6/2013
dr Zbigniew Raszewski
Masy osłonowe
P odczas wykonywania
w laboratorium
uzupełnień, których skład-
nikami są elementy
metalowe, w 90% przy-
padków posługujemy się
techniką odlewniczą. Pod-
stawową jej metodą, znaną
już niemal od starożytności
(około 3000 lat p.n.e.), jest
technika traconego wosku.
TITLE  Casing investment
Słowa kluczowe  masa osłonowa
Streszczenie  Celem artykułu jest
przedstawienie czytelnikowi zagadnień
związanych z masami osłonowymi,
ich składu techniki pracy, właściwości,
a także potencjalnych źródeł
niepowodzeń.
Key words  casing investment
Summary  This article aims
to shift the reader issues conected
with investments, their composition
techniques, properties and potential
sources of failure.
Opiera się ona, jak powszechnie wia-
domo, na uformowaniu – wymode-
lowaniu danego elementu z wosku
odlewniczego, zatopieniu tego ele-
mentu w masie formierskiej (masie
osłonowej), a następnie, po związa-
niu tejże masy, wypaleniu w wysokiej
temperaturze. Podczas tego procesu
wosk ulega całkowitej eliminacji,
co daje miejsce na roztopiony metal,
który w trakcie procesu odlewniczego
wypełnia całkowicie powstałą prze-
strzeń.
Skład mas osłonowych
Jeśli do tego typu zagadnienia podej­
dziemy w  sposób bardzo ogólny,
we wszystkich typach mas osłono-
wych daje się wyróżnić dwa zasad-
nicze elementy. Jednym z nich jest
materiał odporny na wysoką tem-
peraturę (kwarc, krystobalit), zaś
drugim lepiszcze, którego zadaniem
jest spojenie elementów materiału
ogniotrwałego. Zadaniem materia-
łu ogniotrwałego jest wytrzymanie
wysokiej temperatury, jednocześnie
musi on być odporny na utlenianie,
korozję oraz musi odpowiednio
zwiększać wymiary pod wpływem
temperatury.
Na samym początku warto byłoby
zdefiniować, jakimi cechami powi-
nien odznaczać się „idealny” materiał
formierski.
Podstawowym wyznacznikiem jest
na pewno jego drobna granulacja,
która pozwala na uzyskanie gładkiej
powierzchni odlanego elementu me-
talowego. Dodatkowo, po zmiesza-
niu proszku z płynem powinien się
on dać w łatwy sposób zarobić i nie
TECHNIKA dent yst yczna
zamykać wewnątrz pęcherzyków
powietrza. Masa po zmieszaniu daje
się łatwo wylewać. Czas pracy i czas
wiązania takiego materiału powinien
wynosić nie więcej niż 10-15 minut.
Po związaniu materiał ma odpowied-
nią wytrzymałość mechaniczną (oko-
ło 10 MPa), tak aby podczas samej
manipulacji nie uległ uszkodzeniu.
Ważna jest odpowiednia wytrzyma-
łość w wysokiej temperaturze, która
nie może ulec drastycznemu obniże-
niu, aby roztopiony metal o dużej gę-
stości nie spowodował pęknięcia całej
formy i nie wypłynął na zewnątrz.
Jednym z najistotniejszych parame-
trów całej masy osłonowej jest kom-
pensacja skurczu wosku oraz meta-
lu, które, przechodząc z fazy ciekłej
do stałej, ulegają skurczowi. Kolejną
sprawą jest odpowiednia porowatość
samego materiału, tak aby powietrze
oraz produkty gazowe, które powstają
w wyniku spalania się wosku, mogły
swobodnie wydostać się na zewnątrz.
Obojętność masy w stosunku do od-
lewanego metalu powinna być taka,
aby nie powodowała ona jego korozji.
Po zakończonym procesie odlewni-
czym oraz po ochłodzeniu masa osło-
nowa winna w łatwy sposób ulec od-
dzieleniu się od powierzchni metalu.
I oczywiście kluczowy parametr
– jej cena nie może być za wysoka.
Dlatego też producenci tego typu ma-
teriałów wytwarzają kilka różnych
klas mas osłonowych różniących się
składem oraz zastosowaniem.
Podział mas osłonowych
Masy osłonowe można podzielić za-
sadniczo ze względu na:
25
 TECHNIKA dent yst yczna N o w o c z e s n y T e c h n i k D e nt y s t y c z n y
fot. archiwum autorów

1
• temperaturę samego procesu od-
lewniczego: wysokotemperaturowe
– masy osłonowe na bazie fosfora-
nów i krzemianów – oraz nisko-
temperaturowe, gdzie lepiszczem
jest gips – ostatnio coraz rzadziej
stosowane,
• różnice w głównym składniku mas,
czyli masy na bazie krzemianów
(kwarc, krystobalit), tlenku magne-
zu oraz tlenku cyrkonu,
• użyte lepiszcze, np.: gips, fosfora-
ny (fosforany sodowe i amonowe),
związki krzemoorganiczne (tetra-
metoksysilan itd.)
Dodatkowo do mas osłonowych
dodaje się różnego typu modyfika-
2
tory, których zadaniami są regulacja
czasu wiązania, wpływ na ekspansję,
zmniejszenie warstwy tlenków na po-
wierzchni metalu. Jako dodatków uży-
wa się więc grafitu, talku czy też miki.

Zmiany fizyczne
i chemiczne zachodzące
w masie osłonowej
pod wpływem temperatury
Najbardziej popularnymi materia-
łami używanymi w masach osłono-
wych są surowce pochodzenia mi-
neralnego zawierające dużą ilość
dwutlenku krzemu. Atom krzemu
ma 4 elektrony walencyjne, co po-
3 zwala na uzyskanie przestrzennej
struktury. Podstawową odmianą kry-
stalograficzną jest więc sieć heksago-
nalna, tak jak w przypadku kwarcu.
Inna odmiana – trydymit – ma struk-
turę kubiczną.
Podczas ogrzewania do wysokich
temperatur zachodzą dwa zjawiska,
które są odpowiedzialne za zwięk-
szenie objętości całego materiału.
Na samym początku następują prze-
sunięcia pomiędzy atomami – powo-
duje to zmniejszenie gęstości samego
materiału, a w przypadku dalszego
podnoszenia temperatury następuje
zniszczenie struktury krystalicznej.
1 Masa osłonowa i metal  2 Konstrukcja metalowa po uwolnieniu z masy, która powinna w dosyć
Ochładzając gwałtownie tego typu
łatwy sposób odseparować się od metalu  3 Po wypiaskowaniu ostrokonturowym Al2O3
krzemionkę, uzyskuje się amorficz-

26
6/2013 TECHNIKA dent yst yczna

ną strukturę kwarcu. Długotrwałe ogrzewanie kwarcu Ze względu na zastosowanie fosforanowe

w wysokich temperaturach prowadzi do uzyskania ko-
lejnej odmiany zwanej krystobalitem. Jeśli taki kwarc
zaczniemy ogrzewać powtórnie, może on przechodzić
z formy α (stabilnej w niskich temperaturach) do formy β.
Ekspansja termiczna kwarcu z powiększeniem objęto-
ści zachodzi w temperaturze 575°C (1,4%). Krystobalit
charakteryzuje się niższą temperaturą, podczas której
zachodzi zwiększenie objętości o 1,6% (przedział tempe-
raturowy 200-270°C).
Trydymit ma dwie temperatury, podczas których zwięk-
sza swoją objętość o około 1% (1170°C i 1630°C).
masy osłonowe dzieli się na: masy
przeznaczone do wykonywania koron,
mostów, wkładów i nakładów oraz masy
do wykonywania konstrukcji metalowych
i protez szkieletowych.
wać, pod wpływem zwiększania temperatury w lepiszczu
zachodzą różnego typu przemiany:
MgO + NH4 H2 PO4+ H2O → (NH4 Mg PO4 * 6H 2O)n

Masy osłonowe W temperaturze około 50°C dochodzi do dehydratacji

używane do odlewów metali nieszlachetnych
Ponieważ tego typu metale odznaczają się wyższymi
temperaturami mięknięcia (powyżej 100°C), nie mogą
być do nich używane masy osłonowe na bazie gipsu,
gdyż ulega on rozkładowi w temperaturze powyżej
900°C z wydzieleniem dwutlenku siarki o silnych wła-
ściwościach korodujących. Jako lepiszcze stosuje się
więc fosforany. Ze względu na zastosowanie fosforanowe
masy osłonowe dzieli się na: masy przeznaczone do wy-
konywania koron, mostów, wkładów i nakładów oraz
masy do wykonywania konstrukcji metalowych i protez
szkieletowych.
nadmiaru wody użytej do zarobienia masy. Sama krze-
mionka też jest przecież wodną zawiesiną. Kiedy tem-
peratura zaczyna wzrastać do około 160°C, cząsteczki
fosforanu tracą wodę krystaliczną:
(NH4 Mg PO4 * H2O)
Dalsze ogrzewanie do temperatury około 600°C powo-
duje powstanie fazy niekrystalicznej pirofosforanu ma-
gnezu Mg2 P2 O7, a kolejnemu przyrostowi temperatury to-
warzyszy pojawienie się fazy krystalicznej, by ostatecznie
r e k l a m a

Zawierają one w swoim składzie około 20% lepiszcza

składającego się z fosforanu amonowo-magnezowe-
go (NH4MgPO46H2O) oraz diwodorofosforanu amonu
(NH4H2PO4) jako składników o charakterze kwasowym
oraz tlenku magnezu MgO (zasady).
Głównym składnikiem odpowiedzialnym za ekspansję
termiczną jest oczywiście kwarc, krystobalit lub ich mie-
szanina.
Składnikiem płynnym tego typu mas jest koloidalna
krzemionka, która jest odpowiedzialna za zwiększenie
ekspansji termicznej oraz zwiększenie twardości całej
masy (uwaga – nie można jej przemrozić!). Czasami doda-
wana jest niewielka domieszka węgla, który jest odpowie-
dzialny za redukcję nadmiernej warstwy tlenków:

NH4 H2 PO4 + MgO + 5H2O NH4 Mg PO4 * 6H2O → NH4

MgPO4 * 6H2O

Reakcja wiązania masy osłonowej jest typową reakcją

kwasu (fosforany i diwodorofosforany) i zasady (MgO).
Na samym początku, po związaniu masy w temperatu-
rze pokojowej, uzyskujemy lepiszcze w postaci fosforanu
amonowo-magnezowego, o strukturze koloidalnej, która
otacza nieprzereagowane cząstki tlenku magnezu. Kiedy
umieszczamy pierścień z masą w piecu i zaczynamy ogrze-

27
 TECHNIKA dent yst yczna N o w o c z e s n y T e c h n i k D e nt y s t y c z n y

4
w temperaturze 1040°C pirofosforan
przeszedł w sól Mg3(P2 O7)2.
Jeśli do zarobienia masy osłonowej
użyjemy koloidalnej krzemionki,
G E wówczas materiał ten będzie miał
ekspansję termiczną. Jeśli użyjemy
czystej wody, może spotkać nas przy-
kra niespodzianka i odlew metalowy
nie będzie pasował do modelu i w ja-
mie ustnej, gdyż masa nie zrówno-
waży skurczu metalu. Fosforanowe
C masy formierskie odznaczają się
D B czasem pracy około 2 minut, a cał-
kowitym czasem wiązania – około
30-60 minut.
Na czas wiązania ma wpływ szereg
czynników:
• temperatura (dodatkowo sama re-
A akcja jest reakcją egzotermiczną,
czyli wydziela się ciepło podczas
wiązania masy),
• mieszanie za pomocą mieszadła
próżniowego przyspiesza czas wią-
zania,
4 Technika traconego wosku (Taggart, 1907). A – ß lej; B – ß kanał dolotowy; C – ß element woskowy;
• zwiększenie ilości płynu wydłuża
D – ß masa formierska; E – ß pierścień; G – ß grubość masy osłonowej czas pracy masy.
Odporność na zgniatanie tego typu
5 1.4 materiałów waha się w przedziale
9-15 MPa. Ekspansja, czyli zwięk-
1.2
szenie objętości podczas wiązania,
percent expansion

1.0 to około 0,4%. Jeśli masa będzie mo-

0.8
gła związać w obecności nadmiaru
wody (wkładka w pierścieniu), to eks-
0.6 pansja higroskopijna wynosi dodatko-
0.4 wo 0,6-0,8%.
Masa fosforanowa zarobiona
0.2 z samą wodą ma ekspansję termicz-
0 ną około 0,8% (+0,4% podczas wią-
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%
zania, całkowita ekspansja wyniesie
percent liquid concentration +1,2% ). Dla porównania z koloidalną
krzemionką 1,2% (+0,4%, co daje cał-
5 Wpływ ilości krzemionki koloidalnej w fosforanowych masach osłonowych na rozszerzalność masy
kowitą ekspansję na poziomie +1,6%).
Zalety Wady
Wysoka odporność po związaniu Odporność po wypaleniu – trudność
Masy osłonowe
w temp. pokojowej w uwolnieniu elementu metalowego do odlewów stopów tytanu
Wytrzymałość po wypaleniu, małe Duży wpływ zmian w ekspansji termicznej W ostatnich latach tytan, ze względu
prawdopodobieństwo pęknięcia pod- w zależności od proporcji mieszania kolo- na swoją wysoką biokompatybilność,
czas wlewania metalu idalnej krzemionki i wody
znajduje coraz szersze zastosowanie
Duża reaktywność ze stopami metali nie-
w technice dentystycznej. Jednak
Wytrzymuje temperaturę do 1375°C szlachetnych, co powoduje grubą warstwę
tlenków ze względu na łatwość utleniania
Tab. 1. Masy fosforanowe na bazie fosforanu magnezu – zalety i wady oraz wysoką temperaturę topnie-

28
6/2013
nia (1668°C) jest materiałem trud-
nym do odlewów. Dodatkowo coraz
bardziej powszechna technologia
CAD/CAM, gdzie daną konstrukcję
można uzyskać w metodach mniej
praco- i czasochłonnych, wypiera
samą technologię odlewu tytanu.
Skurcz tytanu podczas odlewu wynosi
1,8-2,0%. Dodatkowo, aby powierzch-
nia tytanu nie reagowała z tlenem
z powietrza, cały proces powinien za-
chodzić w ochronnej atmosferze gazu
obojętnego, jakim jest argon.
Masy osłonowe do tego typu odle-
wów składają się z:
• tlenku magnezu i fosforanów jako
lepiszcza, zaś za ekspansję termicz-
ną są odpowiedzialne różnego typu
materiały, takie jak: Al 2O3, ZrO2,
SiO2, ZrSiO4, LiAlSi2O6,
• mniej popularnego układu: krze-
mian etylu oraz MgO, Al2O3, SiO2,
• tlenku cyrkonu, kwasu fosforowego,
• w literaturze można spotkać też ce-
menty na bazie tlenku glinu oraz
MgO, Zr.
Według badaczy japońskich najbar-
dziej reaktywnym składnikiem z roz-
topionym tytanem jest krzemionka,
która tworzy warstwy o grubości na-
wet 250 µm, następnie tlenek glinu
– grubość tego wytrącenia wynosi
około 100 µm, zaś najmniejsze war-
tości osiągnięto dla tlenków wapnia,
cyrkonu i magnezu – około 1 µm.
Masy osłonowe
na bazie tlenku wapnia
Znajdują zastosowanie do odlewów
stopów tytanu. Składnikiem lepisz-
cza jest tlenek wapnia, zaś materia-
łem odpowiedzialnym za ekspansję
– tlenek cyrkonu. Reakcja wiązania
masy polega na przyłączeniu do tlen-
ku wapnia wody, co daje początkową
wytrzymałość masy oraz ekspansję:
CaO + H2O → Ca (OH)2
Proces ten może zachodzić w spo-
sób trudny do kontroli i przez wiele
6
2.0
1.8
1.6
1.4
expansion – %
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
100
212
6 Rozszerzalność termiczna kwarcu, krystobalitu oraz tridymitu
dni, dlatego też stosuje się tutaj gazo-
wy dwutlenek węgla:
CaO + H2O Ca(CO3) + Ca(OH)2
Ekspansja podczas wiązania wyno-
si około 1,3%, a całkowita – do 2,5%.
Masy osłonowe
na bazie tlenku cyrkonu
– kwas fosforowy
Masy osłonowe na bazie tlenku cyr-
konu znajdują zastosowanie w odle-
wach stopów tytanu. Proszek skła-
da się z mieszaniny ZrSiO4 w około
30% oraz dwutlenku cyrkonu ZrO2.
Składnikiem płynu jest 15-proc.
kwas ortofosforowy. Zaletami tej
masy są: umiarkowana rozszerzal-
ność termiczna, łatwość przewodze-
nia ciepła, niska reaktywność z po-
wierzchnią roztopionego tytanu.
Właściwości fizyczne tej masy to:
proporcje mieszania proszek z pły-
nem 10:1, odporność na zgniatanie:
1 MPa po 24 godzinach, wytrzyma-
TECHNIKA dent yst yczna
SiO2
Cristobalite
Quartz
Tridymite
Fused Quartz
200 300 400 500 600 700 °C
392 572 752 932 1112 1292 °F
TEMPERATURE
łość po wypaleniu: 10 MPa, rozsze-
rzalność: 0,31% do 1000°C, podczas
wiązania – 0,04%. Do zalet tej masy
należy też dodać szybkość umiesz-
czenia w  piecu i  szybki przyrost
temperatury. Całość wygrzewania
trwa około 20 minut. Powierzch-
nia uzyskanego odlewu jest bardzo
gładka. q
Piśmiennictwo
1. Bae J.Y., Asaoka K.: Effects of colloidal silica
suspension mixing on porosity of phospha-
te-bonded investments after setting and he-
ating processes „Dent Mater J.”, 2013; 32 (3):
502-7.
2. Asaoka K., Bae J.Y., Lee H.H.: Porosity
of dental phosphate-bonded investments
after setting and heating processes. „Dent
Mater J.”, 2012; 31 (5): 835-42.
3. Zhang Z., Ding N., Tamaki Y., Hotta Y., Han-
-Cheol C., Miyazaki T.: Properties of expe-
rimental titanium cast investment mixing
with water reducing agent solution. „Dent
Mater J.”, 2012; 31 (5): 724-8.
4. Rodrigues R.C., Almeida E.P., Faria A.C., Ma-
cedo A.P., de Mattos Mda G., Ribeiro R.F.:
Effect of different investments and mold tem-
peratures on titanium mechanical proper-
ties. „J. Prosthodont Res.”, 2012; 56 (1): 58-64.
29