TEMEL

BRITANNICA
T E M E L E Ğ İT İM V E K Ü L T Ü R A N S İK L O P E D İS İ
Encyclopaedia Britannica, Inc. (Chicago) Ana Yayıncılık A.Ş. (İstanbul)
Robert P. Gwinn Nazar Büyüm
Yönetim Kurulu Başkam Yönetim Kurulu Başkanı
Peter B. Norton Sadun Sönmez
Başkan Genel Müdür
Fred H. Figge, Jr. Dr. Cihan Belen
Başkan Başyardımcısı Genel Müdür Yardımcısı

Temel Britannica Yayın Kurulu

Ana Yayıncılık A.Ş. Adına Sahibi Dr. Gürel Tüzün, Genel Yayın Yönetmeni
Nazar Büyüm Nuri Akbayar, Eray Canberk,
Beril Eyüboğlu, Işıtan Gündüz,
Yazı İşleri Müdürü Prof. Dr. Oya Köymen, Yayın Koordinatörü
Çiğdem Karabağlı Hilda Hülya Potuoğlu

Children’s Britannica (Londra)

James Somerville, Başeditör
Editörler
David Black, Jennifer M. Cox, William Gould, James Harrison,
Jessica Kuper, Jane Royce, Anne Wilkinson

Children’s Britannica
First Edition 1960
Second Edition 1969
Third Edition 1973
Forth Edition 1988
© 1988, 1989,1990, 1991, 1992 Encyclopaedia Britannica, Inc.

Temel Britannica
© 1988, 1989, 1990, 1991,1992 Ana Yayıncılık A.Ş.

Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu’nun
7 Ağustos 1991 tarihli ve 4019 sayılı ve 10 Ekim 1991
tarihli ve 5505 sayılı yazıları ile öğrencilere
tavsiye edilmiştir.

Her hakkı saklıdır.* Yazılar ve görsel malzemeler,

izin alınmadan, tümüyle ya da kısmen yayımlanamaz.
Süreli yayınlarda (günlük, haftalık, on beş günlük,
aylık gazete ve dergiler) kısa alıntılar, kaynak
gösterilerek kullanılabilir.

ISBN 975-7760-02-01

92.34. Y.0012.3

Ana Yayıncılık ve Sanat Ürünlerini Pazarlama Sanayi ve Ticaret A.Ş.

Büyükdere Caddesi, Üçyol Mevkii, 57, Maslak 80725 İstanbul

Baskı: Hürriyet Ofset

Şubat 1993
 TEMEL
BRİTANNİCA
T E M E L EĞİTİM VE K Ü L T Ü R ANSİKLOPEDİSİ

CİLT 8

ra
H Ü R R İY E T İN OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

A N A Y A Y I N C I L I K A . Ş. V E
E N C Y C L O P A E D İA B R İT A N N İC A , IN C .
İ Ş B İ R L İ Ğ İ İ L E
Y A Y I M L A N M A K T A D I R
Temel Britannica
A na Yayıncılık A .Ş. A dına Sahibi
N azar Büyüm
E D İT Ö R L E R K U R U L U
Philip W. G oetz, Başkan
Encyclopcedia Britannica Genel Yayın Yönetmeni,
Chicago
Prof. D r. Çiğdem Kağıtçıbaşı
Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul
D r. A ndrew M ango
B B C Fransa ve G üneydoğu A vrupa Yayınları E ski
M üdürü, Londra
Prof. D r. İlhan Tekeli
Orta D oğu Teknik Üniversitesi, A nkara
Prof. D r. N ur Y alman
Harvard Üniversitesi, Cambridge (A B D )
D A N IŞM A K U R U L U
Prof. D r. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Başkan
Doç. D r. M urat Belge, Prof. D r. Şerif M ardin,
Prof. D r. İlhan Tekeli
G E N E L Y A Y IN Y Ö N E TM EN İ
D r. G ürel Tüzün
Y A Y IN K O O R D İN A T Ö R Ü
Prof. D r. Oya Köymen
Y A Y IN K U R U L U
D r. G ürel T üzün, Başkan
Nuri A kbayar, E ray C anberk, Beril Eyüboğlu,
Işıtan G ündüz, Prof. D r. O ya Köym en,
H ilda Hülya Potuoğlu
R E D A K SİY O N
Y asem in A kbaş, A tilla A ksel, İpek Babacan,
Ö m er Ç endeoğlu, Kaya Ersoy,
Selahattin Ö zpalabıyıklar, E rim Süerkan,
M ahm ut Tem izyürek, B arış T ütün
A R A ŞT IR M A
Şöhret Baltaş, M ünevver D oğru, M eliha Ö ztoprak,
Yüksel Selek
D İL V E Y A Z IM D A N IŞM A N I
V edat Günyol
Y A Z I İŞL E R İ M Ü D Ü R Ü
Çiğdem Karabağlı
Y Ö N E T İM S E K R E T E R L E R İ
Ö zcan A kkan, Hüsniye Ö zdem ir
G Ö RSEL M ALZEM E
Şükran Ayyıldız, A hm et Birsin, Ferda E rentürk,
E lif E rim , Nesrin E rtü rk , E rol Taşkent
A R ŞİV
Y asem in E ray gen
B İL G İ İŞLEM
D erya K öroğlu, Danışman, H akan Gönenli
T E K N İK K O O R D İN A T Ö R
Sefa Esenyel
D İZ G İ
M ustafa B alaban, Saliha Bilginer, D em et Yılmaz
DÜ ZELTİ
'N u re ttin Pirim , Ecm el T anyel, E yüp Yıldırım
T İC A R E T M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü
N usret Şumlu, M üdür
H ülya A kdoğan, M ehm et A ltuntaş, Z erin İçli,
A laattin O kurcan, G ülten Sadef, Aliye Şimşek
M UHASEBE M Ü DÜRLÜĞ Ü
R ana R endantiyen, M üdür
M ustafa Yalçın A talay, Nilgün Aydın, Olcay Işık
G E N E L H İZ M E T L E R
Filiz E ro l, M ustafa T uran
 TEMEL BRITANNICA’NIN
1992 BASKISINA İLİŞKİN NOT

T E M E L B R İT A N N İC A Tem el E ğitim ve K ültür A n siklo p e d isi'nin 1992 baskısı

hazırlan ırk en , ansiklopedide yer alan m ad d eler te k te k gözden geçirildi. H e r ciltteki
m ad d elerle ilgili o la ra k , ilk yayım landıkları ta rih ten bu yana o rtay a çıkan gelişm eler
ve yeni bilgiler ile değişiklik geçirm iş h a rita la r, o cildin son u n d ak i ek bölüm de
alfabetik sırayla verildi. A nsiklopediye ek len en yeni m ad d eler de bu ek lerd e yer
aldı. A yrıca, h e r cildin so n u n d ak i ek lerle ilgili dizin bilgileri ve dizin cildine eklenen
yeni kısa m ad d eler, T E M E L B R I T A N N I C A ’nın 20. cildindeki Dizin’in ekinde
toplandı.

A n siklopedinize ek len en yeni bilgilere kolayca ulaşabilm eniz için, h e r cildin

ekin d e y er alan bilgilerin ilgili olduğu m ad d elerin listesi o cildin başında verilm ek­
tedir.

Temel Britannica9nın 8. Cildinin Ekinde Yer Alan Bilgilerin İlgili Olduğu Maddeler

H atay H o ng K ong
H ırv atistan İğdır
H indistan Irak
H o llan d a İsp arta
H o n d u ras İçel
 HIM'ADMMATma J3M 3T
t o m raagL ıi A m ^ ı A ^ A a z m

mte&d £991 nin'xüh^^oUwj\K vf m iü p hm^T K ^ \^ K İ W ASYfST

iia îîü o ıa H ib{hi?dg fıabsög îiaî f e t Taiabbsm oeifi la ^ abıuat|© iii?fi£ rfl^ıuifihıxfiri
laJsm giiag v J t i s v B i ı o *»«*'{ u d n a tâ h s l nM^ıbrîsknırçır^ i l i . d a '1 s h a b b b s ın
ab m ü lö d Âo iİKbnufJO^ n ıbha o ,ı rmtf gi* .§ alı v iiş! in^y av
13{ a b ıa iia ud ab la ia b h a /n ia a \ a a n a iia a>(ibaqol>lkflA ib lhav # { £ îtg irtadfiîle
n a m U s a n ıb fb n ısib av nalişJid n isib digii a h a f ia İ3ÜâbfltiftG« m bfh iari .s o n /A .ıbLe
a b n iia ni'aisiO üafoöM>lia .01 n ın ' k 3 Y W A K \\ft& .l&VvdT .la ia b i w Bati inay
ibnükjoî

nibib -îari rni?i sınain!'diksin fiaysiui aıaligfid insrç nanaiia a ;m£>aqobİı>üA

-jJamİhav fibfiıggd rıibfb o izaîaii nhs : bbbfo fjğubln üigii nnali id nJn lav o n iv j

HALİFELİK , H z. M u h a m m e d ’d e n s o n ra M ü s-
lü m a n la r’ın y ö n e tim in i ü s tle n e n k u ru m d u r.
D a h a H z . M u h a m m e d ’in sağ lığ ın d a o n d a n
so n ra M ü s lü m a n la r ın d ü n y a sa l so ru n la rın ı
çö z e c ek , d in se l b irliğ in i k o ru y a c a k b ir k u r u ­
m a g e re k o ld u ğ u o rta y a çık m ıştı. A m a H z.
M u h a m m e d b u k o n u d a açık b ir k u ra l k o y m a ­
m ıştı. O n u n ö lü m ü n d e n (632) so n ra İslam
to p lu m u n u n ileri g e le n le ri to p la n a ra k H z.
M u h a m m e d ’in p e y g a m b e rlik g ö re v le ri d ışın ­
d a k a la n işleri y ü rü tm e k ü z e re H z. E b u b e k ir ’i
halife seçtiler.
H z. E b u b e k ir d e k e n d in d e n so n ra h alife
o la ra k H z. Ö m e r ’i ö n e rd i. H z . Ö m e r ise b ir
seçiciler k u ru lu o lu ş tu ra ra k k e n d in d e n s o n ra ­
ki h a life n in seçim in i bu k u ru la b ıra k tı. H z.
O sm a n b u y ö n te m le seçild i. H z. O sm a n
d ö n e m in d e (644-654) b aş g ö ste re n siyasal
çe k işm e le r h a life lik k u ru m u n u d a e tk ile d i.
O n u n ö lü m ü n d e n so n ra y e n i h alife seçim i
başlı b a şın a so ru n o ld u . M ü s lü m a n la r’ın b ir
b ö lü m ü H z. A li’yi h alife ta n ırk e n , b ir b ö lü m ü
b u n a k a rşı çıktı. İslam to p lu m u n d a b ir iç
sav a şa yol açan b u ç e k işm e le r H z . A li’nin
ö ld ü rü lm e s in d e n s o n ra d a h a b ü y ü k b o y u tla ra
ulaştı.
Ş am V alisi M u a v iy e h alifeliğ in i ilan e tti.
H z. A li y a n d a şla rı b u n u ta n ım a d ıla r. H e r iki
g ru b a d a k a rşı ç ık a n H a ric ile r ise yeni bir
halife seçilm esin i iste d ile r. B ü tü n b u g ru p la r
h alifelik k o n u s u n d a k e n d ile rin i h ak lı k ılan
g ö rü şle r o rta y a k o y d u la r. M u a v iy e ’ye g ö re
halifelik H z. M u h a m m e d ’in ve k e n d isin in de
bağlı o ld u ğ u K u rey ş k a b ile sin e aitti (S ü n n i
g ö rü ş). H z. A li y a n d a şla rın a g ö re halife
seçim ini in s a n la r .yapam azdı. B u k o n u d a a n ­
cak p e y g a m b e r k a ra r v e re b ilird i. O d a H z.
A li’yi seçm iş ve o n u n so y u n d a n 11 halife
g eleceğ in i b ild irm işti. Y a n i h alifelik e h lib e y te
(H z . M u h a m m e d ’in ailesi) ta n ın m ış b ir h a k ti
(Şii g ö rü ş). H a ric ile r ise h e r iki g ö rü şe de
k arşı ç ık a ra k aklı b a şın d a h e r M ü s lü m a n ’ın
halife o lab ile c e ğ in i ve h a life n in seçim le işb aşı­
n a g e tirilm e sin i sa v u n d u la r. A m a halifeliği
elin e g eçiren M u av iy e d u ru m u n u g ittik çe
sa ğ lam laştırm ış, so n ra d a halifeliği b a b a d a n
o ğ u la g e çe n b ir k u ru m h a lin e g e tirm iştir.
Şiiler d e H z. A li so y u n d a n g elen kişileri
halife o la ra k ta n ım ış ve b u n la ra im am d e m iş­
le rd ir. H a ric ile r ise h e r iki to p lu lu ğ a k arşı d a
HALİKARNAS BALIKÇISI 7
ço k se rt d a v ra n d ık la rın d a n aynı se rtlik te k a r ­
şılık g ö rm ü ş, kıy ım a u ğ ra m ışla rd ır. B u n d a n
s o n ra h u k u k ç u la r b ir k işinin z o rla d a olsa
h alife o lm ası ve h a lk ın d a b u n u k a b u l etm e si
d u ru m u n d a h alifeliğ in m e şru sayılm ası g ö rü ­
şü n ü o rta y a a tm ışla rd ır. N ite k im A b b a sile r
d e halifeliği b u y olla E m e v ile r’d e n a lm ışla r­
dır. Şii k ö k e n li F a tım ile r 920’d e T u n u s ’u ele
g e ç ird ik le rin d e ayrı b ir h alifelik m erk e z i y a ­
ra tm ışla r, b u n a k a rşılık E n d ü lü s E m ev i H ü ­
k ü m d a rı III. A b d u rra h m a n d a 929’d a k en d in i
h alife ilan e tm iştir. B u d ö n e m d e İslam d ü n y a ­
sın d a üç halife ile b ir d e Şii im am aynı
z a m a n d a v ar o lm u ştu r. B u k arışık lık E n d ü lü s
E m e v ile ri ile F a tım ile r’in ta rih sa h n e sin d e n
silin m eleriy le a zalır gibi o lm u ş, 1258’de B a ğ ­
d a t’ı ele g eç ire n M o ğ o lla rın A b b a si H alifeli-
ği’n e so n v e rm e le riy le d e y eni b ir biçim
alm ıştır.
M ısır’a sığ ın an A b b a si h a life le rin d en Z a -
h ir ’in (1225-26) o ğlu A h m e d , M e m lû k la r
ta ra fın d a n h alife o la ra k ilan e d ilm iştir. B u n ­
d an so n ra h alifelik S ü n n i M ü slü m a n la r a r a ­
sın d a k i birliği sim g eley en g ö ste rm e lik bir
k u ru m o lm u ş, d ü n y asal g ö re v le ri y e rin e g e tir­
m e g ücü su lta n la rın elin e geçm iştir. O sm an lı
P a d işah ı Y av u z S u ltan Selim 1517’de M ısır’ı
alıp M e m lû k e g e m e n liğ in e son v erin ce H alife
III. M ü te v e k k il'd e n halifeliği d e v ralm ış, K a-
h ir e ’d e k o ru n a n k u tsal e m a n e tle ri de İs ta n ­
b u l’a g etirm iştir. B u n u n la b irlik te O sm an lı
p a d işa h la rı uzun sü re h alife sanını k u lla n m a ­
m ışlar, a n ca k d e v le t p a rç a la n m a y a b aşlayınca
M ü slü m a n la r'ın birliğini sim geleyen bu k u ­
ru m d a n y a ra rla n m a y a ç alışm ışlard ır. Pek de
b aşarılı o lm ay a n bu ç a b a la rd a n so n ra T ü r k i­
y e’n in doğuş sü reci iç erisin d e, T ü rk iy e B üyük
M illet M eclisi ö n c e 1922'de sa lta n a t ile h a life ­
liği b irb irin d e n a y ıra ra k s a lta n a ta son v erm iş,
3 M a rt 1924'te y ü rü rlü ğ e g iren b ir yasayla da
halifeliği k a ld ırm ıştır.
H A L İK A R N A S bak. Bodrum
H A L İK A R N A S BALIKÇ ISI (1886-1973), C e-
v a t Ş a k ir K a b a a ğ a ç lı’nın e d e b iy a t ve g a z e te c i­
lik d ü n y a sın d a k i a d ıd ır. D o stla rı a ra sın d a
y aln ızca “ B a lık ç ı” diy e d e an ılırd ı. H a lik a rn a s
B alıkçısı y a şam ın ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü ,
e sk id e n H a lik a rn a sso s ya d a H a lik a rn a s d e-
8 HALİKARNAS BALIKÇISI
N ezih Başgelerı
Kendi çizim iyle Halikarnas Balıkçısı.
n e n B o d ru m k e n tin e , d e n iz c ile re , b a lık ç ıla ra
ad a m ış, A n a d o lu 'n u n u y g arlık ta rih in d e k i
ö n e m in i o rta y a k o y m u ştu r.
H a lik a rn a s B a lık ç ıs ın ın b a b a sı M e h m e d
Ş a k ir P aşa ta rih y azarı b ir O sm a n lı veziriydi.
B a b a sın ın g ö re v d e b u lu n d u ğ u G ir it’te d o ğ a n
M u sa C e v a t Ş a k ir, b eş y a şın d a ailesiyle İ s ta n ­
b u l’a g eld i. K e n d i b a ş ın a o y u n la r o y n a m a y ı
sev en b ir ç o c u k tu ; e lin e k a le m , te b e ş ir, n e
g e çirirse d u v a rla rı yazı ve re sim le rle d o ld u ­
ru rd u . Y e m e k m asasın ın a ltın a girip resim
çizm ek e n sevdiği u ğ ra ş la rd a n d ı. D a h a s o n ra
d a y a za rlık y a şa m ın ın yanı sıra re sim ç a lışm a ­
ların ı d a s ü rd ü rd ü .
K ü ç ü k C e v a t Ş a k ir b ir y a n d a n m a h a lle
m e k te b in e g id e rk e n b ir y a n d a n d a ö zel d e rs ­
le r aldı. İn g ilizce’yi k ü ç ü k y a şta ö ğ re n d i.
R o b e rt K o lej ’d e k i o rta o k u l v e lise yılları
o n u n b o l b o l o k u m a ve çeviri y a p m a o la n a ğ ı
b u ld u ğ u v erim li yıllard ı. O k u m a k ve çeviri
y a p m a k y ü z ü n d e n d e rsle rin i a k sa ttığ ı için
k ita p lığ a g irm esi y a sa k la n d ı. D a h a o k u l y ılla­
rın d a çe v irile ri, y azıları ve k a rik a tü rle ri d e r ­
g ile rd e y a y ım la n ıy o rd u . C e v a t Ş a k ir için sa ­
n a t a rtık v azgeçilm ez b ir tu tk u y a d ö n ü şm ü ş­
tü . A m a b ü tü n b u n la rın yanı sıra d enizi çok
se v iy o r, den izci o lm a k istiy o rd u .
C e v a t Ş a k ir ailesin in ısrarı ü z e rin e In g ilte ­
r e ’ye O x fo rd Ü n iv e rsite si’nd e y akın çağlar
ta rih i o k u m a y a gitti. O ra d a d ö rt yıl o k u y a ra k
bilgi ve k ü ltü rü n ü g e n işle tti. 1910’d a İs ta n ­
b u l’a d ö n d ü ve g a z e te le rd e ç ev irile r, ö y k ü le r,
k a rik a tü rle r, çizgi ro m a n la r y a y ım lay ara k y a­
şam ın ı b u y olla k a z a n m a y a çalıştı. B u a ra d a
k ita p k ap ağ ı re sim le ri y a p tı, k ita p la r re sim le ­
di. Z e k e riy a S e rte l'in çık ard ığ ı R e sim li H afta
d e rg isin d e 1924'te yazdığı “ H a p ish a n e d e İd a ­
m a M a h k û m O la n la r B ile B ile A sılm ay a N asıl
G id e rle r ? ” başlıklı yazısı y aşam ın ın y ö n ü n ü
d e ğ iştird i. Y azısıyla “ halkı ask erliğ e karşı
k ış k ırtm a ” su ç u n u işlediği g erek ç esiy le üç yıl
k a le b e n tliğ e m a h k û m ed ild i. İlk cez a yeri
S in o p ’tu. D a h a so n ra cezasın ın geri kalan ın ı
ta m a m la m a k ü z e re gittiği B o d ru m ’u g ö rü r
g ö rm e z b u ra y a h a y ra n k ald ı. C e v at Ş a k ir'in
cezası 1,5 yıl so n ra a ffed ild i, am a o B o d ru m 'a
ve d en iz e tu tk u y la b a ğ la n d ığ ın d a n İs ta n b u l’a
d ö n m e d i.
Y azarlığı açısın d an B o d ru m güçlü b ir esin
k ay n ağ ıy d ı. C e v a t Ş a k ir için a rtık B o d ru m 'd a
yeni b ir y aşam b aşlam ıştı. Ü lk e m iz d e bilin ­
m e y en ve y etişm ey en o k a lip tü s ve g re y fu rt
b itk ile rin in b u y ö re d e yetiştirilip çoğalm asını
sağ ladı. B o d ru m , a rtık y az ıla rın d a “H a lik a r­
n as B alık çısı” im zasını k u lla n a n C e v a t Şa-
k ir ’in çab a sıy la yeşil ve güzel b ir kıyı k en ti
o ld u . B o d ru m h a lk ıy la k u rd u ğ u d o stlu k , d e ­
niz in sa n la rın a d u y d u ğ u sevgi co şk u lu bir
dille ö y k ü ve ro m a n la rın a yansıdı. Ç o c u k ları
b ü y ü y ü p o k u l ça ğ ın a g e ld ik le rin d e H a lik a r­
nas B alıkçısı 1947’d e İz m ir'e y erleşti. A k d e ­
niz ve E ge b ö lg e le rin d e tu riz m re h b e rliğ i y a­
p a r a k geçim ini sağladı. 1973'te ö le n B alıkçı'yı
B o d ru m lu la r, ço k sevdiği B o d ru m 'd a b ir te ­
p e y e g ö m d ü ler.
Ö y k ü ve ro m a n la rın ın k o n u su n u ç o k iyi
tan ıd ığ ı d e n iz d e n , d e n iz c ile rin , b alık ç ıla rın ,
sü n g e r av c ıla rın ın , d alg ıçla rın y a şa m ın d a n
a la n H a lik a rn a s B alıkçısı b u yaşam ı co şk u lu
b ir dille a n la tır. A n ıla rın ın y e r aldığı M a v i
S ü rg ü n (1961) adlı y a p ıtı bu a çıd a n ilginçtir.
D ili, ço ğ u z a m a n yazım k u ra lla rın ı hiçe
sa y ac ak k a d a r c o şk u lu d u r. C o şk u su şiire ve
d e sta n sı b ir a n la tım a d ö n ü şü r.
 HALK DANSLARI 9

H a lik a rn a s B alıkçısı A n a d o lu uygarlığıyla e rk e k le rin kısa d e ri p a n to lo n g iy d ik leri A l­

ilgili, b a tıd a d a y ay ım lan an in c e le m e le r yazdı. m an ve A v u stu ry a d a n sla rın ın b ir fig ü rü d ü r.
A n a d o lu uygarlığını E sk i Y u n a n u y g arlığ ın ın M e k sik alIlar s o m b re ro la rın ın ç e v re sin d e d ö ­
b ir u zan tısı o la ra k g ö ste rm e y e çalışan sa v la ra n e re k d a n s e d e rle r. B irço k b a şk a d a n sta d a
karşı çıktı. Bu uygarlığın bilgi, fe lse fe , te k n ik , ç iç e k le r, k u rd e le le r, ziller ve ç e m b e rle r gibi
güzel s a n a tla r a la n la rın d a in san y aratıcılığ ın ın a k s e su a rla r ku llan ılır.
ilk beşiği o ld u ğ u n u sa v u n d u . A n a d o lu u y g a r­
lığının ö zgü n b ir u y g arlık o ld u ğ u n u v u rg u la d ı. Dans Figürleri
B u tü r y azıların ı A n a d o lu ’n u n Sesi (1971), D eğ işik y ö re ve ü lk e le rd e b a şk a b aşk a d an s
H e y K o ca Y u rt (1972), D ü şü n Y a zıla rı (1981) tü rle rin in g ö rü lm e sin e k a rşın , b u n la rın ç o ­
adlı k ita p la rın d a to p la d ı. A y rıca m ito lo ji ile ğ u n d a d a n sın y ap ılm a d ü ze n i b en zerlik ler gös­
ilgili A n a d o lu E fsa n eleri (1954), A n a d o lu terir. E n eski ve en basit olan d aire düzeni tüm
Tanrıları (1955) adlı y ap ıtla rı v a rd ır. Ö y k ü halk d an sların d a g ö rü lü r ve eskiden tapılan bir
k ita p la rı ise şu n la rd ır: E ge K ıyıla rın d a n n esn enin çevresinde d ö n e re k yapılan dinsel
(1939), M erh a b a A k d e n iz (19 4 7 ), E g e'n in tö re n le rd e n k a y n a k la n ır. D a n sç ıla r b irb irle ri­
D ib i (1952 ), Y aşasın D e n iz (1954), G ü len nin e lle rin d e n , b ile k le rin d e n , d irse k le rin d e n
A d a (1 9 5 7 ), E g e'd en (19 7 2 ), G e n ç lik D e n iz le ­ tu ta ra k y a d a k o lla rın ı b irb irle rin in o m z u n a
rinde (1973). R o m a n la rı d a A g a n ta B u rin a ya d a b e lin e d o la y a ra k d a n s e d e rle r. B azı
B u rin a ta (19 4 6 ), Ö telerin Ç o cu ğ u (1956), h a lk d a n sla rın d a d a n sç ıla r d a ire n in d ışın a
U /uç R eis (1962), T u rg u t R eis (1966) ve D e n iz ç ık a ra k bağım sız h a r e k e tle r y a p a r y a d a
G u rbetçileri'd \r (1969). çiftle r o lu ş tu ru rla r; b a z ıla rın d a ise e rk e k le r ve
k a d ın lar ayrı o larak iç içe iki d aire o lu ştu ­
HALK D A N S L A R I. G ü n ü m ü z d a n sla rın ın rurlar.
p ek ço ğ u esk i h a lk d a n s la rın d a n tü re tilm iştir.
İlkel to p lu m la rın d a n sla rı u zu n b ir sü re ö z ­
g ü n lü k le rin i k o ru m u ş , b a z ıla rı z a m a n la ya
u n u tu lm u ş ya d a b irta k ım d e ğ işik lik le re u ğ ra ­
m ıştır. H a lk d a n sla rı iki ay rı g ru p ta to p la n a b i­
lir: D in sel ya d a tö re n s e l am açlı d a n s la r ile
e ğ le n m e k am acıy la y a p ıla n d a n sla r.
20. yüzy ıld a C ecil S h a rp ve B ela B a rtö k
gibi bazı k işilerce ulu sal m ü zik ve d a n s la ra
ilişkin bilg ilerin d e rle n m e s in e y ö n e lik çalış­
m a la r y apıld ı. B u ç a lışm a la rın so n u c u n d a eski
d a n sla r ca n la n d ırıld ı. G ü n ü m ü z d e ilgiyle izle­
n e n h alk d a n sla rı a rtık tö re n s e l n ite lik ta ş ım a ­
m a k ta , yaln ızca g ö ste ri ve e ğ le n c e am acıy la
y a p ılm a k ta d ır.

Giysiler
H a lk d a n sla rı çoğu z a m a n g e le n e k se l g iy siler­
le y ap ılır. İ s p a n y o lla r ın fla m e n k o ya d a M ek -
sik a lıla r’ın za p a te a d o d a n s la rın d a o ld u ğ u gibi,
ayak v u rm alı d a n s la rd a e rk e k le r ve k a d ın la r
ço ğ u n lu k la y ü k sek to p u k lu a y a k k a b ıla r giyer.
T o p u k v u rm a , e rk e k le rin g e le n e k se l g iy sileri­
nin b ir p a rç a sı o la ra k m a h m u z ta k tık la rı ül­
k e le rin d a n s la rın d a y e r alır. D ö n e re k y a p ı­
lan M a c a r h alk d a n s la rın d a k a d ın la r k a t k at
e te k le r giy er. E lle rle b a c a k la ra v u rm a ise 19. yüzyılda ABD'de oynanan bir halk dansı.
10 HALK DANSLARI
Brian Shuel
İngiltere'nin geleneksel M orris dansı.
Z in cir d ü z e n in d e , dan sçılar el ele tu tu şa ra k
u z u n b ir sıra o lu ş tu ru r ve e n ö n d e k i dansçıyı
iz le rler. B ö y le c e b a z e n d a n s e d e re k b ü tü n
k ö y ü d o la şırla r. B u n la rın y an ı sıra , u z u n la m a ­
sın a d ü z e n d e e rk e k le r ve k a d ın la r ik i ay rı sıra
o lu ş tu ru rla r; g e o m e trik d ü z e n le rd e ise ü ç ya
d a d ö rt çift b elli fig ü rleri y a p a ra k d a n s e d e r.
H a lk d a n s la rın d a a y a k fig ü rle ri d e d eğ işik
y ü rü m e , sıç ra m a ve d ö n m e a d ım la rıd ır. B u
a d ım la r y a p ıla n d a n sa g ö re k ısa , u z u n , y av aş
ya d a hızlı o la b ilir. B azı d a n s la rd a ö zellik le
e rk e k le r y e re ç ö m e lir y a d a e şle rin i b e lin d e n
tu tu p k a ld ırırla r.
Çeşitli Halk Dansları
D ü n y a n ın b irç o k b ö lg e sin d e ilk b a h a rd a g e n ç ­
le r b ir a ra y a g e le re k d a n s e d e rle r. A slın d a b u
d a n s e sk id e n ü rü n ü n b e re k e tin i ve h a y v a n
s ü rü le rin d e d o ğ u rg a n lığ ın a rtışın ı sağ lam ay a
Hultorı Picture Library
İskoç halk danslarında genellikle gayda çalınır.
y ö n e lik b ir d in sel tö re n niteliğ i ta şıy o rd u .
H ıristiy a n lık ’ta n so n ra d a b ir g e le n e k o la ra k
s ü rd ü rü le n b u d a n sla rın d eğ işik ü lk e le rd e
b a şk a b a şk a a d la rı v a rd ır. İn g ilte re ’nin g e le ­
n e k se l M o rris d an sı e sk id e n ü rü n d e b e re k e t
s a ğ la m a k için y a p ılan d in sel b ir d a n stı. B azı
d a n sla r ise h a lk ın yap tığ ı işle ilgilidir. Ö rn e ğ in
F ilip in le r’d e p irin ç e k ic ile rin in , J a p o n y a ’d a
k ö m ü r m a d e n le rin d e çalışan işçilerin d a n sları
v ard ır; bir Y un an dansı olan hasa p ik o s başlan ­
gıçta kasapların dansıydı.
İrla n d a h a lk d a n sı o la n jig , k e m a n ya da
g a y d a ile ç a lın a n k ıv ra k ezg ilerin eşliğ in d e
y ap ılır. Jig te k b aşın a y apıldığı gibi, bağım sız
d a n s e d e n eşlerce d e y ap ıla b ilir. B ir sö y le n ti­
ye g ö re , İrla n d a h a lk d a n sı tullach d a b ir k a r
tipisi sırasın d a g e cik en ra h ib i b e k le y e n h a lk ın
ısın m a k için şark ı söyleyip d a n s e tm e y e b a şla ­
m ası ü z e rin e o rta y a çık m ıştır.
S aray d a n sla rın a , eski A v ru p a h a lk d a n sla ­
rı, ö zellik le e rk e k le rin gen ç k ız lara k u r y a p ­
m a la rın ı serg ile y en d a n sla r k a rışın c a , h a lk
d a n sla rın d a k i canlı h a re k e tle r y erin i d a h a
z a rif h a re k e tle re b ıra k tı. E r k e k eşini h av ay a
k a ld ırm ıy o r, b u n u n y e rin e ö n ü n d e eğilip elini
tu tu y o rd u . G id e re k g ru p d a n sla rın ın y erin i de
ç iflerin yap tığ ı vals ve p o lk a gibi d a n sla r aldı.
A B D ’de de yapılan “m eydan dansı” da eğlen­
ce am acıy la y ap ıla n g e le n e k se l b ir d a n stır.
K e m a n m üziği e şliğ in d e d a n s e d ilirk e n , b ir
kişi y ü k se k sesle çiftle re n e y ap a c a k ların ı
s ö y le y e re k o n la rı y ö n e tir, b a z e n d e uyaklı
d iz e le r sö y ler.
Türk Halk Oyunları
T ü r k ç e ’d e “ h a lk d a n s la rı” y e rin e ço ğ u kez
“h a lk o y u n la rı” d e n ir. Y ö re le re g ö re fa rk lılık ­
la r taşıy a n h a lk o y u n la rı değ işik a d la rla ,
d eğ işik m ü zik , giysi v e h a re k e tle rle o y n a n ır.
H a lk o y u n la rın ın b a y ra m , şe n lik , d ü ğ ü n , as­
k e re g id e n le ri u ğ u rla m a , k a rşıla m a gibi h e r
tü rlü to p lu e ğ len ti v e g ö ste rid e yeri v a rd ır.
T ü rk h a lk o y u n la rı, o y u n sıra sın d a y ap ılan
çeşitli h a re k e tle rle değişik olay ve ilişkileri
sim g eler. B azı o y u n la rd a sa v aştan zaferle
d ö n e n le rin sev in çleri sim gesel b ir g ö ste riy le
su n u lu r. B u tü r h a lk o y u n la rın d a sıç ra m a k ,
h o p la m a k , te p in m e k gibi c o şk u n h a r e k e tle r
y a p ılır, h a y k ırış ve çığ lık larla sevinç dışa v u ­
ru lu r. B azı o y u n la rd a d o ğ ay a ve b e k le n m e d ik

o la y la ra karşı d u y u la n te p k ile r, ta rım sa l ü r e ­
tim e tk in lik le ri, iki sevgilinin b irb irin e d a v ra ­
n ışları, h ay v an ses v e h a re k e tle rin in ta k litle ri
ve to p lu y a şa m d a n değ işik k e s itle r sim gesel
h a re k e tle rle o rta y a k o n u r.
T ü rk h a lk o y u n la rı y ö re n in ö zel g iysilerini
giym iş o y u n cu lar ta ra fın d a n , h e r zam an m üzik
e şliğ in d e o y n a n ır. B u m ü zik y aln ızca çalgı ya
d a sözle o lu ş tu ru ld u ğ u gibi çalgılı v e sö zlü d e
o lab ilir. B irçok h a lk o y u n u n u n m üziği çok
yaygın ve ü n lü d ü r. Ö z e llik le tü rk ü sü y le çok
ta n ın a n ve tü rk ü s ü d a h a çok b ilin en halk
o y u n la rı d a v a rd ır.
H a lk o y u n la rı, o y n a n ış b iç im le rin e ve y ö re ­
sel ö z e llik le rin e g ö re d eğ işik ö b e k le rd e to p ­
lanır.
Oynanış Biçim lerine G öre Halk O yunları
H a lk o y u n la rı o y n a n ış b iç im le rin e g ö re “te k li
o y u n la r” , “ ikili o y u n la r” ve “ to p lu o y u n la r”
o lm a k ü z e re ü çe ayrılır.
T e k li o y u n la r , g e n e llik le z e y b e k , b en g i tü rü
o y u n la r ile ç iftetelli tü rü o y u n la rı k a p sa r.
B u n la r za m a n z a m a n b ird e n ço k k işin in k a tıl­
m asıyla, o y n a n sa bile o y u n c u la rın el ele tu tu ş ­
tu ğ u g ö rü lm e z .
İk ili o y u n la r , sa v a şa n iki kişiyi c a n la n d ıra n
ve kılıç, b ıç a k , h a n ç e r ya d a so p a y la o y n a n a n
o y u n la rd ır. T o p lu c a ve ta k ım la r h a lin d e o y ­
nan an B ursa yöresinin “k ılıç-k alk an ” o y u n u da
aslın d a ikili o y u n la rd a n sayılır. A le v ile r’in
din sel to p la n tıla rı o la n “cem a y in i”n d e o y n a ­
d ık la rı se m a h la r d a ikili o y u n la rd a n d ır.
T o p lu o y u n la r , ik id e n fazla k işin in b ir dizi
o lu ş tu ra ra k el e le , k o l k o la , o m u z o m u z a , yan
y a n a o y n a d ık la rı o y u n la rd ır. B u n la rd a n b a z ı­
ları h a lk a o lu ş tu ra ra k d a o y n a n ır.
Bölgelere G öre Halk O yunları
T ü rk iy e , h a lk o y u n la rın ın çeşitliliği ve b ö lg e ­
sel ö z e llik le rin b ü y ü k fa rk lılık la r g ö ste rm e si
b a k ım ın d a n a ltı b ö lg e y e a y rılm a k ta d ır. B u
b ö lg e le re g ire n ille rd e n b a z ıla rın ın o y u n la rı
y ak ın b ö lg e n in o y u n la rın ın ö z e llik le rin i d e
ta şıy ab ilir. B ir h a lk o y u n u n u n y aygın o ld u ğ u
b ö lg e d e b a şk a b ir o y u n d a g ö rü lü r.
B a r B ö lg esi E rz u ru m , E rz in c a n , B a y b u rt,
K ars, A rtv in ve A ğ rı illerin i k a p sa r. B a rla r en
az b eş k işid en o lu şa n dizi h a lin d e o y n a n ır.
B aşla n g ıçta ağ ır sa y ıla b ile c e k b ir ritim le b a ş ­
HALK DANSLARI 11
la y a n b u o y u n la r g id e re k h ızlan ır. “S e k m e ”
ya d a “y e lle m e ” b ö lü m le rin d e ç a b u k ve çevik
h a re k e tle rle sü re r. D a v u l z u rn a eşliğ in d e
o y n a n a n b a rla rd a dizi b a şın d a k i o y u n c u y a
“b a rb a ş ı” ad ı v erilir. B a rb a şı ö te k i o y u n c u la rı
y ö n e te b ile c e k bilgisi ve o y u n d e n e y im i o la n
k işiler a ra sın d a n seçilir. D iz in in ö te k i b a şın d a
y e r a la n , b a rb a şın ın işa re t ve ü n le m le rin e
g ö re o y u n u n d ü z e n in e y ard ım c ı o la n o y u n c u ­
ya d a “p ö ç ç ü k ” d e n ir. B a rb a şı ve p ö ç ç ü k
s e rb e st k a la n e lle rin d e m e n d il tu ta rla r. B a rla r
g e n e llik le e rk e k le r ta ra fın d a n o y n a n ırsa d a
k a d ın la rın o y n a d ığ ı b a rla r d a v a rd ır. O y n a n ış
sıra sın a g ö re bazı b a r a d la rı şöy led ir: B aş B a r,
S a rh o ş B a rı, İk in ci B a r, D ik in e B a r, S ek m e
B a rı, H o ş B ilezik , A şırm a , N a ri, T im ü r A ğ a ,
T a m z a ra ve H a n ç e r B arı.
H a la y B ö lgesi Sivas, Ç o ru m , Y o zg a t, K ay ­
se ri, M a la ty a , E laz ığ , G a z ia n te p , U rfa , D i­
y a rb a k ır illerin i k a p sa r. H a la y dizi h a lin d e ve
h e r z a m a n d av u l z u rn a eşliğ in d e o y n a n ır. H e r
h alay ın k e n d in e özgü m üziği ve çalgı eşliğ in d e
sö y le n e n tü rk ü s ü v a rd ır. H a la y dizisi “ h alay-
b a şı” adı v e rile n o y u n c u ta ra fın d a n y ö n e tilir.
D izin in b a şın d a d u ra n h a la y b a şın ın y a rd ım c ı­
sı dizi s o n u n d a k i “p ö ç ç ü k ”tü r. B a rd a o ld u ğ u
gibi h e r ik isinin d e e lin d e b ire r m en d il v a rd ır.
G e n e llik le ç o k a ğ ır b a şla y a n h a la y la r, “ ağ irla-
,4 ra Güler
Ege Bölgesi'nde oynanan zeybek oyunu köklü bir
geleneğe dayanır. Resimde "harm andalı"
oynayan halk dansçıları görülüyor.
12 HALK DANSLARI
A B C A jansı
Trakya'da oynanan "h o ro "d a oyuncular yan yana
dizilir ve ayak vuruşlarıyla yeri döverler.
m a ” d a d e n e n b u b ö lü m ü n a rd ın d a n g id e re k
h ızlan ır. S ıç ra m a la rın sık laştığ ı, h a re k e tle rin
kesk in leştiğ i g ö rü lü r. E n ü n lü h a la y la r a ra s ın ­
da Sivas, Ç o ru m , T u r n a la r , K a rg ın , K o ç,
A b d u rr a h m a n , G e lin ve K a rta l h a la y la rı a n ı­
labilir.
H o ro (ya d a H o ra ) ve K arşılam a B ö lg esi
K ırk la re li, T e k ird a ğ ve E d irn e illerin i içerir.
H o ro d a b a r ve h a la y gibi y an y a n a d iz ile re k
o y n a n ır. H o ro , ay ak v u ru şla rıy la y eri d ö v e re k
o y n a n ır ve b u o r ta k ö z e llik te n d o la y ı b u y ö re
o y u n la rı g e n e l o la ra k b u a d la an ılır.
K a sa p o y u n la rı d a b u b ö lg e y e ö z g ü d ü r ve
“ k a sa p h a v a sı” a d ı v e rile n b ir ezgi eşliğ in d e
o y n a n ır. T ü rk iy e ’d e o y n a n a n b iç im in d e B al-
k a n la r’a ö zg ü h a r e k e tle r ile T ü r k le r ’e özgü
h a r e k e tle r b ir a ra d a serg ilen ir.
B u b ö lg e d e ve İz m it, A d a p a z a rı, Ç a n a k k a ­
le, B u rsa , B ilecik , B o lu ille rin d e g ö rü le n
“ k a rşıla m a ” d a en az iki kişi ta ra fın d a n
k arşılık lı ve b irb irin in eşi h a r e k e tle rle , b elirli
b ir u y u m için d e o y n a n a n b ir o y u n d u r. K a d ın
e rk e k karşılık lı o y n ad ığ ı gibi y aln ızca e r k e k ­
ler ya d a k a d ın la r a ra s ın d a d a o y n a n a b ilir.
H o r o n B ö lg esi K a ra d e n iz ’in d o ğ u su n d a
b a şta R ize , T ra b z o n ve O rd u illeri ile S in o p ,
S a m su n , G ire s u n , A rtv in illerin i d e y e r y e r
k a p sa r. H o ro n la r d a to p lu c a v e dizi h a lin d e
o y n a n a n h a lk o y u n la rıd ır. D izi o lu ş tu ru lu r­
k e n o y u n c u la r b irb irle rin in o m u z la rın d a n tu t­
m a z la r, a m a sıkışık d ü z e n için d e el ele tu tu ş a ­
b ilirler. G e n e llik le k e m e n ç e e şliğ in d e o y n a ­
n a n h o ro n la ra b azı y ö re le rd e d a v u l z u rn a ve
tu lu m d e n e n b ir çeşit ü flem eli çalgı d a eşlik
e d e r. G e n e llik le e rk e k le rin o y n a d ığ ı b ir o yun
o la n h o ro n la rın k a d ın la ra özg ü o la n la rı da
v a rd ır. K e m e n ç e ç a lın ırk e n ço ğ u z a m a n K a ­
ra d e n iz ağzıyla sö y le n e n tü rk ü le r d e h o ro n a
eşlik e d e r. D ü z , A tla m a , K ız, B ıçak h o ro n la rı
gibi ç eşitleri v a rd ır.
Z e y b e k , B en g i ve S e y m e n B ölgesi B a lık e sir,
B e rg a m a , Ö d e m iş, A y d ın , D e n iz li, İzm ir,
M u ğ la , U ş a k , B u rd u r, K ü ta h y a , M a n isa ille­
rin i k a p sa r. A n k a ra , B o lu , K a sta m o n u ille rin ­
d e d e E g e ’n in z e y b e k o y u n la rın ı a n d ıra n , a m a
o n la rd a n b irç o k y ö n d e n a y rıla n efe ve se y m en
o y u n la rı g ö rü lü r. B u o y u n la r, e sk id e n bu
y ö re le rd e y aşay an v e z e y b e k , e fe , sey m en
ad ıy la a n ıla n yiğit k işilerin o y n ad ığ ı, k ö k lü bir
g e len eğ i o la n o y u n la rd ır. B u o y u n la r g ü n ü ­
m ü zd e de efe ve z e y b e k giysileriyle, ta v ırla ­
rıy la o y n a n ır. H e r b irin in k e n d in e özgü ezgisi
v a rd ır. Y a d avul z u rn a ya d a y ö re sel ç a lg ıla r­
d a n biri eşliğ in d e o y n a n a n b u o y u n la rın ç o ğ u ­
n u n tü rk ü sü d e v a rd ır ve bu tü rk ü o yun
sıra sın d a sö ylenir.
K a şık D ansları B ö lg esi İç e l’in S ilifke ve
M u t ilçeleri ile A n ta ly a ’yı k a p sa r. K o n y a,
K ırşe h ir, E sk işe h ir, B a rtın ve S a fra n b o lu
y ö re le rin d e d e kaşık o y u n la rı g ö rü lü r. K aşık ,
o y u n sıra sın d a b ir ritim aracı o la ra k o y u n c u la ­
rın e lle rin d e b u lu n u r. O y u n c u h e r iki e lin d e
b ire r çift k a şık tu ta r a k ve b u n la rı u y u m lu bir
b iç im d e b irb irin e v u ra ra k m ü ziğ e eşlik e d e r.
S ilifke ve M u t y ö re sin in k a şık o y u n la rı ve
m üziği so n y ılla rd a ü lk e ç a p ın d a yaygınlık
k a z a n m ıştır. A y rıc a SSC B ve İ r a n ’a k o m şu
o la n K ars y ö re sin d e K afk a s ve A z e ri h alk
o y u n la rı d a o y n a n ır.
Tü rk Halk O yunlarıyla İlgili Çalışm alar
T ü rk fo lk lo ru n u n a n a d a lla rın d a n b irin i o lu ş­
tu r a n h a lk o y u n la rı yaln ızca o y n a n ışla rı b a k ı­
m ın d a n d eğ il giysi, m ü z ik v e g e le n e k le r b a k ı­
m ın d a n d a in c e le n m iştir. H a lk k e n d i y ö re si­
n in o y u n la rın ı y ü zy ılla r b o y u n c a k e n d i k e n d i­
n e y a şa tıp s ü rd ü rm ü ş tü r. D a h a so n ra değ işen
to p lu m sa l yaşayış için d e h a lk o y u n la rın ın
y a şa tılm a sı, d e ğ e rle n d irilm e si v e y u rt ç a p ın d a
ta n ıtılm a sı am acıy la ça lışm a la r y a p ılm ay a
b a şla n m ıştır. H a lk B ilgisi D e rn e ğ i’nin (1927)
v e H a lk e v le r in in (1932) k u ru lu ş u n d a n so n ra
fo lk lo ru n ö te k i d a lla rıy la b irlik te h a lk o y u n la -

rin a d a ö n e m v e rilm iştir. 1935 ve 1936 y ılla­
rın d a g e rç e k le ştirile n B a lk a n F e s tiv a lle r in d e
A ta tü r k ’ü n h a lk o y u n la rın a g ö ste rd iğ i ilgi b u
k o n u y la ilgili ç a lışm a la rın h ız la n m a sı b a k ı­
m ın d a n ö n e m lid ir. G ü n ü m ü z d e h e r y ö re n in
o y u n la rın ı se rg ile y e n , b u n la rla ilgili ç a lışm a ­
la r y a p a n b irç o k d e rn e k v a rd ır. K ü ltü r B a-
k a n h ğ in m k u rd u ğ u D e v le t H a lk D a n s la rı
T o p lu lu ğ u d a T ü rk h a lk o y u n la rın ın m üziğini
ve h a re k e tle rin i b o z m a d a n ç a ğ d aş b ir y o ru m ­
la se rg ile m e k te d ir. İsta n b u l T e k n ik Ü n iv e rsi­
tesi ile E g e Ü n iv e rsite s i’n e b ağ lı D e v le t T ü rk
Müziği konservatuvarlannda son yıllarda H alk
O yunları bölüm leri açılmıştır. B u bölüm lerde
h a lk o y u n la rım ız ın k ö k e n i, ö zg ü n giysi ve
y o ru m la m a b içim leri İn c e le n m e k te , k o n u y la
ilgili b ilim sel ç a lışm a la r y a p ılm a k ta d ır.
HALK EDEBİYATI, h a lk ın g e le n e k se l dili ve
zevki ile o lu ştu ru lm u ş sö zlü e d e b iy a ta d e n ir.
İslam d in in in k a b u lü n d e n ö n c e T ü r k le r ’d e
to p lu m sa l yaşayış için d e fa rk lıla şm a o lm ad ığ ı
için v e rile n ü rü n le r b a k ım ın d a n e d e b iy a t a la ­
n ın d a d a fa rk lıla şm a y o k tu . T ü rk le r İslam
din in i b e n im s e d ik te n so n ra to p lu m sa l y aşay ış­
ta fa rk lılık la r o ld u . A r a p ve İra n e d e b iy a tın ın
etk isiy le D iv a n e d e b iy a tı o lu ştu . A r tık e d e b i­
y a tta iki ay rı a la n söz k o n u su y d u . D ild e ve
e d e b iy a tta A r a p ç a ’n ın v e F a rs ç a ’n ın e g e m e n
olm ası y a n ın d a b u d ille rin a n la tım biçim leri
d e b e n im se n d i. T ü rk d e v le tle rin in re sm i y a ­
zışma dilinin A rap ça ve Farsça olm ası üzerine
özellik le d e v le t a d a m la rın ın ç e v re sin d e k ü m e ­
le n e n v e o n la rc a k o ru n a n şa irle r b u d ille ri ve
a n la tım b iç im le rin i T ü r k ç e ’y e y e ğ le m e y e b a ş ­
la d ıla r (b a k . D îv an E d e b îy a ti). Ö te y a n d a n
h a lk a ra sın d a d a İsla m d in in in k a b u lü n d e n
ö n c e k i T ü rk e d e b iy a tın ın b içim sel ö z e llik le ri­
ni ço k az d e ğ işik lik le rle k o ru y a n h a lk e d e b i­
yatı gelişti.
H a lk e d e b iy a tı g e n e l o la ra k s a n a tç ıla rı b elli
o lm a y a n o r ta k h a lk e d e b iy a tı ü rü n le ri ile
âşık ların ve te k k e ş a irle rin in y a p ıtla rın d a n
o lu şu r. H a lk e d e b iy a tın ın k a p sa m ı için e ilk
y a ra tıc ıla rı ç o ğ u z a m a n b elli o lm a y a n m a n i,
tü rk ü , ağ ıt, n in n i, te k e rle m e gibi m a n z u m ;
m a sa l, e fs a n e , fık ra gibi dü zy azı ü rü n le r g ire r.
A y rıc a aşk ve k a h ra m a n lık k o n u la rın ı işley en ,
bazı y e rle ri d ü zy azı, b azı y e rle ri m a n z u m h a lk
h ik â y e le ri ile b ilm e c e le r, a ta s ö z le ri, d e y im le r;
HALK EDEBİYATI 13
m e d d a h , K a ra g ö z , o rta o y u n u , seyirlik köy
o y u n la rı ve tü m b u ü rü n le re az ç o k y ak ın lık
g ö s te re n d a h a b a şk a ü rü n le r d e h a lk e d e b iy a tı
k a p sa m ı için d e d ir. Â şık la rın ve te k k e ş a irle ri­
n in y a p ıtla rıy la o lu şa n , âşık e d e b iy a tı ve
te k k e e d e b iy a tı gibi a d la rla a n ıla n g e le n e k se l
e d e b iy a tla r d a h a lk e d e b iy a tı için d e ele a lın ­
m a k ta d ır.
H a lk e d e b iy a tı ü rü n le ri k u ş a k ta n k u şa ğ a
a k ta rıla a k ta rıla v a rlık la rın ı k o ru r. Ç ağ lar
b o y u n c a çeşitli k ü ltü re l e tk ile n m e le rle d e ğ i­
şik lik lere u ğ ra y a ra k ve bölg esel ö z e llik le r
k a z a n a ra k y aşa y an h a lk e d e b iy a tı ü rü n le ri
h a lk ın k u lla n d ığ ı dil ve ağız ö z ellik le rin i ta şır.
B u n u n la birlikte bir tü rk ü , bir m an i, bir m asal,
bir bilm ece, b ir atasö zü n e re d e n çıkm ış o lu rsa
olsun h alkın o rta k kullanım ıyla ve taşıyıcılığı
ile geniş bir a la n d a bilinip yaygınlaşır.
H a lk e d e b iy a tı ü rü n le ri g e n el o la ra k sözlü
ü rü n le rd ir. Y a ra tıc ıla rı y a d a y a şa tıcıları ta r a ­
fın d a n k u lla n ıla k u lla n ıla biçim k a z a n ır. H a lk
e d e b iy a tı ü rü n le ri z a m a n la v e çeşitli n e d e n ­
le rle yazıya geçirilm iştir. B u n la ra fo lk lo r ve
h a lk e d e b iy a tı a ra ştırm a c ıla rın ın h a lk a ra s ın ­
d a y a p tık la rı d e rle m e le r d e k a tılırsa h a lk
e d e b iy a tı ü rü n le rin in b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü n
yazıya geçirilm iş o ld u ğ u g ö rü lü r. B u n u n la
b irlik te , h a lk ta ra fın d a n y a ra tılm a k ta ve y a şa ­
tılm a k ta o la n h a lk e d e b iy a tı sözlü o lm a ö zelli­
ğini d e k o ru r.
H a lk şiiri eski T ü rk şiirin in v e z in , biçim ve
u y a k b a k ım ın d a n d e v a m ıd ır. İsla m din in i
k a b u l e tm e d e n ö n c e k i d ö n e m le rd e n k a lm a
şiir ö rn e k le ri in c e le n d iğ in d e h ec e v e zn in in
k u lla n ıld ığ ı, n azım biçim i o la ra k d ö rtlü k le rin
te m e l alındığı v e d a h a ç o k y a rım u y a k ın
y eğ lendiği d ik k a ti ç e k e r. İslam d in in in k a b u ­
lü n d e n so n ra g e lişe n h a lk e d e b iy a tın d a d a bu
ö z e llik le r k o ru n m u ş tu r.
Âşık Edebiyatı
 şık , saz şa iri, h a lk şa iri, h a lk o z a n ı gibi
a d la rla a n ıla n sa n a tç ıla rın o lu ş tu rd u ğ u âşık
e d e b iy a tın ın y a k la şık 500 yıllık b ir geçm işi
v a rd ır. Â şık e d e b iy a tın ın b elli b a şlı ilk ö r n e k ­
leri ise 16. y ü zy ıld a n k a lm a d ır. 17. y ü zyılda
altın d e v rin i y a şa y a n v e d a h a so n ra k i yüzyıl­
la rd a canlılığını k o ru y a ra k y a y g ın laşan âşık
e d e b iy a tı 20. y ü zy ıld a d eğ işik b o y u tla r k a z a ­
n a ra k v arlığ ın ı s ü rd ü rm e k te d ir.
14 HALKEVLERİ
 şık e d e b iy a tın d a d a o rta k h a lk e d e b iy a tı
tü rle rin d e o ld u ğ u gibi h e c e vezn iy le ve d ö r t­
lü k le r k u lla n ıla ra k şiir sö y le n ir. 16. yüzyılın
ikinci y a rısın d a n s o n ra a ru z u n b azı k a lıp la rıy ­
la şiirle r sö y le y e n â şık la r d a y etişm iştir. M e d ­
re se k ü ltü rü n ü n e tk isin d e k a la n b u âşık ların
çoğu a ru z vezn i ile sö y le d ik le ri şiirle rd e b a ş a ­
rılı o la m a d ı. B u e tk i bazı â şık la rın A ra p ç a ve
F a rsç a sözcü k ve ta m la m a la r k u lla n m a sın a da
yol açtı. B u n u n so n u c u o la ra k h a lk d ilin d e n
u z a k la şm a la r g ö rü ld ü (b a k . A ru z ).
 şık e d e b iy a tın ın h ece v ezniyle sö y len en
en yaygın şiir tü rü k o şm a d ır. D e s ta n ve sem ai
d e âşık la rc a k u lla n ıla n şiir tü rle ri a ra s ın d a d ır.
 şık la rın a ru z vezn iy le söy led iğ i şiirle r ise
d iv a n , k a le n d e ri, se m a i, selis, sa tra n ç gibi
a d la r alır.
 ş ık la ra y a şa d ık la rı ve y e tiştik le ri o r ta m la ­
ra g ö re k ö y k a s a b a â şık la rı, g ö ç e b e T ü rk m e n
b o y la rın d a n o la n â şık la r, den izci y a d a Y e n i­
çeri O c a ğ ı’n a b ağlı â şık la r, b ü y ü k k e n tle rin
âşık k a h v e le rin e d e v a m e d e n â şık la r, m e d re se
k ü ltü rü n ü n etk isiy le şiirle r sö y le y e n k alem
şa irle ri gibi a d la r v erilir. B u n la rın ü rü n le ri
a ra sın d a d a dil ve k o n u b a k ım ın d a n b irta k ım
fa rk lılık la r v a rd ır.
16.-20. yüzyıl a ra sın d a y aşam ış ü n lü âşık lar
a ra sın d a K ul M e h m e d , Ö k sü z D e d e , H a y a li,
K ö ro ğ lu (16. y ü zyıl); T e m e şv a rlı G azi  şık
H a ş a n , K â tib i, K ay ık çı K ul M u sta fa , K u lo ğ -
lu , G e v h e ri, Â şık Ö m e r, K a ra c a o ğ la n (17.
yüzyıl); L e v n i, Ş e rm i, M e c n u n i, Â şık H alil,
K a ra H a m z a (18. y üzyıl); B a y b u rtlu Z ih n i,
S e y ra n i, T o k a tlı N u ri, E rz u ru m lu E m ra h ,
G e d a y i, S ü m m a n i, Ş e m ’i, Ş e n lik , R u h s a ti,
S e rd a ri, D a d a lo ğ lu (19. y ü zy ıl); H u z u ri, E f-
k â ri, Â şık V e y se l, A li İz z e t, Â şık İh sa n i (20.
yüzyıl) ö zellik le a n ıla b ilir.
Tekke Edebiyatı
H a lk e d e b iy a tın ın b u k o lu d in se l k u ru m la r
o la n te k k e le r ve b u n la ra b ağ lı to p lu lu k la r
için d e gelişti. H e r ta rik a tın te k k e s i v a rd ı ve
şa irle r b ağ lı b u lu n d u k la rı te k k e n in ta sa v v u f
anlayışı d o ğ ru ltu s u n d a şiirle r sö y le rle rd i. B u
şa irle r h ec e vezn i y a n ın d a a ru z v ezn in i d e
k u lla n ırla rd ı. T e k k e e d e b iy a tı çe rç e v esi için ­
d e ele a lm a n şiir ve d ü zy azı tü rü n d e ö ğ re tic i­
lik ve tasa v v u fu k a v ra tm a am acı ağ ır b a sa r.
A n a d o lu ’d a 13. y ü zy ıld an itib a re n ö rn e k le rin i
v e re n bu e d e b iy a t Y u n u s E m re ile ilk b ü y ü k
san atçısın ı y etiştird i. Y u n u s E m re ’yi izleyen
te k k e şairleri a ra sın d a H acı B ay ram V eli,
E ş re fo ğ lu R u m i (15. yüzyıl), Ü m m i S inan
(16. yüzyıl), N izam o ğ lu S e y fu lla h , N iyazi-i
M ısri, A ziz M a h m u d H ü d ai (17. yüzyıl) ö z e l­
likle a n ıla b ilir. B u şa irlerin b irç o k şiiri ilahi
o la ra k b e ste le n m iştir.
A n a d o lu te k k e e d e b iy a tın ın ö n e m li bir
k o lu o lan A le v i-B e k ta şi e d e b iy a tın ın ön cü sü
o la ra k k ab u l e d ile n K aygusuz A b d a l’d a n (18.
yüzyıl) so n ra 16. y ü zyılda H a ta y i, P ir S ultan
A b d a l, K ul H im m e t bu e d e b iy a tın d o ru k
n o k ta la rı o lm u şla rd ır. D a h a so n ra k i y ü zy ıllar­
d a d a g e len e k sel k o n u la rı işleyen b irç o k A le ­
v i-B ek taşi şairi yetişm iş, sö y led ik leri nefes ve
d e y işle r te k k e le rd e o k u n a g e lm iştir.
H A LK EVLER İ, C u m h u riy e tle b irlik te b a şla ­
tıla n to p lu m sa l ve k ü ltü re l y e n ileşm e h a re k e t­
lerini h a lk a b e n im se tm e k am acıy la k u ru lm u ş
b ir ö rg ü ttü . 19 Ş u b a t 1932’d e A n k a r a ’da
k u ru ld u . C u m h u riy e t H alk P artisi nin b ir yan
k u ru lu şu o la ra k e tk in lik g ö ste rd i.
H a lk e v le ri’n e b e n z e r b ir ö rg ü tle n m e d a h a
ö n c e d e vard ı. 1910’d a k u ru la n T ü rk O c a k la rı
b ö y le b ir ö rg ü ttü . T ü rk k ü ltü rü , dili ve
s a n a tın ın g eliştirilm esi am acıy la k u ru la n T ü rk
O c a k la rı u zu n c a b ir d ö n e m etkili o ld u , am a
C u m h u riy e t re jim in e u yum sağ lay am ad ı.
1931’d e T ü rk O c a k la rı k a p a tıld ı ve d a h a
k ap sam lı b ir ö rg ü tle n m e için H a lk e v le ri k u ­
ru ld u . H a lk e v le rin in ça lışm a ların ı s ü rd ü r ­
d ü k le ri y a p ıla ra “ h a lk e v i” d e n ir ve bu h alk ev i
b u lu n d u ğ u y e re g ö re a d lan d ırılırd ı.
H alk e v le ri d o k u z k o ld a etk in lik g ö ste riy o r­
d u : 1) D ild e y en ile şm en in an laşılm asın ı ve
y ay g ınlaşm asını sa ğ la m a k , T ü rk ç e zevkini g e­
liştirm e k , dil zenginliğini o rta y a ç ık a rm a k
am acıy la D il, T a rih ve E d e b iy a t K olu; 2) S a ­
n a t zevkini g e liştirm ek am acıy la G ü z el S a n a t­
la r K olu; 3) T iy a tro sevgisi ve alışkanlığı k a ­
z a n d ırm a k için T em sil K o lu ; 4) İn san la rın
sağlıklı y a şa m la rın d a sp o ru n ro lü n ü a rtırm a k
için S p o r K o lu ; 5) Y o k su l k im selere yard ım
sağ lam ayı d ü z e n le y e ce k o la n Sosyal Y ard ım
K o lu ; 6) Ö z ellik le k ö y le rd e k u rsla r a ç a ra k
o k u m a yazm a ö ğ re tm e k için H a lk D e rsa n e le -
ri K o lu ; 7) K ita p lık k u rm a k , k ita p ve dergi
yay ım layarak H alk ev leri çalışm alarını d u y u r­

m a k am acıy la K ü tü p h a n e ve Y ayın K o lu ; 8)
K ö y ü n sağ lık , to p lu m sa l y aşam gibi k o n u la r­
d a k a lk ın m a sın ı, k ö y v e k e n t a ra s ın d a d a y a ­
nışm a b ağ ın ın k u ru lm a sın ı sağ la m a k am acıy la
K ö y cü lü k K o lu ; 9) F o lk lo r ve ta rih z e n g in lik ­
lerin i gün y ü zü n e ç ık a rm a k ve d e ğ e rle n d ir­
m e k am acıy la T a rih ve M ü ze K olu.
H a lk e v le ri b u k o lla rd a u z u n yıllar etk ili
ça lışm a la r y ap tı. B u ç a lışm a la rd a e n b a şa rılı
o ld u ğ u a la n la rd a n biri k ü tü p h a n e ve y ay ın
alan ıy d ı. Ç eşitli y e rle rd e H a lk e v le r in in ö n c ü ­
lü ğ ü n d e 330 k ita p lık k u ru ld u ; ç o k say ıd a
k ita p v e d e rg i y a y ım la n d ı. H a lk e v le r in in
tiy a tro e tk in lik le ri d e ilgiyle izlen ird i. H a lk e v ­
leri ö rg ü tle n m e s i ü lk e n in h e m e n h e r y a n m a
yayıldı. 1951’d e h a lk e v i sayısı 4 7 8 ’ye y ü k se l­
m iş, k ü ç ü k b ire r h alk ev i n ite liğ in d e o la n ve
d a h a ço k k ö y le rd e k u ru la n h a lk o d a la rın ın
sayısı ise 4.322 o lm u ştu . A y rıc a u lu sla ra ra sı
k ü ltü re l ilişk ileri k u rm a k v e g e liştirm e k a m a ­
cıyla L o n d r a ’d a b ir h a lk e v i açıldı.
H a lk e v le r in e m e d e n i h a k la ra sa h ip h e r
y u rtta ş üy e o la b iliy o rd u . Ü y e , iste ğ in e g ö re
k o lla rd a n b irin e g ire r ve o k o lu n e tk in lik le ri­
n e k a tılırd ı. H a lk e v le r in in tü m g id e rle ri g e ­
n e l b ü tç e d e n , ö zel id a re , b e le d iy e ve k ö y
b ü tç e le rin d e n k a rşıla n ırd ı. B ir y e rd e h alk ev i-
n in aç ılm a sın a C u m h u riy e t H a lk P a rtisi il
ö rg ü tü k a ra r v e rir ve b a şk a n ım a ta rd ı. B a ş ­
k an d ışın d a k i y ö n e tic ile r k o n g re le rd e seçi­
lirdi.
C u m h u riy e t H a lk P a rtisi 1950 se ç im le rin d e
y erin i D e m o k r a t P a r ti’ye b ıra k ın c a , H a lk e v ­
leri 1951’d e k a p a tıld ı, m a lla rı h â z in e y e d e v re ­
dildi. 1961’d e y e n id e n k u ru ld u ve k a m u y a ­
ra rın a çalışan d e r n e k ayrıcalığı ta n ın d ı. A m a
12 E y lü l 1980’d e y e n id e n k a p a tıla n H a lk e v le ­
r i n i n y ö n e tic ile ri h a k k ın d a k o v u ş tu rm a açıl­
dı. Y ö n e tic ile r y a rg ıla m a so n u c u a k la n ın c a
H a lk e v le ri 1988’d e y e n id e n e tk in lik le rin e
başlad ı.
HALK MÜZİĞİ, e n b asit a n la m ıy la , k u la k ta n
ö ğ re n ilm iş ve b ir k u ş a k ta n ö b ü rü n e a k ta rılm ış
b ir m ü z ik tir. K e n ts e l to p lu m la rd a n ço k k ırsal
k e sim le rd e g elişen g e le n e k se l h a lk ya d a fo lk
m üziği yazılı d eğ ild ir. B u n u n y an ı sıra k e n t­
le rd e siyasal b ir g ö rü şü d ile g e tirm e k y a d a
b irta k ım ad a le tsiz lik le ri p ro te s to e tm e k a m a ­
cıyla yazılan ç a ğ d a ş fo lk ezg ileri d e v a rd ır.
HALK M Ü ZİĞ İ 15
Geleneksel Halk M üziği
D ü n y a d a k i h e r u lu su n k e n d in e özg ü h a lk
ezg ileri v a rd ır ve b u n la rın ço ğ u ç o k e sk id ir.
B u gibi g e le n e k se l ezg iler çeşitli d u y g u ları
d ile g e tirir. A şk , n e fr e t, sev in ç, ü z ü n tü ,
m u tlu lu k ve acı k a d a r in san ın çalışm a ve
e ğ le n ce y a şa m ın a ilişkin b ü y ü k k ü ç ü k tü m
o la y la r ezg ilere k o n u o la b ilir.
H a lk m ü ziğ in in en esk i ö rn e k le rin d e n b a z ı­
ları d in sel tö r e n ve festiv a l şa rk ıla rıd ır. Ü rü n
to p la m a gibi çeşitli e tk in lik le r sıra sın d a sö y le­
n e n ezg iler ile g e n ç le rin k e n d i u lu sal k ü ltü rle ­
rini ta n ım a la rın ı sağ lay an şa rk ıla r b u n la ra
ö rn e k tir.
H a lk ezgileri b ir k işid en ö b ü rü n e a k ta rılır­
k e n d eğ işir. B irk a ç k u ş a k ta n so n ra h e m sö zle­
ri h e m d e m üziği e tk ile y e c e k k a d a r b ü y ü k
d e ğ işik lik le r o la b ilir. B a z e n d e b ir ezginin
z a m a n la b irço k çeşitle m esi o rta y a çık ar. B u n ­
la r, 20. yüzyılın b a şla rın d a M a c a r h a lk ez g ile­
rin i d e rle y e n B e lâ B a r tö k ’u n sa p ta d ığ ı gibi,
ezgi “ a ile le ri” o lu ştu ra b ilir.
H e r ü lk e h a lk m üziğini k e n d in e özg ü b ir
y o lla y o ru m la r. K u zey A m e rik a , A v u stra ly a
ve B a tı A v ru p a h a lk e z g ilerin in bazı o rta k
ö z e llik leri v a rd ır. H e p si d e b a la d la rı, iş ş a rk ı­
ların ı ve d an s ezgilerin i iç e rir (b a k. B a l a d ) .
E z g ile r çoğu z a m a n k ıta la ra b ö lü n m ü ştü r ve
h e r k ıta d a n so n ra ay n ı sö z le rd e n o lu şa n b ir
n a k a ra t y in e le n ir. Ş ark ıcı, n a k a ra tla ra k a tıl­
m a la rı için izleyicilerini c o ştu rm a y a çalışır.
S SC B ile B a lk a n la r’ın bazı b ö lg e le rin d e ve
İta ly a ’d a bazı g e le n e k se l ezg iler ço k k a rm a -
1852'de yapılm ış bu resimde ABD'deki b ir çiftlikte
müzik çalıp dans eden köleler görülüyor.
16 HALK M ÜZİĞİ
Briatı Shuel
Bir İngiliz halk müziği festivali. Bu gibi festivaller
İngiltere'nin birçok bölgesinde her yıl düzenlenir.
şık n a k a r a tla r içerir. Ö te y a n d a n , O rta ve
D o ğ u A v r u p a ’d a in sa n la r ç o ğ u n lu k la ç iftle r
ya d a g ru p la r h a lin d e şa rk ı sö y ler.
H a lk m üziği ç o ğ u n lu k la sö y le n m e k için d ir;
a m a b a zıla rı, ö zellik le d a n s m ü z ik le ri ç a lın ­
m a k için d ir. D ü d ü k , ç ın g ıra k , İsviçre k avalı
o la n a lp b o y n u z u gibi b asit ta h ta b o ru la r,
g ita r, b a n ç o , k e m a n , lir, k a n u n , b a la la y k a
(telli b ir R u s çalg ısı), saz, b ir Y u n a n çalgısı
o la n b u zu k i gibi çeşitli h a lk m üziği çalgıları
v a rd ır. Ü flem eli çalg ılar a ra s ın d a O r ta A v r u ­
p a ve G ü n e y A m e r ik a ’d a k u lla n ıla n p a n flü t
ve b irço k ü lk e d e değ işik biçim leri o la n g a y d a ­
lar b u lu n u r. B ir k u tu y a tak ılı te lle re to k m a k la
v u ru la ra k çalın an sim b a lo m ilginç b ir M a c a r
çalgısıdır. M a c a ris ta n ’d a n b a şk a ü lk e le rd e
de b u lu n a n b u çalgının yanı sıra , 15. ve 16.
yüzyılda İn g ilte re ’de çalın a n ve g e n e a y ­
nı tü r b ir v u rm alı çalgı o la n s a n tu ru İngiliz
g ö ç m e n le r A m e rik a ’ya g ö tü rm ü ş le rd ir. S a n ­
tu r, ö zellik le A p p a la ş D a ğ la rı gibi y ö re le rd e
g ü n ü m ü z d e h â lâ ç a lın m a k ta d ır.
B azı to p lu m la rın h a lk ezg ileri b ü tü n d ü n y a ­
d a ta n ın m ıştır. K u zey A m e rik a h a lk e z g ile ri­
n i, yalnızca İ n g ilte re ’d e n d eğ il, F ra n s a ve
İsp a n y a ’d a n d a g e le n ilk g ö ç m e n le rin g e tir­
d ik le ri e zg iler o lu ş tu rm u ş tu r. A m e rik a ’ya k ö ­
le o la ra k g e tirile n S iy a h la r’ın H ıristiy a n d in in i
k a b u l e tm e s in d e n so n ra d a , k ilise le rd e çalı­
n a n ayin m üziği ile A frik a ritim le rin in b irle ş­
m e sin d e n sp iritu a l adı v e rile n m ü zik d o ğ m u ş­
tu r. S iy ah la r y o k su llu k ve g ü ç lü k le rle d o lu
y aşam ların ı blu es ad ı v e rile n ezg ilerle d ile
g e tirm iş; m u tlu o ld u k la rı z a m a n çald ık ları
k e n d i d an s m ü zik leri d e so n ra d a n cazın te m e ­
li o lm u ştu r.
Çağdaş Folk M üziği
20. yü zy ıld a, ö z ellik le b a şta A B D ’d e o lm a k
ü z e re , bazı e tn ik g ru p la rın h a k la rı için v e rd ik ­
leri m ücadeL elerden k a y n a k la n a n to p lu m sa l
içerik li şa rk ıla r 1960’la rd a yaygınlaştı. K en t
y a şa m ın ın acım asızlığı ve ça lışa n in sa n la rın
m ü c a d e le le riy le ilgili b e n z e r şa rk ıla r d a h a
ö n c e d e g ö rü lm ü ştü , a m a bu yeni şa rk ıla rın
etk isi çok d a h a güçlü o ld u . B u şa rk ıla rla b ir
y a n d a n d a sa v aşla ra ve ad aletsizliğ e karşı
çıkılıyordu. Y alın bir folk tarzını izleyen B ob
D y la n , bu p ro te s to şa rk ıla rın ın ö n c ü bestecisi
ve söz y az arıy d ı. B u m üziğin en ta n ın a n
şa rk ıcıları a ra sın d a J o a n B a e z , P e te ve Peggy
S e e g e r, E w a n M cC o ll, P e te r , P aul ve M ary
ile Ja n is Jo p lin v a rd ır. 1960’la rd a V ie tn a m
S avaşı A B D ’d ek i “p ro te s to şa rk ısı” h a re k e ti­
n in özel h e d e fi o ld u . 1980’le rd e d e U B 4 0 , U 2
gibi m üzik to p lu lu k la rı ile T ra c y C h a p m a n ve
S tin g gibi şa rk ıc ıla r b a rış, in san h a k la rı ve
ç e v re so ru n la rın ı ez g ile rin d e d u y a rlı b ir bi­
ç im d e y a n sıttıla r.
Türk Halk M üziği
H e n ü z b ilim sel o la ra k kesin b ir b içim de
k a n ıtla n m ış o lm a sa d a , T ü rk h a lk m üziğinin
k ö k e n in in p e n ta to n ik (b eş to n lu ) O rta A sya
m üziği o ld u ğ u k a b u l e d ilir. A n a d o lu ’n u n ,
çev resiy le ilişk ileri, iletişim i zayıf, e tk ile re
k a p a lı b irç o k k ü ç ü k y erleşim y e rin d e p e n ta to ­
n ik e zg ile re ra stla n m a sı d a b u n u g ö s te rm e k ­
te d ir.
Türk Halk M üziğ inin Yapısı
T ü rk halk m ü z iğ in d e k i y a p ıtla rın ço ğ u sözlü
e z g ile rd ir. B u n la r, “tü r k ü ” g e n e l ad ıyla anılır.
Y aln ızca çalg ıla rla se sle n d irile n h a lk ez g ileri­
n e ise, gen el o la ra k “o y u n h a v a sı” d e n ir.
T ü rk h alk m üziği ikiye ayrılır: K ırık hava
la r (bazı y ö re le rd e b u n a k ısık ha va d e n ir) ve
u z u n h a v a 'la r. R itm ik m e lo d ile rd e n o lu şa n
p a rç a la ra k ırık h a v a ; d o ğ a ç la m a izlenim i v e­
re n , g e rç e k te y se k alıp laşm ış m e lo d ile rd e n
o lu şa n ritim siz p a rç a la ra ise u zu n h av a d e n ir.
K ırık h a v a sınıfına g iren sözlü p a rç a la r, g ü fte ­
le rin in tü r ad ıy la an ılır: K o şm a, v arsağ ı,
 HALLEY 17

m a n i, d e s ta n , k a rşıla m a , se m a i, d iv a n , k a le n ­ HALLEY, Edmond ya d a Edmund (1656-

d e ri. U z u n h a v a sın ıfın d a n sözlü p a rç a la r 1742). İngiliz a stro n o m i bilgini E d m o n d H al-
y ö re d e n y ö re y e d e ğ işe n a d la r alır. T ü rk h a lk ley, g ö k cisim lerin in G ü n e ş ç ev resin d ek i dola-
m ü z iğ in d e k i g e rç e k d o ğ a ç la m a la r d a h a çok n ım ların ı N e w to n ’ın h a r e k e t y a sa la rın a d a y a ­
b a ğ la m a a ile sin d e n b ir çalgıyla ç alm an ve n a ra k in celem iş ve bö y lece ilk k ez b ir k u y ru k ­
“ açış” ya d a “ a y a k ” diye a d la n d ırıla n ta k s im ­ luyıldızın y ö rü n g e sin i b e lirle y e re k b ir d a h a ne
le rd ir. z a m a n g ö rü n ec eğ in i ço k ö n c e d e n h a b e r v e r­
B u a la n d a , so n d e re c e te k d ü z e b ir m elo d isi m işti. G ü n ü m ü z d e k i ü n ü n ü ö zellikle H allev
o la n p a rç a la rın y a n ı sıra , o la ğ a n ü s tü p a rla k
m e lo d ile rle ö rü lü p a rç a la r d a v a rd ır. G e re k
sö zlü , g e re k sözsü z p a rç a la rd a k i ses alan ı
y ak laşık b ir b u ç u k o k ta v d ır. B u , in sa n sesinin
o r ta la m a g en işliğidir.
Sözlü parçalan seslendirm ede hem en hem en
h e r yörenin kendine özgü bir söyleyiş biçi­
m i v a rd ır. B u n a “ ağız” d e n ir. H a n g i ağızla
seslen d irilirse se sle n d irilsin , T ü rk h a lk ezg ile­
ri, g e n e llik le , g ü fte le rin d e k in e eş b ir iç te n lik ,
yalın lık v e d u y arlılığ ı y a n sıtır.
M o d a l (m a k a m sa l) m ü z ik le r k a p s a m ın d a
ele a lm a n T ü rk h a lk m ü ziğ in d e belli başlı altı
m a k a m v a rd ır. “ A y a k ” d e n e n b u m a k a m la r
g a rip , k e re m , b o z la k , d e r b e d e r , m ü s te z a t ve
m isk et diye a d la n d ırılır. B azı y ö re le rd e
a y a k la rın b azıları hiç k u lla n ılm a z ; b azı a y a k ­
la r d a y ö re d e n y ö re y e d e ğ işe n b iç im d e k u lla ­
nılır. B azı p a rç a la rd a b irk a ç a y a k ö zg ü n bir
ta rz d a b ir a ra y a g elir. H a lk m üziği u su lle ri­
nin (ritim k alıp la rı) ö z e l a d la rı y o k tu r.
F o lk lo rc u la r b u u su lleri b irim z a m a n say ıla­
rın a g ö re , sözgelişi “ d o k u z z a m a n lı u s u lle r” ,
“ 10 z am a n lı u s u lle r” d iy e a d la n d ırm ışla rd ır. A stronom i bilgini Edmond Halley, bugün kendi
adıyla anılan kuyrukluyıldızın gökyüzünde yeniden
T ü rk h a lk m üziğiyle ilgili te rim le r y ö re le re görüneceği tarihi hesaplayarak çok önceden haber
g ö re değ işir. B azı y ö re le rd e b u a la n d a h içb ir verm işti.
te rim k u llan ılm az.
k u y ru k lu y ıld ız ın a ilişkin b u ö n cü çalışm a la rı­
Türk Halk M ü ziğ in d e Çalgılar n a b o rç lu d u r. O y sa yaşadığı d ö n e m d e ista tis­
T ü rk h a lk çalg ıla rı, g en el çalg ıb ilim (o rg a n o - tik a la n ın d a k i a ra ştırm a la rı ve d e n iz d e k i sey ir
lo ji) te rim le riy le sın ıfla n d ırılm ıştır: te k n ik le rin in g eliştirilm e sin e y ö n e lik ç alışm a ­
1. T elli çalgılar: B a ğ la m a a ile si, ç a rta , la rıy la d a b ü y ü k b ir saygınlık k az an m ıştı.
ırızva gibi m ızrap lı (te z e n e li) ç a lg ıla r ile k a ­ L o n d r a y a k ın la rın d a k i H a g g e rs to n ’d a d o ­
b a k k e m a n e , K a ra d e n iz k e m e n ç e si, tırn a k ğ an H a lle y , O x fo rd ’d a k i Q u e e n ’s C o lle g e ’d a
k e m a n e si gibi yaylı ç a lg ıla rd a n o lu şu r. o k u rk e n a stro n o m Jo h n F la m ste e d ile ta n ıştı.
2. V u rm a lı çalg ılar: D a v u l, d ü m b e le k (y a İ n g ilte re ’nin ilk k ra llık a s tro n o m u u n v a n ıy la
d a d e b le k , d a rb u k a ) gibi d e rili ç a lg ıla r ile zil, 1676’d a G reenvvich G ö z le m e v i’n in y ö n e tic ili­
m a şa , zilli m a ş a , ç a lp a ra (b ir tü r k a s ta n y e t), ğ ine a ta n a n F la m ste e d , ku zey y a rık ü re d e k i
k a şık gibi ç a lg ıla rd a n o lu şu r. y ıld ızların b ir k a ta lo g u n u h a z ırla m a y a g iriş­
3. Ü fle m e li çalg ılar: K a v a l a ile si, m e y , m işti. B u ta sa rıd a n e tk ile n e n H a lley aynı şeyi
z u rn a , tu lu m (b ir tü r g a y d a ), sipsi gibi çalg ı­ g ü n ey y a rık ü re d e k i yıld ızlar için y a p m a y a
la rd a n o lu şu r. k a r a r v e re re k 1676’d a n 1678’e k a d a r A tla s
18 HALS

O k y a n u s u ’n u n g ü n e y in d e k i St. H e le n a A d a - G ü n e ş a ra sın d a k i uzaklığı h e sa p la m a y a y ö n e ­

sı’n d a yaşad ı. 1678'de y a y ım la n a n ve 341 lik b ir y ö n te m geliştirm esi ve d u ra ğ a n o ld u ğ u
g ü n ey yıldızının g ö k y ü z ü n d e k i k o n u m u n u b e ­ sa n ıla n yıldızların u zay d a h a re k e t h alin d e
lirte n b u k a ta lo g , H a lle y ’in a stro n o m o la ra k o ld u k la rın ı o rta y a k o y m asıd ır. A y rıca d u y arlı
ün k az a n m a sın ı ve L o n d ra 'd a k i K ra liy e t D e r- g ö zlem le riy le d e n iz d e b o y lam la rın d o ğ ru o la ­
n e ğ i’nin ü y eliğ in e seçilm esin i sağladı. ra k sa p ta n m a sın a yardım cı olan H alley
H a lle y , 1684’te tan ıştığ ı S ir Isaac N ew - 1720’de F la m s te e d ’in y erin e krallık a stro n u -
to n ’ın g e z e g e n lerin G ü n e ş ç e v re sin d e k i h a r e ­ m u u n v a n ıy la G re e n w ic h G ö z le m e v i'n e a ta n ­
k e tin i aç ık la y a n k u ra m ın ı b ü y ü k b ir co şk u y la dı ve bu g ö rev i ö lü n c ey e k a d a r sü rd ü rd ü .
k a rşıla d ı ve ç a lışm a la rın ı y ay ım lam ası için
N evvton’ı y ü re k le n d ird i. B ö y lece N e w to n ’ın H A LS , Frans (y ak laşık 1581-1666). B üy ü k
e v re n se l çek im yasasın ı d a iç e re n P rincipia b o y u tlu g ru p p o rtre le riy le ta n ın a n F lam an
adlı y ap ıtı H a lle y ’in so ru m lu lu ğ u a ltın d a b a s­ ressam ı F ra n s H als A n v e rs 'te d o ğ d u . 1585’te
kıya h a z ırla n a ra k 1687’d e y ay ım lan d ı. ( A y r ı­ İsp a n y a H o lla n d a ’yı işgal ed in ce ailesi H a ar-
ca b a k . N e w t o n . S ir I s a a c . ) le m ’e göç e tti. Y a şa m ın ın geri k a lan b ö lü m ü ­
1690’la rd a ista tistik a la n ın d a ö n e m li çalış­ nü b u ra d a g eçirdi. H a ls’ın ilk ev liliğ in d en iki,
m a la r y a p a n H a lle y , ayrıca A tla s O k y a n u ­ ikinci ev liliğinden sekiz çocu ğ u o ld u . Sekiz
su ’n u n g ü n e y in d e k i p u su la s a p m a la rın ı in c e ­ o ğ lu n d a n beşi b a b a la rı gibi ressam o ld u y sa da
le m e k ve e n le m -b o y la m ö lç ü m le ri y a p m a k hiçb iri ün k a z a n a m a d ı.
için d ü z e n le n e n b ilim sel g ezilere k a tıld ı. H als a n c a k 30 y a şla rın d a ta n ın m a y a b aşla­
1701'de A tla s O k y a n u su ile B ü y ü k O k y a- dı. D a h a ö n c ek i y aşam ın a ilişkin pek fazla
n u s’un ilk m a g n e tik a la n h a rita la rın ı h azırlad ı bilgi y o k tu r. Ö te k i re ssa m la r ü ze rin d e ön em li
ve su a ltı a ra ş tırm a la rın d a k u lla n m a k ü z e re bir b ir etk isi o lm a m a k la b irlik te ressam o la ra k
dalgıç çanı g eliştird i. d e ğ e ri a n c a k 19. yüzyılda an laşılm ıştır.
H a lle y , 1705’te y ay ım lan an A S y n o p sis o f H a ls'ın m ez arı H a a rle m 'd e k i b ü y ü k k ilised e ­
îhe A s tr o n o m y o f C o m ets ( “ K u y ru k lu y ıld ız d ir. E n güzel ta b lo la rın ın b ü y ü k bir b ö lü m ü
A stro n o m is in in B ir Ö z e ti” ) ad lı y a p ıtın d a , aynı k e n tte k i F ra n s H als M ü z e si'n d e d ir.
N e w to n ’ın k u ra m ın d a n ve k e n d isin d e n ö n c e ­ H als re sim le rin d e 17. yüzyıl in san la rın ı son
ki a s tro n o m la rın g ö z le m le rin d e n y a ra rla n a ­ d e re c e canlı b ir b iç im d e, tü m kişilik ö z e llik le ­
ra k 24 k u y ru k lu y ıld ız ın G ü n e ş ç e v re sin d e k i rini y a n sıta n b ir u sta lık la b e tim le d i. R e sim le ­
y ö rü n g e le rin i s a p ta d ı. Y ö rü n g e le rin ço ğ u p a ­ rin d e H a a rle m 'd e k i g ü n d e lik y a şa m d a n gö ­
ra b o l b içim in d e açık e ğ rile rd i, a m a iç le rin d e rü n tü le ri, g ü len ç o c u k la rı, gezgin o y u n c u la rı,
elips b içim in d e o la n la r d a v ard ı. 1531, 1607 ve şa rk ıc ıla rı, sey y a r satıcıları ve Ç in g e n e k ızla rı­
1682’d e g ö zlen m iş o la n k u y ru k lu y ıld ız la rın nı k o n u aldı. B u y a p ıtla rın d a n e n ünlüsü
y ö rü n g e le ri a ra sın d a k i b en zerliğ i fa rk e d e n P a ris ’te L o u v re M ü z e si’n d e b u lu n a n Ç ingene
H a lle y , b u n la rın aynı k u y ru k lu y ıld ız o la b ile ­ K ı z 9d ır.
ceğini d ü şü n d ü . B ö y le c e , b u k u y ru k lu y ıld ız ın H a ls ’ın H o lla n d a d ışın d a d a ün k a z a n m a sı­
y ö rü n g e d e k i d o la n ım m ı 76 y ıld a ta m a m la d ığ ı­ nı sağ la y an y a p ıtları G ü len A tlı gibi te k kişilik
nı h e sa p la y a ra k 1758’d e y e n id e n g ö rü leceğ in i p o rtre le riy d i. E n b aşarılı y a p ıtla rı ise F rans
ö n e sü rd ü . H a lle y ’in ö lü m ü n d e n y ıllar s o n ra H als M ü zesi’nd e yer alan b ü y ü k boyutlu grup
bu “ k e h a n e tin ” g e rç e k le şm esiy le, b e k le n m e ­ p o rtre le rid ir. B u p o rtre le rd e k i kişileri o d ö ­
d ik z a m a n la rd a o rta y a çıktığı d ü şü n ü le n k u y ­ n e m e k a d a r eşin e ra stla n m a y a n ö lçü d e se r­
ru k lu y ıld ız la ra ilişkin b o ş in a n ç la r yıkılm ış b e st fırça v u ru şla rıy la , son d e re c e ilginç ve
o ld u . O g ü n d e n b eri b u k u y ru k lu y ıld ız H a lley u y u m lu b ir b ü tü n se llik le b ir a ra y a g etirm iştir.
k u y r u k lu y ıld ız ı, h a tta ç ağ d aş a s tro n o m id e k ı­ H a a rle m ’d e St. G eorge M u h a fız A la y ı S u ­
saca H a lley o la ra k a n ılır (b a k . K U Y R U K LU ­ ba yla rın ın Z iy a fe ti adlı ta b lo su n d a k i fig ü rleri
YILD IZ). k e n d i a ra la rın d a k o n u şa n k ü ç ü k g ru p la r biçi­
H a lle y ’in a s tro n o m i a la n ın d a k i ö b ü r ö n e m ­ m in d e , so n d e re c e p a rla k re n k le rle n e şe li bir
li ç a lışm a la rı a ra s ın d a , V e n ü s ’ü n G ü n e ş diski h a v a için d e y a n sıta n re ssa m ın ö te k i ö n em li
ö n ü n d e n g eçişini g ö z le m le y e re k D ü n y a ile y a p ıtla rı a ra sın d a N eşeli A y y a ş (R ijk sm u se -

u m , A m s te rd a m ), H a a rle m 'd e k i Y a şh la r E v i
Y öneticileri (F ra n s H als M ü zesi, H a a rle m )
sayılab ilir. B u p o rtre y i y a p tığ ın d a yaşlı ve
yo k su l d ü şm ü ş o la n H a ls, ilk d ö n e m ta b lo la ­
rın d a n fa rk lı o la ra k siy ah, gri ve b e y a z re n k le ­
re ağ ırlık v e rm iştir.
HALTER, sp o rcu ların iki u cu n d a ağ ırlıklar
b u lu n a n b ir m e ta l ç u b u ğ u k a ld ıra ra k yarıştığı
b ir s p o r d a lıd ır. B u s p o ra , m e ta l ç u b u ğ u n
a d ın d a n ö tü rü “ h a lte r ” adı v erilir. O lim p iy a t
sp o rla rı içinde y e r a la n h a lte r y a rışm a la rın a
yaln ızca e rk e k le r k a tılır. H a lte r ay n ı z a m a n d a
iyi b ir v ü c u t geliştirici ç a lışm a d ır. K o p a rm a ,
silk m e ve p re s a d la rıy la b ilin e n üç tü r ağ ırlık
k a ld ırm a v a rd ır. P re s tü rü 1972’d e O lim p iy a t
y a rışm a la rın d a n ç ık a rılm ıştır.
K o p a rm a d a , sp o rc u h a lte ri te k h a re k e tle
y e rd e n b aşın ın ü z e rin e k a ld ırır. S ilk m ed e ise
iki a şa m a v a rd ır; h a lte r ilk in g ö ğ se k a d a r,
so n ra d a b a ş ü z e rin e k a ld ırılır. B u iki stild e ek
b ir güç sa ğ la m a k için b a c a k la r k u lla n ıla b ilir.
HALTER 19
17. yüzyılın en önem li
portre ressamlarından
Frans Hals'ın Genç Bir
Kadının Portresi adlı
yapıtı.
Fere/ıs A rı (îcıllery.
Kingsıon tipim Hııll
P re ste ise h a lte r göğse k a d a r y ü k se ltilip ,
s o n ra d a b aş ü z e rin e k a ld ırılırk e n b a c a k la rın
hiçb ir y ard ım ı o lm az.
H a lte rc ile r v ü cu t a ğ ırlık la rın a g ö re b e lirle ­
n e n g ru p la rd a y a rışırla r; üç stild e en y ü k se k
to p la m ağırlığı k a ld ıra n sp o rc u birinci o lu r.
H a z ırlık çalışm aları sıra sın d a k ü çü k el h a lte r­
leri k u llan ılır. A ğ ırlık k a ld ırm a k a sla rın g e ­
liştirilm esin e y a rd ım e d e r. B u sp o r d en ey im li
b ir çalıştırıcın ın g ö ze tim i a ltın d a y a p ılm alıd ır.
IV . M u ra d ’ın sa b a h la n gürz k ald ırm a çalış-
m alan yapm ası örneğinin gösterdiği gibi O sm an­
lIlar d ö n e m in d e de b ilinen ağırlık k ald ırm a
sp o ru T ü rk iy e ’ye b u g ü n k ü biçim iyle 1890’lard a
girdi. Ö n celeri aletli jim nastiğin b ir k olu
say ılan b u s p o r kısa s ü re d e b e n im se n d i. T ü r ­
k iy e ’n in k atıld ığ ı ilk u lu sla ra ra sı y a rışm a
1924’te P a ris ’te y a p ıla n O lim p iy a tla r’dı.
1959’d a A k d e n iz O y u n la r in d a k a z a n ıla n altın
m a d a ly a ilk ö n e m li d e re c e d ir. D a h a so n ra
A k d e n iz O y u n la rı ve B a lk a n H a lte r şa m p iy o ­
n a la rın d a d a ö n e m li d e re c e le r e ld e ed ild i.
20 H AM A M
C um huriyet G azetesi A rşivi
Naim SiHeymanoğlu 1988'de Seul'deki O lim piyat
Oyunları'nda toplam 342,5 kg kaldırarak üst üste
altı dünya rekoru kırmış ve üç altın madalya
kazanmıştır.
1986’d a T ü rk iy e ’ye sığ ın an N aim Süley-
m an o ğ lu ’n u n 1987’d e A n ta ly a ’d a kırdığı am a
tescil e d ile m e y e n d e re c e s i, T ü rk iy e a d ın a
k ırıla n ilk d ü n y a re k o ru d u r. S ü le y m a n o ğ lu b u
b aşarısın ı 1988 S eul O lim p iy a tla r ın d a d a
s ü rd ü rd ü ve ü st ü ste a ltı d ü n y a re k o ru k ıra ra k
bu d a ld a ü ç a ltın m a d a ly a k a z a n d ı.
U lu sla ra ra s ı k a rş ıla şm a la r 1920’d e k u ru la n
U lu sla ra ra sı H a lte r F e d e ra s y o n u ta ra fın d a n
d ü zenlen ir. T ü rk iy e H a lte r F e d e ra sy o n u
1956’d a k u ru lm u ştu r.
H A M A M b a k. B anyo ve H amam . y ayılm ıştır. G e n e ö n e m li b ir ev z a ra rlısı o lan
H A M A M B Ö C E Ğ İ. S ıcak , n em li ve k a ra n lık
y e rle rd e n h o ş la n a n b u b ö c e k le re g e rç e k te n
d e h a m a m la rd a , b a n y o la rd a , la v a b o la rın ve
su b o ru la rın ın ç e v re sin d e ç o k sık ra s tla n ır.
A slın d a 3 .5 0 0 ’ü a şk ın h a m a m b ö c e ğ i tü rü n d e n
p e k azı b u k o ş u lla rd a y a şa m a y a u y a rla n m ış­
tır. G e ri k a la n la rı tro p ik ve ılım an b ö lg e le rd e ­
ki açıklık y e rle rd e , ço k g ü n e ş a lm a y a n n em li
o rm a n la rın d ib in d e k i b itk i ö rtü s ü n d e y aşar.
A m a in sa n la rın b u lu n d u ğ u y e rle re k a d a r so ­
k u la ra k d ö şe m e a ltla rı, k a lo rife r d a ire le ri,
g em ilerin k a z a n d a ire le ri, b o d ru m , fırın gibi
sıcak v e k a p a lı y e rle rd e b a rın a n b azı tü rle ri
e v lerim iz in , ö zellik le m u tfa k la rın iste n m e y e n
k o n u k la rı o la ra k ço k can sıkıcı h a y v a n la rd ır.
G e n e llik le pis b ir k o k u y ay an b u b ö c e k le r h e r
çeşit b itk ise l ve h a y v a n sa l b e sin i, h a tta e lb is e ­
leri ve k itap ları bile yerler. A m a en çok nişas­
talı ve tatlı yiyecekleri sevdikleri için özellikle
m u tfa k la ra d a d a n ır ve yiyeceklerim izin ü zerin ­
d e d o laşarak b ü y ü k b ir so run y aratırlar.
H a m a m b ö c e k le rin in gövdesi oval ve çok
yassı, k a b u k la rı d a cilalan m ış gibi kay g an ve
p ü rü z sü z d ü r. B u y ü zd en en d a ra c ık y a rık la r­
d a n bile k o lay ca g e çe b ile n bu b ö c e k le r g ü n ­
d ü z le ri g en e llik le d o la p a ra la rın a , d u v a rla rd a ­
ki sü p ü rg e lik le rin a rk a sın a ya d a h e rh a n g i bir
y e re sa k la n ır ve d a h a çok g eceleri o rta y a
ç ık a rla r. K o lay ca eğilip b ü k ü le n ve h e r yan a
u la şa n u z u n d u y a rg a la rın ın y ard ım ıy la yiye­
c e k le rin yerin i b u la n h a m a m b ö c e k le rin in çe­
n e le ri aşağı y u k a rı değil sağa sola d o ğ ru
h a re k e t e d e r. K a n a tlı o lan tü rle rd e ü st k a n a t­
la r se rtleşm iştir ve yelp aze gibi k ıv rılarak
k a tla n a n k alın alt k a n a tla rı ö rte r. D işile r su
g eçirm ez b ir k e sen in içinde ço k sayıda y u m u r­
ta b ıra k ır. Ç o k hızlı ü re y e n bu b ö c e k le rd e n
k u rtu lm a k için, b u lu n a b ile c e k le ri h e r y ere
b o rik asit ya d a so d y u m flü o rü r gibi to z h a lin ­
d e k i b ö c e k ilaçları se rp m e k g e rek ir.
P e y g a m b e rd e v e le rin i d e k a p sa y a n D ictyo p -
tera ta k ım ı içinde B lattaria ad ıy la ayrı bir
a ltta k ım o lu ştu ra n h a m a m b ö c e k le rin in e v le r­
d e e n yaygın o la n , en k ü çü k tü rle rd e n biri
açık k a h v e re n g i ya d a kızılım sı sarı re n k te k i
A lm a n h a m a m b ö c e ğ id ir ( Blattella germ ani-
ca). D a h a ço k k a lo rife r böceğ i ve k a k a la k gibi
a d la rla a n ıla n bu tü r g e m ilerle b ü tü n d ü n y a y a
d o ğ u h am a m b ö c e ğ i (B latta orientalis) b iraz
d a h a irice, p a rla k siyah ya d a k o y u k a h v e re n ­
gi b ir b ö c e k tir. R en g i ve g ö rü n ü m ü n e d e n iy le
Kalorifer böceği ve kakalak adıyla da bilinen Alm an
hamamböceği evlerde barınan en yaygın türlerden
biridir. Çizimde, dişinin gövdesinin arka ucundan
dışarı doğru çıkmış iki yum urta kesesi görülüyor.
 HAMM URABİ 21

çoğu kez, bir k ın k an atlı o lan k a ra fa tm a ile k a ­ K u tsal R o m a -G e rm e n İm p a ra to ru Ş a rlm a n ’ın

rıştırılır (b a k. KINKANATLILAR). A n a y u rd u
A m e rik a ’nın tro p ik bölgeleri olan kızıl kahve
renkli A m e rik a n h am am b ö ceğ i (Periplaneîa
am ericana) en iri ve k an atlı tü rle rd e n biridir.
H A M B U R G , A lm a n y a F e d e ra l C u m h u riy e ­
ti n i n ikinci b ü y ü k k e n ti ve A v r u p a ’nın en
b ü y ü k lim a n la rın d a n b irid ir. A y n ı z a m a n d a
ü lk e n in ikinci k ü ç ü k e y a le tid ir. E lb e Irm a ğ ı’
nın K uzey D e n iz i’n e d ö k ü ld ü ğ ü n o k ta n ın 110
km y u k a rısın d a k u ru lm u ş b ü y ü k b ir lim anı
A ls te r Irm ağ ı k ıy ısın d a k u rd u ğ u k a le ç e v re ­
sin d e gelişti. O ld u k ç a eski b ir k e n t o lm a sın a
k a rşın 1842’d e k i y an g ın d a ve II. D ü n y a S av a ­
şı sıra sın d a b ü y ü k b ir b ö lü m ü y ık ım a u ğ rad ı.
13. yüzyılda A v ru p a lı tü c c a rla rın k u rd u ğ u
H a n s a B irliği k e n tin zen g in leşm esin i sağladı
(b a k . H a n s a B İ r l î G İ ) .
Ü n lü b esteci M e n d e lsso h n ve B ra h m s’ın
d o ğ u m yeri o la n bu k e n t çeşitli sa n a t ve m üzik
e tk in lik le riy le d e ta n ın ır (b a k . B r a h m s . JOHAN-
n e s ; M e n d e l s s o h n . F e l i x ) . N ü fu su 1.575.700’

v ard ır. K en tin o rta s ın d a n geçen A ls te r Irm ağ ı d ü r (1986).

ü z erin d e yap ay b ir göl o lu ş tu ru lm u ş tu r. B u ra ­
d a yaz a y la rın d a g em i ve y e lk e n lile rin k a tıld ı­ H A M İD O G U L L A R I bak. A nadolu B ey l ik ­
ğı şe n lik le r d ü z e n le n ir. K e n tte yaz ve kış leri .
m ev sim leri ılım an g eçer; n em lilik o ra n ı y ü k ­
se k tir, bu y ü zd en sık sık sis g ö rü lü r. H A M M U R A B İ (ö lü m ü İÖ 1750), g ü n ü m ü zd e
H a m b u rg ü lk e n in en b ü y ü k san ay i ve tic a ­ Ira k sın ırları içinde k a la n b ö lg e d e , F ıra t
re t m e rk e z id ir. K e n tte b itk isel yağ, e le k tr o ­
M ichael H olford
n ik eşy a, m a k in e ve b a k ır ü re tilir. Ü lk e dış
tic a re tin in y ak laşık ü çte biri H a m b u rg lim a ­
n ın d a n yap ılır. H a m b u rg lim a n ın d a y ak laşık
60 km u z u n lu ğ u n d a d o k la r ve b ü y ü k g e m ile ­
rin y ap ım ın a elv erişli te rs a n e le r v a rd ır. H a m ­
b u rg , k a ra ve d e m iry o lla rın ın y an ı sıra
E lb e ’nin k o lla rın ı b irle ş tire n k a n a lla rla ü lk e ­
nin ö te k i b ö lg e le rin e b a ğ la n ır. B a tı A v ru p a
ve İsk a n d in a v ü lk e le ri a ra sın d a k i tic a re tin
g erçek le ştirild iğ i H a m b u rg lim an ı aynı z a ­
m a n d a d ü n y a tic a re t y o lla rın ın en işlek n o k ta ­
la rın d a n b irid ir.
H a m b u rg ’d a ilk y e rle şm e 800 y ılla rın d a ,

B a rn a b y s

Yaklaşık İÖ 1700'den kalma bu taş kabartmanın

Hamburg, Alm anya Federal C u m h u riye tin in en üzerinde H am m urabi'nin (solda) tanrı Şamaş'tan
büyük liman kentidir. yasaları alışı gösterilm iştir.
22 HAMSİ
Irm ağ ı k ıy ısın d a k u ru lu B ab il k e n t d e v le tin in
altıncı k ralıy d ı. İÖ 1792-1750 a ra sın d a ülkeyi
y ö n e tti. K o m şu k e n t d e v le tle ri eg em en liğ i
altın a a la ra k B a b il’i güçlü b ir k ra llık h alin e
g etird i. Y ak laşık İÖ 1770’te B ab il İm p a r a to r ­
luğu D icle ve F ıra t ırm a k la rı a ra s ın d a , k u z e y ­
de N in o v a ’ya k a d a r yayıldı (b a k . B a b İ l v e
A S U R UY G A R LIK L A R I).
A kıllı ve b aşarılı b ir y ö n etici o la n H a m m u -
rab i ü lk esin e d ü z e n ve a d a le t g e tird i. K u v ­
vetli b ir m e rk e z i h ü k ü m e t k u rd u ve 282
d av ay la ilgili o la ra k k e n d isin in verd iğ i y a rg ı­
sal k a ra rla rd a n o lu şa n bir y asa d e rle m e si
h a z ırla ttı. H a m m u ra b i Y a saları o la ra k b ilin en
bu m e tn i b ü y ü k b ir ta ş s ü tu n ü z e rin e k azıttı.
S ü m e r h u k u k u n a d a y a n a n y asaların A k a d
diliyle ve çiviyazısıyla yazıldığı b u sü tu n u
1901’d e F ra n sız a rk e o lo g la r b u ld u la r. H a m ­
m u ra b i Y a sa la rı B ab il İm p a ra to rlu ğ u 'n d a u y ­
g u la n a n a d a le t sistem in in te m e lin i o lu ş tu rd u .
H a m m u ra b i’nin ö lü m ü n d e n s o n ra , sağladığı
d ü z e n ve a d a le t kısa b ir sü re için d e b o zu ld u y -
sa d a , y asaların in celen m esi ve ö rn e k alın m ası
b in lerce yıl sü rd ü .
H A M S İ y u rd u m u z d a en çok a v la n a n b a lık tır
ve K a ra d e n iz B ö lg e si'n in g ü n lü k y a şa m ın d a ,
e k o n o m is in d e , h a tta fo lk lo ru n d a çok ö n em li
b ir yeri v a rd ır. H a m sid e n b a şk a h iç b ir balık
tü rk ü le re , m a n ile re , h a lk o y u n la rın a , b ilm ece
ve fık ra la ra k o n u o la c a k k a d a r in sa n la rın
y aşam ın ı e tk ile m e m iştir d e n e b ilir.
K a ra d e n iz ’in sim gesi o la n h am si (E n g ra u lis
encrasicolus) y aln ızca b u su la ra ö zgü d eğ ild ir.
H e m e n h e m e n b ü tü n d e n iz le re dağ ılm ış o lan
bu b alık M a rm a ra , A k d e n iz ve A z a k D en izi
ile A tla s O k y a n u s u 'n u n k u z e y d o ğ u su n d a d a
ço k bol b u lu n u r. A m a ö z e llik le T ü rk iy e ve
S S C B ’nin K a ra d e n iz kıy ıları ile İsp a n y a ve
P o rte k iz ’in A tla s O k y a n u s u k ıy ıla rın d a ticari
d eğ eri e n y ü k se k o la n b a lık la rd a n b irid ir.
U z u n lu ğ u o rta la m a 12 cm , e n ço k 20 cm
o lan h a m sin in ince u z u n , iğ b iç im in d e k i g ö v ­
desi k o lay ca d ö k ü le n iri ve p a rla k p u lla rla
k a p lıd ır. Sırtı yeşilim si m av i m en ev işli, y a n la ­
rı g ü m ü ş re n g i, k a rn ı b e y a z d ır. Ö lü n c e s ırtı­
nın re n g i k o y u la şa ra k la c iv e rte d ö n e r. A ltç e -
n esin in ü s tç e n e sin d e n ço k d a h a k ısa ve g eriy e
d o ğ ru çek ik o lm ası d a b u balığın tip ik ö zelli­
ğidir.
H a m sile r yalnızca p la n k to n la rla ve y u m u r­
ta d a n yeni çıkm ış b alık y av ru la rıy la b e sle n ir­
le r (b a k . P l a n k t o n ) ; b u n u n d ışın d a hiç a v la n ­
m a şan sla rı y o k tu r. B u n a karşılık o rta d e rin ­
lik tek i su la rd a y ü ze rk e n u sk u m ru , p a la m u t,
lü fe r, o rk in o s gibi iri ve yırtıcı b a lık la ra ,
su y u n ü stü n e ç ık tık la rın d a d a m artı ve k a ra ­
b a ta k gibi d e n iz k u şların a yem o la ca k k a d a r
sav u n m asız ve ü rk e k b a lık la rd ır. B u yüzden
m ily o n larcası bir a ra y a to p la n a ra k ço k k a la ­
b alık s ü rü le r h a lin d e d o la şır ve b ü y ü k b a lık la ­
rın sa ld ırısın a u ğ ra d ık la rın d a b irb irle rin e iyice
>okulurlar. B ö y lec e, sü rtü n m e y le d ö k ü le n
p u lları ç e v re le rin d e b ir p e rd e o lu ştu ra ra k
sü rü n ü n hiç değilse b ir b ö lü m ü n ü sa ld ırg a n ­
la rd a n gizler.
İlık su la rd a ilk b a h a r, serin su la rd a ise vaz
a y la rın d a ü re y e n bu b a lık la rın dişisi yılda
40-50 bin k a d a r y u m u rta d ö k e r. B ir iki gün
Ticari değeri yüksek bir balık olan hamsinin gövdesi
ince uzun, iğ biçim inde, sırtı yeşilim si mavi,
yanları güm üş renginde ve üstçenesi altçenesinden
daha uzundur.
için d e y u m u rta d a n çık an ve hızla gelişen
h a m sile rin ö m rü , b a şk a b a lık la ra yem o lm a ­
d ık la rı s ü re c e , iki üç yıldır. K asım -şu b at
ay ları a ra sın d a K a ra d e n iz ’d en M a rm a ra ’ya
göç e d e r, n isan so n u n d a y u m u rta d ö k m e k
ü z e re y e n id e n K a ra d e n iz ’e d ö n e rle r. T ü rk iy e
k ıy ıla rın d a y ılda 250 bin to n d a n ço k ham si
av lan ır. B u m ik ta r yıl b o y u n c a a v la n an b ü tü n
d e n iz b a lık la rın ın y a rısın d a n d a h a ç o k tu r. E ti
yağlı ve ço k lezzetli o la n h a m sid e n özellikle
D o ğ u K a ra d e n iz y ö re sin d e ço k değ işik y e­
m e k le r y ap ılır; ay rıc a k o n se rv e , tu z lan m ış
file to ve an ç ü ez d e n e n tu z lu ezm e h a lin d e
tü k e tilir. B eş altı yıl ö n c e sin e k a d a r, k u ru tu ­
lu p ö ğ ü tü lm ü ş h a m sid e n h a z ırla n a n b a lık u n u
h a y v a n y e m le rin e k a tılır ve g ü b re o la ra k

k u llan ılırd ı. A m a son y ılla rd a a v la n a n ham si
m ik ta rı a n c a k in sa n la rın g ere k sin im in i k a rş ı­
lay a b ilec ek k a d a r azalm ıştır.
H A M STER bak. Keseğen.
HAN bak. H an v e Kervansaray.
H A N B ELİ M E Z H E B İ d ö rt sü n n i m e z h e p te n
b irid ir. K u ru c u su A h m e d ibn H a n b e l’d ir
(780-855). H a n b e li m e z h e b in in özelliği d in sel
so ru n la rın ç ö z ü m ü n d e yalnızca K u ra n ve h a ­
d islere d a y a n m a sı, k ıy asa (b ir o lay la ilgili
yargıyı b e n z e r b ir b a şk a o la y a u y g u la m a ) ve
icm a-i ü m m e t9q (d in b ilg in lerin in b ir k o n u d a
v ard ık la rı o rta k yarg ı) y e r v e rm e m e sid ir.
H a n b e li m e z h e b in e g ö re b ir so ru n a ilişkin
o la ra k K u ra n da ve h a d isle rd e h e rh a n g i b ir
h ü k ü m yo k sa s a h a b e le rin (H z . M u h a m m e d ’i
g ö rü p d in le m iş, o n u n la k o n u şm u ş k işiler)
fe tv a la rın a b a şv u ru lu r. E ğ e r b u n la rd a d a b ir
h ü k m e ra stla n m a z sa ta b iu n 9un (sa h a b e le ri
g ö rm ü ş k o n u şm u ş k işiler) g ö rü şle ri a ra ştırılır
ve b u n la rd a n K u ra n ve h a d isle re en uygun
Hândel (sağ önde) koro ve orkestrayla birlikte, bir oratoryo çalışması sırasında.
HÂNDEL 23
o la n ı seçilir. K ıyas, a n c a k bu k a y n a k la rd a h iç ­
b ir h ü k m e ra stla n m a m a sı d u ru m u n d a b a şv u ­
ru la c a k en so n y o ld u r.
A h m e d ibn H a n b e l m e z h e b in i açık lay an
h e rh a n g i b ir y a p ıt o rta y a k o y m am ış, d ü şü n c e ­
leri ve verdiği fe tv a la r so n ra d a n d e rle n ip ,
d ü z e n le n m iştir. H a n b e li m ez h eb i h em ö b ü r
S ü n ni m e z h e p le rd e n (H a n e fi, Şafii, M aliki)
d a h a so n ra d o ğ m u ş o lm a sı, h e m d e so ru n la rın
ç ö z ü m ü için ç o k k a tı b ir sistem ö n e rm e si
y ü z ü n d e n fazla y ay g ın la şa m am ıştır. A y rıca
H a n b e li m e z h e b in e bağlı o la n la rın ö b ü r m ez ­
h e p le rd e n k işilere k a rşı se rt d a v ra n ışla rd a
b u lu n m a la rı, h a tta z a m a n z a m a n şid d e t k u l­
la n m a la rı d a b irç o k M ü slü m a n ’ın bu m e z h e b e
te p k i d u y m a sın a yol açm ıştır. H a n b e li m e z h e ­
bi b u g ü n yaln ızca S u u d i A ra b is ta n ’d a y ay g ın ­
d ır ve bu ü lk e n in resm i m e z h e b id ir.
A y rıc a b a k . H ANE Fİ M E Z H EB İ; SÜNNİLİK.
H Â N D E L , G eo rg Friedrich (1685-1759).
A lm a n besteci G e o rg F rie d ric h H â n d e l S a k ­
s o n y a ’dak i H a lle ’d e (b u g ü n A lm a n D e m o k ra ­
tik C u m h u riy eti’n d e ), b esteci Jo h a n n Sebas-
24 HANEFİ MEZHEBİ
tia n B ach ile aynı yılda d o ğ d u . Ç o c u k lu ğ u n d a
o la ğ a n ü stü b ir m üzik y e te n e ğ i g ö ste rm e sin e
k arşın b a b a sın ın z o ru y la h u k u k ö ğ re n im i g ö r­
d ü ğ ü sö y len ir.
E rk e n y aşta o rg , k la v se n , k e m a n ve o b u a
çalıp b este y a p m a y a b a şla y a n H â n d e l,
1696’d a B e rlin ’e g id e re k F rie d ric h 'in (s o n ra ­
d an P ru sy a K ralı I. F rie d ric h ) ö n ü n d e k o n s e r
verd i. 1703’te b a b a sın ın ö lü m ü n d e n so n ra
H a m b u rg ’a g itti. O ra d a yazdığı A lm ir a adlı
ilk o p e ra s ı b ü y ü k bir b aşarı k a z a n d ı. 1706'da
İta ly a ’ya gitti. O ra d a kaldığı d ö rt yıl b o y u n c a
çeşitli o p e ra la r ve o ra to ry o la r yazdı.
H â n d e l d ö rt yıl so n ra H a n n o v e r P ren si
G eo rg ’un (daha sonra İngiltere Kralı I. G eorge)
çağrısı ü z e rin e bu k e n te g id e re k sa ra y ın m ü ­
zik y ö n eticisi o ld u . 1711 "de İn g ilte re ’ye
gitti. L o n d r a ’d a s a h n e le n e n R in a ld o o p e ra sı
b ü y ü k b ir b a şa rı k a z a n d ı. B u n d a n so n ra k i
yaşam ını h ep İn g ilte re ’d e g eçird i. B u y ılla rd a
b este le d iğ i S u M ü ziğ i u v e rtü rü n ü n ilk kez
1717’d e , k rallık ailesin in T h a m e s Irm ağ ı ü z e ­
rin d e d ü z e n le d iğ i b ir to p la n tıd a çalındığı sa ­
nılır.
H â n d e l 1718’d e C h a n d o s d ü k ü n ü n M id d le-
sex ’d e k i sa ra y ın d a m üzik y ö n eticisi o ld u .
1720’le rd e K raliy et M üzik A k a d e m isi için
o p e ra la r yazdı. 1 7 26'da İngiliz u y ru ğ u n a g eç­
ti. 1728’d e n s o n ra İ n g ilte re ’de İta ly a n tarzı
o p e ra la ra d u y u la n ilginin azalm ası ü zerin e
H â n d e l ç alışm aların ı o ra to ry o ü z e rin d e y o ­
ğ u n laştırd ı. İngilizce sözlü o la n b u o ra to ry o la ­
rın k o n u su K u tsa l K ita p ’ta n (T e v ra t-İn c il)
alın an m e tin le rd e n o lu şu y o rd u . H â n d e l'in en
b ü y ü k o ra to ry o su o lan M esih ilk k ez 1742’de
D u b lin 'd e seslen d irild i ve o la ğ a n ü stü b ir b a ­
şarı k a z a n d ı. İn g iliz le r’in b ir çeşit ulusal a n ıt
saydıkları M esih d ışında, bestecinin ö te k i
önem li yapıtları A c is ve G alatea, Judas M acca-
baeus, İsrailoğulları M ısır'da ve “ Ö lü m M a rşı”
bölüm üyle ta n ın a n S a u l o ra to ry o la rıd ır.
1749’d a A ix la -C h a p e lle A n tla ş m a s ı’nın
k u tla n m a sı için yazdığı D o n a n m a M ü z iğ im
V au x h all B a h ç e le ri’n d e 12 bin kişi d in le d i.
H â n d e l’in yaşam ı b o y u n c a ünü hiç e k silm e d i;
y a p ıtla rı b ü y ü k k itle le rc e ilgi ve b eğ en iy le
izlendi. 1753’te so n o ra to ry o s u J e p h th a 'yı
y a z d ık ta n so n ra k ö r o ld u . A ltı yıl s o n ra ö len
besteci b in le rc e kişinin k atıld ığ ı g ö rk e m li bir
tö re n le W e stm in ste r K a te d ra li’n e g ö m ü ld ü .
H â n d e l sağlığında d a h a ço k o ra to ry o la rıy la
ta n ın d ıy sa d a g ü n ü m ü z d e o p e ra la rı d a b üyük
b ir zevkle d in le n m e k te d ir. O p e ra la rın d a n en
ü n lü leri R in a ld o , R o d e lin d a ve Serse"d ir. O r a ­
to ry o ve o p e ra la rın yan ı sıra klavsen ve org
için çeşitli sü itle r ve k o n ç e rto la r da b e s te le ­
m iştir.
H A N E F İ M E Z H E B İ d ö rt sü n n i m e z h e p te n
b irid ir. K u ru cu su im am -ı âzam (b ü y ü k im am )
o la ra k an ılan E b u H an ife N u m a n bin S a b it’tir
(699-767). H an efi m e zh e b in in başlıca özelliği
te m e l dinsel k a y n a k la r y a n ın d a a k la ve r e y 't
(kişisel gö rü ş) özel b ir y er v e rm e sid ir. H anefi
m e z h e b in e g ö re . K u ra n ve g ü v en ilir h a d isle r
ile s a h a b e le rin (H z. M u h a m m e d i g ö rü p d in ­
lem iş, o n u n la k o n u şm u ş kişiler) a k tard ığ ı
g ö rü ş ve u y g u la m a la rın d a d e ğ in ilm em iş so ­
ru n la rın çö z ü m ü n d e kıyasa (b ir olay la ilgili
yargıyı b e n z e r bir b a şk a o la y a u y g u lam a),
kıyas d a y e tersiz k alıy o rsa b ü tü n bu k a y n a k la ­
rı ö z ü m se y e re k rey 'e b a şv u rm a k g e re k ir.
H a n e fi m e zh eb i ö r f ü (g ele n ek se lleşm iş k u ­
ra lla r) d e ön em li b ir h u k u k kaynağı sayar.
E b u H a n ife ’nin g ö rü şlerin i ve yargılarını
ö ğ re n c ile rin d e n E b u Y u su f ve Ş eybani to p ­
la y a ra k siste m le ştirm işle rd ir. H an efi m ezhebi
ilk Sünni m ez h e p o lm ası y ü zü n d en ö b ü r
S ü n ni m e z h e p le re g ö re d a h a ço k yaygınlaş­
m ış, A b b a si D ev leti b a şta o lm a k ü ze re a ra la ­
rın d a O sm an lı D e v le ti'n in d e b u lu n d u ğ u b ir­
çok İslam ü lk esin in resm i m e zh eb i d u ru m u n a
g elm iştir. B ug ü n d e T ü rk iy e , Ira k , P a k ista n ,
H in d ista n ve S S C B ’d e y aşay an M ü slü m a n ­
l a r ı n b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u H a n efi m ez h e b in e
b ağ lıd ır.
A yrıc a ba k. HANB ELİ ME Z HEB İ; SÜNNİLİK.
H A N IM E L İ. B a h ç e le rd e k i h a n ım e lle rin in ta t­
lı ve baygın k o k u su özellik le yaz ak şam la rı
b ü tü n ö b ü r çiçek lerin k o k u su n u b a stıra c a k
k a d a r g ü ç lü d ü r. G ü z el k o k u lu za rif çiçekleri
için y etiştirilen bu süs b itk ile rin in , kuzey ve
g ü n ey y a rık ü re n in ılım an b ö lg e le rin d e k e n d i­
liğ in d en y etişen 200 k a d a r y ab an ıl tü rü v ard ır.
Ç o ğ u sarm aşık gibi tırm an ıc ı ya d a dik gövdeli
çalı b içim in d e o lan bu tü rle r, h an ım elig iller
fam ilyasının L o n icera cinsini o lu ştu ru r. Bu
cin sin bilim sel a d ı, A lm a n b o ta n ik çi A d am
L o n ic e r’in a n ısın a v erilm iştir.

m ^ ^ H A N I. L ah o z ve o rfo z tü rle riy le b irlik te
m , > -
' ' r ^ ** ‘' . s .'Û 1*'
Dr. Alcın Beııum ont
Hanımeli çiçeklerinin baygın kokusu, tozlaşmayı
sağlayacak olan gece kelebeklerini çekmek için
akşamları iyice yoğunlaşır.
B a h ç e le rd e k i en yaygın h an ım eli tü rü ( L o -
rıicera c a p r ifo liu m ) A v ra sy a 'n ın y erli bitk ile-
rin d e n d ir. Bu b itk in in e fla tu n u m s u ya d a
p em b e m si b ey az çiçek leri ö zellik le gece k e le ­
b e k le rin i ç e k m e k için ak şam s a a tle rin d e açı­
lır. Ç ü n k ü , ince ve u zun b o y u n lu b ir h u n i
b içim in d e o lan çiçek lerin b alö zü h e r böceğ in
k o lay k o lay u laşam ay acağ ı k a d a r d e rin d e d ir.
B u y ü zd e n to zlaşm asın ı y aln ızca u zun dilli
bazı gece k e le b e k le rin e b o rç lu o la n çiçek lerin
geniş a ğ zın d ak i iki d u d a k g ü n d ü z le ri k ap alı
d u ru r. A m a a k şa m la rı ç iç e k le r açılın ca a ltd u -
d a k aşağıy a d o ğ ru s a rk a r ve o rta d a k i e rk e k o r-
g a n ların açığa çık m asın ı sağ lar. B ö y le c e , çi­
ç ek lerin çekici k o k u su n a k a p ıla ra k h u n in in
d ib in d e k i k e se c ik te n tatlı b a lö z ü n ü e m m ey e
gelen gece k e le b e k le ri ç iç e k le rin ü z e rin d e
u ç u şu rk e n e rk e k o rg a n la rın b a şç ık la rın a s ü r­
tü n ü r. B u ra d a n a ld ık la rı ç iç e k to z ların ı dişio r-
g anın tep e c iğ in d e k i y a p ışk a n sıvıya b u la ş tır­
m alarıy la d ö lle n m e g e rç e k le şir. D ö lle n d ik te n
so n ra k o k u s u n u y itire re k so lan b u güzel
ç iç e k le rd e n g e riy e , k o y u k ırm ızı re n k li ve
zehirli ü zü m sü m e y v e le r kalır.
G e n e A v ra s y a 'd a ço k yaygın o la n ve o r ­
m a n la rd a y etişen h an ım eli tü rle rin d e n biri
( L o n ice ra p e r ic ly m e n u m ), ç e v re sin d e k i ö b ü r
b itk ile re sa rıla ra k 5-6 m e tre y ü k seğ e tırm a n a ­
bilir. B itki k ö rp e y k e n ince ve y u m u şa k o lan
sarılıcı gövdesi y aşlandıkça o d u n la şır ve k o lay ­
ca kırılacak k a d a r sertleşir. B ü tü n h anım elle-
rin d e olduğu gibi bu tü rü n y a p rak ları d a
HANİ 25
ik işer ik işe r karşılıklı o la ra k ç ık ar; m o ru m su
çiçekleri ise d alla rın u c u n d a k ü m e le r o lu ş­
tu ru r.
h a n ig ille r (Serranidae) fam ilyasını o lu ştu ra n
bu b a lık la r sıcak ve ılık d en iz le rin gen ellik le
k ay alık ya d a taşlık y e rle rin d e y a şa rla r. T ıkız
ve ağ ır g ö v d eleri y a n la rd a n basık b ir elips
b iç im in d ed ir. B azı tü rle rin , özellik le A tlas.
O k y a n u s u ’n d a y aşay an isk o rp it h an isin in
( P o lyp rio n am erica n u s) u z u n lu ğ u 2 m e tre y i
b u lu rsa d a su larım ızd a y aşay an tü rle r en çok
30 cm k a d a r b o y lan ır. R e n k le ri gen ellik le
k a h v e ren g im si k ırm ızı, kirli sarı ve k o y u
k a h v e re n g i o la n h a n ile rin b aşla rı ve ağızları
b ü y ü k , a ltç e n e le ri ü stç e n e le rin d e n b iraz d a h a
çık ık tır. Y ırtıcı ve etçil o la n bu b a lık la r ö b ü r
d e n iz c a n lıla rın ı, ö zellik le k a rid e s ve balık ları
a v la y ara k b e sle n irle r. Y ü zgeçleri gelişm iş o l­
d u ğ u için su d a hızla yön d e ğ iştire b ile n h a r e ­
k etli b a lık la rd ır. B u y ü zd e n h an ileri z ıp k ın la
a v la m a k a m a tö r b alık ç ıla r a ra sın d a sevilen b ir
s p o rd u r. E ti b ey a z ve lezzetli o lan bu b a lık la r
o lta y a y a k a la n d ık la rın d a , k o rk u ve h e y e ca n
n e d e n iy le şişen yüzm e k e se le rin in b asıncıyla
m id eleri ters d ö n e re k a ğ ız ların d an d ışarı ç ık a ­
bilir.
T ü rk iy e ç e v resin d e k i b ü tü n d e n iz le rd e y a ­
şay an tü rle rin en yaygını bayağı h a n id ir (S e r-
ranus cabrilla). B u b alığın sırt yüzg eçlerin in
d ib in d e n y a n la ra d o ğ ru k alın k a h v e re n g i şe ­
ritle r in e r. Ö b ü r tü rle rd e n b e n e k li h an i (S er-
ranus h e p a tu s) ile yazılı h a n i (Serranus scrip-
ta) d e b ü tü n d e n iz le rim iz d e, isk o rp it h an isi
ise yalnızca A k d e n iz 'd e b u lu n u r. A y rıc a , bu
b a lık la rın y akın a k ra b a la rı o la n o rfo z tü rle ri­
ne ço ğ u kez “ sarı h a n i" , la h o z a d a “k a y a
h a n isi" d e n ir.
E g e ve A k d e n iz 'd e k i en yaygın o rfo z tü rü
( E p in e p h e lu s g u a z a ), u zu n lu ğ u 120 s a n tim e t­
rey i, ağırlığı 50 k ilo g ram ı b u la b ile n iri b ir
b a lık tır. K oyu bo z ya d a k a h v e re n g i to n la rın ­
d ak i kalın ve se rt d erisi sarım sı le k e le rle
ö rtü lü o la n b u b alık d a ta şlık ve k ay alık d e rin
su la rd a y a şar. Son d e re c e güçlü o lan ve
te h lik e k a rşısın d a k a y a la rın a ra sın d a k i o y u k ­
la ra sa k la n a n o rfo z , su altı avcılarını e n ço k
u ğ ra ştıra n b a lık la rd a n b iridir.
B ir A k d e n iz balığı o ld u ğ u h a ld e E g e ve
26 HANNİBAL

M a rm a ra ’ya d a g iren la h o z ( E p in e p h e lu s ae- A lp le r’in k a r ve b u z u n d a n g e ç ire re k K uzey

neu s) h a n ile re ve o rfo z la ra b e n z e r. S ırtı ve İ ta ly a ’ya gird i. İs p a n y a ’d an İta ly a ’y a k a d a r
y a n la rı k o y u b o z ya d a k a h v e re n g i, k a rn ı o la n bu u zu n y ü rü y ü ş sıra sın d a , H a n n ib a l’in
d a h a açık re n k te d ir. B a şın d a ve so lu n g aç 5.000 ile 10 bin a ra sın d a a sk e r k ay b ettiğ i
k a p a k la rın d a zeh irsiz d ik e n le ri o la n b u b a lı­ sa n ılm a k ta d ır.
ğın ağırlığı en ço k 5 k ilo g ra m ı b u lu r. Ö b ü r H a n n ib a l R o m a lıla r’ı gafil avladı ve on ları
a k ra b a la rı gibi la h o z d a dibi ta şlık ve k ay alık P o Irm a ğ ı’nın g ü n ey in e geri ç ek ilm ek z o ru n ­
y e rle rd e y aşar. d a b ıra k tı. R o m a lıla r İÖ 218 so n u n d a T re b b ia
Irm a ğ ı’nın k ıy ıla rın d a H a n n ib a l’e sald ırd ılar-
H A N N İB A L (İÖ 247-182) K u zey A frik a ’d ak i sa d a y enilip K uzey İta ly a ’nın h e m e n h em en
K a rta c a D e v le ti’n in b ü y ü k b ir g e n eraliy d i tü m ü n ü b ıra k m a k z o ru n d a k ald ıla r. İÖ 217
(b a k . K a r t a c a ) . K en d isi d e b ir K a rta c a g e n e ­ H a z ira n ’ın d a H a n n ib a l A p e n n in D a ğ la rı’nı
rali o la n b a b a sı H a m ilk a r, d a h a d o k u z y a şın ­ geçti ve İta ly a ’nın o rta la rın a d o ğ ru ilerled i.
d a o la n H a n n ib a l’e , R o m a lıla r’a k arşı ö lü m ­ T ra sim e n o G ö lü ve d a ğ la r a ra sın d a k i k ü çü k
süz b ir k in d u y a c a ğ ın a y em in e ttird i. Ç ü n k ü b ir b ö lg e d e k ıstırılan R o m a lıla r cesu rca sav aş­
R o m a ve K a rta c a A k d e n iz ü z e rin d e e g e m e n ­ tıla r, am a 15 bini ö ld ü rü ld ü ve p ek çoğu d a esir
lik k u rm a k iste y e n iki ra k ip d e v le tti. B u n d a n alındı. H an n ib a l b ir yıl so n ra C a n n ae (K an-
so n ra H a m ilk a r o ğ lu n u , b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü n e ) S av aşı’n d a ü çü n cü zaferin i k a z a n d ı. C a n ­
K a rta c a ’nın fe th e tm iş o ld u ğ u İs p a n y a ’ya g ö ­ n a e , G ü n e y İ ta ly a ’nın A d riy a kıyıları y a k ın ın ­
tü rd ü v e b ir a s k e r o la ra k eğ itti. d a , O fa n to Irm ağ ı ü z e rin d e k i b ir R o m a kale-
H a n n ib a l d a h a 26 y a ş ın d a y k e n , K a rta c a ’ siydi. R o m a o rd u su 50 bin a sk e rd e n o lu şu y o r­
nın İs p a n y a ’d a k i to p ra k la rın ın y ö n e tim in e d u . A m a H a n n ib a l en iyi a sk e rle ri o rd u su n u n
g e tirild i ve o ra d a k i o rd u n u n k o m u ta sın ı da iki uç b ö lü m ü n d e to p la d ı; yalnızca m e rk e z d e ­
ü stle n d i. İÖ 219’d a V a le n c ia y a k ın la rın d a k i ki a sk e rle riy le sa ld ırıy a geçti ve bu saldırı geri
S a g u n tu m (b u g ü n S a g u n to ) k e n tin e s a ld ıra ­ p ü s k ü rtü ld ü ğ ü n d e K a rta c a o rd u su b ir yarım
ra k R o m a lıla rT a II. K a rta c a S a v a şı’n a girdi. ay biçim i aldı. B u a n d a H a n n ib a l y a n la rd a k i
(b a k . K a r t a c a S a v a ş l a r i ) . E rte s i yıl p iy a d e ­ a sk e rle re ileri em rin i v erd i ve y arım ayın
le r, a tlıla r ve 38 fild e n o lu şa n b ü y ü k b ir u çları R o m a lıla r’ın ç ev resin d e birleşip k a p a n ­
o rd u y la İ ta ly a ’yı işgal e tm e k ü z e re y o la çık tı; dı. R o m a lı a sk e rle rin p e k çoğu ö ld ü rü ld ü ya
İsp an y a’nın k u zey in d en ve F ra n s a ’nın g ü n e ­ d a esir alındı. B u sa v a şta n so n ra H a n n ib a l'in
y inden sav aşarak geçip R h ö n e Irm a ğ ı’n a ulaştı. n e d e n R o m a k e n tin e sa ld ırm a d ığ ı kesin o la ­
Irm ağı g eçtik ten so n ra am acını R o m a lıla r’ ra k b ilin m iy o r. B u sıra d a R o m a lıla r d a m ey ­
d an gizlem ek için ku zey e y ü rü d ü . R om alı- d a n sav aşlarından kaçındılar; sürekli o larak
la r’ın o n u n n e re d e n saldıracağını b ilm ed ik leri­ k ü ç ü k ç a rp ışm a la rla H a n n ib a l’in o rd u su n u
n e e m in o lu n c a g eriy e d ö n d ü ve o rd u s u n u y ıp ra ta n değ işik sav aş ta k tik le ri u y g u la d ıla r.

Hannibal Romalı generalleri gafil avlayan bir ustalık göstererek, ordusunu A lp le r'in batı bölüm ünden
geçirip İtalya'ya girdi.

N ezih Başgelen
Gebze, Eskihisar'daki Hannibal Anıtı'ndan
Hannibal'in başı.
H a n n ib a l İÖ 2 0 3 'te S cipio k o m u ta sın d a k i
b ir R o m a o rd u s u n u n işgaline k arşı savaşm ası
için K a rta c a 'y a geri çağ rılın cay a k a d a r, a z a r
a z a r to p ra k k a y b e tm e k le b irlik te , u stalık la
sa v a şa ra k İta ly a 'd a k ald ı. İÖ 2 0 2 'd e k i Z a m a
S a v a şı'n d a y en ilm e sin e k arşın K a rta c a 'y a h iz­
m e t e tm e y e d ev am e tti. A m a İÖ 196’d a
R o m a o n u yeni b ir savaşı b a şla tm a y a çalış­
HANOI 27
m a k la su çlay ın ca k aç m a k z o ru n d a k aldı. Ö n ­
ce S u riy e 'y e so n ra A n a d o lu 'd a k i B itin y a 'y a
sığındı ve R o m a lıla r'a k arşı sav aşm ala rı için
o n la ra y ard ım e tti. B itin y a kralı R o m a lıla r’a
y e n ilin ce . H a n n ib a l esir o lm a m a k için p a r ­
m a ğ ın d ak i y ü z ü k te taşıd ığ ı zehiri içti.
H A N O I, G ü n e y d o ğ u A sy a 'd a k i V ie tn a m
S osyalist C u m h u riy e ti'n in b a şk e n tid ir. Song-
K oi Irm a ğ ı'n ın kıy ısın d a. G ü n e y Ç in D en i-
z i'n d e n yaklaşık 120 km u zaklıktadır. H a n o i'
nin (H an o y ) geniş, ağaçlı cadde ve alanları
F ran sız söm ürgeciliği d ö n e m in d e n k a lm a d ır.
G ü n b o y u n c a c a d d e le r, b aşlıca ulaşım aracı
o lan b isik letlerle d o lu d u r.
Ö n e m li b ir ulaşım m erk ez i o la n H a n o i'y i
b ü y ü k H aifo n g lim an ıy la b irle ştire n b ir d e ­
m iry o lu v a rd ır. B ir F ra n sız sö m ü rg e sin in b a ş­
k e n ti o ld u ğ u y ıllard a H a n o i'd e d a h a çok
tic a re t ve z a n a a tla u ğ ra şılırd ı. 1 9 5 0 'lerd en
s o n ra k e n t b ir san ay i m e rk e z in e d ö n ü ştü .
Ü re tile n m alların b a şın d a m a k in e le r, e le k trik
m o to r ve je n e r a tö rle r i, k o n trp la k , d o k u m a ,
k im y asal m a d d e le r ve k ib rit gelir.
V ie tn a m 'ın tarih i boyunca H a n o i önem li
b ir k e n t o ld u . İS 1. y ü zyıldan 10. yüzyıla
k a d a r bölgeyi ele g eçiren Ç in lile r, b u g ü n k ü
H a n o i'y e y akın b ir y e rd e b a şk e n tle rin i k u r d u ­
la r. 17. yüzyıla k a d a r V ie tn a m h ü k ü m e tle ri­
nin b a şk e n ti, 1897'de d e F ran sız Ç in h in d i
Jo h n Gittings
Bisiklet Hanoi'de
başlıca ulaşım aracıdır.
Yolun sonunda Fransız
söm ürgeciliği
dönem inden kalma
opera binası görülüyor.
28 HANSA BİRLİĞİ

sö m ü rg e sin in y ö n e tim m e rk e z i o ld u . 1940’ta n m a rk a , N o rv e ç ve İsveç a ra la rın d a a n la ştılar.

1945’e k a d a r k e n t J a p o n işgali a ltın d a y d ı. İngiliz h ü k ü m e ti H a n s a ’ya verd iğ i ay rıc a lık la ­
K uzey V ie tn a m 1954’te b ağ ım sızlığını ilan e tti rı b irço k k ez geri aldı; gem ilerin i ele g eçirdi.
ve H a n o i V ie tn a m D e m o k ra tik C u m h u riy e ti’ 1598'de H a n sa tü c c a rla rın ın L o n d ra ’ya girişi­
n in b a şk e n ti o ld u . nin y asak la n m ası ü z e rin e b irlik İngiliz tü c c a r­
V ie tn a m Savaşı (b a k . VİETNAM SAVAŞI) sıra ­ la rın a d a k e n d ile rin in sah ip o ld u ğ u ticari
sın d a sık sık A B D u ç a k la rın c a b o m b a la n d ı; ay rıc alık la rı ta n ım a k z o ru n d a k ald ı. 16. yüz­
eski a n ıt ve sa ra y la rla b irlik te p e k ço k yapı y ılda H a n sa B irliği g ü c ü n ü ve ö n em in i y itir­
yıkıldı. H a n o i’d e y ab an cı işgal ve iç sa v a şla r m e y e b aşla d ı. A m e r ik a ’nın keşfi ve tic a re t
sıra sın d a y ık ılm ay an ta rih se l y a p ıla r a ra sın d a y o lla rın ın b a tıy a k ay m ası b irç o k k e n tin b irlik ­
ÎÖ 3. y ü zy ıld an k a lm a C o L o a K alesi ile te n ay rılm asın a yol açtı. 16. yüzyılda birliğin
K o n fü ç y ü s’e a d a n m ış E d e b iy a t T a p m a ğ ı say ı­ e lin d e L ü b e c k , B re m e n ve H a m b u rg o lm ak
labilir. ü z e re yalnızca üç k e n t k ald ı. H a n sa Birliği
H a n o i’nin n ü fu su y ak laşık 2 .9 6 1 .0 0 0 ’dir. m eclisi son k ez 1669’d a to p la n d ı.
H o Şi M in h k e n tin d e n s o n ra ü lk e n in ikinci H a n sa B irliğ i’nin çalışm aları K uzey A v ru ­
b ü y ü k k e n tid ir. V ie tn a m ’ın ü ç ü n c ü b ü y ü k p a ’ya b irç o k b a k ım d a n y a ra r sağladı. A ğ ırlık
k e n ti o la n H a ifo n g ’d a ise y ak laşık 1.279.000 ve u zu n lu k ö lç ü le rin d e te k b ir sistem o lu ştu ­
in san yaşar. ra n b irlik ay rıca yeni tic a re t m e rk e z le ri, yo llar
ve k a n a lla r y a p a ra k ta rım ve sa n ay in in geliş­
H A N S A B İR LİĞ İ, o rta ç a ğ d a K u zey A v ru ­ m e sin e ö n e m li k a tk ıla rd a b u lu n d u .
p a ’d a k i k e n tle rin ve A lm a n tü c c a rla rın k u r ­
du ğ u ticari ö rg ü tle n m e n in a d ıd ır. B irliğin H A N VE K E R V A N S A R A Y esk id e n k e n tle r
k u ru lu ş am acı tic a ri b ir işbirliği o lu ş tu ra ra k ve ü lk e le r a ra sın d a m al taşıy an k e rv a n la r ile
k e n tle r a ra sın d a k i tic a re ti k o rs a n la ra ve soy­ y o lc u ların k o n a k la d ık la rı, çeşitli g e re k sin im ­
g u n c u la ra k a rşı k o ru m a k ve g ü v en ce a ltın a le rin in k a rşılan d ığ ı y a p ıla ra v e rile n a d la rd ır.
alm a k ; fiy a tla rı k e n d i ç ık a rla rı d o ğ ru ltu s u n d a H a n la r k e rv a n sa ra y la ra g ö re d a h a k ü ç ü k tü r
b e lirle m e k ve y en i ra k ip le re k a rşı d a y a n ışm a ve b azıları d a k e n tle rd e y er alır. H a n la rın ve
sa ğ lam ak tı. k e rv a n sa ra y la rın , y o lc u lu k la rın y ay a , a t sır-
B irliğin k u ru lu şu 1260’la ra ra s tla r. O y ılla r­
Tony M cG rath/The Observer
da K uzey A lm a n y a k e n tle rin d e n L ü b e c k ve
H a m b u rg , k arşılık lı ç ık a rla rın ı k o ru m a k a m a ­
cıyla b ir a n la şm a y a p a ra k B a ltık D e n iz i ve
K uzey D e n iz i’n d e k i tic a re tin d e n e tim in i ele
g eçird iler. S o n ra d a n ö te k i k e n tle rin d e k a tılı­
m ıyla g ü ç le n e n b irlik , 14. yüzyıl so n u n d a b u
b ö lg e le rd e k i tic a re tin tü m ü n e e g e m e n o ld u .
B e lç ik a ’d a n L itv a n y a ’y a k a d a r u z a n a n b ö l­
g ed ek i b ü tü n ö n e m li k e n tle ri k a p sa y a n b irli­
ğin 90 k a d a r üyesi v a rd ı. Ü y e le r L ü b e c k ,
K ö ln , B raunschvveig ve D a n z ig (b u g ü n
G d a n sk ) b a ş k e n t o lm a k ü z e re d ö r t a n a b ö lg e ­
d e ö rg ü tle n d ile r. B irliğ in k e n d i g e m ile ri, o r ­
d u su v e m eclisi v a rd ı. B irlik fe o d a l b e y le re ve
p re n sle re k a rşı b ağ ım sız b ir güç o la ra k gelişti.
H a n sa B irliğ i’n in k e n d i e g e m e n lik a la n la rın ­
d a y a b an c ı tü c c a rla ra b e n z e r a y rıc a lık la r ta n ı­
m am ası R u sy a , İn g ilte re v e İs k a n d in a v ü lk e ­
leriy le a n laşm azlığ a d ü şm e sin e n e d e n o ld u .
İngiltere'nin Gloucester yöresinde 15. yüzyıldan
H a n s a ’y a v e rd ik le ri a y rıc a lık la rı geri a lm a y a kalma bir hanın avlusunda geleneksel M orris halk
çalışan P o lo n y a , L itv a n y a , İn g ilte re , D a n i­ dansı yapan dansçılar.

tın d a ya d a atlı a ra b a la rla yapıldığı g ü n le rd e
ço k ö n em li işlev leri v a rd ı. A v r u p a ’d a ilk
b ü y ü k h a n la r R o m a d ö n e m in d e y ap ılm a y a
başlan d ı.
H a n la r y u v a rla k ta ş la rla d ö şe n m iş b ir a v lu ­
n u n ç e v re sin e y ap ılırd ı. Ç o k güzel k e m e rli
giriş k a p ıla rı o lu rd u . A n a b in a n ın ö n e m li b ir
b ö lü m ü n ü m u tfa k ve o rta k o tu rm a y e rle ri
k a p sa rd ı. A v lu n u n iki ta ra fın d a , a h şa p b a l­
k o n la ra açılan y a ta k o d a la rı y e r a lırd ı. A v lu ­
n u n b ir ta ra fın d a ise a h ırla r ve ö te k i y a p ıla r
v a rd ı. G ezici tiy a tro to p lu lu k la rı g eld iğ in d e
av lu d a o y u n la r se rg ile n ir, h a n la r tiy a tro g ö re ­
vi de g ö rü rd ü . İzley iciler o y u n u b a lk o n la rd a n
izlerdi.
17. y ü zyıld a b a şla y a n ve y ak laşık 200 yıl
sü re n p o sta a ra b a la rıy la y o lc u lu k la rın y a p ıld ı­
ğı g ü n le rd e , h e r g ü n ü n s o n u n d a a ra b a la r,
y o lcu ların ve a tla rın d in le n e b ilm e le ri için
h a n la rd a g e c e liy o rd u . B u a ra d a b irç o k p o sta
a ra b a sı servisi d e h a n la rın a d a h a fa z la m ü şte ri
ç e k m e k iste y e n h a n c ıla r ta ra fın d a n b a şla tıl­
m ıştır.
18. y ü zy ıld a, p o s ta a ra b a la rın ın u ğ rad ığ ı
bazı h a n la rd a b a lo la r ile ö b ü r e tk in lik le rin
yapıldığı güzel b ü y ü k b ir salo n b u lu n u rd u . B u
d ö n e m d e eşk ıy a la rla işbirliği y a p a n h a n c ıla ra
d a ra stla n ırd ı. H a n d a k o n a k la y a n y o lcu ların
e şy a la rın ın içeriğ i, y o lu n ikinci b ö lü m ü n d e
b e k le y e n so y g u n c u la ra h a n c ı ta ra fın d a n b ild i­
rilirdi.
B u g ü n h â lâ k u lla n ıla n , 13. y ü z y ıld a n k a l­
m a güzel v e ilginç h a n la r v a rd ır. B u h a n la rın
b irç o ğ u n u n İki B o y u n lu K u ğ u , K ö p e k , Ö r ­
d e k , E ld e k i K uş gibi ilginç a d la rı v a rd ır. B u
a d la r eski b ir ö y k ü d e n y a d a h a n ın e sk id e n
ü n lü o ld u ğ u b ir şe y d e n k a y n a k la n ır. Ö rn e ğ in ,
E ld e k i K u ş H a n ı, esk i z a m a n la rd a b ile k le rin ­
d e k i şa h in le rle , av cıların to p la n d ığ ı b ir h a n d ı.
A v c ıla rın to p la n d ığ ı b ir b a ş k a h a n ın a d ı A v ,
b a lık ç ıla rın to p la n d ığ ı h a n la rın a d la rı ise T u r ­
n a ve Y ıla n B a liğ iy d i.
Türkler'de Han ve Kervansaray
T ic a re t y o lla rın ın g e lişm esin e ve g ü v en liğ in e
ö n e m v e re n T ü rk le r Ç in v e H in d is ta n ’ı A v ­
r u p a ’y a b ağ la y a n y o lla rın ü s tü n e b irç o k h a n
v e k e rv a n s a ra y y a p m ışla rd ır. K e rv a n la r ile
ta ta r adı v e rile n p o s ta g ö re v lile ri u z u n y o lcu ­
lu k la rd a m en zil d e n e n b u k o n a k la m a y erle-
HAN VE KERVANSARAY 29
Şem si Güner
Adana'nın Ceyhan ilçesinde, 17. yüzyıldan kalan
Kurt Kulağı Kervansarayı.
rin d e d in le n ir, y e m e k y er geceyi g eçirird i.
D a h a sonra İslam dininin yayılma dönem inde,
A ra p la r ele g e çird ik le ri to p ra k la r d a ve sınır
b o y la rın d a güvenliği sa ğ la m a k ve İslam din in i
y a y m ak la g ö rev li a sk e rle rin b a rın d ığ ı k ü ç ü k
k a le le r k u rd u la r. R ib a t ad ı v e rile n b u y a p ıla ­
rın çev resi b ir sa v u n m a d u v a rıy la ç ev rilir,
a v lu su n a te k k a p ıd a n girilirdi. A v lu a m b a rla r,
o d a la r, a h ırla r, m e sc it, sa rn ıç , g ö z e tle m e ve
işa re t k u le le riy le ç e v re le n m işti. R ib a tla rın
z a m a n la işlevleri d eğ işti. İslam y a şa m ın d a
d erv işlik k u ru m u n u n yay g ın laşm asıy la M ısır,
F ilistin ve S u riy e ’d e k ile r te k k e ve zav iy e lere
d ö n ü ştü . A s y a ’d a k i rib a tla r ise g elip g eçen
y o lc u ların ve k e rv a n la rın d in le n m e le ri ve
g ü v e n lik le rin in sağ lan m a sı için ta s a rla n a n
k e rv a n sa ra y y ap ıları o la ra k gelişti.
O r ta A sy a ’d a k u ru la n ilk M ü slü m a n T ü rk
d e v le ti K a ra h a n lıla r d ö n e m in d e k e rv a n sa ra y
y ap ım ı v ak ıf k u ru m u o la ra k d ev letç e d e s te k ­
le n d i. T a rih i b ilin e n e n esk i k e rv a n sa ra y o la n
R ib a t-ı M elik K a ra h a n lıla r z a m a n ın d a y a p ıl­
dı. B u h a ra -S e m e rk a n t a ra sın d a y e r a lan b u
y a p ın ın k a lın tıla rı g ü n ü m ü z e k a d a r u la ş­
m ıştır.
H a n v e k e rv a n sa ra y yap ım ı d a h a so n ra
k u ru la n G a z n e lile r, B ü y ü k S e lç u k lu la r ve
A n a d o lu S e lçu k lu la rı gibi T ü rk d e v le tle rin c e
d e s ü rd ü rü ld ü . K e rv a n sa ra y la r B ü y ü k S e lçu k ­
lu la r d ö n e m in d e b ü y ü k b ir gelişm e g ö s te re re k
a n ıtsa l b ir m im ari an lay ışla y a p ılm a y a b a ş la n ­
dı. A n a d o lu S elç u k lu la rı d ö n e m in d e “S u lta n
H a n ” a d ı d a v e rile n k e rv a n s a ra y la r s u lta n la ­
rın b ü y ü k lü ğ ü n ü v e g ü c ü n ü sim g e ley e n g ö r­
k e m li y a p ıla r biçim ini aldı. H a ç lı S e fe rle r iy le
30 HARARE
b irlik te S uriye k e rv a n y o lların ın g üvenliğini
y itirm esi, 13. yüzyılda A n a d o lu 'd a n geçen
tic a re t y o lların ın ö n e m in i d a h a d a a rtırm ıştı.
T ic a re tin b u y o lların g ü v en lik a ltın a a lın m a ­
sıyla gelişeceğ in i b ilen S e lç u k lu la r k e rv a n s a ­
ray y ap ım ın ı h ız la n d ırd ıla r.
K e rv a n s a ra y la r y o lcu ların h e r tü r g e re k s i­
n im le rin i k a rşıla m a k ü z e re ta sa rla n m ıştı.
A şev i, m escit, h a m a m , n a lb a n t, a ra b a ta m ir­
h a n e si, sağlık o cağ ın ın yanı sıra b a z ıla rın d a
k ita p lık bile b u lu n m a k ta y d ı. Y o lc u la r k e rv a n ­
sa ra y la rd a h iç b ir ü c re t ö d e m e k siz in üç gün
y a ta b ilir ve y e m e k yiy eb ilird i. Z e n g in , y o k ­
su l, M ü slü m a n , H ıristiy a n ayrım ı g ö z e tilm e k ­
sizin h e r y o lcu y a aynı ö zen g ö ste rilird i. H a s ­
ta la r iy ileştirilir, ilaç v e rilir, y o k su l y o lcu ların
bazı g ere k sin im le ri k a rşıla n ırd ı.
G ö rü n ü m le ri b ir k aleyi a n d ıra n k e rv a n s a ­
ra y la rın k a p ıla rı gün b a tım ın d a k a p a n ır, gün
d o ğ a rk e n açılırd ı. B u sü re için d e d ışarıy a çı­
k ılm az , am a gece g elen y o lcu lar içeri alın ırd ı.
A n a d o lu 'd a k e rv a n s a ra y la rd a n b a şk a a m a ç la r
için d e y a ra rla n ılm ıştır. B u b ü y ü k ve k o r u ­
n ak lı y a p ıla r g e re k tiğ in d e kışla o la ra k k u lla ­
nıldığı gibi h a p is h a n e ve sığ ın ak o la ra k d a
k u lla n ılm ıştır.
D e n iz u la şım ın d a k i g elişm elerle b irlik te
k e rv a n sa ra y la rın ö n e m i azald ı. O sm a n lıla r
d ö n e m in d e k e rv a n s a ra y la r y e rle rin i k e n t içi
h a n la ra b ıra k tı. K e n tle rd e , zem in k a tla rı d e ­
po ve a h ırla ra , ü st k a tla rı ise o d a la ra ayrılm ış
h a n la rın yanı sıra , ah ırı o lm ay an h a n la r da
y a p ılıy o rd u . B irinci tü r h a n la rd a yo lcu lar
k o n a k la r; ikinci tü r h a n la r ise b u g ü n k ü iş
m e rk e z le rin i a n d ırırd ı. B u h a n la rın alt k a tla rı
d e p o o la ra k k u llan ılır, üst k a tla rın d a ise
tü c c a rla rın ya d a z a n a a tk a rla rın o d a la rı b u lu ­
n u rd u .
H AR A R E, A frik a 'n ın g ü n ey in d e k i Z im b a b -
v e ‘nin b a şk e n ti ve en b ü y ü k k e n tid ir. K ent
189ü'da İngiliz G ü n e y A frik a K u m p an y ası
ta ra fın d a n k u ru ld u ve d ö n e m in İngiliz B a şb a ­
k anı L o rd S alisb u rv 'n in adını aldı. Z im b a b v e
198ü'de bağım sızlığını k a z a n d ık ta n so n ra k e n ­
tin adı d e ğ iştirild i. H a ra re a d ı, İngilizler
b ö lgeye el k o y d u k la rın d a , o ra d a kabilesiyle
b irlik te y aşayan A frik a lı k ab ile şefi N e h a ra -
vve'nin a d ın d a n gelir.
Ç ağ d a ş ve hoş g ö rü n ü m lü b ir k e n t olan
H a ra re , b a h a rd a ve yaz b a şla rın d a m avi ya da
m o r ren k li çiçek açan ja k a ra n d a ağaçların ın
sıralan d ığ ı geniş c a d d e le riy le ü n lü d ü r. D eniz
d ü z e y in d e n 1.483 m e tre y ü k se k te k i k e n tin
ılım an b ir iklim i v a rd ır. Ç o ğ u kez “ G ü n e ş
Işığı K e n ti” o la ra k d a an ılan k e n tte birçok
m ü z e , sa n a t galerisi ve 1957'de açılm ış olan
Z im b a b v e Ü n iv ersite si b u lu n u r. K en tin b a tı­
sın d a, M clhvaine G ö lü çevresinde çok sevilen
d in le n m e a la n la rı v a rd ır. B u ra d a b alık a v la ­
n ır; ay rıca çeşit çeşit k u şla r ve y ab an ıl h ay ­
v a n la r g ö rü leb ilir.
The Light IndustryiP. Willis
Noel sırasında Harare.
Araçların sokulmadığı bir
alışveriş merkezine
dönüştürülen Birinci
Cadde kentin en sevilen
bölüm lerinden biridir.
 HARDY 31

H a ra re ü lk e n in b aşlıca h a v a , k a ra ve d e ­
m iry o lu m e rk e z id ir. B ir d e m iry o lu h a ttı k e n ­
ti Bulavvayo k e n tin e ve o ra d a n s o n ra d a
B o tsv a n a ile G ü n e y A frik a ’y a, b a şk a bir
d e m iry o lu h a ttı d a M o z a m b ik 'te k i B e ira lim a ­
nın a b ağ la r. H a ra re aynı z a m a n d a Z im b a b -
v e ’nin en ö n em li tic a re t ve san ay i k e n tid ir.
K en t y a k ın la rın d a ö n em li altın m a d e n le ri
b u lu n m a k ta d ır. K e n tte m ısır, ş e k e r, tü tü n
gibi ü rü n le ri işley en b irç o k fa b rik a v a rd ır.
B aşlıca san a y ile r y ap ay g ü b re , m o b ily a ve
d o k u m a d ır.
C olm an’s o f Norw ich
K e n tin n ü fu su 6 8 1 .0 0 0 ’d ir (1983).
Fransız tip i hardalların yapımında kara hardal
tohum ları (üstte), Amerikan tipi hardallarda da
H A R D A L. Ö zellik le e t y e m e k le rin in v azg eçil­ beyaz hardal tohum ları (altta) kullanılır. İngiliz
m ez çeşnisi o la n h a rd a l so su , tu rp g ille r ( B ra s- hardalı ise bu iki tohum un karışımından hazırlanır.
sicaceae) fa m ily asın d an bazı b itk ile rin yakıcı
ve k esk in k o k u lu to h u m la rın d a n h a z ırla n ır.
L a h a n a , k a r n a b a h a r ve şalg am gibi se b z e le rle
a k ra b a o la n b u o tsu b itk ile rin b irk a ç tü rü
A v ru p a ve A s y a ’d a d o ğ al o la ra k y etişir.
Ç içek le ri g en e llik le b ey az ya d a sa rı, m e y v e ­
leri ince u zun b ire r to h u m kılıfı (b a d ıç )
b iç im in d e d ir.
T o h u m la rı b a h a ra t o la ra k k u lla n ıla n tü r le ­
rin b a şın d a b ey az h a rd a l (S in a p is alba) ile
k a ra h a rd a l ( B rassica nigra) g elir. A k d e n iz ve
O rta d o ğ u ’n u n yerli b itk ile rin d e n o la n b u iki
tü rü n ta rım ın a en az 5.000 yıl ö n c e b aşlan d ığ ı
san ılıy o r. E sk i Y u n a n lıla r z a m a n ın d a ilaç
o la ra k y a ra rla n ıla n h a rd a l to h u m la rın ın r o ­
m a tizm a a ğ rıla rın a k a rşı yakı ve la p a o la ra k ,
sıcak h a rd a l b a n y o s u n u n ise g ev şetici ve
ra h a tla tıc ı o la ra k k u lla n ılm a sı g ü n ü m ü z e k a ­ ş e k e r ve çeşitli b a h a ra t k a tıla ra k h azırla n m ış
d a r sü rm ü ş tü r. A y rıc a b u to h u m la rd a n ç ık a rı­ b ire r k a rışım d ır. İngiliz h a rd a lı d e n e n k a rı­
lan sıvı yağ sa b u n y a p ım ın d a , d e rile rin y u m u ­ şım , b ey az ve k a ra h a rd a l to h u m la rın d a n
şa tılm a sın d a ve y ü n lü d o k u m a la rın b itirm e yap ılm ış k e sk in k o k u lu ve yakıcı le z z e tte b ir
işle m le rin d e d e k u lla n ılır. so stu r. B ey az h a rd a l to h u m la rın d a n h a z ırla ­
Y e m e k le rd e b a h a ra t o la ra k k u lla n ıla n h a r­ n a n A m e rik a n h a rd a lı e n h a fifi, k a ra h a rd a l
dal to h u m la rı, ta n e , to z ve sos o la ra k üç to h u m la rın d a n y ap ıla n ve içine bol sirk e ile
değ işik b içim d e p iy a sa y a su n u lu r. Ö ğ ü tü lm e ­ b a şk a b a h a ra t k a tıla n F ra n sız h a rd a lı ise en
m iş to h u m la r ta n e h a lin d e g e n e llik le tu rş u la ra s e rtid ir. F ra n sız h a rd a lın a g en e llik le ö ğ ü tü l­
ve H in t y e m e k le rin e k a tılır. T o z h a rd a l ya m em iş ta n e h a lin d e k a ra h a rd a l to h u m la rı d a
d o ğ ru d a n b u b içim iyle b azı y e m e k le re ta t k a tılır.
v e rir ya d a suy la e z ile re k so ğ u k ve sıcak e t
y e m e k le rin in , sosis, h a m b u rg e r gibi y iy ecek ­ HARDY, Thomas (1840-1928). D o rset’teki
lerin y a n ın d a so s o la ra k k u lla n ılır. M acu n D o rc h e ste r y a k ın ların d a d o ğ an T h o m as H a rd y
k ıv a m ın d a k i h a z ır h a rd a lla r g e n e llik le h a rd a l ilk ö ğ re n im in e b ir k öy o k u lu n d a b a şlad ı. D a ­
to z u n u n acılığını a z a ltm a k ve k ıv am ın ı y u m u ­ h a s o n ra D o rc h e s te r ’d ek i b ir o k u la gitti. İlk
şa tm a k için n işa sta , sirk e y a d a ş a ra p , tu z , g en çlik y ılla rın d a L a tin ve Y u n a n k la sik le rin i
32 HAREKET
National Portrait Gallery, Londra
W. Stang'ın çizim iyle Thomas Hardy (1919).
o k u y a n T h o m a s H a rd y , D o rc h e s te r'd e yeni
b ir a k a d e m in in açılm ası ü z e rin e o ra y a girdi.
B ir sü re kilise o n arım cısı b ir m im a rın y a n ın d a
ç a lıştık tan s o n ra ra h ip o lm a y a k a ra r v erd i. B u
k a ra rı d o ğ ru ltu su n d a k e n d in i y e tiştirm e k için
p e k ço k k ita p o k u d u . 1862'de L o n d r a ’ya
y e rle şe re k ü n lü b ir m im arın y a n ın d a ç a lışm a ­
ya başlad ı.
Ç o c u k lu ğ u n d a n b e ri şiir y a z a n H a rd y ilk
ro m an ı “T h e P o o r M an a n d th e L ad y "y i
(“ Y o k su l A d a m ve H a n ım e fe n d i" ) 1868’d e
ta m a m la d ı. N e v a r k i, y ay ım cılar k ita b ı y e rg i­
ci ü slu b u ve sosyalist b ak ış açısı y ü z ü n d e n
b a sm a d ıla r. H a rd y 'n in y a y ım la n a n ilk ro m a n ı
D esperate R e m e d ie s'd ir (1871; “ U m u tsu z Ç a ­
re le r" ). İm zasız y a y ım la n a n b u ro m a n d a n
so n ra U n d er. the G re e n w o o d Tree (1872;
“D e fn e A ğ acı A ltın d a ” ) y ay ım lan d ı.
H a rd y g ö zlem g ü cü , ince m izah ı ve d u y a rlı
a n latım ıy la ad ın ı d u y u rm a k ta g ecik m e d i. D o ­
ğup b ü y ü d ü ğ ü D o rse t b ö lg e sin d e g eçen r o ­
m a n la rın d a b u y ö re n in d o ğ asın ı ve in sa n la rın ı
anlatır. E ski adıyla “W essex ” o la ra k a d la n d ır­
dığı İn g ilte re ’nin b u bölgesinin sanayileşm eyle
birlikte uğradığı değişim i y er y e r h ü zü n lü bir
üslupla dile getirir.
H a rd y , im zasız o la ra k b ir d erg id e te fri­
k a e d ile n Ç ılgın K a la b a lıkta n U z a k (F ar fr o m
the M a d d in g C ro w d \ 1873-74) ad lı ro m a n ın ın
g örd ü ğ ü b ü y ü k ilgiden so n ra k en d in i b ü tü ­
nüyle yazm aya verdi. 1878-95 y ıllan a rasın d a
yazdığı Y u v a y a D ö n ü ş (T h e R etu rn o f the
N a tiv e ), T he T ru m p e t M a jö r ( “ B aş B o ro z a n -
c ı” ), T es s (T ess o f the D ’U rbervilles) v e A s i
K a lpler (Ju d e the O b scure) gibi ro m a n la rla
b aşarısının d o ru ğ u n a ulaştı. N e var ki, V ic­
to ria d ö n em in in tu tu cu d eğ er y arg ıla n n a karşı
çıktığı bu ro m a n la r yüzünden sert eleştirilere
d e uğradı. B u n ed en le y en id en şiire yönelen
H a rd y 1898’d e , d a h a önce yazm ış olduğu şiirle­
ri de içine alan W essex P oem s'i ( “W essex
Ş iirleri") y ay ım lad ı. B u n u P o em s o f the Past
a n d P resent (1901; “ G e ç m işte n ve B u g ü n d e n
Ş iirle r") izledi. B irço k ro m a n ı d a h a so n ra
s in em ay a u y a rla n a n T h o m a s H a rd y çağdaş
İngiliz ro m a n ın ın ö n c ü le rin d e n sayılır.
H A R EK ET b a k . K uvvet ve H areket.
H A R E M , dilim izd e d a h a ço k eski d ö n e m le rd e
k u llan ılm ış ve b irç o k an la m la rı o lan b ir söz­
c ü k tü r. S a ra y , k o n a k ve e v le rd e y ab an cı
e rk e k le rin g ire m e y e c eğ i, yaln ızca k a d ın la rın
k ald ığ ı d a ire ya d a b ö lü m e h a re m d e n ird i.
A y n ı z a m a n d a b u ra d a y aşa y an k a d ın la rın
tü m ü n ü n ite le m e k için d e bu sözcük k u lla n ı­
lırdı. Ö rn e ğ in “ P a d işa h ın h a re m i ço k k a la b a ­
lık tı” d e n ild iğ in d e , h a re m d a ire sin d e k i k a d ın ­
la rd a n söz edildiği an laşılırd ı. H a re m esk id e n
b ir e rk e ğ in eşi, k arısı a n la m ın d a d a k u lla n ılır­
dı. Ö rn e ğ in , “ H a re m i ile çarşıyı g e zd i” c ü m le ­
si, k arısıy la çarşıyı gezdi a n la m ın d a d ır. H a r e ­
m in b ir d e “ h e rk e sin g irm esin e izin v e rilm e ­
y en k u tsa l y e r” a n la m ı v ard ır.
H a re m g ü n ü m ü z d e yaln ızca g e le n e k se l b ir
y aşam biçim ini sü rd ü re n A ra p a ile le rin d e
k a lm ıştır. O y sa e sk id e n ç o k yaygın b ir k u ­
ru m d u . İslam h ü k ü m d a rla rı, d ev let b ü y ü k le ­
ri, so y lu la r, z e n g in le r e v le rin d e n ik â h lı k a d ın ­
la rıy la b irlik te g ö z d e le r, c a riy e le r, o d a lık la r,
k ö le k ız la r, k â h y a k a d ın la r gibi ç o k say ıd a
k a d ın d a n o lu şa n b ir to p lu lu k la y a şa rlard ı.
H a re m in e n gelişkin biçim i p a d işa h sa ra y la ­
rın d a g ö rü lü r. S a ra y la r nasıl o ra d a y a şa y a n la ­
rın g ö re v le rin e g ö re ayrı b ö lü m le rd e n o lu ş­
m u şsa h a re m d e b ö y le b ö lü m le rd e n o lu şu r.
S aray h a re m le ri h ü n k â r d a iresi d e d e n e n
p a d işa h ın d a ire sin in ç e v re sin d e k u ru lm u ştu .
E n y a k ın ın d a h a re m in b aşı sayılan v alid e
s u lta n ın , o n u n a rd ın d a n k a d ın la r, ik b a lle r,
s u lta n la r, ş e h z a d e le r, u s ta la r, k a lfa la r v e cari-

Duplessi-Berteaux ve Desmaisons'nun aside yedirme tekniğiyle yaptıkları bir oymabaskıdan
19. yüzyılda haremin içinden bir görüntü.
yelerin d â ire le ri sıra la n ırd ı. H a re m d a ire sin d e
k a d ın la rın sayısı o ld u k ç a ç o k tu . Ö rn e ğ in O s-
m an lı P a d işa h ı I. M a h m u d d ö n e m in d e (1730-
54) sa ra y d a 450 cariy e y a şıy o rd u . B u sayının
III. M u ra d d ö n e m in d e (1574-95) 1.100-1.200
o ld u ğ u n a ilişkin sö y le n tile r d e v a rd ır.
H a re m d e y a şa y a n la rın a ra s ın d a b ir y e tk i,
m a k a m ve d e ğ e r sıralam ası v a rd ı. B u sıra la m a
b ir p ira m ite b e n z e tile b ilir. P ira m itin ta b a n ın ­
d a c a riy e le r, e n te p e s in d e ise v a lid e su lta n
v a rd ır. B u ikisi a ra s ın d a k a lfa la r, u s ta la r,
o d a lık la r, ik b a lle r v e k a d ın e fe n d ile r y e r alır.
B u sırala m a d a k ad ın ların güzelliği, b ecerileri,
p a d iş a h ta n e rk e k ço cu ğ u o lu p o lm am ası
ö n e m li b ir e tk e n d i. S a v a şla rd a tu ts a k e d ile n
k a d ın la rın en g ü zelleri h a re m e a lın ır, ö b ü rle ri
satılırd ı.
C a riy e le rin b irç o ğ u s a ra y d a h iz m e t g ö rm e k
için a lın d ığ ın d a n , y ö n e tic ile r ta ra fın d a n ç a ­
HAREM 33
Ara G üler A rşivi
m a şır, h a m a m , m u tfa k , so fra h izm eti gibi
g e n e l h iz m e tle rd e g ö re v le n d irilirle rd i. B u n la r
p e k güzel o lm ay a n genç ve o rta yaşlı c a riy e le r
o lu rd u . E n güzelleri p a d işa h ın h iz m e tin d e ,
o n a y a k ın g ü ze llik te o la n la r d a şe h z a d e le rin
h iz m e tin d e çalışırlard ı. İle rid e güzel olacağı
u m u la n ço cu k y aştak i c a riy e le r eğ itilir, y e tiş­
tirilird i.
H a re m in so ru m lu su kızlarağ ası ya d a ha-
rem ağ asıy d ı. H a re m a ğ a sı h a d ım edilm iş (k ı­
sırlaştırılm ış) Siyah e rk e k le rd e n seçilirdi.
H a re m d e y a şa y a n la rın dış d ü n y a ile ilişkile­
ri y o k d e n e c e k k a d a r azdı. İb a d e t e tm e k ,
o k u m a k ve sa ra y e ğ len c eleriy le g ü n le ri g e ç e r­
di. II. M a h m u d d ö n e m in d e (1808-39) eğ le n ce
ve g ezinti y e rle rin e ç ık m ay a b a şla d ıla r. A m a
ç o k sıkı ö rtü n ü rle r, a ra b a la rla kim sey e g ö rü n ­
m e d e n g id er gelirlerdi. H a re m , dış dün y a ile
ilişkisini kesm iş b ir yasak k e n te b en zerdi.
34 HAREZMŞAHLAR

B u k a p a lı y aşam için d e tü rlü e ğ le n c e le r İl A rsla n H a re z m ş a h la r’ın e g em en liğ in i b a ­

d ü z e n le n ird i. B u ra d a k i m ü zik to p lu lu k la rın ı tıy a d o ğ ru g e n işle tirk e n b ir y a n d a n d a d o ğ u ­
ta rih ç ile r ö v e re k a n la tırla r. H a re m d e y a şa ­ d a n g e len K a ra h ita y b ask ısın a k arşı d ire n m e ­
y a n la rın sıkıcı, k a p a lı y a şa m la rın ı re n k le n d ir­ ye çalışıy o rd u . 1172’d e ö lü m ü n d e n so n ra K a ­
m e k , d eğ işik lik y a ra tm a k için z a m a n zam a n ra h ita y la r H a re z m ş a h la r’ın içişlerin e d o ğ ru ­
m e d d a h , k a ra g ö z , o rta o y u n u g ö ste rile ri d ü ­ d a n k a rıştıla r ve İl A rs la n ’ın iki o ğlu A la e d d in
ze n le n ird i. A m a h a re m d e o y n a n a n o y u n la rın T ek iş ile S u ltan Ş ah a ra sın d a k i m ü c a d e le d e
e n g ü zeli, c a riy e le rin h a fta d a b ir iki k ez S u lta n Ş a h ’ı tu ta ra k o n u n M erv , S era h s ve
d ü z e n le d ik le ri o y u n v e saz g eceleriy d i. Ü n lü T u s b ö lg esin e e g e m e n o lm asın ı sağ lad ılar.
ç en g ile rin (d an sçı k a d ın la r) d a v e t ed ild iğ i bu T ek iş d e b a tı seferin i s ü rd ü rd ü , H o ra s a n ’
g e c e le rd e c a riy e le r d e m ü zik eşliğ in d e o y n a r­ d a n so n ra İra n içle rin e y ö n eld i ve 1194’te III.
la rd ı. A y rıc a d o ğ u m la rd a , n iş a n la rd a , d ü ğ ü n T u ğ ru l’u y e n e re k Ira k S e lç u k lu la rin a son
v e b a y ra m la rd a d ü z e n le n e n tö re n le re h a re m - v e rd i. T e k iş ’te n so n ra ta h ta çık an oğlu A la e d ­
d e k ile r d e k a tılırd ı. din M u h a m m e d ’in d ö n e m i (1200-20) H a ­
re z m şa h la r’ın h e m en b a şa rılı, h em d e çöküş
H A R E Z M Ş A H L A R (1077-1231), C e y h u n Ir- yılları o ld u . H a re z m bu d ö n e m d e g ü n e y d e n
m a ğ in ın g ü n e y in d e y e r alan H a re z m b ö lg e ­ G u rlu la r’ın , k u z e y d o ğ u d a n d a K a ra h a n lıla r
sinde h ü k ü m sü rm ü ş, egem enliğini d a h a so n ra ile K a ra h ita y la r’ın baskısı a ltın d ay d ı. A la e d ­
İra n ve A fg a n ista n ’a yaym ış b ir h a n e d a n d ır. d in M u h a m m e d u zu n m ü c a d e le le rd e n so n ra
Z e n g in bir tarım havzası o lan H a re z m b u yüz­ G a z n e ’yi ele g e ç ire re k 1215’te G u rlu la r h a n e ­
den eskiden beri bölgede egem enlik kurm uş dev­ d a n ın a son verd i. B ö y le ce H a re z m ş a h la r’m
letlerin özel ö nem verdikleri bir yerdir. D ö rt sın ırları H in d is ta n ’a d ay an m ış o lu y o rd u . B u
b ir y an ın ın b o z k ırla r ve çö llerle çevrili olm ası a ra d a K a ra h ita y la r’la d a m ü c a d e le s ü rü y o r­
ise b ö lg ey e siyasal b a k ım d a n ö z e rk lik o lan ağ ı d u . A la e d d in M u h a m m e d 1210’d a E n d ic a n
sağ lıy o rd u . B ö lg e d e h ü k ü m sü re n d e v le tle r (b u g ü n A n d ic a n ) y a k ın la rın d a K a ra h ita y la r’ı
için d e h ü k ü m d a rla rın a “H a re z m ş a h ” san ı v e ­ b ü y ü k b ir b o z g u n a u ğ ra ttı. 1211’d e B a tı K ara-
rilen ilk h a n e d a n 917-995 a ra s ın d a e g e m e n h a n lı H ü k ü m d a rı O s m a n ’ı y e n e re k M av era-
o la n A frig ile r’dir. O n la rı M e m u n ile r (995- ü n n e h ir’e e g e m e n o lm ayı b a şa rd ı. G ü n e y b a tı­
1017) izled i, a rd ın d a n b ö lg e b ir sü re A ltu n ta ş d a d a g en işlem e s ü rü y o r, S istan , K irm an ve
ve o n u n so y u n d a n g e le n G a z n e li v alilerin ce B a sra K ö rfe zi kıyıları H a re z m ş a h la r’m e g e ­
ö z e rk o la ra k y ö n etild i. m enliği a ltın a g iriy o rd u .
1041 ’d e S e lç u k lu la r’ın e lin e g eçen H a - H a re z m şa h la r a rtık A b b a s ile r’le k o m şu o l­
re z m ’e b u n d a n s o n ra S elçu k lu v alileri a ta n d ı. m u şlard ı. A m a d o ğ u d a n g elen y en i b ir güç
1072-92 yılları a ra sın d a k i M e lik şa h d ö n e m in ­ H a re z m ş a h la r’ı b ü y ü k sarsın tıy a u ğ ra ttı. B u
d e H a re z m valisi o la n A n u ştig in bölgeyi güç M o ğ o lla r’dı. C engiz H a n ’ın ö n d e rliğ in d e ­
ö z e rk o la ra k y ö n e tm e y e b a şla d ı, 1097’d e ö lü ­ ki M o ğ o lla r b a tıy a d o ğ ru y ay ılm aların ı s ü rd ü ­
m ü n d e n so n ra d a o ğ lu K u tb e d d in M u h a m ­ rü rle rk e n H a re z m ş a h la r’la k arşıla şm a la rı k a ­
m e d y ö n e tim e e g e m e n o lm ay ı b a şa rd ı. O n ­ çın ılm azdı. 1219’d a b ir M o ğ o l tic a re t k e rv a n ı­
d a n so n ra d a H a re z m ’i A n u ş tig in ’in so y u n d a n n ın H a re z m ş a h la r’m O tr a r valisi ta ra fın d a n
g e le n le r y ö n e ttile r. B u n la r z a m a n z a m a n S el­ a lık o n m ası ve ^ k e rv a n d a k ile rin ö ld ü rü lm e si
çu k lu y ö n e tim iy le ç a tıştıla r. 1127’d e b a şa b u fırsatı y a ra ttı. T a z m in a t isteğ in in k ab u l
geçen A tsız , S elçu k lu H ü k ü m d a rı S e n c e r’in ed ilm em e si ü z e rin e h a re k e te g eçen C engiz
1141’d e K a ra h ita y la r k a rşısın d a b ü y ü k b ir H a n kısa s ü re d e M a v e ra ü n n e h ir’i v e H a ­
yenilgiye u ğ ra m a sı ü z e rin e bağım sızlığını ilan re z m ’i istila e d e re k h e r y eri y a k ıp yıktı.
e tti. A m a S e n c e r 1143 v e 1147’d e d ü zen led iğ i A la e d d in M u h a m m e d H a z a r D e n iz i’nin g ü ­
iki sefe rle H a re z m ş a h la r’ı y e n id e n S e lç u k lu ­ n e y in d e k i A b a sk u n A d a la r in d a n b irin e sığın­
l a r a bağ ım lı kıld ı. B ü y ü k S e lç u k lu la r’ın dı v e 1220’d e b u r a d a ö ld ü . Y e rin e g eç en oğlu
1157’d e dağ ılm ası H a re z m ş a h la r’a b a tıy a d o ğ ­ C e la le d d in H a re z m ş a h ’ın h ü k ü m d a rlığ ı, ile r­
ru y ay ılm a fırsa tı y a ra ttı. B u a ra d a 1156’d a ley en M o ğ o lla r’ın ö n ü n d e n k a ç m a k la geçti.
A tsız ö lm ü ş, y e rin e o ğ lu İl A rs la n geçm işti. Ö n ce G a z n e ’ye, a rd ın d a n d a H in d ista n ’a sığı­

n a n C e la le d d in H a re z m şa h üç yıl k a d a r b u r a ­
d a k a ld ık ta n so n ra İ r a n ’a geçti ve 1225’te
T e b riz ’i m e rk e z e d in e re k d e v le t d ü zen in i
k o ru m a y a çalıştı. B u a ra d a M o ğ o lla r’ın b atıy a
d o ğ ru ilerleyişi sü rü y o rd u . C e la le d d in H a ­
rez m şah d a b u y ü zd en d a h a b a tıd a to p ra k la r
k a z a n m a k , k e n d in i g ü v en cey e a lm a k istiy o r­
d u. A m a b u a m a ç la b a şla ttığ ı se fe r so n u n d a
yeni d ü şm a n la r k a z a n d ı ve k e n d i so n u n u
h azırlad ı. 1229’d a D o ğ u A n a d o lu ’ya g iren
C e la le d d in H a re z m şa h u zu n bir k u şa tm a d a n
so n ra 1230’d a , E y y u b ile r’in elin d ek i A h la t’ı
ele geçird i. B u n u n ü z e rin e E y y u b ile r A n a d o ­
lu S elçu k lu ları ile b irle şe re k C e la le d d in H a -
re z m şa h ’ı E rz in c a n y a k ın la rın d a k i Y assıçi-
m e n ’d e ağ ır b ir y enilgiye u ğ ra ttıla r. C e la le d ­
d in H a re z m şa h G e n c e ’ye (b u g ü n K iro v a b a d )
kaçtıysa d a bu k ez M o ğ o llar'ın izlem esi ü z e ri­
n e y e n id e n A n a d o lu 'y a d ö n d ü . D iy a rb a k ır
y a k ın la rın d a M o ğ o lla r'ın b a sk ın ın a u ğ ray an
C e la le d d in H a re z m şa h b ir k ez d a h a kaçm ay ı
b aşa rd ıy sa d a S ilvan y a k ın la rın d a ö ld ü rü ld ü
ve b ö y lece H a re z m ş a h la r h a n e d a n ı 1231’de
son b u ld u .
H a re z m şa h la r ta rih sa h n e sin d e g ö rü n d ü k ­
leri 150 yıl b o y u n c a H a re z m b ö lg e sin in ta rım
ve tic a re t a la n ın d a k i g e le n e k se l canlılığını
sü rd ü rd ü le r. Y a p tırd ık la rı su la m a k a n a lla rıy ­
la ta rım ı d a h a d a g e liştird ile r. D e v le t ö rg ü t­
le n m e sin d e d e B ü y ü k S e lç u k lu la r’ı ö rn e k
ald ılar. A tsız d ö n e m in d e n (1127-56) b a şla y a ­
ra k d ev le t m e rk e z i G ü rg e n ç b ir bilim ve s a n a t
k en ti d u ru m u n a geldi. Z e m a h ş e ri, R e şid e d -
d in V a tv a t, F a h re d d in R azi gibi ü n lü b ilg in ­
ler bu d ö n e m d e y etişti.
H A R G R E A V E S , J a m e s (y a k la şık 1720-
1778). E ğ irm e te z g â h ın ı b u la n J a m e s H a r-
greaves’in İngiltere’nin kuzeybatısındaki Black-
b u rn y a k ın ın d a S ta n d h ill'd e m a ra n g o z lu k ve
d o k u m a c ılık y ap tığ ı s a n ılm a k ta d ır. H a rg re a -
ves 1760’ta , h a m y ü n d e k i to p a k la rı açm ay a
y ara y an b ir yün ta ra m a m a k in e si y a p tı. D a h a
so n ra 1766’d a e ğ irm e te z g â h ın ı g eliştird i. B ir
tü r ç ık rık o la n b u te z g â h ta b ir kişi aynı a n d a
b ird e n ç o k ipliği hızlı b ir b içim d e e ğ ire b iliy o r­
du . H a rg re a v e s b u tezg âh ı b ir ra s tla n tı so n u cu
b u ld u . B ir g ü n kızı J e n n y çıkrığı d e v irin c e ,
çıkrığın d ik ey k o n u m d a d a d ö n d ü ğ ü n ü g ö rd ü ;
iğleri d ik ey o la ra k y e rle ş tirm e k a k lın a geldi.
HARİTA VE HARİTACILIK 35
B ö y lece “ eğ iren J e n n y ” adını verdiği tezg âh ı
b u lm u ş o ld u .
H a rg re a v e s ö n ce bu te z g â h la k e n d i d o k u ­
m a la rı için iplik eğ ird i. A m a so n ra eğ irm e
te z g â h la rın d a n b a şk a la rın a d a sa tın c a 1768’de
Eğirme tezgâhında eğirilen iplikler bobinlere sarılır.
bu y eni b u lu şu n k e n d ile rin i işsiz b ırak ac ağ ın ı
d ü şü n e n iplik eğ iriciler H a rg re a v e s ’in ev in e
sald ırd ı ve m a k in e le ri kırdı.
H a rg re a v e s bu o la y d a n so n ra N o ttin g h a m ’a
gitti ve o ra d a b ir o rta k la b irlik te k e n d i m a k i­
n e le riy le d o n a ttığ ı b ir a tö ly e k u rd u . 1769’d a
R ic h a rd A rkvvright d a su gücüyle çalışan bir
e ğ irm e tez g â h ı geliştird i. A m a h e r iki te z g â h
da b u n d a n 10 yıl so n ra y e rlerin i S am u el
C ro m p to n ’un g eliştirdiği ço k hızlı ve k u lla n ış­
lı o la n , “e ğ irm e k a tın ” d e n e n e ğ irm e m a k in e ­
sine b ıra k tı.
A y rıc a b a k . ARK W RIGHT. SIR RlC H A R D ; CROMP-
TON. SAMUEL; DOKUMACILIK; SANAYİ D E VRİM İ.
H A R İT A VE H A R İTA C ILIK . Y e ry ü z ü n ü n ya
d a b ir b ö lü m ü n ü n belli b ir o ra n a g ö re k ü ç ü l­
tü le re k çizilen ta sla ğ ın a h a rita d e n ir. İyi
b ilm ed iğ im iz ü lk e le rin ya d a b ö lg e le rin y o lla ­
rın ı, k e n tle rin i, coğrafi ö zellik lerin i ta n ım a k
için h a rita la rd a n y a ra rla n ırız . G e z g in le r, gem i
k a p ta n la rı, uçak p ilo tla rı g id e cek le ri yolu
p la n la m a k ve o n u iz ley eb ilm ek için h a rita la r­
d a n y a ra rla n ırla r. M a d e n m ü h e n d isle ri yer-
y ü z ü n d e k i k ay a ç tü rle rin i g ö ste re n özel h a ri­
ta la r k u lla n ır. Y ağ ışın , n ü fu su n , bitk i ö rtü s ü ­
n ü n , y e tiştirilen ü rü n le rin ve h a y v a n la rın
y e ry ü z ü n d e k i dağılım ını g ö ste re n özel h a r ita ­
la r d a v a rd ır. H a rita la rın içerdiği bilgilerin
g erçeğ e en u y g u n o la ra k g ö sterile b ilm esi için
g eliştirilen ö ze l y ö n te m le r ve k u ra lla r h a r ita ­
cılık bilim ini o lu ştu ru r.
36 HARİTA VE HARİTACILIK
Haritacılığın G elişim i
İlk h a rita la rın y a p ım ın d a çeşitli y ö n te m le r
k u lla n ılm ıştır. Y ü z le rc e yıl ö n c e , B ü y ü k O k -
y a n u s’u n g ü n e y in d e k i a d a la rın y erlileri y o lcu ­
lu k la rın d a iz le d ik le ri y o lları b irb irin e b a ğ ­
lan m ış k a m ışla rla g ö s te re n yol h a rita la rı y a­
p a rla rd ı. A m e rik a Y e rlile ri h a rita la rın ı geyik
d erisi ü z e rin e ç iz e rle rd i. E sk i A s u rlu la r h a r i­
ta la rın ı kil ta b le tle r ü z e rin e k a z ır, so n ra bu
ta b le tle ri fırın la y a ra k se rtle ştirirle rd i.
D ü n y a ü z e rin d e y en i y e rle rin keşfi d a h a
geniş b ö lg e le ri g ö s te re n h a rita la r g e re k tird i.
H a rita c ıla r b u h a rita la rı y a p m a k ta güçlü k le
Düzlemsel izdüşüm yöntem inde, üzerine izdüşüm
alınacak olan kâğıt, merkezinde ışık bulunan saydam
kürenin tek bir noktasına (teğet noktası) değer.
Kâğıda düşen gölgelerin üzerinden kalemle
gidilerek, basit düzlemsel izdüşümle yapılm ış bir
harita elde edilir. Bu harita teğet noktası yakınında
gerçeğe en uygundur.
k a rşıla ştıla r. D ü n y a n ın u z a k b ir y e rin d e k i bir
a d a n ın y a d a b ir ü lk e n in y erin i h a rita ü z e rin ­
d e n e re d e g ö ste re c e k le ri k o n u s u n d a , d e n iz c i­
le rin ve g ezg in lerin a n la ttık la rı d ışın d a b il­
g iler y o k tu . B u s o ru n u n ç ö z ü m ü n ü İS 2.
y ü zy ıld a y a şa y a n Y u n a n lı a s tro n o m i bilgini
B a tla m y u s sağ lad ı. B a tla m y u s, b ü y ü k b ir to p
gibi y u v a rla k o ld u ğ u n a in a n d ığ ı D ü n y a ’yı,
k u z ey -g ü n e y d o ğ ru ltu s u n d a b e lirli a ra lık la rla
u z a n a n çizgiler (b o y la m ) ile d o ğ u -b a tı d o ğ ru l­
tu s u n d a u z a n a ra k o n la rı k e se n çizgilerin (e n ­
lem ) o lu ş tu rd u ğ u b ir çizg iler ağıy la sarılm ış
o la ra k çizdi. B a tla m y u s o h a r ita ü z e rin d e
bildiği y e rle ri, k e n d i y aşad ığ ı M ısır’ın İs k e n ­
d e riy e k e n tin e u za k lığ ın a ve y ö n ü n e g ö re h a ­
rita y a y e rle ştird i. B ö y le c e b ir y erin h a rita
ü z e rin d e g ö ste rilm e sin d e e n lem ve b o y la m ­
d a n y a ra rla n ıld ı (b a k . B a t l a m y u s ; E n l e m v e
B o y l a m ).
1300’le rd e d en iz ciler kıyı çizgisini g ö ste re n ,
p a rşö m e n ü ze rin e çizilm iş h a rita la r k u lla n d ı­
lar. P o rto la n adı v erile n bu h a rita la rd a , ö rü m ­
cek ağını a n d ıra n çizgiler b ü tü n lim an ları
b irb irin e b ağ lard ı. D e n iz c ile r y o lc u lu k la rın d a
p u su la y ard ım ıy la b u çizgileri izle y erek lim a n ­
la r a ra sın d a k i en u y g u n y o ld a gitm iş o lu rla rd ı.
B u n la ra ve d en izc ilerin k u llan d ığ ı ö b ü r h a ri­
ta la ra d en iz h a rita la rı d e n ir (b a k . S E Y İR ).
B ir d ü n y a h a rita sın ı en d o ğ ru ve kolay
o la ra k y a p m a n ın y olu h a rita y ı b ir k ü re n in dış
y ü zey in e ç iz m ek tir. N asıl b ir p o rta k a lın k a b u ­
ğu d ü z h a le g etirile m e z se , D ü n y a ’nın k ü resel
o lan yüzeyi d e d ü z b ir yüzey d e tam d o ğ ru
o la ra k g ö ste rile m e z . D ü zlem bir h a rita d a
a n c a k bazı ö ğ e le r g erçeğ e uygun bir biçim de
g ö sterileb ilir. Ç o k b ü y ü k o lm ay an bir alanı
g ö ste rm e k için ise b irço k y ö n d e n gerçeğ e
o ld u k ç a y a k ın , am a ta m d a gerçeği y a n sıtm a ­
y an h a rita la r yap ılab ilir.
B ü tü n h a rita la r en lem ve b o y la m la rd a n
o lu şa n b ir çizgiler ağı te m e lin e d a y a lıd ır.
E n le m ve b o y la m la rın d ü z lem b ir yüzeye
a k ta rılm a sı için iz d ü ş ü m y ö n te m i k u llan ılır.
G e n e llik le d ü n y a ve den iz h a rita la rın d a , ilk
k ez 1568’d e M e rc a to r’un y aptığı ve o n u n
a d ıy la a n ılan b asit b ir izd ü şü m y ö n tem i k u lla ­
nılır. B u y ö n te m i a n la m a k için, içi b o ş say­
d am b ir k ü re n in dış yüzey in e d ü n y a h a rita sı­
nın çizildiğini, yalnızca k a ra la rın k o y u ren g e
b o y an d ığ ın ı d ü şü n e lim . B ir kâğıdı e k v a to r
b o y u n c a b ir silin d ir o lu ştu ra c a k b içim de k ü re ­
n in ç ev resin e sa ra lım . K ü re n in m e rk e z in e
y e rle ştirile n p a rla k b ir ışık, k ü re yü zey in d ek i
h a rita n ın g ö rü n tü sü n ü b ir film g ö rü n tü sü gibi
o k âğ ıd ın ü z e rin e a k ta ra c a k tır. K âğ ıt ü z e rin ­
d e k i b u g ö rü n tü b ir k a lem le ü z e rin d e n g idile­
re k çizild ik ten so n ra k â ğ ıt, k ü re n in ç e v re sin ­
d e n alınıp açılınca d ü zlem b ir d ü n y a h a rita sı
e ld e edilm iş o lu r. B u n a silin d irik iz d ü ş ü m
y ö n te m i d e n ir.
M e rc a to r izd ü şü m y ö n te m iy le y a p ıla n bir
h a rita d a e n le m ve b o y la m la r b irb irin i dik
açıyla k e se r. B ö y lece iki y e rin b irb irin e g ö re
y ö n ü , h a rita ü z e rin d e g erçeğ e u y gun o la ra k
g ö sterilm iş o lu r. A m a ö te y a n d a n , b ö y le b ir
h a rita d a g ö ste rile n y e rle rin b ü y ü k lü k le ri, e k ­

v a to rd a n u z a k la ştık ç a g e rç e k b ü y ü k lü k le rin ­
d en d a h a fazla o lu r ve k u tu p b ö lg eleri h a rita ­
da hiç g ö z ü k m e z . Ö rn e ğ in , b u y ö n te m le
yapılm ış b ir h a rita d a İz la n d a g e rç e k b ü y ü k lü ­
ğ ü n ü n yedi k atı b ü y ü k lü k te g ö rü lü r.
D ü n y a h a rita la rın ın y a p ım ın d a ço k k u lla n ı­
lan b a şk a bir izd ü şü m y ö n te m in d e ise, y aln ız­
ca alan b ü y ü k lü k le ri g erçeğ e u ygun b ir b içim ­
de g ö ste rile b ilir. K o n ik iz d ü ş ü m y ö n te m in d e ,
k ü re n in çev re sin e sa rıla n k â ğ ıt, silin d ir b içi­
m in d e d eğ il, k o n i b iç im in d e d ir. B irç o k y ö n ­
d e n g erçeğ e y ak ın b ir so n u ç alın d ığ ı için bu
y ö n te m a tla s la rd a çok k u lla n ılır. D ü z le m s e l
iz d ü ş ü m y ö n te m in d e ise, ü z e rin d e izd ü şü m
alm an k â ğ ıt, k ü re y e b ir n o k ta d a d e ğ e r. G e ­
nellik le k u tu p b ö lg e le rin in h a rita sın ı y a p m a k ­
ta k u lla n ıla n bu y ö n te m d e h a rita n ın ta m
o rta s ın d a y er a la n k u tu p n o k ta la rın ı e n le m
daireleri çev reler; boylam d aireleri (m e rid ­
y e n le r) k u tu p n o k ta la rın d a n h e r y ö n e yayılan
ışın la r g ö rü n ü m ü n d e d ir.
G e o m e trik y ö n te m le rle g e rç e k le ştirile n iz­
d ü şü m le r, a tla sla rd a k i h a rita la rın y a p ım ın d a
ve d en iz c ilik te k arşılaşılan sey ir s o ru n la rın ın
çö z ü m le m e sin d e k u lla n ılır; a m a “ iz d ü şü m ”
sözcüğü b irço k h a rita için y an ıltıcıd ır. B u n u n
n e d e n i, iz d ü şü m le rin g e rç e k le ştirilm es in d e
y a ra rla n ıla n g e o m e trik y ö n te m le rin D ü n y a ’
nın k ü re b içim in d e o ld u ğ u v a rsa y ım ın a d a ­
Sağda: S ilindirik izdüşüm
yöntem inde saydam bir
kürenin çevresine, silindir
oluşturacak biçimde bir kâğıt
sarılır. Kürenin merkezindeki
bir ışık koyu renkli karaların
gölgesini kâğıt üzerjne
düşürür. Gölgelerin
% \• %
üzerinden kalemle
gidildikten sonra kâğıt
s ilindir açılır. Böylece, basit
silindirik izdüşüm
yöntem iyle yapılm ış bir
harita elde edilir.
Solda: M ercatorizdüşüm ü yöntem i, basit silindirik
izdüşüm yöntem inin g e liştirilm iş bir biçim idir.
HARİTA VE HARİTACILIK 37
y a n m a sıd ır (b a k . G E O M E T R İ) . A m a g e rç e k te
D ü n y a k u tu p la rd a n basık bir k ü re b içim inde­
dir. B u yüzden g eo m etrik y ö n te m le rle izdüşü­
m ü a lm ak y e rin e , k a rm a şık m a te m a tik f o r­
m ü lle r k u lla n a ra k D ü n y a ’nın dü z b ir yüzey
ü z e rin d e g ö sterilm esi g erçeğ e d a h a y akın so ­
n u ç la r verir.
Haritacılık
H a rita c ıla r için g erek li o la n b ilg iler uzay d ak i
u y d u la rd a n , h a v a fo to ğ ra fla rın d a n ve y erö l-
ç ü m le rin d e n e ld e ed ilir. B irç o k ü lk e d e , h a r i­
ta la rın h a zırlan m asın ı ve basım ın ı b ir k a m u
k u ru lu şu ü stle n m iştir. G ü n ü m ü z d e h a rita la ­
rın h a z ırla n m a sın d a k u lla n ıla n b ilg ilerin çoğu
ö zel d o n a n ım lı u ç a k la rla çek ilen h a v a fo to ğ ­
ra fla rın d a n d e rle n ir. B elirli b ir y ü k se k lik te ,
d ü z b ir d o ğ ru ü z e rin d e g id en u ç a k ta n d ü zen li
a ra lık la rla y e ry ü z ü n ü n fo to ğ ra fla rı çekilir. B u
fo to ğ ra fla r b irb irin e e k le n e re k b ir arazi şe ri­
d in in fo to ğ rafı o lu ştu ru lu r; b u ş e ritle r yan
y an a g e tirile re k de h a rita sı y ap ılac ak tü m
alan ın fo to ğ ra fı eld e e d ilir. D a h a so n ra fo to ğ ­
ra fla rd a açık ça g ö rü le n n o k ta la r a ra sın d a
y e rö lç ü m leri yapılır. B ö y lece fo to ğ ra fla r bir-
b iriyle d o ğ ru b ir b içim d e ilişk ilen d irilir ve
h a rita n ın ölçeği ta m o la ra k b e lirle n ir.
B ir çizim m a k in e sin d e fo to ğ ra fla rın üç b o ­
y u tlu b ir m o d eli in c e le n e re k , h a rita n ın çe v re
38 HARRAN OVASI

Sağda: Konik izdüşüm

yöntem inde kâğıt,
merkezinde ışık bulunan
saydam kürenin çevresine
koni biçim inde sarılır.

çizgileri ve b ü tü n a y rın tıla rı çizilir. D a h a

so n ra o rm a n , d e m iry o lu , k a ra y o lu , b a ta k lık
gibi y e rle ri b e lirte n ö zel iş a re tle r de çizilerek
h a rita ta m a m la n ır. K u lla n ıla n ö zel işa re tle rin
a n la m la rı g en ellik le h a rita n ın b ir k ö şesin d e
b u lu n a n k ü ç ü k bir çizelgede açık la n ır.

H A R R A N O V A S I, G ü n e y d o ğ u A n a d o lu Böl-
g e si’n d e O r ta F ıra t b ö lü m ü n ü n g ü n ey k esi­
m in d e y e r alır. Ş a n lıu rfa Y a y la sı’nın iyice
alçaldığı Ş a n lıu rfa k e n ti y a k ın la rın d a n g ü n e y ­
d e S uriy e sın ırın a k a d a r u z a n a n b u alçak Üzerine düşen gölgeler kâğıda çizildikten sonra koni
d ü z lü k A ltın b a şa k O v ası ad ıy la d a an ılır. açılıp (üstte sağda) düzlem durum una g e tirilir
(altta); elde edilen sonuç basit konik izdüşümdür.
Ş a n lıu rfa ilinin M e rk e z ilçe ile H a rra n ve
A k ç a k a le ilçelerin in sın ırları içinde y e r alan A s u rlu la r’ın ö n e m verdiği k e n tle rd e n d i. Ni-
H a rra n O v a s in ın y ü zö lçü m ü y ak laşık o la ra k n o v a ’yı K a rk a m ış'a (b u g ü n K argam ış) b a ğ la ­
1.500 k n r 'd ir . yan ön em li tic a re t yolu b u ra d a n g eçerdi.
A lü v y o n la rla k aplı o la n H a rra n O v a s in ın M e z o p o ta m y a ’yı ele g eç irm e k isteyen R o m a ­
su la rın ı to p la y a n k ü ç ü k a k a rs u la r T ü rk iy e lıla r ın güçlü ve b ü y ü k o rd u su İÖ 5 3 'te k e n t
sın ırları d ışın d a F ıra t Irm a ğ ı’n a k a tılır. V e ­ y a k ın la rın d a P a rtla r ta ra fın d a n yenilgiye uğ­
rim li b ir ta rım alan ı o lm a sın a k arşılık bu ra tıld ı. C a rrh a e Ç arp ışm a sı adıyla ta rih e g e­
o v a d a su su zlu k n e d e n iy le y e te rin c e ta rım sa l çen bu sav a şta n so n ra İS 279’d a bu kez Pers
ü re tim y a p ıla m a m a k ta d ır. Y aln ızca g ü n e y d e ­ o rd u su aynı y erd e R o m a lıla r’ı y en d i. İS 7.
ki A k ç a k a le yöresi y e ra ltı su la rın d a n y a ra rla ­ yüzyılda A r a p la r ’ın elin e geçen k e n t S e lçu k ­
n ıla ra k su la n a b ilm e k te d ir. H a rra n O v a s in ın lu , E y y u b i, M o ğ o l, M em lû k y ö n e tim le rin d e n
geri k a la n b ü y ü k b ö lü m ü n d e ise k u ru ta rım s o n ra 1516’d a O sm a n lı to p ra k la rın a katıld ı.
y ap ılır. G ü n e y d o ğ u A n a d o lu P ro je si (b a k . 4.500 yılı aşan b ir ta rih i o ld u ğ u sanılan
G ü n e y d o ğ u A n a d o l u B ö l g e s î ) k a p sa m ın d a k i H a r r a n ’d a A y ta n rısı Sin için yapıldığı bilinen
A şağ ı F ıra t P r o je s in in a lt p ro je le rin d e n o lan ta p ın a ğ ın k a lın tıla rı g ü n ü m ü z e u la şm a m ıştır.
Ş a n lıu rfa -H a rra n su lam ası g e rç e k le ştiğ in d e , A ltı k ap ısı o lan su rla rın içindeki k alen in
H a rra n O v a s ı’n d a b ü y ü k ö lç ü d e v erim artışı M ita n n ile r ya d a H ititle r ta ra fın d a n yapıldığı
olm ası b e k le n m e k te d ir. O v a d a y etiştirilen sa n ılm a k ta d ır. S ur içinde k a lın tıla rın a ra stla ­
b aşlıca b itk isel ü rü n le r b u ğ d a y , a rp a , m e rc i­ n an ö te k i y a p ıla r ise C u m a C am isi (U lu c am i)
m ek ve p a m u k tu r. ile Şeyh H a y t e l-H a rra n i T ü rb e s i’dir. S elç u k ­
lu d ö n e m in in ilk y ü k se k ö ğ re n im k u ru m u o l­
Harran Kenti d u ğ u ö n e sü rü le n H a rra n M e d re se si’nin yal­
A k ç a k a le k e n tin in k u z e y in d e y e r alan y e rle ş­ nızca gözlem k u lesi g ü n ü m ü ze u laşm ıştır.
m e y eri R o m a d ö n e m in d e C a rrh a e adıyla Sivri k u b b e li evleriy le u z a k ta n arı ko v an ın ı
an ılırd ı. B e re k e tli H ila iin (b a k . M e z o p o ­ a n d ıra n b ir g ö rü n ü m ü o lan H a rra n , son yıllar­
t a m y a ) k u z e y in d e k u ru lm u ş o la n C a rrh a e d a A n a d o lu ’n un ta rih se l d e ğ e rle rin in ta n ıtıl­

m ası için d ü z e n le n e n tu ris tik g ezilerin b aşlıca
u ğ rak y e rle rin d e n d ir.
E sk id e n A ltın b a ş a k ad ıy la Ş a n lıu rfa ilinin
A k ç a k a le ilçesine bağlı b ir b u c a k m e rk e z i
o la n yerleşim y eri 1987’de y ap ılan b ir yasal
d ü z e n le m e s o n u c u n d a H a rra n ad ıy la aynı ile
bağlı b ir ilçe m e rk e z i h a lin e g etirild i. İlk ç a ğ d a
önem li b ir k ü ltü r m e rk e z i o la n H a rra n g ü n ü ­
m ü z d e g elişm em iş k ırsal b ir y erleşim yeri
g ö rü n ü m ü n d e d ir. N ü fu su 929’d u r (1985).
H A R T U M , S u d a n C u m h u r iy e tin in b a şk e n ti
ve ö n e m li b ir tic a re t m e rk e z id ir. M avi ve
B ey az N il ırm a k la rın ın b irleştiğ i n o k ta n ın
g ü n e y in d e y e r a la n bir dil ü z e rin d e k u ru lm u ş ­
tu r. A r a p ç a ’d a “fil h o rtu m u ” a n la m ın a g elen
a d ın ı, ü z e rin d e b u lu n d u ğ u alan ın b içim in d en
alır.
1821’d e b ir M ısır o rd u k a m p ı o la ra k k u ru ­
lan H a rtu m , d a h a so n ra b ir tic a re t ve y ö n e tim
m e rk e zi o ld u . 1885’te S u d a n ’d a M e h d i y a n lı­
ların ın b a şla ttığ ı a y a k la n m a sıra sın d a İngiliz
ask e ri valisi C h a rle s G o rd o n ö ld ü rü ld ü .
A y a k la n m a n ın ö n d e ri M e h d i, M ısır b irlik le ri­
ni y e n d ik te n so n ra b ir h ü k ü m e t k u ra ra k N il
Irm a ğ ı’m n b a tı y a k a sın d a y e r a la n O m d u r-
m a n ’ı b a ş k e n t y a p tı. M e h d i ve y a n d a şla rı
1898’d e O m d u rm a n ’d a , S ir H e r b e r t K itch e-
n e r k o m u ta s ın d a k i İn g iliz-M ısır o rd u s u n a y e ­
nildi. A sk e ri vali L o rd K itc h e n e r k e n ti İngiliz
m o d e lin e g ö re y e n id e n k u rd u rd u . B ö y lece
HARUN REŞİD 39
Harran Ovası'nın
yüzölçümü yaklaşık
1.500 km2'dir.
N ezih Başgelen
H a rtu m b ir kez d a h a İngiliz-M ısır y ö n e tim i­
n in b a şk e n ti ve tic a re t m e rk ezi d u ru m u n a
geldi.
H a r tu m ’d a k i ta ş ve tu ğ la y a p ıla r yem yeşil
b a h ç e le rle çev rilid ir. P a lm iy e le r ve gölge v e ­
re n a ğ a çlar c a d d e le r b o y u n c a u za n ır. M avi
N il k ıy ısın d a, b ir y a n ın d a y ü k sek y a p ıların y er
aldığı 3 km u z u n lu ğ u n d a b ir c a d d e v a rd ır.
K e n tte H a rtu m Ü n iv e rsite si’n d e n b a şk a K a ­
h ire Ü n iv e rsite si’nin b ir b ö lü m ü y er alır. K e n t
esk i y a p ıla rı, cam i ve k a te d ra lle riy le ü n lü d ü r.
S u d an U lu sal M üzesi d e b u ra d a d ır.
H a rtu m M avi N il ü z e rin d e k i k ö p rü le rle b ir
san ayi k e n ti o la n K uzey H a r tu m ’a, B ey az N il
ü z e rin d e k i b ir k ö p rü y le d e O m d u rm a n ’a b a ğ ­
lan ır. H a r tu m ’d a k i h a v a lim a n ı A fr ik a ’n ın
b aşlıca h a v a ulaşım k a v şa k la rın d a n b irid ir.
H a rtu m ile P o r t S u d a n a ra sın d a b ir p e tro l bo-
ru h a ttı v a rd ır. H a r tu m ’d a n M ısır’a ve K ızılde-
niz k ıy ısın d ak i P o rt S u d a n ’a k a ra , d e m ir ve
su y o llarıy la ulaşılır.
K u zey H a rtu m ve O m d u rm a n ile b irlik te
H a rtu m S u d a n ’ın en k a la b a lık k e n tle rin d e n -
d ir. N ü fu su 476.218’d ir (1983).
H A R U N R EŞİD (763-809), A b b a s ile r’in en
ü n lü h alifesid ir. Y ö n e tim d ö n e m in d e A b b a si-
le r h e r a la n d a p a rla k b a şa rıla r k a z a n d ıla r.
H a ru n R e ş id ’in g ö rk em li y aşa m ın d a n k e sitle r
B in b ir G ece Masalları*na. d a k o n u o ld u .
H a ru n R e şid , ü ç ü n cü A b b a si H alifesi M e h ­
40 HASEKİKÜPESİ
d i'n in (775-785) o ğ lu d u r. B ab asın ın vali o la ­
ra k b u lu n d u ğ u İra n ’ın R ey k e n tin d e d o ğ d u .
Ç o c u k lu ğ u ağ ab ey i H a d i ile b irlik te B a ğ d a t'ta
geçti. Ö ğ re tm e n i Y a h y a B e rm e k i’n in g ö z e ti­
m i a ltın d a sa ra y d a özel eğ itim g ö rd ü . H e n ü z
17 y a şın d a y k e n B izans İm p a ra to rlu ğ u 'n a k a r­
şı d ü z e n le n e n sefere k atıld ı. A rd ın d a n A z e r­
bay can ve D o ğ u A n a d o lu v aliliğine g etirild i.
B u g ö re v d e y k e n 782’de A n a d o lu içlerin e bir
s e fe r d ü z e n le d i. İsta n b u l ö n le rin e k a d a r ile r­
ley en A b b a si o rd u su b ü y ü k ö lç ü d e g a n im e t
e ld e e d e re k g eri d ö n d ü . A y rıca B izans İm p a-
ra to riç esi E ire n e b a rış k a rşılığ ın d a H a ru n R e-
şid ’e 90 bin altın ö d e m e y i k ab u l e tti.
H alife M e h d i k azan d ığ ı b a ş a rıla rd a n ö tü rü
k ü çü k oğlu H a ru n R e şid 'i v e lia h t y a p m a k
istiy o rd u . A m a b u n a b ü y ü k o ğ lu H a d i k arşı
çık ın ca b a b a oğul a ra sın d a m ü c a d e le b aşlad ı.
M eh d i C ü rc a n 'd a b u lu n a n H a d i'y e k arşı d ü ­
zen led iğ i s e fe r sırasın d a b ir k a z a so n u c u ö ld ü .
B ab asın ın y a n ın d a b u lu n a n H a ru n iç savaş
ç ık m asın d a n ç e k in e re k ağ ab ey i H a d i’nin h a li­
feliğini 7 8 5 'te k ab u l e tti. H ad i kısa sü re n
halifeliği sıra sın d a , k e n d in d e n so n ra yerine
k a rd e şi H a ru n R e ş id ’in g eçm esini ö n le m e k
am acıy la oğlu C a fe r'i v e lia h t ilan e tti. A m a
bu d a v ran ışı se rt te p k ile re yol açtı ve 786’da
z e h irle n e re k ö ld ü rü ld ü . H a ru n R eşid a n n e si­
nin d e desteğ iy le ta h tı ele g eçird i. C a fe r de
b ü tü n h a k la rın d a n v azg eçm ek z o ru n d a k ald ı.
H a ru n R e şid ilk o la ra k ö ğ re tm e n i Y a h y a
B e rm e k i’yi b ü y ü k y e tk ile rle vezirliğ e g e tird i.
O d a d e v le ti iki oğlu F azl B e rm e k i ve C a fe r
B e rm e k i ile b irlik te y ö n e tm e y e b aşlad ı.
D e v le t işlerin i B e rm e k ile r’e b ıra k a n H a ru n
R eşid B a ğ d a t’tak i sa ra y ın d a g ö rk em li bir
yaşam sü rd ü . B u a ra d a M ısır, S uriye ve
Y e m e n ’d ek i a y a k la n m a la r b astırıld ı. H a ru n
R eşid yıllık vergisini ö d e m e y e n B izans İm p a -
ra to rlu ğ u ’n a k arşı 804’te b ir s e fe r d ü z e n le d i
ve İ m p a ra to r N ik e p h o ro s ’u n o rd u s u n u b o z ­
g u n a u ğ ra ttı. S ağ lan an a n la şm a 806’d a y e n i­
d en b o zu lu n c a H a ru n R e şid b u k ez A n a d o lu
iç lerin e k a d a r ile rle d i, N ik e p h o ro s v erg i v e r­
m eyi k ab u l e tm e k z o ru n d a k ald ı.
A frik a ’d a n H in d ista n sın ırın a k a d a r u z a n a n
ü lk e e k o n o m ik ve k ü ltü re l b a k ım d a n en
p a rla k d ö n e m in i y a şıy o rd u . B e rm e k ile r’in y ö ­
n e tim d e g ö ste rd ik le ri b e c e riy le ü lk e to p lu m ­
sal b a k ım d a n d a d ü z e n e k a v u şm u ştu . A m a
B e rm e k ile r’in halifeyle boy ö lçü şecek d e re c e ­
ye v a ran zen g in lik leri ve e ld e e ttik le ri güç
b irç o k ç e v re d e te p k i u y a n d ırıy o r, k ısk an ç lık ­
la ra yol açıy o rd u . H a ru n R e şid ’e d e yansıyan
b u g elişm ele r, so n u n d a o n u B e rm e k ile r’e
k arşı h a re k e te g eçirdi. H a ru n R eşid 803’te
ö n c e C a fe r B e rm e k i’yi idam e ttird i. K ardeşi
F azl'ı ve b a b a la rı Y ah y a 'y ı d a tu tu k la ttı,
m a lla rın a el k o y d u . B u n d an so n ra d ev let
işlerini vezirliğe g etird iğ i Fazl bin R e b ia ile
b irlik te y ü rü tm e y e başladı.
H a ru n R eşid o ğ u lları E m in ile M em un
a ra sın d a k i m ü ca d ele y i ö n le m e k için d e 803’te
E m in 'i Ira k ve b a tı e y aletle ri v aliliğine, M e-
m u n 'u d a İra n ve H o ra sa n valiliğine g etird i.
B u n d a n so n ra k i yıllar o ld u k ç a h u zu rlu geçti.
H a ru n R e şid 809’d a H o ra s a n 'd a baş g ö ste re n
k a rışık lık ları ö n le m e k am acıyla çıktığı sefer
sıra sın d a İra n 'd a T u s 'd a öldü.
H a ru n R eşid d ö n e m in d e A b b a si ülkesi h e r
a la n d a zenginliğin d o ru ğ u n a ulaştı. Ira k ve
S u riy e 'd e y ap ılan yeni su lam a k an alları sa y e­
sin d e tarım sa l ü re tim b ü y ü k ölçü d e a rttı. Yol
ağının b ü y ü m esi, güvenliğin sağ lan m ası iç ve
dış tic a re ti g eliştird i. K â ğ ıt, cam , m ad en
işlem e ve d o k u m a sanayisinin ü rü n le ri o
za m a n bilin en d ü n y a n ın h e r y e rin d e a ra n a n
m a lla r o ld u . A v ru p a p a ra kıtlığı y a şa rk e n
A b b a s ile r’in e lin d e çok m ik ta rd a altın ve
g ü m ü ş p a ra v ard ı. B a şk e n t B ağ d a t b ü y ü k bir
tic a re t ve k ü ltü r m erk e zi d u ru m u n a geldi.
H a ru n R eşid e d e b iy a ta ve güzel s a n a tla ra
y ak ın lık d u y a rd ı. S arayı şa irle rin , d ü ş ü n ü rle ­
rin , m ü zik çilerin to p la n d ığ ı b ir m e rk e z o lm u ş­
tu . İslam d ü n y a sın ın h e r y a n ın d a n bilim
a d a m la rı ve sa n a tç ıla r ak ın ak ın B a ğ d a t'a
g eliy o r, H a ru n R e ş id ’in k o ru m ası a ltın a giri­
yorlardı. H e r tü rd e n düşü n cen in tartışıldığı bu
o rta m d a H a ru n R e şid , bab ası M ehdi d ö n e ­
m in d e başlay an Y u n a n c a , L atin c e ve S üryani-
ce yazılm ış klasik bilim ve d ü şü n ce y a p ıtla rı­
nın A ra p ç a 'y a çevrilm esi işini d a h a d a h ız la n ­
d ıra ra k s ü rd ü rd ü .
H A S E K İK Ü P E S İ. K uzey y a rık ü re d e y etişen
ve düğü n çiçeğ ig iller fam ilyasının A q u ile g ia
cinsini o lu ştu ra n 70 k a d a r bitk i tü rü h ase k ik ü -
pesi ad ıyla bilinir. O sm an lı sara y ın d a p a d işa ­
h ın gözdesi o la n c a riy e le re h asek i d e n ird i. B u
b itk ilerin incecik d alla rın ın u c u n d a sallan an

v esile liııkeı
Hasekiküpelerinin yabanıl türlerinden geliştirilen
melezler, renk renk çiçekleriyle sevilen bahçe
bitkileridir.
güzel çiçek leri d e saray k a d ın la rın ın d eğ erli
k ü p e le rin e b en zetild iğ i için b u a d la a n ılm ıştır.
C in sin bilim sel adı ise “ k a rta l" a n la m ın d a k i
L atin ce aquila sö z c ü ğ ü n d e n g e lm e d ir. Ç ü n k ü
çiçek lerin beş ta ç y a p ra ğ ı a rk a y a d o ğ ru u z a y a ­
ra k , k a rta l p en çesi gibi k ıv rık b ire r m a h m u z
o lu ştu ru r.
H a se k ik ü p e le rin in y u rd u m u z d a k i e n y ay ­
gın tü rü (A q u ile g ia vulgaris) yol k e n a rla rın d a
ve açıklık k o ru la rd a k e n d iliğ in d e n y etişir.
K uzey A m e rik a ’d a d a p a rla k m avi ya d a
kırm ızı ç iç e k le r açan p e k ço k y ab an ıl tü r
v a rd ır. B u tü rle rd e n ç a p ra z la m a y o lu y la tü r e ­
tilen ç e şitle r b a h ç e le rd e süs b itk isi o la ra k
y e tiştirilir ve yaz b a ş la rın d a a çan göz alıcı
re n k le rd e k i g ö sterişli çiçek leriy le ç o k b e ğ e n i­
lir. D o ğ a d a k i tü rle rin çokyıllık o lm a sın a k a r ­
şılık bu ç e şitle r kısa ö m ü rlü , g en ellik le d e
ikiyıllıktır. T o h u m d a n y e tiştirile n b itk i ilk yıl
hiç çiçek açm az; ikinci y ılın d a çiçek v e rd ik te n
so n ra d a ö lü r.
H A S TA LIK . B ir can lın ın sağlıklı o la b ilm e si
için b ü tü n o rg a n la rın ın u y u m içinde çalışm ası
ve h e r b irin in ü z e rin e d ü şe n g ö re v le ri y erin e
g e tirm e si g e re k ir. B u u y u m u ve d en g ey i
HASTALIK 41
bo zan iç ya d a dış e tk e n le r n ed en iy le v ü c u tta ­
ki fizy o lo jik işlevlerin ak sam ası h a sta lık d e ­
nen çeşitli ra h a tsız lık ve b o z u k lu k la ra yol
açar.
İn sa n la r ta rih in b a şla n g ıc ın d a n bu y a n a
h a s ta lık la rla sa v aştık la rı h a ld e bu ç a b a la rın
bilim sel b ir te m e le o tu rtu lm a sı a n c a k 200 yıl
ö n c e sin e d a y a n ır. Ç ü n k ü o z a m a n a k a d a r
h a sta lık la rın n ed en i b ilin m iy o r ve k o rk u n ç
sa lg ın lara yol açan bulaşıcı h a sta lık la rın ö n ü ­
nü a lm a k için hiçb ir şey y a p ıla m ıy o rd u . O r ta ­
çağ b o y u n c a m ily o n larc a insan v e b a d a n ö ld ü
ve in sa n la r “ K a ra Ö lü m " d e d ik le ri bu h a sta lı­
ğı b ir alınyazısı gibi k a b u l e ttile r.
18. yüzyılın so n la rın a d o ğ ru İngiliz d o k to r
E d w a rd J e n n e r ’ın çiçek aşısını g eliştirm esi,
bu bulaşıcı ve teh lik eli hastalığ ın b ü y ü k ö lç ü ­
de ö n le n m e sin i sağ lam ıştı (b a k. Aşı). A m a ,
ölü m le so n u ç la n a n birço k bulaşıcı h a sta lık ta n
aşıyla k o ru n m a y o lu n d a en ö n e m li a d ım la r,
F ra n sız bilim a d am ı L ouis P a s te u r ’ün
1 8 6 0 'lardaki ça lışm a la rın d a n so n ra a tılab ild i.
P a s te u r, b irço k h astalığ ın gözle g ö rü le m e y e ­
cek k a d a r k ü ç ü k c a n lıla rd a n ileri geldiğini
o rta y a k o y a ra k , 17. yüzyıldan b eri varlığı
b ilin en bu m ik ro sk o b ik ca n lıla r ile h a sta lık la r
a ra sın d a k i ilişkilerin a ra ştırılm a sın a ö n c ü lü k
e tti. H e p si b ird e n m ik ro p adı a ltın d a to p la n a n
b u te k h ü c re li can lıların b aşlıcaları b a k te rile r,
v irü sle r, rik e tsiy a la r ve te k h ü c re li hay v an sal
a s a la k la rd ır (b a k . M İK R O P L A R ).
Tıbbın Bilimsel Tem elleri
E sk iç a ğ la rd a h a sta lık la rın ta n rıla rc a verilm iş
bir ceza o ld u ğ u n a ve in sa n la rın içine giren
“ k ö tü ru h la r" d a n k a y n a k la n d ığ ın a inan ılırd ı.
Z a m a n la d o k to rla r, h e r h astalığ ın d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a can lın ın y ap ısın a ya d a ç e v re d e n
g elen b o zu c u e tk e n le re bağlı b ir n e d e n i o lm a ­
sı g e rek tiğ in i k a v ra d ıla r. B ir h astalığ ı ö n le ­
m e k ya d a te d a v i e tm e k için h e r şe y d en ö n c e
n e d e n in i b ilm ek g e re k tiğ in d e n , h angi h a s ta ­
lık ların n e re d e , n e z a m a n ve k im le rd e o rta y a
çık tığ ın ı sistem li b ir b içim d e a ra ştırm a y a b a ş­
la d ıla r. B ö y le ce , h a sta lık la rın to p lu m d a d a ğ ı­
lım ını ve n e d e n le rin i ista tistik y ö n te m le riy le
in c e le y en y eni b ir tıp dalı d o ğ d u . E p id e m iy o -
loji d e n e n bu tıp d a lın d a çalışan u z m a n la r,
h e r h astalık için şu s o ru la rın y a n ıtla rın ı a ra ş tı­
rırla r:
42 HASTALIK

• Söz k o n u su h a sta lık belirli b ir işte çalışan VİRÜSLERİN BİR HÜCREYE GİRİŞİ
ya d a aynı m eslek g ru b u n d a n o la n k işilerd e
d a h a m ı sık g ö rü lü y o r? V ü c u t hücre si
• B elirli tü rd e n y iy e c e k le rle b e sle n e n to p ­ P ro te in b ir kılıfla
lu lu k la rd a d a h a mı y ay g ın d ır? sarılı b ir n ükle ik
a s it z in c irin d e n
• B u h a sta lığ a y a k a la n a n k işiler b elirli bir o lu ş a n v irü s le r
b ö lg e d e ya d a h e p aynı tip y e rle rd e mi
y aşıy o rlar?
H ü c re n in ya şam sa l
• H a sta n ın a ile sin d e b u h astalığ ı geçirm iş m a d d e le rin in ya p ım ın a
ya d a g e ç irm e k te o la n b a şk a k işiler v a r m ı? iliş k in b ilg ile ri iç e re n h ücre
çe kird e ğ i
B u n la ra ve b e n z e ri so ru la ra v e rile n y a n ıtla r
d o k to ra ne tü r bir h a sta lık la k arşı karşıy a
o ld u ğ u k o n u s u n d a fik ir v e rir. Bu ta ra m a H ücre, "y iy e c e k " o ld u ğ u n u
"s a n d ığ ı" v irü s le ri
so n u ç la rın ın d e ğ e rle n d irilm e s in d e n so n ra y a k a la m a y a h azırla n ır
d ü n y a n ın h e r y e rin d e k i h a s ta n e , e n s titü ve
la b o ra tu v a rla rd a y a p ıla n ç a lışm a la rla çeşitli
h a s ta lık la rın n e d e n le ri b e lirle n e b ilm iştir.

Hastalıkların Sınıflandırılm ası H ü c re n in e n z im le ri

H a s ta lık la r g en e llik le n e d e n le rin e g ö re sın ıf­ v irü s le rin p ro te in kılıfla rın ı
e ritm e y e başla r
la n d ırıla ra k b irk a ç g ru p ta in celen ir:
B ulaşıcı h a sta lık la r, ço c u k lu k ç a ğ ın d a n b a ş­
la y a ra k h e r yaş g ru b u n d a k a rşıla şıla n en
yaygın ve en b ü y ü k h a sta lık g ru p la rın d a n
b irid ir. B u h a s ta lık la r m ik ro p la rd a n , yani
b a k te ri, v irü s, rik e tsiy a ya d a te k h ü c re li
V irü s le rin n ü k le ik a s it
a s a la k la rd a n ileri g elir ve h a sta lığ ın e tk e n i z in c irle ri s e rbe st kalır
o la n m ik ro b u n “ a lın m a sıy la ” in sa n d a n in san a
b u laşır.
Ö lü m cü l h a sta lık la rd a n ç o ğ u n u n n ed e n i
b a k te rile rd ir (b a k . BAKTERİ). A m a g üçlü m ik ­
ro sk o p la rın ve gelişm iş la b o ra tu v a r te k n ik le ­
rin in b u lu n m a s ın d a n so n ra v e re m , d ifteri V irü s le rin n ü k le ik a s itle ri
h ücre ç e k ird e ğ in e g ire r ve
(k u şp a la z ı), z a tü r r e e , b o ğ m a c a , tifo , v e b a , h ü c re n in kim y a s a l m a d d e
ü re tim s is te m in i ele g e ç irir
c ü z am , k o le ra , ş a rb o n , kızıl, te ta n o s ve m e ­
n e n jit gibi ağ ır h a sta lık la rın e tk e n i o la n b a k ­
te rile r kesin o la ra k sa p ta n a b ilm iştir.
B ü tü n m ik ro p la r için d e en k ü ç ü k le ri ve en
d iren ç lile ri o la n v irü sle r ise k ız a m ık , k ız a m ık ­
ç ık , k a b a k u la k , su çiçeğ i, çiçek , k u d u z , çocu k H ücre, k e n d is i iç in g e re k li
m a d d e le ri y a p m a y ı
felci, sa rıh u m m a , A ID S , grip ve so ğ u k alg ın ­ " u n u ta ra k " s ü re k li v irü s
ü re tm e y e başla r
lığı gibi çeşitli bu laşıcı h a s ta lık la rd a n s o ru m ­
lu d u r.
B a k te rile re ço k b e n z e y e n , a m a v irü sle r gibi
a n c a k canlı b ir h ay v an h ü c re sin e g ird ik le rin d e Bazen, ö rn e ğ in ço c u k fe lci
v irü s le rin c e ele
ço ğ a la b ile n rik e tsiy a la rın n e d e n o ld u ğ u en g e ç irild iğ in d e , h ü cre
ö n e m li h a sta lık la r tifü s ile tra h o m d u r. p a rç a la n ır ve ye ni
v irü s le rin ço ğu ö b ü r v ü c u t
S ıtm a h astalığ ı a n o fe l cinsi siv risin e k le rle , h ü c re le rin e g irm e k üzere
u y k u h asta lığ ı ise çeçe sin e k le riy le ta şın a n ç e vreye d a ğ ılır

te k h ü c re li h ay v an sal a s a la k la rd a n ileri gelir.

 HASTALIK 43

A m ip li d iz a n te ri, u yuz ve şisto zo m iy az d a sın d an ileri gelir. B u g ru p ta k i h a sta lık la rın en

g en e te k h ü c re li a sa la k la rın n e d e n o ld u ğ u
h a sta lık la rd ır (b a k . ASALAK VE ÇÜRÜKÇÜL C A N ­
LIL AR).
A sa la k y aşay an bazı te k h ü c re li m a n ta rla r
da k o lay c a b u la şa n çeşitli h a sta lık la ra yol
aça r. A m a bu h a s ta lık la rd a n hiçb iri b a k te ri ve
v irü sle rd e n k a y n a k la n a n h a sta lık la r k a d a r
ağ ır ve teh lik e li d eğ ild ir.
H a sta lık e tk e n le rin in b e lirle n m e sin d e n
so n ra bulaşıcı h a sta lık la rd a n çoğu çeşitli y o l­
ö n e m lileri isk o rb ü t, b e rib e ri, raşitizm ve pel-
la g rad ır. A frik a ’nın yo k su l ü lk e le rin d e , y e te r­
siz b e sle n m e y e bağlı çeşitli h a sta lık la r m ily o n ­
larca insanı etk ile m e k te d ir (bak. BESLENME).
H o rm o n h a sta lık la rı, bazı iç salg ıb ezlerin in
g e re ğ in d e n az ya d a çok h o rm o n ü re tm e s in ­
d e n k a y n a k la n ır. Ö rn e ğ in ş e k e r hastalığ ın ın
n e d e n i, p a n k re a s b ezin in y e te rin c e en sü lin
h o rm o n u sa lg ılay a m a m a sıd ır (b a k. H or­
m o n l a r ).

larla d e n e tim a ltın a alın m ıştır. H a tta m ik ro ­ K a n serler, ö lü m n e d e n le ri a ra sın d a en üst

b u n u tü m ü y le yok e tm e k le bir h a sta lık y e ry ü ­
z ü n d e n b ü sb ü tü n silin eb ilir. B u n u n en canlı
ö rn e ğ i, b ir z a m a n la r en k o rk u la n h a s ta lık la r­
dan biri o ld u ğ u h a ld e b u g ü n ç a ğ d aş tıb b ın
başarısıy la ta rih e karışm ış o lan çiçek h a s ta lı­
ğıdır. D ü zen li a şıla m a y la çocu k felci ve d ifteri
gibi bazı h a sta lık la rın ö n ü alın m ış, to p lu m
sağlığı ve tem izlik h iz m e tle rin in iy ile ştirilm e ­
siyle k o le ra ve tifo h a sta lık la rın ın g ö rü lm e
sıklığı esk iy e o ra n la azalm ıştır. İyi b e sle n m e ,
d a h a iyi k o n u tla rd a y aşam a ve e rk e n ted av i
say esin d e v e re m de a rtık g eçen y ü zy ıllard ak i
k a d a r yaygın ve ü rk ü tü c ü b ir h a sta lık d e ğ il­
d ir. A y rıc a , a n tib iy o tik le r gibi etk ili ilaçlarla
b u g ü n b irç o k bu laşıcı h a sta lık te d a v i e d ile b ili­
y o r (b a k . ANTİB İY OTİKLER).
B eslen m e b o z u k lu k la r ı ya d a b eslen m e y e ­
tersizlikleri. v ü cu d a g e re k li o la n p ro te in , v ita ­
m in le r, m in e ra lle r ve ö b ü r te m e l b e sin m a d ­
d e le rin in y iy ecek lerle y e te rin c e a lın a m a m a -
sıra la rd a y er a la n ço k ö n e m li b ir h a sta lık
g ru b u d u r. B u h a sta lık la rd a v ü cu t h ü c re le ri
d e n e tim d e n ç ık a ra k hızla ço ğ alır ve “ k ö tü
h u y lu u r" d e n e n y u m ru la r o lu ştu ra ra k v ü c u ­
d u n b aşk a b ö lg e le rin e yayılm a eğilim i g ö ste rir
(b a k . UR). K an se rle rin n e d e n i h e n ü z tam
o la ra k an la şıla m a m ıştır; am a bazı k a n se rle rin
çe v re k o şu lla rıy la , b elki d e h a v a d a k i z ararlı
ışın ım lar (ra d y a sy o n ) ve to zla rla ilişkili o ld u ­
ğ u n u g ö ste re n k a n ıtla r v a rd ır.
K alıtsal h a sta lıkla r'd a g e n e tik y a p ıd a k i h e r ­
hangi b ir b o z u k lu k k u şa k la r b o y u n c a aynı
a ilen in b ire y le rin e k alıtım yoluyla a k ta rılır.
A m a b o z u k g e n le rin a k ta rılm a sı aile d e k i h e r
b irey in m u tla k a h astalık lı doğ acağ ı a n la m ın a
g elm ez. Ö rn e ğ in an a b a b a d a k i ş e k e r hastalığı
b azen ç o c u k la rın d a yaşam b o y u o rta y a çık ­
m ay ab ilir. B u n a k arşılık , az ra stla n ır k alıtsal
b ir sin ir h astalığ ı o lan H u n tin g to n k o re sin in
a n a b a b a d a n ç o c u k la ra k a lıtım la geçm e o la sı­

Am erican Heart Assocıatiorı

Atardam arların çeperlerinde biriken yağlı maddeler, özellikle kolesterol, damarların daralmasına ve
sertleşmesine yol açar. Mikroskopla çekilmiş bu fotoğraflardan soldakinde sağlıklı bir atardamarın kesiti
görülüyor. Ortadaki fotoğrafta yağlı maddeler damarın iç göm leğinde birikm eye başlamış. Sağdakinde ise
atardamarın iç boşluğu öylesine daralmış ki kan artık damardan güçlükle geçebiliyor.
44 HASTANE

lığı y ü k se k tir. M o n g o lizm ve h em o fili de e tk e n le r b e y n e ve sinir sistem in e d e z a ra r

k a lıtım y o lu y la a k ta rıla n g e n e tik yapı b o z u k ­ v e re b ilir. B u d u ru m d a b e y in d e b ir d o k u
lu k la rıd ır. y ıkım ı ve yap ı b o zu k lu ğ u söz k o n u su o ld u ğ u
V ü c u d u m ik ro p la ra ve ö b ü r y a b a n c ı e tk e n ­ için b u n la r ya p ısa l sin ir hastalıkları d ır ve
le re karşı k o ru m a k la gö rev li o la n bağ ışık lık çoğu z a m a n kişinin d a v ra n ışla rın ı d a e tk ile r.
sistem i d e b a z e n h a sta lık la rın k ay n ağ ı o lab ilir A y rıc a , d o k u la rd a h e rh a n g i b ir yo zlaşm a ya
(b a k . BAĞIŞ IKLIK). Ö rn e ğ in b u sistem in to z, d a yıkım o lm ad ığ ı h a ld e sinir sistem in in g ö re ­
tü y gibi y a b a n c ı cisim lere k a rşı aşırı te p k i vini tam o la ra k y e rin e g etire m e d iğ i işlevsel
v e rm e sin d e n ileri g e le n astım ve sa m a n n e z le ­ sin ir hastalıkları d a v a rd ır. Ö rn e ğ in sara
si gibi a le rjile r b ire r b a ğ ışık lık hastalığı d ır genellikle yapısal, çok e n d e r o larak işlevsel bir
(b a k . A L E R J İ ) . B ağ ışık lık siste m in in , y ab an cı sin ir h astalığ ı özelliği g ö sterir.
cisim lere y ap tığ ı gibi d o ğ ru d a n v ü cu t h ü c re le ­ H iç a lışılm a d ık , y ad ırg atıcı ya d a akıldışı
rin e savaş açm ası d a ro m a tiz m a m sı a rtrit gibi d a v ra n ışla rd a b u lu n a n k işilerin d u ru m u ise
ö zb a ğ ışık lık h a sta lık la r ın a n e d e n o lu r. g e n e llik le ruhsal b o z u k lu k ya d a ruh hastalığı
V ü c u tta k i h e r o rg a n ın ya d a o rg a n la r sis te ­ o la ra k a d la n d ırılır. Ç o k çeşitli o la n bu h a s ta ­
m in in k e n d in e ö zgü h a sta lık la rı v a rd ır. Ö r n e ­ lık la r hafif b ir ru h sal ç ö k ü n tü d e n (d e p re s y o n ­
ğin k alb i ve k a n d a m a rla rın ı e tk ile y e n çeşitli d a n ) şizo fren iy e k a d a r u z an ır. G e n e llik le
ka lp -d a m a r h astalıkları ya d a d o la şım b o z u k ­ k alıtsal ve to p lu m sa l e tk e n le rd e n ileri geldiği
lu kla rı a ra s ın d a y ü k se k ta n siy o n (k a n b a sın c ı­ d ü şü n ü le n bu h a sta lık la rı bazı u z m a n la r
nın a rtm a s ı), d a m a r tık a n ık lığ ı ve d a m a r b e y in d e k i yapısal ve kim yasal d e ğ işik lik lere
sertliğ i say ılab ilir. B ü tü n v ü cu t d o k u la rı a ta r ­ b a ğ la rla r. B ü tü n ö b ü r h a sta lık la r gibi ruh
d a m a rla rla ta ş m a n o k sije n y ü k lü te m iz k a n la h a sta lık la rın ın d a n e d e n i a n la şıld ığ ın d a ted av i
b eslen d iğ i için k a lp -d a m a r h a sta lık la rı çok ve iyileşm e u m u d u a rta c a k tır.
ciddi s o ru n la r y a ra tır. B a tı ü lk e le rin in ç o ğ u n ­
d a b u h a s ta lık la ra b ağlı ö lü m o ra n ı b ü tü n AN SİKLO PE D İD E AYRI M A D D E O LA R A K
ö b ü r h a sta lık la rd a k in d e n d a h a y ü k se k tir. YER A L A N BAZI H AS TA LIKLA R
K a lp h a s ta lık la rı, te k b ir n e d e n e bağlı AIDS SALGIN HASTALIKLAR
o lm a y a n , h a tta b irç o k e tk e n in b ir a ra d a ALERJİ SARA
ARTRİT VE ROMATİZMA SARIHUMMA
b u lu n m a sıy la o rta y a çık m a olasılığı a rta n CÜZAM SITMA
h a sta lık la rın b e lk i d e en iyi ö rn e ğ id ir. A ile s in ­ ÇOCUK FELCİ SUÇİÇEĞİ
d e k a lp h astalığ ı o la n , sig ara içen , yağlı ÇOCUK HASTALIKLARI ŞARBON
GRİP VE SOĞUK ŞEKER HASTALIĞI
y e m e k le r y iy e n , şişm an ve h a re k e ts iz k işilerin ALGINLIĞI ŞİSTOZOMİYAZ
ile rid e k a lp h a sta lığ ın a y a k a la n m a olasılığı KABAKULAK TETANOS
KALITSAL HASTALIKLAR TİFO
n o rm a ld e n d a h a y ü k se k tir. KANSER TİFÜS
Ç a lışm a k o ş u lla rın d a n k a y n a k la n a n ve aynı KIZAMIK TROPİK HASTALIKLAR
iş k o lu n d a g ö rü lm e sıklığı y ü k se k o la n h a s ta ­ KOLERA UYKU HASTALIĞI
KUDUZ VEBA
lık la ra m e sle k h astalıkları d e n ir. Ö rn e ğ in sü ­ LÖSEMİ VEREM
re k li o la ra k k u rş u n y a d a cıv ay la ç a lışa n la rd a , MENENJİT VİRÜSLER VE VİRÜS
MESLEK HASTALIKLARI HASTALIKLARI
b u m a d d e le rin yavaş y av aş v ü cu t d o k u la rın c a MONGOLİZM ZATÜRREE
em ilm esi n e d e n iy le z e h irle n m e le r g ö rü lü r. RUH HASTALIKLARI
S a n a y id e k u lla n ıla n b azı k im y asal m a d d e le r
d e sarılığ a , k a ra c iğ e r h a s ta lık la rın a ve bazı H A S T A N E . Y aln ızca aile d o k to ru n u n g ö z e ti­
k a n s e r tü rle rin e yol a ç a r. M a d e n işçileri çok m i a ltın d a e v d e b a k ıla m a y a c a k k a d a r ağır
k ü ç ü k to z p a rç a c ık la rın ı so lu n u m la a ld ık la rı h a s ta ve y a ra lıla rın ted av isi için en uygun yer
için b u iş k o lu n d a a k c iğ e r h a sta lık la rı çok h a s ta n e le rd ir. Ç ü n k ü h a sta n e le rd e te d a v i ve
yay g ın d ır. N ü k le e r e n e rji s a n tra lla rın d a çalı­ a m e liy at için gerek li b ü tü n a ra ç , g e re ç ve
şa n la rın h e r a n z a ra rlı ışın ım la rla k a rşı k a rşıy a d o n a n ım ile hep si k en d i a la n ın d a u z m a n la ş­
k a lm a la rı d a b irç o k te h lik e y i b e ra b e rin d e m ış d o k to ru , h e m şire si, la b o ra tu v a r g ö re v li­
g e tirir. siyle k a la b a lık b ir sağlık o rd u su te k b ir çatı
M ik ro p lu h a s ta lık la r, k a n s e rle r v e b a şk a a ltın d a to p la n m ıştır. B u k u ru m d a h astalığ a

ta n ı k o y m a k için g e re k e n b ü tü n te s tle r y a p ı­
lır, uygun g ö rü le n ted av i u y g u lan ır ve h a sta
iyileşinceye k a d a r o ra d a b a rın d ırıla ra k d o k to r
g ö ze tim in d e tu tu lu r. B u g ü n b ü y ü k h a s ta n e le ­
rin çoğu aynı z a m a n d a ö n em li b ire r a ra ş tırm a
m erk ezi ve sta jy e r d o k to rla rın d en ey im k a z a ­
n a ra k k e n d ile rin i g e liştird ik le ri b ire r eğ itim
k u ru m u d u r.
Eski H astaneler
E ski Y u n a n lıla r, sağlık ta n rısı A sk le p io s a d ı­
n a A n a d o lu ’d a k u rd u k la rı bazı ta p ın a k la rı
hem h a s ta la r için ted av i ve d in le n m e y eri,
hem d e d o k to rla r için b ir eğ itim m e rk e z i
o la ra k k u lla n ırla rd ı. M ısır, B abil ve H in d is­
ta n ’d a d a bu tip h a s ta n e le r k u ru lm u ştu . Ç o k
sık sav aşan ve y aralı a sk e rle rin b ak ım ı için
ask eri h a s ta n e le re g e re k d u y an R o m a lıla r
z a m a n ın d a bu h a s ta n e le r çok b ü y ü k ö n e m
kazan d ı.
İS 4. yüzy ıld a R o m a İm p a ra to rlu ğ u ’n d a ,
k a p ıların ı yalnız y aralı a sk e rle re değil b ü tü n
h a sta la ra açan kilise h a sta n e le rin in k u ru lm a ­
sıyla yeni b ir d ö n e m b aşlad ı. B u g e le n e k
yüzyıllarca sü rd ü ve b ü tü n o rta ç a ğ b o y u n c a
A v r u p a ’d ak i h a sta n e le rin çoğu m a n a stırla rın
y ö n e tim i altııid a h izm et v e rd i; h a s ta la rın b a ­
kım ını d a ra h ip le r ile ra h ib e le r ü stlen d i.
Z e n g in le r d a h a ağ ır b ir h asta lığ a y a k a la n ­
m a m a k için k e n d i e v le rin d e ted av i g ö rd ü k le ­
rin d e n , bu m a n a stır h a sta n e le ri h e m e n h e m e n
HASTANE 45
yalnızca yoksul h a sta la rın b ak ım ın ı ü stle n m iş­
ti. A m a hiçb ir h a sta n ın geri çevrilm ediği bu
m a n a stırla ra bile cü z am lıla r k esin lik le a lın ­
m azdı. Ç ü n k ü o ç a ğ la rd a cüzam en k o rk u la n
h astalık tı ve çok bulaşıcı o ld u ğ u n a in an ılıy o r­
d u . B u y ü zd en h e r ü lk e d e to p lu m d ışın a itilen
cü z a m lıla r ya özel cü zam h a sta n e le rin d e te d a ­
vi o ld u la r ya d a u zak a d a la rd a sü rg ü n gibi
y a şa m a k z o ru n d a k ald ılar.
Türkler'de Hastane Geleneği
A y nı ça ğ la rd a T ü rk le r d ev le t eliyle çok b ü y ü k
ve gelişm iş h a s ta n e le r k u ru y o rla rd ı. A m a o
z a m a n la r bu k u ru m la rın adı h a sta n e d eğildi.
“ H a sta la r y u rd u ” , “ h a sta e v i” ya d a “sağlık
y u rd u " a n la m ın d a k i m a rista n , b im a rista n , bi-
m a rh a n e , d a rü şşifa ve şifah an e gibi a d la rla
an ılıy o rd u .
B ü y ü k S e lç u k lu la r’ın 1194’te Ş a m ’d a k u r ­
d u k la rı B im a rista n e l-N u ri aynı z a m a n d a b ir
tıp fak ü lte siy d i ve te d a v i y ö n te m le ri A v ru p a ’
d a k i b e n z e rle rin d e n d a h a ileriydi. Ö zellik le
ru h h a sta lık la rın ın m ü zikle ted av isi b elk i de
ilk kez bu h a s ta n e d e u y g u lan m ıştı. S o n ra d a n
aynı y ö n tem i A n a d o lu S elçu k lu ları ve O s ­
m a n lIla r d a g e liştire re k s ü rd ü rd ü le r.
T ü r k le r ’in A n a d o lu ’d a k u rd u k la rı ilk h a s ta ­
n e le r 12. y ü zyıldan k a lm a d ır. A rtu k lu la r’ın
M a rd in , S ilvan ve H a r p u t’ta k u rd u k la rı bu
h a s ta n e le ri A n a d o lu S e lç u k lu la rı’nın K a y se ri’
d eki G e v h e r N esib e H a tu n Ş ifah an esi ve
Peter Nevvark’s Historical Pictures
7. yüzyılda Paris'te
kurulan ve kilise eliyle
yönetilen bir ortaçağ
Fransız hastanesinin
koğuşu.
46 HASTANE
S iv as’ta k i I. İz z e d d in K ey k av u s D arü şşifası
gibi ü n lü sağ lık k u ru m la n izledi. 13. yüzyılın
b a şla rın d a k u ru la n b u y a p ıla r g ü n ü m ü z e k a ­
d a r a y a k ta k a la b ilm iştir.
O sm a n lı p a d işa h la rın ın ya d a y ak ın la rın ın
k e n d i a d la rın a h a s ta n e k u rm a g e len eğ i d a h a
im p a ra to rlu ğ u n ilk d ö n e m le rin d e y erleşm işti.
B u n la rın ilk ö rn e ğ i 1400’d e k u ru la n Y ıld ırım
D arü şşifa sı’d ır. F a tih S u lta n M e h m e d ’in
1470’te y a p tırd ığ ı 70 o d alı F a tih D arü şşifası
ise o d ö n e m d e A v r u p a ’n ın en b ü y ü k h a s ta n e ­
le rin d e n b iriy d i. H e k im d e y e tiştire n bu
h a s ta n e d e y o k su l h a s ta la rd a n te d a v i ve ilaç
p a ra sı alın m a z d ı. 1488’d e E d ir n e ’d e y ap ılan
II. B ay ezid D a rü şşifa sı d a te m iz ve titiz bir
h a s ta n e o la ra k ü n k a z a n m ıştı. H a s ta n e n in
k u su rsu z b ir h a v a la n d ırm a sistem i v ard ı ve
h a fta d a üç k ez h a s ta la ra k o n se r v erilird i.
1551’d e n g ü n ü m ü z e k a d a r g eleb ilen k ö k lü
h a s ta n e le rd e n biri d e İs ta n b u l'd a k i H asek i
H a s ta n e s i’d ir. Y ü zy ıllarca y alnız k a d ın -d o -
ğum h a sta n e si o la ra k k u lla n ıla n ve 1860’ta
k a d ın tu tu k e v in e d ö n ü ş tü rü le n b u h a sta n e
1880’d e İsta n b u l B e le d iy e si’n e d e v re d ilin c e
y o k su l ve y e tim le rin b a k ım ın a ay rıldı.
O sm an lı h a s ta n e le ri k ü lliy e le rin , yani cam i,
m e d re se , aşev i, k ita p lık , tü rb e , h a m a m , ç e ş­
m e, çarşı, h an gibi b ö lü m le rd e n o lu şa n bir
y a p ıla r b ü tü n ü n ü n p a rça sı o la ra k p la n la n ır,
sağlık h izm etlerin in yanı sıra u sta ç ıra k y ö n te ­
m iyle h e k im y etiştirilird i. B u u y g u lam a 19.
yüzyılın o rta la rın a k a d a r sü rd ü . O ta r ih te ilk
çağ daş h a s ta n e le r k u ru lm a y a b a şla d ı; p e k çok
a sk e ri ve sivil h a sta n e y apıldı. A y rıc a , savaş
sıra sın d a bu y erleşik h a s ta n e le r y aralıların
b a k ım ın a y etişem ed iğ i için hızla gezici h a s ta ­
n e le r k u ru lu y o rd u . Ö rn e ğ in B a lk a n ve I.
D ü n y a sav aşları sıra sın d a yalnızca İs ta n b u l’
d a 40 k a d a r gezici h a sta n e vardı.
19. yüzyılda k u ru la n sivil h a sta n e le rin en
ö n em lisi yalnızca sa ra y d a o tu ra n la rın te d a v i­
siyle ilgilenen M ab e y n H a s ta n e s i’d ir. B u n u ,
1837’de E d irn e k a p ı’d a k u ru la n G a rip le re ve
B e k â rla ra M ah su s H a sta n e ile 1845’te Y eni-
b a h ç e ’d e k u ru la n B ezm iâlem G u re b a -y ı M üs-
lim in H a sta n e si izledi. T ü rk iy e ’nin ilk p aralı
h a sta n e si 1861’de k u ru la n ve 1935'te d o ğ u m ­
evi o la ra k y e n id en d ü z e n le n e n Z e y n e p K âm il
H a sta n e si, ilk ço cu k h asta n e si ise 1899’da
H am id iy e E tfa l H a sta n e si ad ıy la k u ru la n Şişli
Ç o c u k H a s ta n e s i’d ir. 20. yüzyılın b aşın d a
k u ru la n C e rra h p a ş a H a sta n e si (1910), H a y ­
d a rp a şa İn ta n iy e H a sta n e si (1924), H eybeli-
ad a S a n ato ry u m u (1924) ve B akırköy A kliye
ve A sa b iy e H a sta n e si (1927) b u g ü n de sağlık
h iz m e tle rin i sü rd ü rm e k te d ir.
Wellconıe Insıilute Library. Londra
1900'lerde Londra'daki
St. Bartholomevv
Hastanesi'nin bir
koğuşunda hemşireler
ve hastalar.
 HASTANE 47

Çağdaş Hastanelerin Başlangıcı

H a s ta n e le rin b u g ü n k ü a n la m d a b ire r tıp k u ­
ru n tu n a d ö n ü şm e sin d e iki ö n e m li b u lu şu n ço k
b ü y ü k p ay ı o lm u ştu r. B u n la rd a n b iri, e te r,
k lo ro fo rm ve d ia z o t m o n o k sit (g ü ld ü rü c ü
gaz) gibi a n e ste z ik m a d d e le rle ilk k ez ağrısız
am eliy a t o la n a ğ ın ın d o ğ m a sıd ır. B u m a d d e le r
h a sta n ın bilincini ve ağrı d u y u m u n u y o k ettiğ i
için u z u n sü re n k a rm a şık a m e liy a tla r y a p ıla b i­
liy o rd u (b a k. A n e s t e z i ) .
İkinci b ü y ü k g elişm e, 1867’d e İngiliz c e rra h
J o s e p h L is te r’ın a m e liy a t sıra sın d a a n tise p tik
(m ik ro p ö ld ü rü c ü ) m a d d e le rin k u lla n ılm a sın ı
ö n e rm e sid ir (b a k. AN TİS EPTİK). L iste r, h a s ta la ­
ZEFA
rı sağ lık la rın a k a v u ştu ra b ilm e k ve am e liy a t
Bir hastanenin yoğun bakım birim i. Yaşamı
so n ra sı ö lü m le ri e n g e lle y e b ilm e k için m u tla k a
tehlikede olan çok ağır hastalar burada gün boyunca
m ik ro p su z bir o rta m d a çalışm aları g erek tiğ in i hem şirelerin gözetim i altında tutulur.
sa v u n a ra k ö n c ü lü ğ ü n ü k en d isi y ap tı. A m e li­
y atların y a p ılm a sı, a ra ç g e re ç le rin sa k la n m a ­ rinin tü m ü y le p a ra sız o ld u ğ u ve b ü tü n y u rt­
sı, a m e liy a tta n ö n c e ve s o n ra h a sta n ın bakım ı ta şla rın h a s ta n e , ted av i ve b ak ım g id e rle rin in
için özel b ir y e r g e re k iy o rd u . B u ta n ım a d e v le t b ü tç e sin d e n ö d en d iğ i e n d e r ü lk e le rd e n
uygun y e rle rin d ü z e n le n m e siy le ç a ğ d aş h a s ta ­ birid ir. B u n a karşılık A B D ’de p ara sız ted av i
n e le r d ö n e m i b aşlam ış o ld u . o la n ağ ı su n a n d ev le t h a sta n e le ri ço k azd ır ve
19. yüzyılın o rta la rın a k a d a r h a sta n e le rin h e m e n h e rk e s k e n d i a d ın a özel sağlık sig o rta ­
en sıra d a n tem izlik ve b ak ım p e rso n e li o la ra k sı y a p tırır.
g ö rü len h e m ş ire le r, K ırım S av aşı’n d a n (1853-
56) so n ra F lo re n c e N ig h tin g a le ’in ç a b a la rıy la Çağdaş Hastaneler
bu m esleğ e g e rç e k an la m ın ı k a z a n d ırd ıla r. Ç ağ d aş b ir h a s ta n e , geniş b ir a la n a yayılm ış
Ç o k g eç m e d e n b irço k ü lk e d e h em şirelik b ü tü n b ö lü m le riy le n e re d e y se k ü çü k b ir kasa-
o k u lla rı açıldı ve b u o k u lla rd a n y e tişe n h e m şi­
ZEFA
re le r h a sta n e le rin ç a ğ d a şla şm a sın d a ö n em li
g ö re v le r ü s tle n d ile r (b a k. H E M Ş İREL İK ).
G e n e 19. yüzyılın s o n la rın a d o ğ ru h a s ta n e ­
le rd ek i ço k y a ta k lı g en el k o ğ u şla ra ilk k ez
h a sta la rın p a ra ö d e y e re k k a ld ık la rı ö zel o d a ­
lar e k le n d i. Bu o d a la rın belirli b ir ü creti y o k ­
tu ; h a s ta la r k en d i o la n a k la rın c a b a ğ ışta b u lu ­
n u y o rla rd ı. 20. yüzyılın o rta la rın d a b irç o k ü l­
ked e sağlık h iz m e tle rin in d ev letçe d e n e tle n ­
m esi ve d e v le t b ü tç e sin d e n h a s ta n e le re ö d e ­
n e k ayrılm ası için y a sa la r çık arıld ı. H a lk sağlı­
ğının güv en ce a ltın a alın m asın ı a m açlay an
sosyal sig o rta k u m ru la rın ın b aşlan g ıcı d a aynı
d ö n e m e ra s tla r (b a k . S İG O R T A ). A m a b u sağlık
sig o rtası sistem in in yapısı b ü tü n ü lk e le rd e ay ­
nı d eğ ild ir. Ö rn e ğ in T ü rk iy e 'd e Sosyal S ig o r­
ta la r K u ru m u , E m e k li S andığı ve B a ğ -K u r gi­
bi sosyal g ü v en lik k u ru m la rın a p irim ö d e y e n ­
A m eliyat sırasında hastayı mikroplardan
lerin sağ lık , b ak ım ve h a sta n e g id e rle ri bu k u ­ olabildiğince korumak için hastanelerin ameliyat
ru m la rc a k a rşıla n ır. İn g ilte re , sağlık h iz m e tle ­ salonu büyük bir titizlikle sterilize edilir.
48 HASTANE
ZEF A
Erken doğan bebekler kuvöz denen bu aygıtta ve
hemşirelerin aralıksız gözetimi altında bütün dış
etkenlerden korunur.
bayı a n d ıra n ço k h a re k e tli b ir y e rd ir. H a s ta ­
n en in y ö n e tim in d e n so ru m lu o la n b a şh e k im
ve y a rd ım c ıla rı, h a sta la rın te d a v i ve b a k ım ıy ­
la ilgilenen uzm an ve p ra tisy e n d o k to rla r, c e r­
ra h la r, h e m ş ire le r, h a sta b a k ıc ıla r, h e r h asta
için g erek li k ay ıtları tu ta n g ö re v lile r, m u h a s e ­
be e le m a n la rı, h a sta la rın ilaçların ı sağlayan
e czacılar, a m b u la n s ş o fö rle ri, k a p ıc ıla r, h a d e ­
m e le r, m u tfa k p e rs o n e li, te m iz lik ç ile r, e le k ­
trik ç ile r, te k n is y e n le r, m a ra n g o z la r, güven lik
g ö revlileri ve d a h a p e k çok kişi, h a s ta la ra y a r­
dım cı o la b ilm e k , h a sta n e n in ve b ü tü n a ra ç g e­
reç le rin k u su rsu z çalışm asın ı sa ğ la m a k için
ü stle rin e d ü şe n g ö re v le ri y ü rü tü rle r. Ü stelik
h a sta n e y e g ü n ü n h e r s a a tin d e h a sta ve yaralı
g eleb ileceğ i için bu g ö re v le rd e n çoğu 24 saat
aralık sız sü rd ü rü lm e k z o ru n d a d ır.
G e n e llik le h e r h a s ta n e d e , b elirli a la n la rd a
u zm an laşm ış ö zel b ö lü m le r b u lu n u r. Ö rn e ğ in
rö n tg e n (ra d y o lo ji) b ö lü m ü n d e X ışın larıy la
ve bilgisay arlı to m o g ra fi gibi gelişm iş te k n ik ­
le rle v ü cu d u n g ö rü n m e y e n d o k u la rı ta r a n a ­
ra k b ü tü n a y rın tıla rıy la in c e le n e b ilir. D iy et
b ö lü m ü bazı h a s ta la r için özel y em e k listeleri
h az ırlar. P a to lo ji la b o ra tu v a rın d a h a s ta d a n
a lın a n d o k u ö rn e k le ri in c e le n ir; k an tah lili ve
g e re k li g ö rü le n ö b ü r te s tle r yap ılır. A y rıca
a m e liy a th a n e le r, d o ğ u m o d a la rı ve yeni d o ğ ­
m uş b e b e k le rin m ik ro p su z b ir o rta m d a b a k ıl­
dığı özel b e b e k o d a la rı v a rd ır. E rk e n d o ğ m u ş
b e b e k le r bu b ö lü m d e kuvöze a lın a ra k gerekli
sıcak lık , nem ve o k sije n i sağlayan bu ay gıtta
b ir sü re d o k to r g ö ze tim in d e tu tu lu r. A ğ ır h a s­
ta la r d a y o ğun b ak ım ü n ite sin d e sü rek li izle­
nir. B ulaşıcı bir h astalığ a y ak alan m ış o la n ki­
şiler k a ra n tin a b ö lü m ü n e a lın ır. Acil servis ise
k a z a , y a ra la n m a ya d a k a lp krizi gibi acil d u ­
ru m la r içindir.
B ir uzm an d o k to ra m u a y e n e o lm ak ya d a
iste n e n te stle ri y a p tırm a k için h a sta n e y e b a ş­
v u ra n h a sta la ra p o lik lin ik le rd e b ak ılır. B ir sü ­
re y a ta ra k ted av i olm ası g e re k e n h a s ta la r ise
iyileşinceye k a d a r h a sta n e d e k alırlar. B u h a s­
ta la r için altı, sekiz ya d a d a h a ço k yataklı
k o ğ u şla r ve te k ya d a iki kişilik özel o d a la r
v a rd ır. B azı h a sta n e le rd e k i özel o d a la r tu v a ­
le ti, b a n y o su , telev izy o n u ve ö b ü r k o n fo rla ­
rıy la lüks o te l o d a la rı gibidir.
T ed av i e d ilece k h a sta la r, h a sta n e n in belirli
a la n la rd a u zm an laşm ış b ö lü m le rin d e k i k o ğ u ş­
lara ya d a o d a la ra y atırılır: G e n e l c e rra h i (d a ­
h a çok iç o rg a n la rla ilgili a m e liy a tla r); kadın-
d o ğ u m ya d a jin e k o lo ji (k a d ın la rın ü re m e o r ­
ganı h asta lık la rı ve d o ğ u m ); ü ro lo ji (e rk e k
ü re m e o rg a n la rı ve b o şaltım sistem i h a sta lık ­
la rı); k u la k -b u ru n -b o ğ a z ; o rto p e d i (k e m ik ve
e k le m h a sta lık la rı); k a rd iy o lo ji (k alp ve d a ­
m a r h a sta lık la rı): n ö ro lo ji (sin ir sistem i h a s ta ­
lık la rı); p e d ia tri (ç o cu k h a sta lık la rı); g e riatri
(yaşlılık h a sta lık la rı).
B ir h a sta n e d e b ü tü n u zm anlık b ö lü m lerin in
b u lu n m ası ta n ı ve te d av i açısın d an b ü y ü k k o ­
laylık sağ lar. T ıb b ın değişik a la n la rın d a u z­
m an laşm ış d o k to rla r hastayı in celey ip g ö rü ş­
lerin i b e lirte re k sağlıklı b ir tan ı k o y ab ilm e k
için işbirliği y a p a rla r. R ö n tg e n a y g ıtları, bilgi­
sayarlı to m o g ra fi, ü ltra so n o g ra fi. k alp-akci-
ğ e r ve diyaliz m ak in esi (y ap ay b ö b re k ) gibi
özel ay g ıtlar g e rek tiğ i a n d a h a sta için k u lla n ı­
labilir.
B u n a karşılık yalnızca belirli b ir h astalık
g ru b u n u n ted av isin i ü stle n e n uzm an lık h a s ta ­
n eleri d e v ard ır: K alp ve göğüs h astalık la rı
h a sta n e si, akıl ve ru h h asta lık la rı h a stan e si gi­
bi. B ü y ü k k e n tle rd e k i b in le rc e y ataklı bu dev
h a sta n e le rin k arm aşası y a n ın d a , b irk a ç y a ta ­
ğı, g en ellik le b ir te k p ratisy en d o k to ru ve y al­
nızca b ir hem şiresi o lan k ü çü k k a sa b a h a sta ­
n eleri d in le n m e ev le rin i a n d ırır.

H A Ş H A Ş , güzel re n k li, iri ve g ö sterişli ç iç e k ­
leriyle g elinciğe çok b e n z e y e n b ir b itk id ir
(b a k. G E L İN C İK ). A m a b u y ak ın a k ra b a sı d o ğ a ­
da k e n d i k e n d in e y etiştiği h a ld e h a şh a ş (P a-
p a v e r s o m n ife r u m ) y ü zy ıllard ır ç o k ö n e m li bir
ta rım bitkisi sayılır. B u ö n e m in i, o lg u n la şm a ­
m ış m e y v e le rin in k a b u ğ u n d a n e ld e e d ile n ve
b irço k ilacın h a m m a d d e si o la n a fy o n a b o rç lu ­
d u r (b a k . A f y o n ) .
A n a d o lu ’n u n yerli bitkisi o lan h a şh a şın m o ­
ru m su e fla tu n ya d a b e y a z çiçek leri d a lla rın
u c u n d a te k te k açar. B u güzel ç iç e k le rd e n g e ­
lişen m e y v e le r, için d e ço k say ıd a to h u m b u lu ­
n an b ire r fıçı b iç im in d e d ir. M e y v e le r rü z g â r­
d a sa lla n d ık ç a , ü s tle rin d e k i d elikli k a p a k ta n
ç ık an k ü çü k k a ra to h u m la r çev rey e saçılır. B u
yağlı to h u m la r çok lezzetli ve b esley icid ir;
h a şh a ş to h u m la rın d a n A n a d o lu 'n u n b irç o k
y erin d e h aşh aşlı e k m e k yap ılır; e z ile re k y e­
m ek lik yağ e ld e ed ilir.
H a şh a ş k a p sü lle ri h e n ü z yeşil ve k ö rp e y k e n
çizildiğinde k a b u ğ u n d a n sü tü m sü b ir sıvı sı­
N ezih Başgelen
HATAY 49
z a r. A fy o n sakızı d e n e n bu b e y az sıvı havayla
k arşılaştığ ı a n d a se rtle şir ve k oyu ren k li bir
m a c u n a d ö n ü şü r. B u m a d d e n in b ileşim in d ek i
m o rfin ve k o d e in gibi a lk a lo itle r ağrı kesici,
u y ku verici, ö k sü rü ğ ü dindirici ve rahatlatıcı
b irço k ilacın y a p ım ın d a ku llan ılır. N e v a r ki
b u güçlü u y u ştu ru c u la rın , ö zellikle m o rfin d en
e ld e e d ile n e ro in in y asadışı u y u ştu ru c u tic a re ­
tiy le b ağ ım lıla ra sa tıla ra k z a ra rlı b içim de k u l­
lan ılm ası, h aşh aş ü re tim in i kısıtlayıcı ö n le m ­
le r alm a g e re ğ in i d o ğ u rm u ştu r. E n b ü y ü k h a ş­
h a ş ü re tic ile rin d e n biri olan T ü rk iy e d e bu
y asadışı tic a re ti ve u y u ştu ru c u bağım lılığını
e n g e lle y e b ilm e k için 1971’d e h aşh aş ekim ini
tü m ü y le d u rd u rm u ştu . B u g ü n h aşh aş ü re tim i
İç A n a d o lu B ö lg esi’n d e yalnızca h aşh aş to ­
h u m ları e ld e e tm e k am acıy la yapılır. K a p sü l­
lerin çizilm esi ve afyon alk a lo itle rin in işlen ­
m esi d ev let d e n e tim i ve güvencesi a ltın d a d ır.
H A T A Y , A k d e n iz B ö lg esi’nin en d o ğ u su n d a
y e r alır. D o ğ u ve g ü n ey d e S u riy e’ye ko m şu
Cam era Press
Solda: Gelincikgiller fam ilyasından olan haşhaş,
gelinciğe çok benzeyen zarif bir bitkidir.
Sağda: İçinde tohum ların bulunduğu haşhaş
kapsülleri (meyveler) henüz yeşilken çizildiğinde süt
gibi beyaz bir sıvı akar. Havayla karşılaştığında
kararıp sertleşen bu madde, m orfin gibi güçlü
uyuşturucuların elde edildiği ham afyondur.
50 HATAY
olan il to p ra k la rı b a tıd a A k d e n iz ve İs k e n d e ­
ru n K ö rfezi k ıy ıların a k a d a r u z a n ır. H a ta y
ilinin k u ze y in d e G a z ia n te p ve A d a n a illeri
v a rd ır.
T ü rk iy e ’n in o ld u k ç a gelişm iş ille rin d e n biri
o lan H a ta y e sk iç a ğ la rd a n b eri ö n e m li b ir
y erleşm e y e rid ir. S am an d ağ ı y ö re sin d e k i bazı
m a ğ a ra la rd a y ap ılan k a z ıla rd a T a ş D e v ri’n-
d en kaldığı sa n ıla n in san ve m em eli h ay v an
fo sillerin e ra stla n m a sı d a b u n u g ö ste rir. A y rı­
ca ilin 46 d eğ işik y ö re sin d e T u n ç Ç a ğ ı’n d a
k u ru ld u ğ u a n la şıla n y erleşm e k a lın tıla rı sa p ­
ta n m ıştır. K u ru lu şu İÖ 4. yüzyıl s o n la rın a
d a y a n a n A n ta k y a k e n tin in e sk id e n 30 km
u z u n lu ğ u n d a o ld u ğ u b ilin e n s u rla rı, İsta n b u l
su rla rın d a n so n ra T ü rk iy e ’nin en u zu n s u ru ­
d u r. R o m a lıla r’ın sayfiye yeri o la ra k k u lla n ­
d ık ları H a rb iy e ’d e (D a p h n e ) y ap ılan k a z ıla r­
da o rta y a ç ık a rıla n v illa la rd a k u llan ılm ış o lan
m o z a ik le r, P a ris ’te ve A B D ’d e k i çeşitli m ü z e ­
le r ile H a ta y A rk e o lo ji M ü z e si'n d e se rg ile n ­
m e k te d ir. H a ta y A rk e o lo ji M üzesi d ü n y a n ın
ikinci b ü y ü k m o zaik k o le k siy o n u n a sa h ip tir.
H a ta y a d ın ın , İÖ 13. yüzyıl ile 7. yüzyıl
a ra sın d a , m e rk e z i b u g ü n Ç a ta lh ö y ü k o lan
K a n u la o lm a k ü z e re il to p ra k la rın d a k u ru la n
H a tte n a K ra llığ ı'n ın a d ın d a n k a y n a k la n d ığ ı
sa n ılm a k ta d ır.
Doğal Yapı
H a ta y ili to p ra k la rın ı, b a tıd a k i kıyı k e sim in d e
y er a lan d a r o v a şerid i ile d o ğ u k e sim in d e ­
ki gen iş o v a la r a ra s ın d a k u z e y d o ğ u -g ü n e y b a tı
d o ğ ru ltu su n d a u z a n a n A m a n o s D a ğ la rı ve
H A T A Y İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.403 km2.
NÜFUS: 1.002.252 (1985).
İL TRAFİK NO: 31.
İLÇELER: Antakya (merkez), Altınözü, Dörtyol, Erzin,
Hassa, İskenderun, Kırıkhan, Reyhanlı, Samandağı,
Yayladağı.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Soğukoluk ve Yayladağı orman içi
dinlenme yerleri; Arsuz plajları; Alalah (Tel Açana),
Tel Tayinat, Çatalhöyük (Kanula), Harbiye (Daphne),
İssos, el-Mina, Arsuz (Rhossos ya da Rosus), Seleu-
keia Pieria yerleşme ve kent kalıntıları; Antakya
(Antiokheia) surları; Traianus Sukemeri; Heronion;
Koz (Kürşat), Payas, Bakras, Sarıseki, Şalen ve Darb-ı
Sak (Bayezid-i Bistami) kaleleri; Aziz Petrus Grotto-
su; Cin Kulesi; Kızlar Sarayı (Kasr el-Benet); Sokullu
Mehmed Paşa Külliyesi; Habib Neccar Camisi; So­
kullu Külliyesi; Hatay Arkeoloji Müzesi.
g ü n e y d ek i Z iy a re t D ağ ı e n g e b e le n d irir.
A m a n o sla r k u zey d e y ü k selen ve D az D ağı da
d e n e n B o z d a ğ ’d ak i M ığ ırte p e ’d e 2.240 m e tre ­
y e, Z iy a re t D ağı ise A k ra D a ğ ı’n d a 1.730
m e tre y e u laşır. M ığ ırtep e H a ta y ilinin en
y ü k sek n o k ta sıd ır.
A frik a ’nın d oğu k e sim in d e n başlayıp k u z e ­
ye d o ğ ru u z a n a ra k K a h ra m a n m a ra ş ’a k a d a r
v a ra n b ü y ü k bir ç ö k ü n tü o luğu H a ta y ilinin
d o ğ al yapısını b ü y ü k ö lçü d e b e lirler. B u
ç ö k ü n tü alan ın ın T ü rk iy e sın ırları içinde k a ­
lan b ö lü m ü n e K a h ra m a n m a ra ş-H a ta y Ç ö ­
k ü n tü O lu ğ u d e n ir. B u ç ö k ü n tü o lu ğ u n d a n
g eçen çeşitli a k a rsu la rın g etirip yığdığı alüv­
y o n larla o lu şa n A m ik O vası H a ta y ilinin
b aşlıca ta rım a la n ıd ır. İlin b a tıd a k i kıyı k esi­
m in d e y e r alan ö te k i d ü z lü k le r ise E rz in ,
D ö rty o l ve A rsu z o v a la rıd ır. H a ta y ilinin
y ü k se k k e sim le rin d e k i B elen ve S o ğ u k o lu k
gibi y a y lala r yazın se rin le m e k için g e len le rle
d o la r. D a ğ la rın y ü k sek d ü z lü k le rin d e k i bazı
y a y la la r d a h ay v an cılık açısın d an ö n e m taşır.
İl to p ra k la rın d a n k a y n a k la n a n su la r çeşitli
a k a rsu la r aracılığıyla A k d e n iz ’e u laşır. Bu
a k a rsu la rın en ö n em lisi, L ü b n a n 'd a k i d a ğ la r­
d a n k a y n a k la n a n su ların B ik a a V a d isi’nd e
b irleşm esiy le o lu şu p b ir sü re S u riy e ’d e a k tık ­
ta n so n ra T ü rk iy e to p ra k la rın a g iren A si
Irm a ğ ı’d ır. T ü rk iy e ile S uriye a ra sın d a doğal
sın ır d a o lu ştu ra n bu a k a rsu d a n ilin tarım
y ap ılan to p ra k la rın ın su la n m a sın d a y a ra rla n ı­
lır. A frin ve K a ra su çay ların ın katıldığı A si
Irm a ğ ı, H a rb iy e y a k ın la rın d a ça ğ la y a n lar

o lu ş tu rd u k ta n s o n ra S a m a n d a ğ ı’nın g ü n e y in ­
d e A k d e n iz ’e d ö k ü lü r. A m a n o s D a ğ la rı’nın
b a tıy a b a k a n y a m a ç la rın d a n k a y n a k la n a n k ü ­
çük a k a rs u la r d a d a r kıyı o v a la rın d a n g e ç e re k
de n iz e ulaşır.
E sk id en A m ik O v a s ı’nın en alçak k e sim in ­
de b u lu n a n A m ik G ö lü k u ru tu la ra k b u k e sim ­
dek i b ü y ü k b ir alan o v a d a k i ta rım y ap ılan
to p ra k la ra k a tılm ıştır. H a ta y ilin d e tu riz m
açısın d a n ö n e m taşıy an b irk a ç k ü çü k göl
v ard ır.
H a ta y ili A k d e n iz iklim in in e tk is in d e d ir;
y azlar sıcak ve k u ra k , k ışlar ılık ve yağışlı
geç er. D a ğ la rın A k d e n iz ’e b a k a n alçak y a­
m a ç la rın d a m a k ilik le re , iç k e sim le rd e m eşe
ve k a y ın d a n o lu şa n ağaç to p lu lu k la rın a , y ü k ­
se k le re çık ıld ık ça d a kızıl çam ve k a ra çam
o rm a n la rın a ra stla n ır.
Tarih
Ç o k eski b ir y erleşm e alanı o la n H a ta y ili
to p ra k la rın d a , yaklaşık 50 bin yıl önce b u ra d a
yaşayan in sa n la rd a n kaldığı san ılan çeşitli
b u lu n tu la r ele g eçirilm iştir. Y ö re d e k i başlıca
yerleşim y e rle rin d e n biri o lan ve T el A ç a n a
o la ra k d a b ilin en A la la h ö n ce A k a d , Y am -
h a d , H itit, H u rri-M ita n n i, M ısır ve g en e H itit
y ö n e tim in d e k a ld ık ta n so n ra İÖ 1200’le rd e
d e n ird e n g elen h a lk la r ta ra fın d a n yıkıldı.
D a h a so n ra G e ç H itit d e v le tle rin d e n H a tte n a
K rallığ ı’nın eg em en liğ in in a rd ın d a n A s u r,
P e rs, M a k e d o n y a , S elev k o s, R o m a , S asan i,
A r a p , S elç u k lu , H açlı ve M em lû k y ö n e tim le -
Isa ( elik
Günahkârlar Hamamı olarak da adlandırılan
Heronion, İÖ 300-100 arasındaki Helenistik
dönemden kalmadır. Burada Cehennem Kayıkçısı
Hero kabartması dikkati çeker.
HATAY 51
N ezih Başgelen
Seleukeia Pieria kent kalıntıları.
rini y aşay an y ö re 1517’d e O sm a n lı to p ra k la rı­
na katıld ı. H a ta y ’ın 19. yüzyıl so n la rın d a
ku zey kesim leri A d a n a v ila y e tin e , g ü n ey k e ­
sim leri de H a le p v ilay e tin e bağlı sa n c a k la rın
sın ırları içinde yer aldı. I. D ü n y a Savaşı
so n u n d a F ran sızla r ta ra fın d a n işgal ed ild i.
İs k e n d e ru n ’a 10 K asım 1918’d e a s k e r ç ık a rta n
F ra n sız la r a ralık so n u n a k a d a r H a ta y ’d a k i
tü m k a sa b a la rı ele g eçirdi. İşgale k arşı b a şla ­
yan d ire n iş sırasın d a 20 E k im 1921’de T ü rk iy e
B ü y ü k M illet M eclisi ile F ra n sa a ra sın d a
A n k a ra A n tlaşm a sı im zalan d ı.
H atay Sorunu
A n k a ra A n tla şm ası u y a rın c a P ayas ile M ey-
d a m e k b e z a ra sın d a u z a n a n sınırın g ü n e y in d e ,
F ran sız m an d ası a ltın d a k i S uriye h ü k ü m e tin e
bağlı İsk e n d e ru n sancağı k u ru ld u . S an cak
y önetim inin A ra p la r ile R um ve E rm e n ile r’
d e n y an a tu tu m ta k ın m a sı T ü rk n ü fu su n
T ü rk iy e ’ye k a tılm a k için m ü ca d ele y e b a şla ­
m asın a n e d e n o ld u . B ö lg e d e h u z u rsu zlu ğ u n
g id e re k artm a sı ve M ille tle r C e m iy e ti’ne b a ş­
v u ru la rın etk ili o lm ası ü z e rin e F ra n sız la r
1926’d a sancak sınırları içinde, m erkezi İsk e n ­
d e ru n o lan b ir h ü k ü m e t k u rm a y a y ö n eld ile r.
Y a p ıla n seçim ler so n u n d a A r a p la r ’ın ç o ğ u n ­
lu k ta o ld u ğ u b ir m illet m eclisi o lu ş tu ru la ra k
a n a y a sa y apıldı ve “B ağım sız İsk e n d e ru n
H ü k ü m e ti” nin k u ru ld u ğ u ilan edildi. N e v ar
ki, bu yeni d u ru m a S u riy e ’nin k arşı çıkm ası
ü z e rin e h ü k ü m e tin adı “ K uzey S uriye H ü k ü ­
m e ti" o la ra k d eğ iştirild i.
1936’d a S u riy e 'd e k i F ran sız m a n d a y ö n e ti­
mi sona erd iğ in d e S u riy e’nin İsk e n d e ru n
52 HATAY
sancağını to p ra k la rın a k a tm a y a kalkışm ası ü ze­
rine so ru n T ü rk iy e ’d e y en id en g ü n d em e geldi.
Y ö rey e H a ta y adı v erilerek çalışm alara b aş­
la n d ı. A m a H a ta y s o ru n u n u n d ev letlerarası
ikili g ö rü şm e le rle çö zü le m e m esi ü z e rin e k o n u
M ille tle r C e m iy e ti g ü n d e m in e g etirild i. M il­
le tle r C e m iy e ti H a ta y ’ın g eleceğ in i b e lirle ­
m e k ü z e re b ir h a lk o y la m a sın a gid ilm esin i
k a ra rla ş tırd ı. H a lk o y la m a sı d a , M ille tle r C e ­
m iy eti g ö z le m c ile rin in ta ra flı d a v ra n m a o la sı­
lığı k o n u s u n d a T ü rk iy e ’n in itira z e tm e si ü z e ­
rin e so n u ç la n d ırıla m a d ı.
1937’d e M ille tle r C e m iy e ti s a n c a k ta y arı
bağım sız b ir y ö n e tim k u ru lm a sı için k a ra r
aldı. B u n a g ö re to p r a k b ü tü n lü ğ ü T ü rk iy e ile
F ra n s a ta ra fın d a n k o ru n a c a k o la n sa n c a k
iç işlerin d e b ağ ım sız, d ışişle rin d e y se S u riy e ’ye
b ağlı o la c a k tı. Y a p ıla n se ç m e n sayım ı s o n u ­
c u n d a m eclise 22 T ü r k , 9 A le v i A r a p , 5
E rm e n i, 2 S ü n n i A r a p ve 2 O rto d o k s R u m
m ille tv ek ilin in g irm esi k a ra rla ştırıld ı. 2 E y lü l
1938’d e to p la n a n m eclis H a ta y C u m h u riy e ti’
n in k u ru lu ş u n u tü m d ü n y a y a d u y u rd u . C u m ­
h u rb a şk a n lığ ın a T a y fu r S ö k m e n ’in seçildiği
H a ta y C u m h u riy e ti’n in p a ra b irim i S u riy e
L ira s ı’ydı ve dış d ü n y a d a S u riy e ’nin d e v le t
b a şk a n ı ta ra fın d a n tem sil e d iliy o rd u .
H a ta y C u m h u riy e ti’n in b a k a n la r k u ru lu
ö n ce F ra n sız ve S u riy e u y ru k lu g ö rev lilerin
işine so n v e rd i. Y a p ıla n ö te k i d e ğ işik lik le r ise
T ü rk iy e ile o la n g ü m rü k e n g e lle rin in k a ld ırıl­
İÖ 4. yüzyılda kurulan
Antakya kentinde
değişik dönem lerin
kalıntıları ile Osmanlı
m im arlığının birçok
güzel örneği vardır.
N ezih Başgelen
m a sı, T ü rk p o sta sistem in e b ağ lan ılm ası ve
p a ra birim i o la ra k T ü rk L ira sfn m benim sen-
m esiydi. II. D ü n y a Savaşı ö n c esin d e T ü rk iy e
ile F ra n sa a ra sın d a 23 H a z ira n 1939 g ünü
A n k a r a ’d a y a p ıla n a n tla şm a so n ra sın d a to p la ­
n a n H a ta y M illet M eclisi, 29 H aziran 1939’d a
T ü rk iy e ’ye k a tılm a k o n u su n d a ta rih se l bir
k a ra r v erd i. 30 H a z ira n 1939’d a b u k a ra rın
T ü rkiye B ü y ü k M illet M eclisi ta ra fın d a n o n ay ­
lan m ası ü z e rin e H a ta y T ü rk iy e sın ırla rı içine
alın d ı ve yen i T ü rk iy e -S u riy e sınırı iki ülke
g ö rev lileri ta ra fın d a n sa p ta n d ı. Son F ran sız
b irliğinin d e ç e k ilm e sin d e n so n ra 7 T em m u z
1939’d a H a ta y il o ld u .
Ekonom i
E k o n o m ik a ç ıd a n o ld u k ç a gelişm iş o la n H a ­
ta y , T ü rk iy e ’d e n ü fu s y o ğ u n lu ğ u b a k ım ın d a n
d ö rd ü n c ü ildir. N ü fu su n yak laşık yarısı 10
b in d e n ç o k n ü fu slu ilçe m e rk e z le rin d e y aşa ­
m a k ta d ır.
B ir y a n d a n gelişm iş ulaşım b ağ lan tılarıy la
p a z a rla m a o la n a k la rın ın k olaylığı, ö te y a n d a n
ta rım sa l ü rü n le rin işlen m e sin e day alı b irço k
san ay i tesisin in k u ru lm a sı ta rım ın ç e şitle n m e ­
sine yol aç m ıştır. H a ta y ilin d e y e tiştirile n
b aşlıca ü rü n le r b u ğ d a y , so ğ a n , çiğit, p a m u k ,
a r p a , b a k la g ille r ve p a ta te s ; b ağ ve b ah çe
ü rü n le ri ise p o rta k a l, m a n d a lin a , g re y fu rt,
z e y tin , ü z ü m , in cir, k a v u n ile b a şta d o m a te s
o lm a k ü z e re çeşitli se b z e le rd ir. H a ta y ilinin

T ü rk iy e tu ru n ç g il ü re tim in d e ö n e m li b ir yeri
v a rd ır. H a y v a n c ılık , ta rım a la n la rın ın g e n işle ­
tilm esin e bağlı o la ra k esk iy e o ra n la g e rile m iş­
tir. R ey h a n lı ilçesin d ek i H a ta y T a rım İş le t­
m esi il ta rım ın ın g elişm esin e k a tk ıd a b u lu n ­
m a k ta d ır.
K a ra ve d e n iz u la şım ın d a h iz m e tle rin ço k
gelişkin o ld u ğ u ilde tic a re tin ö n e m li bir yeri
v a rd ır. İs k e n d e ru n T ü rk iy e ’nin A k d e n iz ’d ek i
iki b ü y ü k lim a n ın d a n b irid ir. O rta d o ğ u b u n a ­
lım ı n e d e n iy le B e y ru t’u n eski ö n e m in i y itir­
m esi İ s k e n d e r u n ’a b ö lg e d e ö n e m li b ir y er
k a z a n d ırm ıştır. O rta d o ğ u ü lk e le rin in te m e l
g e re k sin im le rin in b ü y ü k b ö lü m ü b u lim an
aracılığıyla sağ lan ır.
E sk id e n H a ta y ilin d ek i san ay i tü m ü y le
ta rım a d ay alıy d ı. B u n la r ip ek li ve p a m u k lu
d o k u m a , p a m u k y a ğ ı, zey tin y ağ ı ve sa b u n
fa b rik a la rı ile ta b a k h a n e le rd i. 1950’le rd e n
s o n ra g ü b re , ta rım ilaçları, m a k in e , o to y e d e k
p a rç a la rı, tu ğ la ve k ire m it, çeşitli d o k u m a ve
h a z ır giyim fa b rik a la rın ın k u ru lm a sıy la il s a ­
nayisi çeşitlilik k a z a n d ı. 1975’te İs k e n d e ru n
D e m ir-Ç e lik T e sisle ri’n in (İS D E M İR ) ü r e ti­
m e g eçm esiy le il sa n a y isin d e b ü y ü k b ir geliş­
m e o ld u .
İs k e n d e ru n K ö rfezi k ıy ısın d ak i A rsu z p la j­
la rın d a k u ru la n te sisle r, ilin çeşitli k esim leri
ile k o m şu ille rd e n g e le n le rin ve O rta d o ğ u
ü lk e le rin d e n g e le n A r a p tu ris tle rin b u y ö re y e
ilgisini a rtırm ıştır. A rsu z ’d a b u lu n a n k a ra c a ­
lar için k o ru m a ve ü re tm e a la n ı k u ru lm u ş tu r.
İl to p ra k la rın d a d e m ir, fo sfa t v e b o k sit y a ta k ­
ları v a rd ır.
T oplum ve Kültür
H a ta y ilinin ç o k eski b ir y erleşim a la n ı o ld u ­
ğ u n u g ö ste re n b irç o k k a lın tıy a ra stla n m ıştır.
İld e fark lı e tn ik k ö k e n d e n g elm e to p lu lu k la r
y a şa r. G e ç m işte d in sel ve ulu sal a y rılık la r
to p lu lu k la r a ra sın d a k i ilişkileri o lu m su z y ö n ­
d e e tk ile m e k le b irlik te k ü ltü re l e tk ile şim e d e
yol açm ıştır.
İşgal ve m a n d a y ö n etim i y ılla rın d a F ran sız-
la r k e n d i dil ve k ü ltü rle rin i y a y g ın la ştırm a k
için çeşitli e tk in lik le rd e b u lu n d u la r. H a ta y
A rk e o lo ji M ü z e si’n in k u ru lm a sıy la so n u ç la ­
n an ta rih se l y ap ı k a lın tıla rın ın a ra ştırılm a sı
ça lışm ala rı d a b u d ö n e m d e hız k a z a n d ı. T ü r ­
kiye sın ırla rı için e g irm e sin d e n so n ra S uriye
HATAY 53
N ezih Başgelen
Hatay Arkeoloji Müzesi'ndeki Okeanus mozaiği.
u y ru ğ u n u se ç e n le rin gitm esiyle ilin e tn ik y a p ı­
sın d ak i çeşitlilik azald ı. Y aşayış b a k ım ın d a n
g e len ek sel y apı 1950’le rd e n so n ra d eğ işti ve
1970’le rd e sa n a y ile şm e n in gelişm esiyle k e n t­
le re göç b aşlad ı.
G e le n e k se l el sa n a tla rı a ra sın d a b a şta g e­
le n le r d o k u m a c ılık v e ağaç işçiliğidir. A m a
h e r iki el sa n a tı d a sa n ay ile şm e ve k e n tle ş ­
m eyle b irlik te ö n e m in i y itirm e k te d ir.
A n ta k y a ta rım , tic a re t ve h iz m e t m e rk e z i,
İs k e n d e ru n d a tic a re t ve sanayi m e rk e z i
o la ra k gelişm iştir.
İld e d ild e n dile d o la n a n b irç o k sö y len ce
v a rd ır. B u n la rd a n H ıd ır İlyas sö y lencesi A si
Irm a ğ ı’nın o lu şu m u n u d a a n la tır. S ö y len cey e
g ö re b in lerc e yıl ö n ce S a m a n d a ğ ı’nın H ıd ır-
b ey k ö y ü n d e şifalı b ir su v a rd ı. B u suyu
b ir e jd e rh a b e k le m e k te ve h e r yıl k u rb a n
ed ile n b ir kıza k a rşılık su d a n b ir y u d u m
v e rm e k te y d i. K u rb a n e d ilm e sırası k ra lın
kızın a gelir. K ızın e lle ri b a ğ la n a ra k e jd e rh a ­
n ın ö n ü n e atılacağ ı sıra d a b ir ç o b a n y e tişe re k
m ızrağ ın ı e jd e rh a n ın y ü re ğ in e sa p la r. Ö ld ü ­
rü c ü y a ra alıp a cıla r içinde k ıv ra n a n e jd e rh a
ç o b a n d a n k e n d isin i ö ld ü rm e sin i iste rse d e
ç o b a n a rk a sın ı d ö n e r g id er. B u n u n ü z e rin e
e jd e rh a çev resin i p e n ç e le riy le p a rç a la y a ra k
k a ç a r ve L ü b n a n ’d ak i k a y a la ra ç a rp a ra k ö lü r.
B u ra d a n b ir ırm a k d o ğ a ra k e jd e rh a n ın açtığı
54 HATAY
y o ld an H a ta y ’a d o ğ ru a k a r. B u A si Irm a ğ ı’
dır. H alk bu yiğit ç o b a n a H ıd ır B ey adını
ta k a r, k ral d a kızıyla e v le n d irir.
İskenderun
A k d e n iz ’d e k i b aşlıca lim a n la rd a n b irin in b u ­
lu n d u ğ u İsk e n d e ru n k e n ti ç e v re sin d e ilk y e r­
leşim y e rle rin in İÖ 16. yüzyılda k u ru ld u ğ u
sa n ılm a k ta d ır. B u g ü n k ü k e n t, İÖ 4. yüzyılda
yöreyi eg em en liğ i a ltın a a la n M a k e d o n y a
K ralı B ü y ü k İs k e n d e r ta ra fın d a n k e n d i adı
v e rile re k k u rd u ru ld u . A le k s a n d re ia adıy la
an ılan k e n te , b a şta İsk e n d e riy e o lm a k ü z e re
B ü y ü k İs k e n d e r'in k u rd u rd u ğ u ö te k i A le k -
s a n d re ia ’la rd a n ay ırt e tm e k için A le k s a n d re ia
ad İssu m ve A le k s a n d re ia S cab io sa d e n d i. İS
4. y ü zyıld an s o n ra “ K ü çü k İsk e n d e riy e " a n la ­
m ın d a A le k s a n d re tta b içim in d e an ılan k e n tin
adı so n ra k i y ü zy ıllard a İs k e n d e ru n o ld u . G e ­
çirdiği d e p re m le r n e d e n iy le b u eski k e n tte n
g ü n ü m ü z e a n c a k k ale ile bazı m o zaik ve
m e rm e r k a lın tıla r u la şa b ilm iştir.
T a rih b o y u n c a ö n e m li b ir tic a re t m e rk e z i
o la n İs k e n d e ru n , A n a d o lu ’n u n d o ğ u kesim i
ile K uzey S u riy e ve H a le p 'in lim anı o la ra k
işlev g ö rm ü ştü r. K e n t 20. yüzyılın b a şla rın d a
ö n c e d e m iry o lu , s o n ra d a gelişm iş k a ra y o lu
ulaşım o la n a ğ ın a k a v u ştu . A ra p -İsra il S av aş­
ları ve B e y ru t lim an ın ın k u lla n ıla m a z d u ru m a
g e lm esin d e n so n ra İs k e n d e ru n lim an ın ın ö n e ­
m i d a h a d a a rttı. T ü rk iy e ’nin en b ü y ü k
mm
IS ' fŞ Ş Ş İ
d e m ir-ç elik tesisi o lan I S D E M İ R ’in ve ö teki
fa b rik a la rın k u ru lm a sın d a n so n ra ü lkenin
ö n em li b ir sanayi m erk ez i h alin e gelen İsk e n ­
d e r u n ’un 195Ü’d e a n ca k 22 bin k a d a r olan
n ü fu su 1960’ta 50 bini, 1975’te 100 bini,
1985’te d e 150 bini aştı.
İs k e n d e ru n k e n tin in d o ğal sim gesi sayılan
d o ğ u d a k i Y a rık k a y a ’d a esen şid d etli rü z g â rla ­
rın u ğ u ltu su b a za n u z a k la rd a n bile d u y u lu r.
Ç u k u ro v a Ü n iv e rsite si’ne bağlı İsk e n d e ru n
M eslek Y ü k se k o k u lu k e n tte k i sanayi te sisle­
rin e te k n ik e le m a n y etiştirm e am acıyla k u ru l­
m u ştu r.
K e n tin n ü fu su 152.096’d ır (1985).
İl M erkezi: A ntakya
H a ta y ilinin iç k esim in d e y e r alan A n ta k y a
k e n ti İÖ 4. yüzyıl so n u n d a k u ru lm u ştu r.
B ü y ü k İs k e n d e r'in ö lü m ü n d e n so n ra H a ta y
to p ra k la rın ı d a içine a la n S elev k o s K rallığ ı’nı
k u ra n I. S elev k o s N ik a to r, A si Irm a ğ fn ın
k ıyısında b ir k e n t k u rd u rd u . K e n te , d ah a
s o n ra I. A n tio k h o s S o te r adıyla kral o lan I.
S elev k o s N ik a to r’un o ğ lu n u n adı v e rile re k
A n tio k h e ia d e n d i. S o n ra k i y ılla rd a k u ru lan
ö te k i A n tio k h e ia ’larla k arışm am ası için kıyı­
sın d a b u lu n d u ğ u A si Irm a ğ fn ın o z am an k i
ad ıy la A n tio k h e ia O ro n te s b içim in d e anıldı.
D a h a so n ra S elev k o s K rallığ ı'n ın m e rk e zi
o la n k e n t d ö rt ayrı y erleşim y e rin d e n o lu ş tu ­
ğ u n d a n , “d ö rt k e n t" a n la m ın d a T e tra p o lis
A nudolu Yayıncılık Arşivi
Büyük İskender'in
kurduğu İskenderun
kenti önem li bir sanayi
ve ticaret merkezidir.
 HAT SANATI 55

adıyla da anıldı. Roma dönem inde dünyanın

üç büyük kentinden biri olan Antiokheia
önemli bir ticaret, kültür ve siyaset merkeziy­
di. Kentin surları eskiden Silpius Dağı denen
Habib Neccar Dağı’ndan Orontes (Asi) Irm a­
ğı kenarına kadar uzanıyordu. Hz. İsa’nın
ölümünden sonra buraya gelen Aziz Petrus
zamanında ilk kilisenin kurulduğu ve ilk vaftiz
töreninin yapıldığı A ntiokheia, Hıristiyanlar
için uzun yıllar önemli bir dinsel merkez işlevi
gördü.
Adı daha sonra A ntakya’ya dönüşen kent,
Hatay ilinin yönetsel merkezi ve ildeki tarım ­
sal çalışmalara hizmet veren bir ticaret m er­
kezidir. Ortasından Asi Irmağı'nın geçtiği
kent sırtını Habib Neccar Dağı’na dayamıştır.
Kentte, zengin tarihsel geçmişi yansıtan deği­
şik dönemlerin kalıntıları ile Osmanlı mimar­
lığının birçok güzel örneği vardır. Hıristiyan-
lar için b ir hac yeri olan Aziz Petrus G rotto-
su'ndan başka Hatay Arkeoloji Müzesi de
kentin en çok ilgi gören turistik yerlerinden-
dir. Kentteki başlıca eğitim ve kültür kurum ­
lan Çukurova Üniversitesi’ne bağlı Hatay
Eğitim Yüksekokulu ile Antakya Meslek
Y üksekokulu’dur.
Kentin nüfusu 107.82l ’dir (1985).
Ş evket R ado. "T ü rk Hattatları'
HATMİ bak. G ü lh a tm İ. H attat H am id A y ta ç 'ın hat sanatında kullan ılan be lli
başlı yazı tü rle rin i to p lu olara k gö steren levhası.
HAT SANATI denilince Arap harfleri çevre­ 1) Kûfi. 2) Celi Sülüs. 3) N esih. 4) M uhakkak.
5) Sülüs. 6) Rika. 7) Tevki. 8) Celi Tâlik. 9) Tâlik.
sinde oluşmuş güzel yazı sanatı akla gelir. Bu 10) Divani. 11) Celi D ivani. 12) Rik'a. 13) Tevki.
sanat A rap harflerinin 6.-10. yüzyıllar arasın­
da geçirdiği uzunca bir gelişme döneminden
sonra ortaya çıkmıştır. A rap yazısı A bbasiler döneminde (750-
1258) hem yaygınlaştı, hem de çeşitlilik ka­
Hat Sanatının Gelişimi zandı. 9. yüzyılda kûfVnin yerini bu yazıdan
Son dönem lerde kabul edilen bir görüşe göre doğmuş olan ve altı tür yazı anlamına gelen
A rap alfabesi İslamlık öncesi dönemde Kuzey “aklâm-ı sitte” almaya başladı. M uhakkak,
Arabistan ve Filistin’de yaşamış bir kavim rey hani, sülüs, nesih, tevki ve rika adları
olan N ebatiler’in kullandığı alfabeden türe­ verilen bu yazıları aynı zamanda hattat olan
miştir. Bu alfabe A raplar’ca benim sendikten Abbasi Veziri İbn Mukle (ölümü 939) kural­
sonra gelişmeye başladı. İslam dininin yayıl­ lara bağladı. 11. yüzyılda yaşayan ve Bağdatlı
masından sonraki dönemde ise daha çok, bir hattat olan İbn Bevvab bu yazıları estetik
kullanıldığı yerlerde aldığı değişik biçimlere bakım dan daha da geliştirdi. Son Abbasi
göre m ekki (M ekkeli), medeni (Medineli), Halifesi M ustasım’ın kölesi olduğundan Mus-
kâfi (Küfeli) gibi adlarla anıldı. K ü f i yazı hat tasımi olarak anılan Yakut da (1209-98) bu
sanatının temelini oluşturan yazı türlerine altı tür yazıya yeni bir estetik kazandırdı. Bu
kaynaklık etmiş, ayrıca olgunlaşmış biçimiyle arada İranlılar da eskiden kullandıkları Pehle-
günümüze kadar da yaşamıştır. vi alfabesinin etkisiyle A rap yazısında değişik
56 HAT SANATI
bir tür olan ve tâlik denen yazı türünü
yarattılar.
Türkler, Müslüman olduktan ve A rap alfa­
besini benimsedikten sonra uzun bir süre hat
sanatına herhangi bir katkıda bulunmamışlar­
dır. Türkler hat sanatıyla A nadolu'ya geldik­
ten sonra ilgilenmeye başladılar ve bu alanda
en parlak dönemlerini de Osmanlılar zam a­
nında yaşadılar. Yakut-ı M ustasımi’nin A na­
dolu’daki etkisi 13. yüzyıl ortalarından başla­
yıp 15. yüzyıl ortalarına kadar sürdü. Bu
yüzyılda yetişen Şeyh Hamdullah (1429-1520)
Yakut-ı M ustasımi’nin koyduğu kurallarda
bazı değişiklikler yaparak A rap yazısına daha
sıcak, daha yumuşak bir görünüm kazandırdı.
Türk hat sanatının kurucusu sayılan Şeyh
Ham dullah’ın üslup ve anlayışı 17. yüzyıla
kadar sürdü. Hafız Osman (1642-98) Arap
yazısına estetik bakımdan en olgun biçimini
kazandırdı. Bu tarihten sonra yetişen h attat­
ların hepsi Hafız O sm an’ı izlemişlerdir.
Türkler altı tür yazı (aklâm-ı sitte) dışında,
İranlılar’ın bulduğu tâlik yazıda da yeni bir
üslup yarattılar. Önceleri İran etkisinde olan
tâlik yazı 18. yüzyılda M ehmed Esad Yesari
(ölümü 1798) ile oğlu Yesarizade Mustafa
İzzet’in (ölümü 1849) elinde yepyeni bir
görünüm kazandı. Türk hat sanatı 19. yüzyıl­
da ve 20. yüzyıl başlarında da parlaklığını
sürdürdü, ama 1928’de A rap alfabesinden
Latin alfabesine geçilince yaygın bir sanat
olm aktan çıkıp yalnızca belirli eğitim kurulu­
larında öğretilen geleneksel bir sanat duru­
muna geldi.
Yazı Türleri
Hat sanatının doğduğu dönemde ortaya çıkan
altı tür yazı ile İranlılar’ın bulduğu tâlik
dışında başka birçok yazı türü daha vardır.
Bunların bir bölümü fazla yaygınlaşamamış,
bir bölümü de belli alanlarda kullanılmıştır.
Örneğin T ürkler’in geliştirdiği divani yazı
yalnızca Divan-ı Hüm ayun’da yazılan önemli
belgelerde, yazılması ve okunması özel eğitim
gerektiren siyakat ise mali kayıtlarda kullanıl­
mıştır. Kolay yazıldığı için günlük yaşamda
yaygın olarak kullanılan bir yazı türü olan
rik'a da 19. yüzyılda sanat yazısı durum una
gelmiştir. R ik ’a ile altı yazı türünden biri olan
rika birbirine karıştırılmamalıdır.
Hat sanatında yazılar büyüklüklerine göre
de farklı adlarla anılırdı. Duvarlara asılan
levhalarda, cami, türbe gibi dinsel yapılardaki
kuşak ve kubbe yazılarında, her tür yazıtta
kullanılan ve uzaktan okunabilen yazılara iri
anlamında celi adı verilirdi. Daha çok sülüs ve
tâlik yazının celisi kullanılmıştır. Alışılmış
boyutlardan daha küçük harflerle yazılan
yazılara hürde, gözle kolay seçilemeyecek
boyuttaki yazılara da gubari (toz) denilir­
di.
Yazı Araç Gereçleri
Hat sanatında da yazının temel aracı kalem­
dir. Hat sanatında kalem olarak daha çok
kamış kullanılırdı. Kamışın ucu yazılacak
yazının kalınlığına göre m akta denilen sert
m addelerden yapılmış altlığın üstünde eğik
olarak tutulur ve kalemtıraş olarak adlandırı­
lan özel bir bıçakla yontulurdu. Celi yazılar
ise ağaçtan yapılmış kalın uçlu kalemlerle
yazılırdı. Çok ince yazılar için madeni uçlar
da kullanılmıştır. H at sanatında kullanılan
m ürekkep de özel olarak hazırlanırdı. Yağlı
isin çeşitli katkı maddeleriyle karıştırılmasıyla
elde edilen bu m ürekkep akıcı biçimde yazı
yazmayı sağlar, yanlış yazma durum unda da
kolayca silinirdi. H at sanatında kullanılan
kâğıtlar da özeldi. M ürekkebi emip dağıtma­
ması, kaleme akıcılık sağlaması için kâğıtlar
âhar denilen bir maddeyle saydamlaştırılırdı.
Hat Eğitimi
Hat sanatıyla uğraşan kişiye “güzel yazı yazan
sanatçı” anlamına gelen “h attat” adı verilir.
H attatlar yüzyıllar boyu usta-çırak ilişkisi
içinde yetişmişlerdir. Hat sanatını öğrenmeye
heveslenen kişi bir hattattan ders alırdı. Baş­
langıçta alıştırma niteliğinde çalışmalara da­
yanan ve “m eşk” adı verilen bu dersler tek
tek harflerin yazılışının öğrenilmesiyle başlar,
harflerin birleşme biçimleriyle, sözcüklerin ve
tümcelerin yazılış tarzlarının öğrenilmesiyle
sürerdi. O rtalam a üç beş yıl kadar süren bu
eğitimin sonunda hattat adayı iki ya da üç
hattatın önünde yazı yazarak bir çeşit sınav
verirdi. H attatlar bu yazıyı beğenirlerse altına
imzalarını koyarlardı. Buna, başarı ya da izin
belgesi anlamına gelen “icazetnam e” adı veri­
lirdi. İcazetname almamış kişi hattat sayıl­

maz, dolayısıyla yazdığı bir yazının altına
adını koyamazdı.
HAVA. Hiç yokluğunu duymadığımız ve hiç­
bir karşılık ödem eden sahip olduğumuz için
havanın ne kadar değerli olduğunu çoğu kez
düşünmeyiz bile. Oysa hava olmasaydı yeryü­
zünde yaşam da olmazdı. Bulutsuz bir gökyü­
zünün kuşattığı dünyamız gündüzleri sıcaktan
kavrulan, geceleri buz gibi soğuyan, hiçbir
canlının yaşamadığı ve hiçbir sesin duyulma­
dığı ıssız bir çöle dönüşürdü.
Bütün canlıların yaşaması için gerekli olan
gazların, bulutları ve yağmuru oluşturan su
buharının kaynağı havadır. Konuşmalar, m ü­
zik ve algıladığımız bütün öbür sesler ancak
dalgalar halinde havada yayıldıkları sürece
kulağımıza ulaşabilir. Ayrıca günlük yaşamda
havadan yararlanmanın başka yolları da bu­
lunmuştur. Örneğin taşıt lastiklerinin şişiril­
mesinde, trenlerin havalı frenlerinde ve sıkış­
tırılmış (basınçlı) havayla çalışan pnöm atik
aygıtlarda havadan yararlanılır.
Hava Nedir?
Eski Y unan’ın en büyük düşünür ve bilginle­
rinden Aristo İÖ 350’lerde, canlı ve cansız
her şeyin toprak, hava, ateş ve su gibi dört
temel “elem ent”ten oluştuğunu öne sürmüş­
tü. Yaklaşık 2.000 yıl boyunca havanın bütün
öbür elem entler gibi yalın, tek bir madde
olduğuna inanıldı. Ancak 1777’de, İngiliz
kimyacı Joseph Priestley’in oksijen gazını
keşfetmesinden üç yıl sonra, Fransız bilim
adamı A ntoine Lavoisier havanın bir gaz
karışımı olduğunu ve bu karışımda yaklaşık
beşte bir oranında oksijen bulunduğunu açık­
ladı. Geri kalan beşte dördü ise yanma ve
solunum olayında hiçbir rolü olmayan azottan
oluşuyordu.
Solunum ve yanma için azota gerek yoktur;
ama azot gene de çok önemli bir gazdır.
Toprakta bulunan bazı bakteriler havanın
azotunu “bağlayarak” , yani başka elem entler­
le birleştirerek, bitkilerin yararlanabileceği
azot bileşiklerine dönüştürür. Böylece bitki­
ler bütün canlılar için gerekli olan proteinleri
ve öbür azotlu organik bileşikleri üretebilir.
Gübrelerin, patlayıcıların ve çeşitli kimyasal
maddelerin yapımında da azottan yararlanılır.
HAVA 57
Havada bu iki temel gazdan başka bir
m iktar karbon dioksit ile yere ve zamana göre
değişen oranda su buharı bulunduğu daha o
çağlarda biliniyordu. Zam anla kimyacılar,
havada gene az m iktarlarda bulunan beş gazın
daha varlığını saptadılar. Soy gazlar grubun­
dan olan bu gazlar argon, neon, helyum,
ksenon ve kriptondur (bak. G a z ). Bunların
hepsi de günlük yaşamda çeşitli amaçlarla
kullanılır. Argon ve neon renkli ışık veren
uzun tüp lambaların, kripton madenci lam ba­
larının, ksenon ise fotoğrafçılıkta kullanılan
elektronik flaşların ampullerine doldurulur.
M eteoroloji araştırmaları ve hava tahminleri
için atm osfere gönderilen büyük balonlar
helyumla şişirilir. Eskiden bu amaçla hidrojen
kullanılırdı; ama hidrojen gibi kolayca tutuş­
mayan helyumun çok daha güvenilir olduğu
kısa sürede anlaşıldı (bak. B a lo n ). Helyum
hidrojenin iki katı yoğunluktadır, ama gene
de havadan daha hafiftir.
H avada doğal olarak bulunmayan bazı
m addeler de taşıtlar ve sanayi e(kinlikleri
nedeniyle havaya karışır. Otomobil egzozla­
rından ve fabrika bacalarından çıkan karbon
m onoksit, kükürt dioksit gibi zehirli gazlar ile
öbür kimyasal bileşikler hava kirliliğinin baş­
lıca nedenidir. Özellikle büyük sanayi kentle-
Havada azot ve o ksije n in yanı sıra çok az m iktard a
başka gazlar da b u lu n u r. B un la rdan başlıcaları
arg on , karbon d io ksit, su buharı, neon, krip to n,
ksenon, h e lyu m , h id ro je n , m etan ve diazot
m o n o k s ittir.
58 HAVA
Bu de ne y ısınan havanın y ü k s e ld iğ in i g ö ste rir. Su
do lu b ir kabın içine boş b ir şişe o tu rtu lu p ağzına
sönük b ir balon takıld ıktan sonra su ısıtılırsa şişedeki
hava da ısınır ve yükselerek ba lo nu şişirir.
rin in ç e v r e s in d e b u o la y ç o k c id d i b o y u tla r a
u la ş ır (bak. ÇEVRE KİRLİLİĞİ).
Oksijen ve Karbon Dioksit
İ n s a n d a v e b a lık la r d ış ın d a k i o m u r g a lı h a y ­
v a n la r d a , h a v a n ın o k s ije n i a k c iğ e r le r d e k a n a
k a r ış a r a k v ü c u d u n b ü tü n h ü c r e le r in e ta ş ın ır .
Ç ü n k ü , b e s in m a d d e le r in d e d e p o la n m ış e n e r ­
jin in a ç ığ a ç ık m a s ı v e h ü c r e d e k i b iy o k im y a s a l
te p k im e le r d e k u lla n ıla b ilm e s i için o k s ije n g e ­
r e k lid ir . S o lu n u m d e n e n b u s ü re c in a r tık
ü r ü n ü o la n k a r b o n d io k s it g e n e k a n y o lu y la
a k c iğ e rle r e g e lir v e s o lu k v e r ir k e n az m ik t a r ­
d a su b u h a r ıy la b ir lik te d ış a rı a tılır (bak.
S o lu n u m ).
H a v a y ı o lu ş tu r a n g a z k a r ış ım ın ın m o le k ü l­
le ri s ü r e k li h a r e k e t h a lin d e d ir . A m a b u m o le ­
k ü lle r y e r ç e k im i n e d e n iy le D ü n y a ’d a n fa z la
u z a k la ş a m a z v e g e z e g e n im iz in ç e v re s in i k u ş a ­
ta n a tm o s fe ri o lu ş tu r u r (bak. ATMOSFER). D e ­
n iz d ü z e y in d e n y ü k s e ld ik ç e y e r ç e k im in in e t ­
k isi a z a ld ığ ı iç in a tm o s f e r in y o ğ u n lu ğ u d a
g id e r e k a z a lır. B u n a k a r ş ılık , y e rç e k im iy le
aşağıya doğru çekilen hava Dünya’nın yüzeyi­
ne belirli bir basınç uygular. Deniz düzeyin­
de, bu hava ya da atmosfer basıncının değeri
santim etre kareye 1 kg dolayındadır. Yüksek
yerlerdeki seyreltik (yoğunluğu az olan) hava­
nın basıncı daha azdır. Hava yoğunluğunun az
olduğu yüksek dağlara tırmandıkça solunum
güçleştiği için dağcılar çoğu zaman yanlarında
oksijen tüpleri taşırlar.
Oksijen suda az da olsa çözünür; böylece
balıklar suda çözünmüş olan oksijeni solun­
gaçlarıyla alarak solunum yapabilirler. Çimle­
nen tohum lar ve büyüyen bitkiler de oksijen
soğurur. Ayrıca organik m addelerin ayrışma­
sında ve mayalanm ada da oksijen tüketilir.
Çürüyen çiftlik gübresinden yayılan ısının
nedeni budur. Yanma olayı ise bir maddenin
oksijenle birleşmesidir. Eğer havada oksijen
olmasaydı ocaklarda, fırınlarda ve m otorlarda
yakıtın yanması olanaksızdı.
Yanma ve solunumla bu kadar çok oksijen
tüketildiği için havadaki oksijenin giderek
azalacağı, buna karşılık karbon dioksidin
artacağı sanılabilir. Oysa yeşil bitkiler gün­
düzleri havadan karbon dioksit alıp, fotosen­
tez sonucunda açığa çıkan oksijeni geri ver­
dikleri için havadaki oksijen ve karbon diok­
sit oranı değişmez. Yalnız, kalabalık ve kapalı
bir yerde havadaki karbon dioksit ile su
buharı artar. Bu fazla nem hem solunumu
güçleştirir, hem de rahatsız edici bir duygu
verir. Klima aygıtları kapalı alanlardaki hava­
nın fazla nemini gidererek temiz, daha kuru
ve uygun sıcaklıkta bir ortam sağlar (bak.
ISITMA VE KLİMA).
Hava, basınç altında sıkıştırılarak yaklaşık
—200°C’de sıvılaştırılabilir. Sıvı hava sanayide
büyük çapta üretilir ve çeşitli amaçlarla kulla­
nılır. Sıvı havanın sıcaklığı yavaş yavaş artırıl­
dığında, karışımdaki bütün gazlar belirli bir
sırayla havadan ayrılır ve saf olarak elde
edilebilir. Solunum aygıtları ve bazı sanayi
dalları için gerekli olan saf oksijen, ayrımsal
damıtm a denen bu yöntemle elde edilir.
Ayrıca sanayide argon, helyum, kripton ve
ksenon elde etm ek, başka gazları soğutup
sıvılaştırmak için de gene sıvı havadan yarar­
lanılır.
Havadaki gazlar üstüne daha ayrıntılı bilgi­
yi A Z O T ; H ELY U M ; K A RBON DİO K SİT
 HAVACILIK TARİHİ 59

VE KA RBON M ONOKSİT; N EO N ; OK Sİ­

JEN m addelerinde bulabilirsiniz.

HAVAALANI bak. H a v a lîm a n i

HAVA BOŞLUĞU bak. V akum .

HAVACILIK TARİHİ. Kuşlara özenen ve

ilgiyle izleyen insanlar eskiçağdan beri uçabil-
meyi istediler. Bu çağda her toplulukta uçma­
ya ilişkin efsaneler vardı. Uçmayı gerçekten
deneyenler de oldu. Çoğu hantal kanatlar
takarak kulelerden atladı. 15. yüzyılda Leo-
nardo da Vinci mekanik uçuş sorunları üze­
rinde bilimsel çalışmalar yaptı. Zam anla,
insan kaslarının kendi ağırlığını havada tuta­
A uthenticated News
mayacağı fark edildi.
A lm a n b ilim adam ı O tto Lilie n th a l, 1890'ların
Kanatlı uçuştan önce, pek de beklenmeyen başında, bu ç ift kanatlı p la n ö r g ib i çeşitli p la n ö rle r
bir gelişmeyle balonlu uçuşlar başladı. yaptı ve bu n la rla uçtu.
1783’te Fransız Joseph ve Etienne Montgol-
fier kardeşler, altında ateş yakılınca ısınan ler yaptı. Bir iki tane de gerçek büyüklükte
havayla dolarak yükselen sıcak hava doldu­ uçak yapıldı ve denendi; ama bunlar uçurula-
rulmuş balonu buldular. Bu balonların ağzına madı. Sonunda, 1890’da Fransız mucit Cle-
mangal bağlanır ve içindeki havanın uçuş ment A der buhar gücüyle çalışan aracıyla
sırasında da sıcak kalması sağlanırdı. Sıcak birkaç saniye için de olsa yerden kalkabilmeyi
hava doldurulmuş balonlara ilişkin daha fazla başardı.
bilgiyi BALON maddesinde bulabilirsiniz. Bu O sıralarda, pek çok mucit de balonlara
m addede, kanat kullanılarak yapılan uçuşla­ m otor takarak istedikleri yönde ilerletebilme-
rın tarihi üzerinde durulacaktır. yi denedi. 1852’de Fransız mühendis Henri
Giffard buhar gücüyle çalışan ilk güdüm ­
İlk Uçaklar lü balonu yaptı. Bu balon durgun havalar­
Havacılığın bilimsel temelleri İngiliz Sir da kendi gücüyle yol alabiliyordu, ama
George Cayley tarafından 1799-1809 arasında tek başarabildiği buydu. 1884’te Charles
atıldı. Yaptığı deneyleri 1853'e kadar sürdü­ The Aeronautic A rchives o f the Institute ö f Aerospace Sciences
ren Cayley, başa.rılı bir uçuşu gerçekleştirebil­
mek için gereken kaldırma kuvvetinin, uçurt­
malarda olduğu gibi, düz ve eğimli bir yüzey
üzerindeki hava hareketiyle sağlanabileceğini
anladı. Yetkin m odeller ve gerçek büyüklü­
ğünde planörler yaptı; ama, insanlı uçuşu
1853’te yalnızca bir kere, kendi arabacısını
uçurarak denedi. Cayley'den esinlenen başka
bir İngiliz, W. S. Henson 1842-43 yıllarında
buharlı hava taşıtı adını verdiği tek kanatlı
uçak (monoplan) tasarımı yaptı. Ama bu
m odeller başarılı olamadı.
19. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere ve
Fransa'da pek çok kişi uçmaya yönelik
O rv ille ve VVilbur VVright kardeşlerin g e liş tird ik le ri
makine tasarımları ile buhar, saat zembereği 3 n u m ara lı p la n ö r 1902'de Kuzey C a ro lin a 'd a ki Kili
ve sıkıştırılmış havayla çalışan başarılı model- D evil H ill'd e u çu ruldu.
60 HAVACILIK TARİHİ
O iseau ("K u ş "), tasarım ını Fransız C lem ent A d e r'in 1890'larda yaptığı havadan ağır b ir uçan m akine ydi.
Renard ve A. C. Krebs adlı iki Fransız,
elektrik m otoru ve pille çalışan daha kullanışlı
bir güdümlü balon yapmayı başardılar. Ama
bu türden hava taşıtları, 1903’te Lebaudy
güdümlü balonu ve 1906 sonrasının zeplinleri
ortaya çıkıncaya kadar pek umut verici olma­
dı (bak. G ü dü m lü B a lo n ).
1891-96 arasında ilk başarılı planörleri ya­
pan ve uçmayı başaran Alman O tto Lilienthal
oldu. Planöründe kendisini kollarıyla destek­
liyor ve dengeyi sağlamak için gerekli yöne
doğru eğiliyordu. Lilienthal 1896’da, bir pla­
nör uçuşu sırasında yaşamını yitirdi. Lilient-
hal’dan esinlenen ve onun bir izleyicisi olan
Octave Chanute tarafından desteklenen
A B D ’li W ilbur ve Orville Wright kardeşler,
m otorlu uçuşa geçmeden önce planörleri
iyice tanımaya karar verdiler. Çift kanatlı üç
planör yaparak Kuzey Carolina’da Kitty
F[awk yakınlarındaki kum tepelerinden uçur­
dular. 1902’ye gelindiğinde, Wright Kardeş­
ler tam başarı sağladıkları çift kanatlı bir
planör yaptılar. Bu planör her yönde dengele­
nebiliyor ve denetlenebiliyordu. Geliştirdik­
leri yöntem de, yan dönüşler için kanatları
eğerken dümeni çevirerek dönüş ve dengeyi
sağlıyorlardı. Yükselme ve alçalmayı sağla­
mak için de yükselme ve alçalma dümeni
denen bir aygıttan yararlanılıyordu. G ünüm ü­
zün bütün uçuş kontrol aygıtları, Wright
K ardeşler’in 1902’d e k ib u planöründen esin­
lenerek geliştirilmiştir.
W right Kardeşler daha sonra 12 beygir
gücünde m otoru ve iki pervanesi olan Flyer
adını verdikleri çift kanatlı bir uçak geliştirdi­
ler. Tasarımı ve yapımı tümüyle kendilerince
gerçekleştirilen bu uçakla, 17 Aralık 1903’te,
M arv Evans Picture Library
havacılık tarihinin m otor gücüne dayalı ve
kontrollü ilk uçuşunu yaptılar. Bu uçuşların
en uzununda 59 saniye havada kaldılar ve 260
m etre gittiler. 1905’te üçüncü uçakları olan
Flyer / / / ”ü yaptılar. Bu uçak yan yatabiliyor,
ters dönebiliyor, havada daireler çizebiliyor ve
rahatlıkla yarım saat havada kalabiliyordu.
Wright K ardeşler’in planörleri ve uçakları­
na ilişkin haberler A vrupa’ya çabuk ulaştı ve
Fransa’daki uçmaya hevesli öncüleri yürek­
lendirdi. Am a çalışmalar yavaş ilerliyordu.
1906’da, Paris’te yaşayan Brezilyalı Alberto
Santos-Dum ont A vrupa’daki ilk uçuşu ger­
çekleştirdi; ne var ki, bu uçuş ancak birkaç
saniye sürebildi. 1908’de W ilbur W right Av­
rupa’ya gelene kadar başarılı bir uçuş gerçek­
leştirilemedi. W ilbur Fransa’da Le Mans
yakınlarında ve R om a’da yaptığı uçuşlarla bir
uçağı kontrol etm enin ve manevra yapmanın
yollarını gösterdi. Bütün dünyanın dikkatini
çeken bu uçuşlardan biri tam 2 saat 20 dakika
sürdü.
Ağustos 1909’da Fransa’da Reims’deki ilk
büyük havacılık gösterisine bir dizi yetkin
uçakla katılan AvrupalIlar, Wriglıt Kardeşler’
in düzeyine geldiklerini gösterdiler. Bunlar
arasında tek kanatlı A ntoinette ve Bleriot
uçakları da vardı; tek kanatlı bir Bleriot 25
Tem m uz’da ilk kez Manş Denizi’ni aşmış ve
bütün dünyaya bir hava taşıtının neler yapabi­
leceğini göstermişti. Çift kanatlılar arasında
Wright uçaklarıyla birlikte, yavaş ama dengeli
bir uçak olan Voisin, A BD yapımı Curtiss ve
Fransız yapımı H enri Farman sergileniyordu.
Son iki uçak en çok tutulan modellerdi. Uçak
artık dünyanın yeni taşıtı olarak kabul edi­
liyordu. İyi bir uçak saatte 60-70 km hız
 HAVACILIK TARİHİ 61

yapabiliyor, bir yolcu taşıyabiliyor ve iki saat ları keşif amacıyla kullanma yönündeydi.
havada kalabiliyordu. Am a bomba atm ak, makineli tüfek yerleştir­
1910’a gelindiğinde, tasarımcılar en uygun mek gibi denem eler de yapıldı. 1911-12 yılla­
düzenlemenin, kanatların önüne bir çekici rında Kuzey A frika’daki Trablusgarp Sava-
pervane yerleştirmek ve kontrol yüzeylerini şı’nda İtalyanlar uçakları Osmanlı ordusuna
kuyruk bölümüne almak olduğunu gördüler. karşı keşif ve bom bardıman için kullandılar.
O tarihten sonra uçakların çoğu önden perva­ 1914’te I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla,
neli yapıldı. her iki taraf da uçakların düşman mevzileri
I. Dünya Savaşı öncesinde yaygın olarak üzerinde keşif uçuşları yapm akta çok elverişli
kullanılan tek kanatlı uçakların kanatları olduğunu fark etti. Uçakları silahlandırmak
alttan ve üstten tellerle bağlanırdı. Ka­ için çeşitli yollar denendi ve havada karşılaşan
natlardaki bu zayıflık bir dizi kazaya neden düşman pilotlar arasında çatışmalar başladı.
olunca bu uçaklar gözden düştü. Çift kanatlı A m a, hava savaşının yaşamsal öneminin kav­
önden pervaneli uçaklar sonraki 25 yıl için en ranabilmesi için bir sürenin daha geçmesi
yaygın uçak tipi oldu. Çift kanatlı uçaklar, gerekti. Bu konuda ilk adımı Alm anlar attı.
araları desteklenmiş iki kanat takımı ile kutu Tasarımını HollandalI A nthony Fokker’ın
gibi sağlam bir yapıya sahipti. Bu tip, o yaptığı tek kanatlı E - l avcı uçağını ürettiler.
dönemde uçak yapımında kullanılan tahta ve E - l ’e yerleştirilmiş sabit bir makineli tüfek
dokumaya da uygun düşüyordu. Dikkat çe­ öndeki çekici pervanenin kanatları arasından,
ken ilk ^tasarımlar, Fransa’da Breguet ve bu kanatlara vurmadan ateş edebilecek bir
İngiltere’de Avro idi. biçimde donatılmıştı. Böylece E - l İtilaf Dev-
letleri’nin uçaklarına karşı önemli bir üstün­
Savaş Sırasında Hava Taşıtları lük sağladı. Bu üstünlüğü, İngiliz yapımı iti­
1910-14 arasında sivil uçaklar başlıca spor ci pervaneli de Havilland D .H .2 ve Farn-
gösteri uçuşları ve eğitim alanlarında kullanı­ borough F.E.2B ’ler ile çekici pervaneli, Fran­
lırdı. Am a kısa zam anda uçakların askeri sız yapımı N ieuport 17 ve İngiliz yapımı
alanda da yararlı olabilecekleri anlaşıldı. O r­ Sopwith Pup gibi özel avcı uçakları geliştiri-
du ve donanm ada özel havacılık birimleri linceye kadar korudu.
oluşturuldu. O dönemde eğilim, askeri uçak­ G öklere egemen olma mücadelesi bütün

M arv E vans Picture Librarv

25 T em m uz
1909'da, Fransız
Louis B le rio t M anş
D e nizi'n i ilk kez
uçakla geçm ek için
hazırlanıyor.
62 HAVACILIK TARİHİ
1909 A ğ u s to s 'u n d a R eim s'de yap ılan ilk havacılık g ö ste risin d e serg ile ne n y e n ilik le r izle yicile r ve uçak
yapım cıları ta ra fın d a n ilg iy le karşılandı.
savaş boyunca sürdü. Her iki taraf da giderek
daha çok sayıda ve daha nitelikli avcı uçakları
yaptı. Çift ya da tek kanatlı olarak üretilen bu
uçaklar, genellikle iki sabit makineli tüfekle
donatılmış tek kişilik uçaklardı. En yüksek
hızları saatte 225 km dolayındaydı ve 300
beygir gücüne ulaşan m otorları vardı. Tasa­
rımları, tem elde, hava çarpışmaları düşünüle­
rek yapılmıştı; ama, yer hedeflerinin bom bar­
dımanında da yararlı oldular.
İlk büyük uçak Ruslar’ın 1913 yapımı, dört
m otorlu ve çift kanatlı Sikorski İlya Mouro-
metz uçağıydı. 1918'e gelindiğinde, ağırlıkları
13 tona ulaşan, dört m otorlu bom bardıman
uçakları yapılmıştı. A lm anlar’ın G otha ve
İngilizler’in Handley Page 0/400 uçakları gibi,
ağırlıkları 4,5-7 ton arasında değişen daha
küçük bom bardıman uçakları da vardı. Seyir
hızları saatte 100-110 km olan bu uçaklar
2.000 kg bombayı yaklaşık 650 km uzağa
taşıyabiliyordu.
A lm anlar bom bardım anlarda zeplin gü­
h^-JEL
M a rv Evans- P icttire l. ih ı a n
dümlü balonlarından da yararlandılar. Z ep­
linler çok yanıcı bir gaz olan hidrojenle
dolduruldukları için vurulduklarında alevler
içinde kalıyor ve kolayca düşürülebiliyordu.
Bu anlaşılınca Alm anlar zeplinden vazgeçti ve
büyük bom bardıman uçakları geliştirdiler.
İngilizler, bom bardıman uçaklarından düş­
man fabrikalarına saldırmak için yararlanabi­
leceklerini görerek, özel bom bardıman filola­
rı oluşturdular. 1918'de de İngiliz Kraliyet
Hava Kuvvetleri’ni kurdular.
İngiltere deniz uçaklarının ve uçak gemile­
rinin geliştirilmesinde de önemli bir rol oyna­
dı. Denizlerde keşif uçuşları için kullanılan
güdümlü balonların en basiti omurgasız gü­
dümlü balondu. İngiltere çok m otorlu, büyük
deniz uçakları yapmaya, uçak gemilerinin
geliştirilmesine çalıştı ve uçakların inip kalka­
bildikleri, baştan kıça düz güverteli uçak
gemileri yaptı. Ne var ki, yapımı savaşın
sonlarına rastlayan bu gemiler savaşta etkin
görev alamadı.
 HAVACILIK TARİHİ 63

I. Dünya Savaşı sırasında kullanılan önden

pervaneli, çift kanatlı uçaklar tahtadan yapılı­
yor ve üzeri keten bezle kaplanıyordu. Alman­
ya’da ahşap ya da alüminyum alaşımı kapla­
malı, daha dayanıklı tek kanatlı uçaklar da
geliştirildi ve birkaç kez kullanıldı. Fokker’in
tek kanatlı uçaklarının kanatları tahtadan,
tüp biçimli gövdeleri ise çelikten yapılmıştı. Q uadrant Picture Lib ra ry/A P L
Kıvrımlı bir yüzeyi olan, bütünüyle metalden
yapılmış Hugo Junkers tasarımları da farklı
bir örnektir. Claudius D ornier ve Adolf
R ohrbach’ın düzleştirilmiş gergin yüzeyli m e­
tal ve daha modern uçakları da gelişme
aşamasındaydı. Bunlar 1930’ların tek kanatlı
uçaklarına örnek oldu (bak. H ava K uvv et ­
l e r i ).

Sivil Havacılık
Çuadrant Picture L ib ra ry/A P L
I. Dünya Savaşı’nı izleyen ilk yıllarda uçak
tasarım ında pek az gelişme oldu. Bazı savaş
pilotları “hava taksileri”nde çalışıyor, bazıları
da 10 dakikalık “gezi uçuşları” yaptırarak
yaşamlarını kazanıyordu. Birkaç firma düzen­
li yolcu seferleri yapmaya başladı; ama, kulla­
nılan uçakların hemen hepsi de Havilland 4 ve
9 ile Vickers Vimy gibi bom bardıman uçakla­
rından dönüştürülmüştü. Alcock ve Brown,
1919’da Atlas Okyanusu’nu ilk kez hiç dur­
madan geçtikleri uçuşlarında Vimy’yi kul­
landılar; bunun ardından aynı yıl gene aynı tip
bir uçakla Ross ve Keith Smith İngiltere’den
yola çıkarak Avustralya’ya ulaştılar. Bu uçuş­
lar hava yolculuğunun sağlayabileceği ola­
nakları gözler önüne serdi; ama düzenli ticari
seferler uzun yıllar boyunca yalnızca A vru­
The Boeing C om pany
pa’da yapıldı. A B D ’de Posta İdaresi uçakla
posta taşıma hizmetini geliştirdi. Bu görevi de
Havilland’lardan bozma uçakları kullanan as­
keri pilotlar yürüttüler. 1929’da bu işi özel
şirketler devraldı ve yolcu taşımaya başladı.
Havayolları kurumsallaştıkça yolcularını
daha rahat bir ortam da taşımak için sağlam ve
güvenli uçaklar aram aya başladı. Fokker sa­
vaştan sonra H ollanda’ya dönerek üstten
kanatlı, tahta ve çelikten tüp gövdeli yolcu
uçakları üretti. Junkers, en ünlüleri 1932 ya­
Q uadrant Picture Librarv/A P L
pımı JU 52 olan metal uçak tasarımlarını sür­
dürdü. Bu, II. Dünya Savaşı sonrasına kadar İki dü nya savaşı arasında pek çok s iv il uçak hizm ete
g ird i. R esim lerde üstten alta do ğ ru (1) H andley Page
sivil ve askeri hizmetlerde kullanılan üç m o­ HP 42; (2) Jun kers JU 52; (3) B oeing 247;
torlu bir uçaktı. Metal yapı giderek daha fazla (4) D ouglas DC-2 g ö rü lü y o r.
64 HAVACILIK TARİHİ
uygulandı; ama, çoğu tasarımcı geleneksel
çift kanatlı uçak modeline bağlı kaldı. Bu mo­
del en son biçimine İngiltere’de, saatte 160
km hızla gidebilen, 480 km uzaklığa 38 yolcu
taşıyabilen, dört m otorlu ve çift kanatlı, 1930
yapımı Handley Page HP 42 ile ulaştı.
Gövdeyi alüminyum alaşımından ve mekik bi­
çiminde yapma yöntemi İngiltere’de denenmiş,
Dornier ve Rohrbach’ın yaptığı deniz uçakla­
rında kullanılmıştı. Am a, bu yapı tekniğinin
bütün üstünlüklerinden 1933’te A B D ’de 247 D
model tek kanatlı uçakları yapan Boeing
yararlandı. Çift m otorlu ve alttan kanatlı bu
uçak 10 yolcu taşıyarak 1.200 kilometrelik
yolu saatte 300 km hızla gidebiliyordu. A rdın­
dan gelen hızlı Lockheed’ler ve büyük Doug-
las DC-2'ler karşısında gölgede kalmasına
karşın, 247 D bütün modern yolcu uçaklarının
öncüsü sayılır. Bu yeni yolcu uçaklarında
W ide World
1927'de Charles L in d berg h N ew Y o rk'ta n Paris'e
uçarak A tlas O kyan usu'nu uçakla geçen ilk havacı
oldu . U çağının adı S p ir it o fS t. Louis idi.
birçok başka gelişmeler de görülüyordu. İniş­
te hızı düşürm ek için kanatlara flaplar, uçuş
sırasında hava direncini azaltmak için topla­
nabilir iniş takımları, m otor verimini yükselt­
mek için açıları değiştirilebilen pervaneler
eklenmişti. Ayrıca yüksekte uçarken motor
gücünün düşmesini önlemek için motora nor­
mal koşullardan fazla hava ya da yakıt-hava
karışımı pompalayan kom presörler gibi başka
üstün özellikler de geliştirilmişti.
Yeni tek kanatlı uçaklar daha ağır yükleri
daha uzaklara taşıyabiliyordu; ama uçakların
ağırlıkları arttıkça daha büyük havaalanlarına
ve çayır alanlar yerine, sert yüzeyli iniş pistle­
rine gerek duyuldu. Deniz uçaklarında piste
gerek yoktu; bu yüzden A frika’ya, U zakdo­
ğu’ya giden ve Büyük O kyanus’u aşan uzun
seferler için büyük deniz uçaklarından yarar­
lanıldı.
Askeri uçakların ve İngilizler’in 1925 yapı­
mı de Havilland Moth tipi hafif uçaklarının
rekor kırmaya yönelik uçuşları yeni havayolla­
rının açılmasına öncülük etti ve uçaklara olan
güveni artırdı. A ralarında kadınların da bu­
lunduğu bir grup serüvenci pilot uçaklarıyla
ilgi çekici cesaret ve direnç örnekleri verdi.
Genç bir A B D ’li olan Charles Lindbergh’in
1927’de, tek kanatlı küçük bir Ryan uçağıyla
New York’tan hiç durmaksızın Paris’e uçma­
sı bu türden uçuşların en ünlülerinden bi­
ridir. Amelia E arhart 1932’de tek başına
New foundland’dan İrlanda’ya uçarak Atlas
Okyanusu’nu geçen ilk kadın pilot oldu (bak.
E a r h a r t . A m elia : L in d b e r g h . C h a rles A u gus -
TUS). Schneider Trophy yarışlarının ve
1934'teki İngiltere-Avustralya yarışının yarat­
tığı rekabet yüksek verimli yeni uçakların ge­
liştirilmesini hızlandırdı.
II. Dünya Savaşı (1939-45)
İlk olarak A B D ’de John K. N orthrop gibi ta­
sarımcıların geliştirdiği bütünüyle m etal, tek
kanatlı uçaklar yaygın bir biçimde kullanılma­
ya başlandı. Kısa sürede öteki ülkeler de
A B D ’yi izledi. 1939'a gelindiğinde, ileri hat
avcı uçakları ile bom bardıman uçaklarının
pek çoğu, kapalı pilot kabinleri ve toplanabi­
lir iniş takımlarıyla donatılmış tek kanatlı
uçaklardı. 1933’te SSCB ilk tek kanatlı avcı
uçaklarından biri olan Polikarpov I-16’ları
üretti ve bu uçaklar İspanya İç Savaşı’nda
(1936-39) denendi. En yetkin avcı uçaklarını
üretenler İngilizler ve Almanlar oldu. Ü ret­
tikleri Havvker H urricane, Supermarine Spit-
fire ve M esserschmitt 109 gibi uçakların hızla­
rı saatte 560 kilometreye ulaşıyordu. İngilte­
re, avcı uçaklarına sekiz makineli tüfek, Avro
Lancaster gibi ağır bom bardıman uçaklarına
dört namlulu, motorlu taretler yerleştirerek
uçaklarda ağır silahların kullanılmasına öncü­
lük etti.

A lm anlar, kara ordularına destek verebile­
cek uçaklara, özellikle dalışa geçerek bomba
atan pike bom bardım an uçaklarına ağırlık
verdiler. Bu tür uçaklar ilk kez 1920’lerde
A BD Deniz Kuvvetleri’nce geliştirilmişti. A l­
m anlar ayrıca, birlikleri taşımak için uçaklar­
dan ve planörlerden yararlanm ada ve para­
şütçü birlikleri kullanm ada öncülük ettiler.
SSCB de hava kuvvetlerinden, daha çok
kara ordularını desteklem ek amacıyla yarar­
landı. Ayrıca, havadan tanksavar roketlerinin
kullanılmasında da SSCB öncülük etti.
A B D ile ortak harekete girişen İngiltere,
daha çok düşman kentlerini, sanayi m erkezle­
rini ve ulaşım yollarını hedef alan stratejik
bom bardım an üzerinde durdu. Ağır bom bar­
dıman uçaklarını ve silahsız, hızlı de Havil-
land M osquito’larım kullanan Kraliyet Hava
Kuvvetleri gece bom bardım anlarında yoğun­
laşırken, A BD güçleri Boeing B-17’lerinin
üstün olanaklarından yararlanarak, uzun
menzilli avcı uçaklarının eşliğinde gündüz sal­
dırıları düzenledi. İngilizler ve Alm anlar tara­
fından ayrı ayrı geliştirilen radar bütün savaş
boyunca yaşamsal bir rol oynadı. Avcı ve
bom bardım an uçaklarının gece uçuşlarında
ve kötü hava koşullarında hedeflerini bula­
bilmelerini sağladı. Denizlerde ise, deniz
uçakları ve kıyılardaki üslerinden havalanan
HAVACILIK TARİHİ 65
uzun menzilli uçaklar Alm an denizaltılarının
yenilmesinde yardımcı oldu.
Uzakdoğu’da, Japonlar daha çok uçak ge­
milerinde üslenmiş uçak filoları oluşturarak
güçlü bir hava kuvveti kurdular. Bu tür filola­
rın gücü ilk olarak 1941’de, A B D ’nin Pearl
H arbor’daki deniz üssüne düzenlenen hava
saldırısında görüldü. Büyük O kyanus’ta sava­
şın sonucunu, uçak gemilerinden havalanan
uçakların önemli bir rol oynadığı, bir dizi bü­
yük deniz savaşı belirledi. Sonunda, karadaki
üslerden havalanan, uzun menzilli Boeing
B-29 bom bardım an uçakları Japon toprakla­
rını bom balamaya başladı. Hiroşima ve Naga-
saki’ye atılan atom bom baları ile savaş sona
erdi.
Savaş Sonrasındaki Gelişmeler
II. Dünya Savaşı’nda uçakların boyutları bü­
yümüş ve gücü artmıştı. 1945’e gelindiğinde,
N orth Am erican M ustang gibi avcı uçakları
saatte 720 km hızla uçabiliyor ve boşalınca
atılan dış yakıt depoları taşıyarak hiç dur­
maksızın 3.000 km yol alabiliyordu. B om bar­
dıman uçakları 10 ton bomba taşıyabiliyor,
keşif uçakları 12 bin m etreye yükselebi­
liyordu.
Jet m otorları hem A lm anlar, hem İngilizler
tarafından geliştirilmişti. Ne var ki, ilk başarı-
H ulton Picture Librarv
İki dünya savaşı arası
d ö n e m d e havacılık
alanında birçok
serü ven ci erkek ve
kadın p ilo t öne çıktı.
1930'da İn g ilte re 'd e n
A v u s tra ly a 'y a tek
başına uçan ilk kadın
olan İn g iliz p ilo t A m y
Jo h n so n gö kle re
tu tk u n kadınların en
ü n lü le n n d e n d i. G üney
A frika ve J a p o n ya 'ya
da tek başına uçtu.
66 HAVACILIK TARİHİ
Çuadrant Picture Library
X -1 5 ,1 9 6 0 'la rın roket m o to rlu ve sesüstü hızda uçan
uçaklarından b iriy d i. Bu uçak dü nya hız ve yükse klik
rekorlarını kırdı.
lı jet uçaklarını (Heinkel 178) 1939’da A lm an­
lar yaptılar ve M esserschmitt 262 jet avcı
uçakları, İngilizler’in Gloster M eteor’undan
önce hizmete girdi. Alm anlar pilotsuz bom ­
bardım an uçaklarının kullanılmasında da ön­
cü oldular. Yaklaşık 300 kilometrelik menzile
ulaşabilen ve dünyanın ilk uzun menzilli füze­
si olan V2’leri ürettiler. Savaş sonrasında
A BD ve SSCB’ye giden birçok Alm an bilim
adamı ve mühendisi, V2’lerden yola çıkarak
uzay araştırm a program larına katkıda bu­
lundu.
İlk roket m otorlu uçak 1938 yapımı H ein­
kel 196, 1944’te kullanılan roket m otorlu ilk
avcı uçağı olan (ve bugüne kadar da tek ka­
lan) M esserschm itt’in geliştirilmesinin başlan­
gıç noktası oldu. Savaş sonrasında, A B D ro­
ket m otoruyla donatılm ış, yukarı atmosfer
araştırm alarında kullanılan uçaklar yaptı.
1947’de fırlatılan X-1 sesten daha hızlı yol
alan ilk insanlı uçak oldu. İlk uçuşunu
1959’da yapan N orth Am erican X-15’in daha
sonraki uçuşlarındaki hızı ses hızının altı katı­
na ulaştı ve uçuş yüksekliği 80 kilometreyi
aştı.
Ses hızına yakın bir hızda, hava artık ka­
natların ve gövdenin çevresinden kolayca
akamaz. Bu yüzden X -l’de ince, düz kanatlar
kullanıldı; am a II. D ünya Savaşı’nda Alman-
lar’ın yaptığı araştırm alar en iyi çözümün, üç­
gen biçiminde (delta) arkaya eğimli kanatlar
olduğunu ortaya koymuştu. İlk uçuşlarını
1947’de yapan, SSCB’nin M İG-15’leri ile
A B D ’nin*F-86 Sabre’leri ve B-47’leri “hare­
ketli kanatlarıyla” bu tür yeni avcı ve bom bar­
dıman uçakları kuşağının öncüleri oldular.
F-86 ve Haw ker H unter gibi ilk delta kanatlı
avcı uçakları sesüstü hızlara ancak pike ya­
parken ulaşabiliyordu, ama İngilizler’in Light-
ning’i gibi, daha sonra geliştirilen tipler düz
uçuşta saatte 2.400 kilometrelik bir hıza
erişebiliyor ve 18 bin m etreye tırm anabiliyor­
du. Bom bardım an uçakları daha uzun bir süre
sesaltı hızlarda uçtu. Nükleer silah taşıyan
Avro Vulcan ve Boeing B-52 gibi bom bardı­
man uçakları 1970’lere kadar görevde kaldı.
A B D ’nin Convair B-58 H ustler, Fransa’nın
Dassault Mirage IV ve SSCB’nin TU-22 gibi
sesüstü hızlarda uçan bom bardım an uçakları
hız bakım ından en üstün avcı uçaklarıyla
yarışır durum a geldi.
Günüm üzün en başarılı m odern askeri
uçakları saldırma, düşman saldırısını önleme
ve keşif yapma gibi birden çok görevi üstlene­
bilecek biçimde geliştirilen tiplerdir. Çok
amaçlı uçakların en başarılıları arasında
SSCB’nin M İG-21’leri, Fransa’nın Dassault
M irage IIFleri ve A B D ’nin M cDonnell F-4
Phantom ’ları sayılabilir.
1950’lerin sonuna kadar yolcu uçaklarının
büyük çoğunluğu, 1930’larda A B D ’nin tek ka­
natlı uçaklarında olduğu gibi pistonlu m otor­
luydu. D aha sonra Douglas DC-4, DC-6 ve
DC-7’yle Lockheed Constellation serisinden
dört motorlu daha büyük uçaklar yapıldı.
1950’lerde türbinli m otorla çalışan dev yol­
cu uçakları hizmete girdi. Jet yolcu uçakların­
da hıza ve rahatlığa önem verildi. Bunların
ilki İngiliz yapımı de Havilland Com et’ti; onu
A B D ’nin Boeing 707 ve Douglas DC-8’i iz­
ledi.
BAC O ne-Eleven, Havvker Siddeley Tri-
dent ve Boeing 737 gibi daha küçük jet mo­
torlu yolcu uçakları daha çok kısa ve orta
uzaklıktaki yolculuklarda kullanılır. Bu uçak­
ların çoğunda, ilk kez Fransızlar’ın Caravelle’
inde denendiği gibi, m otorlar gövdenin arka
kesimine yerleştirilmiştir.
Ağırlığı 300 tonun üzerinde olan dev B oe­
ing 747 “jum bo je t”i 500 yolcu taşıyabilmek­
tedir. Bununla eş büyüklükte bir askeri taşı­
m a uçağı olan Lockheed C-5A Galaxy, ön ve
arka kapılardan ağır araçlar ve donatım yük-
 HAVACILIK TARİHİ 67

lenebilecek biçimde tasarlanmıştır. Sesüstü

yolcu uçakları daha hızlı yolculuk etme ola­
nağını sundu. Bir İngiliz-Fransız ortak yapımı
olan BAC/Sud Aviation Concorde 1976’da
ortaya çıktı. 128 yolcu taşıyabilen Concorde
ses hızının iki katı hızla uçmaktadır.
f a i r c h i l d a m p h ib ia n
SSCB’nin TU-144’ünün hızı biraz daha yük­
sek, boyutları ise biraz daha küçüktür.
Helikopterler bugün bütün dünyada kulla­ Fairchild Stratos

nılm aktadır. Uçakların inemeyeceği yerlere

inebilen bu taşıtlar, kurtarm a işlerinde
başka araçlarla karşılaştırılamayacak kadar
değerlidir. İlk helikopterlerin kaldırma gücü
çok sınırlıydı; ama SSCB 40 ton gelen M İ-10
gibi dev helikopterler geliştirdi. D aha büyük
olan M İ-12 ise 200 ton ağırlığındadır ve 40 ton The Boeing C om pany
yük taşıyabilm ektedir (bak. HELİKOPTER).
Sınırlı, küçük alanlara ve engebeli yüzeyle­
re inebilme özellikleri yönünden helikopterle­
re benzeyen, düşey kalkış ve inişli (VTOL)
uçaklar da geliştirilmiştir. Dünyanın ilk işlev­
sel VTOL uçağı 1969 İngiliz yapımı Hawker
Siddeley H arrier’dir. Bazı geleneksel uçaklar
da kısa kalkış ve inişlere (STOL) uygun ola­ Trans W orld Airlines

rak tasarlanmıştır.
Havacılıktaki başka bir gelişme de kanatla­
rı değişken geometrili olan ya da biçim değiş­
tirebilen (hareketli kanat) türden uçakların
yapılmasıdır. Bu uçakların kanatları yüksek
hızlardaki uçuşlar için geriye doğru çekilebil-
m ekte, normal uçuşlarda ve yavaş inişi sağla­
mak için alabildiğine açılmaktadır. Kanatları
değişken geometrili ük işlevsel uçak General
Am erican Airlines
Dynamics F - l l l ’di. A B D , X-15 gibi roket
m otorlu uçaklardan elde ettiği bilgileri uzay
mekiğini geliştirmekte kullandı. Yalnızca bir
kez kullanılabilen daha önceki uzay araçların­
dan farklı olarak, uzay mekiği yeniden kulla­
nılabilecek biçimde tasarlandı. A tm osfere gi­
rebiliyor ve delta kanatlarını kullanarak uçak­
lar gibi süzülerek yere inebiliyordu.
1980’lerde uzay mekiği düzenli olarak kul­
lanılmaya başladı. 1986’da fırlatılan bir uza> DE HAVILLAND COMET
mekiği havada parçalandı ve içinde bulunan
yedi astronotun ölümüne yol açtı. Bu kaza
mekikleri geliştirme çalışmalarını bir süre için
durdurdu (bak. R o k e t ).
Uzay mekiğinin getirdiği ilgi çekici bir ge­ BOAC
lişme de roket uçaktır. G ünüm üzde İngiltere Bu altı uçak savaş sonrasının ilk s iv il uçakları
ve A B D ’de bilim adamları roket uçaklar üze- arasında ye r a lıyo rdu .
68 HAVACILIK TARİHİ

rindeki çalışmalarını sürdürüyorlar. Bilim İstanbul-Brindisi arasında yolcu ve posta taşı­

adam ları, bir uçak gibi kalkıp inecek, ama ma işi İtalyan Havacılık Şirketi’nce yürütül­
uçuşunun bir bölümünde dünya çevresinde meye başladı. 1933’te kurulan Hava Yolları
yörüngeye girecek bir roket uçağın 21. yüzyı­ Devlet İşletme İdaresi aynı yıl de Havilland
lın başlarında hizmete gireceğini umut etm ek­ modeli altı kişilik uçaklar satın alarak Anka-
tedirler. Böyle bir araçla İstanbul’dan New ra-İstanbul arasında yolcu taşımacılığını baş­
Y ork’a uçmak yalnızca 22 dakika sürecektir. lattı.
Türkiye’de havacılığı yaymak, gençlere
Türkiye'de Havacılık sevdirmek, pilot ve paraşütçü yetiştirm ek gibi
T ürkler’de havacılık konusunda çalışmalar amaçlarla 1935’te Türkkuşu kurulm uştur.
Osmanlı dönem inde, askeri alanla sınırlı ola­ Türkkuşu, Türk Hava K urum u’na bağlı bir
rak başladı. D aha önceleri, kanat takıp yük­ kuruluştur. Genellikle gençlere yönelik olan
sek bir yerden atlayarak yapılan uçma dene­ çalışmaları arasında, uçak pilotlarının ve pla-
meleri de olmuştu. Bunlardan en ünlüsü 17. nörcülerin yetiştirilmesi, paraşütle atlam a ve
yüzyılda yaşayan Hezarfen Ahm ed Çelebi’nin model uçak yapımı eğitimi veren okullar sayı­
denemesidir. A hm ed Çelebi kanat takarak labilir. Günüm üzde de Türkkuşu her yıl yaz
G alata Kulesi’nden atlamış ve bir söylentiye aylarında Eskişehir’deki tesislerinde gençler
göre de Boğaz’ı aşarak Ü sküdar’a ulaşmayı için paraşüt ve planör uçuş kursları düzenler.
başarmıştır. G ene her yıl düzenlediği paraşüt ve model
1911-12 Trablusgarp Savaşı’nda İtalyan­ uçak yarışmaları sonucunda kurulan milli ta­
la rın hava saldırısına uğrayan Osm anlılar ha­ kımla uluslararası yarışmalara katılır.
vacılığın önemini kavrayarak askeri havacılık Sivil havacılığın asıl gelişimi II. Dünya Sa­
alanında ilk çalışmaları başlattılar. vaşı sonrasına rastlar. Bu dönemde hem uçak­
Sivil havacılığın başlangıç adımları Cum hu­ ların m odernleştirilm esine, hem de yeni hava­
riyet dönem inde atıldı. İlk uçuş izni 1925’ limanlarının yapımına ağırlık verildi. 1949’da
te İstanbul-A nkara arasında uçan Junkers Bayındırlık Bakanlığı’na bağlı Hava M eydan­
M arke ve Lufthansa şirketlerine verildi. Aynı ları Bürosu kuruldu. Sekiz yıl içinde A tatürk
yıl, daha sonra Türk Hava Kurum u adını alan (Yeşilköy), Esenboğa, A dana, Trabzon ve
Türk Tayyare Cemiyeti kuruldu. 1926’da Van havalimanları işletmeye açıldı. 1956’da

Türk H ava K urum u

E vliya Ç elebiye gö re
1633'te Lâgari Haşan
Çelebi S a ra yb u rn u 'n d a n ,
ilkel b ir paraşütü olan,
ke n d isin in yaptığı b ir
roke t-fişe ğe binerek
yü kse lm iş ve sonra
denize in m işti.
 HAVA D U R U M U 69

çıkarılan bir yasayla Devlet Hava M eydanları mu atm osferin geçici ve anlık özelliğidir.
İşletmesi kurularak, havalimanlarının işletil­ Oysa iklim, sürekli değişen hava durum unun
mesi ve uçuş güvenliğinin sağlanması bu kuru­ “ortalam a ö zellik lerin i ya da uzun dönemde
luşa bırakıldı. yaşanan bütün m eteoroloji olaylarının genel
II. Dünya Savaşı’nın hemen ardından kuru­yapısını yansıtır. Bu nedenle, mevsim norm al­
lan Devlet Hava Yolları Umum M üdürlüğü lerinin çok dışında olmasa bile, anlık ya da
DC-3 ve C-47 tipi uçaklar satın aldı. Hava günlük hava durum una bakarak bir yerin
filosunun modernleştirilmesiyle, önce Atina, iklimi konusunda doğru bir yargıya varılamaz
(bak. İKLİM).
A ra G üler A rşivi
Hava koşulları yaşantılarını doğrudan etki­
lediği için, insanlar en eski zam anlardan beri
hava durum unu izleyerek geleceğe yönelik
tahm inlerde bulunmaya çalışmışlardır. G ünü­
müzde hava tahm inleri, insanın doğaya yenik
düşmeden bütün etkinliklerini sürdürebilm e­
sine yardımcı olur. Örneğin günler ya da
haftalar öncesinden yapılan doğru tahm inler
ekonomik verimliliğin artm asında önemli bir
etkendir. Büyük bir soğuk hava kütlesinin
geleceği önceden biliniyorsa, enerji santralla-
rı üretimlerini artırm ak için hazırlık yapabilir;
çiftçiler toprağı ekip biçme zamanını buna
göre planlayabilir; gemilerin ve uçakların
rotası yaklaşan bir fırtınaya yakalanmayacak
biçimde düzenlenebilir.
M eteoroloji istasyonlarında, hava durum u­
nu saptam ak üzere çeşitli ölçü ve kayıt aletleri
kullanılır. Bunların başlıcaları atm osfer basın­
cını ölçen barom etre, hava sıcaklığını ölçen
term om etre, rüzgârın hızını ve yönünü ölçen
anem om etre ile havanın nemini ölçen higro­
m etredir (bak. B a r o m e t r e ;T er m o m etr e ). A y­
1935'te kuru la n T ü rkku şu 'n u n İsta nb ul üzerinde ilk rıca atmosferin üst katm anlarından veri topla­
uçuşu. mak için, bu ölçü aletleriyle donatılmış m ete­
oroloji balonları atm osfere gönderilir. B alon­
Beyrut ve Kahir.e olmak üzere dış ülkelere daki radyo vericileri yapılan ölçümleri m eteo­
uçuşlar başladı. 1955’te Devlet Hava Yolları roloji istasyonlarına aktarırken balonlar da
yerine Türk Hava Yolları (THY) Anonim O r­ radarla izlenerek ölçüm yapılan yerler belirle­
taklığı kuruldu. Günüm üzde TH Y değişik nir. Bu bilgi kaynaklarından derlenen milyon­
tiplerde, toplam 32 uçakla yurtiçinde ve yurt- larca veriyi değerlendirebilmek için, hava
dışında 50’den fazla kente yolcu ve yük taşı­ tahm inlerinde bilgisayar kullanımı giderek
m aktadır. 1970’lerin ortalarında ve özellikle yaygınlaşmaktadır. H er ülke kendi bölgele­
1980 sonrasında T H Y ’nin yanı sıra özel kuru­ rindeki hava durumuyla ilgili bilgileri öbür
luşlar da hava taşımacılığı alanına girerek ülkelere aktarır; okyanuslarda dolaşan m ete­
“charter” ve tarifeli seferlere başlamışlardır. oroloji gemileri okyanuslarla ilgili raporları,
uzaya fırlatılan uydular da atm osfer koşulları­
HAVA DURUMU. Günün herhangi bir anın­ na ilişkin gözlem raporlarını gönderir. Bütün
da belirli bir bölgeyi etkisi altına alan sıcaklık, bu bilgiler bir bilgisayar ağında depolanırken
nem, bulut, yağış, rüzgâr gibi çeşitli atmosfer iletişim güçlüğünü önlem ek üzere ortak sim­
koşullarına hava durumu denir. H ava duru­ geler kullanılır.
70 HAVA DURUMU

Bir Essa m e te o ro lo ji u yd u su n d a n 24 saatlik dö n e m içinde alınan fo to ğ ra fla rd a , çeşitli a tm o sfe r

ha reke tlerin e bağlı olarak gelişe n b u lu tlu b ö lg e le r g ö rü lü y o r. O rta e n le m le rd e siklo n la rd a n kaynaklanan
fırtın a la r, e kva to r çevre sin de ise kü m ü lü s b u lu tla rı e g em e ndir.

Üstte: G özlem ayg ıtlarını ve in iş

p a ra şü tü n ü taşıyan b ir m e te o ro lo ji
ba lo nu. Sağda: L o n d ra 'd a ki b ir fırtın a
uyarı radarının 80 km yarıçapındaki b ir
alanda saptadığı hava d u ru m u .
O rtadaki d a ire n in dışında kalan koyu
lekeler y a ğ m u r ya da sağanak
alan larıdır.

Hava Durumu Değişiklikleri
Hava durum unu belirleyen en önemli etken­
lerden biri gökyüzünün açık ya da bulutlu
olmasıdır. Yükselen ve yükseldikçe soğuyan
su buharının yoğunlaşmasıyla bulutların oluş­
tuğunu biliyoruz. U ydulardan çekilen fotoğ­
raflardan, atmosferin belirli bölgelerinin
hemen her zaman bulutlu, öbür bölgelerin
genellikle bulutsuz olduğu görülebilir. O rta
enlem kuşağındaki bulutlar çoğu zaman bur­
gaç ya da girdap biçimindedir ve bu burgaçsı
kümelerin arasında bulutsuz alanlar yer alır.
Ekvatora yakın bölgelerde ise bulutlar ekva­
tora hemen hemen paralel kırık bir çizgi
oluşturacak biçimde toplanm a eğilimindedir.
O rta enlem kuşağındaki ve ekvator yakınla­
rındaki bulutlar, atmosferin başka yerlerin­
den kopup gelen havanın yükselmesi sonu­
cunda oluşur ve yüzeysel alçak basınç bölgele­
riyle bir arada bulunur.
O rta enlem kuşağındaki bulutlu ve bulutsuz
hava burgaçları sürekli hareket halinde oldu­
ğu için bu enlem lerde hava durum u oldukça
sık değişir. Hem alçak basınç alanındaki
bulutlu burgaçlar (siklonlar), hem de yüksek
basınç alanındaki bulutsuz burgaçlar (antisik­
lonlar) değişik yönlerden gelen büyük hava
kütlelerinin karşılaşmasıyla oluşur ve her biri
kendi ekseni çevresinde bir burgu gibi döne­
rek hareket eder. Siklon ve antisiklonlarda
hava durumu büyük ölçüde bu hava kütleleri­
nin geldiği yere ve siklon ya da antisiklon
içinde uğradığı değişikliğe bağlıdır. Ayrıca,
binlerce kilom etre öteden gelen bu hava
kütlelerinin bazen günlerce süren yolculukları
sırasında geçirdikleri değişiklikler de hava
durum unu etkiler. Bu değişiklikleri belirleyen
önemli etkenlerden biri de, hava kütlelerinin
yolunun karalar ya da denizler üzerinden
geçmesidir. Örneğin Türkiye’nin büyük bölü­
m ünde, soğuk ya da sıcak karalar ve denizler
üzerinden geçerek gelen hava kütleleri nede­
niyle kış ve yaz ayları arasında önemli sıcaklık
farkları görülür. Kuzeydeki Baltık Denizi
üzerinde oluşan siklonlar kışın Polonya ve
Ukrayna gibi soğuk karalardan geçerken iyice
soğuyup nemlendiği için, Türkiye’nin kuzey
bölgelerine ulaştığında şiddetli karayel, yıldız
ve yıldız-poyraz fırtınaları ile kar yağışı geti­
rir. Kış aylarında Karadeniz ve M arm ara
HAVA D U R U M U 71
bölgelerinde görülen sürekli kar yağışının
nedeni, Balkanlar üzerinden gelen bu soğuk
hava kütleleridir. Oysa Adriya gibi ılık bir
denizin üzerinde oluşan ve Yunanistan ile
Ege Denizi’ni geçerek A nadolu’nun batı kıyı­
larına ulaştığında ikiye ayrılan siklonların
kuzeye yönelen kolu özellikle M arm ara Böl-
gesi’nde güneybatıdan esen lodos rüzgârıyla
havayı ısıtır ve bol yağmur getirir. Aynı hava
kütlesinin güneye yönelen kolu da Akdeniz
kıyılarında ılık ve yağışlı havaya yol açar.
Türkiye’nin büyük bölümünü etkisi altına
alan üçüncü önemli hava kütlesi ise yazın
Basra Körfezi üzerinde oluşan siklondur.
Kuzeybatıya yönelen bu nemli ve sıcak hava
kütlesi çöllerin üzerinden geçerken giderek
ısınır ve nemini büyük ölçüde yitirir. Bu hava
hareketinden doğan kuru ve sıcak rüzgârlar
ülkeyi etkilediği sürece havanın çok ısınması­
na neden olur.
Çok değişik bölgelerden gelen hava kütle­
lerinin etkisinde kaldığı için Kuzeybatı A vru­
pa’da da hava durum u çok değişkendir. B en­
zer hava koşullarının bir haftadan daha uzun
sürdüğü çok ender görülür. Bu ülkelerde
oldukça sık yaşanan ılık ve nemli havanın
kaynağı, Atlas Okyanusu üzerinden geçerek
güneybatıdan gelen hava kütleleridir. Kuzey­
den gelen soğuk ve nemli hava ise kışın
A vrupa’ya kar götürür. Doğudan esen ve
bazen Sibirya üzerinden geçerek bu bölgeye
ulaşan rüzgârlar ise her zaman kuru olduğu
için kışın havanın çok soğumasına yol açar.
Değişik sıcaklıktaki iki hava kütlesi bir
siklon içinde hareket ederken birbirine yakla­
şarak karşılaşırsa, aralarında cephe denen bir
ara yüzey oluşur. Bu cephenin bir yanındaki
sıcak ve nemli hava kütlesi genellikle soğuk
havanın üzerine doğru yükselerek bulut ve
yağmur oluşum una yol açar. Yurdum uzdaki
hava değişikliklerinin nedeni de çoğu kez bu
cephe sistemlerinin etkisinde kalmasıdır.
Özellikle kutupsal soğuk cephe ile tropik ve
astropik sıcak cephelerin Akdeniz üzerinde
karşılaşması karm aşık hava hareketlerinin
kaynağıdır.
Zam an zaman denizlerin üzerinde oluşan
şiddetli fırtınaların (kasırgaların) karalara
doğru ilerlemesi büyük yıkımlara yol açar
(bak. R üzgâr). Oysa, her ikisi de bulutlu olan
72 HAVAGEMİSİ

tropik iklim kuşağı ile orta enlem lerdeki

ılıman iklim kuşağı arasındaki bulutsuz astro-
pik iklim kuşağında hava kütleleri son derece
durgundur. Dünyadaki çöllerden çoğu, örne­
ğin Sahra Çölü bu kuşakta bulunur. Havanın
genellikle açık ve bol güneşli olduğu bu
kuşakta sıcaklık gündüzleri çok yüksektir ve
doğal olarak çok az yağış düşer.
M E T E O R O L O Jİ m addesinde atmosfer
hareketleri ve m eteoroloji uzmanlarının bu
hareketleri nasıl araştırdıkları konusunda bil­
gi verilmiştir. Aynı m addede, m eteoroloji ve
hava durumuyla ilgili öbür m addelerin bir
listesini de bulabilirsiniz.

HAVAGEMİSİ bak. G ü d ü m lü B a lo n .

HAVAİ FİŞEK. Gece gösterilerinde ve şenlik­

lerde renk renk ışıklar saçan havai fişekler
genellikle kartondan yapılan ve içine özel bir
patlayıcı karışımı doldurulan uzun tüp biçi­
m indeki bir kovandan oluşur. “Piroteknik
karışım ” denen bu fişek dolguları havanın
oksijeni olmadan da yanabilen özel bir karı­
şımdır. Kapalı bir kabın içinde yanan mum,
içerideki havanın oksijeni bitince söner; oysa
fişek, kovanının içinde hiç hava bulunmadığı
halde bu karışım tükeninceye kadar yanmayı
sürdürür. Çünkü karışımdaki m addelerden
biri sürekli olarak oksijen açığa çıkarır ve
kapalı kovandaki yanma olayının gerçekleş­
mesini sağlar.
Yüzyıllarca fişek karışımında oksijen verici
m adde olarak güherçile (potasyum nitrat)
kullanıldı. Bu tuz bütün doğu ülkelerinde
bulunduğu için fişekçilik doğuda, özellikle
Çin’de gelişmiş ve güherçile, kükürt, odunkö-
m ürü karışımından hazırlanan ilk fişekler
burada yapılmıştır. Aynı m addelerin karışımı
olan barutun, daha doğrusu kara barutun
A vrupa’da tanınması ve ateşli silah m erm ile­
rinde patlayıcı olarak kullanılması ancak 14.
yüzyıla rastlar (bak. A teşl İ SİLAHLAR; PATLAYI­
CILAR). Oysa bu tarihten çok önceleri Çin’de,
barut doldurulmuş havai fişekler savaş ve
gösteri amacıyla kullanılıyordu.
AvrupalIlar havai fişek yapmayı Çinliler’
den öğrendiler ve 13. yüzyıl boyunca fişekçi­
lik önce İtalya’da, sonra Fransa’da ve bütün
öbür Avrupa ülkelerinde hızla gelişti. Başlan-
Glenlivei W hiskv C om pany
Birçok ülkede tö re n le rd e ve özel g ü n le rd e çok
g ö rk e m li havai fişek g ö s te rile ri düzenlenir. Bu
fo to ğ ra f, İskoçya'daki E d in b u rg h Ş ato su'nda
düzenlenen b ir g ö ste rid e n alınm ıştır.
gıçta yalnızca dinsel festivallerde düzenlenen
havai fişek gösterileri 18. yüzyılda, büyük
A vrupa kentlerinde açılan lunaparkların en
çok ilgi çeken gösterileri haline geldi. Sonra­
ları hemen her ülkede ulusal bayram ların,
törenlerin ve özel kutlamaların ayrılmaz bir
parçası olan bu gösterileri genellikle askeri
uzmanlar yönetirdi.
19. yüzyılın başlarına kadar havai fişekler
yalnızca bildiğimiz sarı alev renginde ışıklar
saçardı. 18. yüzyılda potasyum nitratın kim­
yasal bireşimle elde edilmesi renkli havai
fişeklerin yapılmasına olanak hazırladı. Çün­
kü potasyum kloratlı karışım yeterince ısı
açığa çıkaracak biçimde yandığında, bu karı­
şıma katılan çeşitli m etaller gaz haline gelerek
alevi renklendirebiliyordu (bak. A l e v ) . Böy­
lece baryum tuzlarıyla yeşil, stronsiyumla
kırmızı, sodyumla da sarı kıvılcımlar saçan
havai fişekler yapıldı. Bakır ise potasyum klo-
ratın yanmasıyla açığa çıkan klor gazının etki­
siyle mavi renk verir.
Havai fişeklerin bir bölümü renk renk
alevler ve yıldızlar saçarak yanar; bunların

kovanları incedir ve içindeki patlayıcı karışım
tükenene kadar yanmayı sürdürür. Kıvılcım­
lar saçarak havaya fırlayacak biçimde yapılan
ikinci tip havai fişeklerin kovanı ise yanmaya­
cak kadar kalın ve sağlamdır. Bunlar, kova­
nın içindeki yanma sonucunda açığa çıkan
gazların basıncıyla havaya fırlar ve karışımın
tam olarak yanmamış parçacıklarını bir kıvıl­
cım yağmuru gibi dört bir yana saçarak
görkemli görüntüler oluşturur. Bu patlamalı
kıvılcım yağmurunu yaratm ak için kovana
genellikle demir ve çelik parçaları, kandil isi
ya da bol m iktarda odunköm ürü koyulur.
Havai fişekler ciddi yaralanm alara yol aça­
bileceği için, birçok ülkede çocukların roket
ya da maytap biçimindeki fişeklerden zarar
görmelerini önlem ek üzere satışı yasaklan­
mıştır ve havai fişek gösterileri yalnızca uz­
manların denetimi altında düzenlenir.
HAVA KUVVETLERİ. Savaşta kullanılan ilk
hava taşıtı, 18. yüzyılın sonlarında Napolyon
Savaşları sırasında gözcüleri taşıyan ve halatla
Imperial W ar M useum
İn g ilte re 'n in SE5a keşif uçağı I. D ünya S avaşı'nda
ö n e m li rol oyn a m ıştır.
HAVA KUVVETLERİ 73
yere bağlanan bir balondu. D aha sonra,
1871’de PrusyalIlar Paris’i kuşattıklarında,
Fransızlar dış dünya ile bağlantı kurm ak için
havada serbestçe süzülebilen balondan yarar­
landılar. İngiliz ordusu da Güney Afrika
Savaşı’nda (1899-1902) gözetleme balonları
kullandı (bak. B a l o n ) . Ne var ki, hava
kuvvetlerinin doğuşu, hava taşıtlarının hafif
ve güçlü benzin m otorlarıyla donatılm asından
sonra gerçekleşti. Bu m otorlar hava taşıtları­
nın hızını ve uçuş yükseltisini artırdı.
I. Dünya Savaşı (1914-18)
I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında, savaşan
her iki tarafın da belirli sayıda uçağı ve
güdümlü balonu bulunuyordu. A lm anlar’ın
sağlam yapılı, puro biçiminde güdümlü balon­
lardan oluşan büyük bir hava gücü vardı.
Ünlü tasarımcısı Kont Zeppelin’in adından bu
taşıtlara “zeplin” adı verilmişti. Zeplinler
ilk uçaklar kadar hızlı gidebiliyor ve daha ağır
yükleri taşıyabiliyordu. Bazı kişiler bunların
keşif uçuşları ve bom bardım an için uçaklar­
dan daha yararlı olduğunu düşünüyordu.
A m a hem en tutuşabilen hidrojen gazıyla dol­
durulan balonların düşürülmesi de kolaydı.
Kısa süre sonra uçakların savaş aracı olarak
çok daha elverişli olduğu anlaşıldı.
1914’te düşmanın hareketlerini izlemek için
iki taraf da uçaklardan yararlandı. İlk başta
bu uçaklarda silah yoktu. H avada karşılaşan
iki düşman uçağının pilotları birbirleriyle
selamlaşırlardı. Kısa bir süre sonra uçaklar
silahlandırıldı. Önceleri tabanca ve av tüfeği,
sonra makineli tüfek, sonunda da sabit, öne
doğru ateş eden silahlarla donatıldı. Pilotlar,
düşman uçağının tüm ünü hedef alarak birbir­
lerini düşürmeyi amaçlar, hızla daireler çize­
rek yükselir, karşı tarafı görüş alanları içine
almaya çalışırlardı. Bu hareket, yıllar bo­
yunca savaş taktiklerinden biri olarak kulla­
nıldı.
U çaklar düşman hatlarının gerisinin bom ­
balanm asında, top ateşini yönlendirm ekte,
düşman ve ikmal (ordulara araç gereç gönde­
rilmesi) hatlarının durum unu fotoğraflarla
belgelem ekte, düşman gemilerinin ve denizal-
tılarm m saptanm asında ve bunlara saldırılma-
sında da kullanıldı. Ayrıca, düşman bom bar­
dıman ve keşif uçaklarının izlenmesi ve düşü­
74 HAVA KUVVETLERİ

Yüksek hızlara ulaşabilen

M e sse rsch m itt M e 262
II. Dünya Savaşı'nın
son la rın a do ğ ru o rtaya
çıktı. Hava savaşında
kullan ılan ilk je t avcı
uçağı o lm a kla b irlik te , çok
geç g e liş tirild iğ i için
savaşın son ucu nu
e tk ile m e m iş tir. Her
kanadın altında b ire r je t
m o to ru vardır.

rülmesinde görevlendirildi. Bu görevlerden M üttefiklerin Kuzey Afrika, Sicilya ve

her biri için özel uçaklar yapıldı. Norm andiya çıkarmaları yoğun hava saldırı­
I. Dünya Savaşı’ndan sonra çeşitli ülkeler­ larıyla başladı. Bu saldırıların amacı, ilk
de uzun menzilli bom bardıman uçaklarının birlikler karaya çıkmadan önce düşman sa­
artık en önemli savaş aracı olduğu düşünül­ vunmasını kırmaktı. Denizden girişilen saldı­
meye başlandı. 1939’a gelindiğinde sanayileş­ rı, paraşütle ya da planörle karaya indirilen
miş ülkelerin çoğunda hava kuvvetleri kurul­ binlerce askerle desteklendi. M üttefikler, çok
muştu. yükseklerde uçan uçaklardan fotoğraf çeke­
rek düşman savunmalarını belirlediler ve Al-
II. Dünya Savaşı (1939-45) m anlar’ın birçok gizli silahını öğrendiler.
A lm anlar, kara kuvvetlerini desteklem ek Uzun menzilli bom bardım an uçakları da
üzere güçlü bir hava kuvveti oluşturmuştu. hava savaşında önemli bir rol oynadı. Alman
II. D ünya Savaşı’nda Alm an Hava Kuvvetle­ Hava Kuvvetleri İngiliz kentlerini bom bala­
ri “yıldırım savaşı”na girişti. Bu yıldırım dı. Buna karşılık İngiliz Kraliyet Hava Kuv­
savaşında bir yandan uçaklarla düşman hatla­ vetlerinin bom bardıman uçakları da A l­
rının gerisine paraşütçüler indirilirken, öbür manya ve işgal altındaki A vrupa’nın sanayi
yandan avcı uçakları ve pike bom bardıman kentlerine, kanallara, lim anlara ve demiryolu
uçaklarıyla düşman savunma hatları arasın­ istasyonlarına saldırılar düzenledi. Sonunda
dan Alm an tanklarına yol açıldı. Alm anlar, İngiltere ile A BD hava kuvvetlerine bağlı
gökler denetim altına alınmadıkça hiçbir kara bom bardım an uçaklarının birlikte hareket et­
savaşının kazanılamayacağına inanıyordu. mesiyle Alm anlar savaş güçlerini yavaş yavaş
Denizde ise Japonlar, Büyük O kyanus’taki bir savunma savaşında toplam ak zorunda
ilerleyişleri sırasında uçak gemilerinde üsle­ kaldılar. Buna karşın Alman fabrikaları tank
nen uçaklardan yararlandılar. Avcı uçakları­ ve uçak yapımını, Alm an birlikleri ise M ütte­
nın koruması olmaksızın Japon pike ve torpil fik orduları Berlin’e girinceye kadar savaşma­
bom bardım an uçaklarının menziline giren yı sürdürdü. Bom bardım an uçakları savaşı
M üttefik savaş gemileri derhal batırıldı. Ja­ kendi başlarına kazanm adı, am a savaşın çok
ponlar 1941’de, avcı uçaklarını kullanarak daha erken sona ermesini sağladı. A B D ’nin
Pearl H arbor’da ABD donanmasını felce Japon kentlerine attığı iki atom bombasından
uğrattı. Büyük O kyanus’taki büyük deniz sonra Japonlar teslim oldu.
savaşları uçak gemilerinden kalkan uçaklarla
yapıldı ve düşman donanm aları çok seyrek Günümüzde Hava Kuvvetleri
karşı karşıya geldi. Atlas O kyanusu’ndaki A lm anlar’ın geliştirdiği V2 roketleri II.
Alm an denizaltı kuşatm ası, keşif uçuşlarını Dünya Savaşı’nın gidişini değiştiremeyecek
aralıksız sürdürerek ve denizaltı üslerini bom ­ kadar geç kalmıştı, ama etkileri savaşın hemen
balayarak yarılabildi. ardından ortaya çıktı. A BD ve SSCB nükleer

İn g ilte re ve Fransa'nın ortak yapım ı sesüstü vu ru cu "J a g u a r" uçağı.
savaş başlıkları taşıyabilen uzun menzilli ba­
listik füzeler geliştirdi (bak. GÜDÜMLÜ FÜZE­
LER). 1980’lere gelindiğinde ağır jet bom bar­
dıman uçaklarının sayısı çok azalmıştı. Bunlar­
dan bazıları havadan atılan füzeler taşıyordu.
Savunmaya yönelik olarak da düşman radar­
larını yanıltmak ve kendilerine yöneltilen
füzeleri tuzağa düşürm ek için çeşitli elektro­
nik aygıtlarla donatılmıştı. Ne var ki, güdüm ­
lü füzeler çok pahalı olduğu için pilotlu uçak­
ların yerini alamadı.
Radarlar önceleri avcı uçaklarında, düş­
man bom bardım an uçaklarını engellemek
üzere kullanıldı; daha sonra, gene avcı uçak­
larının geceleri ve bulutlu havalarda uçabil­
mesine yardımcı oldu. Bom bardıman uçakları
çok yüksekte uçtuğundan, avcı uçakları onları
karşılamak için hızla yükselmek zorunda kalı­
yordu. Günüm üzdeki bom bardım an uçakları
yüksek hızda yere yakın uçarak radara yaka­
lanmadan geçer.-M odern avcı uçaklarında, al­
çaktan uçan bu uçakları saptayabilecek “aşa­
ğıyı tarayan” radar bulunur. A B D ’nin
AW ACS (Hava Uyarı ve Denetim Sistemi)
gibi erken uyarı uçakları uçan radar istasyon­
ları görevi görür. Bunların yabancı uçakları
bulmak, tanım lam ak ve gerekirse üzerlerine
avcı uçakları gönderm ek gibi işlevleri vardır.
M odern jetler ses hızının üç katı hızla uça­
bilir.
Keşif uçuşları özel radarlar, kızılötesi elek­
tronik alıcılar ve geniş açılı kam eralarla do­
nanmış uçaklarla yapılır. Keşif uçakları rada­
ra yakalanm am ak için çok yükseklerde uçar
ya da kıyılardan uzakta kalarak hedefi “yanla­
HAVA KUVVETLERİ 75
Crown Copyright
rı tarayan” radarlar aracılığıyla izler. Robot
uçaklar, uzaktan kumandalı hava araçları ya
da yörüngede dolanan uydular da keşif amacıy­
la kullanılabilir. Askeri uydular uzaydan
hedeflerin fotoğrafını çekebilir, hatta hava
açıkken yerdeki birliklerin hareketini izleye­
bilir (bak. U y d u ).
19. yüzyılda birliklerin, araç ve gereçlerin
savaş alanına denizyoluyla ulaştırılması hafta­
lar alırdı. Günüm üzde, m odern hava kuvvet­
lerinin taşıma araçlarıyla kara kuvvetlerine
bağlı bir tümenin tümü tank, araç ve silahla­
rıyla birlikte dünyanın herhangi bir yerine
birkaç saat içinde gönderilebiliyor. İvedi du­
rum larda savaş uçakları tanker uçaklarından
havada yakıt alarak çok uzun yolculuklar
yapabiliyor. Hava birlikleri ve ağır donanım
havadan paraşütle ya da helikopterlerle kara­
ya indirilebiliyor.
İlk kez 1950’lerin başlarında Kore Savaşı’n-
Canadian Forces Photo
ABD ve SSCB hava ku vve tle rin d e füze taşıyan
uçaklar vard ır. Resim de ABD Hava K u v v e tle ri'n e ait
"CF-188 H o rn e t" g ö rü lü y o r.
76 HAVA KUVVETLERİ

United States A ir Fon e

Üstte: "F-111E" tip in d e k i hareketli kanatlı

avcı b o m b a rd ım a n uçağının ön ü n d e ABD
Hava K u vve tle ri p ilo tla rı g ö rü lü y o r.
Sağda: Bir ta tb ik a t sırasında SSCB Hava
K u vve tle ri p ilo tla rı avcı uçaklarına
koşu yorlar. Altta: İngiliz K ra liye t Hava
K uvve tleri pe rson eli, d ikin e kalkıp
in eb ile n (VTOL) b ir uçak o la n "H a rrie r"
je tin in ö n ü n d e g ö rü lü y o r.

Crown Copyright
 HAVA KUVVETLERİ 77

d a y a y g ın o la r a k k u lla n ıla n h e l ik o p te r , a r tık

h a v a k u v v e tle r in in ö n e m li b ir p a r ç a s ı o lm u ş ­
tu r . H e li k o p te r le r b irlik v e d o n a n ım ın ta ş ın ­
m a s ın d a n , h a v a d a v e d e n iz d e k u r ta r m a iş le r i­
n e v e y a r a lıla rın ta ş ın m a s ın a k a d a r u z a n a n
g e n iş b ir a la n d a g ö re v y a p a r . S ila h la n d ırılm ış
h e lik o p te r le r le d e k a r a d a k i h e d e f le r e s a ld ırı
d ü z e n le n e b ilm e k te d ir (bak. HELİKOPTER).
M odern hava kuvvetleri gemileri korumak
ve denizaltıları avlamakla da yüküm lüdür.
II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, radar
M cD onnell D ouglas Helicopter Co.
ve sonarlarla donatılmış, bom ba ve su bom ba­
H e liko p te rle r hem kara k u v v e tle rin d e hem de hava
larıyla silahlandırılmış, deniz kuvvetlerine ku vve tle rin d e ö n e m li b ir rol oynar. R esim de ABD
bağlı uzun menzilli devriye uçakları denizaltı- Kara K u v v e tle ri'n e a it "A p a c h e " h e liko p te ri
ları bularak saldırabiliyordu. Ne var ki, sual­ g ö rü lm e k te d ir.
tında füze fırlatabilen ve derin sulara dalan
nükleer denizaltılar, havadan gelen saldırılar­ Dünyanın Başlıca Hava Kuvvetleri
dan etkilenmez. Denizaltıları batırabilm ek A BD ve SSCB dünyadaki en güçlü hava
için elektronik aygıtlar, hedefe güdümlü to r­ kuvvetlerine sahiptir. A B D ’de ilk hava filosu
piller ve su bombalarıyla donatılmış uçaklar­ 1914’te kuruldu. Bu filo ilk olarak 1916’da
dan yararlanır. M eksika’ya yapılan başarısız saldırıda kulla­
Bugün yalnızca A B D ’de büyük uçak gemi­ nıldı. ABD Hava Kuvvetleri II. Dünya
lerinden oluşan bir filo bulunm aktadır. D aha Savaşı’nda kara kuvvetlerine bağlı olarak
küçük gemilerde de helikopterler ve Sea çalıştı. 1947’de silahlı kuvvetler içinde bağım­
H arrier gibi uzun piste gereksinimi olmayan sız bir kom utanlık oldu.
jetler üslenebilm ektedir. Düşey kalkış ve Sesten üç kat daha hızlı uçabilen McDon-
inişli (VTOL) uçaklar için beton pist gerek­ nel-Douglas F-4 tipi uzun menzilli avcı uçağı
mez; ağaçlar arasında gizlenebilen ve orm an­ ile Sparrow (güdümlü roket) ve Sidewinder
lardaki açık alanlardan havalanabilen bu (nükleer olmayan savaş başlıklı, havadan
uçaklar kara kuvvetlerini desteklem ede çok havaya fırlatılan bir roket) füzeleriyle donan­
yararlıdır. mış uzun menzilli F-15 Eagle uçağı A BD
Crown C opyright

İn g iliz K ra liye t Hava K u v v e tle ri'n d e başarıyla ku lla n ıla n iki uçak. Solda: T ü rb o p ro p m o to rlu "H e rc u le s "
taşım a uçağı. Sağda: Hızlı "P h a n to m " a v cı-b o m b a rd ım a n uçağı.
78 HAVA KUVVETLERİ

Ayrıca bak. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI; HAVACILIK

TARİHİ; İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI.

Türk Hava Kuvvetleri

Türkiye’de hava kuvvetlerini kurmak amacıy­
la ilk girişimler 191 l ’de yapıldı. Balon ve uçak
sağlanması ve gerekli tesislerin kurulması için
Hava Komisyonu kuruldu. Gönüllü subaylar
havacılık eğitimi için yurtdışına gönderildi.
1912’de Yeşilköy’de bir havaalanı yapıldı ve
aynı yıl Fransa'dan iki küçük uçak alındı.
1913-14 yıllarında yeni uçaklar satın alınarak
uçuş denem eleri sürdürüldü. I. D ünya Savaşı
M inisterie vah Defensie, Hollanda sırasında Türk Hava Kuvvetleri, 18 bölükten
Yukarıda g ö rü le n F-16'lar, T ürkiye, H ollanda, N o rveç oluşan gücüyle Çanakkale, Filistin, Irak, M e­
ve D a nim a rka'nın da içinde b u lu n d u ğ u çeşitli dine ve Kafkas cephelerinde keşif uçuşlarında
ülkelerce kullanılan en ö n e m li savaş uçakları
arasındadır.
bulundu.
I. Dünya Savaşı’nın sonunda Osmanlı Dev­
Hava K uvvetlerindeki en m odern askeri letin in elinde çok az uçak ve pilot kalmıştı.
uçaklardandır. ABD Hava K uvvetlerinin gü­ M altepe’de kurulan tesislerde toplanan küçük
dümlü füzeleri arasında bulunan uzun menzil­ hava gücü, başlayan Kurtuluş Savaşı’na karşı
li Cruise füzeleri bazı Avrupa ülkelerine de kullanılmak üzere elde tutuluyordu. Ama
yerleştirilmiştir. pilotlar Kurtuluş Savaşı’na katılmak için
Uzay araştırm alarında, 1980’lerin ortaların­ uçaklarıyla birlikte A nadolu’ya kaçma girişi­
da Yıldız Savaşları politikası olarak bilinen minde bulundular. Bir pilot ve uçağı dışında
A BD Stratejik Savunma İnisiyatifi (SDI) bu girişim başarısızlıkla sonuçlandı. Ama
çalışmaları başladı. Başlıca amacı uzaydan pilotlar ve öbür görevliler daha sonra çeşitli
A B D ’ye yönelen düşman füzelerinin yok yollardan A nadolu’ya geçtiler. Bu arada İngi­
edilmesi olarak açıklanan bu politikanın, as­ lizler geriye kalan uçakları ve yer tesislerini
lında savunmadan çok saldırı amaçlı olduğu bom balarla yok ettiler.
ileri sürülm ektedir. Yıldız Savaşları projesi 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin
günümüzde üzerinde özellikle tartışılan bir kurulm asından hemen sonra bir Hava Kuv­
konudur. vetleri Şubesi oluşturuldu. Ne var ki, eldeki
SSCB Hava Kuvvetleri 1969’un sonlarında olanaklar çok kısıtlıydı. Konya’ya getirilip
kurulm uştur. Yaklaşık 500 hava üssü ve A l­ toplanan bozuk uçaklar yedek parça yoklu­
man Dem okratik Cumhuriyeti, Çekoslovak­ ğundan uçamaz durumdaydı. Uçakları onar­
ya, M acaristan ve Polonya’ya yayılmış per­
sonel ve donanımı bulunur. SSCB uçakları
arasında M İG bom bardım an ve avcı uçakları,
Tupolev TU-26 bombardıman uçakları, Suk-
hoi SU-7b Fitter A tipi karaya saldırı uçakları
ve Bison yakıt ikmal uçakları vardır. Karadan
havaya güdümlü binlerce füze ile 1.000’in
üzerinde kıtalararası balistik füze SSCB’nin
geniş füze stokları içinde yer alır.
SSCB uzay savaşı alanında da nükleer savaş
başlığı taşıyan yörünge uydusu SS-9 Scarp
üzerinde araştırm alar yürütm üştür. A BD gibi %
SSCB de keşif ve uzaktan gözetleme için
uydulardan yararlanır. T-67 e ğ itim uçağı

mak için çeşitli yollar deneniyor, örneğin
patates kabukları ile hayvan kemikleri kayna­
tılarak elde edilen maddeyle uçağın delikleri
kapatılıyordu. Onarılan birkaç uçakla ancak
keşif uçuşları yapılabiliyordu.
Cumhuriyet dönem inde hava kuvvetlerine
özel bir önem verildi. Fransa’dan yeni uçaklar
alındı, personel eğitildi. 1925’te ilk uçak
fabrikası Kayseri’de kuruldu. Aynı yıl kuru­
lan ve sonradan Türk Hava Kurumu adını
alan Türk Tayyare Cemiyeti ile Türk havacılı­
ğı gelişmeye başladı. 1937’de açılan Hava
H arp Akademisi ile askeri personel eğitimi
sağlandı. Ordu içinde önemli bir güce ulaşan
hava kuvvetleri, 1944’te kurulan Hava Kuv­
vetleri K om utanlığının birimleri olarak yeni­
den örgütlendi. Günüm üzde Hava Kuvvetleri
Komutanlığı toplam 56 bin personele ve
yaklaşık 500 modern uçağa sahiptir.
H A V A LA N D IR M A bak. I sitma ve K lima
H A V A LİM A N I yolcu ya da kargo uçaklarının
kalkış ve inişlerini yaptığı alandır. Hemen
hemen bütün önemli ve büyük kentlerde bir
havalimanı bulunur.
Havalimanlarının üç önemli görevi vardır.
Öncelikle, hava taşıtlarının kalkış ve inişlerini
düzenli olarak ve güvenli bir biçimde yapabil­
melerini kolaylaştırır. İkincisi, yolcu, posta ve
kargo trafiğinin düzgün ve hızlı akışını sağlar.
Üçüncü olarak, havalimanlarında uçakların
uçuşa hazır olup olmadığı denetlenir. Havali­
m anlarında uçaklar için hangarlar, bakım ve
onarım atölyeleri, yakıt ve gerekli başka
depolar bulunur.-
Hava yolculuğunun öteki bütün taşımacılık
biçimlerine göre üstünlüklerinden biri de
hızdır. Ne yazık ki, uçakların çoğu, m otor
tasarım ındaki tüm gelişmelere karşın hâlâ çok
gürültülüdür. Kalkış ve iniş için büyük alanlar
gerektirir ve havalimanlarının çoğu kentlere
uzak yapıldığından kente gidiş gelişler olduk­
ça zaman alır.
1939’a kadar çimen alanlara inebilen uçak­
lar, günümüzde iniş ve kalkışları için beton ya
da asfalt kaplı sert pistler gerektirecek kadar
ağırlaşmıştır.
U çaklar normal olarak rüzgâra karşı iner ve
kalkar. Bu nedenle eski havalimanlarında pist
H AVALİM ANI 79
sistemi çok yönlü olarak yapılırdı. Uçakların
rüzgâra karşı inip kalkmalarını sağlamak için
üç pist üçgen biçiminde yerleştirilirdi. Havali­
manlarının bazılarında ise iki pist bulunurdu.
Çağdaş havalimanlarında yörede genellikle
esen rüzgâr temel alınarak yapılmış bir ana
pist vardır, çünkü rüzgâr günümüzün büyük
ve güçlü uçaklarını fazla etkileyemez.
Hava Trafik Denetimi
Havalimanları yakınında uçan uçaklar, yük­
sek ve hemen göze çarpan bir yapı olan
kontrol kulesinden yönlendirilir. Hava trafik
denetimi pilotlara, uçakların havada çarpış­
masını önleyecek ve yere güvenle inmelerini
sağlayacak kom utlar verir. Hava trafiğinin
çabuk ve düzenli yürümesini sağlar. Pilotlara
uçuşu güvenli ve yetkin biçimde yürütm eleri
için doğru ve gerekli bilgileri aktarır. Ola­
ğanüstü durum larda güvenlik servislerini uya­
rır.
A B D gibi hava trafiği yoğun olan ülkelerde
karmaşık bir havayolu ağı ve bu yollar üzerin­
de hava trafik denetim m erkezleri vardır. Bu
yollar başka ülkelerin havayollarıyla bağlantı-
landırılarak daha da karmaşık bir dünya
havayolu ağı oluşturulm uştur. Geçmişte,
uçaklar yerde bulunan belirli noktalar ile
Güneş, Ay ve yıldızların durum una göre
uçarlardı. Hafif uçaklar hâlâ “gözle” yönlen­
dirilmektedir, ama büyük uçaklar artık radyo,
radar ve bilgisayar yardımıyla seyreder. Bazı
elektronik yardımcı gereçler uzun menziller­
de (3.000 kilom etrenin üstünde) kullanılabi­
lirken bazıları ise yalnızca kısa menzillerde,
uçakların alana ulaşmasında ve güvenli biçim­
de inmesinde yardımcı olur.
E n eski seyir yardımcılarından biri, bütün
doğrultularda yayın yapan biykınlardır. Biy-
kın, bir uçağı yönlendirmek için ışık, elektrik
sinyali ya da başka uyarılar yayan bir istas­
yondur. Biykın bütün yönlere orta dalga radyo
sinyalleri gönderir. Bu dalgalar istasyonun
üzerinde uçan uçaklara ulaşır. Günüm üzde
bütün dünyada en çok kullanılan seyir yar­
dımcıları arasında çok yüksek frekanslı radyo
yayını yapan V O R biykınları vardır. Çok gü­
venilir aygıtlar olan V O R ’lar doğrudan o to­
matik pilota bağlanarak uçağın rotasında git­
mesini sağlayabilir. V O R , uzaklık ölçme ay­
80 HAVALİMANI

gıtları ile birlikte kullanıldığında, hemen he­ Kontrol kulesi, uçağa iniş ya da kalkış izni
men eksiksiz bir seyir yardımcısıdır. verm eden önce pistin ve havalimanı çevresin­
İniş için aletli iniş sistemi kullanılır. Bu deki hava koridorunun boş olmasını sağla­
sistem iniş pistindeki işaret biykınları ile maktan sorum ludur. İki havalimanı arasında
birlikte kullanılan iki vericiden oluşur. Bu uçan uçaklarla hava trafik denetim m erkezle­
aygıtlar uçağın pistten ayrılmamasını ve alça­ ri ilgilenir. Çeşitli havalimanları ve m erkezler
lırken hızını istenen oranda düşürmesini sağ­ arasındaki bağlantı telefon ve başka iletişim
lar. Hava trafik denetimi uçağı radarda izler araçlarıyla sağlanır.
ve radyo aracılığıyla pilotla konuşur. İnişler
çoğunlukla pilot denetiminde yapılır, ama bazı Havalimanlarının Büyümesi
modern uçaklar sisli, yağmurlu ve karlı Hava taşımacılığı yaygınlaştıkça havalimanla­
havalarda elektronik gereçlerin yardımıyla rı da büyüdü. Yolcu sayısındaki artışla birlik­
“kör" iniş de yapabilir. Otom atik pilotlu te havalimanlarına yeni terminal tesisleri, ek
uçuşlarda pilot uçağın rotasını izlemek ve uçuşlar için de yeni pistler yapıldı. Büyük
düzeltmek için bilgisayar kullanır; olup biteni havalimanları için yapılan m odern tasarım la­
ekranda “hareketli bir haritamda görür. Bu rın çoğunda bir ya da paralel iki pist ve bu
sistem, radyobiykına gerek duymadan uçağı pistlere, alandaki uçakların bir yerden bir
otom atik olarak doğru uçuş rotasında tutar. yere gidebilmesini sağlayan beton yollarla
Günüm üzde mikrodalga iniş sistemi, otom a­ bağlanmış term inal binaları sistemi vardır.
tik pilotlu iniş sistemlerinin yerini almak üze­ İkinci bir pistin eklenmesi havalimanının da­
re geliştirilmiştir. Seyir uyduları da uçakların ha yoğun bir hava trafiğini kaldırabilmesini
denetiminde giderek daha fazla rol alm akta­ kolaylaştırır. Pistlerden biri uçakların inişi,
dır (bak. CAYROSKOP: SEYİR). öbürü de kalkışı için kullanılır. A B D 'deki

p a ra le l uçak yo lla r*

a na p is t
itfa iy e is ta s y o n u

ik in c il p is t

g e ç iş k o rid o rla rı v e k ö p rü le r

p is tle r le b a ğ la n tılı y o lla r

d ış h a tla r

te r m in a l b in a la rı

iç h a tla r

Bazı h a va lim a n la rın d a y o lc u la r te rm in a l b ina sın da n bekleyen uçağa iskele ve k ö p rü le rle geçerler. A na pist
d o lu ysa ikin cil p ist ku lla n ılır. Birçok h a va lim a n ın d a ikiden fazla pist vard ır.
 HAVANA 81

Şem si Güner
Solda: İsta nb ul, Y e şilkö y'd e ki A ta tü rk
H avalim anı ve ko n tro l kulesi. Üstte: Hava
tra fik k o n tro lü inen ve kalkan uçakları
Şem si Güner y ö n le n d irir.

Chicago O ’Hare Havalimanı gibi çok büyük kentine üç havalimanı hizmet verir. D ünya­
ve işlek havalimanlarında iniş için iki, kalkış daki en yoğun hava trafiğinin Chicago’daki
için iki paralel pist bulunur. Böylece alana O ’H are Havalim anı’nda bulunduğu söylen­
aynı anda gelen iki uçağın sıra beklemeksizin m ektedir. Dünyanın en büyük havalimanı
inmesi sağlanır. K anada’nın M ontreal kentindeki M irabel’dir.
Dünyada havalimanları farklı kurum ve Meksiko Uluslararası Havalimanı da Latin
kuruluşlarca işletilmekle birlikte, hemen he­ A m erika’nın en işlek havalimanlarındandır.
men tüm ünde devlet denetimi vardır. Havali­ A vrupa’nın önde gelen havalimanları arasın­
manlarının yapımı ve işletilmesi her ülkede da Londra’daki Heathrovv Havalimanı’nın yanı
belli standartlara bağlanmıştır. Havalim anla­ sıra, Paris’te Orly ve Charles de Gaulle, Batı
rına ilişkin uluslararası standartlar ise Uluslar­ Berlin’de Tegel, R om a’da Fiumicino, Ams-
arası Sivil Havacılık Örgütü tarafından belir­ terdam yakınında Schippol, Kopenhag'da
lenir. Türkiye’de havalimanlarının işletilmesi Kastrup ve M oskova’da Şeremeteyevo havali­
ve hava trafik hizmetlerinin yönetimi Devlet manları sayılabilir. Japonya'da Tokyo yakı­
Hava M eydanları İşletmesi Genel Müdürlü- nındaki Ham eda ve Osaka uluslararası havali­
ğü’nce yürütülür. manları da Uzakdoğu'nun en işlek havaliman-
En işlek havalimanları kalabalık kentlerin larıdır.
çevresinde kurulm uştur. A B D d e New York Bugün Türkiye’de askeri havalimanlarının
British A in va vs yanı sıra 20’nin üzerinde sivil havalimanı
vardır. Bunlardan başlıcaları olan İstanbul’da
A tatürk (Yeşilköy), A nkara’da Esenboğa,
İzm ir'de M enderes havalimanları ile A dana,
Antalya ve D alam an'daki havalimanları ulus­
lararası uçuşlara açıktır.

HAVANA, Batı Hint A daları'nın en büyük

Büyük h a va lim a n la rın d a uçakların bakım ı ve onarım ı
yapılır.
kenti ve Küba Cumhuriyeti nin başkentidir.
Küba’nın kuzey kıyısında, dar ağızlı bir lima­
nın batısında yer alır. Liman girişinin iki
yanında 16. yüzyılda İspanyol sömürgecilerin
korsanlardan korunm ak amacıyla yaptırdıkla­
rı kaleler bugün de görkemini korum aktadır.
Bunlardan Castillo del M orro’ya sonradan
eklenen deniz feneri Havana kentinin simgesi
durum undadır. Havana güzel parkları, düz-
82 HAVA POMPASI

Am erika Savaşı’nın başlamasına yol açtı (bak.

Savaş İspanya’nın
İ s p a n y a - A m e r ik a Sa v a ş i ) .
yenilgisiyle sonuçlandı ve Küba bağımsızlığı­
na kavuştuğu 1902’ye kadar A BD işgali altın­
da kaldı.
H avana’nın nüfusu İspanyol yönetiminden
bu yana hızla arttı. Günüm üzde ise kentte 2
milyona yakın insan yaşar. (Toplam ülke
nüfusu 1987 sayımına göre 10.290.000’dir.)
Eskiden sağlığa aykırı koşullar yüzünden sık
sık baş gösteren sarıhumma salgınları kent
halkının yaşamını tehdit ediyordu. Bu hastalı­
ğı bir sivrisinek türünün taşıdığını ilk ileri
süren kişi Kübalı bilim adamı Dr. Carlos
Finlay’dir (bak. SARIHUMMA). Sağlık koşulları­
ZEF A
nın iyileştirilmesi yolunda sürdürülen çabalar
K üba'nın ulusal kahram anı sayılan A rja n tin li
d e vrim ci Che G uevara'nın ve D evlet Başkanı Fidel sonunda Havana temiz ve sağlığa elverişli bir
C a stro 'n un p o rtre le ri H avana'da m o d e rn b ir yapıyı kent durum una geldi. Tropikal iklimin hü­
süslüyo r. küm sürdüğü kentte yağmur mevsimi mayıs-
ekim arasındadır.
gün yolları, eski ve yeni yapılarıyla çok çekici Ülke ticaretinin önemli bir bölümünün
bir kenttir. yürütüldüğü Havana, K üba’nın kara, demir,
1959’da Fidel Castro ve arkadaşlarının ön­ deniz ve havayolları merkezidir. Başlıca sa­
derliğindeki Küba Devrim i’nin (bak. CASTRO. nayi dalları arasında şeker işleme, gemi
F id e l ) ardından bir süre turistlere kapılarını yapımı, balık konserveciliği ve motosiklet
kapatan H avana’da bugün turizme yeniden üretimi sayılabilir. Ünlü Havana puroları­
önem verilmeye başlanmıştır. H avana, eski nın yapıldığı tütün fabrikalarından başka,
surları ve askeri yapılarıyla sömürge dönem i­ “yeşil kuşak” olarak bilinen, kahve, meyve
nin askeri gücünü yansıtmaktadır. Bu yapılar­ ve sebze yetiştirilen tarım alanları bulunm ak­
dan birçoğu devrim den sonra onarım görerek tadır.
eğitim ve kültür kurum larm a dönüştürüldü.
Örneğin ilk önce cumhurbaşkanlığı sarayı, HAVA POMPASI, havayı bir yerden başka
daha sonra kent meclisi olarak kullanılan bir yere aktarm ak için kullanılır. Bir kaptaki
saray, devrim den sonra Havana Kenti Beledi­ havayı emip dışarı atarak kabın havasını
yesi Tarih Arşivi ve Müzesi oldu. Çok sayıda boşaltan tiplerine vakum pompası, bir kabın
resmi yapının bulunduğu kentte parmaklıklı içine basınçlı hava dolduran tiplerine de hava
pencereleri ve verandalarıyla düz çatılı, alçak kom presörü denir. Hava pompalarının en çok
taş evlerin yanı sıra, defne ağaçlarıyla donatıl­ yararlanılan tipi ise, elektrikli süpürgelerde,
mış sokaklar boyunca gri, kırmızı, sarı ve klima aygıtlarında ve havalandırm a sistemle­
maviye boyanmış m erm er süslemeli evler de rinde kullanılan m erkezkaç pompadır.
yer alır. Ülkenin bağımsızlığını kazanmasına Güçlü bir vakum pompası, kapalı bir kapta­
öncülük eden Jose M artin in anıtının bulun­ ki havanın neredeyse tüm ünü emip dışarı
duğu Plaza de la Revoluciön (Devrim Alanı) atarak kabın içinde aşağı yukarı tam bir
kentin en m odern yapılarıyla kuşatılmıştır. vakum oluşturabilir (bak. V a k u m ). Birçok
H avana’yı 1514’te İspanyol kâşif Diego alanda, özellikle elektronik, ilaç ve gıda
Velâzquez de Cuellar kurdu. Liman, İspanya’ sanayilerinde çok kullanılan vakum pom pala­
nın Am erika kıtasındaki sömürgeleri için rı örneğin televizyon tüplerinin, bazı yiyecek
önemli bir ticaret merkezi olarak gelişti. ve ilaç ambalajlarının havasını boşaltmaya
1898’de Havana limanında A B D ’nin Maine yarar.
savaş gemisinin havaya uçurulması İspanya- Hava kom presörleri ise kapalı bir kabın
 HAVA POMPASI 83

EMME HAREKETİ B A S M A HAREKETİ

piston
yukarıya hava
çekiliyor buradan
piston * içeri
aşağıya 1 gire r
itiliy o r
/

hava pistonun
yanlarından
g eçebilir

piston havaya
dar ağızlı meme g eçit verrriez

yüksek basınçlı su
hava sıkışır

M ER KEZKAÇ PO M PA V A K U M PO M PASI
BİSİKLET POM PASI

Merkezkaç pompa e le ktrikli s ü p ü rg e le rd e ve ha valand ırm a a yg ıtlarında kullan ılır. B ir m o to r, e ğ im li

p a le tleri olan b ir diski hızla d ö n d ü re re k p o m p a n ın içinde b ir hava akımı y a ra tır; böylece merkezkaç
kuvvetle savru la n hava b ir ye rd e n başka b ir yere do ğ ru akar. Su ya da b u h a r p ü s k ü rtm e li vakum pompası
g e n e llikle kim ya la b o ra tu va rla rın d a kullanılır. M em eden pü skü rtü le n basınçlı su kaptaki havayı b irlikte
sü rü kle d iğ i için burada tam olm asa da b ir vaku m yaratır. Hava kompresörü, p isto n u n her in işin d e içerideki
havayı sıkıştırır. Bu basınçlı havanın san ayide çok g e niş b ir ku lla n ım alanı vardır. Bu tip p o m p a la rın bir
ö rn eğ i ola n b isikle t pom pası kol gü cüyle, sanayide kullanılan hava ko m p re sö rle ri ise m o to rla çalıştırılır.

içine hava pom palayarak içeride basınçlı hava
yaratır. Havalı çekiç, havalı m atkap, boya
püskürtm e tabancası gibi birçok aleti çalıştır­
mak ve taşıt lastiklerini şişirmek için hava
kom presörlerinin sağladığı basınçlı havadan
yararlanılır.
Hava pompalarının en yaygın tiplerinden
biri bisiklet pompasıdır. Bu tip pompaların
silindir biçimindeki gövdesinin içinde ileri
geri hareket edebilen bir piston bulunur.
Silindirin alt ucunda da yalnızca dışarıya
doğru açılan ve böylece havanın geri dönm e­
sini engelleyen basit bir supap vardır. Piston
aşağıya doğru bastırılınca, silindirin alt bölü­
m ünde sıkışan havanın basıncıyla supap açılır
ve basınçlı hava bisiklet lastiğine dolar. Piston
geri çekildiği zaman supap kapandığı için
lastiğe pompalanmış olan hava geri dönemez.
Pistonun ait ucuna köseleden bir conta geçi­
rilmiştir. Piston yukarıya doğru çekilirken,
silindirin üst bölümündeki hava bu contanın
yanlarından geçerek silindirin alt bölümüne
dolabilir. Am a piston aşağıya doğru inerken
aynı conta geçit vermeyecek biçimde yayıldı­
ğından, alttaki hava yukarıya geçemediği için
dipte sıkışır ve pom panın supapım açılmaya
zorlar. Pistonun her inişinde bisiklet lastiğinin
içindeki havanın basıncı biraz daha artar; bu
yüzden, supapın açılabilmesi için pistona her
seferinde daha büyük bir kuvvet uygulamak
gerekir.
Görüldüğü gibi, lastiklere hava basan bisik­
let pompası bu durum da bir hava kom presörü
işlevini görmüştür. Aynı pompayı bir vakum
pompası olarak kullanmak için, havanın las­
tikten ya da başka kapalı bir ortam dan
pom paya girmesine izin veren, ama ters
yönde hareketini engelleyen bir supap tak ­
mak yeterli olur. Bu durum da pistonun her
gidiş gelişinde kaptaki havanın bir bölümü
pom paya geçer ve oradan dışarı atılır. K apta­
ki hava neredeyse tümüyle boşalıncaya kadar
bu işlem sürdürülür. Aslında vakum pom pa­
larının yapısı bu kadar basit değildir, ama
çalışma ilkesi kabaca böyle özetlenebilir.
Püskürtm eli pompa diye bilinen başka tip
bir hava pompası daha vardır. Bunlar yalnızca
vakum pompası olarak kullanılabilir; bisiklet
84 HAVARİLER
pompasında olduğu gibi küçük bir değişiklikle
hava kom presörüne dönüştürm e olanağı yok­
tur. Bu vakum pom paları genellikle T biçi­
minde metal bir borudan oluşur. Borunun
yatay ve düşey parçalarının birleştiği noktada,
ağzı düşey parçanın içine doğru açılan bir
meme bulunur. T borunun alt ucu havası
boşaltılacak kaba bağlanır ve yatay borudan
yüksek basınçlı buhar ya da su geçirilir. Bu
buhar ya da su dar m em eden geçtikten sonra
düşey boruya akarken hızlanır, dolayısıyla
basıncı azalır. Bu nedenle, kaptaki havanın
bir bölümü basıncı azalan bu bölüme doğru
yükselir ve buhara ya da suya karışarak T
borunun yatay kolundan dışarı atıldığı için
kaptaki hava yavaş yavaş boşalır.
Ayrıca bak. POMPA.
HAVARİLER, Hz. İsa’nın ölümünden sonra
öğretisini yaymak için seçtiği 12 yardımcısıdır.
İsa’nın havarilerini nasıl seçtiği ve bu 12
havarinin İsa’nın çarmıha gerilişinden başla­
yarak Hıristiyanlık’ın geliştirilmesi yolundaki
çalışmaları InciVde anlatılır (bak. K u t s a l
K İta p ).
İsa vaazlarına ilk olarak; Filistin toprakla­
rında, Celile’de kendisini dinlemeye gelen
kalabalıklara, Tanrı’dan esinlendiğine inanı­
lan düşünce ve buyrukları iletmekle başladı.
Ne var ki, o dönem de Yahuda Krallığı’ndaki
siyasal koşullar kendisi için sakıncalıydı. R o­
m a’nın işgali altında ezilen Yahudiler yar­
dımlarına gelecek ve kralları olacak Mesih ya
da kurtarıcıyı bekliyorlardı. Roma yönetimi­
ne karşı gelişen başkaldırı, üyelerinin bir
bölümü saldırıya ve adam öldürmeye kararlı
siyasal bir Yahudi grubu olan Z elotlar’ca da
körükleniyordu. Romalı yöneticilerin izniyle
ve onlarla uyum içinde çalışan Yahudi din
adamları ise giderek büyüyen bu huzursuz­
luktan, kendi konumlarını yitirme korkusuyla
yakından ilgiliydiler. İsa’nın başarılı vaazları
ve dilden dile dolaşan mucizeleriyle bu gibile­
rin durumları her geçen gün daha güçleşiyor­
du. Sanidrin denen ve Y ahudiler’in siyasal,
dinsel ve tüzel meclisi olan büyük Yahudi
Konseyi denetim den çıkmaya başlayan olay­
ları durdurm ak için İsa’ya karşı önlem alın­
ması gerektiğine karar verdi. H er an tutukla­
narak öldürülebileceğini anlayan İsa, öğretisi­
nin kendinden sonra da sürdürülebilmesi için
bu öğretiyi benimsemiş insanlar arasından,
eğitebileceği 12 kişi seçti. Bu 12 kişiye havari­
ler dendi. Seçilmiş havariler şunlardı:
Petrus, Çelileli bir balıkçıdır ve kardeşi
A ndreas’la birlikte İsa’nın ilk havarilerinden-
dir. 12 havari arasında Petrus’un adı ilk sıra­
da yer alır ve baş havari olarak değerlendiri­
lir. İsa’nın çok önemli durum larda yanında
olmasına izin verdiği üç havariden biridir
(öbürleri Yakup ve Yuhanna). İsa’nın uzun
süredir beklenen Mesih (kurtarıcı) olduğunu
N ezih Başgelen
N evşehir, G örem e 'd e
11. yüzyıld a yapılan
K aranlık K ilise 'd e Son
A kşam Y em eği freskin de
Hz. İsa ve 12 havarisi
g ö rü lü y o r.

ilk anlayan Petrus’tur. Cesur ve kararlı bir
insan olarak tanıtılan Petrus’un İsa’nın tutuk­
lanmasının ardından onu tanımadığını söyle­
mesi zaman zaman kararsızlığa düşerek cesa­
retini yitirdiğini gösterir. Ne var ki, inanışa
göre, çarmıha gerilen İsa’nın yeniden yaşama
döndüğünü gördükten sonra bir daha onu
kimse korkutam az ve Hıristiyanlık’ın yayıl­
masının sorumluluğunu üstlenir. Petrus’un İS
64’te Roma İm paratoru Neron döneminde ilk
Hıristiyanlar’a karşı başlatılan saldırılarda öl­
dürüldüğü sanılmaktadır. Katolikler onu ilk
papa, yani “ kilisenin babası” olarak görürler.
Yakup, varlıklı bir balıkçı olan Z ebedi’nin
oğlu ve Y uhanna’nın ağabeyidir. Aşağıda adı
geçen öbür Yakup ile karışmaması için kimi
zaman Büyük Yakup olarak da anılır.
Yuhanna, Y akup’un kardeşi ve havarilerin
belki de en gencidir. Yuhanna İncili'nin ve
Kutsal K itap’taki “Y uhanna’nın M ektupları”
nın yazarı olarak kabul edilir. İsa’nın en
sevdiği havari olduğuna inanılır; özel durum ­
larda yanından ayırmadığı üç havariden biri­
dir. Çarmıha gerildiği gün İsa’nın yanında
yalnızca onun bulunması da İsa’nın onu ne
kadar sevdiğinin kanıtıdır. Yuhanna İncili,
yazılı dört İncil arasında sonuncusu ve en
ayrıntılısıdır. Daha önceki İnciVlerde yer al­
mayan İsa’ya ait pek çok vaazın bulunduğu bu
kitabın Hıristiyanlık’ın gelişmesine büyük
katkısı olmuştur.
Andreas'm , kardeşi Petrus gibi Celile’de göl
kıyısındaki Beytsayda kasabasında balıkçılık
yaptığı söylenir. Petrus’u İsa’ya tanıştıran kişi
olduğu için ilk misyoner olarak değerlendiri­
lir. İsa’nın ölümünden sonra, A nadolu’nun
çeşitli yerlerinde dolaşarak vaazlar verdiği ve
sonunda “X ” biçiminde bir çarmıha gerildiği
sanılmaktadır.
Filipus, Beytsayda’dan gelen bir başka ba­
lıkçıdır.
Bartolomeus, “Tolm ai’nin oğlu” anlamına
gelir. Filipus’un İsa’ya tanıştırdığı N atanael’in
bir başka adı olduğu sanılmaktadır.
Matta, havari olmazdan önce Rom alılar’ın
vergi tahsildarlığını yaptığı için Y ahudiler’ce
hiç sevilmedi. İsa’nın çağrısına uyarak bol
kazançlı işini bıraktı ve ona katıldı. Kutsal
Kitap’taki dört İncil'den ilki Matta İncili'dir.
Bugünkü biçimiyle kitabı M atta’nın mı, yok­
HAVARİLER 85
sa onun aldığı notlardan yararlanarak başka
birinin mi yazdığı bilinmemektedir.
Tom as, Yunanca karşılığı olan Didimus
(“ikiz”) adıyla da bilinir. İsa’nın dirilişine,
ancak elindeki çivi izini gördükten ve böğrün­
deki yaralara dokunduktan sonra inanan To­
mas, “Kuşkucu Tom as” diye de bilinir. Ne
var ki, bu olaydan sonra inancı hiç sarsılma­
mıştır.
Y a ku p , Alfeus’un oğludur. Y uhanna’nın
kardeşi Y akup’tan ayırt etm ek için Küçük
Yakup da denir. Kudüs’teki Hıristiyanlar’ın
önderliğini yapan ve burada öldürülen kişinin
Küçük Yakup olduğu sanılmaktadır.
Taddeus'a ilişkin hiçbir şey bilinmem ekte­
dir. Bazıları onun, Luka İncilinde Yahuda
olarak geçen kişi olduğunu ileri sürerlerse de
bu havariye ilişkin kesin bilgi yoktur. Uç
İncil'de de ayrı adlarla anılmaktadır.
Sim un, Gayyur Simun adıyla da anılır.
Z elotlar’ın üyelerinden biri olduğu bilinmek­
tedir.
Yahuda İskaryot, havarilerin para işlerine
bakardı. 30 parça gümüş karşılığında İsa’ya
ihanet ederek yöneticilere onun bulunduğu
yeri söyleyen ve yakalanmasına neden olan
kişidir. Yahuda İskaryot, İsa’yı ele verdikten
sonra kendini öldürdü. Yerine, başından beri
İsa’nın izleyicilerinden biri olan Mattias seçil­
di. M attias’a ilişkin ise pek bir şey bilinme­
mektedir.
Bunlar, İsa’nın atadığı ve vaaz vermekle
görevlendirdiği ilk havarilerdir. Havarilik sa­
nı daha sonra, Musevi olmayan halklara
İsa’yı tanıtm aları için T anrı’nın görevlendirdi­
ğine inanılan Paulus ve Barnabas’a da veril­
miştir.
Paulus, Rom a yurttaşlığına kabul edilmiş
Musevi bir ailenin oğluydu. İsa’nın ölüm ün­
den sonra Hıristiyanlar’a karşı yapılan baskı­
lar giderek arttı. O dönemdeki adı Saul olan
Paulus da Hıristiyanlar’a eziyet edenlerdendi.
Kutsal K itap’a göre, bir gün İsa Saul’e parlak
bir ışık biçiminde göründü ve onunla konuştu.
Bu ışıktan körleşen Saul’u bir Hıristiyan iyi­
leştirdi. Bu olay Saul’un Hıristiyanlık’ı be­
nimsemesine yol açtı. Petrus, Yakup ve Y u­
hanna ile buluşmasının ardından Paulus, M u­
sevi olmayan halklara Hıristiyanlık’ı öğretmek
adına, Anadolu’da A ntakya’ya yerleşti ve
86 HAVA TAŞITLARI
oradan, içlerinde Kıbrıs’ın da bulunduğu bir­
çok yöreye gitti. D aha sonra M akedonya ve
K orinth’e, ardından da Efes’e giderek Hıristi­
yanlık! yaymaya çalıştı. Kudüs’e dönünce
tutuklandı. Rom a yurttaşı olması ona Roma
im paratoru tarafından yargılanma hakkı veri­
yordu. R om a’ya götürülen Paulus’un bundan
sonraki yaşamına ilişkin kesin bilgiler yoktur.
Barnabas ise İsa’nın çarm ıha gerilişinden
hemen sonra malını mülkünü K udüs’teki ina­
nanlar topluluğuna bağışlayarak onlara katıl­
dı. Bir süre Paulus’la birlikte çalıştı. D aha
sonra aralarında anlaşmazlık çıktı. Barna-
bas’ın nasıl öldüğüne ilişkin bilgi yoktur.
Havariler İsa’nın en yakın dostları oldular.
Onun yanında olmak, onunla konuşm ak, soru
sormak ve vaazlarını dinlemek gibi özel ayrı­
calıkları vardı.
İsa bütün havarilerini vaaz vermek ve
hastaları iyileştirmek üzere en az iki kez
sınama yolculuğuna gönderdi. D aha sonra
onlara Hıristiyan Kilisesi’ne ilişkin karar ver­
me yetkisi tanıdı. İnanışa göre İsa dirilişin­
den sonra havarilere, kendi adına insanların
günahlarını bağışlama yetkisi de verdi. İsa’nın
ölümünden sonra, İncir i dünyanın her yanma
götürm e sorumluluğu havarilere düştü. Hıris-
tiyanlık’ın günümüzdeki gücü ve otoritesi
büyük ölçüde, İsa’nın görevlendirdiği bu 12
havarinin etkinliklerinden kaynaklanmıştır.
HAVA TAŞITLARI. Havanın kaldırma kuv­
vetinden yararlanarak havada yol alabilen
bütün araçlara hava taşıtı denir. Bu tanım
gereğince balon, güdümlü balon, uçak, pla­
nör, helikopter ve otojir, hatta insanın hava­
da uçmasını sağlayan takm a kanatlar birer
hava taşıtıdır. A m a tasarımı, itme kuvveti ve
uçuş ilkeleri arasında çok büyük farklar olan
bütün bu hava taşıtları genel olarak aerostat
ve aerodin adıyla iki ana sınıfa ayrılır.
A erostatlar, balon ve güdümlü balon gibi
“havadan hafif” taşıtlardır. Bu taşıtların, hid­
rojen ya da helyum gibi havadan hafif bir
gazla dolu olan gövdesi havanın kaldırma
kuvvetiyle kolayca yükselir ve havada yüzer
gibi yol alır. A erodinlerin öncüsü olan bu
taşıtlardan balonun uçuşu, hava akımlarıyla
sürüklenerek süzülme hareketidir; m otoru ve
dümeni olmadığı için ne hava akıntısına ters
y ö n d e y o l a la b ilir, n e d e u ç u ş d o ğ r u ltu s u n u
d e ğ iş tir e b ilir . B u n a k a rş ılık g ü d ü m lü b a l o n ­
la rın h a v a d a itm e k u v v e ti s a ğ la y a n b ir m o ­
to r u ve y ö n d e ğ iş tir m e s in e k u m a n d a e d e n
b ir d ü m e n i v a r d ır (bak. B a l o n ; G üdüm lü B a ­
lo n ).
A erodinler ise “havadan ağır” , motorlu ya
da motorsuz taşıtlardır. Bu sınıfın en önemli
grubunu, genel olarak uçak dediğimiz sabit
kanatlı hava taşıtları oluşturur. Planörler de
uçaklara benzer; ama m otorları olmadığı için,
havadan daha ağır olan bu taşıtların balonlar
gibi kendiliğinden havalanma şansı yoktur ve
ancak bir uçağın yedeğinde havalandıktan
sonra süzülerek yol alabilir (bak. P la n ö r ).
Helikopterler, otojirler ve rotorkitler, hızla
dönen rotor pervaneleri sayesinde yükselip
havada kalabilen döner kanatlı hava taşıtları­
dır. H elikopter pervanesiyle donatılmış basit
bir planörü andıran rotorkitler spor amacıyla
kullanılır ve ancak bir otomobilin ya da hızlı
bir teknenin yedeğinde çekilerek uçabilir.
H elikopter ve otojire ilişkin ayrıntılı bilgiyi
H E L İK O PT E R maddesinde bulabilirsiniz.
Sabit kanatlı hava taşıtlarının en bilinen ve
en gelişmiş örnekleri, sivil hava taşımacılığı
ile askeri havacılıkta kullanılan uçaklardır.
Bu taşıtların başlangıçtan bugüne kadar olan
gelişmesini H A V A C ILIK T A R İH İ ile H A ­
VA K U V V ETLER İ m addelerinde, uçakların
tasarım , yapım ve uçuş tekniğine ilişkin bilgi­
leri de U Ç A K maddesinde bulabilirsiniz.
Bunların dışında, daha çok eğitim uçuşlarında
ve spor amacıyla kullanılan sabit kanatlı
başka hava taşıtları da vardır. Bunlar genel­
likle tek kişilik ve son derece basit, motorlu
ya da motorsuz uçma araçlarıdır.
Eğitim ve spor uçuşlarında tek kişilik ve
m inyatür hafif uçaklar kullanılır. Bunların
toplam ağırlığı genellikle pilotun kendi ağırlı­
ğından daha az, m otorları da bir çim biçme
makinesinin ya da hafif bir motosikletin
m otorundan çok daha küçüktür. Son yıllarda
gözde bir spor olarak giderek yaygınlaşan
yelken uçuşunda, sporcular, metal bir çerçe­
veye gerilmiş kum aştan kanatların altındaki
kem erlerle havada asılı olarak uçarlar (bak.
Y elken U çuşu ). U çuş sırasında kanatları ha­
vada bir yelken gibi dalgalanan ve gerektiğin­
de katlanarak toplanabilen bu taşıtlara hafif
 HAVUÇ 87

bir m otor ile sporcunun oturm ası için askılar­

la bağlanmış bir koltuk eklenebilir.
İnsanların havada süzülerek serbestçe yüz­
mesini sağlayan takm a kanatlar, özellikle
karbon elyafı gibi son derece hafif ve sağlam
gereçler ile çok ince ve saydam kaplam aların
bulunmasından sonra gelişti. Bugün spor
uçuşlarında kullanılan takm a kanatların iki
ucu arasındaki uzaklık, Concorde uçaklarının
kanat açıklığından daha fazladır. Buna karşı­
lık, bir Concorde’un ağırlığı 200 tonu aşarken
takm a kanatlarınki çoğu zaman 27 kilogramı
bile bulmaz.
İnsanın kuşlar gibi kanat çırparak uçmaya
çalıştığı ilk başarısız denem elerden yılmayıp
bugünün sesüstü hızlardaki jet uçaklarına
ulaşması baş döndürücü bir gelişmedir. Bu
gelişmenin bilimsel temellerini atan hava ve
uzay mühendisliği, D ünya’nın çekim alanın­
dan kurtularak atmosferin ötesindeki dış uza­
ya açılan uzay taşıtlarıyla insanlık tarihinde
yeni bir dönemi başlatmıştır. Hava taşıtların­
da olduğu gibi yalnız havanın direncini değil
kütleçekim kuvvetlerini de göz önüne alarak
tasarım lanan uzay taşıtlarına ilişkin bilgiyi
U Z A Y A R A ŞT IR M A LA R I maddesinde bu­
ARD EA
labilirsiniz.
Çok lezzetli ve besleyici b ir sebze olan havuç,
b itk in in besin d e po laya rak e tle n m iş kazık köklerid ir.
HAVA YASTIKLI TAŞIT bak. H overkraft

HAVRA bak. Sin a g o g . Köklerin biçimi, boyutları ve rengi çeşitten

HAVUÇ, dünyanın hemen her yerinde kökle­
ri için yetiştirilen bir bitkidir. Besin depolaya­
rak etlenen bu kazık kökler çiğ ve pişmiş
sebze olarak çok- sevilir. Maydanozgiller fa­
milyasından olan havuç (Daucus carota),
anayurdu Afganistan’dan dünyaya yayılmış
ve çok eskiçağlardan beri Akdeniz çevresin­
de, 13. yüzyıldan bu yana da Kuzey Avrupa
ülkelerinde tarım a alınmıştır. Bütün kuzey
yarıküredeki çayırlarda kendiliğinden yetişen
yabani havucun kökleri bildiğimiz sebzelik
havuçlarınki gibi turuncu renkte değil beyaz­
dır. Üstelik çok daha cılız ve ince, dokusu da
oldukça sert ve lifsidir. Bugün sebze bahçele­
rinde yetiştirilen iri, etli, renkli ve gevrek
köklü havuç çeşitleri, uzun seçme ve çaprazla­
ma çalışmalarıyla bu yabani havuçtan gelişti­
rilmiştir.
çeşide çok değişir. Bazıları kısa, kalın ve küt
uçlu, beyaz, sarı ya da m orumsu kırmızı
renktedir. A m a en yaygın çeşitlerin kökleri
canlı turuncu renkte ve koni biçiminde olur.
İyice büyüdüğünde tepe çapı 5 santimetreyi
aşan ve aşağıya doğru incelen bu sivri uçlu
köklerin uzunluğu 15-30 santimetreyi bulur.
H atta Beypazarı’nda yetiştirilen yerli çeşitle­
rin konik kökleri, iyice büyümeye bırakıldı­
ğında 1 m etre uzunluğa erişebilir. Am a bu
kadar uzun köklü havuçların hem topraktan
sökülmesi zordur, hem de kökün içindeki öz
bölümü sertleşip odunsu bir dokuya dönüştü­
ğü için lezzeti azalır.
En^değerli havuç çeşitleri, silindir biçimin­
deki kökü 10-15 santim etreden fazla büyüme­
yen, gevrek dokulu, hafif tatlı, bol sulu ve
posası az olanlardır. Rengi ne kadar koyu
turuncu olursa, kökün besin değeri de o kadar
88 HAVUZBALIĞI
yüksektir. Çünkü, havuca rengini veren ve
karoten denen bu madde vücutta A vitamini­
ne dönüşür (bak. VİTAMİN). Bu nedenle havu­
cun çiğ sebze ya da salata olarak yenmesi,
suyunun sıkılarak içilmesi sağlıklı büyüme
açısından çok yararlıdır.
İkiyıllık otsu bir bitki olan havuç birinci
yılında yapraklanır ve kökünü geliştirir, ikinci
yılında da çiçek- verir. Küçük beyaz ya da
pembemsi çiçekleri top top küm elenerek dal­
ların ucunda geniş şemsiyeler oluşturur. Ya­
bani havuç birçok ülkede tarımcıların en
korktuğu zararlı otlardan biri sayılırsa da,
tarlalarda ya da yol kenarlarında açan bu
dantel gibi zarif, beyaz çiçeklerin görünümü
çok hoştur.
Havuç besince zengin, iyi akaçlanmış,
gevşek ve derin toprakları sever. Şubat-mart
aylarında, en az 30 cm aralıklı sıralara olduk­
ça bol tohum atılır. Ilıman iklimlerde bütün
yaz ve kış ayları boyunca hasat sürer. Çiğ
sebze olarak yenecek çeşitlerde köklerin daha
körpe ve gevrek olması için, çoğu kez iyice
etlenip kalınlaşmadan toplanır. Bazı ülkeler­
de, dilimlenip kurutulduktan ve hafifçe kav­
rulduktan sonra öğütülen havuç köklerinden
kahveye benzeyen bir içecek yapılır. Bazı
havuç çeşitlerinin çok iri, kaba ve sert dokulu
kökleri de hayvan yemi olarak kullanılır.
HAVUZBALIĞI bak. Ja p o n b aliG i.
HAVVA bak. Â dem İ le H a v v a .
HAVVAİİ, A B D ’nin 50. eyaletidir. Kuzey
Am erika kıtasında yer almayan tek eyalet
olan Hawaii’nin tümü adalardan oluşur. A v­
rupa kökenli A B D ’lilerin egemen olmadığı
Hawaii’de bütün etnik gruplar birer azınlık
durum undadır. Japonlar ise ikinci büyük et­
nik grubu oluşturur. A dalarda yaklaşık 40 dil
ya da lehçe konuşulur. İklimin sürekli ola­
rak çok güzel olması nedeniyle Hawaii Y er­
li dilinde “hava durum u” sözcükleri yok­
tur.
Havvaii sekiz büyük ada ile 124 adacıktan
oluşur. A B D ’nin batı kıyısından yaklaşık
olarak 3.862 km uzaklıktadır. Adalar zinciri­
nin uzunluğu 2.575 km kadardır.
Hawaii Adaları milyonlarca yılda oluşmuş
HAVVAM'YE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 16.760 km 2.
NÜFUS: 1.062.000 (1986).
DAĞLAR: VVaianae ve Koolau sıradağları. En yüksek
doruklar, Havvaii'deki Mauna Kea, 4.202 metre;
Havvaii'deki Mauna Loa, 4.169 metre; Maui'deki
Haleakala, 3.056 metre; Havvaii'deki Hualalai, 2.521
metre.
AKARSULAR: Kauai'deki VVailua ve Hanalei; Havvaii'de­
ki VVaiiuku ve VVailoa.
volkanik adalardır. Büyük O kyanus’un taba­
nından 5.486 metreye kadar yükselen bir
denizaltı dağ sırasının güney bölümüdür.
Dünyadaki etkin ya da sönmüş yanardağların
en büyükleri Havvaii’dedir. Bunlardan etkin
bir yanardağ olan M auna Loa Havvaii Ada-
sı’nda yaşayanlar için ciddi bir tehlike oluştur­
maktadır. Dünyanın en büyük sönmüş yanar­
dağı Haleakala M aui’dedir ve kraterinin
genişliği 85 k n r ’dir.
Doğal Yapı
A dalar zincirindeki başlıca sekiz ada şunlar­
dır: Havvaii, Maui, Molokai, Lanai, Kahoolavve,
O ahu, Kauai ve Niihau.
En büyük ada olan Havvaii adaların en
güneyindedir. 10.458 k n r’lik yüzölçümüyle
eyalet .topraklarının yüzde 63’ünü kaplar.
Adanın alanı, volkanik hareketlilik sonucu
sürekli olarak genişlemektedir. Hawaii üç dağ
kütlesinden oluşmuştur. Kilauea dünyadaki
en büyük etkin yanardağdır. 4.202 m etre ile
H erh Kane
T opra ğa sızan y a ğ m u r suları yera ltın da ki kızgın
lavlara ulaştığı zam an to p ra kta n b u h a r fışkırır.

bu üçlünün en yükseği olan M auna Kea’da,
doruğa yerleştirilmiş çok sayıda teleskopun
yanı sıra bir gözlemevi bulunmaktadır. Havvaii’
nin kıyıları engebelidir. A dada lav çölleri,
vadiler ve küçük derin dereler vardır. Bol
yağış ve nem nedeniyle, adanın güneydoğu
bölümü sık bir bitki örtüsüyle kaplıdır. Güney­
batısı ise kurak ve sıcaktır.
A dalar topluluğunun ikinci büyük adası
olan M aui’ye Vadi Adası da denir. Yüzölçü­
mü 1.888 k n r ’dir. A da bir kıstakla birbirine
bağlanan iki dağ kütlesinden oluşmuştur.
Kumsallarda volkanik kaynaklı kara kuma
rastlanır.
Molokai, M aui’nin kuzeybatısındaki en ya­
kın komşusudur ve 675 k n r ’lik yüzölçümüyle
beşinci büyük adadır. Adanın geri kalan
bölümünden 600 m etre yükseklikteki kayalar­
la ayrılan, cüzamlılar kolonisi olarak anılan
K alaupapa 1866’da Kral V. Kam eham eha
tarafından kurulmuştur. Cüzam kurbanları­
nın bazıları hâlâ orada yaşar.
A nanas Adası da denilen Lanai tek bir dağ
kütlesinden oluşmuştur. En yüksek doruğu
Palavvai Dağı’dır. Tüm ada Dole Ananas
Şirketi’nin malıdır ve adada yaşayanların he­
men hemen tüm ü bu şirkette çalışır. Lanai
A dası’nda her yıl 120 milyon ananas toplanır.
A daların en küçüğü olan Kahoolavve’de
yerleşim yoktur; A BD donanmasının topçu
eğitimi için kullanılır.
O ahu ya da Başkent Adası 1.574 km2’lik
yüzölçümü ile üçüncü büyük adadır. Koolau
HAVVAN 89
S ön m üş yan ard ağ krateri
D iam on d Head, H o no lulu
yakınındaki VVaikiki
kum salının
g ü n e yd o ğ u su n d a y e r alır.
K rater adını 19. yüzyıl
başlarında, İng iliz
d e n izcile rin in vo lka n ik
krista lle ri elm as
sa n m alarında n alm ıştır.
United A ir Lines
ve Waianae sıradağlarının derin vadilerle kesil­
diği O ahu’da dünyaca ünlü birkaç sönmüş ya­
nardağ vardır. Havvaii A dalan’mn içinde en ge­
lişkin ve nüfusu en yoğun olan adadır. Bu geliş­
menin nedeni Havvaii A dalan’ndaki limanlar­
dan yalnızca Pearl Harbor ve Honolulu liman­
larının derin su limanlan oluşudur.
A danın takm a adı H onolulu, başkent Ho-
nolulu’dan gelir. Havvaii’nin son kralı Kala-
kaua’nın 1822’de yaptırmış olduğu saray ken­
tin m erkezine yakındır. Başkentin nüfusu
805.266’dır. Havvaii turizminin odağı burada­
ki Waikiki kumsalıdır.
Kauai A dası’nın okyanustan yükselen ilk
ada olduğuna inanılır. K auai’de verimli vadi­
ler, derin yarıklar, m ağaralar, sivri tepeler ve
çağlayanlar vardır. Olağanüstü güzelliği nede­
niyle bu adaya, Bahçe Adası da denir. K auai’
nin ortaya çıkışından bu yana geçen milyon­
larca yılda lavlar, tarım için çok elverişli,
zengin ve verimli bir toprağa dönüşmüştür.
K auai’de yıllık yağışın 15 metreyi geçtiği
W aialeale Dağı yeryüzünün en çok yağış alan
noktasıdır.
Niihau Adası olağanüstü tarihi nedeniyle
Eski Zam an Adası olarak da anılır. 1863’te
Kral IV. K am eham eha bu adayı İskoç Eliza-
beth Sinclair’e sattıktan sonra, onun soyun­
dan gelen Robinson ailesi adanın yerel kültü­
rünü titizlikle korumaya çalıştı. Yalnızca Y er­
li Havvaiililer’in yaşadığı adada turistik etkin­
liklere yer verilmediği gibi, ziyaretçilerin de
adada bir günden fazla kalm alarına izin veril­
90 HAYDN
mez. Hüküm et görevlileri bile gün batarken
adadan ayrılmak zorundadır. 1959’da A B D '
nin eyaleti olmaya karşı oy veren tek ada
Niihau’ydu. İngilizce’nin yanı sıra eski Hawaii
dili de konuşulur.
Ekonomi
Hawaii’nin başlıca gelir kaynağı turizmdir.
Bunu askeri kuruluşların sağladığı gelir, tarım
ve sanayi izler. Besin, petrol, taşıt araçları
gibi gereksinimler için Havvaii A B D ’ye ba­
ğımlıdır. Başka ülkelere ve A B D ’ye sattığı
malların başlıcaları şeker, taze ve konserve
ananas, giysi, çiçek ve konserve balıktır.
1901’de ilk otel yapıldı ve Havvaii’de turizm
yavaş yavaş gelişmeye başladı. Am a, turizm ­
deki asıl gelişme II. Dünya Savaşı sonrasın­
da, özellikle de havayolu bağlantısının kurul­
duğu 1960’tan sonra görüldü. 1960-80 arasın­
da Havvaii’nin nüfusu yüzde 50 arttı ve yapı­
laşma patlaması günümüze kadar sürdü.
Tarih
İlk Havvaiililer’in yaklaşık İS 400’de Polinez-
ya’dan geldikleri sanılmaktadır. 1778’de Kauai
A dası’na gelen İngiliz kâşifi Cook, takım ada­
ya Sandvvich A daları adını vermişti. O zaman
adaların her biri ayrı bir şefin yönetimindey­
di. 1810’da Kral I. Kam eham eha tüm ünü
yönetimi altında birleştirdi.
İlk misyonerler 1820’de A B D ’den geldiler.
Çok geçmeden A vrupa’dan da başka misyo­
nerler geldi. Balina avcı gemileri bu adalarda
kışlamaya başladı. Tüccarlar, kâşifler ve serü­
ven meraklıları Havvaii’yi uğrak yeri yaptı.
1820’lerin başlarında, adaların ekonomisini
günümüze kadar ellerinde tutacak olan aileler
buraya yerleşmeye başladı. Şeker ve ananas
plantasyonları adaların ekonomisine egemen
oldu. Havvaii topraklarının yüzde 50’si hâlâ
bu ailelerin soyundan gelenlerin elindedir.
Havvaii 1858’de A B D 'ye katılmak için baş­
vurdu; ne var ki reddedildi. 1893’te, Kraliçe
Liliuokalani anayasayı ortadan kaldırmak is­
tedi. Bu tutum u monarşinin yıkıldığı bir
devrime yol açtı. 1894’te cumhuriyet kuruldu.
1898’de ABD ile bir birleşme anlaşmasına
varıldı. 1900’de Havvaii bir bölge olarak
A B D ’ye katıldı. A BD 1959’da Havvaii’yi 50.
eyaleti olarak kabul etti.
HAYDN , Franz Joseph (1732-1809). Avus­
turyalI besteci Joseph Haydn R ohjau kasaba­
sında doğdu. Yoksul bir araba tekerleği ya­
pımcısının 12 çocuğundan biriydi. Sekiz yaşın­
da Viyana’da bir koroya girdiyse de, güç
yaşam koşulları ve kötü beslenme sonucunda
sesi bozulduğu için bir süre sonra korodan
ayrılmak zorunda kaldı. İlk gençlik yıllarında
sokaklarda keman, pazar ayinlerinde org
Solda: Eski bir
tap ın ağın o ld u ğ u yerde
bu lu n a n to te m le r.
Sağda: Siyah kum
plajı, okyanusun
aşındırdığı la vlard an
o lu şm u ştu r.
 HAYIR KURUMLARI 91

un önerisi üzerine L ondra’ya gitti. O rada

vereceği konserler için 12 senfoni besteledi.
Krallık ailesi önünde de konserler veren
Haydn İngiltere’de büyük bir başarı kazandı.
1791’de Oxford Üniversitesi ona onursal m ü­
zik doktoru unvanı verdi. Ardından büyük bir
hayran kitlesi bırakarak İngiltere’den Viyana’
ya döndü ve yeniden Esterhazyler’in sara­
yında çalışmaya başladı. H aydn’ın ders verdi­
ği genç besteciler arasında Beethoven de var­
dı (bak. B ee t h o v e n . L udw ig V a n ).
İngiltere'deyken H ândel’in oratoryolarına
büyük bir hayranlık duyan Haydn, Viyana’ya
döndükten sonra Yaratılış oratoryosu üzerin­
de çalışmaya başladı (bak. HÂNDEL. G eo rg
M aıısı'll Colleciion
F r ie d r ic h ). O ratoryonun librettosu (sözleri)
H aydn b ir yaylı çalgıla r d ö rtlü s ü n ü n se sle n d irilişi
sırasında. Kendine özgü üslub uyla , yaylı çalgılar John M ilton’ın Paradise Lost (1667; “Kayıp
d ö rtlü s ü ile sen foni b iç im le rin in yerleşm esine C ennet”) adlı yapıtına ve Kutsal K itap’a
katkıda b u lu n m u ş tu r. dayanıyordu. O ratoryonun büyük bir başarı
kazanmasından yüreklenen Haydn, M evsim­
çalarak, düşük ücretle müzik dersleri vererek ler adlı ikinci oratoryosunu bestelemeye baş­
sıkıntılı günler geçirdi. O yıllarda ünlü besteci ladı. O ratoryonun sözleri 18. yüzyıl şairlerin­
Johann Sebastian Bach’ın oğlu Cari Philipp den James Thom pson’ın “The Seasons”
Emanuel Bach'ın müziğini dinleme olanağı (“M evsimler”) adlı şiirinin Almanca çevirisin­
buldu ve çok etkilendi (bak. B ach AİLESİ). den alınmıştı. Sarayda seslendirildiğinde sop­
Haydn gençlik yıllarında kuramsal bir m ü­ rano soloları Avusturya kraliçesi tarafından
zik eğitimi görmedi. İlk müzik eğitimini İtal­ söylenen bu oratoryo da büyük bir başarı
yan besteci Niccolö Porpora'dan aldı. 1758’de kazandı.
Bohemyalı Kont Ferdınand Maximilian von 1809’da Viyana’yı işgal eden Napolyon,
M orzin’in koruması altına girdi. İlk yapıtları­ H aydn’ın evinin önünde bir şeref kıtasının
nı 1750-60 yılları arasında besteledi. 1761’de nöbet tutmasını em retti. Haydn aynı yılın
Macar Prensi Pal Esterhazy’nin isteğiyle mayıs ayında Viyana’da öldü.
Avusturya’nın en varlıklı ailesi Esterhazyler’ Engin müzik bilgisi, ustalığı, bitip tüken­
in Eisenstadt'taki sarayında orkestra şefi mez çabaları ve çalışkanlığı nedeniyle “Baba
yardımcılığına getirildi. Prens Pâl’in ölüm ün­ H aydn” olarak anılan ünlü besteci 100’u aşkın
den sonra ailenin Ipaşına geçen Prens Miklös senfoni, yaylı çalgılar için 80’den fazla dörtlü,
zamanında sarayın müzik yöneticisi oldu. 40’ı aşkın piyano sonatı, çeşitli konçertolar,
Haydn 30 yıl süreyle Esterhazyler’in sara­ opera, oratoryo ve missalar yazdı. En çok
yında yaşadı. Orkestra yöneticiliğinin yanı sıra, bilinen senfonileri arasında Londra, Oxford,
dinsel müzik, senfoni, opera ve oda müziği Veda, Saat ve Oyuncak sayılabilir. Dönem i­
gibi hemen her alanda yapıtlar besteledi. nin en büyük bestecilerinden biri olan Haydn
Bestelerinde sık sık yeni denem elere girişti. kendinden sonra gelen bestecilere öncülük
Çalışmalarında solo ses ya da koro ve orkes­ etmiş; Beethoven ve M ozart gibi sanatçıları
tralar için missa ya da oratoryo gibi dinsel etkilemiştir (bak. M o z a r t . WOLFGANG A m a -
içerikli yapıtlara da yer verdi. DEUS). Senfoninin babası olarak anılan sanat­
Haydn görevi süresince hem yöneticilerce, çının bugün hâlâ yayımlanmamış bazı yapıtla­
hem de çalışanlarca sevildi ve sayıldı. Prens rı vardır.
Miklös’un 1790’da ölümü üzerine saraydaki
görevi sona erdi. Aynı yıl ünlü kemancı ve HAYIR KURUMLARI bak. Y a rdim K urum
konser düzenleyicisi Johann Peter Salomon' LARI.
92 HAYVAN
HAYVAN. Yeryüzünün her yerinde, karada,
havada ve suda milyonlarca hayvan türü
yaşar. Bunlardan çoğunu çevremizde sık sık
gördüğümüz için yakından tanırız; oysa bazı
ender türlerle karşılaşma şansımız çok azdır.
Bazıları da o kadar değişik yapıdadır ki
hayvan olduğu anlaşılmaz bile.
Canlılar âleminin en önemli gruplarından
biri hayvanlar, öbürü bitkilerdir. Üstün yapılı
bir canlının hayvan mı yoksa bitki mi olduğu­
nu uzman olmayan birisi bile çoğu zaman
kolayca ayırt edebilir. Am a çok küçük, genel­
likle tekhücreli olan basit ve ilkel yapılı
canlılar hem hayvanlarla hem bitkilerle ortak
özellikler taşıdıklarından, bu ayrım bilim
adamlarını bile uğraştıracak kadar güçleşir.
Yakın yıllara kadar biyoloji bilginleri, bazı
özellikleriyle hayvanlara benzeyen basit yapılı
canlıları hayvanlardan, bitkilere benzeyen il­
kel yapılı canlıları da bitkilerden sayarak
bütün canlıları hayvanlar âlemi ve bitkiler
âlemi olarak iki gruba ayırmışlardı. G ünü­
müzde böyle bir sınıflandırmanın çok yetersiz
olduğu anlaşılmış ve üstün yapılı hayvanlar ile
bitkileri içeren iki büyük âlemin dışında, basit
yapılı canlıları içeren iki âlem daha benim sen­
miştir. Bu yeni sınıflandırmanın temel yapısı­
nı ve başlıca gruplarını CA N LILA R m adde­
sinde bulabilirsiniz. Bu m addede yalnızca
hayvanlar âleminin yeni sınırları içinde kalan
üstün yapılı hayvanlar incelenecek, eski bir
alışkanlıkla hâlâ terliksi hayvan ya da tekhüc­
reli hayvanlar adıyla anılsalar bile artık hay­
vanlar âleminden sayılmayan basit yapılı can­
lılar dışta bırakılacaktır.
Hayvanlar . ile bitkiler arasındaki temel
farklardan biri beslenme biçimleridir. Bitkile­
rin çoğu doğadan aldıkları su ve inorganik
tuzlar gibi basit m addelerle kendi besinlerini
üretebildikleri halde, hayvanlar besinlerini
başka canlılara borçlu olan dışbeslek canlılar­
dır. Çünkü hayvan hücresinin su ve inorganik
tuzları karbonhidrat ya da protein gibi karm a­
şık yapılı temel besinlere dönüştürm e yetene­
ği yoktur. Bu m addeleri bitkilerin ya da başka
hayvanların dokularından hazır olarak almak
zorundadır. Ayrıca bitkilerde büyük ölçüde
selülozdan oluşmuş sertçe bir hücre duvarının
bulunmasına karşılık, hayvan hücresi daha
çok protein yapısında ince ve esnek bir zarla
çevrilidir. Beslenme biçimleri ve hücre yapıla­
rındaki bu farklılıklardan başka, hayvanların
çoğu bitkiler gibi bir yere bağlı olarak yaşa­
maz. Süngerler ve bazı m ercanlar dışında
hepsi kendine özgü hareket organlarıyla ser­
bestçe yer değiştirebilir. Bütün canlılar gibi
bitkiler de dış uyaranlara tepki verir; ama
hayvanların tepkileri bitkilerin ve basit yapılı
canlıların sınırlı tepkileriyle karşılaştırılama­
yacak kadar karmaşıktır. Çünkü hayvanlarda
duyu ve hareket hücrelerinden beyne, beyin­
den bu hücrelere mesaj taşıyan bir sinir
sistemi vardır. Oysa başka hiçbir canlı gru­
bunda böyle özelleşmiş bir sistem bulunmaz.
Beslenme
Hayvanlar çeşitli bitkileri ve genellikle başka
türden hayvanları yiyerek beslenirler. Ama
etten başka şey yemeyen hayvanlar bile bes­
lenme açısından bitkilere bağımlıdır. Çünkü
eninde sonunda ya yediği hayvan ya da ona
yem olan başka bir hayvan bitkiyle besleni-
yordur. Örneğin bir balıkçılın suda avlayıp
yuttuğu bir kurbağa böcek tırtıllarını, tırtıllar
da bitkilerin yapraklarını yer.
Hayvanlar arasında bitkilerin yaprak, kök,
meyve gibi çeşitli bölümlerini yiyerek besle­
nen otçullar, avladıkları başka hayvanları
yiyen etçiller, hiç avlanmayıp yalnızca leş
yiyenler, hem bitkisel hem hayvansal yiyecek­
lerle beslenen hepçiller, yalnızca bitkilerin
özsuyunu ya da başka hayvanların kanını
emen türler vardır. Bu nedenle, besinleri
vücuda alma yöntemleri birbirinden çok fark­
lıdır. Örneğin ilginç bir yöntem geliştirmiş
olan denizyıldızı, midye gibi sevdiği bir av
bulduğunda midesini tümüyle dışarı çıkarır ve
avını midesiyle örterek sindirir. Başka hay­
vanların bağırsaklarında asalak yaşayan
tenyaların ağzı bile yoktur; bu yassısolucanlar
konak hayvanın bağırsaklarındaki besinleri
derileriyle em erek alırlar. Suda yaşayan hay­
vanların birçoğu suya karışmış olan küçük
yiyecek kırıntılarını, bitki parçalarını ya da
başka hayvanların larvalarını süzüp almak
için çok ustaca yöntem ler geliştirmiştir. Söz­
gelimi evcikli böceğin akarsularda yaşayan
larvaları kendilerine boru gibi ince uzun birer
evcik yaparlar. Sonra incecik bir ağ örerek bu
borunun bir ucunu kapatır ve acıktıkları

zaman vücutlarını sallayarak içeriye su dol­
masını sağlarlar. Böylece borunun alt ucun­
dan giren su öbür uçtan çıkıp giderken, içinde
yüzen küçük su canlıları ile suyosunları ağa
takılıp kalır. Karnını doyuran larva, acıktığın­
da yenisini örmek üzere ağı da yiyerek evciği­
ne çekilir.
Bazı küçük hayvanlar, özellikle böcekler
başka hayvanların ve insanın kanını emerek
beslenir. Bu yüzden ağızları deriyi delerek
kanı emebilen sivri uçlu bir hortum biçimini
almıştır. Sinekler, sivrisinekler ve keneler bu
gruptandır. Aynı biçimde bitkilerin özsuyunu
emen birçok böceğin, örneğin ağustosböcek-
lerinin ağzı da emici bir hortum a dönüşmüş­
tür. Ö rüm cekler ile akrepler de yalnızca sıvı
Bir sıçrayan ö rü m c e ğ in yakından g ö rü n ü m ü .
Sıçrayan ö rü m ce kle r avlarını ağ örerek tuzağa
düşürm ez, b ir anda üzerine atlayarak yakalarlar.
yiyeceklerle beslenirler; ama bunların yönte­
mi önce avlarını öldürüp, sonra hayvanın
içine boşalttıkları sindirim salgılarıyla dokula­
rını eriterek emmektir.
Omurgalı hayvanların sindirim sistemleri
daha gelişmiştir. Yalnızca canlı hayvan ve
yum urta yiyerek beslenen yılanlar yiyecekle­
rini her zaman bütün olarak yutarlar. Çok
etkili olan mide özsuları, boynuz, tırnak ve
tüyler dışında her şeyi, hatta kemikleri bile
tümüyle sindirebilir. Kuşların yediklerini çiğ­
neyip parçalam aya yarayan dişleri olmadığın­
dan, çoğunun midesinde taşlık denen özel bir
bölüm bulunur. Yuttukları küçük taş ve kum
parçaları burada birikir ve tıpkı bir değirmen-
taşı gibi yiyecekleri öğütür.
M emelilerde yiyecekler ağızdan alınıp tü­
HAYVAN 93
Daha çok G üney ve Orta A m e rik a 'd a yaşayan
a rm a d illo la r dişsiz m e m e lile rd ir. Bu yüzden, başta
böcekler olm ak üzere y u m u şa k yiye cekle rle
be sle nirler.
müyle özümseninceye kadar sindirim sistemi
boyunca çok daha uzun ve karmaşık bir yol
izler. Önce ağızda dişlerle çiğnenip öğütülen
ve tükürükle karışarak yumuşayan besinler
mideye gider. Burada mide özsuyu gibi başka
sindirim salgılarıyla karışır ve iyice sıvı hale
gelinceye kadar birkaç saat çalkalanır. Daha
sonra incebağırsağa geçer; burada karaciğer
ile pankreasın salgıları eklenir ve içindeki
yararlı m addeler bağırsak duvarlarından em i­
lerek kan dolaşımına karışır. Geri kalan
bölümü kalınbağırsağa indiğinde suyu büyük
ölçüde emilerek geri alınır; sindirilemeyen
selülozlu lifler ve öbür atık m addeler ise anüs
yoluyla katı halde vücuttan dışarı atılır. M e­
melilerden olan insanın sindirim sistemi de
aynıdır.
Gelişmiş hayvanların üç temel besin grubu­
na gereksinimi vardır: Yağlar; şeker ve nişas­
ta gibi karbonhidratlar; süt, et ve balıktan
alman proteinler. Ayrıca kemiklerin ve dişle­
rin gelişmesi için gerekli olan kalsiyum, fosfor
gibi m ineralleri, vücutta çok önemli görevler
üstlenen suyu ve eksikliği çeşitli hastalıklara
yol açan vitaminleri de almaları gerekir.
Güneş ışığının yardımıyla doğrudan hayvanla­
rın vücudunda üretilen D vitamini dışındaki
bütün vitaminlerin kaynağı bitkilerdir. (A yrı­
ca bak. BESLENME; KARBONHİDRATLAR; PROTEİN;
VİTAMİN.)
Solunum ve Boşaltım
Hayvanlar yiyeceklerden aldıkları besin m ad­
94 HAYVAN
delerini kullanarak vücut sıcaklıklarını korur,
güçlenir ve enerji kazanırlar. Aslında besin
m addelerinin kullanılması, tıpkı bir otomobil
yakıtının m otor silindirlerinde yanması gibi,
vücutta yakılarak enerjiye dönüştürülmesidir.
Oksijen olmadan yanma olmayacağı için hay­
vanların solunum yoluyla havadan oksijen
almaları gerekir. Böcekler genellikle gövde­
nin iki yanındaki soluk delikleriyle hava alıp
verirler; bu deliklerden giren hava trake
denen incecik soluk borularıyla dokulara taşı­
nır. Balıkların, suda çözünmüş olan oksijeni
alabilen solungaçları vardır. Amfibyumların
erişkinleri, sürüngenler, kuşlar ve memeliler,
tıpkı insanlar gibi akciğerleriyle gerçek an­
lamda solunum yaparlar (bak. SOLUNUM).
Bütün temel besin m addelerinin bileşimin­
de karbon, hidrojen ve oksijen vardır. D ola­
yısıyla bu m addeler vücutta yakıldığında bol
m iktarda karbon dioksit ile su açığa çıkar.
Oksijen nasıl ağız ve soluk borusu yoluyla
akciğerlere doluyorsa, solunum artıkları olan
bu m addeler de gene akciğerlere taşınır ve
soluk verirken gaz halinde dışarı atılır. (K ar­
bon dioksit zaten gaz halindedir, su da buhar­
laşarak gaza dönüşür.) Çok kalabalık ve kapalı
bir odada bir süre sonra havanın boğucu olması
ve camlann buğulanması bundandır.
Proteinlerin bileşiminde, karbonhidratlar ile
yağlardaki bu üç elem entten başka azot da
bulunur. Bu nedenle proteinlerin yakılmasıy­
la ayrıca azotlu karmaşık bileşikler oluşur.
Bunların vücuttan dışarı atılmasını boşaltım
sistemi üstlenmiştir. İnsanda ve gelişmiş hay­
vanlarda bu görevi, gerçek bir filtre gibi
çalışarak bütün kanı süzen böbrekler yerine
getirir. Kandaki bu azotlu bileşikler ve isten­
meyen öbür atıklar, vücudun kullanmadığı
fazla suyla birlikte idrar olarak vücuttan dışarı
atılır. Oysa kuşlarda ve sürüngenlerde bu
m addeler omurgalıların ve insanın idrarı gibi
sıvı değil oldukça katı haldedir.
Kan Dolaşımı ve Vücut Sıcaklığı
Gelişmiş hayvanlarda bütün vücudu ağ gibi
saran dam arlardan oluşmuş bir dolaşım siste­
mi vardır. Bu damarların içinde hücrelere
besin maddeleri ile oksijen taşıyan ve hücre­
lerden aldığı atık m addeleri dışarı atılmak
üzere ilgili organlara ileten bir sıvı dolaşır. Bu
sıvı bazı hayvanlarda renksiz olsa bile gene de
kandır.
Dolaşım sistemi olan hayvanlarda kanı
bütün vücuda pompalayan bir kalp ya da
benzeri bir organ bulunur. Bu organın en
gelişmiş biçimi kuşların ve memelilerin dört
odacıklı kalbidir. Kalbin akciğerlere pom pa­
ladığı kan buradan aldığı oksijeni ve bağırsak­
lardan aldığı besin m addelerini vücudun bü­
tün hücrelerine taşır. H ücrelerden aldığı kar­
bon dioksit ile öbür zararlı atıkları bırakmak
üzere akciğer ve karaciğere giderek temizlen­
dikten sonra yeniden dolaşımını sürdürür.
Vücut sıcaklığının belirli bir düzeyde tutul­
masını sağlayan da kandır. İnsanda ve m em e­
lilerin çoğunda normal vücut sıcaklığı yakla­
şık 37°C, kuşlarda ise 40°C dolayındadır. Dış
ortam ne kadar sıcak ya da soğuk olursa
olsun, hastalık ve başka iç etkenler olmadığı
sürece vücut sıcaklığı değişmeyen kuşlara ve
memelilere sıcakkanlı hayvanlar denir. Balık­
lar, amfibyumlar ve sürüngenler ise soğuk­
kanlı hayvanlardır; bunların vücut sıcaklığı
bulundukları ortam ın sıcaklığına bağlı olarak
değişir. Soğukkanlı hayvanlar çok soğukta,
Jo h n M arkham
Bu S iyam tim sa h ı da b ü tü n sü rü n g e n le r g ib i
soğukkanlı b ir hayvandır.
örneğin donmuş bir gölde hiç rahatsızlık
duymadan yaşayabilir, ama memelilerin ve
kuşların normal vücut sıcaklığını aşan sıcak­
lıklara dayanamazlar.
Yarasa gibi memeliler kış uykusuna yattık­
larında vücut sıcaklıkları düşer, kalp atışları
ve solunumları çok yavaşlar.
İnsanın derisinde terlemeyi sağlayan mil­
yonlarca gözenek vardır. Çok sıcak bir ortam-
 HAYVANLAR ALEMİ

E k le m b a c a k lıla r

D e r is id ik e n lile r Y e n g e ç le r
Ç e nesiz b a lık la r Y a s s ıs o lu c a n la r
K a rid e s le r Y o s u n h a y v a n la r ı
K ıkırd a klı b a lıkla r D e n iz la le le ri T e n y a la r
Is ta k o z la r
K e m ik li b a lık la r D e n iz h ıy a rla rı K a ra c iğ e r ke le b e k le ri
T e s p ih b ö c e k le ri
A m fib y u m la r D e n iz k e s ta n e le ri
K e n e le r
S ü rü n g e n le r D e n iz y ıld ız la rı
A k a rla r
K u şla r Y ıla n y ıld ız la rı
Ö rü m c e k le r
M e m e lile r
A k re p le r
Ç ıy a n la r T a r a k lıla r (y a d a
K ırk a y a k la r K te n o fo r la r )

J3öcekler

K n itlile r (y a d a
S e le n te r e le r )
D e n izşa ka yıkla rı
M e rc a n la r
D e n iza n a la rı
H id ra la r.

R o tife r le r

HAYVAN
Bazı ye n i sın ıfla n d ırm a la rd a h a yva n la r â lem i 28 b ü yü k b ö lü m e (filu m a ) ayrılır. Yukarıdaki ta b lo d a soyu tü k e n m iş o la n la r ve pek az

95
b ilin e n le r elenerek yalnızca be lli başlı 15 b ö lü m ile kord alıların a ltb ö lü m le ri olan ba tra kla r, tu lu m lu la r ve o m u rg a lıla r alın m ıştır.
96 HAYVAN
N H P A lH a ro ld o Polo
Y e n id ü n ya 'd a yaşayan ta n g a ra la r canlı renklerle
bezenm iş güzel kuşlardır.
da bu küçücük deliklerden çıkan su buharla­
şarak vücudu serinletir. Oysa hayvanların
çoğunda vücut sıcaklığını dengeleyecek böyle
bir sistem yoktur. Bu yüzden köpekler sıcak
bir günde dillerini dışarıya çıkarıp daha sık
soluk alarak dilin üzerinden buharlaşan suyla
serinlemeye çalışırlar.
Duyular ve İletişim
Hayvanların çoğunda insanlardaki gibi beş
temel duyu bulunur: D okunm a, tat, koku,
işitme ve görme duyuları. Am a bazı hayvanla­
rın duyularından biri ya da birkaçı insanların-
kinden daha fazla gelişmiştir. Örneğin köpek­
lerin koku ve işitme duyuları son derece
keskindir; bizim algılayamadığımız pek çok
kokuyu ayırt edebilir, bizim duyamayacağı­
mız kadar alçak ve yüksek frekanslı sesleri
işitebilirler.
Bazı hayvanlar gözleri olmadığı halde ay­
dınlığı ve karanlığı algılayabilir, bazıları da
kimyasal maddelerin kokusuna ve tadına tep­
ki verir. Ayrıca hayvanlarda bizim bilmediği­
miz başka duyular da olduğu sanılıyor. Yoksa
kuşların, balıkların ve böceklerin hiç yollarını
kaybetm eden çok uzun göç yolculuklarına
çıkıp geri dönmelerini açıklamak çok güçleşir.
Bazı uzmanlar bunu göçmen hayvanların
D ünya’nın magnetik alanından yararlanmayı
bilmesine bağlıyorlar.
İnsanların konuşma gibi çok üstün bir
yeteneği vardır. Ama gelişmiş hayvanların
birçoğu da havlama, miyavlama, kükrem e,
inleme gibi tanıdığımız seslerle acıktığını,
korktuğunu ya da sevindiğini belli edebilir.
H atta bazı hayvanlar çok daha karmaşık ve
anlamlı sesler çıkararak türdeşleriyle iletişim
kurarlar. Örneğin bir erkek kuşun ötüşü öbür
erkekleri uzak durmaları için uyarırken dişisi­
ni yaklaşmaya çağırır. Kuşların birbirlerini
tehlikeye karşı uyaran ya da sürüyü topluca
uçmaya yönelten değişik anlamlı ötüşleri de
vardır. Am a bir papağan ya da muhabbetkuşu
insan sesini taklit ederken kuşkusuz söylediği
sözcüklerin ne anlama geldiğini bilemez.
Hayvanlarda bir bildiri niteliği taşıyan bazı
hareket ve davranış biçimleri de saptanmıştır.
Adatavşanları bir tehlike sezdiklerinde arka
ayaklarıyla yere vurarak gürültü çıkarır, kö­
pekler yemek yemek ya da dolaşmak istedik­
lerinde sahiplerini çekiştirirler.
Hareket ve Yer Değiştirme
D aha önce de belirtildiği gibi, erişkin sünger­
ler ve mercan polipleri dışında bütün hayvan­
lar yer değiştirebilen hareketli canlılardır.
Am a asalakların çoğu bir hayvanın üzerine
yerleşip yaşamını orada sürdürdüğü için hare­
ket etme gereği duymaz. Denizyıldızı, deniz­
şakayığı ve deniz kabuklularının çoğu yavaş
yavaş dipte sürünerek ya da suda kayarak
ilerler. Kalamar, mürekkepbalığı ve ahtapot
gibi birkaç hayvan da gövdesinin arkasından
su püskürterek bu itme kuvvetiyle yol alır.
Denizanaları gövdelerini kasıp gevşeterek yü­
zebildikleri halde genellikle kendilerini suyun
akıntısına bırakarak serbestçe sürüklenirler.
Hiç tartışmasız bütün hayvanlar içinde en iyi
yüzen balıklardır. En hızlı yüzücülerden biri
olan kılıçbalığının saatte 95 km hız yaptığı söy­
lenirse de bazı uzmanlar saatte ancak 65 km
yol alabildiğini öne sürerler. Balıklardan son­
ra iyi yüzücüler arasında balinalar ve foklar
gibi deniz memelileri gelir.
Om urgalılar arasında gerçek anlam da uça­
bilen yalnızca kuşlar ve yarasalardır. Am a ya­
rasalar dışında bazı memeliler, hatta sürün­
genlerin, amfibyumların ve balıkların birkaç
türü havada bir süre süzülerek yol almayı ba­
şarabilir. Buna karşılık kuşların birçoğu yüz­
mede ve dalmada çok ustalaşmıştır. Saatte
320 km hızla uçabilen doğan ve yelyutanın
kuşlar arasında uçuş rekortm eni olduğu öne
sürülür. Yarış güvercinlerinin de 130 kilom et­
relik bir uzaklığı saatte ortalam a 150 km hızla
aştıkları saptanmıştır.

Yılan, keler ve kertenkelelerin çoğu karada
ve suda aynı rahatlıkla hareket edebilir. Yı­
lanların karadaki hızı genellikle saatte 8 kilo­
metreyi aşmazken kelerler ile kertenkeleler
sürünerek çok daha hızlı yol alabilirler. Bo­
yutlarından beklenmeyecek kadar iyi sıçrayan
kurbağaların bazı türleri 3 metre kadar sıçra­
yabilir. Gene de karada en rahat hareket eden
hayvanlar memelilerdir. Dünyanın en iyi kısa
mesafe koşucusu olarak bilinen çita saatte 110
km hız yapabilir.
Toplu Yaşayan Hayvanlar
Bazı hayvanlar, örneğin tilkiler tek başlarına
dolaşıp avlanmayı severler. Bir bölümü, örne­
ğin deniz kuşları yalnızca çiftleşme mevsi­
minde bir araya toplanarak kalabalık sürüler
oluşturur. Bazıları da, özellikle kuşlar, kele­
bekler, rengeyikleri, yılanbalıkları ve yengeç­
ler hep birlikte uzun göç yolculuklarına çıkar­
lar. Buna karşılık bütün yıl boyunca sürüler
halinde yaşayan, birlikte yiyecek aram aya çı­
kıp birlikte yuva kuran ve bütün yavrulara el-
birliğiyle bakan pek çok hayvan vardır.
A B C A jansı
P enguenler he r zam an to p lu yaşam ayı seven
h a yva n la rd ır. İm p a ra to r p e n g u e n le r de
A n ta rk tik a 'd a k i ba nkizlerin üze rin de kalabalık
k o lo n ile r o lu ş tu ru r ve karınlarınd an sarkan d e riyle
y a vru la rın ı örtere k soğ uktan koru rlar.
HAYVAN 97
Yalnız ve toplu yaşamanın kendine göre
hem yararları, hem sakıncaları olduğu söyle­
nebilir. Örneğin bağımsız bir ürem e bölgesi
seçerek burayı kendi türdeşlerine ve başka
hayvanlara karşı canla başla savunan bir kuş,
yavrularının bu güvenli bölgede saldırganlar­
dan korunmasını ve bol yiyecekle beslenmesi­
ni sağlamış olur. Üstelik hayvanlar toplu ola­
rak yaşam adıklarında, içlerinden birinin ya­
kalandığı bir hastalık öbürlerine sürüdeki ka­
dar kolayca bulaşamaz.
Öte yandan, bir kolonideki ya da büyük bir
sürüdeki hayvanların dayanışma ve yardım ­
laşma şansı vardır. Güçlerini birleştirdiklerin­
de tehlikeli bir düşmanın saldırısıyla daha ko­
lay başa çıkabilirler ve bir güçlükle karşılaş­
tıklarında ne yapmaları gerektiğine karar ve­
ren bir önderleri olur.
Term itler, her bireyin belirli bir görevi üst­
lendiği ortak yuvalarında son derece düzenli
ve örgütlenmiş bir yaşam sürerler. Karıncalar
gibi bu böceklerin de kralları, kraliçeleri, as­
kerleri ve işçileri vardır. Yalnızca işçiler sindi­
rilebilir türden besin üretebildiği için yuvanın
bütün öbür bireyleri günlük yiyeceğini işçiler­
den bekler.
Kuşların ve memelilerin toplu davranışları
da çok ilginçtir. Suyun üstünde sıraya dizilip
emir almışçasına aynı anda yuvarlanıp dönen
kıyı kuşlarını izlediniz mi hiç? Kazlar da sürü
halinde yiyecek ararken, yaklaşan tehlikeyi
haber vermesi için içlerinden birkaçını nöbet­
çi dikerler. Aynı davranışa çayır m arm otu gi­
bi bazı memelilerde de rastlanır.
Üreme
Bundan yaklaşık 100 yıl öncesine kadar, gözle
görülemeyen küçük canlıların tozdan, sinek­
ler ile kurtçuklarının da kokuşmuş etten türe­
diğine inananlar çoktu. Bugün, her canlının
yalnızca kendisi gibi bir canlıdan dünyaya gel­
diğini ve önceden içine sinek yumurtası bıra­
kılmamışsa etin hiçbir koşulda sinek var ede­
meyeceğini artık herkes biliyor. Bir hayvanın
kendi türünden yeni canlılar dünyaya getire­
rek çoğaldığı bu sürece ürem e denir (bak.
ÜREME).
Hayvanların hepsi erkek ve dişi gibi ayrı
eşeyden iki canlının ortak katkısıyla üremez.
Örneğin solucanların çoğu, amip ya da benze­
98 HAYVAN
ri tekhücreli canlılar gibi ikiye bölünerek ço­
ğalır: Bir solucan ortadan iki parçaya ayrılır­
sa, bu parçalardan her biri, türünün bütün
özelliklerini taşıyan eksiksiz birer bireye dö­
nüşür. Bu bir eşeysiz ürem e biçimidir.
Am a hayvanların çoğunda, yeni bir canlının
dünyaya gelebilmesi için dişi ile erkeğin çift­
leşmesi, yani ürem e hücrelerinin birleşmesi
gerekir. Eşeyli ürem e denen bu çoğalma biçi­
minde önce dişinin vücudunda bir yum urta
hücresi oluşur. Çiftleşme sırasında erkeğin
sperm aları bu hücreyi döller ve gelişmesini ta­
mamlayan bu döllenmiş yum urtadan bir yav­
ru biçimlenir. Böceklerde, sürüngenlerde,
kuşlarda ve bütün m em elilerde, dolayısıyla
insanda ürem enin temeli budur. Am a döllen­
miş yum urtadan yavrunun gelişmesi türden
türe çök değişir. Örneğin tavşan yavrusu döl­
lenm eden bir ay sonra, fil yavrusu yaklaşık 21
ay sonra doğar. Bazı hayvanların yumurtası
sert bir kabukla korunm uştur ve döllenir döl­
lenmez dişinin vücudundan dışarı atılır (yu­
m urtlanır). Yavrular gelişmesini tamamlayıp
kabuğu kırıncaya kadar yum urtalar ya güneşe
bırakılır ya da ana baba, vücudunun sıcaklı­
ğıyla ısıtmak için üzerinde kuluçkaya yatar.
Balıklarda genellikle önce dişiler yum urta­
larını suya döker, sonra erkekler spermalarını
üzerlerine boşaltarak bu yum urtaları döller.
Kurbağaların ve öbür amfibyumların ürem e
yöntemi de aynıdır. Böceklerin çoğunda bir
tek çiftleşmede binlerce yum urta döllenir.
Balarılarının kraliçesi (anaarı) bütün yaşamı
boyunca bir kez çiftleşir ve erkeğin sperm ala­
rını, ileride kullanmak üzere vücudundaki özel
keselerde biriktirir. Böylece anaarının döllen­
meyen yum urtalarından erkek arılar, dölle-
nenlerden de işçi arılar çıkar; yalnız döllenmiş
yumurtalar arasından seçilen larvalar ansütüy-
le özel olarak beslendiğinde anaarıya dö­
nüşür.
Büyüme ve Gelişme
Yum urtadan çıkan ya da doğan hayvan yavru­
larının erişkin durum a gelinceye kadar geçir­
dikleri büyüme evreleri de son derece farklı­
dır. Bazı hayvanlarda yum urtadan çıkan yav­
runun ana babasıyla hiçbir benzerliği yoktur;
örneğin bir tırtılın kelebeğe benzediğini kimse
söyleyemez. Erişkin bir kelebeğe dönüşebil-
Jo h n M arkham
Kuş ya vru la rı iyice tü y le n ip uçm ayı ö ğ ren ince ye
kadar uzun süre ana baba larının bakım ı altında
yaşar. Bu kum kırlangıcı taşıdığı yiye cekle rle
yuva da ki ya vru la rın ı be sliyo r.
mesi için pupa ya da krizalit evresi denen ikin­
ci bir gelişme evresinden daha geçmesi gere­
kir. Oysa bir çekirge yavrusu yum urtadan çık­
tığı anda erişkin biçimine oldukça benzer, yal­
nız kanatları yoktur.
Kuş yavrusu da iki ya da altı hafta sonra
yum urtadan çıktığında ana babasına pek ben­
zemez. Hav denen incecik tüylerini atıp
büyüklerinkine benzeyen tüylerle örtünm esi
üç dört ay, hatta beş yıl kadar sürebilir. Amfib­
yumların iribaş (tetari) denen yavruları da
erişkinlerden çok farklıdır. Buna karşılık sü­
rüngenlerin yavruları renkleri pek benzemese
de ana babalarının küçük bir kopyası olarak
dünyaya gelir.
Hayvanların en gelişmiş grubu olan m em e­
lilerde de yavruların gelişme evreleri türden
türe çok değişir. Kanguru gibi keseli memeli­
lerin yavruları, belirli bir biçimi bile olmayan
minicik bir canlı olarak doğar. Yalnızca anne­
lerinin kesesine tırmanıp m em elerinden süt
emmeye güçleri yeter. Keseden dışarı çıkıp
kendi kendilerine dolaşabilecek durum a gel­
meleri aylarca sürer. Adatavşanları ile kedile­
rin yeni doğmuş yavruları da gözleri bile gör­
meyen çok çaresiz canlılardır; ama iki üç haf­
ta sonra ana babalarına benzemeye başlarlar.
Buna karşılık tavşan yavruları neredeyse do­
ğar doğmaz koşup zıplayacak kadar hareketli
ve gelişmiştir. Bazı kıyı kuşlarının, örneğin
yağmurcunun yavruları da yum urtadan çıktık­
tan birkaç saat sonra dolaşmaya başlayabilir;
am a büyüyüp erişkinler gibi tüylenmesi için
oldukça uzun bir zaman gerekir.
 HAYVANAT BAHÇESİ 99

HAYVANAT BAHÇESİ. İyi düzenlenmiş gelme krallarından II. Ptolemaios da İskende­

çağdaş bir hayvanat bahçesinin amacı bir riye’de seçkin bir hayvan koleksiyonu oluştur­
yandan insanlara bilmedikleri hayvanları ya­ muştu. Ünlü Venedikli gezgin M arko Polo ise
kından tanım a fırsatı verm ek, bir yandan da 13. yüzyılda U zakdoğu’ya yaptığı yolculukta,
hayvanların doğal çevrelerine en yakın koşul­ Hint-Türk İm paratoru Kubilay H an’ın sara­
larda barınıp ürem elerini sağlamaktır. Böyle­ yında aslanlar, kaplanlar, parslar, suaygırlan
ce doğada sayıları giderek azalan ya da soyu ve yaban eşekleri gördüğünü yazar.
tükenm ek üzere olan türler hayvanat bahçele­
rinde korum a altında yeniden çoğalabilir. Dünyanın Ünlü Hayvanat Bahçeleri
Zengin bir hayvanat bahçesini dolaşanlar da Olağanüstü zenginlikteki bitki koleksiyonuyla
ekvator ve kutuplar gibi dünyanın en uzak ünlü olan Paris Botanik Bahçesi aynı zam an­
yerlerinden getirilmiş memelileri ve kuşları, da çağdaş hayvanat bahçelerinin ilk örneğidir.
birbirinden güzel balıkları, dev kaplum bağa­ 1732’de kurulan bu bölüm 20. yüzyılda ekle­
lar, yılanlar ve kertenkeleler gibi sürüngenle­ nen yeni yapılar ve bahçeye alman hayvanlar­
ri, cam kafeslerin içinde uçuşan ender kele­ la zenginleştirilmiştir.
bekleri bir arada görebilirler. A vrupa’daki başkentlerin çoğunda anılm a­
Bilinen en eski hayvanat bahçelerinden biri ya değer hayvanat bahçeleri vardır. H ollan­
İÖ yaklaşık 1100’de Çin’de kurulm uştur. Es­ da’daki Am sterdam Hayvanat Bahçesi
kiçağlarda kralların zengin hayvan koleksi­ 1837’de kurulmuş ve bir zebra türü olan
yonları vardı ve halka açık hayvanat bahçeleri kuagaların son temsilcisi burada ölmüştür.
kurm a düşüncesi büyük olasılıkla buradan İsveç’in başkenti Stockholm ’deki Skansen
doğdu. Kral Süleyman’ın maymun ve tavus- Hayvanat Bahçesi’nde bulunan hayvanların
kuşları, Babil Kralı N abukadnezar’ın aslan hemen hepsi Kuzey A vrupa’ya özgü türlerdir.
beslediği biliniyor. M ısır’ın Yunan soyundan Oysa D anim arka’nın başkenti Kopenhag’da,
Zoological Society o f L o n d o n

S uaygırları ile ö b ü r su m e m e lile ri ça m u rla rın için d e yu v a rla n m a y ı çok severler. Bu yüzden hayvanat
ba h çe le rin in bu konukları için ge niş havuzlar yapılır.
100 HAYVANAT BAHÇESİ
Londra H ayvanat B ahçesi'ne 1914'te eklenen M a p p in T erasları'n da ayıların ve toyn aklı m e m e lile rin
barınakları bu lu nur.
dünyanın her yerinden getirtilmiş pek çok
hayvanın yaşadığı zengin bir hayvanat bahçesi
vardır. İngiltere’deki Londra Hayvanat Bah­
çesi de hayvan türlerinin zenginliğiyle ön
sıralarda yer alır.
İsviçre’nin Zürich ve Basel kentlerindeki
hayvanat bahçelerinin barınakları, A vrupa’
nın en iyi düzenlenmiş hayvan barınakları
arasında sayılır. Belçika’nın 1840’ta kurulan
Anvers Hayvanat Bahçesi’nde de değerli bir
Afrika koleksiyonu vardır. Almanya Federal
Cum huriyeti’ndeki Frankfurt Hayvanat B ah­
çesi A vrupa’nın en iyi örneklerinden biridir
ve tükenm ekte olan birçok hayvan burada
başarıyla çoğaltılarak soyunu sürdürebil­
miştir.
G ene Almanya Federal Cum huriyeti’nde,
H am burg yakınlarındaki Stellingen’de bulu­
nan hayvanat bahçesinin çok özel bir ünü
vardır. Çünkü kafes demirlerini ve telleri
kaldırıp, hayvanları gözden iyice gizlenmiş
derin çukur ya da hendeklerle birbirlerinden
Zoological Society o f L o ndon
ve izleyicilerden ayırma düşüncesini ortaya
atan Kari Hagenbeck bu düşüncesini ilk kez
burada uygulamıştır. Hagenbeck’in 1907’de
açtığı bu hayvanat bahçesi öylesine beğenildi
ki, çok geçmeden büyük hayvanat bahçeleri­
nin birçoğu bu yöntem e göre yeniden düzen­
lendi.
SSCB’nin en büyük hayvanat bahçesi Mos­
kova’dadır ve biri küçük bölmeli alanları,
öbürü otçul hayvan sürüleri için çok geniş
otlakları içeren iki bölümden oluşur.
A B D ’de New York’taki Bronx Hayvanat
Bahçesi de Hagenbeck’in uygulamasından yola
çıkarak yeniden düzenlenmiştir. Antilopların,
turna, leylek ve başka kuşların hendeklerle bö­
lünmüş açık alanlarda yaşadıkları Afrika düzlük­
lerinin tam arkasında, izleyicilerin göremediği
çok derin bir hendekle ayrılmış kocaman bir
kayada aslanlar yaşar. Ayrıca bütün hayvan­
lar için kışı geçirebilecekleri sıcak ve gizli
barınaklar vardır. California eyaletindeki San
Diego Hayvanat Bahçesi de, doğal kanyonla­

rın üzerine tel örgüler gerilerek düzenlenen
kuş barınaklarıyla ünlüdür. Dünyanın en gör­
kemli “kuş bahçeleri” sayılan bu kanyonlar­
dan biri yaklaşık 25 m etre yüksekliğinde, 46
metre uzunluğundadır ve içinde yürüyerek
dolaşılır.
Büyük hayvanat bahçelerinin hemen hep­
sinde bir akvaryum bulunur. Burada balıklar
dört yanı camla kapatılmış çeşitli büyüklükte
tankların içinde yaşarlar. İzleyicilerin balıkla­
rı rahatça görebilmeleri için tanklar spotlarla
aydınlatılır ve içindeki su genellikle pom pa­
larla dışarı alınıp süzüldükten sonra yeniden
kullanılır. Sıcak deniz ve akarsulardan gelmiş
tropik balıklara ayrılan tanklar daha sıcak
suyla doldurulur.
Yılanlar genellikle kalın camlı bölmelerde
sergilenir; yalnız, tehlikesiz olan küçük yılan­
lar ile kertenkeleler için alçak bir duvarla
çevrilmiş özel kaya bahçeleri düzenlenir. Böy­
lece izleyiciler bu hayvanları bahçelerindeki
bitkilerin arasında koşuştururken ya da taşla­
rın üzerinde güneşlenirken görebilirler. Tim ­
sahların yaşadığı geniş havuzun çevresi de
kalın bir camla ya da kafes demirleriyle
kuşatılır. Çok parlak bir ışıkla aydınlatılan bu
bölmelerin her zaman çok sıcak tutulması
gerekir.
Balıkları ve öbür deniz hayvanlarını barın­
dırm ak için okyanus akvaryum u ya da ose-
naryum kullanımı özellikle Avustralya’da ve
A B D ’nin sıcak bölgelerinde yaygındır. Bir ya
da iki yüzü camla çevrili bu dev tanklarda
ARDEA
C a lifo rn ia 'd a ki San Diego H ayvanat Bahçesi'nin
paslanm az tel ö rg ü le rle y a p ılm ış bu uçm a kafesi
gerek tasa rım ı, gerek tü rle rin z e n g in liğ iy le dünyanın
en ilg in ç kuş ba rın aklarınd an b irid ir.
HAYVANAT BAHÇESİ 101
yunuslar halkın ilgiyle izlediği çeşitli gösteri­
ler yaparlar.
Çağdaş hayvanat bahçelerinin bir başka
özelliği de gece hayvanları için ayrı bölümler
düzenlenmiş olmasıdır. Bu bölümlerde, izle­
yicilerin yarasa, sivrifare ve maki gibi gece
hayvanlarını uyanıkken görebilmeleri için ge­
ce ile gündüzün normal dönüşümü tersine
çevrilmiştir. Bunu sağlamak için bu bölümler
ay ışığı izlenimini veren loş beyaz bir ışıkla ay­
dınlatılır. Londra Hayvanat Bahçesi’nde gece
hayvanlarına ayrılmış büyük bir bölüm vardır.
Avustralya’nın Sydney kentindeki Taronga
Hayvanat Bahçesi’nde de yalnızca bu kıtaya
özgü olan keselilerin birçok türü sergilenir.
T ürkiye’de yalnızca üç hayvanat bahçesi
vardır ve hiçbirisi dünyanın büyük hayvanat
bahçeleriyle karşılaştırılacak zenginlikte de­
ğildir. A nkara’da, A tatürk O rm an Çiftliği
içindeki hayvanat bahçesi bunların ilkidir ve
öbür ikisinden hem daha geniş bir alana
yayılır, hem de daha çok hayvan türünü
barındırır. İstanbul Gülhane Parkı’ndaki ve
İzmir K ültürpark’taki küçük hayvanat bahçe­
lerinde evcil hayanlarm sayısı yabanıl hayvan-
larm kinden daha çoktur.
H a y v a n la rın B eslenm esi
Doğada yabanıl olarak yaşayan hayvanların
beslenme alışkanlıkları birbirinden çok farklı­
dır. Öğütücü dişleri olmayan yılanlar avlarını
bütün olarak yutmak zorundadır; piton ve
boa gibi çok iri türler öylesine büyük hayvan­
ları yutarlar ki sindirmeleri haftalarca, hatta
aylarca sürebilir. Aslan, kaplan gibi yırtıcı
etçil hayvanların da her gün yeni bir av bulma
güvencesi yoktur; bu yüzden günlerce hiçbir
şey yemeden yaşayabilirler. Buna karşılık
geyik, antilop ve zebra gibi otçul hayvanlar
günlerinin büyük bölümünü otlayarak geçirir­
ler. Doğadaki bu düzeni sürdürm ek için
hayvanat bahçelerindeki aslan ve kaplanlara
haftanın bir günü yemek verilmez, ama otçul
hayvanların barınak ve otlaklarında her za­
man bol yem bulunur.
E t, saman, sebze ya da meyve yiyen hay­
vanları beslemek oldukça kolaydır, çünkü bu
yiyecekler her zaman bulunabilir. Am a böcek
yiyen hayvanlar için özel olarak böcek üret­
mek gerekir. Bu amaçla üretilen başlıca
102 HAYVANAT BAHÇESİ

Zoological Society o f Lon d o n

H ayvanat ba hçe lerind e koru m aya alınan

ha yvan ların ya vru la ya ra k soyu nu s ü rd ü rm e si için
b ü yük b ir çaba g ö s te rilir. Üstte solda: H indista n'da n
g e tirtilm iş küçük b ir m a ym u n tü rü olan lo ris ve
g ö ğsü ne s o ku lm u ş yavru su. Üstte: M a n çu rya 'd a n
alın m ış b ir Asya yaban atı (Prjevalski atı) ve yavrusu.
Solda: O rta A frika o rm a n la rın ın yabanıl
h a yvan larınd an okapi ve ha yvan at bahçesinde
d o ğ m u ş y avru su. Altta solda: Çin Halk
C u m h u riy e tin in S ichuan y ö n e tim bölg esin de ki
C hengdu H ayvanat B ahçesi'nde d o ğ m u ş b ir dev
panda. Altta: H endeklerle a yrılm ış bö lm e le rd e
yaşayan hayvanlar.

Tierbilder O kapia (üstte); N H P A /P h ilip p a Scott (altta)


böcekler çekirge, un kurdu (un güvesinin
kurtçukları) ve etsineğidir. Bugün hayvanat
bahçelerinin çoğunda hayvanların sağlıklı
beslenebilmesi için yemlerine çeşitli vitamin­
ler katılır. Böylece, eskiden kafeslerdeki tu t­
sak yaşama uyum sağlayamayıp hastalanan,
hatta ölen bazı hayvanlar artık hayvanat
bahçelerinde beslenebilmektedir.
Maymunlar taze meyve, ceviz, fındık gibi
sert kabuklu yemişler, yeşil sebzeler, bitki
kökleri ve haşlanmış patatesle beslenir. O rta
büyüklükte bir maymun günde yarım kilo­
gram kadar sebze-meyve yer. İri maymunlara
bu yiyeceklerin yanı sıra yum urta ve ara sıra
et verilir; yavruyken de hepsi sütle beslenir.
Aslanlar, yemek verilmeyen günün dışında,
her gün yaklaşık 5 kg kemikli et yerler.
Ayrıca haftada bir kez ayrıkotu, yeni kesilmiş
kanlı kanlı bir adatavşanı ya da piliç, ara sıra
da biraz karaciğer ile vitamin karışımı verilir.
Bir fil günde yaklaşık 15 kg saman, 6 balya
taze ot (kışın aynı m iktarda pancar ya da
başka yumru kökler), kilolarca yulaf ezmesi,
bol patates, havuç ve elma, biraz da ekmek
yer. Yapraklı körpe dallar da hem yararlı,
hem de sevdiği bir yiyecektir. Kısacası filleri
doyurm ak pek kolay iş değildir. Suaygırları-
mn her birine de günde 50 kg saman, yeşillik
ve kök karışımı ile bir m iktar tahıl vermek
gerekir.
Foklar günde 3 ya da 6 kg kadar balık
yerler. Penguenler de başta mezgit ve ringa
olmak üzere balıkla beslenir, ama foklardan
daha küçük yapılı oldukları için daha azla
yetinirler. Deniz memelilerinin ve kuşların
sağlıklı kalması için yiyeceklerine mineral
tuzları ile vitamin içeren tabletler katılır.
Kartal gibi yırtıcı ve etçil kuşlara da hafta­
nın bir günü yemek verilmez. Böcek yiyen
kuşlar ise, katı yum urtanın sarısı, çeşitli bö­
cekler, karınca yum urtaları (daha doğrusu
pupa evresindeki karınca larvaları), soyafa-
sulyesi ve bir m iktar çiğ kıymayla hazırlanan
bir karışımla beslenir. D oğada çiçeklerden
balözü em erek yaşayan nektarem en ve kolibri
gibi küçük kuşlar için de bal, süttozu, bebek
maması, birkaç damla et suyu ve çeşitli
vitaminlerle özel bir karışım hazırlanır. Bu
karışımın doldurulduğu bir haznesi ve gagala­
rını sokabilecekleri küçük delikleri olan özel
HAYVANAT BAHÇESİ 103
yemliklerden kuşlar istedikleri kadar “bal­
özü” emebilirler.
Yılanların hepsi et ya da yum urta gibi
hayvansal besinlere düşkündür. Am a kral
kobra yılandan başka şey yemediği için tek
başına ayrı bir bölmede tutulur. Ö bür yılanla­
ra da iriliğine göre tavşan ve küm es^ayvanla-
rı ya da sıçan, fare, kertenkele ve kurbağa
verilir. Böcek yiyen sürüngenlerin başlıca
besini de un kurdudur.
Akvaryum lardaki iri balıkların günlük öğü­
nü doğranmış at kalbi, daha küçük balıkların­
ki ise karides, kumpiresi ve supiresi gibi
küçük kabuklular ile protein ve vitamin katkı­
lı hazır balık yemleridir.
Hayvanat bahçelerindeki bazı hayvanlar
yabanıl yaşamda hiç yemedikleri yiyecekleri
yemeye alışırlar. Örneğin dev karıncayiyen
kendisi için hazırlanmış çiğ kıyma, çiğ yum ur­
ta, süttozu, karınca yum urtaları ve kepek
karışımını severek yer. A vustralya’nın ilginç
hayvanlarından ekidneler de 40 yıldır buna
benzer bir karışımla beslenerek hayvanat
bahçelerinde bakılm aktadır. Oysa bu yum urt­
layan memeliler doğada yalnızca böcek yiye­
rek beslenir. Zürafaların akrabası okapi de
doğal yurdu olan sıcak Kongo orm anlarındaki
bitkileri bulamadığı için kış boyunca ister
istemez meşe yapraklarıyla yetinir.
Buna karşılık bazı hayvanlar doğadaki yiye­
ceklerinden başkasına hiçbir zaman alışamaz-
lar; bu yüzden bu hayvanlara ancak doğal
yurtlarındaki hayvanat bahçelerinde rastlanır.
Örneğin Avustralya'nın sevimli koalası yal­
nızca bazı okaliptüs ağaçlarının yapraklarını
yediğinden Avustralya dışındaki hayvanat
bahçelerinde pek görülmez. G ene de San
Diego Hayvanat Bahçesi'ndeki uzmanlar bir­
kaç koala ailesini burada yaşatmayı başarm ış­
lardır.
Hayvanların beslenmesine ve sağlığına bu
kadar özen gösterildiğini öğrendikten sonra,
bir hayvanat bahçesinde dolaşırken kafeslerin
üzerindeki H A Y V A N LA R A Y İY ECEK
V E R M E Y İN İZ uyarısını kimse göz ardı ede­
mez. Bu tabelalar gösteriş olsun diye değil
hayvanların zarar görmesini önlem ek amacıy­
la konulm uştur. Üstelik kafesteki hayvanlara
yiyecek uzatanlar için ısırılmak tehlikesi de
vardır.
104 HAYVANAT BAHÇESİ
H ayvanat ba hçe lerind e küçük m e m e lile r için özel b ö lm e le r d ü zenlenerek insan ların bu ha yvan ları yakından
g ö re b ilm e le ri sağlanır.
Beslenecek Hayvanların Yakalanması
Bugün doğada özgürce yaşarken yakalanıp
hayvanat bahçelerine götürülen hayvanların
sayısı oldukça azdır. Çoğu hayvanat bahçele­
rinde doğar ve üreyip çoğaldığında öbür
hayvanat bahçelerindeki başka hayvanlarla
değiş tokuş edilir. Yalnızca Afrika, Güney
A m erika ve A sya’daki doğal korum a alanla­
rında yabanıl olarak yaşayan ve sayıları çok
olan hayvanların yakalanmasına izin verilir.
İri hayvanların yavrularını yakalamak için
en çok uygulanan yöntem , ucuna uyuşturucu
sürülmüş küçük bir okla hayvanı vurup,
baygın durum dayken iplerle bağlayarak tahta
bir kafese kapatm aktır. Uyuşturucunun etkisi
çok uzun sürmez; kafese alındıktan sonra
ilacın etkisini gideren bir uyarıcı verilerek
kendine gelmesi sağlanır. O anda paniğe
kapılması önlenip yatıştırılırsa kısa zamanda
yeni çevresine alışır ve kendisine sunulan
yiyecekleri yemeye başlar. Örneğin filler ge­
nellikle yavruyken yakalanır ve birkaç ay
içinde insanlarla birlikte olmaya alışırlar.
Hayvanat bahçelerindeki hayvanların bir
bölümü de, insanların yavruyken evde besle­
mek üzere alıp bakımı güçleşince hayvanat
bahçelerine verdikleri yırtıcı hayvanlardır.
Uçak taşımacılığının başlamasından önceki
Zoological Society o f L o ndon
zam anlarda, uzak ülkelerde yakalanan hay­
vanlar gemilere yüklenir ve bazen aylarca
süren uzun yolculuklara katlanm ak zorunda
kalırlardı. Yolculuk sırasında gerektiği gibi
beslenem eyen, daracık yerlere kapatılm aktan
bunalan ve fırtınalı havalarda deniz tutm asın­
dan hastalanan hayvanların çoğu daha gemi­
deyken ölürdü. Oysa günümüzde, karantina
yönetm eliklerinin havayoluyla taşınmasına
izin verdiği hayvanlar, gidecekleri yerlere
birkaç saatlik bir uçak yolculuğuyla kolayca
ulaştırılabiliyor. Am a çok büyük balıkların
taşınması bugün bile sorun yaratır; çünkü bu
hayvanlar ancak su dolu büyük tanklarda ve
suyu belirli bir sıcaklıkta tutup sürekli oksijen
verm ek koşuluyla taşınabilir.
Hayvan Üretm e Çalışmaları
Hayvanat bahçelerini zenginleştirmenin en iyi
yolu, hayvanların bu yeni yuvalarını benim se­
yerek yavrulamalarını sağlamaktır. Am a bu
her zaman kolay olmaz. Özellikle bazı hay­
vanlar doğadaki koşulları sağlanmadıkça çok
ender olarak yavrularlar. Bununla birlikte,
hayvanların doğal yaşama ortam ları ve alış­
kanlıkları üstüne daha çok bilgi edindikçe
hayvanat bahçelerinde birer aile oluşturan
türlerin sayısı yıldan yıla artm aktadır.

Aslan ve kaplan hayvanat bahçelerinde en
kolay üreyen hayvanlardandır. Ayrıca mink
ve çinçilya gibi değerli kürk hayvanları ile
altın keseğen gibi sevilen ev hayvanları çok
sayıda üretilir. D ünyadaki bütün evcil kese-
ğenler 1930’da yakalanan birkaç yavrunun
soyundan türemiştir.
Bugün yalnızca hayvanat bahçelerinde ya­
şayan, doğada yabanıl örneği kalmamış hay­
vanlardan biri de Pere David geyiğidir. Bu
hayvanı ilk kez 19. yüzyılda Katolik bir
misyoner olan Pere David Pekin’deki im para­
torluk avlağında gördüğü için geyik de onun
adıyla anılır. Buradan alman birkaç hayvan
A vrupa’daki özel koleksiyonlara ve hayvanat
bahçelerine götürülmüş, ama 1910’larda İn­
giltere’deki Bedford dükünün beslediği küçük
bir sürü dışında hepsi, hatta Çin’dekiler bile
ölmüştü. Sonradan Bedford dükünün sürü­
sünden alman geyikler Avrupa ile A m erika’
daki hayvanat bahçelerine verildi; 1956’da iki
çift geyik de Londra Zooloji Derneği tarafın­
dan Çin hüküm etine arm ağan edildi.
Bazı hayvanlar doğada o kadar azalmıştır
ki, soyunu sürdürmesi için bir dişi ile bir
erkek bulma şansı bile neredeyse kalmamış­
tır. Birkaç yıl öncesine kadar, dişileri ile
erkekleri ayrı ayrı hayvanat bahçelerinde
yaşayan dev pandaların soyu tükenm ek üze­
reydi. Dev pandası olan birkaç hayvanat
bahçesi erkekler ile dişileri bir araya getirme
girişiminde bulundu; ama hayvanlar bu koşul­
lar altında çiftleşmeye yanaşmadılar. Sonun­
da yapay döllemeyle, yani erkekten alınan
sperm aların dişiye verilmesiyle hayvanat bah­
çelerindeki dev pandaların çoğu yavruladı.
HAYVANCILIK bak. T a rim v e H a y v a n c ilik .
HAYVAN DAVRANIŞI, hayvanların yaşam­
ları boyunca gösterdikleri her türlü etkinliği
kapsayan çok genel bir terim dir. Örneğin bir
hayvanın beslenm e, yer değiştirme, eş seçme,
ürem e, göç etm e, temizlenme, saldırı ve
savunma alışkanlıkları o türe özgü davranış
kalıplarının bir parçasıdır. Hayvan davranış­
larının incelenmesi, hayvanların çevreleriyle
ve öbür hayvanlarla nasıl başa çıkabildiklerini
anlamamıza yardımcı olur.
Hayvan davranışlarını biçimlendiren iki te­
HAYVAN DAVRANIŞI 105
mel etkenden biri kalıtım, öbürü çevre koşul­
larıdır. Bu nedenle hayvanların bütün davra­
nışları, bu etkenlerden hangisinin yönlendir­
diğine bağlı olarak içgüdüsel ve öğrenilmiş
davranışlar adıyla iki ana gruba ayrılır. Hay­
vanların çoğu, genellikle dünyaya geldiği an­
dan başlayarak bazı şeyleri hiç “düşünm eden”
yapar. Örneğin yeni doğmuş bir kuzu kendisi­
ne öğretilm eden annesinden nasıl süt em erek
karnını doyuracağını bilir. Bunlar doğuştan
var olan içgüdüsel davranışlardır ve kalıtım
yoluyla bir kuşaktan öbürüne aktarılır. İkinci
gruptaki davranış biçimleri ise hayvanın kalıt­
sal yapısında yoktur; ancak daha yaşlı hay­
vanları izleyip taklit ederek öğrenilebilir. Bu
Frank Lahe Picture A gency
Ö ğ re n ilm iş da vra n ışla r ha yvan ların yaşam ında
ö n e m li b ir ye r tu ta r. Ö rneğ in aslan ya vru la rı ana
ba ba larıyla ve b irb irle riy le boğu şarak avlanm ayı
öğ re n irle r.
davranış biçimlerinin en tipik örneklerinden
biri, aslan yavrularının ana babalarını izleye­
rek ve birbirleriyle boğuşarak avlanmayı öğ­
renm eleridir.
İçgüdü
İçgüdüsel davranışların en bilinen örneklerin­
den biri de köpeklerde görülür. Köpekler
uykuya yatm adan önce başlarını kuyruklarına
doğru çevirerek bulundukları yerde üç dört
kez daireler çizer, sonra yerleşerek uyumaya
başlarlar. Bu davranış köpeklere yabanıl ata­
larından miras kalmış ve var olma savaşı
içinde düşm anlarına karşı bir üstünlük sağla­
dığı için zamanla normal davranış kalıplarının
106 HAYVAN DAVRANIŞI

bir parçası olmuştur. (Ayrıca bak. EVRİM.) ortaya çıkar ve her biri yerini bir sonraki
Çünkü köpeğin iyice denetleyip güvenli oldu­ davranış biçimine bırakır.
ğuna inandıktan sonra uykuya daldığı bu yer, En basit hayvanlarda, hatta hayvanlara
ileride başka bir köpekle ya da yırtıcı bir benzer özellikler gösteren tekhücreli canlılar­
düşmanla girişeceği ölüm kalım savaşında da bile içgüdüsel davranışlara rastlanır. Ö rne­
işine yarayabilir. Öğretilmesi gerekm eyen ve ğin bir amip gece-gündüz çevrimine ışığa
evcil köpekler için artık gerekli olmadığı yaklaşarak ya da ışıktan uzaklaşarak tepki
halde sürüp giden bu davranış hemen hemen verir. Yassısolucanlar gibi basit yapılı hayvan­
bütün köpeklerde görülür. lar da yiyeceklerin kokusunu içgüdüsel olarak
Kuşlarda da çok karmaşık ve etkileyici izler ya da suda akıntıya karşı gitmeye çalı­
içgüdüsel davranış kalıpları vardır. İlk kez şırlar.
yavrulayacak olan genç bir kuş, bir yuvanın Denizanası ve tatlı su hidrası gibi hayvanla­
nasıl yapıldığını o güne kadar hiç görmediği rın da böylesine basit görünümlü canlılardan
halde, daha ilk denem esinde kusursuz bir beklenm eyecek kadar karm aşık davranış bi­
yuva yapar. Bunun bir zekâ belirtisi olmadığı çimleri vardır. Bu davranışların çoğu yiyecek
ve başka kuşların yuva yapışını izleyerek ya da eş bulmaya yöneliktir. Hayvanlar âlemi­
öğrenilmediği kanıtlanm ıştır. Ürem e mevsi­ nin üst basam aklarına doğru çıktıkça, gittikçe
minde yapılması gereken bütün bir eylemler daha karmaşık davranışlar gösteren salyan­
zinciri, sözgelimi yuvanın yapımında kullanı­ goz, kalam ar, yengeç, örüm cek, denizyıldızı
lacak çalı çırpı, ot ve çamur gibi gereçlerin ve böceklerle karşılaşırız. Bu hayvanların
toplanm ası, bunların uygun biçimde bir araya davranışları ya da tepkileri de temel olarak
getirilmesi, yum urtaların üzerinde kuluçkaya yaşam savaşının bir parçasıdır. Kendisinden
yatılması, kuşların genlerinde var olan bilgi­ daha güçlü pek çok düşmanı olan küçük
lerle yönlendirilir. Kuş zamanla bu konuda hayvanların bütün çabası bu düşmanlarına
yeni şeyler öğrenebilir, örneğin çamuru daha yem olmadan besin bulabilmek ve yavrulaya­
önce nereden bulduğunu hatırlayabilir; ama rak soyunu sürdürm ektir.
yuva yapma davranışı genelde içgüdüseldir. Bazı davranışlar, o andaki koşullarda hiçbir
Böceklerde de içgüdüsel davranışların bir­ anlamı olmasa bile, körü körüne yerine getiri­
çok örneği gözlenmiştir. İşçi arı, yaşamı lir. Örneğin çam keseböceğinin ( Thaumeto-
boyunca üzerine düşen bütün görevleri içgü­ poea pityocampa) tüylü tırtılları kuyruğa gir­
düsel olarak yapar. Pupa evresinden çıktıktan miş gibi peş peşe yürüyerek her an birbirlerini
sonra yaptığı tek şey peteklerdeki larvaları izlerler. Böylece daldan dala geçerek taze
vücut sıcaklığıyla ısıtmaktır. Yaklaşık bir haf­ yaprak ararken birbirlerini kaybetmemiş
talık olduğunda larvaları besleyerek dadılık
etm eye başlar. A rdından, daha yaşlı işçi N H P A /O tto Rogge

arıların getirdrkleri çiçektozlarını ve balları

petek gözlerine taşıyıp depolayarak kovanın
“am bar görevlisi” olur. Bir süre sonra vücu­
dundaki salgıbezleri balmumu üretm eye baş­
layınca yeni petek gözlerinin yapımına katılır.
D aha sonra kovanın girişinde bekçilik eder
ve ilk kez kısa uçuşlarla çevreyi tanımaya
girişir. En sonunda bütün işçi arılar gibi
çiçektozu ve balözü toplamaya çıkarak hemen
hemen yaşamının sonuna kadar bu işi sürdü­
rür. Bu eylemlerin hepsi içgüdüseldir; neler
yapması gerektiğini kimse ona söylememiştir,
onun da kendisinden sonra büyüyen genç işçi İçgüdüsel b ir davranış ö rn e ğ i: A v u s tra ly a 'd a
yaşayan bu yakalı keler b ir saldırıya uğradığında
arılara öğretmesine gerek yoktur. Hayvanın ke n d in i sa vu n m a k için o la b ild iğ in c e ürkü tü cü
sinir sistemi geliştikçe bu eylemler sırayla g ö rü n m e y e çalışır.

olurlar. Am a kaybolmaları söz konusu değil­
ken, örneğin geniş bir vazonun ya da kavano­
zun çevresinde halka olup sürekli döndükleri
zaman da aynı davranışı sürdürürler. Ünlü
Fransız doğa bilgini Jean Henri Fabre böyle
bir deney yapmış ve tırtılların bir hafta
boyunca hiç durm adan vazonun çevresinde
dolaştıklarını, en sonunda yorgun düşüp aşa­
ğıya yuvarlandıklarını gözlemiştir. Üstelik.tır-
tıllar yere düşer düşmez gene birbirlerinin pe­
şine takılıp diziler halinde değişik yönlere
doğru yollarına devam etmişler. Buna benzer
deneyler, her davranışın ancak belirli koşul­
larda gerekli olduğunu ve ancak o zaman ya­
şam savaşında hayvana bir yararı olduğunu
gösterir.
Bu nedenle içgüdülerin de bazı sakıncaları
vardır; örneğin hayvan ilk kez karşılaştığı yeni
bir durum da ne yapması gerektiğini içgüdüle­
riyle bulamaz. Nitekim om urgalıların, özellik­
le memelilerin yaşam savaşında bütün hay­
vanlardan daha üstün olmasının temel nede­
ni, yaşadıkları deneylerden çok şey öğrenm e­
lerine yetecek kadar gelişmiş bir beyinleri
olmasıdır. Bir canlının öğrenme yetisi geliş­
tikçe içgüdülerinin rolü giderek önemini yi­
tirir.
En basitinden en gelişmişine kadar bütün
hayvanlarda bazı içgüdüsel davranışlar gözle­
nir. Oysa öğrenilmiş davranışlar yalnızca ge­
lişmiş bir beyni olan hayvanlara ve insana
özgüdür. Beynin gelişmişliği ile davranışlar
arasındaki bağlantı bir canlıda zekânın baş­
langıcı sayılır. Bu da insansımaymunlarda
görülen daha gelişmiş davranış kalıplarını
yaratır. Bir hayvan, içgüdüleriyle edindiği ya
da sonradan öğrendiği davranışlardan yarar­
lanarak bir güçlüğün üstesinden gelebiliyorsa
zekidir. Şempanzelerin raftaki bir yiyeceğe
ulaşmak için kutuların üstüne çıkmaları ya da
bir sopayla düşürmeye çalışmaları, hatta bir
dolaba kilitlenmiş yiyeceği almak için hangi
düğm elere basmaları gerektiğini araştırmaları
birçok kişiyi şaşırtır.
Renk, Ses ve Hareket
Bazı kertenkele ve kurbağalar göz alıcı renk­
lerinden yalnızca belirli koşullarda, örneğin
ürem e mevsiminde karşı cinsin ilgisini çek­
mek ya da başka bir hayvanın saldırısını
HAYVAN DAVRANIŞI 107
A B C A jansı
F irkateyn kuşu nu n erkeği ürem e m e vsim in d e
gö ğsü nd eki kırmızı to rb a yı şişirerek çeşitli kur
g ö s te rile riy le d iş in in ilg is in i çekm eye çalışır.
savuşturmak için yararlanırlar. Sığ ve duru
sularda yaşayan, canlı renklerle donanmış
balıklar da kendilerine bir eş bulabilmek,
bölgelerine giren bir yabancıyı kovmak ya da
sürüyü bir arada tutabilm ek için renklerinin
güzelliğini ön plana çıkarırlar. Kuşlar belki de
bütün hayvanlar içinde en renklileridir ve çok
ilginç kur yapma davranışları geliştirmişler­
dir. Bir dişinin ya da erkeğin ilgisini çekmek
için yaptıkları karmaşık danslar, melodili
ötüşler genellikle içgüdüseldir ve belirli bir
sıra izler. Bu tür davranışlar, her hayvanın
yalnızca kendi türünden bir hayvanla çiftleş­
meye çalıştığının kanıtıdır. Eğer erkek kuş
kur gösterileri sırasında o türe özgü olmayan
değişik hareketler yaparsa, dişi kuş onun ken­
di türünden olmadığını anlayarak hiç ilgilen­
meyecektir. Böyle bir davranış zincirinin her
aşamasında hayvanın belirli sesleri çıkarıp be­
lirli hareketleri yapması ve her aşamanın bo­
zulmaz bir düzenle aynı sırayı izlemesi ge­
rekir.
Karmaşık Davranışlar
Büyük ve gelişmiş hayvanların çoğunda da
hem içgüdüsel, hem öğrenilmiş davranışları
kapsayan çok karmaşık davranış kalıpları
görülür. Örneğin A frika yaban köpeği (Lyca-
on pictus) yaşamını sürdürm enin temel kural­
larını daha yavruyken içgüdüsel olarak bilir.
Ama büyüdükçe sürü içindeki yerini ve birey­
ler arasındaki ilişkilere saygı duymayı öğren­
mesi gerekir. Bu içgüdüsel ve öğrenilmiş
davranışlar, sonraları sürüyle birlikte bir avı
108 HAYVAN DOLDURMA SANATI
kovalayıp çevresini kuşattıklarında öbürleriy­
le uyum içinde avlanmasına yardımcı ola­
caktır.
M emelilerin davranışlarında bazı uyarıcı
sesler, hareket ya da kokular çok önemli rol
oynar. Başta köpek ve kedi olmak üzere
birçok hayvan, varlığını başka hayvanlara du­
yurmak için salgıladığı kokulara güvenir. Kö­
peklerin dolaşırken sık sık direklere, duvarla­
ra ya da başka yerlere işemeleri bu tür bir
işarettir; çişinde “ben burada yaşıyorum”
anlam ına gelen özel bir koku bulunur. Ö bür
memeliler de genellikle çiftleşme davranışla­
rında rol oynayan ve vücudun çeşitli yerlerin­
den salgılanan kokular yayarlar.
Davranışların büyük bölümü yalnızca tek
bir türe özgüdür; örneğin tavuskuşunun ren­
gârenk gösterisi bir ördek için hiçbir anlam
taşımaz. Bununla birlikte, birçok hayvan tü ­
ründe ortak olan ya da ayrı türlerden hayvan­
ları aynı biçimde etkileyen davranışlar da
vardır. Sözgelimi yırtıcı bir kuşun gökyüzün-
deki koyu renkli silueti öbür kuşların ve
küçük memelilerin hem en hepsini ürkütür.
Bazı renklerin bütün hayvanlar dünyasında
ortak bir anlamı vardır; özellikle göz alıcı sarı
ve kara çizgiler bütün hayvanları uyaran
evrensel bir tehlike işaretidir. (.Ayrıca bak.
K o ru y u cu R en k len m e .)
Hayvanların bütün davranışları yeterince
anlaşılabilmiş değildir. Özellikle de uçarak ya
da yüzerek dünyanın bir ucundan öbür ucuna
N H P A IM . Tweedie
Kral ke leb eğinin hem tırtılı hem e rişkini göze çarpan
sarı ve siyah renklerle bezenm iştir. Renkleri
ne de niyle bu ha yvan ların ze h irli o ld u ğ u n u anlayan
sa ld ırg a n la r kral kelebeğini ve tırtılla rın ı yem e kte n
kaçınırlar.
göç eden hayvanların yeniden ilk bölgelerine
ya da yuvalarına nasıl döndükleri hâlâ bir
bilmecedir. Bu gizemli göç ve yuvaya dönüş
içgüdüsü bilim adamlarını yıllardır uğraştırı­
yor {bak. H ayvan Göçü). Hayvanların görme,
koklama duyuları ve öbür yetileri anlaşıldı­
ğında bu bilinmeyenler büyük ölçüde açıklığa
kavuşacaktır.
HAYVAN DOLDURMA SANATI bak. T ak-
SİDERMİ.
HAYVAN GÖÇÜ. M emelilerin, kuşların,
balıkların ve böceklerin çoğu her yıl belirli
zam anlarda bulundukları yerden başka bir
yere göç ederler. Bu yolculuklar içinde en
kolay izlenebilen ve en eskiçağlardan beri
bilineni kuşların göçüdür.
Kuşların neden ve nasıl göç ettikleri bugün
bile her yönüyle anlaşılabilmiş değildir. Bilim
adamları bu konuyu incelemek için göçmen
kuşlardan birkaçını yakalayıp ayaklarına hal­
kalar takar ve yeniden gökyüzüne salıverirler.
Aynı kuş aylar sonra başka bir ülkede bulun­
duğunda, ayağındaki halkaya bakarak hangi
ülkeden geldiği öğrenilebilir. Am a yollarını
nasıl buldukları ve neden hep aynı mevsimde
belirli yerlere gitme gereği duydukları hâlâ
büyük ölçüde gizemini koruyor. Uzm anlar,
bu hayvanların ırm aklar ve dağlar gibi belir­
gin yer biçimlerinden, G üneş’in, A y’ın ve
yıldızların konum undan, hatta içlerindeki “bi­
yolojik pusula” yardımıyla D ünya’nın çevre­
sindeki magnetik kuvvet çizgilerinden yarar­
lanarak yollarını bulduklarını sanıyorlar.
Böceklerle beslenen kuşların çoğu yazın
ürem ek için kuzeye göç eder, çünkü günlerin
daha uzun ve güneşli olduğu bu bölgelerde
yiyecek bulma şansları daha fazladır. Kuzey
yarıkürenin uzun yaz günleri ve bol yiyecek,
hemen hemen bütün kuşların burada kuluç­
kaya yatması için geçerli bir nedendir. Kuzey­
de günler kısalıp havalar soğuduğunda, bu
kez yaza girmek üzere olan ve bol yiyecek
um udu veren güney yarıküreye uçarlar. Bü­
tün kuşlar içinde en uzun göç yolculuğuna
çıkan kutup sumrusudur. Bu kuş yazı Kuzey
K utbu’nda geçirdikten sonra her yıl 18 bin
kilometrelik yolu aşarak A ntarktika’ya ulaşır
ve güneyin yazı bitince aynı yolu bir kez daha

uçarak yeniden kuzeye döner. Böylece yıllık
göçü sırasında yaklaşık 36 bin km yol almış
olur (bak. SUMRli).
Göçm en memeliler arasında en ilginçleri
A vrupa’nın kuzeyinde yaşayan lemmingler-
dir. Bu küçük kemiriciler birkaç yılda bir
besin kaynakları kıtlaştığında çok kalabalık
sürüler halinde göç yolculuğuna çıkarlar. Yol­
larının üzerindeki ırmakları geçer, dağları
aşarlar, ama iyi yüzücü olmadıklarından deni­
ze ulaştıklarında sürünün çoğu boğularak ölür
(bak. L em m în g ).
Rengeyikleri bildikleri verimli otlaklara
ulaşmak için sonbahar ile ilkbaharda uzun
yolculuklara çıkarlar (bak. R en g ey İğ İ). A fri­
ka’daki gnu denen antiloplar ile öbür otlayan
hayvanlar da, yaşadıkları bölgedeki otlaklar
yoksullaşınca binlerce hayvandan oluşan bü­
yük sürüler halinde göç ederler. Foklar, özel­
likle kuzeyde yaşayan kulaklı foklar, her yıl
aşağı yukarı aynı günde çiftleşecekleri yerlere
gidip yavruları büyüyünce yeniden dönüş
yolculuğuna çıktıkları için neredeyse bütün
öm ürlerini denizde geçirirler (bak. Fok). Ku­
zey A m erika’da yaşayan ve böcek yiyen bazı
yarasalar da tıpkı kırlangıçlar gibi daha bol
böcek bulmak um uduyla güneydeki sıcak
bölgelere göç eder. Başta boz balina olmak
üzere birçok balina türü, Baja California’nın
ılık sularında ürem ek amacıyla güneye iner ve
bir sonraki yaz yeniden Kuzey K utbu’na
doğru yola çıkar. A frika’da yaşayan birçok
memeli de bir su kaynağı ya da su depolayan
bitkileri bulmak için yıl boyunca durm adan
dolaşır.
Göçmen Balıklar ve Böcekler
Göçm en balıkların en tanınmışı olan yılanba-
lıkları ürem e çağma gelinceye kadar yaşamını
tatlı sularda sürdürür, sonra yum urta dökm ek
üzere Atlas O kyanusu’nun kuzeyindeki Sar-
gasso D enizi’ne göç eder (bak. Y ila n b a liğ i).
Oysa sombalıklarının ürem e göçü tam ters
yöndedir. Bu balıklar yum urtalarını akarsula­
ra bırakır ve tatlı suda gelişen yavrular en çok
2-3 yaşma geldiğinde denize açılır. Birkaç yıl
denizde yaşadıktan sonra, yum urtadan çıktık­
ları akarsuya dönerek kendi yum urtalarını da
oraya bırakırlar. Sombalıklarının sulardaki
belirli “kokuları” izleyerek ilk yuvalarının
HAZAR DENİZİ 109
yolunu bulaDildikleri sanılm aktadır (bak.
SOMBALIĞI).
Göçm en böcekler içinde en tehlikeli grup
göçmen çekirgelerdir. Dünyanın birçok yerin­
de, özellikle A frika ve O rtadoğu’da toprağı
bir bulut gibi örten bu çekirge sürüleri ekinle­
re inanılmaz boyutlarda zarar verir (bak.
Ç e k ir g e ).
K elebekler ise kimseye zararı dokunm ayan
göçmen böceklerdendir. A vustralya’nın bo-
gong adıyla anılan gece kelebekleri, nüfusları
aşırı arttığında kalabalık sürüler halinde Yeni
Güney G aller’in dağlık bölgelerini aşıp doğu­
ya, denize ve ölüme doğru giderler. Kuzey
A m erika’da yaşayan kral kelebekleri de kışı
California, Florida ve M eksika’nın sıcak ikli­
minde geçirmek üzere her sonbahar güneye
uçarlar. Turuncu, kara ve sarı benekli dev bir
bulutu andıran milyonlarca kelebeğin uçuşu
çok çarpıcı bir görüntüdür. Geceleri ağaçların
tepelerinde konaklayıp gündüzleri uçarak
2.500 kilom etreden fazla yol alan kelebekler
sonunda kışlıklarına ulaşırlar. Kuzeydeki ü re­
me bölgelerine dönm ek üzere ilkbaharda
yeniden göç eden kelebekler bu uzun yolcu­
luklarını tam am ladıklarında bazen aradan beş
kuşak geçmiştir (bak. K e le b e k ).
HAZAR DENİZİ, dünyanın en büyük içdeni­
zidir. Kafkas Dağları’nın doğusunda uzanan
Hazar D enizi’nin büyük bölümü SSCB sınır­
ları içinde kalır. Güney kıyısında İran yer alır.
Hazar bir zam anlar, Karadeniz ve A ral
G ölü’yle birlikte, tüm Doğu Avrupa ve T ür­
kistan’a yayılan büyük bir denizin parçasıydı.
D aha sonraları yerkabuğunun yükselmesi
sonucu K aradeniz’le bağlantısı kesildi ve bir
içdenize dönüştü. Su yüzeyi bugün K arade­
niz düzeyinin 28 m etre altındadır.
H azar D enizi’nin kuzeyden güneye uzunlu­
ğu 1.200 kilom etredir. Genişliği 200-480 km
arasında değişir. Güneyde bazı yerlerde de­
rinliği 750 m etreyi aşarsa da kuzeyde sığdır.
A vrupa’nın en büyük ırmağı olan Volga geniş
bir deltayla H azar’a dökülür. Volga’nın akıt­
tığı büyük m iktardaki su, ırm akla denizin
birleştiği bölgede deniz suyunu içilebilecek
kadar tatlandırır. Bu bölge kışın buz tutar.
Başka yerlerde ise deniz çok tuzludur. O rta
ve Güney H azar’ın büyük bölümü ılıman
110 HAZARLAR
iklim kuşağındadır. Doğu kıyıları ise hemen
tümüyle çöldür ve yazlan 44°C’ye yükselen
sıcaklık hızlı bir buharlaşmaya yol açar. G el­
git olayının görülmediği denizde bazen şid­
detli fırtınalar görülür.
H azar’da balıkçılık özellikle SSCB açısın­
dan çok önemlidir. Bu sularda avlanan en
önemli balık mersinbalığıdır. Mersinbalığının
yum urtalarından dünyanın en pahalı yiyeceği
olan havyar elde edilir ve buradan bütün
dünyaya satılır. Alçalan su düzeyi bölge
balıkçılığını etkilemiş ve birçok balıkçı köyü
yeni yerleşim bölgelerine taşınmıştır. Petrol
üretimi yapılan Bakû kenti H azar’ın batı
kıyısında bulunm akta ve petrol tankerlerinin
ulaşımı Hazar yoluyla sağlanm aktadır.
SSCB’de Bakû, A strahan, Krasnovodsk ve
Şevçenko ile İran ’da Bender-i Enzeli (Pehle-
vi) H azar Denizi’nin önemli limanlarıdır. Bu
bölgeden doğal gaz da elde edilir.
HAZARLAR, 6.-11. yüzyıllar arasında O rta
ve Güney Rusya ile Kafkasya’da egemenlik
kurmuş bir Türk topluluğudur. Başka birçok
Türk topluluğuyla birlikte H azarlar’ın da
H unlar’ın batıya yayılmaları sırasında bu böl­
geye geldikleri sanılmaktadır. H azarlar ege­
m enlikleri altında yaşadıkları Sabirler’in 550
yıllarında dağılmaları sırasında tarih sahnesi­
ne çıktılar. Aynı tarihlerde Asya’da da G ök­
türk Devleti doğmuştu. H azarlar, Göktürk-
ler’in batı bölgesini yöneten İstemi Han ile
ilişkiye girerek Kafkasya ticaret yolunun de­
Hazar D enizi'nde
yu m u rta la rın d a n havyar
elde ed ile n m ersinba lığı
tu tu lu r.
A ra Güler
netimini üstlendiler. Eskiden beri ticaretle
uğraşan bir topluluk olduklarından yolların
güvenliği H azarlar için önem taşıyordu. H a­
zarlar ile G öktürkler arasındaki işbirliği bir
başka alanda da sürdü. Ticaretlerini baltala­
maya çalışan İran'daki Sasaniler’e karşı Bi­
zans İm paratorluğu’nu destekleyen bir si­
yaset güttüler. Bu dönem de H azarlar henüz
siyasal bir birlik oluşturmuş değillerdi. Gök-
türkler’in koruması altında yaşıyorlardı. Ne
var ki, G öktürkler’in 630’da bağımsızlıklarını
yitirmeleri, Sasaniler’in de 651’de tarih sahne­
sinden silinmelerinden sonra H azarlar bağım­
sız bir siyasal yapı oluşturm aya giriştiler.
Tarih belgelerinde ilk H azar kağanının adının
Bulan olduğu yazılıdır.
Hazarlar 8.-9. yüzyıllarda egemenliklerini
batıda Don Irm ağı’na, daha sonra Karpat
Dağları’na, kuzeyde ise M oskova yakınlarına
kadar genişlettiler. Böylece Rusya’nın en
verimli bölgeleri ile Bizans-İskandinavya tica­
ret yolu da H azarlar’ın eline geçti. Zenginle­
şen H azarlar ticaret yollarının güvenliği için
kaleler yaptırdılar. Bunlann en ünlüsü, kazılar
sonunda ortaya çıkarılan ve H azarlar’ın kül­
türüyle ilgili birçok buluntunun elde edildiği
Sarkel Kalesi’dir. D on Irm ağı’nın aşağı kesi­
minde yer alan Sarkel Kalesi’nde ele geçen
eşyalardan H azarlar’ın birçok kavimle ve
başka Türk topluluklarıyla büyük boyutlu
ticaret ilişkileri olduğu, ayrıca tarım ve hay­
vancılıkta da ileri bir düzeye vardıkları anla­
şılmıştır.

H azarlar askeri alanda Kafkasya’da Arap-
lar’la, 850’den sonra da Rusya’da yeni oluş­
maya başlayan Slav prenslikleri ve doğudan
gelen Peçenekler’le çatışmaya girdiler. H a­
zarlar ile A raplar arasındaki çatışmalar daha
Hz. Osman dönem inde (644-656) başladı,
Em eviler ve Abbasiler dönem inde aralıklarla
799’a kadar sürdü. Sonuçta Güney Kafkas­
ya A raplar’ın elinde kaldı, H azarlar da Ku­
zey Kafkasya’daki egemenliklerini sürdürdü­
ler.
850 yıllarında Kuzey Rusya’da ilk Rus
Knezliği’ni (prenslik) kuran R urik’in O rta
Rusya’ya yaptığı seferler H azarlar’ın ticareti­
ni önemli ölçüde baltaladı. Ruslar 900’e
doğru Sam bata (Kiev) kentini ele geçirince
H azarlar daha ağır bir darbe yiyerek doğuya
doğru çekilmek zorunda kaldılar. Bu sıralar­
da doğudan da Peçenek akınları başladı.
H azarlar Oğuzlar’la anlaşarak bu akınları
önlemeye çalıştılarsa da başarılı olamadılar.
Peçenekler H arezm ’den İdil (Volga) boyları­
na uzanan kervan yolunu denetimleri altına
alınca H azarlar’ın doğu ticareti de kesildi. 11.
yüzyıl başlarında büyük bir bunalım içine
düşen H azarlar’a son darbeyi Kıpçaklar indir­
di ve bu yüzyıl ortalarından sonra H azarlar’ın
siyasal birliği iyice dağıldı. Yalnızca Kırım’da
tutunabilen H azarlar’ın küçük bir bölümü
Karay lar (Karaimler) adıyla varlıklarını Rus­
ya, Polonya ve Türkiye’de günümüze kadar
sürdürdü.
Hazarlar Rusya’nın geniş bozkırlarında
siyasal bir birlik kurmayı başarmış ilk toplu­
luktur. Bunda ticaretle uğraşan bir topluluk
olmaları dolayısıyla herkesle iyi ilişkiler kur­
maya çalışmalarının payı büyüktür. Gerçi
A raplar’la mücadelelerinde askerlikte de ba­
şarılı olduklannı göstermişlerdir, ama ticaretle
zenginleştikleri dönem de ordularını hep para­
lı askerlerden oluşturm uşlardır. H azarlar’ın
barışçı bir topluluk olduklarını gösteren bir
başka örnek de din alanındaki tutum larıdır.
H azarlar'ın çoğu önceleri birçok Türk toplu­
luğu gibi Şamanlık dinindeydi. Am a sonraları
Hazarlar arasında A raplar’ın etkisiyle M üslü­
m anlık, Bizans’ın etkisiyle Hıristiyanlık ve
Bizans’tan çıkarılan Y ahudiler’in etkisiyle de
Musevilik yaygınlaşmıştır. Kağan ailesi 8.
yüzyıl ortalarından sonra Musevilik’i benim ­
HAZIR GİYİM SANAYİ 111
semiş, bu din giderek tüccarlar ve halk
arasında da yaygınlaşmıştır. H azarlar’dan gü­
nümüze yazılı bir belge kalmamıştır. Bu
yüzden dilleri ve kültürleri üstüne yeterli bilgi
yoktur. Dünyanın en büyük içdenizi olan H a­
zar Denizi adını H azarlar’dan almıştır.
HAZIR GİYİM SANAYİSİ, giysilerin tasarı­
mı ve üretimiyle ilgili sanayi dalıdır. Dokum a
fabrikalarında üretilen kumaşın yanı sıra, ayrı
ayrı fabrikalarda üretilen iplik, düğm e, fer­
m uar ve çeşitli süsler bu sanayi dalının gereç­
lerini oluşturur. Giysi yapımcıları bu tür
gereçleri öbür fabrikalardan satın alırlar ve
dikilmiş giysileri mağazalara satarlar.
Giysi yapımının ilk aşaması giysilerin tasa­
rımıyla başlar. D esinatörlerin çizdikleri giysi
modelleri daha sonra terzilerce muslin benze­
ri ucuz bir kumaşa uygulanır. Modelin seçi­
len kumaşa uygulanarak dikilmesinden önce
desenlerde değişiklikler yapılabilir.
Çok sayıda üretilecek modellerin her biri
için karton, kontrplak ya da m etalden kalıplar
hazırlanır. Bu kalıplar biçki bölümüne gönde­
rilir. Bu bölümde kum aşlar büyük masalar
üzerine yayılır ve bazen 50 ya da 100 kat
kumaş üst üste konur. Kalıp bu katların en
üstüne konularak tebeşirle çevresi çizilir.
D aha sonra büyük biçki makineleri kumaş
katlarının tüm ünü keser. Günüm üzde önde
gelen giysi üreticileri bilgisayarla çalışan oto­
matik biçki makineleri kullanm aktadır. Biçki
için artık laser ışınlarından bile yararlanıl­
m aktadır.
Biçilen parçalar bundan sonra, içinde çok
sayıda dikiş makinesi bulunan bölüme gönde­
rilir. Kadın ve erkek giysileri dikim sırasında 40
ayrı işlemden geçer. Bir makineyle düz dikişler
yapılırken, öbürüyle giysinin kolları takılır.
Biri ilik açarken, öbürü düğmeleri diker. M o­
dern makineler insanlardan daha çabuk ve
hatasız çalıştığı için, elle yapılacak iş çok
azdır. M akinelerin çoğu otom atiktir ve bilgi­
sayarla çalışır. M odern dikiş m akineleri daki­
kada 5.000 ilmek diker. Aynı zam anda ileri,
geri ve zikzak da dikebilir. Bazıları düğme
ilikleri açabilir, kumaş üzerine nakış işleyebi­
lir. Bazı m akinelerde dikiş türünü değiştir­
mek için elle çalıştırılan kollar bulunurken,
bazıları otom atiktir.
112 HAZIR GİYİM SANAYİSİ

Hazır g iy im san ayisind e

ço ğ u n lu kla kadınlar
çalışır. Her işçi g iy s in in
b ir b ö lü m ü n ü d ike r ve
ö b ü r b ö lü m le rin in
d ik ilm e s i için başka
işçilere v erir.

Şem si Güner

Dikimi tam amlanan giysiler büyük buharlı en önemli ihraç malları arasında yer alır.
ütülerle ütülenir. D aha sonra giysiler ambalaj H er ülkeden büyük giyim mağazalarının tem ­
ve etiketlem e işlemleri tam am lanarak toptan silcileri, ünlü modacıların koleksiyonlarını
ya da perakende satış m ağazalarına gönde­ görm ek için yılda birkaç kez Paris’e gelirler.
rilir. D üzenlenen defilelerde gördükleri m odeller­
den bazılarını satın alıp fabrikalarında aynı
Başlıca Merkezler model giysiler üreterek kendi mağazalarında
Hazır giyim sanayisinin başladığı ülke olan daha ucuza satarlar. Ö te yandan bazı m odel­
A B D ’de bu sanayinin merkezi New Y ork’tur. ler tek olarak satılır, böylece bu modeli yal­
Önceleri A B D ’deki giyim sanayisinin yüzde nızca onu satın alan kimse giymiş olur.
90’ının üretim ye satış bölümleri New Y ork’ Hazır giyim sanayisi açısından önem taşı­
tayken, birçok kuruluş üretim bölümlerini yan moda defilelerinin yapıldığı öbür Avrupa
işçiliğin daha ucuz olduğu güney eyaletlerine kentleri ise Londra ve R om a’dır. Önceleri
taşımıştır. Ö bür önemli m erkezlerden bazıları ayakkabı yapımı ve öbür deri eşya sana­
da Chicago, Los Angeles, Dallas ve Mia- yisiyle tanınan İtalya’da 1960’lardan sonra gi­
mi’dir. yim sanayisi de önem kazandı. Gene
20. yüzyılın başlarında New Y ork’ta işçi 1960’lardan bu yana çok zevkli giysiler üreten
olarak çalıştırılabilecek çok sayıda göçmen merkezlerden biri olan Londra, nitelikli erkek
bulunması dolayısıyla, bu kent giyim sanayisi­ giysileri ve yünlü giyim eşyalarıyla ünlüdür.
nin merkezi olmuştu. Bu göçmenler kalaba­ 1970’lerden başlayarak Avrupa ülkelerinin
lık, havasız ve kirli işyerlerinde çalışmak ve A B D ’nin Japonya, Hong Kong, Hindistan
zorunda kalıyorlardı. İçlerinde bir günlüğüne gibi ülkelerden giyim eşyası almaya başlaması
işe alm anlar bile oluyordu. Deneyimli işçiler bu sanayi dalında bir değişim yarattı. Japonya
iyi para kazansa da çalışma saatleri uzundu ve ve Hong Kong yapay (sentetik) kumaş üreten
iş güvenlikleri yoktu. 20. yüzyılın ortalarında başlıca ülkeler arasında yer alır. Hindistan ise
giyim sanayisinde çalışan işçileri temsil eden çok m iktarda pam uklu kumaş üretip satm ak­
sendikalar bu kötü çalışma koşullarını düzelt­ tadır. 1970’lerden sonra hazır giyim sanayisi­
mek konusunda çetin bir m ücadele verdi. nin geliştiği öbür ülkeler Portekiz, İsrail,
Dünyanın m oda merkezi olarak bilinen İsveç, İspanya, Alm anya Federal Cum huriye­
Fransa’da giyim ve dokum a ürünleri ülkenin ti, İsviçre, Tayvan ve Güney K ore’dir.
 HAZIR GİYİM SANAYİSİ 113

Hazır Giyim Sanayisinin Gelişimi

Eskiçağlarda, insanlar giysilerini hayvan deri­
lerinden ya da bulabildikleri uygun gereçler­
den yapmak zorundaydılar. Dokum a ve nakış
O rtadoğu’daki eski uygarlıklar zam anında ge­
lişti. Sivri kemikler iğne, sicim inceliğinde de­
ri şeritler de iplik olarak kullanılıyordu.
Ortaçağda A vrupa’da demir iğneler kulla­
nılmaya başladı. Yoksul kişiler, seri üretimin
başlamasıyla m ağazalardan ucuza giysi satın
alma olanağı buluncaya kadar giysilerinin
çoğunu evde kendileri yapıyorlardı. Oysa
zenginler, eski uygarlıklar dönem inde bile
giysilerini diktirm ek için başkalarını çalıştırı­
yor ya da dış ülkelerden çorap, ayakkabı ve
dantel gibi giyim eşyalarını getirtiyorlardı.
Bugün bildiğimiz anlam da hazır giyim sana­
yisi ancak 19. yüzyıl ortalarından sonra geliş­
me gösterdi. Birçok etken hazır giyime tale­
bin artm asına yol açtı. Örneğin, Massachu-
setts’teki New Bedford’da ilk olarak 1830’da
şirketler, kentte yalnızca birkaç gün kaldıkları
V a kko A rşivi
için giysi diktirmeye zaman bulamayan balina
Necla Seyhun’un Anadolu Güneşi defilesi için
avcılarına hazır giyim eşyası üretip satmaya tasarladığı^Türk motifleriyle süslü bir giysi.
başladı. 1849’da altın aram ak amacıyla akın
akın California’ya gelenler de gene bir hazır sonra standart ölçülerde çok sayıda giysi
giyim talebi yarattı. A B D ’deki iç savaş bo­ üretilmeye başlandı. 1850’de yaygınlık kaza­
yunca (1861-65), hükümet şirketleri orduya nan Isaac M. Singer patentli dikiş makineleri
üniforma yapımı için görevlendirmiş ve ilk giyim sanayisinin hızla gelişmesine yol açtı
olarak standart beden ölçüleri kullanılmıştır. (bak. DİKİŞ MAKİNESİ). 1860’ta İngiltere’de
Hazır giyim sanayisinde asıl gelişme m aki­ biçki makineleri geliştirildi ve böylece kat kat
nelerin kullanımıyla gerçekleşmiştir. Bundan kumaşı birden biçme olanağı doğdu. 19.

Richard & Sallv Greenhill

Biçki m akinesi üst üste

konan b irço k kat kum aşı
b ir anda biçer.
114 HAZIR GİYİM SANAYİSİ

Camera Press, Londra

Paris m oda d e file le riy le ü n lü d ü r. S olda : 1983 kış m odasını yansıtan b ir gece g iysisi. S ağda: 1985 yaz
m od asınd an b ir örnek.

yüzyılın sonlarında da A B D ’de ilk kez ilik kuma ürünleri içindeki payı yüzde 50’ye
açan m akineler yapıldı. Elle ütü yerine presle yaklaşm aktadır. Türk modacılarının hazırla­
ütü yapılmaya başlandı. Bütün bu gelişmeler dığı giysiler de ülke içinde ve dışında gerçek­
hem nitelikli, hem de ucuz giysilerin üretildiği leştirilen defilelerde ilgiyle izlenmektedir.
fabrikaların kurulm asına yol açtı. Bu gelişmeler İstanbul’daki Hazır Giyim Li-
Dem iryollarının yaygınlık kazanması, ula­ sesi’nin yanı sıra stilist yetiştiren birçok
şım koşullarının gelişmesi malların m ağazala­ özel dershanenin açılmasına da neden ol­
ra taşınmasını kolaylaştırdı. Ulaşılamayan muştur.
yerlerde yaşayanların posta ile siparişte bulu­
nabilmeleri için giysiler gazete, dergi ve kata­ A N S İK L O P E D İN İN H A ZIR G İY İM S A N A Y İS İ
loglarla tanıtılmaya başlandı. Giysi modelleri İLE İLGİLİ Ö B Ü R M A D D E L E R İ
konusunda herkesin aynı zam anda bilgi edin­
AYAKKABI VE İĞNE
mesi sonucunda, moda daha hızlı yayılır ve AYAKKABICILIK İPEK
değişir oldu. 20. yüzyılda yapay ve ucuz BOYA VE CİLA KAUÇUK
ÇORAP KEÇE
kumaşların geliştirilmesiyle çok çeşitli giyim DANTEL VE OYA KETEN
eşyası üretilebildi. DERİCİLİK KÜRK VE KÜRKÇÜLÜK
T ürkiye’de 1950’lerde çocuk giyim eşyasıy­ DİKİŞ MAKAS
DİKİŞ MAKİNESİ NAKIŞ
la başlayan bu sanayi dalındaki gelişmeler DOKUMACILIK NAYLON
1965’ten sonra hızlanmıştır. Günümüzde atöl­ DÜĞME ÖRGÜ VE TIĞ İŞİ
ELDİVEN PAMUK
ye tipi küçük işyerlerinin sayıca çoğunlukta FERMUAR ŞEMSİYE
olduğu giyim sanayisinin dışarıya satılan do­ GİYSİ YÜN
 HEGEL 115

HECENİN BEŞ ŞAİRİ, O rhan Seyfi O rhon,

Halit Fahri Ozansoy, Yusuf Ziya O rtaç, Enis
Behiç Koryürek ve Faruk Nafiz Çam lıbel’in
oluşturduğu topluluğa verilen addır. Beş H e­
ceciler olarak da anılan bu şairler aruz vezni
yerine hece vezniyle şiir yazmışlardır.
Hece vezni, bir şiirde dizelerin aynı hece
sayısında olması ilkesine dayalı bir şiir ölçüsü­
dür. En eski Türk şiir ölçüsü olan hece
veznini halk şairleri yüzyıllar boyu kullanmış­
lardır. Divan edebiyatında ise, bir A rap şiir
ölçüsü olan aruz kullanıldı, hece ölçüsüne yer
verilmedi. II. M eşrutiyet’ten sonra Ziya
G ökalp’in başlattığı Milli Edebiyat (bak. MİL­
Lİ EDEBİYAT) tartışması içinde yer alan en
önemli konulardan biri hece ölçüsünü kullan­
ma konusuydu. Ziya G ökalp, Divan ve batı
edebiyatı yanlıları karşısında ulusal edebiyat
anlayışının canlanmasını sağladı.
Hecenin Beş Şairi, Milli Edebiyat Akım ı’
nın getirdiği yeni anlayış doğrultusunda ulu­ A n a d o lu Yayıncılık A rşiv i

sal kaynaklara yöneldiler, halk ve tekke A lm a n d ü şü n ü rü G eorg VVilhelm F riedrich Hegel

edebiyatından esinlendiler. Konuşma dilini,
yalın Türkçe’yi kullanmaya özen gösterdiler.
Genellikle 11 ve 14’lü hece ölçüleriyle çok
uzun şiirler yazdılar, yeni denem elere girişe­
rek olanakları zorladılar. Şiirleri edebiyatta
hece-aruz tartışmasını iyice su yüzüne çıkardı.
Şiirlerinde aruz veznini kullanan Yahya Ke­
mal bile hececi şairleri destekleyen yazılar
yazdı. Beş Hececiler’e kısa zam anda yeni
şairler katıldı. M ehmed Emin Y urdakul, İb­
rahim Alâaddin Gövsa, Şükûfe Nihal Başar,
Halide Nusret Z orlutuna, Necip Fazıl Kısakü-
rek, A hm et Ham di Tanpınar, Sabri Esat
Siyavuşgil, A hm et Muhip Dıranas ve daha
başka birçok şair hece ölçüsüyle şiirler yazdı.
Hece ölçüsü daha sonra önemini yitirdi ve
yerini, ölçünün söz konusu olmadığı serbest
şiire bıraktı. A m a, Beş H ececiler’in başlattığı,
daha sonra öbür şairlerin geliştirdiği hece
ölçüsü Türkçe’nin gelişmesini ve şiirin ola­
naklarının artmasını sağladı. Günüm üz Türk
şiirinde hece ölçüsü halk şiiri dışında fazla
kullanılmamakla birlikte şiirinde zaman za­
man bu ölçülere başvuran şairler de vardır.
HEGEL, Georg VVilhelm Friedrich (1770-
1831). 19. yüzyılda A lm anya’da gelişen ve
Alm an İdealizmi adıyla anılan felsefe çığırının
id e a list fe lse fe n in önde gelen te m s ilc ile rin d e n d ir.
başlıca filozofları Fichte, Schelling, Hegel ve
Schleierm acher’di. Bu filozoflar arasında
Georg Wilhelm Friedrich Hegel yöntem ve
içerik bakım ından ötekilerden ayrılır ve “di­
yalektik” yönteme kazandırdığı içerikle önem
kazanır.
Bir vergi m em urunun oğlu olan Hegel
Stuttgart’ta dünyaya geldi. Tübingen Ü niver­
sitesinde felsefe, edebiyat ve ilahiyat oku­
du. Burada Hölderlin ve Schelling ile arkadaş
oldu. Din ağırlıklı bir öğrenim görmesine
karşılık kuşağının bütün Alm an aydınları gibi
Eski Yunan felsefe ve edebiyatından, Fransız
Devrim i’nden etkilendi. Üniversiteyi bitirdik­
ten sonra din adamı olmak yerine eğitimciliği
seçerek B ern’de ve Frankfurt’ta özel öğret­
menlik yaptı. Bu yıllarda Hegel için temel
sorun dindi. G ene de tarih ve öteki bilimlerle
ilgileniyor, Kant felsefesi üzerine çalışmaları­
nı derinleştiriyordu. 1800’de, dostu Schelling’
in de görevli olduğu Jena Üniversitesi’nde
çalışmaya başladı. 1801’de Fichte ile Schelling’
in düşünceleri arasındaki ayrımı anlatan çalış­
ması yayımlandı. 1805’te doçent oldu ve
Schelling ile düşünsel açıdan koptuğunu gös­
teren Tinin Görüngübilimi (Die Phanomeno-
116 HEINE

logie des Geisîes ; 1807) adlı yapıtını yayımla­
dı. Geçim sıkıntıları nedeniyle üniversiteden
ayrılarak bir süre Bam berg’de gazetecilik
yaptıktan sonra, 1808-16 yılları arasında Nürn-
berg’de bir ortaöğretim kurum unda öğretm en
ve yönetici olarak çalıştı. Bu arada 1811
yılında evlenen Hegel 1816’da Heidelberg
Ü niversitesinde. Fichte’nin ölümünden sonra
boşalan kürsüde ders vermeye başladı.
1830’da aynı üniversitenin rektörü oldu ve
1831’de koleradan öldü. Hegel bu son döne­
minde felsefe alanında olduğu kadar siyasal
alanda da etkiliydi ve Prusya Devleti’nin
resmi filozofu görünümündeydi.
H egel’in ilk çalışmaları Hıristiyanlık ve
Yahudilik ile ilgilidir. Zam anla düşüncesini
geliştirdi; varoluşu düşünce temeline daya­
narak açıklayan idealist felsefenin temsilcisi
durum una geldi (bak. İDEALİZM). Tarihin ve
düşüncenin gelişiminin, varlıkların birbirle­
riyle karşılıklı etkileşimi anlamına gelen diya­
lektik süreç içinde geliştiğini savundu. H e­
gel bu sürece “diyalektik yürüyüş” adını
verir. Diyalektik yürüyüş biri olumlu, biri
olumsuz iki kavramın çatışmasından olumlu
bir kavramın elde edilme sürecidir. Bu He-
gel’in tez-antitez (karşıtez)-sentezden oluşan
üçlü basam aklandırm asıdır. Hegel bu sürece
şu örneği verir: “D üşünce” bir tez olarak
yışına ağırlık vermişlerdir. Özellikle diyalektik
yöntem ine ağırlık verenler arasında Friedrich
Engels ve Kari Marx vardır.
Hegel’in öteki önemli yapıtları Wissen-
schaft der Logik (1812; “M antık Bilimi” ) ve
Vorlesungen über die Âsthetik (1832; “Estetik
Üzerine D ersler”) adını taşır. Bunlardan so­
nuncusunun bazı bölümleri Estetik adıyla
Türkçe’ye çevrilmiştir.
HEINE, Heinrich (1797-1856). Alman şairle­
rinden Heinrich Heine aşk şiirleri ve baladla­
rıyla olduğu kadar siyasal içerikli düzyazıla­
rıyla da ünlüdür. Yahudi kökenli bir aileden
gelen Heine, ailesinin özellikle de zengin
amcasının ısrarıyla hukuk okumaya başladıy­
sa da, öğrenim gördüğü sırada hukuktan çok
felsefe ve edebiyatla ilgilendi. İlk şiirlerini,
umutsuz bir aşkla sevdiği amcasının kızı
Amelie için yazdı. Bunlar içli ve duygusal
şiirlerdi. 1825’te H ukuk Fakültesi’ni bitirdi.
Yasalara göre Yahudiler devlet görevlerine
alınmadığı için aynı yıl Protestan oldu. Ne var
ki, hiçbir zaman avukatlık ya da memurluk
yapmadı. 1827’de, o zamana kadar yazdığı
şiirlerini Şarkılar Kitabı9nda (Buch der Lie-
der) topladı. Halkın çok sevdiği bu şarkıların
pek çoğu Schumann ve Brahms gibi ünlü
M ansell Collection

alınırsa, henüz gerçekleşmemiş bir olanaktır.

Kendini gerçekleştirmesi için kendi dışında
ikinci bir alan olmalıdır. Bu ikinci alan
doğadır. Doğa aynı zam anda düşünce kavra­
mının antitezidir. Bu iki zıt kavramın çatışma­
sından kültür ürünleri doğar. Bu da sentezdir.
H egel’e göre diyalektik yürüyüş sürecinin en
üst basamağında M utlak Tin ya da zihin
(Geist) vardır. Üç basam ak M utlak T in’in
kendini belli bir amaca göre ortaya çıkarması­
dır. Buna bir anlam da M utlak T in’in özgür­
leşme süreci denebilir.
Hegel kendinden sonra gelen filozofları
değişik yönlerden etkilemiştir. Hegel’in ve
izleyicilerinin felsefe öğretisine Hegelcilik adı
verilir. H egel’in felsefesi üzerine oldukça
fazla yorum getirilmiştir. Bazı filozoflar He-
gel’in öğretisini değişikliğe uğratmaksızın sür­
dürmeye çalışmıştır. “Yeni Hegelciler” adını
alan filozoflar ise H egel’in İdealizm’ini öne A lm a n şairi H einrich
çıkarmışlar ve siyasal alanda da devlet anla­

bestecilerce bestelendi. Üniversite yılların­
da Harz bölgesinde yaptığı bir geziye ilişkin
izlenimlerinin de yer aldığı dört ciltlik Seyahat
Tabloları (Reisebilder; 1826-31) düzyazıdaki
ustalığını gösterir. Bu derlem ede yazarın kişi­
sel izlenimlerinin yanı sıra siyasal ve toplum ­
sal görüşleri de yer alm aktadır.
1831’de Paris’e yerleşen Heinrich Heine
Fransızlar ile Alm anlar arasındaki güvensizli­
ği ve düşmanlığı ortadan kaldırmak amacıyla
yazılar yazdı. Fransa’da Victor Hugo, Alex-
ander Dumas ve Balzac gibi yazarlarla tanış­
tı. H er türlü geleneğe, mutlakıyetçi devlete ve
kiliseye karşı olan Heine yaşadığı dönemin
güncel sorunlarıyla da ilgilendi. A lm anya’nın
içinde bulunduğu durum u ve yakın geçmişini
eleştiren yazarın açık bir dille kaleme aldığı
yazıları 1835’te Alman Parlam entosu’nun al­
dığı bir kararla ülkesinde yasaklandı. 1843’te
tanıştığı Alm an düşünürü ve siyaset adamı
Kari M arx’ın çıkarttığı Vorwarts adlı gazeteye
yazılar yazmaya başladı. D aha sonra
Deutschland , Ein Wintermarchen (1844; “A l­
m anya, Bir Kış M asalı”) adlı uzun şiirinde A l­
m anya’daki gericiliğe şiddetle çattı.
Yaşamının son sekiz yılını kötürüm ve yarı
kör olarak geçiren Heine bu dönemde karam ­
sarlık ve acı dolu ağıtlar yazdı. Romenzero
(1851) ve Gedichte (1853-54; “Şiirler”) sanat­
çının en güzel şiirlerinin toplandığı son ürün­
leridir.
HEISENBERG, VVerner Kari (1901-1976).
Kuvantum mekaniğine belirsizlik ilkesini ka­
zandıran Alman fizikçi Heisenberg, Alm an­
ya’nın Würzburg* kentinde doğdu. Münih
Üniversitesi’nde fizik öğrenimi gördükten
sonra, atom fiziğinin önde gelen adlarından
Max Born ile Niels B ohr’un yanında çalıştı.
1927’den 1941’e kadar Leipzig Üniversitesi’n­
de kuramsal fizik profesörüydü. En önemli
çalışmalarını bu dönem de yaptı ve kuvantum
m ekaniğine değerli katkıları nedeniyle 1932
Nobel Fizik Ö dülü’nü aldı.
1900’de Alm an fizikçi Max Planck, m adde­
nin kesintisiz ve sürekli biçimde değil, kuvan­
tum adını verdiği küçük paketler halinde
enerji saldığını ortaya koyarak kuvantum
kuramını geliştirmişti (bak. KUVANTUM KURA­
MI). 1927’de de Heisenberg bu kuram a daya­
HEKTOR 117
nan kuvantum mekaniğinin tem el ilkelerin­
den birini açıkladı. H eisenber’in belirsizlik ya
da belirlenemezlik ilkesine göre, bir temel
parçacığın konum unu ve m om entum unu aynı
anda kesin olarak belirlemek olanaksızdır.
D aha basit bir anlatım la, herhangi bir anda
bir tem el parçacığın konum unu, yani o anda
uzayın hangi noktasında bulunduğunu sapta­
yabiliriz ya da bundan bağımsız olarak hızını
ölçebiliriz. Am a aynı anda hem konumunu,
hem hızını, daha doğrusu parçacığın kütlesi
ile hızının çarpımına eşit olan m om entum unu
ölçmeye kalkıştığımızda alacağımız sonuçlar
güvenilir olmayacaktır. Çünkü hangi yöntem ­
le olursa olsun bu ölçümü yapmak için m utla­
ka bir enerji biçiminden yararlanm ak zorun­
dayız. Bu enerji de parçacığın bulunduğu yeri
önceden belirlenemeyecek biçimde değiştirir.
Sonuçta, parçacığın m om entum unu ölçerken
aynı anda yerini de belirlemeye çalışmak
boşuna olur. Yalnızca ölçüm nedeniyle parça­
cıkta yaratılan bu tedirginliğin ölçü aletlerinin
iyi ya da kötü olmasıyla da hiçbir ilişkisi
yoktur.
H eisenberg’in belirsizlik ilkesi yalnızca te ­
mel parçacıklar için değil, örneğin bir uçağın
hareketi ve konum u içinde de geçerlidir. Am a
atom üstü boyutlarda bu etki ölçülemeyecek
kadar küçük olduğundan dikkate alınmaz.
Heisenberg bu belirsizlik ilkesine uygun
olarak, daha önce B ohr’un geliştirmiş oldu­
ğundan tümüyle farklı yeni bir atom modeli
önerdi. A tom çekirdeğinin proton ile nötron­
lardan oluştuğunu ilk kez o açıkladı ve
1932’de temel parçacıklar arasındaki karşılıklı
çekim kuvvetlerinin çekirdeği bir arada tu ttu ­
ğunu öne sürdü (bak. ATOM; TEMEL PARÇACIK­
LAR). Sonradan tem el parçacıklar arasındaki
bu çekim kuvvetlerinin kütleçekim ve elek-
trom agnetik kuvvetlerle de ilişkili olduğu
anlaşıldı.
HEKTOR. Yunan mitolojisinde Truva Kralı
Priamos ile Kraliçe H ekabe’nin oğlu olan
H ektor, Yunanlı şair H om eros’un İlyada
(bak. İLYADA) destanında anlattığı Truva Sa-
vaşı’nda çarpışan en yiğit savaşçılardan biri­
dir. Hom eros onu bir sürü erdem i dolayısıyla
tanrıların, özellikle tanrı A pollon’un sevdiği
ve her fırsatta yardım ettiği, çok olumlu
118 HELEN
M ichael H o lfo rd
H ektor ile Sparta Kralı M e n e la o s'u n arasındaki
dö vüşü gö steren , eskiçağdan kalm a b ir tabak.
özellikler taşıyan bir kahram an olarak betim ­
lemiştir. G erek askerlerin, gerek halkın gü­
ven duyduğu mert ve yiğit H ektor hep savaş
alanındadır. Truva’yı kuşatan Yunan askerle­
rine karşı sık sık düzenlediği saldırılarla onları
yıldırır.
Ne var ki, Yunanlılar’ın da yiğit bir savaşçı­
sı vardır. Adı Aşil olan bu kahram an, savaş
sırasında Kral Agam emnon ile arası açıldığın­
dan savaştan çekilmiştir. Bunun üzerine Yu­
nanlılar öyle zor durum da kalırlar ki, Aşil’den
zırhıyla silahlarını yakın arkadaşı Patroklos’a
vermesini isterler. Böylece Truvalılar Aşil’in
yeniden savaşa girdiğini sanacaklardır. Pat-
roklos Aşil’in zırhıyla H ektor’un karşısına
çıkar. H ektor Patroklos ile savaşıp onu
öldürür.
Aşil arkadaşının öldüğünü haber alınca
onun öcünü almaya ant içer. Yunan askerleri­
nin başına geçer ve amansız bir çarpışmaya
girerek Truvalılar’ı kentin içine çekilmeye
zorlar. Geri çekilmeyi kendisine yediremeyen
H ektor savaş alanında tek başına kalır. Ne
var ki, karşısındakinin gerçek Aşil olduğunu
görünce korkar ve kente doğru kaçmaya
başlar. H ektor önde, Aşil arkada üç kez
kentin çevresinde dönerler. Sonunda H ektor
kaçmasına olanak bulunmadığını anlayarak
dönüp çarpışır. Tanrıların yüzüstü bıraktığı
H ektor’un yardımına gelen olmaz. Aşil mız­
rağını H ektor’un göğsüne saplayıp onu öldü­
rür. Sonra da zaferini kutlam ak için cesedi
arabasına bağlayıp sürükleyerek Truva kenti­
nin çevresinde yedi kez dolaştırır ve Patrok-
los’un mezarına getirir. Kral Priamos oğlunun
cesedini almak için Yunanlılar’a yalvarıp ya­
karır. Sonunda bir anlaşmaya varılır ve böyle­
ce Truvalılar en yiğit savaşçılarının onuruna
yakışan bir cenaze töreni düzenlerler.
H e k t o r ’u n ö l ü m ü y l e y e n ik d ü ş e n T r u v a l ı l a r
y e n ilg iy i k a b u l e t m e z l e r v e k u ş a tm a sü rer
(bak. T r u v a S a v a ş i ).
HELEN bak. T r u v a l i H e le n .
HELİKOPTER. Bir uçağın havada tutunabil­
mesini sağlayan etken, içinde bulunduğu hava
kütlesinin uçağın sabit kanatlarına uyguladığı
kaldırma kuvvetidir (bak. U ç a k ) . H elikopter­
de ise hava için böyle bir yüzey oluşturabile­
cek sabit kanatlar yoktur ve aracı havada
tutan kaldırma kuvveti bir rotorla sağlanır.
Bu rotor, helikopterin tepesine yatay konum ­
da yerleştirilmiş olan ve bir m otorla döndürü­
len uzun kanatlı dev bir pervaneden başka bir
şey değildir. Uçaktaki sabit kanatların görevi­
ni üstlenen bu döner kanatların (rotor palala­
rının) bir kaldırma kuvveti yaratabilmesi için
aracın m utlaka ileri doğru hareket etmesi
gerekmez. Bu nedenle helikopter düşey ola-
Boeing
D ö rde r kanatlı iki ro to rla d o n a tılm ış B oeing CH-47
he liko pteri. D enem e m o d e li olara k yap ılan bu
h e liko p te rd e açısı d e ğ iş tirile b ile n ro to r kanatları
taşıtın m anevra ye te n e ğ in i artırır.
 HELİKOPTER 119

H e liko p terlerin G elişm esin de Ö n em li A ş a m a la r ve R ekorlar

15. yüzyıl— İtalyan sanatçı Leonardo da 1930 Italyan C orradino d'Ascanio

V inci helikoptere benzeyen h elikopteriyle 8 dakika 75 saniye
pervaneli b ir aracın çizim le rin i ve uçarak pilo tlu uçuş rekorunu kırdı.
m ode lle rin i yaptı.

1897 Hava taşıtlarında kullanılabilecek

h afif benzin m otorlarının
yapım ına başlandı.

1907 Fransız Paul Cornu helikopterle ilk

p ilo tlu uçuşu gerçekleştirdi.
1916 AvusturyalI Stefan Petroczy ile
Theodor von Karm an'ın yaptığı b ir
h elikopter pilotsuz uçarak b ir saat
kadar havada kaldı. US A ir Force
1937-39 Alm an Heinrich Focke hava
taşıtı olarak kullanılabilecek ilk
h elikopteri yaptı. FVV-61 m odeli bu
helikopter 230 kilom etreyi 1 saat
20 dakikadaâlarak uçuş yüksekliği
m etre) ve uçuş hızıyla
(saatte 122 km) uluslararası
rekorlar kırdı.
^ V ought-Sikorsky Aircraft Corp.
1941 Rus asıllı ABD 'li m ühendis Igor
S ikorsky'nin yaptığı VS-300
h elikopteri 1 saat 55 dakika, daha
sonra yaptığı XR-4 ise hiç yere
inm eden 1.225 km uçtu.
1950-51 Sikorsky H-5 h elikopteri Kore
Savaşı'nda kurtarm a aracı olarak
kullanıldı ve helikopterlerin savaş
alanına girm esine öncülük etti.

▲
1920 A B D 'li George de Bothezat dört
pervaneli (rotorlu) b ir helikopter
yaptı.

1928 İspanyol Juan de la Cierva bir

o to jirle Manş Denizi'ni aştı.

US A ir Force

1962 15-25 km boyunca, saatte 340 km

hızla uçan b ir helikopterle hız
rekoru kırıldı.

rak yükselip alçalabilir ve havada belirli bir
noktada asılı durabilir. Bir vidanın bir tahta
parçası içinde dönerek ilerlemesi gibi, heli­
kopter de rotorun her dönüşünde havada bir
dönüş adımı kadar yükselir ya da alçalır.
Nitekim bu aracın adı da “burgu kanat”
anlamındaki Yunanca sözcüklerden türetil­
miştir.
Büyük İtalyan sanatçı ve mucit Leonardo
da Vinci 15. yüzyılın sonlarına doğru helikop­
tere benzeyen bir m akinenin çizimlerini yap­
mıştı. Çok büyük bir pervanenin yeterince
hızlı döndüğünde bu makineyi havaya yüksel­
tebileceğine inanıyordu. Am a o çağda böyle
bir pervaneyi istenen hızda döndürebilecek
güçte m otorlar henüz yapılmamış olduğundan
bu düşünce geliştirilemedi. Sonraki üç yüzyıl
boyunca birçok benzer tasarım yapıldı. Ne
var ki, hem en hepsi tek pervaneli olan bu
tasarım lar da başarılı olamadı. Çünkü perva­
ne bir yönde dönerken aracın gövdesi de ters
yönde fırıldak gibi dönüyordu.
1784’te iki Fransız, ters yönlerde dönen iki
pervaneyle donatılmış küçük bir helikopter
modeli sergilediler. İngiliz Sir G eorge Cayley
1792’de bu modelin bir kopyasını yaptı;
1843’te de gene ters yönlerde dönen iki
pervaneyle donatılmış m otorlu bir helikopter
tasarladı. Am a o yıllarda, pervaneyi döndür­
m ek üzere buhar makinesinden daha hafif bir
m otor bulma şansı yoktu. Hem yeterince
hafif, hem de helikopteri yerden kaldırabile-
120 HELİKOPTER
cek kadar güçlü olan içten yanmalı m otorlar
ancak 20. yüzyılda ortaya çıktı. Nitekim,
birbirlerinden habersiz olarak ilk kez bu
m otorları deneyen Paul Cornu ve Louis Bre-
guet adlı iki Fransız’ın 1907’de yaptığı heli­
kopterler havada birkaç m etre yükselerek
birkaç saniye uçabildi.
Sonradan A BD yurttaşlığına geçen Rus
mühendis Igor Sikorsky 1908’de helikopterler
üzerinde çalışmaya başladı ve 1910’da yerden
havalanabilen bir helikopter yapmayı başardı.
Stefan Petroczy ve Theodor von Karman adlı
iki AvusturyalI da yere bağlı askeri gözetleme
platform u olarak kullanılacak başka bir araç
yaptılar. Bu aracın pilotsuz olarak bir saatten
fazla havada kalabildiği bildirilmişti. A B D ’de
de Emile ve Henry Berliner birkaç dakika
uçabilen iki helikopter yaptılar. 1920-23 ara­
sında gene A B D ’den George de Bothezat
dört pervaneli bir helikopter geliştirdi. Bu
helikopter birçok uçuş yaptı, ama hiçbir
zaman 2 m etreden fazla yükselemedi.
Denetim li bir uçuşla aşağı, yukarı ve ileri
doğru hareket edebilen ilk helikopterin ya­
pımcısı Corradino d ’Ascanio adlı bir İtalyan’
dır. 1930’da yapılan bu helikopter sekiz daki­
kadan fazla havada kalmayı başardı. Am a bir
uçuş aracı olarak kullanılabilecek ilk helikop­
teri yapma başarısını 1936’da A lm anlar gös­
terdiler. Gövdesinin iki yanından yukarıya
doğru uzanan kollar üzerine oturtulm uş iki
pervanesi olan bu Focke-Achgelis FW-61
helikopterini Alm an pilot H anna Reitsch
1938’de Berlin Spor Sarayı’nın içinde uçura­
rak halka tanıttı. FW-61, saatte 122 km hız,
3.395 metreyfe tırm anm a ve 230 kilometrelik
uçuş gibi uluslararası rekorlar da kırdı.
Bu arada A B D ’ye yerleşmiş olan Igor
Sikorsky 1939’da VS-300 helikopterini yaptı.
Bu aracın tepede büyük bir pervanesi, arkada
da küçük bir kuyruk pervanesi vardı. K uyru­
ğun yanma düşey konum da yerleştirilmiş olan
bu ikinci pervane gövdenin fırıldak gibi dön­
mesini engelliyordu. VS-300 1941’de 92 daki­
kalık bir uçuşla yeni bir rekor kırdı. 1942’de
ise gene Sikorsky’nin yaptığı XR-4 helikopte­
riyle ilk kez seri üretim e geçildi ve askeri
amaçla helikopter kullanan ilk ülke ABD
oldu.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra helikopterle­
rin önemi hızla ve giderek arttı. Birçok askeri
hizmetin yanı sıra uçak yolcularını havalimanı
ile kent merkezleri arasında taşıma, havadan
keşif yapma, tohum ekm e, can kurtarm a,
posta taşıma gibi çeşitli alanlarda da helikop­
terlerden yararlanılabileceği anlaşılmıştı.
Özellikle A B D , SSCB ve Avrupa ülkelerinde
çok değişik m odellerde helikopterler yapıldı.
Tek pervaneli, iki kişilik hafif helikopterler­
den, birçok yolcu ve ağır yük taşıyabilen
büyük nakliye helikopterlerine kadar birçok
helikopter tipi geliştirildi.
SSCB’nin büyük Mİ-12 askeri helikopterle­
ri 40 tona kadar yük taşıyabilir. Büyük
helikopterlerin çoğu tek pervanelidir; ama
Boeing-Vertol gibi bazı büyük helikopterler­
de gövdenin ön ve arka ucunda birer pervane
bulunur.
İlk helikopterlerde rotoru döndürm ek için
pistonlu m otorlar kullanılıyordu. Sonradan
helikopter tasarımcıları gaz türbinlerine daha
çok ilgi gösterdiler. Çünkü hafif gaz türbinleri
hem araçta az yer kaplar, hem de hemen
hem en titreşimsiz çalıştığı için fazla gürültü
yapmaz. H elikopterlerin en büyük kusurla­
rından biri hızlarının uçaklarınkinden çok
daha düşük olmasıdır. Am a gaz türbiniyle
çalışan yeni model helikopterler saatte 500
km hız yapabilir.
Bütün ülkelerin silahlı kuvvetlerinde keşif,
birlikleri taşıma ve aram a-kurtarm a çalışma­
larında helikopterler yaygın olarak kullanılır.
Savaşan birlikleri desteklem ek için ağır silah­
larla donatılmış hızlı helikopterler de vardır.
Deniz kuvvetlerinde de düşman denizaltıları-
nı avlamak üzere radar ve sonarla donatılmış
helikopterlerden yararlanılır. H elikopter de­
nizde olduğu kadar karadaki kurtarm a çalış­
maları için de çok elverişli bir araçtır.
H elikopterlerin ticari amaçlarla kullanımı
da hızla artm aktadır. Dünyanın her yerinde,
özellikle kara ulaşımının güç olduğu bölgeler­
de helikopterle yolcu taşıyan yüzlerce şirket
vardır. Yere doğru iyice alçalabilen ve hare­
ketsiz durarak ya da yavaş yavaş ilerleyerek
havada asılı kalabilen helikopterler, hava
fotoğrafçılığının ve başta televizyon belgesel­
leri ile haber filmleri olmak üzere film yapım­
cılığının gelişmesine büyük katkıda bulun­
muştur.
Bir Helikopter Nasıl Uçar

H e liko pte rin ana ro to ru (pervanesi) hem kanat hem

itici pervane işlevi g örür. Taşıtı havada tutan
kaldırm a ku vvetin in kaynağı, sürekli d önen ro tor
kanatlarının yarattığı hava basıncı d eğ işiklikle rid ir.
Küçük kuyruk ro to ru düm en g öre vin i üstlenerek
aracın yö n le n d irilm e s in i sağlar. B ir helikop ter
yukarıya, ile riye ve geriye d oğ ru hareket edebildiği
g ib i havada hareketsiz olarak asılı kalabilir, yanlara
d oğ ru g id e b ilir ve düşey olarak in iş ya pa bilir.
H e likopterlerde gen ellikle beş ko m u ta aygıtı vardır:
R o to r kom uta çu bu ğu , iki ayak pedalı, kanat açısını
d e ğ iştirm e çu bu ğu ve gaz kolu.

GERİYE

R o to r kom u ta çu bu ğu ana ro to r kanatlarının (palalarının)

ko nu m u nu ayarlayarak aracı istenen yöne yö n e ltir. Pilot bu
çu bu ğu hangi d o ğ ru ltu ya g e tirirse ro to r kanatları da o yöne
d oğ ru e ğ ilir. Ö rneğin çubuk ile ri itild iğ in d e ana ro to r öne doğru HAVADA ASILI DURMA
e ğ ilir ve h e likop ter ile riye doğ ru yo l alır.

A ya k ped alla rı helikop teri d ön dü rm eye yarar.

K uyruk ro to ru n u n kanat açısını denetleyen bu
pedallar, h e likop terin ku yru ğu nu istenen yöne
çevirerek uçuş sırasında g ö vd en in konum unu
ya da y ö n ü n ü d e ğ iştirir.

Gaz kolu, kanat açısını d e ğ iştirm e çu bu ğu n un

ucunda b u lu n u r ve m o to ru n hızını a rtırır ya da
azaltır.

Kanat açısını d e ğ iştirm e çu buğu, ro to r

kanatlarının gelm e (havayla karşılaşma) açısını
ya da dön üş adım ını denetleyerek helikop terin
yükselip alçalm asını sağlar. Bu çubuk (A)
konum una g e tirild iğ in d e helikop ter yü kselir;
(B) ko num undayken havada hareketsiz asılı
kalır; (C) konum undayken de alçalır.

c
122 HELSİNKİ
Otojir
1920’lerin başlarında döner kanatlı hava taşıt­
larındaki en önemli gelişme Juan de la Cier-
va’nın yaptığı otojirdir. İspanyol uçak tasa­
rımcısı Cierva, uçuş sırasında yeterli hızı
koruyam ayan uçakların düşme tehlikesini ön­
lemek amacıyla çalışmalar yapıyordu. Cierva’
nın vardığı sonuca göre, hava taşıtlarında
döner kanatlar kullanıldığında, havanın kal­
dırma kuvveti taşıtın ileriye doğru hareketin­
den bağımsız olacağı için düşme tehlikesi
ortadan kalkacaktı. 1920’de, taşıt ileriye doğ­
ru yol alırken rotor kanatlarının m otor gücü­
ne gerek kalm adan sürekli dönebilmesi ve
aracı havada asılı tutabilmesi için havanın
kanatlara hangi açıyla gelmesi gerektiğini
hesapladı. Cierva’nın bu çalışmalarının ürünü
olan otojirde havada tutunm ayı rüzgârla ken­
di kendine dönen bir rotor, ileriye doğru
hareketi ise öndeki itici pervane sağlar. 1920-
23 arasında Cierva’nın deneme amacıyla tasa­
rımlayıp yaptığı dört otojirden sonuncusunda
pervane kanatları ortadaki rotor başına m en­
teşelerle bağlanmıştı. Bu sistem başarılı oldu;
çünkü böylece her kanat dönerken en uygun
konum u alabiliyordu.
O tojirin havalanması İçin rotor önce belirli
bir hıza ulaşıncaya kadar m otor gücüyle
döndürülür. Sonra rotorla bağlantısı kesilen
m otor bu kez uçaklarda olduğu gibi pervaneyi
döndürür. Y erde kısa bir süre yol aldıktan
sonra, havanın rotor kanatlarına gelme açısı
ya da dönüş adımı artırılarak otojirin oldukça
dik bir doğrultuda havalanması sağlanır. R o­
tor iyice yavaşlamadan önce kanatlar rüzgâr­
da kendi kendine dönebilecek konuma getiril­
diği için, m otorla bağlantısı kesildikten sonra
da kanatlar döner ve otojir havada yol alır.
O tojirler A B D ’de büyük bir ilgi uyandırmış
ve yere indiğinde rotor kanatları geriye katla­
narak otomobil olarak da kullanılabilen çok
küçük otojirler yapılmıştır.
G ünüm üzde çok başarılı helikopterler ya­
pıldığı için 1950’den bu yana otojir üretilm i­
yor. Am a Cierva’nın otojirleri helikopterlerin
gelişmesini çok hızlandıran birer aşama ola­
rak gene de havacılık tarihinde büyük önem
taşır.
HELSİNKİ, Finlandiya’nın başkenti ve en
önemli limanıdır. Ülkenin güney kıyısında,
Baltık D enizi’nin (bak. B a l t i k DENİZİ) bir
uzantısı olan Finlandiya Körfezi’nde yer alır.
Helsinki’yi 1550’de İsveç Kralı I. Gustaf
Vasa bir ticaret merkezi olarak kurdurdu. O
dönem de Finlandiya İsveç’in bir parçasıydı.
Bundan 150 yıl önce üç yanı denizle çevrili bu
yöre çoğunluğu balıkçı ve çiftçi olan 4.000
kişinin yaşadığı kocaman bir köy gibiydi. 18.
yüzyılın başında veba salgınına uğrayan, daha
sonra bir yangınla yerle bir olan Helsinki
R uslar’ın şiddetli saldırılarına uğradı ve so­
H elsinki lim a n ın d a buzlar
arasında kalm ış balıkçı
tekn ele ri ve kente
dam gasını vura n ya p ıla r
g ö rü lü y o r.
 HELYUM 123

nunda 1809’da Rusya’nın egemenliği altına bulduğunu anlamıştı (bak. T a y f ). İlk kez
girdi. Rus Çarı I. A leksandr, eski başkent güneş tayfında rastladığı için bu yeni elem en­
Turku çarlık denetim inden uzakta kaldığı te “güneş” anlamındaki Yunanca helios söz­
için, 1812’de Helsinki’yi Finlandiya’nın baş­ cüğünden türettiği helyum adını verdi.
kenti yaptı. Düzenli bloklar oluşturan taş 1895’te İskoçyalı kimyacı William Ramsay,
uranyum içeren kleveyit mineralini bir asitle
evleri ve birbirini dik açıyla kesen caddeleriy­
le yeni kentin planını Alm an asıllı mimar işleme soktuğunda helyum açığa çıktığını
C. L. Engel çizdi. Engel bunun yanı sıra gördü. Böylece D ünya’da da helyum elem en­
Büyük Kilise (Lutherci Katedral) ve İskandi­ tinin bulunduğu anlaşıldı. Bir süre sonra
navya’nın en büyük üniversitesi olan Helsinki Ramsay bu kez demirli göktaşlarının bileşi­
Üniversitesi gibi kentin ünlü yapılarının tasa­minde helyuma rastladı ve öbür bilim adam la­
rımını da gerçekleştirdi. rının çabalarıyla havada da az m iktarda hel­
I. Dünya Savaşı’ndan sonra Finlandiya’nın yum bulunduğu saptandı.
bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte (bak. FİN­ Kimyasal simgesi H e, atom num arası 2,
LANDİYA) Helsinki ülkenin önemli bir ticaret, atom ağırlığı 4,0026 olan helyum evrende
sanayi ve kültür merkezi oldu. Finli mimarlar hidrojenden sonra en bol bulunan elem enttir.
granit ve yeni yapı gereçleri kullanarak (bak. Çünkü yıldızlardaki enerjinin kaynağı olan
GRANİT) çök güzel binalar yaptılar. 1914’te çekirdek kaynaşmaları sonucunda hidrojen
Eliel Saarinen’in tasarımını yaptığı tren is­ atomları helyum atom larına dönüşür (bak.
tasyonu ile parlam ento binası bunlar arasın­ YILDIZ). Buna karşılık Dünya atm osferinde
dadır. Kentin başlıca önemli yapılarından biri ancak 186.000’de bir oranında helyum bulu­
de 1952’deki Olimpiyat Oyunları için kurulan nur. 1905’te doğal gazın bileşiminde de hel­
Helsinki Stadyum u’dur. Stadyumda, ünlü yum bulunduğu anlaşılmıştır. Nitekim günü­
Finli koşucu Paavo Nurm i’nin bir heykeli müzde helyum en çok A B D ’deki doğal gaz
bulunm aktadır. yataklarından elde edilir.
İşlek Helsinki limanına yurtdışından kö­ M arie Curie’nin radyum u bulmasından bir
m ür, yağ, tahıl, yiyecek, demir, çelik ve süre sonra, radyum çekirdeğinin kendiliğin­
makine parçaları gelir. K ereste, kontrplak, den sürekli olarak parçalandığı ve bu parça­
selüloz, kâğıt ve süt ürünleri bu limandan lanma sırasında üç tip ışın yaydığı anlaşıldı
yurtdışına gönderilir. Ocak ve mayıs ayları (bak. RADYOAKTİFLİK). Bunlardan biri olan
arasında buzkıran gemileri Finlandiya Körfe­ alfa ışınları helyum atomlarının çekirdeklerin­
zi ile Baltık Denizi arasındaki Helsinki Kana- den oluşur (bak. A t o m ) . Bu nedenle D ünya’
lı’nın açılmasını sağlar. Ne var ki, nerdeyse daki helyumun varlığı radyoaktif element çe­
her beş yılda bir buzlar kırılamayacak kadar kirdeklerinin parçalanmasından kaynaklanır.
kalın tabakalar oluşturduğundan liman kapa­ Helyum bir soy gazdır; yani başka elem ent­
nır. H erkesin kırlara gittiği sıcak yaz aylarılerle tepkimeye girmeyen eylemsiz bir m ad­
dışında, kent canlı bir iş ve sanat merkezidir.dedir (bak. G a z ) . B u nedenle uzay araçlarının
Helsinki’de her yıl birçok ünlü sanatçı ve yakıt tanklarında iç basınç yaratm ak için
orkestranın katıldığı bir kültür şenliği düzen­helyum kullanılır; çünkü bu tankların çeperle­
lenir. Aileler kısa süren yaz mevsimini evleri­ri yeterli bir iç basınç olmadığında kendi
ne yakın bölgelerdeki ormanlık alanlarda ve ağırlığıyla çökebilecek kadar incedir. Ayrıca
kayalık adalardaki ahşap evlerde geçirirler. kaynak işlerinde m etallerin havadan etkilen­
Helsinki’nin nüfusu 490.478’dir (1988). memesi için eylemsiz bir ortam oluşturmak
amacıyla gene helyumdan yararlanılır (bak.
HELYUM. H idrojenden sonra en hafif ele­ K a y n a k ) . Helyum hidrojenden iki kat daha
m ent olan helyum renksiz ve kokusuz bir ağır olduğu halde yanıcı olmadığı için m eteo­
gazdır. İngiliz astronom Norm an Lockyer roloji balonlarını ve güdümlü balonları şişir­
1868’de güneş tayfını incelerken, bilinen hiç­ m ekte hidrojenden daha elverişlidir. Bunun
bir elem entin tayf çizgilerine benzemeyen dışında dalgıçların oksijen tüplerine de oksi­
parlak çizgiler görmüş ve yeni bir elem ent jenle karıştırılmış helyum doldurulur. Çünkü
124 HEMINGVVAY
Eskiden b a lo nla rı şişirm e k için ku lla n ıla n h id ro je n gazı kolayca tu tu şa ra k te h like ya ra ttığ ı için, b u gü n
g ü d ü m lü b a lo n la r yanıcı o lm a ya n h e lyu m gazıyla d o ld u ru lu r.
sualtındaki yüksek basınçta helyumun kanda
çözünme oranı azotunkinden çok daha azdır;
böylece dalgıçların “vurgun yem e” tehlikesi
önlenmiş olur (bak. DALGIÇLIK). Helyum ayrı­
ca nükleer reaktörlerin soğutulmasında da
kullanılır (bak. NÜKLEER ENERJİ).
Helyum bütün öbür gazlardan çok daha
düşük sıcaklıklarda sıvılaşan bir gazdır. A n­
cak —269°C’de sıvılaşır; üstelik yüksek basınç
uygulanmadığı sürece, sıvı haldeyken mutlak
sıfır noktasında ( —273°C) bile katılaşmaz.
—271°C’nin altındaki sıcaklıklarda sıvı hel­
yum ağdalılığını (viskozitesini) hemen hemen
tümüyle yitirir ve ısı iletkenliği son derece
yüksek bir üstünakışkan durum una gelir. Bu
durum dayken, gazların bile geçemeyeceği ka­
dar küçük deliklerden sızabilir ve “yukarı
doğru” akabilir (bak. DÜŞÜK SICAKLIKLAR F İZ İ­
Ğİ; İLETKENLİK).
HEMINGVVAY, Ernest (1899-1961). 20 yüz­
yıl ABD yazarları arasında çok büyük bir
A irship Industries
ün kazanan öykü ve roman yazarı Ernest
Hemingvvay, doğum yeri olan Illinois’da öğre­
nim gördü. Daha ortaokuldayken yazmaya
başlayan Hemingway, liseyi bitirir bitirmez
Kansas’ın önde gelen gazetelerinden Kansas
City Star'di m uhabir olarak girdi. Bir görme
bozukluğundan dolayı askere alınmadığı için
I. Dünya Savaşı sırasında ABD Kızılhaç ör­
gütünde cankurtaran sürücülüğü yaptı.
1918’de, henüz 19 yaşındayken Avusturya-
İtalya sınırında yaralandı. Savaşta tanık oldu­
ğu olaylar ve özel yaşamına ilişkin anılar
yaşam boyu belleğinden silinmedi ve yazıları­
na esin kaynağı oldu.
İyileştikten sonra dönemin F. Scott Fitzge-
rald, G ertrude Stein ve Ezra Pound gibi
yazarlarından gördüğü destekle ilk öykü der­
lemesi olan Irı Our Time'ı (1925; “Zam anı­
m ızda”) yayımladı. Hemingway, 1926’da ya­
yımlanan Güneş de Doğar' da (The Sun Also
Rises) da olduğu gibi, ilk rom anlarında
I. Dünya Savaşı’nın altüst ettiği bir dünyada,

yaşama yenik düştükleri duygusuyla ülkele­
rinden kopmuş, amaçsız, “yitik kuşak”tan
insanları anlatır. İtalya’da I. Dünya Savaşı
sırasında yaşadıklarından esinlenerek yazdığı
Silahlara Veda (A Farewell to A rm s\ 1929)
savaşla aşkın iç içe işlendiği umutsuz ama
güçlü bir romandır.
Hemingway yapıtlarında mücadeleci, yeni­
leceklerini bilseler bile, yiğitçe direnerek ya­
şamlarına anlam vermeye çalışan kişileri çi­
zer. Rom anlarında yaşama savaşı kimi zaman
doğal güçlere karşı verilen mücadeleyle sim­
gelenir. Death in the Afternoon (1932; “Öğle­
den Sonra Ö lüm ”) ve A frika’nın Yeşil Tepele­
ri (Green Hills ofAfrica; 1935) buna örnektir.
İspanya İç Savaşı sırasında çok sevdiği bu
ülkeye savaş muhabiri olarak giden Heming-
way, Cum huriyetçiler’in yanında yer alarak
G eneral Franco’ya karşı mücadeleye katıldı
(bak. F a ş îz m ; F r a n c o , F r a n c is c o ) . M adrid’in
kuşatılmasıyla ilgili olarak The Fifth Column
(1938; “Beşinci Kol”) adıyla bir de oyun
yazdı. G ene İspanya İç Savaşı’nın esinlendir­
diği Çanlar Kimin İçin Çalıyor (For Whom the
Bell Tolls ; 1940) satış rekorlan kırdı ve yaza­
rına Pulitzer Ö dülü’nü kazandırdı. İspan-
ya’dan ayrıldıktan sonra K üba’ya yerleşen
Hemingway A frika’da safari gezilerine çıktı
ve bir uçak kazası atlattı. II. Dünya Savaşı
sırasında L ondra’da savaş muhabirliği yaptığı
sırada gizli bilgi toplam a, gerilla taktikleri gibi
konulardaki deneyimleri ve gözüpekliğiyle
dikkati çekti.
Hemingway, kendisine 1953 Pulitzer Ödü-
H ulton Picture Library
Ü nlü A B D 'li öykü ve rom a n yazarı Ernest
Hem ingvvay.
HEMŞİRELİK 125
lü’nden başka 1954 Nobel Edebiyat Ö dülü’nü
de kazandıran İhtiyar A d a m ve Deniz (The
Old Man and the Sea; 1952) adlı uzun
öyküsünde okyanusta dev bir balık avlamayı
başardıktan sonra, tüm çabasına karşın bunu
köpekbalıklarına kaptıran yaşlı balıkçı Santia­
go’nun direnişini anlatır.
Savaş, boğa güreşi, avcılık, kayak, gezi gibi
konulardaki yazılarına tem el oluşturan serü­
venlerden büyük tat alan Hemingvvay yaşamı
tutkuyla seviyordu. Coşkuyla yaşar, buna
karşın ölümün gölgesi düşüncelerinden git­
mezdi.
Yapıtlarında özlü ve çarpıcı bir dil kullanan
ve olayların bağlantısını büyük bir titizlikle
kuran Hemingway ardında yayımlanmamış
pek çok taslak yazı bıraktı. Bunlardan bir
bölümü kendi eliyle yaşamına son verdikten
bir süre sonra yayımlandı.
HEMŞİRELİK, hastalıkları önlem ek, hasta­
lıktan kaynaklanan acıyı ve sıkıntıyı hafiflet­
mek, hasta insanı sağlığına kavuşturmak gibi
işlevleri olan bir meslektir. Hemşirelik yaşa­
ma, insan onuruna ve haklarına saygıyı içerir.
H em şireler ulus, ırk, din, renk, yaş, cinsiyet,
siyasal görüş ya da toplumsal sınıflandırma­
lardan etkilenm eden görev yaparlar. Hem şi­
relik dünyanın en geniş sağlık örgütü ağını
oluşturm aktadır.
İnsanlar yüzyıllardan beri hasta ve sakatla­
rın acılarını dindirme çabasıyla onlara yar­
dımcı olmaya çalışmıştır. Kırık ve çıkıkların
sarılması, yaraların dağlanması, pansuman
gibi yöntem ler eski uygarlıklarda biliniyordu.
Ne var ki, hemşireliğin bir meslek olarak
tanınması oldukça yenidir. Hıristiyanlık’ın
yayıldığı ortaçağ boyunca çeşitli dinsel örgüt­
ler hastaların bakımını üstlenerek A vrupa’nın
birçok yerinde hastaneler açmışlardı. B ura­
larda, eğitim görmemiş olmalarına karşın
hastalara baka baka deney kazanan kadınlar
çalışırdı.
16. yüzyılda öbür alanlarda olduğu gibi
sağlık alanında da önemli bilimsel gelişmeler
oldu. 19. yüzyılda bazı hastalıkların m ikroplar
aracılığıyla bulaştığının keşfedilmesi ve kitle­
sel ölümlere neden olan bulaşıcı hastalıkları
önleyici aşı ve ilaçların bulunması hemşireli­
ğin kurumlaşmasını sağladı.
126 HEMŞİRELİK
Çağdaş hemşireliğin kurucusu Florence
Nightingale’dir (bak. N ig h t in g a l e , F l o r e n c e ).
İyi bir eğitim görmüş aydın bir kadın olan
Florence Nightingale aynı zamanda güçlü bir
kişiliğe sahipti. 1854’te bir grup kadınla birlik­
te Kırım Savaşı’nda yaralanan İngiliz ve Türk
askerlerine bakmak için Ü sküdar’daki Selimi­
ye Kışlası’na geldi. İki yıl burada çalıştıktan
sonra 1860’ta Londra’da St.Thom as Hastane-
si’ne bağlı ilk hemşirelik okulunu kurdu.
H astalara bakm ak için özel bir eğitim gerekti­
ğini öne süren Nightingale çağdaş hemşireli­
ğin gelişmesi için çalıştı. Hem şirelerle doktor­
lar arasında hasta yararına bir işbölümü olm a­
sı gerektiğini savunuyordu. Nightingale’e gö­
re hem şireler, hastalara bakmanın yanı sıra,
insanları sağlıklarını korum a yolunda da bilgi-
lendirebilmeliydi.
19. yüzyılın sonlarında hemşire ve hemşire
yardımcısı yetiştirmek üzere A vrupa, ABD
ve Avustralya’da birçok okul açıldı. 1863’te
Kızılhaç’ın kurulmasıyla bazı ulusal Kızılhaç
örgütleri savaş ve doğal felaketlerde acil
yardımda bulunacak hemşireler yetiştirdi.
Türkiye’de hemşireliğe ilişkin ilk girişimler
Balkan Savaşları sırasında başlamıştır.
1911’de Kızılay’ın öncülüğünde ilk kez İstan­
bul’daki Kadırga H astanesi’nde 6 ay süreli
gönüllü hastabakıcı kursu açıldı. İlk hem şire­
lik okulunu ise A B D ’liler kurdu. Amiral
G ün üm üzd e h e m şire le r
de d o k to rla r g ib i de ğişik
uzm a nlık a lan larınd a
çalışırlar.
A B C A jansı
Bristol Hastanesi’ne bağlı Hastabakıcı Dersha­
nesi 1920’de öğretime açıldı. Bu okul günü­
müzde Türk ve A B D ’li hemşireler tarafından
yönetilm ektedir. Cum huriyet dönem inde ilk
hemşirelik okulu 1925’te İstanbul’da açılan
Kızılay Özel Hemşire O kulu’dur. Yeni okul­
ların yaygınlaşması 1946’dan sonraya rastlar.
Günüm üzde yaklaşık 33 bin hemşire ve 19 bin
ebe hizmet verm ektedir.
Hem şirelikte en büyük atılım II. Dünya
Savaşı’m izleyen yıllarda gerçekleşti. A neste­
zinin keşfi gibi tıptaki yeni buluşların sağlık
hizmetlerinde kullanılabilmesi için doktor,
hemşire ve öbür yardımcı sağlık görevlilerinin
eğitimlerinin yeniden gözden geçirilmesi ge­
rekti. H em şireler için de doktorlar gibi uz­
manlık alanlarının ayrışması zorunluluğu doğ­
du. Çocuk hastalıkları ve bakımı, doğum,
ameliyat, ortopedi, göz, psikiyatri, alkol ve
uyuşturucu bağımlılığı ile halk sağlığı bunların
başlıcalarıydı. Günüm üzde birçok ülkede
hemşirelerin üçte ikisi hastane hemşiresi ola­
rak çalışır. Bu görev doğrudan hasta bakımıy­
la ilgilidir.
Yeni toplum sal talepleri karşılamak am a­
cıyla koruyucu sağlık hizmetleri alanında da
görev alan hem şireler, ayrıca aile planlaması,
ana-çocuk sağlığı, ayakta geçici tedavi gören
ya da bakımı evde izlenen hastalardan da so­
rum ludurlar.

A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
H e m şire le rin b ü yü k b ir b ö lü m ü hastane hem şiresi
olara k çalışır.
Hem en hemen her ülkede hemşire eğitimi
insancıl ve bilimsel iki tem ele dayalıdır. Ku­
ramsal eğitimin yanı sıra öğrenciler hastane­
lerde ve görev alanlarına giren kuruluşlarda
uygulamalı çalışmalar yaparlar. Genellikle iki
tür eğitim programı vardır. Birincisi diploma
almaya yöneliktir. İkincisi ise yardımcı hemşi­
reliktir.
Hemşireliğin yaygınlık kazanması uygula­
ma alanlarının yasalarla belirlenmesi zorunlu­
luğunu doğurm uştur. Yasaya göre tanım lanan
hemşirelik, hemşirelerin hangi alanlarda, ne
gibi yetkilerle görev alacağını da saptar. Bu
yasalar halkı korum ak, halk sağlığını güvence
altına almak içindir.
Dünya Sağlık Örgütü (W HO) sağlık eğitimi
ve hastalıkların önlenmesi konusunda yoğun
çalışmalar yapm akta, bu çalışmalarda çok
sayıda eğitimli hemşire görev alm aktadır. Bu
hemşireler görevli oldukları bölgelerde halka
hastalıklardan nasıl korunacaklarını, hastala­
rına nasıl bakacaklarını öğretirler.
HENRIÛUE O NAVEGADOR bak. G e m îc î
H e n rio u e .
HENRY (İngiltere Kralları), İngiltere’nin se­
kiz kralının ortak adıdır.
Henry I (1068-1135). İngiltere Kralı I.
W illiam’ın en küçük oğlu olan I. Henry,
HENRY 127
kardeşi II. William’ın ölümü üzerine, I. Haçlı
Seferi’ne çıkmış olan öbür kardeşi Normandi-
ya D ükü R obert’in yokluğundan yararlana­
rak 1100’de tahta çıktı. Katolik Kilisesi’yle
ilişkilerini güçlendirdi. Anglosaksonlar’ın
desteğini kazanm ak için İskoçya kralının kı­
zıyla evlenerek yerini sağlamlaştırdı.
1101’de I. Haçlı Seferinden dönen tahtın
asıl vârisi R obert 1106’da H enry’ye yenilerek
yaşamının geri kalan bölümünü hapishanede
geçirdi. Henry İngiltere ile N orm andiya’yı
tek bir krallık altında birleştirdi. Oğlunun
1120’de bir deniz kazasında ölmesi üzerine
krallığını kızı M atilda’ya bıraktı.
Henry II (1133-1189). II. Henry Plantage-
net hanedanından gelen ilk İngiltere kralıdır.
A njou Kontu Geoffrey Plantagenet ile I.
H enry’nin kızı M atilda’nın oğluydu. 1150’de
babasının ölümü üzerine Norm andiya dükü
oldu. 1151’de A njou kontu, 1152’de Akitan-
yalı Eleanor ile evlenerek A kitanya dükü
olduktan sonra, 1154’te İngiltere kralı olarak
Stephen’ın yerine geçti. 1171’de İrlanda’yı, 10
yıl sonra da Güney Fransa’daki Bretanya
bölgesini ele geçirdi.
Henry III (1207-1272). III. Henry Kral
John’un oğludur. 1216’da babası öldüğünde
dokuz yaşındaydı. Bu nedenle ülkeyi yönet­
mek üzere bir naipler konseyi oluşturuldu.
1234’te ülkeyi kendi başına yönetmeye başla­
dı. Yönetim de söz hakkı isteyen baronlar, III.
Henry ile giriştikleri pazarlık sonucu Magna
C arta’nın yeniden yürürlüğe girmesini ve
geniş çaplı reform lar yapılmasını kabul ettir­
diler (bak. M a g n a C a r t a ) . 15 barondan olu­
şan bir danışma meclisi kuruldu. D aha sonra
baronların anlaşmazlığa düşmesinden yararla­
nan kralın kız kardeşinin kocası Simon de
M ontfort 1264’te bir ayaklanma başlattı.
Kralı ve oğullarını tutsak alarak yönetime el
koydu. M ontfort 1265’te baronlar, rahipler,
soylular ve halk temsilcilerinden oluşan bir
parlam ento kurdu. Bu, İngiltere tarihinde
kurulan ilk parlam entoydu. Aynı yıl çatışma­
lar yeniden alevlendi ve M ontfort öldürüldü.
Artık çok yaşlanmış olan Henry yönetimi
oğlu Edw ard’a bıraktı.
Henry IV (1367-1413). IV. Henry Lancas-
ter hanedanından gelen ilk İngiltere kralıdır
1399’da yeğeni II. R ichard’ın tahtı bırakması
128 HENRY

üzerine kral oldu. IV. H enry’nin hüküm dar­ 5.000 kişilik bir ordunun başında İngiltere’ye
lık dönemi parlam ento ile olan anlaşmazlık­ döndü. 22 Ağustos 1485’te Kral III. R ichard’ı
lar, İngiltere ve G aller’de çıkan ayaklanma­ Bosworth Field Çarpışm ası’nda bozguna uğ­
lar, Fransa ve İskoçya ile yapılan savaşlarla ratarak öldürdü.
geçmiştir. 1485’te L ondra’da taç giyen VII. Henry,
Henry V (1387-1422). 1413’te tahta geçen Yorklu Elizabeth’le evlenerek York ve Lan-
V. Henry yalnızca dokuz yıl hüküm darlık caster aileleri arasındaki Güller Savaşı’na son
edebildi. Krallığın topraklarını genişletmek verdi. T udor hanedanının am blemlerinden
isteyen V. Henry, tahta geçer geçmez Fran­ biri olan Tudor gülü, Lancaster ve York
sa’yı işgal etm e hazırlıklarına başladı. Fransa ailelerinin birleşmesini simgeleyen kırmızı ve
ile yapılan Yüz Yıl Savaşları sırasında 1415’te beyaz güllerden oluşur.
Agincourt Savaşı’nda Fransızlar’ı ağır bir Hüküm darlığı süresince önce taht kavgala­
yenilgiye uğrattı (bak. Yüz YIL SAVAŞLARI). rına son veren VII. Henry, gücünü orta
Ocak 1419’da Kuzey Fransa’nın başkenti Ro- sınıflardan alarak ülkenin siyasal ve mali
uen’i kuşatan V. H enry 1420’de Fransa işlerini yoluna koydu. Soyluların etkinlikleri­
kralının kızı Catherine ile evlendi. ni kısıtladı. Yeni yasa ve düzenlemelerle
Gururlu ve hırslı bir kişiliği olan V. Henry ülkede etkili bir yargı sistemi oluşturdu.
kısa süren hükümdarlığı sırasında İngiltere’yi 1497’de John ve Sebastian C abot’u A m eri­
A vrupa’nın en güçlü krallığı durum una ge­ ka’ya keşif gezisine gönderm ekle İngiliz sö­
tirdi. mürgeciliğinin temellerini attı (bak. CABOT,
Henry VI (1421-1471). VI. Henry 1422’de, J o h n v e S e b a s t ia n ).
henüz sekiz aylıkken İngiltere kralı, birkaç Henry VIII (1491-1547). V III. H enry, G ül­
hafta sonra anne tarafından büyük babası ler Savaşı’nda karşı karşıya gelen T udor hane­
VI. C harles’ın ölümü üzerine de Fransa kralı danından VII. Henry ile York hanedanından
oldu. 1429’da O rleans’da Jan D ark İngilizler’i E lizabeth’in oğluydu. 1502’de ağabeyi ölünce
yenilgiye uğratınca Yüz Yıl Savaşları’nın seyri
değişti. 1453’e gelindiğinde İngiltere, Calais
dışında Fransa’daki tüm topraklarını yitirmiş­
ti (bak. J a n D a r k ) . VI. H enry’nin hüküm dar­
lık dönem inde ülke içte ve dışta ciddi sorunlar
yaşadı. Halk kralın yönetiminden hoşnut de­
ğildi. Bir süre sonra VI. Henry akli dengesini
yitirdi. O sırada kuzeni York D ükü Richard
kral vekili oldu. Yönetim taht kavgalarıyla
çalkalanırken 1455’te G üller Savaşı başladı
(bak. G ü l l e r .Sa v a ş i ).
York dükünün ölüm ünden sonra oğlu
1461’de IV. Edw ard adıyla taç giydi. Henry
İskoçya’ya kaçtı, daha sonra yakalanarak
Londra Kulesi’ne hapsedildi. 1470’te Ed-
w ard’a karşı ayaklanan Warwick dükü üstün­
lük sağlayarak H enry’yi yeniden tahta geçir­
di. Yurtdışma kaçan Edward geri dönerek
W arwick’i B arnet Çarpışması’nda bozguna
uğrattı ve öldürdü. Henry ise kapatıldığı kule­
de öldürüldü.
Henry VII (1457-1509). VII. Henry İngilte­
re’nin T udor hanedanından gelen ilk kraldır.
Bu nedenle Henry T udor olarak da bilinir. VIII. H e n ry'n in d ö n e m in d e İn g ilte re gü çlü b ir ülke
1485’te, 14 yıl sürgünde yaşadıktan sonra d u ru m u n a ge ld i.

tahtın vârisi oldu. İyi eğitim gören Henry ye­
tenekli bir müzisyen, özellikle binicilik, ok­
çuluk ve teniste başarılı bir sporcu olarak ye­
tişti. Babasının ölümü üzerine 1509’da 18 ya­
şındayken tahta çıktı.
VIII. Henry kral olduğunda, Güller Sava-
şin d a n yeni çıkmış olan İngiltere Fransa’da­
ki egemenliğini yitirmişti. İçte ve dışta çalkan­
tılı bir dönem yaşanmaktaydı. Fransa ile
İspanya arasındaki düşmanlıktan yararlanan
VIII. Henry önce İspanyollar’ı desteklerken,
1525’te İspanyollar Fransa Kralı I. François’yı
tutsak edince, İspanya’nın güçlenmesinden
korkarak Fransa’yı desteklem eye karar
verdi.
Altı kez evlenen ve eşlerinden ikisini kendi
emriyle ölüme gönderen VIII. H enry döne­
minde İngiltere güçlü bir ülke durum una
geldi. İngiliz Deniz Kuvvetleri onun zamanın­
da kuruldu. Gerçekleştirdiği siyasal ve mali
reform larla merkezi yönetimi güçlendirerek
İngiltere’de ulusal devlete geçiş sürecini baş­
lattı.
HENRY, O. bak. O . H e n ry .
HENTBOL, takım oyunları içinde en sadele­
rinden biridir. İngilizce’de “eltopu” anlamına
gelen hentbol futbolu andıran bir oyundur.
A dından da anlaşılacağı gibi elle oynanan bu
oyunda amaç topu karşı takımın kalesine
sokmaktır. Oyuncular topu yere vurarak sü­
rer, paslaşarak karşı takımın kalesine yaklaş­
maya ve topu kaleden içeri atmaya çalışırlar.
1915’te A lm anya’da doğan hentbol önceleri
bayanlar arasında, 20 x 40 m etre boyutunda
salonlarda oynanıyordu. D aha sonra erkekler
arasında 40 x 50 m etre boyutunda salonlarda
oynanmaya başlandı. 1934’e gelindiğinde sa­
lonların dışına çıkarak futbol sahalarına geçti.
Bu dönem de takım lar kapalı salonlardaki
maçlarda 7, açık sahalarda ise 11 oyuncudan
oluşuyordu. Hentbol zamanla günümüzdeki
biçimini alarak yalnızca kapalı salonlarda
oynanan bir oyun durum una geldi. Öncelikle
Alm anya, Danim arka, İsveç, Çekoslovakya
ve Fransa’da hızla yaygınlaşan hentbol kısa
sürede öbür ülkelerde de oynanmaya başlan­
dı. 1927’de Uluslararası H entbol Federasyo­
nu kuruldu. 1936 ve 1952 olimpiyatlarında
HENTBOL 129
gösteri niteliğinde yer alan bu spor 1972’de
Olimpiyat Oyunları içine alındı.
H entbol Türkiye’de ilk kez 1932’de Gazi
Terbiye Enstitüsü öğrencilerince oynanmaya
başlandı. Bu öğrencilerin öğretmen olmalarıy­
la ülkenin her tarafındaki okullara yayılan
hentbol uzun süre varlığını bir okul sporu
olarak sürdürdü. Bu dönemde ülkemizde açık
saha hentbolü oynanmaktaydı. Hentbol sporu
1942’de basketbol ve voleybolla birlikte Spor
Oyunları Federasyonu’na bağlandı. 1942-43
yıllarında ilk kez düzenlenen İstanbul H ent­
bol Ligi ile bu spor dalı daha da canlılık
kazandı. D aha sonraki yıllarda İstanbul’da
sürdürülen ligde Fenerbahçe-G alatasaray re­
kabeti ile A nkara’da düzenlenen ligde Harp
Okulu-Muhafızgücü rekabeti hentbolün geliş­
mesinde etkili oldu. H entbole karşı duyulan
bu ilgi sonucu 1947’de Türkiye Hentbol Şam­
piyonası düzenlenmeye başlandı. Am a
1950’den sonra hentbole olan ilgide bir azal-
Hentbol alanı
Orta Çizgi
Serbest atış çizgisi
Penaltı çizgisi
Kale alanı çizgisi
3 m etre 2?
03
E
.20 m etre.
130 HENTBOL
ma başladı; kısa süre içinde takımlar dağıldı
ve ligler bozuldu. 1976’da Türkiye Hentbol
Federasyonu kurulana kadar Türkiye’de
hentbol ile ilgili bir gelişme olmadı. Aynı yıl
içinde bu sporu yeniden canlandırma çalışma­
larına Gazi Eğitim Enstitüsü’nde başlandı.
İlgi toplayan hentbol karşılaşmaları da artık
salonlarda yapılır durum a gelmişti. Bu çaba­
lar hentbolün bir kez daha yaygınlık kazan­
masına yol açtı. Bugün Türkiye’de büyükler,
bayanlar ve gençler kategorilerinde hentbol
ligleri düzenlenmektedir.
Oyunun Kuralları
Kapalı salonda oynanan hentbolde oyun ala­
nının uzunluğu 40 m etre, genişliği 20 m etre­
dir. O rtasından geçen bir çizgiyle alan ikiye
bölünür. Kalelerin yüksekliği 2 m etre, geniş­
liği 3 m etredir. Kaleden 6 m etre uzaklıkta
olan “D ” harfi biçimindeki kale alanı çizgisi
içinde yalnızca kaleci durabilir. Rakip oyun­
cular bu çizginin dışından kaleye şut atabilir­
ler. Kuraldışı hareketler olduğu zaman saha
içinde bulunan serbest atış çizgisinden ceza
atışları yapılır. Ayrıca kale atışı, serbest
atış ve penaltı atışlarında atışı kullanmayan
hücum oyuncuları bu çizginin dışında durur.
H entbol, çevresi 58-60 cm, ağırlığı 425-475
gram olan deriden yapılmış bir topla oynanır.
Genç erkekler ve bayanlarda ise top daha
küçüktür. Bu kategorilerde topun çevresi
54-56 cm, ağırlığı ise 324-400 gramdır.
Açık alanlardaki hentbol karşılaşmaların­
da oyun alanının uzunluğu 90-110 m etre, ge­
nişliği 55-65 m etredir. Kalelerin yüksekliği
2,44 m etre, genişliğiyse 7,32 m etredir. Kale
alanı çizgisi kaleden 13 m etre uzaklıkta yer
alır.
H entbol oyununda amaç rakip kaleye gol
atm aktır." Gol olması için topun tümünün
kaleye girmesi gerekir. H entbol karşılaşmala­
rı erkeklerde 30’ar, bayanlarda 25’er dakika­
lık iki devre olarak yapılır. Devrelerin arasın­
da 10 dakikalık bir dinlenme süresi vardır.
Oyun gerekli durum larda hakem kararıyla,
en fazla iki kez 10’ar dakika olarak uzatılabilir
ve ara verilmez. Salon hentbolünde takımlar
12’şer oyuncudan oluşur. Bu oyuncuların biri
kaleci olmak üzere yedi tanesi oyun alanı için­
de bulunur. Geri kalan beş oyuncu gerek­
tiğinde değişiklik yapılmak üzere kenarda
bekler; oyun süresince oyuncu değişimine
sınır konmamıştır. Bir hakemin yönettiği kar­
şılaşma iki kale hakemi tarafından denet­
lenir.
Topa, ayaklar ve bacakların dizden aşağı
bölümü dışında vücudun her yeriyle dokunu-
labilir. Kaleci bu kısıtlamanın dışındadır ve
top kaleye geldiğinde ayakla vurabilir. Kurala
göre, kaleci kale alanının dışına top ile
çıkamaz. Oyuncular topu yere vurarak sürer.
H er üç adımda topu yere vurmak zorundadır
ya da attığı ikinci adımdan sonra pas ver­
melidir. Oyuncu durduğunda topu üç sa­
niye içinde elinden çıkartmalıdır. Top, eller
açık olarak, vurmadan ve zorlamadan rakip
oyuncudan alınır. Rakibi bedeniyle engel­
lemek serbesttir; ama asılma, çekme, yük­
lenme yasaktır. H atalar serbest atış, penal­
tı atışı, köşe atışı ve hakem atışıyla cezalandı­
rılır.
Topu yere vurmadan üç adımdan fazla
atm ak gibi oyun kurallarına uymamaktan
doğan serbest atışlarda karşı takım oyunu ya
hatanın yapıldığı yerden ya da serbest atış
çizgisinden başlatır. Atış sırasında karşı takı­
mın oyuncuları atışın yapıldığı yerden üç
m etre uzakta durm ak zorundadırlar. Rakip
oyuncuya yapılan sertlik gibi hatalar ise yedi
m etre atışıyla cezalandırılır. Yedi m etre atışı
bu adı taşıyan çizgiden yapılır. Yedi metre
atışı koşarak yapılamaz. Atışı yapan oyuncu
ancak bir ayağını yerden kaldırabilir. Köşe
atışı, topun kale çizgisini geçtiği yandan, kale
çizgisiyle yan çizginin kesiştiği köşeden ger­
çekleştirilir. Birkaç oyuncunun aynı anda
hata yapması ya da yönetm elikte belirtilm e­
yen çeşitli nedenler için hakem atışı yapılır.
Hakem oyunun durduğu yerde topu havaya
atar, bu sırada oyuncular hakem den üç m etre
uzakta dururlar. Bir oyuncu önce iki dakika,
sonra beş dakika ya da tümüyle oyundan
çıkarılabilir. Oyundan çıkarılan oyuncunun
yerine başka oyuncu giremez. Top oyun
alanının dışına arka çizgiden, bir savunma
oyuncusuna çarparak çıkarsa, hücum eden
takım köşe atışı kullanır. Topun yan çizgiler­
den dışarı çıkması durum unda ise topa son
değen takımın rakibi olan takım oyunu yan­
dan atışla başlatır.

HERA. Yunan mitolojisinde Kronos ile Rheia’
nın kızı olan tanrıça H era, aynı zamanda
tanrıların kralı olan Z eus’un karısıdır. G ök­
kuşağı tanrıçası İris H era’nın habercisidir.
Kuyruğunda 100 gözü olduğu söylenen tavus-
kuşu ona eşlik eder. Gökyüzünün olduğu
kadar yeryüzünün de tanrıçası olan H era,
özellikle başı dertte olan ve onu yardıma
çağıran kadınları korur. Kocası Z eus’u deli
gibi kıskanan H era, Zeus’un ilişkide bulundu­
ğu ölümlü kadınlardan intikam alm aktan geri
kalmaz. Bu kadınların çocukları bile onun
gazabından kurtulamaz. Bunlardan biri çıldı­
rır. H erakles’in bir öm ür boyu peşini bırak­
mayan talihsizlikler de hep H era’nın yüzün-
dendir.
Efsaneye göre Truva Prensi Paris’ten, ara­
larında H era’nın da bulunduğu üç tanrıçadan
en güzelini seçmesi istenir, Paris’in H era’yı
değil, aşk ve güzellik tanrıçası olan A frodit’i
seçmesi H era’nın Truva halkına dinmeyen
bir kin beslemesine yol açar. Bu nedenle
Truva Savaşı sırasında Yunanlılar’a yardım
eder. Truvalı A eneas’ın İtalya’ya yolculuğu
sırasında ona yapmadığını bırakmaz. Rüzgâr
tanrısını kandırarak, A eneas’ın gemilerini ba­
tırmasını ister (bak. T r u v a S a v a ş i ).
HERAKLES 131
H era’nın Yunanistan’da Argos, Sparta ve
M iken’de tapınakları vardı.
Roma mitolojisinde H era ile bir tutulan
tanrıça ise Juno’dur. Kadınların koruyucusu
sayılan Juno ile kadınların talihini etkilediği
düşünülen Ay arasında bir ilişki olduğuna ina­
nılır, Ay yeni doğduğu zaman Juno’ya
tapılırdı. Juno aynı zamanda parayla ilgili her
şeyin de koruyucusu sayılır, Rom alılar’ın yıl­
başı olan 1 M art’ta onuruna şenlikler düzenle­
nirdi. Guguk kuşu, tavuskuşu ve kaz Juno’
nun kutsal kuşlarıydı.
HERAKLES, Yunan efsane kahram anlarının
en büyüklerinden biridir. Roma mitolojisinde
H erkül adıyla tanınır. Ölümlü bir prenses
olan Alkm ene ile Z eus’un oğludur. Çok güçlü
olan Herakles insanın doğaya karşı savaşma
ve direnm e gücünü simgeler. Doğanın insanın
başına sardığı felaketlerin üstesinden gelerek
insanlığa yardım ettiğine inanılır.
Z eus’un kıskanç karısı H era, H erakles’in
doğduğunu duyduğu zaman çok kızar ve
henüz beşiğinde yatarken öldürülmesi için iki
yılan gönderir. Am a Herakles bebekken bile
öyle güçlüdür ki, yılanları elleriyle boğar.
Herakles iyi bir eğitim görür, güçlü bir savaşçı
M ichael H olford
B ir Y unan vazosunu
süsleyen bu resim
Herakles'i ilk g ö re vin d e ,
Nemea aslanını
ö ld ü rü rke n g ö ste riyo r.
132 HERCAİMENEKŞE
ve keskin bir nişancı olur. Ne var ki, H era’nın
ona olan düşmanlığı sürm ektedir. Bir gün
H era’nın etkisiyle bir delilik nöbeti geçiren
Herakles karısını ve çocuklarını öldürür. Bu
korkunç suçun cezası Kral Eurystheus’un
belirleyeceği 12 görevi yerine getirmektir.
Buyurulan ilk iş, Y unanistan’daki Nemea
bölgesine korku salan azgın aslanı öldürerek
postunu almaktır. Herakles hayvanı kolları
arasına alarak elleriyle boğup öldürür. Sonra
Hydra adlı dokuz başlı bir canavarı öldürm e­
ye gönderilir. Canavarın zehir saçan başlarını
bir bir koparır ve ölümsüz olan başını da
kocaman bir kayanın altına gömer. Daha son­
ra altın boynuzlu geyiği ve Erym anthos Da-
ğı’ndaki yaban domuzunu yakalayan Herak-
les’in beşinci görevi Kral Augias’ın 3.000 sığı­
rının barındığı ahırları temizlemektir. H erak­
les iki ırmağın yataklarını değiştirip sularını
oradan geçirerek, 30 yıldır dağ gibi yığılan
gübreden neredeyse kullanılamaz durumdaki
bu ahırları bir günde temizlemeyi başarır.
Sonra insan etiyle beslenen Stymphalos
kuşlarını öldürür, Girit halkını açlıkla karşı
karşıya bırakan beyaz boğayı ve insan eti
yiyen azgın Diomedes atlarını yakalar. D oku­
zuncu görevi savaşçı Am azon Kraliçesi Hip-
polyte’nin büyülü kemerini getirmektir. Ke­
meri almak için Herakles Am azonlar kraliçe­
sini öldürür. Bundan sonra H erakles’e Atlas
Okyanusu’ndaki bir adadan dev Geryo-
neus’un sığırlarını getirmesi söylenir. Buraya
ulaşmak için bir dağı yararak Cebelitarık
Boğazı’nı açar. Boğazın her iki kenarındaki
kayalar bu efsaneden dolayı “Herakles Sütun­
ları” olarak .da adlandırılır. 11. görev bir
ejderhanın koruduğu ağaçta yetişen üç altın
elmayı ele geçirmek; 12. görev ise yeraltı ül­
kesinin girişinde bekleyen Kerberos adlı üç
başlı köpeği yakalamaktır.
Herakles bu görevlerin hepsini yerine getir­
dikten sonra da durup dinlenmez. Altın
Post’u arayan Argo Gemicileri ile birlikte
yolculuğa çıkar (bak. A ltin P o s t ).
Daha sonra, ileride ölümüne neden olacak
olan D eianeira adlı prensesle evlenir. Karısı­
na saldıran insan başlı at Nessos’u öldürür.
Am a Nessos ölürken D eianeira’ya kendi ka­
nıyla ıslanmış gömleğini verir ve Herakles
onu bir gün bırakırsa bu gömleğin kocasının
sevgisini geri getireceğini söyler. Herakles bir
gün gerçekten karısını bırakır. Deianeira da
ona gömleği gönderir. Oysa Nessos’un kanı
zehirdir ve Herakles gömleği giyer giymez
acıyla kıvranmaya başlar. Oğlu Hyllos babası­
nın son buyruklarına uyarak H erakles’i ya­
kar. Böylece Herakles ölümsüzleşerek göğe
yükselir ve tanrılaşır.
HERCAİMENEKŞE, doğada kendiliğinden
yetiştiğinde yalnızca sarılı morlu çiçekler açan
küçük bir kır bitkisidir. Am a 19. yüzyılın
başlannda bu yabani hercainin (Viola tricolor)
park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştiril­
mesine başlandıktan sonra sarı, koyu kırmızı,
m or, turuncu, beyaz ya da siyah çiçekli birçok
çeşidi geliştirilmiştir.
Hercaim enekşelerin, hepsi eşit büyüklükte
olmayan ve her birinde genellikle iki ayrı renk
bulunan, kadife gibi beş tane taçyaprağı
vardır. Taçyaprakların arkasında, balözü içe­
ren birer uzantı ya da mahmuz bulunur.
Çiçeğe gelen arılar bu tatlı sıvıya ulaşabilmek
için, daha büyük olan en alttaki taçyaprağa
konarlar. Böylece balözünü em erken er-
kekorganların çiçektozları da tüylerine yapı­
şıp kalır. Bu çiçektozlarının aynı çiçekteki
dişiorganın tepeciğine bulaşmasını önlemek
üzere tepeciğin üzeri koruyucu bir kapakla
örtülüdür. Am a arılar bir çiçekten uçup başka
bir hercaimenekşe çiçeğine konduklarında,
balözü emebilmek için bu kapakçığı hortum ­
larıyla açar ve bir önceki çiçekten getirdikleri
çiçektozlarının bir bölümünü dişiorganın te-
A d n a n Balkanlı
H ercaim enekşelerin taçyaprakları g e n e llikle iki renkli
ve kadife g ib i parlak, incecik tü y lü d ü r.
 HERODOT 133

peciğine bırakırlar. Böylece çiçekler döllene­

rek meyveye dönüşür. Meyve olgunlaştığında
çatlayarak kayık biçiminde üç parçaya ayrılır
ve içindeki tohumları çevreye saçar.
Yabani hercaimenekşelerin bu en bilinen
türünden başka kuzey yarıkürenin ılıman
bölgelerinde ve dağların güneşe bakan ya­
maçlarında kendiliğinden yetişen birkaç türü
daha vardır. Bunların hepsi menekşegiller
( Violaceae ) familyasındandır ve kokulu m e­
nekşelerin yakın akrabasıdır (bak. M e n e k ş e ).
Hercaim enekşeler hem tohum la, hem de çi­
çek saplarının dibinden çıkan sürgünlerle
çoğalır. H er sapın ucunda tek bir çiçek açar
ve koparılanların yerine gelenler daha iri
olacağından çiçeklerin sık sık toplanması öne­
rilir. Fideler güz bitiminde ya da kışın hemen
başlarında dikilirse ilkbaharda son karlar
erirken bitki çiçek vermeye başlar.

HERDEMTAZE bak. Ö lm e z ç îç e k .

HERKÜL bak. H e ra k le s .

HERMAFRODİT bak. E rd İş î.

HERMES. Eski Yunan tanrılarından biri olan M ansell Collection

Herm es, tanrılar kralı Zeus ile tanrıça M aia’
nın oğludur. Tanrıların en kurnazı sayılır.
Üstün nitelikleri olan Herm es, efsaneye göre
daha bir günlükken ayağa kalkar, beşiğinden
çıkar, kaplumbağa kabuğundan yaptığı bir liri
çalıp ondan çıkan seslerle eğlenir. Bir gün
kırlarda dolaşırken tanrı A pollon’un korum a­
sı altındaki inekleri çalar. Apollon olayı
öğrenince çok kızar; cezalandırılması için
H erm es’i kolundan tutup Zeus’a götürür. Ne
var ki, H erm es’in lirinden çıkan sesler Z eus’u
da, A pollon’u da büyüler. Zeus, cezalandıra­
cağı yerde H erm es’e kanatlı bir başlıkla bir
çift kanatlı ayakkabı vererek onu tanrıların
habercisi yapar.
Haberci Hermes ölülerin ruhlarını yeraltı­
na götürür; çobanlara, yolunu şaşıran yolcula­
ra kılavuzluk eder. Yaşlı Kral Priam os’u
H ektor’un ölüsünü almak için Aşil’in barına­
ğına götüren de odur (bak. H e k t o r ). H erm es’
in İo efsanesinde de önemli bir görev üstlen­
diği görülür. Z eus’un karısı H era, İo adlı bir
rahibeyi kıskandığı için onu ineğe dönüştü-
T anrıla rın habercisi Herm es. İtalyan sanatçı
G ia m b o lo g n a 'n ın 16. yüzyılda yaptığı bronz Herm es
heykeli.
rür, başına da bekçi olarak 100 gözlü cana­
var Argos’u diker. Argos uyurken en fazla iki
gözünü yumduğundan ona yanaşmak çok teh­
likeliydi. İo ’nun kurtarılması için Zeus
H erm es’i görevlendirir. Hermes canavarın
yanma oturarak eline lirini alıp tatlı tatlı
çalmaya başlar. Bu hoş müzikle Argos’un
gözlerinin tümü ağır ağır kapanır, giderek
derin bir uykuya dalar. Hermes de uyuyan
canavarın kafasını keser.
Çevik haberci Hermes tüm atletlerin koru­
yucusu olduğu gibi, akıllı ve kurnaz olduğu
için hırsızların, kum arbazların ve tüccarların
da koruyucusuydu. Hermes Rom a m itoloji­
sinde M erkür olarak anılır. G üneş’e en yakın
gezegene onun adı verilmiştir.
HERODOT (yaklaşık İÖ 484-430). Tarih
biliminin babası olarak bilinen H erodot var­
lıklı bir ailenin çocuğu olarak Halikarnassos’
134 HERO İLE LEANDROS
ta (Bodrum) doğdu. Amcası destan şairi
Panyassis’in ön ayak olmasıyla toplum yö­
netimi, şiir, dilbilgisi, söylev öğrenimi gör­
dü.
Halikarnassos’u o yıllarda Persler’e bağlı
Lygdamis yönetmekteydi. Halkı baskı altında
tutan Lygdamis’e karşı olan H erodot’un ailesi
Samos (Sisam) Adası’na göç etm ek zorunda
kaldı. Yaşamını bir süre Samos A dası’nda
sürdüren H erodot’un gençliği dünyanın bir­
çok yerine yaptığı gezilerle geçti. M ısır’da
A ssuan’a kadar indiği, M ezopotamya’yı, Fi­
listin’i, Güney Rusya’yı dolaştığı, A frika’nın
kuzey kıyılarını gördüğü sanılmaktadır. Bir
süre A tina’da kalan H erodot burada çağının
bilgeleriyle birlikte olma olanağını buldu;
Sofokles’le sıcak bir dostluk kurdu. Yaşlılı­
ğında çekildiği İtalya’daki Thuria (Turii)
A dası’nda ünlü yapıtını kaleme aldı.
H erodot’un düşünsel gelişmesini içinde ye­
tiştiği İyon uygarlığı ile A tina’ya ve batıya
yaptığı geziler biçimlendirmiştir. H erodot Ta-
rihVnde ( Historiai ) yazar olayları ortaya
çıktıkları biçimde ele alır ve onları gerektiği
yerlerde ince ayrıntılara girerek anlatır. H ero­
dot Tarihi Helenistik D önem ’de bir İskende­
riyeli yayıncı tarafından dokuz kitaba bölün­
m üştür. İlk üç kitap A sya’da, ikinci üç kitap
A vrupa’da, üçüncü üç kitap da Y unanistan’da
geçen olayları kapsar. İlk üç kitapta Persler
ağır basar. İkinci üç kitapta Pers-Yunan
savaşlarında tarafların karşılıklı kayıplarından
söz edilir. Persler’in İskitler ve İyonlar karşı­
sında aldıkları yenilgiler, Yunanlılar’ın M ara­
ton yenilgisi bu bölümde anlatılır. Son üç
kitaptaysa Yunanlılar’ın Thermopilai yenilgi­
sinden sonra kazandıkları Salamis, Plataya ve
Mikale zaferlerine yer verilir. H erodot’un
yapıtında kullandığı dil seçtiği konuya göre
farklılık gösterir. Bazen alaycı, bazen de
coşkulu ve övücü olur. Ayrıca çeşitli dillerden
örnekler verir. Herodot Tarihi yalnızca bir
tarih kitabı değildir. Çeşitli ulusların inançla­
rı, gelenekleri, yaşam biçimleri ve uygarlıkları
birbirleriyle karşılaştırılarak anlatılır. H ero­
dot, amacının insanların yaptıklarının unutul­
maması, insanın anlaşılması ve başarılarının
daha geniş bir alana yayılması olduğunu açık­
lar. Bu nedenle yapıtında insanı, içinde yaşa­
dığı olaylarla birlikte ele alır.
HERO İLE LEANDROS, Yunan mitolojisin­
de yer alan mutsuz bir aşk öyküsünün kahra­
m anlarıdır. Hellespontos’un (bugün Çanak­
kale Boğazı) en dar yerinde kurulu iki kent­
ten Sestos Trakya’da, Abydos ise Anadolu
kıyısındadır. Tanrıça A frodit’in rahibelerin­
den H ero, Sestos’ta deniz kıyısındaki bir
kulede yaşam akta, tanrıçanın serçe ve kuğu­
larına bakm aktadır. H ero günün birinde bir
şenlikte Abydos’tan Leandros adlı bir deli­
kanlıyla karşılaşır. İki genç ilk bakışta birbir­
lerine gönül verirler. Ne var ki, rahibe olduğu
için H ero’nun evlenmesi yasaktır. O günden
sonra her gece H ero bir meşale yakarak
Leandros’a ışık tutar; genç adam kendini
dalgalara atarak yüze yüze sevgilisine ulaşır,
kısa süreli bir beraberlikten sonra gün doğma­
dan geldiği gibi geri döner. Fırtınalı bir
gecede H ero’nun elindeki meşale söner, Le­
andros yolunu şaşırır, dalgalar onu Sestos’tan
çok ötelere sürükler. Gücü tükenen delikanlı
sonunda kendini denize bırakır. O gecenin
sabahında kıyıda sevgilisinin ölüsünü bulan
H ero, ona kavuşmak için umutsuzlukla ken­
dini denize atar.
Ovidius gibi bazı Romalı ve Yunanlı yazar­
ların yapıtlarında ele alman bu öykü, daha
sonraki tarihlerde Christopher Marlovve ile
Lord Byron gibi yazarlarca da işlenmiş,
Byron herkesin olanaksız dediği bir şeyi
yapmış, Çanakkale Boğazı’nı yüzerek geçmiş­
ti. Bu öykü AvusturyalI yazar F. Grillparzer’
in Denizin ve Aşkın Dalgaları (1831; D es
Meeres und der Liebe Wellen) adlı ünlü
trajedisine de konu olmuştur.
HERSCHEL, Sir VVilliam (1738-1822). Al­
man asıllı İngiliz astronomi bilgini Sir William
Herschel, Güneş sisteminin dışındaki uzak
gökcisimlerini inceleyen ilk bilim adamı ola­
rak çağdaş astronominin kurucusu sayılır.
Alm anya’nın Hannover kentinde doğan
Herschel’e ailesi Friedrich Wilhelm adını
verdi ve babası gibi müzik eğitimi görmesini
sağladı. 1757’de, Yedi Yıl Savaşı sırasında
Hannover kenti Fransız işgaline uğrayınca
genç Herschel ülkesinden kaçarak İngiltere’
ye sığındı ve küçük adını William olarak
değiştirdi. İngiltere’de uzun süre müzik ders­
leri vererek yaşamını kazandı ve 1766’dan

M ansell Collection
A lm a n asıllı İngiliz a s tro n o m i b ilg in i S ir VVilliam
Herschel 1781'de U ranüs gezegenini keşfe tm iştir.
1782’ye kadar B ath’daki bir kilisenin orgculu-
ğunu üstlendi. Bu arada okuduğu kitapların
etkisiyle gökyüzünü inceleme tutkusuna ka­
pılmıştı. İşinden arta kalan zam anlarda uza­
yın derinliğindeki en uzak yıldızlan inceleye­
bilmek için güçlü teleskoplar yapmaya başla­
dı. l;786’da Slough kasabasına yerleşerek ken­
dini tümüyle astronomi çalışmalarına verdi ve
1789’da evinin bodrum unda çağının en büyük
gözlem aracını yaptı. Bu, aynasının çapı 121
cm olan 12 m etrelik bir yansımalı teleskoptu.
Ömrü boyunca hiçbir gözlemevinde görev
almayarak çalışmalarını evinde tek başına
sürdüren William Herschel’in en büyük yar­
dımcısı kız kardeşi Caroline Lucretia Her-
schel’dir (1750-1848). Ağabeyinin gözlem ka­
yıtlarını tutan Caroline de kısa sürede iyi bir
astronom olarak yetişti; sekiz kuyrukluyıldız
keşfetti ve çok sayıda bulutsu ile yıldız küm e­
sini tanımladı (bak. BULUTSU; KUYRUKLUYILDIZ;
YILDIZ).
William Herschel 1781’de Uranüs gezege­
nini keşfederek büyük bir ün kazandı. Her-
HERSCHEL 135
schel’in İngiltere Kralı III. G eorge’un onuru­
na Georgium Sidus (“G eorge’un Yıldızı”)
adını verdiği bu gezegen bir gözlemcinin
kişisel çabalarıyla keşfedilen ilk gezegendi.
D aha sonra M ars’ı incelemeye başlayan H er­
schel, bu gezegenin dönme ekseninin de Dün-
ya’nınki gibi eğimli olduğunu saptadı. Bura­
dan yola çıkarak M ars’ta da mevsimlerin
birbirini izlediği ve kutuplarının D ünya’nın
kutupları kadar soğuk olduğu sonucuna vardı.
M ars’ın kutuplarının çevresinde gözlemlediği
beyaz noktaların buzul takkeleri olduğunu
düşünen Herschel’in bu görüşünü çağımızda
yapılan araştırm alar da doğrulamıştır (bak.
M a r s ).
Kendi çabalarıyla çağının en ünlü astro­
nom larından biri olmayı başaran Herschel’i
L ondra’daki Kraliyet Derneği üyeliğe kabul
etti ve çalışmalarını altın madalyayla ödüllen­
dirdi. 1782’de de Kral III. G eorge’un özel
astronomluğuna atanan Herschel, kendisine
bağlanan gelir sayesinde müzik öğretmenliği­
ni ve kilise orgculuğunu bırakarak bütün
zamanını astronomi çalışmalarına ayırdı.
Yaşadığı çağda belki de bütün ününü bir
gezegen keşfetmesine borçlu olan Herschel,
günümüzde özellikle yıldızlar ve bulutsular
konusundaki çalışmalarıyla büyük saygı du­
yulan bilim adam larından biridir. Gerçekten
de yeni bulutsu ve yıldız kümelerine ilişkin
birçok katalog hazırlayan Herschel yıldız as­
tronomisinin öncüsüdür. Bazı yıldızların bir­
birinin çevresinde döndüğünü fark ederek
100’den fazla çiftyıldızın gökyüzündeki yerini
belirledi. Teleskopla yaptığı gözlemlerle bazı
bulutsuların gerçekte sayısız yıldızı içeren dev
topluluklar olduğunu ortaya koydu. Bugün
bu topluluklar gökada ya da galaksi adıyla
bilinir (bak. G ö k a d a ) . Bunlardan başka G ü­
neş’i de inceleyen Herschel, bu gökcisminin
bütün Güneş sistemiyle birlikte uzayda hare­
ket ettiğini öne sürdü. Güneş gözlemleri
sırasında evrende kızılötesi ışınların varlığını
saptadı; ayrıca Satürn ile U ranüs’ün ikişer
uydusunu keşfetti.
1816’da “sir” unvanını alan Herschel’in tek
oğlu Sir John Herschel (1792-1871) de ünlü
bir astronom dur. Babasının bulutsulara iliş­
kin çalışmalarını sürdüren Sir John 1830’larda
Ümit Burnu’na yaptığı beş yıllık bir araştırma
136 HESAP MAKİNESİ

gezisinde güney yarıküredeki yaklaşık 69 bin güvenilir aygıtlardır. Üstelik yapım ve kulla­
yıldızın ve çok sayıda bulutsu ile çiftyıldızın nım giderleri çok daha azdır; çünkü bu
katalogunu hazırladı. Sir John’un oğulları m akineler küçük bir pille bir yıl ya da daha
Alexander ve John da aile geleneğini sürdüre­ uzun süre çalışabilir. H atta bazıları güneş
rek astronomi alanında çalışmayı seçtiler. pilleriyle çalıştığından hiçbir harcama gerek­
tirmez.
HESAP MAKİNESİ. Hesap makineleri basit
aritm etik işlemlerinden karmaşık trigonom et­ Elektronik Hesap Makineleri
rik fonksiyonlara kadar çeşitli hesapları hızlı Elektronik hesap makinelerinin bu kadar
ve doğru olarak yapabilen aygıtlardır. küçük boyutlara indirgenmesini sağlayan en
1970’lerden başlayarak hesap makinelerinde büyük gelişme, mikroçip denen minyatür
çok büyük gelişmeler olmuş, yalnızca büro ve elektronik devrelerin yapılmasıdır. Bir mikro-
mağazalarda kullanılabilen kocaman m akine­ çipte binlerce elektronik devre elemanı bir­
lerin yerini cepte taşınabilen küçük elektronik kaç milimetre kare büyüklüğündeki incecik
hesap makineleri almıştır. bir silisyum katmanı üzerine yerleştirilebilir
İ l k h e s a p m a k i n e l e r i d iş li ç a r k l a r l a m e k a ­ (bak. MİKROİŞLEMCİ; SİLİSYUM).
n i k o l a r a k ç a lı ş ı y o r d u . B u g ü n ü n e l e k t r o n i k Elektronik hesap makinelerinin çalışması
h e s a p m a k i n e l e r i is e b e ll e ğ i v e v e r i iş le m bir iç zamanlama düzenine dayanır. Bunu
b ir im i o l a n m i n y a t ü r , a m a g e r ç e k b i r e r b ilg i­ sağlayan da içinden elektrik akımı geçtiğinde
s a y a r d ı r v e ç a lı ş m a l a r ı b i l g is a y a r la r la a y n ı t e ­ düzenli titreşim ler üreten kuvars kristalleridir
m e l i l k e l e r e d a y a n ı r (bak. BİLGİSAYAR). (bak. K u v a r s ) . B u kuvars kristalleri de mik-
Elektronik hesap makinelerinin çok küçük roçipteki silisyum kristalleri gibi incecik bir
boyutlarda olması kuşkusuz eski mekanik katm an halinde bulunur ve ürettiği titreşim ler
hesap makineleri karşısında büyük bir üstün­ hesap makinesinin devrelerinde işlemleri
lüktür. Am a bunun dışında, aksayabilecek adım adım gerçekleştiren vuruları oluşturur.
pek az hareketli parça içeren ya da hiç Bir hesap makinesinin nasıl çalıştığını gör­
içermeyen elektronik hesap makineleri daha mek için 3 ve 4 sayılarını toplamayı deneye-

The Science M useum

Blaise Pascal bu m ekanik hesap m akine sini, Fransa'da b e le diye g ö re v lis i olara k çalışan babasının işle rin i
kolayla ştırm a k için yapm ıştı.

lim. Açma tuşuna basarak makineyi çalışır
durum a getirdikten sonra sırasıyla 3, + ve 4
tuşlarına basarız. H er tuşa basıldığında, bu
sayıları ve toplama ( + ) işlemini belirten
elektronik sinyaller mikroçip üzerindeki bel­
leğin ayrı ayrı bölümlerine kaydedilir. Daha
sonra işlemin sonucunu almak için = tuşuna
bastığımızda bu sinyaller makinenin aritmetik
birimine aktarılır. Burada iki sayı toplanır ve
işlemin sonucunu belirten sinyallerin gönde­
rilmesiyle makinenin ekranında 7 rakamı
belirir. Bazı hesap makinelerinin ekranı, için­
den elektrik akımı geçtiğinde ışık yayan kü­
çük yarıiletken kristallerinden yapılmıştır
(bak. İLETKENLİK). Am a günümüzde daha çok
sıvı kristalli ekranlar kullanılır. Bunlarda,
içinden elektrik akımı geçtiğinde ışığı değişik
yönlere saptıran özel bir sıvı vardır (bak. Sıvı
KRİSTAL).
Sinyallerin Kodlanması
Tuşlara basıldığında belleğe gönderilen sin­
HESAP MAKİNESİ 137
G ünüm üzde e le ktro n ik
hesap m a kin e le ri de
kalem , kâğıt, cetvel g ib i
te m e l e ğ itim araçları
arasına katılm ıştır.
Ö ğ re n cile rin m a te m a tik
d e rsle rin d e hesap
m akinesi kullan m aları,
uzun işle m le rin
yapılm asını ve bu ld ukla rı
son uçların d e n e tle n m e sin i
hesap m a kine lerine bırakıp
zekâlarını yalnızca pro b le m
çözm eye v e rm e le rin i
sağlar. B ugün birçok insan
a ritm e tik işle m le ri hesap
m akine siyle en kısa sürede
yaparak zaman
kazanm aktadır.
Texas Instrum ents Ltd.
yaller sayıları onlu sayma sistemiyle, yani
O’dan 9’a kadar olan rakam larla göstermez.
Çünkü sayıları bu sisteme göre işleyebilecek
elektronik devrelerin yapımı çok zordur. B u­
nun yerine, tuşlara basıldığı anda onlu sayı
sistemi otom atik olarak ikili sayı sistemine
dönüştürülür (bak. İKİLİ SAYI SİSTEMİ). Bu
sistemde yalnızca 1 ve 0 gibi iki sayısal simge
vardır. Böylece bir elektrik devresinde, örne­
ğin akımın geçmesi l ’i, akımın kesilmesi O’ı
belirtm ek üzere bu iki simge kolayca gösteri­
lebilir.
Bir elektrik devresinden akımın geçmesi ya
da kesilmesi bir devre anahtarıyla kolayca
denetlenebilir. Oysa bir hesap makinesinin
aritmetik biriminde on binlerce, hatta yüz
binlerce devre anahtarı bulunur. Kuşkusuz
bunlar evlerimizde lambaları yakıp söndür­
mek için kullandığımız elektrik düğmeleri gibi
mekanik birer devre anahtarı değil, mantık
devresi ya da geçit denen elektronik anahtar­
lardır. Bu aygıtların bu adla anılmasının
138 HEYBELİ ADA
nedeni, önceden saptanmış belirli kurallara
uygun bir mantığa göre çalışarak bazı sinyal­
lerin geçmesine izin vermeleri ya da sinyal
geçişini engellemeleridir. Bu kuralları İngiliz
matematikçi George Boole, kendi adıyla anı­
lan Boole cebrinin bir parçası olarak 19.
yüzyılın ortalarında saptamıştır. Elektronik
devrelerde genellikle V E , YA D A ve VE
D E Ğ İLSE mantığına göre işleyen üç tip geçit
kullanılır (bak. ELEKTRONİK).
Birbiriyle bağlantılı olan bu mantık devre­
leri, ikili sayıların basit toplam a işlemini adım
adım yerine getirir. Çıkarma işlemini yapmak
için de sayılardan birini eksi olarak alıp sonra
iki sayıyı toplar. Bir çarpma işlemini sonuç­
landırmak için basit toplam a işlemlerini art
arda yinelemesi gerekir. Bölme işlemi de
basit çıkarma işlemlerinin gene art arda yine­
lenmesine dayanır. Elektronik işlemler şim­
şek hızıyla gerçekleştiği için, aritmetik birimi­
nin bir çarpma ya da bölme işlemi için
yüzlerce sayıyı toplayıp çıkarması hiç zaman
almaz.
Mekanik Hesap Makineleri
Bugünkü gelişmiş hesap makinelerinin öncü­
leri, 17. yüzyılda Blaise Pascal ile Gottfried
von Leibnitz’in yaptıkları m ekanik hesap
m akineleridir. Bunlar, birbirini döndüren diş­
li çarklar gibi m ekanik düzeneklerle işleyen
çok basit ve hantal makinelerdi. Sonradan
Fransa’nın en ünlü düşünür ve m atematikçile­
rinden biri olan Pascal 1642’de ilk hesap
makinesini yaptığında henüz 19 yaşındaydı.
Yalnızca toplam a ve çıkarma yapabilen bu
makineden 31* yıl sonra, ünlü Alman matema­
tikçi Leibnitz dört tem el işlemi yapabilen ve
karekök alabilen, daha iyi tasarlanmış bir
hesap makinesi yaptı. Am a büyük olasılıkla o
dönemin teknolojisi makine parçalarının tasa­
rıma uygun biçimde yapımına elvermediğin­
den bu makineyle de pek güvenilir sonuçlar
alınamadı.
Yaklaşık iki yüzyıl sonra W. T. O dhner,
dişli çarkların pimli bir tekerle döndürüldüğü
bir hesap makinesi geliştirdi. Günümüzde
mağaza ve dükkânlarda kullanılan yazar kasa­
lar ile bürolarda kullanılan masa tipi mekanik
hesap m akinelerinde de bu sistem uygulanır,
ama artık bunların hepsi elektriklidir.
Bütün m ekanik hesap makinelerinin çalış­
ma hızı, kullanan kişinin sayıları makineye
yükleme hızıyla sınırlıdır. 1883’te İngiliz mü­
hendis Charles Babbage yalnızca temel arit­
m etik işlemleri yapmakla kalmayan, ayrıca
sayıları ve verilen komutları saklayabileceği
bir belleği olan “çözümleyici” ya da “analitik”
bir hesap makinesi tasarlamıştı. Ne yazık ki
bu makine de çağının teknoloji düzeyinin çok
üstünde olduğu için hiçbir zaman gerçekleşti­
rilemedi. Gene de bilgisayarların ve bilgisayar
teknolojisine dayanan elektronik hesap maki­
nelerinin öncüsü olarak kabul edilir.
HEYBELİADA bak. P re n s A d a la ri.
HEYERDAHL, Thor (doğumu 1914). Thor
Heyerdahl Norveçli bir kâşif ve bilim adamı­
dır. Eski insanların okyanuslarda uzun yolcu­
luklara çıkarak çok uzaklarda yaşayan uygar­
lıklarla ilişki kurabildikleri savını kanıtlamak
için keşif gezileri yönetti.
1947’deki ilk gezisini balsa ağacından yap­
tığı Kon-Tiki adındaki salla gerçekleştirdi. Bu
gezide Heyerdahl ve ekibi Güney A m eri­
ka’nın Büyük Okyanus kıyılarından yola çıka­
rak Polinezya’ya kadar gittiler. Heyerdahl,
Polinezyalılar’ın (bak. POLİNEZYALILAR) sanıl­
dığı gibi Asya’dan değil Güney A m erika’dan
gelmiş olabileceklerine inanıyordu.
1969’da, Ra adını verdiği, Eski Mısırlılar’ın
kullandıklarına benzer kamıştan bir tekneyle
Fas’tan yola çıkarak Atlas Okyanusu?nu geçti
ve Güney A m erika’ya ulaştı. Bu gezinin
T h o r H eyerdahl (şapkalı olan), kam ıştan y a p ılm ış Ra
adlı tekn esin in yapım ı sırasında.

amacı, Eski Güney Am erika uygarlıklarının
Eski M ısır’dan etkilenmiş olabileceğini gös­
term ekti. 1977’de Süm erler’den örnek aldığı
Tigris (“Dicle”) adlı teknesiyle, Irak’tan
Aden Körfezi’ndeki Cibuti’ye gitti. D ört ay
süren 6.400 kilometrelik bu yolculuğu, Sü-
m erler’in kültürlerini Güneybatı Asya ve
Arabistan Yarımadası yoluyla yaymış olabile­
ceklerini kanıtlam ak için yaptı.
H eyerdahl’m gezileri eski insanların okya­
nusları aşabilen tekneler yapabildiklerini, Mı­
sır ve Am erika uygarlıkları gibi birbirinden
çok uzakta bulunan uygarlıkların bile binlerce
yıl önce birbirleriyle ilişki kurmuş olabilecek­
lerini göstermiş olması bakımından önemli­
dir. Thor Heyerdahl Paskalya A dası’nda bu­
lunan ilginç heykelleri incelemek için de bir
gezi düzenlemiştir (bak. BÜYÜK OKYANUS; PAS­
KALYA Adasi).
HEYKEL, kilden, alçıdan, tahtadan, m etal­
den, m erm erden ya da taştan oyma, yontma,
yoğurma, dövme gibi çeşitli yöntemlerle bi­
çim verilerek yapılan yapıtlara denir. Bir
düzlem üzerinde yer alan resimden farklı
olarak heykelin eni, boyu, yüksekliği yani
belirli bir hacmi vardır. Değişik açılardan
bakıldığında farklı görünümler verir.
Heykel çoğunlukla içinde bulunduğu or­
tamla ilişki içindedir ya da bulunduğu yerin
ayrılmaz bir parçası durum undadır. Heykelle­
re tapm aklarda, saraylarda, parklarda, alan­
larda, mezarlıklarda rastlanır. Özel günlerin
ve önemli kişilerin anısına yapıldığı gibi salt
güzel bir şey yaratm a kaygısıyla da yapılagel-
miştir. Tarihsel yapıların çoğu sütunlara oyul­
muş heykellerin yanı sıra çiçek, yaprak ya da
çeşitli kabartm alarla bezelidir.
Tarih boyunca heykel sanatında başlıca taş
ve m erm er kullanıldı. Çağdaş heykelciler ise
amaçlarına uygun olan her türlü gereçle
çalışırlar. Heykelin türü büyük ölçüde kulla­
nılan gereçlere bağlıdır. Dış etkilere son
derece dayanıklı olan taş anıtsal heykellerin,
sade ve görkemli kabartm aların ve oymaların
yapımına uygundur. İnce ve ayrıntılı oymalar
için ise kolaylıkla işlenebilen tahta kullanılır.
Kil yumuşak ve esnektir. Elle biçimlendirile-
bildiği için daha ince çalışmalarda kullanılır.
Sözgelimi bir heykelci narin bacaklı bir
HEYKEL 139
hayvan olan at heykelini taştan oymaya kal­
karsa, daha yapıt tam amlanmadan gövdenin
ağırlığı bacakların kırılmasına yol açacaktır.
Aslan, kaplan gibi gövdeyi taşıyabilecek kalın
bacaklı hayvanların heykelleri için taş daha
uygundur. İnce bacaklı bir at yapmak için ise
en uygun gereç tahta ya da tunçtur. H er iki
gereç de hem hafif, hem de dayanıklıdır.
Heykel yapımı yetenek, bilgi ve beceri
gerektiren bir iştir. Bir heykelci taşı ya da
tahtayı oymak için gereken kesici araçları
kullanmayı becerdikten başka, büyük bir taşı
pürüzsüz ve düzgün olarak biçimlendirebil-
melidir.
Heykel Nasıl Yapılır?
Heykelcilikte başlıca üç yöntem kullanılır:
Oyma, döküm ve biçimlendirme. Uygulana­
cak yöntem kullanılan gerece göre değişir.
Eskiçağdan bu yana kullanıldığı bilinen en
eski yöntem oymadır. Ülkemizdeki tarihsel
kalıntılarda ve müzelerde yer alan Eski Yu­
nan ya da Roma heykelleri bu yöntemle
yapılmıştır. Heykelci bir taş kütleyi keski,
çekiç, törpü, eğe ve m atkap gibi kesici araç­
larla oyup yontarak istediği biçimi verir.
Tahtadan yapılan heykellerde de aynı yöntem
kullanılır.
M etal heykellerde döküm yöntemi uygula­
nır. En çok kullanılan m etaller demir, bakır,
kurşun ile pirinç ve tunç gibi alaşımlardır. Çağ­
daş heykelciler çoğunlukla alüminyum ve
paslanmaz çelik kullanırlar. Bu yöntemde
önce yapılmak istenen heykelin kilden bir
modeli hazırlanır. Model sıvı alçı ile kaplanır.
Alçı kil modelin biçimini alarak donar ve
katılaşır. Sonra kil model alçı kalıbın içinden
çıkarılır. Boşaltılan kalıba içindeki boşluğu
dolduracak biçimde sıvı alçı dökülür. O da
donup katılaşınca dış kalıp düzgün bir biçim­
de kesilerek modelden ayrılır. Kalıbın içinde­
ki boşluğa bu kez de sıvı durumdaki metal
dökülerek soğumaya bırakılır. M etal katıla­
şınca dış kalıp eklem yerlerinden ayrılarak
çıkarılır. Böylece son ürün ortaya çıkmış olur.
Büyük boyutlu heykellerde kilin ağırlığını
taşıması için önceden bir heykel iskeleti yap­
mak gerekir. Armatür adı verilen bu iskelet
sağlam, bükülebilir, neme dayanıklı bir gereç­
ten yapılmalıdır. Bu iş için en uygun gereçler
140 HEYKEL
Kilden heykel m o d e li yap ım ın da önce kil to p
b iç im in e g e tirilir.
İkiye kesildikten sonra gene hava kabarcıkları
g ö rü ld ü ğ ü için, kil y o ğ ru la ra k biraz daha sıkıştırılır.
kurşun, tahta ya da çelik çubuklardır. H eyke­
lin türüne göre bunların birkaçı bir arada da
kullanılabilir. Bu yöntem de arm atürün dışına
kil sıvanarak model hazırlanır.
Biçimlendirme için kil gibi yumuşak gereç­
ler kullanılır. Elle yoğrularak biçim verilen
kil bir süre kendi kendine kurumaya bırakı­
lır. D aha sonra yüksek ısılı bir fırında pişirile­
rek sertleştirilir. Pişirilen nesnenin içinin boş
olması gerekir. Yoksa kilde bulunan hava ka­
barcıkları pişirme sırasında genleşerek heyke­
lin çatlamasına yol açar. Biçimlendirme işle­
minde heykele asıl biçimini veren heykelcinin
elleridir.
Kilden çanak çömlek gibi m odeller yapma­
Kil y o ğ ru lu p sıkıştırılarak içindeki hava kabarcıkları
y o k e d ilm e ye çalışılır ve ince b ir te lle ikiye kesilir.
Hazır olan çam ura elle ya da basit araçlarla b içim
v e rilir.
nın geleneksel yöntem lerinden biri de kangal
(sarmal) tekniğidir. Kil önce avuç içinde yılan
gibi upuzun yuvarlanır. Sonra bu yuvarlak
şeritler halkalar oluşturacak gibi üst üste
konarak model aşağıdan yukarıya doğru bi­
çimlendirilir (bak. Ç a n a k Ç ö m l e k ) . Yuvarlak
bir çukur kap ya da kavanoz türünden nesne­
lerin yapımında başvurulan bu yöntem baş ya
da gövde yapımına uygun değildir. Çünkü kil
bu biçimde kullanıldığında çok çabuk sertleşir
ve düzeltmeler ya da değişiklikler için fazla
zaman tanımaz.
Metal çubuklar, borular, cam, kumaş, tel
ya da ip gibi çok çeşitli gereçlerin bir arada
kullanıldığı heykeller de vardır. Bunları bir
 HEYKEL 141

araya getirmek için lehimleme, dövme gibi yonttuğu hâlâ m erak konusudur. Çoğu önden
teknikler uygulanır. Çağdaş heykel sanatında bakılmak için yapılmış olan bu heykellerin
yaygın olarak kullanılan bu yönteme birleştir­ yalnızca üç yanı işlenmiş, arka yüzleri ise düz
me yöntemi denir. bırakılmıştır. Mısırlılar ölülerinin öteki dün­
yada yalnız kalmaması ve bakımlarının sağla­
Eskiçağ nabilmesi için, m ezarlarına köle ve hayvan
Binlerce yıl önce yaşayan ilk insanlar ellerin­ heykelcikleri koyar, m ezar duvarlarını hey­
deki ilkel araçlarla ağaç, kemik ve taşları keller ve kabartm alarla süslerlerdi. Bu ka­
kesip oyarak basit heykelcikler yapmış, mız­ bartm aların bazılarında tarlada çalışanlar, gü­
rak ve baltalarını, çeşitli figürler kazıyarak reşçiler, avcılar, çeşitli hayvan figürleri ve
süslemişlerdi. Yaşadıkları mağaraların duvar­ tören sahneleri yer alır. Mısır’da İÖ 2040’ta
larına ise hayvan ve av resimleri yaptılar. başlayan O rta Krallık döneminde hüküm
Bunlar resimle heykel sanatı arasında bir tür süren firavunlar piramit biçiminde dev boyut­
olan kabartm alardı. lu m ezarlar, görkemli tapm aklar yaptırdılar.
Tarihte ilk heykel örneklerinin günümüz­ İnsan boyunun dört beş katı büyüklüğündeki
den 15 bin yıl önce, Yontma Taş Devri’nde heykeller ve duvar kabartmalarıyla bezenen
ortaya çıktığı sanılmaktadır. Yunanistan’da, bu tapınakların yapımında binlerce köle çalış­
Girit A dası’nda ve Kıbrıs’ta İÖ 3500’den İÖ tırıldı. Nil vadisindeki sarp kayalıklarda yer
1000’e kadar süren Tunç Çağı’ndan kalma alan ve güneş tanrısı A m on-R a’ya adanan
çanak çömlekler, tunç, fildişi ve pişmiş top­ Abu Simbel Tapınağı’nın girişinde II. Ramses’
raktan tanrıça ve kadın heykelcikleri, boğa in 20 m etre yüksekliğinde dört tane anıtsal
başı biçiminde taş oyma kaplar ve m ühürler heykeli vardır (bak. A b u SİMBEL; ESKİ M is ir ).
bulunmuştur. Günüm üzden yaklaşık 5.000 yıl Heykel sanatının en güzel örnekleri ise
önce Mısır ve M ezopotamya’da yaşayanlar, Eski Y unan’da İÖ 450-400 arasında yapıldı.
mimarlık ve heykel sanatında çok ileriydiler. Heykellerinde insan vücudundaki canlılığı ve
Yapıtlarının çoğunda granit, bazalt gibi sert hareketi yansıtmayı başaran Yunanlı heykel­
taşlar kullandılar. Günümüzde ancak güçlü ciler son derece doğal ve gerçekçi bir anlayışla
çelik araçlarla kesilebilen bu taşları o dönem ­ eşsiz güzellikte yapıtlar yarattılar. Yunanlılar
de çelik yapımını bilmeyen Mısırlılar’ın nasıl heykellerini genellikle canlı renklere boyar­

Y u n a n ista n 'd a P arthenon tap ın ağın ın frizin d e ki fig ü rle r yaklaşık İÖ 430'da klasik üslup ta ya p ılm ıştır.
142 HEYKEL
lardı. Mısır’da olduğu gibi Yunanistan’da da
tapınaklar heykeller ve duvar kabartm alarıy­
la süslenirdi. Kabartm alarda çoğunlukla savaş
ya da efsaneleri canlandıran sahnelere yer
verilirdi. Eski Y unan’dan kalma tapınakların
en ünlüsü A tina’daki Parthenon’dur. Tapına­
ğın çatısının hemen altında yer alan friz
kuşağı çeşitli kabartm alarla bezenmiştir.
(Friz, yapılarda uzun, şerit biçimindeki beze­
me kuşağına verilen addır.) Tapm akta bilge­
lik, beceri ve savaş tanrıçası A thena’nın ünlü
heykelci Phidias’ın yaptığı fildişi ve altından
büyük bir heykeli vardır (bak. Eskİ Yu­
nan).
Eski Y unanlıların tanrı ve tanrıça heykel­
leri insan ölçülerinde dingin bir güzellik taşı­
yordu. Bu heykellerin en ünlülerinden biri de
güzellik tanrıçası A frodit’in (Venüs) heykeli
Milo Venüsü’dür. Dönem in usta heykelcile­
rinden Praksiteles’in çocuk tanrı Dionysos’u
kollarında taşıyan Hermes heykeli Eski Yu-
nan’da heykelciliğin ne kadar gelişkin olduğu­
na örnektir (bak. PRAKSİTELES). Yunanlı hey­
kelciler tanrı heykellerinin yanı sıra disk atan
atletler, güreşen sporcular gibi sağlam vücutlu
erkek heykelleri de yaptılar. M erm ere inanıl­
maz bir hareketlilik ve canlılık vermeyi başar­
dılar.
George H ulton!Photo Researchers
M eksika'da İÖ 1. yüzyıld aki Ö lm ek uygarlığı
d ö n e m in d e n kalm a, boyu 2 m e tre yi aşan bazalttan
ya p ılm ış b ir baş.
Rom alılar Yunanlılar’ın m erm er oyma yön­
temlerini taklit ettilerse de hiçbir zaman onlar
kadar başarılı olamadılar. M ermerin yanı sıra
tunç da kullanan Romalı heykelciler, özellikle
büst adı verilen portre heykelciliğinde ustalaş-
tılar. Romalı soyluların ve seçkinlerin heykel­
lerinden ve büstlerinden çoğu zamanımıza
kadar gelmiştir.
Heykel sanatı eskiçağlarda dünyanın öteki
ülkelerinde de gelişti. Çinli heykelciler yeşim
ve kristal gibi yarı değerli taşlardan yaptıkları
heykelciklerle ün kazandılar. Son derece sert
olan bu taşlar ancak elmas ve korindon gibi
daha sert taşlarla yontulabiliyordu. Uzun ve
sabırlı bir çalışma gerektiren bu oymalar
bazen babadan oğula geçerek üç kuşakta
tam amlanabiliyordu. Oymaların konuları ge­
nellikle hayvanlar ya da efsane kahram anla­
rıydı. Pişmiş topraktan gerçekçi bir üslupla
yapılmış bu heykeller arasında atlar, develer,
insanlar ve ejderhalar yer alıyordu. Hindis­
tan ’da heykel çoğunlukla yapıları ve tapınak­
ları süslemek amacıyla kullanıldı. Tapm ak
duvarları çeşitli hayvan ve kuş figürlerinin
yanı sıra ejderha, şeytan gibi doğaüstü yara­
tıkları betimleyen kabartm alarla süslenirdi.
Güney A m erika’da gelişen Aztek, Maya ve
İnka uygarlıkları döneminde sert taştan oyul­
muş büyük boyutlu heykellerin yanı sıra
pişmiş topraktan heykelcikler de yapıldı. G e­
leneğe göre her 52 yılın sonunda, bir dönemin
bittiğini belirtm ek amacıyla kilden yapılan
çanak çömlekler yok edilir ve yerine yenileri
yapılırdı (bak. A z t e k l e r ; İ n k a l a r ; M a y a l a r ).
Ortaçağ
5. yüzyılda Roma İm paratorluğu’nun Avru­
p a’daki egemenliği sona erince heykel sanatı
da canlılığını yitirdi. İlk H ıristiyanların tapın­
mak amacıyla kurdukları yapılar küçük ve
gösterişsizdi. Hıristiyanlık kurumlaşıp güç ka­
zandıkça daha büyük kiliseler yapılmaya baş­
landı, kabartm alar ve bezem eler önem kazan­
dı. 11. ve 12. yüzyıllarda Rom alılar’ı taklit
eden Avrupalılar pencereleri ve kapıları ke­
m erlerle, iç bölümleri ise görkemli sütunlarla
süslediler. Sütun başları çiçek ve yaprak
desenleri ya da Kutsal K itap’taki efsaneleri
konu alan karmaşık ve ayrıntılı figürlerle
bezendi.
 HEYKEL 143

M etropolitan M useum o f A r t (solda); Scala (üstte)

Üstte: 15. yüzyıl heykelcilerinden M atteo C ivitali'n in pişm iş topraktan

yapılm ış Meryem'e Müjde Veren Melek adlı heykeli. Ortada: Azize
Teresa'nm Vecdi. 17. yüzyılın önde gelen heykelcisi Gian Lorenzo
B ern in i'nin m erm e r heykeli. Sağda: Kutsal Bakire ve Çocuk. 12. yüzyılda
Fransa'da meşe ağacından o yu lm u ş b ir heykel. M etropolitan M useum o f A rt

12. yüzyılın sonlarında ve 13. yüzyıldataşlar kullanılmıştı. 13. yüzyılda bazı heykel­
gelişen Gotik mimarlık döneminde yapılan ciler yapıtlarını kendi düşünceleri doğrultu­
görkemli katedraller sivri kuleleri, ince, uzun sunda özgün bir üslupta biçimlendirmeye
sütunlarıyla anıtsal bir görünüm kazandı başladı. Bu heykelcilerden en ünlüsü Gotik
(bak. MİMARLIK). Yapıların hemen hemen her sanatına tazelik ve güç katan Pisalı sanatçı
yanı taştan heykeller ve kabartm alarla bezen­ Nicola Pisano’dur. Pisano’nun en ünlü yapıt­
di. Yapıyla eşsiz bir uyum sağlayan bu heykel­ larından biri Siena K atedrali’ndeki m erm er
lerin en güzel örneklerine Fransa’daki Char- vaiz kürsüsüdür. Kürsünün yanlarında Hz.
tres ve Reims kentindeki katedraller ile Pa­ İsa’nın yaşamından sahneleri betimleyen oy­
ris’teki N ötre Dam e Katedrali’nde rastlanır. malar İtalya’da o güne kadar gerçekleştirilmiş
Chartres K atedrali’nin kuzey ve güney kapıla­ sanat yapıtlarının en canlı ve en özgün örneği­
rında Hz. İsa ve havarilerinin yanı sıra azizle­ ni oluşturuyordu. 14. yüzyılda İtalya’da R ö­
rin, meleklerin, peygamberlerin, kralların hey­ nesans önce heykelcilikte kendini gösterdi.
kelleri vardır. Reims K atedrali’nde ise tarla­ O dönem de Pisalı bir başka sanatçı A ndrea
larda çalışanları, gerçek ve doğaüstü hayvan­ Pisano, Floransa Vaftizhanesi’ne yaptığı tunç
ları betimleyen kabartm alar yer alır. kapılarla tanındı. Kapı kanatları Vaftizci Yah­
ya’nın yaşamından sahnelerin yer aldığı 28
İtalya'da Heykel Sanatı panodan oluşuyordu. Bir yüzyıl sonra Loren-
Aynı dönem de İtalya’da heykelcilik yukarıda zo Ghiberti yapıya bir çift tunç kapı daha
anlatılandan daha farklı bir biçimde gelişti. ekledi. M ichelangelo’nun “C ennet’in Kapısı”
Rom a yapılarına benzetilerek yapılan ilk kili­ olacak kadar güzel bulduğu bu kapılar da, Pi-
selerde yer yer eski Rom a kalıntılarına ait sano’nunkiler gibi panolardan oluşuyordu.
144 HEYKEL

A linari/E P A

Eski M ısır Firavunu Roma İm paratoru Aragonlu Eleanor. Francesco

T utan ham o n'un C laudius'un adı bilinm eyen Laurana'nın m erm er büstü
kaym aktaşından yapılm ış Romalı bir heykelci tarafından (yaklaşık 1468).
büstü. yapılm ış m erm e r büstü (İÖ
yaklaşık 1. yüzyıl).

N ational Gallery o f Art, M useum

Fransa Kralı XIV. Louis'nin
Gian Lorenzo Bernini
tarafından yapılm ış m erm er
büstü (1665).
W ashington, D C
A uguste R odin'in yaptığı,
Fransız yazarı H onore de
Balzac'ın tunç büstü
(yaklaşık 1890-93).
o f A rt, Louise and
Walter Arensberg
Collection
C onstantin B ran cusi'n in
M adem oiselle Pogany adlı
m e rm e r büstü (1931).

İnsan figürleri son derece güçlü ve gerçekçi
bir üsluptaydı {bak. GHIBERTI, LORENZO; RÖNE­
SANS).
Kuzey Avrupalı heykelciler insanı doğallık­
tan uzak ve ulaşılmaz bir varlıkmış gibi betim ­
lerken, aynı dönemde İtalyan heykelciler ger­
çekçi bir üslupla canlı, doğal ve yaşama sevin­
cini yansıtan heykeller yaptılar. Bu heykelci­
lerin en yeteneklilerinden biri de D onatello’y-
du (bak. DONATELLO). Sanatçının acı, sevinç
gibi duyguları yansıtan heykelleri neredeyse
konuşacak ya da hareket edecek gibiydi. 15.
yüzyılın ünlü sanatçılarından A ndrea del Ver-
rocchio ise insan bedeninin gücünü olanca di­
riliğiyle yansıtmayı başardı.
15. yüzyılda sanatçıların yapıtlarını topla­
yan soylular ve zenginler, dinsel konulu hey­
kellerin yanı sıra gündelik yaşamdan görüntü­
leri konu alan heykellere de ilgi duymaya baş­
lamışlardı. Verrocchio’nun, kucağında yunus
taşıyan neşeli melek heykeli ile atının üzerin­
de dimdik oturan Venedikli askeri dönemin
en çarpıcı örnekleriydi.
Gelmiş geçmiş en büyük sanatçılardan olan
Michelangelo ise aynı dönemde dinsel konulu
heykeller yaptı. Duygusal gerilimi taşa geçir­
m ekte yetkin bir düzeye ulaşan Michelange-
lo’nun yapıtları cesur ve güçlüydü. M erm er
bloklardan yonttuğu, zincirlerinden kurtulmak
için çabalayan köle ya da D avud ve Musa gibi
heykelleri olağanüstü bir anlatım gücüne sa­
hiptir (bak. M ic h e l a n g e l o ).
 HEYKEL 145

17. Yüzyıldan Günümüze ni kanıtlamış bir kadın sanatçıydı. Bir süre

M ichelangelo’dan sonra gelen heykelciler ta­ R odin’in atölyesinde çalıştıktan sonra kendi
şa her istedikleri biçimi kolayca verebilecek atölyesini açtı ve 20. yüzyılın başında kadın
kadar yetkinleştiler. Ne var ki, bazı heykelci­ olmasının getirdiği birçok engelle karşılaştı.
ler duygularını yansıtmaktansa yontma sana­ Yaşamının son 30 yılını kapatıldığı akıl hasta­
tındaki yeteneklerinin üstünlüğünü sergile­ nesinde geçiren Camille Claudel’in günümüze
meyi yeğledi. 17. yüzyılın ünlü heykelcilerin­ kadar gelen yapıtları arasında Rodin büstü,
den Gian Lorenzo Bernini daha 17 yaşınday­ Çacountala ve La Vals sayılabilir.
ken, hiçbir yaprağı ötekine benzemeyen bir 19. yüzyılın ikinci yarısında Auguste Rodin
ağaç yontarak yeteneğini kanıtlamıştı. En ba­ ve öbür sanat dallarından sanatçıların gele­
şarılı yapıtlarından biri R om a’daki Dört Ir­ neksel üsluplara karşı çıkışları, 20. yüzyılda
m ak Çeşmesi 'dir (bak. B e r n in i , G ian L o ­
r e n z o ).
Büyük boyutlu, görkemli, uçuşuyormuş iz­
lenimi veren, hareketli figürler, kıvrımlar ve
süslemelerin egemen olduğu bu yeni üsluba
barok sanat adı verilir. İtalya’nın dışındaki
ülkelerde de yaygınlaşan barok sanatı, fazla
süslü ve gösterişli bulan bazı sanatçılar daha
yalın ve sade bir biçim arayışına yöneldi. Bu
arayış Eski Yunan heykellerindeki klasik üs­
lubun yeniden gündeme gelmesine yol açtı.
Aynı anlayışı benimseyen Fransız heykelci
Jean Antoine Houdon (1741-1828) dinsel ve
mitolojik konulu yapıtların yanı sıra birçok ünlü
kimsenin büstünü de yaptı. Modelinin kişiliği­
ni yapıtına ustaca yansıtmasıyla tanındı. Büs­
tünü yaptığı ünlü kişiler arasında George
W ashington, Jean-Jacques Rousseau ve Vol-
taire de vardı. Mitolojik yapıtı Diana’mn ise,
çıplak olduğu gerekçesiyle zamanında sergi­
lenmesine izin verilmemişti.
18. yüzyılın sonlarında heykel sanatında
klasik Yunan heykellerinin yalın, dingin çizgi­
leri yeniden ağırlık kazandı. Am a heykeller
artık Eski Yunamda olduğu gibi elle yontula­
rak yapılmıyordu. Sanatçı heykelin önce kil­
C am ille C laud el'in 1905'te yap tığ ı La Vals adlı bu
den bir modelini çıkarıyor, profesyonel bir taş tu n ç dö küm heykel, sanatçıya çağının en usta
yontucusu da özel bir kesme makinesiyle mo­ heykelcile ri arasında saygın b ir yer kazandırm ıştır ve
delin m erm erden bir kopyasını yapıyordu. bugün Fransa'nın P oitiers kentindeki S ainte-C roix
M üze si'nd e serg ile nm e kte dir.
19. yüzyılda eski oyma ve yontma yöntem ­
leri iyice unutuldu. Heykelcilerin hemen hep­
si döküm yöntemiyle çalıştı. Bu yüzyıla dam ­ yepyeni bir üslup ve biçim arayışına dönüştü.
gasını vuran Fransız Auguste Rodin, Miche­ Bu gelişmeler öteki sanatlarda olduğu gibi
langelo’dan sonra gelen en büyük heykelcidir. heykelcilikte de Kübizm, Gerçeküstücülük gi­
Yaşadığı dönemin heykel anlayışına taban ta­ bi yeni akımların ortaya çıkmasına yol açtı
bana zıt olan R odin’in heykelleri yaşıyormuş- (bak. G e r ç e k ü s t ü c ü l ü k : K ü b İz m ). İngiltere’de
çasına canlı yapıtlardır (bak. R o d in , A u g u s t e ). m odern heykelciliğin öncüsü Sir Jacob Eps-
R odin’le aynı dönemde yaşamış olan Camille tein’ın yapıtları ilk bakışta, insanları irkiltse
Claudel (1864-1943) çok genç yaşta yeteneği­ de, ilgi çekmeyi başardı.
146 HEYKEL

20. yüzyılda heykel sanatı hem tekn ik ve

yö n te m , hem de ge reçler ve konu
yö n ü n d e n b ü yü k b ir ç e şitlilik kazandı.

A lb e rto G ia c o m e tti'n in Resim

Yapan Adam adlı tu n ç heykeli
(1947).
The M useum o f M odern Art, N ew York

H enry M o o re 'u n Yatan

Şekil adlı karaağaçtan
The M useum o f M odern A rt, N ew Y ork o y u lm u ş heykeli
A le xa n d e r C alder'in (1945-46).
ç e lik te l ve a lü m in y u m Parke-Bernet Photo
levhalardan
yara rlan ara k yaptığı
Istakoz Tuzağı ve Balık
Kuyruğu adlı heykeli
(1939).

Louise N e velso n'un

Siyah Duvar adlı
ahşap kabartm ası
G eorge S eg al'in alçı, tah ta , krom ve fo rm ika
g ib i çeşitli gereçlerden oluşan Akşam Yemeği
adlı yapıtı (1964-66).

Tat e Gallery, Londra Collection W alker A r t Çenter, M inneapolis

 HEYKEL 147

Sütun Brancusi’nin soyut heykellerinin en gü­

zel örneklerinden biridir. Brancusi’nin atölye­
sinde bulunan 80’in üzerinde heykel, kendi
yaptığı mobilyalar, kullanmış olduğu araç ve
gereçler bugün Paris Kenti M odern Sanat
Müzesi’ndedir.
İngiliz heykelci Henry M oore ise bir M eksi­
ka yağmur tanrısı heykelinden esinlenerek,
uzanmış kadın temasını işlediği bir dizi heykel
yaptı. M oore yapıtlarında kullandığı gereçle­
rin doğal yapısını ve dokusunu bozmamaya
özen gösterdi. Yontm a tekniğini yeniden gün­
deme getiren sanatçı, çalıştığı gereçleri, doğal
özelliklerini öne çıkaracak biçimde işledi.
Heykellerinin rüzgârdan aşınıp oyulmuş küt­
lelere benzemesinin nedeni budur (bak.
M o o r e H e n r y ).
İsviçreli A lberto Giacometti (1901-66) kib­
rit çöpü inceliğindeki heykelleriyle sanata yeni
bir duyarlılık ve gerçeklik anlayışı getirdi.
20. yüzyılda heykelcilik konu, gereç, yön­
tem ve üslup açısından büyük bir çeşitlilik ka­
Valerie Wilmer zandı. Çağdaş heykelciler eski yontma ve bi­
Barbara Hepvvorth (1903-75), 20. yüzyılın ön d e gelen çimlendirme yöntem lerinden vazgeçerek de­
İng iliz h e ykelcile rind en b iriyd i.
mir, çelik, alüminyum, plastik gibi yeni gereç­
leri birleştirme yöntemiyle çalışmaya başladı­
Yenilikçi genç heykelciler heykelin mimar­ lar. Günümüzün en ilginç yeniliklerinden biri
lıktan bağımsız olduğunu, belirli bir nesneye de, asılı ya da dengede duran öğelerin m otor
benzetilmesine gerek duyulmadan kendi başı­
Valerie Wilmer
na bir güzellik taşıdığını ve anlatım gücüne
sahip olduğunu savundular. Bu sanatçılardan
biri de Romen asıllı heykelci Constantin
Brancusi’ydi (f876-1957). Çağdaş soyut hey­
kelin öncüsü sayılan Brancusi bir köylü aile­
sinden geliyordu. Tahta oyma tutkusu çok kü­
çük yaşta başlamıştı. Okum a yazmayı kendi
kendine öğrenen Brancusi, 18 yaşına gelince­
ye kadar birçok işe girip çıktı. 1896’da Bükreş
Güzel Sanatlar O kulu’na girmeyi başardı.
Olanaklarını zorlayarak Paris’te çalışmaya
başladı. Yapıtlarına büyük bir hayranlık duy­
duğu R odin’in etkisinde ve gölgesinde kalm a­
mak için, onun atölyesinde çalışmayı kabul
etmedi. Brancusi’nin heykelleri yalınlıkları ve
geometrik biçimleriyle dikkati çeker. M odel­
lerini önce meşe ya da kestane ağacından yon­
tan sanatçı, daha sonra bunları m erm ere ya
da tunca uyguladı. Gökyüzüne doğru sonsuza
Batı H int A daları kökenli İn g iliz heykelci Ronald
kadar uzanabileceği izlenimini veren, üst üste M oo dy, Lo ndra'daki a tö lyesinde ahşap b ir heykel
konmuş simetrik parçalardan oluşan Sonsuz üzerinde çalışırken.
148 HEZAREN
Detroit Irıstituıe o f Arts
A B D 'li heykelci Jo h n B. F lannagan'ın Kurbağa adlı
yapıtı. Flannagan taşın do ğa l g ö rü n ü m ü n ü
bozm adan yaptığı hayvan he yke lle riyle tanındı.
gücü ya da hava akımı ile hareket ettirildiği
“m o b ir denen heykel türüdür. Bu heykelin
yaratıcısı A B D ’li A lexander Calder’dir.
Afrika ve Pasifik Adaları'nda Heykel
19. yüzyılın sonunda batılılarca keşfedilen A f­
rika heykelleri D erain, Picasso ve Matisse gi­
bi sanatçıları çok etkiledi. Afrikalılar’ın ahşap
heykel ve maske geleneği yaşamlarına sıkı sı­
kıya bağlıydı (bak. M a s k e ) . Bunların yapımı
tarlalarda bereketi artırm ak, insanların ömrü-
Frank Willett
A frika, N ijerya 'd a yap ılan Y oruba ikizleri
nü uzatm ak, kötü ruhları kovmak, hastaları
iyileştirmek türünden istekler doğrultusunda
sürüyordu. Özgünlükleri ve büyük bir ustalık­
la yapılmış olmaları dolayısıyla hayranlık
uyandıran bu heykel ve maskeleri yapanlar
tarlalarda çalışan sıradan köylülerdi. A frika’
da heykeller işlenebilecek ağacın bulunduğu
yerlerde tahtadan yapılırdı. Dem ir, bakır ala­
şımları, fildişi, taş, pişmiş topraktan olanları
da vardır.
Avustralya da içinde olmak üzere Pasifik
A daları’nda ilkel araçlarla yaratılan heykel ve
maskelerin de işlevsel amaçları vardır. Tanrı­
ların gözüne girmek, ataların ruhlarını hoşnut
etm ek, iyi ürün almak ve önemli günleri kut­
lamak için yapılırlar. Bunlar, taştan ve tahta­
dan dev boyutlu anıtlardan, ince işlenmiş du­
var kabartm alarına kadar büyük bir değişiklik
gösterir. (Ayrıca bak. TÜRK R esim v e H ey k e l
SANATI.)
HEZAREN. Uzun ve gösterişli başaklar biçi­
minde toplanmış renk renk çiçekler açan he­
zarenler düğünçiçekleriyle aynı familyadan­
dır. Farsça’dan dilimize geçen adı da “bin
renk” anlamına gelir. İnce bam bu saplarından
örülmüş koltuk, kanepe ya da masa gibi mo­
bilyaları adlandırm ak için kullanılan hezaren
sözcüğü de gene Farsça’dan gelmedir, ama
kökeni farklıdır. Ne bu mobilyalar hezaren­
den yapılır, ne de hezarenlerin bambularla bir
ilişkisi vardır.
Delphinium cinsini oluşturan 200 kadar he­
zaren türünden birçoğu bahçelerde süs bitkisi
olarak yetiştirilir. Uzun bir sapın üzerinde di­
zilerek başaklar oluşturan çiçekleri genellikle
açık ya da koyu mavi renktedir. Am a günü­
müzde pem be, beyaz, mor ya da leylak rengi
çiçekler açan birçok çeşidi geliştirilmiştir. H er
çiçeğin taçyapraklarından ikisi arkada birleşe-
rek, arıların balözü emdiği mahmuz gibi bir
uzantı oluşturur. Hezarenlerin bilimsel adı da
“yunus” anlamındaki Latince bir sözcükten
türetilmiştir. Çünkü çiçekleri tomurcuk halin­
deyken küçücük bir yunus başını andırır.
Bazı hezaren çeşitlerinde çiçek başakları 2
metreye kadar boylanabilir. Dik ve sert olan
bu başaklar güçlü bir rüzgârda kolayca kırıla-
bileceğinden, çiçekçiler bitkiye destek olması
için yanlarına birer sırık dikerek bağlarlar. Bu

A d n a n Balkanlı
Bahçelerde süs bitkisi olarak y e tiş tirile n hezarenin
çiçekleri uzun ve d ik başaklar o lu ştu ru r.
uzun boylu hezarenler genellikle bahçe ke­
narlarına dikilir.
Bitkinin iyi gelişebilmesi için toprağa dü­
zenli olarak kireç katılması gerekir. Etlice
kökleri bol su istediği için en iyisi hayvansal
gübreyle, eğer olanak yoksa organik gübreyle
beslemektir. Yazın sıcak günlerinde bitkilerin
dibine konulan kırpılmış çimen parçaları ve
HEZARFEN AHMED ÇELEBİ 149
yapraklar da nem kaybını karşılamak açısın­
dan yararlı olur.
HEZARFEN AHMED ÇELEBİ (17. yüzyıl)
Padişah IV. M urad döneminde İstanbul’da
yaşamıştır; ama yaşamı hakkında yeterli bilgi
yoktur. Evinde çeşitli konularda deneyler
yaptığı geniş bilgi sahibi olduğu, bu yüzden de
halk tarafından kendisine “bin fenli” anlamı­
na gelen Hezarfen sanı verildiği bilinmek­
tedir.
Hezarfen Ahm ed Çelebi insanın da kuş gibi
uçabileceğini kanıtlamayı amaçlıyordu. K en­
disine aynı düşünceyi gerçekleştirmeye çalı­
şan eski bir Türk bilgini İsmail Cevheri’yi ör­
nek aldı. Cevheri 1010’da Nişabur kentinde
bir uçma denemesi yapmıştı. Kollarına kapı
kanatları takarak bir yapının üzerinden atla­
mış; ama kanatları ağır geldiği için düşerek
ölmüştü. Hezarfen Ahm ed Çelebi, Cevheri’
nin deneyinin neden başarısız olduğu konu­
sunda çalışmalar yaptı. Ayrıca kuşların uçuş­
larını ve hava akımlarını da inceledi. Sonunda
yaptığı kanatlarla Galata Kulesi’nin tepesin­
den uçmaya karar verdi. Kulenin tepesinde
sırtına taktığı kanatları birkaç kez açıp kapa­
dıktan sonra kendisini boşluğa bıraktı. D eni­
zin üzerinden bir martı gibi süzülerek Ü skü­
dar’da Doğancılar semtine inmeyi başardı.
T ürk Hava K urum u
Hezarfen A hm e d
Ç e leb i'nin uçuşunun
te m s ili resm i.
150 HIDRELLEZ
Padişah IV. M urad, Hezarfen Ahmed Çele-
bi’yi bir kese altınla ödüllendirdi. Ama elin­
den her iş gelen ve uçabilen bu adamın korku­
lacak bir kişi olduğu yargısına vararak onu
Cezayir’e sürdü. Hezarfen Ahm ed Çelebi ya­
şamının geri kalan bölümünü burada geçirdi.
HIDRELLEZ. Halk arasında yaz mevsiminin
başlangıcı sayılan 6 Mayıs günü bir bahar bay­
ramı olarak kutlanır. Hıdrellez, Hıdrellez Bay­
ramı gibi adlarla anılan bu günde kırlara çıkı­
lır, eğlenceler düzenlenir.
Eskiden halk arasında “çoban takvimi” di­
ye adlandırılan mevsim hesabına göre yıl “Hı­
zır” ve “Kasım” günleri olmak üzere ikiye ay­
rılırdı. Kışın ilk günü sayılan Kasım, 8 Kasım’
da; yazın ilk günü sayılan Hızır ise 6 Mayıs’ta
başlardı. M üslümanlar arasında yaygın bir
inanca göre Hızır ve İlyas ölümsüzlüğe eriş­
miş iki peygamberdir. H er yıl 6 Mayıs’ta bir
araya gelirler ve dilekte bulunanların emelle­
rinin gerçekleşmesi için yardımcı olurlar. G ü­
ne adını veren Hızır ve İlyas halk arasında
zamanla “Hıdrellez” biçimine girmiştir.
Hıdrellez kutlamaları günümüzde eski can­
lılığını yitirmişse de genellikle köy ve kasaba­
larda yaşatılmaktadır. Halk Hıdrellez’den ön­
ce bazı hazırlıklar yapar. Ev, üst baş temizliği,
giyim, yiyecek ve içecek hazırlıkları bunların
başlıcalarıdır. Bu günlerde evler, bağlar, bah­
çeler temizlenir, kıştan kalan her türlü fazla­
lık ortadan kaldırılır. Evler badana edilir, aile
bireylerine, özellikle çocuklara yeni giysiler
alınır.
Hıdrellez Bayramı sağlık, şifa, talih, kısmet
açma, mal, mülk ve özellikle ev istekleriyle
ilgili dualar, yakarışlar ve değişik büyülere
başvurulmasıyla ayrıca renk kazanır. Hıdrel­
lez gününün sağlık ve şifa getireceğine inanıl­
dığı için kırlardan toplanmış yeşil otlar, kuzu
eti ya da kuzu etiyle hazırlanmış yemekler ye­
nilir, kır çiçekleri kaynatılarak suyu içilir.
Hıdrellez gecesi göl ve akarsulara girerek yı­
kanmak da aynı amaca yöneliktir. Kırlarda
yakılan ateşlerin üzerinden atlam ak, yeşil ot­
ların üzerinde yuvarlanmak gibi davranışlara
da yılı sağlıklı geçirmek amacıyla başvurulur.
Hıdrellez günü düzenlenen eğlenceler ara­
sında genç kızların ve kadınların talih ve kıs­
metle ilgili törenleri de vardır. Niyet çekme
olarak da bilinen bu törenlerde Hıdrel-
lez’den bir gün önce gül ağacının dibine içi su
dolu bir çömlek konulur. Genç kızlar düğme,
yüzük gibi kendilerine ait olduğu belli olan bir
eşyayı niyet tutarak bu çömleğin içine atarlar.
Ağzı yemeniyle bağlanan çömlek ertesi sabah
açılır. Genellikle bir çocuk elini daldırarak,
bu çömlekten rastgele bir şeyi çıkarır. Bu sıra­
da topluluk içerisinde en çok mani bilenler­
den biri makamla manisini okur. Okunan ma­
nide geçen sözler, çömlekten çıkan eşyanın
sahibi olan kızın üzerine söylenmiş sayılır.
Kısmeti çıkmayanın başının üzerinde ise kıs­
metinin açılacağı inancıyla kilit açılır.
HIRİSTİYANLIK. Filistin’de, Yahudi toplu-
munun içinde bir dinsel akım olarak doğan
Hıristiyanlık’ın kurucusu Hz. İsa’dır. İnsanlar
arasında sevgi ve kardeşliği öneren Hıristi­
yanlık, Hz. İsa’nın yaşamı ve öğretisine daya­
nır. Kutsal K itap’ın Eski Ahit (Sözleşme)
bölümünde sözü edilen, Yahudiler’i kurtara­
cak M esih’in İsa olduğuna inanılır. Hıristiyan-
lar’a göre İsa T an rin ın oğlu, kilisenin kurucu­
su ve başıdır (bak. İSA Hz.). Günüm üzde,
Katolik, Protestan ve O rtodoks kiliseleri ola­
rak üç ana dala bölünmüş olan Hıristiyanlık,
dünyanın en yaygın dinidir.
Hıristiyanlık, Akdeniz çevresindeki toprak­
larda doğdu. Tanrı tarafından seçilmiş bir
halk olduklarına inanan Museviler, yüzyıllar
boyunca Tanrı’nın mesajını getirecek ve onla­
rı düşmanlarından kurtaracak olan M esih’i
beklediler. İS 29’da İsa, Celile’de vaaz verm e­
ye başladı ve birçok kişi, beklenen M esih’in
geldiğine inandı. İlk Hıristiyanlar, İsa’nın 12
havarisiyle onların dostlarıydı (bak. HAVA­
RİLER).
İsa’nın ölümünü izleyen 200 yıl süresince
Hıristiyanlar ibadetlerini evlerde toplanarak
sürdürdüler. Bu toplantılarda İsa’nın öğretisi
yinelenir, Son Akşam Yemeği’ndeki olayların
yeniden yaşandığı ayinler yapılırdı. Son A k­
şam Yemeği, İsa’nın yakalanarak çarmıha
gerilmezden önce 12 havarisiyle birlikte yedi­
ği son yemektir. İncir e göre İsa, bu yemekte,
ekmeği böler ve kendi bedeni olduğunu söyle­
yerek yemeleri için dağıtır. Ardından bir
kupa şarabı kutsar ve havarilerine kendi kanı
olarak sunar. Hıristiyan inancına, özellikle de

Katolikler’e göre, İsa bedenini ve kanını
sunmakla, havarilerinin kendisiyle birleşme­
lerini sağlamış, tüm insanlığın günahlarının
bağışlanması için de kendisini T anrı’ya kur­
ban etmiştir. Evlerde sürdürülen ibadetlerde
simgesel olarak yinelenen Son Akşam Yeme­
ği, zamanla kilisenin temel ayinlerinden biri
olan şükran ayinine dönüştü.
Hıristiyanlık’ın bir başka önemli kutsama
ayini de vaftizdir. Hıristiyan olacak bir kişinin
vaftiz edilerek ruhunun arınması gerektiğine
inanılır. Vaftizde ruh temizliğinin simgesi
olarak su kullanılır. İsa’nın öğretisinde insan
ile Tanrı arasındaki ilişki, kişinin Tanrı’yı
özgür iradesiyle ve tüm benliğiyle sevmesinin
yanı sıra, komşularını da en az kendisi kadar
sevmesi biçiminde anlatılır. Hıristiyanlar üçle-
rae’ye inanırlar. Üçleme tek olan T anrı’nın üç
kişiliğini birleştirir. Bunlar Baba Tanrı, insan­
lığı günahtan arındırmak için ölen Oğul Tanrı
(İsa) ve insanların düşünceleriyle eylemlerine
kılavuzluk eden kusursuz ve eksiksiz bir sevgi
akımı olan Kutsal R uh’tur.
İlk Hıristiyanlar Yahudi’ydiler. Kilisenin
ilk önderlerinden Aziz Paulus, Hıristiyan-
lık’ın bütün insanlara açık bir dünya dini
olabilmesi için kilisenin Musevilik’ten bağım­
sız olması gerektiğini bildirdi. Böylece bu
yeni din başta Roma İm paratorluğu olmak
üzere yeni toplum lar içinde de hızla yaygın­
laştı. Havariler ve onların kutsayarak görev­
HIRİSTİYANLIK 151
Hasat Ş enliği
kutlam asındaki çiçek,
m eyve ve sebzelerle
dona tıla n b ir A ng likan
köy kilisesi.
Sally and Richard GreenhiH
lendirdiği temsilcileri Hıristiyanlık’ın yaygın­
laşmasına ve ilk kiliselerin kurulmasına ön
ayak oldular. Puta tapm a ve büyücülüğün
Hıristiyanlık’a sızmasını önlemek için İsa’nın
yaşamı ve öğretileri İS 200’de bir kitapta
toplandı. Konuşulan Yunanca’yla yazılan bu
kitaba Yeni Ahit adı verildi. D aha sonra
Museviler’in Eski Ahit denen İbranice yazılı
din kitapları da Yeni A hit’in başına eklendi
ve tüm üne birden Kutsal Kitap adı verildi
(bak. K utsal Kitap).
Rom a İm paratorluğu’nda yaşayan ilk Hıris-
tiyanlar çeşitli zorluklar ve tehlikelerle m üca­
dele etm ek zorunda kaldılar. Putperest Roma
İmparatorluğu topraklarında, kiliseler aracılı­
ğıyla hızla örgütlenen Hıristiyanlar, devlet
güçlerini karşılarında buluyorlardı. İS 313’te
İm parator I. Constantinus, Hıristiyanlık’la
birlikte bütün dinlere hoşgörü gösterilmesini
sağlayan bir yasa çıkardı. 4. yüzyılın sonlarına
doğru Hıristiyanlık bütün Roma İm paratorlu­
ğ u n a yayıldı. Kilise önderleri devlet işleriyle
ilgilenmeye başladılar. Kilisenin gücünün bu
alanda artmasıyla, dinsel ilkelerden sapma ve
dünya değerlerini önemseme başladı. Bazı
Hıristiyanlar, dinde eski yoksulluk ve özveri
dönemine dönülmesi gerektiği inanandaydı.
Aziz Benedict’in önderliğindeki bir grup Hı­
ristiyan bir araya gelerek dünya nimetlerine
önem vermeyen, katı ve yalın bir yaşam
biçimini benimsedi; böylelikle ilk m anastırlar
152 HIRİSTİYANLIK
ZEFA
E tiyop ya'da ki K opt K ilisesi en eski H ıristiyan
k ilise le rin d e n b irid ir.
ve keşişler doğdu. Bu dönem de, kilisenin
konumunu netleştirmek ve sorunlarını çöz­
mek amacıyla piskopos meclisleri toplandı.
Batı Roma İm paratorluğu’nun çöküşünden
sonra, yönetimin sorumluluklarının birçoğu­
nu kilise üstlendi. Yaklaşık 500-1500 arasında
kilise, ortaçağın başlıca kültür kurumu oldu.
Bu çağda öğretmenlik ve araştırmacılık yapan
keşişler büyük önem kazandı. Kitapları çoğal­
tan, ders veren, okulları yöneten onlardı.
Tarım alanında da becerilerini geliştirdiler.
Batıda Rom a piskoposu, yani papa, bütün
H ıristiyanların önderi ve kilisenin başıydı,
ama kralların desteğine de gereksinim duyu­
yordu. Bazen kilise ya da devletin izlediği
siyaset konusunda krallardan biriyle papa
arasında anlaşmazlık çıkar, büyük tartışmalar
olurdu. Papanın aynı zam anda İtalya’daki
Papalık Devletleri’nin yöneticisi olması, bu
ilişkileri daha da karmaşıklaştırıyordu (bak.
P a p a ).
Hıristiyanlık yaygınlaştıkça birliğini koru­
yamadı. D aha 2. yüzyılda Hıristiyanlar ara­
sındaki anlaşmazlıklar bazı grupların kilise­
den ayrılmasına yol açmıştı. Doğuda kilise,
devletin ve hüküm darların egemenliğine gi­
rerken, batıda papaya bağlı, krallardan ba­
ğımsız bir güç olarak gelişti ve devletler
üzerinde dinsel otoritesini kabul ettirdi.
1054’te kilise doğu ve batı olarak bölündü.
Böylece batıda papanın başında bulunduğu
Katolik Kilisesi, doğuda ise papanın otoritesi­
ni tanımayan O rtodoks Kilisesi kuruldu. Ay­
rılmanın asıl etkisi, uzun yıllar sonra batıdaki
Hıristiyanlar’ı doğu ile karşı karşıya getiren
Haçlı Seferleri’yle ortaya çıktı. Daha sonra
Katolik Kilisesi’nin para sıkıntısı çekerek,
günahların bir bölümünün para karşılığı ba­
ğışlanabileceğin! açıklaması ve bunu uygula­
maya koyması yeni bir bölünmeye neden
oldu.
1517’de Alman din adamı Martin Luther,
kilisenin bu gibi uygulama ve öğretilerini
açıkça sorgulamaya başladı. Bu sorgulama
Reform hareketi ve Protestan kiliselerinin
kurulmasıyla sonuçlandı (bak. R e f o r m ) . Baş­
langıçta Protestan reformcuları, yalnızca, kili­
senin öğreti ve uygulamalarında bazı değişik­
likler yapmak istediler. Ne var ki, bunu
gerçekleştiremeyince kilise bölündü. Protes­
tan Kilisesi, Katolikler’e karşı mücadele eder­
ken papanın otoritesinden hoşnut olmayan
krallardan yardım gördü. Böylece kilisenin
devlet üzerindeki yetkisi azaldı. Protestanlık
da kendi içinde çeşitli ulusal kiliselere bölü­
nürken, bazı Protestan gruplar kendilerini
herhangi bir devletin desteği ve ilişkisi dışında
tuttu. Bunlar H ür Kiliseler adıyla anılageldi.
İngiltere’de VIII. Henry döneminde kilise,
papalıktan ayrıldı ve Anglikan Kiliseleri, Re-
form’un temel ilkelerini benimsedi.
16. yüzyılda başlayan keşifler ve sömürgeci­
lik hareketleriyle birlikte, özellikle de 19.
yüzyılda, Hıristiyanlık bütün dünyaya hızla
yayıldı. Katolikler ve Protestanlar giriştikleri
misyonerlik çalışmalarıyla bu dini Asya,
Am erika, Afrika ve Avustralya’ya taşıdılar.
Ne var ki, bu hızlı gelişme, Hıristiyanlık’ın
dünyadaki etkisinin giderek zayıflamasının
önüne geçemedi. Am erikan Bağımsızlık Sa-
vaşı’ndan sonra bu ülkede din ile devlet işleri
birbirinden ayrıldı ve bu olay devletin, kilise­
nin etki alanı dışına çıkarılmasına örnek ol­
du.
20. yüzyılda kiliselerin ^üye sayısında bir
düşme görüldü. Bu arada kilise ayinleri yalın­
laştırıldı. Rahipler sıradan insanlarla birlikte
çalışmaya özendirildi. D aha önceleri yalnızca
 HIYAR 153

rahiplerin yerine getirdiği bazı sorumluluklar

kilise üyelerince de üstlenilmeye başlandı.
Eskiden vaftiz, tövbe, nikâh gibi kutsama
ayinleri yalnızca erkek din görevlilerince yeri­
ne getirilirken, kadınlar da bu gibi işlerde
görevlendirildi.

HIYAR. Kabakgillerden otsu bir bitki olan

hıyarın ( Cucumis sativus) gevrek, bol sulu
meyveleri serinletici ve susuzluğu giderici
özelliğiyle hem çiğ, hem turşu olarak çok
sevilir. Ayrıca salataların vazgeçilmez çeşnisi­
dir; bu yüzden yurdumuzun birçok yöresinde
bu bitki, özellikle de meyveleri hıyardan çok
salatalık adıyla bilinir. Turfanda sebzeciliğin
yaygınlaşmasından önce hıyar yalnız yazın
taze olarak yenir, kış için limonlu ya da sirkeli
suda turşu yapılarak saklanırdı. Çünkü ana­
yurdu Hindistan olan ve bu yörede en az 3.000
yıl önce tarım ına başlanan hıyar soğuğa hiç
dayanıklı olmayan bir ılıman iklim bitkisidir.
Am a yurdumuzda ve bütün ılıman iklim
kuşağında yazın tarla ya da bahçelerde, kışın
seralarda yetiştirilerek yıl boyunca meyve
alınmaktadır. Soğuk ülkelerde ise yaz-kış
yalnızca seralarda yetiştirilir.
Kabakgiller familyasının çoğu üyeleri gibi
sürünücü ya da tırmanıcı bir bitki olan hıyar,
yaprak saplarından çıkan dallanmış sülükle­
riyle toprağın üzerinde yayılır. Gövdesi di­
kenli, geniş ve tüylü yaprakları üç ya da beş
dilimlidir. Çan biçimindeki açık sarı renkli
çiçekleri bireşeylidir; yani çiçeklerden bir
bölümü yalnızca çiçektozu üretir (erkek çi­
çekler), bir bölümü de döllenerek meyveye
dönüşür (dişi çiçekler). Silindir biçimindeki
ince uzun meyveler körpeyken kabuğu parlak
koyu yeşil renkte ve üzeri pütürlüdür. Büyü­
yüp irileştikçe bu pütürler kaybolarak yüzeyi
kayganlaşır, iyice olgunlaştığında da rengi
sarıya doğru açılır. Am a bu kadar olgunlaşmış
hıyarlar artık çiğ yemeye, salata ya da cacık
yapmaya elverişli değildir. Çünkü meyvelerin
kabuğu ve tohumları (çekirdekleri) sertleş­
miştir. Körpe hıyar turşusu yapmak için bile
meyveleri 12 santim etreden fazla büyümeden
toplam ak gerekir. Meyvelerin fazla besin
değeri yoktur, ama A ve C vitaminleri açısın­
dan zengindir.
Türkiye’de melezleme yoluyla üretilmiş
A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
Kabakgillerden sürü nü cü b ir bitki olan hıyar binle rce
y ıld ır gevrek, bol sulu ve lezzetli m e yve le ri için
y e tiş tirilir.
yerli çeşitlerden Langa hıyarının meyveleri
uzun, kalın ve çok çekirdekli, Çengelköy
hıyarınınki ise gevrek, çok sulu ve çekirdek­
sizdir. Meyveleri en çok 5-10 cm uzunluğun­
da, az çekirdekli ve yüzeyi çok pütürlü bir
hıyar çeşidi olan kornişondan daha çok turşu
yapılır. Turşusu çok sevilen acur (Cucumis
flexuosus) da hıyarın yakın akrabasıdır. Bu
bitkinin meyveleri bazen düz, bazen yay gibi
bükülerek 1 m etreye kadar uzayabilir. Kabu­
ğu beyazımsı yeşil renkte, üzeri hafif tüylü ve
uzunlamasına çizgilidir.
Soğuktan, özellikle dondan çok etkilenen
hıyar en iyi 20°C-30°C sıcaklıkta ve bol
güneşli yerlerde yetişir. Tohum ekm ek ya da
fideleri dikmek için ılıman iklimli yörelerde
en uygun mevsim toprağın ısınmaya başladığı
ilkbahar sonlarıdır. Bitkinin en büyük düşma­
nı olan hıyar böceğiyle ve mantar hastalıklarıy­
la savaşmak için kurşun arsenat katılmış
bordo bulamacı (bakır sülfat, sönmüş kireç ve
su karışımı) püskürtm ek etkili olur.
Yol kenarlarında ve kırlarda kendiliğinden
yetişen, aynı familyadan başka bir bitki de
154 HIZ

eşekhıyarı (Ecballium elaterium) adıyla bili­ boyunca hep aynı doğrultuda gitmeyip yön
nir. Bu bitkinin hıyarı andıran küçük, şişkin değiştirmesi göz önüne alınmaz. Oysa fizikte
ve bol tüylü meyveleri yenmez. Am a olgun­ hareketli bir cismin hızı hareketin yönüyle
laştığında patlayarak içindeki tohum ları 6 birlikte belirtilir ve cismin yalnızca o doğrul­
m etre kadar uzağa fırlatması bitkinin ilginç tudaki konum değişikliği için geçerlidir. Ö r­
bir özelliğidir. neğin çember biçiminde döşenmiş rayların
üzerinde dolanan bir oyuncak treni ele alalım.
HIZ, en genel tanımıyla, hareketli bir cismin Bu oyuncak trenin hızı sabittir; birim zam an­
belirli bir zaman aralığında aldığı yolun uzun­ da hep aynı uzunlukta yol alır. Am a fizikteki
luğudur. Örneğin, hızı saatte 100 km olan bir tanımıyla hızı sabit ve düzgün sayılamaz,
otomobil hiç durm adan yol aldığında bir saat hareketi de düzgün doğrusal hareket değildir;
sonra başlangıç noktasından 100 km uzakta çünkü birim zamanda aldığı yol eşit olsa da
olacak demektir. Am a otomobil bu bir saat hareketin yönü sürekli değişmektedir. D e­
boyunca hep aynı hızla gidemez. Trafiğin ve mek ki bir cismin düzgün doğrusal hareket
yolun durum una bağlı olarak bazen hızlanır, yapabilmesi için hep aynı doğrultuda sabit bir
bazen yavaşlar. Bu nedenle, sözgelimi 200 hızla yol alması gerekir. Ne var ki bir cisim bu
kilom etrelik yolu 4 saatte alan bir otomobilin tanım a uygun düzgün hızını uzun süre koru­
ortalama hızı saatte 50 kilom etredir. Yol yamaz. Örneğin yüksekten bırakılan bir taş
boyunca bu ortalam a hızın bazen üstüne hep düşey doğrultuda aşağıya doğru düşer,
çıkan, bazen altına düşen otomobilin sürücü­ am a düşme hızı saniyede 9,75 m etre artar;
sü hız göstergesine bakarak ortalam a hızını yani her saniye 9,75 m etre daha fazla yol alır
söyleyemez. Çünkü bu göstergede okunan (bak. YERÇEKİMİ).
değer anlık h ız9dır; yani ortalam a hızın o anda Bir cismin hızının belirli bir zaman aralığın­
ulaştığı sınır değeri ya da m atem atikteki daki bu artış m iktarına ivme denir. D üşen taş
tanımıyla limitidir. örneğinde ivme, düşüşün her saniyesi için,
Bu otomobil örneğinde hız, hareketin yö­ saniyede 9,75 m etredir. Başka bir deyişle
nünden bağımsız sayısal bir değer olarak taşın ivmesi saniyede 9,75 m etre bölü saniye
alınmıştır. Otomobilin hızını hesaplarken, yol ya da kısaca 9,75 m/sn2’dir. Eğer taş yukarıya
fırlatılmış olsaydı düşey doğrultudaki hızı
artm ayacak, azalacaktı; bu yavaşlamaya ba­
zen eksi ya da negatif ivme de denir. Düşey
doğrultuda yukarıya fırlatılan taşın negatif
ivmesi de 9,75 m/sn2,dir. Fizikte ivme, belirli
bir doğrultudaki hızın (ister azalsın, ister
artsın) zaman içindeki değişme oranı olarak
tanımlanır. Örneğin, düz bir yolda kuzeye
doğru giden bir otomobilin hızı 30 saniye
içinde saatte 20 kilom etreden saatte 50 kilo­
güneye PB güneye doğru Tr m etreye çıkmışsa, bu otomobilin 30 saniyelik
doğru akış hızı yy,
80 km/saat 2 km/saat süredeki ortalama ivmesi saniyede 1 km/sa­
.k a y ık ç ı saatt
A kam yonundaki \ 2 km hızla attir. (Ayrıca bak. İVME.)
yolcuya gore ^ ^ d o ğ u y a d o p ru
P kam yonunun kürek çekiyor Bir uçak ya da bir gemi için aynı anda iki
göreli hızı
güneye doğru ayrı doğrultuda iki ayrı hızdan söz edilebilir.
120 km /saattir L
Çünkü bir yandan uçağın ya da geminin
m otoru, öte yandan rüzgârın ya da deniz
kayığın bileşke ^
hızı güneydoğuya
akıntısının itme kuvveti taşıta ters yönlerde
kuzeye doğru
d oğ ru saatte 2.8
kilo m e tre dir
iki ayrı hız kazandırır. Bu durum da taşıt bu
40 km/saat
iki itme kuvvetinin ortak etkisinden doğan bir
bileşke hızı*yla yol alır. Örneğin bir uçak
saatte 50 km hızla kuzeyden güneye doğru
 HİDRA 155

esen bir rüzgâra karşı saatte 900 km hızla HİDRA. Eğer hidra denen bu minicik hayvan
kuzeye (ters yöne) uçuyorsa, bu uçağın yeryü­ insan büyüklüğünde olsaydı gerçekten çok
züne göre bileşke hızı kuzeye doğru saatte 850 korkunç bir yaratık olurdu. Oysa adını Yunan
kilom etredir. Bileşke hızının itme kuvvetle­ mitolojisinin en güçlü kahram anlarından He-
rinden hiçbirinin doğrultusuyla çakışmadığı rakles’in öldürdüğü (bak. H e r a k l e s ) dokuz
biraz daha karmaşık bir örneği inceleyelim. başlı korkunç canavardan alan hidra yaklaşık
Sözgelimi saatte 2 km hızla kuzeyden güneye 3 cm uzunluğunda ve topluiğne kalınlığında
doğru akan bir ırmağın karşı kıyısına ulaşmak olduğu için ancak mikroskopla görülebilir.
üzere saatte 2 km hızla batıdan doğuya doğru H ydra adıyla bir cins oluşturan bu om urga­
yol alan bir kayığın bileşke hızı ne güneye, ne sız hayvanlar, denizanaları ile mercanları da
de doğuya yönelir. Bu hızın doğrultusunu, içeren knitliler (ya da selentereler) bölüm ü­
yani kayığın hangi yöne gideceğini ancak bir nün en basit üyeleridir. Tatlı su birikintilerin­
dik üçgen yardımıyla bulabiliriz. Bu üçgenin de yaşar, küçük su hayvanlarını avlayarak
iki dik kenarından biri küreklerin itme kuvve­ beslenirler. Uzun ve dar bir çuvalı andıran
tinin, öbürü su akıntısının kayığa kazandırdığı gövdelerinin alt bölümündeki yapışkan disk­
hızı, dik açının karşısındaki üçüncü kenar lerle sudaki taşlara ve bitkilere tutunurlar.
olan hipotenüs ise kayığın bileşke hızını gös­ Gövdenin üst bölümünde bir ağız deliği,
terir. Hipotenüsün uzunluğu bileşke hızının bunun çevresinde de yarım düzine kadar kıl
büyüklüğünü, doğrultusu da bileşke hızının gibi incecik dokunaç bulunur. Bu ipliksi
(kayığın) yönünü verir. Hipotenüsün uzunlu­ dokunaçlarda, bütün knitlilerde olduğu gibi
ğunu bulmak için, bir dik üçgende dik kenar­ yakıcı bir zehir salgılayan özel hücreler (kni-
ların karelerinin toplamının hipotenüsün ka­ doblastlar) vardır. H idra, bu hücrelerin iğne
resine eşit olduğunu belirten Pisagor teore­ ya da diken gibi uzantısını küçük kabukluların
minden yararlanılır (bak. MATEMATİK; PİSA­ ve öbür küçük su hayvanlarının vücuduna
GOR). Örneğimizde dik kenarların uzunluğu batırıp içindeki zehri akıtarak avını felce
2 km olduğuna göre, hipotenüsün karesi uğrattıktan sonra torbaya benzeyen midesine
22 + 22 = 8’dir. 8’in karekökü de yaklaşık 2,8 gönderir.
olduğundan söz konusu kayık saatte 2,8 km
hızla güneydoğuya doğru yol alacaktır.
H areket etm ekte olan iki cismin hızlarının
doğrultusu da birbirlerine göre değişir. Ö rne­
ğin hareket halindeki bir trenin ya da otom o­
bilin içindeki bir yolcu, düşey doğrultuda yere
doğru inen yağmur damlalarını eğik bir doğ­
rultuda düşüyormuş gibi görür. D aha doğrusu
yağmur damlalarının bu göreli hareketi dü­
şeyle belirli bir açı yapar. Aynı nedenle,
saatte 80 km hızla güneye doğru yol alan bir
taşıtın hızı, saatte 40 km hızla kuzeye doğru
giden başka bir taşıta göre saatte 120 kilom et­
redir. Yani ikinci taşıttaki kişi, kuzeyden
gelen taşıtı saatte 120 km hızla kendisine
doğru yaklaşıyormuş gibi görür. H er zaman
sabit olan ışık hızının dışında, bir gözlemcinin
ölçtüğü bütün hızlar görelidir. (Ayrıca bak.
GÖRELİLİK KURAMI.)

HİCİV bak. YERGİ.

Küçük b ir tatlı su hayvanı olan hidra "a y a k la rın ı",
kasıp gevşeterek d ip te yavaş yavaş s ü rü n ü r ya da
HİCRET bak. M uhammed, Hz. takla la r atarak daha hızlı ilerler.
156 HİDROELEKTRİK ENERJİ

Solunum ve sinir sistemi olmayan bu basit

canlılar birçok açıdan bitkilere benzerse de
gövdelerini kasarak iyice uzayıp kısalabilir ve
kasılgan “ayaklarıyla” dipte sürünerek, hatta
taklalar atarak yer değiştirebilirler. H idrala­
rın yaklaşık 25 türü vardır; bunlardan bazıları
açık kahverengi, bazıları da sindirim boşluk­
larında yaşayan tekhücreli suyosunlarının
içerdiği klorofil nedeniyle yeşil renktedir.
H idralarda genellikle iki tip ürem e görülür.
Yavrular bazen erişkin hidranın gövdesinin
yanından tom urcuklanm a yoluyla gelişir. Ba­
zen de erişkinlerin sonbaharda suya bıraktık­
ları döllenmiş yum urtalar ilkbaharda çatlar ve
içinden yavrular çıkar. Bu iki ürem e biçimin­ Boeing Aerospace G roup

den başka bölünmeyle çoğalmaya da rastla­ A B D 'de kullan ılan b ir B oeing h id ro fo ili.
nır. Bir hidra birkaç parçaya bölündüğünde
bu parçalardan her birinden bir süre sonra harekete karşı suyun gösterdiği direnç azalır.
yeni ve eksiksiz bir birey gelişir. Hidralar Böylece hidrofoilli bir tekne saatte 75 kilo­
birçok tatlı su hayvanı gibi koloniler oluştur­ m etrenin üstünde bir hızla yol alabilir. Aracın
maz ve polip denen ayrı bireyler halinde manevra yeteneği de çok yüksektir; hızla
yaşarlar. dönebilir ve kendi uzunluğunun yaklaşık iki
katı uzaklıkta tam hızdan duruşa geçebilir.
HİDROELEKTRİK ENERJİ. Su gücüyle üre­ Geleneksel teknelere göre, çok daha az dalga
tilen elektrik enerjisine hidroelektrik enerji yapar. Bu özelliğiyle, yüksek hızda yol alır­
denir. Hidroelektrik enerji santralları genel­ ken bile ırmak kıyılarının daha az aşınmasını
likle barajların yanında kurulur; böylece hızla sağlar.
akan bir akarsuyun ya da bir baraj gölünde Hidrofoilli teknelerin hafif olması gerekir.
birikerek yüksekten dökülen suyun enerjisi su Bu da oldukça pahalı olan hafif alaşımların
türbinlerini, bu türbinler de elektrik üreteçle­ kullanılmasını gerektirir (bak. A l a şim ) . Hafif
rini çalıştırır. Ayrıntılı bilgi için bak. ELEKTRİK yapısıyla hidrofoilli tekne yolcu ya da yük
ENERJİSİ VE Su ENERJİSİ. olarak kendi ağırlığının yaklaşık dörtte birin­
den fazlasını taşıyamaz. Teknenin hidrofoille-
HİDROFOİL, gövdesinin altına takılı kızaklar ri ise çelikten ve sağlam olmalıdır; küçük bir
üzerinde çok hızlı yol alabilen teknelerin teknede hidrofoillerin ağırlığı, bütün ağırlığın
genel adıdır. Gene hızlı bir tekne olan hidro- yaklaşık beşte birini bulur; büyük bir tekne­
planlar da ise teknenin alt bölümü suyun deyse bu oran daha da yükselir. Hidrofoilli
üstünde kayarak ilerler. Hidrofoilli (sualtı teknelerde de öbür gemilerde olduğu gibi,
kızaklı) teknelerde gövdenin altında, başa ve sualtında çalışan pervaneler vardır; teknenin
kıça bağlı kızaklar bulunur. Kızakların işlevi yol almasını pervanenin doğurduğu itme gücü
ve biçimi uçak kanatlarını andırır. Tekne su sağlar. Pervaneleri döndürm ek için dizel mo­
içinde hareket ederken kızakların yarattığı torları ya da gaz türbinlerinden yararlanılır.
kaldırma kuvveti tekne gövdesini suyun dışı­ İlk başarılı hidrofoil İtalyan Enrico Forlani-
na yükseltir. Belirli büyüklükteki bir kanatla ni tarafından geliştirildi. Bu tekne 1906’da
sağlanan kaldırm a kuvveti, havada sağlananın Maggiore G ölü’nde saatte 71 kilometrelik bir
yaklaşık 800 katıdır. Bu nedenle hidrofoille- hıza ulaştı. 1907’de teknenin patentini (bak.
rin tekne gövdesini suyun dışında tutabilm ek P a t e n t ) Forlanini’den satın alan Alexander
için çok büyük olmaları gerekmez. Graham Bell ve Casey Baldwin yaptıkları
Gövde suyun üstüne çıktığı zaman, özellik­ teknelerde merdiven biçimli hidrofoiller kul­
le de deniz dalgalıysa, daha hızlı kayar; çünkü landılar. Bu hidrofoilli teknelerden biri,

1919’da, Nova Scotia’daki (Yeni İskoçya)
Bras d’O r G ölü’nde saatte 114 kilometrelik
bir hıza erişti. Hidrofoilli tekneler üzerinde
çalışanlar arasında, 1930’larda Fransız V.
G runberg’in, II. Dünya Savaşı sırasında
(1939-45) Alm an Baron Hans Schertel von
B urtenbach’ın adları sayılabilir.
Hidrofoiller ırm aklarda, büyük göllerde ve
kıyılarda yolcu taşıma, güm rük, kıyı korum a,
liman ve kolluk hizmetleri ile kurtarm a işle­
rinde kullanılır.
HİDROJEN. Gaz halindeki bu kimyasal ele­
mentin varlığı çok eskiden beri biliniyordu,
ama elem ent olduğunun anlaşılması oldukça
uzun zaman aldı. D aha 16. yüzyılda kimyacı­
lar metallerin aside daldırılmasıyla çok yanıcı
bir gazın açığa çıktığını fark etmişlerdi.
1766’da İngiliz kimyacı Henry Cavendish bu
gazın bir bileşik değil yeni bir elem ent oldu­
ğunu saptadı, özelliklerini inceledi ve çok
çabuk tutuşm a özelliği nedeniyle “yanıcı ha­
va” olarak adlandırdı. Bu elem ent için sonra­
dan hidrojen adını öneren ise Fransız kimyacı
A ntoine Lavoisier oldu. Bu adı “su yapıcı”
anlamındaki iki Yunanca sözcükten türetm iş­
ti; çünkü hidrojen yandığında, yani havanın
oksijeniyle birleştiğinde m utlaka su oluşu­
yordu.
H idrojen elde etm enin en basit yollarından
biri sudan elektrik akımı geçirmektir; elektro­
liz denen bu yöntem le su bileşenlerine ayrılır
ve hidrojen ile oksijen gazları açığa çıkar
(bak. ELEKTROLİZ). Ayrıca, akkor halindeki
kokköm ürü üzerinden su buharı geçirilmesiy­
le oluşan “su g a z i’ndan da hidrojen elde
edilebilir. Su gazının bileşiminde yalnızca
hidrojen ve karbon monoksit bulunduğu için,
karbon monoksit ayrıldığında geriye hidrojen
kalır. Suda, asitlerde, bütün bitkilerin ve
hayvanların dokularında, yiyeceklerimizin ço­
ğunda, köm ürde ve petrolde başka elem ent­
lerle birleşmiş olarak hidrojen bulunur. Yakıt
olarak kullanılan doğal gazın tem eli de bir
karbon ve hidrojen bileşiği olan m etandır.
Havadaki, yani D ünya’nın atmosferindeki
hidrojen oranı çok düşüktür, ama G üneş’in
ve öbür yıldızların atm osferleri büyük ölçüde
hidrojenden oluşur. Kısacası hidrojen evren­
de en bol bulunan elem enttir; oysa yerkabu­
HİDROJEN 157
H ale Observatories
G üneş ta yfın ı g ö rü n tü le y e b ile n özel ayg ıtlarla
çe kilm iş bu fo to ğ ra fta (s p e ktro h e liyo g ra m ) G üneş'i
saran kızgın h id ro je n b u lu tla rı g ö rü lü y o r.
ğunu ve D ünya’nın atmosferini oluşturan
elem entler arasında kütlesel olarak dokuzun­
cu sırayı alır.
Kimyasal simgesi H , atom numarası 1 olan
hidrojen tadı ve kokusu olmayan renksiz bir
gazdır. Solunduğunda zehirleyici bir etkisi
yoktur, ama insanlar yalnızca hidrojen solu­
yarak yaşayamazlar. Havanın yaklaşık 15’te
biri ağırlığındaki hidrojen bütün elem entlerin
ve bilinen bütün gazların en hafifi olduğun­
dan, bir zamanlar güdümlü ve güdümsüz
balonları şişirmekte kullanılırdı. Am a çok
kolay tutuşarak alev aldığı için üzücü balon
kazalarından sonra bu alandaki yerini yanma­
yan bir gaz olan helyuma bıraktı (bak. H E L­
YUM). Hidrojen ile oksijenin hamlaç denen bir
alet yardımıyla karıştırılarak yakılmasıyla olu­
şan oksihidrojen alevi son derece sıcaktır ve
metalleri eriterek kaynak yapm akta kullanı­
lır. H idrojenin en önemli kullanım alanların­
dan biri de hidrojen m olekülünün genellikle
yüksek sıcaklık ve basınç altında başka m ad­
delere bağlanmasına dayanan hidrojenleme
işlemidir. Bu yöntemle köm ürden benzin ve
öbür sıvı yakıtlar, bitkisel yağlardan da m ar­
garin elde edilir (bak. M a r g a r in ) . Çünkü
hidrojenlem e tepkimesi köm ürü sıvı hidro­
158 HİDROKLORİK ASİT

karbonlara, bitkisel yağları da yemeklik katı siyle elde edilir. Nemli havada hidrojen klo­
yağlara dönüştürür. Ayrıca amonyak, sabun, rür gazı beyaz bir dum ana dönüşür; bu
naylon ve öbür plastik m addelerin üretiminde dum an, gazın suda çözünmesiyle oluşan hid-
de hidrojenlem e yöntem inden yararlanılır. roklorik asit damlacıklarıdır.
A tom unda bir tek proton ile bir tek elek­ 19. yüzyılın başlarında hidrojen klorür gazı
tron bulunan hidrojen bu yapısıyla en basit sudkostik (sodyum hidroksit) üretim inde bir
elem enttir. Am a doğal hidrojen, çekirdeğin­ yan ürün olarak açığa çıkar ve ayrı bir kapta
deki protonlara eşlik eden nötron sayısıyla toplanmadığı için doğrudan havaya karışırdı.
ayırt edilebilen üç izotopunun karışımından Çok geçmeden bu gazın insan sağlığını bozdu­
oluşur: Protyum ya da hidrojen-1, döteryum ğu, bitki örtüsünün yok olmasına ve akarsu­
ya da hidrojen-2 ve trityum ya da hidrojen-3. lardaki balıkların ölmesine yol açtığı anlaşıldı.
6.000 birim doğal hidrojende bir birim dö­ Bu olumsuz etkilerini önlem ek üzere, gazı içi
teryum bulunur; “ağır hidrojen” olarak da taş döşeli kulelerden geçirirken bir yandan da
bilinen döteryum hidrojenin iki katı ağırlığın­ taşların arasından su sızdırma yöntemi denen­
da bir gazdır. Eğer döteryum atomları olağan­ di. Böylece hidrojen klorür suda çözünüyor
üstü yüksek sıcaklıkta birbirleriyle çarpıştırı-ve hidroklorik aside dönüşüyordu. Bu asitten
lırsa çekirdekleri kaynaşır ve helyum atom la­ birçok alanda yararlanılabileceği anlaşılınca,
rına dönüşür. Çekirdek kaynaşması ya da çevre sağlığı açısından büyük tehlike yaratan
füzyon denen bu tepkim ede nötronların ser­ zararlı bir atık yerine çok yararlı bir yan ürün
best kalmasıyla çok büyük bir enerji açığa elde edilmiş oldu.
çıkar (bak. ATOM; NÜKLEER ENERJİ). H idrojen H idroklorik asit m etalürjide demir ve çelik
bombasını böylesine korkunç bir silah duru­ levhaların kirini, pasını temizleyerek galva-
m una getiren işte bu enerjidir. Am a döter­ nizlemeye (çinkoyla kaplamaya) ya* da teneke
yum çekirdeklerinin kaynaşmasıyla açığa çıkan yapımına (kalayla kaplamaya) hazır duruma
bu enerjiyi insanlığın yararına, örneğin elek­ getirmek için kullanılır. Kuru pillerin temel
trik üretiminde kullanmak bu kadar kolay maddesi olan amonyum klorür (nışadır) üreti­
değildir. Çünkü, artı elektrik yüklü oldukları minde, boyarm addelerin, çeşitli ilaç, parfüm
için birbirlerini iten çekirdekleri kaynaştıra- ve plastiklerin, örneğin polivinil klorürün
bilmenin yolu çok büyük bir hız kazandırarak (PVC) yapımında önemli bir başlangıç mad­
birbirlerine yaklaşmalarını sağlamaktır. B u­ desidir. Ayrıca ham petrolün kuyulardan
nun için de olağanüstü yüksek sıcaklıklar, akışını kolaylaştırmak ve kemiklerden tutkal
örneğin G üneş’in iç kesim lerindekinden daha elde etm ek için de hidroklorik asitten yararla­
yüksek düzeyde bir sıcaklık gerekir. Son nılır. Derişik nitrik asit katılmış hidroklorik
yıllarda bilim adamlarının uğraştıkları “soğuk asit, altın ve platin gibi soy metallerin bilinen
füzyon” denemelerinin amacı da döteryum çe­ tek çözücüsüdür; bu yüzden simyacıların
kirdekleri arasındaki bu kaynaşmayı olağan sı­ “kral suyu” diye adlandırdıkları bu karışım
caklıklarda gerçekleştirerek tükenmez bir eskiden altının saflığını sınamak için kullanı­
enerji kaynağı biçiminde insanlığın yararına lırdı (bak. A ltin ; SİMYA). İnsanın mide salgı­
sunmaktır. sında da çok az m iktarda hidroklorik asit
bulunur ve yiyeceklerin sindirilmesine yar­
HİDROKLORİK ASİT, hidrojen klorür gazı­ dımcı olur.
nın suda çözünmesiyle elde edilir. Bu bileşik Kullanım için satışa sunulan ve kimyasal
gaz halindeyken de, sıvı haldeyken de renk­ açıdan katışıksız olmayan hidroklorik asidin
sizdir ve yakıcı, keskin bir kokusu vardır. ticaretteki bir adı da “tuzruhu”dur.
H idrojen klorür gazı bazı yanardağlardan ve
sıcak su kaynaklarından çıktığı için doğada da HİDROLİK. “Su” ve “boru” anlamındaki
bulunur. Sanayide ise derişik sülfürik asit ile Yunanca iki sözcükten türetilen hidrolik teri­
sodyum klorürün (sofra tuzunun) birlikte mi, hareket halindeki sıvıların, özellikle su­
ısıtılmasıyla ya da hidrojen ve klor gazlarının yun akışını inceleyen bir bilim dalının adıdır.
denetimli koşullarda doğrudan birleştirilme­ Hidrolik yasalarını ortaya koyarak bu bilim

H igh D uty A lloys
M etalle ri b iç im le n d irm e k için kullanılan bu
büyüklükteki h id ro lik d ö vm e presleri 12 bin to n lu k
b ir yük u yg u la ya b ilir.
dalının kuramsal temellerini atanlar Fransız
bilim adamı Blaise Pascal ile İsviçreli fizikçi
Daniel Bernoulli olmuştur. Suyun ırmak ve
kanallardaki, pom pa ve türbin gibi m akinele­
rin içindeki akışını belirleyen etkenleri araş­
tırmak bu bilim dalının konusuna girer. Bu
nedenle bütün mühendislik dallarında, özel­
likle de liman, kanal, dok, baraj ve bent
tasarım ında hidroliğin çok önemli bir yeri
vardır.
İnsanlar doğal bir akarsu yatağında ya da
kanalların içinde akan sudan ilk kez tarlaları­
nı sulamak için yararlanm ışlardır. Tarımın
başlangıcı kadar eskiye dayanan sulama bu­
gün de aynı derecede önemlidir. Eskiden
alçak havzalardaki akarsulardan taşan suların
önü çevrilerek bir setin arkasında toplanır ya
da ırmakların suyu tulum balarla çekilerek
tarlalara giden kanallara akıtılırdı. Oysa gü­
nümüzde akarsuların üzerinde kurulmuş dev
barajların arkasında biriktirilen sular, bütün
bir bölgeyi ağ gibi saran sulama kanallarına
pom palanır. (Ayrıca bak. BARAJ; SUKEMERİ;
S u l a m a .)
HİDROLİK 159
Sudan enerji elde etm enin en basit yolu
akarsuyun içine bir su çarkı koymaktır. Buğ­
day tanelerini öğüterek un haline getiren
değirm entaşlarını döndürm ek için yüzyıllarca
su çarkları kullanılmıştır. Bu tip su değirm en­
lerine bazı yörelerde bugün bile rastlanabilir.
Sudan elektrik enerjisi üretm ek için de, çağla­
yan halinde yüksekten akan ya da yüksek bir
baraj gölünde toplanan sular çok büyük çaplı
borularla aşağıya akıtılarak vadide kurulmuş
bir elektrik santralına gönderilir. Suyun hızlı
akışı santraldaki su türbinlerini döndürür;
türbinler de elektrik üreteçlerini çalıştırır. Su
enerjisini (hidrolik enerjiyi) elektrik enerjisi­
ne dönüştüren bu tesislere hidroelektrik ener­
ji santralı denir (bak. E l e k t r ik E n e r jîs î ; S u
ENERJİSİ; TÜRBİN).
Su gücüyle çalışan hidrolik makinelerin de
sanayide çok yaygın bir kullanım alanı vardır.
M etal parçaları sıkıştırarak biçimlendiren bü­
yük hidrolik preslerde, hidrolik m atkaplarda
ya da delme tezgâhlarında, perçin m akinele­
rinde ve dövme preslerinde (bak. D ö v m e ) s u
ya da başka bir sıvıyla çalışan hidrolik sistem­
lerden yararlanılır.
Hidrolik presin çalışma ilkesi, Pascal’ın
1650’de açıkladığı yasaya dayanır. Bir sıvıya
uygulanan basıncın her yöne eşit olarak dağıl­
dığını saptayan bu yasadan yola çıkarak ilk
hidrolik presi 1795’te İngiliz mühendis Joseph
Bram ah yapmıştır. Aşağıdaki çizimde görül­
düğü gibi bu m akinenin iki silindiri ve her
silindirin içinde arada hiç boşluk kalmayacak
biçimde yerleştirilmiş birer pistonu vardır.
Silindirlerin alt uçları bir boruyla birleştirilir
ve içlerine su doldurulur. A pistonuna uygula­
nan bir kuvvetin suyu sıkıştırarak yarattığı
basınç B pistonunu yükselterek iş yapabilir.
H id ro lik pres
B
160 HİDROMETRE
A pistonunun taban alanı küçük olduğu için
pistonu aşağıya doğru bastıran kuvvetin birim
alana düşen m iktarı, yani basınç fazla olacak­
tır. Bu basınç suda her yöne eşit olarak dağılır
ve B pistonunun geniş tabanına büyük bir
kuvvet uygulayarak pistonu yukarı doğru iter.
A pistonunun taban alanının 10 cm2, B
pistonununkinin de 100 cm2 olduğunu varsa­
yalım. Eğer A pistonu 10 kilogramlık bir
kuvvetle aşağıya doğru itilirse, bu pistonun
suya uygulayacağı basınç 10 cmr’ye 10 kg,
yani santim etre kare başına 1 kg olacaktır.
Dolayısıyla basıncın B pistonunun tabanına
uyguladığı kaldırma kuvveti de santimetre
kare başına 1 kg olacaktır. Bu da B pistonu­
nun bütün yüzeyinde toplam 100 kilogramlık
bir kaldırma kuvveti demektir. Görüldüğü
gibi kuvvetin artışı pistonların taban alanla­
rıyla orantılıdır ve örneğimizde bu oran
1/10’dur. Bu basit ilke suyun bir tür hidrolik
kaldıraç işlevi gördüğü anlamına gelir (bak.
M e k a n ik ). M otorlu taşıtları yükseltmeye yara­
yan hidrolik krikolar ile otomobillerin hidro­
lik frenleri de bu ilkeye göre çalışır. Am a bu
düzeneklerde basınç uygulanarak sıkıştırılan
sıvı su değil yağdır. Örneğin hidrolik frenler­
de, fren pedalına basılınca ana fren silindirin­
deki piston yağı sıkıştırır ve tekerlek silindir­
lerindeki pistonlara aktarılan bu basınç fren
pabuçlarını harekete geçirir.
Hidrolik m akinelerde su yerine sıvı yağ
kullanılmasının birkaç nedeni vardır. H er
şeyden önce yağ donm az, metal silindirlerin
ve pistonların paslanmasına yol açmaz, üste­
lik hareketli parçalar için yağlama yağı yerine
geçer. Bazı hidrolik m akinelerde silindirler­
deki yağa uygulanan basınç bir pompayla
sağlanır. Uçakların iniş takımları, flap ve
kanatçıkları, tekerlek frenleri bu tür hidrolik
sistemlerle çalışır. Bunlarda silindirlerin için­
deki yağ basıncını doğrudan uçak m otoruna
bağlı olan pom palar sağlar. Pilot kabinindeki
supapların açılıp kapanmasıyla pom palar ile
hidrolik silindirler arasındaki bağlantı borula­
rından yağın geçişi denetlenebilir. Buldozer­
lerin bıçakları da buna çok benzeyen hidrolik
sistemlerle indirilip kaldırılır. Buldozer ope­
ratörünün açıp kapadığı bir supap, hidrolik
yağ basıncının m otora bağlı pom padan silin­
dirlere iletilmesini denetler.
Ayrıca yük asansörlerinde, vinçlerde, m e­
tal ve beton parçaların basınca dayanıklılığını
sınayan m akinelerde de hidrolik sistemler
kullanılır. William Froud’un buluşu olan hid­
rolik dinam om etre m otor gücünü ölçmeye
yarar. Irm aklardaki set kapakları, doklardaki
havuz kapakları ve savaklar hidrolik sistem­
lerle açılıp kapanır. Ciltçilikte, kâğıt, deri,
çay ve tütün balyalamada da hidrolik presler
kullanılır.
HİDROMETRE bak. Y o ğ u n lu k .
HİGROMETRE bak. Nem
HİMALAYA DAĞLARI. Himalaya sözcüğü
Sanskrit dilinde “kar barınağı” anlamına ge­
lir. Dünyanın en yüksek sıradağları olan
Him alayalar için bu çok yerinde bir addır.
Dünyanın en yüksek dağı Everest de bu
sıradağlar içinde yer alır (bak. E v e r e s t D a ğ i ) .
Himalaya Dağları Asya kıtasında, Hindistan
ve Pakistan’ın kuzey sınırları boyunca, batıda
İndus Irm ağı’ndan, doğuda B rahm aputra Ir-
mağı’na kadar, 2.500 km uzunluktadır. Hima-
layalar’ın kuzey kesiminde Tibet Yaylası var­
dır. 250 km genişliğindeki orta kesimi derin
vadilerle kesilen yüksek kayalık dağlardan
oluşur. Him alayalar’ın güç erişilir dorukları
dünyanın her yanından dağcıları bu bölgeye
çekm ektedir (bak. D a ğ ; D a G c ilik ) .
Yazları, Bengal Körfezi’nden gelerek Ganj
Irmağı vadisini yalayan muson rüzgârları dağ
sıralarının alçak kesimlerine bol yağmur geti­
rirken, yükseklere kar yağdırır. 4.500 m etre­
nin üstündeki dağlardan yıl boyunca kar
kalkmaz. Him alayalar’da 70’in üstünde doruk
bulunduğu ve bunların 6.000 m etreden yük­
sek olduğu düşünülürse bu bölgenin ne kadar
karlı olduğu anlaşılır. Yolcuların kullandığı
geçitler bile deniz düzeyinden genellikle 3.500
m etreden daha yüksekte ve karla örtülüdür.
İnsanlar ve Ekonomi
Him alayalar’ın karlı yamaçlarında ve düzlük­
lerinde bu dağları, sınırları içine alan ülkeler­
den insanlar yaşar. Bunlardan Nepalli Şerpa-
lar rehberlik ve dağcılıkta çok ustadır. H im a­
layalar’da bulunan bir başka krallık da Bhu-
tan Krallığı’dır (bak. BHUTAN; N e p a l ) . D aha

alçak bölgelerde ise PakistanlI, Hintli, Çinli
ve Tibetliler yaşam aktadır.
Tarım a elverişli bayırlar ve vadiler dışında
nüfus oldukça seyrektir. 1.800-2.100 m etrenin
altında, özenle teraslanan ve sulanan alanlar­
da pirinç, kışın ise aynı topraklarda buğday,
arpa ve hardal otu yetiştirilir. Sulaması güç
alanlara ise mısır ve darı ekilir. Sütünden ve
gücünden yararlanm ak amacıyla inek ve yak
(bak. Y a k ) beslenir. 2.100 m etrenin üzerinde­
ki topraklarda yalnızca yaz aylarında buğday,
arpa, patates yetiştirilir. Buralarda kayısı ve
elma gibi meyve ağaçları da vardır. 3.600
m etreden yüksekteki topraklar işlenemez. Ne
var ki, koyun ve keçi sürüleri yazları 4.300
m etre yükseklikteki otlaklara yayılır; kışın ise
dağların eteklerine iner.
Güneyde yaşayan halk ve yabancı turistler,
ovaların yaz aylarındaki boğucu havasından
kaçarak yükseklerdeki yerleşme yerlerine
akın eder. En bilinen yazlıklar arasında H in­
distan’da Simla ve Darciling ile Pakistan’da
M urree sayılabilir. Jhelum Irmağı, Srinagar
kenti ve içinde birkaç gölün de olduğu Keşmir
vadisi çok çekici, turistik bir bölgedir.
Toprak, Bitki Örtüsü ve Yabanıl Yaşam
Himalaya D ağlarinın öbür birçok dağa göre
daha yakın bir zam anda, Doğu A frika’dan
>dwin-Austen
f S rinagar
İslamabat
PAKİSTAN
Delhi
Yeni Delhi
JC ştrp a.n d u
HİMALAYA DAĞLARI 161
kopan H indistan’ın Asya kıtasıyla çarpışması
sonucu oluştuğu sanılmaktadır. Dağların gü­
ney sırtlarında sık sık deprem lerin olması, bu
oluşumun sürm ekte olduğunu düşündürm ek­
tedir. Bu sarsıntılar bazen önemli yer kayma­
larına neden olur. Bir kez bir dağ olduğu gibi
vadiye kayarak Assam ’daki bir ırmağın kolla­
rından birini kapatmış ve büyük bir taşkına
neden olmuştu. Kuzey H indistan’ın pek çok
ırmağının kaynağı Him alayalar’dadır. Halk,
bu ırm aklardan bazılarını, özellikle de Ganj
Irm ağı’m kutsal sayar (bak. G a n j I r m a ğ i ).
H im alayalar’ın kuzeybatısındaki Karakurum
S ıradağlarinda 7.500 m etreden yüksek 20
doruk vardır. K2 olarak da bilinen Godwin-
Austen Doruğu da bunlardan biridir.
H im alayalar’a tırm anan dağcılar, yüksekle­
re çıktıkça soğuyan havaya bağlı olarak bitki
örtüsünün de değiştiğini gözler. Dağların
güney eteklerinde yüksekten gelen suların
ovaya yayıldığı bölge, sazlıklarla kaplıdır.
Eteklere doğru, odunu tikağacınınkine ben­
zeyen söğüt ağaçlarından sık orm anlar ve
kalın bambu kümeleri görülür. Darciling ya­
kınlarında orm anlar tem izlenerek, yüksekliği
en çok 1.500 m etreye varan bu alanlarda çay
yetiştirme çiftlikleri kurulm uştur. 1.500-3.000
m etre arasında ise her yıl yaprak döken meşe,
huşağacı, kestane ve güzel kokulu manolya
IINDISTAI
TİBET
T^bet Yaylası t%
f% ’\: . Brahmaputr.a Irmat
Eve rest
/
v » -0
\ /--^BANCjCA'PEŞ > _______
f ıA
162 HİNDİ
ağaçlarından oluşan orm anlar bulunur. D aha
yükseklerde köknar, ladin gibi iğneyapraklı
ağaçlarla, ormangülü çalılıklarına rastlanır.
Him alayalar’ın güney eteklerinde, orm an­
larla örtülü bataklıklarda bizon, gergedan gibi
hayvanlar yaşar. Eskiden çok sayıda olan
Hint gergedanı, misk geyiği ve Keşmir geyiği­
nin soyu tükenm ektedir. Tibet bölgesinde ise
tilki, kurt, sansar, dağ keçisi, yaban eşeği ve
antilop yaşar. Yükseklerde, karlar arasında,
“Y eti” (Canavar Karadam ) olarak bilinen ve
hakkında pek çok efsane bulunan bir yaratı­
ğın yaşadığı söylenir. Varlığı, fotoğraf, film,
ayak izi ve kıl tutamlarıyla kanıtlanm aya
çalışılmışsa da bugüne kadar böyle bir hayva­
na rastlanmamıştır. Him alayalar’da saksağan,
baştankara, dağ kargası, kızılkuyruk gibi kuş­
lardan başka, çeşit çeşit kelebek vardır; ır­
maklarında bir tür yayın balığı yaşar. D ağlar­
da zengin m aden yatakları bulunmakla birlik­
te, bu m adenlere ulaşmak güç olduğu için
bölgede madencilik gelişmemiştir. Him alaya­
lar’da demiryolu yoktur. Ulaşım, yüksek ge­
çitlerdeki dik patikalar ya da havayoluyla
sağlanır. Patikalar kamyon ve yük arabaları
için çok dar olduğundan taşımacılıkta yaklar,
hatta keçi ve koyun kullanılır.
HİNDİ. D ünyanın hemen her yerinde eti için
kümes hayvanı olarak beslenen evcil hindile­
rin ataları, M eksika’da ve A B D ’nin güney
kesimlerinde bugün hâlâ yabanıl yaşamını
sürdürm ektedir. A nayurdu Kuzey Am erika
olan bu yabanıl hindileri (Meleagris gallopa-
vo) ilk kez M eksika’daki A ztekler yakalayıp
kümeste beslemeye başlamışlardı. İspanyol
kâşif Hernân Cortes aracılığıyla 1524’te Avru­
pa’ya götürülen bu evcil hindilerin eti kısa
sürede ziyafet sofralarının ve yılbaşı geceleri­
nin en değerli yemekleri arasına katıldı.
Evcil hindiler arasında beyaz tüylü olanları
da vardır; ama metalsi yeşil parıltılı kara ve
koyu kahverengi tüy rengi egemendir. Tüysüz
olan başları ve boyunları, bu koyu renk
tüylerin arasında kırmızı bir et parçası gibi
dikkati çeker. Dişilerden çok daha iri olan
erkek hindiler gagalarından sarkan ibikleri ve
kabarık göğüs tüyleriyle kolayca ayırt edilir.
Ü rkütüldüğünde ya da kızdığında kuyruğunu
kaldırarak yelpaze gibi açar, kanatlarını indi­
rir, gırtlağını şişirir ve boğuk “glu glu” sesleri
çıkararak büyük bir kurum la ortalıkta dolaşır.
Yabani hindiler genellikle orm anların sık
yerlerinde yaşayan orman kuşlarıdır. Bazen
bataklıkların çevresinde yerleşir ve genellikle
B arnaby’s
H im alaya D a ğ la rın d a
yaşayan ka vim le r
hayvancılık ve ta rım la
 HİNDİSTAN 163

H İN D İS T A N 'A İLİŞKİN BİLGİLER

YÜZÖLÇÜMÜ: 3.287.800 km2.

NÜFUS: 783.044.000 (1987).
YÖNETİM BİÇİMİ: Bağımsız cum huriyet, İngiliz Uluslar
Topluluğu üyesi.
BAŞKENT: Yeni Delhi.
DOĞAL YAPI: Ülkenin büyük bir bölüm ünü Ganj Irmağı
ve kollarının suladığı geniş b ir ova kaplar. Güneyde,
600-700 metre yükseklikteki Dekkan Yaylası yer alır.
Kuzey ve kuzeydoğu sınırında Himalaya Dağları yük­
selir.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Buğday, arpa, mısır, darı, pirinç,
şeker, patates, yerfıstığı, çiğit, çay, tütün, pamuk ip li­
ği, jüt, kereste, kömür, dem ir, manganez, bakır.
BAŞLICA SANAYİLER: Pamuk, jü t ve ipek dokumacılığı,
şeker, m ühendislik, demir-çelik.
DIŞARIYA SATILAN ÖNEMLİ ÜRÜNLER: Dokuma ürü n­
leri, çay, ham jü t ve pamuk, deri, manganez ve de­
m ir, fındık, çuval ve çantalar.
H ans ReinhardtBruce Coleman ÖNEMLİ KENTLER: Bombay, Kalküta, Madras, Haydara-
bat, Ahm etabat, Kanpur, Delhi, Puna, Luknov, Nag-
K uyruk tü y le rin i yelpaze g ib i açarak g ö ste ri yapan pur, Varanasi, Haura, Agra, M adurai, Caypur, İndur,
b ir erkek hind i. Allahabat, Am ritsar, Patna.
EĞİTİM: Tüm eyaletlerde eğitim zorunludur. Okuma
sürüler halinde yaşarlar. H er erkeğin çok yazma oranı yüzde 40'tır.
sayıda dişiden oluşan bir haremi vardır. Dişi­
lerden her biri 10-14 kadar yum urta yum urt­
lar. Y um urtaları, hatta fırsat bulduklarında Hindistan İngiliz Uluslar Topluluğu’na bağ­
yavruları yiyen erkeklerden korum ak için lı bir cumhuriyettir. Tarihin en eski ülkelerin­
dişiler yuvalarını iyice gizlerler. den biri olmakla birlikte çok genç bir devlet­
Hiç evcilleştirilmemiş olan benekli hindi tir. Kültürü ve gelenekleri 4.000 yıl öncesine
(Agriocharis ocellata) O rta A m erika’da, özel­dayanır, oysa bağımsızlığını ancak 1947’de ka­
likle Belize, G uatem ala ve Yucatan Yarım ­ zanabilmiş ve devlet olabilmiştir. Yüzölçümü
adasındaki tropik orm anlarda yaşar. Evcil bakımından dünyanın yedinci büyük ülkesidir.
soyların atası olan yabani hindiden daha 1947’ye kadar Pakistan ve Hindistan tek bir
küçük yapılı olan bu tür adını kuyruk tüyle­ ülkeydi. Hindu çoğunluk ile M üslüman azın­
rindeki beneklerden almıştır. Başı ve boynu lık arasındaki dinsel anlaşmazlıklar, iki ayrı
da asıl hindininki gibi pem be ya da kırmızı ülkenin ortaya çıkmasına yol açtı. Bu ayrılma
değil m orumsu mavidir. H indistan’ın İngiltere’den bağımsızlığını ka­
zandığı tarihte gerçekleşti. H indistan’ın M üs­
HİNDİSTAN, Çin ’den sonra dünyanın en lüman bölgeleri Pakistan’a bağlandı.
kalabalık ülkesidir. Hindistan, Pakistan, B an­ Bağımsızlıktan önce H indistan’ın 500 yerel
gladeş ve Bhutan ile Nepal devletleri Hindis­ hüküm eti doğrudan doğruya İngiltere tarafın­
tan Yarım adası’ndadır. Üçgen biçimindeki bu dan yönetiliyordu. 1947’den sonra Keşmir’in
kara parçası kuzeyde Himalaya D ağları’ndan dışındaki bütün eyaletler Hindistan ya da
güneyde Komorin B urnu’na kadar 3.000 km Pakistan’a bağlandı (bak. KEŞMİR).
uzunluğundadır. Dağların kuzeyinde, Çin’e Ülke nüfusunun yarıdan fazlası kuzeydoğu
bağlı bir eyalet olan Tibet yer alır. Hindistan H indistan’da yer alan Ganj ve Brahm aputra
Y arım adası’nın batısında Afganistan ve İran, ırmaklarının deltasında yaşar. Hindistan baş­
doğusunda Birmanya bulunm aktadır. Yarım ­ lıca üç bölüme ayrılır: Kuzeyde, Himalaya-
adanın H int O kyanusu’na giren bölümünün lar’ın etekleri ve bazı tepeleri yer alır. Ondan
batısı Umman Denizi, doğusu ise Bengal sonra İndus, Ganj ve B rahm aputra’nın sula­
Körfezi ile çevrilidir. En güney ucunda Sri dığı geniş ovalar gelir. Üçüncü bölüm ise
Lanka (Seylan) Adası vardır. güneydeki yaylalardır.
164 HİNDİSTAN
Himalayalar . Dünyanın en yüksek dağları
olan Himalayalar H indistan’ın kuzey sınırın­
da büyük bir yay çizer (bak. H im a l a y a D a Ol a -
R l). D aha alçak sıraları kuzeybatıdan güneye
doğru uzanarak Um m an D enizi’ne kavuşur.
Kuzeydoğuda ise Bengal Körfezi’ne varır.
Dağlar geçit vermediği için komşu ülkelere
karayoluyla varm ak çok zordur. A rada geçit­
ler varsa da, bunlardan bazıları A lpler’den
daha yüksektir ve yalnızca yazları geçilebilir.
Buna karşın Hindistan ile Tibet arasında
yüzyıllardır ticaret yapılmaktadır. Mallar ge­
nellikle katır ve sığır, bazen de koyun sırtında
taşınır. Kuzeybatı Hindistan ile Pakistan ara­
sındaki geçitler ise ulaşıma daha elverişlidir.
Yüzyıllar önce, Büyük İskender başta olmak
üzere, istilacılar hep bu yoldan Hindistan’a
saldırmışlardır.
Bu dağlık yörede halk yiyeceğini kendi
K E Ş M İR
Lahoro '° Amritsar Ay
Caypur
Haydarabat »
A hm eta ba t
Marmad3
UM M AN
DENİZİ Bombay
°Puna
Bangalor
Maysuı
—\J(avet}s
Irmaö'
Madurai /—
Komorin Burnu
yetiştirir. Dışarıya en çok satılan ürün çaydır.
Kuzeydoğuda, Darciling’de ve Assam ’da çok
nitelikli çay üretilir. Orm anlar kereste için
yetiştirilir.
Indus, Ganj ve Brahmaputra Ovalan. H in­
distan’ın kuzeyindeki ve Pakistan’daki büyük
ovalar doğuda Bengal Körfezi’nden, batıda
Um m an Denizi’ne kadar yayılır. Himalaya-
lar’ın eriyen karlarından oluşan dereler, bü­
yük ırm aklara dönüşerek ovaları sular. Bu
ırm aklar ovalarda yaşayan milyonlarca köylü
ve çiftçi için yaşamsal önem taşır, çünkü
yağmur yok denecek kadar az düşer.
Irm aklar başlıca üç gruba ayrılır: Batıda
Jhelum , Çinap, Ravi, Beas ve Satleç gibi
kollarıyla İndus bulunm aktadır. Beş kolun
birden aktığı yere “beş ırmak diyarı” anlamı­
na gelen Pencap denir. 1960’ta Hindistan ile
Pakistan İndus ve kollarının sularından ortak-
G L A^HUTA^
Luknov
Allahabat
BİRMANYA
BENGAL
KÖRFEZİ
Madrasl
H indista n, Pakistan
Bangladeş, Bhutan
ve Nepal d e vle tle ri
(Seyla H indistan
Y an m ad ası'n da dır.

H in d ista n 'ın kuzeyinde H im alaya Dağları yükse lir. H im a la ya la r'ın ekim için te ra sla n m ış e tekleri g ö rü lü y o r.
laşa yararlanm ak için bir anlaşma yaptılar.
Hindistan dünyanın en büyük barajlarına
sahiptir. Ayrıca yaygın bir sulama şebekesi
bulunm aktadır. Barajlarda toplanan sular,
kanallarla tarlalara taşınır. Büyük M angla,
Sukkur, Tarbela ve Çeruthoni en önemli
barajlarıdır. İndus vadisindeki ovalarda buğ­
day, darı ve pam uk yetiştirilir. Büyükbaş
hayvanlar ve koyun beslenir (bak. İNDUS
IRMAĞI). G anj, H indistan’ın ikinci büyük ır­
mağıdır. Kollarıyla birlikte Him alayalar’dan
doğar. Ayrıca güneydeki yaylalardan çıkan
kollarla da birleşir. Yukarı G anj’ın geçtiği
topraklar İndus vadisindeki gibi kanallarla
sulanır. Çünkü burada da yağış azdır. Vadinin
aşağı kesiminde her yıl bir kuru, bir de yağışlı
mevsime rastlanır. Yağışlı mevsime muson
rüzgârları neden olm aktadır (bak. M u s o n ).
Muson rüzgârlarının getirdiği bol yağış pirinç,
şekerkamışı ve jüt için çok elverişlidir. Büyük
ovaları sulayan ırmakların en doğuda kalanı
Bengal Körfezi’ne dökülen B rahm aputra’dır.
HİNDİSTAN 165
j . s a ta r ı *^usn
Tibet Yaylası’ndan çıkan B rahm aputra’ya
orada Can-Po denir. Aşağı Brahm aputra va­
disinde iklim ve yetişen ürünler Aşağı G anj’
dakinin aynıdır. H er iki ırmak da denize
dökülürken sayısız kola ayrılır (bak. BRAHMA­
PUTRA).
Güney Yaylalar. Tüm ü yüksek olan bu
yaylalar, ovaların bitiminden, yarımadanın
ucuna kadar üçgen biçiminde uzanır. Kuzey­
de yaylalar Vindiya Dağları ile başlar; doğuda
ve batıdaki yükseltiler Doğu Gatları ve Batı
Gatları adını alır. (G at merdiven dem ektir.)
Batı Gatları doğudan daha sarp ve yüksektir.
Yayla bu yüzden doğuya doğru eğimlidir ve
ırm aklar batıdan doğuya doğru akar. Goda-
vari, Krişna ve Koveri ırmakları batı kıyısın­
dan çıkmalarına karşın, yaylayı ortadan kese­
rek doğuda denize dökülürler.
Yaylanın güneyinde Nilgiri Sıradağları yer
alır. Güney H indistan’ın başlıca ürünleri kah­
ve, çay, kauçuk, pirinç, darı, biber, baharat,
portakal, guava (jöle yapılan sarı etli bir
166 HİNDİSTAN
meyve), hindistancevizi ve mangodur. O r­
m anlık dağlarda tikağacı, Hint ağacı (mobilya
yapımında kullanılan sert odunlu bir ağaç),
abanoz ve bam bu vardır. D ekkan’ın kuzeyin­
de pam uk, güneydeki tepelerin eteklerinde
kahve, çay ve kauçuk yetişir. E n bereketli
pirinç tarlaları doğu kıyılarmdadır. Öteki
yerlerde başlıca besin darıdır. Meyvenin en
bol olduğu yer orta kesimlerdir. Çok yağmur
yağmamasına karşın ırm aklar sayesinde sula­
ma yapılabilmektedir.
Hindistan’da pek çok yabanıl hayvan yaşar.
H im alayalar’ın eteklerinde ve Ganj deltasın­
da kaplanlara rastlanır. Pars, kurt, yaban
dom uzundan başka, sayıları birkaç yüzü geç­
meyen aslan vardır. Bu aslanlar Gucerat
eyaletinin Gir O rm an in d a korum a altında
yaşam aktadır. Him alayalar’ın eteklerinde ve
yaylanın ıssız kesimlerinde yaşayan filler ev­
cilleştirilerek iş gördürülür. Ö bür yabanıl
hayvanlar Kuzey A m erika’dakinden daha kü­
çük olan kara ayı, çakal, yaban köpeği, çizgili
sırtlan, yabankeçisi, yaban öküzü ve çeşitli
geyiklerdir. Öyle çok maymun vardır ki,
bunlar her yıl tonlarca yiyeceği silip süpür­
dükleri için insanların başının derdidir. Sıtma
taşıyan sivrisinekler de her yıl 1 milyon
insanın ölümüne neden olur. H indistan’da
yılan oynatıcılarının gösteri hayvanı olarak
kullandığı zehirli yılanların en korkuncu kob­
ralar ile engereklerdir.
Tarım ve Kırsal Yaşam
Hindistan, birbirinden değişik diller konuşan
çeşitli insanların yaşadığı bir ülkedir. Uzun
geçmişi boyunca sayısız saldırılara uğramış,
gelenlerin Yerli halktan insanlarla evlenmesi
sonucu böyle bir çeşitlilik doğmuştur. Oysa
dinlerde fazla çeşitlilik yoktur. Büyük çoğun­
luk H indu’dur. Ayrıca M üslüm anlar, Sihler,
Budacılar ve Zerdüştler bulunm aktadır. Zer-
düştler İS 8. yüzyılda İran’dan H indistan’a
göç etmiştir. Simgesi ateş olan bir tanrıya
taparlar. (H indistan’daki halklar, dinler ve
dillerle ilgili daha geniş bilgiyi B U D A VE
B U D A C ILIK ; H İN D U L A R V E H İN D U
D İN İ; İSLAM ; SİH LE R m addelerinde bula­
bilirsiniz.) Nüfusun yüzde 80’i köylerde yaşar.
H er köyün marangozu, bakkalı, dokumacısı
ve çömlekçisi vardır. Büyük köylerde ise
bisiklet, otomobil ve öteki motorlu taşıtları
onaracak bir tamirci bulunur. 50 yıl öncesine
kadar, çiftçiler ancak kendi köylerinin gerek­
sinmesini karşılayacak kadar ürün yetiştirebi-
liyorlardı. Oysa artık para getirecek pamuk,
jüt gibi ürünler de yetiştiriyorlar. Yeni üretim
yöntem leri sayesinde köye gerekenden fazla­
sını üreterek, satıyorlar. Sulamanın yaygınlaş­
masının bu değişimde büyük rolü olmuştur.
Üst üste yığılmış kerpiç evleri, dar patika­
larda başlarının üzerinde testi taşıyarak yürü­
yen alımlı kadınlarıyla, köylerin görünüm ün­
de yüzyıllardır hiçbir değişiklik olmadığı sanı-
labilir. Eşyaları başlarında taşımaya alışmış
olan bu kadınların yürüyüşleri son derece
ahenklidir. Kadın erkek tarlalarda çalışan
Hint köylüleri Avrupalılar gibi her mevsim
düzenli olarak çalışamazlar. Bunun nedenle­
rinden biri üretim için muson yağmurlarına
bel bağlanan tarlalarda, çiftçilerin kuru mev­
simlerde hiçbir iş yapamamasıdır. Örneğin,
pirinci ancak yağmurdan sonra, tarlaları su
basınca ekebilirler. Sulama yapılan tarlalarda
ise su ürüne gerekli olduğu zaman verilir.
Bunun dışında toprak kaskatı ve kupkuru
olduğu için sürmek ya da ekime hazırlamak
türünden çabalar işe yaramaz.
Geliştirilmiş tohum lar kullanılarak daha iyi
ürün elde etm enin artık mümkün olduğu
H indistan’da kimyasal gübre, gelişkin sulama
yöntemleri ve zararlılara karşı etkili öldürücü
ilaçlar kullanılmaktadır. Ne var ki, sel ve
kuraklık gibi doğal felaketler sık sık ürünleri
yok etm ekte ve insanları açlığa sürüklem ekte­
dir. Toprak reform ları, kira ile çiftlik işleten
köylülerin üründen daha fazla pay almalarını
sağlarken, hüküm etler de köylere uzmanlar
göndererek, çağdaş tarım yöntemlerini köylü­
lere öğretiyor. Bütün bunlar olurken, hâlâ
öküz ve m andaların çektiği karasabanla sürü­
len topraklar çoğunluktadır. Traktör türün­
den yeni tarım araçları çok pahalı olduğu için
hüküm etler köylüye kredi vererek bu araçları
almaya özendiriyor. Yalnızca sulama için
değil aynı zam anda evlere, okullara, fabrika­
lara elektrik sağlamak için de büyük baraj
projeleri gerçekleştiriliyor.
Yaklaşık 10 çocuktan 8’inin ilkokula
gittiği H indistan’da ortaöğrenim e ve üniversi­
teye devam edenlerin sayısında belirgin bir

yükselme gözleniyor. Yetişkinler okum a yaz­
ma kurslarına giderken, zanaatkârlar da yeni
teknolojiye ayak uydurabilmek için eğitiliyor­
lar. Uzak köylerdeki çocukların öğrenimi için
ise televizyon aracılığıyla eğitim yapılıyor.
Kentler ve Ulaşım
H indistan’da çok eski ve büyük kentler var­
dır. Başkent Yeni D elhi’dir. Pamuklu bez
fabrikaları ile Bombay, çeşitli sanayi kuruluş­
ları ve demiryolu atölyeleriyle Lahor, jüt
fabrikaları ile Kalküta büyük sanayi m erkez­
leri olmanın yanı sıra, eyalet ya da bölge
başkentleridir. Başlıca limanlar Bombay,
K alküta ve M adras’tır. (Bu kentlere ilişkin
ayrıntılı bilgiyi kendi m addelerinde bulabilir­
siniz.) H indistan’ın büyük kentlerini süsleyen
eski ve yeni yapılar, çepeçevre yoksul gece­
kondularla kuşatılmıştır. Köylerin çoğunlukta
olmasına karşın, yeni kentler m odern fabrika­
ları ve yeni yerleşme birimleriyle hızla büyü­
m ektedir.
Sanayinin oldukça büyük bir hızla geliştiği
H indistan’da demir-çelik, kimyasal gübre,
petrol üretim tesisleri, elektrik santralları,
m otorlu araç, uçak ve taşıt yapan fabrikalar
vardır. Ayrıca m ekanik aletler, çim ento, do­
kum a, kimyasal m addeler, elektronik aletler
de üretilm ektedir. Oysa eskiden bunların
çoğu başka ülkelerden satın alınırdı.
H indistan’da yaygın bir demiryolu ağı var­
dır. Kuzeybatı H indistan’dan güneyde Banga-
lor’a gitmek dört gün sürer. A sya’nın en uzun
ve en çok kullanılan demiryolları bu ülkede­
dir. Karayolları taşımacılığa elverişli olmadığı
için, yük trenleri ile taşıma yapılır. Bu trenler
olağanüstü mühendislik başarılarıdır. E n şaşı­
lası olan ise, kuzeybatıdaki H ayber ve Bolan
geçitlerinden Nilgiri ve Him alayalar’daki yer­
leşme yerlerine tırm anan demiryoludur. Yı­
lan gibi kıvrılan raylar, sayısız tünellerden
geçerek sarp dağlar boyunca uzanır.
Bu uçsuz bucaksız topraklarda hava trafiği
de hızlı bir gelişme içindedir. Başlıca kentler
arasında uçaklar işler. Uluslararası havayolla­
rı ise Bombay, Delhi, Kalküta ve M adras gibi
büyük kentleri dünyanın öteki kentlerine
bağlar.
Yeni yollar 19. yüzyılda yapılmaya başlan­
dı. Bunlardan biri K alküta’dan bugün Pakis­
HİNDİSTAN 167
tan ’da kalan Peşaver’e giden büyük karayo­
ludur. Y ollarda, yaklaşık 30 km ara ile
yolcuların geceyi geçirebilecekleri dinlenme
yerleri vardır. Karayolları ve demiryolları
yapılmadan önce insanlar K alküta’dan batıya,
Cam na (Yamuna) ve Ganj ırmakları yoluyla
erişirlerdi.
Hint Halkı
H intliler’in büyük çoğunluğu H indu’dur.
Yaklaşık 80 milyon M üslüman, 18 milyonun
üstünde Hıristiyan, 13 milyon kadar Sih,
5 milyon Budacı, Hindu dininin bir kolu olan
3 milyon Cayna ve sayıları az olan çeşitli
dinlere bağlı insanlar vardır.
H indu dini yalnızca bir din değil, insanları
kast adı verilen, toplumsal sınıflara ayıran bir
sistemdir (bak. K a st ) . H er kastın kendine öz­
gü kuralları vardır. D ört tem el kastın dışında,
H indular’ın sahip olduğu hakların hiçbirine
sahip olmayan ve onlarla birlikte bulunm ala­
rına izin verilmeyen bir de kast dışı paryalar
vardı. Ne var ki, 1950 Anayasası ile paryalara
karşı bu türden davranışlar yasadışı ilan edil­
di. Kast sisteminin ise giderek eski etkisini
yitirdiği görülüyor.
Sığır eti yemeyen H indular’ın başlıca besini
pirinçtir. Yoksul aileler ise daha ucuz olduğu
için darı yer. Yem eklerde çoğunlukla un ve su
ile yoğrularak fırında pişirilen bazlama türün­
den çapatti yenir. Çapatti genellikle merci­
m ek çorbası ve bol baharatlı güveçle iyi gider.
H intliler’in çok kullandıkları köri denen b a­
harat pilava, ete, balığa, tavuğa ve sebzelere
konur.
Hintli kadınların geleneksel giysileri sarV
dir. Uzun bir kumaş vücuda sarılarak, kalan
ucu om uzlara alınır. Bazen sarinin ucu başa
örtülür. Sarinin altına kısa kollu, dar bir bluz
giyilir. Sarinin sarılma biçimi yöreden yöreye
değişir. Kuzeybatıda kadınlar daha değişik gi­
yinir. Bol bir şalvarın üstüne, gene bolca bir
bluz giyerler. Köylü erkeklerin çoğu hâlâ pa­
m uklu kum aştan yapılma ve bacaklar arasın­
dan geçerek bele sarılan kısa, beyaz, şorta
benzer bir şey giyer, buna dhoti denir. Bu giy­
si sıcakta giymeye çok elverişlidir. Ne var ki,
artık çoğunlukla batı tipi giysiler giyilmek­
tedir.
H intliler’in yaşamında dinsel törenler ve
168 HİNDİSTAN

Picturepoint

Üstte solda: C aypurlu b ir kakm a ustası, p irin çte n

ta vu s kuşuna süslem e yap ıyor. Üstte sağda:
G uce ra t'ta A h m e ta b a t b ir do kum a m erkezidir.
G eleneksel y ö n te m le rle baskı ya p ıla n do kum a lard a,
desensiz bırakılacak y e rle r kille ö rtü lü r. Solda:
M adras yakın larınd a b ir p irin ç tarla sın da çalışan
köylüle r. Üstte: G ölge o yu n u ile o yn atılan kuklalar
geleneksel köy e ğ le n ce le rin d e n d ir. K uklalar
a yd ın la tılm ış b ir perdeye yan sıtılır. Ses ve m im ikle
halk ö ykü le ri an la tılır. Altta solda: İnek, H in d u la r için
kutsa ldır ve sokaklarda özgürce dolaşır. R esim de
G anj Irm ağı üzerindeki H in d u la r'ca kutsal olan
Varanasi (Benares) ken tind e, b ir tap ın ağın ö n ün de n
geçen in ekle r g ö rü lü y o r.

şenlikler büyük önem taşır. İlkbaharda yapı­
lan Holi şenliğini özellikle çocuklar çok sever.
Holi sırasında herkes yüzünü renkli pudralar
ve boyalarla boyar. D iv ali, ışık şenliğidir. Kı­
şa girerken kutlanır. H er köyde yüzlerce
mum yanar, okullar tatil olur.
Hindistan’da pek çok insan kutsal bilinen
yerleri ziyaret eder. H er yıl uzak dem eden,
pek çok Hintli aile G anj’ın kutsal sularında
yıkanmaya gider. Ganj kıyısındaki Varanasi
(Benares) ise özel bir önem e sahip olduğun­
dan, her Hintli öldükten sonra küllerinin Va-
ranasi’den G anj’a serpileceği um udunu taşır.
Bu kutsal'yerlerin yanı sıra, Hindistan bü­
yük sanayi merkezlerine ve modern limanlara
sahiptir. Bombay, Kalküta ve M adras’ta 19.
yüzyılda kurulm uş, H indistan’ın en eski üni­
versiteleri bulunm aktadır. Bunlardan başka,
ülkede 80’in üstünde üniversite vardır. Ne var
ki, binlerce genç üniversiteye giderken, hâlâ
okuma yazma bilmeyen milyonlarca da insan
bulunm aktadır. Yaklaşık 800 milyon nüfuslu
bu ülkede devletin nüfus planlama çabalarına
karşın, doğum oranı çok yüksektir. Yoksul
kesimden gelen çocuklar, devletin yeni okul
yapma ve eğitime özendirme çabalarına ve
eğitimin zorunlu olmasına karşın, okula gide-
m em ektedir.
H indistan’daki çeşitli halklar değişik diller
konuşur. Başlıca 15 dil ve bunlardan daha
çok sayıda lehçe vardır. İngilizce hâlâ yaygın
olarak kullanılır ve okullarda öğretilir.
1965’ten beri resmi dil H indi’dir.
Tarih
Çin’den başka hiçbir ülkenin, Hindistan halkı
gibi kesintisiz bir tarih yaşadığı söylenemez.
Ne var ki, bu tarih barış içinde değil, dışarı­
dan gelenlerin sürekli saldırısı altında yaşan­
mıştır. En eskiden yerleşmiş olanların nasıl
geldikleri pek aydınlık değildir. Bunların Vin-
diya Dağları’nın ulaşılmaz yörelerinde yaşa­
yan ilkel insanlara benzedikleri düşünülm ek­
tedir. Sonra İÖ 2500 yıllarında H indistan’a
tenleri çok koyu renkli olan Dravidler geldi.
Yakın zam anda, arkeologlar onlara ait iki
kent ortaya çıkardılar: İndus vadisinde Ha-
rappa ve M ohenco-daro. Bu buluntular Dra-
vidler’in gelişkin bir uygarlığa sahip oldukları­
nı gösteriyordu. Yazı yazmasını biliyorlardı.
HİNDİSTAN 169
Çok iyi planlanmış kentleri ve içlerinde günü-
müzdekine benzer banyoları bulunan geniş
odalı evleri vardı. Ne var ki, İÖ 1500 yılların­
da kendilerine Ariler ya da soylular diyen d a­
ha açık tenli insanlar, H ayber Geçidi’nden
ovalara indiler. Dravidler gibi uygar değiller­
di, ama dövüşmekte ustaydılar ve onları yenil­
giye uğrattılar. Ariler çok geçmeden kast sis­
temini yürürlüğe koydu. Böylece tutsak ettik­
leri halkla aralarına bir set çekmiş oldular.
Ariler Hindu dinini de geliştirdi. Bu dinde,
tanrıların nasıl hoşnut edileceğini yalnızca
Brahman adı verilen rahipler bildiği için, on­
lara büyük ayrıcalıklar ve yetkiler tanını­
yordu.
İÖ 6. yüzyılda büyük din reformcusu Buda,
yeni bir inanç geliştirdi. O na göre, ruhun
ölümsüzlüğünü karmaşık dinsel törenler ve
kurbanlarla sağlamak mümkün değildi. Tek
yol, karşılık beklem eden iyilik etm ek, temiz
yürekli olmak ve maddi tutkulardan uzak dur­
maktı. Budacılık, H indistan’da hızla yayıldı;
birçok bey ve kral tarafından benimsendi.
Bunlardan en önemlisi, Patna’yı İÖ 274-232
yılları arasında yöneten Kral A şoka’ydı. Oris-
sa’yı işgal ederken insanlara verdiği acıdan
duyduğu vicdan azabından dolayı Budacı ol­
du. Dağa taşa Budacılık’ı öven yazılar yazdır­
dı; krallığındaki herkesi Budacı yapmaya ça­
lıştı. Budacılık H indistan’ın güneyinde tutu­
namadı. İS 4. yüzyılda kuzeydeki etkisini de
yitirdi. Sri Lanka (Seylan), Birmanya, Tay­
land (eski Siyam), Tibet ve Çin’e ise misyo­
nerler aracılığıyla yayıldı.
Eski Hint uygarlığı İS 320’den 5. yüzyıla
kadar egemen olan G upta kralları zamanında
doruğuna ulaştı. Bu dönemde H indistan’a git­
miş olan Çinli gezginler, G upta krallarının yö­
netimdeki başarılarını anlatan belgeler bırak­
mışlardır. Krallar yazarlara ve ozanlara des­
tek olmuş, tiyatroya önem vermişlerdi. M ü­
zikte büyük bir gelişme gözlendi. M anastırla­
rın duvarları taş üstüne yapılmış resimlerle
bezendi.
6. yüzyılda H indistan, O rta A sya’dan gelen
H unlar’ın saldırısına uğradı. Bir süre her şey
altüst oldu. Bu kargaşa içinde kendine Rac-
put adını veren “kralların oğulları” yönetimi
ele geçirdiler. O gün bu gün, onların yöneti­
minde olan Batı Hindistan, Racastan olarak
170 HİNDİSTAN

Üstte solda: Ç a nd iga r kentinde

m o d e rn m im a rlığ ın yetkin
ö rn e kle rin e rastlanır. Resim de
Yüksek M ahkem e Binası g ö rü lü y o r.
Üstte sağda: O rissa'da K edagauri
Tapınağı. Solda: B ir harm an yeri.
Altta solda: G eçm işte parya olarak
ad la ndırılan en yoksu l insanlara
ucuz k o n u tla r ya p ılm aktad ır.
Altta sağda: V ara na si'de (Benares)
işlek b ir sokak. Bu g ö rü n ü m
H in d ista n 'd a pek çok kent için
g e çe rlid ir.

bilinir. N ereden geldiklerine ilişkin bir bilgi
yoktur. Sanata ve edebiyata önem verdiler,
altın ve gümüşten tanrı heykelleri ve çok de­
ğerli taşlarla bezeli tapm aklar, büyük sa­
raylar ve kaleler yaptırdılar.
Ne var ki, Racputlar kendi aralarında sü­
rekli kavga ediyorlardı. Bu yüzden Kuzey
Hindistan dışarıdan gelen saldırılara karşı
kendini koruyamadı. Bu kez M üslümanlar ge­
lerek H ayber’in kuzeyine yerleştiler. 10. yüz­
yılın ikinci yarısında Gazneli (Afganistan)
M üslüman Kral Sebüktigin H indistan’ın ku­
zeyine girdi. Oğlu M ahmud, batıda Ganj İr­
m ağından güneyde R acputana’ya kadar iler­
leyerek bir im paratorluk kurdu. D elhi’yi baş­
kent yapan M üslüm anlar, giderek nere­
deyse H indistan’ın tamamını ele geçirdiler.
Afgan krallarının egemenliği 1526’ya Ba-
bür Şah’ın H indistan’a gelişine kadar sürdü.
Babür Şah, Delhi Sultanı İbrahim ’i yenerek,
D elhi’yi işgal etti. Daha sonra K andehar’dan
Bengal sınırına kadar olan toprakları ele ge­
çirdi. Böylece H indistan’da Moğol egemenliği
başlamış oldu. Moğol im paratorlarının en ün­
lüsü E k b er’dir. Uyruğundaki halkları M üslü­
m an, H indu dem eden kaynaştırm aya çalıştı.
M üslüm anlar’m geçmişten kalma ayrıcalıkla­
rını ve haklarını kaldırdı (bak. E k b e r ) . Toru­
nu Cihan Şah zam anında, A gra’da Tac M ahal
ve İncili Cami’den başka D elhi’de de eşsiz gü­
zellikte saraylar ve camiler yapıldı. Ne var ki,
Moğol im paratorlarının hiçbiri E kber çapında
değildi. H indular ile M üslümanlar arasındaki
karşıtlıklar sürüp gitti ve sonunda im parator­
luk parçalandı.
Hindistan'ın Sömürgeleştirilmesi
Tam bu sıralarda, 15. yüzyılın sonlarına doğ­
ru, baharatın çekiciliğine kapılan Avrupalı
tüccarlar, A frika’nın güneyinden dolaşarak
H indistan’a vardılar. İlk gelenler Portekizliler
ve Hollandalılar’dı. 17. yüzyılın başlarında
Hindistan pazarını kapmak için asıl mücadele
ise Fransızlar ile İngilizler arasında oldu. H er
iki taraf da H indistan’daki M üslümanlar ile
H indular arasındaki çatışmalardan yararlan­
dı. Hindistan siyasetine etkin biçimde katılan
İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası sonunda
gerek Fransız tüccarlarını, gerek Moğol İm-
paratorluğu’nu yenilgiye uğratmayı başardı.
HİNDİSTAN 171
Fransızlar 1954’e kadar bazı limanları ellerin­
de tuttular. Portekizliler ise işgal ettikleri yer­
lerden en son 1961’de çıktılar.
17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar İngiliz D o­
ğu Hindistan Kumpanyası H indistan’da bü­
yük güç kazandı. Kumpanya Hindistan’ı İngil­
tere’deki fabrikalar için bir hamm adde depo­
su durum una getirdi. Ayrıca Hindistan, İngi­
liz mallarının serbestçe satıldığı bir pazara dö­
nüştü. Kumpanya bu yoldan büyük paralar
kazandı. Ne var ki, Hintli zanaatkârlar için bu
bir yıkım oldu. Çiftçi ve köylülerin ürünü ise
hiçbir zaman değerini bulamadı.
1857’de H int askerleri ve mihraceleri (feo­
dal prensler) H indistan’ın büyük bir bölüm ü­
ne egemen olan İngiliz Doğu Hindistan Kum ­
panyasını devirm ek için eyleme geçtiler. H in­
distan’da bu başkaldırı Bağımsızlık Savaşı
olarak nitelendirilir. Bu başkaldırının Hindis­
tan ’ın yoğun bir biçimde sömürülmesinin yanı
sıra başka nedenleri de vardı: H indistan’ı yö­
netm ek üzere İngiltere’den atanan genel vali­
ler halkın dinsel inançlarına saygı göstermiyor
ve H indular’ın tapınmalarını engelliyorlardı.
İngiliz misyonerlerinin Hıristiyanlık’ı yayma
çabaları ise gerek M üslüm anlar’ı, gerek H in­
dular’ı tedirgin ediyordu. Ayrıca genel valile­
rin halkın geleneklerini değiştirme çabaları da
hoşnutsuzluk yaratıyordu.
İlk isyan 1857 Nisan’m da H indistan’ın ku­
zeyinde, M irut’ta başladı. Delhi, Kanpur ve
Luknov’a yayılarak A vrupalılar’ın yaşadığı
yerlerin ateşe verilmesiyle tırmandı. Karşılıklı
kıyım aylarca sürdükten sonra, İngilizler’in
Nepal’den getirdikleri Gurkha (bak. G u r k h a -
l a r ) ordusunun yardımıyla başkaldırı 1858
M art’ında bastırıldı. Bundan sonra egemenlik
İngiliz Doğu Hindistan K um panyasından İn­
giliz kralına geçti.
Hindistan İngiltere’nin en önemli ve en çok
gelir getiren sömürgesiydi. H indistan’ı, İngiliz
hüküm etince beş yıllığına atanan bir genel va­
li yönetiyordu. Ü lke, valinin yönetimindeki
bölgelere ve m ihracelerin yönetimindeki eya­
letlere ayrılmıştı. Köylüler ağır vergiler altın­
da ezilirken, bir taraftan da mihracelerce sö­
mürülüyordu.
Batı üniversitelerinde okuyan Hintli genç­
ler, sömürü altındaki ülkelerine özgürlük ve
demokrasi düşüncelerini getirdiler. Bu aydın­
172 HİNDİSTAN
lar 1885’te bağımsızlık hareketini başlattı ve
Hindistan Ulusal Kongresi’ni (Kongre Parti­
si) kurdular. Bundan sonraki 50 yıl bağımsız­
lık mücadelesiyle geçti. 1906’da Hindu ege­
menliğinden kaygılanan M üslümanlar, Müs­
lüman Birliğini oluşturdu. Amaçları Hindu-
lar’dan ayrı, bağımsız bir devlet kurmaktı.
I. Dünya Savaşı sırasında Hindistan birlik­
leri İngiltere’ye bağlı olarak çarpıştı. Bu sa­
vaşta H indistan’ın insan gücü, ham m adde ve
yiyecek kaynakları İngiliz ordusunun gerek­
sinmelerini karşılamak üzere sonuna kadar
kullanıldı. Savaş sonrasında kıtlık ve salgın
hastalıklar baş gösterdi.
Hindistan geri bıraktırılmış bir tarım ülke­
siydi. Sömürgelere özgü çarpık sanayileşme
yüzünden ağır sanayi kurulamıyordu. Ülkede
yoksulluk ve işsizlik artan bir huzursuzluk ya­
ratm aktaydı.
Bu sırada bağımsızlık hareketinin önderi
olarak ortaya çıkan G andhi’nin (bak. G a n d h Î,
M o h a n d a s K a r a m ç a n d ) düşünceleri ve yön­
tem leri Kongre Partisi’nce benimsendi.
G andhi, İngiliz boyunduruğuna karşı pasif di­
reniş yöntemiyle ülkenin bağımsızlığını kaza­
nabileceğine inanıyordu. Ulusal K ongre’nin
tüm H indistan’da uyguladığı pasif direniş
kampanyası devlet dairelerinin, okulların ve
m ağazaların kapatılmasını öngörüyordu.
Kampanya milyonlarca insanı harekete geçir­
di. İngilizler ulusal kurtuluş hareketini benze­
ri görülmemiş bir acımasızlıkla bastırmaya
kalkıştılar ve çok geçmeden direnişin önünü
aldılar. Ne var ki, artık Hint halkı bağımsızlığı
için savaşmak üzere tümüyle uyanmıştı.
Protestolar ve grevler artan bir hızla yayılı­
yordu. 1930’da Lahor’da toplanan Kongre
Partisi Cavaharlal N ehru’yu (bak. N e h r u , Ca-
v a h a r l a l ) başkanlığa getirdi. Kongre, am a­
cının tam bağımsızlık olduğunu ilan etti.
Gandhi yönetimindeki pasif direniş eylemleriy­
le bağımsızlığa kavuşulacaktı. 26 Ocak 1930
Bağımsızlık Günü ilan edildi.
1935’te İngiltere ekonom i, savunma ve
dışişlerini denetim inde tutm a koşuluyla bir
özerklik önerisi getirdi. Hindistan Ulusal
Kongresi bu öneriyi reddetti.
II. Dünya Savaşı başladığında Kongre Par­
tisin in , H indular ve çeşitli dinsel toplulukla­
rın temsilcileri de içinde olmak üzere, çok sa­
yıda üyesi vardı. Hindistan II. Dünya Sava-
şı’na resmen girmemişti. Ne var ki, M üttefik­
ler H indistan’ı üs olarak kullandı. 2 milyon
Hintli asker İngilizler’le birlikte savaştı. İngi­
lizler, 1942’de H indistan’a, savaş bitinceye
kadar Hindistan ordusunun denetimini elle­
rinde tutm ak koşuluyla, dominyon statüsü
vermeyi önerdiler. Kongre Partisi bunu da
kabul etmedi. Bunun üzerine İngilizler, Kong­
re Partisi’ni yasadışı ilan ederek önderlerini
tutukladılar.
1945’te savaş sona erince tutuklular özgür­
lüklerine kavuştu. Hindu ve Müslüman ön­
derler bir anayasa hazırlamak için bir araya
geldiler. Bu aşamada M üslümanlar ayrı bir
devlet konusunda ısrar ederken, H indu ön­
derler H indistan’ın parçalanmaması konusun­
da ısrarlıydılar. M üslümanlar ile Hindular
arasındaki uyuşmazlık bir kıyıma dönüşme
eğilimi gösteriyordu.
Bağımsızlık Sonrası
15 Ağustos 1947’de iki ayrı devlet ortaya çık­
tı. Biri Hindistan adını korurken, öbürüne
Pakistan dendi (bak. PAKİSTAN). Sınırlar, nü­
fusun dinsel eğilimine göre çizilmişti. Hindis­
tan Hindu çoğunluğun, Pakistan ise Müslü­
m an çoğunluğun yaşadığı yöreleri içine alıyor­
du. Pencap’ta sınır Sihler’in yaşama alanını
ortadan ikiye bölmüştü (bak. SİHLER). Pakis­
tan sınırı içinde kalan Sihler M üslüm anlar’la
anlaşamıyordu. Çok geçmeden sınırın her iki
yakasında bir göçmen trafiği başladı. Sihler
ile H indular, Pakistan’dan H indistan’a, Hin­
distan’daki M üslümanlar da Pakistan’a geç­
meye çalışıyorlardı. 7-8 milyon kişiyi kapsa­
yan bu göçmen akımı sırasında çıkan çatışma­
larda 200 bin kişi yaşamını yitirdi.
H indistan’ın önünde üstesinden gelinmesi
gereken güç işler vardı. Örneğin, ordunun ye­
niden kurulması gerekiyordu. H indular yeni
H int ordusuna katılırken, M üslümanlar da
Pakistan ordusunda yerlerini aldılar. Bir baş­
ka sorun da H indistan’daki racalıklardı. 15
Ağustos 1947’ye kadar Hindistan, İngiliz İm-
paratorluğu’na bağlı İngiliz H indistan’ı ile ra-
calıklardan oluşmaktaydı. İngiliz H indistan’ı
dört büyük bölgeye ayrılmıştı: Bengal, Bom­
bay, M adras ve kuzeybatı bölgesi. Bunlar ye­
rel meclisler ve valilerce yönetilmekteydi.

H aydarabat, Maysur, Keşmir gibi eyaletler
ise Hintli mihracelerin yönetimindeydi. Hin­
distan’da yaşayan herkes için aynı yasalar ge-
çerliydi. Racalıklarda yasaları yönetici yapar
ve İngiliz yetkililer uygulamaları denetlerdi.
Yaklaşık 600 racalık bulunuyordu. Bunlardan
bazıları küçük bir ülke büyüklüğündeyken,
köy kadar olanları da vardı. Bazen de racanın
dini ile halkın çoğunluğunun dini farklı olabi­
liyordu. H aydarabat racası M üslüm an’ken,
uyruklarının büyük çoğunluğu H indu’ydu. Bu
raca başlangıçta ne H indistan’a, ne de Pakis­
tan’a bağlanmak istedi. Am a Hint ordusu Hay-
darabat’a girerek bu bölgeyi H indistan’a
kattı. Halkın çoğunluğu M üslüman, oysa yö­
neticisi Hindu olan Keşmir’de de benzer so­
runlar ortaya çıktı (bak. K EŞM İR ).
Bağımsızlık kazanıldıktan sonra Hindis­
tan ’ın nasıl yönetileceğine ilişkin yeni bir ana­
yasa hazırlandı. Bu anayasa 26 Ocak 1950’de
yürürlüğe girdi. Hindistan artık bir cumhuri­
yetti. İngiliz kralı bundan böyle Hindistan’ın
kralı sayılmayacaktı. Yeni anayasanın öngör­
düğü biçimde eşit ve genel oya dayalı genel
seçimlerin ilki 1952’de yapıldı. Bugün Hindis­
tan’da devlet başkanlığı seçimi halkoylamasıy-
la yapılır. Hindistan 25 eyalete bölünmüş
olan federal bir cumhuriyettir. H er eyaletin
bir başkenti ve bir millet meclisi vardır. Eya­
letin yerel sorunları kendi içinde çözümlenir.
Ülkenin başkenti Yeni Delhi’dir. Yeni Delhi’
de toplanan ulusal meclis, tüm ülkede geçerli
yasaları yapar. Bakanlar kurulunu bu meclis
HİNDİSTAN 173
Hint isyanı, Hindistan'ın
kuzeyinde Mirut'ta
başlayarak oradan Delhi,
K an p u rve Luknov'a
yayıldı. Birçok Hintli'nin
bağım sızlık
m ücadelesinin
başlangıcı olarak kabul
ettiği bu isyan, Hint-
Ingiliz tarihinde önemli
bir dönüm noktasıdır.
Peter N ew ark’s H istorical Pictures
seçer. Bakanlar kurulu savunma ve dışişleri
gibi tüm ülkeyi ilgilendiren konularda karar
sahibidir. Bakanlar kuruluna başbakan baş­
kanlık eder.
Cavaharlal Nehru 1947’den, 1962’de ölün­
ceye kadar Hindistan başbakanı olarak görev
yaptı. Tarım ın geliştirilmesi, büyük sulama ve
hidroelektrik projeleri bu dönemde gerçek­
leştirildi.
1964’te Lal B ahadur Şastri başbakan oldu.
1965’te Keşmir sorunu yüzünden Pakistan’la
savaş başladı. 1965’te Şastri ölmeden kısa bir
süre önce barış sağlandı. Bu kez başbakanlığa
N ehru’nun kızı İndira Gandhi seçildi. İndira
G andhi’nin başbakanlığı siyasal karşıtları ile
m ücadele içinde geçti. 1977’de seçimi yitirdi.
Yerine C anata Partisi’nden Morarci Desai
geçti. Ne D esai’nin, ne de daha sonra Kongre
Partisi’nden seçilen başbakanın zamanında,
huzur sağlanabildi. 1980 seçimleri sonunda
İndira Gandhi yeniden iktidara geldi. 1984’te
bir suikast sonucu ölen G andhi’nin yerine oğ­
lu Raciv Gandhi başbakan oldu (bak. G a n d h İ,
İNDİRA VE RACİV).
H indistan’da tarımın ve sanayinin m odern­
leştirilmesi 1950’lerde başlatılan beşer yıllık
ekonomi planlarıyla sürdürülm ektedir.
1980’lerde bu planların altmcısı uygulanmak­
taydı. Ağır sanayinin kuruluşuna hız verildi.
Yeni okullar ve kolejler açıldı. Kalkınma
planlarının amacı, besin üretimini artırarak ve
yeni iş alanları açarak yoksul halkın durum u­
nu iyileştirmektir.
174 HİNDİSTANCEVİZİ
Hindistan hiçbir askeri bloka bağlı olmayan
“Bağlantısız Ü lkeler” arasındadır. Pakistan’la
anlaşmazlık, ayrıldıktan sonra da, İndus İr­
m ağının sularından ortaklaşa yararlanm a ka­
rarm a karşın, sona erm edi. 1971’de Hindis­
tan, Doğu Pakistan’da baş gösteren ayaklan­
m ada, hüküm et karşıtlarının yanını tuttu. Pa­
kistan’da iç savaş Bangladeş’in kurulmasıyla
sonuçlandı (bak. B a n g l a d e ş ) . B u yüzden Pa­
kistan ile Hindistan arasında savaş çıktı ve Pa­
kistan yenildi. Günüm üzde iki ülke arasında­
ki ilişkiler eskisine göre daha iyi gitmektedir.
H indistan’ın komşusu Çin’le de dağlık kuzey
kesiminde sık sık sınır anlaşmazlıkları çık­
m aktadır. 1980’lerin başında özerklik için m ü­
cadele eden Sihler’in kutsal tapmağı olan A l­
tın Tapınak’a ordu birliklerinin saldırması
Sihler’le hüküm et arasındaki gerginliğin do­
ruğa çıkmasına yol açtı. İndira G andhi’nin iki
Sih muhafızı tarafından öldürülmesi Sihler’e
yönelik saldırıların bütün ülkeye yayılmasına
neden oldu. Sihler’le olan anlaşmazlık hâlâ
sürüyor. 1987’de H indistan’da yüzyılın en bü­
yük kuraklığı yaşandı. 1988’de musonların ge­
tirdiği yağmurlarla kıtlık konusundaki kaygı­
lar azaldı.
HİNDİSTANCEVİZİ. Bütün tropik bölgeler­
de yetişen hindistancevizi (C ocos nucifera ),
en güzel görünümlü palmiye türlerinden biri­
dir. Genellikle deniz kıyısına yakın yerlerde
yetişen bu ağaç 25 m etreye kadar boy atabilir.
Hiç dallanm adan dümdüz yükselen ince uzun
gövdesinin tepesini taç gibi bir yaprak demeti
süsler. Çok büyük kuş teleklerini andıran bu
tüysü yaprakların uzunluğu bazen 6 metreyi
bulur. Ağacın küçük çiçekleri bir eksenin
çevresinde dizilerek başaklar oluşturur. Mey­
velerin de 15-20 tanesi bir araya küm elenerek
büyük hevenkler halinde dallardan sarkar.
Tropik ülkelerden gelen hindistancevizleri-
nin uzun lifli dış kabuğu soyulmuş olduğu
için, bizim bildiğimiz yalnızca meyvenin iç
bölüm üdür. Bu sert, lifli ve kahverengi ka­
buklu iç bölümün dibindeki koyu renkli üç
lekeden en büyük olanı kolayca delinerek
içindeki sütsü sıvıya ulaşılabilir. Meyve topra­
ğa düştüğünde ilk filizin dışarı çıkarak kök­
lendiği yer de bu lekedir. Dalından koparıl­
mamış meyveler, uzun lifli kaim dış kabuğuy­
la birlikte 30-45 cm uzunluğunda ve 15-20 cm
çapında büyük birer yum urta biçimindedir.
Bu lifli kabuk meyvelerin suda batm adan
yüzmesini sağladığı için, bir yandan okyanus
akıntılarıyla, öte yandan insanlar aracılığıyla
taşm an meyveler bu bitkinin büyük olasılıkla
Güneydoğu Asya’dan bütün tropik iklim ku­
şağına dağılmasını kolaylaştırmıştır.
Hindistancevizi özel bakım gerektirmeyen
bir ağaçtır ve olgunlaştıktan sonra en az 70 yıl
meyve verebilir. Olgunlaşmadan önce meyve­
lerinin yeşil kabuğunun içi hemen hemen
tümüyle renksiz bir sıvıyla doludur. “Hindis­
tancevizi sütü” denen bu besleyici ve susuzlu­
ğu giderici sıvının büyük bölümü zamanla
besidokuya dönüşerek meyvelerin yenen be­
yaz etli bölümünü oluşturur. Hindistancevizi
ağaçlarının yalnız meyvesinden değil birçok
bölümünden yararlanılır. Gövdesinden ma­
rangozlukta kullanılan ve çok iyi cila tutan
HİNDİSTANCEVİZİ
çiçek
değerli bir kereste elde edilir; çok sağlam olan
yaprak saplarından çatı kirişi yapılır; yaprak
liflerinden de hasır şapka, sepet ve paspas
örülür. Pasifik A d alarin d a yaşayan yerli halk
ağacın çiçek tom urcuklarından toddy dedikle­
ri bir özsu çıkarırlar. Bu özsu ya olduğu gibi
içilir ya da önce mayalanmaya bırakılıp sonra
dam ıtılarak alkollü bir içki elde edilir.
Sanayide kullanılacak olan olgun hindistan­
cevizi meyveleri üç parçaya bölünerek kuru­
maya bırakılır. Yağca zengin olan beyaz etli
bölümü kepçeyle çıkarılarak yeniden kurutu­
lur. K opra denen bu ağır kokulu m adde
 HİNDULAR VE HİNDU DİNİ 175

presten geçirilerek, sabun, deterjan, kozme­ beri yaşamış olan çeşitli halkların inançları­
tik ürünler ve margarin yapımında kullanılan nın, gelenek ve göreneklerinin birbirini etki­
hindistancevizi yağı çıkarılır. 1.000 kadar lemesiyle gelişmiştir. Hindu dini toplumsal,
hindistancevizinden ortalam a 230 kg kopra, ekonom ik, edebi ve sanatsal yönleriyle çok
bundan da 110 litre hindistancevizi yağı elde çeşitli öğeleri içeren, karmaşık ama sürekliliği
edilir. A rta kalan posa ise değerli bir hayvan olan bir dindir. Hindu dinine bağlı olup da,
yemidir. Hindistancevizinin kurutulup rende­ birbirinden değişik inanç ve düşüncede olan
lenen etli bölümleri özel tadı ve kokusuyla insanlar vardır. Bu dinin bunca değişik düşün­
tatlı ve pastaları çeşitlendirmek için kullanılır. ceyi barındırdığını bilmeyen bir kişi, altı
Hindistancevizi meyvelerinin dış kabuğun­ H indu’nun neredeyse altı değişik dinden ol­
dan elde edilen esmer kırmızı renkli lifler son duğunu sanabilir.
derece sağlam ve esnektir. Bu liflerden hasır, H indular’ın en eski kutsal metinlerine Veda
ip, halat, paspas, sepet, fırça, balık ağı, denir. Vedalar, İÖ 1500 dolaylarında kuzey­
süpürge ve makine kayışları yapılır. Kısa batıdan gelerek H indistan’a yerleşen A riler’in
liflerden de keçe elde edilir. Meyvelerin dinsel inançlarını açıklayan, Sanskritçe yazıl­
kabukları aynı zam anda değerli bir gübredir. mış ilahiler ve şiirlerdir. A riler, çoğunluğu
şimşek, ateş, su gibi doğa güçlerini temsil
HİNDULAR VE HİNDU DİNİ. İndus vadisin­ eden çok sayıda tanrıya inanırlardı. Zam anla
de doğan Hindu dinine inananların büyük topraklarını ele geçirdikleri halkların dinsel
çoğunluğu H indistan’da yaşar. Bunlara H in­ inançlarından etkilenmeye ve onların tanrıla­
du denir. Ayrıca, dünyanın birçok yerinde rından bazılarına tapm aya başladılar. Böylece
Hindu toplulukları vardır. Kuzey Am erika ve Hıristiyanlık ya da M üslümanlık gibi belirli
A vrupa’da yaşayan H indular’ın sayısı 750 bir kurucusu olmayan, çeşitli ırktan ve kültür­
binin üstündedir. Dünyadaki toplam Hindu den insanların dinsel inanç ve uygulamalarını
sayısı ise 475 milyondan fazladır. Değişik içinde eriten bir din gelişti.
inançların bir karışımı olan Hindu dini, çok
eski bir dindir. H indistan’da son 3.000 yıldan İnanç ve Uygulamalar
Cleveland M useum o f A r t fro m J.H . Wade Fund
Hindu dininde birçok tanrıya tapılır. Bütün
bu tanrıların en üstünde ilahi bir ruh ya da
tanrı olan Brahman (“M utlak”) vardır. H er
şeyde ve her yerde bulunan Brahm an, kendi­
ni çok değişik biçimlerde gösterir. İnsanın
benliğinin B rahm an’la birleşebilmesinin üç
yolu vardır: Yaptığı işleri ona adam ak; tapın­
ma ve sevgi; yalnız yaşam ak, günlerini tapın­
ma ve yüce düşüncelerle geçirmek. Sonuncu
yolu seçenler genellikle rahiplerdir. Rahipler
kendilerini bu dünyayla ilgili konulan düşün­
meyecek biçimde eğitmeye çalışırlar. Bu çok
zor bir iştir ve birçok Hindu bu konuda yoga
denilen yardımcı bir yönteme başvurur (bak.
Yoga). Hindu inanışına göre, bir insanın ruhu
Brahm an’ınkiyle birleşinceye kadar durm a­
dan yeniden doğar. Bu yaşamların her birin­
de, bir önceki yaşamda yapılan işlere göre kişi
ya cezalandırılır ya da ödüllendirilir.
Sıradan insanlar rahiplerin seçtiği çetin
yolu izleyemeyeceklerinden onlar için daha
Hindu tanrısı Şiva'yı dans ederken gösteren küçük kolay tapınm a yolları vardır. Brahman belirli
bir tunç heykel. yönlerini ikincil tanrılar aracılığıyla gösterir,
176 HİNDULAR VE HİNDU DİNİ
Sıradan insanların tapındıkları da işte bu
tanrılardır. Bunlar arasında en önemlileri
Vişnu ve Şiva ile onların eşleridir.
Yaşamın koruyucu tanrısı olduğuna inanı­
lan Vişnu, zaman zaman kötülere karşı savaş­
mak ve insanlığı korum ak için yeniden doğa­
rak yeryüzüne gelir. Bazen yüce ve iyi kral
Ram a, kimi zaman da kutsal sığır çobanı
Krişna olarak doğar. Bunların öyküleri, özel
törenlerde söylenen ve herkesçe bilinen H in­
du şiirlerinde dile getirilir.
Şiva, “Yok edici Şiva” olarak da bilinir ve
doğanın bütün büyük güçlerini temsil eder.
Bu adına karşın, yalnızca yaşamı yok eden
güçlerin değil, onu var eden güçlerin de
temsilcisidir. Şiva’nın, sonsuz ve tükenm ek
bilmeyen eylemlerini betimlemek için dans
eden dört kollu bir figür olarak gösterilir.
Şiva’nın doğasında karanlık ve korkunç bir
yan da vardır; bu yanı heykellerinde çoğun­
lukla kafataslarından yapılmış bir çelenkle
belirtilir. Karısı Parvati biçimden biçime gir­
me gücüne sahiptir ve çok değişik biçimlere
bürünebilir. Bunlardan bazılarında yıkıcı gü­
cü ön plana çıkar. Şiva ve Parvati’ye tapanlar,
bu tanrılar için tapm aklarda hayvanları kur­
ban ederler.
Bunların dışında tapınılan daha birçok tanrı
A tlas-D oum ic, Paris (solda); M cK im M arriott (üstte)
Solda: Hindu dinine inananlar, Krişna'ya adanm ış
bir tapınakta ona yiyecek sunuyorlar. Üstte: Bir
erkek çocuk, "ilk doğuş" ayininde.
ya da tanrıça arasında bilgi tanrısı Sarasvati
ile kız kardeşi zenginlik tanrıçası Lakşmi de
vardır. Engelleri ortadan kaldıran tanrı ola­
rak G aneşa’ya tapılır; fil başlı ve çok şişman
olan G aneşa heykellerine H indistan’ın her
yerinde rastlanabilir.
H indistan’da, zengin oymalarla bezenmiş
çok büyük Hindu tapm akları vardır. Ayrıca
yol kenarlarında, insanların tanrılara çiçek ve
yiyecek sundukları küçük sunaklara rastlanır.
H indular tek başlarına ya da aileleriyle birlik­
te tapınır. Birçok evde ailenin tapınması için
ayrılmış bir köşe ya da oda bulunur.
Hindular belirli ırmakların kutsal olduğuna
ve insanı günahlarından arındırdığına inanır­
lar. Bu kutsal ırm akların en önemlisi Kuzey
H indistan’daki Ganj Irm ağı’dır. Kıyısında ku­
rulu kutsal Varanasi kentine hacı olmak için
gelen birçok insan bu ırm akta yıkanır (bak.
G a n j I r m a ğ I; V a r a n a s î ) . İnançlı Hindular,
Ganj Irmağı kıyılarında ölmeyi, cesetlerinin
burada yakılmasını ve küllerinin ırmak suları­
na savrulmasını dilerler.
Bütün canlıların ruhları olduğuna inanan
H indular’ın birçoğu yalnızca bitkisel besinler­
le beslenir. Bütün hayvanlar arasında en
kutsal sayılanı inektir. Kutsal sayılan öbür
önemli hayvanlar arasında eşek, yılan, fil,

Bandphoto
İnekler, Hindu dininde kutsal sayılırlar.
boğa, at, m anda, köpek ve fare sayılabilir. Bu
hayvanların ya hayvan bedenine girmiş birer
tanrı ya da değişik tanrıların habercileri oldu­
ğuna inanılır. Bazı kuş türleri de kutsal
sayılır.
Hindu Şenlikleri
H indu dininde canlı ve renkli şenliklere yer
verilir. Baharın gelişi oldukça hareketli bir
şenlik olan H oli ilkbahar şenlikleriyle kutla­
nır. Bir gün için, alışılmış bütün toplumsal
kısıtlamalar unutulur. H erkes şarkılar söyle­
yerek dans eder, birbirine renkli sular ve
tozlar atarak eğlenir. Işıklar şenliği D iv ali,
sonbaharda yapılır. Bu şenlikte Hindu yeni
yılı kutlanır. Zenginlik tanrıçası Lakşmi’yi
karşılamak için her evde ve tapm akta kandil­
ler yakılır; bu kandiller ırm aklar ve çaylar
boyunca yüzdürülür. Havai fişekler atılarak
kötü ruhlar korkutulur.
Kast Sistem i
Hindu dinine inananların toplumsal örgütlen­
mesinde bu dinin önemli bir etkisi olmuştur.
H er Hindu bir kast içine doğar. Kast, toplum ­
da özel bir konum u olan ve bu konumu
nedeniyle öteki gruplardan ayrılan bir insan
topluluğudur. Çocuklar anne ve babalarının
kastına bağlıdır ve inanmış bir H indu, yaşamı­
nı kastının kurallarına kesin bir bağlılıkla
sürdürür (bak. K a s t ) . V ar olan çeşitli dinsel
toplulukların yanında, toplum un bir de birçok
kasta ve alt kasta bölünmesi, H indistan’ın
HİNT EDEBİYATI 177
tarihi boyunca siyasal birlik sağlayabilmesini
güçleştirmiştir.
HİNT EDEBİYATI. Hindistan gibi geniş bir
ülkede çeşitli dillerin ve dinlerin bir arada
yaşadığı kültür ortam ında çok zengin bir
edebiyat oluşmuştur. Köklü bir geçmişi olan
Hint edebiyatının ilk ürünlerini Hindu dininin
kaynak m etinleri oluşturur. A rtık klasik bir
dil durum undaki Sanskrit diliyle yazılan ve
Veda adı verilen bu m etinler aynı zamanda
Hint mitolojisinin de kaynaklarıdır. Purana
(eski öyküler) adıyla tanınan büyük derleme
de Hint mitolojisinin en ünlü edebi yapıtıdır.
İlk destanlar İS 500-1000 yılları arasında
ortaya çıkmış Ram ayana ile M ahabharata’dır.
Bu destanlardan Mahabharata 220 bin, R a­
mayana 96 bin dizeden oluşmuştur.
H int edebiyatında adı bilinen ilk yazar 5.
yüzyılda yaşadığı sanılan Kalidasa’dır. Onun
şiirleri ve oyunları dindışı Sanskrit edebiyatı­
nın başyapıtları sayılır. Kalidasa’dan sonra
şiirde A m aru, B hartrihari, M ayura, Bilhana,
Cayadeva gibi büyük şairler yetişmiştir.
Tiyatro alanında da Şudraka, Vişakhadata,
H arsa, Bhavabhuti ün kazanmışlardır.
H int edebiyatının dünya edebiyatına büyük
yapıtlar arm ağan ettiği bir tür de masaldır. Bu
türdeki en ünlü yapıt Pançatantra masalları­
dır. Beş büyük bölümden oluşan bu m asallar­
da yer alan hayvan kahram anlar La Fon-
taine’i de etkilemiştir. Birçok dile çevrilen
Pançatantra masalları A rapça’ya Kelile ve
D im n e , Farsça’ya H üm ayunname adıyla çev­
rilmiş, Türkçe’ye her iki adla da kazandırıl­
mıştır. Hint masallarının çoğu ağızdan ağıza
yayıldıktan sonra İÖ 200’lerde yazıya geçiril­
miştir.
Sanskrit dilindeki yapıtlar yanında Prakrit
dilinde de daha çok dindışı edebiyat ürünleri
yaratılmıştır. Ayrıca Pali dilinde kaleme alın­
mış Budacılık’ın temel kurallar kitabı ile
B uda’nın dünyaya birçok kez gelişini konu
alan 500 öyküden oluşan Cataka’lar da ünlü­
dür. 10. yüzyıldan sonra Hindi, Bengali ve
M arathi dillerinde de önemli edebiyat ürünle­
ri yaratılmıştır. 19. yüzyıldan sonra Hindis­
tan’da kök salmaya başlayan İslamiyet’in
etkisiyle Farsça da Hint edebiyatına yeni bir
dil olarak girmiştir. Bu dilin ilk büyük şairi
178 HİNT OKYANUSU

Em ir Hüsrev Dehlevi’dir (1253-1325). Kaze- ya kadar uzanır. Bilinen en derin noktası

runiye tarikatının kurucusu Kebir (1440-1518) 7.450 m etre ile Cava’nın güneyindedir.
de tasavvuf edebiyatının öncüsüdür. Kebir’in Atlas Okyanusu ve Büyük O kyanus’ta da
izleyicilerinden Baba N ânâk (1469-1538) da olduğu gibi, yüzey suları iki büyük anafor
yaygın bir ün kazanmıştır. Çağdaş Hindi oluşturur. Güney akıntıları alize rüzgârlarının
edebiyatının habercisi sayılan Tulsidas (1532- etkisiyle ters saat yönünde A vustralya’dan
1623) Ram ayana destanını yeniden yazmıştır. batıya yönelerek M adagaskar’a, oradan da
17. yüzyılda yetişen saray şairi Bihari Lâl güneye iner (bak. A l İZE RÜZGÂRLARI). Bura­
(1603-63) ile D evdat (1673-1745) Hindi dili­ dan batı rüzgârlarıyla Ümit B urnu’ndan do­
nin son büyük klasik şairleridir. ğuya yönelerek Avustralya’ya, oradan da
19. yüzyılda yetişen Lallu Lâl çağdaş Hindi yeniden kuzeye, başlangıç noktasına gelir.
edebiyatının kurucusudur. E n ünlü yapıtı Kuzeydeki dolaşım ise Bengal Körfezi ve
P rem sagaf dır (“Aşk Um m anı”). O nu D aya­ Um m an Denizi’ndedir. Kışın ters saat yönün­
nanda Sarasvati (1824-83) ile Premçand de olan bu dolaşım, yazın güneybatı muson
(1880-1936) izlemiştir. H indistan’ın Maksim rüzgârlarının etkisi altında saat yönünde hare­
G orki’si olarak tanınan Prem çand’ın en ünlü ket eder. Eskiden ticaret gemileri Um m an
yapıtı RangabhumV d ir. Şiirde ise Tagor Denizi’ndeki bu mevsimlik akıntıları izlerdi.
(1861-1941) bütün dünyada ün kazanmış, Ticaret gemileri Hint Okyanusu’na batıda
1913’te Nobel Edebiyat Ö dülü’nü almıştır. Süveyş Kanalı ve Kızıldeniz, doğuda ise
Günüm üz H int edebiyatı gelenekselliğin ya­ Singapur ve M alakka Boğazı yoluyla girer.
nında çağdaş akım lardan da etkilenmiştir. Buradan Hindistan, Pakistan ve Basra Körfe-
zi’ne geçilir. Kızıldeniz yoluyla gelen bazı
HİNT OKYANUSU. Büyüklük bakımından gemilerle Güney A frika’dan dolaşanların ço­
Büyük Okyanus ve Atlas O kyanusu’ndan ğu da Hint Okyanusu’nu geçerek Avustral­
sonra üçüncü sırada yer alan Hint Okyanusu, ya’ya gider.
73.555.715 km2’lik bir alanı kaplar. Batısında H int Okyanusu’nun güney yarısında M ada­
Afrika, kuzeyinde Hindistan ve doğusunda gaskar ve Sum atra dışında büyük ada yoktur.
Avustralya vardır. Güneyde ise A ntarktika’ Kuzey yarısında ise Sri Lanka ve Sokotra’nın
yanı sıra birçok küçük ada bulunur. M adagas­
kar ile Hindistan arasında iki ayrı ada kümesi
vardır. İlk kümede Seyşeller, M auritius ve
Reunion adaları, ikinci küm ede de Lakkadiv,
Maldiv ve Chagos adaları bulunur. Andam an
ve Nikobar takımadaları da doğudadır.

HİNT SANATI olağanüstü çeşitliliği ile zen­

gin ve köklü bir sanattır. Değişik dinler ve
bunlara dayanan kültürler Hint sanatını zen­
ginleştirir. Sanat H indistan’da başlangıcından
bu yana dinin yayılmasına hizmet etmiştir. Bu
dinlerin başında Budacılık, Hindu ve B rah­
man dinleri ile Caynacılık gelir. Bu dinlere
bağlı sanatçılar kutsal saydıkları ve tanrı
katm a yüceltilen din önderleri için inanılmaz
güzellikte resim, heykel ve tapm aklar yap­
mıştır.
En eski dinlerden biri olan Budacılık’tan
esinlenerek yapılmış olan tapm aklar ya da
manastırlar ve Buda heykelleri Hint sanatının
en görkemli örneklerindendir. Bu yapıtların

yoğunlukla bulunduğu kentler Allahabat,
Delhi, A janta, Nasik, Ellora, Karli ve Bom ­
bay’dır. Budacılık’la ilgili tapm ak ya da m a­
nastırların çoğu kayalara oyularak yapılmış­
tır. Bu yapıların kapıları ve iç bölümleri,
baştan başa oyma ve işlemelerle süslenmiştir.
En görülmeye değer olanları M aharaştra eya­
letinde, Evrengabad yakınlarındaki A janta ve
Ellora m ağaraları ile Bom bay’ın batı kıyısına
yakın E lephanta A dası’ndakilerdir. A janta
m ağaralarının tarihi İÖ 200 yılına kadar
gider. Rahiplerin toplantı ve yaşama yeri
olarak düşünülmüş olan bu m ağaraların du­
varları B uda’nın yaşamından esinlenen ka­
bartm a ve resimlerle bezelidir (bak. B u d a v e
B u d a c i l i k ) . E llora’da bulunan görkemli m a­
ğara tapm ak ise Hint tanrısı Şiva’ya adanmış­
tır. İS 8. yüzyılda insan eliyle yapılmış olan bu
m ağaranın sunakları ve geniş toplantı odaları
bulunmaktadır.
İS 5. yüzyıldan 18. yüzyıla kadaı; Hindis­
tan’da güçlü bir etki yaratmış olan Brahm an
dininin tapınakları da Hint sanatının başlıca
yapıtlarındandır. Brahm an tapınakları Buda-
cılık’ın etkisindeki m imarlıktan farklı olarak
kayalara değil düz bir zemin üzerine yapılmış­
tır. Bu yapıların bir özelliği de çok yüksek ve
duvarlarının olağanüstü kalın oluşudur. Yapı­
ları deprem den korum ak amacıyla alman bu
önlem etkili olmuş ve yapılar yüzyıllarca
sağlam kalabilmiştir. Tapınakların içi B rah­
HİNT SANATI 179
Racastan eyaletine bağlı
Caypur'da bir anıt duvar.
man dininin insanüstü nitelikler verilmiş ön­
derlerinin heykelleriyle süslüdür. Brahm an
tapınaklarının en görkemlileri Bhubanesvar,
Kaarak ve M akesvara tapınaklarıdır.
Racalar (Hint prensleri) yüzlerce yıl önce
yapılmış şahane saraylarda yaşardı. Bunların
en güzellerinden biri U daypur’dadır. Bu sa­
ray beyaz m erm erden olup, her birinin üzeri­
ne gene beyaz m erm erden bir tapm ak ya da
köşk bulunan adacıklar serpili bir göle bak­
m aktadır. D aha kuzeydeki C odhpur’da, ken­
te 120 m etre yükseklikten bakan pem be
taştan bir kale vardır.
H int sanatı üzerinde sırasıyla İran, İslam,
Yunan ve Türk sanatının çok önemli etkileri
olmuştur. Özellikle mimarlık alanında görü­
len bu etki, birçok kültürün bileşimi ile yeni
ve ilginç yapıların ortaya çıkmasını sağlamış­
tır. T ürkler’den önce A raplar tarafından işgal
edilen H indistan’da 12. yüzyıldan sonra yay­
gınlık kazanan İslam sanatının örnekleri D el­
hi, Pencap, Bengal, G ucerat, D ekkan, Kan-
pur, Malva, Agra ve Keşmir kentlerinde
yoğunlukla bulunur. H int mimarlığının İslam
sanatıyla etkileşimi, çini ve resimlerle süslen­
miş görkemli camiler ve türbelerde görülür.
Agra kentindeki dünyaca ünlü Tac M ahal de
bunlar arasındadır. 1631’de Şah Cihan çok
sevdiği eşi M ümtaz M ahal ölünce, anısına, o
zamana kadar görülmemiş bir türbe yaptırm a­
ya karar verir. Dünyanın dört bir yanındaki
180 HİNT TÜRK İMPARATORLUĞU
ünlü m im arlardan tasarılar istenir. Bunlar
arasından Osmanlı mimarı M uhamm ed İsa
Efendi’nin tasarısı beğenilir. D aha birçok
ünlü mimarın katkısıyla 18 yılda bitirilen bu
anıtmezarın olağanüstü birçok özelliği vardır
(bak. T acM ahal). Hint mimarisinde iç süsle­
m elerde resim, heykel, çini, yazı gibi birçok
sanat dalı iç içe geçmiştir.
Hindistan el sanatlarıyla da ünlüdür. Süs
takıları çok yaygındır. Kuyumcular altın, gü­
müş ve bakır üzerine çok zarif mine işi
nakışlar yaparlar. Bunların en güzelleri Ra-
castan eyaletinde, Caypur’dan gelir. Varana-
si’nin altın ve gümüş ipliklerle dokunm uş ipek
kumaşları paha biçilmez değerdedir. D ört
A r a Güler
Codhpur'da bir kalenin iç süslem eleri.
kenarında da zevkli desenlerin yer aldığı bu
kum aşlardan sari yapılır. V aranasi’nin batı­
sında, M irzapur’da ve D elhi’nin güneyinde
A gra’da halı dokunur. H indistan’ın güneyin­
de M asulipatam ve çevresinde şintz denilen
basma desenli rengârenk yatak örtüleri ve
çeşitli kumaşlar yapılır. Hintliler tahta, fildişi
Dört kenarında desenlerin yer aldığı kum aşlardan
sari yapılır.
ve taş oymacılığında çok ustadır. Bugün de
sürm ekte olan bu zanaatlar, fabrika ürünle­
riyle rekabet etm ektedir.
HİNT-TÜRK İMPARATORLUĞU. 1526 da,
A sya’nın batısından Babür (Kaplan) adlı bir
prens Kuzey H indistan’ı fethetti ve bir impa­
ratorluk kurdu. Babür, büyük fatihlerin so­
yundan geliyordu. Baba tarafı, Batı A sya’da
bir im paratorluk kurup Sem erkant’ı başkent
yapan ünlü Tim ur’a; anne tarafı, daha önceki
çağlarda geniş topraklar fethetm iş Cengiz
H an’a dayanıyordu (bak. BabüR; CENGİZ H an;
TİMUR).
B abür, babasının yerine geçtiğinde, soyu­
nun topraklarının büyük bir bölümü kaybedil­
mişti ve yalnızca Türkistan’daki küçük Ferga-
na Hükümdarlığı üzerinde egemenliği vardı.
A m a, büyük bir hırsla Tim ur’un im paratorlu­
ğunu yeniden ele geçirmek istiyordu. Bunu
yapmaya çalıştıysa da başaramadı. Fergana’yı
da yitirince ilgisini H indistan’a yöneltti.
Kâbil’den (Bugün Afganistan sınırları için­
dedir) H indistan’a akınlar düzenledi. Sonra
1526’da H ayber Geçidi’nden aşağıya, Hindis­
tan ’ın düzlüklerine doğru son seferini yönetti.
D elhi’nin kuzeyindeki Panipat’ta İbrahim Lu-
di’yi yendi ve başkent D elhi’ye girdi. Ertesi
yıl onu daha zor bir iş bekliyordu. Agra
yakınında, H indistan’daki en iyi askerler ola­
rak bilinen ve büyük bir güce sahip olan
R acputlar’la karşılaşmak zorunda kaldı. D üş­
m anlar fillere güveniyorlardı. Babür, ağır
 HİPNOTİZMA 181

hareket eden fillerin karşısına çok daha kolay savaşırken, Hindular ayaklandı; 1708’de öl­
yönetilebilen çevik ve hafif atlara binen okçu­ düğünde her yerde karışıklık egemendi ve
larıyla zaferi kazandı. Patna yakınındaki bir açlık yaygındı. İm paratorluk birçok ayrı dev­
başka savaştan sonra, Babür Kuzey Hindis­ lete bölündü. İranlılar ve Afganlılar Hindis­
tan’ın büyük bölümünü ele geçirdi. tan’ı işgal etti; o dönemde birkaç Avrupa ülke­
Babür, yeni im paratorluğunda egemenliği­ si de burada sömürge kurmuş bulunuyordu.
ni sağlam bir şekilde kuracak zaman bulam a­ İm paratorlar 150 yıl kadar daha D elhi’de
dan 1530’da öldü. Oğlu Hümayun güvence­ hüküm sürmeye devam etti ama hiçbir zaman
den uzak bir ülke devraldı. 10 yıllık kavga ve gerçekten güçlü olamadılar. 1857’de Hintli
karışıklık döneminden sonra H indistan’dan askerler Doğu Hint Kumpanyası’na karşı
uzaklaşmak zorunda kalarak İran’a kaçtı. Bu ayaklandıklarında, Bahadır Şah’ı Hindistan
kaçış sırasında oğlu Ekber dünyaya gelmişti. im paratoru ilan ettiler. Ayaklanma bastırılın­
13 yıl sonra 1555’te Hüm ayun, H indistan’ı ca Bahadır Şah İngilizler tarafından bugünkü
yeniden ele geçirmeye çalıştı; ama tam anla­ Birm anya’ya sürüldü.
mıyla başaram adan öldü. Böylece genç Ekber
taht için savaşmak zorunda kaldı. Kaybedi­ HİPNOTİZMA dendiğinde insanların aklına
lenden çok daha fazlasını ele geçirdi. 1605’te genellikle eğlenceli, ama pek de inandırıcı
öldüğünde im paratorluk, kuzeyde Hindukuş olmayan bir sihirbazlık numarası gelir. Bu tür
D ağlan’ndan H indistan’ın m erkezindeki Go- sahne gösterilerinde, bütün dikkatin hipnotiz­
davari Irmağı’na kadar uzanıyordu. Parlak bir macıda yoğunlaştırılması istenir. Hipnotizm a­
yönetici olan Ekber (bak. E k b e r ) her şeyden cı da elinde tuttuğu bir cep saatini, bir kol­
önce, M üslüm anlar’la Hindu halkın (bak. yeyi ya da bir kalemi, hatta yalnızca parm ağı­
HİNDULAR VE HİNDU DİNİ) uyum içinde yaşama­ nı yavaşça sallayarak alçak ve etkile­
sını istiyordu. Bu yüzden geçmişte Müslü­ yici bir sesle “uykun var, gözkapakların ağır­
m anların sahip olduğu hak ve ayrıcalıkları laşıyor, gözlerin kapanıyor ve derin bir uyku­
kaldırdı ve bir Hindu prensesle evlendi. O n­ ya dalıyorsun...” gibi sözler söyler.
dan Selim adında bir çocuğu oldu ve sonra
Cihangir adıyla hüküm sürdü.
Cihangir güçlü bir adamdı ama devlet
işleriyle uğraşmadı. G iderek yönetim işlerini
etkin bir kadın olan eşi N ur Cihan’a bırakm a­
ya başladı. Cihangir’in hükümdarlığı sırasında
İngilizler Hindistan’daki ilk ticaret işletmele­
rini kurdular (bak. DOĞU HİNT KUMPANYASI).
Cihangir 1627’de öldü ve onu 1658’e kadar
hüküm süren Şah Cihan izledi. Şah Cihan
görkemli birçok yapı yaptırdı. Bunlar arasın­
da en ünlüsü, karısı M ümtaz M ahal için
mezar olarak yaptırdığı A gra’daki Tac M ahal’
dir (bak. T a c M a h a l ). Şah Cihan, 1666’da
ölünceye kadar yaşamının son sekiz yılını,
onu Agra Kalesi’ne hapseden ve tahta çıkan
oğlu Evrengzib’in tutsağı olarak geçirdi.
Evrengzib, büyük im paratorların sonuncu-
suydu. Tahtı ele geçirdiğinde im paratorluk
zayıflamaya başlamıştı. T ekrar eski tutum u
benim seyerek M üslüm anlar’a ve H indular’a
karşı farklı davranmaya başlaması toplum
Viyanalı doktor Franz Anton M esm er, 18. yüzyılın
yaşayışını daha da kötüleştirdi. Hindu tapı­ sonlarında bazı ruhsal bozuklukların tedavisinde
naklarını yıktıracak kadar ileri gitti. Güneyde hipnoz uygulam asını başlatm ıştır.
182 HİPNOTİZMA

Böylece hipnotize edilen kişinin birdenbire kişiye tam olarak inanması ve güvenmesi
uyuduğu görülür. Artık hipnotizmacının “et­ gerekir. Kuşkusuz iyi bir hipnozcu olabilmek
kisi altındadır” ve onun her söylediğini yap­ de beceri ve yetenek gerektirir; ama asıl
maya hazırdır. Genellikle uyanık gibi görün­ önemli olan deneğin hipnoza yatkın olması­
düğü halde çevresindeki hiçbir şeyi, hiç kim­ dır. Bazıları telkinden kolayca etkilenirken
seyi görmeyen bir uyurgezer gibi davranır. bazıları da sonuna kadar direnir. Am a hiç
Hipnotizmacı genellikle parm aklarını şaklata­ kimse, en azından şimdilik, kendi isteği dışın­
rak onu “uyandırıncaya” kadar bu durum unu da hipnotize edilemez.
sürdürür ve uyandıktan sonra neler olduğunu
hiç hatırlamaz. Hipnozun Yararları
Hipnotizma gerçek midir? Kuşkusuz bazı Bugün birçok ülkede bazı tıp uygulamaların­
durum larda, özellikle izleyicilerin arasından da, özellikle diş hekimliğinde, doğumlarda,
çıkıp gelen, ama aslında hipnotizmacıyla bir­ ağır yanıklarda ve deri nakli gibi bazı ameli­
likte çalışan bir “gönüllünün” hipnotize edil­ yatlarda hastanın ağrı duymaması için bir
diği sahne gösterilerinde kandırm aca vardır. anestezi yöntemi olarak hipnozdan yararlanı­
H atta bazı ülkelerde sahnede hipnotizma lıyor. Ameliyat sırasında hastanın ağrı duyu­
gösterilerinin yapılması tümüyle yasaklanmış­ munu ortadan kaldırmak üzere kimyasal
tır. Am a hipnoz denen bu uykuya benzer özel m addelerle yaratılan uyku durum u, yani nar­
psikolojik durum un ve telkinle hipnoz duru­ koz nasıl etkili oluyorsa telkinle yaratılan
mu yaratabilen hipnotizma yöntemlerinin hipnoz da bazı hastalarda aynı derecede etkili
gerçekliği bilimsel deneylerle kanıtlanmıştır. olabiliyor. Hipnozla ağrısız doğumun en bü­
yük yaran ise, bebeğe zarar verebilecek ilaçları
Hipnoz Durumu kullanmadan annenin ağrılarını dindirebil-
Hipnotize edilen kişi uyuyormuş gibi görünse m ektir. Ayrıca alerjik hastalıkların, çok fazla
de bu bildiğimiz anlam da bir uyku değildir. yemekten ileri gelen şişmanlıkların, engelle-
E E G (elektroansefalograf) denen ve beynin nemeyen mantıkdışı korkuların (fobilerin),
elektrik etkinliğini kaydeden bir aygıtla yapı­ sigara, alkol ya da ilaç bağımlılığının ve uyku
lan deneyler, hipnotize edilmiş bir kişinin bozukluklarının tedavisinde de hipnoz etkili
beyin dalgalarının uyanık bir kişinin beyin bir yöntemdir. Bazen, tedavi edilen hastalığın
dalgalarıyla hemen hemen aynı olduğunu ya da bozukluğun yeniden ortaya çıkmaması
göstermiştir. Oysa uyku sırasında kaydedilen için uzmanlar hastalarına kendi kendilerine
telkin yaparak “otohipnoz” uygulamayı öğre­
beyin dalgaları oldukça farklıdır (bak. U y k u ) .
Hipnozun nasıl gerçekleştiği tam olarak tirler.
bilinmiyor. Am a hipnoz durum una ışık tu ta­ Hipnoz ruhsal bozuklukların tedavisinde de
cak pek çok güvenilir deney ve gözlem hastaya büyük ölçüde yardımcı olabilir. Özel­
yapılmıştır. Bütün bu deney ve gözlemlerden likle, geçirilen bir kazadan ya da yaşanan
çıkarılan en önemli sonuç hipnozun her şey­ sarsıcı bir olaydan kaynaklanan ruhsal bozuk­
den önce telkine dayandığıdır. D enek, yani luklarda, aynı olayı ve o anki duygularını
hipnoz uygulanacak kişi, hipnotizmacının bü­ hipnozla yeniden yaşayan hasta çoğu kez bu
tün telkinlerine açıktır. Onun bütün söyledik­ sıkıntılarından kurtulabilir. Sigmund Freud
lerine inanır ve ne yapmasını ya da ne da gençliğinde, kendi psikanaliz yöntemlerini
anlatmasını istiyorsa hiç duraksam adan yeri­ geliştirmeden önce, hastalarını tedavi etm ek
ne getirir. Hipnoz durumundaki deneğin na­ için hipnozdan yararlanmıştı (bak. F r e u d ,
bız atışları hızlanabilir; sıkıldığında ya da S ig m u n d ) .
öfkelendiğinde yüzü kızarır, korkuya kapıldı­ Bazı ülkelerde adli soruşturm alarda da,
ğında sararır ve kendisinden beklenmeyecek örneğin bir cinayet davasının tanıklarından
kadar büyük bir kas gücü gösterebilir. Bir “güvenilir” bilgi alabilmek için hipnoza baş­
insanın hipnoz ya da bunun en ileri aşaması vurulur. Bu uygulamanın çıkış noktası, tanı­
olan “trans” durum una geçebilmesi için buna ğın hipnoz durum undayken doğruyu söyleye­
istekli ve hazır olması, hipnoz uygulayan ceği varsayımıdır. Oysa hipnozun çağrıştırdığı

anılar deneğin doğruluğuna inandığı olaylar
olabilir, ama gerçeği ne kadar yansıttığı bili­
nemeyeceğinden sağlam bir kanıt gözüyle
bakılamaz. Bu yüzden bazı m ahkem elerde
hipnozla ifade alınmasına izin verildiği halde
bu uygulamanın geçerliliği tartışmalıdır.
HİPOKRAT (İÖ 460-377). Eski Yunanlı he­
kim H ipokrat ya da adının tam okunuşuyla
H ippokrates, hastalıkların bilimsel yöntem ­
lerle tedavisini başlattığı için “tıbbın babası”
olarak anılır. Onun yaşadığı çağda, hastala­
nan bir insanın tanrılarca cezalandırıldığına
ya da bir düşmanının bedduasına uğradığına
inanılırdı. Bu boş inançları bir yana iterek
sağlam ve inandırıcı nedenler arayan H ipok­
rat, hastalıkların sağlığa elverişsiz yerlerde
yaşamak ve çalışmak, kötü beslenmek gibi
basit nedenlerden kaynaklandığını öne sürdü.
Yaptığı en önemli ve yararlı şeylerden biri de,
gözlediği bütün hastalık belirtilerini özenle
M ansell Collection
Tıbbın babası sayılan Eski Yunanlı hekim Hipokrat'ın
bu m ermer büstü Londra'daki British
M useum 'dadır.
HİPPARKHOS 183
tanımlayıp yazmış olmasıdır. Günüm üzden
yaklaşık 2.500 yıl önce tutulmuş olan bu
kayıtlar bugün bile, doktorlar için değerli bir
belgedir.
H ipokrat’ın yaşamı konusunda bilinenler
pek azdır. Kesin olan tek bilgi, bir doktorun
oğlu olduğu ve İÖ 460 yıllarında Ege kıyıları­
na yakın Kos A dası’nda, bugünkü adıyla
İstanköy’de doğduğudur. İÖ yaklaşık 377’de,
Yunanistan’daki Larissa’da öldüğü sanılıyor.
Yaşamı boyunca bütün Yunanistan’ı dolaşa­
rak doktorluk yapan H ipokrat aynı zamanda
iyi bir cerrahtı. Apseleri yararak irini akıtm a­
yı ve kırık kemikleri alçıya almayı bilirdi.
H ipokrat’ın iki oğlu ve birçok öğrencisi
oldu. Öğrencilerini yetiştirirken uymaları ge­
reken kuralları saptadı ve iyi bir doktorun her
şeyden önce hastaları için elinden geleni
yapması gerektiğini öğütledi. H ipokrat’ın bu
kuralları yazılı olarak günümüze ulaşmamış­
tır, ama birçok ülkede tıp öğrencilerinin
diploma töreninde ettikleri meslek yemini
onun adıyla, “H ipokrat Yemini” olarak bili­
nir. Mesleğe atılacak genç doktorlar bu gele­
neksel yeminle, ne olursa olsun hastalarına
zarar verm ekten kaçınıp yardımcı olmaya
çalışacaklarına, kimseye öldürücü bir ilaç
vermeyeceklerine ve hastalarının özel yaşam­
larıyla ilgili bilgileri kutsal bir sır gibi saklaya­
caklarına ant içerler.
HİPPARKHOS (yaklaşık İÖ 190-127). Eski
Yunanlı astronomi ve m atem atik bilgini Hip-
parkhos A nadolu’daki Nikaia (bugünkü İz­
nik) kentinde doğdu. Daha çok yıldızlara
ilişkin gözlemleriyle tanınırsa da, m atem ati­
ğin bir dalı olan trigonometriyi bulan ve
yeryüzündeki her noktanın yerini enlem-boy-
lam dereceleriyle belirtm e yöntemini ilk uy­
gulayan da H ipparkhos’tur. (.A yrıca bak. EN­
LEM VE BOYLAM; TRİGONOMETRİ.)
Gözlemlerinin çoğunu Akdeniz’in doğu­
sundaki Rodos A dası’nda, İÖ 146-127 yılları
arasında yapan Hipparkhos, 850 yıldızı içeren
bir yıldız katoloğu hazırladı. Bu katologdaki
yıldızları “kadir denen” parlaklık dereceleri­
ne göre 6 sınıfa ayırmıştı. Bu sınıflamaya göre
en parlak yıldızlar birinci kadirden, çıplak
gözle belli belirsiz görülebilen en sönük yıl­
dızlar ise altıncı kadirdendi. Yıldızların p ar­
184 HİPPOKRATES

olayından yararlanarak yılın uzunluğunu ilk

l a k l ı k l a r ı b u g ü n d e k a d i r c i n s i n d e n ö lç ü l ü r .
kez kesin olarak saptayabildi. G üneş’in aynı
İS 2 . y ü z y ıld a y a ş a y a n ü n lü a s t r o n o m B a tla m -
ılım noktasından art arda iki geçişi arasındaki
y u s d a H i p p a r k h o s ’u n ç a lı ş m a l a r ı n d a n ç o k
y a r a r l a n m ı ş t ı r (bak. B a t l a m y u s ). süre olan dönence yılının uzunluğu, çağdaş
“Ilım noktalarının yalpalaması” olayını ilk ölçümlerle yapılan hesaplara göre H ippark­
bulan astronom da gene H ipparkhos’tur. Tu­ hos’un bulduğu değerden yalnızca 6,5 dakika
tulum dairesinin (G üneş’in gökyüzündeki gö­ kısadır.
rünür hareketinin yörüngesi) gök ekvatoru
(ekvatorun gökyüzündeki izdüşümü) ile ke­ HİPPOKRATES bak. H İ p o k r a t .
sişmesi noktası olan iki ılım noktası vardır.
Gece ile gündüzün süresi eşitlendiği için HİSAR, Abdülhak Şinasi (1888-1963) Bazı
“gündönüm ü” de denen bu sanal noktalardan yazarlar belli bir kentin, yapıtlarıyla da belirli
biri kuzey yarıküreye, öbürü güney yarıküre­ bir dönemin edebiyatçısı olarak tanınır. İstan­
ye rastlar. G üneş ekvatorun güneyinden ku­ bul’da doğan Abdülhak Şinasi Hisar da bun­
zeyine geçerken 21 M art’ta kuzey yarıkürede­ lardan biridir. Çocukluğu ve gençliği, bütün
ki ılım noktasından, yani bahar ılımı ya da yazarlığını etkileyen ve rom anlarında konu
bahar dönüm ü noktasından, kuzeyden güne­ ettiği bu kentte geçti. Rum elihisarı’nda, Çam-
ye geçerken de 21 Eylül’de güz ılımı ya da güz lıca’da, Büyükada’da, içinde büyüdüğü doğa­
dönümü noktasından geçer (bak. MEVSİMLER). nın güzelliğini, Boğaziçi’ndeki sandal gezileri­
Bu ılım noktaları tutulum dairesi boyunca ni, özenle yapılmış yalıları, Osmanlı yaşama bi­
çok yavaş olarak hareket eder. Ilım noktaları­ çimine sıkı sıkıya bağlı kişileri hep özlemle
nın yalpalaması adı verilen bu harekete bağlı anımsayarak romanlarında anlattı.
olarak da yıldızların görünen konumları de- Yazarın ailesi de geleneksel bir Osmanlı
ğişir. ailesiydi. Babası Türkiye’nin ilk edebiyat
Hipparkhos, ılım noktalarının gökyüzünde­ dergisini çıkaran M ahmud Celaleddin Bey’di
ki yerinin her yıl biraz değiştiğini fark etmişti. ve Tevfik Fikret, şair Nigar Hanım gibi
Gerçekten de bu noktalar tutulum dairesi dönemin ünlü adlarıyla yakın arkadaştı. Kül­
üzerinde yavaşça geriye doğru kayar ve yeni­ türlü bir çevrede büyüyen ve küçük yaşta
den başlangıç noktasına gelinceye kadar bu Fransızca öğrenen Abdülhak Şinasi, Tevfik
gerileme sürer. Titiz bir gözlemci olan ve Fikret’ten de Türkçe dersleri aldı. 1905’te
vardığı sonuçları kendisinden önceki astro­ Galatasaray Lisesi’ni bitirince ailesine haber
nomların gözlem sonuçlarıyla karşılaştıran verm eden Paris’e gitti. Paris’te 1908’e kadar
Hipparkhos bu olayı gözlemlemiş, ama nede­ siyasal bilgiler okudu. Yazarın Paris’teki ya­
nini açıklayamamıştı. Çünkü o da çağdaşları şamı kültür birikimi sağlaması ve düşünceleri­
gibi D ünya’nın düz olduğuna ve evrenin nin olgunlaşması açısından oldukça verimli
merkezinde hareketsiz durduğuna inanıyor­ geçti. Ünlü Fransız yazarlarıyla ve aralarında
du. Bugün ılım noktalarının gerilemesinin, Yahya Kemal’in de bulunduğu Türkiye’den
Dünya’nın dönm e ekseninin çok yavaş ve gelen aydın kişilerle dost oldu. 1908’de II.
dairesel bir yalpalama hareketi yapmasından M eşrutiyet ilan edildikten sonra İstanbul’a
kaynaklandığı biliniyor. Bu nedenle, Hip­ döndü. Bir Fransız m aden şirketinde ve başka
parkhos’un gözlemlediği bu olaya ılım nokta­ kuruluşlarda çalıştı. Cum huriyet’ten sonra
larının gerilemesi ya da yalpalaması denir. A nkara’da Balkan Birliği Cemiyeti’nde genel
Dünya ekseninin bu dairesel hareketinin sekreterlik yapan ve Dışişleri Bakanlığı danış­
bir tam dönüşü 26 bin yıl sürer. Buna göre, manlığında görev alan yazar, 1945’te Uluslar­
günümüzde Kutup yıldızının hemen yanında arası Barış Kongresi’ne katılmak için A B D ’
olan kuzey gök kutbu öteden beri aynı ko­ ye gitti. 1948’den sonra çok sevdiği İstan­
num da olamaz. Yaklaşık 13 bin yıl önce bu bul’a yerleşti ve yaşamı alışkanlıklarına sıkı
nokta parlak Vega yıldızının yakınındaydı. 13 sıkıya bağlı olarak bu kentin Beyoğlu semti
bin yıl sonra gene Vega’ya yaklaşacaktır. dolaylarında geçti.
Hipparkhos, ılım noktalarının gerilemesi Abdülhak Şinasi H isar, Paris’ten döndük-

A ra Güler
Abdülhak Şinasi Hisar rom anlarında Osmanlı
dönemi İstanbul'unu canlı bir biçimde anlatm ıştır.
ten sonra çeşitli edebiyat dergilerinde yayım­
ladığı şiirleriyle ve eski edebiyatçılar üzerine
yazdığı anılarıyla tanındı. Am a ona ününü ve
yazar kişiliğini kazandıran ilk romanı Fahim
Bey ve B iz (1941) oldu. Yazar, bu romanında
son derece temiz yürekli, duygulu, içine
kapalı, güzel düşler kurmayı seven bir kişi
olan Fahim Bey’i anlattı. Söz konusu romanın
baş kişisi Fahim Bey, kafasında kurduğu
dürüstlük dolu güzel dünya ile para düşkünü
açıkgözlerin dünyası arasındaki çelişki sonu­
cu, yaşama, insanlara kırgın olarak ölür.
Yazarın daha sonra yayımladığı Boğaziçi
Mehtapları (1943), B oğaziçi Yalıları (1954)
gibi anı kitaplarında eski İstanbul yaşamına
duyduğu özlem ve eski güzelliklerin yok olup
gitmesine karşı duyduğu tedirginlik dile geti­
rilir. Yazarın Çamlıca’da geçirdiği çocukluk
ve gençlik yıllarından esinlenerek yazdığı
HITITLER 185
Çam lıca’daki Eniştem iz (1944), A li N izam i
B ey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği (1952) anılara
dayalı rom anlarındandır. Yazar bu yapıtların­
da Osmanlı toplum unun üst sınıflarından
kişileri ele alır. Osmanlı geleneksel yaşamına
sımsıkı bağlı bu tiplerin yaşama biçimleri,
evleri, ilgileri, dahası hangi yemekleri sevdik­
lerini anlatır. Böylece Cumhuriyet öncesi
İstanbul yaşamını canlandırır. Bu açıdan ona
geçmişin ve anıların yazarıdır denebilir.
Abdülhak Şinasi Hisar, yapıtlarında çok
yakından tanıdığı, gözlemlediği aile çevresin­
den kişileri anlatmıştır. Annesi, babası, bü­
yükannesi, yengesi, halası, eniştesi, aile dost­
ları ad ve yer değiştirerek yazarın rom an
kahram anları olmuştur. G erek rom anlarında­
ki kurgu, gerek anı ile roman arasındaki
sınırların belirsizliği, yazarın rom ana sık sık
düşünce ve duygularını katmasına yol açmış­
tır. Dili eski olmasına karşılık ağdalı değildir
ve akıcı bir anlatımı vardır. Abdülhak Şinasi
H isar’ın ayrıca Geçmiş Zam an K öşkleri
(1956) adlı bir anı kitabı, Yahya Kemal ile
Ahm ed Haşim ’in yaşamı ve şiiri üzerine
yapıtları vardır.
HİTABET bak. K o n u şm a S a n a ti.
HİTİTLER, A nadolu’ya İÖ yaklaşık 2000
yılında küçük topluluklar halinde gelerek
Kızılırmak’ın çizdiği yay içine yerleşen ve
büyük bir im paratorluk kuran Hint-A vrupa
kökenli bir kavimdir. 20. yüzyıla kadar bu
halka ilişkin pek az bilgi vardı. Am a arkeo­
logların sabırlı çalışmaları sonucunda Babil ve
Asur uygarlıklarının en parlak dönemleri önce­
sinde H ititler’in büyük bir uygarlık kurduğu
ortaya çıktı. H ititler’in hangi yolla A nado­
lu’ya geldikleri bilinmemektedir. O çağlarda
H atti ülkesi olarak anılan bu topraklarda
H attiler yaşamaktaydı. Günüm üzde ise eski­
den bu bölgede oturanlara Hititler, dillerine
de Hititçe denm ektedir.
H ititler’in A nadolu’ya geldikleri dönemde
özellikle O rta Anadolu ile M ezopotamya
arasında sıkı bir ticaret ilişkisi vardı. Asurlu-
lar İÖ 19. ve 18. yüzyıllarda bu bölgenin
çeşitli yerlerinde birçok ticaret kolonisi kur­
muşlardı. Bu sırada Anadolu küçük krallıkla­
ra ve beyliklere bölünmüştü. Yerleştikleri
186 HİTİTLER

bölgede yerel krallıkların yönetimlerinde söz başkent yapan Hattuşili Güneydoğu Anadolu
sahibi olan Hititler zamanla bütün A nadolu’ ve Kuzey Suriye’ye doğru yayılma siyaseti
yu egemenlikleri altına alarak büyük bir izledi. Bugün Hatay ilindeki Tel A çana’da
imparatorluk kurdular. Hitit tarihi genel ola­ bulunan A lalah’ı ele geçirerek Kuzey Suriye’
rak üç döneme ayrılarak incelenir: Eski Hitit ye egemen olmak için ilk adımı attı. Daha
Devleti, im paratorluk dönemi ya da Yeni sonra çıktığı Güneybatı Anadolu seferi sıra­
Hitit Devleti ve Geç H itit Devletleri. sında fırsattan yararlanm ak isteyen H urriler,
Hitit topraklarına saldırarak birçok kenti ele
Eski Hitit Devleti geçirdiler. Bunun üzerine yeniden G üneydo­
A nadolu’da küçük krallıkların egemenlikleri­ ğu A nadolu’ya yönelerek H urriler’in üzerine
ne son vererek merkezi birlik kurmaya yöne­ yürüyen I. Hattuşili onları A nadolu’dan çı­
lik ilk adım Kuşşara Kralı A nitta tarafından karm akla yetinmeyip Kuzey Suriye’deki bir­
atıldı. A nitta, Kuşşara’nın sınırlarını genişle­ çok Hurri kentini de egemenliği altına aldı.
terek Neşa (Kaniş) ve H attuşaş’la birlikte H ititler özellikle Güneydoğu Anadolu ve
birçok kenti kendine bağladı. Neşa kentini Kuzey Suriye seferlerinden büyük ganimet­
başkent yaparak burada kendisi için bir saray lerle döndüler. Hesaplanamayacak kadar al­
ve tanrılar için tapm aklar yaptırdı. A nitta’dan tın ve gümüşle çok sayıda köle elde edildi.
sonraki yaklaşık 100 yıllık bir dönem konu­ Am a tüm bu başarılara karşın ülke içinde
sunda yeterli bilgi yoktur. karışıklıklar yaşandı. Taht kavgaları oldu. Bu
İÖ 1680-1650 yılları arasında hüküm süren olumsuzlukların da üstesinden gelen I. H attu­
Labarna, H itit D evleti’nin kurucusu olarak şili, Hitit Devleti’nin tem el düzenini ve kom ­
kabul edilir. Eski H itit Devleti’nin resmi şu ülkelerle ilişkilerinin ilkelerini belirledi.
belgelerinde Labarna’dan ilk kral olarak söz I. H attuşili’nin ölümünden sonra H ititler’in
edilmektedir. Labarna ülkesinin sınırlarını başına I. Murşil (İÖ 1620-1590) geçti. Bu yeni
genişleterek Kızılırmak yayı içindeki birçok kral da Kuzey Suriye’ye yönelerek Halep
kenti ele geçirdi. kentini aldı. Kuzey Suriye’nin fethi H ititler’e
L abarna’dan sonra H ititler’in başına I. M ezopotamya kapılarını da açtı. Fırat’ı geçen
Hattuşili (İÖ 1650-1620) geçti. H attuşaş’ı I. Murşil, Babil’i alarak kenti yağmaladı.

KARADEN İZ

MARMARA
Horoztepe

,Truva Sakarya Ankara,/ AJacahöyük Altıntepe

j Boğazköy,
'Gordion ( (Hattuşaş)

Tuz Gölü Kültepe

Neşa (Kaniş)
İzmir X
U RA R TU ,
) B Menderes, •.Elbistan .) \
/.Sakçagözü J
EG E '
D EN İZİ Çatalhöyük Zincirli
Höyük l-Bıreck
Tarsus.
Mersin Karkamış^.L MİTANNİ
İskenderun ,
Körfezi Alalah * Halep
' (Tel Açana)
Ras Şamra
(Ugarit)

AKD EN İZ Kıbrıs

İÖ yaklaşık 1340'ta
Büyük Hitit Imp.
Hitit İmparatorluğu
ve önemli yerleşim
Önemli arkeolojik alanlar
yerleri.

Oriental Institute, the University o f Chicago
Sütun tabanı olarak yapılan bu Hitit aslanları
Hatay'da bulunm uştur.
Çıktığı seferler nedeniyle I. Murşil çok uzun
süre H attuşaş’tan uzak kalmıştı. Bu süre
içinde başkentte saray entrikaları yaygınlık
kazandı. Sonunda askeri başarılarla dolu Su­
riye seferinden dönen I. Murşil, eniştesi
tarafından bir suikast sonucu öldürüldü.
I. M urşil’in ölümünden sonra kargaşa dö­
nemine giren H itit Devleti taht kavgaları ve
cinayetlerle çalkalandı. Ele geçirilen toprak­
ların yitirilmesinin yanı sıra Anadolu içindeki
yerel devletler arasında oluşturulan bağlar da
koptu. Egemenlik alanı iyice daralan Hitit
Devleti ilk kuruluş dönemindeki H attuşaş ve
çevresindeki topraklara çekildi. İÖ 1525-1500
yılları arasında kral olan Telipinu hanedan
içindeki cinayetleri engellemek için yayınladı­
ğı bir ferm anla Hitit tahtına çıkışların ana
ilkelerini belirledi. Ayrıca yüksek mahkeme
niteliğinde bir soylular meclisi oluşturarak
kralın yetkilerini sınırladı.
İmparatorluk Dönemi
Hitit tarihinde Telipinu’dan sonraki evreye
im paratorluk dönemi ya da Yeni Hitit Devleti
adı verilir. Bu dönemin ilk kralı II. Tuthal-
ya’dır (İÖ 1460-1440). I. Şuppiluliuma (İÖ
1380-1340) tahta geçinceye kadar Hitit Devle­
tin d e karışıklıklar ve toprak yitirimleri sürdü.
I. Şuppiluliuma ilk iş olarak A nadolu’da Hitit
birliğini yeniden sağladı. A rdından Suriye’ye
yöneldi. M itanniler’le yaptığı ilk savaşı yitir-
diyse de daha sonra düzenlediği seferle Mi-
tanni başkentini ele geçirerek Suriye’ye girdi.
H alep’i yeniden Hitit sınırları içine kattı.
Am a A nadolu’da baş gösteren karışıklıklar
nedeniyle başkente dönm ek zorunda kaldı.
HİTİTLER 187
Bundan sonra I. Şuppiluliuma A nadolu’da
büyük Hitit birliğini yeniden oluşturm ak üze­
re 20 yıl süren bir mücadeleye girdi. Kuzey ve
kuzeybatı sınırlarını güvenlik altına alıp Kiz-
zuvatna’yı Hitit Devleti’ne bağladıktan sonra
yeniden Suriye’ye yöneldi. Karkamış kentini
alarak oğullarını bu kente ve H alep’e kral
olarak gönderdi. Hitit Devleti’ni güçlü bir
im paratorluk durum una getiren I. Şuppiluliu­
ma savaşçılığının yanı sıra büyük bir diplo­
m attı. Ele geçirdiği kentlerin yöneticilerini
Hititli prenseslerle evlendirerek hem bir barış
ortam ı, hem de ilerde o kentlerin tahtları
üzerinde H ititler’in hak iddia etmelerinin
koşullarını yaratmıştı.
I. Şuppiluliuma’nın ardından II. Murşil (İÖ
1339-1306) tahta geçti. II. M urşil’in küçük
yaşta başa geçmesi H ititler’e bağlı krallıkların
başkaldırm alarına yol açtıysa da II. Murşil bu
hareketleri kısa sürede bastırdı. Güneybatı
A nadolu’daki A rzava’yı ele geçirerek burada­
ki küçük krallıkları doğrudan H ititler’e bağla­
dı. Ayrıca A nadolu’da kendisine bağlı küçük
krallıklarla barış antlaşmaları imzaladı.
II. Murşil’in ölümü üzerine kral olan oğlu
Muvatalli (İÖ 1306-1282) birçok devletin
bağlı olduğu bir im paratorluk devralmıştı. Bu
dönem de Hititler ile Mısırlılar arasında Filis­
tin ve Suriye’den ötürü bir rekabet başladı.
İki ülke arasındaki bu gerginlik İÖ 1292’de
Kadeş kenti önlerinde ordularının karşı karşı­
ya gelmesine yol açtı. Savaşın başında Hititler
savaş arabalarının sağladığı üstünlükle savaşı
lehlerine çevirdiler. Am a H ititler’in Mısır
ordusunu yağmalamaya başlamasından yarar­
lanan Mısır Firavunu II. Ramses yedek asker­
lerini savaşa sokarak H ititler’i püskürttü. Ne
var ki, iki ordu da çok yıprandığı için savaşın
sonucu alınamayarak II. Ramses ile Muvatalli
arasında antlaşma yapıldı. Antlaşm a uyarınca
H ititler’in Suriye’deki egemenliği sürdü.
M uvatalli’nin ölümünün ardından çıkan
taht çekişmelerinin sonunda kral olan III.
H attuşili (İÖ 1275-1250) döneminde Hitit
Devleti gücünü korudu. Bu sırada Asurlu-
lar’ın güçlenmesi hem H ititler’i, hem de
Mısırlılar’ı tedirgin etmekteydi. Sonunda III.
Hattuşili ile Mısır Firavunu II. Ramses arasın­
da tarihin en eski antlaşması olarak bilinen
Kadeş Barış Antlaşması İÖ 1270’te bazı
188 HİTİTLER

kaynaklara göre de İÖ 1280’lerde yapıldı. Bu

anlaşma uyarınca her iki devlet de birbirini
“büyük devlet” olarak tanıyacak, Suriye M ı­
sır’a katılacak, iki devlet sonsuza kadar dost
kalacak ve düşman saldırılarında birbirlerine
yardım edeceklerdi. Antlaşm adan sonra II.
Ram ses, Hitit kralının kızıyla evlendi.
III. Hattuşili’den sonra tahta geçen IV.
Tuthalya döneminde devlet yönetiminde ve
dinde birtakım yenilenmelere gidildi. Bu sıra­
da A sur Devleti de güçlenerek H ititler’i
tehdit etmeye başladı.
IV. Tuthalya’nın ardından gelen krallar
döneminde birçok bölgede egemenliği sarsı­
lan H ititler, A nadolu’ya Boğazlar’dan giren
Frigler’in hücumları sonunda İÖ yaklaşık
1200’lerde tarih sahnesinden silindiler (bak.
FRİGYA).

G eç Hitit Devletleri
Hitit Devleti yıkıldıktan sonra bazı Hitit
prensleri Güney ve Güneydoğu Anadolu ile
A ra Güler
Kuzey Suriye’deki kentlerde varlıklarını İÖ 7.
yüzyıla kadar sürdürdü. Bu kent devletlerinin Konya, Ereğli'deki İvriz kaya kabartmaları
İÖ 8. yüzyılda yapılm ıştır.
halkını Frigler’in önünden kaçan Hititler
oluşturuyordu. Bu dönemde A sur Devleti’nin başrahip, başkomutan ve başyargıç yetkileriy­
iç karışıklıkları, Mısır firavunlarının tahtlarını
le donatılmış bir kral bulunuyordu. Beylikle­
korum ak için yalnızca devletin içişleriyle uğ­
rin başındakilere ise “Küçük Kral” sanı veri­
raşm aları, H itit kent devletlerinin oluşmasılirdi. D aha sonraki dönem lerde merkezi yö­
için uygun ortam ı yarattı. Ayrıca bu kent netimin ağırlığı arttı ve küçük kralların yerle­
devletleri doğudaki U rartular ile batıdaki rine valiler atandı. Hitit krallarının yetkileri
Frigler arasındaki rekabetten de yararlanı­ pankus adı verilen ve soylulardan oluşan bir
yordu. meclisce sınırlandırılmıştı. Bu meclis kral
Geç Hitit Devletleri’nin halkı kendilerini soyundan gelen birine verilen ölüm cezasını
Büyük Hitit Devleti’nin mirasçısı saymaktay­ ya da kralın gösterdiği veliahtı onaylamama
dı. Bu küçük kent devletleri A surlular’ca hakkına sahipti.
vergiye bağlandı. Asurlular’a karşı bir konfe­ H ititler’de kraldan sonra en yetkili kişi
derasyon içinde birleşerek birlik oluşturmaya tavananna adını verdikleri ana kraliçeydi.
çalıştılarsa da başarılı olamadılar. Asurlu- Saraydaki bütün siyasal etkinliklere katılan
lar’ın egemenliklerinin sarsıldığı yıllarda Geç
ana kraliçe, kralın yokluğunda ya da tahta
H itit Devletleri rahat bir dönem yaşadı; ama geçen kralların çocuk olması durum unda,
ardından U rartu baskıları geldi. D aha sonra devleti yönetirdi. H ititler’in ilk zamanlarında
kent devletleri üzerinde yeniden A sur ege­ krallar belirli bir hanedanın prensleri arasın­
menliği kuruldu ve bunlar birer A sur eyaleti dan soylular ve önde gelen devlet büyüklerin­
durum una getirildi. ce seçilirdi. D aha sonra Telipinu’nun ferm a­
nıyla kral ölümünden önce veliahtı seçebili­
Devlet Yapısı ve Ordu yordu. Am a veliahtm pankus tarafından onay­
İlk dönemlerinde birçok beyliğin birleşmesin­ lanması gerekmekteydi. H ititler’de kralın bi­
den oluşan Hitit Krallığı’nda merkezi yöneti­ rinci karısından olan oğlu veliaht sayılırdı.
min başında “Büyük K ral” unvanıyla anılan Veliaht ülke yönetimine katılır, bazen “Kü­

çük Kral” sanıyla bir bölgenin yönetimine
atanırdı. Başarısız olması durum unda veliaht­
lık hakkı elinden alınırdı.
İlk dönem lerde H ititler, ele geçirdikleri
ülkelerin krallarına bağlılık yemini ettirir, bir
antlaşma imzalayarak onları tahtlarında bıra­
kırlardı. Daha sonra bu krallıkların bazılarına
doğrudan merkeze bağlı valiler atandı. Ant-
laşmalı krallıklar da kendi içlerinde bağlı
devletler ve vasal devletler diye ayrılırdı.
Bağlı devletler H ititler’ce korunan bağımsız
krallıklardı. Vasal devletlerse H ititler’e karşı
belirli yükümlülükleri yerine getirme zorunda
olan prensliklerdi. İçişlerinde serbest ama
dışişlerinde büyük krala bağlı olan bu devlet­
ler istendiğinde asker gönderm ekle yüküm­
lüydü.
H ititler’de savaşabilecek durum da olan her
erkek asker sayılırdı. Kralın toprak verdiği
soylular da tüm masraflarını kendilerinin üst­
lendiği özel askeri birlikler beslerlerdi. Ayrıca
savaş sırasında prensler ve vasal krallar da
askerleriyle birlikte büyük krala katılırdı.
Hitit ordusu yaya ve arabalı askerlerden
oluşurdu. İki tekerlekli ve bir çift atın koşul-
duğu savaş arabalarında sürücünün yanı sıra
iki savaşçı asker bulunurdu. Hızlı hareket etme
yeteneğine sahip bu savaş arabaları savaşlarda
Hititler’e büyük üstünlük sağlamıştır.
Din, Hukuk ve Ekonomi
Toplumsal yaşamda dinin çok önemli bir yeri
vardı. Hititler çoktanrılı bir dine sahipti. Ele
geçirdikleri ülkelerin tanrı heykellerini kendi
tapınaklarına taşıyarak onları da benim serler­
di. Hititler tanrılarını insan şeklinde düşünür,
onların insanın gereksindiği her şeye gereksi­
nim duyduğuna, insan gibi üzülüp, sevindiği­
ne, evlenip çocukları olduğuna inanırlardı.
Bazı tanrıların özel bir yeri vardı. Bunların
başında fırtına tanrısı Taru ve onun karısı
güneş tanrıçası Vuruşemu gelirdi. Bunların
oğullarından biri olan bereket simgesi Telipi-
nu tarımla uğraşır, su getirir, tahılların büyü­
mesini sağlardı. H ititler’de tapınm anın önko­
şulu temizlikti. Tapm aklara yıkanıp temiz
elbiseler giyerek girerlerdi. Tanrılara hayvan
ya da insan kurban eden Hititler her türlü
olumsuzluğu ve felaketi tanrıların öfkesine
bağlarlardı.
HİTİTLER 189
H ititler’de toplumsal yaşamı düzenleyen
yasalar hür ya da köle herkese mülkiyet hakkı
tanım akta ve bu hakkı devlet güvencesine
almaktaydı. Evlenmeler, miras dağıtımı ve
aile içi ilişkiler yasayla düzenlenmişti. İşlenen
suçlara verilen cezalar da insancıl ve ılımlıydı;
onur kırıcı cezalar verilmezdi. Ölüm cezaları
ise çok özel durum larda verilirdi. İşlenen
suçun bilerek yapılıp yapılmadığının üzerinde
durulurdu. H ititler’de pankus meclisinin dı­
şında halkın davalarına bakan Yaşlılar M ah­
kemesi, yüksek m em urların davalarına bakan
Ayan Mahkemesi ve ağır suçlara bakan Kral
Mahkemesi vardı.
Ekonom ik yaşamın temelini tarım ve hay­
vancılık oluştururdu. A rpa, çavdar ve buğday
en önemli ürünleriydi; tarım aracı olarak
saban kullanılmaktaydı. Beslenen başlıca
hayvanlar ise at, sığır, domuz, eşek, koyun ve
keçiydi. Savaş arabalarında da kullanıldığı
için ata son derece önem verilirdi. Hitit
Devleti’nin bir başka gelir kaynağı da vasal
devletlerin gönderdiği vergilerdi. Ayrıca al­
tın, gümüş ve bakır m adenlerinin işletilmesi
ve A nadolu’dan geçen ticaret yolları da devle­
te önemli bir gelir sağlamaktaydı.
Sanat ve Yazı
Göçebe bir toplum olarak A nadolu’ya gelen
H ititler kendi kültürlerini dışa karşı kapalı
tutmamış, beraber yaşadıkları toplum lardan
birçok kültür öğesi almışlardır. Bütün bu
İÖ yaklaşık 900 yılından kalma bu kapı parçasının
üstünde Hitit yazısı görülüyor.
190 HITLER

Inn Irm ağı’nın Avusturya kıyısında Brau-

nau adlı küçük bir kasabada doğdu. Bir
gümrük m em urunun oğlu olan Hitler, ressam
olmak istiyordu. A nne ve babasının ölüm ün­
den sonra, sanat eğitimi görmek için Viya-
n a’ya gittiyse de, Güzel Sanatlar Akadem isi’
nin giriş sınavını kazanamadı. Sık sık iş
değiştirdi; posta kartları için resim yaparak
geçimini sağlamaya çalıştı. 1913’te taşındığı
M ünih’te de yoksul, aylak ve amaçsız bir
yaşam sürdü. 1914’te I. Dünya Savaşı çıkınca
gönüllü olarak Alm an ordusuna katıldı ve
onbaşı rütbesiyle haberci oldu.
Almanya’nın 1918’deki yenilgisine öfkele­
nen H itler bütün suçu, sosyal adalet ve
dem okrasiden yana olan Sosyal D em okrat
A rkeo lo ji ve Sanat Dergisi Arşivi
Parti ile sendikalara ve aşağı bir ırk olarak
Solda: Alacahöyük'te bulunan ve İÖ 300 yılının ikinci
yarısına tarihlenen koruyucu tanrının sembolü bir gördüğü Y ahudiler’e yükledi.
geyik. Sağda: Gene aynı tarihten kalma, 1919’da M ünih’e döndü. Kendisi gibi du­
Alacahöyük'ten çıkarılan bir ana tanrıça heykeli. rumdan hoşnut olmayanların kurduğu bir
partiye üye oldu. 1920’de bu parti Nasyonal
öğeler H atti uygarlığı içinde birleşerek yeni Sosyalist Alm an İşçi Partisi adını aldı. Bir yıl
bir kültür oluşumuna yol açmıştır. Hitit sanatı sonra da Nazi Partisi olarak bilinen bu parti­
üzerinde M ezopotamya etkisi görülse de Hitit nin başkanı oldu.
sanatı kendine özgü ayrı bir gelişme göster­ Heinrich H o ffm ann, M ünih

miştir. Dem ir ve öteki madenleri işlemeyi

bilen H ititler yetenekli zanaatçılardı. Dinsel
yapıları ise anıtsal mimarlığın görkemli ör­
nekleriydi. Kabartm a sanatı da çok gelişmişti.
Düzleştirdikleri kayalara tanrılarının ve kral­
larının kabartm alarını yaparlardı. Bunlar için­
de Boğazköy yakınındaki Yazılıkaya açık
hava tapınağındaki tanrı ve tanrıçaları göste­
ren kabartm alar günümüze kadar ulaşan en
önemli yapıtlarındandır. Halk iki katlı, üç ya
da dört odalı evlerde yaşardı.
H ititler iki tür yazı kullanmışlardır. Bunlar
Sümer ve A kadlar’dan aldıkları çiviyazısı ile
kendilerinin bulduğu resimyazısı hiyerogliftir.
H itit hiyeroglif yazısı insan ve hayvan vücudu­
nun çeşitli bölümleri ile ev eşyalarını simgele­
yen işaretlerden oluşmuştur.
Ayrıca bak. A la c a h ö Y Ü K ; BOĞAZKÖY; DEMİR
Ç a ğ i.

HITLER, Adolf (1889-1945). 1933’ten ölümü­

ne kadar 12 yıl Alm anya’yı diktatörlükle
yöneten A dolf Hitler, tüm A vrupa’yı ege­
menliği altına almak amacıyla II. Dünya Hitler, Avusturya'yı ve Çekoslovakya'yı işgal ettikten
Savaşı’nı başlatmıştır. sonra, doğu cephesinde birliklerini teftiş ediyor.

1923’te yönetimi ele geçirmek amacıyla
Münih Ayaklanması olarak adlandırılan bir
darbe girişiminde bulunduysa da, polis ayak­
lanmayı bastırdı ve Hitler tutuklandı. Beş yıl
hapis cezası verilmesine karşın, cezaevinde
dokuz ay kalan H itler burada kendi yaşamöy-
küsünü kapsayan ve demokrasi yanlıları ile
Y ahudiler’e karşı nefretini dile getirdiği K av­
gam (Mein K a m p f ; 1925-27) adlı kitabını
yazmaya başladı.
Serbest bırakıldıktan sonra partisini yeni­
den örgütleyen H itler, kitlelere iktidara gel­
diklerinde iş, ekm ek, güçlü ve büyük bir
Almanya vaat ediyordu. 1920’lerde büyük
sanayicilerden yalnızca Thyssen tarafından
desteklenen Nazi Partisi, 1929-30 Dünya Bu-
nalım inı izleyen yıllarda öbür büyük sanayici-
lerce de desteklendi. O nlar da güçlü ve
otoriter bir hüküm etin sorunlarını çözeceğine
inanıyorlardı.
Naziler güçlü olduklarına kitleleri inandıra-
bilmek için bir yandan görkemli törenler
düzenlerken, bir yandan da Fırtına Bölüğü
(Sturmabteilung-SA) olarak adlandırılan si­
lahlı parti çeteleriyle kendilerinden olmayan
herkese saldırıyorlardı. H itler parti üyelerine
askeri üniformalar giydirerek ve kendi em ir­
lerinin soru sorulmadan yerine getirildiği bir
ortam yaratarak Nazi Partisi’ni özel ordusu
durum una getirdi.
Ocak 1933’te Cum hurbaşkanı Hindenburg
tarafından başbakanlığa getirilen H itler, Nazi
Partisi dışındaki tüm partilerin etkinliklerini
yasakladı. Alm an parlam entosunu etkisizleş­
tirdi. A lm anlar’ın “üstün ırk” olduğunu, ara­
larında Yahudiler’.in yaşamasına izin verilme­
yeceğini açıklayarak Y ahudiler’e acımasız bir
baskı uyguladı ve sonunda bir Yahudi soykırı­
mını gerçekleştirdi. Bazı Yahudiler Alm an­
ya’dan kaçmayı başardılarsa da milyonlarcası
toplama kamplarına sürüldü. H itler’in düşün­
celerine ve uygulamalarına karşı çıkan herke­
sin başına aynı şey geliyordu. Toplama kamp­
ları büyük barakalarla dolu, dikenli tellerle
çevrili, gözetleme kulelerinin bulunduğu yer­
lerdi. İnsanlar buralarda korkunç koşullarda
tutuluyordu. Birçoğu açlık ve işkenceden
ölüyor ya da öldürülüyordu. Hitler baskıcı ve
ırkçı uygulamalarında G estapo (Devlet Gizli
Polisi) adlı örgüt ile çok geniş yetkileri olan ve
HITLER 191
Camera Press
1933-45 arasında Alm anya'nın diktatörü Adolf Hitler.
acımasızlıklarıyla ün salan “kahverengi göm­
lekli” (SA) çetelerinden çok yararlandı.
1934’te Cum hurbaşkanı H indenburg’un
ölümünden sonra führer (önder) sanıyla dev­
let başkanlığını da üstlenen H itler, “üstün
ırk” ilan ettiği A lm anlar’m , aşağı ırk olarak
gördüğü öbür ülkelerin halklarını egemenliği
altına alması amacıyla ülkenin kaynaklarının
büyük bir bölümünü silahlanmaya ayırdı.
1936’da Alm an birlikleri Ren bölgesine
doğru harekete geçti. 1938’de Avusturya’yı,
1939’da da Çekoslovakya’yı işgal etti. Eylül
1939’da H itler’in Polonya’ya girmesiyle II.
Dünya Savaşı başlamış oldu (bak. İKİNCİ
D ü n y a S a v a ş i ).
1939’da Almanya ile SSCB arasında imza­
lanan saldırmazlık paktına karşın, Haziran
1941’de Alman orduları birdenbire bu ülkeye
saldırdı; 1943’te Alm anlar Stalingrad’da bü­
yük bir yenilgiye uğradıktan sonra savaş
Alm anya’nın aleyhine bir gelişme göstermeye
başladı. H itler II. Dünya Savaşı’nm başlama­
sından beri önemli kararları ve stratejileri
kendisi belirliyordu. Zafer kazandığı sürece
kaç askerin öldüğü Hitler için önemli değildi.
Zaferin olanaksız göründüğü anlarda bile tüm
Alm anya’nın yok olmasını, teslim olmaya yeğ
tutuyordu. Bunu anlayan bir grup subay
Temmuz 1944’te onu öldürm ek istediyse de
planları başarıya ulaşamadı.
Ocak 1945’ten başlayarak H itler tüm zama­
nını kendi özel sığınağında geçirdi. M üttefik­
ler Mayıs 1945 ’te sığınağı ele geçirdiğinde
192 HİYEROGLİF
H itler orada bulunamadı. Yakalanıp suçların­
dan dolayı yargılanmaktansa intihar etmeyi
yeğlemişti. İntiharından kısa bir süre sonra da
yandaşları cesedini yakmışlardı.
H itler’in yol açtığı II. Dünya Savaşı’nda en
büyük kaybı SSCB verdi. Bu ülke yaklaşık 20
milyon insanını yitirdi. Bunun yanı sıra,
H itler Alm anya’yı yönettiği dönem de A l­
manya’da ve A lm anya’nın işgal ettiği ülkeler­
de 5 milyon Y ahudi’yle birçok suçsuz insan da
yaşamını yitirdi.
Ayrıca bak. ALMANYA; DİKTATÖR; FAŞİZM;
NAZİZM.
HİYEROGLİF, Yunanca “kutsal oyma” de­
m ektir; Mısır dilinde “tanrının sözleri” deyi­
minin çevirisidir. Özellikle Mısır anıtlarında
rastlanan ve tüm ü resimlerden oluşan bu yazı
çok uzun süre çözülemediği için araştırmacı­
lar arasında büyük bir m erak konusuydu.
1799’da Nil deltasında, Rosetta (günümüz­
de Reşit) yakınında bulunan bir bazalt levha
hiyerogliflerin gizinin çözülmesine ışık tuttu.
L ondra’daki British M useum ’da sergilenen ve
R osetta Taşı olarak adlandırılan bu levha İÖ
196’dan kalmaydı. Taşın üzerindeki yazıtta
aynı metin Mısır hiyeroglifi, demotik yazı adı
En üstte hiyeroglif, onun altında demotik M ısır yazısı
ve en altta da Yunan yazısının kazılarak yazıldığı
Rosetta Taşı'nın bulunması hiyerogliflerin gizinin
çözülm esine ışık tuttu.
verilen daha basit bir Mısır yazısı ve Yunan
yazısı olmak üzere üç ayrı yazıyla yazılmıştı.
1822’de Fransız tarihçi ve dilbilimci Jean
François Champollion, hiyeroglif yazısını bü­
tünüyle çözmeyi başararak hiyerogliflerin Yu­
nan alfabesindeki karşılıklarının bir listesini
çıkardı. Onun bu buluşundan sonra daha
birçok yazıt okunabilmiş; Eski M ısırlılar’ın
yaşayışları ve geleneklerine ilişkin birçok bilgi
edinilmiştir.
Mısır hiyeroglif yazısı bilinen en eski yazı­
lardan biridir ve bazı yazıtlar İÖ 3000 öncele­
rine kadar gider. Mısırlılar başlangıçta çok
basit bir resimyazı kullanıyorlardı. H er resim
bir nesneyi simgeliyordu. Örneğin tam çem­
ber G üneş’in, yarım çember A y’ın, dalgalı
çizgiler suyun, ok ve yaylı bir adam askerin
simgesiydi.
Resimyazı olarak adlandırılan bu simgeler
aslında gözle görülebilen nesneler ve hareket­
ler içindi. Oysa hiyeroglif yazısında resimler
gözle görülemeyen nesneleri ve düşünceleri
belirtm ek için de kullanılmaktaydı. Örneğin,
çember G üneş’i simgelediği gibi “gün” kavra­
mı için de kullanılabiliyordu. Kavramları da
anlatabilen bu resimyazıya ideografik yazı ya
da “düşünce yazısı” dendi.
(Solda) Field M useum o fN a tu ra l History, Chicago; (üstte) British M useum
 HOCA ALİ RIZA 193

Field M u seu m o f Natural H istory, Chicago

Güney Meksika'da yaşayan Mikstekler de bundan

yüzlerce yıl önce hiyeroglif kullanıyordu. Buradaki
öykü şö yled ir: (1) Bir savaşçı olan Prens 8-Geyik;
(2) Yabankedisi Tepesi'ni ele geçirir; (3) Yabankedisi
Tepesi'nin başkanı Şe f 4-Rüzgâr tutsak alınır;
(4) başka bir tutsağı, Prens 8-Geyik'in yardım cısı
idam eder; (5) rahipler tutsağın cesedini yakarlar.

Bundan sonraki aşama, resimlerin konuşu­

lan dilin seslerini belirlemek üzere kullanıl-
masıydı. Buna da sesyazı denm ektedir. Bun­
lar yazının gelişmesinde büyük bir aşamadır.
Mısırlılar bildikleri her sözcüğü bu simgelerle
yazabiliyorlardı. Sesyazı simgeleri giderek ge­
lişti ve harflerden oluşan bir çeşit alfabeye
dönüştü.
Mısırlılar hem eski simgeleri, hem de yeni­
lerini kullandıklarından çoğu zaman aynı ya­
zıtta resimyazı, ideografik yazı ve sesyazı bir
arada kullanıldı. Bunun sonucunda hiyeroglif
yalnızca rahipler ile yazıcılar gibi öğrenim
görmüş az sayıda kişinin kullanabildiği olduk­
ça karmaşık bir yazı olarak kaldı.
Başlangıçta Mısır hiyeroglif yazısı tapm ak­
larda, mezar ve anıtlarda kullanılmaktaydı.
Simgeler kazılarak ya da boyanarak yapılıyor­
du. Bu işi yapan sanatçılar da çoğu zaman y a z ıs ın ın b i r t ü r h i y e r o g l i f t e n tü r e t i l d i ğ i d ü ş ü ­
gereğinden çok ayrıntılı bir yazı yazıyorlardı. n ü l m e k t e d i r . A m e r i k a ’d a k i M a y a l a r v e A z -
Oysa sonraları papirüs adlı sazdan bir çeşit t e k l e r d e h iy e r o g l i f k u l l a n m ı ş l a r d ı . (A yrıca
parşöm en kâğıdının yapılması sonucunda bak. A l f a b e ).
hiyeroglif yazı sanatı büyük bir değişime
uğradı (bak. PAPİRÜS). D aha çabuk yazılması HOBİ bak. U ğ ra ş i.
gereken resmi ve özel m ektuplarda da bu
simgeleri kullanma olanağı doğdu. Hiyeroglif HOCA ALİ RIZA (1864-1935), Türk resim
giderek günlük yazıların yazılmasında kullanı­ sanatında 1910’larda ortaya çıkan yeni anlayı­
labilecek kadar sadeleştirildi. şın, ressam Halil Paşa ile birlikte öncüsü
Öteki eski uygarlıklar da resimyazı ya da sayılır. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1858
hiyeroglif kullanmışlardır. H indistan’daki İn­ olarak gösterilen Hoca Ali Rıza, İstanbul’da
dus uygarlığı ile Anadolu ve Suriye’deki Ü sküdar semtinde doğup büyüdüğü için “Üs­
H ititler’in yazılarına da hiyeroglif denir. Çin küdarlı” , öğretm en olduğu için de “hoca”
194 HOCA ALİ RIZA
lakabıyla anılır. Zam an zaman bu iki lakap da
birlikte kullanılarak kendisine “Üsküdarlı
H oca Ali Rıza” da denir.
Bir süvari binbaşısı olan ve hat (güzel yazı)
sanatına m eraklı babası resim konusunda
küçük Ali Rıza’yı etkiledi. O rtaokul ve lise
öğrenimini askeri okullarda yapan Hoca Ali
Rıza burada sanatını geliştirme olanağını bul­
du. Askeri lisede resim derslerine kendileri
de ressam olan Osman Nuri Paşa ve Süley­
m an Seyyid Bey geliyordu. Resme meraklı
arkadaşlarıyla birlikte okulda bir resimhane
(resim atölyesi) açılmasını sağladı. 1885’te
H arbiye’yi bitirince bu okulda resim öğretm e­
ni olarak çalışmaya başladı ve 30 yıl bu
kuruluşta çalıştıktan sonra emekli oldu. Bir
süre Çamlıca Kız Lisesi’nde de öğretmenlik
yapan Hoca Ali Rıza, 1908’de kurulan Os-
manlı Ressamlar Cemiyeti’nin başkanlığını da
yaptı. Ölüm ünden üç yıl sonra çocukları
tarafından yapıtları toplu olarak sergilendi.
Hoca Ali Rıza, resim öğrenimi için İtal-
A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
Ressam Feyham an Duran'ın yaptığı Hoca Ali
Rıza'nın portresi.
A r a Güler
Hoca Ali Rıza'nın 1926'da yaptığı "B ir Deniz Kenarı
Kahvesi".
ya’ya gideceği sırada bu ülkede bulaşıcı bir
hastalık baş göstermişti. Bu nedenle karanti­
na uygulanınca İtalya’ya gidemedi. Daha
sonra da yurtdışına çıkmadı. A vrupa’da öğre­
nim görmediği, Avrupa müzelerini ve resim
sergilerini gezemediği için Avrupa resminin
etkisi altında hiç kalmadı. Tümüyle kendi
yeteneğini kullanarak ve çağdaş anlam da çok
yeni olan Türk resim sanatından yararlanarak
resim yaptı. D aha çok ölü doğa (natürm ort)
ve m anzara resimleriyle tanındı. Resimlerin­
de insan figürüne pek rastlanmamasının nede­
ni o dönemde modelle çalışma yapılmaması-
dır. Başta Ü sküdar olmak üzere İstanbul’un
çeşitli semtleri, Boğaziçi ve ev içleri Hoca Ali
Rıza’nın ilgisini çekmiştir. Bir yere bakm adan
“zihinden” yaptığı resimleri de vardır.
Hoca Ali Rıza tüm yaşamını resme adamış
bir ressamdı; bütün zamanını resimle uğraşa­
rak geçirirdi. H er zaman yanında karakalem
ve resim defteri taşırdı. H oşuna giden bir
görünüm ü hemen defterine çizerdi. Kimi
zaman da, uygun ortam bulursa, yanında
taşıdığı küçük suluboya takımını çıkartır,
çizdiği resmi hemen renklendirirdi. Bu tür
sayısız çalışması dışında yağlıboya ve guvaş
çalışmaları da vardır ve bu çalışmalar onun
açık hava ressamı özelliğini çok iyi yansıtır.
Yetiştirdiği öğrenciler arasında ünlü ressam ­
lar bulunan Hoca Ali Rıza’nın resim anlayışı­
nı bu ressamlar sürdürmüş ve bir “Ali Rıza
O kulu” oluşturmuşlardır.

HOGARTH, VVilliam (1697-1764). Çağdaş
karikatürün öncüsü sayılan William H ogarth,
çocukluğundan başlayarak resme ilgi duymuş,
kendi kendini yetiştirmiş bir sanatçıdır. Öğ­
retm en olan babası geçim zorluğu çekiyor,
yetenekli bir araştırmacı olmasına karşın ya­
yımcılardan ilgi görmüyordu. Babanın borçla­
rı yüzünden aile hapse atıldı. Henüz 10
yaşında olan William’ın hapishanede yaptığı
resimler gerçekten ilgi çekiciydi. Çevresinde­
ki insanların özelliklerini keşfederek, gülünç
yanlarıyla yansıtmakta çok başarılıydı. 15
yaşındayken bir gümüşçünün yanma çırak
girdi. Çevresindeki her şeye ilgi duyuyor,
özellikle tiyatroyu çok seviyordu. G ördükleri­
ni ön taslak yapmadan tuvale ya da kâğıda
geçiriyordu. Geçimini kazanmak için kitap
resimleri ve kart, bilet gibi şeyler için oyma-
baskılar yapan H ogarth, saray ressamı Sir
James Thornhill’in yönetimindeki çizim oku­
luna girdi. 1729’da T hornhiirin kızıyla evlen­
di. Bu sırada günlük yaşamları içinde insanla­
rı konu alan resimler yaptı. Ayrıntılara önem
veren H ogarth daha sonra öykülü bir resim
P aul’s Photos
VVilliam Hogarth'ın Kısa Boylu Kız adlı tablosu
Londra'da Ulusal G aleri'dedir.
HOLBEIN 195
M ansell Collection
Hogarth'ın Çalışkan Çırak adlı yapıtı, Londralı iki
çırağın yaşam larından kesitler veren bir dizideki
oym abaskı resim lerden biridir.
türü geliştirdi. Diziler biçiminde yaptığı bu
resimlerde insanların davranışlarındaki tuhaf­
lıklar ve gülünç yanlar öne çıkıyordu. Oyma-
baskı yöntemiyle resimlerini çoğaltıyor, böy­
lece çok sayıda insanın bunları görmesini
sağlamış oluyordu.
Bu resimli öyküler gerçek yaşamı yansıtma­
larının yanı sıra, çağının toplumsal zayıflıkla­
rını sergileme ve eleştirme gibi ciddi bir amaç
da taşıyordu. “Fahişenin İlerlemesi” adlı ilk
resimli öykü dizisi altı tablodan oluşuyordu
(1731-32). D aha sonra 1735’te “Ahlaksızın
İlerlemesi” adlı diziyi yaptı. H er iki dizide de,
kötü insanların düşüşü anlatılıyordu.
H ogarth birçok tiyatro oyuncusunun
portrelerini de yapmıştı. Ressam ve Köpeği
adlı kendi portresi L ondra’da Tate Galerisi’n-
de sergilenmektedir. H ogarth’ın bahçesine
gömüldüğü Batı L ondra’da bulunan Chis-
wick’teki evi 1902’de müze haline getirildi.
HOKEY bak. B u z H o k e y î; Çim H o k e y i.
HOLBEIN, Haris (1497-1543). Ressam olan
babasıyla aynı adı taşıyan Hans Holbein,
A ugsburg’ta dünyaya geldi. En büyük Alman
ressamlarından biri sayılan genç Holbein ilk
resim eğitimini babasından aldı. 1515’te Ba-
sel’de kardeşiyle birlikte bir ressamın yanında
çalışmaya başladı. Burada ağaçbaskı yöntemiy­
le kitaplar için resimler, Basel Belediye
Binası için freskler ve dinsel resimler yaptı.
Reform hareketinin yol açtığı karışıklıklar
sırasında Fransa ve İtalya’yı gezdi.
196 HOLLANDA

kadar gelmiştir. Portre taslaklarından 85 ta­

nesi ise W indsor Şatosu’ndadır. Çok yönlü ve
üretken bir sanatçı olan H olbein portre res­
samlığında ve çizimde çok ustaydı. Protestan-
lık’ın güçlendiği çalkantılı bir dönem de dinsel
tarafsızlığı seçen H olbein’in resimlerinde de
bu nesnellik öne çıkar. Resimlerinde duygu­
sal öğelerden çok, keskin bir gözlemcinin
gerçekçi yorumu ön plandadır. Holbein 46
yaşında L ondra’da vebadan öldü. Portre ça-
lışm alan kendisinden sonra gelen ressamları
büyük ölçüde etkilemiştir.

HOLLANDA, A vrupa’nın kuzeybatısında,

Kuzey Denizi kıyısında yer alan bir ülkedir.
Eskiden R en Irm ağı’nm bir halici olan ve
sonradan büyük ve sığ bir körfeze dönüşen
İjssel Denizi, 30 kilom etreden uzun bir setle
İngiltere kraliçesinin izniyle kapatılarak bir göl haline getirilmiştir. Bu
Holbein'in fırçasından İngiltere Kral VIII. Henry'nin setin deniz tarafında Batı ve Doğu Friz
üçüncü karısı Ja n e Seym our'un portresi.
adalan yer alır. D aha güneydeki topraklar,
Basel’de H üm anistler’in çevresine giren batı yönünde akan geniş akarsularla yer yer
H olbein, ünlü düşünür Erasm us ile tanıştı ve bölünür. Bunlar R en Irmağı ile kolları olan
Deliliğe Övgü adlı yapıtını resimledi (bak. W aal, Lek ve M aas’tır. Bu akarsular ile
E r a s m u s , D e s id e r iu s , H ü m a n îz m ) . Erasm us’un Schelde Irmağı ağzı arasındaki bölgede büyük
biri bugün Paris’te Louvre M üzesi’nde bulu­ Zeeland deltası vardır. Doğu sınırında Al­
nan üç portresini yaptı. H olbein’in ün kazan­ m anya Federal Cumhuriyeti, güneyinde Bel­
masında bu portrelerin büyük payı vardır. çika yer alır.
1526’da İngiltere’ye giden Holbein, Erasmus H ollanda’nın kumullarla kaplı olan kıyıları
aracılığıyla İngiltere kralının başdanışmanı Sir hem en her yerde deniz düzeyinin altındadır.
Thom as M ore’la tanıştı. Thomas M ore’un tek
başına ve ailesiyle birlikte portrelerini yaptı.
HOLLANDA'YA İLİŞKİN BİLGİLER
Bu tabloların asıllan değil, yalnızca taslakları
ve kopyalan günümüze ulaşmıştır. 1528’de YÜZÖLÇÜMÜ: 41.508 km2.
Basel’e dönerek dört yıl kadar orada kalan NÜFUS: 14.615.000 (1987).
Holbein, bu sırada karısının ve iki oğlunun YÖNETİM: İki meclisli meşruti monarşi.
resmini de yaptı. Hüzünlü bir anlatımı olan BAŞKENT: Amsterdam. Hükümet merkezi Lahey'dir.
bu tablo Basel Sanat Müzesi’ndedir. DOĞAL YAPI: Ülke, Ren ve Maaş ırmaklarının deltası
üzerindedir. Ülkenin yaklaşık dörtte biri deniz düze­
1532’de gene İngiltere’ye giden Holbein, yinin altındadır; güneydoğuda birkaç alçak tepe
1533’te Elçiler adlı tablosunu yaptıktan sonra vardır.
İngiltere Kralı V III. H enry’nin koruması altı­ BAŞLICA ÜRÜNLER VE SANAYİLER: Sığır ve süt ürün­
leri, yumurta, sebze, patates, meyve, çiçek, doğal
na girdi. Sarayda 10 yıl geçiren sanatçı bu gaz, demir, çelik, gemi yapımı, makine ve elektrikli
dönemde büyüklü küçüklü 150 portre yaptı. aletler, dokuma.
Soylulara ait bu portrelerde modellerinin DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Yumurta, süt
ürünleri, metal ve metal eşya, makine, petrol ve
kişiliklerini öne çıkartm ak yerine, onlara do­ petrol ürünleri, dokuma ürünleri, kimyasal madde-
nuk ve ağırbaşlı bir hava vermeyi yeğlemiştir. İer, elektronik eşya.
Sarayın m oda tasanmcılığım da üstlenen sa­ ÖNEMLİ KENTLER: Amsterdam, Rotterdam, Lahey,
natçı tören giysilerinden silah kılıflarına kadar Utrecht, Eindhoven.
EĞİTİM: Çocuklar 6-16 yaşları arasında okul eğitimi
birbirinden değişik pek çok eşyasının tasan ­ görmek zorundadır.
ınım yaptı. Bunlardan bazıları günümüze
 HOLLANDA 197

Alçak yerleri gelgitin etkisinden korum ak için oluşur. İjssel Denizi’ne yakındır. Kuzey D e­
kıyıya paralel setler yapılmıştır. Bu setler, nizindeki İjm uiden limanına bir kanalla bağ­
H ollanda’nın beşte ikisinin deniz altında kal­ lanmıştır (bak. A m s t e r d a m ) . Büyük kentlerin
masını önler. Kıyıdan taşan suyu boşaltmak çoğu 12. yüzyıldan kalmadır. Limburg’un
için sürekli pom palar çalıştırılır. H ollanda’da­ başkenti olan M aastricht gibi güneydoğuda
ki yel değirmenlerinin çoğu boşaltma pom pa­ kalan bazı kentler ise daha da eskidir. Y öne­
larını çalıştırmak amacıyla kurulm uştu. G ü­ tim merkezi olan Lahey (D en H aag), büyük
nümüzde, elektrik ve dizel m otorları kullanıl­ bir liman kenti olan Rotterdam , U trecht,
dığı için artık yel değirmenlerine gerek duyul­ H aarlem , Eindhoven ve Groningen en önemli
m am aktadır. Geniş çaplı akaçlama çalışmala­ kentleridir.
rı sonucu çok sayıda göl ve bataklığın kurutul­ Tuğla duvarları, kırmızı kiremit çatılarıyla
masıyla büyük, verimli bir tarım alanı yaratıl­ kanallar boyunca sıralanan evleri, renkli cam­
mıştır. larla bezeli özenli yapılan, akarsuları, kanal­
Doğu ve kuzeydoğuda ise çalılık, ormanlık ları, ağaçlı caddeleriyle H ollanda’nın kentleri
ve köknar korularının oluşturduğu yeşil alan­ olağanüstü temiz, canlı ve çekicidir. İleri bir
lar uzanır. İjssel Denizi’nin güneydoğusunda­ sanayi ülkesi olan H ollanda’da kentlerin ula­
ki Veluwe bölgesi kumluk ve çoraktır. Ülke­ şım, konut, ısınma gibi sorunları büyük ölçü­
nin güneydoğusundaki Limburg’da tepeler ve de çözümlenmiştir. Yerel yönetim düzeyinde
kıvrıla kıvrıla akan ırm aklar vardır. çok geniş yetkiye sahip olan belediyelerin
Konya’nın yüzölçümü kadar bir alanı kap­ başında hüküm etin atadığı bir belediye başka­
layan Hollanda, kuzeyden güneye 280 km, nı bulunur. Belediyeler kendi yetki sınırlan
doğudan batıya 177 kilom etredir. A vrupa’nın içinde özerktir. H ollanda’da sosyal hizmetler
en küçük ülkelerinden biri olmasına karşın gelişkin ülkeler içinde oldukça ileri düzeyde­
büyük bir nüfusu barındırır. Frizyalılar, Sak- dir. Tüm yurttaşlann yanı sıra, göçmen işçi ya
sonlar ve Franklar’m karışımından ortaya da siyasal göçmen konum undaki insanlar için
çıkan Hollanda halkı daha sonra ülkeye gelen de sağlık sigortası, işsizlik yardımı, çocuk
çeşitli göçmen topluluklarıyla da karışmıştır. yardımı gibi olanaklar sağlanır. Nüfusun ta-
HollandalIlar dinsel ve siyasal baskılar nede­
niyle ülkelerinden ayrılmak zorunda bırakılan
çok sayıda göçmene ortaçağdan beri kapıları­
nı açık tutm uşlardır. Güneydeki illerden K u­
zey Brabant ve Limburg’da halkın çoğunluğu
Katolik’tir. Buna karşılık kuzeyde yaşayanlar
genellikle Protestan’dır.
H ollanda’da birçok kasaba ve bölgeye özgü
geleneksel giysilere rastlanır. Bol pantolon­
lar, işlemeli önlüklü uzun etekler, iki yanı
kıvrık şapkalar ve tahta ayakkabılar özel
günlerde hâlâ giyilir.
Hollanda dilinde (Felemenkçe) birçok ye­
rel lehçe vardır. Kuzeybatıda konuşulan Friz-
ce’de, İngilizce’ye benzeyen birçok sözcüğe
rastlanır. Güney Afrika Cum huriyeti’nde ko­
nuşulan A frikaner dilinde ise çok sayıda
Felemenkçe sözcük bulunmasına karşın, dil­
bilgisi kuralları farklıdır.

Kentler, Tarım ve Sanayi

H ollanda’nın başkenti ve en büyük kenti olan
Am sterdam kanallarla ayrılan birçok adadan
198 HOLLANDA
marnına yakını okuryazardır. 1575’te kurulan
Leiden, 1614’te kurulan Groningen, 1636’da
kurulan U trecht üniversitelerinden başka
Limburg, Am sterdam , Nijmegen, Rotterdam
gibi kentlerde de üniversite vardır. Yaşlı
nüfusun son yıllarda yoğunluk kazandığı H ol­
landa’da nitelikli huzurevlerinin sayısı gide­
rek artm aktadır.
H ollanda’da tarım önemlidir. Şekerkamışı,
patates, çavdar ve buğday yetiştirilir. Süt ve
süt ürünleri daha büyük önem taşır. Siyah
beyaz Holstein-Friesian sığırları yıl boyunca
çayırlara yayılır. Edam , G ouda ve Leiden’in
peynirleri ünlüdür.
Kumulların gerisinde, Lahey’den Haar-
lem’in kuzeyine kadar, başta lale olmak üzere
çeşitli çiçek tarlalanna ve seralara rastlanır.
Nisanda bu tarlaları göz alabildiğine kırmızı,
turuncu ve sarı çiçekler örter. Dış ülkelere
uçakla çiçek soğanı, taze çiçek, meyve ve
sebze gönderilir. Özellikle Zeeland ve İjssel
Denizi çevresinde balıkçı köyleri ve kasabala­
rı vardır. En çok avlanan balık ringadır.
Enkhuizen, Kuzey Hollanda'da bir balıkçı kasabasıdır. Yayaların geçmesi için kanallar üzerine köprüler
yapılm ıştır.
A m sterdam ’a doğru uzanan kanalın girişinde­
ki İjm uiden en büyük balıkçı limanıdır. R ot­
terdam ise A vrupa’nın en işlek limanıdır.
Eskiden zenginliği ticaret ve taşımacılığa
dayanan H ollanda’da 19. yüzyılın sonunda
sanayi birinci sıraya geçti. Ülke m aden bakı­
mından yoksuldur. Kuzeydoğuda, Gronin-
gen’de doğal gaz yataklarının bulunması geliş­
meyi büyük ölçüde etkilemiştir. Aynı bölgede
küçük petrol yataklan da bulunur. İjmui-
den’deki büyük demir-çelik işletmelerinde
dışardan satın alman demir işlenir. Gemi ve
makine yapımı önemli sanayi dalları arasında­
dır. İjssel Denizi’nin doğusunda Twente böl­
gesinde pamuklu dokum a, Eindhoven yakın­
larında keten ve Lahey çevresinde yünlü
giyim sanayisi gelişmiştir. Eindhoven’de elek­
trikli araçlar, telefon ve radyo da yapılır.
A ralarında Shell, Philips ve Unilever olmak
üzere çok sayıda çokuluslu büyük şirketin
kuruluş yeri H ollanda’dır.
H ollanda’nın başlıca ürünleri arasında siga­
ra, çikolata, bira ve jenever adlı Hollanda cini
E d m u n d Nagele
 HOLLANDA 199

Hollanda, peyniri ve
peynirci dükkânlarıyla
ünlüdür. Resim de,
Alkm aar'daki peynir
şenliğinde geleneksel
giysileri içinde
HollandalIlar görülüyor.

E d m u n d Nagele

sayılabilir. D elft’deki mavi ve beyaz porselen

burg ile birlikte Benelüks ülkelerini oluştu­
işçiliği ve A m sterdam ’daki atölyelerde yapı­
rur. O rtaçağda bu bölgede Katolik Kilisesi’ne
lan zarif elmas takılar gibi, jenever de çok
ya da soylulara ait küçük devletler vardı. Bazı
eskiden beri ünlüdür. devletler ise bağımsızdı. 16. yüzyılda bölge,
Hollanda büyük ticaret filosu da önemli bir
Avusturya ve Ispanya’yı da yöneten Habs-
gelir kaynağıdır. Dış ülkelerden satın alman
burg hanedanından krallann egemenliği altı­
hamm adde ve besin m addelerinin bedeli,
na girdi. II. Felipe tahta geçtiğinde Protestan-
tarım ve sanayi ürünlerinin yanı sıra, bu
lar’a baskı uygulamaya başladı; 1567’de kar­
yoldan elde edilen kazançla dengelenir. D e­
şıtlarının direnişini kırmak için Alba dükünü
nizaşırı keşiflerin ve deniz ticaretinin Hollan­
görevlendirdi. HollandalIlar O ranje Prensi
da’nın gelişmesinde önemli bir yeri vardır.
Sessiz Willem adlı genç bir soylunun önderli­
Bugün de H ollanda’da tanker, yolcu ve yük
ğinde Alba düküne karşı ayaklandılar. Güçlü
gemilerinden başka, yük taşımacılığınınbir direniş sonucunda, 1579’da kuzeydeki
önemli bir bölümü kanal ve akarsularda yedi eyalette U trecht Birliği adı altında ba­
işleyen mavnalarla yapılır. Suyollarının bakı­
ğımsız bir Protestan cumhuriyeti kuruldu.
mına büyük önem verilir. Karayolları veGüneydeki eyaletler ise (günümüzdeki Belçi­
ka’yı da kapsamak üzere) II. Felipe’ye ve
demiryolları da bakımlı ve işlektir. Ülke çok
Katolik dinine bağlı kaldı.
engebesiz olduğundan en çok kullanılan ula­
17. yüzyılın başlanndaki keşif gezilerinin
şım aracı bisiklettir. Birçok kentte özel bisik­
sonucu olarak HollandalIlar Rusya, Brezilya,
let yollan vardır. Hollanda Kraliyet Havayol­
Batı Hint A daları, Hindistan, Cava, Çin ve
ları (KLM ) büyük bir uluslararası havayolu
Japonya ile ticaret yapmaya başladılar ve
şirketidir. H ollanda’nın uluslararası iki hava­
bütün dünyada çok sayıda sömürge ele geçir­
limanı vardır. Bunlardan biri A m sterdam ’da­
diler. Hollanda Avrupa’nın ticarette önde
ki Schipphol, öbürü ise R otterdam ’daki Zes-
tienhoven’dır. gelen uluslarından biri oldu. Ticaret Anvers
ve Am sterdam gibi kentlere büyük zenginlik
Tarih sağladı. Bu gelişme İngiltere ve Doğu Hint
Hollanda, günümüzde Belçika ve Lüksem- Kumpanyası ile rekabete yol açtı ve sonuçta
200 HOLLANDA

ik i ü l k e a r a s ı n d a ü ç k e z d e n i z s a v a ş ı y a p ıl d ı. H ollanda sömürgelerini (bugün Endonezya)

F r a n s a is e H o l l a n d a ’y ı k a r a d a n iş g a l e t m e y e işgal ettiler. A lm anlar’a karşı M üttefikler’le
k a l k t ı . H o l l a n d a l I l a r t o p r a k l a r ı n a s a h i p ç ık t ı­ birlikte H ollanda orduları savaşırken, Hollan­
l a r s a d a , İ n g i l t e r e ile y a p ı l a n d ö r d ü n c ü s a v a ş ­ da yeraltı direniş örgütü de harekete geçti.
t a (1780-84) y e n i l e r e k d e n i z a ş ı n b ö l g e l e r d e k i Ülkedeki toplam Yahudi nüfusun yaklaşık
s ö m ü rg e le r in in b ir ç o ğ u n u y itir d ile r. yüzde 90’mı oluşturan 100 binin üstünde
Fransız Devrim i’ni doğuran düşünceler HollandalI Yahudi toplam a kamplarında öl­
1795’te H ollanda’da da yayılmaya başladı ve dü. Yaklaşık 500 bin HollandalI işçi A lm anya’
bu Fransa ile yakın ilişki içinde bir cumhuri­ ya çalışma kam planna gönderildi.
yetin kurulmasıyla sonuçlandı. D aha sonra Savaştan sonra HollandalIlar yakılıp yıkılan
1810’da İm parator I. Napolyon, ülkeyi Fran­ ülkelerini onarm aya giriştiler. Tarafsızlık po­
sız İm paratorluğu’na bağladı. Napolyon taht­ litikasına son vererek Birleşmiş M illetler’e
tan düşünce, 1815’teki Viyana Kongresi’yle ve Kuzey A tlantik Antlaşması Ö rgütü’ne
Hollanda ve Belçika, O ranje hanedanının (NATO) üye oldular. H ollanda’nın Doğu
yönetimi altında bir krallık oldu. Öte yandan, H int A daları’ndaki sömürgesi Endonezya,
1830’da da Belçikalılar kendi krallıklarını 1945’te bağımsızlığını ilan ettikten beş yıl
kurdular. sonra tam bağımsızlığını kazandı. 1975’te de
I. Dünya Savaşı sırasında HollandalIlarSurinam bağımsızlığını ilan etti. Batı Hint
tarafsız kaldı, yani tarafların hiçbiriyle işbirli­ A daları’nın bazıları Hollanda yönetimi al­
ği yapmadılar. 10 Mayıs 1940’ta Alm anya, tında kaldı. Hollanda aynı zamanda O rtak
H ollanda’ya saldırıp dört günde ülkenin tü ­ Pazar’ın kurucu üyelerinden biridir.
münü işgal edene kadar, II. D ünya Savaşı’n- H ollanda parlam enter sistemle yönetilen
da da tarafsızlıklarını korudular. Bunun üze­ bir krallıktır. Parlam ento, üyeleri il meclisle­
rine, Hollanda krallık ailesi Londra’ya gitti ve rince seçilen bir senato ve üyeleri genel oyla
orada geçici bir Hollanda hüküm eti kuruldu. seçilen bir meclisten oluşur. Meclis ve senato
1942’de Japonlar, Doğu Hint A d alan ’ndaki Lahey’de toplanır.
N etherlands Inform ation Service

Su boşaltm ak için kullanılan pompaları çalıştıran yel
değirm enlerinin yerini günümüzde elektrik ve dizel
motorları aldı. Ne var ki, bazı yerlerde yel
değirm enleri hâlâ kullanılıyor.
Sanat ve Bilim
H ollanda dili dünyanın belli bir bölgesinde
konuşulduğu için başka dillere çevrilmedikçe
edebiyat yapıtlarının yaygınlaşması mümkün
olmamıştır. Joost van den Vondel (1587-
1679) eskiden yaşamış en büyük HollandalI
şair ve oyun yazandır. Öbür HollandalI şair­
ler arasında Jacob Cats (1577-1660), Pieter
H ooft (1581-1647) ve Constantijn Huygens
(1596-1687) sayılabilir. Yakın geçmişte Louis
Couperus’un (1863-1923) rom anlan, çağdaş
Avrupa edebiyatının en yetkin yapıtları ara­
sında yer aldı. Dünyanın en büyük bilginlerin­
den biri 16. yüzyılda yaşamış olan Desiderius
Erasm us’dur (bak. E r a s m u s , D e s id e r iu s ) . Ü n­
lü düşünür Spinoza da (1632-77) H ollanda­
lI’dır.
Hollanda dünya çapında ressamlarıyla tanı­
nan bir ülkedir. Bu ressamların yapıtlannm
sergilendiği m üzeler önünde sanat severler
uzun kuyruklar oluşturur. H ollanda’da ilk
akla gelen adlardan Rem brandt, Jan van
Eyck, Jan V erm eer Hieronymus Bosch,

Frans Hals, Vincent van Gogh ve Piet Mon-
drian’dan başka pek çok anılmaya değer
ressam yetişmiştir. (Bu sanatçılardan çoğu
için ayrı m addeler olduğu gibi, RESİM SA­
N A TI maddesinde de daha fazla bilgi bulabi­
lirsiniz.)
Dünyaca ünlü HollandalI bilim adamları
arasında astronom Christiaan Huygens (1629-
95) ve doğa bilimci A ntonie van Leeuwen-
hoek’tan (1632-1723) başka, uluslararası ya­
salara ilişkin kitabıyla çağdaş uluslararası
hukukun temellerini atan hukukçu Hugo
G rotius’u (1583-1645) anm ak gerekir. Kuzey
Kutup Bölgesindeki Barents Denizi’ne adı
verilen Willem Barents (1550-97) ve Tasman-
ya ile Yeni Z elanda’yı keşfeden A bel Tas­
man da Hollandalı’dır.
HOLOGRAM. Bir odadaki eşyalara bakar­
ken yerimizi biraz değiştirirsek gördüğümüz
m anzara da değişir. Örneğin bir noktadan
baktığımızda masanın arkasında kaldığı için
görünmeyen sandalyeyi biraz yana çekildiği­
mizde görebiliriz. Am a bulunduğumuz yer­
den odanın bir fotoğrafını çekersek, yalnızca
objektifin sabit bir açı altından görebildiği
nesnelerin görüntüsünü elde ederiz. Yani bu
fotoğraf bize odanın üçboyutlu bir görüntüsü­
nü veremez. Stereoskopik fotoğraf m akinele­
riyle derinlik duygusu yaratan kabartm a fo­
toğraflar çekilebilir. Am a gerçek anlamda
“üçboyutlu fotoğraf” çekme yöntemini
1948’de M acar asıllı İngiliz fizikçi Dennis
G abor (1900-79) bulmuş ve bu üçboyutlu
fotoğraflara h ologram , bulduğu yöntem e de
holografi adını vermiştir.
Norm al bir fotoğrafta görüntünün ayrıntıla­
rını belirleyen yalnızca aydınlık ve karanlık
noktaların dağılımıdır. Bu aydınlık ve karan­
lık noktaların oluşması da fotoğrafı çekilecek
nesneden yansıyarak filmin duyarlı katm anı­
na gelen ışığın şiddetine bağlıdır; fotoğrafta,
nesnenin ışığı çok yansıtan noktaları aydınlık,
az yansıtan noktaları da karanlık olarak beli­
rir. Holografi yöntem inde ise yansıyan ışığın
şiddetindeki bu farklılıklardan başka ışık dal­
galarının girişimi de kaydedilir. G örüntünün
üçboyutlu olmasını sağlayan ya da kabartm a
duygusunu veren de işte bu girişim olayıdır
(bak. Işik). Eğer iki ışık dalgasının tepesi üst
HOLOGRAM 201
1968, Scientific Am erican, Inc.
Bir nesnenin gerçek üçboyutlu görüntüsünü ya da
hologram ını elde etmek için, bir laserden çıkan ışık
demeti yarısaydam bir aynayla ikiye bölünür. Bu
dem etler iki ayrı mercekten geçtikten sonra biri bir
aynadan, öbürü de nesneden yansıyarak fotoğraf
film inin üzerine düşer. Bu iki demetteki ışık
dalgalarının girişim iyle film in üzerinde oluşan
girişim deseni nesnenin hologram ını verir.
üste binerse fotoğraf filminde aydınlık bir
çizgi oluşur. Buna karşılık bir dalganın tepe­
si ile öbür dalganın çukuru karşılaştığında
filmde karanlık bir çizgi belirir. Böylece
filmin üzerinde oluşan bu “girişim deseni”
yalnızca ışık şiddetinin dağılımını değil, nes­
neye ilişkin bütün yön ve derinlik bilgilerini
de taşır. Am a dağınık ve gelişigüzel biçimde
yayılan ışık dalgalarının girişimi de düzensiz
ve rastgele olacağından, fotoğrafçılıkta nesne­
leri aydınlatm ak için yeterli olan güneş ışığı ya
da flaş ışığı gibi normal ışık kaynaklan holog­
rafi için elverişli değildir. Bunun yerine, tek
dalga boyunda (tek renkli) ve dağılmadan
yayılan dar dem etler halinde ışık üretebilen
çok güçlü ışık kaynaklan kullanmak gerekir.
Holografi yönteminin bir özelliği de fotoğ­
raf makinesi kullanmaksızın görüntünün fil­
me ya da başka bir duyarlı katm ana kaydedil­
mesidir. Bunun için, ışık kaynağından çıkan
ışık demeti yarısaydam bir aynayla ikiye
bölünür. Bir bölümü aynadan yansıyarak
doğrudan fotoğraf filmine ulaşır. Ö bürü de
aynanın içinden geçerek nesneyi aydınlattık­
tan sonra gene filmin üzerine düşer. Am a
nesnenin çeşitli noktalanndan yansıyarak ve
kırılarak gelen bu ışık demeti ile doğrudan
aynadan yansıyan dem et filme aynı anda
ulaşamayacağı için, bu iki dem et arasında faz
farklan ortaya çıkar. Bu ışık dem etlerinin
fotoğraf filmi üzerindeki girişimi, iç içe geç­
202 HOMEROS

miş parlak ve karanlık çizgilerden oluşan çok
karm aşık bir ağ çizer. Girişim saçakları denen
bu çizgiler ne çıplak gözle görülebilir, ne de
film banyo edildiğinde bildiğimiz bir fotoğraf
görüntüsü oluşturur. G erçekten de hologram
bu aşam adayken yalnızca gri renktedir ve yü­
zeyinde nesneye hiç benzem eyen karışık çiz­
gilerden başka bir şey yoktur. Am a hologramı
eşfazlı bir ışıkla arkadan aydınlatıp karşıdan
baktığımızda aynı nesneyi üçboyutlu olarak
görürüz. Üstelik gözümüzü bu görüntüden
ayırmadan başımızı hafifçe sağa sola çevirdi­
ğimizde nesnenin görüntüdeki konum u da de­
ğişir.
Holografi düşüncesi 1948’de doğdu, ama
ancak laserin bulunmasından sonra önem
kazanabildi {bak. L a s e r ) . Çünkü laserden
önce eşfazlı dalgalar üretebilen çok güçlü bir
ışık kaynağı yoktu. 1965’te A B D ’de, Michi-
gan Üniversitesi’nden Em m ett N. Leith ile
Juris U patnieks laser ışığından yararlanarak
ilk hologram ları elde ettiler. Bugün m ühen­
dislik alanında çok değerli uygulamaları olan
holografi yöntemi ileride üçboyutlu görüntü
oluşturan renkli televizyonların yapımında da
yararlı olabilir. Üstelik laser ışığı çok küçücük
bir noktaya odaklanabildiği için, pek çok
basılı belge tek bir hologram üzerine kaydedi­
lebilir ve böylece hologram yakın bir gelecek­
te bilgi depolam a aracı olarak mikrofilmin
yerini alabilir.
HOMEROS, Eski Yunan edebiyatının ünlü
destan şiirleri İlyada ve Odysseia' nın yazarı
olarak bilinir (bak. DESTAN; İLYA D A ; O d Y S S E İa ).
H om eros’un nerede, ne zaman ve nasıl yaşa­
dığını kesin olarak bilen yoktur. H atta yaşadı­
ğı bile kuşkuludur. Ne var ki, özellikle Y u­
nanlılar, H om eros’a ilişkin anlatılanların ço­
ğunun doğru olduğuna inanırlar. Hom eros
çok az kişinin okum a yazma bildiği bir tarihte
kent kent dolaşan halk ozanlarının en büyüğü
sayılır. İleri yaşta kör olduğu, yoksul düştüğü,
gene de eşsiz güzellikteki şiirlerini okum ak
için Y unanistan’ı bir uçtan öbürüne kat ettiği
anlatılanlar arasındadır.
H om eros’un, Truva Savaşı’m anlatan ünlü
destan şiirleri İlyada ve Odysseia A tina’da
dört yılda bir düzenlenen Panathenaia adlı
büyük bir festivalde okunurdu. H om eros’un
destanları, dinleyenleri coşturan serüvenlerle
doludur. Bunun yanı sıra ahlaksal ve eğitici
yanları da vardır.
Yunanlı yazarlar, H om eros’un yaşadığı dö­
nem için farklı tarihler öne sürerlerse de, ünlü
şairin büyük bir olasılıkla İÖ 8. yüzyılda
yaşadığı sanılmaktadır. Doğum yeri de tartış­
malıdır. A tina, Kolophon (bugün İzm ir’in
güneyinde D eğirm endere) İthake, Argos,
Rodos, İzmir ve Sakız Adası gibi yerler
varsayımlar arasındadır. Ö te yandan, Eski
İÖ 450'de bir Yunanlı heykelcinin yaptığı
Hom eros'un büstünün kopyası bugün Vatikan
M üzesi'ndedir.
Yunan dili ve tarihi konusunda inceleme
yapan günümüz araştırmacıları, H om eros’un
büyük bir olasılıkla A nadolu’nun batı kıyıla­
rında, eskiden İyonya adı verilen bölgede
yaşamış olabileceğini ileri sürmüşlerdir.
İlyada ve Odysseia destanlarının yazarına
ilişkin varsayımlar arasında Odysseia' nın ya­
zarının bir kadın olabileceği de vardır. Bazı
uzmanlar da bu destanların bir değil birkaç
kişi tarafından yazılmış olabileceğini ileri sür­
m ektedir. O nlara göre, çok uzun yıllardır
dillerde dolaşan bu şiirleri günün birinde
birisi H om eros adı altında derlemiş olabilir.
G erçek ne olursa olsun, zamanımızdan
yüzlerce yıl önce yazılmış olan İlyada ve
Odysseia etkilerini bugün de sürdüren edebi­
yat başyapıtlarıdır.

HONDURAS, O rta Am erika cumhuriyetleri
içinde ikinci büyük, ama en yoksul ülkedir.
Kuzeyde Karayib Denizi, doğuda N ikaragua,
güney ve güneybatıda Büyük Okyanus ve El
Salvador, batıda ise G uatem ala ile çevrelen­
miştir. Kuzey kıyısı açıklarındaki Bahıa A da­
ları H onduras’a aittir.
Kıyılardaki alçak düzlükler dışında, ülke
dağlıktır. Dağların yükseklikleri güneye doğ­
ru gidildikçe artar. Dağlar hemen her bölgede
içinde ırmakların aktığı vadilerle bölünm üş­
tür. Kıyıdaki düzlüklerde iklim sıcak ve nem ­
lidir; ama halkın çoğunluğunun yaşadığı daha
yüksek iç bölgelerde daha ılımandır. O rm an­
ları çam, meşe ve kerestesi çok değerli olan
maun ağaçlarıyla kaplıdır.
Halkın bir bölüm ünü Am erika Yerlileri
oluşturur. Kentlerde yaşayanların büyük ço­
ğunluğu ise İspanyol ve Y erliler’in karışma­
sından doğan melezlerdir. Ülkenin yönetimi
İspanyol kökenlilerin elindedir. Ülkenin ku­
zeyinde çoğunluğu Batı Hint A daları’ndan
gelerek muz plantasyonlarında (büyük çiftlik­
ler) çalışan birkaç bin Siyah yaşar. Ülkenin
resmi dili İspanyolca’dır ve halkın büyük
çoğunluğu Katolik’tir. Eğitim parasızdır; ama
okul sayısı yeterli olmadığından halkın çoğun­
luğu okum a yazma bilmez.
Başkent yaklaşık 509 bin nüfuslu olan
Tegucigalpa’dır. Başlıca limanları Büyük
Okyanus kıyısında A m apala, Atlas Okyanusu
kıyısında Le Ceiba, Tela ve Puerto C ortes’
HONDURAS 203
HONDURAS'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 112.088 km2.
NÜFUS: 4.657.000 (1987).
YÖNETİM: Cumhuriyet.
BAŞKENT: Tegucigalpa.
DOĞAL YAPI: Bazı tepeleri 3.050 metreyi aşan dağlık bir
ülkedir. Kuzeydeki sıcak ve nemli Karayib kıyılarında
tropikal ormanlar vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER VE MADENLER: Muz, kereste, kah­
ve, hindistancevizi, halat ve ip yapımında kullanılan
abaka lifleri, altın ve gümüş.
ÖNEMLİ KENTLER: Tegucigalpa, San Pedro Sula, Tela,
Puerto Cortes, Amapala.
EĞİTİM: 7-15 yaşları arasında zorunludur.
dir. Batıda küçük bir kent olan Copân yakın­
larında İS 2.-7. yüzyıllar arasında O rta A m e­
rika’da yaşamış M ayalar tarafından kurulan
bir kentin kalıntıları vardır. Tapm ak ve saray­
ların kalıntıları, M ayalar’m özgün yazıları,
ileri astronomi ve m atem atik bilgileriyle par­
lak bir uygarlık kurduklarını gösterir (bak.
M a y a l a r ).
Ekonomi ve Ulaşım
Halkın çoğunluğu küçük çiftçidir ve kendi
gereksinmelerini karşılayacak kadar mısır,
fasulye ve pirinç yetiştirir. Ülke nüfusu az ve
halkı yoksuldur. Çoğu çamur ve sazdan yapıl­
ma evlerde yaşar. Çayırlık alanlarda bir mik­
tar sığır yetiştirilir. Ülkenin tem el ürünü ise
muzdur. Muz, kuzey kıyılardaki düzlüklerde
bir A BD firmasının plantasyonlarında üreti­
lir. Ülkenin dışarıya sattığı ürünlerin değeri­
nin yaklaşık yarısını muz oluşturur. Ayrıca,
kahve, hindistancevizi, kereste, tütün ve aba­
ka lifleri de dışarıya satılır. (A baka lifleri
manilakeneviri de denen bir bitkinin yaprak­
larından elde edilir ve halat yapımında kulla­
nılır.) Altın ve gümüş çıkarımı da gene bir
A BD firmasının elindedir. H onduras’ta ülke
içinde tüketilm ek üzere sabun, giyim eşyası,
un ve sigara gibi m allan üreten az sayıda
fabrika vardır. Dış ticaretinin büyük bölüm ü­
nü A BD ile yapar.
H onduras’ta ulaşım bir sorundur. Yeterli
dem iryollan ve karayolları yoktur. Muz plan­
tasyonlarının gereksinimini karşılam ak için
yapılan demiryollarının çoğu kuzeydedir.
Başkente bile demiryolları ulaşmaz. Ülkenin
204 HONG KONG

||g p i l S I 0 P f
riffirri' TîîsiTîîiîir^'i
nmmmKsn^
,S S g ı
- J S S . Z ? ':

United Fruit Com pany

Üstte solda: Honduras'ın başkenti Tegucigalpa.

Üstte sağda: Kıyıda bir lim ana gönderilmek üzere
hazırlanm ış m uzlar. Altta sağda: Copân kentinde Maya
uygarlığının kalıntıları; burası eskiden törenlerin
düzenlendiği bir yerdi. Juan Pablo Martel

güneyinde boydan boya Panam erikan Kara­ 20. yüzyılın başlarında ülkede karışıklıklar
yolu uzanır. Bu yol, Okyanuslar Arası Kara- olduğu gerekçesiyle A B D , muz ve m aden
yolu’na bağlanarak başkentten geçer ve Atlas şirketlerini korum ak için deniz piyadelerini
Okyanusu kıyılarına ulaşır. Bazı akarsular bu ülkeye gönderdi. 1932-49 arasında dikta­
ufak gemilerin işleyebilmesine uygundur. Köy­ törlükle yönetilen H onduras’da, 1957’de bazı
lülerin çoğunluğu katırlarla yolculuk yapar. reformları gerçekleştirm ek amacıyla bir ana­
yasa yapıldıysa da 1963’te darbeyle bir askeri
Tarih hüküm et kuruldu. Ülke tarihinde 380’in üs­
Kristof Kolomb 1502’de H onduras’ı keşfetti tünde askeri darbe ya da ayaklanma olmuş­
ve ülkeye Ispanya adına el koydu. Kurulan ilk tur. Günüm üze kadar ordu, yönetimde ağırlı­
İspanyol kenti Trujillo’ydu. 1570’ten sonra bu ğını sürdürmüş; ülke dış siyaseti de A B D ’ye
ülkede gümüşün bulunmasıyla yeni bir kolo­ bağımlı kalmıştır. Komşu Nikaragua yöneti­
nici ve korsan akını başladı. Yerli halk ya mine karşı olan gerillalar bu ülkeyi bir üs gibi
köleleştirildi ya da salgın hastalıklarla büyük kullanm aktadır. Honduras A B D ’den ekono­
ölçüde yok oldu. M eksika’daki devrim den mik ve askeri yardım almaktadır.
sonra 1823’te aralarında H onduras’ın da bu­
lunduğu O rta A m erika ülkeleri bir araya HONG KONG Çin’in güneydoğu kıyısında,
gelerek bir federasyon oluşturdu. 1838’de Tayvan ve Haynan adalarına eşit uzaklıkta
Honduras federasyondan çekilerek bağımsız­ bulunan küçük bir İngiliz kolonisidir. Y akla­
lığını ilan etti. şık 200 adacığı ve anakaradaki bazı toprakları

kapsar. Hong Kong 1 Tem muz 1997’de İngiliz
kolonisi olm aktan çıkacak ve Çin Halk Cum ­
huriyeti’nin yönetim bölgelerinden biri ola­
caktır. Nüfusun yüzde 99’u Çinli’dir.
Hong Kong Adası ile anakara arasında her
iki yanında dağlar bulunan güzel bir doğal
liman vardır. Koloninin başkenti Victoria,
adanın kuzey kıyısında yer alır. Dünyanın en
yüksek gökdelenlerinin bulunduğu kentte bir­
çok m odern yapı kıyı boyunca sıralanmıştır.
HONG KONG'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.035 km2.
NÜFUS: 5.602.000 (1987).
YÖNETİM: İngiliz kolonisi.
BAŞKENT: Victoria.
DOĞAL YAPI: Dağlık bir ada, küçük adalar ve Çin
anakarasının bir bölümünden oluşur. Ada ile anaka­
ra arasında güzel bir doğal liman vardır.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Dokuma, gi­
yim, makine, elektronik eşya, radyo, televizyon,
plastik eşya, oyuncak, boya, dürbün, mikroskop,
fotoğraf makinesi, peruk.
ÖNEMLİ KENTLER: Victoria, Kovvloon, Tsuen Wan.
En yüksek nokta anakaradaki 957 m etrelik
Tai Mo D ağı’dır. “Büyük Sisli D ağ” anlamına
gelen Tai Mo D ağı’nın zirvesi çoğunlukla
bulutlarla örtülüdür. İklim tropiktir, bölgede
tem muz ve ekim aylan arasında tayfun rüz-
gârlaı>eser. A dadaki Victoria ve anakaradaki
Kovvloon birbirlerine çok yakındır. Bu iki
kent, özellikle de 1972’de limanı aşan tünel
yolunun açılmasıyla tek bir kent görünümü
almıştır. 1979’dan sonra ada ile anakara
arasında m etro bağlantısı da kurulmuştur.
HONG KONG 205
ZEFA
Hong Kong'a göçen yaşlı Ç inliler falcılık gibi birçok
eski geleneği sürdürür.
A dada kablo ile işleyen bir dağ demiryolu
sistemi vardır. Hong Kong dünyanın en bü­
yük ve işlek lim anlarından biridir. Koloninin
havalimanı anakarada Kai T ak’ta kurulm uş­
tur. Dünyanın en büyük uçaklarının inebile­
ceği bir uçak pisti de Kovvloon Körfezi’nin ya­
kınındadır.
Kovvloon dışında Hong Kong’un tüm ana­
kara bölümünü oluşturan Nevv T erritories’de
halk, pirinç ve sebze yetiştirir; domuz ve sığır
besler. 9.000 balıkçı teknesiyle Hong Kong
dünyanın en büyük balıkçı filolarından birine
sahiptir. Kovvloon ve Victoria’da tersanelerin
yanı sıra çelik eşya, oyuncak ve elektronik
alet yapan 11 binden fazla fabrika vardır.
Hong Kong’un en canlı m erkezleri Victoria
ve Kovvloon’dur. Sanayi kuruluşlar, bankalar,
alışveriş m erkezleri, oteller ve sinem alar bu­
radadır. Kent m erkezinden biraz uzaklaşınca
dar sokaklarıyla, ince uzun kalabalık evlerin
kümelendiği Çin mahalleleriyle karşılaşılır.
Tarih
1842’de, Afyon Savaşı’nda yenilen Çinliler,
Hong Kong’u İngiltere’ye bıraktıklarında yö­
re hem en hemen boştu ve korsan barınağı
olarak biliniyordu. İngilizler bölgeyi Çin de­
netiminden uzak, çeşitli ülkelerden ticaret
gemilerinin güneydeki Çinli tüccarlarla iş
206 HOPARLÖR
ZEFA
Binlerce Çinli göçm enin yaşadığı yüzen evler Hong
Kong Adası'ndaki yüksek, modern yapıların önüne
bağlanm ıştır.
yapabilecekleri bir ticaret merkezine dönüş­
türm ek amacıyla limana bütün yabancı gemi­
lerin gelmesine ve halkın serbestçe Çin’e
gidip dönmesine izin verdiler. Çinliler koloni­
ye akın etti ve yöre şaşırtıcı bir hızla gelişti.
A vrupa’nın, A B D ’nin ve Çin’in büyük şirket­
leri kolonide şubelerini açtılar. Önceleri
Hong Kong, çeşitli tüccarların birbirleriyle
pazarlık ettikleri sürece mallarının güvenle
saklanabileceği büyük bir depo gibi kullanılı­
yordu. Zam anla burada tersaneler kuruldu.
Bugün dokum a, lastik ayakkabı, halat, el
feneri, transistor, teyp, televizyon, term os
gibi giderek çeşitlenen mallar üretilm ektedir.
Am a Hong Kong asıl geçimini her zaman
ticaretten sağlamıştır. Hong Kong’un başta
ABD olmak üzere Japonya ve Ç in’le yoğun
dış ticaret ilişkileri vardır.
Hong Kong’un, Çin Halk Cumhuriyeti ile
sının Kovvloon’dan 32 km içeridedir. H ükü­
met koloniye girişleri, gittikçe artan nüfus
yüzünden sınırlamak zorunda kaldı. 1941’de
Japonya koloniyi ele geçirince yüz binlerce
Çinli ülkelerine geri döndü. Böylece II. D ün­
ya Savaşı sona erdiğinde Hong Kong’da 600
bin kişi kalmıştı. D aha sonra, Çin İç Savaşı’n-
da {bak. ÇİN H a l k C u m h u r iy e t i ) Çin’den ka­
çanlar koloniye sığındılar ve nüfus eskisine
göre daha da kalabalıklaştı. Victoria ve Kow-
loon’da, kentlerin içinde ve çevresinde binler­
ce gecekondu yapıldı. T ahta, karton ve paslı
demir kullanılarak yapılan bu çürük çarık
evler yangın ve salgın hastalık tehlikesi altın­
daydı, tayfunlara dayanm alan da olanaksızdı.
Hüküm et yeni yaptırdığı evlere yaklaşık 2
milyon kişiyi yerleştirmesine karşın, gecekon­
du sorunu sürm ektedir. Hong Kong dünyada
nüfusu en yoğun olan bölgelerden biridir.
Bir başka sorun da bu kalabalık nüfusa
yeterli su bulabilmektir. Gerekli suyun bir
bölümü Çin’den getirilir. Ayrıca büyük baraj
göllerinden de su sağlanır. Bu güçlüklere
karşın Hong Kong’da sağlık ve eğitim koşulla­
rı birçok doğu ülkesinden daha iyidir. 1911’de
kurulan Hong Kong Üniversitesi gelişmekte­
dir. 1963’te de Çin kültürünü korum ak am a­
cıyla Hong Kong Çin Üniversitesi kurul­
muştur.
HOPARLÖR bak. M ik ro fo n v e H o p a r lö r .
HORMONLAR genellikle bir iç salgıbezince
üretilen ve belirli bir organı uyararak çalışma­
sını etkileyen kimyasal m addelerdir (bak.
SALGIBEZİ). Nitekim bu m addelerin adı da
“uyarıcı” anlam ındaki Yunanca bir sözcükten
türetilmiştir. İnsanda ve omurgalı hayvanlar­
da çeşitli fizyolojik işlevlerin düzenlenmesin­
de rol oynayan birçok horm on vardır. H er
hormon ayrı bir salgıbezinden salgılanır ve
uyarıcı işlevi yalnızca belirli bir ya da birkaç
organa özgüdür. Çünkü iç salgıbezinin doğru­
dan kana boşalttığı bir hormon vücutta dola­
şırken, yalnızca “hedef organ”daki özel alıcı
hücreler bu maddeyi “tanıyarak” içeri girme­
sine izin verir. Böylece horm onun uyarıcı
etkisiyle o organ çalışmasını hızlandırır, ya­
vaşlatır ya da kendi salgılarını boşaltmaya
başlar. Bu nedenle horm onlar, hedef organla­
ra kimyasal mesaj taşıyan özel haberciler
olarak tanımlanabilir.
Kandaki her horm onun miktarı sinir siste­
mi ve başka horm onlar aracılığıyla sürekli
denetlenir. Vücuttaki bütün iç salgıbezlerinin
eşgüdümünden sorumlu olan ve birkaç ayrı
horm on salgılayan hipofize bu konuda büyük
görevler düşer. Hangi horm on gerekliyse,
hipofiz horm onları o maddeyi üreten salgıbe­

zini uyararak eksik olan horm onun salgılan­
masını ve kandaki horm on m iktarının hep
aynı düzeyde kalmasını sağlar. Böylece iç
salgı sistemi, beyin ve sinir sistemiyle birlikte,
vücudun bütün bölümlerinin uyum içinde
çalışmasına yardımcı olur.
Uyarıcı etkisini en iyi tanıdığımız horm on­
lardan biri böbreküstü bezlerince salgılanan
adrenalin ya da epinefrindir. İnsan korktuğu
ya da heyecanlandığı zaman böbreküstü bez­
leri adrenalin salgılamaya başlar. Bu horm o­
nun etkisiyle kalp atışları hızlanır, kaslara
The Telegraph, A lto n , Illinois
Büyüm e hormonunun aşırı miktarda salgılanm ası
devliğe yol açabilir. Fotoğrafta, en uzun boylu insan
olarak tıp kayıtlarına geçen Robert W adlow, 1,88
metre boyundaki bir polis m em uruyla yan yana
görülüyor.
daha çok kan gider, buna karşılık derideki
kan akımı azaldığı için insanın rengi solar ve
vücut genellikle harekete geçmeye hazır du­
ruma gelir. Bu fizyolojik durum a “savaş ya da
kaç” tepkisi denir; yani insan bir tehlikeyle
karşılaştığında ya kaçar ya da tehlikeye karşı
savaşır.
Cinsel gelişmede ve ürem e işlevinde rol
oynayan en önemli horm onlar, kadınlarda
HORMONLAR 207
yum urtalıkların ürettiği östrojen ile erkekler­
de erbezlerinin (testislerin) ürettiği testoste­
rondur. Ergenlik döneminde bu horm onlar
bol m iktarda salgılanır; kısacası bu gelişme
çağında vücutta ortaya çıkan değişikliklerden
ve eşeysel özelliklerden kızlarda östrojen,
erkeklerde testosteron horm onu sorum ludur.
Boynun ön bölüm ündeki tiroit bezinin salgıla­
dığı tiroksin horm onu da hücrelerin enerji
tüketm e hızını etkileyerek metabolizma sü­
reçlerini denetler. Özellikle çocukluk çağında
vücudun genel olarak büyümesini ve gelişme­
sini denetleyen hormon ise hipofiz bezinin
salgıladığı büyüme horm onudur.
Vücuttaki horm on yapımının gereğinden az
ya da çok olması bazen çok ağır sonuçlar
doğurabilen çeşitli horm on ya da iç salgı
sistemi bozukluklarına yol açar. Örneğin şe­
ker hastalığının nedeni pankreasın salgıladığı
ensülin horm onunun eksikliğidir (bak. Ş e k e r
HASTALIĞI). Çocukluk çağında büyüme hor­
m onunun az salgılanması cüceliğe, fazla salgı­
lanması ise devliğe yol açar. Tıp kayıtlarına
geçmiş en kısa boylu cüce, 1895’te 19 yaşın­
dayken öldüğünde yalnızca 59 cm boyunda
olan Pauline M usters adlı HollandalI bir
kadındır. Bilinen en uzun boylu insan ise, iki
yaşındayken geçirdiği bir ameliyattan sonra
anorm al biçimde büyümeye başlayan A B D ’li
R obert W adlow’dur. W adlow 1940’ta 22 ya­
şındayken öldüğünde 2,72 m etre boyundaydı
ve büyümesi hâlâ sona ermemişti.
H orm onlar yalnız insana ve omurgalı hay­
vanlara özgü değildir; omurgasız hayvanlar ile
bitkilerde de canlının çeşitli işlevlerini düzen­
leyen horm onlar bulunur. Örneğin oksin hor­
monu bitkilerde birçok bölümün büyümesini
uyarırken, sitokinin daha çok meyve ve yap­
rakların gelişmesinden sorum ludur. Bazı hay­
vanlarda da vücut sıvılarıyla dışarı atılan ya da
koku parçacıkları halinde havaya dağılan,
horm ona benzer uyarıcı m addeler salgılanır.
A m a ferom on denen bu m addelerin “hedefi”
hayvanın kendi vücudundaki organlar değil,
kendi türünün öbür bireyleridir; başka bir
deyişle hayvan ferom on aracılığıyla türdeşle­
rine belirli bir mesaj iletir. Örneğin birçok
böcekte dişinin ürettiği ferom onu aynı türün
erkekleri tüylü duyargalarıyla en az 3 km
uzaktan algılayabilir ve bu “kokuyla” dişinin
208 HOROZBİNA

yerini bulabilir. Bu nedenle erkek ile dişinin süreyle çok ağır koşullarda yaşamak zorun­
çiftleşerek ürem esinde bu m adde önemli bir da bırakıldı. Carnet de prison (“Hapishane
rol oynar. Defteri”) adlı şiir kitabını da bu dönemde
yazdı.
HOROZBİNA bak. K a y a b a liğ i v e H o ro z b in a . Japon işgaline karşı gerilla savaşını sürdü­
ren Vietnam direniş güçleri, çok geçmeden
HORTUM bak. R üzgâr V ietnam ’ın önemli kentlerini geri almayı ba­
şardı. Ho Şi M inh, 2 Eylül 1945’te 500 bin
HO Şİ MİNH (1890-1969). Vietnam bağım­
sızlık hareketinin önderi ve Vietnam D em ok­
ratik Cum huriyeti’nin ilk başkanı olan H o şi
M ihn, halkı tarafından sevgiyle “Ho A m ca”
olarak anılır. V ietnam ’da, o dönem de Fransız
Çinhindi’nin egemenliği altındaki Nghe
A n’da doğan H o Şi M inh’in asıl adı Nguyan
T hat Thanh’dı.
Öğrencilik yıllarında ülkesindeki Fransız
yönetimine karşı yürütülen eylemlere katıldı.
1911’de ülkesinden ayrılarak iki yıl boyunca
bir şilepte çalıştı; Akdeniz ve A frika lim anla­
rında dolaştı. Fransız sömürge yönetimi altın­
daki ülkeleri yakından tanıdı. Daha sonra
gittiği Fransa’da sosyalist dünya görüşünü
benimsedi. 1920’de Fransız Komünist Parti-
si’nin kurucuları arasında yer alan H o Şi
M inh, yazdığı yazılarla çevresindeki Vietnam ­
lI gençleri bilinçlendirerek onları ülkelerinin
bağımsızlık mücadelesi için eğitti. 1925’te
Çin’de, K anton’da yaşayan siyasal sürgünleri
örgütleyerek Vietnam Devrimci Gençlik Bir­
liğini kurdu. 1930’da Ho Şi M inh’in öncülü­
ğünde kurulan Çinhindi Komünist Partisi, Vietnam Demokratik Cum huriyeti'nin Başkanı Ho Şi
yoksul köylülere toprak dağıtmayı ve yabancı Minh.
işletmeleri kamulaştırmayı amaçlayan bir
program ı benimsedi. H o Şi M inh’in eylemle­ kişilik bir kalabalığın önünde bağımsız V iet­
rinden tedirgin olan Fransız yönetimi, yoklu­ nam D em okratik Cum huriyeti’nin kuruldu­
ğunda ona ölüm cezası verdi. ğunu ilan etti. Tam da bu sırada, II. Dünya
II. Dünya Savaşı sırasında, 1940’ta Japon Savaşı sona ererken, Japonlar’ı silahsızlandır­
birlikleri Çinhindi’ne girdi. H o Şi Minh m ak amacıyla Güney V ietnam ’a giren İngiliz­
1941’de, 30 yıllık bir ayrılıktan sonra gizlice ler, bölgenin yeniden Fransızlar’m eline geç­
ülkesine döndü. Fransız sömürgecilerine ve mesine yardımcı oldular. Vietnam direniş
Japon işgalcilerine karşı halkın çeşitli kesim­ savaşı sekiz yıl sürdükten sonra 1954’te Fran­
lerini harekete geçirecek bir gerilla savaşı için sızların kesin yenilgisiyle son buldu. Ne var
hazırlığa başladı. Gizlilik koşullarında sürekli ki, savaşın sonunda yapılan görüşmeler sonu­
ad değiştirmesi gerekiyordu, son olarak ay­ cu, ülke Kuzey Vietnam ve Güney Vietnam
dınlatan anlamına gelen H o Şi Minh adını olarak ikiye bölündü ve H o Şi Minh yönetimi­
aldı. Bu arada gerilla savaşı üzerine kitaplar ne ülkenin yalnızca kuzey kesimi bırakıldı.
yazdı. II. Dünya Savaşı’nda Japonlar’a karşı Güney Vietnam ise çok geçmeden A B D ’nin
m ücadelede destek bulmak amacıyla Çin’e siyasal ve iktisadi denetimi altına girdi. Ulusal
gitti; ama Çan Kay-Şek onu tutuklattı. 18 ay bağımsızlık ve iki V ietnam ’ın birleştirilmesi

için, A BD ve Güney Vietnam yönetimine
karşı 1955’te başlayan savaş, 1975’te Vietnam
D em okratik Cum huriyeti’nin zaferiyle sonuç­
landı. H o Şi Minh iki V ietnam ’ın birleştiğini
görem eden, 1969’da savaş sürerken öldü
(bak. VİETNAM ; VİETNAM S A V A ŞI).
HOUDIIMI, Harry (1874-1926). Houdini tak­
ma adıyla sihirbazlık ve gözbağcılık gösterileri
yapan Erik Weisz, özellikle her türlü zincir,
ip, kelepçe gibi bağlardan ve kilitli sandıklar­
dan kurtulm akla ün kazanmıştı.
M acaristan’dan A B D ’ye göç etmiş yoksul
bir haham olan babası ölünce, Erik ip cam ­
bazlığı ve gözbağcılıkla ailenin geçimini sağla­
maya çalıştı. Yaptığı işi çok ciddiye alıyor, bu
konuda bulabildiği her kitabı okuyordu.
Fransız gözbağcı Robert H oudin’den esinle­
nerek Houdini adını aldı. Başarısı üç buluşa
dayanıyordu: Çoğu kilitlerin içi aslında çok
basitti, çok az insan çözülemeyecek düğümler
atabiliyordu ve kelepçeler belli bir biçimde
duvara vurulduğunda açılıveriyordu.
Bütün bunları o zamana kadar benzeri
olmayan bir sahne gösterisinde gerçekleştirdi.
Sahneye ipler, zincirler, kilitli bir sandık
koyuyor ve izleyicilerden herhangi birinin
kendisini kaçamayacak gibi sımsıkı bağlam a­
sını istiyordu. Houdini nasıl bağlanırsa bağ­
lansın iplerinden kurtuluyordu. Daha sonra
polislerden kendisini kelepçeleyip bir hücreye
kilitlemelerini istedi ve oradan da kurtulmayı
başardı. Houdini ağzı dikili bir çuvalın içinde
kendini ırmağa attırdıktan sonra, az önce
Houdini büyük bir çaba göstermeden asm a kilitlerle bağlı bir zincir ağından kurtulabiliyordu.
HOUSTON 209
içinde bulunduğu çuvalı kolunun altına koyup
yüzerek kıyıya çıktı. Aslında Houdini’nin
başlattığı “kaybolan fil” ve “tuğla duvardan
geçme” gibi günümüzdeki gözbağcıların da
kullandıkları birtakım sahne gösterileri yal­
nızca beceri değil, aynı zam anda çeviklik ve
tam bir özdenetim gerektiriyordu.
Houdini en büyük başarısını 1920’lerde
ABD turuna çıktığında gösterdi. O sırada
A B D ’de bazı şarlatanlar ruhlarla konuştukla­
rını ileri sürerek bu yoldan para kazanıyorlar­
dı. Houdini onların kullandıkları hileleri anla­
yıp bu gösterileri kendisi düzenleyerek onla­
rın aslında gözbağcılık yaptıklarını kanıtladı.
A Magician A m on g the Spirits (1924; “ Ruhlar
Arasında Bir Sihirbaz”) adlı, bu medyumların
hilelerini açıklayan bir kitap da yazdı. Encyc-
lopedia Britannicd >nın 13. baskısı için gözbağ­
cılık konusunu Houdini yazmıştır.
Mide kaslarını en sert darbelere dayanacak
biçimde geliştiren Houdini, onu görmeye
gelen birisinin kaslarını germesine fırsat kal­
madan attığı yumruk sonucu öldü.
HOUSTON, A B D ’de Texas eyaletinde,
Meksika Körfezi’nden 80 km içeride önemli
bir iç limandır. Houston Gemi Kanalı ile
körfeze ve G alveston’da Kıyı Suyolu’na bağ­
lanır. O rm anlar, büyük petrol alanları ve
güneydoğu Texas’ın pamuk yetiştirilen top­
raklarıyla çevrilidir.
Houston Texas’ın en kalabalık kentidir;
sanayi ve ticarette de ilk sırada yer alır. Petrol
rafinerileri, tersaneleri, pamuk balyalama,
Rrown Brothers
210 HOVERKRAFT
B andphoto
Cam ve çelikten yapılan gökdelenleriyle Houston
kenti.
çeltik işleme, kimyasal m addeler, sentetik
lastik, kâğıt ve çelik sanayileri vardır.
H ouston kenti 1836’da, Texas M eksika’
dan bağımsızlığını kazanınca kuruldu ve ken­
te Texas kahram anı Sam H ouston’ın adı
verildi. Kentin birçok yerinde manolya ağaç­
larıyla bezeli parklar ve bulvarlar görülür.
Kent yakınında ünlü San Jacinto anıtı vardır.
A nıt 1836’da G eneral H ouston’ın, esir alman
General A ntonio Lopez de Santa A nna’yı
kabul ettiği noktadadır.
H ouston’ın çevresinde birçok tarihi yer
vardır. Batıya doğru 65 km gidildiğinde,
Austin yöresindeki San Felipe köyü görülebi­
lir. Bu köy, Stephen Austin liderliğinde
Texas’a gelen ilk göçmenler tarafından kurul­
muştur. ABD astronotlarının uzay uçuşları
için kom uta merkezi olarak 1961’de kurulan
Lyndon B. Johnson Uzay M erkezi de kent
yakınındadır. 66 bin kişi alabilen, plastik kub­
beli ve soğutma sistemli bir stadyum olan As-
trodom e 1966’da bitmiştir. Kent ayrıca bir
eğitim ve araştırm a merkezidir.
Nüfusu 1.728.910’dur (1986).
HOVERKRAFT. Gövdesi suya gömülmeden
ya da toprağa değm eden, yüzeyin hemen
üstünde kayarak ilerleyen deniz ve kara
taşıtlarına hoverkraft denir. Bunlar, denizin
çok dalgalı ya da arazinin çok engebeli
olmaması koşuluyla hem suda, hem karada
yol alabilen amfibi araçlardır. Ama bazı
askeri uygulamalar dışında bu araçlar amfibi
olarak pek kullanılmaz; kara ve deniz taşıtı
olarak ayrı ayrı tasarım lanır. Hoverkraftın
gövdesi düz dipli bir tekne biçimindedir ve
harekete geçmeden önce gövdenin dibi ile su
(ya da toprak) yüzeyi arasında oluşturulan bir
“hava yastığı” sayesinde yükselerek bu taşıyı­
cı yüzeye oturur. Bu nedenle hoverkraftların
bir adı da hava yastıklı taşıtlardır. Ama
hoverkraft adı genellikle deniz tekneleri için
kullanılır; bu sistemin uygulandığı kara ve
demiryolu taşıtlarına da hava yastıklı taşıt
denir.
Kalın ve büyükçe bir karton parçasıyla bir
masanın üzerine birkaç kez hızla vurursanız,
iki yüzey arasında sıkışan havanın oluşturdu­
ğu hava yastığı etkisini hissedebilirsiniz. Ama
masa ile karton arasında sıkışan hava yanlar­
dan kaçacağı için bu etki çok kısa sürelidir.
Bu ilkeye dayanan hava yastıklı teknelerin ilk
tasarımını 1870’lerde İngiliz gemi yapımcısı
John I. Thornycroft yapmıştı. Am a, dibi açık
bir kutuyu andıran teknenin altındaki boşluk­
tan hava kaçmasını önleyemediği için tasarımı
başarısız oldu. Bu temel sorun ancak 1955’te
çözülebildi. O tarihte İngiliz mühendis Chris-
topher Cockerell, teknenin dibinden aşağıya
doğru hava püskürterek alttaki hava yastığını
bir perde gibi çepeçevre kuşatmayı düşündü.
Elektrikli bir saç kurutm a makinesinin vanti­
latörü ve dipleri açılmış iki konserve kutusuy­
la yaptığı deneme başarılı olunca buluşunun
patentini aldı ve 1958’de bu tasarısını gerçek­
leştirmek üzere hüküm etten yardım sağladı.
Böylece bir yıl sonra, SR-N1 adıyla ilk hover­
kraft denize indirildi. Bu 3,5 tonluk tekne
yalnızca üç yolcu taşıyabiliyordu ve beklendi­
ği kadar hızlı gitmiyordu, ama gene de hava
yastığı sisteminin başarısını kanıtlamıştı.
Teknenin çevresine kauçuk bir etek eklen­
mesiyle hoverkraft yapımında hızlı bir geliş­
me sağlandı. Aşağıya doğru sarkan bu esnek
ve sağlam etek hava yastığındaki sızıntıları
 HOVERKRAFT 211

British R ail

Üst konik dişli kutusu Yolcu kabini Ana motor milleri Makine bölümü

Esnek etek Vantilatör Hava yastığı Kaldırma Hava bölmeleri

dİSn kutusu vantilatörü BristolSiddeleyJournal
Üstte: M anş Denizi'nde, Dover-Boulogne arasında çalışan Mountbatten sınıfı hava yastıklı feribotlardan
biri. Altta: Hava yastığını çevreleyen hava perdesini oluşturm ak üzere vantilatörlerin nasıl hava
püskürttüğünü gösteren, basitleştirilm iş bir hoverkraft kesiti.
212 HÖYÜK

önlediği için, taşıtın çok fazla hava kaybetm e­ uygulanmıştır. Hava yastıklı çok hızlı trenler
den engelleri aşabilmesine yardımcı oldu. Fransa’da yaygın olarak kullanılır. Karayolla­
Hoverkraft gemilerden çok daha hızlı bir rında ise bu sistem özellikle ağır yük taşımacı­
taşıttır. Çünkü su yüzeyine değmeden kayar lığında çok elverişlidir. Tekerleklerin yerini
gibi ilerlediği için hızını düşürecek bir su alan hava yastığı, aracı yoldan belirli bir
direnciyle karşılaşmaz. Hava yastığının çevre­ yükseklikte tutar ve yükün bütün yüzeye eşit
sindeki hava perdesi, motorların döndürdüğü olarak dağılmasını sağlar. Böylece tekerlekli
güçlü vantilatörlerle sağlanır. Bu yüzden, araçlarla taşındığında köprülerin çökmesine
m otorlar durduğunda hoverkraft da sıradan yol açabilecek kadar ağır yükler çok daha
bir tekne gibi su yüzeyine oturur. M otorlar güvenli biçimde taşınabilir.
taşıtın ilerlemesini sağlayan itici pervaneleri Fabrikalarda yük taşımak için kullanılan
de döndürür. Pervane kanatlarının dönüş hava yastıklı konveyörlerde de bu sistem çok
sayısı ayarlanarak taşıtın hızlanıp yavaşlaması büyük kolaylık sağlamıştır. Uzun süre yatağa
ya da pervane ters yönde döndürülerek taşıtın bağlı kalacak hastalar için tasarlanan hava
geri gitmesi sağlanabilir. Yön değiştirmeyi yastıklı yataklar ise sürtünmeyi ortadan kal­
sağlayan da uçaklardakine benzer hava dü­ dırdığı için “yatak yaralarının” önlenmesinde
menleridir. çok etkilidir. Özellikle ağır yanık olaylarında
Hoverkraftlarla yolcu taşıma denemelerine başarıyla kullanılan bu yataklarda hastanın
1962’de İngiltere kıyılarında başlanmıştır. Su­ ağırlığını, yatak yüzeyindeki naylon cepler­
lar yükseldiği ve alçaldığı zaman da kıyıya den çıkan sıcak havanın oluşturduğu hava
kolayca yanaşabilen bu tekneler özellikle yastığı taşır.
gelgite açık kıyılarda yolcu taşımacılığı için
çok elverişlidir. HOYUK, çok eski zam anlarda aynı yerde
kurulan yerleşim yerlerinin kalıntılarının üst
Çağdaş Hoverkraftlar ve üste gelmesiyle oluşan tepedir. Höyüklerin
Hava Yastıklı Taşıtlar yükseklikleri 1 m etre ile 40 m etre arasında
Hoverkraftlarla ilk düzenli yolcu taşımacılığı­ değişir. Bunlar eski uygarlıkların tarihsel zen­
na 1966’da Manş Denizi’nde, İngiltere ile ginliklerini barındıran çok önemli kalıntılar­
Fransa arasında başlandı. SR-N6 W inchester dır. M üzelerde yer alan ilgi çekici buluntula­
sınıfı bu hoverkraftlar 9 ton ağırlığındaydı ve rın büyük bölümü höyüklerden elde edilmiş­
38 yolcu taşıyabiliyordu. 1969’da, dört gaz tir. Bir höyüğün oluşması, yerleşim yerindeki
türbiniyle çalışan, 160 tonluk SR-N4 M ount- yapılarda kullanılan gereçlere ve doğa koşul­
batten sınıfı taşıtlar hizmete girdi. Bu teknele­ larına bağlı olduğu için höyüklere ancak
rin en son geliştirilen tipi 418 yolcu taşıyabilir belirli bölgelerde rastlanır. Höyükler, yapılar­
ve saatte 105 km hızla yol alabilir. Çıkarma ve da özellikle kerpiç kullanılan yörelerde oluş­
devriye gemisi, olarak askeri amaçlarla kulla­ muştur. Bugün bazı köylerin üzerine kurul­
nılan hoverkraft türleri de geliştirilmiştir. dukları tepeciklerin altında höyük vardır.
Bunlar özellikle bataklık yerlerde kullanılma­ Bazı höyükler de tarım a elverişli olan yerler­
ya çok elverişlidir. de, akarsu ya da pınar yakınlarında yer alır.
H overkraftların en önemli kusurlarından Ayrıca yeraltı çukurları, kaya sığmakları ya
biri denizde hızla giderken çok fazla su da m ağaralarda da höyüklere rastlanabilir.
püskürtm eleridir. Makine bölümüne de giren H öyüklerde her yerleşim yeri bir kat oluş­
bu tuzlu suyun paslanmaya yol açmaması için turur. Böylece, doğal olarak günümüze en
m otorların her gün tatlı suyla yıkanması yakın yerleşme en üstte olmak üzere derine
gerekir. M otorların ve eteklerin sürekli bakı­ inildikçe daha eski yerleşim yerlerine ulaşılır.
mının çok pahalı olması hoverkraftların daha H er katta sur, ev, dinsel yapı kalıntılarına
yaygın olarak kullanılmasını büyük ölçüde rastlanabilir.
engeller.
H ava yastığı ilkesi deniz teknelerinden Anadolu Höyükleri
sonra demiryolu ve karayolu taşıtlarına da A nadolu’da çok eski dönem lerden beri yapı-
 HUGO 213

dikli, Sakçagözü, Tilmen ve Çayönü höyükle­

ri bir grup oluşturur. Karadeniz Bölgesi’nde
ise Samsun dolaylarındaki höyükler önemli
sayılabilir. A nadolu’da toplam 20 bin kadar
höyük bulunduğu sanılmaktadır.

HUANG HE bak. S a r i Irm a k .

HUGO, Victor (1802-1885). Toulouse şiir

yarışmasında aldığı A ltın Zam bak Ö dülü’yle
17 yaşında yazarlığa adımını atan Victor
Hugo, Fransa’nın en yetenekli ve verimli
yazarlarından biridir. Ülkesinin büyük siyasal
değişimlerden geçtiği bir dönemde kalemiyle
Fransız Devrim i’nin “Özgürlük, Eşitlik ve
K ardeşlik” belgisinin yaşama geçirilmesi için
mücadele etti. Babası Napolyon B onapart’ın
generallerindendi. Annesiyle Paris’te yaşayan
Victor Hugo, Napolyon’un seferlerine katılan
babasını görmek için E lba, Napoli, M adrid
Füsun Yaraş
gibi yerlere gitti. Bu gezileri yaşadığı dönemin
Adıyam an'daki Sam sat Höyüğü Güneydoğu
Anadolu Projesi'nin (GAP) gerçekleşm esiyle sular tarihine ilgi duymasına yol açtı. H ukuk öğre­
altında kalacaktır. nimini yarıda bırakarak kendini bütünüyle
edebiyata verdi. İyi bildiği Latince’den çeviri­
larda kerpiç kullanıldığı için birçok höyük ler yaptı, şiirler ve oyunlar yazdı. İlk şiir
vardır. Höyüklere iç bölgelerde daha çok kitabı Odes et poesies diverses (1822; “O dlar
rastlanır. Batı Anadolu höyüklerinin en ve Çeşitli Şiirler”) büyük ilgi gördü ve ona
önemlilerinden biri Çanakkale’de Hisarlık Legion d’H onneur nişanını kazandırdı.
yöresindeki Truva’dır. Bu höyük, 19. yüzyılın G iderek, 18 yüzyılın gelenekçiliğine ve
ikinci yarısında H om eros’un destanlarını, ka­ biçimciliğine karşı, duygulara ve hayallere yer
zılardan elde edilecek bulgularla yeniden de­ veren, daha öznel bir edebiyat tarzı olan
ğerlendirmeye çalışan Alm an arkeolog Hein- Rom antizm ’i benimsedi (bak. ROMANTİZM)
rich Schliemann tarafından kazıldı. D aha son­ 1827’de yayımladığı koşukla yazılmış oyunu
raki kazılarla bu höyükte dokuz kültür C rom w eir in önsözünde Romantizm Akım ı’
katı ortaya çıkarıldı. O rta A nadolu’da ise en nın özelliklerini ve temel kurallarını tanım la­
çok Kızılırmak’ın çizdiği geniş yay içinde dı. Crom w ell çok uzun olduğu için sahnelene­
höyüklere rastlanm aktadır. Bir başka büyük medi. Bundan sonra İdam M ahkûmunun Son
höyük topluluğu da Kayseri’den Niğde, Günü (L e dernier jo u r d ’un condamne; 1829)
Konya ve B urdur’a kadar uzanır. Yozgat ve M arion de L orm e’yi (1829) yazdı. Kral X.
yakınlarında Alişar ve Hashöyük, Çorum C harles’in baskıcı yönetimi sırasında Marion
yakınlarında Alacahöyük, A nkara yakınların­ de L orm e yasaklandı. Victor Hugo bu yasak­
da Ahlatlıbel, Karaoğlan, Etiyokuşu ve Yas- lamaya Hernani (1830) adlı oyunuyla karşılık
sıhöyük (G ordion), Konya yakınlarında Ça- verdi. Hernani oynandığı sırada, tiyatro Kla-
talhöyük, Burdur yakınlarında da Hacılar sikçiler ile R om antikler’in çatıştığı bir alan
höyükleri bulunur. Doğu A nadolu’da bu oldu. Duyarlı ve haksızlıklara karşı öfkesini
alanda henüz yeterince araştırm a ve çalışma sakınmayan bir yazar olan Victor Hugo,
yapılmamıştır. Bu yörede bilinen başlıca hö­ özgürlüğü savunan yazılarıyla Rom antizm ’in
yükler Van yakınlarındaki Tilkitepe, Erzurum önde gelen temsilcilerinden biridir.
yakınlarındaki Karaz ile Keban bölgesindeki Tarihsel romanı Nötre D am e’ın Kamburu
höyüklerdir. Güneydoğu A nadolu’da ise Ge- (Nötre Dam e de Paris ; 1831) 15. yüzyılda, XI.
214 HUKUK
H ulton Picture Library
Fransız yazarı Victor Hugo, 19. yüzyılda Romantizm
Akım ı'nın önde gelen tem silcilerindendi.
Louis dönemi Paris’inde geçer. Nötre Dame
Katedrali zangoçu kambur Quasimodo ile Çin­
gene Esmeralda romanın unutulmaz kahra­
manlarıdır. Toplumsal eşitsizliklere karşı duyar­
lı olan Victor Hugo, 1851’de bir hükümet dar­
besiyle iktidara gelen III. Napolyon’u eleşti­
ren sert yazılar yazarak halkı uyandırmaya
çalıştı; çabaları sonuç alıcı olmayınca ülkesini
terk etm ek zorunda kaldı. Sürgün yaşamı
1870’te cumhuriyet yeniden kuruluncaya ka­
dar sürdü. Sürgün yılları içinde III. Napol-
yon’un açgözlülüğüne karşı nefretini dile geti­
ren güçlü yergilerin yer aldığı siyasal şiirler­
den başka, lirik şiirler de yazdı. Bu şiirlerde,
içinde bulunulan zamanın umutsuzluğuna
karşın, gelecek için her zaman um ut vardı.
Barışa, özgürlüğe ve toplumsal adaletin ger­
çekleşeceğine olan inancını hiçbir zaman yitir­
medi.
1862’de yayımlanan Sefiller (Les M iserab-
les ) romanı olağanüstü bir ilgiyle karşılandı.
Güçlü anlatımı, sevinç ve acıları dile getirişin­
deki sadelik ve sıcaklıkla Victor Hugo bugün
de en çok okunan yazarlardandır.
III. Cum huriyet’in ilanıyla Paris’e dönen
Hugo, büyük bir coşkuyla karşılandı ve Ulu­
sal Meclis üyesi olmayı kabul etti. Ne var ki,
bundan bir ay sonra istifa etti. Fransa-Prusya
Savaşı’ndan sonra yapılan antlaşmanın koşul­
larını protesto etm ek için kurulan Paris Ko-
m ünü’nün şiddetle bastırılmasına karşı çıkan
Victor Hugo, yeniden ülkesini terk etmek
zorunda kaldı (bak. F r a n s a -P r u s y a S a v a ş i ).
Bugün Fransa’nın hemen her kentinde, hal­
kının çok sevdiği Victor Hugo’nun adını taşı­
yan bir sokak ya da alan vardır.
HUKUK, insanların barış ve düzen içinde bir
arada yaşamalarını sağlayan yasaları kapsar.
İnsanların yaşadığı her yerde, çıkabilecek
anlaşmazlıkları çözmek için hukuk kuralları
gereklidir. Bunlar yürütme gücü, idare, polis
ve m ahkem eler eliyle uygulanır.
H ukukun amacı bireyler arasındaki, birey
ile toplum ve devlet arasındaki ilişkileri ta­
nımlamak ve düzenlemektir. Ayrıca her bire­
ye, başkalarının haklarına saygı çerçevesi
içinde, olabildiğince özgür davranabilm e ola­
nağı sağlamaya çalışır. Hukuk kuralları gele­
nek ve göreneklerden doğup gelişmiştir. İlk
bilinen hukuk kuralları sistemi İÖ 1700’lerde
Babil Kralı Ham m urabi tarafından düzenlen­
miştir. Bu sistem kişisel hakları, mülkiyet
haklarını, sözleşmeleri düzenleyen bir yasalar
derlemesinden oluşuyordu.
Gelenek ve görenekleri yasa haline getiren
etken, devleti ve yönetimi ellerinde bulundu­
ranların gücü olmuştur. D aha sonra ise hu­
kuk, m ahkem e kararları ve hukukçuların
kendi bilgilerini aktardıkları kitaplar aracılı­
ğıyla oluşup gelişti. Rom alılar en önemli yasa
koyuculardı; örneğin İm parator Jüstinyen (İS
527-565) Yasa Derlemesi 1.000 yıllık hukuk­
sal uğraşın ve verilerin önemli bir özeti
olmuştur.
Ortaçağın başlarında Hıristiyan ülkelerde
insanların davranışlarını, büyük ölçüde kilise
hukuku olarak adlandırılan kurallar yönlendi­
riyordu. 12. yüzyılda Rom a hukuku öncelikle
İtalya’da incelenmeye başlandı ve sonra da
aşamalı olarak bütün A vrupa’ya yayıldı. Böy­
lelikle Rom a hukuku temeli üzerine kurulan
 HUKUK 215

ve “medeni hukuk” denen kurallar topluluğu, Öteki Hukuk Dalları

kilise hukuku karşısındaki yerini aldı. Gene Anayasa hukuku , devletin kuruluşunu, or­
aynı dönemde İngiltere’de m ahkem e kararla­ ganlarını, bunlar arasındaki ilişkileri, devlet
rından kaynaklanan bir “örf ve âdet hukuku” ve birey arasındaki karşılıklı hak ve ödevleri
ya da “görenek hukuku” doğdu. inceleyen ve düzenleyen hukuk dalıdır.
Fransa’da medeni hukuk alanı 1804’te Na- İdare hukuku , idarenin işleyişinden, yöne­
polyon’un buyruğuyla kapsayıcı tek bir yasay­ ticiler ile yönetilenlerin ilişkilerinden kaynak­
la düzenlendi. Fransız M edeni Kanunu ya da lanan sorunları ele alır. Bu alanda idare
Napolyon Kanunu, İngiltere dışında, Avrupa m ahkemeleri ve Danıştay görev yapar.
kıtası ile O rta ve Güney A m erika’da örnek Uluslararası h ukuk , devletler arasındaki ya
alınarak benimsendi. Böylelikle Rom a huku­ da bunlarla uluslararası örgütler arasındaki
ku kökenli medeni hukuk sistemi İskandinav ilişkileri düzenleyen geleneksel ve yazılı ku­
ülkeleri ve SSCB dışında kıta A vrupa’sında rallar ile antlaşm alardan oluşur. Zorlayıcı
temel hukuk sistemi olarak kabul edildi. yaptırım gücünün zayıflığı nedeniyle öbür
hukuk dallarından farklıdır. Ne var ki, Birleş­
Özel Hukuk ve Ceza Hukuku miş M illetler, Avrupa Konseyi ve Avrupa
M ahkem elere genellikle, biri özel hukuk, Toplulukları gibi uluslararası kuruluş ve ör­
öbürü ceza hukuku alanında olmak üzere gütlerin, yaptırım boşluklarını doldurm aya
başlıca iki tür hukuk sorunu gelir. Özel başladığı da görülm ektedir.
hukuk, medeni hukuk, ticaret hukuku, borç­
lar hukuku, icra-iflas hukuku gibi dallara Türk Hukuk Tarihi
ayrılır. Özel hukuk davalarında amaç, kişile­ Türk hukuk tarihinde başlıca dört dönemeç
rin mülkiyet ve öteki haklarını korum ak, vardır: İslamiyet’ten öncesi, İslamiyet’ten
haksız yere uğranılan zararları gidermektir. sonrası, Tanzimat ve Cum huriyet dönemleri.
Örneğin, bir kişi hatalı olarak başka bir İslamiyet’ten önceki dönem de H unlar,
kişinin arabasında hasara yol açarsa, zarar G öktürkler ve U ygurlar’da kamu hukuku ile
gören kişi aracının onarım giderlerinin karşı­ özel hukuk ayrımları vardı. O rhun Anıtları ve
lanmasını özel hukuk davası açarak sağlaya­ Kutadgu Bilig gibi kaynaklardan günümüze
bilir. Özel hukuk olayları, şikâyetçinin başvu­ kadar bu konuda bazı bilgiler ulaşmıştır.
rusu üzerine m ahkem elere gelir. İ s la m h u k u k u n u n a d ı fıkıh ' t ı r . F ı k ı h , d i n e ,
Ceza hukuku davalarında ise amaç, suç d e v l e t e v e ö z e l y a ş a y ı ş a iliş k in k u r a l l a r ı k a p ­
işleyen kişiyi cezalandırmak ve böylece baş­ s a r (bak. İ sla m H u k u k u ).
kalarının suç işlemesini de önlem ektir. M ah­ Tanzim at’a kadar olan dönem de Osmanlı
kem eler bu durum da hapis ya da para cezası hukuk kuralları bugünkü kurallara benzem i­
uygular. Bazı durum larda kişisel başvuru yordu. Örneğin, padişahın ve onun vekilleri­
gerekli olmakla beraber ceza hukuku olayları nin çeşitli kamusal konulardaki buyrukları
devlet görevlileri ve savcılar tarafından m ah­ hukuk kuralı sayılırdı. Padişah tüm siyasal ve
keme önüne getirilir. Am a kamu görevlileri hukuki güçleri elinde toplamıştı. Yasama
bu başvuruyu kendi adlarına değil, bütün (kanunnam eler, ferm anlar) ve yürütm e yetki­
toplum yani kamu adına yaparlar. Örneğin, leri ona aitti. Genel İslam ilkelerine aykırı
sarhoş bir sürücü aracıyla bir kişiyi yaralarsa, olmamak koşuluyla hukuk yaratm a yetkisine
zarar gören kişi şikayetçi olarak özel hukuk sahip olan padişahlar kamu hukuku kuralları
davası yoluyla hastane m asraflarının, işgücü koyabilirlerdi.
kaybının ve eğer varsa başka zararlarının Tanzimat dönem i, bugünkü hukuk sistemi­
karşılanmasını ve çalışamadığı günler için nin temellerini atması bakımından önemlidir.
tazminat ödenmesini isteyebilir. Kamu adına Tanzimat Fermanı ve onu tamamlayan Islahat
hareket eden savcı ise aynı sürücü hakkında Ferm am ’mn ardından batı hukuku ülkeye
cezai kovuşturm a açtırabilir, m ahkem e de bu girerken, İslam hukukunda da önemli düzen­
kişinin hapis, para cezası ya da her iki cezayla lem eler yapıldı. Bunların ilki 1840 Ceza Ka-
birden cezalandırılmasına karar verebilir. nunu’dur. 1868-76 arasında yapılan çalışma­
216 HUNLAR

lardan sonra İslam dünyasındaki ilk medeni Şeddi, Hun akınlarım bir ölçüde önlemişse de
kanun ve borçlar kanunu olan “M ecelle” bütünüyle durduram am ıştır.
hazırlanmıştır. Öbür hukuk alanlarında da Teom an’ın ölümünden sonra (İÖ 209) başa
birçok çalışmalar olmuş, 1876’da Kanun-ı geçen oğlu Mete dönem inde (bak. M e t e )
Esasi adıyla ilk anayasa yürürlüğe girmiştir. H unlar Kuzey Çin’i bütünüyle istila ettiler.
Çağdaş hukuk devleti anlayışını benimsemenin Çin ordusunu bozguna uğratarak İm parator
ilk adımlan bu dönemde atılmıştır. II. Meşruti­ K ao’yu da vergiye bağladılar. M ete dönem in­
yet (1908-18) de yeni ve laik kökenli yasaların de H unlar batıya doğru genişlemelerini sür­
çoğaldığı bir dönem olmuştur. dürerek Batı T ürkistan’a kadar ilerlediler.
Cum huriyet dönemi Türk hukukunun baş­ Buralarda yaşayan Türk asıllı birçok topluluk
lıca iki özelliği vardır. Birincisi, dinsel kay­ da Hun egemenliği altına girdi. M ete’nin son
naklı hukukun kaldırılarak laik hukuka ve yıllarında bütün O rta ve Güney Sibirya,
yasalara geçilmesidir. Bu değişme, din devle­ Tibet, Aral Gölü ile Hazar Denizi’nin kuze­
tinden laik devlete geçişin de bir parçasıdır. yindeki topraklar Hun istilasına uğradı. Mete
İkincisi, yeni yasaların pek çoğunun batı İÖ 174’te öldüğünde H unlar’ın egemen oldu­
ülkelerinden alınması ve Türkçe’ye aktarıl­ ğu topraklar Japon Denizi kıyılarından İdil
masıdır. Böylece laik ve batı kökenli hukuk (Volga) Irm ağı’na kadar uzanıyordu.
ve yasalar Türkiye Cumhuriyeti hukuk siste­ M ete’den sonra Çin’le barışçı ilişkiler ku­
minin temelini oluşturmuştur. ruldu. Hun hakanları Çinli prenseslerle evlen­
diler. Çin soylularına ve tüccarlara ayrıcalık­
ANSİKLOPEDİNİN HUKUKLA İLGİLİ OBUR lar tanındı. Bu dönem de ülkenin ticareti
MADDELERİ Çinliler’in eline geçmeye, İpek Y olu’nun
(bak. İ p e k Y o l u ) önemi de artm aya başladı.
AVUKAT SÖZLEŞME
CEZA SUÇ
H unlar İÖ 130’dan sonra kuzeyden ve batı­
CEZAEVİ ŞİRKET dan gelen yeni göçebe akınlarıyla sarsıldılar.
DURUŞMA TAZMİNAT Güneyden de Çin’in saldırısına uğradılar. Bir
GÖZETİM TELİF HAKKI
MAHKEME VASİYET yandan da taht kavgaları baş gösterdi. Hun
ÖLÜM CEZASI YARGIÇ Hakanı Ho-Han-Sha İÖ 58’de Çin egemenli­
ğini kabul etm ek zorunda kaldı. Buna karşı
HUNLAR. İlk Türk devletini kurmuş olan çıkan kardeşi Chi-Chi önderliğinde H unlar’
H unlar’ın adına tarihte en erken İÖ 4. yüzyıl­ dan bir bölümü Kazakistan ve Kırgızistan’a
da rastlanır. Çin kaynaklarında Hiung-nu doğru çekildi. Chi-Chi İÖ 36’da Çin ordusuna
olarak geçen H unlar M oğolistan’ın güneydo­ karşı savaşırken ölünce ona bağlı H unlar daha
ğu kesiminde yaşayan göçebe bir kavimdi. batıya doğru göç ettiler. Asıl H un ülkesinden
İÖ 3. yüzyılda Kuzey Çin’e karşı sürekli ve gelen birçok topluluk da onlara katıldı. Çin’e
etkili akınlar .düzenledikleri, Çinliler’in de bağlananlar sonraki yüzyıllarda başarısız bir­
buna karşı koymak için Çin Seddi’ni yaptıkla­ kaç birleşme girişiminde bulundular. Liu Yu-
rı bilinmektedir (bak. ÇİN S e d d İ) . H unlar İÖ an adlı kom utanın İS 304’te kurduğu Kuzey
3. yüzyıl boyunca güçlenerek M ançurya’dan Nan hanedanı da uzun ömürlü olamadı. Asya
Pamir Yaylası’na kadar uzanan geniş bir H unlarinın bir kolu da İS 5. yüzyılda bir
bölgeye egemen oldular. M oğollar ve Tun- devlet kurmuş olan A khunlar’dır (bak. A k -
guzlar bu dönemde H unlar’ın yönetimi altına h u n l a r ).
girdiler. Batıya göçen H unlar İS 3. yüzyıl başlarında
H unlar’ın tarihte belirgin biçimde yer alm a­ Rusya bozkırlarında görüldüler. 4. yüzyılda
ları Ç in’de Qin hanedanını kuran, ülkeyi İdil (Volga) Irm ağinın batısına geçerek akın­
birleştiren Shi Huang D i’nin başa geçtiği lar düzenlediler. Hun Başbuğu Balamir 374’te
İÖ 221 yılına rastlar. Adı bilinen ilk Hun Don ile Dinyeper ırmakları arasında yaşayan
önderi olan Teoman bu tarihten başlayarak O strogotlar’ı (Doğu Gotları) yenilgiye uğrat­
Çin’e karşı yeni akınlara girişti. Shi Huang Di tı. 376’da daha batıdaki Vizigotlar’ı (Batı
dönem inde (İÖ 221-210) tam am lanan Çin Gotları) da yendi ve Tuna Irmağı kıyılarına

kadar ilerledi. H unlar’ın baskısıyla başka
kavimlerden olanlar da büyük topluluklar
halinde Avrupa içlerine göç etm ek zorunda
kaldılar. Bu olaylar A vrupa’da kavimler gö­
çünün başlangıcı oldu (bak. K a v im l e r Göçü).
Hunlar 378’de T una’yı geçerek Avrupa
içlerine girdiler. Karşılarındaki en büyük güç
Rom a İm paratorluğundu. Bir bölümü de
Kafkasya üzerinden A nadolu’ya girdi. Hun-
lar’ın amacı Batı ve Doğu R om a’nın birbirle-
riyle ilişkisini kesmek, önce Doğu R om a’yı
ezmek sonra Batı R om a’yla hesaplaşmaktı.
A vrupa’ya dağılan kavimlerden V andallar’ın,
Saksonlar’ın ve Burgonlar’ın yaptıkları yağ­
malar Batı R om a’ya da büyük zarar veriyor­
du. Bu durum bir süre H unlar ile Batı Roma
arasında bir yakınlaşma sağladı. Hunlar bu
kavimleri daha batıya sürerek Batı R om a’yı
rahatlattılar. Batı Rom a, egemenliğine baş-
kaldıran başka kavimlerin ezilmesinde de
H unlar’dan yardım gördü. 422’de başa geçen
Rua dönem inde Hunlar Batı ve Doğu Roma
üstünde açık bir baskı kurdular. Rua Doğu
R om a’yı yıllık vergiye bağladı. R ua’nın 434’te
ölümünden sonra başa geçen Attila da aynı
siyaseti başarıyla sürdürdü. Onun asıl amacı
Batı R om a’yı tümüyle egemenliği altına al­
maktı. Bu yolda önemli başarılar elde ettiyse
de kesin bir sonuca ulaşamadan öldü (bak.
A t t İl a ). H unlar A ttila’nın ölümünden sonra
iç kavgalar ve başkaldıran kavimlerin saldırı­
ları karşısında kısa sürede dağıldılar. Bir
bölümü Rusya bozkırlarına geri döndü. Asya’
dan gelen A varlar’ın baskısı karşısında Tuna
boylarında kalanlar ise zamanla başka kavim-
lere karıştı.
HURMA. Bir palmiye türü olan hurm a ağacı
(Phoenix dactylifera ) yüzyıllardır meyveleri
için yetiştirilir. Çok az suyla yetinebilen ve
kavurucu sıcağa dayanıklı olan bu ağacın
meyveleri çok eskiçağlardan beri çöl bölgele­
rinde yaşayan insanların başlıca besin kaynağı
olmuştur. Ağacın silindir biçimindeki ince
uzun gövdesi hiç dallanmadan dümdüz yükse­
lir ve bazen 30 m etreye kadar boylanabilir.
Gövdenin tepesinden bir yelpaze gibi dağıla­
rak çıkan 6 m etre uzunluğundaki parlak
yaprakları gösterişli bir taç oluşturur. Gövde­
nin alt bölümlerini ise, ağaç boylandıkça
HURMA 217
dökülmüş olan eski yaprakların sap dipleri bir
kılıf gibi sarar. Tepe yapraklarının altından da
bazen binlerce hurmanın bir araya toplanm a­
sıyla oluşmuş büyük meyve hevenkleri sarkar.
Hurm a ağaçları ikievciklidir; yani erkek ve
dişi çiçekler ayrı ayrı ağaçlarda bulunur ve
yalnızca dişi çiçekleri taşıyan ağaçlar meyve
verir. Bu yüzden hurm a yetiştiricileri her
hurm alıkta yaklaşık 50 dişi ağaca karşılık
yalnızca bir erkek ağaç dikerler. Erkek ağaç­
ların çiçektozları olgunlaştığında birer çiçekli
dal kesilip dişi ağaçlara asılır ve böylece dişi
çiçeklerin döllenmesi sağlanır. Bu döllenmiş
çiçeklerden gelişen meyveler olgunlaştığında
zeytin biçiminde, yaklaşık 3,5 cm uzunluğun­
da, esmer sarı renkli ve çok tatlıdır. H er
meyvenin içinde sert kabuklu bir tek tohum
(çekirdek) bulunur.
H urm a ağaçlarının doğal yayılma alanı
Asya’nın güneybatısından Hindistan ve Pakis­
tan’a kadar uzanan bölgeler, A frika’nın kuze­
yi ve Kanarya A daları’dır. 17. yüzyılda ağacın
tohum ları İspanyollar aracılığıyla Am erika
kıtasına da götürülmüş, özellikle California
yöresine iyi uyum sağlamıştır. Türkiye’de ise
yalnızca M ersin, A dana ve İskenderun çevre­
sinde az sayıda hurm a ağacı bulunur. O rtado­
ğu ülkelerinde, özellikle Irak’ta en değerli
meyvelerden biri olan hurma taze ya da kuru
olarak yenir; reçeli, hatta olgunlaşmadan
önce turşusu yapılır. M eyvelerin ezilip m aya­
landırılmasıyla da arak ya da hurm a rakısı
denen alkollü bir içki üretilir. Ayrıca öğütül­
müş hurm a çekirdeklerinden elde edilen un
hayvan yemi olarak kullanılır.
H urm a ağacının yalnız meyvesinden yarar­
218 HUŞAĞACI

lanılmaz. Gövde odunundan ev yapımında den minicik, kanatlı meyveler gelişir. G erçek­
kullanılan kereste, yaprakların orta dam arla­ te bu meyveler iki küçük kanadı olan birer
rından da sandık ve mobilya kerestesi elde tohum dan başka bir şey değildir ve huşağaçla-
edilir. Bunun dışında yapraklarından sepet rının çok geniş alanlara dağılmış olmasının
örülür, çatı örtüsü yapılır; meyve sapları da başlıca nedeni bu kanatlı tohum ların rüzgârla
hem yakacak olarak, hem de halat yapımında çok uzaklara taşınabilmesidir.
kullanılır. A vrupa’nın güneyindeki ülkelerde Türkiye’de huşağaçlarının üç türü Doğu
ise hurm a ağaçları özellikle gösterişli yaprak­
A nadolu’nun yüksek yerlerinde ve Kuzeydo­
ları nedeniyle süs bitkisi olarak yetiştirilir.ğu A nadolu’da tek tek ya da başka ağaçlarla
karışık olarak bulunur. Bunlardan en yaygını,
HUŞAGACI. Bu zarif görünümlü orm an bütün Avrupa kıtasına dağılmış olan ve siğilli
ağaçlarının yaklaşık 40 türü vardır. Huşgiller huşağacı olarak da bilinen adi huşağacıdır
familyasının Betula cinsini oluşturan bu tü r­ (.Betula pendula). Ülkemizde bu ağaçların
lerden çoğu kolayca soyulan açık renk kabuk­ kerestesi pek değerli sayılmaz. Am a Kuzey
larıyla tanınır. Türlerden bazıları çalı ya da A m erika’da kontrplak, yer döşemesi ve
ağaççik boyutlarını aşmazken bazıları 30 m et­ odunköm ürü yapımında kullanılan bazı türler
reye kadar boylanabilir. Soğuğa çok dayanıklı ekonomik açıdan önem taşır. G ene bu kıtaya
özgü olan kâğıt huşağacının (Betula papyrife-
ra) beyaz odunundan m akara ve kürdan
yapılır. Su geçirmeyen gövde kabuğunu da
Kanada Yerlileri kano yapımında kullanır­
lar.

H U XLEY AİLESİ, yetiştirmiş olduğu yazarlar

olan huşağaçları kuzey yarıkürenin en soğuk
bölgelerinde, hatta Kuzey Kutup Dairesi’nde
bile yaygın olarak bulunur. Bodur türler ise
rüzgâra açık tundraların tipik bitkileridir.
Oldukça çabuk büyüyen huşağaçları, yangın­
dan sonra çıplak kalan alanları yeşillendiren
ilk ağaçlar arasında yer alır.
Huşağaçlarının yaprakları ilkbaharda altın
sarısıdır; yazın koyu yeşile döner, sonbaharda
yeniden sararır. Kışa doğru dökülen yaprak­
lar çürüdüğünde toprak için değerli bir gübre
olur.
Birevcikli bitkilerden olan huşağaçlarında,
sarkık tırtıl biçimindeki erkek çiçekler ile
daha küçük ve dik tırtılsı dişi çiçekler aynı
ağaçta bulunur. Erkek çiçekler bütün kış
boyunca ağaçta kalır ve ertesi yıl ilkbaharda
açan dişi çiçekleri döllemek üzere çiçektozla­
rını rüzgârla çevreye saçar. Döllenen çiçekler­
ve bilim adamlarıyla saygın bir İngiliz aile­
sidir.
Thomas Henry (1825-1895), Charles Dar-
win’in evrim kuram ının en ateşli savunucula-
rındandı (bak. E v r İ M ; D a r w i n , C h a r l e s ) . Biyo­
loji dalında yaptığı çalışmalarla bilimsel geliş­
meye büyük katkısı olan Thomas Henry
Huxley, denizdeki canlılar ve kuşlardan baş­
ka, jeolojik devirler boyunca dünyada yaşa­
mış canlı varlıklar . ve fosiller üzerinde de
araştırm alar yaptı.
Babası bir m atem atik öğretmeni olan Hux-
ley Londra yakınlarındaki Ealing’de doğdu.
Londra Üniversitesi’nde tıp öğrenimi gördük­
ten sonra İngiliz donanm asında dört yıl cer­
rahlık yaptı. D onanm ada çalışırken, A vust­
ralya ile Yeni Gine arasındaki bölgeye gitti­
ğinde, denizanası ve başka deniz canlılarını
toplamaya ve incelemeye başladı.
31 yıl süreyle Kraliyet Madencilik O kulu’n-
da ders verdi ve bilimsel araştırm alarla uğraş­
tı. Karşılaştırmalı anatom i ve mikroskop kul­
lanma tekniği konusunda uzmanlaştı. Kuşla­
rın bugün hâlâ geçerli olan sınıflandırılmasını
yaptı ve biyoloji öğretimine laboratuvar yön­
temini getirdi. En tanınmış yapıtı dokuz ciltlik

Solda: Tıp eğitimi gören ama öncelikle zooloji ve evrim konularındaki çalışm alarıyla tanınan Thom as
Henry Huxley. Ortada: T. H. Huxley'in torunu Ju lian Huxley Londra Ü n iversitesin d e zooloji profesörüydü.
Sağda: T. H. Huxley'in torunu Aldous H uxley ünlü bir romancı olmanın yanı sıra, doğu felsefesi ve
m istisizm konularında da uzmandı.
Collected E ssays’dir (1894-1908; “Toplu D e­
nem eler”).
Leonard (1860-1933), Thomas Huxley’in
en büyük oğluydu. Eğitim ve edebiyattan
başka, bilimsel konularda da yazılar yazan bir
bilgindi. Öğrenim gördüğü O xford’da daha
sonra ders verdi. Leonard Huxley’in yapıtları
arasında babasının yaşamöyküsü olan iki cilt­
lik L ife and Letters o f T. H. Huxley (1900; “T.
H. Huxley’in Yaşamı ve M ektupları”) vardır.
Julian Sorell (1887-1975). Leonard Hux-
ley’in oğlu olan Julian Huxley bir biyoloji
bilginiydi. Aynı zam anda, bilimsel konularda
yazdığı yazılarla da tanınıyordu. Canlıların
evrimi konusunda araştırm alar yaptı. Sağlıklı
kadınlarla erkeklerden doğacak çocuklarla
insan ırkının daha güzelleşeceğini ve yetkinle­
şeceğini savundu.
Oxford Ü niversitesini bitirdikten sonra,
İngiltere ve A B D ’de zooloji konusunda araş­
tırm alar yaptı.
1923’te, sıradan okurlar için yazdığı Essays
o f a Biologist (“Bir Biyologun D enem eleri”)
adlı kitabı yayımlandı.
A frika’ya yaptığı bir geziden sonra, A f rica
View (1931; “Afrika M anzarası”) ve SSCB’ye
gittikten sonra da A Scientist A m on g the
Soviets (1932; “Sovyetler'de Bir Bilim A da­
mı”) adlı kitapları yazdı. SSCB’deki bilimsel
gelişmelerden çok etkilenmişti. A t the Z oo
HUXLEY AİLESİ 219
H ulton Picture Librarv
(1936; “Hayvanat Bahçesi’nde”) adlı kitabın­
da, Londra Hayvanat Bahçesi’nde yöneticiy­
ken yaptığı çalışmaları anlattı.
Huxley 1946’da, Birleşmiş M illetler Eğitim,
Bilim ve Kültür Ö rgütü’ne (U NESCO ) iki yıl
süreyle genel başkan seçildi. Balbus takm a
adıyla U N ESCO : Its Purpose and Its Philo-
sophy (1947; “UNESCO: Amacı ve Felsefe­
si”) adlı incelemesini yazdı. 1958’de “sir”
unvanı alan Huxley’in M em ories (“A nılar”)
adlı özyaşamöyküsü 1970’te yayımlandı.
Aldous Leonard (1894-1963). Julian Hux-
ley’in küçük kardeşi olan Aldous Huxley 20.
yüzyılın en ünlü romancı ve eleştirmenlerin-
dendir. Kör olma tehlikesi yüzünden öğreni­
mine üç yıl süreyle ara verm ek zorunda kalan
Aldous Huxley, büyüteç yardımıyla okuyabi­
lecek durum a gelince Oxford Üniversitesi’ne
girdi. Okulu bitirdikten sonra toplu şiirlerin­
den oluşan The Burning Wheel (1916; “Yanan
T ekerlek”) adlı ilk kitabını yayımladı.
İki yıl gazetecilik yaptı. Müzik, sanat ve
edebiyat konularında m akaleler yazdı.
1921’de gazeteciliği bırakarak zamanının tü­
münü şiir, öykü, deneme ve rom an yazmaya
ayırdı, İlk dönem rom anları Crom e Yellow
(1921; “Krom Şansı”) ile Ses Sese Karşı (Point
Counter Point; 1928) bencil ve düşüncesiz bir
dünyayı sergiliyordu. Huxley bilimkurgu tü ­
ründeki Yeni Dünya (Brave N ew W orld\
220 HUYGENS

1932) adlı rom anında, bilimsel denetim ve Bütün bu astronomi çalışmalarında doğru
koşullandırma altındaki insanların ürkütücü sonuçlara varabilm ek için zamanı çok kesin
dünyasını anlatır. Teknolojinin egemenliğine olarak ölçmesi gerekiyordu. Bu nedenle, bir
karşı bir uyarı niteliğindeki Yeni Dünya sarkacın salınım süresinin hiç değişmediğini
Huxley’in en çok ilgi gören yapıtıdır. 1958’ saptayan Galileo’nun buluşundan yola çıka­
de yayımladığı Brave New W orld Re- rak ilk sarkaçlı saati yaptı. Ayrıca İngiliz
visited’de ise (“Yeni D ünya’yı Yeniden Ziya­ fizikçi R obert H ook’un bulduğu denge yayını
ret”) insanlığın romandaki “yeni dünya”ya 5-10 sarımlı bir sarmal yay haline getirerek
gitgide yaklaştığını gerçekçi bir yaklaşımla kol saatlerinde pandül olarak kullanılabilme­
anlatır. sini sağladı (bak. S a a t ) .
Eyeless in G aza (1936; “Gazze’deki K ör”) 1663’te L ondra’daki Kraliyet D erneği’nin
onun dine eğilimini gösteren ilk yapıtıdır. üyeliğine seçilen Huygens 1666’da Fransa’ya
Rom anlarını önce alaycı ve yergili bir dille yerleşti ve Fransız Bilimler A kadem isi’nin
yazmıştır. Son dönem rom anları ise daha başkanlığına getirildi. En önemli çalışmalarını
ciddidir. Time M ust H av e a Stop (1944; burada yaptı. 1673’te, saat tasarımı ve yapımı
“Zam an D urm alı”) ve 17. yüzyılın ilk yarısın­ konusundaki bütün bilgileri, ayrıca sarkaçlara
da geçen bir büyücülük öyküsünü anlatan The ve m erkezkaç kuvvete ilişkin kuramsal çalış­
Devils o f Loudun (1952; “Loudun’un Şeytan­ malarını içeren büyük yapıtı H orologium
ları”) bunlar arasındadır. oscillatorium'u (“Sarkaçlı Saat”) yayımladı.
Huxley 1937’de karısı ve oğluyla birlikte A m a Huygens’in en önemli çalışması optik
A B D ’ye giderek California’nın güneyine yer­ alanındadır. 1690’da yayımlanan Traite de la
leşti. lumiere (“Işık Üzerine İncelem e”) adlı yapıtı
Andrevv Fielding (doğumu 1917), biyoloji ışığın niteliği, yayılması, yansıma ve kırılma
bilgini Sir Julian Huxley ve yazar Aldous konularında çok değerli bilgiler içerir. Işığın
Huxley’in üvey kardeşidir. İngiliz biyofizikçi dalga yapısında olduğunu öne süren ilk bilim
Alan Lloyd H odgkin’le birlikte, sinir ve kas adamı da Huygens’tir (bak. Iş ik ).
lifleri üzerindeki çalışmalarıyla 1963 Nobel
Fizyoloji ve Tıp Ö dülü’nü kazanmıştır. HÜCRE. İnsan vücudu deri, kan, kem ik, kas,
sinir gibi çok değişik dokulardan oluşmuştur.
HUYGENS, Christiaan (1629-1695). H ol­ A m a hepsinin temel yapıtaşı çıplak gözle
landalI büyük bilim adamı Christiaan Huy- görülemeyecek kadar küçük olan hücrelerdir.
gens Lahey’de doğdu. İngiltere Kralı I. Ja- Bu yalnız insan için değil bütün canlılar için
m es’in şövalye unvanı verdiği ünlü şair ve geçerlidir. Bitki ya da hayvandaki her hücre
dilbilimci Sir Constantijn Huygens’in ikinci bir yandan kendi yaşamsal etkinliklerini sür­
oğluydu. İyi bir eğitim gördü; en çok ilgisini dürürken bir yandan da canlının örgütlenmiş
çeken konu matematik, özellikle de geometriy­ bir bütün olarak var olmasını sağlar. Tekhüc-
di. Sonraları matematiğin yeni bir dalı olan relilerden her biri zaten bağımsız yaşayan bir
analizle (diferansiyel ve integral hesapla) hücredir. Çokhücrelilerde ise canlının doku­
ilgilenmeye başladı (bak. DİFERANSİYEL VE İN­ larından çıkarılıp alman bir hücre koşullar
TEGRAL H e s a p ). uygun olduğu sürece yaşamını tek başına
1665’te teleskop m erceklerini kesip parlat­ sürdürüp çoğalabilir. Kısacası hücre en küçük
mak için yeni bir yöntem buldu ve çok yaşam birimidir.
geçmeden zamanının en iyi teleskoplarını H ücrelerin varlığını ilk kez 1663’te İngiliz
yapmaya başladı. Kendi geliştirdiği güçlü bir bilim adamı R obert Hooke ortaya koydu. Bir
teleskopla Satürn’ün halkalarını gözlemleyip şişe m antarından kestiği parçayı mikroskopla
yapısını açıkladı; bu gezegenin uydularından incelerken, m antarın çok sayıda küçük kutu-
T itan’ı keşfetti; Mars ve Jüpiter gezegenleri­ cuklardan oluştuğunu gördü. Bu kutucukları
nin görünen yüzey biçimlerini inceledi. Ayrı­ m anastırlarda rahiplerin yaşadıkları hücrelere
ca gezegenlerin boyutlarını ölçmeye yarayan (küçük odalara) benzettiği için de hücre
bir aygıt geliştirdi. olarak adlandırdı. Aslında H ooke’un görebil­

diği yalnızca hücre duvarlarıydı. Çünkü bu
şişe m antarı bir ağacın m antardokusundan
kesilip alındığında hücre duvarlarının içindeki
asıl canlı kütle kuruyup ölmüştü.
1839’da Matthias J. Schleiden ve Theodor
Schwann adlarındaki iki bilim adamı, bütün
canlıların kat kat dizilmiş hücrelerden oluştu­
ğunu öne sürdüler. Çalışmaları çağdaş biyolo­
jinin gelişmesi açısından çok önemliydi. Am a
mikroskobun ve laboratuvar tekniklerinin ge­
lişmesinden sonra bu saptam anın yalnızca
çokhücreli canlılar için geçerli olduğu anlaşıl­
dı. Çünkü amip ya da bakteri gibi tekhücreli
bir canlı hücrelerden oluşmamıştır; kendisi
başlı başına bir hücredir ve bütün hücreler
gibi ancak mikroskopla görülebilir. D aha
küçük canlılar olan virüsler ise hücre bile
sayılamaz; çünkü virüsler canlı bir hücreye
girmedikçe yaşamını sürdüremez.
Buna karşılık bitkiler ve hayvanlar gibi
gelişmiş canlılar milyonlarca ve milyonlarca
hücreden oluşmuştur. 1 cm3 insan kanında
ortalam a 4 milyon hücre vardır; demek ki
bütün öbür hücreler bir yana, vücudumuzda
yalnızca kan hücrelerinin sayısı 20 milyar'ı
bulur. O rtalam a büyüklükte bir hayvan hüc­
resi yaklaşık 10-30 mikron (metrenin milyon­
da biri) çapındadır; bitki hücreleri genellikle
daha büyük olur. Bu arada, “hayvan hücresi”
teriminin insanı da kapsadığını unutm am ak
gerekir; insan gelişmiş hayvanlarla aynı sınıf­
tandır ve biyolojik açıdan, hele hücre düze­
yinde hiçbir ayrıcalığı yoktur.
Bitki ve hayvan hücrelerinin büyük bölümü
bu örgütlenmiş bütün içinde özel bir görev
üstlenir. Am a ne kadar özelleşmiş olursa
olsun hepsinin temel yapısı aynıdır. H er
hücre, çevresi bir zarla sarılmış karmaşık bir
yapı olan protoplazm a'dan oluşur. Protoplaz­
manın büyük bölümü sudur. Bunun dışında,
karbon, hidrojen, oksijen, azot, kükürt ve
bazen fosfor içeren proteinler; nişasta ve
şeker gibi karbonhidratlar; yağlar ve çeşitli
tuzlar bulunur. Hücre zarı m addelerin hücre­
ye giriş çıkışını düzenler. Örneğin su, geçişme
ya da osmoz denen fiziksel bir süreçle hücre
içine girebilir; kimyasal m addeler de pom pa­
lama yoluyla hücreye alınır ya da dışarı atılır.
Canlıların sınıflandırılmasında temel alman
ölçüt her şeyden önce hücrenin yapısına
HÜCRE 221
dayanır (bak. C a n u l a r ) . Çünkü basit ve
üstün yapılı canlılar arasındaki ilk farklılık
hücreden başlar. Bakteriler, riketsiyalar, ma-
vi-yeşil suyosunları gibi çok küçük ve basit
hücreler bir zarın içine hapsedilmiş çorba gibi
bir sıvıdan başka bir şey değildir. Bu sıvının
içinde yalnızca yaşamın temeli olan m olekül­
ler yüzer; ayrıca ne zarla çevrili gerçek bir
çekirdek, ne de belirgin bir yapısı ve özel
işlevi olan organeller ya da organcıklar vardır.
Bu hücrelere prokaryot denir. Oysa bütün
öbür canlıların temel birimi, daha karmaşık
olan ökaryot hücrelerdir. Böyle bir hücrenin
içinde, genellikle orta bölümde yoğunlaşmış,
birbirinden değişik yapı ve özellikte pek çok
yapı vardır.
Hücre İçi Yapılar
Hücrenin içinde ilk bakışta göze çarpan en
belirgin yapı çekirdek'tir. Canlının kuşaktan
kuşağa aktarılacak bütün özelliklerine ilişkin
kalıtsal bilgileri taşıyan krom ozom lar da çe­
kirdeğin içinde bulunur (bak. KALITIM VE
G e n e tİ k ) . Eğer hücreyi bir fabrikaya benzetir­
sek, çekirdek bu fabrikanın “yönetim m erke­
z e d ir. İçeride depolanmış bütün bu m adde­
lerle fabrikanın ne üreteceğini ve nasıl ürete­
ceğini belirleyen bilgiler ise krom ozom larda
yüklüdür. Kromozomların temel bileşeni de-
oksiribonükleik asit ya da kısaca D N A denen
kimyasal m addelerdir. D N A , üzerinde yüklü
olan bilgileri aktararak hücre içindeki üretimi
yönlendirmek üzere çekirdekten ayrılamaz.
A m a ribonükleik asit ya da RN A denen
başka kimyasal m addelerin yapımını yönlen­
direrek bu m addeleri aracı olarak kullanır.
Örneğin haberci R N A (m R N A ), hücre çekir­
değindeki D N A ’nın içerdiği bilgileri yüklenir
ve çekirdekten çıkarak sitoplazm a'ya girer.
Sitoplazma çekirdeğin dışında kalan proto­
plazma kütlesidir ve fabrikanın, yani hücrenin
“üretim bölüm ü”dür. Ağ gibi dağılmış prote­
in parçacıklarından oluşan bu peltemsi kütle­
nin içinde çeşitli organeller bulunur. Bunlar­
dan en önemlileri protein üretim merkezi
olan ribozomlar ile hücrenin enerji üretim
birimleri olan mitokondriler' dir. Haberci
RN A , yüklendiği bilgiyi ribozom lara taşıya­
rak çekirdekteki D N A ’nın “istediği” protein­
lerin yapılmasını sağlar (bak. PROTEİN).
222 HÜCRE

HAYVAN HÜCRESİ BİTKİ HÜCRESİ

lizozom kloroplastlar
hücre duvarı

hücre zarı hücre zarı lizozom

endoplazm a ağcıkları
san triyo ller (endoplazm ik retikulum )

______ _ ribozom -----

mitokondri
sitoplazm a
çekirdek
çekirdek
sitoplazm a Golgi aygıtı
çekirdekçik

HÜCRE BÖLÜNMESİ (MİTOZ): Hayvan ve bitki hücrelerinde çoğalma yolu

HAYVAN HÜCRESİ

Bir hücre bölünmeye başlam adan hemen önce, çekirdekteki kromozomlar uzun iplikçikler oluşturur (A, a).
Hemen ardından çekirdek zarı parçalanm aya başlar ve ipliksi kromozomlar boylam asına bölünerek ikiye
ayrılır (B, b). Bütün kromozomlar hücrenin ekvatorunda dizildikten sonra, her kromozom çiftinden biri bir
kutba, öbürü karşı kutba doğru yol alır (C, c). Kutuplarda kromozomlar yeniden bir araya toplanırken,
bunları çevrelem ek üzere çekirdek zarı da oluşm aya başlar (D, d). Hayvan hücresi tam ortadan büzüşür ve
sitoplazma iki eşit parçaya ayrılır; bitki hücresinde ise hücreyi tam ekvatordan ikiye ayıran bir bölme
oluşur. Hayvanda da, bitkide de böylece oluşan iki yeni hücre birbirinin tıpatıp eşidir (E, e).
BİTKİ HÜCRESİ

ÖZELLEŞM İŞ ÖZELLEŞM İŞ BİTKİ HÜCRELERİ

klorofilli gövde kabuğu hücresi

(fotosentez yapar)

yum urta
hücresi

gövdedeki
lifsi hücre
(koruyucu
doku
gozun oluşturur)
koni hücresi gövdedeki kalburluboru hücresi
(besin m addelerini iletir)
 HÜCRE 223

Proteinlerin tem el yapıtaşı aminoasit denen laşıp özelleşmiştir. İnsan vücudunda en az 100
m oleküllerdir ve ayrı ayrı yapılarda 20 amino­ değişik hücre tipi vardır. Deri hücreleri dam ­
asit vardır. Değişik aminoasitlerin değişik bir daki kirem itler gibi üst üste dizilmiş yassı
sıraya göre dizilerek birleşmesiyle, birbirin­ pullar biçimindedir. Salgıbezlerinin hücreleri
den farklı binlerce protein oluşabilir. Nitekim ise tuğlayı andırır ve bulunduğu yere göre
her canlının yapısındaki proteinler farklı ol­ tükürük, ter, mide özsuyu gibi değişik bir
duğundan, her hücre hem canlının yapısına, salgı üretir. Kas hücreleri uzun birer iğ
hem de kendi özel işlevine uygun proteinleri biçimindedir; genellikle birleşerek uzun lifler
üretm ek zorundadır. Örneğin buğday prote­ oluşturan bu hücrelerin kasılma yeteneği var­
inlerindeki aminoasitler kendine özgü biçim­ dır. Hücrelerin hepsi birden kasıldığında kas
de dizilmiştir; bir fare buğday tanelerini kısalıp şişkinleşir bağlı olduğu kemiği, örne­
yediğinde bu proteinleri aminoasitlerine p ar­ ğin kol ya da bacak kemiklerini hareket
çalar ve hücrelerindeki D N A ’da kayıtlı olan ettirir. Kemik hücreleri ise çevresinde örüm ­
bilgiden yararlanarak, içlerinden seçtiği ami- cek ağı gibi incecik uzantıları olan yuvarlak
noasitleri yeniden birleştirip kendi proteinle­ hücrelerdir.
rini üretir. Oysa insan buğday ekmeği yediği Sinir hücreleri de, çapı milimetrenin dörtte
zaman başka aminoasitleri seçip başka sıraya birinden daha az olan yuvarlak bir “hücre
göre dizerek değişik proteinler üretebilir. gövdesi” ile bu gövdeden çıkan bazen 1 m etre
Ribozom larda gerçekleşen protein üretiminin uzunluğundaki sinir liflerinden oluşur. Beyin­
bütün bu yıkım-yapım süreçleri ve hücrenin den dokulara ya da organlara, doku ve
öbür işlevleri için enerji gereklidir. Bu enerjiorganlardan beyne saatte 320 km hızla haber
de gene yiyeceklerle alınan glikozun ve öbür taşıyan bu sinir lifleri bir anlam da vücudun
karbonhidratların m itokondrilerde parçalan­ telefon hatlarıdır.
masıyla açığa çıkar. Enerji üretm ek için Belirli bir görevi yerine getirecek biçimde
gerekli olan yakıt da canlının solunum yoluyla özelleşmiş, genellikle hepsi aynı tipte milyon­
aldığı oksijendir {bak. S o l u n u m ) . larca hücre bir araya toplanarak dokuları,
Bitki hücreleri de tıpkı hayvan hücreleri dokular da kalp, mide gibi organları oluştu­
gibi bir zarla kuşatılmış olan sitoplazma ve rur. Örneğin midenin iç yüzündeki dokuda
çekirdekten oluşur. Am a bitkilerde bu hücre çok sayıda salgı hücresi vardır; duvarları ise,
zarının dışında ayrıca selülozdan yapılmış sert kasıldıkları zaman yiyeceklerin midede çalka­
bir hücre duvarı vardır. Sitoplazmanın içinde, narak sindirilmesine yardımcı olan kas hücre­
koful denen, sıvı dolu bir kesecik bulunur. Bu lerinin oluşturduğu kas dokusundan yapılmış­
kesecik, hücre zarına benzeyen bir zarla tır. Ayrıca çok sayıda kan damarı ve midenin
sitoplazmadan ayrılmıştır. Bitkilerin yeşil bö­ çalışmasını denetleyen sinir lifi demetleri bu­
lümlerindeki hücrelerin sitoplazmalarında lunur.
kloroplast denen .organeller, bunların içinde H er canlı nasıl kendisine benzeyen başka
de güneş enerjisini kimyasal enerjiye dönüş­ bir canlıdan dünyaya geliyorsa, yeni hücreler
türen yeşil renkli klorofil pigmenti bulunur. de m utlaka kendisiyle aynı özellikte başka bir
Böylece yeşil bitkiler topraktan aldıkları hücreden oluşur. Bu çoğalmanın yolu hücre
basit inorganik m addeleri fotosentez denen bölünmesidir. Bir hücre normal boyutlarına
bir süreçle karmaşık ve organik kimyasal ulaştıktan sonra ikiye bölünür; böylece oluşan
bileşiklere dönüştürebilir (bak. F O TO SE N T EZ ).
iki yeni hücre de yeterince büyüdüğünde aynı
Bu kimyasal bileşikler ya hücrenin mitokon- biçimde bölünür ve bu böylece sürüp gider.
drilerinde parçalanarak canlıya gerekli olan Hem tekhücreli canlıların çoğalmasını, hem
enerjiyi sağlar ya da bitki hücresinde üretile­ de bitki ve hayvanların büyümesini sağlayan
cek yeni m addelerin yapımında kullanılır. süreç budur. Erişkin bir hayvanın vücudunda­
ki milyarlarca hücre de aslında tek bir hücre­
Değişik Hücre Tipleri den, döllenmiş yum urta hücresinden bu yolla
Bir canlının değişik bölümlerindeki hücreler oluşur. (Ayrıca bak. Ü R E M E .)
değişik görevleri yerine getirmek üzere farklı­ Bütün canlılar gibi hücrenin de belirli bir
224 HÜKÜMET
ömrü vardır ve erişkin bir canlıda öm rünü
tamamlayan yaşlı hücreler ölürken bunların
yerini gene hücre bölünmesiyle ortaya çıkmış
olan yeni hücreler alır. Örneğin bir insanın
kemik iliğinde her saniye 2 milyondan çok
kan hücresi ölür ve bunların yerini aynı hızla
oluşan yeni kan hücreleri alır. Am a yalnızca
çok özelleşmemiş olan hücreler bu biçimde
çoğalabilir. Eğer bir hücre ileri düzeyde
farklılaşıp özelleşerek örneğin bir sinir hücre­
sine dönüşmüşse artık bölünemez. Bu neden­
le her dokuda, yaşlanarak ölen özelleşmiş
hücrelerin yerini alabilecek özelleşmemiş
hücreler de bulunur.
Bu hücre farklılaşması bitkilerde de söz
konusudur. Örneğin çiçekli bitkilerde taçyap-
rakların hücreleri renk ve koku maddeleri
içerirken, yaprak hücreleri fotosentez yapa­
cak, gövde hücreleri ise suyu ve besin m adde­
lerini bitkinin öbür bölümlerine iletecek bi­
çimde özelleşmiştir.
HÜKÜM ET, geniş anlam da, bir ülkenin siya­
sal yönetim biçimine ve organlarına verilen
addır (bak. SİYASAL VE YEREL YÖNETİM). Ö rne­
ğin, “meşruti hüküm et” , “dem okratik hükü­
m et” deyimleri siyasal yönetim biçimlerini
anlatır. Siyasal karar organları da (parlam en­
to, devlet başkanı, bakanlar kurulu) geniş
anlamda hüküm et kavramı içinde yer alır.
D ar anlam da ise, bazı ülkelerde yürütme
organını (devlet başkanı ve bakanlar kurulu)
ya da bunun en üst kurulunu (bakanlar
kurulu) kapsar. Günüm üzde hüküm et sözcü­
ğü daha çok bakanlar kurulu ya da kabine ile
eşanlamda kullanılır (bak. BAKANLAR KURULU).
Bakanlar kurulu terimi daha çok resmi hukuk
dilinin, hükümet sözcüğü ise gündelik konuş­
ma ya da basın yayın dilinin deyimleridir.
D ar anlamıyla hüküm etten söz edebilmek
için bir “kurul”un bulunması gereklidir. Baş­
kanlık sistemini benimsemiş ülkelerde bir
“kurul” anlamında “hüküm et” de yoktur.
Ö rneğin, A B D ’nin, başka ülkelerde bazen
yanlış olarak “bakan” diye anılan “sekreter­
l e r i bir kabine ya da bakanlar kurulu oluştur­
mazlar; bunlar yürütm e yetkisini tek başına
kullanan ve doğrudan doğruya halk tarafın­
dan seçilen başkanın yardımcıları durum un­
dadır.
D ar anlam da hüküm et, Batı Avrupa ülke­
lerinde, kraldan ayrı ve giderek ondan bağım­
sızlaşan bir siyasal yönetim organı olarak 18.
ve 19. yüzyıllarda doğmuştur. D aha sonra bu
organ meclislere karşı sorumlu durum a gel­
miştir.
Osmanlı Devleti’nde de hüküm et denebile­
cek bir kurulun oluşturulması yolunda ilk
adım II. M ahmud döneminde atılmıştır. Os-
manlı döneminde hüküm etler II. Meşruti-
yet’e kadar padişaha karşı sorumluydu; 1908-
09 sonrasında ise meclis önünde sorumlu
durum a getirilmişlerdir.
Kurtuluş Savaşı ve 1921 Anayasası döne­
minde yasama ve yürütm e yetkileri Büyük
Millet Meclisi’nin elinde toplanmıştı. Y ürüt­
me işlerini meclis adına yerine getiren ve
onun sıkı denetimi altında çalışan “v e k ille r ­
den oluşan kurul “icra vekilleri heyeti” adını
taşıyor, aynı zamanda “Türkiye Büyük Millet
Meclisi H üküm eti” sıfatıyla da anılıyordu.
1924 Anayasası’yla meclis karşısında biraz
daha bağımsızlık, hukuki ve siyasal kişilik
kazanan hüküm etler 1945’e kadar tek partili
sistemin de başlıca organı ve uygulayıcısı
oldu. 1946’da çok partili sisteme geçilmesin­
den sonra, iktidar ve m uhalefet partilerinin
ortaya çıkmasıyla, hüküm etler çoğunluk par­
tisinin içinden çıktı. 1961 Anayasası ve özel­
likle 1982 Anayasası hüküm etlerin meclis
karşısında ve meclisten bağımsız olarak daha
rahat hareket edebilmelerini sağlayacak hu­
kuki olanakları getirdi. 1961 Anayasası’nın
uygulandığı dönemin ilk dört yılı ile 1974’ten
sonraki evrelerinde zaman zaman “koalisyon
hüküm etleri” görev yapmıştır. 1982 A nayasa­
sı dönem inde, seçim yasasında yapılan deği­
şikliklerin de etkisiyle bir tek partinin meclis­
te çoğunluğu sağlayabilmesi kolaylaştırılmış,
dolayısıyla koalisyon hüküm etleri olasılığı
azaltılmıştır.
HÜMANİZM, insanı ve iyilik, doğruluk, öz­
veri, bilgelik gibi insan erdemlerini tem el alan
bir düşünce akımıdır. Bu erdem lerin taşıyıcısı
insanın kendini sonuna kadar geliştirmesini,
yalnızca kuramsal bilgilerle sınırlı kalmayıp
yaşamın içinde etkin olmak için çaba göster­
mesini öngörür. Hüm anistler insanın kendini
ve içinde yaşadığı dünyayı denetlem e gücüne
 IHLAMUR 225

sahip olduğunu savunurlar. Akla ve akıl sanatçı ya da edebiyatçıların çoğunu ayrı

yoluyla varılan sonuçlara inanırlar. T a n n ’mn m addeler altında bulabilirsiniz.)
varlığına ya da ölümden sonra bir başka
yaşam olabileceğine inanmazlar. Bir hüm a­
nist insanların iyi ve kötü eğilimleri olduğunu
kabul eder. İnsanın m utlu olabilmesi için iyi
eğilimlerinin eğitimle yetkinleştirilmesi gere­
kir. H erkes yaşamında dilediğini yapm akta
özgür olmakla birlikte, bu özgürlük başkaları­
na ya da içinde yaşadığı toplum a zarar verm e­
melidir. Hüm anistler toplum un insanlık yara­ IHLAMUR. Yol kenarlarını ve parkları süsle­
rına en iyi biçimde örgütlenebileceğine ina­ yen ıhlamur ağaçları, gür yeşilliği ve yaprakla­
nırlar. rın arasından küpe gibi sarkan hoş kokulu
1453’te İstanbul’un Türkler tarafından alın­ çiçekleriyle oldukça gösterişli ağaçlardır. Ü s­
ması üzerine, Eski Yunanca ve Latince pek telik bu güzel çiçeklerin solunum ve sinir
çok elyazması Avrupa’ya kaçırıldı. Bu metin­ sistemini yatıştırıcı etkisi vardır. Kurutulmuş
lerde insanın yazgısını tek başına belirleyebi­ ıhlamur çiçeklerinksuda kaynatarak hazırla­
leceği, tanrıların bunu gözlemekten başka bir nan içecek öksürüğü kesip göğsü yumuşattığı,
şey yapmadığı düşüncesi yer alıyordu. Bu terlettiği ve hafif uyku verdiği için özellikle
düşüncelerden etkilenerek yerleşik inançları soğuk algınlığında çok yararlıdır. Aslında bu
ve dinin öbür dünya beklentisini sorgulama şifalı özellik ıhlamurların yalnızca birkaç türü­
cesaretini bulan Hümanizm A kim inin öncü­ nün çiçeklerine özgüdür.
leri Rönesans’ın doğmasına olanak sağladılar Ihlamurgiller familyasının Tilia cinsini oluş­
(bak. R Ö N E S A N S ). Bununla birlikte, hem insa­ turan ıhlamur ağaçlarının 30 kadar türü vardır
nın gücüne inanan, hem de dinsel inançlarına ve hepsi kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerin­
bağlı kalan bu ilk hüm anistler ile kilise de dağılmıştır. O rm anlarda başka ağaçlarla
arasında hiçbir çatışma olmadı. karışık olarak bulunan, ayrıca gölge ve süs
Çok geçmeden resim, heykel, mimarlık,
edebiyat, felsefe ve bilim alanlarında insan
başlıca konu oldu. İnsanı anlam a, davranışla­
rını açıklama ve kişiliğini yönlendirme eğilim­
leri belirdi.
Hümanizm A kim inin öncüsü İtalyan şair
ve düşünür Francesco P etrarca’dır. Petrarca
Eski Yunan ve Latin yazmaları topladı, bun­
ları yeniden açıklayarak yorumladı. Petrarca’
ya göre sevgi, irade ve akıl birbirine bağlı üç
öğedir; insan bu üçüyle bütünleşmiş, düşünen
bir varlıktır. Petrarca’dan başka İtalya’da
Giovanni Boccaccio ve Leon Battista Alberti
Hümanizm Akım ı’na öncülük ettiler. Hollan­
da’da Desiderius Erasm us, İngiltere’de Tho­ ağacı olarak parklara, yol ve cadde kenarları­
mas M ore, Fransa’da François Rabelais ve na dikilen ıhlamurlar sonbaharda yaprak dö­
Michel de M ontaigne felsefe, bilim, sanat ken ağaçlardandır. Dalların üzerinde almaşık
ve edebiyat alanlarındaki yapıtlarıyla daha olarak dizilen yaprakları uzun saplı, yürek
sonraki çağlarda da etkili oldular. William biçiminde ve kenarları dişlidir. İlkbaharda
Shakespeare İngiliz dilinde, Johann Wolfgang açan uçuk sarı renkli çiçekler üçlü ya da beşli
von Goethe ise Alman dilinde hümanist kültü­ demetçikler halinde yaprak koltuklarından
rün en yetkin ürünlerini verdiler. sarkar. H er demetçiğin ana sapı, ince uzun ve
(Yukarıda adı geçen hümanist düşünür. zarımsı bir bürgü yaprağıyla kaynaşmış du­
226 IKLIĞ
rum dadır. Çiçeklerin tozlaşması böcekler,
özellikle arılar aracılığıyla olur. Balözü topla­
mak üzere çiçekten çiçeğe dolaşan arılar
çiçektozlarını da taşıyarak döllenmeyi sağlar­
lar. Böylece ağacın yuvarlak ve küçük meyve­
leri oluşur. Bu arada arıların bazı ıhlamur
türlerinin, özellikle A m erikan ıhlamurunun
(Tilia americana ) çiçeklerinden topladıkları
balözüyle yaptıkları hoş kokulu ıhlamur balı
da çok değerlidir.
Türkiye’de, özellikle Karadeniz B ölgesin­
deki orm anlarda doğal olarak yetişen ya da
süs ağacı olarak dikilen gümüşsü ıhlamurun
(Tilia argentea), büyük yapraklı ıhlamurun
(Tilia platyphyllos) ve Kafkas ıhlam urunun
(Tilia rubra) çiçeklerinden ve odunundan
yararlanılır. Ihlam ur odunu beyaz denecek
kadar açık renkli, yumuşak ve hafiftir. Yum u­
şak olduğu için çok kolay işlenir; üstelik
işlerken damarları boyunca yarılmaz. Bu ne­
denle tornacılık ve heykelcilikte, sandık, pan­
jur, arı kovanı, mobilya ve piyano tuşlarının
yapımında kullanılır. Ihlam ur odunu yiyecek­
lerin kokusunu ve tadını hiç bozmadığı için
meyve, sebze sandıklarının yapımına çok
elverişlidir.
IKLIĞ, eskiden T ürkler’in kullandığı yaylı bir
çalgıdır. “Iklığ” sözcüğü, “yay” anlamındaki
“ık” sözcüğünden türem iştir. Iklığın yarım
küre biçimindeki gövdesinin yapımı için kap­
lumbağa kabuğu (bağa), sukabağı ya da
hindistancevizi kullanılırdı. Gövdeye tutturul­
muş uzun bir tahta sapı, sapın ucunda da tel
sayısınca akort burgusu vardı. Telleri at kılın­
dan ya da hayyan bağırsağından yapılan ıklığ
tek telli olabildiği gibi iki ya da üç telli de
olurdu. Gövdenin göğüs denen ön bölümüne
ince bir deri (çoğunlukla da balık derisi)
gerilir, teller bu göğüs üzerinde yer alan,
kemik ya da tahtadan yapılma, köprü biçi­
mindeki eşiğin çentiklerinden geçer ve gövde­
nin altına bağlanırdı. Çalınırken ıklığın göv­
desi iki diz arasına sıkıştırılır, sapı ise sol elle
diklemesine tutulurdu.
Dünyanın hemen her yerinde buna benzer
çalgılara rastlanm aktadır. Günüm üzde Asya
Türkleri’nin kullandıkları ıklığ benzeri çalgı­
ların her dil ya da lehçedeki adları az ya da
çok değişiktir. Bazı boylar, bu çalgıya İran
kültürünün etkisiyle kemençe adını verirken
bazıları ise k o p u z , gıcak , kıcak ya da kıyak
sözcüklerini kullanmaktadır.
G ünüm üzde Anadolu halk müziğinde kul­
lanılan kabak kem ane ile 19. yüzyıla kadar
Türk müziğinde ve özellikle de Mevlevi müzi­
ğinde gözde bir çalgı olan rebap da ıklığ
benzeri çalgılardır.
İLGAZ, Rıfat (doğumu 1911). H ababam Sını­
fı (1959) ad liü n lü romanın yazarı Rıfat İlgaz
edebiyat dünyamıza şair olarak girdi. H aba­
bam Sınıfı ise bir gülmece yapıtıdır ve yayım­
landığı günden bu yana büyük ilgi görmüş,
tiyatro ve sinemaya da uyarlanmıştır. H aba­
bam Sınıfı , okula giden herkesin okul anıla­
rından izler bulacağı, olaylara kendi anılarını
da katarak izleyeceği türden çok başarılı bir
romandır. Ayrıca Türk eğitim sisteminin ak­
sayan yanlarını gözler önüne seren önemli
yapıtlardan biri olan bu rom an, yazarın öğ­
rencilik ve mesleği olan öğretmenlik yılların­
da gözlemlediği çok canlı öğrenci ve öğret­
men tipleri çizer.
K astam onu’nun Cide ilçesinde doğan Rıfat
İlgaz 1930’da Kastamonu Öğretm en Oku-
lu’nu bitirdi. Bir süre ilkokul öğretmenliği
yaptı. D aha sonra girdiği A nkara Gazi Eğitim
Enstitüsü Edebiyat Bölüm ü’nü tam amlayarak
Adapazarı ve İstanbul’un çeşitli ortaokulla­
rında Türkçe öğretmenliği yaptı. 1944’te ya­
yımlanan ve toplumsal bozuklukları, yoksul
insanların yaşamını konu alan Sınıf adlı şiir
kitabı nedeniyle kovuşturmaya uğradı; altı ay
hapse m ahkûm edildi. Hapisten sonra öğret­
menlik mesleğini sürdürm ek istediyse de çe­
şitli baskı ve soruşturm alar karşısında 1946’da
öğretm enlikten ayrıldı ve basın yaşamına
atıldı. Aziz Nesin’in çıkardığı, sırasıyla Mar-
kopaşa, Malumpaşa ve Merhumpaşa adını taşı­
yan gülmece dergilerinde yazı işleri müdürlüğü
yaptı. Dolmuş, Taş, Karikatür, Şaka gibi gül­
mece dergilerinde de yazılan yayımlandı.
D evam (1953) adlı şiir kitabı şairin yargıla­
nıp beş yıldan fazla tutuklu kalmasına yol
açtı. Bu arada cezaevi koşulları içinde ağırla­
şan verem hastalığı yaşamını tehdit ediyordu.
İyileşebilmek için çeşitli aralıklarla sekiz yıl
sanatoryum larda yattı. Güçlü bir gözlemci
olan yazar bu yaşamından da ilginç gülmece
 ILGIN 227

Yazarın hastane anılarından, Karadeniz

halkının yaşamından esinlenerek yazdığı çok
sayıda öykü ve romanı da vardır. Bunların
başlıcaları B izim Koğuş (1959), K araden iz’in
Kıyıcığında (1969), Karartm a Geceleri (1974),
M adaralı ve O rhan Kemal roman ödüllerini
kazanan Y ıldız K arayel (1981) adlı yapıtla­
rıdır.
Rıfat İlgaz’ın çocuklar için yazdığı Ö ksüz
Civciv (1979), B acaksız K am yon Sürücüsü
(1980), B acaksız Paralı A tlet (1981) gibi öykü
kitapları da vardır. Yazarlık yaşamına ilişkin
anılarını Yokuş Yukarı (1982) adlı yapıtında
toplamıştır.

ILGIN. Pembe çiçeklerle donandığında çok

hoş bir görünümü olan ılgınlar genellikle çalı
biçiminde bitkilerdir; ama bazı türleri küçük
bir ağaç kadar boylanabilir. Ilgıngiller famil­
yasının Tamarvc cinsini oluşturan bu çalıların
A yd ın Ilgaz
küçük yaprakları incecik dallara tüysü bir
Hababam S/n/f/'nın yazarı Rıfat Ilgaz, "40 Kuşağı' görünüm verir. Genellikle pem be, bazen be­
diye adlandırılan şairlerin önde gelenlerindendir. yaz olan minicik çiçekleri ise dalların ucunda
uzun başaklar oluşturur. Ilgınlar daha çok
rom anları çıkardı. Rıfat Ilgaz daha sonraki deniz kenarlarındaki kumlu topraklarda ve
yaşamını İstanbul’da çeşitli gazete ve dergiler­ dağlık bölgelerde yetişir. Bütün Akdeniz çev­
de yazı, öykü ve roman yazarak sürdürdü. resi, Türkiye, Fransa ve İspanya kıyıları,
1975’te doğum yeri olan Cide’ye yerleşen hatta O rtadoğu, Hindistan ve Çin’deki kurak
yazar, 1980’den sonra tekrar kovuşturmaya
uğradı ve daha sonra İstanbul’a dönerek bu ILGIN
kentte yaşamaya başladı.
İlk şiirleri yayımlandığı zaman Rıfat Ilgaz
çok genç yaştaydı. Daha 15 yaşındayken
yazdığı şiirlerle çevresinin ilgisini çekti. K en­
dine özgü şiir dilini II. Dünya Savaşı yılların­
sürgünü
da buldu. Savaşın dar gelirli insanların sırtına
yüklediği ağır yük, çevresinde gördüğü top­ çiçek
başaklan
lumsal çelişkiler şiirlerinin konusuydu. İlk şiir ve
yapraklar
kitabı Yarenlik' te (1943), iş başında sakatla­
nan işçilerin, tatlı hayallerle avunmaya çalışan bölgeler bu bitkilerin doğal yurdudur. Çok
çöpçülerin, yoksulluk ve bakımsızlıktan ölen derinlere kök salabildikleri için yeraltı suları­
hastaların, küçük m em urların, kapıcıların, na kolayca ulaşabilen bu çalıların en büyük
emeklilerin yaşamını açık, aydınlık ve nükteli özelliği kuraklığa ve deniz suyuna çok daya­
bir dille şiirleştirdi. Yapmacıksız dili, acıklı nıklı olmalarıdır. Bu yüzden deniz kıyılarında
durum larda gülünç öğeler bulma yeteneği, ve bol güneşli yerlerde çit oluşturm ak, kum ul­
kişileri canlandırm a başarısı ve gündelik dili ların hareketini önlem ek, tuzlu ve çorak
kullanmadaki ustalığı şiirlerinin özelliğidir. alanları yeşillendirmek amacıyla ılgın dikilir.
Rıfat İlgaz’ın bu özellikleri öteki yapıtlarında Yaz sonlarında ya da sonbaharda çiçek açan
da görülür. Rıfat Ilgaz “40 Kuşağı” diye ılgınların birkaç türü yurdumuzda da genellik­
adlandırılan şairlerin önde gelenlerindendir. le su kıyılarındaki kumlu düzlüklerde doğal
228 IRAK

çalılıklar oluşturur; ayrıca park ve bahçelerde

İRAK'A İLİŞKİN BİLGİLER
süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Fransız ılgını (Tamarix gallica) ağaççık YÜZÖLÇÜMÜ: 438.317 km2.
biçimindeki türlerden biridir; kırmızımsı NÜFUS: 16.630.000 (1988).
renkte olan gövdesi çalı gibi toprak düzeyinde YÖNETİM: Tek meclisli, tek partili cumhuriyet.
dallanmaz ve 3 m etreye kadar boylanabilir. BAŞKENT: Bağdat.
Mısır’da ve öbür Ortadoğu ülkelerinde yeti­ DOĞAL YAPI: Fırat-Dicle havzası kuzeybatıdan güney­
doğuya doğru uzanır. Fırat'ın batısında çöl bölgesi,
şen bir ılgın türünün ( Tamarix mannifera) kuzeydoğuda dağlık bölge yer alır. Basra Körfezi'nin
gövdesinden haziran ayında, kudrethelvası kuzeyinde dar bir kıyı şeridi vardır.
denen koyu kıvamlı, beyaz ve tatlı bir sıvı ÖNEMLİ KENTLER: Bağdat, Basra, Musul, Erbil, Süley-
maniye, Kerkük, el-Amare.
damlamaya başlar. Bedeviler’in ekmeğe süre­
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Besin madde­
rek yedikleri bu balımsı maddeyi bitkinin leri, kauçuk, kâğıt ve gübre.
sürekli olarak ürettiği, ama ancak kabuklubit EĞİTİM: İlk ve ortaöğrenim parasız olmakla birlikte
denen böceklerin gövdede delikler açmasın­ okuryazar oranı düşüktür.
dan sonra sıvının damlamaya başladığı sanıl­
m aktadır. uzaklaşır. Dicle’nin doğusundaki dağlık alan
Türkiye-İran sınırına doğru basam aklar biçi­
IRAK, O rtadoğu’da yer alan bir ülkedir. minde yükselir. Burada ülkenin en yüksek
Kuzeyde Türkiye, batıda Suriye ve Ü rdün, noktası olan Revandiz Dağı (3.658 m etre) yer
doğuda İran, güneyde Suudi A rabistan ve alır. Güneybatıdaki çöl bölgesi Fırat düzlük­
Kuveyt, güneydoğuda Basra Körfezi’yle çev­ lerinden başlayarak A rabistan’ın içlerine doğ­
rilidir. Irak’ın Basra Körfezi’nde dar bir kıyı ru yumuşak bir eğimle yükselerek uzanır.
şeridi vardır. Fırat ve Dicle ırmakları ülkeyi Irak ’ta iklim serttir. Yazlar çok sıcaktır.
kuzeybatıdan güneydoğuya doğru boylu Kuzeyden gelen kuru rüzgârlar toz fırtınaları­
boyunca geçerek, Basra Körfezi’ne 160 km na neden olur. Geceleri hava serinler; ne var
kala birleşir ve Şattü’l-Arap adını alır. Irak, ki, ırm ak kıyılarında nem oranı çok yüksek
eskiçağda M ezopotamya denen ve uygarlı­ olduğu için sıcağa dayanmak zordur. Kışlar
ğın beşiği olarak bilinen bölgededir. M ezopo­ soğuk geçer. Kuzeydeki dağlara bol kar ya­
tamya Yunanca mesos (orta) ve potam os ğar. Soğuk kuzey rüzgârları bir engelle karşı­
(ırmak) sözcüklerinden türetilmiştir; “iki ır­ laşmadan Basra Körfezi’ne kadar ulaşır. Kış­
mak arasında yer alan bölge” anlamına gelir ları güneydoğudan esen ılık ve nemli rüzgâr­
(bak. B a s r a K ö r f e z î ; D î c l e I r m a ğ I ; F i r a t Irm a - lar yağış getirir.
Ği; M e z o p o t a m y a ) . Kurak iklimin egemen olduğu yaylalarda
Ülke doğal özellikleri bakımından üç böl­ bodur çalılar ve dikenli bitkiler yetişir. B atak­
geye ayrılır: Dicle-Fırat havzası, kuzeydoğu lıklar uzun otlar ve sazlarla kaplıdır. Irmak
yaylaları ve güneybatı çölleri. Ülkenin yakla­ boylarında söğüt ve kavaklardan oluşan kü­
şık yarısını kaplayan Dicle-Fırat havzası ku­ çük orm an küm elerine rastlanır. Zağros Dağ-
zeybatıdan güneydoğuya uzanır. Fırat Irmağı la rin d a seyrek meşe orm anları vardır. Hay­
Suriye topraklarından gelir, geniş bir vadi van varlığı önemli ölçüde azalmıştır. D eveku­
içinden geçerek Irak’a girer. Türkiye toprak­ şu ve yaban eşeği artık yok denecek kadar
larından gelen Dicle ise, M usul’a kadar kıv­ azdır. Aslan soyu ise yüzyılın başında tüken­
rımlı bir çığır izleyerek Küçük Zap ve Büyük miştir. En çok rastlanan hayvanlar çakal,
Zap ırmaklarıyla birleşir, daha sonra geniş bir sırtlan, yaban domuzu ve ceylandır. Bataklık­
yatak içinde akar. İki ırmak arasındaki bölge larda ve ırmak boylarında susam uru, kerten­
ırm akların sürükleyip getirdiği verimli top­ kele ve yılanlar vardır. Irak’a leylek, pelikan
raklarla örtülüdür. Kuzeybatıda yer alan boz­ ve balıkçıl gibi çok sayıda göçmen kuş uğrar.
kırlar ve küçük sıradağlarla kaplı el-Cezire
bölgesi Dicle ve Fırat vadilerini A nadolu’dan Nüfus
ayırır. Bağdat dolaylarında birbirine iyice Ülke nüfusunun dörtte üçü A rap ’tır. A raplar
yaklaşan Dicle ve Fırat yeniden birbirinden ülkenin orta ve güney bölgelerinde yaşar.
 IRAK 229

Azınlıklar arasında en büyük grup kuzey ve gerçekleştirildi. Bugün ülkenin üçte birinde
kuzeydoğudaki dağlık bölgelerde yaşayan sulama ile tarım yapılır.
K ürtler’dir. Resmi dil A rapça’dır. Öteki azın­ Ekime elverişli alanların büyük bölümü
lıkları Türkler, Türkm enler, Yezidiler ve Dicle ve Fırat vadilerindedir. Burada yetiştiri­
M andayyalar oluşturur. Ülke nüfusunun bü­ len başlıca ürünler buğday, arpa ve mısırdır.
yük bir bölümü Müslüman’dır. Müslümanlar Aşağı Fırat ile Dicle’nin bataklık kesimlerin­
arasında Şii m ezhebinden olanlar çoğunlukta­ de pirinç, Bağdat ve el-Kut yakınlarında
dır. H ıristiyanların toplam nüfus içindeki pam uk ekilir. Zağros Dağları eteklerinde
oranı yüzde 3,5’tur. tütün, üzüm, karpuz ve dom ates yetiştirilir.
Irak’m başlıca kentleri, her ikisi de Dicle Irak dünyanın en büyük hurma üreticilerin­
üzerinde kurulu olan başkent Bağdat (bak. den biridir. H urm a en çok Şattü’l-A rap’ın iki
B a ğ d a t ) ve Musul, liman kenti Basra, aşağı yanında uzanan geniş ve sulak alanlarda
Dicle kıyısında el-Am are ve kuzeydoğuda bir yetiştirilir (bak. H u r m a ) . Tarımla uğraşan
petrol kenti olan K erkük’tür. çiftçilerden başka, çöllerdeki vahalarda ko­
Irak tarih boyunca birçok uygarlığın beşiği naklayan, koyun, keçi ve deve yetiştirerek
olmuştur. Bilinen en eski uygarlıklardan biri­ geçinen göçebe topluluklar da vardır. Bunlara
ni kuran Süm erler buraya İÖ 400’lerde yer­ Bedevi denir. Bedeviler kerpiç evlerde ya da
leştiler. Onları Babilliler, Asurlular ve Persler keçi kılından yapılma çadırlarda yaşarlar.
izledi. Çok sayıda koyun ve sığır besleyen Irak öbür
Irak’ın başlıca kentleri, her ikisi de Dicle ülkelere yün ve et satar.
bir alana yayılmıştır. Babil, Ninova, U r ve Irak ’ta petrol tarım dan da önemlidir.
Bağdat yakınlarındaki Ktesiphon (Medain) 1972’de petrol sanayisi kamulaştırılmıştır. En
gibi eski kentlerde yapılan kazı ve araştırm a­ büyük petrol yatakları K erkük’te, Zubeyr ile
lar bu uygarlıklara ilişkin önemli bilgiler Rumeyle arasında ve kuzeyde Musul yakınla­
sağlamıştır (bak. B a b İl ). rında Ayn Z ala’dadır. Petrol ve doğal gaz
Irak’ın en büyük zenginlik kaynağıdır. Çıkarı­
Tarım ve Sanayi lan petrolün bir bölümü iç tüketim de kullanı­
Irak’ta halkın temel uğraşı tarımdır. Eski lır, geri kalan ham petrol başta Suudi A rabis­
uygarlıklar döneminde kanallar açılarak ır­ tan olmak üzere öteki ülkelere satılır.
m aklardan sulama işinde yararlanılmıştı. Ne Sanayi 1950’lerden sonra gelişmeye başla­
var ki, ortaçağda bu ileri tarım ülkesi geriledi. mıştır. Petrokimya, çim ento, demir, tuğla,
Kanallar bakımsızlıktan işe yaramaz oldu. gübre, şeker, pamuklu ve yünlü dokuma
Son 50 yıl içinde büyük sulama projeleri sanayileri vardır. Dicle ve kolları üzerindeki
hidroelektrik ve term ik santrallardan elektrik
elde edilir.
Irak demiryoluyla Türkiye ve Suriye’ye,
karayoluyla Ü rdün, Türkiye ve İran’a bağla­
nır. Ülkenin gelişmemiş kesimlerinde ulaşım
hâlâ deve ve eşek gibi binek hayvanlarıyla
sağlanır. Ülkenin başlıca limanları olan Basra
ve Kuveyt sınırındaki Ümm Kays İran ’la
yapılan savaş sırasında büyük zarar görmüştür.
Büyük gemiler Şattü’l-Arap’tan 100 km kadar
içeriye girebilir. Fırat ise yalnızca küçük tekne­
lerle ulaşıma elverişlidir. Bağdat ve Basra’da
uluslararası havalimanları vardır.

Tarih
I. Dünya Savaşı’na (1914-18) kadar Osmanlı
İm paratorluğu’nun egemenliğinde olan Irak
230 IRK

sınırında da gözü vardı. Irak’ın 1980’de doğu

sınırını geçerek İran topraklarına girmesiyle
sekiz yıl süren kanlı bir savaş başladı. Irak
savaş sırasında İran ’a ve kendi ülkesinde
yaşayan K ürtler’e karşı kimyasal silah kullan­
m akla suçlandı. Savaş her iki ülkede de büyük
yıkıma yol açtı ve uluslararası bir bunalım
yarattı. Körfez Savaşı olarak da adlandırılan
ve yalnızca Irak’ta 500 bin kişinin ölümüne
neden olan bu savaş 20 Ağustos 1988’de bir
ateşkesle son buldu.

IRK. İnsanlar deri ve saç rengi, boy uzunluğu,

vücut biçimi gibi fiziksel özelliklerine ve
genetik olarak incelenebilen kan grubu gibi
biyolojik öğelere göre belli gruplara ya da
ırklara ayrılır. Günüm üzde biyologlar fiziksel
farklılıklardan çok, ırklar arasındaki genetik
farklılıkların incelenmesiyle ilgilenirler. Irk
incelemeleri biyoloji biliminin yeni bir dalı
olan nüfus genetiği alanına girer.
Keystone
Irklara ilişkin ilk sınıflandırmalardan birini,
5.000 yılı aşkın bir geçm işi olan tarihi Erbil kentinde
Alm an anatom i ve fizyoloji bilgini Johann
Iraklı bir kadın ve çocuğu. Friedrich Blumenbach (1752-1840) yaptı. Ka­
fatası ölçümlerine dayanarak insan türünü beş
1918’den sonra İngilizler’in eline geçti. İngi­ gruba ayırdı: KafkasyalI (beyaz ırk), Moğol,
lizler A raplar’la Kürtler arasında baş gösteren EtiyopyalI, Am erika Yerlisi ve Malayalı. D a­
milliyetçi hareketleri sert önlemlerle bastırdı­ ha sonra, bütün canlıları sınıflandıran İsveçli
lar. Şam’da bağımsız bir A rap devleti kurm a biyolog Carolus Linnaeus (1707-78) deri
girişimi Fransızlar’ca engellenen Em ir Faysal rengine göre ayırt ettiği dört değişik ırk
İngilizler’e sığındı. Güdüm lü bir krallık kur­ tanımladı. Onu izleyen biyologlar da fiziksel
mak isteyen İngilizler Em ir Faysal’la anlaş­ özellikleri temel alan ırk gruplan üstünde çalış­
maya vardılar. Faysal 1921’de Irak kralı tılar. Ne var ki, bu tür smıflandırmalann bilim­
olarak tahta çıktı. sel ve kesin olmadığı daha sonra anlaşıldı.
Irak 1932’de İngiliz m anda rejiminin sona
erm esinden sonra bağımsız bir ülke olarak Coğrafi Irk ve Yerel Irk
M illetler Cem iyeti’ne girdi. Faysal’ın ölüm ün­ Günüm üzde biyologlar coğrafi ırk ile yerel
den sonra tahta çıkan Kral Gazi döneminde ır k \ birbirinden ayınyorlar. Coğrafi ırk belli
ülke siyasal karışıklıklara sahne oldu. 1935’te bir alanda yaşayan insanları kapsar. Bu alan
Kerkük petrol yatağını A kdeniz’e bağlayan büyük bir kıta olabileceği gibi bir adalar
boruhattı açıldı. zinciri de olabilir. Bu coğrafi alanlar yüksek
1958’de bir darbe sonucu Kral II. Faysal sıradağlar ya da okyanus gibi doğal engellerle
öldürüldü ve cumhuriyet ilan edildi. başka alanlardan ayrılmıştır. Bu alanlarda
1968’deki bir başka darbenin ardından güçle­ kom şularından yalıtılmış olarak yaşayan in­
nen Baas Partisi 1979’da Saddam Hüseyin’i sanlar kuşaklar boyunca hemen hem en tü­
devlet başkanlığına getirdi. müyle kendi aralarında evlendi ve çoğaldılar.
Irak ile İran Basra Körfezi’ne ilişkin ola­ Çağdaş bir sınıflandırmada dokuz coğrafi ırk
rak sık sık anlaşmazlığa düşüyorlardı. Irak tanımlanmıştır: Am erika Yerlisi, Polinezyalı,
Şattü’l-A rap’ın doğu yakasında hak iddia Mikronezyalı, M elanezya-Papualı, Avustral­
ediyordu. Ayrıca İran’ın petrolce zengin batı yalI, Asyalı, Hintli, Avrupalı ve Afrikalı.
 IRK 231

Coğrafi ırklar, yerel ırk olarak adlandırılan ce insanların aynı kökten türediği, önce Eski-
daha küçük alt gruplara bölünebilir. Bunlar dünya’ya ardından da Y enidünya’ya yayıldığı
da kendi aralarında evlenirler. Bazı bi­ öne sürülm ektedir. Asıl yurtlarından uzaklara
yologlar bugün en az 30 yerel ırkın olduğu­ göç edince insanlar arasında farklılaşmalar
nu söylerken, başka listeler daha da uzamak­ doğdu. Değişik fiziksel özellikleri olan halklar
tadır. Yerel ırklar pek çok kalıtsal özelliği ya da ırklar oluştu.
paylaşır ve bu grubun insanları birbirlerine
öteki yerel ırkın insanlarından daha çok Doğal Ayıklanma
benzerler. Bazı yerel ırklar binlerce yıldır İnsan toplulukları arasındaki farklılaşmalar
varlıklarım sürdürürken, bazıları yakın za­ nasıl gelişti? Bir yanıt, evrim kuramının tem e­
m anlarda oluşmuştur. Yakın zam anlarda or­ lini oluşturan doğal ayıklanm a ’dır (bak. Ev-
taya çıkan yerel ırklara örnek olarak, İngiliz­RİM ). B u kuramı 100 yılı aşkın bir süre önce
ler’in H indistan’ı yönettiği dönem de A vrupa­Charles Darwin geliştirdi. Darw in’e göre,
lIlar ile H intliler’in evlenmeleriyle oluşan bir
hayvanlar dünyasındaki var olma savaşını en
nüfus grubu, Anglo-Hintliler gösterilebilir. uygun olanlar, yani yaşadıkları çevreye en iyi
Bazı yerel ırkların nüfusu milyonları bulur­ uyum sağlayabilenler kazanır. Böylece var
ken, bazıları yalnızca birkaç yüz kişiyle sınır­
olmalarını sağlayan niteliklere sahip olan
lıdır. hayvanlar yaşar, çoğalır ve türlerini sürdürür­
Yerel ırklar toplumsal gruplarla da iç içe ler. Bu yolla yavaş yavaş gerekli özellikler
geçer. İnsanlar genellikle kendi toplumsal bütün sağ kalan hayvanlarda görülmeye
grupları içinde evlenir ve çoğalırlar. Böylece başlar.
bazı fiziksel özellikler belirli toplumsal ya da Irksal özelliklere gelince, güneşli iklimler­
ulusal gruplarda kendini daha ağırlıkla gös­ de, güneş ışınlarına karşı yeterince dayanıklı
terir. olmayan açık deri rengine göre koyu deri
Kültür, davranış farklılıkları ve zihinsel rengi daha dayanıklıdır. Ö te yandan, açık
özelliklerin, örneğin zekânın ise ırklarla hiç­deri renginin soğuk iklimlerde yaşamsal öne­
bir bağlantısı yoktur (bak. K ü ltü r). mi olan D vitamininin emilmesini kolaylaştır­
dığı bilinmektedir. Koyu deri renginin böyle
Irksal Farklılıkların Kökeni bir özelliği yoktur. Doğal ayıklanma süreci
Bilim adamları ilk insanların 350-500 milyon boy, ağırlık, sac biçimi, yüz yapısı gibi öteki
yıl önce A frika’da yaşadığı, buna karşılık fiziksel özellikler için de geçerlidir. Ayrıca,
ırksal farklılıkların ancak 100 bin yıl önce bu durum bütün bitki ve hayvan türlerinde
ortaya çıktığı konusunda birleşiyorlar. Böyle­ görülür.

s Polinezyalı

M ikronezyalı

M elanezya-Papualı

f^ ö l A vu stralyalI

mm Afrikalı

umrnı Hintli

Avrupalı

A syalı

mı Am erika Ye rlisi

Dokuz coğrafi ırk

232 IRKÇILIK
Genetik Farklılıklar
Irkların farklılaşmasını yaratan bir başka et­
ken de, örneğin kan grupları gibi, genetik fark­
lılıklardır. Genetik farklılıkların doğal ayıklan­
mayla ilgisi daha azdır ve temelde aynı genleri
taşıyan insanların evlenmesinin bir sonucu
olarak ortaya çıkar. Birçok ortak geni olan
anne ve babanın bu genleri çocuklarına geçer.
Böylece, örneğin A kan grubu bir toplulukta
başka bir kan grubundan çok daha yaygın
olabilir. Bunun nedeni, topluluğun atalarının
kan grubunun A olması ve bu geni kendilerin­
den sonraki kuşaklara aktarm alarıdır (bak.
K a l it im v e G e n e t ik ).
Irklar arasında açık ve kesin olarak tanım ­
lanmış sınırlar yoktur. G erçekten, insanların
ortak özellikleri onları birbirlerinden ayıran
farklılıklardan daha fazladır.
G enetik bilimi kan gruplarının incelenmesi
gibi araştırmaları yürütebilecek kadar geliş­
m eden önce, ırklar arasındaki görünür ayrım­
lar üzerinde durulurdu. Örneğin, beyaz derili
ve düz saçlı bir Avrupalı ile kara derili ve
kıvırcık saçlı bir Afrikalı arasındaki görünür
farklılıklar, AvrupalIlar ile A frikalıların bir­
birlerinden bütünüyle farklı olduğu inancına
yol açmıştı. Genetik araştırmaların ilerlem e­
siyle, bazı genetik özelliklerin bir ırk grubu
içinde başka gruplara göre daha yaygın olabi­
leceği, ama hiçbir genetik özelliğin bir tek ırk
grubu ile sınırlı bulunmadığı kesin olarak
belirlendi. Örneğin, Asyalılar arasında B kan
grubunun yaygın olması, bu kan grubunun
başka insanlarda bulunmadığı ya da bütün
Asyalılar’ın B kan grubundan olduğu anlamı­
na gelmez.
Irklar Konusunda Önyargılı Görüşler
Irklar konusunda en yaygın önyargılardan biri
“saf” ırkların olduğu ve bunların aşağı ya da
saf olmadığı düşünülen ırktan insanlarla ka­
rışması durum unda zayıflayacağı ve yok ola­
cağı düşüncesidir. Nazi A lm anya’sında Ari
ırkın üstünlüğüne ve saflığına, bütün Alman-
lar’ın da bu ırktan olduklarına inanıldı. Nazi-
ler, A lm anlar’ın Yahudiler ve Çingeneler’le
evlenmeleri durum unda kendi ırklarının bo­
zulacağını öne sürdü. Bu anlayış bütünüyle
bilim dışıdır. İlk olarak, Yahudiler ve Çinge­
neler ırk değildir. İkincisi, hiçbir ırk öbürle­
rinden daha iyi ya da daha saf olarak tanım la­
namaz. Bütün ırklar birbiriyle karışmıştır ve
yavaş yavaş değişmektedir. Bu değişim bir
yanda çevresel etkenlerden (doğal ayıklanma
ve en uygun olanın yaşaması), öte yanda
genlerde birdenbire ortaya çıkan değişiklik­
lerden (mutasyon) ileri gelir. Saf ve üstün ırk
olmadığına göre, farklı ırk gruplarının birbir-
leriyle karışmasının bozucu bir etkisi de
yoktur.
Bir ırk grubunun bütün üyelerinin birbirine
benzediği, aynı zihinsel oluşumu paylaştığı ve
bir ırkın üyelerinin bir başka ırkın üyelerin­
den daha zeki olduğu gerçek değildir. Ö rne­
ğin, bazı kimseler A vrupalılar’ın teknolojik
gelişmesini Afrikalılar’ın görece geri teknolo­
jileriyle karşılaştırarak A vrupalılar’ın genetik
olarak Afrikalılar’dan üstün olduğunu ileri
sürm üştür. Bu yanlış bir varsayım ya da
önyargıdır. Aralarındaki temel ekonomik
farklılıklar, Avrupalılar’ın yüzyıllarca Afrika’
yı sömürmesi sürecinde yaratılmıştır. H er­
hangi bir ırkın bir başkasına göre zekâ üstün­
lüğünü gösteren hiçbir genetik bulgu da
yoktur.
Irk olarak tanımlanan bazı grupların ırk
sayılamayacaklarını belirtm ek gerekir. Ö rne­
ğin, Yahudiler bir ırk değil, dinsel bir toplu­
luktur. Alm anlar da ırk değil bir ulustur.
Naziler’ce Alm an halkının ırkı olarak yücelti­
len Ari ırk da özünde bir dil grubudur.
IRKÇILIK, ırklar arasındaki fiziksel farklılık­
ların insanların yeteneklerinde farklılıklar
yarattığını ve bazı ırkların ötekilerden üstün
olduğunu savunan görüş ya da önyargıdır
(bak. ÖNYARGI). Bu görüşler insanları derileri­
nin rengine göre beyaz, siyah, sarı, esm er ve
kızıl olarak ayıran sınıflandırmaları temel
almıştır.
Fransız etnoloji uzmanı Joseph-A rthur Go-
bineau (1816-82) ve sonradan Alman uyru­
ğuna geçen İngiliz siyaset bilimcisi H. S.
Cham berlain (1855-1927) ırklar arasında bir
sınıflandırma yaparak, bunu beyaz ırkın üs­
tünlüğünü kanıtlayacak bir kuram a dönüştür­
mek istediler. “Ari ırk” kavramını ortaya
atarak, bu ırkın insanlığın gerçekleştirdiği
tüm uygarlıkların tek yaratıcısı olduğunu sa­
vundular. Bu tezler Batı A vrupa’da ırkçılığın
 IRKÇILIK 233

ABD, Georgia'da bir Ku

Klux Klan toplantısı.
Siyahlar, Yahudiler,
Katolikler ve tüm
"yabancılar"a karşı
mücadele etmek amacıyla
kurulan bu ırkçı örgütün
üye sayısı 1920'lerde
4 m ilyonu bulmuştu.
Saldırgan eylemleri
1970'lerdeve 1980'lerde
hâlâ sürüyordu. Ne varki,
1980'lerin ortalarında üye
sayısı 6.500'e düştü.

ZE F A

körüklenm esine yol açtı. Bugün artık önemini Bunun sonucu olarak yoksulluk yaygınlaştı ve
yitirmiş olan bu savlar arasında beyaz ırkın, Siyahlar arasında suç oranı arttı. Ayrıca ırkçı
başka ırklarla karışmadığı sürece gelişeceği de önyargılardan dolayı çoğu zaman Siyahlar
vardı. işlemedikleri suçlardan bile sorumlu tutuldu.
Bu türden değerlendirmelere dayanan ırk­ Oy hakkı kazanmalarının üzerinden 100 yıl
çılara göre, beyaz ırktan olmayan insanlar geçmesine karşın, Siyahlar bugün hâlâ ekono­
geri zekâlı, yeteneksiz ve ahlaksızdır. Irkçılar mik, kültürel ve siyasal açıdan beyaz A B D ’li-
kendilerinden aşağı gördükleri insanlara karşı lerden daha geri konum dadır (bak. SİYAH
ayrım cılık uygular, onlara hak ve fırsat eşitliği AMERİKALILAR).
tanımazlar. A lm anya’da Adolf, H itler’in öncülüğünde
1933’te yönetime geçen Naziler, H. S. Cham-
Irkçılığın Gelişimi berlain’in Ari ırk kuram ına sahip çıktılar. En
AvrupalIlar kendileri gibi beyaz olmayan katışıksız Ari topluluğunun G erm enler, yani
insanlarla ilk kez keşifler sırasında karşı safkan Alm anlar olduğunu öne sürerek, A l­
karşıya geldiler. Beyaz ırkın üstünlüğü düşün­ m anya’nın içinde bulunduğu bunalımdan kur­
cesi sömürge savaşları ve köle ticaretine tulabilmesi için Ari olmayan Y ahudiler’den,
paralel olarak gelişti ve zamanımıza kadar Çingeneler’den ve öteki yabancı ırklardan
geldi (bak. KÖLELİK; SÖMÜRGECİLİK VE EMPERYA­ arındırılması gerektiğini savundular. Bunun
LİZM). Irk ayrımcılığı nedeniyle, bazı ülkelerde için, A lm anya’da ve II. Dünya Savaşı sırasın­
bir arada yaşayan değişik ırktan insanlar ara­ da işgal edilen topraklarda toplam a kampları
sındaki düşmanlıklar kıyımlara yol açtı. kurdular. Açlıkla yüz yüze bıraktıkları tutuk-
A B D ’de, A frika’dan getirttikleri köleleri lulara işkence ve şiddet uyguladılar. Yaşlı
kırbaçla, boğaz tokluğuna çalıştıran güneyli genç dem eden milyonlarcasmı gaz odalarında
çiftçiler, acımasız davranışlarını haklı göster­ ölüme gönderdiler (bak. N a z İz m ).
mek için köleliğin aşağı ırktan olan Siyahlar
için doğal olduğunu ileri sürdüler. Köleliğin Günümüzde Irkçılık
1865’te kaldırılmasıyla ırkçılık sona ermedi. Bugün Güney A frika’da ekonomik ve siyasal
Özellikle güneyde okullarda, otobüslerde, gücü elinde tutan küçük bir beyaz azınlık
lokantalarda, hapishanelerde Siyahlar’a karşı Siyahlar’a ve öbür azınlıklara karşı şiddetli bir
ayrımcılık uygulandı. Siyahlar sosyal hizm et­ ayrımcılık uyguluyor (bak. GÜNEY AFRİKA).
lerden beyazlar ölçüsünde yararlandırılmadı. Son yıllarda İngiltere’ye Batı Hint Adala-
234 IRMAK

rin d a n , Hindistan’dan ve Pakistan’dan gelen
göçmen sayısındaki artış bu ülkede de ırkçı
davranışların artm asına yol açtı. Almanya
Federal Cum huriyeti’nde ise Neo-Naziler
özellikle Türk göçmen işçilere karşı şiddet
uygulamaktan geri kalmıyorlar. Aynı ülkede
yaşayan değişik ırklardan insanların yaşama
biçimlerinin ve kültürünün o ülkeye zenginlik
getireceği ve hoş bir değişiklik yaratacağı
düşüncesi henüz gerçek olmaktan çok uzak­
tır. Sömürge imparatorluklarının kurulmasıy­
la ortaya çıkan ırklar arası eşitsizlikler, bu
imparatorlukların ortadan kalkmasıyla yeryü­
zünden silinmedi. Ne var ki, 20. yüzyılın son
çeyreğinde ırkçı düşünce ve uygulamalar daha
çok tepki çekiyor ve yasal düzenlemelerle önü
alınmaya çalışılıyor. (A yrıca bak. I r k .)
IRMAK bak. A k a rs u
ISI, sıcak bir cisimden daha soğuk bir cisme
aktarılan enerjidir. D aha bilimsel tanımıyla,
bir cisimden öbürüne enerji aktarm a süreci­
dir. Çünkü yakın zamana kadar ısıyı da
elektrik enerjisi ya da m ekanik enerji gibi bir
enerji biçimi olarak kabul eden bilim adam la­
rının bu konudaki görüşleri büyük ölçüde
değişmiştir. Şimdi ısıyı, molekülleri çok hızlı
hareket eden sıcak bir cisimdeki bu mekanik
molekül enerjisinin daha soğuk bir cisme
aktarıldığı bir süreç olarak tanımlıyorlar.
Am a ısının bir enerji biçimi olduğundan yola
çıkarak varılmış olan bütün kavram ve tanım ­
lar hâlâ geçerlidir.
Bu bilimsel terim günlük konuşma diline de
yerleşmiştir ve çoğu kez yanlış olarak sıcaklık
anlamında kullanılır. Bir cisme aktarılan ısı
enerjisi o cismin sıcaklığını yükseltebilir; ama
ısı ile sıcaklık aynı şey değildir. Sıcaklık bir
cisimde ne kadar ısı bulunduğunu, daha
doğrusu cismin ne kadar ısı enerjisi aktarabi­
leceğini gösteren bir ölçüdür ve bu ısının
miktarı yalnızca cismin sıcaklığına değil kütle­
sine de bağlıdır (bak. SICAKLIK). Bütün enerji
biçimleri gibi ısı da Uluslararası Birimler
Sistemi’nde (SI) joule (jul), günlük uygulama­
larda ise kalori gibi iş birimleriyle ölçülür.
Enerji bir biçimden başka bir biçime dönüşür­
ken sonunda genellikle ısı enerjisi açığa çıkar.
Ö rneğin, bir iletkenden elektrik akımı geçiril­
diğinde elektrik enerjisinin bir bölümü ısı
enerjisine dönüşür (bak. E n e r j İ).
Isı Kavramının Tarihçesi
Bilim adamları ısıyı uzun süre yalnızca bir
kavram olarak kullandılar. 18. yüzyılda bile
hâlâ ısının “akışkan bir m adde” olduğunu
düşünüyor ve bir cisimde bu akışkandan ne
kadar çok bulunursa cismin o kadar sıcak
olacağına inanıyorlardı. Kont Rum ford adıyla
tanınan İngiliz subay ve fizikçi Sir Benjamin
Thompson Alm anya’daki Bavyera prensinin
hizmetinde çalışırken, 1798’e doğru çok
önemli bir sonuca vardı. M ünih’te Bavyera
ordusu için yapılan pirinç topların m atkapla
delinmesi sırasında büyük m iktarda “ısı” açı­
ğa çıktığını fark etmişti. Eğer ısı sanıldığı gibi
cismin içindeki bir akışkan olsaydı bir an gelip
tükenm esi gerekirdi; oysa m atkap ucu sürtün­
dükçe bu metal alaşım soğuyacağına giderek
ısınıyordu. Rumford bu olayı araştırm ak üze­
re delme işlemini su dolu bir kabın içinde
yaptı ve m atkap bir süre çalıştıktan sonra
suyun kaynadığını gördü. Bu “ısı”yı yaratacak
bir ateş ya da alev olmadığına göre, m atkap
ucunun pirince sürtünmesiyle sürekli olarak
ısı üretebildiğim, dolayısıyla ısının bir m adde
olamayacağını öne sürdü. Bir metali m atkap­
la delerken bu sürtünm enin etkisiyle m atkap
M ary E vans Picture Library
Isı ile elektrik ve ısı ile iş arasındaki ilişkiyi İngiliz
fizikçi James Prescott Joule açıklamıştır.

ucunun ıs ın d ı ğ ın ı , h a t t a daha b a s i t y o ld a n
e ll e r i n iz i b i r b i r i n e s ü r t t ü ğ ü n ü z d e e ll e r i n iz i n
ıs ın d ığ ın ı h is s e d e b il ir s in i z (bak. SÜRTÜNME).
Rum ford’un ısı konusundaki bu görüşlerine
o zam anlar kimse inanmadı ve yapılan iş
miktarı ile oluşan “ısı” miktarı arasında sıkı
bir bağlantı olduğunu kanıtlam a onuru İngiliz
fizikçi James Prescott Joule’e kaldı (bak.
J o u l e , J a m e s P r e s c o t t ) . Joule, M anchester
yakınlarındaki laboratuvarında 1843’te yaptı­
ğı deneylerle, belirli m iktardaki suyu ısıtmak
için gereken iş miktarını ölçtü. Suyu ısıtmak
için başvurduğu iki yöntem den biri, bir dina­
moyla ürettiği elektrik akımını suya daldırdığı
bir tel bobinden geçirmekti. Böylece günü­
müzde kullanılanlara benzeyen bu tip su
ısıtıcılarının ilk örneğini yapmış oldu. Sonra
sudaki sıcaklık artışını term om etreyle ölçerek
bulduğu ısı miktarını dinamoyu döndürm ek
için kullanılan iş miktarıyla karşılaştırdı. Uy­
guladığı ikinci yöntem de ise, suyu dönen bir
su çarkıyla karıştırarak ısıttı ve gene yapılan
mekanik iş miktarı ile bu işin suya kazandırdı­
ğı ısı miktarını karşılaştırdı. Sonuçta, belirli
m iktardaki işin her zaman aynı m iktarda ısı
oluşturduğunu buldu ve aralarındaki oranı
belirledi. Bu oran ya da bağıntı “ısının m eka­
nik eşdeğeri” olarak bilinir. Böylece, Joule’
ün çalışmalarıyla ısının bir enerji biçimi
olduğu bütün bilim adamlarınca kabul edildi.
Isı enerjisi bir iş yapmak için kullanılabilir ya
da öbür enerji biçimleri yapılan iş aracılığıyla
ısı enerjisine dönüştürülebilir; her iki durum ­
da da sonuçtaki toplam enerji m iktarı başlan-
gıçtakiyle aynıdır. Bu durum , E N E R Jİ m ad­
desinde açıklandığı gibi bilimin temel kav­
ram lardan biri olan “enerjinin korunum u”
ilkesine uygundur. Enerji ya da iş ölçü birimi­
ne “joule” adı James Joule’ün onuruna veril­
miştir.
Isı Enerjisi Konusundaki Çağdaş Görüş
Ö n c e s ı c a k , s o n r a s o ğ u k b i r c is m e d o k u n u r ­
s a k a r a l a r ı n d a k i s ıc a k lı k f a r k ı n ı a lg ı la y a b i li r
v e c is im le r i n s ı c a k lığ ın ı t e r m o m e t r e y l e ö l ç e b i ­
lir iz (bak. T e r m o m e t r e ).
Bütün m addeler molekül denen çok küçük
atom gruplarından oluşmuştur (bak. MOLE­
KÜL). Bu m oleküller her an hızlı ve gelişigüzel
bir çalkalanma hareketi yapar. Gazların mo­
ISI 235
lekülleri, katı ve sıvılarla karşılaştırıldığında,
birbirinden oldukça uzaktır ve bulundukları
hacim içinde serbestçe hareket edebilir. Bu
arada hem birbirleriyle çarpışır, hem de
bulundukları kabın çeperlerine çarparlar. G a­
zın sıcaklığı arttıkça moleküllerin hareketi de
hızlanır.
Sıvılarda m oleküller daha sıkışık durum da
oldukları için gazlardaki kadar serbest hare­
ket edemez ve birbirleriyle daha sık çarpışır­
lar. İçinde çok küçük toz parçacıkları bulunan
bir bardak suya parlak bir ışık tutulduğunda,
sıvı moleküllerinin hareketi incelenebilir. Bu
suya bir mikroskopla bakılırsa toz parçacıkla­
rının her yöne doğru hızla hareket ettiği
görülür. Bu hareketin nedeni, görülemeyecek
kadar küçük olan milyonlarca su m olekülü­
nün hızla hareket ederken toz parçacıklarına
çarpmasıdır. A ralarında hemen hiç boşluk
olmayan katı m oleküller yerlerini değiştire­
mez, ancak bulundukları yerde sürekli bir
titreşim hareketi yapabilir.
Katı, sıvı ya da gaz durum undaki herhangi
bir m addenin sıcaklığı ne kadar yüksekse
moleküllerinin ortalam a hızı, dolayısıyla top­
lam enerjisi de o kadar fazladır. Bir m addede­
ki moleküllerin toplam enerjisine o m addenin
iç enerjisi denir. Bir m addeye dışarıdan enerji
verilmesi m addenin iç enerjisini artıracağı için
sıcaklığını da artırır.
Bir maddeye enerji vermenin yollarından
biri o m adde üzerinde bir iş yapmaktır.
Örneğin Joule’ün deneyinde olduğu gibi su­
yun karıştırılması su moleküllerinin daha hızlı
hareket etmesine yol açar ve böylece suyun
sıcaklığı yükselir. Bir m addeye enerji verm e­
nin başka bir yolu da ona ısı enerjisi aktar­
m aktır. Kızgın bir demir çubuk suya daldırıl­
dığında, demir moleküllerindeki ısı enerjisi su
moleküllerine geçer. Böylece su molekülleri
daha hızlı hareket etmeye başlar ve suyun
sıcaklığı yükselir: Sıcaklığın ne kadar yüksele­
ceği suyun m iktarına bağlıdır.
Eğer bir m addede moleküllerin titreşimi
durursa m addenin iç enerjisi sıfırlanır ve
sıcaklığı olabilecek en düşük düzeye iner.
M utlak sıfır denen bu sıcaklık —273°C dola­
yındadır; yani suyun donm a noktasının 273°C
altındadır. Gerçi bugüne kadar m utlak sıfır
noktasına ulaşılamamıştır, ama bilim adamla-
236 ISI

n bu sıcaklığın milyonda bir ya da iki derece mek için de ilkinin üç katı kadar ısı enerjisi
üzerindeki sıcaklıkları elde edebiliyorlar. Bu verm ek gerekir.
çok düşük sıcaklıklarda m addenin özellikle­ İki m addenin molekül yapıları arasındaki
rinde ve davranışında çok ilginç değişiklikler farklılık m addelerin iç enerjilerini de etkiler.
olur. Örneğin bazı iletkenlerden bir kez Örneğin 1 kg suyun sıcaklığını 1°C artırm ak
elektrik akımı geçmeye başladığında bu akış için yaklaşık 4.200 joule’lük enerji gerekir­
neredeyse sonsuza kadar sürer; çünkü iletke­ ken, 1 kg bakırda l°C ’lik sıcaklık artışı için
nin direnci tümüyle yok olmuştur. G ene bu yalnızca 400 joule’lük enerji yeterlidir. D e­
düşük sıcaklıklarda m oleküller hem en hemen m ek ki bakırdan yapılmış bir cismin ısı sığası ,
tümüyle hareketsiz oldukları için birbirleriyle yani dışarıdan aldığı ısı enerjisinin sıcaklığın­
çarpışamaz, dolayısıyla m addeler arasında da yarattığı artışa oranı, aynı kütledeki bir
hiçbir kimyasal tepkim e olmaz. (Ayrıca bak. suyun ısı sığasından daha küçüktür. Birim
D ü ş ü k S i c a k l i k l a r F iz iG i.) kütlenin sıcaklığını 1°C artırm ak için gereken
Buna karşılık sıcaklığın en çok kaç derece­ ısı m iktarına özgül ısı ya da ısınma ısısı denir.
ye yükselebileceği konusunda bilinen herhan­ Yukarıdaki örnekten de anlaşılacağı gibi su­
gi bir sınır yoktur. M etalleri kesmek ya da yun özgül ısısı yaklaşık 4.200 joule, bakırınki
kaynak yapmak için kullanılan oksiasetilen ise yaklaşık 400 joule’dür.
hamlacının alevi ile gene kaynak işlerinde
kullanılan elektrik arkının sıcaklığı 1.800°C Isınma Denklemi ve Gizli Isı
ile 4.000°C arasında değişir. Nükleer tepki­ Bir cismin sıcaklığı artarken kazandığı ya da
m elerde ise milyonlarca derecelik sıcaklıklara azalırken yitirdiği ısı enerjisi m iktarı aşağıda­
ulaşılabilmiştir. (A yrıca bak. NÜKLEER ENERJİ.) ki denklemle hesaplanabilir:
Kimyasal tepkim elerde de ısı oluşabilir. Bir
kibritin yanmasıyla ısı enerjisi açığa çıktığı ısı enerjisi = kütle x özgül ısı x sıcaklık
için bu, ısıveren ya da eksotermik bir tepkime­ (joule) (kg) (j/kg/°C) değişikliği
dir. Gerçekleşebilmesi için ısı enerjisi gerekti­ (°C)
ren kimyasal tepkim eler ise, örneğin içindeki
demir metalini ayırmak üzere bir demir cev­ E ğer eşit m iktarda su ve kum aynı sıcaklık
herinin ısıtılarak eritilmesi, ısıalan ya da endo­ derecesinde ısıtılırsa, bir süre sonra kumun
term ik bir tepkimedir. sıcaklığı suyunkinden yaklaşık iki kat daha
fazla artar. Bu olayın özellikle iklim açısından
Isı Sığası ve Özgül Isı çok önemli sonuçları vardır. Yazın kızgın
Bir m addenin iç enerjisinin bütün m olekülle­ güneşin altında kayalar, kum ve toprak çok
rinin toplam enerjisine eşit olduğunu söyle­ ısındığı için karaların iç bölgeleri çok sıcak
miştik. Bir çaydanlık kaynar su ile bir küvet olur. Aynı m iktarda ısı enerjisini denizler de
dolusu sıcak suyu ele alalım. Çaydanlıktaki aldığı halde suyun sıcaklığı bu kadar çok
bir su m olekülünün enerjisi küvvetteki bir su artmaz. Bu yüzden denize yakın olan yerler
molekülünün enerjisinden daha fazladır; çün­ yazın karaların iç bölümlerinden daha serin,
kü kaynayan suyun sıcaklığı küvettekinden buna karşılık kışın daha ılıktır; çünkü deniz
daha yüksektir. Buna karşılık küvetteki suyun suyu yaz aylarında almış olduğu enerjiyi kışın
iç enerjisi çaydanlıktaki suyunkinden daha yavaş yavaş geri verir. (A yrıca bak. İKLİM.)
fazladır; çünkü küvette çok daha fazla su Katı bir m adde erime noktasına kadar
molekülü vardır. Görüldüğü gibi, bir m adde­ ısıtılsa bile, çok büyük m iktarda bir ek enerji
nin iç enerjisi kütlesine ve sıcaklığına bağlı­ verilmedikçe erimez. Bu ek enerji, katının
dır. sabit m olekül yapısının çözülmesi için gerekli­
2 kg suyun sıcaklığını 10°C yükseltmek için dir ve m addenin sıcaklığını yükseltmez. Böy­
iç enerjisini bir m iktar artırm ak gerekir. 4 kg lece m adde katı halden sıvı hale geçtiğinde
suyun sıcaklığını 10°C yükseltmek için eklen­ sıcaklığı değişmediği halde moleküllerinin
mesi gereken ısı enerjisi ise bunun iki katı enerjisi daha fazla olur. M addenin hal ya da
kadardır. 2 kg suyun sıcaklığını 30°C yükselt­ durum değiştirmesini sağlayan bu enerjiye
 ISI 237

1o *7.t ■ •>£ 4 nmi'j ttâ

Science Photo Library

Sıcak b ir cism in ısısı çevresindeki daha soğuk cisimlere, örneğin havaya geçer. Evlerdeki ısı kayıpları
denetim altına alınmazsa ısınma giderleri çok artabilir. Soldaki fo to ğ ra f sağdaki evin term ografı, yani ısıl
görüntüsüdür. Beyazların sıcak, siyahların soğuk bölüm leri gösterdiği bu term ografta, ısı yalıtımı
yapılm am ış çatıdan ne kadar büyük bir ısı kaybı olduğu görülebilir.

gizli ısı denir. Yalnız katı halden sıvı hale
geçiş (erime) için değil, kaynama noktasında­
ki bir sıvının gaz haline geçmesi (buharlaşm a)
için de bir ek enerji gerekir. Birinci örnekte
bu enerjiye gizli erime ısısı, İkincisinde de giz­
li buharlaşm a ısısı denir. Sıvı donarak yeniden
katılaşırken ya da buhar yoğunlaşarak yeni­
den sıvıya dönüşürken, aynı m iktarda enerjiyi
bu kez dışarıya verir. (A yrıca bak. BUHARLAŞ­
MA; D o n m a v e E r îm e .)
Erim e noktasındaki 200 gr (bir bardak
dolusu) buzun suya dönüşmesi için yaklaşık
67.200 joule enerjiye gerek vardır. Bu suyu
kaynama noktasına kadar ısıtabilmek için
ayrıca 84.000 joule, buharlaştırabilm ek için
de 454.000 joule enerji gerekir. Suyun hal
değiştirebilmesi için bu kadar büyük m iktar­
larda gizli ısı gerekmesi, erimeye başlayan
buzun ve karın neden uzun süre yerde kalabil­
diğini ya da çaydanlıktaki suyun kaynamaya
başladığı anda neden tümüyle buharlaşıp uç­
madığını açıklar.
Isı Aktarımı
Isı, sıcak maddenin yüksek enerjili m olekülle­
rinden soğuk maddenin düşük enerjili mole­
küllerine aktarılır. Bu ısı aktarım ı, iletim,
konveksiyon ya da taşınım ve ışıma denen üç
süreçle gerçekleşir. Eğer bir cismin bir bölü­
mü öbür bölümlerinden daha sıcaksa, bu
enerji aktarımı iletim yoluyla olur. Bu süreç­
te, yüksek enerjili moleküllerin hareketi
komşu m oleküllerin de hızlanmasına yol açar
ve bu etki bütün cisme yayılır. Bir maddenin
“iyi bir ısı iletkeni” olması demek, o m addede
iletim yoluyla ısı aktarım ının kolayca gerçek­
leşmesi dem ektir (bak. İLETKENLİK).
A kışkanlarda, yani sıvılarda ve gazlarda ısı
aktarım ı daha çok konveksiyon ya da taşınım
yoluyla olur. Bu süreçte, akışkanın ısınan
bölümleri genleşir; genleştiği için de yoğunlu­
ğu azalır. Böylece hafifleyen m oleküller yük­
selirken akışkanın daha soğuk molekülleri
alçalarak bunların yerini alır ve bu hareketten
doğan konveksiyon akımları ısı enerjisini
akışkanın her yanma taşır (bak. KONVEK­
SİYON).
İki cismin arasında, örneğin Güneş ile
Dünya’yı ayıran uzay boşluğu gibi bir boşluk
bile olsa, ışıma yoluyla sıcak cisimden soğuk
cisme ısı aktarılabilir. Bir cismin molekülleri
elektrom agnetik ışınım (enerji dalgaları) ya­
yar; bu ışınımın dalga boyu cismin sıcaklığına
bağlıdır. Cisim ne kadar sıcaksa yaydığı ışını­
mın dalga boyu da o kadar kısa olur. Örneğin
sıcak bir cisim, dalga boyu görünen ışığınkin-
den biraz daha uzun olan kızılötesi ışınlar
yayar; ama sıcaklığı daha da yükseldiğinde
ışımanın dalga boyu kısalır ve görünür ışığa
dönüşür. Bir cismin elektrom agnetik ışınım
yayması, iç enerjisinin ışınım enerjisine dönü­
şerek her yönde yayılması dem ektir. Başka
238 ISIRGAN

bir cisim bu elektrom agnetik dalgalardan bir lanacağı, dolayısıyla m oleküller daha geniş
bölümünü soğurduğunda, enerjisi artan mole­ yer kaplayacağı için hem en hem en bütün
külleri hızlanır ve cismin sıcaklığı yükselir. katilar, sıvılar ve gazlar ısınınca genleşir.
G üneş’in D ünya’yı ısıtması ışınım yoluyla ısı M addenin bu özelliğinden birçok alanda ya­
aktarımıdır. (A yrıca bak. IŞINIM.) rarlanılır. Örneğin bir m otorun silindir göm­
lekleri yerine yerleştirilmeden önce soğutu­
Isı ve Dünyamız lur; sonra ısınarak genleştiğinde arada hiç
G üneş’teki nükleer tepkim eler sonucunda boşluk kalmayacak biçimde silindire sıkıca
açığa çıkan ısı D ünya’nın temel enerji kayna­ yapışır. M ühendisler beton köprülerin ve
ğıdır. Bu enerji bir yandan bizi doğrudan yolların tasarım ında genleşme payını göz
ısıtırken, bir yandan da ısı enerjisi elde önünde bulundurm ak zorundadırlar. Nite­
ettiğimiz odun, köm ür, petrol ve doğal gaz kim, kullanılan m addelerin genleşmesini he­
gibi yakıtları oluşturan bitkilerin büyümesini saplayarak yolun ya da köprünün beton par­
sağlar. Ayrıca suyun buharlaşıp yağmur ya da çaları arasında bir m iktar açıklık bırakırlar.
kar halinde yeniden D ünya’ya dönmesine yol Genleşme toprağın oluşum unda da rol oynar.
açarak su enerjisi kaynaklarının yenilenmesi­ Sıcaklık değiştikçe genleşip büzülen kayaçlar
ne yardımcı olur. D ünya’da gerçekleştirilen zamanla çatlar ve ufalanarak toprağa dönü­
denetimli nükleer tepkim eler de ısı veren şür. Kaya çatlaklarından içeri sızan suların
başka bir enerji kaynağıdır. Ö te yandan donarak genleşmesi de kayaçları parçalayarak
yeryüzündeki derin kayaçların doğal radyoak­ bu süreci hızlandırır. (A yrıca bak. AŞINMA;
tifliği de Dünya’nın iç enerjisinin tükenm e­ G e n l e ş m e .)
mesini sağlar. D ünya’nın iç bölümlerinin çok
sıcak olmasının bir nedeni de budur. ISIRGAN ya da ısırganotu denen otsu bitkile­
Isı bir enerji biçimi olduğuna göre iş rin bütün gövdesi ve yaprakları, değdiği yeri
yapmak için ısıdan yararlanılabilir. Bir enerji­ gerçekten de böcek ısırmış gibi yakıp kaşındı­
nin kaynağından ısı yoluyla enerji açığa çıka­
rılması, ısıdan yararlanm anın en önemli yolu­
dur. Buhar m akinelerinin, benzin ve dizel
m otorlarının, buhar ve gaz türbinlerinin çalış­
ma ilkesi, enerjisi ısı yoluyla açığa çıkarılan
yakıtların yanmasına dayanır (bak. MOTOR).
Genleşen buharın ya da sıcak gazların iç
enerjisi, motor pistonlarını iterek ya da türbin
rotorunu döndürerek bir iş yapar. Elektrik
motorları da genellikle buhar türbinleriyle
döndürülen alternatörlerin ürettiği elektrikle
çalışır (bak. ELEKTRİK MOTORU). Buhar türbin­
lerini çalıştırmak için gerekli olan buhar ise,
köm ürün ya da akaryakıtların yanmasıyla
açığa çıkan ya da bir nükleer reaktörden gene
ısı biçiminde aktarılan enerjiyle üretilir.
E n eskiçağlardan beri insanlar maddenin
yapısını değiştirmek, sözgelimi yemek pişir­
m ek, çanak çömlek yapmak ve metalleri
işlemek için ısıdan yararlanmışlardır. M etalle­ ran tüylerle kaplıdır. Dünyanın bütün ılıman
rin çoğu cevherlerin eritilmesiyle elde edilir. bölgelerine dağılmış 50 kadar ısırgan türün­
Katı m addeleri eritm ek, sıvıları buharlaştır­ den en yaygını büyük ısırgan (Urtica dioica)
mak ya da yalnızca m addenin sıcaklığını ile küçük ısırgandır (Urtica urens). A vrupa,
artırm ak için gene ısı kullanılır. M addenin Kuzey Afrika, Asya ve A nadolu’nun yerli
sıcaklığı arttığında moleküllerin hareketi hız­ bitkisi olan büyük ısırgan daha çok nemli
 ISITMA VE KLİMA 239

orm an diplerini, su kenarlarını ve suya yakın

gölgeli yerleri sever. Küçük ısırgan ise genel­
likle yıkıntılarda, duvar ve kaya diplerinde,
yarı gölgelik yerlerde yetişir. Büyük ısırgan
çokyıllık bir bitkidir ve 1,5 m etreye kadar
boylanabilir; biryıllık olan küçük ısırganın
yüksekliği 50-60 santimetreyi aşmaz. Türler­
den her ikisinde de yaprakların uçları sivri,
kenarlan testere gibi dişlidir. Yaprakların
koltuğundan, belirgin taçyaprakları olmayan
yeşilimsi çiçek kümeleri çıkar. Büyük ısırgan­
da dişi ve erkek çiçekler ayrı bitkilerde,
küçük ısırganda ise aynı bitkinin üzerinde
bulunur. Y aprakların üst yüzeyinde pek sert
olmayan ince tüyler ve her tüyün dibinde
yakıcı bir sıvı içeren küçük kesecikler vardır.
Bitkiye hafifçe dokunur ya da sürtünürseniz,
bu tüylerin uçları deriyi deler ve keseciklerde­
ki yakıcı sıvının bir bölümü deliklerden içeri­
ye sızarak deriyi kızartır, kaşındırır, hatta ağrı
Çift borulu merkezi ısıtma. Kazandaki sıcak su
verir. Buna karşılık bitkiyi kuvvetlice kavrar
borulara pompalanır ve radyatörleri ısıttıktan
ya da çıplak ayakla tekm elerseniz, yakıcı sonra kazana geri döner. Genleşen sıcak su üstü
tüyler deriye batam adan kıvrılacağı için canı­ açık bir besleme ve genleşme tankında toplanır;
soğuduğunda aynı yolu izlemek üzere yeniden
nız yanmaz.
sisteme girer.
Bitki pişirildiği zaman bu yakıcı madde
etkisini yitirdiğinden, Türkiye’nin bazı yöre­
lerinde küçük ısırganın yaprakları sebze ola­
rak yenir. Kurutulduğunda da tüyleri dökül­
düğü için hayvanlara yem olarak verilir.
Eskiçağlarda, bu bitkinin değdiği yerlerde
deriye kan hücum ettiğini gören insanlar,
ısırganotlarını tüylerini örselemeden alıp deri­
ye yapıştırarak rom atizm a ağnlanna karşı
yakı gibi kullanırlarmış. Bugün de ısırganların
iştah açıcı ve idrar söktürücü özelliğinden
yararlanılır.

ISITMA VE KLİMA. İnsan vücudunun sıcak­

lığı yaklaşık 36,9°C’dir. H er zaman sıcak bir
cisimden soğuk bir cisme ısı aktarım ı söz
konusu olduğu için, dem ek ki çevre sıcaklığı
bu düzeyde olmadığı sürece ısı kaybederiz.
Üstelik insan vücudu bu ısı kaybını önleyecek
kalın bir tüy ya da post örtüsüyle korunmuş
değildir. Bu yüzden insanın ısınması ya da
serinlemesi için yapacağı tek şey çevre sıcaklı­ Tek borulu merkezi ısıtma. Sıcak su sürekli
ğını ayarlam aktır. İnsanların kendilerini en kazana girip çıkaraktabana yerleştirilm iş
radyatörleri ısıtır. Sonra kapalı bir tankta genleşir
rahat hissettikleri çevre sıcaklığı giyinikken ve soğuduğunda hava basıncıyla yeniden sisteme
21°C, soyunukken 26°C dolayındadır. Çok girer.
çaba gerektiren bir iş yaptığımızda vücut
240 ISITMA VE KLİMA
sıcaklığımız yükseleceği için havanın ya da
bulunduğumuz yerin daha serin olmasını iste­
riz. Buna karşılık hızlı bir hava akımında
(cereyanda) kaldığımızda vücudumuz daha
çok ısı kaybettiği için üşürüz. Isının havaya
geçerek kaybolduğu bu sürece konveksiyon
(taşınım) yoluyla ısı kaybı denir (bak. KON­
VEKSİYON). Soğuk bir günde pencere yakının­
da otururken de oda yeterince sıcak olsa bile
vücudumuzun pencereye bakan yanı üşüyebi­
lir. Bu, ışıma yoluyla ısı kaybının sonucudur.
Eğer ateşe yakın oturursak, aynı nedenle bu
kez ateşe dönük olan yanımız ısınır.
Vücudumuzdaki nemin buharlaşması da ısı
kaybına yol açan etkenlerden biridir. Ağır bir
iş yaparken ya da koşarken terleriz ve terimiz
buharlaşarak kururken vücudumuzdan ısı
alır. Eğer çevremizdeki havada çok fazla su
buharı varsa terimiz kolayca buharlaşmadığı
için serinleyemeyiz. Buna karşılık kuru bir
havada vücudumuzun nemi çabucak buhar­
laştığı için bu kez de solunum yollarımızın
kurumasından rahatsız oluruz.
Ocak Ateşinden Merkezi Isıtmaya
En eskiçağlarda insanlar açık havada ya da
m ağaralarda ateş yakarak ısınırlardı. D aha
sonra ateşin dum anının çıkması için çatısında
bir delik bulunan kulübe ve evler yaptılar; bu
ısıtma yöntemi zamanla ocak ve bacaya dö­
nüştü. Havalandırm a sorunu yoktu; açık
ocakta yanan ateşten yayılan ısının çoğu
bacadan çıkıp gider, bunun yol açtığı hava
akımı odanın içinde dolaşırdı. Isı kaybını
önlem ek üzere ateşi kapalı ocaklarda yakma
düşüncesi şömine ve sobaların yapımıyla so­
nuçlandı. Böylece yakıtın yanma hızı ayarla­
nabiliyor ve sobanın ısısı büyük ölçüde kon­
veksiyon yoluyla yayılarak odanın havasını
ısıtıyordu. Isıtma yöntemlerinin gelişmesinde
sonraki adım, birden çok odayı tek bir ocak­
tan ısıtmak oldu. Bu tip merkezi ısıtma
sistemini ilk geliştirenler Rom alılar’dı. Evin
döşemelerinin altından sıcak hava dolaştırm a­
ya dayanan bu sistem 5. yüzyılda Roma
İm paratorluğu’nun çöküşünden sonra unutu­
lup gitti ve ortaçağ boyunca A vrupa’da gene
eskisi gibi açık ocaklar kullanıldı.
Günüm üzde konut ve işyerlerinin ısıtılma­
sında en yaygın yöntem kalorifer dediğimiz
merkezi ısıtma sistemidir. Bu sistemde, kalo­
rifer kazanında üretilen ısı, borulardan geçen
bir akışkanla taşınarak evin bütün bölümleri­
ne yerleştirilmiş olan radyatörlere iletilir. Isıyı
taşıyan akışkan ya sıcak hava ya sıcak su ya
da sıcak buhardır. Sıcak havalı merkezi ısıt­
m ada, bir sıcak hava fırınında ateşin yakının­
dan geçen hava konveksiyon yoluyla ısınır ve
yapının her yanma borularla taşınarak odala­
rın tabanında ya da duvarında bulunan pan-
jurlu hava pencerelerinden içeri üflenir. Isısı­
nı odaya vererek soğuyan hava başka kanal­
lardan firma geri döner ve yeniden ısınır.
Havanın bu dolaşımı yalnızca sıcaklık farkın­
dan kaynaklanan doğal hava akımına bırakıl­
maz, vantilatörlerle hızlandırılır.
Ülkemizde çok daha yaygın olan sıcak sulu
merkezi ısıtmada, genellikle yapının bodru­
muna yerleştirilmiş bir kalorifer kazanında
ısıtılan su odalardaki radyatörlere giden boru­
lara pom palanır. Kaynakla birleştirilmiş çelik
levhalardan ya da dökme dem irden yapılan
radyatörlerin içi boştur ve dış yüzeyinin geniş
olması için oluklu olarak yapılmıştır. Sistem­
de sürekli olarak dolaşan sıcak su radyatörle­
rin içinden geçerken ısısını vererek soğur ve
kazana dönerek yeniden ısınır. R adyatör adı
ışıma anlamındaki radyasyon sözcüğünden
türetilmiştir; oysa radyatördeki ısının yarıdan
çoğu konveksiyonla, geri kalanı ışıma yo­
luyla yayılır.
Birçok ülkede büyük iş hanlarını ısıtmak
için daha çok sıcak buharlı merkezi ısıtma
sistemi uygulanır. Çünkü, elektrik sandalla­
rındaki buhar türbinlerini besleyen kullanıl­
mış buhardan yararlanıldığında bu sistem çok
daha ekonomiktir. H er yapıda ayrıca buhar
üretm ektense, santralların atık (“çürük”) bu­
harı kentin geniş bölgelerinin merkezi ısıtma­
sında kullanılabilir.
Sıcak sulu ısıtma sistemlerinde, banyoda
kullanılan sıcak su da kalorifer kazanında
ısıtılır, ama ayrı bir boru sistemiyle dağıtılır.
Sıcak havayla ısıtılan yapılarda ise sıcak su
için ayrı bir kazan vardır.
Eskiden kalorifer kazanlarında yakıt olarak
yalnızca köm ür kullanılırdı. Bugün fueloil ya
da doğal gaz büyük ölçüde köm ürün yerini
almıştır; çünkü bu yakıtlar daha temizdir ve
dağıtımı daha kolaydır.

M erkezi ısıtma sistemlerinde m utlaka sı­
caklığı denetleyen bir term ostat bulunur.
Böylece yaşanan ya da çalışılan yerin sıcaklığı
isteğe göre ayarlanabilir. Term ostatın başka
bir yararı da, daha çok ısı gerektiğinde kazanı
otom atik olarak devreye sokup, sıcaklık yük­
seldiğinde gene otom atik olarak devreden
çıkararak sistemin en ekonomik biçimde ça­
lışmasını sağlamaktır.
Öbür Isıtma Yöntemleri
Kalorifer ya da merkezi ısıtma kuşkusuz ko­
nutları ısıtmanın tek yolu değildir. Birçok ev­
de hâlâ odun, köm ür, gaz ya da elektrik soba­
ları kullanılır. Bazı insanlar da kocaman kü­
tüklerin ya da issiz köm ürün şöminede yanışı­
nı seyrederek ısınmayı sever. H atta bir gaz
brülorünün aleviyle gerçekten odun ya da kö­
m ür yanıyormuş izlenimini veren “taklit” şö­
m ineler bile yapılmıştır. Tek bir odayı ısıtmak
için elektrikli radyatör ya da konvektörler ye-
terlidir. G ene bu amaçla tasarlanan ısı depo-
layıcı elektrikli ısıtıcılar, adından da anlaşıla­
cağı gibi ısıyı önce depolayıp sonra yayar. Bu
"7 ^ /T
hava g iriş i d u m a n çe k m e
p a n ju ru
k lim a u y g u la n a n o da
g e n le ş m e v a lfi
ISITMA VE KLİMA 241
ısıtıcıların en büyük üstünlüğü, fabrika, m a­
ğaza ve işyerleri çalışmadığı için elektrik tüke­
timinin daha az olduğu gece saatlerinde depo­
lanan ısının ertesi gün kullanılabilmesidir.
Bütün gece elektrik prizine takılı bırakılan ay­
gıtın içindeki ısıtıcı elem anlar tuğlaya benze­
yen blokları ısıtır; böylece bu bloklar bütün
gün yetecek kadar ısı depolayabilir.
Konutların ısıtılmasında en yeni yöntem ler­
den biri güneş enerjisiyle ısıtmadır. Çatıların
üzerine yerleştirilen güneş panoları ya da top­
layıcıları çok bulutlu ve soğuk kış aylarında
bile bir evi ısıtmaya yetecek kadar güneş
enerjisi toplayabilir (bak. GÜNEŞ ENERJİSİ).
Hangi yöntem uygulanırsa uygulansın, ısı
kaybını azaltmak için etkili bir yalıtım çok
önemlidir. Çift camlı pencereler, duvar ve ça­
tı boşluklarına döşenen camyünü gibi gereçler
ısıyı tutan bir “ceket” işlevi görerek ısı yalıtı­
mında etkili olur. Merkezi ısıtmada ayrıca su
boruları ile tankların da yalıtılması gerekir.
Havalandırma
Havalandırmanın amacı, yaşanan kapalı yer­
f ''
h a v a g iriş i
Tek bir odanın havasını ısıtmak,
soğutmak, nem lendirm ek ve
tem izlem ek için tasarlanm ış eksiksiz
p om pası bir klima sistemi. M harfleri motora
bağlı valfleri, C ise sıcaklıkve
nem denetleme aygıtlarını gösterir.
242 ISITMA VE KLİMA

lerdeki kirli havayı dışarının taze havasıyla basınçla sıkıştırarak sıcak bir gaz halinde yo­
değiştirmektir. Bunun için de havanın dışarı­ ğunlaştırma borularına basar. Suyla soğutulan
dan içeriye ve içeriden dışarıya sürekli olarak bu borulardan geçerken ısısını suya aktaran
akmasını sağlamak gerekir. Evlerde ve küçük gaz ılık bir sıvıya dönüşür ve bir tankın içine
işyerlerinde genellikle havalandırm a düze­ akar. H âlâ basınç altında olan bu sıvı küçük
nekleri yoktur; ara sıra kapı ve pencerelerin bir delikten geçerek daha geniş bir kaba aktı­
açılmasıyla doğal yoldan havalandırm a yapı­ ğında genleşir ve genleşirken soğuyarak dü­
lır. Üstelik kapı ve pencerelerin çevresindeki şük basınçlı, soğuk bir sıvıya dönüşür.
aralıklardan her zaman gereğinden çok daha D aha sonra bu soğuk sıvı buharlaştırıcı de­
fazla hava girer. Bu nedenle yapıların çoğun­ nen bir boru düzeninden geçirilir. Bir yandan
da çerçevelerdeki çatlak ve aralıkların tıkana­ da boruların dışına bir vantilatörle sıcak hava
rak gereksiz hava akımlarının önlenmesinde gönderilir. Boruların soğuk yüzeyine değen
yarar vardır. Bu önlemlerin alınmasıyla yalnız sıcak hava soğurken, içeride dolaşan sıvı da
soğuk havanın değil gürültünün de içeri gir­ bu sıcak havanın etkisiyle ısınarak gaz haline
mesi engellenmiş olur. Evlerde kullandığımız geçer. Buradan kom presöre gider ve çevrim
vantilatörlere benzeyen havalandırıcılar ise yeniden başlar.
dönen kanatlarıyla hava akımlarını hızlandırır Yoğunlaştıncıda gazı sıvılaştırmak için su
ve tam gerektiği kadar temiz havanın içeri gir­ kullanılıyorsa sisteme “su soğutmalı” , hava
mesini sağlar. Dışarıdan emilen temiz hava kullanılıyorsa “hava soğutmalı” denir.
kanallardan geçerek odalardaki hava girişleri­
ne gelir; içerinin kirli havası da duvarlardaki Nemlendirme ve Nem Giderme
çıkış deliklerinden dışarı atılır. Hava, belirli bir sıcaklıkta ancak belirli mik­
tarda su buharı tutabilir. D aha fazla nem tuta­
Klima mayacak durum a gelen doymuş havanın bağıl
Klima terimi “iklim” anlamındaki Fransızca nemi yüzde 100’dür. Havanın sıcaklığı yüksel­
bir sözcükten dilimize geçmiştir ve kapalı yer­ dikçe tutabileceği su buharı m iktarı artar, sı-
lerdeki havanın fiziksel koşullarını değiştirme
yöntemlerini tanımlar. Bu fiziksel koşullar
havanın sıcaklığı, temizliği, nemliliği ve hare­
ketidir. Bunlardan en az ikisi denetlenebili-
yorsa, örneğin sıcak bir yaz günü kapalı bir
ortam daki havanın serin ve temiz ya da soğuk
bir günde nemli ve sıcak olması sağlanabili­
yorsa o ortam da klima uygulandığından söz
edilebilir.
Klima sistemlerinde havayı ısıtmak ve so­
ğutmak için uygulanan yöntem lerin temeli ay­
nıdır. Soğuk hava sıcak bir yüzeye değerek
geçtiğinde bu yüzeyden ısı alacağı için sıcaklı­
ğı yükselir. Buna karşılık sıcak hava soğuk bir
yüzeyden geçirildiğinde ısısını bu yüzeye ak­
taracağı için soğur. Hava soğutma sistemle­
rinde bildiğimiz buzdolaplarına çok benze­
yen, ama genellikle daha büyük olan soğutma
makineleri kullanılır (bak. S o ğ u t m a ) . B u m a­
kinelerde, düşük sıcaklıkta kaynayan soğutu­
cu bir akışkan, borular, kom presör ve genleş­
me valfinden oluşan bir sistemin içinde dola­
şır. Bu akışkan önce ılık bir gaz halinde kom­ Havayı soğutup temizleyen bağımsız bir klima
presöre gelir; kom presör bu gazı büyük bir birim i.

caklığı düştükçe bu m iktar azalır. Çünkü hava
soğudukça taşıdığı buharın bir bölümü yoğun­
laşarak suya dönüşecektir. Dem ek ki, doyma­
mış hava belirli bir dereceye kadar soğutuldu­
ğunda doyma noktasına ulaşır; daha da soğu­
tulduğunda içindeki nem su damlacıkları ha­
linde havadan ayrılır. Bu sıcaklığa “çiy nokta­
sı” denir.
Görüldüğü gibi, havadaki fazla nemi gider­
menin bir yolu havayı çiy noktasının altına
düşecek kadar soğutm aktır. Havayı kolayca
nem tutan m addelerin üzerinden geçirmek de
ikinci bir yöntemdir. Bildiğiniz gibi yazın
mutfaktaki tuz nemlenir ve tuzluktan akması
güçleşir. Çünkü sofra tuzu (sodyum klorür)
çok kolay nem tutan bir m addedir. Am a m e­
talleri aşındırdığı için nem giderici olarak kul­
lanmaya elverişli değildir; bu amaçla en çok
silis jeli (silikajel) ve lityum klorür kullanılır.
Böyle bir m adde, örneğin silis jeli bir tepsiye
yayılıp üzerinden nemli hava geçirildiğinde,
doyma noktasına gelinceye kadar havanın bü­
tün nemini soğurur. D aha sonra bu tepsi oto­
m atik olarak dışarı sürülür ve yerine kuru jel
dolu yeni bir tepsi geçer; bu arada nemli jel
de ısıtılarak kuruduğunda yeniden devreye
girer.
Çok kuru havayı nemlendirmek için de ha­
vayı bir su haznesinin üzerinden geçirmek ya
da duşa benzeyen incecik deliklerden üzerine
su püskürtm ek gibi birkaç yöntem uygulana­
bilir.
Havadaki nem oranının denetlenm esi önce­
likle insanların rahatı açısından önem taşır.
Bunun dışında bazı fabrikalarda üretilen
ürünlerin niteliği, de büyük ölçüde havanın
nemlilik derecesine bağlıdır. Yazın sıcak ve
nemli havalarda bazı yiyecek m addeleri öyle­
sine nemlenir ve yapış yapış durum a gelir ki
ürünü paketlem ek bile güçleşir. Özellikle şe­
kerlem e, m akarna, ilaç, fotoğraf filmi ve kâ­
ğıt fabrikalarında nem ve sıcaklık koşullarının
denetlenm esi çok önemlidir.
Bazı klima sistemleri yalnızca havayı ısıt­
m ak, nem lendirm ek ve temizlemek için tasar­
lanmıştır; dolayısıyla yalnız kış mevsiminde
ya da soğuk havalarda kullanılabilir. Buna
karşılık havayı soğutm ak, nemini giderm ek ve
temizlemek için tasarlanmış bir klima sistemi
de yalnızca yazın ya da sıcak havalarda kulla­
ISITMA VE KLİMA 243
nılabilir. A m a hem en hem en bütün klima sis­
tem lerinde havadaki toz, kül, kıl, çiçektozu
gibi yabancı m addeleri tutan bir hava filtresi
vardır. Evin içinde dolaşıp gelen hava önce bu
filtreden geçer, sonra ısıtılarak ya da soğutu­
larak yeniden odalara gönderilir. Havadaki
tozlar ya da öbür yabancı m addeler, genellik­
le yapışkan olan filtre kâğıdına yapışıp kaldığı
için filtrelerin zaman zaman temizlenmesi ya
da yenilenmesi gerekir. Bazı klimalar tütün
dum anındaki en küçük parçacıkları bile tu ta­
bilen elektrostatik filtrelerle donatılmıştır. Bu
aygıtlar toz parçacığına bir elektrik yükü ve­
rir; sonra, karşıt elektrik yüklü bir levha bu
parçacıkları kendine çekerek havadan ayırır.
Bu levhalar yıkanarak temizlenebilir.
H er klima sisteminde ya da aygıtında, ha­
vayı ısıtma ve soğutma borularının üzerinden,
filtrelerden ve odalara giden kanallardan ge­
çirmek için bir ya da daha çok sayıda vantila­
tör vardır. Bu vantilatörler elektrik m otorla­
rıyla çalıştırılır. Isıtılmış ya da soğutulmuş, te ­
mizlenmiş ve nemlendirilmiş ya da kurutul­
muş havayı odalara taşıyan kanallar hafif m e­
tal levhalardan ya da borulardan yapılır. Ka­
nalın odaya açılan ağzında genellikle bir pan­
jur ya da ızgaralı bir çerçeve bulunur.
İlk kez Willis H . C arrier’in (1876-1950) ta­
sarladığı klima sistemi birçok araştırmacının
katkısıyla gelişerek bugünkü biçimine ulaş­
mıştır. Yüzyıllık bir geçmişi olan bu aygıt bu­
gün günlük yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır.
Özellikle sıcak ülkelerde yaşayanların gecele­
ri rahat uyuyarak yeni bir güne dinlenmiş baş­
lam alarını, işyerlerinin boğucu ve nemli hava­
sından rahatsız olmadan çalışabilmelerini sağ­
layan klima sistemleri hastane, otel, lokanta,
sinema, tiyatro gibi kalabalık yerleri yaşana­
bilir birer ortam a dönüştürm üştür.
Enerji Tasarrufu
Bütün dünyada tüketilen yakıtın neredeyse
yarısı yapıların ısıtılması ya da soğutulması
için kullanılır. Yeryüzündeki köm ür, petrol
ve doğal gaz yataklarının büyük bölümü daha
şimdiden tükenmiş durum da; oysa bu “fosil”
yakıtların oluşması milyonlarca yıl alır. Bu
yüzden, yakıtımızı tüketm ek pahasına elde e t­
tiğimiz ısıdan birkaç kez yararlanm anın yolla­
rını bulmak gerekir. Havadan havaya ısı akta­
244 ISKARMOZBALIĞI

ran “ısı eşan jö rleri’nin amacı da budur. En
basitinden bir ısı eşanjörü yapmak için, bir
yapının pis hava çıkış kanalı ile temiz hava
giriş kanalına incecik borulardan oluşan birer
petek yerleştirilir. Bu iki petek borularla bir­
birine bağlanır ve otomobil radyatörlerinde
kullanılan antifriz gibi donm a noktası düşük
bir sıvıyı boruların içinde dolaştırmakla, çıkış
kanalındaki havanın ısısı giriş kanalındaki ha­
vaya aktarılabilir.
Değerli “fosil yakıtlar”dan tasarruf etm e­
haleleri önlemek için Osmanlı D evleti’nden
özellikle Hıristiyan uyruklara yönelik yeni dü­
zenlemeler yapmasını istediler. Bu düzenle­
m eler, yapılacak banş antlaşmasında da yer
alacak, böylece devletlerarası bir sözleşme ni­
teliği de kazanacaktı. Islahat Fermanı işte bu
gelişmeler sonunda ortaya çıktı.
İngiltere ve Fransa’nın İstanbul elçileriyle
Sadrazam Ali Paşa’nın birlikte hazırladıkları
Islahat Ferm anı 18 Şubat 1856’da Babıâli’de
İletişim Yayıncılık Arşivi

nin başka bir yolu da bu yakıtları ısınma am a­

cıyla kullanmamaktır. Bunların yerine rüzgâr,
dalga, gelgit ve güneş enerjisi gibi sürekli ye­
nilenen, tükenm ez enerji kaynaklarından ya­
rarlanabiliriz. M imarlara düşen görev de bir
yapının tasarım ında ısıtma, havalandırm a ve
klima sistemlerine gereken önemi vererek
hem insanların rahatını sağlayan, hem de J ■f)t .J . j , J ' y A y ı » j - j , - ı _ r J a V J . - * - 1: *~~tJ t
enerji savurganlığını önleyen yapılar kur­
w— C W / « J L J V P
maktır. vj v ^ 'V . ı _ i - *Syjx- ç

.V - J ‘-•-r1*LV)t -fj.*r*-»‘ ^
ISKARMOZBALIĞI bak. B a ra k u d a ve Isk a r
_ JSU-*- tjj41' J;* J-1' ■j'»lJt>yc -V ./'■ylU-jy-yLı* ^ »syJ X * j v4j ‘
MOZBALIĞI. - SL,J
•<-.jiy c5u«
>y„YyjAJ r U » » '* ^ * ^ 0 l- i.> 4 lyl-»,W.MyLi>ljyU_U*tiS_.':)/j
„vj,v•>a*' im>■j a-v» J*jy«pv^ •/*>-►r11^;^ »**'—jl-1
fe

—- s - 1* >.

ISLAHAT FERMANI (18 Şubat 1856), Os- Jr O-1—y-l**i -»V >W - — t ^

manlı D evleti’nde Tanzim at’la başlayan, özel­ .,r«_ı_ 1^ i_,-ji‘y t*-*.'c'j.' / / --M'j I
• —> - ....... . ^ * ^ * Y f **> ••■>Vj-■*j' .v ı— i' ,yV ,> > K
likle hukuk ve yönetim alanındaki değişiklik­ --. — - . •' J J.-/ • - j *-»•oj <>, ^! , jC- . v y -W yg

lere yeni bir yön veren önemli bir belgedir.

j.-, ,-' v —:y .py ^ J K
Islahat F erm aninın doğuşuna yol açan ge­ X ■>
-»/“J1--1-*
^-4’ v-1
Wk}Ur~*:r
•O»- 4 ^ - j^-ı;->-'j-*i-j .ıi'-i ^ f
-rri’ - ‘~'I (;
lişmelerin tarihi oldukça geriye gider. 1774 -j - .* ç*
- * - - ~—>J.-rT-’* * ■ fc/vi> -*"J j -
-^rr) j-iVf y UJL^-iiU_.y, ^
' - i 1 - |
—* -------/ i - "j ^ - J ' 4 ' V j'j4 / t y .- »1_»ü'.jVj Çj
Küçük Kaynarca Antlaşm ası’ndan sonra Os­ j» ,,* - - w»Sİ,»/l» „i£.cuj»wijj.~>j -v— *•*a/-E
manlI topraklarında yaşayan Ortodoks Hıris- - ~j .
1 ^
>y ^,1
«v->j j 1- t
iiUİ CijU fe
tiyanlar’ın koruyuculuğunu üstlenmeye çaba­ -m >-*f Û'J Jy V;
— - ^ i * * »r'j -V;'>■ j ıt i- y y l v »v 1* jr*5 i' « * j c » •*' K
layan Rusya’nın bu yoldaki m üdahaleleri za­ —
^ J jöU
'
> j r"
, > '
JıJ—
•
'jL -, J—,-j
> > ji ' y—
-i'jiÇK f -ylyj f
v
------ • ;ivyj<t- — V
man zaman siyasal ve askeri çatışmalara yol
açıyordu. Rusya’nın bu girişimlerinin Osman-
lı D evleti’ni parçalayabileceğini düşünen İn­ . ^ j - v ı - r '-y
,
j w -i» L > y : Uj
w - ? *,+> ı ' j U - V - » >•
“ r‘ JU. J^_ı
« y - * r •»!*'-• 4 « J
r;
r w- f
r^-.. >J-'V •*— , r< y., » - - İ * J-V-—' * A -*'*— rfPfVJU . J ., . t - , . ' - . ; U -, I;
giltere ve Fransa gibi güçlü devletler de kendi o . - ~ İ- -J r -•■•f ' < ! - j r - ^ ''-“ Ww.3U} j J 1,' > ı —3^—'jly jL * . Jj4 i c — 4— u .ı ..i.ı

çıkarları bakımından bunu önlemeye çalışı­ A ->•.«,j ; ' - r - j * j . . —^ ^ >->^ u u ,.yy ^ i - j j Z j , v

yorlardı. Bu devletler bir yandan da Osmanlı 1

-yc> -
s
-
<
- 1-“-'j
i ’J * 3 J . . 1
g
Ü l j jJ H .^ U i- , tj
D evleti’ni reform lar yapmaya zorluyorlardı. —y**'&z*ıy*j
j>ıı —- . / / - j
s-*> fV■y~J*-MıJ _ '.y ,- j- y J - l i 1u ^ T .^ r - ' 1/ i »—u O » j
j ;/j *V)» i»y
. / ü , -lü . P
*A»Jr-*’ E

1839’da Tanzimat F erm aninın ilanıyla başla­ - j y >':• f*-w<» j - f JüJ Lr j i * J ijU .,c J V , o ^ « . ' ^ u j J j a i V
yan dönem de yapılan reform lar onlara göre wyiy— »1
I — Cu..iıV.^lHSf^-j^j1 -»y> • * » wX»'p1» A ■ - U- »■<.•, fc!
J j.a > l > ' .J'j'jj-jfjjj.-jf j - C - . ! ^ U j i S
başarılı sonuçlar doğurmamıştı. Bu gerekçey­ -» y ^ -u -'j-C y , jjL O 'y ^ jj-ı jj-ıii-, t
d- v 1 »- J - j r ' •C’ ' ^r' ' -i*y • ^ * ^ • ^ * ' >>- 1 * ‘-t'J'fr . ' |
le bir süre sonra Rusya, Osmanlı D evleti’nin j *•
-"•»j» •:1v>»y»<«j>— j
i-r“
VJ t «- ^*P
L^il »u>—» o»y
*!•'■iLL.- » W j V «*»»£)-4 > F
j* - “ VS

içişlerine karışınca 1853’te Kırım Savaşı çıktı. Jı.U- ia y ^ jü jo U j J y V y r 'j ir J ^ |

>- ■ - ^ . ' > J ^ d - - »j»j.~v» ^.ı— 1 y ^ y .!>-•)u’1. j- - 4>. , j f c - ı o j I j h P

İngiltere ile Fransa da Osmanlı D evleti’nin Ul') >J ' ^ - > YiJ Jv J.'y j y , 4j JUİ*1 - —y-i *;4,y. "" F

yanında fiilen savaşa katıldı. Rusya’nın yenil­

gisi kesinleşince İngiltere ve Fransa dış m üda­ Islahat Fermanı.
 İSPARTA 245

yüksek devlet görevlileri önünde okunarak dan İspanya’ya götürülmüş, 15. yüzyılda da
ilan edildi. Islahat Ferm anı, Tanzim at Ferma- buradan bütün A vrupa’ya yayılmıştır. G ünü­
nı’yla getirilen yenilikleri bir kez daha yineli­ müzde özellikle Kuzey A vrupa’da, A B D ’nin
yor, bunlara ek olarak birçok yeni ilke ortaya batısı ile güneyinde ve ülkemizin Ege ile M ar­
koyuyordu. Müslüman-Hıristiyan ayrımını m ara bölgelerinde geniş çapta yetiştirilir.
kaldırıyor, H ıristiyanların da devlet yöneti­ Pancar Ve pazıyla aynı familyadan (ıspa­
mine M üslüm anlarla eşit koşullarda katılm a­ nakgiller) olan bu bitkinin sebze olarak ekilen
larını ve askerlik yapmalarını öngörüyor, ver­ başlıca iki çeşidi vardır. Bunlardan kış ıspana­
gi konusunda da farklı uygulamaları kaldırı­ ğının yaprakları büyük, kırışık ve sivri uçlu,
yordu. M ahkemelerde Hıristiyanların da ta­ tohumları dikenlidir. Adından da anlaşılacağı
nıklık yapmaları kabul ediliyor, resmi yazış­ gibi kışın toplanm ak üzere sonbaharda ekilir.
m alarda Hıristiyanlar’dan söz edilirken küçük Yaz ıspanağı ya da kuzu ıspanağı denen öbür
düşürücü ifadeler kullanılması yasaklanıyor­ çeşidinin ise yaprakları daha küçük, yuvarlak­
du. Ayrıca devlet yönetiminde yeni düzenle­ ça ve düzgün, tohum ları da pürüzsüzdür. İlk­
m eler öngörülüyor, bir çeşit vergilendirme baharda ekilir ve yaz sebzesi olarak tüketilir.
yöntemi olan iltizam kaldırılıyor, vergilerin Başta demir olmak üzere çeşitli mineral tuzla­
doğrudan alınması sistemi getiriliyordu. Y ar­ rı ile A ve C vitaminleri açısından zengin olan
gılamaların açık olarak yapılması, işkencenin ıspanak çok değerli bir besindir.
kaldırılması, ticaret, ceza ve cinayet m ahke­ Bu bitki derin, verimli, bol kireçli toprakla­
meleri kurulması, çağdaş yargılama ilkelerine rı ve serin iklimleri sever. Büyük tarlalarda
uyulması benimseniyordu. Suçlu görülenlerin tohum lar genellikle geniş aralıklarla ekilir.
mallarına el konulması demek olan m üsadere D aha küçük bahçelerde 30 cm kadar arayla
usulü de kaldırılıyordu. Ferm anda devletin 2-3 cm derinliğe ekilmesi yeterlidir. Y aprak­
her yıl için gelirini ve giderini gösteren bir lar toprağın yüzeyinde dem etler oluşturmaya
bütçesi olması, mali sistemin yeniden düzen­ başladıktan hem en sonra, fazla gelişip sertleş­
lenmesi, bankalar kurularak mali kaynakların meden toplanır. Ispanağın en önemli kusuru,
güçlendirilmesi, devletin yol, köprü, su kanalı toprağa çok yakın olarak büyüyen yaprakları­
gibi bayındırlık hizmetlerine önem vererek ti­ nın üzerine yapışıp kalan kum tanecikleridir.
caret ve tarımın gelişmesine katkıda bulun­ Bu nedenle ıspanağın pişirilmeden önce çok
ması, bunları yapmak için de A vrupa’daki bi­ iyi yıkanması gerekir.
limsel ve teknik gelişmelerle Avrupa serm a­
yesinden yararlanılması gereği vurgulanıyordu. İSPARTA ili, Akdeniz Bögesi’nin içbatı
Tanzimat Ferm am ’na göre daha kapsamlı kesiminde yer alır. Bölgenin bu kesiminde
olan ve daha somut m addeler içeren Islahat çok sayıda göl vardır ve bu kesime Göller
Ferm anı’ndaki ilkeler 30 M art 1856’da imza­ Yöresi denir. İlin kuzey sının aynı zamanda
lanan Paris Antlaşm ası’nda yer aldı. Bu ilke­ bölgelerarası bir sınırdır. Güney sınırı Toros-
lerin bir bölümü zamanla yazılı hukuk kural­ lar’ın Antalya Körfezi’ne doğru alçalmaya
ları durum una gelerek uygulamaya konuldu. başladığı yamaçlardan geçen İsparta ili top­
Bir bölümü ise hiç uygulanamadı. Hıristiyan- rakları, doğuda Beyşehir Gölü kıyısından
lar’a tanınan yeni haklar bazı bölgelerde Müs­ batıda Burdur Gölü kıyısına kadar uzanır.
lüm anların sert tepkisiyle karşılaştı. Bu yö­ İsparta kenti yakınında yer alan Bozanönü
nüyle Islahat Fermanı Rusya’nın Osmanlı köyündeki Kapalıin M ağarası’nda fosilleşme­
Devleti’nin içişlerine karışmasını önleyem edi­ye başlamış kemikler ile çakmaktaşından ya­
ği gibi İngiltere ile Fransa’nın da karışması pılmış aletler bulunmuştur. Bu buluntular,
için hukuksal bir tem el sağladı. yörede geçici olarak kurulan ilk yerleşim
yerlerinin tarihinin günümüzden yaklaşık 45-
ISPANAK. Çok yararlı ve sevilen bir sebze 15 bin yıl öncesine kadar gittiğini gösterm ek­
olan ıspanağın (Spinacia oleracea ) anayurdu tedir. İl topraklannda kurulan birçok ilkçağ
Asya’dır. İran ’da çok eskiçağlardan beri ye­ kentinin kalıntılarının çoğu deprem lerle yıkı­
tiştirilen bu bitki Emeviler dönem inde İran ’ lıp yok olmuş ve tarihsel yapılardaki taşlann
246 İSPARTA

sonradan konut yapımında kullanılması nede­ Neredeyse 90°’lik bir açıyla birbirine bağla­
niyle günümüze ulaşamamıştır. Yalvaç kenti nan Karakuş ve Sultan dağlarının en yüksek
yakınındaki A ntiokheia kentinin su gereksin­ kesimleri İsparta ilinin kuzeydeki doğal sınırı­
mesini karşılamak amacıyla yapılmış sukeme- nı oluşturur. Bu sınır, aynı zamanda Akdeniz
ri bugün de ayaktadır. Aynı kentte Frig Bölgesi’yle Ege ve İç Anadolu bölgelerini de
tanrısı Men adına yapılmış olan tapınağın bazı birbirinden ayırır. İlin doğu kesiminde Dede-
bölümleri de günümüze ulaşabilmiştir. göl (Dedegül) Dağı ile Anam as (Güllüce)
Eski bir tarihe sahip olan İsparta, Göller Dağı yükselir. Dedegöl Dağı’nın 2.992 m etre­
Yöresi’nin en gelişmiş ilidir. İsparta denince, ye ulaşan doruğu ilin en yüksek noktasıdır.
gül ve halı akla gelir. Göller Yöresi de ilin en yüksek kesimidir. İlin
batı kesiminde yer alan başlıca yükseltiler ise
Davras, Barla ve Kapı dağları ile A kdağ’dır.
İSPARTA İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
İsparta kentinin doğusunda 2.635 m etreye
YÜZÖLÇÜMÜ: 8.933 km2.
ulaşan Davras Dağı, bu kesimdeki en önemli
NÜFUS: 382.844 (1985). yükseltidir.
İL TRAFİK NO: 32. İlin orta kesiminde yer alan çöküntü alanı­
İLÇELER: İsparta (merkez), Aksu, Atabey, Eğridir, Gelen- nın alüvyonlarla dolması sonucunda oluşan
dost, Keçiborlu, Senirkent, Sütçüler, Şarkikaraağaç, İsparta Ovası, verimli bir tarım alanıdır. İlin
Uluborlu, Yalvaç.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Kovada Gölü ve Kızıldağ milli
tarım a elverişli öbür düzlükleri Kuleönü,
parkları; İsparta Gölcüğü, Çamyol ve Kuyucak or­ Bozanönü, Senirkent, Hoyran ve Gelendost
man içi dinlenme yerleri; Eğridir kasnak meşesi ve ovalarıdır.
Sütçüler sığla ormanı doğayı koruma alanları; Eğri­
dir, Uluborlu ve Yalvaç kaleleri; Pisidya Antiokheiası İl topraklarının suları Aksu ve Köprü Suyu
ve Apollonia ilkçağ kentleri; Ertokuş ve Dündar Bey aracılığıyla A kdeniz’e, küçük bazı akarsularla
medreseleri; İsparta Hızır Bey, Kutlu Bey, Firdevs
Bey, İplik, Eğridir Hızır Bey, Barla Çaşnigir, Uluğbey
da yöredeki göllere ulaşır. İsparta ilinde yer
Veli Baba camileri; Firdevs Bey Bedesteni; Eğridir alan başlıca doğal göller, Eğridir ve Kovada
Kervansarayı; Ertokuş Hanı; Baba Sultan Türbesi; gölleri ile İsparta Gölcüğü’dür. Yalvaç Baraj
İsparta ve Yalvaç müzeleri.
Gölü ise küçük bir yapay göldür. Beyşehir ve
B urdur göllerinin bir bölümü de il sınırları
Doğal Yapı içinde kalır. Türkiye’nin dördüncü büyük
Akdeniz Bölgesi’nde, Antalya bölümünün İç gölü olan Eğridir G ölü’nün Boğazova adıyla
A nadolu’ya doğru sokulduğu kesimde yer anılan oluktan geçerek Kovada G ölü’ne akan
alan İsparta ili toprakları oldukça yüksek ve fazla suları buradan da K urudere adı verilen
dağlıktır. İlin orta kesimi, yerkabuğuna biçim gideğeniyle ya da gölayağıyla A ksu’ya boşalır
veren jeolojik olaylar sırasında oluşan çökme­ ve bu yolla Akdeniz’e ulaşır. Bu gideğen
ler sonucunda çukurlaşmıştır. İl topraklarını üzerinde kurulan Kovada I ve Kovada I I
Batı Toroslar’a bağlı dağlar engebelendirir. hidroelektrik santrallarından sulamada da ya­
rarlanılır. Eğridir G ölü’nün güney kesiminde
Eğridir kenti açıklarında Yeşilada ve Canada
denen iki adacık vardır. Kovada G ölü’nün
çevresinde doğal değerler bakımından zengin
olan 6.000 hektardan çok orm an alanı 1970’te
ulusal park olarak ayrılmıştır. İsparta kenti­
nin güneybatısında yer alan İsparta Gölcüğü’
nün çevresinde kurulan orm an içi dinlenme
yeri, yöre halkının başlıca mesire yerlerinden-
dir. Bu küçük gölün suları İsparta Ovası’nın
sulanmasında kullanılır.
İsparta ilinde yazlar sıcak ve kurak, kışlar
ise Akdeniz kıyısına göre daha soğuk ve
yağışlı geçer. İlin alçak kesimlerindeki doğal

bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir.
Bunun nedeni eskiden yaygın olan orm anla­
rın insan eliyle yok edilmesidir. İsparta ilinin
dağlık kesimleri ise gür bir orman örtüsüyle
kaplıdır. Bu orm anlar meşe, köknar, sedir,
kızıl çam, kara çam ve ardıçlardan oluşur.
Tükenm e tehlikesiyle karşı karşıya bulunan
ve yöreye özgü olan kasnak meşesi ile sığla
ormanları korumaya alınmıştır.
Tarih
Çok eski bir yerleşme alanı olan İsparta ilinin
çeşitli kesimlerinde yapılan kazı ve araştırm a­
lar, yörede insanların bıraktığı en eski izlerin
Yontm a Taş D evri’nden kaldığını gösterir. İÖ
21.-20. yüzyıllarda bu yöre Luvi ve Arzava
halklarının yurduydu. Kapadokya kaynakla­
rında “Arzava ülkesi” adıyla anılan yöre,
Arzava kralları tarafından yönetiliyordu. Bu
çok sayıdaki küçük krallık bir konfederasyon
yapısmdaydı. İÖ 13.-12. yüzyıllarda batıdan
gelen halklar A rzavalar’ın birliğini yok etti.
D aha sonra Frigler’in, Lidyalılar’ın, Sabirler
de denen Sabarlar’ın, Persler’in ve Make-
donyalılar’ın egemenliği altında kalan yöre,
A nadolu’daki Pisidya (Pisidia) bölgesinin sı­
nırları içindeydi.
Bu yöre, İÖ 7. yüzyılda burayı ele geçiren
Asya kökenli Sabarlar’m adından kaynakla­ Ekonomi
narak Sabarta ya da Saparta diye anılıyordu. Nüfusunun yarısına yakını il ve ilçe m erkezle­
Sabarta adına çok sonra, 14. yüzyıl A rap rinde yaşayan İsparta halkı geçimini tarım ,
İSPARTA 247
kaynaklarında da rastlanır. Bu topraklara
sonradan verilen İsparta adının Sabarta’dan
geldiği sanılmaktadır.
İÖ 3. yüzyılda Bergama (Pergamon) Krallı-
ğı’nın yönetimine giren Sabarta, kısa bir süre
Selevkoslar’ın egemenliğinde kaldıktan sonra
gene Bergam a’ya bağlandı. İÖ 2. yüzyıl son­
larında R om a’nın eline geçen yöre, Bizans
döneminde A natolikon Them ası’nm sınırları
içindeydi. İS 8. yüzyıl başlarında kısa süre
A raplar’m yönetiminde kaldıktan sonra, 13.
yüzyılda Selçukluların egemenliğine girdi.
14. yüzyılın başında Hamidoğulları (bak. A n a ­
d o l u BEYLİKLERİ) tarafından yönetilmeye baş­
lanan yöre, 1391 ’de Yıldırım Bayezid tarafın­
dan alındıysa da, A nkara Savaşı’ndan sonra
Karam anoğulları’na bağlandı. Yöre, Osmanlı
döneminde Hamideli adıyla anıldı. 16. yüzyı­
lın sonlarında burada çıkan suhte (medrese
öğrencisi) ayaklanmaları ve 17. yüzyılın ba­
şında bu ayaklanmaları izleyen Celali A yak­
lanmaları (bak. CELALİ AYAKLANMALARI). İspar­
ta ’nın hem ekonom ik, hem de kültürel gerile­
mesine yol açtı. 19. yüzyılda Konya vilayeti­
nin bir sancağı olarak yönetilen Hamideli,
Cum huriyet’le birlikte il yapıldı ve adı İsparta
olarak değiştirildi.
Şem si Güner
İsparta kentindeki
Dündar Bey Medresesi
13. yüzyılda han olarak
yaptırılmıştı. Hızır Bey
Camisi ise 11. yüzyılda
Selçuklular tarafından
depo olarak yaptırılmış,
14. yüzyılda camiye
dönüştürülm üştür.
248 İSPARTA
NezihBaşgeien 1224'te yapılmıştır.
sanayi ve ticaretten sağlar. İl ekonomisi,
sulama ve ulaşım olanaklarının artm asına
bağlı olarak gelişmiştir. Elde edilen başlıca
tarım ürünleri buğday, şekerpancarı, arpa,
patates, yem bitkileri ile az m iktarda haşhaş­
tır. İlde önemli m iktarda sebze ve meyve
yetiştirilir. Bunların başlıcaları elma, üzüm,
kavun, karpuz ve dom atestir. İsparta ili T ür­
kiye’de gül yetiştiriciliğinin merkezidir. T ür­
kiye’de, “İsparta gülü” adıyla anılan ve yağ
elde edilen gülün üretiminin yüzde 80’i İspar­
ta ’da gerçekleştirilir. Üretilen gülyağının he­
men hemen tüm ü yurtdışına satılarak ülkeye
önemli m iktarda döviz sağlanır. Parfüm eri sa­
nayisinde kullanılan gülyağı üretim inde T ür­
kiye dünyada ilk sıradadır.
Hayvancılık ilin yüksek ve dağlık kesimle­
rinde yaşayan halk için önemli bir gelir
kaynağıdır. Yetiştirilen koyun ve kıl keçile­
rinden elde edilen yün ve kıl halıcılıkta
değerlendirilmek üzere iplik haline getirilir.
Eskiden evlerdeki el tezgâhlarında dokunan
ünlü İsparta halısı günümüzde atölye ve
fabrikalarda üretilm ektedir. İsparta ilinde ba­
lıkçılık da önemli bir geçim kaynağıdır. G öl­
lerde avlanan tatlı su balıkları ile kerevitlerin
bir bölümü yurtdışına satılır.
Yeraltı kaynakları bakımından zengin ol­
mayan il topraklarında linyit ve kükürt yatak­
ları vardır. Keçiborlu’daki kükürt yatakları
Etibank tarafından işletilmektedir.
İsparta ilindeki başlıca sanayi kuruluşları
halı, yün ve pam uk ipliği, dokum a, hazır
giyim, deri, orm an ürünleri, un, bisküvi,
meyve suyu, kurutulmuş sebze, salça, bitkisel
yağ, yem, gülyağı, tuğla ve kiremit fabrikala­
Can Binan
Gelendost ilçesindeki Ertokuş Hanı (üstte) ve
Külliyesi (solda) Selçuklu Hükümdarı
Alaeddin Keykubad döneminde,
rıdır. İlde oldukça gelişmiş bir küçük sanayi
etkinliği vardır. H ah ve gülyağı ticareti yoluy­
la önemli m iktarda gelir elde eden İsparta ili,
kara ve demiryolu ulaşım olanaklarıyla ülke­
nin öteki yörelerine bağlanır.
Toplum ve Kültür
Çok eski bir yerleşme alanı olan İsparta ilinde
1920’lere kadar Türkler, Rum lar ve Yörükler
ile 19. yüzyılda Kafkasya ve Rum eli’den gelen
göçmenler geleneklerini sürdürerek bir arada
yaşardı. Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasından
sonra burada yaşayan Rum lar’ın Yunanis­
tan ’a gitmesi, Yunanistan’dan da T ürkler’in
gelerek yöreye yerleşmesi kültürel yapıda
değişimlere yol açtı. İsparta’da gül yetiştirici­
liği ise 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı nedeniyle
gelen göçmenlerle başladı.
İsparta ilinin dağlık kesimlerindeki düzlük­
lerde, özellikle Anam as Yaylası’nda eskiden
yaygın biçimde Yörükler yaşardı. G öçer aşi­
ret yapısında olan bu Yörükler hayvancılıkla
uğraşırdı. Günüm üzde bu özelliklerini yitir­
miş ve yerleşmiş olan Y örükler’den bazıları
yayla yaşamını sürdürm ektedir. Dokumacılık
da Y örükler arasında yaygın bir uğraştı.
Başlıcaları kilim, heybe, çuval, sofra bezi,
ihram , çadır, bez, çul ve deve kolanları olan
dokum alarda zengin desen çeşidine rastlanır.
Bu dokum alarda insanlar, hayvanlar, söylen­
ce yaratıkları ve günlük olaylar motif olarak
kullanılmıştır. H er desenin bir anlamı ve
öyküsü vardır.
İsparta ilinde tabaklık, dokumacılık, se­
mercilik ve urgancılık kökleri çok eskilere
dayanan ve günümüzde de özgünlüğünü ko-

rüyan el sanatlarıdır. İlin en eski el sanatların­
dan biri olan tabaklık geçmişte ülkenin her
yanında ün kazanmıştı. Koyun ve keçi deri­
sinden meşin ve sahtiyanlar (tabaklanarak
boyanmış ve cilalanmış deri), sığır ve m anda
derisinden gön adı verilen köseleler yapılırdı.
Dokum acılıkta ise kilim yapımı halıdan daha
yaygındı. A m a 19. yüzyılın ikinci yarısında
halı dokumacılığının önemi arttı. İsparta’da
yapılan ve Osmanlı eyeri, yarım Osmanlı
eyeri, Tatar-K ırım eyeri, M acar eyeri adla­
rıyla anılan eyer türleri de ülke çapında ün
kazanmıştı.
İsparta yöre yaşamının özgün yanlarından
biri de erkeklerin çorap örmesidir. Eğridir ve
Sütçüler ilçeleri ile bazı köylerinde çok yaygın
olan bu çorap örm e işi yalnızca giyim için
değil, gelir sağlamak için de yapılmaktadır.
İl Merkezi: İsparta
Bir ilkçağ kenti olan Baris, Bizans döneminde
önemli bir dinsel merkezdi. Bu dönem lerden
günümüze belirgin kalıntıların ulaşmamasının
nedeni deprem lerin yol açtığı yıkımlardır.
Bir Türkm en Beyliği olan Hamidoğulları dö­
neminde bir süre bu beyliğin merkezi olan
kent Ham idâbad adıyla anıldı. Ham idâbad,
Osmanlı döneminde Hamideli ya da Hamid
adı verilen sancağın merkeziydi. 1919’da bir
hafta kadar İtalyanlar’ın işgali altında kalan
kente, Cum huriyet’in ilanından sonra yörenin
tarihsel adından esinlenerek İsparta adı ve­
rildi.
Cum huriyet’in ilk yıllarında orta büyüklük­
te bir kasaba görünüm ünde olan İsparta’da
A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
İsparta gülü ve halısıyla ünlüdür.
ISTAKOZ 249
ekonomik yaşam dokumacılık ve dericiliğe
dayanıyordu. Sonraki yıllarda kent bazı dev­
let yatırımlarının yönelmesi sonucunda geliş­
ti. Eskiden m edrese eğitiminin oldukça yay­
gın olduğu kentte bugün Akdeniz Üniversite­
s in e bağlı İsparta Mühendislik Fakültesi ve
İsparta Meslek Yüksekokulu bulunm aktadır.
İldeki sanayi kuruluşlarının önemli bir bö­
lümü İsparta kentindedir. Demiryolu bağlan­
tısı olan, İstanbul ve A nkara’dan gelip A n­
talya’ya uzanan karayolunun 26 km doğusun­
da yer alan kent, Göller Yöresi’nin başlıca
ticaret ve hizmet merkezidir.
Kentin nüfusu 101.215’tir (1985).
İSPARTA bak. S p a rta .
ISTAKOZ. Genellikle kayaların arasındaki
sığ sularda yaşayan ıstakozlar, yengeç, kari­
des ve kerevitle akraba olan kabuklu denİ 2
hayvanlarıdır. Özellikle kerevitler ıstakozlara
çok benzer; bu yüzden, akarsu ve göllerde
yaşayan bu kabuklulara tatlı su ıstakozu da
denir (bak. KEREVİT).
Istakoz dendiğinde ilk akla gelen turun­
cumsu kırmızı renkli sert kabuğu olur. Oysa
ıstakoz canlıyken kabuğunun sırtı genellikle
koyu lacivert renktedir; yalnızca hayvanın
karnına rastlayan alt bölüm ünde kırmızı ve
turuncu renkli lekeler bulunur. A m a kaynar
suya atılarak haşlandığında bütün kabuğu
parlak kırmızı bir renge dönüşür.
Istakozun göğüs bölüm ünü kaplayan kabuk
hem en hem en tek parça halindedir. Oysa
kabuğun geri kalan bölüm ü yedi parçaya ya
da bölüte ayrılmıştır. B unlardan en sonuncu­
su kuyruğu oluşturur. Hayvanın göğüs bölü­
münde beş çift ayağı vardır; bu nedenle,
yengeç, karides ve kerevitle birlikte onayak-
lılar (D ecapoda) takım ında sınıflandırılır.
Ayaklarının başa yakın olan ilk çifti çok
büyük birer kıskaca dönüşm üştür. Tuttuğu
yeri koparan bu güçlü ve kesici kıskaçlar hem
hayvanın korunm a silahıdır, hem de avladığı
yumuşakçaların sert kabuklarını kırmaya ya­
rar. Ö bür dört çift ayağın tem el işlevi ise
ıstakozun dipte sürünerek yer değiştirmesini
sağlamaktır. A m a bu yürüme bacaklarının ilk
iki çifti de daha küçük birer kıskaçla sonlanır.
Hayvan yakaladığı avı iri kıskaçlarıyla parça­
250 ISTAKOZ
ladıktan sonra, hem en arkadaki küçük kıs­
kaçlarıyla tutarak ağzına götürür.
Ayrıca kürek ya da yelpaze biçimindeki
kuyruğunun altında dört çift küçük yüzme
ayağı vardır. Istakozun sudaki oksijeni alm a­
sını sağlayan solungaçları da ayaklarının göv­
deye bitiştiği yerde bulunur. Başının üzerin­
deki uzun duyargaları ve hareketli bir uzan­
tıyla ileri doğru fırlamış iri gözleri başlıca du­
yu organlarıdır.
Istakozlar genellikle gövdelerini yürüme
ayaklarının ucunda dengeleyerek denizin di­
binde ağır ağır dolaşırlar. Am a ürktüklerinde
kuyruklarını hızla ileri geri bükerek suyun
içinde 7 m etre kadar geriye sıçrayabilirler.
Yavaş yavaş geri gitmek istedikleri zaman da
yüzme ayaklarını kullanırlar.
Dişi ıstakoz, yum urtalarını kuyruğunun al­
tındaki yüzme ayaklarına yapışık olarak 10 ay
Istakoz hem kendini savunmak, hem de avını
yakalayarak üstündeki sert kabuğu kırmak için iri ve
güçlü kıskaçlarını kullanır.
kadar taşıdıktan sonra suya bırakır. Bir üre­
me mevsiminde tek bir dişinin döktüğü yu­
m urta sayısı 5.000 ile 10.000 arasında değişir.
Yavrular yum urtadan çıkar çıkmaz kendi
başlarının çaresine bakmak zorundadırlar;
çünkü dişi ıstakoz kuyruğuyla suyu iterek
hem en yavrularını kendinden uzaklaştırır.
Genç ıstakoz büyürken sert kabuğu büyüye­
mediği için giderek gövdesini sıkmaya başlar.
Bu yüzden hayvan gelişmesinin ilk yılında 14
ya da 17 kez, büyüdükten sonra yalnızca yılda
bir kez kabuk değiştirir. Kabuk değiştirme
zamanı ıstakozlar için çok tehlikeli bir dö­
nemdir; çünkü bu koruyucu zırhını atan
hayvan düşmanlarının karşısında savunmasız
kalır.
Genç ıstakozlar altı ya da sekiz hafta kadar
suyun üzerinde yüzer ve bu arada daha büyük
deniz hayvanlarına, özellikle balıklara yem
olurlar. Canlı kalmayı başaranlar daha sonra
dibe iner ve denizin tabanında yuvasını kura­
rak yaşamını orada sürdürür.
Büyük kabuklu hayvanların çoğunda oldu­
ğu gibi ıstakozların ayaklarının dibinde de
özel bir kopm a noktası vardır. Böylece, bir
kavgada yaralanmış olan ayaklarını kolayca
koparıp atabilir ya da düşmanlarına yakalan­
dıklarında ayaklarını bu saldırgana bırakıp
kaçabilirler. Eksilen ayağın yerine dipten
yenisi çıkar ve her kabuk değiştirişte büyüye­
rek zamanla normal büyüklüğüne ulaşır.
Aynı takım ın değişik fam ilyalarından bir­
çok hayvan ıstakoz adıyla anılırsa da gerçek
ıstakozlar H om aridae familyasındandır. Bun­
ların en tanınmış iki türü de Avrupa ıstakozu
(H om arus gam m arus ya da vulgaris) ile A m e­
rika ıstakozudur (H om arus americanus). A t­
las Okyanusu’nun doğu kıyılarında, Norveç’
ten A kdeniz’e kadar uzanan sularda yaşayan
A vrupa ıstakozu ortalam a 30-35 cm uzunlu­
ğundadır; kabuğu da yeşilimsi koyu lacivert
renktedir. Atlas Okyanusu’nun L abrador’dan
A B D ’nin güneyine kadar uzanan batı kıyıla­
rında bulunan ve çok daha iri olan Am erika
ıstakozunun 20 kg ağırlığındaki örneklerine
oldukça sık rastlanır. Eti için avlanan bu iki
türün de ekonom ik değeri çok yüksektir.
Türkiye çevresindeki denizlerde, sayıları gi­
derek azalmakla birlikte A vrupa ıstakozu ile
“böcek” ya da “langust” denen dikenli ıstakoz
 IŞIK 251

türleri yaşar. Kabukları pütürlü ve dikenli nesneleri görmemizi sağlayan da gene G ü­

olan bu ıstakozlar Palinuridae familyasından- neş’in ya da bir lam banın ışığıdır.
dır ve iri kıskaçları olmadığı için yalnızca Bilim adamlarının yüzlerce yıllık araştırm a­
karın bölüm ündeki etleri yenir. ları sonucunda ışığın belirli fizik yasalarına
Istakoz eti, sindirimi güç olmakla birlikte uygun olarak davrandığı bulunmuş ve ışığın
çok lezzetli bir yiyecektir. Bu dip hayvanlarını yapısını açıklayabilmek için çeşitli kuram lar
avlamak için genellikle ağzı huni biçiminde geliştirilmiştir.
olan ıstakoz sepetleri kullanılır. Yem olarak
içine ölü balıklar konan bu sepetler kıyıya Işık Yasaları
yakın kayalık yerlerde denize bırakılır. Y eri­ Işığın davranış özelliklerini açıklayan ilk yasa­
nin belirlenmesi için de üstüne bir m antar ya lardan biri yansım a yasasıdır. İS 1. yüzyılda
da şam andıra bağlanır. Yeme ulaşmak için yaşamış olan Eski Yunan bilginlerinden İs­
yavaş yavaş sürünerek sepetin ağzından içine kenderiyeli H eron, aynadan yansıyan bir ışık
giren ıstakoz bir daha dışarı çıkamaz. ışınının aynayla yaptığı gelme ve yansıma
açılarının eşit olduğunu bulmuştu. Bundan
IŞIK. Çevremizdeki bütün canlı ve cansız yüzyıllar sonra HollandalI fizikçi W illebrord
varlıkları, yaşadığımız dünyayı ve içinde bu­ Snell 1621 ’de ışığın çok önemli bir başka
lunduğumuz evrenin yıldızlarını, gezegenleri­ özelliğini saptadı. Saydam bir ortam dan baş­
ni görmemizi sağlayan ışıktır. Bir cismi ya ka bir saydam ortam a, örneğin havadan cama
kendisi ışık yaydığı ya da başka bir cismin ya da sudan havaya geçerken ışığın doğrultu­
ışığını yansıttığı için görebiliriz. Kendi ürettiği su değişiyordu. Kırılm a denen bu olayın
ışığı yayan cisimler, örneğin G üneş, yıldızlar, nedeni, ışığın her saydam ortam daki hızının
alev ve elektrik ampulü birer ışık kaynağıdır. farklı olmasıdır; örneğin ışığın sudaki hızı
Oysa karanlık gökyüzünde parlayan Ay ve havadaki hızından daha azdır. (Bu iki olaya
gezegenler yalnızca G üneş’in ışığını yansıttık­ ilişkin daha ayrıntılı bilgiyi YA NSIM A VE
ları için görülebilir. Çevremizdeki doğayı ve K IR ILM A m addesinde bulabilirsiniz.)
The L o n d o n Planetarium

Işığın gösteri amacıyla kullanılması. Bu çok renkli görüntüler laserlerle yaratılıyor,

252 IŞIK

Doğal olarak cam da ışığı kırar. Pencerenin ayrılır. Bu olayın nedenini 1666’da İngiliz
dışındaki bir cisimden gelen ışık bir kez cama bilim adamı Sir Isaac Newton açıklamıştır.
girerken, bir kez de camdan çıkarken kırılır. Newton bir güneş ışığı demetini karanlık bir
Çünkü ilkinde havadan cama, İkincisinde de odada bir prizm adan geçirdiğinde, bildiğimiz
camdan havaya geçerek iki kez ortam değiş­ beyaz ışık cam prizmanın öbür yüzünden
tirmiştir. Bu durum da cisimden gelen ışığın çıkarken m or, lacivert, mavi, yeşil, sarı,
gözümüze ulaşıncaya kadar doğrultusundan turuncu ve kırmızı renkli ışınlara ayrılmıştı.
iyice sapmış olması gerekir. Oysa camın iki Bu renkli ışın dem etine ta yf denir. Gene
yüzeyi birbirine paralel olduğu için, camdan N ew ton’ın deneylerine göre, bu ışık tayfı
çıkan ışık ışını cama giren ışıkla aynı doğrultu­ tersine çevrilmiş ikinci bir prizm adan geçiril­
da yol alır. Bu nedenle, pencere ya da diğinde yeniden beyaz ışık dem etine dönüşü­
otomobil camı gibi düz bir camın arkasındaki yordu. A m a tayftaki renkli ışınlardan yalnızca
cisimleri yer değiştirmiş olarak değil, gerçek­ biri, örneğin kırmızı ışık ikinci prizm adan
ten bulundukları noktada görürüz. geçirildiğinde hiçbir değişikliğe uğramıyordu.
A m a camın yüzeyleri paralel olmadığı za­ Bu bulgulardan yola çıkan Newton, beyaz
man içinden geçen ışık ışınlarının doğrultusu ışığın gerçekte gökkuşağındaki bütün renkle­
değişir. D em ek ki camın yüzeylerine belli bir rin karışımından oluştuğu sonucuna vardı.
eğiklik verilerek, gelen ışık ışınlarını bir araya Beyaz ışığın prizm adan geçerken bileşenleri­
toplaması ya da birbirinden uzaklaştırması ne ayrılmasının nedeni, yapısındaki her ren­
sağlanabilir. Bu amaçla biçimlendirilmiş cam ­ gin değişik açılarda kırılmasıdır. Örneğin
lara m ercek denir. Işık ışınlarını bir araya mavi ışınlar kırmızı ışınlardan daha büyük bir
toplayan yakınsak m erceklerin en az bir açı altında kırılır. TA Y F m addesinde bu
yüzeyi dışbükey, ışık ışınlarını uzaklaştıran ilginç konuyla ilgili daha çok bilgi bulabilir­
ıraksak m erceklerin de gene en az bir yüzeyi siniz.
içbükeydir. M ercekler gözlük, büyüteç, fo­ Bir cismin rengi, tayfın hangi bölgesindeki
toğraf makinesi, m ikroskop, teleskop gibi ışınları yansıttığına bağlıdır. Bütün renkleri
optik aygıtların tem el öğelerinden biridir yansıtan cisimler beyaz, bütün renkleri soğu­
(bak. M e r c e k ). ran ya da yutan cisimler siyah görünür. Beyaz
Üzerine düşen ışığın hem en hem en tüm ünü ışıkla aydınlandığında en çok tayfın yeşil
geçiren m addelere saydam , bir bölümünü bölgesindeki ışığı yansıtıp öbürlerini soğurdu­
geçirenlere de yarısaydam denir. Saydam ğu için yeşil renkte görünen otlar da, içinde
olmayan m addeler gelen ışığın bir yandan hiç yeşil bulunmayan bir ışıkla aydınlatıldığın­
öbür yana geçmesine izin vermediğinden bu ci­ da pek az ışık yansıtacağı için siyaha yakın
simlerin arkasını göremeyiz. Bu tip maddeler koyu renkte olacaktır.
ya bütün ışığı soğurduğu için donuk (mat) ya Snell’in kırılma yasasını açıklamasından 40
da bütün ışığı .yansıttığı için parlak görünür. yıl kadar sonra İtalyan fizikçi Francesco
Beyaz ışık kırıldığı zaman çeşitli renklere Grimaldi (1618-63) ışığın en önemli davranış
özelliklerinden biri olan kırınım olayını bul­
du. Işığın kırınımını, bir sel yatağında akan
suyun yolunun üzerindeki bir taşın çevresin­
den dolanarak akmasına benzetebiliriz. Işık
r
da bir engelle karşılaştığında hafifçe bükülür
ve keskin bir dönüş yapmasa da köşeleri açık­
B tan dolanarak yoluna devam eder. Gene
de birçok durum da ışığın düz bir çizgi boyun­
________________________________ C _
ca yayıldığını kabul edebiliriz. Işık bu biçimde
Bir ışık demeti kaynağından (A) uzaklaştıkça yayılır yayıldığında, bir yüzeydeki aydınlık ve karan­
ve parlaklığını y itirir. Örneğin AC uzaklığı lık bölgeler arasında belirgin bir sınır çizgisi­
AB uzaklığının iki katıysa, ışığın C'de kapladığı alan
B'dekinin dört katına yükselirken parlaklığı ancak nin olması gerekir. Oysa titiz bir deney bunun
dörtte biri kadar olacaktır. böyle olmadığını gösterecektir. Noktasal de­
 IŞIK 253

necek kadar küçük bir delikten geçerek ka­ m addenin varlığını tem el almıştı. Bu kuram a
ranlık bir odaya giren ışık bir ekran üzerine göre, havuza atılan bir taşın su yüzeyini dalga­
düşürüldüğünde, bu yuvarlak ışık lekesini landırması gibi, ışıklı bir parçacık da çevresini
çevreleyen kenar çizgisinin hiç de keskin saran esirde her yöne dağılan bir dalga hare­
olmadığı görülür. Ekrandaki ışıklı daire ile ketini başlatıyordu. Işığın her zaman düz bir
gölgeli bölümlerin arasında, aydınlık ve ka­ çizgi boyunca yayıldığına inanan Newton bu
ranlık çem berlerden oluşmuş, bulanık görü­ görüşe karşı çıktı. Bilinen bütün dalgalar, ör­
nümlü dar bir kuşak vardır. neğin su ve ses dalgaları bir engelin çevresin­
Aynı şey gölgeler için de söz konusudur. den dolanabildiğine göre, dalgalardan oluşan
Bir cisim ne kadar küçük bir ışık kaynağıyla ışığın da eğri bir yol izleyerek aynı şeyi yapa­
aydmlatılırsa aydınlatılsın, ışığın cismin ke­ bilmesi gerekirdi. Newton dalga kuram ına bu
narlarında kırınıma uğraması nedeniyle göl­ savla karşı çıkarken kırınım olayını iyi değer­
gesinin sınırları hiçbir zaman çok keskin lendirememiş ve ışığın da öbür dalgalar gibi
olmaz. Bu kırınım olayını açıklamanın tek gereğinde bükülebildiğinin bir kanıtı olduğu­
yolu, ışığın m utlak olarak düz bir çizgi boyun­ nu fark edememişti. Ne var ki, ışığın dalga
ca yayılmadığını, hafifçe bükülerek bir enge­ boyu çok kısa olduğu için bu bükülm enin so­
lin köşesinden geçebildiğini kabul etm ektir. nuçlarını gözleyebilmek öbür dalgalara oranla
çok daha güçtür.
Işık Kuramları Işığın dalgalardan mı, yoksa parçacıklardan
Işığın yansıması, kırılması ve renklerine ayrıl­ mı oluştuğu konusu neredeyse 150 yıl tartışıl­
ması gibi davranış özelliklerini ortaya koyan dı. E n sonunda İngiliz fizikçi Thomas Young,
ilk çalışmalar, ışığın yapısını açıklığa kavuştu- 19. yüzyılın başlarında yaptığı bir deneyle bu
rabilmeleri için bilim adam larına çok değerli tartışm alara son verdi. Kesinlikle dalgalara
veriler sağlamıştı. Nitekim, kuram sal ve de­ özgü olan girişimin ışıkta da gözlendiğini o rta­
neysel çalışmalarıyla bu konunun öncülerin­ ya koyan bu deneyden sonra parçacık kuram ı
den olan New ton, ışığın parçacıklardan ya da yavaş yavaş bilim dünyasından çekildi.
taneciklerden oluştuğunu ileri sürerek ışığın
parçacık kuramı'm ortaya attı. Bu görüşe Girişim ve Polarılma
göre ışık parçacıkları minicik m erm ilere, ışık D aha önce kırınım deneyinde anlatıldığı gibi,
kaynağı da bu m erm ilerle yayılım ateşi yapan bir gölgenin çevresinde aydınlık ve karanlık
bir tüfeğe benzetilebilir. Ne var ki N ew ton’m şeritlerin oluşması ışık dalgalarının girişimi ile
kuram ı ışığın birçok davranışını açıklam akta açıklanabilir. Eğer iki dalga, tepe noktaları
yetersiz kaldı. Yansıma olayı bu kuram la
açıklanabilirdi; ama kırılma olayını açıklaya­
bilmek için ışığın sudaki hızının havadaki
hızından daha büyük olduğunu kabul etm ek
gerekiyordu. Fransız fizikçi Leon Foucault’
nun 1850’de çok sağlam bir deneyle bunun
tam tersini kanıtlaması parçacık kuram ının
güvenilirliğini büyük ölçüde sarstı. Kaldı ki
bu kuram Nevvton’ın zamanında bile bilinen
kırınım olayını da açıklayamıyordu.
Nevvton ile aynı dönem de yaşamış olan
HollandalI bilim adamı Christiaan Huygens,
parçacık kuram ından birkaç yıl sonra, ışığın
yapısını açıklayan yeni bir kuram geliştirdi.
Eskiçağlardan beri fizikçiler bütün uzayın
ağırlıksız, saydam ve esnek bir maddeyle dolu
olduğuna inanıyorlardı. Huygens de ışığın Young'ın kırınım deneyi ilk kez ışık dalgalarının
dalga kuram ı'm geliştirirken “esir” denen bu girişim in i gözleme olanağı verm işti.
254 IŞIK
üst üste gelecek biçimde karşılaşırsa birbirini
güçlendirir; böylece, ışığın düştüğü yüzeyde
parlak bir girişim saçağı oluşur. Buna karşılık
dalgalardan birinin tepe noktası öbürünün çu­
kur noktasıyla üst üste geldiğinde iki dalga
birbirini yok eder ve karanlık bir girişim saça­
ğı ortaya çıkar. Güneş ışığının renkli girişim
saçaklarını bir sabun köpüğünün üzerinde ya
da çok ince bir katm an halinde yayılmış bir
mazot birikintisinin yüzeyinde görebilirsiniz.
Polarılm a olayının en iyi açıklaması da ge­
ne ışığın dalga hareketiyle yapılabilir. Bir ucu
ağaca bağlanmış bir ipin öbür ucunu aşağı yu­
karı, iki yana ya da eğik olarak hızla salladığı­
mızda, tuttuğum uz uçtan öbür uca doğru iler­
leyen bir dalgalanma hareketi olur. Işık dal­
gaları da tıpkı bu ipin dalgaları gibi her doğ­
rultuda titreşim yapabilir. Am a ipi düşey iki
direğin arasından geçirirsek yalnızca aşağı yu­
karı doğru sallayabiliriz; iki yana doğru salla­
maya çalıştığımızda ip dalgalanmaz. Aynı de­
nemeyi iki yatay çubuk arasından geçen bir
iple yaptığımızda bu kez ipi yalnızca iki yana
doğru sallayarak dalgalandırabiliriz. Aynı bi­
çimde ışık dalgalarının da yalnızca belirli bir
doğrultuda titreşmesi sağlanabilir; bu durum ­
da ışık polarılm ış' tır.
Işık, özel bir prizm adan ya da polarıcı (po-
laroit) bir levhadan geçirilerek polarılabilir.
Çok ince bir katm an halinde herapatit kristal­
leriyle kaplanmış ince ve saydam bir levhanın
iki camın ya da iki saydam plastiğin arasına
yerleştirilmesiyle hazırlanan bu levhalar pola-
roit güneş gözlüklerinin ve bazı bilimsel aygıt­
ların yapımında kullanılır.
19. yüzyılın ikinci yarısında, ışığın dalga ku­
ramını destekleyen pek çok kanıt elde edildi.
Örneğin İngiliz fizikçi James Clerk Maxwell
Işık dalgalarının yayılması, aşağı yukarı doğru hızla
sallanan bir ipin dalgalanma hareketine benzer.
Çizimdeki yatay çubuklar ipin düşey hareketini nasıl
engelliyorsa, bazı kristaller de ışığın belirli
doğrultulardaki titreşim ini kısıtlayarak ışığı
polarabilir.
ışığın bir elektrom agnetik dalga hareketinden
ileri gelebileceğini ortaya koydu. Maxwell’e
göre ışık, elektrik dalgaları ile m agnetik dal­
gaların birleşmesinden oluşuyordu; bu dalga­
lar birbirine dikti ve saniyede 300.000 km hız­
la yol alıyordu. 1887’de, daha MaxweH’in ölü­
münden 10 yıl geçmeden, Alm an fizikçi Hein-
rich H ertz elektrom agnetik dalgaların varlığı­
nı kanıtladı. H ertz’in laboratuvarda elde etti­
ği bu dalgalar, bugün radyo dalgaları olarak
bildiğimiz çok uzun dalgalardı. Elektrom ag­
netik dalgaların yansıtılabileceğini, kırılmaya
uğratılabileceğini, polarılabileceğim ve ışığın
bütün davranışlarını gösterebileceğini ortaya
koyan H ertz, bu dalgaların da ışık hızıyla ya­
yıldığını gösterdi. Böylece radyo yayıncılığı­
nın yolunu açmış oldu.
G ünüm üzde, radyo dalgalarından ısıya, gö­
rünür ışıktan m orötesi, X ışınları ve kozmik
ışınlara kadar bütün ışıma enerjisi birimleri­
nin elektrom agnetik yapıda olduğu biliniyor.
Örneğin ışık ile radyo dalgaları arasındaki tek
fark dalga boylarıdır.
Değişik dalga boylarındaki bütün elektro­
m agnetik dalgalar, elektrom agnetik ta yf de­
nen geniş bir yelpaze oluşturur. Yaklaşık 400
ile 740 nanom etre (bir nanom etre m ilim etre­
nin milyonda biridir) arasındaki dalga boyla­
rını kapsayan görünür ışığın tayfı, elektro­
m agnetik tayfın ancak çok küçük bir bölüm ü­
nü oluşturur. Elektrom agnetik tayf konusun­
da daha ayrıntılı bilgiyi TA Y F maddesinde
bulabilirsiniz.
1960’larda bilim adam ları, çok ötelere yo­
ğun bir ışık demeti gönderebilen laser adlı bir
aygıt yaptılar. Bir laser demetinin ışığı eşfazlı-
dır; yani aynı anda bütün dalgalar aynı doğ­
rultuda yayılır. Bugün laserler sanayide, tıpta
ve radarlarda çok yaygın olarak kullanılır.
(A yrıca bak. LASER.)
Fotoelektrik Etki
Işığın birçok davranışı en iyi dalga kuramıyla
açıklanabilir; ama H ertz’in elektrom agnetik
ışınım deneyleri yaparken keşfettiği ve foto­
elektrik etki adını verdiği bir olayı bu yoldan
açıklamak olanaksızdır. H ertz, metal bir lev­
ha üzerine düşen ışığın m etalden elektron ko­
pardığını fark etmişti; elektronlar eksi elek­
trik yüklü olduğundan, elektron kaybeden
 IŞIK 255

m etal bir artı yük kazanıyordu (bak. E l e k ­ Işık Nedir?

Çok geçmeden, m or ışığa tutulan m e­ Fotoelektrik etkinin bulunm asından sonra bi­
t r o n ).
tallerin kırmızı ışıktakinden çok daha hızlı bi­ lim adam ları, ışığın parçacıklara çok benze­
çimde elektron saldıkları anlaşıldı. M orötesi yen davranış özellikleri gösterdiğini bir kez
ışınım ile X ışınları elektronların bu hareketi­ daha kabul etm ek zorunda kaldılar. Ö te yan­
ni iyice hızlandırıyordu. Üstelik ışığın şiddeti dan ışığın belirgin dalga özellikleri de göz ardı
elektronların hızını değiştirmiyor, yalnızca edilemiyordu. Böylece ışığın parçacık kuram ı
m etalden kopan elektronların sayısını etkili­ bu kez foton adıyla yeniden gündeme geldi.
yordu. A m a ışığın girişim, polarılm a ve kırınım gibi
Bu ilgi çekici olayın açıklamasını A lbert önemli özelliklerinin fotonlara dayanan açık­
Einstein yaptı: Işık, fo to n denen küçük enerji laması henüz tam olarak yapılamamıştır.
paketleri halinde salınıyor ya da soğuruluyor- Bugün bilim adamları ışığın hem parçacık,
du. Einstein, her paketteki (fotondaki) enerji hem dalga gibi davrandığını kabul ediyorlar.
m iktarını bir kuvantum olarak adlandırdı. Bu Bu davranışlardan herhangi birini, örneğin
kuram a göre, m etal levhadaki bir elektron bir ışığın dalga hareketini kanıtlam ak üzere yapı­
fotonu ya bütün olarak soğurur ya da hiç so- lan bir deney m utlaka bu amaca uygun sonuç­
ğurmaz; bir enerji paketini parçalayarak yal­ lanır. A m a, ışığın foton kuram ına uygun ola­
nızca bir bölüm ünü alması olanaksızdır. rak davrandığını gösterm ek üzere yapılan de­
Fotoğraf çekiminde kullanılan ışığın, filmin neyler de bu kez bu beklentiyi doğrular.
yüzeyindeki küçük gümüş brom ür kristalleri­ G örüldüğü gibi, “ışık nedir?” soruşuna he­
ni etkilemesi de büyük olasılıkla bir tür foto­ nüz tam anlamıyla doyurucu bir yanıt verile­
elektrik etkidir. Fotonlar biçiminde gelen bilmiş değildir. Işığın bütün özelliklerini yal­
enerjiyi soğurarak bir değişime uğrayan bu nızca dalga hareketiyle ya da yalnızca parça­
kristaller ile filmin banyo edilmesinde kullanı­ cıklarla açıklayabilmek en azından şimdilik
lan kimyasal m addeler arasındaki tepkim e olanaksızdır.
ışık almamış olan kristallerinkinden farklı
olur. Işık Hızı
Fotoelektrik etkinin başka bir uygulaması Işık hızı bilinen en büyük hızdır ve tam olarak
da FO TO SE L m addesinde anlatılm aktadır. ölçülmesi bilim açısından büyük önem taşır

Yatay eksen

- Düşey eksen
256 IŞINIM
(bak. GÖRELİLİK K u r a m i ) . Işığın uzaydaki ya
da boşluktaki yayılma hızı saniyede yaklaşık
300.000 kilom etredir. D ünya’dan yaklaşık
150.000.000 km uzakta olan G üneş’in ışığının
bize ulaşması 8 dakikadan fazla sürer. Işık bir
yılda 9.470.000.000.000 km yol alır. Bu ola­
ğanüstü uzaklığa, yani ışığın bir yılda aldığı
yola bir ışık yılı denir ve yaklaşık bir değerle
10 trilyon kilom etre olarak kabul edilir.
IŞINIM . Bir ışık kaynağından çıkarak düz bir
çizgi halinde bize ulaşan ince ışık dem etlerine
ışın denir. A tom lardan, G üneş’ten ve öbür
yıldızlardan yayılan enerjiye de bu terim den
esinlenerek ışınım ya da ışıma denmiştir. Işı­
nımın batı dillerindeki karşılığı olan ve gene
ışın anlam ındaki Latince bir sözcükten türeti­
len radyasyon terimi de çok kullanılır. Işık
ışınları, ısı, X ışınları, radyoaktif m addelerin
saldığı ışınlar ve evrenden gelen kozmik ışın­
ların hepsi birer ışınım biçimidir.
Bazı ışınımlar çok küçük m adde parçacıkla­
rından, bazıları da dalgalardan oluşur. R ad­
yoaktif maddelerin saldığı alfa ve beta ışınlan
ile yıldızlardan savrulan kozmik ışınlar parça­
cık biçiminde yayılan ışınımlardır. Kozmik
ışınları oluşturan atom parçacıkları, genellikle
Işın tedavisi kansere ve başka hastalıklara karşı uygulanır. Bu makineyle, sağlık elem anlarının gözetim inde
ve bilgisayarla denetlenen dozlarda hastaya kobalt-60 ışınımları verilir.
de protonlar Dünya atmosferinin üst katm an­
larındaki atom larla çarpışır ve bu kez başka
atom parçacıklarından oluşan “kozmik ışın
sağanakları”na yol açar.
Elektromagnetik Işıma
D alga biçimindeki ışımanın örneklerinden bi­
ri elektrom agnetik dalgalardır. G am m a ışın­
ları, X ışınları, m orötesi (ültraviyole) ışınlar,
görünür ışık, kızılötesi (enfraruj) ışınım, ra­
darlarda kullanılan m ikrodalgalar ve radyo
dalgaları elektrom agnetik ışıma biçimleridir.
Bunlardan yalnızca ikisinin varlığını bir ölçü
aygıtı kullanmaksızın saptayabiliriz: İnsan gö­
zünün algılayabildiği görünür ışık ve etkisini
ısı olarak hissettiğimiz uzun dalga boylu kı­
zılötesi ışıma. Radyo dalgalarının varlığı
radyo alıcılarıyla, öbür ışınımlardan çoğunun
varlığı da çeşitli yöntem lerle saptanabilir.
Elektrom agnetik ışınımların hepsi, deniz­
deki dalgalara ya da bir havuza taş atıldığında
suyun yüzeyinde görülen dalgalanmaya ben­
zeyen birer dalga hareketidir. Am a elektro­
m agnetik dalgalar su dalgalarından farklı ola­
rak boşlukta yol alabilir ve saniyede 300.000
km gibi olağanüstü bir hızla yayılır.
Çeşitli elektrom agnetik ışınımlar arasında-
 IŞINIM 257

KULLANIMI/ETKİSİ DALGA TURÜ DALGA BOYU

kozmik ışınlar °'00001 nanometre

uzaydan elektron ve ağır
parçacık sağanağı

0,0001 nanometre

atom bombası ışınımları

s ? gamma
ışınları
ışın tedavisi
(radyum ve X ışınları) 0,001 nanometre

>â X ışınları
röntgen (X ışınları)
nanometre

bakteri öldürücü etki 100 nanometre

morötesi
güneş yanıkları

görünür ışık güneş ışınları 1.000 nanometre

i fotoğrafçılık

yemek pişirme
e r
kızılötesi
10.000 nanometre

\ \
telsiz, telgraf ve
/
£ telefon
mikrodalgalar
10 santimetre
radar

ısıyla fizik tedavi 1 metre

çok yüksek frekanslı

TV kanalları
TV kanalları
radyo
FM kanalları dalgaları
f f l
OH TV kanalları

«m ı kısa dalga radyo yayınları

100 metre
radyo yayınları

10.000 metre
çok uzun
düşük frekanslı sinyaller
dalgalar

Bu bir ışınım tayfı çizelgesidir. En üstte, uzaydan gelen ve çok hızlı temel parçacıklardan oluşan kozmik
ışınlar yer alır. Gamma ışınlarından başlayarak daha alttaki bütün ışıma elektrom agnetik dalgalar
biçim indedir. Bu dalgalarda madde parçacıkları bulunm az; ama çoğu algılanabilir ya da ö lçü le b ilir ve hepsi
ışık hızıyla yayılır.
258 IŞINIM
ki tek fark dalga boylarının değişik olmasıdır.
A rt arda iki tepe noktası arasındaki uzaklığa
dalga boyu denir. Am a kısa elektrom agnetik
dalgaların dalga boyları öylesine küçüktür ki
ancak nanom etreyle ölçülebilir. Bir nanom et­
re bir m etrenin milyarda biridir. Bugün artık
geçerli olmamakla birlikte, bir nanom etrenin
onda birine eşit olan angström de eskiden dal­
ga boyu birimi olarak kullanılırdı.
En kısa dalga boyundaki ışınımlar gamma
ışınlarıdır; bunların dalga boyu bazen nano­
m etrenin binde biri düzeyinde olabilir.
G am m a ışınları hem uranyum ve radyum gibi
doğal radyoaktif m addelerce, hem de bir nük­
leer reaktörde ya da bir atom bombası patla­
dığında atom çekirdeklerinin parçalanmasıyla
salınır (bak. NÜKLEER ENERJİ). Bu ışınlar canlı­
lar için zararlıdır; ama tıpta, urları yok etm ek
ve hastanelerin araç gereçlerini mikropsuzlaş­
tırmak için bu ışınlardan yararlanılır.
X ışınlarının dalga boyları nanom etrenin
onda biri ile 100 nanom etre arasında değişir;
dem ek ki bunlar gamma ışınlarından neredey­
se 100 kat daha uzundur. X ışınları tıpta iç
organların incelenmesinde ya da bir kemikte
kırık olup olmadığının araştırılmasında çok
sık kullanılır. Örneğin koldaki bir kemiğin kı­
rık olmasından kuşkulanmıyorsa, hastanın ko­
lu X ışını kaynağı ile bir tür fotoğraf filmi ara­
sına yerleştirilir. Işınlar etten daha kolay ge­
çip kemikte zorlandığı için, banyo edilen film­
de kemik koyu bir gölge halinde görülür. X
ışınlarının bir adı da Röntgen ışınları olduğu
için, bu yöntemle organların filminin çekilme­
sine genellikle “röntgen çekm ek” denir (bak.
X IŞINLARI). .
M orötesi ışınların dalga boyları 100 ile 400
nanom etre arasında değişir. G üneş ışığındaki
m orötesi ışınlar vücudun D vitamini yapması­
na yardımcı olduğu için çok önemlidir.
G örünür ışık, dalga boyu 400 nanom etre­
nin biraz altında olan m or ışıktan, yaklaşık
740 nanom etre dalga boyundaki kırmızı ışığa
kadar uzanır. Bu ışık tayfının renkleri, gökku­
şağında da görüldüğü gibi, küçülen dalga boy­
larına göre şu sırayla dizilmiştir: Kırmızı, tu­
runcu, sarı, yeşil, mavi, lacivert ve mor. (A y ­
rıca bak. IşiK; R e n k l e r ; T a y f .)
Kızılötesi ışınımların dalga boyları yaklaşık
740 nanom etre ile 100.000 nanom etre (bir mi­
lim etrenin onda biri) arasındadır. Bunların
arasında dalga boyu daha kısa olanlar sis ve
bulutların içinden kolayca geçebilir; bu yüz­
den, görünür ışığın geçişini engelleyen kötü
havalarda ve geceleri fotoğraf çekmek için kı­
sa dalga boylu kızılötesi ışımadan yararlanıla­
bilir. Dalga boyu daha uzun olan kızılötesi
ışınımları ısı olarak algılayabiliriz; nitekim gü­
neş ışınlarının ısısı bu ışımadan kaynaklanır.
Kızılötesi ışınımların ötesindeki bölgede,
dalga boyları daha uzun olan bütün radyo dal­
gaları yer alır. Bunların en kısa olanları, dalga
boyları birkaç m ilim etreden bir ya da birkaç
m etreye kadar uzanan mikrodalgalardır. Mo­
dern radar sistemlerinde, dalga boyları 3 ile
25 cm arasında kalan m ikrodalgalardan yarar­
lanılır. M ikrodalga fırınlarında kullanılan
ışınların dalga boylan genellikle 12 cm dolayın­
dadır. Televizyon yayınlannda dalga boylan
birkaç m etre, radyo yayınlannda ise 1 km ya da
daha uzun olan radyo dalgalan kullanılır.
A yrıca bak. ISI; IŞIK; LASER; MİKRODALGA: RA-
DAR; RADYO; RADYOAKTİFLİK; TAYF; X IŞINLARI.
Işınımların İnsan Sağlığına Zararları
Çeşitli ışınımların tıpta ve teknolojide kulla­
nılması zararsız oldukları anlam ına gelmez.
Bütün ışınımlar vücuda yüksek dozda girdi­
ğinde insan sağlığı için zararlıdır; bütün doku­
lardan kolayca geçerek derine işleyen ışınım­
lar ise en tehlikelileridir.
Associated Press
1986'daki nükleer kazadan sonra SSCB'nin sağlık
ekipleri Çernobil yakınlarında yaşayanlarda ışınım
(radyasyon) düzeyini ölçüyorlar.

G üneş ışığındaki morötesi ışınlar bir yan­
dan vücudumuzun D vitamini yapmasını sağ­
larken, bir yandan da ağır güneş yanıklarına,
hatta deri kanserine yol açabilir. Sıcak ülke­
lerde yaşayanların derilerinin koyu renkli ol­
ması bu zararlı ışınlardan bir ölçüde korun­
malarını sağlar. Ö te yandan kızılötesi ışınım­
ların çok fazla alınması da deride ağır yanıkla­
ra neden olabilir.
Radyoaktif m addelerin saldığı alfa ışınları
vücuda zarar verebilecek kadar derine işleye­
mez. Buna karşılık dokulara girim gücü daha
yüksek olan beta ışınları deri yanıklarına ve
yüksek dozda alındığında deri kanserine yol
açabilir. Am a vücudun en derin dokularına
kadar girebilen gamma ışınları ile X ışınları
sağlık açısından çok daha tehlikelidir.
Yetişkinlerde kan hücreleri, deri hücreleri
ve bağırsak duvarlarındaki hücreler gibi hızla
gelişerek bölünen hücrelerin ışınımdan zarar
görme olasılığı daha yüksektir. Doğmamış bir
bebeğin bütün hücreleri ışınımlara çok duyar­
lı olduğundan, gebelik süresince kadınlara X
ışını incelemesi uygulanmaz. İç dokulara ka­
dar işleyen yüksek dozlardaki ışınım ya da
uzun süre alman alçak dozda ışınım lösemi
(kan kanseri), katarakt (göz merceğinin say­
damlığını yitirerek donuklaşması) ve kısırlık
gibi bozukluklara yol açabilir. Bazen ışınımın
verdiği zarar yıllar sonra ortaya çıkar. Daha
da kötüsü, ışınım her zaman hücreleri yok et­
meyip genlerde de değişiklikler yaratabilece­
ğinden, bu değişiklikler sonraki kuşaklara ak­
tarılarak insanın genlerinde kalıcı biçimde yer
edebilir (bak. KALITIM VE G e n e t ik ).
1945’te H iroşim a’ya atılan atom bombası
en az 75 bin insanın ölümüne neden oldu. İn­
sanların birçoğu patlam adan hemen sonra, bir
bölümü de ışınımın yol açtığı hastalıklar nede-
ITRİ 259
Bir ışınımın enerjisi ne
kadar yüksekse,
gidebileceği uzaklık ve
maddeye g irim gücü de o
kadar fazladır. Alfa ışınları
kâğıttan geçmez. Beta
ışınları kâğıttan geçer
ama alüm inyum un içine
giremez. Gamma ışınları
ise hem kâğıttan, hem
alüm inyum dan geçer;
ancak kalın bir beton
kütleşince engellenebilir.
niyle çok sonra öldü. En kötüsü, hayatta ka­
lanların neredeyse bütün çocukları sakat doğ­
du. Barış yıllarında yaşanan nükleer felaket­
lerin en yakın örneği de 1986 Nisan’mda
SSCB’de, Kiev yakınlarındaki Çernobil nük­
leer reaktöründeki patlam adır. Bu patlam ada
en az 31 kişi ölmüş ve yeryüzünün büyük bir
bölümü radyoaktif döküntülerle kirlenmiştir.
ITRİ (1640-1711), M ustafa B uhurizade’nin şi­
irlerinde kullandığı takm a addır. Türk müzi­
ğinin en büyük bestecilerinden biri olan Itri
İstanbul’da dünyaya geldi. IV. M ehmed dö­
neminde hanende (şarkıcı) olarak Saray Fasıl
H eyeti’ne alındığında, bestelediği şarkılarla
ünü yayılmaya başlamıştı. Beğenilen bir sa­
natçı olması nedeniyle başta padişah olmak
üzere, dönemin tüm ileri gelenlerince değerli
arm ağanlarla ödüllendirilen Itri uzunca bir
süre E nderun’da müzik öğretmenliği de yaptı.
1680’lerin sonlarında saraydan ayrıldı. Ya-
şamöyküsünün bundan sonraki bölümüne iliş­
kin çok az şey bilinmektedir.
Besteciliğinin yanı sıra, Itri çağının ünlü şair
ve hattatlarından biriydi. Şiirlerini hem Divan
şiiri biçiminde aruz ölçüsüyle, hem de halk
şiiri biçiminde hece ölçüsüyle yazdı. Meyveci­
lik ve çiçekçilikle de uğraşan Itri’nin aşılama
yoluyla ünlü “m ustabey arm udu^nu ilk yetiş­
tiren kişi olduğu söylenir.
Çeşitli türlerde 1.000’i aşkın sözlü yapıt
besteleyen Itri’nin günümüze ulaşabilen ya­
pıtlarının sayısı 40’ı bulmaz. Bunların 10 tane­
si dinsel, geri kalanı ise dindışı yapıtlardır.
Dinsel yapıtları arasında bir Mevlevi ayini,
sözleri M evlana’nın olan bir naat (Hz. Mu-
ham m ed’i öven bu yapıt, Mevlevi tekkelerin­
de, ayinin başında okunurdu), ünlü Bayram
Tekbiri ve Salât-ı Ü m m iye , bir Cuma Salâtı ve
260 İBİBİK
birkaç ilahi vardır. Dindışı yapıtlarının en
önemlisi olan Neva K âr aynı zam anda Türk
müziğinin en yetkin örneği sayılır. “Tuti-i mu-
cize-guyem, ne desem laf değil” (Mucize söy­
leyen papağanım ben, söylediğim boş söz de­
ğil) dizesiyle başlayan Segah Yürüksem ai’si
ise en bilinen dindışı yapıtıdır.
İBİBİK. Çavuşkuşu ve hüthüt adıyla da tanı­
nan ibibik ( Upupa epops ), başındaki gösterişli
tepeliği ve siyah-beyaz nakışlı kanatlarıyla
çok güzel bir kuştur. Yaklaşık 28-30 cm
uzunluğundaki bu kuşların dişisi ile erkeği
birbirine çok benzer. H er ikisinin de tepeliği
vardır ve tüylerinin rengi kanat nakışlarına
varıncaya kadar aynıdır. Uçları kara lekeli
uzun kahverengi tüylerden oluşan tepelikleri­
ni sık sık yelpaze gibi açıp kaparlar. K anatla­
rını, kuyruklarını ve sırtlarının arka bölüm ü­
nü süsleyen göz alıcı siyah-beyaz şeritlerin
dışında gövdelerinin her yanı açık kızıl kahve­
rengi sık tüylerle kaplıdır. İbibiklerin, “hüt­
h üt” sesiyle yinelenen yumuşak ve hoş bir
ötüşü vardır.
A vrupa, Asya ve A frika’nın hem en her
yanma dağılmış olan ibibik daha çok uçmayan
böceklerle ve küçük omurgasız hayvanlarla
ARDEA
Genellikle ağaç kovuklarında yuva kuran ibibik,
saldırganlardan korunm ak için pis kokulu bir sıvı
salgılar.
beslenir. Aşağıya doğru kıvrık olan ince uzun
gagasıyla toprağı eşeleyerek bulduğu böcekle­
ri, örüm cekleri, solucanları, hatta küçük ker­
tenkeleleri bile yer.
Yuva yapmak için pek fazla çalı çırpı
aram aya kalkışm adan, genellikle ağaç kovuk­
larına, duvarların ya da taş yığınlarının arasın­
daki oyuklara yerleşir. Dişi ibibik boz yeşil
renkli yum urtalarının üzerinde kuluçkaya yat­
tıktan sonra 18 gün boyunca yuvadan hiç
ayrılmaz ve erkeğin getirdiği yiyeceklerle
beslenir.
İbibiklerin ilginç savunma yöntem leri var­
dır. Yuvaya saldıracak hayvanları uzaklaştır­
mak için dişi ibibik ile yavruları kuyrukso-
kum larmdaki bir salgıbezinden pis bir koku
salgılarlar. Ayrıca, atm aca gibi yırtıcı bir
kuşun saldırısına uğrayan ibibik bir yandan
kanatlarını ve kuyruğunu açarak siyah-beyaz
çizgilerini gösterirken bir yandan da başını
yukarıya kaldırıp gagasını havaya dikerek
düşmanını ürkütm eye çalışır.
Bu bayağı ibibikten başka, A frika’da yaşa­
yan ve ayrı bir familyadan olan birkaç kuş
türüne de ormanibibiği denir. Ötüşü nedeniy­
le Y erliler’in “kakelaar” diye adlandırdıkları
bu kuşların tepeliği yoktur, üstelik ağaçka­
kanlar gibi ağaçlara tırm anırlar; ama gagaları
ibibiklerinki gibi ince uzun ve kıvrıktır.
İBN HALDUN (1332-1406), özellikle tarih ve
toplum la ilgili görüşleri sonraki yüzyıllarda
daha çok ilgi çeken büyük bir A rap düşünü­
rüdür.
Asıl adı Veliyyüddin Ebu Zeyd A bdurrah-
man olan İbn Haldun Tunus’taki Tunus kentin­
de doğdu. Ailesi 9. yüzyılda A rabistan Ya­
rım adasının güneyindeki H adram ut’tan İs-
panya’ya göç etmişti. Am a Endülüs Emevile-
ri’nin yıkılışından sonra H ıristiyanların gittik­
çe artan baskıları karşısında 13. yüzyılda
Tunus’a yerleşmek zorunda kalmıştı. İbn
H aldun Tunus’ta geleneksel m edrese öğreni­
mi görerek yetişti. Bir süre Fas M erini em irle­
ri Ebu İnan (1348-59) ile Ebu Salim’in (1359-
61) yanında çeşitli görevlerde bulundu.
1363’te İspanya’ya giderek Beni A hm er H ü­
küm darı V. M uham m ed’in sarayında görev
aldı. Kastilya elçisi oldu. 1364’te Cezayir’e
dönm ek zorunda kaldı. Tlem sen, Bicaye ve

F alik B ulut A rşiv i
İbn H aldun'un M ukaddim e'sinde yer alan, kendi
yaptığı bir dünya haritası.
B iskra’da bulundu. 1374’te İspanya’ya gittiy­
se de ertesi yıl gene Cezayir’e döndü. Bundan
sonra herhangi bir görev kabul etm eyerek
Sahra Ç ölü’nün ortasındaki İbn Selame Kale-
si’ne yerleşti ve büyük yapıtı el-İber ’i yazmaya
koyuldu. 1378’de kitabını bitirerek Tunus’a
gitti. B urada dersler verdi. 1382’de hac yolcu­
luğu sırasında uğradığı K ahire’de Memlûk
Hüküm darı B erkuk’tan büyük saygı görünce
hac dönüşü K ahire’ye yerleşti. Burada m ü­
derrislik yaptı, çeşitli devlet görevlerinde
bulundu, başkadılığa getirildi.
İbn Haldun’a ün sağlayan çalışması, tarih
yapıtı el-İber'e başlangıç olarak kalem e aldığı
M ukaddim e 'dir (Giriş). İbn Haldun bu çalış­
masında tarihsel olaylara, toplum yapılarına
nasıl baktığını anlatmış, tarihin ve toplumsal
evrimin yasalarına ilişkin düşüncelerini açık­
lamıştır. İbn H aldun’a göre tarihsel olgular
incelendiğinde birçoğunun arasında benzer
neden-sonuç ilişkileri vardır. Tarihçinin asıl
görevi de bunları ortaya çıkarmak ve yorum ­
lam aktır. İbn H aldun’a göre insanlar toplum
halinde yaşamak zorundadır. Bu zorunluluk­
tan da yetke ve devlet doğmuştur. İnsanlar da
çeşitli yaşam biçimleri ya da içinde yaşadıkları
toplum un koşulları yüzünden farklı nitelikler
kazanırlar. Ö rneğin, göçebe bir yaşam süren
insanlar ile yerleşik yaşam içindeki insanların
yapıları, ilişkileri, düşünceleri farklıdır.
İbn H aldun’a göre tarihteki toplum ların
hepsi beş aşamalı bir evrim çizgisi izlemiştir.
Bu çizgi göçebelikten yerleşikliğe doğru uza­
nır. G öçebeler önce bir ülkeyi istila ederek
İBNRÜŞD 261
yerleşirler. İkinci aşam ada egemenliklerini
kurarlar, üçüncü aşam ada tarım ve ticareti
geliştirirler, dördüncü aşam ada belli bir refah
düzeyine ulaşınca bunu korum ak için barışçı
bir siyaset izlerler, son aşam ada ise bu refah
ortam ında lükse ve eğlenceye kapılarak den­
gelerini yitirir ve başka bir göçebe kavime
boyun eğmek durum unda kalırlar.
İbn H aldun’un görüşleri yaşadığı dönem de
fazla etkili olmamış, değeri daha çok 19.
yüzyılda özellikle de batıda anlaşılmış; ortaya
koyduğu düşünceleriyle genç bir bilim olan
sosyolojinin öncüsü sayılmıştır.
İBN RÜŞD (1126-1198). Tam adı Ebu Velid
M uhamm ed bin A hm ed bin Rüşd olan A rap
filozofu İbn Rüşd, batıda A verroes adıyla
bilinir. Batı ve İslam düşüncesi üzerinde en
çok etkili olan filozoflardan biridir.
M uvahhidler’in egemen olduğu dönem de
İspanya’nın K urtuba kentinde doğan İbn
Rüşd, ünlü din bilginleri yetiştirmiş bir ailenin
çocuğuydu. K urtuba’da din, felsefe, tıp ve
edebiyat başta olmak üzere döneminin tüm
bilimlerini öğrenerek iyi bir eğitim gördü.
D erin bilgisiyle kısa zam anda E ndülüs’ün
ünlü kişileri arasına girdi. Filozof İbn Tufeyl
onu M uvahhidler’in emiri Ebu Yakub Y usuf la
tanıştırdığında İbn Rüşd 30 yaşındaydı. Aristo
felsefesine çok meraklı olan Em ir Yusuf, İbn
Rüşd’e Aristo çevirilerinin güç anlaşılır olma­
sından yakındı. Aristo’nun düşüncelerini anla­
şılır bir dille yorumlamasını istedi.
İbn Rüşd 1169’da atandığı İşbiliye (Sevil-
la), daha sonra da K urtuba kadılığı sırasında
Aristo üzerine çalıştı. 1182’de Fas’ta M arakeş
kentine yerleşen İbn Rüşd, saray başhekimi
olarak em irden saygı ve ilgi gördü. Am a İbn
R üşd’ün düşünceleri “kelam ” bilginlerini ra­
hatsız ediyordu. T anrı’dan, T anrı’nın birliğin­
den söz eden ve inanç ilkelerini akıl yoluyla
açıklamaya çalışan bir İslam bilimi olan kelam
ile uğraşanlar felsefeyi gereksiz ve dine aykırı
buluyorlardı. Bir gün biliciler (kâhinler) Tan-
rı’nın halka ceza verm ek için şiddetli bir
fırtına çıkaracağını ve büyük bir felaket yaşa­
nacağını söylediler. Halk korku ve telaşa
kapılarak m ahzenlere saklandı. Korku ve
telaşı önlem ek için valinin çağırdığı din adam ­
ları ve aralarında İbn R üşd’ün de bulunduğu
262 İBN SİNA
filozoflar tartıştılar. İbn Rüşd, kutsal kitapla­
ra dayandırılsa da bu tür bilgilerin hayal
ürünü olduğunu söyledi. Bu sözü onun dinsiz­
likle suçlanmasına yol açtı. İbn Rüşd görevin­
den ayrıldı ve K urtuba’ya yerleşerek sessiz bir
yaşam sürdü.
A risto’nun görüşlerini benimseyen İslam
filozoflarına ve onların görüşlerini savunanla­
ra “gezinenler” anlamına gelen Meşşaiyun
(Gezimciler) adı verilir (bak. ARİSTO). İbn
Rüşd, Meşşaiyun felsefesine bağlı filozofların
en ünlüsüdür.
Felsefesinin temel konularından biri akıl­
dır. İbn R üşd’e göre akıl insanı doğruya
ulaştıran ve gerçeği kavramasını sağlayan tek
yetidir. Kişi T anrı’yı ancak aklı ile düşünebi­
lir. Akıl bütün insanlarda vardır. İbn R üşd’e
göre ölümden sonra dirilme, ruhun ölümsüz­
lüğü gibi savlar akla aykırıdır. Evrende ölüm ­
süz olan tek şey akıldır. İyilik de, kötülük de,
m utluluk da içinde yaşadığımız evrendedir.
İnsan bu evrende mutluluğu aramalıdır. M ut­
luluk ise varlığın özünde saklı olan gizini bize
açıklayan bilgiye ulaşmakla elde edilir.
İbn Rüşd Platon’un D evlet adlı yapıtından
da etkilenmiş ve toplum u bilge kişilerin yö­
netmesini önerm iştir. İbn Rüşd’ün bir başka
önemli düşüncesi kadınlarla ilgilidir. Filozof,
kadın ile erkek arasında vücut yapılarının
farklılığı dışında bir ayrım olmadığını ileri
sürer.
İbn Rüşd’ün ilk büyük yapıtı el-Külliyat
f i ’t-Tıb (“Tıp Bilimi Konusunda Toplu Y apıt­
lar”) döneminin tıp bilgisini kapsar. Kitabu
Faslul-M ahal' de (“Söyleşi Konusunda Ki­
tap”) din ile -felsefeyi uzlaştırmaya çalışır.
Akıl yürütm e üzerine yazdığı Kitabu K eşfü ’l-
M en ah icul Edille (“Kanıtların Yollarını G ös­
teren K itap”), din ve hukuk konularını kapsa­
yan Bidayetü’l-Müctehid (“Görüş Bildirmenin
Başlangıcı”) ve G azali’nin görüşlerini tartıştı­
ğı Tahafatut-Tahafüt (“Yıkılışın Yıkılışı”)
başlıca yapıtlarındandır. İbn R üşd’ün çok sa­
yıda yapıtı Endülüs D evleti’nin yıkılışı sırasın­
da Hıristiyanlar’ca yakıldığı için günümüze
ulaşamamıştır.
İBN SİNA (980-1037), yalnız doğuda değil,
ortaçağ A vrupa’sında da en büyük tıp bilgini
sayılan İranlı M üslüman bir bilgin ve düşü-
A B C Ajansı
B üyüktıp bilgini İbn Sina.
nürdür. Tam adı Ebu Ali el-Hüseyin bin
A bdullah bin Sina olan İbn Sina, batıda
Avicenna diye bilinir. Yunan filozofu Aris­
to ’nun en büyük yorumcularından biridir.
Buhara yakınlarındaki A fşana'da doğan
İbn Sina babasından ve döneminin ünlü
bilginlerinden özel ders aldı. Parlak zekâsı ve
güçlü belleğiyle kısa zam anda öğretm enlerini
geride bıraktı. Felsefe, edebiyat, m atem atik,
tıp gibi çeşitli alanlarda engin bir bilgi biriki­
mine ulaştı. D aha 16 yaşındayken yanında
başka hekim ler çalışan başarılı bir hekimdi.
Samani Hüküm darı Nuh bin M ansur’un has­
talığını iyileştirmesi üzerine, B uhara’daki ola­
ğanüstü zengin kitaplıktan dilediği gibi yarar­
lanmasına izin verildi. Burada bulup okuduğu
kitaplar, bilgisinin daha da derinleşmesine ve
düşüncelerinin gelişmesine büyük katkıda bu­
lundu. 21 yaşma geldiğinde dönemin en bü­
yük hekim lerinden biri sayılıyordu. Gazneli
M ahm ud’un Samani hanedanına son vermesi
üzerine B uhara’dan H arezm ’e gitti. Düzensiz
yaşayışıyla Gazneli M ahm ud’u kızdırınca Ha-
rezm ’den ayrılarak Irak-ı Acem (İran’ın gü­
neydoğu Azerbaycan bölgesi), Gürgenç ve
Rey’de dolaştı. Bu gezgin yıllarında zaman
zaman hekimlik yaptı. Bir süre H em edan’da
Büveyhi Em iri Şemsü’d-D evle’nin vezirliğin­
de bulundu. Siyasal nedenlerle hapsedildi.
 İBRAHİM MÜTEFERRİKA 263

Hapisten sonra düşmanlarının kötülüğünden

kurtulm ak için kentten kente göç etti. Sonun­
da İsfahan’da, Kâkûyi H üküm darı A laü’d-
Devle’nin sarayına girdi. Hüküm darla çıktığı
bir sefer sırasında H em edan’da öldü.
İbn Sina’nın en büyük yapıtlarından biri
K itabu ’ş-Ş if a'dır (“Sağlık Kitabı”). İnsanlık
tarihinde tek bir kişi tarafından yazılan en
kapsamlı yapıt olan K itabu ’ş-Ş if a m antık,
fizik, geom etri, astronom i, m atem atik, müzik
ve metafizik konularında dönemin tüm bilgi­
lerini bir araya getiren bir ansiklopedidir. İbn
Sina’nın belki de en ünlü yapıtı olan el-Kanun
f i ’t-Tıb (“Hekimlik Yasası”), Yunan hekim le­
rinin bulgularına olduğu kadar kendi gözlem
ve deneylerine de dayanan bir tıp ansiklope­
disidir. Kısaca Kanun adıyla da tanınan ve
tam amı Latince’ye çevrilen bu yapıt ortaçağ
A vrupa’sında tıp kitaplarının en değerlisi
sayılmıştır.
İbn Sina yaşamının son yıllarında, Kita-
b u ’ş-Şifa'yı K itabu ’n-Necat (“Kurtuluş K ita­
bı”) adıyla özetledi. Bunun da özeti olan
İşar ât ve’t-Tenbihât (“Belirtiler ve U yarılar”),
kendi felsefe sistemini en özlü biçimde dile
getirdiği yapıtıdır.

İBRAHİM, Hz. İslam dininin kutsal kitabı

olan K uran' da sık sık adı anılan Hz. İbra­
him ’in gene K uran' da yer alan yaşamöyküsü
Hıristiyan ya da Yahudi dininin kutsal kitap­
larında anlatılanlardan oldukça farklıdır. K u ­
ran' a göre Hz. İbrahim Babilliler’e peygam ­
ber olarak gönderilmişti. Am a Babilliler ona
inanm adılar ve putlara tapınmayı sürdürdü­
ler. Hz. İbrahim, bu putları kırınca Babil
Hüküm darı Nem rud onu ateşe attı. Bir muci­
ze sonucu ateş gül bahçesine dönüşüverince
halkın bir bölümü ona inandı.
Hz. İbrahim, ailesi ve kendisine inananlarla
birlikte Babil’den ayrılarak Kudüs’e gitti.
Karısı Sârâ’nın çocuğu olmadığından Hacer
adlı bir cariyeyle evlendi ve ondan bir oğlu
oldu. Çocuğun adını İsmail koydular. Hz.
İbrahim oğluyla birlikte M ekke’ye gittiği sıra­
da gördüğü bir rüyada Tanrı ondan oğlu
İsm ail’i kurban etmesini istedi. Hz. İbrahim
T anrı’nın bu dileğini yerine getireceği sırada
bir vahiyle bunun bir sınav olduğu bildirildi ve
kurban etmesi için gökten bir koç indirildi.
T ü rk ve İslam Eserleri M üzesi
Hz. İbrahim 'in oğlu İsm ail'i kurban etmeye
hazırlanışını gösteren bir m inyatür.
Tanrı kendisine inananlar için bir ibadet yeri
yapmasını buyurunca Hz. İbrahim K âbe’yi
kurdu. Bu arada bir mucize oldu ve Hz.
İbrahim ’in karısı Sârâ da bir çocuk dünyaya
getirdi. Çocuğa İshak adı verildi. Hz. İbrahim
175 yıl yaşadıktan sonra öldü. K uran'd a en
çok övülen peygam berlerden olan Hz. İbra­
him yaşamı boyunca T anrı’nın tek olduğu
inancını yaymaya çalışmıştı. Kuran' a göre, in­
sanlar putlara tapmayı sürdürünce önce Hz.
Musa, ardından Hz. İsa, en son peygamber
olarak da Hz. Muhammed gönderilmiştir.
İBRAHİM MÜTEFERRİKA (yaklaşık 1670-
1745), Osmanlı Devleti’nde ilk basımevinin kuru­
cusudur. Macar asıllı olan İbrahim Müteferrika
bugün Romanya’da bulunan Cluj’da (Macarca
Kolozsvâr) doğdu. Babası onu dinsel öğrenim
264 İBRANİ EDEBİYATI
görmesi amacıyla küçük yaşta Cluj’daki İlahi­
yat O k u lıin a gönderdi. Bu okulun bağlı
olduğu Ü niteryan mezhebi K atolikler’ce sap­
kın sayılıyordu. Cluj 1680’lerde Katolik
Avusturyalılar’ın eline geçince Ü niteryanlar
üstünde yoğun bir baskı uygulanmaya başlan­
dı. Osmanlı D evleti’nce de desteklenen O rta
M acaristan Kralı Thököly İm re 1691’de
Avusturya egemenliğine karşı bir ayaklanma
başlattı. İbrahim M üteferrika’nın bu ayaklan­
manın başarısızlığa uğraması üzerine Osmanlı
topraklarına sığındığı sanılıyor. İstanbul’a gi­
den İbrahim M üteferrika burada Müslüman
olarak devlet hizmetine girdi. M üteferrikalığa
(sarayda çeşitli işlere bakan görevli) kadar
yükseldi. 1715’te M ora sorununu görüşmek
üzere Viyana’ya gönderildi. 1716’da Belgrad’
da M acarlar’la görüşm eler yapan kurulda
çevirmen olarak bulundu. 1717’de Osmanlı
D evleti’ne sığınan M acar Kralı II. Rakoczi’
nin hizmetine verildi.
İbrahim M üteferrika bu arada, Cluj’daki
öğrencilik yıllarında öğrendiği basımcılığı Os-
manlı D evleti’nde de başlatm ak amacıyla
girişimlerde bulundu. 1726’da basımcılığın
önemini ahlatan, yararlarını vurgulayan bir
dilekçeyi Sadrazam D am at İbrahim Paşa’ya
sundu ve basımevi kurm ak için izin istedi. Bu
Basın M üzesi, İstanbul
İbrahim Müteferrika Osmanlı Devleti'nde ilk
basımevinin kurucusudur.
alanda ona, babası Yirmisekiz M ehmed Çele­
b in in Paris elçiliği sırasında yanında bulun­
muş, A vrupa’yı oldukça iyi tanıyan Yirmise-
kizçelebizade M ehm ed Said Efendi de yar­
dımcı oldu. Yeniliklere açık bir kişi olan
Sadrazam D am at İbrahim Paşa, Padişah
III. A hm ed’den basımevinin kurulması yo­
lunda bir ferm an almayı başardı. Şeyhülislam
A bdullah Efendi de basımevi kurulmasında
dinsel sakınca olmadığı yolunda bir fetva
verdi. H em en hazırlıklara başlayan İbrahim
M üteferrika, Yirmisekizçelebizade M ehmed
Said Efendi ile birlikte Fatih semtindeki
evinin altında basımevini kurmayı başardı.
Burada basılan ilk kitap Ocak 1729’da yayım­
landı. İbrahim M üteferrika ölümüne kadar
basımevinde yerli ve çeviri 17 kitap bastı.
Kitaplar dil, tarih, coğrafya, askerlik ve bilim
konularındaydı. Bunlar arasında kendisinin
yazdığı ya da çevirdiği kitaplar da vardı.
İbrahim M üteferrika’nın kurduğu basımevi
onun ölüm ünden sonra uzun bir süre çalışma­
dı. Osmanlı D evleti’nde Türkçe kitap basımı
ancak 18. yüzyılın sonlarına doğru yeniden
canlanmaya başladı.
İBRANİ EDEBİYATI. İbrani edebiyatının en
eski örneği, Kutsal K itap’ın Eski A hit (Tevrat
ve Zebur) denen bölüm üdür. İbraniler’in
Kutsal K itap’ı, Talm ud ve M idraş gibi yapıtla­
rın da kaynağıdır. Bu yapıtlarla daha sonraki
İbrani edebiyatı örnekleri İbraniler’in Kutsal
K itap’ındaki düşüncelere ve yasalara açıkla­
m a getirir. Kutsal K itap’ın üslubu yalnızca
İbrani edebiyatını değil, başka dillerdeki ede­
biyat yapıtlarını da etkilemiştir.
İbraniler’in Kutsal K itap’ı İÖ 1300’den
başlayarak 1.000 yıl süren bir zaman içinde
yazılmış metinlerin toplamıdır. Bu metinlerin
yazarları da çoğu zaman bilinmem ektedir.
Eski A hit’te hem tarih, hem de öyküler
vardır. İÖ yaklaşık 2000’deki Hz. İbrahim
dönem inden, İÖ yaklaşık 450’de Yahudi
sürgünlerin Ezra ile N ehem ya’nın önderli­
ğinde dönüşlerine kadarki İbrani tarihinin
kaynağı da Eski A hit’tir. Eski Ahit üç ana
bölüme ayrılmıştır: M usa’nın beş kitabından
(Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye)
oluşan Tora , N eviim (“Peygam berler”) ve
K etuvim ( “Y azılar”). İbraniler’in Kutsal Ki­

tap’ı değişik edebiyat türlerinin yanı sıra hu­
kuk, ahlak öğretileri ve atasözlerini de içerir.
Eski A hit ilk dönem de yazılan kitapların
hepsini içermez. O rada sözü edilen Rabbin
Cenkleri ve Yaşar Kitabı gibi birçok kitap
kaybolm uştur. Ayrıca bilinçli olarak Eski
A hit’in dışında bırakılan kitaplar da vardır.
Bunlara Y unanca’da “gizli” anlamına gelen
apokrifa denir. Bunların en ünlülerinden biri
Sir a k ’m Bilgeliği' dir. Kaynağı belirsiz kitapla­
rın bazılarında, örneğin Ester'de, tarihsel
bilgilerden başka öyküler, şiirler ve dualar da
vardır.
1947’de bazı eski m ağaralarda Lût Gölü
Ruloları’nın bulunması gibi önemli bir olay
Kutsal Kitap elyazmaları konusuna yeni bir
ışık tutm uş oldu (bak. LÛT GÖLÜ RULOLARI).
Yeni bulunan metinler arasında, özgün mez-
m urlar örnek alınarak yazılmış 20 mezmuru
da içeren “Şükran İlahileri” de vardır.
İbrani düşüncesinin ve edebiyatının önemli
bir bölümü Talmud' da bir araya getirilmiştir.
Talmud da Kutsal Kitap gibi, yaklaşık 1.000
yılı aşan bir zaman içinde oluşmuş ve İS 200
yıllarında yazıya geçirilmiştir. Y ahudiler’in
gündelik yaşamını düzenleyen yasaları anla­
tan Mişna ile bu yasaları açıklayan Gemara
Talmud'u oluşturur. (A yrıca bak. KUTSAL
KİTAP; YAHUDİLER VE MUSEVİLİK.)
Ortaçağ
En yüksek düzeyine M agripliler’in İspanya’yı
istila ettikleri dönem de ulaşan A rap kültürü­
nün etkisi altında, İspanyol Y ahudileri’nin
birçoğu bilgin ve şair olarak ün kazandı. 900
ile 1200 arasında Y ahudiler’in İspanya’ya
yerleşmeleri sırasında pek çok önemli yapıt
ortaya çıktı. Bu dönem bu yüzden Yahudi
yaratıcılığının “altın çağı” olarak bilinir.
Ortaçağın en ünlü Yahudi düşünürü İbrani-
ce adı Moşe Ben Maymon olan İbn M eymun’
du (1135-1204). Kurtuba doğumlu olan İbn
M eymun daha sonra M ısır’a giderek Kahire
yakınlarına yerleşti. O rada Selahaddin Eyyu-
bi’nin saray hekimi oldu. A stronom i, tıp,
m antık, felsefe ve hukuk gibi birçok konuda
yapıtlar kaleme alan İbn Meymun D elaletu l-
Hairin (1204; “Şaşırmışların Kılavuzu”) adlı
felsefe yapıtında dinsel sorunları ele aldı.
Bu dönemin önde gelen şairleri arasında
İBRANİ EDEBİYATI 265
ZEFA
Yemenli bir Yahudi bilgin Tevrat11 okuyor.
İbn Cebirol (1021-70) ile Y ehuda ha-Yevi
(1075-1140) gibi aynı zam anda düşünür olan
kişiler vardı. İbn Cebirol özellikle T anrı’ya
bağlılığını dile getiren “Krallık Tacı” adlı
şiiriyle ün kazandı. Ha-Yevi ise Kutsal Kitap
dönem inden sonraki en güzel dinsel ve dindışı
şiirleriyle, özellikle de “Siyon’a Övgü”yle
tanındı.
Fransa ve A lm anya’daki Yahudiler arasın­
da da birtakım bilginler yetişti. Bunların en
ünlüsü Rashi (Rabbi Şlomo Yitshaki) idi
(1040-1105). Kutsal K itap’ı yorumlayan bil­
ginlerden en önemlisi olan Rashi, Tevrat'ı ve
Talmud' u açık ve yalın bir dille açıklayan
yapıtlar yazdı.
Çağdaş Dönem
Y ahudiler’in 1492’de İspanya’dan sürülm ele­
rinden sonra edebiyatlarında belli bir gerile­
me görüldü. Yahudi toplulukları A vrupa’nın
değişik kentlerinde getto denen özel kesim­
lerde yaşamak zorunda kaldılar (bak. G e t t o ).
Bu dönem deki İbrani edebiyatının büyük bir
bölüm ünü haham lar yazdılar. Bu yapıtların
çoğu da hukukla ilgili metinlerdi. Yahudiler’
in çoğunun sığındığı Osmanlı İm paratorluğu
topraklarında, Yasef ben Efraim Karo da
hukukla ilgili olan Şulhan aruh'u (1565; “İyi
Kurulmuş Sofra”) yazdı.
Çağdaş İbrani edebiyatının İtalya’da ürün
veren şair ve oyun yazarı Moşe Hayyim
Luzzatto (1707-46) ile başladığı kabul edilir.
Ö bür Avrupa ülkelerindeki Y ahudiler’in ya­
266 İBRANİ EDEBİYATI

şama koşulları da 18. yüzyılın sonuna doğru çaba harcayan Theodor H erzl’di (1860-1904).
düzelmeye başladı. G ettolarından çıkmaları­ Y ahudiler’in yeniden doğuşu ile ilgili dene­
na izin verilmesiyle gerçekleşen bu değişim m eler yazan UkraynalI A şer Ginzberg ise
çok olumlu sonuçlar doğurdu. Yahudi cem a­ daha çok A had Haam adıyla ün kazandı (1856-
atleri bu olayı bir aydınlanma hareketi ( H as -
1927). Ha-Şiloah adlı dergiyi yöneten Ahad
kala) saydı. Bu yeni akımın öncülerinden biriH aam çok sayıda Y ahudi’nin Filistin’e yerleş­
de Yahudi düşünür Moses M endelssohn’du mesine yol açan ulusal bilincin pekişmesinde
(1729-86). bu dergi yoluyla önemli bir rol oynadı.
Aydınlanm a dönemi edebiyatı Alm anya, Yeni İbrani edebiyatının gelişmesindeki en
Avusturya ve Rusya’da gelişti. İbrani yazarla­
önemli yazarlardan biri de Rusya’da doğup
rı okurlarına yeni düşünceler ve yeni bir öm rünün büyük bir bölüm ünü Filistin’de ge­
yaşam biçimi aşılamaya çalıştılar. Rusya’da çiren Haim Nahm an Bialik’ti (1873-1934).
A braham M apu (1808-67) İsrailoğullarinın Halkının çektiği acıları ve Filistin’e dönm e öz­
Kutsal Kitap dönem indeki parlak günlerini lemini dile getirdiği için Bialik “ulusal İbrani
anlatan ilk yeni İbrani romanı sayılan Siyon şairi” olarak ünlendi. Ayrıca güzel bir dille
Sevgisi*m yayımladı (1854). Bu dönemin önde birçok öykü ve denem e de yazan Bialik, çağ­
gelen şairi Y ehuda Leib G ordon (1830-92) daş İbrani edebiyatının yapıtları başka dillere
aydınlanma hareketinin Rusya’daki sözcüsü en çok çevrilen yazarıdır.
oldu. İbranice gazetelerin yayımlanmasıyla Bialik’in çevresinde birçok önemli yazar bir
bu dil yalnız dinsel değil, dindışı konularda da
araya geldi. Bunlardan şair Saul Çernihovski
kullanılmaya başlandı. Ne var ki, Y ahudiler’e
(1875-1943) doğa bilimleri ve yabancı diller
karşı 1800’lerde başlayan büyük baskılar ve uzmanıydı. H om eros’un, Longfellow’un ve
kıyımlar sonunda bazı Yahudi büyükleri bu daha birçok yazarın yapıtlarını İbranice’ye
tehlikeye karşı tek çözümün Kutsal K itap’ta çevirdi. Ö bür önemli yazarlar arasında Zal-
sözü edilen Filistin’e dönm ek olduğu görü­ m an Şneur (1887-1959) ve Yakov Kohen
şünde birleşti. Bu görüş Siyonizm adıyla (1881-1960) gibi şairler ile ince alaycılığın usta
yaygınlaştı {bak. SİYONİZM). bir temsilcisi olan denemeci David Frishman
sayılabilir.
İbranice'nin Yeniden Doğuşu I. Dünya Savaşı’ndan önce İbrani edebiyatı
Siyonizm’den etkilenen İbrani yazarların ön­ Rusya, A B D , Polonya ve başka ülkelerde
cüsü, bu akımı yaygınlaştırmak için büyük büyük gelişmeler gösterdi. İbrani yazarlar

A n c ie n tA r t and Architecture

Ortaçağın en büyük
Yahudi düşünürü İbn
M eym un'un
"Şaşırm ışların Kılavuzu"
adlı felsefi yapıtından
iki sayfa.
 IBSEN 267

eski dilde rom anlar ve şiirler yazdılar. Ne var

ki, İbranice’nin gerçekten yeniden doğduğu
yer, bu dili okullarda ve gündelik yaşamda
kullanarak resmi dil olarak benimseyen İsra­
il’dir.
İsrail’de en tanınmış romancı ve öykü
yazarları 1966’da Nobel Edebiyat Ö dülü’nü
alan Shmuel Yosef Agnon (1888-1970) ve
Hayyim Hazaz’dı (1898-1973). D aha sonraki
yıllarda Amos Oz (doğumu 1939) ile A. B.
Yeoşua (doğumu 1936) çağdaş İsrail toplumu-
nun önde gelen romancıları olarak ün kazan­
dılar. İsrail’in ilk şairleri arasında ise Uri Tsvi
Grinberg (1894-1981), A braham Şlonski
(1900-73) ve Şapiro Şalom (doğumu 1904)
sayılabilir. D aha sonraki genç şairler kuşağı
1950’lerde ve 1960’larda Rom antizm ’e karşı
çıkan “Yeni D alga” geleneğine başkaldırdı;
dilde daha özenli ve uyumlu bir şiir anlayışı
getirdi.

IBSEN, Henrik (1828-1906). Norveçli şair ve

oyun yazarı H enrik Johan Ibsen, çağdaş
gerçekçi tiyatronun kurucusu sayılır. İnsanla­
rın günlük yaşantılarında karşılaştıkları so­ H ulton Picture Library

runları ele alan oyunları ilk sahnelendiklerin­
de izleyicileri şaşırtmış ve tedirgin etmişti. Ne
var ki, Ibsen’in oyunlarından etkilenerek
başka tiyatro yazarları da bu gibi sorunları ir­
deleyen oyunlar yazmaya başladılar. Ibsen’in
oyunları günümüzde de örnek alınmakta ve
sık sık sahnelenm ektedir.
Varlıklı babasının işleri bozulunca büyük
bir yoksulluğa düşen Ibsen, onu derinden
etkileyen bu olayı sonradan oyunlarında işle­
di. 15 yaşındayken bir eczacının yanma çırak
girdi. D oktor olmaya heveslenirken, 1850’de
Kristiania (bugünkü Oslo) Üniversitesi’nin
giriş sınavlarında başarılı olamayınca, yazar
olmaya karar verdi. 1851’de B ergen’de kuru­
lan yeni tiyatroda yönetm en yardımcısı ve
yazar olarak çalışmaya başladı. İlk oyunları
orada sahnelendi. Pek başarılı sayılmasalar da
bu oyunlar ona önemli deneyimler kazan­
dırdı.
Ibsen 1864’te R om a’ya gitti. Sonraki 27 yıl
boyunca, ara sıra Norveç’e gidip geldiyse de
asıl İtalya ve A lm anya’da yaşadı. 1891’de
K ristiania’ya yerleşerek ölünceye kadar orada
kaldı.
Norveç'in ünlü şair ve oyun yazarı Henrik Ibsen.
Ibsen’in büyük başarı kazanan ilk oyunu
Brand 1866’da yayımlandı. Bu oyun ve bir
sonraki yıl yayımlanan Peer G ynt koşukla,
daha sonraki tüm oyunları düzyazıyla yazıl­
mıştır. Ibsen oyunlarında toplumsal sorunları
irdeleyerek, izleyicinin bu konularda kafa
yormasını ve tartışmasını sağlamak amacın­
daydı. İnsanın yaşamında bir amaç ve anlam
arayışı, Ibsen’in oyunlarında oldukça sık rast­
lanan bir tem adır. Bu oyunlardaki kişiler
toplum un onlardan beklediği belirli roller
yüzünden kendilerini kıstırılmış ve kişilikleri­
ne yabancılaşmış hissederler.
N ora , Bir B ebek E vi (E t dukkenhjem ;
1879) oyununda Ibsen genç bir kadının aile
içindeki edilgen ve bağımlı konum unu sorgu­
lar. Bir kadının eş ve anne olm aktan öte, bir
insan olarak kendisine karşı da sorumluluğu
olduğunu vurgular. Ibsen o dönem de bu
düşüncelerinden dolayı çok ağır eleştirilere
uğradı. Am a bu oyunun kadınların kişilik
kazanmaları ve kurtuluşları yolunda verilen
mücadeleye büyük katkısı oldu. D aha sonraki
268 İÇ ANADOLU BÖLGESİ

iki oyununu, H ortlaklar ( Gengangere ; 1881) M arm ara Bölgesi ile de komşu olmakla birlik­
ile Bir H alk D üşm anı’m (En folkefiende; te bu bölgeyle sınırı çok kısadır. Bu sınırlar
1882) bu eleştirileri yanıtlam ak için yazdı. içinde yaklaşık 151.000 km2’lik yüzölçümüyle
Ibsen’in oyunları irdelediği konular açısın­ Türkiye topraklarının yüzde 19’unu kaplar.
dan olduğu kadar, sanatsal açıdan da çok Tümüyle bölge sınırları içinde kalan iller
yetkindir. Ö bür yapıtları arasında Yaban Ö r­ Aksaray (1989’da il olm uştur), Kırıkkale,
deği ( Vildanden ; 1886) ile H edda Gabler Kırşehir ve Nevşehir’dir. M erkezleri İç A na­
(1890) sayılabilir. dolu Bölgesi’nde yer alan Sivas ilinin kuzey­
doğu kesimi Karadeniz Bölgesi’ne, doğu ve
İÇ ANADOLU BÖLGESİ, Türkiye’nin yedi güneydoğu kesimi Doğu Anadolu Bölgesi’ne,
coğrafi bölgesinden biridir. Güneydoğu A na­ Kayseri ilinin bazı toprakları Doğu A nadolu
dolu dışında Türkiye’nin tüm bölgelerine ve Akdeniz bölgelerine, Niğde, K aram an ve
komşu olan bölge, adını A nadolu’daki konu­ Konya illerinin bazı kesimleri Akdeniz Bölge­
m undan alır. si’ne, Eskişehir ilinin bazı toprakları Ege ve
Doğuda Uzunyayla’dan batıda İçbatı A na­ Karadeniz bölgelerine, A nkara, Çankırı ve
dolu eşik alanına (bak. Ege BÖLGESİ) kadar Yozgat illerinin bazı kesimleri de Karadeniz
uzanan İç Anadolu, kapladığı alan bakımın­ Bölgesi’ne taşar. Çorum ilinin yaklaşık yarısı
dan, Doğu A nadolu’dan sonra ülkemizin en İç A nadolu Bölgesi sınırları içindedir. M er­
büyük ikinci bölgesidir. İç Anadolu Bölgesi’ kezleri komşu bölgelerde olan Afyonkarahi-
nin doğal sınırları, kuzeyde Kuzey A nadolu sar ve Tokat illerinin bazı toprakları da İç
D ağları’nın en içteki sıralarının güney etekle­ A nadolu Bölgesi’ne girer. İç A nadolu Bölge­
rinden, güneyde ise Toroslar’ın kuzeye bakan si, Yukarı Kızılırmak, O rta Kızılırmak, Kon­
yamaçlarından geçer. Kuzeyde Karadeniz, ya ve Yukarı Sakarya bölümlerine ayrılır.
doğuda Doğu A nadolu, güneyde Akdeniz, 1985’te yapılan son sayım sonuçlarına göre
batıda da Ege bölgelerine komşu olan İç bölge nüfusu yaklaşık 8,5 milyon kişidir.
Anadolu Bölgesi kuzeybatısında yer alan Bölge halkının yüzde 60’a yakını 10 binden

AMASYA ORDU
BOLU / @
f)RUM
TOKAT
Gökçekaya
Barajı ^Sarıyar
Barajı
®
I g] Ç - Çay, ANKARA YOZGAT ® SİVAS
.ESKİŞEHİR
Kesikköprü s
Barajı \ KIRŞEHİR
K e b a rr**?
Barajı
) rlirfahir
ı, Barajı

KAYSERİ MALATYA
'A kşehir _ Tersisfian
Gölü r-(Ilg
Ç ?VUJ ? U
ın ) Gölü ®
Gölü AKSARAY

KONYA
'-'ffiVjJISPARTA ®
Kovada (

Seyhan
Çarşaf ADAN/Vc I ®
GAZİANTEP
fğrtın N,
HATAY) Ş U R İY E '
 İÇ ANADOLU BÖLGESİ 269

çok nüfuslu 56 kentte yaşar. İç A nadolu ler A kdağlar, Tecer, Çamlıbel ve Hınzır
Bölgesi’nin en büyük kenti, 2 milyonu aşan dağlarıdır.
nüfusuyla başkent A nkara’dır. Bundan başka İç Anadolu Bölgesi’nden kaynaklanan sula­
nüfusu 100-500 bin arasında beş, 50-100 bin rın çoğu Kızılırmak ve Sakarya ırm akları
arasında yedi, 10-50 bin arasında da 43 kent aracılığıyla Karadeniz’e akar. Ç ekerek Irma-
vardır. Bölgenin öbür başlıca kentleri Konya, ğı’nın suları da Yeşilırm ak’a katılarak K ara­
Kayseri, Eskişehir, Kırıkkale, Sivas ve A ksa­ deniz’e ulaşır. Uzunyayla yöresinden kaynak­
ray’dır. lanan sular Zam antı Irm ağı’nın bölge sınırları
dışında katıldığı Seyhan Irmağı aracılığıyla
Doğal Yapı A kdeniz’e ulaşır. Bölgenin doğu kesiminden
İç Anadolu B ölgesinin yüzey biçimi, çevre­ kaynaklanan Çaltı ve Tohm a suları ise Fırat
den ortaya doğru giderek alçalan yapısıyla Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne dökülür.
yayvan bir çanağı andırır. Bu geniş bölgeyi Bu akarsulardan bazıları, eski jeolojik çağlar­
coğrafi bakım dan Konya bölüm ü, Yukarı da yerkabuğunun oluşması sırasında kırılarak
Sakarya bölümü, O rta Kızılırmak bölümü ve çöken alanlarda akm aktadır. İç A nadolu Böl­
Yukarı Kızılırmak bölümü olarak dörde ayı­ gesi’nin yüksek kesim lerinden kaynaklanan
rarak inceleyebiliriz. bazı küçük akarsular ise denize ulaşamaz ve
Bütünüyle kapalı ve geniş bir havza olan kapalı havzalara yönelir. Bölgenin alçak yöre­
Konya bölümünü belirleyen başlıca yüzey lerinde bulunan bu kapalı havzaların en çukur
şekilleri Cihanbeyli ve O bruk yaylaları ile kesim lerinde akarsular ya bir göl ya da bir
Konya Ovası’dır. Burada aynca, sönmüş birer bataklık oluşturur. Bu akarsuların en önemli­
yanardağ olan Karacadağ ve Karadağ gibi tek leri Çum ra yöresi ile Konya Ovası’nın batı
tek bazı dağlar da yükselir. Türkiye’nin tahıl kesiminin sulanmasında yararlanılan Ç arşam ­
ambarı olarak nitelenen Konya Ovası, Konya ba Çayı’dır.
kenti yakınından Ereğli kentinin kuzeydoğu­ İç A nadolu Bölgesi’nde Türkiye’nin ikinci
suna kadar uzanır. Ovanın kuzey kesiminde, büyük gölü olan Tuz G ölü ile Tuzla, Seyfe,
rüzgâr aşındırması sonucunda oluşan kum ul­ Çavuşçu ve A kşehir gölleri yer alır. E ber
lar K arapınar çevresine yarı çöl görünüm ü G ölü’nün doğu kesimi bölge sınırları içinde­
vermiştir. dir. İç A nadolu Bölgesi’nde tarım yapılan
Bölgenin Y ukarı Sakarya bölüm ünün yü­ toprakları sulama ve enerji üretim i amacıyla
zey şekillerini Türkm en Dağı, Sivrihisar Dağı kurulan birçok barajın ardında suların birik­
ve kuzey sınırında Sündiken Dağları ile bun­ mesiyle oluşan bazı yapay göller de vardır.
ların arasındaki Eskişehir ve Y ukarı Sakarya Bunların en önemlisi Hirfanlı baraj gölüdür.
ovaları oluşturur. A nkara’nın doğusunda yer
alan İdris Dağı ile Elm a Dağı da bu bölümün İklim ve Bitki Örtüsü
başlıca yükseltileridir. Başlıca yüksek düzlük­ İç A nadolu Bölgesi kara ikliminin etkisi
ler ise H aym ana Yaylası ile Yazılıkaya Yayla- altındadır. D oğusunda dağlık ve yüksek Doğu
sı’nın doğu kesimidir. A nadolu Bölgesi’nin yer alması; güney, batı
Çankırı’dan Toroslar’a kadar uzanan ve ve kuzey kesimlerini kuşatan dağlık alanların
içine Kızılırmak yayını alan O rta Kızılırmak denizle olan etkileşimi kesmesi bölgede kara
bölüm ünün güneyinde Kayseri ile Karaman ikliminin egemen olmasına yol açar. Yazların
arasında Erciyas, Melendiz ve H aşan dağları sıcak ve kurak geçtiği bölgede kışlar oldukça
bir dizi oluşturarak yükselir. Erciyas Dağı’nın soğuk ve kar yağışlıdır. Doğu A nadolu Böl­
3.917 m etreye yükselen doruğu İç Anadolu g esin e komşu olan Y ukarı Kızılırmak bölü­
Bölgesi’nin en yüksek noktasıdır. Karadeniz mü bölgede kışların en soğuk olduğu kesim­
Bölgesi ile Doğu A nadolu Bölgesi arasına dir. Bazı kışlar Sivas’ta hava sıcaklığının
sokulmuş olan Y ukarı Kızılırmak bölümü —34°C’ye kadar düştüğü saptanm ıştır. Bölge­
bölgenin en dağlık yeridir. Burada dağ sıraları nin öteki kesimlerinde kar yağışlı günlerin
güneybatı kuzeydoğu doğrultusunda birbirine sayısı yılda ortalam a 10 gün, yerin karla
paralel uzanır. Bu bölümdeki başlıca yükselti­ örtülü olduğu günlerin sayısı 20-30 günken,
270 İÇ ANADOLU BÖLGESİ
bu süre Sivas’ta iki aya kadar ulaşır. Bölge­
nin ve Türkiye’nin en az yağış alan kesimi
Konya bölüm üdür. İç A nadolu Bölgesi’ndeki
başlıca kentler, iç kesimlere oranla daha çok
yağış alan ve su kaynakları daha çok olan dağ
etekleri boyunca yer alır. Doğuya doğru
gidildikçe en yağışlı mevsim kıştan ilkbahara
kayar.
İç Anadolu Bölgesi’nin doğal bitki örtüsü
genellikle bozkır (step) görünüm ündedir. Bu
bozkırlar, eskiden bölgede geniş yer kapladığı
bilinen orm anların yok olmasıyla ortaya çık­
mıştır. İç A nadolu Türkiye’nin orm an açısın­
dan en yoksul bölgelerinden biridir. Bölgeyi
kuşatan dağların alçak kesimlerinde meşe,
yüksek kesimlerinde de çam topluluklarına
rastlanır.
Ekonomi
Bölge halkının önemli bir bölümü geçimini
tarım dan sağlar. Başta buğday olmak üzere
Türkiye’de en çok tahıl üretimi yapılan bölge
İç A nadolu’dur. Bundan başka yetiştirilen
başlıca tarla ürünleri şekerpancarı, patates,
ayçiçeği, soğan, baklagiller ile fiğ başta olmak
üzere yem bitkileridir. Pek fazla sebze yetişti­
rilmeyen İç Anadolu Bölgesi’nde bağlar ile
bahçeler oldukça geniş yer tutar. E n çok
üretilen meyveler üzüm ve elmadır.
İç A nadolu Bölgesi’nde yaygın biçimde
koyun ve keçi yetiştirilir. Değerli bir hayvan­
sal ürün olan tiftiğin elde edildiği A nkara
keçisi A nkara ve Konya illerine özgü bir keçi
türüdür. Bölgede sığır da yetiştirilir.
İç Anadolu Bölgesi’nde sanayi fazla geliş­
m emiştir. Sanayi kuruluşlarının bir bölüm ün­
de tarımsal ürünler işlenir. Bunlardan başlıca-
ları un ve unlu ürünler, şeker, içki ve dokum a
fabrikalarıdır. Bölgenin büyük kentlerinde
savunma ve demiryolu sanayisi dallarında
etkinlik gösteren m etalürji fabrikaları vardır.
İç A nadolu Bölgesi’ndeki önemli sanayi kuru­
luşlarından biri de Kırıkkale ilindeki O rta
Anadolu Rafinerisi’dir.
Bölge yeraltı kaynakları bakım ından ol­
dukça zengindir. Bor, cıva, dem ir, linyit ve
lületaşı yatakları işletilir. Lületaşı (bak. ESKİ­
ŞEHİR) çeşitli turistik eşyaların yapımında kul­
lanılır. Tuz G ölü’ndeki tuzlalar Türkiye tuz
üretiminin bir bölüm ünü karşılar.
Tarih boyunca ticaret ve askerlik açısından
önem taşıyan yolların geçtiği bölgeden bugün
de kara ve demiryolları geçer. T ürkiye’nin
çeşitli yörelerini ve kentlerini birbirine bağla­
yan karayolları başta A nkara olmak üzere
Sivas, Kayseri, Yozgat, Konya ve Eskişehir’
de kavşak yapar. E-5 ve E-23 karayolları
A n k ara’da kesişir. İç A nadolu Bölgesi’nin
neredeyse sınırlarını belirleyen demiryolları
bölgeyi kuşatmış gibidir. Elmadağ ile Kırık­
kale arasında önemli demiryolu kavşakların­
dan biri olan Irm ak İstasyonu yer alır. A nka­
ra, Sivas, Kayseri ve Konya kentleri yakının­
daki havaalanları bölgeyi ulusal ve uluslar­
arası havayolu ulaşım ağlarına bağlar.
İç A nadolu Bölgesi doğal ve tarihsel değer­
ler açısından da oldukça zengindir. Bölgede,
H ititler’den Osm anlılar’a uzanan zengin tarih
içinde, çeşitli uygarlıklarca yaratılmış birçok
arkeolojik kent ve tarihsel yapıt bulunm akta­
dır. Bunlar arasında A lacahöyük, Boğazköy,
Çatalhöyük ve G ordion arkeolojik açıdan
önem taşıyan ve kalıntıları günümüze kadar
ulaşan yerleşim yerleridir (bak. ALACAHÖYÜK;
BOĞAZKÖY; ÇATALHÖYÜK; GORDİON). Nevşehir-
Niğde-Kayseri üçgeni içindeki Kapadokya
bölgesi insan zekâsı ve becerisinin yarattığı
görkemli yapıtlarıyla ünlüdür. İS 7. yüzyılda
yoğun A rap saldırıları ve dinsel baskılar
nedeniyle Hıristiyanlar bu yöreye göçmüş ve
volkanik kayalardan oluşan bölgede kayaları
oyarak yeraltı yerleşim yerleri oluşturm uşlar­
dır. B unlardan Nevşehir yakınlarındaki De-
rinkuyu yeraltı kenti yedi katlı ve 85 m etre
derinliktedir. Bölümleri eğimli ve basamaklı
koridorlarla birbirine bağlanan kentin en alt
katında kilise, depolar, yatak odaları bulu­
nur. Hava bacaları ve su sarnıçları gerekli
hava ve suyu sağlayacak yeterliktedir. G öre­
me vadisinin yamaçlarındaki peribacaları ve
bunların içine oyulmuş mağara kiliseler hem
doğal, hem de tarihsel açıdan ilgi çeken
yerlerdir.
Bölgede yapılan kazı ve araştırm alarda ele
geçen çeşitli buluntulardan bazıları Anadolu
M edeniyetleri, G ordion, A lacahöyük, Boğaz­
köy, Eskişehir A rkeoloji, Konya A rkeoloji,
Kayseri A rkeoloji, K ültepe, Ürgüp ve G öre­
me m üzelerinde sergilenir.
İç A nadolu Bölgesi’nin bazı yörelerinde

orm an içi dinlenme yerleri kurulm uş, doğal
yaşamın ve çevrenin korunm ası, soyu tüken­
m ekte olan bazı yabanıl hayvanların üretilm e­
si amacıyla belirli alanlar ayrılmıştır. Bunların
başlıcaları Bozdağ’daki (bak. K o n y a ) yaban
koyunu, Sultansazlığindaki (bak. KAYSERİ) su
kuşları üretm e istasyonlarıdır. Bölgenin doğal
ve tarihsel değerlerinin korunması amacıyla
bazı ulusal parklar da kurulm uştur. Bunlar
Yozgat Çamlığı Milli Parkı, Boğazköy-Alaca-
höyük Milli Parkı ve Görem e Tarihi Milli
Parkı’dır. İç Anadolu Bölgesi’nde kaplıca
turizmi açısından önem taşıyan birçok sıcak
m adensuyu kaynağı vardır. Bunların başlıca-
ları ise Haym ana, Çardak, Ilgın ve Kozaklı
kaplıcaları ile Balıklı Çerm ik’tir.
İÇECEK. Susuzluğu giderm ek ve serinlemek
için içilen alkolsüz içecekler son 200 yıl içinde
büyük bir çeşitlilik göstermiştir. O rta Asya
T ürkleri’nde konuklara ya da yoldan gelenle­
re ayran, şerbet gibi serinletici içecekler
sunmak en büyük ikramdı. O çağlarda “içit”
denen bu tür içeceklere sonradan A rapça’nın
etkisiyle “m eşrubat” denmeye başlandı. G ü­
nüm üzde “içki” dendiği zaman alkollü, “içe­
cek” dendiği zaman ise başta su olmak üzere,
genellikle bütün alkolsüz içecekler anlaşılır.
(Alkollü içkiler üzerine bilgiyi A L K O L m ad­
desinde bulabilirsiniz.)
Fabrikalarda üretilip şişelenerek alıcıya su­
nulan hazır içeceklerin günden güne çeşitlen­
mesine karşın, çay, kahve, kakao, adaçayı,
ıhlam ur, ayran ve lim onata gibi o an içilmek
üzere hazırlanan geleneksel içecekler önemini
hiç yitirmemiştir.- Bunların arasında hayvan­
sal kökenli olan tek içecek yoğurttan hazırla­
nan ayrandır; öbürlerinin hepsi bitkilerin
yaprak, tohum , çiçek ya da meyve gibi çeşitli
bölüm lerinden yapılır.
Şişelenmiş hazır içecekler ise üç grupta
toplanabilir: Sade ya da meyve esanslı gazoz­
lar, kola, tonik ve soda gibi köpüren ya da
gazlı içecekler; meyve esansıyla kokulandırıl­
mış köpürm eyen (gazsız) içecekler ve saf
meyve suları.
Bugün dünya içecek sanayisinde çok önem ­
li bir üretim payı olan köpüren içecekler,
Fransız bilim adamı Gabriel Venel ile İngiliz
kimyacı Joseph Priestley’in 18. yüzyıldaki
İÇECEK 271
buluşlarından doğm uştur. Bu araştırm acılar,
suya basınçlı karbon dioksit gazı verdiklerin­
de, hafif yakıcı ve ekşimsi hoş bir asit tadı
olan gazlı bir içecek elde ettiler. Bu içeceğin
tadı, içinde sağlığa yararlı çeşitli erimiş m ine­
raller bulunan doğal m adensularının tadına
benziyordu. Böylece 19. yüzyıl başlarında
A vrupa’da ve A B D ’de yapay m adensuyu
üretm e ve şişeleme fabrikaları işletmeye açıl­
dı. Doğal m adensuları gibi m ineral tuzlarıyla
zenginleştirilen bu gazlı içecek daha çok
“soda” adıyla tanınır. Türkiye’de önceleri
yalnızca Kızılay doğal m adensularm ı şişeleye­
rek dağıtıma sunardı. Sonradan yapay m a­
densuyu ve soda üreten özel işletm eler kurul­
du. G ünüm üzde en çok satılan gazlı içecekler­
den biri olan Coca-Cola ilk olarak 1886’da,
A B D ’nin Georgia eyaletindeki A tlanta ken­
tinde satışa çıkarıldı. Kolalı içeceklere özgü
tat önceleri Afrika, Güney Am erika ve A s­
ya’nın doğusundaki tropik bölgeler ile Batı
H int A d a la rin d a yetişen kola ağacının to ­
hum larından elde ediliyordu. Sonraları ise
m eyankökünden elde edildi.
Gazsız meyveli içeceklerse saf meyve suyu,
şurup ve bozulmayı önleyici kimyasal m adde­
lerle yapılır. Bazen bunlara doğal ya da yapay
tat ve koku vericiler de eklenir.
Saf meyve sularında herhangi bir katkı
maddesi bulunmaz, ama şekerle tatlandırılmış
meyve suları da vardır. Bazı meyve suları
konsantre meyve suyundan yapılır. Bunun
için ilk olarak meyve sıkılarak suyu çıkarılır.
D aha sonra meyve suyu ısıtılır ve suyun bir
bölümünün buharlaşarak uçması sağlanır.
Böylece elde edilen koyulaşmış sıvının fabri­
kalara taşınması daha kolaydır. Bu konsantre
meyve suyu fabrikalarda sulandırıldıktan son­
ra şişelere ya da özel kutulara doldurularak
satışa sunulur.
Köpüren içeceklerin yapımında şeker ya da
şurup, sitrik asit ve gerekli koruyucu kimyasal
m addelerin yanı sıra, istenen koku ve tat
vericiler büyük kaplarda karıştırılır; sonra,
kaplara bağlı borular aracılığıyla, her şişeye
belirli m iktarda karışım dolduran dolum ay­
gıtlarına gönderilir. Ö te yanda, filtrelerden
geçirilerek arıtılan suya karbon dioksit gazı
katılır. Bu işlem sırasında sudaki havanın
alınması gerekir. Çünkü içinde oksijen kalan
272 İÇEL

içeceklerde kötü bir koku olabilir. Karbon

İÇEL İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
dioksitli su, doldurma aygıtlarıyla, içinde karı­
şım olan şişelere doldurulduktan sonra hava YÜZÖLÇÜMÜ: 15.853 km2.
almaması için şişelerin ağızları vidalı ya da NÜFUS: 1.034.085 (1985).
sıkıştırmalı m etal kapaklarla sıkıca kapatılır. İL TRAFİK NO: 33.
Köpürm eyen içeceklerin yapım süreci de, İLÇELER: Mersin (merkez), Anamur, Aydıncık, Bozyazı,
içeceğe karbon dioksit verilmemesi ve daha Erdemli, Gülnar, Mut, Silifke, Tarsus.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Gümüşkum, Çamdüzü, Erdemli
az su katılması dışında aynıdır. Bozulmayı Çamlığı, Pullu, Karaekşi, Karabucak ve Bahçeyeri
önlem ek için bu içecekler çoğunlukla pastöri­ orman içi dinlenme yerleri; Cennet ve Cehennem
ze edilir. obrukları; Narlıkuyu Mağarası; Eshab-ı Kehf Mağa­
rası; Gözne, Fındıkpınarı, Namrun ve Sorgun yayla­
İçecek üretim inde kullanılan m akinelerin ları; Erdemli, Silifke ve Anamur'daki plajlar; Pompe-
çoğu, asitlerin yol açtığı paslanmayı önlem ek iopolis, Tarsos, Neapolis, Korykos, Kilindria, Selev-
keia ve Anemurion ilkçağ kent kalıntıları; Kleopatra
amacıyla camdan ya da paslanmaz çelikten Kapısı; Anamur, Meydancık, Kız, Mut, Silifke kalele­
yapılır. ri; Alahan Manastırı; Haghia Thekla Bazilikası;
Gazlı içeceklerin şişeleri karbon dioksitin Uzuncaburç; Akkale, Gözlükule yerleşmeleri; Tarsus
Ulucamisi; Lal Ağa Camisi; Erdemli, Silifke, Tarsus
oluşturduğu basınca dayanabilecek sağlamlık­ ve Narlıkuyu Mozaik müzeleri.
ta olmalıdır. Güneşin m orötesi ışınlarının
içeceğin rengini ve tadını bozmasını önlem ek olan İçel, günüm üzde bölgenin ve ülkemizin
amacıyla bazı içecekler, örneğin sodalar kah­ gelişmiş illerindendir (bak. AKDENİZ BÖLGESİ).
verengi ya da yeşil şişelerde saklanır.
Türkiye’de gazlı içecekler ilk kez 1890 Doğal Yapı
yıllarında satışa çıktı. Sodayla birlikte dışarı­ İçel ili topraklarını O rta ve Batı Toroslar
dan getirtilen bu içecekler, “gazlı” anlam ın­ engebelendirir. O rta Toroslar’a bağlı Bolkar
daki Fransızca gazeuse sözcüğünün okunu­ Dağları kuzeydoğuda Niğde ve Konya illeriy­
şundan gelen “gazoz” adıyla tanındı. Kısa le doğal sınır oluşturur. Bu dağların 3.524
süre sonra ilk yerli gazozlar da yapılmaya m etreye ulaşan M edetsiz Tepesi ilin en yük­
başlandı. Bu gazlı içecekler Cum huriyet’in ilk sek noktasıdır. O rta Toroslar’ın güneydoğu
yıllarına kadar hem şişelenmiş olarak, hem de uzantısını oluşturan Akçalı Dağları ilin batı
arabalarda bardakla satılıyordu. 1960’larda kesimine doğru sokulur. Akçalı D ağlarinın
başlayan yabancı patentli kolalı içeceklerin güney kesiminde yer alan ve hayvancılık
üretimi sonraki yıllarda hızla gelişti. Meyve açısından önem taşıyan yüksek düzlükler Taş­
suyu üretim i ise özellikle 1970’lerde büyük eli Yaylası adıyla anılır. Toroslar’ın bu iki
gelişme gösterdi. sırasını G öksu vadisi birbirinden ayırır.
İçel ilindeki ovaların başlıcaları Tarsus,
İÇEL ili, Akdeniz Bölgesi’nin A dana bölü­ Silifke ve A nam ur ovalarıdır. Ç ukurova’nın
m ünde yer alır.* Ç ukurova’dan Taşeli Yaylası’ batı kesiminde yer alan Tarsus Ovası verimli
na kadar uzanan ve A kdeniz’e kıyısı olan il bir tarım alanıdır (bak. ÇUKUROVA). Silifke
topraklarına kuzeydeki Toroslar’ın en yüksek Ovası G öksu’nun, A nam ur Ovası da A nam ur
kesimleri doğal sınır oluşturur. Toroslar’ın Çayı ile küçük bazı akarsuların getirdiği
A kdeniz’e bakan güney yamaçlarında yer alüvyonlarla oluşmuş önemli tarım alanları­
alan yaylalardaki yerleşim yerleri, yazın sı­ dır. İlin Akdeniz kıyısındaki öteki kesim lerin­
caktan bunalan kıyı halkının serinlem ek için de bazı küçük ve dar kıyı ovaları vardır. İçel
çıktığı yazlıklardır. Yayla köylerinden bazıla­ ili kıyılarının açığındaki en büyük ada İnce-
rının çevresi bağ ve bahçelerle kaplıdır. kum B urnu’nun batısındaki Kargıncık (D ana)
İlkçağda Kilikya (Kilikia) adıyla anılan A dası’dır.
bölgenin batı kesiminde yer alan il toprakları İlin başlıca akarsuları Göksu, Tarsus (Ber-
oldukça eski bir yerleşme alanıdır. Burada dan) Çayı, Limonlu (Lamas) Çayı, Sorgun
kurulmuş olan kentlerin kalıntıları arasında (A lata) Çayı ve Sipahili D eresi’dir. İl sınırları
eski uygarlıklardan kalma değerli buluntular dışından kaynaklanan Hadım Göksuyu ile
ele geçirilmiştir. Zengin bir tarihsel geçmişi Erm enek Göksuyu kollarının M ut’un güney­
 İÇEL 273

İçel ili Toroslar'ın

güneyinde, Akdeniz
Bölgesi'nde yer alır.

batısında birleşmesiyle oluşan Göksu, Silifke’ Tarih

nin güneydoğusunda Akdeniz’e dökülür. Kay­ Y üm üktepe ve G özlükule’de yapılan kazılar,
naklarını Bolkar D ağlarindan alan Tarsus günüm üzden 10 bin yıl önce başlayan Cilalı
Çayı ise Tarsus kentinin güneyinde A kdeniz’e Taş D evri’nde bu yöreye yerleşildiğini göste­
ulaşır. Deli B urun’da A kdeniz’e dökülen rir. Y üm üktepe’deki yerleşim yerinin ortaça­
Seyhan Irm ağfnın aşağı çığırı A dana iliyle ğa kadar sürdüğünü ortaya koyan buluntular
doğal sınır oluşturur. Suyu bol olan bu akar­ elde edilmiştir. Tunç Çağı’nın ortalarında
suların üzerinde kurulan Silifke, A nam ur, Kizzuvatna K rallığinın sınırları içinde yer
Zeyne, Bozyazı, Kadıncık I ve Kadıncık II
Şem si G üner
hidroelektrik santrallarında elektrik enerjisi
üretilir.
İlin Akdeniz kıyısındaki akarsu deltaların­
da lagün adı verilen ve denizden dar bir kıyı
şeridi ya da kanalla ayrılmış bazı göller vardır.
Bunların başlıcaları Dipsizgöl, Akgöl ve Para-
deniz G ölü’dür. Bu kıyı gölleri balıkçılık
açısından önem taşır.
A kdeniz ikliminin etkisi altında olan İçel
ilinde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve
yağışlı geçer. İlin iç kesimlerindeki iklim
koşulları kıyıdakine uymaz. Dağlık kesimler­
de kışlar oldukça soğuk ve kar yağışlı geçer.
İçel ilinin özellikle dağlık kesimleri gür
orm anlarla kaplıdır. Dağların A kdeniz’e ba­
kan etekleri m akilerle örtülüdür. Yükseklere
çıkıldıkça meşe ve kızıl çam lar görülür. D aha
yükseklerde ise kara çam, köknar, sedir ve
ardıçlardan oluşan orm anlar vardır. O rm anla­
rın son bulduğu yüksek kesimlerde ise Alp
tipi çayırlar yer alır. B unlardan başka alçak
kesimlerdeki bataklık alanların kurutulması
amacıyla yoğun biçimde dikilmiş olan okalip­
tüsler de orm an yayılışı gösterir. Silifke, Uzuncaburç'taki Zeus Tapınağı'nın kalıntıları
274 İÇEL
M ersin-Silifke Karayolu üstündeki Cehennem (solda) ve Cennet
(üstte) obrukları milyonlarca yıl önce oluşm uş ilginç yeraltı
mağaralarıdır.
alan yöre İÖ 1380’lerde Hitit İmparatorluğu’
nun egemenliğine girdi. İÖ 1200’den sonra
ise burada Geç H itit D evletleri’nden Kue
Krallığı kuruldu. Bir süre A surlular’a bağla­
nan sonra da komşu krallıklarla bir konfede­
rasyon oluşturan Kue Krallığı İÖ 7. yüzyıl
sonlarında yıkıldı. İÖ 1150’de önce Yunanis­
tan’a ardından A nadolu’ya gelen D orlar,
Asur egemenliğinin İÖ 614’te son bulması
üzerine Likya kıyılarında doğuya doğru ilerle­
yerek sonradan Pompeiopolis adını alan Soloi
kolonisini kurdular. Bir süre Persler’in ege­
men olduğu yöre daha sonra M akedonya
yönetimine girdi. Büyük İskender’in ölüm ün­
den sonra kom utanlarından Selevkos, Kilik-
ya’yı da içine alan topraklarda bir krallık
kurdu. Selevkos’un Göksu deltasında kurdu­
ğu kente Selevkeia adı verildi. Kilikya kıyıla­
rındaki kentler İÖ l . yüzyılda R om a’ya bağ­
landı. İS 395’te başlayan Bizans dönemi
Kilikya’da karışıklıklar içinde geçti. Yöre
birçok kez A raplar ile BizanslIlar arasında el
değiştirdi. Selçuklular Kilikya’yı 11. yüzyıl
sonlarında ele geçirdiyse de, kısa bir süre
sonra gene bölgede Bizans yönetimi başladı.
Kilikya’daki birçok kaleyi elinde tutan E rm e­
ni yöneticiler Bizans’la birlikte Selçuklular’a
ve Eyyubiler’e karşı savaştı. Silifke dışında
Kilikya’daki tüm Erm eni kaleleri 13. yüzyıl
N e zih Başgelerı
başında A nadolu Selçuklularinın eline geçti.
Bu sırada yöreye gelen Türkm en aşiretleri
Kilikya’da etkili oldu. Yörenin bir kesimi
K aram anoğullarinın, öteki kesimi de Rama-
zanoğullarinın yönetimine girdi. Bir süre
M em lûklar’a bağlanan yöre, Yavuz Sultan
Selim döneminde Osmanlı egemenliğine gir­
di. Bu topraklar 1832’de Osmanlı D evleti’ne
karşı başkaldıran Kavalalı M ehmed Ali Paşa’
nın oğlu İbrahim Paşa tarafından kısa bir süre
için ele geçirildi. Anadolu Selçuklularinca
“Toroslar’ın ardındaki iç ülke” diye tanım lan­
dığından, yörenin batı kesiminin İçel
olarak adlandırıldığı sanılmaktadır. İl toprak­
ları M ondros M ütarekesi’nden sonra İngiliz
ve Fransız orduları tarafından işgal edildi.
İngilizler’in çekilmesinden sonra Kuva-yı Mil­
liye örgütleriyle çatışan Fransız ordusunun
işgali 1922’de sona erdi.
Ekonomi
Nüfusunun yarıdan çoğu il ve ilçe m erkezle­
rinde yaşayan İçel’de halk geçimini tarım ,
ticaret ve sanayi etkinliklerinden sağlar.
1830’larda kısa süren İbrahim Paşa yönetimi
sırasında sulama, tohum ve tarım teknikleri
bakım ından ilerleyen, tarım a dayalı bazı sa­
nayi kuruluşlarına kavuşan yöre ekonomisi,
daha 19. yüzyılın sonunda demiryolunun gel­

mesi ve Mersin limanının önem kazanmasıyla
dışa açıldı.
İlde yetiştirilen başlıca tarla bitkileri buğ­
day, pam uk, arpa, baklagiller, mısır, so-
yafasulyesi, patates ve yerfıstığıdır. Bağ ve
bahçelerde ise en çok dom ates, limon, porta­
kal, üzüm, çeşitli sebzeler, zeytin ve elma
yetiştirilir; ilde seracılık da yaygındır. 1986’da
Türkiye turunçgil üretiminin yaklaşık yüzde
40’ı, çilek üretiminin yüzde 38’i, muz üretim i­
nin de yüzde 25’i İçel ilinde gerçekleştirildi.
Eskiden ilin dağlık ve eşik alanlarında
yaşayan göçer aşiretlerinin büyük hayvan
sürüleri vardı. Y örük aşiretler yüklerini taşı­
mak için deve de beslerdi. Y örüklerden bir
bölüm ünün göçerliği bırakarak yerleşik yaşa­
ma geçmesi sonucunda hayvancılık oldukça
geriledi. Arıcılık da yapılan ilde önemli mik­
tarda bal elde edilmektedir. A rtan balıkçılık
etkinlikleri sonucunda avlanan su ürünlerin­
den bir bölümü yurtdışına satılır. İlin doğal
değerleri arasında yer alan ve soyu tükenm ek­
te olan yabankeçileri, keklikler ve turaçlar
için bazı korum a önlemleri alınmış, üretm e
istasyonları kurulmuştur.
Türkiye’nin en önemli lim anlarından biri­
nin bulunduğu Mersin, Beyrut limanının kul­
lanılamaz durum a gelmesi üzerine Ortadoğu
İÇEL 275
ülkelerine de hizmet veren işlek bir transit
ticaret merkezine dönüştü. 1987’de Mersin
limanı yakınında bir serbest bölge kuruldu.
İlde kurulan ilk sanayi kuruluşları tarım a
dayalı çırçır, dokum a ve bitkisel yağ fabrika­
larıydı. Türkiye’nin ilk hidroelektrik santralı
1902’de Tarsus’ta kuruldu. Günüm üzde il
sanayisinin başlıca kuruluşları un, yem, bitki­
sel yağ, soda, gübre, cam, plastik ham m adde­
si, boya, tarım ve inşaat m akineleri, çırçır,
iplik ve dokum a fabrikalarıdır. Türkiye’nin
başlıca petrol arıtım tesislerinden biri olan
ATAŞ Rafinerisi Mersin yakınlarındadır. İlde
birçok hidroelektrik santral, ATAŞ Rafineri­
sin d e de bir term oelektrik santral vardır.
Deniz, kara ve demiryolu ulaşım bağlantı­
ları açısından olanakları bol olan İçel ili,
hemen doğusunda yer alan A dana’daki hava­
alanından da yararlanarak havayoluyla ülke­
nin öteki merkezleriyle bağlantı kurar. Turiz­
me açılmakta olan İçel kıyılarında bazı din­
lence tesisleri vardır. Yeraltı kaynakları bakı­
m ından pek zengin olmayan il topraklarında
demir, barit ve dolomit yatakları vardır.
Toplum ve Kültür
Değişik uygarlıkların yaşadığı Kilikya bölge­
sinde yer alan İçel’de kültürün biçimlenme­
Şem si Güner
Mersin'deki Anam ur
Kalesi 3. yüzyılda
Romalılar'ca yapılmıştır.
276 İÇMİMARLIK
sinde H itit, A sur, İran, Y unan, Rom a, Bi­
zans, Erm eni, A rap ve Türk kültürleri etkili
olmuştur. Eskiçağda Kilikya adının verildiği
bu topraklara dağlık ve aşılması güç doğal ya­
pısından ötürü “Taşlık Kilikya” da denm ek­
teydi. Bu bölgede kurulan A nem urion (A na­
m ur), Selevkeia (Silifke), Tarsos (Tarsus),
Neapolis, kalıntıları günümüze kalan ünlü ta­
rihsel kentlerden birkaçıdır.
H elenistik D ö n e n id e önem kazanan Ane-
murium bir duvarla ikiye bölünmüştü. Yukarı
kentte tiyatro, ham am , bazilika ve sütunlu
cadde; aşağı kentteyse nekropol yer alıyordu.
K ara yönü kulelerle güçlendirilmiş zikzak du­
varlı A nam ur Kalesi İS 3. yüzyılda Romalı-
lar’ca yapılmış, 1230’da Karam anlılar’ca ona­
rılmıştır.
Helenistik D önem ’de Selevkos tarafından
kurulmuş olan Selevkeia kentinde kazı çalış­
maları sürdürülm ektedir. Stadyum, tiyatro,
tapm ak sağlam kalmış yapılardır. Eskiçağda
ovalık Kilikya’nın merkezi olan Tarsus, İslam
inancına göre Şit peygam ber tarafından ku­
rulm uştur. G özlükule’de yapılan kazılarda
Cilalı Taş D ev rin d e n İslam dönemine kadar
uzanan tarih dilimine ilişkin buluntular elde
edilmiştir.
19. yüzyılda Türkm enler, Erm eniler, Rum-
lar, Çerkezler, Levanten diye adlandırılan
AvrupalIlar, M üslüman ve Hıristiyan A raplar
İçel’de yan yana yaşamaktaydı. Erm eniler
Fransız işgalinden sonra buradan ayrıldı.
Rum lar da Cum huriyet’in ilanından sonra
Y unanistan’a gitti; G irit’ten gelen Türkler ise
onların yerine bu yöreye yerleştirildi. Çeşitli
sanayilerin kurulduğu 1970’lerde özellikle
M ersin’e, Doğu ve Güneydoğu A nadolu’dan
iş bulm a umuduyla gelenler yerleşti.
G ünüm üzde İçel ilindeki başlıca eğitim ve
kültür kurum lan Çukurova Üniversitesi’ne
bağlı Mersin Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik
Yüksekokulu, Mersin Meslek Yüksekokulu
ile O rta Doğu Teknik Üniversitesi’ne bağlı
İçel-Erdemli Deniz Bilimleri Enstitüsü’dür.
İl Merkezi: Mersin
Eski Osmanlı kayıtlannda bir köy olarak ge­
çen Mersin Toros D ağlan’mn eteğinde, geniş
bir koy kıyısına kurulmuş bir kenttir. Türki­
ye’nin 10. büyük kentidir. Kentin yerinde
A n a d o lu Yayıncılık A rşivi
İçel ilinin merkezi M ersin Türkiye'nin 10. büyük
kentidir.
eskiden Zephyrion adlı bir ilkçağ yerleşim
yeri olduğu bilinmektedir. Osmanlı dönem in­
de yöreye yerleştirilen Türkm en toplulukla­
rından biri olan M ersinoğlu aşiretinin bu eski
yerleşim yeri yakınında bir kışlak kurduğu ve
kentin adının da sonradan kıyıya inerek yerle­
şen bu aşiretten geldiği sanılmaktadır. Dem ir­
yoluna kavuştuktan sonra M ersinoğlu köyü­
nün küçük iskelesi A dana’nın limanı durum u­
na geldi. 20. yüzyılın başlarında küçük bir
yerleşim yeri olan M ersin, C um huriyet’in ilk
yıllarında A dana ve Tarsus’un sayfiyesi niteli­
ğindeydi. 1950’lerden sonra sanayi ve ticaret
alanındaki yatırım larla gelişen M ersin, günü­
müzde bölgenin ve ülkemizin önemli bir
sanayi m erkezi ve liman kentidir. Bu hızlı
büyüme sonucunda eskiden turunçgil bahçe­
leriyle kaplı olan kentin çevresi gecekondular
ve apartm anlarla doldu.
Kentin nüfusu 314.350’dir (1985).
İÇ MİMARLIK, ev, okul, hastane, konser
salonu, cami, kilise gibi akla gelebilecek her
türlü yapının içinin düzenlenmesidir. Tarih
boyunca toplum sal, ekonom ik, kültürel ve
teknolojik gelişmeler insanları yeni yaşam
biçimleri oluşturm aya, koşullara uygun yaşa­
ma ortam ları yaratm aya yöneltmiştir. M ezo­
potam ya, Mısır, A frika ve Güney A m eri­
ka’da yapılan arkeolojik kazılar insanların
barınm aya ve yaşamaya uygun bir ortam
oluşturm a çabaları konusunda önemli bilgiler
sağlamıştır (bak. ARKEOLOJİ).

İç mimarlığın bilinçli bir etkinlik ve ayrı bir
uzmanlık alanı olarak ortaya çıkması ve geliş­
mesi 20. yüzyıl ortalarına rastlar. İç mimarlık­
ta amaç, yapının teknik özellikleri elverdiği
ölçüde, kullanım amacına uygun ve hoş bir
ortam yaratm aktır. Tavanın, duvarların, dö­
şemenin niteliği, pencere ve kapıların biçimi,
boyutları, aydınlatm a, dekorasyon ve renk
seçimi gibi konuların tüm ü iç mimarlığın
kapsam ına girer. Bu bakım dan iç mimarlık
dekorasyon ve mimarlık dallarıyla sıkı bir
ilişki içindedir (bak. MİMARLIK; M o b İl y a ) . Söz­
gelimi, okullar çocukların ve gençlerin öğren­
mek için günün belirli bir bölüm ünde içinde
bulunm ak zorunda oldukları yapılardır. Bu
nedenle sınıfların, toplantı salonlarının, oyun
ve beden eğitimi alanlarının geniş, havadar,
aydınlık ve sağlık koşullarına uygun biçimde
düzenlenmesi gerekir. Pencerelerin biçimi,
büyüklüğü, kullanılan gereçlerin amaca ve
sağlığa uygunluğu, mobilya ve renk seçimleri,
salon, kantin ve yem ekhanelerin düzenlenme
biçimi, çocuklar ve gençler üzerinde yarataca­
ğı etki açısından son derece önemlidir. İç
m im arlıkta güzellik ve işlevsellik birbirini
tam am layan iki ana öğedir. Ö rneğin, bir
konser salonu ne kadar güzel bir biçimde
tasarlanmış olursa olsun, akustiği iyi değilse,
yani ses dalgalarının yayılmasını ve yankılan­
masını sağlayan mimari yapı elverişsizse, asıl
işlevini yerine getirem iyor demektir.
Bugünkü m odern yapılar son derece kar­
maşık teknolojilerin ve yöntem lerin ürünü­
dür. Bir mimarın tek başına yapıların her
yönüyle ilgilenmesi ve çözüm getirmesi ola­
naksızdır. Bu bakım dan iç mimarlık kaçınıl­
maz bir biçimde mimarlıkla bağlantılı ama
aynı zam anda ayrı bir uzmanlık dalı olarak
ortaya çıkmıştır.
İlkçağ
Yaşamaya elverişli, korunaklı ve kalıcı bir iç
düzen yaratm a çabası tarihte ilk kez tarımsal
yerleşik düzene geçişle birlikte başladı. Y erle­
şik düzene geçmeden önceki göçebelik döne­
m inde insanlar çadırlarda yaşarlardı. Çadırla­
rını kilim, halı, hasır ve örtü gibi toplanıp
taşınması kolay eşyalarla döşerlerdi.
A rkeolojik kazılardan anlaşıldığına göre
Eski M ısır’da evler kerpiçten ya da pişmiş
İÇ MİMARLIK 277
tuğladan yapılırdı. M asa, koltuk, yatak gibi
bugün bildiğimiz türden eşyalar olmadığın­
dan, bez ya da hayvan derileriyle kaplı, çeşitli
boyutlarda pişmiş topraktan yapılmış tabla ve
setlerden yararlanılırdı. Evlerin tabanı da
topraktı. Sandalye, m asa türünden taşınabilir
mobilya yapımına İÖ 2000-1600 yıllarında
başlandı. Ne var ki, o dönem de mobilya ya da
vazo, çanak çömlek türünden süs eşyaları
ancak varlıklı kimselerin evlerinde ve saray­
larda bulunurdu. Firavunların saraylarında
duvarlar ve taban nilüfer, papatya, çeşitli kuş
ve hayvan desenleri ya da parlak sarı, gri,
beyaz, siyah ve kırmızı renklere boyanmış
ahşap panolarla süslenirdi (bak. ESKİ MISIR).
M ezopotam ya’da Süm er, A sur ve Babil
uygarlıkları dönem inde evler kerpiçten yapı­
lırdı. Evlerin orta bölüm ünde bir büyük oda
ve onu çevreleyen, üstü kapalı ya da açık
bırakılmış odalar bulunurdu. Palmiye ağacın­
dan yapılan kapı çerçeveleri, kötü ruhları
kovacağı inancıyla, kırmızıya boyanırdı. V ar­
lıklı kimselerin evlerinde ve saraylarda tunç
ve fildişinden yapılma süs eşyaları vardı (bak.
B a b îl v e A s u r U y g a r l ik l a r i ).
M ed ve Pers uygarlıkları dönem inde saray­
larda duvarlar sırlı ve mineli çinilerle, tavan
canlı renklerle resim lenerek süslenirdi (bak.
M e d l e r VE P e r s l e r ) . Eski Yunan ve Girit
A dası’nda gelişen Minos uygarlığı dönem inde
süsleme sanatı doruğuna ulaşmıştı. Girit Ada-
sı’ndaki Knossos Sarayı’nda yapılan kazılar­
da, o çağda insanların nasıl yaşadıklarını
açıklayıcı kalıntılar bulundu. Saray duvarları
çeşitli insan ve hayvan figürlerinden oluşan
fresklerle, günlük yaşamı, av ve spor sahnele­
rini betim leyen kabartm alarla bezenirdi. İç
bölümlerin süslenm esinde, doğayı canlandı­
ran çeşitli kuş ve çiçek desenleri kullanılır,
tabanda siyah beyaz ya da renkli m ozaikler­
den yapılma desenler yer alırdı (bak. F r e s k ).
O dönem de kullanılan m erm er, pişmiş to p ­
rak, gümüş ve fildişinden yapılmış sandalye,
koltuk, divan, sandık, çekmece gibi eşyaların
bir bölümü günümüze kadar ulaşabilmiştir.
Z arif sütunlar, tanrı, yarı tanrı ve mitolojik
kahram anların m erm erden oyulmuş heykelle­
ri saray ve tapm aklarda en çok kullanılan süs
öğeleriydi (bak. E sk i Y u n a n ; H e y k e l ).
Rom alılar ise mimarlık, dekorasyon ve
278 İÇMİMARLIK

M etropolitan M useum o f A rt, N ew Y ork, Rogers F und 1903

Üstte: Pompei yakınlarındaki bir villadan alınan, İS 1. yüzyıldan

kalma freskli oda bugün New York M etropolitan Sanat
Müzesi'nde sergilenm ektedir. Sağda: Robert Cam pin'in 1438'de
yaptığı St. Barbara tablosunda Gotik tarzı süslemeli
m obilyalarıyla bir Flaman evinin odası görülüyor.
Altta: Fontainebleau Sarayı'nın I. François Galerisi 16. yüzyıl
Rönesans sanatının tipik bir örneğidir.

M useo del Prado, M adrid

G iraudon/A rt Resource

mobilya yapımında Y unanlılar’ı taklit etm ek­
le yetindiler. Sütunlar, duvar panoları, fresk­
ler ve mozaiklerle donatılmış evlerini ve
saraylarını, görkemli ve lüks bir yaşam sür­
düklerini gösteren geniş divanlar, renkli ipek
yastıklar, M ısır’dan ve Çin’den gelme altın,
gümüş, ipek işli halılar, gümüş, altın, tunç ve
fildişinden yapılma heykelcikler ve vazolarla
süslerlerdi. Fresklerde ve çanak çömlekte en
çok göze çarpan desenler defne ve zeytin
dalları, asma yaprağı, üzüm salkımı motifleri,
kartal, aslan, koç ve efsanelerde adı geçen
hayvan figürleriydi. Doğu ülkelerinden getiri­
len değişik renk ve nitelikteki m erm erler
önemli bir yapı gereciydi. Rom alılar cam
işçiliğinde ileri bir düzeye ulaşmış olmakla
birlikte, o dönemde cam pahalı bir gereç
olduğundan yalnızca varlıklı kimselerin evle­
rindeki pencerelerde kullanılırdı. Bu evlerin
bazılarında resim galerileri bulunurdu.
Ortaçağ
O rtaçağın başlarında yapılara egemen olan
R om anesk üslup 12. ve 13. yüzyıllarda yerini
G otik üsluba bıraktı. Gotik üslubun en belir­
gin özelliği göğe doğru yükselen sivri kuleler,
kubbeler, kem erler ve renkli camlarla bezen­
miş pencerelerdi. O dönem de A vrupa’da
aralıksız süren savaşlar olduğu için soylular
hendeklerle çevrili, kale benzeri t>üyük şato­
larda otururdu. Doğu ülkelerinden getirtilen
ipek örtüler, duvar halıları, altın ve gümüş
gibi değerli m adenlerden yapılmış eşyalar
şatoları süslerlerdi (bak. D u v a r H a l is i ; G ü m ü ş
İŞÇİLİĞİ). Taban ve tavandaki canlı renklerle
bezeli ahşap panolar resimlerle kaplı olurdu.
Bazı m alikânelerde duvarlar o dönem de çok
ender bulunan ve pahalı bir gereç olan duvar
kâğıtlarıyla kaplanırdı (bak. DUVAR KÂĞIDI).
Toprağı işleyen serfler ve öteki halk kesim­
leri ise kerpiçten yapılmış, son derece sade ve
kaba görünüşlü evlerde yaşıyordu. Bu evler
genellikle tek odalı olurdu. D uvarlar taş ya da
ağır ve kalın ahşap kirişlerden yapılırdı. Pen­
cereler camsız, küçük ve dardı. Soğuğa karşı
korunm ak için cam yerine ahşap kepenkler
kullanıldığı için odalar yeterince ışık alamaz,
insanlar gündüzleri de mum ya da kandil
yakmak zorunda kalırlardı. Odanın ortasında
bir ateş yanar, dum an tavanın ortasındaki
İÇMİMARLIK 279
A B C A jansı
Fransa'da bir şatonun içi.
delikten dışarı çıkardı. Eşyalar kaba ağaç
kütüklerinden yapılmış masa, sedir, tabure ve
sandalyelerden oluşurdu. Taban ise taş ya da
topraktı.
Çok odalı ya da bölmeli konut biçimine 12.
yüzyılda geçildi. Evlere m utfak, oturm a odası
ve yatak odası gibi ayrı bölüm ler eklendi.
M utfaklarda büyük bir ocak, duvarlarda kap
kacak asmak için iri çengeller, ortada genel­
likle büyük bir ahşap masa olurdu.
A vrupa’da iç mimarlığın gelişiminde 7. ve
8. yüzyıllarda Ispanya’yı istila eden A raplar’
m ve Haçlı Seferleri sırasında Avrupalılar’ın
tanıştığı doğu süsleme sanatlarının da etkisi
olmuştur. M ozaik, taş ve çini işçiliği, çiçek
m otifleri ve geom etrik desenlerden oluşan
yüzey bezemeleri ağırlık kazanmıştır. İspan-
ya’nın G ranada kentindeki Elham ra Sarayı
(bak. E l h a m r a Sa r a Y i), İran ’da Isfahan, Meş-
hed ve Tebriz kentlerindeki camiler; A nado­
lu’da A nkara, Afyonkarahisar, Konya, Niğ­
de, Kayseri, Erzurum ve Sivas’ta Anadolu
Selçuklu D evleti’nden kalma cami, m edrese,
han ve kervansaraylar İslam sanatının iç
mimarlık bakım ından en yetkin örnekleridir
(bak. İ s l a m Sa n a t i ).
Rönesans
Sanat tarihinin en önemli olaylarından biri
olan Rönesans sanatı, 15. yüzyılın başında
İtalya’nın Floransa kentinden A vrupa’nın
öteki ülkelerine yayılarak 16. ve 17. yüzyıllar­
da doruğuna ulaştı (bak. R önesans ). Düşünce
ve sanat alanındaki yenilik ve gelişmelerin
yanı sıra değişen toplum düzeni ve zenginleş­
280 İÇ MİMARLIK
ScalalArt Resource
me süreci, insanların yaşam biçimini önemli
ölçüde etkiledi. Saraylar, şatolar ve kiliseler
büyük bir özenle yalın ama görkemli bir
biçimde süslendi. Bu yapıların içleri geniş,
yüksek tavanlı ve aydınlıktı.
Yapıların içinde ve dışında resim ler, hey­
keller, sütunlar ve alçı kabartm alar yer alır­
ken, ahşap ve fildişi oymacılığı, altın ve gü­
müş işçiliği de gelişti. Fresklerde, tavan ve du­
var panolannda en çok göze çarpan desenler
tarihsel olayları betimleyen görüntüler, çiçek,
meyve, hayvan ve m elek motifleriydi. Tavan­
lar yaldız ve altın kaplam a, taban m erm er ya
da ahşaptandı. M erdivenler, kapılar, pence­
reler, şömineler dantel gibi oymalarla ve ka­
bartm alarla bezendi. D uvarlar bazen işlemeli
ipek ve kadife örtülerle ya da son derece de­
ğerli halılarla kaplandı.
Solda: Roma'daki Sistina Şapeli'nde ayin
salonunun tavan süslem elerini ve duvar
fresklerini M ichelangelo yapmıştır. Üstte: 18.
yüzyılda Paris'teki Varengeville O teli'nin XV.
Louis stili m obilyaları ve Rokoko üslubu panoları
New York M etropolitan Sanat Müzesi'nde
sergilenm ektedir.
Fildişi ve sedef kakmalı m obilyalar, cam,
kristal ve seramik eşyalar, vazolar, aynalar
yapıların iç dekorasyonunda yaygın bir biçim­
de kullanıldı.
17. ve 18. Yüzyıllar
17. yüzyılda, Eski Yunan ve Rom a sanatını
yani klasik sanatı tem el alan Rönesans üslubu
yerini B arok üsluba bıraktı. Barok mima­
rinin en belirgin özelliği yapıların ve iç deko­
rasyonun son derece gösterişli ve görkemli ol­
masıydı. Bu üslubun yaratıcısı İtalyan sanatçı
G ian Lorenzo Bernini resim, heykel ve mi­
marlık alanında verdiği yapıtlarla ün kazandı
(bak. B e r n in i , G ia n L o r e n z o ) . M ermer, ahşap,
altın ve yaldız kaplamalar, kristal aynalar,
alçı kabartm alar ve resimli panolar yapıla­
rın iç süslemesinde yoğun bir biçimde kullanıl­
 İÇMİMARLIK 281

dı. Kral XIV. Louis’nin yaptırdığı Versailles

Sarayı bu üslubun en güzel örneklerinden bi­
ridir.
18. yüzyılın başlarında Barok sanatın yerini
R okoko aldı. Bu yeni üslupta simetrik olma­
yan desenlere yer veriliyordu. Tavan, du­
var süslemeleri ve mobilya yapımında en çok
çiçek motifleri kullanıldı. Süslü ve gösterişli
duvar panolarında kır ve köy yaşamını betim ­
leyen resimler ağırlık kazandı. O dönem de
kullanılan başlıca dekorasyon öğeleri tunç, al­
tın, gümüş, porselen biblolar, vazolar, yemek
takım ları, çiçek motifleriyle çerçevelenmiş
büyük boyutlu aynalar, oymalı, altın ve yaldız
kaplam a mobilyalardı. Tavan ve duvar beze­
m elerinde başta mavi ve beyaz olm ak üzere
çoğunlukla pastel renkler kullanıldı.
Dİ A T EK
R okoko’nun ardından 1750’lerde Fransa’
Bazı evler değerli eşyalarıyla bir müze
da yeni bir akım ortaya çıktı. XVI. Louis üs­ görünüm ündedir.
lubu olarak da bilinen Yeniklasikçilik ’in (Neo-
klasik) gelişmesinde, İS 79’da Vezüv Yanar-
dağı’nın püskürttüğü lavlar altında kalan ortaya çıkarılmasının büyük payı vardı (bak.
Pompei ve Herculaneum kentlerinin yeniden POMPEİ). Barok ve R okoko’dan sonra yeni bir
A . F. Kersting
arayış içine giren m im arlar ve sanatçılar Eski
Yunan ve R om a mimarisine yeniden ilgi duy­
maya başladılar. Kazılar sonucu ortaya çıkarı­
lan heykel ve fresklerin etkisiyle sanat yapıt­
larında sim etri, düz ve yalın çizgiler, yuvarlak
ve oval biçimler yeniden gündeme geldi.
Yeniklasikçi üslup mimarlık, iç mimarlık ve
dekorasyon alanlarında da etkili oldu. Tavan,
döşeme ve duvarlar oval, yuvarlak ya da kare
biçiminde resimli panolarla ve alçı kabartm a­
larla bezendi. Barok ve Rokoko dönem lerin­
de yapıların içini daha geniş ve aydınlık gös­
term ek için duvarlara asılan büyük aynalar ar­
tık kullanılmıyordu. Pencereler daha büyük,
odalar daha aydınlık ve ferahtı. Şömineler da­
ha küçük ve sadeydi. O dalar çiçek ve palmiye
motifli duvar kâğıtları, m erm er sütunlar, tunç
heykelcikler, saten ya da kadife perdeler, bü­
yük avizeler ve şam danlarla süslendi.

Robert Adam 'ın 1768'de Yeniklasikçi üslupta
tasarladığı, İngiltere'nin Devon kentinde b ir evin
yemek odası.
19. Yüzyıl
19. yüzyıl ortalarında A vrupa’da sanayileşme­
nin yaygınlaşması yaşam biçimlerini de etkile­
di. Mobilya, duvar kâğıdı ve hah gibi birçok
ev eşyasının m akinelerle, düşük maliyetle
üretilmesi bunların daha geniş bir alıcı çevre­
sine ulaşmasını sağladı. Eşyalar ucuza alına­
282 İÇ MİMARLIK

bildiği için, evler doldurulmuş hayvandan kan bir başka akım da, Belçikalı m im ar ve
vantilatöre, resimden cam eşyaya kadar bir­ tasarımcı H enry van de Velde, Victor Hor-
çok süs ya da kullanım eşyasıyla tıka basa dol­ ta, AvusturyalI m im ar O tto W agner ve Jo-
maya başladı. seph O lbrich’le İskoçyalı m im ar Charles Ren-
19. yüzyılda iç dekorasyonda değişik akım ­nie M ackintosh öncülüğünde başlatılan Yeni
lar ve yönelimler baş gösterdi. Bazı insanlar Sanat A kim iydi (A rt Nouveau) (bak. GRAFİK
Gotik üslubu taklit ederken, bazıları da Uzak­ S a n a t l a r ) . B u üslubun m im arlık, dekorasyon
doğu’nun sade ve rahatlatıcı üslubundan esin­ ve iç mimarlığa yansıyan en belirgin özelliği
lenerek Japon üslubunu benimsedi. G ene ba­ dem ir, cam, seram ik, tuğla gibi birbirinden
zıları evlerinin her odasını ayrı bir biçimde değişik gereçlerin serbestçe bir araya getiril­
döşemeye başladı. mesidir. Bu uygulamada sütun, direk, kiriş gi­
İngiltere’de evlerin ucuz ve niteliksiz fabri­ bi yapısal öğeler yum uşatılarak hareketli bir
kasyon eşyalarla dolmasına karşı çıkan bazı görünüm içinde bir çiçek sapma ya da bir as­
sanatçılar, tasarımcı William M orris’in önder­ m a dalına dönüştü.
liğinde Güzel Sanatlar ve El Sanatları H are-
keti’ni başlattılar. Fabrika ürünlerinin özgün­ 20. Yüzyıl
lükten yoksun, çirkin ve değersiz olduğunu 1918’de A lm anya’nın Dessau kentinde mimar
söyleyen William M orris bir grup arkadaşıyla ve tasarımcı W alter Gropius Bauhaus (Yapı
birlikte mobilya, duvar kâğıdı ve benzeri eş­ Evi) adlı bir mimarlık ve tasarım okulu kur­
yaları yaparak en iyi desen ve biçimlerin el du. Bir sanat ve kültür merkezi durum una ge­
emeğiyle elde edilenler olduğunu kanıtlam a­ len bu okul m im arlıkta ve dekoratif sanatlar­
ya çalıştı. M orris, yapıtları ve ileri sürdüğü da süslemecilik yerine işlevselliği savunan bir
düşüncelerle kendinden sonraki birçok sanat­ akımın doğmasına yol açtı. 20. yüzyıl sanayi
çıyı da etkiledi. Onun düşüncelerini benim se­ tasarımcılığının (bak. SANAYİ T a s a r im i ) tem eli­
yen A B D ’li mimar Frank Lloyd W right’dır ni oluşturan Bauhaus A k im in in uzantısı ola­
(bak. W r ig h t , F r a n k L l o y d ). rak 1920’lerde Fransa’da A r t D eco akımı ge­
1890’larda evlerin niteliksiz ve zevksiz bir lişti. Çok büyük ve abartılı bir biçimde süslen­
sürü gereksiz eşya ile doldurulmasına karşı çı­ miş yüzeyler yerine, her köşenin kullanılabil-

ZEFA

1980'lerde yapılan bir

Alm an evi. Evin içinin
olabildiğince ışık
almasına dikkat edilm iş;
az m obilyayla
döşenm iş; duvarlar
ve m obilya için beyaz
renk seçilm iştir.

R uss K innelP hoto Researchers
Connecticut, New Canaan'da Philip Johnson'un
1949'da tasarladığı Cam Ev'in iç m im arlığında
doğayla uyuma özen gösterilm iştir.
diği, insanların sıcak ve hoş bir atm osfer için­
de rahatça yaşayabilecekleri bir ortam yarat­
m a düşüncesi ağırlık kazandı. D uvar kâğıtla­
rı, mobilyalar ve halılarda sarı, turuncu ve si­
yah renkler egemen oldu. 1950’lerde İskandi­
nav ülkelerinde üretilen m obilyalar yaygınlaş­
tı. 1960’larda parlak renkleri ve çarpıcı desen­
leriyle göze çarpan Pop Sanat Akımı;
1970’lerde de çizgi ve desenleri makinelerle
gerçekleştirilen High Tech (ileri teknoloji)
Akımı ortaya çıktı.
İç mimarlık tasarım larında ve dekoratif sa­
natlarda 20. yüzyıldaki en belirgin özellik, bi­
çimlerin daha yalın, soyut ve işlevsel bir nite­
liğe dönüşmüş olmasıdır.
Türkiye'de İç Mimarlık ve Dekorasyon
Türkler A nadolu’ya gelip yerleşmeden önce
O rta A sya’da göçebe olarak yaşar, hayvan
derisinden yapılmış ev, iv, oyak, gerge, çerge
ya da çetir adını verdikleri çadırlarda oturur­
lardı. Çadırın ortasında “ateş yeri” ya da
“korluk” denilen ocak bulunurdu. Çadır giri­
şinin tam karşısında, sandıkları, hurçları, ke­
çe ve halıdan yapılmış heybeleri içine alan,
“tö r” denilen yer vardı. Sağ tarafta değerli
araç ve gerecin, giysilerin asıldığı demir bir
kazık bulunurdu.
Türkler İslam dinini benim sedikten sonra
A nadolu’ya geldiler ve yerleştiler. Ne var ki,
ilk yerleşme dönemindeki evler ahşap ve ker­
İÇMİMARLIK 283
piç gibi dayanıksız gereçlerden yapıldığı için
günümüze kadar ulaşamadı. Bugün ayakta
kalan eski evlerin çoğu 18. yüzyılın ikinci yarı­
sından ve 19. yüzyıldan kalmadır.
Hızlı yapılaşma ve sanayileşme sürecine
karşın ayakta kalabilmiş ya da korunabilmiş
bölgelerden olan Safranbolu’da, A nadolu ev­
lerinin içini tanıtıcı örnekler vardır. Taş, ah­
şap ya da kerpiçten yapılan bu evlerin çoğu
ortalam a 80 yıllık, içlerinden birkaç tanesi ise
150-200 yıllıktır.
Eski Türk evlerinde dekorasyon göçebelik
dönem indeki çadırlarda olduğu gibi son dere­
ce yalındı. Tavan ve döşem e ahşap kaplam ay­
dı. O daya sıcak ve rahat bir hava verm ek
amacıyla tabana keçe, hasır, kilim ya da halı
serilirdi. Bu düzenleme T ürkler’in yere bağ­
daş kurarak ya da bir ayaklarını altlarına ala­
rak oturm a alışkanlıklarından ve yerde namaz
kılm alarından kaynaklanıyordu. Tavan ço­
ğunlukla oymalı olur ve geom etrik desenlerle
bezenirdi.
Pencere ve kapılar küçük, panjurlu ve ka­
fesliydi. Pencere ve kapı yükseklikleri başta
olmak üzere tüm birimler insan boyutunu aş­
mayacak biçimde düzenlenmişti. Görece yük­
sekte yer alan tepe pencereleri alt pencerele­
re göre daha süslü ve özenli olur, bazıları
renkli camlarla bezenirdi. D ekorasyonu oluş­
turan tem el öğeler, odayı çevreleyen sedir ve
divanların yanı sıra, çok sayıda yastıktı. D u­
varlar boydan boya dolaplarla ve oymalı ah­
şap raflarla kaplıydı. D olaplar açık ve kapalı
kullanma alanları olarak işlev görürdü. İçine
konan eşyanın türüne göre yüklük, çubukluk,
kavukluk, testilik, peşkirlik, lam balık, feslik
gibi adlar verilirdi. Sonradan yalnızca süs öğe­
si olarak kullanılan bu dolaplar son derece
yalın, gösterişten uzak bir sadelikteydi.
Anadolu Selçuklu Devleti ve Osmanlı İm ­
paratorluğu dönem indeki evlerde ve saraylar­
da aynı yalınlık sürdürüldü. İç mimarlık ve
dekorasyonun en belirgin özelliği yüzey beze­
meleriydi. Osmanlı İm paratorluğu dönem in­
de kentlerdeki evler büyük ve gösterişliydi.
Saraylar, yalılar, kasırlar ve büyük köşklerin
odaları geniş ve yüksek tavanlıydı. D eko­
rasyonun en çok göze çarpan birimleri ahşap
oymalı, sedef kakmalı sehpalar, m angallar,
ipek halılar, örtüler ve yastıklardı. Kapladık-
284 İÇTEN YANMALI MOTOR

Eski Türk evlerinde sedir

önem li bir iç m im arlık
öğesiydi.

D İA T E K

lan alanın büyük olmasına karşın saraylar ba- 20. yüzyıldaki toplum sal ve ekonomik deği­
tıdakilerden farklıydı. Anıtsal, geniş ve yük­ şimler hızlı yapılaşma ya da “betonlaşm a” sü­
sek görünüm leri, görkemli, büyük salonları recini başlattı. Günüm üzde A nadolu’nun bazı
yoktu. O dönem de dünyanın en büyük im pa­ köy ve kasabaları dışındaki yerlerde ve büyük
ratorluklarından biri olan Osmanlı İm para­ kentlerde Türk evinin geleneksel iç mimarlık
torluğumun saraylarını beklentilerine uygun ve dekorasyon özelliklerine rastlam ak güçtür.
bulmayan Avrupalı gezginler düş kırıklığına
uğramışlardı. Sözgelimi, içinde 15. yüzyıldan İÇTEN YANMALI MOTOR. Yakıtın ayrı bir
19. yüzyıla kadar her üslupta mimari yapıtı kazanda yakıldığı buhar makinesinden farklı
banndıran Topkapı Sarayı gösterişten uzak, olarak, içten yanmalı m otorda yakıt m otorun
ayrıntı ve süsleme inceliklerinin egemen oldu­ içinde, hareketin oluştuğu bölümde yanar.
ğu bir yapıdır (bak. TOPKAPI SARAYI). İçten yanmalı m otorların başlıca üç türü
Topkapı Sarayı’nda bahçe ve avlular ön vardır. Birincisi, otom obillerde, m otosiklet­
planda tutulm uş, mimariyi bütünleyen öğeler lerde ve bazı küçük uçaklarda kullanılan
olarak kullanılmıştı. Sarayın içinde bulunan, benzin m otorlarıdır. İkincisi, genellikle ağır iş
16. yüzyıldan kalma III. M urad Köşkü’ndeki m akineleri, gemiler, lokomotifler, otobüsler
büyük oda pembe ve mavi renklerin egemen ve ağır kamyonlarda kullanılan, ama benzin­
olduğu rahat ve aydınlık bir biçimde düzen­ den daha ucuz olan mazotla çalıştığı için son
lenmiştir. Şöminesi olağanüstü güzellikteki çi­ zam anlarda otom obiller ve küçük kamyonlar­
ni desenleriyle kaplıdır. da da gittikçe daha çok kullanılmaya başlayan
17. ve 18. yüzyıllarda batı kültürünün etki­ dizel m otorlarıdır (bak. DİZEL MOTORU).
siyle iç dekorasyonda A vrupa’da m oda olan Üçüncü tür ise, çoğunlukla jet uçaklarında
renkler kullanılmaya başlandı. Kasırların ke­ kullanılan gaz türbinleri ya da türbojetlerdir.
penkleri yeşil, merdiven tırabzanları leylâk Bütün bu içten yanmalı m otorlarda, yakılan
rengindeydi. Oval kubbeli tavanlar ve sütun­ yakıt havayı ısıtır ve ısınan hava genleşerek
lar B arok ve R okoko üslupların etkisini yansı­ bir itme kuvveti doğurur (bak. isi). Genleşen
tıyordu. Aynı dönem de duvarlardaki çini ve havanın itme gücü ya bir silindir içindeki
nakış bezem elerin yerini alçı ya da m erm er pistonu hareket ettirir ya da bir türbini,
yüzeyler üzerine uygulanan çiçekli, yemişli rüzgârın yel değirmenini döndürdüğü gibi
m otiflerden ve m anzara resimlerinden oluşan döndürür.
ahşap panolar aldı. İçten yanmalı ilk m otorlarda yakıt olarak
 İÇTEN YANMALI MOTOR 285

EMME S IK IŞ T IR M A P A T L A M A (G E N LE Ş M E ) E G ZO Z

Dört zamanlı bir m oto r çevrim i. Emme zamanında, emm e supapı açıkken piston aşağı iner. Her iki supapın
da kapalı olduğu sıkıştırma zamanında piston yukarı çıkar. Piston yukardayken yakıt-hava karışımı ateşlenir
ve her iki supapın kapalı olduğu patlama (genleşme) zamanında piston yeniden aşağı itilir. Egzoz
zamanında yukarı doğru çıkan piston yanmış gazları açık olan egzoz supapından dışarı atar.

köm ürden elde edilen havagazı kullanılırdı.
Bu tür bir m otoru ilk kez 1860’ta Fransız
Etienne Lenoir yaptı. O nu izleyen Alm an
Nikolaus O tto ve Eugen Langen 1867-84
arasında 50 bin “sessiz” gaz m otoru yapıp
sattılar. Başka bir Alm an, G ottlieb Daimler
sıvı yakıtla çalışan yüksek devirli ilk m otoru
yaptı ve bunu 1885’te bir bisiklete, 1886’da da
bir otomobile taktı. Rudolf Diesel adlı başka
bir Alm an 1894’te ilk dizel m otorunu yaptı.
20. yüzyılın başlarında pek çok mucit gaz
türbinleri yaptı, ama bunlar ancak II. Dünya
Savaşı (1939-45) sırasında kullanılmaya baş­
ladı.
Benzin Motorları
Otom obillerde ve bazı uçaklarda kullanılan
benzin m otorlarının dört ya da daha çok
sayıda silindiri vardır. Bütün silindirlerin pis­
tonları tek bir krank milini döndürecek biçim­
de düzenlenmiştir. Pedal çeviren bir bisiklet­
çinin dizleri gibi aşağı yukarı hareket eden
pistonların krank miliyle bağlantıları, gene
bisiklet pedallarında olduğu gibi birbirini
destekleyecek biçimde düzenlenmiştir. M oto­
run çalışmasını açıklayabilmek için bir silindi­
rin çalışmasını incelemek yeterlidir. Pistonun
krank miliyle bağlantısı çizimde açık olarak
görülm ektedir. Silindire hava giriş çıkışını
denetleyen iki çelik supap da çizimde, silindi­
rin üst bölüm ünde, çiviye benzer kesitleriyle
gösterilmiştir. Bu yaylı supapların gerektiği
anda çalışması krank miline bağlı bir düze­
nekle sağlanır. Pistonun silindir içinde bir
uçtan ötekine gidişine “zam an” adı verilir.
D ört zamanlı m otorda silindirin bir uçtan
ötekine dört kez gidişi m otorun bir çevrimini
oluşturur. Böyle bir m otorda yalnızca bir
“zam an”da iş yapılır. D ört zamanlı bir m otor­
da her “zam an”da neler olduğunu sırasıyla
görelim:
1. E m m e Zam anı. Piston aşağı doğru hare­
ket ederken emme supapı açılarak silindire
hava emilir. H ava silindire gelmeden önce,
karbüratörden ya da yakıt püskürtm e aygıtın­
dan geçer ve burada ince bir benzin serpintisi
havayla karışır (bak. K a r b ü r a t ö r ). Böylece
silindire emilen hava gerçekte hava ve yakıt
karışımıdır. Piston silindirin dibine ulaştığı
zaman emme supapı kapanır ve silindire
dolmuş olan karışım içerde hapsolur.
2. Sıkıştırma Zam anı. Piston yukarı doğru
hareket ederek silindirin tepesine geri döner.
Bu sırada supaplar kapalı olduğu için silindir­
deki karışım sıkışır.
3. Patlama ya da Genleşme Zam anı. Silindi­
286 İÇTEN YANMALI MOTOR

rin üst bölümüne yerleştirilmiş olan buji, dört zamanlılardan daha basittir. İki zamanlı
piston silindir içindeki hareketinin üst nokta­ bir m otor, aynı silindir hacmindeki dört za­
sına ulaştığı sırada bir elektrik kıvılcımı çıka­ manlı bir m otordan neredeyse iki kat daha
racak biçimde ayarlanmıştır. Bu elektrik kı­ güçlüdür; am a aynı m iktardaki işi daha çok
vılcımı silindir içinde sıkışmış olan benzin ve benzin kullanarak yaptığı için daha az verim ­
hava karışımını ateşler. Hızla yanan karışım lidir.
genleşir ve pistonu aşağı iter. Yanm a sonu­ Alm anya’da NSU-W ankel şirketinin geliş­
cunda silindir çok ısındığı için içten yanmalı tirdiği döner pistonlu m otor öbür içten yan­
m otorlarda silindiri soğutacak bir sistem de malı m otorlardan farklıdır. Bu m otorda, ka­
bulunur. palı bir bölmede dönen üç köşeli bir rotor
4. E g zo z Zam anı. Patlam a zamanının so­ pistonunun yerini almıştır. Em m e, sıkıştırma,
nunda egzoz supapı açılır. Böylece, piston patlam a ve egzoz zamanları rotorun bir tam
yeniden yukarı doğru hareket ederken yanmış dönüşünde tam amlanır. Bu m otor hiç sarsın­
gazları iterek egzoz supapından dışarı atar. tısız çalışır; çünkü yalnızca rotoru ve hareketi
Bu supap egzoz zamanının sonunda kapanır. aktaran transmisyon mili hareketlidir.
Böylece m otorun bir tam çevrimi tam am lan­ Benzin m otorlarındaki bujilere yüksek ge­
mış olur. Pistonun aşağı doğru hareketiyle rilimli elektrik ya aküye bağlı bir indükleme
yeni bir çevrimin emme zamanı başlar. bobininden ya da m otora bağlı küçük bir şarj
Özellikle hafif m otosikletlerde kullanılan dinam osundan gelir (bak. D in a m o ). İndükle­
bazı küçük benzin m otorları “iki zam anli’dır. me bobini, TR A N SFO R M A TÖ R m addesin­
İki zamandan yalnızca birinde iş yapılan iki de anlatılan elektrom agnetik indükleme il­
zamanlı m otorda emme ve egzoz supapları kesine göre, akünün alçak gerilimini kıvıl­
yerine, silindirin gövdesi üzerinde bulunan ve cım oluşturmaya yetecek bir düzeye yüksel­
pistonun hareketine bağlı olarak açılıp kapa­ tir.
nan yakıt ve egzoz delikleri vardır. Piston, Yakıt deposu yüksekteyse benzin karbüra­
yukarı doğru hareket ederken bir yandan töre bir boruyla gelir; birçok otomobilde
silindire daha önce dolmuş olan karışımı olduğu gibi depo karbüratörden alçaktaysa,
silindirin üst bölümünde sıkıştırır, bir yandan yakıt karbüratöre pompayla basılır. Benzin
da silindirin alt bölümünde oluşturduğu em ­ karbüratörde çok küçük delikli bir m em eden
me etkisiyle karbüratörden taze hava ve geçirilerek ince bir serpinti halinde, silindirle­
benzin karışımı gelmesini sağlar. Gelen karı­ re emilen havaya karıştırılır. K arbüratör çıkı­
şım silindirin alt bölümüne ve silindiri çevre­ şında, gaz kelebeği adı verilen bir supap
leyen kartere dolar. D ört zamanlı m otorlarda vardır. Gaz pedalıyla denetlenen bu supap
olduğu gibi, piston yukarı doğru hareketinin silindire giden gaz karışımını azaltıp çoğalta­
sonuna gelince bujiden çıkan kıvılcım silindir­ rak m otor hızını ayarlar. K arbüratör yerine
deki karışımı ateşler. Y anan karışım genleşir yakıt püskürtm e sistemi kullanıldığında, gaz
ve pistonu aşağı doğru iter. Piston aşağı doğru pedalı üzerindeki basınç bir elektronik algıla­
inerken egzoz deliğinin hizasının altına inin­ yıcı aracılığıyla, her emme zamanındaki yakıt
ce, yanmış gazlar açık kalan delikten hızla püskürtm e süresini denetleyen bir mikroiş-
dışarı çıkar. Piston biraz daha aşağı inince lemciye iletilir. Bu süre saniyenin binde biri
yakıt deliğinin de önü açılır. Pistonun aşağı olan milisaniye ile ölçülür.
doğru hareketi sonucunda silindirin alt bölü­ M otorlar havayla ya da suyla soğutulur.
münde ve karterde sıkışmış olan taze karışım Küçük benzin m otorlarının çoğunda havayla
bu delikten silindirin üst bölümüne dolar. soğutma yöntemi kullanılmaktadır. Bu mo­
Piston yeniden yükselmeye başlayınca her iki torlarda silindirlerin dış yüzeyi soğutm a ka­
deliği de örter ve silindirin üst bölümündeki natçıklarıyla çevrilidir. Soğutma kanatçıklı bir
karışımı sıkıştırır; böylece yeni bir çevrim silindirin dış yüzeyi düz bir silindirinkinden
başlar. Görüldüğü gibi iki zamanlı m otorda çok daha büyüktür ve bu nedenle ısının
iş, piston aşağı inerken yapılmaktadır. Süpa- havaya aktarılabilmesine çok daha elverişli­
pa gerek olmadığı için iki zamanlı m otorlar dir. D aha büyük m otorlar su soğutmalıdır;
 İÇTEN YANMALI MOTOR 287

GİRİŞ

s u g ir iş i
K A R IŞ IM
SIK IŞTIRILIYO R

E G ZO Z
E G Z O Z DELİĞİ

Döner pistonlu m otor. Emme A konumunda başlar ve yanma odasının hacm inin en büyük olduğu
B konum unda sonra erer. Sıkıştırma C konum unda başlar; oda hacmi giderek küçülür ve karışımın tam
sıkışmış durum a geldiği D konum unda ateşleme olur. Yanan gaz genleşir ve E konum unda, rotoru saat
yönünde döndüren bir itme kuvveti oluşturur. Hareket eden rotor egzoz deliğinin önünü açar ve yanmış
gazlar F konum unda dışarı atılır.

bunların silindirleri, içi su dolu bir ceketle
çevrilidir. Ceket borularla bir radyatöre bağlı­
dır. Soğutma suyu radyatörde, büyük bir
soğutma yüzeyi oluşturacak biçimde tasarlan­
mış borulardan geçer. Bir vantilatörle üflene­
rek bu boruların arasından geçirilen hava
suyu soğutur.
Bütün içten yanmalı m otorlar yağlanmayı
gerektirir. H areketli parçalar arasındaki sür­
tünm e yağlamayla azaltılmazsa bu parçalar
çok ısınarak birbirine kaynaşabilir. Yağ çalı­
şan parçalara pompayla basılır. Yağ dağıtım
sistemi küçük çaplı borulardan oluşur; ayrıca
kimi parçaların üzerinde yağın geçmesi için
delikler açılmıştır. Yağlamada kullanılan yağ
parçaların arasından sızarak m otor karterinin
dibinde bulunan yağ karterinde toplanır ve
yeniden yağlama sistemine pom palanm adan
önce ayrı bir radyatörden geçirilerek soğutu-
labilir. Bazı küçük iki zamanlı benzin m otor­
larında benzinin her litresine yaklaşık 62
mililitre yağ karıştırılır. Böylece yağ benzinle
birlikte karbüratörden geçerek çok küçük
damlacıklar halinde silindire girer; ama silin­
dirde benzin gibi yanmaz, m otoru yağlama
işlevi görür.
Dizel Motorları
İçten yanmalı m otorların ikinci büyük türünü
dizel m otorları oluşturur. Bu tür m otorlarda
yakıt ve hava karışımı, sıkıştırma sonucu
oluşan yüksek sıcaklığın etkisiyle yakılır. Bu
288 İDEALİZM
m otorlar D İZ E L M O TO R U m addesinde an­
latılm aktadır.
Gaz Türbinleri
Pistonlu m otorlarda bir aşağı bir yukarı hare­
ket eden pistonların sürekli olarak hareket
yönünü değiştirmesi titreşim e neden olur.
Türbinlerdeyse, hareketli parça olan rotor
yalnızca bir yönde döner, hareket düzgündür
ve titreşim e yol açmaz. Gaz türbinleri benzin
ve dizel m otorlarından daha basit yapılıdır;
aynı güçteki başka türden içten yanmalı m o­
torlara göre daha küçük ve hafiftir.
Bir gaz türbininin üç ana parçası vardır:
Kom presör, yanma odası ve türbin. Kom pre­
sör önde, hava girişinden hemen sonra yer
alır. Birkaç sıra halinde düzenlenmiş kanatla­
rı olan bir vantilatörü vardır. Bu vantilatör
dışardan havayı emip sıkıştırır. Sıkışarak ısı­
nan hava yanma odalarından birine alınır.
Yanm a odasına gazyağı gibi bir sıvı yakıt
püskürtülür; burada yanan yakıt havayı ısıta­
rak genleştirir. Hızla yanma odasından çıkan
sıcak gazlar türbinin kanatları üzerinden ge­
çerken onu bir yeldeğirmeni gibi döndürür.
Türbin mili kom presör miliyle bağlantılıdır.
Türbinden çıkan sıcak gazlar, mili uçağın
pervanesine bağlı ikinci bir türbini döndür­
mek için de kullanılabilir. Bu tip bir gaz
türbinine, pervane türbini anlam ında türbo-
p ro p denir. Ö bür gaz türbinlerinde, türbin
yalnızca kom presörü çalıştırır ve türbinden
çıkan sıcak gazlar bir m em eden geçerek güçlü
bir “itm e” oluşturacak biçimde hızla dışarı
püskürür. Arkaya doğru püsküren gazlar
uçağı ileri doğru iter. (Bu konu JE T M O TO ­
RU maddesinde ayrıntılı olarak anlatılmakta­
dır.) Bu tür türbinlere türbojet adı verilir. Gaz
türbinleri gemilerde, kara ve demiryolu taşıt­
larında da kullanılm aktadır, ama en çok
uçaklarda kullanılır. Buna karşılık, otomobil
ve m otosikletlerde kullanılabilecek kadar
küçük boyutlarda yapılmaya elverişli değil­
dir.
Gaz türbini öbür içten yanmalı m otorlar­
dan çok sonra ortaya çıkmıştır; çünkü türbin­
lerin dönen parçalarının ve özellikle türbin
kanatlarının yapımı için gerekli olan güçlü ve
yüksek ısıya dayanıklı malzemelerin buluna­
bilmesi kolay olmamıştır.
İDEALİZM, bir felsefe öğretisi olarak nesnele­
ri ve olayları düşünceye öncelik vererek
açıklar. Başka türlü söylersek, bir yanıyla
M addecilik, bir yanıyla da Gerçekçilik öğreti­
lerinin karşıtı olarak İdealizm insan düşünce­
sinden bağımsız bir nesneler dünyasının ya da
gerçekliğin olmadığını ileri sürer. Felsefe
tarihinde, felsefesi İdealizm olarak nitelenen
birçok büyük filozof vardır. A m a bu filozofla­
rın görüşleri arasında önemli farklar bulunur.
İlk büyük idealist filozof Platon’dur. Ona
göre, nesneler dünyası idea9larla, yani düşün­
celerle ve kavram larla zihinsel olarak algıla­
nır. Platon felsefesi bir yönüyle gerçekçi, bir
yönüyle de idealisttir. Gerçek bir dünyanın
var olduğu savıyla gerçekçi; am a bu dünyanın
duyularla değil, düşünceyle anlaşılabileceği
savıyla da idealisttir (bak. PLATON).
Çağdaş felsefenin kurucularından biri ola­
rak kabul edilen Fransız Rene D escartes tüm
felsefesini “D üşünüyorum , öyleyse varım ”
önerm esine dayandırdığı için idealisttir. D es­
cartes, her türlü önyargıdan kurtulm ak için
her şeyden kuşku duym akla işe başlar. So­
nunda, kuşku duyulamayacak tek şeyin ken­
di kuşkusu ya da düşüncesi olduğu yargısına
varır. Descartes daha sonra, kendi zihninde
bulduğu “yetkinlik” kavramını kendisine
ancak yetkin bir varlığın, yani T anrı’nın
verebileceğini kabul eder. Tanrı nesneler
dünyasının gerçek olduğuna inanmamızı iste­
diğine göre, duyularımızla algıladığımız dün­
ya da gerçektir. Böylece Descartes İdea-
lizm’in en aşırısından yola çıkarak bir tü r ger­
çekçiliğe varır.
Felsefe tarihinde, İdealizm en çarpıcı anla­
tımını İrlandalI filozof George B erkeley’in
(1685-1735) İdealizm ’inde bulur. B erkeley’e
göre dış dünyadaki her şey, onun hakkındaki
düşüncemizden ibarettir. Bu savını, “Var
olmak, algılanmış olm aktır” diye dile getiren
Berkeley, böylece dış dünyanın gerçekliğini
köktenci bir tutum la yadsır ve John Locke’un
deneyci felsefesinin karşısında yer alır. B er­
keley her şeyi algıya indirgeyerek, yalnızca
algılayan “ben”in var olduğu sonucuna varır.
A m a T a n riy a inandığı için, “ben” den başka
bir de T a n n ’mn varlığını kabul etm ek zorun­
da kalır. O na göre, nesnelere ilişkin bilgimizi
de Tanrı yaratmıştır.
 İFLAS 289

19. yüzyılda Alm an sanat ve siyaset yaşamı­ Ünlü Alman idealistlerinden biri de Fried­
na egemen olan İdealizm’in kaynağı, Imma- rich Wilhelm Schelling’dir (1775-1854). Ona
nuel K ant’ın “aşkın” ya da “duyu ötesi” göre tüm evreni, bilinçten yoksun bir düşün­
İdealizm’idir. Kant varlığı ikiye ayırır: Dış me yetisi yaratmıştır. Bu düşünme yetisi,
dünyadaki nesne ve olaylar ile hiçbir zaman sürekli bir gelişim içindedir ve gelişim süreci­
bilemeyeceğimiz “duyu ötesi” varlıklar. Dış nin en yüksek aşamasında insan vardır. 20.
dünyaya ilişkin bilgimiz algıyla başlar. Ama yüzyılda da yeni idealist görüşler ortaya atıl­
bu algılar, zihnimizde doğuştan var olan mıştır.
kalıplar içinde işlenerek bilgiye dönüşür. Tan­
rı gibi duyularımızı aşan varlıkları ise, hiçbir İFLAS. Borçlarını ödeyemeyecek duruma düş­
zaman bilemeyiz (bak. K a n t . I m m a n u e l ). müş bir kimse ya da kuruluş iflas etmiş sayılır.
Nesnelerin de onları bilen özne (yani insan Devlet iflas eden kişi ya da kuruluşun m alları­
bilinci) gibi zihinsel birer varlık olduklarını na el koyabilir ve bu malların satışından elde
ileri süren Georg Friedrich Wilhelm H egel’in edilen parayı borçlular arasında bölüştürür.
felsefesi, Alm an İdealizm’inin doruğunu tem ­ Borçlarını ödeyemeyeceğini anlayan kişi ken­
sil eder. Ona göre özne (bilen) ve nesne di iflasını isteyebileceği gibi, alacaklılardan
(bilinen), tek bir düşünsel ve tinsel tözün yani borç para almış olduğu kişilerden her­
(geist) kendini dışa vurmasıyla oluşmuştur. hangi biri de m ahkem eden borçlunun işine el
Dolayısıyla gerçeğin kaynağına, duyular ara­ konulmasını isteyebilir.
cılığıyla değil, düşünerek ulaşılabilir (bak. Kişinin iflası ilan edildiğinde mahkem e,
H e g e l , G eo r g W il h e l m F r ie d r ic h ). iflas edenin mal varlığını devralacak ve yöne­
Kant felsefesinden yola çıkarak değişik bir tecek, bu konuda uzmanlaşmış bir görevliler
idealist öğreti geliştiren Johann Gottlieb Fichte grubu ya da yediemin atar. Bu görevliler
(1762-1814), “ben” kavramını, felsefesinin alacaklılar adına iflas edenin işini yürütebilir
m erkezine yerleştirmiş, varlığı “ben” ve “ben ya da bütün malını ve mülkünü satarak
olmayan” diye ikiye bölmüştür. “B en” (yani alacaklılar arasında pay edebilir. İflas siste­
bilinç), “ben olmayan” varlıkları, kendini minde devlet, iflas edeni karşılayamayacağı
örnek alarak biçimlendirir. isteklerden korur ve borçlar ödendiği zaman,

M arv E vans Picture Library

George Cruikshank'ın
1820'de çizdiği Londra,
Fleet'teki borçlular
hapishanesi. Mahkûm lar
gelen geçenden bağış
beklerdi.
290 İGUAÇU ÇAĞLAYANI

iflas kararı kaldırılabilir. M ahkem e, bir iflas gara Çavlanı’nın dört katıdır (bak. NİAGARA
kaldırma kararı verirken, iflas edenin dürüst Ç a v l a n i ). Irmağın döküldüğü uçurumun kıyı­
davranıp davranmadığına bakar. Mal varlığını sında bulunan çok sayıda kayalık ve ormanlık
saklam ayan, alacaklılarını ve mahkemeyi şu ada İguaçu’yu 250 küçük çağlayana ayırır.
ya da bu biçimde aldatmaya çalışmayan iyi İguaçu Çağlayanı Güney A m erika’daki en
niyetli kişiler için iflas kaldırma kararı verile­ güzel doğal oluşumlardan biridir (bak. Ç a ğ ­
bilir. Alacaklılarını zarara sokmak amacıyla l a y a n ).
hileli işlemler yapanlar ise cezalandırılır. Küçük çağlayanların yarı yolda kaya çıkın­
Günüm üzdeki iflas sistemleri, eskiçağlar- tılarına çarparak kırılmaları suların yön değiş­
dakine oranla çok daha yumuşaktır. Örneğin tirmesine ve havaya doğru püskürm esine ne­
Eski Yunan ve Rom a hukukunda alacaklı, den olur. Güneş ışınları havada su damlacık­
borçluyu köle olarak satabilirdi. İflas sistemi larının oluşturduğu serpinti kütlesinden ge­
ilk olarak ortaçağın sonlarına doğru tüccarlar çerken kırılıp yansıyarak birçok gökkuşağı
ve işadamlarını kapsadı. Sistemin genelleştiri­ dizisi yaratır. Çağlayanın eteklerinden 152
lerek sıradan insanlar için de uygulanmaya m etreye kadar yükselen sis tabakası bu ola­
başlamasından önce, örneğin İngiltere’de ğanüstü görünüme ayrı bir zenginlik katar.
borçlular genellikle hapse atılırdı. Kıyılarda, serpintiyle ıslanmış ağaçların ara­
sında maym unlar, göz alıcı renkleriyle papa­
İGUAÇU ÇAĞLAYANI. İguaçu Güney ğanlar ve kelebekler eşsiz bir uyum içinde
A m erika Yerlileri’nden G uaraniler’in dilinde yaşar. Çağlayanın çevresindeki bitki örtüsü
“büyük su” anlamına gelen bir sözcükten botanikçiler için büyük önem taşır.
türetilmiştir. İguaçu Çağlayanı Güney A m eri­
ka’da, Arjantin-Brezilya sınırında, İguaçu Ir­ İGUANA. M adagaskar, Galâpagos Adaları
mağı üzerinde yer alır. Brezilya toprakların­ ve Fiji'de yaşayan birkaç tür dışında tümüyle
dan doğan İguaçu Irmağı batıya doğru kıvrım­ A m erika kıtasında dağılmış olan iguanalar,
lı bir çığır izleyerek Brezilya-Arjantin sınırını kertenkele, bukalemun ve varanlarla akraba
oluşturduktan sonra Parana Irmağı ile birle­ olan ilginç görünümlü sürüngenlerdir. İgua­
şir. A t nalı biçimindeki çağlayan 4 km genişli­ nagiller (Iguanidae) adıyla kalabalık bir fa­
ğinde, 82 m etre yüksekliğinde bir uçurumdan milya oluşturan 300’ü aşkın iguana türü var­
dökülür. Genişliği Kuzey A m erika’daki Nia- dır. Bu türlerden bazılarının uzunluğu birkaç

M arion and Tonv M orrison

Arjantin-Brezilya
sınırında yer alan İguaçu
Çağlayanı'nın üstünde
sık sık gökkuşağı oluşur.
 İĞDE 291

ilginç görünümlü iguanalardır. Başlarının he­

men arkasında horoz ibiğini andıran geniş bir
deri parçası ve özellikle iki türün erkeklerinin
sırtında çok yüksek, yelemsi çıkıntılar vardır.
K anada’nın güneyinden O rta A m erika’da­
ki G uatem ala’ya kadar uzanan bölgedeki
çöllük ve yarı çöllük yerlerde yaşayan boy­
nuzlu iguanalar da çok ürkütücü görünümlü
hayvanlardır. Phrynosoma cinsini oluşturan
14 tür boynuzlu iguana vardır ve hepsinin
başında dikenli bir taç bulunur. Yassı ve oval
gövdeleri geriye doğru kıvrılmış dikensi pul­
ARD EA
larla kaplı olan bu iguanaların uzunluğu 12,5
Boynuzlu iguana, yaşadığı çö llü k a lanlardaki küçük
taş ve kaya parçalarıyla aynı renkte o ld u ğ u için santimetreyi geçmez. Başlıca yiyecekleri, etli
çevresine çok iyi u yu m sağlar. dilleriyle yakaladıkları karıncalardır. Dinle­
nirken yalnızca başları dışarıda kalacak biçim­
santimetreyi geçmezken bazılarınınki neredey­ de kendilerini kuma gömen bu hayvanların
se 2 m etreye yaklaşır. Türlerden bir bölümü, dikenli zırhı iyi bir koruma aracıdır. Ama
sırtlarında yele gibi boydan boya uzanan bundan başka korunm a yöntemleri de vardır.
saçaklı deri çıkıntıları, kamçıyı andıran uzun Çevreye uyum sağlayacak biçimde renk değiş­
kuyrukları ve gerdanlarından torba gibi sar­ tirerek kendilerini gizleyebilir, hava yutarak
kan gevşek deri parçalarıyla tarihöncesi çağla­ olduklarından daha iri görünebilir, hatta ara
rın dinozorlarını andırırsa da hepsi zararsız sıra gözlerinden kan fışkırtabilirler. İguanala­
hayvanlardır. İguanaların çoğu yeşildir ve rın iyi bilinen öbür türleri H aiti’de yaşayan
bazıları bukalemun gibi renk değiştirebilir gergedan iguana (Cyclura cornuta) ile Meksi­
(bak. B u k a l e m u n ). Türlerin büyük bölümü ka’da ve A B D ’nin güneybatısında yaşayan çöl
ağaçlarda yaşamaya uyarlanmıştır; genellikle iguanasıdır (Dipsosaurus dorsalis).
yaprak ve meyveyle beslenir, ayrıca böcekle­
ri, küçük memelileri ve kuşları yerler. IGDE. Türkiye’nin her yerinde yabani olarak
O rta ve Güney A m erika’da bulunan bayağı yetişen iğde ağacı (Elaeagnus angustifolia), en
iguana (İguana iguana) yaklaşık 2 metre çok 6-7 metreye kadar boylanabilen küçük ve
uzunluğundadır. Genellikle su kıyısındaki dikenli bir ağaçtır. Kışın dökülen ince uzun
ağaçların üzerinde yaşar ve bir tehlike sezdi­ Vesile B uket
ğinde suya dalar. Am erika Yerlileri bu hayva­
nın yumuşak beyaz etini severek yerler. Bü­
yük Okyanus’un doğusundaki Galâpagos
Adaları’nda iki tür iguana vardır. Bunlardan
deniz iguanası (Amblyrhynchus cristatus) de­
nize dalarak bulduğu suyosunlarıyla beslenir.
Bu hayvan, kertenkeleleri, bukalemunları,
iguanaları ve öbür akraba türleri kapsayan
kelerler grubunun denizde yaşayan tek üyesi­
dir (bak. K e l e r ). Gene bu adalara özgü olan
Galâpagos kara iguanaları (Conolophus cinsi)
yavaş hareket eden tıknaz gövdeli hayvanlar­
dır ve yalnız karada yaşarlar. İguanaların dört
türü, şahmeran denen efsanevi bir canavarı
andırdıkları için aynı adla anılır. O rta Am eri­
ka’da yaşayan ve Basiliscus cinsini oluşturan İğdenin unlu ve tatlı olan o lg u n la şm ış m eyve le ri
şahm eranlar gerçekten de en yırtıcı ve en ülkem izde kuru ye m iş olarak çok sevilir.
292 İĞNE
yapraklarının alt yüzü gümüş beyazlığında,
çiçekleri küçük, sarımsı renkte ve hoş kokulu­
dur. Zayıf ve kurak topraklarda bile gelişebi­
len, soğuğa ve rüzgâra dayanıklı bir ağaç
olduğu için O rta A nadolu’da tarla kenarları­
na rüzgâr çiti olarak dikilir.
A nayurdunun O rta Asya olduğu sanılan bu
ağaçların meyvesi, ülkemizde iğde adıyla çe­
rez olarak yenir. Zeytin biçimindeki meyveler
yaklaşık 2 cm uzunluğundadır ve üstü derimsi
bir kılıfla örtülüdür. Önceleri bal rengi olan
bu kılıf, meyve olgunlaştıkça koyulaşarak
kırmızımsı esmer bir renk alır. Meyvelerin iç
bölümü unlu yapıda ve tatlıdır. İçinde sert
kabuklu tek bir tohum (çekirdek) bulunur.
IGNE. İlk iğne ve topluiğnelerin kemik ya da
bitkilerin dikenlerinden yapıldığı sanılm akta­
dır. İlk iğneler ayakkabı yapımı ve onarımın-
da kullanılan ve biz denilen iri, deliksiz
iğneler gibiydi. Gözleri yoktu ve yalnızca
deriyi delmeye yarardı; açılan delikten sırım
denilen ince meşin şerit geçirilirdi. Bugüne
kadar edinilen bilgilere göre, gözleri olan
iğneleri ilk kullananlar A vrupa’da, yaklaşık
50 bin yıl kadar önce yaşamış Taş Devri
avcılarıydı. Bu avcıların izlerine Fransa ve
İspanya’da rastlanmıştır. O zamanlar kullanı­
lan iğneler kemiktendi, ama yuvarlak bir
delikleri vardı ve cilalanmışlardı.
M e ta l İğneler
İlk metal iğneleri yapanlar Tunç Çağı insanla­
rıydı. Hem tunç, hem de demir iğneler
Rom alılar’ca biliniyordu. Bugün kullanılmak­
ta olanlara benzer çelik iğneleri ilk kez
Çinliler’in yaptığı ve Magripliler aracılığıyla
A vrupa’ya geldiği sanılmaktadır. A vrupa’da
ilk çelik iğneler, 14. yüzyılda, Alm anya’da
N ürnberg’de yapıldı.
O rtaçağda iğneler çoğunlukla m anastırlar­
da üretilirdi. G aller’deki Tintern M anastırı’n-
da yaşayan keşişler demir işlerinde, özellikle
de tel çekmedeki ustalıklarıyla ünlüydüler.
Gereçleri ise W orcestershire’da, Redditch’
ten sağlanırdı. Burası, İngiltere’de sanayinin
başlıca m erkezlerinden biri durum una geldi
ve Kral VIII. Henry, 1530’larda manastırları
kapattığı zam an, pek çok keşiş bu bölgede
kalarak iğne yapımını sürdürdü. Redditch
bugün de İngiliz iğne ticaretinin merkezidir.
A B D ’de iğne yapımı küçük bir sanayi dalı
olarak kalmıştır. Bu yüzden A B D , başta
İngiltere ve Fransa olmak üzere, başka ülke­
lerden çok m iktarda iğne satın alır.
İğneler çok çeşitlilik gösterir. Örneğin,
döşemecilikte, dericilikte ya da yelken yapı­
mında birbirinden değişik özellikleri olan
iğneler kullanılır. Ameliyat dikişleri için de
özel iğneler yapılmıştır. Şırıngaların ise deği­
şik kalınlıkta ve boyda iğneleri vardır.
İğnelerin çoğu tel halinde çekilmiş Shef-
field çeliğinden yapılmaktadır. Çelik tel, iki
iğne uzunluğunda parçalara ayrılır, bu parça­
lar donuk kırmızı bir renk alıncaya kadar
ısıtılır; m erdaneler arasından geçirilerek doğ­
rultulur ve düzgünleştirilir. Parçanın her iki
ucu bir zımpara taşında sivriltilir, tam ortasıy­
sa düzleştirilir ya da yassılaştırılır. Göz yerleri
işaretlenir ve zımbayla delinir. H er iki gözden
birer tel geçirilir ve parça ortadan kesilerek
iki iğneye ayrılır. İğne başları yuvarlatılır ve
düzgünleştirilir. İpliği yıpratmamaları için iğ­
ne gözlerinin iç yüzeyleri taşlanır. Daha sonra
iğnelerin yüzeyleri parlatılır ve büyüklükleri­
ne göre sınıflandırılır.
Yün örm ekte kullanılan şişler plastik ya da
alüminyumdan, pikap iğneleri safir ya da
elmastan yapılır.
Topluiğneler
Bugünkü bilinen biçimleriyle ilk topluiğnele­
rin yapımı 14. yüzyıl dolaylarında Fransa’da
başladı. 1840’lara gelinceye kadar, topluiğne
ve başı ayrı ayrı yapılırdı. İnce bir telin bir
gövde çevresine sarılmasıyla biçimlendirilen
baş, yerine lehimle tutturulurdu (bak. LEHİM­
LEME). Bir adet topluiğne yapmak için, her
biri ayrı işlevde bulunan 18 kişinin çalışması
gerekirdi. D aha sonraları m akineler ortaya
çıkınca, yapım yöntemi bütünüyle değişti. Bu
m akinelerde topluiğneler telden ve tek parça
halinde yapılmaya başlandı. Günüm üz maki­
neleri bir dakikada yüzlerce iğne üretebil­
m ektedir.
Topluiğneler genellikle pirinç telden yapı­
lır. Bir m akaraya sarılı olan pirinç tel bir
topluiğne boyu kadar açılıp mengeneye ben­
zer bir aracın ağızları arasına kıstırılır. Ne var
ki, bu kıstırma sırasında telin ucu ağzın

dışında, açıkta bırakılır. Çıkan bu uç, düzleş­
tirilerek ya da yassılaştırılarak topluiğnenin
başı oluşturulur. Daha sonra topluiğne kesile­
rek ana telden ayrılır ve ince bir kanaldan
geçirilir. Kanalın genişliği telin geçebileceği
kadardır, baş dışarıda kalır. Böyle, asılı du­
rumdayken, bir döner bıçağın yardımıyla ucu
sivriltilir. Daha sonra temizlenir, parlatılır ve
kalayla kaplanır. Son olarak da, bütün bu
işlemlerden geçirilmiş topluiğneler, otomatik
olarak kutulara doldurulur ya da kâğıt şeritle­
re iliştirilir.
Çok değişik büyüklüklerde topluiğneler
vardır. Örneğin böcekler üzerinde çalışan
bilim adamlarının kullandığı altın kaplı, minik
topluiğneler ancak 0,006 gr ağırlığındadır.
İĞNEYAPRAKLILAR. Yaprakları iğne biçi­
minde olan ve kozalak tipi meyve veren
bitkilere, bu özellikleri nedeniyle “iğneyap-
raklılar” ya da “kozalaklılar” denir. Açıkto-
hum lulardan olan bu bitkilerin pek azı çalı,
geri kalanları ağaçtır (bak. A ç i k t o h u m l u l a r ) .
Çam, köknar, ladin, melez, sedir, servi, ardıç
ve mazı gibi yakından tanıdığımız ağaçlar ile
suga ve kauri gibi daha az bilinen bazı türler
iğneyapraklılar adıyla bir takımda toplanır.
Ama bu takımdaki bitkileri tanımlayan iğ-
nemsi yaprak ve kozalağımsı meyve gibi ortak
özellikleri paylaşmayan türler de vardır. Ö r­
İĞNEYAPRAKLILAR 293
neğin servi ve mazı ağaçlarının yaprakları
çamlarınki gibi gerçek bir iğne biçiminde
değildir; üst üste binmiş küçük pulsu yaprak­
lardan oluşur. Ö te yandan kozalak tipi meyve
veren bütün ağaçlar da bu gruptan sayılmaz.
Örneğin sikas denen ağaçlar ile kibritotları
gibi bazı bitkilerin sporları kozalaksı yapıların
içinde gelişir; kızılağaçların meyveleri de kü­
çük odunsu kozalaklar biçimindedir. Ama bu
bitkilerin hiçbiri iğneyapraklılar takımından
değildir. Üstelik iğneyapraklıları tanımayı da­
ha da güçleştiren bir nokta, gerçek iğneyap-
raklılardan bazılarının kozalak biçiminde mey­
ve vermemesidir. Örneğin ardıç ağacında
kozalak pulları etli ve şişkin, renkleri m orum ­
su mavi olan meyveler kozalaktan çok üzüm-
sü meyveye benzer.
Yaprakdökm eyen Ağaçlar
İğneyapraklıların bir başka ortak özelliği de,
hemen hepsinin hiçbir mevsimde tüm yaprak­
larını dökerek çıplak kalmamalarıdır. Ama
bu yaprakların hiç dökülmediği anlamına
gelmez. İğneyapraklıların yaprakları da iki ya
da üç yılda bir dökülür; ne var ki, yaprakdö-
ken ağaçlarda olduğu gibi bütün yapraklar
aynı anda yenilenmediği için, iğneyapraklı
ağaçların dalları hiçbir zaman çıplak kalmaz,
hep yeşildir. Yalnız iğneyapraklılardan bazı­
ları, örneğin melez ağaçları bütün yaprakları­
294 İKAROS

nı aynı anda döker. Sonbaharda sarımsı kızıl asalaklardan korunmasını sağlar. Çünkü, ko­
bir renk alan yapraklar kışa doğru dökülür ve kusu bize hoş gelen reçinenin yapısında bu
ilkbaharda ağacın dallan yeniden yeşil yap­ zararlıları öldürebilecek kadar güçlü zehirli
raklarla donanır. m addeler vardır.
İğneyapraklı ağaçların gövdelerinde derin
Çiçeksiz Ağaçlar yaralar açıldığında bu yaralardan bol m iktar­
Bütün açıktohum lularda olduğu gibi iğneyap- da reçine sızar. Çok eskiçağlarda bazı iğne-
raklılarda da kapalıtohum lu (çiçekli) bitkiler- yapraklı ağaçlardan sızan reçinelerin kuruyup
dekine benzeyen belirgin çiçekler yoktur. Bu taşlaşmasıyla, kehribar denen sert, duru ve
yüzden bu ağaçlar çiçektozlarının bir ağaçtan bal rengi kütleler oluşmuştur (bak. KEHRİ­
öbürüne taşınarak tozlaşması için böceklere BAR). Bu kehribar kütleleri mücevher ve süs
bağımlı değildir. Erkek kozalakların ürettiği eşyası yapımında kullanılacak kadar değerli­
çiçektozları rüzgârla havaya savrularak aynı dir. Üstelik bu kütlelerin içinde çoğu zaman
türden bir başka ağacın dişi kozalaklarına reçineye gömülerek olduğu gibi korunmuş
ulaşır. Çiçektozu dişi kozalağın içindeki yu­ böcek, örümcek gibi küçük hayvan fosilleri
m urta hücrelerini döller; böylece bu döllen­ bulunduğu için, kehribarlar bu canlı türlerinin
miş hücrelerden içinde “bitki taslağı”nı taşı­ evrimini belirlemekte de bilim adamlarına
yan tohumlar oluşur. Bu tohum toprağa düşer çok yardımcı olur.
düşmez çimlenerek türün yeni bir bireyini
üretm ek üzere büyümeye başlar. Boylu ve "Yum uşak Odunlu" Ağaçlar
Tohum lar olgunlaşınca kozalağın örtülü Çağımızda varlığını sürdüren, hatta belki de
pulları açılır ve tohum lar toprağa düşer. günümüzde soyu tükenmiş olan bütün ağaçlar
Rüzgârla uçuşarak ana bitkinin dibinden arasında en uzun boylu olanları iğneyapraklı
uzaklara erişebilmesi için bu tohumların ge­ ağaç türleridir. Bunlar arasında en başta
nellikle zar gibi incecik kanatları vardır. geleni, 120 metre yüksekliğe erişebilen ve
Çiçektozunun rüzgârla dağılmasını kolay­ 1.000 yıl kadar yaşayabilen kıyı sekoyasıdır
laştıran en uygun zaman yağışsız günler oldu­ (Sequoia sempervirens).
ğundan, iğneyapraklı ağaçların çoğunda koza­ İğneyapraklı ağaçlar öbür ağaçlardan çok
laklar yalnızca kuru havada açılır, havanın daha hızlı büyüdüğü için önemli bir kereste
nemi arttığı zaman yeniden kapanır. Kapını­ kaynağıdır. Bu gruptaki ağaçların odunu,
zın önüne olgun, ama kurumamış bir çam yaprakdöken ağaçlarınkinden daha hafif ol­
kozalağı asarak bunu deneyebilirsiniz. Koza­ duğu ve kolayca ezilebildiği için yumuşak
lağın pulları kuru havada açılıp yağmur yağ­ odun olarak adlandırılır. Ama bu kural bütün
madan hemen önce kapanarak bir barometre iğneyapraklılar için geçerli değildir. “Yumu­
görevi yapacaktır. şak odunlu" denen ağaçlar arasında örneğin
katran çamının (Pinus rigida) kerestesi son
Reçine derece sert ve ağırdır.
İğneyapraklı ağaçların yaprakları değişik bi­ Ayrıca bak. ARDIÇ: ÇAM: KÖKNAR: LADİN:
çimlerde olur. Ladin türlerinin yaprakları MAZI: MELEZ: SEDİR: SEKOYA: SERVİ.
kısa, sert ve sivri uçludur. Akköknarın yap­
rakları yassı ve derimsi, buna karşılık duglas- İKAROS bak. DAİDALOS İLE İKAROS.
köknarında çok yumuşak ve bükülgendir.
Çamların yaprakları ise ince, uzun ve oldukça İKİLİ SAYI SİSTEMİ, yalnızca 0 ve 1 rakam ­
sert iğneler biçimindedir. İğneyapraklı ağaç­ larını kullanır ve iki tabanına göre düzenlen­
ların çoğunda, yapraklar ezildiği zaman kes­ miştir. Bu sistemi, on tabanına göre düzen­
kin ve hoş bir koku yayılır. Bu kokunun lenmiş olan onlu sayı sistemiyle karşılaştırabi­
kaynağı, bitkinin gövdesinde, dallarında, liriz. Onlu sayı sisteminde, elimizde bulunan
yapraklarında ve kozalaklarında oluşan yapış­ rakam lar 0,1,2,3,4,5,6,7,8 ve 9'dur; bunlar
kan bir maddedir. Reçine denen bu madde bize dokuza kadar sayabilme olanağını verir.
bitkinin zararlı böceklerden, m antar ve öbür Sonra bir basamak sola kayar ve 10 yerine
 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 295

geçmek üzere 1 rakamını, birler basamağına sönük ampul 0, ışığı yanan bir ampul de 1
da O rakamını koyarız. Bu yoldan 99'a kadar yerine geçsin. Şimdi sayıları ampul dizileriyle
sayabiliriz. Ama daha sonra yüzler basamağı­ gösterebiliriz:
na 1 rakamını, onlar basamağına ve birler
basamağına 0 simgesini koyarak 100 yazabilir,
bu kez de 999'a kadar sayabiliriz. Bu işlemi
sürdürerek gitgide daha yüksek sayılara ula­
şabiliriz.
İkili sayı sistemi de aynı biçimde çalışır,
ama 0 ve 1 bize ancak bire kadar sayma
olanağını verir. Sonra ikiler basamağına 1,
birler basamağına 0 simgesini koyarız. Böyle­
ce, ikili sayı sisteminde ikinin karşılığı “ 10” Bu ampul dizisi onlu sayı sistemindeki l l ’e
olur; “ 11” ise onlu sayı sistemindeki üçün karşılık gelir, çünkü “yanan” rakam lar bir
karşılığıdır. Sonra dörtler basamağına 1, bü­ ikili sayının, 101 Tin 8'ler, 2'ler ve 1'1er
tün öbür basamaklara 0 yazarsak, elde edece­ basamağına aittir.
ğimiz “ 100” onlu sayı sistemindeki dördün Açık ya da kapalı ışıklar yerine, üstünden
karşılığı olur. Aşağıda, sıfırdan ona kadar akım geçen ya da geçmeyen elektrik devrele­
olan sayıların ikili sayı sistemine, başka bir rini kullanabiliriz. G erçekte bir bilgisayarın
deyişle iki tabanlı sayı sistemine göre yazılış­ rakamları depolaması ve kullanması bu yol­
ları verilmiştir. Sütun başlarındaki rakamlar dan olur. (Bilgisayarların işlem yaparken ikili
ikili sayı sisteminin basamaklarını göstermek­ sayı sistemini nasıl kullandığına ilişkin daha
tedir. çok bilgiyi BİLG İSA Y A R maddesinde bula­
bilirsiniz.)
8 4 2 1
o sıfır
1 bir
1 0 iki
1 1 üç
1 0 0 dört
1 0 1 beş
1 1 0 altı
1 1 1 yedi
1 0 0 0 sekiz
1 0 0 1 dokuz
1 0 1 0 on
Burada görülebileceği gibi, herhangi oir
tam sayı sütun başlıklarında yer alan
1,2,4,8,16,32 gibi basamaklarla oluşturulabi­
lir ve bu yapılırken bir basamak yalnızca bir
kez kullanılır. Örneğin 91 ’i 64+ 16+ 8+ 2+ 1
biçiminde elde edebilir ve 91 sayısını ikili sayı Aynı sistem eski kuşak bilgisayarların şerit­
sisteminde “ 1011011” olarak yazabiliriz. 32 ve lerinde kullanılırdı. Bunun için değişik ko­
4 basamaklarını kullanmadığımızdan bu basa­ numlarda delikler delinir ve delik olan yerler­
m aklarda 0 bulunur. den elektromagnetik vurular geçip gidebilir­
İkili sayı sisteminin kullanılmasına ilişkin di. Yukarıda, delikli bir şerit üzerinde birden
bir örnek bilgisayarlarda ve bilgisayar dene­ sekize kadar olan sayılar görülm ektedir.
tim sistemlerinde görülebilir. Böylesi bir sis­
temin nasıl çalıştığını anlamak için bir dizi İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI, 3 Eylül 1939 da
elektrik ampulü düşünelim. Herhangi bir İngiltere ve Fransa’nın Polonya’yı işgal eden
296 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

Alm anya’ya savaş ilan etmesiyle başladı. Al­ miş ve ağır koşullar içeren bir antlaşma
manya, İtalya ve Japonya'nın oluşturduğu yapmak zorunda bırakılmıştı. Alm anlar,
Mihver Devletleri ile Fransa, İngiltere, ABD 1919’da imzalanan Versay (Versailles) A nt­
ve SSCB’nin oluşturduğu M üttefikler dünya­ laşm asının haksız m addeler içerdiğini ve ye­
nın hemen her bölgesinde savaştı. II. Dünya niden gözden geçirilmesi gerektiğini düşünü­
Savaşı topyekûn bir savaştı, yani savaşa giren yorlardı. 1920’lerde büyük ekonomik güçlük­
bütün ülkelerin tüm kaynakları ve insan gücü lerle karşı karşıya kalan Alm anya’da 1933’te
savaş için kullanıldı. Askerlerin yanı sıra Adolf H itler önderliğindeki Naziler iktidara
milyonlarca sivil insan öldürüldü. Savaş Por­ geldi. H itler, bir yandan Versay Antlaşması’
tekiz, İspanya, İsveç ve İsviçre dışında bütün nın geçersiz sayılmasına çalışırken, öte yan­
Avrupa’ya yayıldı. A B D , deniz filosunun dan da silahlı kuvvetlerini yeniden toparladı
Japon uçaklarınca bombalanması üzerine (bak. A l m a n y a : H i t l e r . A d o l f ) .
Aralık 1941’de savaşa katıldı. II. Dünya 1919’da barışı korumak ve uyuşmazlıkları
Savaşı Eylül 1945’te bitti. Bu savaşın sonuçla­ çözümlemek amacıyla kurulan Milletler Ce­
rından dünyanın pek az bölgesi kendisini miyeti, bu görevleri yürütebilmek için gerekli
kurtarabildi. Alm anya’da Adolf H itler’in dik­ olan yaptırım gücünden yoksundu. A BD bu
tatörlüğü, büyük can kayıpları ve büyük acılar örgütün dışında kaldı; öbür üyeler arasında
pahasına yıkılabildi. Savaşın sonunda, SSCB da kararlara uymayan devletlere karşı zor
ve bazı Doğu Avrupa ülkeleri yeni topraklar kullanma konusunda görüş birliğine varılama­
kazanırken, Japon ve İtalyan im paratorlukla­ dı. Bu sorun, 1931’de Japonya’nın protestola­
rı yıkıldı. ra aldırmayarak Çin’in Mançurya bölgesini
ele geçirmesiyle iyice açığa çıktı. Japonya
Savaşın N edenleri 1930’lar boyunca gücünü artırdı. 1935’te faşist
I. Dünya Savaşı’nın sonunda Almanya yenil­ Benito Mussolini yönetimindeki İtalyanlar,

5 NORVEÇ
N is a n 194C
BRİTANYA A
A D A L A R I"^
K. İRLANJ2A O'Jfi

oMoskova
4 DANİMARKA
Nisan 1940

15 SSCB
Haziran 1942
7 HOLLANDA
Mayıs 1940 1933-42 arasında
A d o lf H itler 15
ülkeye egem en o ldı 3 POLONYA
ya da işgal etti. Eylül 1939
Mayıs 1940P

6 LÜ K SEM BU R G
M a y ıs 1940

I T T FRANSA1* S Ç E K O S LO V ^Y A
^ | ] Haziran 1940 Ekim 1938-Mart 1939
A L M A N Y A 'N IN İŞ G A L ETTİĞİ YA
DA DEN ETİM İ ALTIN D A TUTTUĞU
1 AVUSTURYA Ü LKE LE R [Alman ordularının
ISVİÇRI M art 1938 ilerleyişinin en son sınırları
FRANSA'NIN 10 MACARİSTAN gösterilmiştir)
İŞGAL Kasım 1940
EDİLMEYEN T r m %TT77T| YÜ ZÖLÇ Ü M Ü
BÖLÜMÜ Kasım 1940
(km2)

KARADENİZ 1 Avusturya
2 Çekoslovakya
ISPANYA 3 Polonya
KORSİKA* 12 BULGARİSTAN 4 Danimarka
M art 1941 5 Norveç
6 Lüksemburg
7 Hollanda
SAR D İ WYA
9 Fransa
10 Macaristan
14 YUNANİSTAN VE GİRİT 11 Rom anya
Nisan-Haziran 1941 TÜRKİYE 12 Bulgaristan
13 Yugoslavya
14 Yunanistan
15 S S C B

1938-42 arasında A v ru p a 'd a , A lm a n y a 'n ın işgal e ttiğ i topraklar.


Etiyopya'yı işgal ettiler (bak. FAŞİZM; M u s s ol i -
NI. B e n i t o ). Milletler Cemiyeti b u kez de etkin
önlem ler alamadı.
Bu zayıflıktan yararlanan Hitler, 1936
M art’ında Alm anya’nın Ren Irm ağfnın batı­
sında kalan topraklarına askeri birliklerini
gönderdi. Oysa 1925’te Almanya ile Milletler
Cemiyeti arasında yapılan anlaşmaya göre bu
bölgede hiçbir devlet asker bulunduram aya­
caktı. Milletler Cemiyeti bu konuda da pro­
testolar dışında yaptırım uygulayamadı. A r­
dından İtalya ve Almanya, İspanya’daki iç
savaşta cumhuriyetçi yönetime karşı faşist
General Francisco Franco’nun saflarında sa­
vaşmak üzere asker gönderdi; böylece yeni
silah ve uçaklarını da denediler. Yeni toprak
kazanımlan ve dünya egemenliği için Alman­
ya, İtalya ve Japonya, Berlin-Roma-Tokyo
Mihveri diye adlandırılan bir ittifak kurdular.
Bu yüzden bu ülkeler Mihver Devletleri
adıyla anıldı.
1937’de Japonya, Çin’e karşı topyekûn bir
savaş başlattı. Bir yıl sonra Almanya, Avus­
turya’yı işgal etti; ardından da Çekoslovakya’
da Alman asıllıların çoğunlukta olduğu Südet
bölgesi üzerinde hakkı olduğunu ileri sürdü.
İngiltere ve Fransa, Çekoslovakya’yı H itler’in
bu isteğine boyun eğmesinin yararlı olacağına
inandırdı ve Eylül 1938’de yapılan Münih
A ntlaşm ası’yla bölge Alm anya’ya bırakıldı. 6
ay sonra Hitler başkent Prag’ı bombalayaca­
ğını söyleyerek gözdağı verince Çekoslovakya
A lm anya’nın boyunduruğuna girdi.
Alm anya’nın sonraki kurbanı I. Dünya
Savaşı'nın ardından bağımsız bir devlet olarak
yeniden kurulan Polonya’ydı. İngiltere ve
Fransa bu kez Alman saldırısına karşı Polon-
yalılar’a yardım edecekleri konusunda kesin
güvence verdiler. Almanya, Polonya’ya saldı­
rınca da II. Dünya Savaşı başlamış oldu.
Savaş Teknolojisi
Karadaki çarpışmalarda çoğunlukla, saldırı
gücü olan taraf kazançlı çıktı. Bu savaşta
kullanılan tanklar ve savaş uçakları I. Dünya
Savaşı’nın etkili savunma yöntemleri sayılan
istihkâm ve siperleri rahatlıkla aşabiliyordu.
Denizde ise düşmana görünmeden saldıra-
bilen denizaltılar torpilleriyle I. Dünya Sava-
şı’na göre çok daha tehlikeliydi. Buna karşı­
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 297
Im perial War Mııscunı
Hava akınları s iv ille r için de bü yük teh like
o lu ş tu ru y o rd u . İn g ilte re 'd e sivil savunm a g ö re vlile ri
birçok s iv ilin yaşam ını kurtardılar.
lık, zırhlı savaş gemileri daha az önem taşıdı.
Bu gemilerin 24 km uzaktaki hedefleri vurabi­
len büyük topları, uçaklardan ve uçak gemile­
rinden gönderilen bomba ve torpillerden ko­
runmaya yetmiyordu. Daha çok denizden
karaya yapılan çıkarmalarda, uçakların ve
savaş gemilerinin bombardımanıyla destekle­
nen özel çıkarma gemileri kullanıldı. İyice
kıyıya yanaşan bu gemilerin açılabilen kapak­
larından birlikler, tanklar, toplar ve kamyon­
lar karaya çıkarılabiliyordu.
Radarın bulunması gemilerin ve savaş
uçaklarının gözle görünmesinden çok önce
saptanabilmesini sağladı; daha sonra da bom ­
bardıman uçaklarının hedeflerini bulmasına
yardım etti (bak: R a d a r ). B u savaşın özellik­
lerinden biri de bombardımanın neden oldu­
ğu ağır can kayıpları ve yıkımdı. Yalnızca
orduların bulunduğu yerler, gemiler ve hava­
limanları değil Londra, Hamburg, Berlin,
Köln, Dresden gibi büyük kentler de yoğun
bir biçimde bombalandı ve sivil halktan pek
çok insan öldü. Savaşın son ayında Hiroşima
ve Nagasaki kentlerine atılan iki atom bom­
basının yol açtığı korkunç yıkım Japonya'yı
teslim olmaya zorladı (bak. BOMBA: NÜKLEER
E n e r j i ). Roketler ve güdümlü füzeler ilk kez
bu savaşta kullanıldı. Alm anlar, Avrupa kıyı­
larından İngiltere'yi bombalamak için önce
“uçan bom ba’’ları (V I) ve sonra gelişkin V2
298 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

roketlerini yaptılar. Japonlar'ın Çin'deki bazı

uygulamaları dışında bu savaşta zehirli gazlar
kullanılmadı (bak. S av aş ve S av a ş A r a ç l a r i ).

Avrupa'da Savaş Başlıyor

Almanya Ağustos 1939’da SSCB ile 10 yıl
geçerli olacak bir saldırmazlık paktı imzala­
dıktan sonra, 1 Eylül’de Polonya’ya girdi.
İngiltere ile Fransa sözlerini tutarak 3 Eylül’
de Alm anya’ya savaş ilan etti. Avusturya,
Kanada ve Güney A frika’nın da aralarında
bulunduğu başka ülkeler de İngiltere ve
Fransa’nın yanında yer aldı. Am a M üttefik­
ler, Alman kara ve hava güçlerince hızla işgal
edilen Polonya'ya yardım edemedi. 17 Ey-
lül'de SSCB de doğudan Polonya’ya girdi.
Polonya teslim oldu. 80 bin kadar Polonya
askeri mücadeleyi sürdürm ek amacıyla önce
Romanya'ya daha sonra da Fransa’ya giderek
burada toplandı.
Ekimde SSCB, olası bir Alman saldırısına
karşı batıda “tampon devletler” oluşturmak U PI/Com pix

amacıyla, üç Baltık ülkesini. Estonya, Le- P aris'in dü şm esinde n sonra A d o lf H itle r (beyaz
tonya ve Litvanya'yı işgal etti. Ardından g iy s ili) N a po lyon B on ap art'ın m ezarını inceliyor.
SSCB. Finlandiya'dan birliklerine Finlandiya burg’un işgaliyle sonuçlandı. Yardıma gelen
topraklarına girme hakkının verilmesini iste­ İngiliz ve Fransız orduları da püskürtüldü. 13
di. Finlandiya SSCB'nin koşullarını kabul Mayıs’ta Sedan’da Alman tankları Meuse
etm ek zorunda kaldı. (Maaş) Irmağı’nı geçti ve Fransa’nın içlerine
Bunlar olurken batı oldukça hareketsizdi. doğru ilerledi. Hollanda 14 Mayıs’ta teslim
Fransa, Alman sınırında Maginot (Majino) oldu. Alman tankları kuzeye, kıyıya doğru
Hattı adıyla anılan savunma hattını kurdu. ilerledi ve geri çekilen M üttefiklerin önünü
Kuzeydeki İngiliz birlikleri. Belçika'nın sava­ kesti. Belçika 27 Mayıs’ta teslim oldu.
şa girmemesi nedeniyle Alm anlar'la hiç karşı­ Belçika’da sıkışıp kalan İngiliz ve Fransız
laşmadı. birlikleri büyük kayıplar verdi. İngiliz deniz
1940 Nisan'ında Alm anlar. Norveç’e saldır­ güçlerinin yardımıyla Dunkerque kıyılarından
dı. Amaçları denizaltıları için üsler kurmak ve 346 bin kadar M üttefik askeri kurtarıldı; ama
İsveç'in kuzeyindeki m adenlerden çıkartıla­ silah, araç ve gereçler geride bırakıldı.
rak denizyoluyla Norveç’in Narvik limanına 14 Haziran’da Alm anlar Paris'e girdiler, 22
getirilen demire el koymaktı. Alman birlikleri H aziran'da da Fransızlar ateşkes antlaşmasını
gemilerle geldi ve bir bölümü hiçbir engelle imzaladılar. Alman güçleri Kuzey Fransa’yı
karşılaşmaksızın Norveç kıyılarına çıktı. Bir ve bütün Atlas Okyanusu kıyılarını işgal etti.
bölümü de İngiliz deniz güçleriyle, iki tarafın Mareşal Henri Philippe Petain (1856-1951)
da eşit kayıplar verdiği sert çatışmalara girdi. Vichv'de Alm anlar'ın denetiminde bir hükü­
Ama Almanlar kısa sürede Norveç’te M ütte­ met kurdu. İngiltere’de bulunan General
fiklerin asker çıkarma girişimlerini önleyebi­ Charles de Gaulle (1890-1970) savaşın sonuna
lecek hava üsleri kurdular. Norveç 9 Hazi- kadar varlığını koruyan Özgür Fransa Hare-
ran'da teslim oldu. Alm anlar'ın nisanda sal­ keti'ni kurarak işgalcilere karşı direnişe geçti.
dırdığı Danimarka da pek az direnebildi. İngiltere'de ayrıca “özgür” Polonya. Norveç,
10 Mayıs 1940'ta başlayan Alman saldırısı, Belçika, Hollanda ve Çek askeri birimleri de
kısa sürede Belçika. Hollanda ve Lüksem- oluşturuldu.
 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 299

Hitler bir sonraki hedef olarak İngiltere'yi 1940 sonbaharında İtalyanlar, Somali'nin
seçti. Alman hava kuvvetleri Güney İngilte­ İngiliz egemenliğindeki bölümünü ele geçirdi­
re’deki havaalanlarını ve limanlarını her gün ler; ama izleyen kış Wavell'in askerleri bölge­
bombalamaya başladı. İngilizler'in kesin dire­ yi ve ayrıca Eritre ile İtalyan Somalisi'ni
nişiyle karşılaşan Alm anlar, ardından Lon­ aldılar. Sudan'dan hareket eden İngiliz ve
dra'yı ve İngiltere'nin iç bölgelerindeki kent­ Sudan birlikleri Etiyopya'ya girdi ve İtalyan-
leri de bombaladı. Bu baskınlar pek çok lar’ı teslim olmaya zorladı.
sivilin ölümüne ve büyük zarara yol açtı. Asıl savaş yeri ise Nil Irmağı ile Tunus
Buna karşılık İngiliz hava kuvvetleri de Fran­ arasında kalan Batı Çölü'ydü (Batı Çölü,
sa ve Belçika limanlarında askerleri Manş Libya Çölü’nün Mısır sınırları içinde kalan
Denizi’nden geçirmek üzere toplanmış A l­ bölümüdür). İtalyanlar 1940 sonbaharında
man gemilerini batırdı. İngiltere göklerinde Libya'dan girerek Mısır'ı işgal ettiler; ama
Ağustos-Ekim 1940 arasında yapılan üstünlük aralık ayında henüz Nil Irm ağı'na ulaşamadan
savaşından sonra, Alman hava saldırıları gece Wavell’in komutasındaki birlikler tarafından
bom bardımanlarına dönüştü; 1941 ortalarına durduruldular. Çarpışmalar sonunda İtalyan­
kadar İngiltere’deki kentler yoğun hava akın- lar Bingazi’nin ötesine püskürtüldü.
larının hedefi oldu. Haziran 1940’tan sonraki 1941’de durum daha da kötüleşti. Yugos­
bir yıl içinde yaklaşık 43 bin sivil yaşamını lavya zorlu bir Alman saldırısından sonra
yitirdi; 50 bin kişi ağır yaralandı. çöktü. Böylece Almanya buradaki güçlerini
1939’da A rnavutluk’u işgal eden ve 1940
Kuzey Afrika Seferi Ekim ayından beri Yunanistan’da savaşan
10 Haziran 1940’ta İtalya, Almanya'nın ya­ ama başarılı olamayan İtalyanlar’ın yardımına
nında savaşa girdi. Kuzey A frika’daki Berka gönderdi. İngilizler, Yunanistan’a yardım
(Sirenayka) ve Libya o zamanlar İtalya'nındı. edebilmek için birliklerini Batı Sahra'dan
Bu bölgeler daha sonra Libya Krallığı oldu. çekmek zorunda kaldılar. Ne var ki, İngiliz
Im p eria l War M useum
Uluslar Topluluğu birliklerinin yardımına
karşın Yunanistan yenildi ve 1941 Nisan’mda
teslim oldu. A rdından, mayısta Girit de Al-
m anlar’ın eline geçti. Bu sırada Irak, İran ve
Suriye’de sorunlar çıktığı için M üttefikler
güçlerinin bir bölümünü bu bölgeye gönderdi.
Bu gelişmeler Batı Çölü’ndeki İngiliz güçleri­
ni zayıflattı.
International Neyyş Plıoto

Kuzey A frika harekâtında, zırhlı ve m o torize piyade

b irlik le ri çölde zorlu çarpışm alara girdi.

Kızıldeniz kıyısında bulunan (bugün Etiyop­

ya'nın bir parçası) Eritre ve Somali'nin
bir bölümü de İtalya'nın yönetimindeydi.
Etiyopya, 1935’te İtalyan birliklerinin işgali
altına girmişti. İtalya'nın bölgedeki güçleri,
ana üssü Mısır’da olan General Sir Archibald
Percival Wavell komutasındaki İngiliz Uluslar M ü tte fik le r'in saldırısı sırasında A vu stra lya tankları
Topluluğu güçlerinden çok daha üstündü. M ısır ç ö lle rin d e hızla ile rliyo r.
300 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

Mihver güçleri ise General Erwin Rommel ladı. Finlandiya, Bulgaristan, Macaristan ve
(1891-1944) komutasındaki Alman birlikleri­ Romanya da SSCB’ye savaş açtılar. Savaş
nin Trablusgarp ve Trablusşam ’a gelmesiyle başlangıçta Almanlar için oldukça olumlu ge­
güçlenmişti. 1941 Nisan’ında Alman tankları lişti. Alm anlar sonbaharda Leningrad kenti­
ve mekanize piyadeleri doğuya, Mısır sınırına ne, aralık ayında da M oskova’nın banliyöleri­
gönderildi. Kasımda Alm anlar’ı geri püskürt­ ne ulaştılar. Daha güneyde de Don Irmağı ağ­
mek için yapılan girişim kısmen başarılı ola­ zındaki Rostov kentine ulaştılar, ama kış gel­
bildi ve Rommel 1942’de yeniden saldırdı. Kı­ diğinde Alman birlikleri yorulmuş, savaşma
yıda, Tobruk kentindeki garnizon teslim ol­ güçleri azalmıştı.
du. Temmuzda İngiliz Uluslar Topluluğu güç­ Ardından SSCB’nin karşı saldırısı başladı.
leri İskenderiye’ye yalnızca 10 km uzaklıktaki H itler’in tasarılarında bu harekâtın kış gelme­
bir savunma hattına çekilmek zorunda kaldı. den tamamlanması öngörüldüğü için, Alman
Mısır'ın düşmesi, Hindistan yolunun Alman- askerlerinin giysileri soğuk kış günlerine uy­
lar'a açılması demekti. gun değildi. Büyük kayıplar verdiler ve
Ağustos sonunda bir kez daha saldıran SSCB’nin içlerinde tutunabilm elerine karşın
Rommel, İngilizler’in General Bernard başlangıçtaki güçlerini bir daha kazanam a­
M ontgomery komutasındaki 8. O rdu'su tara­ dılar.
fından püskürtüldü. İngilizler’in ekimde baş­ 1942’de Hitler, Karadeniz ile Hazar Denizi
lattığı saldırı, el-Alameyn zaferiyle sonuçlan­ arasında bulunan Kafkasya petrol yataklarını
dı. Bundan sonra Almanlar ve İtalyanlar, Ba­ ele geçirmeyi hedefledi. Bir Alm an ordusu
tı Çölü boyunca gerilediler; Ocak 1943’te 8. ağustosta M aykop’taki petrol merkezine ulaş­
Ordu Tunus'a girdi (bak. M o n t g o m e r y ). tı. Daha kuzeydeki Stalingrad kentine yönelik
saldırıları ise başarısız oldu. SSCB birlikleri
Alm anya SSCB#ye Saldırıyor kenti sonuna kadar savundu ve kış bastırınca
Hitler'in SSCB ile 1939’da yaptığı saldırmaz­ karşı saldırıya geçtiler. 250 bin kişilik Alman ve
lık paktının asıl amacı, Alm anya’nın aynı an­ Romanya birliklerini kuşattılar ve Şubat 1943’
da hem batıda, hem doğuda savaşmak zorun­ te bu birlikler teslim oldu. SSCB’nin II. Dünya
da kalmasını önlemekti. 1940’ta Alman ordu­ Savaşı’nın bu en büyük kara çarpışmasındaki
ları Fransa'yı çökertip İngilizler’i A vrupa’dan başarısı Almanlar’ı, Kafkasya’dan çekilmek
sürünce Hitler, SSCB’ye saldırmaya karar zorunda bıraktı. 1943 yazı başlarken SSCB
verdi. Hızlı bir harekâtla SSCB üzerinden O r­ orduları Alm anlar’ı geri sürdü ve 1944 başın­
tadoğu’ya inmeyi tasarlamıştı. SSCB’ye saldı­ da Polonya’ya, çok geçmeden de Rom anya’ya
rı Napolyon’un 1812’deki başarısız Rusya se­ girdi. Bu savaşta SSCB büyük yıkıma uğradı
ferinden bir gün önce 22 Haziran 1941’dp baş- ve yaklaşık 20 milyon insanını yitirerek II.
Dünya Savaşı’nda en çok can veren ülke oldu.
Imperiul W ar M useum

ABD Savaşa G iriyor

1941'de, SSCB b irlik le ri A lm a n işg alcile ri karla kaplı
Rostov ken tind en çıkarm ayı başardı.
ABD savaşta tarafsız kalmasına karşın İngil­
tere’ye destek sağlıyordu. Örneğin, 1940’ta
A B D , deniz kuvvetlerinin 50 destroyerini İn­
giltere’ye ödünç vermişti.
7 Aralık 1941’de pazar günü sabah saatle­
rinde. Japon uçak gemilerinden havalanan
360’ın üzerinde savaş uçağı, Hawaii Adala-
r f ndaki Pearl Harbor deniz üssünde bulunan
ABD savaş gemilerine saldırdı. Japonlar
bombaladıkları sekiz savaş gemisinden altısını
batırdı ya da çalışamaz duruma getirdi; ama
üssün kendisi pek zarar görmedi. Uçak gemi­
leri o anda başka bir yerde olduğu için bu
 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 301

Tayland’dan geçerek Birmanya’yı da işgal

etti ve oradaki İngiliz birliklerini Hindistan'a
çekilmek zorunda bıraktılar. Güneydoğu
Asya’da kurdukları üslerden Avustralya'ya
hava saldırıları düzenlediler.

Batıdaki Deniz Savaşları

Savaş başladığında İngiltere ve Fransa’nın
güçlü donanmaları vardı. Alman donanması
ise, daha küçük olmakla birlikte, modern ve
etkiliydi. Uçak gemisi yoktu, ama güçlü savaş
gemileri ve hızla artan denizaltı gücüyle tica­
ret gemilerine büyük zararlar verebiliyordu.
Akdeniz’de İngiliz deniz gücünün üstünlü­
ğü sayesinde, asker ve erzak taşıyan düşman
gemileri batırılarak Kuzey Afrika harekâtına
yardımcı olundu. Ne var ki, İngiliz donanması
The N ational Archives, Washington, D C da Alman denizaltılarının ve kıyıda üslenmiş
A ralık 1941'de Ja p o n la r'ın Havvaii'de Pearl H arbor'a savaş uçaklarının saldırılarıyla ağır kayıplar
yap tıkları baskın sonrası.
verdi. Düşman uçaklarının yarattığı tehlike
yüzünden İngiliz gemileri Batı Çölü'ndeki sa­
saldırıdan kurtuldu. Bu olay üzerine ABD vaş için gerekli desteği Cebelitarık Boğazı ve
Kongresi, 8 Aralık 1941’de Japonya’ya, üç gün A kdeniz’den getirmek yerine, çoğunlukla
sonra da Almanya ve İtalya’ya savaş ilan etti. Ümit Burnu ve Süveyş Kanalı yolunu izleye­
Pearl Harbor baskınıyla aynı gün, Formo- rek sağladılar.
za’dan kalkan Japon uçakları Filipin Adala- Durmaksızın bombalanan Malta yalnızca
n ’na saldırdı. Bu adalar daha sonra Japon bir­ denizaltılar ve küçük gemilerce kullanılabili­
liklerince işgal edildi. General Douglas yordu. Bu yüzden İngilizler'in ana deniz üssü
M acArthur komutasındaki ABD ve Filipin Mısır’da, İskenderiye’deydi. Zam an zaman
güçleri yenildiler ve bölgeyi boşaltmak zorun­ Alman savaş gemileri Müttefik ticaret gemile­
da kaldılar. Japonlar 1942 Mayıs’ında Filipin- rine saldırmak üzere Atlas Okyanusu'na açılı­
ler’i ele geçirdiğinde 36 bin kadar asker ve 25 yordu. Daha sonra da ticaret gemisi görünü­
bin sivili esir aldılar. Japonlar, saldırılarını m ünde, silahlandırılmış gemiler göndermeyi
sürdürerek A B D ’den Guam ve W ake adaları­ sürdürdüler.
nı, İngiltere’den de Hong Kong’u aldılar. Ja­ Imperial W ar M useum
pon askerleri Tayland üzerinden hareketle
Malaya’yı da işgal etti ve yarımadanın alt bö­
lümlerine, Singapur’a doğru ilerlediler; Sin­
gapur 1942 Şubat'ında teslim oldu. Daha son­
ra, Saravak, Brunei, Borneo, Tim or, Cava,
Sumatra, Selebes, Yeni Britanya, Solomon
Adaları, Yeni Gine'nin doğusu, Gilbert A da­
ları, Andam an Adası ve Aleut Adaları da Ja­
ponya’nın eline geçti. Buraları savunmaya ça­
lışan M üttefik deniz güçleri büyük kayıplar
verdi, askerlerinin pek çoğu öldü ya da esir
edildi.
Bu saldırılar sonucunda Japonya, Güney­ 1942'de İngilizler, patlayıcı yüklü eski b ir de stro yeri
Fransa'da A lm a n la r'ın St. Nazaire denizaltı üssüne
doğu Asya’nın denizden ulaşımını denetleyen b in d ird ile r. G em i, bu resim çekildikten kısa b ir süre
adaları ele geçirdi. Japonlar Ayrıca Çinhindi ve sonra patlayarak üssü kullanılm az d u ru m a g e tird i.
302 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI
Atlas O kyanusu’ndaki asıl savaş Alman de-
nizaltılarıyla oldu. Bu savaş gece gündüz dur­
maksızın sürdü. M üttefiklerin, asker, savaş
araç ve gereçleri de taşıyan ticaret gemileri
konvoylar oluşturarak savaş gemilerinin ko­
ruması altında yol alabiliyordu. Uçak gemile­
rinden ve kıyıdaki hava üslerinden kalkan sa­
vaş uçakları da deniz savaşlarına katılıyordu,
ama Alman denizaltılarına engel olmak çok
güçtü. Savaş süresince bu denizaltılar M ütte­
fiklerin 23.351 ticaret gemisini batırdı; buna
karşılık 782 Alman denizaltısı yok edildi.
Kuzey Afrika Çıkarm ası
Müttefikler, Mihver güçlerini yenmek için,
önce Alm anya’yı yenmek gerektiğini düşünü­
yordu. 1942'de Kuzey A vrupa’yı geri alacak
güçleri olmayan M üttefikler, düşmanı önce
Signal Corps Photo
M ü tte fik le r'in tan kerle r, kam yo nlar, jip le r yü kle n m iş
çıkarm a g e m ile ri S icilya kıyılarına çıkarm a yaparken.
Kuzey A frika’dan sürmeye karar verdiler. Bu
nedenle, General Dwight D. Eisenhower ko­
mutasındaki İngiliz ve ABD askerlerinden
oluşan 100 bin kişilik bir kuvvet Fas ve Ceza­
yir kıyılarına çıkarma yaptı.
Bu ülkeler, o sırada Vichy Fransa’sının de-
netimindeydi. Vichy yönetimi önce bu çıkar­
maya karşı çıktıysa da, hemen ardından M üt­
tefiklerle işbirliğine girdi. M üttefikler önce
doğuya, Tunus'a doğru ilerledi, ama Akdeniz
üzerinden hava ve denizyoluyla getirilen güç­
lü Alman birliklerince durduruldu.
1943 Ocak ayı sonunda M ontgom ery’nin
ordusu Batı Çölü’nü geçerek Tunus’a girdi.
Zorlu çarpışmalardan sonra M üttefik orduları
Mayıs 1943’te Alman ve İtalyan kuvvetlerini
çökertti ve Mihver ordularının ancak küçük
bir bölümü esir düşmekten kurtulabildi.
M üttefikler Kuzey A frika’daki başarılarını,
1943 Tem m uz’unda Sicilya’yı işgal ederek
sürdürdü. Bu harekât, limanları ele geçirerek
değil, açık plajlara asker çıkararak yürütül­
dü. D aha önce önemli yol ve köprüleri
ele geçirmek üzere planör ve paraşütlerle ha­
va birlikleri indirilmişti. Ağustosun ortaların­
da ada ele geçirildi.
Sicilya’nın yitirilmesi ve İtalya’nın M ütte­
fiklerce bombalanması İtalya diktatörü Beni-
to Mussolini’yi çekilmeye zorladı. Eylül baş­
larında İtalya teslim oldu ve M alta’daki do­
nanmasına el kondu. Bu olay İtalya’da M ütte­
fikler ile A lm anlar! karşı karşıya bıraktı.
M üttefik güçler 3 Eylül’de güney İtalya’ya,
birkaç gün sonra da Salerno Körfezi'ne çıktı­
lar. Almanlar inatla direndiler. Ekimde Na­
poli’ye ulaşan M üttefikler yarımadanın orta­
larında güçlü bir Alman savunması tarafından
durduruldu.
1944 Ocak'ında M üttefikler, Anzio’ya çıka­
rak bu savunma hattının ardına geçmeye ça­
lıştılar. Aynı zamanda bu hattın asıl güçlü
noktası olan Cassino’ya yönelik saldırılar dü­
zenlediler. M üttefikler Polonya birliklerinin
Cassino’yu almasından sonra Anzio’daki kuv­
vetlere katılmak üzere kuzeye doğru ilerleme­
yi başardılar. 4 Haziran’da Roma alındı.
A lm anya'ya Hava Saldırıları
II. Dünya Savaşı’nın özelliklerinden biri, iki
tarafın da düşmanı havadan bombalayarak
yenme çabasıydı. Hava kuvvetlerinin büyük
bölümünü SSCB’ye gönderen Alm anlar’ın İn­
giltere’ye yönelik hava saldırıları 1941 Ma-
yıs’ına doğru azalmıştı. İngilizler’in Alm anya’
yı ciddi biçimde bombalamaları da bu döne­
me rastlar. Köln, Essen, Brem en, Hamburg
 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 303

ve başka Alman kentlerine yoğun hava saldı­

rıları düzenlendi.
Başlangıçta bombalar tam hedefi bulamı­
yordu. Am a daha sonra, özel olarak eğitilmiş
havacıların kullandığı keşif uçakları geliştiril­
di. Bunlar radar yardımıyla hedefi buluyor ve
tam üzerindeyken bulutların arasından bile
görülebilen parlak işaret fişekleri atarak yeri­
ni belirliyordu. Bombardıman uçakları da fi­
şeklerle belirlenen bu yerlere bombalarını bı­
rakıyordu.
Belli başlı hedefler çelik üretim alanları, sa­
vaş gereçleri yapılan fabrikalar, limanlar, pet­
rol rafinerileri ve demiryollarında yükleme
yapılan merkezlerdi. Hava saldırısını yürüten A eme
güçler ağır kayıplar verdi; uçaksavar toplarıy­ M ariana A daları yakınlarındaki deniz savaşında
la birlikte gece savaşan uçakların da saldırısı­ yanan b ir Jap on uçağı ABD u ça kg e m isin e dalış
yapıyor.
na uğradılar. İngiliz hava kuvvetleri hava
akınlarım genellikle gece düzenliyordu. 1942
sonuna doğru, İngiltere’deki havaalanların­ görmediği yeni tür deniz savaşlarının ilkiydi.
dan havalanan ABD bom bardıman uçakları ABD Japonlar’ı Guadalcanal ve Solomon
da bu akınlara katıldı. 1944’e kadar sürekli adalarından çıkarttı. Avustralya ve ABD bir­
gelişme gösteren ABD hava kuvvetlerinin gü­ likleri 1943 başlarında Papua’yı, uzun çarpış­
cü İngilizler’inkini aştı. Büyük gruplar oluştu­m alardan sonra da 1944 Haziran’ında Yeni
rarak uçan ağır bom bardıman uçakları, avcı G ine’nin tümünü geri aldılar. ABD güçleri
uçakları eşliğinde uzun menzilli gündüz saldı­ bir adadan öbürüne ilerlerken, bir yandan da
rılarında da bulundu. buralara Japonya yakınlarındaki düşman üs­
lerine saldırılar düzenlemek üzere havaliman­
Büyük O kyanus'taki Savaşlar ları yaptılar. ABD Haziran 1944’te Saipan’ı
Avustralya ve Yeni Zelanda güçlerince des­ ve M ariana A daları’nı ele geçirdi. Japon filo­
teklenen ABD güçleri Büyük Okyanus’ta Ja- su adayı savunurken uçak gemilerinden çoğu­
ponlar’ın eline geçen bölgeleri geri almak gö­ nu ve 450 dolayında savaş uçağını yitirdi. Bu
revini üstlendi. Japonların Hint Okyanusu’ bölgenin alınmasıyla, A B D ’nin adalardan
nu geçerek Vichy Fransa’sının yönetimindeki kalkan ağır bombardıman uçakları Japonya’
Madagaskar Adası’nı almasından ve Mütte- ya kadar ulaşabildi.
fikler’in O rtadoğu’ya araç gereç sağladıkları Ekimde ABD birlikleri Filipinler’de Leyte
yolu kesmesinden korkulduğu için bir İngiliz Adası’na çıktı. Japonya yeni çıkarmaları önle­
birliği de Mayıs 1942’de adaya çıktı ve kasım­ mek için geri kalan bütün savaş gemilerini
da tüm adayı ele geçirdi. bölgeye gönderdi. Ayın sonunda Leyte K ör­
Büyük Okyanus’un güneybatı bölgeleri fezi Deniz Savaşfnda Japon donanmasının
ABD ile Japon deniz kuvvetleri arasında ya­ büyük bölümü yok edildi. Bu, II. Dünya Sa-
pılan birkaç önemli deniz savaşı sonunda geri vaşı’nın en büyük deniz çarpışmasıydı. Ocak
alındı. 1942 Mayıs’ında Yeni Gine’de bir li­ 1945’te General M acArthur komutasındaki
manı ele geçirmekle görevli birlikleri taşıyan ABD birlikleri Filipin’in en büyük adası olan
Japon savaş gemileri, Avustralya ile Yeni Ka- Luzon’a çıktı ve m artta başkent Manila alın­
ledonya arasında yer alan Mercan Denizi’nde dı. Bu sırada Avustralya ve Hollanda güçleri
ABD güçlerinin saldırısına uğradı. İki taraf de Borneo’yu ele geçirdi.
da yaklaşık olarak eşit kayıplar verdi, ama Ja­ 1945 Şubat’ında, Amiral Nimitz komutasın­
pon gemileri geri dönmek zorunda kaldı. Bu daki ABD güçleri, Tokyo'nun 1.200 km güne­
savaş, uçak gemilerinin düşman gemilerini hiç yinde yer alan Bonin Adaları’ndan İvoşima’
304 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

ney kıyılarında toplandı. Ayrıca bu birlikleri

denizin öbür kıyısına götürmek üzere 4.000
gemi ve çıkarma aracı ile bunları korumak
için savaş gemilerinden oluşan bir filo da ha­
zırdı. A vrupa’nın geri alınması için oluşturu­
lan M üttefik güçlerin başkomutanı General
Eisenhovver’di (bak. E i s e n h o w e r . D w i g h t D.).
Alm anlar M üttefiklerin Dover Boğazı’n-
dan saldıracaklarını sanıyorlardı. Oysa çıkar­
ma, Cherbourg ile Le Havre arasında yer alan
Normandiya kıyısında başladı. 6 Haziran'da
Imperial W ar M useum

Imperial W ar M useum

İngiliz askerleri, B irm a nya 'd a b ir köyde çarpışm a

sonrasında sağlam ka la b ilm iş bir tapınağın önünde
d e vriye gezerken.

ya çıktı. İvoşima’da zorlu çarpışmalar oldu ve

büyük kayıplar verildi. 25 gün süren savaş so­
nunda 20 bin ABD denizcisi öldü ve Japon
garnizonunun neredeyse tamamı yok edildi. M ü tte fik le rin 1944'teki N o rm and iya çıkarması
A lm a n y a 'n ın y e n ilg is in i hazırlayan olayla rda n
Bunu, 1945 Nisan’ında Ryu-Kyu A d a la rın ­ b irid ir.
dan Okinava’ya yönelen saldırılar izledi. Ja­
ponlar gene güçlü bir savunma yaptılar. Bu paraşüt birlikleri, bom bardıman uçakları des­
kez M üttefik gemilerine kamikazelerle (inti­ teğinde askerler ve tanklar gemilerden kıyıya
har uçakları) saldırdılar. Bunlar, güçlü patla­ çıktı. Alm anlar kıyıya engeller ve mayınlar
yıcılar yüklü, tek pilotlu ve doğrudan gemile­ yerleştirmişlerdi, ama akşama doğru General
re çarpan uçaklardı. M ontgomery’nin komutasındaki 85 bin asker
Bu dönem boyunca ABD ve İngiliz denizal- kıyıya ulaşmayı başardı. M üttefikler'e benzin
tıları Japon ticaret gemilerine saldırdılar, ikmali kanalın öbür ucundan, denizaltından
ABD uçakları da Japonya’nın çevresine m a­ döşenen bir boruhattıyla yapıldı. General
yın döşedi. Böylece Japon ticaret filosunun Rom m el’in komutasındaki Almanlar sonunda
büyük bölümü batırıldı ve Japonya’nın savaşı gerilemek zorunda kaldılar.
uzun süre sürdürmesi olanaksızlaştı. 12 Haziran’da Almanlar Londra'yı uçan
1944’te, General Orde W ingate'in birlikleribombalarla (V I) bombalamaya başladılar.
Birmanya’nın içlerine kadar ilerledi. 1945 Bunlar, ucunda 1 ton patlayıcı taşıyan ve
M art'ında İngilizler M andalay’ı ele geçirdi, düz gidebilmeleri için otom atik pilotla yön­
A B D 'nin yönetimindeki Çin ordusu da Bir­ lendirilen küçük, jet motorlu araçlardı. Ku­
manya Karayolu'na ulaştı. Mayısta İngilizler zey Fransa’daki ram palardan (kalkış pisti) ha­
Rangun’a girdi. Japonlar artık yalnızca belirli valanıyorlardı. 30 Ağustos’a kadar 8.500'ü aş­
yerlerde direnebiliyorlardı. kın uçan bomba atıldı. Pek çoğu İngiliz savaş
uçakları ve uçaksavar toplarınca yok edildi;
M ü ttefik ler Fransa'ya Giriyor ama 2.000 kadarı Londra ve çevresine ulaşa­
Fransa’nın kurtarılması için, daha çok ABD, rak 6.000 kişinin ölümüne ve 40 bin kişinin
İngiliz ve Kanada birliklerinden oluşan M üt­ yaralanmasına yol açtı.
tefik güçleri 1944 Mayıs’ında İngiltere’nin gü- 20 Tem muz'da Alman suikastçiler, içinde

ABD b irlik le ri N o rm a n d iya kıyılarından N aziler'ce işgal edilen Fransa'ya doğru ile rliyo r.
bomba bulunan bir dosya çantasını toplantı
yaptığı yapıya bırakarak H itler’i öldürmek is­
tediler. Bomba H itler’i yalnızca yaraladı ve
girişim sonuçsuz kaldı. Bunun üzerine sui-
kastle ilgili olan ya da H itler’e karşı olduğu
düşünülen pek çok kişi ölüm cezasına çarptı­
rıldı. Bu olaya karışan Rommel de kendini
zehirledi.
M üttefikler Caen dolayındaki zorlu çarpış­
m alardan sonra, Norm andiya’da, ilk ele ge­
çirdikleri bölgeden çıkmayı başardılar. Al-
m anlar’ı Kuzey Fransa boyunca batıya doğru
sürdüler. Paris 25 Ağustos 1944’te kurtarıldı
ve eylülün ortasında Dijon yakınlarında, ço­
ğunluğunu 5 Ağustos’ta Fransa’nın Akdeniz
kıyılarına çıkan Özgür Fransız Kuvvetleri’nin
oluşturduğu, öbür M üttefik güçleriyle buluş­
tular.
Eylülde General Eisenhower, Fransa’daki
Müttefik kuvvetleri komutanlığına getirildi.
ABD birlikleri güneye, İngiliz ve Kanada or­
duları ise Belçika’ya ilerledi. M üttefik gene­
rallerin en başarılılarından biri de A B D ’li
George S. Patton’du. 17 Eylül’de M üttefikler
Ren üzerinde bir geçit elde etm ek için Arn-
hem ’de ırmağın doğusuna havadan indirme
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 305
yaptı; ama sert çarpışmalardan sonra geri çe­
kilmek zorunda kaldılar.
M üttefikler’in ilerleyişi şubatta da sürdü.
Alman tanklarının çoğunluğu doğu cephesine
gönderilmişti. M artta R en’i geçen M üttefik­
ler, Alm anya’ya doğru hızla ilerledi; Alman
güçlerini yararak H ollanda’ya girdi.
Nisan 1945’te ABD güçleri Leipzig, Chem-
nitz (bugünkü Karl-Marx-Stadt) ve Münih'i
aldı; Elbe Irmağı üzerindeki Torgau’da SSCB
birlikleriyle buluştu. Daha kuzeyde Montgo-
mery’nin askerleri Elbe’yi geçerek Ham ­
burg’a girdi ve ardından Baltık Denizi’ndeki
Lübeck ve W ismar’a doğru ilerlemeyi sürdür­
düler.
A vrupa'da Savaşın Sonu
İtalya'daki M üttefik güçler 13 Ağustos
1944’te Floransa’yı aldı. Almanlar bunun üze­
rine Pisa ile Rimini arasında bir savunma hattı
oluşturarak kış gelene kadar burada tutundu­
lar. Nisan 1945’te M üttefikler Po Irmağı’nı
geçti ve Alp D ağlan’na doğru ilerledi. İtal­
ya'da Almanlar 2 Mayıs’ta teslim oldular. İki
gün sonra da Müttefikler Avusturya’dan güne­
ye doğru ilerleyen ABD askerleriyle buluştu.
306 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI
Acrne
M ü tte fik o rd u la rın ın A lm a n y a 'd a bu luşm asından
sonra, T u rg a u 'd a el sıkışan ABD ve SSCB askerleri.
SSCB birlikleri ise 1944 Haziran’ında D o­
ğu A vrupa'da bir harekât başlattı. Temmuz
sonunda Varşova’nın karşısında Vistül Ir-
mağı’nın doğu kıyısına geldiler. Daha güneyde
SSCB ordusu, Romanya ve Bulgaristan’ı aldı.
Finlandiya eylülde düştü. Ağustosta SSCB or­
duları iki koldan ilerlemeye başladı. Biri Bal-
tık Denizi’nin doğu kıyıları boyunca, öbürü
de Tuna vadisi üzerinden M acaristan’a doğru
hareket etti. Almanlar bu ilerlemeyi durdura-
mayarak geri çekildiler.
1945 başlarında, Alm anya’nın artık uzun
süre savaşamayacağı ortaya çıkmıştı. M ütte­
fik liderler, ABD Başkanı Roosevelt, İngilte­
re Başbakanı Churchill ile SSCB’nin önderi
II. D ünya Savaşı sonrasında B e rlin 'in merkezi.
Stalin Kırım’daki Yalta kentinde toplandılar
ve Alm anya’nın koşulsuz olarak teslim alın­
ması konusunda anlaştılar. Ayrıca savaş son­
rası A vrupa’ya ilişkin planlar da yaptılar.
Ocak 1945’te SSCB askerleri O der Irm ağı’nı
aşarak Silezya’ya girdi. Güneyde ise, şubatta
Budapeşte’ye, nisan başında da Viyana’ya
girdiler ve Berlin’e doğru ilerlediler. 25 Ni-
san’da Berlin’i kuşattılar. Kentin merkezinde­
ki bir yeraltı sığınağından savunmayı yönet­
m ekte olan Hitler savaşın yitirildiğini kavra­
yarak 30 Nisan’da intihar etti. Amiral Kari Dö-
nitz’i kendi yerine atamıştı.
D önitz’in temsilcileri Reims’e M üttefikler’
le görüşmeye geldi. Batıda M üttefikler’e tes­
lim olmayı; ama doğuda SSCB’ye karşı savaşı
sürdürmeyi istiyorlardı. Eisenhower Alman-
lar’ın her yerde koşulsuz teslim olmaları ko­
nusunda ısrar etti. Alm anya’nın teslim olması
8-9 Mayıs 1945’te gece yarısı gerçekleşti.
Imperial W ar M useum
Ingiliz kom utanı Mareşal M o n tg o m e ry (sağda),
A lm a n subaylarına teslim olm a koşullarını okuyor.
Japonya'nın Teslim Olması
A B D , Japonya’nın kıyı kentlerini yoğun bir
biçimde bombaladığı sırada Başkan Trum an,
Japonlar’ın direnişini kırmak ve savaşı kısalt­
mak gerekçesiyle atom bombası kullanmaya
karar verdi. Atom bombası A B D ’de, gizlice
geliştirilen ve büyük yıkım gücü olan bir silah­
tı (bak. B o m b a ). 6 Ağustos 1945’te ABD hava
kuvvetlerinin bir bombardıman uçağı Hiroşi­
ma kenti üzerine ilk atom bombasını attı. 3
gün sonra gücü azaltılmış bir atom bombası
da Nagasaki’ye atıldı. Bu bombalar Hiroşim a’
da 200 bin, Nagasaki de ise 80 bin sivilin öl-

Imperial W ar M useum
N agasaki'ye atılan ato m bom basının m an ta r
biçim in d e ki bu lu tu .
meşine ve on binlerce kişinin yaralanmasına
yol açtı. Bu kentler büyük ölçüde yıkıldı; bitki
örtüsü çok zarar gördü. Atom bombasının yol
açtığı radyasyonun (radyoaktif ışınlar) etkisi
yıllarca sürdü. Radyasyon nedeniyle insanlar,
daha sonra da sakatlandılar ve öldüler. Uzun
yıllar sonra bile özürlü çocuklar doğdu. 8
Ağustos’ta SSCB de Japonya’ya savaş açtı ve
Japonlar’ın elinde bulunan Mançurya ve Ko­
re’yi işgale başladı. Bunun üzerine Japonya 2
Eylül’de resmen teslim oldu ve I I . Dünya Sa­
vaşı sona erdi.
Antlaşm alar ve Sonuçları
Temmuz ve Ağustos 1945’te barış antlaşmala­
rının koşullarını görüşmek üzere Potsdam
Konferansı toplandı. Toplantıya önde gelen
Müttefik temsilcileri olarak A B D ’den Roose-
velt’in yerine seçilen Başkan Harry S. Tru-
man, SSCB’den Stalin ile İngiltere Başbakanı
Winston Churchill (daha sonraki toplantılara
Churchill’in yerine başbakan seçilen Clement
Attlee) katıldı.
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 307
Konferansta alman belli başlı kararlar şun­
lardı: M üttefikler Alm anya’yı işgal edecek ve
silahsızlandıracak, böylece gelecekte savaş çı­
karma tehlikesi önlenecekti. Alman ordusu
dağıtılacak, sanayisi denetlenecek ve açık de­
nizlere çıkabilecek gemi, silah ya da savaş
uçağı yapımı yasaklanacaktı. Hitletfin Nazi
Partisi’nin düşünceleri yasaklanacaktı (bak.
N a z i z m ). Alm anya’nın bütünlüğünün korun­
ması ilkesi dışında kalan antlaşma koşulları
genellikle uygulandı.
Almanya ve Berlin Müttefik kuvvetler ara­
sında bölündü. SSCB birliklerinin işgal bölge­
si olan Doğu Almanya, sonradan Alman De­
mokratik Cumhuriyeti oldu. Batı Alm anya’
nın kuzeyi İngiliz, güneyi ile Bremen bölgesi
ABD ve güneybatısı da Fransız birliklerince
işgal edildi. Alm anya’nın bölünmüşlüğü bu­
gün de sürm ektedir (bak. BERLİN).
Nazi liderler M üttefikler’den dört yargıç ta­
rafından N ürnberg’de yargılandı. Yargılama
yaklaşık bir yıl sürdü. Sanıklardan 12’si ölüm
cezasına çarptırıldı; bunlardan biri olan M are­
şal Herm ann Goering zehir içerek intihar etti.
Yedi kişi hapis cezasına çarptırıldı. Öteki Na­
zi savaş suçluları da yargılanarak idam edildi
ya da hapsedildi. Bazı Alman bilginleri özel­
likle roket mühendisleri de ABD ve SSCBye
götürüldü.
Batılı M üttefikler ile SSCB arasında, Al­
m anya’nın doğusundaki toprakların ne kada­
rının SSCB ve Polonya’ya bırakılacağı konu-
Signal Cörps Photo
General Douglas M a cA rth u r ve 2 Eylül 1945'te
te slim olm ala rın a ilişkin be lg ele ri im zalayan Japon
y e tkilile r.
308 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

sunda anlaşmazlık vardı. Sonuçta SSCB, D o­

ğu Prusya bölgesini Polonya’yla paylaştı.
O der ve Neisse ırmaklarının doğusunda kalan
topraklar da Polonya’ya verildi. Bu iki bölge
ile Çekoslovakya, M acaristan, Romanya ve
Polonya’da yaşayan Alm anlar, Alm anya’ya
taşındılar.
M üttefikler arasındaki en önemli görüş ay­
rılığı, Alm anya’nın bütünlüğünün korunması
konusunda çıktı. Birleşik bir Alm anya’nın
çok güçlü bir ülke olabileceğini düşünen
Fransızlar bu konuda isteksiz davrandılar.
SSCB ise, Alm anya’nın bütünlüğünün korun­
masını, ama bunun sosyalist yönetim altında U S A rm y A .A .F . Plıoto

gerçekleşmesini savunuyordu. Böylece A l­ Çinli m a h kû m la r ABD gü çle ri ta rafınd an kullanılan

m anya’nın SSCB işgalinde kalan bölgeleriyle B irm anya K ara yo lu 'n u n yap ım ın da çalışırken.

Berlin'in doğusu. Batı Berlin ve batılı M ütte­
fiklerin işgalindeki bölgelerden ayrıldı. Bu
durum 1949’da iki ayrı devletin doğmasına
neden oldu: Batı Berlin’i de içeren Almanya
Federal Cumhuriyeti ve başkenti Doğu Berlin
olan, sosyalistlerin yönetimindeki Alman D e­
m okratik Cumhuriyeti kuruldu.
Japonya da M üttefikler’ce işgal edildi.
leşmiş Milletler adına yönetilmek üzere
A B D ’ye; Güney Sahalin ve Kuril adaları ise
SSCB’ye bırakıldı. Japonya’nın savaştan önce
işgal ettiği M ançurya, Çin’e geri verildi. Kore
ise bağımsız bir devlet oldu. Ayrı bir antlaş­
mayla A B D ’ye Japonya’da askeri güç bulun­
durm a yetkisi verildi.
Jo h n y Florea. "Life" © Tim e Life

Ama savaşı izleyen ilk yıllardan sonra dene­

tim tümüyle General Douglas M acA rthur’un
yönetimindeki A B D ’li yetkililerin elinde kal­
dı (bak. M a c A r t h u r . D o u g l a s ). Japon ordusu
dağıtıldı ve silahsızlandırıldı. Çin ve Güney­
doğu Asya’nın çeşitli yerlerine yerleşmiş olan
4 milyonu aşkın Japon da Japonya’ya geri
gönderildi. Bazı Japon kom utanları savaş suç­
lusu olarak yargılandı; idam ya da hapis ceza­
sına çarptırıldı. Önce Japonya’nın silahlı güç­
ler oluşturması yasaklandı. Am a sonra SSCB
ve bölgedeki öbür sosyalist güçlere karşı
önemli bir müttefik olabileceği düşünülerek
ordusunu ve deniz gücünü kurmasına yardım
edildi. Batı Almanya gibi Japonya da, yerle-
bir edilmiş kentlerini ve fabrikalarını yeniden
kurmak için özellikle A B D ’den büyük yardım
aldı.
Japonya ile barış antlaşması 1951 Eylül’ün-
de imzalandı. Bu antlaşmaya SSCB ve Hin­
distan karşı oldukları m addeler nedeniyle ka­
tılmadılar. Antlaşmanın en önemli sonucu,
Japonya’nın topraklarının dört adayla sınır-
lanmasıydı (bak. J a p o n y a ). Japonya’nın sö­ N ordhausen g ib i to p la m a kam p la rın ın varlığı ancak
savaşın sonlarına do ğ ru ö ğ re n ile b ild i. Bu kam plar
mürgeci imparatorluğu sona erdi. Ryu-Kyu, N a zile r'in suçsuz insanlara karşı acım asızlığını
Benin, M ariana ve Marshall adaları, Bir- yan sıtıyord u.
 İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 309

II. Dünya Savaşı'nda hava saldırılarında kan Antantı Bakanlar Konseyi bu yönde
binlerce sivil insan da öldürüldü. Almanlar olumlu bir karar alamadan dağıldı. 10 Hazi­
toplama kamplarında 6 milyon Yahudi'yi öl­ ran 1940’ta İtalya’nın da katılmasıyla savaş
dürdüler. Bu uygulamaya “toplu kıyım" de­ A kdeniz'e yayılınca Türkiye'nin 1939 Ankara
nildi. İşgal ettikleri topraklarda yaşayan 10 Antlaşması'yla üstlendiği yükümlülükler gün­
milyon kişiyi evlerinden, yurtlarından ayırdı­ deme geldi. Ne var ki, kısa bir süre sonra
lar ve Alm anya’da fabrikalarda köle gibi ça­ Fransa’nın teslim olması, İngiltere’nin de bu
lışmaya zorladılar. konuda ısrarlı davranmaması Türkiye’yi sa­
Yaklaşık 35 milyon insanın öldüğü bu sa­ vaştan uzak tuttu.
vaşta SSCB 20 milyon yurttaşını yitirdi. .Po­ Alman orduları 1941 ortalarına doğru Bal-
lonya’da Naziler’in burada öldürdüğü 3 mil­ kanlar’ı tümüyle ele geçirince, Türkiye'nin de
yon Yahudi’yle birlikte yaklaşık 6 milyon kişi Alman istilasına uğramasından, dolayısıyla
öldü. Almanya 4 milyon, Japonya 2 milyon, O rtadoğu’daki yaşamsal önemdeki çıkarları­
ABD 298 bin, İngiliz Uluslar Topluluğu 544 nın tehlikeye girmesinden çekinen İngiltere,
bin ve İngiltere 350 bin insanını yitirdi. Çin'in Türkiye’den savaşa katılmasını istedi. Bu sıra­
ise 2 milyondan fazla askerinin öldüğü sanıl­ da SSCB’ye saldırmaya hazırlanan Almanya
maktadır. da güney kanadını güvenceye almak amacıyla
Türkiye’ye bir saldırmazlık antlaşması öneri­
İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye sinde bulundu. Türkiye bunu hemen kabul e t­
Türkiye II. Dünya Savaşı na katılmadı. Ama ti. 18 Haziran 1941’de imzalanan antlaşma
savaş boyunca izlediği yansızlık siyasetinde Türkiye’nin savaş dışı kalma siyasetinde yeni
zaman zaman büyük güçlüklerle karşılaştı. bir aşama oluşturdu. Bunu 10 Ağustos
Türkiye 1939’da savaş olasılığının iyice artm a­ 1941’de SSCB ile İngiltere'nin ortak notası iz­
sı üzerine toprak bütünlüğünü korumaya yö­ ledi. Savaşın iyice yoğunlaştığı bu dönemde
nelik ittifak antlaşmaları sağlamak amacıyla her iki ülke Türkiye'nin toprak bütünlüğüne
bazı girişimlerde bulundu. Almanya ile İtal­ saygılı olduklarını bildiriyorlardı. Buna karşı­
ya’nın saldırgan tutumları karşısında doğal lık Türkiye'den 1936 M ontrö (M ontreaux)
olarak bu girişimler İngiltere, Fransa ve Sözleşmesi’ni tam olarak uygulayarak İstan­
SSCB’ye yönelikti. İlk görüşmeler sonucunda bul ve Çanakkale boğazlarını savaş gemileri­
12 Mayıs 1939’da İngiltere’yle, 23 H aziran’da ne kapalı tutmasını istiyorlardı.
da Fransa’yla Türkiye'nin de “Barış Cephe­ 1942 hem Alm anya’nın, hem de İngiltere’
s in d e yer aldığını açıklayan ortak bildiriler nin başını çektiği M üttefikler’in Türkiye’yi
yayımlandı. Bunu SSCB’yle de benzeri bir an­ kendi yanlarında savaşa sokmak için baskı uy­
laşma sağlanması yolundaki çabalar izledi. guladıkları bir yıl oldu. Türkiye çeşitli gerek­
Ama SSCB’nin 23 Ağustos’ta Almanya ile bir çeler ileri sürerek bunların hepsini geri çevir­
saldırmazlık antlaşması imzalaması karşısında di. Am a 1943’te M üttefikler’in üstünlüğü be­
Türkiye’nin çabaları boşa çıktı. lirginleşince İngiltere bu kez savaşın bir an
Bu durum üzerine İngiltere ve Fransa ile önce bitmesine katkıda bulunmak ve zaferin
ilişkiler daha da sıklaştırıldı ve 19 Ekim nimetlerinden pay almak gibi görüşlerle Tür­
1939’da A nkara’da Türkiye-İngiltere-Fransa kiye’yi M üttefikler yanında savaşa sokmaya
İttifak Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya gö­ çalıştı. Churchill bu amaçla 30 Ocak 1943’te
re Türkiye bir Avrupa devletinin saldırısına A dana’ya gelerek İsmet İnönü ile görüştü.
uğrarsa İngiltere ve Fransa yardımda buluna­ İnönü, Churchill’in Türkiye’nin en geç Ağus­
cak, buna karşılık A vrupa’da çıkacak bir sa­ tos 1943’te savaşa katılması yolundaki isteği­
vaş Akdeniz’e yayılırsa Türkiye de İngiltere ne karşı, bunun gerekli silahların, savaş araç
ve Fransa'ya yardım edecekti. Savaşın Bal- ve gereçlerinin verilmesi durum unda olanaklı
kanlar’a doğru yayılma eğilimi göstermesi olabileceğini söyledi. Bu konudaki görüşme­
üzerine Türkiye Balkan A ntantı'na bağlı ül­ ler sürerken M üttefikler 14-24 Ağustos tarih­
kelerle de işbirliğini güçlendirmeye çalıştı. lerinde Kanada’nın Quebec kentinde, 19-30
Ama Şubat 1940’ta Belgrad'da toplanan Bal­ Ekim’de de M oskova'da düzenledikleri top­
310 İKİNCİ MEŞRUTİYET
lantılarda Türkiye'yi savaşa katmak yolunda­
ki baskıyı artırma kararı aldılar. 28 Kasım -
2 Aralık tarihlerinde bir doruk toplantısı ya­
pan Churchill, Roosevelt ve Stalin de bu kara­
rı onayladı. Bunun üzerine Churchill ve Roose­
velt 3 Aralık 1943’te İsmet İnönü’yü Kahire’
ye davet ederek bu konudaki kesin isteklerini
ilettiler ve Türkiye’nin Şubat 1944’te savaşa
katılmaması durumunda her türlü askeri yar­
dımı keseceklerini bildirdiler. İsmet İnönü’
nün askeri ve stratejik gerekçelerle savaşa
katılmayı reddetmesi üzerine M art 1944’te İn­
giltere, Nisan 1944’te de ABD Türkiye’ye as­
keri yardımı durdurdu. Diplomasi alanında
ise baskılar sürüyordu. Bu baskılara bir süre
daha direnen Türkiye savaşın gidişinin iyice
belirginleşmesi üzerine 2 Ağustos 1944’te Al­
manya ile siyasal ilişkilerini kesti. Bunu 6
Ocak 1945’te Japonya ile ilişkilerin kesilmesi
izledi. Ardından Müttefik liderleri Şubat
1945’te toplanan Yalta (Kırım’da) Konferan-
sı'nda, yeni kurulacak Birleşmiş M illetler’e
yalnızca 1 M art 1945’e kadar Alm anya’ya sa­
vaş açmış ülkelerin katılmasını içeren bir ka­
rar aldılar. Türkiye bunun üzerine 23 Şubat’ta
Alm anya’ya savaş ilan etti. Am a bu sırada A l­
manya'nın yenilgisi kesinleşmiş olduğundan
fiilen savaşa girmedi.
İKİNCİ MEŞRUTİYET bak. BİRİNCİ v e İ k i n c i
M eşru tiy et.
İKİNCİ YENİ, ülkemizde 1950’lerin ortaların­
da oluşan bir şiir anlayışıdır. Zam anla bir
akıma dönüşen bu anlayışın öncüleri Oktay
Rifat, İlhan Berk, Turgut Uyar, Edip Canse-
ver, Cemal Süreya, Sezai Karakoç, Ece Ay­
han, Ülkü Tam er, Tevfik Akdağ gibi şairler­
dir. Bu akımı ilk kez eleştirmen Muzaffer
Erdost “İkinci Yeni” diye adlandırdı. Garip
Akım ı’na “Birinci Yeni” adı da verildiği için,
Garip A kım fnın getirdiği şiir anlayışına bir
tepki olan bu yeni akıma “İkinci Yeni” adı
uygun görüldü.
G arip Akımı, kendinden önce gelen şiirin
alışılmış kalıp ve anlayışlarına karşıt bir şiir
oluşturdu. Bu şiir, herkesin kullandığı sıradan
sözcüklerle yazılan yalın bir şiirdi. Sözcükle­
rin anlamlarını zorlayan ya da bozan oyunlara
başvurmuyor, böylece anlamla ilgili edebiyat
sanatlarından uzak duruyorlardı. Konuları ise
gündelik yaşam, çalışan insanların serüveni,
sokaktaki insanın dünyasıydı. Garip Akımı'
nın öncüleri bu doğrultuda ürün verirlerken
dilde yeni olanaklar yaratma kaygısına düş­
mediler (bak. G a r i p ).
İkinci Yeni şairleri, G arip’ten önceki şiiri
benimsemediler. Öte yandan yarattıkları yeni
şiir anlayışının karşıtı olan Garip şiirini önem ­
seyip değerlendirdiler. Getirdikleri yeni şiir
anlayışıyla, kendi dönemlerine kadar gelen
şiir dilinin alışılmış kalıplarına karşı çıktılar.
Sözdizimini bozarak, değiştirerek, dilbilgisi
kuralları karşısında şairi özgür bıraktılar.
Özneyi, yüklemi, tümleci istedikleri yerde,
istedikleri gibi kullandılar.
İkinci Yeni anlayışına bağlı şairlerin ortak
özellikleri şunlardır: Şiirde imgeye, hayal
gücüne sonsuz yer vermek; edebiyatta anlam
ve sözle ilgili sanatların şiire yeni biçimlerle
girmesini sağlamak; alışılmış dil kalıplarının
dışına çıkmak, gündelik dili önemsememek;
şiirin anlaşılır olması kaygısını taşımamak;
şiirde belirli bir öykü ya da tip anlatmamak.
İkinci Yeni şairleri sözcüklere çok önem
verdiler. Sözcüklere yeni anlamlar yüklediler,
yan anlamlarını öne çıkardılar, kimi zaman
yeni sözcükler türettiler. Sözcüklerin ses ben­
zerliklerinden yararlanarak yeni çağrışımlar
sağladılar. Dilin kurallarını bozarak çarpıcı,
şaşırtıcı bir söyleyiş buldular. Anlamı ve
belirgin bir konuyu önemsemediler, bunları
düzyazıya bıraktılar. Şaşırtıcı imgelerini söze
dökerek çok zengin bir şiir dili oluşturdular.
Ama bu özellikleriyle, eski şiir biçimlerine
alışmış okurun İkinci Yeni şiirini anlaması
oldukça zordu. İkinci Yeni şairlerinin şiiri
geniş okur kitlesine ulaştırmak gibi bir amaç­
ları da yoktu. O nlar daha çok şiire yakın ilgi
gösteren okura seslenmek istiyorlardı.
İkinci Yeni şairleri şiirlerinde çoğunlukla
bireyin toplum içindeki yalnızlığını, iç sıkıntı­
sını, çevreyle uyumsuzluğunu, çocukluğa du­
yulan özlemi ve cinselliği işlediler. Ama bu
şairler kendilerini bir akımın üyesi olarak
görmüyorlardı. Ne ortak çıkardıkları dergile­
ri, ne de imzaladıkları bir bildirgeleri vardı.
Her biri kendi şiir dünyasını kurmaya çalışı­
yordu. Bu tutum larını hiç bırakmadan şiiri
sürdürdüler. Çabaları Türk şiirine yeni ola­

n a k l a r k a z a n d ı r d ı . T ü r k ş i ir i n i, ş i ir d il in i v e
a l a n ı n ı z e n g i n l e ş t i r d i . (Ayrıca bak. TÜRK EDE­
BİYATI.)
İKİZ. Aynı anneden tek bir gebelikte doğan
iki kardeşe ikiz denir. İnsanlarda her gebelik­
te normal olarak tek bir çocuk doğar; ikiz
doğum oranı yaklaşık 80’de 1, üçüz, dördüz
ya da beşiz doğum olasılığı ise çok daha
düşüktür. Bunun nedenini anlayabilmek için
bebeğin nasıl dünyaya geldiğini bilmek gere­
kir. Ü R EM E maddesinde ayrıntılarıyla anla­
tıldığı gibi, bebeğin yaşamı babanın sperma
hücresinin annenin yumurta hücresini dölle­
mesiyle başlar. Bu döllenmiş yumurta anne­
nin dölyatağının (rahminin) duvarına yerleşir
ve gerekli besin maddeleri ile oksijeni etene
denen özel bir organ aracılığıyla annesinden
alarak doğacağı ana kadar burada gelişir.
Kadınlarda yum urta hücresi yapan iki yu­
murtalık vardır. Am a bunlardan biri bir ay,
öbürü öbür ay olmak üzere her biri sırayla
birer yumurta hücresi üretir. Bu nedenle,
erkeğin kadının dölyoluna bıraktığı milyon­
larca sperma hücresine karşılık her ay yalnız­
ca bir tek yum urta hücresi döllenebilir. Zigot
denen bu döllenmiş yum urta önce ikiye,
sonra dörde, sonra sekize bölünerek hızla
çoğalır ve milyonlarca hücreden oluşan bir
embriyona dönüşür.
Am a bazen bilinmeyen nedenlerle bu hücre
yumağı gelişiminin çok erken bir aşamasında
iki eşit parçaya ayrılabilir. Böylece parçalar­
dan her biri kendi kendine gelişmesini sürdü­
rür ve sonuçta iki ayrı embriyon oluşur.
Döllenmiş tek bir yum urtadan geliştikleri için
bütün genleri aynı olan bu tek yumurta ikizleri
(ya da morıozigot ikizler) birbirine ayırt edile­
meyecek kadar benzeyen gerçek ikizlerdir.
İkisi de mutlaka aynı cinstendir, yani her ikisi
de erkek ya da her ikisi de kızdır ve yalnız dış
görünümleri değil, kan gruplarına varıncaya
kadar kalıtımla aktarılan bütün özellikleri
özdeştir (bak. KALITIM v e G e n e t ÎK). Yalnız çok
değişik çevrelerde yetişirlerse bazı özellikleri
zamanla değişebilir; örneğin ikizlerden biri iyi
beslenemezse öbüründen daha kısa olabilir.
Çok ender durum larda, bölünen embriyo­
nun iki parçası birbirinden tam olarak ayrıla­
maz. Bu parçaların her birinden genellikle
İKİZ 311
ZEFA
Bu tek y u m u rta ikizleri, d ö lle n m iş tek b ir y u m u rta n ın
iki ayrı e m b riyo n a b ö lü n m e siyle o lu şm u ş gerçek
ikizlerdir.
eksiksiz bir bebek gelişir, ama iki bebek
başlarından ya da gövdelerinin alt bölümle­
rinden birbirine yapışıktır. Yapışık ikizler
denen bu özel durumun bilinen ilk örneği, 19.
yüzyılda yaşamış olan ünlü Siyamlı ikizlerdir.
Çang ve Eng adındaki bu iki yapışık kardeş
birbirinden ayrılmadan büyümüş, evlenmiş ve
60 yaşma kadar yaşamıştır. Oysa günümüzde,
eğer ortak kullandıkları organlar yoksa, yani
ikizlerden birinin bazı organları eksik değilse,
doğumdan hemen sonra yapılan bir ameliyat­
la yapışık ikizler birbirinden ayrılabilmek­
tedir.
Tek yumurta ikizlerinden çok daha sık
karşılaşılan çift yumurta ikizleri (ya da dizigot
ikizler) ise, annenin aynı anda ürettiği iki
yumurta hücresinin iki ayrı spermayla döllen­
mesinden oluşur. Kalıtım yasalarına göre her
yumurta hücresi annenin değişik genlerini,
her sperma hücresi de babanın değişik genle­
rini taşıdığı için, bu döllenmiş yumurtaların
genetik yapısı da birbirinden farklı olacaktır.
Döllenmiş yum urtalardan her biri dölyatağı-
nın duvarında ayrı bir yere yerleşir, iki ayrı
eteneden beslenir ve gelişmesini birbirinden
bağımsız sürdürdüğü için iki ayrı bebek olu­
şur. Bu bebekler de aynı anda doğarlar, ama
cinsiyetleri farklı olabileceği gibi benzerlikleri
312 İKLİM

de bütün kardeşlerde gözlenebilen sıradan bir
benzerliğin ötesine geçmez.
Doğum sırasında ikizlerden önce biri, on­
dan birkaç dakika, hatta bazen saatler sonra
öbürü dünyaya gelir. İnsanın yaşı gebeliğin
başlangıcına göre değil doğum anma göre
hesaplandığı için, ikizlerden biri yasalara göre
öbüründen büyüktür.
Tek doğumla dünyaya gelen üç, dört ya da
beş kardeş, yani üçüz, dördüz ve beşizler de
birbirlerine çok benzeyebilir, hiç benzem eye­
bilir ya da aralarında benzeyen ve benzem e­
yen kardeşler bulunabilir. Bazı ailelerde ku­
şaklar boyunca ikiz doğuma, özellikle çift
yumurta ikizliğine rastlandığı için bu ikizliğin
kalıtsal bir özellik olduğu sanılmaktadır. Öte
yandan, kısırlık tedavisinde kullanılan bazı
ilaçların da dördüz ve beşiz doğum olasılığını
artırdığı saptanmıştır.
IKLIM. Bir bölgenin iklimi, o bölgedeki
değişken hava koşullarının ortalaması olarak
tanımlanabilir. Dünyanın birçok yerinde hava
koşulları yalnız yıl içinde değil bir yıldan öbür
yıla da büyük değişiklikler gösterir. Bu ne­
denle, iklim konusunda doğru yargıya götüre­
cek ortalam aların güvenilir olabilmesi için
hava durum unun, yani sıcaklık, yağış miktarı,
rüzgâr, hava basıncı ve nem oranının en az 30
yıl süreyle her gün ölçülmesi gerekir (bak.
H a v a D u r u m u ).
Binlerce yıl önce Eski Yunanlılar, ekvatora

YAĞMUR ORMANLARI: Her zaman çok sıcak ve

bütün m evsim lerde bol yağışlı

; SAVANLAR: Yazlar çok sıcak, kışlar ılık; yağışlar

Wmm orta ile yoğun arası

ALÇAK ENLEM BOZKIRLARI VE ÇÖLLERİ: Her

zaman çok sıcakve az yağışlı

KURU ASTROPİK İKLİM : Yazlar çok sıcak, kışlar

yum uşak; yağışlar az ile orta arası

NEMLİ ASTROPİK İKLİM: Yazlar sıcak, kışlar

serin; yağışlar orta yoğunlukta

ILIMAN DENİZ İKLİMİ: Yazlar sıcak, kışlar serin;

yağışlar orta ile yoğun arası

NEMLİ KARA İKLİMİ: Yazlar sıcak, kışlar serin;

yağışlar orta yoğunlukta

KARA BOZKIRLARI: Yazlar sıcak, kışlar serin ile

soğuk arası; yağış az

KARA ÇÖLLERİ: Yazlar sıcak, kışlar soğuk; yağış

çok az

YARI ARKTİK VE TUNDRA İKLİMİ: Yazlar

serin ile soğuk arası ve kısa süreli; kışlar
uzun ve soğuk; yağış az

DAĞ İKLİMİ: Aynı enlemdeki düzlüklerden

genellikle daha soğuk; yağışlar değişken

yakın olan bölgelerin sıcak, kutupların çevre­
sindeki bölgelerin soğuk, arada kalan bölgele­
rin ise ılıman olduğunu biliyorlardı. Dünyanın
“sıcak kuşak” , “soğuk kuşak” ve “ılıman
kuşak” gibi kabaca üç iklim bölgesine ayrıl­
ması o çağlardan kalmadır ve bu terimler
günümüzde de zaman zaman kullanılır. Oysa
aynı kuşaktaki bütün bölgelerin iklimi aynı
olmadığı gibi, geniş alanlara yayılmış ülkeler­
de bile bölgeler arasında büyük iklim farklı­
lıkları görülür. Bu farklılığı yaratan ve yeryü-
zündeki değişik iklim koşullarından sorumlu
olan üç temel etken vardır.
Bu etkenlerden ilki bir yerin enlem'i, yani
ekvatora olan uzaklığıdır. Çünkü ancak güneş
ışınlarını dik olarak alabilen enlem lere G ü­
Dünya'daki Çeşitli İklim Tipleri
İKLİM 313
neş’in ısısı yoğun olarak ulaşabilir. Bu enlem ­
ler, ekvatorun kuzeyinde kabaca Sahra Çö~
lü’nden geçen Yengeç dönencesi ile güneyde
kabaca A frika’nın güney ucundan ve Güney
A m erika ile Avustralya’nın hemen hemen
ortasından geçen Oğlak dönencesi arasındaki
bölgelerdir (bak. DÖNENCELER). Güneş gökyü­
zündeki görünür hareketini yaparken, tem ­
muz ayında Yengeç dönencesinin, eylülde
ekvatorun, ocak ayında Oğlak dönencesinin
tam tepesinde (başucu noktasında) bulunur
ve m artta yeniden ekvatorun üzerinden geçe­
rek Yengeç dönencesine doğru ilerler. G ü­
neş’in iki sınır arasında gidip geliyormuş gibi
göründüğü bu dönenceler arasındaki bölgele­
re ya da tropik kuşağa güneş ışınları öğle
314 İKLİM

saatinde tam dik olarak gelir. Am a dönence­ hatta kıyıdan yüzlerce kilometre içerilere
lerden kuzeye ya da güneye doğru uzaklaştık­ kadar uzanan bölgelerde kışlar daha sıcak,
ça güneş ışınları giderek eğikleştiği için yeryü­ yazlar daha serin geçer.
züne ulaşan ısı da o ölçüde azalır. Örneğin Bazı ülkelerde, sıcak okyanus akıntılarının
ekvatorun çok kuzeyinde bulunan Türkiye, etkisiyle kışlar beklenm edik biçimde ılık ge­
G üneş’in ısısını hiçbir zaman Sri Lanka kadar çer; örneğin Gulf Stream ile Kuzey Atlas
alamaz. Okyanusu Akıntısı’nın A vrupa’nın kuzeybatı­
İklim farklılıklarının ikinci nedeni, bir yerin sındaki iklim koşulları üzerinde böyle bir
okyanuslara ve kıtalara göre k o n u m 'udur. etkisi vardır. Buna karşılık bazı kıyı bölgele­
Örneğin, kuzey yarıküredeki kıtaların batı rinde yazların oldukça serin geçmesinin nede­
kıyıları ile güney yarıküredeki kıtaların doğu ni soğuk okyanus akıntılarıdır; örneğin G ü­
kıyıları, karaların iç kesimlerinden ve karşı ney A m erika’daki Şili ve Peru kıyılarını yala­
konumdaki kıyılardan daha ılıman iklimlidir. yan Peru (Hum boldt) Akıntısı bu etkiyi ya­
Çünkü bu kıyılar, görece daha sıcak olan ratır.
geniş okyanusların üzerinden geçerken ısınan Bir bölgenin denize yakın ya da uzak oluşu
rüzgârlara açıktır. yalnız sıcaklığı değil yağış miktarını da etki­
Okyanusların yalnızca rüzgârlar aracılığıyla ler. Çünkü bulutlardaki su buharının, dolayı­
değil dolaysız olarak da iklimi yumuşatıcı sıyla yeryüzüne düşen yağmurun ana kaynağı
etkisi vardır. Geç ısınıp geç soğuyan bu büyük okyanus sularının buharlaşmasıdır (bak. Bu­
su kütlesi nedeniyle okyanusların kıyılarında, lu t). Eğer bir ülkede rüzgârlar genellikle

İklim e n le m le re gö re de ğişir. Ekvatordan kuzeye yâ İklim yükse kliğ e göre de değişir. E kvatordaki b ir
da gü ne ye d o ğ ru y o lc u lu k eden b ir insan, her b iri b ir dağa tırm a n ırke n , dağın ete klerinde ki tro p ik iklim
ön cekinde n daha soğ uk olan d e ğişik ik lim çeşitli y ü kse ltile rd e yavaş yavaş değişerek doruğa
kuşaklarından geçer. yaklaştıkça y e rin i arktik iklim e bırakır.

İdime'
Zonguldak
Ankara
lütahyaj
'İzmir
■ntalya
denizden karaya doğru esiyorsa yağışlar bü­
yük olasılıkla kıyı kesimlerinde yoğunlaşacak
ve iç bölgelere gidildikçe azalacaktır. Ama
bu, denize yakın olan her yerin nemli ve
yağışlı olacağı anlamına gelmez. Örneğin,
başta Sahra olmak üzere bazı çöller deniz
kıyısına kadar uzanır. Öte yandan, bütün
nemli ve yağışlı yerlerin denize yakın olduğu
da söylenemez. Amazon havzası denizden
1.600 km içeride bulunduğu halde yoğun
yağış alır.
İklim farklılıklarının üçüncü nedeni y ü k ­
seklik' tir. Yükseklik de hem sıcaklığı, hem
yağışı etkiler. Güneş ışınları D ünya’nm yüze­
yini ısıtır, ama içinden geçtiği havayı fazla
ısıtamaz; havayı asıl ısıtan G üneş’in ısısını
emmiş olan yeryüzüdür. Bu yüzden atm osfe­
rin alt katm anları üst katm anlarından her
zaman daha sıcak olur ve hava sıcaklığı her
200 m etrede 1°C .kadar düşer. Ayrıca, yüksel­
tisi fazla olan dağlık bölgeler çevrelerine
oranla daha çok yağış alır (bak. Y a ğ m u r ) ve
tepeleri genellikle karla örtülüdür.
Nedeni tam olarak açıklanamasa bile, yer-
yüzündeki iklim koşullarının başlangıçtan bu­
güne kadar hep aynı olmadığı kesin olarak
biliniyor. Örneğin bundan yalnızca 25 bin yıl
önce Kuzey Avrupa ile A m erika’nın kuzey
enlemleri kalın bir buz örtüsüyle kaplıydı.
Ama bu Buzul Çağı’ndan milyonlarca yıl önce
aynı bölgelerde çok daha sıcak ve nemli hava
koşullarının egemen olduğu da kesindir; nite­
İKONA 315
Samsuı
Kayseri Elazığ
Diyarbakır
Adanao
Yağışın düzenli dağıldığı
Karadeniz iklim i
Yazın fazla yağışlı İlkbaharda fazla
kara iklim i yağışlı kara iklimi
Kışın ve ilkbaharda fazla Kışın yağışlı
yağışlı kara iklim i Akdeniz iklimi
kim Kuzey A vrupa’daki köm ür yatakları bu
sıcak ve nemli iklimde oluşmuştur. Yeryüzün-
deki bitki örtüsünün bu olağanüstü çeşitliliği
de her şeyden önce iklim farklılıklarından
kaynaklanır. İklim, bir bölgede hangi tarım
bitkilerinin ekileceğini ve hangi hayvanların
yetiştirileceğini belirleyen en önemli etken­
dir. İklim koşulları ayrıca insanların yaşadık­
ları evleri, yiyeceklerini, giyim ve yaşam
biçimlerini de etkiler. Değişik ırklar değişik
iklim koşullarına uyum sağlamıştır. Kuzeyin
açık tenli insanları kızgın güneşten çok çabuk
etkilendikleri halde, koyu tenli insanlar güneş
ışınlarına çok daha dayanıklıdır. Üstelik çok
sıcakta aşırı hareket etm ek terlem e yoluyla
vücuttan su kaybına yol açtığı için, çölde ya
da öbür sıcak bölgelerde yaşayan insanlar
bütün işlerini sabah ve akşam serinliğinde
yapıp günün sıcak saatlerini dinlenerek geçi­
rirler.
İKONA, Ortodoks kiliselerinde kutsal resim­
lere verilen addır (bak. ORTODOKS KİLİSESİ).
Ortodoks H ıristiyanların inanışına göre T an­
rı, Hz. İsa olarak insanlara göründüğünden,
resimle temsil edilmesinde bir sakınca yoktu.
İkonalarda Hz. İsa, Üçleme, havariler, m e­
lekler ve azizler konu edilir; Kutsal Kitap’taki
öykülere yer verilir. İkona yapımı Hıristiyan­
lığ ın ilk döneminde başladı. Genellikle tahta
levhalar üzerine çizilen desen, tutkallı boyay­
la renklendiriliyor, sonra yağlı vernikle parla-
316 İKTİSAT
M ansell Collection
O rto do kslar, kilise le rin d e y e r alan ikonalara özel
saygı d u yar ve ö n ü n d e dua ederler.
tılıyordu. Bizans ikonalarının koyu renkli,
sert çizgili olmasına karşın, daha sonra Rus­
ya’da ve öteki Ortodoks kiliselerinde yapılan
ikonalarda yüz çizgilerinin yumuşadığı, kızıl,
kar beyazı, zümrüt yeşili ve limon sarısı gibi
parlak renklerle altın yaldız kullanıldığı görü­
lür. Bundan başka mozaik ve mine işli ya da
metal kaplı ikonalar da vardır.
İkona yapanlar yapıtlarına imza koym adık­
larından, çoğunu kimin yaptığı bilinmem ekte­
dir. Bunlardan bazılarının adları yazılı belge­
lerden çıkarılmıştır. Örneğin, 15. yüzyılın
başında yaşamış olan Andrey Rublyov en
ünlü ikona ressamlarındandı. M oskova’da
Tretyakov galerisinde çok sayıda yapıtı bu­
lunm aktadır. Ortodoks kiliselerinin önemli
bir öğesi olan ikonalara özel saygı gösterilir.
Ortodoks kiliselerinde din görevlileriyle top­
luluğu ayıran İkonostasis denen bölmede, bel­
li bir sırayla yer alan ikonalar, bir bakıma din­
sel eğitim vermek içindir; böylece kilisede bu­
lunanlar Hıristiyanlık’ın resimli tarihini izle­
miş olurlar.
İK T İS A T bak. E k o n o m i .
İLAÇ. Çeşitli vücut işlevlerini düzenleyici
etkisinden yararlanm ak üzere hastalıklara
karşı kullanılan bütün maddelere ilaç denir.
Bazı ilaçlar bu etkisiyle hastalıklardan korun­
mayı sağlar; bazıları ağrı ya da ateş gibi
hastalık belirtilerini bastırır; bazıları da doğ­
rudan nedenlerini ortadan kaldırarak hasta­
lıkları tedavi etmeye yarar. Ayrıca, herhangi
bir hastalık söz konusu olm adan, örneğin
yalnızca uyumak ya da kendini daha iyi
hissetmek için kullanılan m addeler de birer
ilaçtır; çünkü sinir sistemini etkileyerek bu
duyumu yaratır. Bunun dışında, böcekler ve
kemiriciler gibi tarım zararlılarına karşı kulla­
nılan zehirli m addelere de böcek ilacı ya da
tarım korum a ilacı denir. Kuşkusuz bu m ad­
delerin etkisi ve kullanımı gerçek anlamda
ilaç tanımına uymaz; ama tarım zararlılarının
bulaştırabileceği hastalıkları önleyerek bitki
sağlığını korudukları için bir anlam da bu
bileşikler de ilaç sayılabilir.
Hastalıkları tanrıların ya da “kötü ruhlar”ın
işi olarak gören eskiçağ insanlarının gözünde
ilaçlar da doğal olarak büyüyle ve dinsel
güçlerle bağlantılıydı. Eski Mısır ve Babil’de,
hastalara kesinlikle yararı dokunm ayacak,
son derece garip şeylerin ilaç niyetiyle kulla­
nılması da ancak bu inançla açıklanabilir.
Örneğin hastalara bazen çiğ et yedirilir, bazen
de güherçile, bira, süt ve kan karışımı birlikte
kaynatılarak sıcak sıcak içirilirdi. H atta balık­
ların karaciğerinden elde edilen safra, daha
da kötüsü yarasa, akbaba, kertenkele ve
timsah derileri ile kemik ve içyağından hazır­
lanan bir karışım ilaç olarak kullanılabilirdi.
İlk doktorlar, tıp mesleğiyle ilgisi olmayan,
görmüş geçirmiş bilge kişilerdi. Bu insanların,
bitkilerin iyileştirici özellikleri konusundaki
bilgileri, hastalıkların tedavisine yönelik ilk
adımların atılmasını sağladı. Bildikleri şifalı
otları toplayarak kendi ilaçlarını kendileri
yapan bu ilk doktorlar, yüzyıllar sonra çeşit­
li maddeleri ölçüp tartarak büyük bir titiz­
likle ilaç hazırlayan eczacıların öncüleri
oldular. Başlangıçta eczacılar, bitkilerin ya­
rarlı bölümlerini havanda döverek toz
ilaçlar hazırlar, hapları elleriyle biçimlendirir,
çeşitli sıvıları karıştırarak şuruplar yaparlardı.
Zam anla eczacıların bu ilaç odaları, bilimsel
yöntem lerle çalışan ilaç laboratuvarları ile

fabrikalarına dönüştü. Günümüzde büyük bir
ilaç sanayisi kurulm uştur ve yeni bulunan her
ilaç önce hayvanlarda denenip güvenilir oldu­
ğu anlaşıldıktan sonra insanların kullanımına
sunulur.
İlk İlaçların Bulunması
Eskiden ilaçların hemen hepsi bitkilerden
hazırlanırdı. Bunun için bitkileri kökünden
yaprağına kadar bütün bölümleriyle birlikte
kaynatır ya da havanda döverlerdi. Oysa şifalı
bitkilerin etkili maddesi yalnızca bazı dokula-
rındadır ve bitkinin geri kalan bölümlerinin
hiçbir yararı yoktur. İlaç hazırlayanlar zaman­
la bitkinin yararlı bölümünü ayırıp ısıtarak ya
da çeşitli kimyasal m addeler kullanarak için­
deki etkili maddeyi çıkarmayı ya da bilimsel
terimiyle özütlem e'yi öğrendiler. Bu özüt hem
daha katışıksızdı, hem de bütün olarak kulla­
nılan bitkiden çok daha etkiliydi.
Etkisi çok eskiden beri bilinen ve uzun
yıllar ilaç hammaddesi olarak kullanılan pek
çok bitki vardır. Örneğin Güney A m erika’da­
ki Peru Yerlileri koka bitkisinin yapraklarını
yüzyıllardır çiğniyorlardı ve Yerliler’in inanıl­
maz dayanma gücünün bu yapraklardan ileri
geldiğine inanılıyordu. Koka yapraklarından
özütlenen ve güçlü bir ağrı kesici olan kokain,
diş hekimlerinin bölgesel anestezi amacıyla
kullandıkları ilk ilaçlardan biri oldu (bak.
M etropolitan M useum o f A rt
— Üİİls
13. yüzyıldan kalm a b ir M ezopotam ya
elyazm asındaki bu resim , şifalı otla rla b ir öksürük
şu ru b u n u n hazırlanışını g ö ste riyo r.
İLAÇ 317
ZEFA
İlaç fa b rikalarında , ü rü n le rin in hem e tkili, hem de
g ü v e n ilir o ld u ğ u n d a n hiç kuşku du yulm ayaca k
du ru m a gelinceye kadar pek çok araştırm a yapılır.
ANESTEZİ). Çok güçlü bir ağrı kesici olan
morfinin kaynağı, haşhaş kapsüllerinden sı­
zan afyondur. Birçok kalp hastalığının en
etkili ilacı olan dijitalin yüksükotunun yap­
rakları ile tohum larından elde edilir. Sıtma
tedavisinde kullanılan kinin ise Güney A m e­
rika’daki Peru’da ve Amazon bölgesinde do­
ğal olarak yetişen kınakına ağacının kabukla­
rından özütlenir. Hemen hemen bütün tropik
bölgelerde yetişen hintyağı bitkisinin tohum ­
larından elde edilen hintyağı da çok etkili bir
müshildir (kabızlığı giderip bağırsakları te­
mizler). Daha yakın dönem lerde bazı kanser­
lerin tedavisinde kullanılan ilaçlar ise cezayir-
menekşesinden elde edilmiştir.
Bu arada hayvan dokularından özetlenen
bazı m addeler de tıbba değerli ilaçlar kazan­
dırmıştır. Örneğin boyundaki tiroit bezinin
özütü bazı tiroit hastalıklarının, sığır ya da
domuz pankreasından özütlenen ensülin ise
şeker hastalığının tedavisinde kullanılır.
Sülfonamit grubu ilaçlar önce boya sanayi­
sinde üretilmiş, 1936’da da tıbbın kullanımına
girmiştir. Bu bileşikler mikroplu hastalıklara
karşı gerçekten etkili ilk ilaç grubudur. G ünü­
müzde, bakterilerden ileri gelen mikroplu
hastalıkların tedavisinde genellikle antibiyo­
tikler kullanılır ve bu ilaçların çoğu hâlâ küf
318 İLAÇ

m antarlarından elde edilir. Antibiyotiklerin bol m iktarda hazır antikor içeren bir antitok­
ilk örneği, Sir A lexander Fleming’in bulduğu sin verildiğinde hastalık hiç zaman yitirmeden
penisilindir ve ilk kez 1941’de hasta tedavisin­ bastırılmış olur.
de kullanılmıştır (bak ANTİBİYOTİKLER).
Bazı ilaçlar da m inerallerden elde edilir. Çağdaş İlaçlar
Örneğin cıva m erhem yapımında, brom ürler Eskiden yalnızca bitkilerden, hayvanlardan
yatıştırıcı ilaçların hazırlanmasında kullanılır; ve m inerallerden özütlenebilen ilaçların çoğu
iyot ise özellikle deri üzerindeki mikropları bugün fabrikalarda üretiliyor. Çünkü kimya­
öldürmeye yarayan bir antiseptiktir (bak. cılar bu doğal m addelerin bileşimini ve yapısı­
ANTİSEPTİK). nı tam olarak çözümledikten sonra, ellerinde­
Aşılar, antitoksinler ve toksoitler de önemli ki kimyasal m addelerle aynı bileşimleri elde
bir ilaç grubudur. Öldürülmüş ya da hastalık etmeyi başardılar. Bireşim (sentez) yoluyla
yapıcı etkisi zayıflatılmış mikropları içeren
aşılar ve vücuda zararlı etkisi giderilmiş tok­
sinleri (mikropların ürettiği zehirli m addeleri)
içeren toksoitler hastalıklardan korunmayı
sağlar (bak. BAĞIŞIKLIK). Sağlıklı bir insana
koruyucu önlem olarak aşı ya da toksoit
verildiğinde, o insanın kanında antikorlar
oluşur. A ntikorların görevi mikropları öldür­
mek ya da zehirlerini etkisiz durum a getir­
mektir. Antitoksinler de özellikle toksinlerin
zararlı etkilerini yok etm e görevini üstlenen
birer antikordur. M ikroplu bir hastalık sıra­
sında o mikrobun toksinlerine karşı savaşacak
özel antitoksinleri vücut kendisi üretir. Am a
bu savaşta vücudun gücünü artırm ak için, ilaç
laboratuvarlarında hazırlanmış olan ve çok
ZEFA

Çağdaş ilaç fa b rika la rın d a çok ö n em ve rile n

k on ularda n b iri de ilaçla rın tü m ü y le m ikro psuz
(steril) olm asıdır.

hazırlanmış bu tip ilaçların en bilinen örnekle­

B ir d o kto r, m ik ro p lu b ir hastalığa yaka la nm ış olan
hastasına en uyg un ilaçları yaza bilm ek için önce
hastanın ağrıyan boğazını in celiyor.
rinden biri aspirindir.
Ayrıca günümüzde genetik mühendisliğinin
olanakları bakterilerin de ilaç üretimine kat­
kıda bulunmasını sağlamıştır. Genleri değişti­
rilen bakteriler istenen maddenin aynısını,
örneğin ensülin horm onunu neredeyse sonsu­
za kadar üretebilir (bak. GENETİK MÜHENDİS­
LİĞİ).
Hastalıkların ilaçla tedavisi çağdaş tıpta çok
önemlidir ve her gün biraz daha zenginleşen
bir ilaç çeşitliliği vardır. Am a bilinçli kullanıl­
dığında sağlığımız açısından son derece değer­
li olan bu ilaçların yan etkileri bazen aynı
derecede tehlikeli olabilir. Bu yüzden, ilaç
 İLAÇ BAĞIMLILIĞI 319

kullanmayı gereksiz bir alışkanlık haline ge­ bağımlılıktan oldukça farklıdır. Kişi o ilacın
tirm em ek, hele özellikleri bilinmeyen bir ilacı kendisi için vazgeçilmez bir gereksinim oldu­
doktor önerm edikçe kesinlikle kullanmamak ğuna ve ilaçsız yaşamaya dayanamayacağına
gerekir. inanır. H atta ilaçsız kaldığında bazı fiziksel
A yrıca bak. İLAÇ BAĞIMLILIĞI. sıkıntılar da yaşar; ama ilacı çok uzun süre
yüksek dozda kullanmamışsa, fiziksel bağım­
İLAÇ BAĞIMLILIĞI. Ağrıyı dindirmek ya da lılıktaki gibi ağır yoksunluk belirtileri gö­
hastalıkları tedavi etm ek için kullanılan ilaçla­ rülmez.
rın bilinçsizce ve gereksiz yere alınması her İlaç bağımlılığının doğurduğu başka sorun­
zaman sakıncalıdır. Ama sürekli kullanma lar da göz ardı edilmeyecek kadar büyüktür.
alışkanlığı, hatta giderek onsuz yapamayacak Yasadışı satılan bu ilaçların son derece pahalı
kadar derin bir bağımlılık yaratan ilaçlar çok olması, bağımlıları para bulabilmek için suç
daha tehlikeli sonuçlar doğurur. Bu ilaçların işlemeye itebilir. İlaçların sulandırılarak ya da
reçetesiz alınıp satılması birçok ülkede yasak­ başka maddelerle karıştırılarak kullanılması
tır. Üstelik içlerinden bir bölümü tıpta tedavi bazen ölüme bile yol açabilir. Çok pahalı bir
amacıyla da kullanılmaz. Bu yüzden, doktor- alışkanlık edinmiş olan kişi gelirinin büyük
larca reçete düzenlenmesi ve eczanelerde bölümünü ilaca yatırıp yiyeceğe fazla para
satılması da yasaklanmış olan bu m addeler ayırmadığı için, ilaç bağımlılarında beslenme
ancak yasadışı yollardan sağlanabilir. bozukluklarına ve öbür hastalıklara çok sık
İnsanlar, hasta olmadıkları halde gereksiz rastlanır. Ayrıca, ilacı şırıngayla damara ve­
yere ilaç kullanmaya çeşitli nedenlerle başlar­ ren kişilerde kullanılmış, kirli iğneler nedeniy­
lar. Bazıları yalnızlık, ruhsal çöküntü ya da le mikrop kapma olasılığı çok yüksektir.
yetersizlik duygusuna kapıldıklarında, ilacın
sihirli bir değnek gibi bu duyguları yok B ağım lılık Yaratan İlaçlar
edeceğini ve bütün sorunlarının üstesinden Fiziksel ve ruhsal etkileri nedeniyle kullanılan
geleceğini sanır. Bir bölümü ilacın zekâsını bağımlılık yapıcı ilaçlar dört grupta toplanabi­
açtığına ve kavrayışını artırdığına inanır. Ba­ lir: Sinir sistemini baskılayan ilaçlar, uyarıcı­
zıları da gizli bir heyecan yaşayarak can lar, halüsinojenler ve esrar.
sıkıntısından kurtulm ak ya da arkadaşlarına Sinir sisteminin etkinliğini yavaşlatan bas­
ayak uydurabilmek için ilaç kullanır. kılayıcı ilaçlar tıpta ağrıları dindirmek, uyku
verm ek, sinir gerginliğini ve bunaltıcı iç sıkın­
İlaç Bağım lılığının Etkileri tısını yatıştırmak için kullanılır. Afyondan
Sorunları ilaç kullanarak çözmeye çalışmak elde edilen morfin ve eroin gibi uyuşturucu ya
hemen her zaman daha büyük sorunlara yol da narkotik m addeler; bazı bileşimleri uyku
açar. Başlangıçta kendini daha iyi hissetmek ilacı olarak kullanılan barbitüratlar ve sinir
için ara sıra ilaçtan yardım uman kişi bir süre gerginliklerine karşı kullanılan yatıştırıcılar
sonra o ilaca bağımlı durum a gelebilir ve ilaç bu gruptandır.
bulamadığı zaman korkunç bir krize tutulabi­ Uyarıcılar ise tam tersine sinir sisteminin
lir. İki tip bağımlılık vardır. Fiziksel bağım lı­ işleyişini hızlandırır. Bu grubun başlıca ilaçla­
lık ya da tam bağımlılık denen durum da, ilaç rı kokain ile amfetaminlerdir. Kokain piyasa­
artık vücudun mutlaka karşılanması gereken da genellikle “beyaz” , bazı amfetam inler de
fiziksel bir gereksinimi gibidir. Bağımlı kişi o “enerji hapı” ya da “hızlı” adıyla anılır.
ilaçtan yoksun kaldığında, çok şiddetli ağrı­ H alüsinojenler, halüsinasyon ya da varsam
lar, çırpınma ve kusma gibi sarsıcı “yoksunluk denen duyu yanılsamasına yol açan m addeler­
belirtileri " ortaya çıkar. Üstelik birçok kişide dir. İlacın etkisinde olan kişi bilincini yitirme­
o maddeye dayanıklılık sınırı zamanla ilerler; diği halde var olmayan garip şeyler ya da
yani fiziksel gereksinimini doyurmak ve yok­ karmaşık düşler görür, olmadık sesler duyar.
sunluk belirtilerini önlemek için giderek doz­ Esrar, küçük dozlarda alındığında sinir
ları artırması gerekir. sistemini baskılayan hafif bir uyuşturucu,
Ruhsal bağımlılık ya da alışkanlık fiziksel yüksek dozlarda ise hafif bir halüsinojendir.
320 İLAÇ BAĞIMLILIĞI
Kenevir bitkisinin çiçekli dal uçlarından elde
edilen esrarın piyasadaki adı “o t” , A rap
ülkelerinde “haşiş” , batı ülkelerinde ise “ma-
rihuana”dır.
Bu anılan ilaçlardan başka, benzer fiziksel
ya da ruhsal etkileri olan ve bağımlılık yara­
tan başka m addeler de vardır. Bunların başın­
da hiç kuşkusuz içkilerdeki alkol ile tütündeki
nikotin gelir. Üstelik bu m addeler serbestçe
satıldığı için alkol ve nikotin bağımlılığı pek
çok ülkede ilaç bağımlılığını geride bırakacak
kadar yaygındır. Am a, uzun yıllar içki ve
sigara içen kişilerde çok önemli fiziksel rahat­
sızlıklar ortaya çıkar {bak. ALKOLİZM: TÜTÜN).
Kahve, çay, çikolata ve kolalı içecekler de
bağımlılık yaratabilen m addelerdir. Ayrıca
yapıştırıcılarda ve bazı benzeri ürünlerde bu­
lunan çeşitli kimyasal m addeler de koklama
yoluyla alışkanlık yapar.
İlaç Bağım lılığının Tarihçesi
İnsanlar, sinir sistemini etkileyen maddeleri
çok eskiçağlardan beri gerek tedavi amacıyla,
gerek sıkıntılarından kurtulm ak için kullan­
mışlardır. Çinliler 4.000 yıl önce uzun çubuk­
larla esrar içerken, aynı dönem lerde O rtado­
ğu’da alkollü içkiler yapılıyordu. Ama bu
“keyif verici” m addelerden çok güçlü ağrı
kesicilerin elde edilmesinden sonra, ilaç ba­
B ağ ım lılık yaratan
ilaçların çoğu b itkile rd e n
elde e d ilir. Bu ü re tim bazı
ülkele rde d e vle tin yasal
d e n e tim i ve güvencesi
altın dad ır, bazı ülkelerde
ise yasadışı olarak
y ü rü tü lü r. Solda: G üney
A m e rika 'd a , kokain elde
etm ek üzere koka
yap raklarını kurutan b ir
çiftçi. Sağda üstte:
T ü rkiye 'd e , sızan
s ü tü m sü sıvıdan afyo n ve
afyon tü re v le ri elde
etm ek için çizilm iş bir
haşhaş kapsülü. Sağda
altta: A B D 'de ki birçok
ç iftlik te , m arihua na
(esrar) elde etm ek için
yasaklara karşın kenevir
y e tiş tirilir.
ğımlılığı ilk kez 19. yüzyılda Avrupa ve
A B D ’de önemli bir sorun olarak gündeme
geldi. Afyondan 1806’da morfin, 1898’de
eroin elde edildi. 1859’da koka yaprakların­
dan özütlenen kokain 1885’te yapay olarak
(bireşim yoluyla) üretildi ve aşağı yukarı aynı
tarihlerde barbitürik asitten barbitüratlar elde
edildi. Bu çok etkili ve yeni ilaçlar başlangıçta
tıp için büyük bir um uttu; ama çok geçmeden
bazılarının hasta ve yaralılarda bağımlılık
yarattığı anlaşıldı.
İlaç bağımlılığının özellikle A B D ’de ve bazı
Avrupa ülkelerinde çok büyük boyutlu top­
lumsal bir sorun haline gelmesi 1960 yılları ile
1970’lerin başlarına rastlar. Artık bu ülkeler­
deki milyonlarca alkol bağımlısına, kalabalık
bir ilaç bağımlıları ordusu da katılmıştı. Uyuş­
turucu, uyarıcı ya da halüsinasyon yaratıcı ilaç
kullanımının özellikle gençler arasında çok
yaygınlaşması sorunun ciddiyetini daha da
artırm aktadır. Bu nedenle her ülke kendi
toplum undaki ilaç alım satımını ve kullanımı­
nı kendi yasalarıyla denetim altına almaya
çalışırken, kıtalar arasındaki yasadışı beyaz
zehir ve uyuşturucu ticaretini engelleyebil­
mek için de öbür ülkelerle işbirliği yapar.
İlaç Bağım lılığının Tedavisi
İlaç bağımlılarının tedavisinde birkaç amaç

birden güdülür: Kişiyi bu kötü alışkanlığından
ve suç işleme eğiliminden kurtarm ak; spor,
sanat ya da el becerileri gibi sağlıklı ve yararlı
etkinliklere yöneltmek; bağımlının vücut sağ­
lığına kavuşmasını sağlamak ve hepsinden
önemlisi, tedaviden sonra yeniden o ilaçları
kullanmasını engellem ek. Birçok ülkede, bu
alanda uzmanlaşmış özel kliniklerin yanı sıra
devlet eliyle de bağımlılık tedavisi merkezleri
kurulm uştur.
Morfin ve eroin gibi afyon türevlerine ba­
ğımlı olan kişilerin tedavisinde dört temel
yöntem uygulanabilir: Ruhsal tedavi (psikote­
rapi); bu uyuşturucularla karşıt etkili ilaçlar
kullanmak; afyon türevlerinin bireşimsel (ya­
pay) karşılığı olan m etadon kullanmak; ba­
ğımlıları bir süre için kalabalık bir aile gibi bir
arada ve ilaç kullanmadan yaşamaya alıştır­
mak. Ruhsal tedavi, daha bağımlılığın başlan­
gıcında kişiyi o ilacı kullanmaya iten nedenle­
ri araştırıp sorunlara çözüm bulmayı amaçlar.
L eonard Freed—M agnum
B a ğ ım lılıklarınd an ku rta rm a k am acıyla ted aviye
alınan hastalarda ilacın kesilm esi, yo ksu n lu k
b e lirtile ri denen krizlere yol açar. Bazen ke n d ile rin e
zarar v e rm e le rin i ö n le m e k için hastaları ba ğlam ak
gerekir.
İLAHİ 321
Afyon türevi uyuşturucuların etkilerini engel­
leyen karşıt etkili ilaçlar en çok üç gün kulla­
nılabilir. Buna karşılık, ilaç bağımlısına eroin
ya da morfin yerine m etadon vermek en az
sorun yaratan en kolay tedavi yoludur. M eta­
don, afyon türevleriyle benzer etkiler göste­
ren, ama onlar kadar güçlü bağımlılık yarat­
mayan bireşimsel bir uyuşturucudur. E roin­
den ya da morfinden uzaklaştırılan bağımlı­
larda yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması­
nı önlem ek üzere doktor denetim inde kullanı­
lır. Bazı kişilerde eski bağımlılığın yerini m e­
tadon bağımlılığı alabilir, ama bu yeni durum
pek büyük sorun yaratmaz. Çünkü asıl önemli
olan bağımlılık çemberini hiç değilse bir ye­
rinden kırm ak ve ilacı bırakırken yaşanacak o
yoksunluk krizi korkusunu yok etm ektir.
Hastayı yeni bir yaşam biçimine hazırlayacak
olan ruhsal tedaviye ve telkine ancak bu aşa­
m adan sonra geçilebilir. Ne var ki, bütün bu
yöntem lerin başarısında kişinin kendi isteği
ve çabası çok önemli olduğu halde, tedaviye
istekli olan ilaç bağımlılarının sayısı oldukça
azdır. Bu yüzden, ilaç kullanmanın yaşamın
sorunlarına hiçbir çözüm getirmediğini, tam
tersine kişiyi daha da güç bir yaşama doğru
ittiğini göstererek gençleri ilaca bağımlı olm a­
dan önce eğitmek en etkili yoldur.
İLA H I, genel anlam da bütün dinsel şarkılara
verilen addır. “T anrı’ya özgü; tanrısal” anla­
mına gelen ilahi Türk-İslam dünyasında yay­
gın bir dinsel müzik türüdür. İlahilerin güfte­
si, tekke edebiyatında bir şiir türü olan koşma
ya da semaiye benzer. İlahilerin çoğunda,
tüm kıtalar, ilk kıtanın ezgisiyle okunur. İlk
kıtanın ilk dizesi, zemin (başlangıç) bölüm ü­
dür. İkinci dize nakarat’tır ve üçüncü dizeden
sonra yinelenir. Üçüncü dize meyan (orta)
bölümüdür. Bu sıralanm a, dindışı müzikteki
sözlü yapıtların büyük çoğunluğunda aynıdır.
Özellikle beyitlerden kurulu ilahilerde meyan
bölümü bulunmayabilir. Böyle ilahilerin tüm
beyitleri, ilk beytin müziğiyle okunur. Tek kı-
talık ilahiler olduğu gibi, her kıtasının bestesi
ayrı olan çok kıtali ilahiler de vardır.
İlahilerde, dindışı müziğin hemen hemen
tüm makamları kullanılmıştır. İlahilerin usul­
leri (tem po) çoğunlukla 16’dan daha az birim
zamanlı olan küçük usullerdir. Am a 16’dan
322 İLETİŞİM
daha fazla birim zamanlı büyük usullerle bes­
telenmiş pek çok ilahi de vardır. Bu tür ilahi­
ler, genellikle solo olarak okunur. Koro ha­
linde okunm ak üzere bestelenmiş ilahilere
“birlikte okunan ilahi" anlamına gelen “cum ­
hur ilahi” denilmiştir. Cum hur ilahilerin, solo
ilahilere oranla daha yalın bir ezgi yapısı var­
dır. Bazı ilahilerde hem solo, hem de koro
bölümü yer alır. Bu ilahilerdeki koro bölüm­
lerine de “cum hur” adı verilmiştir.
İlahilere, okundukları yer ve zamana göre
de çeşitli adlar verilir: T ekke, cami, mektep
(Cum huriyetken önce ilk ve orta dereceli
okullarda ilahi dersleri vardı), mevlit, Ram a­
zan. M uharrem , Kadir Gecesi ve Mekke ila­
hileri yaygın ilahi çeşitlerinin bazı örneklerin­
dendir. Bektaşi tarikatında ilahiye “nefes”
denir. Aleviler de, “ilahi” yerine, “nefes” ,
“dem e” ve “deyiş” kullanırlar.
Tekkeler kapatılm adan önce tarikat tören­
lerinde ya da tören bittikten sonra topluca ya
da bir derviş tarafından ilahiler okunurdu.
Günüm üzde ilahiler kutsal günlerde ve mev­
lit törenlerinde seslendirilmektedir. Eskiden
bazı tekkelerde, bayram ya da kandil gecele­
rinde birçok ilahi peş peşe okunurdu; dindışı
müzikteki “fasıl” program ına benzeyen bu di­
ziye nevbe denirdi.
Başta Hıristiyanlık olmak üzere başka din­
lerde de ilahi geleneği vardır. İlk Hıristiyan-
lar, Hz. İsa’nın ölümünden kısa bir süre sonra
ilahiler söylemeye başladılar. Ne var ki, İS
313’te İm parator Constantinus Hıristiyanlık!
benimseyinceye kadar, ilahi söylemenin, Hı­
ristiyan tapınm a biçiminde belli bir yeri yok­
tu. Ortaçağın sonlarında, ilahilerin okunm ası­
nı eğitilmiş korolar üstlendi ve daha karmaşık
ezgiler bestelendi.
16. yüzyılda Alm an din adamı M artin Lut-
h er’in öncülüğünde gerçekleştirilen din refor­
m undan sonra (bak. L u t h e r . M a r t i n : R e ­
f o r m ) , ilahileri koronun yanı sıra cemaat da
söylemeye başladı. İlahilerin birçoğu, dinsel
m etinlerin koşukla yazılarak bestelenm esin­
den oluşuyordu. İlahiler başlangıçta müzik eş­
liğinde armonisiz (bak. ARMONİ) olarak oku­
nurken, sonraları çoksesli ezgiler bestelendi.
İLETİŞİM. Bir insanın başka bir insanla haber
ya da bilgi alışverişine iletişim denir. Eğer
insanlar birbiriyle iletişim kuramasaydı. her
insanın bildiği kendi deneyimleriyle sınırlı
olacaktı. İnsanlar gibi hayvanlar da iletişim
kurabilir, ama bildiğimiz kadarıyla hayvanlar
yalnızca acı, zevk, korku, açlık, öfke ve sevgi
gibi basit duyguları ifade edebilir. Bazı hay­
vanların, özellikle balinaların çıkardıkları ses­
ler öbür hayvanlarınkinden daha gelişmiş bir
dil oluşturur. Şempanzeler de çok çeşitli
sesler ve yüz hareketleri kullanırlar; ama
onların iletişim biçimleri insanlarınkine göre
çok az gelişmiştir.
İnsanlar arasındaki en önemli iletişim biçi­
mi olan konuşma tek iletişim yolu olmadığı
gibi, en eskisi de değildir. Duygularımızı
belirtm ek, başkalarına belirli işaretler vermek
için el ve yüz hareketleri de yaparız. Hayvan­
lar bu “beden dili”ni çok kullanır. Sağırların
kullandığı işaret dili de konuşmadan iletişim
kurmanın iyi bir örneğidir. Körler de büyük
oranda dokunm a ve işitme yoluyla iletişim
kurarlar.
İletişim genellikle insanlar arasında olur,
ama insanlarla iletişim kuracak biçimde tasar­
lanmış m akineler de vardır. Örneğin, tehlike
anında çalmaya başlayan hırsız ya da yangın
alarmları, bankalarda kullanılan ve insanlar­
dan komut alıp gereğini yerine getirecek
biçimde tasarlanmış olan elektronik term inal­
ler bunlardandır. Isıtma sistemlerini açıp ka­
payan term ostatlar gibi, başka makinelerle
iletişim kuran makineler de vardır. Bu tür
makinelerin kullanımı II. Dünya Savaşı son­
rasında hızla yaygınlaşmıştır.
İlk İletişim Biçimleri
Eskiçağlardan beri insanlar uzak yerlere ha­
ber gönderme sorunu ile karşılaşmışlardır.
Çabuk haber gönderebilmenin en basit yolu
işaret ateşleri kullanmaktı. İÖ 1200'lerde
Yunanlılar Truva'yı kuşattığı zaman, kralları
Agam emnon Truva ile Yunanistan arasındaki
bütün dağ doruklarında işaret ateşleri hazır­
latmış ve kuşatma bitince yakılan bu ateşler
zafer haberini Yunanistan'a ulaştırmıştı.
1588'de İspanyol Armadası İngiltere'ye yak­
laşırken tehlikeyi ülkenin her yanma duyur­
mak için de yakılan ateşlerden yararlanılmış­
tı. Bir başka işaret gönderme yöntemini
Kuzey Am erika Yerlileri kullanırdı. Bu yön-
 İLETİŞİM 323

ağaç davul ateş sinya

duman sinyali resimyazı çentikli sopalar işaret dili konuşma

basım helyograf semafor

fotoğraf telefon radyo

telgraf telsiz telefon

Çağlar boyunca ile tişim . Yukarıda, insan ların çeşitli ile tiş im y ö n te m le ri ile daha hızlı ve daha d o ğru ile tişim
olanağı sağlayan bazı b u lu şla r g ö rü lm e k te d ir.
324 İLETİŞİM
tem de, ateşin çıkardığı dumanın üstü bir
hayvan derisi ya da battaniye ile bir an için
kapatılıp sonra yeniden açılarak dumanın
parça parça çıkması sağlanır ve parça sayısı
şifreli bir haberi belirtirdi. Rom alılar da
haberleşme kulelerinde ateş yakarak ya da
bayrak sallayarak haberleşiyorlardı.
Boru ya da megafon kullanarak insan
sesinin daha uzaklara gitmesi sağlanabilir. İÖ
330’larda Büyük İskender’in kocaman bir
megafon kullandığı bilinmektedir. Bazı A fri­
ka kabileleri de davul çalarak uzaklara haber
iletirdi. Persler, Eski Yunanlılar ve Romalılar
gibi Çinliler de İÖ 1100 öncesinde atlı ya da
koşucu haberciler yetiştiriyorlardı. 16. yüzyıl­
da Peru’da yaşayan İnkalar, yollar üzerinde
belirli aralıklarla koşucu haberciler bulundu­
rur ve bu sistemle saatte 15 kilometreye varan
bir hızla haber gönderebilirlerdi. Bu haberler
sözlü olarak iletilebildiği gibi, önceden belir­
lenen bir şifreye göre, bir çubuk üzerine
açılan çentikler ya da bir sicime atılan düğüm­
lerle de belirtilebiliyordu.
Çağdaş İletişim
Yazının icadı iletişim alanında olağanüstü bir
değişime yol açtı. İnsanların, düşüncelerini
açıklamak için Mısır hiyerogliflerinde olduğu
gibi birtakım resimler çizmeye başlamaları ile
yazı ortaya çıktı (bak. HİYEROGLİF). Yazı dili
yüzyıllar boyunca çok yavaş gelişti. 15. yüzyıl­
da Johannes G utenberg’in bulduğu basım
yöntemi bu alanda önemli bir gelişme oldu.
Eskiden elle yazılarak çok yavaş çoğaltılan
kitaplar bu yöntem le çok kısa bir sürede
çoğaltılabiliyordu. Daha sonra 1475'te Wil-
C h ap pe'n in s e m a fo ru (solda) do n a n m a d a kullan ılan ,
bayrak işa re tle ri (sağda) ile habe rleşm e y ö n te m in in
g e liş tirilm e s in e y o l açm ıştır.
liam Caxton İngiltere’de ilk baskı makinesini
yaptı.
19. yüzyılda buhar gücüyle çalışan baskı
makineleri ortaya çıktı. Bu makinelerin kulla­
nılması ve daha çok insanın okur yazar olması
sonucu, yayımlanan kitaplardaki ve gazeteler­
deki düşünceler daha çok insana ulaşabildi.
20. yüzyılın ortalarında bir günde yayımlanan
gazetelerin toplam baskı sayısı toplumdaki
yetişkin insan sayısını geçti.
18. yüzyıl sonlarına kadar, uzak yerlere
hızla haber gönderebilm ek çok güçtü. Ama
1792’de Fransız mühendis Claude Chappe
semaforu icat etti. Bir direk üzerindeki hare­
ketli iki koldan oluşan semaforun kollarına
verilen her farklı biçim değişik bir anlam
taşıyordu. Tepelerin doruklarına yerleştirilen
semafor direklerinden oluşan iletişim zinciriy­
le bir haber uzak mesafelere hızla iletilebili­
yor , örneğin Paris’ten, 725 km uzaktaki Tou-
lon’a bir haberin ulaşması 10-12 dakika sü­
rüyordu. Napolyon Savaşları sırasında, Lon­
dra’daki deniz kuvvetleri komutanlığı ile İn­
giltere’nin güney kıyılarındaki donanm a üsle­
ri arasındaki haberleşm ede buna benzer bir
yöntem kullanıldı.
19. yüzyılda iletişim yöntemlerinde büyük
gelişme oldu. Mors alfabesinin de mucidi olan
Samuel F. B. Morse 1832’de, kablolar aracılı­
ğıyla sinyal iletebilen telgrafı icat etti.
1866’da, Atlas Okyanusu’nun altında uzanan
bir telgraf hattıyla Avrupa ile Am erika ara­
sında telgraf haberleşmesi gerçekleştirildi. 10
yıl sonra Alexandeı* Graham Bell telefonu
icat etti. Guglielmo M arconi’nin bulduğu
telsiz telgraf ise, bir telgraf hattına gerek
olmadan açık denizdeki gemilerle haberleş­
meyi sağladı. 20. yüzyılda sesin radyo dalgala­
rı aracılığıyla iletilmesini sağlayan telsiz tele­
fonun bulunması düzenli radyo yayınlarının
ortaya çıkmasına yol açtı. Televizyon 1920’de
icat edildi ve ilk düzenli televizyon yayını
1936’da gerçekleşti. II. Dünya Savaşı’ndan
sonra televizyon yayıncılığı öylesine büyük bir
gelişme gösterdi ki, günümüzde sanayileşmiş
ülkelerde her evde en az bir televizyon alıcısı
vardır. Bu ülkelerde televizyon başlıca haber
alm a, eğitim ve eğlence aracı durumuna
gelmiştir. (Bu konuda başka bilgiler ve son
gelişmeler RADYO; RADYO VE TELEVİZ-
 İLETİŞİM 325

British TelecoınlTelefdçuş Picture Library

Üstte: D ünyadaki 170'ten çok ülkede bu lu nan teleks ab o n e le rin e e le ktro n ik s iste m le rle m esaj
g ö n d e rile b ilir. Sağda: Bir v id e o konferansı. Aynı kentte am a ayrı ye rle rd e bu lu nan insan lar g ib i, başka
ülkelerdeki in san lar da kapalı devre tele vizyo nla , b irb irle rin i g ö re b ild ik le ri to p la n tıla r ya p a b ilir.
Solda: K itap la r g ib i v id e o da b ilg i d e po lam a kta k u lla n ıla b ilir.
326 İLETİŞİM
YON Y A Y IN LA RI; TELEK O M Ü N İK A S­
YON; TEL EV İZY O N ve V İD EO m addele­
rinde anlatılmıştır.)
Günüm üzde bilgisayar ve uzay teknolojisi
iletişim hızında ve niteliğinde büyük bir geliş­
meye yol açmıştır. Dünya yörüngesindeki bir
uydu aracılığıyla alman ilk televizyon görün­
tüsü bulanık ve titrekti; ama günümüzde
dünyanın öbür ucundan gelen bir yayın yerel
yayınlar kadar nettir. Teletekst ya da videotekst
sistemleri, yalnızca birkaç tuşa dokunarak
uzaktaki bir bilgisayardan gelen bilgileri tele­
vizyon ekranında görmemizi sağlar. Telefonla
dünyanın hemen hemen her yeriyle doğrudan
konuşulabilm ektedir.
Bilgisayar İletişim i
Elektronik teknolojisindeki gelişmelere bağlı
olarak bilgisayar fiyatlarının hızla düşmesi,
eskiden bilgisayar kullanımının fazla pahalı
olduğu saat, hesap makinesi ve televizyon gibi
aygıtlarda da bilgisayar kullanılmasına yol
açmıştır. Bilgisayarların bu yaygın ve etkin
kullanımı modern toplum ların içinde bulun­
duğu “bilgi patlam ası” ya da “bilişim devrimi”
diye adlandırılan olgunun temelini oluşturur.
Bilgisayarlar günlük yaşamımıza öylesine gir­
miştir ki, onlar olmazsa bankalar, işyerleri ve
kamu kurumlarının çalışmaları durabilir (bak.
BİLGİSAYAR).
Toplumun her kesiminde yaygınlaşan bilgi­
sayarlar birbiri ile bağlantılandırılarak daha
etkili bir biçimde kullanılabilir. Günüm üzün
bilişim toplum u için bilgisayarlar arasında
iletişim, karayolları ile demiryollarının sanayi
toplum unda taşıdığı öneme sahiptir. Çünkü
bilişim toplum unun etkin bir biçimde çalışma­
sı için gerekli ham m adde olan bilginin dolaşı­
mı bilgisayar iletişimi ile gerçekleşir. Bilgisa­
yarlar iletişimin kendisini de etkilemiş ve
telefon santralları giderek birer bilgisayar
merkezine dönüşmüştür. Bunun sonucunda,
bilgisayarlar arasındaki iletişimin kapsamının
genişlemesi ve bütünleşik bir bilgi iletim
sistemi oluşturulması yönünde bir eğilim gö­
rülm ektedir.
Bu bütünleşik bilgi iletim sistemi bilgisayar
ağları, kablolu televizyon, veri ve metin iletim
sistemleri yanında uydu aracılığıyla iletişimi
de kapsayan bir dizi gelişmiş teknolojiyi
içerir; elektriğin ülkenin her yerine ulaşması­
nı sağlayan elektrik ağma benzeyen bir elek­
tronik ağı oluşturarak, kablolarla birbirine
bağlanmış ev, işyeri, mağaza, fabrika, okul,
kütüphane ve benzeri yerler arasında bilginin
kolayca dolaşımını amaçlar.
Günüm üzde bilgisayarlar ve televizyon ek­
ranları ile birlikte kullanılan telefon, iletişim
hizmetlerinin şaşılacak ölçüde gelişmesine yol
açmıştır. Uzaktaki bir bilgisayarda depolan­
mış geniş bilgi yığını içinden seçilen bir bilgi
parçası televizyon ekranında görülebilir. T er­
minaller televizyon alıcılarını telefon hatlarıy-
la bilgisayarlara bağlamaktadır. Ana bilgisa­
yarda depolanan ve sürekli olarak güncelleşti­
rilen bilgiler böylece kolay ve ucuz olarak
evlere ve işyerlerine aktarılır. Doğrudan bilgi­
sayara bağlı term inallerle bilimsel bilgilere,
şirket kayıtlarına, sosyal ve ekonomik veriler­
le benzeri bilgilere kolayca ve hızla ulaşıla­
bilir.
Evlerdeki bilgisayar term inalleri kullanıla­
rak gittikçe artan bir oranda ev dışındaki
başka sistemlerle bilgi alışverişine girilebil-
m ektedir. Bu yöntem le, kişi evindeki term i­
nali kullanarak seyahat broşürleri isteyebilir;
uçak bileti ya da otel odası ayırtabilir; çeşitli
mal ve hizmetleri sipariş edebilir; kredi kartı­
nın numarasını bildirerek bedellerini ödeyebi­
lir. Böyle bir sisteme bağlı kişilerin birbirleri­
ne doğrudan haber gönderm elerini sağlayan
“elektronik posta” servisi de vardır. İletişim
yöntem lerindeki bu devrimden etkilenen
alanlardan biri de bankacılıktır. Artık bir
hesaptan ötekine, bir bankadan başka bir
bankaya elektronik olarak para aktarılabili­
yor, kişiler “otom atik vezne”lerden para çe­
kebiliyor, işlemler anında hesaba geçirilebi-
liyor.
Yeni iletişim teknolojileri yolculuğa çıkan
kişilere de önemli kolaylıklar sağlıyor. Ö rne­
ğin, iş yolculuğuna çıkan bir kişi ülkenin
başka bir yerindeki meslektaşlarıyla kapalı
devre televizyon aracılığıyla karşılıklı görüş­
me yapabilm ekte, toplantı düzenleyebilmek-
tedir. Sinyallerin kablo yerine radyo dalgaları
ile iletildiği telsiz telefonlar ve otomobil
telefonları hareket halindeki kişilerin iletişim­
lerini kesintisiz biçimde sürdürm esine olanak
verir. Faksimile yöntemiyle her tür belge
 İLHAN 327

anında denizaşırı yerlere gönderilebilir (bak. Günümüzdeki bütün elektronik aygıtların te­
FAKSİMİLE). mel öğesi olan yarıiletkenlerin en iyi bilinen
örnekleri silisyum ile germanyumdur. Bu
İLETKENLİK. Ateşin içinde duran bir maşa­ maddelere çok az m iktarda bazı katışkı m ad­
nın sapı ısınır. Çünkü, çok sıcak olan ateşten deleri, örneğin arsenik eklendiğinde bu nite­
maşanın ucundaki moleküllere aktarılan ısı likleri daha da belirginleşir. Nitekim transis-
enerjisi bu moleküllerin daha hızlı titreşmesi­ törler arsenikle güçlendirilmiş yarıiletkenler­
ne yol açar; bunların titreşimi de komşu den yapılır.
moleküllerin hareketini hızlandırır. Böylece
ateşin ısısı maşa boyunca ilerleyerek sapa İLHAN, Attilâ (doğumu 1925). Şair, rom an­
kadar ulaşır. Bu enerji aktarım ı iletim yoluyla cı, eleştirm en, senaryo yazarı ve gazeteci
gerçekleşir ve sapın çok ya da az ısınması, olarak Attilâ İlhan edebiyatımızın çok yönlü
maşanın yapıldığı metalin iyi ya da kötü bir sanatçılarından biridir. Şiire çok erken yaşlar­
iletken olduğunu gösterir. M etallerin ısı ilet­ da, ilkokul döneminde başlayan Attilâ İlhan
kenliği yüksek, am etallerin, sıvıların ve gazla- M enem en’de doğdu. Edebiyat sevgisini şiire
rınki zayıftır. İletken olmayan maddelere de meraklı babasından ve edebiyat tutkunu an­
yalıtkan denir. nesinden küçük yaşlarda aldı. İlköğrenimini
Tencerelerin ve tavaların ısıyı iyi ileten İzmir’de, lise eğitimini İstanbul’da Işık Lise-
m addelerden yapılması gerekir. Am a sapları­ si’nde tamamladı. Lise yıllarında siyasal dü­
nın rahatça tutulabilmesi için, bunların yapı­ şüncelerinden dolayı yargılandı, okuldan
mında plastik ya da tahta gibi en kötü uzaklaştırıldıysa da Danıştay kararıyla yeni­
iletkenler seçilir. Gene kötü bir iletken olan den okula dönüp ortaöğrenimini tamamladı.
camyünü de evlerin çatı boşluklarına döşendi­ İstanbul Üniversitesi H ukuk Fakültesi’nde bir
ğinde ısının dışarıya kaçmasını önler. Yünlü süre okudu ama öğrenimini yarıda bırakıp
giysiler de hem yünün kötü bir ısı iletkeni Paris’e gitti. 1949-62 arasında üç kez gittiği ve
olması, hem de dokumanın arasındaki boş­ toplam altı yıl kaldığı Paris’te şiir, düşünce
luklarda yalıtkan birer engel gibi hava kalm a­
sı nedeniyle vücudu sıcak tutar.
Elektrik akımının geçişini engellemeyen
maddelere de iletken denir; am a E L E K ­
TRON maddesinde açıklandığı gibi, elektrik
iletimi ısı iletiminden farklı bir süreçtir. Gene
de, elektriği iyi ileten m addelerin çoğu, örne­
ğin bakır aynı zamanda iyi bir ısı iletkeni gibi
davranır.
Çok düşük sıcaklıklarda bazı metallerin ve
alaşımların elektrik akımına karşı bütün di­
renci yok olur ve elektrik iletkenliği olağanüs­
tü artar (bak. DÜŞÜK SICAKLIKLAR FİZİĞİ). Üstün-
iletken denen bu maddelerin bilgisayarlar­
da, güdümlü roketlerde ve telekomünikasyon
sistemlerinde çok önemli uygulamaları vardır.
İyi birer yalıtkan olan kauçuk ve plastikler
de elektrik tellerinin yalıtılmasında kullanılır.
Bazı m addeler yarıiletkendir; ne tümüyle
yalıtkan, ne de tam iletken olan bu m addeler
elektronların ancak bir bölümünün geçmesine
izin verir. Yarıiletkenlerin elektrik iletkenliği
sıcaklık yükseldikçe artar; oysa bakır gibi Şair, rom ancı, e le ştirm e n ve senaryo yazarı A ttilâ
sıradan bir iletkende durum tam tersi olur. İlhan.
328 İLHANLILAR
akımları, siyaset, sanat konularında bilgisini
derinleştirdi.
İstanbul’da çeşitli dergi ve gazetelerde eleş­
tiri ve sinema yazıları yazan Attilâ İlhan, bu
arada “Ali Kaptanoğlu” imzasıyla film se­
naryoları da kaleme alıyordu. 1973-79 yılları
arasında A nkara’da bir yayınevinin danış­
manlığını da üstlenen Attilâ İlhan şiirleriyle,
romanlarıyla, gazete ve dergilerde tartışm ala­
ra yol açan yazılarıyla, çıkardığı dergilerle
okurun ilgisini çekmeyi başardı.
İlk şiirini 1941’de takm a adla yayımlayan
A ttilâ İlhan, asıl ününü 1946’da Cum huriyet
Halk Partisi Şiir Yarışması’nda aldığı ikincilik
ödülüyle kazandı. Ödül kazanan şiiri “Cebbar-
oğlu M ehem m ed” adını taşıyor ve şair,
destan dilinden yararlanarak güçlü bir şiir
yaratıyordu. A ttilâ İlhan 1948’de ilk şiir kitabı
Duvar \ yayımladığında artık şiir anlayışı iyice
belirginleşmişti. Duvar'da yer alan şiirler,
bireyin ve toplumun sorunlarını özgürlük ve
mutluluk arayışıyla, geleceğe duyduğu güven­
le işleyen şiirlerdi.
Attilâ İlhan toplumcu gerçekçi anlayışı
benimseyen bir şair olarak tanındı (bak.
G e r ç e k ç i l i k ). Halk ve Divan şiirinin özellikle­
rinden de yararlandı, ama bunları çağdaş şiir
anlayışı içinde ustaca kullandı. A ttilâ İlhan’ın
en çok sevilen şiirleri, serüvenci bir bireyin
yalnızlık, avarelik, yolculuk, ayrılık, aşk ve
ölüm konusundaki duygularını coşkulu bir
dille işlediği şiirleridir. Sisler Bulvarı (1954),
Yağmur Kaçağı (1955), Ben Sana M ecburum
(1960), Bela Çiçeği (1962) adlı kitaplarında
ağırlık bu tür şiirlerindedir. Dili açık, yalın ve
çarpıcıdır. İmge gücünün zengin çağrışımları­
nı oldukça abartılı bir biçimde; ama akıcı bir
dille işler. Şiirleri bir coşku havası ve güçlü bir
gerilim taşır. Şair, daha sonra da bireyin
duygularını, cinsel sorunlarını, toplumsal ku­
rallarla çatışmalarını konu edinen şiirler yaz­
mayı sürdürdü. Yasak Sevişmek (1968), Tu-
tuklunun Günlüğü (1973), Böyle Bir Sevm ek
(1977) ve Elde Var H üzün (1982) bu tür
şiirlerinin yer aldığı yapıtlardandır. Attilâ
İlhan’ın kitaplarının bir özelliği de sonunda
“Meraklısı İçin N otlar” bölümünün bulunm a­
sıdır. Şair, bu notlarda şiiri ya da yazıyı hangi
durum da, nasıl bir etki altında yazdığını
anlatır; okuruna ürünüyle ilgili ipuçları verir.
A ttilâ İlhan şairliğinin yanı sıra romancılığı
ile de tanınır. İlk romanı 1953’te yayımlanan
Sokaktaki A d a m 'dı. Bu rom anda anlayışlı,
duyarlı ama ne istediğini bilmeyen bir genci
anlatır. Zenciler Birbirine Benzem ez (1957)
adlı ikinci romanı Paris yaşantısının izlerini
taşır. Daha sonraki romanlarında ise Türkiye’
nin yakın tarihindeki toplumsal olayları konu
eder. Aynanın İçindekiler genel başlığı altında
yayımlanan; Bıçağın Ucu (1973), Sırtlan Payı
(1974), Yaraya Tuz Basmak (1978) adlı ro­
m anlarında toplumsal olaylar içinde çeşitli
sınıf ve kesimlerden insanların yaşama biçim­
leri ile davranışları sergilenir. Dersaadette
Sabah Ezanları (1981), O Karanlıkta Biz
(1987) adlı rom anlarında ise Türkiye’nin siya­
sal olayları içindeki sol hareketlere katılanla-
rın yaşamlarını işler. A ttilâ İlhan’ın cinsel
sapkınlıkları konu aldığı romanları ise Fena
Halde Leman (1980), Haco Hanım Vay
(1984) adlarıyla yayımlandı.
A ttilâ İlhan, eleştiri ve deneme yazılarında
sorgulayan, tartışan, kalıplaşmış düşünceyi
eleştiren bir yazar kimliğini hep sürdürdü. Bu
tür yazıları Hangi Sol (1970), Hangi Batı
(1977), Hangi Seks (1976), Hangi Sağ (1980).
Gerçekçilik Savaşı (1980) gibi yapıtlarında
topladı.
İLHANLILAR (1256-1353). İran Moğolları ve
Batı Moğolları olarak da anılan İlhanlılar
İran, Irak, Anadolu ve Kafkasya’da egem en­
lik kurmuş bir Moğol hanedanıdır. 13. yüz­
yılın ikinci yarısında Anadolu Selçukluları ta­
rihinde de önemli bir rol oynamışlardır.
M oğollar daha Cengiz’in sağlığında Ha-
rezm şahlar’ı ortadan kaldırmak amacıyla
İran ’ı istila etmiş (bak. H a r e z m ş a h l a r ) , daha
sonra Moğol orduları Anadolu içlerine kadar
ilerleyerek 1243’te Kösedağ Savaşı’nda A na­
dolu Selçukluları’m büyük bir yenilgiye uğrat­
mışlardı. Am a bunlar geçici birer istila hare­
ketiydi. 1251’de Moğol büyük hanı olan
M öngke bu kez kardeşi Hulagu’yu Batı ve Ön
A sya’yı Moğol egemenliği altına sokmakla
görevlendirdi. 1256’da İran’a giren Hulagu,
1258’de de Bağdat’ı ele geçirerek Abbasi
D evleti’ni ortadan kaldırdı. Moğol ilerlemesi
ancak 1260’ta Filistin’deki Ayn C alut’ta
Memlûklar tarafından durduruldu.

Bunun üzerine geri çekilen Hulagu A zer­
baycan’daki M eraga kentini merkez edinerek
ele geçirdiği topraklarda yeni bir devlet oluş­
turdu. Hulagu bölgeyi büyük han adına yö­
nettiği için il-han sanını aldı. Ondan sonra
gelen hüküm darlar da bu sanla anıldı. Hulagu
iyice zayıflayan Anadolu Selçuklularını da
İlhanlı yönetimine bağlayarak O rtadoğu’da
yeni bir güç oluşturmayı başardı. Hulagu’nun
ölüm ünden sonra (1265) başa geçen A baka
bu toprakları elinde tutm ak için baş düşman
saydığı M em lûklar’a karşı dikkatli bir siyaset
izledi. A baka dönem inde (1265-82) Anadolu
Selçukluları yoğun İlhanlı baskısına karşı
zaman zaman M em lûklar’dan destek almaya
çalıştılarsa da pek başarılı olamadılar.
1295’te başa geçen G azan, İslam dinini
kabul eden ilk İlhanlı hüküm darı oldu. Bu
arada büyük Moğol hanı Kubilay da ölmüş
(1294), İlhanlılar’ın merkezle olan bağları
gevşemişti. G azan’dan sonra tahta çıkan Ol-
caytu (1304-17) ile Ebu Said Bahadır (1317-
35) dönem lerinde İlhanlılar bir yandan iç
ayaklanmalarla uğraştılar, bir yandan da
M em lûklarla mücadeleyi sürdürdüler. Ebu
Said Bahadır’ın 1323’te M em lûklarla bir ba­
rış antlaşması imzalaması bu sorunu büyük
ölçüde çözdüyse de iç savaşlarla iyice yıpra­
nan İlhanlılar önce Irak’ta, ardından da A na­
dolu ve İran ’da denetimi yitirmeye başladılar.
Ebu Said Bahadır’ın vâris bırakm adan ölm e­
sinden sonra Celayirliler yönetimi ellerine
geçirdiler. İlhanlı tahtına göstermelik birkaç
han atadıktan sonra 1353’te bu hanedana
kesin olarak son verdiler. Anadolu beylikler,
Irak ve Azerbaycan Celayirliler ve Çobaniler,
Güney İran M uzafferiler, H orasan da Serbe-
dariler arasında paylaşıldı.
Göçebe ve istilacı bir kavim olan M oğollar,
bir bölgeye yerleşip düzenli yönetimler kur­
duklarında yerleşik uygarlığı benimseme yo­
lunda da adım lar atmışlardır. İlhanlılar da
buna örnek gösterilebilir. G azan’dan önceki
hüküm darlar Budacı olduklarından İran ’da
birçok Buda tapmağı yaptırmışlardı. Gazan
İslam dinini kabul edince bunların hepsini
yıktırıp camiler yaptırdı. İlhanlı mimarlığı
geleneksel İslami biçimler ve yerel etkiler
yanında O rta Asya mimarlık anlayışını O rta­
doğu’ya taşıması bakımından önem taşır.
İLKEL DİNLER 329
İlhanlı dönemi mimarlık yapıtları bu üç kay­
naktan gelen etkilerin ilginç bir bireşimidir.
Bu dönem den kalma önemli mimarlık yapıt­
ları olarak M eraga Rasathanesi, Tebriz’deki
Gazaniye, Rab-ı Reşidi ve Ali Şah camileri,
Sultaniye ile Isfahan ve B akû’deki türbeler
gösterilebilir. A nadolu’da da bu dönemden
kalma mimarlık yapıtları vardır. Bunların en
önemlisi yapımı 1310’da tamamlanmış olan
Erzurum ’daki Yakutiye M edresesi’dir. İlhan­
lIlar Budacı dönem de resim sanatında da ileri
gitmişlerdi. T ürkler’in tarihi bakım ından da
önemli bir kitap olan Camiu t- Tevarih'in ya­
zarı Reşideddin (1248-1318) de İlhanlılar dö­
neminde yaşamış ve O lcaytu’nun vezirliğini
yapmıştı.
İLKEL DİNLER. “İlkel” sözcüğü, çoğu zaman
“basit” hatta “kaba saba” anlamında kullanı­
lırsa da aslında ilk ya da eski anlamına gelir.
İlkel dinler dendiğinde de söz konusu olan,
Müslümanlık, Budacılık ve benzerleri gibi
kurumlaşmış dinlerden çok önce ortaya çık­
mış olan eski dinlerdir. D aha sonra ortaya
çıkan dinler gibi ilkel dinler de insanların
dünyaya ve yaşama ilişkin temel düşünceleri­
ni, doğal ve toplumsal olaylara getirdikleri
açıklamaları içerir. (Ayrıca bak. DİN.)
İlk dinlerin günümüzden 200 bin yıl önce,
belki daha da eski bir zam anda ortaya çıktığı
sanılmaktadır. Yazının bulunmasından on
binlerce yıl önce yaşamış insanların ne düşün­
düklerini ve ne yaptıklarını kesin olarak
bilmemize olanak yoktur. Am a çeşitli kanıtla­
ra dayanarak güçlü varsayımlarda bulunabili­
riz. Örneğin arkeolojik kazılarda ortaya çıkan
bulgulardan eski insanların çakmaktaşlarını
yontarak ok ve mızrak uçları yaptıklarını, bu
ilkel silahlarla yabanıl hayvanları avladıkları­
nı ve yaşamlarını bu yolla sürdürdüklerini
öğreniyoruz. Bunun dışında balık tuttukları­
nı, deniz kabukluları, kabuklu yemişler, mey­
ve ve sebze topladıklarını da biliyoruz.
Avcılık ve toplayıcılıkla geçinen ilk insanlar
yiyecekleri, giyecekleri ve barınakları konu­
sunda tam anlamıyla doğaya bağımlıydılar.
Çünkü yiyeceklerini doğadan elde ediyor,
hayvan postu giyiyor ve m ağaralarda yaşıyor­
lardı. Bu yüzden Fransa’da Lascaux, Ispan­
ya’da A ltam ira mağaralarında bulunan ve
330 İLKEL DİNLER
N ational Collection o f Fine A r t s. Sm iıhsonian lnstitution. W ashington D C .
Ethnographical D epartm ent. N ational M useum . Kopenhag
Üstte: G eorge C a tlin 'in M andana Y e rlile ri'n in Boğa Dansı adlı
ya ğ lıb o ya tab losu . Sağda: İnsanlara ta rım yap m ayı ö ğ re ttiğ in e
inan ılan m ito lo jik va rlık ty i vara'n ın ru h u n u te m sil eden bir Batı
A frika dans başlığı.
bilinen ilk sanat yapıtları olarak kabul edilen
duvar resimlerinin çoğunlukla yabanıl hay­
vanları ve bunları avlayan insanları konu
alması şaşırtıcı değildir. Bu m ağaralarda ge­
yik ya da ayı gibi hayvanları taklit etmek
amacıyla hayvan maskesi takmış insan resim­
leri de vardır (bak. M a Ga r a S a n a t i ). Afrika,
Asya ve Avustralya ile Güney ve Kuzey
A m erika’da da benzer kaya resimleri bulun­
muştur.
T ı p k ı k a y a ü z e r i n e ç i z i l e n r e s i m l e r g ib i i l k e l
d i n l e r d e i n s a n h a , i n s a n ı n y a ş a m a k iç in b a ğ ı m ­
lı o l d u ğ u h a y v a n v e b i t k i l e r d ü n y a s ı a r a s ı n d a ­
ki i l i ş k i y e y ö n e l i k t i . B u n u d e s t e k l e y e n b i r
b a şk a k a n ıt d a d ü n y a d a h âlâ v a r o lan ve
a t a l a r ı m ı z gib i a v c ılık la v e y a b a n ıl b itk ile ri
t o p l a y a r a k g e ç i n e n t o p l u l u k l a r ı n , ç e ş i tl i h a y ­
v a n la rın . b itk ile rin h a tta cansız n e sn e le rin
s o y u n d a n g e l d i k l e r i n e i n a n m a l a r ı d ı r (bak.
T o t e m ).
İlk dinlerde dünyanın ya da evrenin oluşu­
mu oldukça karmaşık bir biçimde algılanmış­
tı. Bugün bile Sibirya’da. Kuzey ve Güney
Am erika’da, Avustralya’da, Büyük Okyanus’
taki adalarda avcılık ve toplayıcılıkla geçi­
nen. tem elde evreni hâlâ eski insanlar gibi
fırffe m-
algılayan, küçük insan toplulukları yaşamak­
tadır. Onlara göre, evren üç ayrı kattan
oluşur: G ök, yer ve yeraltı. Gök ve yeraltı,
tıpatıp gerçek insanlara ve hayvanlara benze­
yen görünmez ruhları barındırır. Bu üç kat
hem aşağıya, hem de yukarıya uzanan ve
bazen dev bir ağaç olarak düşünülen bir kanal
ya da yolla birbirine bağlanır. Katlar arasın­
daki tehlikeli yolculuğu ancak şaman denen
olağanüstü güce sahip din adamları gerçekleş­
tirebilir (bak. Ş a m a n l i k ).
İlk din adamları olan şamanların ruhlarla
konuşabildiğine ve yandaşları için onlardan
yardım sağlayabildiğine inanılırdı. Taş Devri
mağara resimlerinde hayvan maskesi takmış
ya da hayvan postuna bürünmüş olarak göste­
rilen insanlar, belki de yabanıl hayvan sürüle­
rini doğaüstü yollarla etkileyerek daha kolay
avlanmalarını ya da tuzağa düşmelerini sağla­
maya çalışan şamanlardı. Kötü ruhları kov­
m akta etkili olan şamanların ayrıca başka
dünyalardaki görünmez hayvanların yardımıy­
la hastalıkları da iyileştirdiğine inanılırdı.
G erek ilkel, gerek daha sonra ortaya çıkan
tektanrılı dinlerin tem el özelliği, elle tutulup
gözle görülebilen şeyleri “m adde” ve elle

tutulup gözle görülemeyenleri “ruh” biçimin­
de ikiye ayırmasıdır. Bir başka temel özellik
de, kutsal sayılan yüce varlıklarla ya da
Tanrı’yla sıradan insanların iletişimini sağla­
yan din görevlilerinin bulunmasıdır. İlkel din­
lerde bazısı yardımsever, bazısı da tehlikeli ve
korkunç bir hayvan görünümündeki ruhların
varlığına inanılırdı. Dinsel kaynakların araştı­
rılmasından çıkan sonuçlara göre yılan, hay­
vanlar arasında en çok korkulanı ve tapılanıy-
dı. İlkel dinlerde kutsal sayılan hayvanlara
Sibirya ve Kuzey A m erika’da ayı, O rta ve
Güney A m erika’da kaplan, Hindistan’da
kobra, Avustralya ve O rta A frika’da gökku­
şağı renklerine bürünmüş düşsel bir yılan
örnek verilebilir.
Çoktanrılı ilkel dinlerde tüm canlıların ve
cansız nesnelerin içinde bir ruh (can) bulun­
duğuna inanılırdı. Buna animizm denir. A ni­
mizme günümüzde A frika’nın bazı bölgele­
rinde, Avustralya Yerlileri arasında ve Poli-
nezya’da rastlanır.
Afrika ve Asya’daki pek çok toplumda
rastlanan “atalara tapınm a” da ilkel bir dinsel
inançtır. A talara tapınm ada, yaşayanlarla ay­
nı soydan gelen ya da öyle olduğu kabul
edilen ölülerin ruhlarına saygı gösterilir, yar­
dım istenir ve onlardan korkulur. Bazı toplu­
luklarda ata ruhlarının tanrılaştırıldığı da gö­
rülür. A talara tapınm a Mısır, Çin ve Japon­
ya’da çok yaygındı.
Birden fazla ruh ya da tanrı ve tanrıça
tanıyan dinlerde bu ruhlardan ya da tanrılar­
dan bazıları öbürlerine üstün tutulurdu. İlkel
dinlerde Dünya’ya üstün bir ruh gözüyle
bakıldığını ve yaratıcı bir ana tanrıça olarak
tapıldığım gösteren kanıtlar bulunmaktadır.
Değişik zamanlarda D ünya’ya, G üneş’e,
Ay’a, ayrıca çeşitli gezegenlere ve yıldızlara
tapıldı. Güneş, Ay ya da benzer yaratıcı
ruhların, dünyayı nasıl yarattığını dile getiren
öyküler uyduruldu. Bu yaratılış efsaneleri
daha sonra ilkel dinlerin bir parçası haline
geldi (bak. E f s a n e VE MİTLER). Büyük bir
bölümü kabile toplum larında hâlâ anlatılan
ve kuşaktan kuşağa aktarılan bu efsaneler
dünyanın oluşumuna ve işleyişine ilişkin açık­
lamalar getirir.
Çoktanrılı dinlerin ve inanışların bazıların­
da, öbürlerinden üstün olduğuna inanılan
İLKEL SANATLAR 331
ianrı, tanrıça ya da ruh genellikle soyut bir
kavram dır ve kişileştirilmez. H er şeye gücü
yeten doğaüstü bir varlık olduğuna inanılan
ve çoğunlukla “Gök T anrı” adıyla bilinen bu
güç daha sonra tektanrılı dinlerdeki T anrı’ya
dönüşmüştür.
Yaşamak için doğaya bütünüyle bağımlı
olan ilk insanlar için mevsimlerin değişmesi
büyük önem taşıyordu. Çünkü mevsim deği­
şiklikleri bütün hayvanların hareketlerini ve
çoğalmalarını, bitkilerin de büyümelerini ve
ürün vermelerini etkiliyordu. İnsanlar, G ü­
neş’in öğlenleri gökte bulunduğu yerin mev­
simlere bağlı olarak değiştiğini ve A y’ın aylık
evrelerinin, zamanın yıllık akışının hesaplan­
masında kullanılabileceğini fark ettiler. Ayla­
rı ve haftanın günlerini gösteren m odern
takvimlerin hazırlanmasından çok önce böyle
bir takvimden yararlanılırdı. İlkel dinlerde
yılın başlıca dönüm noktaları, özellikle kış
ortası ve yaz ortası, büyük şenlik ve törenlerle
kutlanırdı. O çağlarda, ruhların, tanrıların ve
tanrıçaların görünmeyen dünyasına çok önem
verilirdi. Değişmiş biçimleriyle şenlik gelene­
ği bugün de sürdürülmektedir.
Eski uygarlıklarda ortaya çıkan dinler üze­
rine daha fazla bilgiyi A Z T E K L E R ; BA BİL
VE A SU R U Y G A R LIK L A R I; ESKİ M I­
SIR; ESKİ T A N R ILA R ; İSK A N D İN A V
EFSA N E LER İ; TA BU ; Z E R D Ü ŞT m adde­
lerinde bulabilirsiniz.
İLKEL SANATLAR. “İlkel sanat” terimi çok
uzun bir zamandan beri batılı olmayan ya da
kabile düzeyindeki halkların büyük çeşitlilik
gösteren sanat ürünleri için kullanılm aktadır.
Bunlar arasında İspanya’da bulunan mağara
resimleri, Paskalya A dası’ndaki dev anıtlar,
Yeni Zelanda Yerlileri’nin yüz ve bedenlerini
kaplayan ilginç dövmeler, K am erun’daki ağaç
oymalar, K anada’daki taş heykeller, Cava’nın
gölge oyunu kuklaları, G uatem ala’nın nakışlı
çanak çömlekleri, Brezilya'nın çeşit çeşit se­
petleri, A laska’nın totem leri, Panam a’nın iş­
lemeli dokum aları, Çinliler’in ölü külü kava­
nozları, Japonlar’ın pişmiş toprak heykelcik­
leri ilk akla gelenlerdir. Bazıları tarihöncesinde
yapılmış olan bu yapıtların, bazıları da 15. ve
16. yüzyıllarda A vrupalılar’ın söm ürgeleştir­
diği ülkelerde yapılıyordu. Yakın yüzyıllara
332 İLKEL SANATLAR

Üstte: J a p o n ya 'd a , İS 300 y ılla rın d a n kalm a, kilden yap ılm a haniva adlı (Üstle) T o kyo N ational M useum ; (solda)
bu he ykelcikle r, ö len kim se yi korum ası için m ezarların çevresine National Archeological M useum , Lim a; (ortada
sağda) Roval. O ntario M useum , Toronto; (altta
y e rle ş tirilird i. Solda: Eski Peru'da Paracaş Y e rlile ri'n in yaptığı işlem eli sağda) M useum fiir Volkerkunde, Basel
b ir giysi parçası. Ortada sağda: Ç in'de, İÖ 2500-2000 y ılla rın d a n kalma
ö lü le rin k ü lle rin in k o n u ld u ğ u b ir çöm lek. Altta sağda: Büyük
O kyan us'ta ki S o lo m o n A d a la rı'n d a n , sedef kakm alı, ahşaptan ya p ılm ış
b ir ko ru yu cu ruh he ykelciği. Bu heykelcik b ir savaş kanosunun
pruvasına konurdu.
 İLKEL SANATLAR 333

1 B en in 'd e ortaya çıkarılan bu tu n ç levha, Y erli d ilin d e Oba

denen b ir hü küm d arı gö ste rm e kte d ir. 2 A m erika
Y e rlile ri'n d e n b ir çizim . 3 T arih ön cesi d ö n e m d e n kalm a bir
m ağara resm i. 4 M elanezya Y e rlile ri'n in yaptığı süslü bir
tekne küreği. 5 K on go C u m h u riy e ti'n d e M o m b u tu la r'ın
yaptığı b ir testi. 6 Kötü ruh u sim g e le ye n b ir Eskim o maskesi.
7 A la ska'da se d ir ağacından yap ılm a ren kli bir sandık.
334 İLKEL SANATLAR
kadar yapımı sürdürülen bu özgün sanat
ürünleri, dünyamızın bazı yörelerinde hâlâ
yapılıyor. İlkel sanat adı altında toplanan bu
yapıtların aslında birbiriyle hiçbir ilintisi yok­
tur. Yapıldıkları gereçlerden tutun da, tarih­
sel gelişmeleri, üslupları, kullanım alanları ve
eğer varsa simgeledikleri şeyler bambaşkadır.
Öyleyse neden bunların tüm üne “ilkel sanat”
deniyor?
Uzak denizlere açılarak yeni topraklara el
koyan ve sömürgeler kuran AvrupalIlar, bu
topraklarda ötedenberi yaşam akta olan insan­
ların uygarlık düzeylerini kendi ölçülerine
vurduklarında, bunları çok ilkel buldular. Bu
insanların kültürünün, insanlığın gelişiminin
daha erken bir evresine denk düştüğünü ve
sanatlarının m odern batı sanatının “çocuk­
luk” dönemine benzediğini öne sürdüler.
O nlara göre bu basit ve incelikten uzak
ürünler ancak çocukların ya da akıl hastaları­
nın elinden çıkabilirdi.
Bugün artık “ilkel” ile “uygar” kavram ları­
nı karşı karşıya koymanın yanlışlığı biliniyor.
İlkel sanatla ilgili bir başka yanılgı da bunların
zaman içinde değişime uğramadığı, kim olsa
ilkel sanat ürünleri yapabileceği yolundaydı.
Oysa ilkel sanatlar her yeni kuşakla gözle
görülür biçimde değişmiştir. Tıpkı batılı sa­
natçılar gibi araştıran, özgün yapıtlar yaratan
yetenekli sanatçılar yetişmiştir. Son zam an­
larda sosyologların, antropologların ve sanat
tarihçilerinin çeşitli sanat ürünlerinin ne
amaçla yapıldığı ve yapanlarca nasıl değerlen­
dirildiğiyle ilgili araştırm aları, gelişkin bir
teknolojiye ve modern araçlara sahip olm a­
yan Yerli topluluklarının, batı toplum ların-
dan farklı bir gelişim süreci izlediklerini, basit
ve gelişmemiş gibi görünse de, sanatta kendi
içinde yetkin bir düzeye ulaştıklarını ortaya
koymuştur.
Bazı topluluklarda sanat özellikle dinsel
törenlere yönelik olarak gelişirken, bazı top­
luluklarda daha çok süsleme, eğlence ya da
ticaret amacıyla ortaya çıktı. Bazen ilkel
sanatlarda salt güzel bir şey yaratm ak da bir
amaçtı. Leonardo da Vinci’nin sanat anlayışı,
üslubu ve tekniği Picasso’dan ne kadar fark­
lıysa, ilkel sanatlar söz konusu olduğunda,
N ijerya’daki bir Yoruba maske yapımcısı ile
Brezilyalı bir sepet üreticisinin ya da sabunta-
şından heykel yontan bir Eskim o’nun sanata
yaklaşımı o kadar birbirinden farklıydı. Bu
sanatçıların ortak noktası her birinin güzel bir
şey yaratm a tutkusudur.
20. yüzyılın başlarında aralarında Picasso,
B raque, Matisse ve M odigliani’nin de bulun­
duğu A vrupa’nın önde gelen ressamları an­
tropoloji m üzelerinde sergilenen ilkel sanat
ürünlerine büyük ilgi gösterdiler. Afrika’dan,
Okyanusya’dan, Kuzey ve Güney Am erika’
dan toplanmış olan bu yapıtlardan esinlenen
Avrupalı sanatçılar, çalışmalarında kolaj gibi
yeni tekniklere ve soyut biçimlere yer verm e­
ye, özellikle heykel dalında yeni yöntem ler
denemeye başladılar. Bu yönelimin sonucun­
da ilkel sanat ürünleri değer kazanmaya,
galerilerde ve açık artırm alarda yüksek fiyat­
larla el değiştirmeye başladı.
Öte yandan uluslararası pazara açılmanın
bir sonucu olarak batı sanatından etkilenm e­
ye başlayan ilkel sanatların da, kendi içinde
yeni biçimler geliştirildi. Ne var ki, uluslar­
arası pazara açılma ilkel sanatlarda bazı olum­
suz etkilere de yol açtı. Yerli topluluklar için
önemli bir gelir kaynağı oluşturm akla birlik­
te, ilk bakışta göz alıcı, ancak birbirinin
benzeri olan, özensiz ve taklit eşyalar da
üretildi.
B u g ü n e k a d a r ilkel s a n a tla r ü z e rin d e y a p ı­
lan a r a ş tır m a la r, ilkel s a n a tla rı sa n a tsa l gelişi­
m in başlangıç evresi o la r a k ta n ım la y a n d ü ­
şü n c e n in d o ğ r u o lm adığını o r ta y a k o y d u . Bu
a r a ş t ır m a la r d a n Y erli to p lu lu k la rın ın yaşam
b içim lerin e , in a n ç la rın a , çevreyi ve yaşam ı
algılayışlarına ışık tu ta n ö n e m li bilgiler sağ ­
landı (b a k . BONCUK; HEYKEL; MASKE; SEPET).
Temel Britannica
Ek bilgiler
EOİnfi£th& bina !
ıs»İı§fid Aft

HATAY
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.403 km2.
NÜFUSU (1990): 1.109.754.
İL MERKEZİ: Antakya.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (284.195),
Altınözü (58.288), Belen (22.893), Dörtyol (111.368),
Erzin (29.160), Hassa (47.131), İskenderun (259.475),
Kırıkhan (103.075), Kumlu (15.541), Reyhanlı
(63.254), Samandağı (89.202), Yayladağı (26.172).
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): İskenderun
(154.807), Antakya (123.871), Kırıkhan (68.601).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: M ığırtepe (2.240 metre), Akça
Dağı (1.795 metre).
SICAKLIK: Antakya kentinde en düşük -14,6°C
(15.1.1950), en yüksek 43,9°C (26.8.1962), ortalama
18°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Antakya kentinde yıllık ortalama
1.203,5 mm.
HIRVATİSTAN
RESMİ ADI: Hırvatistan Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, iki m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 56.538 km2.
NÜFUS (1992): 4.808.000.
BAŞKENT: Zagreb.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Zagreb
(930.753), Split (206.559), Rijeka (205.842), Osijek
(164.589), Zadar (134.669).
Sosyalist ülkelerde 1989’dan bu yana gerçek­
leşen büyük değişimler sonucunda 1991’de
bağımsız devletler arasına katılan Hırvatistan,
Yugoslavya’yı oluşturan altı cumhuriyetten
biriydi. Balkan Y arım adası’nın kuzeybatısın­
da yer alan Hırvatistan, İstra Yarım adası’nın
(İstria) büyük bölüm ünü, Dalm açya’yı ve es­
kiden M acaristan’ın parçası olan Slavonya’yı
HIRVATİSTAN 8.1
kapsar. Kuzeybatıda eski Yugoslavya cum hu­
riyetlerinden Slovenya, kuzeyde M acaristan,
doğuda Yugoslavya, güneyde eski Yugos­
lavya cum huriyetlerinden Bosna-Hersek, ba­
tıda da Adriya Denizi’yle çevrilidir.
Ülkenin kuzeydoğu kesimi genellikle ve­
rimli topraklarla kaplı düzlüklerden oluşur.
Adriyatik kıyısında uzanan D inar A lpleri’nin
yer aldığı Dalmaçya dağlık ve engebelidir.
Doğal güzelliğiyle ünlü kıyı şeridinde çok sa­
yıda körfez ve liman bulunur. Dalmaçya kı­
yılarının açıklarında kıyıya paralel bir dizi ada
vardır. Istra Yarım adası’yla Dalmaçya kıyıla­
rında Akdeniz iklimi hüküm sürer. Bu bölge­
lerde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve ya­
ğışlı geçer. İç kesimlerle dağlık bölgelerde ik­
lim daha serttir. Ülke topraklarının yüzde
37’si orm anlarla kaplıdır. Kıyı bölgesinde
yaygın bitki örtüsü makilerdir.
Bir Slav halkı olan H ırvatlar ülke nüfusu­
nun yüzde 75’ini oluşturur. Sırplar’ın oranı ise
yüzde 12 dolayındadır. Nüfusun yaklaşık yüz­
de 77’si K atolik’tir. Kentlerde yaşayanların
oranı yüzde 51 dolayındadır. E n büyük yer­
leşme başkent Zagreb’dir.
Hırvatistan ekonomisi II. D ünya Savaşı’n-
dan önce bitkisel üretim e ve sığır besiciliğine
dayanıyordu. Savaş sonrasında sanayi hızla
gelişti. Istra ve Dalm açya’da köm ür ve boksit
gibi doğal kaynaklar yanında hidroelektrik
enerji potansiyelinin değerlendirilmesine ve
gemicilik ile turizme önem verildi. 1991’de
başlayan iç savaşa değin turizm ülkenin
önemli gelir kaynaklarından biriydi.
1991 öncesinde ülkenin en önemli siyasal
gücü Hırvatistan Komünist Partisi’ydi (HKP).
1990’da yapılan seçimler Hırvatistan D em ok­
ratik Birliği’nin zaferiyle sonuçlandı ve HKP
ikinci parti durum una düştü. H ırvatistan’da
günümüzde çok partili bir sistem yürürlükte­
dir. Okuryazar oranının yüzde 99,4 olduğu ül­
kede başlıca yükseköğretim kurumu Zagreb
Üniversitesi’dir.
Tarih
Bugünkü topraklarına 7. yüzyılda yerleşen
H ırvatlar, Dalm açya’nın kuzeyinden Panno-
nia’nın içlerine kadar uzanan gevşek bir fede­
rasyon oluşturdular. H ırvatlar 803’te Kutsal
R om a-G erm en İm paratorluğu’nun egemenli­
8.2 HİNDİSTAN
ği altına girdiler, kısa bir süre sonra da Hıristi-
yanlık’ı kabul ettiler. 10. yüzyılda bir Hırvat
krallığının kurulduğu bölgeyi 1091’de M aca­
ristan Kralı Lâszlo ele geçirdi. 16. yüzyılda
Hırvatistan’ın büyük bölümü Slovenya ile bir­
likte Osmanlı yönetimi altına girdi. Bölgedeki
Osmanlı egemenliği 1699’da imzalanan Kar-
lofça A ntlaşm ası’yla sona erdi. Bu antlaşmay­
la Hırvatistan ve Slovenya H absburglar’ın eli­
ne geçti. 1849’da Avusturya taht topraklarına
katılan yöre, 1868’de özerk statülü M acar taht
toprağı ilan edilerek Hırvatistan-Slovenya
Krallığı adını aldı.
Hırvatistan 1918’de bağımsızlığını ilan etti.
Bölgedeki öteki Slav halklarıyla H ırvatlar’ın
tek yönetim altında birleşmesiyle, sonradan
Yugoslavya adını alacak olan Sırp, Hırvat ve
Sloven Krallığı kuruldu. Krallığın II. Dünya
Savaşı sırasında Mihver Devletleri tarafından
işgal edilip bölüşülmesinden sonra, 1941’de
bağımsız Hırvatistan Devleti ilan edildi. Bu
devlet Slovenya’yı, Dalm açya’nın bir bölüm ü­
nü ve Bosna-H ersek’i kapsıyordu. Ülkede
zorbalığa ve şiddete dayalı bir faşist dikta reji­
mi kuruldu. Savaş sonrasında Hırvatistan bir
halk cumhuriyeti olarak Yugoslavya’yı oluş­
turan cumhuriyetler arasında yer aldı.
1980’lerin sonlarında Doğu A vrupa’daki
demokratikleşm e hareketinden Hırvatistan
da etkilendi. 1989’da Sırbistan ile Hırvatistan
ve Slovenya’nın ilişkileri bozulmaya başladı.
'Ğ akovec \ MACARİSTAN
Koprivnica*
SLOVENYA
Bjelovar
Kostajnica
'P ored
Brinje
BOSNA-HERSEK
Dubrovnik
Aynı yıl HK P kongresinde çok partili sisteme
geçme kararı alındı. Nisan 1990’da yapılan se­
çimleri Hırvatistan D em okratik Birliği kazan­
dı. H ırvatistan’da ağırlıklı olarak Sırplar’ın
yaşadığı bölgeler 1991’de, Sırp Ulusal Konse­
yi adını verdikleri bir örgüte bağlı olarak
özerkliklerini ilan ettiler. Temmuz 1991’de
Hırvatistan bağımsızlığını ilan etti. Onu Slo­
venya, M akedonya ve Bosna-Hersek izledi.
Yugoslav ordusunun da desteğini alan Sırp
çeteciler önce Slovenya ve H ırvatistan’a, ar­
dından da Bosna-H ersek’e karşı saldırıya geç­
ti. 1992’de Slovenya ve Hırvatistan’da barış
sağlandıysa da, Bosna-H ersek’teki Sırp saldı­
rıları bir soykırım boyutuna vardı.
HİNDİSTAN
RESMİ ADI: Hindistan Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, iki m eclisli federal cum hu­
riyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 3.165.596 km2.
NÜFUS (1992): 889.700.000.
BAŞKENT: Yeni Delhi.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Bombay
(9.909.547), Delhi (7.174.755), Kalküta (4.388.262),
Madras (3.795.028), Haydarabat (3.005.496), Ah-
metabat (2.872.865), Bangalor (2.650.659), Kanpur
(1.958.282), Nagpur (1.622.225), Luknov (1.592.010),
Puna (1.559.558).
İndira G andhi’nin Ekim 1'984’te öldürülmesi
üzerine başbakanlığa oğlu Raciv Gandhi geti­
rildi. Pencap ve A ssam ’daki bölgesel sorunla­
rı yatıştırıcı bir politika izleyen Raciv Gandhi,
H indistan’ın bağlantısızlık konum unu da güç­
lendirmeye çalıştı. Kongre Partisi (İ) 1989’da
yapılan genel seçimlerde çoğunluğu sağlaya­
mayınca Raciv Gandhi görevden ayrıldı. Ye­
rine, C anata Partisi’nin lideri Vişvanath Pra-
tab Singh geçti.
1990 Hindistan için bir gerilim ve kargaşa
yılı oldu. Militan H indular’ın U ttar Pradeş
eyaletindeki Ayodhya’da, H int-Türk hüküm ­
darı B abür’ün yaptırdığı Babri Camisi’ni yık­
tırıp yerine bir tapm ak yaptırmak istemesi
üzerine büyük olaylar yaşandı. H indular’la
M üslümanlar arasındaki uzlaştırma çabaları
sonuç vermedi. Yalnızca A yodhya’da bir haf­
ta içinde 30 kişi öldürüldü. Gözaltına alınan­
ların sayısı 100 bini aştı. Karışıklıklar Bangla­
deş’e bile sıçradı.

Bu olayların da etkisiyle Singh Hüküm eti
düştü, yeni hüküm eti Çandra Shekhar kurdu.
H üküm et Raciv G andhi’yi Yeni D elhi’deki
evinde göz hapsine alınca Kongre Partisi (İ)
hüküm etten desteğini çekti. Bunun üzerine
Başbakan Shekhar M art 1991’de istifa etti.
A rdından, cumhurbaşkanı Halk Meclisi’ni
dağıtarak genel seçimlere gidilmesi kararını
aldı. Seçimlerin mayısta yapılması kararlaştı­
rıldı. Seçim kampanyası sırasında Raciv
G andhi öldürülünce seçimler hazirana erte­
lendi. Seçimlerde hiçbir parti tek başına ço­
ğunluğu sağlayamadı. A m a Raciv G andhi’
nin Kongre Partisi (İ) seçimlerden birinci par­
ti olarak çıktı. Sonia G andhi’nin görev kabul
etmemesi üzerine parti başkanlığına seçilmiş
olan P. V. Narasim ha R ao’nun kurduğu hü­
küm et Temmuz 1991’de güvenoyu aldı.
Pencap ve Assam ile Cemmu ve Keşm ir’de­
ki militan ayrılıkçı grupların şiddet eylem­
leri son yıllarda artarak sürdü. Aralık
1992’de H indular’la M üslümanlar arasındaki
çatışmalar yeniden alevlendi. A yodhya’daki
tarihi caminin H indular’ca yıkılması üzerine
başlayan ve hızla yayılan çatışmaların ilk beş
gününde ölü sayısı 1.000’i aştı. Çatışmalar kı­
sa zam anda Bangladeş, Pakistan ve hatta İn­
giltere’ye sıçradı. 1993 yılına girildiğinde olay­
lar hâlâ durmamıştı.
HOLLANDA
RESMİ ADI: Hollanda Krallığı.
YÖNETİM BİÇİMİ: İki m eclisli m eşruti monarşi.
YÜZÖLÇÜMÜ: 41.863 km2.
NÜFUS (1992): 15.163.000.
BAŞKENT: Am sterdam ; hüküm et merkezi Lahey'dir.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Am sterdam
(695.162), Rotterdam (579.179), Lahey (441.506), Ut-
recht (230.358), Eindhoven (191.467).
1989’da H ollanda’da Başbakan R uud Lub-
bers’in hüküm eti, koalisyonun küçük ortağı,
sağ eğilimli Özgürlük ve Dem okrasi İçin Halk
Partisi’nin (Ö D İH P) çevre sorunlarıyla ilgili
ulusal plana karşı çıkması üzerine düştü. H a­
ziranda yapılan A vrupa Parlam entosu seçim­
lerinde Ö D İH P ve ana m uhalefet partisi ko­
num undaki İşçi Partisi (İP) önemli kayıplara
uğrarken, koalisyonun büyük ortağı Hıristi­
yan D em okratik Çağrı (H D Ç ) eski konum u­
HONDURAS 8.3
nu korudu; Yeşil İttifak ise seçimlerden ka­
zançlı çıktı. Eylüldeki genel seçimlerden en
büyük parti olarak çıkan H D Ç , Lubbers’in
başkanlığında, İP ile bir koalisyon hükümeti
kurdu. Yeni hüküm etin program ında çevre
sorunları, sosyal adalet ve işsizlikle mücadele
konularına ağırlık veriliyordu. M art 1990’da
yapılan ve katılımın çok düşük düzeyde kaldı­
ğı yerel seçimlerde İP önemli ölçüde oy yiti­
rirken, H D Ç küçük de olsa kazanç sağladı.
Haziran 1991’deki ara seçimlerde ise iki koa­
lisyon ortağı da oy yitirdi.
199İ’in iç politikadaki en önemli gelişmesi,
hüküm etin sosyal güvenlik harcam alarında
kısıntıya gitme kararı karşısında ülkede işçi
eylemlerinin başlaması oldu. Grevler ve gös­
teri yürüyüşleri ülkeyi sardı, ama hüküm et
kararından dönm edi. Gittikçe halk desteğini
yitiren İP ’nin M art 1992’deki genel konferan­
sında parti önderliğine Felix Rottenberg ile
Ruud V reem an getirildi.
Ekim 1992’de Hollanda tarihinin en büyük
uçak kazası oldu. Çoğunlukla yabancı göç­
men işçilerin oturduğu iki binanın üstüne dü­
şen bir İsrail Havayolları uçağı yaklaşık 70 ki­
şinin ölümüne yol açtı.
HONDURAS
RESMİ ADI: Honduras Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek meclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 112.088 km2.
NÜFUS (1992): 4.996.000.
BAŞKENT: Tegucigalpa.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Tegucigalpa
(608.100), San Pedro Sula (300.400), La Ceiba
(71.600), El Progreso (63.400), Choluteca (57.400).
Kasım 1989’da yapılan başkanlık seçimlerinde
H onduras Liberal Partisi’nin adayı Carlos
R oberta Flores Facusse, Ulusal Parti adayı
Rafael Leonardo Callejas karşısında yenik
düştü. Callejas Ocak 1990’da göreve başladı.
Böylece, ülkenin tarihinde ilk kez bir m uhale­
fet partisi seçimle iktidara gelmiş oldu.
Beş O rta Am erika ülkesinin başkanlarının
ağustosta imzaladıkları anlaşma H onduras’ta ­
ki NikaragualI contra birliklerinin dağıtılması­
nı öngörüyordu. Bunun da etkisiyle 1990’da
A BD yardım ında büyük bir düşüş görüldü.
Öte yandan, H onduras’taki ABD askeri varlı­
8.4 HONG KONG

ğı solcu gerillaların silahlı eylemlerinin ve şid­ İĞDIR

det olaylarının artm asına yol açtı.
Uluslararası kuruluşlar, dış borçlarını öde­ YÜZÖLÇÜMÜ: 3.539 km2.
yemeyen ve ekonomisini düzeltmek için ge­ NÜFUSU (1990): 142.601.
rekli önlemleri alamayan H onduras’a verdik­ İL TRAFİK NO: 76.
İL MERKEZİ: İğdır.
leri kredileri kestiler. Am a Callejas yönetimi­ İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (79.306),
nin aldığı sıkı tasarruf önlemleri sayesinde Aralık (17.983), Karakoyunlu (16.426), Tuzluca
uluslararası kuruluşlar ve alacaklı ülkelerle (28.886).
ilişkilerde bir iyileşme görüldü. BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990): İğdır (35.858).

1991 ’de sağdan ve soldan kaynaklanan şid­ BAŞLICA YÜKSELTİLER: Büyük Ağrı Dağı (5.137 metre),
Perili Dağı (3.231 metre), Zor Dağı (3.196 metre).
det olayları arttı. Uluslararası A f Örgütü ile SICAKLIK: İğdır kentinde en düşük -30,3°C
Am erika İzleme Komitesi’nin raporlarında, (29.12.1953), en yüksek 41,8°C (7.8.1976), ortalam a
11,6°C.
H onduras’ta insan hakları ihlallerinin sürdü­
YAĞIŞ MİKTARI: İğdır kentinde yıllık ortalam a 258,8
ğü belirtildi. H üküm etin tarımsal sorunlara mm.
çözüm bulamamasını protesto etm ek için baş­ İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Selçuklu Kervansarayı, Sürmeli
latılan toprak işgalleri 1992’de de sürdü. H ü­ Kalesi.
kümetin özelleştirme ve işten çıkarmaları ko­
laylaştırma politikası da sendikaların tepkisi­ En yeni illerimizdendir. 27 Mayıs 1992’de, İğ­
ne yol açtı. dır kenti merkez olmak üzere Kars ilinin A ra­
lık, İğdır, Karakoyunlu (eskiden Taşburun)
HONG KONG ve Tuzluca ilçelerini kapsayan İğdır ili ku­
ruldu.
RESMİ ADI: Hong Kong.
Bir sınır ili olan İğdır, Doğu A nadolu Böl­
YÖNETİM BİÇİMİ: İngiliz kolonisi.
gesi’nin en doğu kesiminde yer alır. Kuzey ve
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.075 km2.
NÜFUS (1992): 5.799.000. doğuda Erm enistan, güneydoğuda Nahçıvan
BAŞKENT: İngiliz yönetim inin bulunduğu Victoria baş­ ve İran, güney ve batıda Ağrı, kuzeybatıda da
kent olarak kabul edilir. Kars illeriyle çevrilidir. İğdır, Türkiye’nin 76.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI: Belli sınırları olan ilidir.
yerleşim birim le ri yoktur.

Doğal Yapı
1982’de İngiltere ile Çin Halk Cumhuriyeti G üney ve batıdan yüksek dağlarla kuşatılmış
arasında, 1997 yılında bitecek kira sözleşme­ olan ilin kuzey ve doğu kesimleri ovalıktır.
siyle ilgili görüşmeler başladı. Hong Kong’ Ovalık ve dağlık alanları arasında en çok yük­
un 1 Temmuz 1997’de yeniden Çin’in ege­ seklik farkı olan il İğdır’dır. İl topraklarının
menliği altına girmesini öngören anlaşma M a­ batı ve güney kesimini Karasu-Aras Dağları
yıs 1985’te onaylanarak yürürlüğe girdi. engebelendirir. Bu sıradağların il sınırları
1990’da İngiltere, 50 bin Hong Konglu ile aile­ içindeki en önemli bölümleri Perili Dağı ile
lerine İngiliz pasaportu verilmesini sağlayan
bir yasa çıkardı. Başvuru sayısının 65 binde
kalması, 1997 sonrasında Hong Konglular’ın
panik içinde ülkeyi terk edeceği yolundaki
tahm inlerin yersiz olduğunu gösterdi. Yıllar
süren tartışm alardan sonra, Şubat 1990’da ye­
ni anayasa kabul edildi. 1997’de Çin’in bir
“özerk yönetim bölgesi” durum una gelecek
olan Hong Kong’un statüsü bütün ayrıntıla­
rıyla anayasada açıklanmıştı. Eylül 1991’de
genel oyla yapılan ilk yasama meclisi seçimle­
ri, Çin’in güven duymadığı Birleşik D em ok­
ra tla rın ezici üstünlüğüyle sonuçlandı.

Z or D ağı’dır. Batı-doğu doğrultusunda uza­
nan Karasu-Aras D ağlan’nın doğu ucuna sön­
müş bir yanardağ olan Ağrı Dağı (bak. AĞRI
DAĞI) eklenir. A ğrı’nın 5 . 1 3 7 m etreye erişen
doruğu İğdır ili sınırları içindedir. Bu dağların
yazın gür çayırlarla kaplanan sulak otlakları
önemli hayvancılık alanlarıdır.
İl topraklarından kaynaklanan suların tüm ü
Aras Irm ağı (bak. A r a s I r m a ĞI) aracılığıyla
H azar Denizi’ne ulaşır. Kuzeybatıda il sınırla­
rına ulaştıktan sonra doğal sınır oluşturmaya
başlayan A ras Irm ağı’na Tuzluca’nın kuzeyin­
de önemli kollarından Arpaçay katılır. Aras,
ülke sınırlarından çıkana kadar doğal sınır çiz­
meyi sürdürür.
Aras Irmağı Arpaçay kavşağından sonra al­
çak bir çöküntü çukuruna girer. Doğu A na­
dolu Bölgesi’nin kuzey kesimindeki çöküntü
alanı dizisinin en doğusunda bulunan bu düz­
lüğe İğdır Ovası denir. Kuzey kesimi E rm e­
nistan sınırları içinde kalan bu ovanın ortala­
ma yüksekliği 850 m etredir. Eski jeolojik çağ­
larda çöken bir alanın daha sonra alüvyonlar­
la dolması sonucunda oluşan ova, önemli bir
tarım alanıdır. Kapladığı alan 750 k n r ’den
fazla olan İğdır Ovası’nın güneydoğuda şerit
halinde Nahçıvan’a doğru uzanan bölümüne
Dil Ovası adı verilir.
İğdır ilinin ovalık kesimleri, Doğu Anadolu
Bölgesi’nin öteki kesimlerinde görülen şid­
detli kara ikliminden fazlaca etkilenmez. B u­
nun en önemli nedeni çevresinde bulunan A ğ­
rı Dağı gibi yüksek alanlara göre alçakta ol­
masıdır. İğdır Ovası gibi, çok yakınına kadar
ulaşan egemen iklimden daha değişik bir ik­
lim görülen dar alanlara mikroklima denir.
Kuytu konumuyla mikroklima oluşturan İğdır
Ovası’nda yer alan İğdır kentinde yıllık orta­
lama sıcaklık ll,6 ° C ’dir. Oysa yalnızca 170
km uzaklıktaki K ars’ta bu ortalam a 4,2°C’dir.
O vada kışlar Erzurum -K ars Yaylası’na göre
daha yum uşak, yazlar ise daha uzun ve sıcak
geçer. İğdır kentinde kışın —30°C’ye kadar
düşen ve yazın da 41°C’yi aşan hava sıcak­
larına rastlanır. Kuytuluğu yüzünden İğdır
Ovası ülkemizin en az yağış alan yörelerin­
den biridir. Ovaya en çok ilkbaharda yağış
düşer.
İğdır, orm an açısından ülkemizin en yoksul
illerindendir. G erek dağlık ve gerekse ovalık
İĞDIR 8.5
alanlarda doğal bitki örtüsü bozkır görünü­
mündedir.
Tarih
Oldukça eski bir yerleşim alanı olduğu bilinen
İğdır’ın tarihi U rartular’a değin uzanır. Yöre
U rartu Krallığı’nın yönetimindeyken İÖ 7.
yüzyılda Kim m erler’in saldırısına uğradı. D a­
ha sonra M edler’in, Persler’in, P artlar’ın, Ro-
m alılar’ın, Erm eniler’in, Sasaniler’in ve Bi­
zanslIlar’ın yönetimine girdi. İS 7. yüzyılda
A raplar’la Bizanslılar arasında el değiştiren
yöreye 11. yüzyılın ortalarında Selçuklular
egemen oldu. D aha sonra bir süre gene Gür-
cüler’in elinde kalan İğdır, 13. yüzyılda Mo-
ğollar’ın istilasına uğradı. 1534’te Osmanlı
topraklarına katılan yöre, 19. yüzyıla değin
birkaç kez İranlılar’ın saldırısı sonucunda el
değiştirdi; 19. yüzyılda da birkaç kez Rus-
lar’ın işgaline girdi. 1878’de R uslar’ın eline
geçen İğdır, 1918’e değin 40 yıl boyunca işgal
altında kaldı. 1919’da Erm eniler tarafından
işgal edilen İğdır, 13 Kasım 1920’de kurtarıl­
dı. İğdır ve çevresindeki Aralık ve Tuzluca
ilçeleri 1992’ye değin Kars iline bağlıydı.
1991’de SSCB’nin dağılmasından sonra Kaf­
kasya’da çıkan karışıklıklar bu ilin önem ka­
zanmasına neden oldu. Hem Gürcistan ve E r­
m enistan’la, hem de A zerbaycan’a bağlı Nah-
çıvan’la komşu olan Kars ili sınırları içinde
1992’de yapılan yönetsel düzenlemeyle iki ye­
ni il daha kuruldu. Bunlar A rdahan ve İğdır
illeridir.
Ekonomi
İğdır ilinde ekonomi büyük ölçüde tarım a da­
yalıdır. Aras Irm ağı’nın suladığı İğdır Ovası,
Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki en önemli bitki­
sel üretim alanlarından biridir. İklimi yum u­
şak ve toprakları ekime elverişli olan bu ova­
da pam uktan şeftaliye kadar çeşitli bitkiler
yetiştirilir. İğdır ilinde yetiştirilen başlıca bit­
kisel ürünler şekerpancarı, buğday, arpa, yem
bitkileri, patates ve pam uktur. Sebze ve mey­
ve yetiştiriciliğinin geliştiği ovada önemli mik­
tarlarda kayısı, elma, karpuz, kavun, üzüm,
erik ve şeftali üretimi de yapılır. İğdır Ova-
sı’nda çeşitli bitkilerin yetiştirilmesine yönelik
denem elere işgal yılları sırasında Ruslar tara­
fından başlandı. Ekonom ik değeri yüksek::
8.6 IRAK
olan bitkilerin ekilmesinin yanı sıra hayvancı­
lığın geliştirilmesi çalışmaları da işgal yıllarına
rastlar. Hayvan soylarının iyileştirilmesi ve
m andıraların kuruluşu da aynı dönem de ger­
çekleştirildi. İşgalden sonra durgunlaşan ta ­
rımsal etkinlikler 1950’lerde gene canlanmaya
başladı. Ovanın sulanması için çalışmalar ya­
pılırken, burada bir de devlet üretm e çiftliği
kuruldu. Günüm üzde Kâzım karabekir Tarım
İşletmesi adıyla anılan bu çiftlik, yöredeki ta ­
rımsal etkinliklerin m odernleşm esine önemli
katkılarda bulunmuştur.
Hayvancılık da İğdır ili halkının başlıca ge­
lir kaynakları arasında yer alır. Canlı hayvan
ticaretine yönelik olarak çok sayıda koyun ye­
tiştirilir. Koyun sürüleri yazın yaylalardaki su­
lak çayırlara çıkarılarak otlatılır. Şekerpanca­
rı yetiştiriciliğinin yaygınlaşmasından sonra sı­
ğır besiciliği gelişti. Hayvanlardan sağılan süt­
lerin değerlendirildiği m andıralarda tereyağı
ve kaşarpeyniri üretilir. İlin öbür hayvansal
ürünleri deri, yün ve baldır.
İğdır ilinde bulunan iki sınır kapısından E r­
m enistan’a açılan Alican sınır kapısı günü­
müzde kapalıdır. 1992’de açılan Nahçıvan sı­
nır kapısı ise karayoluyla ticaretin gelişmesine
yol açmıştır.
İğdır, sanayisi gelişmemiş bir ildir. Bazı kü­
çük üretim atölyelerinde tarım aletleriyle m o­
torlu taşıtların onarım ve bakımı, dokum acı­
lık, tuğla ve kiremit üretimi yapılır. Tuzluca
ilçesinde tuzlalar vardır.
İl Merkezi: İğdır
İğdır, yöredeki kentleri yerle bir eden çok şid­
detli bir deprem den sonra bugünkü yerinde
1664’te kuruldu. İran ’ı K ars’a bağlayan yolun
geçtiği yöreyi denetlem ek amacıyla burada
yapılan kaleye Sürmeli Kalesi adı verildi. Es­
kiden İğdır Ovası’na Sürmeliçukur ya da Sür­
meli Çukur denmesinin nedeni bu kaledir.
Osmanlı kaynaklarında Sürmelü, Sürmelû ve
İğdir adlarıyla geçen bu yerleşme, 18. yüzyıl­
da Revan (Erivan) Hanlığı’nın sınırları için­
deydi. 1868’de Revan vilayetine bağlı Sürmeli
kazasının m erkezi daha sonra İğdır adıyla
anıldı.
Ağrı D ağı’nm kuzeybatı eteğinde kurulmuş
olan İğdır, geniş bir tarımsal alanın m erkezi­
dir. Nahçıvan sınır kapısının açılmasından
sonra önemi daha da artan İğdır, gelişmekte
olan bir kenttir. Kars, Doğubeyazıt ve Nahçı-
van sınır kapısından gelen yollar kentte kesi­
şir. Eskiden kervan yollarının geçtiği bir yer­
de bulunan kent, günüm üzde önemli bir tica­
ret ve hizmet merkezidir.
Kentin nüfusu 35.858’dir (1990).
IRAK
RESMİ ADI: Irak Cum huriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, tek m eclisli cum huriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 435.052 km 2.
NÜFUS (1992): 18.838.000.
BAŞKENT: Bağdat.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Bağdat
(1987; 3.844.608), Basra (616.700), Musul (570.926),
Erbil (333.903), Süleymaniye (279.424).
Irak Tem muz 1990’da Kuveyt’i petrol üretim
kotasını aşmak ve iki ülke arasında anlaşmaz­
lık konusu olan bölgeden petrol çalmakla suç­
ladı. Görüşm elerden sonuç alınamaması üze­
rine, Irak 2 Ağustos’ta Kuveyt’i işgal ederek
yönetime el koydu. Böylece Körfez Bunalımı
başlamış oldu. Irak ’ın Kuveyt’ten hem en ve
koşulsuz olarak çekilmesini isteyen Birleşmiş
M illetler (BM) Güvenlik Konseyi 6 Ağus­
tos’ta Irak’a ekonomik ambargo ve mali yap­
tırım lar uygulanmasını kararlaştırdı. Irak
BM ’nin isteğine uymayı reddetti ve ağustos
sonlarına doğru Kuveyt’i 19. ili olarak toprak­
larına kattığını ilan etti. Devlet Başkanı Sad-
dam Hüseyin’in uzlaşmaz tutum u karşısında,
başta A m erika Birleşik Devletleri (A BD ) ol­
m ak üzere, BM ’ye üye çeşitli ülkeler Suudi
A rabistan’a asker yığmaya başladı.
BM Güvenlik Konseyi, Kuveyt’ten çekil­
mesi için Irak ’a 15 Ocak 1991’e kadar süre
tanıdı. Irak’ın bu karara da uymaması üzerine
M üttefikler 17 Ocak 1991’de Çöl Fırtınası Ha-
rekâtı’nı başlattılar. M üttefikler kısa sürede
Irak karşısında hava üstünlüğünü ele geçirdi­
ler. Çöl Kılıcı H arekâtı olarak bilinen kara
savaşı ise 24 Şubat’ta başladı. Otuz yedi ülke­
nin katıldığı ve Körfez Savaşı olarak bilinen
savaş, 27 Şubat’ta Kuveyt’in kurtarılması ve
Irak ’ın 28 Şubat’ta ateşkesi kabul etmesiyle
sonuçlandı. Savaşta 175 bini aşkın Iraklı tu t­
sak alınırken, Irak’ın asker kaybının 85-100
bin arasında olduğu tahm in ediliyordu.
 İÇEL 8.7

Ateşkesin ardından ülkenin kuzeyindeki SICAKLIK: İsparta kentinde en düşük —21°C (3.2.1974),
Kürtler ile güneyindeki Şiiler arasında başla­ en yüksek 37,5°C (1.8.1930), ortalam a 12,1°C.
YAĞIŞ MİKTARI: İsparta kentinde yıllık ortalama 607
yan ayaklanm alar Irak kuvvetlerince acıma­ mm.
sızca bastırıldı. Bir milyonun üzerinde Iraklı
Kürt İran ve Türkiye’ye sığındı. M üttefikler
36. paralelin kuzeyi ile 32. paralelin güneyin­
deki bölgeleri Irak uçaklanna yasakladı. Ay­
rıca, Iraklı K ürtler’in yurtlarına dönerek gü­
ven içinde yaşamalarını sağlamak için Kuzey
Irak’ta güvenlik bölgeleri oluşturuldu ve T ür­
kiye’de konuşlandırılan Çekiç G üç’ten yarar­
lanıldı.
Irak ’a karşı uygulanan ekonomik am bargo­
nun sürmesi ülkede kıtlık ve yokluklara yol
açtı. Ö te yandan, Irak ile BM arasındaki ger­
ginlik de gittikçe tırm anarak sürdü. Irak
uçaklarının uçuşa yasak bölgelere girmesi ve
Irak’ın bu bölgelere füze yerleştirmesi üzeri­
ne, Ocak 1993’te A B D , İngiltere ve Fransa, İÇEL
Irak’ta bazı askeri hedeflere, özellikle de füze
üslerine hava saldırısı düzenlediler. YÜZÖLÇÜMÜ: 15.853 km2.
NÜFUSU (1990): 1.266.995.
İSPARTA İL MERKEZİ: Mersin.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (547.835),
YÜZÖLÇÜMÜ: 8.933 km2. A nam ur (65.767), Aydıncık (11.022), Bozyazı
NÜFUSU (1990): 434.771. (31.871), Çamlıyayla (21.602), Erdemli (100.563),
Gülnar (33.714), M ut (56.303), Silifke (107.685), Tar­
İL MERKEZİ: İsparta. sus (290.633).
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (133.061), BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Mersin
Aksu (9.591), Atabey (7.561), Eğridir (41.266), Gelen- (422.357), Tarsus (187.508), Silifke (46.858).
dost (22.739), Gönen (11.103), Keçiborlu (19.766),
Senirkent (24.388), Sütçüler (21.957), Şarkikaraağaç BAŞLICA YÜKSELTİLER: Medetsiz Tepesi (3.524 metre),
(38.993), U luborlu (11.970), Yalvaç (85.053), Yenişar- Yıldıztepe (3.134 metre), Karaçal Tepesi (2.339
bademli (7.323). metre).
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): İsparta SICAKLIK: Mersin kentinde en düşük -6,6°C (6.2.1950),
(112.117), Yalvaç (28.028). en yüksek 40°C (21.6.1942), ortalama 18,4°C.
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Dedegül Dağı (2.992 metre), YAĞIŞ MİKTARI: Mersin kentinde yıllık ortalama 618,5
Davras Dağı (2.635 metre), Topraktepe (2.519 mm.
metre).

A kdeniz B ö lg e si'n d e ye r
alan İçel ili top ra kla rın ı
O rta ve Batı T o ro sla r
e n g e b e le n d irir.