasının kararlaştırılmasıdır. Böylece T rak­
ya savaşmadan geri alınmış oluyordu. A teş­
kesin ardından galip devletler 27 Ekim ’de
A nkara hüküm etini barış görüşmelerine ça­
ğırdılar. Bu arada TBMM de 1 Kasım 1922’de
aldığı bir kararla Türkiye’de biçimsel de olsa
iki hüküm etin varlığına yol açan saltanata son
verdi. Son Padişah VI. M ehmed Vahideddin
de 17 Ekim ’de ülkeyi terk etti (bak. V a h İDED-
Dİ n ) . İsviçre’nin Lozan kentinde yapılan barış
görüşmeleri I. Dünya Savaşı’nın galibi olan
devletlerin Osmanlı D evleti’nden elde ettikle­
ri ayrıcalıkları yeni Türk yönetimine de kabul
ettirm e yolundaki baskılarından dolayı bir
kez kesintiye uğradıysa da 24 Temmuz
1923’te anlaşmayla sonuçlandı (bak. L o z a n
BARIŞ AN TLA ŞM A SI).
A rtık geriye yeni rejimin niteliğinin belir­
lenmesi kalmıştı. TBMM göreve başladığı 23
Nisan 1920’den beri ulusun gerçek temsilcisi
olduğunu adım adım bütün dünyaya kabul e t­
tirmişti. 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırıl­
masıyla da yeni bir aşamaya girilmişti. Ulusal
sınırlar içinde yeni bir devlet oluşmuş, bu dev­
let Lozan Barış Antlaşm ası’yla dünya ülkele­
rince de tanınmıştı. Am a devletin niteliği be­
lirsizdi. Aslında 23 Nisan 1920’den beri var
olan ulusal egemenliğe dayalı devlet biçimiyle
uyumlu olan rejimin adı cumhuriyetti. TBMM
de bu yönde karar aldı ve 29 Ekim 1923’te Türki­
ye Cumhuriyeti’ni ilan etti (bak. TÜRKİYE).
KUŞ. Kuşlar A ves sınıfını oluşturan sıcakkan­
lı, omurgalı hayvanlardır. Gövdelerini örten
tüyler başka hiçbir hayvan grubunda rastlan­
mayan özelliktedir ve genel olarak kuştüyü
adıyla tanınır. M emeliler ve sürüngenler kuş­
lara en yakın iki sınıftır. Hayvanlar arasında
yalnız kuşlar ve memeliler gövde sıcaklığını
dış etkenlerden bağımsız olarak denetle­
yerek belli bir düzeyde tutabilirler. Ama
kuşların ön bacakları memelilerden farklı
olarak bir çift kanada dönüşmüştür. Kuşların
kanadı yarasalar gibi uçan memelilerinkinden
çok farklıdır. İster uçsun, ister kivi, penguen,
devekuşu gibi uçamasın tüm kuşlarda kanat
bulunur. Yum urtlayarak üreme özelliği ise
kuşları memelilerden çok sürüngenlere yak­
120 KUŞ

laştırır. Ayrıca kuştüyü, sürüngenlerinkine kuyruksokumundaki bezin salgıladığı yağı ge­

benzer pullardan gelişmiştir. Yumuşak tüylü ne gagalarıyla tüm gövdelerine yayarlar.
bir kuş yavrusunun bir kertenkeleye ya da Kuşlar arasında uçma yöntemleri çok deği­
yılana benzer bir yanını göremezsiniz. Ama şiktir. Karalar üstünde uçan küçük kuşlar
parlak tüyleri ve donuk bakışlarıyla bir horoz, kanatlarını sürekli çırparken birçok kuş hava
sürüngen atalarından izler taşır. Kuşların akımlarından yararlanarak süzülür. Kuzgun
sürüngenlere özgü başka bir özelliğine Avus­ ve şahin gibi iri yapılı kara kuşları tepeler
tralya’da yaşayan iriayaklarda rastlanır. Bu arasında yükselen sıcak hava akımlarından,
kuşlar yumurtalarını kuma ve yaprakların albatros ve yelkovankuşu gibi deniz kuşları
içine gömer; yavrular da açık havaya bazı okyanusların üstünde esen rüzgârlardan yarar­
sürüngen yavruları gibi kazarak çıkarlar (bak. lanır. Albatroslar kanatlarını çırpmadan saat­
İRİAYAK). ler boyu havada süzülerek gemilerle yarışa­
Kuşlar yaklaşık 180 milyon yıl önce, dino­ bilir.
zorları ve timsahları da içeren bir sürüngen Uçma biçimleri kuş gruplarının birbirinden
grubundan türemiştir. Bu sürüngenlerden ba­ ayırt edilmesine yardımcı olur. Örneğin ör­
zıları milyonlarca yıllık bir süreç içinde dişle­ dekler ve bazı kıyı kuşları düzenli kanat
rini ve öbür sürüngen özelliklerini yitirmiş, çırpışlarıyla bir doğrultu boyunca, ağaçkakan­
tüylü kanatlar ve kuyruklar geliştirmişlerdir. lar ve ispinozgillerin çoğu alçala yüksele uçar.
Uçmaya nasıl başladıkları ise bilinm em ekte­ Kırlangıçlar ve yelyutanlar ise uçarken sürekli
dir. Bazı bilim adamları yüksek tüneklere ve birdenbire yön değiştirirler.
tırm anarak kendilerini aşağı doğru süzülmeye Kuşların kanatları doğal olarak uçma bi­
bıraktıklarını düşünürken öbürleri, açık alan­ çimlerine uygundur. Orm antavuğu gibi av
larda hızla koşarak havalandıklarını öne sür­ kuşlarının kısa ve yuvarlak kanatları hızla
m ektedir. havalanmaya yatkındır. Kartalların ve akba­
baların kanatları hem hava akımlarından ya­
Her Şey Uçmak İçin rarlanacak, hem de ağır gövdelerini taşıyacak
Kuşların, gövdelerine oranla sürüngenlerin- ölçüde geniş ve küt uçludur. Atm acalar,
kinden çok daha iri beyinleri vardır. Kuşların kırlangıçlar ve kıyı kuşları ise uzun, uca doğru
tüm gövdesi uçmaya elverişli bir yapı kazan­ sivrilen kanatları sayesinde çabucak yön de­
mıştır. Ağırlığı azaltmak için kemiklerinin içi ğiştirebilirler.
kısmen boştur. Kasları çok güçlüdür. Gövde Kuşun uçma biçiminden ne yaptığı kolayca
ağırlığı büyük ölçüde kanatların altında kalır. anlaşılabilir. Kırlangıçlar havada böcekleri
Gem ilerdeki safrayla aynı işlevi gören bu yakalarken sağa sola atılır; ama göç ederken
ağırlık, hayvanın havada yalpalamadan den­ çok daha düzgün bir doğrultu boyunca uçar.
geli bir biçimde uçmasını sağlar. Uçaklar Bir kuş avlanırken ya da düşmanından kaçar­
yapılırken de ağırlığın kanatların altında kal­ ken, yalnız başına ya da sürü halinde uçarken,
ması ilkesine titizlikle uyulur. Kuşun kuyruğu ürem e mevsiminde kur yaparken ya da belir­
m anevra yapmaya ve dengeye yardımcıdır. lediği bölgesini savunurken çok değişik biçim­
Kuşların tüyleri farklı biçim ve boyutlarda­ lerde uçabilir. Havada ok gibi giden bir kuşun
dır. Gövde tüyleri baştan kuyruğa kadar hızı konusunda genellikle yanılgıya düşülür.
arkaya doğru yatık olduğundan uçuş sırasında Oysa saatte 95 kilometreyi aşan bir kuşa
hava direncini azaltır, düzgün ve kaygan bir ender rastlanır. Kuşların çoğu saatte 50 kilo­
yüzey sağlar. Kuşun uçmasını sağlayan kanat metrenin altında kalan bir hızla uçar.
ve kuyruk tüyleri hafif olmasına karşın sert ve
sağlamdır. Uçmak için gerekli itme kuvvetini Uçamayan Kuşlar
büyük ölçüde kaynaşmış parm ak kemiklerine A frika’ya özgü bir kuş türü olan devekuşu
bağlı tüylerden aldıklarından bu tüylere el (Struthio camelus) uçamaz; ama kanatlarını
uçma tüyleri ya da birincil uçma tüyleri denir. saatte 70 kilometreye ulaşan bir hızla koşar­
Kuşlar tüylerini düzeltip temizlemek için ken denge unsuru olarak kullanır. Emu (D ro-
gagalarıyla “tara r” ve tüylerini korum ak için maius novaehollandiae) 1,5 metreyi aşan bo­

T ip ik b ir kuşun be lli başlı b ö lü m le ri.
yuyla devekuşundan sonra yaşayan en iri
kuştur. Avustralya’da yerleşimin başlamasıy­
la birlikte kırıma uğrayan birçok benzerinden
geriye yalnız bu tür kalmıştır. Em ular da çok
hızlı koşabilir ve saatte yaklaşık 50 kilom etre­
lik bir hıza ulaşırlar. Üç türden oluşan kiviler
(Apteryx cinsi) Yeni Zelanda’ya özgü uçama-
yan kuşlardır. Ağırlığı 450 gramı bulan yu­
murtaları gövdelerine göre son derece iridir.
Ender rastlanan kuş türlerinden takahe (No-
torrıis marıtelli) yalnız Yeni Zelanda’da, G ü­
ney A dası’nın ıssız vadilerinde bulunur. Saz-
tavuklarına akraba olan bu uçamayan kuş
türü parlak mavi ve yeşil renklerle bezelidir.
Güney A m erika’ya özgü uçamayan iki kuş
türünden oluşan rea (Rhea cinsi), devekuşla-
rının zebra ve antiloplarla birlikte dolaşması
gibi, geyik ve guanako sürüleriyle karışık
halde bulunur.
Pasifik A dalan’ndan Yeni Kaledonya’da
yaşayan kagu (Rhynochetus jubatus), kanatla­
rını yalnız iki yana açıp “dans” ederken
kullanır. Dalıcımartıların uçamayan tek türü
olan büyük dalıcımartı (Pinguinus impennis)
yakın bir zamana kadar Atlas Okyanusu’nun
kuzeyindeki kayalık adalarda yaşıyordu. Am a
19. yüzyıl başlarında denizciler tarafından
KUŞ 121
Tepe
kırıma uğratılmış, sonuncu çift 1844’te öldü­
rülmüştür. Bir zamanlar A frika’nın doğu kıyı­
ları açıklarındaki M auritius A dası’nda yaşa­
yan dodo (Raphus cucullatus) da yaklaşık 200
yıl önce yok olmuştur. Uçamayan kuşların
genellikle bulundukları yerlerde yaşayan do­
ğal düşmanları olmadığından, kaçmak için
uçmaya gereksinimleri yoktur. Am a insanlar
yalnız kendileri değil yanlarında getirdikleri
köpek, kedi ve fare gibi hayvanlarla da bu
kuşların sonlarını hazırlamışlardır.
Kuştüyü
Kuşun gövdesi uçmaya uygun olarak biçim­
lendiği gibi gövdesini örten tüyler de yaşama
biçimine son derece uygun bir gelişim göster­
miştir. Bulunduğu yere ya da çıkma zamanına
göre değişik özellikler taşıyan bu tüyler genel
olarak küştüyü adıyla tanınır. Kuştüyü, kuşu
yalnız sıcak tutm akla kalmaz, su kuşlarında
deriyi sudan koruma işlevi de görür. Renkle­
riyse kuşun düşmanlarından korunmasına ve
türdeşleriyle iletişim kurmasına yardımcı
olur. Ayrıca erkekler renkleri ve desenleriyle
dişiyi kendine çeker ya da rakiplerini kor­
kutur.
Kuşun rengi genellikle yaşadığı çevreyle
122 KUŞ
uyum içindedir. Am a bu durum tüylerin hep
soluk ve düz renklerde olacağı anlamına
gelmez. Örneğin keskin ışık ve gölge ayrımı­
nın birbirini izlediği çakıllı kıyılarda yaşayan
poyrazkuşları ve yağmurcunlar, siyah beyaz
tüylerle kaplıdır (bak. K o r u y u c u R e n k l e n m e ) .
Kuştüyünün hem kur yapmak, hem de
gözdağı verm ek için gösterişli olması zorunlu­
dur. Kuyruk desenlerinin, kanatlardaki renkli
çizgilerin, baş ve boyundaki süslerin ayrı ayrı
önemi vardır. Bunlara tavuskuşları, lirkuşları
ve cennetkuşları uzun kuyruklarıyla, çoğu
ördek türü kanatlarındaki parlak renkli leke­
lerle, bayağı batağan (Podiceps cristatus) ve
bayağı hindiler (Meleagris gallopavo) başla­
rındaki süsleriyle iyi birer örnektir. Batağan-
larda olduğu gibi süsler bazen hem dişide,
hem de erkekte görülür. Am a genellikle
yalnız erkek kuşlar süslüdür. Göz alıcı tüyler
erkeklerin kolayca gizlenmesini engeller.
Bundan ötürü çok gösterişli erkekler arasında
yalnız yaşama eğilimi yaygındır. Erkek görü­
lüp öldürülse bile, anne ve yavruların yaşamı
tehlikeye girmez. Am a birçok kuş kur yapma
sırasında kullandığı tüylerini, kuyruklarını ve
kanatlarını kapatarak, sorgucunu yatırarak giz­
leyebilir. Kuşların çoğu üreme mevsiminin ar­
dından gösterişli tüylerini döktüğünden güzel­
liklerini önemli ölçüde yitirir (bak. K U ŞTÜ Y Ü ).
Gaga
Kuşlar tüyleriyle olduğu gibi gagalarıyla da
kolaylıkla ayırt edilebilir. Beslenme çeşitliliği
türler arasında gaga yapısını belirleyen temel
etkendir. Çobanaldatanların ve yelyutanların
gagaları çok küçüktür; ama uçarken böcekle­
rin kolayca yakalanmasını sağlayacak ölçüde
açılır. Eskiden Yeni Zelanda orm anlarında
yaşayan ve soyu 19. yüzyıl başlarında tükenen
huy anın (Heteralocha acutirostris) çok ilginç
bir gaga yapısı vardı. Erkeğin düz gagası
çürümüş ağaç gövdelerini oyabilecek biçimde
sivriydi. Dişinin ise uzun gagası aşağı doğru
kıvrılıyordu. Erkek ve dişinin beslenme işbir­
liği yaptığı; erkekler düz gagalarıyla odunu
delerken dişilerin böcek larvalarını çıkardığı
sanılmaktadır.
Küçük kolibrilerin uzun ve çok ince gagala­
rı boru gibi uzamış çiçeklerin içinden balözü
emmeye son derece elverişlidir.
Kıyı kuşlarının yanı sıra solucan bulmak
için gagalarıyla toprağı ve çamuru kazan öbür
kuşların genellikle ucu duyarlı gagaları vardır.
Bu kuşların birçoğu kuzey yarıkürede ürer ve
kışın güneye doğru göç eder. Besinlerini
suyun yüzeyinde ya da sığlıklarda arayan
ördekler geniş gagalarını süzgeç gibi kullana­
rak küçük canlıları yakalar. Kaşıkgagalarda
bu yapı iyice belirginleşmiş ve ucu yayvanla­
şan gaga kaşık biçimini almıştır. Okyanuslar­
da yaşayan borankuşları ve yelkovankuşları
daha dar gagaları sayesinde yüzeyden küçük
deniz canlılarını kapar. Batağanlarm ve öbür
iyi dalıcıların gagaları suyu yarmaya uygun
olarak düz ve sivri uçludur. M akasgagalar su
yüzeyinin hemen üstünde uçarken gagalarının
alt parçasını suya sokarak avlanırlar. Gagala­
rının alt parçası üst parçasından çok daha
uzundur.
Meyve yiyen kuşlar yılın ancak belli dö­
nemlerinde meyve bulabildiklerinden, başka
besinleri de almaya elverişli oldukça kısa ve
düz gagalıdır. Am a tukan ve boynuzgagadaki
gibi iri gagaların meyve salkımlarına ulaşma
amacına yönelik olarak geliştiği sanılmakta­
dır. Tohum la beslenen kuşlar, yedikleri to­
humların çeşidine göre değişen irilikte, olduk­
ça kısa ve kalın gagalıdır. Çaprazgagalar
(Loxia cinsi) gagalarını, iğneyapraklı ağaçla­
rın kozalaklarından tohumları çıkarmakta
kullanır. Papağanların gagaları çok güçlü ve
kanca uçludur. Hem en hepsi tohum yemesine
karşılık Yeni Z elanda’ya özgü kea (Nestor
notabilis) genellikle koyun leşlerinden elde
ettiği hayvansal yağla beslenir.
Yırtıcı kuşların gagaları avlarını parçalam a­
ya yarayacak biçimde gelişmiştir. Bu kuşların
çoğu avlarını güçlü pençeleriyle yakalar.
Bacaklar ve Ayaklar
Kuşların bacakları ve ayakları da yaşama
biçimlerine uygundur. Tavuklar güçlü bacak­
ları ve ayaklarıyla toprağı eşeleyip yiyecekle­
rini arar. Kolibri, yelyutan ve kırlangıç gibi
yaşamını büyük ölçüde havada geçiren kuşla­
rın bacakları küçük ve güçsüzdür. Kartalların
ve akrabalarının iri tırnaklarla donanmış pen­
çeleri küçük hayvanları öldürecek ölçüde
güçlüdür.
Yüzücü kuşların ayakları değişik biçimler­
 KUŞ 123

1 M ekenin b irb irin e perdeyle b a ğlanm a m ış parm akları y ü rü m e s in i kolaylaştırırken pa rm akla rında ki lo p la r
yüzm esine yard ım cı o lu r. 2 Ö rdeğ in perdeli ayakları yüzm ek için son derece u yg u n d u r. 3 K arta vuğu nu n
ayakları kışın kara g ö m ü lm e s in i engelleyecek b ir yapı kazanır. 4 Balık kartalı kaygan balıkları tu tm a ya
e lve rişli gü çlü ve p ü rtü k lü p e nçe leriyle avını yakalar. 5 A ğaçkakanın ayakları ağaç gö vde sine sıkıca
tu tu n m a sın ı sağlar. 6 Jasana çok uzun parm akları ve tırnakları sayesinde su b itk ile rin in üstünde
yü rü y e b ilir. 7 Balıkçıl uzun bacaklarıyla ça m u rlu sığlıkları karıştıra karıştıra dolaşarak yiyecek arar ve bazen
balıkların yaklaşm ası için uzun süre kım ıldam adan bekler.

de perdeli bir yapı kazanmıştır. Pelikan ve
karabatakların dört parmağı perdelerle birbi­
rine bağlıdır. Öte yandan ördekler, m artılar,
sum rular ve borankuşlarının yalnız üç parm a­
ğı perdelidir. Batağanların ve mekelerin her
bir ayak parmağında yanlara doğru yayılmış
perdeler bulunur. Penguenler, karabataklar
ve dalıcımartılar yaşamlarının önemli bir bö­
lümünü suyun altında balık arayarak geçirir­
ler. Bacakları suyun içinde ilerlemelerini ko­
laylaştıracak biçimde gövdelerinin arka bölü­
müne yakındır. Kıyı kuşları uzun bacakları
yardımıyla gövdelerini suyun dışında tutarlar.
Bazı parm akları arasındaki küçük perdeler
suyun derinleştiği yerlerden kıyıya doğru yü­
zebilmelerini sağlar.
Yeryüzünün karlı bölgelerinde yaşayan
kartavukları ve öbür orm antavukları kışın
parm ak kenarlarında gelişen pullar sayesinde
karda batm adan dolaşabilirler. Jasanalar çok
uzun parm akları sayesinde nilüfer gibi su
bitkilerinin üstünde dolaşır, böcekleri ve öbür
küçük hayvanları avlar.
Birçok kuşun ayaklarındaki dörder p ar­
m aktan üçü öne, biri geriye doğru uzayarak
ağaç dallarını sıkıca kavrama özelliği kazan­
mıştır. Özellikle ötücükuşlar için tipik olan bu
ayak yapısı, kuşların tünedikleri yerlerden
düşmeden uyuyabilmelerini de sağlar.
Kuşlar Nasıl Yaşar
H er kuş türünün kendine özgü bir yaşamını
sürdürme biçimi vardır. Bazıları gündüzleri
hareketlenip, geceleri uyur. Öbürleri yalnız
ya da büyük ölçüde geceleri hareket eder.
Bazı kuşlar gün ışığı ve karanlığın yanı sıra,
124 KUŞ

A y’dan ve gelgit hareketlerinden de etkilenir.
Küçük ötücükuşların büyük bölümü ve baş­
ka birçok kuş tek başına yaşamayı yeğler. Bu
kuşlar yalnız ürem e mevsiminin başladığı ba­
har aylarında eşleşirler. Kuzgun (Corvus co-
rax) ve bazı kuğular gibi birçok kuşun ise ya­
şamları boyunca tek eşli kaldığı sanılm akta­
dır. Baştankaralar gibi bazı türler çiftler ha­
linde ayrı yerlerde ürer, kışın küçük gruplar
halinde bir araya gelir. Küçük gruplar ha­
linde yuva kuran, kışın sürüler halinde topla­
şan kuşlar arasında ispinozgillerin birçok türü
de vardır. M artılar genellikle kalabalık kolo­
niler halinde ürem ekle kalmaz yıl boyunca da
toplu yaşamayı sürdürürler. Çeşitli dalıcımar-
tı türleri gibi bazı kuşlar ise ürem e mevsimi
sona erdiğinde küçük gruplar halinde yaşama­
ya başlar. Ötleğenler ve bazı kıyı kuşları gibi
birçok göçmen kuş yalnız göç sırasında geniş
sürüler oluşturur. Bir sığırcık (Sternus vulga-
ris) gündüz yalnız başına ya da küçük bir grup
içinde beslenip, gece yüzlerce hatta binlerce
türdeşinden oluşan sürülere katılabilir.
Kuşlar bahar ya da güz ayları yaklaşırken
genellikle göçe hazırlanırlar. Bu göç tarlalar
ile yakındaki orm anlar, ovalar ile daha yük­
sek yerler arasında olabilir. Öte yandan kutup
sumrusu (Sterna paradisaea) Kuzey K utbu’n-
dan A ntarktika’ya kadar ekvatoru aşarak 16
bin kilometrelik yolu aşar (bak. H a y v a n
Göçü).
Şakıma, Kur Yapma ve Savunma
Mevsimler arasında belirgin ayrımların görül­
düğü kuşaklarda kuşlar bahar aylarında ürer.
Erkek kuş, dişileri çeken ve çevredeki öbür
erkek kuşları uyaran ötüşüyle yerini belli
eder. Kızılgerdan (Erithacus rubecula) gibi az
sayıda kuş türünün dişisi de şakır. Kuşların
şakıması genellikle erkeğin bir yeri gözüne

Kuşların gagaları g e re ksin im le rin e u yg u n b ir b içim d e g e liş m iş tir. 1 Pelikan. 2 Irigaga. 3 A ğaçkakan.
4 Flam ingo. 5 Kartal. 6 M akasgaga. 7 Karga. 8 Y eşilbaş ördek. 9 Çulluk? 10 Balıkçıl. 11 Çaprazgaga. 12 A ra
13Tukan. 14 Sıvacıkuşu. 15 Ç obanaldatan. 16 Sinekkapan. 17 K olib ri. 18 Bıldırcın. 19 Kaşıkçıkuşu.

kestirip sahiplendiğinin belirtisidir. Bu “böl­
ge” bir kuşun ya da bir kuş çiftinin türdeşleri­
ne karşı savunduğu ağaçlar, çalılar ya da bir
toprak parçası olabilir. Kızılgerdan gibi bazı
kuşlar kışın kendilerine bir beslenme bölgesi
belirler ve çiftler ayrıldıktan sonra bu bölge
dişiye kalır.
Erkek bölgesini belirlediğinde yalnızca tür­
deşlerini kovmakla kalmaz, türüne oldukça
benzeyen başka kuşları da kovalar. Sonunda
bir dişinin bölgesine girmesine izin verirken
genellikle her zamankinden farklı biçimde
öterek dişinin çevresinde uçup tüylerini sergi­
leyerek kur yapmaya başlar.
İri yırtıcı kuşların bölgeleri birkaç kilom et­
re çapında olabilir. Kuş kolonilerinde bu böl­
ge bir yuvanın çok yakın çevresiyle sınırlıdır.
Bu durum da kuşlar koloninin yerleştiği bölge­
yi ortaklaşa kullanabilirler.
Kuş Yuvaları
Bütün kuşlar yum urtlar ve yavrular çıkana
kadar yum urtaları uygun sıcaklıkta tutar. Uy­
gun sıcaklığı, kuşların çoğu kuluçkaya yatarak
sağlar. İnekkuşları ve guguklar ise yuva yap­
madıkları gibi kuluçkaya da yatmazlar. Yuva
asalağı olan bu kuşlar kuluçkaya yatması ve
yavrularına bakması için yumurtalarını başka
kuşların yuvalarına bırakırlar.
Yuvalar genellikle kuluçkaya yatılan, yu­
m urtadan çıkan yavrulara palazlanana kadar
bakılan birer yavru yetiştirme merkezidir.
Kum rular ve güvercinler ağaçlardaki dal çata­
lına ya da çalılara üstünkörü yerleştirilmiş çır­
pılardan basit yuvalar yaparlar. Balıkçılların
ve leyleklerin yuvaları da çırpıdan ve düz;
ama çok daha geniştir. Birçok kuş ise son de­
rece özenli yuvalarıyla dikkat çeker. Baltimo­
re sarıasması (Icterus galbula) otları örerek
yaptığı yuvasını genellikle karaağaçların dal­
larından aşağı doğru sarkıtır. Bayağı sarıasma
(Oriolus oriolus) ise ağaç tepelerinde hamak
biçiminde yuva yapar. Ardıçkuşlarının çoğu
çanak biçimindeki ottan yuvalarını çamurla
sıvar.
Kırlangıçlar arasında yuva yapma yöntem ­
leri büyük bir çeşitlilik gösterir. Ev kırlangıcı
(Delichon urbica) ve kır kırlangıcı (Hirundo
rustica) genellikle evlerin duvarlarına ya da
saçak altlarına tükürükleriyle yoğurdukları
KUŞ 125
çamur topaklarından yuvalar yapar. Kır kır­
langıcının yaptığı yuvanın üstü açık olmasına
karşılık ev kırlangıcının yaptığı yuvanın yalnız
küçük bir giriş deliği vardır. Ağaç yelyutanları
küçük ve çanak biçimli yuvalarının dibine bı­
raktıkları birer yumurtayı tükürükleriyle ya­
pıştırırlar. Çin mutfağına özgü bir yemek olan
kuş yuvası çorbası bu kuşlardan bir türün
(Collocalia fuciphaga) tümüyle tükürüğünden
oluşmuş yuvasından yapılır. Güney A m erika’
da yaşayan çömlekçikuşları (Furnarius cinsi)
geniş otlaklar ve pampaların üstünde büyük
ölçüde çam urdan, ekm ek fırınını andıran iki
gözlü geniş yuvalar yapar. Bu kuşların yuvala­
rına bazen çit kazıklarının tepesinde de rast­
lanır.
Kuşlar her yıl aynı malzemeyi kullanarak
yuva hazırlamaya girişir. Am a gereksindikleri
malzemeyi bulam adıklarında başka m addele­
ri de kullanırlar. Kuzey A m erika’da yaşayan
tepeli sinekkapan (Myiarchus crinitus) yuvası­
nı yılan derisiyle, bulamadığında selofan ya
da mumlu kâğıtlar kullanarak süsler.
Sumrular ve yağmurcunlar gibi birçok kuş
türü yuva yapmak yerine yumurtalarını yer­
deki küçük oyuklara bırakır. Dalıcımartılar
gibi bazı deniz kuşları ise kaya çıkıntılarına
tek bir yum urta bırakır.
Kuşların yuvaya bıraktığı yum urta sayısı
türlere göre 1-20 arasında değişir. Besin bol,
öbür çevre koşulları uygunsa bir ürem e mev­
siminde iki ya da üç kez kuluçkaya yatabi­
lirler.
Kuş yum urtaları baykuşunkiler gibi süt be­
yaz ve küre biçiminde, kıyı kuşlarınınki gibi
sivri ve çok renkli olabilir. Yum urtalar genel­
likle üstü açık yerlere bırakıldığından yum ur­
ta avcılarının çevreden ayırt etmesini güçleşti­
recek renk ve desenlerle bezelidir.
Kuşlar Hakkında İlginç Bilgiler
Devekuşu yaklaşık 135 kilograma ulaşan ağır­
lığı ve 2,5 metreyi bulan boyuyla yaşayan en
iri kuştur. Yeni Zelanda’da yaşadığı bilinen
soyu tükenmiş m oalar ise 3,5 m etre boyunda
uçamayan kuşlardı. Öte yandan And kondo-
runun ( Vultur gryphus) ve gezgin albatrosun
(Diomedea exulans) kanat açıklıkları 3,5 m et­
reye erişebilmektedir.
Yeryüzünün en küçük kuşu Küba’da yaşa­
126 KUŞ
yan arı kolibrisidir (Mellisuga helenae). Bu
kuşun uzunluğu 5,5 santimetreyi, ağırlığı 2
gramı aşmaz.
Kuşlar şakımaları ve ilginç davranışlarıyla
insanların en sevdiği hayvanlar arasında yer
alır. Am a bazı kuşlar, özellikle tarla ürünleri­
ni yağmalayarak önemli zararlara yol açar.
Örneğin A frika'da yaşayan küçük yapılı bir
kuş türü olan küela ( Quelea quelea) çekirge
sürülerini andırır biçimde aşırı çoğalarak gir­
diği tarım alanlarını yıkıma uğratır. Tek bir
küela sürüsünde 20 milyonu aşkın kuş buluna­
bilir.
Kuşların Gözlenmesi
Kuşları gözlemek için gözlerinizin keskin ol-
RSPB
Her yaştan a m a tö r kuş gö zle m cisi b ilim dünyasına
değerli b ilg ile r kazandırabilir. Tem el do na nım için
b ir d ü rb ü n , kuşlarla ilg ili b ir kılavuz kitap ve no tların
alınacağı b ir d e fte r y e te rlid ir.
ması ve kulağınızın iyi duyması gerekir. Bu
başlangıç için yeterli olmakla birlikte, çok
geçmeden yanınızda küçük bir defter taşıma­
nın yararını anlayacaksınız. Bu deftere ilginizi
çeken kuşların döküm ünü çıkarabilir, gözlem
tarihlerini ve öbür gerekli notları yazabilir­
siniz.
Bu çalışma yöntemini sürdürürseniz kuşlar­
la ilgili kitaplar alarak ve deneyimli kuş göz­
lemcilerine de danışarak çok geçmeden yay­
gın kuş türlerini tanımaya başlayacaksınız. Bu
gelişme sizi yeni kuş türlerini tanım a yolunda
yüreklendirecek, yaşadığınız çevreden biraz
daha uzağa orm anlara, tepelere, su kıyılarına
doğru kısa yolculuklar yapmaya yöneltecek­
tir. Doğal yaşama ortam larında kuşlara yak­
laşmak oldukça güç, bazen olanaksızdır. Bu
zorluğu dürbün kullanarak aşabilirsiniz.
Güçlü bir dürbün pahalı ama çabalarınızın
boşa gitmemesi için zorunludur. Ancak 6x24
mm ya da 8x32 mm gibi büyütme oranı yük­
sek ve net görüntü sağlayan dürbünler en
uzaktaki kuşları bile yanınızdaymış gibi göste­
rerek size heyecan dolu, yepyeni bir dünyanın
kapılarını açabilir.
Bir kuşu tanıyabilmek için gözlerinizin kes­
kinliği kadar kulaklarınızın da iyi duyması bü­
yük önem taşır. Çünkü bazı ötleğen türleri
gibi birbirine çok benzeyen kuşların kanat,
gaga ve bacak uzunluklarını saptayıp tür tanı­
mını yapmak ancak uzmanların işidir. Ama
iki kuş türü birbirine çok benzese bile ötüş
farkları sayesinde ayırt edilebilir. Bu nedenle
en bilinen kuşlardan başlayarak ötüşünü din­
lediğiniz türleri gözü kapalı tanımaya çalışın.
Kulağınız oldukça iyi, belleğiniz yeterince
güçlü ise bu iş sanıldığı kadar zor değildir.
Kuşların Giz Dolu Yaşamı
Kuşlar hakkında öğrenilecek çok şey vardır.
Öm rünüz boyunca gözlediğiniz bir kuş türü­
nün bile öğrenemediğiniz birçok yönü bulu­
nabilir. Bu nedenle yuva yaptıkları dönem
boyunca bir kuş çiftini gözleyerek, başkaları­
nın henüz keşfetmediği özellikleri görebilirsi­
niz. Çok yaygın bazı kuş türleri hakkında bil­
gilerin son derece yetersiz oluşu garip ama
gerçektir.
Yuvasında kuluçkaya yatan bir kuşun nasıl
davrandığı büyük ölçüde bilinmektedir. Ama
kış aylarında ya da yuvasından ayrılan kuşla­
rın neler yaptıkları hakkında bilgiler oldukça
sınırlıdır.

Kuşların zamanlarının önemli bir bölüm ü­
nü beslenerek ya da besin arayarak geçirdik­
lerini biliyoruz. Am a değişik kuş türlerinin ne
yedikleri konusunda bilgiler kesin ve ayrıntılı
değildir. Çiftçiler bu sorunu çözmek isterler.
Çünkü kuşlar olmasaydı, böcekler korkunç
bir hızla çoğalıp yeryüzündeki yeşil her şeyi
yer bitirirdi. Am a bazı kuş türleri böceklerin
yanı sıra, büyük m iktarlarda tohumları ve ta­
hıl tanelerini de yer. Buradaki soru, tahılları
ve tohumları yiyen kuşların, aynı zamanda
çiftçilerin ürünlerini yiyen böcekleri de tüke­
terek verdikleri zararı dengeleyip dengeleye-
medikleridir.
Kuş gözlemcileri, kuşların nasıl davrandık­
larını öğrenm enin yanı sıra, nerelerde yaşadı­
ğını da öğrenmek isterler. Haliçler ve kumsal­
lar boyunca kıyı kuşlarını ve öbür kuşları göz­
lemek ilginçtir. Sulak yerlerde birçok kuş tü­
rüne rastlayabilirsiniz. Balıkçıllar, balabanlar
ve sutavukları gibi birçok kuş türü bataklık­
larda yuva yapar. Kuşların bahar ve güz göç­
lerini izlemek için kıyı bölgeleri çok uy­
gundur.
KUŞATMA. Eskiden çok kullanılan, yakın
tarihte de zaman zaman görülen bir savaş
yöntemi olan kuşatma, bir kaleyi ya da iyi
savunulan bir kenti ele geçirmek için çevresini
sarıp dışarıyla ilişkisini keserek savunanları
teslim olmaya zorlamaktır. 14. yüzyılda topun
bulunmasından önce kalelere ve sağlam taş
duvarlarla yapılmış tahkim atlara karşı girişi­
len saldırılar genellikle başarılı olamıyordu
(bak. K a l e v e T a h k i m a t ) . B u tür hedeflere
karşı kullanılan ve duvarların ötesine iri taşlar
atmaya yarayan büyük mancınıklar yeterince
etkili bir silah değildi.
Bir kale ya da tahkimatı ansızın yapılacak
bir saldırıyla ele geçirmek için bazı yöntemler
geliştirilmişti. Gece karanlığında merdiven
dayayarak surlara tırm anm ak, kale duvarları­
na yanaştırılan tekerlekli büyük tahta kuleler­
den kaleye geçmek, duvarı yıkmak ya da du­
varın öbür yanma geçmek amacıyla duvarın
altından tüneller kazmak, koçbaşı adı verilen
büyük kütüklerle vurarak duvarı yıkmaya ça­
lışmak bu yöntemlerin başlıcalarıydı. Ama
dikkatli bir savunma bunların çoğunu boşa çı­
karabilirdi. Kalenin kayalık bir alanda yapıl­
KUŞATMA 127
mış ve su hendekleriyle çevrilmiş olduğu du­
rumlarda bu yöntemlerin uygulanması daha
da zordu. Bu durum da kaleyi ele geçirmek
isteyen ordu kale çevresinde kamp kurar, ka­
leye giriş çıkışı engelleyerek içerdekilerin aç­
lıktan teslim olmasını sağlamaya çalışırdı.
Haçlı Seferleri sırasında bu tür birçok ku­
şatm a yapılmıştır. Bunların en ünlülerinden
biri Filistin’deki A kka Kalesi’nin kuşatılması­
dır. Kuşatmaya iki yıl dayanan kale, 1191’de
İngiltere Kralı I. Richard komutasındaki H aç­
lı ordusuna teslim olmuştur.
Bir başka önemli kuşatm a Osmanlı ordusu­
nun 1453’te İstanbul’u kuşatmasıdır. 53 gün
süren kuşatma sonunda Fatih Sultan Meh-
m ed’in komutasındaki Osmanlı ordusu İstan­
bul’a girerek Bizans İm paratorluğu’nun varlı­
ğına son vermiştir.
Kuşatma savaşında kullanılan yöntemlere
17. yüzyılda bir yenisi eklendi. Bu yöntemle
kazılan bir siperin içinden geçirilen toplar ka­
le duvarının çok yakınına getiriliyor ve sonra
bütün toplar tek bir noktaya doğru ateşlene­
rek kale duvarlarında bir gedik açılı­
yordu. Am a kaleye doğru siper kazılırken ka­
leden açılacak bir ateşe karşı korunulamı-
yordu. Bu nedenle zikzaklı bir biçimde kazı­
lan siperlerle kale duvarına yaklaşılıyor so­
nunda kale duvarının hemen dibinde, duvara
paralel olarak bir siper kazılıp toplar bu sipe­
re yerleştiriliyordu.
Fransız Mareşali Sebastien Le Prestre- de
V auban’ın bulduğu bu yöntem ilk kez 1673’te
H ollanda’da M aastricht Kuşatması’nda kulla­
nıldı. Topların ateşiyle duvarda gedik açılınca
genellikle savunanlar teslim olurdu; eğer tes­
lim olmazlarsa siperde topların yanında bek­
leyen birlikler, açılmış olan gedikten içeriye
saldırırdı. Bu yöntem son kez Kırım Savaşı’n-
da (1853-56) Türk, İngiliz ve Fransız saldırıla­
rına karşı 11 ay dayanan Sivastopol Kalesi’n-
de Ruslar’a karşı uygulandı.
D aha sonra yüksek patlama gücü olan m er­
miler atan uzun menzilli topların ortaya çık­
masıyla savunma yöntemleri değişti. K entler,
çevreye yayılan küçük küçük birçok kaleyle
savunulmaya başlandı. 1870-71’de A lm anlar’
m dört aylık kuşatması sırasında Paris böyle
savunuldu. Am a açlık ve Alm an bom bardı­
manı karşısında kent 28 O cak'ta teslim oldu.
128 KUŞKONMAZ
En uzun kuşatm alardan biri de, İspanyol­
ların Cebelitarık’ı kuşatmasıdır. İngiliz bir­
likleri Cebelitarık Kalesi’ni 21 Haziran
1779’dan 6 Şubat 1783’e kadar savunmuş­
lardır.
KUŞKONMAZ, biri sebze olarak yenen,
öbürleri süs amacıyla yetiştirilen çeşitli bitki
türlerine verilen addır. Hepsi de zambakgiller
(Liliaceae) familyasının Asparagus cinsinde
yer alan bu türlerin yabanilerine dünyanın ılı­
man bölgelerinde sıkça rastlanır.
Çok eskiçağlarda kendi doğal ortam ından
alınıp taze sürgünleri için yetiştirilmeye başla­
nan sebze kuşkonmaz (Asparagus officinalis)
Eski Yunan ve Rom alılar’dan beri çok sevilen
değerli bir besin kaynağıdır. Bugün en çok
Fransa, İtalya ve A B D ’de yetiştirilir. Türki­
ye’de ise, taze sebze olarak pek göremediği­
miz, daha çok konservesinden tanıdığımız bu
bitki yok denecek kadar az üretilm ektedir.
Kuşkonmaz A , B., B2ve C vitaminlerinin yanı
sıra protein, şeker, yağ ve çeşitli mineralleri
de içeren zengin bir üründür. Çorbası yapılır
ya da garnitür ve salata olarak yenir.
Kuşkonmaz en iyi besince zengin, kumlu ve
gevşek topraklarda yetişir. Üretimi tohumla
ya da toprakaltı gövdelerinden kesilen parça­
larla (çelikle) yapılır. Bitki gelişimini iki ile
Kesim e hazır kuşkonm az sü rg ü n le ri (solda); yetişkin
bir kuşkonm az bitkisi (sağda).
dört yıl arasında tam am layarak sürgün ver­
meye başlar. Kuşkonmaz bitkisinin sebze ola­
rak yenen bölümü bu taze sürgünlerdir. Bir
bitki yalnızca bir kez değil, 15-20 yıl boyunca
her yıl yeni sürgün vermeyi sürdürür. Sürgün­
ler, henüz tepedeki yapraklar tomurcuk ha­
lindeyken, yani yaklaşık 25 santimetreyi aş­
mayan bir yüksekliğe eriştiğinde kesilerek ha­
sat edilir. Sürgünlerin kesilme dönemi 6-8
hafta arasında değişir. Bu dönemin sonunda
kesilmeyen sürgünler yumuşaklığını yitirerek
sertleşir ve dallanmaya başlar. Bir kuşkonmaz
tarlasından iyi bir bakım sonucu ortalam a 15
yıl ürün alınabilir.
Eğer bir kuşkonmaz bitkisi hasat edilm e­
yip doğal haline bırakılacak olursa 120 santi­
metreye kadar boylanır. Dalları kaplayan in­
ce, iğnemsi yaprakların ardından küçük, sa­
rımsı çiçekler açar; çiçekler daha sonra kırmı­
zı etli meyvelere döner.
Süs kuşkonmazları içinde en yaygınların­
dan biri olan tül kuşkonmazı (Asparagus plu-
mosus) tüy gibi incecik, hoş görünümlü yap­
rakları için yetiştirilen bir saksı bitkisidir. Bit­
kinin yaprakları çiçekçilikte buket hazırla­
m akta da kullanılır.
KUŞTUYU. Kuşları bacakları dışında örten
tüyler genel olarak kuştüyü adıyla tanınır ve
başka hiçbir hayvan grubunda rastlanmayan
bir yapı kazanmıştır. Kuştüyleri büyük ölçüde
telekler ve hav tüylerinden oluşur. Gövdele­
rinde teleklerden çok daha az ve yalnız uç
bölümünde dallanmış tüyler de bulunur. Ay­
rıca birçok kuşun ağız, göz ve burun delikleri
çevresinde kıla benzer sert uzantılar vardır.
U çam am aktan öte yaşamını büyük ölçüde su­
da geçiren penguen bile kuştüyüyle kaplıdır.
A m a bu tüyler öylesine kısalmıştır ki, dıştan
bakıldığında balık pulunu andırır. Kuşlar ata­
ları olan sürüngenlerin uyum sağlayamayaca­
ğı soğuk yerlerde yaşayabilirler. Başlangıçta
tıpkı memelilerde gelişen kıllar gibi, kuştüyle­
ri de kuşların soğuğa karşı korunmasını sağla­
mıştır.
Bir kuşun tüyleri arasına elinizi koyarsanız
gövde sıcaklığını hemen duyarsınız. Kuştüyle­
ri olmasaydı bu ısı çevreye hızla yayılıp kay­
bolacaktı. Am a kuşların evrim sürecinde kuş­
tüyleri, uçmaya yardımcı olarak ayrı bir önem

kazanmıştır. Ayrıca kuştüyü renk ve desenle­
riyle hem türdeşler arası iletişime, hem de
çevreden ayırt edilmeyi güçleştirerek korun­
maya yardımcı olur.
Kuştüyünün telek ve hav tüyü adıyla tanı­
nan iki temel tipi vardır. Kuş yavrularını son
derece yumuşak ve kabarık olan yalnızca hav
tüyleri sarar. Kuşlar büyüdükçe çıkmaya baş­
layan telekler arasında genellikle varlığını
sürdüren hav tüyleri, ısı yalıtımı işlevini üstle­
nir. Teleğin oldukça kalın bir kök bölümü
vardır. A na eksen, kökten sonra gelen gövde
boyunca incelerek telek ucuna kadar uzanır,
îki yana doğru dallanmış olan bu bölüme tüy
bayrağı ya da kısaca bayrak denir. Telekler ve
hav tüyleri memelilerin tırnak ve toynakların-
dakine çok benzer boynuzsu bir maddeden
yapılmıştır. Kökten geçen besinlerle gelişimi­
ni sürdüren telek, tam boyutlarına ulaştığında
canlılığını yitirir.
Tüy bayrağı gövdeden ayrılan birçok ipliksi
dal ve bunları birbirine tutturan çengellerle
donanmış, daha ince yan dallardan oluşur.
KUŞTÜYÜ 129
Bayrak hava akımını tümüyle engellemez.
Am a birbirine kenetlenen yan dalların ağsı
yapısı sayesinde tutulan hava, gövde ısısının
dış ortam a geçişini önemli ölçede engeller.
Soğuk havalarda tüylerini kabartan kuşlar da­
ha iyi bir ısı yalıtımı için bu hava yastığını
daha da kalınlaştırırlar.
Uçma tüylerinde bayrağın sıkı bir biçimde
örülmüş olmasının büyük önemi vardır. A n­
cak bu sayede, kanatlar aşağı doğru inerken
havanın geçmesini engelleyen oldukça sert bir
yüzey, dolayısıyla yeterli bir kaldırma ve itme
kuvveti ortaya çıkar. Eğer tüy bayrağında bir
telek görmüşseniz bir yanın öbür yandan ge­
niş olduğunu bilirsiniz. Bir teleğin bayrağın­
daki dar yan, bitişiğindeki teleğin bayrağında­
ki geniş yanın üstüne gelir. Bu sayede kanat
çırpılırken tüy bayrakları da panjura benzer
biçimde açılıp kapanır. Kanadın aşağıya in­
mesi sırasında birbiri üstüne binen bayraklar
hava geçişine izin vermez. Am a kanat yükse­
lirken aralanan bayraklar havanın kolay geç­
mesini sağlar ve kaldırma kuvvetine ters bir
kuvvetin doğmasını engeller.
Kuştüyleri çeşitli biçimlerde renklenmiştir.
Karganın kara tüylerini içindeki pigmentler,
yaratır. Bu nedenle karganın rengi, ışık
hangi açı altında gelirse gelsin hep aynı­
dır. Kolibrinin menevişli renginde olduğu gibi
değişken renkler tüylerin dış yapısındaki fark­
lılaşmadan doğar. Işığın burada değişik açılar­
da yansıması renk çeşitliliğini yaratır.
Kuştüyü insanların eskiden beri dikkatini
çekmiş, değişik amaçlar için kullanılmıştır.
Yeryüzünün birçok yerinde krallar ve kabile
reisleri kuştüyüyle süslenirken kadın şapkala­
rında yüzlerce yıl kuştüyü en önemli süs öğe-
siydi. Ortaçağ A vrupa’sında şövalyelerin şap­
kalarını da süsleyen devekuşu tüyleri özellikle
Güney A frika’da geniş devekuşu çiftliklerinin
kurulmasına yol açmıştır.
A k balıkçıllar ve bir leylek türü olan mara-
bu gibi birçok kuş, süs tüyleri nedeniyle acı­
masızca öldürülerek yok olmanın eşiğine gel­
miştir. Bu kuşlar günümüze kadar soylarını
sürdürebilmişse, bunu doğal yaşamı koruma
kaygısından çok kuştüyüne eski yaygın ilginin
duyulmamasına borçludurlar.
insanlar kuştüyünü başka amaçlar için de
kullanmışlardır. 6. yüzyıldan 19. yüzyılın ilk
130 KUTAN
yarısına kadar yazma işi hemen hemen tü ­
müyle tüy kalem ler, özellikle de kaz tüyleri
kullanılarak yapılıyordu: Pufla ördeğinin tüy­
leri ise en değerli yastık ve yatakların içini
doldurur. Badm inton oyununda kullanılan to­
pa ve balık avında kullanılan bazı oltalara da
kuştüyü takılır. (Ayrıca bak. Kuş.)
KUTAN bak. P e l ik a n
KUTSAL GÜNLER bak. B ayram lar ve K ut­
sa l G ünler.
KUTSAL KİTAP. Hıristiyanlık ’ın temel öğre­
tilerini içeren Kutsal Kitap, Eski Ahit ve Yeni
Ahit olarak iki bölümden oluşur. Sözleşme,
H ulton Picture Library
A vru p a 'd a ilk kez basılan Kutsal K ita p 'ta n bir sayfa.
Latince olan bu Kutsal Kitap, G utenberg tarafınd an
1455'lerde basılm ıştır.
antlaşma anlamına gelen ahit sözcüğü, Tan-
rı’yla insan arasındaki antlaşmayı belirt­
m ek için kullanılmıştır. Eski A hit’in İsrail-
oğulları ile Tanrı arasında var olan ve Hz.
İsa’nın çarm ıha gerilişiyle sona eren ilk ant­
laşmayı, Yeni A hit’in ise Isa’nın yeniden
dirilişiyle başlayan ve tüm inananları kapsa­
yan yeni antlaşmayı içerdiğine inanılır (bak.
İSA , Hz ).
Y ahudiler’in Kutsal K itap’ım oluşturan
Tevrat ve öbür İbrani metinleriyle, Protestan
Kilisesi’nce Eski Ahit olarak kabul edilen
kutsal m etinler birbiriyle çakışır. Katolik ve
O rtodoks kiliseleri “gizli kitaplar” anlamında
apokrifa denen eski İbrani metinlerinden
bazılarını da Kutsal Kitap’ın bir parçası ola­
rak kabul eder. A pokrifa, İbranice yazılı
Tevrat'ta bulunmayan ama Yunanca çevirisi
olan “Septuagint”te yer alan, kaynağı belirsiz
m etinlerdir. Tüm H ıristiyanlarca kabul edi­
len Yeni Ahit ise İsa ve izleyicilerinin yaşamı­
nı anlatır.
Kutsal K itap’ta yer alan Eski ve Yeni Ahit
tek elden çıkmış m etinler değildir. H er ikisi
de uzun bir zaman aralığında, değişik kişiler­
ce yazılmış birçok metnin bir araya getirilme­
siyle oluşmuştur. Kutsal K itap’ta bulunan her
ayrı metin kitap olarak adlandırılır. Protestan
Kilisesi’nin kabul ettiği Eski A hit’te toplam
39 kitap bulunur. M useviler’in Tevrat'ında
bu, 24 kitaptır. Yeni Ahit ise bütün kiliseler
için aynıdır ve 27 kitaptan oluşur.
Eski Ahit
Dünya üzerindeki yaşamdan ve peygamberle­
rin sözlerinden örnekler vererek T anrı’nın
mesajlarını ve insanlara verilmiş sözlerini
içeren Eski A hit, M useviler’in tarihini anlatır
(bak. Y a h u d i l e r v e M u s e v İ l İ k ) . Onların fetih­
lerini, yolculuklarım, kentler kurmalarını,
T anrı’nın öğretilerinin kendilerine nasıl ulaş­
tığını ve ona bağlı kalabilmek için gösterdikle­
ri çabayı dile getirir. Birçok şiir, öykü ve ilahi
içeren Eski Ahit Tora, Neviim ve Ketuvim
olarak üç bölüme ayrılır.
Beş ayrı kitaptan oluşan Tora'yı (Tevrat)
Hz. M usa’nın yazdığı düşünülm ektedir. İlk
metinlerinin yazımına İÖ 13. yüzyılda başlan­
mıştır. Tora'nın ilk kitabında, T anrı’nın
cenneti ve dünyayı yaratışı, Y ahudiler’in çöl­
deki yaşamı, Yakub soyundan gelenlerin Mı­
sır’a yerleşmesi ve burada 200 yıl boyunca

köle olarak kalışı anlatılır. Tanrı, Y akub’a
İsrail adını vermiş ve bu kavim daha sonra
İsrailoğulları olarak anılmıştır.
İkinci kitapta İsrailoğulları’nm M usa’nın
önderliğinde M ısır’dan çıkışı anlatılır. Öykü­
ye göre Musa, Mısır askerlerinden kaçabil­
mek için Kızıldeniz’i asasını kullanarak ikiye
ayırır, İsrailoğulları karşıya geçtikten sonra
deniz yeniden birleşir ve onları izleyen asker­
ler boğulur. İsrailoğulları, T anrı’nın kendile­
rine vaat ettiği Kenan Toprakları’na ulaşabil­
mek için 40 yıl yolculuk yaparlar ve Tanrı bu
yolculuk sırasında onlara Hz. Musa aracılığıy­
la On E m ir’i gönderir.
Ö bür iki kitap Musevi dinine ve M useviler’in
uymak zorunda olduğu yasalara ilişkindir.
Son kitapta M usa’nın ölümü anlatılır. Tora
adını alan bu beş kitap, İÖ 4. yüzyılda
Tanrı’nın sözü olarak kabul edilmiştir.
Eski A hit’in ikinci bölümü olan N eviim 'de
(“Peygam berler”) İsrailoğulları’nın tarihin­
den ve peygam berlerden söz edilir.
Bilgelik yazıları ve başka dinsel metinleri
kapsayan Ketuvim (“Yazılar”) Hz. D avud’a
ait m ezmurlar kitabını da içerir. Bu kitap,
Kuran'da Hz. D avud’a indiği belirtilen Z e­
bur'la çakışır.
Eski Ahit İbranice, kısmen de İbranice’ye
çok benzer bir dil olan A ram ca yazılmıştır.
Eski A hit, İÖ 3. yüzyılda İskenderiye’de
yaşayan Yahudiler için Y unanca’ya çevrilmiş­
tir. Bu kitap 72 çevirmen tarafından kaleme
alındığı için Latince 70 anlamına gelen “sep-
tuagint” adıyla anılır.
Yeni Ahit
Hz. İsa ve ilk Hıristiyanlar yaşadıkları dö­
nemle ve kendileriyle ilgili hiçbir yazılı belge
bırakmadılar. Yeni A hit’in büyük bölümünü
oluşturan ve İsa’nın yaşamöyküsünü, dinsel
öğütlerini, havarileriyle birlikte çıktığı gezile­
ri ve vaazlarını anlatan dört İncil daha sonra
yazıldı.
İlk üç İncil (“M atta, M arkos ve Luka”),
İsa’nın yaşamını benzer biçimde anlatır. Bun­
lar Yunanca bir sözcük olan ve bir konunun
genel ya da ortak yönleri anlamına gelen
“Sinoptik İnciller” adıyla anılır.
İlk İncil, İS 65’te M arkos tarafından yazıl­
dı. Bu İnciVin İS 65’lerde R om a’da, Hıristi­
KUTSAL ROMA-GERMEN 131
yanların Neron tarafından işkenceyle öldü­
rüldüğü günlerde, Hz. İsa’nın yaşamını ve
T anrı’nın ona verdiği görevleri izleyicilerine
aktarm ak amacıyla yazıldığı sanılmaktadır.
Aziz M atta ve Aziz Luka, İS 75-90 arasında
M arkos’un kitabından yararlanarak birer İn ­
cil yazdılar. Bunun yanı sıra M arkos’un kita­
bında bulunmayan olay ve öğretilerden de söz
ettiler.
D ördüncü Yuhanna İncili öbür üçünden
farklıdır ve daha sonra, 1. yüzyılın sonlarında
yazıldığı sanılmaktadır. Bu İncil, havarilerden
biri olan Y uhanna ya da daha sonra izleyicile­
rinden biri tarafından yazılmış olabilir. Y u­
hanna İncili'nin özelliği İsa’nın yaşamından
çok, onun dinsel kişiliğini anlatmasıdır.
Yeni A hit’te bu m etinler dışında, L uka’nın
yazdığı, Havarilerin İşleri Kitabı, 21 Mektup
ve Yuhanna'nın Vahiy Kitabı vardır.
2. yüzyılda bir araya getirilmeye başlanan
Yeni A hit, 397’de Rom a İm paratorluğu’nun
Hıristiyanlık’ı kabul etmesinden sonra T anrı’
nın sözü olarak ilan edildi. Yeni Ahit çoğun­
lukla Yunanca, bazı m etinler ise Aramca
olarak yazılmıştı. Eski ve Yeni ahitler ilk
olarak 4. yüzyılda Aziz Hieronymus tarafın­
dan Latince’ye çevrildi. Vulgata adını alan bu
çeviri 1.000 yıldan uzun bir süre boyunca
tem el metin olarak kaldı ve Katolik Kilisesi’
nin Kutsal K itap’ı oldu. R eform ’un önderle­
rinden M artin Luther, Kutsal K itap’ı 1534’te,
halkın anlayabileceği bir A lm anca’ya çevirdi
ve bu çeviri Protestan Kilisesi’nce Kutsal Ki­
tap olarak tanındı.
Ayrıca bak. D İN ; H A V A R İL ER ; HIRİSTİYANLIK;
KA TO LİK KİLİSESİ; ORTO D O K S KİLİSESİ; PROTESTAN
KİLİSESİ.
KUTSAL ROMA-GERMEN İMPARATOR­
LUĞU. Ortaçağdaki Avrupa haritası, bugün­
künden çok farklıydı. O zamanlar A vrupa’nın
ortasında Alm anya, Fransa, Felem enk, Avus­
turya, İsviçre, Bohemya (bugün Çekoslo­
vakya’nın bir bölümü) ve İtalya’nın kuzeyini
içine alan, “Kutsal İm paratorluk” toprakları
olarak anılan büyük bir bölge yer alıyordu.
Kralların ve feodal beylerin yönetimindeki
yarı bağımsız devletlerden oluşan im parator­
luğun merkezi Alm an topraklarıydı. İm para­
tor genellikle elektör (seçmen) sıfatını taşıyan
132 KUTSAL ROMA-GERMEN

Alman prenslerince seçilirdi. İm paratorluk

babadan oğula kalmazdı. İm parator, buyruğu
altındaki toprakların tek hüküm darı olmakla
birlikte istediğini yaptırabilm ek için öteki
yöneticilerin onayını almak zorundaydı.
Kutsal Rom a-G erm en İm paratorluğu’nun
KUTSAL 12 yüzyılın
nasıl kurulduğunu daha iyi anlayabilmek için ROMA-GERMEN sonu
İMPARATORLUĞU
Rom a İm paratorluğu'nun Augustus Caesar yayıldığı

ile başlayan dönemine göz atmamız gerekir

(bak. A u g u s t u s C a e s a r ) .
İS 5. yüzyılda yıkılan Batı Rom a İm para­
torluğu istilacı kabilelerce parçalanarak çok
sayıda küçük krallıklara bölündü. Oysa Doğu
A vrupa’da merkezi Konstantinopolis (bugün
İstanbul) olan Doğu Rom a ya da Bizans’ta
im paratorluk gücünü korumaktaydı (bak. Bİ­
ZANS İM PA R A TO R LU Ğ U ). Batıda ele geçirdikleri birlikte mali gücü kısıtlıydı. Buyruğu altında­
yerleri Bizans İm paratorluğu’nun temsilcileri ki bazı zengin krallara ve feodal beylere
olarak yönettiklerini ileri süren bazı krallar boyun eğdirm ekte güçlük çekiyordu.
zamanla topraklarını genişleterek güçlendi­ Bazı yöneticiler haklarını savunmak ve
ler. Bu krallardan biri de yeni bir im parator­ güçlerini kanıtlam ak için sık sık im paratora
luk kurarak, Batı Roma İm paratorluğu gele­ başkaldırıyordu. Bazen im paratorun yerine
neğine sahip çıkmak isteyen Frank Kralı geçmek isteyenler arasında şiddetli savaşlar
Şarlm an’dı (bak. Ş a r l m a n ) . İS 800’de R om a’ olurdu. Bu sorunlar zaten karmaşık bir yapısı
daki San Pietro Kilisesi’nde Papa III. Leo’ olan im paratorluğun yönetimini daha da güç­
nun elinden taç giyerek Kutsal R om a-G er­ leştiriyordu.
men İm paratorluğu’nun ilk yöneticisi oldu.
Karolenj hanedanından gelen Şarlman, hü­ Papalar ve İmparatorlar
kümdarlığı dönem inde buyruğu altındaki Hıristiyanlık dini ortaçağda günlük yaşamla
halklara Hıristiyanlık’ı benimsetmeye ve on­ öylesine iç içeydi ki, hangi konularda im para­
ları kendisinin tüm Hıristiyanlar’ı yönetm ek torun, hangi konularda papanın yetkili oldu­
üzere T a n n ’nm gönderdiği bir yönetici oldu­ ğunu ayırt etm ek güçtü. Dinsel konulardaki
ğuna inandırmaya çalıştı. Şarlm an’dan sonra önderliğini korum ak isteyen papalar, yetkile­
yerine geçen oğlu I. Ludwig (Sofu) 840’ta rinin im paratorluk yetkilerinden daha üstün
ölünce, Şarlm an’ın torunları arasında büyük olduğunu, bu nedenle imparatorların her
bir iç savaş başladı ve imparatorluk bölündü. konuda kendilerine boyun eğmeleri gerektiği­
Uzun süren kargaşa döneminin ardından, ni ileri sürdüler. H atta bazıları T anrı’nın
962’de Alman Kralı Otto (Büyük), I. Otto kendilerine verdiği yönetm e hakkını im para­
adıyla im parator oldu. torlara aktardıklarını söylemeye başladı.
Bu tarihten sonra Kutsal Rom a-G erm en Bu düşünce, im paratoru bütünüyle papaya
İm paratorluğu Alman hanedanlardan gelen bağımlı kılıyordu. Bunun sonucu olarak önce­
krallarca yönetildi. Rom a İm paratorluğu’nu leri uyum içinde olan papalarla im paratorlar
yeniden canlandırma düşüncesine kapılan I. arasında baş gösteren çıkar çatışmaları, son­
O tto taç giydikten sonra kilisenin koruyuculu­ radan büyük bir mücadeleye dönüştü.
ğunu da üstlenerek im paratorluk ve papalık İlk önemli anlaşmazlık, 11. yüzyılda İm pa­
sanlarını birleştirdi. Böylece Hıristiyanlık’ın rator IV. Heinrich ile Papa VII. Gregorius
koruyucusu ve batıdaki tüm hüküm darların arasında doğdu. VII. Gregorius’un kendisini
tek efendisi konum una yükselen im parator aforoz etmesi üzerine tahtı tehlikeye giren
“Rom a İm paratoru” olarak anılmaya başlan­ im parator, sonradan papadan af dileyerek
dı. İm paratorun yetkileri sınırsız olmakla yeniden kiliseye kabul edildi. Din adam ları­
 KUTUP IŞIKLARI 133

nın atanması konusunda papalıkla im parator­ papanın ordusuna karşı savaşırken Alman
luk arasında çıkan bu çatışma yaklaşık 300 yıl prenslerinin desteğini çekmeleri üzerine ye­
sürdü. Üstünlük mücadelesi sırasında öteden nilgiye uğradı. 1250’de imparatorluğun yeni­
beri im paratorla anlaşmazlık içinde olan A l­ den güç kazanmaya başladığı bir dönemde
man prensler papanın yanında yer aldılar. öldü. H anedanlar arasındaki taht kavgalarıyla
Zam an zaman şiddetli savaşlara yol açan bu geçen 22 yıllık ara dönemde İngiltere Kralı III.
çekişmeler, im paratorların topraklarını ve ki­ Henry’nin kardeşi I. Richard “Romalılar’ın
lise üzerindeki yetkilerini yitirmesiyle sonuç­ Kralı” olarak bilindiyse de, imparatorluğun oy­
landı. 1147’de Kutsal Rom a-G erm en İm para­ birliğiyle seçilmiş bir imparatoru olmadı.
toru olarak taç giyen Prusya Kralı I. Friedrich 1273’te, Habsburg hanedanının ilk temsilci­
hem kendi topraklarında birlik oluşturm ak, si olan I. Rudolf Alm an kralı seçildi (bak.
hem de İtalya’yı denetim altına alarak kent H a b s b u r g H a n e d a n i ) .
devletlerinin im paratorluk görevlilerince yö­
netilmesini sağlamak amacındaydı. O rdula­ Habsburg Hanedanı
rıyla birçok kez İtalyan kentlerine saldırdı. 15. yüzyılın ortalarından sonra başa geçen
Ne var ki, beşinci İtalya seferi sırasında, Mila­ Kutsal Rom a-G erm en imparatorlarının çoğu
no yakınlarındaki Legnano Çarpışması’nda Habsburg hanedanından geliyordu. Habs-
yenildi. Bu sefer, 1177’de imzalanan Venedik burglar evlilik yoluyla Bohemya, M acaristan,
Barış Antlaşm ası’yla sonuçlandı. Felem enk, İspanya, Napoli, Sicilya toprakla­
En son büyük savaş 13. yüzyılda, II. rıyla Am erika ve A sya’daki İspanyol söm ür­
Friedrich ile Papa IX. Gregorius ve Papa IV. gelerini ele geçirerek im paratorluk toprakla­
Innocentius arasında oldu. Sicilya Krallığı’nı rını genişlettiler.
im paratorluğa bağımlı kılmak isteyen II. 1519’da Avusturya arşidükü, V. Kari (Ş ad­
Friedrich iki kez aforoz edildi. İtalya’da ken) adıyla Kutsal Rom a-G erm en im parato­
ru seçildi. Büyüyen im paratorluk topraklarını
Ronald Sheridan 's Photo Library
tek başına yönetmenin güçlüğü karşısında, bir
bölümünü kardeşi Ferdinand’a (sonradan İm ­
parator I. Ferdinand) bıraktı. H absburglar’ın
yönetimi altında gücünün doruğuna ulaşan
im paratorluk, 16. yüzyıldaki Reform hareketi
sırasında sarsılmaya başladı. Katolik im para­
torla Protestanlık’ı benimsemiş olan Alm an
prensler arasındaki uyuşmazlık A lm anya’nın
bölünmesine yol açtı. Protestanlar ile Katolik-
ler arasında yıllarca süren savaşlar yüzünden
gücünü yitiren im paratorluk, Otuz Yıl Savaş­
ların ın (1618-48) sonunda yarı bağımsız dev­
letlerin oluşturduğu güçsüz bir birliğe dö­
nüştü.
Kutsal Rom a-G erm en imparatorlarının so­
nuncusu II. Franz, 1806’da I. Napolyon’a
yenildikten sonra Kutsal Rom a-G erm en im­
paratoru sanını bırakarak Avusturya im para­
toru sanını aldı. Bu olayla birlikte Kutsal
Rom a-G erm en İm paratorluğu resmen sona
erdi (bak. A V USTURYA İM PA RA TO R LU Ğ U ).

KUTUP IŞIKLARI, Kuzey ve Güney Kutup

A vu s tu ry a 'd a S alzbu rg'da Ş a rlm a n 'ın ilk Kutsal
R om a-G erm en im p a ra to ru olarak taç g iy iş in i bölgelerinde, bazı geceler gökyüzünde görü­
canla ndıran b ir vitra y. len ilginç renkli ışık olayıdır. Kutup ışıkları
134 KUTUPLANMA
Science Photo Library
A laska'daki Fairbanks'da oluşa n kuzey kutu p ışıkları,
aşağıdaki evleri aydınlatacak kadar gü çlü dür.
gökyüzünde ışıldayan yaylar halinde ortaya
çıkar ve bazen hiç durm adan hareket eder.
Bazı zam anlarda da perde, ışın, şerit ya da
yelpaze biçiminde belirir, dev ışıldaklar gibi
yanar ya da dans edercesine bir yukarı bir
aşağı hareket edebilir. Kuzey yarıküredeki
kutup ışıklarına “kuzey ışığı” , güney yarıkü-
redekilerine ise “güney ışığı” denir. Kuzey ve
güney kutup ışıkları çoğu kez, gökyüzünden
ekvatorun kuzeyine ve güneyine doğru çekil­
miş, dev birer ateş perdesi gibi gözükür; yer
yer belirip kaybolan renkli alevler de sanki bu
perdenin kımıldayıp duran kat yerleri gibidir.
Kuzey yarıkürede kutup ışıkları en iyi
K anada’nın Hudson Körfezi çevresinde, İs-
koçya’nın kuzey kesimlerinde ve Norveç ile
İsveç’in kuzey bölgelerinde görülür. Am a
kimi zaman M eksika gibi oldukça güneydeki
ülkelerden bile seçilebilir. Güney kutup ışık-
N H P A /A N T
A n ta rktika 'd a ki VVilkes T oprakları bö lg esin de
g ö rü le n g ü n e y k u tu p ışıkları, gö kyüzü nd e inanılm az
b ir hızla hareket ederken ilg in ç b ir şal g ö rü n ü m ü
yaratır.
larının en net ve sık görüldüğü yer ise
A ntarktika’dır.
Kutup ışıklarına G üneş’teki dev püskürm e­
ler yol açar (bak. G ü n e ş ) . Bir püskürm e
sırasında G üneş’ten çevreye milyonlarca kü­
çük, elektrik yüklü parçacık, yani elektron ve
protonlar saçılır. Saniyede yaklaşık 1.600
kilometrelik bir hızla yol alan bu parçacıklar,
G üneş’ten ayrıldıktan yaklaşık 24 saat sonra
Y er’e ulaşırlar. Y er’in magnetik alanına yaka­
lanan parçacıklar, atmosfere girer ve hızla
aşağı doğru hareket ederler. Parçacıklar yer­
yüzüne doğru yol alırken havadaki atom larla
ve moleküllerle çarpışırlar. Bu çarpışmalar
sırasında ışık oluşur; kutup ışıkları da işte bu
ışık olaylarıdır. Y er’in magnetik alanı, parça­
cıkların ekvatora değil, kutuplara doğru yö­
nelmesine yol açar; bu nedenle de bu ışık
olayları tem el olarak kutup bölgelerinde gö­
rülür.
KUTUPLANMA bak. P o l a r il m a .
KUTUPLARIN KEŞFİ. Kuzey ve Güney
kutuplarına ulaşmak ve buraları keşfetmek
için sayısız girişimde bulunan serüvenciler ve
bilim adamları olmasaydı, yeryüzünün bu en
uzak iki bölgesine ilişkin bilgi edinemezdik.
A rktika olarak da bilinen Kuzey Kutup
Bölgesi’nin merkezinde Kuzey Buz Denizi’
nin donmuş suları vardır. Güney Kutbu çev­
resinde yer alan A ntarktika kıtasının bü­
yük bölümü de kar ve buzla kaplıdır (bak.
ANTARKTİKA; K U Z EY K U T U P B Ö L G E Sİ).
Bazı kâşifler kutup bölgelerine altın, kö­
m ür, petrol ve başka m ineraller aram ak için
gitti. Am a 16. yüzyıl kâşiflerinin amacı olduk­
ça farklıydı. Vasco da Gam a ve M acellan,
Afrika ile Am erika’nın güneyinden dolaşarak
Hindistan ve Baharat A daları’na ulaşan yolu
bulmuşlardı. Bunun üzerine İngiliz, Fransız
ve HollandalI tüccarlar bu kârlı ticaretten pay
alabilmek için daha kuzeyden bir yol aramaya
başladılar. Bu araştırm alar, onları Kuzey
Kutup Bölgesi denizlerine kadar götürdü.
Bölgede yaşayan balinalar, ayıbalıkları ve
başka büyük balık sürüleri birçok balıkçı
gemisini buraya çekti. Günümüzde bu bölge­
lere hâlâ bilimsel amaçlarla araştırmacılar
gönderilmektedir. İnsanların, yeryüzünün ik­

limi, hava koşulları, okyanus akıntıları, at­
mosferi, mıknatıslığı gibi konulara ilişkin
bilgilerinin, kutup bölgelerinde deneyler ya­
pılmadıkça eksik kalacağı anlaşılmıştır.
Kutupların keşfinde karşılaşılan en belirgin
güçlük, zorlu rüzgârların daha da artırdığı
soğuklar oldu. îlk kâşifler kutup bölgelerine
ulaşmak için yelkenli gemilerle yolculuk etti­
ler. Rüzgâra karşı ya da rüzgârsız havalarda
da yol alabilen buharlı gemilerin kullanılma­
sıyla, yolculuk kolaylaştı. Ama bunlar da
buzlar arasına sıkıştıkları zaman kolayca par­
çalanabiliyordu. Buzları yararak ilerleyen
güçlü buzkıran gemileri ancak 19. yüzyılın so­
nunda geliştirildi. Donmuş kara ya da denizin
üzerinde yürümek de çok güçtü. Kâşifler kar
ayakkabıları, kayaklar ve köpeklerin çektiği
kızaklar kullandılar. Uçaklar, kutup bölgele­
rine ulaşmayı çok daha kolaylaştırdı. Donmuş
yüzeyde dolaşmak için traktörlerden ya da
çelik paletli özel taşıtlardan yararlanıldı.
A ntarktika’da yol alabilmek Kuzey Kutup
Bölgesi’ne göre daha zordur. Bu bölge çok
daha soğuktur. Ayrıca, neredeyse bütün kıta
birkaç yüz m etre kalınlığında, yüzeyi pürüzlü
U SN avy
Buzkıran g e m ile ri, yiyecek yü klü g e m ile rin
A n ta rktika 'ya ulaşa bilm esi için buzların arasında y o l
açıyor.
KUTUPLARIN KEŞFİ 135
ve üzerinde büyük çatlak ya da yarıklar
bulunan bir buz tabakasıyla kaplıdır.
Bu bölgeye giden kâşifler için yiyecek ve
giyecek de sorun oldu. Grönland ve Kuzey
K anada’da yaşayan, aşırı soğuk koşullara
uyum sağlamış Eskim olar’dan çok şey öğre­
nildi (bak. E SK İM O LA R ). Taze yiyecekler, özel­
likle sebze ve meyve yokluğu, kutup yolcula­
rının iskorbüt hastalığına yakalanma olasılığı­
nı artırıyordu. Bu hastalığı önleme yolları
ancak son 100 yıl içinde bulunabildi. Barınma
ve ısınma sorunu da zamanla bir ölçüde
giderildi. Teknik gelişmeler kutupların keşfini
kolaylaştırdı ve güvenli kıldı, ama bu bölgele­
re gitmek hâlâ cesaret ve dayanıklılık gerek­
tirmektedir.
İlk Kâşifler
Kuzey Kutup Bölgesi’ne yaklaşmayı başaran
ilk gezginlerden biri Massalialı (bugünkü
Marsilya) Pytheas adlı bir Yunanlı’dır. Pythe-
as, yaklaşık İÖ 325’te Orkney A daları’nı ve
Thule (büyük olasılıkla Kuzey Norveç) adını
verdiği bir bölgeyi gezdi. 9. yüzyılda ise daha
İskandinavlar İzlanda’ya yerleşmeden önce,
burada İrlandalı keşişler yaşıyordu.
İskandinavlar yaklaşık 870’te Beyaz De-
niz’e kadar gittiler ve bazıları 10. yüzyılın
sonlarına doğru G rönland’a yerleşti. İskandi-
navlar’ın keşifleri arasında Novaya Zemlya
Takımadaları ile batısındaki Barents Denizi
de vardır. Am erika yönünde ise Labrador,
Davis Körfezi ve Baffin Denizi’nin bir bölü­
müne ulaştılar. Spitzberg’in (bugün Svalbard)
1194’te İzlandalIlar tarafından keşfedildiği sa­
nılmaktadır.
Kuzeydoğu ve Kuzeybatı Geçitleri
Kuzey A vrupa’dan Çin’e ve Baharat A daları’
na kuzeyden bir yol bulmak için yapılan ilk
girişimlerde Norveç ile Asya’nın kuzey kıyısı­
nı dolaşan bir yol arandı. İngilizler ve H ollan­
dalIlar bu geçidi bulmak için birçok keşif
gezisi düzenlediler. İngiliz tüccarların kurdu­
ğu M oskova Kumpanyası’nın 1553’te düzen­
lediği yolculukta Beyaz D eniz’e ulaşıldı. Bu
sefer, Ruslar ile ticareti başlattı. 1556’da
Novaya Zem lya’ya, 1585’te Kara Boğazı yo­
luyla Kara Denizi’ne gidildi. Henry Hudson,
Kuzeydoğu Geçidi için dört araştırma gezisi
136 KUTUPLARIN KEŞFİ

yaptı. Bu gezilerden üçüncüsünde Kuzey
Am erika kıyılarını keşfetti.
Kuzeydoğuda yeni bir yol keşfinin başarı­
sızlığa uğraması, kâşifleri kuzeybatıda bir yol
aramaya yöneltti. Am a kuzeydoğuda aramayı
sürdüren Ruslar, kendi kıyılarının haritasını
çıkardılar. Çar I. Petro (Büyük Petro) zama­
nında başlatılan Büyük Kuzey Seferi yaklaşık
20 yıl sürdü. 1743’e kadar Asya’nın en kuzey­
doğu ucu dışındaki kıyıları keşfedilmişti. Ça­
rın hizmetinde çalışan DanimarkalI Vitus
Bering, 1728’de bugün kendi adını taşıyan
Asya ile Am erika arasındaki boğazı geçti.
Kuzeydoğu Geçidi sonunda, Vega adlı bir
buharlı gemiyle yola çıkan İsveçli Nils Adolf
Erik Nordenskiöld önderliğindeki keşif heyeti
tarafından, Temmuz 1878 ile Temmuz 1879
arasında aşıldı. Bu, yüzyılın en önemli gezile­
rinden biriydi. Ruslar’ın Kuzey Deniz Yolu
adını verdikleri bu yol, bugün Sibirya’da
büyük ırmakların haliçlerine yakın kurulmuş
limanlara uğrayan ticaret gemileri tarafından
düzenli olarak kullanılmaktadır. Bu geçitten
ancak temmuz-ekim ayları arasında yararlanı-
labilmektedir ve günümüzde bile ticaret gemi­
leri buzkıran gemilerinin yardımıyla yol alır.
PARRY (1819-20)

ALASKA • • •• NO RDENSKİÖ LD (1878-79)

Kuzey k l
(ABD) NANSEN (1893-96)

A M U N D S EN (1903-06)

Barrovv B urnu ' D oğu PEARY (1909)

S ibirya .
D enizi HERBERT (1968-69)

B e a u fo rt D enizi

L a p te v %
Deniz: 1
V ictoria Adası kuzey bu z

KUZEY KUTBU
E llesm ere Adası

B a ffin D EN İZİ
. D en izi

Spitzberg r
(Svalbard) O
B a re n ts #
D e n izi o
 KUTUPLARIN KEŞFİ 137

16. yüzyılda, kuzeydoğuda bir geçit buluna­
bileceğinden umut kesilmeye başlandığında,
denizciler batı yönünde araştırma yapmaya
giriştiler. A m erika’nın kuzey kıyısında dolaş­
maya çalışan ilk kâşif Sir M artin Frobisher
oldu. Frobisher, 1576’da yola çıkarak Baffin
A dası’na ulaştı ve Hudson Boğazı’nı keşfetti.
Eskimolar ve onların deri kaplı kayakları ya
da kanolarına ilişkin ilk bilgileri verdi (bak.
F r o b i s h e r , S i r M a r t i n ) . Frobisher’in ardından
17. yüzyıla kadar bu sularda birçok kâşif
araştırma yaptı. John Davis, Davis Körfezi’ni
1585-87 arasında; Henry Hudson, Hudson
Körfezi’ni 1610’da keşfetti. Ne var ki, Hud-
son’un ayaklanan tayfaları onu ve oğlunu bir
sandala çıkararak ölüme terk etti. 1615’te de
Robert Bylot ile William Baffin’in gezilerin­
de, Baffin Denizi’nden batıya ve kuzeye
açılan kanallar keşfedildi. D aha sonraki yıl­
larda Kuzeybatı Geçidi için yapılan araştırm a­
lar azaldı ve 20. yüzyıla gelinceye kadar geçit
gemiyle baştan sona geçilemedi. Sonunda
1903-06 arasında Roald Am undsen, küçük
balıkçı gemisi Gjöa ile Kuzeybatı Geçidi’ni
geçmeyi başardı (bak. A m u n d s e n , R o a l d ; K e ­
ş if l e r ) .

Falkland A di.
COOK (1773-75) 90 GÜNEY AMERİKA
A M U N D S EN (1911-12)

SCOTT (1911-12)

— - i— FUCHS (1957-58)
Güney Shetland A d i
• . ULUSLARARASI
• • 1 JEOFİZİK YILI £ ■ *»
• • l (1957-58) ..« ♦ s
İSTASYONLARI V)
Güney G eorgia A di

0 G RAHAIVP
ELLSVVORTH
PLATOSU

W e d d e ll D enizi

M ARIE
BYRD
ARAZİSİ

Şelfbuzu
GÜNEY. KUTBU

• * )VİCTORİA ARAZİSİ

' OATES KIYISI

ANTARKTİKA
V. GEORGE
KIYISI
# ADELIE
KIYISI
ENDERBY
ARAZİSİ
VVILKES
M AC- KEMP
ARAZİSİ ROBERTSON KIYISI
KRALİÇE KIYISI
LEOPOLD
M ARY
• V E ASTRID,
KIYISI
KIYISI /
138 KUTUPLARIN KEŞFİ

Kuzey Kutbu'nda Yeni Keşifler “ada”lar üzerinde uzun süre kamp kurarak
1870Terde Kuzey Kutup Bölgesi kâşifleri yeni bilimsel gözlemler yaptılar. 1958’de ABD
amaçlara yöneldi. Kuzey K utbu’na ilk olarak nükleer denizaltıları Nautilus ve Skate, kutup
varma yarışı başladı ve kuzey denizlerine noktasını buzun altından geçerek bu havzayı
ilişkin yeni bilgilerin elde edilmesinden sonra aştılar.
bu bölgedeki araştırm alar hızlandı. 1875’te
bir İngiliz keşif grubu Kuzey K utbu’na 550 Antarktika'da Keşifler
km kadar yaklaştı ve kışı orada geçirdi. Bu, o A ntarktika’nın büyük bölümünü karaların
güne kadar ulaşılabilen, kutba en yakın nok­ oluşturmasına karşın, bu kıtada keşif yapmak
taydı. 1893’te Norveçli Fridtjof Nansen okya­ Kuzey K utbu’ndan daha zordur. Güney yarı­
nus akıntılarını inceledikten sonra, akıntıyla küredeki kıtaların A ntarktika’ya en yakını
sürüklenerek Kuzey Kutbu üzerinden geçile­ bile 3.200 km uzaklıktadır. Bu yüzden yolcu­
bileceğine karar verdi ve buzların ezemeyece- luğun ilk aşaması fırtınalı denizlerde geçer.
ği biçimde özel olarak tasarlanmış Fram adlı Ayrıca, Kuzey Kutup Bölgesi’nde üzerinde
gemisiyle yola çıktı. Gemi kutba 500 km çeşitli hayvanların yaşadığı birçok ada var­
kadar yaklaştıktan sonra, yeniden güneye ken, A ntarktika çok az canlının bulunduğu
doğru sürüklenmeye başladı. Bir arkadaşı ile donmuş bir çöl görünümündedir. Yalnızca
gemiden ayrılan Nansen, kutba kayaklarla kıyılarında ve çevresindeki denizlerde canlılar
ulaşmaya çalıştı. Buzun elverişsizliği bu işi yaşar.
başarm alarına engel oldu. Kışı Franz-Josef Güney Kutup Dairesi’ni 1773’te ilk geçen
Arazisi’nde geçiren Nansen ve arkadaşı Ağus­ kişi İngiliz deniz kâşifi Kaptan James C ook’
tos 1869’da Norveç’e geri döndü (bak. N a n ­ tur (bak. Cook, J a m e s ) . Cook bir sonraki yıl
s e n , F r i d t j o f ) . 20. yüzyılın başlarında, Kanada Güney K utbu’na 2.100 km yaklaştı. Bunu
doğumlu kâşif Vilhjalmur Stefansson, Kuzey The Illustrated L o n d o n N e m Picture Library
Kutup Bölgesi’nde büyük bir gereç ve yiyecek
stoku olmadan da yaşanıp yolculuk yapılabi­
leceğini gösterdi. Beaufort Denizi’nde iki
arkadaşıyla birlikte üç ay boyunca denizde
yüzen buzların üzerinde yaşayan Stefans-
son’un keşif seferi beş yıl sürdü.
A B D ’li Edwin Peary, Kuzey Grönland ve
Ellesmere A dası’ndan Kuzey K utbu’na ulaş­
mak için birçok girişimde bulundu. Peary,
kutba ya da ona yakın bir noktaya 6 Nisan
1909’da ulaştı (bak. P e a r y , R o b e r t E d w i n ) .
Bazı pilotlar da Kuzey K utbu’na ulaşmaya
çalıştılar. A B D ’li Richard Evelyn Byrd
1926’da kutba ilk uçan ve geri dönen kişi
oldu. 1937’de SSCB’li İvan Papanin üç arka­
daşıyla birlikte bir uçakla Kuzey Kutbu yakı­
nında yüzen bir buz kütlesinin üstüne inerek
ilk yüzer bilim istasyonunu kurdu. Papanin ve
arkadaşları denizde dokuz ay boyunca 2.415
kilom etreden fazla sürüklendikten sonra,
G rönland’da bir buzkıran gemisine alındılar.
II. Dünya Savaşı’nın sonunda karadan ko­
pan birkaç kilometre kare büyüklüğündeki
kalın buz kütlelerinin, Kuzey K utbu’nun çev­
F rid tjo f N a nse n'in 1896'da İng iliz kâşif Frederick
resindeki merkez havzaya doğru sürüklendiği Jackson ta rafınd an Kuzey K utup B ölge si'nde
anlaşıldı. ABD ve SSCB keşif heyetleri bu çe kilm iş b ir fo to ğ ra fı.
 KUTUPLARIN KEŞFİ 139

Kaptân S co tt'u n
A n ta rktika 'ya keşif
seferindeki kış kam pı.
Kam pın yakınında
buzlar arasında
sıkışan Discovery
ge m isi g ö rü lü y o r.
Ş ubat 1904'te gem i
buzları kırm ayı
başardı.

Popperfoto

izleyen 70 yıl boyunca ayıbalığı avlayan İngiliz rak Güney K utbu’na uçtu ve geri döndü.
ve A B D ’li kaptanlar ile Fransız ve Rus D aha sonra da A ntarktika’ya yapılan dört
araştırmacılar çeşitli noktalarda kara parçala­ seferi yönetti.
rı, çoğunlukla kıyıdan uzak adalar gördüler. II. Dünya Savaşı’ndan sonra birçok ülke
A ntarktika anakarası ilk kez 1820’de William A ntarktika’daki keşifleri ve bilimsel araştır­
Smith ile Edward Bransfield tarafından görül­ maları sürdürdü. 1957-58 bilimsel gözlemler
dü. 1840’ta Kaptan James Clark Ross kom u­ yapmanın amaçlandığı Uluslararası Jeofizik
tasında İngiliz hükümetinin görevlendirdiği H ulton Picture Library
bir keşif heyeti buza karşı güçlendirilmiş
gemilerle yola çıktı. Buz kütlelerini iterek
ilerleyen bu gemilerle üç yıl boyunca Victoria
Arazisi’nin dağlık kıyıları keşfedildi. Ama
1894’te bir balina avı sırasında Cari A. Lar-
sen, Graham Arazisi’ne ayak basıncaya kadar
A ntarktika anakarasına çıkılamadı.
1902’de Kaptan Robert Falcon Scott önder­
liğindeki bir İngiliz keşif heyeti kızakla Güney
K utbu’nun yaklaşık 800 km yakınına kadar
geldi. 1908’de Ernest Shackleton güney mag-
netik kutbuna ulaşan (b a k . M a g n e t î k K u t u p ­
l a r ) ve kızakla Güney K utbu’na 200 km
yaklaşan bir seferi yönetti. 1912’de Scott ile
dört arkadaşı Güney K utbu’na vardı. Ama
Roald A m undsen’in başkanlığındaki bir İsveç
ekibi, onlardan beş hafta önce 14 Aralık
1911’de oraya ulaşmıştı. Scott ve arkadaşları
geri dönerken yolda öldüler (b a k . SCOTT,
R o b e r t F a lc o n ) . Daha sonra aralarında Avus­
tralyalI, Alman ve Norveçliler’in bulunduğu
birçok keşif heyeti bölgede araştırm alar yaptı.
1929’da daha önce Kuzey K utbu’nun üze­
rinden uçan A B D ’li kâşif Byrd, Ross Denizi
kıyısındaki üssü Küçük A m erika’dan kalka­ A B D 'li kâşif R obert E dw in Peary.
 140 KUTUP YILDIZI
Yılı ilan edildi. Bu yıl İngiltere, Avustralya,
Yeni Zelanda, A rjantin, Belçika, Şili, Fran­
sa, Japonya, Norveç, ABD ve SSCB’den
araştırma grupları A ntarktika’da üsler kurdu­
lar. A B D ’nin ayrıca Güney Kutbu’nda da bir
üssü vardı. Bu üslerde Dünya atmosferi, hava
koşulları, mıknatıslık, Güneş ışıması, buzul
hareketleri ve başka konulara ilişkin araştır­
malar yapıldı. Güney Kutbu üzerinden geçe­
rek kıtanın bir ucundan öbür ucuna ilk kara
yolculuğu 1958’de Sir Vivian Fuchs ve arka­
daşlarınca gerçekleştirildi. M otorlu araçlar
kullanan Fuchs ve ekibi yolculuğa Weddell
Denizi kıyısından başladılar.
1959’da Uluslararası Jeofizik Yılı’na katılan
ülkeler arasında A ntarktika Antlaşması imza­
landı. Bu antlaşma A ntarktika’nın yalnızca
barışçı amaçlarla kullanılmasını ve isteyen her
ulusun burada bilimsel araştırma yapabilmesi­
ni güvence altına alıyordu. Bugün yaklaşık 10
ülkenin araştırmacıları A ntarktika ve onu
çevreleyen adalarda kurulmuş 40’ın üzerinde­
ki istasyonda araştırmalarını sürdürm ektedir.
1979-82 arasında İngiliz Sir Ranulph Fien-
nes ile Charles Burton, ilk kez kıtanın çevresi­
ni denizden dolaştılar.
KUTUP YILDIZI. Dünya kendi ekseni çevre­
sinde döndüğünden, yeryüzündeki bir göz­
lemciye gökyüzü dönüyormuş gibi gelir ve
geceleri yıldızlar birtakım çemberler üzerinde
yavaş yavaş hareket ediyormuş gibi görünür.
Kuzey yarıkürede, bu çemberlerin tam Kuzey
K utbu’nun üstünde bulunan merkezine kuzey
gökkutbu denir. Kuzey gökkutbu noktasında
ya da bu noktanın çok yakınında bulunan
7 Aralık 06.00
7 M a rt gece yarısı;
7 Haziran 18.00
Eylül 18.00;
Kutup
7 M a rt 06.00; Yıldızı
7 Haziran gece yarısı
7 Aralık 18.00;
7 Eylül gece yarısı; 1 7 Aralık gece yarısı;
7 Haziran 06.00 /f
B| K u z e y U f u k Ç ii
yıldıza da Kuzey Yıldızı denir. Günümüzde
bu konum da bulunan yıldız, Demirkazık ya
da Latince adıyla Polaris’tir.
Kutup Yıldızı’nı bulmak çok kolaydır; cez­
ve biçimindeki Büyükayı takımyıldızında
(bak. T A K IM Y IL D IZ ), cezvenin ucundaki iki
yıldız Kutup Yıldızı’na yöneliktir, onunla aynı
hizadadır. Kutup Yıldızı, hemen hemen tam
olarak gerçek kuzey yönünü gösterir (bak.
P u su l a ).
Kutup Yıldızı, Küçükayı takımyıldızının en
parlak yıldızıdır. Kutup Yıldızı aslında üçlü
bir yıldız grubudur; bunlardan Polaris dışın­
daki öbür ikisi de çıplak gözle görülebilir; bu
iki yıldızdan daha parlak olanı ise bir çiftyıl-
dızdır, yani birbiri çevresinde dolanan ikili bir
yıldız sistemidir. Am a bu çiftyıldızı oluşturan
yıldızlar, ancak bir spektroskopla incelendi­
ğinde birbirinden ayırt edilebilir. A stronom ­
lar, bu aygıtta gözlenen Doppler etkisi saye­
sinde, yıldızların birbirinin çevresinde nasıl
dolandığını belirlerler (bak. D o p p l e r E t k İS İ).
Kutup Yıldızı her zaman Polaris değildi.
Dünya’nın ekseni her 26 bin yılda bir uzayda
bir tam daire çizer; astronomide bu olaya
yalpalama denir. Yalpalama nedeniyle Dün-
ya’nın ekseninin yönü değiştiğinden, zaman
zaman başka yıldızlar Kutup Yıldızı durum u­
na gelir. Yaklaşık 12 bin yıl önce Kutup
Yıldızı, Çalgı takımyıldızındaki Vega adlı
yıldızdı. Polaris’ten çok daha parlak bir yıldız
olan Vega, yaklaşık 12 bin yıl sonra yeniden
Kutup Yıldızı olacaktır.
Güney yarıkürede, Kutup Yıldızı’nın karşı­
lığı olacak herhangi bir “Güney Yıldızı”
yoktur. Güney gökkutbu günümüzde, pek
Dünya g ü nd e b ir kez
kendi ekseni çevresinde
d ö n d ü ğ ü n d e n ,g ö k y ü z ü
ve içinde ye r alan her
şey be lli b ir noktanın
çevresinde
d ö n ü y o rm u ş g ib i
gözükür. Kuzey
gökkürede bu nokta,
kuzey gö kkutbu du r.
Ç izim de K utup
Y ıldızı'nın çevresinde
7 Eylül 06.00;
7 M art 06.00 dolanan Büyükayı
takım yıldızının, yılın
de ğişik z am anlarındaki
z g i s i J D ko n u m u g ö s te rilm iş tir.
 KUVAZAR 141

göze çarpmayan bir takımyıldız olan Sekiz- ya da siyahın çeşitli tonlarında olabilir. (Mor
lik’in içinde yer alır. Güneyhaçı takımyıldızı, yakut da denen mavimsi m or renkli ametist
Güney K utbu’nun yönünü gösterir. taşı, bir renkli kuvars türüdür.) Kuvars bazen
altı yüzlü ve köşeleri piramidinkine benzeyen
KUVANTUM KURAMI. 1900’de Alman bi­ büyük, saydam kristaller halinde de bulunur;
lim adamı Max Planck bir ısı kaynağının bu tür kristallere kayaç kristali denir.
çevreye nasıl ısı yaydığını belirlemek üzere Pek çok kayaç, büyük ölçüde kuvarstan
giriştiği çalışmalar sonucunda kuvantum ku­ oluşur. Kumtaşı, bağlayıcı bir maddeyle birbi­
ramını geliştirdi. Isı, ışık, X ışınları, gamma rine yapışmış kuvars tanelerinden oluşur.
ışınları ve radyo sinyalleri, dalgalar halinde Bağlayıcı m addeler, silis, kil ya da başka mi­
çevreye yayılan enerji biçimleridir. A raların­ neraller olabilir. Kuvars tanelerinin arasına,
daki tek fark, her birinin dalga boyunun, yani kristalleşmiş kuvarsın çökelmesi durum unda
yaydıkları dalgaların tepe noktaları arasında­ ortaya kuvarsit denen katı blok çıkar. G rani­
ki uzunluğun farklı olmasıdır (bak. IŞINIM). tin büyük bölümü de kuvarstan oluşur. Beyaz
Kuvantum kuram ına göre enerji, sürekli kum hemen hemen tümüyle katışıksız kuvars­
bir akış halinde değil, kuvantum denen, tır; öte yandan bütün kumların temel bileşeni
birbirinden ayrı küçük paketler halinde yayı­ kuvars mineralidir.
lır. Bir benzetme yapacak olursak enerji, açık Kuvars, optik aygıt ve cam üretiminde
bir m usluktan suyun düzenli akışı gibi değil kullanılır. Katışıksız kuvars kristallerinden
de, bozuk bir musluğun su damlatması gibi kesilerek tıraşlanan ince levhalar, radyo ve
yayılır. Kuvantum sözcüğü, “belirli bir mik­ televizyonların dalga boyu ayar sistemlerinde
tar” anlamındaki Latince “quantum ” sözcü­ kullanılır. Bu amaçla kullanılan kuvarsın üs­
ğünden gelir. tün nitelikli olması gerekir; ama, çıkarılan
H e rh a n g i bir tü rd en ışın ım k u van tu m u n d a- kuvarsın pek azı bu özelliğe sahiptir. Bu tür
ki en erji m ik tarı, o ışın ım ın fre k a n sın a , yan i katışıksız kuvars, hemen hemen yalnızca B re­
sa n iy e d e yayılan d alga sayısın a b ağlıd ır. K u- zilya’dan çıkarılır.
v a n tu m u n b ü y ü k lü ğ ü , sö z k o n u su o la n ışınım Katışıksız kayaç kristalinin eritilip tekrar
türünün frek a n sı ile P lan ck sab iti d e n e n ço k kaklaştırılması yoluyla elde edilen “eritilmiş
k üçük bir sayın ın çarp ım ıyla e ld e ed ilir (bak. kuvars”ın erime noktası 1.710°C’dir. Başka
P lanck . M ax ). B u n e d e n le , ço k yü k sek fre­ m addelerin pek çoğundan daha az genleşir ve
k anslı g a m m a ışın ım ın ın k u v a n tu m u , d aha daha az büzülür. Bu özellikleri nedeniyle eri­
d ü şü k bir frek an sa sah ip o la n rad yo d algaları­ tilmiş kuvars, laboratuvar gereçlerinin yapı­
nın k u v a n tu m u n d an ço k d ah a b üyü ktür. mında kullanılır. Kuvarstan yapılmış bir
Kuvantum kuramı fizik dünyasında yeni bir kap, akkor sıcaklığa kadar ısıtılabilir ve bu
çığır başlatmıştır. Kuvantum kuram ından ge­ sıcaklıktayken buz soğukluğundaki suya dal-
liştirilen ve m odern matematiksel fiziğin çok dırılsa bile çatlamaz. Işık ve ışınım yoluyla
önemli bir dalı olan kuvantum mekaniği, yayılan ısı dalgalan, erimiş kuvarsın içinde
moleküllerin, atomların ve temel parçacıkla­ kolayca yol alır. G üneş’ten gelen ve D vitami­
rın yapılarını ve davranışlarını açıklamakta ninin insan vücudunda üretilebilmesini sağla­
kullanılır. Temel parçacıkların, özelliklerini yan morötesi (ültraviyole) ışınlar, camda so­
tanımlayan kuvantum sayıları vardır (bak. ğurulur, yani camın içinden geçemez; ama bu
A t o m , T e m e l P a r ç a c ik l a r ) . ışınlar erimiş kuvarsın içinden geçebilir, bu
nedenle de güneş banyosu yapılan kapalı
KUVARS, yaygın rastlanan ve en yararlı yerlerin çatıları bazen cam yerine bu türden
m inerallerden biridir. Kuvars, bir silisyum ve kuvars levhalarıyla örtülür.
oksijen bileşiği olan silisin, kristal yapılı özel
bir biçimidir. Çelikten daha sert, camdan KUVAZAR. 1963’te, Hollanda asıllı A B D ’li
daha saydamdır. Katışıksız haldeyken renksiz gökbilimci M aarten Schmidt’in de içinde bu­
ya da beyaz, başka maddelerle karışık haldey­ lunduğu bir grup astronom, uzayın derinlikle­
ken ise kırmızı, sarı, kahverengi, yeşil, mavi rinden gelen bazı radyo sinyallerinin bilinen
142 KUVEYT
gökadalardan kaynaklanıp kaynaklanmadığı­
nı araştırırken, sinyallerden birinin kaynağı­
nın bir gökada değil de bir yıldıza benzediğini
belirledi. Schmidt, bu “yıldız”dan gelen ışı­
ğın tayfını incelediğinde, çok büyük bir kır­
mızıya kayma olgusuyla karşılaştı. (“Kır­
mızıya kayma” olgusu, D O PPLE R ETKİSİ
ve EV REN m addelerinde anlatılmıştır. A yrı­
ca bak. T A Y F .) Schmidt ve birlikte çalıştığı
astronomlar, kırmızıya kaymanın bu denli
büyük olmasını, radyo sinyallerinin kaynağı
olarak düşündükleri yıldız benzeri bu gökcis­
minin çok uzakta olmasına bağladılar (bu
cisim daha sonra 3C 273 olarak num aralandı­
rıldı). Bu varsayımdan kalkarak da, bu kadar
uzaktan belirlenebilmesi için bu “yıldız”ın,
örneğin Dünya’nm da içinde yer aldığı Sa­
manyolu G ökadasından yüzlerce kez daha
parlak olması gerektiği sonucuna ulaştılar.
Astronom lar, 3C 273 gibi bu tür yıldızımsı
gökcisimlerini kuvazar olarak adlandırırlar;
kuvazar adı, “yarı yıldızımsı astronomi radyo
kaynağı” anlamındaki İngilizce quasi stellar
asîrorıomical radiosource sözcüklerinden kı­
saltılarak elde edilmiştir. Bunlara “yıldızımsı"
denmesinin nedeni, yıldıza benzemekle bir­
likte, tümüyle farklı gökcisimleri olmalarıdır.
1963’ten bu yana yaklaşık 150 kuvazar keşfe­
B. M . Shaub
S ilisyu m
m ineral sert, cam dan
daha saydam dır.
dilmiştir. Günüm üzde astronomların büyük
çoğunluğu, bunların, bizim kendi gökadamı­
zın çok ötesinde, belki de evrenin sınırlarında
yer aldığı görüşünü paylaşmaktadır. Bugüne
kadar keşfedilmiş kuvazarların içinde, bize en
yakın ve en parlak olanı 3C 273’tür; bu
kuvazarın, Samanyolu Gökadası’ndan yak­
laşık 2 milyar ışık yılı uzakta olduğu sanılmak­
tadır. Kuvazarların büyük bölümünün çok da­
ha uzakta, 10 milyar, hatta 15 milyar ışık yılı
ötede olduğu düşünülm ektedir. Kuvazarlar,
insanoğlunun bugüne kadar gözlediği en uzak
ve en yaşlı gökcisimleridir.
Am a bazı astronom lar, kuvazarların çok
uzaktaki gökcisimleri olduğu görüşüne karşı
çıkmaktadır. Onlar, bu cisimlerin, Samanyolu
sisteminin içinde yer aldığına ve kırmızıya kay­
manın bunların çok bulunmasından değil he­
nüz açıklanmamış bir başka nedenden kay­
naklandığına inanm aktadır.
Kuvazarların Yapısı
Astronom i kuramcıları, kuvazarların çok bü­
yük gökcisimleri olmalarına karşılık, bunlar­
dan yayılan ışığın, m erkezlerindeki bir çekir­
dek bölümünden kaynaklandığını ileri sür­
mektedirler. Bu çekirdeğin çapının, bizim
Güneş sistemimizinkinden çok daha büyük,
yaklaşık bir ya da iki ışık yılı kadar olduğu
sanılmaktadır. Çekirdeğin yaydığı çok büyük
miktardaki enerjinin, çok büyük kütleli bir
kara deliğin çekimine kapılıp burgaçlanarak
ona doğru yol alan gaz parçacıklarından
kaynaklandığı düşünülm ektedir. (Bu konu,
K A R A D E LİK maddesinde anlatılmaktadır.
Ayrıca bak. R a d y o a s t r o n o m İ; Y i l d i z .)
KUVEYT, Basra Körfezi’nin kuzeybatı ucun­
da Irak ile Suudi Arabistan arasında yer alan
bir A rap ülkesidir. Ülke topraklarının büyük
bölümü çöllerle kaplıdır. Bedevi kabilelerinin
eskiden beri deve, koyun ve keçi beslediği
Kuveyt toprakları, tarım a elverişli değildir.
Ülkenin iklimi çok sıcaktır ve hemen hemen
hiç yağış yoktur. Bu yüzden yiyecek m addele­
ri ve içme suyu dışarıdan alınır. Nüfusun bü­
yük bölümü Müslüman, yüzde 6,5 kadarı ise
Hıristiyan olan Kuveyt’te resmi dil A rap­
ça’dır. Ayrıca Farsça ve İngilizce de konu­
şulur.

K uw ait Oil C om pany
Başkent K uve yt'te geleneksel vs m od ern ya p ıla r yan
yanadır.
Kuveyt’te yaklaşık 4.000 yıl önce eski bir
uygarlık vardı. Bundan başka Eski Yunanlı­
la rın İÖ 323 yıllarında Kuveyt’e gelip yerleş­
tiğini gösteren kalıntılar da bulunmuştur.
Arabistan çöllerindeki göçebe kabileler İs­
lam dininin doğuşundan sonra sırasıyla Abba-
KUVVET VE HAREKET 143
K U V E Y T ' E İL İŞ K İN B İL G İL E R
YÜZÖLÇÜMÜ: 17.818 km2.
NÜFUS: 1.958.000 (1988).
YÖNETİM: Tek meclisli m eşruti monarşi.
BAŞKENT: Kuveyt.
DOĞAL YAPI: Yer yer bazı vahaların yer aldığı, büyük
ölçüde çölle kaplı bir düzlük. En yüksek noktası 290
metredir.
BAŞLICA SANAYİLER: Petrol, doğal gaz.
ÖNEMLİ KENTLER: Havaili, Salimiye, Cehre.
EĞİTİM: 6-14 yaşları arasındaki çocuklar için zorun­
lu ve parasızdır.
si halifelerinin, M oğollar’ın ve Osm anlılar’ın
egemenliğinde yaşadılar. Bu kabilelerden ba­
zıları 18. yüzyıl başlarında Kuveyt’e gelerek
orada yerleşti ve Kuveyt Şeyhliği’ni kurdu.
1899’da Kuveyt ile İngiltere arasında ülkenin
dışişlerini İngiltere’nin denetimine bırakan
bir antlaşma imzalandı. Kuveyt bağımsızlığı­
na 1961’de kavuştu.
Topraklarında bulunan petrolden elde edi­
len büyük gelirle gelişen Kuveyt, günümüzde
yaşam düzeyi en yüksek olan ülkelerden
biridir. Kuveyt’te yaşayan herkes ücretsiz
sağlık hizmetlerinden yararlanabilir. Çalışan­
lar sigortalıdır, ayrıca gerekli olduğu durum ­
larda devletçe konut ve para yardımı da
yapılır. Kuveyt’te eğitim parasızdır. Öğrenci­
lerin yemek, kitap ve giysi gibi bütün gerek­
sinmeleri devletçe karşılanır.
Zenginliği dolayısıyla O rtadoğu’yla ilgili
sorunlarda söz sahibi bir ülke durum unda
olan Kuveyt, İsrail’e karşı Filistin’i destekle­
mektedir. Kuveyt’teki yüksek gelir düzeyi
başta Filistin olmak üzere pek çok yabancı
işçinin ülkeye gelip yerleşmesine yol açmıştır.
Kuveyt’te petrol, doğal gaz ve çeşitli m ineral­
ler üretilir. Ayrıca yapı gereçleri sanayileri de
gelişmektedir. Basra Körfezi’nde avlanan ka­
ridesler dışarıya satılır.
Nüfusu 45.000’e yaklaşan başkent Kuveyt’
te uluslararası bir havaalanı ve modern bir
liman vardır.
KUVVET VE HAREKET. Evrendeki her şey
ya hareket halindedir ya da durağan yani
hareketsiz haldedir. H areket, cismin konu­
munun sürekli biçimde değişmesidir. H areket
halindeki bir cismi durdurm ak ve durağan
144 KUVVET VE HAREKET
hale getirmek ya da hareketsiz durumdaki bir
cismi harekete geçirmek için kuvvet denen bir
etkinin uygulanması gerekir.
Kuvvet, bir cismi harekete geçirebilmek,
hareket halindeki bir cismi durdurabilm ek,
hareketin yönünü ya da hızını değiştirebilmek
için gerekli olan itme ya da çekme miktarıdır.
Çim biçme makinesini iten bir bahçıvan,
yolcu vagonlarını çeken lokomotif, duvarda
asılı olan bir resmi tutan çivi hep kuvvet
uyguluyor demektir. Eğer bu kuvvetler uygu­
lanmıyor olsaydı, çim biçme makinesi ile
vagonlar hareket etmez, resim yere düşer­
di.
Bütün bu itme, çekme ve tutm a örneklerin­
de, kuvvet, üzerinde etki yaptığı cisimle
gerçekte temas halindedir. İnsanlar uygulaya­
bildikleri kuvvetin miktarını artırm ak için
kaldıraç, m akara ve fren gibi mekanizmalar
geliştirmişlerdir. Bu tür mekanizmalara basit
makine denir. Am a daha güçlü kuvvetler elde
etm ek ve uygulamak amacıyla daha karmaşık
m akineler de geliştirilmiştir. Örneğin, çeşitli
yakıtların yakılmasıyla açığa çıkan enerjiyi
denetleyerek büyük bir kuvvete dönüştüren
m otorlar, bu tür gelişkin makinelerdir.
Bütün kuvvetlerin etkiledikleri cisme temas
etmeleri gerekmez, yani bazı kuvvetler uzak­
tan etkiler. Bu tür kuvvetlerden ikisi elektrik
ve magnetizmadır (bak. ELEKTRİK; M a g n e t İZ-
Ma ) . Bir üçüncüsü de, her an yaşadığımız
yerçekimi kuvvetidir; yerçekimi, D ünya’nın
üzerindeki bütün cisimlere uyguladığı yere
doğru çekme kuvvetidir (bak. Y E R Ç E K İM İ).
Elimizde tuttuğumuz bir tuğlayı bıraktığımız
anda tuğla, yerçekiminin etkisiyle yere düşer,
bu arada düşerken hızı giderek artar; hızdaki
bu artışa ivme denir (bak. İ v m e ) . Am a eğer
tuğlayı elimizde taşıyorsak, tuğla üzerinde
yukarı doğru bir itme kuvveti uygulayarak
yerçekimi kuvvetini dengeliyoruz demektir;
bu durum da uyguladığımız itme kuvveti ile
yerçekimi kuvveti birbirine eşittir. Bir röm or­
kör, arkasına halatla bağlı bir mavnayı kanal­
da sabit bir hızla çekerken, halatın mavna
üzerinde uyguladığı çekme kuvveti, su diren­
cinin doğurduğu kuvvete eşittir; röm orkör
biraz daha kuvvetlice çekerse mavna da daha
hızlı hareket eder. 1687’de büyük İngiliz bilim
adamı Sir Isaac Newton (bak. N e w t o n , Sir
I s a a c ) , kuvvet ve hareketle ilgili üç yasa
yayımladı. Bunlara Newton hareket yasaları
denir.
1. Hareketsiz halde duran ya da sabit bir
hızla hareket etm ekte olan bir cisme,
herhangi bir başka kuvvet uygulan­
madığı sürece bu durağan halini ya da
sabit hızlı hareketini korur. (Otobüs
birden durduğunda yolcuların birden
öne doğru savrulduklarına dikkat etmiş­
sinizdir. Savrulmanın nedeni, yolcuların
durma anından önceki sabit hızlı hare­
ketlerini sürdürm eleridir. Ayrıca bak.
E Y LEM SİZLİK .)
2. Belirli bir hızla yol almakta olan bir
cismin hızını değiştirmek için gerekli
olan kuvvetin miktarı, cismin kütlesine
ve cisme kazandırılmak istenen ivmenin
m iktarına bağlıdır. (Bir golf topunu
durdurm ak, aynı hızla hareket eden bir
pingpong topunu durdurm aktan daha
zordur; çünkü golf topunun kütlesi daha
büyüktür.)
3. Her etki, kendisine eşit ve ters yönde bir
tepki doğurur. (Bir jet uçağında, motor
çok büyük bir gaz kütlesini sürekli olarak
arkaya doğru püskürtür; bu nedenle de
uçak, bu püskürmeye ters yönde, yani
öne doğru itilir.) Elde tutulan, yani
üzerinde yukarıya doğru bir kuvvet uy­
gulanan tuğlanın yere düşmemesi de bu
yasayla açıklanır.
H areket halindeki bütün cisimler, momen-
tum denen bir özelliğe sahiptir; cismin mo-
m entum u, kütlesi ile hızının çarpımına eşittir.
N ew ton’un ikinci hareket yasasından, bir
cismin m omentum undaki değişim oranının, o
cismi etkileyen kuvvetle orantılı olduğu görü­
lebilir. M omentum korunumlu bir özelliktir;
yani örneğin, belirli m omentum larla birbirine
yaklaşan iki cisim çarpıştıklarında, toplam
m om entum larında bir değişiklik olmaz.
Kuvvet birimi newtondur. 1 newtonluk bir
kuvvet, 1 kilogramlık bir kütlenin hızını
saniyede 1 m etre bölü saniye kadar, yani 1
metre/sn2 kadar değiştirir.
Bir yüzeyin üzerine düzgün olarak dağılmış
halde basan kuvvete basınç denir. Basınç, bi­
rim alana düşen kuvvet miktarıyla ölçülür. Kuv­
vet miktarı ise ağırlık birimleriyle ifade edilir.
 KUYRUKLUYILDIZ 145

Dünya yüzeyindeki normal hava basıncı, san­ doğup yıldızlarla batan kuyrukluyıldızları iz-
tim etre kareye yaklaşık 1 kilogramdır. Bu, leyegelmişlerdir. Eski Yunanlılar bu gökci-
Dünya yüzeyinin ve onun üzerindeki her şe­ simlerine “saçlı yıldızlar” adını takmışlardı.
yin her santim etre karesinin 1 kilogramlık bir Kuyrukluyıldızın bazı batı dillerindeki adı
ağırlıkla aşağıya doğru bastırılıyor olması de­ olan “kornet” sözcüğü de, “saç” anlamındaki
mektir. (Ayrıca bak. K Ü T LE ; S Ü R T Ü N M E.) Yunanca sözcükten gelir. Bu gökcisminin
“saç” ya da “kuyruk” benzetmeleriyle adlan­
KUYRUKKAKAN. Kuyrukkakanlar yaklaşık dırılmasının başlıca nedeni, gökyüzünde ay­
15 cm uzunluğunda, Avrasya ve A frika’nın dınlık bir ışık akıntısı biçiminde belirmesidir.
açık, genellikle kurak ve kayalık bölgelerinde Kuyrukluyıldızlar parlaklık bakım ından bü­
yaşayan kuşlardır. Bayağı kuyrukkakan (O e- yük farklılıklar gösterir; bazıları ancak çok
nanthe oenanthe) ayrıca G rönland, Alaska ve büyük teleskoplarla görülebilecek kadar so­
Kanada’nın kuzeyinde de ürer. Yaklaşık 20 luk, bazıları ise güneş ışığında bile görülebile­
türden oluşan bu kuşlar oldukça kısa, geniş ve cek kadar parlaktır. Kuyrukluyıldızların yapı­
hareketli kuyruklarıyla dikkat çeker. Kuyruk­ sı ve nereden geldikleri uzun süre bir sır
larının ucunda enine, ortasında ise kuyrukso- olarak kaldı. 17. yüzyılda astronomlar, bunla­
kumuna doğru uzayarak T biçimini almış rın Güneş sisteminde yer alan kalabalık bir
koyu renkli bir leke bulunur. Kuyruklarının gökcisimleri topluluğu olduğunu anladılar.
öbür bölümleri ve kuyruksokumları beyazdır. Tıpkı gezegenler gibi kuyrukluyıldızlar da
Gövdeleri türlere göre değişen, genellikle G üneş’in çevresinde dolanırlar. Dolanım sü­
boz, sarımsı boz, kahverengi, siyah ve beyaz releri çok değişiktir; bazıları dolanımlarmı üç
renklerle alacalanır. Kuyrukkakanların dişile­ buçuk yılda, bazıları ise 1 milyon yıldan daha
ri daha soluk renklidir ve birbirlerine çok uzun bir sürede tamamlar.
benzerler.
Kuyrukluyıldızların Yapısı ve Kökeni
A . W. Cundall— A a u ila Photographs
Kuyrukluyıldızları incelemek amacıyla
1980’lerde fırlatılan uzay sondaları, bu cisim­
lere ilişkin pek çok bilgi göndermiştir. Kuy­
rukluyıldızın “çekirdek” olarak adlandırılan
ana gövdesi, G üneş’in çevresinde oldukça
basık bir yörüngede dolanan, görece küçük,
en çok 75 km çapında bir kütledir. Bu kütle
buz, donmuş gazlar ve tozla karışmış halde
bulunan katı kayaç malzemelerinden (büyük
olasılıkla karbon) oluşur. Yaygın kabul gören
bir kuram a göre kuyrukluyıldızlar, Uranüs ve
Neptün gezegenlerini oluşturmuş olan malze­
Bayağı kuyrukkakanın erkeği siyah göz bandı, boz
tepesi ve sırtıyla a yırt e d ile b ilir. A m a kah vere ngim si
melerin artıklarıdır. Bu büyük gezegenlerin
boz d işisi ö b ü r kuyrukkakanların d işisin e çok benzer. kütleçekim kuvvetleri kuyrukluyıldızları bu­
günkü yörüngelerine itmiş, Güneş sisteminin
Kuyrukkakanlar kısa ve güçlü bir ses çıka­ dış çevresinde dev bir parçacık bulutu küresi­
rarak öter. Sık sık yukarıya doğru uçar ve nin oluşmasına neden olmuştur. Bilim adam ­
kanatlarını çok hızlı çırparak havada bir süre ları bu bulutu, kuramı ortaya koyan Hollan­
asılı kalırlar. Temel besinleri böceklerdir. O t, dalI astronomun adıyla, O ort Bulutu olarak
yün ya da dökülen hayvan kıllarından yaptık­ adlandırmışlardır. Zam an zaman yakın yıldız­
ları yuvalarına yaz yaklaşırken mavi renkli 5-6 lardan birinin kütleçekim kuvveti, O ort Bulu-
yum urta bırakırlar. tu ’ndaki bir kuyrukluyıldızı tedirgin eder ve
onun Güneş sisteminin iç kesimlerine doğru
KUYRUKLUYILDIZ. Tarihin başlangıcından kaymasına neden olur. Bilim adamları Oort
beri insanlar, geceleri gökyüzünde yıldızlarla Bulutu’nda milyarlarca kuyrukluyıldızın bu-
146 KUYRUKLUYILDIZ

H alley kuyru klu yıldızı son

geçişi sırasında G iotto
uzay sondasınca incelendi.
G io tto , M a rt 1986'da
kuyru klu yıldızın çok
yakınından geçti. Bu
fo to ğ ra f, yaklaşık 18 bin
k ilo m e tre lik b ir uzaklıktan
çe kilm iştir. G üneş ışığı
kuyrukluyıldızı sağ alt
taraftan
a y d ın la tm a kta d ır; üsteki
siyah alandaki ok, g ü ne ş
ışığının g e ld iğ i yönü
g ö ste rm e kte d ir. Sol üst
tarafta g ö rü le n yuva rla k
karanlık bölge,
ku yru klu yıldızın
çe kird e ğ in in b ir
b ö lü m ü d ü r. Çekirdek b ir
b ü tü n olarak, yaklaşık 15
k ilo m e tre ye 8 km
b o yu tla rın d a , katı, elips
b iç im li b ir kütle dir. Sağ
yan da ki kenardan, parlak
iki toz pü skü rtü sü n ü n
çıktığı g ö rü lm e k te d ir.
A ltta k i pü skürtü, öte kind en
daha geniş ve daha
parlaktır.

N ASA

lunduğuna inanm aktadırlar, ama bunlardan km); ama, hemen hemen hiç kuyruk oluştur­
yalnızca birkaçı G üneş’e yaklaşarak Dünya’ m ayan, çok soluk kuyrukluyıldızlar da vardır.
dan izlenebilen kuyruklar oluşturur. G üneş’e yakınlaştıkça kuyrukluyıldızların
Güneş ışığının ulaşamayacağı bir uzaklık­ hızı, kütleçekim kuvvetinin etkisiyle artar.
tayken kuyrukluyıldızlar, yalnızca katı, don­ Kuyrukluyıldız, yörüngesinin G üneş’e en ya­
muş bir çekirdekten oluşur. Kuyrukluyıldız kın olduğu günberi noktasına geldiğinde,
G üneş’in yakınlarına sürüklendikçe, kendisi­ büyüklük ve parlaklık bakımından en üst
ni oluşturan buz ve donmuş gazların bir düzeye ulaşır. Daha sonra tekrar gerilemeye
bölümü, Güneş ısısının etkisiyle buharlaşır ve başlar, ama yüzü, yani çekirdek bölümü hep
ince toz parçacıklarıyla birlikte çekirdek dışı­ G üneş’e dönük kalır. Bunun nedeni, sürekli
na savrularak uzun bir kuyruk oluşturur. Bu olarak G üneş’ten çevreye doğru esen, elek­
arada çekirdeğin çevresinde de aydınlık bir trik yüklü parçacık akıntısıdır. “Güneş rüzgâ­
m adde bulutu kalır. Çekirdeği çevreleyen bu rı” denen bu akıntının basıncı, kuyrukluyıldızı
küresel bulut zarfına kuyrukluyıldızın “saçı” çevreleyen bulut zarfını G üneş’ten öteye doğ­
denir; bazılarında bu zarfın çapı 250 bin ru iter ve çekirdeğin arkasında bir kuyruk
kilometreye ulaşır. Çıplak gözle ya da küçük biçimini almasına yol açar. Bu nedenle kuy­
bir teleskopun yardımıyla izlenebilen bir kuy­ rukluyıldız G üneş’ten uzaklaşırken, önde gi­
rukluyıldız, parlak bir ışık noktası saçla çevrili den bölümü kuyruğu olur. G üneş’ten uzakla­
çekirdek bölümü ile çekirdekten arkaya doğ­ şan kuyrukluyıldız giderek yavaşlar ve gözden
ru uzanan uzun ve parlak bir sis demeti kaybolup, izlediği yörüngenin en uzak nokta­
(kuyruk) biçiminde görünür. Bazı kuyruklu­ sına ulaşıncaya kadar yavaşlamayı sürdürür.
yıldızların kuyruk uzunluğu, Dünya ile Güneş Kuyrukluyıldızın G üneş’e en uzak olduğu
arasındaki uzaklık kadardır (149,6 milyon günöte noktası, Güneş sisteminin sınırların­

da, belki de en yakın yıldıza oldukça yakın bir
konum da bulunur.
Kuyrukluyıldızın kuyruğu düz ya da eğri
olabilir. Donati kuyrukluyıldızının (Haziran
1858-Mart 1859) kuyruğu eğridir. İki ya da
daha çok kuyruğu olan kuyrukluyıldızlar da
vardır; 1903’te görünen bir tanesinin dokuz
kuyruğu vardı. Kuyrukları oluşturan malze­
menin dağılımı o kadar seyrektir ki, kuyruğun
arasından yıldızlar görünebilir. Kuyrukluyıl­
dız G üneş’e her yaklaştığında, yeni bir kuy­
ruk oluşturacak biçimde savrulan gazlar, daha
sonra uzayda yitip gider. Bu nedenledir ki, bir
kuyrukluyıldız, G üneş’e her yaklaşışında,
kütlesinin bir bölümünü kaybeder ve giderek
küçülür.
Günümüzde insanlar hep bir kuyrukluyıldı­
zın görünmesini beklerler. Ama yüzyıllarca
önce kuyrukluyıldızların insanlara kötülük
getirdiğine inanılır ve özellikle de vebanın,
savaşın ve ölümün habercisi oldukları sanılır­
dı. Bu nedenle kuyrukluyıldızlar, önceleri bir
bilim olarak kabul edilen astrolojinin uğraş
alanı içine giriyordu (bak. A S T R O L O Jİ). Bunun­
la birlikte, tarihteki bazı büyük olaylardan
önce gerçekten kuyrukluyıldızların görünmesi
ilginç bir rastlantıdır.
Örneğin İÖ 44’te Jül Sezar’ın öldürülm e­
sinden sonra Rom a kentinin üzerinde bir
kuyrukluyıldız görünmüş ve halk bunun, Se-
zar’ın ruhunu tanrıların katm a taşımak için
gelen bir altın araba olduğunu düşünmüştü.
Bir başkası, İS 70’te Rom alılar K udüs’ü ele
H alley kuyru klu yıld ızın ın 7 M ayıs 1910'daki geçişi sırasında çekilen fo to ğ ra fı. Bu, H a lle y'in G üneş'e ve
D ü nya 'ya yakın g e çişle rin d e n b iriy d i; D ünya, H a lle y'in ku yru ğ u n u n içinde n g e çm işti. H alley kuyrukluyıldızı
2062'de te kra r görünecek.
KUYRUKLUYILDIZ 147
geçirip kenti yıkmadan hemen önce görün­
müştü. İS 814’te de, İm parator Şarlm an’ın
ölümünden önce bir kuyrukluyıldız görün­
müştü.
A m a İS 1. yüzyıl gibi çok eski bir tarihte
bile, kuyrukluyıldızların m utlaka insanlara
kötülük getirdiği yolundaki görüşe karşı çıkan
pek çok kişi de vardı. Bunlardan biri, gene bir
kuyrukluyıldız göründüğünde, “Korkmayın,
bu sakallı yıldızın benle hiçbir ilişkisi yok;
aslında komşum Part kralı korkmalı, çünkü
saçı olan o ve benim kafam da hiç saç yok”
diyen, Roma İm paratoru Vespasianus’tu.
Halley Kuyrukluyıldızı
Uzun süre kuyrukluyıldızların buhardan oluş­
tuğuna ve D ünya’dan yükselmiş olduğuna
inanıldı. 16. yüzyılda DanimarkalI astronom
Tycho Brahe, son derece titiz biçimde gerçek­
leştirdiği gözlemler sonunda, kuyrukluyıldız­
ların yalnızca Dünya atmosferinin dışında
değil A y’ın da ötesinde bulunduklarını kanıt­
ladı. A m a, kuyrukluyıldızların ne olduğu
ancak 17. yüzyıldan sonra tam olarak anlaşıl­
maya başlandı. Yerçekimi yasasını keşfeden
Sir Isaac Newton, 1680’de beliren büyük bir
kuyrukluyıldızı gözlemledi ve elde ettiği veri­
lerden kalkarak önemli bir buluş gerçekleştir­
di. Newton, kuyrukluyıldızların kütleçekimi
kuvvetinin etkisiyle G üneş’e doğru çekildikle­
rini ve tıpkı gezegenler gibi G üneş’in çevre­
sinde dolandıklarını belirledi.
İki yıl sonra görünen bir başka kuyrukluyıl-
L ic k Observatory
148 KUYRUKLUYILDIZ

76 yıllık aralarla, 1834-35, 1910 ve 1985-86

yıllarında düzenli olarak yeniden göründü.
Halley kuyrukluyıldızının son geçişi sırasında
bilim adamları uzaya pek çok keşif aracı
göndererek cismin yapısını incelediler.
Bilim adamları, Halley kuyrukluyıldızının
ilk olarak İÖ 240’ta Çinliler’ce gözlemlenmiş
olduğunu ortaya çıkardılar. Asurlular’ın İÖ
164’te tuttukları kayıtlar, bu kuyrukluyıldızın
İÖ 240’tan sonraki geçişine ilişkin ayrıntılı
bilgileri içermektedir; İÖ 88’de de Eski Yu­
nanlılar ve Romalılar kuyrukluyıldıza ilişkin
gözlemlerini kayıtlarına geçirmişlerdir. O n­
dan sonra da Halley’in düzenli geçişleri sür­
müş ve bunların çoğu önemli tarihsel olaylara
rastlamıştır. Halley’in en ünlü ve ilginç geçişi,
1066 ilkbaharındakidir; bütün A vrupa’da ve
hatta Çin gibi uzak ülkelerde bile aynı dö­
nemde izlenen bu kuyrukluyıldızın dolunay
büyüklüğündeki görünümünü ve uzun, gör­
kemli kuyruğunu zamanın bütün yazarları
anlatmışlardır. O yıl Halley’in görünmesi,
İngiltere’de büyük ürküntü ve dehşet yarat­
mıştı. Bundan altı ay sonra, Ekim 1066’da
İngiltere, I. William’ın komutasındaki Nor-
m anlar’ın istilasına uğradı ve istilacılar İngil­
M oun t W ilson and Palom ar Observatories tere Kralı H arold’ın yönetimine son verdiler.
Halley kuyrukluyıldızı, Bayeux duvar halısına
H um ason kuyrukluyıldızı. F otoğ raf çekilirken poz da işlendi (bak. D u v a r H a l i s i ) . Burada göste­
süresi çok uzun tu tu ld u ğ u için yıldızla r b ire r çizgi
b iç im in d e g ö rü lü y o r. rilen kuyrukluyıldızın büyük bir başı ve çatallı
bir kuyruğu vardır. Halley kuyrukluyıldızının
dızı da, New ton’ın arkadaşı astronom Ed- başka bir ünlü resmi de İtalyan ressamı
mond Halley gözlemledi. Halley, 1337’den G iotto’nun yaptığıdır; G iotto, Beytlehem Yıl­
beri zaman zaman belirmiş olan 24 kuyruklu­ dızı adlı yapıtında ilhamını, 1301’de gördüğü
yıldıza ilişkin bilgileri inceledi ve yörüngeleri­ Halley kuyrukluyıldızından almıştı.
ni hesapladı. 1531, 1607 ve 1682 yıllarında
görülen kuyrukluyıldızların hemen hemen ay­ Kuyrukluyıldızların Yörüngeleri
nı yörüngeyi izlediklerini saptadı. Böylece, Gezegenlerin ve kuyrukluyıldızların yörünge­
bunların aynı kuyrukluyıldız olduğu ve bu leri dairesel değil, elips biçimindedir. Elips,
kuyrukluyıldızın 1758 ya da 1759’da yeniden üstten ve alttan bastırılmış bir çembere ben­
dolanıp D ünya’nın yakınından geçeceği sonu­ zer; kuyrukluyıldızların yörünge elipsleri, ge-
cuna vardı. zegenlerinkinden çok daha uzun ve çok daha
Tahmini doğru çıktı ve kuyrukluyıldız yassıdır. Bu nedenle de hemen her kuyruklu­
1758’in sonlarında yeniden göründü; ama yıldızın yörüngesi, Güneş sistemindeki geze­
bunu, 1742’de ölmüş olan Halley’in kendisi genlerin yörüngelerini keser, yani onların içi­
göremedi. Böylece bilim adamları, kuyruklu­ ne girer ve çıkar.
yıldızların düzenli ziyaretlerde bulunabilece­ Bazı kuyrukluyıldızlar oldukça düzgün ara­
ğini belirlemiş oldular ve 1758-59’un büyük lıklarla geri gelir; bunlara periyodik kuyruk­
kuyrukluyıldızına Halley’in adını verdiler. O luyıldızlar denir. 1818’de Alman astronom
tarihten sonra da bu kuyrukluyıldız, yaklaşık Johann Franz Encke’nin keşfettiği kuyruklu­

yıldız bunlardan biridir. Bu kuyrukluyıldız
G üneş’in çevresindeki dolamınım yaklaşık üç
buçuk yılda tam amlar; bu, kuyrukluyıldızlar
için bilinen en kısa dolanma süresidir. En iyi
tanınan periyodik kuyrukluyıldız Halley kuy­
rukluyıldızıdır. Dolanma süresi 200 yıldan
kısa olan kuyrukluyıldızlar periyodik tiptedir.
Ancak binlerce yılda bir kez G üneş’in yakı­
nından geçen ve periyodik olmayan kuyruklu­
yıldızlar da vardır. 1973’te G üneş’in yakının­
dan geçen Kohutek kuyrukluyıldızı bunlardan
biridir. Bu kuyrukluyıldızın dolanma süresi­
nin 75 bin yıl olduğu tahmin edilmektedir.
Bazı kuyrukluyıldızlar, Jüpiter’in yakının­
dan geçerken bu dev gezegenin kütleçekimine
yakalanır ve bu nedenle yörüngelerinden sa­
par. Bu kuyrukluyıldızlar, Jüpiter’in uyduları­
nın hareketini bozmaz; bu da, kuyrukluyıldız­
ların yoğunluğunun gezegenlere ve uyduları­
na oranla çok daha düşük olduğunu gösterir.
1826’da Wilhelm von Biela’nm keşfettiği
kuyrukluyıldızın neredeyse yedi yıllık bir pe­
riyodu olduğu belirlenmişti, ama 1846’da bu
kuyrukluyıldız ikiye bölündü ve biri öbürün­
den daha büyük iki kuyrukluyıldız ortaya
çıktı. 1852’de yeniden görünen bu ikili, daha
sonra gözle görülemeyecek kadar küçük par­
çalara bölündü. İkilinin yeniden görünmesi
gereken 1872’de izlenebilen yalnızca bir me­
teor yağmuru idi. Kuyrukluyıldızlar, eninde
sonunda “ölürler” ve m eteor tozlarına dönü­
şerek, kuyrukluyıldız halindeyken izledikleri
yörüngede sürüklenirler (bak. M E T E O R VE M E ­
T E O R İT ).
KUYRUKSALLAYAN. Kuyruksallayanlar
yerde koşuştururken uzun kuyruklarını hızla
yukarı aşağı oynatmalarıyla dikkat çeken
kuşlardır. Yaklaşık serçe iriliğindeki bu kuş­
lar, daha ince, uzun yapılı ve uzun bacaklıdır.
Havalanırken ve havadayken geniş eğriler
çizerek alçala yüksele uçarlar. Bitkisel m ad­
delerden yaptıkları yuvaları kıl ve kuştüyüyle
döşenmiştir. Başlıca besinlerini uçarken yaka­
ladıkları böcekler oluşturur.
Kuyruksallayanlar Eskidünya kuşlarıdır.
Ama sarı kuyruksallayan (Motacilla flava),
yalnız Eskidünya’da değil Yenidünya’ya göç
ederek düzenli biçimde A laska’da da ürer.
Avrasya’da oldukça yaygın olan ak kuyruk-
KUYRUKSÜREN 149
sallayanın (Motacilla alba) hem dişisi, hem de
erkeğinin göğsünde kışın hilal biçiminde siyah
bir leke bulunur. Ayrıca tepeleri siyah, ger­
danları beyaz ve sırtları bozdur. Yazın ise
erkeğin sırtıyla birlikte gerdanı da siyahlaşır.
Erkeklerin kanatları siyah ve beyaz, dişilerin
koyu gri ve beyaz çizgilidir.
A k kuyruksallayanlar keskin “tseezzik” se­
si çıkararak ve şakıyarak öter, ürem e mevsimi
K u y r u k s a l l a y a n la r a d la r ın ı y u k a r ı a ş a ğ ı o y n a ttık la r ı
u z u n k u y r u k l a r ın d a n a lır la r.
dışında sazlıklarda ya da binaların çatılarında
geniş sürüler halinde bir araya gelirler. Bazı
geceler büyük kentlerdeki ağaçların tepele­
rinde toplaştıkları da olur. Am a genellikle
açık alanlarda yaşamayı yeğlerler. Yuvaları
duvar oyuğunda, ağaç kovuğunda ya da su
kıyılarında bulunabilir.
Dağ kuyruksallayamnın (Motacilla cinerea)
üst bölümleri boz, alt bölümleri sarı, kuyruğu
öbür türlerden uzundur. Genellikle su yakın­
larında yaşar. Türkiye’de ak kuyruksallayan
her mevsim her yerde, sarı kuyruksallayan
yazın her yerde, özellikle su kıyılarında görü­
lür. Dağ kuyruksallayanı ise dağlık yüksek
yörelerde ürer ve kışın daha yaygın biçimde
rastlanır.
KUYRUKSÜREN. Kuyruksürenler büyüklü­
ğü ve dış görünüşü bakımından kokarcayı
andıran etçil memelilerdir. Büyük bölümü
A frika’da öbürleri Asya’da yaşar. Bir türü
A vrupa’nın güney kesimlerinde de bulunur.
150 KUYU

K uyru ksüre n, k o b ra g ib i ze h irli bir

yılan a karşı ken dini çevik
hareke tlerle korur. Fırsatını
b u ld u ğ u an yılan ın başını b ir
ısırışta parçalar. Sanılanın te rsin e
ku yru ksü re n in yılan zehrine karşı
bağışıklığı yo ktu r.

Kuyruksürenler kısa bacaklı uzun kuyruklu,
oldukça sivri burunlu ve genellikle kaba tüylü
hayvanlardır.
Bazı kuyruksürenler zehirli yılanları bile
öldürmesiyle ünlüdür. Bunlar büyük bir çe­
viklik ve hızla yılanların başına saldırır, yılan­
ların karşı saldırısını ustaca savuşturabilirler.
Kuyruksürenler genellikle yılanların yanı
sıra kemeleri, fareleri, kertenkeleleri, solu­
canları ve böcekleri yer. Bazıları büyük ölçü­
çıkarmak için açılan petrol kuyuları PET R O L
maddesinde anlatılmıştır.)
Kazılarak açılan su kuyularının çapları ge­
nellikle 1-3 m etre arasında değişir. Bu tür
kuyularda kuyunun kenarlarından toprak dö­
külmesini önlemek için kuyunun içi taş ya da
tuğladan bir duvarla çepeçevre örülür. Halka
biçimindeki bu duvarın örülmesine kuyunun
BİR SU K U Y U S U N U N
A Ç IL M A S I

de meyve ve öbür bitkisel m addelerle besle­

nir. Birçok kuyruksüren yum urta yemeye çok
düşkündür. Bu hayvanlar buldukları yum ur­
taları kırmak için ön ayaklarının arasına alıp
Ç A K IL A N KO N İ
yere atarlar. Bataklıklarda yaşayanlar ise İU Ç LU B O R U
yengeçleri avlar.
Bayağı kuyruksüren (Herpestes icheumon)
A vrupa’nın güney kesimleri, A frika ve O rta­
doğu’da, ayrıca Türkiye’nin Ege, Akdeniz ve
Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaşar. Boz
kuyruksüren (Herpestes edvvardsi) ise A sya’
nın güneyinde geniş bir coğrafi alana yayıl­
mıştır.
Kuyruksürenler yıllar önce Jam aika’ya ve
öbür Batı H int A daları’na kemiricileri ve
yılanları yok etmesi için götürülmüştür. Am a SE R T T O P R A K T A K U L L A N IL A N
D E L M E T A K IM L A R I
buralarda hızla çoğalan kuyruksürenler çeşitli
yabanıl hayvanları yiyerek doğal dengeyi boz­
muş, kümes hayvanlarına da saldırmaya baş­
lamışlardır.

KUYU, su çıkarmak için toprağı kazarak ya

D İB İN D E Y A T A Y AR TE Z Y E N
da delerek yerde açılan bir çukurdur. (Petrol T Ü N E L L E R O L A N KU YU KU Y U S U

ağzından, bir başka deyişle toprak düzeyin­
den başlanır; duvarın alt bölümü keskin bir
kenar oluşturacak biçimde yapılır. Kuyu kazı­
lıp duvarın altındaki toprak alındıkça, örül­
müş olan halka biçimindeki duvar aşağı doğru
kayar. Duvarın alt kenarının keskin olması bu
kaymayı kolaylaştırır. Duvar aşağı kaydıkça
üstüne yeni sıralar örülür. Su bulunan derinli­
ğe inilene kadar kazma işlemi sürdürülür.
Kuyunun suyu dipten ve yanlardan gelir.
Özellikle tebeşirli topraklarda açılan bazı ku­
yularda daha çok su toplanmasını sağlamak için
dipten yanlara doğru yatay tüneller kazılır.
Toprağın sert olduğu yerlerde açılan kuyu­
lar çok daha dardır. Bunların çapı birkaç
santimetreyle 1 m etre arasında değişir. D el­
me yöntemiyle açılan bu kuyularda çevre
duvarının yerini borular alır. Çelik çubukların
ucuna takılarak kullanılan delme takımları iki
türdür. Kayaları delmek için kullanılan ve
ağır bir keski biçiminde olan takım lar, sürekli
olarak belirli bir yüksekliğe kaldırılıp sonra
aşağı bırakılarak çalışır. Kayaya çarparak her
parçayı kopardıkça, keski hafifçe döndürüle­
rek deliğin dairesel olması sağlanır. İkinci tür
delme takımları, marangozların tahta delmek
için kullandıkları m atkap uçlarına benzer;
ama çok daha büyüktür ve m otor gücüyle
döndürülür.
K u y u n u n u la ştığ ı su taşıy a n k a tm a n , su yun
k u y u d a n yu k arıya k en d iliğ in d e n çık m a sın a
y e te c e k kadar b asın çlıy sa bu tür k u yu lara
a rtezy en k u yu su d en ir. B ir a rtezy en k u y u su n ­
d a su , k o v a y la y a da p o m p a y la ç e k ilm e sin e
g er ek k a lm ad an k u yu d an dışarı fışkırır (bak.
A r t e z y e n K u yusu ).
Kuyunun açılacağı yerdeki su taşıyan kat­
m an yüzeye yakınsa ve toprak yumuşaksa
yere boru çakılarak kuyu açılabilir. Çakılan
ilk borunun ucu koni biçimindedir ve çevre­
sinde delikler vardır. Boru toprağa girdikçe
ucuna yeni bir boru eklenerek çakma işlemi
sürdürülür. Borunun çakılması, kazık çak­
m akta kullanılan şahm erdanlara benzer bir
makineyle yapılır.
Eski Çinliler’in 450 m etreden daha derine
inen su kuyuları açmış oldukları biliniyor. İÖ
2500’lerde İndus vadisinde (bugünkü Pakis­
tan ’da) yaşayan insanlar içi tuğla örülü kuyu­
lar açmışlardı.
KUZEY AMERİKA 151
Eski Yunanlılar’da olduğu gibi Rom alılar’
da da çeşme ve kuyuları su perilerine ve
tanrıçalara adam a töresi vardı. Hıristiyanlık
geldiği zaman da kuyular Hıristiyan azizlerine
adanmaya başlandı. Günüm üzde de görülen
dilek kuyusu inancı, kuyularla ilgili bu eski
törelerin bir kalıntısı olabilir.
KUZEY AMERİKA, batı yarıkürede bulunan
iki kıtanın kuzeyde olanıdır. Panam a Kıstağı
adı verilen dar bir kara parçasıyla Güney
A m erika’ya bağlanır. Kıtalar arasında yüzöl­
çümü sıralamasında üçüncü, nüfus sıralam a­
sında dördüncüdür. Kuzeyden güneye 8.000
km uzunluğunda olan kıtanın yüzölçümü
24.229.883 km2, nüfusu 393.687.200’dür
(1985). Kilometre kareye düşen 15,5 kişilik
nüfus yoğunluğu Asya ve A vrupa’ya göre
daha seyrektir. Kuzey A m erika’da K anada,
ABD (Hawaii dışında), M eksika ve O rta
Am erika ülkeleri yer alır (bak. O r t a A M E R İ­
K A ). Batı Hint A daları, St. Pierre ve Mique-
lon adaları ile G rönland da bu kıtada­
dır.
Doğal Yapı
Dağlar. Kuzey A m erika’nın ortasında bulu­
nan büyük ovayı doğu ve batı kıyısına sıralan­
mış dağlar kuşatır. Kıtanın doğusunda yaşlı ve
aşınmış Appalaş Dağları yer alır. Appalaşlar,
K anada’daki St. Lawrence Körfezi’nden baş­
layarak güneyde A labam a’nın ortalarına ka­
dar uzanır. En yüksek noktası deniz düzeyin­
den 2.045 m etreye ulaşan Mitchell D ağı’dır
(bak. A p p a l a ş D a ğ l a r i ) .
K U Z E Y A M E R İ K A ' Y A İL İŞ K İN B İL G İL E R
YÜZÖLÇÜMÜ: 24.229.883 km2.
NÜFUS: 393.687.200 (1985).
DOĞAL KAYNAKLAR: Tahıl, şekerkamışı, şekerpancarı,
kahve, meyve, kakao, kereste, pamuk, tütün, kürk,
altın, gümüş, bakır, nikel, dem ir cevheri, alüm in­
yum , çinko, kobalt, kurşun, cıva, petrol, uranyum .
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: En yüksek dağı 6.194 metre ile
M cKinley Dağı'dır. En büyük gölü Superior (dünya­
nın ikinci büyük gölü) Kanada ile ABD arasındadır ve
82.412 km2'lik bir alanı kaplar. En uzun ırmağı
(dünyada üçüncü uzun ırmak) ABD'de bulunan 6.212
km uzunluğundaki M ississippi-M issouri Irmağı'dır.
Kuzey Am erika'nın bir parçası sayılan Grönland
2.175.000 km2'lik alanıyla dünyanın en büyük ada­
sıdır.
152 KUZEY AMERİKA
/ Kuzey
Amerika
ATLAS Afrika
OKYANUSU
BÜYÜK Güney
OKYANUS A m erika
Batıda ise Büyük Okyanus kıyılarını izle­
yen dağlar, Alaska, Kanada, A B D ve M eksi­
ka’yı aşarak O rta A m erika’ya kadar uzanan
kesintisiz bir dağ zinciri oluşturur. Batı Cor-
dillera denen bu zincirde Alaska Dağları,
İngiliz Kolumbiyası’ndaki Kıyı Dağları, Kas-
kad Dağları, Sierra Nevada, California ve
M eksika’nın Sierra M adre dağları bulunur.
6.194 m etre ile kıtanın en yüksek noktası olan
McKinley Dağı Alaska Dağları arasındadır
(bak. S ierra N e v a d a ).
D aha içeride dünyanın ikinci uzun dağ
zinciri olan Kayalık Dağlar, Doğu Cordillera
ile birlikte M eksika’nın dağlık bölgesini oluş­
turur. Kayalık Dağlar M eksika’dan başlar,
burada Doğu Sierra M adreler ile birleşir,
A B D ’yi baştan başa geçerek K anada’ya girer
ve Kuzey A laska’ya kadar ulaşır (bak. K A Y A ­
LIK D a ğ l a r ).
Bu iki dağ zincirinin arasında, A B D ’deki
Büyük Havza, Columbia ve Colorado yayla­
ları ile Meksika Yaylası gibi yüksek iç yaylalar
uzanır.
Ovalar. Appalaşlar ile Atlas Okyanusu
arasında kalan bölgede kıyı ovaları yer alır.
Kıtanın doğu kıyısı boyunca uzanan bu düz­
lüklerin en geniş olduğu yer A B D ’nin M eksi­
ka Körfezi kıyılarındadır.
Kayalık Dağlar ile Appalaşlar arasında
geniş iç düzlükler bulunur. M eksika Körfe-
zi’nden başlayan bu düzlükler K anada’nın
Kuzey A m erika
y ü zö lçü m ü n e göre
dü nya nın üçüncü, nüfusa
göre d ö rd ü n cü bü yük
kıtasıdır.
A vrupa
HİNT
OKYANUSU
Kuzey Kutup Bölgesi kıyılarına kadar ulaşır.
Kuzeydoğu K anada’dan L abrador’a doğru,
daha yüksek ve engebeli bir düzlük olan,
Lawrence Yaylası uzanır. Bu bölgede Buzul
Çağı’nda kıtanın kuzey bölümünü kaplayan
buzulların oluşturduğu binlerce göl vardır. İç
düzlüklerin Büyük Ovalar adı verilen batı
bölümünde önemli m iktarda buğday yetişti­
rilir.
Yabanıl Yaşam. Kuzey A m erika’da, Kaya­
lık D ağlar’da koyun ve keçiler, pum a, bizon,
misk sıçanı, rakun, adatavşanı, sincap, oklu-
kirpi ve opossum gibi yabanıl hayvanlar ya­
şar. Bugün geyikler ve ayılar insanlardan
uzak kırlık bölgelerde yaşamlarını sürdürür­
ken çayır m arm otu, adatavşanı ve kır kurdu
insanlara yakın yörelere uyum sağlamıştır.
Rengeyiği, sığın ve birçok kürklü küçük
hayvan kuzeydeki topraklarda yaşar. Güney­
deki sıcak bölgelerde ise, timsahlar, yılanlar,
yaban domuzları, renkli kuşlar, maymunlar
ve jaguarlar görülür.
İklim . Asya gibi, Kuzey A m erika’da da çok
farklı iklim tipleri vardır. İklim, K anada’nın
Kuzey Kutbu kıyılarındaki soğuk tundralar­
dan O rta A m erika’nın sıcak nemli tropik
orm anlarına kadar büyük değişiklikler gös­
terir.
Alaska ve K anada’nın kuzeybatısında yaz­
lar kısa ve serin, kışlar ise uzun, soğuk ve az
yağışlı geçer. K anada’nın güneydoğusu ile

A B D ’nin kuzeydoğusunda yazlar ılık, kışlar
soğuk ve orta yağışlıdır. Labrador Akıntısı ile
Gulf Stream ’in bu bölge iklimine önemli bir
etkisi vardır. A B D ’nin güneydoğusu sıcak
ve nemlidir (bak. A t l a s OKYANUSU; G u l f
St r e a m ).
Büyük O kyanus’tan esen rüzgârlar Califor-
nia’dan A laska’ya uzanan dağlık kıyı bölgesi­
ne orta yoğunlukta yağış getirir. Dağ yamaç­
larından yukarıya çıkıldıkça yağışlar yoğunla­
şır. Sierra N evada’nın doğusu ile Kaskad
Dağları az yağış alır.
M eksika’nın büyük bir bölümü sıcak ve
kuraktır. O rta M eksika’dan başlayarak, Pa­
nam a’ya uzanan Büyük Okyanus kıyılarında
yazlar sıcak ve yağışlı, kışlar ılıktır. Atlas
0 500 1000
0 500 1000 1 5 0 0 km
KUZEY AMERİKA 153
Okyanusu kıyısı yıl boyunca sıcak ve yoğun
yağış alan bir bölgedir.
Suyolları
Büyük Göller Yöresi Atlas Okyanusu’na St.
Lawrence Irmağı ile bağlanır. Bu yöre dünya­
nın en büyük tatlı su deposu ve St. Lawrence
Suyolu da iç bölgelerde yer alan en büyük
suyoludur. St. Lawrence Suyolu okyanus
gemilerinin Chicago ve D uluth’a kadar gire­
bilmesini sağlar.
Kuzey Buz Denizi’ne dökülen M ackenzie
Irmağı, Kanada ve A laska’dan geçerek Be-
ring Denizi’ne dökülen Yukon Irmağı, Hud-
son Körfezi’ne dökülen Saskatchewan-Nelson
ile Meksika Körfezi’ne dökülen Mississippi-
Kuzey
A m erika
kıtasının belli
başlı coğ rafi
b ö lg ele ri.
154 KUZEY AMERİKA
Missouri-Ohio akarsu sistemleri kıtanın en
büyük ırmaklarıdır.
Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve M ek­
sika Körfezi kıyılarındaki doğal körfezlerde
çok sayıda büyük liman kurulm uştur. Kuzey
A m erika’nın en büyük liman kentleri arasın­
da Atlas Okyanusu kıyısında Halifax, Boston,
New York, Baltimore; Meksika Körfezi’nde
H ouston; Büyük Okyanus kıyısında Vancou-
ver, Seattle ve San Francisco sayılabilir.
K anada’da St. Lavvrence Irmağı üzerindeki
M ontreal ve Quebec; Mississippi Irmağı üze­
rindeki New Orleans ve Columbia Irmağı
üzerindeki Oregon kentleri ırmak yolu ile
ulaşılan limanlardır. Kuzey Buz Denizi’nin
donmuş sularına açılan Hudson Körfezi, ok­
yanus taşımacılığında çok az kullanılır.
Doğal Kaynaklar ve Tarım
Kuzey A m erika m ineral, kereste, su gücü
kaynakları bakım ından çok zengin bir kıtadır.
A B D ’nin doğu ve orta kesiminde büyük
köm ür yatakları vardır. Dem ir cevheri Büyük
Göller Yöresi ve L abrador’da; bakır, çinko,
kurşun gibi m adenler de özellikle K anada’nm
güneydoğusu ile A B D ’nin ortabatı kesiminde
bulunur. Dağlık bölgelerden altın ve gümüş
elde edilir. A B D ’nin ortagüney kesimi, M ek­
sika’nın doğusu ve K anada’nm batısında
önemli petrol yatakları yer alır.
Kıtanın dağlık doğu ve batı bölgeleri sık
Freshfield Buzulu Kayalık
D ağlar'daki B anff Ulusal
Parkı'nın içinde n geçer. Bu
bölge, Kuzey A m e rika 'd a
Doğu C o rd ille ra 'n ın b ir
parçasıdır.
George H unterlPublix
orm anlarla kaplıdır. A laska’da, Kanada ve
A B D ’nin kuzeyinde Büyük Okyanus kıyıla­
rındaki köknar, çam, ladin ormanları Kuzey
A m erika’da elde edilen kerestenin önemli bir
bölümünü karşılar. Ayrıca A B D ’nin güney
doğusu boyunca M eksika Körfezi’nin içlerine
uzanan Körfez Bölgesi’nde değerli çam ağaç­
ları ile M eksika ve O rta A m erika’da sert
odunlu tropik orm anlar bulunur.
Beyazlar Kuzey Am erika kıtasına ayak
bastığında Yerliler bugün de önemini koru­
yan birçok değişik ürün yetiştiriyordu. Bunlar
arasında fasulye, kabak, mısır, beyaz patates,
dom ates, ananas, biber ve kakao vardır.
Günüm üzde iklim, toprak ve su koşulları
dikkate alınarak ekim yapılmaktadır. A B D ’
nin ortakuzey kesimi ile K anada’nm ortagü­
ney kesimi buğday tarlalarının yoğun olduğu
yerlerdir. M andıralar ve otlaklar Doğu Min-
nesota’dan New England eyaletlerine kadar
uzanan kuşakta yer alır. Mısır ve soyafasulye-
si, A B D ’nin ortabatısında, pam uk ise güney­
doğusunda yetişir. Turunçgiller (limon ve
portakal) astropik Florida’da, Texas ve Cali-
fornia’nın güneyinde yetiştirilir. Güney ve
O rta A m erika’da muz, kakao ve kahve üre­
tilir.
Sanayi
Kuzey Am erika dünyanın en gelişmiş bölgele­
rinden biridir. A B D ’de 1870’ten bu yana

halkın tem el geçim kaynağı tarım dan çok
sanayi olmuş, K anada’da da sanayi üretimi
giderek artan bir önem kazanmıştır. Kuzey
A m erika’nın öbür bölgelerinde ise yaşam,
tarım a dayalıdır.
Kuzey A m erika’da fabrikaların birçoğu kı­
tanın ortası ile kuzeydoğu kesimi arasında
toplanmıştır. Doğuda Boston ve Baltimore
kentlerinden başlayan önemli fabrikalar zinci­
ri daha batıda St. Louis ve M inneapolis’e
kadar uzanır. A B D ’nin yüzölçümünün yalnız­
ca yüzde 10’unu kaplayan bu bölgede tüm
fabrika işçilerinin yüzde 70’ten fazlası çalışır.
A B D ’de ikinci önemli sanayi kuşağı, Virgi-
nia eyaletinden başlar ve Atlas Okyanusu
kıyılarını izleyerek Kuzey A labam a’ya kadar
uzanır. A B D ’de sanayi kesimindeki işçilerin
üçte birinden çoğu makine yapımı ve gıda sana­
yilerinde çalışmaktadır.
K anada’da sanayileşme A B D ’de olduğu
kadar yaygın değildir, ama II. Dünya Sava-
şı’ndan bu yana hızla gelişmektedir. K anada’
da fabrikaların çoğunluğu Büyük G öller Y ö­
resi ile St. Lawrence Irmağı vadisinde yer alır.
Önemli sanayileri kereste, kâğıt, demir, çelik,
yiyecek ve dokum adır.
Halk
Am erika Yerlileri ve Eskimolar, Kuzey A m e­
rika’nın bilinen en eski halklarıdır. Uzun bir
zaman önce A sya’dan Alaska yolu ile Kuzey
A m erika’ya göç etmiş oldukları sanılm akta­
dır. Sonra doğuya, güneye ve bütün Kuzey
A m erika’ya yayıldılar. Çoğu taştan yapılma
araç gereç ve silah kullanan Eskim olar ve
Yerli kabileler, genellikle avcılıkla uğraşıyor­
du (bak. A M ER İK A Y E R L İL ER İ; ESK İM O LA R ).
O rta Am erika ve Meksika Yerlileri güzel
sanatları, ilgi çekici yapıları, hukuk ve yöne­
tim sistemleriyle ileri bir uygarlığa sahipti.
Eski Yerli halklardan M ayalar, Toltekler ve
A ztekler görkemli taş tapm aklar ve saraylar
yapmışlardı (bak. A z t e k l e r ; M a y a l a r ) .
Bugün Kuzey Am erika nüfusunun büyük
bölümünü A vrupa’dan göç edenlerin torunla­
rı oluşturur. A BD ile K anada’ya yerleşenlerin
çoğu Kuzey Avrupa ülkeleri ile İtalya’dan;
O rta A m erika’ya yerleşenler ise genellikle
İspanya’dan gelmiştir. Kuzey A m erika’
da yaşayan halkın önemli bir bölümü de,
KUZEY ANADOLU DAĞLARI 155
buraya köle olarak getirilmiş Afrikalılar’ın
soyundan gelen Siyahlar’dır. Ayrıca, kıtada
Çin ve Japon asıllı insanlar da yaşar.
Kuzey A m erika’ya göç, son 150 yılda gide­
rek azaldıysa da, durmadı. İlk yıllarda gelen­
lerin çoğunluğu evlerini Atlas Okyanusu kıyı­
sındaki ovalarda yaptı. Bir bölümü, özellikle
İspanyollar ise Büyük Okyanus kıyılarına
yerleşti; Meksika ve A B D ’nin güneybatısında
da misyonerlerin önderliğinde yerleşim birim­
leri kuruldu. 1848’de California’da altın bu­
lunmasından sonra, batıya yerleşenlerin sayısı
hızla yükseldi.
Kuzey A m erika’da en yaygın dil İngilizce’
dir. K anada’da ve Batı Hint A daları’nın
bazılarında Fransızca da konuşulur. M eksika,
O rta Am erika ve Batı Hint A daları’nın bazı
kesimlerinde İspanyolca en çok konuşulan
dildir.
A B D ’nin doğu kıyısı, Büyük Göller Yöresi
ve St. Lawrence vadisi kıtada nüfusun en
yoğun olduğu bölgelerdir. M eksika’da en
kalabalık bölge Meksiko çevresidir. A B D ’de
halkın yüzde 80’den fazlası, K anada’da ise
yüzde 75’i kıtanın doğu kesiminde yaşar.
1900’den sonra, Kuzey Am erika nüfusu
çiftliklerden kentlere doğru kaymaya başla­
mıştır. Günüm üzde A BD nüfusunun yaklaşık
yüzde 73’ü kentlerde yaşar.
A B D ’de iklimin daha sıcak ve doğal kay­
nakların daha zengin olması göçmenlerin
çoğunu buraya çekmiş ve K anada’nın ABD
kadar büyümesini engellemiştir.
Kıtanın sağladığı olanaklara insanların da
katkısı olmuştur. Atlas Okyanusu ile Büyük
Okyanus, Panam a Kanalı ile birbirine bağlan­
mıştır. San Francisco Körfezi ile Büyük O k­
yanus arasındaki Golden G ate Boğazı büyük
köprülerle iki yakayı kavuşturmuş, Michigan
ve H uron gölleri Mackinac Boğazı ile birleşti­
rilmiştir. Colorado Irmağı üzerindeki Hoover
Barajı ile Columbia Irmağı üzerindeki Büyük
Coulee Barajı gibi barajlardan elektrik elde
edilmekte ve sulamada yararlanılm aktadır.
KUZEY ANADOLU DAĞLARI, Karadeniz
Bölgesi boyunca doğuda SSCB sınırından
batıda M arm ara Bölgesi’ne kadar birbirine
paralel sıralar biçiminde uzanır. Kuzey A na­
dolu Dağları bölgenin batı kesiminde genel­
156 KUZEY ANADOLU DAĞLARI
likle dışbükey, doğu kesiminde ise içbükey
sıralar halindedir.
Kuzey Anadolu Dağları’nın Doğu K arade­
niz bölümü sınırları içinde kalan kesimi Doğu
Karadeniz Sıradağları adıyla anılır (bak. K A ­
RAD ENİZ B Ö L G E S İ). Doğuda SSCB sınırından
batıda M elet Çayı vadisine kadar uzanan
Doğu Karadeniz Sıradağları, Karadeniz kıyı­
sına ve birbirine paralel iki sıra oluşturur. Bu
iki sırayı birbirinden ayıran kabaca doğu-batı
doğrultulu çöküntü alanının içinde Çoruh ve
Kelkit ırm akları ters yönlere doğru akar.
Akarsuların adına uyularak bu ayrım alanına
Çoruh-Kelkit Vadi Oluğu denir. Oluk biçimli
bir vadiyle ayrılan bu sıradağların kuzey
kesimi kıyı dağları, güney kesimi ise iç sıralar
ya da Çoruh-Kelkit Dağları adlarıyla anılır.
Kıyı dağları doğudan batıya doğru Rize,
Trabzon, Zigana, Güm üşhane ve Giresun
dağlarından oluşur. Rize D ağları’nm en yük­
sek noktası olan ve Artvin ili sınırları içinde
yer alan Kaçkar Dağı’nın 3.932 m etreye
erişen doruğu, bölgenin ve Kuzey Anadolu
Dağları’nm da en yüksek noktasıdır. Rize
D ağlan’nm bir başka yüksek noktası ise Rize
ili sınırları içinde 3.711 m etreye ulaşan ve
Verçenik D oruğu olarak da bilinen Ü çdoruk’
tur. Kıyı dağlarının öteki önemli yükseltileri
Deveboynu Tepesi (3.082 m etre), Aptalm usa
Doruğu (3.331 m etre) ve Karagöl D ağı’dır
(3.107 m etre). Çoruh-Kelkit Dağları adıyla
da anılan iç sıralar, kuzeydoğudaki Yalnızçam
Dağları’ndan batıda Kop, Otlukbeli ve Köse
dağlarına kadar uzanır. Kabaca kuzeydoğu-
güneybatı doğrultusunda uzanan bu dağların
en yüksek noktası, orta kesimde 3.239 m etre­
ye ulaşan Mescit Dağı doruğudur.
Kuzey Anadolu Dağları, bölgenin O rta
Karadeniz bölümünde de iki sıra halinde
Uzanır; ama bu kesimdeki yüksekliği giderek
azalır. O rta Karadeniz bölümündeki kıyı dağ­
ları, Canik Dağları adıyla anılır. Karadeniz
kıyısına doğru yavaş yavaş alçalan Canik
Dağları, güneyindeki Kelkit Irmağı vadisine
dik yamaçlarla iner. Canik Dağları Eğrikırık
T epe’de 2.098 m etreye ulaşır. Çoruh-Kelkit
Vadi Oluğu’nun batı kesimiyle ayrılan iç
sıralar, güneye doğru alçalarak Bozok’ta dağ
görünüm ünü yitirir.
Kuzey Anadolu Dağları, bölgenin Batı
Karadeniz bölümünde üç sıra oluşturur. O rta
Karadeniz bölümünde alçalan dağlar, bu ke­
simde gene yükselir; ama Doğu Karadeniz
Sıradağlarının yüksekliğine erişemez. K ara­
deniz kıyısı ardında doğuda Kızılırmak vadi­
sinden, batıda Bartın Çayı vadisine kadar
uzanan sıralara Küre Dağları denir. Bu dağ
sıraları İsfendiyar Dağları adıyla da anılır.
Küre D ağlan’mn yüksekliği orta kesimdeki
Yaralıgöz Dağı’nın doruğunda 2.019 m etreye
ulaşır.
Küre D ağlan’mn güneyinde yer alan
Gökırm ak vadisi, Ilgaz-Bolu Dağları genel
adıyla anılan diziyi kıyı dağlarından ayırır.
İkinci sırayı oluşturan bu dağ dizisinin doğu­
sundaki İlgaz Dağı yaklaşık 2.200 m etre
yüksekliğinde bir sırt biçiminde uzanır. Bu
dağın en yüksek noktası, 2.587 m etreye ula­
şan ve Hacetılgaz adıyla da anılan Büyükha-
cet D oruğu’dur. D aha batıdaki Çatalılgaz
olarak da bilinen Küçükhacet D oruğu’nun
yüksekliği ise 2.546 m etredir. İkinci sırayı
oluşturan dağ dizisinin batısında yer alan
Bolu Dağları 2.000 metreyi aşmaz; en yüksek
noktası 1.980 m etreye erişen Çele D oru­
ğu’dur.
Batı Karadeniz bölümünün en iç kesimin­
deki üçüncü sırayı oluşturan Köroğlu Dağları,
Ilgaz-Bolu Dağları’ndan Devrez Çayı, G ere­
de Çayı ve Büyüksu (Bolu Suyu) vadileriyle
ayrılır. Doğuda Kızılırmak vadisinden batıda
Sakarya vadisine kadar uzanan Köroğlu Dağ­
ları üstünde üç önemli yükseltiye rastlanır. Bu
yükseltiler doğuda Kös Dağı, ortada Işık Dağı
ve batıda Aladağ kütlelerinden oluşur. Ala-
dağ kütlesinde 2.499 m etreye ulaşan Köroğlu
Doruğu, bu sıranın en yüksek noktasıdır.
Kuzey Anadolu D ağları’nın jeolojik yapısı
oldukça karm aşıktır. Bu dağların ilginç özel­
liklerinden biri, dağ sıralarını birbirinden
ayıran ve tabanlarında akarsuların bulunduğu
çöküntü alanlarının Kuzey Anadolu kırık
kuşağının üstünde yer almasıdır. Bolu Ovası,
G erede Çayı ve Devrez Çayı vadileriyle
Kelkit Irmağı vadisini izleyerek Refahiye
üzerinden Erzincan Ovası’na ulaşan bu ku­
şak, birçok kırıktan (fay) oluşur. Ülkemizde
en çok can kaybı ile yıkıma neden olan
deprem ler, bu kuşaktaki kırıkların yakınında
yer alan yerleşim yerlerini etkilemiştir.

Kuzey Anadolu Dağları kolay geçit ver­
mez. Kıyı kesimi ile iç kesim arasında karayo­
lu ulaşımı ancak bazı geçitlerin açılmasıyla
sağlanmıştır. Bunların en ünlüleri İspir ile
İkizdere arasındaki Ovit Dağı Geçidi (2.600
m etre), E-390 Karayolu üzerindeki 2.010
m etre yüksekliğindeki Zigana ve 2.425 m etre
yüksekliğindeki Kop geçitleri, İlgaz ve Kasta­
monu arasındaki İlgaz Geçidi {1.775 m etre)
ve Bolu Dağı Geçidi’dir (980 m etre). Kış
mevsiminde karlanm a ve buzlanma nedeniyle
bu geçitlerde ulaşım çoğunlukla aksar.
Kuzey Anadolu Dağları doğal bitki örtüsü
açısından çok zengindir. Özellikle kıyı dağları
gür orm anlarla kaplıdır. Kıyı dağlarının Kara­
deniz’e bakan yamaçlarında 1.500-1.600 m et­
reye kadar geniş yapraklı ağaçlardan oluşan
orm anlar yer alır. D aha yüksek kesimlerde
ise köknar ve ladinlerden oluşan karışık
orm anlara rastlanır.
Orm anların sona erdiği bazı yüksek kesim­
lerde gür çayırlarla kaplı sulak yaylalar var­
dır. Karadeniz Bölgesi halkının yaşam biçimi­
nin bir parçası olan yaylacılık günümüzde eski
önemini yitirm ektedir. Yöre halkı eskiden
hayvanlarıyla birlikte karlar eriyince yaylaya
çıkar, buraya özgü evlere yerleştikten sonra
sürülerini yayar, hayvansal ürünler elde eder,
şenlikler düzenler ve yaz sonunda da asıl
yerleşme alanlarına geri dönerlerdi. İkizdere
yöresindeki A nzer Yaylası’nda elde edilen
A nzer balı, ülke çapında ünlüdür.
Doğu Karadeniz Sıradağlarının-yüksek ke­
simlerinde buzul aşındırmasının izlerine rast­
lanır. Sıradağların çeşitli kesimlerinde buzul­
ların aşındırmasıyla oluşmuş birçok buzyalağı
(sirk) ile bunlardan bazılarının içinde suların
birikmesiyle oluşan buzyalağı gölleri yer alır.
Bazılarının içinde alabalık bulunan buzyalağı
göllerinden başlıcaları Mal G ölü, Deligöl,
Deniz G ölü, Elmalıgöl ve Camiligöl’dür.
Doğal güzellikler açısından zengin olan
Kuzey Anadolu Dağları turizm bakımından
da önem taşır. Kaçkar Dağı, dağcılık sporu
açısından uluslararası çapta ilgi görür. İlgaz
Dağı ile Köroğlu D ağlan’ndaki Kartalka-
ya yöresinde bazı kış sporları ve konaklama
tesisleri vardır. Özellikle Doğu Karadeniz
D ağları’nın kıyı dağlarından kaynaklanıp coş­
kun biçimde Karadeniz’e doğru akan akarsu­
KUZEY DENİZİ 157
lar kano sporuyla ilgilenenleri bu yöreye
çeker. Alabalık avlamak isteyen am atör ba­
lıkçıların ilgisini çeken buzyalağı göllerinin
çevresinde kamp kurmaya uygun alanlar var­
dır. Kaçkar Dağı’ndaki Ayder Kaplıcası da
turizm açısından önemlidir.
KUZEY ATLANTİK ANTLAŞMASI ÖRGÜ­
TÜ bak. NATO.
KUZEY DENİZİ, İngiltere’nin doğusu ile
A vrupa kıtasının kuzeybatı kıyıları arasında
yer alır. Güneyinde dar D over Boğazı ve
Manş Denizi ile Atlas O kyanusu’na, doğu­
sunda ise Skagerrak ve Kattegat boğazlarıyla
Baltık Denizi’ne bağlanır. Kuzey Denizi sığ
bir denizdir; özellikle güney bölümünde sığlık
artar. Havzası Buzul Çağı’nın sonunda oluş­
muş toprak çökmesiyle Atlas O kyanusu’nun
suları altında kalan büyük Kuzey Avrupa
Ovası’nm parçasıdır. Kuzey Denizi’nin tabanı
bir kıta sahanlığıdır.
Kuzey Denizi balık bakımından zengindir.
Sığ oluşu trol ağlarıyla m orina gibi dip balık­
larının avlanmasını kolaylaştırır. (Trol yön­
temleriyle balık avı BA LIK ÇILIK m addesin­
de anlatılmıştır.) Yazın ve sonbaharda Kuzey
Denizi’nin yüzeyinde ringa sürüleri çok sık
görülür. Ne var ki, aşırı avlanma balıkların
soylarının azalmasına yol açmaktadır. Bu
yüzden bazı balıkların, özellikle de ringa
balığının ürem e mevsiminde avlanma yasağı
uygulanır.
Kuzey Denizi’nin sığlığı gelgit olayının,
özellikle İngiltere kıyılarında, uzun bir zaman
içinde gerçekleşmesine neden olur. Gelgit
olayı ırmak ağızlarındaki haliçlerin limanlara
dönüşmesine yardımcı olur.
Kuzey Denizi’nin altındaki kıta sahanlığın­
da çevre ülkelerce işletilen doğal gaz ve petrol
yatakları vardır. Kuzey Denizi, petrol aram a
çalışmaları yapılan ilk denizlerden biridir.
İskoçya kıyısı açıklarında dünyanın en geniş
petrol alanlarından ikisi bulunmaktadır.
Kuzey Denizi aynı zamanda işlek bir ticaret
yoludur. A vrupa’nın önemli limanlarından
bazıları Kuzey Denizi kıyılarındadır. Kuzey
Denizi, A vrupa’daki Ren ve Elbe, ayrıca
İngiltere’deki Thames gibi ırmakların suları­
nın döküldüğü bir denizdir. Bu ırmakların
158 KUZEY İRLANDA
havzaları dünyanın en yoğun nüfuslu ve
sanayileşmiş bölgeleri arasında yer alır.
KUZEY İRLANDA, İrlanda A dası’nın İngil­
tere ’ye bağlı olan kuzeydoğu bölümüdür.
1921’de İrlanda ikiye bölündüğünde Kuzey
İrlanda İngiltere’ye bağlı kaldı. Adanın geri
kalanı ise önce Serbest İrlanda Devleti, daha
sonra İrlanda (Eire) ve en sonunda da İrlanda
Cumhuriyeti adını aldı. Kuzey İrlanda’ya eski
adıyla U lster da denir. Am a eski Ulster
topraklarının bir bölümü günümüzde İrlanda
Cumhuriyeti sınırları içindedir. Yüzölçümü
14.121 km2 olan Kuzey İrlanda’nın nüfusu
1.567.000’dir (1986). Başkenti Belfast’tır.
Kuzey İrlanda toprakları tarihsel Ulster
eyaletini oluşturan dokuz ilden A ntrim , Ar-
magh, Down, Ferm anagh, Londonderry ve
Tyrone’u kapsar. Ferm anagh’ın dışında kalan
beş il Britanya A daları’ndaki en büyük göl
olan Neagh Gölü kıyısındadır.
Kuzey İrlanda’nın en uzun ırmağı olan
Bann, Down ilindeki M ourne D ağlarından
doğar ve Neagh G ölü’nün içinden geçerek
kuzeyde denize ulaşır. Neagh G ölü’nü alçak
bir düzlük çevreler. Düzlüğün ötesinde yer
yer tepeler görülür. Doğal güzelliğiyle ünlü
Antrim tepeleri kuzey ve doğuda, M ourne
Dağları ve A rm agh tepeleri güneyde, Tyrone
tepeleri ve Sperrin Dağları ise batıda yer alır.
Fermanagh ili çok sayıda göl bulunan engebe­
li bir yöredir.
İskoçya’nın en yakın noktası Kuzey İrlan­
da’ya 21 km uzaklıktadır. Açık havada An-
trim ’den denizin karşı kıyısına bakıldığında,
İskoçya kıyılarındaki evler görülebilir.
Kuzey İrlanda’nın iklimi fazla sıcak olmadı­
ğı gibi İngiltere’nin batısı kadar yağmurlu da
değildir. Çok az da olsa kışları kar yağar.
Am a karın yerde uzun süre kaldığı seyrek
görülür. Ülkedeki yabanıl yaşam İskoçya’nın
güneyi ya da İngiltere’nin kuzeyindekine ben­
zer. A m a İngiltere’de bulunan yılan ve kurba­
ğa gibi bazı hayvanlara Kuzey İrlanda’da
rastlanmaz.
Kuzey İrlanda’da topraklar, çoğu aile çiftli­
ği olan binlerce küçük çiftliğe bölünmüştür.
Küçük tarlalar kırlara damalı bir görünüm
verirler. Çiftliklerin çoğunda hem tarım ürün­
leri, hem de hayvan yetiştirilir. Bütün İngilte­
re’de üretilen domuz pastırmasının dörtte biri
Kuzey İrlanda’dan gelir.
Kuzey İrlanda’da yetiştirilen başlıca tarım
ürünleri arpa, yulaf, patates ile hayvan yemi
olarak kullanılan bir kara lahana türüdür.
Arm agh ili başta olmak üzere bazı bölgelerde
de buğday ve meyve yetiştirilir.
Başkent Belfast, Londonderry ve başka
kentlerde büyük çaplı dokum a ve giyim sana­
yileri bulunur. Ayrıca, önemli m iktarda keten
kumaş üretilir. A m a günümüzde üretim için
gereken keten bitkisinin büyük bölümü ya­
bancı ülkelerden alınmaktadır. Belfast’taki
dev tersanelerde bir zamanlar dünyanın en
büyük ticaret gemileri ve tankerleri yapılırdı.
Sivil ve askeri hava taşıtları da yapılan bu
kentte son yıllarda gemi ve uçak yapımında
azalma görülm ektedir. Kuzey İrlanda’nın
öbür sanayileri, m aden suyu, taşıt lastiği,
kauçuk ürünleri, viski, tütün, ayakkabı, mo­
bilya, halı, plastik eşya, elektrikli araç ve
optik aletlerdir.
Kuzey İrlanda II. Dünya Savaşı süresince
hava ve deniz üssü olarak, İngiltere’yi Atlas
Okyanusu üzerinden gelecek tehlikelere karşı
korudu. Buradaki yiyecek, mühendislik, gi­
yim, uçak ve gemi yapım sanayileri İngiltere
için büyük önem taşıyordu. Savaş zam anında­
ki önem inden dolayı Belfast şiddetli bom bar­
dımanlara hedef oldu.
Halkın yarısından çoğu kentlerde yaşar.
Bunların üçte biri Belfast kentinde ya da
çevresinde oturur. Belfast, alçak tepelerle
çevrili Belfast Halici’nin ucundadır. Kuzey
İrlanda’nın başlıca liman kenti olan Belfast’ta
bir üniversite, radyo-televizyon istasyonu ve
işlek bir havalimanı vardır (bak. B e l f a s t ) .
Belfast’tan sonraki en büyük kent Foyle
Irm ağı’nın kuzeybatısında yer alan London-
derry’dir. Bunlardan başka, Belfast’ın kuze­
yinde yeni bir kent olan Newtownabbey ile
Down ilindeki kıyı kenti Bangor ve çok sayıda
küçük sanayi kenti vardır.
Kuzey İrlanda’da halkın üçte ikisi Protes­
tan, geri kalanlar ise genellikle Fermanagh ve
Tyrone’da yaşayan Katolikler’dir. Konuşulan
İngilizce Güney İskoçya lehçesine benzer.
İngiliz ve İskoç adları da çok yaygındır.
Halkın çoğu İskoç ya da İngiliz kökenlidir.
Kuzey İrlanda’da başlıca iki tür okul vardır:

Belfast 17. yüzyılda işlek b ir lim a n o ld u ; 18. yüzyılda bü yük b ir g e m i yap ım m erkezi d u ru m u n a geldi.
Katolikler’in özel okulları ile devlet okulları.
Belfast’taki üniversite dışında Coleraine ve
Londonderry kentlerinde de birer üniversite
kurulm uştur.
Yönetim ve Tarih
İngiltere’nin bir parçası olan Kuzey İrlanda
İngiliz Parlam entosu’nda 17 üye ile temsil
edilmektedir. 1921’den 1972’ye kadar Kuzey
İrlanda’nın kendi parlam entosu da vardı.
H üküm et seçimle göreve gelen bir başbakan
ile az sayıda bakandan oluşuyordu. Sağlık,
eğitim, tarım , sanayi, ulaşım ve iç güvenlik
hizmetlerinden Kuzey İrlanda Parlam entosu
sorumluydu. Dış ticaret ve ulusal savunma ise
İngiliz Parlam entosu’nun sorumluluğundaydı.
1922’de Serbest İrlanda Devleti’nde ortaya
çıkan iç savaş Kuzey İrlanda’ya da sıçradı.
(Kuzey İrlanda’nın 1921’e kadarki tarihini
İR LA N D A C U M H U R İY ETİ maddesinde
bulabilirsiniz.) Katolikler, devletin sağladığı
barınm a ve iş bulma olanaklarından adaletli
bir biçimde pay alamadıklarını, seçim sistemi
nedeniyle yeterince temsil edilemediklerini
KUZEY İRLANDA 159
Northern Ireland Inform ation Service
ileri sürüyordu. Ö te yandan birçok Protestan
da, Katolikler’in ülkede çoğunluğu sağlama­
ları halinde anayasal düzenin tehlikeye gire­
ceğinden korkuyordu. Bunlar, K atolikler’in
çoğunun aynı zamanda cumhuriyetçi olduğu­
na ve Kuzey İrlanda’nın İrlanda Cumhuriyeti
ile birleşmesini istediğine inanıyorlardı.
Katolikler 1968’de bir “yurttaş hakları”
kampanyası başlattı. Bu kampanya, adaletli
bir seçim sisteminin uygulanmasını, iş bulma
ve barınm a olanaklarında eşitlik sağlanmasını
ve Özel Yetki Yasası’nın kaldırılmasını amaç­
lıyordu. Bu yasaya göre insanlar tutuklam a
emri olmadan gözaltına alınabiliyor ve yargı­
lanm adan uzun süre gözaltında tutulabiliyor-
du. Y urttaş hakları konusundaki gösteriler­
den sonra ayaklanmalar baş gösterdi. 1969’da
Kuzey İrlanda Başbakanı Terence O ’Neill,
uygulamak istediği reform lara bazı bakanla­
rın karşı çıkması üzerine istifa etti ve yerine
James Chichester-Clark getirildi.
Aynı yıl, ülkenin iç güvenliğinden Kuzey
İrlanda yönetiminin sorumlu olmasına karşın,
düzeni sağlamak için İngiliz ordusu Kuzey
160 KUZEY KORE
İrlanda’ya çağrıldı. Katolikler ile Protestanlar
arasında güvensizlik ve korku arttı. Caddele­
re barikatlar kuruldu ve askerler ile silahla­
nan halk arasında çatışmalar başladı. İrlanda
Cum huriyet Ordusu (IR A ) Katolikler’i des­
tekleyerek, Kuzey İrlanda hükümetinin varlı­
ğına son verilmesini istedi. Buna karşılık,
Protestan gruplar da şiddete başvurdu.
Katolik ve Protestan toplumlarının ilişkile­
rini iyileştirmek için harcanan çabalara karşın
şiddet olayları tırmandı. 1971’de James Chic-
hester-Clark başbakanlıktan istifa etti ve yeri­
ne Brian Faulkner getirildi. Kuzey İrlanda
yönetimi şiddeti kışkırttıklarından kuşkulanı­
lan kişileri göz hapsine almak gibi sert önlem ­
lere başvurdu. Olaylar pek çok sivil, polis ve
askerin yaralanmasına ve öldürülmesine yol
açtı.
Şiddet eylemlerinin artması sonucunda İn­
giliz yönetimi 1972’de Kuzey İrlanda Parla-
m entosu’nu geçici olarak kapattı; hüküm et de
istifa etti. Böylece Kuzey İrlanda doğrudan
doğruya İngiliz Parlam entosu’nca yönetilm e­
ye başlandı.
1973’te yapılan referandum u Katolikler
boykot etti. Referandum a katılanların çoğun­
luğu İngiltere’ye bağlı kalma yolunda oy
kullandı. 78 milletvekilinden oluşan bir eyalet
meclisi ve Brian Faulkner başkanlığında çeşit­
li partilerin temsilcilerinden oluşan geçici bir
koalisyon hükümeti kuruldu.
Bununla birlikte, çok sayıda Protestan bu
anlaşmaya karşıydı. 1974’ün başlarında Pro­
testanların genel grevi bölgeyi felce uğrattı ve
hüküm et istifa etti. 1975’te seçilen ve yeni bir
yönetim biçimi bulmakla görevlendirilen özel
kurul, Kuzey İrlanda’da eski yönetim biçimi­
ne dönülmesini önerdi. Am a İngiliz Parla­
mentosu bu öneriyi kabul etmedi. Böylece
bölgenin doğrudan doğruya L ondra’da Kuzey
İrlanda için atanan bir bakan tarafından
yönetilmesine devam edildi. 1982’de yapılan
seçimlerde Sinn Fein adlı cumhuriyetçi örgüt
ilk kez 5 milletvekiliyle meclise girdi. Katolik
partiler meclis çalışmalarında görev almayı
reddettiler.
İngiliz ve İrlanda hüküm etleri, şiddete son
verecek ve bütün halkın onaylayacağı barışçı
bir çözüm bulmaya çalıştı. 1985’te imzalanan
bir İngiliz-İrlanda anlaşması ile, İrlanda Cum ­
huriyeti, Kuzey İrlanda konusunda bölgenin
sorunlarını çözmede yardımcı olmak üzere
resmen “danışm an” olarak tanındı. Bu geliş­
me, bazı Protestan politikacılarca İrlanda
Cum huriyeti’nin İngiltere’nin içişlerine karış­
ması biçiminde değerlendirilerek olumsuz
karşılandı.
KUZEY KORE bak. Kore D e m o k r a t îk H alk
CUM HURİYETİ.
KUZEY KUTUP BÖLGESİ ya da A rktika,
Kuzey Kutup Dairesi’nin (66,5° kuzey enle­
mi) kuzeyinde kalan tüm toprak ve sulara
verilen addır. Am a günümüzde Kuzey Kutbu
çevresindeki, benzer hava koşulları ile bitki
örtüsü olan, ağaçsız ve daha geniş bir alanı
belirtm ek için de kullanılır.
Sularla çevrili büyük bir kara parçası olan
A ntarktika’nın tersine, Kuzey Kutbu kısmen
karalarla çevrili bir okyanustan oluşur. A kde­
niz’in yaklaşık beş katı genişliğindeki Kuzey
Buz Denizi, kalınlığı yer yer 30 metreyi bulan
ve suyun üzerinde yüzen buzlarla kaplıdır.
A kıntılar ve rüzgâr bu buz kütlelerine büyük
bir basınç yapar. Bu basınçla, bazen, yüksek­
liği 15 metreyi bulan buz kütleleri yerinden
fırlayabilir. Başka yerlerde de buz çatlar ve
birbirinden ayrılır. Suda yüzen bu buz kütle­
leri düz ve kaygan değildir, rüzgârların üst
üste yığdığı kar tepecikleriyle kaplıdır. Ban­
kizlerin (yüzerbuzlar) kenarları yaz boyunca
kırılır ve böylece sağlam gövdeli gemiler
kendilerine kısa bir yol açabilir.
Kuzey K utbu’na ilk olarak 1909’da buzlar
üzerinde köpekleriyle yolculuk eden A B D ’li
R obert Edwin Peary’nin ulaştığı sanılmakta­
dır. D aha sonra SSCB araştırm a ekipleri buz
üzerindeki kamp kurarak kutup bölgesinde
çalışmalar yaptı. A B D ’nin nükleer denizaltısı
Nautilus 1958’de buzların altından Kuzey Buz
Denizi’ni aşarken, yolu üzerindeki Kuzey
K utbu’ndan da geçti. 1969'da Wally H erbert
önderliğindeki bir İngiliz keşif heyeti, A laska’
dan Spitzberg’e (bugün Svalbard) buzlar üze­
rinden giden ilk ekip oldu. Kuzey K utbu’na
denizden giderek varan ilk gemi SSCB’nin
nükleer buzkıranı Arktika ydı (1977).
Kuzey Buz Denizi'nin bir yakasında G rön­
land, Kanada ve Alaska, öbür yakasında
 KUZEY KUTUP BÖLGESİ 161

Kuzey K utup
B ö lg e si'n in beşte b irin i
ALASKA (ABD) KUZEY m uf
o t yetişm e yen çıplak
d a ğ la r kaplar.
Barroyv Burnu
D oğu
Sibirya
Denizi
B e au fo rt
D enizi

Laptev
Victoria Denizi

A dası KUZEY BUZ

KUZEY»KUTBI

Baffin
D enizi DENİZİ

S p iz tb e rg
.(Svalbard)
Barents
D enizi

İZLANDA

SSCB ve İskandinavya yer alır. Bu deniz, yoğun bir bitki örtüsü vardı ve bu bitkilerin
Bering Boğazı ile Bering Denizi’ne ve Büyük bir bölümü tropik bölgelerdekileri andırıyor­
O kyanus’a açılır. Atlas O kyanusu’na ise daha du. Bu zengin bitki örtüsü toprakaltında
geniş bir açıklıktan geçilir. Grönland ile kalarak zamanla kömüre dönüştü. Bugün
Kanada anakarası arasında Baffin Adası ile dağlar, özellikle G rönland, bütün yıl boyunca
-birçok küçük ada bulunur. İzlanda ise, gerçek karla örtülüdür. Tundra bölgeleri ise kışın
Kuzey Kutup Bölgesi’nin hemen dışında yer ince bir kar tabakasıyla kaplanır. Çoğu yerler­
alır. de toprak yüzeyinin hemen altı sürekli don­
Kuzey Kutup Bölgesi’nin toprakları çoğun­ muş olarak kalır. Toprağın sualtında kalmadı­
lukla, bozkır ya da tundradır. Bölgede ğı, çok soğuk olmayan bölgelerde tahıl ve
1.000’den fazla değişik bitki bulunur. Burada sebze yetiştirilebildiği gibi hayvan da otlatıla-
uzun yaz günlerinde çok hızlı büyüyen yüzler­ bilir.
ce değişik çiçek yetişir. Kuzey Kutup Bölge­ Kuzey Kutup Bölgesi’nde, köm ür, bakır,
sindeki bitkilerin tümü başka soğuk dağlık nikel, kalay, elmas, altın ve petrol gibi değerli
bölgelerde yetişenler gibi bodur değildir. Böl­ m adenler vardır. Alaska, Sibirya ve K anada’
genin yaklaşık beşte birini ot yetişmeyen nın kuzeyinde zengin petrol yatakları bulu­
çıplak dağlar kaplar. nur. Am a boruhatlarım çevreye zarar verm e­
Binlerce yıl önce Kuzey Kutup Bölgesi’nde yecek biçimde döşemek zorunlu olduğu için
toprak alanlar bugünkünden daha genişti. petrol ve gaz taşımacılığı pahalıdır.
Bu, o dönem de karaların daha yüksek ya da
deniz düzeyinin daha düşük oluşuna bağlana­ İklim
bilir. İklim de daha ılımandı. Bazı yerlerde Güneşin altı ay boyunca hiç doğmadığı Kuzey
162 KUZEY KUTUP BÖLGESİ
Kutbu bu süre içerisinde sürekli karanlıktır.
Ö bür altı ayda ise, güneş hiç batmaz ve yazın,
gece yarısı bile kitap okunabilir. Kutup bölge­
sinde güneşin doğuşu ve batışı çok yavaştır.
Alacakaranlık uzun bir süreye yayılır. Sürekli
karanlık ve sürekli aydınlık dönem ler güneye
inildikçe kısalır.
Sanılanın tersine dünyanın en soğuk bölge­
leri her zaman Kuzey Kutup Dairesi içinde
bulunmaz. Sibirya’da, kutup dairesinin güne­
yindeki bir yerde sıcaklık bazen —67°C’ye
kadar düşer. Kuzey K utbu’nda ortalam a sı­
caklık —23°C dolayındadır. Oysa A B D ’nin
bazı yerleşim yerlerinde kış daha soğuk geçer.
Kuzey Kutup Bölgesi’nde yazlar da olduk­
ça sıcak geçebilir. Sıcaklığın gölgede 38°C’ye
ulaştığı görülmüştür. Denizden esen soğuk
rüzgârlardan korunan kuytu yerlerde sıcaklık
sık sık 27°C’ye kadar çıkar, ama yaz mevsimi
oldukça kısa sürer.
Kuzey Kutbu'nda Yaşam
Alaska, Kanada ve G rönland’daki Eskimolar
bölgenin batı kesimlerinde yaşar. Geleneksel
olarak yaşamlarını avcılık ve balıkçılıkla sür­
düren Eskimolar, suda kayak adı verilen
Topham
K anada'nın k u tu p b ö lg e sin d e yaşayan çağdaş
E skim olar, kanodan çok takm a m o to rlu tekn ele r
kullan ırlar.
kanolar, kar ya da buz üzerinde ise köpeklere
çektirilen kızaklar kullanırlardı. Evlerini katı
kar bloklarından yapar ya da deriden, koru­
naklı çadırlarda yaşarlardı. Bugün çoğu ahşap
evlerde oturm aktadır. Kardan yapılma kulü­
beler, Kanada Eskimoları tarafından yalnızca
geçici barınaklar olarak kullanılır. Geleneksel
Eskimo yaşamı günümüzde büyük ölçüde yok
olm uştur (bak. E SK İM O LA R ).
Avrupalılar, Kuzey Kutup Bölgesi’nin bazı
yörelerine kalıcı yerleşim bölgeleri kurdular.
G rönland’daki Dan toplulukları ve K anada’
daki ünlü Hudson Körfezi Kumpanyası’nın
yönetimindeki ticaret merkezleri bunlara ör­
nek gösterilebilir. SSCB’de de nüfusları 150
bine ulaşan madencilik kasabaları vardır.
Kuzey Avrupa ve A sya’da Laponlar ile bazı
SibiryalI kabileler yaşar. Bu insanların bir
bölümü yerleşik bir yaşam sürer.
Hayvan Yaşamı
Tarihöncesi dönem lerde Kuzey Kutup Bölge­
si’nde ilginç hayvanlar yaşıyordu. Bunlardan
biri de uzun, kıvrık dişleriyle, tüylü ve koca­
man bir file benzeyen m am uttu. Sibirya’da
hiç bozulmadan kalmış m am utlar bulundu.
Bu hayvanların ölür ölmez dondukları, top­
rak kayması sonucu üzerlerinin örtüldüğü ve
bu soğuk ortam da çürüm eden kaldıkları sanıl­
maktadır.
Günüm üzde tundralarda rengeyiği sürüleri
otlar. Bazı bölgelerde hâlâ samur ve tilkiler
kalın kürkleri için avlanmaktadır. Bölgenin
öbür hayvanları arasında kurtlar, dağ koyun-
ları, tavşanlar ve kakım lar bulunur. Bazı
bölgelerde kış uykusuna yatan Am erika boz
ayıları yaşar. Buzullar üzerinde yaşayan ku­
tup ayıları ise ara sıra karaya çıkar. Kutup
ayıları içinde yalnızca dişi ayılar, o da ilkba­
harda yavrulayacaklarsa kış uykusuna yatar.
Kutup ayılarının başlıca besini ayıbalıklarıdır.
Ayıbalıkları ve morslar suda yaşar, yavrula­
mak, tüy dökm ek ve güneşlenmek için sürü­
nerek buzların üstüne çıkarlar. Yaz aylarında
birkaç tür balina da yiyecek bulmak için
kutup bölgesine gelir. Ticaret amacıyla avlan­
ma yüzünden balinaların sayısı çok azalmıştır.
Kuzey Kutup Bölgesi balıkçılar için bir
cennettir. Irm aklar, göller sombalığı ve alaba­
lık ile doludur, denizler de m orina ve halibut

B ryan & Cherry A lexander
K u tu p ayısının tü y lü ayak tab anları, Kuzey K utup
B ö lg e si'n in kaygan buzları üzerinde rahatça
koşm asını sağlar.
yönünden oldukça zengindir. D ünyada avla­
nan balıkların öîıemli bir bölümü Kuzey
K utbu’nun sularından elde edilir.
Kuzey K utbu’nda en kuzeydeki soğuk böl­
gelerde bile çeşitli böcekler yaşar. Yaz ayla­
rında arılar, sinekler, sivrisinekler ve kele­
bekler görülür. Kuşlar arasında kuzgun ve kar
baykuşu karanlık kış boyunca bölgede kalır­
ken, pek çok başka kuş güneye göç eder.
Bunlar arasında eskiden bu bölgedeki insan­
ların et, yum urta ve tüylerinden yararlandık­
ları ördekler, yabankazları, kuğular, m artılar
ve kartavuklar sayılabilir. Ayrıca, bölgede
dalıcımartılar, okyanus martısı ve binlerce
denizpapağanı yaşar.
KUZGUN. Uzunluğu 66 santimetreyi bulan
bayağı kuzgun (Corvus corcuc) yalnız kargagil­
lerin (Corvidae familyası) değil, tüm ötücü-
kuşların (Passeriformes takımı) da en iri
üyesidir. Bazı lirkuşları ve saksağanlar daha
uzun olmakla birlikte gövdeleri kuzgundan
daha küçüktür. Tümüyle siyah olan bayağı
kuzgun, karga gibi gaklamanın yanı sıra bahar­
da gıdaklamaya benzer sesler de çıkarır.
Kuzgunlar genellikle dağlık yörelerde ve
deniz kıyılarında yaşar. Çalı çırpı ve toprak
kullanarak kaya çıkıntılarında ya da bazen
ağaç dallarında yaptığı yuvasını yosun, kıl ve
yünle döşer. Dişi, yuvaya mavi ya da yeşilim­
si, kahverengi lekeli 4-6 yum urta bırakır.
Kuzgunların hasta ve yaralı koyunlara ya
da kuzulara saldırıp öldürdükleri söylenir.
Am a bu ender rastlanan bir durum dur. Kuz-
KUZUKULAĞI 163
Frank Lane Picture Agency
A ğaç tep esin e yaptığı yuva sında ya vru la rıyla b irlik te
duran b ir bayağı kuzgun. Kuzgunların gagası, dikkat
çekecek ö lçü d e kalın ve irid ir.
gunların temel besinini leşler ve tavşan gibi
küçük memeliler oluşturur. Eğitildiklerinde
bazı sözcükleri söyleyebilen bu kuşlar çok
uzun öm ürlüdür. O rtalam a 15 yıl yaşayan
bayağı kuzgunların bakım altında 69 yıl yaşa­
dığı kayıtlara geçmiştir.
Bayağı kuzgun A vrupa, Asya’nın kuzeyi,
K anada’nm ılıman bölgeleri ve A B D ’nin ku­
zeyinde yaşar. Türkiye’nin bütün bölgelerin­
de bulunur. Güney A frika kuzgunu (Corvus
albicollis) bayağı kuzgun kadar iri değildir.
Ensesinde beyaz bir leke bulunan bu tür, evcil
hayvanlara saldırdığı için özellikle çiftçiler
tarafından öldürülm ektedir.
KUZUKULAĞI adını alan otsu bitkilerin
yaprakları sebze olarak yenir. Kuzukulağıgil-
ler familyasının Rum ex cinsinde bulunan bu
çokyıllık bitkilerin iki önemli türü vardır. H er
ikisi de ok biçimli, tüysüz yapraklarıyla dikka­
ti çeken bu türlerden küçük kuzukulağı (R u-
m ex acetosella) A vrupa’da olduğu gibi A na­
164 KÜBA

dolu’da da yabani olarak yetişir. Ekşi yaprak­

larından ötürü “ebemekşisi” ve “ekşikulak”
gibi adlar da verilen bitkinin yapraklarından
yemek ya da salata yapılır. Om letlere ve
çorbalara katılan, bazen de yemeği yapılan
büyük kuzukulağı (Rum ex acetosa) ise en çok
A vrupa’da ve SSCB’de tüketilir. A nadolu’da
sebze olarak yenen başka kuzukulağı türleri
(örneğin, Rum ex scutatus ve Rum ex tubero-
sus) de vardır.
Kuzukulağı türlerinin yapraklarına ekşi ta­
dı oksalik asit verir. Bu asit böbreklerde taş
L . W. Brownell
A s itli to p ra kla rd a yetişe n küçük kuzukulağının ekşi
ya p raklarında n sebze olarak yara rlan ılır.
K Ü B A ' Y A İLİŞKİN B İL G İL E R
YÜZÖLÇÜMÜ: 110.860 km2.
NÜFUS: 10.421.000 (1988).
YÖNETİM: Bağımsız cum huriyet.
BAŞKENT: Havana.
BAŞLICA DIŞ TİCARET ÜRÜNLERİ: Şeker, melas, tütün,
puro, balık, bakır, manganez ve krom cevherleri.
ÖNEMLİ KENTLER: Havana, Holguin, Camagüey, Santi­
ago de Cuba, Santa Clara.
EĞİTİM: 6-16 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
büyük ada, yaklaşık 1.250 km boyundadır.
Küba, Kuzeyde Meksika Körfezi ve Atlas
O kyanusu’yla, güneyde de Karayib Denizi’y-
le çevrilidir. En yakın komşusu olan H aiti’den
W indward Boğazı ile ayrılır.
Küba topraklarının yaklaşık dörtte biri
dağlıktır. Geri kalan alanları düz ve geniş
ovalarla alçak yaylalar kaplar. Güneydoğu
ucundaki sarp M aestra D ağları’nın en yüksek
noktası 2.005 metreyle Turquino D oruğu’dur.
Güneyde denizden dimdik yükselen yalçın
kayalıklarla çevrili olan bu dağların etekleri
sık tropik orm anlarla örtülüdür. Ünlü H ava­
na tütünü vadilerde ve dağ etekleri boyunca
uzanan ovalarda yetişir. A dada sarp kayalık­
larla çevrili birçok derin çöküntü ya da çukur
bölge vardır.
Kıyılarında çok sayıda derin ve güvenli
liman bulunan K üba’ya “ 100 liman adası” da
denir. Tek uzun akarsuyu olan Cauto Irmağı
249 km boyundadır ve yaklaşık üçte biri
gemiler tarafından kullanılabilmektedir.
Ö bür ırmaklarının hepsi dağlardan gelen sel
sularından oluşur. Zam an zaman kireçtaşı

oluşumuna yol açtığı için böbrek hastalığı

olan kişilerin kuzukulağı yememesi gerekir.
Kuzukulağı yaprakları çok eskiden beri halk
ilacı olarak kullanılmış, en çok da lapa yapıla­
ATLAS OKYANUSU
rak çıbanları iyileştirmede yararlanılmıştır.
p MEKSİKA KÖRFEZİ \ ) ' >
G ene Rum ex cinsinden, daha iri yapılı bir f V . .^BAHAMALAR
§f HAVANA- . • 1
grup bitki türü ise “labada” adıyla tanınm akta
ve yaprakları aynı kuzukulağı türlerininki gibi İE v
kullanılmaktadır. <n f^jBtttZE JAMAİKA *» 0 *
GUATEM^C^^^DURAS «ABAYBoma >r
KÜBA, Batı Hint A daları’nın en büyüğüdür EL SALVADOFîVnİKARAGUA
V / K A N A l^ - y \^
ve batı yarıkürede kurulan ilk sosyalist devlet­ KOSTA R i K A ^ ^ - ^ ^ y ^
b ö l g e s i/ lQ >
\ VENEZUELA >
X.
tir. Küba Cumhuriyeti toprakları, büyük Kü­ panam aS *'— ■? y
ba A dası’nın yanı sıra çevresindeki birçok m m<XYAW Ş p * K O LO M BİYA! V
küçük adayı da kaplar. D ar ve uzun olan
 KÜBA 165

Küba nüfusunun yüzde 12’si Siyah kölele­

rin torunlarıdır. Halkın yüzde 66’sını çoğu
İspanyol kökenli olan beyazlar ve yüzde
22’sini Afrikalılar ile beyazların soyundan
gelen melezler oluşturur.
Kübalılar atletizm, yüzme, boks, beyzbol,
futbol gibi sporlarda çok ileridir. Müzikleri
İspanyol melodileriyle A frika ritimlerinin bir
karışımıdır. Küba dansları arasında rumba,
m am bo, konga ve Küba bolerosu sayılabilir.
Kübalılar şiire özel bir ilgi duyar. Küba ulusal
sanatı hem Siyah hem de İspanyol etkilerini
yansıtır.
K üba’da kentleşme oranı yüksektir. Nüfu­
sun yüzde 70’ten fazlası kentlerde yaşar.
Başkent H avana’nın nüfusu 2.036.799’dur
(1987). Ulusal bütçenin önemli bir bölümü
eğitime ayrılmıştır. H avana Üniversitesi
1728’de kurulm uştur. Ülkede ayrıca başka
birçok okul ve yüksekokul vardır. (Ayrıca
bak. H a v a n a .)

Tarım ve Sanayi
1959 Küba Devrimi öncesinde ülke ekonomisi
çokuluslu ABD şirketlerinin yönetiminde sür­
dürülen şekerkamışı üretim ine dayanıyordu.
The H utchison Library Ayrıca hayvancılık ve tütün üretimi de önem ­
B ir okulda, Küba D e v rim i'n in ö n d e rle rin d e n Che liydi. K üba’da devrimin ardından ekonominin
G uevera'nın p o rtre si altında y e m e k yiye n çocuklar.
tek ürüne bağlı olmasının sakıncaları dikkate
alınarak, merkezi planlamayla ürün çeşitle­
mağaralarında gözden kaybolan bu akarsular, mesine gidildi. Yabancı şirketler devletleşti-
daha sonra yeniden ortaya çıkar. rildi ve sanayi yatırımlarına önem verildi.
Tropik iklim kuşağında bulunan Küba sıcak Bugün K üba’nın toplam yüzölçümünün yarı­
bir ülkedir, ama denizden gelen alize rüzgâr­ sından fazlasında tarım yapılır ve halkın beşte
ları aşırı sıcaklığı önler. O rtalam a sıcaklık biri tarım işçisidir. Tarım alanları hafif eğimli
ocak ayında 21°C, tem muzda ise 27°C’dir. ya da düz olduğundan m odern tarım araçları­
A da çolc yağış alır. Yağmurların dörtte üçü, nın kullanımı için çok elverişlidir. Batı K üba’
mayıs ve kasım ayları arasında yağar. Küba da daha çok küçük çiftlikler, Camagüey
tayfunların yolu üzerindedir ve bu yıkıcı bölgesinde ise çok büyük şekerkamışı plan­
fırtınalar çoğunlukla eylül ekim arasında eser. tasyonları (büyük çiftlikler) ve sığır çiftlikleri
K üba’da bulunan hayvanların çoğu küçük­ bulunur.
tür ve dünyanın başka hiçbir yerinde bulun­ Küba, dış ülkelere şekerkamışından üretti­
mayan keme türleri yaşar. Yarasalarla ada- ği şeker başta olmak üzere, tütün, pirinç,
tavşanlan da çok yaygındır. Ü lkede, araların­ kahve, turunçgiller ve kakao satar. Ülkenin
da kışın Kuzey A m erika’dan gelen pek çok en iyi tütünü H avana’nın batısında yetişir.
göçmen kuşun da bulunduğu yüzlerce değişik Daha ada Kristof Kolomb tarafından keşfe­
kuş türü vardır. Ayrıca K üba’da sürüngenler, dilmeden önce de K üba’da tütün yetiştirilirdi.
böcekler ve örümcekler de pek boldur. K üba’ İspanyol kâşifler tütünle ilk olarak burada
yı çevreleyen denizlerde çok çeşitli balık ve karşılaştılar. Küba, dış ülkelere önemli ölçü­
kabuklu deniz hayvanı yaşar. de muz, ananas ve greyfurt satar.
166 KÜBA
G ö n ü llü le r şekerkam ışı to p lu y o r. Şeker, K üb a'nın en ö n e m li dış tica re t ü rü n ü d ü r.
Bir zamanlar bütün ada orm anlarla kaplıy­
dı. Günüm üzde de hâlâ sedir, gülağacı, maun
ve başka değerli ağaçlar bulunm aktadır. O r­
m anlar, daha çok şekerkamışı yetiştirmek için
kesildi ve ağaçlar öyle azaldı ki, Küba dışarı­
dan kereste satın almak zorunda kaldı, ama
1960’larda İ milyonu aşkın yeni ağaç dikildi.
Küba, dünyanın en önemli nikel üreticileri
arasındadır. Dem ir, manganez, kromit ve
bakır elde edilir. Küba topraklarında köm ür
yoktur, ama bir miktar petrol çıkarılır. Sığ kıyı
havuzlarında deniz suyu buharlaştırılarak tuz
üretilir.
Şeker ve tütün işleme Kübalılar’m en
önemli sanayileridir. Küba puroları dünyaca
ünlüdür. Devletçe işletilen fabrikalarda çelik,
çimento, gübre, petrol ürünleri, kimyasal
m addeler, dokum a ve giysi üretilir. Kıyı
açıklarında denizden sünger çıkartılır. Balık­
çılık, giderek gelişen bir sanayi dalıdır.
A na karayolu, bütün büyük kentlere uğra­
yarak K üba’yı hemen hemen boydan boya
geçer. 6.000 km uzunluğunda bir demiryolu
ve büyük m odern havaalanları vardır.
Tarih
1492’de Kristof Kolomb K üba’yı İspanya
adına ele geçirdiğinde zengin Hindistan top­
raklarını bulduğunu sandı. Adanın ilk valisi
olarak atanan Diego de Velazques, 1511’de
bölgeyi sömürgeleştirmek üzere bir askeri
birlik eşliğinde İspanya’dan geldi. Küba 400
yıldan fazla bir süre İspanya’nın sömürgesi
olarak kaldı. Havana A m erika’daki İspanyol
sömürgelerinin ana limanı ve deniz üssü oldu.
Y erliler’in çoğu öldürüldü; İspanyollar şeker­
kamışı ve tütün plantasyonlarında çalıştırmak
üzere A frika’dan köle getirdiler. İspanyol
yönetimine karşı hoşnutsuzluğu artan Kübalı­
lar, 1868’de Carlos M anuel de Cespedes
önderliğinde ayaklandı ve bu ayaklanma
1878’e kadar süren On Yıl Savaşı’nı başlattı.
Kesin bir başarı sağlayamayan isyancılar
1878’de barış antlaşmasını imzaladılar. Bu
antlaşmayla İspanya bazı reform lar yapmaya
söz verdiyse de sözünü tutm adı. D aha sonraki
ayaklanmalar da kanlı bir biçimde bastırıldı.
İspanya 1886’da köleliği kaldırdı. Ne var ki,
K üba’nın öteki istemlerini yerine getirmedi.

1895’te Küba Bağımsızlık Savaşı başladı ve
başkaldıran Kübalılar bir yıl içinde adanın
önemli bir bölümünü ele geçirdiler.
1898’de, A BD savaş gemisi Mairıe Havana
limanında havaya uçuruldu. Geminin batırıl­
masından İspanya’yı sorumlu tutan ABD
yönetimi İspanyollar’a savaş açtı (bak. İS-
p a n y a - A m e r i k a S a v a ş i ) . İspanyollar kısa süre­
de yenildiler ve 1898’de K üba’yı A B D ’ye
bıraktılar.
1899’da K üba’nın bağımsızlığı tanındı, ama
A BD işgali üç yıl daha sürdü. 1902’de K üba’
nın iç ve dışişlerinde söz sahibi olma ve
burada deniz üssü kurm a hakkını alan ABD
birlikleri, Küba topraklarını terk etti. Am a
K üba’nın askeri ve ekonomik açıdan A B D ’ye
bağımlılığı sürdü. 1925’ten sonra K üba’da
başkanlık sistemi bir diktatörlük yönetimi
olarak gelişti (bak. D İK T A T Ö R ). Bu diktatörle­
rin çoğunun ardında 1920’lerin sonuna doğru
ordunun denetimini eline geçiren çavuş Ful-
gencio Batista bulunuyordu. Batista 1933’te
bir darbeyle devlet yönetimini de ele geçirdi
ve 1958’in sonuna kadar iktidarda kaldı. Fidel
Castro aralarında ünlü devrimci Che Gueve-
ra ’nın da bulunduğu bir grup arkadaşıyla
birlikte B atista’ya karşı ayaklandı (bak. C a s -
t r o , F i d e l ) . İki yıl süren gerilla savaşı sonunda
Batista ülkeden kaçtı. H avana’ya giren Cas-
tro ’nun birlikleri 1959’da yönetime el koydu
ve Castro başbakan oldu.
Castro yönetimi, geniş bir toprak reform u­
nun yanı sıra, şeker ve petrol rafinerilerinin
kamulaştırılmasını da içine alan çeşitli re­
form lar yaptı. Reform hareketlerinden ve
özellikle de toprakların kamulaştırılmasından
en fazla zarar görenler A B D şirketleri oldu.
Bunların baskısıyla A BD yönetimi K üba’ya
ekonomik ambargo uygulamaya başladı. A y­
rıca K üba’nın yeni yönetimine karşı olan
birçok kişi A B D ’ye göç etti. A B D ’de askeri
eğitim gören bu göçmenlerin 1961’de Dom uz­
lar Körfezi’ne yaptıkları çıkarma girişimi Kü­
ba ile A B D ’nin ilişkilerinin daha da gerginleş­
mesine neden oldu. Bu arada SSCB ile
ilişkileri gelişen Küba, ülkenin sosyalist bir
çizgi izleyeceğini açıkladı.
A B D , kıyılarına bu kadar yakın bir sosya­
list ülkeyi hiç hoş karşılamadı. 1962 Ekim ’in-
de, SSCB’yi K üba’da füze üsleri kurarak batı
KÜBİZM 167
yarıkürede barışı tehlikeye sokmakla suçlaya­
rak adayı denizden kuşattı. Bir hafta sonra
SSCB, K üba’da kurmuş olduğu üsleri sökm e­
yi kabul etti. Bu olay A B D ile SSCB’yi
savaşın eşiğine getirmişti. K üba’nın SSCB ile
ilişkileri bu olaydan sonra soğudu ve 1968
kadar Küba daha çok dünyanın azgelişmiş
ülkelerindeki devrimci hareketlere destek
verdi. 1968’den sonra SSCB ile ilişkileri yeni­
den düzelen K üba’nın sosyalist ülkelerle olan
ekonomik bağları giderek arttı. Günüm üzde
A BD ile hâlâ gergin ilişkiler içinde olan
Küba, SSCB ve öbür Doğu Avrupa ülkeleri­
nin başlattığı reform hareketinin dışında kala­
cağını açıkladı.
KÜBİZM, 1907-14 arasında Fransa’da Pablo
Picasso ve Georges Braque önderliğinde geli­
şen bir resim akımıdır (bak. B R A Q U E , G EO RG ES;
P i c a s s o . P a b l o ) . 1908’de bir sergide B raque’ın
l’Estaque’ta Evler resmindeki evleri “üst üste
yığılmış küplere” benzeten Fransız eleştirmen
Louis Vauxcelles’in, aynı benzetmeyi bir yazı­
sında kullanması üzerine bu yeni akıma K ü­
bizm denmeye başlandı.
Kübist resim anlayışını benimseyen A lbert
Gleizes, Jean M etzinger, R obert Delaunay ve
Ducham p Kardeşler gibi bazı ressamlar
1911’de Paris’te Salon des Independants’da,
akımın en kapsamlı ilk toplu sergisini açtılar.
Sergide yer alan yapıtlar, izleyenler ve eleştir­
menler arasında büyük bir şaşkınlık yarattı.
Bir yıl sonra Gleizes ile M etzinger, Kübizm
üzerine ilk kuramsal çalışma olan Du Cubis-
me (“Kübizm Ü zerine”) adlı bir kitap yayım­
ladılar.
Kübizm Akımı 20. yüzyıl başlarında, ünlü
fizik kuramcısı A lbert Einstein’ın geliştirdiği
görelilik kuramıyla zam an, uzay ve kütle
kavramlarını değiştirerek, bilim ve felsefe
alanında yepyeni bir çığır açtığı dönemde
doğdu (bak. ElN STEIN . A L B E R T; G Ö R EL İL İK K U R A ­
M I). Kübizm’in kuramsal dayanağını G ertrude
Stein, Alfred Jarry ve Guillaume Apollinaire
gibi yazar ve şairlerin yapıtlarında yer alan
düşünceler oluşturuyordu. 1900’lerde G ertru­
de Stein’ın Paris’teki evi Braque, Picasso ve
Matisse gibi öncü sanatçıların sık sık buluştu­
ğu bir uğrak yeriydi (bak. M a t i s s e , H e n r i ) .
Picasso, Stein’in yeni başlayan yüzyılı “her
168 KÜBİZM

iç içe geçmiş gibi durduğu bu resimler daha

çok çözülmesi güç bir bilmeceye benziyordu.
Picasso’nun Avignonlu Kızlar'\ (1907) ile
B raque’ın Çıplak (1907) adlı yapıtı yeni başla­
yan bir akımının ilk habercisiydi. Kübizm’in
en güçlü temsilcileri olan bu iki sanatçı aynı
apartm anda oturuyordu. Kişilikleri çok farklı
olmakla birlikte, zamanla ilişkileri güçlü bir
dostluğa dönüştü. Resimlerini genellikle mo­
del kullanmadan yapar, sonra da resimler
üzerinde saatlerce tartışırlardı.
Kübizm Akımı çözümsel (analitik) ve bire-
şimsel (sentetik) olarak iki evrede gelişti.
Akım ın 1912’ye kadar süren ilk evresinde
1900’lerde Paris’te sergisi açılan A frika hey­
kel sanatının ve 1907’de Paris’te bir sergi açan
Fransız ressam Paul Cezanne’ın etkileri ege­
mendi (bak. A F R İK A H A LK LA R I; C e z a n n e , P a u l ) .
A n a d o lu Yayıncrlık A rşivi Cezanne’m Yıkananlar (1898-1905) adlı yapı­
Pablo P icasso'nun A vig non lu Kızlar adlı yapıtı. tından esinlenen ressamlar konu aldıkları
nesnelerin değişik açılardan elde edilen gö­
şeyin param parça olduğu, yıkıma uğradığı ve rüntülerini küçük yüzeyler biçiminde yan
yalnızlığa terk edildiği” bir çağ olarak tanım ­ yana getirerek çizmeye başladılar.
layan sözlerinden çok etkilenmişti. Çağının Picasso’nun Avignonlu Kızlar adlı yapıtın­
gerçeklerini en iyi biçimde anlatabilecek bir daki kızların yüzleri Afrika Yerlileri’nin yap­
resim dili oluşturma çabası onu Kübizm’e A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
yaklaştırdı. Yeni bir anlatım dili arayan Bra-
que gibi sanatçılarla birlikte geleneksel resim
anlayışının katı kurallarına karşı çıktı. Nesne­
leri ışık, gölge ve perspektif gibi rastlantısal
özelliklerinden arındırarak onları, tem el özel­
likleriyle çizmeye başladı. Nesneleri geom et­
rik öğelerine ayrıştırarak, yatay ve dikey
çizgilerle resmetti.
Am aç nesneleri “izleyicinin bulunduğu yer­
den görebileceği biçimde” değil, değişik ko­
şullarda ve başka açılardan baktığında görebi­
leceği özellikleriyle de gösterebilmekti. So­
nuçta geleneksel sanat anlayışının tüm kural­
ları altüst oldu. Biçimler ve derinlik duygusu
yalnızca renklerle belirlendi. Sözgelimi, kır­
mızımsı kahverengi gibi sıcak renkler yakını;
mavi, yeşil, gri gibi soğuk renkler ise uzağı
belirtm ekte kullanıldı. Kübist ressamlar çeşit­
li insan figürleri ve portreler yaptılar. N atür­
m ortlarında (ölüdoğa) ise en çok gitar, ke­
man, arp gibi çalgılara, resim paleti ve sürahi
gibi çevrelerinde gördükleri her türlü nesneye
yer verdiler. G eorges B rag ue 'ın 1929'da yaptığı Yuvarlak Masa
Nesnelerin birbirinden kopuk kopuk ya da adlı yapıtı.

tığı m askelere benziyordu. Arkadaşları ilk
gördüklerinde hiç sevmedileri bu resmi şid­
detle eleştirdiler. Bunun üzerine Picasso da
resmi yarım bıraktı ve resim yıllarca bir
kenarda kaldı. Oysa Kübist resim anlayışının
ilk örneği olan bu resim sonradan birçok
sanatçıya esin kaynağı olacaktı.
Bireşimsel Kübizm döneminde resimlere
gazete kesikleri, kibrit kutusu, zincir gibi
gerçek nesnelerin yapıştırılmasıyla oluşan ko­
laj tekniği kullanıldı. Sözgelimi Picasso B am ­
bu Sandalyeli Natürmort'u (1912) yaparken
tuvalin üzerinde gazete, pipo, bardak gibi
nesneler, Braque ise Pipolu A d a m ’da (1912)
kalem ve duvar kâğıdı kullandı.
Kübizm resim sanatındaki kadar olmasa da
heykel ve m im arlıkta da etkili oldu. Heykelde
Kübist anlayışın ilk örnekleri Picasso’nun
kâğıt, teneke ve tahta parçalarını birleştirerek
asamblaj (birleştirme) tekniğiyle oluşturduğu
heykellerdir. Kübizm’i benimseyen başlıca
heykelciler Jacques Lipchiitz ve Alexander
A rchipenko’ydu.
I. Dünya Savaşı başlayınca Kübist ressam­
lar dağıldı. Sonradan yeniden bir araya geldi­
lerse de eskisi kadar etkili olamadılar. Am a
Kübizm Akımı daha sonraki yıllarda Fransa’
da R obert Delaunay önderliğinde Orfizm,
İtalya’da resim alanında Carlo C arrâ’nm baş­
lattığı Gelecekçilik (Fütürizm ), Rusya’da Ka-
zimir Maleviç önderliğinde Kübik Gelecekçi­
lik (Kübo-Fütürizm) ve İngiltere’de Wynd-
ham Lewis’in başını çektiği Vortisizm gibi
öncü akımların gelişmesine yol açtı.
Mimarlıkta ise Le C orbusier’nin yaptığı
konut tasarım ları Kübizm A kım ı’nın etkileri­
ni yansıtıyordu (bak. Le C O R B U S IE R ). Sanat
tarihinde bir devrim yaratan Kübizm Akımı
grafik sanatlardan dekoratif sanatlara kadar
birçok alanda etkili oldu (bak. G r a f î k S a ­
n a tl a r ).
KÜÇÜK GEZEGEN. 1801’de İtalyan astro­
nom Giuseppe Piazzi, G üneş’in çevresinde
M ars’tan biraz daha uzak bir yörüngede dola­
nan yeni bir gökcisminin varlığını ortaya çı­
kardı. Önceleri bunun Mars ile Jüpiter geze­
genleri arasında yer alan yeni bir gezegen ol­
duğu sanıldı. A m a, bu keşfi izleyen birkaç yıl
içinde, hepsi de normal gezegenlerden çok
KÜÇÜK GEZEGEN 169
Julian Baum lScience Photo Library
Bir küçük gezegen (altta sağda), G üneş'in (ortada)
çevresinde d o la nan , yaşa m da n yoksun, ufak, kayaç
yapılı b ir g ö kcism id ir. Bu ilg in ç g ö rü n tü , gerçeğe çok
uyg un olm akla b irlikte , b ir sanatçının izle n im id ir.
daha küçük, birkaç gökcismi daha belirlendi.
Bugün astronom ide bu cisimler küçük geze­
gen ya da asteroit olarak tanımlanır.
Piazzi’nin 1801 ’de keşfettiği Ceres, bilinen
küçük gezegenlerin en büyüğüdür. C eres’in
çapı yaklaşık 1.020 kilom etredir. Am a küçük
gezegenlerin büyük bölümü çok küçüktür.
Büyüklük bakım ından C eres’ten sonra gelen
Pallas’ın çapı yalnızca 585 kilom etredir. Bili­
nen 2.000 dolayındaki küçük gezegenin ancak
250 kadarının çapının 100 km ya da daha
büyük olduğu sanılmaktadır.
A stronom lar, Güneş sisteminde milyonlar­
ca küçük gezegenin bulunduğunu söylemek­
tedirler; bunların bazıları yalnızca irice bir
çakıl büyüklüğündedir. Küçük gezegenlerden
yansıyan ışık ışınları üzerinde yapılan incele­
m eler, bu cisimlerin büyük çoğunluğunun
dem ir ve nikel gibi m etallerle karışmış taşsı
m alzem elerden oluştuğunu göstermektedir.
A m a, G üneş’ten çok uzakta olan bazılarının
buz ve kayaçlardan oluştuğu sanılıyor.
Küçük gezegenlerin büyük bölümü G ü­
neş’in çevresinde, M ars ile Jüpiter’in arasın­
daki bir yörüngede dolanm aktadır. Önceleri
bu cisimlerin patlamış bir eski gezegenin ka­
lıntıları olduğu düşünülürdü, ama bugün
Mars ile Jüpiter’in arasında herhangi bir
başka gezegenin bulunmuş olduğu varsayımı
bırakılmıştır. Çünkü, Güneş sisteminin en
büyük gezegeni olan Jüpiter’in kütleçekimi
170 KÜÇÜKHİNDİSTANCEVİZİ
çok güçlüdür ve bu nedenle o bölgede bir
başka gezegeni oluşturacak kadar malzeme
toplanıp birleşmiş olamaz.
Küçük Gezegen Grupları
Küçük gezegenlerin çoğu Mars ile Jüpiter
arasındaki bir yörüngede dolanm akla birlikte,
yörüngeleri G üneş’e daha yakın olan küçük
bir grup daha vardır. Apollon G rubu denen
bir grup da D ünya’nın yakınından geçer. Bu
grupta yer alan küçük gezegenlerin en büyük­
leri A pollon, İkaros ve E ros’tur. Başka iki
grup da Jüpiter’in Güneş çevresindeki yörün­
gesine yakalanmış durum dadır. Bu iki grup­
tan biri dev gezegenin önünde, öbürü ise aynı
uzaklıkta ama arkada yol alır. Bu iki gruba
Truva G rupları denir, çünkü gruptaki küçük
gezegenlerin pek çoğunun adı (Aşil, H ektor,
A gam em non, Patroklos) Truva Savaşı’nın
kahram anlarından gelir. Truva G rupları’nda
yaklaşık 40 küçük gezegenin yer aldığı saptan­
mıştır.
KÜÇÜKHİNDİSTANCEVİZİ, tropik bölgele­
re özgü bir ağacın (Myristica fragrans) baha­
rat olarak kullanılan tohum larıdır. Tohum lar
yakıcı kokusu ve baharlı tadı nedeniyle çok
eskiden beri gerek doğuda, gerek batıda
K üçü kh in d ista n ce vizin in m e yve le ri yarıld ığ ında
içinde n küçük b ir cevizi andıran bu ru şu k kabuklu
to h u m la r çıkar.
değerli baharatlar arasında sayılmıştır. G ünü­
müzde en çok anayurdu olan Moluk Adala-
rı’nda (Baharat A dalan), ayrıca Batı Hint
Adaları ve Brezilya’da üretilm ektedir. Kü-
çükhindistancevizi çeşitli yiyecek ve içecekle­
re koku verici olarak katılır.
Küçükhindistancevizi ağacı kışın dökülm e­
yen yaprakları sayesinde yaz kış yeşil kalabi­
len ve 20 m etreye kadar boylanabilen bir
ağaçtır. Dikildikten sekiz yıl sonra meyve
vermeye başlayan bu ağaçlar iyi bakıldığı
zaman ortalam a 25 yıl verimliliğini sürdürür.
Açık sarı çiçeklerinin döllenmesiyle oluşan
meyveler toplanmayıp bırakılırsa bütün bir
mevsim dökülmeksizin ağacın üzerinde kalır.
A ltın sarısı rengiyle aynı bir kayısıyı andı­
ran küçükhindistancevizi meyveleri tümüyle
olgunlaştığında ortadan ikiye yarılır ve için­
den kırmızı renkli, etli bir kılıfla kaplı sert
kabuklu tohum lar çıkar. H er meyvede küçük
bir cevizi andıran tek bir tohum bulunur.
Tohum lar, üzerindeki kılıf ayrıldıktan sonra,
fm nda iyice kurutulur ve kabuğu kırılarak içi
çıkanlır. İşte baharat olarak yararlanılan bu
bölümdür, ama çok sert olduğundan ancak
rendelenerek kullanılabilir. Tohum ları saran
kırmızı renkli kılıftan da baharat olarak yarar­
lanılır.
Küçükhindistancevizi tohum larından, sıkı­
larak tereyağı kıvamında san bir yağ çıkarılır.
M erhem gibi deriye sürülerek romatizma
ağnlannı giderm ek için kullanılan bu yağın
yanı sıra, gene tohum lardan, gaz söktürücü
olarak kullanılan uçucu bir yağ da çıkarılır.
Aslında halk arasında küçükhindistancevizi­
nin gaz söktürm ek amacıyla doğrudan kulla­
nımı da çok yaygındır, bu amaçla özellikle
bebeklerin m am alarına katılır. Oysa yüksek
m iktarları bebeklerde zehirlenm elere yol aça­
bilir, bu nedenle de bu biçimde kullanılması
tehlikelidir.
KÜÇÜK KAYNARCA ANTLAŞMASI
(1774). Osmanlı D evleti’nin 1768’den beri sü­
ren savaşta Rusya karşısında uğradığı yenilgi­
yi belgeleyen antlaşmadır. Antlaşm a hüküm ­
leri uzun vadede Osmanlı Devleti için son de­
rece yıkıcı sonuçlar doğurmuştur.
Osmanlı-Rus Savaşı daha çok Rus Çariçesi
K aterina’nın (bak. Kater İn a ) yayılmacı siya­
setinden dolayı çıkmıştı. K aterina’mn Lehis­
tan ’ın (Polonya) içişlerine karışması ve Kırım
üstünde kurduğu baskı, bazı Lehli gruplarla
Kırım hanının Osmanlı Devleti’nden yardım
istemesine yol açmıştı. Katerİna Osmanlı Pa­
dişahı III. M ustafa’nın uyarılarını reddedince
1768’de savaş başladı. Ruslar hızla ilerleyerek
1769’da Eflâk’a girdiler; 1770 başlannda Bük­

reş’e kadar ilerlediler. Ö te yandan karışıklık
içine düşen Kırım Hanlığı da Osm anlılar’a
herhangi bir yardımda bulunamıyordu. Rus
ordusu 1 Ağustos 1770’te K artal’da (Kagul)
Osmanlı ordusunu büyük bir bozguna uğrattı.
Baltık Denizi’nden çıkıp A kdeniz’i aşan Rus
donanması da 6-7 Temmuz 1770’te Çeşm e’de
Osmanlı donanmasını yok etti. Ruslar bir
yandan da Sırbistan, Karadağ ve M ora halkla­
rını Osmanlı D evleti’ne karşı ayaklandırdılar.
1771’de de Kırım’ı tümüyle istila ettiler.
Savaş, Osmanlı Devleti’nin aleyhine gelişir­
ken Rusya’nın daha fazla güçlenmesini ve Av­
rupa’ya sarkmasını istemeyen Avusturya ile
Prusya da işe karışarak Lehistan’ı paylaşmaya
giriştiler. K aterina Rusya’da Pugaçov A yak­
lanması ile uğraştığından buna tepki göstere­
medi. Osmanlı Devleti de bu durum dan ya­
rarlanarak barış isteğinde bulundu. Am a Ka-
terina’nın buna yanıtı yeni bir Rus ordusunu
Balkanlar’a gönderm ek oldu. Aleksandr Su-
varov kom utasındaki bu ordu Kozluca’da kar­
şısına çıkan Osmanlı ordusunu ağır bir yenil­
giye uğrattı. Şum nu’ya kadar ilerleyip V arna
yolunu kesti. Bunun üzerine Sadrazam Muh-
sinzade M ehmed Paşa barış istemek zorunda
kaldı. Rus ordusunda da ayaklanma belirtileri
ve salgın hastalıklar baş gösterdiğinden Baş­
kom utan Rom anzof da bu isteğe uydu. Silis-
tre yakınlarındaki Küçük Kaynarca kasaba­
sında (bugün Bulgaristan’da) başlayan barış
görüşmeleri 17 Temmuz 1774’te tamamlandı.
21 Temmuz 1777’de imzalanan 28 maddelik
barış antlaşmasına göre Kırım Hanlığı, Os­
manlI Devleti’nden ayrılarak bağımsız olacak­
tı. Buna karşılık Rusya, Eflâk ve Boğdan’
dan, Kafkasya’da işgal ettiği yerlerden çekile­
cekti. A m a A zak, Kılburun, Yenikale ve
Kerç kaleleriyle Dinyeper (Özi) ile Bug (A k­
su) ırmakları arasındaki topraklar Ruslar’a bı­
rakılıyordu. Osmanlı Devleti ayrıca Rusya’ya
yüklü bir savaş tazminatı ödeyecekti. A ntlaş­
manın önemli bir maddesi Rusya’nın Osmanlı
Devleti’nin içişlerine karışmasına olanak tanı­
yordu. Buna göre Rusya, İstanbul’da bir O r­
todoks Kilisesi kuracak ayrıca Osmanlı D ev­
leti, O rtodoks din adam larına çeşitli ayrıcalık­
lar tanıyacaktı. Bu maddeyi Rusya, Osmanlı
ülkesinde yaşayan bütün O rtodokslar’ı koru­
ma hakkının kendisine verildiği biçiminde de­
KÜKÜRT 171
ğerlendirdi ve daha sonraki Osmanlı-Rus sa­
vaşlarının nedenlerinden birini oluşturdu
(bak. Kirim S a v a şi).
KÜF MANTARLARI bak. M a n t a r la r .
KUKURT, bir am etal, yani m etal özellikleri
taşımayan bir elem enttir. Doğada hem yalın
halde sarı renkli kristaller biçiminde, hem de
başka elem entlerle yaptığı sülfür ve sülfat bi­
leşikleri halinde bulunur. K ükürt bileşiklerin­
den çoğunun sülfür, sülfat gibi adlar taşıması­
nın nedeni, bu elem entin batı dillerindeki bir
adının da “sülfür” olmasıdır. Bu yüzden kim­
yadaki simgesi S olan kükürtün atom num a­
rası 16, atom ağırlığı ise 32,064’tür. Kükürt
çok kolay tutuşup yanan bir m addedir.
Dünyadaki kükürtün onda dokuzu, A B D ’
nin Louisiana ve Texas eyaletlerinde bulunan
dev kubbeler biçimindeki yeraltı oluşum ların­
dan elde edilir. Bu yataklar 1865’te keşfedil­
mişti, ama uzun süre kükürtü buralardan dı­
şarı çıkarmanın yolu bulunam adı. Sonunda
1903’te H erm an Frasch, kendi adıyla anılan
yöntemi buldu. Bugün de uygulanmakta olan
bu yöntem de, yüzeyden kükürt yatağına ka­
dar, iç içe yerleştirilmiş üç boru daldırılır. D a­
ha dıştaki iki borunun arasından aşağıya kay­
nar su püskürtülür; kaynar su yataktaki kü­
kürtü eritir. E n içteki borudan da aşağıya ba-
de p o la m a
kurutulm uş
kü k ü rt
Frasch y ö n te m iy le kü kü rtü n çıkarılm ası.
172 KÜLTÜR
sınçlı hava basılır. Basınçlı hava, erimiş halde­
ki kükürtün ortadaki borudan yüzeye çıkma­
sını sağlar.
K ükürt, yanardağların bulunduğu ülkeler­
de, özellikle de Japonya'da ve İtalya’daki Si­
cilya’da, oldukça katışıksız halde bulunur.
Doğada, başka elem entlerle oluşturduğu bile­
şikler halinde bulunduğu en yaygın kayaç tür­
leri ise, kalsiyum sülfat yapısındaki jips (alçı-
taşı) ve anhidrittir. M etal piritleri de kükürt
bileşikleri içerir.
K ükürt d eğ işik fizik se l b içim le rd e b u lu n a ­
bilir; ayn ı m a d d en in d eğ işik b içim le rin e alot-
rop d en ir. (.Ayrıca bak. Ka r bo n .)
Kükürtün en önemli kullanım alanı sülfürik
asit üretimidir (bak. SÜLFÜRİK ASİT). Kauçu­
ğun sertleştirilmesi işleminde de kükürt kulla­
nılır (bak. Kauçuk ). Böcekleri ve zararlı m an­
tarları öldürm ek için ağaçlara sıkılan kimyasal
m addelerin içinde kükürt vardır; bazı ülkeler­
de üzüm bağlarına, kükürt tozu serpilir. Kü­
kürt, barut ve bazı zehirli gazlar ile ilaç ve
merhem yapımında da kullanılır. Piyasada
sülfamit olarak bilinen sülfonamitler bakteri­
lere karşı çok etkili bir ilaç grubudur; zatürree
ve m enenjit gibi çeşitli hastalıkların tedavisin­
de kullanılır.
Saçta, yünde, yum urtada ve ayrıca sarım­
sak, hardal, bayırturpu ve lahana gibi bitkiler­
de, az m iktarda kükürt vardır. Lahana pişer­
ken çıkan ağır kokuya hidrojen sülfür gazı ne­
den olur. Yum urta ve hardal kaşıklarının ka­
rarm asının nedeni de, bu m addelerde bulu­
nan kükürttür. K ükürt, çelik için zararlıdır;
bu nedenle ham petrol antılırken kükürtünün
giderilmesi gerekir (bak. PETROL).
Kükürt dioksit ağır, renksiz, keskin kokulu
ve zehirli bir gazdır. Bakır piritlerinin ve de­
mir piritlerinin açıkta, yani hava bulunan or­
tam da kavrulması yoluyla elde edilir. Kömür,
petrol gibi kükürt içeren yakıtların dum anın­
da büyük m iktarlarda kükürt dioksit vardır;
kükürt dioksit, sanayi bölgelerinde ve kent­
lerde hava kirliliğine, ayrıca asit yağmurlarına
yol açar (bak. AsiT Y ağ m u ru ; Çevre KİRLİLİĞİ).
K ükürt dioksitin başlıca kullanım alanı sülfü­
rik asit üretimidir. Kükürt dioksitten çeşitli
malzemelerin renginin giderilmesinde ağart­
ma maddesi olarak da yararlanılır. Bu gazı
çıkaran kalsiyum bisülfat ve sodyum bisülfat
gibi m addeler ise, kâğıt ham uru, yün, ipek
gibi maddelerin ağartılmasında kullanılır.
KULTUR sözcüğü “ekin ekm e, yetiştirm e”
anlamındaki culture sözcüğünün Fransızca
okunuşuyla dilimize yerleşmiştir. Tıpkı bir
çiftçinin önce sürerek, sonra tohum serperek
bir toprağı ekip ürün yetiştirmesi gibi, bir in­
san da eğitim yoluyla “yetiştirilir” . Bu anlam ­
da kültür insana yeni şeyler katar. Günlük dil­
de “kültürlü insan” denince, eğitim görmüş,
bilgili, görgülü biri anlaşılır. Birkaç yabancı
dil bilen, resim, müzik ya da tiyatro gibi sa­
natlarla ilgili kişilere “kültürlü” denir.
Oysa kültür sözcüğünün bundan daha kap­
samlı bir başka anlamı da vardır. Bu ikinci
anlam da kültür, belirli bir toplum da ya da
toplulukta yetişen insanların öğrendikleri be­
ceri, dil, inanç, davranış ve alışkanlıklardır.
Örneğin, İstanbul’da ya da A nkara’da doğ­
muşsanız, Türkçe öğrendikten başka, büyük
bir kentin karm aşasına ayak uydurmayı da
öğrenirsiniz. Oysa bir Çin kentinde ya da Pe­
ru’daki bir gecekondu mahallesinde doğmuş
olsaydınız farklı bir dil öğrenecek, farklı bece­
riler kazanacaktınız. Çünkü her insan toplulu­
ğunun kendine özgü bir kültürü vardır. Bu
anlam da kültür, bir insanın yaşadığı toplum ­
dan aldığı tüm beceri ve alışkanlıkları kapsar.
Bir ulusun, bir halkın ya da toplum un ya­
şam biçimi olarak da özetleyebileceğimiz kül­
tür kuşaktan kuşağa aktarılır.
Sürgit değişim ve etkileşim içinde olan
kültürler arasında teknolojik buluş, dil, yi­
yecek, içecek, tarım yöntem leri, edebiyat, sa­
nat gibi birçok konuda sürekli bir alışveriş
vardır.
Bir zamanlar her kültürün belirli bir ırkla,
bağlantısı olduğu düşünülürdü. Bugün böyle
olmadığını biliyoruz. Kültür ve ırk birbirin­
den bütünüyle bağımsızdır. Bir insan kendisi­
ni ırksal açıdan belirleyen birtakım fiziksel
özelliklerle doğar, am a bir kültürle doğmaz.
Çölde yaşayan ilkel kavimlerden Buşman-
lar’ın çocukları, eğer kendi toplum larında bü­
yürlerse, Buşman kültürünü edinirler. Eğer
küçük yaştan sözgelimi kentli bir Belçikalı ai­
lenin yanında yetiştirilirlerse, fiziksel olarak
Buşm anlar’a benzeseler de, kültürel açıdan
Belçikalı olurlar. Buşm anlar’ın arasında bü­

yüyen bir İngiliz çocuğu ise, tıpkı onlar gibi,
çölde yaşamını sürdürebilm ek için avlanmayı,
hayvan izi sürmeyi, su içeren kökleri tanımayı
öğrenir.
KÜMELER KURAMI. Canlı ya da cansız var­
lıkların, küm e denen topluluklar halinde be­
lirtilmesi oldukça eski ve basit bir işlemdir.
Am a bu uygulamayı bir kuram 'haline getiren
Alman matematikçi Georg Cantor oldu; Can-
to r’un 1874 ile 1895 arasında geliştirdiği kü ­
meler kuram ı, 20. yüzyıl matematiğinin tem e­
lini oluşturdu.
Küm elere ilişkin olarak akılda tutulması
gereken ilk temel özellik, bir küm enin açık
bir biçimde tanımlanmış olması gerektiğidir;
yani bir kümenin neyi kapsadığı ve neyi kap­
samadığı açık biçimde görülebilmelidir. “Yaş­
lı insanlar kümesi” diye bir küme olamaz,
çünkü kime “yaşlı” deneceği belirsizdir ve
herkes tarafından aynı anlamı taşımaz. Am a,
“60 yaşın üstündeki insanlar kümesi” kurula­
bilir, çünkü kümenin kimi kapsayıp kimi kap­
samadığı kesin olarak belirtilmiş durum da­
dır.
Bazen yanıltıcı durumlarla karşılaşılabilir.
Örneğin “Kırmızı saçlı insanlar küm esi” den­
diğinde, küme sanki açık biçimde tanım lan­
mış gibidir, oysa kırmızının bazı tonlarını kah­
verengiden ayırt etm ek oldukça zordur; de­
mek ki, bu kümenin tanım ında da bir belirsiz­
lik vardır. “2008 yılındaki Dünya Kupası kar­
şılaşmalarında yer alacak D anim arka ta­
kımının futbolcuları küm esi” de pek belirli
değilmiş gibi gözükür, çünkü bu takım da ki­
min yer alacağı bugünden bilinemez, ama
bir küme olarak çok iyi biçimde tanım lan­
mıştır, bu nedenle de belirli ve anlamlı bir
kümedir.
Kümeyi oluşturan varlıklara ya da nesnele­
re, “kümenin elem anı” denir. Küm eler genel­
likle elem anları sıralanarak gösterilir. Bu tür
liste yöntemiyle göstermede elem anlar kıv­
rımlı parantezler arasında sıralanır: {Pazar,
Pazartesi, Salı, Çarşam ba, Perşem be, Cuma,
Cumartesi}. Bu, haftanın günleri kümesidir;
bu küme bir başka biçimde de yazılabilir:
{Haftanın günleri}.
A m a bu yazıma belirsiz olduğu için karşı
çıkılabilir ve bu kümenin daha açık biçimde
KÜMELER KURAMI 173
tanımlanabilmesi için {haftanın günlerinin
adları}, hatta {haftanın günlerinin Türkçe
adları} biçiminde yazılması gerektiği söylene­
bilir. Bazen küm eler konusunda bu tür tartış­
m alar olur; bunun ne denli önemli olduğunu,
bazı sayı kümelerini ele alarak görebiliriz.
{2,4,6,8,10,12,....} biçiminde yazılan bir kü­
me (buradaki üç nokta, sayıların aynı biçimde
sürüp gittiğini gösterir), l ’den büyük çift sayı­
ların kümesidir. Peki ama, l ’den küçük çift
sayı yok m udur? Bütün çift sayıları kapsamak
istiyorsak, sıfırı da eklememiz gerekmez mi?
Sıfırdan küçük çift sayı yok mu?
Kümeleri göstermenin bir başka yolu da çe­
şitli şemalardan yararlanm aktır; bunların için­
de en yaygın kullanılanı Verin şeması’dır. (Bu
şema 19. yüzyıl İngiliz matematikçisi John
V enn’in kullandığı şemalardan yararlanılarak
geliştirilmiştir.) Venn şemasında kümenin
elemanları kapalı bir eğri içinde gösterilir.
Örneğin {20’den küçük çift sayılar} kümesi­
nin Venn şeması şu biçimdedir:
Elbette ele aldığımız bir kümenin hangi tür
sayıları kapsayacağına baştan karar verm ek
zorundayız. Örneğin, bu örnekte kesirler de­
ğil, tam sayılar kümesi alınmıştır; bu durum
m utlaka açık biçimde belirtilmelidir. Ö te yan­
dan, içinden kümelerimizi seçip aldığımız bü­
tünsel bir evrensel küm e vardır; evrensel kü­
me genellikle bir dikdörtgenle gösterilir:
Şimdi bu evrensel küm enin içinden başka
bir küme daha, örneğin {3’ün katları} küm e­
sini seçelim ve bunu Venn şemasıyla göste­
relim:
174 KÜPEÇİÇEĞİ
İlginç bir durum ortaya çıkmıştır. G örüldü­
ğü gibi bazı sayılar iki kümeye birden girmiş­
tir, yani iki küme kesişmiştir. H er iki küm ede
de yer alan bu sayıların oluşturduğu kümeye
kesişim kümesi denir. Kesişim özel bir işaretle
gösterilir; yukarıdaki örnekte bu şöyle yazılır:
{2’nin katları}D {3’ün katları}.
Küm eler genellikle bazı harflerle ya da kısal­
tılmış biçimlerde gösterilir. Eğer {2’nin
katları} yerine K(2), {3’ün katları} yerine de
K(3) yazarsak, o zaman bu iki kümenin kesi­
şimi K(2)OK(3) biçiminde gösterilir.
Bu kesişimde özel bir durum un ortaya çık­
tığına dikkat etmişsinizdir; gerçekten de kesi­
şim sonucunda ortaya çıkan yeni küme aynı
zam anda {6’nın katları} kümesidir. Öyleyse
bunu,
K(2) H K (3)=K (6) biçiminde yazabiliriz.
Aslında bu, “hem 2’nin, hem de 3’ün katı
olan bir sayının, 6’nın da katıdır” diye uzun
uzun yazmanın yerine tercih edilen bir göste­
rim biçimidir.
Gene Venn şemasında bu kez {2’nin
katları} ve {4’ün katları} kümelerini gösterir­
sek, ilginç bir başka durum ortaya çıkar.
K(4) kümesi, K(2) kümesinin içinde yer al­
m aktadır; bu dem ektir ki, 4’ün bütün katları,
2’nin de katlarıdır. Bu durum da K(4) kümesi
K(2) kümesinin bir altküm esi’dir; bunu şöyle
yazarız:
K (4 )cK (2 ).
Genel olarak ifade edecek olursak, A kümesi
B kümesinin altkümesi ise, bunu Ac*B biçi­
minde gösteririz.
Kümeler kuram ında kullanılan öteki ifade­
ler şunlardır:
B ir kümenin elemanı e simgesiyle belirti­
lir; yukarıdaki örneğimizde, 4’ün K(2) küm e­
sinin bir elemanı olduğu, 4 e K(2) biçiminde
gösterilir.
Boş kü m e , hiçbir elemanı olmayan küm edir
ve { } ya da 0 biçiminde gösterilir.
İki kümenin birleşim i , iki kümenin elem an­
larından oluşan küm edir ve A U B biçiminde
yazılır.
KÜPEÇİÇEĞİ. Alımlı çiçekleri nedeniyle bir­
çok ülkede süs bitkisi olarak yetiştirilen küpe-
çiçeklerinin O rta ve Güney A m erika’da, Yeni
Z elanda’da ve Tahiti’de kendiliğinden yetişen
100 kadar türü vardır. Hepsi de çalı ya da
ağaççık yapısındaki bu bitkilerin bilimsel cins
adı (Fuchsia ), 16. yüzyılda yaşamış ünlü
Alm an botanikçi Leonhard Fuchs’un onuruna
verilmiştir. Dilimizdeki adı ise küpeye benze­
yen albenili çiçeklerinden gelir.
H er bir çiçek, boru biçiminde birleşmiş
çanakyaprakları ve genellikle farklı renkteki
taçyapraklarıyla sanki iç içe geçmiş iki ayrı
çiçek görünümündedir. D allardan tek tek ya
da ikili üçlü küm eler halinde sarkan çiçekler
ince uzun sapların ucunda oluşur. Evlerde,
seralarda ve bahçelerde en sevilen süs bitkile­
rinden olan küpeçiçeklerinin yapılan melezle-
Turhan Baytop K oleksiyonu
Küpeçiçekleri albenili görünüm leriyle balkon ve
bahçelerin en sevilen süs bitkilerindendir.
 KÜREK SPORU 175

me çalışmalarıyla m or, kırmızı, pem be, tu ­ dümencisiz dört tek, dört çifte, dümencisiz iki
runcu ve beyaz çiçekli yüzlerce çeşidi gelişti­ tek, dümencili iki tek, iki çifte ve tek çiftedir.
rilmiştir. Bunlar çok fazla boy atm ayan alçak Bayanlar da altı dalda yarışır: Bunlar sekiz
çalılardır. Oysa, kendi doğal ortam larında tek, dümencili dört tek, dümencili dört çifte,
ağaç boyutuna ulaşabilen bazı türlerine de dümencisiz iki tek, iki çifte ve tek çiftedir
rastlanır. Örneğin Yeni Zelanda’ya özgü bir (bak. O LİM PİYAT O Y U N L A R I).
küpeçiçeği türü (Fuchsia excorticata) 14 m etre Olimpiyat O yunlan’mn düzenlenmediği
yüksekliğe kadar büyür. yıllarda FISA , erkekler, bayanlar, hafif er­
Dallarından kesilen parçalarla yani çelikle- kekler ve gençler dallarında her yıl değişik bir
me yöntemiyle çoğaltılan bu bitkiler en çok ülkede dünya şampiyonluğu düzenler. A B D ,
organik m addelerin bol olduğu verimli top­ SSCB, Alm an D em okratik Cumhuriyeti kü­
raklar ile gölgeli ve nemli yerleri sever. rek sporunda en güçlü olan ülkelerdir.
D oğrudan gelen güneş ışığından çok zarar İngiltere’de düzenlenen yıllık kürek yarış­
görür; bu nedenle küpeçiçekleri yazın özellik­ m alarından ikisi dünyaca tanınmıştır. Bunlar
le güneşten korunmalı ve bol su verilmelidir. Oxford ve Cambridge üniversiteleri arasında
1820’lerden beri yapılan kürek yarışı ile Hen-
KÜREK SPORU, kürekle hareket ettirilen ley Kraliyet K ürek Y anşı’dır.
teknelerle yapılan bir su sporudur. Çifte ve Oxford ve Cambridge üniversiteleri arasın­
tekler olarak iki ana dalda yapılır. H er kürek­ daki yarış Tham es Irmağı üzerinde, Putney’
çinin bir çift kürek çektiği çifte dalında bir den M ortlake’e kadar uzanan 6,8 kilometrelik
çift, iki çift ya da dört çift kürekli teknelerle bir parkurda yapılır.
yarışılır. H er kürekçinin bir kürek kullandığı
teklerde iki, dört ya da sekiz kürekçiden Kürek Sporunun Tarihi
oluşan takım larda bazen bir dümenci de Deniz taşımacılığında kullanılan en eski araç­
bulunur. Sekiz tek (sekiz kürekçili) ve dört lardan biri kürekli gemilerdi. Fenikeliler ve
tek (dört kürekçili) yarışmaları tam bir takım Eski Yunanlılar A kdeniz’de kölelerin kürek
sporudur. Bu yarışmalarda bireysel beceri çektiği gemiler kullanırdı. H er bir küreği,
değil, takımın bir bütün olarak becerisi önem oturağına zincirlenmiş bir köle çekerdi. Üst
taşır. Tek çifte yarışmasında ise, iki küreği üste iki sıra ya da üç sıra kürekleri olan
kullanan tek kürekçi bütünüyle kendi beceri­ gemiler vardı. Jül Sezar dönem inde İÖ 54’te
sine dayanır. İngiltere’yi istila etm ek isteyen Rom alılar,
Sağlıklı, kavrayışlı ve çok çalışmaktan yıl­ Manş Denizi’ni kürekli gemilerle geçmişti.
mayan gençler kürek sporunda başarılı olur. Yelken kullanılamayan rüzgârsız havalarda
Yaz boyunca düzenlenen kürek yarışmaların­ ve kentler arasındaki başlıca ulaşım yolu olan
da her tür yarış yapılır. Kış mevsimi, yazın ırm aklarda yol alırken, kürekler m anevra
yapılacak yarışmalara hazırlanma zamanıdır. yapm akta kolaylık sağlıyordu.
Irm aklar üzerinde köprülerin çok az olduğu
Kürek Yarışmaları eski zam anlarda ırm akların iki yakası arasın­
Kürek sporu başta A B D , SSCB, Alm an daki ulaşım da kürekli teknelerle sağlanırdı.
D em okratik Cumhuriyeti ve İngiltere olmak 1840-70 arasında birçok kürekçilik kulübü
üzere, 50’den fazla ülkede yaygın bir spordur. kuruldu. Bu dönemde kürek sporu bütün
Olimpiyat O yunları’nda da yer alan kürek A vrupa’da ve A B D ’de yaygınlaştı. 1892’de
sporunda uluslararası karşılaşmaları Uluslar­ Uluslararası Kürek D ernekleri Federasyo­
arası Kürek Dernekleri Federasyonu (FISA) nu (FISA) kuruldu. Kürek sporu Olimpiyat
düzenler. FISA kurallarına göre yarışmalar O yunları’nda ilk kez 1900’de yer aldı.
2.000 m etrelik düz bir parkurda durgun suda
yapılır. Kürek Sporu Nasıl Öğrenilir
D ört yılda bir düzenlenen Olimpiyat Oyun- K ürek sporunu öğrenmeye küçük bir sandal­
ları’nda, kürek sporunda erkekler sekiz dalda da kürek çekerek başlanabilir. Bu sporu
yarışır: Bunlar sekiz tek, dümencili dört tek, öğrenm ek zor değildir, ama ilerlemek için
176 KÜREK SPORU
doğru bir başlangıç yapmak gerekir. Kürekçi­
nin oturacağı yer sandalın ortasındadır. Yüzü
sandalın kıçına dönük olarak oturan kürekçi­
nin biraz ilerisinde, sandalın iki yanında
küreklerin takılacağı birer ıskarmoz vardır.
Iskarmozlar genellikle U biçiminde metal
çatallardır. Sap kısmı yuvarlak olan kürekle­
rin suya giren yassı bölümlerine pala denir.
Başlangıçta kürekçi genellikle, her birini bir
eliyle tuttuğu iki kürekle çalışır. H er kürekçi­
nin tek kürek çekmesi durum unda arka arka­
ya oturan kürekçilerin her biri kendi hizasın­
daki küreği çeker. Aşırı dolu olmadıkça ya da
içindekiler dengeyi bozacak biçimde hareket
etm edikçe sandal devrilmez.
Kürek çekerken ayaklar sandalın tabanın­
daki tahta desteğe dayanarak kuvvet alınır.
Kürekler yalnız kol gücüyle değil bütün vücu­
dun ağırlığı verilerek çekilir. Kürek palaları
suyun içinde hareket ederken keskin kenarla­
rı düşey konum da tutulur, sudan çıkarınca
yatay konum a getirilerek, suya değmemesi ve
hava direncinden daha az etkilenmesi sağla­
nır. Sandalı sağa ya da sola döndürm ek için
yalnızca dönülmek istenen yöndeki kürek
çekilir. D aha hızlı bir dönüş için öbür yandaki
kürek de ters yönde hareket ettirilir.
İlk çalışmalarını sandalda yapan kürekçi
daha sonra ince, uzun, hafif yarış teknelerin­
de çalışır.
Bir ırm akta akıntı yönüne giderken ırmağın
ortasından, akıntıya karşı giderken de ırm a­
Kürek sporu 50'den fazla
ülkede yaygın bir
spordur.
A B C Ajansı
ğın kenarından gidilir. Gidiş yönüne göre
teknenin sağ yanma sancak, sol yanma iskele
denir. İki tekne karşılaştığı zaman birbirinin
iskele tarafından geçer. Kürekli tekneler yel­
kenlilere, gezinti tekneleri yarış yapan tekne­
lere yol verir.
Kürek Takımı
K ürek takımının elemanları teknenin burnu­
na en yakın oturandan başlayarak sırayla
num aralanır. Kürekçiler yüzleri teknenin kı­
çına dönük olarak oturdukları için burna en
yakın kürekçi en arkada oturandır. Teknenin
kıçına en yakın oturan kürekçiye hamlacı
denir. Hızı ve tem poyu ayarlayan hamlacı,
takım ın en önemli elemanıdır. 1 numaralı
kürekçinin küreği sancak tarafında, hamlacı­
nın küreği iskele tarafm dadır. Eğer takım da
dümenci varsa, dümenci hamlacının önünde
yüzü ona dönük olarak oturur ve dümeni
kullanır. Dümencinin hafif olması için ufak
yapılı olması istenir. A ntrenm anlarda başla
ve dur komutlarını veren dümenci, teknenin
güvenliğinden de sorumludur.
Çok dar olan yarış teknelerinde ıskarmoz­
lar teknenin yanlarından dışarı doğru uzanan
ve dirsek denen m etal ayaklar üzerindedir.
Ö ne arkaya hareket edebilen kızaklı oturak­
lar da küreğin suyun içinde aldığı yolu artıra­
bilmeyi sağlar.
T ürkiye’de ilk kürek yarışının 1913’te İs­
tanbul’da düzenlendiği biliniyor. Cumhuriyet
 KÜRK VE KÜRKÇÜLÜK 177

döneminde kürek sporu Deniz Sporları Fede- kadar yumuşak, yaşlı hayvanlarınki ise kaba­
rasyonu’na bağlanmış ve İstanbul Kürek Şam­ dır. Yeni doğmuş karakul kuzularının postun­
piyonluğu adıyla yarışmalar düzenlenmiştir. dan elde edilen kıvırcık, siyah renkli, gösteriş­
Günüm üzde İstanbul. Kocaeli ve A nkara li ve çok değerli bir kürk olan astragan bu
bölgelerinde kürek birincilikleri düzenlenir. kuralın dışında kalır. Kürk hayvanlarının
Türk kürekçileri uluslararası yarışmalara da çoğu kürklerinin en kalın olduğu kış mevsi­
katılm aktadır. minde yakalanır. Su hayvanlarının kürkü
ilkbaharda en kalın olduğu için onların yaka­
KÜRK VE KÜRKÇÜLÜK. K ürk, bazı m em e­ lanma mevsimi de ilkbahardır.
li hayvanların derisini kaplayan tüy örtüsü­ SSCB, ABD ve Kanada kürk üreticisi
dür. Kürklerde genellikle kısa, yumuşak, ülkelerin önde gelenleridir. E n fazla kürk
kıvırcık iç örtü kılları ile onların üzerini satın alan ülke ise Alm anya Federal Cum huri­
kaplayan daha uzun ve daha sert dış örtü yetedir.
kıllarının oluşturduğu iki ayrı katm an vardır. K ürkü için avlanan hayvanların yanı sıra,
Kürkçüler, giysi yapmak amacıyla kürkleri mink (vizon), çinçilya, kunduz ve gümüş
işler, biçip dikerek giyime hazır durum a renkli tilki gibi birçok kürk hayvanı da özel
getirirler. Yüksek nitelikli kürklerin derisi çiftliklerde yetiştirilir. Avcılardan ve kürk
yumuşak, esnek ve dayanıklıdır. Tüyleri de çiftliklerinden genellikle işlenmemiş durum ­
parlaklığın yanı sıra, aynı renk, kalınlık ve daki kürkleri alan kürk tüccarları, bunları
dokudadır. kürkçülük m erkezlerine gönderir. Başlıca
En iyi kürkler, erişkin yaşa yeni ulaşmış kürk m erkezleri New Y ork, Londra, M ont­
hayvanlardan elde edilir. Çok genç hayvanla­ real ve Leningrad’dadır.
rın kalın postları, giysilerde kullanılamayacak
Fur Inform ation and Fashion Council, Inc.
Kürklerin İşlenmesi
Kürklerin giysi yapımında kullanılabilmesi
için işlenmesi gerekir. Sepileme denen bu
işlemde ilk olarak, derilerin üzerindeki et
kalıntıları tem izlenerek deri tabaklanır. Son­
ra, içindeki doğal yağları korum ak için kürk­
ler yağlanıp yumuşatılır. D aha sonra, fazla
yağı köpüklü sabunla yıkanan deriler, kurutu­
lur. Bazı kürklerin koruyucu tüyleri yolunur,
bazılarınınki de kırpılır.
Kürklerin çoğu m odaya uygun biçimde
boyanır ya da ağartılır. Kürklerin boyanması
doğal renk ve tonlarının belirginleşmesini
sağlar. D aha sonra, kürkler yeniden yumuşa­
tılır, taranır ve parlatılır.

Kürk Giysilerin Yapımı

Vizon manto yapılırken ilk iş olarak deri ince şeritler
biçim inde kesilir.
Bütün kürk m antolar genellikle küçük işlet­
m elerde ve hemen hemen tümüyle elde yapı­
lır. Kürkçülük, işin büyük bölümünün elde
yapıldığı az sayıdaki sanayiden biridir. D eri­
ler kesilmeden önce, stilistin çizdiği modele
uygun olarak model kalıpları hazırlanır. Kul­
lanılacak deriler, birbirine uyacak biçimde
seçilerek ayrılır. Sonra bu deriler nemlendiri­
lir ve modelin kalıplarıyla birlikte kesime
gönderilir. Keskin bir bıçak, bir cetvel ve
178 KÜTAHYA
Fur Inform ation and Fashion Council, Inc.
Nemli deriler gerilerek istenen biçim verildikten
sonra çivilenerek kurutulur. Kuruyan deri bu biçim ini
korur.
topluiğne kullanan biçici, derileri renk ve
desenleri -birbirine uyacak biçimde keser.
Derinin daha sağlam parçalarının giysinin
dayanıklı olması gereken yerlerine gelmesine
özen gösterilir.
Kesilmesi tam am lanan deriler dikişe gön­
derilir; özel olarak yapılmış dikiş m akinele­
rinde dikilerek birleştirilir. M akineden çıkan
birbirine eklenmiş parçalar ıslatıldıktan sonra
tahta bir panoda model kalıplarının üzerine
gerilerek çakılır. Kuruduktan sonra çıkarılıp
modele uygun biçimde dikilir. D aha sonra
astarı ve, cepleri dikilip, düğme, ilik, kuşak
gibi ayrıntıları tam am lanan giysi, ütüye gön­
derilir. Ü tücüler kürkü nem lendirir, tel fırça­
larla tarar ve ütüleyerek parlatır. Bir m anto­
daki derilerin sayısı postun büyüklüğüne bağ­
lıdır. Ayıbalığı derisinden m antolar için yal­
nızca 5-6, vizon (mink) m antolar için yaklaşık
60, astragan m antolar için yaklaşık 25, ermin
(kakım ya da gelincik postu) m antolar için de
yaklaşık 300 post kullanılır. En değerli kürk
Rus sam uru, en ucuz kürkler ise tavşan ve
köstebek kürkleridir. Alışılmış kürk türleri­
nin yanı sıra, bazı ender bulunan kürklerden
de manto yapılabilir. Z ebra, kaplan, ve leo­
par kürkleri bunlar arasındadır. Am a soyları
azalmış olan bu hayvanların kürklerinden
giysi yapılması günümüzde tepkilere yol aç­
m aktadır. Susamuru gibi bazı kürk hayvanları
yasaların koruması altına alınmıştır. A rtık az
sayıda kalmış olan bu güzel hayvanların kürk­
lerinin giysi yapımında kullanılmasını insanca
bir davranış olarak kabul etm eyen birçok kişi,
doğal kürk yerine yapay kürk giymeyi yeğle­
m ektedir.
KÜTAHYA ili, Ege Bölgesi’nin İçbatı A nado­
lu bölümünde yer alır. Güneyde bu bölümün
orta kesimlerinden, kuzeydoğuda İç Anadolu
Bölgesi sınırına kadar uzanan Kütahya ilinin
kuzeydeki küçük bir bölümü M arm ara Bölge­
si’nin sınırları içinde kalır.
Kütahya yöresi oldukça eski bir yerleşme
alanıdır. A nadolu’nun batı kesimindeki etkin
bir deprem kuşağının üstünde yer alan Kütah­
ya’da tarih boyunca deprem ler birçok insa­
nın yaşamını yitirmesine ve yöredeki yerleş­
me yerlerinin yıkılmasına yol açmıştır. Bu
nedenle ilkçağda kurulmuş olan yerleşim yer­
lerinden çok azının kalıntısı günümüze ulaşa­
bilmiştir. Bugün Kütahya denince çinicilik
sanatı ve yöreye özgü çiniler akla gelir.
Doğal Yapı
İç Anadolu Bölgesi’ni Ege Bölgesi’nden (bak.
K Ü TA H YA İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 11.875 km2.
NÜFUS: 543.384 (1985).
İL TRAFİK NO: 43.
İLÇELER: Kütahya (merkez), Altıntaş, Aslanapa, Doma­
niç, Dumlupınar, Emet, Gediz, Hisarcık, Simav, Şap­
hane, Tavşanlı.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Çamlıca, Murat Dağı, Hisarlıktepe,
Ebem Çamlığı, Gölcük Yaylası ve Nafıa Pınarı orman
içi dinlenme yerleri; Harlek, Yoncalı ve Murat Dağı
kaplıcaları; Aizanoi antik kent kalıntıları; Kütahya
Kalesi; Vacidiye Medresesi; Kütahya Ulucamisi; II.
Yakub Bey, İshak Fakih ve Molla Bey külliyeleri;
Balıklı, Kurşunlu, Dönenler, Arslan Bey (Meydan),
Hisarbeyoğlu Mustafa (Saray), Takvacılar, Karagöz
Ahmed Paşa, Lala Hüseyin Paşa ve Ali (Alo) Paşa
camileri; Küçük ve Büyük bedestenler; Küçükha-
mam ve Lala Hüseyin Paşa Hamamı; Kütahya
Müzesi; Dumlupınar Anıtı.
 KÜTAHYA 179

Yazlar oldukça sıcak ve kurak geçer. Kış

ayları ise soğuk ve kar yağışlıdır.
O rm anlar, ilin yüksek kesimlerinde geniş
alanlar kaplar. Bu orm anlar genellikle kızıl
çam, kara çam ve sarı çamlardan oluşur. İlin
kuzey kesimindeki dağlarda kayın orm anları­
na rastlanır. İlin alçak kesimlerindeki doğal
bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir.
İlin doğal hayvan varlığı içinde özel bir yeri
olan geyikler için Şaphane Dağı ile Türkmen-
baba’da korum a ve üretm e alanlan kurul­
muştur.

Tarih
Kütahya ilinde yapılan araştırm alarda ele
geçirilen Buluntular, yerleşim tarihinin günü­
E G E B Ö L G E Sİ) ayıran bir eşik alan üstünde yer müzden 7.500 yıl önce başlayan Bakır Çağı’na
alan il toprakları oldukça yüksek ve engebeli­ uzandığını gösterir. Kütahya yöresi, İÖ 13.
dir. Kütahya ilini engebelendiren dağlar bu yüzyılda Hitit ülkesinin batısında yer alan ve
eşik alanda bulunduğundan yükseklikleri pek bir konfederasyon biçiminde yönetilen Assu-
fark edilmez. Bu dağların başlıcaları M urat va’nın sınırlan içindeydi. İÖ 12. yüzyıldan
Dağı, Şaphane Dağı (2.120 m etre), Akdağ sonra Frigler’in yerleştiği yöre, İÖ 7. yüzyılda
(2.089 m etre) ve Eğrigöz Dağı’dır (1.931 Kim merler’in saldırısına uğradı. İÖ 7. yüzyıl
m etre). M urat Dağı’nın güneydeki Uşak il başlarında Lidya yönetimini, bu yüzyıl orta­
sınırında 2.309 m etreye ulaşan Kartaltepe sında başlayan Pers yönetimi, İÖ 334’ten
doruğu, İçbatı Anadolu bölümünün en yük­ sonra da M akedonya ve Selevkos egemenlik­
sek noktasıdır. M urat Dağı’nda hastalıklarına leri izledi. İÖ 3. yüzyılda G alatlar’ın yerleştiği
şifa bulma umuduyla gelenlerin yararlandığı Kütahya yöresi, Bitinya ve Bergama yönetim ­
ılıcalar vardır. lerinden sonra İÖ 2. yüzyıl sonlarında R om a’
İl topraklannda çöküntü alanlarından olu­ ya bağlandı. Yöre, Bizans yönetimi sırasında
şan bazı alçak düzlükler yer alır. Bitkisel
Semsi Gı
üretim açısından önem taşıyan bu düzlüklerin
başlıcaları Kütahya, Altıntaş, Tavşanlı, Gediz
ve Simav ovalarıdır.
Kütahya ilinden kaynaklanan suların katıl­
dığı akarsular üç ayrı denize dökülür. Porsuk
Çayı, il sınırları dışında katıldığı Sakarya
Irmağı aracılığıyla sularını K aradeniz’e ulaştı­
rır. Başlangıç kolunu Simav Çayı’nm oluştur­
duğu Susurluk Çayı ile Kirmastı (Kemalpaşa)
Suyu’nun başlıca kollarından olan Adırnaz
(Orhaneli) ve Em et çayları bu topraklardan
çıkan suların bir bölümünü M arm ara Denizi’
ne götürür. İlin güney kesiminden çıkan sular
da Gediz Irmağı aracılığıyla Ege Denizi’ne
ulaşır. İl sınırları içindeki başlıca göller Kaya-
boğazı ve Enne baraj gölleridir.
Kütahya ili iklim açısından M arm ara, Ege
ve İç Anadolu bölgeleri arasındaki geçiş
alanında yer alır. En yağışlı mevsim kıştır. Tarihsel Aizanoi kenti kalıntıları.
180 KÜTAHYA
11. yüzyıl sonlarında Anadolu Selçukluları­
mın eline geçti. 1300’de Germiyanoğulları’nın
(bak. A n a d o l u B e y l i k l e r i ) yönetimine giren
Kütahya, 1429’da Osmanlı topraklarına katıl­
dı. 16. .ve 17. yüzyılda çıkan Celali Ayaklan­
m alarından etkilenen Kütahya yöresi,
1833’te Kavalalı M ehmed Ali Paşa’nın (bak.
K a v a l a l i M e h m e d A l i P a ş a ) Mısır ordusu tara­
fından işgal edildi. 14 Mayıs 1833’te Kütahya
Antlaşm ası’nın yapılmasından sonra İbrahim
Paşa, ordusuyla birlikte Kütahya yöresinden
geri çekildi. 17 Temmuz 1921’den 30 Ağustos
1922’ye kadar Yunan işgali altında kalan
Kütahya yöresindeki D um lupınar’da, K urtu­
luş Savaşı (bak. K u r t u l u ş S a v a ş i ) tarihinde
önemli bir yeri olan savaşlar yapıldı.
Ekonomi
Halkının yarısından çoğu kırsal kesimde yaşa­
yan Kütahya ilinde ekonomi tarım ve m aden­
ciliğe dayalıdır. Yetiştirilen başlıca ürünler
şekerpancarı, buğday, arpa, patates, soğan,
nohut, dom ates, elma, kavun ve kestanedir.
1987’de Türkiye kestane üretiminin yüzde
10’u Kütahya ilinde gerçekleşmişti. İlde en
çok koyun, sığır ve kıl keçisi yetiştirilir.
Ormancılık da önemli gelir kaynakları arasın­
da yer alır.
Kütahya, yeraltı kaynakları açısından zen­
gin bir ildir. Bu topraklarda gümüş, magnezit,
kurşun, bor m ineralleri, antim on, demir,
Kütahya Kalesi Bizans
dönem inde yapılmıştır.
N ezih Başgeîen
linyit ve m erm er içeren birçok cevher yatağı
vardır. Bu yataklardan işletmecilik açısından
ekonomik olanlar Türkiye Kömür İşletmeleri
Kurum u (TKİ) ve Etibank ile özel kuruluş­
lar tarafından işletilir. İl topraklarından çıka­
rılan linyitin bir bölümü Seyitömer ve Tunç-
bilek’teki term ik santrallarında değerlen­
dirilir.
Başlıca sanayi kuruluşları şeker, un, kon­
serve, yem ve dokuma fabrikalarıdır. Geliş­
miş bir küçük sanayisi de olan Kütahya ilinde
yer alan öteki sanayi kuruluşları gübre, or­
man ürünleri, porselen, çini, tarım alet ve
makineleri ile tuğla ve kiremit yapım tesisleri­
dir. Kütahya ili sınırları içindeki önemli yerle­
şim yerleri, kara ve demiryollarıyla ülkenin
öteki merkezlerine bağlanır.
Toplum ve Kültür
İlkçağlarda, bugünkü Kütahya il toprakları­
nın kapladığı yörede Ege ve O rta Anadolu
kültürleri karşılaşıyordu. Frigler döneminde
ana tarnıça Kibele’ye tapınm ak yörenin
kültürünü büyük ölçüde etkiledi. Aizanoi’de
(Em et ilçesi) Kibele’ye tapınm ak için ay­
rılmış kutsal bir alan vardı. Kütahya kenti
ve çevresi İS 2. yüzyıldan sonra başka yerler­
den kovulan H ıristiyanların buraya yerleşme­
siyle bu dinin önemli m erkezlerinden biri ol­
muştu.
Kütahya yöresine özgü geleneksel el sanat-

lan çinicilik (bak. Ç İN İC İL İK ), dokumacılık ve
oya işleridir. Bir saray sanatı niteliği taşıyan
Osmanlı döneminin çinicilik sanatının ürünle­
rinden olan Kütahya çinileri birçok saray,
konak, cami, kilise ve mescit gibi tarihsel
yapılarda bezeme malzemesi olarak kullanıl­
mıştır. Eskiden atölyelerde yürütülen bu gele­
neksel sanat, günümüzde K ütahya’da kurulan
fabrikalarda sürdürülm ektedir. Osmanlı dö­
neminde Simav yöresindeki el tezgâhlarında
dokunan halılar “saray halıları” olarak adlan­
dırılıyordu. Yün ve pam uktan dokunan bu
halılar daha çok yaprak ve çiçek motifleriyle
bezenmişti. Günüm üzde geleneksel üretim
özelliklerini yitiren halıcılık, daha çok Simav
yöresinde yapılır. Eski dönem lerde yöreye
özgü kumaşlar da el tezgâhlarında dokun­
maktaydı. Saf ipekten al ve erguvan rengi
“canfes” , ince çizgili ipekli “çitare” , gümüş
sırmalı “İzmirli” bunlardan birkaçıdır. İğne
oyacılığının yaygın olduğu ilde çiçek ve yap­
rak motifli Kütahya oyalarından bazıları çat­
lak karanfil, gönül dolabı, cilveli Selanik,
kaynana oyası, elti küstü ve ana güldüren
olarak adlandırılır.
Yapılan araştırm alardan elde edilen arkeo­
lojik buluntular ile yöreden derlenen ve
arasında Kütahya çinilerinin de bulunduğu
etnografik yapıtlar Kütahya M üzesi’nde sergi­
lenm ektedir. İldeki başlıca eğitim ve kültür
kurumu Anadolu Üniversitesi’ne bağlı Kütah­
KÜTLE 181
Kütahya kenti önem li bir
çinicilik merkezidir.
N ezih Başgelen
ya İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ile Kü­
tahya Meslek Y üksekokulu’dur.
İl Merkezi: Kütahya
Eski bir yerleşim yeri olan il merkezinin
bilinen ilk adı Kotyaion’dur. Rom a kaynakla­
rında adı Cotyaeum olarak geçen kent, Hıris-
tiyanlık’ın ilk dönemlerinde bir piskoposluk
merkeziydi. Germiyanoğulları’nın başkenti
olan kent, Osmanlı döneminde de Anadolu
eyaletinin merkeziydi. 1833’te kısa bir süre
M ısırlılar’ın işgalinde kaldı. Osmanlı D evleti’
ne sığınan M acar devrimciler 1850-51 arasın­
da 1,5 yıl kadar Kütahya kentinde kaldılar.
İlin doğu kesiminde yer alan kent, Yellice
D ağı’nın doğu eteklerinde ve Kütahya Ovası’
nın güney kenarında kurulm uştur. Porsuk
Çayı’nın kollarından biri olan Felent Çayı’na
katılan Kapan Deresi kenti ikiye böler. Bir
çinicilik merkezi olan kentte Germiyanoğulla-
rı ve Osmanlı dönemlerinden kalan değerli
tarihsel yapılar vardır. Kütahya Kalesi Bi­
zanslIlar tarafından yaptırılmış, daha sonra
birkaç kez onarılmıştır. Başka bağlantıları da
olan İstanbul-Antalya Karayolu ile Balıkesir-
Eskişehir Demiryolu kenti ülkenin öteki
önemli merkezlerine bağlar.
Kentin nüfusu 118.773’tür (1985).
KÜTLE. Fizikte ve öbür bilim dallarında
kütle, bir cisimdeki madde miktarının ölçüsü­
182 KÜTLEÇEKİM

dür. Çoğu kez ağırlık ile kütle birbirine kuram ı’nda., enerji (E ) ile kütle (m ) arasında,
karıştırılır. Oysa bir cismin kütlesi, evrenin E = m c 2 denklemiyle ifade edilebilecek bir
her yerinde sabittir; ağırlık ise o cisme etki bağlantı bulunduğunu ileri sürdü; buradaki c
eden yerçekimi kuvvetidir ve cismin bulundu­ ışık hızıdır. Buna göre, kütle ve enerji birbiri­
ğu yere göre değişir. Uluslararası kütle birimi ne dönüştürülebilir; üstelik c’nin değeri çok
büyük olduğundan, çok küçük m iktardaki bir
kilogramdır (bak. A Ğ IRLIK LA R VE Ö L ÇÜ LER ; Ö L Ç ­
M E ). Bir cismin kütlesi ne denli büyükse, o kütleden, çok büyük m iktarda enerji elde
cismi harekete geçirmek ve bir kez harekete edilebilir. Nitekim, çekirdek bölünmesi ve
geçtikten sonra onu hızlandırmak ya da ya­ çekirdek kaynaşması tepkimelerinde olan bu-
vaşlatmak da o denli zordur. M addenin bu dur (bak. N Ü K L EE R E N E R Jİ). Kütlenin korunu­
özelliğine eylem sizlik denir (bak. EYLEM SİZ­ mu yasası (bak. M a d d e ) ile enerjinin korunu­
L İK ). Kütleye bağlı bir başka özellik de m o- mu yasası (bak. E N E R Jİ), Einstein’ın bu kura­
m entum ' dur. Bir cismin m om entum u, kütlesi mı göz önünde tutularak uyarlanmış ve birleş­
tirilmiştir. Bugün kabul edilen kütlenin ve
ile hızının çarpımına eşittir (bak. K u v v e t v e
H a r ek et ). enerjinin korunum u yasasına göre, herhangi
bir yalıtılmış sistemde, yani çevresiyle her­
Kütle ve Kütleçekimi hangi bir alışverişi olmayan kapalı bir sistem­
Cisimler arasındaki çekim kuvvetini belirle­ de, toplam m adde (kütle) ve enerji m iktarı,
yen, o cisimlerin kütleleridir. Cisimlerin kütle­ sistemin içinde ne tür bir değişim olursa olsun
leri büyüdükçe ve aralarındaki uzaklık kısal­ sabit kalır.
dıkça, birbirleri üzerinde uyguladıkları çekim
kuvveti, yani kütleçekimi de o kadar artar. KÜTLEÇEKİM bak. YERÇEKİM İ.
(D ünya’mn, üzerindeki cisimlere ya da başka
gökcisimlerine uyguladığı kütleçekimine yer­ KÜTÜPHANE sözcüğü Arapça “kütüb” (ki­
çekim i denir.) D ünya’yı G üneş’in çevresinde­ taplar) ve Farsça “hane” (ev) sözcüklerinden
ki, A y’ı da D ünya’nın çevresindeki yörünge­ oluşmakla birlikte, günümüzde kütüphaneleri
lerinde tutan, bu son derece büyük kütleli yalnızca kitapların toplandığı bir yer olarak
cisimler arasındaki kütleçekim kuvvetleridir. düşünmek yanlış olur. Çoğu m odern kütüp­
Kütleçekiminin etkisi altındaki bir cisim, hanede kitapların yanı sıra gazeteler, dergi­
bu etkiyi ağırlık denen bir kuvvet biçiminde ler, haritalar, ses ve video kayıtları, filmler ve
duyumsar. Bir cismin ağırlığı, üzerinde etki plaklar da bulunur. Bütün bunlara ek olarak
yapan çekim kuvvetine dolayısıyla da kütlesi­ inanılmaz ölçüde bilginin depolanıp amr.ua
nin büyüklüğüne bağlıdır. Örneğin, belirli okura ulaşmasını sağlayan bilgisayarlar da
kütledeki bir cisim A y’a götürülüp tartıldığın- vardır. Kütüphane, belirli bir düzene göre
da, ağırlığının Dünya’dakinden daha hafif sınıflandırılmış kitap, süreli yayın, görsel ve
olduğu görülür. Çünkü A y’ın kütlesi D ünya’ işitsel belgelerin her yaştan okurun hizmetine
nmkinden daha küçüktür ve bu yüzden başka sunulduğu yerdir.
cisimler üzerinde uyguladığı kütleçekim kuv­ Günüm üzde kütüphaneler basılı, resimli,
veti daha zayıftır. A y’a götürülen cismin kaydedilmiş ve elektronik olarak depolanmış
kütlesi ve büyüklüğü değişmemiş; ama ağırlığı her türlü iletişim olanağının merkezi duru­
değişmiştir. Ağırlık bir kuvvettir ve başka mundadır. İnsanlar kütüphaneye okum ak,
kuvvetler gibi newton denen bir birimle ölçü­ bakm ak, dinlemek, araştırm ak, danışmak ve
lür. Kütlesi 1 kg olan bir cismin Dünya öğrenmek için giderler.
üzerindeki ağırlığı yaklaşık 10 newtondur. Kütüphanelerde, görevleri kitapların sınıf­
Am a günlük dilde ağırlık ile kütle arasında bir landırılması, korunması ve kütüphanenin ge­
ayrım yapılmaz ve ağırlık ölçümleri newtonla liştirilmesinin yanı sıra kütüphaneyi kullanan­
değil kütle birimi olan kilogramla verilir. lara yardım etm ek olan kütüphaneciler çalı­
şır. Özel kütüphanecilik öğrenimi gören bu
Kütle ve Enerji görevlilerin sorumlulukları arasında şunlar
Einstein, 1905’te yayımladığı ö ze l görelilik sayılabilir: 1) Kitap, dergi ve öbür bilim ve

düşünce ürünlerini seçmek ve ısmarlamak; 2)
bunları kolaylıkla bulunup kullanılabilecek
biçimde düzenlemek; 3) dışarıya ödünç ver­
mek; 4) kütüphaneye başvuranlara ilgi duy­
dukları alanlara ilişkin önerilerde bulunmak;
5) belirli kişiler ve olaylarla ilgili sorulan
sorulara yanıt vermek ya da bunlarla ilgili
bilgilerin bulunduğu kaynakları göstermek; 6)
edebiyat tartışmaları, film gösterileri gibi
çeşitli etkinlikleri kapsayan program lar dü­
zenlemek.
Günümüzde birçok yerde kütüphane var­
dır. Küçük kasabalarla büyük kentlerdeki
halk kütüphanelerinin yanı sıra okullar ve
üniversitelerde de kütüphaneler bulunur.
H astanelerde, birçok özel şirkette ve başka
kuruluşlarda özel kütüphaneler vardır.
Halk Kütüphaneleri
Okuryazar oranının yüksek, kitap sevgisinin
yaygın olduğu ülkelerde çok sayıda halk
kütüphanesi vardır. Adından da anlaşılacağı
gibi bu kütüphaneler bulundukları kent ya da
kasaba halkının yararlanması içindir. Parasal
açıdan genellikle belediyelerce desteklenirler.
O kurlar düşük bir ödenti karşılığında kütüp­
haneye üye olabilir. Çoğunda plak, video
kaset, körler için Braille alfabesiyle yazılmış
kitaplar da bulunur. Büyük kütüphanelerde
resim ve heykel sergileri, konserler, tiyatro
oyunları, sanat ve edebiyat söyleşileri yer alır.
Küçük çocuğu olan ana babaların kütüphane­
den yararlanabilmesini sağlamak için bir ço­
KÜTÜPHANE 183
1910'da ABD'de,
kütüphane bulunm ayan
kırsal bölgelerde yaşayan
insanlara kitap götüren ilk
gezici kütüphane hizmete
girdi.
The Am erican
Library Association
cuk bakım odası olan kütüphaneler de vardır.
Ayrıca iki yaşından başlayarak her yaşta
çocuğun ilgi duyacağı kitaplardan oluşan bir
çocuk kitaplığı da bulunur. Halk kitaplığının
amacına uygun olarak kütüphaneler, göçmen
nüfusun yoğun olduğu kentlerde, değişik kül­
türlerden insanlara hizmet verebilmek için,
göçmenlerin dilinde kitaplara yer verir. Gezi­
ci kitaplıklar ise kütüphaneye gelmekte güç­
lük çekenlerin ayağına kadar giderek, özellik­
le hasta ve yaşlı kitapseverlerin kitap gerek­
sinmesini karşılamaya çalışır.
Kütüphane Nasıl Kullanılır
Kütüphanelerdeki bilgi kaynaklarına kolayca
ulaşabilmek için çeşitli sistemler geliştirilmiş­
tir. H er şeyden önce, belli bir sınıflandırma
ilkesine göre, raflarda duran her kitaba bir
yer numarası verilir. Böyle bir sistem aynı
konuda bilgi içeren bütün kitapların aynı
yerde bulunmasını sağladığından, okurların
istedikleri kitabı kolayca seçmelerine olanak
verir.
A B D ’li kütüphaneci Melvil Devvey’in bul­
duğu ve onun adıyla anılan Dewey ondalık
sınıflandırma sistemi birçok kütüphanede kul­
lanılmaktadır.
Dewey sisteminde konular 10 ana gruba
bölünmüştür. H er ana grup da kendi içinde 10
altsınıfa ayrılır. İlk sayı ana grubu gösterir.
Örnek verilecek olursa 5 bilim, 6 teknoloji ve
7 güzel sanatlardır. İkinci sayı altsınıfı göste­
rir. Böylece, örneğin 51 m atem atik, 52 astro-
184 KÜTÜPHANE
Crown Copyright
Bir okul kitaplığında çeşitli kitapların yanı sıra görsel
ve işitsel araçlar kullanan öğrenciler.
nomi, 53 fiziktir. Üçüncü sayı başka bir
altsınıftır: 533 ses, 534 ışık.
Bunları ondalık basamakları bir virgül ya
da noktayla ayrılan öbür sayılar izler. Am a
çocuk kütüphanelerinde bunların çoğu kulla­
nılmaz.
Üniversite ve kolej kütüphanelerinin ço­
ğunda ise A B D ’de, W ashington’daki Kongre
K ütüphanesinde geliştirilmiş bir sınıflandır­
ma sistemi kullanılır. Bu sınıflandırmada bü­
yük harflerle gösterilen 20 konu vardır. Ö rne­
ğin, dünya tarihi konusu için D harfi kullanı­
lır. İki büyük harf bir alt grubu gösterir. Buna
göre DK işaretini taşıyan yazılı belgelerin
hepsi Rus tarihine ilişkindir. Konuların daha
ayrıntılı olarak ayrılması ise sayı kullanılarak
yapılır.
İki sistemde de sınıflandırma numarası
kitabın sırtına yazılır ve kitaplar num ara
sırasına göre dizilir. Böylece, numarasını bi­
lirseniz, istediğiniz kitabı çabucak bulabilirsi­
niz. Belli bir kitabı ya da belirli konulardaki
kitapları bulmak isteyenler de kataloga ba­
karlar. Kütüphane kataloğu alfabetik sıraya
göre düzenlenmiş kartlardan oluştuğu gibi,
bilgisayarla da programlanabilir. Alfabetik
katalog yazarın adına göre düzenlenir. Konu
kataloğu, kitapların raflara dizilmesinde kul­
lanılan sisteme göre sınıflandırılarak düzenle­
nir. Bir de konuların alfabetik sıraya göre
düzenlenmiş (örneğin fotoğrafçılık, fizik gibi)
ve sınıflandırma işaretini gösteren bir listesi
olan konu dizini vardır. Böylece, belli bir
konuda kütüphanede hangi kitapların bulun^
duğunu öğrenm ek isteyen bir kimse, konu
kataloguna baktıktan sonra raflardan istediği
kitapları bulabilir.
Kütüphanelerde bilgisayar uygulaması dün­
yanın gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin­
de 1960’larda başladı. Bu uygulama yeni bilgi
akımı ve bilgi iletişimine olağanüstü bir hız,
doğruluk ve kolaylık sağladıktan başka kü­
tüphane içi hizmetlerin de bıktırıcı yazma ve
sınıflandırma işlemlerini kolaylaştırdı. Ulusal
ve uluslararası bilgi ve yayın alışverişi bilgisa­
yar ağlarıyla gerçekleştirilmeye başlandı.
Bir kütüphaneye üye olduğunuz zaman,
size kütüphaneden nasıl yararlanabileceğinizi
açıklayan küçük bir kitapçık verilir. K ütüpha­
neye yeni gelen kitaplar genellikle bir süre
kolay göze çarpacak biçimde sergilenir. Raf­
larda bulamadığınız kitapları ise, geri verildi­
ğinde hemen alabilmek için önceden ayırta­
bilirsiniz.
Bir kütüphanenin tüm olanaklarından ya­
rarlanm ak bir zaman işidir. H er kütüphane
kendi ürünlerini farklı bir biçimde düzenler;
ayrıca her kütüphane değişik kaynaklara sa­
hiptir. Gene de unutmayın ki, kütüphane
The Chicago Public LibrarylA rthur S h a \
Bazı kütüphanelerde görm e özürlü okuyucular için
"konuşan" kitaplar (ses kayıtları) ve Braflle kabartma
harfleriyle yazılmış kitaplar bulunur.
 KÜTÜPHANE 185

The Library o f Corıgress, Washirığton

Benzersiz kitap, elyazması ve müzik koleksiyonlarına sahip ABD'deki Kongre Kütüphanesi'nin okuma
salonu.

kullanılmak içindir ve size yardım etmeye ğu kütüphanede çoğu Süm erler’in ve Akad-
hazır kütüphaneciler vardır. lar’ın bilimsel m etinlerinden kopya edilmiş
binlerce tablet bulunuyordu. Bunlardan yak­
Kütüphanenin Tarihçesi laşık 20 bim zamanımıza kadar gelebildi.
Kütüphanenin tarihçesi bugünkü gibi basılı Tabletlerin konulara göre düzenlendiği ve
kitapların bulunmadığı çok eski zamanlara kataloga işlendiği bu kütüphane ilk sistematik
dayanır. Yazının bulunduğu tarih olarak tah­ kayıt koleksiyonu olarak kabul edilir.
min edilen İÖ 3500’de insanlar olup bitenleri İÖ 3000 dolaylarında Mısır’da yeni bir
sonraki kuşaklar öğrensin diye bir yere kay­ uygarlık gelişiyordu. Bu uygarlığın da bir yazı
detmeye çalışmışlar, başlangıçta düşünceleri­ sistemi ve çok sayıda kayıtları vardı. Eski
ni taşınması kolay olmayan taşlara ya da Mısırlılar papirüs bitkisinden bir çeşit kâğıt
duvarlara yazmışlardı (bak. K İT A P ). elde ettiler (bak. P A P İR Ü S ). Bu bitkinin lifleri
M ezopotamya’da (Irak’ın güneyi) yaşamış bir levha haline gelinceye kadar sıkıştırılıyor­
olan Süm erler, bir yazı sistemi geliştirerek kil du. Bunun üzerine, m ürekkep ve tüy kalem
tabletler üzerine kayıtlar tutm uşlardı. Bu kullanarak, resimlerden oluşan bir yazı yazılı­
tabletler kolayca kırılıyor ve yok oluyordu. yordu (bak. H İY E R O G L İF ). Papirüs levhaları bir
Bu yüzden bunları toplamak ve korumak çubuğa sarılarak rulo haline getirildikten son­
gerekti. A rkeologlar, Süm erler’in İÖ 2700’de ra kütüphanedeki sandıklara ya da duvarlara
tabletleri tapm aklarda, kütüphanelerde sak­ oyulmuş raflara yerleştiriliyordu.
ladıklarını saptadılar. Asur Kralı Asurbanipal’ İÖ 4. yüzyılda Eski Y unan’da tapm aklarda
in İÖ 7. yüzyılda Ninova’da yaptırmış oldu­ ve felsefe okullarında kitap depoları vardı.
186 KÜTÜPHANE
R om a’da bir halk kütüphanesi kurmayı ilk
düşünen Jül Sezar, kütüphane kurulmadan
önce öldürüldü. Kentteki ilk halk kütüphane­
sini İÖ 1. yüzyılın sonuna doğru Gaius Asini-
us Pollio adlı düşünür kurdu. Daha sonra
R om a’da 28 halk kütüphanesi kuruldu. Bu
kütüphanelerde papirüs ve parşömene yazıl­
mış kitaplar volumina adı verilen rulolar
halinde saklanır, bazen de tirşe (çok ince
parşömen) yaprakları tıpkı günümüzdeki ki­
taplar gibi birbirine dikilerek codex adı veri­
len ciltler hazırlanırdı. Halkın kitap okumak
amacıyla gittiği bu kütüphanelerin bazen evde
okunm ak üzere dışanya kitap verdikleri de
oluyordu.
Aristo Kütüphanesi, İskenderiye K ütüpha­
nesi, Bergama Kütüphanesi ve I. Constanti-
nus’un Konstantinopolis’te (bugün İstanbul)
kurduğu İm paratorluk Kütüphanesi en eski
kütüphanelerdir.
İS 5. yüzyılda A vrupa’da Rom a egemenli­
ğinin sona ermesinin ardından, m anastırlar
başlıca öğrenme ve araştırm a merkezleri ol­
du. Böylece, m anastırlarda kütüphaneler ku­
rulmaya başlandı. Yaklaşık İS 529’da Aziz
Benedict’in İtalya’da, M onte Cassino’da kur­
duğu kütüphane çok ünlüydü. Fransa, Alm an­
ya, İngiltere ve İrlanda’daki m anastır kütüp­
hanelerinde de, rahipler arasındaki bilgin ve
sanatçıların, sayfalarını altın yaldızla ve par­
lak renkli boyalarla süsledikleri birçok güzel
elyazması toplanmıştı (bak. E L Y A Z M A S I). Bu
kütüphanelerin amacı elyazmalannın korun-
masıydı. Rom a İm paratorluğu’nun çöküşün­
den sonra birçok eski elyazması manastır
kütüphanelerinde korunup çoğaltıldığı için
kaybolm aktan kurtuldu. Bu koleksiyonlar ol­
masaydı, bizler Eski Yunan ve Rom a yazarla­
rına ilişkin çok az şey bilecektik.
12. yüzyıldan sonra A vrupa’da üniversite­
ler ve bunlara bağlı kütüphaneler kuruldu. İki
önemli buluş, daha çok sayıda kitap üretimine
ve daha çok kütüphane kurulmasına olanak
sağladı. Ham ur haline getirilen bitki liflerinin
sıkıştırıldıktan sonra levhalar halinde kurutul­
masıyla elde edilen kâğıt, A vrupa’ya ilk kez
12. yüzyılda Çin’den geldi. Oldukça ucuza
mal edilebilen kâğıt giderek parşöm enin yeri­
ni aldı. Kütüphanelerin gelişmesine katkıda
bulunan ikinci buluş ise 1438’de Alm anya’da
Mainz yakınlarında gerçekleşti. Johannes Gu-
tenberg’in yeni basım yöntemi kitap üretimini
kolaylaştırdı. Ayrı ayrı dökülerek istendiği
gibi dizilebilen metal harfler, kâğıt, m ürek­
kep ve bir baskı makinesi kullanılarak kitap­
ların daha çabuk ve daha ucuza basılabilmesi-
ni sağladı. Böylece eskiden yalnızca zenginle­
rin satın alabildikleri kitapları artık her iste­
yen alabiliyordu (bak. BASIM ; G u t e n b e r g , J0-
HANNES; K Â Ğ IT VE K Â Ğ IT Y A P IM I).
Ortaçağda üç önemli ulusal kütüphane
kuruldu. Bunlar Paris’teki Ulusal Kitaplık,
R om a’daki Vatikan Kütüphanesi ve L ondra’
daki British M useum Kütüphanesi’dir. Fran­
sa’daki, geçmişi 15. yüzyıla kadar uzanan
Ulusal Kitaplık A vrupa’nın en eski ulusal
kütüphanesidir.
18. yüzyıl sonlarına doğru kitapların para
karşılığında ödünç verildiği abone kütüphane­
leri açıldı. 19. yüzyılda İngiliz Parlam ento-
su’nda ilk Halk K ütüphaneleri Yasası kabul
edildi. Kütüphane hizmeti, giderleri vergiler­
den karşılanan bir devlet sorumluluğu oldu.
Türkler'de Kütüphaneler
Türkler’de kütüphanenin tarihi U ygurlar’a
kadar uzanır. Doğu Türkistan’daki Turfan’da
yapılan araştırm alarda İS 8.-13. yüzyıllardan
kalma 30 bin kadar yapıt toplu olarak bulun­
muştur. İslamiyet sonrası dönemde bilinen ilk
büyük kütüphane Gazneli M ahm ud’un (998-
1030) saray kütüphanesidir. Başka Türk dev­
letleri de İslam kültürünün ilk yaratıcıları
Em eviler’le A bbasiler’in izinden giderek sa­
raylarda, m edreselerde ve camilerde kitaplık­
lar kurmuşlardır. Büyük Selçuklular’ın en ün­
lü kütüphaneleri Nizamülmülk’ün Bağdat ve
Nişabur’da yaptırdığı m edreselerde bulunu­
yordu. Anadolu Selçuklularının büyük kütüp­
haneleri başkent Konya’daydı. Osm anlılar’ın
ilk kütüphaneleri İznik ve B ursa’da yaptırılan
m edreselerde kurulmuştu. İstanbul’un fethin­
den sonra da ilk kütüphane binası Fatih Sul­
tan M ehmed tarafından 1464’te Ayasofya Ca-
misi’nin avlusunda yaptırıldı. Bunu birçok
kentteki külliyeler içinde kurulan kütüphane­
ler izledi. Topkapı Sarayı’nda da büyük bir
kütüphane vardı.
Ayrıca İslam geleneğinin uzantısı olarak
m edreselerde küçük kitaplıklar, camilerde ve

tekkelerde de kitap dolaplan bulunuyordu.
Buralara kitaplar kişilerce tek tek ya da toplu
olarak vakfediliyordu. İstanbul’daki ilk ba­
ğımsız kütüphane yapısını 1661’de Köprülü
M ehmed Paşa yaptırmıştır. Bunu İstanbul’da,
A nadolu’da ve -Rumeli’nin birçok kentinde
yapılan kütüphaneler izlemiştir. Bütün bu ya­
pılar ve içindeki kitaplar yaptıranlarca düzen­
lenen kurallara göre çalışan vakıf kurum lan
olarak hizmet görmüştür. 1826’da Evkaf N e­
zareti (Vakıflar Bakanlığı) kurulunca kütüp­
haneler bu kurumun yönetim ve denetimine
geçmiş, 1869’da da M aarif N ezaretine (Eği­
tim Bakanlığı) devredilmiştir. İlk genel kü­
tüphane 1882’de İstanbul’da Kütüphane-i
Umumi-i Osmani (bugünkü Beyazıt Devlet
Kütüphanesi) adıyla açılmıştır. Bunu başka
genel kütüphaneler izlemiştir. Cumhuriyet
döneminde kütüphanelerin yönetimi Milli
Eğitim Bakanlığı’na verilmiş, Milli K ütüpha­
ne de uzun bir hazırlık döneminden sonra
1948’de A nkara’da kurulmuştur. Bugün çeşit­
li kamu kurum lan ve özel kuruluşlarla üniver­
site kütüphanelerinin dışındaki bütün kütüp­
haneler Kültür Bakanlığı’na bağlıdır. Genel,
halk ve çocuk olarak üç ana dala ayrılan Kül­
tür Bakanlığı’na bağlı 853 kütüphanede 7,5
milyona yakın kitap bulunmaktadır.
Dünyadaki Kütüphaneler
Birçok ülkede özel hizmetler sunan ulusal kü­
tüphaneler vardır. Bunlarda çoğunlukla kitap
koleksiyonları, elyazmaları, eski papirüs ve
kil tabletlerden oluşan “kitaplar” bulunur.
Ulusal kütüphaneler ülkede basılan tüm ki­
tapların toplandığı merkezlerdir.
Dünyadaki en güzel kitap koleksiyonlann-
dan biri SSCB’de, Leningrad’da Çariçe Kate-
rina’nın kurdurduğu Devlet Halk Kütüphane-
si’ndedir. Gene SSCB’de, M oskova’daki Le-
nin Kütüphanesi ise 28 milyon kitaptan olu­
şan dünyanın en büyük koleksiyonlarından
birine sahiptir.
1800’de kurulan W ashington’daki Kongre
Kütüphanesi ek yapılarıyla birlikte dünyanın
en büyük kütüphane binasıdır. Ö bür büyük
ulusal kütüphaneler arasında İngiltere’deki
İngiliz Kütüphanesi; K ahire’deki Mısır Ulusal
Kütüphanesi ve Pekin’deki Çin Ulusal Kütüp­
hanesi sayılabilir.
KYOTO 187
KYOTO, Japonya ’nın önemli kentlerinden ve
eski Japon kültürünün m erkezlerinden biri­
dir. Japonya’yı oluşturan adaların en büyüğü
olan Honşu (H ondo) A dası’ndadır. Kyoto,
yaklaşık 11 yüzyıl boyunca Japon İm parator­
luğumun başkentiydi.
Kyoto, Japonya’nın kültürel ve dinsel m er­
kezi olduğu için geleneksel Japon el sanatları
korunmuştur. Kentteki usta zanaatçılar lake,
porselen ve tunç eşyalar, oyuncak bebekler ve
ipek kumaşlar üretirler. Dokumacılık ve ku­
maş boyama eskiden beri önemli zanaatlar
arasındadır. K yoto’da önde gelen sanayiler
gıda, bakır çekme, kimya, ipek, elektrikli
araçlar, elektronik aygıtlar ve optik aletlerdir.
Kentin yakınlarındaki Biva G ölü’nden elek­
trik enerjisi elde edilir.
K yoto’nun ana limanı kentin güneyindeki
Yodo Irmağı kıyısındadır. Kent, aynı zaman­
da önemli bir demiryolu kavşağıdır. Doğudan
ve batıdan gelen çok hızlı trenler buradan
geçer.
Japon im paratorlarının uzun süre yaşadığı
Kyoto’da çok sayıda kutsal anıt ve tapm ak
vardır. Bir sanayi kenti olmadığı için II. D ün­
ya Savaşı sırasında bom balanm aktan kurtu­
lan Kyoto’daki İm paratorluk Sarayı ve
1603’te yapılmış olan Nico Şatosu geleneksel
JO G raphic R oom
Kyoto'da çok sayıda tarihsel yapı vardır. 17.
yüzyıldan kalma Katsura İm paratorluk Villası da
bunlardan biridir.
188 LABRADOR
Japon mimarlığının en çarpıcı örneklerin­
dendir.
Eski bir eğitim merkezi olan Kyoto’daki en
önemli okullar, 1875’te kurulan Doşişa Üni­
versitesi ile 1897’de eğitime açılan Kyoto Üni­
versitesidir. Kentteki dokumacılık müzesin­
de dünyaca ünlü ipekli kumaş koleksiyonları
sergilenmektedir. Kentteki önemli yapılar
arasında geleneksel kabuki ve no oyunlarının
sahnelendiği tiyatro binaları da sayılabilir.
Geleneksel Japon evlerinin bilinen ilk örneği
de Kyoto'dadır.
8. yüzyılda kurulan Kyoto 794’te im para­
torluk yönetim merkezi ve Japonya’nın baş­
kenti oldu. Önceleri “barış ve huzur baş­
kenti” anlamında Heian-kyo adıyla tanınıyor­
du. Bu ad zamanla “başkent” anlamına gelen
Kyoto’ya dönüştü. 12. yüzyıldan 19. yüzyılın
ortalarına kadar, gerçekte pek güçlü olmayan
imparatorluğun merkezi Kyoto’daydı. Bu yüz­
yıllarda yönetim şogun adı verilen askeri dik­
tatörlerin elindeydi. 16. yüzyılda şogun karar­
gâhları bugünkü adı Tokyo olan E do’ya taşın­
dı. 1867’de İm parator Meici şogunluğu orta­
dan kaldırarak Japonya’da • im parator ege­
menliğini bir kez daha kurdu. Ülkenin şogun-
larca yönetildiği yüzyıllar boyunca gerçek yö­
netim merkezi Tokyo olmuş, Kyoto’nun baş­
kentliği sözde kalmıştı. Bu nedenle Meici,
1868’de imparatorluk yönetim merkezini de
Kyoto’dan Tokyo’ya taşıdı. Japonca’da Tok­
yo “doğunun başkenti” anlamına gelir. Kyo­
to ’ya da “batının başkenti” anlamında Saikyo
adı verildi. Ne var ki, kentin halk arasındaki
adı hâlâ K yoto’dur. Kyoto’nun nüfusu
1.479.386’dır (1987).
L halibut ve sombalığı avlanır. Labrador kıyıla­
LABRADOR. Kanada topraklarının en doğu
bölümünü oluşturan Labrador Yarımadası, ku­
zeyde Hudson Boğazı’ndan güneyde Belle isle
Boğazı’na kadar uzanır. İskandinavyalIlar İS
986’da Labrador’a gelmiş, ama yarımadanın iç
bölgeleri 20. yüzyıla kadar keşfedilmemiştir.
Yüzölçümü yaklaşık 1.620.000 km2 olan
Labrador’un en kuzey ucunda, doğudaki dağ­
ların en yükseği olan Torngat Dağları yer
alır. Daha güneyde engebeli bir yayla vardır.
Girintili çıkıntılı olan kıyı, fiyortlar ve orta
büyüklükteki akarsularla derin bir biçimde
oyulmuştur. Labrador'un en önemli akarsuyu
olan 480 km uzunluğundaki Churchill Irmağı
üzerinde 97 m etre yüksekliğindeki Grand
Çağlayanı vardır.
Çok fazla kuzeyde olmamasına karşın, Ku­
zey Kutup Bölgesi’nden gelen akıntılar kıyıla­
rını etkilediği için Labrador çok soğuktur.
Kışın akarsular ve göller donar; tüm kıyılar
buzlarla kaplanır. Kar, genellikle eylülden
hazirana kadar yerde kalır.
L abrador’un büyük bölümü yosunlar ve
likenlerle kaplıdır. Am a vadiler ve güneydeki
alçak tepelerin yamaçları kara ladin ağaçla­
rından oluşan sık orm anlarla kaplıdır. Kuzey
A m erika kıtasının en çok kereste elde edilen
alanı, Churchill Irm ağı’nm güneyidir. Bölge­
nin başlıca hayvanları kunduz, vaşak, misk
sıçanı, susam uru, Kuzey A m erika’ya özgü
rengeyiği, ayı, sansar, volverin, mink, kırmızı
sincap, mavi tilki ve kutup tilkisidir. Çoğunun
kalın kış postları olan bu hayvanlar kürk
avcıları için çok değerlidir. Keklik, ormanta-
vuğu, su çulluğu, kaz ve ördek bölgede
bulunan başlıca kuşlardır.
L abrador’un kıyı bölgelerinde yaşayanların
büyük çoğunluğu İskoç ya da İngiliz kökenli­
dir. L abrador’da az sayıda Eskimo da yaşar.
İç bölgelerde, avcılıkla yaşayan göçebe A m e­
rika Yerlileri olan Dağlılar ve Naskaplar
vardır.
L abrador’daki en eski uğraşlardan biri ba­
lıkçılıktır. Mayıs-ekim ayları arasında kıyılar­
da m orina, daha kısa bir süre için de ringa,
rında ayıbalığı ve balina avcılığı da yapılır.
Yerliler ile Eskim olar’ın tuzaklarla avladıkla­
rı kürk hayvanları bir zamanlar önemli bir ge­
lir kaynağıydı; ama 20. yüzyılda önemi azal­
m aktadır.
Churchill ve Kaniapiskau ırmaklarının kay­
naklarının arasındaki bölgede büyük demir
cevheri yatakları vardır. Bunların en önemlisi
Q uebec sınırındaki Schefferville yakınların­
dadır. Çıkarılan dem ir cevheri yaklaşık 580
 LADİN 189

ıg|pBlljfŞM i Battle limanı,

•M Labrador'da önem li bir
balıkçı kasabasıdır.
Yarımadanın kıyı
kasabaları dışında kalan
kesimlerine 1941'e kadar
neredeyse hiç el
değm em işti.

Ew ing Gallovvay

km güneyde, St. Lawrence Körfezi’ndeki
Sept-Iles limanına demiryoluyla taşınır. G ü­
neybatıda bakır ve Ungava Körfezi’nin batı­
sında nikel çıkarılır. L abrador’da altın ve
uranyum m adenleri de bulunmuştur. A karsu­
lar, özellikle Churchill Irmağı üzerindeki
M uskrat ve Churchill çağlayanları hemen
hemen sınırsız bir elektrik enerjisi kaynağıdır.
L abrador’da büyük kentler yoktur: En
büyük yerleşim m erkezleri Quebec sınırı ya­
kınındaki Labrador City ve W abush ile kıyı­
daki Happy Valley-Goose Bay’dir. Goose
Bay’deki havaalanı, okyanus aşırı uçuşlar için
başlıca yakıt ikmal yerlerinden biridir.
16. ve 17. yüzyıllarda Fransa, Channel
Adaları ve İngiltere’den gelen balıkçılar
L abrador’a yerleştiler. D aha sonra kürk avcı­
ları bölgeye geldi.
Labrador yakınındaki Newfoundland A da­
sı, m orina avcılığı yapılan G rand Sığlığı’na
daha yakın olduğu ve daha iyi limanları
bulunduğu için L abrador’dan daha iyi bir
konum dadır. Bunun sonucu olarak Labrador
uzun yıllar fazla ilgi çekmemiştir.
Günüm üzde Newfoundland eyaletinin bir
parçası olan L abrador’un sınırı tarihi boyunca
Quebec ile Newfoundland arasında anlaşmaz­
lıklara neden olmuştur. Newfoundland
1949’da K anada’nın'lO . eyaleti olunca, Lab­
rador da K anada’nın egemenliği altına girmiş­
tir. Nüfusu yaklaşık 28.000’dir (1980).
LADİN. Çamgiller familyasında yer alan ladin
ağaçları aşırı benzerliği yüzünden çoğu kişi
tarafından köknarlarla karıştırılır. Oysa ladin­
lerin kozalakları aşağı doğru sarkarken kök­
narlar dik kozalaklıdır. Ayrıca ladinlerin sar­
mal olarak dizilmiş iğne yaprakları döküldük­
ten sonra sürgünlerin üzerinde odunlaşır,
batıcı çıkıntılar bırakır; buna karşılık köknar­
ların sürgünleri neredeyse pürüzsüz bir yapı­
dadır.
Uzun boylu ve koni biçimli, değerli orman
ağaçları olan ladinlerin kuzey yarıkürenin
serin ve ılıman bölgelerinde orm anlar oluştu­
ran 40 kadar türü vardır. Ladinler çoğu ağaç
türünden daha çok kuzeye doğru yayılır,
hatta Kuzey Kutup D airesi’ne bile girer.
Bütün ladin türlerinden hafif ve yumuşak
odunlu değerli bir kereste elde edilir. Bunla­
L A D İN kozalak ve
yapraklar
to h u m AVRUPA
L A D İN İ
S IT K A
kozalak ve
yapraklar
L A D İN İ
190 LA FONTAINE

rın başında da çok önemli bir kereste ağacı oyun yazarları olduğu gibi, zaman zaman
olan Avrupa ladini (Picea abies) gelir. Bu tuhaf davranışlarını ve açık yürekli konuşma­
ağacın odunu mobilya ve sandık yapımında larını hoşgörüyle karşılayan Kral XIV. Louis
kullanılır; bazı özel bölümlerinden de kem an­ de vardı. La Fontaine şiirlerinin çoğunda
lara göğüs tahtası yapılır. Gövde kabukların­ Yunan mitolojisinden esinlendi. Aynı zaman­
dan ise cila ve ilaçların bileşimine giren bir da kom ediler ve operalar için librettolar da
katran çıkarılır. Ladin ağaçlarının odunları yazdı.
kâğıt sanayisi için de değerli bir kaynaktır. La Fontaine dalgınlığıyla da ünlüydü. A n­
Örneğin, Kuzey A m erika’nın batı kıyılarında latıldığına göre bir gün kendi öz oğluyla
yetişen sitka ladininin (Picea sitchensis) odu­ karşılaşan La Fontaine onu tanımaz. Bir
nu kâğıt üretiminde kullanılır. dostu uyarınca da, yanıtı “H aa, evet gözüm
Ladinler tür sayısı bakım ından en bol Asya’ onu bir yerlerden ısırıyor” olur.
nın doğu kesimleri ile Kuzey A m erika’da bu­ 1668’de, La Fontaine’in 230 fabl içeren 12
lunur. Türkiye’de ise kendiliğinden yetişen kitabından ilki yayımlandı. Bu fabllerden
tek bir türü vardır. Doğu ladini adı verilen bu
tür (Picea orientalis) Kuzey A nadolu’nun ge­
nellikle kıyı kesimlerinde saf halde ya da kök­
nar ve sarı çam gibi bazı ağaçlarla karışık
orm anlar oluşturur. O rtalam a 40-50 metreye
kadar boylanabilen değerli bir ağaçtır. Ü lke­
mizde kendiliğinden yetişmediği halde park
ve bahçelerde süs bitkisi olarak görmeye
alıştığımız mavi ladin (Picea pungens) ise
Kuzey A m erika’dan getirilmiştir. Budanma-
yıp kendi haline bırakıldığında yere kadar
dallanan bu ağaç gümüşsü ya da buzlu mavi
rengiyle yetiştiği yerlerde hoş bir görünüm
yaratır. Nitekim bu mavimsi yeşil yaprakla­
rından ötürü halk arasında “maviçam” adıyla
anılır.
Aslında, yalnızca mavi ladin değil pek çok
ladin türü dünyanın çeşitli ülkelerinde yaygın
biçimde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Am a bu
ağaçlar özellikle sanayileşmiş kentlerdeki kirli
havaya karşı son derece duyarlıdır ve çok
çabuk etkilenirler. Ladinler en iyi nemli, hafif Hulton Picture Library
asitli ve balçık topraklarda yetişir. Susayan tilki ile keçi bir kuyuya iner. Tilki keçiyi
atlatır. Sırtına basarak kuyudan çıkmayı başarır.
LA FONTAINE, Jean de (1621-1695). En
sevilen Fransız şairlerinden biri olan Jean de birçoğunun konusu çok eski tarihlerde yazıl­
La Fontaine, Fransa dışında da yaygın bir üne mış fabllerden alınmıştı. Oysa aralarında en
sahiptir. Oyun ve öykülerinin yanı sıra asıl güzelleri konusunu kendisinin uydurmuş ol­
koşuk biçiminde yazılmış, eğlendirici olduğu duklarıydı. La Fontaine öykülerini sade bir
kadar ders verici kısa hayvan öyküleri olan dille yazmış, ilginç hayvan ve doğa betim le­
fablleriyle tanınır (bak. F a b l ) . meleriyle zenginleştirmiştir. G örünüşte hay­
C hâteau-Thierry’de doğan La Fontaine vanları anlatan, eğlendirici olduğu kadar öğ­
1664’te yerleştiği Paris’te gerek yazdığı şiirler, retici de olan fablleri, tıpkı Ezop’unkiler gibi
gerek kişiliğiyle soylular ve edebiyatçılar tara­ (bak. E z o p t j n F a b l l e r İ) insanların zayıf yanla­
fından aranan bir kimse oldu. En yakın rıyla inceden inceye alay eder.
dostları arasında Jean Racine ve Moliere gibi La Fontaine’in dilimize de çevrilmiş birçok

yapıtı arasında “Ağustosböceği ile Karınca” ,
Karga ile Tilki, “Tavşan ile Kaplum bağa” ve
“Kurt ile Kuzu” en ünlülerindendir. Karga ile
Tilki'de bir ağaçta gagasında peynir tu­
tan kargayı gören kurnaz tilki, karganın
sesinin güzelliğini överek, ondan bir şarkı
söylemesini ister. Karga, tilkinin övgüsüne
kanıp, “gak” dem ek için ağzım açınca peynir
düşer. Peyniri kapan tilki ders verm ekten de
geri kalmaz: “H er dalkavuk çıkarı için över,
yüzüne güler, peyniri yer” der.
LAGOS. Nijerya’nın başkenti ve başlıca lima­
nı olan Lagos, Batı A frika’nın en hızlı gelişen
kentlerinden biridir. Lagos, İddo, İkoyi ve
Victoria gibi bataklık adalarını ve Gine K ör­
fezi’nin bir girintisi olan Benin Körfezi kıyıla­
rını içine alır. Adaları birbirine ve kıyıya
bağlayan köprüler vardır. A nakaradaki Apa-
pa önemli bir liman bölgesidir. N ijerya’nın
dışarıya sattığı ürünlerin önemli bir bölümü
bu limandan gönderilir.
Bugünkü Lagos’un kurulu olduğu bölgeye
ilk kez 15. yüzyılın sonlarında ayak basan
Portekizliler, daha sonra burada bir köle
ticareti merkezi kurdular. 1914’te N ijerya’nın
başkenti olan Lagos, 19. yüzyıl boyunca
İngiliz egemenliği altında kaldı.
Lagos’taki başlıca sanayi dalları biracılık,
LAH A N A
BRÜKSEL
LAHANASI
YABANI
LAH A N A
Avrupa'nın kıyı kesimlerinde kendiliğinden yetişen yabani lahanalar ve bunlardan tü re tilm iş sebzeler.
LAHANA 191
basım, otomobil m ontajı, gemi onarım ı, sa­
bun, lastik ve mobilyadır. Balık sanayisi de
önemli bir yer tutar.
1962’de kurulan Lagos Üniversitesi’nin,
hukuk fakültesi ve eğitim hastanesi vardır.
Lagos’un iklimi, boğucu sıcak ve sağlıksızdır.
Altyapı hizmetleri, hızla artan nüfusun gerek­
sinimlerini karşılayamam aktadır. Elektrik ve
su dağıtımında sık sık aksaklıklar olurken,
fabrikalar da büyük çapta hava kirliliğine yol
açmaktadır. Nüfusu 1.243.000 (1988) dolayın­
dadır. N ijerya’nın orta kesiminde Lagos’un
yerini alacak yeni bir başkent kurulm aktadır.
LAHANA, bugün hem Türkiye’de, hem de
dünyanın öbür ülkelerinde en çok yenen
sebzelerden biridir. Bu bitki çok eskiçağlar­
da, A vrupa’nın güneybatı kesimlerinde ken­
diliğinden yetişen yabani lahanadan (Brassica
oleracea) türetilmiştir. Aslında yabani lahana,
yalnızca lahananın değil gene sebze olarak
yararlanılan başka pek çok tarım bitkisinin de
atasıdır. Bunların başında Brüksel lahanası,
kara lahana, alabaş lahana, karnabahar ve
brokkoli gelir.
Turpgiller (Brassicaceae) familyasında yer
alan yabani lahana yaklaşık 60 santimetreye
kadar boy atabilen, açık sarı çiçekli, sert saplı
ve geniş yapraklı bir bitkidir. Oysa bundan
KARNABAHAR
ALABAŞ
LAH A N A
BROKKOLİ
192 LAHEY
geliştirilen tarım bitkileri birbirinden çok
değişik ve farklı özelliklere sahiptir. Nitekim
bu farklılık bitkilerin sebze olarak yenen
bölümlerinde de ortaya çıkar. Örneğin, laha­
nanın ve Brüksel lahanasının üst üste binişe­
rek sık bir baş oluşturan, kara lahananın ise
baş oluşturmayıp, seyrek dem etler halinde
bulunan yaprakları yenir. Buna karşılık kar­
nabahar, bitkinin etlenerek kalınlaşmış çiçek­
leridir (bak. K a r n a b a h a r ) . Brokkoli denen
sebze ise karnabahar gibi çiçekleri yenen bir
çeşittir. Alabaş lahana ise öbürlerinden farklı
olarak yaprak ya da çiçekleri için değil gövde­
sinin alt bölümüne doğru geliştirdiği, şalgam
benzeri yumruları için dikilir.
Lahananın yaprakları yukarı doğru büyüye-
meyen bir gövdenin ucundaki sürgün ya da
tomurcuğun etrafında üst üste kapanarak
gelişir. Y apraklar bir yandan besin depolayıp
etlendikleri için lahana genellikle yuvarlak
biçimli sıkı bir baş halini alır. İşte bu yüzden
lahanaya “baş lahana” da denm ektedir. Laha­
nanın başlıca kırmızı ve beyaz olmak üzere iki
tipi vardır. D am arları oldukça kaim, yaprak
katları ise çok sıkışık olan kırmızı lahananın
yalnızca salata ve turşu yapılarak değerlen­
dirilmesine karşılık, beyaz lahana en çok
pişirilerek yenir, ayrıca turşusu da yapılır.
Lahananın bileşiminde C vitamini, protein
ve karbonhidratların yanı sıra kalsiyum, fos­
for ve potasyum gibi bazı m ineraller de
bulunur.
Bir kış sebzesi olan lahana, serin iklimli ve
iyi akaçlanmış verimli topraklarda kolaylıkla
yetişir; dona karşı oldukça dayanıklıdır. To­
hum dan çoğaltılan bir bitki olduğu için önce
özel hazırlanmış fide yataklarında fideler ü re­
tilir, daha sonra bu fideler asıl yerlerine
aktarılır. Ü rün gelişimini tamamlayıp, sıkı
başlar oluşturduğunda hasat edilir. Lahanalar
en çok lahana sineği, lahana böceği ve tırtıl
gibi bazı zararlılardan etkilenir. Lahana T ür­
kiye’nin bütün bölgelerinde yetiştirilir. Yıllık
üretim ortalam a 500 bin ton dolayındadır.
Türkiye’de pek az yetiştirilen Brüksel laha­
nası öteki çeşitlerden farklı olarak 60-90 cm
arasında boylanabilen uzun ve dik gövdeli bir
bitkidir. Gövdenin tepesinde toplanan yap­
raklar aşağıya doğru yerini gövde boyunca
dizilmiş iri birer ceviz büyüklüğündeki laha-
nacıklara bırakır. Tek bir bitki üzerinde 30-40
başçık bulunabilir.
LAHEY, H ollanda’nın başkenti olmamasına
karşın, hüküm et merkezi ve zengin Güney
Hollanda bölgesinin merkezidir. Ayrıca Hol­
landa Parlam entosu’nun da toplandığı kent­
tir. Hollanda dilinde ’s-Gravenhage ya da
kısaca Den Haag olarak anılan bu kent aynı
zam anda Am sterdam ve R otterdam ’dan son­
ra ülkenin üçüncü büyük kentidir.
Gittikçe genişleyen Lahey, 6 km ötedeki
Kuzey Denizi kıyısında, kumullar üzerinde
yer alan Scheveningen balıkçı köyünü de içine
alır. Ö bür H ollanda kentlerinin tersine, sur­
larla çevrili olmayan Lahey’in çevresine 17.
yüzyılda korunması için bir kanal ağı yapıl­
mıştı. Büyük bir yerleşim yeri olmasına kar­
şın, Napolyon Savaşlarinda Fransız işgaline
uğrayıncaya kadar Lahey, “A vrupa’nın en
büyük köyü” olarak anılıyordu. Bu yerleşim
bölgesi 13. yüzyılda Kont II. W illem’in yaptır­
dığı şato çevresinde genişledi. ’s-Gravenhage
“Kontların özel topraklan” anlamına gelmek­
tedir.
Kentin en eski kesiminde bir gölün çevre­
sinde kümelenmiş resmi yapılar ve 13. yüzyıl­
da Kont II. W illem’in yaptırdığı Şövalye
Binası vardır. Bu binada her yıl eylül ayında
kral ya da kraliçe H ollanda Parlam entosu’nu
açar. Gölün bir köşesinde de Rem brandt,
Peter Paul Rubens ve Frans Hals gibi ünlü
HollandalI ressamların tablolarının küçük
am a çok değerli bir koleksiyonunu barındıran
M auritshuis vardır. Birçok koru ve parkın
bulunduğu Lahey’de Huisden Bosch (koruda­
ki ev) adı verilen krallık sarayı, bir zamanlar
kıyı boyunca uzanan kayın ve meşe or­
m anından kalan ağaçlar arasındadır.
Denize doğru uzanan ağaçlıklı bir caddenin
yanında 1913’te A B D ’li çelik kralı Andrevv
Carnegie’nin yaptırmış olduğu Barış Tapmağı
yer alır. 1899 ve 1907’de Lahey’de iki önemli
uluslararası barış konferansı düzenlendi. Bu
konferanslarda silahsızlanma ve zehirli gazlar
gibi kimyasal silahların kullanımını önlemek
için çalışmalar yapıldı. Birleşmiş M illetler’e
bağlı Uluslararası A dalet D ivaninin merkezi
Barış Tapm ağı’ndadır. Çeşitli ülkeler arasın­
daki anlaşmazlıklar burada görüşülür.

Lahey'deki Barış Tapınağı, Birleşmiş M illetler'e bağlı
Uluslararası Adalet Divam'mn merkezidir.
Bir yönetim, ticaret ve bankacılık merkezi
olan Lahey’de fabrika sayısı azdır. Buna
karşılık birçok petrol ve havayolu şirketinin
merkezleri Lahey’dedir. II. Dünya Savaşı’nda
birçok yapı yerle bir olurken, kentin tarihi
merkezi fazla zarar görmedi.
Lahey’in nüfusu 443.961’dir (1986).
LAHOR, Pakistan’ın ikinci büyük kenti ve
Pencap eyaletinin başkentidir. Ülkenin ku­
zeydoğusunda verimli İndus Ovası’nın yukarı
bölümünde Ravi Irmağı kıyısında yer alan
kent, Hindistan sınırına yaklaşık 25 km uzak­
lıktadır. İS 1. ya da 2. yüzyılda kurulduğu
sanılan Lahor, altın çağını H int-Türk İm para­
torluğu dönem inde yaşadı. H int-Türk İm pa­
LAİKLİK 193
ratoru Cihangir’in türbesi, çok sevdiği bu
kentin yakınındaki Şahdara’dadır. Cihangir’
in oğlu Şah Cihan 1641’de kentin 9 km
doğusundaki Şalemar Bahçeleri’ni yaptırdı.
400’den fazla fıskiyenin süslediği üç teras
biçiminde düzenlenmiş olan bu bahçeler dün­
yadaki örneklerinin en güzellerindendir. Ken­
tin kuzeyindeki eski surların içinde birçok gü­
zel saray yer alır. Sarayların çatıları La-
hor’un ünlü renkli kiremitleriyle kaplıdır.
Önemli bir bankacılık ve iş merkezi olan
Lahor, pam uk, ipek, ayakkabı ve kauçuk
üretimi yapılan bir sanayi bölgesinin m erkezi­
dir. Pakistan’ın en eski üniversitesi olan
Pencap Üniversitesi 1882’de L ahor’da kurul­
muştur. K entte özellikle teknik dallarda eği­
tim yapılan bir başka üniversite de vardır.
Lahor’un nüfusu 2.952.700’dür (1981).
LAHOZ bak. H a n İ.
LAİKLİK, genel olarak din ile devlet işlerinin
ayrılması olarak tanımlanır. Fransızca’dan di­
limize geçmiş olan “laik” sözcüğü “din adamı
olmayan kimse; din adamı dışında kalan
halk” anlamına gelen Latince “laicus” sözcü­
ğünden gelmektedir.
Eskiçağlardan beri din, insanların günlük
yaşamında, toplumsal düzende ve devlet yö­
netiminde etkili oldu. Özellikle Hıristiyan
dini A vrupa’da ortaçağ sonlarına kadar her
alanda söz sahibiydi. Papalar krallara hükm e­
debiliyor, papaz, rahip ya da keşiş gibi din
Chrisrine Osborne
Lahor'un merkezinde
işlek bir cadde.
194 LALE
adamları Hıristiyan dininin kurallarına göre
insanların yaşamını yönlendiriyorlardı.
Zam anla değişen ve gelişen ticaret ilişkile­
ri, kentlerin zenginleşmeye başlaması, Hıristi­
yan olmakla birlikte ayrı mezheplerden olan­
ların çoğalması gibi etm enler Hıristiyan dini­
nin dönemin yeni koşullarına göre gözden
geçirilmesini gerektirdi. 16. yüzyılda dinde
Reform hareketi oldu. Edebiyat, sanat ve
bilimde Rönesans diye adlandırılan canlanma
ve atılım dönemi de 15. ve 16. yüzyıllarda
gerçekleşti. Böylece Hıristiyan dünyasında
din, yaşamın birçok alanında etkisini yitirm e­
ye başladı. Özellikle eğitim ve öğretim alanın­
da yenileşmeler oldu. Din kurallarına uygun
eğitim yapan kurum ların yanı sıra özgür
düşünceye ve inanç özgürlüğüne dayanan eği­
tim kurum lan devlet tarafından açılmaya
başlandı. 1789 Fransız Devrim i’nden sonra
laiklik yavaş yavaş devletin bütün kurumla-
rında ve toplum da kendini kabul ettirdi.
Ülkemizde 18. yüzyılda başlayan yenileşme
hareketleriyle birlikte toplumsal yaşayışın ve
devlet -düzeninin işleyişinde ikili bir durum
ortaya çıktı. Bir yanda İslam dininin gerekle­
rine göre uygulamalar yapılıyor, öte yanda
çağdaşlaşma amacıyla batılı anlayışa göre işler
yürütülüyordu. Özellikle 19. yüzyılda bu iki­
lik daha da belirginleşti. İslam dininin gerek­
lerine göre öğretim yapan m edreselerin ya­
nında çağdaş eğitim anlayışına göre kurulmuş
okullar açıldı. H ukuk alanında da hem İslam
hukukuna göre yargılamalar yapılıyor, hem
çağdaş hukuk anlayışına göre kurulmuş m ah­
kem eler görev yapıyordu. Padişah ise hem
bütün M üslüm anların halifesi, hem de Os­
manlI Devleti sınırları içinde yaşayan başka
dinlerden olan yurttaşların hüküm darı duru­
mundaydı. Bu ikili durum Kurtuluş Savaşinın
sonuna kadar sürdü.
G erek toplumsal gereksinmeler, gerek dev­
let yönetiminde karşılaşılan güçlükler ülke­
mizde de laikliğin benimsenmesini gerektiri­
yordu. 3 M art 1924’te kabul edilen bir yasayla
Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde bütün
öğretim ve eğitim kurum lan M aarif V ekâleti’
ne (Eğitim Bakanlığı) bağlandı. Tevhid-i Ted­
risat K anunu’yla (Öğretimin Birleştirilmesi
Yasası) din eğitimi ya da dinsel tem ellere göre
eğitim yapan okullar kapatıldı. Ardından Şe-
riye ve Evkaf Vekâleti (Din İşleri ve Vakıflar
Bakanlığı) kaldırılarak din işleriyle ilgili ola­
rak Diyanet İşleri Bakanlığı kuruldu. 1924’te
halifeliğin kaldırılması, 1925’te tekke, zaviye
ve türbelerin kapatılması, Türkiye Cumhuriye­
tinin laikleşme yolunda attığı öteki adımlardır.
Gene 1926’da yürürlüğe giren Medeni Kanun
ile hukuk alanında da laiklik ilkesi geçerli kılın­
dı. 1928’de çıkarılan yeni bir yasayla anayasanın
ikinci maddesinde yer alan “Türk Devleti’nin
dini, İslam dinidir” cümlesi çıkanldı.
1931’de rejimin tek partisi olan Cumhuriyet
H alk Partisi’nin yeni program ında laiklik altı
okla simgelenen ilkelerden biri olarak yer
aldı.
1933’te okul program larından çıkarılan din
dersleri, 1949’da ilköğretim, 1956’da ortaöğ­
retim program larına “seçmeli ders” olarak
yeniden kondu. Din dersleri 1982 Anayasa-
sı’yla ilk ve ortaöğrenim kurum larında zorun­
lu dersler arasına girdi.
LALE. Albenili çiçekleriyle laleler yüzyıllar­
dır en sevilen süs bitkileri arasında yer almış­
tır. Zam bakgiller (Liliaceae) familyasının Tu-
lipa cinsini oluşturan bu bitkilerin, doğada
kendiliğinden yetişen 100 kadar türü vardır.
A nayurdu A vrupa, Asya ve Kuzey Afrika
olan bu türler, uzun melezleme çalışmalarıyla
geliştirilmiş alımlı süs lalelerinin atalarıdır.
Bugün lale yetiştiriciliğinde dünyanın en
önde gelen ülkesi H ollanda’da lale yetiştirme
merakı ilk kez 17. yüzyılda başladı. 1630’larda
aşırı lale tutkusu yüzünden yeni geliştirilen
tek bir lale soğanına son derece yüksek
fiyatlar ödendi. Yaklaşık beş yıl süren bu
çılgınlık lale ticareti yapan bazı kişilere çok
büyük servetler kazandırırken, bazılarının da
varını yoğunu kaybetmesine neden oldu. Ül­
ke ekonomisinin altüst olmasına yol açan bu
salgın sonucu gene de H ollanda’da lale yetiş­
tiriciliği sona erm edi. Buna benzer bir lale
salgını Osmanlı İmparatorluğu’nda da yaşan­
dı. 1718-30 yılları arasında, İstanbul’da saray
çevresinde ve varlıklı kesimlerde yaygınlaşan
lale yetiştirme merakı yüzünden, aynı zam an­
da yenilikçi hareketlerin de yaşandığı o dö­
nem Osmanlı tarihine “Lale D evri” olarak
geçti (bak. L a l e D e v r i ) . Lale, ayrıca Türk
süsleme ve el sanatına da girmiş; çini, minya-

N H P A /M . W. F. Tweedie
Kırlarda kendiliğinden yetişen yabani laleler, süs
lalelerinin atasıdır.
tür, halı ve kum aşlarda m otif olarak kullanıl­
mıştır.
Laleler toprağın altında geliştirdikleri so­
ğanlardan çoğaltılır. H er bir lale soğanı yuka­
rı doğru uzanan bir sapın (gövdenin) ucunda
çanak biçimli tek bir çiçek açar. Sapın toprağa
yakın kesiminden ince uzun, bazen de enli ve
kalınca iki yaprak çıkar. Çiçekler, öbür bitki­
lerin çiçeklerinin tersine tümüyle birbirinin
aynı olan yani renkleri ve biçimleri birbirin­
den farklılaşmamış üç çanakyaprak ile üç
taçyapraktan oluşur. Yuvarlak, sivri uçlu ya
da fırfırlı kenarlı olabilen bu çiçek örtüyap-
raklarınm renkleri beyazdan pem beye, turu n ­
cudan kırmızıya, açık sarıdan altın sarısına
kadar değişir. H atta “siyah lale” denen koyu
mor çeşitleri bile vardır. Bazıları iki renkli
alacalıdır, bazılarında ise taçyaprak ve ça-
nakyaprakların tabanı siyah lekelidir.
Laleler yalnızca park ve bahçe süsleri ola­
rak değil kesme çiçek ticaretinde de önemli
bitkilerdir. Bu amaçla, uzun yıllardır sürdürü­
len yoğun melezleme çalışmaları sonucu bü­
yüklü küçüklü ve renk renk yüzlerce lale
çeşidi geliştirilmiş ve her birine çiçek biçimi,
LALEAĞACI 195
sap uzunluğu ve çiçeklenme zamanı gibi
özelliklerine dayanarak çeşitli adlar verilmiş­
tir. Örneğin, zambak çiçekli lalenin adı aynı
zambak gibi geriye kıvrık, sivri uçlu çiçek
örtüyapraklarından gelir. Papağan lalesi de­
nen çeşit ise kenarları püskül gibi kırtıklı
çiçekleriyle tanınır. Kesme çiçek olarak yetiş­
tirilen lale çeşitleri genellikle daha uzun
boyludur. Çoğu 30 santimetreyi aşan uzun­
luktaki bu çeşitler arasında bazısı 50-60 santi­
m etreye ulaşır. Kaya bahçeleri için ise bazı
cüce çeşitler geliştirilmiştir.
A nadolu’da doğal olarak yetişen 14 kadar
lale türü vardır. Hollanda lalelerinin çoğunun
A nadolu’dan götürülen türlerden geliştirildiği
sanılmaktadır. H atta lalelerin Latince bilim­
sel cins adı ( Tulipa) da eskiden “sarık”
anlamında kullanılan Türkçe “tülbent” sözcü­
ğünden gelm ektedir. Bu ad, çiçeklerin kapalı
haldeyken sarığı andıran görünüm ü nedeniyle
verilmiştir.
Laleler en iyi organik m addelerce zengin,
ince kumlu topraklarda yetişir. Lale soğanları
yaklaşık üçte ikisi toprağın altında kalacak
biçimde, uçları yukarı doğru toprağa yerleşti­
rilir. Önceleri pek sulama gerektirm ez ama,
yapraklanıp çiçeklenmeye yüz tuttuğunda dü­
zenli olarak sulanmalıdır.
LALEAĞACI, yaklaşık 200 yıl boyunca büyü­
mesini sürdürerek 60 m etreye kadar boylana-
bilen son derece gösterişli bir ağaçtır. Kuzey
A m erika’nın orta ve doğu kesimlerinde ken­
diliğinden yetişen bu ağaç (Liriodendron îuli-
pifera) manolyayla akrabadır. Nitekim, ma-
nolyanınkini andıran alımlı çiçeklerinden ötü-
196 LALE DEVRİ
rü dünyanın pek çok yerinde süs bitkisi olarak
yetiştirilir. Aynı zamanda iri yapraklarla do­
nanmış yaygın dalları sayesinde iyi bir gölge
ağacıdır.
Laleağacının dimdik duran gövdesi düzgün
oluklu gri bir kabukla örtülüdür. Ağaç, ilkba­
harın sonuna doğru ya da yaz başında çanak
biçimli iri çiçekler açar. Çevreye hoş bir koku
yayan bu çiçeklerin parlak yeşil çanakyaprak-
ları ve ortaya doğru turunculaşan sarı taçyap-
rakları vardır. Çoğu bitkinin tersine ucu sivri
değil geniş kertikli ya da düz bir yapıda olan
yaprakları sonbaharda altın sarısı bir renk
alır. Dalların ucunda kozalaksı küm eler oluş­
turan kahverengi kuru meyveleri olgunlaştı­
ğında kuruyup parçalanarak yassı bölmelere
ayrılır.
Laleağacının kolay işlenebilen ve iyi cila
tutan açık renkli bir odunu vardır. Mobilya,
kontrplak ve kutu yapımında kullanılan bu
odundan kâğıt sanayisinde de yararlanılır.
LALE DEVRİ (1718-1730). Osmanlı tarihinde
batılılaşma yönünde ilk adımların atıldığı Lale
Devri adını dönemin yaşam biçimini simgele­
yen lale çiçeğinden almıştır.
Lale D evri’ne damgasını vuran kişi Sadra­
zam Nevşehirli D am at İbrahim Paşa olmuş­
tur. İbrahim Paşa 1718’de sadrazam olur
olmaz ağır koşullar altında imzaladığı Pasa-
rofça Antlaşması ile 1714’ten beri Avusturya
ve V enedik’e karşı sürdürülen savaşa son
vermişti. Avrupa ülkelerinin gittikçe güçlen-
m ekte olduğunu ilk fark eden kişilerden olan
İbrahim Paşa barışçı bir ortam yaratm ak ve
batıyı daha yakından tanım ak istiyordu. Bu
amaçla İstanbul’daki batılı ülke elçileriyle
yakın ilişkiler kurdu, bir yandan da Avrupa
ülkelerine elçiler göndererek buralardaki top­
lumsal ve ekonomik yaşamı tanımaya çalıştı.
Bu elçiler arasında 1720’de Paris’e giden
Yirmisekiz M ehmed Çelebi, İbrahim Paşa’yı
en çok etkileyen kişi oldu. Yirmisekiz Çelebi’
nin 1721’de dönüşünde sunduğu bilgiler ve
belgeler İbrahim Paşa’da Avrupa tarzı yaşamı
Osmanlı D evleti’nde de egemen kılma isteği
uyandırdı.
İlk kez Padişah III. A hm ed’in de onayıyla
geniş bir bayındırlık etkinliğine girişilerek
İstanbul’da batıdaki örneklerine benzer bir-
A ra Giiler Arşivi
Lale Devri'nde saray çevresi eğlence dolu bir yaşam
sürmeye başladı.
çok bina ve bahçe yapıldı. Boğaziçi ve Haliç
kıyıları yalılarla, köşklerle, kasırlarla donatıl­
dı. Saray çevresinden başlayarak birçok yük­
sek devlet görevlisi ve halkın varlıklı kesimi
buralarda eğlence dolu bir yaşam sürmeye
başladı. Bu o zamana kadar içe kapalı bir
yaşamı olan bütün halk kesimlerinin görmedi­
ği bir şeydi. H er vesileyle düzenlenen kitlesel
eğlencelerle bu yaşam biçimi giderek yaygın­
laşmaya başladı. Dönem e adını veren lale
çiçeğinin en güzelini yetiştirmek için herkes
birbiriyle yarışır oldu. Bu amaçla başta Hol­
landa olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerin­
den ve İran’dan lale soğanı bile getirtildi.
Savurganlığa varan bu harcam alar yüzünden
birçok tüketim maddesinin fiyatı aşırı biçimde
yükseldi. Ö te yandan Lale D evri’nde bazı
önemli yenilik girişimleri de oldu. Bunlar
arasında en kalıcı olanı m atbaadır (bak.
İBRAHİM M Ü T E F E R R İK A ). Ayrıca dönemin ünlü
şairi Nedim ’in başkanlığında oluşturulan bir
kurul batı ve doğu dillerinden çeviriler yap­
m akla görevlendirildi. İzm it’te bir kâğıt fabri­
kasının yapımına başlandı. Önemli bir girişim
de İstanbul’u sık sık kasıp kavuran yangınlar­
la mücadele için tulumbacılık örgütünün ku­
rulmasıdır.
İstanbul dışında Anadolu ve Rumeli halkı
geleneksel yaşam biçimini korudu. III. A h­
m ed’in hazine gelirlerini artırm ak amacıyla
iltizam usulünü (vergileri aracılar eliyle topla­
ma) yaygınlaştırması ve paranın değerini dü­
şürmesi halkın daha çok ezilmesine yol açtı.

İstanbul’daki esnafa ve zanaatçılara konulan
ağır vergiler de kentte hoşnutsuzluk yarattı.
Dam at İbrahim Paşa’nın birçok devlet görevi­
ni kendine bağlı kişilere vermesi ve onları
uzun süre aynı yerde tutması yükselme bekle­
yen birçok m emurun tepkisini çekiyordu.
Bütün bunlara 1723’te başlayıp aralıklarla
süren İran Savaşı dolayısıyla konulan ola­
ğanüstü vergiler eklenince halkın hoşnutsuz­
luğu doruk noktasına vardı. 28 Eylül 1730’da
D am at İbrahim Paşa’ya karşı olanların başını
çekenlerden Kaptan-ı Derya M ustafa Paşa’
nın kışkırtmasıyla eski bir denizci olan Patro­
na Halil İstanbul’da ayaklanma başlattı. Üç
gün içerisinde İstanbul’u ellerine geçiren
ayaklanmacılar III. A hm ed’den Dam at İbra­
him Paşa ve yakın adamlarının idamını istedi­
ler. III. Ahm ed bu isteği yerine getirdiyse de
tahtını kurtaram adı. Patrona Halil’le birlikte
hareket eden devlet adamları III. A hm ed’in
yerine I. M ahm ud’u padişah yaptılar. A yak­
lanma sırasında Lale Devri’nde yapılan bina­
lar yakılıp yıkıldı. Yenilik simgesi sayılan
birçok şey yok edildi. Dam at İbrahim Paşa’ya
yakınlığıyla tanınanlar ya öldürüldü ya da
sürgüne gönderildi. Osmanlı tarihinde 12 yıl
süreyle değişik bir çığır yaratan Lale Devri
böylece kanlı biçimde sona erdi.
LAMA. Lama (Lama glama), alpaka (Lama
pacos), vikunya (Lama vicugna) ve guanako
(Lama guanacoe) devegillerin Güney A m eri­
ka’da yaşayan birbirine yakın akraba dört
türüdür. Hörgüçsüz olan bu otçul hayvanlar
deveden çok, uzun bacaklı ve uzun boyunlu
bir koyuna benzer. Yüzyıllar önce Güney
Am erika Yerlileri tarafından evcilleştirilen la­
ma ve alpakanın bilinen hiçbir yabanıl örneği
yoktur. Bu hayvanlar sürüler halinde yüksek
yaylalarda yaşar.
Lama yakın akrabaları arasında en iri
olanıdır. Omuz yüksekliği 1,2 m etre dolayına
ulaşır. Postu genellikle açık kahverengi, ba­
zen kahverengi ya da siyah beneklidir. Keskin
ve sert toynakları sarp dağ yollarında yere
sağlam basmasını sağlar. İspanyollar 16. yüz­
yılda Güney A m erika’ya geldiklerinde, atları
olmayan İnkalar’ın, eşyalarını taşırken lam a­
ları kullandıklarını gördüler. İnkalar ayrıca
lamaların etini yiyor, yapağısından giysi yapı­
LAMA 197
Briıish A in v a ys
Lamalar And Dağları'nda yük hayvanı olarak
kullanılır. Kalın postları soğuktan korunmalarını
sağlar.
yor, kurumuş dışkılarını yakıt (tezek) olarak
kullanıyorlardı. Lama yünü alpakanınki ka­
dar değerli değildir.
Bugün bile yük hayvanı olarak kullanılan
lam alar katır gibi inatçılığıyla ünlüdür. Y orul­
duğunda yere yatarak zorlanmaya karşı ko­
yar, kızdıklarında ya da tehlike karşısında
tekm e atar, kısmen sindirdikleri besinleri
tükürürler.
G uanako ve vikunyalar dağlarda küçük
sürüler halinde yaşayan yabanıl hayvanlardır.
Vikunyalar çok ince ve ipeksi yünleri için aşırı
ölçüde avlandıklarından, şovları tükenm e
tehlikesiyle karşı karşıyadır.
LAMA. Tibet dilinde “en üstün" ya da “yüce"
anlamına gelen lama sözcüğü Lamacı rahip ya
da keşişlere verilen addır. Budacılık'ın bir ko­
lu olan Lamacılık, Tibet'te en yaygın dindir.
İS 7. yüzyıldan başlayarak Tibetliler Buda-
cılık’ı benimsediler (bak. Buda VE BudACILIK).
Çin’in Tibet’i egemenliği altına aldığı
1950’lere kadar bu ülkede keşişler çok güçlüy-
dü, m anastırlar da çok yaygındı.
Çin yönetiminin lamaların dinsel etkisini
kırmak için büyük çaba harcamasına karşın
dinin, Tibetliler’in yaşamında bugün de
önemli bir yeri vardır.
198 LAMARCK
Bir Tibet m anastırında yaşam oldukça yalın
ve zordur. Bütün keşişler günlük ayinlere
katılır. M anastırlar lüksten uzak, yiyecekler
basittir. Keşişler, kendi aralarında, her biri­
nin kendine özgü kuralları olan çeşitli tarikat­
lara ayrılır. En üstün tarikat d g e -lu g s -p a (sarı
şapkalılar) tarikatıdır. Bu keşişler, giydikleri
uzun sivri, sarı şapkalardan ötürü “sarı
şapkalılar" olarak anılırlar. Bir lama zaman
zaman düşünceleriyle baş başa kalmak için
kendi başına bir mağaraya çekilir. Bazı keşiş­
ler hastalarla ilgilenir ya da kutsal resimler
yaparken, bazıları da kötü ruhları uzaklaştır­
ma görevini üstlenir.
Tibetli keşişlerin kendilerini insanların ol­
duğu kadar, hayvanların da mutluluğuna ada­
maları beklenir. Bu keşişlerin düşüncelerim
arındırarak başkalarına yardım etm ek için
gerekli güce sahip olabileceklerine inanılır.
Bunu yapabilmek için de kutsal cümleleri ya
da duaları binlerce kez yinelemeleri gerekir.
Bu gizemli, kutsal dualar genellikle kâğıt
şeritlere yazılır ve dua asalarının içine konur.
Basit bir dua asası, bir sap üzerine yerleştiril­
miş küçük bir döner silindirden oluşur ve elle
Camera Press
İki genç lama verilen öğütleri dinliyor.
çevrilir. Silindirin içinde üzerine kutsal kitap­
lardan alınan dualar ve sözlerin yazıldığı
kâğıtlar vardır. Dua asasının her döndürülü-
şünde kâğıtlar üzerine yazılı bu sözler yinele­
nir. Bazı dua asaları ancak makine yardımıyla
döndürülebilecek kadar büyük olur.
1959'a kadar Tibet D evletinin önderi Da-
lay Lama denen keşişti. Moğolca bir ad olan
Dalay Lama, “Büyük O kyanus” anlamına
gelir. Sarayı, başkent Lhasa’ya (b a k . L h a s a )
yukardan bakan Potala Tepesi'ndedir. Dalay
Lam a'nın, dünya üzerinde yaşayan en yüce
insan olduğuna, acıma ve bağışlama duygula­
rının onun aracılığıyla tüm dünyaya yayıldığı­
na inanılır.
Dalay Lam a öldüğünde, Tibetliler onun
bağışlayıcı ruhunun bir bebeğe geçeceğine ve
bu bebeğin de yeni Dalay Lama olacağına
inanırlar. Yerleşim birimlerinin seyrek oldu­
ğu T ibet’te böyle bir çocuğun bulunması
oldukça zordur. Kâhinlere danışılır ve onların
da yardımıyla istenen özellikleri taşıyan erkek
çocuklar bulunur. Bu çocukların yeni Dalay
Lam a olabilmek için gereken niteliklere sahip
olup olmadıkları araştırılır. Daha sonra en
uygun görülen adayların önüne, önceki La-
m a'nın çanı ile tespihi, benzerleriyle karıştırı­
larak konur. Lam a’nın eşyalarını bulan ço­
cuk, yeni Dalay Lama olarak kabul edilir ve
daha sonraki görevleri için eğitilmek üzere
P otala’ya götürülür.
1959’da Çinliler, T ibet’te çıkan ayaklanma­
yı bastırdı ve ardından birçok lama ülkeyi terk
etti. Bu lamalar, günümüzde Kuzey Am erika,
Hindistan ve A vrupa’da yaşıyor. Dalay Lama
ise, durum unun giderek kötüleştiğini görünce
at sırtında dağları aşarak, Hindistan’a kaçtı.
A y r ıc a b a k . TİBET.
LAMARCK, Jean-Baptiste de (1744-1829).
Büyük Fransız doğa bilgini Jean-Baptiste de
Lam arck, İngiliz bilim adamı Charles Dar-
win’in doğduğu yıl Philosophie zoologique
(1809; “Zooloji Felsefesi”) adlı ünlü yapıtını
yayımlamıştı. Bu yapıtında, Lamarckçılık adıy­
la bilinen evrim kuramını açıklamış ve canlı­
ların evrimine kanıt gösterilebilecek olguları
bir araya toplayan ilk bilim adamı olmuştur.
Fransa’nın Picardie bölgesindeki bir köyde
doğan Lam arck, çocuklusundan beri asker

olmayı düşlerken, babasının isteğine uyarak
papaz olmak üzere din eğitimine başladı.
Ama 1760’ta babası ölünce öğrenimini yarım
bırakıp orduya yazıldı ve Yedi Yıl Savaşfnda
kahram anca çarpıştı. Ne var ki, bozulan
sağlığı bu mesleği sürdürmesine izin vermedi­
ği için 1768’de ordudan ayrılmak zorunda
kaldı. Sonraki yıllarda Paris’te bir yandan tıp
öğrenimi görürken bir yandan da botanik
alanında incelemeler yaptı ve 1778’de Fransa’
nın doğal bitki örtüsüne ilişkin değerli çalış­
ması yayımlanınca Fransız Bilimler A kadem i-
si’ne seçildi. 1788’de de Paris Botanik Bahçe­
si’nde göreve getirildi. Beş yıl sonra bu
kuruluş Ulusal Doğa Tarihi Müzesi adıyla
H ulton Picture Library
Fransız biyoloji bilgini Jean-Baptiste de Lamarck her
şeyden önce evrim kuramıyla tanınır. Omurgalı
hayvanlar ile omurgasızları ayrı gruplar içinde
sınıflandıran ilk bilim adamıdır.
yeniden örgütlendiğinde zooloji bölümünün
yöneticiliğine atanan Lamarck o tarihten son­
ra bütün ilgisini zoolojiye yöneltti. Bu bilim
dalındaki çalışmalarına 50 yaşından sonra
başlamasına ve gözlerinin neredeyse körlük
derecesinde bozulmuş olmasına karşın böcek­
ler ile solucanlar konusunda en yetkili kişi
olarak tanındı; öm rünün son yıllarına doğru
LAOS 199
da omurgasız hayvanlar biyolojisinin en
önemli yapıtlarından birini yayımladı.
Lamarckçılık
Lamarck, hayvanlar üzerindeki araştırmaları
sonucunda, bütün üstün yapılı, gelişmiş canlı­
ların basit yapılı ilkel canlılardan türediğine
inanmıştı; bu düşünce, Lamarckçılık adıyla
bilinen evrim kuramının çıkış noktası oldu.
Bu kuram a göre, canlıların yaşam boyunca
kazandıkları yeni özellikler sonraki kuşaklara
da aktarılır. Örneğin zürafaların uzun boynu,
Lam arck’ın kuram ında örnek olarak ele aldığı
kazanılmış bir özelliktir. Ağaçların yüksek
dallarındaki yaprakları yiyebilmek için sürekli
boyunlarını uzatan zürafalar bu davranışı
kuşaklar boyunca sürdürdükleri için her ku­
şakta boyunları biraz daha uzuyor ve bu
değişiklik yavrularında da ortaya çıkıyordu.
Lam arck’a göre zürafaların uzun boyunlu
olmasının nedeni buydu.
A m a, 20. yüzyılın başlarında gelişen gene­
tik bilimi, çevre koşullarının zorlamasıyla
kazanılan özelliklerin kalıtımla gelecek ku­
şaklara aktarılamayacağına yalnızca genlerle
taşman özelliklerin yavrulara geçebileceğini
kanıtlayarak Lam arck'ın kuramını çürüttü.
(.A y r ı c a b a k . D aR W IN . CHA RLES: EV RİM : KALITIM
Bu savlarla gözden düşen La-
v e G e n e tik .)
marckçılık gene de bazı bilim adamlarınca
tutarlı bir kuram olarak benimsendi; en bü­
yük savunucuları da 19. yüzyıl düşünürlerinden
Henri Bergson ve Arthur Schopenhauer ile
çağdaş Sovyet botanik bilgini Trofim Lisenko
oldu.
LAOS, Asya'nın güneydoğusundaki Çinhindi
Yarım adası'nda yer alan bir ülkedir. Denize
LAO S'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 237.000 km2.
NÜFUS: 3.757.000 (1987).
YÖNETİM: Tek partili halk cumhuriyeti.
BAŞKENT: Vyentyan.
DOĞAL YAPI: Çinhindi Yarımadası'nda çok dağlık bir
ülkedir.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Haşhaş, pirinç, mısır, kereste,
kalay, kahve, deri.
ÖNEMLİ KENTLER: Luangprabang, Savannahet, Pakse.
EĞİTİM : 6-14 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
 Laos'ta, başkent
Vyentyan'da bir
pazaryerinde köylüler
yetiştirdikleri ürünleri
satıyor.

United Nations

kıyısı yoktur. Çok dağlık olan Laos’ta gör­
kemli Mekong Irm ağı’nın kolları derin vadile­
rin içinden akar (bak. M EK O N G I r m a ğ i ) . Tik-
ağacı gibi değerli ağaçlardan oluşan ve ülke­
nin büyük bir bölümünü kaplayan orm anlar­
da kaplanlar, filler ve Asya m andaları yaşar.
Afyon elde edilen haşhaş, pirinç ve mısır
başlıca tarım ürünleridir (bak. A f y o n ) . Ü lke­
deki maden kaynaklarının en önemlisi kalay­
dır. Dışarıya satılan başlıca ürünler kereste,
kalay, kahve, deri ve posttur.
En yaygın dinin Budacılık olduğu Laos’ta
halkın çoğu, M ekong vadisinde yaşayan çiftçi­
lerdir. Ülkede Çinli tüccarlar da vardır. Nüfu­
sun geriye kalanı da dağlarda ve orm anlarda
yaşar. Başkent 210 bin nüfuslu Vyentyan’dır.
Eski krallık başkenti, daha kuzeydeki Luang-
prabang’dır. Laos’un dinsel başkenti sayılan
güçlü komşuları Birmanya, Siyam (bugün
Tayland) ve V ietnam ’ın yönetiminde kaldı ve
1893’te Fransız Çinhindi sömürgesinin bir
parçası oldu. II. Dünya Savaşı (1939-45)
sırasında önce Tayland yönetimine bırakılan
Laos’u M art 1945’te Japonlar işgal etti. Ü lke­
de bir yandan Japonlar’a karşı direniş hareke­
ti gelişirken, bir yandan da Fransa karşıtı Lao
Issara (Özgür Laos) hareketi başladı. Savaşın
sonunda Japonya yenilince Fransızlar Laos’a
döndü. 1949’da Fransa, Laos’a sınırlı özerk­
BİRMANYA"
'jLuangprabang

bu kentte altından bir Buda heykeli vardır.

Birkaç iyi karayolunun bulunduğu Laos’ta
demiryolu yoktur. Vyentyan, Hong Kong’a
Tayland’ın başkenti Bangkok’a ve V ietnam ’ın Vyentyan
Ho Şi Minh kentine havayoluyla bağlıdır.
Bilinen ilk Laos krallığı olan Lan Xang (bir Savannahet
milyon fil anlamına gelir) K rallığinı 14. yüz­
TAYLAN D
yılda Prens Fa Ngum kurdu. Bir süre gelişip
güçlenen krallık, zaman zaman komşularıyla Pakse

yaptığı savaşlar sonucu güçten düştü ve 18.

yüzyıl başında parçalandı. D aha sonra Laos, / KAMPUÇYA
 LAPİNA VE ÇIRÇIR 201

lik tanıdı. Bunu kabul etmeyen Pathet La Paz Irm ağı’nın kuzeydoğusundaki Mu-
Lao (Lao ülkesi) hareketi, Vietnam ’daki rillo Alanı kentin yerel yönetim ve kültür
Viet Minh ile birlikte Fransızlar’a karşı merkezidir. Kentin m odern katedrali, hükü­
mücadeleyi sürdürdü. Fransa ile savaşa son met yapıları ve ulusal sanat müzesi de burada­
veren 1954 Cenevre Konferansı’nda Laos’un dır. Büyük kapalı çarşı buradan yalnızca
bağımsızlığı kabul edildi. Bağımsızlık sonra­ birkaç cadde uzaktadır. Kentin iki üniversite­
sında iç mücadele sürdü. Askeri darbelerle si ve bir arkeoloji müzesi de vardır.
istikrarsız bir döneme giren ülkede, Vietnam La Paz’daki başlıca sanayiler gıda, giyim,
Savaşı’ndan etkilenen ve onu etkileyen bir cam, ev eşyası ve elektrikli aletlerdir.
mücadele yaşandı (bak. VİETNAM S a v a ş i ) . Vi­
etnam Savaşı 1975’te A B D ’nin yenilgisiyle LAPİNA VE ÇIRÇIR. Çırçırlar ve lapin adıyla
bitince Laos Dem okratik Halk Cumhuriyeti da tanınan lapinalar genellikle sıcak denizle­
kuruldu ve yeni devlet Vietnam Sosyalist rin kıyıya yakın sularında yaşayan balıklardır.
Cumhuriyeti ile yakın bir işbirliğine girişti. Uzunlukları Güneydoğu Asya kıyılarında ya­
şayan dev lapinada (Cheilinus undulatus) 2,5
LA PAZ. Bir Latin Am erika ülkesi olan m etreye ulaşmasına karşın çoğunda 30 santi­
Bolivya’daki La Paz kenti, deniz düzeyinden metreyi aşmaz.
3.250-4.100 metre yüksekte kurulm uştur ve Lapinagiller (Labridae familyası) yanlar­
dünyanın en yüksek başkentidir. Bolivya’nın dan az basık uzun gövdeleri, kalın dudakları,
en büyük kenti ve yönetim merkezi olan La iri pulları, uzun sırt ve anüs yüzgeçleri, sivri
Paz’ın nüfusu 992.592’dir. (Bolivya’nın resmi ve genellikle çıkık dişleriyle ayırt edilebilirler.
başkenti Yüksek M ahkem e’nin bulunduğu Am a tür sayısı 300’ü aşan lapinagillerin üyele­
Sucre kentidir.) rinden birçoğu görünüşleri bakımından bir­
Titicaca G ölü’nden güneydoğu yönüne birlerine çok benzer. Ayrıca etleri bol kılçıklı
akan La Paz lrm ağı’nın açtığı derin ve geniş
bir kanyonda yer alan La Paz kenti, Titicaca
G ölü’nden 68 km kadar uzaktadır. İçinde
bulunduğu kanyonun, yüksek Altiplano Yay-
lası’ndan esen soğuk rüzgârlardan koruduğu
kentin iklimi kuru ve serindir.
Adı İspanyolca barış anlamına gelen La Paz
kentini İspanyol kâşifler 1548’de eski bir İnka
köyünün bulunduğu yerde kurdu. La Paz
yüzyıllar boyunca başta gümüş madeni olmak
üzere, A ltiplano’daki m adenleri işleten m a­
dencilerin gereksinimlerinin karşılandığı baş­
lıca m erkez durumundaydı.
18. ve 19. yüzyıllarda büyük bir ticaret
merkezi olan La Paz’ın günümüzde Şili, Peru,
Brezilya ve A rjantin ile demiryolu ve karayo­
lu bağlantısı vardır. El Alto Havaalanı kentin
yakınındaki yüksek yaylada kurulmuştur.
La Paz’ın az sayıdaki dar ve dik yokuşlu
eski sokaklarında sömürge olduğu dönemden Lapinagillerin Türkiye'yi çevreleyen denizlerde
kalma kırmızı kiremitli yapılar yer alır. Am a yaşayan bazı üyeleri.
kanyondaki yer darlığı kentte çok sayıda
m odern gökdelen yapılmasına yol açmıştır. ve lezzetsiz olduğundan iri birkaç türü dışında
Cordillera Real Dağları’nın karla kaplı tepe­ ekonomik değer taşımazlar. Bu nedenlerden
leri, kentin arkasında düşsel bir görünüm ötürü yalnız günlük kullanımda değil balıkçı­
oluşturur. lar arasında bile çoğu kez tür aynmı yapılmamak­
202 LAPONYA

taşlarla ya da yosun ve liken gibi bitkilerle

ta, iri ya da irice olanlarına “lapina” küçüklerine
“çırçır” denmektedir. Ama bazı türler lapina ya örtülüdür.
da çırçırdan başka adlarla da tanınır. Örneğin L aponlar’a İsveçliler Lappar der. Laponya
bunlardan kikla (Labrus bergylta) en çok 60 bu addan türetilmiştir. Laponlar ise kendileri­
cm, ortalam a 30-50 cm uzunluğunda, göz alıcı ne Sabme derler. Laponlar en az 2.000 yıl
ve değişken renkleriyle dikkat çeken bir önce büyük bir olasılıkla bugün SSCB sınırları
balıktır. Başı öne doğru sivrilerek uzayan içinde kalan topraklardan ya da O rta Asya’
ördekbalığınm (Labrus bimaculatus) erkeği dan rengeyiği sürüleriyle gelerek, A vrupa’
ve dişisi arasında birçok lapina ve çırçırda nın Kuzey Kutup Dairesi içinde kalan bölüm ­
olduğu gibi büyük renk farkları görülür. lerindeki boş alanlara yerleştiler. Yaklaşık
Erkeklerin gövdesi kahverengimsi sarı, yanla­ 300 yıl önce Hıristiyan olan Laponlar’ın bir
rı, sırtı ve yüzgeçleri mavi renkte menevişli­ bölümü Protestan, SSCB ile Finlandiya top­
dir. Dişilerin ve yavruların rengi ise pembe ya raklarında yaşayanlarsa O rtodoks’tur. Eski­
da kırmızımsı olabilir. den kısa boylu, tıknaz ve koyu renk saçlı olan
Lapina ve çırçırlardan bazıları yaşam çev­ Laponlar’ın komşu halklarla karışmaları so­
rimlerinde eşey değişimine uğrar. Bu balıkla­ nucu, özellikle kuzeyde sarışın, mavi gözlü,
rın çoğunda önce dişi ürem e organları gelişir, orta ya da uzun boylu oldukları gözlenm ekte­
sonra körelen dişi ürem e organlarının yerini dir. Güçlü ve hareketli bir halk olan Laponlar
erkek üreme organları alır. Birçoğunun üre­ ski yapm akta ustadır. Laponlar’ın toplam
me davranışı da oldukça ilginçtir. Örneğin nüfusu 35-40 bin dolayındadır. Bu sayının
T ürkiye’nin Ege Denizi kıyılarında da yaşa­ dörtte üçüne yakını Norveç’te yaşar.
yan benekgöz çırçır ( Crenilabrus melus) deniz L aponlar’ın konuştuğu dile Laponca ya da
yosunlarından bir yuva hazırlar. E rkek, dişi­ Lap dili denir. Laponca, Fin-Ugor dil ailesin­
nin döktüğü yum urtaları hem bu yuvaya de yer alır. Fince’ye ve Estonya diline benze­
yerleştirir, hem de yavrular çıkana kadar diği halde onlardan ayrıdır. İskandinav dille­
yum urtaların başında nöbet tutar. Ayrıca rinden alınmış pek çok sözcük içeren Lapon-
lapinagillerin birçok türü büyük balıkların ca’nın farklı bölgelerde yaşayan Laponlar’ın
asalaklarını ayıklayarak beslenme alışkanlı- konuştuğu üç ana lehçesi vardır. 20. yüzyıl
ortalarında L aponlar’ın yoğun olduğu bölge­
ğındadır (bak. A salak AYIKLAYICI B A L IK L A R ).
lerin ilkokullarında Laponca, eğitim dili ola­
LAPONYA, A vrupa’nın kuzeyinde, Laponlar rak kullanılmaya başlandı. Laponlar, anadil­
ya da Laplar adı verilen halkın yaşadığı leri yanında yaşadıkları ülkenin resmi dilini
bölgenin adıdır; Norveç, İsveç ve Finlandiya’ de bilirler.
nın en kuzeyindeki bölgeler ile SSCB’deki
Kola Y arım adasinm batı bölümünü kapsar. Yaşam Biçimi
Laponlar yaşadıkları ülkelerin asıl halkların­ Laponlar’ın çoğu kıyılarda ve göllerde balık­
dan ayrı bir halktır, ama Laponya ayrı bir çılık yapar ya da ormancılıkla ve başka işlerle
ülke değildir. Laponlar’ın çoğu yılın yedi ayı geçinir. Kiraladıkları ya da sahip oldukları
boyunca karın erimediği Kuzey Kutup D aire­ ahşap evlerde yaşar, patates yetiştirip saman
sin in kuzeyinde yaşar. biçer, genellikle koyun, keçi ve sığır beslerler.
Laponya’nın kuzeyinde 22 Mayıs’tan 23 Küçük bir bölümü hâlâ göçebe olan dağ
Tem m uz’a kadar güneş batmaz. Bu yüzden Laponları ile rengeyiği sürüleri yetiştirerek
bölge, “gece yarısı güneşi ülkesi” olarak eski yaşam biçimlerini sürdüren Laponlar da
adlandırılır. Laponya’nın batısı dağlık, kuze­ vardır.
yinin büyük bir bölümü düz ve çoraktır. Laponlar parlak renklerle süslenmiş, yün­
Doğusu, dar vadiler, hızlı akan ırm aklar ve den ya da rengeyiği derisinden giysiler giyer­
büyük göllerin yer aldığı tepelik bir bölgedir. ler. Rengeyikleri kızağa koşulduğu gibi binek
Korunaklı yerlerde çam, ladin ve huşağacı hayvanı olarak da kullanılır; etlerinden, deri­
ormanları görülmekle birlikte, kuzeye gidil­ lerinden, sütlerinden yararlanılır. Laponlar
dikçe ağaçlar bodurlaşır. Buralarda toprak genellikle sazdan yapılmış kulübe ya da çadır-

Finnish Tourist Board
Geleneksel giysileri içinde bir Lapon genci.
Laponlar'ın çoğu rengeyiği çobanlığıyla geçim ini
sağlar.
larda yaşar; pek çoğunun dıştan takm a m otor­
lu tekneleri vardır. Alışverişe ve rengeyiği
gütmeye otobüs, otomobil ya da uçaklarla gi­
derler.
Günüm üzde Laponya’da oldukça geniş
kapsamlı bir sanayileşme gözlenmektedir. İs­
veç’te, Kiruna ve Gallivare’de çıkartılan de­
mir cevheri trenlerle Norveç kıyısında Nar-
vik’e, Botni Körfezi’nde Lulea’ya ve en gü­
neyde Stockholm ve G öteborg’a taşınır. N or­
veç’teki Tromsö ve Ham m erfest işlek balıkçı
limanlarıdır. Laponya’nın İsveç’teki bölü­
münde su enerjisinden yararlanm ak için bü­
yük barajlar kurulmuştur.
LARVA. Pek çok hayvan erişkin biçimlerini
almadan önce değişik evrelerden geçer; bun­
lardan biri de larva evresidir. Latince bir
sözcük olan larva, ‘'m aske" anlamına gelir.
Büyürken biçimlerinin yanı sıra yapılarını bile
değiştirebilen hayvanların yavruyken erişkin
yapılarını maskelediği söylenebilir. Larva
dendiğinde öncelikle belirtilmek istenen, eriş­
kin evresinden tümüyle ya da büyük ölçüde
farklı bir yaşam evresidir. Ama günümüzde
bu sözcük birçok hayvanın yavruyken geçirdi­
ği hemen hemen her evre için kullanılm akta­
LARVA 203
dır. Örneğin böcekler yum urtadan çıktıktan
sonra deri değiştirerek birçok evreden geçer
ve sonunda erişkin biçimini alır. Bu evreler,
böceğin erişkin biçiminden az ya da çok
farklılık göstermesi dikkate alınmadan birin­
ci, ikinci, üçüncü larva evreleri olarak adlan­
dırılır (bak. Y a ş a m Ç e v r i m i ) .
Tırtıllar
Tırtıl büyüdüğünde kelebek olacağını göste­
ren hiçbir ipucu vermediğinden, larvaya iyi
bir örnektir. Çoğu tırtılın uzun gövdesi 13
bölütten oluşur. Başın ardındaki ilk üç bölüt,
kelebeğin kanatlarının ve bacakların bağlan­
dığı göğüs bölümüne dönüşecektir. Bu bölüt-
lerdeki bacaklar sert ve parlaktır. Etli, yumu­
şak ve küt uçları yüzeylere tutunmayı sağ­
layan küçük kancalarla donanmış öbür bacak­
lar, tırtıl kelebek olduğunda kaybolur. Tırtılla­
rın kancalı bacakları beş çiftten az olabilir;
ama hiçbirinde beş çifti aşmaz. Eğer bacak
sayısı beş çifti aşan bir tırtıl bulursanız, bu bir
yaprakarısının kurtçuğudur.
Tırtılın gövdesindeki çoğu bölütün yanla­
rında soluk borularıyla bağlantılı delikler
bulunur. Sırtın ortası boyunca uzanan kalbin
atışları, ince derili bazı türlerde gözle görüle­
bilir. İnce bir boruyu andıran kalp, içindeki
renksiz kanı midenin dış çevresine ve gövde­
nin öbür bölümlerine pom palar. Bir tırtılın
900 dolayında kası vardır.
Tırtılın tek sert bölümü baş, başın da en
sert yeri güçlü çenelerdir. Çenelerin yanların­
da tırtılın besinleri bulmasını ve seçmesini
sağlayan küçük dokunaçlar yer alır. Çenelerin
Erişkinlerden çok farklı görünüm deki bu dört
larvanın değişik beslenme alışkanlıkları vardır.
Örneğin çoğu tırtıl, yapraklarla beslenirken,
kelebekler çiçeklerin balözünü emer.
204 LASER
5. C. BisserotlBruce Coleman
Bazı sinek kurtçukları büyük kümeler halinde leşlerle
beslenir.
hemen altında koza yaparken kullanılan ipe­
ğin çıktığı küçük delikler bulunur. Başın ön
yanlarındaki sayıları altıya kadar ulaşan bir
grup basit göz, mat cam parçacıklarını an­
dırır.
Kurtçuklar
Bazı böceklerin larvaları kurtçuk adıyla tanı­
nır. Örneğin karasinek yum urtadan çıktıktan
sonra yaşamının bir bölümünü kurtçuk olarak
geçirir. Kurtçuk daha sonra pupa ya da
krizalit denen evreye girer ve sonunda pupa
derisi yırtılarak içinden erişkin biçimini almış
sinek çıkar.
Sürekli kıvrılıp bükülerek hareket eden bu
kurtçukların bir ucu sivrilerek çene yerine bir
ya da bir çift ağız kancası biçimini alır.
Gövdenin geniş olan öbür ucunda göze ben­
zer iki küçük siyah benek bulunur. Bu benek­
ler gerçekte kurtçuğun solumasını sağlayan
deliklerdir.
Karasineklerin kurtçukları genellikle dışkı­
lar ya da öbür çürüyen m addelerin içinde
bulunur. Bazı kurtçuklar leşlerin yanı sıra
canlı dokularla bile beslenebilir. Çeneleri
olmadığından, ağızlarından akıttıkları bir
sıvıyla besinleri emilebilecek hale getirirler.
Sap ve meyve gibi bitkilerin yumuşak bölüm­
leriyle beslenen birçok kurtçuk ise tarım
ürünlerinde önemli ölçüde zarara yol açar.
Çeşitli Larva Tipleri
Birçok tür böcek larvasının kendine özgü adı
vardır. Çoğu sineğin larvasına kurtçuk den­
mekle birlikte, etsineğininkiler vidalıkurt ya
da burgukurdu adıyla tanınır. Ekin ve sebze
köklerini kemirerek büyük zararlara yol açan
kınkanatlılardan taklaböceğinin larvalarına
telkurdu, keseğen, kökkurdu gibi adlar veri­
lir. Eğer yavru böcekler tahtakurularında
olduğu gibi erişkinlerden çok farklı değilse,
genellikle nemf olarak adlandırılır.
Geniş gövdeli, küçük ağızlı, uzun kuyruklu
olan iribaşlar, kurbağaların suda yaşayan
larvalarıdır ve hayvanlar âleminde en köklü
değişime uğrayan canlılar arasında yer alırlar.
Birçok deniz hayvanının serbestçe yüzdüğü
bir larva evresi vardır. Bunlar arasında
denizanaları, yumuşakçalar (midyeler, istirid­
yeler, deniz salyangozları), denizyıldızları ve
denizkestaneleri sayılabilir. Denizsolucanları-
nın da yüzen larvaları vardır. Bazı larvalar
erişkinlerden öylesine farklıdır ki, eskiden
bilim adamları onları başka türden canlılar
sanmışlardı.
LASER, tek bir dalga boyunda ve renkte
parlak ışık üreten bir alettir (bak. IŞIK; R E N K ­
L E R ). Laserin verdiği ışık, genellikle yoğun,
ince bir demet biçimindedir. Elektrik am pul­
leri ise, her yöne eşit derecede ışık yayar.
Laser sözcüğü “Uyarılmış Işınım Yayımıyla
Işık Yükseltimi" anlamındaki İngilizce “Light
Amplification by Stimulated Emission of Ra-
diation” sözcüklerinin ilk harflerinden gelir.
Olağanüstü şiddetle ışık üretilmesi düşüncesi­
ni ilk olarak 1958’de ABDTi bilim adamları
A rthur Leonard Schawlow ve Charles Hard
Townes ortaya attılar. Bu biçimdeki bir ışığın
nasıl elde edilebileceğini kavrayabilmek için,
önce çevremizdeki katı, sıvı ve gazları oluştu­
ran atomların üzerinde durmalıyız.
A tom lar, proton ve nötronlardan oluşan
bir çekirdeğin çevresinde dolanan elektron­
lardır; bunların hepsi çok küçük parçacıklar­
dır. (Temel parçacık denen, atom dan daha
küçük parçacıklara ilişkin açıklamalar için
bak. A t o m ; E l e k t r o n ; N ö t r o n ; P r o t o n ; T e m e l
PA R Ç A C IK LA R .) Olağan koşullarda, atom karar­
lı bir durum dadır. Am a eğer atom bir dış
kaynaktan (elektrik akımı, parlak bir ışık, ısı
kaynağı ya da kimyasal tepkim e) enerji alırsa
(soğurursa), bu enerji atom çekirdeğinin çev­
resinde dolanm akta olan elektronları “uyarır”
ve bu elektronlar daha yüksek enerji düzeyin­
deki yörüngelere geçerler. Bu “uyarılmış”
atom , kendi haline bırakılırsa, bir saniyeden

daha kısa sürede olağan kararlı durum una
geri döner. Almış olduğu ek enerjiyi de, her
yöne yayılan ışık biçiminde dışarı salar. Aleve
kızıllığını veren ve flüorışıl boyaları (bu boya­
lar G üneş’ten gelen morötesi ışınları soğur-
duktan sonra görünür ışık biçiminde geri
elektronlar
I
Um / /
-— — atom çekirdeği
* yani o elem entteki atomların elektronları,
ELEKTRONLAR KARARLI YÖRÜNGELERİNDE
elektron, daha yüksek b ir yörüngeye.
DIŞTAN GELEN ENERJİ ELEKTRONLARIN
YÖRÜNGE DEĞİŞTİRMESİNE NEDEN OLUR
elektron daha düşük yörüngeye,
yani daha düşük enerji düzeyine geri düşer
Bu çizim ler bir enerji kaynağıyla uyarılm ış atom ların
laser ışığını nasıl ürettiklerini gösterm ektedir.
LASER 205
salar) sıradan boyalara göre çok daha parlak
gösteren, kendiliğinden, yani doğal olarak
gerçekleşen bu ışık yayımıdır.
Am a eğer uyarılmış atom , dalga boyu (bir
başka deyişle rengi) kendisine tam olarak
uygun düşen bir ışık demetine yerleştirilirse,
enerjisini “kendiliğinden yayım” biçiminde
değil de “uyarılmış yayım” biçiminde ve çok
daha kısa bir süre içinde salar. Bu durum da
atom dan salman ışık, yerleştirildiği ışık dem e­
tiyle aynı doğrultuda yol alır. Böylece, baş­
langıçtaki ışık demeti daha parlak bir hale
getirilmiş, başka bir deyişle “yükseltilmiş”
olur.
H er elem entin atom unda yalnız o elem ente
özgü olan bir elektron yerleşim düzeni vardır;
belirli enerji düzeylerindeki belirli yörünge­
lerde dolanır. Bu nedenle her elementin
atom u, yalnız o elem ente özgü belirli renkler­
deki ışığı soğurabilir, yayabilir ve yükseltebi­
lir. Bu yüzden de her laser tipi, yalnızca belirli
bir ya da iki renkte ışık verebilir.
Laser Türleri
Laserlerin çoğunda, aralarındaki boşlukta bol
m iktarda “uyarılmış” atom bulunan iki ayna
vardır. Aynalardan biri, içinden az bir m iktar­
da ışık geçecek biçimde yapılmıştır; böylece
“uyarılmış” atom ların “kendiliklerinden” çı­
kardıkları ışık, aynaların arasında birçok kez
ileri geri seker. Işık her sekişte daha da
parlaklaşır ve sonunda bir uçtaki aynadan
ince, yoğun (parlak) bir ışık demeti biçiminde
çıkar.
Gaz laserlerinde, aynaların arasındaki or­
tam gazla doldurulur. En yaygın kullanılan
gaz laserlerinde helyum ve neon gazları karı­
şımından yararlanılır; bunlar içi bu gazlarla
doldurulmuş ve iki ucunda iki ayna bulunan
cam tüp biçimindedir. Helyum ve neon gazla­
rının atom ları, tüpten elektrik akımı geçi­
rilerek “uyarılır” ve sonuçta koyu kırmızı,
ince bir ışık demeti elde edilir. Laser gösteri­
lerindeki yeşil, mavi ve sarı laser ışınlarını
elde etm ek için argon gazı kullanılır. Eğer
karbon dioksit gazı kullanılırsa, gözle görüle­
meyen güçlü bir kızılötesi (enfraruj) ışınım
demeti elde edilebilir. Böyle bir ışın dem eti­
nin taşıdığı güç, birkaç milimetreye sıkıştırıl­
206 LASER
mış çok sayıda elektrikli ısıtıcının ürettiği
güce eşdeğerdir; bu ışın demeti kalın çelik
levhaları delip geçebilir, cisimleri çok uzaktan
tutuşturabilir.
Bir başka laser türü de yarıiletken laserler-
dir. Bunlarda, topluiğne başından daha kü­
çük son derece katışıksız bir kristal blok
bulunur; bloğun yüzleri, ışığın blok içinde
ileri geri yansımasını sağlayacak biçimde par­
latılmıştır. Burada da atom lar elektrik akı­
mıyla uyarılır ve laser demeti her iki uçtan da
bir ışık konisi biçiminde dışarı çıkar.
En yaygın kullanılan laserler, gaz laseri ve
yarıiletken laser olmakla birlikte, çeşitli alan­
larında başka türden laserler de kullanılır.
Örneğin renkli sıvı çözeltilerinden, yakut
kristallerinden, camın içine gömülmüş neo­
dimden ve renkli plastiklerden yapılmış laser­
ler vardır. H atta, kullanıldıktan sonra yenebi­
len. parlak, yeşil jöleden yapılmış bir laser
bile geliştirilmiştir.
Laserlerin Kullanıldığı Alanlar
Laserler güneş ışığından çok daha parlak, çok
şiddetli ışık üretir ama, saniyeden daha kısa
bir süre içinde açılıp kapatılan bir laserden,
daha da parlak ışık darbeleri (flaşları) elde
edilebilir. Bu yöntemle üretilen anlık ışık
darbeleri, yüzlerce elektrik santralının hep
birlikte çalışarak üreteceği enerjiden çok da­
ha güçlüdür.
Laser ışığı çok ince bir ışın demeti halinde
yoğunlaştırılabildiğinden, ışık demeti uzun bir
yol aldıktan sonra da görülebilir ve ölçülebi­
lir. Oysa sıradan bir ışık demeti yol aldıkça
çevreye dağılır. Laser ışığının bu özelliğinden,
telem etre denen uzaklık ölçüm aygıtlarında
yararlanılır. Laserli telem etrelerde, belirli bir
hedefe gönderilen bir laser ışığı darbesinin,
Küçük bir yarıiletken laserde, çok küçük, yüzeyleri
parlatılm ış bir kristalden yararlanılır. Aygıttan
salınan ışık demeti son derece yoğundur.
Optik lifler, ince laser ışık dem etlerinin çevreye
yayılmaksızın ya da gücünü kaybetmeksizin çok
uzaklara gönderilebilm esini sağlar.
hedefe ulaşıp geri dönme süresi ölçülerek,
hedefin uzaklığı duyarlı bir biçimde saptana­
bilir. Bu, sesin yankılanmasından yararlanıla­
rak yapılan ölçümlere oldukça benzer. Dünya
ile Ay arasındaki uzaklığı ölçme çalışmasında
da bu yöntem uygulanmış ve bir santimetrelik
hata payıyla çok duyarlı bir sonuç elde edil­
miştir.
Yoğunlaştırılmış bir laser ışığı dem eti, çok
küçük bir nokta üzerine odaklandırılabilir ve
hareketli aynalardan oluşan bir sistemin yar­
dımıyla cisimlerin üzerinde gezdirilebilir. Bu
yöntemle çok duyarlı ve küçük cisimler aydın­
latılabilir, bunların üzerinde kaynak yapılabi­
lir, hatta delinebilir. Elektronik devre ele­
manlarının yapımında bu teknikten yararlanı­
lır. Diş hekimliğinde, dişlerin ağrısız bir
biçimde oyulmasında da laser kullanılabilir.
Kom pakt diskle çalışan video ve pikaplarda,
diskin “okunm asında” da laser demetinden
yararlanılır.
İnce bir laser demeti, bir optik lifin içinden
de kolaylıkla geçirilebilir; optik lif, iki tür
camdan yapılmış, ince, esnek bir liftir ve bir
uçtan beslenen ışık, lif boyunca yol alır ve
gücünden hiçbir şey kaybetmeksizin öteki
uçtan dışarı çıkar. Tıpta ve mühendislikte,
normal yöntemlerle ulaşılamayan noktaların
aydınlatılmasında, optik lifli laser aygıtları
kullanılır (bak. U f O P T İĞ İ).
Cerrahlıkta, zarar görmüş dokuları kesip
alm ak, aynı zam anda yaraları iyileştirmek,
kanamayı durdurm ak için, ışın şiddeti son
derece yüksek karbon dioksit laserleri kulla­
nılabilir. Bu tür laserler, gözün ağtabakasın-
daki (retina) zedelenmeleri gidermek ve belli
türden kanserleri tedavi etm ek için başarıyla
kullanılmaktadır. Bilim adamları, gelecekte
pek cok neodim laserinden eşzamanlı olarak

üretilen son derece şiddetli laser ışık darbele­
rinin çok küçük m addeler üzerinde toplana­
rak, bunların istenilen noktaya kadar ısıtılıp
sıkıştırılabileceklerine ve böylece denetimli
bir çekirdek kaynaşması (füzyon) tepkimesi­
nin (G üneş’te ve hidrojen bombasının patla­
masında olan tepkimeye benzer biçimde)
gerçekleştirilebileceğine inanm aktadırlar. Bu
başarılırsa, deniz suyu gibi sıradan bir m adde­
den, neredeyse sınırsız ölçüde elektrik enerji­
si elde etm e olanağı doğacaktır.
Laserler, katışıksız tek renkli ışık ürettikle­
rinden, bu aygıtlardan hologram denen üçbo-
yutlu resimlerin çekilmesinde {bak. HOLOG­
RAM) ve santimetrenin milyonda biri kadar
küçük ölçekteki uzunluk değişimlerinin ölçül­
mesinde yararlanılır. Depremleri önceden
kestirmek amacıyla kayaçlardaki çok küçük
hareketlerin belirlenmesinde, ayrıca jet mo­
toru ve benzeri makine parçalarındaki çok
küçük kusurların saptamasında da bu tür
laserler kullanılır.
Laserler ve İletişim
Laserlerin belki de en heyecan verici kullanıl­
ma biçimi gelecekteki telekomünikasyon sis­
tem lerinde görülecek. Bugün, yüzlerce ayrı
telefon konuşması, aynı anda, yarıiletken bir
laserin ürettiği çok kısa ışık darbelerinden
oluşan mors alfabesine benzeyen bir koda
çevrilebilmektedir. Bu ışık darbeleri, özel bir
camdan (bu cam o denli saydamdır ki, 1 km
kalınlığındaki bir pencere camı haline getiril­
se bile, camdan öte taraf rahatlıkla görülebi­
lir) yapılmış ince bir optik lifle istenilen yere
iletilebilir. Lifin öteki ucunda ışık darbeleri,
içerdikleri kodlar çözülerek yeniden ayrı tele­
fon konuşmalarına dönüştürülür ve o anda
yüzlerce değişik binaya gönderilir (bak. TELE­
KOMÜNİKASYON). Yüzlerce telefon kablosunun
yaptığı işi tek bir optik lif yapabilir. G ünü­
müzde optik lifli laser iletişim sistemleri hem
televizyon görüntülerini, hem de telefon ko­
nuşmalarını iletmenin başlıca aracıdır ve bu
sistemlerden yararlanarak bilgisayarlar ara­
sında iletişim ağları kurulm aktadır.
Maserler
Laserler ışığı, maserler ise mikrodalgalar ı
(radyo, televizyon ve radarlarda kullanılan
LATİMERYA 207
elektrom agnetik dalgalar) yükseltir. M aser
sözcüğü, “ Uyarılmış Işınım Yayımıyla M ikro­
dalga Yükseltimi” anlamındaki İngilizce “Mic-
rowave Amplification by Stimulated Emission
of Radiation” sözcüklerinin ilk harflerinden
gelir. Charles Tovvnes, laserin geliştirilmesini
olanaklı kılan kuramsal çalışmasına başlama­
dan önce, çabalarını temel olarak radyo
dalgalarının yükseltilmesi üzerinde yoğunlaş­
tırmıştı. Tovvnes, iletişimde kullanılan m ikro­
dalgaları denetlem ek için bir sistem bulmaya
çalışıyordu. Sonuçta laser gibi belli frekans­
larda uyarılan enerjiye dayalı olarak çalışan
maşeri geliştirdi.
Laser, temel olarak ışık (görünür ışık ve
ona yakın ışınım) frekanslarında; maser, m ik­
rodalga (görünmeyen ışınım) frekanslarında
çalışır. Gerçekleştirilen ilk denem elerden
sonra da katı m aserler ve gaz maserleri
geliştirildi. Katı m aserler, çok düşük sıcaklık­
lar ile mutlak sıfıra yakın sıcaklıklar arasında
kullanılabilen zayıf magnetik kristallerde de­
polanmış enerjiyle harekete geçirilir. Bu m a­
serler, pek çok elektronik aygıtın geliştirilme­
sini ve yetkinleştirilmesini olanaklı kılmıştır.
LATİMERYA yaklaşık 350 milyon yıl önce­
sinden beri pek az değişikliğe uğrayan bir
balıktır ve “yaşayan fosil” olarak ün kazan­
mıştır. Adını Güney Afrikalı müze m üdürü
E. D. Courtenay-Latim er’den almıştır. Ayrı­
ca bu balığa öbür fosil akrabaları gibi içi boş
yüzgeç dikenlerinden ötürü. Yunanca bir
sözcükten türetilen “koelakant” adı da veril­
miştir.
Latim eryanın gövdesi iri ve kaba pullarla
örtülü, yüzgeçleri saplı, üç parçalı kuyruk
AR D E A
Günümüz latimeryasından bir örnek.
208 LATİN AMERİKA

yüzgecinin ortasındaki parça küçüktür. Bu
balıkların en son 70 milyon yıl önce yaşadığı
ve daha sonra yok olduğu sanılırken canlı bir
örneğinin yakalanması bilim dünyasında bü­
yük şaşkınlık yarattı. Bilimsel adı Latimeria
chalumnae olarak belirlenen bu balık Güney
Güney A m erika’nın en geniş yeri 4.830 kilo­
m etreden fazladır. Ö te yandan Panam a Kısta-
ğı’nın genişliği 48 kilometreyi geçmez. Bölge
doğudan batıya yedi zaman kuşağını içerir.
Ayrıca bak. B a t i H i n t A d a l a r i ; G ü n e y A m e r i ­
ka ; O rta A m e r îk a .

A frika açıklarında bir trol ağma girmişti. Ele

geçen latimeryanm uzunluğu 1,5 m etre, ağır­ LATİN A M E R İK A 'N IN AYRI M ADDELERDE
lığı 58 kilogramdı. Sonuçsuz kalan uzun araş­ A N LA TILA N B A Ğ IM S IZ ÜLKELERİ
tırm aların ardından Kom oro A daları açıkla­
rında aynı türün birçok örneği daha bulundu. ANTIGUA VE BARBUDA KOSTA RİKA
ARJANTİN KÜBA
A m a daha sonra bu balıkların ada Y erliler’i BAHAMALAR MEKSİKA
tarafından yıllardan beri yakalandığı, tuzlanıp BARBADOS NİKARAGUA
BELİZE PANAMA
kurutularak yendiği, pullu derilerinin zımpara BOLİVYA PARAGUAY
olarak kullanıldığı anlaşıldı. BREZİLYA PERU
DOMİNİKA SAİNT CHRİSTOPHER VE
İlk latim eryalar bataklıklarda yaşıyor, kaslı DOMİNİK CUMHURİYETİ NEVİS FEDERASYONU
yüzgeçlerini kullanıp sudan dışarı sürünerek EKVADOR SAİNT LUCİA
çıkıyorlardı. Biyologlar latimeryaya yakın ak­ EL SALVADOR SAİNT VİNCENT VE
GRENADA GRENADİNLER
raba türlerin evrim sonucu amfibyumlara GUATEMALA SURİNAM
dönüştüğüne inanm aktadırlar. Günüm üz lati- GUYANA ŞİLİ
HAİTİ TRİNİDAD VE TOBAGO
m eryalan A frika’nın güneydoğu kıyıları açık­ HONDURAS URUGUAY
larında, 100-300 m etre derinlikteki sularda JAMAİKA VENEZUELA
yaşayan güçlü ve keskin dişli etçil balıklar­ KOLOMBİYA
dır.
Bu balıkların yum urtaları dişinin içinde LATİN AMERİKA EDEBİYATI, Latin A m e­
açılır ve erişkinlere benzeyen yavrular canlı rika’da İspanyolca ve Portekizce yazılmış
olarak doğar. edebiyat yapıtlarını kapsar. İlk yazılı m etinler
Y enidünya’nın İspanyol fatihlerinin İspanya’
LATİN AMERİKA, M eksika, O rta A m erika, ya gönderdikleri raporlardı. İspanyollar’m
Batı Hint Adaları ile Güney A m erika kıtasını atılganlığı ve A m erika Yerlileri’nin yiğitliği
kapsar. Bu bölgenin Latin A m erika olarak pek çok yazıya ve şiire esin kaynağı olmuştur.
adlandırılmasının nedeni buraya çoğunlukla Bunların en ünlüsü İspanyol Alonso de Ercil-
dilleri Latince kökenli olan İspanyol ve Porte- lay Züniga’nm (1533-94), Şili Yerlileri’nin soylu
kizliler’in yerleşmiş olmasıdır. B urada yaşa­ direnişini ve şairin bu dönemdeki acılarım
yan A vrupalılar’a da Latinler denir. Ayrıca, dile getiren La Araucana’dır. 20 binin üstün­
bir zam anlar İngiliz sömürgesi olan ve İngiliz­ de koşuktan oluşan bu şiir yeni topraklardan
ce konuşulan Jam aika ile Trinidad gibi çok fışkıran ilk gerçek edebiyat ürünüdür.
sayıda Karayib ülkesi de bu bölgededir. 1600’de artık fetihler sona ermişti. A vrupa­
Latin A m erika dünya yüzölçümünün yüzde lI işgalciler “efendi” , Yerliler ise çoğunlukla
15’ini kaplar. Nüfusu toplam dünya nüfusu­ köleydi. Zenginler hâlâ İspanya ve Portekiz’i
nun yaklaşık yüzde 8’i kadardır. Kuzey-gü­ anayurtları olarak görüyordu. Yazılanlar ise
ney uçları arasındaki uzaklık 9.650 kilom et­ A m erika’yla ilgili olmakla birlikte Portekiz ve
redir. Ekvator çizgisi de Latin A m erika’dan İspanyol edebiyatının kötü bir taklidi olm ak­
geçer. Topraklarının büyük bölümü güney ya­ tan öteye geçemiyordu. A m a bunlar içinde
rıkürededir. Bölgenin büyük bölümü Oğ­ MeksikalI bir rahibe olan Juana Ines de la
lak dönencesi ile Yengeç dönencesi arasın­ Cruz (1651-95) gerçekten edebiyat değeri
da kalır. Tropik ve astropik iklim kuşağın- olan şiirler ve oyunlar yazdı. Portekiz söm ür­
dadır. gesi olan Brezilya’nın en ünlü yazan Jose
Latin Am erika toprakları bazı yerlerde çok Basflio da Gam a (1740-95) ilk kez şiirlerinde
genişler, bazen de çok daralır. Örneğin, Y erliler’in yaşamını işledi.

Özgürlük ve Romantizm
İspanyol sömürgelerinin özgürlük mücadelesi
(1808-26) aynı zamanda kültürel bağımsızlık
mücadelesinin de başlangıcıdır. Bu tarihten
başlayarak yazarlar İspanyol ve Portekizli­
le rin torunları olarak değil Latin Amerikalı
bilinciyle yazdılar. Yapıtlarında toplumsal so­
runlara eğildiler. Ne var ki, baskıcı ve acıma­
sız yönetimler altında özgürce yazmaları hiç
de kolay olmadı. Savaş yılları sırasında siyasal
ve yurtsever edebiyat öne çıktı. Ekvadorlu
Jose Joaqum de O lm edo’nun (1780-1847) La
Victoria de Junîrı: Canto a B o livar (1825; “Ju-
ninZ aferi: Bolıvar’a Şarkı”) adlı kahram anlık
destanı Simön Bolıvar önderliğindeki güçlerin
İspanyollar’a karşı kazandığı zaferin anısına
yazılmıştır ve bugün hâlâ değerini korum ak­
tadır.
Latin A m erika’nın gerçek anlam da ilk ro­
mancısı MeksikalI Jose Joaquın Fernândez de
Lizardi (1776-1827), 19. yüzyıl başındaki
Meksika toplum unu canlı bir biçimde anlatan
El periquillo sarniento'yu (1816; “Kaşınan
Papağan”) yayımladı. Kitabın baş kişisi bir
picaro ya da serseridir. Lizardi bu yapıtında
toplum un gelenek ve törelerini eleştirir. Bu
kitap M eksika’da bugün de en çok okunan
kitaplar arasındadır.
Latin A m erika’da savaşlar ve askeri dikta­
törlükler birbirini izliyordu. Bunların içinde
en çok nefret toplayanlardan biri A rjantin
diktatörü Juan M anuel de Rosas idi. Kanlı
yönetimi sırasında birçok yazar sürgüne gön­
derildi. Bu yazarlar, kalemleriyle komşu ül­
kelerden Rosas’a savaş açtılar. Jose Pedro
Crisölogo M ârm ol’un (1817-71) ilk A rjantin
romanı kabul edilen ünlü yapıtı Am alia
(1851) Rosas yönetiminin korkunçluğunu ser­
giler. Domingo Faustino Sarmiento (1811-88)
ise Facundo (1845) adlı uzun denem esinde,
altüstlüklerin yaşandığı toplum ların, diktatör­
lüklere yol açtığım anlatır.
Sarmiento ve M ârm ol, A vrupa’daki R o­
mantizm Akım ı’ndan etkilenen yazarlar ara­
sındadır. Bu yazarlar çoğunlukla konularını
ülkelerinin tarihinden ve sıradan insanların
yaşamlarından seçtiler. Tarihsel romanların
en güzellerinden biri Dom inik Cumhuriye­
tin d e n M anuel de Jesüs Galvân’ın (1834-
1911), Am erika Yerlileri’ne İspanyollar’ın
LATİN AMERİKA EDEBİYATI 209
uyguladıkları kıyımı anlatan Enriquillo (1882)
adlı yapıtıdır. A m erika Yerlileri’nin destanla­
rından ve sınır savaşlarından esinlenilerek
pek çok öykü ve şiir yazılmıştır.
Latin Am erika Rom antizm ’i pam palarda
sığır güden goşo’lan şiirlerde ele aldı. A rjan­
tinli Jose H ernândez’in (1834-86) en ünlü
yapıtı, özgürlüğünü yok eden toplum a karşı
başkaldıran goşonun mücadelesini anlatan El
gaucho Martin Fierro (1872; “Goşo M artin
F ierro”) adlı şiiridir.
Gerçekçilik ve Doğalcılık
A vrupa’da olduğu gibi Latin A m erika’da da
gerçekçi ve doğalcı yazarlar çıktı. Yapıtların­
da kent yaşamını, toplumsal değişimleri ve
insanı anlattılar. Rom antikler gibi gerçekçi
yazarlar da halk kültürünün tiplerinden yarar­
landılar. Bu yapıtlarda yasalar ve düzen, orta
sınıf değerleri, onurlu ve güvenilir olmak
elüstünde tutulurken, açgözlülük ve yalancı­
lık yerildi. Doğalcı yazarlardan Arjantinli
Eugenio Cambaceres (1843-88) çağdaş değer­
leri, Sin rumbo (1885; “Yönsüz”) adlı yapıtın­
da kıyasıya yerer. Brezilya’da yayımlanan ilk
önemli doğalcı rom an, Rio de Janeiro sokak­
larındaki yaşamı anlatan, M anuel A ntönio de
A lm eida’nm (1831-61) Memörias de um Sar-
gento de Milicias (1854-55; “Bir Milis Çavuşu­
nun A nılan”) adlı kitabıdır. Brezilyalı
gerçekçi romancı ve öykü yazarları içinde
belki de en önemlisi olan Joaquim M aria
M achado de Assis’in (1839-1908) en güzel
romanı D om Casmurro’dur (1899). Euclydes
da Cünha (1866-1909) kuzeydoğunun çorak
topraklarında hayvancılıkla geçinen insanla­
rın unutulmuşluğu üzerine bir protesto niteli­
ğinde olan Os Sertöes’i (1902) yazdı.
Çağdaş Edebiyat
1880’lerden önce Latin Amerikalı yazarlar
başka ülkelerin edebiyat türlerini örnek alır­
lardı. 19. yüzyılın sonunda gelişen M oder-
nizm A kim inin öncüleri Emile Z ola’nın D o­
ğalcılık, A vrupa’da gelişen M addecilik akım­
larına ve orta sınıf değerlerine karşı çıktılar.
Hem düzyazı, hem de şiir yazan Kübalı Jose
M artı (1853-95) ve Perulu M anuel Gonzâlez
Prada (1848-1918) dilin dinamizminden yarar­
lanarak değişime ve yenileşmeye yöneldiler.
210 LATİN AMERİKA EDEBİYAT'
Pan Am erican Union H ispanic Society o f A m erica
Soldan sağa: NikaragualI şair Ruben Darıo, Ş ilili şair Gabriela Mistral, MeksikalI Octavio Paz ve GuatemalalI
romancı Miguel Ângel Asturias.
1888’de NikaragualI şair Ruben D ario’nun
düzyazı ve şiirlerden oluşan A zu l (1888;
“Mavi”) adlı kitabı büyük yankılara yol açtı.
Bu, M odernizm ’i tam anlamıyla içeren bir
kitaptı. Yeni biçim arayışları, dilin yeni ve
heyecan verici bir biçimde kullanılmasını,
yeni bir bilinci ve duyarlılığı gerektiriyordu.
Modernizm, çeşitlilik gösteren bir akımdı;
KolombiyalI yazar Jose Asuncıon Silva (1865-
96) ve Meksikalı M anuel G utierrez N âjera
(1859-95) bu akımın içinde yer aldılar. Am a
bu alanda en başarılı yapıtları, çok işlek bir
dille yazan Ruben D arıo, A rjantinli Leopol-
do Lugones (1874-1938), Meksikalı Am ado
Nervo (1870-1943) ve UruguaylI Delmira
Agustini (1886-1914) verdiler.
Başlangıçta şairler duygularım ince ve m ü­
zikli bir dille şiire döktüler. 1898 İspanya-
Am erika Savaşı’ndan sonra ise, kendi ülkele­
rinin güzelliklerinden ve sorunlarından söz
etmeye başladılar.
20. yüzyılda toplumsal adaletsizlikler ve
Am erika Yerlileri’nin uğradıkları haksızlıklar
Latin Am erika edebiyatının tem el konuları
oldu. M ariano Azuela (1873-1952) Mesika
Devrim i’nin acılarını ve dehşetini anlatan
A yaklan m a’yı (L os de abajo; 1916) yazdı. Ko­
lombiyalI yazar Jose Eustasio Rivera
(1889-1928) L a vorâgine’de (1924; “Kasırga”)
Amazon orm anlarında çalışan kauçuk işçileri­
nin yürekler acısı, çetin yaşamlarını anlattı.
Venezuelalı Römulo Gallegos (1884-1969),
büyük çiftlik sahibi acımasız bir kadını konu
alan D ona Barbara (1929) adlı yapıtıyla Latin
Layle Silbert W ide W orld
A m erika’nın önde gelen romancıları arasına
katıldı. Uruguaylı Horacio Quiroga (1878-
1937), A rjantin’in kuzeyindeki tropikal böl­
gede geçen öykülerinde, doğa güçleri karşı­
sındaki insanı konu aldı.
İlgi çekici bir roman olan B ozkırdaki G öl­
geler’de ( D on Segundo Sombra; 1926) A rjan­
tinli Ricardo Güiraldes (1886-1927) bir taşra
kasabasından kaçan öksüz bir çocuğun öykü­
sünü anlattı. A rjantin’in ulusal simgesi goşo-
yu efsanevi bir halk kahram anı olarak ele
aldı.
Brezilyalı yazarlar çok geniş olan ülkeleri­
nin çeşitli bölgelerinde, özellikle de kuzeydo­
ğuda, kültürlerini korumanın önemini vurgu­
ladılar. Jose Lins do Rego Cavalcanti (1901-
57) Ciclo de Cana de A çucar (“Şekerkam ışı”)
adını taşıyan rom an dizisinde, plantasyon
yaşamından kesitler verir. Erico Lopes Veris-
simo (1905-75) O Tem po e o Vento (1949-62;
“Zam an ve Rüzgâr”) adlı üçlü rom anında,
Rio G rande do Sul yöresinin tarihini olağan­
üstü bir sevecenlikle yeniden yaşatır. Joâo
Guim âraes Rosa (1908-67), G rande Sertao:
Veredas (1956; “Büyük Sertao: Patikalar”)
adlı epik rom anında Brezilya’nın kuzeydoğu­
sundaki uzak, barınmaya elverişsiz ve çorak
topraklardaki yaşamı anlattı.
Şiir
M odernizm Akım ı’nın ardından çok yetenekli
şairler yetişti. Nobel Edebiyat Ö dülü’nü ka­
zanan Şilili kadın şair G abriela Mistral (1889-
1957) sade ve dolaysız anlatımıyla ilgi çekti.
 LATİN AMERİKA EDEBİYATI 211

Çocuklarına olan özlemini dile getiren güldes­
tesi Desolaciörı (1922; “K eder”), etkileyici bir
duyarlılık taşır. Cesar Vallejo (1892-1938)
İspanyol dilinin en büyük ustalarından biridir.
Şiirleri insanın çektiği acılarla yüklüdür. Ölü­
m ünden sonra, 1939’da yayımlanan Poemas
humanos'ta (“İnsan Şiirleri”), daha güzel bir
geleceğe olan um udunu yansıtır. Vallejo,
İspanyolca’yı cesur ve şaşırtıcı biçimlerde
kullandı. 1930’larda Peru’nun bir taşra ken­
tindeki kapalı aile yaşamını terk ederek,
komünistlerin safında İspanya İç Savaşı’na
katıldı.
Şilili şair Pablo N eruda da komünistti
(1904-73). Şiirleri, özellikle de büyük epik
yapıtı Canto General (1938-50; “Evrensel Şar­
kı”) yaşam deneylerinin coşkulu bir anlatımı­
dır. N eruda ezilenlerin ve sömürülenlerin
şairidir. Meksikalı Octavio Paz (doğumu
1914) çok yönlü bir yazardır. Libertad bajo
palabra (1968; “Söz Verilen Özgürlük”) adını
taşıyan yapıtında, şiirih bir uyanış olduğu ve
insanlığın kurtuluşunun önünü açtığı görüşü­
nü savunur.
Portekizce konuşulan Brezilya’da M oder-
nizm Akımı 1920’lerde başladı. En çok Sâo
Paulo’da kök salan bu akımın öncüsü şair ve
romancılar, Portekiz’le bağlarını koparm ak­
tan yanaydılar. Oswald de A ndrade’nin
(1890-1954) M emörias Sentimentais de Joâo
M iram ar (1924; “Joâo M iram ar’ın Duygusal
A nılan”) adlı romanı bu akımın tipik bir
örneğidir. Jorge de Lima (1895-1953) ise
Avrupa geleneğinden koparak Kuzeydoğu
Brezilya’nın bölgeci şiir hareketine katıldı.
to Roa Bastos (doğumu 1917) Hijo de hom-
bre'da (1960; “ İnsanoğlu") benzer bir konuyu
irdeler, ama daha yumuşak ve dokunaklı bir
üslubu vardır.
Meksikalı Juan Perez Rulfo’nun (1918-86)
Pedro Pâramo (1955) adlı bir kısa romanı ve
Kızgın Ova (El Ilano en llamas\ 1953) adında,
öykülerini topladığı bir kitabı vardır. Kitapla­
rındaki olaylar ıssız ve sıcak bir vadide geç­
mektedir.
KolombiyalI roman ve öykü yazarı Gabriel
G ard a M ârquez (doğumu 1928), 1982 Nobel
Edebiyat Ödülü sahibidir. Ünlü romanı Y ü z­
yıllık Yalm zlık'ta (Cien ânos de soledad;
1967) küçük bir kasabanın tarihiyle sınırlı
kalmayıp Güney A m erika’nın, dünyanın, hat­
ta evrenin geçmişini gözler önüne serer.
Kitabın kahram anları sevgi, tutku, savaş,
devrim, bolluk ve yoksulluk içinde yuvarla­
nır. Anlatılanlar düşsel olduğu kadar gülünç
ve acıklıdır.
Meksikalı Carlos Fuentes’in (doğumu
Pan Am erican Union

Roman
Yenilikleri denem ekten korkmayan Latin
Am erikalı yazarlar, edebiyat alanında ulus­
lararası üne ulaştılar. Edebiyat yaşamına
1920’lerde, Buenos A ires’in aydın çevresi
içinde başlayan Jorge Luis Borges (1899-
1986), öykü ve denem elerinde insanın doğası­
nı keşfetmeye çalıştı. Çağdaş A rjantin edebi­
yatında çok önemli bir yeri olan Borges,
İspanyol dilinin en usta yazarlarından biridir.
GuatemalalI Miguel Ângel Asturias (1899-
1974), başyapıtı Sayın Başkan' da (E l senor
presidente ; 1946) diktatörlüklerin neden oldu­ Kolom biyalI yazar Gabriel Garcıa Marquez
ğu yıkım ve acıları anlatır. ParaguaylI Augus- daktilosunun başında çalışırken.
212 LATİNCE
1928) romanları ve öyküleri büyük, büyüleyi­
ci bir ülkenin insanlarının derinlemesine ince­
lemesidir. Terra Nostra adlı rom anında ülke­
nin kültür mirasını keşfetmeye çalışır. Perulu
romancı M ario Vargas Llosa (doğumu 1936)
Kent ve Köpekler (La ciudad y los perros;
1963) adlı kitabında bir askeri akademideki
insanlıktan uzak yaşamı anlatırken, Peru top-
lumunun zayıflıklarını irdeler.
Brezilya edebiyatı, yerel gelenekler ile mo­
dernleşme arasındaki çatışmayı yansıtır. Gra-
ciliano Ramos (1892-1953) Infância (1945;
“Çocukluk”) adlı anı kitabında yoksulluk
koşullarında kendini nasıl yetiştirdiğini anla­
tır. Joâo Cabral de Melo Neto (doğumu 1920)
ise “M orte e Vida Severina” (“Bir Severino’
nun Yaşamı ve Ö lüm ü”) şiirinde, geleneksel
kökler ile çağdaş yaşam arasındaki çelişkileri
sergiler.
LATİNCE. Eski R om a’da cumhuriyet ve im­
paratorluk dönem lerinde kullanılan Latince,
İtalyanca, Fransızca ve İspanyolca gibi çağdaş
Roman dillerinin atasıdır. Başlangıçta İtalya’
nın orta kesiminde küçük bir bölge olan
Latium ’da yaşayan bir topluluğun diliydi.
Rom alılar’ın İÖ 3. yüzyıldan başlayarak A v­
rupa’daki ve A frika’nın Akdeniz kıyısındaki
halkları egemenlikleri altına alması sonucu
Latince geniş bir bölgeye yayıldı. Roma
İm paratorluğu’nun sınırları içinde konuşulan
farklı lehçeler zamanla yerel dillere dönüştü.
Latince batıda 18. yüzyıla kadar din, bilim,
felsefe ve edebiyat dili olarak varlığını sür­
dürdü.
Günüm üzde konuşulan Avrupa dilleri, La­
tin alfabesini kullanm akta ve Latince kökenli
birçok sözcük içermektedir. Latin dillerine de
zaman içinde Rom a İm paratorluğu’nun ege­
menliği altındaki halkların, özellikle Yunanlı­
la rın dillerinden sözcükler karıştı.
Rom a İm paratorluğu’nun istila ettiği batı
eyaletlerinde Latince resmi dil durum una
geldi ve bu bölgelerdeki kentler de Roma
kültürünün m erkezleri oldu. Bugün Fransa,
İspanya ve İtalya olarak bilinen bölgelerde
herkes Latince konuşuyordu. M ahkem elerde,
okullarda ve evlerde konuşulan dil Latince’y­
di. Gündelik konuşma dili, tarih, şiir ya da
resmi belgeleri yazarken kullanılan dilden
daha sadeydi ve daha hızlı değişime uğruyor­
du. Şiir ve düzyazıda da Latince’nin değişik
biçimleri kullanılıyordu.
Zam anla değişik bölgelerin Latince’si öyle
farklılaştı ki, İtalya’da yaşayan birisi, Fransa
ya da İspanya’da yaşayan birisini neredeyse
anlayamaz oldu. Latince’nin giderek gelişen
çeşitli lehçeleri zamanla İtalyanca, Fransızca,
M ansell C olleaion
İS 79'daki yanardağ
patlaması sonucunda
İavlar altında kalan
Pompei kentinde, birçok
Latince yazı örneği
bulundu. Fotoğrafta sıcak
içecekler satan bir
dükkânın kalıntıları
görülm ektedir. B ü tü r bir
dükkânın Latince adı
therm opilium idi. Kapının
üzerinde bu sözcüğün bir
bölümü
okunabilmektedir.
Kapının solundaki
duvarda ise dükkânaa
çalışan kızların adları
yazılıdır. Yazılar epeyce
silinm iş olmakla birlikte
uzmanlar Aegle,
Maria, Arsellina ve
Zmyrna adlarını
okuyabilm işlerdir.

İspanyolca, Portekizce ve Rum ence’ye dö­
nüştü. Rom alılar’ın dilinden türedikleri için
bunlara Rom an dilleri ve bu dillerin konuşul­
dukları ülkelere de genellikle Latin ülkeleri
dendi.
Bu yerel diller yüzyıllarca yalnızca konu­
şurken kullanıldı. Ortaçağda bile edebiyat
yapıtları ve resmi belgeler Latince yazılırdı.
Kilise törenleri Latince yürütülürdü. Kutsal
Kitap, Vulgata olarak adlandırılan Latince
metinden okunurdu.
Reform hareketiyle birlikte, Kutsal K itap’
ın çeşitli dillere çevrilmesi sonucu, Latince
daha az kullanılmaya başlandı ama 20. yüzyı­
lın ikinci yarısına kadar Katolik Kilisesi’nin
resmi dili olmayı sürdürdü. Kilise törenleri
bazen hâlâ Latince yapılır. Bach, M ozart,
Beethoven gibi büyük sanatçıların dinsel mü­
zik besteleri Latince sözler içerir. Papa, resmi
bildirilerini Latince yazar; yakın zam anlarda
da V atikan, Latince makale ve yorum lara yer
veren Latinitas adlı bir dergi yayımlamıştır.
Paris’teki Sorbonne, İngiltere’deki Oxford
ve H ollanda’daki Leiden gibi A vrupa’nın eski
üniversitelerinde Latince dersler vardır. En
eski ve ünlü İngiliz üniversiteleri olan Oxford
ve Cam bridge’de ise Latince bilme zorunlulu­
ğu ancak 1960’larda kaldırıldı.
Latin Edebiyatı
İÖ 240 dolaylarında İtalya’nın güneyindeki
Yunan kentlerini fetheden Rom alılar’ın savaş
tutsağı aldıkları Yunanlı Lucius Livius An-
dronicus’un Latin edebiyatının gelişmesine
büyük katkısı oldu. Livius, H om eros’un
Odysseia adlı destanını Y unanca’dan Latince’
ye çevirdi. Bundan başka Yunan tiyatro
oyunlarını da çevirerek bir halk şenliğinde
sahneledi. Livius aracılığıyla Rom alılar, T ru­
va Savaşı efsanesini öğrenmiş oldu. İlk Latin
şairleri olan Gnaeus Naevius ve Quintus
Ennius, konusunu Rom a tarihinden alan epik
şiirler yazdılar ve R om a’nın başlangıcını T ru­
va efsanesiyle birleştirdiler. Naevius ve
Ennius oyunlar da yazdılar. Yapıtlarından
çok azı günümüze ulaşan bu iki şair, Latin
edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynadı.
Yunan komedilerini bilen Plautus, çoğu
kez aynı konulan kullandı. Konu hep A tina’
da geçiyordu ve kişiler hep Y unanliydı. Am a
LATİNCE 213
oyunlar Romalı izleyiciler için yazılmış, tipler
ve olaylar Rom a yaşamından alınmıştı. Plaü-
tus’un konu ve tiplerinden birkaçını Shakes-
peare daha sonra oyunlarında kullandı.
Plautus’tan daha sonra yaşamış bir komedi
yazarı olan Terentius’un konularını gene Yu­
nan oyunlanndan alan komedileri Plautus’un-
kilerden daha özenle kaleme alınmıştı ve
düşündürücüydü. Oy unlan insanlann hatala­
rına ve budalalıklanna, toplum daki kötülük­
lere parm ak basıyor ve o sırada herkesin
benimsemeye çalıştığı Yunan törelerine karşı
da uyarı niteliği taşıyordu.
Bu dönem den günümüze kalan tek önemli
düzyazı yapıt, Marcus Porcius C ato’nun yalın
ve ciddi bir dille yazmış olduğu tan m elkita-
bıdır.
A ltın Çağ. Latin edebiyatının en verimli ve
parlak dönemi İÖ 1. yüzyılda başladı. İÖ
80-42 arasında iki büyük Romalı şair yaşadı:
Büyük bir düşünür olan Lucretius (Titus
Lucretius Carus) Evrenin Yapısı (D e rerum
natura) adlı uzun şiirinde, sürekli hareket
halinde olan çeşitli atom ların birleşerek ev­
rendeki her şeyi oluşturduğunu anlattı. Luc­
retius doğaya büyük bir ilgi duyduğundan
atom kuram ını, şiirsel imgeler ve betimleme­
ler kullanarak açıkladı.
İtalya’nın kuzeyinde doğan Gaius Valerius
Catullus ise, asıl adı Clodia olan ve “Lesbia”
adıyla söz ettiği Romalı bir kadına duyduğu
sevgiyi anlatan şiirleriyle tanınır. Cum huriyet
döneminin son yıllannda yetişen iki önemli
yazar, Marcus Tullius Cicero ve Jül Sezar
(bak. C i c e r o ; Jü l S e z a r ) aynı zam anda devlet
adamı olarak da ünlüydü. Cicero’nun verdiği
parlak söylevler konsül seçilmesini sağladı.
Çok usta bir söylevci olan Cicero, konuşmala­
rıyla yurttaşlannı belli kararlar almaya yönel­
tirdi. Sezar da iyi konuşurdu ama onun siyasal
gücü emrindeki orduya dayanıyordu. Sezar’m
Galya seferine ilişkin yazıları Türkçe’de Gal-
lia Savaşı adıyla yayımlanmıştır.
Cicero, yaşamının son yıllannda siyasetten
uzak kalarak birçok konuda denem eler yazdı.
Ayrıca, arkadaşlarıyla tanıdıklarına, eğitimli
bir R om alinm çok resmi olmayan konuşma
diliyle m ektuplar da yazdı.
Cicero ile Sezar, Latince düzyazı sanatını
yetkinleştirerek Latince cümlelerin açık, ya­
214 LATİNÇİÇEĞİ
lın, akıcı ve güçlü bir anlatım özelliğine
kavuşmasını sağladılar. Cicero'nun çağdaşla­
rından tarihçi Sallustius (Gaius Sallustius
Crispus) ise kendine özgü bir gazetecilik dili
geliştirdi.
İÖ 40 ve 30'lardaki askeri ayaklanmalar
Roma Cum huriyeti'nin yıkılmasına yol açtı.
Augustus'un önderliğinde Roma İm parator­
luğu kuruldu. Augustus edebiyatın propagan­
da değerini biliyordu ve yazarları kendi yöne­
timinin sağladığı yararlardan söz etmeye zor­
ladı. Augustus döneminin en büyük şairleri
Virjil (bak. V İR Jİ l ) ve H oratius’tu (Ouintus
H oratius Flaccus).
Horatius fıkralar, eleştiriler, edebiyat ve
toplumla ilgili yorumlar içeren Satirae (İÖ 35;
“Yergiler”) adlı şiir kitabının yazarıdır. En
önemli yapıtları arkadaşlık, yaşamın tadını
çıkarma ve kırsal yaşam gibi birçok konudaki
düşünce ve duygularını dile getirdiği Odes
(“O dlar") adlı lirik şiir kitabı ve toplumsal
yergi niteliğindeki şiirlerinden oluşan E podes
tir.
Virjil ilk iki edebi yapıtında çok sevdiği
kırsal yaşamı konu aldı. Sığırtmaç Türküleri
(Eclogae ), çobanlar ve sürülerden söz eden
bazıları karşılıklı konuşma biçiminde yazılmış
kısa şiirlerden oluşuyordu. Georgica (İÖ 39-
29) da köy yaşamına ilişkin betimlemeleri
içeren, hayvanlar, arılar ve çiftçinin m utlulu­
ğuna değinen uzun bir şiirdi. VirjiPin en
önemli yapıtı ise Aeneis' tir (İÖ 1. yüzyıl). Bu
uzun şiir Truvalı kahram an A eneas’ın Truva’
dan kaçışını ve yeni bir yurt kurmak için
İtalya’ya gidişini yurtseverlik duygularıyla an­
latır. Aeneis öyle büyük bir şiirdi ki, daha
sonraki Latin şairleri Virjil’i taklitten başka
pek bir şey yapamadılar.
Augustus döneminin bir başka büyük yaza­
rı da tarihçi Livius’tu. İÖ 753’teki kuruluşun­
dan kendi çağına kadar Rom a’nın tarihini
yazdı. Livius’un yazdığı 144 kitaptan günümü­
ze yalnızca üçte biri kaldıysa da, bunlar hâlâ
Roma tarihi konusunda en önemli bilgi kay­
nağıdır.
Augustus döneminin öbür yazarları arasın­
da, yaşamının büyük bir bölümünü sürgünde
geçiren Ovidius (Publius Ovidius Naso), ağıt
tarzında güzel aşk şiirleri yazan Sextus Pro-
pertius ve Albius Tibullus sayılabilir.
Güm üş Çağ (İS 17-130). Şairlerin, impara­
torların R om a’yı bilgelik ve adaletle yönete­
ceklerine ilişkin umutları Augustus’tan sonra
yerini karamsarlığa bıraktı. İS 1. yüzyılda en
haini Neron olan dört kötü im parator tahta
geçti. Latin edebiyatının bu dönemde yergiye
yönelmesinin nedeni yönetimin kötüye gidi­
şiyle açıklanabilir. Birkaçı dışında bu yüzyılın
en nitelikli yazarları yergi ustalarıydı.
İS 65’te N eron'un öldürttüğü Seneca, bu
genellemenin dışındadır. Bir trajedi yazarı
olan Seneca'nın çok sayıda felsefi incelemesi
vardır. Seneca, İm parator Claudius’u konu
alan bir tek yergi yazdı.
Bir kuşak sonra Marcus Valerius Martialis
ve Decimus Iunius Iuvenalis, Roma toplumu
ve törelerini eleştiren yergilerini koşukla yaz­
dılar. Martialis, epigramlarıyla ünlüdür. Bun­
lar çağın kötülüklerini alaya alan, nükteli kısa
şiirlerdi. Iuvenalis ise çevresinde gördüğü
ahlaksal yozlaşmaya, açgözlülüğe, namussuz­
luğa ve haksızlığa karşı öfke dolu, uzun
yergiler yazdı.
Son klasik Latin yazarları, düzyazıyı yeğle­
yen iki Plinius ve Publius Cornelius Tacitus’
tu. Yaşlı Plinius (Gaius Plinius Secundus)
araştırmacı bir yazardı. Yazdıklarının çoğu
kayboldu. Kalan kitaplarından en önemlisi 37
cilt halinde yazılmış olan uzun bir doğa tarihi­
dir. İS 79’da Vezüv Yanardağı’nın lavları al­
tında kalarak öldü. Yeğeni Genç Plinius
(Gaius Plinius Caecilius Secundus) çeşitli konu­
larda deneme niteliğinde mektuplar yazdı.
Dönemin en büyük düzyazı ustası Tacitus
ise, R om a’nın im paratorluk dönemi tarihini
yazdı. Ailesiyle birlikte zalim Neron ve Do-
m itianus’tan çok çekti, dolayısıyla da im para­
torların suçlarını tüm karanlık yönleriyle açık­
ladı. İngiltere ve Almanya ile ilgili yazılar da
yazdı. Çoğunlukla olağandışı sözcüklerle dolu
olan zorlama üslubu, Cicero ve Sezar’ınkin-
den büyük bir farklılık gösterir.
LATİNÇİÇEĞİ. Pek çok ülkede park ve
bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen latin-
çiçeği (Tropaeolum majus) dünyaya Peru'dan
yayılmıştır. Yabani olarak yetişenlerin yalnız­
ca turuncu çiçekler açmasına karşı sarı, turun­
cu ve kırmızı tonlarıyla dikkati çeken pek çok
süs çeşidi geliştirilmiştir.

Latinçiçekleri güneşli yerlerde kolayca serpilip
gelişerek bahçeleri süsler.
Latinçiçeği biryıllık tırmanıcı bir bitkidir;
yani büyüme ve gelişme sürecini aynı yıl
içinde tam am layarak ölür. Bu yüzden de her
yıl yeniden dikilmesi gerekir. Işınsal bir da-
m arlanm a gösteren yuvarlak yaprakları var­
dır. Huni biçimli çiçeklerinin beş taçyaprağın-
dan biri uzayarak mahmuz biçimini almıştır
ve içinde “balözü” denen tatlı bir sıvı bulu­
nur. Çiçeğe balözü almaya gelen böcekler bu
mahmuzun ağzında bulunan çiçektozlarını
başka çiçeklere taşıyarak tozlaşmayı sağlar.
A m a, mahmuzun girişinde tozlaşmayı sağla­
yamayacak küçük böceklerin girmesini engel­
leyen* sert tüylerden oluşmuş ufak bir çit
vardır. Tozlaşma sonucu çiçekler döllenerek
her birinde bir tohum bulunan üç bölmeli
meyveler verir.
Latinçiçeklerinin tereyi andıran baharlı
yaprakları bazı yörelerde salata olarak yenir,
körpe meyvelerinden de turşu yapılır.
LAV, D ünya’nm iç kesimlerinden yerkabu-
ğundaki deliklerden ve çatlaklardan dışarı
doğru püsküren erimiş, kızgın kay açlardır.
Lavların görünüm ü büyük ölçüde sıcaklığına
ve kimyasal bileşimine bağlıdır. Yuvarlak bir
delikten dışarı çıkan lavlar çevreye yayılırken,
yuvarlak birikintiler oluşturur ve soğuyarak
bu biçimdeki kayaçlara dönüşür. D aha sonra
püsküren lavlar da bunların üzerini kaplaya­
rak daha kaim bir katm anın oluşmasına yol
açar. Bu sürecin birçok kez tekrarlanm ası
durum unda, yanardağ denen bir dağ ortaya
çıkar (bak. Y a n a r d a ğ ). Lavın dışarı aktığı
yuvarlak deliğe baca denir.
LAV 215
Lavlar bazı yerlerde, ince, uzun çatlaklar­
dan dışarı sızar; yarık denen bu tür çatlaklar­
dan çıkarak geniş bir alana yayılan lavlar,
yüzeyde oldukça ince bir katm an oluşturur.
Bacalardan ya da yarıklardan püsküren lavlar
bazen önüne gelen her şeyi örterek ya da
yakarak çevreye yayılır. Lav akıntılarının
kalınlığı 1 cm ile yüzlerce m etre arasında
değişebilir.
Yanardağlara yakın olan yerleşim merkez­
leri, kül ya da lav akıntıları altında her an yok
olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. İtalya’da İS
79’da Vezüv Y anardağı’nın püskürmesi sonu­
cunda, bugünkü Napoli’nin güneyinde bulu­
nan Pompei, Herculaneum ve Stabiae kentle­
ri lavların ve küllerin altında kalarak yok
olmuşlardır. Herculaneum ve Stabiae daha
çok lavların, Pompei ise daha çok küllerin
altında kalmıştı; bu nedenle Pompei 20.
yüzyılda yapılan kazılar sonucunda ortaya
çıkarılabilmiştir (bak. POMPEİ). Lavlar bazen
ormanları kaplar ve bunun sonucunda, ağaç­
lar kay açların altında gömülü kalır. Kay açla­
rın arasından aşağı sızan sular zamanla ağaç­
ları çürüterek bunları silis ve başka mineral
parçacıklarına dönüştürür. Böylece uzun yıl­
lar sonra, bütün bir ağaç gövdesinin yerini
silisten bir kütle alır. A B D ’de A rizona’daki
Büyük Kanyon’un dibinde bu türden taş ağaç­
ların oluşturduğu 15 katm an bulunm aktadır;
bunlardan en alttakinin 15 milyon yaşında ol­
duğu sanılmaktadır.
Değişik Lav Tipleri
Lavın görünüm ü, dışarı püskürm e biçimine,
kimyasal bileşimine ve soğuma hızına bağlı­
dır. Eğer lav, yavaş bir akıntı biçiminde
yüzeye çıkarsa genellikle yataklar halinde
katmanlaşır. Am a bir yanardağdan şiddetli
bir patlamayla dışarı püskürürse, havada
uçarken soğuyabilir ve yanardağ bombası
denen yum urta biçiminde, düzgün yüzeyli
külçeler ya da akkor sıcaklığındaki tozlar
halinde dökülür. Bu toz parçacıklarının en
küçükleri kül olarak yere iner. Eğer lav, deniz
tabanındaki bir noktadan dışarı çıkarsa, su­
yun içinde çabucak soğur ve “yastık lavları”
denen yuvarlanmış yastık yığınları biçiminde
katılaşır. Hawaii A dalarindaki yanardağlar
bazen öyle büyük bir kuvvetle püskürmeye
216 LAVANTA
US D epartm ent o f the Interior
başlar ki, kızıl lavlar yüzlerce m etre yükseğe
fışkırır ve çok yükseklerden soğuyarak dam la­
cıklar ve iplikler halinde yere düşer.
Lavların büyük bölümü belirli bir m iktar
silis içerir. Kum, kuvars m ineralinden, yani
katışıksız silisten oluşur. Silis oranı yüksek
lavlar, genellikle kalın ve yapışkan olur.
Koyu, ağdalı bir kütle halinde akar ve çevreye
fazla yayılmaz. Bu tür lavlar, özellikle hızla
soğurlarsa, katılaştıklarında camsı bir kayaç
haline gelirler. Obsidiyen denen bu doğal
volkan camını ilk insanlar uzun süre bıçak ve
ok ucu yapımında kullanmışlardır. Silis oranı
düşük, ama kireç, magnezyum oksit ve demir
gibi m addeler bakım ından zengin lavlar ise,
erimiş haldeyken oldukça akışkandır ve bu
tür akıntılar geniş bir alana yayılır. Bu tür
lavlardan oluşan en yaygın kayaç türü bazalt­
tır. Bu lavlar, yavaş soğursa kristal yapılı bir
kayaç biçiminde katılaşır; ama soğuma hızlı
olursa, yarı camsı bir kayaç ortaya çıkar.
Başta Hawaii Adaları olmak üzere Büyük
O kyanus’taki pek çok ada bazaltlı lavlardan
oluşmuştur; bunlar, denizin altındaki yanar­
dağların püskürttüğü lavların üst üste birikip
deniz yüzeyine yükselmesi sonucunda ortaya
çıkmıştır.
Publishers’ Photo Service
Metal cürufuna benzeyen Aa lavı, katılaşmakta olan
b ir lav kabuğunun sonraki bir püskürm e nedeniyle
parçalanması sonucunda oluşur. Kırışık yüzeyli
Pahoehoe lavı ise, lavların akarken katılaşması
sonucunda ortaya çıkar. Her iki lav türü de Havvaii'de
çok yaygındır; ilginç adları da burada yaşayan
insanların dilinden gelir.
Ponza ya da süngertaşı denen kayaç türü,
bol m iktarda silis içeren ve şiddetle dışarı
püsküren lavlardan oluşur. Boşluklarla ve
deliklerle örülü gözenekli yapısı, kayacı oluş­
turan lavların içindeki gazların oluşturduğu
kabarcıklardan kaynaklanır. Bazı süngertaş-
lan suda bile yüzer; nitekim 1883’te E ndo­
nezya’daki K rakatau A dası’nda gerçekleşen
büyük bir yanardağ püskürmesi sonucunda
uzunluğu 30 kilometreyi, genişliği de 800
metreyi bulan dev bir yüzer süngertaşı kütlesi
ortaya çıkmıştır. Süngertaşının büyük bölümü
Sicilya’nın kuzeyindeki Lipari A daları’ndan,
Kanarya A daları’ndaki Tenerife’den ve
Japonya’dan sağlanır. Süngertaşı sanayide,
yüzeylerin düzgünleştirilmesinde ve cilalan-
m asında kullanılır.
LAVANTA. Keskin kokulu bitkiler olan la­
vantalar (Lavandula) kekik, nane ve fesleğen
gibi ballıbabagiller familyasındandır. Kanarya
A daları’ndan Akdeniz kıyılarına ve Hindis­
tan ’a kadar uzanan kesimlerde yabani olarak
yetişen bu bitkilerin 25 kadar türü vardır.
Hepsi de güneşli ve taşlık yerleri seven bu
türlerin bazısı süs bitkisi olarak, bazısı da çok
hoş kokulu çiçekleri için yetiştirilir. Bu hoş

koku, bitkilerin yaprak ve çiçeklerindeki tüy­
lerden salgılanan uçucu bir yağdan kaynak­
lanır.
A nayurdu Batı Akdeniz olan İngiliz lavan­
tası (Lavandula vera ya da Lavandula offici-
nalis) yüksekliği 1.300 m etreye varan dağlık
alanlarda kendiliğinden yetişir. Dalları yanla­
ra doğru dağılmayıp dikine gelişen ve öbekler
oluşturan bu küçük çalımsı bitkinin sert,
grimsi yeşil ve şeritsi yaprakları vardır. Dalla­
rın daha çok alt bölümlerinde toplanan yap­
raklar uzun çiçek saplarının çevresinde sey­
rekleşir. Sapların ucunda sık küm eler oluştu­
ran pembemsi m or, küçük çiçeklerinin içi
dışına göre daha koyudur. Hoş kokusu nede­
niyle en önemli lavanta türlerinden biri olan
İngiliz lavantası, esans elde etm ek üzere
Fransa ve öbür bazı Avrupa ülkelerinde
yaygın olarak yetiştirilir. Henüz açılmadan
önce, yani tomurcuk halindeyken -toplanan
çiçeklerden damıtılarak çıkarılan lavanta
esansı parfüm lere ve sabun gibi çeşitli kozme­
tik ürünlerine katılır. Lavanta çiçekleri ise
kurutulup küçük torbalara doldurularak, gü­
zel koku vermesi için çamaşır dolaplarına
konur. Geçmişi çok öncelere dayanan bu eski
gelenek günümüzde de bazı yerlerde hâlâ
Yuvarlak öbekler halinde büyüyen lavantalar, hoş
görünüm leri nedeniyle çok sevilen bahçe süsleridir.
Hoş kokulu çiçekleri, arıları ve kelebekleri kendine
çeker. Sağda: Çiçek başaklarının yakından
görünüm ü.
LAVOISIER 217
sürm ektedir. Nitekim ülkemizde de İstanbul
gibi bazı büyük kentlerin sokaklarında hâlâ
lavanta satıcılarına rastlayabilirsiniz.
T ürkiye’de yabani olarak bulunmayan bu
türe karşılık, Batı A nadolu’nun makiliklerin­
de yaygın olarak yetişen ve tuzlakekiği adıyla
da bilinen karabaşotu (Lavandula stoechas)
öbüründen daha alçak boylu bir çalıdır. Kara-
başotunun siyahımsı m or çiçek başaklan,
tepesindeki leylak renkli yapraksı uzantılarıy­
la oldukça tipik bir görünüm sergiler. Bitki
eskiden, m ikrop öldürücü özellikleriyle boğaz
ve idrar yolları hastalıklarında, yara tedavi­
sinde ve yatıştırıcı olarak kullanılmıştır. Top-
raküstü bölüm lerinden yani çiçekli ve yaprak­
lı dallarından “karabaş yağı” denen uçucu bir
yağ elde edilir. Karabaş yağı, yara iyileştirici
etkisi nedeniyle m erhem lere katılan keskin
kokulu bir m addedir. Ticari amaçlı üretim ler­
de lavantalar dal ya da kök parçalanyla yani
çelikleme yöntemiyle çoğaltılır.
LAVOISIER, Antoine-Laurent (1743-1794).
Büyük Fransız bilim adamı Antoine-Laurent
Lavoisier Paris’te doğdu ve çok iyi bir öğre­
nim gördü. Paris’teki Bilimler Akadem isi’nde
kimyacı olarak çalıştı, aynca 1775’te Fransız
hüküm etince barut fabrikalarının yöneticiliği­
ne atandı ve bu fabrikalardaki üretimi büyük
ölçüde geliştirdi.
Lavoisier, 1770’lerde havanın çeşitli gazla­
rın bir karışımı olduğunu (bak. H a v a ) ve bu
gazlardan birinin eksikliği halinde yanma
olayının gerçekleşemeyeceğini gösterdi. Bu
önemli gazı 1774’te İngiliz bilim adamı Joseph
Priestley keşfetmişti, ama bu gaza bugün de
kullanılmakta olan adını 1777’de Lavoisier
verdi. Lavoisier bu gazı oksijen olarak adlan­
dırdı; oksijen sözcüğü “asit oluşturan” anla­
mına geliyordu ve Lavoisier bu gazın bütün
asitlerde bulunduğunu düşünüyordu, oysa bu­
nun yanlış olduğu daha sonraları ortaya çıka­
rıldı. Lavoisier ayrıca, solunumun da oksijen
gerektiren bir tür yanma olduğunu gösterdi.
Lavoisier, kimyasal tepkim eler sırasında
ortaya çıkan ağırlık değişikliklerini çok duyar­
lı biçimde ölçen bir terazi geliştirdi ve buluşla­
rının çoğunu bu terazinin sayesinde gerçekleş­
tirdi. Örneğin, cıvayı açıkta ısıttığında ağırlı­
ğının arttığını buldu ve buradan da cıvanın
218 LAVTA AİLESİ
H ulton Picture Library
Modern kimyanın kurucusu Antoine-Laurent
Lavoisier.
havadaki oksijenle birleşerek cıva oksit oluş­
turduğu sonucuna ulaştı. A rdından, bu ağırlık
artışının, cıva oksitin ısıtılması durum unda
açığa çıkan oksijenin ağırlığına eşit olduğunu
göstererek buluşunu kanıtladı. M odern kim ­
yada bu ağırlık değişikliklerine nicel değişik­
likler denir.
Lavoisier, 1783’te suyun hidrojen ve oksi­
jenden oluştuğunu açıkladı. A rdından, kim­
yasal m addelerin adlandırılmasına yönelik,
günümüzde de kullanılm akta olan yeni bir
sistem geliştirdi ve ilk kez kimyasal elem ent­
lerin bir tablosunu hazırladı (bak. KİMYASAL
E l e m e n t l e r ) . Lavoisier, öbür kimyacıların
buluşlarının tanıtımı için de çok çaba harcadı;
bugün de geçerli olan kimya ilkelerinin pek
çoğu onun çalışmalarına dayanarak geliştiril­
miştir. Bu nedenle Lavoisier, “m odern kim­
yanın kurucusu” olarak kabul edilir.
Lavoisier, yalnızca bir kimyacı değildi.
Ağırlıklar ve ölçüler için m etre sisteminin
kurulm asına katkıda bulundu (bak. A Ğ IR L IK ­
LAR v e Ö l ç ü l e r ) , tarım da bilimsel yöntem le­
rin uygulanması halinde daha bol ürün alına­
cağını göstermek için özel bir çiftlik kurdu,
hastane ve hapishanelerdeki koşulların iyileş­
tirilmesine çalıştı, yeni su kanallarının yapıl­
ması yolunda uğraş verdi, banka ve sigorta
şirketlerinin yaygınlaşmasını destekledi. G er­
çekten de Lavoisier, kamu işlerinde etkin
görev alan ilk bilim adamlarından biridir.
A m a bu, ona pek yarar sağlamadı; çünkü
Fransız Devrimi sırasında devrimciler ona bir
düşman gibi davrandılar ve sonuçta onu
giyotinle idam ettiler. Fransız matematikçi
Joseph-Louis Lagrange, “O kafanın kesilmesi
yalnızca bir dakika sürdü am a onun benzeri­
nin dünyaya gelmesi için bir yüzyıl bile
yetm eyebilir” demiştir.
LAVTA AİLESİ. Lavta mızrapla ya d^ par­
m aklarla çalman telli bir çalgıdır. Yayla
çalınanlara yaylı lavta adı verilir. Arm ut
biçiminde bir gövdesi, kısa ve geniş bir sapı
vardır. Göğüs üzerindeki köprüden (eşik)
başlayan teller, sapın ucunda arkaya yatık
duran burguluk bölümüne bağlanır. Göğsün
ortasında gül adı verilen bir ses deliği vardır.
Tel sayısı ülkelere göre değişir. Klasik lavta­
nın beşi çift, en üstte tek olmak üzere altı teli
vardır. Bir çifti oluşturan her tel aynı notaya
akortludur.
Kökeni A rap uduna dayanan lavta, 13.
yüzyılda Haçlılar aracılığıyla İspanya’ya girdi,
14. yüzyılda tüm Batı A vrupa’da yaygınlaştı.
16. ve 17. yüzyıllarda İngiltere’de yaygın
olarak kullanıldı. İlk lavtalar dört telliydi ve
mızrapla çalmıyordu. D aha sonraları teller
çiftleşti ve parm akla çalınmaya başlandı. Av-
Kökeni Arap uduna dayanan lavta, 16. ve 17.
yüzyıllarda Ingiltere'de yaygın biçim de kullanıldı.
 LAWRENCE 219

rupa’da uzun süre sevilen bir çalgı olarak

yaygınlığını korudu. John Dowland ve Ed-
mund Campion gibi besteciler lavta için çok
güzel parçalar bestelediler. Lavta için müzik
yazan besteciler arasında Johann Sebastian
Bach ve Franz Joseph Haydn gibi ünlü adlar
da vardı. 18. yüzyılın sonlarına doğru klavyeli
çalgıların gölgesinde kalarak gözden düştüyse
de, 20. yüzyılda Julian Bream gibi usta
lavtacıların katkısıyla yeniden önem kazandı.
Lavta ailesinin üyeleri değişik boydadır.
Yaygın olarak kullanılan tiz sesli lavta 60 cm
uzunluğundadır. Daha küçük olanına m ando-
ra ya da m andola adı verilir. Ailenin bas sesli
en büyük üyeleri torbo ve kitaron ya da bas
lavta' dır. Sapları ve burgulukları daha iridir.
Kitaronun boyu yaklaşık 2 m etredir. Yıllar
boyu kullanılmayan bir çalgı olarak kalan
lavta, 1970’lerde ve 1980’lerde eski müzik
türleriyle ilgilenen sanatçıların katkısıyla ye­
niden önem kazandı.

LAVVRENCE, D. H. (1885-1930). 20. yüzyılın N ational Portrait Gallery, L o ndra

en büyük yazarlarından biri sayılan D. H. D. H. Lavvrence'ın 1920'de yapılmış bir portresi.

Lavvrence’ın cinsel konulara ağırlık veren bazı
rom anları, yaşadığı dönemin tutucu ahlak
anlayışına ters düştüğünden, tepkiyle karşı­
lanmış ve yasaklanmıştı.
İngiltere’de, Nottinghamshire bölgesindeki
Eastw ood’da doğdu. Babası m aden işçisi,
annesi öğretm endi. Kazandığı bir bursla Not-
tingham Lisesi’nde okuyan Lavvrence, daha
sonra Nottingham University College’da öğ­
renim görerek öğretm en oldu. Londra’da
öğretmenlik yaparken 1911’de ilk romanı The
White Peacock (1911; “Beyaz Tavuskuşu”)
yayımlandıktan sonra bu görevden ayrıldı. İlk
kez adının duyulmasını sağlayan Oğullar ve
Sevgililer (Sons and Lovers; 1913) adlı rom a­
nının yayımlanmasından bir yıl sonra da
Alman kökenli Frieda W eekley’le evlendi.
Frieda’yla yaşamının sonuna kadar sürecek
olan fırtınalı ilişkisi romanlarının çoğunun
ana konusunu oluşturdu.
Rom anlarına karşı gösterilen tepkilerden
huzursuzluk duyan Lawrence karısıyla sık sık
gezilere çıkarak A vrupa, A B D , M eksika ve
Avustralya’da göçebe bir yaşam sürdü.
Lavvrence rom anlarında kişisel deneyimle­
rine yer verir: Örneğin, Oğullar ve Sevgililer ’
de kendi yetiştiği ortam a çok benzer bir
ortam da büyüyen Paul M orel adlı bir genç
anlatılır. M aden işçiliğiyle geçinen bir toplu­
lukta geçen çocukluğu Lawrence’ın sanayi
uygarlığına karşı tepki duymasına yol açtı.
Lawrence’a göre sanayileşme insanın doğası­
na aykırıydı. Ayrıca ahlak ilkeleri ve dinler
insan davranışlarını kısıtlıyor, yeteneklerinin
gelişmesini engelliyordu. Doğaya duyduğu
sevgiyle onun güzelliğini ve gücünü öven
yazılar yazan Lavvrence, pek çok insanın
sürdürm ek zorunda kaldığı kısıtlı yaşam ko­
şullarını eleştirdi.
G ökkuşağı (The R ain bow ; 1915) ve evlilik­
te erkek kadın ilişkilerini işleyen A şık K adın­
lar (W om en in Love; 1920) en sevilen roman-
larm dandır. Bazı görüşleri kıyasıya eleştirilen
Lawrence’m Lady Chatterley’in Sevgilisi
(Lady Chatterley’s Lover; 1928) adlı romanımn
yayımlanmasına ancak 1961’de izin verildi.
Ö bür rom anları arasında K ayıp K ız ( The L ost
G irl ; 1920), A a r o n s R o d (1922; “A aron’un
Değneği”), K angaroo (1923; “K anguru”) ve
Kanatlı Yılan (The Plum ed Serpent; 1926)
sayılabilir.
220 LAVVRENCE
Lawrence, ayrıca kısa öyküler, gezi yazıla­
rı, denem eler ve şiirler yazdı. 1923’te yayım­
lanan ve doğa şiirlerinin yer aldığı Birds,
Beasts and Flowers (1923; “Kuşlar, Hayvanlar
ve Çiçekler”) yayımlanmış şiir kitapları içinde
belki de en özgün ve canlı olanıdır.
LAVVRENCE, T. E. (1888-1935). Thomas
Edward Lawrence, I. Dünya Savaşı (1914-18)
yıllarında O rtadoğu’da istihbarat etkinlikle­
riyle bilinen İngiliz arkeolog, asker ve yazar­
dı. “A rap Lawrence” sanıyla tanınır.
G aller Bölgesi’nde, Trem adoc’ta doğan
Lawrence, öğrenimine O xford’da başladı.
D aha sonra tarih öğrenimi gördü. Öğrencilik
National Porrrait Gallcıy. Londra
T. E. Lavvrence'ın Augustus John'un kaleminden
Arap giysileri içinde portresi.
yıllarında Suriye ve Filistin’deki Haçlı kalele­
rini incelemek amacıyla düzenlenen bir arke­
oloji gezisine katıldı. Bu konuda hazırladığı
tez ölümünden sonra Crusader Castles (1936;
“Haçlı Kaleleri”) adıyla yayımlandı.
1914’te savaş ilan edildiğinde Savaş B akan­
lığı H arita D airesi’nde görev almak üzere
Sina Yarım adası’na gönderildi. D aha sonra
Mısır’da İngiliz askeri haber alma örgütüne
atandı. 1916’da Osm anlılar’a karşı bir ayak­
lanma başlatmış olan M ekke Emiri Hüseyin
bin A li’nin oğlu Faysal’ın (daha sonra Irak
Kralı I. Faysal) askeri danışmanı oldu. Görev
süresi boyunca A raplar gibi giyinen ve onların
yaşam biçimine tam bir uyum gösteren Law-
rence, çok geçmeden ayaklanmanın beyni
durum una geldi. Özellikle Şam-Medine D e­
miryolu hattına düzenlediği vur kaç türünde
baskınlarla Osmanlı birliklerine karşı yürütü­
len savaşta etkin bir rol oynadı. 1917’de
D era’da A rap kılığında casusluk yaparken
Osm anlılar’a tutsak düştü; ama bir süre sonra
kaçmayı başardı.
Savaştan sonra 1919’da düzenlenen Paris
Barış Konferansı’na katıldı. Suriye ile Lüb­
nan’ın, Fransız ve İngiliz m anda yönetimine
bırakılmasına karşı verdiği m ücadeleden so­
nuç alamadı. Askeri ve siyasal alandaki etkin­
likleri ülkesinde ulusal kahram an olarak ta­
nınmasını sağladı. 1926’da savaş anılarını anlat­
tığı Seven Pillars o f Wisdom (“Aklın Yedi Da­
yanağı”) adlı kitabıyla ününü pekiştirdi.
Ne var ki, ünlü bir kişi olmaktan hoşnut
değildi. Savaştan sonra yurduna dönerek
1922’de John Hume Ross takm a adıyla İngiliz
Kraliyet H ava Kuvvetleri’ne katıldı. Gerçek
kimliğinin ortaya çıkması üzerine ordudan
atıldı. 1923’te bu kez de T. E. Shaw adıyla
Kraliyet Tank Birlikleri’ne girdi. 1927’de bu
adı resmen aldı. 1925’te yeniden Kraliyet
Hava Kuvvetleri’ne katıldı. 1935’te Hava
Kuvvetleri’nden terhis oldu. Kısa bir süre
sonra D orset’te Clouds Hill’deki evi yakınla­
rında geçirdiği motosiklet kazasında öldü.
Lavvrence I. Dünya Savaşı’nın en ilginç kişi­
liklerinden biriydi. Ölüm ünden sonra yaşamı­
na ilişkin birçok kitap yayımlandı.
LAZER bak. Laser.
LEAKEY AİLESİ. Louis Leakey (1903-1972),
karısı Mary (doğumu 1913) ve oğlu Richard
(doğumu 1944), fiziksel antropoloji ve pale­
ontolojiye katkılarıyla tanınırlar. Fiziksel an­
tropoloji, insanın evrimini ve değişik insan
grupları arasındaki farklılıkları araştıran, pa­
leontoloji ise fosilleri inceleyen bilim dalla­
rıdır.
Louis Leakey, İngiliz misyonerleri olan
annesi ve babasının Kikuyu halkı arasında
çalıştığı Kenya’da doğdu. Cambridge Üniver-
sitesi’nde arkeoloji eğitimi gören Leakey,
1924’te Doğu A frika’da arkeoloji üzerine
çalışmaya başladı.

Leakey, N airobi’de Coryndon M üzesi’nde
yönetici olduğu sırada buradan 800 km uzak­
lıkta, Tanganika’daki (bugün Tanzanya) Ol-
duvai Boğazı’nda araştırm a yapmaya başladı.
Alm an bilim adamları I. Dünya Savaşı sırala­
rında Olduvai’de çok sayıda fosil bulmuşlardı.
Leakey, 1939’dan sonra Olduvai’de düzenli
olarak araştırm a yaptı. Kendisi gibi arkeolog
olan karısı Mary ve daha sonra Richard da
çalışmalara katıldılar. Yılın birçok ayında
sıcak ve kuru olan bölge, yırtıcı hayvanlarla
doluydu. Bir gece çadırlarının yakınında 11
aslan sayan Leakey “Ne biz onları rahatsız
ettik, ne de onlar bizi” demiştir. Yaklaşık 20
yıl süren kazılarda çok sayıda eski alet buldu­
lar ve fosil kayıtlarını düzenli bir biçimde
derlediler. Ne var ki, bu sürede insan benzeri
fosillere henüz rastlamamışlardı.
P o p p eıfo to
Louis Leakey 1961'de Olduvai Boğazı'ndan elde
edilen önem li bir bulguyu inceliyor. Leakey, bu
fosile H om o habilis (becerikli insan) adını verm iştir.
LEAKEY AİLESİ 221
1959’da Mary Leakey bir kayanın içine
gömülü bir kemik parçası ile bir hayvana ait
olan iki diş buldu. A ylar süren çalışmalar
sonunda buldukları parçalardan bir kafatası
oluşturmayı başardılar. 600 bin yaşında oldu­
ğunu düşündükleri bu fosile Zinjanthropus
adını verdiler. Bugün gerçek insanın atası
sayılan Australopithecus' un bir alttürü olarak
sınıflandırılan bu fosile Australopithecus boi-
sei denm ektedir. D aha sonra Californialı bi­
lim adamları radyo karbon tarihlendirm e
yöntemini kullanarak Zinjanthropus' un ger­
çekte 1.750.000 yaşında olduğunu hesapladı­
lar. Kafatasını buldukları yörede kazılarını
sürdüren Leakey ailesi, çok önceleri göl olan
bir bölgenin kıyısında kurulmuş bir yerleşim
yeri buldu. Çeşitli aletler ve hayvanların
kalıntılarıyla dolu olan bu bölgeden elde
edilen buluntular ilk insanın alet yaptığının en
güçlü kanıtı oldu. 1960’ta başka bir insangil
fosili ve bir yerleşim yeri keşfettiler. Bu yeni
fosile H om o habilis (becerikli insan) adını
verdiler. İki ayak üzerinde duran, taştan
araçlar yapan ve beyninin bir goril beyninden
ufak olmasına karşın, duruşu ve ayaklan ile
gorilden daha çok insana benzeyen bu fosilin,
insanın atası olmaya Zinjanthropus' tan daha
yakın olduğunu düşündüler.
Fiziksel antropoloji alanı tahm inlerle dolu­
dur. Bilim adamları, bugün Leakey ailesinin
fosillere ilişkin birçok yorumunu ve fosil sınıf­
landırmalarını onaylam am aktadırlar ama,
yürüttükleri çalışmaların önemi yadsına­
maz. İnsanın evriminin önceleri savunulduğu
gibi A sya’da değil, A frika’da başladığını ve
insanın kökeninin yaklâşık 2 milyon yıl gibi, o
güne kadar düşünülen tarihlerin çok daha
öncesine dayandığını Leakey ailesi göster­
miştir.
Richard Leakey, önceleri ailesinin mesle^
ğinden farklı bir uğraş edinmeyi tasarlamıştı.
Am a 1963’te Kuzeydoğu Tanzanya’daki bir
bölgede, bir insangilin çene kemiğine benzer
bir kemik bulunca düşüncesini değiştirdi ve
aile mesleğine yöneldi. 1967-77 arasında K u­
zey Kenya’daki Rudolf Gölü (bugün Turkana
Gölü) kıyılarındaki araştırmaları sırasında
400’e yakın fosil buldu. Koobi Fora adlı bu
bölge, en zengin insan fosili buluntularının
ortaya çıkarıldığı yerdir. 1972’de bulunan iki
222 LEANDROS

kafatası fosilinin 2,6 milyon yaşında olduğu

sanılmaktadır. Bu bulgu insangillerin alet
kullanımının başlangıç tarihini, Zinjarıthro-
pu s' tan 1 milyon yıl daha geriye götürm üştür.
Richard Leakey’in görüşleri 1981’de basılan
The M aking o f M ankind (“İnsan Soyunun
Oluşum u”) adlı kitabında yer alır. (İnsanın
gelişimine ilişkin daha fazla bilgi için bak.
İNSANIN K Ö K E N İ.)

LEANDROS bak. H E R O İLE LEANDROS.

LE CORBUSIER (1887-1965), 20. yüzyılın en

büyük mimar ve kent plancılarından biridir.
Aynı zam anda ressam, heykeltıraş, mobilya
tasarımcısı ve yazar olan Le Corbusier’nin asıl
adı tablolarını imzalarken kullandığı Charles
Edouard Jeanneret idi. Le Corbusier, İsviçre’
de La Chaux-de-Fonds’da doğdu. Babası saat
kadranı ustasıydı; annesi ise piyano dersleri
veriyordu. Le Corbusier 13 yaşında okulu
bırakarak babasının yanında çalışmaya başla­
dı. Aynı zam anda Uygulamalı Sanatlar Oku-
lu’na yazıldı. O rada çizim ve sanat tarihi
öğretm eninin etkisiyle mimarlığa ilgi duym a­
ya başladı.
1907-11 yılları arasında O rta Avrupa ve
A kdeniz ülkelerini gezdi. Beyaz badanalı,
dört köşeli, sade Akdeniz evlerinden çok
etkilendi. Binalarında betonarm e kullanan
Parisli mimar Auguste Perret ve ilk sanayi
tasarımcılarından biri olan Peter Behrens’le
birlikte çalışma olanağı buldu. M imarlık anla­
yışının gelişmesinde her ikisinin de büyük
rolü oldu.
Le Corbusier 1917’de Paris’e yerleşti. R e­
sim yapıyor ve kitap yazıyordu. 1923’te ilk
önemli kitabı olan Vers une architecture (“M i­
marlığa D oğru”) yayımlandı. Kitabında “K o­
nut bir barınma m akinesidir” diyen Le C or­
busier, geleneksel, süslemeci mimarlık anlayı­
şının tersine, yalın ve işlevsel yapılan savuna­
rak, toplu konut anlayışına yeni bir boyut
getirdi.
Toplu konutların “sağlıklı ve güzel” olması
gerektiği savıyla düşüncelerini uygulamaya
başladı. İlk evleri ayaklar üzerinde duran,
yerden yükseltilmiş, çatılarının bir bahçe gibi
düzenlendiği yapılardı. Geniş ve yüksek ta ­
vanlı odalar büyük pencerelerle aydınlatılı­
National Archives, Washington, D.C.
20. yüzyılın en önem li m im arlarından ve kent
planlamacılarından biri sayılan Le Corbusier.
yordu. H areketli olan bölmeler, yerine göre
katlanıp kaldırılabiliyor, böylece evlerin içi
değişik biçimlerde yeniden düzenlenebili­
yordu.
1925’te Paris’teki uluslararası bir dekoratif
sanatlar sergisinde Le Corbusier’nin, “yaşa­
yan hücre” olarak nitelediği ilk ev modeli yer
aldı. H ücre adını verdiği birimler bir araya
getirildiğinde bir blok oluşturuyordu. Bu
bloklardan biri M arsilya’da 1946-52 yılları
arasında yapılan Ünite d ’H abitation'dm (Yer­
leşim Birimi). 1.800 kişiyi barındıracak 18
katlı bu yapının içinde, rafa dizilen şişeler gibi
yerleştirilmiş, apartm an dairelerinin yanı sıra,
anaokulu, tiyatro, alışveriş m erkezi, spor
salonu gibi ortaklaşa kullanılacak hizmet bi­
rimleri bulunuyordu.
İşlevsel ve sade ev eşyası tasarımı yapan Le
Corbusier’nin bazı mobilyalarının yapımında
çelik borular kullanıldı.
1953’te Pencap bölgesinin yeni başkenti
Şandigar’a çağrıldı. O rada ilk kez kent planla­
ma ilkelerini yaşama geçirme olanağı buldu.
Kent için bir plan çizerek önemli hüküm et
binalarının tasarımını yaptı. Ayrıca Hindis­

tan’da bazı özgün tasarımlı özel evler de
yaptı. Onun öbür ünlü yapıları arasında Paris’
te, Çite Universitaire’deki (Üniversite Sitesi)
İsviçre Öğrenci Yurdu, Fransa’da Roncham p’
daki N ötre Dam e-du-Haut Kilisesi, A B D ’de
Harvard Ü niversitesindeki Carpenter Görsel
Sanatlar Merkezi ve Tokyo’daki Batı Sanatla­
rı Ulusal Müzesi sayılabilir.
M İM A RLIK ve M OBİLYA m addelerinde
L6 Corbusier’nin yapıtlarından örnekler veril­
miştir.
LEEUVVENHOEK, Antonie van (1632-
1723). Çıplak gözle görülemeyecek kadar
küçük bakterileri ve tekhücreli canlıları büyü­
tecek güçteki mikroskopların ilk yapımcısı
Leeuw enhoek’tur. Bu nedenle çoğu kez çağ­
daş bakteriyolojinin öncüsü olarak anılan
Leeuwenhoek H ollanda’nın Delft kentinde
doğdu. 16 yaşındayken okuldan ayrılıp bir
kumaş tüccarının yanma çırak girdi. Beş yıl
sonra kendi kumaşçı dükkânını açtı, 28 yaşın­
dayken de Delft belediyesinde hazinedarlık
görevini üstlendi.
Böylece en sevdiği işi yapmaya yetecek
kadar para kazanan Leeuwenhoek, o tarihten
sonra zamanının büyük bölümünü mercek
yontmaya ve mikroskop yapımına ayırabildi.
Yaptığı aygıtlar o güne kadar bilinenlerin en
iyisiydi. Bugünün karmaşık aygıtlarına karşı­
lık son derece basit olan bu m ikroskoplarda,
iki metal parçasının arasına yerleştirilmiş kü­
çücük, tek bir mercek bulunuyordu. Ama,
odak uzaklığı çok kısa olan bu m ercekler gene
de nesneleri 40, 100, hatta 300 kez büyütebili­
yordu.
Leeuwenhoek, dişler arasındaki birikinti­
lerden yağmur suyuna kadar çevresindeki her
şeyi kendi yaptığı mikroskoplarla incelemeye
başladı. Bir gün, durgun bir su birikintisinden
aldığı örneği incelerken suda yüzen “çok
küçük hayvancıklar” gördü. Bu minik canlıla­
rın bütün tatlı sularda, hatta sokaklardaki
yağmur oluklarında bile bulunduğunu sapta­
dı. Ayrıca, havada yüzen toz taneciklerinin
arasında rüzgârla oradan oraya sürükleniyor­
lardı. Leeuvvenhoek’un bu minik hayvancık­
ları, sonradan ne hayvan ne bitki oldukları
anlaşılan bakteriler ile tekhücrelilerdi (bak.
BA K TERİ; TEK H Ü C RELİ H A Y V A N L A R ).
LEFKOŞE 223
Leeuwenhoek bu buluşunu 1676’da bir
m ektupla İngiliz Kraliyet D erneği’ne bildirdi.
Dört yıl sonra, bu okul görmemiş HollandalI,
zamanının büyük bilim adamlarının arasında
Kraliyet D erneği’ne kabul edilmişti. Sonraki
yıllarda derneğe, bakteriler, m antarlar ve
bitkiler üzerindeki çeşitli gözlemlerini içeren
toplam 375 rapor daha yolladı. Bunların
arasında bakterilerin ilk çizimleri ve toplarda­
m arlar ile atardam arları birleştiren incecik
kılcal damarların keşfi de yer alıyordu. Ayrıca
bazı hayvanların canlı ya da cansız m addeler­
den, örneğin buğdaybitinin doğrudan doğru­
ya buğdaydan, midyelerin ise deniz kıyısında­
ki kum lardan türedikleri inanışını yıkan da
Leeuwenhoek oldu. Çeşitli hayvanların ya­
şam çevrimlerini inceleyen bu titiz gözlemci,
böceklerin sanıldığı gibi üzerinde ya da içinde
yaşadıkları m addelerden değil, kendi bırak­
tıkları yum urtalardan çıktıklarını saptamıştı.
Böylece, yüzyıllardır inanılan “kendiliğinden
türem e” kuramı da tarihe karıştı.
LEFKOŞE, Kıbrıs A dası’nın iç kesimlerinde
Kanlı Dere kıyısında kurulmuş tarihi çok eski
dönemlere uzanan bir kenttir. Günümüzde
ikiye bölünmüş olan kent hem Kuzey Kıbrıs
Türk Cum huriyeti’nin, hem de Kıbrıs Cum ­
huriyetinin başkentidir. Aynı zamanda ba­
ğımsız Kıbrıs Kilisesi’nin de başpiskoposluk
merkezidir.
Leşkoşe adanın en önemli tarım alanı olan
İçova’nm ortasında yer alır. Kıbrıs'ın önde
gelen kültür, sanat, sanayi ve ticaret merkezi
olan Lefkoşe yeni ve eski kent olarak ikiye
ayrılır. Eski kent 11 burcu ve birkaç kapısı
olan, Venedikliler döneminde yapılmış, daire
biçiminde bir surla çevrilmiştir. Tarihsel yapı­
lar, müzeler, iş ve ticaret merkezleri resmi
daireler eski kentte bulunur. Yeni kent ise
eski kentin büyüyerek sur dışına taşmasıyla
oluşmuştur. Yönetsel bakımdan iki ayrı il
durum undaki kentin Kuzey Kıbrıs Türk Cum ­
huriyeti’nin elindeki toprakları eski kentin
beşte ikilik bölümünü oluşturur.
Kıbrıs A dası’nın en eski yerleşim yeri olan
Lefkoşe’nin batı dillerindeki adı Nicosia'dır.
Eskiçağlarda Ledrai, Ledra gibi adlar alan
kente Bizanslılar Lefkosia derlerdi. Lefkoşe
12. yüzyılda Haçlı Seferleri sırasında Kıbrıs’a
224 LEHÇE
egemen olan Lusignan ailesi dönem inde 300
yıl boyunca yönetim merkezi oldu. Bir süre,
1489’da adayı ele geçiren V enediklilerin ege­
menliğinde kaldıktan sonra 1571’de Osmanlı-
lar’ın eline geçti. Osmanlı yönetimi 1878’de
adanın İngilizler’e verilmesine kadar sürdü.
D aha sonra 1960’ta bağımsız Kıbrıs Cum huri­
yeti kurulunca bu yeni devletin başkenti oldu.
1963’te Türkler ile Rum lar arasında çıkan
çatışmaların ardından kent ikiye bölündü.
1974 Kibns Barış Harekâtı’ndan sonra bu
bölünme kesinlik kazanarak iki kesim “Yeşil
H at” adı verilen bir sınırla aynldı (bak. K IB R IS).
Lefkoşe’de bulunan pam uk ipliği, dokum a,
sigara, un, konfeksiyon, alkolsüz içki, ayak­
kabı ve giyim eşyası fabrikaları iç pazara
yönelik üretim yapar. Nüfusunun çoğunluğu
tarımla uğraşan kentte buğday, arpa, sebze ve
meyve yetiştirilir. Kent adanın öbür kesimle­
rine karayollarıyla bağlanır. Ayrıca Lefkoşe’
nin 33 km güneydoğusundaki L arnaka’da
yeni bir uluslararası havaalanı yapılmıştır.
Lefkoşe’de han, cami, bedesten gibi birçok
eski yapı vardır. Kentin güneybatısında eski
Ledrai kentinin kalıntıları bulunur. Lefko­
şe’deki en eski yapılardan biri olan ve 14.
yüzyılda bitirilen Ayasofya Katedrali gotik
üslupla yapılmıştır. Osm anlılar’ın Kıbrıs’ı al­
m asından sonra iki minare eklenerek camiye
çevrilen Ayasofya’ya daha sonra Selimiye adı
verilmiştir.
LEHÇE. Ülkemizin değişik yörelerinde dolaş­
tığımızda insanların aynı dili kullanmalarına
karşılık farklı biçimlerde konuştuklarını fark
edersiniz. Sözcükleri farklı seslendirip, farklı
dilbilgisi kullanan, dahası konuşma sırasında
anlayamadığınız sözcükler söyleyen insanlarla
karşılaşacaksınız.
Lehçeler, birlikte yaşayıp, birbirleri ile aynı
dili konuşan insanların değişik koşullar yü­
zünden birbirlerinden ayrılmaları sonucunda
oluşur. Bir grup insanın öbürlerinden dağ ya
da akarsu gibi doğal engellerle ayrılması aynı
dilde farklı konuşma biçimlerinin doğmasına
yol açabilir. Dil, aile ortam ında bile değişikli­
ğe uğrayabilir. A nne ve babanın kullandığı dil
ile çocukların dilleri arasında farklılaşmalar
olabilir. Bu değişiklikler sonuçta yeni bir
lehçeyi oluşturur.
Lehçeler, aynı zam anda, aynı coğrafi alan­
da yaşayan insanların birbirleri ile çok az
iletişim içinde olmaları sonucunda da oluşur.
Genellikle toplum daki en güçlü grubun ko­
nuşma türü yaygınlık kazanır ve böylece
belirli bir lehçe oluşur.
Dilbilimin lehçeleri inceleyen dalma lehçe-
bilim denir. Lehçelerin oluşum biçimlerini,
bölgelere göre dağılışlarını ve özelliklerini
inceleyen lehçebilim 19. yüzyılda doğmuştur.
Lehçeler anadilden çok değişiklikler göste­
rir ve kendi içlerinde yeni birer dil oluşturabi­
lir. Sözgelişi Fransızca, İspanyolca, İtalyanca
dilleri Latince’nin lehçeleriydi (bak. Dİl). Bu
durum bizim dilimiz için de geçerlidir. T ürk­
çe’nin tarihsel lehçeleri arasında Karahanlıca,
Uygurca ve G öktürkçe’yi sayabiliriz. Azeri
Türkçesi, Kırgızca, Türkmence ise Türkçe’
nin çağdaş lehçeleri arasındadır.
LEHİMLEME, m e ta l p arçaların ı b irb irin e tu t­
tu rm a k a m a cıy la u y g u la n a n bir y ö n te m d ir.
L e h im le m e işle m i, ik i ta h ta p a rça sın ı tu tk a lla
yap ıştırm a y a b e n z e r , a m a burada tu tk a lın
y e r in e çe şitli m eta lle rin k a rıştırılm a sıy la h a ­
zırlan an b ir alaşım o la n le h im k u lla n ılır (bak.
A laşim ) . E r itile re k u y g u la n a n le h im , so ğ u ­
d u k ça k atılaşır (ser tleşir ) v e m eta l p arçaların ı
b irb irin e b ağlar. K a y n a k işle m i d e b u n a
b e n z e r (bak. Kaynak ) , a m a k a y n a k ta , b irleş­
tirilec ek p a rça la n n u ç la n d a eritilir; o y sa
le h im le m e işle m i, b irle ştirilec ek p a rça la n n
e r im e n o k ta sın ın a ltın d a k i bir sıc a k lık ta g er­
çe k leştir ilir , y a n i parçaları b irb irine tu ttu ra ­
cak le h im in er im esi y eterlid ir.
L e h im le m e sıra sın d a b irle ştirilec ek p a rça ­
ların y ü zey ler i iy ic e te m iz le n m e z se leh im
y ü z e y le r e b a ğ la n m a z. M e ta ller in p e k ç o ğ u ­
n u n y ü z e y in d e , ö z e llik le d e ısıtıld ık la rı z a ­
m a n , h a v a d a k i o k sije n in k im y a sa l e tk isi s o n u ­
c u n d a , in ce bir o k sit k a tm a n ı o lu şu r. B u o k sit
k a tm a n ın ı g id er m e k v e le h im in b irle şm e y er i­
n e a k m a sın ı k o la y la ştırm a k için eritici d e n e n
b ir m a d d e kullanılır.
Pek çok lehim çeşidi vardır, bunların hepsi
427°C’nin altında erir. Lehimlerin çoğunda
ana bileşen kurşundur. Katışıksız kurşun
327°C’de erir; kurşuna başka m etaller katıla­
rak alaşımın erime noktası düşürülür. Ö rne­
ğin, otomobil radyatörlerinin yapımında kul­

lanılan kurşun lehiminde, yüzde 5 ile yüzde 30
arasında kalay vardır. Yüksek sıcaklıklara
karşı dayanıklı olmayan elektronik devre
elemanlarını birleştirmek için kullanılan lehi­
me ise yüzde 63 oranında kalay katılır; bu
lehimin erime noktası 183°C’dir. Kurşun ve
gümüş alaşımlarından hazırlanan lehimlerin
erime noktası daha da düşüktür. Su tesisatçı­
larının kullandığı lehimler, yüzde 30 oranında
kalay içeren kurşun ve kalay alaşımlarıdır;
ama kurşun zehirli bir madde olduğundan,
son zam anlarda bunun yerine, yüzde 3 ora­
nında bakır ya da gümüş içeren bir kalay
alaşımı kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle
içme suyu borularının birleştirilmesinde bu
kalay alaşımı kullanılır. Kuyumcuların kullan­
dığı «gümüş lehiminin erime noktası daha
yüksektir; bu lehimlerde gümüş, bakır ya da
pirinç de bulunur. Lehim, çubuk, tel ya da
macun biçiminde hazırlanır.
Genellikle macun biçiminde hazırlanan eri­
ticilerin de, lehimlenecek metallerin yapısına
göre seçilmesi gerekir. Bakır alaşımlarının
lehimlenmesinde, çinko klorür katılmış vaze­
lin kullanılır; paslanmaz çeliklerin lehimlen­
mesinde ise bu bileşime hidroklorik asit ekle­
nir. Son zam anlarda su borularının lehimlen­
mesinde, ısıtıldığında ayrışan ve geriye hiçbir
artık bırakmayan organik bir eritici (monoe-
tanolamin) kullanılmaya başlanmıştır. Elek­
tronik devrelerde, devre elemanlarını paslan­
dırmayacak bir eriticinin kullanılması gerekir;
İKİ M ETAL PARÇASINI
BİRBİRİNE LEHİM LEM EK İÇİN
H AVYANIN BAŞINI TEMİZLEYİN
VE ISITIN
H AVYA BA ŞIN I
ERİTİCİYE DALDIRIN
LEHİM TELİNİ ISITARAK HAVYANII
BA ŞIN IN ÜZERİNİ SIV AY IN
İki teli ya da metal parçasını birbirine lehim lem eden önce, uçlarının ve havya başının lehimle sıvanması
gerekir.
LEHİMLEME 225
ham terebentinin (çam sakızı) damlatılmasın­
dan sonra geriye kalan kolofan (çam reçine­
si), bu açıdan uygun bir eriticidir. Eriticisini
kendi içinde taşıyan lehimler de vardır; bunlar­
da lehim, içi eriticiyle dolu ince bir boru
biçimindedir. Bu tür lehimler, özellikle ince
işler için elverişlidir. Güm üşün lehimlenme­
sinde, pek çok metal oksit soğurabilen bir tuz
olan boraks kullanılır.
Lehimleme işlemi, havya (bir sapa takılı
ısıtılabilir bir metal uçtan oluşan alet) kullanı­
larak ya da birleştirilecek parçaların erimiş
lehim banyosuna daldırılması yoluyla yapıla­
bilir. Birleştirilecek yüzey ya da uçlar, önce
yağ ve oksitlerden tümüyle temizlenir ve
uygun bir eriticiyle sıvanır. Sonra bu yüzeyler
birbirine yakın tutularak ısıtılır ve lehim
akıtılarak yüzeylerin arasına doldurulur; le­
him soğurken katılaşır ve iki parçayı birbirine
bağlar. Ultrasonik bir havyayla (sesüstü dal­
galarıyla iş gören havya) daha iyi bir bağlama
sağlanabilir; çünkü, bu tür bir havyanın şid­
detle titreşen ucu, ısıtma sırasında oluşabile­
cek herhangi bir oksit katmanını parçalayarak
atar. Alüminyum gibi lehimlenmesi güç m e­
taller için de bu tür havyalar kullanılır.
Sert Lehimleme
Sert lehimleme denen işlem de normal lehim­
lemeye benzer, ama bu işlem 427°C’nin üze­
rindeki sıcaklıklarda gerçekleştirilir. Bu yüz­
den sert lehimleme, hamlaçla ya da fırında
BİRLEŞTİRİLECEK UÇLARI TEMİZLEYİN,
ISITIN, ERİTİCİYE
DALDIRIN VE LEHİMLE SIV AYIN
UÇLARIN BİRBİRİNE
LEHİM LENM ESİ
226 LEIBNIZ

gerçekleştirilir. Sert lehimlemede, dolgu m e­

tali olarak çoğunlukla, tutya denen bir çinko
ve bakır alaşımı kullanılır. Sert lehimle birleş­
tirilecek çelik parçalarının yüzeyleri, birbirine
iyice yaklaştırılarak fırında ısıtılır. Dolgu m e­
tali olarak saf bakır kullanılır; başka bir
eriticiye gerek yoktur. Lehimleme işlemi,
oksijenin bulunmadığı indirgeyici bir atm os­
ferde gerçekleştirilerek oksitlerin oluşumu
önlenir.
Sert lehimleme, metallerin birbirine birleş­
tirilmesinde olduğu kadar, metallerin cama ya
da seramik parçalara tutturulm asında da uy­
gulanır. Elektrik m otorlarındaki fırçalarda
m etal, grafite tutturulm uştur (bak. ELEKTRİK
M O T O R U ). Elektronik devrelerde silisyum çip-
lerinin sert lehimlenmesinde, dolgu maddesi
olarak altın ve germanyum alaşımı kullanılır
ve çipler özel bir taşıyıcı bant üzerinde fırının
içinden geçirilir.
Sert lehimlemeyle elde edilen bağlantılar
son derece sağlamdır; bu nedenle roketlerde,
jet m otorlarında ve uçak parçalarında lehim­
leme bu yöntemle yapılır. H ulton Picture Library

Alm an filo zo f ve matematikçi Gottfried Leibniz,

LEIBNIZ, Gottfried (1646-1716). Alm an bi­
lim adamı ve düşünürü G ottfried Wilhelm
von Leibniz ya da Leibnitz, bilimin pek çok
değişik alanında aynı yetkinlikle önemli çalış­
m alar yapmış birkaç bilginden biridir. H u­
kuk, tarih, din, m atem atik ve felsefede önem ­
li düşünce ve kuram lar geliştirmiştir. Am a
Leibniz, ne bazı başka filozoflar gibi zengin
bir aileden geliyordu, ne de herhangi bir
üniversiteden sistemli bir araştırmacı geliri
vardı. Yaşamını kendi kazanmak zorundaydı.
Bu nedenle zamanının büyük bölümünü kü­
tüphaneci ve diplomat olarak çalışmaya ayır­
mak zorunda kaldı.
Leibniz, bugün Alman D em okratik Cum ­
huriyeti sınırları içinde bulunan Leipzig’de
doğdu. Babasının kütüphanesindeki kitapları
okuyarak, kendi kendine okuma yazma öğ­
rendi. Henüz sekiz yaşındayken Latince oku­
yabiliyordu. D ört yıl içinde de Yunanca
öğrendi. Leipzig Üniversitesi’nde hukuk öğ­
renimi gördü; 1666’da da N ürnberg’de dokto­
ra çalışmasını tamamladı. Daha sonra Mainz’
da diplomasi ve hukuk alanlarında görev
yaptı. 1676’da Brunswick-Lüneburg dükleri­
çeşitli bilim dallarına katkı yapmış büyük bir bilgindi.
nin kütüphanecisi, tarihçisi ve hukuk danış­
manı oldu, ölümüne kadar bu görevlerini
sürdürdü. Bir yandan diplomatlık görevinin
gereği gezilerini sürdürürken, bir yandan da
felsefe ve bilim alanındaki düşüncelerini geliş­
tirip kaleme aldı. 1711-14 arasında Viyana’
dayken imparator danışmanlığına atandı ve
kendisine freiherr (baron) unvanı verildi.
Leibniz, akla dayanan, ama T anrı’nın varlı­
ğını da kabul eden karmaşık bir felsefe
kuramı geliştirdi. H areket ve zaman kuram la­
rı gibi çeşitli bilimsel konular üzerine kitaplar
yazdı. En çok tanınan çalışması, m atematik
alanında olanıdır. 1673’te bir hesap makinesi
geliştirdi. 1684’te kısa sürede matematiğin
önemli bir dalı haline gelen diferansiyel ve
integral hesabını geliştirdi. Leibniz’in bu ça­
lışmasından habersiz olan büyük İngiliz bilgi­
ni Sir Isaac Newton da, bundan üç yıl sonra
kendi diferansiyel ve integral hesap kuramını
yayımladı. 1700’de Berlin’de Bilimler Akade-
misi’nin kurulmasını sağladı ve akademinin
ilk başkanı oldu. A vrupa’daki gezileri sırasın­
 LEMMİNG 227

da Leibniz, döneminin önemli düşünürlerinin her yıl açılan Leipzig Fuarı, dünyanın her
çoğuyla tanışma olanağı buldu. yerinden iş ve bilim adamlarının ilgisini çek­
mektedir. 19. yüzyıl başlarında basımcılıktaki
LEİPZİG, Alman Demokratik Cumhuriyeti’ gelişme sonucu kentte büyük bir kültürel
nin ikinci büyük kentidir. Berlin’in 180 km canlanma oldu. Alm an kitap ticaretinin m er­
kadar güneybatısında, Alm anya’nın kuzeyini kezi durum una gelen Leipzig’de 200 kadar
kaplayan büyük ovanın güney kıyısındadır. basımevinin yanı sıra pek çok kitabevi ve
Leipzig eski bir iç kentle onu çevreleyen kütüphane bulunur. Ayrıca kimyasal m adde­
modern yerleşmelerden oluşur. Eski kentte ler, boya, dokum a, inşaat m akineleri, takım
16. ve 17. yüzyıllardan kalma sivri çatılı evler tezgâhları, elektrikli ve elektronik aletler,
vardır. Kentin bu bölümü dar sokaklarıyla bir müzik araçları üreten fabrikalar vardır. A l­
labirente benzer. 13. yüzyıldan kalma ve II. manya’nın ilk demiryolu 1839’da Leipzig-
Dünya Savaşı’ndan sonra onarılan Thomas- Dresden arasında açılmıştı. Dünyanın en bü­
kirche (Aziz Thomas Kilisesi) kentin önemli yük tren istasyonlarından birinin bulunduğu
tarihsel yapılarındandır. Bu kilisede koro kent, bugün de önemli bir kara ve demiryolu
yöneticiliği yapan ünlü besteci Johann Sebas- kavşağıdır.
tian Bach aynı zam anda kendi müziğini de Ortaçağda önemli bir ticaret merkezi duru­
seslendirirdi. Leipzig’de ölen Bach’ın mezarı muna gelen Leipzig sık sık yabancı orduların
Thomaskirc!ıe’dedir. saldırısına uğradı ya da kuşatıldı. Rusya,
Leipzig, 1409’da kurulan üniversitesinin yanı Prusya, Avusturya ve İsveç birlikleri Fransa
sıra, Alm an edebiyatının ve müziğinin m erke­ İm paratoru Napolyon’u Ekim 1813’te Leipzig
zi oluşuyla da ülke kültüründe büyük önem yakınlarında yenilgiye uğratmıştı (bak. N a p o l -
taşır. Besteci Richard W agner Leipzigli’ydi. YON S a v a ş l a r i ) . Leipzig önemli bir sanayi
Büyük şair G oethe de Leipzig Ü niversitesin­ merkezi ve demiryolu kavşağı olması nede­
de öğrenim görmüştü. niyle II. Dünya Savaşı’nda ağır biçimde bom ­
Leipzig’de 12. yüzyıldan beri yılda iki kez balandı; kentteki yapıların dörtte biri yıkıldı.
düzenlenen ticaret fuarları kentin yabancı Savaştan sonra Doğu Berlin, Alm an D em ok­
ülkelerde tanınmasını sağladı. Günüm üzde de ratik Cum huriyeti’nin başkenti oldu. Leipzig
ise eskiden olduğu gibi ülkenin ticaret, bilim,
A B C Ajansı
sanat ve kültür merkezi olma durumunu
korudu.
Kentin nüfusu 553.660’tır (1986).

LEMMİNG. Lemmingler Kuzey Am erika ve

Leipzig Alm an Demokratik C um huriyeti'nin ikinci
büyük kentidir.
Avrasya’nın dağları ile kutba yakın bölgele­
rinde yaşayan, fareye benzer küçük kemirici
memelilerdir.
Yaklaşık 13 cm uzunluğundaki Norveç lem-
minginin (Lem m us lemmus) başı iri, gövdesi
toplu, postu sarımsı kahverengi ve koyu
kahverengi ya da siyah beneklidir. Yapraklar
ve ağaç kabuklarıyla beslenen, kışın karın
altındaki oyuklarda barınan bu küçük hayvan
canlı, atak ve kavgacıdır; rahatsız edildiğinde
bir taşın üstünde dikilerek tıslar. Lemmingle-
rin üremesi çok hızlıdır. Dişiler yılda en
azından 10 yavru doğurur. Yavrular için
hazırladıkları ottan yuvalar kıllarla döşen­
miştir.
Lemminglerin sayısı 3-4 yıllık aralarla öyle-
228 LENA IRMAĞI
N H P A /B ria n H aw kes
Grönland yakalı lemminginin yuvası, likenlerle
kaplı kayaların arasındadır.
sine artar ki, yiyecekleri iyice kıtlaşır ve
m erkezden dört bir yana doğru kitlesel olarak
göç ederler. Göç sırasında genellikle gündüz­
leri beslenip uyur, geceleri yol alırlar. İlerler­
ken onları hiçbir zorluk yıldırmaz. Kırsal
alanlara yayılan bu büyük göçe yırtıcı kuşlar
ve memeliler de katılır. Lemminglerin sayıları
aşırı arttığı zaman davranışlarında önemli
değişiklikler görülür. Genellikle sudan sakı­
nırken göç sırasında ırmakları geçip, kasaba
ve köylere bile girerler. Deniz kıyısına ulaş­
tıklarında binlercesi denize atlar, yorgun dü­
şüp boğuluncaya kadar yüzerler.
Lemminglerin “intihar yüzüşü” hakkında
değişik görüşler vardır. Örneğin Baltık ve
Kuzey denizlerinin günümüze göre daha dar
olduğu çok eski dönem lerde, lemmingler her
iki denizi de yüzüp geçerek besinin bol olduğu
topraklara ulaşabiliyorlardı. Oysa bugün aynı
amaç doğrultusunda yüzmeye yönelmekte,
ama artık çok uzun olan denizyolunu aşama-
m aktadırlar.
LENA IRMAĞI. SSCB’nin başlıca ırm akla­
rından biri olan Lena Irmağı, dünyanın en
uzun ırmakları arasında yer alır. Baykal Gölü
yakınından doğan Lena, kuzeye doğru akarak
Kuzey Buz Denizi’nin bir bölümü olan Lap-
tev Denizi’ne dökülür. 4.400 km uzunluğun­
daki ırmağın geçtiği Sibirya’da kışlar çok uzun
ve soğuk olduğu için, L ena’nın aşağı bölümle­
ri ekim ayı ortalarından haziran ya da tem m u­
za kadar donar. Bu nedenle Lena, ulaşım
amacıyla her yıl kısa bir süre kullanılabilir.
G ene de bu suyolu büyük önem taşır. Çünkü
SSCB’nin bu bölgesinde demiryolu yoktur.
L ena’nın ağzının hemen doğusundaki Tiksi
limanı, Atlas Okyanusu ve Büyük Okyanus
arasındaki Kuzey Denizi yolu üzerinde bulu­
nan önemli limanlardan biridir. Irmağın ağ­
zındaki delta, yıldan yıla yönleri değişen irili
ufaklı birçok kanalla bölünmüş çok büyük bir
kumsaldır. Delta çevresinde yaşayan insanlar
avcılık ve balıkçılık yapar. Irm ak boyunca yer
alan bazı çiftliklerde sığır beslenir ve tahıl
üretimi yapılır. Hızla gelişen Yakutsk kenti
bölgenin merkezidir. Lena havzasında çok
büyük köm ür, doğal gaz, altın, tuz ve elmas
yatakları vardır. (Ayrıca bak. SİB İR Y A .)
LENF SİSTEMİ. İnsanda ve öbür omurgalı­
larda, yaşam için gerekli olan besin maddeleri
ile solunum gazlarını ve vücuttan atılması
gereken metabolizma artıklarını hücreden
hücreye taşımak özel vücut sıvılarının görevi­
dir. Bu taşıma işi yapılmadıkça hücre içi
etkinlikler, dolayısıyla yaşam süremez. Bu
nedenle bütün üstün yapılı hayvanlarda, vü­
cut sıvılarını tek tek bütün hücrelere iletmek
üzere ağ gibi dallanmış büyük bir dolaşım
sistemi bulunur. Bu dolaşım ağının temel
bölümlerinden biri kan dolaşımı, öbürü de
lenf dolaşımıdır (bak. K a n ) . Renksiz denecek
kadar açık sarı renkli, su gibi berrak bir sıvı
olduğu için akkan da denilen lenf, çok ince bir
dam ar ağı içinde bütün vücudu dolaşır. Bu
lenf damarları-boyunca yer yer, lenf dokusu­
nun bir araya toplanıp yoğunlaşmasıyla oluş­
muş, lenf düğümü denen özel doku kümecik­
leri yer alır. Vücuttaki büyük dolaşım sistemi­
nin bir parçası olan lenf sistemini oluşturanlar
da bu lenf sıvısı, lenf damarları ve lenf
düğümleridir.
Lenf sisteminin, yaşam açısından büyük
önem taşıyan iki temel görevi vardır. Bunlar­
dan ilki proteinleri, öbür büyük molekülleri
ve vücut sıvılarını dokulardan alıp kana vere­
rek vücuttaki sıvı dengesinin korunmasına ve
dolaşımın sürmesine yardımcı olmak, İkincisi
de bakterilere ve zararlı olabilecek bütün
yabancı maddelere karşı vücudu savunmaktır.
Aslında proteinleri ve öbür besin m addele­
rini vücudun her yanına taşıyıp, bu m addele­

rin kullanılmasıyla dokularda biriken atık
ürünleri toplam ak kanın görevidir. Am a pro­
teinler kan damarlarının duvarlarından kolay
kolay içeri giremez. Ayrıca, hücreler yıkıma
uğradığında geride kalan küçük parçacıkların
kılcal dam arlardan içeri girmesi de olanaksız­
dır. Oysa lenf damarlarının duvarları kılcal
dam arlarınkinden çok daha geçirgen oldu­
ğundan proteinler ve yağ parçacıkları kolayca
lenf dolaşımına karışabilir.
Lenfin bileşimi, boşaltımını yaptığı alanlar­
daki doku sıvılarının bileşimine çok benzer.
Örneğin yemek yendikten sonra bağırsak
bölgesindeki dam arlarda akan lenf sıvısı yağ­
ları ve büyük moleküllü öbür besin m addele­
rini taşır. Buna karşılık akciğerlerin çevresin­
de dolaşan lenf bol bol toz parçacıklarıyla
yüklüdür.
Lenf damarları kan dam arlarından çok
daha ince ve narindir. Çoğunun duvarları
yalnızca bir sıra hücre ile ince bir zardan
oluşur. Üstelik bu damarların duvarlarında
kas bulunmadığından ve kalbin kanı pom pa­
laması gibi itici bir güç olmadığından, lenf
sıvısının dam arlardaki dolaşımı doğrudan
doğruya vücut hareketleriyle sağlanır. Vücu­
dun bir bölgesindeki her harekette o bölgede-
Solda: Çizimde, kol ve bacaklardaki yüzeysel lenf
damarları ile gövdenin içine dağılmış derin lenf
damarları görülüyor. A Sağ lenf kanalı yalnızca
beyaz olarak gösterilen bölgenin doku sıvılarını
toplar; B Göğüs lenf kanalı ise vücudun geri kalan
bütün bölüm lerini akaçlar; C Bir lenf düğüm ü.
Sağda: Bir lenf düğüm ünün büyütülm üş çizimi. C-1
Atık maddeleri getiren bir lenf damarı; C-2 Lenfin
içindeki atık maddeleri tutan lenfositler (lenf
hücreleri); C-3 Temizlenmiş sıvıyı götüren bir lenf
damarı.
LENF SİSTEMİ 229
ki kaslar kasılır ve uyguladığı basınçla lenfi
damarların içinde akmaya zorlar. Bu arada,
lenf damarlarının içindeki küçücük kapakçık­
lar da sıvının ters yönde akmasını engeller.
Am a lenf damarları örselendiğinde ya da ur
gibi bir doku kütlesiyle önü kesildiğinde lenf
sıvısı ters yönde akabilir.
Lenf dolaşımı, kanın ve doku sıvılarının
dolaşımıyla bağlantılıdır. Ağ gibi bütün vücu­
da dağılmış olan incecik lenf damarları birle-
şerek daha kalın damarları oluşturur ve so­
nunda iki kanal halinde her iki koldan gelen
büyük toplardam arlara dökülür. Böylece ka­
na karışan lenf sıvısı kan dolaşımıyla birlikte
kalbe ulaşır. Bu toplayıcı lenf dam arlarından
birine göğüs lenf kanalı, öbürüne de sağ lenf
kanalı denir. Sağ lenf kanalı vücudun sağ
yanındaki lenf sıvısını, göğüs lenf kanalı ise
geri kalan bütün lenf sıvısını toplayarak kana
boşaltır.
Lenf düğüm lerinden bazıları gözle zor seçi­
lebilecek kadar küçük, bazıları ise bilye bü-
yüklüğündedir. Büyük ölçüde lenfosit tipi ak­
yuvarlardan oluşan bu düğümler normalde
yumuşak ve pembe renktedir. Bulundukları
bölgede bakterilerden ileri gelen bir iltihap­
lanma söz konusu olduğunda ya da lenf
sıvısının taşıdığı zararlı m addeler biriktiğinde
lenf düğümleri şişerek büyür. Buna lenf
bezlerinin şişmesi denirse de bu düğümler
aslında birer salgıbezi değildir ve başlıca
görevleri lenf sıvısındaki yabancı maddeleri
süzerek vücuda zarar vermelerini engelle­
mektir. G erçekten de bakteriler ve zararlı
m addeler bir lenf düğümüne rastlayıncaya
kadar lenf sıvısıyla birlikte dam arlarda ser­
bestçe dolaşır. Ama lenf sıvısı yolunun üze­
rindeki bir düğümden geçerken içindeki ya­
bancı maddeleri burada bırakarak yoluna
devam eder. Böylece lenf düğümü bir filtre
gibi lenfi süzerek zararlı maddelerin kana
karışmasını engeller. Öte yandan, vücuda
yabancı proteinlere karşı etkili olan antikorlar
da lenf düğümlerinde üretilir. Bu nedenle lenf
düğümleri vücudun bağışıklık sisteminin en
önemli öğelerinden biridir (bak. B A Ğ IŞIK LIK ).
Lenf damarları boyunca dizilmiş olan lenf
düğümlerinden başka boyunda, kasıklarda ve
koltuk altlarında da yoğun lenf düğümü kü­
meleri vardır. Ayrıca bağırsaklar, solunum ve
230 LENİN

idrar yolları gibi m ikropların bulunma olasılı­

ğının yüksek olduğu yerlerde lenf düğümcük­
leri denen daha küçük lenf dokusu yumruları
yer alır.
Lenf dolaşımı herhangi bir nedenle kesinti­
ye uğrarsa lenf sıvısı dokularda birikir ve
sonuçta lenfödem denen sıvı dolu şişlikler
oluşur. Ama lenf sisteminin en önemli hasta­
lıkları, lenfositlerin denetlenem eyecek biçim­
de çoğalmasından ileri gelen lösemi ile lenfo-
ma denen kötü huylu lenf dokusu kanserleri­
dir {bak. KA NSER; L Ö SE M İ).

LENİN, Vladim ir İlyiç (1870-1924). D ünya­

da çok az sayıda-insan, Rusya’da 1917 Ekim
Devrim i’ne önderlik eden Lenin kadar büyük
siyasal değişimlere yol açabilmiştir. Gerçek
adı Vladimir İlyiç Ulyanov’dur. İlk kez
1901'de yazdığı bir yazıda “Lenin” takm a
adını kullanmış ve yaşamı boyunca da bu adı
taşımıştır.
Volga Irmağı kıyısındaki, sonradan onun
anısına Ulyanovsk adı verilen Simbirsk’te
dünyaya geldi. Babası ilkokul müfettişi, anne­
si ise bir doktorun kızıydı. Simbirsk’teki
öğrenciliği sırasında Latince ve Yunanca öğ­
renen Lenin, özellikle tarih ve edebiyatla
yakından ilgilendi. Okum aya olan düşkünlü­
ğüyle, aile kütüphanesinde bulunan Rus ya­
zarlarının kitaplarını daha küçük yaşlarday­
ken okudu.
Çarlık Rusya’sında geniş halk kesimlerinin
kendi temsilcilerini seçmek gibi en temel
siyasal haklardan yoksun bırakılması; işçi ve
köylüler yoksulluk içinde yaşarken, soyluların
ve toprak sahiplerinin çok zengin olması,
ülkede hoşnutsuzluk ve huzursuzluk yaratı­
yordu. Bu dönemde genellikle aydın aileler­
den gelen okumuş genç insanlar, farklı yön­
temlerle de olsa toplumsal yapıyı değiştirme­
ye yönelik siyasal örgütler kurmaya başlamış­
lardı.
Lenin’in ağabeyi Aleksandr da 18.87’de
çara suikast düzenlemeyi tasarlayan bir gizli
örgüte üye olduğu gerekçesiyle yakalandı ve
asıldı. Aynı yılın sonbaharında Kazan Üniver-
sitesi’nde hukuk fakültesine giren Lenin, üç
ay sonra gizli bir toplantıya katıldığı gerekçe­
siyle okuldan atıldı ve ancak 1890’da üniversi­
teyi dışarıdan bitirmesine izin verildi. Okul
İletişim Yayıncılık A rşivi
Lenin, Rusya'da Ekim Devrimi'nin önderi ve
SSCB'nin kurucusudur.
dışında kaldığı dönem boyunca Kari Marx ve
öbür sosyalist düşünürleri okuyan Lenin ko­
münizmi benimsedi (bak. KOM ÜNİZM ; M a r x .
K a r l ) . Rusya’da halkın kurtuluşunun ancak
işçi sınıfının (proletaryanın) iktidara gelme­
siyle gerçekleşebileceğine inandı.
1891’de hukuk diploması alan Lenin, yok­
sul köylü ve işçilerin savunmalarını üstlenerek
avukatlık yaptı. 1893’te St. Petersburg’a (bu­
gün Leningrad) taşındı ve buradaki devrimci­
lerle ilişki kurdu. İki yıl sonra, sürgündeki
Rus ve Avrupalı Marksist önderlerle tanış­
mak üzere kısa süren bir Avrupa yolculuğu
yaptı. Geri döndüğünde siyasal etkinlikleri
yüzünden tutuklanarak 15 ay hapse ve üç yıl
için Sibirya’da sürgüne mahkûm edildi. Sür­
gündeyken, St. Petersburg’da birlikte çalıştığı
ve ölünceye kadar kendisiyle birlikte olan
N adejda Krupskaya ile evlendi. Bu yıllarda
yazdığı Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi
(1899) adlı kitabında, köylü sorununu ve
kapitalizmin köylüleri nasıl mülksüzleştirdiği-
ni ve yoksullaştırdığını inceledi. Topraklarını
yitiren yoksul köylülerin Rus işçi sınıfının
yanında yer alacağını savundu.
 LENİN 231

1900’de sürgün cezası sona erince Avrupa’ yüksek düzeye ulaşmıştı. Sonunda Petrograd
ya geçti ve burada, Batı Avrupa’da ve (1914’ten önce St. Petersburg), M oskova ve
Rusya’da yaşayan M arksistler’i bir araya geti­ öbür büyük kentlerde işçiler ve askerler kendi
recek devrimci bir parti kurm ak amacıyla temsilcilerini seçerek oluşturdukları sovyet-
tskra (Kıvılcım) adlı gazeteyi çıkardı. Gazete ler'in önderliğinde ayaklandılar. 8 M art’ta baş­
Rusya’ya gizlice sokuluyordu. Lenin, 1903’te layan bu ayaklanma 12 M art’ta çarın tahttan
Rus Sosyal D em okrat İşçi Partisi’nin çekilmesi ve Geçici H üküm et’in kurulmasıyla
(RSD İP) Brüksel’de başlayıp L ondra’da sü­ sonuçlandı. Bu arada, tüm ülkede işçi, asker
ren kongresindeki (üyeleri tutuklanabileceği ve köylü sovyetleri hızla örgütlenmeyi sürdür­
için bu toplantı Rusya’da düzenlenemezdi) dü. Bu süre içinde A vrupa’da olan Lenin,
görüşm elerde ve kararlarda önemli bir rol Alm an hüküm etinin özel izniyle Almanya ve
oynadı. Üyeler arasında partinin örgütlenm e İsviçre üzerinden nisanda Petrograd’a döndü
biçimi ve ilkeleri konusunda beliren anlaş­ ve devrimin sürdürülmesini, parlam enter
mazlık kongrede iki kanadın doğmasına yol cumhuriyetle yetinilmemesini, yönetimin
açtı. Devrim yapmayı amaçlayan bir partinin doğrudan sovyetlerin eline geçmesini sa­
disiplinli, deneyimli, öncü kadrolardan olu­ vundu.
şan, dar ve “dem okratik m erkeziyetçi” yapıda Savaşa son vermeyen, işçi ve köylülerin
bir parti olmasını savunan Lenin, bu görüşle­ istemlerini yerine getiremeyen hüküm et, hal­
rini Ne Yapmalı (1902) adlı kitabında açıkla­ kın desteğini giderek yitiriyordu. Geçici H ü­
dı. Bir sonraki RSDİP Kongresi’nde az farkla küm et’in baskısı sonucu bir ara Finlandiya’ya
çoğunluğu ele geçiren Lenin ve yandaşları kaçan Lenin, burada D evlet ve İhtilal (1917)
bundan böyle Bolşevikler (çoğunluk) olarak adlı kitabını kaleme aldı. Bu kitapta, kom ü­
anıldılar. Karşıt grup Rusça’da azınlık anla­ nist toplum a ulaşabilmek için sosyalizm aşa­
mına gelen Menşevik adını aldı. 1912’de iki masından geçilmesi gerektiğini, sosyalizmin
grup birbirlerinden tümüyle koptu ve iki ayrı de ancak proletarya diktatörlüğü aracılığıyla
parti ortaya çıktı. kurulabileceğini savundu. Ekimde yeniden
1905’te Rusya’da devrimci ayaklanmaların Petrograd’a dönen Lenin, parti örgütünü
patlak vermesi üzerine gizlice ülkesine dönen silahlı ayaklanma doğrultusunda örgütlenm e­
Lenin, siyasal çalışmalarını gizli olarak sür­ ye çağırdı. Bu arada Bolşevikler, Petrograd
dürdü. 1907’de, 1905 Devrim i’nin başarısızlı­ ve Moskova sovyetlerinde çoğunluğu ele ge­
ğa uğramasından sonra, yeniden A vrupa’ya çirmişlerdi. Ayrıca silahlı ayaklanma konu­
döndü ve 1917’ye kadar yurtdışında kaldı. Bu sunda Lenin’le aynı düşünceyi paylaşan Lev
dönemde felsefe üzerinde çalıştı. Görüş ayrı­ Troçki, Petrograd Sovyeti başkanlığına seçil­
lığı içinde bulunduğu öbür Marksist gruplarla mişti. Böylece büyük kentlerde işçilerin
siyasal tartışmalarını ve devrime yönelik siya­ önemli bölüm ünün desteğini kazanan Bolşe­
sal etkinliklerini sürdürdü. Lenin’in Mark­ vikler, 7-8 Kasım gecesi Geçici H üküm et'i
sizm’e en büyük katkısı olarak bilinen Emper­ devirerek iktidarı ele geçirdiler (bak. E k im D E V ­
yalizm : Kapitalizm in En Yüksek Aşaması R İM İ). Lenin, Halk Komiserleri Konseyi baş­
(1917) adlı kitabında kapitalizmin yeni bir kanlığına seçildi. Konseyin ilk uygulamaları
aşamaya geçtiğini savundu. Bu aşam ada, ileri arasında tüm toprakların kamulaştırılması,
kapitalist ülkelerin azgelişmiş ülkeleri sömü­ üretimde işçi denetimi ve Rusya'da yaşayan
rerek ayakta kalabildiğini ve dünya pazarları­ bütün halklara kendi kaderlerini belirleme
nı ele geçirmek isteyen emperyalist ülkelerin hakkının verilmesi bulunuyordu. 1918'de Le­
kendi aralarındaki rekabetin kaçınılmaz ola­ nin’in isteği sonucu Rusya, İttifak Devletleri
rak savaşlara yol açacağını anlattı (bak. K A P İ­ ile Brest-Litovsk Antlaşması'm imzalayarak
TALİZM; SÖMÜRGECİLİK VE EM PERYALİZM ). savaştan çekildi.
I. Dünya Savaşı’nda Rusya, Almanya'ya 1918 A ğustos'unda karşıt sol görüşlü bir
karşı savaşıyordu. 1917’ye gelindiğinde, ülke­ eylemcinin düzenlediği öldürme girişiminde
de savaşa, yoksulluğa ve çarlığın baskıcı ağır yaralanan Lenin yaşamının sonuna kadar
yönetimine karşı duyulan hoşnutsuzluk en tam olarak iyileşemedi. 1918-20 arasında ya­
232 LENİNGRAD
bancı devletlerce desteklenen karşıdevrimci-
lerle çıkan iç savaş sırasında uygulanan “savaş
komünizmi" ekonomi politikasını, iç savaş
sonrasında Yeni Ekonomi Politikası (NEP)
izledi. Dünya üzerinde kurulan ilk sosyalist
devletin (bak. SOSYALİZM ) önderi olan Lenin,
ölümünden sonra mumyalanarak Moskova’
nın merkezindeki anıtkabire kondu.
Ayrıca bak. SOVYET SOSYALİST CUM HURİYETLE­
Rİ B İR L İĞ İ.
LENİNGRAD, SSCB'nin M oskova’dan sonra
ikinci büyük kenti, en büyük limanı ve en
önemli sanayi merkezidir. Avrupa kentlerinin
en güzellerinden biri olan Leningrad, Finlan­
diya sınırının 160 km kadar güneyinde yer
alır. Büyük bir bilim ve sanat merkezi olan
kenti, 1703’te Rus Çarı I. Petro kurdu. Baltık
Denizi ile Batı Avrupa arasındaki büyük
ticaret yoluna yakın bir kent kurm ak isteyen
Petro, bunun için Neva Irm ağı’nın Finlandiya
Körfezi'ne döküldüğü yeri seçti. Kanallar
açılarak bataklık alanlar kurutuldu, kollara
ayrılarak denize dökülen Neva Irmağı üzerin­
de çok sayıda köprü, geniş alanlar ve caddeler
yapıldı. Rus Çarhğı’nm başkenti 1712’de
M oskova’dan buraya taşındı ve St. Petersburg
adı verilen kent, iki yüzyıl süreyle Rus Çarlı-
ğı’nın başkenti olarak kaldı.
St. Petersburg hızla büyüyerek güzel ve
görkemli bir kente dönüştü. Büyük alanların
çevresinde ve geniş caddeler boyunca kated­
raller, saraylar ve başka büyük yapılar yapıl­
dı. Kentin en geniş caddesi olan, 3 kilom etre­
den fazla uzunluktaki Nevski Bulvarı boyunca
saraylar, kiliseler, mağazalar, tiyatro ve kah­
veler vardır. Genellikle Neva’nın kollarından
birine ya da kanallara bakan güzel görünümlü
pek çok köprü, park ve bahçe kenti süsler.
Köklü bir kültür geleneğini yaşatan Lenin­
grad birçok ünlü Rus bestecisi, yazarı, tiyatro
ve bale sanatçısının adıyla birlikte anılır.
Kentin ünlü sanat müzesi Erm itaj, dünyanın
en büyük sanat müzelerinden biridir. Kentte
bulunan çok sayıdaki etkileyici tarihsel yapı
arasında çok büyük ve görkemli bir yapı olan
Kışlık Saray, günümüzde müze olarak kulla­
nılan Petro-Pavel Kalesi ve Donanm a Binası
sayılabilir.
Leningrad büyük bir sanayi merkezidir.
Novosti
Neva Irmağı kıyılarında kurulmuş olan Leningrad
kentinde, çok çeşitli mimari üsluplar bir arada
görülebilir.
Başta makine yapım sanayisi olmak üzere,
gemi yapımı, kimya, basım ve çeşitli tüketim
malları sanayileri gelişmiştir. Sanayi için ge­
rekli olan elektrik enerjisi hidroelektrik ve
nükleer santrallardan elde edilir. Kente Es-
tonya, Ukrayna ve Kafkaslar’dan doğal gaz,
kuzeydeki V orkuta’dan da köm ür gelir. Le­
ningrad, ülkenin Baltık Denizi’ndeki ana
limanıdır. Am a Neva Irmağı kışın dört ya da
beş ay boyunca donar ve zaman zaman
buzlarla kaplanan limanda buzkıranlarla ge­
milere yol açılır. Leningrad’ı Volga Irm ağı’na
ve Beyaz Deniz’e bağlayan kanallarda röm or­
körlerin çektiği mavnalarla taşımacılık yapı­
lır. Kent önemli bir demiryolu kavşağıdır.
M oskova, Helsinki, Varşova ve Kiev yönle­
rinden gelen demiryolları Leningrad’da birle­
şir. Ana tren istasyonları metroyla birbirine
bağlanmıştır. 1914’te Almanya ile savaşa giri­
lince kentin adı St. Petersburg’dan (burg
Almanca kale anlamına gelir) Rusça olması
için Petrograd’a çevrildi. Ekim Devrim i’nden
sonra M art 1918’de başkent yeniden Moskova
oldu ve iç savaş yıllarında Petrograd’ın nüfusu
azaldı. 1924’te Lenin ölünce kente Leningrad
adı verildi.
II. Dünya Savaşı başladığı sırada Leningrad
3 milyon nüfuslu büyük bir sanayi merkeziy-
 LEONARDO DA VİNCİ 233

di. Alm an saldırısının ilk hedeflerinden biri

olan Leningrad, 8 Eylül 1941’den 27 Ocak
1944’e kadar Alman kuşatması altında kaldı.
Yüz binlerce ölü ve büyük bir yıkım pahasına
Alm an saldırısına karşı koyan Leningrad’a
Lenin nişanı verildi ve SSCB’nin “kahram an
kenti” ilan edildi.
Leningrad’ın nüfusu 4.904.000’dir (1984).

LEONARDO DA VİNCİ (1452-1519), R öne­

sans sanatını doruğuna ulaştırmış, yalnız sa­
nat yapıtlarıyla değil çok çeşitli, alanlardaki
araştırm aları ve buluşlarıyla da tanınan, dün­
yanın gelmiş geçmiş en büyük sanatçılarından
biridir. 1482’de Milano Dükü Ludovico Sfor-
za’ya, sarayında görev almak istediğini bildi­
ren bir m ektup yazdı. Düke kendisini savaş
araçları, silahlar ve köprüler yapan bir mucit,
savunma, topçuluk ve kuşatm a konusunda
uzmanlaşmış, yetenekli bir mühendis olarak
tanıtan Leonardo da Vinci m ektubunun sonu­
na şu sözleri ekledi. “M erm er, tunç ya da
pişmiş topraktan heykeller yapabilen usta bir
heykelci ve en az ötekiler kadar yetenekli bir
ressam olduğumu bilmenizi isterim ” . Leonar-
M ansell Collecrion
do’nun henüz 30 yaşındayken yazdığı bu Leonardo'nun M ona Lisa (1503-07) adlı tablosu
bugün Paris'te Louvre Müzesi'ndedir.
Alinari—A r t ResourceiEB Inc.

mektup sanatçının ilgi alanının genişliği ve

Leonardo da V inci'nin kendi çizim iyle portresi.
dehasının boyutları konusunda önemli ipuçla­
rı verm ektedir.
Sanatçının resim alanındaki dehasını ortaya
koyan en ünlü yapıtları M ona Lisa (1503-07)
ve Son A kşam Yem eği dir (1495-97). Ressam ­
lığın yanı sıra aynı zamanda usta bir heykelci,
m imar, şair ve besteci olan Leonardo da
Vinci, sanatın bilimsel gözlemlere dayanması
gerektiğini savunurdu. M ekanik, m atem atik,
anatom i, botanik, optik, fizik, jeoloji, m ü­
hendislik ve zooloji konularıyla ilgilendi; in­
san vücudu üzerine son derece ayrıntılı incele­
meler yaptı. Resim ve heykelleriyle olduğu
kadar yaşadığı dönemin yüzlerce yıl ilerisinde
olan düşünceleri ve şaşırtıcı buluşlarıyla da ün
kazandı. Yazıyı sol eliyle ve sağdan sola
doğru aynadan okunabilecek gibi tersinden
yazardı. Bilimsel yazılarını ve çeşitli çizimleri-
ni içeren not defterlerinin büyük bir bölümü
günümüze ulaşabilmiştir. Bu not-defterlerinin
en ünlüleri iki ciltten oluşan Codex M adrid ile
Leonardo'nun ikinci kez ele aldığı ve 1508'de tam amladığı Kayalıkların Madonnası adlı tablosu bugün
Londra'da Ulusal Galeri'de sergilenm ektedir.

1.068 sayfa ve 12 ciltten oluşan Codex Atlanti-
CMs’tur. Daha o dönem de insanın da kuşlar
gibi uçabileceğini düşünen Leonardo havacı­
lıkla ilgili yoğun araştırm alar yaptı. Son dere­
ce ilginç kanat, uçak ve helikopter modelleri
geliştirdi.
Leonardo, İtalya’da Floransa yakınlarında
Vinci kasabasında doğdu. Çocukluğunda mü­
zik ve resmin yanı sıra araç yapımı gibi teknik
ve mekanik konulara ilgi duydu. Sanata
eğilimi daha erken yaşlarda ortaya çıktığın­
dan babası oğlunun çizimlerini dönemin ünlü
heykelci ve ressamlarından A ndrea del Ver-
rocchio’ya gösterdi. Leonardo’nun yeteneğini
ilk bakışta anlayan Verrocchio, yanında çalış­
tırmak üzere onu Floransa’daki atölyesine
aldı. Leonardo orada yaklaşık beş yıl çalıştı ve
çok yönlü bir eğitim gördü. O yıllarda az
sayıda yağlıboya resmin yanı sıra kurşunka­
lem ve m ürekkeple birçok çizim yaptı. Çizim-
lerinde öne çıkan keskin gözlem gücü ve
gerçek varlıkların görünüşlerini, hareketleri­
ni, ışık ve gölgeleriyle birlikte kâğıda tam
olarak aktarabilme yeteneğiyle Verrocchio’
nun hayranlığını kazandı. Çizimleri arasında
silahlar, mekanik araçlar, az rastlanan türden
hayvan ve bitkiler, ilginç insan figürleri vardı.
Resim ve çizimin yanı sıra bilimsel çalışmala­
rını da sürdüren Leonardo, doğadaki varlıkla­
rın nasıl oluştuğunu, hareketlerini, insan vücu­
dunun yapısını, bitkilerin büyümesini, ışığın
ve suyun hareketini, kuşların nasıl uçtuğunu
inceledi.
Leonardo olgunluk döneminin başlangıcı
sayılan ve iki çeşitleme olarak yaptığı K aya­
lıkların Madonnası adlı yapıtına yaklaşık
1478’de başladı. Bu yapıtlardan ilki bugün
Paris’te Louvre M üzesi'nde, İkincisi ise Lon­
dra’da Ulusal G aleri’dedir. Yapıtın en çarpıcı
özelliği resmedilen olayın buğulu ve doğaüstü
bir hava içinde sunulmuş olmasıdır. Kayaların
gerçekdışı bir görünüm yaratan ilginç dokusu,
figürlerin dış çizgileriyle fon arasındaki yumu­
şak renk geçişleri farklı yoğunluktaki ışıklar,
figürler arasındaki kusursuz uyum ve bütün­
lük Leonardo’nun özgün üslubunu belirleyen
temel özelliklerdir.
1482’de Milano Dükü Ludovico Sforza
tarafından, babası Francesco Sforza'nın at
üstünde bir heykelini yapmak üzere Milano'
LEONARDO DA VİNCİ 235
ya çağrıldı. Dükün sarayında 1499’a kadar
m ühendis, ressam, heykelci, mimar ve asker­
lik konularında danışman olarak çalıştı. Yeni
savunma araçları geliştirdi, büyük bir sulama
sisteminin ve Milano Katedrali’nin kubbe
tasarımıyla uğraştı. Mühendislik ve mimarlık
işlerinin yanı sıra saray eğlencelerinde tasa­
rımcı olarak çalışan sanatçı, bir yandan da
Mansell Collection
Francesco Sforza'nın at üstündeki heykeli
üzerinde çalıştı. Dükün isteği üzerine heyke­
lin boyutlarını büyüterek, kilden dev bir
model hazırladı. Model 1493'te halka gösteril­
di. Tunçtan dökülmesi tasarlanan ve yüksekli­
ği yaklaşık 7 metreyi bulan heykel, o güne
kadar yapılmış olanların en büyüğüydü. Ne
var ki, heykelin döküm üne başlanm adan önce
savaş çıktı ve heykel için ayrılan tunç, top
yapımında kullanıldı. Model ise savaş sırasın­
da parçalandı. Leonardo'nun heykele ilişkin
en çarpıcı çizimleri M adrid'de bulunan not
defterlerindedir. Leonardo'nun o dönemde
yaptığı bilimsel çalışmalar ilk kez 1551'de,
Paris'te basıldı.
1494'te M ilano'daki Santa Maria delle Gra-
zie M anastırı'nda Rönesans resminin en etki­
leyici örneklerinden biri olan Son A kşam
Yem eği üzerinde çalışmaya başladı. Duvara
özel bir astar çekerek, yağlıboya ve tem pera
karışımı boyalarla yaptığı bu resim, boyanın
yeterince tutmaması yüzünden bir süre sonra
236 LEOPAR
çatlayıp, bozulmaya başladı. Hz. İsa’yı hava­
rileriyle birlikte gösteren bu eşsiz resmin,
daha sonraki yıllarda birçok kez onarılarak
bozulup yok olması önlendi.
Leonardo 1502’de Dük Cesare Borgia’nın
başmühendisi ve mimarı olarak Floransa’ya
geri döndü. 1503’te Vecchio Sarayı’nda Ang-
hiari Savaşı adlı freskin yapımına başladı. Ne
var ki, taslağını iki yıl içinde hazırladığı bu
yapıtı hiçbir zaman tamamlayamadı. Aynı
yıllarda Osmanlı Padişahı II. Bayezid'e Haliç
için yaklaşık 350 m etre uzunluğunda bir
köprü taslağı hazırlayıp yolladı.
Bu dönemde dünyanın en ünlü tabloların­
dan biri olan M ona Lisa yı yaptı. O dönem ­
den kalma notlardan anlaşıldığına göre res­
min modeli Floransalı Francesco di Bartolom-
meo del Giocondo’nun karısıdır. Resmin
Jonathan Cape
Leonardo'nun çizim iyle bazı savaş araçları.
obür adı La G ioconda bu kişiden gelir. Bu
portrenin en önemli özelliği modelin yüzün­
deki gizemli gülümsemedir. Sanatçının m ode­
lin yüzündeki bu gülümseme silinmesin diye
çalışırken sürekli müzik çaldırdığı söylenir.
M ona Lisa bugün Paris’te, Louvre Müzesi’n-
dedir.
1507-13 arasında İtalya’nın çeşitli kentlerini
dolaşan Leonardo 1517’de Fransa Kralı I.
François’nın çağrısı üzerine Amboise’a gitti.
O rada “kralın başressamı, mimarı ve meka-
nikçisi” sanını aldı. Yaşamının son yıllarına
kadar Cloux’da, kralın kendisine verdiği şato­
da yaşadı. Yaşam boyu sürdürdüğü çalışmala­
rını ve yazılarını derleyip düzenlemek istediy­
se de bunu gerçekleştiremeden öldü.
Leonardo’nun taslak çizimlerini ve düşün­
celerini içeren yaklaşık 5.000 sayfalık not
defterlerinin bir bölümü bugün İngiltere’de,
Windsor Şatosu’ndaki Kraliyet Kütüphane­
sin d e , L ondra’daki Victoria ve A lbert Müze­
sin d e , British M useum ’da, bir bölümü de
M adrid’de Ulusal K ütüphane’de, Floransa’da
Uffizi Galerisi’nde ve M ilano’daki Ambrosia-
na Kütüphanesi’ndedir.
LEOPAR bak. Pars .
LEPİSTES. 1866’da rahip J. L. Guppy, Trini-
dad’tan L ondra’daki British M useum’a bazı
küçük balıklar göndermişti. Bu balıklara gön­
dericisinin anısına Giradinus güppyi bilimsel
adı verildi. Am a 1859’da bir Alman bilim
adamının aynı türe Lebistes reticulatus dediği
ortaya çıktı ve bilimsel adlandırm ada öncelik
kuralı uyarınca bu ad geçerli sayıldı.
1900’lerin başında akvaryumların en gözde
balıkları arasına giren Lebistes reticulatus ,
birçok ülkede “guppy” adıyla tanınm ış, Tür­
kiye gibi birkaç ülkede ise daha çok “lepistes”
adıyla günlük kullanıma girmiştir.
Lepistes ilginç davranışları, güzel görünü­
şü, bakım kolaylığı ve ucuz olması nedeniyle
Jane BurtonlBruce Coleman Ltd.
Akvaryum da dolaşan lepistesler. Erkekler
çok daha canlı renklerle bezeli, daha ince ve küçük
yapılıdır.

akvaryum meraklılarının en çok beslediği
balıklardan biridir. Erkeklerin uzunluğu 3
cm, gövdesi ve yüzgeçleri gösterişli renklerle
bezeli, kuyruğu genellikle çok gelişmiş ve
yelpaze biçimindedir. Dişiler ise daha iri
yapılı ve soluk renklidir. Uzunlukları 5 santi­
metreyi aşabilir. Lepistesler küçük bir ak­
varyumda üreyebildikleri gibi kendi araların­
da ve öbür balıklarla uyumlu bir yaşam
sürdürürler.
Dişiler yum urtlayarak değil canlı yavru
doğurarak ürer. Yavrular doğar doğmaz yüz­
meye ve beslenmeye başlar. Am a erişkinlere
av olmamaları için akvaryumun su bitkileriyle
donatılması gerekir. Su sıcaklığının ortalam a
25°C-27°C dolayında tutulması, erişkinlerin
bol besinle doyurulup aç bırakılmaması üre­
timde başarıyı yükselten önemli etkenlerdir.
Damızlık dişilerin konduğu ve ancak yavrula­
rın geçebileceği özel bir bölmesi bulunan
“yavruluklar” , üretim için kullanılsa bile ba­
lıkları tedirgin ettiği, gelişme dengelerini boz­
duğu için doğal yöntem ler kadar iyi sonuç
verm em ektedir.
Doğduklarında bütün yavrular birbirlerine
benzerken yaklaşık altı hafta sonra erkekler
ve dişiler arasında belirgin ayrımlar ortaya
çıkar. Örneğin erkeklerin anüs yüzgeci sivri­
lerek uzar ve sonunda dişinin içindeki yum ur­
taları dölleyen bir ürem e organına dönüşür.
Erkek lepistesler çok hareketlidir ve sürekli
dişinin peşinde dolaşır. Dişiler bu ilgiye karşı­
lık vermediği gibi bazen kaçarak bazen saldı­
rarak, erkekleri yanma yaklaştırmak istemez.
Dişiler döllendikten yaklaşık dört hafta sonra
doğurmaya başlar. İlk doğanlardan birkaçı
sonradan en çok gelişen yavrular olur. Dişi dört
hafta boyunca aralıklarla doğurmayı sür­
dürür. Son doğurma evresinde öncekilerden
daha çok yavru çıkar. Ama bunlar iyi bir
gelişim göstermezler. Üç yaşını aşan lepistes
sayısı çok azdır.
Lepistesler böceklerin suya bıraktığı yu­
murtaları ve bu yum urtalardan çıkan larvaları
yediğinden sivrisineklerin aşırı çoğalmasını
engellemek üzere anayurdu O rta A m erika’
dan birçok başka bölgeye götürülmüştür.
LESOTHO, A frika’nın güney ucunda. Güney
Afrika Cum huriyeti’nin topraklarıyla çevrili
LESOTHO 237
L E S O T H O 'Y A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 30.355 km2.
NÜFUS: 1.628.000 (1987).
YÖNETİM : Meşruti monarşi.
BAŞKENT: Maseru.
DOĞAL YAPI: Ülkenin üçte ikisi Draken ve Maloti
dağları gibi yüksek dağlarla kaplıdır. Bu dağlardan
doğan Oranj, Caledon ve Tugela ırmaklarının vadile­
rinde verimli düzlükler vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Koyun, sığır, at, keçi, kümes
hayvanları, mısır, buğday, elmas, yün ve moher.
EĞİTİM: İlkokul ücretsizdir; ama zorunlu değildir.
küçük bir kara ülkesidir. Ülke topraklarının
deniz düzeyinden yüksekliği 3.000 metreyi
aşar. Kuzeybatıda yüksek ve çıplak Maloti Dağ­
lan vardır. Ülkenin doğu sınınnı oluşturan Dra­
ken (Drakensberg) Dağlan’nda Güney Afrika’
nın en yüksek dağı olan Thabana Ntlenyana
(3.482 metre) yer alır.
M aloti D ağları’ndan doğan ve Güney Afri­
ka Cum huriyeti’ni boydan boya geçerek Atlas
O kyanusu’na dökülen Oranj Irm ağı’nın vadi­
si Lesotho’nun en verimli iki bölgesinden
biridir. Güney Afrika Cumhuriyeti ile batı
sınırını oluşturan Caledon Irm ağı’nın vadisi
ülkenin üçte birini kaplar. Lesotho’nun doğal
bitki örtüsünü seyrek otlar, çalılıklar, zeytin,
sarmısak, söğüt ve sarısabır bitkileri oluş­
turur.
Ü lkede yazlar sıcak ve nemli, kışlar ise
kuru ve serindir. Yağışlar bölgeler arasında
büyük değişkenlik gösterir.
238 LESSEPS
ZEF A
Lesotho'nun büyük bir bölüm ü deniz düzeyinden
yüksekliği 3.000 metreyi aşan dağlarla kaplıdır.
Dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan
Lesotho'nun ekonomisi büyük ölçüde Güney
Afrika C um huriyetine bağımlıdır. Ticaretin
büyük bölümü bu ülkeyle yapıldığı gibi,
yetişkin erkeklerin üçte birinden fazlası da
Güney Afrika C um huriyetindeki m adenler­
de ya da fabrikalarda çalışır. Bunların Lesot-
ho’ya gönderdikleri para ülkenin başlıca gelir
kaynaklarından biridir. En önemli kenti, baş­
kent Maseru olan ülkede çok az iyi karayolu
bulunur. Güney Afrika Cumhuriyeti ile bir
demiryolu bağlantısı ve birkaç küçük havaala­
nı vardır.
Tarım ve Sanayi
Tarım a elverişli topraklar, iki büyük ırmağın
vadilerindeki düzlüklerle sınırlıdır. Başlıca
ürünler, buğday, arpa, darı, mısır ve baklagil­
lerdir. Tarımsal üretimde verimlilik düşüktür;
az ürün elde edildiği yıllar canlı hayvan, içki
ve tütünün yanı sıra dışarıdan yiyecek madde­
leri de satın alınır. Lesotho’nun dağ yamaçla­
rındaki otlaklarında sığır ve koyun yetiştirilir.
Dışarıya satılan en önemli ürünler yün ve
tiftiktir.
Başlıca sanayi dalları biracılık, kuşkonmaz
konserveciliği, mobilya yapımı ve turizmdir.
Lesotho’nun başlıca doğal kaynağı elmastır.
Elmas yatakları kuzeydoğudadır. Irmak kıyı­
larındaki alüvyon birikintilerinde ve deniz
düzeyinden 3.000 metreyi aşan yükseklikteki
Maloti Dağları’nda da elmas vardır. Am a
dünyanın bu en yüksek yöresindeki elmas yata­
ğının rezervleri sınırlıdır.
Halk ve Tarih
Lesotho nüfusunun yüzde 99’dan çoğunu
Sotholar oluşturur. Melezler ve Asyalılar’dan
başka beyaz Güney Afrikalılar’dan oluşan
küçük bir azınlık vardır. Nüfusun yüzde
90’dan fazlası Hıristiyan’dır. Lesotho’da eği­
tim düzeyi yüksektir; okuryazarlık oranı­
nın en yüksek olduğu Afrika ülkelerinden bi­
ridir.
Lesotho’ya ilk yerleşenlerin Buşmanlar
(Sanlar) olduğu, daha sonra 18. yüzyıl başla­
rında Zulu dili konuşan, 18. yüzyıl sonlarında
da Sotho dili konuşan kabilelerin, bölgeye
geldiği sanılmaktadır. 19. yüzyıl başlarında
Kral M oshesh, Zulular’ın saldırısına karşı
mücadele eden çeşitli Sotho kabilelerini bir
araya getirmeyi başararak Zulu saldırısını
püskürttü. Bundan sonra Moshesh bütün
Sotholar’ın tartışmasız önderi oldu. 1868’de
bölgeye B oerler’in (HollandalI göçmenler)
gelmesiyle Sotholar ile B oeder arasında çatış­
malar başladı ve Moshesh İngilizlerle anlaşa­
rak İngiliz koruması altına girmeyi kabul etti.
Kral M oshesh’in ölümünden sonra 1871’de
Kap Kolonisi’ne katılan Lesotho, 1884’te ayrı
bir İngiliz kolonisi oldu. 1910’da Güney Afri­
ka Birliği kurulurken Lesotho birliğin dışında
kaldı. 1965’te yapılan seçimleri Lesotho Ulu­
sal Partisi kazandı ve Lesotho 1966’da İngiliz
Uluslar Topluluğu’na üye meşruti bir krallık
oldu.
LESSEPS, Ferdinand de (1805-1894). Fer-
dinand de Lesseps Kızıldeniz ile A kdeniz’i
birbirine bağlayan Süveyş K analinın yapımcı­
sı olarak bilinir. Asıl mesleği diplomatlık olan
Lesseps, Fransa’da Versailles’da doğdu,
1825’te diplom at olarak göreve başladı. Önce
Lizbon’da konsolos yardımcılığı, 1832-37 ara­
sında da K ahire’de konsolosluk yaptı. O rada
Mısır Hıdivi M ehmed Ali Paşa ve oğlu Said
Paşa’yla yakın dostluk kurdu. Bu dostluktan
yararlanarak daha önceden Le Pere adında
bir Fransız mühendisin başlattığı kanal çalış­
malarıyla ilgilendi (bak. MisiR; S ü v e y ş K a -
n a l i).
Hollanda ve Ispanya’daki başkonsolosluk

Radio Times Hulton Picture Library
Ferdinand de Lesseps (sağdan ikinci), 1865'te
İskendireye'de yardımcılarıyla birlikte Süveyş Kanalı
yapımı çalışmaları sırasında.
görevlerinden sonra 1848-49 arasında M ad­
rid’de ortaelçilik görevi yaptı. Bundan kısa
bir süre sonra diplom atlıktan ayrıldı.
1854’te Mısır hıdivi olan Said Paşa’nm
çağrısı üzerine M ısır’a giden Lesseps, Süveyş
Kanalı çalışmalarına yeniden başladı. Said
Paşa’nm da tasarılarını onaylaması üzerine
1859’da Port Said’de yapımına başlanan kanal
10 yıl sonra 1869’da tamamlandı ve Fransa
İmparatoriçesi Eugenie tarafından işletmeye
açıldı.
Lesseps daha sonra 1879’da Panama Kanalı
projesini yürütm e görevini üstlendi. Bu tarih­
te 74 yaşındaydı. 1881 ’de başlanan kanal
çalışmaları hastalık ve parasal güçlükler nede­
niyle sonuçlanamadı. 1889’da projeden vaz­
geçildi (bak. O r t a A m e r i k a ; P a n a m a K a n a l i ).
LETONYA. Letonya Sovyet Sosyalist Cum ­
huriyeti SSCB’nin kuzeybatı bölümünde yer
alır. Tarihinde yalnızca 1917-40 arasında ba­
ğımsız bir ülke olan Letonya, günümüzde
SSCB’nin 15 cumhuriyetinden biridir.
Letonya topraklarının batısında Baltık D e­
nizi, kuzeyinde Riga Körfezi ile Estonya,
doğusunda Rusya Federe Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti ve güneyinde Litvanya bulunur.
64.500 k ırr’lik bir alanı kaplayan Letonya’nın
nüfusu 2.673.000’dir (1988). Ülke toprakları­
nın yaklaşık üçte biri orm anlarla örtülüdür.
Ladin, çam, huşağacı, titrek kavak ve kızıl­
ağaç bölgede en yaygın ağaçlardır. Letonya da
LETONYA 239
sincap, tilki, vaşak, tavşan, porsuk, geyik,
sığın, kunduz ve gelincikten başka çeşitli
kuşlar da yaşar. Çok sert geçen kışlarına
karşın, iklimi genelde ılımandır.
Tarih
Letonya toprakları tarih boyunca Almanya,
Polonya, İsveç ve Rusya’nın egemenliği altın­
da kalmıştır. Eski Letonya halkı 10. yüzyıldan
başlayarak bölgeye yerleşmiş, ama merkezi
yönetimden yoksun, dağınık kabileler biçi­
minde yaşadıkları için daha güçlü topluluklar
onları kolayca kendi yönetimleri altına alabil­
miştir.
Bölgeye ilk olarak Alman kökenli Töton
Şövalyeleri egemen oldu. 1562-1795 arasında
topraklarının büyük bölümü Polonya’nın ege-
menliğindeydi. Bir bölümünü de 100 yıla
yakın'bir süre İsveç yönetti. 1795’e gelindiğin­
de İsveç ve Polonya Letonya toprakları üze­
rindeki haklarını Rusya’ya bırakmışlardı.
Bu dönemde Letonyalılar, yabancı efendi­
leri için çalışıyor ve serflerden biraz daha iyi
koşullarda yaşıyordu. Ülkede ulus bilinci
1860’tan sonra gelişmeye başladı. 1917 Ekim
Devrimi sırasında Letonya, bağımsız bir hü­
küm et kurmayı başardı. 1920’de imzalanan
Rusya-Letonya Antlaşması ile Rusya’dan bü­
tünüyle koptu. 100 üyeli bir meclis ve dem ok­
ratik bir hüküm et kuruldu. 1934’te, ülkenin
bağımsızlığını kazanmasında önemli bir rolü
olan ve 1918’de Letonya’nm ilk başkanlığını
yapan Karlis Ulm anis’in yönetime el koyma­
sıyla demokrasiden uzaklaşıldı.
Press AssociationlEwing Galloway
Letonya'nın başkenti Riga'da gotik yapılarla çevrili
bir alan.
240 LEVNİ

SSCB, 1940'ta II. Dünya Savaşı sırasında, kitap levhası biçimindedir. Bunlar başlıca üç
Baltık ülkelerinden Litvanya ve Estonya ile kitapta toplanır. Bugün Levni A lbüm ü adlı
birlikte Letonya'yı da topraklarına kattı; ülke derlem edeki minyatürleri 1710-20 arasında
SSCB’nin bir cumhuriyeti olarak yeniden yaptı. Bunlar arasında tek bir kadın ya da
örgütlendi. Bir yıl sonra Alm anya, SSCB’ye
saldırınca bu üç Baltık ülkesi Alman işgaline
uğradı. 1944'te SSCB Letonya'yı yeniden
sınırlarının içine aldı. Letonyalılar'ın ülke nüfu­
sunun ancak yandan biraz fazlasını oluşturması
yüzünden, 1989’da Litvanya ve Estonya'da baş
gösteren bağımsızlık girişimleri Letonya da aynı
ölçüde yaygınlaşamadı.

Çağdaş Letonya
I. Dünya Savaşı sonrasına kadar Letonya’da-
ki büyük toprak sahiplerinin çoğu A lm an’dı.
Savaştan sonra bu topraklar küçük çiftliklere
bölünürek köylülere satıldı. 1945’te topraklar
kamulaştırıldı. Kırsal kesimde halkın önemli
bir bölümü tarım , mandıracılık ve et ürünleri­
nin işlenmesiyle uğraşır. Halkın üçte ikisi
kentlerde yaşar. Letonya ağır sanayi bakımın­
dan SSCB’nin en gelişmiş cumhuriyetidir.
Ülkede makine, gemi, tren, tramvay, jenera­
tör, dizel motoru, tarım makineleri, buzdolabı,
çamaşır makinesi, motosiklet, radyo, dokuma
ve gıda sanayileri vardır.
Letonya’nın başkenti Riga’dır. Riga önemli
bir liman olmanın yanı sıra Kuzey A vrupa’nın
önde gelen ticaret m erkezlerinden biridir.
Eğitim 11 yıl için zorunludur. Ülkede uzmanlaş­
maya yönelik yüksek eğitim veren çok sayıda
okul vardır.

LEVNİ (ölümü 1732 ya da 1733), Türk

m inyatür sanatının ikinci klasik dönemi sayı­
lan Lale D evri’nin en büyük minyatürcü-
südür.
17. yüzyılın sonuna doğru E dirne’de doğ­
duğu sanılan Levni’nin asıl adı Abdülcelil
Çelebi’dir. Genç yaşta İstanbul’a gelerek
Topkapı Sarayı’nın nakkaşhanesine çırak ola­
rak girdi. Burada tezhip denen süsleme sana­
tını öğrendi ve icazet (başarı ya da izin
belgesi) aldı. D aha sonra kendini minyatüre
verdi. Kısa sürede büyük ilerleme göstererek
başnakkaşlığa yükseldi.
Levni’nin m inyatürlerinin hemen hemen
hepsi de bir kitap sayfasının tüm ünü ya da
tüm üne yakınını kapsayan resimlerden oluşan
L e vn iA lb ü m ü 'nden "Dans Eden Çengi".
erkeği, çalgı çalarken, dinlenirken, çiçek top­
larken betimlediği m inyatürler olduğu gibi iki
ya da üç kişinin çeşitli durum larda canlandırıl-
dığı m inyatürler de vardır. Bu resimler, döne­
min yaşamını ve giyim kuşamını yansıttığı için
de ayrıca önem taşır.
Levni’nin, I. O sm an’dan III. A hm ed’e
kadar tüm Osmanlı padişahlarının portreleri­
ni içeren Silsilename adlı albümde 43 portresi
vardır. Albüm de, Levni’nin olmayan yalnızca
üç m inyatür yer alır.

Levni’nin minyatürleri bakımından en zen­
gin kitap, şair Seyyid V ehbi’nin Surname' si­
dir. (Surnam eler padişah çocuklarının doğu­
m unu, sünnet düğününü, kızlarının ya da kız
kardeşlerinin düğünlerini anlatan Divan ede­
biyatı yapıtlarıdır.) III. A hm ed’in şehzadele­
rinin 1720’de yapılan sünnet düğünlerine iliş­
kin bu surnam e için Levni, 37x26 boyutla­
rında 137 m inyatür yapmıştır. Bu m inyatür­
ler, esnaf loncalarının geçit törenlerini, gece
ve gündüz eğlencelerini, çeşitli gösterileri,
şölenleri ve Haliç kıyısındaki yapıları oldukça
gerçekçi bir biçimde yansıtır.
M inyatürlerinde, yaşadığı dönemdi de bir
gereği olarak eğlence sahneleri önemli bir yer
tutar. Levni, kendinden önceki ustaların pek
çok üslup özelliğine bağlı kalırken, kişilerin
ve nesnelerin yakınlık ve uzaklığına göre
yerlerini belli etm eye çalışan doğulu ilk min-
yatürcü olmuş; m inyatür sanatında gene ilk
kez, portrelerinde, yüz anlatımını yansıtmaya
önem vermiştir. Onun m inyatürlerinde, kişi­
lerin vücut hareketleri, şiirsel bir kıvraklık
kazanmıştır. Levni, kişileri ve nesneleri, hiç­
bir noktanın daha çok göze çarpmayacağı
biçimde çerçeve içine yerleştirmiştir. R enk­
lerden en çok sarıyı kullanan Levni, minya­
türlerinde bütünsel bir renk uyumunu gözet­
miştir.
Tezhip ve m inyatür dışında âşık tarzı şiir­
lerle de uğraşan Levni’nin günümüze ulaşabi­
len şiirleri arasında, “A tasözleri” diye bili­
nen, “demişler” redifli destanı ile Selanik-
İstanbul yolculuğunu anlattığı uzun destanı
vardır. Sözü edilen ilk destanında, sanatçı
Türk atasözlerini, ölçülü ve uyaklı olarak
yeniden dile getirmiştir.
LEVREK. Denizlerde ve tatlı sularda yaşayan
.değişik familyalardan birçok balığa levrek adı
verilmiştir. Bu balıklar birbirlerine az çok
benzer. Am a onları aynı ad altında birleştiren
ortak özellik görünüş benzerliğinin ötesinde
beyaz ve çok lezzetli olan etleridir.
Deniz levrekleri M oronidae familyasını
oluşturan bir düzine dolayında balık türüdür.
Genellikle ılıman ve tropik bölge denizlerinin
sığ kesimlerinde yaşayan bu balıklardan bazı­
ları denizle bağlantılı acı ve tatlı sulara da
girer. Gövdeleri mekik biçiminde ve yanlar­
LEVREK 241
dan az basık, solungaç kapakları ikişer yassı
dikenli, pulları oldukça iridir. Genellikle sırt­
ları mavimsi, yanları beyaz, karınları daha
parlak beyazdır. Birbirinden ayrı iki sırt
yüzgecinin önde yer alanı tümüyle sert diken
ışınlardan (yüzgeç dikenleri) oluşur. Deniz
levrekleri en lezzetli ve ticari değeri en
yüksek balıklar arasında yer alır.
Türkiye’yi çevreleyen bütün denizlerde ve
Atlas O kyanusu’nun doğu kıyılarında yaşa­
yan düz ya da bayağı levreğin ( Dicerıtrarchus
labrax) uzunluğu en çok 1 m etre, ortalam a
Kara levrek (üstte) tatlı sularda, düz levrek (altta)
denizlerde yaşayan yırtıcı balıklardır. Özellikle düz
levrek etinin lezzetiyle ünlüdür.
20-55 santim etredir: Türkiye’yi çevreleyen
sulardan yalnız Ege Denizi ve A kdeniz’de
yaşayan benekli levrek ( Dicerıtrarchus punc-
tatus) ise 70 cm uzunluğu aşmaz. Bayağı
levrekten sırt ve yanlarında bulunan siyah
beneklerle ayırt edilebilir. Çizgili levrek (M o -
rone saxitilis) Atlas Okyanusu’nun Kuzey
Am erika kıyılarında yaşar. Ağırlığı 45 kilo­
grama ulaşabilen bu tür Büyük Okyanus kıyıla­
rına da götürülmüştür. Deniz levrekleri, tatlı
su levrekleri gibi yırtıcı' balıklardır. Küçük
balıklar, kabuklular ve yumuşakçalar temel
besin kaynaklarını oluşturur.
Tatlı Su Levrekleri
Percidae familyasından birçok balık türü tatlı
su levreği adıyla tanınır. Bu balıkların da
242 LEYLAK
öndeki diken ışınlı olmak üzere, iki sırt
yüzgeci vardır. Uzun levrek ya da bayağı
sudak (,Stizostedion lucioperca) A vrupa’nın
orta ve doğusu ile A sya’nın batı kesimlerinde
yaşar. Uzunluğu 1 metreyi aşabilir. A vrupa’
nın hemen her yerine insan eliyle yayılmış
olan bu tür Türkiye’de doğal olarak bulundu­
ğu akarsu ve göllerin yanı sıra birçok göl ve
gölete de götürülerek üretilen değerli bir tatlı
su balığıdır.
Avrasya’nın kuzey kesimlerinde yaygın
olan bayağı tatlı su levreği ( Perca fluviatilis)
ve Kuzey A m erika’da yaşayan sarı tatlı su
levreği ( Perca flavescens) daha çok yavaş
akan ırm aklarda görülür. Önceki tür, Türki­
ye’de M arm ara Bölgesi’nden Karadeniz Böl­
gesi’nin Samsun yöresine kadar uzanan kesi­
minde yaşar. Uzunluğu en çok 50 cm dolayın­
da, gövdesi yeşilimsi esm er, enine koyu bant­
lı, sudağa göre daha kalın yapılı ve burnu
daha küttür. Sarı tatlı su levreği ise genellikle
10-30 cm uzunluğundadır ve gövdesinde koyu
bantlar bulunmakla birlikte rengi sarıya çalar.
A nayurdu Kuzey Am erika olan kara lev­
rekler (M icropterus cinsi) birçok Avrupa ül­
kesine de götürülmüştür. Bu balıkların sırtın­
da diken ışınlı bölümüyle yumuşak ışınlı
bölümü belirgin biçimde ayrılmış tek bir
yüzgeç bulunur.
LEYLAK. Baharla birlikte, henüz tam yap­
raklanm adan önce, hoş kokulu çiçeklerle
donanan leylaklar karşıdan kocaman bir çiçek
buketini andırır. Renkleri eflatundan koyu
m ora, beyazdan açık pembeye kadar değişen
alımlı çiçekleri için yetiştirilen bu süs bitkileri­
nin, A sya’da ve A vrupa’nın doğu kesimlerin­
de kendiliğinden yetişen 30 kadar yabanıl
türü vardır. Hepsi de çalı ya da küçük ağaççık
yapısında olan bu türler, zeytingiller ( Olea -
ceae) familyasının Syringa cinsini oluşturur.
Leylakların dalların ucuna dizilmiş piramit
biçiminde dik salkımlar! çok sayıda minik
çiçekten oluşur. Eğer bir leylak salkımına
yakından bakarsanız, her bir minik çiçeğin
dört parçaya ayrılmış küçük bir boru biçimin­
de olduğunu görürsünüz. Bu borumsu çiçek­
lerin her biri içinde ikişer tane erkekorgan
taşır. Kışın leylakların dallarının üzerinde yapış­
kan bir maddeyle sıvalı pulsu tomurcuklar
oluşur. Bu tom urcuklardan dalların ucunda
yer alanlar genellikle gelişemeden köreldiği
için ağaç büyümesini yan tom urcuklar aracılı­
ğıyla sürdürür. Leylakların dallara karşılıklı
dizilerek sık bir doku oluşturan kalp biçimin­
de, iri yaprakları vardır. Tek bir sap üzerine
dizilmiş yaprakçıkların oluşturduğu bileşik
yapraklı ayrıksı örneklerine de rastlanır.
A nayurdu Güneydoğu Avrupa olan adi
leylak (Syringa vulgaris) bahçelerdeki en yay­
gın leylak türüdür. Çok eski zam anlardan beri
yetiştirilen bu türden, yapılan melezleme
çalışmalarıyla yüzlerce süs çeşidi geliştirilmiş­
tir. Mavimsi ve kırmızımsı ilginç çeşitlerinin
yanı sıra katm erli çeşitleri de vardır.
LEYLEK. Leylekler balıkçıl, flamingo ve ay-
naklara akraba 17 türden oluşan iri yapılı,
uzun boyunlu kuşlardır. Çayırlık ve bataklık
alanlarda yaşar, kurum lu bir yürüyüş tu ttura­
rak başlıca besinleri olan böcekleri, kurbağa­
ları ve yılanları ararlar. Ses telleri yeterince
gelişmemiştir. Am a eşlerini çekmek için gaga­
larını takırdatarak kanatlarını açıp kapayarak
gösteri yaparlar.
Avrasya’da üreyen ak leylek ( Ciconia cico-
nia) A frika’nın güney kesimlerinde kışlar.
Boyu yaklaşık 100 cm, kanat uçma tüyleri
siyah, öbür tüyleri beyaz, uzun gagası ve
bacakları kırmızıdır. Boyunlarını öne uzata­
rak oldukça yavaş uçar ve havada geniş
daireler çizerek süzülür.
A k leylekler çatılara özellikle de bacaların
tepesine yuva yapar. Bazı ülkelerde insanlar
uğur getirdiğine inandıklarından leylekleri
çekmek için dam larına kazıklar üzerinde te­
kerlekler koyar. Leylek çiftleri çalı çırpı ve
 LHASA 243

topraktan yaptıkları tepsi biçimindeki yuvala­

rını otla döşerler. Yuva her yıl yeni ekler
yapılarak kullanıldığından çok büyür.
Dişiler yuvaya genellikle beyaz, dört yu­
m urta bırakır. Erkek ve dişi yavrularını bü­
yük ölçüde, yiyip kısmen sindirdikleri besinle­
ri ağızlarına geri getirerek besler. Yavrular
anne ve babalarını gördüklerinde gagalarını
takırdatm aya başlar, erişkin kuşlar da bu
gürültülü karşılamaya katılır.
Ak leylekler uzak yerlere göç eden kuşların
en iyi bilinenidir. A vrupa’da ve Türkiye’de
üreyen bu leylekler kışı A frika’da geçirir.
Göç sırasında sıcak hava akımlarından yarar­
lanır, olabildiğince karalar üstünde uçabilmek
için kıtadan kıtaya özellikle İstanbul, Ç anak­
kale ve Cebelitarık boğazlarından geçerler.
Am a A vrupa’da yoğun tarım a geçiş nedeniyle
leyleklerin beslenebileceği çayırlık sulak alan­
ların azalması, A frika’da ise tarım ilaçlarının
yoğun biçimde kullanılması, geniş leylek sü­
rülerinin yok olmasına neden olmuştur.
Avrasya ve A frika’da yaşayan kara leylek Çalı çırpıdan yaptığı geniş yuvasının içinde bir ak
( Ciconia nigra ) beyaz karnı dışında m or ve leylek. Ak leylekler bolluk ve uğur getiren hayvanlar
yeşil parıltılı siyah tüyleriyle ak leylekten arasında sayılır, bacalar üstünde yuva yapması
kolaylaştırılmaya çalışılır.
NHPAlDouglas Dickens

kolayca ayırt edilir. D aha ürkek olan bu tür,

ormanlık yerlerde ürer ve kışı A frika’da
geçirir. Türkiye’deki ürem e alanı M arm ara ve
Karadeniz bölgelerindeki ağaçlık yerlerdir.
Leyleklerin iki değişik türü jabiru adıyla
tanınır. Bunlardan Avustralya jabirusu (Xe-
norhynchus asiaticus) Avustralya’dan Hindis­
tan’a kadar uzanan bölgede yaşar. Gövdesi
beyaz ve yeşil, bacakları kırmızı, iri gagası
siyahtır. Genellikle yalnız avlanmasıyla dik­
kat çeker. Am erika jabirusunun (Jabiru
m ycteria) hafifçe yukarı kıvrılan çok kalın bir
gagası vardır. M eksika’dan A rjantin’e kadar
uzanan bölgede bulunur. M arabu ( L eptopti -
los crumeniferus) en iri leylek türüdür. A fri­
ka’da yaşayan bu türün boyu 1,5 m etreye,
kanat açıklığı 2,6 m etreye ulaşır. Temel besi­
nini oluşturan leşleri yemek için genellikle
akbabalarla rekabete girişir ve çoğu kez de
öncelik sırasını onlara kaptırmaz.

Amerika jabirusu 140 santimetreye ulaşan boyuyla LHASA. T ibet’in başkenti Lhasa, dünyanın
uçabilen kuşların en irilerinden biridir. ulaşılması en güç yerlerinden biridir.
244 LİBERYA
1959’dan bu yana Çin’e bağlı olan Lhasa,
birçok Budacı için kutsaf bir kenttir. Kentin
önemi, B uda’nın kutsal heykelinin bulunduğu
bir tapm aktan ve eskiden T ibet’in rahip kralı
Dalay Lam a’nın yaşadığı yer olmasından kay­
naklanır {bak. L a m a ) . D aha önce nüfusunun
büyük çoğunluğunu Budacı keşişlerle din
adamları oluşturuyordu. 1959’da Lhasa ve
başka bölgelerde yaşayan Tibetliler’in Çin
yönetimine karşı ayaklanmasından sonra D a­
lay Lam a, H indistan’a kaçtı.
Lhasa, B rahm aputra’ya bağlanan Can-Po
Irm ağı’nın bir kolu üzerinde, T ibet’in güney­
doğu ucunda yer alır {bak. B r a h m a p u t r a ) .
Himalaya Dağları arasında kalan verimli bir
düzlükte kurulm uştur. Denizden 3.650 m etre
yüksekliğindeki kent çıplak tepelerle çevri­
lidir.
Lhasa, büyük bir kent değildir; toprak
yollan bakımsızdır. Varlıklı kişilerin evleri
taştan, öbürleri ise kildendir. Beyaz badanalı,
düz çatılı bu evlerin, camları sarı kırmızı
şeritlerle çevrilmiştir. Bazı evlerde elektrik ve
telefon varsa da, kanalizasyon sistemi kurul­
mamıştır. Kent oldukça pis ve sağlıksızdır.
Kentin merkezinde T ibet’in en önemli tapı­
nağı sayılan 7. yüzyıldan kalm a Cokhang
bulunur. Tapm akta, B uda’nın gençliğinde ya­
pıldığı söylenen bir heykeli vardır. Bu heyke­
lin 1.300 yıl önce Çin’den getirildiği sanılmak­
tadır.
Lhasa'daki görkem li Potala Sarayı, bir zamanlar
Tibet'in kutsal yöneticisi Dalay Lama'nın kışlık
sarayıydı.
Kentin yaklaşık 1,5 km batısında, yüksek
kayalık bir sırtın üzerinde, görkemli bir yapı
yer alır. Potala Sarayı denen bu yapı içe
eğimli duvarlarıyla kayalık sırtın bir parçasıy­
mış gibi görünür. Dalay Lam a’nın yaşamış
olduğu orta bölümü kırmızı olduğu için bura­
ya Kırmızı Saray da denilir. Büyük bölümü
17. yüzyıldan kalan bu yapının geri kalan
yerleri, çatısındaki sivri altın kulelerin dışın­
da, bembeyazdır. Kentin çevresindeki Potala
Tepesi’nde 9 km uzunluğunda kutsal bir yol
vardır. Eskiden hacılar bu yolda dua asalarını
çevirerek ve bazen de kendilerini yüz üstü
yere atıp sürünerek dolaşırlardı. D ua asası bir
sapa bağlı olarak dönen, üzeri kabartm alarla
süslü, içi boş bir silindirdir. Budacı keşişler
üzerinde kutsal sözler yazılı olan bu silindiri
çevirir, ezbere okudukları duaları yinelerler.
Lhasa yakınlarında birkaç m anastır da vardır.
Bunların bir bölümü hâlâ manastır olarak,
ötekiler ise başka amaçlarla kullanılmaktadır.
Çok sayıda manastır, tapmak ve saray Çinliler’
in işgali sırasında yıkılmış, ama 1970’lerde
kentin mimarisini ve sanat geçmişini korumak
için onarım larına başlanmıştır.
Lhasa’da, Tibet koyunlarm dan elde edilen
yünü eğirme, tahta kap ve toprak çanak
çömlek yapma başlıca uğraşlardır. Yakın bir
geçmişte yapılan hidroelektrik santral, elek­
trik gereksinimini karşılar. K ent, ticaretinin
çoğunu Çin’le yapar. Lhasa karayollarıyla
Çin’deki Lançou ve Çengtu ile Nepal’a bağla­
nır. Lhasa ile Çin’in başkenti Pekin arasında
düzenli uçak seferleri vardır.
Lhasa’nın nüfusu 106.000’dir (1988).
LİBERYA, A frika’nın batı kıyısında yer alan
küçük bir cumhuriyettir. Kuzeybatıda Sierra
Leone, kuzeyde Gine, doğuda Fildişi Kıyısı,
batı ve güneyde de Atlas Okyanusu’yla çevri­
lidir. İç kesimlerinin büyük bölümü hiç kim­
senin yaşamadığı sık tropik orm anlarla kaplı­
dır. Killi kıyı şeridi, tarım a en elverişli bölge­
dir. Ülkeyi St. Paul, Cestos ve Cavalla gibi
çok sayıda ırmak akaçlar, ama ulaşıma yalnız­
ca Cavalla Irmağı açıktır. Liberya’nın yazları
bol yağmur alan sıcak ve nemli bir iklimi
vardır. Cüce suaygırları ve karıncayiyenler ül­
kenin başlıca hayvanları arasındadır.
Liberya halkının büyük çoğunluğunu köy-

LİB E R Y A 'Y A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 99.067 kmB.
NÜFUS: 2.436.000 (1988).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
BAŞKENT: Monrovia.
DOĞAL YAPI: Alçak bir kıyı şeridi, sulak ve sık ormanlar­
la kaplı yaylalar ve engebeli tepeler vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Demir cevheri, kauçuk, elmas,
palmiye çekirdeği, kahve.
ÖNEMLİ KENTLER: Monrovia, Robertsport, Marshall,
Greenville, Harper, Buchanan.
EĞİTİM: 6-16 yaşları arasında zorunludur. Buna karşın
Liberyalı çocukların ancak yarısından azı okula git­
mektedir.
lerde yaşayan çiftçiler oluşturur. Bunlar, pi­
rinç ve tatlıpatates gibi ürünler yetiştirir; keçi,
koyun, domuz ve sığır besler. Plantasyonlar­
da (büyük çiftlikler) kauçuk, kahve ve muz
yetiştirilir. Ülkenin Yerli Afrika halkları çe­
şitli kabilelere bölünmüş olarak daha çok
kırsal alanlarda yaşar. Kıyı boyunca sıralan­
mış kentlerde yaşayanlar ise A B D ’den göç
eden ve Liberya’yı kuran Siyah kölelerin
soyundandır.
1950’lerden başlayarak demir cevheri m a­
denciliğinin ülke için önemi gittikçe artmıştır.
Günüm üzde Liberya’nın en değerli ürünü
olan nitelikli dem ir cevherini, kauçuk izler.
Ü lkede bir m iktar elmas ve altın da çıkarılır.
Başkent M onrovia’nm m odern bir limanı
vardır ve bir demiryolu kenti, Bomi Tepele-
ri’ndeki demir yataklarına bağlar. Kentin
güneyinde, yoksulların teneke çatılı, çamur
kulübeleri ile devlet görevlilerinin ve iş adam ­
larının bakımlı evleri bir karşıtlık sergiler.
Ö bür kentlerin büyük çoğunluğu kıyıda ku-
LİBERYA 245
Evelyne BernheimlRapho Guillumette
Liberya'nın başkenti ve ticaret merkezi olan
M onrovia'nın Bushrod Adası'nda bir limanı vardır.
rulmuştur. Greenville ve Buchanan kentleri­
nin m odern derin su limanları vardır. Sierra
Leone’ye bağlanan bir demiryolu ile Bucha­
nan ve Nimba Dağları arasındaki başka bir
demiryolu, ulaşımı sağlar. M onrovia yakınla­
rındaki Robertsfield kentinde uluslararası bir
havaalanı vardır. M onrovia’da birkaç küçük
fabrikası olan Liberya, sanayi ürünlerinin
büyük bölümünü A B D ’den satın alır.
Liberya adı, Latince “özgür” anlamında
liber sözcüğünden gelir. Ü lke, A B D ’de özgür
bırakılan Siyah kölelerin yerleşimi için bir
ABD kolonisi olarak kuruldu. 1821’de bugün
M onrovia kentinin bulunduğu M esurado B ur­
nu, Yerli kabilelerden satın alınarak, A B D ’
den gelecek Siyahlar’a ayrıldı. Bölgeye ilk
kafile 1822’de ulaştı. Bunlar 1980’e kadar
ülke yönetiminde egemen olan Liberyalılar’ın
atalarıdır. 1847’de bağımsızlığını ilan eden
Liberya, A BD tarafından resmen 1862’de
tanındı.
Zengin m aden yataklarına ve değerli ürün­
lerine karşın Liberya, azgelişmiş bir ülkedir.
Yapılan yollar, okullar, hastaneler ve elektrik
santralları ile insanların yaşam koşullarının
iyileştirilmesine çalışılmaktadır. Gemi sahip­
lerine özendirici olanaklar sağlandığı için
denize Liberya bayrağı altında açılan çok
sayıda yabancı gemi vardır. Bu nedenle dün­
yada denizcilik açısından önde gelen ülkeler­
den biridir. A BD ile yakın ilişkilerini sürdü-

L İB E R Y A 'Y A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 99.067 kmB.
NÜFUS: 2.436.000 (1988).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
BAŞKENT: Monrovia.
DOĞAL YAPI: Alçak bir kıyı şeridi, sulak ve sık ormanlar­
la kaplı yaylalar ve engebeli tepeler vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Demir cevheri, kauçuk, elmas,
palmiye çekirdeği, kahve.
ÖNEMLİ KENTLER: Monrovia, Robertsport, Marshall,
Greenville, Harper, Buchanan.
EĞİTİM: 6-16 yaşları arasında zorunludur. Buna karşın
Liberyalı çocukların ancak yarısından azı okula git­
mektedir.
lerde yaşayan çiftçiler oluşturur. Bunlar, pi­
rinç ve tatlıpatates gibi ürünler yetiştirir; keçi,
koyun, domuz ve sığır besler. Plantasyonlar­
da (büyük çiftlikler) kauçuk, kahve ve muz
yetiştirilir. Ülkenin Yerli Afrika halkları çe­
şitli kabilelere bölünmüş olarak daha çok
kırsal alanlarda yaşar. Kıyı boyunca sıralan­
mış kentlerde yaşayanlar ise A B D ’den göç
eden ve Liberya’yı kuran Siyah kölelerin
soyundandır.
1950’lerden başlayarak demir cevheri m a­
denciliğinin ülke için önemi gittikçe artmıştır.
Günüm üzde Liberya’nın en değerli ürünü
olan nitelikli dem ir cevherini, kauçuk izler.
Ülkede bir m iktar elmas ve altın da çıkarılır.
Başkent M onrovia’nm m odern bir limanı
vardır ve bir demiryolu kenti, Bomi Tepele-
ri’ndeki demir yataklarına bağlar. Kentin
güneyinde, yoksulların teneke çatılı, çamur
kulübeleri ile devlet görevlilerinin ve iş adam ­
larının bakımlı evleri bir karşıtlık sergiler.
Ö bür kentlerin büyük çoğunluğu kıyıda ku-
LİBERYA 245
Evelyne BernheimtRapho Guillumette
Liberya'nın başkenti ve ticaret merkezi olan
M onrovia'nın Bushrod Adası'nda bir limanı vardır.
rulmuştur. Greenville ve Buchanan kentleri­
nin m odern derin su limanları vardır. Sierra
L eone’ye bağlanan bir demiryolu ile Bucha­
nan ve Nimba Dağları arasındaki başka bir
demiryolu, ulaşımı sağlar. M onrovia yakınla­
rındaki Robertsfield kentinde uluslararası bir
havaalanı vardır. M onrovia’da birkaç küçük
fabrikası olan Liberya, sanayi ürünlerinin
büyük bölüm ünü A B D ’den satın alır.
Liberya adı, Latince “özgür” anlamında
liber sözcüğünden gelir. Ü lke, A B D ’de özgür
bırakılan Siyah kölelerin yerleşimi için bir
A B D kolonisi olarak kuruldu. 1821’de bugün
M onrovia kentinin bulunduğu M esurado B ur­
nu, Yerli kabilelerden satın alınarak, A B D ’
den gelecek Siyahlar’a ayrıldı. Bölgeye ilk
kafile 1822’de ulaştı. Bunlar 1980’e kadar
ülke yönetiminde egemen olan Liberyalılar’ın
atalarıdır. 1847’de bağımsızlığını ilan eden
Liberya, A B D tarafından resmen 1862’de
tanındı.
Zengin m aden yataklarına ve değerli ürün­
lerine karşın Liberya, azgelişmiş bir ülkedir.
Yapılan yollar, okullar, hastaneler ve elektrik
santralları ile insanların yaşam koşullarının
iyileştirilmesine çalışılmaktadır. Gemi sahip­
lerine özendirici olanaklar sağlandığı için
denize Liberya bayrağı altında açılan çok
sayıda yabancı gemi vardır. Bu nedenle dün­
yada denizcilik açısından önde gelen ülkeler­
den biridir. ABD ile yakın ilişkilerini sürdü-
 LİBYA 247

A B D ’ye bağımlıydı. Bu iki ülke, askeri üsleri­

Middle East Photographic Archive Ltd.
4 m ilyonun üzerindeki Libya nüfusunun yaklaşık
yarısı 15yaşın altındadır.
ne karşılık Libya hüküm etine para ödüyordu.
1959’da petrolün bulunmasından sonra ülke
hızla gelişti.
1969’da bir ordu darbesiyle kral tahttan
indirildi. Albay M uamm er Kaddafi yöneti­
m inde cumhuriyet ilan edildi. Kaddafi, ön­
derliğinde Libya yeniden örgütlenme sürecine
girdi. İslam ülkelerine ve öbür A rap ülkeleri­
ne dönük bir siyaset izlendi. A B D ’nin ve
İngiltere’nin askeri üsleri kapatıldı. İngiliz ve
A BD kuvvetleri ülkeden ayrıldı. Yabancı
bankalar ve işletmeler kamulaştırıldı. Libya,
petrol gelirlerini yalnızca kendi halkının yara­
rına değil, öbür A rap ülkelerindeki yabancı
sermayeye karşı olan hareketlere yardım
amacıyla da kullanmaya başladı.
Ülke çapında seçime dayanan G enel Halk
Kongresi kuruldu. Halk silahlandırılarak ül-

Tarih Middle East Photographic Archive Ltd.

Eskiçağda Libya, R om a’ya satm ak üzere tahıl
ve zeytinyağı üretirdi. Rom a im paratorluğu
yıkıldıktan sonra bölge Bizans yönetimine
geçti. İS 7. yüzyılda Bizans egemenliği, yerini
A rap yönetimine bıraktı. Osmanlılar 16.
yüzyılda Mısır dışındaki Kuzey A frika toprak­
larını ele geçirdiler. 1551’de Turgut Reis
tarafından alman Trablusgarp, Fizan ve Ber-
ka ile birlikte, 1912’ye kadar Osm anlılar’ın
bir eyaleti olarak kaldı. 1911’de İtalyanlar
Libya’ya asker çıkardı. Bu yüzden başlayan
Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşı nedeniyle
Osm anlılar’m barış istemek zorunda kalm a­
sıyla 1912’de sona erdi ve bölge İtalya’ya
bırakıldı. 1922’de özellikle kıyı kesimlerine
yerleşen İtalyanlar’a karşı genel bir ayaklan­
ma oldu. 1930’larda İtalya bölgede büyük
yatırım lara girişti ve 1939’da Libya’yı tümüyle
topraklarına kattı.
II. Dünya Savaşı’nda Libya, tank savaşları­
na sahne oldu. 1943’ten başlayarak, ülkenin
kuzeydoğusunu (Sirenayka) ve kuzeybatısını
(Trablus) İngilizler, Fizan’ı ise Fransızlar
yönetti. 1949’da Birleşmiş M illetler, Libya’
nın en geç 1952’ye kadar bağımsızlığını ilan
etmesi kararını verdi. Libya 1951’de Kral I.
İspanyol sömürge dönem inden kalan kalenin ve
İdris yönetiminde bağımsızlığına kavuştuysa birçok cam inin yer aldığı eski Trablus'taki bu cadde
da ülke ekonomik bakım dan İngiltere ve boyunca palmiye ağaçları sıralanmıştır.
248 LİDYA
kenin çeşitli yerlerinde “devrim kom ite­
leri” adı altında görevlendirildi. Devrim ko­
m iteleri, üniversiteleri ve yurtdışındaki halk
bürolarını (elçilikler) yönetmeye başladı.
1977’de eski anayasa yürürlükten kaldırılarak
H alk İktidarı Yasası kabul edildi ve ülkenin
adı Libya A rap Sosyalist Halk Cemahiriyesi
oldu.
1980’lerde A B D ile ilişkileri giderek ger­
ginleşti. Libyayı bölgede terörün kışkırtıcısı
olarak gören A B D , 15 Nisan 1986’da Trablus
ve Bingazi’yi bombaladı. Özellikle Kaddafi’yi
hedef alan bu saldırılar birçok ülke tarafından
kınandı.
LİDYA. Eskiçağlarda Batı A nadolu’nun gü­
neyde Karya, doğuda Frigya, batıda Aiolia ve
İyonya, kuzeydeyse Demirci (Temnos) ve
M urat (Dindymos) dağları ile çevrilmiş bölge­
si Lidya adıyla anılırdı. Bölgenin merkez
alanını Gediz ve M enderes havzaları oluştu­
ruyordu. Bu topraklar doğal kaynaklar açısın­
dan çok zengindi. Dağlar orm anlarla kaplı
olduğu için ev yapımında gerekli tahta bura­
lardan sağlanıyor; bol m iktarda bulunan kil
yataklarından da bina, çanak ve çömlek
yapımında yararlanılıyordu. Y örede ayrıca
m erm er yatakları da vardı.
Bu bölgede Bakır Çağı’ndan beri yerleşim
yerleri vardı. H ititler’in A nadolu’ya egemen
olduğu dönem lerde bölgede Hitit kralına
bağlı küçük beylikler halinde yaşayan birçok
kabile bulunuyordu.
Lidya’ya ilişkin bilgiler Eski Yunan söylen­
celerine dayanır. H erodot’a göre Lidya’da üç
kral ailesi egemen oldu. Bunlardan ilki Atyad
hanedanıydı. Bunu H eraklid hanedanının
egemenliği izledi. İÖ 1200’lerdeki büyük
Trak göçünün hem en ardından egemen olan,
Trak kökenli bu hanedana Yunanlılar, tanrı
H erakles’le bir ilinti kurarak, H eraklidler adı­
nı verdi. H erodot’a göre bu hanedan İÖ 1185-
680 yılları arasında egemenliğini sürdürdü.
H eraklidler konusunda bilgiler çok sınırlıdır.
Korunaklı ve savunmaya elverişli kaleleriyle,
askeri bir düzene dayanan derebeylikler kur­
dukları bilinmektedir.
Lidya tarihi konusundaki en sağlıklı bilgiler
M erm nad dönemine ilişkindir. İÖ 680’de
başlayan bu hanedanı Gyges kurdu. Gyges ile
Lidya’nın güç ve zenginlik dönemi başlar. Bu
dönem e kadar M aionia adıyla anılan bölgeye
Lidya, Hyde adı verilen başkentlerine de Sart
dendi. Gyges, Lidya’nın Doğu Anadolu ve
M ezopotamya ile Ege kıyıları arasındaki coğ­
rafi konum undan yararlanm ak amacıyla tica­
retin gelişmesine, ayrıca bölgenin toprakları­
nın verimli olması nedeniyle de tarım a önem
verdi. Ekonom ik gelişmede barışın önemini
kavrayarak doğuda A surlular’la, batıda İyon-
yalılar’la iyi ilişkiler içine girdi. Bu ülkeler
arasında yer alan topraklarında güvenliği
sağlayarak Lidya’yı doğu-batı arasında bir
geçit durum una getirdi. Bu arada güçlü bir de
ordu oluşturdu. Bu orduda uzun mızraklı
süvari birlikleri önemli bir yer tutuyordu.
Gyges, Lidyalılar arasındaki çatışmalara
son verm ek ve ülke sınırlarını genişletmek
amacıyla önce kuzeye, ardından batıya, İyon­
ya kentlerinin üzerine yürüdü. İyonya’ya kar­
şı giriştiği saldırının en önemli nedeni bu
kentleri ülkenin çıkarına hizmet edecek üsler
durum una sokmaktı. Bu sırada Frigya’yı yı­
kan Kim merler Lidya’nın üzerine yönelmiş­
ti. Lidyalılar ilk Kimmer saldırılarını püs­
kürtüp önderlerini tutsak ettiler, ama ağır
demir kılıçlarla savaşan Kim merler’in ikinci
saldırısında yenildiler. Gyges savaş alanında
öldü. Kim merler ele geçiremedikleri Sart
dışında tüm Lidya’yı yağmaladılar.
K im m erler’le savaş, Gyges’in yerine tahta
çıkan oğlu Ardys döneminde de sürdü. Ardys
A sur Kralı A surbanipal’dan yardım istemek
ve onun koruması altına girmek zorunda
kaldı. A surlular’a İÖ 640’ta yenilen Kim mer­
ler dağıldılar. Ardys, Kim m erler’in harabeye
çevirdiği ülkeyi onarıp düzene koydu. A rdın­
dan İyonya üzerine yürüyerek Priene’yi aldı.
D aha sonraki Lidya kralları da Gyges’in
açtığı yoldan yürüdüler. Kral Alyattes döne­
minde İyonya’ya yapılan seferlerin sonunda
Smyrna (Bayraklı, İzm ir), Kolophon (Değir-
m endere) gibi kentler alındı, birçok İyon
kentine saldırılar düzenlendi. Am a Efes’le
daha Gyges dönem inde başlayan dostluk iliş­
kileri sürdürüldü ve bu kente saldırılmadı.
İyonya üzerine düzenlediği başarılı seferlerin
ardından Alyattes A nadolu’daki Kim merler’i
yenilgiye uğrattıktan sonra Lidya’nın sınırları­
nı doğuda Kızılırmak’a kadar genişletti.

Şemsi Güner
Kalıntıları günümüze ulaşan Sart kenti, Lidya'nın
önem li bir kültür, sanat ve ticaret merkeziydi.
Bu sırada İran ’da Med Krallığı güçlenmiş,
sınırları Kızılırmak boylarına kadar ulaşmıştı.
Böylece Asya’nın batısındaki o dönemin en
güçlü iki devleti karşı karşıya geldi ve kısa
sürede savaş çıktı. Taraflar Kızılırmak yöre­
sinde beş yıl süresince savaştılar. 28 Mayıs 585
yılındaki Güneş tutulmasını her iki tarafın da
tanrıların barış çağrısı olarak yorumlaması
üzerine savaş sona erdi. Kızılırmak iki devlet
arasında sınır olarak kabul edildi.
Doğu sınırını güvence altına alan Alyattes
yeniden Batı A nadolu’ya yöneldi. Priene ve
Karya bölgesine (Büyük M enderes vadisi ve
güneyi) sefer düzenledi. Lidya ile Yunanlılar
arasındaki ilişkilere çok önem veren Alyattes,
Ege kıyılarındaki birçok Yunan kolonisini ele
geçirdi. Bu arada M ilet’te iki tapm ak yaptır­
dı. Ayrıca Delfi’deki bilicilik merkezine bir­
çok armağan yolladı. Lidya A lyattes’ten baş­
layarak yoğun bir Yunan etkisi altına girdi.
Lidya tahtına A lyattes’ten sonra oğlu Kre-
züs geçti. M erm nadlar’ın beşinci, Lidya’nın
son kralı olan ve İÖ 560-546 yılları arasında
hüküm süren Krezüs devraldığı güçlü ve
zengin devletle ününü kısa sürede tüm ilkçağ
dünyasına duyurdu (bak. K rezüs ). En zengin
dönemini yaşayan Sart, Eski Yunan kültür ve
sanatının A nadolu’daki en önemli m erkezle­
rinden biri oldu. A nadolu’nun verimli toprak­
larını, ticaret ve sanat merkezi olan öbür
kentlerini krallığına bağlayan Krezüs bunlar­
dan elde ettiği zenginliklerle çok görkemli bir
yaşam sürmeye başladı. H er yandan Sart’a
LIDYA 249
gelen bilginlere ve sanatçılara maddi yardım ­
da bulunarak o dönemin uygar dünyasında
kendisine büyük ün sağladı.
İyonya’nın tüm ünü egemenliği altına alan
Krezüs, A lyattes’in baştan sona yıktığı
Smyrna kentini yeniden kurdurarak Lidya’nın
önemli bir ticaret limanı durum una getirdi.
Bu arada Kimmerler tarafından yakılıp yıkıl­
mış, Dünyanın Yedi H arikası’ndan biri olarak
kabul edilen Efes’teki Artemis Tapınağı’m
yeniden yaptırdı.
Krezüs’ün söylencelere konu olan sınırsız
servetini bağlı bölgelerden aldığı vergiler,
ticaret gelirleri ve Lidya’daki altın madenleri
sağlamıştı. Am a elde edilen gelirin büyük bir
bölümü üretici işler için kullanılmadı. Bu
nedenle sınırsız gibi görünen servetine karşı­
lık Lidya’nın gücü günden güne eriyordu.
Krezüs tahta çıktığı dönem de A sya’nın batı­
sında genel bir barış ve uyum havası egem en­
di. Am a bu durum pek uzun sürmedi. İran ’da
kurulan büyük Pers İm paratorluğu Lidya’nın
doğu sınırlarının güvenliğini sarsmaya başla­
mıştı. Bunun üzerine İÖ 547’de Kapadokya’
ya doğru sefere çıkan Krezüs, Kızılırmak’ı
geçti. Bu sırada Pers ordusu da Kızılırmak’ın
çizdiği yayın içine girmişti. Lidya ordusunun
büyük bölümünü kiralık askerler oluşturuyor­
du. Bu durum Lidya ordusu için önemli bir
sakıncaydı. Paralı askerler ülkeleri için savaş­
m adıklarından güçlü düşman karşısında ko­
layca çözülmekteydiler.
Kızılırmak’ııı doğu kıyısında Lidyalılar ile
Persler arasındaki ilk savaş Lidyalılar’ın geri
çekilmesiyle sonuçlandı. Lidyalılar’ı izleyen
Persler, Sart kapılarına dayandılar. Sart ya­
kınlarında bir ovada yapılan meydan savaşını
da yitiren uzun mızraklı Lidya süvarileri ele
geçirilmez sandıkları akropole çekildiler. 14
gün süren savunma sonunda Sart İÖ 547 ya da
İÖ 546’da düştü. Böylece A nadolu’da Pers
dönemi başladı.
Lidya Uygarlığı
141 yıl süren M erm nad hanedanı zamanında
başkent Sart önemli bir kent durum una geldi.
Lidyalılar bu dönem de sanatta çok ilerlediler.
İyon sanatının yumuşaklığı ile doğu sanatının
coşkusunun karıştırılıp harm an edildiği kendi­
ne özgü nitelikleriyle öne çıkan heykelcilikte
250 LIECHTENSTEIN

Sart Okulu denen bir anlayış gelişti. Özellikle

LIE C H T E N ST E IN 'A İLİŞKİN BİLGİLER
Alyattes ve Krezüs, Yunanistan’dan gelen
düşünürleri, İyonya kentlerinden gelen hey­ YÜZÖLÇÜMÜ: 160 km2.
keltıraş ve mimarları, doğudan gelmiş sanat NÜFUS: 27.490 (1987).
elçilerini toplayarak, Sart’ta renkli bir çevre YÖNETİM: Tek meclisli meşruti monarşi.
oluşturdular. Böylece güzel sanatlarda Yunan BAŞKENT: Vaduz.
etkisi ağır bastı. D aha sonra güzel sanatlar DOĞAL YAPI: Orta Alpler'in bir bölümünü oluşturan
engebeli bir alanın üzerinde yer alır. Dağların 2.500
Lidya’ya özgü beğenilerle gelişti ve zengin­ metreyi aşan dorukları yıl boyunca karla kaplıdır.
leşti. Alçak kesimlerde yaprak dökmeyen ağaçların oluş­
turduğu ormanlar ve Alpler'e özgü çiçekler görülür.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Makine, duyarlı ölçü aletleri, tahıl
Paranın Bulunuşu ve şarap.
Paranın tarihte kimler tarafından bulunup EĞİTİM: İlköğrenim zorunludur ve okuryazarlık oranı
kullanıldığı kesin olarak bilinmemekle birlik­ yüzde 100'dür.
te ilk kez Lidyalılar’ın, değerli m adenlerden
para bastıkları ve kullandıkları saptanmıştır.
Dünyada ilk kez altın ve gümüş sikke kulla­
nanlar ve malların değerini para karşılığı
olarak hesaplayanlar Lidyalılar’dı. Lidya
Krallığı tarafından devletin ve sarayın resmi İSV İÇ R E
arması ile güvence altına alman sikkeler, altın
ve gümüş karışımından oluşan maden parça­
larıydı. Çok hafif olan sikkeler kolayca taşına­
biliyor ve saklanabiliyordu.
Lidya sikkeleri kısa süre içinde gelişti.
Krezüs döneminde altın sikke birimleri sap­
tandı. Sikke birimi alanında yapılan bu dü­
zenlemeler sonucunda çok daha kesin bir
ödeme biçimi doğdu. Bu da malların belli
fiyatlarının oluşmasına yol açtı. Ayrıca bu tenstein, Tirol A lpleri’nin bir parçasıdır. Ü l­
buluşun sonucunda okuryazarlığa gereksinme kenin büyük bir bölümü dağlıktır, 2.500
duyuldu. Böylece herkesin öğrenebileceği bir m etreyi aşan doruklar vardır. İklimi ılıman­
alfabe geliştirilip yayıldı. dır. Sığır besiciliği ve tahıl üretiminin yanı
Beyaz altın denen altın gümüş karışımı sıra, dağ yamaçlarındaki verimli topraklarda
m adenden yapılmış olan ilk Lidya sikkeleri üzüm ve meyve yetiştirilir. Ülkede sanayi
elips biçimindeydi. Önyüzleri önce düz, sonra gelişmiştir. Başlıca sanayi kolları m etal eş­
çizgili, daha sonra kabartm a resimli olan bu ya, duyarlı ölçü aletleri, gıda, ilaç ve deri
sikkelerin arka yüzlerinde bir, iki ya da üç işlemeciliğidir. İsviçre’yi A vusturya’ya bağla­
derin dört köşe, dikdörtgen ya da üçgen çu­ yan demiryolu, Liechtenstein’den geçer.
kur bulunurdu. Sikkelerin önyüzlerinde ise Ortaçağda, Ren Irm ağı’nın suladığı bu böl­
önceleri krallığın arması olan aslan başı, pen­ geye, Kutsal Rom a-G erm en İm paratorluğu’
çesi ya da karşılıklı duran iki aslanın üst bö­ na bağlı Schellenberg ve Vaduz feodal beylik­
lümlerinin kabartm aları yer alırdı. Krezüs’ün leri egemendi. Bu iki beylik 1719’da Liech-
bastırdığı sikkelerin önyüzlerinde sırt sırta tenstein prenslerinin yönetimi altında birleşti.
vermiş yalnız üst bölümleri olan bir boğa ile Ülke 1815-66 arasında Alm an K onfede­
aslan bulunuyordu. rasyonuma bağlı kaldı; 1866’da bağımsızlığına
kavuştu. Liechtenstein’da resmi dil A lm anca’
LIECHTENSTEIN, A vrupa’da, İsviçre ile dır. Halkın çoğunluğu K atolik’tir. Posta,
Avusturya arasında denize kıyısı olmayan haberleşm e ve bazı sağlık hizmetleri İsviçre
küçük bir prensliktir. Batı sınırı boyunca akan tarafından sağlanır. Kendine özgü bir para
Ren Irmağı, ülkeyi İsviçre’den ayırır. Liech- birimi yoktur, İsviçre frankı kullanılır. M eşru­

ti monarşiyle yönetilen Liechtenstein’da
prenslik babadan oğula geçer. Ü lkede halkın
seçtiği 15 üyeden oluşan tek meclisli bir
parlam ento vardır.
LİEGE, Belçika’nın doğusunda, M euse (M a­
aş) Irmağı kıyısında önemli bir sanayi kenti­
dir. Flamanca adı Luik’tir. 8. yüzyılda küçük
bir liman çevresinde kuruldu. 11. yüzyılın
başlarında toprak ve varlık sahibi olan pisko-
pos-prensler Liege’i A vrupa’nın en önemli
eğitim ve kültür merkezlerinden biri durum u­
na getirdiler. Bu dönem de kent Kutsal Roma-
G erm en İm paratorluğu’na bağlı özerk bir
eyalet oldu. Ortaçağ boyunca Liege’de soylu­
lar ile loncalar (bak.- L onca ) arasında kanlı
çarpışmalar sürdü. 15. yüzyılda Felemenk
topraklarında hüküm süren Burgonya D ükü
Korkusuz Charles, Liege kentini ele geçirmek
istedi. Halk kendisine karşı koyunca kiliseler
dışında kalan her yeri yakıp yıktı.
Liege 1792’de Fransızlar’ca işgal edilerek
Fransa’ya bağlandı. 1815’te Napolyon yenilin­
ce kent Belçika’nın öteki bölgeleriyle birlikte
Ewing Gallnway
Meuse Irmağı, Liege kentinin içinden geçer.
LİF 251
Hollanda Krallığı’na kaldı. Belçika’nın
1831’de bağımsızlığı tanındıktan sonra Liege
önemli bir sanayi m erkezi durum una geldi.
H er iki dünya savaşında da Alm anlar tarafın­
dan işgal edilen kent, bom bardım anlardan
büyük zarar gördü (bak. BELÇİKA).
Günüm üzde de önemli bir sanayi ve ticaret
merkezi olan Liege’de başlıca sanayi kolları
metal eşya, çatal bıçak, cam ve silahtır.
Liege’de ayrıca köm ür, çinko, bakır, demir,
pirinç ve kurşun m adenleri vardır. ÖteTci
sanayi ürünleri sabun, kauçuk, elektrikli araç­
lar, kâğıt ve piyanodur.
Liege başkent Brüksel’i Almanya Federal
Cum huriyeti’nin Ruhr havzasındaki Köln
kentine bağlayan ulaşım yolunun üzerindedir.
Kentten geçen bir başka önemli yol da Fran­
sa’dan gelerek kenti Kuzey Denizi’ne bağla­
yan Meuse Irm ağı’dır. Uzunluğu 130 km,
genişliği 45 m etre olan A lbert Kanalı, Liege
kentini Schelde Irmağı üzerindeki Anvers
kentine bağlar. Liege Batı A vrupa’nın en
önemli ırmak limanlarından biridir. Meuse
Irmağı üzerinde büyük mavnalarla yük ve
yolcu taşınır.
Nüfusu 200.891’dir (1987).
LİF, hayvan, bitki, m ineral gibi doğal m adde­
lerden elde edilen ince iplikçiklere denir.
Am a lifler yalnızca doğal kaynaklardan sağ­
lanmaz; özellikle kâğıt üretim inde ve doku­
macılıkta, yapay olarak hazırlanmış liflerden
de yararlanılır. Liflerin boyu, kalınlıklarının
yüzlerce katıdır; bu özellikleri nedeniyle lifler
bir arada eğrilerek sağlam iplikler haline
getirilebilir (bak. DOKUMACILIK). Lif, Arapça
kökenli bir sözcüktür; bu dilde, lif sözcüğü­
nün çoğulu “ely af’tır.
En önemli hayvan lifi koyun yünüdür; bu
liflerin niteliği de, elde edildiği koyun cinsine
bağlı olarak değişir. Keçi, alpaka ve lama kılı
oldukça değerlidir; bu tür liflerden hazırlanan
ipliklerden özellikle m oher, kaşmir ve alpaka
gibi kumaşların dokunm asında yararlanılır.
Sığır, deve ve tavşan kıllarından ise, özel­
likle keçe yapımında kullanılan lifler elde
edilir (bak. K eçe ). Herhangi bir böcekten
elde edilebilen tek önemli lif türü ipektir,
îpek, en uzun doğal liftir ve çok değerlidir.
“R eyon” olarak adlandırılan yapay ipek,
252 LİF
Crown Copyright
Kırılan tek bir karbon lifinin 11 bin kez büyütülm üş
görünüşü.
kimyasal bireşim (sentez) yoluyla hazırlanan
ilk yapay lif türüdür.
Bitkilerden hayvanlara göre çok daha fazla
lif elde edilir. Lifler bitkilerin çeşitli organla­
rında bulunur. Örneğin, sap ve yapraklardan
çıkarılan lifler arasında başlıca keten, kene­
vir, rami (Çin’e özgü bir bitkiden elde edilen
lif), jüt ve sisal sayılabilir. En önemli bitkisel
liflerden biri olan pamuk ise bitkinin tohum
tüyleridir. Odun ve bazı otsu bitkilerin kısa
liflerinden de kâğıt üretim inde yararlanılır.
Yapay lifler ise iki türdür. Bunların bir
bölümü, odun ham uru ya da süt gibi doğal
kimyasal ham m addelerden üretilir. Örneğin
reyon, bu biçimde elde edilir. Bireşimsel
(sentetik) lifler ise, basit kimyasal m addeler­
den tümüyle insan eliyle üretilir. Naylon,
orlon, terilen gibi ticari adlarla tanınan yapay
lifler ve camyünü, bireşimsel lif türleridir
(bak. KİMYA SANAYİSİ; NAYLON).
Cam Lifi
Venedikliler daha 15. yüzyılda camı, hafifçe
bükülebilen çok ince çubuklar halinde çekme­
yi başarmışlardı. Am a bugün bildiğimiz biçi­
miyle cam liflerinin üretimi ancak 1890’larda
gerçekleşebildi. 1893’te A B D ’deki Columbia
Fuarı’nda cam liflerinden dokunmuş kum aş­
tan hazırlanan bir giysi, bir abajur ve kravat­
lar sergilenmişti. D aha sonra başta Almanya
ve A B D olmak üzere birçok ülkede çeşitli
camyünü (fiberglas) üretim yöntemleri gelişti­
rildi. I. Dünya Savaşı sırasında asbest m inera­
li darlığının yaşanması, bu m ineralden elde
edilen liflerin yerine camyününün kullanılma­
sını hızlandırdı. Aslında cam liflerinden hazır­
lanan camyünü, doğal asbest lifinin insan
eliyle yapılmış karşılığı sayılır.
1938’de A B D ’de bir şirket, erimiş camın
iplik gibi çekilmesine yönelik bir teknik geliş­
tirdi. Bu yöntem de cam, bir kabın içinde
eritiliyor, ardından kabın altındaki delikler­
den dışarı akıtılırken de üzerine buhar püs­
kürtülüyordu. Aynı şirket ayrıca, cam lifleri­
nin m akaralara sarılarak çok daha hızlı biçim­
de çekilebilmesini sağladı. Günüm üzde cam­
yünü üreten fabrikalarda temel olarak bu
yöntem lerden yararlanılır. Camyünü üretimi
özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızla
yaygınlaşmıştır.
Cam lifleri, aynı ağırlıktaki öteki yapay ya
da doğal liflerden çok daha sağlamdır. Ayrıca
camyünü, çok iyi bir ısı ve elektrik yalıtkanı­
dır, ateşe ve kimyasal maddelere karşı çok
dayanıklıdır. Bu özellikleri nedeniyle perde­
lik kumaş, koruyucu giysi yapımında, gazların
ve sıvıların süzülmesinde, sesüstü (süperso-
nik) uçakların ve füzelerin gövdelerinde kul­
lanılır. Camyünüyle karıştırılan plastik sağ­
lam ve esnek olduğu için yüksek atlama
sırıkları, olta kamışları, otomobil kaportaları,
deniz tekneleri gibi çok çeşitli ürünlerin yapı­
mında kullanılır (bak. PLASTİKLER). Camyünü,
sanayide olduğu kadar evlerde de kullanılan
iyi bir yalıtım maddesidir.
Katışıksız camdan üretilen liflerden ise,
ışığın çok uzaklara iletilmesinde yararlanılır
(bak. LİF OPTİĞİ).
Karbon Lifi
Doğal ya da yapay lifler özel koşullarda
karbonlaşıncaya yani kömürleşinceye kadar
ısıtıldığında karbon liflerine dönüşür. Bugün
sanayide yaygın bir kullanımı olan karbon
lifleri 19. yüzyılın sonlarında bulunmuş ve ilk
kez A B D ’li mucit Thomas Edison’ın 1879’da
yaptığı elektrik ampulünde tel (filaman) ola­
rak kullanılmıştır. O zamanlar karbon elde
etm ek için pam uk, bambu ya da yapay ipek
lifleri kapalı bir fırında kömürleşinceye kadar
yakılıyordu. Am a bu yöntemle elde edilen
liflerin m ekanik özellikleri yetersizdi.
1963’te İngiltere’de hafif, sağlam ve son
 LİF OPTİĞİ 253

derece sert karbon lifi üretimine yönelik daha büyük olması gerekir (bak. Y a n s im a ve

yepyeni bir yöntem keşfedildi. Bu yöntem de K IR IL M A ).

önce akrilik yapay lifler bir ocakta 200°C ile
300°C arasında ısıtılarak oksitlendiriliyor, ar­
dından kapalı bir fırında 1.000°C civarında
tekrar ısıtılarak katışıksız karbon haline geti­
riliyordu. Son olarak da, bu kez 2.500°C’de
ısıtılarak karbonun grafite dönüşmesi sağlanı­
yordu.
Bu yolla elde edilen ipeksi siyah, her biri
insan saçından çok daha ince karbon lifleri
pek işe yaram az ve daha çok bir püsküle
benzer. Am a bu karbon lifleri herhangi bir
plastik m addenin, örneğin epoksi reçinenin
içine gömüldüğünde, çok sağlam bir madde
elde edilir. Bu, bir anlam da camyünüyle
güçlendirilmiş plastiklere benzer; ama cam-
yünlü plastikler oldukça esnek ve yumuşaktır,
oysa karbon lifleriyle güçlendirilmiş plastik­
ler, son derece sağlam, sert ve dayanıklıdır.
Karbon liflerinden ayrıca J e t m otorlarında
kom presör palası, kayak, gemi direği, uçak
gövdesi, helikopter kanadı, yapay uydu, ken­
dinden yağlamalı dişli çark, tenis raketi ve
öteki spor donanım larının yapımında yararla­
nılır.
Işık, lifin çekirdek bölüm ünde, tam iç
yansıma denen bir süreçle yol alır. Yani, ışık
ışınları çekirdeğin çevresindeki kılıftan hep
içeri doğru yansır ve sürekli olarak çekirdeğin
içinde kalır. Optik liflerle, çok geniş bir dalga
boyu aralığındaki ışık ışınları çok uzak m esa­
felere gönderilebilir.
Optik Liflerin Kullanım Alanları
Işığın optik lifler aracılığıyla iletilmesi, ileti­
şim sanayisinde yeni bir çığır açmıştır. Tele­
fon sistemlerinde, ses dalgaları elektronik
yöntemle ışık darbelerine dönüştürülebilir,
sonra da bu darbeler optik liflerle uzaklara
gönderilebilir ve sonunda hattın alıcı ucunda
yeniden sese çevrilebilir. Optik lifler, geniş
bir dalga boyu aralığındaki ışık darbelerini
iletebildiğinden ve bu arada sinyal gücünden
pek bir şey kaybetm ediğinden, tek bir liften
aynı anda çok sayıda telefon konuşması yapı­
labilir.
O ptik lifler çok hafiftir ve elektriği iletmez.
İletişim sırasında optik lifte parazit ya da
Telefocus Picture Library

LİF OPTİĞİ, ışığın, optik lif denen çok ince

cam telciklerden geçişini inceleyen fizik da­
lıdır.
Önünüzdeki bir duvara el feneriyle ışık
tutarsanız, ışığın geniş bir alana yayıldığını
görürsünüz. Am a eğer el fenerinin lambasının
önüne bir boru yerleştirirseniz, ışık daha dar
bir demet biçiminde gelir. İşte optik lif de
benzer bir görev görür; ama optik lifler ışık
demetleriyle değil, genellikle laserlerin üretti­
ği ışık ışınlarıyla kullanılır (bak. L a s e r ) . Nasıl
radyo dalgalarının ya da m ikrodalgaların yan­
lış yönde yayılmalarını önlem ek ya da köşele­
ri dönmelerini sağlamak için “dalga kılavuzu”
denen özel bir aletten yararlanmıyorsa, optik
lifler de dalga kılavuzunun yaptığı işi ışık
ışınları için yapar. Optik lif, insan saçı kadar
incedir. Kesiti genellikle daireseldir, çapı ise
kulanım alanına göre 0,005 ile 0,01 mm
arasında değişir. Cam lifleri, çekirdek denen
bir iç bölüm ile çekirdeği saran bir kılıftan
oluşur. Işığın bu lifin içinden iletilebilmesi İğne deliğinden geçebilecek kadar ince bir optik lif
için, çekirdeğin kırılma indisinin kılıfından aynı anda 2.000 telefon konuşmasını iletebilir.
254 LİKEN
gürültü oluşmaz. Çok sayıda optik liften
oluşan kablolarla döşenen bir şebeke sayesin­
de, aynı anda binlerce telefon konuşması
gerçekleştirilebilir (bak. ELEKTRİK; İLETİŞİM;
Kablo ).
İletişim (telekom ünikasyon) sistemlerinde,
ışık dalgalarının yönlendirilmesinde kullanı­
lan optik lifler, ayrı ayrı döşenir. Am a öteki
alanlarda bu lifler bir araya getirilerek dem et­
ler halinde de kullanılabilir. Işığın köşeleri
dönebilmesi için bu dem etler bükülebilir ya
da kıvrılabilir. (Işık genellikle doğrusal bir yol
izler. Bak. IŞIK.) Uzak ya da ulaşılamayan
noktaların aydınlatılmasında da optik lif de­
m etlerinden yararlanılabilir.
Resimler ve başka tür görüntüler de optik
lif demetleriyle iletilebilir. Dem etlerin çeşitli
biçimlerde düzenlenmesiyle görüntünün tersi­
ne çevrilmesi, büyütülmesi, kendi çevresinde
döndürülm esi, çarpıtılması ya da karm aşıklaş­
tırılması sağlanabilir. Optik liflerle gönderilen
görüntüler bilgisayarlara ya da televizyon
ekranlarına aktarılabilir. Optik liflerin, belki
de en değerli uygulaması tıp alanındadır.
İnsanın, ulaşılması olanaksız iç organlarına
optik liflerin yardımıyla bakılabilir; cerrahla­
rın endoskoplarına benzer aletlerde de bu
teknikten yararlanılabilir.
LİKEN. Kır gezintisine çıkan hemen herkes
ağaç gövdelerinin ya da kayaların yüzeyinde
yamalı bir görünüm yaratan grimsi yeşil ya da
san yosuna benzer katm anları görmüştür.
Bunlar, suyosunları ile m antarların ortakya-
şam alan sonucu oluşmuş (bak. O rtakyaşama )
liken denen bitki benzeri canlılardır. Kökleri,
yaprakları ve çiçekleri bulunmayan bu minik
Solda: Yapraksı likenlerle kaplı kayalar ve ağaçlar. Ortada: Kayaların üstünde gelişen sarı b ir liken
topluluğu. Sağda: Çanağı andıran üreme organlarıyla spor üreten bir kabuksu liken kümesi.
canlıların yeryüzüne dağılmış 15 bin kadar
türü bilinmektedir. Kızgın çöllerden kutup
bölgelerindeki kayalıklara kadar hemen her
yerde yaşayabilen, sıcağa, soğuğa, nem e ve
kuraklığa son derece dayanıklı canlılar olan
likenler yalnızca kirli hava ve tozdan aşırı
ölçüde etkilenirler. Bu yüzden de özellikle
sanayileşmiş, büyük kentlerin çevrelerinde
yetişmezler.
Likenler yapılarına göre başlıca üç tipe
ayrılır. Bunlardan ilki kayalara ya da ağaçlara
yapışarak, yassı yamalar oluşturan “kabuksu
likenlerdir” ; bulundukları yüzeyden parçalar
halinde koparılabilirler. Görünüm leri yaprağı
andıran yassı ve genellikle kâğıtsı kütleler
halindeki “yapraksı likenler” çoğunlukla orta
yerlerinden, bazen de geliştirdikleri köksü
uzantılarla kaya ya da ağaçlara tutunurlar.
Bulunduğu yerde dik olarak duran ya da
ağaçların dallarından aşağıya sarkan, dallan­
mış likenlere ise “çalımsı likenler” denir.
Örneğin, en tanınmış liken türlerinden Ren
likeni (Cladonia rangiferina ) ve sakal likeni
( Usnea barbata) çalımsı likenlerdendir.
Likenlerin ana yapıları gri, ipliksi m antar
dokularından oluşur. Bu dokuların arasında
parlak yeşil suyosunu hücreleri bulunur. Su-
yosunları klorofil içerdikleri için kendi besin­
lerini üretebilirler, buna karşılık yeşil bitki
olmayan m antarların bu yeteneği yoktur.
Karşılıklı yarar ilişkisine dayanan bu ortaklık
sonucu bir likenin suyosunu bölümü, ürettiği
besinleri m antar bölümüne iletir. M antar
hücreleri ise hem havadan su buharı em erek
suyosununun su gereksinimini karşılar, hem
de ona korunak ve destek oluşturur. Liken
oluşum una katılan suyosunları mantarsız da
 LİKYA 255

yaşayabildiği halde, liken m antarlarına suyo-

sunlarından ayrı olarak, yani tek başına hiç
rastlanmamıştır. Bu nedenle liken m antarları
bazı uzmanlarca bir tür asalak canlı olarak
kabul edilir.
Likenler çok yavaş büyüyen (her yıl en az 1
mm), ama çok uzun ömürlü canlılardır. Kuzey
K utbu’nda rastlanan bazı likenlerin 4.000
yaşında olduğu sanılmaktadır. Likenlerin üre­
me biçimleri konusunda oldukça tartışmalı
görüşler vardır. Bununla birlikte, m antarların
ürettiği sporlarla çoğalan bazı ayrıksı örnekler
dışında, likenlerin genellikle ana gövdeden
kopan parçacıkların çevreye dağılıp yeni or­
tam lara yerleşmesiyle yani eşeysiz yolla üredi­
ği kabul edilir.
Likenlerin bazı türleri insanlar, bazıları da
hayvanlar için iyi bir besin kaynağı oluşturur.
Örneğin, Kuzey Kutup Bölgesi’nde yaşayan
rengeyikleri Ren likeniyle beslenir. Bazı li­ Emin Hakarar

kenlerden kimyasal deneylerde ayıraç olarak
kullanılan turnusol boyası elde edilir. Liken­
lerin parfüm yapımında yararlanılan türleri de
vardır. Bu canlıların yararları arasında belki
de en önemlisi, çıplak kayalarda gelişerek
salgıladıkları asitlerle kayaların yüzeyinden
küçük parçacıkların kopmasına ve böylece
oluşan ince toprak katm anında başka bitkile­
rin yetişmesine olanak sağlamasıdır.
A yrıca bak. MANTARLAR; YOSUNLAR.
LİKYA, A nadolu’nun güneybatısında, Aksu
ile D alam an Çayı arasındaki bölgeye ilkçağ­
larda verilen addır. Bugünkü Muğla ilinin
doğu bölümleri ile Antalya ilinin batı bölüm ­
lerini kapsayan Likya’nın kuzeybatısında
Karya, kuzeyinde Frigya, kuzeydoğusunda
Pisidya ve Pamfilya bulunuyordu. Likya’da
ilk yerleşmeler İÖ 30. yüzyılın başlarında
gerçekleşti. İÖ 20. yüzyılda bölgede Likyalı-
lar’ın ataları olduğu sanılan Lukalar yaşamak­
taydı. Lukalar İÖ 14.-12. yüzyıllar arasında
Doğu A kdeniz’de korsanlıklarıyla ün saldılar.
Kıbrıs kralı, Mısır Firavunu A henaton’a yaz­
dığı bir m ektupta, her yıl adada bir kenti ele
geçiren bu korsan kavimden yakınıyordu.
H erodot’a göre Likyalılar, Girit kökenliy­
diler. Hom eros ise İlyada 'da Likyalılar’ın
Truvalılar’ın yanında savaştığından söz eder
(bak. İLYADA). Hitit Devleti’nin A rzava’yı ele
A ntalya'nın Kaş ilçesindeki Kaleüçağız köyünde
bulunan bir Likya mezarı.
geçirmesinden sonra Likyalılar bu devletin
yanında yer aldılar ve Kadeş Savaşı’na Hitit-
ler’in yandaşı olarak katıldılar (bak. HİTİT-
ler ). Hitit D evleti’nin yıkılmasından sonra
Likya kent devletleri küçük birer güç olarak
varlıklarını korudu. İÖ 7. yüzyılın ilk yarısın­
da bölgedeki kentler dış saldırılara karşı
birleşerek bir cumhuriyet yönetimi oluşturdu.
23 kentin delegelerinin bir araya geldiği
“Likya Birliği” Likyalılar’ı yönetmeye başla­
dı. Frigya ve Lidya bölgenin kentlerini ege­
menlikleri altına alamadılar. Am a İÖ 6.
yüzyılın ortalarında A nadolu’yu işgal eden
Persler, Likya topraklarını da ele geçirdiler.
Persler dönem inde Likya Sart’taki satraplığa
bağlı bir krallıkla yönetiliyor ve özel askeri
gücüyle donanması bulunuyordu. Pers H ü­
küm darı Kserkses’in Y unanistan’ı ele geçir­
mek için çıktığı seferde donanmasına Likyalı-
lar 50 gemiyle katılmışlardı. Likyalılar İÖ 5.
yüzyılın ortalarında Persler’e karşı oluşturu­
lan Delos Birliği’ne katıldılar. İÖ 4. yüzyılın
ortalarında bölgedeki kentler bir kez daha
birlik oluşturmaya çalıştı. İÖ 362’de Persler’e
karşı gerçekleştirilen ayaklanmaya katılan
Likyalılar ayaklanma bastırıldıktan sonra
Karyalı M ausolos’un yönetimine verildiler.
256 LİMA
Bölge İÖ 334’te Büyük İskender tarafından
alındı. Ö lüm ünden sonra generallerince ku­
rulmuş olan devletler arasında birkaç kez el
değiştiren Likya İÖ 190’da Rom alılar tarafın­
dan R odos’a bırakıldı. İÖ 167’de tam anla­
mıyla birliğin sağlandığı Likya, Romalılar’m
ayrıcalık tanımasıyla özgürlüğüne kavuştu.
İÖ. 1. yüzyılın ortalarında Likya’nın Olympos
(Çıralı) ve Phaselis (Tekirova) kentlerinde
üslenen korsanlar bölgeyi yağmaladılar. Baş­
langıçta buralarda yürütülen köle ticareti
Rom alılar’ın giderek artan köle gereksinme­
lerini karşıladığı için korsanlık serbest bırakıl­
mıştı. Am a zamanla korsanların Rom alılar’a
zarar vermeye başlaması Rom a İm paratorlu­
ğu’nun Kilikya eyaletini kurarak bölgeyi bu­
raya bağlamasına yol açtı. D aha sonra Likya
tek başına eyalet oldu. İÖ 43’ten sonraki
yıllarda Likya gelişip zenginleşti. Savaşsız
geçen bu yıllar yöredeki kentlerin zenginleş­
mesini sağladı.
Likyalılar’ın yörelerinde yetişen servi ve
sedir ağaçlarından yararlanarak yaptıkları
teknelerde kullandıkları ağaç katranı ve uygu­
ladıkları “çivisiz geçme” yöntem inden bugün
de tekne yapımında yararlanılm aktadır. Ayrı­
ca Likyalılar’ın mezar yapımı yöntemleri tahıl
ambarlarının yapımında sürm ekte; ahşap çat­
kı ve yapım yöntem lerinden izlere de rastlan-
m aktadır.
Likya’da 60’a yakın kent kurulmuştu. Bun­
Likya'nın en zengin
kentlerinden biri olan
Ksantos (Kınık)
kentinin kutsal alanı.
Kentteki birçok yapıt,
bugün British
Museum 'da
sergilenm ektedir.
İsa Çelik
lardan Olympos kentinin 7 km batısındaki
Yanartaş Tepesi’nde tarihöncesinden beri hiç
sönmeyen alev Yunan mitolojisine göre olim­
piyat meşalesinin yakıldığı yerdi.
Antalya ve Muğla illerini ayıran Eşen
Çayı’nın kenarındaki Ksantos (Kınık), Likya’
nın başkenti sayılır. Likya’nın en zengin kenti
olan Ksantos’taki birçok yapıt bugün İngilte­
re’de British M useum ’dadır. Likya kentlerin­
den Myra (Dem re) ise ortaçağa kadar bir
Hıristiyanlık merkezi olmuştur. Noel Baba
geleneğinin yaratıcısı Aya Nikola burada ya­
şamış, m etropollük yaptığı bu kentte ölmüş­
tür. Noel Baba geleneği Aya N ikola’nın her
yıl 26 A ralık’ta üç yoksul kız kardeşe birer
kese altın vermesini ölümünden sonra varlıklı
kişilerin sürdürmesiyle doğmuştur.
LİMA, Peru’nun başkenti ve en büyük kenti­
dir. Güney A m erika’nın batı kıyısında, ekva­
torun 12 derece güneyinde yer alır. Rimac
Irm ağı’nın suladığı geniş ova üzerine kurul­
muş olan kent, yıllar boyunca genişleyerek
Callao limanını da içine aldı ve Büyük Okya­
nus kıyısına uzandı. Lima’nın doğusunda And
Dağları yükselir. Bir deprem bölgesinde ku­
rulan Lima, 1646 ve 1687’de iki kez bu yüzden
yıkıma uğradı ve tarihsel yapılarının çoğunu
yitirdi.
Kenti 1535’te İnkalar’ı yenen Francisco
Pizarro kurdu. Bundan kısa bir süre sonra

ZEFA
Peru'nun başkenti Lima'nın bir caddesinde iri
avokadolar ve çeşitli meyveler satan seyyar satıcılar.
1551’de San Marcos Üniversitesi kuruldu.
Lima, 19. yüzyılın başlarına kadar İspanya
sömürge yönetiminin başkenti oldu.
Kent deniz yüzeyinden 156 m etre yüksek­
liktedir. Ekvatora yakın olmasına karşın so­
ğuk Hum boldt Akıntısı’nın etkisiyle iklimi
oldukça serindir. Nem oranı yüksekse de
kentin ortalam a yıllık yağış miktarı 50 mili­
m etreden daha az olduğundan ürün elde
etm ek için kanallarla sulama yapılır.
Lima ülkenin petrol işleme merkezidir.
K entte dokum a, plastik, ilaç ve kimyasal
m addeler başta olmak üzere çeşitli sanayi
kuruluşları vardır. P eru’nun madencilik ve
tarım ürünleri Callao limanından dış ülkelere
satılır. Lima, dış ülkelerden Peru’nun öbür
kentlerinden çok daha fazla mal satın alır.
Kent ayrıca önemli bir din ve eğitim m erkezi­
dir. Kentin çekirdeğini oluşturan eski Lima’
nın doğusunda ve batısında geniş caddeler
uzanır. Tagle Kulesi Sarayı, katedral ve Baş­
piskoposluk Sarayı deprem lerden kurtulabi­
len ender tarihsel yapılardır.
Lima’da yaşayan halk iki sınıfa ayrılır:
Varlıklı kesim genellikle İspanyol kökenlidir.
İspanyol ve Yerli kanşımı mestizolar ise çok
yoksuldur. Nüfusun büyük çoğunluğu Katolik
Kilisesi’ne bağlıdır.
Hızla büyüyen Lima’da göçlerle birlikte
LİMAN 257
kentin nüfusu da arttı ve konut sorunu ciddi
boyutlara ulaştı. Bugün gözalabildiğine uza­
nan gecekondu mahalleleri ile varlıklı kimse­
lerin oturduğu semtler çarpıcı karşıtlıklar
göstermektedir.
Lima’nın nüfusu 5.330.800’dür (1987).
LİMAN, gemilerin kötü ve fırtınalı havalarda
rüzgâr ve dalgalardan korunm ak için sığınabi­
lecekleri korunaklı bir yerdir. Limanlar rüz­
gâr, akıntı ve her yönden gelen dalgalara
karşı korunaklı olmanın yanı sıra, gemilerin
kolayca girip çıkabilmesine de elverişli olm a­
lıdır. Suların gelgitle alçaldığı zamanlarda bile
gemilerin su üstünde kalabileceği derinlikte
olması gereken limanda deniz yatağı, gemile­
rin demirlemesine uygun bir yapıda olmalıdır.
Ayrıca çoğunlukla gemilerin yüklenip boşal­
tılması amacıyla kullanılan limanların yükle­
me ve boşaltmaya da elverişli olmaları ge­
rekir.
Bilinen en eski yapay limanlar denizci bir
ulus olan Fenikeliler’in yaklaşık 3.000 yıl önce
L übnan’da yaptıkları Sur ve Sayda limanları­
dır. D aha sonra Tunus yakınındaki Kartaca
limanı ve Marsilya limanı yapılmıştır. Eski
Yunanlılar’ın A tina yakınlarındaki Pire lima­
nı gibi doğal limanları vardı. Rom alılar ise
Rom a yakınında Tiber Irmağı ağzında O stia’
da ve R om a’nm kuzeyinde, Civitavecchia’da
çok iyi limanlar yaptı. Roma İmparatorluğu
yıkıldıktan sonra çok az yeni liman yapıldı ve
eskilerin çoğu bakımsızlıktan kullanılamaz
durum a geldi.
Limanların ulusların ilerlemesindeki rolü,
A vrupa’nın Akdeniz ve Atlas Okyanusu kıyı­
larındaki ülkelerinde görülebilir. Doğal li-
Mustograph
İskoçya'da bir balıkçı limanı.
258 LİMAN
m anian olan kentler büyüyüp zenginleşmiştir.
Kuzey ve Güney A m erika’daki ilk yerleşme­
ler de bunun bir başka örneğidir. Buralarda
kurulan ilk kasabalar her zaman akarsu ağız­
larında ya da gemiler için güvenli bir dem irle­
me yeri bulunan korunaklı körfezlerde kurul­
muştur.
Ortaçağın ilk limanları İtalya’daki Venedik
ve Cenova limanlarıdır. Ortaçağ boyunca bu
iki kentin ticareti artmış ve limanlarının geliş­
tirilmesi gerekmiştir. Fransa’da akarsu ağızla-
nna kurulmuş olan Le Havre, Dieppe ve
D unkerque gibi limanlar da bu dönemde
gelişti. Londra limanını Romalılar kurmuştu.
Am a, İngiltere’de limanların gelişmesi Sanayi
Devrim i’nden sonra gerçekleşti. 19. yüzyılın
başında Londra limanı yeniden düzenlendi.
Yeni doklar kuruldu ve im paratorluğun en
büyük ticaret limanı durum una geldi. 19.
yüzyılda gelişmeye başlayan H ollanda'nın
Rotterdam limanı ise yüklenen ve boşaltılan
malların tonajı bakımından dünyada birinci
gelen bir ticaret limanıdır.
Türkiye’nin en önemli limanları İstanbul,
İzmir ve Mersin limanlarıdır. İstanbul limanı
4.000 metreyi aşan rıhtım uzunluğuyla Türki­
ye’nin en büyük limanıdır. 1876’da geliştirilen
İzmir limanı Türkiye’nin en eski limanların-
dandır. 19. yüzyılın ikinci yarısında gelişmeye
başlayan Mersin limanı 1954 ve 1963’te yapı­
lan eklerle bugünkü boyutlarına ulaşmıştır.
Bandırm a, Antalya, İskenderun, Giresun,
Derince ve Samsun Türkiye’nin ikinci derece­
de önemli limanlarıdır.
19. yüzyılda buharlı m akinelerin gelişmesi,
dalgakıranların yapılması için gerekli olan
büyük taş blokların taşınabilmesini, liman
yapımında kullanılan şahmerdanların ve tarak
gemilerinin yapımını sağladı.
Doğal Limanlar
Limanların çoğu akarsu ağızlarında ya da
karalarla çevrilmiş körfez gibi korunaklı yer­
lerde yapılmıştır. A B D , doğal limanlar bakı­
mından şanslıdır. New York kenti dünyanın
en güvenli ve en iyi doğal limanlarından
birine sahiptir. A B D ’nin, doğal limanı olan
öbür kentleri arasında Boston, Philadelphia
Baltim ore, San Francisco ve Seattle sayıla­
bilir.
Brezilya’da Rio de Janeiro, Şili’de Valpa-
raiso, Fransa’da Le Havre, Avustralya’da
Sydney ve K anada’da Vancouver öbür ünlü
doğal limanlardır. Bazı doğal limanlar deniz
kenarından çok içeride olabilir. Örneğin,
Almanya Federal Cum huriyeti’nde Elbe Ir­
mağı üzerindeki Ham burg limanı kıyıdan 120
km içeridedir.
İngiltere’nin Londra ve Liverpool limanla­
rı, İskoçya’nın Glasgow limanı, Hindistan’ın
Kalküta limanı ırm ak ağzı ya da yakınında
kurulmuş limanlara örnektir.
Dalgakıranlar
Denizde yapılmış duvarlar olan dalgakıranlar
limanın dış sınırını çizer ve liman içindeki
suyun açık denizdeki dalgalardan etkilenm e­
sini önler. İngiltere’deki Dover ve Hindistan’
daki M adras limanı hemen hemen tümüyle
dalgakıranlarla oluşturulm uştur.
Dalgakıranlar genellikle kıyıdan başlayarak
denizin içine doğru uzanır. Başlıca iki yön­
tem le yapılır. Dolgu dalgakıranların yanları
yamaç gibi eğimlidir. Temeli denizin içine yı­
ğılan taşlarla oluşturulur. Su yüzeyine yakla­
şıldıkça daha büyük taşlar kullanılarak yığma
işlemi sürdürülür. En üste de suyun üzerinde
kalan bir duvar yapılır. İstanbul limanındaki
dalgakıranlar bu türdendir. İkinci dalgakıran
türü deniz yatağına bir duvar gibi örülerek
ZEFA
New York yük iskeleleri ve geride Manhattan.

yapılır. Duvarın suyun altında kalan bölümü­
nün yapımında genellikle kesonlar kullanılır
(bak. K eson ). Duvar tipi dalgakıranların yapı­
mında kullanılan bloklar, dalgalara karşı
durabilmeleri için çok büyük ve ağır olma­
lıdır. İngiltere’deki Dover, İsrail’deki Hay-
fa ve Sri Lanka’daki Kolombo limanları-
nın dalgakıranları duvar tipi dalgakıranlar­
dır.
Limanlardaki Öbür Yapılar
ve Şamandıralar
Limanların bakımını genellikle liman yöneti­
mi yapar. Liman bakımının gerektirdiği
önemli işlerden biri, limanın derinliğini de­
netlemek ve gerektikçe liman yatağını taraya­
rak limanın yeterli derinlikte olmasını sağla­
maktır.
Güvenli bir limanda deniz trafiğine yardım­
cı olacak bir sistem kurulmuştur. Deniz feneri
kuleleri, fener gemileri, radyo uyarı sinyalle­
ri, sis sinyalleri ve kurtarm a gemilerinden
oluşan bu sistem gemilerin güvenli bir biçim­
de limana girip çıkmalarına yardımcı olur.
Gemilerin geceleri ve siste limana girip çık­
malarında bu sistem büyük önem taşır (bak.
D eniz F eneri ; Sey İR; Şamandira ).
Bazı limanlarda gemiler iskeleden açıkta,
şamandıralara bağlanır ve yükleri, gemiye
yanaşan mavnalarla boşaltılır. İskelelere ya­
LİMON 259
İzmir limanı
Türkiye'nin en eski
limanlarından biridir.
Orhan Durgut
naşmak için sıra bekleyen gemiler ve limanda
görevli öbür gemiler de bu şamandıraları
kullanır. Şam andıralar kalın bir zincirle deniz
yatağına demirlidir. Gemilerin halatları şa­
mandıra üzerindeki halkalara bağlanarak rüz­
gâr ve akıntılarla geminin yer değiştirmesi
önlenir.
LIMON, portakal ve m andalina gibi turunç­
giller familyasında yer alan bir meyve ağacı­
dır. Kışın yapraklarını dökmeyen bu ağaç
(Citrus limon) aynı anda hem tom urcuk, hem
çiçek, hem de yeni gelişen bir ucu çıkıntılı
yumurtamsı meyvelerini üzerinde taşır. Kendi
haline bırakıldığında 6 metreye (hatta bazen 9
metreye) boylanabilen limon ağaçları meyve­
lerin kolay toplanabilmesi için genellikle bu­
danarak alçak boylu çalı boyutunda tutu­
lur. Parlak yeşil, derimsi yapraklarla bir ara­
da çok güzel bir görünüm oluşturan beyaz
limon çiçekleri, portakal çiçekleri kadar kes­
kin kokulu değildir. Nitekim, gıda, parfüm
ve kozmetik sanayisinde yaygın olarak kul­
lanılan limon esansı, çiçeklerden değil mey­
velerin kabuğundan elde edilir. Esans kayna­
ğı olan, parlak sarı derimsi kabuğun beyaz,
süngersi iç katm anından da pektin denen bir
madde çıkarılır; pektin jölelere kıvam verici
olarak katılır ya da ishal tedavisinde kullanı­
lır. Meyvelerin C vitaminince zengin, bol sulu
260 LINCOLN
ZEFA
Limon, hemen hemen bütün Akdeniz ülkelerinde
yetiştirilir.
ve etli içi çok ekşi olduğundan doğrudan
yenmez; daha çok sıkılarak yemeklere, sala­
talara, içkilere katılır ya da limonata hazırla­
nır. Limon suyundan elde edilen sitrik asitten
ise m eşrubat üretiminde ve dokum a sanayi­
sinde yararlanılır.
Anayurdunun H indistan’ın kuzeybatı ke­
simleri olduğu sanılan limon ağaçları yüzyıl­
lardır Güney A sya’da ve A nadolu’da yetişti­
rilmektedir. 12. yüzyılda A raplar tarafından
İspanya’ya götürülmüş, oradan da tüm A vru­
p a’ya yayılmıştır. Bugün, A frika’nın güneyin­
deki Zim babve’den A B D ’deki California’ya
kadar dünyanın bütün ılıman yörelerinde
yetiştirilmektedir. Dünya limon üretiminde
ilk sıraları A B D ve İtalya alır. Bu ülkeleri
İspanya, Portekiz, A rjantin, Türkiye, Y una­
nistan, Brezilya, İsrail ve Güney Afrika izler.
T ürkiye’de en çok Akdeniz Bölgesi’nde yapı­
lan limon üretimi yılda 350 bin tona varır.
Limon ağaçlan, üstün nitelikli ağaçlardan
alman sürgünlerin dayanıklı anaçlara, aşılan­
ması yoluyla çoğaltılır. Bunun için anaç ola­
rak genellikle turunç ya da portakal ağaçları
seçilir. Fidanlar iki yaşma geldiğinde limon
bahçelerine aktarılır. Dikim genellikle 6 m et­
re aralıklı sıralar halinde yapılır, böylece
ağaçların birbirini sıkıştırmadan rahatça geliş­
mesi sağlanır. Ağaçlar dikimden dört yıl
sonra meyve vermeye başlar.
Limon henüz yeşilken toplanır. Yaralanıp,
berelenmesini önlemek için dikkatlice toplan­
dıktan sonra olgunlaşıncaya yani sararıncaya
kadar ışık almayan, nemli ve iyi havalandır­
malı depolarda bekletilir. Pazarlanmaya hazır
hale geldiğinde ince kâğıtlara sarılıp sandıkla­
nır. “Yatak limonu" denen bu tür limonlar
bozulmadan altı ay kadar dayanabildiğinden
kışın elde edilen ürün yaza kadar güvenle
saklanır. Bazen de sararmaya yüz tutmuş
limonlar toplanarak, bekletilmeksizin doğru­
dan satışa sunulur {bak. TURUNÇGİLLER).
LINCOLN, Abraham (1809-1865). A B D ’nin
16. başkanı Abraham Lincoln, ülkesinin en
büyük devlet adamlarından biridir. Kentucky
eyaletinin Hardin bölgesinde, yoksul bir çift­
çinin oğlu olarak dünyaya geldi. Dokuz yaşın­
dayken annesi ölen Lincoln, bir yıl kadar
okula gidebildi. Üvey annesinin özendirm e­
siyle çok okuyarak kendini yetiştirdi. 1830’da
ailesinin Illinois’a taşınması üzerine Lincoln
Mississipi’de işleyen bir gemide iş buldu.
D aha sonra New Salem'de de çeşitli işlerde
çalıştı.
Lincoln 1834’te Illinois Yasama Meclisi’ne
seçilerek siyasal yaşama atıldı. Bu arada
hukuk çalışarak kendini yetiştirmiş ve 1836’da
baronun sınavından geçmeyi başarmıştı.
1842’de Mary Ann T odd’la evlendi. Lincoln-
lar’ın dört oğlu oldu.
Ülkesinin siyasal yaşamında adını duyur­
m adan çok önce yetenekli bir avukat olarak
sivrilen Lincoln’un başarısı, keskin zekâsı ve
sağduyusu kadar, dürüstlüğü ve adalete olan
bağlılığından da ileri geliyordu. D ört dönem
üst üste Yasama Meclisi’ne seçilen Lincoln,
bu dönemde köleliğin yeni kurulan batı eya­
letlerinde de yasallaştırılmasını isteyenlere
karşı çıktı. 1847’de Illinois’dan Kongre’ye
seçildi. Bu sırada Meksika ile savaşa girilmiş­
ti. Lincoln M eksika ile savaşın sürdürülmesin­
den yana değildi. Meksika Savaşı’nın sonunda
ABD topraklannın genişlemesi, kölelik soru­
nuna yeni bir boyut getirdi. Güneyliler A B D ’
ye yeni katılan topraklarda köleliğin anaya­
saya aykırı olmadığını ileri sürüyordu.
1856’da Cumhuriyetçi Parti’ye giren Lin-
 LINDBERGH 261

coln, 1858’deki senato seçimlerinde rakibi

Stephen A. Douglas’ın karşısında yenilgiye
uğradıysa da, seçim kampanyası sırasında öne
sürdüğü köleliğe ilişkin görüşler ülkede geniş
tartışm alara yol açtı. 1860’taki parti kongre­
sinde başkan adayı seçildi ve M art 1861’de
A B D ’nin 16. başkanı oldu. Güneyliler Lin-
coln’un başkan seçilmesini tepkiyle karşıladı.
Bu sırada köleliğin varlığını sürdürdüğü 15
eyalete karşılık, 19 özgür eyalet bulunuyordu.
Lincoln resmen başkanlık görevine başlama­
dan önce Güney Carolina bağımsızlığını ilan
etti. Bundan sonraki bir yıl içinde 10 Güney
eyaleti daha bağımsızlığını ilan etti. Bu eya­
letler Jefferson Davis’in başkanlığında A m e­
rika K onfederasyonu'nu kurdu.
Güney Carolina’nın Sum ter Kalesi’ni kuşa­
tıp •'île geçirmesiyle A m erikan İç Savaşı başla­
dı. 1 Ocak 1863’te Lincoln, Güney eyaletle­
rinde köleliğin kaldırıldığını açıkladı. Lincoln’
un başkanlık süresinin hem en tam amı ayrı­
lıkçı Güney eyaletleriyle savaşmakla geçti. US Information Service
Lincoln’un karşılaştığı en önemli sorun, Başkan Abraham Lincoln oğlu Tad ile birlikte.
R obert E. Lee ve Thom as J. Jackson gibi
yetenekli Güneyli generallere karşı başarılı teslim oldu. Bu bozgunu öbür Güneyli ordu­
olabilecek bir kom utan çıkarabilmekti. Sava­ ların teslim olmaları ve köleliğin kaldırılması
şın ilk yıllarında Kuzeyli ordular üst üste izledi.
yenilgiye uğramıştı. M art 1864’te Lincoln, Lincoln başkanlığı sırasında birçok önemli
G eneral Ulysses S. G rant’ı başkomutanlığa yasa çıkarttı. Yeni bir kâğıt para uygulama­
getirdikten sonra bu durum değişti. Lincoln sından başka, beş yıl süreyle hazine toprakları
çok sayıda askerin de oy kullandığı 1864 üzerinde yaşayan ve işletenlere özel mülkiyet
seçimlerinde yeniden başkan seçildi. hakkı tanındı.
1865’te G eneral L ee’nin 25 bin kişilik 14 Nisan 1865’te karısı ile birlikte Washing-
yorgun ve dağınık ordusu, General G rant’a ton’daki Ford Tiyatrosu’nda, John Wilkes
Booth adında bir Güneyli’nin silahlı saldırısı­
Hutchison Library na uğradı ve öldü.
A b r a h a m L in c o ln d ü r ü s tlü ğ ü , d e m o k r a s iy e
b a ğ lılığ ı v e a ç ık s ö z lü lü ğ ü y le h a lk ı n ı n se v g i v e
b a ğ lılık la a n d ığ ı b ir d e v le t a d a m ıd ır (bak.
A m e r ik a B i r l e ş i k D e v l e t l e r î ; K ö le lîK : S iy a h
AMERİKALILAR).

LINDBERGH, Charles Augustus (1902-

Lincoln'un VVashington'daki anıt mezarı. Her biri
Lincoln dönem indeki bir eyaleti sim geleyen 36
sütunu vardır.
1974). A B D ’li pilot Charles Lindbergh, hava­
cılık tarihinin en ünlü adlarından biridir.
1927’de Atlas O kyanusu’nu tek başına ve
kesintisiz bir uçuşla geçen ilk pilottur.
Lindbergh, A B D ’de D etroit kentinde doğ­
du. Uçuş okuluna girmek için üniversite
eğitimini bıraktı. 1926’da posta pilotu olarak
262 LINNAEUS

A BD Savunma Bakanlığı ve Ulusal Flavacılık

Danışma Komitesi gibi kuruluşlarda danış­
manlık yaptı.

LINNAEUS, Carolus (1707-1778). Bugün,

bilinen pek çok bitki ve hayvanın Latince
bilimsel adını İsveçli botanik bilgini Carolus
Linnaeus vermiştir. Gerçek adı Cari Von
Linne olan Linnaeus, İsveç’in güneyindeki
R ashult’da doğdu. Babası papazdı ve oğlunun
yerine birlikte uçtular. da kendisi gibi bir din adamı olmasını istiyor­
du. Am a bir süre sonra, ailesi küçüklüğünden
St. Louis ile Chicago arasında uçmaya başla­ beri bitkilerle ve doğayla ilgilenen genç Lin-
dı. New York-Paris arasında hiç durm adan naeus’un bu ilgisini göz ardı edem eyerek
yapılacak bir uçuş için ödül verileceğini öğre­ onun tıp öğrenimi görmesine izin verdi.
nince St. LouisTi bir grup işadamının deste­ Başta Uppsala olmak üzere, İsveç’teki çe­
ğiyle bu uçuşu gerçekleştirmeye girişti. Lind- şitli üniversitelerde eğitim gördükten sonra,
bergh S p ir it o f St. Louis adlı tek kanatlı bir tıp doktorasını almak üzere H ollanda’ya gi­
uçakla 20 Mayıs 1927’de New Y ork’tan hava­ den Linnaeus burada kendisini üne kavuştu-
landı ve 33,5 saatlik bir uçuştan sonra 21
Mayıs’ta Paris’e indi. Fırtınalar ve yoğun sis Hulton Picture Librarv
içindeki uçuşu süresince dış dünyayla hiçbir
radyo bağlantısı yoktu. Bu cesur girişiminin
başarısı Lindbergh’i uluslararası bir kahra­
man yaptı. Lindbergh, bu serüvenini anlattığı
The Spirit o f St. Louis (1953; “St. Louis
R uhu”) adlı kitabıyla Pulitzer Ö dülü’nü ka­
zandı.
Lindbergh 1929’da, bir diplomatın kızı olan
ve birçok kez birlikte uçtuğu havacı arkadaşı
Anne M orrow ile evlendi. 1930’da doğan
oğulları Charles Lindbergh J r .’ın 1932’de
kaçırılarak öldürülmesiyle aile büyük bir acı
yaşadı. Lindbergh’in uluslararası bir ünü ol­
duğu için basının çok ilgi gösterdiği dava­
nın sonunda suçlu bulunan Bruno Richard
Hauptmann 1936’da idam edildi. Lindbergh-
ler bu olaydan sonra A vrupa’ya yerleşti.
1930’lann sonuna doğru Alm anya’ya giden
Lindbergh, Nazi Alm anya’sının hava gücü­
nün hızla gelişmesiyle ilgili uyarılarda bulun­
du. Alm an hüküm etinin 1938’de Lindbergh’e
bir madalya vermesi, hakkında eleştirilere yol
açtı. II. Dünya Savaşı’nın başlamasından son­
ra A B D ’nin savaşa katılmamasını öğütleyen
Lindbergh, ülkesinin Alm anya, İtalya ve Ja­
ponya’ya karşı savaşa girmesinden sonra önce
danışman olarak sonra da Büyük O kyanus’ta Carolus Linnaeus'un tanınmasında önem li bir rol
oynayan Flora Lapponica ("Laponya'nın Bitki
savaş uçağı pilotu olarak görev aldı. Lind­ Ö rtüsü") adlı kitabının Laponya'daki doğal yaşamı
bergh savaştan sonra ticari bir havayolu, betimleyen ilk sayfası.

ran bazı çalışmalar yayımladı. Bunların başın­
da Laponya’nın bitki örtüsünü araştırmak
üzere yaptığı inceleme gezisinin sonuçları
gelir.
H ollanda’da kaldığı süre içinde dönemin
ünlü bilim adamlarıyla dostluk kuran Linnae-
us başarılı bir botanikçi olarak kabul edil­
di. Birkaç ay İngiltere’de kaldıktan sonra
1738’de İsveç’e geri dönerek, Uppsala Ü ni­
versitesinde profesör oldu ve yaşamının geri
kalan yıllarını burada geçirdi.
Bitkileri sınıflama ve tanımlama çalışmala­
rına daha öğrencilik yıllarında başlayan Lin-
naeus bitki ve hayvanları adlandırm ak için
“ikili adlandırm a” denen bir sistem geliştirdi.
Bu sisteme göre, her bitkiye ilki bitkinin
cinsini, İkincisi türünü belirten iki Latince ad
verdi. Örneğin, çayırpapatyasına B ellisperen-
nis adını koydu; burada Bellis cinsin perennis
ise türün adıdır.
Linnaeus, bitkileri sınıflandırma sistemini
her çiçeğin sahip olduğu erkek ve dişi üreme
organlarının sayısına göre düzenledi. Kısa
sürede benimsenen bu sınıflandırma kendisin­
den sonraki botanikçilere tem el oluşturdu ve
yol gösterdi. D aha sonra, hayvanlar için de
benzer bir sistem geliştiren Linnaeus tüm
hayvanları özel işlevi olan organlarına daya­
narak sınıflara ayırdı (bak. ZOOLOJİ).
LİR, Eski Y unan’da yaygın olarak kullanılan
telli bir çalgıydı. Atasının 4.000 yıl önce
Süm erler tarafından kullanılan gövdesi kutu
biçimindeki çalgı olduğu sanılmaktadır. Ça­
nak biçimli lirler genellikle kaplum bağa kabu­
ğunun iki yanma, yukarıya do'ğru uzanan iki
kol takılarak yapılırdı. Teller, kolları birleşti­
ren yatay çubukla gövdenin altındaki kuyruk
bölümü arasına gerilirdi. Tel sayısı değişken­
di, parm akla çekilerek ya da mızrapla çalınır­
dı. Çalgı, yatay çubuk üzerindeki deri sargıla­
rın arasına sokulan çivilerle ya da tahta
kamalarla akort edilirdi.
Eski Y unan’da kullanılan lirin bir başka
türü olan kitaranın (kithara) kolları ahşap
gövdenin uzantısı biçimindeydi ve gövde ku­
tuya benzerdi. Eski Y unan’da Hom eros gibi
büyük şairler destanlarını kitara eşliğinde
okurlardı. Asya ve A frika’da çok çeşitli türle­
ri olan lir, A vrupa’da ortaçağın ortalarına
LİRKUŞU 263
Nezih Başgelen
Daphne'de (Harbiye) bulunan Örfe mozaiği Hatay
Arkeoloji Müzesi'nde sergilenm ektedir.
kadar kullanıldı. D aha sonraları yayla çalman
türleri ortaya çıktı.
LİRKUŞU, adım yalnız erkeklerinde bulunan
görkemli kuyruk tüylerinden alır. Bu kuştüy-
leri Eski Y unanlılar’ın kullandığı telli bir çalgı
olan lire benzer. “Lir” 16 telekten oluşur.
Dıştaki enli telek çifti lirin kolları biçiminde
kıvrılmıştır. O rtada yer alan telek çifti uzun
ve serttir. Öbür 12’si ise yelpaze gibi yayılarak
lirin tellerini çağrıştırır.
Lirkuşunun iki türü vardır. Görkemli lirku-
şu (Menura novaehollandiae) ve A lbert lirku-
şu (M enura alberti) adlarıyla tanınan bu
türlerin ikisi de Avustralya’nın güneydoğu­
sundaki ormanlık kesimlerde yaşar. Renkleri
kahverengidir. Dişilerin erkeklere göre çok
kısa ve kama biçiminde bir kuyruğu vardır.
Böcekler ve salyangozlar başlıca besinlerini
oluşturur. Çok hızlı koşar, hem en hiç uç­
mazlar.
Yaklaşık horoz iriliğinde olan görkemli
lirkuşunun erkeği tıpkı horozlar gibi gösterişli
bir tavırla dolaşır. Dişiye kur yapacağı zaman
önce çalı çırpı ve yapraklardan bir düzlük
oluşturur. Gösteri sırasında kuyruğundaki be­
yaz tüyleri yelpaze gibi sallayarak öne doğru
kıvırır ve çok uzaklardan duyulan bir sesle
öter. Ö terken öbür kuşların ve hayvanların da
seslerini taklit eder.
264 LISTER

Pasteur’ün çalışmalarından bakterilerin ma­

yalanmaya ve kokuşmaya yol açtığını öğre­
nince, yaralardaki iltihaplanmanın da mik­
roplardan ileri geldiğini, dolayısıyla yaraların
iyileşebilmesi için önce mikropların öldürül­
mesi gerektiğini anladı.
Pasteur’ün mikrop kuramını uygulamaya
karar veren Lister, antiseptik denen kimyasal
m addelerle mikropları yok etm enin yollarını
araştırmaya başladı (bak. ANTİSEPTİK). Kul­
landığı bütün ameliyat aletlerini fenolde kay­
nattı; ayrıca havadaki bakterileri öldürm ek
için ameliyat salonuna fenol buharı püskürt­
tü. Bu önlem ler gerçekten yararlı olmuştu,
ama fenol dokulara zarar verecek kadar
Çiftleşme mevsiminde erkek lirkuşu lir biçimindeki
güçlüydü. Bu nedenle Lister, fenolü başka
görkem li kuyruğunu sergileyerek dişisine kur yapar. sıvılarla karıştırarak daha hafif ve kullanışlı
bir antiseptik elde etmeye çalıştı. Ayrıca,
Lirkuşları yaşamları boyunca tek eşli kalır. yaraları çok temiz tutm anın önemini kavradı­
Dişiler kubbe biçiminde geniş bir yuva hazır­ ğı için, gazlıbez denen tülbent gibi ince
lar, bu yuvaya koyu renkli ve lekeli tek bir sargıların kullanımına öncülük etti. 1867’de
yum urta bırakırlar. Dişi yuvada kaldığı sürece de cerrahide antiseptiklerin kullanımına iliş­
erkek, fazla uzaklaşmadan ötmesini sürdürür; kin ayrıntılı bir rapor yayımladı. Bugün çağ­
ama yuvaya hiç uğramaz. Yavru 3-4 yaşma daş ameliyat salonlarında uygulanan bütün
kadar anne ve babasının yanında kalır. Böyle­ sterilizasyon (mikropsuzlaştırma) yöntemleri
ce bir lirkuşu ailesinde değişik yaşlarda 2-3 Lister’ın bu çabalarından doğmuştur.
yavru bulunabilir. Eskiden ameliyat sırasında kesilen kan
damarları kenevir ya da ipek ipliklerle bağla­
LISTER, Joseph (1827-1912). İngiltere’nin nır, uçları yaradan sarkacak biçimde bırakılan
en büyük cerrahlarından biri olan Joseph bu iplikler sonradan kesilerek alınırdı. Bu
Lister, ameliyatlarda antiseptik denen m ikrop yöntemin yaraların mikrop kapmasına yol
öldürücü m addelerin kullanımına öncülük et­ açabileceğini fark eden Lister, vücutta kendi­
miştir. Zengin bir şarap tüccarının oğlu olan liğinden ayrışabilecek doğal bir madde kul­
ve Essex’teki U pton kentinde doğan Lister, lanmayı düşündü. Bugün bile ameliyat yarala­
daha 14 yaşındayken cerrah olmayı kafasına rını dikmek için kullanılan ve “kedi bağırsağı”
koymuştu. Tıp öğrencisi olduğu yıllarda, İn­ anlamındaki İngilizce catgut terimiyle adlan-
giltere’de eterin anestezik olarak kullanıldığı dırıldığı halde gerçekte koyun bağırsağından
ilk ameliyatı izledi. Hastaların korkunç ağrı­ yapılan katgüt adlı ameliyat ipliği böylece
lar duymaksızın ameliyat edilebilmesini sağla­ cerrahi alanına girmiş oldu.
yan anestezi yöntemi cerrahinin gelişmesi Glasgow ve Edinburgh’ta cerrahi profesör­
açısından büyük bir adımdı (bak. ANESTEZİ). lüğü yapan Lister, 1877’de aynı görevle Lon­
Ne var ki, yapılan ameliyatların sayısı arttıkça d ra’daki Kraliyet Koleji’ne geçti. 1897’de de
ameliyat sonrası ölüm oranı da hızla yükseli­ Kraliçe Victoria tarafından baron unvanıyla
yordu. Uzmanlığını yeni tamamlamış bir cer­ ödüllendirildi.
rah alarak İskoçya’da çalışmaya başlayan
Lister, ameliyat edilen her üç ya da dört LISZT, Franz (1811-1886). M acar besteci ve
hastadan birinin çok geçmeden öldüğünü piyanist Franz Liszt, gelmiş geçmiş en büyük
görerek dehşete kapılmıştı. piyano virtüözlerindendir. Sanatçı özgün ve
Bu ölümlerin nedenini yıllarca boşuna araş­ coşkulu yapıtlarıyla romantik müziğin simgesi
tırdı. Am a 1865’te büyük Fransız bilgini Louis sayılır.
 LİTVANYA 265

çalıştı. O dönemde aralarında H ector Berlioz

ve Richard W agner’in de bulunduğu birçok
yetenekli besteciyi çevresinde topladı ve Wei-
m ar’ı A vrupa’nın en önemli müzik merkezle­
rinden biri durum una getirdi. Kızı Cosima
sonradan W agner’le evlendi.
Liszt beste yapmaya daha sekiz yaşında
başlamıştı. İlk önemli yapıtlarını 1830’larda
vermesine karşın, en verimli dönemini Wei-
m ar’da yaşadı. O yıllarda bestelediği en
önemli yapıtları Üstün İcra Etütleri , Hac
Yılları, Dante ve Faust senfonileridir.
Şaşırtıcı bir üretkenlikle çalıştığı bu dönem ­
de ünlü bestecilerin ve kendi yapıtlarının
çoğunu yeniden gözden geçirerek yorumladı
ve bazılarını piyanoya uyarladı. Çevresindeki
genç bestecilerin tanınmasında önemli bir rol
oynadı. Ne var ki, yeniliklere açık tutum u ve
Prenses Carolyne Sayn-W ittgenstein’la olan
ilişkisi tutucu saray çevresinde hoş karşılan­
madı. 1858’de W eim ar’daki görevini bıraktı,
1861’de R om a’ya yerleşti.
Hulton Picture Library Yaşamının geri kalan bölümünü Rom a,
Franz Liszt henüz 21 yaşındayken üstün yetenekli bir W eimar ve Budapeşte arasında geçirdi, çok
piyano virtüözü olarak tanındı. sayıda genç piyanist yetiştirdi. Kızı Cosima’y-
la ilişkisi yüzünden uzun süre dargın kaldığı
Raiding’de (bugün A vusturya’da) doğan W agner’le 1872’de barıştıktan sonra Bayre-
Liszt, ilk piyano derslerini babasından aldı. uth’taki festivale düzenli olarak katıldı.
İlk piyano resitalini ise dokuz yaşındayken 1886’da festivale katılm ak için çıktığı yolcu­
verdi. 1821’de dönemin ünlü müzik öğretm e­ lukta zatürreeden öldü.
ni Kari Czerny’den ders almak üzere Viyana’ Liszt piyanodaki olağanüstü virtüözlüğünü
ya gönderildi. Viyana’daki ilk konserini 11 göstermek için çalınması çok güç parçalar
yaşındayken veren Liszt, üstün yeteneğiyle yazdı. Bunlardan en tanınmış olanları Macar
dinleyicileri derinden etkiledi. O yıllarda art R apsodileri , iki piyano konçertosu (1839-61),
arda başarılı konserler verdi ve büyük besteci 12 senfonik şiir ve 1853’te tamamladığı Si
Beethoven ile tanıştı. M inör Sonafiıv. Liszt'in Faust ve Dante sen­
Liszt 1823’te müzik eğitimi görmek üzere fonilerinde olduğu gibi bir öyküyü orkestra
ailesiyle birlikte Paris’e taşındı. 1824 M art’ın- müziğiyle anlatma denemesi, onun müziğe
da verdiği ilk konserde olağanüstü bir başarı getirdiği önemli yeniliklerden biridir. 700’ü
kazandı. Bundan sonraki 25 yıl boyunca aşkın bestesi bulunan sanatçının ayrıca müzik
İsviçre’de, İngiltere’de, Rusya’da, Türkiye' üzerine çok sayıda kitabı ve denemesi vardır.
de, Portekiz’de ve İrlanda’da parlak konser­
ler vererek uluslararası üne kavuştu. Paris’te LİTOGRAFİ bak. T a ş b a s k i
H ector Berlioz, Frederic Chopin, Felix Men-
delssohn ve Victor Hugo gibi ünlü besteci ve LİTVANYA. Litvanya Sovyet Sosyalist Cum ­
yazarlarla tanıştı. huriyeti, SSCB’yi oluşturan 15 cumhuriyetin
1848’e kadar süren turne ve konserler en küçüklerinden biridir. 1918-40 arasında
yüzünden oldukça yorgun düşen Liszt, Wei- bağımsız bir devlet olan Litvanya'nın ulusal
m ar’a yerleşti. W eimar grandükünün sarayın­ tarihi 13. yüzyıla dayanır.
da müzik yönetmeni ve orkestra şefi olarak Baltık Denizi kıyısında yer alan Litvanya’
266 LİTVANYA

Verimsiz topraklarda patates, çavdar, yulaf

ve şekerpancarı yetiştirilir. Hayvancılık da
önemlidir. Çok sayıda domuz, sığır, koyun ve
kaz beslenir. Köm ürü, petrolü ve m adenleri
bulunmayan Litvanya’da fabrika sayısı da
azdır. Nyemen Irmağı’nın üzerinde, Kaunas
yakınlarında bir hidroelektrik santral vardır.
Vilnius’a borularla doğal gaz sağlanır. Nye-
m en’in 670 kilometrelik bölümü trafiğe açık­
tır. K eresteler ırm akta salla taşınır. Önemli
kentler 582.000 (1989) nüfuslu başkent Vilni-
us, Kaunas ve bir liman kenti olan Klaipe-
d a’dır.
Halkın yüzde 80’i Litvanyalı’dır, geri kalan
nüfus eşit oranda PolonyalIlar ve Ruslar’dan
oluşur. Kendi özgün dilleri ve kültürleri olan
Litvanyalılar, güzel halk öykülerini yüzyıllar­
dır kuşaktan kuşağa aktarmışlardır. Halkın
büyük bölümü Katolik Kilisesi’ne bağlı ol­
makla birlikte az sayıda Protestan da vardır.

Tarih
Litvanyalılar ilk kez 13. yüzyılda, ülkelerine
saldıran Töton Şövalyeleri’ne karşı birleştiler.
D aha sonra topraklarını genişleterek 15. yüz­
Camera Press yılda U krayna’nın büyük bir bölümü ile Be­
Litvanya'mn başkenti Vilnius'ta çocuklar, kardan yaz Rusya’yı da kapsam ak üzere, Baltık
adam yapıyor. Denizi ile Karadeniz arasında kalan bölgeyi
tümüyle egemenlikleri altına aldılar.
nın kuzeyinde Letonya Sovyet Sosyalist Cum ­ 13. ve 14. yüzyıllarda Litvanya daha çok
huriyeti, güneybatısında Polonya ve Rusya Rusya’nın ve O rtodoks Kilisesi’nin etkisi al­
Federe Sovyet Sosyalist Cum huriyeti’ tında kaldı. 1386’da Litvanya G randükü II.
nin bir bölümü, güney ve güneydoğusunda Wladyslaw Jagiello’nun Polonya Kraliçesi
Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Jadvviga ile evlenmesi sonucunda, iki ülke
bulunur. Litvanya’mn yüzölçümü 65.200 1569’a kadar tek yönetim altında birleşti ve
km2’dir. Ülke yer yer bataklık ve turbalıklarla önemli bir güç durum una geldi. Polonya’nın
kaplı düzlüklerden oluşur. Batıya doğru akan ve Katolik Kilisesi’nin etkisi de ön plana
Nyemen Irmağı’nın döküldüğü Baltık Denizi’ geçti. 1569-1795 arasında ise Polonya ile
nin kıyıları kumullarla kaplıdır. Buzulların Litvanya tek bir devlet halinde birleşmek
oluşturduğu çok sayıda küçük göl vardır. üzere bir antlaşma yaptılar.
Ülkenin büyük bölümünü, Nyemen Irm ağı’ 1795’te Litvanya, Rus Çarlığı’na bağlandı.
nın suladığı alçak ve düz bir ova oluşturur. Rusya’ya karşı iki ayaklanma başarısızlıkla
Doğuda, göllerin yer aldığı engebeli bir bölge sonuçlandı. Çarlar Litvaııya’daki ulusal dire­
vardır. Toprak verimsizdir; ülkenin yüzde nişi sert yasalar ve sınırlamalarla yok etm eye,
17’si daha çok köknar ve çamlardan oluşan Katolik dininin yerine O rtodoksluk’u kabul
orm anlarla, yüzde 25’i de çayır ve otlaklarla ettirm eye çalıştılar. Litvanya dili unutturul­
kaplıdır. Yazlar serin, kışlar soğuk geçer. maya çalışıldı ve zaman zaman yasaklandı. I.
Yılın dört ayında, sıcaklık donma noktasının Dünya Savaşı süresince bazen Alm an, bazen
altındadır. de Rus ordularının işgali altında kalan Litvan­
Halkın çoğu tarım ve ormancılıkla geçinir. ya, 1918’de bağımsızlığını ilan etti.

İki dünya savaşı arasında tarım ürünlerinin
devletçe desteklendiği kooperatifler kuruldu.
Büyük toprak sahiplerinin topraklarına doku-
nulmadıysa da, topraksız köylülere bazı ola­
naklar sağlandı. İlköğretim zorunlu oldu ve
ulusal bir üniversite kuruldu. Dem okratik bir
anayasa hazırlandıysa da yürürlüğe konmadı.
Cum huriyet, kısa öm rünün büyük bölümünde
bir diktatörlük olarak kaldı.
1939’da Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı’
nın imzalanmasından sonra SSCB, Litvanya’
da askeri üsler kurdu. 1940’ta SSCB yanlısı
Litvanya hüküm etinin kararıyla Litvanya
SSCB cumhuriyetleri arasına girdi. II. Dünya
Savaşı sırasında 1941-44 arasında ülke Alman
işgali altında kaldı.
Savaş sonunda, 1945’te Litvanya Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti, limanı Klaipeda ile
başkenti Vilnius’u yeniden ele geçirdi. Siyasal
ve ekonomik açıdan SSCB’ye bağlı olan
Litvanya’da okullarda anadil Litvanca’nın
yanı sıra Rusça zorunlu ders olarak okutu­
lur.
Litvanya Yüksek Sovyeti’nde 11 M art
1990’da, tek yanlı bağımsızlık kararı alınarak,
milliyetçi SA JU D IS’in (H alk Cephesi Örgü­
tü) önderi olan Vitautas Landsbergis devlet
başkanı seçildi.
Litvanya kültürel geleneği yazı, şiir ve
mimari yanında seramik, ağaç oymacılığı ve
dokum a gibi el sanatlarıyla sürm ektedir.
Litvanya’nın nüfusu 3.682.000’dir (1988).
LIVERPOOL, İngiltere’nin altıncı büyük ken­
ti ve en önemli liman kentlerinden biridir.
Ülkenin batısında, Mersey halicinin kuzey
kıyısında yer alır. 19. yüzyılın sonlarına kadar
ülkenin en önemli limanıyken, II. Dünya
Savaşı’ndan sonra Batı Afrika ile yapılan
ticaretin azalmasına bağlı olarak eski önemini
yitirdi.
Gene de, Mersey Irmağı kıyısında 11 kilo­
metrelik bir şerit boyunca uzanan Liverpool
rıhtımları yükleme ve boşaltma işlemlerinin
aralıksız olarak sürdüğü, canlı bir ticaret
odağıdır.
İngiltere’nin en eski yapıları Liverpool’da-
dır. Kentin başlıca dinsel yapıları yüksekliği
100 m etreyi geçen kulesiyle İngiltere’nin en
büyük katedrali olan Liverpool Anglikan
LIVERPOOL 267
Zamanla eski önem ini yitiren Liverpool,
Merseyside'daki görkem li yapılarıyla etkileyici bir
kenttir.
Katedrali ile yapımı 1967’de tam am lanan m o­
dern Christ the King K atedrali’dir.
18. yüzyılda ticaret ve sanayileşmeye bağlı
olarak başlayan yeniden yapılaşma süreci ve
büyük göç dalgaları kentte çok sayıda yeni
yapının ortaya çıkmasına yol açtı. Bununla
birlikte kent özgünlüğünü yitirmedi.
Liverpool’da ilk yerleşim yerleri 13. yüzyıl­
da Kral John’un yaptırdığı kale çevresinde
gelişti. Ülkenin batı kıyısında kurulmuş olma­
sı 18. yüzyılda, Am erika ile Batı Hint Adaları
arasındaki ticarete bağlı olarak, kentin hızla
gelişmesini sağladı. Liverpool’dan yola çıkan
gemiler, A frika’dan Batı Hint A d alarin a
köle götürüyor, oradan da limana şeker,
baharat, tütün ve pam uk getiriyordu.
1807’de İngiltere’de köle ticaretinin yasak­
lanmasıyla kent pamuk ticaretine yöneldi.
A m erika’dan, Lancashire’deki dokum a fabri­
kalarına pamuk getiren gemilerin yanaştığı
bir liman durum una geldi. Bugün Liverpool
dış ülkelerden tahıl, şeker, meyve, kauçuk,
dondurulm uş et ve kereste satın alm akta,
dışarıya kimyasal m addeler, demir ve çelik
satm aktadır.
Merseyside yakınlarında bulunan sanayinin
gerilemesine karşılık, Liverpool bölgenin
ekonomik yaşamında hâlâ önemli bir rol
oynamaktadır.
Nüfusu yaklaşık 483.000’dir (1986). Nüfu­
sun bir bölümünü 1840’larda İrlanda’da baş
gösteren kıtlık sırasında kente göç eden İrlan­
dalI göçmenler oluşturur.
268 LIVINGSTONE

LİVİNGSTONE, David (1813-1873). İskoç
misyoner David Livingstone A frika'da yürüt­
tüğü keşif çalışmalarıyla olduğu kadar acıma­
sız köle ticaretine son verilmesi konusundaki
çabalarıyla da tanınır.
David Livingstone, Lanarkshire’daki
Blantyre'da yoksul ve dindar bir ailenin çocu­
ğu olarak dünyaya geldi. 10 yaşındayken bir
dokuma fabrikasında çalışmaya başladı. İlk
kazancıyla bir Latince dilbilgisi kitabı alan
küçük David, daha o yaşta doktor olmayı ve
Hıristiyanlık'ı yaymak için çalışmayı aklına
koymuştu. Akşamları kitabını elinden düşür­
müyor, hatta fırsat buldukça çalışabilmek için
işe giderken bile yanma alıyordu. 1838’de
Londra Misyoner D erneği’ne kabul edilerek
eğitim gördü ve 1840’ta doktor oldu.
Çin’e gönderilmeyi umut ederken Güney
A frika’da Bechuanaland’da (bugün Botsva-
na) Kurum an’a misyoner olarak atandı.
1841’de K urum an’a vardıktan sonra bir yan­
dan A frikalılar’ın dillerini ve yaşam biçimleri­
ni öğrenmeye çalışırken, öte yandan misyo­
nerlik merkezleri kurmaya elverişli yerler
aradı. Bu yolculuklardan birinde bir aslanın
saldırısına uğradı ve sol om zundan onu öm ür
boyu sakat brrakacak bir yara aldı. 1884’te bir
misyonerin kızı olan Mary M offat’la evlendi.
rini kazıdığı ağaç, bugün hâlâ olduğu gibi
durm aktadır. Livingstone, 1856’da Hint O k­
yanusu kıyısındaki Kilimane’ye (bugün Mo­
zambik sınırları içinde) vardı. Bu yolculukla
ilgili kitabı, Afrika coğrafyası konusunda
önemli bir başvuru kaynağı oldu.
Amacı yeni sömürgeler bulmak olan İngiliz
hüküm eti, Livingstone’u 1858’de Doğu ve
O rta A frika’da araştırma gezileri yapmakla
görevlendirdi. Sonraki beş yıl içinde Living­
stone ve arkadaşları Nyasa G ölü’nü ve çevre­
sini keşfetti. Bu bölgenin hemen yakınından
köle tüccarlarının zincire vurulmuş Afrikalı
erkek, kadın ve çocukları İran ve A rabistan’a
gönderilmek üzere kıyılara götürdükleri bir
yol geçiyordu. Livingstone bu acımasız ticare­
ti önlemek için çaba gösterdi.
Kısa bir süre İngiltere’de kalan Living­
stone, 1866’da Z engibar’dan 36 Hintli ve
Afrikalı yardımcısıyla birlikte üçüncü büyük
yolculuğuna çıktı. Niyeti köle ticaretini engel­
lemeye çalışmak, ayrıca Nil Irm ağı’nın kayna­
ğının bulunduğunu düşündüğü Nyasa ve Tan-
ganika gölleri arasındaki bölgeyi keşfetmekti.
36 kişilik ekibi çok geçmeden 4-5 kişiye düştü;
bu arada ilkyardım çantası çalındı. Yolculuk
5>\ A8 ^7 Ujiji
Ş/iĞtoria

Karısı, çocuklarının eğitimi için İskoçya’ya NvangwfeİW

(29 Mart. 1871) N
'% A l 1
o
U" Va" Vembe

dönünceye kadar birçok yolculuğunda ona Zengibar<j

Tanganika
eşlik etti. Livingstone, asıl görevinin, kendin­ J
M w e ru /7 lf
s' i'poiu
pölü
Nyasa
N)
den sonraki kuşaklar için A frika’nın hiç bilin­ Gölü
flfiMMHSanid
meyen orta kesimini keşfetmek olduğu dü- v
Cfritambo's* v '1
■ !o> (o a \
« 52-
(0 1 * 9 0 y e r j V jS g j$
şüncesindeydi.
1849’da iki arkadaşıyla birlikte yaptığı ilk
önemli keşif gezisinde kuzeye doğru ilerleye­
rek Kalahari Çölü’nü aştı ve Ngami G ölü’nü
buldu. 1851’de Zambezi Irm ağı’na ulaşan
Livingstone bu keşfiyle, Avrupalılar’ın o güne
kadar A frika’nın bu yöresinde bir çöl bulun­
duğu varsayımının yanlışlığını kanıtladı.
1852’de üç büyük keşif gezisinin ilkine çıktı ATLAS
OKYANUSU
ve batıya doğru ilerleyerek Atlas Okyanusu
kıyısında bir Portekiz yerleşim bölgesi olan
Luanda’ya ulaştı. Ne var ki, oraya vardığında Cape Town

dizanteriye yakalanmıştı. D aha sonra geriye 200 400 60 0 km

dönerek Zambezi Irmağı boyunca doğuya İlk gezileri _____ Zambezi gezisi
(1841-49) (1858-64)
doğru yol alarak İngiltere Kraliçesi Victoria’ Luanda- Kiiimane Nil Irmağı'nın kaynağını
keşif gezileri (1850-56) arama gezisi (1866-73)
nın adını verdiği görkemli çağlayanı keşfetti.
Çağlayanın yanı başındaki, adının baş harfle­ David Livingstone'un keşif gezileri.
 LİZBON 269

boyunca köle tüccarlarının tehdidi eksik ol­

madı. Bütün bunlara karşın, Ocak 1868’de
Tanganika G ölü’nün güney ucuna ulaşarak
çevresindeki bölgeyi ve Temmuz 1868’de
Bangweulu G ölü’nü keşfetmeyi başardı. Yıl­
larca kendinden haber alınamadığı için kay­
bolduğuna inanılan Livingstone’u Henry
M orton Stanley adındaki A B D ’li kâşif ve
gazeteci buldu (bak. St a n l e y . SiR H e n r y M o r ­
t o n ) . Stanley ile Livingstone Kasım 1871’de

Tanganika G ölü’nün doğu kıyısındaki U jiji’

de karşılaştı. O na gerekli yiyecek, ilaç ve
yardımcıları sağladı. Ne var ki, keşiflerini
sürdüren Livingstone’un sağlığı giderek bo­
zulmaktaydı. Keşif ekibi sivrisinek ve zehirli
böceklerle kaynayan Bangweulu Gölü yakın­
larındaki bataklıkta büyük zorluklarla karşı­
laştı. 1 Mayıs 1873’te Afrikalı yardımcıları
Livingsone’un yatağının yanı başında diz çök­
müş duran ölüsünü buldular. Mumyalanan
cesedi 2.400 km uzaktaki deniz kıyısına taşı­
narak, gömülmek üzere Londra’daki West-
minster Abbey olarak bilinen ünlü katedrale
gönderildi.

LİZBON, Portekiz’in başkenti ve en büyük

kentidir. Tajo Irm ağı’nın Atlas O kyanusu’na
döküldüğü geniş koyun kıyısında, denizden
14 km içerde yükselen iki tepenin yamaçların­
da kuruludur. Lizbon tarihsel yapıları ve
sayısız parklarıyla A vrupa’nın en güzel kent­
lerinden biridir.
En sonuncusu 1755’te gerçekleşen korkunç
deprem ler güneydoğudaki Alfama semti dı­
şında eski kentin tüm ünü yıkıntıya dönüştür­
dü. A lfam a’daki labirent benzeri dar ve do­
lambaçlı sokaklar, basamak basamak yükse­
lerek kentin ilk kurulduğu tepede Magripli-
ler’ce yapılmış olan kaleye çıkar. Kalenin
hemen aşağısında 12. yüzyıldan kalma bir
katedral yer alır. Büyük bölümü yeniden
yapılan bu katedralde Lizbon’un koruyucusu
sayılan St. Vincent’in mezarı bulunmaktadır.
Efsaneye göre St. Vincent, iki kuzgunun kı­
lavuzluk ettiği bir gemiyle Lizbon’a gelmiş­
tir.
M odern Lizbon’un dümdüz uzanan cadde­
lerinin iki kenarında çok katlı beyaz yapılar
yükselir. En işlek caddesi genişliği 100 m etre­
yi bulan iki yanı ağaçlı Avenida da Liberdade'
Hutchison Library
Portekiz'in en büyük kenti olan Lizbon'da eski bir
yerleşim bölgesi.
dir (Özgürlük Caddesi). Kentte ayrıca pek
çok park ve bahçe vardır. Lizbon 18. yüzyılda
deprem den sonra yeniden kurulurken, ticaret
ve sanayi kuruluşları ayrı ayrı caddelerde yer
aldı. Bunlardan ikisi olan Rua da Prata
(Gümüş Caddesi) ve Rua A urea (Altın C ad­
de) bugün de gümüş ve altın takıların yapılıp
satıldığı kuyumcu dükkânlarıyla dikkati çe­
ker. Lizbon’daki hastanelerin, okulların, spor
alanlarının ve resmi yapıların çoğu kentin
kuzey kesimindedir. Kentte zengin müzeler
vardır. Bunlardan biri krallık faytonlarının,
binek arabalarının ve tahtırevanların sergilen­
diği A raba Müzesi'dir. Bir başka müzede ise
ince işçiliğiyle hayranlık uyandıran altın ve
gümüş eşya bulunm aktadır. Lizbon'un banli­
yösü Belem ’de, ünlü kâşif Vasco da G am a’
nın Hindistan seferine çıktığı yerde yapılan
kilise ve m anastır Portekiz'in en güzel dinsel
yapıları arasındadır (bak. G a m a . V a s c o D a ).
270 LOCKE

Lizbon’da kullanılan su, kente iki büyük

sukemeriyle ulaşır. Bunlardan biri, yükseklik­
leri 60 metreyi geçen 35 kemeriyle Alcântara
vadisinden geçer. Kent önemli bir demiryolu
merkezidir. Portekiz’in ticaretinin yarıdan
fazlası Lizbon limanından yapılır. Dışarıya
satılan ürünler arasında kereste, m antar, zey­
tinyağı, şarap ve konserve balık sayılabilir.
Dışarıdan köm ür, petrol, ham pamuk ve tahıl
alınır.
Lizbon İÖ 3. yüzyıl ile İS 5. yüzyıl arasında
Rom a egemenliğinde kaldı. Bundan sonra 8.
yüzyılda kenti ele geçiren M agripliler’in ege­
menliği 400 yıldan fazla sürdü. Lizbon’un
önemi 15. yüzyılda Hindistan ve Am erika
denizyollarının keşfedilmesiyle arttı. 1588’de
İngiltere’nin fethine hazırlanan güçlü Arm ada
(İspanyol donanması) Lizbon’dan yola çık­
mıştı (bak. A r m a d a ) . Lizbon’un nüfusu
829.600’dür (1986).

LOCKE, John (1632-1704). Bilgi kuramı ve Hulton Picture Library

siyaset felsefesi alanındaki düşünceleriyle ta­
nınan İngiliz düşünürü John Locke, Somerset’
deki W rington’da doğdu. Felsefe öğrenimi
gördüğü Oxford Ü niversitesinde lisansüstü
eğitimini 1658’de tamamladı. D aha sonra aynı
okula öğretm en olarak atandı. Bu arada,
başta tıp olmak üzere deneysel bilimlerle
ilgilendi ve yurtdışında diplomatik görevde
bulundu.
1667’den başlayarak, daha sonra Shaftes-
bury kontu olan Lord Ashley’in doktorluğunu
ve genel danışmanlığını yaptı. Siyaset ve din
alanında reform taraflısı olan Lord Ashley ile
aynı düşünceleri paylaşıyordu.
Bir ara Fransa’da da bulunan Locke, geri
döndüğünde İngiltere’de oldukça karışık bir
siyasal ortam la karşılaştı. Yakın ilişkide oldu­
ğu Shaftesbury kontu, Kral II. Jam es’e karşı
yürütülen muhalefetin başında yer alıyordu.
Shaftesbury ile ilişkisi nedeniyle izlenen
Locke, 1683’te H ollanda’ya sürgüne gitmek
zorunda kaldı. II. Jam es’in tahttan indirilmesi
ve yerine III. William’ın geçmesiyle sonuçla­
nan 1688 Devrim i’ne kadar beş yıl burada
yaşadı. 1689’da ülkesine döndükten sonra
doğrudan siyasete katılmadı, ama parlam en­
todaki dostlarına danışmanlık yapmayı sür­
dürdü.
İngiliz düşünürü John Locke
Aydınlanma Ç ağinın öncülerinden olan
John Locke, bilginin kaynağının deneyde ve
duyumda olduğunu öne sürer. Bilgi alanında­
ki düşüncelerini topladığı A n Essay Concern-
ing Human Understanding (1690; “İnsanın
Anlam a Yetisi Üzerine Bir D enem e”) adlı
yapıtında, insanın zihninde hazır kavram ve
düşüncelerle doğmadığını, tersine yeni doğan
bir çocuğun zihninin boş bir kâğıda benzediği­
ni söyler. Doğuştan insanda var olan, yalnızca
anlama (öğrenme ve anımsama) yetisidir.
İnsan beş duyusu aracılığıyla edindiği dene­
yimlerle anlar ve bu deneyimler belleğine
yerleştikçe yavaş yavaş öğrenir.
Locke, siyaset ve yönetime ilişkin düşünce­
lerini Two Treatises o f Governm ent (1690;
“Yönetim Üzerine İki İncelem e”) adlı yapı­
tında anlatmıştır. Toplum yapısı ve siyaset
konusundaki düşünceleri liberalizm ve birey­
cilikten temellenir. Mutlak krallığa karşı ana­
yasal krallığı savunan Locke, yönetimin bire­
yin hak ve özgürlüklerini korumak için var
olduğunu ileri sürer. Yönetimin görevi hük­
metmek değil, insanın yaşama ve özgürlük
haklarından başka, doğal bir hak olarak
gördüğü mülkiyet hakkını güvenceye almak;

yasalar, yargıçlar ve kolluk kuvvetleriyle ko­
rumaktır.
Locke, yakın dostu Edward C larke’a H ol­
landa’dan, çocuklarının eğitimi konusundaki
önerilerini içeren m ektuplar yazmıştı. 1893’te
yayımlanan Some Thoughts Concerning Edu-
cation'm (“Eğitim Üzerine Bazı Düşünceler”)
temelini bu m ektuplarda öne sürülen düşün­
celer oluşturur. Locke’a göre küçük çocukla­
rın duygularını açıklamalarına engel olunm a­
mak, kişiliklerinin geliştirilmesine, derslerden
daha çok önem verilmelidir. A na babalar
çocuklara iyi örnek olmalı, onlara ilgi göster­
melidir. Beden eğitimi, oyun ve uykunun
önemi göz ardı edilmemelidir.
Laikliğe inanan Locke, dünya ve din işleri­
nin birbirinden kesinlikle ayrılmasından ya­
naydı. Hoşgörünün dinsel alanda da gereklili­
ğini savundu.
Bu düşünceleriyle özellikle İngilizler ve
Am erika kolonicileri üzerinde etkili olan
Locke, 1688 İngiliz Devrimi ile ABD Anaya-
sasinın hazırlanışına ışık tutan önemli kuram ­
cılar arasındadır.
LOGARİTMA. Sayıların üslü sayılar biçimin­
de yazılması yöntemi, A R İT M E TİK m adde­
sinin “Üsler ve Kökler” bölümünde anlatıl­
mıştır. Örneğin 81 sayısını, olduğu gibi ya da
3 9 x 3 x 3 x 3 biçiminde yazmak yerine, 34 biçi­
minde yazabilirsiniz. 3 rakamının üstündeki
küçük 4 sayısı, 3’ün kaç kez kendi kendisiyle
çarpılacağını gösterir ve 3’ün kuvveti ya da
üssü olarak adlandırılır. Bu tür bir sayıya
logaritma (kısaltılmışı log) denebilir ve bu
durum da 3 sayısı taban olarak adlandırılır.
Buna göre 4’ün, 81 sayısının 3 tabanına göre
logaritması olduğunu söyleyebiliriz. Benzer
biçimde, 9 = 3 x 3 = 3 2 olduğu için, 9’un 3 taba­
nına göre logaritması 2’dir, diyebiliriz. Loga­
ritmanın m atematikçilere ne büyük bir kolay­
lık sağladığını anlamak için aşağıdaki basit
örneği birlikte gözden geçirelim.
Diyelim ki, 81’i 9’la çarpm ak istiyoruz. B u­
nu alışılmış yoldan yapm aktansa, şöyle yaza­
rak da yapabiliriz:
(3x3x3x3)x(3x3)
ya da 34x 3 2
ve bu da 3b ya eşittir. Bu sonuca yalnızca
logaritmaları toplayarak da varabilirdik. Eğer
LOGARİTMA 271
elimizde 3’ün kuvvetleri olan sayıları ve bun­
ların karşılığı olan logaritmaları gösteren bir
tablo varsa, o zaman herhangi iki sayıyı
çarpm ak için, bunların logaritmalarını topla­
yıp, bunun karşılığı olan sayıyı tablodan
bulmak yeterlidir.
Sayı 1 3 9 27 81 243 729 2.187 6.561 19.683 59.049
Log 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Dem ek ki, 9 ile 8’i çarpm ak için, tablodan bu
iki sayının logaritmaları olan 2 ve 4 sayıları
bulunarak toplanır; toplamın (6) karşılığı olan
sayı (729) çarpımın sonucudur. Sayıları, loga­
ritmalarını toplayarak çarpabildiğimize göre,
bir sayıyı bir başkasına bölmek için de,
birincisinin logaritmasından, ikincisininkini çı­
karm ak ve bunun karşılığı olan sayıyı bulmak
gerektiği kolayca görülebilir.
Üslerden Kökleri Bulmak
Eğer 729’un (= 3 6) karekökünü bulmak is­
tersek, bunun 27 (= 3 3) olduğunu görürüz;
çünkü, 729 = 3 x 3 x 3 x 3 x 3 x 3 = ( 3 x 3 x 3 ) x
( 3 x 3 x 3 ) = 27x27’dir. Öyleyse bir sayının
karekökünü bulmanın kolay yolu, logaritm a­
sını ikiye bölmektir. Küpkök ise, logaritm a­
nın 3’e bölünmesiyle bulunur.
Logaritmaların hepsi tamsayı değildir. 3 ile
9 arasındaki bir sayının 3 tabanına göre
logaritması 1 ile 2 arasında bir sayı olacaktır.
Örneğin, 27’nin karekökünü ele alalım.
27’nin (3 tabanına göre) logaritması 3 olduğu­
na göre, karekökünün logaritması da 3/2 olur;
bu ise 1 1/2’ye eşittir. 27’nin karekökü, ger­
çekte yaklaşık 5,2 olduğuna göre, bu durum
(kabaca) 5,2’nin logaritmasının da 1,5
olduğu anlamına gelir. Benzer biçimde, bütün
sayıların logaritmalarını hesaplayabiliriz.
Taban Seçimi
Bu m addede kullandığımız bütün logaritm a­
lar, 3 tabanına göre hesaplanmıştır. Am a
logaritmanın, bugün olduğundan çok daha
yaygın biçimde öğretildiği dönem lerde, çarp­
ma, bölme, üs ve kök alma işlemleri, 10
tabanına göre düzenlenmiş logaritma tablola­
rı kullanılarak yapılırdı. Bu sistemde, 10'nun
logaritması 1; 100'ün logaritması 2; 1.000'in
logaritması 3’tür ve bu böyle sürüp gider.
Logaritmayı, 17. yüzyılın başlarında İskoç
272 LOIRE IRMAĞI
matematikçi John Napier, astronomideki kar­
maşık hesaplamaları kolaylaştırmak için geliş­
tirmiştir. Günümüzde ise, elektronik hesap
makineleri, sıradan hesaplam alarda logarit­
maya olan gereksinmeyi büyük ölçüde orta­
dan kaldırmıştır; ama logaritma, gene de
m atematiğin merak uyandıran bir dalıdır.
LOIRE IRMAĞI, 1.020 kilometreyi bulan
uzunluğuyla Fransa’nın en uzun ırmağıdır.
Çok geniş olan akaçlama havzasının yüzölçü­
mü 117.000 km2 kadardır. Loire Irmağı F ran­
sa’nın ortalarındaki yüksek yayladan (Massif
Central) doğar, önce kuzeye doğru akar,
sonra büyük bir yay çizerek batıda Biskay
Körfezi’nden Atlas Okyanusu’na dökülür.
Loire’ın başlıca kolları rüzgâra açık ve yağ­
murlu Massif C entral’den doğar ve hızla
akarak alçak ovalara ulaşır. Loire, orta ve
aşağı çığırları boyunca düz bir vadiden geçer.
Vadi boyunca akışı yavaşlar, söğüt ağaçları­
nın yetiştiği uzun kum adaları sık sık ırmağın
akışını keser.
Loire eskiden taşımacılıkta yararlanılan
önemli bir suyoluydu. Kıyılarındaki kentler
de işlek limanlar durumundaydı. 17. ve 18.
yüzyıllarda Loire’ı Paris’in içinden geçen Sen
Irm ağı’na bağlayan kanallar yapıldı. Am a bu
kanallar günümüz teknelerinin yüzdürülmesi-
ne elverişli değildir. Yukarı çığrında çok hızlı
akan ve yazın kuruyarak kıyıları kumlu sığ bir
akarsuya dönüşen Loire’da da artık eskisi gibi
taşımacılık yapılmam aktadır. Şiddetli yağ­
Topham
JH H H
Fransa'nın tarihsel şatolarının çoğu Loire Irmağı'nın
vadisindedir.
m urlardan sonra taşan Loire Irmağı iki yaka­
sındaki tarlaları sel altında bırakır. Taşkınlar­
dan korunm ak için setler ve kanallar yapıl­
mıştır.
Loire’ın Orleans ile Tours arasında kcian
bölümünün kıyılarında güzel şatolar vardır.
Bu şatoları görmeye pek çok turist gelir. Bu
bölge zengin üzüm bağları ve meyve bahçeleri
nedeniyle “Fransa’nın bahçesi” diye tanınır.
Irmağın halicindeki Nantes ve St. Nazaire
limanlarında tersaneler vardır.
LOKANTA, yiyecek ve içecek sunan bir
işletmedir. Restoran olarak da bilinir. Fran­
sızca “dinçlik verici, canlandırıcı” anlamına
gelen restaurant sözcüğü, 1765’te Paris’te A.
Boulanger adlı bir Fransız’ın açtığı ve çağdaş
lokantaların ilk örneği sayılan işletmede sunu­
lan çorbanın özelliğini anlatmak amacıyla
kullanılmıştı. Gerçi bu tarihten önce de han­
larda konaklayanlar, han sahibinin hazırlattı­
ğı yiyecekleri yiyebiliyordu, ama Boulanger’
nin lokantasının özelliği müşteriye bir yemek
listesinden istediklerini seçme olanağı tanıma-
sıydı. Lokantalarda mönü adı verilen yemek
listelerinde görülen tabldot (table d’höte)
sözcüğü, listeden seçim söz konusu olmaksı­
zın sunulan belli birkaç kap yemek anlamına
gelirken, alakart (â la carte) müşterinin m ö­
nüdeki dilediği yiyeceği ısmarlayabilmesi an­
lamına gelir.
Fransız Lokantaları
Fransız Devrim i’nden (1789) önce soyluların
evlerinde çalışan aşçılar, devrimden sonra
kendilerine iş aram ak zorunda kaldı. Bazıları
kendi lokantalarını açarken bazıları da var
olan lokantalarda çalışmaya başladı. Bu aşçı­
ların yaratcılığıyla “Fransız mutfağı”nm ünlü
yemekleri doğdu (bak. AŞÇILIK).
G ünüm üzde, Fransız yemekleri sunan bü­
yük lokantaların m utfaklarında genellikle ün­
lü Fransız aşçısı Auguste Escoffier’nin daha
19. yüzyılın sonunda örgütlediği modele uy­
gun bir mutfak ekibi çalışır. Çorbalar, sebze­
ler, salatalar, fırında, yağda ya da ızgarada
kızartılan etler, tavuk, balık ve öbür deniz
ürünleri, pasta ve ham ur işleri gibi çeşitli
yiyeceklerin hazırlanmasından sorumlu olan aş­
çılar, tüm ekibin sorumlusu olan bir aşçıbaşının
 LOKANTA 273

Fortes and Company Ltd.

Büyük bir lokantanın mutfağında aşçıların her biri değişik bir yemekten sorum ludur,

yönetiminde çalışır. Yemek salonunun so­ da oturup yemek yiyebildikleri vveinhaus’lar

rumlusu olan başgarson ya da m etrdotel
(m aître d ’hotel) ise, müşterilerin siparişlerini
alarak mutfağa ileten ve hazırlanan yemekle­
rin m asalara servisini yapan garsonları yöne­
tir. Ayrıca içki siparişlerini alan ve şarap
seçimi konusunda m üşterilere yardımcı olan
bir garson vardır.
Fransa’da mönüleri daha sınırlı olan küçük
lokantalara bistro ya da brasserie denir. Cafe ’
ler ise genellikle sıcak ve soğuk içeceklerle
alkollü içkilerin yanı sıra, sandviç ve omlet
gibi basit yiyecekler verir.
vardır. A vusturya’daki kahvelerde ve Çekos­
lovakya’daki birahanelerde çeşitli yemekler
sunulur. H ollanda’daki broodjeswinkeV lerde
(sandviç satan büfeler) sandviçler satılır. So­
ğuk ve sıcak yemeklerin, peynir ve salata
çeşitlerinin sergilendiği sm örgâsbord İskandi­
nav ülkelerinde hemen her lokantada vardır.
Yunanistan’daki küçük lokantalara taverna
denir. Tavernalarda geleneksel Yunan çalgısı
ZEFA

Fransa Dışındaki Lokantalar

İtalya’daki trattorie adı verilen küçük lokanta­
ların özelliği, hamurlu yiyecek servisinin ar­
dından et ya da balık yemekleri sunmasıdır.
Pizzeria* lar, İtalya dışında da tanınan p iz z a ’
lan pişirmek için özel fırınları olan küçük
lokantalardır.
İngiltere’de özellikle bira ve öbür alkollü
içkilerin sunulduğu p u b ' larda bazen özel ye­
mek salonları bulunur; bar bölümünde de
yemek servisi yapılır. İngiltere’deki çayevle-
rinin çoğunda alkollü içki satılmaz. Son yıllar­
da açılan şarap barlarında ise genellikle ye­
mek servisi de yapılır.
Alm anya’da şarap ve yemek çeşitleri sunan
weinstube' lerden başka aslında yiyecek ve Özel bir yemeğin son dakikada hazırlanması gereken
şarap satan, ama isteyenlerin yemek salonun­ sosuyla ilgilenen bir garson.
274 LOKANTA
ZEFA
G irit'te bir kıyı lokantası. Özel yemekler arasında taze
balık ve kebaplar vardır.
buzuki eşliğinde uzo içilir; musakka gibi patlı­
can, kıyma, soğan ve domatesle önceden pişi­
rilmiş yemeklerden başka m ezeler, ızgarada,
tavada ya da fırında pişmiş balık ve et yemek­
leri yenir.
Japonyalnın özel yemek sunan lokantaları
arasında, bir tezgâhta kızarmış karides servisi
yapılan tempura barları ve soyafasulyesi özü-
tünden yapılmış peynir çeşitleri sunan yu-
dofa'\&x vardır. Çayevlerinde de yemek servi­
si yapılır. Çin’de, şehriyeli yemek çeşitleri,
buğulama sebze, et, tavuk ve deniz ürünleri
sunan lokantaların yanı sıra, ham ur işleri
sunan dim sum ’lar vardır. H indistan’da ve
A sya’nın pek çok yerinde yemekler arabalar­
da satılır ve m üşteriler beklerken pişirilir.
Kafeteryalar
Kafeteryalarda m üşteriler kendi servislerini
kendileri yapar. Kafeterya, San Fransisco’da,
1849’daki altına hücum sırasında ortaya çık­
mıştır. M üşteri bir masaya oturup garsona
sipariş verm ek yerine, bir tezgâhın üzerindeki
yemeklerden seçtiklerini alır, parasını öder ve
sonra masaya oturur.
A B D ’de ayaküstü yemek yenen öbür yerler
arasında bir tezgâhın kenarında oturanlara
sandviç ve hazır yemek servisi yapılan drug-
store ’lar ve m üşterilerin gene bu tür yiyecek­
leri otomobillerinin içinde oturarak yedikleri
drive-in ’ler sayılabilir.
“Hızlı yem ek” (fast-food) yenen işletm eler­
de m üşteriler sıraya girerek kızartılmış piliç
ve ham burger gibi birkaç çeşit yiyecek alabi­
lirler. Bunlar paketlenip götürülebildiği gibi,
orada da yenebilir. Dünyaca tanınan bu tür
ayaküstü lokanta zincirinin ikisi A BD köken­
lidir: 1955’te Illinois’da kurulan M cD onald’s
ve 1956’da kurulan Kentucky Fried Chicken
(Kentucky Kızartılmış Piliçleri). Günüm üzde,
Engin Kavukçuoğlu/Art Link
İstanbul'da içkili
lokantaların bir arada
bulunduğu kendine özgü
yerlerden biri olan
Beyoğlu'ndaki Çiçek
Pasajı.
 LONCA 275

pek çok kafeterya ve lokantanın “paket servi­ yol ve köprü yapım larına destek olurlardı.
si” bulunur. D aha sonra gelişen tüccar ve zanaatkâr lonca­
larında da din önemli bir yer tutardı, am a bu
Türkiye'de Lokanta yeni tip loncalann etkinlikleri daha çok tica­
Bazı kayıtlardan anlaşıldığına göre, Osmanlı ret ve sanayi alanlarında yoğunlaştı. 11.-16.
toplum unda çok eski tarihlerden beri loncala­ yüzyıllar arasında en parlak dönemini yaşa­
ra bağlı aşevleri ve lokantalar vardı. 17. yan loncalar, ortaçağ kentlerinin ekonomik
yüzyılda daha çok bekâr işçilere yemek yeme yaşamına damgasını vurmuştur.
olanağı sağlayan bu işletmelerin yanı sıra, Tüccarlar, özellikle 10. yüzyıldan sonra
M üslüman olmayanların içki içip yemek yiye­ kentlerin büyümesi ve ticaretin gelişmesiyle
rek eğlendikleri m eyhaneler de gene loncala­ zenginleştiler. O dönem de tüccarlar kentten
ra bağlı işletmelerdi. kente dolaşarak mal satarlar, yolda karşılaşa­
Çağdaş anlam da lokantalar T ürkiye’de ilk bilecekleri tehlikelere karşı birlikte yolculuk
kez 20. yüzyılın başlarında İstanbul’un G a­ ederlerdi. Kentlerdeki kısıtlayıcı feodal uygu­
lata ve Pera (bugün Beyoğlu) semtlerinde lam alardan ve alınan vergilerden hoşnut ol­
görülmeye başlandı. İlk Türk lokantalarından mayan tüccarlar daha özgür davranabilecek­
biri olan ve 100 yılı aşkın bir süredir hizmet leri, farklı kurallarla yönetilen kentler için
veren kuruluşlardan Konya Lezzet Lokantası birlikte m ücadele etm eye başladılar. Böylece
1879’da, Abdullah Efendi Lokantası 1888’de ilk tüccar loncaları doğdu.
açıldı. O dönem de M üslümanlar lokanta ve Bu loncalar zam anla, dönemin yöneticile­
içkili yer işletemediğinden Abdullah Efendi rinden bazı ayrıcalıklar elde etti ve kentlerin
Lokantası iki yıl kadar Viktorya Lokantası ticareti üzerinde tekel kurdu. 11. yüzyıldan
adını taşıdı. Türkiye’ye sığınan Beyaz R uslar’ başlayarak kentlerde alm an ve satılan mallar
ca 1934’te açılmış olan Rejans adlı lokanta üzerinde söz sahibi olan tüccar loncaları,
yerli kadrosuyla bugün de varlığını sürdür­ lonca üyesi olmayanların ticaret yapmasını
m ektedir. Eski lokantalardan Pandeli ise ge­ engelledi. Lonca dışı bir kişinin kent içinde
leneksel Türk mutfağının yanı sıra özgün mal satması olanaksızdı. Mal alımında da ilk
yemekleriyle de ünlüdür. A nkara’da uzun pazarlık hakkı lonca üyesine tanınırdı. Pazarı
yıllar birçok devlet adamının ve yabancı ülke tam olarak denetlem ek isteyen loncalar, ya­
temsilcisinin uğrak yeri olan Karpiç L okanta­ bancı tüccarları kente sokmamaya başladılar.
sı, 1928’de A tatürk’ün başkentin çağdaş bir lo­ M alların fiyatlarını da loncalar belirledi. G i­
kantaya kavuşturulmasını istemesi üzerine bir derek güçlenen tüccar loncaları, zamanla kent
Rus göçmeni olan Karpiç tarafından açılmıştı. yöneticilerinin seçiminde de söz sahibi oldu­
Ülkemizde batı usulü, alafranga yemek ve­ lar. Bu loncalar yalnızca kent içinde değil
ren çok sayıda lokantanın yanı sıra işkembe kentler arasında hatta uluslararasında örgüt­
çorbasıyla işkem beci , tavuk, pilav, çorba ve lendiler. Kendi ticari anlaşm alarını yaptılar,
sütlü tatlılarıyla muhallebici ve döner, şişke- kendileri için ticaret ve savaş filoları oluştur­
babı gibi çeşitli ızgara etleriyle kebapçı ’ların dular.
ayrı bir yeri vardır. Loncalar, üyelerini de sıkı kurallarla denet­
lediler. Kötü mal satan ya da mallarına
LOKOMOTİF bak. D e m İ r y o l u v e T r e n . yüksek fiyat koyanlar bu kurallar gereğince
cezalandırılırdı.
LONCA. O rtaçağa özgü bir kurum olan Kentlerin gelişmesi daha önce evlerde üre­
loncalar, daha çok aynı m eslekte çalışan tilen birçok malın artık pazar için üretilmesi­
tüccar, esnaf ve zanaatkârların kendi çıkarla­ ne yol açtı. Kasaplar, fırıncılar, dokumacılar
rını korumaya yönelik olarak kurdukları bir­ ayn birer meslek sahibi olarak kent yaşamına
liklerdir. İlk loncalar, genellikle dinsel amaç­ katıldı ve tüccarları örnek alarak her meslek
larla kuruldu. Bunlar, üyelerinin her yıl öde­ kendi loncası içinde örgütlendi. Böylece esnaf
dikleri ödeneklerle, hasta ve yaşlı üyelerine ve zanaatkâr loncaları kuruldu.
yardım eder, dinsel törenler düzenler, okul, Bu loncalarda usta olan zanaatkâr, yanında
276 LONCA

kalfa ve çırak çalıştırır ve onlarla birlikte aynı

lonca içinde yer alırdı. Loncalar belirli kural­
lara göre örgütlenmişlerdi. Lonca üyesi olma­
yan hiç kimse o meslekte çalışamazdı. Çırak­
lıktan yetişmeyen kişiler o mesleği uygulaya­
maz, kent dışından yabancılar ise mesleğe
alınmazdı. U stalar arasında eşitlik gözetilir,
lonca yönetiminde eşit söz hakkı bulunurdu.
Bir ustanın birden çok işyerine sahip olmasına
izin verilmezdi. Üyeler arası rekabet değil
dayanışma geçerliydi. Lonca üyeleri, zor gün­
lerinde birbirlerine yardım ederlerdi. Lonca­
lar üyelerine günümüzün işsizlik sigortası ya
da emeklilik hakkı gibi sosyal güvenceler de
sağlamışlardı.
Loncalarda yükselmenin önü açıktı. Çırak T he A n cien t A rt and Architecture Collection

bir süre (genellikle 2-7 yıl) ustanın yanında 15. yüzyılda yapılan bu Fransız vitrayında kumaşı
tarayan bir dokumacı görülüyor.
çalışarak mesleği öğrendikten sonra, loncanın
izniyle kendi işyerini açabilirdi. Kendi işini Zanaatkâr loncalarına hamm adde sağlayan
kurabilecek parasal gücü olmayanlar kalfa ve onların ürünlerini pazarlayan aracı tüccar­
olur ve ustasının yanında kalarak bir ücret lar ortaya çıktı. Loncaların alım satım tekeli
karşılığında çalışırdı. Altın devrini 13. yüzyıl­ kırıldı. Dış ülkelere mal satan aracı tüccarlar
da yaşayan loncaların işleyiş kuralları genel­ artan talebi karşılamak için evlere iş vermeye
likle 14. yüzyıla kadar bu biçimiyle sürdü. başladılar. Böylece bazı loncaların yapısı de­
D aha sonra durum değişti. Bazı ustalar ğişti. Tüccar için onun sağladığı ham m addey­
daha zengin oldu, daha çok insan çalıştırmaya le üretim yapmaya başladılar.
başladı. Loncalar da “büyük”, “küçük” ola­ Ayrıca coğrafi keşiflerin sonucunda Avru­
rak ayrıştı. Güçlü ustalar lonca yönetimlerini p a’ya gelen tütün, şeker gibi ürünlerin işlen­
ele geçirdi ve ustalar arası eşitlik kuralı mesi yeni iş alanları da yaratmıştı. Kırsal
işlemez oldu. Çırak-kalfa-usta zinciri bozul­ alanlarda özgürleşen serflerin kentlere göçüy­
du. U sta olmak güçleşti ve yeni kurallara bağ­ le lonca dışı özgür işçiler çoğaldı. Madencilik
landı. Kentler kalabalıklaştıkça kalfalığa yük­ gibi büyük yatırım ve çok para gerektiren
selen çırakların usta olmalarının önüne yeni en­ işler, loncalardan farklı bir örgütlenmeyi zo­
geller kondu. Hatta, Paris’te dokumacılar lon­ runlu kıldı. Kapitalist yatırımcılar ve tüccarlar
cası daha da ileri giderek ustalığın babadan buralarda özgür işçileri çalıştırarak işyerlerini
oğula geçmesi kuralını getirdi. Böylece lonca loncalardan farklı bir anlayışla örgütlediler.
üyesi aileler dışında hiç kimse mesleğe kabul A rtık loncalara bağlı, az sayıda çırak ve kalfa
edilmiyordu. 16. yüzyılın sonunda krallar çalıştırarak yalnızca sipariş edilen malları
artık, para karşılığı ustalık beratı satmaya üreten ustaların yerini, çok sayıda işçi çalıştı­
başlamıştı. ran ve pazar için üretim yapan, üretim araçla­
Bu da, zor durum da kalan kalfaların kendi rının ve fabrikaların sahibi kapitalistler alıyor­
loncalarını kurm alarına yol açtı. Bu loncalar, du. Dış ticaretle zenginleşen tüccarlar da
yönetimde etkili olan za*naatkâr loncalarının şirketler kurmaya başladılar. Bu da ticaret
sert tepkisine karşın güçlendi ve işçi dernekle­ loncalarının sonunu hazırladı.
ri gibi ücret pazarlığı yapmaya başladı. Ekonom inin gereklerini karşılam akta ye­
15. yüzyılda başlayan kıtalar arası deniz tersiz kalan loncalar ile şirketlerin sürtüşmesi,
ticaretiyle genişleyen pazar, daha fazla mal loncaların giderek zayıflamasına ve 17. yüzyıl­
üretilmesini gerektiriyordu. Oysa loncaların dan başlayarak hızla yok olmasına yol açtı.
örgütlenme biçimi kısıtlı bir üretim için yeter- Am a atölye ve fabrika üretimi loncaların
liydi. yerini tümüyle alana kadar bir ölçüde varlığı­

nı korudu. Loncalar Fransa’da devrime
(1789), İngiltere’de ise 19. yüzyılın başlarına
kadar yasal olarak ortadan kalkmadı.
Osmanlı Devleti'nde Loncalar
Lonca Osmanlı D evleti’nde de kent esnafının
ve küçük çaplı üretim yapan zanaatkârların
örgütlenm e biçimiydi. Temelini A hilik’ten
alan (bak. A H İ L İ K ) . Osmanlı lonca düzeni 15.
yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış, 18. yüzyılın
ortalarına doğru “gedik” biçimini alarak 20.
yüzyıl başlarına kadar varlığını sürdürm üştür.
Osmanlı loncaları manevi kurucuları say­
dıkları Ahi E vran’a bağlılıklarını sürdürür­
ken, bir yandan da A hilik’in kabul etmediği
esnaf türlerini ve gayrimüslimleri de içlerine
almışlardı. Am a çırak, kalfa, usta biçimindeki
yükselme aşamaları ile üretim de ve ticarette
uymak zorunda oldukları ahlaki kurallar Ahi-
lik’le büyük benzerlik göstermekteydi. Os-
manlı loncaları yöneticilerini kendileri seç­
mekte ve iç işleyiş kurallarını da kendileri
saptam aktaydı. Bununla birlikte devletin
koyduğu kalite standartlarına (ihtisab) ve
fiyatlara (narh) da uymak zorundaydılar.
Osmanlı loncaları genellikle aynı tür işi
yapan esnaf ve zanaatkârların toplu olarak bir
arada bulundukları çarşı, han, arasta (açık
çarşı) gibi yerlerde etkinliklerini sürdürürler­
di. Buraların dışında işin niteliği gereği ayrı
yerlerde açılan dükkânlara “koltuk” adı veri­
lirdi. 18. yüzyılın ortalarında çarşı ve dükkân
sayısının çoğalması, gerçek esnaf ve zanaat-
kâr olmayanların (bunların başında yeniçeri­
ler geliyordu) da buralarda işyeri tutm a­
ları lonca düzenini sarstı. Bunun üzerine
devlet her alanda iş yapacak esnaf ve zanaat-
kâr sayısını sınırlandırarak bir tür tekel düze­
ni kurmaya çalıştı. Gedik adı verilen bu
düzende elinde esnaf ya da zanaatkâr belgesi
olmayan kişilerin dükkân açması yasaklanı­
yordu. Am a ekonom ik gelişmeyi ve rekabeti
önleyici bu sistem pek başarılı olamadı. 1838
ticaret sözleşmeleriyle Avrupa malları O s­
manlI pazarını istila edince sistem iyice çöktü.
Devlet 1866-73 yıllan arasında esnafı, koope­
ratifler biçiminde örgütleyerek ayakta tutm a­
ya çalıştıysa da olumlu sonuçlar alınamadı.
1913’te kabul edilen bir yasayla gedik sistemi­
ne de resmen son verildi.
LONDON 277
LONDON, Jack (1876-1916). A B D ’li ro­
mancı ve öykü yazarı Jack London’un özya-
şamöyküsü niteliğindeki yapıtları ilginç serü­
venlerle dolu yaşamını yansıtır. Asıl adı John
Griffith London olan Jack London, Califor-
nia eyaletinin San Francisco kentinde doğdu.
Çocukluğu San Francisco Körfezi kıyılarında,
çoğunlukla Oakland kentinin rıhtım larında ve
gemilerde geçti. Babasını hiç görmedi. A nne­
si ve üvey babası yoksuldu. Gazete satıcılığı,
işçilik ve tayfalık yaparak ailesine destek
oldu.
10 yaşındayken kitapları keşfetti. En çok
deniz öykülerini sever, denize açılma özlemi
duyardı. 15 yaşındayken bir yelkenli satın
alarak geceleri körfezde istiridye çalmaya
başladı. 17 yaşındayken Kuzey Denizi’nde
ayıbalığı avlayan bir gemiye tayfa olarak
girdi. Basılan ilk öyküsü “Typhoon off the
Coast of Japan”da (“Japon Kıyısı Açıklarında
Kasırga”) bundan söz etti.
1894’te W ashington’a doğru yürüyüşe ge­
çen işsizler ordusuna katıldı. Yük trenleriyle,
yarı aç yarı tok tüm ülkeyi gezdi. Bir ara
tutuklanarak 30 gün hapis yattı.
19 yaşında liseye gitmek için O akland’a
döndü. Günde 19 saat ders çalışıyor, bir
yandan da okulda hademelik yaparak geçimi­
ni sağlıyordu. Böylece dört yıllık eğitimi bir
yılda tamamlamayı başardı. Öğrenciliği sıra-
Mansell Collection
ABD'li yazar Jack London açık havada yaşamayı
severdi. Yapıtlarının çoğu kendi yaşam
serüveninden kaynaklanır.
278 LONDRA
sında sosyalizme ilgi duydu. Kendi açıklama­
sına göre bunun nedeni küçük yaşta “toplu­
mun zindanlarını... uçurum u, cehennem i, in­
sanlığın pislik çukurunu...” tanımiş olmasıy­
dı. Berkeley’deki California Ü niversitesine
girdiyse de, bir yıl sonra okulu bırakarak
A laska’daki Klondike bölgesine altın aram a­
ya gitti.
Altın bulam adan döndü, ama A laska’daki
serüvenlerini K urt Kanı' nda ( The Son o f the
W olf ; 1900) ve Vahşetin Çağrısı'nda (The Cali
o f the W ild\ 1903) dile getirdi. Başarı kazanan
bu kitapların ardından yazmayı sürdürdü. En
ünlü rom anları, acımasız bir kaptanı konu
alan D eniz Kurdu (The Sea W olf ; 1904),
yabanıl insanlarla ilgili Ademden Önce (Be-
fore A d a m ; 1906), yırtıcı bir köpeğin evcilleşti­
rilmesini anlatan B eyaz Diş (W hite Fang ;
1906) ve Klondike’da kazanmış olduğu büyük
serveti terk eden bir adamın öyküsü olan
Yanan Gün' dür (Burning Daylight\ 1910).
Y ol (The R o a d ; 1907), Martin Eden (1909)
ve B ir A lkoliğin A nıları (John Barleycorn\
1913) ise London’un özyaşamöyküsel rom an­
larıdır. Uçurum İnsanları (The People o f the
A b y s s ; 1903) ve D em ir Ö kçe (The Iron Heel;
1907) toplumsal sorunların ağırlık kazandığı
yapıtlardır. D em ir Ö k çe , faşizmin insanlık
için yarattığı tehlikeye çok önceden dikkat
çekmesi bakım ından önemlidir.
Yazmayı sevmediğini, bu işi para kazan­
mak için yaptığını öne süren London, A B D ’
de kitaplarının geliriyle rahatça geçinebilen
bir yazar durum una gelmişti. Yapıtları tüm
dünyada büyük ilgi gören yazar, 40 yaşınday­
ken ardında 17 yılda yazılmış 50 kitap bıraka­
rak öldü.
LONDRA, İngiltere ’nin başkenti ve dünyanın
en büyük kentlerinden biridir. Londra ana­
kent olarak 1.580 km2’ye yayılır ve nüfusu
6.775.000’dir (1986). K entte çok değişik etnik
kökenlerden gelen insanlar yaşar. Londra,
Güneydoğu İngiltere’deki Tham es Irmağı kı­
yısında, ırmağın Kuzey Denizi’ne açılan ağ­
zından 64 km içeride yer alır. İklimi ılımandır,
ortalam a sıcaklık ocakta 4°C, tem muzda
17°C’dir. Yıllık ortalam a yağış 610 milimet­
redir.
Londra anakent alanı içine, eski kentin
kurulduğu yer olan City of London ve çevre­
deki ilçeler girer. Yalnızca yaklaşık 2,5
km2’lik bir alanı kaplayan City of London,
L ondra’nın doğu bölümündedir. Nüfusunun
5.300 (1981) olmasına karşın, iş günlerinde
çoğu bankacılık, sigortacılık ve tahvil ile hisse
senedi alım satımında çalışan yaklaşık yarım
milyon kişi buraya gelir. Önemli yapılar
arasında İngiltere M erkez Bankası, uluslar­
arası bir sigorta kuruluşuna ait yeni Lloyd’s of
London Binası ve belediye başkanmın konutu
Mansion House sayılabilir.
Londra’nın en eski bölümü olan City of
London’da tarihsel Rom a duvarının bazı bö­
lümleri hâlâ ayaktadır. Sir Christopher W ren’
in 1675-1710 yılları arasında yaptığı St. Paul
Katedrali ve önemli ceza davalarının görüldü­
ğü Old Bailey de eski yapılardandır. Tasarımı
yine W ren tarafından gerçekleştirilen küçük
St. Mary-le-Bow Kilisesi Londralılar için ayrı
bir önem taşır. Bu kilisenin çanları çalarken
doğanların gerçek Londralı oldukları söy­
lenir.
City of London’u Tham es Irm ağı’nın karşı
kıyısına bağlayan Londra Köprüsü, Eski R o­
ma ve ortaçağ ahşap köprülerinin yerini
almak üzere 12. yüzyılda yapılmıştır. 1740’
lara kadar L ondra’nın tek köprüsü ola­
rak kalan bu köprü, 1960’larda yerine yenisi
yapıldıktan sonra sökülerek turistik amaçlarla
A B D ’de A rizona’ya götürüldü.
İngiltere’nin en ünlü tarihsel yapılarından
biri olan Londra Kulesi de City of London
yakınlarındadır. 11. yüzyılda I. W illiam’ın
buyruğuyla yaptırılan ve sonraki yüzyıllarda
yeni eklerle genişleyen bu kule, tarih boyunca
saray, kale, darphane ve hapishane olarak
kullanılmıştır. A ralarında kraliçelerin, dükle­
rin ve din adamlarının bulunduğu birçok ünlü
kişi burada hapsedilmiş ya da idam edilmiştir.
Kule, tarihsel bir anıt olmanın yanı sıra bugün
kışla olarak kullanılm akta ve İngiliz krallık
mücevherleri burada saklanm aktadır. Kule
1894’te açılan, Tower Köprüsü’ne bakar.
Köprü L ondra’nın en ünlü köprüsüdür. Lon­
dra’nın merkezi olarak kabul edilen Charing
Cross semji Trafalgar M eydaninın güneyinde-
dir. Yakındaki Buckingham Sarayı, İngiltere
kral ve kraliçelerinin resmi konutudur. Bugün
parlamentonun bulunduğu Westminster Sara-
 LONDRA 279

Solda: Londra'nın
merkezinde yer alan
Trafalgar Meydanı'nda,
Horatio Nelson'un
Trafalgar Savaşı'nda
(1805) kazandığı zaferin
anısına 1842'de dikilen
Nelson sütunu vardır.
Resmin sağında görülen
Ulusal Galeri 1838'de
tam am lanm ıştır. Galeride
batı resim sanatının
başyapıtları sergilenir.
Altta: İki katlı, parlak
kırmızı otobüs, Londra'ya
özgü görüntülerdendir.
Bu otobüsün önünden
geçtiği VVestminster
Sarayı'nın saat kulesinde
ünlü Big Ben çanı vardır.

Camera Press

Camera Press

Üstte: 1666'daki Londra

yangınında yanan eski
katedralin yerine yapılan
St. Paul Katedrali. Birçok
ünlü kişinin göm üldüğü
bu katedral, yeni ortaya
çıkan çok sayıdaki
gökdelene karşın
Londra'nın en çarpıcı
yapılarından biridir.
Sağda: Londra, Thames
Irmağı üzerinde, Kew
Köprüsü yakınlarında yer
alan tarihsel Strand-on-
the-Green gibi köy
benzeri yerleşim
b irim le rinin toplam ıdır.
Arkada görülen yüksek
yapılar, Londra'daki farklı
m im ari üsluplara
örnektir. The Light Industrv/P. Willis
280 LORCA

yı’nın tam karşısında, 1066’dan beri hüküm ­

darların taç giydiği W estm inster Abbey yer
alır.
Oxford Caddesi ile Piccadilly A lanı’nı da
içeren West E nd, Londra’nın ana alışveriş
ve eğlence merkezidir. Biraz kuzeyde, dün­
yanın en büyük müzelerinden biri olan Bri­
tish Museum vardır. M üzenin hem en yanında
Londra Üniversitesi’nin ana binası bulunur.
Ünlü Londra Hayvanat Bahçesi, Regent Par-
kı’nın içindedir. L ondra’nın en büyük camisi
de bu parktadır.
Kentin II. Dünya Savaşı’nda bom balanan
doğu bölümü savaştan sonra büyük ölçüde
yeniden yapıldı. L ondra’ya gelen mallar, ken­
te Tham es’in ağzı yakınlarındaki Tilbury dok­
larından girer.
Geniş bir bölgeye yayılan L ondra’da m er­
kezdeki Hyde Park ya da batısındaki Rich-
m ond Parkı ve Kew Krallık Botanik Bahçesi
gibi birçok açık alan bulunur. Bu botanik
bahçesinde dünyanın dört bir yanından geti­
rilmiş zengin bir bitki koleksiyonu vardır.
L ondra’da çok sayıda köy benzeri yerleşim
birimi bulunduğu için kent çoğu kez, bir araya
getirilmiş bir dizi köy olarak da betimlenir.
L ondra’da gıda, giyecek, mobilya gibi sana­
yilerin yanı sıra basım ve yayımcılık da
önemlidir. Dış ilçelerde uçak parçaları, oto­
mobil, elektrikli alet ve m akinelerin üretildiği
sanayi bölgeleri kurulm uştur.
Banliyö ile merkez arasında ulaşım tren,
m etro ve geniş bir otobüs ağı ile sağlanır.
Uzunluğu 400 kilometreyi geçen Londra m et­
rosu dünyanın en büyük m etrolarından biri­
dir. L ondra’nın işlek ve dolambaçlı yollarında
trafiğin akışı sık sık aksar.
K entte dünyanın en işlek dördüncü havali­
manı olan Heathrow ile Gatwick havaliman­
ları bulunur.
Tarih
Londra, İS 43?te Romalılar tarafından Londi-
nium adıyla kuruldu. 11. yüzyıla gelindiğinde
İngiltere’nin en büyük yerleşim birimi olmuş­
tu. I. William 1066’da L ondra’yı başkent ilan
ederek W estm inster A bbey’de taç giydi. Kent
16. ve 17. yüzyıllarda önemli bir ticaret
merkezi olarak hızla gelişti. Bu zenginliğine
karşın, oldukça pis ve hastalıkların kol gezdiği
Picturepoint
Eski bir Norman yapısı olan Londra Kulesi,
Thames Irmağı'nın kuzey kıyısındadır.
bir kent olarak kaldı. 1665’te hıyarcık vebası
salgını ile karşı karşıya kalan kentte 1666’da
çıkan büyük yangın, çoğunluğu ahşap olan
evleri kül etti.
19. yüzyılda Londra dünyanın en büyük
kentiydi. II. Dünya Savaşı sırasındaki zorlu
hava saldırıları büyük yıkımlara yol açtı. Am a
uğranılan zarar, 1955’e kadar hemen hemen
tümüyle giderildi. 1960’larda yapılan yüksek
yapılar L ondra’nın görünümünü değiştirdi.
Nüfusunun 1970’lerde azalmasına karşın, bu­
gün dünyanın en büyük 20 kenti arasındadır.
Önemli bir turizm merkezi olan L ondra’ya
turistler, krallık törenleri ile görkemli tarihsel
yapıları olduğu kadar, British M useum, U lu­
sal Galeri ya da Tate Galerisi gibi yerlerde
sergilenen değerli sanat yapıtlarını da görm e­
ye gelirler. Londra bale, opera, pop konserle­
ri ve tiyatro gibi sanat gösterileri açısından da
önemli bir merkezdir.
LORCA, Federico Garcia bak. g a r c i a l o r
CA, FEDERİCO.
LORD BYRON (1788-1824). Şiirleri ve ilginç
kişiliğiyle yaşadığı dönemde olduğu kadar
günümüzde de okurlarını etkileyen İngiliz
şairi George Byron, rom antik ve hüzünlü
pirlerin yanı sıra, hoşlanmadığı kişileri ve
 LORD BYRON 281

olayları alaya alan yergici ve saldırgan şiirler

de yazdı.
Soylu bir ailenin çocuğu olan Byron daha
üç yaşındayken, “Deli Jack Byron” olarak
tanınan babasını yitirdi. Kibirli ve hırçın bir
kadın olan annesi, bir yandan oğlunun büyü­
yünce babası gibi huysuz ve savurgan olma­
sından korkuyor, bir yandan da onun son
derece yakışıklı olmasından övünç duyu­
yordu.
Büyük amcası Lord Byron ölünce onun
sanı ve varlığı 10 yaşındaki G eorge Byron’a
kaldı. Ünlü Harrow O kulu’na giren Byron
orada kendini sevdirdi ve iyi arkadaşlar edin­
di. Bir ayağı doğuştan sakat olan Byron’ın bu
özrü onda başkaları kadar, hatta onlardan
daha başarılı olduğunu kanıtlam a kararlılığı
yarattı. Ayağının sakatlığına karşın iyi bir
yüzücü olmayı ve okulun kriket takımına
girmeyi başardı.
Cambridge Ü niversitesinde savurganlığı ve
geleneklere karşı çıkışıyla tanındı. Kuralları The National Portrait Gallery, Londra
hiç önemsem eyen Byron’ın okulda beslediği Thomas Phillips'in fırçasından şair Byron.
bir ayısı bile vardı. İlk şiirlerini topladığı
H ours o f Idleness (1807; “Avarelik Saatleri”) Byron 1815’te evlendi, ancak karısı bir yıl
bu dönemin ürünüdür. Byron daha sonra içinde onu bıraktı. Bu olaydan sonra çevresi,
Portekiz, İspanya, M alta, Sırbistan, Atina, sürdüğü yaşam biçimini kınamaya başladı.
İzmir ve İstanbul’u kapsayan iki yıllık bir D edikodular aldı yürüdü ve o güne kadar onu
doğu yolculuğuna çıktı. Sırbistan’da kaldığı öven kişiler ondan uzaklaştı. Bunun üzerine
sırada kendisini konuk eden Tepedelenli Ali Byron bir daha dönm em ek üzere İngiltere’
Paşa’nın kişiliğinden çok etkilendi; bu etki den ayrıldı ve yaşamının geri kalan bölüm ü­
şiirlerine yansıdı. İzmir’den İstanbul’a gelir­ nün çoğunu İtalya’da, şair Percy Shelley ve
ken efsane kahram anı Leandros (bak. H ero romancı eşi M ary Godw in’le geçirdi. En
İl e L e a n d r o s ) gibi Çanakkale Boğazı’m yüze­ başarılı yapıtlarından sayılan, alaycı ve saldır­
rek geçen Byron, İngiltere’ye döndüğünde, gan yergisi D on Ju an \ (1817-23) ve Promet-
başta çok hoşlandığı Yunanistan olmak üzere, heus (“Prom ete”) gibi sevilen şiirlerini orada
gördüğü yerleri ve olayları, Childe H arold’s yazdı.
Pilgrimage (1812; “Childe H arold’un Kutsal Yunanlılar’ın bağımsızlık hareketini coş­
Yolculuğu”) ve Turkish Tales (1813-15; kuyla destekleyen Byron, 1823’te bir kez
“Türk M asalları”) adlı yapıtlarında anlattı. daha Y unanistan’a gitti. Yunan donanmasına
Çok beğenilen Childe H arold’la Byron ner- silah sağlamak için büyük ölçüde para yardımı
deyse bir gecede ünlü oldu. L ondra’nın tüm yaptı ve Osm anlılar’ın elinde bulunan İnebah-
seçkin ve soylu insanları bu yakışıklı, rom an­ tı Kalesi’ne saldırı planlarına yardım etti.
tik ve şakacı genç adamla tanışmaya can 36 yaşında Patras Körfezi kıyısında, Mesolon-
atıyor, pek az kadın onun çekiciliğine karşı gion’da hum madan öldü. Birçok Yunanlı
koyabiliyordu. H er çıkan şiiri binlerce baskı Byron için ulusal kahramanlarıymış gibi yas
yapıyor ve hemen satılıyordu. Lordlar Kama- tuttu. Kalbi Yunanistan’a gömüldü.
rasin d a verdiği ilk söylev alkışlarla karşılan­ İngiltere’de olduğundan çok, A vrupa’da
dı. Lord Byron’ın giriştiği her işte başarılı beğenilen Byron’un şiirleri ve yarattığı kahra­
olduğunu söylemek yanlış sayılmazdı. manlar sonraki yazarları çok etkiledi.
282 LORD KELVIN
LORD KELVIN (1824-1907). Büyük m atem a­
tikçi ve bilim adamı Lord Kelvin’in asıl adı
William Thomson Kelvin’dir. Am a 1892’de
kendisine soyluluk unvanı verilip, İskoçya’da-
ki Largs dolaylarında Kelvin Baronluğu kuru­
lunca, Lord Kelvin olarak anılmaya başlandı.
Kuzey İrlanda’da Belfast’ta doğan Kelvin’in
babası m atem atik profesörüydü. Çok zeki
olan William, henüz 10 yaşındayken Glasgow
Üniversitesi’nin giriş sınavını kazandı. D aha
sonra Cambridge Üniversitesi’nde parlak bir
öğrenim dönemi geçirdi. Glasgow Üniversite­
si’nde doğal felsefe profesörlüğüne atandığın­
da ise henüz 22 yaşındaydı; Kelvin bu görevi­
ni 53 yıl boyunca sürdürdü.
Thom son, usta bir mühendis ve tasarımcı,
parlak bir matematikçiydi. D oğrudan kendisi­
nin geliştirdiği bilimsel kuram larda olduğu
kadar, fiziğin farklı dallarından düşünceleri
bir araya getirip gerçekten özgün yeni kuram ­
lar üretm ekte de az bulunur bir yeteneği
vardı.
Kelvin’in üstünde çalıştığı en önemli konu­
lardan biri ısı idi. 19. yüzyılın ortalarına kadar
ısı konusu henüz yeterince anlaşılamamıştı;
bu olgunun anlaşılmasında Thom son’un göz­
lemlerinin çok büyük rolü olmuştur. Kelvin
önce, 1851’de ısının ancak sıcak bir cisimden
soğuk bir cisme geçebileceği ve bunun tersi ısı
akışının olamayacağı sonucuna vardı. (Bu
kurala çoğunlukla termodinamiğin ikinci y a ­
sası denir.) A rdından, 1852’de James Prescott
Joule ile birlikte, gazların genleştiklerinde
soğuduğunu keşfetti; bu olgu, daha sonraları
geliştirilen soğutma sistemlerinin temelini
oluşturdu (bak. JOULE, JAMES PRESCOTT; SO-
Gutma ).
Kelvin’in çok ilgi duyduğu bir başka konu
da elektrikti. 1830’larda yürüttüğü araştırm a­
lar sonucunda, elektrik dalgaları üretilebile­
ceğini ortaya koydu; nitekim daha sonraları
Heinrich H ertz ve öbür bilim adamları, onun
bu çalışmalarından yararlanarak radyo sinyal­
leri üretm eyi başardılar. O dönem de, Avrupa
ve A m erika kıtaları arasına döşenmiş olan ilk
telgraf hattı başarılı olmamıştı; çünkü, bu
kadar uzun bir kablodan sinyal gönderebil­
mek için çok büyük elektrik akımı kullanmak
gerekmiş, bu da kablonun kopmasına yol
açmıştı. Am a Kelvin, zayıf akımla işleyen
telgraf aygıtları geliştirdi, ayrıca daha daya­
nıklı kablolar tasarladı. Bu başarıları nedeniy­
le ün ve servet sahibi oldu, ayrıca 1866’da
kendisine “sir” unvanı verildi.
Kelvin, 1873’te bir dergi için gemi pusulala­
rı üzerine bir dizi makale yazmayı üstlendi.
Am a ilk makalesini yazdıktan sonra, pusula­
nın yapım biçimine ilişkin birtakım kuşkulara
düştü ve bütünüyle yeni bir pusula tasarımı
geliştirdi. Bu yüzden de ikinci dergi makalesi­
ni ancak beş yıl sonra yayımladı. Kelvin
ayrıca, gemilerin bulundukları yerin su derin­
liğini ölçmekte kullanılan ve deniz dibine
gönderilen ses dalgalarının gidip gelme süresi­
nin ölçümüne dayalı olarak çalışan bir yankılı
iskandil aygıtı keşfetti. Niagara Çavlam’mn
sularından elektrik üretiminde yararlanma
önerisini de ilk o ortaya attı.
1892’de “lord” unvanı alan Kelvin, 1879’da
emekliye ayrıldı, ama bilimsel yazılar yazmayı
sürdürdü. Ö ldükten sonra W estminster Ab-
bey’deki mezarlığa, Sir Isaac New ton’ın yanı­
na gömüldü.
Lord Kelvin, döneminin en büyük araştır­
macı bilim adam larından biridir. Isı, elektrik,
telgraf, denizcilik konularından başka D ünya’
nın yaşı ve biçimi konusunda da incelemeler
yaptı; Charles Darw in’in evrim kuramına
karşı çıktı.
Kelvin adı, bilimsel çalışmalarda kullanılan
sıcaklık ölçeğinin temel birimi olarak kabul
edildi. Kelvin, 1848 ve 1849’da yazdığı iki
Mary Evans Picture Library
19. yüzyılın büyük bilim adamlarından Lord Kelvin.

m akalesinde, m oleküllerin devinimlerinin du­
rarak bütünüyle hareketsiz hale geldikleri
kuramsal bir nokta olan mutlak sıfır 'ı temel
alan bir sıcaklık ölçeği kurdu. M utlak sıfır,
yaklaşık —273°C’ye eşittir. Kelvin’in bu m ut­
lak term odinam ik sıcaklık ölçeği , bütün dün­
yada bilim adamlarınca benimsendi ve 20.
yüzyılda yeniden tanım lanarak, bütün bilim­
sel alanlarda kullanılabilecek biçimde kusur­
suz bir durum a getirildi. Bu ölçekte sıcaklık­
lar, kelvin (simgesi K) denen birimlerle ölçü­
lür. Bir kelvinin büyüklüğü, Celsius (yani
santigrat) ölçeğindeki bir derecenin büyüklü­
ğüne eşittir; ama kelvin (yani m utlak sıcaklık)
ölçeğinin sıfır noktası —273°C’ye eşittir ve
“0 K” biçiminde gösterilir. Kelvin ölçeğindeki
bir sıcaklığı Celsius ölçeğine dönüştürm ek
için, kelvin derecesinden 273 çıkarmak yeter-
lidir. Celsius derecesini kelvine dönüştürm ek
için de, Celsius derecesine 273 eklenir. Buna
göre suyun donm a derecesi 0°C’ye, bu da
273 K ’ya eşittir.
LOS ANGELES. Güney California’daki Los
Angeles kenti, New Y ork’tan sonra A B D ’nin
ikinci büyük kentidir. 1.202 km2’lik bir alanı
kaplayan Los Angeles, dünyanın en büyük
yüzölçümlü kentlerinden biridir; nüfusu
3.259.300’dür (1986).
Los Angeles, San Gabriel Dağları ile Bü­
yük Okyanus arasındaki geniş bir kıyı ovasına
kurulm uştur. Yıl boyunca ılıman bir iklimi
olan kentte sis eksik olmaz.
Kentin ilk kurulduğu alanı da kapsayan Los
Angeles kent m erkezi, günümüzde kentin
doğu bölümünde kalmıştır. Burası bir iş ve
alışveriş merkezi olmanın yanı sıra, Old Pla-
za’daki ve Olvera Sokağı’ndaki M eksika dük­
kânları ve lokantalarıyla çok renkli bir yerdir.
Kentin en yüksek gökdeleni olan 262 m etre
yüksekliğindeki U nited California Binası ve
sanat gösterilerinin yer aldığı Müzik Merkezi
de bu bölgededir. Japonlar’ın oturduğu Little
Tokyo ve kentteki Çinliler’in yaşadığı China-
town da kent merkezinin yakınındadır.
Los Angeles kent merkezinin batısında,
Wilshire Bulvarı çevresinde birçok modern
yapının ve şık mağazanın bulunduğu önemli
bir alışveriş merkezi vardır. Sinema ve tele­
vizyon sanayisinin merkezi olan. Hollywood
LOS ANGELES 283
ve gece kulüplerinin yer aldığı Sunset Bulvarı
da buradadır. Film yıldızlarının yaşadığı Be-
verly Hills, Batı Los A ngeles’tedir. Beverly
Hills’in yanında çok büyük bir iş ve alışveriş
merkezi olan Century City yer alır. Kenti
bölen Santa Monica Dağlan’mn kuzeyinde 1
milyondan fazla kişinin yaşadığı San Feman-
do vadisi vardır.
Los Angeles lçent merkezinin güneyinde
Güney California Üniversitesi’nin de bulun­
duğu kıyı ovası yer alır. Kıyıda Los Angeles
yapay limanı ile Long Beach limanı vardır.
Günüm üzde müze ve otel olarak kullanılan
ünlü İngiliz transatlantiği Queen M ary 'nin
yanı sıra, ünlü havacı ve sanayici, milyoner
Howard Hughes’in tasarlayıp yaptığı ve 1947’de
yalnız bir kez uçan zamanının en büyük uçağı
Spruce Goose da Los Angeles limanında görü­
lebilir. Dünyanın en büyük osenaryumu (okya­
nus akvaryumu) olan Marineland’in bulunduğu
Palos Verdes Yarımadası, Los Angeles limanı­
nın batısında yer alır. Yarımadanın kuzeyinde
ise dünyanın en büyük yat limanı olan Marina
del Rey vardır.
Kentin öbür ilgi çekici yerleri arasında, bir
açık hava konser alanı olan Hollywood Bowl
ile film setlerinin ve ünlü filmlerin, televizyon
dizilerinin çekiminden sahnelerin görülebildi­
ği Üniversal Stüdyoları sayılabilir. G üneydo­
ğuda, kent sınırlannın ötesinde büyük eğlen­
ce merkezi olan Disneyland kurulm uştur.
Camera Press
Dünyanın en büyük kent içi ekspres yol sistem inin
bulunduğu Los Angeles'te 6 m ilyon araç
trafiğe ç ık a rr-
284 LOTUS
Los Angeles’te birçok değişik bölgeden
gelmiş insanlar yaşar. Nüfusun yaklaşık yüzde
28’ini Latin Am erika ve özellikle Meksika
kökenliler oluşturur. Siyahlar yüzde 17, A s­
yalIlar yüzde 7’dir. Nüfusun geri kalanı genel­
likle Avrupa kökenlidir. Irk çatışmalarına
sahne olan kent, günümüzde de Latin A m eri­
ka kökenliler ve Siyahlar arasındaki yüksek
işsizlik oranının doğurduğu sorunlarla karşı
karşıyadır.
A B D ’nin ikinci büyük sanayi kenti olan
Los Angeles aynı zamanda büyük bir uzay sa­
nayisi merkezidir. Film sanayisinde 1940’lara
göre bir düşüş olmasına karşın Holywood,
çoğu televizyon filmi olmak üzere, film
üretimini sürdürm ektedir ve bu sanayi kentin
en önemli gelir kaynağıdır. Los Angeles
A B D ’nin popüler müzik sanayisinin de m er­
kezidir.
Los Angeles’te petrol çıkarılır ve işlenir.
Giyim, elektronik, otom obil, basım, yayım,
mobilya, kimya ve gıda sanayileri öbür önem ­
li sanayi dallarıdır. Kentteki bir başka önemli
sanayi dalı da turizmdir. Los Angeles A B D ’
nin Büyük Okyanus kıyısındaki en önemli
limanıdır. Los Angeles Havalimanı dünyanın
en işlek üçüncü havalimanıdır. Çok fazla özel
arabanın olduğu kentte, çok katlı, yaygın bir
karayolu ağı kurulmuştur. Toplu ulaşım hiz­
metleri ise yetersizdir. Hava kirliliğini ve tra­
fik tıkanıklığını azaltmak amacıyla kent içi
Los Angeles'te değişik
kökenli toplulukların
barındığı, farklı m im ari
özellikler taşıyan yapılar
kente ilginç bir görünüm
kazandırır.
otobüs taşımacılığının geliştirilmesi için çalış­
m alar yapılmaktadır.
İspanyol göçmenlerinin 1781’de kurduğu
Los Angeles, 1850’de A B D ’ye katıldığı za­
man kentte 1.610 kişi yaşıyordu. 1900’de
nüfusu 100 bini aşan kent, ılık ve güneşli
iklimi nedeniyle 20. yüzyılın başlarında film
sanayisinin merkezi oldu.
LOTUS. Alımlı çiçekleri nedeniyle çok eski­
çağlardan beri çeşitli toplum larda bereket,
doğum, cinsellik, saflık simgesi olarak kabul
edilen ve pek çok efsaneye konu olan lotus­
lar, nilüferlere benzeyen su bitkileridir. Bun­
ların en yaygınlarından biri olan Mısır lotusu
(Nym phaea lotus) tropik bölgelerdeki göller­
de yetişir. Suyun üzerinde yüzen iri ve kalın
yapraklarının genişliği bazen 60 santimetreye
ulaşır. Kenarları dişli bir özellik gösteren bu
yaprakların üst yüzü mumsu bir katm anla, altı
ise tüylerle kaplıdır. Beyaz taçyapraklardan
oluşmuş iri ve albenili çiçekleri vardır.
Hindistan ve Çin’e özgü bazı dinsel resim­
lerde Buda genellikle büyük bir lotus çiçeği­
nin içinde otururken betimlenir. İşte bu çiçek
Hindistan ve Çin’in çeşitli kesimlerindeki ba­
taklık ve sığ sularda.yetişen Hint lotusudur
(Nelum bo nucifera). Bu ülkelerde çok eski­
çağlardan beri kutsal sayılan Hint lotusunun
hem yaprakları, hem de açık pembe çiçekleri
su yüzeyinden yukarıya doğru yükselir. Keş-
 LOUIS 285

m ir’de tohum larından besin olarak yararlanı­ Louis I (778-840), sonradan Kutsal Roma-
lır. Buna çok yakın bir tür olan Am erika lotu­ Germ en im paratoru olan Frank Kralı Şarl-
su (Nelum bo pentapetala) ise sudan yukarı m an’ın oğluydu. 813’te tahtı babasıyla paylaş­
uzanan sarı çiçekleriyle ayırt edilir. mak üzere im paratorluk tacını giydi. Ertesi yıl
Şarlman ölünce de I. Ludwig adıyla Kutsal
Rom a Germ en im paratoru oldu. O tarihte
imparatorluğun sınırları bugünkü Fransa’yı,
Alm anya ve İtalya,’yı kapsıyordu. Kilisede re­
form hareketlerine giriştiği için “Sofu” ya da
“D indar” lakabıyla anılan I. Ludwig (Louis),
ölümünden önce im paratorluğu oğulları ara­
sında bölüştürerek ülkesini bir iç savaşa sü­
rükledi.
Louis II (846-879) ya da “Kekeme Louis”
877-879 arasında Batı Frank K rallığinı yö­
netti.
Louis III (863-882) ve kardeşi Carloman
880’de ülkeyi ikiye böldüler. Loire Irm ağinın
kuzeyindeki toprakları alan III. Louis 881’de
Vikingler’i yenerek ülkesini kuzeyli işgalciler­
den kurtardı.
Louis IV (921-954), Karolenj hanedanın­
dan III. Charles’ın (III. Kari) oğluydu. 936’da
tahta çıktı ve L orraine’i ele geçirmek için
Kutsal Rom a-G erm en İm paratoru I. O tto ile
savaştı.
Hint lotusunun tohum larından yiyecek olarak
yararlanılır.
Louis V (967-987) ya da “Tem bel Louis”
986’da taç giydi ve yalnızca bir yıl hüküm dar­
lık yaptı.
Üçü de nilüfergiller (Nym phaeaceae) famil­ Louis VI (1081-1137). 1108’de tahta çıkan
yasından olan bu lotus türleri botanik bahçe­ “Şişman” ya da VI. Louis Fransa’nın ilk
lerinin seralarındaki havuzlarda yaygın olarak ulusal ordusunu kurdu ve savaşlarda orduyu
yetiştirilir. kendisi yönetti. Toprak sahibi soylulara karşı
halkın, kilisenin ve yoksulların yanında yer
LOUİS (Fransa Kralları). Fransa tarihinde, alarak krallık otoritesini güçlendirdiği için
Louis adını taşıyan 18 kral vardır. ulusal bir kahram an olarak benimsendi.

Giraudon—A rt Resources!EB Inc. Mansell Collection Mansell Collecrion

Soldan sağa: IX. Louis (hükümdarlığı 1226-70); X. Louis (hükümdarlığı 1314-16); XI. Louis (hükümdarlığı
1461-83).
286 LOUİS
Soldan sağa: XII. Louis (hükümdarlığı 1498-1515); XIII. Louis (hükümdarlığı 1610-43); XIV. Louis
(hükümdarlığı 1643-1715).
Louis VII (yaklaşık 1120-1180), 1137’de
babası VI. Louis’nin ölümü üzerine tahta
geçti. “G enç” lakabıyla tanınan kral, aynı yıl
A kitanya Düşesi Eleonore (Alienor) ile evle­
nerek topraklarını Pireneler’e kadar genişlet­
ti. A m a 1152’de boşandığı Eleonore İngiltere
Kralı II. Henry ile evlenince, karısının çeyizi
olan A kitanya’yı İngiltere’ye bırakm ak zo­
runda kaldı. Böylece II. Henry Fransa’da
VII. Louis’den daha çok toprak sahibi oldu.
Louis VIII (1187-1226) ya da “Aslan Louis”
1223’te tahta çıktı ve üç yıl hüküm darlık
yaptı.
Louis IX (1214-1270), 1226’dan başlayarak
44 yıl boyunca ülkesini yönetti. Zam anının
çoğunu oruç tutup dua ederek, din ve hayır
işleriyle uğraşarak geçirdiği için “Aziz Louis”
lakabıyla tanınırdı. Dış ilişkilerde barışçıl bir
tutum izledi. Norm andiya, A njou ve Poitou’
yu işgal eden İngiltere Kralı III. Henry ile
1259’da Paris Antlaşm ası’m imzaladı. Bilim,
sanat ve edebiyata da çok değer veren IX.
Louis zamanında Paris, A vrupa’nın önde
gelen bilim ve kültür m erkezlerinden biri
oldu. Sorbonne Üniversitesi de onun döne­
minde kuruldu. Yedinci Haçlı Seferi’ni yöne­
ten kral, sekizinci sefer için ordusuyla birlikte
Afrika’ya çıktıktan bir süre sonra vebadan öldü.
Louis X (1289-1316), iki yıldan daha kısa
süren hükümdarlığı sırasında, toprak sahibi
soylulara çeşitli ayrıcalıklar tanıdı; ayrıca
serflere para karşılığında özgürlüklerini satın
alma hakkını verdi.
Mansell Collection
Louis XI (1423-1483). 1461’de taç giyen XI.
Louis’nin hükümdarlığı sırasında Fransa top­
rakları, Bretanya ve Lorraine dışında bugün­
kü sınırlarına ulaştı. Kral, bir yandan güçlene­
rek devlete karşı çıkan soyluların yetkilerini
kısıtlarken, bir yandan da kentlerin ticaret ve
sanayi alanında gelişmesi için uğraştı.
Louis XII (1462-1515), 1498’de Fransa tah­
tına çıkmadan önce Orleans düküydü. A nt­
laşmalar ve savaşlarla İtalya’yı ele geçirmek
istediyse de başaramadı. Bu savaşlarda düş­
manlarına karşı acımasız, boyun eğenlere
karşı ılımlı davranışlarıyla tanındı. Adalet
sisteminin daha iyi işlemesi için çalışan ve
yoksulları koruyan adil bir kraldı. Bu yüzden
XII. Louis’ye “Halkın Babası” dendi.
Louis XIII (1601-1643) 1610’da tahta çıktı­
ğında 9 yaşındaydı. Ülkeyi uzun süre annesi
M arie de Medicis yönetti. 1617’de annesini
sürgüne yollayarak yönetime el koyan XIII.
Louis, ana oğul arasında arabuluculuk yapan
Kardinal Richelieu’yü 1624’te başbakanlığa
getirdi (bak. RlCHEUEU). Avusturya ile İspan-
ya’nın A vrupa’daki gücünü kırmak üzere
Protestan Alman prensleriyle anlaştı ve
1635’te İspanya’ya savaş açtı. X III. Louis’nin
hükümdarlığı ve Kardinal Richelieu’nün baş­
bakanlığı zamanında Fransa A vrupa’nın en
güçlü devletlerinden biri durum una geldi.
Louis XIV (1638-1715) Fransa’nın en mut-
lakıyetçi, en otoriter, en güçlü ve en uzun
süre tahtta kalan kralıydı. 72 yıl süren hüküm ­
darlığı (1643-1715) Avrupa tarihinin de en
 LOUİS 287

Mansell Collecrion
Soldan sağa: XV. Louis (hükümdarlığı 1715-74); XVI. Louis Fransız D evrim i'nde giyotinle idam edildi
(1793); XVII. Louis, babasının idamından sonra Fransa krallığını yalnızca unvan olarak taşıdı ve 1795'te 10
yaşındayken hapiste öldü.

uzun saltanatıdır. T a n rin ın yeryüzündeki lece hem yüz binlerce H uguenot’nun ülkeden
simgesi ve ülkesinin “m utlak efendisi” oldu­ ayrılmasına, hem de Avrupa devletlerinin
ğuna inanan XIV. Louis’ye halkı “Güneş Fransa’ya karşı birleşmelerine neden oldu.
Kral” adını takmıştı. Çünkü bütün gücü Louis XV (1710-1774), iç ve dış siyasetinde­
elinde toplamış ve çevresinde göz kamaştırıcı ki tutarsızlıkları, gevşek yönetimi, gösterişli
bir görkem yaratmıştı. Bununla birlikte, sa­ ve savurgan yaşamıyla krallık gücünün zayıf-
vurganlığı ve art arda girdiği savaşlar nedeniy­
le öldükten sonra ardında yalnızca yıkıntı
bıraktı.
1661’de başbakanı Kardinal Mazarin ölür
ölmez bu kurumu tümüyle kaldırarak bakan­
ları ve öbür yöneticileri doğrudan kendisine
bağladı. Bu arada, eski krallara zaman zaman
karşı koyacak kadar güçlenmiş olan soyluları
sık sık sarayına çağırıp zevk ve eğlence dolu
bir yaşama özendirerek siyasetten uzak kal­
malarını sağladı. Gösterişli ve savurgan yaşa­
mının simgesi olan Versailles Sarayı’nı yaptırdı;
sanatçıları ve yazarları koruması altına aldı.
XIV. Louis’nin dış siyasetinin tek amacı
Fransa’nın gücünü artırm aktı. Bu nedenle
1667’den 1713’e kadar saltanatının 46 yıllık
dönemi sürekli savaşlarla geçti. Felem enk
(H ollanda), İngiltere, İspanya ve A vusturya’
ya açtığı savaşlarda önceleri başarılı olduysa
da sonradan kazandığı toprakların çoğunu
yitirdi.
1685’te, Huguenotlar olarak bilinen Fransız
P rotestanlarina inanç özgürlüğü tanıyan
Nantes Ferm aninı yürürlükten kaldırdı. Böy­ XVIII. Louis (hükümdarlığı 1814-24).
288 LOUİS

lamasına yol açtı. 1763’teki Paris A ntlaşm a­

sıyla Fransa’nın Kanada ve H indistan’daki
sömürgelerini İngiltere’ye bıraktı. “Benden
sonra tufan” sözüyle tanınan XV. Louis’nin
başarısız yönetimi Fransız Devrim i’ni hazırla­
yan nedenlerden biridir.
Louis XVI (1754-1793) büyükbabası XV.
Louis’nin ölümü üzerine 1774’te tahta çıktı.
Zayıf ve çekingen bir kişiliği vardı. Mali kriz
içinde olan ülkesinin sorunlarından ve devlet
yönetiminden çok avcılık, çilingirlik gibi kişi­
sel m eraklarıyla uğraştı. M utlakıyet yanlısı,
hırslı bir kadın olan karısı M arie-A ntoinette
de kralın mali ve siyasal reform lar yapmasını
önleyebilmek için tüm etkisini kullandı (bak.
M a rie A n t o i n e tt e ) . F ran sız Devrim i’nden
sonra Belçika’ya kaçmaya çalışan XVI. Louis
ile M arie-Â ntoinette 1793’te giyotinle idam
edildiler (bak. FRANSIZ DEVRİMİ).
Louis XVII (1785-1795) babası XVI. Louis’
nin idam edilmesinden sonra monarşi yanlıla­
rınca kral ilan edildiyse de hiçbir zaman taç
giyemedi. Devrim sonrasında ailesiyle birlikte
kapatıldığı hapishanede öldü.
The Bettmann Archive
Louis XVIII (1755-1824) XVI. Louis'nin
Joe Louis (sağdaki), dünya ağır sıklet boks
kardeşi ve sürgündeki krallık yanlısı soylula­ şam piyonluğu unvanını 1937'den 1949'a kadar
rın önderiydi. 1814’te, Elba A dası’na sürülen sürekli elinde tutm uştur.
Napolyon’un yokluğundan yararlanarak tahta
çıktı. Am a daha bir yıl dolmadan Napolyon ile Haziran 1941 arasındaki kısa dönemde
geri dönünce yurtdışına kaçmak zorunda kal­ yaptığı yedi karşılaşmada da şampiyonluğu
dı. Napolyon’un 1815’teki W aterloo yenilgi­ rakiplerine kaptırmadı.
sinden sonra yeniden ülkesine dönerek bir 1949’da ringlerden ayrılan Louis, sonradan
kez daha krallık tahtına oturan XVIII. Louis yaptığı iki unvan maçını sayıyla kaybetti.
o tarihten sonra ılımlı bir siyaset izledi. 1951’deki son önemli karşılaşmasında ise
Rocky M arciano’ya sekizinci rauntta nakavtla
LOUİS, Joe (1914-1981). A B D ’li boksör Joe yenildi. Profesyonel spor yaşamı boyunca 71
Louis, dünya ağır sıklet boks şampiyonluğunu maçtan 68’ini kazanmış olan boks şampiyonu,
12 yıl elinde tutarak boks tarihinde rekor sonraki yıllarda ününü ve servetini koruyam a­
kırmıştır. A labam a’daki Lexington’da doğan dığı için, yaşamının son yıllarını Las Vegas’ta-
ve asıl adı Joseph Louis Barrow olan Louis ki bir gece kulübünde çalışarak geçirdi.
“Kara Bom ba” lakabıyla tanınır.
A m atör olarak üstün başarı gösterip Altın LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI (24 Tem ­
Eldiven’i kazandıktan sonra 1934’te profesyo­ muz 1923), yeni Türk Devleti’nin uluslararası
nel oldu. Üç yıl geçmeden, James Braddock’u alanda tanındığını belgeleyen önemli bir ant­
sekizinci rauntta nakavtla yenerek dünya ağır laşmadır.
sıklet şampiyonluğunu kazandı. Spor yaşamı I. Dünya Savaşfndan zaferle çıkan A B D ,
boyunca bu unvanını 25 kez korudu ve en İngiltere, Fransa ve İtalya, savaşta yenilen
ünlü boksörlerle yaptığı unvan maçlarından A lm anya’ya, Avusturya-M acaristan İmpara-
20’sini nakavtla kazandı. En parlak yılları II. torluğu’na ve Osmanlı D evleti’ne ağır koşul­
Dünya Savaşı’na rastlayan Louis, Aralık 1940 lar içeren barış antlaşmaları önermişlerdi.

Lozan Barış A ntlaşm asında Türkiye'yi tem sil eden kurul. Ön sırada, ortadaki, kurulun başkanı
İsmet Paşa'dır (İnönü).
Yenik devletlerden ilk ikisi 1919’da bu antlaş­
maları imzalamak zorunda kalmış, Osmanlı
Devleti de 1920’de Sevr Antlaşm ası’na boyun
eğmişti (bak. B İRİN Cİ D ü n y a S a v a ş i ; S e v r A n t -
LAŞM ASl). A m a Sevr A ntlaşm asinın öngördü­
ğü düzen Kurtuluş Savaşiyla altüst oldu ve
Anadolu’da güçlü bir Türk Devleti doğdu. Bu
değişen koşullar karşısında galip devletler 27
Ekim 1922’de A nkara hüküm etini yeni bir
barış antlaşması için görüşmeye çağırdılar. Ne
var ki, aynı çağrı İstanbul hüküm etine de
yapıldığı için Türkiye Büyük Millet Meclisi
(TBMM) 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldıra­
rak Osmanlı D evleti’ne son verdi. Böylece
Türkiye’yi temsil edecek tek güç A nkara
hüküm eti oluyordu.
İsviçre’nin Lozan kentinde toplanması ka­
rarlaştırılan barış konferansına Türkiye’nin
yanı sıra İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya,
Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya katılı­
yordu. Konferansta A BD gözlemci olarak
bulunacak, SSCB boğazlar sorununun, Bul­
garistan ise Ege Denizi kıyısındaki topraklar­
LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI 289
Tarih TV/T. T. T. Cemiyeti, 1934
la ilgili sorunların görüşüleceği oturum larda
yer alacaktı. Türkiye’yi, dışişleri bakanlığına
getirilen İsmet Paşa (İnönü) başkanlığındaki
bir kurulun temsil ettiği konferans 20 Kasım
1922’de başladı.
Konferansın ana konuları sınırlar, boğaz­
lar, kapitülasyonlar, azınlıklar ve Osmanlı
D evleti’nin borçları olarak saptanmıştı. Savaş
tazminatı da önemli bir sorun olarak gündem ­
deydi. Başta İngiltere ve Fransa olmak üzere
galip devletlerin Sevr A ntlaşm asinın koşulla­
rını biraz hafifleterek Türkiye’ye kabul ettir­
meye çalışmaları nedeniyle oturum lar sert
tartışm alarla geçti. Özellikle İngiltere’nin
ödün vermeyen tutum u yüzünden konferans
çıkmaza girdi ve görüşm eler 4 Şubat 1923’te
kesildi. Yoğun diplomatik çabalar sonucunda
taraflar 23 Nisan 1923’te yeniden bir araya
geldiler. Bu kez İngiltere’nin tutum u daha
yumuşamıştı. Nitekim görüşm eler olumlu so­
nuçlandı ve üzerinde anlaşmaya varılan m etin
24 Temmuz 1923’te imzalandı.
Beş bölümde toplanmış 143 m addeden
290 LÖSEMİ
oluşan Lozan Barış Antlaşm ası’nın temel
hüküm lerine göre, doğu sının SSCB ile daha
önce imzalanmış olan antlaşmadaki biçimiyle
kabul ediliyordu. Suriye sınırı için de Fransa
ile yapılan eski antlaşm a geçerliydi. Buna kar­
şılık Irak sının konusunda İngiltere ile anlaş­
maya yanlam adığından bu sorun ancak
1926’da iki ülke arasında yapılan yeni bir ant­
laşmayla çözüldü. Lozan’da Trakya sınırı
yeniden çiziliyor, ayrıca savaş tazm inatından
vazgeçmesi karşılığında Karaağaç yöresi T ür­
kiye’ye bırakılıyordu. Ege Denizi’ndeki İm­
roz Adası (Gökçeada) ile Bozcaada da Türki­
ye’ye veriliyordu. B anş zam anında İstanbul
ve Çanakkale boğazlarından sivil gemilere
geçiş serbestliği tanıyan taraflar, askeri gemi­
lere kısıtlama getirmişlerdi. Savaş durum unda
ise Türkiye savaşta taraf olup olmamasına
göre davranacaktı. Boğazların iki yakasının
askersizleştirilmesi ve geçişlerin uluslararası
bir kurulun denetimine bırakılması gibi karar­
lar sonradan, 1936’da imzalanan M ontrö
(M ontreux) Sözleşmesi’yle Türkiye lehine de­
ğiştirildi (bak. B oğazlar Sorunu ).
Türk hüküm etinin ısrarla üzerinde durduğu
konulardan biri olan kapitülasyonlar, Lozan
B anş A ntlaşm ası’nın hüküm lerine göre tü­
müyle kaldınlıyordu (bak. KAPİTÜLASYON).
Azm lıklann Türk yurttaşı olması benim seni­
yor, ancak Anadolu ve Doğu Trakya’daki
Rum lar ile Yunanistan’daki T ürkler’in karşı­
lıklı göç ettirilmesi kararlaştırılıyordu. Batı
Trakya Türkleri ile İstanbul’da yaşayan R um ­
lar bu göçün dışında kalacaklardı. G ene ant­
laşma hüküm lerine göre, Osmanlı D evleti’
nin borçlan, imparatorluğun parçalanmasıyla
oluşan yeni devletlere gelirleri oranında bö-
lüştürülecekti. Türkiye de kendi payına düşen
m iktan taksitlerle ödemeyi kabul ediyor­
du (bak. D üyun -1 U mumîye ). Galip devletler,
I. Dünya Savaşı’ndaki kayıplanna karşılık
Türkiye’den istedikleri savaş tazm inatın­
dan vazgeçiyorlar, Türkiye de Y unanistan’
dan istediği tazm inata karşılık Karaağaç’ı alı­
yordu.
TBM M ’nin 23 Ağustos 1923’te onayladığı
Lozan Barış Antlaşm ası, öbür ülkelerin de
onaylamasıyla 6 Haziran 1924’te yürürlüğe
girdi. Türkiye Cum huriyeti’nin kuruluşunda
önemli bir adım olan bu antlaşma, aynı
zam anda I. Dünya Savaşı’nı sona erdiren
antlaşm alar içinde tek onurlu belgedir.
LÖSEMİ denen hastalık grubunun bir adı da
kan kanseridir. Çünkü öbür kanser türleriyle
aynı özellikleri gösteren bu hastalıklar, vücut­
taki bütün iri kemiklerin iç boşluğunu doldu­
ran ve kan yapımından sorumlu olan kemik
iliğinde gelişir.
Lösemi adı altında toplanan hastalıkların
birçok değişik tipi vardır. Am a hepsinin ortak
özelliği kandaki akyuvarların denetlenem eye­
cek biçimde çoğalmasıdır. Bu çoğalan akyu­
varlar hem vücudu m ikroplara karşı savuna-
mayacak durum a gelir, hem de alyuvarlar ile
trom bositler gibi öbür kan hücrelerinin göre­
vini aksatır (bak. K an ). Normal olarak 1 mm3
kanda 5 milyon kadar alyuvar ve 4.000 ile
11.000 arasında akyuvar bulunur. Oysa löse­
mide 1 mm3 kandaki akyuvar sayısı 1 milyona
kadar yükselebilir.
Lösemide hangi akyuvar türü aşırı çoğala­
rak kanserleşme özelliği gösteriyorsa hastalık
da o akyuvarın adıyla tanımlanır. Örneğin
lenfosit lösemisi (ya da lenfositik lösemi), bir
akyuvar türü olan ve lenf sisteminde bulunan
lenfositleri, yani lenf hücrelerini etkiler (bak.
L enf SİSTEMİ). A kut lenfosit lösemisi çocuklar­
da en sık görülen lösemi tipidir. “A k u t”
terim i, tedavi edilmediğinde birkaç hafta ya
da birkaç ay gibi kısa bir sürede ölümle
sonuçlanabilen hastalıklar için kullanılır. Len­
fosit lösemisi erişkinlerde de görülür, ama bu
durum da hastalık “kronik” ya da süreğendir;
yani yavaş yavaş gelişir ve hasta uzun yıllar
yaşayabilir. Löseminin en yaygın ikinci türü
olan granülosit ya da miyeloblast lösemisi ise
erişkinlerde çocuklardakinden daha sık gö­
rülür.
Löseminin tedavi edilebilir hastalıklar ara­
sına katılması çağdaş tıp biliminin çarpıcı
başarılarından biridir. Günüm üzde, lösemili
çocukların yarıdan çoğu iyileştirilebilmekte-
dir. Aslında kanser grubu hastalıklar çocuk­
larda çok sık görülmez; am a, çocukluk çağın­
da ortaya çıkan her üç kanser olayından biri
akut lösemidir ve tedavi edilmediğinde ölüm ­
le sonuçlanır.
Löseminin başlıca belirtileri halsizlik, kan­
sızlık ve soluk darlığıdır. Akyuvarlar vücuda

giren m ikroplarla savaşamayacak durum a gel­
diğinden, lösemili kişiler sık sık başka m ik­
roplu hastalıklara yakalanırlar. Löseminin
tanısı çok basittir: Kan sayımı yapılarak akyu­
varlarda olağandışı bir artış olup olmadığı
kolayca anlaşılabilir. Ayrıca, kan yapıcı doku­
lardan, genellikle de kemik iliğinden alınan
örnekler üzerindeki daha ayrıntılı bir incele­
meyle hangi tip löseminin söz konusu olduğu
saptanabilir.
Hastalığın tedavisinde güdülen amaç kan­
daki akyuvar sayısını azaltm aktır. Böyle bir
şey ameliyatla yapılamayacağından, lösemi
tedavisinin temeli kanser önleyici ilaçların
kullanımına dayanır. K em oterapi denen bu
ilaçla tedavi yöntemi çoğu kez radyoterapiyle
(ışın tedavisiyle) desteklenir; yani hücre ço­
ğalmasını durdurm ak için, hastalıklı dokulara
belirli dozda X ışınları uygulanır. Değişik lö­
semi tiplerine uygun ilaçların seçilmesi, veri­
lecek ilaç dozunun özenle saptanm ası ve teda­
vi süresinin iyi ayarlanması iyileşme oranını
büyük ölçüde artırmıştır.
Bu yoğun tedavi hastayı çok sarsabilir, ama
çoğu zaman başarıyla sonuçlanır. Bazı olay­
larda hastalık bir süre sonra yeniden ortaya
çıkar; bu durum da tedavinin yinelenmesi
gerekir.
Kemik iliği nakliyle tam olarak iyileşen
hastaların sayısı gün geçtikçe artm aktadır. Bu
tedavi yöntemi genellikle akut ve ölümcül
lösemi türlerine yakalanmış olan ya da ilaçla
iyileşmeyen çocuklara uygulanır.
Kemik iliği nakli, ilkesel olarak kan nakline
benzeyen bir cerrahi yöntem idir. Önce hasta­
nın kemik iliğindeki kanserli hücreler parçala­
narak yok edilir. Sonra, genellikle hastanın
yakın bir akrabasından alman sağlıklı kemik
iliği vücuda şırınga edilir. Bu yeni ilik, kem ik­
lerin ortasındaki boşluklara yerleşir ve eğer
bir doku uyuşmazlığı olmazsa sağlıklı akyu­
varlar üretm eye başlar.
B ütün doku ve organ nakillerinde olduğu
gibi (bak. D o k u v e O r g a n N A K L İ), kemik iliği
naklinde de lösemili hasta ile vericinin kemik
iliği hücrelerinin m utlaka uyuşması gerekir.
Yoksa, lösemili hastanın bağışıklık sistemi bu
yeni hücreleri yabancı m adde olarak kabul
edeceği için “reddeder” ; yani tıpkı m ikropla­
ra ve vücuda giren öbür yabancı m addelere
LÛTGÖLÜ 291
yaptığı gibi ilik hücrelerini de parçalayıp
öldürür. D aha da kötüsü, vericiden alınan
yeni hücreler hastanın kendi hücrelerine sal-
dırabilir. Bu sorun özellikle yaşlı hastalarda
çok sık görüldüğünden, 50 yaşın üstündeki
lösemi hastalarına çok ender olarak kemik
iliği nakledilir. G ünüm üzde, her üç hastadan
yalnızca birine kemik iliği nakli için uygun bir
verici bulunabilm ektedir.
Lösemililerin bağışıklık sisteminin, kendi
ilik hücreleriyle tam özdeş olmayan yeni
hücrelere karşı şiddetli bir tepki vermesini
engellemek üzere araştırm alar sürdürülüyor.
Bilim adam ları, vericilerin kemik iliğindeki
bazı özel hücreleri ayırarak bu bağışıklık
tepkilerinin önlenebileceğine inanıyorlar.
A m a bu tür araştırm alar kuşkusuz çok uzun
zaman alır. G ene de, kemik iliği nakli günü­
müzde birçok lösemi hastasına iyileşme um u­
du vermiştir.
A yrıca bak. KANSER.
LÛT GÖLÜ. Ölü Deniz adıyla da bilinen Lût
G ölü, İsrail ile Ü rdün sınırındaki derin bir
vadiye gömülmüş, hiçbir açık denizle bağlan­
tısı olmayan bir tuz gölüdür. Uzunluğu yakla­
şık 80 km, en geniş yeri 18 km olan gölün
doğu kıyıları Ü rdün’ün çöllük M oab Yayla-
sı’yla, batı kıyıları ise İsrail topraklarındaki
Y ahuda T epeleri’yle sınırlanmıştır. Bu tepe­
lerin 80 km daha batısında da Akdeniz kıyılan
uzanır.
Lût G ölü’nü çevreleyen dik yamaçlı çökün­
tü alanı Büyük Rift Vadisi’nin uzantısıdır (bak.
BÜYÜKRİft VADİSİ). İsrail’in kuzeyinden Kızıl-
deniz’e kadar inen bu vadinin tabanında
H erm on D ağı’nın eteklerindeki kaynaklarla
beslenen Şeria Irmağı güneye doğru hızla
akar. Taberiye G ölü’nü aşıp Lût G ölü’ne
doğru yaklaştıkça, Şeria vadisinin gür yeşilliği
giderek çoraklaşır, kurak ve çıplak bir görü­
nüm alır (bak. ŞERİA IRMAĞI).
Şeria Irm ağı’nın durm adan taşıdığı bol suya
karşın L ût G ölü hiçbir zaman dolmaz. Suyun
yüzeyi hem en her zaman deniz düzeyinin,
örneğin yakınındaki A kdeniz’in 400 m etre
kadar altında kalır. Bu yüzden Lût G ölü’nün
çanağı, dünyadaki bütün göller içinde en
çukur olanıdır. Kışın ve baharda biraz yükse­
len su düzeyi yaz aylarında gene düşer; çünkü
292 LÛT GÖLÜ RULOLARI
ZEFA
Lût G ö lü 'n ü n suları o kadar tu z lu d u r ki, insan hiç
ba tm a da n kolayca suyu n üstü n d e kalab ilir.
yağışlar çok az, buharlaşm a çok fazladır.
Kurak yaz aylarında her gün yaklaşık 2 cm
yüksekliğinde bir su katm anı buharlaşarak
yok olur.
Buharlaşm adan ileri gelen sürekli su kaybı
ve gölün yakınındaki sıcak tuzlu su kaynakları
nedeniyle Lût G ölü’nün suları deniz suyun­
dan altı kat daha tuzludur. Bu yüzden, denize
bırakıldığında kolayca batan herhangi bir
nesne Lût G ölü’nün sularında hiç batm adan
yüzer. Örneğin göle giren bir insan çabalasa
bile suyun altında kalamayacağı için boğulma
tehlikesi yoktur.
Bu yoğun tuzluluk derecesinin doğal sonu­
cu olarak Lût Gölü m ineraller açısından da
çok zengindir. Göl sularının özel havuzlarda
buharlaştınlm asıyla, yapay gübre üretim inde
kullanılan potas ve dokum a sanayisinde kulla­
nılan magnezyum klorür elde edilir.
Aslında Ölü Deniz adı bu göle çok uygun­
dur. Çünkü, Lût G ölü’nün sularında ve çevre­
sinde hem en hiçbir canlı yaşamaz. Gölde hiç
balık yoktur; Şeria Irm ağı’na kapılarak gelen
tatlı su balıkları da bu tuzlu sulara ulaşır
ulaşmaz ölür. Neredeyse çölleşmiş olan kıyı­
larında ise, ancak kuru toprağı nemlendirecek
kadar yağmur yağdığında yeşeren çalılıklar
bulunur. Gölün çevresini batıda boz renkli
sarp kayalıklar, doğuda da yüksek ve dik
yamaçlar oluşturan parlak renkli kumtaşları
kuşatır. Bu kayalıkların da etkisiyle, yaz
aylarında gölün çevresinde sıcaklığın 51°C’ye
kadar yükseldiği olur. 1967’ye kadar Lût
G ölü’nün kuzey yarısı Ü rdün’ün, güney yarısı
İsrail’in sınırları içinde kalıyordu. O tarihte
İsrail, Batı Şeria bölgesiyle birlikte gölün
kuzeyinin batı kıyılarını da işgal etmiş ve bir
daha buradan çekilmemiştir. Bugün her iki
devlet gölün çevresini canlı bir turizm m erke­
zine dönüştürm e çabası içindedir.
LÛT GÖLÜ RULOLARI, Ü rdün ile İsrail
arasındaki L ût G ölü’nün kuzeybatı yakasın­
daki m ağaralarda 20. yüzyılın ortalarında
bulunmuş eski m etinlerdir. Bu elyazmaları-
nın, eski bir Musevi tarikatının üyeleri olan
Essenliler tarafından tutulmuş zengin bir arşi­
vin parçaları olduğu sanılıyor. Hz. İsa’nın
yaşadığı dönem deki Musevilik, Museviler ile
Hıristiyanlar arasındaki ilişkiler ve Yahudiler’
in tarihi konusunda aydınlatıcı bilgiler veren
bu m etinleri ve parçalanmış bölümleri bir
araya toplam ak, tarihlerini saptam ak, çeviri­
lerini yapm ak, bilgileri değerlendirebilmek
için çok büyük çaba harcanmıştır. Çağımızda­
ki arkeolojik buluşların en önemlilerinden
biri sayılan Lût Gölü m etinleri Kutsal Ki-
ta p ’ın bilinen en eski elyazmalarıdır (bak.
K u t s a l K it a p ).
Belgelerin ilk örneğini 1947’de bir Bedevi
genci buldu. Kaybolan keçisini arayan bu
genç, Kum ran vadisinin dik yamaçlarındaki
küçük bir oyuğa taş attığında bir şeyin kırıl­
masını andıran bir ses duymuştu. İçeriye girip
bakınca, attığı taşın burada bulunan çömlek­
lere çarpmış olduğunu gördü. Çömleklerin
içinde bezle sarılı, çürüm eye yüz tutm uş deri
rulolar vardı. İlk ruloların bulunduğu bu
m ağaraya I. Kum ran M ağarası dendi. Birkaç
kez el değiştiren rulolar bugün İsrail’de bu­
lunm aktadır.
1950’lerden başlayarak Kum ran bölgesinde
sürdürülen araştırm alarda, içinde birçok bel­
ge bulunan 10 mağara daha ortaya çıkarıldı.
III. Kum ran M ağarası’nda, bazı hâzinelere ve
bunların gizlendiği yerlere ilişkin kuşkulu
bilgiler veren iki bakır rulo bulundu. En
zengin buluntuların çıkarıldığı yerlerden biri
de IV. Kum ran M ağarası’dır. Burada, Kutsal

Solda: T unç ru lo la rd a n
b iri. Ü stün de ki yazıların
o ku n a b ilm e si için
açm aya çalışılırken
pa rçalana bilece ği
d ü ş ü n ü lm ü ş ve b ü yü k
b ir özenle kesilerek
parçalara ayrılm ıştır.
Altta: İlk ru lo la rın
b u lu n d u ğ u m ağara.
Associated Press
K itap’ın Eski Ahit bölümlerinin hem en he­
men tüm ünü içeren belgeler bulunmuştur.
Kum ran rulolarının çoğu Eski A hit İbrani-
cesi, bazıları ise Yunanca ve A ram ca yazıl­
mıştır. Tarihleri kesin olarak saptanamam ışsa
da çoğunun İÖ 160 ile İS 230 arasında
yazıldığı sanılmaktadır.
Çölün kuru havasında bozulm adan günü­
müze kadar ulaşan Lût Gölü R ulolarinın
çoğu bugün K udüs’teki İsrail Müzesi’nde
saklanm aktadır.
LUTHER, Martin (1483-1546). M artin Lut-
her 16. yüzyılda başlayan Protestan Reform
hareketinin öncüsüdür. (R E FO R M m adde­
sinde anlatılan bu hareket Protestanlık olarak
bilinen Hıristiyan mezhebinin doğmasına yol
açmıştır.)
Alm anya’da, Leipzig yakınlarındaki Eisle-
ben’de doğan Lyther, çocukluğunu babasının
bakır m adeni işlettiği M ansfeld’de geçirdi.
Mansfeld ve M agdeburg’da okula giden Lut-
her, 1501’de E rfurt Üniversitesi’ne girdi.
1505’te lisans öğrenimini tam am ladıktan son­
ra babasının isteğiyle başladığı hukuk öğreni­
mini bırakarak Augustinusçu keşişlerin tari­
LUTHER 293
katına katıldı. 1507’de papazlığa atandı ve
1512’de Leipzig’in kuzeyindeki W ittenberg
Üniversitesi’nde ilahiyat dersleri vermeye
başladı. Çok geçmeden o çağda kabul gören
dinsel düşüncelerden çok farklı düşünceleri
savunan bir grubun önderi oldu.
Kutsal K itap’ın tek yol gösterici olduğu
görüşünde olan L uther, yürürlükteki dinsel
uygulamaların Kutsal K itap’taki öğretilerden
çok uzaklaştığı kanısındaydı. Aziz Paulus’un
biçimlendirdiği Hıristiyan inanışına dayana­
rak, insanın yalnızca T a n n ’mn bağışlayıcılığı-
na sığınmakla günahlarından arınabileceği
görüşünü savunuyordu.
O dönem de, Tanrı bir insanın günahlannı
bağışladıktan sonra bile, günahkârın ya bu
dünyada ya da öldükten sonra a ra f ta cezalan­
dırıldığına inanılıyordu. A raf, cennetle ce­
hennem arasında bulunduğuna inanılan, ku­
sur ve kötü alışkanlıklardan tam olarak kurtu­
lamamış insanların, günahlarından arınm ak
için bekletildikleri ve cezalandırıldıkları yer­
di. Papa, buna dayanarak, günahların cezası­
nın bir bölümünün bu dünyada para karşılı­
ğında bağışlanması anlam ına gelen endüljans ’
lar dağıtmaya başladı. Böylece insanlar kili­
seye para vererek günahlarını bağışlatmış
oluyorlardı. Zam anla endüljansların kötüye
kullanımı eleştirilere yol açtı. 1517’de Johann
Tetzel adlı bir Alman rahibin W ittenberg’e
gelerek yüksek paralar karşılığında endüljans
satması üzerine, Luther kendi görüşleri doğ­
rultusunda bu durum a şiddetle karşı çıktı.
W ittenberg’deki kilisenin kapışma, endüljans
konusunda kilisenin tutum unu eleştiren ve
Hıristiyanlık’m özdeğerlerini vurgulayan bir
bildiri astı. Doksan Beş Tez olarak bilinen bu
bildiri büyük bir kavganın başlangıcı oldu.
Papa, Luther’den söylediklerini geri alm a­
sını istedi. L uther bunu yapmayınca 1521’de
aforoz edildi. Bunun üzerine aforoz edildiğini
bildiren yazının kopyasını yakarak simgesel
olarak kiliseyle bağlarını kopardı. Bu tarihten
sonra Luther, kilisenin, endüljans dışında da
pek çok konuda yanlış bir tutum içinde
olduğunu açıkça belirtmeye başladı. W orm s’
daki İm paratorluk Meclisi’nin önüne çıkarı­
lan L uther, Kutsal K itap’ın özüne aykırılığı
kanıtlanm adıkça, görüşlerini geri almayacağı­
nı açıkladı. Bunun üzerine hakkında soruştur­
294 LÜBNAN

ma açılınca kaçarak W artburg Şatosu’na sak­ lıkları da R eform ’un başansım bir ölçüde za­
landı. Burada gizlendiği süre içinde Yeni yıflattı. Bu yüzden Protestanlık tüm A lm an­
A hit’i herkesin anlayabileceği işlek bir Al- ya’da benim senmedi ve Katolikler ile Protes-
m anca’ya çevirdi. A rtık sıradan bir insan da tanlar iki düşman gruba aynldı.
Hz. İsa’nın söylediklerini kavram akta güçlük Luther öldüğünde iki taraf arasında başla­
çekmeyecekti. L uther, 1522’de W ittenberg’e yan iç savaş, 1555’te Augsburg Barışı imzala­
geri döndüğünde bazı din adamlarının ibadet, nıncaya kadar sürdü. Bu antlaşm a, Alm an
evlilik, giyim gibi konularda kendi savunduğu prenslere, uyruklarının Katolik ya da Luther-
ci (Protestan) olmasına karar verme hakkını
M a rtin Luther
tanıyordu. L uther’in son yıllarında kendi yan­
başlangıçta, K atolik
K ilise si'n e y e n ilik daşları arasında çıkan tartışm alar, onun ölü­
g e tirm e k isterken, m ünden sonra da sürdü.
K a to lik lik 'te n ayrılm a
am acını g ü tm ü y o rd u .
LÜBNAN. Akdeniz ’in doğu kıyısında dağlık
bir A rap ülkesi olan Lübnan Cumhuriyeti,
İsrail ve Suriye ile kom şudur. Yüksekliği bazı
noktalarda 3.000 m etreyi bulan Lübnan Dağ­
M ansell Collection
ları ülkenin ortasından bir om urga gibi geçer.
görüşlerden daha köklü değişiklikleri savun­ Lübnan D ağları’yla ülkenin doğu sınırındaki
duğunu gördü. Bir yandan Katolikler’e karşı Cebelü’ş-Şarki arasında Asi ve Litani ırm ak­
çıkarken, öte yandan da reform yanlılarının larıyla beslenen verimli Bikaa vadisi yer alır.
aşın görüşlerini eleştirdi. Şükran ve öbür O rtadoğu’daki birçok ülkenin tersine Lübnan
kutsam a ayinleri konusunda Katolik uygula­ bol yağış alır. Kıyılarda iklimin ılıman olması­
m alara başından beri karşı çıkmış olan L ut­ na karşılık, iç bölgelerde kışın dağlar karla
her, artık tüm kilise işlemlerinin, öne sürdüğü kaplanır.
yeni görüşlere uygun biçimde değiştirilmesi Lübnan halkının büyük çoğunluğu tarihsel
için çalışmaya başladı. Sur ve Sayda limanlarını kuran Fenikeliler’in
1525’te eski bir rahibe olan K atherina von soyundan gelir (bak. F en İke). Bölgenin doğal
B ora’yla evlendi. Yetenekli bir yazar olan yapısı dolayısıyla yüzyıllardır buraya sığınan
L uther’in 70 cildi kapsayan yapıtları Hıristi­ çeşitli etnik topluluklar Lübnanlı A raplar’la
yanlık öğretisine açıklık getirdi. Yeni A hit’ karışarak bugünkü Lübnan halkını oluştur-
ten sonra Eski A hit’i de 1534’te A lm anca’ya
çevirdi. Papanın A lm anya’daki etkinliğinden
ve para isteklerinden hoşnut olmayan bazı Al­
man prensleri Luther’i destekledi. Reform’u
benimseyen derebeylikler kendi kiliseleri­
ni kurdu. Am a L uther’in görüşlerinin tehli­
keli sonuçlar yaratacağından korkanlar da
vardı. 1524-25 arasında K araorm an’ın güne­
yindeki köylüler L uther’in öğretisinden esin­
lenerek “Hıristiyanlar’a özgürlük” çağrısıyla
toprağa kavuşmak için m anastırlara ve dere­
beylerinin m alikânelerine saldırdı. Ne var ki,
L uther bu eylemlere karşı çıktı. Köylü ayak­
lanması kanlı bir şekilde bastırıldı. Köylülerin
L uther’e olan güveni sarsıldı. Birçok kişi
Luther’in evliliğini ve Hessen Prensi Philip’in
aynı zam anda iki kadınla birden evlenmesini
onaylamasını yadırgadı. Luther’in İsviçreli
reformcu Huldrych Zwingli ile olan anlaşmaz­
 LÜBNAN 295

yatakları açısından yoksuldur; sanayisi de

L Ü B N A N 'A İLİŞKİN BİLGİLER
gelişmemiştir. Irak ve Suudi A rabistan’dan
YÜZÖLÇÜMÜ: 10.230 km2.
gelen petrol boruhatları Lübnan’ı boydan
NÜFUS: 2.828.000 (1988). boya geçerek kıyıdaki Trabulus (Trablusşam)
YÖNETİM: Bağımsız cum huriyet. ve Sayda’ya ulaşır. Elektrik üretimi ve top­
BAŞKENT: Beyrut. rakların sulanması için gereken su Litani
DOĞAL YAPI: Ülke, ve rim li bir vadiyi çevreleyen, b irb i­ Irm ağı’ndan sağlanır.
rine paralel iki dağ sırası ile bunların önünde yer
alan dar b ir kıyı ovasından oluşur.
ÖNEMLİ KENTLER: Beyrut, Trabulus (Trablusşam), Tarih
Sayda, Zahle. L übnan’ın bilinen tarihi İÖ 3000 yıllarında
BAŞLICA ÜRÜNLER: Buğday, arpa, meyve, sebze. bölgeye geldikleri sanılan Fenikeliler’le baş­
EĞİTİM: 5-9 yaşları arasında zorunludur. lar. (Lübnan’ın Fenike dönem inden İÖ 64’te
Rom a egemenliğine girişine kadarki tarihi
muştur. 1930’larda Hıristiyanlar çoğunluktay­ FEN İK E m addesinde anlatılmıştır.) R om a’
ken, günümüzde M üslüm anlar’ın sayısının nın ikiye ayrılmasından sonra Doğu R om a’
daha çok olduğu sanılmaktadır. Lübnanlı nın (Bizans) sınırlarının içinde kalan Lübnan
H ıristiyanların büyük bölümü Katolik Kilise- 7. yüzyılda A raplar’ın eline geçti. 11. yüzyıl­
si’nin bir kolu olan M aruni Kilisesi’ne bağlı­ daki Haçlı Seferleri sırasında ise Haçlılar’ın
dır. Ü lkede resmi dil, halkın çoğunluğunun kurduğu Trablus Kontluğu ve Kudüs Krallığı
konuştuğu A rapça’dır. Fransızca ve İngilizce arasında paylaşıldı. Bu devletlerin 12. yüzyıl­
de oldukça yaygındır. da M üslüm anlar’ca yıkılmasının ardından, 13.
1974’ten sonra L übnan’ı ikiye ayıran iç yüzyıl sonlarında Lübnan’a M emlûklar ege­
savaş, büyük ölçüde ticarete dayanan ekono­ men oldu. Yavuz Sultan Selim’in 1516’da
mik yaşamı felce uğratmıştır. Çoğunluğu kıyı M em lûklar’ı yenmesiyle birlikte Lübnan O s­
ovasında ve Bikaa vadisinde yer alan toprak­ manlI egemenliğine girdi. 1842-45 arasında
ların beşte ikisi ekilebilir durum dadır. Ne var yeni düzenlem eler getiren Osmanlı Devleti,
ki, özellikle 1981’den sonra toprakların çok az L übnan’ı biri D ürziler’in (M üslüman), öbürü
bir kesiminde çiftçilik yapılabilmiştir. Başlıca M aruniler’in yaşadığı iki kazaya böldü.
tarım ürünleri buğday, arpa ve çeşitli sebzeler 1860’ta Dürziler ile M aruniler arasında çatış­
ile başta turunçgiller ve muz olmak üzere m alar çıktı. Osmanlı D evleti’nin çatışmaları
çeşitli meyvelerdir. Ülke köm ür ve m aden bastırm asına karşın, Fransa olaya m üdahale

T ra b u lu s, Lübn an 'ın
ikinci b ü yü k kenti ve
başlıca lim anıd ır. K entin
y o ğ u n ye rle şim
b ö lg e le rin d e n b irin in
ıssız ana caddesinde y ük
taşıyan eşekler
g ö rü lü y o r.
296 LÜFER

etti. Lübnan, Osmanlı D evleti’ne bağlı ayrı­ ların uluslararası bir gücün denetim inde aynı
calıklı bağımsız bir sancak oldu. yıl Beyrut’u terk etm elerinden sonra da Lüb­
Lübnan’da Osmanlı yönetimi I. Dünya nan’da asker bulundurmayı sürdürdü.
Savaşı’nın sonuna kadar sürdü. Savaş bitince, G ünüm üzde Lübnan sorununa hâlâ siyasal
Fransız askeri yönetimine giren Lübnan, bir çözüm bulunamadığı için O rtadoğu’da
1920’de Suriye’yle birlikte Fransız mandası barışı tehlikeye atan çatışmalar sürm ekte ve
oldu. Fransa 1921’de bugünkü Lübnan’ın binlerce insanın ölümüne yol açmaktadır.
sınırları içinde kendi denetim indeki Lübnan A yrıca bak. ARAP-İSRAİL SAVAŞLARI; BEYRUT;
D evleti’ni kurdu. 1926’da Lübnan, devlet FİLİSTİN; FİLİSTİN KURTULUŞ ÖRGÜTÜ; ORTADOĞU.
başkanm a geniş yetkiler tanıyan parlam enter
bir cumhuriyet oldu. Ülkenin bağımsızlığı LÜFER. Sıcak ve ılıman denizlerde yaşayan
1936’da tanındıysa da Fransız Parlam entosu lüfer (Pom atom us saltatrix ), sık sık küçük
bunu onaylamadığı için gerçek bağımsızlığını balık sürülerinin peşine düşerek kıyılara iyice
ancak II. D ünya Savaşı’nın sonunda kazana­ yaklaşan yırtıcı bir balıktır. Yanlardan hafifçe
bildi. basılmış ince uzun gövdesi, iki sırt yüzgeci ve
Lübnan, bağımsızlıktan bu yana tarihinin çatallı kuyruğuyla çok hızlı yüzer. Sırtı m a­
büyük bölümünde karışıklıklara sahne oldu. vimsi yeşil, yanları daha açık renk, karnı
Bazı Lübnanlılar ülkenin batıyla bağlantılı beyaz ve gümüş gibi parıltılıdır. İri ağzında
olmasını isterken, bazıları da ülkenin öbür küçük, ama çok keskin dişler bulunur. Sürü­
A rap devletleriyle sıkı bağlar kurmasını isti­ ler halinde avlanırken doymak bilmez iştahıy­
yordu. 1952’de yönetime gelen batı yanlısı la hamsi, sardalye, gümüş, istavrit gibi küçük
grup, 1957’de cumhurbaşkanı seçimleri sıra­ balık sürülerine saldırır. Yazın sığlıklara gir­
sında başlayan M üslüman-Hıristiyan çatışma­ mekle birlikte kışın 200 m etreye ulaşan derin­
sının bastırılması için A B D ’den ülkeye asker liklere çekildiği sanılmaktadır. Yeryüzünün
göndermesini istedi. birçok yerinde büyük çapta avlanan, eti çok
A B D birliklerinin ayaklanmayı yatıştırm a­ lezzetli ve ekonom ik değeri yüksek bir ba­
sından sonra da Hıristiyanlar ile M üslümanlar lıktır.
arasındaki gerginlik sona ermedi. Lüfer, Türkiye’yi çevreleyen bütün deniz-
Lübnan’da yönetimin Hıristiyanlar ile M üs­
lüm anlar arasında bölüşülmesine karşın, Lüb­
nan cum hurbaşkanı her zaman için M aruni
Hıristiyanlar’dan seçiliyordu. Çekişmeler
1974’te iç savaşa dönüştü. Savaş 1976’da
Suriye ağırlıklı bir A rap barış gücü birliğinin
Lübnan’a girmesine kadar sürdü. İkiye ayrı­
lan ülkenin kuzeyi H ıristiyanların, güneyi ise
M üslüm anlar’ın denetim ine girdi.
Lübnan, A rap-İsrail savaşlarına asker gön­
dermemiş olmakla birlikte 1960’larda çok
sayıda Filistinli göçmenin ülkeye sığınması
yeni sorunlara neden oldu. (1973’te L übnan’
da yaşayan her 10 kişiden biri Filistinli’ydi.)
Lübnan’ı Filistinliler’i korum akla suçlayan İs­
rail, bu gerekçeyle 1968’den beri L übnan’
daki Filistinliler’e yönelik silahlı baskınlarda
bulunm aktadır. 1975’te Tel Z aatar Filistin
kampını havadan bom baladı. 1978’de de G ü­
ney L übnan’ı istila etti. 1982’de ise Filistinli­
ler’in Sabra ve Şatilla kamplarını bombaladı, Kıvrak ve çok g ü çlü b ir balık ola n lü fe r, o lta ya
B eyrut’u kuşatm a altına aldı. Filistinli gerilla­ yaka la n d ığ ın d a kaçm ak için b ü yü k b ir savaş ve rir.

lerde bulunur. Sonbaharın başlarından yaz
aylarına kadar Karadeniz’den İstanbul Boğazı
yoluyla M arm ara Denizi’ne, bir bölümü de
Çanakkale Boğazı’ndan Ege Denizi’ne geçer.
Mayıs başlarında daha hızlı bir yolculukla bu
kez ters yöne göç ederler. Uzunlukları 110
santim etreye, ağırlıkları 12 kilograma ulaşabi­
lir. Türkiye’de en değerli sofra balıklarından
biri olan lüferin değişik zam anlarda değişik
uzunluklarda yakalanması ve irileştikçe tadı­
nın değişmesi, bu türe değişik adlar verilmesi­
ne yol açmıştır. Genellikle 10 santimetreye
kadar olanlarına defneyaprağı, 11-16 cm ara-
sındakilere çinekop, 17-20 cm arasındakilere
sarıkanat, 21-30 cm arasındakilere lüfer, 30
santim etreden büyük olanlara da kofana
denir.
LÜKSEMBURG, A vrupa’nın en küçük ülke­
lerinden biridir. Belçika ve Hollanda ile
birlikte, Benelüks adı verilen ülkeler grubunu
oluşturan Lüksemburg kuzey-güney doğrultu­
sunda 82 km, doğu-batı doğrultusunda 56 km
uzunluğundadır. Komşuları, batıda ve kuzey­
de Belçika, doğuda Alm anya Federal Cum ­
huriyeti, güneyde ise Fransa’dır. Orm anlarla
kaplı bir yayla olan A rdenler, Belçika’dan
Lüksem burg’un kuzeyine doğru uzanır. Lor-
raine Yaylası’nın bir bölümünü içine alan
Güney Lüksemburg ise tarım a elverişli bir
bölgedir. Derin vadilerdeki akarsular, ülke­
nin Alm anya Federal Cumhuriyeti ile sınırı­ Tarih
nın bir kesimini oluşturan Moselle Irm ağı’nda Bir zam anlar Kutsal Rom a-G erm en İm para­
birleşir.
Ü lkede A lm anca’nın bir lehçesi olan Letze- bir bölüm ünü de içerdiği için bugünkünden
burg konuşulur. Bunun dışında Fransızca ve daha büyük olan Lüksem burg, 1442’de Bur-
Alm anca yaygındır. Halkın hem en hemen gonya hanedanına bırakıldı. Sonraki yıllarda
tüm ünün Katolik olduğu ülkede tek büyük
kent, başkent Lüksem burg’dur. Önce R om a­
lılar daha sonra Franklar tarafından yüksek ■?
bir yayla üzerine kurulm uş, üç yanı sarp {
uçurum larla çevrili sağlam bir kalenin çevre­ /
sinde gelişen kentte gotik bir yapı olan
tarihsel N ötre Dam e K atedrali, St. Michael
Kilisesi ve G randüklük Sarayı vardır. Eski
kent, aşağıdaki vadide kurulu olan yeni ken­
te, dolambaçlı dar sokaklar ve m erdivenlerle
bağlanır.
Halkın yaklaşık dörtte biri çiftçilikle uğra­
şır. Çiftlikler daha çok ülkenin güney bölge-
LÜKSEMBURG 297
L U K S E M B U R G 'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 2.586 km2.
NÜFUS: 367.000 (1987).
YÖNETİM: M eşruti monarşi
BAŞKENTİ: Lüksemburg.
DOĞAL YAPI: Arden orm anlarıyla kaplı olan yaylanın
bir bölüm ünü oluşturan ülke tepelik ve orm anlıktır.
Başlıca akarsuları Moselle ve kollarından Sauer
ırmaklarıdır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Yulaf, patates, buğday, üzüm,
dem ir cevheri.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Demir, çelik,
dokum a, makine.
ÖNEMLİ KENTLER: Lüksemburg, Esch, Dudelange, Dif-
ferdange.
EĞİTİM: 6-15 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
sindedir. Başlıca ürünler buğday, arpa, çav­
dar, yulaf ve patatestir. Moselle vadisinde
üzüm bağları vardır. Birçok çiftlikte inek ve
domuz yetiştirilir. Bu küçük ülkede dem ir ve
çelik üretimi tarım ürünlerinden daha önemli­
dir. Lüksem burg’un güneybatı köşesinde zen­
gin demir cevheri yatakları vardır. Ülkenin en
önemli sanayisi de dem ir ve çelik sanayisidir.
İyi bir kara ve demiryolu ağı, ülkeyi A vrupa’
nın öbür ülkelerine bağlar. Moselle Irmağı
üzerinde m avnalarla taşımacılık yapılır. Baş­
kent yakınında, Findel’deki işlek havalimanı,
öbür Avrupa ülkeleriyle hava bağlantısını
sağlar. Lüksemburg Radyosu’nun yayınları
A vrupa’nın geniş bir bölümüne ulaşır.
torluğum a bağlı bir bölge olan ve Belçika’nın
S\
BELÇİKA J |
/
T K ÂUVÎÂNYÂ
v LÜKSEMBURG'^ federal
/ CUMHURİYET!
LUKSEMBURG
\. - o Esch /
J
FRÂMSA \
298 LYON

rupa ülkeleriyle işbirliğini geliştirmek için

büyük çaba gösterdi. N A T O ’nun üyesi ve
A vrupa Topluluğu’nun (AT) kurucu üyesi
oldu. Avrupa Köm ür ve Çelik Topluluğu’nun
merkezi de Lüksemburg kentindedir (bak.
A vrupa T o p l u l u k l a r i ).

LYON. Fransa’nın üçüncü büyük kenti olan

Lyon, ülkenin güneydoğusunda, doğudan ge­
len R höne ve batıdan gelen Saöne ırm akları­
nın birleştikleri yerde kurulm uştur. Rhöne
Irm ağı’nı öbür akarsulara bağlayan kanallar
sayesinde bugün Fransa’nın güneyi ile Paris
arasındaki suyolu, demiryolu ve karayolu
ulaşımının en önemli merkezlerinden biridir.
Ayrıca İsviçre ve İtalya’ya giden yollar üze­
rinde bulunması da kentin önemini artırır.
Lyon, özellikle 15. yüzyılda Fransızlar’ın
İtalyanlar’dan öğrenerek kurdukları ipek sa­
nayisinin merkezi olarak parladı. Yapay ipek
Ew ing Galloway sanayisinin önemli bir bölümü de Lyon çevre­
Lü ksem b urg ken tinin yüksek b ö lü m ü 60 m etre sinde toplanmıştır. Bunun dışında, dokum acı­
yü kse kliğ in d e kayalık b ir tepe üstüne ku ru lu d u r. lığa bağlı olarak gelişen boya ve kimya
K entin alçak b ö lü m ü y le tra fik bağlantısı kem erli
köprü üzerindeki yo lla sağlanır. sanayisi özellikle anılmaya değer. Fransa’nın
en büyük petrol rafinerisi de kentin güneyin­
Avusturya, İspanya ve Fransa’nın egemenli­ de kuruludur. R höne’un doğu yakasındaki
ğinde kalan ülke, Napolyon B onapart döne­ Villeurbanne’da, başta m etalürji olmak üzere
minde bir Fransız ili oldu. 1815 Viyana başka sanayi dalları da gelişmiştir.
Kongresi, Lüksem burg’u bir grandüklük ola­ H utchison Library
rak Hollanda Kralı I. W illem’e bıraktı.
1830’da Belçika’da W illem’e karşı ayaklanma
başlayınca Lüksem burg’un büyük bölümü de
ayaklanmaya katıldı. Fransa ve İngiltere’nin
işe karışması sonucu 1831’de yeni bir düzenle­
me yapıldı ve Lüksemburg ikiye bölündü.
D aha büyük olan bölüm Belçika’ya verilir­
ken, günümüzdeki Lüksemburg topraklarını
oluşturan daha küçük bölüm W illem’in yöne­
timinde kaldı.
1867’de yapılan Londra Antlaşması ile bü­
yük Avrupa devletleri Lüksemburg Grandük-
lüğü’nün tarafsızlığını güvence altına aldılar.
Buna göre, bir saldırıya uğrarsa Lüksem ­
burg’u savunacaklardı. G ene de Lüksemburg
her iki dünya savaşında da Alman işgaline uğ­
radı. 1942’de A lm anlar, halkın direnmesine
İcarşın Lüksem burg’u A lm anya’ya kattı.
1944’te M üttefik ordularının kurtardığı ülke
yeniden bağımsızlığına kavuştu. L yo n'da , Saöne Irm a ğ ı'n ın kıyısındaki eski kentte
Lüksemburg 1945’ten başlayarak öbür Av­ Rönesans m im a ris in in çok güzel ö rn e kle ri b u lu n u r.

İÖ 43’te askeri bir R om a kolonisi olarak
kurulan Lyon, İS 1032’de Kutsal Roma-
G erm en İm paratorluğu’nun, iki yüzyıl sonra
da Fransa Krallığı’nın topraklarına katıldı.
Bankacılık, basımcılık ve ipekli dokum acılık­
la gelişerek 17. yüzyılda varlıklı bir kent oldu.
Saöne Irm ağı’nın batı yakasındaki eski
kentte, beyaz m erm erden yapılmış görkemli
Nötre Dam e Katedrali bir tepenin üstünde
yükselir. Yapımına 1175’te başlanan ve zarif
vitraylı pencereleriyle göz alan gotik üslupta­
ki St. Jean Katedrali ise bu tepenin altında,
hemen ırmağın kıyısındadır. Lyon’da bunlar­
dan başka birçok güzel kilise, tarihsel yapı, 20
kadar müze ve büyük bir üniversite vardır.
Otellerin ve mağazaların çoğu iki ırmağın
arasındaki yarım adada bulunur. K ent, Pa­
ris’e, ülkenin güneyine, İsviçre ve İtalya’ya
m odern karayolları, demiryolları ve hava ula­
şımıyla bağlıdır.
Nüfusu 410.455’tir (1982).
MABETAĞACI. Doğu Asya kökenli olan
m abetağacı ( Ginkgo biloba ), kentlerin kirli
havasına kolay uyum sağlayabildiğinden ve
hastalıklara dayanıklı olduğundan çoğu kez
süs ağacı olarak parklara, cadde kenarlarına
dikilir. Uzakdoğu’da kutsal bir ağaç sayılıp
tapınakların (m abetlerin) bahçelerinde yetiş­
tirildiğinden bu adla anılmıştır. M abetağacı,
yaklaşık 200 milyon yıl önce yeryüzünde
egemen olan bir ağaç grubunun günümüze
kadar ulaşabilmiş tek üyesidir; öbür akrabala­
rı tümüyle yok olmuştur. G ünüm üzde, doğa­
da kendiliğinden yetişen yabani örneklerinin
olup olmadığı da bilinmiyor. Yalnız bazı
kaynaklar Çin’in batısındaki orm anlarda ma-
betağaçlarının bulunduğunu belirtir.
40 m etreye kadar boylanabilen mabetağaç-
ları gençken koni biçimindedir; yaşlandıkça,
tepede yayılan dallarıyla oval bir görünüm
alır. Bu ağaçların en tanıtıcı özelliği, dallara
uzun saplarla bağlanan yelpaze biçimindeki
MACARİSTAN 299
yapraklarıdır. Tam ortasında derince bir yarık
bulunan bu deri görünümündeki yapraklar
ilkbaharda bozumsu yeşil renktedir; sonba­
harda yaprakları sarardığında ağaçlar altın
rengine bürünür.
Mabetağacı ikievciklidir; yani tırtıl denen
ince uzun ve sarkık erkek çiçekler ile dişi
çiçekler ayrı ayrı ağaçlarda bulunur. Rüzgârla
savrularak erkek ağaçlardan dişi ağaçlara
taşm an çiçektozları dişi çiçekleri dölleyerek
meyve vermesini sağlar. M abetağacının tıpkı
eriğe benzeyen meyveleri sapların ucunda tek
tek ya da ikisi bir arada bulunur. Yaklaşık 2,5
cm uzunluğundaki bu meyvelerin yumuşak ve
kötü kokulu, etli bölümünün altında sert
kabuklu bir çekirdek (tohum ) vardır. Hoş bir
tadı olan bu tohum lar özellikle Çin ve Japon­
ya’da kavrularak yenir.
M abetağacı geniş yapraklı bir ağaç olm a­
sına karşılık çam, ladin ve köknarlarla bir­
likte “açıktohum lular” grubunda sınıflandırı­
lır (bak. AÇIKTOHUMLULAR).
MACARİSTAN, denize kıyısı olmayan bir
O rta Avrupa ülkesidir. Batısında Avusturya,
kuzeyinde Çekoslovakya, kuzeydoğusunda
SSCB, doğusunda Rom anya, güneyindeyse
Yugoslavya vardır. Tuna Irmağı ülkeyi doğu
ve batı olmak üzere ikiye ayırır.
Batı kesiminin ortasında bir dinlence yeri
olan balıklarıyla ünlü Balaton Gölü yer alır.
O rta A vrupa’nın en büyük gölü olan Balaton
G ölü’nün uzunluğu 77 km kadardır, derinli­
ğiyse 11 metreyi geçmez. Gölün kuzeyindeki
ormanlık Bakony Dağları, kuzeydoğu yönün­
de Tuna Irmağı kıyısındaki Budapeşte kenti-
300 MACARİSTAN
M A C A R İS T A N 'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 93.036 km2.
NÜFUS: 10.580.000 (1989).
YÖNETİM: Cumhuriyet.
DOĞAL YAPI: Ülke, iki büyük ırmakla sulanan büyük bir
ovadır. Tuna'nın batısında Çekoslovakya sınırı bo­
yunca tepeler bulunur. Batıdaki Balaton Gölü, Orta
A vrupa'nın en büyük gölüdür.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Buğday, mısır, arpa, çavdar, pata­
tes, şekerpancarı, kereste, çim ento, çelik, dökm e
dem ir, boksit, dem ir cevheri, alüm inyum , pamuklu
dokuma, deri, şarap, gübre.
DIŞARIYA SATILAN ÜRÜNLER: Makine, yol yapım
araçları, yiyecek maddeleri, petrol ürünleri, dem ir
çelik.
ÖNEMLİ KENTLER: Budapeşte, Miskolc, Debrecen,
Pecs, Szeged, Györ.
EĞİTİM: 6-14 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
nin bulunduğu tepeye kadar uzanır. Balaton
G ölü’nün güneyindeki yamaçlar çok verimli­
dir. Ülkenin kuzeybatı ucu alçak ve batak­
lıktır.
T una’nın doğusunda kalan bölüm, Karpat
D ağları’nın eteklerini oluşturan alçak alanla­
rın bulunduğu kuzey sınırı dışında geniş, düz
ve açık bir ovadır. Ağır akışlı Tisa Irmağı ile
kollarının biriktirdiği alüvyonlardan oluşan
bu ova Alföld (M acaristan Ovası) adıyla
bilinir. M acaristan’ın iklimi oldukça serttir;
kışlar soğuk, yazlar sıcak geçer. Ü lkenin doğu
bölüm ünde yağışlar batıya oranla daha azdır.
Alföld, bazı yazlar çok sıcak ve kurak günler
yaşar.
A lföld’ün güneyinde toprak çok verimlidir.
Ancak bazı kesimleri kumlu, bataklık ya da
tuzludur. Bitki örtüsü, genellikle bozkırlarda
olduğu gibi baharda çıkan, kaba otlar ve
devedikenleri arasında görülen, süsengiller ve
orkide türünden çiçeklerdir. K arpat D ağları’
nın eteklerinde ve Bakony D ağları’nda kayın
ve meşe ağaçları yetişir. B uralarda ve öteki
yüksek orm anlık alanlarda geyik ve yaban
domuzları yaşar. Büyük bataklık alanlarda
balıkçıl, turna, kaşıkçıkuşu, leylek ve flamin­
go görülür.
Halk
M acarlar’m ataları Volga Irmağı ile Ural
Dağları arasındaki orm anlık bölgeden göç
ederek önce D on Irmağı kıyılarına, 9. yüzyıl­
da da Tuna havzasına yerleşmişlerdir. M acar­
ca, Fince ve Estonca ile akraba olan bir
Fin-Ugor dilidir. M acarca’da alma (elm a),
arpa ve balta gibi Türkçe sözcüklerin yanı sıra
Rusça, Almanca ve başka dillerden gelme
pek çok sözcük de yer alır.
Zengin M acar müziği, kıvrak dans müziği­
ni, marşları ve hüzünlü halk türkülerini içerir.
Dünyaca tanınmış büyük bestecilerden Franz
Liszt ve Belâ B artök M acar’dır (bak. Bart ÖK,
B ela -, L iszt , F ranz ).
M acaristan’da soylu güzel atlar yetiştirilir.
Dünya çapında pek çok binici yetiştiren M a­
carlar’m husar denen hafif süvarileri öbür
A vrupa ordularınca örnek alınmıştır. Macar-
lar eskrim, futbol, tenis ve buz hokeyini çok
sever. Tuna Irmağı ve Balaton G ölü’nde
yazın kürek ve yüzme, kışın da kayak, buz
pateni ve kızak gibi kış sporları yapılır.
M acaristan’da halkın üçte ikisi Katolik,
geri kalanın büyük bölümü ise Protestan’dır.
Kentler ve Sanayi
M acaristan’ın başkenti, Tuna Irmağı üzerin­
deki Budapeşte’dir (bak. BUDAPEŞTE; TUNA
IRMAĞI). Ö bür büyük kentler, doğuda D ebre­
cen ve Miskolc, güneyde Pecs ve Szeged,
kuzeybatıda G yör’dür.
Gelişkin bir tarım ülkesi olan M acaristan’
daki çiftlikler öbür Doğu Avrupa ülkelerinde­
ki çiftliklerden daha verimlidir. Eskiden bü-
POLONYA
ÇEKOSLOVAKYA
M iskolc
AVUSTURYA
B U D A P E Ş T E /^ ? Debrecen
Balaton
Gölü
ROMANYA
YUGOSLAVYA

Interfoto M T I
M aca rlar Balaton G ölü do nu nca g ö lü n üzerinde
kayak, paten ve kızakla kayarlar.
yük bir bölümü otlak olan Alföld’de taşkın
denetimi ve akaçlama çalışmaları sonucunda
büyük ölçüde toprak kazanılmıştır. G ünü­
müzde büyük oranda ekili olan bu ovada
birçok aileye iş sağlayan büyük devlet çiftlik­
leri bulunur. Bu bölgede çok yüksek nitelikte
buğday, şekerpancarı, patates, sığır besini
olarak kullanılan mısır ve meyve yetiştirilir.
Ü lkenin öbür bölümlerinde de büyük çiftlik­
ler ve çok sayıda küçük aile işletmesi vardır.
B uralarda tahıl ve kök bitkilerin yanı sıra
kavun, paprika (etli kırmızı biber) ve tütün
yetiştirilir. Balaton G ölü’nün kuzey kıyısında
üzüm bağları vardır. A m a en iyi şaraplar
kuzeydoğudaki Tokay tepelerinde bulunan
bağlardan elde edilir.
M acar yemeklerinde paprika, çeşitli tat ve
koku verici baharat kullanılır. En gözde
M acar yemeği, bir et yemeği olan gulaş*tır.
Tütsülenmiş domuz etleri, sarımsaklı salamlar
ve haşhaşlı kekler özgün M acar yiyecekleri­
dir. Ünlü beyaz Tokay şaraplarının yanı sıra,
kuzeydoğudaki E ger’in kırmızı bikaver şarap­
ları dünyaca ünlüdür.
M acaristan’da köm ür, boksit, dem ir cevhe­
ri, petrol ve doğal gaz vardır. Bununla birlikte
dem ir ve petrol başka ülkelerden de satın
alınır. II. Dünya Savaşı’ndan bu yana sanayi­
nin gelişmesi için büyük çaba harcanmış ve
çok sayıda fabrika kurulm uştur. Bu fabrika­
larda m akine, traktör, otobüs, televizyon,
radyo, dokum a ürünleri, giyecek, kâğıt ve
kimyasal m addeler üretilir. Dem ir ve boksiti
MACARİSTAN 301
işleyen büyük çelik ve alüminyum tesislerin­
den başka bir nükleer enerji santralı da
vardır.
Budapeşte bir kara ve demiryolu kavşağı­
dır. Tuna Irmağı taşımacılık için önemli bir
suyoludur. Açık deniz gemileri Tuna yoluyla
B udapeşte’ye kadar ulaşabilir. Ülkenin başlı­
ca havalimanı da Budapeşte’dedir.
Tarih
9. yüzyıla kadar göçebelikle geçinen M acarlar
o tarihte atlarını otlatm aya elverişli, Alföld
Ovası’na yerleştiler. M acarlar, yağmalama
amacıyla uzun süre Fransa ve Norveç’e akın­
lar yaptı. Bizans İm paratorluğu’nun güçlen­
mesi ve 955’te Alm an Kralı I. O tto ’nun
karşısında uğradıkları yenilgi bu akınlann
durmasına neden oldu.
M acarlar 10. yüzyılda Hıristiyan dinini be­
nimsedi. M acar Kralı I. Istvân, M acaristan’ı
yönetim birimlerine ayırdı. Bu birimlerin
yöneticileri bölgelerini kral adına yönetiyor­
du. Bunu izleyen yıllarda baş gösteren taht
kavgalarına karşın M acaristan, zengin ve iyi
yönetilen bir ülke oldu. 1173-96’da başa
geçen III. Bela döneminde A vrupa’nın en
güçlü devletlerinden biri durumundaydı. 13.
yüzyılda başlayan Moğol saldırısı Macaristan’
m nüfusunun yansını yitirmesine yol açtı.
D aha sonra uzun süre yabancı hüküm darlann
yönetiminde kalan M acaristan 14. yüzyılda
Osmanlı akmlarmm tehdidi altına girdi.
1396’da Osm anlılar’a karşı bir Haçlı seferi
düzenleyen M acarlar, Niğbolu’da yenilgiye
uğradı. Osm anlılar’la çatışmalar 15. yüzyılda
da sürdü. Fatih Sultan M ehmed Konstantino-
polis’i (İstanbul) aldıktan sonra A vrupa’ya
yöneldi. M acarlar Osm anlılar’ı 1456’da Bel-
grad’da ulusal kahram anlan Jânos H unyadi’
nin yönetiminde yendiler. H unyadi’nin oğlu
1458’de I. M âtyâs adıyla kral oldu. I. Mâtyâs
hem babası gibi büyük bir asker, hem de
büyük bir bilgindi.
1521’de Belgrad’ı alan, 1526’da da M ohaç’
ta (Mohâcs) M acarlar’ı yenen Osmanlılar
ülkenin bir bölüm ünü işgal etti. A rdından,
ülke ikiye bölündü. Bir bölümü Habsburg
hanedanından bir kralın, öbür bölümüyse
M acar asıllı bir kralın egemenliğindeydi. D a­
ha sonra ülkenin orta kesiminde üçüncü bir
302 MACARİSTAN

verleri “ikili m onarşi” adı verilen bu yönetime

karşıydı. Devletin eğitim ve dil politikalarının
M acarlar’dan yana olduğunu ileri süren Slo-
vaklar, R om enler ve Sırplar da bu durumdan
hoşnut değildi. Bu toplulukların bir bölümü,
Ruslar gibi Slav oldukları için umutlarını
Rusya’ya bağlamıştı.
M acaristan I. Dünya Savaşı’nda A vustur­
ya’ya bağlı olarak A lm anya’nın yanında yer
aldı. Savaşta yenilince de ülke topraklarının
büyük bir bölümü Rom anya, Çekoslovakya,
Yugoslavya, Avusturya, Polonya ve İtalya
arasında paylaştırıldı. Böylece, 1920’de imza­
lanan barış antlaşmasının sonunda, M acaris­
tan topraklarının üçte ikisinden ve nüfusunun
yarısından fazlasını yitirmiş oldu. 1918’de
cumhuriyet ilan edilmiş aynı yıl kurulan Ko­
münist Partisi’nin önderi Bela Kun 1919’da
yönetimi ele geçirmişti. Ne var ki, son H abs­
burg İm paratoru I. K arl’ı yeniden başa geçir­
meyi ve yitirilen toprakları geri almayı planla­
Irıterfoto M T I
yan Am iral Miklös H orthy, komünist yöneti­
D ebrecen'de o yu n alanları, o ku lla rı ve dü kkân larıyla
mi devirdi. 1920’de Amiral H orthy, yeni
yen i b ir to p lu ko n u t sitesi.
parlam ento tarafından kral naibi ve geçici
devlet başkanı seçildi. 1921’de I. Kari sürgün­
krallık kuruldu. 1683’te Viyana’yı ikinci kez den döndü. Oysa krallığın geri gelmesini
kuşatan Osmanlı ordusu, Lehistan Kralı Jan istemeyen çevre ülkeler ve çok sayıda M acar,
Sobiesky’nin yönettiği birleşik Hıristiyan or­ H orthy’nin kral naibi olarak kalmasını yeğli­
duları karşısında geri çekilmek zorunda kaldı. yordu. Bu durum 1944’e kadar sürdü.
1699’da imzalanan Karlofça A ntlaşm asıyla II. Dünya Savaşı’nda M acaristan yitirdiği
da Osm anlılar M acaristan’ı terk etti. toprakları yeniden almak um uduyla bir kez
Böylece M acaristan bütünüyle Habsburg daha Alm anya’nın yanında yer aldı. M acaris­
egemenliğine girdi. Habsburglar Alm anya, tan ’ın savaşa katılm asında ülkede Nazi yanlısı
Avusturya ve Bohemya gibi ülkelerin de siyasal örgütlerin kurulması ve Yahudi düş­
yöneticisiydi (bak. HABSBURG HANEDANI). M a­ Irıterfoto M T I
caristan’ı ülkenin kendi yasalarına göre yöne­
teceklerine söz verdikleri halde sözlerini tut­
madılar. Bunun üzerine M acarlar bağımsız­
lıklarını kazanm ak için önce 1703’te II. Fe-
renc Râköczi önderliğinde, daha sonra da
1848’de Lajos Kossuth önderliğinde ayaklan­
dı ve 1849’da M acaristan’ın bağımsızlığı ilan
edildi. Bu ayaklanmayı bastırm ak için H abs­
burg İm paratoru Franz Joseph, Rus çarından
askeri yardım istedi. Ayaklanm a şiddetle
bastırıldıktan sonra Franz Joseph M acarlar’a
daha fazla söz hakkı verdi. 1867’de Avusturya
İm paratorluğu ile imzalanan bir antlaşmayla
iki ülke birleşti ve adı Avusturya-M acaristan B udap eşte'de yap ılan o to b ü s le r SSCB, Polonya,
İm paratorluğu oldu. Ne var ki, M acar yurtse­ İsveç, T ü rkiye ve A B D 'ye satılır.
 MACARTHUR 303

manlığının gelişip güçlenmesi de etken olmuş­ yenilemek gerektiğini gören parti, aynı yıl
tu. Savaş süresince Alm an ordusu M acaris­ yapılan olağanüstü kongresinde adını M aca­
tan’ı denetim altında tuttu. Almanlar 1944’te ristan Sosyalist Partisi olarak değiştirdi. Yapı­
Amiral H orthy’yi naiplikten ayrılmaya zorla­ lan reformların SSCB’den destek görmesi de
yıp kendi yandaşlarını yönetime getirdiler. M acaristan’daki değişimi hızlandırdı.
1945’te SSCB orduları M acaristan’a girerek
Alm an işgaline son verdi. 1947 barış antlaş­ MACARTHUR, Douglas (1880-1964). A BD’
masıyla M acarlar 1920 antlaşmasındaki sınır­ li general Douglas M acA rthur, II. Dünya
larla yetinmek durum unda kaldılar. Savaşı’nda (1939-45) M üttefikler’in savaşı
1945’ten başlayarak güçlenen komünistler kazanm alarında önemli rol oynamış ve daha
giderek yönetimi tümüyle ellerine geçirdiler. sonra Kore Savaşı’nda (1950-53) Birleşmiş
1949’da M acaristan Halk Cum huriyeti’nin ku­ M illetler kuvvetlerinin komutanlığını yap­
rulduğu ilan edildi. Kilise ile devlet birbirin­ mıştır.
den ayrıldı. Cum huriyetin ilanına karşı çıkan Douglas M acA rthur, A rkansas’ta dünyaya
M acaristan’ın en büyük din adamı olan kardi­ geldi. Babası gibi subay olmaya karar vererek
nal öm ür boyu hapse m ahkûm edildi. Fabri­ New York eyaletindeki W est Point’teki ABD
kalar, bankalar ve çiftlikler kamulaştırıldı. Askeri A kadem isi’ni bitirdikten sonra, I.
1953’te başbakanlığa gelen Imre Nagy dö­ Dünya Savaşı’nda Fransa’da savaştı, 1918’de
neminde siyasal ve ekonomik alanlarda bazı savaş bittiğinde tuğgeneraldi. 1930’da kara
reform lar yapıldı. Nagy, 1955’te görevinden kuvvetleri kurmay başkanlığına getirildi.
alındıysa da kamuoyunun hoşnutsuzluğu üze­ 1935’te Filipinler’e askeri danışman olarak
rine sonraki yıl yeniden başbakanlığa getiril­ atandı ve Japon saldırılarına karşı bir savun-
di. 1953-55 arasında başlatılan reform lar M a­
car halkınca da benimsenmişti. 1956 Ekim ’in-
de ülke çapında bir ayaklanma başladı ve
ancak SSCB birliklerinin B udapeşte’ye gir­
mesiyle bastırılabildi. Ayaklanm a sırasında
170 bin dolayında M acar batı ülkelerine
sığındı. 1956’dan 1988’e kadar parti önderi
olan Jânos K adar, ülkenin ekonomik yaşa­
mındaki devlet tekelini azaltan ve özel m ülki­
yetin payını artıran reformların yanı sıra
seçim sistemine de değişiklikler getirdi. Batıy­
la geniş bir ekonomik işbirliğine geçildi. Buna
bağlı olarak ülkenin dış borçları yükseldi. Bu
dönem de kilise de eski güçlü konum una sahip
oldu.
M acaristan, özellikle 1980 sonrasında bü­
yük ve önemli gelişmelere sahne oldu.
SSCB’de Mihail Gorbaçov’un başlattığı açık­
lık (glasnost) ve yeniden yapılanma {peres -
troyka) politikalarının da etkisiyle bütün D o­
ğu Avrupa ülkelerinde başlayan gelişmeler
M acaristan’da da kendini gösterdi. 1989’da
yeni siyasal partiler kuruldu. Çok partili ve
serbest seçimli bir siyasal yaşama geçilmesi
yönünde önemli adımlar atıldı. Yapılan ara
seçimlerde, 40 yıldır iktidarda olan M acaris­
G eneral D ouglas M a c A rth u r II. D ünya S avaşı'ndan
tan Sosyalist İşçi Partisi’nin halk desteğini sonra U za kdo ğu'd aki M ü tte fik k u v v e tle rin in
büyük ölçüde yitirdiği görüldü. Kendisini kom u ta nıydı.
304 MACELLAN
ma gücü kurmaya çalıştı. 1937’de ordudan
ayrılmış olmasına karşın, 1941’de U zakdoğu’
daki A B D kuvvetlerinin komutanlığına geti­
rildi. Filipinler’de Japonlar’a karşı bir engel­
leme ve geciktirme harekâtı yürüttü. 1945’te
II. Dünya Savaşı bittiğinde, M acA rthur Ja ­
ponya’nın işgalinde görevli M üttefik orduları­
nın komutanıydı.
Kore Savaşı’nın ilk dokuz ayında Birleşmiş
M illetler kuvvetlerinin kom utanlığına atan-
dıysa da, Başkan H arry S. Trum an ile savaş
konusunda anlaşmazlığa düşünce 1951’de bu
görevden uzaklaştırıldı (bak. KORE CUMHURİ­
YETİ). M acA rthur ordudan ayrılınca özel bir
şirketin yönetim kurulu başkanlığına getirildi
(bak. İKİNCİ D ünya Savaşi).
MACELLAN (1480-1520). Portekizli kâşif
Ferdinand M acellan, Büyük O kyanus’u doğu­
dan batıya doğru geçen ilk denizcidir. Önce
Portekiz daha sonra İspanya kralının hizme­
tinde keşif gezilerine çıkan M acellan, Güney
A m erika’nın güneyinde, kendi adıyla anılan
boğazı buldu (bak. M acellan B oğazi ). Macel-
lan’ın ölüm ünden sonra tam am lanan bu yol­
culukla, Dünya çevresi ilk kez denizden
dolaşılmış oldu. Bu yolculukta Macellan,
Samanyolu G ökadası’nın uydusu olan iki
gökadanın oluşturduğu Büyük ve Küçük M a­
cellan B ulutları’nı da ilk kez gözlemledi.
M acellan ilk denizcilik deneyimlerini A fri­
ka ve Hindistan kıyılarında M üslüm anlar’ın
VVorld’s Edge Films
M acellan, Patagonyalı b ir kılıç y u ta n , deniz tanrısı
Poseidon ve başka m ito lo jik kah ram a nla rın
arasında, sancak g e m isi Victoria 'n ın g ü ve rte sin d e
g ö rü lü y o r.
deniz gücünü denetlem ek için gönderilen bir
Portekiz donanm asında kazandı. Hint O kya­
nusu kıyılarında ve Fas’ta birçok savaşa katıl­
dı. Zengin baharat ticaretinin denetimini Por­
tekiz’in ele geçirmesine yol açan bu savaşla­
rın sonunda hak ettiğine inandığı ödülü ala­
mayan M acellan, Portekiz’den aynlarak İs­
panya kralının hizmetine girdi.
Yeni keşfedilen toprakları İspanya ile Por­
tekiz arasında paylaştırmak için papanın
1-493’te yayımladığı bir ferm ana göre, belirli
bir çizginin doğusundaki yerler Portekiz’in,
batısındaki yerler de İspanya’nın olacaktı.
Baharat ticaretinde büyük önem taşıyan zen­
gin Moluk A daları’nın, 1494’te yeniden belir­
lenen bu çizginin batısında kaldığını ve bu
nedenle Portekiz’in değil İspanya’nın olması
gerektiğini ileri süren M acellan bunu kanıtla­
mak için batıya doğru bir sefer düzenledi.
M acellan, Eylül 1519’da İspanya’dan beş
gemiyle denize açıldı. Ekim 1520’de Macellan
Boğazı’nın doğu ucuna geldi. Boğazın sol
kıyısındaki topraklara kıyıda gördüğü çok
sayıdaki ateş nedeniyle “ateş ülkesi” anlam ı­
na gelen Tierra del Fuego adını verdi. Boğaz­
dan geçip Büyük O kyanus’a çıkış 38 gün
sürdü. M acellan, ulaşılan bu yeni denize
yumuşak ve düzenli rüzgârları nedeniyle,
Portekizce durgun anlamına gelen pacifico
adını verdi. Yoluna devam eden M acellan,
daha sonra Filipinler’deki bir adanın Yerli­
leriy le girişilen çatışmada öldürüldü. Beş
gemi ve 287 kişiyle başlayan yolculuk, sancak
gemisi Victoria'nın sadece 18 kişiyle Eylül
1522’de İspanya’ya dönmesiyle sona ererken,
D ünya çevresinin ilk kez denizden dolaşılması
da gerçekleştirilmiş oluyordu.
MACELLAN BOĞAZI. Güney A m erika kı­
tasını, güneyindeki Tierra del Fuego A dası’n-
dan soğuk ve fırtınalı M acellan Boğazı ayırır.
Büyük Okyanus ile Atlas O kyanusu’nu birleş­
tiren bu suyolu, A rjantin sınırları içinde kalan
doğudaki en uç bölümü dışında, hemen he­
men tümüyle Şili toprakları içinde yer alır.
Genişliği 3-32 km arasında değişen, 560 km
uzunluğundaki, sonradan kendi adını taşıya
cak ölan bu boğazı Portekizli kâşif Ferdinan
M acellan, Ekim 1520’de bulm uştur (bak
M acellan ).
 MACHIAVELLI 305

bütün ününe karşılık, çocukluk ve gençlik

ZEFA
A tla s O kyanusu ile B üyük O kyanus'u b irb irin e
bağlayan M acellan Boğazı bo yun ca uzanan
to p ra k la r y e rle şim e e lve rişli d e ğ ild ir.
yıllarına ilişkin çok az şey biliniyor. Annesi ve
tanınmış bir avukat olan babası Floransa kent
devletinin yurttaşlarıydılar. Machiavelli de 18
yıl boyunca Floransa’da önemli devlet görev­
lerini başarıyla yürütmüştü. Ne var ki,
1512’de Medici ailesi Floransa’da yeniden
yönetimi ele geçirdiğinde (bak. FLORANSA;
M e d ic i A il e s i ) yalnızca görevden uzaklaştırıl­
m a c a kalmadı hapse atılıp işkence gördü.
Serbest bırakıldıktan sonra kent dışındaki
villasına çekilerek bütün zamanını yazmakla
geçiren Machiavelli’nin en ünlü yapıtı H ü­
kümdar' dır (II Principe ; 1513).
H üküm darların iktidarı nasıl ele geçirdikle­
rini ve ülkelerini nasıl yönettiklerini inceleyen
bu kitap, devlet yönetmeyi yepyeni bir bakış
açısıyla ele alır. Ö bür ortaçağ yazarları dev­
letin nasıl yönetilmesi gerektiğini inceledik­
leri halde, Machiavelli bildiği örneklerden
yola çıkarak devletlerin nasıl yönetildiğini
yazdı. Çünkü, ilkeler ile uygulamalar arasın­
da çoğu kez büyük uçurum lar olduğunu gör­
müştü. Kitabında bir hüküm darın başarısının

Macellan Boğazı iki bölüme ayırılabilir.

Atlas Okyanusu’ndan güneybatıya doğru uza­
nan birinci bölüm alçak, turbalık bir alandan
geçer. Büyük koyun sürülerinin yetiştirildiği
bu bölgede İngiliz şirketlerinin işlettiği ve
İskoç çobanlarının çalıştığı çok sayıda koyun
çiftliği vardır. Üretilen çok büyük m iktarlar­
daki koyun eti ve yün bölgedeki tek büyük
kent olan Punta A renas’a gelir ve oradan
dışarı gönderilir. Macellan Boğazı, Punta
A renas’ı geçtikten hem en sonra sağa doğru
keskin bir dönüş yapar ve kuzeybatıya doğru
uzanarak Büyük O kyanus’a ulaşır. Oldukça
düz olan bu ikinci bölüm, yer yer çok darala­
rak yüksek ve dik kayalıklı, çıplak adaların
arasından geçer. Sert akıntılar ve ansızın
çıkan şiddetli rüzgârlar nedeniyle boğazın bu
dar bölümü yelkenli gemiler için tehlikelidir.
Bu nedenle 19. yüzyılda yelkenli gemiler,
yolu 320 km kısaltan Macellan Boğazı’ndan
geçmek yerine, genellikle H orn B urnu’ndan
dolanarak giderlerdi.

MACHIAVELLI, Niccolö (1469-1527). İtal­ M a ch ia ve lli, Hüküm dar adlı yap ıtınd a o çağdaki
yan devlet adamı ve yazar Machiavelli’nin d e vle t y ö n e tim in in başarı koşullarını in c e le m iştir.
306 MADAGASKAR
neye bağlı olduğunu incelerken, ileride genç
M ediciler’den birinin görüşlerinden yararla­
nacağını ve ders alacağını umuyordu. O za­
m anlar İtalya'da, sık sık birbirleriyle savaşan
ve yabancı saldırılar karşısında bile güç birli­
ğine yanaşmayan birçok bağımsız devlet var­
dı. Machiavelli, ancak güçlü ve yılmak bilme­
yen bir yöneticinin İtalya’yı birleştirebileceği­
ne ve yok olm aktan kurtarabileceğine inanı­
yordu.
İlk bakışta soğuk, alaycı ve kuşkucu bir
insan izlenimi bırakan Machiavelli’nin aslında
coşkulu ve cömert bir kişiliği vardı. Özde
dindar olmakla birlikte, insanları azla yetinir,
sıradan ve yoksul olmaya özendiren kiliseden
nefret ediyordu. Onun gözünde en önemli
şey, hangi yoldan olursa olsun, başarı kazan­
maktı. Bu yüzden de hüküm darların bu “kö­
tü” dünyada hile ve aldatmacaya başvurm ak­
tan başka çareleri olmadığını savundu. Hiley­
le ve zor kullanarak başarıya ulaşmayı tanım ­
layan “Makyavelizm” terimi onun bu düşün­
celerinden doğmuştur.
MADAGASKAR, H int Okyanusu’nda M ada­
gaskar Adası ile çevresindeki bir grup küçük
adayı kapsayan bir cumhuriyettir. Ekvatorun
güneyinde, A frika’nın 400 km kadar doğu­
sunda yer alır. A frika’dan 800 km genişliğin­
deki M ozambik Kanalı’yla ayrılır. Dünyanın
dördüncü büyük adası olan M adagaskar Ada-
sı’nın kuzey-güney yönünde uzunluğu 1.600
kilom etreye yaklaşır.
M adagaskar A dası’nm doğusunu kıyıya pa­
ralel olarak uzanan bir dağ dizisi kaplar.
A dadaki ırmakların çoğu batıdaki geniş kıyı
ovalarına doğru akar. İklim kıyılarda sıcak ve
nemli, merkezdeki yüksek bölgede ise daha
soğuktur. Sık tropik orm anların bulunduğu
doğu kıyıları çok yağış alır. Dev kaktüslerin
ve dikenli ağaçların bulunduğu güney kesimi
ise kuraktır. A da, maki adı verilen bir may­
mun türünün anayurdudur (bak. Makİ). M a­
dagaskar’daki öbür yabanıl hayvanlar arasın­
da bukalem unlar, tim sahlar, değişik kuşlar ve
800 kadar kelebek türü bulunur. Ayrıca
kıyılarda adaya özgü balık türlerine rastlanır.
M adagaskar halkının yüzde 95’i ülkenin
yerlisidir. M adagaskarlılar’ın soyu uzun za­
man önce denizden gelerek A frikalılar’la
M A D A G A S K A R 'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 587.041 km 2.
NÜFUS: 10.917.000 (1988).
YÖNETİM: Bağımsız cum huriyet.
BAŞKENT: Antananarivo
DOĞAL YAPI: İç kesimde bir yayla, doğuda dar b ir kıyı
ovasıyla kıyıya paralel dağlar, batıda alçak yaylalar
ve ovalar yer alır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Kahve, pirinç, şeker, karanfil,
vanilya, et, hayvan postu, grafit, mika.
ÖNEMLİ KENTLER: Antananarivo, Tamatave, Majunga,
Fianarantsoa, Diego-Suarez, Tulear.
EĞİTİM: 6-14 yaşları arasındaki çocuklar için zorun­
ludur.
karışan Endonezyalılar’a dayanır. Ülkede
M adagaskar (Malgaş) dilinin çeşitli lehçeleri
konuşulur. Latin alfabesiyle yazılan M erina
lehçesi ülkenin resmi dilidir. Hem M adagas­
kar dili, hem Fransızca eğitim dilidir. Mada-
gaskarlılar’ın yarıya yakını Hıristiyan’dır. Ku­
zeybatıda ise küçük bir Müslüman azınlık
yaşar.
M adagaskar’da halkın çoğu çiftçilik ve hay­
vancılıkla geçinir. Başlıca tarım ürünleri pi­
rinç, şekerkamışı, çeşitli sebze ve meyveler ile
m anyok denen ve un haline getirilebilen bir
köktür. Yabancı ülkelere kahve, vanilya,
karanfil, tütün, şeker ve muz satılır. Ülkede
yetiştirilen büyükbaş hayvanların çoğunu ze-
bu denen hörgüçlü sığırlar oluşturur. M ada­
gaskarlIlar pamuk ve ipeği eğirip dokurlar.
Palmiye ağacının yapraklarından ve liflerin­
den hasır, sepet ve şapka yaparlar. Ülkede
çıkarılan minerallerin en önemlileri mika ve
Kom ofOlar
MOZAMBİI
M ozam bik
M ajunga
am atave
A NTANANARİVO
A n k a ra tra
D a ğ la rı
Fianarantsoa
MADAGASKAR
Tulear
HİNT OKYANUSU

Camera Press
M ad ag askar'ın başkenti A n ta n a n a riv o 'd a haftada b ir
kuru la n pazara 20 bind en fazla satıcı gelir.
grafittir. M adagaskar’ın başlıca sanayi ürünle­
ri şeker, sigara ve konserve ettir.
M adagaskar’da başlıca kentler karayolla-
rıyla birbirine bağlanmıştır. A danın kuzeyin­
deki Diego-Suarez dünyanın en iyi doğal
limanlarından biridir. Am a m erkezden uzak
olduğu için kullanışsızdır. Bu yüzden gemiler
genellikle doğudaki Tam atave limanını kulla­
nır. Bu liman demiryolu ile başkent Antana-
narivo’ya bağlanmıştır. Ülkenin ortalarında,
pirinç tarlalarının üzerinde yükselen bir sırtta
kurulu olan başkentin nüfusu 662.600’dür
(1985). Paris gibi başlıca batı kentleriyle
havayolu bağlantısı bulunan ülkenin uluslar­
arası havalimanı A ntananarivo’dadır. Ayrıca
ülkenin çeşitli bölgelerine uçakla gidilebilir.
Tarih
M adagaskar’a ayak bastığı bilinen ilk A vru­
palI, Portekizli kâşif Dias B artolom eu’nun
kardeşi Diogo D ias’tır (1500). Müslüman
A raplar ise daha 14. yüzyılda adanın kuzeyin­
de ticaret kolonileri kurmuştu. Portekizliler
MADALYA VE NİŞANLAR 307
17. yüzyılda adadaki Müslüman yerleşimlerini
yok etm ek için M adagaskar’a seferler yaptır
lar. D aha sonra başka Avrupa devletleri de
adaya ulaştı. 1700’lerde ada Avrupalı korsan­
ların sık sık yağmaladığı bir yer oldu. 18.
yüzyılda M adagaskar’da çok sayıda küçük
kabile krallığı bulunuyordu. 16. yüzyıl sonla­
rında kurulan M erina Krallığı 19. yüzyıl
başlarında M adagaskar’ın büyük bir bölüm ü­
nü eline geçirdi ve İngiltere’nin desteğiyle
M adagaskar Krallığı’na dönüştü. 1896’da
Fransa adayı bütünüyle egemenliği altına
aldı. 1960’ta bağımsızlığını kazanan M adagas­
kar, Fransa’yla siyasal ve ekonomik ilişkileri­
ni sürdürdü. 1976’dan sonra M adagaskar yö­
netimi batı ülkeleriyle ticareti sürdürdürür-
ken, sosyalist ülkelerle de yakın ilişkiler
kurdu.
MADALYA VE NİŞANLAR. Yüzyıllar bo­
yunca birçok ülke, savaşta ve barışta yararlık
gösteren yurttaşlarını madalya ya da nişanlar­
la onurlandırm ıştır. Ayrıca sanat, bilim, spor,
teknoloji ya da başka alanlardaki gelişmeleri
yüreklendirm ek için, bazı kuruluşlar bu alan­
lara önemli katkıda bulunan kişileri m adal­
yayla ödüllendirir.
Tarih boyunca, bazı önemli olayların ve
kişilerin anısını yaşatm ak için özel madalyalar
basılmıştır. Sikkelere ya da madeni paralara
benzeyen bu m adalyalar genellikle altından,
gümüşten ya da tunçtan yapılır ve üzerlerinde
o madalyayı bastıran yöneticinin bir portresi
bulunur. M akedonya Kralı Büyük İsken­
der’in, İÖ 326’d a Hint Kralı Poros’a karşı
kazandığı zaferin anısına bastırdığı madalya
bunların en eski örneklerinden biridir.
M adalyaların tasarımı ve yapımı başlı başı­
na bir sanattır. Hem güzellikleriyle insanı
etkileyen, hem de tarihsel değer taşıyan pek
çok madalya m üzelerde sergilenir ve m eraklı­
ların koleksiyonlarını süsler.
Nişanlar
Günüm üzde madalya ve nişan kavramları
birbirinin yerine kullanılabilecek kadar iç içe
geçmiştir. Oysa yeryüzünde krallıkların ve
yurttaşlar arasında soyluluğa dayanan sınıf
farklarının olduğu çağlarda nişanlar özellikle
bu ayrımı vurgulamak için yaratılmıştı. “Be­
308 MADALYA VE NİŞANLAR
V ictoria Haçı Dizbağı Nişanı
(İngiltere) (İngiltere)
Legion d 'h o n n e u r Savaş Haçı
(Fransa) (Fransa)
lirti, işaret” anlamındaki nişan sözcüğüyle ad­
landırılan bu tip m adalyalar eski geleneklerin
kalıntılarıdır ve bunu taşıyan kişinin özel bir
konumu olduğunu belirtir.
M etalden yapılan ve kabartm a baskı tekni­
ğiyle işlenen madalyaların yalınlığına karşılık
nişanlar genellikle elmas, pırlanta gibi değerli
taşlarla süslüdür. Bir olayın, bir zaferin ya da
başarının anısını yaşatan madalyalarda o ko^
nuyla ilgili simgesel gösterimler bulunduğu
halde nişanlarda genellikle bu tip ipuçları
yoktur. Bunun yerine, kişinin rütbesini ve
konumunu belirten özel işaretler eklenir.
Örneğin, madalyalarını takarak devlet tören­
lerine ya da resmi toplantılara katılan bazı
devlet adamlarının, subayların ve diplom atla­
rın göğüslerinde çaprazlamasına renkli kurde­
leler, boyunlarında da değerli taşlarla süslü
zarif zincirler bulunur. Bunlar o kişilerin
yüksek rütbeli olduklarını, soyluluk ya da
şövalyelik unvanı taşıdıklarını gösteren özel
nişanlardır. Sayısı genellikle sınırlandırılmış
olan bu nişanlar, devlete ya da hüküm dara
Ü stün H izm et
Kongre O nu r Madalyaları
Nişanı
(ABD)
(İngiltere)
D e m ir Haç Leopold Nişanı Lenin Nişanı Doğan Güneş
(Alm anya) (Belçika) (SSCB) Nişanı
(Japonya)
çok önemli hizmette bulunmuş kişilere ödül
olarak verilir. Hem en her ülkenin, en değerli
hizmetler karşılığında verilen belirli nişan ve
madalyaları, bunların da kendi içinde derece­
leri vardır.
Savaşta kişisel cesaretleriyle sivrilen subay­
lar ya da barışta ülkelerine hizmet eden kişiler
daha alt dereceden nişan ve madalyalarla
ödüllendirilir. Ayrıca birçok ülkede, uzun
yıllar başarıyla çalışmış ordu, polis ve kamu
görevlilerine de madalya verme geleneği yer­
leşmiştir.
Bir ülkenin üst düzeydeki bazı yöneticileri
birden fazla madalya ve nişanla ödüllendirile-
bilir. Bunların hangi öncelik sırasına göre ve
nereye takılacağını belirten çok kesin kurallar
vardır. Madalya takılmadığı zam anlar, ünifor­
m aların göğsüne, her madalya için belirlenmiş
özel renklerde madalya kurdeleleri takılır.
Tören ve toplantılara sivil giysileriyle katıl­
dıklarında da, hak ettikleri madalya ya da
nişanı simgeleyen bir rozeti ya da kurdeleyi
yakalarındaki düğme deliklerinde taşırlar.
 MADALYA VE NİŞANLAR 309

Osmanlı İm paratorluğu’nda askeri rütbele­

ri onurlandırm ak ve üstün hizmetleri ödüllen­
dirmek için verilen nişanların ilk örneği,
1831’de II. M ahm ud’un koyduğu İftihar Nişa-
nı’dır. Bunu, 1852’de A bdülm ecid’in çıkardı­
ğı Mecidi ve 1862’de Abdülaziz’in çıkardığı
Osmani nişanları izledi. II. Abdülhamid dö­
neminde hemen her devlet görevlisine bir
nişan verildiğinden bu ödül giderek önemini
yitirdi ve gözden düştü. II. M eşrutiyet ve
Cum huriyet dönem lerinde ise nişan verme
geleneği tümüyle kaldırıldı. Am a 1983’te çı­
karılan bir yasa, Devlet Nişanı, Cumhuriyet
Nişanı ve Liyakat Nişanı adıyla üç tip nişan
verilmesini öngörerek bu uygulamayı yeniden
başlattı.
A vrupa’da da, I. Dünya Savaşı’ndan sonra
krallıkların yıkılmasıyla, birçok ülkede yüzyıl­ M adalyalar (solda) N uri A kbayar,
lardır verilen büyük soyluluk ve ayrıcalık (sağda) E rkin E m iroğlu K oleksiyonu A n a Yayıncılık A rşivi

nişanlarının çoğu tarihe karıştı. Yalnız, Solda: 1890 ta rih li O sm anlı Liyâkat M adalyası.
Sağda: İstiklal M adalyası.
1802’de Napolyon'un koyduğu Legion d ’hon-
neur nişanı Fransa’da hâlâ varlığını sürdür­
m ektedir ve A vrupa’nın en değerli nişanların­ ler’ce takılan madalyaların taşınmasına izin
dan biridir. Erkek ya da kadın, Fransız ya da verildi. Ayrıca 1974’teki Kıbrıs Barış Harekâ-
yabancı, sivil ya da asker ayrımı gözetmeksi­ tı’na katılanlara da madalya dağıtıldı. 1983’te
zin herkes bu nişanla onurlandırılabilir. çıkarılan bir yasayla da Devlet Şeref M adal­
Krallık rejimini sürdüren İngiltere’de ise, yası, Devlet Övünç Madalyası ve Devlet
Kral III. Edw ard'ın 1348’de koyduğu Dizbağı Ü stün Hizmet Madalyası adıyla üç ayrı m a­
Nişanı bugün bile ülkenin sivil ve askeri dalya daha konuldu.
alandaki en büyük ödülüdür. İngiltere ve İngiliz Uluslar Topluluğu savaş
madalyalarının en değerlisi Victoria H açı’dır.
Cesaret ve Hizmet Madalyaları 1856’da Kraliçe Victoria dönem inde konulan
O sm anlılar’da, hizmet, başarı ya da yararlık bu m adalya, ilk kez Kırım Savaşı’nda çarpışan
gösterenler 18. yüzyıla kadar kaftan, sorguç, askerlere verildi. Üstün Hizmet Nişanı ise
kürk, kılıç gibi arm ağanlarla ödüllendirilirdi. savaştaki cesaret ve önderlikleri için yüksek
Tarihimizde ilk madalya, 1730’da konulan rütbeli subaylara verilir.
Ferahi Madalyası’dır. O tarihten Cumhuriyet A B D Kongresi’nin koyduğu ilk madalya,
dönemine kadar 59 madalya daha konuldu ve A m erikan Bağımsızlık Savaşı (1775-83) sıra­
I. Dünya Savaşı sırasında çıkarılan Harp sında Boston’u İngilizler’den kurtardığı için
Madalyası bunların sonuncusu oldu. George W ashington’a verilmişti. Bugün bu
1920’de kurulan Türkiye Büyük Millet ülkenin en büyük ödülü, ilk kez iç savaş
Meclisi, aynı yıl Kurtuluş Savaşı’na katılanla- (1861-65) sırasında verilmeye başlanan K on­
ra verilmek üzere İstiklal Madalyası konulma­ gre O nur Madalyası’dır.
sını kararlaştırdı. Bu, Türkiye Cum huriyeti’ Fransa’da savaş kahram anlarına Legion
nin ilk madalyasıdır. 1934’te çıkarılan başka d ’honneur nişanından başka Askeri Madalya
bir yasayla da İstiklal Madalyası dışındaki ile Savaş Haçı verilir.
bütün madalya ve nişanların takılması yasak­ E n tanınmış askeri madalyalardan biri A l­
landı, Yalnız savaş madalyaları bu yasaklama­ m anya’nın Dem ir Haç N işanfdır. İlk kez
nın dışında tutulmuştu. Nitekim 1950-53’teki 1813’te Prusya’da savaş kahram anlarını ödül­
Kore Savaşı’na katılanlara Birleşmiş Millet- lendirm ek amacıyla konm uştur. Dem irhaç
310 MADDE
1870-71’de Fransa-Prusya Savaşı'nda, I. ve II.
Dünya savaşları sırasında da verildi.
SSCB'deki en yüksek askeri ödül Altın
Yıldız M adalyası’dır. Bu madalyayı hak eden­
ler “Sovyetler Birliği Kahram anı" unvanını da
taşırlar. Devlete yapılan üstün hizmetler ise
Lenin Nişanı ile ödüllendirilir.
Öbür Madalyalar
Barış zamanında birçok ülke, özellikle güven­
lik güçleri ile itfaiyecileri üstün hizmetlerine
karşılık madalyayla ödüllendirir. Büyük kaza­
larda can kurtarm a gibi bireysel cesaret ör­
nekleri için de cesaret madalyası verilir.
Kanada Yüzüncü Yıl Madalyası (1967) gibi,
ulusal olayları anmak için hüküm etler tarafın­
dan çıkarılan m adalyalar da vardır.
Tarih boyunca birçok ülke önemli keşifleri
birer madalyayla ödüllendirmiştir. Bunun en
yakın örneklerinden biri ABD Kongresi’nin
astronotlara verdiği Uzay O nur M adalya­
sıdır.
Ü n iv e rs ite le r, b ilim , sa n a t ve e d e b iy a t d e r ­
n e k le ri de ö zel b a şa rı m a d a ly a la rı v e rir.
Ö rn e ğ in çeşitli d a lla rd a d a ğ ıtıla n N o b e l Ö d ü l­
le r in in a ra s ın d a , p a r a a rm a ğ a n ın ın yanı sıra
b ir a ltın m a d a ly a d a v a rd ır (bak. NOBEL ÖDÜL­
LERİ).
Spor dünyasında ise her dört yılda bir
düzenlenen Olimpiyat O yunları’nda kendi
dallarında birinci, ikinci ve üçüncü olan spor­
culara altın, gümüş ve bronz Olimpiyat m a­
dalyaları verilir (bak. OLİM PİYAT O Y U N L A R I).
MADDE. Evrendeki her şey, uzayda yer
kaplayan, bölünebilen, ağırlığı olan ve değişik
biçimlerde algılanabilen m addelerden oluşur.
M addenin, katı, sıvı ve gaz olarak adlandırı­
lan üç temel hali ya da durumu vardır (bak.
G A Z ; K A T I; S lV l).
Herhangi bir maddenin katı mı, sıvı mı,
yoksa gaz halinde mi bulunduğunu kolayca
söyleyebiliriz. Katiların, örneğin tuğlanın be­
lirli bir biçimi ve boyutu vardır. Yeterli
kuvvet uygulamadıkça bu durumdaki m adde­
nin biçimini ya da boyutlarını değiştiremeyiz.
Ayrıca katilar “pekişik” yapıdadır; yani katı
bir cismi oluşturan m oleküller (küçük parça­
cıklar) aralarında hiç boşluk kalmayacak bi­
çimde birbirlerine sıkıca bağlanmıştır. Bu
nedenle tuğlayı bir ucundan tutup kaldırabili­
riz. Sıvıların ise, katilardan farklı olarak
belirli bir biçimi yoktur; her sıvı, içine konul­
duğu kabın, örneğin bir bardağın ya da
şişenin biçimini alır. Buna karşılık katilar gibi
sıvıların da belirli bir boyutu, daha doğrusu
hacmi vardır; ama bu hacim içindeki parça­
cıklar katilardaki gibi birbirine yapışık değil­
dir. Oysa gazların ne belirli bir biçimi, ne de
belirli bir boyutu vardır. Molekülleri de sıvıla-
rınkinden daha seyrek ve gevşek yapıdadır.
Bu yüzden gazlar bulundukları yerin sınırları­
na kadar genleşir, yani yayılırlar. Örneğin
evdeki bir gaz kaçağı bir süre sonra odanın
her yanından fark edilebilir. Ö te yandan,
moleküller arasındaki boşluklar nedeniyle bü­
yük m iktardaki bir gazı küçük bir kabın içine
sıkıştırmak olanaklıdır.
Hal Değiştirme
H er m adde, çevre koşullarına bağlı olarak
katidan sıvıya, sıvıdan gaza dönüşerek her üç
halde de bulunabilir. A m a olağan sıcaklık ve
basınç gibi çevre koşullarında bir maddeyi
yalnızca katı, sıvı ya da gaz haliyle tanırız.
Bunun bilinen tek aykırı örneği sudur; çünkü,
olağan çevre sıcaklığında sıvı halde gördüğü­
müz su, buzdolabında donduğu zaman katı,
kaynayan çaydanlıkta buharlaştığı zaman da
gaz halinde karşımıza çıkar. Bir maddenin
çevresindeki sıcaklık ve basınç değiştiğinde
madde de hal değiştirerek bir durum dan
öbürüne geçebilir. Bunun nedeni, bir madde
ısındığı zaman moleküllerin hareketinin art­
masıdır. Katı bir m adde ısıtıldığında, mole­
külleri belirli bir düzen içinde birbirlerine
sıkıca tutunm uş oldukları halde hareket etm e­
ye çalışır. Am a aralarında boşluk olmadığın­
dan yapabilecekleri tek hareket bulundukları
yerde titreşm ektir. Isınan bir cisme dokunul­
duğunda duyulan sıcaklık m oleküllerin bu
hızlı titreşim inden kaynaklanır. M addeye da­
ha fazla ısı enerjisi verildiğinde, moleküller
bulundukları yerden koparak hareket edebilir
ve böylece katı eriyerek sıvı hale geçerken
biçimini de yitirir. Sıcaklık daha da artırıldı­
ğında moleküllerin hareketi iyice hızlanır ve
sonuçta sıvı kaynamaya başlar. A rtık mole­
küller hemen hemen serbest durum dadır.
(A yrıca bak. DONMA VE ERİME; ISI; MOLEKÜL.)
 MADDE 311

ısı ısı
KATI e rim e b u h a rla ş m a G AZ

1
J 'U c ./
/" /V a /> i l ı
fi * fi ^ \ \ A a
\

Soldan sağa: K atiların b e lirli b ir hacm i ve b iç im i v a rd ır; m o le k ü lle ri de ancak bu lu n d u kla rı yerde
titre ş e b ilir. K a tila r g ib i b e lirli b ir hacm i olan sıvılar ise b u lu n d u kla rı kabın b iç im in i alır ve
m o le k ü lle ri bu hacim için d e serbestçe hareket eder. Buna karşılık b e lirli b ir b iç im i o lm a ya n gazlar
g e n le ş e b ilir, sık ış tırıla b ilir ve m o le k ü lle ri her yana d a ğ ıla b ilir, lyo n la şm ış çok sıcak gazlara da
plazm a denir.

M adde ısındığında ya da soğuduğunda hal bon dioksit, ısıtıldığında süblimleşerek doğru­

değiştirirse de, bir halden öbürüne geçiş dan karbon dioksit gazına dönüşür.
sıcaklığı atm osfer basıncına bağlıdır. Bir sıvı­
nın üzerindeki basınç arttıkça, sıvının kayna­ Maddenin Dördüncü Hali
m a noktası da yükselir. Örneğin, üstü açık bir M adde hal değiştirerek katı, sıvı ya da gaza
kapta ancak 100°C’ye kadar ısıtılabilen su, dönüştüğünde atom lar hiçbir değişikliğe uğra­
sıkıca kapatılmış bir düdüklü tencerede çok maz. Am a bir gazın sıcaklığı sürekli artırılır­
daha yüksek sıcaklıklara ulaşabilir. Buna sa, belirli bir sıcaklığın üzerinde atom lar
karşılık, deniz düzeyinden yükseldikçe atm os­ parçalanır ve yüklü parçacıkları serbest kalır
fer basıncı düştüğü için yüksek bir dağın (bak. T emel P arçaciklar ). Bu durum da gazın
tepesinde suyun kaynam a sıcaklığı 100°C’nin özellikleri de değişir. Örneğin, çok iyi bir
çok altındadır. elektrik iletkeni olur ve m agnetik akım lardan
Katilardan çoğunun erime noktası ile sıvı­ etkilenmeye başlar. A m a bu yeni hale geçiş
lardan çoğunun donma noktası, basınç arttık­ sıcaklığı milyonlarca derece santigradı buldu­
ça yükselir; bu kuralın dışında kalan başlıca ğundan, gazları ısıtarak bu dönüşümü sağla­
m addeler buz ve sudur (bak. Buz). Bir gazı mak pek kolay değildir. Oysa G üneş’in ve
sıvı hale dönüştürm ek için hem soğutm ak, öbür yıldızların iç katm anlarındaki sıcaklık
hem de sıkıştırmak (basınç uygulamak) gere­ hep bu düzeyde olduğundan, yıldızlardaki
kir. Çünkü gazları çok düşük sıcaklıklara m addeler için bu dönüşüm olağandır. M adde­
kadar soğutmak oldukça güçtür; ama gaz nin işte bu dördüncü haline plazm a denir.
önce sıkıştırılıp sonra soğutulursa daha çabuk Çekirdek kaynaşması (füzyon) tepkim eleri de
sıvılaşır. Gazları sıvılaştırarak bir yerden bir plazma halindeki m addede gerçekleşir. (A yrı­
yere taşımak daha kolay olduğundan bu işlem ca bak. N ükleer E n er jî .)
sanayide çok uygulanır. Yalnız her gazın
kendine özgü bir “kritik sıcaklığı” vardır; bu Madde ve Fizik
sıcaklığın altına inmedikçe gaz ne kadar E v re n d e k i h e r şey m a d d e d e n o lu ştu ğ u n a g ö ­
sıkıştırılırsa sıkıştırılsın sıvılaşmaz. re , m a d d e n in çeşitli fizik y asalarıy la y ö n e tild i­
ğini sö y ley eb iliriz. B ü tü n m a d d e le r b irb irle ri­
Süblimleşme ni k ü tle ç e k im kuv v etiy le ç e k e rle r ve b ü tü n
Bir katiyı gaz haline dönüştürm ek için, genel­ m a d d e le r ey lem sizlik ilk esin e u y a rla r (bak.
likle önce eriterek sıvılaştırmak gerekir. Am a EYLEMSİZLİK). H e rh a n g i b ir cisim d ek i m a d d e
bazı durum larda katı m adde, aradaki bu sıvı m ik ta rın a o cism in k ü tle si d e n ir (bak. KÜTLE).
evreden geçmeksizin doğrudan gaz haline M addeye ilişkin çok önemli iki yasa vardır.
gelir; bu olaya süblim leşm e ya da uçunum Bunlardan ilkine göre, kapalı bir sistemde var
denir. Örneğin, “kuru buz” denen katı kar­ olan hiçbir m adde yok edilemez ve yoktan var
312 MADDE BAĞIMLILIĞI
edilemez. Kütlenin korunum u yasası adıy­
la bilinen bu ilkenin bilimsel temellerini ilk
kez Fransız kimyacı A ntoine Lavoisier or­
taya koym uştur (bak. Lavoisier , A ntoine -
LAURENT). Alm an asıllı büyük bilim adamı
A lbert E instein’ın biçimlendirdiği ikinci yasa­
ya göre de m adde ile enerji birbiriyle eşdeğer­
dedir (bak. E instein . A lbert).
A yrıca bak. ENERJİ.
MADDE BAĞIMLILIĞI bak. İ laç Bağimli
LIĞI.
MADDECİLİK. İnsanın içinde yaşadığı dün­
yayı anlama uğraşı olan felsefe daha ilk­
çağlardan başlayarak bilincin ne olduğunu,
nereden kaynaklandığını saptam aya; akıl ile
doğa, bilinç ile varlık arasındaki ilişkiyi ta ­
nımlamaya çalışmıştır. Aklın mı, doğanın mı
önce ortaya çıktığı, bilincin insan beyni dışın­
da var olup olamayacağı sorunu, çağdaş
felsefeyi de kapsam ak üzere bütün felsefenin
en tem el sorunu olmuştur. Filozoflar bu
sorulara verdikleri yanıtlara göre idealist ve
maddeci olarak iki ana ve birbirine zıt kampa
ayrılmışlardır.
İdealizm maddi dünyanın zihinsel dünyaya
bağlı olduğunu, zihnin ya da düşüncenin mad­
deden ayrı olarak var olduğunu öne sürer. Bu
felsefeyi benim seyenlere göre dünyayı tanım a
ve bilme olanağı yoktur. Algı, deney ve
bilimle doğruluğu soruşturulabilir ve bilinebi­
lir olanın “üzerinde” , “ötesinde” ya da “geri­
sinde” bilinemez bir alanın varlığını kabul
ederler (bak. İDEALİZM).
M addeci felsefe, gerçek dünyanın ve doğa­
nın, insandan önce var olduğunu savunur.
M adde, düşüncenin dışında ondan bağımsız
ve ondan önce var olmuştur. Sonsuz ve
sınırsız olan m adde yaratılamaz ve yok edile­
mez. Peki m adde nedir? İnsanı çok sayıda ve
çeşitli cisimler çevreler. Bunların bir bölümü
atom un en küçük parçacıklarından en büyük
uzay cisimlerine kadar cansızdır. Öbürleri ise
tek hücrelilerden en gelişkin ve karmaşık
yapıya sahip insana kadar olan canlılardır.
Bunların bazıları hemen yanımızda, bazıları
ise çok uzaktadır. Bazı m addeler çıplak gözle
görülebilir, ama bazılarını görmek için özel
araçlara gereksinim vardır. M addeci felsefeye
göre bu cisim ve olgular ne kadar farklı
nitelikte olursa olsun hepsi nesneldir (maddi)
ve insan zihninin dışındadır. Y erküre insan ve
canlı varlıklar ortaya çıkmadan milyonlarca
yıl önce var olmuştur. Buna göre zihin ve
bilinç, nesnel dünyanın uzun evriminden baş­
ka bir şey değildir. Bütün nesne ve olguların
kendilerine özgü ortak özellikleri zihnin dışın­
da nesnel gerçeklik olmaları ve onda yansıma­
larıdır. Böylece m adde tek bir nesneyi, her­
hangi bir süreci, bir grup olguyu değil gerçek
dünyayı, bütünü içinde kapsar.
İlkçağ Maddeciliği
M addecilik’in kökleri, varlığın tem elinde tan­
rısal bir eylem değil tek bir nesnel ilke, bir
“ilk m adde” olduğunu ileri süren ilkçağ İyon
düşüncesine kadar uzanır. Thales’e göre te­
mel öğe “su” A naksim enes’e göreyse “hava”
idi. Bu dönem maddeci düşüncenin önde
gelenlerinden H erakleitos ise ilk maddenin
sürekli bir hareket durum undaki “ateş” oldu­
ğunu öne sürüyordu. Bu düşünürler temel
öğenin kendiliğinden hareket ederek her şeyi
kendi bağrından yarattığına dayanıyordu. De-
m okritos ve Epikuros gibi düşünürler ise
D ünya’nın atom adını verdikleri çok küçük
maddesel parçacıkların birleşmesi sonunda
oluştuğunu varsayıyorlardı. Onlara göre sayı­
lan sonsuz olan atom lar, başı ve sonu belli
olmayan bir hareket halindedir. Yalnızca
küçüklük, büyüklük, biçim ve ağırlık bakı­
mından farklı olan atom ların uzayda birbirle-
riyle karşılaşıp kümeleşmeleriyle çeşitli öğeler
ve cisimler ortaya çıkar. Kaba ve ağır atom lar
ortada bir araya gelir ve toprağı oluşturur,
ince ve hızlı atom lar ise yukarıya itilerek
suyu, havayı, ateşi doğurur. Buna göre evren­
de m ekanik yasalar ve zorunluluk egemendir
ve var olan her şey Tanrı ya da başka bir
doğaüstü güç tarafından belirlenmiş bir amaç
söz konusu olmaksızın doğar.
Yeni Maddecilik
Ortaçağ boyunca kilisenin etkisiyle yadsınan
maddeci felsefe R önesans’la birlikte yeniden
canlandı. Bilim ve teknolojideki gelişmeler
maddeci felsefeyi geliştirirken, maddeci felse­
fe de bilim ve teknolojinin gelişmesinde etkili
oldu. Francis Bacon, Galileo Galilei, Thomas
 MADENCİLİK 313

H obbes, John Locke gibi düşünürler bu değişir. M addenin hareketi basit yer değiştir­
akımın öncüleriydiler. H obbes bilginin doğuş­ m eden, düşünceye kadar evrendeki tüm deği­
tan var olamayacağını, ancak deney ve göz­ şimleri ve süreçleri kapsar. Nicelik değişimler
lemlerle edinilebileceğini savundu. Locke’a belirli bir birikime ve yoğunluğa ulaştıktan
göre ise beş duyu aracılığıyla dış dünyadan sonra bir nitelik değişikliği yaratır. Değişmeyi
edinilen izlenimler olan duyum lar beyinde doğuran ise karşıtların çatışmasıdır. Karşıtlık­
oluşan maddesel hareketlerdi. Tüm bilgiler lar birbirinin dışında değildir. Bir arada ve bir
duyum lardan çıkıyordu. birlik oluşturacak biçimde bulunurlar. Değiş­
Bu dönemin maddeci düşünürleri yaşamın, menin tem elinde bu karşıtların bir arada
düşüncenin ve toplum un yasalarını fizik ya da bulunmasının doğurduğu çelişme vardır. Ç e­
m ekanik bilimin yöntem ve kavram larına lişme olmasaydı var olan her şey neyse öyle
başvurarak açıkladılar. “M ekanik maddeci­ kalır, hareket değişime değil ancak yinelen­
ler” adı verilen bu düşünürler dünyanın yal­ meye yol açardı. Oysa var olan her şeyde onu
nızca etkileşim içindeki m adde parçacıkların­ hem kendisi, hem de kendisinden başka bir
dan oluştuğunu düşünüyorlardı. H er parçacı­ şey olmaya iten güçler vardır. Böylece var
ğın öbürlerinden ayrı ve bağımsız bir varlığı olan her şey dışarıdan bir gücün etkisiyle değil
vardı. Bunlar dünyayı oluştururlardı. M eka­ içindeki çelişen güçlerin çatışmasıyla değişik­
nik olan bu etkileşimler yalnızca bir parçacı­ liğe uğrar (bak. E ngels , F riedrich ; M arx ,
ğın öbürü üzerindeki dışsal etkisiydi. Örneğin Ka rl ).
H obbes’un felsefesinde devlet bile dev bir
makine olarak gösteriliyordu. MADENCİLİK. Yerkabuğundaki minerallerin
Maddeci felsefe 19. yüzyılda Alm an düşü­ ve öbür ham m addelerin bulundukları kat­
nürü Ludwig Feuerbach’la en gelişkin düzeyi­ manlardan çıkarılarak değerlendirilmesine
ne ulaştı. Bu düşünür felsefenin yalnızca saf yönelik bütün işlemler madencilik adı altında
düşünce çerçevesinde kalmamasını, asıl göre­ toplanır. Yerkabuğundaki kayaçların yalnızca
vinin doğayı ve insanı incelemek olduğunu bir bölümünde işletme giderlerine değecek
ileri' sürdü. Doğa insanın dışında vardı. İnsan kadar bol m iktarda yararlı m ineral bulunur.
ise doğanın bir parçası, onun uzun gelişiminin Bu tür kayaçlara cevher ya da “m aden filizi”
bir ürünüydü. Bilinç doğayı yansıtıyordu ve denir. Bir cevherdeki yararlı mineral oranı,
insan maddeyi, doğayı duyumlarıyla algılı­ cevherin türüne bağlı olarak büyük ölçüde
yordu. değişir. Örneğin bir dem ir cevheri yüzde 20
ile yüzde 60 arasında demir içerebilirken, bir
Diyalektik Maddecilik altın cevheri kütlesinin ancak milyonda birkaç
Maddeci felsefe 19. yüzyılda Kari Marx ve birimi altındır. M aden m ühendislerinin başlı­
Friedrich Engels’le birlikte yeni bir boyut ca görevleri işletilmeye değecek cevherleri
kazandı. Bu iki düşünür maddenin ancak arayıp bulm ak, yerkabuğundaki cevheri çı-
hareket halinde var olabileceğini öne sürdü
ler. Diyalektik Maddecilik adını verdikleri AÇIK OCAK
öğretileri hareketi, değişikliklere, cisimlerin
evrimine, eskinin yeniyi doğurarak dönüşm e­
sine sıkı sıkıya bağlar. Diyalektik Maddeci-
lik’e göre evren hareket halinde m addedir.
Buna göre var olanların hepsi birbiri üzerinde
etkide bulunur. H er şey birbiriyle ilişki için­
dedir. Diyalektik maddeci yöntem hiçbir nes­
neyi tek başına ve soyutlayarak ele almaz.
Ö bür m addelerle ilişkisi içinde ve bir bütünün
parçası olarak ele alır. Gene Diyalektik Mad- Ao ldçık ocak iş le tm e c iliğ i ce vh e rin yüzeye çok yakın
u ğ u ye rle rd e u y g u la n a b ilir. M in e ra lle ri açığa
decilik’e göre hareket halindeki m adde bir çıkarm ak için önce üstü nde ki kayaç ya da to p ra k
durum dan öbürüne geçer ve sürekli olarak ö rtü sü kaldırılır.
314 MADENCİLİK
karm ak için bir maden işletmesi kurup işlet­
mek ve cevherdeki yararlı mineralleri yararsız
m addelerden ayırmak üzere cevheri işlemek
ya da zenginleştirmektir.
Maden Arama
Kömür ve fosfat gibi metal dışı cevherler
yerkabuğunda yatay olarak uzanan oldukça
düzenli yataklar oluşturur. Oysa metal cev­
herleri genellikle değişik kalınlıkta dam arlar
halindedir. Bu dam arlar yer yer doğrultusunu
değiştirse de hemen her zaman düşey olarak
yerkabuğunun derinliklerine doğru iner. Yal­
nız bazı yerlerde, boyutları birkaç kilometre
küpü bulan, düzensiz biçimli çok büyük kütle­
ler halinde demir ve bakır gibi metal cevherle­
rine rastlanır. Cevher damarları ve yatakları,
jeolojik çağlar boyunca rüzgârın, donun ve
yağmurun etkisinde kalmıştır. Bugün de sü­
rüp giden bu etkiyle cevherler aşınıp ufalanır;
kopan parçalar sel sularıyla ya da akarsularla
taşınır ve bunların ırmak vadilerinde çökel­
mesiyle yeni, yumuşak, alüvyonlu maden
yatakları oluşur.
Bir zam anlar, tek başlarına çalışarak elle­
rindeki basit aletlerle mineral çökellerinin
yerini bulmaya çalışan m aden arayıcıları var­
dı. Bu insanlar özellikle Güney Afrika, Kuzey
Am erika ve Avustralya’da birçok m aden ya­
tağı buldular. Am a bugün m aden aram a
çalışmaları jeokimyacılar, jeofizikçiler, jeo-
Sulu kazı yö n te m in d e , ö rn e ğ in altın içeren çakılları
kop arıp aşağı sü rü kle m e k için kayaç kütlesine
basınçlı su pü skü rtü lü r.
loğlar ve maden mühendisleri gibi uzm anlar­
dan oluşan ekiplerce yürütülür. Önce geniş
bir alanın havadan fotoğrafları çekilir; sonra
bu fotoğrafları inceleyen jeologlar tarafından
araştırm a yapılacak bölgeler belirlenir. H atta
son yıllarda jeologlar, Landsat ve Spot gibi
yapma uyduların gönderdiği fotoğrafları ince­
leyerek yeni maden yatakları buluyorlar (bak.
U y d u ).
M ıknatıslanma özelliği taşıyan demir ya da
nikel cevherleri genellikle magnetik alanlara
duyarlı bir aletle aranır. M agnetom etre denen
bu alet uçakta, helikopterde ya da otom obil­
de taşınabilir. Bazı metal cevherleri, çevrele­
rindeki kayaçlardan daha ağırdır, dolayısıyla
daha büyük bir kütleçekim kuvveti uygular.
Böyle bir çekim alanının varlığı çok duyarlı
bir teraziyle saptanarak cevhere ulaşılabilir.
Bazı cevherler de belirli elektriksel özellikle­
rinden ya da ses dalgalarını kendilerine özgü
bir hızla iletm elerinden yararlanarak buluna­
bilir. Radyoaktif cevherlerin varlığı ise Gei-
ger sayaçlarıyla saptanabilir (bak. RADYOAK­
TİFLİK).
Bir sonraki aşam ada, aranan mineralleri
içerme olasılığı bulunan kayaçlardan örnekler
toplanır. Eğer inceleme sonuçları bu olasılığı
doğrularsa, cevher kütlesinin çeşitli derinlik­
lerinden örnekler almak gerekir. Bunun için,
kesici elmas uç takılmış, içi boş bir çelik
çubukla sondaj delikleri açılır. Çubuğun için­
deki boşluğa dolan ve biçimi nedeniyle “ha­
vuç” ya da “karot” denen bu silindirik kayaç
örnekleri yüzeye çıkarılarak bütün ayrıntıla­
rıyla incelenir.
Cevherin aranan özelliklerde olduğu ve
işletilmeye değecek oranda mineral içerdiği
saptanırsa, bu kayacı yerkabuğunun derinlik­
lerinden çıkarmak için gerekli kazı işlemleri­
ne başlanabilir. Dünyadaki m aden işletmele­
rinin hemen hemen dörtte üçü yerüstündedir.
Açık İşletme
Dem ir cevherleri ve boksit (alüminyum cev­
heri) gibi bazı m ineraller açık ocak işletmeci­
liği denen yöntem lerle çıkarılır. Açık işletme
yöntem lerinin en basitlerinden biri, akarsu
yataklarında, göllerin dibinde ve haliçlerde
birikmiş ağır çökellerin içindeki minerallerin
ayrılmasıdır. Plaser denen bu çökeller, aşın-
 MADENCİLİK 315

Üstte: Bir bakır

m ad en ind eki açık ocağın
üst basam aklarında,
cevheri parçalam ak için
d in a m it p a tlatılıyor.
Y erind en kopan cevher
a lt basam aklara
in d iğ in d e kepçeli kazı
m a kin e le riyle alınır.
O rta da : Dev bir
m ağarada alçıtaşı (jips)
k ü tle le rin i parçalam ak
için p n ö m a tik çekiçler
kullan ılıyor.
Altta: Louisiana daki b ir
m adende, b ir p la tfo rm
üzerinde çalışan işçiler
kayatuzu çıkarıyorlar.

Üstte: A S A R C O Inc.
Ortada: United States G ypsum Co.
A ltta: Louisiana Tourist
D evelopm ent Corporation

ma sonucunda kayaçlardan kopan ve akarsu­

larla sürüklenerek alüvyonlu topraklara karı­
şan ağır mineralleri içerir. Altın ve kasiterit
(kalay cevheri) genellikle bu tip çökeller
halinde bulunur.
Bugün bazı ağır mineral çökellerinin işletil­
mesinde uygulanan yöntem ler, A B D ’deki
“altına hücum” günlerinde m aden arayıcıları­
nın buldukları tavayla yıkama tekniğinin ge­
liştirilmiş biçimlerinden başka bir şey değil­
dir. (Bu konuda daha ayrıntılı bilgi edinmek
için A LTIN maddesindeki Altın Madenciliği
bölümüne bakınız.)
Güneydoğu Asya ve N ijerya’da, akarsu ya
da göl diplerindeki kum ve çakılların arasına
karışmış olan alüvyonlu kalay cevherleri ta­
raklı kepçelerle toplanır. Bazen de açık ocak­
lardaki cevheri parçalam ak için üzerine çok
yüksek basınçlı su püskürtülür. A B D ’de,
Cornwall’daki kaolin yatakları ile Florida’da-
ki fosfat yataklarının işletilmesinde daha çok
sulu kazı denen bu yönteme başvurulur. .
Açık ocak işletmeciliği, cevherin görünecek
biçimde yüzeye çıktığı ya da yüzeyin hemen
altında bulunduğu yerlerde uygulanır. Bu tip
işletmelerde önce cevheri örten bütün toprak
örtüsü kaldırılır; sonra, TA ŞO C A Ğ I m adde­
sinde anlatıldığı gibi büyük cevher bloku
patlayıcılarla parçalanıp kepçeli kazı m akine­
leriyle kamyonlara ya da taşıyıcı bantlara
yüklenir (bak. KAZI MAKİNELERİ).
Açık işletmeler genellikle dev ölçektedir ve
316 MADENCİLİK
çalışmalar gözalabildiğine uzanan boş alan­
larda sürdürülür. Örneğin Avustralya’nın ba­
tısında demir cevheri çıkarılan koskoca bir
dağ kütlesi kazıla kazıla yok olmak üzeredir.
A B D ’nin U tâh eyaletindeki Bingham Kanyo­
nu bakır m adeninde ise işletme çalışmaları
nedeniyle genişliği 7 km2’yi aşan, derinliği de
neredeyse 800 metreyi bulan dev bir çukur
oluşmuştur.
Yeraltı Madenciliği
Yerkabuğunun derinliklerindeki cevher küt­
lesine, yüzeyden aşağıya doğru düşey olarak
inen kuyularla ya da giriş galerisi denen yatay
G ale rili işle tm e le rd e , cevheri kazıp alm ak için b ir
dağın yam acından içeri d o ğ ru uzanan ya ta y g a le rile r
açılır.
M u ğ la 'n ın Yatağan
ilçesindeki Eskihisar
yö re sin d e işletile n
k ö m ü r dam arı.
H a m d i M engi
tünellerle ulaşılır. Cevher fazla derinde değil­
se genellikle eğimli bir galeri açılır; ama
derinde olduğu zaman en uygun yöntem
düşey bir kuyu kazmaktır. Böyle bir maden
kuyusu, madencilerin ve donanım larının iste­
nilen derinliğe indirilebilmesini, ayrıca cevhe­
rin yüzeye çıkartabilm esini sağlayacak kadar
geniş olmalıdır. Kuyunun dibinden cevherin
içlerine doğru yatay galeriler açılır. Ayrıca
her galeri “bür” denen küçük-iniş çıkış kuyu­
larıyla bir üstündeki ve bir altındaki galeriye
bağlanır. Kazarak ya da patlayıcı kullanarak,
cevher kütlesinin içinde “ayak” denen bir
çalışma yeri açılır. Bu boşluk nedeniyle tava­
nın çökmesini önlemek için ağaç destekler
yerleştirilir ya da cevher kütlesinin bazı yerle­
rinde tabandan tavana kadar uzanan “topuk­
lar” bırakılır.
Cevherin parçalanarak alınmasına kazı de­
nir. Aslında bu işlemin kazmakla hiçbir ilgisi
yoktur. Önce pnöm atik m atkaplarla (basınçlı
havayla çalışan delicilerle) kütlenin içinde
delikler açılır; sonra bu deliklerin içine patla­
yıcı doldurulup ateşlenerek cevher parçalanır.
Parçalanan cevherin kazı yerinden alınıp
yüzeye çıkarılması için gerekli düzenlemeleri
yapmak m aden mühendislerinin başlıca gö­
revlerinden biridir. Bu görev giderek güçleşir,
çünkü cevher çıkarıldıkça kuyu ile ayak ara­
sındaki galeri uzunluğu artar. Cevherin kuyu­
ya ulaştırılabilmesi için belki 10 km boyunca

taşınması gerekir. Bu taşıma içinde genellikle
konveyör denen taşıyıcı bantlar ya da elek­
trikli, dizel m otorlu lokomotiflerle çekilen
vagonlar kullanılır. En sonunda kuyu dibine
yığılan cevher saniyede 12-15 m etre gibi
büyük bir hızla tırmanan asansörlerle yüzeye
çıkarılır.
Derin maden ocaklarının hemen hepsinde
iki kuyu vardır. Kuyuların birinden içeri
temiz hava girer; öbüründen de ocaktaki
kirlenmiş hava vantilatörlerle emilerek dışarı
atılır. Bu düzenleme ocağın hem havalandırıl­
masını, hem de soğutulmasını sağlar; çünkü
derine indikçe kayaçların sıcaklığı artacağın­
dan içerinin havası giderek ısınır.
Derinliği 3.000 metreyi aşan m aden ocakla­
rında kayaçların sıcaklığı 50°C’nin üstünde­
dir. Örneğin Güney A frika’da, Carletonville’
deki bir altın madeninin derinliği 3,7 kilom et­
reden fazladır ve galerilerdeki sıcaklık
55°C’ye ulaşmaktadır. Bu derinlikteki ocak­
larda havanın büyük soğutucularla soğutul­
ması gerekir.
Yüksek sıcaklık, yeraltı m adenlerinde çalı­
şanların karşı karşıya bulundukları tehlikeler­
den yalnızca biridir. İyi düzenlenmemiş bir
ocakta galerilerin çökmesi ve madencilerin
“göçük” altında kalması en ürkütücü tehlike­
KUYULU YERALTI KÖM ÜRÜN
V A G O N LA R A
İŞLETMESİ
Y Ü K LE N M E S İ
ASANSÖR
M O TO R U
M aden dam arına ya da yata ğına ulaşm ak için önce
dü şey b ir kuyu kazılır. S onra kuyu nu n çeşitli
d e rin lik le rin d e n ya ta y g a le rile r s ü rü lü r.
MADENCİLİK 317
lerin başında gelir. Bir başka endişe kaynağı
da zehirli ve yanıcı gazların, özellikle “grizu”
denen m etan gazının birikmesidir. Bu yüz­
den, Davy lambası olarak bilinen güvenlik
lambası, yeraltında çalışanların can güvenliği
açısından en büyük buluşlardan biri sayılır.
Alevini dışarı vermeyen bu lambayı 1815’te
İngiliz bilim adamı Sir Hum phry Davy geliş­
tirmişti (bak. D avy . Sir H umphry ). Davy lam ­
baları bugün bile birçok ocakta kullanılm ak­
tadır; ama artık madencilerin çoğu, tepesinde
elektrik ampulü bulunan koruyucu başlıklar
(miğferler) giyer. Zehirli gazların varlığı da
elektronik aygıtlarla saptanır.
Çeşitli m inerallerin ve öbür m addelerin
yeraltından çıkarılması için başka yöntem ler
de vardır. Örneğin, bildiğimiz sofra tuzu
(sodyum klorür) ve potas (potasyum karbo­
nat) çökellerini işletmek için üzerlerine
boruyla su püskürtülür. Tuzların erimesiyle
oluşan bu sulu çözelti yüzeye pom palanır ve
ısıtılarak buharlaştırılır. Böylece su buharı
ayrıldığında geriye yalnızca katı m ineraller
kalır. K ükürt de genellikle buna benzer bir
yöntemle elde edilir; yalnız bu işlemde su
yerine kızgın buhar kullanılır. Frasch yöntemi
denen bu işlemde, kızgın buharın etkisiyle
yeraltında eriyen kükürt yüzeye pom palana­
rak alınır.
Y e ra ltın d a n p e tro l ve d o ğ al gaz ç ık a rm a k
için u y g u lan an y ö n te m le r m ad en ciliğ in özel
bir a la n ıd ır. P e tro l ve d o ğ al gazın b u lu n d u ğ u
k a tm a n la ra u la şa b ilm e k için ç o k d e rin k u y u ­
ların açılm ası g e re k ir. (A yrıca bak. P etrol .)
Cevher İşleme
Ocaktan çıkarıldığı biçimiyle kullanılabilen
cevher sayısı pek azdır. Çoğu kez cevheri
satışa ve kullanıma hazır durum a getirmek
için özel işlemlerden geçirmek gerekir. Buna
cevher işleme ya da cevher zenginleştirme
denir. İlk yapılacak iş, bileşimindeki değişik
mineralleri birbirinden ayırmak için, kırma
makineleriyle ya da öğütücülerle cevheri par­
çalamaktır. D aha sonra mineraller, tane irili­
ği, biçim, renk, yoğunluk, mıknatıslık, kimya­
sal etkinlik gibi değişik özelliklerine dayana­
rak ayrı ayrı gruplandırılır.
Büyük bir cevher kütlesinin genellikle çok
az bir bölümü işe yaradığından, m aden işlet-
318 MADRAS
m elerinde çok bol m iktarda artık madde
birikir. Bu artıkların sağlığa ve çevreye zarar
vermeyecek biçimde yok edilmesine büyük
özen göstermek gerekir. Bunun en iyi çözü­
mü, artıkları yeniden m aden ocağına doldur­
maktır; ama her zaman buna olanak bulu­
namaz.
Köm ür madenciliği konusundaki bilgileri
K Ö M Ü R maddesinde bulabilirsiniz. Öbür
önemli metal ve m inerallerin elde edilmesi de
kendi m addelerinde anlatılmıştır.
MADRAS, H indistan’ın güneyinde, Tamil
Nadu (“Tamiller Ülkesi”) eyaletinin başken­
tidir. Bengal Körfezi’nde yer alan bu kentin
halkı, Kuzey H indistan’da yaşayanlardan
farklı bir dile ve kültüre sahip olan Tam iller’
dir. Bu halk genellikle Hindu dinindendir.
Tamil dilinde kentin adı Çennai’dir. Eyaletin
kuzeydoğusunda yer alan kent büyük yapay
limanıyla işlek bir liman kentidir. Hem en her
yerde Hindu tanrılarının heykellerinin yer
aldığı görkemli girişleriyle büyük Hindu tapı­
nakları görülür. Halkın başlıca geçim kaynağı
tarımdır. Pirinç, darı, pam uk, şekerkamışı ve
yerfıstığı yetiştirilir.
Hindistan Y anm adası’nın güneyi baharat,
değerli taşlar ve altın peşinde, olan Avrupalı-
lar’ın ilk ayak bastığı bölgedir. İngiliz Doğu
Hindistan Kumpanyası 1639’da burada bir
Bili B orders/The N ew Y o rk Times
G üney H in d ista n 'ın en b ü yü k kenti olan M ad ras'ın
işlek c ad de lerind en biri.
kale ve ticaret merkezi kurdu. Zam anla bölge
bir dokumacılık merkezi durum una geldi.
D aha sonra Hıristiyanlık’ı yaymak için gelen
misyonerler birçok insana okum a ve yazma
öğrettiler. 18. yüzyılda İngilizler ile Fransız-
lar, M adras’ı ele geçirmek için çarpıştılar.
Hindistan 1947’de bağımsızlığına kavuştuğu
zaman İngilizler’in M adras’taki egemenlikleri
yaklaşık 200 yılı bulmuştu.
Otom obil, elektrikli m akine, kauçuk ve
gübre fabrikaları bulunan kentte bir de rafi­
neri vardır. M adras Hindistan’ın en gelişkin
eğitim m erkezlerinden biridir. 1857’de kurul­
muş olan M adras Üniversitesi’nden başka çok
sayıda kültür ve sanat kuruluşunu barındırır.
Nüfusu 3.276.622 (1981) olan M adras, H in­
distan’ın dördüncü büyük kentidir.
MADRİD. 1561’de Kral II. Felipe, İspanya’
nın merkezinde bulunduğu için M adrid’i baş­
kent yapmayı uygun buldu. Denizden 635
m etre yükseklikte, çıplak, kumlu bir yayla
üzerinde kurulu olan M adrid, A vrupa’nın en
yüksek başkentlerinden biridir. Yazın güne­
şin yakıcı ve bunaltıcı sıcağına, kışın ise karlı
dağlardan esen dondurucu rüzgârlara açıktır.
İlkbahar ve sonbaharda ise iklim yumuşaktır.
Ülkenin bu bölgesi tarım ve hayvancılığa
elverişli olmadığından, M adrid’e yiyecek
uzak kıyı kentlerinden gelir.
M ağazaları ve gökdelenleriyle ünlü Gran
Via (Büyük Cadde), yoksul görünümlü bir
kesimden geçerek, M anzanares Irm ağı’na
ulaşır. Kentin daha yeni bölümündeki 10
büyük cadde, Puerta del Sol’den (Güneş
Kapısı) yelpaze gibi yayılır. Bu kesimdeki
yapılar, bakımlı bahçeler, parklar ve alanlarla
birbirinden ayrılmıştır. Kentin en güzel cad­
desi Paseo del Prado, içinde bahçeler, havuz­
lar, çeşmeler ve bir hayvanat bahçesi bulunan
Retiro Parkı boyunca uzanır. Park ile Paseo
del Prado arasında dünyaca ünlü Prado M ü­
zesi vardır. Bu müzede bulunan yapıtlar
arasında İspanya krallarının 15. yüzyıldan
başlayarak topladıkları, Francisco de Goya ve
Diego Velazquez gibi ünlü İspanyol ressamla­
rının tabloları da sergilenmektedir.
Ulusal K ütüphane M adrid’in en ünlü yapı-
larındandır. Burada her yıl bir kitap fuarı
açılır. İspanya İç Savaşı (1936-39) sırasında
 MAGNA CARTA 319

ya’da, İngiltere’de ve Felem enk ülkelerinde

yaygınlaşarak evlerde iki ya da üç sesli olarak
sık sık söylenmeye başlandı. Madrigallerin
gelişip yaygınlaşmasını sağlayan besteciler,
İtalya’da Costanza Festa, A driaan W illaert,
İngiltere’de William Byrd ve Thomas Weel-
kes’dir. 1588’de İngiliz Nicholas Yonge İtal­
yan madrigallerini Musica Transalpina (“Alp-
ötesinin Müziği”) adıyla İngilizce olarak
yayımladı. Dönem in ünlü bestecileri yazdık­
ları parçalarla o yıllarda çok tutulan bu müzik
türünün gelişmesine katkıda bulundular.
M adrigaller daha çok doğayı, aşkı ve ölümü
konu alırdı. 16. yüzyıl madrigalleri edebiyat
değeri olan şiirlerden oluşuyordu. Besteciler
o dönemde Francesco Petrarca ve Giovanni
Boccaccio’nun şiirlerini bestelediler. İtalyan
ZEFA besteci A ndrea Gabrieli, madrigallerin çok­
İçinde kayıkla gezilen b ir g ö lcü k bu lu n a n Retiro sesli korolarla söylendiği Venedik üslubunu
Parkı, 19. yüzyıld an kalm a ya p ıla rd a n oluşan yarattı.
çevresiyle, M a d rid 'in g ö rü lm e y e değer
ye rle rin d ö n d ir.
Madrigaller 17. yüzyıl başlarında İtalya’da
son parlak dönemini yaşadı. İtalyan besteci
Claudio M onteverdi’nin renkli ve canlı madri-
şiddetli çarpışmalara sahne olan kent, bom ­ gallerden oluşan sekiz madrigal derlemesi
bardım anlardan ciddi hasar gördü. Yıkılan vardır (bak. MONTEVERDİ, CLAUDİO). Besteci­
yapılar arasında bulunan üniversite, öbür nin sololara ağırlık verdiği madrigallerinden
tarihsel yapılarla birlikte, daha sonra onarıldı. en tanınmış olanı II com battim ento di Tancre-
M adrid’deki çağdaş gelişmeler arasında di e C lorinda ’dır (“Tancredi ile Clorinda’nın
M anzanares Irmağı kıyılarındaki bataklıkla­ Savaşı”).
rın kurutulup düşük gelirli halk için çok
sayıda konutun, kenti kuşatan bir çevre yolu­ MAGALHÂES, Fernâo de bak. M a c e lla n .
nun, güzel bir anayolla kente bağlanan Bara-
jas Havalim am ’mn yapılması sayılabilir. İs- M AGNA CARTA ya da Büyük Berat, H azi­
panya’nın kara ve demiryollarının merkezi ran 1215’te İngiltere’de Kral John’un bazı
M adrid’dir. Kentte yaygın bir m etro ağı baron ve piskoposların baskısıyla onayladığı
vardır. Kent ekonomisi bankacılık, sigortacı­ ve uyruklarına tanıdığı haklara ilişkin yazılı
lık ve turizme dayanır. Basım sanayisinin çok belgedir.
gelişkin olduğu M adrid’de başlıca sanayi Kral John, 1199’da kral olur olmaz, o
ürünleri uçak, otomobil, kamyon, makine, dönemde Fransa’nın İngiliz egemenliğinde
elektrikli ve elektronik araç gereçler, optik bulunan Normandiya topraklarını elinde tu ta­
eşyadır. bilmek için çok masraflı bir savaşa girmek
Nüfusu 3.053.101’dir (1986). zorunda kaldı. 1204’e kadar bu toprakların
büyük bölümünü yitiren John, bütün saltanat
MADRIGAL, insan sesi için yazılmış, çalgısız dönemi boyunca yitirdiklerini geri almaya
söylenen dindışı konulu bir oda müziği türü­ çalıştıysa da başarılı olamadı. Bu savaşlar için
dür. Madrigal ilk kez 14. yüzyılda İtalya'da, gereken parayı halktan ve soylulardan ek
aile toplantılarında birlikte şarkı söyleme vergiler alarak topladı. Ayrıca 1208-13 arasın­
geleneğinden doğdu. da Papa III. Innocentius ile çekişmesi ve
15. yüzyılda unutulur gibi olduysa da 16. kiliseyi ağır biçimde vergilendirmesi de din
yüzyılda yeniden canlandı. Zam anla Alman- adamlarını kızdırdı. O dönemde İngiltere’de
320 MAGNA CARTA
bütün topraklar kralın malı sayılır, kral ba­
ronlara toprakların kullanma hakkını belirli
ödem eler ve hizmetler karşılığında verirdi
(bak. F E O D A L İZ M ).
Bu ödem eler ve hizmetler ile kralın ve
soyluların karşılıklı hakları ve görevleri John
tahta çıkmadan uzun bir süre önce gelenek­
lerle saptanmıştı. John’dan önce de bazı
krallar krallık beratları gibi yazılı belgeler
yayımlamışlardı, ama bu haklar çoğunlukla
yazıya dökülmez, kuşaktan kuşağa aktarılırdı.
John, yetkisini aşarak baronlarından daha
fazla para ve hizmet istiyordu. Feodal yasala­
ra göre kral, yetişkin mirasçısı olmayan ba­
ronların topraklarının vasisi sayılırdı. John,
vasisi olduğu topraklardaki ağaçları keserek,
mısır tohum larını, sığırları ve tarım araçlarını
satarak da soyluları kızdırdı.
Bu uygulamaların yarattığı hoşnutsuzluk
baronların başkaldırmasına neden oldu ve
John’a “alışık oldukları eski özgürlüklerini”
geri vermesi için baskı yapmaya karar verdi­
ler. 1215’te Canterbury Başpiskoposu Step-
hen Langton önderliğinde bir araya gelen
baronlar kendi sorunlarının yanı sıra kilise­
nin, daha küçük feodal beylerin, kent halkı­
nın ve hatta köylülerin sorunlarını da içeren
istekleri bir belge biçiminde düzenlediler. Bu
belge, 15 Haziran 1215’te, Staines ile W indsor
arasında, Tham es Irmağı kıyılarında yer alan
Runnym ede’de John’a sunuldu. Bir iç savaş
çıkmasından korkan kral, istekleri kabul etti
Kral m ü h rü n ü taşıyan b ir
M agna Carta kopyası. Bu
b e lg enin İn g ilte re 'd e ve
daha sonra dü nya nın
İngilizce konuşulan ö b ü r
b ö lg e le rin d e anayasal
y ö n e tim le rin kuru lm asın da
ö n e m li b ir ye ri vardır.
M ansell Collection
ve anlaştıklarını göstermek için mührüyle
damgaladı (bak. MÜHÜR). D aha sonra bu
belge, kral tarafından Magna Carta denen
krallık beratı olarak yazdırıldı. Berat, kopya­
landı ve kontluklara dağıtıldı. Bu kopyaların
dördü günümüze kadar ulaşmıştır. Bunların
ikisi British M useum ’da, öbür ikisi ise Lincoln
ve Salisbury katedrallerinde bulunmaktadır.
63 m addeden oluşan Magna C arta’nın içeri­
ği kralın, kilise ve uyrukları karşısındaki hak
ve yetkilerinin sınırını belirler. Bu belgeyle,
.feodal beylere tanınan hakların yanında,
kentlerde özellikle L ondra’da yaşayan halka
ve tüccarlara da bazı haklar verilmiştir. Ayrı­
ca, hukuk ve yargı alanında düzenlem eler ile
krallık orm anlarına ilişkin yasaların yumuşa­
tılması konusunda hüküm ler de yer alır.
Magna C arta’nın sonunda, baronlardan olu­
şan bir kurula, bu beratı uygulamayan krala
karşı çıkma ve onu zorlama hakkı tanınır.
John, verdiği sözleri tutm adı ve baronların
kendi aralarındaki tartışm alar yüzünden Mag­
na C arta amacına ulaşamadı. Am a, bir kralı­
nın ülkeyi istediği gibi yönetemeyeceğini açık­
ça belirten bu beratın İngiliz tarihinde çok
büyük etkisi oldu. Kral, ülkeyi yasalara uygun
olarak yönetm ek zorundaydı. Eğer yasalara
uymazsa halkın krala karşı zor kullanma
hakkı vardı.
Kral John’un ölümünden sonra, oğlu III.
Henry tarafından da onaylanan Magna Carta,
daha sonra anayasal bir yönetim için m ücade­

le e d e n İn g iliz le r’e ışık tu tm u ş tu r (bak. SİYA­
SAL VE Y erel YÖNETİM). B u b elge İngiliz ta rih i
b o y u n c a k ra lla r, y a sa la ra u y m a d ık la rı z a m a n
te k r a r te k r a r g ü n d e m e g etirilm iş ve b irç o k
k ra la o n a y la tılm ıştır.
Magna Carta, çağının çok ilerisinde bir bel­
gedir. Özellikle insan haklarına, Am erikan
Bağımsızlık Bildirgesi (1776) ile Fransız Dev-
rimi’nin İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ne
(1789) öncülük ettiğine inanılm aktadır (bak.
İNSAN H aklari). 63 maddelik bu beratın ilginç
maddeleri arasında şunlar sayılabilir.
* Kral yasal ödentiler dışında, kiliseye ve
doğrudan krala bağlı feodal beylere danış­
madan ek bir vergi toplamayacaktır.
* Kralın hiçbir görevlisi, başkalarının malı­
na, bedelini ödem eden el koymayacaktır.
* Yasaların gerektirdiği durum lar dışında,
“hiçbir özgür kişi... tutuklanam az, hapse
atılamaz, mallarından ve yasal haklarından
yoksun bırakılamaz, sürgüne gönderilemez
ya da hiçbir biçimde zarara uğratılam az...”
* Hak ve adalet satılamaz ve bunlara engel
olunamaz.
* Savaş dönemi dışında herkes krallığı
“serbestçe ve güvenlik içinde” terk edebilir
ve geri dönebilir.
MAGNETİK KUTUPLAR. Bir magnetik pu­
sulanın iğnesi, Dünya’nın neresinde olursa
olsun her zaman kuzey-güney doğrultusunu
gösterir. İğnenin kuzeye bakan ucunun gös­
terdiği noktaya kuzey magnetik kutbu, güne­
ye bakan ucunun gösterdiği noktaya da güney
magnetik kutbu denir. Aslında D ünya’nın
gerçek Kuzey ve Güney Kutup noktaları tam
olarak pusula iğnesinin gösterdiği yerde değil­
dir; yani magnetik kutuplar ile coğrafi kutup­
lar çakışmaz.
Kuzey magnetik kutbunun bugünkü yeri,
Kuzey Buz Denizi'ndeki Sverdrup A d a la rın ­
dan Ellef Ringnes A dasfnm güneyindedir.
Güney magnetik kutbu ise günümüzde A n­
tarktika’daki Adelie Kıyısı’nın biraz açığında
yer alır. Magnetik kutupların yeri yavaş yavaş
değişmektedir.
1600 gibi oldukça eski bir tarihte İngiliz
bilim adamı William Gilbert (1544-1603),
Dünya'nın dev bir mıknatısa benzediğini ve
MAGNETİZMA 321
B ir p u sulanın iğnesi gerçek kuzeyi de ğil kuzey
m a g n e tik kutb unu gö sterir.
kutuplarından birinin Kuzey Kutup Bölge­
si’nde, öbürünün Güney Kutup Bölgesi’nde
(A ntarktika’da) bulunduğunu göstermişti.
Kuzey magnetik kutbuna ilk kez 1831’de
İngiliz kâşif James Clark Ross (1800-62)
ulaştı. O zamanlar kuzey magnetik kutbu çok
daha aşağıda, K anada’nm kuzeyindeki Boot-
hia Yarım adası’nda bulunuyordu. Ross son­
radan 1839-43 yılları arasında düzenlediği
A ntarktika keşif gezisinde güney magnetik
kutbuna ulaşmayı denedi. Bunu başaramadı
ama gözlemlerine dayanarak kutup noktası­
nın yerini oldukça doğru saptadı. Güney
m agnetik kutbuna ancak 1909’da, İngiliz kâşif
Ernest Shackleton'ın düzenlediği A ntarktika
keşif gezisi sırasında ulaşılabildi.
Magnetik pusula'iğnesinin gösterdiği doğ­
rultu ile gerçek kuzey arasında kalan açıya
m agnetik sapma denir ve bu açının değeri
Dünya üzerinde bulunulan yere göre değişir.
A yrıca bak. DÜNYA.
MAGNETİZMA ya da manyetizma sözcüğü
mıknatısları ve magnetik alanları tanımlamak
için kullanılan bir terimdir. Bu terimin köke­
ni, Türkiye'de Aydın yakınlarında kurulmuş
olan ve magnetit (mıknatıstaşı) mineralinin
ilk bulunduğu yer olarak tanınan antik Mag-
nesia kentine dayanır. Dem ir oksit yapısında­
ki magnetit doğal mıknatıstır. Oysa kullandı­
322 MAGNETİZMA
ğımız mıknatısların çoğu, sonradan kalıcı
mıknatıslık özelliği kazandırılmış çeşitli ala­
şımlardan yapılır. Eski Yunanlılar, bir mag-
netit kütlesinin demir parçalarını çektiğini,
hatta kaldırabildiğini biliyorlardı. Am a mık­
natısların demiri ya da bazı metalleri çekmek­
ten başka önemli özellikleri de vardır. Eğer
bir demir ya da çelik parçası art arda birkaç
kez bir mıknatısa hep aynı yönde sürtülürse,
sonunda bu parça da mıknatıslanır, yani bir
mıknatıs haline gelir. Mıknatısların bir başka
özelliği de kutup'laım m olmasıdır; bunlar
mıknatıslık özelliğinin en güçlü olduğu nokta­
lardır. Düz çubuk biçimindeki bir mıknatıs
demir tozuna batırılıp çıkarılacak olursa, de­
mir tozunun mıknatısın uçlarına yapıştığı,
çubuğun ortasında hiç toz toplanmadığı görü­
lür. İşte bu uçlar çubuk mıknatısın kutupları­
dır. M ıknatısların çok önemli özelliklerinden
biri de, serbestçe dönebilecek biçimde asıl­
dıklarında ya da bir sıvının üzerinde yüzdürül-
düklerinde her zaman kuzey-güney doğrultu­
sunu göstermeleridir. (A yrıca bak. PUSULA.)
Serbestçe dönebilecek biçimde asılmış iki
mıknatıs birbirine yaklaştırılırsa, kuzeyi gös­
teren kutupları (kısaca “kuzey kutupları”)
birbirinden uzaklaşır ve her birinin kuzey
kutbu öbürünün güney kutbuna yaklaşacak
biçimde döner. Fizikte bu olguyu tanımlamak
için “karşıt kutuplar birbirini çeker, benzer
Chicago Natural H istory M useum
M ıknatıstaşı olara k da b ilin e n m a g n e tit, doğal
m ıknatıslık ö ze lliği taşıyan b ir d e m ir ce vh e rid ir. Bu
m in e ra l çiv ile ri ve d e m ird e n ya da çelikten yap ılm ış
her şeyi kendine çeker.
kutuplar birbirini iter” denir. Mıknatısların
ilginç bir özelliği daha vardır: Bir mıknatıs
parçalara ayrıldığında, bu parçalardan her
biri kuzey ve güney kutupları olan küçük bir
mıknatıs haline gelir.
Kraliçe I. Elizabeth’in saray hekimi olan
İngiliz bilim adamı William G ilbert, 1600’de
yazdığı bir kitapta D ünya’nın dev bir mıknatıs
olduğunu, kutuplarının da kuzey ve güney
uçlarda bulunduğunu öne sürmüştü. D ünya’
nın magnetik kutuplarının gerçek (coğrafi)
Kuzey ve Güney Kutup noktalarıyla aynı
yerde olmaması dışında bu savı tümüyle
doğruydu (bak. MAGNETİK KUTUPLAR).
Magnetik Alanlar
Bir defter yaprağı bir çubuk mıknatısın üzeri­
ne yerleştirilir ve yüzeyine demir tozu serpilir-
se, bu tozlar çizgiler halinde dizilerek özel bir
dağılım deseni oluşturur. “Kuvvet çizgileri”
denen ve hiçbir zaman birbirini kesmeyen bu
çizgilerin herhangi bir noktadaki doğrultusu,
uygulanan magnetik kuvvetin doğrultusunu
gösterir. Eğer kâğıdın üstüne küçük bir mag­
netik pusula yerleştirilirse, pusulanın iğnesi
de altındaki kuvvet çizgisiyle aynı doğrultuya
yönelir. Kuvvet çizgileri arasındaki uzaklığa
bakılarak magnetik kuvvetin büyüklüğü anla­
şılabilir; çizgilerin sık ve birbirine yakın oldu­
ğu yerde magnetik kuvvet daha güçlüdür.
Kuvvet çizgilerinin geçtiği bölgenin tümüne
“magnetik alan” denir. Kâğıdın üstüne yumu­
şak (katışıksız) bir demir parçası konulursa,
çevresindeki kuvvet çizgileri sanki bu demirin
içinden geçiyormuş gibi bir araya toplanır.
Çünkü kuvvet çizgilerinin demirden geçmesi
havadan geçmesinden çok daha kolaydır. Bu
nedenle, bazı duyarlı aygıtları magnetik etki­
den korumak için yumuşak dem irden para­
vanlar kullanılır.
Magnetizma ve Elektrik
Yukarıda anlatılan bütün magnetizma olayla­
rı bir magnetit parçasıyla da gözlemlenebilir­
di. Am a bu demir minerali bugün mıknatıs
olarak hiç kullanılmaz. Geçen yüzyıla kadar,
mıknatıs yapmak için bir demir ya da çelik
parçası magnetite sürtülerek mıknatıslanırdı.
1820’de DanimarkalI fizikçi H ans Christian
Ö rsted, bir rastlantı sonucunda, serbestçe

asılmış mıknatıslı bir iğnenin, içinden elektrik
akımı geçen bir tele yaklaştırıldığında sallan­
dığını gördü. Magnetizma ile elektrik arasın­
da bir ilişki olduğunu gösteren bu olay elek­
trom ıknatısların çıkış noktası oldu (bak. ELEK­
TROMIKNATIS). Bir demir ya da çelik çubuğun
çevresine iletken tel sarılıp, telin uçlarını bir
pile bağlayarak elektrom ıknatıs yapılabilir.
Telden elektrik akımı geçirildiğinde demir ya
da çelik çubuk mıknatıslık özelliği kazanır.
Bu mıknatısın gücü, tel bobindeki sarım
sayısına ve bobinden geçen elektrik akımı
m iktarına bağlıdır.
Elektrom ıknatısta çekirdek olarak sert çe­
likten bir çubuk kullanılırsa, elektrik akımı
kesildikten sonra da çubuk mıknatıslığını
korur; ama, yumuşak dem irden yapılmış çe­
kirdekler akım kesilir kesilmez bu özelliğini
yitirir. Bu nedenle, elektrom ıknatıs olmayan
bildiğimiz kalıcı m ıknatıslar ya sert çelikten
ya da kalıcı mıknatıslanma özelliği taşıyan
başka alaşımlardan yapılır. Bu alaşımlardan
biri, kobalt, nikel, alüminyum ve bakırdan
oluşan alniko' dur. Kalıcı mıknatıslar, m anye­
to denen küçük elektrik üreteçlerinin temel
öğesidir; hızla döndüğünde yüksek gerilimli
elektrik akımı üreterek kıvılcım oluşturan
m anyetolar, bazı benzin m otorlarında ateşle­
meyi sağlamak için indükleme bobinlerinin
yerine kullanılır. (A yrıca bak. İ çten Y anmali
M o to r .)
Magnetizma olayının temelini açıklamak
için bir çubuk mıknatısı ele alalım. Bu mıkna­
tısın her molekülü minicik bir mıknatıstır;
ama bu m oleküller mıknatısın içinde rastgele
yönlenmiş olduğundan hepsi birbirinin mag­
netik etkisini yok eder. Oysa çubuk mıknatıs­
landığında m oleküller tıpkı geçit törenlerin­
deki askerler gibi sıraya dizildiğinden birinin
MAGNEZYUM 323
B ir ç iv in in çevresine
iletken tel sarıp uçlarını bir
p ile ba ğlayara k ba sit b ir
elektrom ıkna tıs
ya p a b ilirsin iz. Eğer iki pil
kullanırsanız
elektom ıkna tısınız daha
gü çlü olacaktır.
kuzey kutbu öbürünün güney kutbuna döner.
Böylece bütün m oleküllerin magnetik etkisi
birbirine ekleneceğinden, çelik çubuk güçlü
bir mıknatısa dönüşür. Eğer bu çubuk çekiçle
dövülür ya da iyice ısıtılırsa, moleküllerin
düzeni yeniden bozulacağı için çelik çubuk da
mıknatıslığını yitirir. Bilim adamları D ünya’
nın magnetik alanının yaklaşık yüzde 90’ının,
bol demir içeren yerçekirdeğindeki elektrik
akımlarından kaynaklandığını düşünüyorlar.
M AGNEZYUM , gümüş beyazlığında bir m e­
taldir ve genellikle alaşım maddesi olarak,
yani başka metallerle karıştırılarak kullanılır.
Kimyasal simgesi Mg, atom numarası 12,
atom ağırlığı 24,312 olan bu elem ent en hafif
m etallerden biridir ve bu özelliğiyle önem
kazanmıştır. Toz halindeki magnezyum ko­
layca tutuşur ve parlak bir alevle yanar.
İngiliz kimyacı Sir Hum phry Davy 1808’de
magnezyumu bileşiklerinden ayırarak ele­
m ent halinde elde etmişti (bak. D avy , Sir
H umphry ). A m a elem entin katışıksız halde
elde edilebilmesi için aradan 20 yıl daha
geçmesi gerekti. Magnezyumun sanayi çapın­
da üretimini ise ancak 20. yüzyılda Alm anlar
başlattılar.
Yerkabuğunun yaklaşık yüzde 2’sini oluştu­
ran magnezyum, D ünya’da en bol bulunan
elem entler arasında sekizinci sırayı alır. Am a,
başka m addelerle çok kolay tepkimeye girdiği
(birleştiği) için doğada katışıksız halde bulun­
maz. Başta dolomit (bütünüyle dolomitten
oluşmuş sıradağlara rastlanır), magnezit ve
karnalit olmak üzere pek çok mineralin yapı­
sında magnezyum vardır. Ayrıca deniz suyun­
dan ve doğal tuzlu su kaynaklarından da
magnezyum elde edilebilir. Magnezyum, bit­
kilerdeki yeşil klorofil pigmentinin (renk veri-
324 MAGRİPLİLER

de magnezyum ve alüminyum levhacıklar

vardır. Havai fişekler ile işaret fişeklerinde de
magnezyum tozu kullanılır.
Magnezyum tuzları (magnezyumun başka
m addelerle oluşturduğu kimyasal bileşikler)
birçok ilacın hammaddesidir. Örneğin, kabız­
lığa karşı kullanılan İngiliz tuzu ya da Epsom
tuzu ilk kez 1695’te İngiltere’nin Surrey ilin­
deki Epsom ’da bulunan bir magnezyum sülfat
bileşiğidir. Magnezyum hidroksit yapısındaki
magnezya sütü, sindirim bozukluklarına ve
mide ekşimesine karşı kullanılır. Magnezyum
Science P hoto Library oksit ile magnezyum klorürden oluşan bir
M agnezyum m etali çok parlak b ir alevle yanar. Bu macun, donduğunda beyaz bir kütle halinde
yüzden eskiden fo to ğ ra f m akinesi flaşlarınd a
kullan ılırdı. katılaştığı için diş hekimliğinde dolgu maddesi
olarak kullanılır. Sanayi fırınlarının içine dö­
ci maddenin) bileşenlerinden biridir ve bütün şenen ateşe dayanıklı tuğlalar da magnezyum
canlılardaki yaşamsal süreçler için gereklidir. oksitten yapılır. Ayrıca buhar ve sıcak su
Magnezyumun cevherlerinden özütlenmesi borularındaki ısı kayıplarını önlemek için,
oldukça karmaşık bir süreçtir. D oğada karna- boruların çevresi magnezyum oksitle kap­
lit minerali halinde bulunan ya da dolomitin lanır.
asitte eritilmesiyle elde edilen magnezyum
klorür çözeltisi, içinden güçlü bir elektrik MAGRİPLİLER, Kuzeybatı A frika’nın Müs­
akımı geçirilerek bileşenlerine ayrılır (bak.lüman halkıdır. Magrip sözcüğü A rapça’da
E lektroliz ). Böylece açığa çıkan magnezyum “batı” anlamına gelir. Bugünkü Cezayir’in
kalıplara dökülerek kullanıma sunulur. orta ve batısını, Fas’ın kuzey bölümünü kapsa­
Tek başına kullanılamayacak kadar yumu­ yan Roma eyaletinde yaşayan halka Romalılar
şak ve dirençsiz bir m adde olan magnezyumu mauri derdi. Eyaletin adı da Mauretania idi.
sertleştirm ek ve dayanıklılığını artırm ak için,
Bölge, İS 7. yüzyılda A raplar’ın egemenliğine
ağırlığının en çok onda biri oranında alümin­girdi. A raplar 702’de ele geçirdikleri bu top­
yumla karıştırılır. Ayrıca, deniz suyunda pas­
raklarda yaşayan halka İslam dinini kabul
lanmaması için alaşıma az m iktarda çinko ya ettirdi.
da manganez katılır. Bu tür alaşımlar çelik Bundan kısa bir süre sonra, Güney İspan-
kadar sağlam ve dayanıklı, üstelik çelikten ya’daki krallıklardan biri Magripli A raplar’
çok daha hafiftir. Bu nedenle uçaklarda, dan, İspanya Kralı Rodrigo’ya karşı koyabil­
güdümlü füzelerde, uzay araçlarında, bilgisa­mek için yardım istedi. Bunu kabul eden
yarlarda, yüksek devirli m akinelerde, otobüs,
Magripliler, adını kom utanları Tarık bin Zi-
kamyon gibi büyük m otorlu taşıtların şasi veyad’dan alan Cebelitarık’ı (Tarık Dağı) ele
kaportalarında, elektrikli süpürgelerde, fo­ geçirdiler. Rodrigo’yu yenerek 711’de tüm
toğraf m akinelerinde ve daha birçok üründe Güney İspanya’yı istila ettiler. Bunun ardın­
magnezyum alaşımları kullanılır. Büyük do­ dan Fransa topraklarına girdiler. Magripli-
ler’in ilerlemesi ancak 732’de durdurulabildi.
kuma makinelerinin bobin, m akara gibi çeşitli
parçaları da gene magnezyum alaşımlarından­ Fransa’dan sürülen Magripliler İspanya’ya
dır. Ayrıca eski tip nükleer reaktörlerde yerleşerek burada A vrupa’nın en uygar ülkesi
uranyum çekirdeğin yerleştirildiği bölme da­ durum una gelen Endülüs Emevi D evleti’ni
yanıklı bir magnezyum alaşımından yapılır ve kurdular (bak. ENDÜLÜS E m e v İLERİ). A strono­
bunlara M agnox reaktörleri denirdi. (Ayrıca mi, coğrafya, kimya ve doğabilimlerinde
bak. N ükleer E nerjî .) önemli çalışmalar yaptılar. Başkent Kurtuba
Kapalı ya da karanlık yerlerde fotoğraf (Cördoba) M üslüm anlar’ın yanı sıra Hıristi­
çekerken kullanılan flaş ampullerinin içinde yanların da öğrenim merkezi oldu. Magripli-
 MAĞARA 325

ler’den kalma görkemli yapılar bugün bile Kıyıdan uzaktaki mağaraların çoğu yeraltı
görülmeye değer güzelliktedir. Bunlar arasın­ sularının kireçtaşı ve alçıtaşı gibi yumuşak
da 13. ve 14. yüzyıllarda G ranada kenti kayaç katm anlarını aşındırması sonucu olu­
yakınlarında yapılan Elham ra Sarayı ve kalesi şur. Yanardağ püskürmeleri ya da sıcak lavla­
vardır (bak. E l h a m r a S A R A Y I) . 10. yüzyıldan rın patlaması sonucu yüzeydeki kayaçların yer
sonra İspanyollar’ın yavaş yavaş ülkeyi ele değiştirmesiyle oluşan m ağaralar da vardır.
geçirmesiyle, İspanya’da M agripliler’in gücü İngiltere’deki Pennine Sıradağları ve A B D ’
azalmaya başladı. 1492’de Kastilya ve Aragon nin Kentucky eyaleti gibi kireçtaşı kayaçlarıy-
kralları M agripliler’in son kalesi olan Grana- la kaplı bölgelerde karbon dioksitli sular,
d a’yı aldı. 1610’da son Magripliler de ülkeden kayaçlardaki kalsit mineralini (kalsiyum kar­
sürüldü. bonat) eriterek kayacın içinde büyük mağara
16. yüzyılda Tunus ve Cezayir’deki M agrip­sistemleri oluşturur (bak. KİREÇ VE KİREÇTAŞI).
liler, Osmanlı yönetimini kabul ettiler, ama O rta A nadolu’da, özellikle Sivas çevresinde
kentleri büyük ölçüde özerkliğini korudu. akarsuların alçıtaşı kayaçlarım eritmesiyle
Kuzey Afrika kıyılarında bu dönem de sayısız oluşmuş m ağaralar vardır. Bunlar da kireçtaşı
korsan barınakları oluştu. Magripli korsanlar mağaralarına benzer.
Avrupa limanlarını ve kıyı kentlerini yağma­ Bazı yeraltı mağaralarının tavanlarındaki
ladılar. 16.-18. yüzyıllar arasında 300 yıl deliklerden akarsular yeraltına iner. G enel­
boyunca köle ticareti yaptılar ve büyük köle likle taban suyu düzeyinde (bu düzeyin altın­
pazarları kurdular. daki kayaçlar suyla dolmuş durumdadır) bü­
tün bir bölge, her yöne dal budak salan
MAĞARA, kayalık yamaçlarda ya da kıyılar­ m ağaralarla, bir balpeteği gibi oyulmuş olabi­
daki kayalıklarda bulunan derin doğal oyuk­ lir. Bazı m ağaralarda birbiri üstüne dizilmiş
lara denir. Kıyılardaki m ağaralar genellikle sıra sıra galeriler vardır. Bu galeriler taban
dalgaların çarpmasıyla oyulur. Yumuşak ka- suyu düzeyinin geçmişte nasıl değiştiğini gös­
yaçlar sert kayaçlara göre çok daha çabuk terir. Bir mağarayı oluşturan akarsu daha
oyulduğu için bir kayalıktaki yumuşak kayaç sonra kendine daha derinde bir başka yol
katm anlarının yüzeyinde bir dizi mağara olu­ bulabilir ve mağara kuru kalır; ama içinden
şabilir. M ağaraya çarpan bir dalga, içerideki hâlâ yeraltı suları akan bazı m ağaralar da
hava basıncını bir patlam a olmuşçasına yük­ vardır. M ağaraların tavanları zamanla aşınıp
selterek mağarayı çevreleyen kayaçları aşındı­ iyice incelirse çökebilir ve mağara, kenarları
rır ve mağarayı daha da büyütür. Dünyanın kertikli bir boğaz görünüm ü alır. Eğer tava­
en ünlü deniz m ağaralarından biri, İskoçya’ nın bir bölümü çökmeden kalırsa bu parça
nın batı kıyılarının açığındaki Staffa A dası’n- boğaz üzerinde doğal bir köprü oluşturur.
da bulunan Fingal M ağarası’dır. M ağaranın tavanından damlayan suların

Y erka b u ğ u n u n kireçtaşından o lu ş tu ğ u yerlerde , kayaçların arasından sızan sular m ağaraları o lu ş tu ru r. H a fif

a sitli olan y a ğ m u r suları doğal çatlaklardan kayaçların arasına sızar ve uzun b ir zam an içinde kireçtaşını
e ritir. M a ğ ara lar g e n e llikle , kum taşı g ib i su ge çirm e ye n kayaç katm an la rın ın suyu daha fazla aşağıya
sızdırm adığı ye rle rd e oluşur.
326 MAĞARA
C a lifo rn ia eya le tinde , San D iego yakın larınd aki La J o lla 'd a , denizin kayalıkların yu m u şa k b ö lü m le rin i
oyarak o lu ş tu rd u ğ u b ir m ağara.
çevredeki kayaçlardan taşıyıp getirdiği kalsit,
tavandan sarkan ya da yerden yükselen ola­
ğanüstü görünümlü sarkıt ve dikitleri oluştu­
rur. Yüzyıllar süren çok yavaş bir süreç
sonunda oluşan bu sarkıt ve dikitler sütun,
balkon, çağlayan gibi inanılmaz çeşitlilikte
görünümler ortaya çıkarır (bak. SARKIT VE
DİKİT).
A B D ’nin Kentucky eyaletindeki M amut
M ağarası’nın hemen hem en 15 km genişliğin­
deki bir bölgeye yayılan galerilerinin 250
kilometreyi aşan bölümü keşfedilmiştir. D ün­
yanın en büyük ve büyüleyici görünümlü
mağaralarından biri olan bu mağaranın bazı
yerlerindeki galeri ve geçitler farklı düzeyler­
de katlar oluşturur. M ağaranın bir bölüm ün­
de akan Echo Irmağı mağarayı genişletmeyi
sürdürm ektedir. Üzerinde kayıkla dolaşılabi-
len bu karanlık akarsuda dünyanın başka
hiçbir yerinde olmayan garip bir kör balık
türü yaşamaktadır. M ağarada kör çekirgeler,
kınkanatlı böcekler, fareler ve yarasalar da
vardır.
Kireçtaşı kayaçlarıyla kaplı bölgelerde
akarsuların çoğu yeraltından akar ve yerüs­
Luray Caverns Corporation
tünde az sayıda ırmak görülür. Yeraltı akar­
suyu başka tür kayaçlarla karşılaşınca yerüs-
tüne çıkabilir ve bir süre yerüstünde aktıktan
sonra, bir m ağarada yeniden gözden kaybola­
bilir. Böyle bir akarsuya gözden kaybolduğu
noktada flüoresein gibi bir boyarm adde atılıp
bilinen bütün kaynaklar gözlenerek boyalı
suyun görüldüğü kaynakta akarsuyun yeniden
yeryüzüne çıktığı saptanabilir.
Bazı m ağaralar, insanların ilk barınakları
olmuştur; bu m ağaralar bilim adamları için
son derece önemli ve ilgi çekicidir (bak.
M ağara İNSANLARI). Bu m ağaralarda insan
kalıntılarının yanı sıra, soyu tükenmiş hay­
vanların kemikleri de bulunmuştur.
M ağaralar çok eski zam anlardan beri insan­
ların ilgisini çekmiştir. Eski Yunanlılar mağa­
raların, tanrıları Zeus, Pan, Dionysos ve
H ades’in tapınakları olduğuna inanırlardı.
Korint ve D elfi’deki ünlü m ağaralarda tanrı­
ların rahip ve rahibeleri kâhinlik yaparlardı.
Rom alılar da m ağaraların orm an ve su perile­
ri olan rıymphalar ve kadın kâhinler olan
sibyilalar1ın evleri olduğuna inanırlardı. Pers­
ler ve başka bazı kavimler de m ağaralarda ve
 MAĞARA ARAŞTIRMALARI 327

yeraltı m ahzenlerinde ışık tanrısı M ithras’a M ağara içinde ilerlerken araştırmacının

tapınırlardı.
MAĞARA ARAŞTIRMALARI. M ağara araş­
tırmacılığı, yeraltının derinliklerini araştırma
sporudur. M ağaraların bilimsel olarak araştı­
rılması mağarabilim (speleoloji) alanına girer.
Kara mağaralarının hemen tümü kireçtaşı
kayaçlarının içinde oyulmuştur (bak. M a G a -
R A ) . Kireçtaşı suda erir. Üzerindeki çatlaklar­
dan içeri süzülen yağmur suyundaki asit,
kireçtaşı kayaçlarım yavaş yavaş eritir ve
m ağaralar oluşur. Yeraltına sızan yağmur
suyu buradaki oyukları daha da büyütebilir.
Yapılarına göre obruk ya da düden olarak da
adlandırılabilen mağaraların bazılarını yeraltı
suları doldurur. Birçok mağara ise kurudur.
Ne var ki, yağışlı havalarda bu kuru m ağara­
lar da sel sularının baskınına uğrayabilir. Bu
nedenle yeraltında araştırm a yapan mağaracı-
lar, suyun yükselme tehlikesine karşı her
zaman hazırlıklı olurlar.
Mağaracının Dünyası
M ağara araştırmacılığı 20. yüzyılda özellikle
A vrupa, İngiltere ve A B D ’de bir spor olarak
karşısına çeşitli engeller çıkabilir. Böyle du­
rum larda mağaracının molozlar ve kaya öbek­
leri arasından sürünmesi, sulardan ve çamur
birikintilerinden geçmesi gerekebilir. Bunun
için sağlam çivili botlar, sıcak tutan giysiler ve
su geçirmez bir tulum giyilmelidir. Mağaracı-
lar bir bayırdan inerken ip m erdivenlerden
yararlanır. Bu m erdivenler kangal biçiminde
sarılı olarak taşınır, gerektiğinde çözülerek
birbirine eklenir. Yedi m etreden daha derin­
lere inen araştırmacılar esnekliği az, özel
halatlar kullanır. 2.500 kg kadar ağırlık çeke­
bilen böyle bir halatın bir ucu sağlamca
mağara duvarına çakılır ve halatın üzerinde
sürtünmeyi sağlayan araçlarla aşağı kayılır.
Kıyıları çok sarp derin çukurlarda, aşağıya
inmek için tel halatlardan yararlanılır. Derin
yeraltı gölcüklerini geçmek için şişirme lastik
botlar kullanılır. Sualtında kalmış kısa geçit­
ler, dalarak aşılabilir. D aha uzun sualtı geçit­
lerinde ise ancak özel olarak eğitilmiş ve
solunum aygıtı kullanan mağara dalgıçları
inceleme yapabilir. Sualtında inceleme yapar-
Barnaby's

gelişmiştir. Hevesli birkaç arkadaşın paylaş­

tıkları bir araştırm a sporu olarak başlamış,
sonradan bazı büyük m ağaralarda önemli
araştırm alar yapılmıştır. Kuzey İngiltere gibi
mağaracılığın yaygın olduğu bölgelerde, m a­
ğaraları gezmeye gelenlerin güvenliğini sağla­
yabilmek için kesin kurallara uyma zorunlulu­
ğu getirilmiştir. Eğitimsiz ve deneyimsiz kişi­
ler için mağara araştırmacılığı, tehlikeli bir
spordur. Hiç kimse mağaraya tek başına
girmemeli, hiçbir ekip yanında gerekli dona­
nım olmaksızın ve dışarıda kalan bir kişiye
tasarılarını bildirmeksizin mağara araştırm ası­
na girişmemelidir.
Yeraltı karanlık ve genellikle nemlidir. Bir
mağaracının dar oyuklarda sürünerek yol
alması gerekebileceğinden kapalı yerlerde bu­
lunma korkusu olanlar bu gibi gezilere katıl­
mamalıdır. M ağara araştırmacılarının yanın­
da pille çalışan lamba ya da asetilen lambası
bulunur. Bu lamba başa geçirilen bir kaska
takılır. Kask, başı darbelerden ve kopup
düşen kayalardan korur. Acil durum lar için
yedek lamba ve mum da almak gerekir. M ağaralarda ye ra ltın ın d e rin lik le ri araştırılır.
328 MAĞARA İNSANLARI

ken, araştırmacıların tutunarak izleyebilecek­ korunaklı kaya kovuklarını barınak olarak

leri bir güvenlik halatının olması gereklidir. seçtiler.
M ağara araştırmacılarının çoğu bilinen m a­
ğaralara yapılacak gezileri düzenleyen ya da Neanderthal İnsanı
incelenecek yeni m ağaralar bulan mağaracılık Barınak olarak kullanılan m ağaralara birçok
kulüplerine üyedir. Mağaracıların çoğu yeral­ ülkede rastlanm ıştır, ama bu dönemin en ünlü
tına serüven için iner. Bir m ağarada yapılacak yerleşim bölgesi Fransa’nın güneybatısındaki
özenli bir araştırm a, özellikle de o mağara o Dordogne Irmağı vadisindedir. Burada 80-35
güne kadar keşfedilmemişse, heyecan verici bin yıl önce basık alınlı, çeneleri gelişmemiş
bir deneyimdir. Jeoloji bilgisini zenginleştir­ insanlar dağınık gruplar halinde yaşıyordu.
mek, sarkıtlar gibi mineral oluşumları (bak. Bu özellikleri taşıyan insanlara ait ilk kafatası
SARKIT VE DİKİT) ve yarasalar ile kör balıklar Alm anya’da Neander vadisinde bulundu ve
gibi yeraltında yaşayan hayvanları incelemek bu insanlar, yerin adından dolayı, N eandert­
için mağara araştırm aları yapılır. Dünyanın hal insanı olarak adlandırıldı. Neanderthal in­
en derin mağarası Fransa’daki, derinliği 1.535 sanı kısa ve kaba çakmaktaşı parçalarını yon­
m etre olan Jean Bernard M ağarasıdır. tarak aletler yapar ve yabanıl hayvanları av­
Kireçtaşının çok yaygın olduğu Türkiye, lardı. Bu hayvanlardan örneğin m am ut, tüylü
m ağaralar bakımından oldukça zengindir. gergedan ve mağara ayısının soyu tükenm iş­
Spor amacıyla yapılan mağara araştırmaları tir, ama yaban sığırı, bizon, at, geyik ve do­
gerçek anlamıyla 1964’te Türkiye M ağara muz gibi başka hayvanlar varlıklarını sürdür­
A raştırm a, Tanıtm a ve Turizm D erneği’nin mektedir.
kurulmasıyla başlamıştır. 1976’da Türk mağa- Neanderthal insanları yaşadıkları m ağara­
racılarından kurulu bir ekip 330 m etre derinli­ ların ağzında ya da elverişli kayalıklarda çalı
ğindeki Düdencik M ağarası’na indi. G ünü­ çırpıdan ateş yaktılar ve öldürdükleri hayvan­
müzde bu derneğin yanı sıra 1973’te kurulan ların etini pişirdiler. Büyük olasılıkla ağaç
Boğaziçi Üniversitesi M ağara Araştırm a Ku­ yapraklarını, kuru ot ya da eğreltiotlarını
lübü, Zonguldak Mağara Araştırma Demeği mağaranın tabanına sererek, üzerinde uyudu­
ile başka dernek ve üniversitelerdeki kulüple­ lar. Üstlerini örtm ek ve giyinmek için hayvan
re üye sporcular mağara araştırmalarını sür­ derilerinden yararlandılar. Bol güneş almak
dürm ektedir. ve soğuk kuzey rüzgârlarından korunm ak için
güneye bakan barınaklar seçtiler. D aha fazla
MAĞARA İNSANLARI, binlerce yıl önce ısınmak amacıyla mağaraların içine ilkel ça­
m a ğ a r a la r d a barınmış olan tarihöncesi insan­ dırlar k u r d u la r .
larıdır. Tarihöncesinde yaşayan insanların tü­ Bu tarihöncesi insanları, yaktıkları ateşin
mü mağara insanı değildi. Bazıları da belki küllerini ve kömürlerini hiç temizlemediler.
sadece yılın belli zam anlarında m ağarada İliğini çıkarmak için kırdıkları kemik parçala­
barınıyordu. Kuzey A vrupa’da yaşayanlar, rını çevreye saçtılar. Yonttukları çakmaktaşı
Buzul Çaği’nın soğuk havasından korunmak artıklarını süpürm ek, hatta kayalardan otur­
için m ağaralarda barındılar. Çok soğuk dö­ dukları yere düşen taş parçalarını atmak
nem lerde ya da buzullaşma sürecinde, topra­ zahmetine bile katlanmadılar. Biri öldüğün­
ğın büyük bölümü buzla ya da kıraç tundrayla de, bazen yerde sığ bir çukur açarak cesedi
örtülüydü. Buzul Çağı’nda buzul örtüsü bir­ göm er, ölünün yanına ölümden sonraki ya­
çok kez ilerledi ve geri çekildi. Buzullaşmalar şamda yanında bulunması için taştan birkaç
arasında daha ılıman dönem ler yaşandı. Av­ alet koyarlardı. Ayrıca, büyük mağara ayıları­
rupa’daki ilk mağara insanları kuzeye büyük nın kafataslarım ve kemiklerini mağaranın
olasılıkla bu dönem lerden birinde geldiler. tabanına kazdıkları çukurların içine yığarlar-
Bu görece ılıman zam anlarda bile kış ayları dı. Zam anla rüzgârın savurduğu tozlarla,
soğuk geçerdi. Taş D evri’nde avcılar, bu sert sellerin ya da ırmakların getirdiği kumlar
iklimden korunabilmek için fırtınadan etki­ barınakları doldurdu. Bu m addeler var olan
lenmeyen ve soğuğu engelleyen mağaraları ve çöplerle karışarak “mağara toprağı”nı oluş­
 MAĞARA SANATI 329

turdu. Böylece, Neanderthal insanları sürekli Ölülerin ten rengini, yaşayan insanların doğal
büyüyen bir çöp yığını üzerinde yaşadılar. ve sağlıklı rengine benzetebilm ek için çoğu
kez üzerlerine, pas kırmızısı bir boya serper-
Cro-Magnon İnsanları lerdi. Bu buluntulardan Cro-M agnon insanla­
Yaşam bu biçimde binlerce yıl sürdü. D aha rının ölümden sonra da bir yaşam olduğuna
sonra, Buzul Çağı’nın son soğuk döneminde inandıkları anlaşılmaktadır.
yaklaşık 35-10 bin yıl önce, D ordogne’a, 20-10 bin yıl kadar önce buzlar eridi, iklim
Doğu A vrupa’dan ve O rtadoğu’dan değişik ılındı ve eski insanların m ağaralarda yaşama­
tipte insanlar geldi. Bu insanların fiziksel sına gerek kalmadı.
özellikleri günümüz insanına çok benziyordu. M ağaralar, A vrupa’nın yanı sıra dünyanın
Cro-M agnon insanlarının N eanderthal insan­ öbür bölgelerinde de barınak olarak kullanıl­
larıyla savaşarak onları göçe zorladıkları sa­ mıştır, ama buralarda yaşayan insanlara iliş­
nılmaktadır. Bu insanların Neanderthal in­ kin çok az şey bilinmektedir.
sanlarının m ağaralarındaki toprak katm anla­
rın üzerine bıraktıkları kalıntılarda, alışılmış MAĞARA SANATI. Dünyanın bilinen en
ocak türleri ve kemiklerin yanı sıra oldukça eski resimleri, Batı A vrupa’da tarihöncesi
değişik çakmaktaşı aletlere de rastlanmıştır. dönem lerden kalma m ağaraların duvarlarına
Cro-M agnon insanı adını 1868’de, Fransa’da ve tavanlarına çizilmiş m am ut, bizon, at, boğa
bu insanlara ilişkin ilk kalıntıların bulunduğu gibi av hayvanlarının resimleridir. Bu resim­
bölgeden almıştır. ler Yontm a Taş D evri’nin ya da Paleolitik
Neanderthal insanları gibi, Cro-M agnon Çağ’ın son dönem lerinde yaşamış mağara
insanları da yaşamlarını avlanarak sürdürdü­
Nezih Başgelen
ler, ama zanaatçılıkta onlardan ileriydiler.
Bıçak, kazıma ve oyma aleti yapm akta daha
ustaydılar. Kemikten ve mamut dişine benzer
dişlerden hayvan figürleriyle bezeli çok güzel
mızrak uçları ve dikiş iğneleri yaptılar. M ağa­
ra duvarlarına, sivri taşlarla av hayvanlarının
resimlerini kazıdılar. Bu resimleri, büyük
olasılıkla avlarının başarılı geçmesi için bir
çeşit büyü olarak düşünüyorlardı. Günüm üz­
de m ağaraların gün ışığından uzak en kuytu
köşelerinde bulunan bu resimler siyah ya da
kırmızıyla, bazen de çok renkli olarak boyan­
mıştır. M ağara ağızlarına ya da gün ışığının Kars'ın Kağızm an ilçesin de ki Yazılıkaya
ulaştığı yerlere de resimler yapılmış olabilir. M ağ ara sı'nd a bu lu n a n re s im le r Y on tm a Taş
Bu tür yerlerde rastlanan boyalı kaya parçala­ D e vri'n d e n kalm ıştır.
rının, bu resimlerin aşınmış kalıntıları olabile­
ceği düşünülm ektedir. A vrupa’da, içinde re­ insanlarınca yapılmıştır. Tarihleri kesin ola­
simler bulunan m ağaraların hemen hemen rak bilinmemekle birlikte, Alm anya Federal
tümü Fransa’da ve İspanya’dadır. İçlerinde Cum huriyeti’nin güneydoğusunda, Fteiden-
en güzeli, 1940’ta keşfedilen, Dordogne böl­ heim bölgesinde bulunan Vogelhard Mağara-
gesinde, Lascaux’da yer alan m ağaradır (bak. sı’ndaki resimlerin en eskileri yaklaşık 30 bin,
M a ğ a r a Sa n a t i ). en yenileri ise 9.500 yıllıktır. Dünyanın büyük
N eanderthal insanları gibi Cro-M agnon bir bölümünün kalın bir buz örtüsüyle kaplı
insanları da ölülerini bazen yaşadıkları mağa­ olduğu Buzul Çağı’nm son dönemlerinde
ranın tabanına gömerlerdi. Ölülere en güzel günümüz insanına çok benzeyen ve avcılıkla
giysileri giydirir, deniz kabuğundan boncuk­ geçinen insanlar yaşıyordu. Bu dönemde N e­
lar, sivri hayvan dişlerinden kolyeler takar, anderthal insanın soyu artık tükenmişti (bak.
çevrelerine silahlarını ve aletlerini koyarlardı. B u z u l Ç a ğ I; M a ğ a r a İ n s a n l a r i ). M ağara re­
330 MAĞARA SANATI

simlerinin en ünlü grubu Pireneler'in İspanya
yakasında, İÖ yaklaşık 25-10 bin yıl öncesin­
den kalan Altam ira M ağarasfndadır (bak.
İ s p a n y a ). Öteki resimler Fransa'nın güneyba­
tısındaki Dordogne bölgesinin kireçtaşı ka-
yaçlarından oluşmuş vadilerinde yer alan Las-
caux ve Les Eyzies m ağaralarındadır.
Y ontm a Taş Devri’nden kalma mağara
resimleri, kuzey yarıkürededir. Kazınarak ya
da boyanarak yapılan bu resimlerde daha çok
hayvan, ender olarak da insan figürleri yer
alır. Örneğin İspanya’daki m ağaralardan bi­
rinde yabanıl arı kovanından bal toplayan ve
dört bir yanında kocaman arıların uçuştuğu

. (Solda) The American Museum o f Natural History, (sağda ve üstte sağda)

Field Museum o f Natural History, Chicago; (üstte solda) The Mansell Collection

M ağara sanatının en seçkin örn ekleri G üney Fransa'da ve

Kuzeybatı İspanya'da b u lu n m u ştu r. "C a d ı" ya da "B ü y ü c ü " adı
ve rile n resim (üstte solda), at ve g e yik re sim le ri (üstte sağda)
Fransa'da A rie g e 'd e N iaux M a ğ ara ları'nda b u lu n m u ş tu r. Bizon
resm i (altta solda) İspanya'daki A lta m ira M ağ ara sı'nd a, "Laussel
V e n ü sü " (sağda) adı ve rile n kireçtaşına kazınmış resim
F ransa'da b ir m ağaradadır.

bir kadın resmi vardır. Bazılarında balık, kuş
ve bitki resimleri de görülür, ama m anzara
resmine hiç rastlanmamıştır.
M ağara insanları bu resimleri köm ür ben­
zeri, iz bırakan bir maddeyle çizerek ya da
kazıyarak ve boyayarak yaparlardı. Demirli
toprağın kırmızı ve sarı, ı^anganezli toprağın­
sa koyu kahverengi ve siyah renk verdiğini
keşfettiler. Demirli ya da manganezli toprağı
ezip toz haline getirdikten sonra hayvan yağı
ya da suyla karıştırarak kolay sürülmesini
sağladılar. Boyayı sürmek için hayvan kılı,
yosun ya da deri parçaları kullandılar. M ağa­
raların derinliklerindeki en karanlık bölüm ­
lerde yer alan bu resimlerin, titrek ateş ışığı
altında yalnız sanat için değil belki de av
büyüsü olarak yapıldığı sanılmaktadır. Bazı
m ağaralarda duvarları yontarak yapılmış ka­
bartm alar da bulunmuştur. Yontm a Taş Dev-
ri’nde 20 bin yıl süren mağara sanatı geleneği,
çağın sonlarına doğru artık görülmez oldu..
M ağara sanatı ilk kez 19. yüzyıl ortalarında
keşfedildi. Am a hangi çağdan kalm a olduğu
uzun süre belirlenemedi. Kuzey İspanya’daki
Altam ira Mağarası 1868’de bir avcı tarafından
keşfedildi. D aha sonra buraya gelen Santan-
der Markisi Marcellino de Sautuola, mağara-
d ı çakmak taşından yapılmış bir takım gereç­
ler buldu. Tavandaki bizon resimlerini ilk
fark edense küçük kızı M aria oldu. Kırmızı,
siyah ve m or renklerin kullanıldığı bu bizon
resimleri gerçeğe çok yakındı. M ağara resim­
lerinin tarihöncesi dönem lerden kaldığına
inanan M arcellino de Sautuola’nın tüm çaba­
larına karşın, arkeologların bu görüşü benim ­
semesi 23 yıl aldı.
D aha yakın zam anlarda avcılık ve toplayıcı­
lıkla geçinen bazı topluluklarca yapılan mağa­
ra resimleri de vardır. Bunlardan en çok
bilinenleri, Güney A frika’daki Sanlar (Buş-
manlar) ve Avustralya Yerlileri’nce yapılmış
olanlarıdır.
Türkiye’de tarihöncesi devirlerden kalma
mağara resimlerinin en güzelleri Antalya ya­
kınlarındaki Katran Dağı’nda bulunan Öküz-
ini M ağarası’ndadır. A dıyam an’da Palanlı va­
disindeki Keçiler M ağarası’nın duvarlarında
da çeşitli figürler vardır. V an’ın Yedisalkım
Köyü’ndeki Kızlar M ağarası’ndaysa insan fi­
gürlerinin yanı sıra av sahneleri de yer alır.
MAHKEME 331
MAĞAZA bak. D ü k k â n ve M ağ aza .
MAHKEME, yasalara uyulup uyulmadığı ve
eğer yasalara karşı gelinmişse, buna neden
olan kişi ya da kişilerin nasıl cezalandırılacağı
konusunda kararların alındığı, ayrıca kişiler
arasındaki hukuki uyuşmazlıkların çözüme
bağlandığı yargı organıdır. M ahkeme tek
yargıçlı olabileceği gibi, yargıçlardan ya da bir
yargıç ve bir jürinin bileşiminden de oluşa­
bilir.
M ahkem eler, insanların topluluklar halin­
de bir arada yaşamaya başlamalarıyla ortaya
çıkmıştır. İlk dönem lerde bunlar, toplum un
en deneyimli ve yaşlı üyelerinden oluşuyordu.
D aha sonra bazı ülkelerde krallar m ahkem e­
lere başkanlık etmeye ve onları denetlem eye
başladı. Kralların bütün bu uyuşmazlıkları
izlemek için yeterli zaman ayırması olanaksız­
laşınca, kendi yerlerine yargıçlar atadılar.
Kilise hukuku, hak ve adalet hukuku gibi
başka sistemlerin gelişimi de aynı döneme
rastlam aktadır.
Hukuk Sistemleri.
Hemen hemen bütün ülkelerde kamu hukuku
ile özel hukuk birbirlerinden ayrılır. Ceza huku­
ku kamu hukukunun bir parçasıdır. Ceza ge­
rektiren bir olayda, suç işleyen kişinin eylemi
bütün topluma karşı işlenmiş sayılır, savcı tara­
fından soruşturulur ve kamu davasına konu
olur.
Özel hukuk sorunları, bir sözleşmenin ku­
rallarına uymama örneğinde olduğu gibi, ger­
çek kişiler ya da şirketler gibi tüzel kişiler
arasındaki uyuşmazlıklardır. Özel hukuk kişi­
lik hakları, mülkiyet, evlenme, boşanma, mi­
ras gibi konulan kapsam aktadır.
İngiltere’de doğan bir hukuk sistemi olan
ö rf ve âdet hukuku sistem i' nde, özel hukuk
m ahkem eleri ve ceza m ahkem eleri arasındaki
tem el ayrım, ceza m ahkem elerinde suçlanan
kişinin jüri tarafından yargılanma hakkına
sahip olmasıdır. Jüri, genellikle suçun işlendi­
ği çevrede yaşam akta olan, suçlanan kişi ya
da olayla hiçbir bağlantısı bulunmayan, belirli
sayıda kişiden oluşur.
A B D ’nin hukuk sistemi de İngiliz hukuk
m odelinden doğmuştur. A B D ’de, Kanada ve
Avustralya’da olduğu gibi, ayrı federal m ah­
332 MAHKEME

kemeler bulunur. İskoçya’nın ise Fransız hu­ olarak ele alındığı birinci derecede m ahkem e­
kuk sistemi ile benzerlikler taşıyarak gelişen lerdir. Burada deliller toplanır ve tanıklar
kendi yasal sistemi ve m ahkem eleri vardır. dinlenir. H er iki tarafı da temsil eden avukat­
Fransa ve A vrupa’nın bazı ülkelerinde yü­ lar savunmalarını yapar.
rürlükte olan ve Kanada hukukunun da te­ Bir özel hukuk davasında kaybeden taraf,
mellendiği hukuk sistemini, örf ve âdet huku­ ceza davasında suçlu bulunan kişi ya da
kundan ayırt etm ek amacıyla m edeni hukuk savcılık, temyiz m ahkem esine başvurabilir.
sistem i olarak adlandırılır. Bu sistemde jüriye Temyiz m ahkemesinde genellikle deliller ye­
pek sık başvurulmaz. Burada tanıkların din­ niden toplanm az, ilk m ahkem ede karara bağ­
lenmesinde en önemli rol yargıca düşmek­ lanan dosya incelenir ve kararın yasalara
tedir. uygun olarak verilip verilmediği konusu kesin
Adaletin ilkelerinden biri, adaletin yalnızca çözüme bağlanır. Alt mahkemenin kararlarını
dağıtılmış olmaması, aynı zamanda dağıtmışı­ benimseyen kararlara onam a , öbürlerine de
nın izlenebilir olmasıdır. Bu nedenle, kural bozm a kararı denir. Bazı sistemlerde birden
olarak m ahkem eler halka açıktır. Ne var ki, fazla temyiz katları bulunur.
çocuklarla ilgili yargılam alarda, yargılama
gizli olarak da yapılabilir. Ayrıca, devlet Türkiye'de Mahkemeler
sırlarına ilişkin olaylarda da yargıcın gerekli Türkiye’de m ahkem eler adli, idari ve askeri
görmesi halinde gizli duruşma yoluna gidilebi­ olarak başlıca üç küm ede toplanır. Adliye
lir. Duruşm aların yönetimi ve tarafların hak­ m ahkemeleri ceza ve hukuk m ahkem elerin­
larını kullanmaları yasalarda belirlenen kural­ den oluşur. Ceza m ahkem eleri, ağır ceza,
lara uygun olarak yargıç tarafından sağlanır. asliye ceza, sulh ceza ve devlet güvenlik
Yargıcın sözünü dinlemem ek, mahkemeye m ahkemelerini kapsar. Hukuk m ahkem e­
karşı çıkmak olarak değerlendirilir ve m ahke­ leri, asliye hukuk ve sulh hukuk m ahkem e­
mece cezalandırılabilir. lerinden oluşur. Adli yargının en üst dere­
cesi, temyiz mahkemesi görevi yapan Yargı­
Dava ve Temyiz Mahkemeleri tay’dır.
M ahkem eler, dava ve tem yiz mahkemeleri İdari yargıda, bölge idare m ahkemeleri,
olarak ayrılır. Dava mahkemesi, olayın ilk idare mahkemeleri ve vergi mahkem eleri gibi

TÜRK MAHKEME SİSTEMİ

ANAYASA MAHKEMESİ

UYUŞMAZLIK MAHKEMESİ

ADLI YARGI İDARİ YARGI ASKERİ YARGI

YARGITAY DANIŞTAY ASKERİ YARGITAY
t:
CEZA YARGISI BÖLGE İDARE
HUKUK YARGISI D İSİP LİN M A H K E M E S İ
MAHKEMELERİ
S IK IY Ö N E T İM M A H K E M E S İ
A Ğ IR C E Z A M A H K E M E S İ A S L İY E H U K U K M A H K E M E L E R İ

A S L İY E C E Z A M A H K E M E S İ
İD A R E M A H K E M E S İ
A s liy e T ic a re t İş
SU LH CEZA M A H K E M E S İ M ahkem esi M ahkem esi M ahkem esi
VERGİ M A H K E M E Sİ
D EV LET G Ü V E N L İK M A H K E M E S İ

ÇOCUK M A H K EM ESİ SU LH H UKUK M A H K EM ESİ


yerel ve bölgesel m ahkem eler ile bunların
verdiği kararlar bakımından en üst denetim
yeri olarak Danıştay yer alır. Danıştay bazı
konularda ilk dava mahkemesi olarak da
görev yapar, bu davaları kendisi görür. İdare
m ahkemelerinin görevi, idare ile birey arasın­
daki kamu hukukuyla ilgili hukuki uyuşmaz­
lıkları çözmektir. Asker kişiliklerle ilgili idari
davalara ise Askeri Yüksek İdare M ahkemesi
bakar.
Askeri yargı, asker kişilerle ve bazı özel
durum larda da sivillerin işledikleri suçlarla
ilgili ceza davalarına bakan askeri m ahkem e­
lerden oluşur. Savaş ya da sıkıyönetim duru­
m unda “sıkıyönetim askeri m ahkem eleri” de
kurulabilir ya da devlet güvenlik m ahkem e­
leri bu görevi üstlenir. Askeri mahkeme
kararlarının temyiz yeri Askeri Yargıtay’dır.
1961’den beri Türkiye’de, yasaların, Türki­
ye Büyük Millet Meclisi içtüzüğünün ve ka­
nun hükm ündeki kararnam elerin anayasaya
uygunluğunu denetlem ekle görevli bir özel
yüksek m ahkem e olarak Anayasa M ahkemesi
de vardır. Bu mahkeme bazı kişileri Yüce Di­
van sıfatıyla yargılama yetkisine de sahiptir.
Bir başka yüksek mahkeme olan Uyuşmaz­
lık Mahkemesi de adli, idari ve askeri yargı
kuralları arasındaki görev ve hüküm uyuş­
mazlıklarını kesin çözüme bağlar.
Türkiye'de adli ve idari yargıda görev
yapan hakim ve savcıların atam a, yükseltme
gibi özlük işlerine Hakim ler ve Savcılar Y ük­
sek Kurulu bakar.
Başka Ülkelerde Mahkemeler
İngiltere'de, suçlanan kişinin ilk çıkarılacağı
yer sulh mahkemesidir. Bunlar, bütün büyük
kentlerdeki yerel m ahkem elerdir. Bazı sulh
m ahkem eleri, duruşmayı tek olarak yürüten
hukukçulardan, bazıları ise toplum da saygın­
lık ve güvenilirlikleriyle tanınmış, ama hu­
kukçu olmayan kişilerden oluşur. Bunlar ge­
nellikle hukuksal yönden danışabilecekleri
zabıt kâtipleriyle birlikte üçlü gruplar halinde
duruşmayı yürütürler. Bütün öteki yargıçlar
gibi sulh yargıcı da, İngiltere’de en yüksek
adli yetkili olan Lordlar Kamarası başkanınca
atanır. Sulh m ahkem eleri, hafif suçlar ile özel
hukuka ilişkin bazı olayları ele alır.
Ceza m ahkem eleri, jürinin bulunduğu ve
MAHKEME 333
daha önemli olayların ele alındığı yüksek
m ahkem elerdir. Ülke “daireler” olarak ad­
landırılan değişik bölgelere bölünmüş ve her
birine gezici yargıç olarak bilinen yargıçlar
atanmıştır. Cinayet gibi önemli olaylarla ilgili
davalara, büyük kentlerdeki yüksek m ahke­
me yargıçları bakar. Ceza mahkemesi ayrıca
ceza davalarında, sulh ceza mahkemesi karar­
larına yapılan itirazları da inceler.
Ceza mahkemesince mahkûm edilen kişi,
kararın ya da hükmün temyizi için, temyiz
mahkemesinin ceza bölümüne başvurabilir,
ne var ki, bunun için öncelikle mahkem enin
izni gereklidir.
İstinaf mahkem esi, yüksek mahkem enin en
yüksek bölümüdür. Genellikle meslek yaşa­
mında uzun yıllar deneyim sahibi olmuş üç
yargıçtan oluşur. Bunlar sanığın aklanmasına
karar verebilecekleri gibi, yeniden yargılama
isteyebilir ya da verilmiş hükm ü değiştirebilir.
Suçlanan kişi en son olarak Lordlar Kama-
rası’na başvurabilir. Lordlar Kamarası bu tür
başvurular için özel olarak atadığı beş yargıç­
tan oluşan bir m ahkem e kurar.
A B D , 50 ayrı eyaletten oluşan bir federas­
yon olduğundan, ülkede bir yanda federal
m ahkem eler, öbür yanda da eyalet m ahkem e­
leri bulunm aktadır. Bu ikili sistem içinde,
A BD Anayasası ile Federal Kongre yasaları
ve A B D Yüksek M ahkemesi kararları ülke­
nin en üst düzeydeki hukukunu oluşturur.
H er bir eyaletin mahkeme sistemi eyalet
anayasası tarafından belirlenir. M ahkem ele­
rin adları ve yetkileri eyaletten eyalete farklı­
lık gösterir. H er eyaletteki en yüksek m ahke­
me, eyalet yüksek mahkemesidir. Bu m ahke­
me eyalet yasama meclisinden geçen yasaların
anayasaya uygunluğunu denetlem enin yanı
sıra, ilk mahkeme kararlarını yasalara uygun
bulmayan kişilerin başvurularını da en son
temyiz yeri olarak inceler. Eyalet istinaf
m ahkem eleri daha alt m ahkem elerden gelen
temyiz başvurularını inceler. Eyalet m ahke­
mesi yargıçları halk tarafından seçilir.
Federal m ahkem eler, ele aldıkları olaylarla
ilgili olarak, eyalet yasalanndan çok, federal
yasaları uygular. Eyaletler arasındaki uyuş­
mazlıklar,, yabancı ülkelerle ilişkiler ve yurt­
taşlık gibi sorunları düzenler.
Federal sistem içinde A B D , 11 yargı daire­
334 MAHLAS
sine ayrılmıştır. Bunlar da alt bölgelere ayrı­
lır. G erek ceza hukukuna, gerek özel hukuka
ilişkin yargılamalara bölge m ahkem elerinde
başlanır. Bölge mahkemesi kararlarına karşı
yapılan temyiz başvuruları istinaf m ahkem e­
lerinde incelenir. Son olarak da A B D ’deki en
yüksek mahkeme olan anayasa mahkemesine
temyiz başvurusu yapılabilir. Bu m ahkem e,
bir başyargıcın başkanlığında dokuz yargıçtan
oluşmaktadır.
Federal düzeydeki bütün yargıçlar, A BD
Senatosu’nun onayı ile A BD başkanı tarafın­
dan atanır. Federal yüksek m ahkem e kararla­
rına karşı çıkılamaz, ama devlet başkanı bir
m ahkûm un suçunu bağışlayabilir. Bazı eya­
letlerde eyalet başkanı da bu yetkiye sahiptir.
Fransa 'da m ahkem eler adli ve idari olarak
ikiye ayrılır. Adliye m ahkem eleri, hukuk ve
ceza m ahkem elerinden oluşur. Dava m ahke­
m elerinden verilen kararlara karşı, bir üst
mahkemeye itiraz hakkı vardır. Yargıtay en
üst temyiz yeri olarak görev yapar. İdare
m ahkemelerinin en üstünde Danıştay yer alır.
Bu yüksek mahkeme bazı davalara ilk ve son
derece mahkemesi olarak bakar ve idare
m ahkem elerinden çıkan kararları temyiz yet­
kisiyle denetler. Danıştay uzun yıllardan beri
oluşturduğu düşünce ve görüşleriyle hukukun
üstünlüğünün sağlanmasında ve insan hakları­
nın korunm asında, birinci derecede rol oyna­
mıştır.
Ceza davalarında devleti savcı, idari dava­
larda da hüküm et komiseri denen bir görevli
temsil eder. Tek yargıçlı bazı ilk derece
m ahkem eleri dışında m ahkem eler genellikle
kurul halindedir. Duruşm alar kural olarak
halka açıktır.
Fransa’da yargıçların atanması ve meslekte
ilerlemesi gibi konular yüksek hakim ler kuru­
lunun yetkilerine girer. M ahkemelerin bağım­
sızlığı cumhurbaşkanının güvencesi altın­
dadır.
Fransa’da gerçek anlamıyla bir anayasa
mahkemesi yoktur. Bununla birlikte, yasala­
rın yayımlanmasından önce anayasaya uygun­
luğunu denetlem ekle görevli olan “anayasa
konseyi” verdiği kararlarla adeta bir anayasa
m ahkemesi rolünü oynamaktadır.
SSC B 'de m ahkem eler, federal sisteme uy­
gun olarak düzenlenmiştir. Cum huriyetlerin
yargı organları halk m ahkem eleri, bölge m ah­
kemeleri ve en üstte de yüksek mahkeme
olmak üzere üç basam aktan oluşur. Halk
m ahkem eleri hafif ceza davaları ile hukuk
davalarının çoğuna, bölge m ahkem eleri ağır
ceza davaları ile bazı hukuk davalarına bakar.
Cum huriyet yüksek mahkemesi ise temyiz
yeridir. Federal düzeyde de SSCB Yüksek
M ahkemesi, ülkenin en üst düzeydeki temyiz
mahkemesidir. Bu m ahkem e federal alanda
görev yapan askeri m ahkem elerin kararlarını
da inceler ve denetler.
A yrıca bak. AVUKAT; HUKUK: SUÇ; YARGIÇ:
YARGI SİSTEMİ.
MAHLAS bak. Takm a Ad
Temel Britannica
Ek Bilgiler
11.1 KORE DEMOKRATİK HALK CUMHURİYETİ
KORE CUMHURİYETİ
RESMİ ADI: Kore Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 99.263 km2.
NÜFUS (1992): 43.663.000.
BAŞKENT: Seul.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Seul
(10.628.000), Pusan (3.798.000), Tegu (2.229.000),
Inçon (1.818.000), Kvangcu (1.145.000).
Aralık 1987’de yapılan cumhurbaşkanlığı seçi­
mini kazanan Roh Te Vu, Şubat 1988’de görevi
Çun Du H uan’dan devraldı. 17 Eylül-2 Ekim
1988’de Seul’de yapılan Olimpiyat O yunlarina
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB)
ve Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) takımlarının
da katılması, Kore Cumhuriyeti (KC) ile bu ül­
keler arasındaki ilişkilerde bir yumuşamanın
başlangıcı oldu. KC, 1990’da Macaristan, Po­
lonya, Yugoslavya, Romanya, Çekoslovakya ve
SSCB ile, 1992’de ise ÇHC ile tam diplomatik
ilişki kurdu. Bu gelişme, Roh Te Vu’nun izledi­
ği, birleşme konusunda Kore Demokratik Halk
Cumhuriyeti (KDHC) üzerindeki baskıyı artır­
maya yönelik politikanın bir parçasıydı.
1990’da, iktidardaki Demokratik Adalet Par­
tisi ile muhalefetteki Yeniden Birlik İçin De­
mokrat Parti ve Yeni Demokratik Cumhuriyet­
çi Parti, Liberal Demokrat Parti (LDP) adı
altında birleştiler. LDP’nin genel sekreterliğine
muhalefet önderlerinden Kim Yang Sam geti­
rildi. Böylece Roh Te Vu ülke içindeki duru­
munu güçlendirmiş oldu. LDP’nin meclisteki
ezici çoğunluğuna dayanarak bazı tasarıları
hızlı bir biçimde yasalaştırması muhalefetin tep­
kisiyle karşılaştı. İki muhalefet partisi Seul’de
300 bin kişinin katıldığı bir gösteri düzenledi.
Birleşmiş Milletler’in (BM) Eylül 1991’de hem
KC’yi, hem de KDHC’yi üyeliğe kabul etmesi
Roh Te Vu için diplomatik bir zafer oldu. Ama
art arda patlak veren skandallar ve muhalefete
karşı izlenen katı politika bu zaferi gölgeledi.
Protesto gösterileri tüm ülkeyi sardı. Yönetim
üstündeki baskıyı hafifletmek için başbakan is­
tifa etti. Gene de, Haziran 1991’de yapılan bele­
diye seçimlerinin çoğunu LDP kazandı.
1991 iki Kore’nin birleşme çabalarının yo­
ğunlaştığı bir yıl oldu. Aralıkta iki ülke arasın­
da bir barış ve saldırmazlık paktı imzalandı.
Böylece, silahlı çatışmanın sona ermesinden 38
yıl sonra Kore Savaşı resmen sona ermiş oldu.
Ayrıca, çeşitli alanlardaki işbirliğini geliştirme
ve Kore Yarımadası’nda nükleer silah bulun­
durmama konularında da iki ülke arasında an­
laşmaya varıldı. Ama KDHC’nin nükleer kapa­
sitesinin denetlenmesine ilişkin anlaşmazlık
hüküm sürmekteydi.
LDP Mart 1992’de yapılan parlamento se­
çimlerinden birinci parti olarak çıkmakla birlik­
te, aldığı üyelik sayısı çoğunluk için gerekli
olandan bir eksikti. Aralıkta yapılan cumhur­
başkanlığı seçimini LDP’nin adayı Kim Yang
Sam kazandı ve Şubat 1993’te görevi Roh Te
Vu’dan devraldı.
Son yıllarda KC ekonomisinde olumsuz ge­
lişmeler görüldü. Büyüme hızı düşerken, enflas­
yon hızlandı, ithalat arttı, ihracat azaldı ve
1984’ten beri ilk kez dış ticaret açığı verildi.
Alman ekonomik önlemler de pek fazla yarar
sağlamadı.
KORE DEMOKRATİK HALK
CUMHURİYETİ
RESMİ ADI: Kore Dem okratik Halk Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 122.762 km 2.
NÜFUS (1992): 22.227.000.
BAŞKENT: Pyöngyang.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1987): Pyöngyang
(2.355.000), Hamhın (701.000), Çongcin (520.000),
Nampo (370.000), Sunçon (356.000).
13. Dünya Gençlik ve Öğrenci Şenliği Temmuz
1989’da, 160 ülkeden 25 bin. gencin katılımıyla,
Pyöngyang’da yapıldı. Şenlik, Kore Dem okra­
tik Halk Cumhuriyeti’nin (KDHC) 1988’de
Seul’de yapılan Olimpiyat O yunlarina yanıtı
olarak değerlendiriliyordu. Devlet Başkanı
Kim İl-sung Kore Cumhuriyeti (KC) ile ilişki­
lerde ve ordu konusunda yetkileri elinde tut­
makla birlikte, oğlu Kim Cong İPin yetkilerim
artırdı ve yönetim kadrosunu gençleştirdi.
1980’lerin sonunda Doğu Avrupa’daki komü­
nist yönetimlerin çökmesinin KDHC üzerinde­
ki etkisi pek az oldu. Kuruluşundan beri ülkeyi
yöneten Kim İl-sung, Mayıs 1990’da Yüksek
Halk Meclisi tarafından dört yıllık bir dönem
için yeniden devlet başkanlığına seçildi.
Eylül 1991’de KDHC, KC ile birlikte Birleş­
miş Milletler üyeliğine kabul edildi. Ordu için­
de bir komplonun açığa çıkarılması üzerine,
Aralık 1991’de Kim Cong İl başkomutanlığa
atandı. Aralıkta KDHC ile KC arasında bir
barış ve saldırmazlık paktı imzalandı ve çeşitli

alanlarda işbirliği konusunda anlaşmaya varıldı.
Ama KDHC’nin nükleer tesislerinin denetlen­
mesine izin vermemesi nedeniyle yeniden bir­
leşme görüşmeleri çıkmaza girdi. KDHC’nin bu
konudaki tutumu Japonya ile ilişkilerini de
olumsuz olarak etkiliyordu.
KOSTA RİKA
RESMİ ADI: Kosta Rika Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 51.100 km2.
NÜFUS (1992): 3.161.000.
BAŞKENT: San Jose.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1988): San Jose
(281.557), Limon (63.451), Desamparados (50.860),
Alajuela (41.390), Puntarenas (35.166).
Başkan Oscar Arias Sanchez Orta Am erika’da
barışı sağlama çabalarında önemli başarılar
elde etti. Ama ülkenin karşı karşıya olduğu
ekonomik sorunlarla yeterince ilgilenmediği
yolunda eleştirilere uğruyordu. Artan işsizlik ve
hızlanan enflasyon yanında yolsuzluklar da mu­
halefetin tepkilerine yol açmaktaydı. Şubat
1990’da yapılan başkanlık seçimlerini Sosyal
Hıristiyan Birlik Partisi’nin adayı Rafael Angel
Calderön Fournier kazandı. İktidardaki Ulusal
Kurtuluş Partisi ise ikinci parti konumuna
düştü.
Calderön, Sanchez yönetiminin uyguladığı
özelleştirme ve ihracata dayalı büyüme politi­
kasını sürdüreceğini açıkladı. Ama, kamu sek­
törü açığını kapatmak ve kemer sıkma politika­
sı uygulamak zorunda kalınca, devlet har­
c a m a la rın ı kisti, altyapı hizmetleriyle yiyecek
ve yakıt fiyatlarını artırdı.
Nisan 1990’da Kosta Rika ile Panama’nın
Karayib Denizi kıyıları şiddetli bir depremle
sarsıldı. Richter ölçeğine göre 7,4 şiddetinde
olan deprem en az 50 kişinin ölümüne ve büyük
hasara yol açtı. Ağustosta aynı bölgeler bu kez
de taşkınlardan zarar gördü.
Hükümet yoksullukla mücadele programını
uygulamaya koyduysa da, bir yandan enflasyon,
öte yandan Kosta Rika parasının değerinin dü­
şürülmesi, işçilerin satın alma gücünün düşme­
sine yol açtı. 1991’de, biri haziranda, öbürü
temmuzda olmak üzere iki genel grev yapıldı.
Avrupa Toplulukları (AT) ülkelerinin eski sö­
mürgelerine sağladıkları kolaylıklar, Kosta
Rika’nın en önemli ihraç ürünü olan muz satış­
larını olumsuz etkiledi. Benzer bir olumsuz ge­
KOSTA RİKA 11.2
lişme de, ikinci önemli ihraç ürünü olan kahve­
de görüldü.
KÖRFEZ SAVAŞI. Irak 2 Ağustos 1990’da,
geniş ve değerli petrol yataklarını denetim altı­
na almak amacıyla komşusu Kuveyt’e saldıra­
rak bu küçük ülkeyi işgal etti. Irak, Suudi A ra­
bistan’a da saldırmaya hazır gözüküyordu. Bu
gelişmeler karşısında Amerika Birleşik Devlet­
leri (ABD) Başkanı George Bush ve Suudi
Arabistan Kralı Fahd hızlı ve etkin biçimde ha­
rekete geçtiler.
Irak’ı saldırıdan caydırmak amacıyla ABD
Çevik Kuvveti’nin hava, kara ve deniz birlikleri
hemen Suudi Arabistan ile Basra Körfezi’ne
gönderildi. Başkan Bush daha sonra Kuzey A t­
lantik Antlaşması Teşkilatı (NATO) ile çeşitli
Arap ülkelerinin askeri kuvvetlerini kapsayan
çok uluslu bir siyasal ittifak oluşturdu. Kuveyt’i
işgalinden hemen sonra Birleşmiş Milletler
(BM) Güvenlik Konseyi’nin aldığı karar uya­
rınca Irak’a karşı uygulanan ticari ambargo ve
öbür yaptırımlar sonuç vermedi. BM Güvenlik
Konseyi Kuveyt’ten koşulsuz olarak çekilmesi
için Irak’a 15 Ocak 1991’e kadar süre tanıdı. Bu
arada, ABD ve müttefikleri Irak geri çekilme­
diği takdirde saldırıya geçmek için bölgede
büyük bir askeri yığınak yaptılar. Irak’ın geri
çekilmeyi reddetmesi üzerine Kuveyt’i kurtar­
maya yönelik savaş 17 Ocak’ta başladı.
Savaşın Çöl Fırtınası adı verilen ilk evresinde
Müttefik kuvvetleri hava üstünlüğünü ele geçi­
rerek, havadan bombardımanla Irak’ın savaş
gücünü yok etmeye giriştiler. “Çöl Kılıcı” adı
v e r ile n k a ra sald ırısı ise 1A Ş u b a t’ta ba n lad ı v e
yalnızca 100 saat sürdü. Çok sayıda Irak birliği,
Müttefikler’in uzun süreli, ateş gücü yüksek,
yoğun hava bombardımanının yıpratıcı etkisi ve
kara saldırısının hızı karşısında, savaşmadan
teslim oldu. Kuveyt 27 Şubat’ta tamamen kur­
tarıldı. 28 Şubat’ta ise Irak ateşkesi kabul
etmek zorunda kaldı. Savaşta Irak’ın asker kay­
bının 85-100 bin kişi olduğu tahmin ediliyordu.
Tutsak alman Irak askerlerinin sayısı ise 175
binin üstündeydi. Müttefik kayıplarıysa 234 ölü,
479 yaralı ve 57 kayıpla sınırlı kaldı.
KUVEYT
RESMİ ADI: Kuveyt Devleti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli m eşruti monarşi.
YÜZÖLÇÜMÜ: 17.818 km2.
11.3 KÜBA
NÜFUS (1992): 1.190.000.
BAŞKENT: Kuveyt.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Salim iye
(153.220), Havaili (145.215), Cehre (111.165), Ferva-
niye (68.665), Kuveyt (44.224).
İran ile Irak arasındaki savaşın sona ermesini
izleyen dönemde Kuveyt bölgesel gerginliklerin
odağında yer aldı. Kuveyt savaş boyunca Irak’a
mali destek vermişti. Bunun karşılığında Irak’la
yaptığı bir su anlaşmasını ise yetersiz bulmuştu.
Bu nedenle de, üzerinde egemenlik iddiasında
bulunduğu Bubiyan Adası konusunda anlaşma­
ya yanaşmıyordu. Öte yandan, Petrol İhraç
Eden Ülkeler Örgütü’nün (OPEC) toplam üre­
timi içindeki payının azlığından yakınarak üre­
tim kotasını artırmıştı.
Irak ile arasındaki anlaşmazlık, Irak birlikle­
rinin 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’e saldırarak
işgal etmesiyle sonuçlandı. Emir Şeyh Cabir es-
Sabah ve hükümeti ile ülkeyi yöneten Sabah ai­
lesinin belli başlı üyeleri Suudi Arabisan’a ka­
çarak bir sürgün hükümeti kurdular. Irak ülke­
yi ele geçirdikten birkaç gün sonra, Kuveyt’i 19.
ili olarak ilhak ettiğini açıkladı.
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile müt­
tefiklerinin Kuveyt’i kurtarmak amacıyla 17
Ocak 1991 ’de başlatığı askeri harekât Irak’m 28
Şubat’ta ateşkesi kabul etmesiyle sona erdi. Ül­
kesine dönen Emir Şeyh Cabir es-Sabah, Ekim
1992’de parlamento seçimlerinin yapılacağını,
kadınlara oy hakkı konusunun da inceleneceği­
ni açıkladı. 20 Nisan’da Veliaht Şeyh Saad es-
Sabah başkanlığında yeni bir hükümet kurul­
du.
Kuveyt’in yeniden imarının 60-100 milyar
ABD Doları’na mal olacağı tahmin ediliyordu.
Ama en önemli sorun, Irak’ın 732 petrol kuyu­
sunu ateşe vererek yol açtığı çevre yıkımıydı.
Bir yandan toplumsal yaşam yeniden düzene
konurken, bir yandan da petrol kuyularının
söndürülmesine hız verildi. En son kuyu da
Kasım 1991’de söndürüldü. Kuveyt önce ABD,
ardından da İngiltere ve Fransa ile ikili savun­
ma işbirliği anlaşması imzaladı. Rusya ile de
benzer bir anlaşma imzalanması öngörülüyor­
du.
Ekim 1992’de yapılan parlamento seçimle­
rinde, 50 üyelikten 31’ini, şeriata dönüşü savu­
nan İslamcı adaylar kazandı. Başbakan Şeyh
Saad yeni hükümetine, mecliste çoğunluğu elin­
de tutan muhalefetten de üye aldı.
KÜBA
RESMİ ADI: Küba Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli sosyalist cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 110.861 km 2.
NÜFUS (1992): 10.848.000.
BAŞKENT: Havana.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Havana
(2.077.938), Santiago de Cuba (397.024), Camagü-
ey (278.958), Holguin (222.794), Guantanamo
(197.868).
Küba 1980’lerin sonlarında Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) ile Doğu Avru­
pa ülkelerindeki reformlara ve demokratikleş­
me hareketlerine karşı oldukça soğuk bir tutum
benimsedi. Buna karşılık, 1988’de imzalanan
anlaşmalara uyarak Angola’daki askerlerini
çekti. Avrupa Toplulukları (AT) ülkeleriyle
ilişkilerini güçlendirdi.
1989’da açığa çıkan uyuşturucu kaçakçılığı ve
zimmete para geçirme skandali Fidel Castro yö­
netimini ciddi sıkıntıya soktu. Dört yüksek rüt­
beli subay idam edildi, bazıları da uzun süreli
hapis cezalarına çarptırıldı. Yolsuzluklarla mü­
cadele kampanyası sırasında İç İşleri ve Ulaştır­
ma bakanları tutuklandı.
SSCB Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov
Nisan 1989’da Küba’yı ziyaret etti. Gorbaçov
SSCB’de uygulanan perestroyka (yeniden yapı­
lanma) ve glasnost (açıklık) politikaları konu­
sunda Küba’ya herhangi bir baskıda bulunma­
dı. Castro ise, Doğu Avrupa’da gerçekleştiril-
mekte olan reformların Küba’da uygulanmaya­
cağını açıkladı. Hükümet Marksist-Leninist il­
kelere dayalı merkezi planlama yöntemine
bağlı kaldı ve Küba Komünist Partisi’nin
(KKP) temel rolünü vurgulamayı sürdürdü.
Öte yandan Küba ekonomisinin SSCB’ye ba­
ğımlılığı sürüyordu. Temmuz 1990’da SSCB’nin
sağladığı yardımların azalacağı açıklandı. Ayrı­
ca, iki ülke arasındaki ticari ilişkiler artık döviz­
le yürütülecekti. SSCB’den petrol ürünleri itha­
latının azalması bu ürünlerin vesikaya bağ­
lanması sonucunu doğurdu. Sabun, kibrit, kon­
serve et gibi maddeler de vesikaya bağlandı.
Vesikaya bağlanan mallara 1991’de yumurta,
ekmek ve bitkisel yağ da katıldı. SSCB’nin
Küba’dan 11 bin askerini çekeceğini açıklaması
iki ülkenin ilişkilerine bir darbe daha vurdu.
SSCB ve Doğu Avrupa ülkelerindeki köklü
değişiklikler Küba’yı kendine yeni ticari ortak­
lar aramak zorunda bıraktı. Öte yandan, Küba-

ABD ilişkilerindeki gerginlik de sürüyordu.
ABD, Küba’yı ekonomik ve siyasal reformlara
zorlamak amacıyla ekonomik baskısını artırdı.
Gene de, Küba turizmi son yıllarda hızlı bir ge­
lişme gösterdi.
Ekonomik güçlükler yönetime karşı duyulan
hoşnutsuzluğu artırdı. Rejim karşıtı sekiz grup
Eylül 1991’de Demokratik Birlik adı altında
birleştiler. Ülkeyi terk edenlerin sayısında da
artış görüldü. KKP’nin Ekim 1991’deki kongre­
sinde kararlaştırılan anayasa reformu Ulusal
Meclis tarafından Temmuz 1992’de kabul edil­
di. Buna göre, artık Ulusal Meclis üyeleri hal­
kın doğrudan oyuyla seçilecekti. Ayrıca, bazı
kamu iktisadi teşebbüslerine özel sermayenin
de katılmasına olanak sağlanıyor, ticaretteki
devlet tekeli kaldırılıyor ve yabancı ortaklı şir­
ketlerin gayrimenkul edinmesine izin veriliyor­
du. İlk doğrudan seçimler Şubat 1993’te yapıldı.
KÜTAHYA
YÜZÖLÇÜMÜ: 11.875 km 2.
NÜFUSU (1990): 578.020.
İL MERKEZİ: Kütahya.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (176.184),
Altıntaş (25.152), Aslanapa (15.420), Çavdarhisar
(12.280), Domaniç (21.949), Dum lupınar (6.840),
Emet (38.859), Gediz (66.790), Hisarcık (16.120), Pa­
zarlar (13.079), Sim av (78.823), Şaphane (10.247),
Tavşanlı (96.277).
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Kütahya
(130.944), Tavşanlı (37.623).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Kartaltepe (2.309 metre), Ulu-
gedik Tepesi (2.120 metre), Akdağ (2.089 metre).
SICAKLIK: Kütahya kentinde en düşük -28,1°C
(29.12.1948), en yüksek 38,8°C (2.8.1977), ortalama
10,5°C.
KÜTAHYA 11.4
YAĞIŞ MİKTARI: Kütahya kentinde yıllık ortalam a
564,7 mm.
LAOS
RESMİ ADI: Laos Demokratik Halk Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek partili, tek m eclisli halk cu m h u ri­
yeti.
YÜZÖLÇÜMÜ: 236.800 km2.
NÜFUS (1992): 4.409.000.
BAŞKENT: Vyentyan.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Vyentyan
(178.203), Savannahet (96.652), Luangprabang
(68.399), Pakse (47.323).
Dünyadaki genel gelişmeye koşut olarak, son
yıllarda Laos da ekonomiyi liberalleştirme yö­
nünde adımlar attı. Temmuz 1988’de ülke eko­
nomisini dışa açan yeni bir yasanın çıkartılma­
sından sonra, bir yıllık dönem içinde 60 yatırım
projesi onaylandı. Tarımda kooperatifler ile
devlet işletmelerinden aile çiftliklerine dönüş
gıda üretiminde hızlı bir artışa yol açtı.
Laos’ta sosyalist yönetimin kurulmasından
sonraki ilk Yüksek Halk Meclisi seçimleri
1989’da yapıldı. Laos Çin Halk Cumhuriyeti ile
ilişkilerini düzeltmeye başladı. Tayland ile iliş­
kilerde düzelme olduysa da, iki ülke arasındaki
sınır sorunları sürüyor ve zaman zaman çatış­
maya yol açıyordu.
Aralık 1990’da yürürlüğe girmesi öngörülen
yeni anayasa zamanında yetişmedi. Tasarıda
Laos, “Laos Devrimci Halk Partisi’nin (LDHP)
önderliğinde demokratik bir halk devleti” ola­
rak tanımlanıyor ve “ekonomi politikalarının
temel hedefi pazar ekonomisidir” d e n iy o rd u .
Ülkede başlatılan siyasal ve ekonomik reform­
ların gerektirdiği anayasal ve yasal çerçeve
yavaş da olsa oluşturulmaya başlandı. Yüksek
Halk Meclisi’nin Ağustos 1991’de benimsediği
yeni anayasada sosyalizm sözcüğüne hiç yer ve­
rilmiyor, ama LDHP’den ülkenin tek yasal si­
yasal partisi olarak söz ediliyordu. Yeni anaya­
sa cumhurbaşkanının yetkilerini genişletti. Bu
göreve Kaysone Phomvihan getirildi. Phomvi-
han LDHP’nin kongresinde yaptığı konuşma­
da, ülkenin ekonomik geriliğinden sorumlu tut­
tuğu partiyi ve hükümeti eleştirerek ekonomik
reform çağrısında bulundu. Dış ticaretini daha
çok Asya ve Batı ülkeleriyle yapan Laos, Sov­
yet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ve Doğu
Avrupa ülkelerinden gelen yardımların kesil­
mesinden, komşuları Vietnam ve Kamboçya
kadar etkilenmedi.
11.5 LETONYA

LENİNGRAD. 1991 de Leningrad'ın adı Saint
Petersburg olarak değiştirildi.
LESOTHO
RESMİ ADI: Lesotho Krallığı.
YÖNETİM BİÇİMİ: Askeri Konsey denetim inde m eşruti
monarşi.
YÜZÖLÇÜMÜ: 30.355 km2.
NÜFUS (1992): 1.854.000.
BAŞKENT: Maseru.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1986): Maseru
(109.382), Maputsoe (20.000), Teyateyaneng
(14.251), Mafeteng (12.667).
Şubat 1990’da Askeri Konsey Başkanı Tümge­
neral Justin Metsino Lekhanya, Kral II. Mosho-
eshoe’nun elinden yürütme yetkilerini aldı, 10
M art’ta da kral İngiltere’ye sürgüne gönderildi.
Bu gelişmenin nedeni, kralın Lekhanya’nın As­
keri Konsey’de yapmak istediği değişikliği
onaylamamasıydı. Kasımda kralın tahttan indi­
rildiği açıklandı ve oğlu Prens Mohato, III. Let-
sie adıyla tahta çıkarıldı. Ülkedeki yedi siyasal
partinin önderi Lekhanya’ya başvurarak siyasal
etkinlikleri yasaklama kararını geri almasını ve
Ulusal Meclis’i Askeri Konsey’in danışma orga­
nı konumuna getirme planından vazgeçmesini
istedi. Ama bu başvuru sonuçsuz kaldı.
30 Nisan 1990’da ayaklanan askeri birliklerin
zorlamasıyla, Lekhanya istifa etti. Lekhan-
ya’nın 1988’de bir öğrenciyi öldürmüş olduğu­
nun ortaya çıkması 1989’da ülkeyi sarsan büyük
bir skandala yol açmıştı. Güney Afrika Cumhu­
riyeti ile yakın bağları olduğu için de halktan
gittikçe daha büyük tepki gören Lekhanya, bir
dizi yolsuzlukla da suçlanıyordu. Askeri Kon­
sey’in yeni başkanı Albay Elias Tutsoane 13
Mayıs’ta, siyasal partileri yasaklayan yasaların
yürürlükten kaldırıldığını açıkladı. 1992’ de se­
çimlerin yapılacağı ve demokrasiye geçileceği
konusunda da söz verdi. Temmuz 1992’de eski
Kral II. Moshoeshoe iki yıllık sürgünden ülkesi­
ne geri döndü ve halk tarafından çok sıcak kar­
şılandı. Lesotho ekonomik ve mali açıdan ba­
ğımlı olduğu Güney Afrika Cumhuriyeti ile
1992’de diplomatik ilişki kurdu.
LETONYA
RESMİ ADI: Letonya Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 64.610 km2.
NÜFUS (1992): 2.685.000.
BAŞKENT: Riga.
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Büyük bölüm ü dalgalı düzlük­
lerden oluşur. Topraklarının yaklaşık üçte biri or­
m anlarla kaplıdır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Makine, metal ürünleri, elektrikli
ev aletleri, m otosiklet, dokuma ürünleri, ayakkabı
ve giyim eşyası.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Riga
(910.200), Daugavpils (129.000), Liepâja (114.900),
Jelgava (74.500), Jürm ala (66.500).

ESTONYA
BA LTIK

DENİZİ
• Valmiera
Körfezi Limbazi
IVentspils RUSYA

Usma Vilaka»
FED.
Gölü
A b a v a *^ ^
Kuldiga T u kum s*
JCırmala
Lubana
Gölü

.Liepâja
Varaklâni Ludza •
Liepâja
Jekabpiİ:
G ölü )
Râzna
Viesite' Gölü

Krâslava

Daugavpils

BEYAZ RUSYA

1980’lerin sonlarında Sovyet Sosyalist Cumhu­
riyetleri Birliği’nde (SSCB) yürürlüğe konan
reformlar Letonya’da da milliyetçi eğilimlerin
güçlenmesine yol açtı. 1989’da yapılan anayasa
değişikliğiyle Komünist Parti’nin üstünlüğüne
son verildi. Aynı yıl içinde yapılan ilk çok parti­
li seçimlerde Letonya Halk Cephesi çoğunluğu
elde etti. SSCB hükümeti aralarında Leton-
ya’nın da bulunduğu Baltık ülkelerinin bağım­
sızlık girişimlerini engellemek istedi. Ama ba­
ğımsızlık konusunda kararlı olan Estonya,
Letonya ve Litvanya peş peşe bağımsızlıklarını
ilan ettiler. Bağımsızlığını 4 Mayıs 1990’da ilan
eden Letonya’da, hazırlanan yeni anayasa 21
Ağustos 1991’de kabul edilerek yürürlüğe girdi.
SSCB’deki başarısız darbe girişiminin ardından,
Sovyet Devlet Konseyi 6 Eylül 1991’de Leton-
ya’nın bağımsızlığını tanıdı. Letonya aynı yıl
Birleşmiş Milletler (BM) ile Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Konferansı’na (AGİK) kabul edil­
di.
Letonya’da son yıllarda yaşanan köklü deği­
şimlerin yarattığı sarsıntılar hâlâ sürüyor. Eko­
nomik durum gittikçe kötüleşti. 1992 yılında
ulusal gelirin yüzde 30 düştüğü tahmin ediliyor­
du. Hammadde ve enerji kıtlığı yüzünden bir­
çok fabrika üretimini durdururken, aylık enflas­
yon oranı yüzde 15’e tırmandı. Halkın yaşam
standardında büyük gerileme görüldü. Rusya,
Letonya’daki Rus kökenlileri olumsuz etkile­
yen yasaların iptal edilmesi, Rusya’dan toprak
ve tazminat istemekten vazgeçilmesi koşuluyla,
Letonya’daki askerlerini 1994 sonuna kadar
çekmeye razı oldu. Letonlar ülke nüfusunun
yalnızca yüzde 52’sini oluşturduğundan, hükü­
met Rus kökenlilere yurttaşlık hakları tanıma­
ya yanaşmıyordu.
LİBERYA
RESMİ ADI: Liberya Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli geçici yönetim .
YÜZÖLÇÜMÜ: 99.067 km2.
NÜFUS (1992): 2.780.000.
BAŞKENT: M onrovia.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1974): M onrovia
(1984; 421.058), Buchanan (23.999), Congo Town
(21.495), Yekepa (14.189), Tubm anburg (14.089).
Liberya son yıllarda ne zaman biteceği bilinme­
yen bir iç savaşın içine sürüklendi. Aralık
1989’da Başkan Samuel K. D oe’ya yönelik bir
darbe girişimi ordu tarafından bastırıldı. Bunun
LİBERYA 11.6
ardından yüzlerce Liberyalı Fildişi Kıyısı’na sı­
ğındı. Ocak 1990’da başlayan kabileler arası si­
lahlı çatışmalar, haziran ayma gelindiğinde
Monrovia’nm kenar mahallelerine dayanmış­
tı. Ayaklanmacılar Başkan Doe ve yandaş­
larını başkanlık konutunda kuşatma altına aldı­
lar.
Yıl ortasına değin yaklaşık 500 bin Liberyalı
komşu ülkelere sığındı. Bu gelişmeler karşısın­
da Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu
(ECOWAS), ağustosta Liberya’ya bir barış
gücü gönderdi, ama çarpışmaları durdurmakta
başarılı olamadı. Ayaklanmacılar 9 Eylül’de
Başkan Doe’yu tutsak aldılar ve işkenceyle öl­
dürdüler.
Hem Gambia’da kurulan geçici hükümetin
başkanı Amos Sawyer, hem de ayaklanmanın
önderleri Charles Taylor ve Prens Yormie
Johnson başkanlık üzerinde hak iddi ettiler. Ta­
raflar arasındaki çatışmalar ECOW AS’ın baskı­
sıyla 28 Kasım’da ateşkes sağlanana kadar
sürdü. On bir ay süren çatışmalarda binlerce ki­
şinin öldüğü tahmin ediliyordu. Ülke ekonomi­
si de büyük çöküntüye uğramıştı.
Ocak 1991’de Sawyer başkanlığında bir geçi­
ci hükümet kuruldu. Martta yapılan, 14 farklı
grubun katıldığı toplantıdan ise bir sonuç alına­
madı. Ekim 1991’de Batı Afrikalı ve Liberyalı
önderlerin katıldığı doruk toplantısında varılan
anlaşmaya göre, Taylor’a bağlı kuvvetler elle­
rindeki bölgeleri barış gücüne bırakacaklar ve
altı ay içinde seçimlere gidilecekti. Ama John­
son bu toplantıya katılmamıştı. Bazı başka
gruplar da anlaşmaya karşı çıkarak mücadeleye
devam edeceklerini açıkladılar.
13 Ocak 1992’de, yılın ortalarında yapılacak
seçimleri düzenlemek için bir seçim komisyonu
göreve başladı. Ama ayaklanmacılar daha ön­
ce belirlenen süre dolduğu halde silahlarını bı­
rakmaya yanaşmadılar. Nisan başında Ce­
nevre’de ECOW AS’ın Beşler Komitesi ile Saw-
yer ve Taylor arasında yapılan görüşmeler­
de, Ekim 1991’de varılan anlaşmanın geçerli ol­
duğu kabul edildi ve barış gücünün Sierra
Leone-Liberya sınırında bir tampon bölge oluş­
turmasına karar verildi. Çünkü, Doe yanlısı
güçler Sierra Leone topraklarında bulunuyor­
du.
Bu barış da uzun ömürlü olmadı. Ağustosta
Doe yanlıları ile Taylor’a bağlı kuvvetler ara­
sında, iç savaşın en şiddetli çarpışmaları başla­
dı.
11.7 LİTVANYA

LİBYA Am uçağına bomba koyduklarından kuşkulanı­

lan iki Libyalı’nın yargılanmak üzere kendileri­
RESMİ ADI: Libya Arap Sosyalist Halk Cemahiriyesi. ne verilmesini istediler. Libya’nın bu isteği geri
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek siyasal organlı sosyalist devlet.
çevirmesi üzerine, 15 Nisan’da Libya’ya giden
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.757.000 km 2.
ya da bu ülkeden gelen bütün uçak seferlerine
NÜFUS (1992): 4.447.000.
ambargo kondu. Albay Muammer Kaddafi’nin,
BAŞKENT: Trablus.
söz konusu kişileri Lahey’deki Uluslararası
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1988): Trablus
(591.000), Bingazi (446.250), M isurata (121.700). Adalet Divam’nda yargılanmaları koşuluyla
teslim etme önerisi ise kabul edilmedi. Böylece,
Libya’nın dış ilişkileri son yıllarda dalgalı bir Libya’nın dış dünyayla havayolu bağlantısı ke­
gelişme gösterdi. 1987’de Cezayir’le anlaşmaya silmiş oldu. Ambargodan olumsuz etkilenmek­
varılmasının ardından, 1988’de de Tunus'la ye­ le birlikte, Libya ekonomisi gelişmesini 1992’de
niden diplomatik ilişki kuruldu. Tunus sınırının de sürdürdü.
açılması bu ülkeden Libya’ya yoğun bir işçi akı­
nım başlattı. 1976’dan beri kapalı olan Mısır sı­ LIECHTENSTEIN
nırı da 1989’da açıldı. Komşularıyla ilişkileri
düzelirken, Libya’nın Amerika Birleşik Devlet­ RESMİ ADI: Liechtenstein Prensliği.
leri (ABD) ve İngiltere’yle ilişkileri gittikçe kö­ YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli m eşruti monarşi.
tüleşti. 1989’da, Rabta’da kimyasal silah üretme YÜZÖLÇÜMÜ: 160 km2.
NÜFUS (1992): 29.600.
kapasitesine sahip bir tesisin kurulduğunu açık­
BAŞKENT: Vaduz.
layan ABD, bu tesisi bombalayabileceğini açık­
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Schaan
ladı. Libya ise ısrarla, bu tesinin bir ilaç fabrika­ (4.930), Vaduz (4.874).
sı olduğunu savunuyordu. ABD uçaklarının
Libya’nın kuzeydoğu kıyılarının açıklarında iki Mart 1989’da yapılan erken seçimler iktidar or­
Libya uçağını düşürmesiyle gerginlik tırmandı. tağı iki partinin parlamentodaki güç dengesini
Ama ABD 6. Filo’sunun Libya açıkların­ pek değiştirmedi. 1978’den beri hükümetin ba­
dan uzaklaşmasıyla çatışma tehlikesi ortadan şında bulunan Hans Brunhart’ın önderliğindeki
kalktı. Anavatan Birliği 13 üyelik, Herbert Wille’nin
Irak’ın 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’i işgaliyle önderliğindeki İlerici Yurttaş Partisi de 12 üye­
başlayan Körfez Bunalımı’nda Arap ülkelerinin lik elde etti. Avrupa’nın en uzun süre tahtta
çoğu ABD ile müttefiklerinin yanında yer alır­ kalan hükümdarı Liechtenstein Prensi II. Franz
ken, Libya Irak’ın tarafını tuttu. Bu nedenle, Joseph 13 Kasım 1989’da öldü. Tahta, 1984’ten
yakın müttefiki Suriye ile bile ters düştü. Libya, beri yürütme yetkilerini kullanan oğlu Prens
Kuveyt’in işgalini onaylamamakla birlikte, Hans Adam geçti.
Irak’a uygulanan ambargoya ve yaptırımlara Liechtenstein 1991’de Avrupa Serbest Tica­
karşı çıkıyordu. ret Birliği’ne (EFTA) tam üye oldu. Öte yan­
Libya ekonomisinin son beş yıldır içinde bu­ dan, Avrupa Topluluklarına (AT) üye ülkeler­
lunduğu bunalım 1989’da aşıldı. Körfez Bunalı­ le yapılan ticaretin önemi de gittikçe artıyordu.
mı Libya’nın devlet gelirlerini 10 milyar ABD Seçmen yaşının 20’den 18’e indirilmesi için
Doları’nın üstüne çıkardı. Bu değişikliğin yarat­ Haziran 1992’de yapılan halkoylamasına katı-
tığı iyimser ortamda tüketime getirilen kısıtla­ lanlarm yüzde 56,3’ü ret oyu verdi. Başbakan
maların kaldırılması büyük bir rahatlık yarattı. Brunhart, Prens Hans Adam ’m Çekoslovak­
Kaddafi’nin 1988’de vaat ettiği ekonomik ve si­ ya’daki 1.600 km2’lik topraklarının geri verilme­
yasal liberalleşme pek gerçekleşmedi. Yönetim sini istedi. Çekoslovakya 1918-45 arasında bu
karşıtlarına yönelik baskılar sürdü. Otuz iki yö­ topraklara hiçbir tazminat ödemeden el koy­
netim karşıtının idam edilmesini protesto muştu. Ama Çekoslovakya’nın bölünmesi du­
etmek için düzenlenen bir gösteride çıkan çatış­ rumu karıştırdı.
mada ölen ya da yaralanan sivillerin sayısı 20’yi
buldu. LİTVANYA
Libya’nın ABD ve İngiltere ile ilişkileri
1992’de daha da kötüleşti. Bu ülkeler, 1988’de RESMİ ADI: Litvanya Cum huriyeti.
İskoçya’daki Lockerbie üzerinde düşen Pan YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.

YÜZÖLÇÜMÜ: 65.301 km2.
NÜFUS (1992): 3.802.000.
BAŞKENT: Vilnius.
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Yer yer bataklık ve turbalıklarla
kaplı, sularını Nyemen Irm ağı'nın topladığı düzlük­
lerden oluşur. Buzulların oluşturduğu çok sayıda
göl vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Keten, şekerkamışı, patates ve
yem bitkileri, hayvansal ürünler, metal ürünleri,
gıda.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1992): Vilnius
(596.900), Kaunas (433.600), Klaipeda (208.300), Si-
auliai (149.000), Panevezys (132.300).
1980’lerin sonlarında Sovyet Sosyalist Cumhu­
riyetleri Birliği'nde (SSCB) yürürlüğe konan
reformlarla birlikte Litvanya’da milliyetçi eği­
limler güç kazandı. 1990’da yapılan ilk serbest
seçimlerde Sajudis adlı milliyetçi hareketin des­
teklediği adaylar parlamentoda çoğunluğu elde
ettiler. Sajudis’in önderi Vytatus Landbergis
cumhurbaşkanlığına seçildi. Litvanya 11 Mart
1990’da bağımsızlığını ilan ettiyse de, SSCB’nin
ekonomik ambargo uygulaması nedeniyle ba­
ğımsızlık kararını askıya almak zorunda kaldı.
SSCB’de Ağustos 1991’de Gorbaçov yönetimi­
ni devirmeyi amaçlayan başarısız darbe girişi­
minin ardından, Sovyet hükümeti 6 Eylül’de
Litvanya’nın bağımsızlığını tanıdı. Litvanya bir­
kaç gün sonra Birleşmiş Milletler’e (BM) ve
LÜBNAN 11.8
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’na
(AGİK) kabul edildi.
1992’nin ilk 9 ayında sanayi üretiminde
yüzde 47,5’lik bir düşüş görüldü. Yılın bütünün­
de ulusal gelirin yüzde 20 düşeceği tahmin edili­
yordu. Bu kötü ekonomik durumun da etkisiy­
le, Ekim 1992’de yapılan seçimlerde, eski
Komünist Parti önderi Algirdas Brazauskas
başkanlığındaki Litvanya Demokratik İşçi Par­
tisi (LDİP) 78 üyelik kazanarak parlamentoda
çoğunluğu elde etti. Sajudis ise yalnızca 28 üye­
lik kazanabildi. Pazar ekonomisine geçiş konu­
sunda daha ihtiyatlı bir politika izlenmesinden
yana olan LDİP. Moskova ile ilişkilerde prag-
matik bir yaklaşım benimseneceğini açıkladı.
LÜBNAN
RESMİ ADI: Lübnan Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek m eclisli, çok partili cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 10.230 km2.
NÜFUS (1992): 2.803.000.
BAŞKENT: Beyrut.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Trablus-
şam (500.000), Beyrut (1989; 200.000), Zahle
(200.000), Sayda (200.000), en-Nebatiye (100.000).
Suudi Arabistan Ekim 1989’da, Lübnan Ulusal
Meclis’i üylerinin Arap barış girişimini görüş­
11.9 LÜKSEMBURG
mek üzere Taif kentinde bir araya gelmelerini
sağladı. Bu toplantıda imzalanan belgede, Hı­
ristiyanların Suriye birliklerinin çekilmesi iste­
miyle, Müslümanlar'm siyasal reform çağrıları­
nın bağdaştırılması amaçlanıyor ve Ulusal Mec-
lis’in Beyrut’ta toplanarak cumhurbaşkanını
seçmesi öngörülüyordu. Siyasal reformlar ko­
nusunda anlaşma sağlandıysa da, Lübnan’ın
egemenliği konusundaki görüş ayrılıkları sürü­
yordu.
5 Kasım’da toplanan Ulusal Meclis, ılımlı bir
Hıristiyan olan Rene Moawad’ı cumhurbaşkan­
lığına seçti. Moawad, 17 gün sonra Beyrut’un
Müslümanlar’ın denetimindeki batı kesiminde
bir suikast sonucunda öldürüldü. Yerine Elias
Hravi seçildi. Dürziler’in önderi Velid Canbu-
lat ve Şii Emel örgütünün önderi Nebih Berri,
Taif belgesini radikal reformlara yer vermediği
için eleştiriyorlardı. Hıristiyan milislerin komu­
tanı General Michel Aoun ise Hıristiyan millet­
vekillerini Suriye’ye fazla ödün vermekle suçla­
yarak, Ulusal Meclis’e rakip bir yasama meclisi
için seçimlere gitme tehdidinde bulunuyordu.
Bu koşullarda iç savaş yeniden patlak verdi.
Çatışmalar gittikçe şiddetlendi. Eylülde ateşkes
sağlandığında ölü sayısı 800’ü, yaralı sayısı ise
4.500’ü aşmıştı. Suriye ise, Aoun’un her an bir
katliama girişebileceği gerekçesiyle, birliklerini
çekmeyi reddediyordu.
General Aoun’un 750 gündür işgal altında
tuttuğu Cumhurbaşkanlığı Sarayı’ndan 13
Ekim 1990’da çıkarılmasıyla, Lübnan’ın birleş­
mesinin önündeki en önemli engel kalkmış
oldu. Cumhurbaşkanı Hravi Beyrut’ta devlet
otoritesini yeniden kurmak amacıyla Beyrut
Metropoliten Alanı Güvenlik Planı’m yürürlü­
ğe koydu. Bu planın uygulanabilmesi için,
Güney Lübnan’da da denetimin sağlanması, Fi­
listin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) ve Şii milis­
lerin denetim altına alınması ve sınır bölgesin­
deki İsrail egemenliğinin yarattığı sorunların
çözülmesi gerekiyordu.
Başbakan Selim el-Hoss bir ulusal birlik hü­
kümeti kurulmasına olanak sağlamak için 19
Aralık’ta istifa etti. Suriye’nin desteğiyle oluşan
yeni hükümette yedi ayrı milis örgütünün ön­
derleri yer alıyordu. Başbakanlığa da Ömer Ke-
rami getirildi. İran yanlısı Hizbullah örgütü
yeni hükümeti tanımadı. Hükümet 9 Ocak
1991’de güvenoyu aldıysa da, Dürziler’in ço­
ğunlukta olduğu İlerici Demokratlar’ın önderi
Velid Canbulat’ın istifasıyla sarsıldı. Ağustosta
da Nebih Berri ile Konut Bakanı Muhammed
Beidun da görevlerinden istifa ettiler.
Mayıs 1991 başında Lübnan ordusu ülkedeki
başlıca ekonomik merkezlerin denetimini ele
geçirmişti. Mayıs ortalarına değin milislerin
elindeki silahların yüzde 80’i teslim edilmişti.
Temmuzda Lübnan Ordusu FKÖ’nün son kale­
sine karşı düzenlediği saldırıda başarılı oldu.
Yıl sonuna gelindiğinde ise, ülkedeki bütün
A B D ’li ve İngiliz rehineler serbest bırakılmıştı.
Hükümetin Şubat 1992’de açıkladığı kemer
sıkma paketi tepkilerle karşılandı. Sendikalar
Konfederasyonu martta bir dizi grev yaptı. Ma­
yısta başbakanlığa Raşid es-Solh’un getirilmesi
Dürziler’in ve Maruniler’in tepkileriyle karşı­
laştı. Mayıs 1972’den sonraki ilk genel seçimler
Ağustos 1992’de yapıldı. Suriye birliklerinin ül­
keyi terk etmesinde ısrar eden Hıristiyanların
çoğu seçimleri boykot etti. Yeni Ulusal Meclis
genel olarak Suriye yanlısı üyelerden oluştu.
Hizbullah da, Şii Emel örgütüyle ortak liste çı­
kartarak 8 üyelik kazandı. Cumhurbaşkanı
Elias Hravi eylülde, Suriye birliklerinin çekil­
mesi konusunda Suriye Devlet Başkanı Hafız
Esad’la görüştü. Ama görüşmeden bir sonuç
alınamadı. Lübnan’daki son Batılı rehineler de
haziranda serbest bırakıldı.
LÜKSEMBURG
RESMİ ADI: Lüksemburg Grandüklüğü.
YÖNETİM BİÇİMİ: İki m eclisli m eşruti monarşi.
YÜZÖLÇÜMÜ: 2.586 km 2.
NÜFUS (1992): 387.000.
BAŞKENT: Lüksemburg.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Lüksem­
burg (75.377), Esch-sur-Alzette (24.012), Differdan-
ge (14.677), Petange (12.345).
1993 başında Avrupa Tek Pazarı’nın kurulma­
sıyla b irlik te , L ü k s e m b u r g ’ un b ir u luslararası fi-
nans merkezi olarak çekiciliğini yitireceği görü­
şü yaygınlık kazandı. Avrupa Topluluklarının
(AT) bütün üye ülkelerde geçerli olacak mali
düzenlemelerinin Lüksemburg’un şirketlere
sağladığı vergi kolaylıklarını ortadan kaldıraca­
ğından korkuluyordu. Ülkedeki bütün siyasal
partiler bu konuda mücadele etme konusunda
kararlıydılar. Haziran 1989’da yapılan genel se­
çimlerde iktidardaki koalisyonun ortakları olan
Hıristiyan Sosyal Parti ile Lüksemburg Sosya­
 MACARİSTAN 11.10

list İşçi Partisi, sandalye sayıları gerilemekle Pozsgay 1956 ayaklanmasının bir karşıdevrim
birlikte, çoğunluğu korudular. değil, bir halk ayaklanması olduğunu söyledi.
Irak’ın 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’i işgal et­ Bu açıklama, 1956 ayaklanmasının önderi Imre
mesinin ardından petrol fiyatlarının yükselmesi, Nagy’nin saygınlığının geri verilmesinin ve ida­
Lüksemburg ekonomisinin büyümesini yavaş­ mının 31. yıldönümüne rastlayan 16 Haziran’da
lattı ve enflasyonu hızlandırdı. Öte yandan, cenazesinin yeniden törenle kaldırılmasının yo­
ekonomisi büyük ölçüde Almanya’ya bağımlı lunu açtı. Yaz aylarında yapılan bir dizi ara se­
olduğu için, iki Almanya’nın yeniden birleşme­ çimi M DF’nin adayları kazandı. Seçimlerde bü­
sinden sonra yaşanan ekonomik zorluklar bir tünüyle silinme tehlikesini önlemeye çalışan
ölçüde Lüksemburg’u da etkiledi. Gene de, MSİP adını Macar Sosyalist Partisi (MSP) ola­
Lüksemburg’un ekonomik büyüme hızı öteki rak değiştirdi. Partinin yapısı ve işleyişi demok­
AT ülkelerinin çoğundan yüksekti. Lüksem­ ratikleştirildi. Anayasada değişiklik yapılarak
burg Parlamentosu 2 Temmuz 1992’de, Maas- partinin öncü rolüne son verildi.
tricht Doruğu’nda kabul edilen Avrupa Birliği Hükümet 1990 başlarında pazar ekonomisi­
Antlaşması’m onayladı. ne geçme kararını açıkladı. Macaristan hükü­
meti geçmişte “demir perde” olarak adlandırı­
MACARİSTAN lan dikenli telleri kaldırarak batı sınırını
simgesel olarak açtı. Böylece, Batı Almanya’ya
RESMİ ADI: Macar Cum huriyeti. geçmek isteyen Doğu Almanya yurttaşlarına
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet. bir geçiş yolu sağlandı.
YÜZÖLÇÜMÜ: 93.033 km 2. 1990’da yapılan seçimler M DF’nin üstünlü­
NÜFUS (1992): 10.318.000. ğüyle sonuçlandı. Tarihçi Jözsef Antall, önder­
BAŞKENT: Budapeşte. liğini yaptığı MDF ile Küçük Toprak Sahipleri
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Budapeşte
(2.113.645), Debrecen (219.251), Miscolc (207.826),
ve Hıristiyan Demokratlar’dan oluşan bir koa­
Szeged (189.484), Pecs (183.082). lisyon hükümeti kurdu. Hür Demokratlar’dan
Arpâd Göncz de cumhurbaşkanlığına seçildi.
Macaristan’daki önemli siyasal değişmeler Hükümetin ekonomik reformlar konusunda
1988’de başladı. Ülkeyi 30 yıldır yöneten, adım atmakta cesaretsiz davranması halkın hoş­
Macar Sosyalist İşçi Partisi (MSİP) Başkanı nutsuzluğunu artırdı. Ekim başında yapılan
Jânos Kadar’m yerine Başbakan Kâroly Grosz yerel seçimlerde muhalefet öne geçmişti. Bütçe
aldı. Bu değişiklik siyasal sisteme karşı duyulan açığı büyürken, enflasyon yüzde 30’a ulaştı. İş­
güvensizliği yansıtıyordu. Kısa süre içinde ülke­ sizlik ise 1991 sonunda yüzde 5’e ulaşmıştı.
de yönetim karşıtı yeni gruplar ortaya çıktı. Yoksulluk gittikçe yaygınlaşıyordu. Asgari ya
Bunların en önemlisi Macar Demokratik Foru- da daha düşük ücretle geçinenlerin oranı nüfu­
mu’ydu (MDF). Gene aynı yıl içinde ülkenin sun yüzde 40’ma yükselmişti. Ekonomik re­
ilk bağımsız işçi sendikası kuruldu. 1989’da, yö­ formların ve özelleştirmenin çok yavaş ilerle­
netimdeki MSİP ile yönetim karşıtı gruplar, de­ mesine karşın, Macaristan eski sosyalist
mokrasiye geçiş konusunu görüşmek üzere Mu­ ülkelere giden Batı yatırımlarının yarısını çekti.
halefet Yuvarlak Masası’m oluşturdular. Bu, en azından Batı’nm Macaristan’a güveninin
Eylülde sona eren görüşmelerde, Macaristan’ın sürdüğünü gösteriyordu. 1992’de yapılan ara se­
genel oyla seçilmiş, egemen, tek meclisli bir ya­ çimlerden kazançlı çıkan parti MSP oldu.
sama organına dayalı demokratik bir cumhuri­ Macaristan, Hırvatistan ve Slovenya’nın ba­
yete dönüştürülmesi konusunda karar verildi. ğımsızlığını destekledi ve Aralık 1991’de her iki
Bu sistemde yetkileri oldukça sınırlı bir cum­ devleti de tanıdı. Sırbistan’daki Macar azınlığın
hurbaşkanı ve bir anayasa mahkemesi de bulu­ geleceği konusunda ise kaygı duyuluyordu.
nacaktı. Parlamento Aralık 1989’da, Mart
1990’da kendini feshetme ve 25 M art’ta genel MADAGASKAR
seçimlere gitme kararı aldı.
Reformcular arasında öne çıkan kişi, RESMİ ADI: Madagaskar Demokratik Cum huriyeti.
MSİP’nin çöküşünü önlemenin tek yolunun YÖNETİM BİÇİMİ: Geçici yönetim .
gerçek demokrasiyi kurmak ve iktidarı paylaş­ YÜZÖLÇÜMÜ: 587.041 km2.
maktan geçtiğini savunan Imre Pozsgay’dı. NÜFUS (1992): 12.804.000.
11.11 MADAGASKAR
BAŞKENT: Antananarivo.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Antanana­
rivo (802.400), Toamasina (145.400), Fianarantsoa
(124.500), Majunga (122.000).
1988’de ekonominin liberalleşmesi yönünde
önemli adımlar atıldı. İthalat üzerindeki dene­
timler ve devletin pazarladıkları dışında kalan
ürünler üzerindeki ihracat vergileri kaldırıldı.
Yabancıların en büyük üç bankanın sermayele­
rine katılmasına izin verildi.
Cumhurbaşkanı Didier Ratsiraka Mart
1989’da üçüncü bir yedi yıllık dönem için yeni­
den seçildi. Muhalefet Ratsiraka’yı seçimlere
hile karıştırmakla suçladı ve seçim sonuçlarının
açıklanmasından sonra olaylar çıktı. Temmuz­
da başarısız bir darbe girişimi olduğu açıklandı.
Mart 1990’da siyasal partilerin kurulmasına
izin verilmesiyle üç yeni parti kuruldu. Mayıs
1990’da yeni bir darbe girişimi oldu. Ama gü­
venlik güçleri çok geçmeden denetimi ele geçir­
di ve ayaklanmacılar tutuklandı.
Muhalefet 1991’de yönetime en zor günlerini
yaşattı. Bir Zinde Güçler Komitesi (ZGK)
oluşturan 16 muhalefet partisi başkentte büyük
gösteriler düzenledi. Kent meydanını işgal eden
400 bin dolayında gösterici, cumhurbaşkanının
görevden çekilmesini, sosyalist anayasanın yü­
rürlükten kaldırılmasını ve yeni anayasayı ha­
zırlamak üzere bir ulusal konferans toplanması­
nı istedi. Muhalefetin çağrısıyla yapılan genel
grev yılın büyük bölümünün güçlükler içinde
geçmesine yol açtı.
Cumhurbaşkanı Ratsiraka 28 Temmuz
1991’de hükümetin istifa ettiğini açıkladı. Çok
partili sisteme olanak verecek yeni bir anayasa­
nın hazırlanarak halkoyuna sunulmasını önerdi.
Yeni başbakan atandıktan iki gün sonra polisin
göstericilere ateş açması ve bir helikopterden
bomba yağdırması sonucunda en az 51 kişi
öldü. Başbakan Guy Razanamasy’nin bir ulusal
uzlaşma hükümeti kurulacağını açıklaması üze­
rine bunalım biraz hafifledi. Razanamasy’nin
1991 sonunda kurduğu 36 üyeli hükümette
ZG K ’den 14 üye bulunuyordu. Temmuz
1992’de yeni bir başarısız darbe girişimi daha
oldu.