Σλινκ

Μπέρναρντ

H γερμανική λογοτεχνία στο Χόλλυγουντ

Συνέντευξη στην κικΗ τριΑΝτΑΦυλλΗ

Peter Mackridge – Ο «ψωροφαναριώτης» Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

ΝικΟΣ κ. ΑλιβιζΑτΟΣ, aΝτωΝιΟΣ Γ. κΑρΑΜπΑτζΟΣ – Η ιστορία της Νομικής
78>
τΑκΗΣ ΧΑτζΗδΗΜΗτριΟυ, ΦιλιππΟΣ ΣΑββιδΗΣ – Η κύπρος μετά το «σεισμό»
ΓιΑΝΝΗΣ ζ. δρΟΣΟΣ – Συνταγματικός λόγος, πολιτειακή κρίση και Αριστερά
ΓιωρΓΟΣ ΣιΑκΑΝτΑρΗΣ – Ο παναγιώτης κονδύλης και η μεταφυσική
9 770001 792587
δΗΜΗτρΗΣ ρΑυτΟπΟτλΟΣ: – Η περιπέτεια της ζωής μου
editorial Η παντομίμα της σωτηρίας
μήνας που μόλις άρ-
Ο χισε, ο Απρίλιος, εί-
ναι ιδιαίτερα κρίσιμος
για την εξέλιξη της
ελληνικής κρίσης.
Μέσα στο μήνα πρέπει:
u Να ολοκληρωθούν με επιτυχία
οι διαπραγματεύσεις με την
τρόικα ώστε να απελευθερωθούν
οι δόσεις Μαρτίου (που είναι σε
εκκρεμότητα) και Απριλίου.
u Να προχωρήσουν οι διαδικασίες
για τις δύο μεγάλες αποκρατικο-
ποιήσεις που τρέχουν, ΟΠΑΠ
και ΔΕΠΑ/ΔΕΣΦΑ.
u Να προχωρήσουν οι διαδικασίες
ανακεφαλαιοποίησης των τρα-
πεζών – ιδιαίτερα δε να κλείσει
και το ζήτημα που ανέκυψε με τη
συγχώνευση Εθνικής/Eurobank.
Αν οποιοδήποτε από αυτά τα τερά-
στιας σημασίας ζητήματα «στρα-
βώσει», οι εξελίξεις θα είναι απρό-
βλεπτες. Νέα μέτρα, πολύ επαχθή,
θα είναι αναπόφευκτα τον Ιούνιο –
σε περιβάλλον πλήρους κατάρρευ-
σης της οικονομίας: (α) τα λουκέτα
πολλαπλασιάζονται και μάλιστα
επεκτείνονται σε παραδοσιακούς
«ισχυρούς» της ελληνικής οικονο-
μίας, όπως η ΑΓΕΤ, (β) η ανεργία
δεν φαίνεται να μπορεί να συγκρα-
τηθεί, (γ) ένας στους τέσσερις δεν
κατέβαλε τις φορολογικές υποχρε-
ώσεις του πρώτου τριμήνου του
χρόνου, (δ) οι επιπτώσεις της κυ-
πριακής κρίσης περιμένουν στη γω-
νία. Οποιαδήποτε αστοχία σε κά-
ποιο από τα τρία κρίσιμα ζητήματα,
πέραν των βέβαιων επιπτώσεων
στους πολίτες (η τρικομματική έχει
συμφωνήσει στις αρνητικές ρήτρες
που φέρνουν αυτόματα οριζόντια
μέτρα), θα επαναφέρει την πολιτική
αστάθεια.
Τον περασμένο μήνα γράφαμε: Φώτης Κουβέλης, πάντα φιλολαϊ-
«Τα τρία κόμματα της κυβέρνησης
έχουν κάνει μια επικίνδυνη για την
κοινωνία επιλογή: η πολιτική προς τη
σωτηρία είναι υπό τον περιορισμό της
σωτηρίας των ηγετικών ομάδων». Δυ-
στυχώς, η εκτίμηση επιβεβαιώνε-
κός, έχει αναδείξει ως casus belli το
ζήτημα της φορολογίας ακινήτων –
όχι τη σφαλιάρα στους ιδιοκτήτες
ακινήτων (την έχει ψηφίσει ασμέ-
νως και υπερηφάνως με τον προϋ-
πολογισμό) αλλά τον τρόπο εί-
ται. Η αντιμετώπιση των ζητημά- σπραξης με δικολαβισμούς για το
των έχει ανατεθεί στον υπουργό χαράτσι που θα είναι «νέο μέτρο».
Οικονομίας Γιάννη Στουρνάρα, ο Είναι εντυπωσιακό πως ακόμη και
ποίος μάλιστα αντιμετωπίζεται ως μετά το κυπριακό δράμα, τα τρία
«εξωτερικός συνεργάτης». Όσο οξύ- κόμματα δεν έχουν αρθρώσει ούτε
μωρο και εάν ακούγεται, οι όποιες λέξη για το τραπεζικό ζήτημα –
άλλες προσπάθειες θετικής διεξό- πλην βεβαίως των πακέτων εθελου-
δου έχουν αναληφθεί από τους τρα- σίας εξόδου των τραπεζικών.
πεζίτες – τους κ. Σάλλα και Κω- Ας καθίσουμε λοιπόν στους κα-
στόπουλο. Με τις κινήσεις τους ναπέδες μας και ας απολαύσουμε
–προφανώς για να σώσουν τις τρά- για μια ακόμη φορά την παντομίμα
πεζές τους– έχουν καταφέρει να της σωτηρίας της χώρας – με τα
μειώσουν τις κεφαλαιακές απαιτή- πραγματικά κρίσιμα ζητήματα εκτός
σεις, εμπλέκοντας τους γάλλους και ατζέντας!
τους πορτογάλους ιδιοκτήτες μι-
κρότερων τραπεζών (Εμπορική, Γε-
νική, Millennium). Η δε Τράπεζα
Πειραιώς κάνει και τη «βρώμικη
δουλειά» με τα κουφάρια της Αγρο-
τικής και των κυπριακών υποκατα-
στημάτων. Οι διοικήσεις των πα-
ραδοσιακών κρατικών τραπεζών,
κάνουν κάθε τι για να επιβαρύνουν
την κατάσταση, ικανοποιώντας τις
πελατειακές απαιτήσεις με εξωφρε-
νικά πακέτα εθελούσιας αποχώρη-
σης τραπεζοϋπαλλήλων – προς τέρ-
ψιν των πολιτικών.
Τα τρία κόμματα της κυβέρνησης
έχουν επιλέξει την επικοινωνιακή
διαχείριση και μόνον. Ο Αντώνης
Σαμαράς ποντάρει αποκλειστικά
στην επικοινωνιακή απαξίωση του
ΣΥΡΙΖΑ – ο τελευταίος κάνει ό,τι
είναι δυνατόν για να προσφέρει ευ-
καιρίες απαξίωσης. Ο Ευάγγελος
Βενιζέλος επανέρχεται στο προσφι-
λές του μοτίβο, πολλαπλώς αποτυ-
χημένο, της «διαπραγμάτευσης στο
υψηλότερο δυνατό επίπεδο». Ο
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 3
 16 32
ΠePieXoMeNa
8 δiaλOΓOΣ
Λάθος ομάδα – ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΓΕωΡΓΙΟΥ
Εθνομηδενισμός; – ΜΑΡΙΑ Η. ΚΑΡΕΛΛΑ
Πάπας, προοδευτικοί διανοούμενοι και αφελείς φανατικοί – ΓΙωΡΓΟΣ ΚΑΡΠΟΥΖΑΣ

10 πaPeMBaΣeiΣ
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ – Η Κύπρος μετά το «σεισμό»
ΤΑΚΗΣ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ – Μια διαφορετική Κύπρος
ΓΙωΡΓΟΣ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ – Φιλελεύθερος πατερναλισμός
ΓΙωΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ – Δέκα χρόνια από τον θάνατο του εκδότη της Νεφέλης, Γιάννη Δουβίτσα
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ – Πώς έγινε ο πόλεμος της ανεξαρτησίας
78 ΠΑΝΑΓΙωΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ – ΑΠΘ, Παναγιώτατος και ελληνικό DNA
ΓΙΑΝΝΗΣ Ζ. ΔΡΟΣΟΣ – Συνταγματικός λόγος, πολιτειακή κρίση και Αριστερά
52 ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ – Ο Τσάβες και η χαμένη ευκαιρία

38 PEtEr MAckriDgE – Ο «ψωροφαναριώτης» Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

42 ΚΙΚΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗ – Μπέρναρντ Σλινκ: H γερμανική λογοτεχνία πάει στο Χόλλυγουντ
52 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ – Προσφορές στη μνήμη
54 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΤΙΣΤΑΚΙΣ – Εδώ Μουφτής, εκεί Ιμάμης, πού είναι η πολιτική;
58 ΑΝΤωΝΙΟΣ Γ. ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ – Η ιστορία της Νομικής
68 60 ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ – Εθνικό εκπαιδευτικό κέντρο
72 64 ΓΙωΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ – Ο Παναγιώτης Κονδύλης και η μεταφυσική
67 ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ – Ποιητικό απάνθισμα του έρωτα
68 ΜΠΕΑΤΑ ΖΟΥΛΦΙΕΒΙΤΣ – Το κοσμοπαίγνιο του Βίτολντ Γκομπρόβιτς
71 ΣωΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ – Διεθνείς σχέσεις και παγκόσμια πολιτική
72 ΤAΝΙΑ ΦΑΛΙEΡΟΥ – Στο τέλος νικάνε οι γυναίκες;
76 ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ – «Εμείς, ο λαός»
78 ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ – Αδυναμία και ειλικρίνεια
80 ΕΜΗ ΒΑϊΚΟΥΣΗ – Μέσα στην αντινομία των γεγονότων
86 83 ΓΙωΡΓΟΣ ΚΙΣΣΑΣ – Όταν η ψυχιατρική συνάντησε τη θεολογία
86 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΕΣ – Η ζωή στη Βλαχοκλεισούρα

Bιογραφίες
88 ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ, ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ – Δημήτρης Ραυτόπουλος

83 Στήλες
17 ΓλωΣΣιδιΑ, ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ – Κόμματα, «χώροι», παρατάξεις
20 ΜικρΟϊΣτΟριεΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑϊΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)
ΧΡiΣΤΟΣ ΚΥΘΡΕωΤΗΣ – Δωμάτιο 206
22 τελευτΑιΑ εξΟδΟΣ – ΣτυΜΦΑλιΑ #6, ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ – Βύζας Μεγάρων
96 περΙλΗΨΗ πρΟΗΓΟυΜεΝωΝ #6 – Ένα αφήγημα σε συνέχειες
ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ, Εικονογράφηση: ΕΛΕΑΝΝΑ ΜΑΡΤΙΝΟΥ
97 dUck SOUP, ΚΡΙΤωΝ ωΡΑΙΟΠΟΥΛΟΣ – Είμαστε ό,τι τρώμε

88
Στο εξώφυλλο: ο Μπέρναρντ Σλινκ από τον Αλέκο Παπαδάτο 98 aΓΓeλieΣ

4 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 5

Mηνιαία eπιθεώρηση
Έτος 3ο / tεύχος 30 / Απρίλιος 2013 / τιμή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ
Nικοτσάρα 1, t.k. 11471, Aθήνα,
tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
εκδότης-διευθυντής: Hλίας kανέλλης
Σύμβουλος Έκδοσης: kατερίνα Σχινά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος kαπλανίδης
Αρχισυντάκτης διαδικτύου: Μάκης Μυλωνάς
Γραμματεία Σύνταξης:
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
Ευαγγελία Κουλιζάκη, kατερίνα Oικονομάκου,
tίνα Μανδηλαρά, Eριφύλη Mαρωνίτη,
Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος
eπιστημονική eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία tσαντσάνογλου
Θέατρο: iφιγένεια tαξοπούλου
Ιστορία: Δημήτρης Δημητρόπουλος,
Άννα Μαρία Δρουμπούκη
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης kούρκουλας
art director: Aνδρέας Pεμούντης
eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
λογότυπο: Σταύρος kούλας
eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Aλεξία tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Δ. Κ. Σωτηρόπουλος, www.moebius.gr
διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
λογιστήριο: Νίκος Μπαρούτας - τηλ. 210 6428180
Νομικός σύμβουλος: kώστας kαρακώτιας
παραγωγή: Z-Axis, 210 6543298
eκτύπωση: iriS Eκτυπώσεις A.E.B.E.
διανομή: Άργος A.E.
κεντρική διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, βόρειας ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
ιδιοκτήτης: Hλίας kανέλλης
Nικοτσάρα 1, t.k. 11471, Aθήνα,
tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους
iSSN: 1792-5878
tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Μεγάλη δευτέρα 29 Απριλίου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
6 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ΣYNePΓateΣ..........................................................
κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επι-
μελητής εκδόσεων. Πρόσφατα βιβλία του: Πανταχού απών: μια
αληθινή φαντασία (2007), Κακορραφίες, το έπος (2008), Ιστορίες
υπερβολής (2010), Ζα Ζα (2012).
Νίκος κ. Αλιβιζάτος. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη
Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Οι πο-
λιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπει-
ρίας (1983), Κράτος και Ραδιοτηλεόραση. Η θεσμική διάσταση
(1986), Ο αβέβαιος εκσυγχρονισμός και η θολή συνταγματική ανα-
θεώρηση (2001), Η βασιλική περιουσία στο Στρασβούργο (2003),
Πέρα από το 16: Τα πριν και τα μετά (2007). Πιο πρόσφατο βι-
βλίο του, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη Νεοελληνική ιστορία
1800-2010 (2011).
Έφη βαϊκούση. Μεταφράστρια, κυρίως από τα γερμανικά.
Μεταξύ άλλων, έχει μεταφέρει στα ελληνικά έργα του
Φρόυντ, του Νόρμπερτ Ελίας, του Γκύντερ Γκρας και του
Χανς Φαλλάντα.
παναγιώτης δημητράς. Εκπρόσωπος του Ελληνικού Παρα-
τηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ) και μέλος της
Συνέλευσης Εκπροσώπων της Παγκόσμιας Οργάνωσης Κατά
των Βασανιστηρίων (OMct). Συγγραφέας του βιβλίου Αναζη-
τώντας τα χαμένα δικαιώματα στην Ελλάδα. Η σκοτεινή πλευρά της
ελληνικής δημοκρατίας (2007).
Στέφανος δημητρίου. Διδάσκει Πολιτική και Ηθική Φιλοσο-
φία στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πα-
νεπιστημίου Ιωαννίνων. Βιβλία του: Θεμελίωση και ανασκευή
(2003), Ηθική και πολιτική (2008).
Γιάννης ζ. δρόσος. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Βιβλία του: Η νομική θέση των πολιτικών
κομμάτων στην Ελλάδα (1982), Ελληνική συνταγματική τάξη και
Ευρωπαϊκές Κοινότητες στις διεθνείς σχέσεις (1987), Το δικαίωμα
ψήφου των εκτός επικρατείας Ελλήνων. Η δυνατότητα μιας νομο-
θετικής ρύθμισης (1990), Δημόσια τάξη και δημόσια ασφάλεια ως
έννοιες του ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου (1991), Δοκίμιο ελλη-
νικής συνταγματικής θεωρίας (1996), Συνταγματικοί περιορισμοί της
ιδιοκτησίας και αποζημίωση (1997).
Γιώργος ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ άλ-
λων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο έχει
χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο της νε-
οελληνικής φιλολογίας.
Μπεάτα ζουλκίεβιτς. Φιλόλογος, μεταφράστρια και δημο-
σιογράφος, από την Πολωνία, που ζει μόνιμα στην Ελλάδα.
Ηλίας κανέλλης. Δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογρά-
φου. Πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλιγκανισμός (2005), Σταύρος
Τσιώλης (2006).
ευάγγελος καραμανές. Διδάκτωρ Εθνολογίας και Κοινωνικής
Ανθρωπολογίας, είναι ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης Ελληνι-
κής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Πρόσφατα κυκλοφό-
ρησε το βιβλίο του, Οργάνωση του χώρου, τεχνικές και τοπική ταυ-
τότητα στα Κοπατσαροχώρια των Γρεβενών (2011).
Αντώνιος Γ. καραμπατζός. Επίκουρος καθηγητής Ιδιωτικού
Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία
του: Απρόβλεπτη μεταβολή των συνθηκών στην αμφοτεροβαρή σύμ-
βαση (2006), Η παραίτηση από το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας :
Μια μεθοδολογική συμβολή στο πεδίο του κληρονομικού δικαίου
(2011).
Γιώργος κίσσας. PhD Ψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής. Συνερ-
γάστηκε με το Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων
ως θεραπευτής και ως εκπαιδευτής και επόπτης εκπαιδευομέ-
νων ψυχοθεραπευτών. Πρόσφατα επιμελήθηκε την έκδοση του
βιβλίου, Εγώ και συ και οι άλλοι, 11 έλληνες ψυχοθεραπευτές ξε-
τυλίγουν το κουβάρι των οικογενειακών σχέσεων.
βασίλης κρεμμυδάς. Ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Βιβλία του: Συγκυρία και εμπόριο στην
προεπαναστατική Πελοπόννησο 1793-1821 (1980), Ελληνική
ναυτιλία 1776-1835 (δυο τόμοι, 1985 και 1986), Εισαγωγή στην
ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας : 1700-1821 (1988), Ο πο-
λιτικός Ιωάννης Κωλέτης : Τα χρόνια στο Παρίσι 1835-1843
(2000), Το καριοφίλι και το γρόσι : Στεριανές οικονομικές πραγ-
ματικότητες στη Νότια Πελοπόννησο (1750-1850) (2004), Ο
Ιωάννης Κωλέτης του Σπυρoμίλιου : Ένας ανέκδοτος λίβελος
(2005), Από το Σπυρίδωνα Τρικούπη στο σήμερα (2007), Οι Με-
γαλοσχολίτες (1863-1974) (2007), Η Μεγάλη Ιδέα : Μεταμορ-
φώσεις ενός εθνικού ιδεολογήματος (2010), Σύντομη ιστορία του
ελληνικού κράτους (2012).
Γιάννης κτιστάκις. Λέκτορας της Νομικής Σχολής του Δημο-
κρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Βιβλία του: Θρησκευτική
ελευθερία και ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου
(2004), Ιερός νόμος του Ισλάμ και μουσουλμάνοι έλληνες πολίτες
μεταξύ κοινοτισμού και φιλελευθερισμού (2006). Από το 2009 εί-
ναι ο νομικός σύμβουλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Χρίστος κυθρεώτης. Νομικός και συγγραφέας. Έχει κερδίσει
το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό διηγήματος Hotel Μετανά-
στευση (2007), καθώς και στο διαγωνισμό του Βρετανικού Συμ-
βουλίου Φανταστείτε το μέλλον σας σε μια πόλη που αλλάζει
(2009).
Peter Mackridge. Ομότιμος καθηγητής της Νέας Ελληνικής Φι-
λολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έχει δημοσιεύσει
δεκάδες μελέτες για τη μεσαιωνική και τη νεότερη ελληνική λο-
γοτεχνία, τη γλώσσα και τον πολιτισμό. Το τελευταίο βιβλίο του,
Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976, μόλις κυ-
κλοφόρησε σε ελληνική μετάφραση.
ελεάννα Μαρτίνου. Ζωγράφος, έχει εργαστεί για σκηνικά στο
θέατρο και για εικονογράφηση βιβλίων. Είναι ιδρυτικό μέλος του
δημιουργικού εργαστηρίου FixatiF WorkS.
Μιχάλης Μοδινός. Συγγραφέας, περιβαλλοντολόγος και γεω-
γράφος. Κυκλοφορούν τα μυθιστορήματά του Χρυσή Ακτή, Ο
Μεγάλος Αμπάι και Επιστροφή και το πιο πρόσφατο Η Σχεδία.
Στο δοκιμιακό και ερευνητικό του έργο περιλαμβάνονται τα βι-
βλία Μύθοι της Ανάπτυξης στους Τροπικούς, Από την Εδέμ στο Κα-
θαρτήριο, Το Παιγνίδι της Ανάπτυξης, Τοπογραφίες και Η Αρχαι-
ολογία της Ανάπτυξης.
Γιώργος - Ίκαρος Μπαμπασάκης. Ποιητής, μεταφραστής και
συγγραφέας. Μερικά από τα βιβλία του: Paris, Παρίσι (2003),
Harmolypi ‘s blues (2003), La vie est belle, et facile (2004), Ω!
(2007), Μάης ’68 (2008), Ζενερίκ (2011). Μόλις κυκλοφόρησαν
η συγκεντρωτική ποιητική δουλειά του Hotel Hegel και το μυθι-
στόρημα Διασυρμός.
Σωτήρης Ντάλης. Διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις και Διεθνή Πο-
λιτική στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου
Αιγαίου και, ειδικά για το ακαδημαϊκό έτος 2012-13, στο
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Διευθύνει την τετραμηνιαία επιθεώ-
ρηση Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική. Μόλις κυκλοφόρησε
το βιβλίο του, Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η πολυμερής διαχείριση
της παγκοσμιοποίησης.
Ανδρέας παππάς. Μεταφραστής και επιμελητής κειμένων. Βι-
βλία του: Μεταξύ Γουτεμβέργιου και Μαρξ (1999), Υπο-γλώσσια
(2004, γ’ έκδ. 2010), Υπο-γλώσσια Β (2005).
Φίλιππος Σαββίδης. Πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος. Δι-
δάσκει θεωρία διεθνών σχέσεων και ζητήματα διεθνούς ασφά-
λειας και συνεργασίας καθώς και επίλυσης συγκρούσεων στο
college Year in Athens (cYA).
Γιώργος Σαρηγιαννίδης. Μέλος της επιστημονικής ομάδας του
Forum για την Ελλάδα. Συμμετείχε στον ομαδικό τόμο Φύλλα
Ελευθερίας (2010).
Γιώργος Σιακαντάρης. Επιστημονικός διευθυντής του
ΙΣΤΑΜΕ. Πρόσφατα βιβλία του: Οι μεγάλες απουσίες. Η ελλη-
νική δημοκρατία σε άμυνα (2011), Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Ο φιλόσοφος
της πεφωτισμένης δημοκρατίας (2012).
βασίλης Σταματίου. Δημοσιογράφος, ραδιοφωνικός παραγω-
γός και ερευνητής της λατινοαμερικανικής κουλτούρας και μου-
σικής. Έχει συνεργαστεί με περιοδικά και εφημερίδες του αθη-
ναϊκού Τύπου και από το 2001 κάνει εκπομπές στον
ραδιοφωνικό σταθμό kosmos 93,6 της ΕΡΤ.
κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και
μεταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι
Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι,
Τζωρτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς.
κική τριανταφύλλη. Δημοσιογράφος στα Νέα.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός
βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγη-
μάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με
το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε δύο
ατομικές εκθέσεις φωτογραφίας. Μόλις κυκλοφόρησε το βι-
βλίο του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2010).
τάνια Φαλιέρου. Πολιτικός επιστήμων.
βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γρά-
ψει τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού
(1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επι-
μελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995).
τάκης Χατζηδημητρίου. Πρόεδρος της Τεχνικής Επιτροπής
για την Πολιτιστική Κληρονομιά στην Κύπρο, πρώην βουλευ-
τής της Κυπριακής Δημοκρατίας. Πρόσφατο βιβλίο του, Το
Δημοψήφισμα της 24ης Απριλίου 2004 και η λύση του Κυπριακού
(2006).
κρίτων ωραιόπουλος. Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και ερασιτέχνης μάγειρας.
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 7
 ΔiaλoΓoΣ
Λάθος ομάδα
ιάβαζα στο τεύχος του Φε-
Δ βρουαρίου το ενδιαφέρον
άρθρο του Περικλή Δημη-
τρολόπουλου για τον Πολι-
τικό Καμύ, όταν το μάτι
μου έπεσε σε κάτι που θα έκανε τον
Ποδοσφαιρόφιλο Καμύ να σηκωθεί
από τον τάφο του και να αρχίσει να
ζητά εξηγήσεις: στη σ. 56, ο κ. Δη-
μητρολόπουλος γράφει για τον Καμύ
ότι «πιθανότατα, λίγα πράγματα από-
λαυσε περισσότερο στο Παρίσι από
τις κερκίδες του γηπέδου της Παρί
Σαιν Ζερμέν». Να ένας αναχρονι-
σμός τόσο ηχηρός όσο ένα σουτ-κε-
ραυνός που τραντάζει τα αλουμινένια
δοκάρια (τα οποία επίσης δεν υπήρ-
χαν τον καιρό του Καμύ) και αντιλα-
λεί μέχρι το απέναντι πέταλο.
Ο έφηβος Καμύ ήταν ένας τερμα-
τοφύλακας του οποίου το όνειρο για
ποδοσφαιρική καριέρα ακυρώθηκε
βάναυσα από τη φυματίωση που τον
βρήκε στα 17 του. Το ποδόσφαιρο
όμως δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί
ανάγκη του και, όταν βρέθηκε να ζει
στο Παρίσι, βρήκε αναπόφευκτα και
το δρόμο του γηπέδου. Αυτό το γή-
πεδο ήταν το παλιό Parc des Princes,
τόσο παλιό που είχε και ποδηλατική
πίστα γύρω από το τερέν του ποδο-
σφαίρου και του ράγκμπι. Το νέο
Parc des Princes, στην ίδια τοποθεσία
με το παλιό, είναι βεβαίως έδρα της
Παρί Σαιν Ζερμέν αλλά, για να γίνει
αυτό, χρειάστηκε πρώτα να κατα-
σκευαστεί το νέο στάδιο και, οπωσ-
δήποτε, να ιδρυθεί η ομάδα. Αυτά τα
δύο γεγονότα συνέβησαν το 1970. Ο
Καμύ σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό
Εθνομηδενισμός;
δυστύχημα το 1960.
εν είμαι τακτική αναγνώ-
Δ στριά σας. Το όντως καλαί-
σθητο και ενδιαφέρον πε-
ριοδικό σας, το αγόρασα
επειδή με ενδιαφέρει ο Αλ-
μπέρ Καμύ.
Στη σελίδα 11, ξεφυλλίζοντας, διά-
βασα το κείμενο του Πράσινου κ. Συ-
μεωνίδη.
Η φοβία περί το έθνος και οι θέσεις
του εθνομηδενιστικού χώρου είναι
γνωστές, δεν είναι εκεί το θέμα. Η
προκλητικότητα όμως και η διαφαι-
νόμενη έπαρση του γράφοντος, που
μοιάζει με εκτροπή από κάθε δημο-
8 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
τις μεταπολεμικές δεκαετίες, το Parc des Princes, εκτός από έδρα της
ρασίνγκ παρί, φιλοξενούσε τακτικά και αγώνες της εθνικής Γαλλίας. Στη
φωτογραφία μας (που έχει ληφθεί από το youtube) φαίνεται ο αγωνιστικός
χώρος του γηπέδου στις 17/12/1959, μερικές μέρες πριν ο καμύ σκοτωθεί
(στις 4 ιανουαρίου 1960), λίγο πριν αρχίσει το ματς μεταξύ των εθνικών
ομάδων Γαλλίας-ισπανίας (όπου έπαιζε και ο θρυλικός Ντι Στέφανο).
Η Γαλλία είχε κερδίσει την αντίπαλό της 4-3, σε ένα παιχνίδι όπου
θριάμβευσε το επιθετικό ποδόσφαιρο.
Ο Καμύ βέβαια είχε και άλλο λόγο
να μην υποστηρίζει την Παρί Σαιν
Ζερμέν με τις κυανέρυθρες φανέλες
(στα χρώματα του Παρισιού). Ο
Καμύ στο Παρίσι έγινε οπαδός της
racing Paris που είχε έδρα το παλιό
Parc des Princes αποκλειστικά και
μόνο για τις κυανόλευκες φανέλες
της που του θύμιζαν την ομάδα των
παιδικών του χρόνων, την περίφημη
rUΑ του Αλγερίου, την racing
Universitaire d’Alger με τα ίδια κυα-
κρατική συζήτηση, είναι ένα θέμα.
Φυσικά, η πατρίδα δεν είναι οι
εθνικιστικές κραυγές ή οι υπερα-
πλουστευμένες ιδεοληψίες.
Είναι μια σύνθετη ευθύνη, που κατ’
αρχήν έχει ο κάθε άνθρωπος το δι-
καίωμα να αποποιηθεί, αν αισθάνεται
ότι δεν είναι σε θέση να την αντιμε-
τωπίσει.
Διότι σημασία έχει η Αδελφοσύνη
των Λαών μέσω της εθνικής ιδιαιτε-
ρότητος και μέσω της υπέρβασης και
όχι της κατάργησης της εθνικής ταυ-
τότητος.
Κατά την προσωπική μου πάντα
νόλευκα χρώματα και συχνά με τις
ίδιες οριζόντιες ρίγες. Η μία racing
του θύμιζε την άλλη για έναν ακόμη
λόγο: διότι έπαιζαν και οι δύο «επι-
στημονικά», όπως κατά τα φαινόμενα
έλεγαν τότε, και επιστημονικά έχα-
ναν τα ματς που έπρεπε να κερδί-
σουν, κάτι που θυμίζει και σε μένα
τον Ηρακλή της δικής μου παιδικής
ηλικίας – αλλά μακρηγόρησα ήδη αρ-
κετά.
Το ποδόσφαιρο ήταν πολύ σημα-
άποψη, κάτι τέτοιο είναι πολύ πιο
ενδιαφέρον από την καταβύθιση στις
γκρίζες μάζες της παγκοσμιοποίη-
— Μαρια Η. ΚαρΕΛΛα
σης.
ΥΓ. Το γράμμα αυτό δεν αναιρείται
από την δήλωση, ότι «τα ενυπόγραφα
κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους».
Η σύνταξη του περιοδικού
παρατηρεί:
Ειδικά το συγκεκριμένο κείμενο στο
οποίο αναφέρεστε φιλοξενείται στις
στήλες του διαλόγου, σελίδες που
προηγούνται της συνήθους ύλης του
περιοδικού μας επειδή δίνουν βήμα σε
ντικό για τον Καμύ. «Ακόμη και
τώρα», μονολογεί ο ήρωας της Πτώ-
σης, «τα ματς της Κυριακής σε ένα
κατάμεστο γήπεδο και το θέατρο,
που αγάπησα με πάθος, είναι τα μόνα
μέρη στον κόσμο που αισθάνομαι
αθώος». Όσο για τη δήλωση του
Καμύ που με χαρά ακούν όσοι ανοί-
γουν μόνο αθλητικές εφημερίδες,
αυτή έγινε ένα χρόνο πριν το θάνατό
του και έχει ως εξής: «Αυτά τα λίγα
που ξέρω από ηθική, τα έμαθα στα
γήπεδα του ποδοσφαίρου και στα σα-
νίδια του θεάτρου, που θα παραμεί-
νουν τα αληθινά μου πανεπιστήμια».
— ΣταΜατΗΣ ΓΕωρΓιου
Με εκτίμηση,
Ο συνεργάτης μας Περικλής
Δημητρολόπουλος απαντά:
Δεν θα μπορούσα παρά να ευχαριστήσω
εσάς προσωπικά για τη διόρθωση, να
ζητήσω την κατανόηση των υπόλοιπων
αναγνωστών του Books’ Journal και να
ελπίσω στην επιείκεια της διεύθυνσής
του. Είναι πράγματι απαράδεκτος ένας
τέτοιος ιστορικός αναχρονισμός. Είναι
αλήθεια, επίσης, ότι οι υποθέσεις στην
ιστορία είναι απαγορευτικές. Τολμώ να
πιθανολογήσω, πάντως, ότι στα εκατό
του χρόνια ο Αλμπέρ Καμύ θα προτι-
μούσε την Παρί Σαιν Ζερμέν του Ζλά-
ταν Ιμπραήμοβιτς από τη Ρασίνγκ Παρί
που, όπως πληροφορούμαι, αγωνίζεται
πλέον στην πέμπτη εθνική κατηγορία
της Γαλλίας. Σε κάθε περίπτωση, μόνο
ευτυχές μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός
ότι από ένα λάθος μπορεί να προκύψει
ένας τέτοιος πλούτος πληροφοριών.
αναγνώστες μας να καταθέσουν την,
ασφαλώς τεκμηριωμένη και υπολο-
γίσιμη, γνώμη τους είτε για κάποιο
από τα δημοσιεύματα του περιοδικού
είτε για κάποιο από τα μεγάλα ζητή-
ματα της αγοράς του βιβλίου αλλά
και της αγοράς των ιδεών. Στις ίδιες
σελίδες φιλοξενείται και η δική σας
αντίρρηση σε ό,τι ονομάζετε «εθνο-
μηδενισμό». Πρέπει πάντως να κά-
νουμε σαφές ότι δεν συμμεριζόμαστε
τις αξιωματικού χαρακτήρα διατυπώ-
σεις σας. Η συζήτηση περί έθνους εί-
ναι πολύ μεγάλη για να μας καλύψει
η «διάγνωσή σας» για «φοβία περί το
έθνος». Και στο περιοδικό αυτό δεν
συνηθίζουμε να συζητάμε με τσιτάτα,
γενικεύσεις, ειλημμένες βεβαιότητες
και διαγνώσεις.
Πάπας, προοδευτικοί διανοούμενοι και αφελείς φανατικοί
ροκύπτει αμείλικτο το
Π ερώτημα γιατί τα σχε-
τικά με τον Πάπα απα-
σχολούν τόσο πολύ αν-
θρώπους που δηλώνουν
ανοιχτά την αθεΐα ή τον αγνωστικι-
σμό τους. Αυτή την περίοδο παρακο-
λούθησα την κάλυψη από τα ΜΜΕ,
διεθνή και εγχώρια, όλα τα σχετικά
με την παπική παραίτηση και εκλογή.
Πλείστοι δημοσιογράφοι, δηλώνο-
ντας ρητά τον αγνωστικισμό τους ή
ότι είναι απλά περίεργοι και όχι πι-
στοί, έσπευδαν στη συνέχεια να δια-
τυπώσουν διεξοδικά την επιχειρημα-
τολογία τους για το τι έκανε ή δεν
έκανε ο ομότιμος πλέον πάπας και τι
πρέπει να κάνει και τι όχι ο διάδοχός
του. Φοβάμαι ότι, δυστυχώς, η ενα-
σχόληση με το mysterium tremendum
et fascinans της εξουσίας είναι τόσο
ισχυρό ανθρώπινο ένστικτο που η έλ-
λειψή της σε προσωπικό επίπεδο κα-
θιστά εξαιρετικά επιτακτική και εν-
διαφέρουσα την παρατήρηση της
άσκησής της από άλλους. Όσο η πα-
ρακολούθηση αθλημάτων δημιουργεί
στους θεατές την ψευδαίσθηση της
συμμετοχής ή η παρακολούθηση
πορνογραφικών ταινιών την ψευδαί-
σθηση μιας εξαιρετικά δραστήριας
και ποικιλόμορφης σεξουαλικής
ζωής, άλλο τόσο η φλυαρία περί τις
πράξεις ή τις παραλείψεις του πιο
φανταχτερού εκπροσώπου του ιερα-
τικού λειτουργήματος παγκοσμίως
καθιστά όλους μας λίγο ιερείς, σα-
μάνους και μάγους της φυλής.
Βεβαίως, ο θεσμοθετημένος εί-
ναι μόνο ένας παγκοσμίως. Και μά-
λιστα, όπως όλα σε αυτόν τον κό-
σμο, η θέση προορίζεται για τους
κατοίκους των προνομιούχων πε-
ριοχών του πλανήτη, με το προνο-
μιούχο χρώμα και τους ανήκοντες
στο προνομιούχο φύλο. Συνεπώς,
οι υπόλοιποι, και κυρίως οι υπό-
λοιπες, ματαίως φλυαρούμε. Πλην
όμως, στον μάταιο τούτο κόσμο, η
ματαιότητα μιας δραστηριότητας
δεν σημαίνει ότι παύει να υφίστα-
ται ως κοινωνική πρακτική. Και ο
τρόπος με τον οποίο επιλέγεται ο
πνευματικός ηγέτης πλέον του ενός
δισεκατομμυρίου συνανθρώπων
μας αποτελεί ηχηρό χαστούκι προς
τους αφελείς εκείνους πιστούς της
προόδου, του Διαφωτισμού και του
ανθρωπισμού που πιστεύουν ότι εί-
μαστε ηθικά έλλογοι και ότι έχουμε
αμετάκλητα υπερβεί τη διανοητι-
κότητα των πιθήκων από τους
οποίους προερχόμαστε.
Η επιβίωση μιας πρακτικής τόσο
αρχαϊκής στη λογική και στο τελε-
τουργικό της όσο το Κονκλάβιο είναι
γροθιά στο στομάχι όσων ασπάζο-
νται την ιδέα της γραμμικής προόδου
της ιστορίας και της εξέλιξης του εί-
δους μας προς αρτιότερες και ηθικό-
τερες μορφές πολιτισμού. Η έμπλεη
αισθήματος υπεροχής συγκατάβαση
των διανοούμενων στρωμάτων δεν
καταργεί το γεγονός ότι μια διαδικα-
σία, που πολλοί εξ αυτών θα χαρα-
κτήριζαν σε επίπεδο ιδιωτικής συνο-
μιλίας γραφική, παράγει δεσμευτικά
θεσμικά, νομικά και τελικά πολιτικά
αποτελέσματα.
Το να ειρωνευόμαστε συμβάσεις
που μας δεσμεύουν είναι αλυσιτε-
λές. Θυμάμαι στέλεχος της Αριστε-
ράς να χαρακτηρίζει ημιπαράφρο-
νες τους φανατικούς ορθόδοξους
που αντιτάσσονταν στην επίσκεψη
του τότε πάπα Ιωάννη-Παύλου Β’
στη χώρα μας και προοδευτικά πε-
ριοδικά να μιλούν για διατάραξη
των διεθνών σχέσεων. Με λύπη μου
θα παρατηρήσω ότι από δογματική
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 9
άποψη το μόνο που διαφοροποιεί
τις δημόσια διατυπωμένες αντιλή-
ψεις της κυρίας Ελένης Λουκά από
τις επίσημες αντιλήψεις του εκά-
στοτε ρωμαίου ποντίφικα είναι το
filioque και κάποιες άλλες λεπτο-
λογίες – και από πολιτική άποψη
μία τεράστια ανισομέρεια σε επί-
πεδο κοσμικής εξουσίας. Προφα-
νώς είναι αυτό το δεύτερο στοιχείο
που καθιστά την πρώτη ημιπαρά-
φρονα στα μάτια των σοβαρών
προοδευτικών πολιτών και ηγετών
και τον δεύτερο στιβαρό πρόσωπο
και συνομιλητή και αντικείμενο εν-
διαφέροντος για τα εγχώρια και διε-
θνή ΜΜΕ.
Διαπίστωση εξαιρετικά λυπηρή,
όχι τόσο για τους θρησκόληπτους
των οποίων τις προκαταλήψεις
έχουμε όλοι οι αναγνώστες αυτού
του εντύπου αμετάκλητα ξεπεράσει
και προχωρήσει παραπέρα, αλλά για
τους προοδευτικούς και διανοούμε-
νους πολίτες. Η αφελής λατρεία του
υπερβατικού μάς ξενίζει, η πραγμα-
τιστική λατρεία της ισχύος μάς σα-
γηνεύει.
— ΓιωρΓοΣ ΚαρΠουζαΣ

ΠαρεΜβαΣειΣ
Η Κύπρος μετά το «σεισμό»
από τον ΦιΛιΠΠο ΣαββιδΗ
ετά το σοκ των τε-
Μ λευταίων δύο εβδο-
μάδων, η κυπριακή
κοινωνία επιστρέ-
φει σταδιακά στην
καθημερινότητα. Οι τράπεζες άνοι-
ξαν χωρίς παρατράγουδα και η κί-
νηση στην αγορά, παρά τα προβλή-
ματα, αρχίζει να αποκαθίσταται.
ωστόσο, οι αποφάσεις του Γιούρο-
γκρουπ δημιούργησαν μια νέα κα-
θημερινότητα πολύ πιο σκληρή για
τον μέσο κύπριο πολίτη. Το «σή-
μερα» είναι πολύ διαφορετικό από
το «χτες». Μέσα σε λίγες μέρες ανα-
τράπηκαν τα πάντα σε ό,τι αφορά
την οικονομία. Πολλοί το χαρακτή-
ρισαν «σεισμό», άλλοι «τσουνάμι».
Όπως και να χαρακτηρίσεις ό,τι
συνέβη, η ουσία είναι ότι από τώρα
και στο εξής οι Κύπριοι πρέπει να
προσαρμοστούν σε μια νέα κατά-
σταση πραγμάτων. Πολύ πιο δύ-
σκολη, πολύ πιο οδυνηρή.
Πολύ σύντομα θα νιώσουν στο
πετσί τους τα δυσάρεστα αποτελέ-
σματα από την ύφεση που θα αυξη-
θεί, την ανεργία που θα αυξηθεί και
το βιοτικό επίπεδο που θα πέσει. Οι
πρώτες εκτιμήσεις μιλούν για ύφεση
του 10-20%. Η ανεργία, η οποία
πριν μερικές εβδομάδες βρισκόταν
στο 15%, αναμένεται να ανεβεί
δραματικά. Αξίζει να υπενθυμίσουμε
ότι όταν ο τέως πρόεδρος Δημή-
τρης Χριστόφιας παρέλαβε το κρά-
τος το 2008 η ανεργία ήταν στο
3,8%. Πέντε χρόνια μετά, κληρο-
δότησε στον διάδοχό του μια ανερ-
γία που εκτοξεύθηκε 11 ποσοστι-
αίες μονάδες!
Από τη στιγμή που οι τράπεζες
μπήκαν στο μονοπάτι της εξυγίαν-
σης και το τραπεζικό σύστημα στα-
θεροποιείται, η κυπριακή κυβέρ-
νηση πρέπει να επικεντρωθεί στα
άμεσα καυτά προβλήματα που δη-
μιούργησε ο οικονομικός Εγκέλα-
δος. Πρώτη προτεραιότητα πρέπει
να είναι ο έλεγχος της ανεργίας.
Εάν η ανεργία βγει εκτός ελέγχου,
όπως σε άλλες χώρες του Νότου, θα
δημιουργηθούν πολλά κοινωνικά
10 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Μια διαφορετική Κύπρος • Ο Μπιλ Γκέιτς, η Αφρική και η φιλανθρωπία • Δέκα χρόνια από
τον θάνατο του εκδότη της Νεφέλης, Γιάννη Δουβίτσα • Πώς έγινε ο πόλεμος της ανεξαρτησίας
• Τιμώντας τα θύματα του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη 70 χρόνια μετά • Τα όρια της υπό
συζήτηση συνταγματικής αναθεώρησης • Ο Τσάβες και η χαμένη ευκαιρία
– Είναι απ’ την Κύπρο. Χρειάζονται τη βοήθειά μας.
προβλήματα και ενδεχομένως να
δούμε να φεύγει από τη χώρα υψη-
λού επιπέδου εργατικό δυναμικό.
Παρατεταμένη και συνεχώς αυξα-
νόμενη ανεργία μπορεί να πυροδο-
τήσει, επίσης, κοινωνικές εντάσεις.
Παράλληλα, είναι σημαντικό να
θωρακιστεί η μεσαία τάξη η οποία
αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της δυτι-
κής δημοκρατίας. Με άλλα λόγια,
μια ισχυρή μεσαία τάξη αποτελεί
προϋπόθεση για ισχυρή δημοκρα-
τία. ως εκ τούτου, πιθανή διάλυσή
της θα θέσει σε κίνδυνο το πολί-
τευμα. Θα υπονομεύσει τους θε-
σμούς και θα επιτείνει το πρόβλημα
αξιοπιστίας των πολιτικών συστη-
μάτων. Είναι νωρίς ακόμα να αξιο-
λογήσουμε πως θα επηρεάσει το κυ-
πριακό πολιτικό σύστημα η κρίση
και τα όσα έγιναν. Αυτή τη στιγμή οι
πολίτες αμφισβητούν έντονα την
αξιοπιστία των πολιτικών. Νιώθουν
ότι το πολιτικό σύστημα τους πρό-
δωσε. Απαιτούν την τιμωρία όσων
έριξαν τη χώρα στο γκρεμό. Η πο-
λιτική ηγεσία οφείλει να ξανακτίσει
τη σχέση εμπιστοσύνης με τους πο-
λίτες. Σε διαφορετική περίπτωση
θα δούμε και στην Κύπρο να ενι-
σχύονται ακραία αντιδραστικά φαι-
νόμενα.
Πέραν τούτου, η εξοργιστική και
μυωπική στάση των ευρωπαίων
εταίρων ενίσχυσε το κλίμα ευρω-
σκεπτικισμού και έδωσε τροφή
στους διάφορους υπέρμαχους της
εξόδου της Κύπρου από την ευρω-
ζώνη. Αυτή η συζήτηση έχει ξεκινή-
σει και πιθανόν να ενταθεί. Ιδιαί-
τερα εάν δεν υπάρξει φως στην
άκρη του τούνελ. Ο κύπριος πρόε-
δρος Νίκος Αναστασιάδης σωστά
τόνισε στις 29 Μαρτίου ότι η Κύ-
προς δεν θα φύγει από το ευρώ.
ωστόσο, πρέπει να αναγνωρίσουμε
ότι τα επιχειρήματα για το «ευρω-
παϊκό όραμα» και την «ευρωπαϊκή
αλληλεγγύη» δύσκολα πείθουν τους
Κύπριους σήμερα. Ενδεχόμενη έξο-
δος της Κύπρου από το ευρώ, και εν
τέλει από την Ευρωπαϊκή Ένωση,
δεν θα αφήσει ανεπηρέαστη την Ελ-
λάδα αλλά και τις άλλες χώρες του
Νότου. Αυτό είναι πρόβλημα που
αφορά τους ευρωπαϊστές σε όλη την
ήπειρο. Είναι προφανές άλλωστε
ότι η ιδέα της Ευρώπης έχει στρα-
πατσαριστεί πολύ άσχημα.
Ζώντας επί τόπου τις εξελίξεις
των τελευταίων ημερών εντυπωσιά-
ζει η στωικότητα των κυπρίων πο-
λιτών. Παρά το σοκ, που ήταν με-
γέθους μεγατόνων, οι αντιδράσεις,
όσο έντονες κι αν ήταν, παρέμειναν
μετρημένες. Παρά τις προσπάθειες
της αντιπολίτευσης, κυρίως του
ΑΚΕΛ, να οργανώσει μαζικές εκδη-
λώσεις εναντίον της κυβέρνησης,
εναντίον της τρόικας και της Ευρώ-
πης, υπέρ της εξόδου από το ευρώ
κ.λπ., η συμμετοχή ήταν μικρή διότι
οι πολίτες προτίμησαν να μείνουν
κοντά στις οικογένειές τους (ούτως
ή άλλως η αξιοπιστία του ΑΚΕΛ
βρίσκεται στο ναδίρ). Δεν βγήκαν
στους δρόμους οι «αγανακτισμένοι»,
δεν έσπασαν, δεν έκαψαν. Οι πολί-
τες έχουν δείξει διάθεση προσαρ-
μογής στα νέα δεδομένα, υπό την
προϋπόθεση ότι θα δημιουργηθούν
οι προοπτικές ανάκαμψης. Με άλλα
λόγια, τηρούν στάση αναμονής και
περιμένουν να δουν εάν τα μέτρα
που θα ληφθούν θα έχουν θετικό
αποτέλεσμα.
Αυτό ακριβώς είναι το στοίχημα
του κύπριου προέδρου Νίκου Ανα-
στασιάδη και της κυβέρνησής του.
Να ανταποκριθεί στο αίτημα της
κοινωνίας για πολιτικές και αλλαγές
που θα δημιουργήσουν συνθήκες
εξόδου από την κρίση. Η σύ-
γκρουση με κατεστημένα συμφέρο-
ντα και καταστάσεις θα είναι ανα-
πόφευκτη. Αλλά δεν υπάρχει άλλη
επιλογή. ως προς τούτο, η ελλη-
νική εμπειρία είναι διδακτική. Δια-
δοχικές ελληνικές κυβερνήσεις δεν
τόλμησαν να συγκρουστούν με τα
κάθε είδους συμφέροντα. Όσοι το
προσπάθησαν υπονομεύτηκαν από
τις ίδιες τις πολιτικές δυνάμεις.
Αποτέλεσμα είναι η Ελλάδα να
προχωρά με βήμα σημειωτόν. Η
κυπριακή κυβέρνηση, επομένως,
πρέπει να ακολουθήσει τον άλλο
δρόμο. Αυτόν της προσήλωσης
στην εφαρμογή των μεταρρυθμί-
σεων έτσι ώστε να δημιουργήσει
πραγματικές πιθανότητες ανάκαμ-
ψης. Μέσα απ’ αυτό το δρόμο η
προσαρμογή θα γίνει πιο εύκολη
και ο χρόνος εξόδου από την κρίση
πιο σύντομος. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 11
Μια διαφορετική Κύπρος
από τον ταΚΗ ΧατζΗδΗΜΗτριου

ήσαμε τη Λευκωσία των

ΕΡΑ
Ζ διακοινοτικών συγκρού-
σεων, των φυλακίων,
των συρματοπλεγμά-
των, των φόνων και των
εκρήξεων της ΕΟΚΑ Β΄, του πρα-
ξικοπήματος, της εισβολής, των
βομβαρδισμών και της προσφυγιάς.
Τώρα ζούμε μια διαφορετική Λευ-
κωσία που ούτε τη διανοηθήκαμε
ούτε τη φανταστήκαμε. Μια Λευ-
κωσία σιωπηλή, μουντή, με αραιή
την κίνηση στους δρόμους. Οι μα-
γαζάτορες μιλούν σιγαλά με τους
γείτονες ή τους φίλους τους. Έξω
από τις κλειστές τράπεζες ουρές
μπροστά στις μηχανές ΑΤΜ για
απόσυρση χρημάτων, ενώ στο ρα-
διόφωνο ακούς απίστευτες ανακοι-
νώσεις, όπως αυτές των πρατηρι-
ούχων βενζίνης, ότι δε δέχονται
πια ούτε κάρτες ούτε επιταγές,
αλλά μόνο μετρητά.
Εκείνο που κάπως διαταράσσει
τη μουγκαμάρα που η αγωνία και ο
φόβος του αύριο έχει επιβάλει είναι
κάποιες κραυγές και κάποια συν-
θήματα στο δυτικό μέρος της πό-
λης, κάπως μακριά από το κέντρο,
έξω από τη Βουλή. Την Τρίτη πέμπτη 28 Μαρτίου 2013, λευκωσία. Ουρές στην υπό εκκαθάριση λαϊκή τράπεζα αλλά όχι πανικός.
19/3/2013, τη νύχτα, κυριαρχού-
σαν κραυγές και συνθήματα διατε- μήπως κάποιοι μεγάλοι συνωμό- χισε στις τράπεζες της Κύπρου το Ένα πρόβλημα που από πολλού
ταγμένων κομματικών μελών δια- τες, όπως κάποιοι στην Ελλάδα και κούρεμα του ελληνικού χρέους, θα διαφαινόταν αλλά ποτέ δεν θελή-
φόρων αποχρώσεων από την την Κύπρο υποστήριξαν, προετοι- πρέπει να πούμε ότι αυτό δεν απο- σαμε να αντιμετωπίσουμε, παρόλο
ακροαριστερά ως την ακροδεξιά, μάζουν σχέδιο λύσης και με την οι- τελεί την απαρχή του προβλήμα- που τα μηνύματα ήταν πολλά κι
με τα δικά της η κάθε πλευρά συν- κονομική κρίση μεθοδεύεται η επι- τος. Η Κύπρος, ύστερα από μια έρχονταν από πολλές κατευθύν-
θήματα. Αντίθετα την Πέμπτη και βολή της; Οι αναφορές στο σχέδιο σειρά υποβαθμίσεων της οικονο- σεις. Όλα αυτά έδειχναν ότι ο
Παρασκευή οι κομματικοί μηχανι- Ανάν φανερώνουν την πατριδοκα- μίας της, είχε βρεθεί κιόλας εκτός δρόμος που επιλέξαμε να μετα-
σμοί απουσίαζαν ενώ εμφανίστη- πηλική και επιπόλαιη συνθηματο- αγορών από το Μάιο του 2011. Κι τρέψουμε την Κύπρο σε χρηματο-
καν οι υπάλληλοι της Λαϊκής Τρά- λόγηση τέτοιων τοποθετήσεων. έκτοτε η οικονομία της ακολού- οικονομικό κέντρο έφτανε σε ένα
πεζας με κραυγές αγωνίας για τις Μια ακόμη ένδειξη ότι οικονομική θησε καθοδική πορεία, που άλλα τέλος. Ο τομέας της προνομιακής
δουλειές τους, για το μέλλον τους. κρίση και αρρωστημένος εθνικι- συμβάντα όπως αυτό των 4 δισ. μεταχείρισης ξένων κεφαλαίων με
Ένα πρωτοφανές δράμα εξελίσ- σμός πάνε μαζί. της ελληνικής απομείωσης απλώς ψηλό τόκο 5-6% και χαμηλό φόρο
σεται μπροστά στα μάτια μας. Αν τα πράγματα ήταν έτσι, τώρα εμβάθυναν. Προϋπόθεση για μια 10% χωρίς καμιά επένδυση στον
Αυτό που νομίζαμε ότι είχαμε κα- που αποκαλύφθηκε η συνωμοσία χώρα που θέλει να διαδραματίζει τόπο δε μπορούσε να διαιωνισθεί
τακτήσει, την οικονομική και την θα μπορούσαμε με ένα νέο ηρωι- ρόλο χρηματοπιστωτικού κέντρου ούτε μέσα στο ευρωπαϊκό ούτε
πολιτική σταθερότητα, είδαμε ξαφ- σμό να τα αντιμετωπίζαμε και να είναι η δημοσιονομική σταθερό- μέσα στο παγκόσμιο σύστημα όπου
νικά να κατακρημνίζεται χωρίς να γράφαμε νέες σελίδες δόξας στην τητα. Χρειάζεται, δηλαδή, ένα κρά- όλοι πια ανήκουμε. Το Λουξεμ-
μπορούμε να ανακόψουμε την κα- ιστορία μας. Όμως η πραγματικό- τος με οικονομία χωρίς ελλείμματα. βούργο πήρε το μήνυμα ότι, με την
τρακύλα. τητα είναι διαφορετική. Η οικονο- Αυτό δεν υπήρχε στην Κύπρο που άρση του απορρήτου, ο τραπεζι-
Τι ακριβώς συνέβη; Ήταν ένα μική κρίση δεν είναι κάτι που πα- για διαφόρους λόγους το έλλειμμα κός τομέας έφθανε στο τέλος του
ακόμα κακό που μας επιφύλασσε η ρουσιάστηκε ξαφνικά. Από πολύ το 2011 έφθασε στο 6%. Ταυτό- και στράφηκε και προς άλλες κα-
μοίρα μας, «το στραβό το ριζικό καιρό είχαν γίνει ορατά τα σημάδια χρονα αποδείχτηκαν ανεπαρκείς οι τευθύνσεις για να στηρίξει την οι-
μας»; Ήταν μια συνωμοσία, όπως της με ελλείμματα και συνεχή εξω- μηχανισμοί ελέγχου του τραπεζι- κονομία του. Εμείς μείναμε προ-
πολλοί υποστηρίζουν; Ζηλοτυπία τερικό δανεισμό και με απτά τα κού συστήματος και χωρίς οποια- σκολλημένοι στον τομέα των
της Γερμανίας για τον τραπεζικό φαινόμενα κλονισμού του τραπε- δήποτε πρόβλεψη σε περίπτωση χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών.
μας τομέα ή κάποιων άλλων αόρα- ζικού μας συστήματος. Επειδή πο- που θα προέκυπτε πρόβλημα ρευ- Η προνομιακή μεταχείριση του
των δυνάμεων που εποφθαλμιούν λύς λόγος γίνεται για 4 δισ. ευρώ, στότητας. ξένου κεφαλαίου που παρεπιδημεί
το φυσικό αέριο της ΑΟΖ μας; Ή που τον Οκτώβριο του 2011 στοί- Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. στην Κύπρο συναντούσε την αντί-

12 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]

θεση της ΕΕ και των ΗΠΑ, κι
ακόμη πιο έντονη της Ρωσίας. Και
όσο καιρό μπορούσαμε από μόνοι
μας να διαχειριζόμαστε την κατά-
σταση, ήμασταν και σε θέση να
αντιστεκόμαστε σε όλες αυτές τις
πιέσεις με κάποιες υποχωρήσεις,
τακτικής μάλλον παρά ουσιαστι-
κής σημασίας. Η Ρωσία μας είχε σε
μαύρη λίστα και μας έβγαλε μόνο
όταν συμφώνησαν οι αρχές μας να
δίνουν στοιχεία για τους Ρώσους
καταθέτες. Αν αυτό έγινε, είναι
πολύ αμφίβολο. Αλλά και για την
Ευρωπαϊκή Ένωση τα επιτόκια
μας όπως και η πολύ χαμηλή φο-
ρολογία των εταιρειών ήταν απα-
ράδεκτες διευθετήσεις, σε μια
εποχή μάλιστα που προωθούνται
μέτρα και αποφάσεις για περισσό-
τερη πολιτική και οικονομική σύ-
γκλιση.
Νομίζαμε ότι θα μπορούσαμε να
διαφυλάξουμε την κατάσταση αυτή
αδιατάρακτη σε πείσμα των πά-
ντων. Το χειρότερο ήταν ότι δεν
θελήσαμε να αξιοποιήσουμε όλες
τις δυνατότητες που η παρουσία
τόσου χρήματος πρόσφερε για
αναπροσαρμογή της οικονομίας
μας και εναρμόνισή της με τις σύγ-
χρονες εξελίξεις. Παραβλέπαμε
ακόμη τις δυσμενείς επιπτώσεις
που είχε η εξασφάλιση ψηλού τό-
κου στις μεγάλες καταθέσεις στο
κόστος του χρήματος για τα νοικο-
κυριά και τις επιχειρήσεις.
Τη στιγμή που το οικονομικό μας
σύστημα έφθασε σε αδιέξοδο κι
απευθυνθήκαμε στην ΕΕ για βοή-
θεια αναδείχθηκαν όλες οι επιφυ-
λάξεις και διαφωνίες που από
καιρό υπήρχαν. Η σμίκρυνση και η
εξυγίανση του τραπεζικού συστή-
ματος ήταν το βασικότερο ζήτημα
που η ΕΕ έθεσε από τα μέσα του
2012. Φυσικά αυτό που τελικά
προτάθηκε, η αποκοπή ποσοστού
από τις καταθέσεις για να αντιμε-
τωπίσει το επί πλέον έλλειμμα
ώστε να γίνει βιώσιμο το κυπριακό
χρέος ήταν για την ΕΕ πρωτάκου-
στο, βίαιο και ανατρεπτικό κάθε
αντίληψης για τραπεζική διαχεί-
ριση και συμπεριφορά έναντι των
καταθετών. Το αποτέλεσμα αυτής
της απόφασης ήταν ο περαιτέρω
κλονισμός ενός ήδη κλονισμένου
συστήματος. Ήταν μια απόφαση
που δημιούργησε ένα προηγούμενο
που ανησύχησε την αγορά.
Δεν είναι ανεξήγητη και η ρω-
σική άρνηση παροχής βοήθειας
προς την Κύπρο. Παρόλη τη ρη-
τορική που χρησιμοποίησε έναντι
της Κύπρου και τις φραστικές αντι-
παραθέσεις με την ΕΕ, η Ρωσία
δεν έκρυβε και την ικανοποίησή
της για τις εξελίξεις. Στόχος της
Ρωσίας ήταν να αποδείξει στους
Ρώσους κεφαλαιούχους ότι η το-
ποθέτηση κεφαλαίων και μάλιστα
αδήλωτων στο εξωτερικό είναι
ασύμφορη και για τους ίδιους ενέρ-
γεια. Η Κύπρος αποδείχτηκε ένα
εργαλείο που το αξιοποίησε πλή-
ρως προς αυτή την κατεύθυνση.
Το κυπριακό οικονομικό πρό-
βλημα δεν είναι μόνο τα 10 δισ.
ευρώ του μηχανισμού στήριξης ή
τα 5,5 δισ. που έπρεπε η Κύπρος
να ανεύρει, αλλά η εξασφάλιση
της ρευστότητας και μετά την
αναχρηματοδότηση των τραπε-
ζών. Κι αυτό μόνο μέσα από την
Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα
μπορεί να γίνει. Οι εξελίξεις κα-
τέστησαν φανερό ότι η Κύπρος
μόνο μέσα στον χώρο της ΕΕ και
στα θεσμικά της όργανα μπορεί
να διασφαλίσει το μέλλον της.
Ούτε η Ρωσία ούτε η επιστροφή
στην κυπριακή λίρα είναι λύση
μέσα στις νέες διεθνείς συνθήκες.
Η Κύπρος μπαίνει σε μια νέα πε-
ρίοδο της ιστορίας της, που θα
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 13
σημαίνει στο άμεσο μέλλον ύφεση
γύρω στο 6% και ανεργία που
μπορεί να αγγίσει το 20%. Η πο-
λιτική ηγεσία, από την επομένη
της διευθέτησης της δανειακής
σύμβασης, θα πρέπει να εργαστεί
συστηματικά για να οργανώσει το
μέλλον πάνω σε μια διαφορετική
από ό,τι μέχρι τώρα βάση.
Υπάρχει ακόμη ένα τελευταίο συ-
μπέρασμα. Οι αστοί που είχαν την
ευθύνη των τραπεζών απέτυχαν
στη διαχείριση του πλούτου και
των ευκαιριών και οι αριστεροί στη
διαχείριση της κρίσης. Το πολιτικό
μας σύστημα στο σύνολο του είναι
συνυπεύθυνο για την κατάσταση.
Τα κόμματα ακολούθησαν ανεύ-
θυνη πολιτική με την απόρριψη της
19ης Μαρτίου με συνέπεια να βα-
θύνει ακόμα πιο πολύ η κρίση. Άλ-
λαξαν τακτική μόνο όταν βρέθη-
καν μπροστά στο χείλος του
γκρεμού της χρεοκοπίας και τότε
έσπευσαν να ψηφίσουν πιο επώ-
δυνες για την οικονομία και την
κοινωνία πρόνοιες. Τα πράγματα
είναι πια πολύ σοβαρά για να επι-
δέχονται κομματικούς ή προσωπι-
κούς υπολογισμούς, κι ακόμα χει-
ρότερα, τις ρητορικές κορώνες
ανεύθυνων πολιτικάντηδων. zx
Φιλελεύθερος πατερναλισμός
ο Μπιλ Γκέιτς, η αφρική και η φιλανθρωπία
από τον ΓιωρΓο ΣαρΗΓιαννιδΗ
“It’s the anarchy of poverty /
delights me…”
William carlos Williams
εύγοντας από την Αι-
Φ θιοπία δεν μπορείς να
αποφύγεις την αί-
σθηση της ανακούφι-
σης, που επιστρέφεις
στην ασφάλεια και τις ανέσεις του
αναπτυγμένου κόσμου. Δεν μπορείς,
ωστόσο, να αποφύγεις και την αί-
σθηση της ενοχής. Ενοχή γιατί κλη-
ρονόμησες την παρουσία σου σε ένα
κομμάτι του πλανήτη απαλλαγμένο
από την ανέχεια και τη μιζέρια του
αναπτυσσόμενου κόσμου. Ένα κομ-
μάτι γης που έχει λύσει όλα τα προ-
βλήματα τα οποία ο υπόλοιπος πλα-
νήτης, σε αρκετές περιπτώσεις, δεν
έχει καταφέρει ακόμη καν να διατυ-
πώσει ως προβλήματα για να ανα-
ζητήσει τη λύση τους.
Η πρωτεύουσα, η Αντίς Αμπέμπα,
είναι μια παραγκούπολη φτιαγμένη
από τσίγκο και σκόνη. Πού και πού,
βλέπεις ξενοδοχεία, κρατικά κτίρια ή
νέους ουρανοξύστες να χτίζονται.
Οι εργάτες ακροβατούν πάνω σε
κορμούς ευκαλύπτων που πλέκονται
μεταξύ τους για να σχηματίσουν αυ-
τοσχέδιες σκαλωσιές. Στους δρό-
μους, κοπάδια ζώων, πεζοί και μι-
σοταριχευμένα Lada σχηματίζουν
μια πολύμορφη μάζα που κινείται
χωρίς κατεύθυνση ή ρυθμό. Δεν
υπάρχουν σήματα κυκλοφορίας,
γραμμές στους δρόμους, διαβάσεις:
όλα λειτουργούν με έναν αυτόματο
μηχανισμό διαπραγμάτευσης – όχι
πάντα με πολύ μεγάλη επιτυχία. Οι
εκκλησίες ξεχειλίζουν από τους πι-
στούς, τυλιγμένους με παραδοσιακά
λευκά υφάσματα. Τα πεζοδρόμια,
αυτό το χωμάτινο κομμάτι του δρό-
μου ανάμεσα στην άσφαλτο και τον
τσίγκο, είναι γεμάτο ανθρώπους που
περπατούν προς όλες τις κατευθύν-
σεις, μικροπωλητές που πουλάνε
ξερά χόρτα, δέρματα και ζώα, άστε-
γους που ξαπλώνουν σε χαρτόνια
και κουρέλια. Η ζωή στην Αιθιοπία
είναι ζωή στο δρόμο. Όταν ο Γουίλ-
λιαμ Κάρλος Γουίλλιαμς έγραφε ότι
έβρισκε απόλαυση στην «αναρχία
της φτώχειας» πολύ φοβάμαι ότι
είχε κάτι πολύ διαφορετικό στο
μυαλό του από την πραγματικότητα
της Υποσαχάριας Αφρικής.
14 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
27 Μαρτίου 2012. Ο Μπιλ Γκέιτς φτάνει στην Γκάνα για να εποπτεύσει την
εφαρμογή προγράμματος δημόσιας υγείας που επιδοτεί.
Το γιατί κάποιες χώρες αναπτύσ-
σονται, πλουτίζουν, κι οι πολίτες
τους απολαμβάνουν ολοένα και πιο
βελτιωμένες συνθήκες ζωής, ενώ άλ-
λες παρακμάζουν ή παραμένουν
εγκλωβισμένες στη φτώχεια, απο-
τελεί το μόνιμο leitmotif της πολιτι-
κής γραμματείας. Από την εποχή
του Άνταμ Σμιθ δεν έχουμε σταμα-
τήσει να προβληματιζόμαστε για «τη
φύση και τα αίτια του πλούτου των
εθνών». Ίσως γιατί, παρά τις όποιες
επαρχιώτικες εμμονές μας, συνειδη-
τοποιούμε διαρκώς ότι είναι πολύ
δύσκολο να διατηρήσουμε τη δική
μας ισορροπία αν ο υπόλοιπος πλα-
νήτης παραμένει εγκλωβισμένος στη
φτώχεια και την υπανάπτυξη. Αυτό
που σίγουρα ξέρουμε, μετά και τις
τραυματικές εμπειρίες του προη-
γούμενου αιώνα, είναι ότι ο κεντρι-
κός σχεδιασμός οδηγεί εύκολα στον
ολοκληρωτισμό και την παρακμή.
Αυτό που επίσης ξέρουμε, με κά-
ποια βεβαιότητα, είναι ότι η εξέλιξη
περνά μέσα από την αποδοχή των
δημοκρατικών θεσμών, από το
εμπόριο και το σεβασμό των ιδιο-
κτησιακών δικαιωμάτων. Ο δημο-
κρατικός καπιταλισμός είναι ο χώ-
ρος της ανάπτυξης. Κι αν η αγορά
μπορεί να οδηγήσει σε ανισότητες,
το πρόβλημα της Αφρικής δεν είναι
οι όποιες ανισότητες στο αποτέλε-
σμα, αλλά στην εκκίνηση. Ένα παιδί
που γεννιέται σήμερα σε κάποιο
αγροτικό χωριό της Αιθιοπίας, πέρα
από την τρομακτικά μεγάλη πιθα-
νότητα που έχει να μη φτάσει ποτέ
το πέμπτο έτος της ηλικίας του, εί-
ναι αδύνατο να συναγωνιστεί ένα
ρούσαμε, και αρκετοί ακόμη θεω-
Bill & Melinda gates Foundation
ρούν, ως το πρότυπο του άπληστου
επιχειρηματία.
Τον προηγούμενο μήνα δημοσι-
εύτηκε η ετήσια επιστολή του Μπιλ
Γκέιτς που παρουσιάζει το έργο του
ιδρύματος, αλλά και τις ιδέες του
για την αύξηση της αποτελεσματι-
κότητάς του. Άλλωστε, το ίδρυμα
gates, είναι ένας μηχανισμός που
διαχειρίζεται πλέον περίπου 60 δισ.
δολάρια κι έχει περισσότερους από
1,100 υπαλλήλους σε διάφορες χώ-
ρες. Η φετινή επιστολή είναι αφιε-
ρωμένη στη σημασία της χρήσης
των μετρήσεων ως εργαλείο σχεδια-
σμού και διοίκησης.
παιδί που γεννιέται σε οποιοδήποτε Δεδομένου ενός στόχου, απο-
μέρος της Ευρώπης. Κι εδώ είναι φασίζεις ποια βασική μετα-
που χρειάζεται η άμεση εξωτερική βλητή χρειάζεται να μεταβλη-
παρέμβαση. Για να λειτουργήσει το θεί για να τον πετύχεις –με τον
παιχνίδι του ανταγωνισμού, είμαστε ίδιο τρόπο που μια επιχείρηση
ηθικά υποχρεωμένοι να φροντίσουμε αποφασίζει τους στόχους για το
ότι όλοι μπορούμε, όσο αυτό είναι εσωτερικό της εταιρείας, όπως
ρεαλιστικά εφικτό, να έχουμε τις η ικανοποίηση των πελατών
ίδιες ευκαιρίες εισόδου σε αυτό. της– και αναπτύσσεις ένα σχέ-
διο για τη μεταβολή της και
ΜΠιλ ΓκειτΣ ο καΠιταλιΣτηΣ
έναν τρόπο μέτρησης της μετα-
βολής. Χρησιμοποιείς τη μέ-
Ο Μπιλ Γκέιτς υπήρξε για δεκαετίες τρηση ως ανάδραση που οδηγεί
ένας από τους πιο μισητούς ανθρώ- σε προσαρμογές. Νομίζω ότι
πους του πλανήτη. Ο πλουσιότερος πολλές προσπάθειες αποτυγχά-
επιχειρηματίας στον κόσμο, εκπρό- νουν επειδή ακριβώς δεν εστιά-
σωπος της μεγάλης εταιρείας με τις ζουν στη σωστή μέτρηση ή δεν
μονοπωλιακές τακτικές και την επι- επενδύουν αρκετά στο να γίνει η
θετική εξάπλωση σε κάθε πτυχή της μέτρηση με ακρίβεια.
αγοράς. Η προσωποποίηση του αδί-
στακτου καπιταλιστή. Όταν ίδρυσε Για κάποιον που δραστηριοποιείται
όμως το Bill & Melinda gates Foun- στο χώρο των επιχειρήσεων, αυτό
dation, το μεγαλύτερο φιλανθρω- μπορεί να ακούγεται ως κάτι ιδιαί-
πικό ίδρυμα στην ιστορία της αν- τερα κοινότοπο. Και φυσικά οι με-
θρωπότητας, τον αποκλείσαμε από τρήσεις βρίσκονται στην καρδιά της
το πλάνο της προσοχής μας. Δεν επιχειρηματικής μεθόδου: αν δεν
είχε πια ενδιαφέρον ως καρικατούρα ξέρω πού βρίσκομαι, αν η εικόνα δεν
στην αντικαπιταλιστική μας αφή- είναι καθαρή, είναι αδύνατον να κα-
γηση. Χάσαμε έτσι την ευκαιρία να ταφέρω να αποφασίσω την κατεύ-
παρατηρήσουμε τις ίδιες «επιθετι- θυνση προς την οποία πρέπει να κι-
κές πρακτικές» να εφαρμόζονται νηθώ. Δεν συμβαίνει βέβαια το ίδιο
ενάντια στη μαλάρια, τον ιό HiV, και στον κόσμο της πολιτικής πρά-
την παιδική θνησιμότητα, τον αναλ- ξης. Εκεί, οι συμμετέχοντες έχουν
φαβητισμό. Δεν νομίζω ότι είναι συχνά (ένα μάθημα που το πληρώ-
υπερβολική η εκτίμηση ότι έχει σω- νουμε ακριβά ως χώρα) κάθε λόγο
θεί η ζωή περισσότερων από έξι εκα- να διατηρούν την εικόνα θολή, να
τομμύρια ανθρώπων, μέσω προ- αποφεύγουν τις μετρήσεις ή και, πιο
γραμμάτων τα οποία χρηματοδοτεί συχνά από ό,τι θα θέλαμε να παρα-
και διαχειρίζεται το ίδρυμα gates. δεχτούμε, να τις παραποιούν. Πόσο
Καθόλου άσχημη επίδοση για τον μάλλον όταν πρόκειται για χώρες
άνθρωπο που έως πρόσφατα θεω- όπου τα εργαλεία των μετρήσεων
είναι ιδιαίτερα περιορισμένα, ανα-
κριβή, ή παντελώς ανύπαρκτα, και η
πρόσβαση σε αξιόπιστα δεδομένα
εντυπωσιακά δύσκολη.
Το 2000, τα Ηνωμένα Έθνη απο-
φάσισαν να εστιάσουν τις προσπά-
θειές τους σε έξι μετρήσιμους στό-
χους για τη βελτίωση της ζωής των
φτωχότερων ανθρώπων του πλα-
νήτη. Κι όσοι πιστεύουν ότι η φι-
λανθρωπία είναι μονάχα ένα τέχνα-
σμα μιας κυνικής τακτικής των
πλουσίων της Δύσης για να ικανο-
ποιήσουν το Εγώ ή τη δημόσια ει-
κόνα τους, τα μεγέθη τούς διαψεύ-
δουν. Από το 2000 έως σήμερα, ο
αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε
συνθήκη ακραίας φτώχειας έχει μει-
ωθεί στο μισό. Το ίδιο έχει συμβεί
και στον αριθμό αυτών που δεν
έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πό-
σιμο νερό. Ο αριθμός των γυναικών
που πεθαίνουν κατά τη διάρκεια της
γέννας έχει κι αυτός μειωθεί σχεδόν
στο μισό και τα παιδιά που πεθαί-
νουν πριν φτάσουν τα πέντε τους
χρόνια έχουν μειωθεί από «περίπου
12 εκατομμύρια το 1990 σε 6,9 εκα-
τομμύρια το 2011».
Στην επιστολή του, ωστόσο, ο
Μπιλ Γκέιτς δεν παρουσιάζει μια ει-
κόνα αυτόματης προόδου.
Αν και είμαι αισιόδοξος, δεν εί-
μαι τυφλός μπροστά στα προ-
βλήματα που αντιμετωπίζουμε.
Υπάρχουν προκλήσεις που πρέ-
πει να ξεπεραστούν μέσα στα
επόμενα 15 χρόνια. Οι δύο που
με ανησυχούν περισσότερο είναι
η πιθανότητα να μην καταφέ-
ρουμε να συγκεντρώσουμε τα
απαραίτητα κεφάλαια που χρει-
άζονται για να πληρώσουμε για
τα διάφορα προγράμματα
υγείας και ανάπτυξης, και το ότι
δεν θα ευθυγραμμιστούμε πίσω
από ξεκάθαρους στόχους για να
βοηθήσουμε τους φτωχότερους.
Αν και τα επιτεύγματα των τελευ-
ταίων ετών ξεπερνούν κάθε άλλο
προηγούμενο στην ιστορία της αν-
θρωπότητας, δεν έχουμε φτάσει
ακόμη σε σημείο που να ανέχεται
τον εφησυχασμό. Κι αν η οικονο-
μική κρίση αποτελεί μια κάποια δι-
καιολογία, δεν είναι ούτε κι αυτή
επαρκής απάντηση στη στάση ορι-
σμένων χωρών απέναντι στις ανά-
γκες για βοήθεια και στήριξη των
προγραμμάτων του ΟΗΕ.
Κάποιες χώρες, όπως η Μεγάλη
Βρετανία, η Νορβηγία, η Σουη-
δία, η Κορέα και η Αυστραλία,
αυξάνουν τα ποσά της βοήθειας
ενώ άλλες, ακόμα και παραδο-
σιακά γενναιόδωρες όπως η Ια-
πωνία και η Ολλανδία, τα έχουν
μειώσει. Η κατεύθυνση σε αρ-
κετές χώρες, μεταξύ των οποίων
και οι Ηνωμένες Πολιτείες, η
Γαλλία, η Γερμανία και ο Κανα-
δάς, είναι ασαφής.
ΦιλελευθεροΣ
ΠατερναλιΣΜοΣ
Δεν ξέρω πόσο χρήσιμο είναι να
αναρωτηθούμε πόσα εκατομμύρια
ζωές θα είχαν σωθεί στην Αφρική με
τα δισεκατομμύρια που διαθέσαμε
τα τελευταία χρόνια για τη διάσωση
του δημόσιου τομέα των χωρών του
ευρωπαϊκού Νότου. Είναι σίγουρα
χρήσιμο όμως να αναρωτηθούμε
πώς μπορούμε να διατηρήσουμε ή
και να αυξήσουμε την ένταση της
προσπάθειας των Ηνωμένων Εθνών
και των φιλανθρωπικών οργανώ-
σεων που τη στηρίζουν.
Μια λύση θα ήταν ίσως η εφαρ-
μογή της μεθόδου του πατερναλι-
στικού φιλελευθερισμού. Και εξηγώ:
αφ’ ενός είμαστε τόσο εγκλωβισμέ-
νοι στις λεπτομέρειες της καθημε-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 15
ρινότητάς μας που αμελούμε, σε
ατομικό επίπεδο, να στηρίξουμε οι-
κονομικά τις οργανώσεις αυτές και
τον αγώνα τους. Αφ’ ετέρου, η τρο-
μακτική ανισότητα ανάμεσα στον
αναπτυγμένο κόσμο και στις χώρες
του τρίτου κόσμου είναι από τη
φύση της ανισότητα εκκίνησης. Και
τα δύο αυτά ζητούμενα μπορούν να
απαντηθούν εύκολα με τη θεσμοθέ-
τηση ενός φόρου κληρονομιάς που
θα πληρώνει ο αναπτυγμένος κό-
σμος, θα αποδίδεται άμεσα στον
ΟΗΕ και θα χρηματοδοτεί τα προ-
γράμματα εκείνα που θα έχουν τις
μεγαλύτερες μετρήσιμες επιτυχίες.
Επιπλέον, ο φόρος αυτός, αν και
καθολικός, δεν χρειάζεται να είναι
υποχρεωτικός – θα μπορούσαμε
κάλλιστα να δίνουμε την επιλογή σε
κάθε πολίτη να μπορεί να τον αρνη-
θεί με μια απλή δήλωση πριν από το
θάνατό του. Έτσι, κανείς δεν είναι
υποχρεωμένος να πληρώσει αυτό το
φόρο όσο ζει, αλλά έχει κάθε ηθικό
κίνητρο να μην αρνηθεί μια ελάχιστη
βοήθεια στους συνανθρώπους του
μετά το θάνατό του. Αν κάτι πρέπει
να μας διδάξει η οικονομική κρίση,
είναι ότι οι λύσεις βρίσκονται, τις
περισσότερες φορές, στα ίδια μας
τα χέρια. zx
Ένας δημιουργικός άνθρωπος
δέκα χρόνια από τον θάνατο του εκδότη της νεφέλης, Γιάννη δουβίτσα
από τον ΓιωρΓο ζΕβΕΛαΚΗ
πό τα έδρανα της Γεω-
Α πονικής και την ορνιθο-
τροφία, εκδότης με πα-
νελλήνια εμβέλεια..
Γνωριστήκαμε μόλις
μπήκε στη Σχολή, συνδεθήκαμε
στενά, υπήρξαμε συγκάτοικοι για
δυο χρόνια στο ημιυπόγειο της
Σκιάθου 75, στον Άγιο Λουκά. Στη
φοιτητική πενταετία του στη Γεω-
πονική (1963-1968) είχε έντονη
πολιτική δράση, συμμετέχοντας
στην οργάνωση, της νεότευκτης
τότε, Νεολαίας Λαμπράκη της
Σχολής. Συνέβαλε στη διαμόρ-
φωση της φυσιογνωμίας της, τη
δημοκρατική της συγκρότηση και
την αποτελεσματική της παρέμ-
βαση για την επίλυση των προβλη-
μάτων του σχετικά απομονωμένου
Ιδρύματος. Τον φέρνω στο μυαλό
μου και τον βλέπω να κινείται ανά-
μεσα στους συμφοιτητές μας στα
αμφιθέατρα και τον περίβολο. Να
παρακολουθεί, να παρατηρεί, να
ακούει και σπάνια να μιλάει. Σιω-
πηλός περιηγητής αλλά διακαώς
ενδιαφερόμενος για ό,τι συνέβαινε
γύρω του. Μια σιωπή –κάθε άλλο
από αδιάφορη– εκφραστική της
συμπάθειας για τους άλλους και
της αγωνίας για όσα γίνονταν. Τον
εκτιμούσαν οι φίλοι, τον υπολόγι-
ζαν οι αντίπαλοι και στην οργά-
νωση είχε κατακτήσει μια ξεχωρι-
στή θέση. Η δυναμική αυτής της
πορείας τον έφερε τον Δεκέμβρη
του 1966, να υπογράφει μαζί με
πέντε άλλους συναδέλφους το
ιστορικό Φυλλάδιο «Για μια ανα-
νεωτική Γεωπονική Παιδεία».
Ήταν μια από τις κορυφαίες στιγ-
μές για τη Σχολή και η πρώτη
φορά που τα προβλήματα των
σπουδών της ξέφευγαν από τον
κλειστό κύκλο του Βοτανικού και
γίνονταν γνωστά στο πανελλήνιο.
Είχαμε πάντα παραπλήσιες πο-
λιτικές απόψεις. Δεν θυμάμαι –στα
σαράντα χρόνια της φιλίας μας–
να ανταλλάξαμε μια πικρή κουβέ-
ντα. Υπολόγιζα πάντα τη γνώμη
του και εκτιμούσα το ένστικτό του
για συγγραφείς και βιβλία. Κι όταν
δεν εκφραζόταν ανοιχτά, καταλά-
βαινα τις απόψεις του από τον
τόνο της φωνής του, το αυθόρμητο
ή το συγκαταβατικό χαμόγελό του.
Διαισθανόταν ποια έργα αξίζουν
16 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Ο Γιάννης δουβίτσας (1943-2003).
και θ’ αντέξουν στο χρόνο και δυ-
σανασχετούσε όταν αναγκαζόταν
να παρεκκλίνει από τα ποιοτικά
του κριτήρια. Δημιούργησε τον εκ-
δοτικό οίκο Νεφέλη με δυναμική
παρουσία και διακριτή ταυτότητα.
Τα βιβλία του μ’ έναν εντελώς προ-
σωπικό τρόπο αποτύπωναν τις εμ-
μονές και την αισθητική του. Ξε-
περνώντας μεγάλες οικονομικές
δυσκολίες και, παρά την επισφαλή
του υγεία από το 1984, με τους εύ-
στοχους σχεδιασμούς και την
πολλή δουλειά, συνεχώς ανέβαινε
και υπολογιζόταν στο χώρο. Αν
ζούσε λίγο ακόμη θ’ άφηνε εποχή
στις εκδόσεις.
Βέρος Λευκαδίτης, αναφερόταν
και εντασσόταν στη δημιουργική
παράδοση του νησιού του και ανά-
βλυζε το ιδιότυπο χιούμορ των συ-
ντοπιτών του. Πανέξυπνος, χαρι-
τωμένος, άνθρωπος εμπιστοσύνης,
μπορούσες ν’ ακουμπήσεις πάνω
του. Μου κόστισε πολύ και μ’ άλ-
λαξε ο θάνατός του. Ασήκωτο φορ-
τίο αλλά και ακρωτηριασμός, ανώ-
μαλη προσγείωση και ασφυξία.
Τον Δεκέμβρη του 1978 πήγαμε
μαζί να συναντήσουμε τον Μανόλη
Αναγνωστάκη στο σπίτι του στην
Πεύκη. Θα του ανακοίνωνε την
απόφασή του ν’ αυτονομηθεί και
να προχωρήσει σε δικές του εκδό-
σεις. Ο Γιάννης μέχρι τότε εργα-
ζόταν ως πλασιέ των εκδόσεων
Πλειάς του Μιχάλη Μεϊμάρη, επί-
σης συμφοιτητή μας. Ο ποιητής
λημά του από την αρχή στάθηκε ο
Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη
προγραμματισμός σειρών και η
ένταξη σ’ αυτές των περισσότερων
βιβλίων. Σειρές βιβλίων που θα συ-
μπλήρωναν τις ανάγκες της βι-
βλιαγοράς (πεζό-ποίηση-δοκίμιο),
ενώ άλλες θα άνοιγαν νέους ορίζο-
ντες στη γνώση (τέχνη, μουσική,
ψυχανάλυση, γλωσσολογία). Θα
περιγράψω το περιστατικό της γέν-
νησης μιας από αυτές, της σειράς
εκείνης που κατέληξε να γίνει εμ-
βληματική για τον εκδοτικό οίκο.
Την άνοιξη του 1986 ο Μανόλης
Αναγνωστάκης συνταξιοδοτήθηκε
και θέλησε να αρχίσει μια συνερ-
γασία με τον Γιάννη Δουβίτσα. Πα-
ραβρέθηκα στην πρώτη συζήτηση
των δύο, που έγινε μια Παρασκευή
μεσημέρι, στο πατάρι του βιβλιο-
πωλείου της Νεφέλης, Μαυρομι-
άκουγε με προσοχή τα σχέδιά του χάλη 9. Ο Γιάννης δεν είχε συγκε-
και τον ρώτησε με ποια βιβλία σκε- κριμένη πρόταση και του ζήτησε
φτόταν να ξεκινήσει. Του ανέφερε, αμήχανα, αν θέλει, να διαβάζει
λοιπόν, έναν οδηγό μαγειρικής, νέες ποιητικές συλλογές και να τις
που τον είχε ήδη έτοιμο, και το βι- αξιολογεί. «Δεν με ενδιαφέρει πια η
βλίο του Ηλία Πετρόπουλου Το εγ- ποίηση» του απάντησε. Και μετά
χειρίδιον του καλού κλέφτη. Ο Ανα- από μικρή σιωπή συνέχισε: «Έχω
γνωστάκης τον προειδοποίησε: Ο διαβάσει πολύ πεζογραφία στη ζωή
Πετρόπουλος είναι δύσκολος χα- μου και ξέρω καλά τους παλιούς
ρακτήρας, δεν θα είναι εύκολη η συγγραφείς μας». Ο Γιάννης κατά-
συνεργασία σου μαζί του. Ο Γιάν- λαβε αμέσως τις διαθέσεις του ποι-
νης όμως δεν άλλαξε γνώμη, ητή και διαμόρφωσε ακαριαία την
έβγαλε το «Εγχειρίδιον» που είχε πρόταση για μια νέα σειρά. «Τότε
μεγάλη κυκλοφοριακή επιτυχία και να εκδώσουμε τα έργα των πεζο-
στήριξε οικονομικά τις Εκδόσεις γράφων του 19ου αιώνα», του είπε.
Νεφέλη, ενώ ο Μανόλης Αναγνω- Ο Αναγνωστάκης έδειξε να είναι
στάκης όχι μόνο δεν ενοχλήθηκε έτοιμος για το εγχείρημα. Σε τρεις
αλλά, όταν χρειάστηκε, συμπαρα- μέρες έστειλε προς εκτύπωση τα
στάθηκε έμπρακτα στις διώξεις δύο πρώτα βιβλία της σειράς που
που ασκήθηκαν κατά του εκδότη ονομάστηκε: «Η πεζογραφική μας
του «ασεβούς» βιβλίου, καταθέτο- παράδοση». Επέμενε μάλιστα να
ντας ως μάρτυρας υπεράσπισης κυκλοφορήσει πρώτο, αν και είχε
στο Δικαστήριο. Αν και εκείνη η αριθμηθεί ως 2ο Το βιβλίο της Αυ-
πρώτη του επιλογή του βγήκε σε τοκρατείρας Ελισάβετ του Κωνστα-
καλό, δεν κυνήγησε στα επόμενα ντίνου Χρηστομάνου. «Χάρη στην
χρόνια παρόμοιες ευκαιρίες. Το υποβλητικότητα της ποιητικής
αντίθετο επεδίωκε, ήθελε το βιβλίο ατμοσφαίρας που το διαποτίζει, δι-
να συγκινεί από μόνο του, με την καιώνει και σήμερα τη φήμη του ως
ποιότητα γραφής και το θέμα, την ένα από τα πιο συναρπαστικά και
αισθητική των εξωφύλλων και του ‘πολιτισμένα’ κείμενα της πεζο-
τυπώματος, χωρίς την παρεμβολή γραφίας μας». Το εκδοτικό αυτό
εξωτερικών παραγόντων. Χρησι- πανόραμα, άλλαξε την γενική αντί-
μοποιούσε βέβαια για να είναι μες ληψη που υπήρχε μέχρι τότε, ότι
την αγορά τη διαφήμιση, αλλά δηλαδή σημαντικοί πεζογράφοι του
όπως έλεγε ο ίδιος, αυτή μπορεί 19ου αιώνα και των αρχών του Ει-
να ανεβάζει πρόσκαιρα τις πωλή- κοστού ήσαν μόνον ο Παπαδιαμά-
σεις κάποιων τίτλων, αλλά τα καλά ντης, ο Ροΐδης και ο Βιζυηνός. Πα-
βιβλία δεν την χρειάζονται. Μέ- ρουσιάστηκαν για πρώτη φορά σε

1999. O Αιμίλιος καλιακάτσος (πίσω αριστερά) και ο Γιάννης δουβίτσας
φωτογραφίζονται με τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και την αδελφή
του, Μαρία.
μια τυποποιημένη εύχρηστη σειρά
τα πεζά πενήντα και πλέον αξιό-
λογων συγγραφέων.
Η Νεφέλη όμως εκτός από τα
βιβλία συνδέθηκε από το ξεκίνημά
της και με συλλογικές έντυπες εκ-
δόσεις όπως είναι τα περιοδικά.
Από όσο γνωρίζω, δεν υπήρξε άλ-
λος εκδοτικός οίκος που να έβγαλε
τόσα περιοδικά. Παραθέτω τους
τίτλους: Κανονάκι, Διπλή Εικόνα,
Ταρ, Μολυβδοκονδυλοπελεκητής,
Ποίηση, Νεύσις, Μουσικός Λόγος
και Ιστορείν.
Ο Γιάννης Δουβίτσας ήταν εν-
θουσιώδης, επίμονος, ανθεκτικός,
χωρίς όμως βεβαιότητες και αυτα-
πάτες για το μέλλον. Αεικίνητος,
παρεμβατικός αλλά χαμηλόφωνος
και πάντα διακριτικός. Απέφευγε
τις εντάσεις και τις αντιπαραθέ-
σεις και επέλεγε συνήθως λύσεις
μέσω του διαλόγου και της συνεν-
νόησης. Με πάθος και πείσμα μι-
λούσε μόνον για την αγαπημένη
του ομάδα, την ΑΕΚ. Γενικά ήταν
ένας δημιουργικός άνθρωπος. Η
διάθεσή του να προσφέρει τον οδή-
γησε στην περιοχή του βιβλίου,
Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη
γλωσσίδια
από τον AνδρΕα ΠαΠΠα
Κόμματα, «χώροι», παρατάξεις
ροεκτείνοντας το σχόλιο για τα κεφαλαία και τα πεζά, αξί-
Π ζει νομίζω τον κόπο μια αναφορά στην… πολιτική πλευρά
του ζητήματος. Με άλλα λόγια, στην πιο κοινή και καθημε-
ρινή πολιτική ορολογία, όπου επίσης επικρατεί σχετική
σύγχυση ως προς το αρχικό γράμμα.
Και πρώτα πρώτα, οι κοινότατες έννοιες αριστερά/Αριστερά και δε-
ξιά/Δεξιά. Παρά το κατά κανόνα –ή, εν πάση περιπτώσει, συχνότατα– συ-
νηθιζόμενο κεφαλαίο στους δύο αυτούς όρους, επιμένω ότι πιο σωστό εί-
ναι να γράφονται με πεζό, αφού πρόκειται για έννοιες και όχι για φορείς,
για «τόπους» μιας ιδιότυπης πολιτικής γεωγραφίας. Είναι γνωστό, άλλω-
στε, ότι οι εν λόγω όροι έχουν τις ρίζες τους στις θέσεις που καταλάμβα-
ναν στην αίθουσα της Εθνοσυνέλευσης, κατά την περίοδο της Γαλλικής
Επανάστασης, οι πιο συντηρητικοί και πιο ριζοσπάστες, αντίστοιχα, αντι-
πρόσωποι του γαλλικού έθνους.
Έχουμε έτσι και λέμε: «τα κόμματα της αριστεράς», «οι απόψεις της δε-
ξιάς», «η αριστερά κατεβαίνει διασπασμένη στις εκλογές», «η δεξιά δυ-
σκολεύεται να βρει νέο αρχηγό», «η εξωκοινοβουλευτική αριστερά», «η εθνι-
κιστική δεξιά» κ.ο.κ. Αντίθετα, κεφαλαίο απαιτείται όταν πρόκειται για
συγκεκριμένη πολιτική οντότητα, κόμμα, φορέα, παράταξη, συνασπισμό
κ.λπ., όπως η Δημοκρατική Αριστερά/ΔΗΜΑΡ, η Ελληνική Αριστερά/ΕΑΡ
(ενώ ελληνική αριστερά είναι το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων και ορ-
γανώσεων που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστερές και δρουν εντός της ελ-
ληνικής επικράτειας), η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά/ΕΔΑ, κ.λπ.
Αλλά και σε διεθνές επίπεδο, έχουμε στη Γερμανία την Αριστερά (το
κόμμα Die Linke δηλαδή, μικρό κομμάτι της ευρύτερης αριστεράς, που πε-
ριλαμβάνει επίσης το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, τους Πράσινους κ.ά),
αλλά το πάθος του για κοινωνική όπως είχαμε στη Γαλλία, γύρω στο 1970, την Προλεταριακή Αριστερά, δη-
προσφορά και οι εξαιρετικές του λαδή τη μαοϊκών προσανατολισμών οργάνωση gauche Prolétarienne, δια-
ικανότητες, συνύπαρξη εργατικό- κριτή προφανώς από το ευρύτερο εκείνο κομμάτι της αριστεράς που αυ-
τητας με ευφυΐα, θα μπορούσαν να τοπροσδιορίζεται ως «προλεταριακή».
στρέψουν αυτόν τον ανήσυχο Λευ- Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τις πιο
καδίτη και σε άλλους τομείς, εκτός σύνθετες, οπωσδήποτε, έννοιες της κεντροαριστεράς/κεντροδεξιάς και της
του εκδοτικού, και να πετύχει εξί- ακροαριστεράς/ακροδεξιάς, αλλά ακόμα και για τον λίγο ξεχασμένο σήμερα
σου ικανοποιητικά αποτελέσματα. χώρο του «κέντρου». Έχουμε έτσι και λέμε, «τα κόμματα του κέντρου»,
Αναρωτιέμαι, ποιο απ’ όλα ήταν αλλά η Ένωση Κέντρου. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι κάποτε στη Γερ-
το ταλέντο του ακριβού φίλου μου; μανία, κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919-33), ένα
Αν, σύμφωνα με τον ορισμό του από τα πιο ισχυρά και θεωρούμενα άξια να κυβερνήσουν κόμματα ήταν το
Γιώργου Χειμωνά, ταλέντο δεν εί- Κέντρο (centrum), πρόδρομος εν πολλοίς των μεταπολεμικών Χριστια-
ναι τίποτε άλλο από την ισχυρή νοδημοκρατών (cDU) και Χριστιανοκοινωνιστών (cSU).
προσωπικότητα, ναι λοιπόν, ο Αλλά και ως προς τον πολιτικό χώρο στον οποίο ανήκω κάπως, τα πράγ-
Γιάννης Δουβίτσας ήταν ένας τα- ματα είναι, κατά τη γνώμη μου, ξεκάθαρα. Μπορεί λοιπόν να γίνεται λό-
λαντούχος άνθρωπος και σημά- γος (στη Γαλλία, λ.χ.) για τους σοσιαλιστές –δηλαδή, όλους εκείνους που
δεψε τον τόπο και το χρόνο που αυτοπροσδιορίζονται ως τέτοιοι και ανήκουν στο χώρο του δημοκρατικού
έζησε. ως εκδότης έδινε με από- σοσιαλισμού– αλλά και για τους Σοσιαλιστές, δηλαδή, στην πιο δημοσιο-
λυτη ακρίβεια μορφή στο αόριστο γραφική ή και καθημερινή γλώσσα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας (PSF).
που είναι η τέχνη. Τέλος, νομίζω πως και προκειμένου για αρκετά πιο μακρινές περιόδους
Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, η της ιστορίας όπως η Γαλλική και η Ρωσική Επανάσταση, τα πράγματα
μορφή του δεν ζει μόνον στη μνήμη μπορούν επίσης να είναι αρκετά σαφή. Έτσι, «ο Ροβεσπιέρος ήταν ιακω-
των συγγενών, των φίλων του ή και βίνος», αλλά «οι Ιακωβίνοι [ως παράταξη, ως «κόμμα»] πρωταγωνίστησαν
όσων τον γνώρισαν, αλλά κάτι μέ- στην καθιέρωση της λατρείας του Υπέρτατου Όντος». Όπως επίσης, «ο
νει απ’ αυτόν σαν αίσθηση και στην Κάμενεφ και ο Ζηνόβιεφ ήταν μπολσεβίκοι», αλλά «οι Μπολσεβίκοι [το
αφή όσων ξεφυλλίζουν ένα βιβλίο κόμμα] έστειλαν τη φρουρά για να κλείσει βιαίως τη Συντακτική Συνέλευση
της «Νεφέλης», σε μια εποχή που στις αρχές του 1918, όταν διαπίστωσαν ότι η σύνθεσή της δεν ήταν αυτή
περνάει δύσκολές μέρες ο τυπωμέ-
νος λόγος. zx
που θα επιθυμούσαν». Έτσι, για να μην ξεχνιόμαστε κιόλας…
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 17
Πώς έγινε ο πόλεμος της ανεξαρτησίας
το καριοφίλι, το κανόνι, τα λεφτά, ο αρχηγός κι η εξουσία
από τον βαΣιΛΗ ΚρΕΜΜυδα
η δεκαετία του 1850, ο
Τ Σπυρίδων Τρικούπης
έγραψε την τετράτομη
Ιστορία της Ελληνικής
Επαναστάσεως, όπου τό-
νισε με μια απλή φράση ότι η Επα-
νάσταση έγινε με ιδιωτικά κεφά-
λαια. Επίσης, όσοι από μας γίναμε
μεγάλα παιδιά θυμόμαστε παλιά
σχολικά εγχειρίδια –και άλλα ανα-
γνώσματα– να γράφουν ότι, όταν
κηρύχθηκε η Επανάσταση, οι
Υδραίοι καραβοκύρηδες άνοιξαν τις
στέρνες και τα σεντούκια με τα
χρυσά νομίσματα και τα έδωσαν για
Eθνική Πινακοθήκη #22
την ελευθερία του έθνους.
Αυτό το δεύτερο, αργότερα, το
από τον MιΣΕΛ ΦαϊΣ
περίπατος μνήμης.
18 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
αφαίρεσαν από τα εγχειρίδια, προ-
φανώς επειδή δεν καταλάβαιναν
αυτό που σήμαινε έτσι που ήταν δια-
τυπωμένο και καταντούσε γελοίο.
Δεν φρόντισαν βέβαια να μάθουν τι
ήταν αυτά τα χρυσά νομίσματα και
πώς δόθηκαν (και γιατί) στο «έθνος»
ούτε πού βρέθηκαν.
Το πρώτο είναι αμφίβολο αν το
έχουν διαβάσει οι ιστορικοί, ιδίως
οι νεότεροι – ελάχιστοι παλιοί,
ασφαλώς, το έχουν υπ’ όψη τους.
Όλα αυτά κατέληγαν να είναι
λανθασμένη η γνώση μας για την
πορεία προς το Εικοσιένα, σύμφωνα
με την οποία οι υπόδουλοι Έλληνες
είχαν πλουτίσει από το εμπόριο και
τις μεταφορές και, καθώς τα ελλη-
νικά καράβια πήγαιναν στα λιμάνια
της δυτικής Ευρώπης με εμπορεύ-
ματα και επέστρεφαν φέρνοντας,
εκτός από τα πλούτη, και νέες ιδέες,
επαναστατικές νεωτερικές ιδέες και
έτσι, αφού αυτές διαδίδονταν, οδή-
γησαν στην Επανάσταση. Όσοι επι-
μένουν σε αυτή την ερμηνεία ας ξέ-
ρουν ότι η Ιστορία (με κεφαλαίο)
δεν γνωρίζει κοινωνία σε ευημερία
να επαναστατεί ούτε ότι οι ιδέες
από μόνες τους μπορούν να προκα-
λέσουν επανάσταση.
Στην πραγματικότητα συνέβη το
αντίθετο: όλες οι νέες οικονομικές
δραστηριότητες των υπόδουλων Ελ-
λήνων που είχαν προσκομίσει πολύ
πλούτο κάπου δέκα χρόνια πριν από
το 1821 άρχισαν να βυθίζονται σε
μία πρωτόγνωρη οικονομική κρίση
που τα τελευταία πριν από την
έκρηξη της Επανάστασης χρόνια
είχε οδηγήσει την υπόδουλη κοινω-
νία σε αδιέξοδο, με δύο κύριους πυ-
λώνες: τεράστια συσσωρευμένα,
αλλά ανενεργά, κεφάλαια και εκτε-
ταμένη ανεργία. Τα κεφάλαια ήταν
προϊόν κερδών μιας τριαντάχρονης
εμπορικής και εφοπλιστικής, βιομη-
χανικής (κυρίως ναυπηγικής) και
βιοτεχνικής (νηματουργία, σηρο-
τροφία, σαπουνοποιία, βυρσοδεψία)
δραστηριότητας. Και η ανεργία
ήταν άμεσο αποτέλεσμα της σχεδόν
πλήρους διακοπής αυτής της δρα-
στηριότητας.
Η δραστηριότητα εκείνη είχε επι-
τρέψει σε πολλούς (επαναλαμβάνω:
πολλούς) εργαζόμενους στην αγρο-
τική οικονομία να αλλάξουν εργασία
και να ενταχθούν στις νέες οικονο-
μίες του δευτερογενούς και τριτογε-
νούς τομέα και να αποκτούν πολλα-
πλάσιο εισόδημα, να αλλάξουν
ουσιαστικά κοινωνική υπόσταση. Ας
δούμε ένα πολύ μικρό παράδειγμα:
στο τέλος του 18ου αιώνα λειτουρ-
γούσαν στην Ύδρα εφτά φούρνοι
που κατασκεύαζαν αποκλειστικά
παξιμάδι, το οποίο χρησιμοποιού-
σαν τα καράβια στο ταξίδι τους που
μπορούσε να διαρκέσει μήνες. Οι
φούρνοι ήταν νέα δραστηριότητα
και οι εργαζόμενοι σ’ αυτούς είχαν
εγκαταλείψει την αγροτική ζωή.
Η διακοπή της λειτουργίας των
φούρνων, λόγω διακοπής των τα-
ξιδιών, δημιουργούσε ανέργους
που αισθάνονταν την κοινωνική
τους έκπτωση και την αδυναμία
τους, για διάφορους λόγους, να
ξαναβρούν τον αγροτικό εαυτό
τους. Χρησιμοποιώ το φούρνο ως
παράδειγμα γιατί μπορεί να νομί-
ζουμε ότι διακοπή των ταξιδιών
των καραβιών σήμαινε ανεργία
μόνο των πληρωμάτων. Η δια-
κοπή των ταξιδιών αφορούσε έναν
ολόκληρο κόσμο, από τον κεφα-
λαιούχο μέχρι τον υλοτόμο και τον
καλαφάτη. Η οικονομική κρίση
αφορούσε όλη την υπόδουλη κοι-
νωνία.
***
Και ξεκίνησε η Επανάσταση… Τι
ζητούσαν τότε αυτά τα τεράστια
ανενεργά κεφάλαια που βρίσκονταν
σε πολλά χέρια; Ζητούσαν να ανα-
παραχθούν, δηλαδή να επενδυθούν.
Και τι ζητούσαν οι στρατιές των κοι-
νωνικά εκπεπτωκότων ανέργων; Ζη-
τούσαν εργασία. Και ποια σχέση
μπορεί να έχουν αυτά τα δύο μέγι-
στα αιτήματα με την Επανάσταση;
Μεγάλη. Η Επανάσταση απορρό-
φησε και ανενεργά κεφάλαια και
ανεργία.
Μια Επανάσταση μπορεί να
απορροφήσει κεφάλαια και ανεργία;
Ασφαλώς. Μια επανάσταση είναι,
κατ’ αρχήν, πόλεμος. Και ο πόλεμος
είναι κατ’ εξοχήν οικονομικό γεγο-
νός. Ας παρακολουθήσουμε ένα
σχήμα της διεξαγωγής του ελληνικου
πολέμου της Ανεξαρτησίας. Απο-
φασίζεται, ας πούμε, σε σύσκεψη
πολιτικών και στρατιωτικών η πο-
λιορκία –με σκοπό την κατάληψη–
της Τριπολιτσάς, υπό την ηγεσία
του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Αυτός
θα οργανώσει το σχέδιο και θα κα-
λέσει άλλους οπλαρχηγούς να λά-
βουν μέρος με τους στρατιώτες τους
– εννοείται ότι μιλούμε για άτακτο
στρατό εναντίον τακτικού, ή μάλ-
λον για άτακτους πολεμιστές…
Σημείωσα πριν ότι ο Κολοκοτρώ-
νης θα καλούσε να λάβουν μέρος
στην πολιορκία και άλλοι «οπλαρ-
χηγοί με τους στρατιώτες τους». Η
έκφραση: «οι στρατιώτες τους» ξενί-
ζει. Χρειάζεται εξήγηση. Όσοι διέ-
θεταν τα οικονομικά μέσα μπορού-
σαν να διατηρούν «στρατόπεδο», να
διαθέτουν δηλαδή δέκα, είκοσι, πε-
νήντα, εκατό ετοιμοπόλεμους ατά-
κτους που θα τον ακολουθούσαν

στις μάχες εγκαταλείποντας οικο-
γένεια και ασχολίες. Αυτοί, όσο
καιρό ήταν απασχολημένοι στην πο-
λιορκία ή στη μάχη, θα πληρώνο-
νταν από τον οπλαρχηγό τους. Θα
ελάμβαναν ημερομίσθιο (το «σιτη-
ρέσιον»), αποζημίωση για τα πυρο-
μαχικά του και για το άλογό του
(ελάμβανε και το άλογο ημερομί-
σθιο). Οι τιμές των αμοιβών ήταν
ορισμένες, δεν έδινε κάθε οπλαρχη-
γός όσα ήθελε.
Θεωρητικά, η αμοιβή του στρα-
τιώτη αντιστάθμιζε το ημερομίσθιο
που θα είχε αν δεν ήταν στη μάχη.
Το κέρδος του, το άτυπο κέρδος του,
θα ήταν το λάφυρο. Ο οπλαρχηγός,
από τη μεριά του, κρατούσε σημει-
ώσεις των εξόδων και, μετά την πο-
λιορκία ή τη μάχη, παρέδιδε στη δι-
οίκηση το σχετικό κατάστιχο για να
αποζημιωθεί.
Στη θάλασσα, στις ναυμαχίες, γι-
νόταν το ίδιο: το πλήρωμα του κα-
ραβιού –πρώην εμπορικού καραβιού
στο οποίο είχαν προστεθεί κανόνια,
πυρπολικά και ό,τι άλλο χρειαζόταν
για τον πόλεμο– το πλήρωνε ο πλοι-
οκτήτης. Και στο τέλος της επιχεί-
ρησης, αυτός ήταν που υπέβαλλε το
αντίστοιχο κατάστιχο των εξόδων,
στο οποίο όμως προσετίθεντο ενδε-
Μπρίκια ιδιοκτησίας του υδραίου τομπάζη, στην πραγματικότητα
εμπορικά πλοία που διασκευάστικαν για τις ανάγκες του Αγώνα.
H εικόνα φιλοτεχνήθηκε το 1812 από καλλιτέχνη της Μασσαλίας.
χόμενες βλάβες και επισκευές ή,
ακόμα, και απώλεια του καραβιού.
Αυτό εννοεί ο Σπυρίδων Τρικού-
πης όταν λέει ότι η Επανάσταση
έγινε με ιδιωτικά κεφάλαια. Και έτσι
γίνεται φανερό πως η Επανάσταση
απορρόφησε συσσωρευμένα ανε-
νεργά κεφάλαια – και ανεργία.
Αντιλαμβανόμαστε, συνεπώς, ότι
όσο περισσότερα κεφάλαια διέθετε
κάποιος, τόσο περισσότερους πολε-
Ιδιωτική συλλογή
μιστές μπορούσε να έχει στις μάχες
και τόσο μεγαλύτερη σημασία είχε η
παρουσία του στη μάχη – ο λόγος
του αποκτούσε περισσότερο βάρος,
ο ίδιος αποκτούσε περισσότερη
εξουσία. Ο οπλαρχηγός δεν εκλε-
γόταν με κάποιας μορφής δημοκρα-
τικές διαδικασίες, γινόταν αυτόματα
επειδή διέθετε κεφάλαια.
Με αυτή την έννοια λοιπόν, μπο-
ρούμε να πούμε ότι η χρηματοδό-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 19
τηση των πολεμικών επιχειρήσεων
με ιδιωτικό χρήμα συνιστούσε επέν-
δυση των ανενεργών κεφαλαίων
στην Επανάσταση. Πρέπει όμως να
διευκρινίσω ότι αυτού του είδους η
χρηματοδότηση πολεμικών επιχει-
ρήσεων δεν συνιστά μισθοφορικού
τύπου πόλεμο. Οι αγωνιστές του Ει-
κοσιένα δεν ήταν μισθοφόροι, ο μι-
σθοφορικός στρατός είναι εντελώς
διαφορετικό πράγμα.
***
Έπειτα από όλα τα παραπάνω, εκ-
κρεμεί ακόμα ένα ερώτημα: αφού ο
πόλεμος χρηματοδοτήθηκε μ’ αυτόν
τον τρόπο και αφού ο κεφαλαιούχος
έκανε ένα είδος επένδυσης, λογικό
είναι να του επιστράφηκε το αρχικό
κεφάλαιό του μαζί με κάποιο κέρδος.
Πώς μπορεί να συνέβη αυτό; Το μι-
κρό ελληνικό κράτος που γεννήθηκε
από την Επανάσταση ήταν σε θέση
να αποπληρώσει όλα αυτά τα χρέη;
Ασφαλώς, ναι. Ήταν σε θέση,
επειδή έγινε ιδιοκτήτης ενός τερά-
στιου πλούτου, του πλούτου που
πριν ήταν οθωμανικός. Η με όποιον
τρόπο διανομή αυτού του πλούτου
για την αποζημίωση των ιδιωτών-
κεφαλαιούχων ανέδειξε και κοινωνι-
κές διαφοροποιήσεις – σοβαρές. Γι’
αυτό, όμως, μια άλλη φορά.zx
Μικροιστορίες
Α ν θ ο λ ό γ ι ο
Ο Χρίστος Κυθρεώτης
(Λευκωσία, 1979) μεγάλωσε
στην Αθήνα, όπου σπούδασε
νομικά, ζει και εργάζεται μέχρι
σήμερα. Έχει κερδίσει το πρώτο
βραβείο στον διαγωνισμό
διηγήματος «Hotel
Μετανάστευση» (Πατάκης,
2007), καθώς και στον
διαγωνισμό του Βρετανικού
Συμβουλίου «Φανταστείτε το
μέλλον σας σε μια πόλη που
αλλάζει» (2009). Διηγήματά του
έχουν δημοσιευτεί σε
συλλογικούς τόμους και στα
λογοτεχνικά περιοδικά
«(δε)κατα» και «Εντευκτήριο»,
ενώ κριτικά του σημειώματα
στην Εφημερίδα των Συντακτών.
20 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Δωμάτιο 206
ν έ ω ν π ε ζ ο γ ρ ά φ ω ν
από τον ΧρiΣτο ΚυθρΕωτΗ
ο πρωί πριν κάνω έρωτα
t με τη Μαρία είχα την αί-
σθηση πως όλα θα πή-
γαιναν στραβά. Ήταν η
πρώτη φορά και για τους
δυο μας και μου φαινόταν πως τί-
ποτα απ’ όσα είχαμε προγραμματί-
σει δεν ταίριαζε στην περίσταση.
Κάναμε κοπάνα απ’ το φροντιστήριο
και δώσαμε ραντεβού στο ξενοδο-
χείο, ένα πενταώροφο κτίριο με πρό-
σοψη από φιμέ υαλοπίνακες. Ο ρε-
σεψιονίστ ήταν τόσο γέρος που οι
ρυτίδες του θυμίζανε ιερογλυφικά.
Μας ρώτησε αν θέλαμε το δωμάτιο
για διανυκτέρευση ή για λίγο, ύστερα
είπε πως του φαινόμασταν μικροί, κι
ύστερα μας ζήτησε ταυτότητες.
Ύστερα ακούμπησε το κλειδί πάνω
στον πάγκο.
Το ασανσέρ είχε διαστάσεις τηλε-
φωνικού θαλάμου – επιπλέον είχε
και τηλέφωνο. Μια πλακέτα κάτω
από το ακουστικό έγραφε:
Σε περίπτωση εγκλωβισμού
πάρτε το μηδέν.
Ρώτησα τη Μαρία μήπως το είχε
μετανιώσει, αλλά εκείνη με αγκά-
λιασε και με φίλησε και άφησε τα
χείλη της στα δικά μου μέχρι να φτά-
σουμε στον δεύτερο όροφο, σαν να
κρατούσε την αναπνοή της. Έπειτα
είδαμε τον διάδρομο με την μπλε
φθαρμένη μοκέτα, τις ανοιχτές πόρ-
τες των άδειων δωματίων, και το κα-
ρότσι της καθαρίστριας με τα κου-
βαριασμένα σεντόνια δίπλα στις
σκάλες.
Το δωμάτιό μας ήταν το διακόσια
έξι. Μέσα υπήρχαν τα αναμενόμενα
φιμέ τζάμια, ένας καθρέφτης που
έπιανε σχεδόν όλο τον τοίχο απένα-
ντι απ’ το κρεβάτι, και μια τηλεό-
ραση που ισορροπούσε επικίνδυνα
κάτω απ’ το ταβάνι. Η Μαρία είπε
πως θα μπει για ένα ντους κι εγώ
έβγαλα τα ρούχα μου και ξάπλωσα
στο κρεβάτι. Τα σεντόνια μυρίζανε
μαλακτικό και καυσαέριο. Τα επι-
θεώρησα σχολαστικά για λεκέδες,
αλλά δεν βρήκα τίποτα, μόνο μια
τρύπα κάτω δεξιά, περίπου στο μέ-
γεθος και το σχήμα της κάρτας SiM.
Ύστερα άνοιξα την τηλεόραση. Ο
πρωταγωνιστής προσπαθούσε να
πείσει την πρωταγωνίστρια να της
το κάνει από πίσω αλλά εκείνη δεν
ήθελε με τίποτα, μέχρι που κατέλη-
ξαν σε ένα είδος συμβιβασμού που
περιλάμβανε στοματικό σεξ και κάτι
με τα πόδια. Η κοπέλα φορούσε μια
αλυσίδα με έναν βαρύ ασημένιο
σταυρό που κρεμόταν ανάμεσα στα
στήθη της και η κάμερα έκανε συνέ-
χεια ζουμ στο σημείο εκείνο.
Τέλος ήρθε η Μαρία και έκλεισα
την τηλεόραση. Της είπα ξανά πως
αν δεν της άρεσε το δωμάτιο ή αν
φανταζόταν κάπως αλλιώς την
πρώτη μας φορά ή αν το είχε μετα-
νιώσει, την καταλάβαινα απόλυτα
και δεν είχα κανένα πρόβλημα να
σηκωθούμε να φύγουμε. Εκείνη
έγνεψε αρνητικά και είπε πως το
δωμάτιο ήταν μια χαρά. Είπε πως
της θύμιζε την εποχή που ήταν μι-
κρή και ο πατέρας της ταξίδευε συ-
νέχεια με τη δουλειά του και τους
έπαιρνε μαζί μερικές φορές και μέ-
νανε σε κάτι τέτοια μικρά ξενοδο-
χεία. Τα σαπούνια είχαν πάνω χα-
ραγμένο το λογότυπο των
ξενοδοχείων ή μικρών τοπικών βιο-
τεχνιών. Μια φορά στην Κοζάνη,
όταν ήταν το πολύ τεσσάρων ετών,
είχε χτυπήσει το κεφάλι της σε ένα
παντζούρι που δεν έκλεινε και είχε
σχίσει τον κρόταφό της. Το αίμα
ήταν τόσο πολύ που έτρεχε ανά-
μεσα στις δίπλες της κουρτίνας. Το
επόμενο που θυμάται, είπε, είναι
τον πατέρα της να τη βάζει με το κε-
φάλι στο πλάι κάτω από τη βρύση
του μπάνιου και το νερό να τρέχει.
Κι ύστερα τη μητέρα της να κλαίει
και να απειλεί πως θα κάνει μήνυση
στο ξενοδοχείο.
«Δεν είναι και πολύ ευχάριστη
ανάμνηση», παρατήρησα. «Όχι, εί-
ναι», μου είπε εκείνη και κάθισε δί-
πλα μου, σε ένα χαμηλό μακρό-
στενο τραπεζάκι, που έτριξε κάτω
απ’ το βάρος της. «Τώρα πια εί-
ναι», συνέχισε κι ύστερα σηκώθηκε
πάλι και πλησίασε προς το παρά-
θυρο. Το συγκεκριμένο δεν είχε
κουρτίνα, αφού έτσι κι αλλιώς μες
στο δωμάτιο έμπαινε ελάχιστο φως.
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις
Υπήρχε παρόλα αυτά η βέργα με
τα μικρά άγκιστρα από πάνω. «Δεν
ήξερα πως ο πατέρας σου δούλευε
στην επαρχία», είπα. Από κάπου
μέσα στο κτίριο ερχόταν ένας υπό-
κωφος θόρυβος, που έκανε τις φω-
νές μας να πνίγονται. «Δούλευε»,
είπε η Μαρία. Μου εξήγησε πως
μέχρι να πάει στο γυμνάσιο, ο πα-
τέρας της ερχόταν σπίτι μόνο τα
Σαββατοκύριακα και πως όλη την
υπόλοιπη εβδομάδα εκείνη και η
μητέρα της ζούσανε με τον φόβο
πως κάτι θα του συμβεί. Έπειτα,
όταν εγώ είπα πως μικρός προτι-
μούσα να λείπει ο πατέρας μου απ’
το σπίτι γιατί τότε τα πράγματα
ήταν πιο ήρεμα και δεν υπήρχε κίν-
δυνος για τσακωμούς και φασαρίες,
η Μαρία απάντησε πως δεν είχε
ακούσει μεγαλύτερη μαλακία στη
ζωή της. Είπε πως δεν είχα ιδέα
πόσο καταθλιπτικό ήταν για μια
κόρη να βλέπει τη μητέρα της να
βάφεται με τις ώρες μπροστά στον
καθρέφτη όχι για να πάει πουθενά
αλλά για να υποδεχθεί τον άντρα
της στο σπίτι. Έπειτα με έβαλε να
παραδεχτώ πως αφού δεν το κατα-
λάβαινα αυτό, τότε δεν ήμουν σε
θέση να καταλάβω τίποτα απολύ-
τως από αυτά τα πράγματα. Το πα-
ραδέχτηκα. «Μαρία;», είπα. «Τι;».
«Τι σε έπιασε όμως και μου τα λες
τώρα όλα αυτά;». Η Μαρία χαμο-
γέλασε. «Δεν ξέρω», είπε. Έκανε
δυο βήματα μπρος και πίσω, ακού-
μπησε στο παράθυρο κι έπειτα είπε
πάλι πως δεν ήξερε. Δεν υπήρχε λό-
γος. Απλώς μου τα έλεγε. «Μήπως
θέλεις να φύγουμε;», τη ρώτησα, και
η Μαρία είπε πως ήμουνα βλάκας.
Ύστερα σταύρωσε τα χέρια και
έμεινε να με κοιτάζει. «Λοιπόν;»,
είπα. «Λοιπόν, τίποτα», απάντησε η
Μαρία. Στο σημείο όπου στεκόταν
μπορούσα να δω τρεις Μαρίες, την
αυθεντική και δύο είδωλά της, στον
καθρέφτη και στο σκοτεινό παρά-
θυρο. Έτσι, όταν έβγαλε τα ρούχα
της και τα ακούμπησε πάνω σε μια
διπλωμένη πετσέτα δίπλα της, με
κάποιον τρόπο κατάφερε να μοιάζει
απόλυτα εναρμονισμένη με τον
χώρο. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 21

Τελευταία έξοδος – Στυμφαλία
Βύζας Μεγάρων
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΕ ΕΞΕΛΙΞΗ
Ντ. Χ. λώρενς: μετά τον οργασμό
νιώθουν θλίψη ακόμη και τα ζώα.
Εγώ: Εξαίρεση ο ταυτόχρονος ορ-
γασμός. Αλλά αυτός προϋποθέτει την
αγάπη.
Έξοδος προς Ελευσίνα, οι πλημ-
μυρισμένοι ουρανοί δεν δείχνουν
σημεία κόπωσης.
Τελικά κατέφτασε η μία. Με
ύφος, με στυλ και κόμμωση Γιάννας
Αγγελοπούλου στην τελετή έναρ-
ξης της Ολυμπιάδας. Με άποψη –
φυσικά και με τις δέουσες αντιστά-
σεις. Έτσι σε θέλω, καλή μου. Τσι-
γάρο;
ω, οι ένδοξες μέρες!
Αργότερα, ενώ έσιαχνε τα
ρούχα της και προσπαθούσε να
ξαναβαφτεί στο καθρεφτάκι του
συνοδηγού έχωσα στην τσέπη του
παλτού της το τελευταίο μου δε-
κάρικο για να πιει κάτι με τη φίλη
της. Το δέχτηκε εντελώς φυσιο-
λογικά, χωρίς μάλιστα διάθεση να
βγει από το αχνισμένο Μερίβα.
Ενώ αναζητούσα σταθμό, άρχισε
ξεφυσώντας τον καπνό της αυτό
ακριβώς που ήθελα να αποφύγω –
ένα κατεβατό οικογενειακών ατυ-
χιών σχετικά με τον σύζυγο που
βγήκε σε εφεδρεία από την Περι-
φέρεια Δυτικής Ελλάδος, Πελο-
ποννήσου και Ιονίων Νήσων, με
την αναδουλειά στο κατάστημα
γυναικείων νεωτερισμών στο Ξυ-
λόκαστρο, τον γιο που διέκοψε
αναγκαστικά τις σπουδές του στο
Παιδαγωγικό Αλεξανδρουπόλεως,
την κόρη που πάει Τρίτη Λυκείου
και δεν ξέρει τι να την κάνει, τέλος
την κατάκοιτη μάνα – τις προάλ-
λες τούς έφυγε και η Γεωργιανή
που την κρατούσε, όντας απλή-
ρωτη για τρεις μήνες. Έπειτα τα
μοιραία κλάματα, οι ενοχές, η
ντροπή. Αχ, κι εγώ γιατί να είμαι
έτσι; Την πήρα αγκαλιά και
ύστερα από μερικά μάλλον άκαιρα
παρηγορητικά τρυφερόλογα ξα-
νακάναμε έρωτα, χωρίς προφύ-
λαξη αυτή τη φορά.
Θεέ μου, γιατί η Ιστορία ξανα-
γράφεται ως φάρσα;
22 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
από τον MιΧαΛΗ Mοδινο
Τα διόδια θεοσκότεινα στο 34.
Προχτές λειτουργούσαν ακόμη.
Τώρα οι μπάρες είναι σπασμένες.
Οι Π. Κ. πινακίδες που δηλώνουν
συγχρηματοδότηση του έργου από
το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερεια-
κής Ανάπτυξης στέκουν ακόμα όρ-
θιες αν και πυροβολημένες. Στην
ανηφόρα μια νταλίκα με προσπερ-
νάει πιτσιλώντας βίαια τα τζάμια,
κορνάροντας ρυθμικά τρεις φορές
σε ένδειξη συναδέλφωσης. Αντα-
ποδίδω – παλιά θα εκνευριζόμουν.
Κάτι είναι κι αυτό, θα έχω συντρο-
φιά καθ’ οδόν.
Ο κάμπος των Μεγάρων ξεδι-
πλώνεται στην κατωφέρεια σαν
μαύρη τρύπα. Μια υποκίτρινη
ανταύγεια στη χαμηλή νέφωση
αντικαθρεφτίζει το είδωλο της πό-
λης. Τι ξέρω για τα Μέγαρα; Σχε-
δόν τίποτα, εκτός από τα κοτο-
πουλάδικα και τον Βύζαντα –την
ομάδα εννοώ– που κάποτε έπαιζε
στην Α΄ Εθνική και τώρα πρέπει να
έχει υποβιβαστεί στην ερασιτεχνική
κατηγορία, όπως ακριβώς και η
χώρα. Και βέβαια την ίδρυση του
Βυζαντίου και πάει λέγοντας. Να
λοιπόν που κάτι ξέρω για τα Μέ-
γαρα. Θέλεις κι άλλα; Λοιπόν, το
κρύο αστείο της τελευταίας τάξης
στο 10ο Αρρένων Αμπελοκήπων
ήταν ότι η φυσικός, η κυρία Αμαλία
Δρούγκα, με το οξυζενέ μαλλί και τα
τεράστια προεντεταμένα βυζιά,
ήταν οπαδός του Βύζαντα Μεγά-
ρων.
Στην μοναδική μου επίσκεψη
στην πόλη που μπορώ να ανακα-
λέσω, είχα βρεθεί σ’ ένα αποκριά-
τικο πάρτι με μια παρέα νέων ερ-
γένηδων πτυχιούχων φερέλπιδων
τριαντάρηδων. Η οικοδέσποινα, η
Τζένη δεν θυμάμαι επίθετο, ήταν
δικηγόρος, που είχε πρόσφατα γίνει
δεκτή στο Σώμα Διαιτητικών Διοι-
κητικών Δικαστών. Απ’ ό,τι μας
αφηγήθηκε εν μέσω γενικής ιλαρό-
τητας, την πρώτη μέρα στο νέο της
πόστο βρήκε πάνω στο γραφείο της
μια επιταγή στο όνομά της ύψους
ενός εκατομμυρίου δραχμών. Έκ-
#6
πληκτη ρώτησε σχετικά μια γραμ-
ματέα, η οποία της εξήγησε ότι
ήταν αναδρομικά δεδουλευμένα
που είχαν επιδικασθεί σε όλους
τους δικαστικούς κατόπιν υιοθέτη-
σης της παραδοχής ότι ο μισθός
του πρώτου τη τάξει δικαστού της
χώρας δεν δύναται να είναι κατώ-
τερος εκείνου του Προέδρου της
Δημοκρατίας. Μα τι αναδρομικά;
είναι η πρώτη μέρα που δουλεύω
εδώ, τόλμησε να ρωτήσει η Τζένη.
Η άλλη την κοίταξε ειρωνικά και τη
συμβούλευσε να μην έχει τέτοιου
τύπου απορίες αν θέλει να σταδιο-
δρομήσει.
Καλή της ώρα της Τζένης της
Μεγαρέως, όπου κι αν βρίσκεται,
όπου κι αν απονέμει δικαιοσύνη εν
μέσω λευκών απεργιών με αίτημα
τη μη ένταξη στο ενιαίο μισθολόγιο
–αν δεν έχει συνταξιοδοτηθεί όπως
τόσες άλλες–, με το μέρος του χρέ-
ους της χώρας που της αναλογεί
να κάνει ανήσυχο τον ύπνο της. Η
παχουλούλα Τζένη, που τη θυμάμαι
να χορεύει καλύψο φορώντας τή-
βεννο, δικτυωτές κάλτσες και ζαρ-
τιέρες, αλλά ήμουν αρκετά μεθυ-
σμένος ώστε να μην έχω ιδέα περί
του τι ακριβώς ακολούθησε. Μάλ-
λον τίποτα, ως συνήθως σε παρό-
μοιες περιπτώσεις ενδεδυμένες με
αυξημένες προσδοκίες αλλά με την
πάροδο του χρόνου υποκείμενες
στο νόμο των φθινουσών αποδό-
σεων.
Αναρωτιέμαι πόσες αναθεωρή-
σεις της ειδικής μισθολογικής τους
κλίμακας να επιδίκασαν έκτοτε
στους εαυτούς τους οι έλληνες δι-
καστές.
Πάλι αυτός ο άτιμος πονοκέφα-
λος.
Πaχη
Έξοδος προς Πάχη. Για να δούμε:
Πάχη ίσον ψάρι, συν μύθος του
φρέσκου ψαριού, συν φάντασμα
του ψαριού εν γένει, συν γευσιγνω-
στική σπουδαιοφάνεια περί το
ψάρι, συν έλλειψη ψαριού από το
ανασκολοπισμένο υπεραλιευμένο
δυναμιτισμένο Αιγαίο, συν άδειαζε
τις τσέπες μάγκα, συν το φρέσκο
ψητό ψάρι τρώγεται χωρίς λεμόνι
και με χοντρό αλάτι, συν φούσκωμα
από τα ορεκτικά –μελιτζανοσαλά-
τες, τζατζίκια, προτηγανισμένες
πατάτες, τσιροσαλάτες, μπούκες
στο αγνό ελαιόλαδο– συν φάτε ρε
παιδιά μην πεταχτεί κρίμα είναι,
συν το ψάρι είναι φρούτο, συν οι ξέ-
νοι δεν ξέρουν από ψάρι, συν έξω
από τα Μέθανα το ψάρεψαν το πε-
ντάκιλο φαγκρί, συν πιατέλες βα-
ρυφορτωμένες με λεμονόκουπες και
ψαροκόκαλα και ψαροκέφαλα, συν
μέσα τα χέρια εγώ πληρώνω, συν
άντε και γαμήσου κι εσύ και το
ψάρι σου. Η Πάχη ως δείκτης φυ-
λετικής ανωτερότητας και καθαρό-
τητας συνάμα.
Όλοι ξέρουν την Πάχη αλλά κα-
νένας γνωστός δεν την έχει επι-
σκεφθεί – τουλάχιστον όχι στα χρό-
νια της μεταπολίτευσης. Η Πάχη
ως πινακίδα, ως σύμβολο φυγής,
ως έξοδος από την εθνική, ως γρα-
φικό λιμανάκι, ως υπαρκτή πιθα-
νότητα παρέκκλισης, ως εντόπιος
εξωτισμός, ως διάχυτη ψαρίλα.
Πώς να ’ναι τώρα η Πάχη; Έχω
να πάω εκεί από τα ύστερα φοιτη-
τικά μου χρόνια. Ήταν μια χλιαρά
δυστυχισμένη βραδιά χωρίς γκόμε-
νες, ως συνήθως, με το ΠΕΖω 404
που μας παραχώρησε ο μαιευτή-
ρας πατέρας του Φώτη, με παρα-
φουσκωμένα στομάχια, ξαναζεστα-
μένα αστεία και ανώδυνα
πειράγματα με τη μοναδική θηλυκιά
της παρέας, την ωραία του έτους
και κρυφό αντικείμενο του πόθου
ολονών, την Ελιάνα που ήταν τα-
μπού και κανείς δεν της την έπεφτε
μιας και τελούσαμε υπό την στενή
παρακολούθηση όλων των άλλων,
τη χυμώδη, αισθησιακή, πλακατζού
Ελιάνα που περνούσε τα έτη με
αντιγραφή και παντρεύτηκε μόλις
αποφοιτήσαμε και κατέληξε πολι-
τική υπάλληλος στο Πεντάγωνο,
στην Υδρογραφική Υπηρεσία του
Γενικού Επιτελείου Ναυτικού για
τριάντα ολόκληρα χρόνια, μέχρι δη-
λαδή τη συνταξιοδότησή της όπως
μου εξήγησε η ίδια όταν τη συνά-
ντησα λίγο Π.Κ., υπέρβαρη τώρα
πια, να ψωνίζει cDs με την άνεργη
θεατρολόγο κόρη της στο PUBLic
ενώ απέξω έπεφταν μολότοφ και
δακρυγόνα και ξεριζώνονταν μάρ-
μαρα κι’ άρπαζε φωτιά ο Εθνικός
Κήπος και η Τρόικα τελούσε υπό
πολιορκία στο ΥΠΟΙΟ.
Αλλά αν έτσι ήταν τα πράγματα,
δεν φταίει σε τίποτα η Πάχη. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 23
αΠθ, Παναγιώτατος και ελληνικό DNA
τιμώντας τα θύματα του ολοκαυτώματος στη θεσσαλονίκη 70 χρόνια μετά
από τον ΠαναΓιωτΗ δΗΜΗτρα
«Πριν από εβδομήντα χρόνια, την ώρα
της εκτόπισης των Εβραίων, το Αρι-
στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί-
κης ήταν ταυτόχρονα και παρόν και απόν
και κοντά και μακριά από τους Εβραί-
ους της Θεσσαλονίκης. Μας το υπεν-
θυμίζει με τη μαρτυρία της η επιζή-
σασα Ζουλί Σαλτιέλ: “Κατά τη διάρκεια
των ναζιστικών μέτρων κατά των
Εβραίων”, αφηγείται, “δεν υπήρξε κα-
μιά επίσημη διαμαρτυρία ούτε από τη
μεριά του Πανεπιστημίου ούτε από τη
μεριά των φοιτητών”. Για να προσθέσει
λίγο παρακάτω: «[Όμως] ένας χριστια-
νός φοιτητής βοήθησε το γιο μου να δια-
φύγει στην ιταλική ζώνη κατοχής». Για
πολλές δεκαετίες το Αριστοτέλειο Πα-
νεπιστήμιο δίσταζε να σταθμίσει την
ευθύνη του αλλά και να τιμήσει όσα
μέλη της κοινότητάς του τόλμησαν και
βοήθησαν. Για πολλά χρόνια μπορούσε
κανείς να διακρίνει στους υπαίθριους
χώρους του σπαράγματα από ταφόπλα-
κες, χωρίς να υπάρχει μία αναφορά που
να εξηγεί γιατί αυτές βρίσκονταν εκεί
παρατημένες. Σήμερα όμως το Αριστο-
τέλειο Πανεπιστήμιο απαλλαγμένο από
ενοχικά σύνδρομα αντικρίζει πια αυτό το
παρελθόν, την ιστορία και τον χαμό των
Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ως κομ-
μάτι και της δικής του ιστορίας. Εβδο-
μήντα χρόνια μετά στέκεται απέναντι
σε όλους όσοι αρνούνται το Ολοκαύ-
τωμα και κηρύσσουν πιο ανοιχτά από
ποτέ άλλοτε τον λόγο της μισαλλοδοξίας
και του φανατισμού. […] Από φέτος,
τμήμα του Πανεπιστημίου μας προ-
σφέρει μάθημα ιστορίας του ελληνικού
εβραϊσμού. Η παρούσα πρυτανική αρχή
έχει ήδη προβεί στις πρώτες ενέργειες
προς το Υπουργείο Παιδείας για την
επανασύσταση της έδρας Εβραϊκών
Σπουδών, που προβλεπόταν από την
πράξη ίδρυσης του Πανεπιστημίου μας
το 1925 και η οποία καταργήθηκε αναί-
τια από την δικτατορία του Μεταξά το
1939. Ελπίζουμε ότι με την πρωτοβου-
λία μας αυτή η Θεσσαλονίκη θα κατα-
στεί και πάλι κάποια στιγμή στο μέλλον
κέντρο γνώσης για την ιστορία και τον
πολιτισμό των Εβραίων. Παράλληλα
σε συνεργασία με την Ισραηλίτικη κοι-
νότητα της Θεσσαλονίκης σύντομα θα
τοποθετηθεί και μνημείο μνήμης σε
χώρο που παραχωρήθηκε για τον σκοπό
αυτό εντός του ΑΠΘ. Ενώ τέλος είμα-
στε σε τελικές συνεννοήσεις με τέσσερα
πανεπιστήμια του Ισραήλ για να συνά-
ψουμε συμφωνίες συνεργασίας. Οι πα-
24 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ραπάνω δράσεις συνιστούν το δικό μας
χρέος μνήμης απέναντι στους χαμένους
Εβραίους συμπολίτες μας. Γνωρίζουμε,
ότι το χρέος μνήμης αυτό δεν πρόκειται
να εξοφληθεί ποτέ. Όμως για το Αρι-
στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί-
κης είναι αυτό ακριβώς το ανεξόφλητο
χρέος που παράγει και θα παράγει
γνώση. Που πυροδοτεί το στοχασμό,
αποτρέπει τον εφησυχασμό και που δια-
τηρεί για πάντα ζωντανή τη μνήμη του
Ολοκαυτώματος των 50.000 Εβραίων
της Θεσσαλονίκης»
Χαιρετισμός του Αντιπρύτανη του
Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσ-
σαλονίκης Γιάννη Παντή
ε μια χώρα όπως η Ελ-
Σ λάδα, όπου η παραδοχή
διάπραξης ιστορικών λα-
θών και ιδιαίτερα ενοχής
για αυτά είναι σχεδόν
απούσα, τα λόγια του αντιπρύτανη
πριν από τη συναυλία με σεφαραδί-
τικη μουσική της 16ης Μαρτίου
2013 στην αίθουσα τελετών του Αρι-
στοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσα-
λονίκης (ΑΠΘ) ήταν κατά τη γνώμη
αρκετών συμμετεχόντων ένα από τα
σημαντικότερα στιγμιότυπα των εκ-
δηλώσεων «Ποτέ ξανά Θεσσαλονίκη-
Άουσβιτς 70 χρόνια». Στον αντίποδα
της επίσημης μυθοπλασίας (της
οποίας κύριος εκφραστής είναι η
παρούσα στην εκδήλωση Φωτεινή
Τομαή), ο αντιπρύτανης θύμισε την
ένοχη απάθεια έως συνδρομή του
ελληνικού πληθυσμού στον αφανι-
σμό ιδίως των Εβραίων της Θεσσα-
λονίκης, καθώς και την άρνηση του
Πανεπιστημίου να αναγνωρίσει
τόσο ότι οικοδομήθηκε πάνω στο
εβραϊκό νεκροταφείο όσο και ότι η
πόλη είχε έναν κυρίως εβραϊκό πλη-
θυσμό μέχρι τα μέσα του 20ού αι-
ώνα. Ανήγγειλε δε πρωτοβουλίες
που θα αποκαταστήσουν την ιστο-
ρική μνήμη και θα μετατρέψουν την
«ατιμία» αυτή σε «τιμή».
Υπάρχει όμως και κάτι που δεν
εξάγγειλε και θα είχε ασφαλώς ει-
καστική δυσκολία να υλοποιηθεί αν
ποτέ τολμούσε η ηγεσία του ΑΠΘ
να το κάνει. Η αίθουσα τελετών
όπου πραγματοποιήθηκε η συναυ-
λία, κατά το ΑΠΘ, «εσωτερικά κο-
σμείται με εντυπωσιακό ψηφιδωτό,
που φιλοτέχνησε το 1983/84 ο επί-
κουρος καθηγητής της Ανώτατης Σχο-
λής Καλών Τεχνών της Αθήνας Ι. Κο-
λέφας, σε προσχέδια του καθηγητή της
Αρχιτεκτονικής Ν. Μουτσόπουλου: εί-
ναι μία σύνθεση που απεικονίζει γλα-
φυρά την ιστορία της πόλης της Θεσ-
σαλονίκης». Το μισό ψηφιδωτό στο
κέντρο του απεικονίζει τον Άγιο Δη-
μήτριο και γύρω το «λαό» της πόλης.
Κάπου υπάρχει ο Αλέξανδρος όπως
και ένας έφιππος Οθωμανός πολε-
μιστής. Διεθνής Έκθεση και Λευκός
Πύργος μαζί με άλλους ιερωμένους
και κάποιον αρχαίο Έλληνα περι-
λαμβάνονται επίσης. Ο Αριστοτέ-
λης δεν φαίνεται να υπάρχει. Δεν
υπάρχει επίσης τίποτε που να υπεν-
θυμίζει την εβραϊκή παρουσία! Μή-
πως για να είναι συνεπής στις δια-
κηρύξεις της η πρυτανεία πρέπει να
προχωρήσει σε κατάλληλη εικαστική
συμπλήρωση;
Γιατί βέβαια ούτε σκέψη δεν μπο-
ρεί να γίνει για να αλλάξει το επί-
σημο σύμβολο του Αριστοτέλειου
Πανεπιστήμιου που είναι όχι ο Αρι-
στοτέλης αλλά ο Άγιος Δημήτριος!
Πώς να γίνει άλλωστε αφού σε όλες
τις προσφωνήσεις πριν τη συναυλία
αλλά και πριν την πορεία που προη-
γήθηκε όλες και όλοι ξεκινούσαν
από τον «εκπρόσωπο του Παναγιω-
τάτου» και μετά ανέφεραν βουλευτές
και πρεσβευτές, ενώ το πρωτόκολλο
που τους είχε δοθεί να εκφωνήσουν
δεν περιλάμβανε αναφορά στον πα-
ρόντα ραβίνο! Μόνο ο εκπρόσωπος
των Εβραίων τον μνημόνευσε, μετά
τον «εκπρόσωπο του Παναγιωτά-
του». Επειδή δε σχεδόν κανένας/μία
αναγνώστης/στρια δεν θα αναγνω-
ρίσει ποιος είναι ο «Παναγιώτατος»
που εκπροσωπείτο, πρόκειται για το
Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, τον
μόνο Μητροπολίτη της Ελλάδας
που για ιστορικούς λόγους προσφω-
νείται με τον τίτλο του Πατριάρχη
(«Παναγιώτατος») στα όρια της
Μητρόπολής του…
Η συναυλία κατά τα άλλα ήταν
συγκλονιστική. Όπως ήταν υπο-
βλητική και συγκινητική για τους/ις
κατά την γνώμη του γράφοντος λί-
γους/ες συμμετέχοντες/ουσες (μερι-
κές χιλιάδες) η προηγηθείσα την
ημέρα εκείνη πορεία από την Πλα-
τεία Ελευθερίας στον Παλαιό Σιδη-
ροδρομικό Σταθμό, πορεία χωρίς
επιστροφή που έκαναν πριν 70 χρό-
νια οι Εβραίοι και οι Εβραίες της
Θεσσαλονίκης. Πολύ σημαντική και
η έκθεση που εγκαινιάστηκε την
προηγούμενη ημέρα στο Δημαρχείο
Θεσσαλονίκης με σχετικό ιστορικό
υλικό χωρίς ωραιοποιήσεις.
Μέχρι και τις 16 Μαρτίου η κυ-
βέρνηση και οι ηγεσίες των κομμά-
των έλαμπαν με την απουσία τους.
Στις 17 Μαρτίου όμως, στην επι-
μνημόσυνη δέηση στη Συναγωγή
Μοναστηριωτών, ο Πρωθυπουργός
Αντώνης Σαμαράς ήταν παρών. Δυ-
στυχώς για αυτόν και για τη χώρα,
που ούτε καν αντέδρασε, ήταν του-
λάχιστον ανεγκέφαλος. Έβγαλε ένα
λόγο για μια μυθική αντιρατσιστική
Ελλάδα με «εθνική, γονιδιακή ανω-
τερότητα». Ένα λόγο στον αντίποδα
του αντιπρύτανη και προσβλητικό
προς το εβραϊκό ακροατήριό του
που βιώνει τον σημερινό ελληνικό
αντισημιτισμό:
«Όπως ξέρετε, Ολοκαύτωμα είναι ελ-
ληνική λέξη. Και ως τέτοια επιβλή-
θηκε διεθνώς. […] Είναι στενά συνδε-
δεμένο ως έννοια, και με μία άλλη
ελληνική λέξη, τη Γενοκτονία. […]
Η ελληνική κοινωνία πολέμησε
σκληρά το ναζισμό! Και αναλογικά είχε
από τα περισσότερα θύματα σε ολό-
κληρη την τότε κατεχόμενη Ευρώπη.
[…] Ο Ελληνικός Πολιτισμός είναι
αντίπαλος με τον ρατσισμό, έτσι κι αλ-
λιώς. Κι όχι μόνο στην πρόσφατη ιστο-
ρία του. Από τα βάθη των αιώνων. […]
Για τους Έλληνες, η κοινή ταυτότητά
τους ήταν πάνω απ’ όλα κοινότητα Παι-
δείας και Πολιτισμού. Ο ρατσισμός,
επομένως, δεν χώραγε ποτέ στην ελ-
ληνική ταυτότητα! Κι ακόμα, η αγάπη
των Ελλήνων για την πατρίδα μας, δεν
είχε ποτέ ρατσιστικές αποχρώσεις. Δεν
ήταν ποτέ μίσος για τον “άλλο”. Ήταν
αγάπη και υπερηφάνεια για τρία πράγ-
ματα: για την Ελευθερία μας, για την
Κληρονομιά μας, για τον τόπο μας.
[…] Με δύο λόγια, οι ρατσιστές δεν
χωρούν ανάμεσά μας. Ούτε η αντιση-
μιτική μισαλλοδοξία. Και επιμένω: ο
αντισημιτισμός είναι ξένος και εχθρικός
προς την Ελλάδα, τους Έλληνες και τον
Πολιτισμό μας. […] Γιατί δεν τους το
επιτρέπει η παράδοσή τους. Γιατί
υπάρχουν πολύ ισχυρά αντισώματα στο
DNA μας, στο γονίδιό μας, που πολε-
μούν αυτόν τον “ιό”». zx
To Ινστιτούτο Γκαίτε παρουσιάζει

17.04.2013
ΑΝΝΑ ΒΙΧ – ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ
Προβολή του ντοκιμαντέρ παρουσία του σκηνοθέτη Σταύρου Καπλανίδη
Προλογίζει ο Ηλίας Κανέλλης

17.04 - 22.05.2013
Έκθεση φωτογραφίας
ΑΝΝΑ ΒΙΧ – μΙΑ ΑθηΝΑΙΑ
Η Άννα Βιχ (1949-1998) ήταν μια Γερμανίδα φωτογράφος που,
σχεδόν από τη μεταπολίτευση, επέλεξε να ζήσει και να εργαστεί στην
Ομήρου 14-16, 10033 Αθήνα
Αθήνα. Μακριά από την καρτποσταλική γραφικότητα, η Άννα Βιχ επέλεξε
Τ. +30 210 3661000 F. +30 210 3643518
info@athen.goethe.org www.goethe.de/athen να φωτίσει περιφρονημένες όψεις της χώρας: την καθημερινότητα στην
πόλη, τους τόπους και τους ανθρώπους της, τον παλαιό ελαιώνα που έχει
μετατραπεί σε υποβαθμισμένη γειτονιά, αδέσποτες γάτες...
Αλλά και την πραγματική σχέση της νέας Ελλάδας
με την αρχαιότητα, καθώς επίσης και τη μαγεία της θάλασσας.
Η δημιουργική ταυτότητα της Άννας Βιχ, ωστόσο, είναι η αφορμή
σε συνεργασία με το Φωτογραφικό Αρχείο για το ξεδίπλωμα ενός βαθύτερου προβληματισμού.
του Μουσείου Μπενάκη με την υποστήριξη:
Ενός προβληματισμού για την ταυτότητα μιας Γερμανίδας γεννημένης
τη μεταπολεμική εποχή που, γαλουχημένη στην Ευρώπη της
αμφισβήτησης, επιλέγει να ζήσει στην Ελλάδα.

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 25

Συνταγματικός λόγος,
τα όρια της υπό συζήτηση συνταγματικής αναθεώρησης
πολιτειακή κρίση και αριστερά*
από τον ΓιαννΗ ζ. δροΣο
αναθεώρηση ενός Συ-
Η ντάγματος είναι, τε-
λικά, μια πολιτική
πράξη που λαμβάνει
τη μορφή νομικού γε-
γονότος. ως νομικό γεγονός, μια
συνταγματική αναθεώρηση έχει
όρια, που ανάγονται τόσο στη φύση
του συνταγματικού κανόνα όσο και
στις συγκεκριμένες συνθήκες μέσα
στις οποίες αυτή επιτελείται.
Το Σύνταγμα θέτει νομικά πλαί-
σια. Όποια νομικά πλαίσια και να
θέσει όμως, κάποτε –αυτό διδάσκει
η ιστορική εμπειρία– θα έρθει η κοι-
νωνική και πολιτική ύλη να τα δια-
βρώσει, αλλοιώσει ή και ανατρέψει.
Το Σύνταγμα διοχετεύει –«εγκοι-
τώνει», κατά την εμβληματική δια-
τύπωση του Αλέξανδρου Σβώλου–
τη ροή των πολιτικών και κοινωνι-
κών πραγμάτων: η αναθεωρημένη
συνταγματική μας κατασκευή μπο-
ρεί μεν να διευκολύνει μία κατεύ-
θυνση της πολιτικής και της κοινω-
νίας ή να δυσχεράνει μιαν άλλη, δεν
υποκαθιστά όμως ούτε την πολιτική
*
Το κείμενό μου αυτό συγχωνεύει σε
γραπτή απόδοση ομιλίες μου στις
26/2/2013, σε ημερίδα που
διοργάνωσε το ΙΣΤΑΜΕ με θέμα «Η
πρόκληση της Αναθεώρησης του
Συντάγματος», στις 9/3/2013 σε
ημερίδα που διοργάνωσαν το
ΙΝΕΡΠΟΣΤ και το Levy Economics
institute με θέμα «Έξοδος από την
κρίση: Η Πρόκληση της Εναλλακτικής
Πορείας» καθώς και σκέψεις που
εξέθεσα στον συνάδελφο και βουλευτή
Γιάννη Πανούση εν όψει παρουσίασής
τους σε ημερίδα που προτίθεται να
διοργανώνει η Δημοκρατική Αριστερά
τον Απρίλιο του 2013 με θέμα τη
συνταγματική αναθεώρηση. Για τις
αντίστοιχες προσκλήσεις ευχαριστώ
θερμά τον συνάδελφο κ. Μπάμπη
Ανθόπουλο, τη συνάδελφο και τ.
Υπουργό κα Λούκα Κατσέλη και τον
Φώτη Κουβέλη. Το παρόν κείμενο
εντάσσεται σε μία προσπάθειά μου για
πλέον συνθετική επεξεργασία των
θεσμικών και πολιτειακών δεδομένων
και καταστάσεων μετά την εκδήλωση
της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα.
Τμήματά του προέρχονται από άλλα
ήδη δημοσιευμένα κείμενά μου. Είναι
λοιπόν, μερικώς, τμήμα μιας ευρύτερης
επεξεργασίας, με ό,τι αυτό
συνεπάγεται για την αρτιότητά του.
26 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ούτε την κοινωνία. Αυτό είναι ένα
πρώτο και θεμελιώδες όριο ως προς
τι μπορεί κανείς να αναμένει από
μία συνταγματική αναθεώρηση.
Όριο θέτει επίσης ο διεθνής χα-
ρακτήρας της κρίσης. Στο βαθμό
που η πηγή του ελληνικού προβλή-
ματος δεν είναι εθνική, το εθνικό
Σύνταγμα δεν αρκεί για την αντιμε-
τώπισή του. Και μία άριστη δηλαδή
λειτουργία άριστων ελληνικών συ-
νταγματικών θεσμών δεν θα αρ-
κούσε για να κρατήσει την Ελλάδα
έξω από μία κρίση διεθνούς χαρα-
κτήρα όπως αυτή. Αυτό είναι ένα
δεύτερο όριο ως προς τι μπορεί να
αναμένει κανείς από μία συνταγμα-
τική αναθεώρηση στην Ελλάδα σή-
μερα.
***
Η κρίση αλλάζει και το λόγο μας.
Αν πριν ήμην νήπιος, ως νήπιος ελά-
λουν, ως νήπιος εφρόνουν, ως νήπιος
ελογιζόμην, η κρίση, ελπίζω, συμ-
βάλλει ώστε να καταργηθούν οι νη-
πιακοί μας τρόποι, επιτρέπει, ελ-
πίζω, έστω, δι’ εσόπτρου εν αινίγματι,1
να δούμε τι μας γίνεται. Μας ανα-
γκάζει να αντικρίσουμε και αμιγώς
ελληνικούς, σκοτεινούς όμως ώς
τώρα ή παρασιωπώμενους τρόπους
και λειτουργίες της ελληνικής πολι-
τείας, οικονομίας και κοινωνίας.
Υποχρεώνοντάς μας να επιχειρή-
σουμε να επιλύσουμε το αναγόμενο
και σε δικά μας ενδότερα αίνιγμα
των πηγών της χρεοκοπίας μας, η
κρίση επέσπευσε και τη συζήτηση
για συνταγματική ανασύνταξη της
ελληνικής πολιτείας και δημιούρ-
γησε την προσδοκία και την ευκαι-
ρία να αξιοποιηθούν για το καλό
μας όσα, πειθοί τε και βία προέκυ-
ψαν από το οικονομικό και κοινω-
νικό αδιέξοδο.
Το άρθρο αυτό έχει γενικό περιε-
χόμενο. Τούτο όχι επειδή απορρί-
πτω ως περιττές ή μάταιες τις πιο
συγκεκριμένες σκέψεις επί των ανα-
θεωρητέων διατάξεων, κάθε άλλο2,
αλλά επειδή νομίζω αναγκαία την
παρεισαγωγή ευρύτερων θεωρή-
σεων στο όλο εγχείρημα. Σε κρίσι-
μες όμως στιγμές όπως η τωρινή,
ευρύτερες θεωρήσεις απαιτούνται,
νομίζω, ώστε να κατακτηθεί ένα
επίπεδο αυτογνωσίας, να αποκτηθεί
η αναγκαία απόσταση από τη δια-
χείριση της καθημερινής τριβής και
να διαγραφούν οι αδρότερες γραμ-
μές, η σύλληψη δηλαδή των χαρα-
κτηριστικών που πρέπει να έχει μία
νέα κοίτη, ικανή να συλλάβει πάνω-
κάτω την επιθυμητή και τη διαμορ-
φωνόμενη πορεία των πολιτικών και
κοινωνικών γεγονότων και να τις
εντάξει επ΄ ωφελεία του λαού και
του έθνους στην κατάλληλη συ-
νταγματική αρχιτεκτονική.
καταγγελτικά και εγγυητικά
στοιχεία και παραδόσεις στον
συνταγματικό λόγο της
ελληνικής Αριστεράς
Η Αριστερά στην Ελλάδα έχει πα-
ραδοσιακά μία μάλλον περίεργη και
αντιφατική σχέση με το Σύνταγμα
σε μία αστική δημοκρατία. Πολι-
τική συμμετοχή σε συζήτηση για
την ψήφιση Συντάγματος άρχισε
να έχει μόλις την εποχή που ψηφι-
ζόταν το Σύνταγμα του 1952 – δύο
χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου,
στη χειρότερη στιγμή της ιστορίας
της. Με την φωνή του λαμπρότερου
πολιτικού και κοινοβουλευτικού εκ-
προσώπου της, του Ηλία Ηλιού, η
Αριστερά κατάγγειλε ότι «οι παρακ-
μασμένοι εκπρόσωποι των συμφερό-
ντων των μεγαλοαστών [...] με το υπό
ψήφιση “Σύνταγμα” συντάσσουν το
“λίμπρο ντ΄ όρο” της οικονομικής ολι-
γαρχίας» και ότι το «κείμενο, που αυτό
μεθαύριο θάχει την αξίωση νάναι το
Σύνταγμα της Ελλάδας δεν είναι το
Σύνταγμα του ελληνικού λαού. Είναι
ένα ντικτάτ, μια υπαγόρευση σκληρών
όρων κατοχής, που επεβλήθηκαν ερή-
μην και εναντίον του ελληνικού
λαού»3.
Δεκατρία χρόνια αργότερα, το
1965, η ίδια Αριστερά, τα ίδια φυ-
σικά πρόσωπα και οι ίδιοι πολιτικοί
και κοινοβουλευτικοί της εκπρόσω-
ποι πρωτοστάτησαν στο λαϊκό κί-
νημα που εκδηλώθηκε και με τις
μνημειώδεις μαχητικές διαδηλώσεις
που αποτυπώθηκαν στην ιστορία
ως «114»: Η τήρησις του παρόντος
Συντάγματος αφιερούται εις τον πα-
τριωτισμόν των Ελλήνων. Η Αρι-
στερά της ΕΔΑ, του Ηλία Ηλιού και
του παρανόμου αλλά παρόντος
ΚΚΕ ζήτησε, μαχητικά, με όλη τη
δύναμη της φωνής της, ακόμη και
με αίμα νεκρών συντρόφων στους
δρόμους της Αθήνας, την έγερση
του πατριωτισμού των Ελλήνων
ώστε να τηρηθεί – τι; Το λίμπρο ντ΄
όρο της ολιγαρχίας; Το ντικτάτ που
υπαγόρευε σκληρούς όρους κατο-
χής;
***
Την κατάρρευση της χούντας το
1974, αρχικά, δήλωσαν ότι δεν τη
δέχονται ως ριζική αλλαγή πολιτεύ-
ματος το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ:
μόνο μια απλή «αλλαγή νατοϊκής
φρουράς», διαπίστωσε ο πολύς Αν-
δρέας Παπανδρέου. Να ήταν
«μπρόκολα» ή μήπως «λάχανα»; ανα-
ρωτήθηκε ο θυμόσοφος Χαρίλαος
Φλωράκης. Στη συζήτηση πάντως
για το Σύνταγμα η Αριστερά μετέ-
σχε, κατέθεσε μάλιστα και προτά-
σεις. Κάποιες υιοθετήθηκαν, άλλες
όχι, τελικά το Σύνταγμα –το ισχύον
Σύνταγμά μας του 1975– ψηφί-
σθηκε μόνον από τη συνθλιπτική,
τότε, κοινοβουλευτική δύναμη με
την πολιτική ισχύ της Νέας Δημο-
κρατίας. Το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ εσω-
τερικού και το ΚΚΕ το καταψήφι-
σαν. Η αντίθεσή τους πάντως δεν
είχε τον οξύ καταγγελτικό χαρα-
κτήρα του 1952. Προβλήθηκε ως
έντονη διαφωνία επειδή θεώρησε
όχι επαρκή την προστασία δικαιω-
μάτων και, κυρίως, εξαιρετικά με-
γάλες τις αρμοδιότητες –υπερεξου-
σίες– που το Σύνταγμα επιφύλασσε
στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
Υπήρχε και εκείνη η παγερή και όχι
παράλογη δυσπιστία στον μη δοκι-
μασμένο ακόμη σε ελεύθερο και δη-
μοκρατικό καθεστώς πρωταγωνιστή
της Μεταπολίτευσης Κωνσταντίνο
Καραμανλή. Και μπόλικος τακτικι-
σμός: κι αν μια θετική ψήφος δώσει
την εντύπωση μιας συμβιβασμένης
–με τι άραγε;– Αριστεράς; Άλλω-
στε, αφού δεν ήταν δικό μας μπορεί
να ήταν Σύνταγμα της Ελλάδας, αλλά
Σύνταγμα του ελληνικού λαού δεν θα
ήταν.
Την αναθεώρηση 1986 συνέλαβε
το ΠΑΣΟΚ μέσα στις πολύ γνω-
στές συνθήκες, ψήφισε πάντως και

η Αριστερά. Με πολλή αμηχανία
ωστόσο, η παραδοσιακή Αριστερά,
πολιτική και ακαδημαϊκή, βρέθηκε
στη μυστήρια θέση να βλέπει να κα-
ταργούνται οι «υπερεξουσίες» και,
παράλληλα, να της δημιουργούνται
αισθήματα καχυποψίας (ίσως όχι
εντελώς άδικα, αλλά πάντως όχι σε
αρμονία με την ένταση της ανελέη-
της κριτικής που για ένδεκα χρόνια
ασκούσε κατά των καταργούμενων
προεδρικών εξουσιών). Με τα λόγια
του μεγαλύτερου σύγχρονου έλληνα
συνταγματολόγου, και πολιτικά
εντασσόμενου στην ανανεωτική και
σοσιαλιστική Αριστερά, Αριστόβου-
λου Μάνεση: «…το αναθεωρημένο
Σύνταγμα ανανεώνει και αναπαράγει
το πολιτικό σύστημα του 1975 προς
όφελος της εκτελεστικής και πάλι
εξουσίας, αλλά, αυτή τη φορά, εξου-
σίας ειδικότερα του Πρωθυπουργού.
[…] Οι σύγχρονες κοινωνικοπολιτικές
δομές […] καθιστούν γενικότερα την
ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας
είτε δεδομένη είτε αναπόφευκτη […]
Ένα δημοκρατικό πολίτευμα κινδυ-
νεύει να αναιρεθεί, αν η ενίσχυση της
εκτελεστικής εξουσίας δεν συνδυάζεται
με συστηματική μέριμνα για αυξημέ-
νες εγγυήσεις υπέρ των ατομικών και
πολιτικών ελευθεριών […] για τη θέ-
σπιση νέων μορφών λαϊκού ελέγ-
χου”.»4 Η μέριμνα για τη θέσπιση
νέων μορφών λαϊκού ελέγχου ήταν
«καίριο πρόβλημα της δημοκρατίας»
την εποχή εκείνη, διέγνωσε ο Μά-
νεσης το 1975 και το επανέλαβε
μετά την αναθεώρηση του 19865.
***
Και έτσι φθάνουμε στο βασικό μο-
τίβο της κυρίαρχης στάσης της Αρι-
στεράς, πολιτικής και ακαδημαϊκής,
απέναντι στο Σύνταγμα: η τέχνη
του Συντάγματος είναι η τεχνική
της πολιτικής ελευθερίας. Το Σύ-
νταγμα είναι το θεμέλιο κάθε ελευ-
θερίας, ατομικής ή συλλογικής, άρα
το έρεισμα για αντίσταση στην πο-
λιτική εξουσία, αφού η άσκηση της
πολιτικής εξουσίας εξ ορισμού ανα-
γκαστικά συνεπάγεται την ψήφιση
και επιβολή νόμων, δηλαδή περιο-
ρισμούς. Σε αυτή την αντίληψη του
Συντάγματος ως ατομική, ιδιωτική
καταφυγή (ατομικώς ιδιωτική ή συλ-
λογικώς ιδιωτική), ο κυρίαρχος νο-
μικός και φιλοσοφικός λόγος μιας
μεγάλης ακαδημαϊκής παράδοσης
(με πρόσωπα και αριστερών κατα-
βολών μεταξύ των πρωταγωνιστών
της) συνάντησε τον «έρωτα» για την
αγγλοσαξωνικής χροιάς λατρεία
προς τον φιλελευθερισμό – τον πο-
λιτικό φιλελευθερισμό, κυρίως.6
Στην πορεία, ο λόγος αυτός συνά-
ντησε το μείζον συνταγματικής πε-
Οκτώβριος 1981. το πΑΣΟκ στην εξουσία με 48% και 173 βουλευτές
κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Έξω απ’ το εκλογικό κέντρο οπαδοί το
πανηγυρίζουν. Έκτοτε έγιναν τόσα πολλά...
ριωπής αίτημα της Αριστεράς κατά
τις τελευταίες αρκετές δεκαετίες,
που ήταν η περιαφή με τον Τύπο
της συνταγματικής επιταγής κάθε
διεκδίκησης, κατοχύρωσης και δι-
εύρυνσης ενός δικαιώματος, μιας
ελευθερίας ή μιας κοινωνικής πα-
ροχής ή άλλης κατάκτησης. Ό,τι
θέλαμε δηλαδή να παγιωθεί για πά-
ντα το εμφανίζαμε ως συνταγμα-
τική επιταγή. Κι ό,τι δεν θέλαμε το
αποκρούαμε και ως αντισυνταγμα-
τικό.
Η υλική βάση όμως, η αληθινή
κοινωνική ύλη που θα θεμελίωνε την
όποια συνταγματική επιταγή ως
υλική πραγματικότητα και όχι ως
κατανομή αρμοδιοτήτων και προσ-
διορισμό ορίων δεν απασχόλησε, ως
εάν το Σύνταγμα να βρισκόταν
πάνω και πέρα από τις πραγματι-
κότητες που του δίνουν κανονιστικό
περιεχόμενο, που μεταβάλλουν δη-
λαδή σε ζωή τις λέξεις με τις οποίες
αυτό είναι κατασκευασμένο. Αρ-
κούσε ότι το Σύνταγμα, όπως το
ερμηνεύαμε εμείς, συχνά δε και τα
δικαστήριά μας, αναγνώριζε δικαι-
ώματα και καταστάσεις, παγιώνο-
ντάς τα ως μόνιμα και ακατάλυτα.
Επίσης, ο συνταγματικός λόγος
της Αριστεράς συνδυάσθηκε με μία
ομιχλώδη λατρεία προς κάθε τι το
κρατικό. Ό,τι το κρατικό το θεω-
ρούσαμε δημόσιο – και, ως δημόσιο,
του λαού, δηλαδή γενικώς αριστερό.
Το ότι η σκληρή Δεξιά έκανε την
Power ΔΕΗ, την Ούλεν ΕΥΔΑΠ,
την Ολυμπιακή του ωνάση κρατική
Ολυμπιακή, την Εμπορική του Αν-
δρεάδη κρατική Εμπορική –με όλα
όσα σήμαιναν οι κρατικοποιήσεις
Ιδιωτική συλλογή
αυτές για την υπαγωγή τους σε συ-
στήματα ιδιωτικών συμφερόντων
και για το βαθύ πελατειακό κράτος
και τις ακόμη βαθύτερες ρίζες του
στο καθεστώς των κοινωνικών φρο-
νημάτων και παλαιότερα– δεν φά-
νηκε να δημιουργεί ούτε πολιτικά
ερωτηματικά ούτε ιδεολογικά ζητή-
ματα. Στα θέματα του σχεδιασμού
της εθνικής οικονομίας, ο λόγος της
Αριστεράς, πάντως, από το 1950
και μετά, ήταν και σε μεγάλο βαθμό
παραμένει ένας κατά βάση ιδεολο-
γικός λόγος, κάπου ανάμεσα στο
discours του παλαιού Καραμανλή και
του πάλαι ποτέ Τσαουσέσκου.
***
Είναι δίκαιο πάντως να σημειωθεί
ότι ο διεκδικητικός των αστικών και
πολιτικών ελευθεριών συνταγματι-
κός λόγος της ελληνικής Αριστεράς
βρήκε πλήρη πολιτική νομιμοποί-
ηση ως απάντηση στη χυδαιότητα
και τη βαρβαρότητα του παρασυ-
νταγματικού καθεστώτος της Δε-
ξιάς, ιδίως στη δεκαετία του 1950.
Είναι επίσης δίκαιο να επισημανθεί
ότι ανάγεται στην συνέχεια μιας
πολύ παλαιότερης παράδοσης που
φθάνει στις απαρχές της ελληνικής
συνταγματικής θεωρίας. Είναι η εγ-
γυητική παράδοση στην πρόσληψη
του Συντάγματος, την οποία εισή-
γαγε ήδη από τα μέσα του προ-πε-
ρασμένου αιώνα ο Ν.Ι. Σαρίπολος.
Σύμφωνα με τον πατέρα του ελ-
ληνικού συνταγματικού δικαίου, «εκ
της διηνεκούς πάλης τού της κοινωνίας
συμφέροντος προς συντήρησιν της
ελευθερίας και του συμφέροντος των
αρχόντων προς αύξησιν και ενίσχυσιν
της αυτών εξουσίας και μείωσιν των
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 27
του έθνους ελευθεριών»7 εκπηγάζει η
ανάγκη μιας εγγύησης –«εγγύης» στη
γλώσσα του Σαρίπολου– των λαϊ-
κών ελευθεριών, και αυτή είναι το
συνταγματικό πολίτευμα, «ο γλυκύ-
τατος και ιερότατος της ελευθερίας δε-
σμός».8 Τα δικαιώματα, τα «δίκαια
του πολίτου», μόνο το Σύνταγμα
μπορεί να εξασφαλίσει, και αυτά
«ουδέν άλλο εισίν ή νόμιμός τις αντί-
στασις κατά των αντιποιήσεων της
εξουσίας»9.
Το νήμα αυτό της σκέψης βρήκε
την ιστορική του διατύπωση από
την εμβληματική μορφή του Αρι-
στόβουλου Μάνεση: «Το Συνταγμα-
τικόν Δίκαιον ως τεχνική της πολιτι-
κής ελευθερίας.»10 Εμβληματικά
επίσης συνόψισε ο Μάνεσης και
την δημοκρατική αρχή, το θεμέλιο
του πολιτεύματος στη συνταγμα-
τική μας τάξη: «Ο λαός, ως κυρίαρ-
χος, δύναται να θέλη ο,τιδήποτε, αρκεί
ότι το θέλει»11. Όμως η αδυναμία
αποπληρωμής του δημόσιου χρέους
το 2009 άλλαξε τα πράγματα: αφού
ο λαός, ως κυρίαρχος δύναται να θέλη
ο,τιδήποτε, αρκεί ότι το θέλει, γιατί
δεν δύναται και να έχει ο,τιδήποτε,
αρκεί ότι το θέλει;
***
Η ουσιαστική συμμετοχή της Αρι-
στεράς στη συνταγματική αναμόρ-
φωση της ελληνικής πολιτειακής
τάξης προϋποθέτει ορισμένες θεμε-
λιώδεις παραδοχές ως προς το πώς
έχουν και γιατί έχουν όπως έχουν τα
θεσμικά πράγματα στη χώρα και ως
προς το ποια, γιατί και προς ποια
κατεύθυνση πρέπει να αλλάξουν. Σε
μία σειρά τέτοιες παραδοχές και
επιλογές βασίζεται και η συνέχεια
των σκέψεων που σας παραθέτω.
παραδοχή πρώτη: η θεσμική
υπόσχεση που έδωσε το
Σύνταγμα το 1975 τελικά
τηρήθηκε
Η θεσμική υπόσχεση που έδωσε το
Σύνταγμα το 1975 με την ψήφισή
του, γενικά, τηρήθηκε. Με άλλες
λέξεις: οι συνταγματικοί μας θεσμοί
απέδωσαν αυτά που μπορεί κανείς
να αναμένει από θεσμούς.
Εξηγούμαι: το 1975 –τότε ψηφί-
σθηκε το Σύνταγμα– το μείζον συ-
νταγματικό αίτημα ήταν η κατοχύ-
ρωση της δημοκρατίας και των
ελευθεριών. Το αίτημα αυτό αναδύ-
θηκε ως κύριο κάτω από τη βαριά
σκιά 30 χρόνων στέρησης και πε-
ριορισμών της δημοκρατίας και των
ελευθεριών από τις διάφορες εκδο-
χές της Δεξιάς, με ωμότερη και βλα-
κωδέστερη εκείνη της χούντας. Στα
37 χρόνια της λειτουργίας του το
Σύνταγμα του 1975 διασφάλισε
ιδιωτικές και δημοκρατικές ελευθε-
ρίες, κατοχύρωσε σημαντικές κοι-
νωνικές κατακτήσεις, απορρόφησε
όλες τις κοινωνικές και πολιτικές
εντάσεις και κρίσεις. Η παρούσα
κρίση παρέσυρε πολλά, όμως τη θε-
σμική λειτουργία του πολιτεύματος
δεν την παρέσυρε.
Χαρακτηριστικά και ως παρά-
δειγμα: η Βουλή και το εκλογικό
σώμα είναι οι βασικοί συνταγματικοί
θεσμοί ενός δημοκρατικού πολιτεύ-
ματος που καλούνται να αντιμετω-
πίζουν κρίσεις του βεληνεκούς της
παρούσας μέσα στα πλαίσια του
ισχύοντος Συντάγματος. Αυτό και
έπραξαν. Τη βαριά, υπαρξιακή ίσως
συνέπεια των δύσκολων αποφά-
σεων υπέστησαν κόμματα (ΠΑ-
ΣΟΚ, Νέα Δημοκρατία και ΛΑΟΣ)
και πρόσωπα (οι βουλευτές και
άλλα στελέχη του πολιτικού προ-
σωπικού) –όχι θεσμοί. Απορημένοι,
πικραμένοι, αντιμετωπίζοντας εκρή-
ξεις γνήσιας και εύλογης λαϊκής ορ-
γής αλλά και διασυρμούς από κάθε
τσογλανοπαρέα που κάνει κριτική (για
να θυμηθώ τον Σαββόπουλο), δια-
βλέποντας αρκετοί και τον εκλογικό
και πολιτικό τους καταποντισμό, οι
βουλευτές που συγκροτούσαν τις
κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες τόσο
εκείνη του Σεπτεμβρίου 2009 - Νο-
εμβρίου 2011, όσο (διαφορετική και
υπό διαφορετικές συνθήκες) εκείνη
του Νοεμβρίου 2011 έλαβαν όλες
τις πολιτικές αποφάσεις (νομοθε-
τικά μέτρα και κυβερνητικούς με-
τασχηματισμούς) που έκριναν εφι-
κτές και απαραίτητες. Η κοινωνία
αντέδρασε, η αντιπολίτευση αντι-
πολιτεύθηκε, ο συνταγματικός θε-
σμός «Βουλή» όμως συγκράτησε την
πολιτική και κοινωνική ζωή της χώ-
ρας μέσα στο συνταγματικό πλαίσιο
και την ίδια την χώρα μέσα στο
ευρώ. Στο σημείο αυτό έχω μία συ-
ναισθηματικού ίσως χαρακτήρα πα-
ρατήρηση: ανεξάρτητα από την ορ-
θότητα των αποφάσεων και την
λυσιτέλεια της άγριας λιτότητας
στην οποία αναγκασθήκαμε να συρ-
θούμε, η πλειοψηφία των βουλευ-
τών από την εκδήλωση της κρίσης
μέχρι και σήμερα αναλαμβάνουν το
βάρος βαρειών αποφάσεων. Ήδη
για μόνο το γεγονός αυτό, ανεξάρ-
τητα από την προσωπικότητα, τα
κίνητρα και την αξία του καθενός
τους (με εξαίρεση τους εξ αυτών τη-
λεοπτικούς σταρ, τους άλλους ποιος
τους ξέρει άλλωστε;) τους αρμόζει
τιμή και σεβασμός, και από εμένα
τον έχουν.
Εκτός από τη βουλή λειτούργησε
και το εκλογικό σώμα. Αφ’ ενός συ-
νήλθε –πράγμα όχι αυτονόητο με
28 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
βάση την ελληνική ιστορική εμπει-
ρία–, αφ’ ετέρου έλαβε τις κρίσιμες
αποφάσεις, ώστε να έχει η χώρα και
κυβέρνηση και πολιτική με μόνο και
μικρό αντίτιμο δύο διαδοχικές εκλο-
γικές μέσα σε 45 μέρες.
Το Σύνταγμα, λοιπόν, μπορεί με-
ρικές φορές να τεντώθηκε και να τε-
ντώνεται, άντεξε όμως, και ήδη φι-
λοξενεί τη νέα πολιτική, κοινωνική
και οικονομική κατάσταση. Εκείνο
που ως προς την λειτουργία του πο-
λιτεύματος κατέρρευσε ήταν το κομ-
ματικό σύστημα με την μορφή που
κυβέρνησε επί 37 χρόνια, όπως κα-
τέρρευσαν ή βαδίζουν με ταχύτητα
στη λήθη και πολλοί από τους άλ-
λοτε γυαλιστερούς πρωταγωνιστές
του. Το Σύνταγμα όμως μέσω του
οποίου κυβέρνησαν δεν κατέρρευσε.
Αν αυτό φαίνεται αυτονόητο υπεν-
θυμίζω: η κρίση του 1965 δεν έγινε
εφικτό να διοχετευθεί στις συνταγ-
ματικές λειτουργίες. Αντίθετα, πα-
ρέσυρε, καταρράκωσε και τελικά κα-
τεδάφισε και το Σύνταγμα και τους
θεσμούς του.
Η σκληρή διαπίστωση του πιο
επίκαιρου παρά ποτέ Παναγιώτη
Κονδύλη ότι η «σημερινή» -προσδιο-
ρισμός που ήδη αναφέρεται στο
1991 – «πασιφανής κρίση» εντοπίζε-
ται πάντως και «στο γεγονός ότι η
κομματική εκποίηση του κρατι-
κού μηχανισμού, μολονότι πέρασε
στο στάδιο της διαρκούς εκποίησης της
χώρας, ξεπέρασε πια τα όρια της οι-
κονομικής αντοχής, ότι δηλαδή η
πελατειακή πολιτική προχώρησε
προς την αυτοκαταστροφή της και εί-
ναι υποχρεωμένη να βάλει η ίδια
όρια στον εαυτό της προκειμένου
να έχει τη δυνατότητα να συνεχι-
σθεί μελλοντικά»12 ίσως εξηγεί,
αλλά πάντως δεν αναιρεί το γεγονός
ότι η «πελατειακή πολιτική», δηλαδή
πελάτες και πάτρωνες –εκουσίως ή
ακούσια, μοιρολατρικά ή με μανια-
σμένη αντίσταση– φαίνεται να αντι-
λαμβάνεται τελικά ότι ξεπεράσθη-
καν πολλά όρια, αποδεχόμενη την
όποια μεταβολή του συστήματος
που μέχρι τότε ανεδείκνυε την σύν-
θεση και την λειτουργία της.
παραδοχή δεύτερη: η
λειτουργία του πολιτικού
συστήματος ως βασικό εμπόδιο
στην εθνική και οικονομική
ανάπτυξη
Αν οι συνταγματικοί θεσμοί δεν
έφταιξαν, κάτι άλλο θα έφταιξε. Τι
άραγε;
Το παρόν κείμενο έχει ως αντι-
κείμενο τους αναγόμενους στην λει-
τουργία της ελληνικής πολιτείας και
κοινωνίας παράγοντες της ελληνι-
κής κρίσης. Κατά κανένα τρόπο δεν
αποδίδει την κρίση αυτή, που είναι
τμήμα μιας διεθνούς χρηματοπι-
στωτικής και οικονομικής κρίσης,
αποκλειστικά και μόνο σε ελληνικές
ιδιορρυθμίες. Μετά την διευκρίνιση
αυτή ας προσπαθήσουμε λίγο να θυ-
μηθούμε την δημοκρατική μέθη και
την εναπόθεση ωραίων ελπίδων
στην noblesse της πολιτικής μας είχε
παρασύρει όλους ευχάριστα, εκείνο
το καλοκαιράκι του 197413. Η κα-
τάρρευση της δεξιάς δικτατορίας το
1974 έστελνε στα δύσοσμα υπόγεια
της ιστορίας και της ντροπής τις πο-
λιτικές δομές και την ιδεολογία του
αντικομμουνιστικού αρχικά και ολο-
κληρωτικά διχαστικού στη συνέχεια
μετεμφυλιακού κράτους. Τώρα η δη-
μοκρατία –η Δημοκρατία!- βαθιά,
πλατιά, ανόθευτη κι εδραιωμένη θα
αντιμετώπιζε τα πάντα, με τη γαλα-
νόλευκη να πλαισιώνεται από κόκ-
κινα και πράσινα και πολύχρωμα λά-
βαρα και, πολύ σύντομα, από την
κυανή αστερόεσσα της ΕΟΚ (καλή
αστερόεσσα, χρώματος μπλε μαρέν,
όχι η άλλη η κακή). Ο χρόνος μας
ήταν ευθύγραμμος και προοδευτι-
κός: ό,τι κερδίζαμε ήταν κατάκτηση,
και δεν θα γυρνούσε πίσω, νομοτε-
λειακά. Κι ήταν όλος δικός μας.
Στην πορεία από το 1975, ανε-
παισθήτως, η τόσο αναγκαία και
τόσο περιπόθητη δημοκρατία
εκτράπηκε σε λαολαγνεία: ο,τιδή-
ποτε θώπευε λαϊκά ώτα (ή και άλλα
μέλη του λαϊκού σώματος) ήταν «δη-
μοκρατικό» – αξιοσέβαστο ιδεολο-
γικά, νομιμοποιημένο πολιτικά και
κατοχυρωμένο συνταγματικά. Η έν-
νοια «δημόσιο συμφέρον» υπονο-
μεύθηκε συστηματικά και αποτελε-
σματικά τόσο από φιλελεύθερα
ρεύματα (στα οποία προσχώρησαν,
συχνά με ενθουσιασμό νεήλυδος, και
διανοούμενοι με αριστερή κατα-
βολή) όσο και από λαϊκιστικά ρεύ-
ματα: κάθε καπρίτσιο ή κουτσαβά-
κικη απαίτηση ήταν ανθρώπινο
δικαίωμα και λαϊκή επιταγή. Ο πα-
κτωλός δημοσίων χρημάτων –εθνι-
κών και κοινοτικών– εκλήφθηκε ως
δικαίωση της καπατσοσύνης του
Έλληνα και όχι ως αντίκρισμα της
συμμετοχής του σε μία παραγωγική
κοινότητα οικουμενικών διαστά-
σεων. Ανέδειξε το ιδανικό ενός κα-
ταναλωτή που υπάρχει για να κατα-
ναλώνει διαρκώς περισσότερο,
χωρίς να παράγει τα αντίστοιχα.
Το πολιτικό σύστημα εξέφρασε
και εκφράσθηκε από την ιδεολογία
της λαϊκής απαίτησης για διαρκώς
μεγαλύτερη κατανάλωση. Η ιδεο-
λογία αυτή εμφανίσθηκε με την
μορφή του αυτονοήτου αιτήματος
για «βελτίωση των συνθηκών ζωής
του πολίτη», όχι όμως στη βάση της
παραγωγής και της ανάπτυξης, αλλά
της δάνειας και μπαταχτσίδικης ευ-
μάρειας. Το «αυτονόητο» αυτό ανε-
παισθήτως, αλλά με χαλύβδινη απο-
τελεσματικότητα, εξοβέλισε ως
αυτοτροφοδοτούμενος στόχος και
αξιωματικά διατυμπανιζόμενο ιδα-
νικό οποιαδήποτε άλλη μορφή νο-
μιμοποίησης πολιτικού στόχου ή αι-
τήματος και επηρέασε καθοριστικά
ατομικές και συλλογικές νοοτροπίες
και συμπεριφορές. Δεν συνοδεύθηκε
όμως από τη συνείδηση ότι αν η ιδε-
ολογία των «λαϊκών κατακτήσεων»
δεν συνοδεύεται από αντίστοιχα
«λαϊκά επιτεύγματα» (κατά το ωραίο
κλασικό πολιτικό λεξιλόγιο της Σο-
βιετικής Ένωσης) αργά ή γρήγορα
οδηγεί στο κενό. Το τελικό αποτέ-
λεσμα ήταν, πρακτικά, η εκποίηση
της χώρας στους δανειστές της. Η
εκποίηση αυτή μεταβάλλεται σε ιδε-
ολογία και δημοκρατικό αίτημα, αρ-
κεί, κατά φράση ξανά του Πανα-
γιώτη Κονδύλη «ο “λαός” να ζητά την
εκποίηση αυτή», πράγμα που και συ-
νέβη, ώστε, τελικώς «η συγκεκριμένη
λειτουργία του ελληνικού πολιτικού
συστήματος […] κατάντησε να αποτε-
λέσει το βασικό εμπόδιο στην εθνική
και οικονομική ανάπτυξη –κάτι παρα-
πάνω μάλιστα: έγινε αγωγός εκποίησης
της χώρας με αντάλλαγμα την δική
της, δηλαδή τη δυνατότητά της να προ-
βαίνει σε υλικές παροχές παίρνοντας
παροχές ψήφου».14
παραδοχή τρίτη: η μονομέρεια
και η ανεπάρκεια του
διεκδικητικού και φιλελεύθερου
συνταγματικού λόγου της
Αριστεράς
Οι πολιτικές δημοσιονομικής προ-
σαρμογής, άγριας λιτότητας και θε-
σμικών μεταρρυθμίσεων –το αντί-
τιμο που τελικά καταβλήθηκε για
την συνέχιση της δημοσιονομικής
και νομισματικής επιβίωσης της χώ-
ρας μέσα στο ευρώ– ανέτρεψαν την
βολή μας, δυσαρέστησαν όλους, πε-
ριήγαγαν σε κακή κατάσταση ή και
σε απόγνωση πάρα πολλούς. Επι-
καλεσθήκαμε αμέσως το Σύνταγμα,
αλλά το Σύνταγμα δεν ήρθε να σώ-
σει κανέναν. Αυτό μας οδήγησε σε
μεγάλη αμηχανία. Καλοπροαίρετος
ο Έλλην, ευπρεπής, προοδευτικός ή
και αριστερός ακόμη, διαπορούσε
αμήχανος, διότι –παραφράζω τον
Παύλο Καλλιγά- «μεθερμήνευε τα συ-
ντάγματα και τα πολιτεύματα και μετά
ταύτα δεν ηδύνατο να εννοήσει πως δεν
εκτελούντο, ενώ ούτε εις την ορθογρα-
φίαν ούτε εις την φρασεολογίαν δεν
υπήρχεν λάθος».15 Η συνταγματική

παγίωση των κοινωνικών, ιδίως, κα-
τακτήσεων εκλαμβάνονταν, αυτό-
ματα, ως η υλοποίησή τους. Όμως
δεν ήταν.
Μία αρκετά μαχητική, θορυβώ-
δης και αρκετά διαδεδομένη σε σο-
βαρά τμήματα του συνταγματικού
λόγου της Αριστεράς τάση16 ανασύ-
ρει, με αταβιστικό τρόπο, τον πα-
ραδοσιακό εγγυητικό λόγο της με-
ταπολεμικής γενεάς των αριστερών
θεωρητικών και πρακτικών του Συ-
νταγματικού Δικαίου σε μία προ-
σπάθεια μεταφοράς του στις σημε-
ρινές συνθήκες της δημοσιονομικής,
οικονομικής και κοινωνικής κρίσης:
τι θα πει δεν έχετε χρήματα για τα
επιδόματα και το ύψος των μισθών
μας; Τα εγγυάται το Σύνταγμα, ποιο
παρακράτος είναι αυτό που μας τα
αρνείται;
Είναι αλήθεια ότι τα μέτρα των
μνημονίων περιέχουν αναντίρρητα
νομικές αδεξιότητες και νομικά λάθη
ή και συνταγματικές παραβάσεις.
Παρ΄ όλ΄ αυτά πάσχει βαρύτατα η
μεταφορά αυτή: γιατί αν το κοινω-
νικό θεμέλιο του εγγυητικού και διεκ-
δικητικού συνταγματικού λόγου είναι
η έλλειψη ελευθερίας, ελευθεριών
και νομικής κατοχύρωσης των κοι-
νωνικών δικαιωμάτων, σήμερα δεν
είναι η έλλειψη ελευθερίας, δημο-
κρατίας και συνταγματικής κατοχύ-
ρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων
το πρόβλημα, ούτε, βεβαίως, η πλη-
σμονή τους. Η έλλειψη χρημάτων εί-
ναι το πρόβλημα, και το αδιέξοδο
των ως τώρα τρόπων οργάνωσης και
λειτουργίας του κράτους, της οικο-
νομίας και της κοινωνίας μας.
Σε κάθε περίπτωση και με οποι-
αδήποτε εκδοχή η μεταφορά του
εγγυητικού λόγου ως κύριου συ-
νταγματικού επιχειρήματος για
την αντιμετώπιση των μνημονια-
κών μέτρων είναι αφελής, σε μερι-
κές μάλιστα εκφάνσεις της και
παιδαριώδης. Τα φύλλα του και
του πλέον αδαμάντινου περί τα δι-
καιώματα συνταγματικού χάρτη,
ακόμη και συμπληρωμένα από τις
πλέον βαθυστόχαστες δικαστικές
αποφάσεις, δεν αρκούν για να γε-
μίσουν άδεια ταμεία ούτε δημι-
ουργούν θέσεις εργασίας. Πέραν
αυτού, αν γίνει δεκτό ότι για την
κρίση δεν φταίει η Ελλάδα, αλλά
το διεθνές καπιταλιστικό χρημα-
τοπιστωτικό σύστημα, τότε τι
ακριβώς μπορεί να επιτύχει έναντι
αυτού του διεθνούς συστήματος η
νομική, και δικαστική ακόμη, δια-
πίστωση ότι στερούμενοι όσα στε-
ρούμαστε παραβιάζονται –αν πα-
ραβιάζονται- διατάξεις του
αδιάφορου για τους διεθνείς αυ-
Ο παλμίρο τολιάτι, ιστορικός ηγέτης του ιταλικού κκ, απευθύνεται σε
κομματικό ακροατήριο. τη μεταπολεμική περίοδο, αν και οπαδός της
σταλινικής εΣΣδ, επέλεξε να ψηφίσει το ιταλικό σύνταγμα που προσέδενε τη
χώρα του στη δύση, αντί να τη βάλει σε περιπέτειες.
τούς γενεσιουργούς παράγοντες
της κρίσης Συντάγματός μας;
Η θεμελίωση του «σήμερα» ως
κατάφαση της προοπτικής του
«αύριο»: η παράδοση της
ελληνικής Αριστεράς και μια
ιταλική παρέκβαση
Βαθύτερα, η Αριστερά, μετά τη
στρατιωτική της ήττα το 1949, αρ-
νήθηκε να δεχθεί ότι όφειλε να έχει
και στο εξής λόγο και ρόλο, και μά-
λιστα ισχυρό λόγο και μεγάλο ρόλο,
σε καθ’ εαυτήν την διαμόρφωση της
ελληνικής κοινωνίας και πολιτείας.
Βαθύτερα ιδεολογικά παρέμεινε με
το όπλο παρά πόδα, σε διαρκή και
θεμελιώδη αντίθεση και αντιπαρα-
βολή με την ανασυγκροτούμενη ελ-
ληνική πολιτεία του 1950. Διεκδι-
κούσε τις υπεσχημένες από τον
ιδεολογικό λόγο και την συνταγμα-
τική κατασκευή των νικητών του
Εμφυλίου ελευθερίες, τις οποίες αυ-
τοί καταπατούσαν απροσχημάτιστα
και αναιδώς, δεν επιχειρούσε όμως
να διαμορφώσει μια ελληνική κοι-
νωνία που να είναι και δική της. Η
στρατηγική πολιτική μας κατεύ-
θυνση εύρισκε την βαθύτερη νομι-
μοποίησή της στην αποκλειστικά ή
σχεδόν αποκλειστικά μέσω θεσμι-
κών και κοινωνικών διεκδικήσεων
ανάδειξη των αντιφάσεων ενός οι-
κονομικού, κοινωνικού και πολιτι-
κού συστήματος, το οποίο απορρί-
πτουμε όχι μόνο ως ιδανικό
–πράγμα και θεμιτό και εύλογο-
αλλά και ως πραγματικότητα, ως
ξεροκέφαλο γεγονός -πράγμα στρα-
τηγικά εσφαλμένο. Απόρροια της
άρνησης αυτής ήταν η σιωπηρή,
κατά κανόνα, αλλά απολύτως στα-
θερή, ιδεολογική κατ΄ αρχήν και
πρακτική στη συνέχεια απόρριψη,
της συμμετοχής της Αριστεράς στην
Piazza del grano.org
οικοδόμηση της εκάστοτε σημερι-
νής ελληνικής κοινωνίας σαν αυτό
να ήταν ανεπίτρεπτος συμβιβασμός
και απεμπόληση αρχών.
Ειδικότερα, για την ελληνική Αρι-
στερά μετά το 1949 το θέμα της οι-
κονομικής ανάπτυξης της χώρας,
δηλαδή της παραγωγής του προς
διανομή πλούτου, δεν ήταν ποτέ
στο πραγματικό κέντρο του ενδια-
φέροντος. Η παραγωγή του πλού-
του σε μία καπιταλιστική κοινωνία
γινόταν αντιληπτή ως παραγωγή
κέρδους των καπιταλιστών και
μόνο, όχι και ως παραγωγική αξιο-
ποίηση –με έναν τρόπο και σε ένα
σύστημα που δεν μας άρεσε, αλλά
πάντως αξιοποίηση– του υλικού και
ανθρώπινου δυναμικού της ελληνι-
κής κοινωνίας. Το πρότυπο, το μο-
ντέλο του αριστερού αγωνιστή ήταν
ο εθνικός αγωνιστής και ο δημο-
κρατικός και κοινωνικός διεκδικη-
τής, ήταν αντάρτης του ΕΑΜ και
του ΕΛΑΣ, ο μακρονησιώτης που
υπερασπίστηκε την αξιοπρέπειά
του, ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο,
ο Γρηγόρης Λαμπράκης, ο Σωτήρης
Πέτρουλας, ο αντιμέτωπος με τον
ανθρωποφύλακά του στα Γιούρα,
στην ταράτσα ή στο ΕΑΤ, ο Διομή-
δης Κομνηνός. Η μορφή του ήρωα
της μεταπολεμικής Αριστεράς στην
Ελλάδα όμως δεν περιείχε και –όχι
μόνον, αλλά και– το ατομικό ή συλ-
λογικό υποκείμενο που θα αφιέρωνε
τη ζωή του και στο να κάνει πράξη
το πώς δενότανε τ’ ατσάλι –δηλαδή
πώς οικοδομείται η ζώσα κοινωνία
και όχι η ακόμη ανύπαρκτη μελλο-
ντική. Δεν περιείχε κανέναν και κα-
νενός είδους Πάβελ Κορτσάγιν, για
να σταθώ στον τίτλο και στην πρω-
ταγωνιστική μορφή ενός εμβλημα-
τικού μυθιστορήματος του σοβιετι-
κού μεσοπολέμου17. Το στυφό
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 29
γεγονός ότι, π.χ., η κακή πορεία ή η
συρρίκνωση και τελικά το κλείσιμο
μας ιδιωτικής βιομηχανικής μονά-
δας στη χώρα μας βλάπτει πολύ πε-
ρισσότερο τον εργαζόμενο λαό και
τον άπελπι άνεργο και πολύ λιγό-
τερο το χαϊδεμένο μας κρατικοδί-
αιτο life style ρεμάλι που παρι-
στούσε επί χρόνια και χρόνια τον
«επιχειρηματία» δεν βρέθηκε στο
κέντρο της ιδεολογικής και πολιτι-
κής σκέψης της μεταπολεμικής Αρι-
στεράς στην Ελλάδα.
Αντίστοιχα διαμορφώθηκε και ο
συνταγματικός λόγος της Αριστε-
ράς.
Μια παρέμβαση: ο παλμίρο
τολιάτι και το ιταλικό Σύνταγμα
Θα μπορούσε όμως μία Αριστερά
άξια του ονόματός της να ενδια-
φέρεται για την οικονομική ανα-
συγκρότηση της ελληνικής αστι-
κής δημοκρατικής καπιταλιστικής
πολιτείας μετά την λήξη του πολέ-
μου, ακόμη και του εμφύλιου, χωρίς
αυτό να είναι μία ανεπίτρεπτη απε-
μπόληση αρχών, ιδανικών και εν γέ-
νει του καταστατικού λόγου της
ύπαρξής της;
Στο σημείο αυτό ας μου δικαιολο-
γηθεί μια παρέκβαση. Όταν, στα
μέσα της δεκαετίας του ’70, έγραφα
την διδακτορική μου διατριβή με
θέμα την νομική θέση των πολιτικών
κομμάτων στην Ελλάδα, ανέτρεξα
τα πρακτικά της ιταλικής συντακτι-
κής συνέλευσης που ψήφισε το και
σήμερα ισχύον ιταλικό Σύνταγμα
του 1948. Έπεσα με βουλιμία ιδιαί-
τερα πάνω στις παρεμβάσεις των
εκπροσώπων της ιταλικής Αριστε-
ράς. Με παρέσυραν γρήγορα οι γοη-
τευτικές, νομικά και πολιτικά, συ-
ζητήσεις στη συνέλευση αυτή, οι
οποίες, όπως επίσης γρήγορα δια-
πίστωσα, ανήκαν στις μεγάλες πο-
λιτικές και νομικές μορφές του ιτα-
λικού συνταγματικού λόγου –ενός
λόγου που δεν έχει ίσως μελετηθεί
και εκτιμηθεί στη χώρα μας όσο δι-
καιολογεί η υψηλή ποιότητα του
επιχειρήματος και η εξαιρετική λε-
πτότητα και πολιτική ευαισθησία
της συνταγματικής σκέψης και της
εκφοράς της, αλλά και το επί πάνω
από μισό αιώνα αποτέλεσμά του.
Στάθηκα ιδιαίτερα στις παρεμβά-
σεις του Τολιάτι. Για όσους τυχόν
δεν το γνωρίζουν, ο Παλμίρο Το-
λιάτι δεν ήταν «μόνο» ο Γραμμα-
τέας του μεγαλύτερου τότε κομμου-
νιστικού κόμματος της Ευρώπης (με
εξαίρεση το σοβιετικό), αλλά και
Γραμματέας της Κομμουνιστικής
Διεθνούς στην εκρηκτική και αιμα-
τηρή δεκαετία του ’30. Ανήκε στον
στενότατο, τον προσωπικό κύκλο
του Στάλιν και κατά τα σκοτεινά
χρόνια της μεγαλύτερής του ακμής.
Όποιος έχει και μικρή ακόμη γεύση
της ιστορίας των γεγονότων της
εποχής εκείνης μπορεί να συμπερά-
νει τα αναγκαία.
Ο Τολιάτι, αντιπρόεδρος της
πρώτης μεταπολεμικής ιταλικής κυ-
βέρνησης υπό την πρωθυπουργία
του μεγάλου αντιπάλου του και
ιδρυτή του Χριστιανοδημοκρατικού
Κόμματος της Ιταλίας Αλτσίντε Ντε
Γκάσπερι, μίλησε αρκετές φορές
στο συντακτικό σώμα που επεξερ-
γαζόταν και τελικά ψήφισε το ιτα-
λικό Σύνταγμα. Γνώριζε, με κάθε
βεβαιότητα από πρώτο χέρι, ότι η
χώρα του, για καιρό, για πολύ, για
πάρα πολύ καιρό, θα παρέμενε γε-
ωπολιτικά αναπόσπαστο κομμάτι
της Δύσης, θεσμικά μία αστική δη-
μοκρατία και κοινωνικά μια καπι-
ταλιστική οικονομία της ελεύθερης
αγοράς. Θα ήταν δηλαδή ό,τι ακρι-
βώς ο ίδιος και το πανίσχυρό κόμμα
του δεν ήθελαν να είναι. Και όμως,
ο συνταγματικός λόγος του, διακο-
σμημένος όσο χρειαζόταν με ιδεο-
λογικά, κάποτε και οραματικά στοι-
χεία, δεν ήταν ο τυφλός
καταγγελτικός λόγος της ελληνικής
Αριστεράς. Την εποχή που θεμε-
λιωνόταν η μεταπολεμική ιταλική
δημοκρατία και κοινωνία, ο Τολιάτι
δεν άφησε την τεράστια κοινωνική,
οργανωτική και ηθική ισχύ της πο-
λιτικής δύναμης της οποίας ηγείτο
να τον παρασύρει σε τυχοδιωκτι-
σμούς ούτε έτρεξε να χωθεί πίσω
από μεγαλοπρεπείς φωνασκίες.
Αντίθετα, συνέλαβε ότι η μεγάλη
δύναμη που εκπροσωπούσε και κα-
θοδηγούσε είχε και αυτή δικό της
μερίδιο συμμετοχής στην δημιουρ-
γία της νέας (τότε) ιταλικής κοινω-
νίας και πολιτείας. Συνέλαβε ότι αν
συμμετοχή της δύναμης αυτής στην
συνταγματική κατασκευή του πολι-
τεύματος της χώρας του απέληγε
απλώς σε μια αυτιστική καταγγελία
του διαμορφωνόμενου πολιτεύμα-
τος, τότε η δύναμη αυτή θα είχε
σπαταληθεί και ουσιαστικά χαθεί
όχι μόνο για την αστική ιταλική δη-
μοκρατία –ποιος νοιάζεται άλλω-
στε για μια τέτοια δημοκρατία;-
αλλά και για την σοσιαλιστική δυ-
ναμική που ενυπάρχει και ανα-
πτύσσεται μόνο όταν δημιουργεί κα-
νείς τα μείζονα και γεγονότα κι όχι
όταν παραπονιέται επειδή δημι-
ουργούνται χωρίς αυτόν.
Ήταν μία στάση, νομίζω, βαθύ-
τατα μαρξιστική με την πιο παρα-
δοσιακή χρήση του όρου: ο Τολιάτι
δεν αρκέσθηκε απλώς να παρακο-
30 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
λουθεί κριτικώς φιλοσοφώντας μια
διαμορφωνόμενη από άλλους κοι-
νωνία της χώρας του. Επιχείρησε
να μετάσχει στην διαμόρφωση της
μεταφασιστικής Ιταλίας, με συνεί-
δηση των ιστορικών, κοινωνικών και
πολιτικών ορίων της συμμετοχής του
αυτής, αλλά και με συναίσθηση της
υποχρέωσής του να εξαντλήσει τις
δυνατότητές τους και να μην παγι-
δεύσει την πολιτική ύπαρξη των ιτα-
λών κομμουνιστών σε μόνο το γεγο-
νός της καταγγελίας ότι οι εχθροί
είναι κακοί άνθρωποι.
Η κοινωνική και υλική δικαίωση
των ελευθεριών και της
δημοκρατίας ως μείζον πολιτικό
και συνταγματικό αίτημα
Σήμερα στην Ελλάδα μπορώ να
αντιληφθώ ως πολιτικό και κοινω-
νικό υπόβαθρο για τα συνταγματικά
αιτήματα της Αριστεράς μόνον την
κοινωνική και υλική δικαίωση των
ελευθεριών και της δημοκρατίας –
του πολιτεύματος των φτωχών κατά
τον Αριστοτέλη. Και ως κοινωνική
και υλική δικαίωση των ελευθεριών
και της δημοκρατίας εννοώ την απε-
λευθέρωση, μέσω των ελευθεριών
και της δημοκρατίας, του αναπτυ-
ξιακού και παραγωγικού δυναμικού
της ελληνικής χώρας και κοινωνίας
και την δίκαιη συμμετοχή όλων στην
προσπάθεια και στο αποτέλεσμά
της. Δεν χάνει τον εγγυητικό των
ελευθεριών χαρακτήρα του το Σύ-
νταγμά μας, αλλά, επίσης, δεν είναι
μόνο θεμέλιο διεκδικήσεων ή εργα-
λείο πολιτικής τακτικής σήμερα. Εί-
ναι και το θεσμικό έδαφος για την
δημιουργία της δικής μας κοινωνίας,
τόσο της σημερινής όσο και εκείνης
που ονειρευόμαστε –χωρίς καθόλου
να είναι βέβαιο ότι βλέπουμε όλοι το
ίδιο όνειρο. Το συνταγματικής τάξης
αίτημα δημοκρατίας και ελευθεριών
δεν μπορεί πλέον παρά να συνδυά-
ζεται με την παράλληλη ανατροπή
των πολιτικών και κοινωνικών τρό-
πων που συνέβαλαν στον να οδηγη-
θούμε όπου οδηγηθήκαμε.
Η μεγάλη σημασία των
φαινομενικά μικρών θεσμικών
τομών
Η κρίση και οι εξελίξεις που δρο-
μολόγησε καθιστούν μία συνταγ-
ματική αναθεώρηση αναγκαία. ως
προς τη μορφή νομίζω ότι πρέπει
να είναι πάνω-κάτω όπως εκείνη
του 1911: κρίσιμες, αλλά όχι πλή-
ρεις ανατροπές στην συνταγμα-
τική κατασκευή του πολιτεύματός
μας, συμπληρωνόμενες από ένα
ευρύ φάσμα κατάλληλων νομοθε-
τικών θεσμικών παρεμβάσεων. ως
προς το περιεχόμενο, θα ξεχώριζα
–χωρίς να αποκλείω άλλες, αλλά
και τονίζοντας την αξία που έχει η
σημασία στα καίρια– τρείς βασι-
κές κατευθύνσεις: την απελευθέ-
ρωση της δημοκρατικής δυναμι-
κής από τον φαύλο κύκλο
κομματικής εκποίησης του κρά-
τους και της χώρας έναντι υπο-
σχέσεων παροχών, την αναδιορ-
γάνωση βασικών λειτουργιών του
κράτους, όπου θα ενέτασσα και
τη σύνδεση της λειτουργίας των
ελληνικών κανόνων δημοσιονομι-
κού σχεδιασμού και διαχείρισης
με τους αντίστοιχους διαμορφω-
νόμενους κανόνες της Ευρωπαϊ-
κής Ένωσης και τον προσδιορι-
σμό της εθνικής και πολιτικής μας
ταυτότητας στον κόσμο των δε-
καετιών που έρχονται.
Η απελευθέρωση της δημοκρατι-
κής δυναμικής με την εξάλειψη, όσο
είναι δυνατόν, των θεσμικών διόδων
που επέτρεψαν την χάραξη και υλο-
ποίησης πολιτικής με θεμέλιο την
υπόσχεση κομματικής εκποίησης
του κρατικού μηχανισμού και του
αναπτυξιακού δυναμικού της χώ-
ρας έναντι παροχών ψήφων είναι,
νομίζω, η μεγαλύτερη προτεραιό-
τητα. Την θραύση του φαύλου δε-
σμού πελάτη-πάτρωνα και ψήφου –
αντιπαροχής, την αντιλαμβάνομαι
πάντως ως ενίσχυση και όχι αποδυ-
νάμωση των θεσμών πολιτικής.
Πρέπει, νομίζω, να απορριφθούν
προτάσεις που συγχέουν την απα-
ξίωση του πολιτικού προσωπικού με
μία απαξία προς τους θεσμούς της
δημοκρατικής πολιτικής. Προτάσεις
που επιζητούν, π.χ. μείωση του αριθ-
μού των βουλευτών ή ασυμβίβαστο
ανάμεσα στην βουλευτική και την
υπουργική ιδιότητα, ακόμη και αν
δεν προέρχονται από μία υποχώ-
ρηση στον λαϊκισμό της συγκυρίας,
παραπλανούν, συσκοτίζουν και δεν
έχουν έδαφος. Αν με λιγότερους
βουλευτές ή με λιγότερο αποφασι-
στικό ρόλο τους πάνε καλύτερα τα
πράγματα, γιατί να μην πάνε
ακόμη καλύτερα χωρίς κανέναν
βουλευτή; Αν καλοί υπουργοί εκεί-
νοι που δεν μετρούν και το πολι-
τικό κόστος, μήπως είναι περιττή ή
και επιζήμια η πολιτική/κοινοβου-
λευτική ευθύνη της κυβέρνησης; Ή
ακόμη και η στιγμή της καταβολής
του δημοκρατικού αντιτίμου, δη-
λαδή οι εκλογές;
Μέτρα που θα κατέτειναν στην
κατεύθυνση αυτή, ενδεικτικά, θα
μπορούσε να είναι
t ένα πάγιο εκλογικό σύστημα
που να προβλέπει σχετικά ισότιμη
διαμόρφωση των εκλογικών περι-
φερειών και να επιτρέπει την
έντιμη έκφραση των ρευμάτων της
ελληνικής κοινωνίας, αλλά και την
δυνατότητα του κοινοβουλευτικά
νομιμοποιημένου κυβερνητικού
σχήματος να κυβερνά. Υπενθυμίζω,
γιατί καμιά φορά λησμονείται, ότι η
διακυβέρνηση της χώρας από την
κοινοβουλευτική πλειοψηφία που
διαμορφώνεται με βάση το εκλογικό
αποτέλεσμα είναι η ουσιαστική και
αποφασιστική συνέπεια του δημο-
κρατικού δικαιώματος που λέγεται
«ψήφος».
t η ενίσχυση του ρόλου του Προέ-
δρου της Δημοκρατίας, π.χ. με την
αρμοδιότητα να συγκαλεί την Κυ-
βέρνηση σε έκτακτες περιπτώσεις ή
να απευθύνεται στη βουλή, να προ-
τείνει στη βουλή δημοψήφισμα, να
ζητά από το Ανώτατο Ειδικό Δικα-
στήριο τον προληπτικό έλεγχο της
συνταγματικότητας ψηφισμένων νο-
μοσχεδίων πριν δημοσιευθούν στην
Εφημερίδα της Κυβερνήσεως κ.λπ.,
χωρίς όμως εμπλοκή του στην συ-
γκρότηση, σύνθεση και αποφασι-
στική λειτουργία των άλλων κρατι-
κών οργάνων.
t ο (κατά συνταγματική παραδοξό-
τητα πλην πολιτικά αναγκαίος) πε-
ριορισμός του αριθμού των μελών
της κυβέρνησης σε περίπου 25, δη-
λαδή η και με συνταγματική επιταγή
αποσύνδεση του αριθμού των μελών
της κυβέρνησης από την άτυπη
αλλά πανίσχυρη πρακτική του σχη-
ματισμού κυβέρνησης με βάση την
εκπροσώπηση σε αυτήν του συνόλου
των εκλογικών περιφερειών.
t η εισαγωγή θεσμικών μέτρων για
την αποκατάσταση της γενικότερης
αξιοπιστίας όλων των βασικών συ-
νιστωσών του πολιτικού μας συστή-
ματος. Μεταξύ αυτών είναι η επα-
νεξέταση –αλλά όχι εξάλειψη- του
ρόλου της βουλής στην ποινική
δίωξη του πολιτικού προσωπικού
t η διασφάλιση μηχανισμών και
διαδικασιών διαφάνειας των ΜΜΕ,
κυρίως των ραδιοτηλεοπτικών. Η
συμβολή των ΜΜΕ στην κρίση είναι
όχι λιγότερο μοιραία από εκείνη των
χειρότερων πλευρών της πολιτικής
τάξης, τα ίδια όμως και τα κύρια
πρωταγωνιστικά τους πρόσωπα και
περσόνες εξακολουθούν να μένουν
στο απυρόβλητο. Όμως ούτε ο φαύ-
λος δεσμός πελάτη/ψηφοφόρου –
πάτρωνα/πολιτικού ως μέθοδος σχε-
διασμού και άσκησης της πολιτικής
ούτε η διαπλοκή και διαφθορά ως
γενικευμένα φαινόμενα είναι νοητά
χωρίς την συμμετοχή των ΜΜΕ.
Και όχι μόνον. Πέρα από μία σειρά
επί μέρους μέτρων που αφορούν κυ-
ρίως την λειτουργία των τηλεοπτι-
κών ΜΜΕ, η υποχρέωση για μία
ετήσια δημόσια συζήτηση για την
εν γένει οικονομική κατάσταση των
εθνικής εμβέλειας τηλεοπτικών
σταθμών και για τα περιουσιακά
στοιχεία αυτών και των πρωταγωνι-
στικών στελεχών τους, όπως γίνεται
με την ετήσια δημοσίευση του πόθεν
έσχες των βουλευτών δεν θα είχε
πολιτειακή σημασία;
Όσον αφορά την λειτουργικότητα
της δημόσιας διοίκησης και την σύν-
δεση της χώρας με τις θεσμικές εξε-
λίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εν-
δεικτικά θα μπορούσαν να
εξετασθούν
t η όποια δυνατή θεσμική ενίσχυση
και αποκατάσταση της έννοιας του
δημοσίου συμφέροντος και η εισα-
γωγή (αν χρειασθεί και με κατάλλη-
λες αναδιατυπώσεις των σχετικών
συνταγματικών άρθρων) θεσμικών
εμποδίων στον παραμορφωτικό εκ-
φυλισμό των συνταγματικών ελευ-
θεριών σε ασυδοσίες ατόμων ή αλ-
ληλοϋποβλεπομένων και
αλληλοσυγκρουομένων συλλογικών
υποκειμένων.
t η αναδιοργάνωση των κρατι-
κών μηχανισμών με κριτήριο την
ενίσχυση της πραγματικής ισχύος
και της αποτελεσματικότητας του
κράτους (η οποία προϋποθέτει τον
αναπτυξιακό εξορθολογισμό της
οικονομίας και την οικονομική
βιωσιμότητα της εγγύησης των
δημοσίων αγαθών και αποκλείει
κάθε πλαδαρότητα). Σε αυτήν την
προτεραιότητα εντάσσεται μία
λειτουργικότερη διαμόρφωση του
συστήματος απονομής δικαιοσύ-
νης, καθώς και μέτρα ώστε η δη-
μόσια ασφάλεια ως αγαθό που ιδι-
αίτερα στα λαϊκά στρώματα μόνον
η δημόσια εξουσία μπορεί να εγ-
γυηθεί.
t η σύνδεση των συνταγματικών
διατάξεων με ουσιαστικούς στόχους
–ιδίως σχετικά με την διαχείριση
των δημοσίων οικονομικών μας και
την ανάπτυξη του παραγωγικού δυ-
ναμικού της κοινωνίας μας - αλλά
και με τους αντίστοιχους στόχους
που εντάσσονται στις θεσμικές εξε-
λίξεις ιδίως στην Ευρωζώνη. Η σύν-
δεση αυτή πάντως δεν εγγυάται την
επίτευξη των συνταγματικά τιθέμε-
νων στόχων, διευκολύνει όμως την
επίτευξή τους, ή, τουλάχιστον, δυ-
σχεραίνει την ματαίωσή τους.
Ο προσδιορισμός της συλλογικής
μας ταυτότητας, εθνικής, πολιτικής
και πολιτισμικής, στον κόσμο όπως
εκτιμούμε ότι θα διαμορφωθεί στις
δεκαετίες που έρχονται δεν έχει ίσως
ευθεία σχέση με την οικονομική
κρίση, έχει όμως στρατηγική σημα-
σία για το μέλλον της πατρίδας μας.
Συνεπάγεται ίσως ελάχιστες μετα-
βολές στο Σύνταγμα, ή και καμία,
αλλά συνεπάγεται επίσης μία θεμε-
λιώδη απόφαση σχετικά με το πώς
θα οργανώσει η ελληνική κοινωνία
το άνοιγμά της στην παγκοσμιοποί-
ηση που μας καταπλημμυρίζει όχι
μόνο από τα πάνω –από τις Βρυ-
ξέλλες, το Βερολίνο, την Ουάσιν-
γκτον ή το Πεκίνο δηλαδή- αλλά
πολύ πιο άμεσα από τα κάτω –από
τα πέριξ της πλατείας Ομονοίας δη-
λαδή ή τον Άγιο Παντελεήμονα.
Η μεγάλη δύναμη των πολλών
μικρών πράξεων
Η κύρια ισχύς του λόγου της Αρι-
στεράς βρισκόταν στον οραματικό
του χαρακτήρα: προέτασσε ένα ιδα-
νικό κοινωνίας και ένα ιδεώδες αν-
θρώπινης ζωής μέσα στην ιδανική
κοινωνία, όταν αυτή θα γινόταν
πραγματικότητα. Προσφέραμε ένα
πολύ ωραίο ταξίδι, αλλά, τουλάχι-
στον μετά το 1949, αποφεύγαμε
κάθε Ιθάκη. Ειδικότερα στην χώρα
μας, όσες φορές η Αριστερά συνα-
ντήθηκε με την άμεση προοπτική
εξουσίας στην καλύτερη περίπτωση
απέτυχε, στην χειρότερη παρέσυρε
τον εαυτό της –τον εαυτό μας– και
άλλους σε πολύ κακούς δρόμους.
***
Η κρίση απελευθερώνει ή και απο-
χαλινώνει δυνάμεις. Σήμερα, η προ-
οδευτική δυναμική αυτή δεν είναι
εκείνη της μεγάλης έκρηξης, αλλά η
δυναμική των πολλών καίριων το-
μών. Αυτό κυρίως προσπάθησα να
αναδείξω συνδέοντας τις γενικότε-
ρες παρατηρήσεις μου με ενδεικτι-
κές επί μέρους προτάσεις. Το πόσο
μεγάλη είναι μία φαινομενικά μι-
κρή τομή το δείχνει το πόσο δύ-
σκολο είναι να πραγματοποιηθεί
αυτή η φαινομενικά μικρή τομή.
Όσον αφορά την ειδικότερη πτυχή
της αρχιτεκτονικής των συνταγμα-
τικών θεσμών –στην οποία και πε-
ριορίζεται το άρθρο μου αυτό- αν η
Αριστερά στην Ελλάδα αποτύχει να
οδηγήσει την αναδιοργάνωση των
θεσμικών και πολιτικών λειτουρ-
γιών της πολιτείας μας σε οδούς
που να απελευθερώνουν, με ισό-
τιμο και δίκαιο τρόπο, το πολιτικό
δυναμικό της δημοκρατίας και το
αναπτυξιακό δυναμικό της κοινω-
νίας και να την συνδέουν ουσια-
στικά με τον παγκόσμιο περίγυρό
της (είτε στις ξένες μητροπόλεις
βρίσκεται αυτός είτε στις υποβαθ-
μισμένες γειτονιές και επαρχίες της
χώρας μας), το καλύτερο που μπο-
ρεί να της συμβεί είναι να έχει πα-
ραιτηθεί από ένα σημαντικό τμήμα
του δικαιολογητικού λόγου της συ-
νέχισης της ύπαρξής της. zx
1
Παύλου, Προς Κορινθίους Α’, 13:11-
12.
2
Έχω ήδη επιχειρήσει μερικές ειδικό-
τερες σκέψεις για το θέμα αυτό, βλ.
Γ.Ζ. Δρόσου, «Ζητήματα συνταγματι-
κής οργάνωσης, δικαστικής προστασίας
και δημοκρατίας στην εποχή της σημε-
ρινής κρίσης», Θεωρία και Πράξη Διοι-
κητικού Δικαίου, 47, Ιούνιος 2012, σελ.
465 επ.
3
Ηλία Ηλιού, Το λίμπρο ντ’ όρο της ολι-
γαρχίας, σε Ηλιού, Το Σύνταγμα και η
αναθεώρησή του, Αθήνα, 1975, σελ. 55
(αναδημοσίευση από την εφημερίδα
Δημοκρατική, 22/12/1951.
4
Αριστόβουλου Μάνεση, «Η συνταγ-
ματική αναθεώρηση του 1986», όπως
αναδημοσιεύεται σε Μάνεση, Συνταγ-
ματική Θεωρία και Πράξη 1980-2000,
ΙΙ, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2007, σελ.
475 (υπογράμμιση του συγγραφέα). Θε-
ωρώ ανάξιο λόγου να σταθώ στις ανα-
θεωρήσεις του 2001 και του 2008. Στον
πληθωρικό συνταγματικό κονιορτό της
αναθεώρησης 2001, παρά το ότι η Αρι-
στερά μετέσχε με προτάσεις, οι οποίες
όμως, πέρα από κάποια γενική τάση
για εισαγωγή περισσότερων εγγυήσεων
δικαιωμάτων και θετικών κοινωνικών
καταστάσεων στο Σύνταγμα δεν φά-
νηκε να έχει κάποιον ιδιαίτερα διακριτό
στρατηγικό στόχο στον επί του Συ-
ντάγματος πολιτικό της λόγο. Την ανα-
θεώρηση καταψήφισαν πάντως το ΚΚΕ
και ο ΣΥΝ, η δε εφημερίδα Αυγή, στο
φύλλο της της 7ης Απριλίου 2001, χα-
ρακτήρισε την ημέρα της ψήφισής της
ως τη «χειρότερη μέρα της Βουλής (sic!)»,
συμπίπτοντας σε σημαντικό βαθμό με
τον Ελεύθερο Τύπο, σκληρό λαϊκιστικό
έντυπο της Δεξιάς, το οποίο την ίδια
ημέρα εκδόθηκε με τον τίτλο «Σύνταγμα
στα μέτρα της διαπλοκής». Η αναθεώ-
ρηση 2008 –αυτή η ντροπή των αναθε-
ωρήσεων– είναι αξιομνημόνευτη μόνο
ως ο έσχατος ευτελισμός της, στα λόγια,
ύπατης νομοθετικής διαδικασίας της
πολιτειακής μας τάξης. Εδώ ο λόγος
της Αριστεράς ήταν κατά βάση μία
σιωπή – με τη συνενοχή που τη συνό-
δευε.
5
Μάνεση, όπ. π.
6
«Από πότε ερωτευθήκαμε την αστική δη-
μοκρατία;», «την ερωτευθήκαμε από τότε
που τη χάσαμε, θα μπορούσε να πει κανείς
χαριτολογώντας» παρατήρησε ο Γιώργης
Κατηφόρης, Η νομοθεσία των βαρβάρων,
Αθήνα 1975, σελ. 19 – αναπαραπέμπε-
ται από Δρόσου, Δοκίμιο ελληνικής συ-
νταγματικής θεωρίας, Αθήνα 1996, σελ.
489. Η εκδίπλωση στιγμών μεγάλου πά-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 31
θους του έρωτα προς τον αγγλοσαξω-
νικό πολιτικό φιλελευθερισμό ισχυρής
επιρροής ολόκληρου ρεύματος διανο-
ουμένων με αριστερές καταβολές είναι
πάντως αρκετά μεταγενέστερη από το
παραπάνω κείμενο του Κατηφόρη.
7
N.Ι. Σαριπόλου, Πραγματεία του Συ-
νταγματικού Δικαίου, Αθήνησι, 1851,
σελ. 105.
8
Σαριπόλου, όπ. π., σελ. 48 σημ. α’.
9
Σαριπόλου, όπ. π., σελ. 108.
10
tίτλος του εναρκτήριου μαθήματος
που παρέδωσε ο Αριστόβουλος Μάνε-
σης, στις 21 Μαρτίου 1962 στη Νομική
Σχολή Θεσσαλονίκης, Ιστ’ Αρμενόπου-
λος (1962), 535 επ. και σε Μάνεση,
Συνταγματική Θεωρία και Πράξη, Ι,
Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 11 επ.
11
Αριστόβουλου Μάνεση, Το πρόβλημα
της ασφαλείας του κράτους και η ελευθε-
ρία, σε Μάνεση, Συνταγματική Θεωρία
και Πράξη, Ι, σελ. 394 ( η υπογράμμιση
του συγγραφέα).
12
Παναγιώτη Κονδύλη, «Η καχεξία του
αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοι-
νωνία και ιδεολογία». Εισαγωγή στην
ελληνική έκδοση του βιβλίου του συγ-
γραφέα, Η παρακμή του αστικού πολιτι-
σμού (1991), εκδ. σε ξεχωριστό τεύχος
υπό τον τίτλο Οι αιτίες της παρακμής της
σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα 2011, σελ. 64
(η υπογράμμιση δική μου).
13
Οι αμέσως επόμενες παράγραφοι
προέρχονται εν πολλοίς από το άρθρο
μου «Το Μνημόνιο ως σημείο στροφής
του πολιτεύματος», The Books’ Journal,
τχ. 6, Απρίλιος 2011.
14
Παναγιώτη Κονδύλη, όπ. π. σελ. 62.
15
Παύλου Καλλιγά, Η εξάντλησις των
κομμάτων, ήτοι τα ηθικά γεγονότα της κοι-
νωνίας μας, Αθήναι 1842 [επανέκδοση
Αθήνα, 1993], σελ. 42.
16
Το βιβλίο του, συνάδελφου καθηγητή
στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θρά-
κης Γιώργου Κατρούγκαλου Η κρίση
και η διέξοδος, Αθήνα, 2012, είναι η συ-
στηματικότερη ώς τώρα παρουσία αυ-
τής της τάσης, η οποία πάντως εμφα-
νίζεται και με αρκετά άλλα κείμενα, σε
πολλά από τα οποία παραπέμπει αυτό
του το βιβλίο.
17
Μυθιστορηματικός ήρωας του εμ-
βληματικού για την εποχή της προ-
σπάθειας για οικοδόμηση της σοβιετι-
κής οικονομίας μυθιστορήματος του
Νικολάϊ Οστρόφσκι Πως δενότανε τ’
ατσάλι (πρώτη έκδοση στα ελληνικά,
Αθήνα, 1952). Ο ηρωϊσμός του Κορ-
τσάγιν συνίστατο στο ότι θυσίασε τα
πάντα για την οικονομική ανασυγκρό-
τηση της (σοσιαλιστικής πάντως) χώ-
ρας του.
ο τσάβες και η χαμένη ευκαιρία
Ποιος ήταν ο ηγέτης της βενεζουέλας, που πέθανε στις 5 Μαρτίου, και τι αντιπροσώπευε το καθεστώς του
από τον βαΣιΛΗ ΣταΜατιου
ον καιρό της μετάβα-
Τ σης του Ούγο Τσάβες
από το τραχύ προφίλ
του πραξικοπηματία
αξιωματικού στο επί-
σημο στάτους του υποψήφιου
προέδρου, με σημαντικό λαϊκό
έρεισμα στα πλήθη που είχαν δί-
καια μπουχτίσει από τη σήψη του
ολιγαρχικού νεοαποικιακού μο-
ντέλου το οποίο κυβερνούσε τη
χώρα του Σιμόν Μπολίβαρ για δε-
καετίες, ο νομπελίστας συγγρα-
φέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες
ταξίδεψε μαζί του ανά την εκπά-
γλου φυσικής καλλονής Βενεζου-
έλα, συζητώντας και παρατηρώ-
ντας τον επί το έργον της
προεκλογικής καμπάνιας, που στη
Λατινική Αμερική περιλαμβάνει
από διαγωνισμούς ομορφιάς μέ-
χρι πολύχρωμες ορχήστρες σάλσα.
Στην κατακλείδα του κειμένου
που δημοσίευσε, στη συνέχεια,
στο κολομβιάνικο περιοδικό
Cambio, επιχειρώντας να ερμη-
νεύσει το «φαινόμενο Τσάβες» εν
τη γενέσει του, ο οξυδερκής Μάρ-
κες έγραψε:
Καθώς απομακρυνόταν, ανά-
μεσα σε στρατιωτικούς με επί-
σημη στολή και πολιτικούς
του φίλους, με έκανε ξαφνικά
να ριγήσω η συνειδητοποίηση
πως είχα ταξιδέψει και κου-
βεντιάσει με δύο ριζικά αντί-
θετους ανθρώπους: τον έναν
στον οποίο η μοίρα πρόσφερε
μια μοναδική ευκαιρία να σώ-
σει τη χώρα του, και τον άλλο,
τον περιφερόμενο ταχυδακτυ-
λουργό, που μπορεί κάλλιστα
να περάσει στην Ιστορία ως
ένας ακόμη τύραννος.
Δεκατέσσερα πλήρη δράσης χρό-
νια μετά, ο περί ου ο λόγος κοι-
μάται αιώνια στο Στρατιωτικό
Μουσείο του Καράκας, που πριν
γίνει μουσείο ήταν το στρατό-
πεδο-αρχηγείο απ’ όπου ο ίδιος,
το 1992, κατηύθυνε το πραξικό-
πημα κατά του προέδρου Πέρες.
Και το ερώτημα του Γκαρσία
Μάρκες σχετικά με την αληθινή
φύση του Τσάβες δεν έχει ακόμα
32 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
απαντηθεί με τρόπο που να μη στώς που ο αμφιλεγόμενος ηγέ- πλέον περνά βαθιά κρίση ταυτό-
σηκώνει μπόλικη κουβέντα. Ανά-
λογα με τη σκοπιά του καθενός, ο
Ούγο Τσάβες Φρίας υπήρξε προ-
στάτης των φτωχών, στυγνός δι-
κτάτορας, μέγας δημοκράτης,
άκρατος λαϊκιστής, αληθινός αρι-
της έχτισε – ή, σωστότερα, από
την έλλειψη αυτής της γνώσης. Εξ
ου και ο σκοπός αυτού του κειμέ-
νου είναι να επιχειρήσει μια σύ-
νοψη του θυελλώδους περάσμα-
τος αυτού του φαντεζί «caudillo»
τητας που εμπνέει ορισμένους
ντόπιους sui generis «τσαβίστας»
να ονειρεύονται εναλλακτικές λύ-
σεις στο πλαίσιο που παρακάτω
θα περιγράψουμε.
ηταν ο τΣαβεΣ
στερός, καταπιεστής, ουμανιστής, από την Ιστορία, συνεισφέροντας
ΔικτατοραΣ;
νάρκισσος, επαναστάτης, παρα- στοιχεία και σχετικά άγνωστες
νοϊκός ή σχεδόν άγιος, εν ολίγοις πτυχές της νεο-μπολιβαριανής
ένας χαρακτήρας της διεθνούς πο- εποποιίας του, προσπαθώντας να Για τούτο, θα ξεκινήσουμε από το
λιτικής που στη σχετικά σύντομη δει τον Ούγο Τσάβες ως κομμάτι ερώτημα που οφείλει να απαντη-
καριέρα του ξεσήκωσε πολεμική ενός λατινοαμερικανικού ιστορι- θεί πριν απ’ όλα τα άλλα: ήταν ο
όσο λίγοι τον τελευταίο αιώνα. κού και πολιτιστικού χωροχρονι- Τσάβες δικτάτορας; Η απάντηση
Παρ’ ότι τέτοιες φιγούρες χω- κού συνεχούς, που όμως οφείλει είναι σαφέστατη: όχι. Αλλά χρειά-
ράνε πολλές και υποκειμενικές ερ- να ειδωθεί κριτικά και συμπερα- ζεται να συμπληρωθεί από την πα-
μηνείες, είναι επίσης ακριβές πως σματικά από την οπτική γωνία ρατήρηση ότι προσπάθησε δύο
οι γνώμες περί τον Τσάβες καθο- μιας χώρας με ριζωμένη την φορές να γίνει, πλην ανεπιτυχώς.
ρίζονται εν πολλοίς από τη γενι- αστική δημοκρατία, με πλήρως Στο λογαριασμό των πεπραγμέ-
κότερη πολιτική κουλτούρα του δημοκρατικούς θεσμούς και κατά νων του παραμένει ένας πολλές
τόπου στον οποίο ζει ο εκάστοτε το μάλλον με ευρωπαϊκή παιδεία, φορές εκλεγμένος πρόεδρος με
κριτής του, αλλά και από την όπως (θέλουμε να) πιστεύουμε διαφανείς διαδικασίες και με με-
γνώση ενός εκάστου για το καθε- πως είναι η Ελλάδα, η οποία επι- γάλο λαϊκό ρεύμα που, έστω και με
σκαμπανεβάσματα, ο λαός δεν
έπαψε να τον στηρίζει και να τον
ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΣΑΒΕΣ νομιμοποιεί ώς το τέλος. Κυβέρ-
νησε 14 χρόνια, στα οποία απέ-
ΚΑΙ ΤΗ ΒΕΝΕΖΟΥΕΛΑ δειξε πως ήταν βαθιά προσηλω-
μένος στη δημοκρατία, όσο
Understanding the Venezuelan Revolution: Hugo Chavez Talks to βεβαίως αυτή η ταλαίπωρη έννοια
Marta Harnecker, Monthly review Press, 2005, 232 σελ. μπορούσε να διασταλεί ώστε να
χωρά τις απροσμέτρητες προσω-
cristina Marcano, alberto Barrera tyszka, Hugo Chavez: The Defin- πικές και πολιτικές φιλοδοξίες του
itive Biography of Venezuela’s Controversial President, μετάφραση και δεν έμπαινε εμπόδιο στο αδια-
από τα ισπανικά στα αγγλικά: kristina cordero, random House πραγμάτευτο ζητούμενο: την καλ-
λιέργεια του προφίλ και της προ-
2007, 352 σελ.
σωπολατρίας του ίδιου ως σχεδόν
μεταφυσικού σωτήρα των Λατινο-
Bart Jones, Hugo!: The Hugo Chavez Story from Mud Hut to Perpet- αμερικανών, «παίζοντας» παράλ-
ual Revolution, Steerforth, 2008, 600 σελ. ληλα διαρκώς με την ιδέα πως μια
τέτοια βεβαιότητα περί κατοχής
carlos Martinez, Michael Fox, JoJo Farrell (edit), Venezuela Speaks!: της μοναδικής αλήθειας για όλα
Voices from the Grassroots, ρΜ Press, 2010, 320 σελ. τα δεινά του κόσμου δεν θα μπο-
ρούσε να περιορίζεται επ’ άπει-
H. Micheal tarver, Julia c. Frederick, The History of Venezuela, Pal- ρον από ανθρώπινους νόμους και
grave Macmillan, 2006, 208 σελ. αστικούς θεσμούς. Διότι ο μακα-
ρίτης, όσο και να δεδικαίωται, δεν
ήταν διόλου δημοκράτης, τουλά-
richard gott, Hugo Chavez and the Bolivarian Revolution (2η έκδ.),
χιστον με την τρέχουσα δυτική έν-
Verso 2011, 368 σελ. νοια (που ελπίζω να καλύπτει και
εμάς τους ιδιοπρόσωπους Έλλη-
gregory Wilpert, Changing Venezuela by Taking Power: The History νες). 
and Policies of the Chavez Government, Verso 2006, 312 σελ. Ήταν μόλις 37 ετών, το 1992,
όταν ως αξιωματικός των αλεξι-
Miguel tinker Salas, The Enduring Legacy: Oil, Culture, and Society πτωτιστών οργάνωσε ένα κακο-
in Venezuela, duke University Press Books, 2009, 344 σελ. σχεδιασμένο πραξικόπημα κατά
του εκλεγμένου προέδρου Κάρλος

Πέρες (το αν ο Πέρες ήταν καλός
ή κακός πρόεδρος είναι προφανές
ότι δεν μας ενδιαφέρει εδώ), ενώ
όντας πρόεδρος και στον κολο-
φώνα της δημοτικότητάς του, το
2007, επιχείρησε να περάσει μια
συνταγματική μεταρρύθμιση μέσω
του δημοψηφίσματος που, αν το
κέρδιζε, θα μετέτρεπε τη Βενε-
ζουέλα σε ένα είδος θεσμοθετη-
μένης δικτατορίας: μεταξύ άλλων,
προέβλεπε τη δυνατότητα του
προέδρου να κηρύσσει τη χώρα
σε «κατάσταση εκτάκτης ανάγκης
επ’ αόριστον» με ένα σωρό ενι-
σχυμένες εξουσίες, μεταξύ των
οποίων την επιβολή λογοκρισίας
στα ΜΜΕ κατά βούληση, θεσμο-
θετούσε τη δυνατότητα κάποιου
(δηλαδή του ίδιου) να θέτει υπο-
ψηφιότητα γιά πρόεδρος στο διη-
νεκές, επιμήκυνε την προεδρική
θητεία στα 7 χρόνια, καταργούσε
την αυτονομία της κεντρικής τρά-
πεζας που πλέον θα περνούσε
μαζί με τα συναλλαγματικά απο-
θέματα της χώρας στα χέρια απο-
κλειστικά του προέδρου, παρέδιδε
στην κυβέρνηση τον πλήρη έλεγχο
της τοπικής αυτοδιοίκησης, απα-
γόρευε την κατοχή μεγάλων εκτά-
σεων γης από φυσικά άτομα, έδινε
το δικαίωμα στο κράτος να απαλ-
λοτριώνει γαίες και χωρίς από-
φαση δικαστηρίου και, ως κερα-
σάκι-δόλωμα, κατέβαζε τις ώρες
εργασίας στις 36 την εβδομάδα κι
έδινε δικαίωμα ψήφου στα 16.
Παρά ταύτα, ο λαός δεν τσί-
μπησε, τα αντανακλαστικά τόσων
εμπειριών από πολιτικές εκτρο-
πές επιτέλους ξύπνησαν και ο
Τσάβες έχασε πανηγυρικά.
Ο λόγος που δέχτηκε τη λαϊκή
ετυμηγορία και δεν επέμεινε
(όπως αρχικά είχε υπαινιχθεί)
στην καλυμμένη χούντα που πο-
νηρά πρότεινε έχει να κάνει με
τον πυρήνα της προσωπικότητάς
του: σε αντίθεση με τους σκλη-
ρούς δικτάτορες διαφόρων απο-
χρώσεων που έβγαλε σωρηδόν η
Λατινική Αμερική, ο Ούγο Τσάβες
ταύτιζε την ουσία της ύπαρξης του
με τη λατρεία του κόσμου προς το
πρόσωπό του και την υπόστασή
του ως ειδώλου των μαζών, σε ένα
μόνιμο μεθύσι επιβεβαίωσης που
εκείνος, ένας λαϊκιστής ως το με-
δούλι, δεν διακινδύνευε να χάσει
ποτέ και για τίποτα.
alo PreSideNte!
Γιατί κατά βάσιν αυτό ήταν το ψυ-
χοδυναμικό υπόβαθρο του ανθρώ-
που Τσάβες: παθολογικά ναρκισ-
Ο Ούγο τσάβες στο παγκόσμιο κοινωνικό Φόρουμ του 2005, στο πόρτο Αλέγκρε της βραζιλίας.
σιστικό, εγωτικό και με την κατά
το δυνατόν περισσότερη εξουσία
ως κατακλείδα, αλλά και εργαλείο,
μίας πραγματικής αυτοαναφορι-
κής μανίας. Είχε δική του εκπο-
μπή στην κρατική τηλεόραση (Alo
Presidente!) όπου επιδιδόταν σε
ακατάπαυστους μονολόγους και
απολάμβανε τις ευχές μακροημέ-
ρευσης των (προσεκτικά επιλεγ-
μένων) «απλών ανθρώπων» που
επικοινωνούσαν μαζί του στον
αέρα, γιγάντια πορτρέτα του στό-
λιζαν γιγαντοαφίσες και προσό-
ψεις κρατικών κτιρίων, κάθε τόσο
έβγαζε πύρινους μπαλκονάτους
λόγους όπου κατακεραύνωνε τον
καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό,
εσχάτως τον σιωνισμό και, βε-
βαίως, τον αγαπημένο αντίζηλο,
τις ΗΠΑ, το μέγεθος και η ισχύς
των οποίων τού φούσκωναν το
στήθος με έπαρση καθώς λογά-
ριαζε τον εαυτό του ως ισότιμο
εχθρό. Εν τέλει εκβίαζε όσο μπο-
ρούσε την παρουσία του στο ντό-
πιο και διεθνές προσκήνιο με
ακούραστη συγκρουσιακή ζέση
κατά πραγματικών και φαντασια-
κών αντιπάλων, που ήξερε πως
του χάριζε μερικά επιπλέον λεπτά,
ώρες ή μήνες πολύτιμη δημοσιό-
τητα και τον στερέωνε, στα μάτια
πολλών φτωχών Λατινοαμερικα-
νών, στο βάθρο του σωτήρα-ηγέτη
των λαών, ενός νέου Μπολίβαρ
που, όπως κι ο παλιός, ήταν πα-
λιάρι, στρατηλάτης, απελευθερω-
τής, τύραννος κι ο ίδιος βέβαια
και εκστατικός από το νέκταρ της
εξουσίας, αλλά με καπαρωμένη
θέση στα βιβλία της ιστορίας και
στα εικονοστάσια των αμόρφωτων
μαζών που θα έχουν να λένε «με
τον Τσάβες φάγαμε ψωμί» (στην
Ελλάδα, αυτή η επίκληση συνή-
θως συνοδεύεται από το όνομα
του Ανδρέα Παπανδρέου ή του δι-
κτάτορα Παπαδόπουλου, αν σας
λένε κάτι οι ιστορικοί παραλληλι-
σμοί).  λανό, πράγμα που άρεσε πολύ σε
Και ήταν και ιδεολόγος. Σε τι
ακριβώς πίστευε, με την έννοια
ενός σαφούς μανιφέστου α λα Λέ-
νιν, Μάο Τσε Τούνγκ ή Τσε Γκε-
βάρα, μάλλον ούτε και ο ίδιος πρό-
λαβε να καταλήξει. Κάτι μεταξύ
υβριδικού κομμουνισμού, κρατικού
πατερναλισμού και τριτοκοσμικού
σοσιαλισμού, με έντονα εθνικι-
στικά στοιχεία, στην καλύτερη λα-
τινοαμερικανική λαϊκιστική παρά-
δοση – αλλά, πάντως, ό,τι κι αν
πίστευε, το πίστευε πραγματικά.
Δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ γιά πολυ-
τέλειες και μεγάλες ζωές, δεν
ακούμπησε (ο ίδιος – οι συνεργά-
τες του είναι άλλη υπόθεση...)
ποτέ το κρατικό χρήμα, ζούσε
σπαρτιάτικα όπως όριζε το παρελ-
θόν του ως στρατιώτη, στα 14 χρό-
νια του στην εξουσία δεν τον απα-
σχόλησε τίποτε άλλο παρά το έργο
της διακυβέρνησης της Βενεζουέ-
λας, έστω και μέσα από τα φίλτρα
των προσωπικών του στόχων, και
εκεί διοχέτευσε όλο του το είναι ώς
το βιολογικό του τέλος.
Ο Ούγο Τσάβες ήταν αναμφι-
σβήτητα ένας άνθρωπος βγαλμέ-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 33
Victor Soares / Agência Brasil
νος κατ’ ευθείαν μέσα από τον
απλό κόσμο, τους ανθρώπους της
δουλειάς και τη φτωχολογιά, ένα
γνήσιο παιδί της εργατικής τάξης,
ένας μιγάς που μιλούσε λαϊκά,
έκανε χοντρά αστεία, φερόταν
ώρες ώρες επαρχιώτικα ακόμα και
στις διεθνείς διασκέψεις, μα έμοι-
αζε να έχει τις ίδιες ανάγκες και τις
ίδιες αξίες με τον απλό Βενεζουε-
έναν κόσμο κουρασμένο από τόσες
δεκαετίες φρούδας διακυβέρνησης
από τις νεοαποικιακές ελίτ και
τους σπουδαγμένους στα Χάρ-
βαρντ τρυφηλούς γόνους τους.
Γιατί ήταν κι αυτό ένα άκρως ση-
μαντικό ζήτημα: στα μάτια εκα-
τομμυρίων απλών Λατινοαμερικα-
νών, ο Τσάβες εμφανίστηκε την
κατάλληλη στιγμή για να συμβολί-
σει και να προσωποποιήσει την αυ-
θεντική «λατινοαμερικανικότητα»,
μία εν μέρει πραγματική και εν μέ-
ρει μυθική ταυτότητα γεμάτη συμ-
βολισμούς, συμπαραδηλώσεις και
στερεότυπα, που όμως λειτούργησε
ως αντίπαλο δέος στον «κοσμοπο-
λιτισμό» των ανώτερων τάξεων, κι
η οποία στη Λατινική Αμερική ανέ-
καθεν μεταφραζόταν νέτα-σκέτα
σε φιλοαμερικανισμό που, επι-
πλέον, γινόταν κατανοητός ως τα-
ξικό σύνορο. Σε μία αχανή γεω-
γραφική και πολιτιστική έκταση
όπου ο αντιαμερικανισμός είναι
μία από τις πιό σταθερές συγκολ-
λητικές ουσίες των μαζών, ο Τσά-
βες έγινε το στόμα τους, το χέρι
τους, η φωνή τους, το πρόσωπο
μίας Λατινικής Αμερικής που «ξυ-
πνάει» και «αντιστέκεται» ενώ,
στην πραγματικότητα, κατακλύζε-
ται από μεγατόνους ακατέργαστου
συναισθήματος –οργή, υπερηφά-
νεια, εκδίκηση, ανάταση–, το
οποίο όμως είναι εύκολο στο χει-
ρισμό από κάθε ικανό δημαγωγό,
γιατί ακόμα, πιθανότατα για
πολλά χρόνια επιπλέον, δεν συνο-
δεύεται από ίχνος κρίσης και λογι-
κής. ως δημαγωγός, ο Τσάβες
ήταν η επιτομή του είδους. Και
τούτο το παιχνίδι το έπαιξε μαε-
στρικά στην διάρκεια του πολιτι-
κού του βίου.
ωστόσο είναι αδύνατο να ανα-
λύσεις το φαινόμενο Τσάβες χωρίς
να φτάσεις στη ρίζα τής, για πολ-
λούς Δυτικούς ανεξήγητης, επί-
μονα υψηλής δημοτικότητάς του
στην ίδια τη Βενεζουέλα: σε μια
χώρα που, όπως σε όλη σχεδόν τη
Λατινική Αμερική, η δουλειά των
ελίτ ήταν ανέκαθεν να συνάπτουν
συμφέρουσες συμφωνίες με τις με-
γάλες ξένες εταιρείες και να ξεκο-
καλίζουν από κοινού τον τεράστιο
εθνικό πλούτο όσο από κάτω οι
κοινωνίες παράδερναν καθηλωμέ-
νες στην απέραντη φτώχεια και
στις περιστασιακές βίαιες εκρήξεις
(εμφυλίους, επαναστάσεις) με εκα-
τόμβες νεκρών, ο Τσάβες υπήρξε ο
πρώτος και μοναδικός ηγέτης που
κατέβηκε ώς τον πάτο των πολ-
λών εκατομμυρίων Βενεζουελανών
που ζουν σε οριακές συνθήκες και
έβαλε στο κέντρο του πλάνου του
να κάνει κάτι γι’ αυτούς. Και
έκανε. Το σωστό σωστό, έκανε
πολλά, γι’ αυτό και οι φτωχοί των
μεγαλουπόλεων και των παρα-
γκουπόλεων, οι ακτήμονες αγρό-
τες, οι μαύροι που ήταν πάντα στο
κοινωνικό περιθώριο, οι εξαθλιω-
μένοι ιθαγενείς, οι κάθε λογής «μι-
κροί» που είδαν πως εκεί ψηλά στο
προεδρικό μέγαρο κάποιος τους
νοιάζεται, του το αντιγύρισαν ξανά
και ξανά με την ψήφο τους και τις
θριαμβευτικές του εκλογικές νίκες,
σε μια χώρα που, παρά τον πλούτο
της, οι φτωχοί είναι ακόμα τόσοι
πολλοί ώστε όποιος τους έχει με
το μέρος του μπορεί να κερδίζει
πλειοψηφίες στο διηνεκές.
ο ΣοΣιαλιΣΜοΣ του
Η θετική πλευρά του σοσιαλιστι-
κού οράματος του Τσάβες ήταν
που έβαλε μπρος παντού κοινο-
τικά ιατρεία και νοσοκομεία,
ακόμα και στις πιο απομακρυσμέ-
νες περιοχές της ζούγκλας, έστησε
κοινοτικά σουπερμάρκετ στις πε-
34 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ριθωριακές γειτονιές που πρόσφε-
ραν τα βασικά είδη σε εξαιρετικά
χαμηλές τιμές, έχτισε πάμπολλες
δημόσιες πολυκατοικίες όπου με-
τέφερε αστέγους και οικογένειες
που διαβιούσαν σε άθλιες παρά-
γκες, επεξέτεινε την κοινωνική
ασφάλιση, μοίρασε επιδόματα
στους αναξιοπαθούντες, βοήθησε
τις μονογονεϊκές οικογένειες,
ίδρυσε πάμπολλα σχολεία, σχεδόν
εξαφάνισε τον αναλφαβητισμό,
επιδότησε κάθε είδους πολιτιστικό
φορέα και εκδήλωση, μοίρασε
κρατική γη και απαλλοτριωμένα
τσιφλίκια στους μικρούς αγρότες,
στήριξε με κάθε τρόπο τους τοπι-
κούς θεσμούς της κοινότητας, του
χωριού ή της γειτονιάς. Δεν υπάρ-
χει αμφιβολία ότι η ζωή των πολύ
φτωχών Βενεζουελανών βελτιώ-
θηκε κατά την εποχή Τσάβες και
αυτό είναι ένα επίτευγμα που κα-
νείς δεν μπορεί να αρνηθεί. Όμως
μπορούσε κιόλας, γιατί είχε τη
σπάνια ευτυχία να κάνει κοινω-
νική πολιτική με το πορτοφόλι φί-
σκα στα πετροδόλαρα και με τα
λεφτά να του τρέχουν από τα μπα-
τζάκια.
Όταν ο Τσάβες ανέβηκε στην
εξουσία, το 1999, το πετρέλαιο
ήταν στα 17 δολάρια το βαρέλι.
Στην πορεία των αλλεπάλληλων
θητειών του, έφτασε μέχρι και τα
140 δολάρια, ενώ τα τελευταία
χρόνια έμενε σταθερά στα 100+
δολάρια, που σημαίνει πως η τιμή
του κύριου εμπορεύσιμου αγαθού
της Βενεζουέλας παρά λίγο να δε-
καπλασιαστεί, γιά να σταθεροποι-
ηθεί σε έναν μέσο όρο μεταξύ πε-
νταπλασίου και εξαπλασίου, με
αντίστοιχη τεράστια αύξηση των
δημοσίων εσόδων επί των ημερών
του (γιά να κάνουμε μία όχι και
τόσο αυθαίρετη σύγκριση, είναι
σαν η Ελλάδα να δεχόταν φέτος
μεταξύ 75 και 100 εκατομμυρίων
τουριστών, και αυτό το νούμερο
να έμενε λίγο ώς πολύ σταθερό
γιά τα επόμενα δέκα χρόνια).
Περιέργως (ή καθόλου περιέρ-
γως), παρά τον ποταμό των δημό-
σιων εσόδων από τον μαύρο χρυσό
και τη συνακόλουθη ραγδαία αύ-
ξηση των δημοσίων δαπανών υπέρ
του λαού, που όντως συνέβη, το
ποσοστό της  φτώχειας στη Βενε-
ζουέλα μειώθηκε μεν αρκετά, αλλά
όχι περισσότερο από όσο μειώ-
θηκε σε αρκετές γειτονικές χώρες
που υιοθετούσαν το, έστω και
στρεβλωμένο λόγω τριτοκοσμικών
τοπικών χαρακτηριστικών, καπι-
ταλιστικό σύστημα (επί παραδείγ-
ματι, στο καπιταλιστικό Περού,
το ίδιο διάστημα, η φτώχεια μειώ-
θηκε περισσότερο απ’ ό,τι στη Βε-
νεζουέλα, και μάλιστα χωρίς τους
χρηματικούς πακτωλούς του πε-
τρελαίου), ακολουθώντας έτσι
απλώς τη γενική αναπτυξιακή
τάση της Λατινικής Αμερικής
κατά την τελευταία δεκαετία και
τίποτα παραπάνω. Στην ουσία, τα
κοινωνικά προγράμματα του Τσά-
βες αποτέλεσαν και την οροφή
της οικονομικής ανάπτυξης (και
ανέλιξης) των φτωχών στρωμάτων
της χώρας, σε ένα περιβάλλον
διαρκών εθνικοποιήσεων εται-
ρειών και περιουσιών, μεγάλης
πίεσης στην ιδιοκτησία και την
αποταμίευση, αλλά και συνεχούς
πολιτικής και κοινωνικής έντασης,
που όχι μόνο απομάκρυνε όλα τα
ξένα κεφάλαια και τις σημαντικές
επενδύσεις, αλλά και καταβαρά-
θρωσε τις παραγωγικές δυνατότη-
τες της χώρας, ενώ μία τεράστια
ποσότητα πόρων σπαταλιόταν
στη «διεθνή αλληλεγγύη» του Τσά-
βες προς τα «αδελφά» καθεστώτα
της Κούβας, του Εκουαδόρ και
της Βολιβίας, κι από κοντά η κομ-
ματική κλεπτοκρατία των κατά τό-
πους κρατικών αξιωματούχων και
κομισαρίων άδειαζε σταθερά τα
κρατικά ταμεία.
Στην πραγματικότητα, έγινε ό,τι
ακριβώς γίνεται, σαν πατρόν, στις
κάθε είδους «σοσιαλιστικές επα-
ναστάσεις»: η θέση των πολύ φτω-
χών βελτιώθηκε σχετικά, αλλά ο
συνολικός μέσος όρος άρχισε να
συμπιέζεται προς τα κάτω, γιατί
τα ευεργετήματα της σημαντικής
αύξησης του ΑΕΠ της χώρας
λόγω της κατακόρυφης ανόδου
του πετρελαίου γιά τους απλούς
πολίτες εξαερώνονταν από τις
συνεχείς υποτιμήσεις του νομί-
σματος και τον επίμονα υψηλό
πληθωρισμό (ο υψηλότερος σε
ολόκληρη τη Λατινική Αμερική),
αμφότερα καταστροφικά, μα απο-
λύτως αναμενόμενα αποτελέ-
σματα της πολιτικής του (ή, πιο
σωστά, των πολιτικών τύπου)
Τσάβες.
Αλλά η κύρια ζημιά που ο Τσά-
βες κατάφερε στην βενεζουελάνικη
οικονομία ήταν, κυρίως, μακροοι-
κονομική: η θεόκλειστη οικονομία,
οι συνεχείς εθνικοποιήσεις, οι αυ-
στηρότατοι περιορισμοί στην κί-
νηση κεφαλαίων και η βαριά σκιά
του κράτους πάνω από κάθε οικο-
νομική δραστηριότητα έστειλαν
τη χώρα στον πάτο της παγκό-
σμιας λίστας (θέση 144) με τις οι-
κονομικές ελευθερίες, αλλά και
στην 126η θέση της ανταγωνιστι-
κότητας, παρά τα πλούτη και τα
πετρέλαια. Ταυτόχρονα, η παρα-
γωγικότητα της Βενεζουέλας
έπεσε σημαντικά και η παραγωγή
πετρελαίου καθεαυτή κατολίσθησε
κατά 22%, αφού το καθεστώς
έθεσε υπό τον έλεγχό του την άλ-
λοτε αυτόνομη κρατική πετρε-
λαϊκή εταιρεία. Η κρατικοποίηση
των πάντων έφερε τη συνακόλουθη
έλλειψη κινήτρων και τη διαχειρι-
στική αδιαφορία που οδήγησε σε
συνεχή πολύνεκρα δυστυχήματα
στα διυλιστήρια και στην, απί-
στευτη κι όμως αληθινή, εισαγωγή
βενζίνης και άλλων καυσίμων από
τρίτες χώρες. Που σημαίνει, απώ-
λεια πολύτιμου συναλλάγματος,
αλλά και ένα γενικότερο ξεχαρβά-
λωμα των υποδομών, με χαρακτη-
ριστικότερο παράδειγμα την ενερ-
γειακή ανεπάρκεια που βαίνει
επιδεινούμενη, παρά την ύπαρξη
αδιανόητα πλούσιων πετρελαϊκών,
ορυκτών και υδάτινων πόρων. Η
ανεπάρκεια αυτή, τα τελευταία
χρόνια, έχει οδηγήσει σε συνεχείς
διακοπές ρεύματος και μπλακ
άουτ, ένα καίριο καθημερινό πρό-
βλημα που καμία άλλη λατινοαμε-
ρικανική χώρα δεν αντιμετωπίζει
σε τέτοιο βαθμό, πλην (τυχαίο;)
της Κούβας.
Σημειώστε ακόμη κάτι πολύ ση-
μαντικό: από την πρώτη ημέρα
που ο Τσάβες ανέβηκε στην εξου-
σία, έστριψε το οικονομικό τιμόνι
της Βενεζουέλας μονόπαντα προς
την πετρελαιοπαραγωγή, αμελώ-
ντας ή συνειδητά παραμερίζοντας
τις άλλες παραγωγικές και εξαγω-
γικές δραστηριότητες της χώρας,
που στο κάτω κάτω της γραφής
χρειάζονταν και μία δυναμική ιδιω-
τική οικονομία γιά να λειτουργή-
σουν, την οποία η πολιτική Τσά-
βες απέκλειε απολύτως. Όθεν,
στα στερνά του μεγάλου ηγέτη, το
πετρέλαιο έφτασε να αποτελεί το
95% του εμπορίου της χώρας. Και
αν αναρωτιέστε γιατί είναι αυτό
κακό, σκεφτείτε μία χώρα 30 εκα-
τομμυρίων κατοίκων να εξαρτάται
απόλυτα και ολοκληρωτικά από
ένα μόνο προϊόν, του οποίου η
τιμή μπορεί μεν να ανεβεί αλλά
μπορεί και να πέσει, το ίδιο και η
παραγωγή γιά διάφορους λόγους
(από φυσικές καταστροφές μέχρι
πολιτικές αναταραχές). Μετά σκε-
φτείτε την ίδια χώρα της οποίας το
σύστημα έχει εξαρτήσει τεράστια
τμήματα του πληθυσμού αποκλει-
στικά από το μπιμπερό της κρατι-
κής οικονομίας, σύμφωνα με τις
πάγιες σοσιαλιστικές διανεμητικές
πολιτικές, και ύστερα φανταστείτε

τί μπορεί να συμβεί αν η τιμή (ή η
παραγωγή) αυτού του προϊόντος
χάσει, λόγου χάριν, ένα απλό 10%.
Δεν χρειάζεται να πάτε μακριά: το
2002-2003 όταν το συνδικάτο της,
ακόμα αυτόνομης τότε, κρατικής
πετρελαϊκής εταιρείας απήργησε
γιά τρεις μήνες, η χώρα μέσα σε
μία χρονιά βίωσε ύφεση 24%, όση
δηλαδή η Ελλάδα στα 6 χρόνια της
οικονομικής της κρίσης. Σημειώ-
στε ακόμα στο τεφτέρι σας ότι ο
φιλεργατικός και φιλολαϊκός Τσά-
βες απάντησε στην απεργία απο-
λύοντας χωρίς πολλά πολλά
18.000 εργαζόμενους της εται-
ρείας, ήτοι το 40% του δυναμικού
της, για «παράβαση καθήκοντος»,
επειδή τόλμησαν να απεργήσουν.
Εδώ, σενιόρες, είναι επαναστατι-
κός σοσιαλισμός, δεν είναι Ελλάδα
και παίξε γέλασε...
Αξίζει ακόμα να πούμε πως το
αυστηρό πλαφόν τεχνητά χαμη-
λών τιμών που το καθεστώς επέ-
βαλε με το στανιό στις τιμές πολ-
λών καταναλωτικών προϊόντων
της αγοράς (επί παραδείγματι:
ζάχαρη, καφές, χαρτί υγείας, γα-
λακτοκομικά, σαπούνι, μωρου-
διακά κ.λπ.), παρά τον καλπάζο-
ντα πληθωρισμό, με την ανόητη
πεποίθηση ότι έτσι «βοηθάει τους
φτωχούς», όπως ήταν φυσικό δη-
μιούργησε αμέσως μία τεράστια
και χρόνια έλλειψη των συγκεκρι-
μένων αγαθών, τα οποία διοχε-
τεύονταν πλέον στη μαύρη αγορά
αντί πολύ αδρότερου αντιτίμου,
αποκαθιστώντας έτσι το περιθώ-
ριο κέρδους που αποτελούσε κί-
νητρο γιά τους παραγωγούς ώστε
να συνεχίσουν να παράγουν και
πετυχαίνοντας τελικά το ακριβώς
αντίθετο αποτέλεσμα: μόνο οι
πλούσιοι μπορούσαν πιά να τα
προμηθεύονται εύκολα, ενώ οι
φτωχοί ξεροστάλιαζαν στις ουρές
τετραγώνων των κρατικών κατα-
στημάτων, ελπίζοντας στην τύχη
για να βρουν έστω και κάποια από
αυτά τα καθημερινά χρειώδη. Οι
κραυγές του Τσάβες περί «κερδο-
σκόπων», «απατεώνων» και τέτοια
λυρικά δεν έφεραν κανένα αποτέ-
λεσμα, αν και έπεισαν μερικούς
πως θα έπρεπε να είναι ευγνώμο-
νες για τα κρατικά καταστήματα
έστω και με ατελείωτες ουρές,
αφού ήταν η ενδεδειγμένη και σο-
σιαλιστική απάντηση στην έλ-
λειψη αγαθών και στον πληθωρι-
σμό που είχε δημιουργήσει – εσείς
ποιος λέτε;
Κατά συνέπεια, το σοσιαλιστικό
πείραμα του Τσάβες παρά τις
όποιες καλές προθέσεις, κατέληξε
29 ιανουαρίου 2009. Οι πρόεδροι της παραγουάης, Φερνάντο λούνγκο, της
βολιβίας, Έβο Μοράλες, της βραζιλίας λουίς ινάσιο λούλα ντα Σίλβα και του
εκουαδόρ ραφαέλ κορρέα, μαζί με τον Ούγο τσάβες, χαιρετίζουν το κοινό
έπειτα από τη λήξη ημερίδας με θέμα τη λατινική Αμερική και την πρόκληση
της διεθνούς κρίσης, στο πλαίσιο του παγκόσμιου κοινωνικού Φόρουμ.
όπως όλα τα σοσιαλιστικά πειρά-
ματα: σε σταδιακό οικονομικό
αδιέξοδο, που ασφαλώς θα ήταν
πλήρης και ολοκληρωτική κατα-
στροφή αν η Βενεζουέλα δεν είχε
την εξαιρετική τύχη να ειπράττει
ανελλιπώς, βρέξει-χιονίσει, μπό-
λικα δισεκατομμύρια δολάρια το
χρόνο από το πετρέλαιο, γεγονός
που ακόμα αποτρέπει την ολική
κατάρρευση της χώρας. Αν όμως
σε μία χώρα με τέτοιο φυσικό υπέ-
δαφος η οικονομία είναι απλώς
θέμα αλλαγής πολιτικής γιά να
ανακάμψει, στην ίδια την κοινω-
νία της Βενεζουέλας η διακυβέρ-
νηση του Τσάβες άφησε, δυστυ-
χώς, πολύ πιό δυσεπούλωτες
πληγές.
ΠρΩταΓΩνιΣτηΣ
ΜιαΣ εΠοΠοιιαΣ
Όπως όλοι οι λαϊκιστές (καλή ώρα
και σε εμάς, ονόματα δε λέμε), ο
Τσάβες έπαιξε από την αρχή ώς
το τέλος το πολιτικό παιχνίδι σαν
πρωταγωνιστής σε ηρωικό έργο,
όπου επικεφαλής των εξ ορισμού
καλών καγαθών οπαδών του (οι
οποίοι έφεραν το αποκλειστικό δι-
καίωμα χρήσης του όρου «ο λαός»)
έδινε τον ιερό αγώνα   κατά των
σατανικών και καταχθόνιων προ-
δοτών της χώρας και υποχειρίων
του διεθνούς καπιταλισμού, που
(εκμεταλλευόμενοι τις «ατέλειες»
της δημοκρατίας) επιβουλεύονταν
την ανεξαρτησία και την αξιοπρέ-
πεια του βενεζουελάνικου έθνους.
Σύμφωνα με το σενάριο του έρ-
γου, στον ρόλο των προδοτών και
υποχειρίων συνήθως εμφανίζονταν
το σύνολο των πολιτικών και των
Fabio rodrigues Pozzebom / Agência Brasil
καλό-κακό, άσπρο-μαύρο, ή εμείς
ή οι άλλοι. Και επειδή η προφανής
επιλογή όφειλε πάντα να είναι το
«εμείς», βάλθηκε να φτιάξει μία
Βενεζουέλα όπου «οι άλλοι» θα εί-
χαν τα προβλήματα που τους άξι-
ζαν με βάση τη δική τους, εξ ορι-
σμού ύποπτη, επιλογή.  
Κύρια πλατφόρμα για την προώ-
θηση της νεο-μπολιβαριανής του
επανάστασης υπήρξε η ασταμά-
τητη προσπάθεια για συγκέντρωση
εξουσιών στην κυβέρνηση και, ει
δυνατόν, στο ίδιο το πρόσωπο του
προέδρου, προσβλέποντας έτσι σε
ένα προσωποπαγές συγκεντρωτικό
σύστημα που για την επικράτησή
του συγκρούσθηκε σκληρά με
όλους τους αυτόνομους θεσμούς
της χώρας προκειμένου να τους θέ-
σει υπό τον έλεγχό του. Έχοντας
πάντα (και επισείοντας ως φόβη-
τρο) τη στήριξη των ενόπλων δυ-
οπαδών της αντιπολίτευσης, ένας νάμεων και διαθέτοντας, φυσικά,
μεγάλος αριθμός δημοσιογράφων, την απόλυτη κοινοβουλευτική πλει-
σχεδόν όλοι οι επιχειρηματίες, οι οψηφία που ψήφιζε ό,τι ήθελε ο
περισσότεροι ξένοι πρέσβεις, οι μι- αρχηγός, ο Τσάβες άπλωσε τα χέ-
σοί διεθνείς οργανισμοί, και πάει ρια του κι έκλεισε μέσα την πολύ-
λέγοντας. Η ακραία ρητορική του τιμη πετρελαϊκή βιομηχανία της
Τσάβες, η ακατάσχετη ηθικολογία χώρας, τη Δικαιοσύνη, την Αστυ-
του, η κατασκευή μίας νέας «μπο- νομία, ακόμα και το Ανώτατο Δι-
λιβαριανής εποποιίας» που κρά- καστήριο της χώρας, τον μόνο θε-
δαινε τα σύμβολα και τους μύθους σμό που μπορούσε να ελέγξει τις
των απαρχών της «λατινοαμερικα- πράξεις του προέδρου (προσθέτο-
νικότητας» γιά να αγιάσει τα όποια ντας με ένα διάταγμα 12 νέες έδρες
μέσα ο νέος φορέας τους διάλεγε δικαστών στις 20 υπάρχουσες, στις
να χρησιμοποιήσει γιά το «καλό οποίες αμέσως διόρισε στελέχη του
του λαού» και εξ ονόματός του, η κόμματός του). Έλεγξε, επίσης, σε
μόνιμη δαιμονοποίηση των αντι- μεγάλο βαθμό, τους τοπικούς κυ-
πάλων και ο πανταχού παρών βερνήτες και την αυτοδιοίκηση –
ακτιβισμός των φανατικών οπα- και μόνη αποτυχία στην ατέρμονη
δών του, οι οποίοι οργανωμένοι σε πάλη γιά γενικό κουμάντο κατα-
δυναμικές ένστολες ομάδες ανα- γράφεται η περίπτωση της συ-
λάμβαναν ποικίλες «δράσεις», άλ- νταγματικά αυτόνομης Κεντρικής
λοτε προσφέροντας αρωγή στους Τράπεζας (με τα συναλλαγματικά
κατά τόπους δυστυχείς κι άλλοτε αποθέματα της χώρας), για την
σε συντεταγμένο ρόλο «αυθορμή- οποία δεν του έκανε το χατίρι ο
τως αγανακτισμένων πολιτών», βενεζουελάνικος λαός που απέρ-
έστρωναν στο κυνήγι τους τυχόν ριψε την πρόταση συνταγματικής
«αντεπαναστάτες» (σας θυμίζει τί- αναθεώρησης στο δημοψήφισμα
ποτα;). Όλα αυτά δηλητηρίασαν του 2007. Εννοείται βέβαια πως
και πόλωσαν τόσο πολύ τα πολι- στις καίριες κρατικές θέσεις διό-
τικά ήθη της Βενεζουέλας ώστε, ρισε σκληροπυρηνικά στελέχη του
λίγα μόλις χρόνια μετά την εγκα- κόμματός του με βασικό κριτήριο
θίδρυσή του στην εξουσία, η χώρα την επαναστατική ζωηρότητα και
είχε διχαστεί βαθύτατα και ριζο- την τυφλή υποταγή στον αλάνθα-
σπαστικοποιηθεί απόλυτα, και οι στο ηγέτη, ενώ είναι άκρως ενδει-
αιματηρές συγκρούσεις, συχνά κτικό της πολιτικής παιδείας του
ένοπλες, μεταξύ οπαδών κυβέρνη- Τσάβες το γεγονός πως πλήθος δη-
σης και αντιπολίτευσης έγιναν κα- μόσιων αξιωμάτων, από υπουργι-
θημερινό φαινόμενο στις μεγάλες κές καρέκλες μέχρι θέσεις κυβερ-
πόλεις, αφήνοντας πίσω τους πλή- νητών επαρχιών και διοικητών
θος νεκρών και ένα άσβεστο μίσος ΔΕΚΟ, κατελήφθη από στρατιωτι-
ανάμεσα στους μεν και στους δε. κούς (εν ενεργεία παρακαλώ),
Για τον Τσάβες δεν υπήρχε η έν- προσδίδοντας ένα απρόσμενα μι-
νοια της συναίνεσης, της διαπραγ- λιταριστικό προφίλ στη σοσιαλι-
μάτευσης, της σύγκλισης: όλα ήταν στική κυβέρνηση και υπενθυμίζο-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 35
ντας πως τα λατινοαμερικανικά
ήθη ενέχουν ακόμα πολλά ζητή-
ματα ιδιαίτερα προβληματικά ως
προς αυτό που εμείς στην Ευρώπη
ονομάζουμε δημοκρατία.
καθεΣτΩΣ ανελευθεριαΣ
Με αυτά και με τα άλλα, ο Τσάβες
κατέληξε πρακτικά πανίσχυρος. Και
αφού έφτιαξε τη θεσμική πανοπλία
του, προχώρησε στη σταδιακή θέ-
σπιση ενός πλέγματος πνιγηρών νό-
μων, μέσω των οποίων ο εντελώς
αλλεργικός στην κριτική, όπως όλοι
οι νάρκισσοι, Τσάβες έστησε πλήθος
κάγκελα κι εμπόδια στον πολιτικό
διάλογο, στη διάδοση των ιδεών και
στην ελεύθερη έκφραση εν γένει. Η
Βενεζουέλα διέκοψε σταδιακά τις
σχέσεις της με όλους τους οργανι-
σμούς εποπτείας των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων (μάλιστα το 2012 απο-
χώρησε οριστικά από το Αμερικα-
νικό Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαι-
ωμάτων, που ήταν ο τελευταίος
θεσμός μιας κάποιας προστασίας
των πολιτών της από την κρατική
κακομεταχείριση) ενώ, παράλληλα,
το καθεστώς αυτού τού, κατά πολ-
λούς, «μεγάλου δημοκράτη» εξαπέ-
λυσε πογκρόμ εναντίον δημοσιο-
γράφων, πολιτικών αντιπάλων,
διανοουμένων και απλών ανθρώπων
που έκαναν το λάθος να μιλήσουν
άσχημα και ανοιχτά για τον πολυ-
χρονεμένο πρόεδρο, κλείνοντας
πολλά ΜΜΕ (κανάλια, σταθμούς,
έντυπα) και στέλνοντας ένα σωρό
κόσμο στις φυλακές με κατηγορίες
που βασίζονταν σε νόμους τους
οποίους κανένα στοιχειωδώς δημο-
κρατικό κράτος δεν θα τολμούσε να
συζητήσει έστω φιλολογικά αν ήθελε
να συνεχίσει να προσδιορίζεται ως
στοιχειωδώς δημοκρατικό.
Απτό δείγμα του μαντρότοιχου
που έχτισε γύρω από το δικαίωμα
του λόγου στην Βενεζουέλα ο λαο-
φιλής Ούγο υπήρξαν οι νόμοι που
ψηφίστηκαν το 2004 και προβλέ-
πουν εξοντωτικές ποινές γιά τα
βαριά εγκλήματα της «πρόκλησης
άγχους στον πληθυσμό», της «πρό-
κλησης σε διασάλευση της δημόσιας
τάξης», της «αμφισβήτησης της
εξουσίας των κρατικών αρχών» και
της «πρόκλησης μίσους γιά θρη-
σκευτικούς ή πολιτικούς λόγους»,
χάρη στους οποίους το καθεστώς
έθεσε πυκνά λογοκριτικά φίλτρα σε
όλες τις διόδους ελεύθερης έκφρα-
σης, από τα τηλεοπτικά κανάλια και
τις εφημερίδες ώς τους τοπικούς ρα-
διοσταθμούς, τα βιβλία και τα blogs,
τιμωρώντας σκληρά τους ελευθερό-
στομους για τις αποκοτιές τους.
36 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ως επιστέγασμα, ο Τσάβες κατά-
φερε, με το καλό ή με το άγριο, να
φορέσει χαλινάρι και στη Δικαιο-
σύνη, ένα εργαλείο άκρως απαραί-
τητο ώστε οι καταπιεστικές πλευρές
της πολιτικής του να παραμένουν
σύννομες, συνταγματικές και συγ-
χρόνως πολύ αποτελεσματικότερες
απ’ ό,τι αν επιβάλλονταν διά της
ωμής ισχύος. Η ανοιχτή προεδρική
παρέμβαση στην (υποτίθεται ανε-
ξάρτητη) Δικαιοσύνη διέρρηξε και
τα απώτατα δημοκρατικά όρια το
2009, όταν η άφοβη δικαστίνα Μα-
ρία Λούρδες Αφιούνι απελευθέρωσε
έναν υπόδικο επιχειρηματία που ο
Τσάβες είχε άχτι, καθώς είχε πα-
ρέλθει (κατά ένα χρόνο!) το όριο της
προφυλάκισής του δίχως δίκη. Αφρί-
ζοντας, ο Τσάβες την αποκάλεσε
από τηλεοράσεως «κλέφτρα» και
απαίτησε να καταδικαστεί εκείνη σε
30 χρόνια φυλακή, προσθέτοντας
απειλητικά πως αν ο Μπολίβαρ
ήταν στη θέση του θα την είχε εκτε-
λέσει. Η Αφιούνι συνελήφθη αμέ-
σως και κλείστηκε χωρίς δίκη σε φυ-
λακή ποινικών όπου (τυχαία...)
εξέτιαν ποινές πολλοί εγκληματίες
τους οποίους η ίδια είχε καταδικά-
σει. Στην φυλακή, η Αφιούνι κατήγ-
γειλε πως βιάστηκε επανειλημμένα,
έμεινε έγκυος και απέβαλε (οι αρχές
της φυλακής ισχυρίστηκαν πως δεν
έλαβαν καμία σχετική καταγγελία...)
και μετά από ένα χρόνο της δια-
γνώστηκε καρκίνος, οπότε της επε-
τράπη ο κατ’ οίκον περιορισμός, με
ρητή απαγόρευση να μιλά σε δημο-
σιογράφους. Η περίπτωση της Αφι-
ούνι φαίνεται να αιφνιδίασε τον
Τσάβες, γιατί ξεσήκωσε μεγάλες
αντιδράσεις εντός και εκτός Βενε-
ζουέλας, αφού ακόμα και πιστοί φί-
λοι του καθεστώτος όπως ο Νόαμ
Τσόμσκι ζήτησαν την απελευθέ-
ρωσή της «για ανθρωπιστικούς λό-
γους» (όχι όμως και για νομικούς ή
δημοκρατικούς).
Με τέτοιων κυβικών νομικό και
πολιτικό πολιτισμό, η Βενεζουέλα
υπό τον Τσάβες κατέληξε μία χώρα
με μεγάλο έλλειμμα ελευθερίας του
λόγου και πλείστες περιπτώσεις κα-
ταπάτησης βασικών ανθρώπινων δι-
καιωμάτων. Εν έτει 2012, στη χώρα
είχε μείνει σε λειτουργία μόνο ένα
αντιπολιτευόμενο τηλεοπτικό κα-
νάλι (το globovision), ο πρόεδρος
του οποίου, ο ιδιοκτήτης και ένας
βασικός άνκορμαν αντιμετώπιζαν
σωρεία ποινικών διώξεων από το
καθεστώς, ενώ στα κρατικά ΜΜΕ
συνηθέστατη ήταν η πρακτική της
διαπόμπευσης των κάθε είδους αντι-
πάλων της κυβέρνησης με την κα-
τηγορία των «προδοτών του λαού»
και η συνακόλουθη ταύτισή τους με
τα σκοτεινά συμφέροντα των «ξέ-
νων εχθρών της χώρας», που ερχό-
ταν και «κούμπωνε» πάνω στην αχα-
λίνωτα εθνικιστική ρητορική του
Τσάβες και τη διαρκή παρότρυνση
σε επιφυλακή γιά τον «εξωτερικό
εχθρό», απέναντι στον οποίο οι Βε-
νεζουελάνοι οφείλουν να είναι ενω-
μένοι, πανέτοιμοι και, προ πάντων,
στοιχισμένοι πίσω από τον φυσικό
ηγέτη και τα σύμβολα του έθνους,
ανάμεσα στα οποία έχει τεχνηέντως
υπεισέλθει και ο σοσιαλισμός.
Οι συχνές εμφανίσεις του Τσά-
βες με στρατιωτικά ρούχα και τον
μπερέ των ειδικών δυνάμεων, οι
γκροτέσκο εμφανίσεις του στην τη-
λεόραση όπου τραγουδούσε πα-
τριωτικά άσματα και εμβατήρια, η
ηρωοποίηση (και ωραιοποίηση) του
στρατού, το εμμονικό φετίχ με τη
βενεζουελάνικη σημαία και τα πα-
νταχού παρόντα χρώματά της, η
διαρκής επίκληση ιστορικών γεγο-
νότων και ηρωικών προγόνων (με
τον Μπολίβαρ στο ρόλο του θρυλι-
κού γενάρχη), η ασταμάτητη κινη-
τοποίηση των μαζών, η οργάνωση
«λαϊκών σωμάτων» με παραστρα-
τιωτική δομή (circulos Bolivarianos,
Juventud Bolivariana κ.λπ.), ο επι-
θετικός αντιελιτισμός, ο αντικαπι-
ταλισμός, τώρα τελευταία και ο αντι-
σημιτισμός, η αγιοποίηση του
συνόλου («λαός») και η υποτίμηση
του ατόμου («πολίτης»), η συνακό-
λουθη αδιαφορία γιά τα δικαιώματα
του δευτέρου μπροστά στο «πεπρω-
μένο» του πρώτου, η επιμελής καλ-
λιέργεια της νοοτροπίας του αείποτε
αδικημένου («εμείς») που περικλείε-
ται από ξένους εχθρούς («οι άλλοι»),
η καταγγελία του «εσωτερικού
εχθρού» που συνεργάζεται με το διά-
βολο για την υποδούλωση και τον
αφανισμό του αγνού λαού, ο τονι-
σμός του ρόλου του ενός ηγέτη ως
υπερφυσικού αλεξικέραυνου όλων
των κακών – όλα αυτά αποτελούν
ασφαλή δείγματα μιας προέκτασης
του σοσιαλιστικού ιδεολογήματος σε
πεδία που ναι μεν στη Λατινική Αμε-
ρική των ατροφικών θεσμών, των
λαϊκών μύθων και των χιλίων κινη-
μάτων γίνονται αντιληπτά ως «αντι-
ιμπεριαλιστικά - επαναστατικά»,
αλλά στην εμπειρότερη περί τα τέ-
τοια Ευρώπη δεν μπορούν παρά να
εγείρουν μνήμες περισσότερο πρώ-
ιμου φασισμού παρά μαρξισμού,
όπως ίσως ο ίδιος ο Τσάβες θα προ-
τιμούσε. Φυσικά, η ορολογία διαφέ-
ρει και η επιμονή του Τσάβες στη
λαϊκή συμμετοχή και στις δημοκρα-
τικές διαδικασίες τον απομακρύνει
προσωρινά από το φασιστικό (μα
και το μαρξιστικό) πρότυπο. Αλλά η
εικονογραφία και η σημειολογία βρί-
σκονται ήδη εκεί, ελάχιστα κρυμμέ-
νες, και το πραξικοπηματικό παρελ-
θόν του Τσάβες, οι περιστασιακές
συγκαλυμμένες απειλές του, ακόμα
και προς τον ίδιο τον λαό, για την
περίπτωση που η «επανάσταση» θα
κινδύνευε να «ανατραπεί» (συνήθως
πριν από κάποια κρίσιμη εκλογή ή
δημοψήφισμα) και η σταθερή πο-
ρεία προς ένα ολοένα αυταρχικό-
τερο μοντέλο που ανακόπηκε μόνο
απ’ το θάνατο καταδεικνύουν πως
στην, έτσι κι αλλιώς, ρευστή και κά-
πως πρωτόγονη ιδεολογία του Τσά-
βες ένα είδος εθνικιστικής «φωτι-
σμένης» δικτατορίας πρέπει να
αποτελούσε τον φυσιολογικό τελικό
προορισμό.
ΔιαΦθορα και
ορΓανΩΜενο εΓκληΜα
Παραδόξως (ή, ξανά, διόλου πα-
ραδόξως) όσο αυστηρή, άτεγκτη,
οργανωμένη και ακοίμητη φάνηκε
η «επανάσταση» σε θέματα που
άπτονταν του λόγου, της διάνοιας,
του πνεύματος και των ιδεών, τόσο
απόλυτο «μπάχαλο» αποδείχθηκε
σε πλείστα ζητήματα που επηρεά-
ζουν με ακόμα πιο αδρό τρόπο τη
λειτουργία του κράτους και την κα-
θημερινότητα των πολιτών. Σε ένα
περιβάλλον πανίσχυρης και αυ-
ταρχικής κεντρικής εξουσίας αλλά
αποδυναμωμένων θεσμών, με την
οικονομία σε βύθιση και την κοι-
νωνία ένα βήμα πριν από τον εμ-
φύλιο, η γενικευμένη διαφθορά και
ανομία των πάντων διαχύθηκε ως
φυσιολογική κατάσταση σε μια
χώρα που οι μεν θεωρούσαν πως
ως νικητές δεν έδιναν λογαριασμό
σε κανέναν, οι δε πως το σαμπο-
τάρισμα κάθε καθεστωτικής δομής
ήταν πατριωτικό δικαίωμα και κα-
θήκον τους. ως αναμενόμενο απο-
τέλεσμα, η Βενεζουέλα του Τσά-
βες εξελίχθηκε στην πιθανότατα
πιο επικίνδυνη χώρα του κόσμου,
με τον πληθυσμό να οπλίζεται
ανεξέλεγκτα, την αστυνομία να
παρακολουθεί αδιάφορα ή να τα
«παίρνει» από παντού και την
αδιανόητη εγκληματικότητα να
καθίσταται το κορυφαίο πρόβλημα
γιά τους απλούς πολίτες : το 2011
στην χώρα καταγράφηκαν 19.336
(!) δολοφονίες, ήτοι 67 σε κάθε
100.000 κατοίκους (στην Ελλάδα
την ίδια περίοδο: 1), αριθμοί πολύ
υψηλότεροι από τη γειτονική Κο-
λομβία, τη Βραζιλία και το Με-
ξικό, που έχουν επίσης κακό όνομα
στο συγκεκριμένο θέμα.

Το θέμα της εγκληματικότητας,
της ανομίας και της διαφθοράς
έπληξε, έστω και λίγο, την παλλό-
μενη δημοτικότητα του Τσάβες,
καθώς αφορούσε ακριβώς τους
βασικούς υποστηρικτές του που
ζουν κυρίως στις φτωχογειτονιές
και τις παραγκουπόλεις, τους τό-
πους που κατ’ εξοχήν μαστίζονται
από το έγκλημα. Έχει ενδιαφέρον
όμως να παρατηρήσουμε πως οι
αντιδημοκρατικές επιδόσεις του
Τσάβες, στις οποίες κυρίως εστιά-
ζουν οι αμερικανοευρωπαίοι κρι-
τικοί του, δεν πτόησαν ιδιαίτερα
τους Βενεζουελάνους ούτε και
τους πολυπληθείς λατινοαμερικα-
νούς οπαδούς του. Η εξήγηση εί-
ναι απλή : μιλάμε γιά έναν ευρύ-
τατο πολιτιστικό και γεωγραφικό
χώρο που έχει χτίσει την ιστορία
του πάνω στη βάση αυταρχικών
αποικιακών δομών, οι οποίες αντι-
καταστάθηκαν από αυταρχικές νε-
οαποικιακές ή νεοφεουδαρχικές
δομές, κατά καιρούς παρεξέκλιναν
σε αυταρχικές στρατιωτικές δι-
κτατορίες, ενίοτε προκάλεσαν αυ-
ταρχικές αριστερές επαναστάσεις
και, στην καλύτερη περίπτωση,
κατέληξαν αυταρχικές κοινοβου-
λευτικές δημοκρατίες. Κοινώς, μι-
λάμε γιά χώρες και λαούς με ελά-
χιστη δημοκρατική παιδεία και, εξ
αυτού, με ελάχιστη δημοκρατική
συνείδηση. Οι κατακτήσεις των
αστικών δημοκρατιών της Ευρώ-
πης ή, έστω, της «ελευθερίας και
ισονομίας» των Ηνωμένων Πολι-
τειών αποτελούν άγνωστους τό-
πους γιά τους Λατινοαμερικανούς,
που όντως έχουν γίνει αντικείμενο
απίστευτης εκμετάλλευσης από
ελίτ και ξένους, όντως απομένει
ακόμα να γίνουν κύριοι της μοίρας
τους, αλλά συγχρόνως, χωρίς να
φταίνε οι ίδιοι, λόγω ιστορίας και
συλλογικού υποσυνειδήτου που
εκμαιεύεται ακόμα από αυτήν,
αναπαράγουν αταβιστικά το μο-
ντέλο του σωτήρα-ηγέτη, του κα-
βαλάρη που ξιφουλκεί, του νέου
Μπολίβαρ ή, αν πάμε πιο πίσω,
του νέου Τουπάκ Αμάρου, του τε-
λευταίου αυτοκράτορα των ‘Ινκας
που σκότωσαν το 1572 οι Ισπα-
νοί, μόνο που το τωρινό του άβα-
ταρ θα πάρει εκδίκηση από την
ιστορία και θα νικήσει αυτός εξ
ονόματι όλων των πρώην νικημέ-
νων – κι αν σφαχτούνε ένα εκα-
τομμύριο σκλάβοι στα επινίκια,
χαλάλι!
Οι μύθοι, λοιπόν, το πολιτιστικό
υπέδαφος και η λαϊκή κουλτούρα
παίζουν, όπως πάντα, τον κυρίαρχο
ρόλο στη βαθύτερη ερμηνεία φαι-
Ο τσάβες στον παράδεισο. καρέ από το βίντεο κινούμενων σχεδίων παραγωγής
ενός από τα κρατικά κανάλια της βενεζουέλας, που κυκλοφόρησε περίπου 20
μέρες μετά το θάνατό του. εμφανίζει τον βενεζουελάνο ηγέτη να καταφθάνει σε
ένα καταπράσινο λιβάδι όπου εκεί τον υποδέχονται άλλοι νεκροί ήρωες της
λατινικής Αμερικής: από τον Σαλβαδόρ Αλιέντε και την εβα περόν ως τον τσε
Γκεβάρα και τον Σιμόν Μπολίβαρ.
νομένων που μόνο επιδερμικά είναι
πολιτικά, όπως είναι η περίπτωση
του Ούγο Τσάβες, κι αυτό είναι κάτι
που αγνοούν, αλλά θα όφειλαν να
κατανοήσουν όσοι από τον δυτικό
κόσμο, και από την Ελλάδα ειδικό-
τερα, ονειρεύονται τον ντόπιο Τσά-
βες που θα εγκαθιδρύσει με σιδηρά
χείρα την κοινωνική δικαιοσύνη του
σοσιαλισμού, χωρίς όμως να είναι
έτοιμοι, μιά και έρχονται από δια-
φορετικό ιστορικό δρόμο, να ανα-
μετρηθούν με τις συνέπειες μιας τέ-
τοιας επιλογής – κάτι για το οποίο
είναι έτοιμοι οι Λατινοαμερικανοί.
Με άλλα λόγια, μια πολιτική τύπου
Τσάβες μπορεί να εφαρμοστεί
μόνο σε περιβάλλον διαρκούς οι-
κονομικής, πολιτικής και κοινωνι-
κής κρίσης, με διοχέτευση τερά-
στιων πόρων από το κράτος που
θα πηγαίνουν εν πολλοίς χαμένοι
επειδή δεν θα επενδύονται σε πα-
ραγωγικές υποδομές από τις οποίες
θα μπορούσαν να ωφεληθούν οι πά-
ντες, ψηφοφόροι του καθεστώτος
και μη, με μεγάλη αποδυνάμωση
των θεσμών και, συνακόλουθα, με
σημαντική περιστολή των δημο-
κρατικών ελευθεριών και των αν-
θρώπινων δικαιωμάτων, με ωμή βία
μέχρι εμφυλίου αν χρειαστεί, συν-
θήκη απαραίτητη προκειμένου ένα
τέτοιο χαρμάνι «επαναστατικού σο-
σιαλισμού» να μπορεί να φέρει εις
πέρας τις συγκεκριμένες ριζοσπα-
στικές πολιτικές του. Το θέμα είναι
ότι ένας σημαντικός αριθμός Βενε-
ζουελανών (και Λατινοαμερικανών)
όλα αυτά τα γνωρίζει, και τα δέχε-
ται, προκρίνοντας άλλα θέματα, ορ-
θολογικά και μη, που θεωρούνται
πιο σημαντικά από τα δημοκρατικά
δικαιώματα, τη λειτουργική οικονο-
ViVe
μία, την ιδιοκτησία και την ελεύ-
θερη έκφραση, πράγμα λογικό βε-
βαίως αφού οι περισσότεροι κρί-
νουν με βάση τις εμπειρίες τους και
σε αυτές τα ανωτέρω κατά κανόνα
δεν περιλαμβάνονται. Σεβαστό και
κατανοητό. ως Ευρωπαίοι όμως,
και μέτοχοι του ευρωπαϊκού πολιτι-
κού πολιτισμού, τι έμπνευση μπο-
ρούμε να βρούμε εμείς σε αυτό το
πρωτόλειο και κινούμενο με καύ-
σιμο το συναίσθημα μοντέλο, που
στα καθ’ ημάς να μη μεταφράζεται
σε κάποιο είδος λαϊκού φασισμού
ή, μια και έχουμε ήδη τέτοιους σπό-
ρους, εθνικοσοσιαλισμού; Και πόσοι
από εμάς είμαστε έτοιμοι να ζή-
σουμε σαν σημερινοί Βενεζουελα-
νοί, αν έχουμε υπ’ όψη μας όλα τα
στοιχεία και διατηρούμε το δικαί-
ωμα της επιλογής;
Για πολλούς Λατινοαμερικανούς,
ωστόσο, ο Τσάβες κάλυψε κυρίως
την ανάγκη αναφοράς σε ένα σύμ-
βολο, ένα είδωλο, μία δεσπόζουσα
πατρική φιγούρα που όλοι οι λαοί
με ζητήματα ταυτότητας και ανω-
ριμότητας, όπως εν πολλοίς   κι
εμείς οι Ελληνες, αναζητούν για να
τους πει έτοιμη τη λύση για το τι εί-
ναι καλύτερο γι’ αυτούς και, αν
χρειαστεί, να καθαρίσει για πάρτη
τους βάζοντάς τα με τους «μεγά-
λους». Υπάρχει μια συγκινητική
διάσταση σε αυτή την παιδική φα-
ντασίωση, που ως φαντασίωση έχει
και το προνόμιο να σου επιτρέπει
να αγνοείς την πραγματικότητα,
είτε πιστεύοντας πως ο πατέρας
σου είναι ο πιο έξυπνος και ο πιο
δυνατός άνθρωπος στον κόσμο
(πράγμα που γεμίζει περηφάνεια
κι εσένα τον μικρό), είτε παριστά-
νοντας πως δεν βλέπεις πόσο
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 37
σκατά τα έχει κάνει στη δουλειά
και στο νοικοκυριό του επειδή τον
αγαπάς μόνο και μόνο επειδή είναι
αυτός που είναι. Και ο Τσάβες
όντως στάθηκε σαν πατέρας στους
ψηφοφόρους του, όπως άλλωστε
όλοι οι επαγγελματίες λαϊκιστές.
Όντως τα έβαλε με τους «μεγά-
λους» παίζοντας κουκλοθέατρο που
άφηνε τα «παιδιά» με ανοιχτό το
στόμα. Όντως καθρέφτισε μπόλικη
από την εκτυφλωτική λάμψη του
στην έως πρότινος άχρωμη και άο-
σμη στον διεθνή χώρο Βενεζουέλα.
Και όντως τα έκανε σκατά στη
δουλειά και στο νοικοκυριό του
γιατί, πέραν πάσης αμφιβολίας,
αυτός ο χαρισματικότατος ανήρ
υπήρξε, όπως όλοι οι χαρισματικοί
που διάγουν τον βίο τους χαμένοι
στον αυτοθαυμασμό τους, ένας
πολύ κακός κυβερνήτης.
Εν κατακλείδι, ο Ούγο Τσάβες
θα μπορούσε να ειδωθεί και ως μία
μεγάλη χαμένη ευκαιρία. Πήρε στα
χέρια του μια πάμπλουτη χώρα
ακριβώς στη συγκυρία που θα μπο-
ρούσε να την απογειώσει στο ζενίθ
της ευημερίας της, διοχέτευσε (σω-
στά!) μπόλικο από το άπλετο χρήμα
στη βοήθεια προς τους ασθενέστε-
ρους, θέλησε να προσφέρει καλύ-
τερη υγεία και να μάθει γράμματα
σε εκείνους για τους οποίους κανείς
δεν είχε ενδιαφερθεί πριν από αυ-
τόν. Μα η ευκαιρία στράβωσε και
χάθηκε όταν ο μανικός εγωκεντρι-
σμός του δεν τον άφησε να δει τη
Βενεζουέλα ως χώρα-σύνολο που
έπρεπε να πάει καλά σε όλα τα
επίπεδα, παρά μόνο ως γήπεδο
μιας ιδεολογικής και, εν τέλει,
απόλυτα προσωπικής σύγκρουσης,
με τυπικά λατινοαμερικανικούς
ποδοσφαιρικούς όρους, απ’ όπου
κάποιοι έπρεπε να εξέλθουν θριαμ-
βευτές, κάποιοι άλλοι κατατροπω-
μένοι κι όλοι μαζί να τον μνημο-
νεύουν με δέος ως τον εκ θεού
μεσσία ή ως την εκ θεού νέμεση.
Μα αν τα έκανε όλα αλλιώς, δεν θα
ήταν ο Τσάβες, δεν θα έβλεπε τώρα
από ψηλά εκατομμύρια να κλαίνε
σαν να έχασαν τον προσφιλή πα-
τέρα τους, κείμενα να γράφονται
για να αναλύσουν τη μοναδική πε-
ρίπτωσή του και τη Βενεζουέλα,
θλιμμένη και περήφανη με τα λά-
βαρα μεσίστια, να ξεκινάει την επό-
μενη ημέρα χωμένη στα χαρισμα-
τικά σκατά ώς το στόμα, χωρίς
κανείς να έχει διδαχθεί και εκλογι-
κεύσει τίποτα, κάτι που άλλωστε
συμβαίνει με όλες τις μεταφυσικές
και αμιγώς αισθησιακές εμπειρίες,
όπως υπήρξε στην πραγματικότητα
η προεδρία Τσάβες. zx
 ο «ψωροφαναριώτης»
αλέξανδρος Μαυροκορδάτος
από τον PEtEr MAckriDgE

Κύριος στόχος της κωμωδίας του Γεωργίου Ν. Σούτσου Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος, είναι ο Αλέ-
ξανδρος Ιωάννου Μαυροκορδάτος (1754-1819), ο οποίος είχε περάσει κάποια χρόνια της νεότητάς του
στη Ρωσία, υπηρέτησε ως «διερμηνευτής της κραταιάς των Οθωμανών Βασιλείας» και στη συνέχεια διε-
τέλεσε ηγεμόνας της Μολδαβίας από τον Φεβρουάριο 1785 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1786. Εκθρονίστηκε
georgios N. Soutsos,
Alexandrovodas the από τον Σουλτάνο μετά από διένεξη του Μαυροκορδάτου με τον Πατριάρχη Προκόπιο και, αντί να γυρί-
unscrupulous (1785), σει στην Κωνσταντινούπολη, αποφάσισε να βρει καταφύγιο στη Ρωσία, όπου διέμεινε μέχρι τον θάνατό
introduction and
translation: anna του. Στο έργο, ο γραμματικός Χριστόδουλος περιφρονεί τους «ψωροφαναριώτες που δεν αξίζει η χολή τους
Stavrakopoulou, πέντ’ άσπρα», ενώ ο Αρμένιος Νικόδημος δηλώνει με περηφάνια: «κολοβερέντζιες [sic] φαναριώτικες δεν
τhe isis Press, istanbul
2012, 124 σελ.
έμαθα». Το έργο, που το 1985 κυκλοφόρησε επιμελημένο από τον Δημήτρη Σπάθη (Κέδρος), πριν από
λίγους μήνες μεταφράστηκε στα αγγλικά, για λογαριασμό εκδοτικού οίκου της Κωνσταντινούπολης. [ΤΒJ]

ε πρόσφατο άρθρο του της Κοδρικάς.2 Ελλάδος η λευθερία / εις εμέ είναι Διαβάζοντας στο βιβλίο του Φω-

Σ ο βιολόγος Κώστας
Κριμπάς παρουσιάζει
τα «αντικρουόμενα
στοιχεία» που έπρεπε
να συγχωνευτούν στην ελληνική
εθνική ταυτότητα της μεταοθωμα-
νικής περιόδου. Εκτός από την Εκ-
κλησία και τον Διαφωτισμό, γρά-
φει, έπρεπε να βρουν τη θέση τους
«οι στρατιωτικοί, αρματολοί και
κλέφτες, οι καπετάνιοι του στόλου
των ναυτικών νήσων, οι κοτζαμπά-
σηδες και άλλοι γαιοκτήμονες και
τοπικοί ηγέτες που συμμετείχαν
στην επανάσταση».1 Από τον κα-
τάλογο αυτόν απουσιάζουν οι Φα-
ναριώτες και οι περί αυτούς, του-
λάχιστον ως ξεχωριστή κατηγορία.
Η απουσία αυτή είναι, νομίζω, συ-
μπτωματική της δυσκολίας της
ένταξης των Φαναριωτών στην ελ-
ληνική εθνική αφήγηση.
Θα έπρεπε να γίνει μια διάκριση
ανάμεσα στους καθαυτούς Φανα-
ριώτες (τους ηγεμόνες, τους Με-
γάλους Διερμηνείς και τους Διερ-
μηνείς του Στόλου, μαζί με τους
συγγενείς τους, όπως οι Μαυρο-
κορδάτοι και οι Σούτσοι) και αυ-
τούς που θα ονόμαζα «παραφανα-
ριώτες», δηλαδή τα άλλα μέλη των
φαναριώτικων κύκλων, τους δια-
φόρους αξιωματούχους και υπαλ-
λήλους που τους υπηρέτησαν,
όπως οι λογοθέτες Δημήτριος Κα-
ταρτζής και Αθανάσιος Χριστό-
πουλος, ο ποστέλνικος Ιάκωβος Ρί-
ζος Νερουλός, και οι γραμματικοί
Ρήγας Βελεστινλής και Παναγιώ-
Συνήθως ο ηγεμόνας της Βλα-
χίας ή της Μολδαβίας δεν έμενε
για περισσότερο από δυο χρόνια
στην έδρα του, καθώς ο Σουλτάνος
τον αντικαθιστούσε με άλλον, ώστε
να πάρει το καθιερωμένο πεσκέσι
από τον νεοδιορισθέντα. Γι’ αυτό
και η διαμονή του στην ηγεμονία,
σε πολλές περιπτώσεις, μόλις αρ-
κούσε για να πλουτίσει από τους
φόρους που εισέπραττε από τους
ρουμάνους κατοίκους. Η εξασφά-
λιση της ηγεμονίας ήταν πολύ κερ-
δοφόρο επιχείρημα, αλλά και πολύ
επικίνδυνο, καθώς η άνοδος στον
θρόνο όχι μόνο εξαρτιόταν από την
καθαίρεση κάποιου αντιπάλου
αλλά και δημιουργούσε αισθήματα
φθόνου τόσο στους ανωτέρους όσο
και στους υποτελείς του ηγεμόνα.
Οι Φαναριώτες και οι παραφα-
ναριώτες έχουν κακή φήμη στην
Ελλάδα, και ακόμα περισσότερο
στη Ρουμανία. Πρέπει όμως να
έχουμε υπόψη μας ότι ο βαθμός
της «οπισθοδρομικότητας» και της
«προοδευτικότητάς» τους κυμαίνε-
ται ανάλογα με τα μέτρα και τα
σταθμά του εκάστοτε σχολιαστή.
Όσον αφορά τη σχέση των Φα-
ναριωτών με τους υπόλοιπους Έλ-
ληνες, ο Νίκος Σβορώνος έγραψε
ότι «η εθνική τους συνείδηση υπο-
τάσσεται στην ταξική συνείδηση
μιας προνομιούχας κοινωνικής τά-
ξης»,3 ενώ ο συγγραφέας του «Ρωσ-
σαγγλογάλλου» είχε ήδη τονίσει
τον αντιπατριωτισμό τους βάζο-
ντας έναν από αυτούς να πει: «Της
πτωχεία». Αναφερόμενος στον διο-
ρισμό Φαναριωτών στις παραδου-
νάβιες ηγεμονίες, ο άγγλος ιστορι-
κός Έντουαρντ Φρήμαν (Edward
Freeman) τους χαρακτήρισε ως
«μια φυλή που ήταν δούλοι στη
δική τους πατρίδα αλλά μετατρέ-
πονταν σε δυνάστες μιας ξένης χώ-
ρας».4
Είναι φανερό ότι, ακόμη και
πρίν από την εποχή της Γαλλικής
Επανάστασης, η ιδιότητα του
Φαναριώτη μπορούσε να θεωρη-
θεί επαίσχυντη. Στην κωμωδία Ο
Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος, ο
γραμματικός Χριστόδουλος περι-
φρονεί τους «ψωροφαναριώτες που
δεν αξίζει η χολή τους πέντ’
άσπρα», ενώ ο Αρμένιος Νικόδη-
μος δηλώνει με περηφάνια: «κολο-
βερέντζιες [sic] φαναριώτικες δεν
έμαθα».5 Σε άλλη σατιρική κωμωδία
της ίδιας εποχής, Το σαγανάκι [δηλ.
θύελλα] της τρέλας, η οποία κυκλο-
φόρησε πρόσφατα σε καλαίσθητη
έκδοση, ο ηγεμόνας Νικόλαος Μαυ-
ρογένης διαφοροποιεί ρητά τον
εαυτό του από τους Φαναριώτες:
«δεν είμαι σαν τους Φαναριώτες
εκείνους τους ψεύτες οπού έκαμαν
χαράπι το μεμλεκέτι» [δηλαδή κατέ-
στρεψαν τη χώρα].6 Η δική του ευ-
γένεια δεν είναι οθωμανική αλλά βε-
νετσιάνικη, διατείνεται, καθώς
κατάγεται από την αρχοντική οικο-
γένεια των Morisini. Το ότι ο Μαυ-
ρογένης της κωμωδίας είναι εξίσου
άπληστος και άδικος με κάποιους
Φαναριώτες είναι άλλο ζήτημα.
τεινού Ιστορία της πάλαι Δακίας τις
λεπτομερείς περιγραφές των αρ-
χοντικών τίτλων (ορισμένοι από
τους οποίους απονέμονταν σε συγ-
γενείς του ηγεμόνα που με αυτό
τον τρόπο εξασφάλιζαν λουφέ [δηλ.
μισθό που πλήρωνε ο φορολογού-
μενος λαός] χωρίς να έχουν καθή-
κοντα), των μεσαιωνικών ιεραρ-
χιών και των ανατολίτικων τελετών
που δέσποζαν στις παραδουνάβιες
αυλές, μπορούμε εύκολα να κατα-
νοήσουμε τη βδελυγμία που αισθα-
νόταν για τους Φαναριώτες ο Κο-
ραής, ο οποίος τους καταδικάζει
με χαρακτηρισμούς όπως οι εξής:
«un tas d’ignorants intrigants» [ένα
σωρό αμαθείς μηχανορράφοι], «Βυ-
ζαντινά παλληκάρια», «οι δουλεύο-
ντες τον Σκύθην [δηλ. τον Σουλ-
τάνο]» και, με μαύρο χιούμορ, «τα
χωρίς κρίσιν αποκεφαλιζόμενα αν-
δράποδα» (το «χωρίς κρίσιν» με δι-
πλή σημασία: άκριτα και χωρίς
δίκη).7
Με την έναρξη της Επανάστα-
σης ορισμένοι Φαναριώτες που εί-
χαν εξυπηρετήσει το οθωμανικό
κράτος μπήκαν στην υπηρεσία του
ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα.
Άλλα μέλη των φαναριώτικων κύ-
κλων έπαιξαν κορυφαίο ρόλο στην
πολιτική και πνευματική ζωή του
ελληνικού κράτους. Μετά το 1821
έγινε πολιτικώς ορθό να αποκηρύ-
ξει κανείς τις φαναριώτικες κατα-
βολές του. Έτσι ο Ιάκωβος Ρίζος
Νερουλός, ο πρώην Μέγας Πο-
στέλνικος της Βλαχίας και μετέ-

38 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]

πειτα υπουργός σε ελληνικές κυ-
βερνήσεις και πρέσβης της Ελλάδος
στην Οθωμανική Πύλη, έγραφε
στα γαλλικά το 1827: «Και εγώ
ήμουν από τους Έλληνες που ονο-
μάζονταν κάποτε Φαναριώτες»,
ενώ σε άλλη σελίδα του ίδιου βι-
βλίου δηλώνει: «Δεν θεωρούσα ποτέ
τον εαυτό μου Φαναριώτη, υπήρξα
ανέκαθεν Έλληνας, και θα είμαι
Έλληνας μέχρι τον τάφο».8
οι ΦαναριΩτεΣ
και η ελληνικη ΠαιΔεια
Και όμως, στα εκατό χρόνια πριν
από την Επανάσταση (στον «αι-
ώνα των Φαναριωτών», όπως τον
αποκαλούσε ο Κ.Θ. Δημαράς), οι
Φαναριώτες είχαν συμβάλει ση-
μαντικά στην ανύψωση της ελλη-
νικής παιδείας, με την ευρύτερη
έννοια του όρου. Διατήρησαν τυ-
πογραφεία και χρηματοδότησαν
τις ηγεμονικές ακαδημίες στο
Βουκουρέστι και στο Ιάσιο, οι
οποίες έγιναν φυτώρια για την
εθνική αυτογνωσία Ελλήνων, Ρου-
μάνων, Σέρβων και Βουλγάρων
που φοίτησαν κοντά σε φωτισμέ-
νους δασκάλους όπως ο Ιώσηπος
Μοισιόδαξ.
Στους Φαναριώτες οφείλονται οι
πρώτοι ελληνικοί νομικοί κώδικες
των νεότερων χρόνων, μεταξύ των
οποίων ήταν και το Συνταγμάτιον
νομικόν του Αλεξάνδρου Υψηλάντη,
Ηγεμόνος πάσης Ουγγροβλαχίας
(«εκδοθέν εις Ρωμαϊκήν, και πά-
τριον [δηλ. ρουμανική] γλώτταν»
στο Βουκουρέστι το 1780), ο Κώδιξ
Πολιτικός του Πριγκιπάτου της
Μολδαβίας του Σκαρλάτου Καλλι-
μάχη (1816-17) και η Νομοθεσία
του Υψηλοτάτου, και ευσεβεστάτου,
Αυθέντου και Ηγεμόνος πάσης Ουγ-
γροβλαχίας, Κυρίου, Κυρίου Ιωάννου
Γεωργίου Καρατζά Βοεβόδα (συντά-
χθηκε από τον Αθανάσιο Χριστό-
πουλο και εκδόθηκε στα ελληνικά
και στα ρουμανικά το 1818). Οι
συντάκτες των νομοθετικών αυτών
κειμένων δημιούργησαν τους απαι-
τούμενους νομικούς όρους στα νέα
ελληνικά πριν από την έναρξη του
εθνικού απελευθερωτικού αγώνα.
Ακόμα και η λέξη οικογένεια εμφα-
νίζεται ίσως για πρώτη φορά στον
Πολιτικό Κώδικα της Μολδαβίας
με τη σημερινή έννοια της φαμί-
λιας (ή φαμελιάς).
Στις παραδουνάβιες ηγεμονίες
υπηρετούσαν φωτισμένοι λόγιοι
όπως ο Δημήτριος Καταρτζής, ο
πρώτος «δημοτικιστής», δηλαδή ο
πρώτος που κατάλαβε ότι η γρα-
πτή γλώσσα του ελληνικού έθνους
Johann Jakob eberspach, λιθογραφία του Αλεξάνδρου ιωάννου
Μαυροκορδάτου (Γ. βενδότης, Λεξικόν τρίγλωσσον, βιέννη 1790).
θα πρέπει να βασιστεί στην τυπο-
λογία της προφορικής γλώσσας,
άσχετα από τα λεξιλογικά στοιχεία
(αρχαία, μεσαιωνικά, δημώδη και
λόγια) που χρησιμοποιούνταν, και
ο ποιητής Αθανάσιος Χριστόπου-
λος, του οποίου τα Λυρικά ήταν το
πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στην
Αθήνα (το 1825). Ο κύκλος του
Καταρτζή στο Βουκουρέστι συ-
μπεριλάμβανε τον Ρήγα, τον Δα-
νιήλ Φιλιππίδη και τον Γρηγόριο
Κωνσταντά. Το περίφημο περιο-
δικό της Βιέννης Ερμής ο Λόγιος, το
οποίο προπαγάνδιζε τις ιδέες του
Κοραή για την εκπαίδευση και τη
γλώσσα, ξεκίνησε το 1811 με πό-
ρους από τη Φιλολογική Εταιρεία
Βουκουρεστίου, την οποία ίδρυσε ο
μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνά-
τιος.
Τα άλλα βαλκανικά έθνη βρί-
σκονταν σε μειονεκτική θέση απέ-
ναντι στους Έλληνες επειδή δεν
είχαν στο δυναμικό τους τους Φα-
ναριώτες, οι οποίοι διέθεταν μα-
κροχρόνια πείρα στη διοίκηση και
στις διαπραγματεύσεις με τους
Οθωμανούς και με τις ευρωπαϊκές
Δυνάμεις.
Η περίοδος 1780-92, στην οποία
ανήκει η συγγραφή των δύο (ανέκ-
δοτων τότε) σατιρικών κωμωδιών
Ο Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος και
Το σαγανάκι της τρέλας, ήταν αρ-
κετά καρποφόρα όσον αφορά τη
λογοτεχνική, την επιστημονική και
τη φιλοσοφική παραγωγή: τα (επί-
σης ανέκδοτα) δοκίμια του Καταρ-
τζή, η Απολογία (1780), η Θεωρία
της γεωγραφίας (1781) και οι Ση-
μειώσεις φιλολογικαί (Βουκουρέστι
1784) του Μοισιόδακα, το Περί
φιλοσόφου, φιλοσοφίας, φυσικών,
μεταφυσικών (1786) του Χριστό-
φορου Παμπλέκη, η Ονοματολογία
βοτανική τετράγλωσσος (1787) του
Κ. Γ. Ζαβίρα, η Αληθής ιστορία (το
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 39
σατιρικό κείμενο που ο Κ. Θ. Δη-
μαράς βάπτισε Ανώνυμο του 1789),
το Φυσικής απάνθισμα και το Σχο-
λείον των ντελικάτων εραστών
(1790) του Ρήγα, η Γεωγραφία νε-
ωτερική των Φιλιππίδη και Κων-
σταντά και η Αληθής ευδαιμονία του
Αθανάσιου Ψαλίδα (1791) και τα
ανώνυμα Έρωτος αποτελέσματα
(1792).
ΜαυροκορΔατοΣ:
ΦιραρηΣ Ή ΠατριΩτηΣ;
Οι Φαναριώτες συνδέονται συχνά
με λέξεις όπως ασυδοσία, καταχρή-
σεις, υποκρισία, δόλο, παρασπον-
δίες και αντιζηλίες. Δεν είναι πα-
ράξενο λοιπόν ότι η σάτιρα βρήκε
γόνιμο έδαφος στο φαναριώτικο πε-
ριβάλλον. Όταν το 1995 ο Αλεξαν-
δροβόδας είδε το φως της δημοσιό-
τητας στην παραδειγματική έκδοση
του Δημήτρη Σπάθη, τον καταβρό-
χθισα μονορούφι: είχα καιρό να δια-
βάσω ελληνικό έργο με τόση από-
λαυση.
Ο πατέρας του συγγραφέα του
Αλεξανδροβόδα, ο Νικόλαος Σού-
τσος, διετέλεσε Μέγας Διερμηνέας
αλλά εκτελέστηκε το 1769 με την
άδικη κατηγορία ότι είχε βοηθήσει
τους Ρώσους στον πόλεμο κατά της
Τουρκίας. Αντίθετα από τον πα-
τέρα του, ο Γεώργιος απέφυγε να
πάρει ενεργό μέρος στην πολιτική
ζωή, προτιμώντας να ασχοληθεί με
τη λογοτεχνία και με την «τουρκο-
περσική μουσική».
Ο κύριος στόχος της κωμωδίας
του Σούτσου, ο Αλέξανδρος Ιωάν-
νου Μαυροκορδάτος (1754-1819),
ο οποίος είχε περάσει κάποια χρό-
νια της νεότητάς του στη Ρωσία,
υπηρέτησε ως «διερμηνευτής της
κραταιάς των Οθωμανών Βασι-
λείας» και στη συνέχεια διετέλεσε
ηγεμόνας της Μολδαβίας από τον
Φεβρουάριο 1785 μέχρι τον Δε-
κέμβριο του 1786. Εκθρονίστηκε
από τον Σουλτάνο μετά από διέ-
νεξη του Μαυροκορδάτου με τον
Πατριάρχη Προκόπιο και, αντί να
γυρίσει στην Κωνσταντινούπολη,
αποφάσισε να βρει καταφύγιο στη
Ρωσία, όπου διέμεινε μέχρι τον θά-
νατό του. Μετά τη φυγή του ο
Σουλτάνος τον καταδίκασε να φέ-
ρει την ατιμωτική προσωνυμία Φι-
ραρής, δηλαδή φυγάς ή αυτομό-
λος. Η δράση της κωμωδίας του
Σούτσου τοποθετείται στην Κων-
σταντινούπολη, λίγο πριν και λίγο
μετά την αναχώρηση του Αλέξαν-
δρου για το Ιάσιο.
Ο Καισάριος Δαπόντες αφιέρωσε
το χαριτωμένο και εν μέρει αυτο-
βιογραφικό έργο του «Κήπος χαρί-
των» (γραμμένο το 1768) στον
έφηβο Μαυροκορδάτο, στον οποίο
και ο ποιητής απευθύνει τον λόγο
πολλές φορές στο ποίημα. Όταν
μεγάλωσε ο Μαυροκορδάτος έγινε
μαικήνας και στιχουργός. Στον
Μαυροκορδάτο επίσης αφιερώνο-
νται η ελληνική μετάφραση του βι-
βλίου τού chevalier ramsay Ηθική
περιήγησις Κύρου Βασιλέως των Περ-
σών (1783), το οποίο προωθούσε
τις ιδέες του «φωτισμένου δεποτι-
σμού», η Γραμματική Ελληνο-Λατινίς
(1785) του Γεωργίου Δημητρίου και
το Λεξικόν τρίγλωσσον της γαλλικής,
ιταλικής και ρωμαϊκής διαλέκτου
(1790), το οποίο συντάχθηκε, κατ’
εντολήν του πρίγκιπα, από τον Γε-
ώργιο Βεντότη. Πολύ αργότερα, το
1810, ο ίδιος ο Μαυροκορδάτος
εξέδωσε μια συλλογή στιχουργημά-
των με τίτλο Βόσπορος εν Βορυσθένει
(Βορυσθένης ήταν η αρχαία ονομα-
σία του Δνείπερου), στην οποία
γράφει «εις εαυτόν» ότι «οι εχθροί
σου σ’ ονομάζουν / ως ασυνείδη-
τον» (πράγμα το οποίο υπονοεί ότι
ήξερε τη σάτιρα του Σούτσου) και
ονειδίζει «τας ασυστάτους, μυσαράς
και θεοστυγείς των αθέων και ματε-
ριαλίστων κακοδοξίας».
Ο Μαυροκορδάτος είναι αμφιλε-
γόμενη προσωπικότητα. Στην κω-
μωδία του ο Σούτσος τον παρου-
σιάζει ως άθεο, συζυγοκτόνο και
μοιχό. Και ο φαναριώτης ιστορικός
Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης,
ο οποίος ήταν σύγχρονος των γεγο-
νότων, γράφει ότι ο Μαυροκορδά-
τος ήταν «ανευλαβής εις τα θεία»,
ότι «ως ασελγέστατος έζη βίον
αβίωτον με την γυναίκα του» και ότι
«από την ασέλγειάν του ευρέθη έγ-
γυος μία νέα δούλη του» (έκδ.
Σπάθη, σ. 307 και 342). Είναι ιστο-
ρικά τεκμηριωμένο ότι μετά τη φυγή
του Μαυροκορδάτου από τη Μολ-
δαβία, η (δεύτερη) σύζυγός του πα-
ρέμεινε στην Πόλη, ενώ η ερωμένη
του τον ακολούθησε στη Ρωσία μαζί
με τον νόθο γιο τους που είχε γεν-
νηθεί στο Ιάσιο. Ο γάλλος γραμμα-
τέας του Μαυροκορδάτου, ο κόμης
d’Hauterive, αφηγούμενος την ανα-
χώρηση του ηγεμόνα από την
Πόλη, όπου άφησε τη γυναίκα του,
αναφέρει «μια οικογένεια τέλεια
ενωμένη, που την αποχωρίζεται ο
πιο αξιαγάπητος πρίγκιπας» (έκδ.
Σπάθη, σ. 305). Διαβάζοντας τα λό-
για αυτά μετά την ανάγνωση της
κωμωδίας του Σούτσου και με επί-
γνωση των μεταγενέστερων εξελί-
ξεων, είναι δύσκολο να μην υπο-
ψιαστούμε ότι εμπεριέχουν κάποια
δόση ειρωνείας.
40 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Μετά την Επανάσταση όμως οι
πληροφορίες σχετικά με τον (μακα-
ρίτη πλέον) Μαυροκορδάτο είναι
εντελώς διαφορετικές. Το 1839 ο
Αμβρόσιος Φραντζής έγραφε ότι ο
Μαυροκορδάτος, «ανήρ ως πολυ-
μαθής, έτι δε και εστολισμένος με
ηθικάς αρετάς, αληθής φίλος του
έθνους του, ευσεβής περί τα ανατο-
λικά ορθόδοξα δόγματα, σεβόμενος
παρά πάντων δι’ όλα αυτά, απε-
στρέφετο με άσπονδον μίσος εσω-
τερικώς την οθωμανικήν καταδυνα-
στείαν».9 Ο Κωνσταντίνος Άμαντος
παραθέτει (αν και μέσω έμμεσης
και αναξιόπιστης προφορικής πη-
γής) τη γνώμη του Γρηγορίου Κων-
σταντά ότι ο Ρήγας Βελεστινλής
«συνέλαβε πρώτος την ιδέαν της
ελευθερίας του ελληνικού γένους
αναγινώσκων έγγραφα του Μαυρο-
κορδάτου» και αφήνει να εννοηθεί
ότι οι επαναστατικές ιδέες του ηγε-
μόνα αποτελούσαν τον λόγο για τον
οποίο δεν επέστρεψε στην οθωμα-
νική πρωτεύουσα.10 Είναι γεγονός
ότι το 1816 ο Μαυροκορδάτος έγινε
μέλος της Φιλικής Εταιρείας· ίσως
οι πηγές των γνωμών που μόλις πα-
ρέθεσα επεξέτειναν αναδρομικά την
όψιμη εθνική δράση του ώστε να
φανεί ότι ο Φιραρής ήταν ανέκαθεν
πατριώτης και επαναστάτης.
Η συντηρητική κοσμοθεωρία του
Σούτσου αντιτίθεται στον λιμπερ-
τινισμό που αποδίδει στον Μαυρο-
κορδάτο· ο συγγραφέας υπονοεί ότι
οι Φαναριώτες ήταν σε θέση να
κρύβουν τον λιμπερτινισμό τους
πίσω από ένα μανδύα ψευδοδια-
φωτισμού. Στην κωμωδία ο Αλέ-
ξανδρος δηλώνει ότι «Όποιος
έμαθε να ζη εις την Ευρώπην θέλει
την ελευθερίαν του» (έκδ. Σπάθη, σ.
19) και ονειρεύεται να επιστρέψει
στην Ευρώπη («Ευρώπη και πάλιν
Ευρώπη»: σ. 97), μολονότι η πείρα
του από την Ευρώπη περιορίστηκε
στη Ρωσία. Όσον αφορά την πολι-
τική ιδεολογία του, «Όποιος δεν
έμαθε μακιαβελισμούς, δεν ηξεύρει
ούτε να ζήσει» (σ. 33). Διατυπώνει
το προσωπικό πιστεύω του ως εξής:
«Θεός, παράδεισος, κόλασις είναι
λέξεις οπού εφεύραν οι πολιτικοί
διά να αναχαιτίζουν την φυσικήν
ακάθεκτον ορμήν των ατάκτων υπε-
ξουσίων τους. [...] Ο εδικός μου
Θεός είναι η ηδονή μου» (σ. 95-
97). Είναι ύποπτος για τη δολοφο-
νία της πρώτης γυναίκας του και
σχεδιάζει να σκοτώσει τη δεύτερη
ώστε να είναι ελεύθερος να ζήσει με
την ερωμένη του. Στην κωμωδία
όμως, αν όχι στην πραγματικότητα,
η ερωμένη του είναι ερωτευμένη με
κάποιον τρίτο. Η «ασυνειδησία»
λοιπόν του Μαυροκορδάτου είναι
και πολιτικής και προσωπικής φύ-
σεως, είναι όμως χαρακτηριστικό
της θέασης του Σούτσου ότι τελικά
ο μακιαβελισμός του Αλέξανδρου
ναυαγεί κάτω από το βάρος των
προσωπικών του προβλημάτων.
Στο τέλος, όταν η καθαίρεση από
τον θρόνο του – και η συνακόλουθη
έξωση των αυλικών του – είναι ανα-
πόφευκτη, ένα πρόσωπο εκφέρει
την κρίση του συγγραφέα: «Όποιος
έχει να κάνει μ’ αφέντη φαρμασόνη
και άθεο έτσι ξανάστροφα του ’ρχο-
νται» (σ. 138). Οι αιτίες όμως της
σατιρικής επίθεσης του Σούτσου
δεν είναι αποκλειστικά ηθικού χα-
ρακτήρα. Παίζει ρόλο και η αντι-
ζηλία ανάμεσα στις δυο φαναριώτι-
κες οικογένειες. Όπως δηλώνει ο
ίδιος ο Αλέξανδρος στην κωμωδία:
«ηξεύρεις την αντιπάθειαν οπού
έχω εξ αρχής με τους Σούτσους» (σ.
37).
Η γυναίκα του Αλέξανδρου, η Δό-
μνα Ζαφείρα, που τη μισεί θανά-
σιμα ο άντρας της, παρουσιάζεται
από τον συγγραφέα με θετικό
τρόπο. Όπως σημειώνει η Σταυρα-
κοπούλου, η Ζαφείρα είναι το πιο
συμπαθητικό πρόσωπό της κωμω-
δίας. Αντιθέτως, η αδελφή του ηγε-
μόνα, η Δομνίτσα Ρωξάνδρα, όλο
βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλ-
λευτεί την κατάσταση προς όφελος
του αδελφού της, και ο χαρακτήρας
της εκδηλώνεται στη γλώσσα που
χρησιμοποιεί. Μια από τις πιο εν-
διαφέρουσες πλευρές της κωμωδίας
του Σούτσου –το ίδιο ισχύει και για
το Σαγανάκι– είναι το ότι σε ορι-
σμένες σκηνές τα πρόσωπα (συ-
μπεριλαμβανομένων του ηγεμόνα
και μελών της οικογένειάς του) χρη-
σιμοποιούν την αργκό της εποχής,
σαν να πρόκειται για κοινούς
εγκληματίες που συζητούν για τα
σχέδιά τους με τη χρήση συνθημα-
τικής γλώσσας. Στη δεύτερη σκηνή
της τρίτης πράξης ο Σούτσος πα-
ρουσιάζει έναν διάλογο στον οποίο
συμμετέχουν η Ρωξάνδρα και ορι-
σμένοι αξιωματούχοι. Ο συγγρα-
φέας, συνειδητοποιώντας ότι ο
αναγνώστης θα δυσκολευτεί να κα-
ταλάβει ορισμένες λέξεις που χρη-
σιμοποιούνται στη σκηνή αυτή, τις
ερμηνεύει σε υποσημειώσεις. Ανά-
μεσα στις λέξεις αυτές είναι ο «μπέ-
μπελος» (δηλαδή ο ηγεμόνας), οι
«λόθρες» (τα πορτοφόλια), οι «γρό-
μποι» (τα χρήματα, ιδίως προκειμέ-
νου για το λάδωμα) και οι «μπά-
τσοι» (οι Τούρκοι), ενώ η Ρωξάνδρα
καταλήγει: «ελπίζω να μπανίσει
μπάνικα» (δηλαδή να πάει καλά το
σχέδιό τους). Παρ’ όλες τις αλλαγές
που έχουν γίνει στην ελληνική αρ-
γκό στο ενδιάμεσο διάστημα, ορι-
σμένες από αυτές τις λέξεις χρησι-
μοποιούνται ακόμα και σήμερα,
έστω και με διαφορετική σημασία.
Συμπεραίνουμε από τη χρήση αυ-
τής της γλώσσας ότι o συγγραφέας
θέλει να ξεσκεπάσει τον πραγμα-
τικό χαρακτήρα κάτω από το κοι-
νωνικό προσωπείο των Μαυροκορ-
δάτων, κάτι που κατορθώνει πολλές
φορές και με τους «κατ’ ιδίαν» μο-
νολόγους στους οποίους τα πρό-
σωπα αποκαλύπτουν τα πραγμα-
τικά αισθήματα που τα κρύβουν
συνήθως από τους συνομιλητές
τους. Επίσης είναι αξιοπαρατήρητη
η αθυροστομία ορισμένων χαρα-
κτήρων («του γαμούμε τη μάνα και
τες επτά του γενεές», «πούστης»,
«σκατά», «χέζω» κ.λπ.). Ένα από τα
πρόσωπα σχολιάζει ως εξής τη φα-
ναριώτικη γλώσσα: «Γιά που ξέ-
ρουμε τη γλώσσα που μιλείτε στο
Φανάρι. Διαβολήτερη, σας ορίζω,
δεν είδα» (Χριστόδουλος προς Αλέ-
ξανδρο, σ. 76).
Στον Αλεξανδροβόδα και στο Σα-
γανάκι οι συγγραφείς εκθέτουν την
ανεπίσημη και ιδιωτική γλώσσα των
Φαναριωτών, η οποία απέχει πα-
ρασάγγας από τον επίσημο λόγο
τους, προκειμένου να δείξουν την
αισχρή πραγματικότητα που κρύ-
βεται ενίοτε κάτω από τη λάμψη, τη
γενναιοδωρία και τη φιλοπατρία
των ηγεμόνων. Σε πολλά σημεία ο
λόγος των προσώπων θυμίζει τους
ελληνιστικούς βασιλείς και τις ισχυ-
ρές γυναίκες που παρουσιάζει ο Κα-
βάφης. Έτσι, η Κωνσταντινούπολη
αντιστοιχεί με τη Ρώμη, και η Βλα-
χία και η Μολδαβία με την Αίγυπτο
και τη Συρία. Η Δόμνα Ζαφείρα
μάλιστα χαρακτηρίζει τον εαυτό της
ως «θυγατέρα φιλοπάτορα» (σ.
113), ενώ η Ρωξάνδρα κάποτε πα-
νηγυρίζει εκστομίζοντας τη σχεδόν
καβαφική φράση: «σκάνε οι εχθροί
μας» (σ. 120).
Ο Δημαράς παρατήρησε ότι εί-
κοσι χρόνια μετά τον Αλεξανδροβόδα
ο Σούτσος δημοσίευσε «κάποια
ανούσια αλληγορικά έργα θεατρικής
μορφής».11 Μπορούμε να πούμε ότι
ο Αλεξανδροβόδας και το Σαγανάκι εί-
ναι «σατιρικά έργα θεατρικής μορ-
φής». Αυτού του είδος τα κείμενα,
όπως πολλές άλλες κωμωδίες και
τραγωδίες στην ιστορία της νεοελ-
ληνικής λογοτεχνίας, έχουν ελάχι-
στη σχέση με το θέατρο· άλλωστε
θέατρο (ως χώρος και ως θεσμός)
δεν υπήρχε στην Πόλη και στο Βου-
κουρέστι την εποχή εκείνη. Οι κω-
μωδίες αυτές έχουν περισσότερο
ιστορική και γλωσσική σημασία

παρά λογοτεχνική, εφόσον η κατα-
νόηση των κειμένων εξαρτάται από
τη γνώση των ιστορικών περιστά-
σεων, από τις οποίες δεν κατορθώ-
νουν να ανεξαρτητοποιηθούν.
Ο Αλεξανδροβόδας και το Σαγα-
νάκι είναι δίδυμα κείμενα, καθώς
προέρχονται από τον ίδιο χώρο,
γράφτηκαν την ίδια εποχή, και το
καθένα έχει στόχο έναν πραγμα-
τικό ηγεμόνα που παρουσιάζεται
με το όνομά του, αντί να σατιρίζο-
νται τα μέλη γενικά μιας ορισμένης
κοινωνικής ομάδας ή όλοι όσοι
έχουν ένα ορισμένο ηθικό ελάτ-
τωμα. Ενώ όμως η απεικόνιση του
Μαυροκορδάτου από τον Σούτσο
είναι αρκετά ρεαλιστική, η προσω-
πογραφία του (όντως ιδιότροπου)
Νικολάου Μαυρογένη στο Σαγα-
νάκι μοιάζει περισσότερο με καρι-
κατούρα. Όπως εύστοχα γράφει η
Σταυρακοπούλου, ο Αλεξανδροβό-
δας είναι «ένα κομμάτι μουσικής
δωματίου», ενώ στο Σαγανάκι
ακούμε τους ήχους μιας στρατιω-
τικής μπάντας. Και καταλήγει:
«Μια συστηματική συγκριτική με-
λέτη των δυο αλληλοσυμπληρωμα-
τικών κειμένων θα προσέφερε μια
περισσότερο σφαιρική, πολυφω-
νική και πολύπλευρη αξιολόγηση
της φαναριώτικης διακυβέρνησης
στην πρωτεύουσα και στην επαρ-
χία» (σ. 43). Τα δυο κείμενα είναι
σημαντικότατα για την κατανόηση
των νοοτροπιών και των συμπερι-
φορών στον φαναριώτικο χώρο.
Μια αΓΓλικη ΜεταΦραΣη
εκΔιΔεται Στην τουρκια
Η αγγλική μετάφραση της Άννας
Σταυρακοπούλου χαρακτηρίζεται
από τη στενή προσκόλληση στο
γράμμα του πρωτοτύπου, με απο-
τέλεσμα πολλές προτάσεις να αντι-
βαίνουν στο γλωσσικό αίσθημα της
αγγλικής. Για παράδειγμα: το «Μα
στάσου ψυχή μου κομάτι να σε
ΣυΓχρονα θεΜατα
tριμηνιαία Έκδοση επιστημονικού Προβληματισμού και Παιδείας
Ανδρέας Εμπειρίκος
Ανέκδοτο κείμενο
Για τον υπερρεαλισμό
Ν. Λοϊζίδης, Τ. Δημητρούλιας, Γ. Στεφανάτος, Ν. Σιγάλας
Κεντρική Διάθεση Αθηνών: Βαλαωρίτου 12 (ισόγειο), Τ.F. 210 36 28 501
ιδώ» (σ. 11 του πρωτοτύπου) απο-
δίδεται με τη δύσκαμπτη φράση
«But wait for a moment, sweet-
heart, that i might see you» (σ. 67)·
το «ας πηγαίνω» (σε μονόλογο, σ.
14) ως «let me go» (σ. 68, το οποίο
σημαίνει «άφησέ με [να πάω]»)· το
«απόψε να την φέρεις δίχως άλλο»
(σ. 27-28) ως «Do bring her
tonight, unmistakably» (σ. 73, αντί
«Bring her tonight without fail»)·
και το «Ίσως να σε φάνηκε» (σ.
32) ως «it might have seemed to
you» (σ. 74, αντί «Perhaps you
imagined it»). Υπάρχουν και περι-
πτώσεις όπου ο φυσικός ομιλητής
μπορεί να διαφωνήσει με την υφο-
λογική επιλογή μιας λέξης: ένα
επαναλαμβανόμενο παράδειγμα εί-
ναι η απόδοση της λέξης «που-
τάνα» με την ευφημιστική λέξη
«courtesan» αντί της «whore», η
οποία θα ήταν πιο κατάλληλη. Δυ-
στυχώς η μεταφράστρια δεν μας
έχει δώσει καμιά πληροφορία για
τους στόχους, τις αρχές και τις με-
θόδους της μετάφρασής της ώστε
να ελέγξουμε αν το μετάφρασμα
εκπληρώνει τους στόχους αυτούς.
Θα περιοριστώ σε δύο ακόμη
γλωσσικές λεπτομέρειες. Πρώτον,
η λέξη χαρχάλι, η οποία ερμηνεύε-
ται από τον Σπάθη και από τη
Σταυρακοπούλου (με λανθασμένη
ετυμολογία από τα τουρκικά) ως
«βραχιόλι», δηλώνει στην πραγμα-
τικότητα ένα είδος περιδεραίου.12
Δεύτερον, η λέξη «παχάρνικος» δεν
είναι «παλαιός βυζαντινός τίτλος»,
όπως γράφει η Σταυρακοπούλου
(σ. 22), αλλά σλαβογενής τίτλος
πολιτικού αξιώματος στη Ρουμα-
νία.
Πάντως το κείμενο του Σούτσου
έχει διαγράψει έναν κύκλο. Γραμ-
μένο στην Κωνσταντινούπολη, εκ-
δόθηκε στην Αθήνα και μεταφρά-
στηκε στη Θεσσαλονίκη, και η
αγγλική μετάφραση εκδόθηκε στην
πόλη που το γέννησε. Η διαδρομή
αυτή αποτελεί ένδειξη ότι κάποια
κατάλοιπα του πάλαι ποτέ ενιαίου
ελληνοτουρκικού χώρου εξακολου-
θούν να υπάρχουν.
Ο τόπος που επελέγη για την έκ-
δοση του κειμένου στα αγγλικά δεί-
χνει πως η Σταυρακοπούλου φρο-
νεί ότι η μετάφρασή της θα είναι
χρήσιμη για τους οθωμανολόγους
και ότι η αγγλική (μαζί με τη γαλ-
λική) είναι η γλώσσα διά της
οποίας η τουρκική λογιοσύνη συ-
νεννοείται πλέον με την ελληνική.
Ο εκδοτικός οίκος the isis Press,
με ιδρυτή και διευθυντή τον ιστο-
ρικό (και συγγενή του δημάρχου
του Λονδίνου Boris Johnson) Sinan
kuneralp, έχει θέσει στη διάθεση
της επιστημονικής κοινότητας ένα
εξαιρετικά πλούσιο απόθεμα από
αγγλόγλωσσες και γαλλόγλωσσες
μελέτες για την οθωμανική ιστο-
ρία. Τώρα επιτέλους οι αγγλομα-
θείς Τούρκοι, όπως και το υπό-
λοιπο αγγλόφωνο κοινό, είναι σε
θέση να διαβάσουν τον Αλεξανδρο-
βόδα, ένα κείμενο που γράφτηκε
πριν από 230 χρόνια στην οθωμα-
νική πρωτεύουσα. zx
1 526.
Κώστας Β. Κριμπάς, «Η δεξίωση του
Δαρβινισμού στην Ελλάδα», Athens Re-
view of Books, Φεβρουάριος 2013, σελ.
56.
2
Ο Α΄ Λογοθέτης του Διβανίου ήταν ο
ιδιαίτερος γραμματέας του ηγεμόνα:
έπρεπε να είναι «ειδημονέστατος της
Βλαχικής διαλέκτου» [δηλ. της ρουμα-
νικής γλώσσας] και, αντίθετα από τους
άλλους αξιωματούχους, δεν παυόταν
με «μεταβολή εξουσίας ή αξιωμάτων
μεταλλαγή» (Διονύσιος Φωτεινός,
Ιστορία της πάλαι Δακίας, τομ. Γ΄
(Βιέννη 1819), σ. 512). Ο Ποστέλνι-
κος ήταν «του ηγεμόνος μινίστρος των
εξωτερικών υποθέσεων». Ο Ποστέλ-
νικος της Βλαχίας ήταν υποχρεωτικά
«Ρωμαίος», δηλ. Έλληνας και όχι Ρου-
μάνος (ό.π., σ. 485).
Θάνος Λίποβατς
Σκέψεις περί του Κακού
Βαγγέλης Μπιτσώρης
Μπλανσό - Ντερριντά
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 41
3
Νίκος Σβορώνος, To ελληνικό έθνος:
γένεση και διαμόρφωση του Nέου Ελ-
ληνισμού (Αθήνα 2004), σ. 91.
4
Παρατίθεται στην Εισαγωγή της Άν-
νας Σταυρακοπούλου στον κρινόμενο
τόμο, σ. 54.
5
Οι περικοπές παρατίθενται από τον
Δημήτρη Σπάθη, στο Γ.Ν. Σούτσος,
Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος (Αθήνα
1995), σ. 85 και 69.
6
Το Σαγανάκι εκδόθηκε από τη Lia
Brad chisacof στον τόμο Ρήγας. Ανέκ-
δοτα κείμενα (Αθήνα 2011)· το παρά-
θεμα βρίσκεται στη σ. 74. Η απόδοση
της κωμωδίας στον Ρήγα Βελεστινλή
είναι επίμαχο θέμα. Δυστυχώς η επι-
μελήτρια έκανε ορισμένα λάθη στη με-
ταγραφή του χειρογράφου, και το
γλωσσάριο που συνέταξε βρίθει σφαλ-
μάτων. Για περισσότερες πληροφορίες
σχετικά με το γλωσσάριο βλ. το κεί-
μενό μου «comments on the glossary
of the comedy Το σαγανάκι της τρέλας»
το οποίο ανάρτησα στη σελίδα μου
στον ιστότοπο academia.edu.
7
Δεκ. 1811, στο Κοραής, Αλληλογρα-
φία, τόμ. Γ΄ (Αθήνα 1979), σ. 162·
Σεπτ. 1816, σ. 505· Νοέμ. 1816, σ.
8
Jacovaky rizo Néroulos, Cours de lit-
térature grecque moderne (Γενεύη
1827), σελ. 69, 86–7.
9
Α. Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας
της αναγεννηθείσης Ελλάδος, τόμ. 1
(Αθήνα 1839), σ. 701· παρατίθεται
από τον Κ. Άμαντο, «Ρήγας Βελεστιν-
λής», περ. Ελληνικά 5 (1932), σ. 49.
10
Κ. Άμαντος, Ανέκδοτα έγγραφα περί
Ρήγα Βελεστινλή (Αθήνα 1930), σ. ια΄.
11
Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελλη-
νικής λογοτεχνίας, 9η έκδ. (Αθήνα
2000), σ. 230.
12
Βλ. ορισμό (με φωτογραφία) από το
Λύκειο των Ελληνίδων στην ιστοσελίδα
http://openarchives.gr/view/449254.

ΣυνεντευΞη
Bernhard Schlink
Μπέρναρντ Σλινκ
Ο είναι γοητευτικός
άνθρωπος και, όπως
και ο ήρωάς του,
ντετέκτιβ Γκέραρντ
Σελμπ, λατρεύει τις ελληνικές
ελιές. Παίζει φλάουτο σχεδόν κα-
θημερινά. Πίνει γκράπα και τρώει
τακτικά στην Οsteria ribaltone
που βρίσκεται δίπλα στο σπίτι
του, ένα ευχάριστο διαμέρισμα με
θέα στην πλατεία Βικτώρια Λουίζε
στο Σένμπεργκ, μια από τις πιο
ωραίες γειτονιές του Βερολίνου.
Διαβάζει τα νέα στις εφημερίδες
τις οποίες αγοράζει καθημερινά
στο κιόσκι της γωνίας του και η
τηλεόραση ανοίγει μόνο για να δει
ταινίες και τηλεοπτικές σειρές.
«Η φήμη και το χρήμα αλλάζουν
τον άνθρωπο;» τον ρώτησα καθώς
τρώγαμε τις ελιές που του είχα φέ-
ρει από την Ελλάδα. «Εξαρτάται»,
μου απάντησε. «Μπορώ να φαντα-
στώ ότι αν γίνεις ξαφνικά πλού-
σιος στα 25 ή στα 30 σου δεν μπο-
ρείς εύκολα να το εντάξεις στη ζωή
σου. Εγώ, όμως, είχα ήδη περάσει
τα 50 όταν ήρθε η επιτυχία και
ήταν πια πολύ αργά για να αλλάξω.
Βεβαίως απολαμβάνω το γεγονός
ότι με αναγνωρίζουν όταν πηγαίνω
κάπου, όπως και το ότι μπορώ πια
να ξοδεύω περισσότερα χρήματα».
Σήμερα ο Μπέρναρντ Σλινκ μοι-
ράζει το χρόνο του ανάμεσα στο
Βερολίνο και στη Νέα Υόρκη, ενώ
ταξιδεύει συχνά στην Αυστραλία.
Καθηγητής συνταγματικού δι-
καίου, ιστορίας και φιλοσοφίας του
δικαίου στο Πανεπιστήμιο Χού-
μπολντ του Βερολίνου, και παλαι-
ότερα της Βόννης, και συνταγμα-
τικός δικαστής στη Ρηνανία
Βεστφαλία, ο Σλινκ ήταν ήδη γνω-
42 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
H γερμανική λογοτεχνία
πάει στο Χόλλυγουντ
Συνέντευξη στην ΚιΚΗ τριανταΦυΛΛΗ
Ο Μπέρναρντ Σλινκ έγινε ευρύτερα γνωστός στο ελληνικό κοινό ως ο συγγραφέας του βιβλίου Διαβά-
ζοντας στη Χάννα, στο οποίο στηρίχθηκε το σενάριο της ταινίας Σκουριασμένα χείλη, με την Κέιτ Γου-
ίνσλετ και τον Ρέιφ Φάινς, που το 2008 κέρδισε Όσκαρ γυναικείας ερμηνείας. Καθηγητής συνταγμα-
τικού δικαίου και δικαστής, του αρέσει να γράφει αστυνομικά μυθιστορήματα. Μια βιβλιοθήκη καλύπτει
όλο τον τοίχο του σαλονιού, στο σπίτι του στο Βερολίνο, στην άκρη είναι στημένο ένα αναλόγιο με τις
παρτιτούρες του - παίζει φλάουτο. Εκεί συναντηθήκαμε για τη συνομιλία που ακολουθεί.
στός ως συγγραφέας πολύ πριν κυ-
κλοφορήσει το συνταρακτικό μυ-
θιστόρημά του Διαβάζοντας στη
Χάννα (Der Vorleser).
Η λογοτεχνική του διαδρομή είχε
αρχίσει με τρία αστυνομικά μυθι-
στορήματα με κεντρικό ήρωα τον
ντετέκτιβ Γκέραρντ Ζελμπ (λογο-
παίγνιο με τη λέξη selb, που ση-
μαίνει εαυτός στα γερμανικά), έναν
πρώην εισαγγελέα των Ναζί. Στην
Απόδοση Δικαιοσύνης, το πρώτο
από αυτά το οποίο ο Σλινκ έγραψε
μαζί με τον –φίλο του, επίσης νο-
μικό– Βάλτερ Ποπ, ο Ζελμπ
εμπλέκεται εν αγνοία του σε δύο
φόνους και αποδίδει δικαιοσύνη με
τρόπο παράδοξο. Όπως θα κάνει
και αργότερα στο Διαβάζοντας στη
Χάννα, ο Σλινκ ξύνει με κάθε ευ-
καιρία τις πληγές της μεταπολεμι-
κής Γερμανίας, εμφανίζοντας την
αθέατη πλευρά του γερμανικού
θαύματος. Και χρησιμοποιεί την
αστυνομική πλοκή απλά ως φόρμα
για να μιλήσει για τα αγαπημένα
του θέματα, τη δικαιοσύνη, την
παιδεία, την οικολογία και, προ
πάντων, για την ατομική ευθύνη.
το ευρωπαϊκό Σύστημα δικαίου
δεν καταδικάζει σε θάνατο, στην
Απόδοση Δικαιοσύνης όμως εσείς
βάζετε τον ζελμπ να σκοτώσει
κόρτεν. Γιατί;
Δεν το έκανε για να αποδώσει δι-
καιοσύνη αλλά για να ανταποδώσει
το χτύπημα. Ο Σελμπ γνωρίζει βε-
βαίως ότι δεν υπάρχει ποινή θανά-
του και ότι δεν έχει το δικαίωμα να
σκοτώσει τον Κόρτεν. Νομίζω ότι
ήταν κάτι πολύ προσωπικό, ένας
τρόπος για να απελευθερωθεί ο
ίδιος από ό,τι τους συνέδεε με το
παρελθόν.
παρ’ όλα αυτά, είναι και ένα εί-
δος τιμωρίας.
Ναι αλλά δεν είναι σωστό, ούτε
υπό το κράτος του δικαίου.
Ο χαρακτήρας του Γκέραρντ
ζελμπ είναι πολύ κοντά στον
Φίλιπ Μάρλοου και στον Σαμ
Σπέιντ.
Νομίζω ότι αν το άκουγε αυτό θα
μπορούσε να τον κάνει ευτυχι-
σμένο.
Έχετε διαβάσει hardboiled fic-
tion;
Α, ναι. Ο Ντάσιελ Χάμμετ, ο Ρέη-
μοντ Τσάντλερ, ο Τζέημς Πάτερ-
σον είναι αγαπημένοι μου συγγρα-
φείς.
] οι Σιέβαλ Μαίη και Βάλε Περ.
Σας έχουν επηρεάσει;
Δεν προσπαθώ να γράψω όπως αυ-
τοί, αλλά νομίζω ότι είναι πιθανό
να υπάρχει κάποια επιρροή με έναν
τρόπο που δεν μπορούμε να ορί-
σουμε και να προσδιορίσουμε.
τα κόμικς σας αρέσουν;
Όχι, ποτέ δεν μου άρεσαν. Ίσως
γιατί ήταν πολύ μεγάλο ταμπού
όταν μεγάλωνα. Οι γονείς μου ποτέ
δεν θα ανεχόντουσαν κόμικς στο
σπίτι. Νομίζω ότι πρέπει να αρχί-
σεις να τα απολαμβάνεις στην ηλι-
κία των έξι επτά ετών κι εγώ, στα
δεκατρία, όταν έκανα την επανά-
στασή μου ενάντια στους γονείς
μου, ήμουν πια πέρα από αυτά.
ευρωπαϊκό νουάρ έχετε διαβά-
σει;
Όχι, δεν το γνωρίζω. Όταν άρ-
χισα να γράφω, σταμάτησα να δια-
βάζω, γιατί το γράψιμο ιστοριών
προσφέρει την ίδια χαρά όπως και
το διάβασμα ιστοριών. Όταν φα-
ντάζομαι έναν άλλο εαυτό για να
τον μεταφέρω στο έργο μου, το
παιχνίδι μαζί του ικανοποιεί κατά
κάποιον τρόπο όλες μου τις ανά-
γκες για το μυστηριώδες και το αι-
νιγματικό. Διαβάζω μεν πολύ, αλλά
όχι πια αστυνομικές ιστορίες. Παρ’
όλα αυτά, ξαναδιάβασα πρόσφατα
τον Μεγάλο Αποχαιρετισμό και με
άγγιξε πάρα πολύ. Και αν έπρεπε
να πάρω ένα αστυνομικό στο νησί
και να το διαβάζω συνέχεια, τότε
αυτό θα ήταν ο Μεγάλος Αποχαιρε-
τισμός του Τσάντλερ.
Γνωρίζετε ίσως το σκανδιναβικό
αστυνομικό μυθιστόρημα;
Πριν αρχίσω να γράφω υπήρχαν
Έχω διαβάσει επίσης το πρώτο βι-
βλίο του Στιγκ Λάρσον, νομίζω ότι
αυτό το κορίτσι ήταν μια θαυμάσια
επινόηση. Υπέροχος χαρακτήρας.
Όμως το στόρι δεν μου άρεσε.
Νιώθω πάντοτε προδομένος όταν
η λύση μιας ιστορίας είναι κάποιος
τρελός, γιατί είναι ένας πολύ εύκο-
λος τρόπος να βγεις από το χάος
που δημιουργείς ως συγγραφέας.
εναΣ ΓερΜανοΣ
Για οΣκαρ
Το ημι-αυτογραφικό μυθιστόρημα
Διαβάζοντας στη Χάννα, όπως με-
ταφράστηκε στα ελληνικά ο Ανα-
γνώστης του Μπέρναρντ Σλινκ,
εκδόθηκε το 1995 και αμέσως τον
έκανε γνωστό σε όλο τον κόσμο.
Μπεστ σέλερ μεταφρασμένο ήδη
σε 45 γλώσσες και έχοντας που-
λήσει εκατομμύρια αντίτυπα –
στην Αμερική, μέσα σε ένα πρωινό
μετά την παρουσίαση του συγ-
 Aλέκος Παπαδάτος
γραφέα στην εκπομπή της Όπρα
Γουίφρεϊ, πουλήθηκαν 200.000
αντίτυπα–, έφερε στο δημιουργό
του πολλά λογοτεχνικά βραβεία.
Χαρακτηρίστηκε μυθιστόρημα για
το Ολοκαύτωμα, ο ίδιος όμως αρ-
νείται το χαρακτηρισμό, αφού το
βιβλίο, βασικά, διερευνά ηθικά και
συναισθηματικά προβλήματα της
μεταπολεμικής γενιάς και την
εμπλοκή της στην ενοχή των γο-
νιών. Σίγουρα πάντως είναι ένα
τολμηρό μυθιστόρημα που ξεκι-
νάει αμήχανα, όπως ίσως αμήχανα
ξεκινάει και ο έρωτας ενός δεκα-
πεντάχρονου για μια ώριμη γυ-
ναίκα. Αδύναμος έφηβος, ο Μί-
χαελ Μπεργκ παθαίνει μια κρίση
ίκτερου στο κατώφλι της 36χρο-
νης Χάννα Σμιτς και αυτή τον
βοηθάει να συνέλθει. Όταν γίνει
καλά, θα την επισκεφτεί για την
ευχαριστήσει, και τότε δεν θα
μπορέσει να πάρει τα μάτια του
από πάνω της: «Από το σβέρκο και
τους ώμους της, από τα στήθη της
που τύλιγε παρά έκρυβε η κομπινε-
ζόν, από τον πισινό που έσφιγγε η
κομπινεζόν, όσο εκείνη είχε το
πέλμα στο γόνατο ή την καρέκλα,
από τη γάμπα της – γυμνή και χλομή
στην αρχή κι έπειτα λαμπερή και
μεταξένια μες στην κάλτσα». Τε-
λικά ο Μίχαελ θα ενδώσει στην
ερωτική αποπλάνηση και θα ζήσει
με τη Χάννα μια συγκλονιστική
ερωτική ιστορία. Συναντιούνται
τακτικά με τη μυστηριώδη ει-
σπράκτορα του τραμ, κάνουν
έρωτα και της διαβάζει αριστουρ-
γήματα της παγκόσμιας λογοτε-
χνίας. Μετά εκείνη χάνεται. Θα
ξαναβρεθούν πολλά χρόνια αργό- Ο γερμανός συγγραφέας Μπέρναρντ Σλινκ, με το αγαπημένο του φλάουτο, από τον Αλέκο παπαδάτο.
τερα στην αίθουσα του δικαστη-
ρίου, αυτός ως φοιτητής νομικής γρήγορα οι αναγνώστες το αγκά- να τιμωρήσει τον εαυτό της για ό,τι Γιατί είναι τόσο μοναχική; Ντρέ-
και εκείνη ως πρώην δεσμοφύλα- λιασαν, έφτασε μάλιστα να διδά- έκανε. Σε όλη τη ζωή της ζούσε πεται που είναι αναλφάβητη;
κας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης σκεται σε γερμανικά σχολεία και αποσυρμένη, το ίδιο έκανε και στη Νομίζω ότι η μοναξιά σε κάνει μο-
κατηγορούμενη για εγκλήματα πο- πανεπιστήμια. Οσο για τη διεθνή φυλακή. Αποσύρθηκε από την κοι- ναχικό. Γιατί υπάρχει ένας πολύ
λέμου. καριέρα του, το περιοδικό Spiegel νότητα των φυλακισμένων και απο- στοιχειώδης τρόπος επικοινωνίας,
Το 2008, το βιβλίο μεταφέρθηκε έγραψε ότι είναι ο μεγαλύτερος μονώθηκε εντελώς στον εαυτό της, με τη γραφή και την ανάγνωση,
στον κινηματογράφο –ο ελληνικός θρίαμβος της γερμανικής λογοτε- ίσως γιατί δεν μπορούσε να ακο- στον οποίο δεν μπορείς να συμμε-
τίτλος της είναι Σφραγισμένα χνίας από την εποχή των μπεστ λουθήσει την κατεύθυνση που δι- τέχεις. Άνθρωποι αναλφάβητοι
χείλη– από τον σκηνοθέτη Στήβεν σέλερ - του Ταμπούρλου του Γκύ- νόταν στη ζωή της. λένε ότι νιώθουν αποκομμένοι από
Ντάλντρυ με βασικούς πρωταγω- ντερ Γκρας (1959) και του Αρώμα- άλλους γιατί δεν μπορούν να επι-
νιστές την Κέιτ Γουίνσλετ, τον τος του Πάτρικ Ζίσκιντ (1985). Ήταν πια πολύ αργά να βγει κοινωνήσουν με την ίδια ευκολία με
Ρέιφ Φάινς, τον Ντέηβιντ Κρος, από τη φυλακή της; εκείνους που γνωρίζουν γραφή και
τη Λένα Ολίν και τον Μπρούνο δικαιοσύνη, ηθική, συγχώρεση, Ήταν πολύ αργά για να αλλάξει. ανάγνωση. Σκέψου τα e-mails.
Γκανζ. Η καθηλωτική ερμηνεία τιμωρία παίζουν πολύ σημα- Ίσως έβρισκε το θάρρος να το κά- Πόση από την επικοινωνία στη
της Κέιτ Γουίνσλετ στο ρόλο της ντικό ρόλο στο βιβλίο σας Δια- νει αν εκείνος [ο Μίχαελ] ήταν πιο ζωή σου με τους φίλους σου γίνεται
Χάννα Σμιτς της έφερε μια Χρυσή βάζοντας στη Χάννα. Η ηρωίδα προτρεπτικός και δεσμευόταν πε- μέσω e-mails.
Σφαίρα και ένα βραβείο Όσκαρ. σας στο τέλος αυτοκτονεί. Γιατί; ρισσότερο. Δεν ξέρω. Αλλά δεν το
Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τον Κατ’ αρχάς δεν γράφω όλα αυτά έκαναν. H ντροπή είναι άραγε τόσο
ελβετικό εκδοτικό Diogenes. Γιατί που γνωρίζω για τους χαρακτήρες ισχυρό συναίσθημα ώστε να
στην Ελβετία και όχι στη Γερμα- μου κατά παραγγελία. Μπορώ Η αυτοκτονία της ήταν θέμα στείλει έναν αναλφάβητο ηθε-
νία; Ο συγγραφέας φοβόταν τις μόνο να κάνω υποθέσεις όπως επιλογής; λημένα στην απομόνωση;
αντιδράσεις του γερμανικού κοι- μπορείτε να κάνετε κι εσείς. Δεν Αυτή ήταν η ιστορία που βρήκα να Νομίζω ότι συντείνουν διάφορα
νού, δεν είχε δίκιο όμως. Πολύ νομίζω πάντως ότι η Χάννα θέλει γράψω. πράγματα. Ένας αναλφάβητος,

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 43

εκτός από το ότι στερείται έναν
τρόπο επικοινωνίας που έχουν οι
άλλοι, πρέπει επίσης συνεχώς να
υποκρίνεται επινοώντας διάφορες
ιστορίες για να κρύβει τον αναλ-
φαβητισμό του. Παρακαλεί κά-
ποιον περαστικό να του πει το
όνομα του δρόμου προσποιούμε-
νος ότι δεν μπορεί να διαβάσει
την πινακίδα γιατί έχει ξεχάσει
τα γυαλιά του ή χρησιμοποιεί διά-
φορες δικαιολογίες στη δουλειά
του για να μην κάνει κάτι που
απαιτεί διάβασμα ή γράψιμο. Και
μετά ντρέπεται. Ο Ντέηβιντ Χαρ
που έγραψε το σενάριο της ται-
νίας Σφραγισμένα χείλη είχε επί-
σης αμφιβολίες, είχαμε μιλήσει
πολλές φορές και γι’ αυτό. Έψαξε
λοιπόν και βρήκε αναλφάβητους
στην Μεγάλη Βρετανία. Και όλοι
του είπαν το ίδιο: «Φυσικά και θα
προτιμούσα να πάω στη φυλακή
μερικά χρόνια παραπάνω από το
να μάθει όλος ο κόσμος ότι είμαι
αναλφάβητος».
είναι δυνατή η συγχώρεση;
Μπορεί να συγχωρήσει κανείς
κάποιον ή μια ολόκληρη κοινω-
νία για κακοποιητική συμπερι-
φορά, για ψέματα και για εγκλή-
ματα;
Ναι, είναι δυνατόν. Νομίζω επί-
σης ότι μερικές φορές είναι απα-
ραίτητο να αφήνουμε κάτι πίσω
μας. Προσωπικά ποτέ δεν μου έκα-
ναν κάτι τρομερό, αλλά όποτε στη
ζωή μου ένιωσα βαθιά πληγωμένος
βίωσα τη συγχώρεση σαν κάτι που
με απελευθέρωνε. Είναι ένας τρό-
πος να αφήνεις κάτι πίσω σου. Βε-
βαίως, καταλαβαίνω ότι κάποιοι
άνθρωποι δεν μπορούν να συγχω-
ρήσουν. Και δεν πιστεύω ότι οφεί-
λει κανείς να συγχωρεί κάποιον
άλλο που ζητάει συνεχώς συγ-
γνώμη. Αυτό όμως μπορεί να είναι
απελευθερωτικό.
ως συγγραφέας νιώθετε ενσυ-
ναίσθηση για τους ήρωές σας,
ακόμη και για τους «κακούς»;
Δεν θα μπορούσα να γράψω αν δεν
συναισθανόμουν όλους τους χαρα-
κτήρες μου. Νιώθω όπως οι γονείς
που είναι δυστυχισμένοι με τον γιο
που κάνει τρομερά πράγματα και
πρέπει να τον καταδώσουν στην
αστυνομία γιατί πρόκειται να ξα-
νακάνει κάτι τρομερό.
Ο Ίαν ράνκιν έχει πει ότι «σκο-
τώνει τους κακούς» στα βιβλία
του γιατί το βρίσκει απελευθε-
ρωτικό. Νιώθετε κι εσείς έτσι;
Α, όχι. Κατά κάποιον τρόπο μου
44 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
αρέσουν ακόμη και οι «κακοί».
Οπότε ναι, μπορεί να πρέπει να
πεθάνουν σε κάποιο σημείο, αλλά
δεν νιώθω ιδιαίτερη χαρά για τη
θανάτωση. Αυτό μπορώ να το πω.
η ελληνικη κριΣη
Σε όλα τα βιβλία σας μιλάτε για
την ενοχή, την ατομική και τη
συλλογική ευθύνη. Θα θέλατε
να κάνετε ένα σχόλιο για την
ελληνική κρίση; Η αλήθεια εί-
ναι ότι η πρόοδος της ελλάδας
τα τελευταία χρόνια βασίστηκε
κυρίως σε δάνεια. Οι πολίτες
απέκτησαν οφέλη και προνό-
μια και ένας από τους λόγους
που αντιδρούν σήμερα είναι ότι
δεν θέλουν να χάσουν τα κε-
κτημένα. υπάρχει επίσης με-
γάλη διαφθορά. Ο Θεόδωρος
πάγκαλος, ένας από τους κο-
ρυφαίους έλληνες πολιτικούς,
είπε «μαζί τα φάγαμε». πώς το
σχολιάζετε;
Το κέικ για το οποίο δεν πληρώ-
σαμε, ε; Νομίζω ότι κατ’ αρχάς ο
πολιτικός σας έχει δίκιο. Αν σε ένα
έθνος «φάγανε» όλοι μαζί, όλοι μαζί
πρέπει να λύσουν και το πρόβλημα
που ανακύπτει. Δεν είναι εύκολο
αλλά πώς αλλιώς μπορεί να βγει
κανείς από την κρίση;
Ο μέσος έλληνας πολίτης λοι-
πόν είναι ένοχος κατά τη γνώμη
σας, και πρέπει να πληρώσει;
Δεν έχει να κάνει με ενοχή. Θα
έλεγα ότι είναι θέμα υπευθυνότη-
τας. Δεν μπορώ να δω πώς αλ-
λιώς θα μπορούσε να ξεπεραστεί
μια κρίση τέτοιων διαστάσεων.
Καθεμία και κάθε μεγάλη κρίση
μπορεί να λυθεί μόνο αν όλοι συ-
νεισφέρουν. Αλλά, όπως φαίνε-
ται, ένα από τα προβλήματα στην
Ελλάδα είναι ότι οι πλούσιοι δεν
συνεισφέρουν καθόλου και η με-
σαία τάξη αναγκάζεται να συμβά-
λει δυσανάλογα πολύ. Θα πρέπει,
όμως, να συνεισφέρει κανείς ανά-
λογα με αυτά που έχει. Την ευ-
θύνη βεβαίως για την ανασυγκρό-
τηση της κοινωνίας και των
δημοσίων υπηρεσιών την έχουν οι
πολιτικοί, στη δημοκρατία όμως
είμαστε υπεύθυνοι για αυτούς που
εκλέγονται σε θέσεις ισχύος. Νο-
μίζω ότι σε μια δημοκρατία καθέ-
νας έχει ευθύνη για το κοινό καλό.
Ακόμη και όταν όλα πάνε καλά,
δεν πρέπει να ενδιαφέρεται κα-
νείς μόνο για τον εαυτό του. Γιατί
αν τα πράγματα πάνε στραβά
τότε θα πρέπει να πληρώσει το
τίμημα.
κουβεντιάζετε με τους φίλους
σας για την ελληνική κρίση; Μας
υπερασπιζόσαστε ή είσαστε επι-
κριτικός όπως οι περισσότεροι
Γερμανοί;
Φυσικά κουβεντιάζουμε. Το
πρώτο πράγμα που αναρωτηθή-
καμε ήταν «πώς είναι δυνατόν να
έχει συμβεί κάτι τέτοιο, πώς μπό-
ρεσαν να το κάνουν, γιατί κορόι-
δεψαν τους υπόλοιπους Ευρωπαί-
ους;». Μετά διαβάσαμε ιστορία
και μάθαμε για τον βαυαρό βασι-
λιά και πώς κατάφερε να τα βγά-
λει πέρα με όλες εκείνες τις ομά-
δες των ληστών, πώς τους
εξαγόρασε. Η ελληνική κοινωνία
δεν πέρασε περίοδο εκβιομηχάνι-
σης όπως η αγγλική, η γαλλική και
η γερμανική κοινωνία, η δομή της
εξακολουθεί να είναι εντελώς δια-
φορετική. Αρχίσαμε λοιπόν να
αντιλαμβανόμαστε το πραγματικό
πρόβλημα και είδαμε ότι οι με-
ταρρυθμίσεις θα είναι ηράκλειος
άθλος γι’ αυτούς που θα τις τολ-
μήσουν. Έκτοτε παρακολουθούμε
το θέμα με μεγαλύτερη συμπάθεια,
απογοητευόμαστε όμως όταν βλέ-
πουμε ότι ο δημόσιος τομέας, ο
οποίος είναι αποτέλεσμα εξαρτή-
σεων ανάμεσα σε πολιτικούς και
πολίτες, εξακολουθεί να είναι τε-
ράστιος και ότι οι πολιτικοί δεν
τολμούν να τον αγγίξουν. Κατά τα
άλλα, όλοι έχουμε ωραίες ανα-
μνήσεις από διακοπές στην Ελ-
λάδα. Προσωπικά θα μου μείνει
αξέχαστη η κρητική φιλοξενία.
Όταν ήμουν φοιτητής πέρασα
τρεις υπέροχους μήνες στην
Κρήτη και γνώρισα θαυμάσιους
ανθρώπους, ανάμεσά τους ήταν ο
αρχιεπίσκοπος Ειρηναίος που με
φιλοξένησε.
Μπορεί να αλλάξει μια κοινω-
νία διά της βίας, όταν οι πολίτες
δεν είναι ακόμη ώριμοι για αλ-
λαγές;
Δες τι έγινε στο ανατολικό μπλοκ.
Όλες αυτές οι κοινωνίες έπρεπε
να αλλάξουν και άλλαξαν. Για τον
καθένα στην προσωπική του ζωή
έγιναν τρομερές αλλαγές, το είδα
να συμβαίνει ανάμεσα σε φίλους
και συναδέλφους μου στο Ανατο-
λικό Βερολίνο. Έπρεπε να μάθουν
και να οργανώσουν από την αρχή
τη ζωή τους διαφορετικά. Ναι, και
οι κοινωνίες μπορούν να το κάνουν
όταν πρέπει. Είναι σίγουρα σκληρό
αλλά δεν νομίζω ότι οι κοινωνίες
δεν μπορούν να αλλάξουν. Μπο-
ρούν. Και όχι κατ’ ανάγκην με βία.
Η δεύτερη γενιά εξακολουθεί
να έχει την εξουσία στην μετα-
πολεμική Γερμανία. υπάρχουν
ακόμη το τραύμα και η ενοχή
των Γερμανών για τα εγκλή-
ματα του β’ παγκοσμίου πο-
λέμου;
Στην πολιτική έχει ήδη αρχίσει η
διαδικασία της συνταξιοδότησης
και για την επόμενη γενιά όλο
αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Η
τρίτη γενιά δεν έχει βιώσει την
ίδια εμπειρία με την ίδια ένταση,
την εμπειρία του να αγαπάς κά-
ποιον και μετά να μαθαίνεις ότι
έκανε τρομερά εγκλήματα. Οι ρί-
ζες της ενοχής της δεύτερης γε-
νιάς βρίσκονται στο γεγονός ότι
ένα αγαπημένο πρόσωπο, ο πατέ-
ρας, ο θείος ή ο δάσκαλος, μπορεί
να είχε κάνει αυτά τα τρομερά
εγκλήματα. Ακόμη και αν το ήξε-
ρες όμως εξακολουθούσες να τους
αγαπάς και να είναι σημαντικοί
για τη ζωή σου. Αλλά υπάρχει δια-
φορά αν ο πατέρας σου ήταν
αξιωματικός των ΕςΕς ή αν ήταν ο
παππούς σου που πέθανε πολύ
καιρό πριν.
Μήπως όμως και η τρίτη γενιά
αναπαράγει τα ίδια μοτίβα συ-
μπεριφορών, έστω πιο ελαφριά;
Υπάρχουν διαφορετικοί τύποι αν-
θρώπων. Υπάρχουν άνθρωποι τρί-
της και τέταρτης γενιάς που ζουν
ευτυχισμένοι στο εδώ και το τώρα.
Δεν ενδιαφέρονται για τις ρίζες
τους ούτε για την παράδοση, ούτε
για την ιστορία, απλά ζουν ευτυ-
χισμένοι. Αλλά νομίζω ότι κάθε
νέος Γερμανός που έχει μια αί-
σθηση για τις ρίζες του, για την
παράδοση και την ιστορία, ανα-
γνωρίζει ότι πρόκειται μια ιδιαί-
τερη εμπειρία. Συμβαίνει συχνά
όταν πηγαίνουν στο εξωτερικό να
τους ρωτάνε «από που κατάγεστε,
ξέρετε για το Γ’ Ράιχ, τι έκαναν
τότε οι γονείς σας, πώς νιώθετε γι’
αυτό» και τότε συνειδητοποιούν
κάτι που ίσως δεν είχαν συνειδη-
τοποιήσει προηγουμένως: ότι εί-
ναι Γερμανοί. Οι άλλοι τους βλέ-
πουν ως μέρος της ιστορίας και
πρέπει να συνδεθούν με αυτό.
Όταν σκέφτομαι τους φοιτητές
μου, νομίζω ότι όλοι έχουν τουλά-
χιστον ένα είδος τακτ. Όταν
πάνε, π.χ., στο Ισραήλ, οι άνθρω-
ποι τους προσεγγίζουν ως Γερμα-
νούς, μερικές φορές ακόμη και
εχθρικά. Αλλά πρέπει να το κα-
τανοήσουν και να μην το ανταπο-
δώσουν, να σεβαστούν ότι προέρ-
χεται από μια τραυματική
εμπειρία. Νομίζω ότι δεν νιώθουν
πια ένοχοι, αλλά γνωρίζουν ότι

οφείλουν κάποια ευαισθησία στο
τραύμα των άλλων.
Στο Σαββατοκύριακο, κεντρικός
ήρωας είναι ένας τρομοκράτης
που αποφυλακίζεται ύστερα
από είκοσι τέσσερα χρόνια. Οι
τρομοκρατικές ενέργειες του
1970 και του 1980 σχετίζονται,
κατά τη γνώμη σας, με το πα-
ρελθόν;
Α ναι, στην αρχή η Ουλρίκε Μάιν-
χοφ και η Γκούντρουν Ένσλιν εί-
χαν πολύ υψηλή ηθική. Η Ένσλιν
καταγόταν από την οικογένεια
ενός προτεστάντη πάστορα και η
Μάινχοφ από παρόμοιο περιβάλ-
λον. Πίστευαν ότι οι γονείς μας
δεν είχαν ξεσηκωθεί ενάντια στο
έγκλημα που γινόταν τότε. Κι εμείς
βλέπαμε τα εγκλήματα στο Βιετ-
νάμ και στον Τρίτο Κόσμο και
έπρεπε να κάνουμε κάτι, όχι μόνο
να συζητάμε. Κάπως έτσι ξεκίνησε
η ιστορία με τον εμπρησμό στο πο-
λυκατάστημα της Φρανκφούρτης.
Μετά έγιναν πιο ριζοσπαστικοί και
το δικαιολογούσαν όλο αυτό ηθικά.
Βεβαίως ήταν απόλυτα συνδεδε-
μένο με το «ό,τι δεν κατάφεραν να
κάνουν οι γονείς μας θα το πετύ-
χουμε εμείς. Θα ξεσηκωθούμε ενά-
ντια στα εγκλήματα που έχουν δια-
πραχθεί.»
Όταν σκοτώσεις μια φορά, μετά
γίνεσαι σίριαλ κίλερ;
Τη στιγμή που θα σκοτώσεις περ-
νάς ένα όριο. Νομίζω ότι οι επό-
μενοι φόνοι είναι, απλά, αριθμοί.
Σε συνέντευξή σας στην εφημε-
ρίδα Guardian αναφερθήκατε
στο φορτίο της γερμανικής ταυ-
τότητας, το βάρος τού να είσαι
Γερμανός. πώς το εννοείτε;
Θεωρώ ότι η γερμανική ταυτό-
τητα είναι πιο δύσκολη από τη
γαλλική την αμερικανική, την εγ-
γλέζικη ή την ελληνική ταυτότητα,
εξαιτίας των εγκλημάτων του πα-
ρελθόντος – και νομίζω ότι δεν
μπορεί κανείς να αφαιρέσει την
ιστορία από την ταυτότητά του.
Όπως είπαμε, κάποιοι ζουν ευτυ-
χισμένοι στο εδώ και το τώρα, εγώ
όμως δεν θα μπορούσα να το κάνω
αυτό. Νομίζω ότι δεν είναι καν δί-
καιο να περιορίζεται η ταυτότητα
σου στο εδώ και το τώρα. Η ιστο-
ρία, λοιπόν, είναι μέρος της γερ-
μανικής ταυτότητάς μου, τα
εγκλήματα είναι μέρος αυτής της
ιστορίας, κατ’ επέκταση και της
ταυτότητάς μου, άρα είναι φορτίο
γι’ αυτή την ταυτότητα. Μερικές
φορές νέοι άνθρωποι λένε «θέλω
Ο Μπέρναρντ Σλινκ, στο καινούργιο Μνημείο του Ολοκαυτώματος,
στο βερολίνο.
να είμαι υπερήφανος που είμαι
Γερμανός». Νομίζω όμως ότι μπο-
ρείς να είσαι υπερήφανος για κάτι
που έχεις πετύχει, όχι για κάτι που
είσαι. Γνωρίζω Γερμανούς που
λένε: δεν είμαι Γερμανός, είμαι
Ευρωπαίος. Όχι, εγώ είμαι Γερ-
μανός. Και μέρος της ταυτότητάς
μου είναι και τα φορτία του πα-
ρελθόντος.
λειτουργούν περιοριστικά αυτά
τα φορτία;
Σε μερικές περιπτώσεις, ναι. Στη
γερμανική Αριστερά, για παρά-
δειγμα, μερικοί απολαμβάνουν να
κάνουν κριτική στην πολιτική του
Ισραήλ έναντι των Παλαιστινίων.
Αλλά ειδικά οι Γερμανοί δεν μπο-
Κική Τριανταφύλλη
ρούν να το κάνουν αυτό. Και ένας
λόγος είναι ότι οι Εβραίοι δεν θα
μπορούσαν να δεχτούν κάτι τέτοιο
σε καμία περίπτωση. Έχουν βιώσει
τόσο άσχημα πράγματα από μας
στο παρελθόν που δεν θέλουν να
δεχτούν την κριτική μας. Ας τους
δώσουν κάποιοι άλλοι, οι Καναδοί,
οι Ελβετοί, μερικές αυστηρές συμ-
βουλές, αλλά όχι εμείς. Με αυτή
την έννοια λοιπόν, ναι, τα φορτία
του παρελθόντος είναι περιορισμοί,
αν θέλετε να τα ονομάσετε έτσι.
Οι Ανατολικογερμανοί δεν επε-
ξεργάστηκαν το φορτίο της ταυ-
τότητάς τους όπως έκαναν οι
δυτικοί. Αυτό δημιουργεί προ-
βλήματα;
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 45
Δεν μπορώ να πω ότι χώρες που
δεν έχουν αντιμετωπίσει τα εγκλή-
ματα του παρελθόντος είναι λιγό-
τερο υγιείς από χώρες που το έκα-
ναν. Για παράδειγμα, η Ισπανία
ποτέ δεν αντιμετώπισε πλήρως τα
εγκλήματα του δικού της εμφύλιου
πολέμου. Αναρωτιέμαι όμως, ψυ-
χικά είναι άραγε οι Ισπανοί λιγό-
τερο υγιείς από τους Γερμανούς
που το έκαναν; Οι Ρώσοι δεν
ασχολήθηκαν ποτέ πραγματικά με
τα θύματα του σταλινισμού. Ζουν
σε μια καταπιεστική χώρα, είναι
ψυχικά λιγότερο υγιείς; Το βρί-
σκω πολύ δύσκολο να απαντήσω.
Το μόνο που μπορώ να πω είναι
ότι εμείς έπρεπε να το κάνουμε,
γιατί δεν κάναμε εγκλήματα που
έβλαψαν μόνον εμάς αλλά και άλ-
λους. Ένας εμφύλιος διαφέρει από
έναν πόλεμο εναντίον άλλων.
Αλλά δεν μπορώ να πω ότι ένα
έθνος, που οι άνθρωποί του έχουν
κάνει τρομερά εγκλήματα, πρέπει
πραγματικά να τα επεξεργαστεί
για να μπορέσει να συνεχίσει σε
ένα καλύτερο μέλλον. Κοιτάζο-
ντας άλλα παραδείγματα, όπως
της Ισπανίας και της Ρωσίας που
ανέφερα, δεν μπορώ να πω ότι εί-
ναι προφανές. Δεν έχω αποδείξεις
ούτε για άτομα. Υπάρχουν άνθρω-
ποι οι οποίοι ζουν ευτυχισμένοι
έχοντας θάψει κάτι από το πα-
ρελθόν τους που δεν το κοιτάζουν
ποτέ. Ίσως δεν θα έπρεπε, αλλά
το κάνουν και είναι ευτυχείς. Έτσι
νομίζω ότι συμβαίνει το ίδιο και με
τις κοινωνίες.
το 1965 ο βίλι Μπραντ είχε πει:
«Χάσαμε τους εβραίους μας».
Βεβαίως, τους χάσαμε. Στερηθή-
καμε έναν από τους θησαυρούς
μας. Και πάλι αν κοιτάξει κανείς
πίσω στην ιστορία, θα δει πόσο
έχουν εμπλουτίσει οι Εβραίοι τη
ζωή των Γερμανών, πολιτιστικά.
Πριν από μερικά χρόνια κάλεσα
κάποιον να διδάξει εβραϊκό δίκαιο
στη σχολή μας, τώρα λοιπόν
έχουμε Γερμανούς που σπουδά-
ζουν εβραϊκό δίκαιο. Κάθε καλο-
καίρι έρχεται ένας καθηγητής και
διδάσκει στη σχολή μας. Είναι μέ-
ρος της δικής μας παράδοσης και
της κουλτούρας μας, ήταν τουλά-
χιστον μέχρι το 1933 που διε-
κόπη, και μας έλειψε. Και είναι
θαυμάσιο που επανέρχεται. Τώρα
τελευταία η εβραϊκή ζωή γίνεται
όλο και πιο πλούσια στο Βερο-
λίνο, πολλοί Ισραηλίτες έρχονται
και μένουν εδώ για λίγα χρόνια.
Έχω διδάξει στο Χερτζλίγια (Her-
zliya), ένα πανεπιστήμιο κοντά
στο Τελ Αβίβ, εκεί βίωσα ο ίδιος
πώς είναι να ζεις σε μια χώρα πε-
ρικυκλωμένος από εχθρούς. Η ζωή
του διδάσκοντος στενεύει όταν
εστιάζει αποκλειστικά και μόνο
στον εαυτό του, έτσι είναι πολύ
ενδιαφέρον και για εκείνους να ζή-
σουν έστω και για λίγο στο Βερο-
λίνο. Τώρα έχουμε και Γιεσίβα
[σχολή όπου διδάσκονται οι ορ-
θόδοξοι ραβίνοι], γενικά η εβραϊκή
ζωή εμπλουτίζεται συνεχώς στο
Βερολίνο.
Ο πήτερ Γκαίυ γράφει στο βι-
βλίο του για την κουλτούρα της
βαϊμάρης ότι η πλειονότητα των
Γερμανών δεν μπορεί να αντιλη-
φθεί την γερμανική ταυτότητα
ως φορτίο, όπως εσείς και ίσως
ακόμη μερικοί διανοούμενοι.
Και πάλι είναι ένα ερώτημα που
έχει σχέση με τη γενιά για την
οποία μιλάμε. Νομίζω ότι στη γε-
νιά μου όσοι πήγαν στο πανεπι-
στήμιο ασχολήθηκαν αρκετά. Ιστο-
ρικοί, νομικοί, καθηγητές και
δικαστές εκείνης της εποχής, δη-
μοσιογράφοι επίσης, θέλησαν να
γνωρίζουν τι συνέβη τότε. Η επό-
μενη γενιά είναι διαφορετική, αι-
σθάνεται πολύ πιο απελευθερω-
μένη από το βάρος, οι εκπρόσωποί
της δεν νιώθουν πλέον ένοχοι.
Παρ’ όλα αυτά νομίζω ότι καταλα-
βαίνουν και νιώθουν ότι χρωστάνε
μια ιδιαίτερη ευαισθησία σε εκεί-
νους που με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο τραυματίστηκαν από αυτό.
Ο Ντερριντά λέει ότι ο κοσμο-
πολιτισμός έχει να κάνει με τη
φιλοξενία, την ισότητα, το σε-
βασμό του άλλου. πιστεύετε ότι
οι Γερμανοί έγιναν κοσμοπολί-
τες;
Τι είναι κοσμοπολίτης πραγματικά;
Πολίτης του κόσμου (το λέει στα
ελληνικά). Με αυτή την έννοια μπο-
ρείς να πεις ότι όλοι είμαστε πολίτες
του κόσμου, αλλά νομίζω ότι οι Γερ-
μανοί που επικαλούνται τον κοσμο-
πολιτισμό, συχνά, θέλουν να δηλώ-
σουν «όχι δεν είμαι Γερμανός, δεν
είμαι πολίτης αυτής της χώρας, είμαι
πολίτης αυτού του κόσμου». Όμως
νομίζω ότι εκείνοι που πραγματικά
δεν είναι πλέον κάτοικοι μιας χώρας
είναι όσοι έχουν επιχειρήσεις στη
Σαγκάη και στο Λονδίνο και στη
Φρανκφούρτη και στη Νέα Υόρκη.
Αυτοί είναι πραγματικά πολίτες του
κόσμου, και δεν νομίζω ότι είναι ιδι-
αίτερα γοητευτικοί.
Μήπως όμως αυτό έχει να κάνει
περισσότερο με την παγκοσμιο-
46 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ποίηση και όχι με τον κοσμοπο-
λιτισμό; κάποιος που δουλεύει
στη Σαγκάη, στο βερολίνο και
στις βρυξέλλες...
...δεν ανήκει πια πουθενά.
και αναρωτιέμαι αν γνωρίζει
κάτι περισσότερο για τον πολι-
τισμό αυτών των χωρών ή ταξι-
δεύει εδώ κι εκεί μόνο και μόνο
για να μαζέψει περισσότερα
χρήματα.
Ένας πιανίστας που παίζει πιάνο
σήμερα στη Σαγκάη και την επό-
μενη εβδομάδα στη Νέα Υόρκη και
μετά φεύγει για το Παρίσι έχει επί-
σης αυτή τη διεθνή παγκόσμια ζωή,
δεν είναι πια πολίτης μιας χώρας,
αλλά πολίτης αυτού του κόσμου.
Με την αρχαία ελληνική έννοια, ο
άλλος, ο βάρβαρος δεν ήταν ποτέ
κοσμοπολίτης. Ο κοσμοπολίτης
ορίζει έναν πολιτικό χώρο και έναν
πολιτισμικό χώρο. Κοσμοπολίτη
σήμερα σε κάνει η πολιτισμική σου
σφαίρα.
θρηΣκεια και Πολιτικη
Ο Μπέρναρντ Σλινκ μεγάλωσε σε
μια οικογένεια προτεσταντική.
Μετά το θάνατο της πρώτης συ-
ζύγου του με την οποία είχε δύο
κόρες, ο πατέρας του, Έντμουντ
Σλινκ, καθηγητής φιλοσοφίας και
θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της
Χαϊδελβέργης, παντρεύτηκε την
ελβετή βοηθό του, θεολόγο επί-
σης, Ίρμγκαρντ Όσβαλντ, από τη
Βασιλεία, και απέκτησε μαζί της
δύο γιους (ο ένας είναι ο συνομι-
λητής μου, ο άλλος, ο αδελφός
του, ο Βίλχελμ Σλινκ, είναι καθη-
γητής ιστορίας της τέχνης στο
Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ).
Η πανεπιστημιακή καριέρα του
πατέρα διεκόπη κατά τη διάρκεια
του ναζισμού, οπότε για μερικά
χρόνια ο Έντμουντ Σλινκ έγινε
πάστορας. Η θεία του Μπέρ-
ναρντ Σλινκ, Κλάρα Σλινκ, η
αδελφή Βασιλεία, υπήρξε επίσης
διακεκριμένη θεολόγος και ιδρύ-
τρια του ευαγγελικού μοναχικού
τάγματος της Μαρίας στο Ντάρ-
μσταντ.
Αναρωτιέμαι αν η προσωπική
σας εμπειρία σε μια προτεστα-
ντική οικογένεια επηρέασε τη
ζωή σας και το συγγραφικό σας
έργο;
Ο πατέρας μου ήταν λουθηρανός,
η μητέρα μου μεταρρυθμίστρια,
είχαμε λοιπόν δύο διαφορετικές
παραλλαγές προτεσταντισμού στη
ζωή μας, τους λουθηρανούς και
τους σβιγγλιανούς-καλβινιστές.
Για τους προτεστάντες, οι λουθη-
ρανοί είναι κάτι σαν τους καθολι-
κούς και οι καλβινιστές είναι οι
«εβραίοι». Στη ζωή μας λοιπόν
υπήρχαν δύο διαφορετικές νοο-
τροπίες. Διαβάζαμε πάντοτε τη
Βίβλο μετά το δείπνο, ψάλλαμε
επίσης πολύ στο σπίτι. Η ημέρα
άρχιζε πάντα με λίγο διάβασμα
και συνεχιζόταν με τα χορωδιακά
έργα του Μπαχ. Ναι, ήταν πολύ
παρούσα η θρησκεία στην παι-
δική μου ηλικία, ειδικά ο προτε-
σταντισμός της μητέρας μου που
ήταν πολύ… ψυχοψαχτικός. Επέ-
βαλλε να ψάχνεις βαθιά μέσα
στην ψυχή σου και να σκέφτεσαι.
Κακές σκέψεις, κακά πράγματα.
Γιατί τα έκανες; Ενώ ο καθολικός
πάει και τα ακουμπάει όλα αυτά
στον ιερέα και ξεμπερδεύει, η
προτεσταντική παράδοση είναι
παράδοση εσωτερικότητας και
αναστοχασμού, απαιτεί να ερευ-
νάς τον εσωτερικό σου κόσμο, να
εξετάζεις τη δική σου ενοχή, τα
λάθη σου. Αυτό ήταν κάτι που μας
δίδαξε η μητέρα μας όταν είμαστε
παιδιά.
Η απώλεια της θέσης του πα-
τέρα σας στο πανεπιστήμιο
εξαιτίας των Ναζί σας έκανε να
υποφέρετε;
Όχι, γιατί γεννήθηκα το 1944.
Αμέσως μετά τον πόλεμο, ο πα-
τέρας μου μπόρεσε να συνεχίσει
την καριέρα του στο Πανεπιστή-
μιο της Χαϊδελβέργης και, εν τέ-
λει, το να είναι πάστορας για με-
ρικά χρόνια ήταν μια θαυμάσια
εμπειρία. Αυτό που μου έδωσε η
θρησκευτική παιδεία μου είναι
κατά βάσιν η πραγματική αγάπη
για την εκκλησιαστική μουσική.
Κάθε τόσο πάω στην εκκλησία,
μου αρέσει ο χώρος, είναι ένα
υπέροχο μέρος για διαλογισμό,
μου αρέσουν τα άσματα και
πολλά κείμενα της Βίβλου. Στη
μητέρα μου, πάλι, οφείλεται η
τάση μου να ψάχνω μέσα μου και
να παλεύω με το αν έκανα κάτι
σωστά ή λάθος. Έχω την εντύ-
πωση ότι αυτό με ακολουθεί πε-
ρισσότερο από ό,τι συμβαίνει σε
άλλους ανθρώπους.
Ασκείτε τα θρησκευτικά σας κα-
θήκοντα;
Κάπου κάπου. Μερικές φορές με
καλούν να κάνω το κήρυγμα στην
εκκλησία και το απολαμβάνω
πραγματικά να σκέφτομαι πάνω σε
κείμενα της Βίβλου. Το τελετουρ-
γικό είναι βεβαίως σημαντικό, αλλά
ο πυρήνας της προτεσταντικής λει-
τουργίας είναι το κήρυγμα.
ρωτάω κατά πόσο έχετε επηρε-
αστεί από τη θρησκεία γιατί νο-
μίζω ότι υπάρχει ένα διαφορε-
τικό φιλτράρισμα γεγονότων,
καταστάσεων, σκέψεων, αξιών
κ.λπ. μέσα από το φίλτρο μιας
θρησκείας.
Δεν νομίζω ότι έχω ένα ιδιαίτερο
θρησκευτικό φίλτρο, για να χρησι-
μοποιήσω τη λέξη σου. Αυτό που
πήρα από τη θρησκευτική μου παι-
δεία έχει λιώσει και έχει χωνευτεί
μέσα στο κοσμικό μου φίλτρο.
κατά τη γνώμη σας, δεν διαθέ-
τουν διαφορετικά φίλτρα, π.χ.,
ένας μουσουλμάνος και ένας χρι-
στιανός; εμείς οι ευρωπαίοι γε-
λάσαμε με τα σκίτσα του Μωά-
μεθ, αλλά οι μουσουλμάνοι στο
Αφγανιστάν ήθελαν να επιβάλ-
λουν τη σαρία χωρίς καν να τα
έχουν δει.
Νομίζω ότι πολλοί μουσουλμάνοι
όπως και πολλοί χριστιανοί δεν
έχουν πια αυτό το φίλτρο. Όλο
αυτό που πήραν από τη θρησκευ-
τική αγωγή τους, καθώς μεγάλω-
ναν, έχει χωνευτεί μέσα στο κο-
σμικό φίλτρο τους. Αλλά έχετε
δίκιο, πολύ θρησκευόμενοι άνθρω-
ποι έχουν έναν πολύ ιδιαίτερο
τρόπο να βλέπουν τον κόσμο.
εσείς, λοιπόν, όταν γράφετε για
την ενοχή δεν τη φιλτράρετε
μέσα από το φίλτρο του προτε-
σταντισμού;
Όχι. Είναι κυρίως η φιλοσοφία που
με επηρεάζει, όχι η θρησκεία.
πώς βλέπετε την Άνγκελα Μέρ-
κελ και την πολιτική της; Ήταν
κόρη προτεστάντη πάστορα…
Το ότι ήταν κόρη προτεστάντη
πάστορα στην Ανατολική Γερμα-
νία σίγουρα τη διαμόρφωσε. Οι
προτεστάντες πάστορες και οι οι-
κογένειές τους κάνουν μετρημένη
ζωή. Όταν μεγαλώνεις στο σπίτι
ενός προτεστάντη πάστορα δεν πι-
στεύεις στην πολυτέλεια και στο
να γίνεις πλούσιος. Επίσης, όταν
μεγαλώνεις στην Ανατολική Γερ-
μανία, με τον ρωσικό σοσιαλισμό
της, πιστεύεις στη λιτότητα. Δεν
ξοδεύεις περισσότερα από όσα
έχεις. Συντηρείς ό,τι έχεις και ξο-
δεύεις μόνο ό,τι έχεις κερδίσει δου-
λεύοντας. Αυτές οι εμπειρίες δια-
μόρφωσαν την Άνγκελα Μέρκελ,
και νομίζω ότι παίζουν πολύ ση-
μαντικό ρόλο στον τρόπο που σκέ-
φτεται.
 Wireimage
Με αυτά τα κριτήρια, λοιπόν, οι
Έλληνες είναι τεμπέληδες και
σπάταλοι;
Νομίζω ότι η πολιτική της λιτότη-
τας δεν νοείται για χάρη της λιτό-
τητας αλλά για να οδηγήσει τις χώ-
ρες να κάνουν τις μεταρρυθμίσεις
και τις αλλαγές που οφείλουν να
κάνουν. Αν όλα πάνε καλά και μα-
λακά, δεν υπάρχει λόγος να κάνεις
μεταρρυθμίσεις και να αλλάξεις τις
δομές του δημόσιου τομέα. Θέλω
να πω ότι αν όλα πάνε καλά δεν
υπάρχει λόγος να αλλάξεις κάτι.

λένε ότι η κ. Μέρκελ πιστεύει

ότι η ελλάδα πρέπει να πληρώ-
σει για τα λάθη της, πράγμα το
οποίο είναι αποτέλεσμα της αυ-
στηρής, πουριτανικής παιδείας
της…
Πιστεύω ότι το να μεγαλώνεις ως
κόρη προτεστάντη πάστορα στην
Ανατολική Γερμανία έχει αντί-
κτυπο, αλλά δεν νομίζω ότι η πολι-
τική της έναντι της Ελλάδας έχει
σχέση με ηθικά ζητήματα και με
το να «πληρώσουν για τα λάθη
τους», να τιμωρηθούν. Νομίζω ότι
αν οι Έλληνες, επιτέλους, κινη-
θούν, αν αρχίσουν τελικά να αλλά-
ζουν και να κάνουν μεταρρυθμίσεις
και προοδεύσουν, θα είναι ευτυχι-
σμένοι. Αλλά πώς θα κινηθούν αν
συνέχεια ζουν με δανεικά και όλα
είναι μια χαρά; Είναι ένα δύσκολο
παιχνίδι και χωρίς πίεση τίποτα
δεν πρόκειται να αλλάξει. Από την
άλλη πλευρά, πάλι, η υπερβολική
πίεση μπορεί να είναι καταστρο-
φική.
Αν λάβουμε υπ’ όψη μας τρεις
παράγοντες, οικογένεια, καλή
ζωή και εργασία, σε ποια σειρά
τους βάζουν οι προτεστάντες;
Θα έλεγα ότι η ερώτηση είναι λά-
θος διατυπωμένη. Η καλή ζωή πε-
ριλαμβάνει οικογένεια και εργα-
σία, εργασία που προσφέρει
ικανοποίηση και οικογένεια που
εμπλουτίζει τη ζωή με εμπειρίες
τις οποίες η εργασία δεν μπορεί
να προσφέρει.
Η κέιτ Γουίνσλετ και ο Ντέηβιντ κρος στην ταινία Σκουριασμένα χείλη (The Reader, 2008), του Στήβεν Ντάλντρυ, που
στηρίζεται στο μυθιστόρημα του Μπέρναρντ Σλινκ, Διαβάζοντας στη Χάννα.
Χάννα στη Νέα Υόρκη, συνάντησα
κατ’ επανάληψη εβραίους της γε-
νιάς του πατέρα μου που είχαν ζή-
σει στη Γερμανία και είχαν χάσει
συγγενείς. Όλοι μου έλεγαν ότι
καταλάβαιναν αυτά που έγραφα.
Μια φορά όμως, κατά τη διάρκεια
μιας ανάγνωσης στην Ιερουσαλήμ,
κατηγορήθηκα από μια γυναίκα.
Είπε ότι ο Μάικλ Μπεργκ παλεύει
με την καταδίκη, την κατανόηση
και την αγάπη και αναρωτήθηκε
πώς μπορεί να το κάνει κάποιος
αυτό. Όταν έρχεται κανείς αντι-
μέτωπος με ένα τόσο τρομερό
έγκλημα πρέπει να το καταδικά-
ζει. Τελεία. Και το είπε τόσο κα-
τηγορητικά και με τόση ζέση που
σκέφτηκα πως ίσως πιστεύει ότι
ακόμη και το να βλέπω ένα πρό-
βλημα καταδίκης, κατανόησης και
αγάπης, είναι ένα είδος αντισημι-
τισμού. Ήταν μια νέα Ισραηλί-
τισσα. Εκτός όμως από αυτό το
εχετε feedback από νέους;
Παίρνω πολλά e-mails με ερωτή-
σεις από μαθητές, γιατί η Χάννα
διδάσκεται στο γυμνάσιο. Συχνά
έχουν προκληθεί από τους δασκά-
λους τους, αλλά μερικές φορές εί-
ναι πραγματικά δικές τους ερωτή-
σεις και εγώ απαντάω σε όλες, σε
κάθε e-mail. Διαπιστώνω λοιπόν
ότι, διαβάζοντας το βιβλίο, μα-
θαίνουν λίγα πράγματα για το πα-
ρελθόν. Επίσης συχνά αναρωτιού-
νται πώς είναι δυνατόν ένα αγόρι
δεκαπέντε χρονών να ερωτευτεί
μια τριανταπεντάρα ή πώς μπορεί
μια γυναίκα να ερωτευτεί ένα
αγόρι, γιατί προφανώς έχουν την
εντύπωση ότι ο έρωτας συμβαίνει
μόνο ανάμεσα σε όμοιους.
είναι politically correct να ερω-
τεύονται συνομηλίκους τους.
Έτσι το έχουν εσωτερικεύσει. Συ-
νειδητοποιώ ότι μαθαίνουν στο
σκέφτομαι τον αναγνώστη μου, να
του δώσω κάτι ή να του κάνω μά-
θημα, ζω μέσα στις ιστορίες και εί-
μαι εγώ, ενδιαφέρομαι για την
ιστορία, για μερικά ηθικά ζητή-
ματα, για φιλοσοφικές ερωτήσεις
και για τη δικαιοσύνη, ό,τι με εν-
διαφέρει βρίσκει το δρόμο του στις
ιστορίες μου. Με ενδιαφέρουν
μόνο ιστορίες που τέτοια θέματα
αποτελούν κατά κάποιο τρόπο μέ-
ρος τους. Δεν έχω ένα θέμα για
το οποίο θέλω να γράψω και μετά
αναζητώ την ιστορία. Σκέφτομαι
μέσα σε ιστορίες, παίζω με ιστο-
ρίες. Και τελικά μια ιστορία «δου-
λεύει», προχωράει, και τότε τη
γράφω. Τα θέματα βρίσκουν από
μόνα τους το δρόμο τους στις
ιστορίες μου.
Έχετε γράψει και δύο βιβλία με
διηγήματα για την αγάπη. τι ση-
μαίνει λοιπόν αγάπη και ευτυ-

αντιΣηΜιτιΣΜοΣ
Έχετε κατηγορηθεί για αντιση-
μιτισμό, πράγμα που προσω-
πικά μου προκάλεσε έκπληξη.
πώς νιώσατε και τι απαντάτε σ’
αυτές τις κατηγορίες;
Προφανώς εξεπλάγην όπως κι
εσείς στην αρχή. Ποτέ δεν έχουν
προσπαθήσει να με πλησιάσουν
με τέτοιες κατηγορίες εκτός από
μια φορά. Όταν κυκλοφόρησε η
περιστατικό δεν μου συνέβη κάτι
άλλο.
υπάρχουν άρθρα που σας κατη-
γορούν.
Δεν διαβάζω άρθρα για τη δουλειά
μου. Οι κατηγορίες για αντισημιτι-
σμό μου προκαλούν έκπληξη. Θα
με ενδιέφερε να ρωτήσω κάποιον τι
θεωρεί αντισημιτικό στα βιβλία
μου. Αλλά δεν έτυχε να συναντήσω
κάποιον μέχρι τώρα.
σχολείο να διαβάζουν σαν να ήθελε
ο συγγραφέας να τους στείλει ένα
σημαντικό μήνυμα. Έτσι βλέπω τι
σημαίνει γι’ αυτούς η λογοτεχνία.
και για σας; τι σημαίνει λογοτε-
χνία για σας;
Για μένα το γράψιμο είναι καθαρή
απόλαυση, σχεδόν ποτέ στη ζωή
μου δεν είμαι τόσο ευτυχισμένος
όσο όταν γράφω. Για μεγάλα χρο-
νικά διαστήματα απλά γράφω, δεν
χία;
Αν ήξερα τι είναι ακριβώς ίσως
δεν χρειαζόταν να γράψω ιστο-
ρίες για την αγάπη. Στο βιβλίο
Der Grosstyrsann und das Gericht
του Βέρνερ Μπέργκεργκρυν
(Werner Bergergruen, γερμανός
συγγραφέας της δεκαετίας του
1950), η ηρωίδα του, Βικτώρια,
λέει στα λατινικά: «Discite, mor-
tales,nil pluriformius amore» (μά-
θετε εσείς οι θνητοί, τίποτα άλλο

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 47

δεν έχει τόσες πολλές μορφές από
την αγάπη). Νομίζω λοιπόν ότι η
αγάπη έχει πάρα πολλά σχήματα
και μορφές.
Ψάχνετε, λοιπόν, να βρείτε τι
είναι η αγάπη από την πλευρά
του πόνου;
Ανακαλύπτω συνεχώς την αγάπη
σε μια ιστορία που έρχεται στο
μυαλό μου και, αφού παίξω μαζί
της και είναι έτοιμη να γραφτεί, η
ιστορία μου είναι γεμάτη έρωτα και
αγάπη.
και οι γυναίκες; Έχω την αί-
σθηση ότι είστε πιο τρυφερός
μαζί τους από ό,τι με τους
άντρες. ειδικά στο τελευταίο
σας βιβλίο, τα Καλοκαιρινά ψέ-
ματα, αυτή η ιστορία της γριας
κυρίας που αρνείται την αγάπη
ως υποχρέωση και πηγαίνει
μαζί με την εγγονή της να βρει
τον παλιό της εραστή είναι
πολύ συγκινητική. πώς είναι
όταν σκέφτεστε τις γυναίκες;
πώς μπορείτε να τις νιώσετε;
Να γράψετε γι’ αυτές;
Άλλη μια ερώτηση που ποτέ δεν
την είχα σκεφτεί. Νομίζω ότι αυτή
η γριά γυναίκα έχει σχέση με τη
θεία μου και τη μητέρα μου, αν
και οι ζωές τους είναι εντελώς δια-
φορετικές. Έχω ζήσει τη μητέρα
μου σε μεγάλη ηλικία, πολύ άμεσα
και έντονα. Είχα επίσης μια θεία
και νονά μου, αδελφή της μητέρας
μου, την οποία έζησα επίσης, κα-
θώς μεγάλωνε, άμεσα και έντονα.
Είδα λοιπόν ότι ο γάμος μπορεί να
είναι περιοριστικός και ότι μπο-
ρούσε να επιβάλει στερήσεις σε
γυναίκες εκείνης της γενιάς. Πι-
θανόν, τείνω να εμπιστεύομαι τις
γυναίκες περισσότερο από τους
άντρες, αν και αυτό είναι ανόητο,
αφού οι γυναίκες δεν είναι καλύ-
τεροι άνθρωποι από τους άνδρες.
Σήμερα διαβάζουμε τρομερές
ιστορίες για τον τρόπο με τον
οποίο συμπεριφέρονται στους
συμμαθητές τους, μαθήτριες του
γυμνασίου.
καλό αυτό για μας τις γυναίκες.
Από φεμινιστικής πλευράς του-
λάχιστον νομίζω ότι το αξίζουμε.
Στο κάτω κάτω έχετε κάνει πολύ
λιγότερο κακό από τους άντρες
τους τελευταίους αιώνες, πράγμα
που βέβαια μπορεί να αλλάξει αν
χειραφετηθείτε τελείως.
πώς γράφετε τα βιβλία σας;
Γράφετε καθημερινά; καθόσα-
στε στο γραφείο σας μπροστά
48 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
σε μια λευκή σελίδα; Σχεδιάζετε; Όχι, δεν θα το έλεγα. κριτική και μου φανεί ενδιαφέρον
Φανταζόσαστε τους χαρακτήρες το σενάριο.
σας; Ή αρχίζετε να γράφετε αυ- Οι Αμερικανοί είναι πιο χαλα-
θόρμητα; ροί από τους ευρωπαίους; Στο θέατρο πηγαίνετε;
Ξέρω την ιστορία που θα γράψω Οι πιο χαλαροί άνθρωποι που έχω Λιγότερο, και έχει να κάνει με τον
από πριν, άλλοτε ίσως κρατήσω συναντήσει είναι οι Αυστραλοί. Οι γερμανικό τρόπο παρουσίασης των
κάποιες σημειώσεις, άλλοτε ίσως Αμερικανοί έχουν έναν πιο εύκολο θεατρικών έργων. Ο σκηνοθέτης
ερευνήσω κάτι, αλλά ο βαθμός τρόπο να συνδέονται, πράγμα δεν μένει πιστός στο έργο, θέλει
της ακριβούς γνώσης διαφέρει. πολύ ευχάριστο όταν ταξιδεύεις. να παρουσιάσει το δικό του και-
Μερικές φορές μπορεί να ξέρω Στον υπόγειο σιδηρόδρομο της νούργιο έργο τέχνης και αυτό μπο-
γενικά που θα πάει η ιστορία Νέας Υόρκης, για παράδειγμα, ρεί να είναι απλά και μόνο ματαιο-
αλλά να υπάρχουν τρύπες, αμφι- μπορεί να σου πει κάποιος ξαφ- δοξία.
βολίες, ανοικτές ερωτήσεις. Με- νικά: «ω, ενδιαφέροντα παπούτσια
ρικές φορές πάλι είναι πολύ συ- φοράς, από πού τα πήρες; Είναι Σας αρέσουν οι τηλεοπτικές σει-
γκεκριμένη στο μυαλό μου, άνετα; Τι διαβάζεις;» Εντάξει, όλο ρές;
εξαρτάται. αυτό έχει πλάκα, αλλά είναι επι- Μου άρεσε η μίνι σειρά Mildred
κοινωνία σε πρώτο επίπεδο. Για Pierce, διότι έπαιζε η Κέιτ Γουίν-
πόσο μεγάλο είναι το κομμάτι να κάνεις πραγματικούς φίλους, σλετ και γιατί μ’ αρέσει ο Τζέημς
του εαυτού σας που βάζετε είναι εξίσου δύσκολο στην Αμε- Κέιν (δημοσιογράφος και συγγρα-
στους ήρωές σας; ρική όσο και εδώ, στην Ευρώπη. φέας αστυνομικών - hardboiled,
Ένας συγγραφέας βάζει ένα μέρος Και όταν πλησιάσεις κάποιους αν- ένας από τους δημιουργούς του
του εαυτού του ακόμη και σε έναν θρώπους αντιλαμβάνεσαι τελικά roman noir), μου άρεσε πολύ το
θηλυκό χαρακτήρα. Μπορούμε να ότι και εκείνοι παλεύουν περίπου βιβλίο του και νομίζω ότι ήταν μια
γράψουμε μόνο για πράγματα που για τα ίδια πράγματα που παλεύ- θαυμάσια τηλεοπτική μεταφορά
γνωρίζουμε, και γνωρίζουμε τους ουμε κι εμείς εδώ. σε μόλις επτά επεισόδια. Επίσης,
εαυτούς μας σε κάποιο βαθμό, έχω δει τους δύο πρώτους κύκλους
οπότε βάζω κι εγώ ένα μέρος του Σας αρέσει το σινεμά; του Downton Abbey, βρήκα τον
εαυτού μου. Ναι. πρώτο καλύτερο από τον δεύτερο,
αλλά δεν νομίζω ότι θα δω τον
Ακόμη και σε χαρακτήρες εγκλη- τι είδους ταινίες βλέπετε; τρίτο κύκλο. Και αγόρασα το Mad
ματικούς; Διαβάζω τις κριτικές και αποφα- Men σε βίντεο, όπως μου πρότει-
Ναι, ακόμη και τα κακά αγόρια και σίζω ότι κάτι μπορεί να μου αρέσει ναν αμερικανοί φίλοι μου, για να
τα κακά κορίτσια πρέπει κατά κά- για εντελώς διαφορετικούς λόγους. το δω κάποτε, αν και δεν με εν-
ποιον τρόπο να τα αγαπήσω. Αλ- Τελευταία ευχαριστήθηκα πάρα διαφέρουν τόσο αυτοί οι χαρα-
λιώς δεν θα μπορούσα να τους πολύ τον Σπάιντερμαν, αλλά δεν κτήρες.
δώσω ζωή. μου άρεσε το Skyfall. Αποφεύγω τα
μπλοκμπάστερ. Προτιμώ ταινίες Οι τηλεοπτικές σειρές θεωρού-
Μετά από τόσα χρόνια που ζείτε που παίζονται σε μικρά βερολινέ- νται σήμερα η νέα λογοτεχνία.
στην Αμερική, έχετε επηρεαστεί ζικα σινεμά από τη Φινλανδία, την Συμφωνείτε;
από τον τρόπο της ζωής; Κροατία – οτιδήποτε διαβάσω σε Έχει νόημα για τις μίνι σειρές,
όχι όμως για τα σίριαλ. Ένα μυ-
θιστόρημα τελειώνει, ένα σίριαλ
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ BErNHArD ScHLiNk απλά συνεχίζεται και μια μέρα,
όταν ο κόσμος δεν θέλει πια να το
ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ παρακολουθήσει άλλο, σταμα-
τάει. Αυτή είναι μια βασική δια-
Καλοκαιρινά ψέματα, μετάφραση: ιάκωβος κοπερτί, κριτική, φορά τους. Αλλά οι μίνι σειρές
2011, 289 σελ. διαφέρουν. Η Mildred Pierce, για
παράδειγμα, ήταν ένα μυθιστό-
Το Σαββατοκύριακο, μετάφραση: Αλέξανδρος κάιμπελ, κριτική, ρημα. Και αυτό που μου αρέσει σε
2009, 245 σελ. ένα μυθιστόρημα είναι το τόξο.
Αρχίζει και εξελίσσεται προς ένα
Ο γυρισμός, μετάφραση: ιάκωβος κοπερτί, κριτική, 2007, 370 σελ.
τέλος. Ενώ στα σίριαλ δεν υπάρ-
Τα ίχνη του χρήματος, μετάφραση: ιάκωβος κοπερτί, κριτική, χει τόξο.
2003, 258 σελ.
Σας αρέσει η ποίηση;
Ερωτικές αποδράσεις, μετάφραση: ιάκωβος κοπερτί, κριτική, Ναι, αλλά δυστυχώς διαβάζω μόνο
2000, 297 σελ. γερμανική ποίηση. Μου φαίνεται
πάρα πολύ δύσκολο να πιάσω τη
Διαβάζοντας στη Χάννα, μετάφραση: ιάκωβος κοπερτί, κριτική, μουσική σε μια ξένη γλώσσα, και
1999, 205 σελ. τις μεταφράσεις τις βρίσκω σχεδόν
Ο γόρδιος φιόγκος, μετάφραση: Νίκος δεληβοριάς, κριτική, 1999, ανέφικτες.
289 σελ.
διαβάζετε κάτι ενδιαφέρον
Bernhard Schlink, Walter Popp, Απόδοση δικαιοσύνης, μετάφραση: τώρα; υπάρχουν συγγραφείς πα-
ιάκωβος κοπερτί, κριτική, 1998, 298 σελ. λιοί ή νέοι, Γερμανοί ή ξένοι,
που σας έχουν επηρεάσει;
 Κική Τριανταφύλλη
Δεν είμαι πολύ συστηματικός ανα-
γνώστης. Αυτή την εποχή γράφω
ένα μυθιστόρημα. Διαβάζω λοιπόν
μυθιστορήματα που έχουν γράψει
άλλοι για το πώς ήταν η ζωή στην
Ανατολική Γερμανία. Ένα βιβλίο
που πραγματικά ξεχωρίζει από
όλα τα άλλα και με έχει εντυπω-
σιάσει είναι το In Zeiten des ab-
nehmenden Lichts του Έουγκεν
Ρούγκε (Eugen ruge). Επίσης διά-
βασα το τελευταίο βιβλίο του κα-
ναδού φίλου μου Τζον Ρέιλστον
Σολ (John ralston Saul), που γρά-
φει για απροσδόκητες συναντή-
σεις με πλούσιους και υγιείς. Τέ-
λος θα ήθελα να πω ότι μου αρέσει
πάρα πολύ η Μαίριλυν Ρόμπινσον
(Marilynne robinson), την αγα-
πάω πάρα πολύ. Δεν γράφει τα-
κτικά, περιμένω το επόμενο βι-
βλίο της.

Η Χάννα τελειώνει με την Οδύσ-

σεια και το επόμενο βιβλίο σας
ξεκινάει και πάλι με την ανα-
φορά στην Οδύσσεια. Σας επη-
ρέασε ο Ομηρος;
Η Οδύσσεια παίζει μικρότερο
ρόλο στη Χάννα αλλά μεγαλύτερο
στον Γυρισμό. Όταν ξαναδιάβασα
την Οδύσσεια συνειδητοποίησα
κάτι που δεν είχα αντιληφθεί
προηγουμένως. Ο Οδυσσέας δεν
γυρίζει πίσω στο σπίτι του και
στην πατρίδα του, πρέπει να ξα-
ναφύγει. Υπάρχει τόση σοφία σ’
αυτό. Και είναι τόσο εσφαλμένη η
αντίληψη ότι πρόκειται για μια
ιστορία με happy end, είναι τόσο
εσφαλμένη η αντίληψη για τη ζωή.
Ζωή σημαίνει ότι, έστω και αν
έφτασες κάπου, πρέπει να προ-
χωρήσεις. Ο Οδυσσέας προχω-
ράει.
επηρέασε η δουλειά του καθη-
γητή φιλοσοφίας και ιστορίας
του δικαίου και του δικαστή το
γράψιμό σας;
Νομίζω ότι ερωτήσεις όπως τι εί-
ναι σωστό και τι λάθος, τι είναι
ηθικά σωστό και τι νομικά σωστό,
τι είναι δικαιοσύνη και τι είναι
έντιμο και δίκαιο και σωστό, πώς
θα έπρεπε να συμπεριφέρονται
μεταξύ τους οι άνθρωποι με έκα-
ναν να γίνω δικηγόρος, καθηγη-
τής και δικαστής και είναι οι ίδιες
ερωτήσεις που με ενδιαφέρουν
και βρίσκουν το δρόμο τους στη
λογοτεχνία μου. Ό,τι σκέφτομαι
για όλα αυτά σαν δικηγόρος, κα-
θηγητής και δικαστής βρίσκει το
δρόμο του και στις ιστορίες μου.
Πλέκω ιστορίες γύρω από πράγ-
ματα που με ενδιαφέρουν, παίζω
Ο Μπέρναρντ Σλινκ στο σπίτι του με φόντο έναν ζωγραφικό πίνακα.
μαζί τους και τα διαπραγματεύο-
μαι.
υπάρχει διαφορά τώρα που
μπαίνετε στη σύνταξη; Νιώθετε
πιο ελεύθερος να γράφετε;
Όχι, πραγματικά δεν υπάρχει δια-
φορά. Εξακολουθώ να έχω πολλά
άλλα πράγματα στη ζωή μου, έτσι
πρέπει να ξεκλέψω αυτό το Σαβ-
βατοκύριακο, εκείνες τις εβδομά-
δες ή τους μήνες για να γράψω.
Τώρα βέβαια μπορώ να ξεκλέβω
λίγο περισσότερο χρόνο από ό,τι
συνήθιζα, αλλά αυτό δεν αλλάζει
την αίσθηση.
τι γράφετε τώρα;
Έχω αρχίσει ένα μυθιστόρημα, με-
σολάβησαν όμως τρία σενάρια και
τους τελευταίους έξι μήνες μπο-
ρούσα μόνο να το σκέφτομαι και να
παίζω με την ιδέα. Αλλά αυτό
έκανε καλό στο στόρι και έτσι τώρα
είμαι έτοιμος να συνεχίσω.
περί τίνος πρόκειται;
Πρόκειται... Δεν μπορώ να δώσω
μια καλή απάντηση.
εντάξει, δεν πειράζει, θα περι-
μένουμε. και τα σενάρια που
γράψατε;
Το πρώτο είναι η διασκευή του
Γυρισμού, το δεύτερο η διασκευή
του διηγήματος «Το κορίτσι με τη
σαύρα» από το βιβλίο Ερωτικές
αποδράσεις και το τρίτο είναι το
1914. Πρόκειται για κάτι εντε-
λώς καινούργιο, μια ιστορία για
την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου
Πολέμου. Αλλά δεν έχω ιδέα αν
πρόκειται ποτέ όλα αυτά να γί-
νουν ταινίες.
Σας αρέσει να γράφετε σενάρια;
Μου άρεσε σαν εμπειρία και το
έκανα διότι σκέφτηκα ότι θα ήταν
ευχάριστο να δω τη διαδικασία από
την ιδέα μέχρι την ολοκληρωμένη
ταινία. Αλλά τελικά προτιμώ να
γράφω ιστορίες.
Για ποιο λόγο διαλέξατε να πάτε
πίσω στο 1914;
Στην πραγματικότητα, η έννοια
της ιστορίας είναι ότι δεν είχαμε Α’
και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κα-
ταστροφή που ξεκίνησε το 1914
τέλειωσε μετά το 1948. Ήταν μια
περίοδος που καταστρέψαμε τον
κόσμο μας σε βάθος.
Μερικές φορές σκεφτόμαστε ότι
ο 20ός αιώνας είναι πολύ σπου-
δαίος, αλλά τα πρώτα 50 χρόνια
του ήταν τρομερά, ίσως τα χει-
ρότερα στην ιστορία της ανθρω-
πότητας.
Ακριβώς γι’ αυτό με ενδιαφέρει
αυτή η περίοδος. Έχω διαβάσει
πολύ για το 1914 και αυτή η απί-
στευτη βλακεία με την οποία οι
Ευρωπαίοι μπήκαν στον πόλεμο
με λυπεί βαθιά και επίσης με θυ-
μώνει. Εδώ και πολύ καιρό έχω
στο μυαλό μου και μια συλλογή
από ιστορίες που έχουν σχέση με
αυτό το παρελθόν. Ίσως τις
γράψω.
και ένα τελευταίο σχόλιο. Ο Φί-
λιπ ροθ ανακοίνωσε ότι σταμα-
τάει το γράψιμο. το επιβεβαί-
ωσε και ο εκδότης του. Σκοπεύει
λέει τώρα να ξαναδιαβάσει τα
βιβλία του από το τέλος προς
την αρχή.
Όχι. Δεν τον πιστεύω. Εννοώ, πι-
στεύω αυτά που λέει αλλά δεν νο-
μίζω ότι είπε την τελευταία του
λέξη. Είμαι απόλυτα σίγουρος ότι
θα ξαναγράψει. Αυτό μπορεί να
κάνει. Μετά από λίγο καιρό θα βα-
ρεθεί να κάθεται.
Άρα, να υποθέσω ότι κι εσείς θα
συνεχίσετε να γράφετε για πά-
ντα.
Ναι, και το γράψιμο θα αλλάξει, το
αλλάζω. Και ο Φίλιπ Ροθ νομίζω
ότι θα εμφανιστεί πάλι με κάτι
εντελώς καινούργιο και φρέσκο.
Νομίζω ότι είναι ένας υπέροχος
συγγραφέας. Και το περιμένω. zx

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 49

50 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 51

Μισέλ Φάις, Κτερίσματα.
Μυθιστόρημα, πατάκη,
Αθήνα 2012, 283 σελ.
αφηγητής του Μισέλ
O Φάις βρίσκεται σε
συνεχή αντιδικία –
με τον εαυτό του, με
τους αποδημήσαντες
οικείους του, με τα αντικείμενα
του πόθου του. Μιλώντας στο δεύ-
τερο πρόσωπο του εσωτερικού μο-
νολόγου, του «εις εαυτόν», απο-
φεύγοντας «το κατάσαρκο πρώτο
και το υπεράνω τρίτο» εγκαταλεί-
πεται στη λυσσαλέα του ανάγκη
για αυτοπαρατήρηση, στην ένδον
«παροξυσμική καταβύθιση» και
αυτοεξέταση, στην ακατάπαυστη
αναμέτρηση με τις ανεπάρκειες, τις
ατέλειες, τα κουσούρια του, πραγ-
ματικά ή φανταστικά. Αναπαράγο-
ντας σε φυσικό μέγεθος ή, φορές
φορές, σε υπερδιογκωμένες δια-
στάσεις μιαν υπερσημαίνουσα
πραγματικότητα, όπου οι πέντε αι-
σθήσεις, από την ακοή ώς την αφή
είναι όλες μαζί παρούσες, επιδίδε-
ται σε μιαν ιερουργία του εγώ, μιαν
οργισμένη και σαρκαστική αυτοα-
νάλυση, που ανατέμνει βάναυσα
τον εαυτό για να τον εγκαταστήσει,
αιμάσσοντα, γυμνό, ή μάλλον
«γδαρμένο» σαν άλλο Μαρσύα, στο
κέντρο ενός αυτοαναφορικού, αυ-
τοπαθούς αλλά παράδοξα οικείου
λογοτεχνικού σύμπαντος.
Ένα παιδί μεγαλώνει στην ελλη-
νική επαρχία, προσπαθώντας να
ξεδιαλύνει, μέσα στη μοναξιά, έναν
ανεξιχνίαστο κόσμο παθών, παρα-
δομένο στο σώμα και στις ιδιοτρο-
πίες του, οδηγημένο από τα τραύ-
ματα και τις αποστερήσεις του σε
μια ολοένα και αυξανόμενη επί-
γνωση του θανάτου, του κενού και
του διδύμου του, της σεξουαλικό-
τητας· ένας έφηβος εμβαπτίζεται
στα θολά νερά μιας συνεχούς διέ-
γερσης, κεντρισμένης από τον
πόνο· ένας ώριμος άντρας παρα-
τηρεί το «σεξουαλικό του πένθος»,
την απόγνωση της σάρκας που αυ-
τοσπαράζεται. Κι εδώ, η έλξη του
απωθημένου συνδέεται με τη συ-
ναρπαγή μιας σαρκικής διαπάλης
δίχως όρια, ματαιωμένης την ίδια
στιγμή που πραγματώνεται.
52 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Προσφορές στη μνήμη
από την kατΕρινα ΣΧινα
Μικροϊστορίες, όνειρα, ημερολογιακές εγγραφές, μεταμφιεσμένα παραθέματα από άλλα βιβλία, ντο-
κουμέντα, στιχομυθίες, ονειρικές διαδρομές, παραληρήματα, ποιήματα, τραγούδια, παραμύθια… Το
νέο βιβλίο του Μισέλ Φάις συντίθεται από πλήθος μικρές ιστορίες – πολλές από τις οποίες, σε μορφή
τακτικής στήλης, δημοσιεύθηκαν σε αυτό το περιοδικό. [TBJ]
Ο Μισέλ Φάις.
Το σημείο εκκίνησης αυτής της
«παραβατικής μυθιστορίας», όπως
την ονομάζει ο ίδιος ο συγγραφέας,
βρίσκεται σε χώρα ξένη, και δη
άγνωστη – που δεν είναι η παιδική
ηλικία, αλλά το παιδικό, αυτό το
κατ’ εξοχήν μοναδικό και αποσπα-
σματικό, το δίχως μορφή. Η γραφή
δεν είναι παρά η επιθυμία να δοθεί
μορφή στο άμορφο, βάση στο ευ-
μετάβλητο, να αποκατασταθεί, στο
παρόν, ένα είδος δεσμού με τους
απόντες, και ταυτόχρονα να απο-
τυπωθούν οι ελεύθεροι συνειρμοί,
Ηλίας Κοσίντας
οι αιφνίδιες αναμνημονεύσεις, οι
απρόσμενα αφικνούμενες λεπτο-
μέρειες, οι αμφιταλαντεύσεις, οι
μεταστροφές, οι αντιφάσεις του
αφηγούμενου υποκειμένου, μέσα
στο πλαίσιο της ιδιάζουσας μορ-
φής μυθοπλασίας που αποτελεί η
αυτοβιογραφία. Διαβάζοντας τα
Κτερίσματα, αυτή την ιδιότυπη σύν-
θεση-κόσμο από μικροϊστορίες,
όνειρα, ημερολογιακές εγγραφές,
μεταμφιεσμένα παραθέματα από
άλλα βιβλία, ντοκουμέντα, στιχο-
μυθίες, ονειρικές διαδρομές, παρα-
ληρήματα, ποιήματα, τραγούδια,
παραμύθια, διακρίνει κανείς την
πυρετώδη αναστάτωση ενός ονει-
ρευόμενου, ενός πενθούντος που
μεταμορφώνει το χαμένο αντικεί-
μενο, το ενσωματώνει, το εξιδανι-
κεύει, το θρυμματίζει, το ανασυν-
θέτει, το κατακρεουργεί και το
καταβροχθίζει, ενός εξημμένου
γραφέα που εμφορείται από έναν
θηριώδη πόθο να κατακτήσει τα
πράγματα μέσω της γλώσσας.
τα ΣυΣτατικα
του αΣυνειΔητου
Ο Φάις παλεύει να εντοπίσει τη
συναρμογή των συστατικών του
ασυνείδητου, αλλά δεν καταφέρνει
να διασφαλίσει την κατοχή αυτού
που ακατάπαυστα υπηρετεί. Αδιά-
κοπα του διαφεύγει, ένα σκοτεινό
μυστήριο που αφήνει χώρο για το
αίνιγμα – και το αίνιγμα διανοίγει
το πνεύμα, ενώ ταυτόχρονα του
γεννά αμηχανία, όχι ασφαλώς ως
προς τη λύση, αυτή ποτέ δεν πρό-
κειται να διαφανεί, αλλά ως προς
την αναζήτησή της. Κι αν ο Φάις
εκδράμει αδιάκοπα προς το παιδί
που υπήρξε κάποτε, δεν είναι για
να οργανώσει το παρελθόν και να
του προσδώσει νόημα εκκινώντας
από θραύσματα και ίχνη, αλλά
γιατί θέλει να κρατήσει τις αισθη-
τηριακές του ποιότητες, να διατη-
ρήσει το νεκρό και το ζωντανό σφι-
χταγκαλιασμένα.
Εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου,
Κτερίσματα: προσφορές στη μνήμη
των νεκρών, που στην περίπτωση
του Φάις μοιάζει να καίγονται τε-
λετουργικά μέσα στους στροβίλους
των φράσεων, σ’ ένα ρυθμό πυρε-
τικής συνουσίας με το μηδέν.
ωστόσο, εκείνο το οποίο συγκρατεί
κατ’ εξοχήν ο αναγνώστης δεν εί-
ναι τόσο η φλόγα, η φωτιά, η πυρ-
καγιά των παθών, ούτε οι επί χρό-
νια συσσωρευμένες εκρηκτικές ύλες
της «ταραγμένης ομιλίας, μνήμης
και σεξουαλικότητας», ή τουλάχι-
στον όχι μόνον αυτές· είναι και το
παράδοξο μιας γραφής που δεν
παύει να ανασκάπτει και να ενι-
σχύει την επικράτεια της οδύνης
προκειμένου, με την ίδια κίνηση,
να αποκηρύξει την τυραννία της.
Δέσμιος να μουντζουρώνει συνέ-
χεια «την ίδια παρτιτούρα», «θλι-
βερός αντιγραφέας της ζωής του»,
καταδικασμένος «να γράφει και να
ξαναγράφει το βιβλίο του πατέρα
και το βιβλίο της μητέρας» μα ποτέ
«το βιβλίο της οικογένειας, δηλαδή
το βιβλίο του εαυτού και των άλ-
λων, το βιβλίο της ξανακερδισμέ-
νης συνοχής», ο αφηγητής των
Κτερισμάτων, «ούτε εβραίος ούτε
χριστιανός, ούτε άντρας, ούτε
παιδί, ούτε παντρεμένος, ούτε ερ-
γένης», απαράγραπτα μόνος κι
ίσως γι’ αυτό παραδομένος στα
αδιάκοπα κεντρίσματα ενός νευ-
ρωτικού φαλλού, ιχνηλάτης του
ερωτισμού και της θανατόπληκτης
βιαιότητάς του, εμμανής οργανω-
τής μιας νεκρικής πομπής –με κο-
ρυφαίους τον αδύναμο, μελαγχο-
λικό πατέρα και την κυριαρχική,
αντισυμβατική, ανώριμη μητέρα
και πίσω τους ένα χορό φαντα-
σμάτων από μυστηριώδεις, σκο-
τεινές γυναίκες, παιδιά, σαλούς και
αποσυνάγωγους– γνωρίζει, παρά
πάνω από καλά, ότι η γλώσσα εί-
ναι απώλεια, ότι της είναι αδύνα-
τον να αδράξει το πράγμα, μα ότι
της είναι εξ ίσου αδύνατον, έτσι
εμψυχωμένη που είναι από την
ίδια της την αδυναμία, να μη μα-
γνητίζεται αδιάκοπα από όσα βιώ-
θηκαν, χωρίς ποτέ να κατακτη-
θούν· από όσα θα παραμένουν
πάντα εκτός βολής, αέναα δια-
φεύγοντα, όμως πάντοτε αγρεύ-
σιμα. Μέσα σε τούτο το βιβλίο
όπου διέγερση και κατάθλιψη είναι
συνεχώς παρούσες, μέσα σε τούτη
τη δίχως πλοκή πλοκή του οικογε-
νειακού μυθιστορήματος, μέσα στη
συνεχή ταλάντωση από τον οίκτο
για τον πατέρα στην ερωτική απο-
ρία για την μητέρα και από εκεί
στην παράφορη εκτίναξη στην
αφροδίσια κλινοπάλη, χρονική δια-
δοχή και χωρική οριοθέτηση κα-
ταργούνται, το ευτελές και το
υψηλό προβάλλονται ως απολύ-
τως εναλλάξιμα, και ο αναγνώ- ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ
στης, έρμαιο της αθέλητης ποίη-
σης μιας αφηνιασμένης πρόζας, BOOkS’ JOUrNal
κατακλύζεται από την αίσθηση ότι
αυτό το αυστηρά ιδιωτικό, που του βιβλία για το Πάσχα
αποκαλύπτεται αψιμυθίωτο, δεν
είναι παρά η νυχτερινή όψη μιας
ύπαρξης που θα μπορούσε να ’ταν όλες οι νέες εκδόσεις που αξίζει να διαβάσετε
η δική του. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 53

Θεόδωρος ι. Θεοδώρου,
Μουσουλμανική μειονότητα
στη Θράκη και οι
μειονότητες στην Ευρώπη
1923-2010. Μία ολιστική
ανθρωπολογική προσέγγιση,
Σπανίδη, ξάνθη
2012, 312 σελ.
Ο Μουφτής
Μουφτής είναι ο ερμηνευτής του
Muftī). Πρόκειται για μουσουλ-
Ιερού Νόμου (εκ του αραβικού
μάνο θεολόγο, που κατέχει την
αραβική γραμματική, εντεταλμένο
να συντάσσει και να εκδίδει τους
«φετβάδες», δηλαδή τις επίσημες
μεν, αλλά όχι υποχρεωτικές για τον
Καδή γνωμοδοτήσεις, για ζητή-
ματα σχετικά με τον Ιερό Νόμο.
Καδής («Ιεροδίκης») είναι ο πρό-
εδρος του Μουσουλμανικού Ιερο-
δικείου που δικάζει κατά τον Ιερό
Νόμο του Ισλάμ.
Έως τουλάχιστον το 1920, οι ρό-
λοι του Καδή και του Μουφτή στην
ελληνική επικράτεια (και στην
Κρήτη) ήταν διακριτοί, τα δε πρό-
σωπα ξεχωριστά. Στη συνέχεια,
όμως, ο Μουφτής, εκτός από θρη-
σκευτικός λειτουργός και ερμηνευ-
τής του Ιερού Νόμου, ανέλαβε επι-
σήμως και τα καθήκοντα του Καδή
και εξελίχθηκε σε Ιεροδίκη (άρθρο
10 παρ. 1 του νόμου 2345/1920).
Η κατάσταση αυτή παρατείνεται
ώς σήμερα (άρθρο 5 παρ. 2 του νό-
μου 1920/1991).
Σύμφωνα με τον προηγούμενο
νόμο 2345/1920, ο Μουφτής ήταν
αιρετός: εκλεγόταν από όλους τους
μουσουλμάνους Έλληνες της πε-
ριφέρειάς του με βάση τους εκλο-
γικούς καταλόγους των εθνικών
εκλογών. Η διάταξη αυτή ουσια-
στικά δεν εφαρμόστηκε έως την
κατάργησή της το 1991.
Ο Μουφτής-Ιεροδίκης διορίζε-
ται σήμερα με προεδρικό διάταγμα
εκδιδόμενο έπειτα από πρόταση
του υπουργού Εθνικής Παιδείας
και Θρησκευμάτων. Υποψήφιος
για τη θέση μπορεί να είναι κάθε
έλληνας μουσουλμάνος, κάτοχος
πτυχίου ανωτάτης ισλαμικής θεο-
λογικής σχολής (ημεδαπής ή αλ-
54 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Εδώ Μουφτής, εκεί ιμάμης,
πού είναι η πολιτική;
από τον ΓιαννΗ ΚτιΣταΚι
Η μέχρι σήμερα πολιτική για μια μειονότητα της Θράκης περισσότερο φονταμενταλιστική-μου-
σουλμανική από ποτέ είναι λανθασμένη διότι, πρώτον, δεν απομακρύνει αλλά, αντιθέτως, φέρνει πιο
κοντά τη μειονότητα στην επιρροή της Τουρκίας του Ερντογάν και, δεύτερον, παραβιάζει προφανή μει-
ονοτικά δικαιώματα.
λοδαπής) ή κάτοχος διπλώματος
Ιτζαζέτ ναμέ ή διατελέσας Ιμάμης
τουλάχιστον επί δεκαετία, ο οποίος
έχει διακριθεί για το ήθος και τη
θεολογική του κατάρτιση. Για την
τελική επιλογή λαμβάνεται υπ’ όψη
«ιδίως το ήθος, η θεολογική κα-
τάρτιση και η εν γένει θρησκευτική
δράση του υποψηφίου» (άρθρο 1
του νόμου 1920/1991). Οι διορι-
ζόμενοι Μουφτήδες-Ιεροδίκες εί-
ναι δημόσιοι υπάλληλοι, κατέχουν
θέση γενικού διευθυντή και παύο-
νται με προεδρικό διάταγμα για συ-
γκεκριμένους λόγους (άρθρα 2 και
4 του νόμου 1920/1991).
Η Ελλάδα είναι η μόνη ευρω-
παϊκή χώρα που έχει αναθέσει δι-
καστικά καθήκοντα στους Μου-
φτήδες («Ιεροδίκες»): ο νόμος
1920/1991 (αντικατέστησε τον
νόμο 2345/1920) αναθέτει στους
Μουφτήδες Ξάνθης, Κομοτηνής
και Διδυμοτείχου την υποχρεωτική
εκδίκαση όλων των οικογενειακών
και κληρονομικών διαφορών των
ελλήνων μουσουλμάνων (αντί άλ-
λων, βλέπετε την πρόσφατη από-
φαση ΠολΠρωτΡοδόπης αριθ.
απόφασης 24/2012). Καμία άλλη
χώρα, ούτε η Τουρκία, δεν έχει
εμπιστευτεί την απονομή της δι-
καιοσύνης σε αξιωματούχο του
Ισλάμ ή άλλης θρησκείας. Γι’ αυτό
το λόγο, κατά ευρωπαϊκή πρωτο-
τυπία, ο Μουφτής στη Θράκη εί-
ναι ταυτόχρονα και Ιεροδίκης.
Η Ελλάδα, επίσης, είναι η μόνη
ευρωπαϊκή χώρα που εφαρμόζει
τον Ιερό Νόμο του Ισλάμ, δηλαδή
τη Σαρία, για τους μουσουλμάνους
πολίτες της: ο νόμος 147/1914, ο
οποίος ακόμα διατηρείται σε ισχύ,
ορίζει ότι, κατ’ απόκλιση του Αστι-
κού Κώδικα, η Σαρία διέπει την
οικογενειακή και κληρονομική κα-
τάσταση (γάμος, διαζύγιο, δια-
τροφή, επιτροπεία, κηδεμονία,
ισλαμική διαθήκη, εξ αδιαθέτου
διαδοχή) των ελλήνων μουσουλμά-
νων. Καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα,
ούτε η Τουρκία, δεν επιτρέπει την
υποκατάσταση του εθνικού (κο-
σμικού) δικαίου της από τους Ιε-
ρούς Κανόνες οποιασδήποτε άλ-
λης θρησκείας (π.χ. τις Δέκα
Εντολές της Καινής Διαθήκης).
Τέλος, η Συνθήκη της Λωζάννης
δεν υπαγορεύει την αναγόρευση
του μεν Μουφτή σε Ιεροδίκη, της
δε Σαρίας σε αποκλειστικό δίκαιο
των μουσουλμάνων ελλήνων πολι-
τών. Όσοι κάνουν τον κόπο να
διαβάσουν το κείμενο (άρθρα 37-
45), θα διαπιστώσουν ότι δεν πε-
ριλαμβάνονται καν οι όροι αυτοί
(«Μουφτής», «Σαρία», «Ιερός Νό-
μος του Ισλάμ» «Ιεροδικεία» κ.λπ.).
Ο Ιμάμης
Ο Ιμάμης είναι θρησκευτικός λει-
τουργός του Ισλάμ, ικανός να κα-
ταλάβει την –ανώτατη– θέση του
Μουφτή ή του Τοποτηρητή της
Μουφτείας (άρθρο 3 του νόμου
1920/1991). Αυτή είναι και η μόνη
αναφορά της ελληνικής νομοθεσίας
για τον Ιμάμη.
Σύμφωνα, πάντως, με όσα δέ-
χθηκε η υπ’ αριθ. 3703/1995 από-
φαση του Γ΄ Τμήματος του Συμ-
βουλίου της Επικρατείας, μετά από
σχετική Γνωμοδότηση του τότε
Μουφτή Ξάνθης, ο Ιμάμης διορί-
ζεται με απόφαση του Μουφτή,
χωρίς να «απαιτείται καμία θρη-
σκευτική τελετή», είτε απ’ ευθείας
(επιλογή του Μουφτή), είτε ύστερα
από διαδικασία στην οποία συμμε-
τέχουν και οι κάτοικοι του συνοικι-
σμού στην πόλη ή το χωριό, όπου
διορίζεται. Για να διοριστεί κά-
ποιος Ιμάμης απαιτείται να έχει
δυνατότητα ικανοποιητικής απαγ-
γελίας του Ιερού Κορανίου, να κα-
τέχει θρησκευτικές γνώσεις που θα
τον βοηθήσουν στην άσκηση των
καθηκόντων του και να είναι άτομο
ευρύτερης προβολής και επιρροής
με ικανότητα συνολικής καθοδή-
γησης των πιστών, προσόντα που
θα αξιοποιήσει τα μέγιστα εφεξής
με τα καθήκοντά του ως Ιμάμη.
Με τον νόμο 3536/2007 εμφανί-
ζεται για πρώτη φορά και ο όρος
«Ιεροδιδάσκαλος», ο οποίος «κηρύτ-
τει το Κοράνιο στα τζαμιά της Θρά-
κης» (άρθρο 36). Στον πρόσφατο
νόμο 4115/2013 επανεμφανίζεται ο
όρος «Ιεροδιδάσκαλος». Επιφορτί-
ζεται με «τη διδασκαλία του Κορα-
νίου στα Τεμένη της Θράκης». Και,
εφ’ όσον το επιθυμεί ο ίδιος, το
εγκρίνει ο διευθυντής εκπαιδεύσεως
και το υπογράψει ο υπουργός, θα
διδάσκει, εκτός του ωρολογίου προ-
γράμματος σπουδών, το Κοράνι στα
δημόσια (όχι μειονοτικά) σχολεία
της περιοχής (άρθρο 53).
Σημειώνεται ότι η ελληνική εκ-
παιδευτική νομοθεσία δεν προβλέ-
πει πουθενά «Ιεροδιδασκάλους».
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην
ισχύουσα υπουργική απόφαση για
τα προσόντα εκείνων που διδά-
σκουν το Κοράνι στα (μειονοτικά)
Ιεροσπουδαστήρια της Κομοτηνής
και του Εχίνου Ξάνθης προβλέπο-
νται «θεολόγοι» με προσόντα «το
πτυχίο θεολογίας από Πανεπιστή-
μια της Σαουδικής Αραβίας, της
Αιγύπτου, της Ιορδανίας, του Λι-
βάνου, της Συρίας για το οποίο
έχει χορηγηθεί ισοτιμία από τον
ΔΟΑΤΑΠ» και «ένα έτος εκπαι-
δευτική εμπειρία»1.
Συνεπώς, παρά τα όσα αντίθετα
υποστηρίζονται2,
α) ο Ιεροδιδάσκαλος είναι το ίδιο
και αυτό πρόσωπο με τον Ιμάμη,
διότι ακριβώς και οι δύο είναι επι-
φορτισμένοι με την διδασκαλία του
Κορανίου στα Τεμένη της Θράκης
και
β) αν το ελληνικό κράτος έχει
ανάγκη από θεολόγους του Ισλάμ
στα δημόσια σχολεία της Θράκης,
δεν είχε παρά να αποσπάσει τους
ήδη διορισθέντες στα μειονοτικά
Ιεροσπουδαστήρια ή να προβεί σε
πρόσληψη άλλων με ίδια τυπικά
και ουσιαστικά προσόντα.
Η πολιτική;
Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η
πολιτική για τη μειονότητα της
Θράκης βασίζεται στον διαρκή
υπερτονισμό του θρησκευτικού της
χαρακτήρα («Μουσουλμανική»):
Ιεροδικεία, Σαρία, Ιμάμηδες, διδα-
σκαλία του Κορανίου κ.λπ. Πρό-
κειται για την ίδια κεντρική επι-
λογή από το 1923 έως σήμερα.
Στον πυρήνα της βρίσκεται η
(πολύ) παλαιά σκέψη ότι όσο πιο
μουσουλμανική είναι η μειονότητα
τόσο πιο ασθενής θα είναι η πραγ-
ματική πολιτική επιρροή της από
την (κοσμική-κεμαλική) Τουρκία
και, σε νομικό-διπλωματικό επί-
πεδο, τόσο λιγότερο η τελευταία
θα νομιμοποιείται να «προστα-
τεύει» τη μειονότητα.
Ισχυρίζομαι ότι, αν τα ανωτέρω
είχαν μία βάση μέχρι το 2003, έτος
ανάδειξης του Ερντογάν στην πρω-
θυπουργία της Τουρκίας, σήμερα,
δέκα χρόνια αργότερα, είναι άκρως
ανεπίκαιρα και οδηγούν στη ρα-
γδαία επιδείνωση της κατάστασης
ασφάλειας και μειονοτικής προ-
στασίας στην περιοχή.
Τον Μάιο του 2004, πενήντα
δύο ολόκληρα χρόνια μετά την τε-
λευταία επίσκεψη τούρκου πρωθυ-
πουργού στην Θράκη, ο Ερντογάν
επισκέπτεται την περιοχή. Έκτοτε,
οι τούρκοι κυβερνητικοί παράγο-
ντες, πιστοί ισλαμιστές πλέον, μι-
λούν για τον «Παράδεισο του
Ισλάμ»: σε αντίθεση με την Τουρ-
κία αλλά και τη Γερμανία (με τους
χιλιάδες Τούρκους μετανάστες) και
αλλού στην Ευρώπη, οι μουσουλ-
μάνοι «αδελφοί» τους στη Θράκη
έχουν τον δικό τους δικαστή (τον
Μουφτή-Ιεροδίκη) και το δικό τους
δίκαιο, τη Σαρία. Την ίδια δε πε-
ρίοδο, παράλληλα με τη λειτουργία
των Μαθημάτων Κορανίου (κου-
ράν κουρσού) σε κάθε τουρκικό
δήμο που βρίσκεται στα χέρια του
κόμματος του Ερντογάν, ανοίγουν
το ένα μετά το άλλο τα ίδια Μα-
θήματα Κορανίου στη Θράκη, υπό
την «αιγίδα» του Προξενείου στην
Απόφαση του Μουφτή ξάνθης, επικυρωμένη από το Μονομελές
πρωτοδικείο της πόλης, 2005.
Κομοτηνή.
Ταυτόχρονα, οι εσωτερικές αλ-
λαγές στην ίδια την Τουρκία (μετά
την έλευση του Ερντογάν στην
εξουσία) έχουν φέρει κοντά, πλέον,
τον τουρκικό εθνικισμό με το πολι-
τικό Ισλάμ: καλός Τούρκος είναι
(και) ο πιστός μουσουλμάνος
Τούρκος. Δεν υπάρχει συμβολικό-
τερη εικόνα από εκείνη των συζύ-
γων των δύο υψηλότερων πολιτει-
ακών παραγόντων της Τουρκίας
(Πρόεδρος της Δημοκρατίας και
πρωθυπουργός) που φέρουν διαρ-
κώς ισλαμική μαντίλα στην κεφαλή
τους.
Επιπροσθέτως, τα ανωτέρω εξε-
λίσσονται σε ένα διεθνές περιβάλ-
λον όπου η άνοδος του Ισλαμισμού
είναι καθημερινό γεγονός. Το απο-
κορύφωμα το ζήσαμε πρόσφατα με
την αλλαγή στην Αίγυπτο, αλλά τα
πολιτικά σημάδια της ανόδου εί-
ναι έντονα την τελευταία δεκαετία
σε όλη τη νοτιο-ανατολική Μεσό-
γειο.
Τέλος, την ίδια περίπου περίοδο,
ωριμάζει, τρόπον τινά, και η ευρω-
παϊκή προστασία των θρησκευτικών
μειονοτήτων. Αν και αποδοκιμάζει
τα φονταμενταλιστικά ισλαμικά πο-
λιτικά κόμματα, το Ευρωπαϊκό Δι-
καστήριο των Δικαιωμάτων του Αν-
θρώπου (Στρασβούργο) παρουσιάζει
πλέον ένα ολοκληρωμένο corpus κα-
νόνων προστασίας των θρησκευτι-
κών μειονοτήτων με άξονα την αρχή
της αυτοδιοίκησής τους. Αν διαβάσει
κανείς, για παράδειγμα, τη Γνώμη
για τις θρησκευτικές μειονότητες
στην Τουρκία (13/3/2010) της
σπουδαιότερης ευρωπαϊκής επιτρο-
πής νομομαθών, εκείνης της Επι-
τροπής της Βενετίας για τη Δημο-
κρατία μέσω του Δικαίου του
Συμβουλίου της Ευρώπης (Στρα-
σβούργο), θα διαπιστώσει πόσο επι-
λήψιμη είναι η κρατική επέμβαση
στις οργανωμένες θρησκευτικές κοι-
νότητες.
Ο ελληνικός κρατικός μηχανι-
σμός, λοιπόν, διήλθε την τελευταία
αυτή δεκαετία των αλλαγών (Ερ-
ντογάν - Ισλαμισμός - Στρα-
σβούργο) με το πηδάλιο στραμμένο
στις προηγούμενες δεκαετίες, δη-
λαδή με την άνευ όρων ενίσχυση
του μουσουλμανικού χαρακτήρα
της μειονότητας. Οι επιπτώσεις εί-
ναι, πλέον, μπροστά στα μάτια
μας: οι πιστοί μουσουλμάνοι συ-
μπολίτες μας γίνονται ακόμη πιο
φονταμενταλιστές, ακόμη πιο
εξαρτημένοι από το Προξενείο της
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 55
Κομοτηνής (δεν υπάρχει πλέον η
άβυσσος μεταξύ των κεμαλιστών
γραφειοκρατών και των ισλαμι-
στών μειονοτικών) και ακόμη πιο
ευεπίφοροι στα υπόγεια ρεύματα
των σύγχρονων ισλαμικών κινημά-
των (π.χ. κίνημα του Φετουλάχ
Γκιουλέν που άνοιξε προσφάτως
τις εγκαταστάσεις του στην Αν-
δριανούπολη για τους έλληνες μει-
ονοτικούς).
Πρόσφατα, με την ευκαιρία της
ψήφισης της τροπολογίας για τους
«Ιεροδιδασκάλους» (νόμος 4115/
2013), η σημερινή ελληνική κυβέρ-
νηση παραδέχθηκε την υπερβολική
εξάρτηση των μειονοτικών από το
Προξενείο3, ωστόσο η αντίδρασή
της στη διαμορφωθείσα κατάσταση
ήταν στο ίδιο μοτίβο με το παρελ-
θόν: να την κάνουμε ακόμη πιο
«μουσουλμανική» τη μειονότητα.
Κάνοντάς την, όμως, πιο «μου-
σουλμανική», αφ’ ενός δεν απο-
σπάται από τον Ερντογάν και το
κόμμα του (πρώτο ζήτημα), αφ’
ετέρου παραβιάζεται η θρησκευ-
τική ελευθερία των μειονοτικών
(δεύτερο ζήτημα). Αναλυτικότερα:
ως προς το πρώτο ζήτημα, τονί-
στηκε ότι η στροφή στο πολιτικό
Ισλάμ του τουρκικού εκλογικού σώ-
ματος δεν είναι απομονωμένη από
τις ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις
στην περιοχή. Ακόμη, δηλαδή, κι
αν χάσει ο Ερντογάν και το κόμμα
του την εξουσία, η Τουρκία δεν θα
επανέλθει ποτέ στο προ του 2003
κεμαλικό-κοσμικό καθεστώς που
ήταν αποξενωμένο από τους πι-
στούς μουσουλμάνους. Ακόμη,
όμως, κι αν ήθελε θεωρηθεί πως τα
κεμαλικά κόμματα ξαναποκτήσουν
μακροχρόνια πολιτική αυτοδυνα-
μία, λόγω των εξελίξεων στην Με-
σόγειο, έχει οριστικά συμφιλιωθεί
το πολιτικό Ισλάμ με τον τουρκικό
εθνικισμό. Σε κάθε δε περίπτωση,
για λόγους γεωστρατηγικούς, η
Τουρκία δεν θα πάψει να ενδιαφέ-
ρεται ενεργά για τους Μουσουλ-
μάνους «αδελφούς» της εκτός των
συνόρων διότι είναι μεγάλος ο
αριθμός τους και έχει ήδη συνδεθεί
πολιτικά μαζί τους.
Πιο σημαντικό, όμως, θεωρώ το
δεύτερο ζήτημα, την παραβίαση
των δικαιωμάτων του ανθρώπου
από την Ελλάδα στην προσπάθειά
της να κάνει πιο «μουσουλμανική»
τη μειονότητα. Στο σημείο αυτό,
όμως, χρειάζονται περισσότερες
εξηγήσεις:
Η επιλογή του Μουφτή από την
(ετερόθρησκη) πλειονότητα (τον
υπουργό Παιδείας και Θρησκευ-
μάτων) και όχι από την ίδια τη μου-
σουλμανική μειονότητα επ’ ουδενί
συμβαδίζει με το δικαίωμα της τε-
λευταίας στην αυτοδιοίκησή της.
Ας φανταστεί κανείς την αλβανική
κυβέρνηση ή την τουρκική κυβέρ-
νηση να επιλέγουν τον ορθόδοξο
Επίσκοπο Κορυτσάς (Αλβανία) ή
τον ορθόδοξο Επίσκοπο Ίμβρου
και Τενέδου (Τουρκία) αντιστοί-
χως. Συνάδει κάτι τέτοιο με τα θε-
μελιώδη της θρησκευτικής ελευθε-
ρίας; Πολύ σωστά, άλλωστε, η
ελληνική νομοθεσία δεν επιτρέπει
στον υπουργό Παιδείας και Θρη-
σκευμάτων να επιλέγει, ούτε τον
επικεφαλής της ίδιας της Εκκλη-
σίας της Ελλάδος ούτε εκείνον της
Ισραηλιτικής Κοινότητας, των
Μαρτύρων του Ιεχωβά, των Καθο-
λικών, των Παλαιοημερολογιτών
κ.λπ.
Η Ελληνική Πολιτεία προσπα-
θεί να δικαιολογήσει την προφανή
αυτή επέμβαση στη θρησκευτική
ελευθερία διά της επικλήσεως του
γεγονότος ότι έχει αναθέσει δικα-
στικά καθήκοντα στον Μουφτή
και ότι στην Ελλάδα οι δικαστές
διορίζονται και δεν εκλέγονται.
Εν τούτοις, η ανάθεση στους
Μουφτήδες των δικαστικών κα-
θηκόντων γεννά, όπως είδαμε στο
πρώτο τμήμα του παρόντος κει-
μένου, νέα σοβαρά ζητήματα πα-
ραβίασης άλλων θεμελιωδών δι-
καιωμάτων των μελών της
μειονότητας: το δικαίωμα στην
ισότητα ανδρών και γυναικών, το
δικαίωμα δίκαιης δίκης κ.λπ. Είναι
ιδιαίτερα σημαντικό ότι, επικα-
λούμενοι ακριβώς αυτές τις παρα-
βιάσεις, έχουν ήδη υποδείξει την
κατάργηση των δικαστικών καθη-
κόντων του Μουφτή και της Σα-
ρίας (α) η Ολομέλεια των Δικηγο-
ρικών Συλλόγων της χώρας
(ψήφισμα της 2/5/2009), (β) η
Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώ-
ματα του Ανθρώπου παρά τω
πρωθυπουργώ (απόφαση της
19/1/2006), (γ) ο Επίτροπος των
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του
Συμβουλίου της Ευρώπης (com-
mDH(2009)9, §§60-61) και (δ) η
Επιτροπή του ΟΗΕ για την Εξά-
λειψη των Διακρίσεων σε βάρος
των Γυναικών (Έκθεση για την
Ελλάδα, 2/2/2007, §33). Σε πολι-
τικό επίπεδο, εντελώς πρόσφατα,
«απαλλαγμένη» από τα υπουργικά
της καθήκοντα, αναγνώρισε τα
ανωτέρω αυτονόητα και η Ντόρα
Μπακογιάννη, υποστηρίκτρια,
κατά τα λοιπά, των ρυθμίσεων για
τους Ιεροδιδασκάλους4.
Στον ίδιο νομικό κανόνα, εκείνον
του σεβασμού της αυτοδιοίκησης
56 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
μιας θρησκευτικής μειονότητας,
προσκρούει και η πρόσφατη ρύθ-
μιση για τους Ιεροδιδασκάλους.
Χωρίς να υπάρχει αίτημα από τη
μειονότητα, ο έλληνας νομοθέτης
έσπευσε το 2007, σπεύδει και το
2013 να προκηρύξει θέσεις 240
Ιμάμηδων για τα Τεμένη. Ορίζει
δε και μία πενταμελή επιτροπή επι-
λογής τους, στην οποία την πλειο-
ψηφία θα έχουν τα τρία διορισθέ-
ντα από τον υπουργό Παιδείας
μέλη, ενώ τα άλλα δύο θα αποτε-
λούνται από τον διορισμένο (πάλι
από τον υπουργό) Μουφτή και από
ένα (πέμπτο) μέλος, που θα το έχει
υποδείξει ο διορισμένος Μουφτής5.
Αν συγκρίνει κανείς τις δύο νο-
μοθετικές ρυθμίσεις για τους Ιμά-
μηδες, εκείνη του 2007 και εκείνη
του 2013, διαφέρουν ελάχιστα και,
μάλιστα, στα επουσιώδη: αντί να
διορίζει ο υπουργός και τα πέντε
μέλη της επιτροπής (2007), διορί-
ζει, όπως είδαμε, ευθέως, τα τρία
και, εμμέσως, τα άλλα δύο (2013).
Μεταφέρω εδώ την –εύστοχη– κρι-
τική στη ρύθμιση του 2007 του Ευ-
άγγελου Βενιζέλου:
[…] Είναι αδιανόητο, στο
πλαίσιο της θρησκευτικής
ελευθερίας, η επιλογή να γίνε-
ται από κρατικό όργανο. Είναι
σαν να λέμε ότι η επιλογή προς
χειροτονία των κληρικών της
Ορθοδόξου Εκκλησίας θα γί-
νεται από κρατική επιτροπή.
Αυτά δεν μπορούν να συμβαί-
νουν σε ένα σύγχρονο κράτος.
Δεν ισχύουν άλλα μέτρα και
άλλα σταθμά στη Θράκη. Οι
μουσουλμάνοι έλληνες πολίτες
της Θράκης είναι πλήρεις φο-
ρείς του δικαιώματος της θρη-
σκευτικής ελευθερίας και ισό-
τητας.
Και συμπλήρωνε, τότε, ο Φώτης
Κουβέλης:
[…] Επίσης, θα καταψηφί-
σουμε την προσθήκη τροπολο-
γία αναφορικά με την αρωγή
των μουφτειών και τα όσα προ-
βλέπονται στα επιμέρους άρ-
θρα της τροπολογίας, διότι θε-
ωρούμε ότι θα επιτείνεται η
θεσμική σύγχυση, μεταξύ της
Εκκλησίας, της μουσουλμανι-
κής μειονότητας και του Κρά-
τους. Και είναι γεγονός, κυρία
Υπουργέ, ότι θα σημάνει ή του-
λάχιστον έτσι σημαίνεται από
το κείμενο, η δυνατότητα πε-
ραιτέρω χειραγώγησης της
μουσουλμανικής μειονότητας,
κατά παράβαση, αν θέλετε,
των δικαιωμάτων που έχει. Θα
προκαλέσει αντιδράσεις και οι
δικές μας πληροφορίες είναι
ότι η μουσουλμανική μειονό-
τητα θα αντιδράσει, και θα
αντιδράσει ακριβώς διότι θεω-
ρεί πως η ρύθμιση αυτή απο-
τελεί μια προσπάθεια κηδεμό-
νευσης και χειραγώγησής της.
Καταψηφίζουμε τη σχετική
τροπολογία.6
Αν, πάλι, οι Ιμάμηδες προορίζο-
νται για τα δημόσια σχολεία, για να
διδάσκουν το Κοράνι (μάθημα θρη-
σκευτικών) στους μουσουλμάνους
μαθητές, τότε γιατί οι ρυθμίσεις
του 2007 και του 2013 αναφέρο-
νται στους Ιμάμηδες και στα για
τη διδασκαλία Τεμένη; Αναρωτιέ-
ται κανείς γιατί δεν απέσπασαν
τους θεολόγους των Ιεροσπουδα-
στηρίων (δείτε στο δεύτερο τμήμα
του παρόντος κειμένου) ή δεν προ-
κήρυξαν νέες θέσεις με τα προσό-
ντα αυτών; Και, αλήθεια, από πού
προκύπτει ο αριθμός των 240 θέ-
σεων; Πόσες θα είναι οι ώρες δι-
δασκαλίας του Κορανίου στα δη-
μόσια σχολεία όπου χρειάζονται
240 «Ιεροδιδάσκαλοι» πλήρους εν-
νιάμηνης απασχόλησης;
Τέλος, σε ένα δεύτερο επίπεδο, η
κυβέρνηση επιχειρηματολόγησε
ότι, τάχα, η ρύθμιση είναι σε «εθε-
λοντική βάση»7. Πράγματι, απε-
φεύχθη ο καταναγκαστικός χαρα-
κτήρας της ρύθμισης... Εν τούτοις,
εκείνη που δεν συνάδει με το δι-
καίωμα αυτοδιοίκησης μίας θρη-
σκευτικής μειονότητας είναι, κατ’
αρχήν, η αυτόκλητη επέμβαση του
κράτους στην εσωτερική της ορ-
γάνωση και, δευτερευόντως, ο κα-
ταναγκαστικός χαρακτήρας της
ρύθμισης. Το πεδίο της εσωτερικής
οργάνωσης της μειονότητας πρέ-
πει να αφήνεται αρύθμιστο από
τον κρατικό νομοθέτη, ακόμη κι αν
συντρέχει κίνδυνος σοβαρής εσω-
τερικής έριδας8. Με την πρόσφατη
τροπολογία, όμως, όχι απλώς ο νό-
μος ορίζει το έργο των Ιμάμηδων,
τον αριθμό τους, τον τρόπο επιλο-
γής τους9 και την κατανομή τους
στα Τεμένη της κάθε Μουφτείας10
αλλά επιτρέπει στον υπουργό να
προσδιορίζει, ανάλογα με τις «το-
πικές ανάγκες», μέσω της ατομι-
κής σύμβασης εργασίας του κάθε
Ιμάμη, περισσότερα του ενός Τε-
μένη, όπου θα ασκεί ο τελευταίος
τα καθήκοντά του11.
***
Συμπερασματικά, η μέχρι σήμερα
πολιτική για μια μειονότητα της
Θράκης περισσότερο φονταμεντα-
λιστική-μουσουλμανική από ποτέ,
είναι λανθασμένη διότι, πρώτον,
δεν απομακρύνει αλλά, αντιθέτως,
φέρνει πιο κοντά τη μειονότητα
στην επιρροή της Τουρκίας του
Ερντογάν και, δεύτερον, παραβιά-
ζει προφανή μειονοτικά δικαιώ-
ματα. Χρειάζεται, λοιπόν, αλλαγή
παραδείγματος.
Η αλλαγή αυτή θα βασίζεται στη
γενική ελληνική πολιτική στις ελ-
ληνοτουρκικές σχέσεις. Τι γίνεται
μέχρι σήμερα; Ανάγουμε πετυχη-
μένα τα σημεία τριβής από διμερή
σε ευρωπαϊκά. Έτσι κάναμε με το
Κυπριακό, έτσι κάναμε με την υφα-
λοκρηπίδα (Ελσίνκι), έτσι αρχί-
ζουμε να κάνουμε για τα θαλάσσια
ενεργειακά αποθέματα (ΑΟΖ),
έτσι πρέπει να κάνουμε και με τη
μειονότητα της Θράκης.
Τα οφέλη είναι συγκεκριμένα. Η
Ελλάδα θα αλλάξει συνομιλητή:
αντί για την Τουρκία, θα συνομιλεί
με το Στρασβούργο. Η μειονότητα
θα αλλάξει συνομιλητή: αντί για το
προξενείο, θα συνομιλεί με το
Στρασβούργο και, σιγά σιγά, με
την Αθήνα. Τέλος, θα αλλάξει η
ίδια η ποιότητα της συνομιλίας
γιατί είναι άλλο να συνομιλεί κανείς
με φονταμενταλιστές μουσουλμά-
νους και άλλη με κοσμικούς μειο-
νοτικούς.
Το θεσμικό –ευρωπαϊκό– πλαί-
σιο υπάρχει ήδη: η Σύμβαση-πλαί-
σιο για την Προστασία των Εθνι-
κών Μειονοτήτων του Συμβουλίου
της Ευρώπης, το πιο σύγχρονο
(1995) και διαδεδομένο (39 ευρω-
παϊκά κράτη) κείμενο μειονοτικής
προστασίας. Η Ελλάδα πρέπει να
την επικυρώσει και να συνομιλεί
με το αρμόδιο όργανό της, και με
την ίδια τη μειονότητα, για την
όποια βελτίωση των συνθηκών στη
Θράκη.
Σπεύδω να τονίσω ότι η επικύ-
ρωση της Σύμβασης-πλαίσιο δεν
συνεπάγεται την κατάργηση της
Λωζάννης ούτε βεβαίως την αμφι-
σβήτηση των συνόρων της Τουρ-
κίας, αλλά τον, κατά περίπτωση,
παραμερισμό της από τους προ-
στατευτικότερους ευρωπαϊκούς κα-
νόνες Δικαίου για τη μειονότητα.
Επίσης, σπεύδω να ξεκαθαρίσω ότι
η επικύρωση δεν συνεπάγεται την
αυτόματη κρατική αναγνώριση
κάθε ομάδας που διεκδικεί μειονο-
τική προστασία. Η Ελλάδα, όπως
συμβαίνει και με τα λοιπά συμβαλ-
λόμενα κράτη, θα περιορίσει συμ-
βατικά, κατά τρόπο μονομερή και
νομικά αναντίρρητο, τη μειονοτική
εκείνη ομάδα (π.χ. «μουσουλμανική
μειονότητα της Θράκης») που θα
απολαμβάνει την προστασία της
Σύμβασης-πλαίσιο. Τέλος, σημει-
ώνω ότι δεν θα πρέπει να προηγη-
θούν, de juris ή de facto, διαπραγ-
ματεύσεις με την Τουρκία ή τους
Ευρωπαίους για την επικύρωση της
Σύμβασης-πλαίσιο διότι πρόκειται
για μονομερή δήλωση βούλησης
της Ελλάδος.
***
Όλα τα ανωτέρω βρίσκονται στον
αντίποδα του προβληματισμού που
αναπτύσσει στο –ιδιόρρυθμης επι-
στημονικής μεθοδολογίας– βιβλίο
του ο πρέσβης Θ. Θεοδώρου. Ο
συγγραφέας διετέλεσε προϊστάμε-
νος του Γραφείου Πολιτικών Υπο-
θέσεων της Ξάνθης (Υπουργείο
Εξωτερικών) και διευθυντής του
πολιτικού γραφείου του πρώην
αντιπροέδρου Θεόδωρου Πάγκα-
λου... zx
1 λετε. Όπως η δικιά μας εκκλησία έχει
ΦΕΚ Β’ 898/15.5.2008.
2 εκφέροντας και εκεί τη γνώμη του...
Ο νυν Γ.Γ. Θρησκευμάτων δήλωσε
στην τηλεοπτική εκπομπή Νέοι Φάκε-
λοι (5/3/2013) ότι «ο νόμος δεν έχει τη
λέξη ιμάμηδες, ο νόμος μιλάει για ιερο-
διδασκάλους» και ότι «εάν αυτός ο ιμά-
μης θέλει να θέσει υποψηφιότητα για ιε-
ροδιδάσκαλος, που σημαίνει και άλλου
είδους καθήκοντα, έχει κάθε δικαίωμα
να το κάνει, αν δε θέλει να θέσει υποψη-
φιότητα έχει πάλι κάθε δικαίωμα να το
κάνει».
3 ντρεύεται. Αυτό λοιπόν είναι κάτι το
Ο νυν Γ. Γ. του Υπουργείου Εσωτε-
ρικών δήλωσε στην τηλεοπτική εκπο-
μπή Νέοι Φάκελοι (5/3/2013) ότι «το
τουρκικό προξενείο είναι αυτή τη στιγμή
η Τουρκία, διά του προξενείου της, είναι
αυτή τη στιγμή ο δεύτερος μεγαλύτερος
εργοδότης στη Θράκη. Ο πρώτος είναι το
ελληνικό Δημόσιο, ο δεύτερος είναι το
τουρκικό προξενείο».
4
Η Ντόρα Μπακογιάννη δήλωσε
στην τηλεοπτική εκπομπή Νέοι Φάκε-
λοι (5/3/2013) ότι «πρέπει κάποια
στιγμή με θάρρος να βγούμε να συνεν-
νοηθούμε με τη μειονότητα και να τους
πούμε ότι, κοιτάξτε, το θρησκευτικό κομ-
μάτι είναι απόλυτο δικαίωμά σας να το
έχετε όπως θέλετε, ό,τι θέλετε, όποιον θέ-
δικαίωμα να επιλέγει τους δικούς της δε-
σποτάδες, έτσι και οι μουσουλμάνοι να
επιλέξουν τους δικούς τους. Υπό την προ-
ϋπόθεση ότι αυτοί δεν ασκούν δικαστικά
καθήκοντα. Άρα η Σαρία πρέπει να κα-
ταργηθεί, δεν μπορώ εγώ ως ελληνίδα
βουλευτής να αποδεχτώ τη λογική ότι σε
ένα κομμάτι της δικιάς μας Ελλάδος, της
ευρωπαϊκής Ελλάδος, μπορεί κάποιος να
χωρίζει τη γυναίκα του λέγοντάς της τρεις
φορές ότι σε χωρίζω, δεν μπορώ να δεχτώ
ότι ένα κοριτσάκι 14 ετών μπορεί να πα-
οποίο πρέπει κάποια στιγμή ευθαρσώς
και ανοιχτά να πούμε ότι καταργείται».
5
Άρθρο 38 του νόμου 3536/2007,
όπως ισχύει μετά τον 4115/2013.
6
Πρακτικά της Βουλής, Περίοδος: ΙΑ,
Σύνοδος: Γ΄, Συνεδρίαση: ΟΣΤ΄,
8/2/2007.
7
Ο νυν Γ.Γ. Θρησκευμάτων δήλωσε
στην τηλεοπτική εκπομπή Νέοι Φάκε-
λοι (5/3/2013): «Είμαι σαφέστατος, και
είναι σαφέστατος και ο νόμος. Πουθενά ο
νόμος δεν λέει, ούτε αφήνει να εννοηθεί,
ότι πρόκειται ποτέ ο υπουργός να διορίσει
συγκεκριμένο θρησκευτικό λειτουργό σε
συγκεκριμένο τέμενος. Αυτά δεν γίνονται,
είναι εκτός τόπου και χρόνου, και όποιος
τα λέει, απλώς προσπαθεί με ψεύδη, ατε-
λείωτα ψεύδη, που έχουνε γίνει και άλλες
φορές, έχουν εφαρμοστεί και άλλες φορές
αυτές οι τακτικές, να υπονομεύσει μια
πολύ συγκεκριμένη προσπάθεια, που κα-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 57
τοχυρώνει το δικαίωμα της ελεύθερης
επιλογής. Δεν παραβιάζεται το δικαίωμα
κανενός στην ελεύθερη επιλογή της θρη-
σκευτικής του συνείδησης και της θρη-
σκευτικής του πρακτικής».
8
Αντί άλλων, Ευρωπαϊκό Δικαστήριο
των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου,
Τμήμα Μείζονος Σύνθεσης, Hasan
and Chaush, 26/10/2000, παρ. 62
(υπόθεση αναφορικά με την επέμβαση
του βουλγαρικού υπουργικού συμβου-
λίου στα εσωτερικά της μουσουλμανι-
κής μειονότητας της Βουλγαρίας για
την επίτευξη, δήθεν, της εσωτερικής
ηρεμίας της).
9
Άρθρο 36 παρ. 1 του νόμου 3536/
2007, όπως ισχύει μετά τον 4115/
2013.
10
Άρθρο 36 παρ. 4 του νόμου
3536/2007, όπως ισχύει μετά τον
4115/2013. Η διάταξη αναφέρεται σε
προηγούμενη (απλή) γνώμη της πε-
νταμελούς επιτροπής και του Μου-
φτή. Πρόκειται για νομοτεχνική ατέ-
λεια αφού ο Μουφτής μετέχει, ούτως
ή άλλως, στην πενταμελή επιτροπή,
11
Άρθρο 37 παρ. 1 του νόμου 3536/
2007, όπως ισχύει μετά τον 4115/2013.

iωάννης κ. καράκωστας,
Ιστορία της Νομικής Σχολής
Αθηνών, τ. Α’, Οθώνειο
Πανεπιστήμιο (1837-1862),
επιμ.: ε.δ. Μαρμαρά,
Νομική βιβλιοθήκη,
Ίδρυμα Αχ. Μπαλή, Αθήνα
2012, 376 σελ.
1
Η κληρονομιά είναι κάρμα· η σαν-
σκριτική αυτή λέξη χρησιμοποιεί-
ται, κατά τον Arnold Toynbee1, για
να δηλώσει την επίδραση που έχει
από κεκτημένη ταχύτητα η πράξη
του παρελθόντος στην πράξη του
παρόντος. Το κάρμα, είτε περί
ατομικής οντότητας πρόκειται είτε
περί συλλογικής, συνιστά έναν τρέ-
χοντα λογαριασμό, στον οποίο
σταθερά προστίθενται πιστώσεις
και χρέη. Ιδίως στις συλλογικές
οντότητες (στα έθνη, τους λαούς,
τις κοινωνίες) το κάρμα μεταβιβά-
ζεται είτε φυσικά μέσω της διαδο-
χής των γενεών είτε πολιτισμικά
με τη μεταβίβαση της κοινωνικής
κληρονομιάς, την οποία επιτελεί η
εκπαίδευση με την ευρύτερή της
έννοια2. Έτσι, το σύνολο του πα-
ρελθόντος είναι πάντοτε εν ζωή και
εν λειτουργία μέσα στο παρόν,
ακόμη και εάν εμείς δεν το θυμού-
μαστε πια3. Οι εικόνες του παρελ-
θόντος, είτε συλλογικές είτε ατομι-
κές, επηρεάζουν την πράξη του
παρόντος.
2
Η κατά Toynbee καρμική αυτή δια-
δικασία είναι παρούσα και στη μα-
κρά πλέον ιστορική διαδρομή της
Νομικής Σχολής Αθηνών, ξεδι-
πλώνεται δε με ενάργεια στον
πρώτο τόμο του βιβλίου του ομότ.
καθηγητή Ιωάννη Καράκωστα για
την Ιστορία της Νομικής Σχολής.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί καρπό κο-
πιώδους εργασίας, μέσα από την
οποία αναδεικνύεται και η σπου-
δαία σημασία της μικρο-ιστορικής
έρευνας. Μιας έρευνας που μοιάζει
να παραμερίζεται αρκετά στον
τόπο μας, όπου έχουμε την τάση
58 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Η ιστορία της νομικής
από τον αντωνιο Γ. ΚαραΜΠατζο
Λίγες Σχολές στη χώρα μας έχουν μία τόσο μακρά ιστορία, μία τόσο ιδιαίτερη ιστορική ταυτότητα όσο
η Νομική Σχολή Αθηνών, εάν θεωρήσουμε ότι ιστορία σημαίνει, όχι απλώς μία χρονολογική διάρ-
κεια ύπαρξης ή διαδοχή γεγονότων και εξελίξεων, αλλά πολύ περισσότερο μία συνέχεια ταυτότητας.
Πρόκειται για μία ιδιαίτερη ιστορική ταυτότητα, που εδώ και 175 χρόνια δεν έπαψε να τυγχάνει ευ-
ρείας αναγνωρίσεως, καθώς επίσης και να αποτελεί αντικείμενο ευγενούς ανάμνησης, αλλά και ακα-
δημαϊκό παράδειγμα.
να ασχολούμαστε περισσότερο με
το γενικό και το αφηρημένο, πα-
ρασυρόμενοι από μία ενδιάθετη
ροπή προς «πολιτικοποίηση» της
ιστορικής έρευνας. Μας ενδιαφέρει
περισσότερο η λεγόμενη «μεγάλη
εικόνα». Λησμονούμε ωστόσο ότι
στις λεπτομέρειες κρύβεται όχι μό-
νον ο διάβολος, αλλά και ο «άγιος»
της ιστορικής αλήθειας. Και υπ’
αυτή την έννοια, ο δάσκαλός μας
Ιωάννης Καράκωστας έγραψε, κατά
την προσφιλή φράση των γερμα-
νών, ein Stück Geschichte, ένα κομ-
μάτι ιστορίας, και μάλιστα πολύ
σημαντικής για την ανάδειξη των
νομικών σπουδών στη χώρα μας,
αναρριπίζοντας έτσι το ενδιαφέ-
ρον μας γι’ αυτές.
3
Ας εστιάσουμε, λοιπόν, τώρα την
προσοχή μας στα μικρο-ιστορικά
γεγονότα, όπως αυτά εκτίθενται
διεξοδικώς στο βιβλίο του Ιωάννη
Καράκωστα. Εν πρώτοις, διαβάζο-
ντας κανείς υπό ποιες συνθήκες λει-
τούργησε αρχικώς το Πανεπιστή-
μιο Αθηνών –ή Πανδιδακτήριον–, το
Οθώνειο τότε, ιδίως δε η Νομική –
Δικαστική τότε– Σχολή Αθηνών,
δεν μπορεί παρά να θαυμάσει το
σθένος των ανθρώπων που αναδέ-
χθηκαν ασμένως το βαρύ καθήκον
της δημιουργίας μιας Σχολής ex ni-
hilo4: εγκαταστάσεις και υποδομές
υποτυπώδεις (οικία Κλεάνθη),
εμπειρία ανύπαρκτη, λαός βασανι-
σμένος, φτώχεια και έλλειψη δια-
δεδομένης κουλτούρας για την αξία
της ανωτάτης εκπαιδεύσεως5, έλ-
λειψη ακόμη διδακτικών εγχειρι-
δίων, προσωρινός Κανονισμός λει-
τουργίας του Πανεπιστημίου – ο
οποίος, σημειωτέον, παρέμεινε σε
ισχύ επί 74 περίπου χρόνια, χωρίς
να εκδοθεί μέχρι τότε οριστικός κα-
νονισμός λειτουργίας, ενώ ακόμη
και στις ημέρες μας το αίτημα για
θέση σε ισχύ ενός κανονισμού λει-
τουργίας του Ιδρύματος παραμένει
ενεργό και επιτακτικό όσο ποτέ άλ-
λοτε.
Πάνω απ’ όλα όμως εκείνο που
φαίνεται να ταλάνισε απ’ την αρχή
τους θεμελιωτές της Νομικής Σχο-
λής Αθηνών ήταν η έλλειψη αφ’
ενός μεν μιας συγκροτημένης νομι-
κής επιστήμης στη χώρα, αφ’ ετέ-
ρου δε ενός σαφώς διαγεγραμμένου
νομοθετικού corpus προς διδασκα-
λία και εφαρμογή. Η διττή αυτή
έλλειψη αναφαίνεται ανάγλυφα
στο παράδειγμα του Αστικού Δι-
καίου: το περιώνυμο διάταγμα της
23ης Φεβρουαρίου/7ης Μαρτίου
1835 περί προσωρινής ισχύος των
«πολιτικών νόμων των βυζαντινών
αυτοκρατόρων» –επρόκειτο περί
των Βασιλικών, των συνισχυουσών
Νεαρών και των βυζαντινών ερμη-
νευτικών βοηθημάτων–6 δεν μπό-
ρεσε ασφαλώς να επιλύσει το σχε-
τικό πρόβλημα, αναφορικά τόσο
με την πρακτική εφαρμογή του
Αστικού Δικαίου όσο και με τη δι-
δασκαλία του. Η δε Εξάβιβλος του
Αρμενόπουλου χρησιμοποιήθηκε
μεν ως κύρια πηγή γραπτού δικαίου
κατά τους χρόνους της Τουρκο-
κρατίας, όμως οι απαιτήσεις του
νεοσύστατου ελληνικού κράτους
ήταν πλέον σαφώς αυξημένες και η
Εξάβιβλος δεν παρίστατο ικανή να
καλύψει τα κενά της νομικής κα-
θημερινότητας. Εν τούτοις, η
όποια σπουδή για την κατάστρωση
ενός Αστικού Κώδικα (ΑΚ) δεν θα
ήταν καλός σύμβουλος. Και τούτο
έγινε από την πρώτη στιγμή αντι-
ληπτό. Γι’ αυτό και ο κατά τα άλλα
παραγωγικότατος Μάουρερ –ένας
εκ των τριών αντιβασιλέων– εμφα-
νιζόταν εν προκειμένω έκδηλα εφε-
κτικός, και ορθώς: κατά την οξυ-
δερκή του κρίση «αστικός κώδιξ δεν
ηδύνατο ουδέ έπρεπε να γίνη εκ του
προχείρου»7. Την ίδια δε επιφυλα-
κτικότητα θα εκφράσει το 1839 και
ο Παύλος Καλλιγάς, λέγοντας ότι
«[είμεθα] ακόμη απροετοίμαστοι, μας
λείπει επί πλέον το γενικόν βλέμμα
του νομοθέτου, τέλος μας λείπει η
υπομονή, ήτις μόνη δύναται να πράξη
μεγάλα κατορθώματα»8. Εξάλλου και
ο Πορτάλις είχε αποκριθεί στον
Ναπολέοντα ότι «τα άρθρα [του κώ-
δικα] δεν είναι κουταλάκια να χυθούν
στο καλούπι»9. Έπρεπε, λοιπόν, να
περάσει κάποιος χρόνος για να
ωριμάσουν τα πράγματα.
Εν τω μεταξύ, το νομοθετικό κενό
πληρώθηκε με τη σταδιακή επικρά-
τηση, σε επιστήμη και πράξη, του
Δικαίου των Πανδεκτών (Pandekten-
recht), ενώ τα τοπικά έθιμα παραμε-
ρίσθηκαν σε σημαντικό βαθμό10.
Κατά τον Ιωάννη Σόντη, «το γερμανι-
κόν δίκαιον των πανδεκτών απέσπασεν
ημάς εκ της βυζαντιακής, ελληνορρω-
μαϊκής παραδόσεως και προσέδεσεν
ημάς εις το άρμα του δυτικού νομικού
πνεύματος. Εις την επικράτησιν αυ-
τού, την οριστικήν, συνετέλεσαν επί
πλέον, το μεν η παραμέλησις των εθί-
μων, το δε η θέσπισις των νεωτέρων
αστικών νόμων κατ’ απομίμησιν των
ξένων συγχρόνων νομοθεσιών, αρχικώς
της γαλλικής και κατόπιν κυρίως της
γερμανικής» 11.
ως εικός, η σύγκρουση μεταξύ
τοπικών εθίμων και ενός αποκεκα-
θαρμένου ρωμαϊκού δικαίου, κατά
το πρότυπο του γερμανικού κοινο-
δικαίου (ius commune, Gemein-
recht)12, οι διαμάχες επίσης μεταξύ
πανδεκτιστών και υπερμάχων της
εισαγωγής του Ναπολεόντειου ΑΚ
στην ελληνική έννομη τάξη, έγιναν
πλήρως αισθητές και μέσα στους
κόλπους της Νομικής Σχολής Αθη-
νών13. Στην αρχή επεκράτησε φα-
νερά η τάση υπέρ της υιοθετήσεως
του Γαλλικού ΑΚ, και τούτο διότι
αφ’ ενός μεν το 1836 είχε ήδη σχη-
ματισθεί επιτροπή για να εκπονή-
σει κώδικα κατά το πρότυπο του

Γαλλικού ΑΚ –η οποία μάλιστα
είχε εντολή από το Υπουργείο Δι-
καιοσύνης «να απέχη όσο είναι δυνα-
τόν από το να κάμη παραλλαγάς εις
τον γαλλικόν Κώδικα»–14, αφ’ ετέ-
ρου δε στη Νομική Σχολή εμφανής
υπήρξε, κατά την πρώτη αυτή
φάση λειτουργίας της, η αριθμη-
τική υπεροχή των γαλλοτραφών
Καθηγητών, έναντι των Gottfried
Feder και Emil Herzog, που ήταν
αρχικώς οι μόνοι Καθηγητές με
γερμανική νομική παιδεία. Για τους
νομικούς της εποχής, η Νομική
Σχολή ιδίως των Παρισίων είχε κα-
ταστεί πόλος έλξης λόγω του μα-
κραίωνος βίου της, αλλά και των
διεθνούς φήμης νομομαθών της15.
Εν συνεχεία ωστόσο η γερμανική
νομική επιστήμη άρχισε να κερδίζει
σιγά-σιγά έδαφος: μεταξύ των ετών
1843-1847 διορίσθηκαν Καθηγη-
τές οι Παύλος Καλλιγάς, Πέτρος
Παπαρρηγόπουλος, Βασίλειος Οικο-
νομίδης και Κωνσταντίνος Φρεαρί-
της, όλοι τους διδάκτορες της Νο-
μικής Σχολής του Πανεπιστημίου
της Χαϊδελβέργης. Ο Σόντης θα
παρατηρήσει και πάλι σχετικά, με
κάποια δόση σκωπτικού ύφους, ότι
το ξένον δίκαιον των πανδεκτών
«εισήγαγον οι έλληνες ρωμαϊσταί, οί-
τινες, μετά την ίδρυσιν του Πανεπι-
στημίου Αθηνών, ιδία μετά την μετα-
πολίτευσιν του 1843, ήρχισαν να
καταφθάνωσιν, έμπλεοι γερμανικής
σοφίας και θαυμασμού προς την με-
σουρανούσαν τότε ιστορικήν σχολήν
[του δικαίου]»16.
Μετέπειτα όμως, στην πορεία του
χρόνου, θα ανατραπούν και πάλι οι
ισορροπίες και η πλάστιγγα θα γεί-
ρει υπέρ της γαλλικής νομικής επι-
στήμης, αφού, εν όψει των νέων πο-
λιτικών συνθηκών, η βαυαρική
επιρροή είχε αρχίσει πλέον να υπο-
χωρεί. Η περίοδος της προσηλώ-
σεως, κατά το μάλλον ή ήττον, στον
Γαλλικό ΑΚ θα κορυφωθεί στη συ-
νέχεια με το Νομοσχέδιο Ak του
1874, ενώ αρκετές δεκαετίες αργό-
τερα, το 1922, η κατάσταση θα
ανατραπεί εκ νέου με την δημοσί-
ευση ημιτελούς Προσχεδίου ΑΚ
κατά μετάφραση του γερμανικού
ΑΚ (Bürgerliches gesetzbuch)17.
Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που
προέχει ίσως να τονισθεί εδώ είναι
ότι ο διαχρονικός σύνδεσμος του
ελληνικού πνεύματος με το ρωμαϊκό
δίκαιο –την ποίηση των Ρωμαίων,
κατά τη γλαφυρή διατύπωση του
ιταλού ποιητή Carducci18– φαινό-
ταν ακατάλυτος ήδη από τα πρώτα
έτη λειτουργίας της Νομικής Σχο-
λής Αθηνών· γι’ αυτό και αδιαμφι-
σβήτητη υπήρξε η κυριαρχία του
ξυλογραφία του Νικόλαου Σαρίπολου από το περιοδικό Ποικίλη Στοά
του 1888.
ρωμαϊκού δικαίου στην διδασκαλία
και το πρόγραμμα σπουδών της
Σχολής. Σπουδαίοι άλλωστε ανά
τους αιώνες νομομαθείς βεβαιώ-
νουν ότι το ελληνικό πνεύμα και η
ελληνική φιλοσοφία υπήρξαν πα-
ραστάτες και τροφοδότες του ρω-
μαϊκού δικαίου, από της γενέσεως
αυτού μέχρι και της Ιουστινιάνειας
Κωδικοποιήσεως19. Επί παραδείγ-
ματι, ας αναφερθεί εδώ ότι, κατά τη
ρητή μαρτυρία του Γαΐου, οι διατά-
ξεις του Δωδεκάδελτου Νόμου περί
των ορίων των κτημάτων και της
ρυθμίσεως αυτών είχαν ληφθεί από
τη Σολώνειο νομοθεσία20.
4
Βεβαίως τα πράγματα δεν ήσαν
διόλου ρόδινα κατά τα πρώτα έτη
λειτουργίας της Σχολής. Το γενι-
κευμένο κλίμα δυσαρέσκειας ιδίως
απέναντι στην πρώτη περίοδο της
βασιλείας του Όθωνα, της απόλυ-
της μοναρχίας, με τις μομφές περί
Ιδιωτική Συλλογή
βαυαροκρατίας και αλλοιώσεως
του αληθινού χαρακτήρα του νεο-
σύστατου τότε ελληνικού κράτους,
ήταν μοιραίο να περάσει και στον
χώρο του Πανεπιστημίου. Με τη
Μεταπολίτευση του 1843 και πιο
συγκεκριμένα με τον ψηφισθέντα
το 1844 Νόμο περί Ετεροχθόνων –
που κατ’ ουσίαν ανακλούσε την
διαρκώς σοβούσα στη μετεπανα-
στατική περίοδο σύγκρουση μεταξύ
αυτοχθόνων ελλαδιτών αγωνιστών
και ετεροχθόνων νεήλυδων «διαφω-
τιστών», Ελλήνων την καταγωγή
(Φαναριωτών κ.ά.) ή αλλοδαπών
(κυρίως Βαυαρών)21– εδιώχθησαν,
μεταξύ άλλων υπηρετούντων στο
Δημόσιο, και οι ετερόχθονες καθη-
γητές της Νομικής Σχολής Αθη-
νών· ο λόγος εδώ κυρίως για τους
Feder και Herzog, Καθηγητές Πο-
λιτικής Δικονομίας και Ρωμαϊκού
Δικαίου αντιστοίχως. Την ίδια τύχη
είχε και ο –μετέπειτα εθνικός ιστο-
ριογράφος– Κωνσταντίνος Παπαρ-
ρηγόπουλος, ο οποίος, έλκοντας την
καταγωγή του από την Οδησσό,
μετά την επανάσταση του 1843-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 59
1844, διώχθηκε από το Υπουργείο
Δικαιοσύνης ως ετερόχθων, χάνο-
ντας έτσι την –πρώτη του– δημο-
σιοϋπαλληλική ιδιότητα22.
Έπειτα, έριδες, συγκρούσεις,
υπόγειες υπονομεύσεις ήταν κι αυ-
τές στην ημερήσια διάταξη. Έκαναν
την εμφάνισή τους κυρίως στις επί
υφηγεσία δοκιμασίες, στο πλαίσιο
των οποίων εξακριβωνόταν εάν ο
υποψήφιος υφηγητής ήταν ικανός
να διδάξει ή όχι. Χαρακτηριστικό
είναι το παράδειγμα της υποψη-
φιότητας του προμνημονευθέντος
Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, ο
οποίος επεχείρησε αρχικώς να εντα-
χθεί στο δυναμικό της Νομικής
Σχολής, αιτησάμενος να διδάξει ως
υφηγητής το μάθημα της Ιστορίας
του Δημοσίου Δικαίου· στην από-
πειρά του αυτή, όπως ήταν μάλλον
φυσικό και επόμενο, αντιμετώπισε
και τη μομφή περί οικογενειοκρα-
τίας, επειδή ο αδερφός του Πέτρος
ήταν ήδη καθηγητής στη Νομική
Σχολή – ο οποίος όμως απέσχε της
σχετικής κρίσεως και ψηφοφορίας23.
Αναμφίλεκτα ταραχώδης υπήρξε
και η παρουσία του Νικολάου Σα-
ριπόλου στη Νομική Σχολή. Εκλε-
κτός φίλος του Ιωάννη Κωλέττη
απήλαυε της προστασίας του, ενώ
δεν δίστασε να έρθει σε σύγκρουση
με την Αμαλία, μία σύγκρουση που,
κατά τον καθηγητή Καράκωστα,
οφειλόταν περισσότερο στην προ-
σωπική του αντιπάθεια προς τη
βαυαρική βασιλική οικογένεια, και
όχι τόσο στην αντίθεσή του προς
τον θεσμό της μοναρχίας. Ο ίδιος
ο Σαρίπολος θα γράψει άλλωστε
στα Απομνημονεύματά του ότι ο
Όθων παραδεχόταν την αδικία
που γινόταν εις βάρος του με τη μη
προαγωγή του σε τακτικό Καθη-
γητή, υποσημαίνοντάς του ωστόσο
ότι τούτο μπορεί να οφειλόταν στο
γεγονός ότι «εδίδασκε μετά πολλής
ελευθερίας». «Ναί Βασιλεύ», απή-
ντησε τότε ο Σαρίπολος, «διότι
φρονώ ότι είπερ η ελευθερία από της
οικουμένης απάσης εδιώκετο ήθελε
διασωθή εν Ευρώπη· ει δ’ από της
Ευρώπης εφυγαδεύετο, έδει αυτήν ευ-
ρείν καταφυγήν εν τήδε τη γενεθλίω
αυτής χώρα· ει δε και από ταύτης
εξωθείτο, άξιον αυτής άσυλον το Πα-
νεπίστημιον· ει δε κακείθεν εδιώκετο,
εγώ τελευταίος τον μυστικόν ίακχον
ήθελον εκφέρει»24. Και καθαπτόμε-
νος για μία ακόμη φορά των αντι-
πάλων του, εντός και εκτός Πανε-
πιστημίου, θα διαδηλώσει τη
μαχητικότητά του με τα ακόλουθα
λόγια: «Πάντοτε επολεμούμην, αλλ’
εγώ αμετάπτωτος τη γνώμη ενέμενον,
την παύσιν προτιμών παρά την προ-
Εθνικό εκπαιδευτικό κέντρο
τ
από τον νιΚο Κ. αΛιβιζατο
ο ενδιαφέρον –το «πάθος» θα
τολμούσα να ισχυρισθώ– του
Γιάννη Καράκωστα για τη νομική
Σχολή του Πανεπιστημίου μας δεν εί-
ναι χθεσινό. από τις αρχές της προη-
γούμενης δεκαετίας, με το εξαιρετικά
προσεγμένο εικαστικά λεύκωμά του
για τον βασιλιά Όθωνα, το Πανεπι-
στήμιο και τη νομική Σχολή του1,
έδειξε ότι τον απασχολούν οι καταβο-
λές της τελευταίας στα δύσκολα
πρώτα χρόνια του νεαρού βασιλείου,
μετά την ανεξαρτησία. Χωρίς τον
Γιάννη Καράκωστα, εξ άλλου, ούτε οι
βιογραφίες των διδαξάντων και των
διδασκόντων στη Σχολή μας, από τις
απαρχές ώς τις μέρες μας, θα είχαν
εκδοθεί το 2010 και το 2011 αντιστοί-
χως2. Σήμερα, με το σχολιαζόμενο βι-
βλίο –το πρώτο μιας τρίτομης ιστορίας
της νομικής Σχολής, όπως την αναγ-
γέλλει– διευρύνει ακόμη περισσότερο
το πεδίο του: τώρα πια δεν τον απα-
σχολεί η νομική Σχολή καθ’ εαυτήν,
αλλά η ιδιαίτερη λειτουργία της στον
νεοελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.
Έτσι, για παράδειγμα, εξετάζει επι-
σταμένως όχι μόνο την επιστημονική
αλλά και την πολιτική δράση των λει-
τουργών της, με εκτενείς αναφορές σε
περιστατικά που δεν συνδέονται υπο-
χρεωτικά με την πανεπιστημιακή ιδιό-
τητά τους, αλλά που σημάδεψαν την
ιστορία της χώρας.
από αυτή την άποψη, η σχολιαζό-
μενη μελέτη ανοίγει νέα πεδία. Γιατί,
ενώ όλοι αδιακρίτως συμφωνούμε ότι
ο ρόλος των νομικών στην πολιτική,
τη διοικητική και τη συνταγματική
ιστορία της νεότερης Ελλάδας υπήρξε
σημαντικός, κανένας μας ώς σήμερα
δεν επιχείρησε να τον μελετήσει διε-
ξοδικά, προκειμένου να δει πώς ακρι-
βώς οι ίδιοι και όσοι διαμόρφωσαν
την προσωπικότητά τους ως νομικών
επηρέασαν τις εξελίξεις, για το καλό
αλλά κάποτε και για το κακό της χώ-
ρας. Για παράδειγμα, είναι άραγε τυ-
χαίο ότι ο βασ. νικολόπουλος από την
δοσίαν του φρονήματος και την από
του καθήκοντός μου στέρησιν»25.
Τα επεισόδια, πάντως, γύρω από
την ανέλιξη του Σαριπόλου στη Νο-
μική Σχολή Αθηνών, όπως και
άλλα παρόμοια, ίσως και να φανε-
ρώνουν κάτι θετικό: ο γενικότερος
κοινωνικο-πολιτικός προσανατολι-
σμός της Σχολής είχε ήδη αρχίσει
να αποτελεί αντικείμενο ζωηρών
συζητήσεων και ζυμώσεων μεταξύ
60 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Καρύταινα (1816-1887), μετέπειτα γα-
μπρός του δημ. βούλγαρη και κατ’
επανάληψη υπουργός, ήταν μεν ο χρο-
νολογικά πρώτος «διδάκτωρ» (πτυχι-
ούχος) της Σχολής (το 1846) και ταυ-
τόχρονα ο πρώτος πολιτικός στη
νεότερη πολιτική μας ιστορία, που κα-
ταδικάσθηκε από το υπουργοδικείο,
το 1876, για αξιόποινες πράξεις κατά
την άσκηση των καθηκόντων του;3
Σε περίοδο πλήρους απαξίωσης των
θεσμών και των προσώπων, σαν και
αυτή που ζούμε σήμερα, το βιβλίο πέ-
φτει καλά. Γιατί, όπως και να το κά-
νουμε, απαραίτητη προϋπόθεση για
να δούμε πού βαδίζουμε και προς τα
πού πρέπει να πάμε είναι να ξέρουμε
από πού ερχόμαστε.
τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου μας
έγιναν, όπως είναι γνωστό, στην οικία
Κλεάνθη στην Πλάκα, στις 3 Μαΐου
1837. Ενώπιον του Όθωνα και του
υπουργού Παιδείας αναστασίου Πο-
λυζωίδη –διάσημου για τη στάση του
ως δικαστή στη δίκη του θ. Κολοκο-
τρώνη το 1834– ο πρώτος πρύτανης
Κωνστ. Σχινάς, και οι κοσμήτορες –
«σχολάρχες» τότε ακόμη τους αποκα-
λούσαν– των τεσσάρων αρχικών Σχο-
λών, απηύθυναν λόγους προς τον
νεαρό –μόλις 22χρονο– μονάρχη.
Στους λόγους αυτούς συνόψιζαν το
πρόγραμμά τους. το «λογίδριον» της
νομικής εκφώνησε ο Γεώργιος ράλ-
λης (1804-1883), γενάρχης της γνω-
στής οικογένειας πολιτικών, πατέρας,
παππούς και προπάππος πρωθυ-
πουργών. Γόνος φαναριώτικης οικο-
γένειας, με τον πατέρα του, επιτε-
τραμμένο της υψηλής Πύλης στη
Γαλλία, να έχει απαγχονισθεί στην
Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Γρηγό-
ριο Ε’ το 1821, αμέσως μετά το ξέσπα-
σμα της Επανάστασης, είχε σπουδάσει
νομικά στη βιέννη και στο Παρίσι. Στην
Ελλάδα είχε εγκατασταθεί το 1829 και
σταδιοδρόμησε ως δικαστής, για να
φθάσει μέχρι τη θέση του αντεισαγγε-
λέα του αρείου Πάγου, το 1835. Κα-
των Καθηγητών. Η διαμόρφωση
δε ισχυρών αντίπαλων πόλων μέσα
στη Σχολή, οι εσωτερικές συ-
γκρούσεις και ανταγωνισμοί, αφ’
ενός μεν έδειχναν ότι υπήρχε κά-
ποιο αξιέραστον μήλον της έριδος
–ο έλεγχος δηλαδή μιας Σχολής με
κύρος και σταδιακά εδραιούμενη
κοινωνικο-πολιτική επιρροή–, αφ’
ετέρου δε, αντί να αποδυναμώ-
σουν, μάλλον ενίσχυσαν την θέση
θηγητής του Εμπορικού δικαίου και
δεύτερος πρύτανης του Πανεπιστη-
μίου, εξελέγη πολλές φορές βουλευτής
και τέσσερις φορές υπουργός δικαιο-
σύνης.
Στον λόγο λοιπόν εκείνον του Γ.
ράλλη, δύο κυρίως σημεία ενδιαφέ-
ρουν. το πρώτο είναι η προσφώνηση:
σε αντίθεση με τους άλλους τρεις σχο-
λάρχες –τον νεόφυτο βάμβα της Φι-
λοσοφικής, τον Μισαήλ αποστολίδη
της θεολογικής και τον αναστάσιο Γε-
ωργιάδη Λευκία της ιατρικής, οι οποίοι
απευθύνονταν προς τον Όθωνα με την
προσφώνηση «βασιλεύ!», «’αναξ» ή
«Μεγαλειότατε!»– ο ράλλης, όπως
προκύπτει από το σχετικό φυλλάδιο,
ξεκίνησε την ομιλία του με ένα σκέτο
«Κύριοι!». ο Κ.θ. δημαράς, που σχο-
λίασε τα τέσσερα «λογίδρια» το 1987,
με την ευκαιρία του εορτασμού των
150 χρόνων από την ίδρυση του Πα-
νεπιστημίου4, απέδωσε την απρέπεια
αυτή στο ότι δεν επρόκειτο για πανη-
γυρικό λόγο, αλλά για το εναρκτήριο
μάθημα του ράλλη, ο οποίος απευθυ-
νόταν βέβαια προς τους φοιτητές του
και όχι προς τον άνακτα5. Εν τούτοις,
στη χρήση εκ μέρους του δύο νεολο-
γισμών, των λέξεων «δεσποτισμός»
και «απολυτισμός» (ισοδύναμο της
«απολυταρχίας»), καθώς και της έκ-
φρασης «νόμοι της ελευθέρας Γαλ-
λίας», ο μεγάλος ιστορικός των ιδεών
διέκρινε «με αυξημένες», όπως ση-
μείωνε, «πιθανότητες», «έναν άξιο λό-
γου φιλελευθερισμό»6.
από τη σκοπιά μου θα σταθώ σε
μιαν άλλη αποστροφή του ίδιου λό-
γου, πιο επίκαιρη ακόμη: την έλλειψη
«ψυχής», δηλαδή παιδείας του λαού
μιας χώρας, χωρίς την οποία και οι κα-
λύτεροι νόμοι δεν σημαίνουν πολλά
πράγματα, γιατί δεν μπορούν να εφαρ-
μοσθούν:
«δεν θέλουν χρησιμεύσει οι ορ-
γανισμοί», τόνιζε, «όταν εις μά-
την θέλουν ζητούνται χείρες επι-
τήδειαι να τους βάλουν εις
της Νομικής Σχολής Αθηνών στο
Οθώνειο Πανεπιστήμιο.
Είναι ενδεικτικό, επί παραδείγ-
ματι, ότι οι καθηγητές της Νομικής
ήταν εκείνοι που ως επί το πλεί-
στον κατελάμβαναν την θέση του
βουλευτή-αντιπροσώπου του Πανε-
πιστημίου Αθηνών. Η θέση αυτή
καταλαμβανόταν ύστερα από εσω-
τερική ψηφοφορία μεταξύ των κα-
θηγητών του Πανεπιστημίου. Κατά
ενέργειαν. Και κατά δυστυχίαν την
αλήθειαν της υποθέσεώς μου
ταύτης δεν την ανακαλύπτομεν
ακόμη συχνάκις εις αυτά τα εδικά
μας πράγματα; Καθότι πού αλλού
ημπορούμεν να εύρωμεν βεβαιό-
τερον την εξήγησιν της καχεξίας η
οποία πολλάκις εις το κοινωνικόν
μας σώμα αναφαίνεται; οι νόμοι
μας είναι εν μέρει οι νόμοι της
ελευθέρας Γαλλίας, εν μέρει οι νό-
μοι της σοφής Γερμανίας. οι πε-
ρισσότεροι πολιτικοί οργανισμοί
μας εστηρίχθησαν εις τας πλέον
φιλελευθέρας αρχάς των νεωτέ-
ρων κοινωνιών. Και μόλον τούτο,
πόσο μακράν ευρισκόμεθα ακόμη
από τον βαθμόν ευδαιμονίας εις
τον οποίον προ τόσων ήδη χρό-
νων έφθασαν τα ευτυχή ταύτα
έθνη!»7.
αν στάθηκα λίγο παραπάνω στον
πρώτο εκείνον κοσμήτορα της νομι-
κής και τον λόγο που αυτός εκφώνησε
το 1837, με την ευκαιρία των πανηγυ-
ρικών εγκαινίων του Πανεπιστημίου,
είναι γιατί το περιστατικό εκείνο συ-
μπυκνώνει μερικά από τα σταθερό-
τερα χαρακτηριστικά της Σχολής μας:
Εν πρώτοις, τον κοσμοπολιτισμό της:
από τότε, αν δεν είχες σπουδάσει έστω
και για λίγο σε μια –μεγάλη κατά προ-
τίμηση– νομική Σχολή του εξωτερι-
κού, οι πιθανότητές σου να εκλεγείς
και να σταδιοδρομήσεις αξιοπρεπώς
ήταν και είναι μικρές. Πόση διαφορά
με τη θεολογική Σχολή, για παρά-
δειγμα, η οποία, μέχρι πριν από λίγα
χρόνια, απέρριπτε υποψηφιότητες όχι
για το Ποιμαντικό τμήμα της –κάτι που
θα μπορούσε ενδεχομένως να θεωρη-
θεί εύλογο– αλλά για το τμήμα Κοι-
νωνικής θεολογίας, επειδή οι ενδια-
φερόμενοι δεν είχαν σπουδάσει σε
ορθόδοξη θεολογική Σχολή!
δεύτερον, τον ρεαλισμό της. αν και
με σοβαρές εξαιρέσεις, ιδίως παλαιό-
τερα, το ισχύον δίκαιο δεν διδάσκεται
μόνον ως δόγμα, αλλά και ως πράξη. Η
την περίοδο δε 1844-1862 ανεδεί-
χθησαν επτά συνολικά καθηγητές
στο αξίωμα αυτό του βουλευτή, με
την ψήφο μόνον του σώματος των
καθηγητών26. Ενδιαφέρον είναι ότι
ο βουλευτής-αντιπρόσωπος του
Πανεπιστημίου είχε ως αποστολή
την υποστήριξη των συμφερόντων
του Ιδρύματος· η παρουσία του δη-
λαδή στη Βουλή είχε καταστασιακά
συντεχνιακό χαρακτήρα, πόρρω δε
αναφορά του ράλλη εις τας «χείρας»
τας «επιτηδείους» να «βάλουν εις
ενέργειαν» τους πιο καλούς νόμους,
περιγράφει με μια λέξη αυτό που θέλω
να πω.
τρίτον, τον στενό σύνδεσμό της με
την πολιτική. Η ενασχόληση με την πο-
λιτική (και όχι απαραιτήτως η πολιτική
σταδιοδρομία) είναι το τρίτο «γενε-
τικό» χαρακτηριστικό της Σχολής μας,
το οποίο έχει σε μεγάλο βαθμό να κά-
νει με τον κανονιστικό χαρακτήρα της
επιστήμης μας. Εξ ορισμού, οι νομικοί
δεν ενδιαφερόμαστε μόνο να κατα-
νοήσουμε τον κόσμο. Μας απασχολεί
εξ ίσου και να τον αλλάξουμε, για να
τον βελτιώσουμε. Εξ ου και η συστη-
ματική εμπλοκή μας ως «τεχνικών»
του είδους σε όλων των ειδών τις με-
ταρρυθμιστικές προσπάθειες, είτε
μέσω της κατάρτισης των νόμων είτε
μέσω της «ανοιχτής» ερμηνείας τους.
τέλος, την ιδιαίτερη επιρροή της
Γερμανίας και της Γαλλίας στην ορ-
γάνωση του πανεπιστημίου, τη διδα-
σκαλία των νομικών και, κατ’ επέ-
κταση, τη νομική πράξη. από τους 28
καθηγητές της πρώτης 25ετίας (τα-
κτικούς, επιτίμους και εκτάκτους), κα-
θώς και τους υφηγητές που απαριθ-
μεί ο συγγραφέας, ένας μόνον –ο
Στάμος τρικαλιώτης, το 1847– φέρε-
ται να έχει σπουδάσει σε χώρα κεί-
μενη πέραν της Μάγχης και του ατ-
λαντικού. Και αυτός δεν ήταν νομικός
αλλά οικονομολόγος, στον οποίο ανα-
τέθηκε η διδασκαλία του μαθήματος
της Κοινωνικής οικονομίας. Συνέβη,
με άλλα λόγια, το εξής παράδοξο: οι
χώρες με την εντονότερη επιρροή
στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας,
δηλαδή η Μεγάλη βρετανία παλαιό-
τερα και οι Ηνωμένες Πολιτείες μετά
τον β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, να έχουν
ώς πρόσφατα μηδαμινή επιρροή
στους νομικούς της. το γιατί συνιστά
ένα από τα παράδοξα της νεότερης
Ελλάδας, η μελέτη του οποίου θα
άξιζε ιδιαίτερη έρευνα.
***
Mε γλαφυρότητα και ζωντάνια, ο Γιάν-
νης Καράκωστας αναδεικνύει τα ανω-
τέρω χαρακτηριστικά, πηγαίνοντας
πέρα από τα επίσημα γεγονότα και τις
συμβατικές ημερομηνίες. δεν είναι μό-
απείχε από τη σύγχρονη συνταγμα-
τική επιταγή των άρθρων 51 παρ. 2
και 60 παρ. 1 του ισχύοντος Συ-
ντάγματος, που θέλουν τον βου-
λευτή «αντιπρόσωπο του έθνους»,
με ελεύθερη και αδέσμευτη εντολή,
απολαύοντα έτσι ελευθερίας γνώ-
μης και ψήφου, μη δεσμευόμενο δε
συνταγματικά από οιαδήποτε έν-
νοια κομματικής πειθαρχίας.
Μεταγενέστερα, πάντως, η σχε-
νον οι αριθμοί που μας δίνει και που
παρουσιάζονται για πρώτη φορά τόσο
συστηματικά. Είναι και τα «παραλει-
πόμενα», η petite histoire, όπως θα τα
έλεγαν οι Γάλλοι, είτε αυτά αφορούν
τις αντιζηλίες και τους αιώνιους τσα-
κωμούς των καθηγητών μεταξύ τους,
είτε τη ζωή των φοιτητών στην πρω-
τεύουσα του «προτύπου βασιλείου».
Και όλα αυτά με διεξοδικές αναφορές
στον τύπο της εποχής, σε προσωπικές
μαρτυρίες και σε ανέκδοτα για τους
πρωταγωνιστές της.
αντί άλλων επισημάνσεων, θα
σταθώ σε δυο μείζονες διαπιστώσεις
του συγγραφέα, που έχουν, όπως πι-
στεύω, γενικότερη σημασία.
από τη μια, στον συγκριτικά μεγάλο
αριθμό των φοιτητών της νομικής
εκείνα τα χρόνια, που δεν εξηγείται
μόνο από τη φυσική έφεσή μας ως νε-
οελλήνων προς τον καβγά και την αντι-
δικία. οφείλεται και στο ότι η Σχολή
μας λειτούργησε από τότε ώς τη Μι-
κρασιατική Καταστροφή –αν όχι και
αργότερα– ως εθνικό εκπαιδευτικό κέ-
ντρο για τη μείζονα, την παροικιακή
Ελλάδα. οι φοιτητές της, με άλλα λό-
για, ήταν δυσανάλογα πολλοί, διότι
δεν προέρχονταν μόνον από τις επαρ-
χίες του μικρού ελλαδικού βασιλείου,
αλλά και από την αλεξάνδρεια, τη
Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, την
οδησσό και τα άλλα μεγάλα κέντρα
του ελληνισμού στην Κεντρική Ευρώπη
και προπάντων την ανατολική Μεσό-
γειο, στα οποία, ως πτυχιούχοι πλέον,
επέστρεφαν για να σταδιοδρομήσουν,
με πολύ περισσότερες ευκαιρίες στα-
διοδρόμησης απ’ όσες οι συμφοιτη-
τές τους που έμεναν στην Ελλάδα8. Εί-
ναι οι νομικοί εκείνοι των σημαντικών
παροικιών που, μετά το 1910 στήριξαν
το ανορθωτικό όραμα του Ελ. βενιζέ-
λου, βοηθώντας τον υλικά και πνευ-
ματικά να αναγεννήσει την Ελλάδα.
Στην κατηγορία αυτή –ας μου επι-
τραπεί η παρένθεση– ανήκει και ο Μι-
χαήλ θεοτοκάς, εκ μητρός παππούς
μου, που ξεκίνησε αγροτόπαιδο από
την υπό οθωμανική κυριαρχία Χίο, για
να σπουδάσει μεγάλες θυσίες νομικά
στην αθήνα και εν συνεχεία να εγκα-
τασταθεί στην Κωνσταντινούπολη,
όπου πολύ σύντομα διακρίθηκε ως πο-
τική προνομία θα καταργηθεί, ενώ
το Σύνταγμα του 1952 θα καθιε-
ρώσει ασυμβίβαστο μεταξύ της
βουλευτικής ιδιότητας και εκείνης
του καθηγητή Πανεπιστημίου.
ωστόσο, το τελευταίο ασυμβίβα-
στο θα αρθεί, με τη σειρά του, με
το Σύνταγμα του 1975, κατόπιν
πιέσεων που, σύμφωνα με νεώ-
τερη μαρτυρία αυτοβιογραφούμε-
νου πολιτικού της εποχής, ασκή-
λύγλωσσος δικηγόρος και νομικός
σύμβουλος του οικουμενικού Πα-
τριαρχείου, προτού αναγκασθεί να
επιστρέψει οικογενειακώς στην
αθήνα, το 1922, για να ξεκινήσει τη δι-
κηγορία του από την αρχή.
να λοιπόν μια «ενοποιητική» λει-
τουργία της Σχολής μας, που συνέβαλε
στην επικράτηση των ελλήνων εμπό-
ρων από τη ρωσία ώς την αίγυπτο μέ-
χρι τον α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. θα προ-
σέθετα μάλιστα στο σημείο αυτό ότι
κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα
με τους δικηγόρους και, γενικότερα,
νομικούς συμβούλους των κάθε εί-
δους ναυτιλιακών επιχειρήσεων. το
ότι επικοινωνούν μεταξύ τους, συνεν-
νοούνται και συμβάλλονται στα ελλη-
νικά, σε όποιο μέρος του κόσμου και
αν βρίσκονται, πιστεύω ότι συμβάλ-
λει σημαντικά στις μεγάλες επιτυχίες
της ελληνικής και ελληνόκτητης εμπο-
ρικής ναυτιλίας.
Η δεύτερη επισήμανσή μου αφορά
την πολιτική και την ιδεολογική τοπο-
θέτηση των πρώτων καθηγητών της
Σχολής μας. αν και θα ήταν παρακιν-
δυνευμένο να μιλήσει κανείς με μέ-
σους όρους, νομίζω ότι η συμπάθεια
προς τις φιλελεύθερες ιδέες της πλει-
οψηφίας των διδασκόντων δεν μπορεί
να αμφισβητηθεί. ο Γιάννης Καράκω-
στας αναφέρεται σε πολλά περιστα-
τικά δυσαρέσκειας του βασιλιά και
των υπουργών του προς «παρεκτρε-
πόμενους» καθηγητές, από τα οποία –
για να σταθώ στο Συνταγματικό δί-
καιο- άξια ιδιαίτερης μνείας ήταν οι
πιέσεις προς τον Περικλή αργυρό-
πουλο, τον πρώτο καθηγητή του δη-
μοσίου δικαίου, να περιορισθεί το
1846-7 στο διοικητικό και να αφήσει
κατά μέρος το Συνταγματικό δίκαιο.
Ήταν επίσης και η απόλυση του ν.ι.
Σαριπόλου, γενάρχη των ελλήνων συ-
νταγματολόγων, το 1852, λόγω ερώ-
τησης που φέρεται να υπέβαλε προς
εξεταζόμενο φοιτητή, για το αν ο χα-
ρακτηρισμός του προσώπου του βα-
σιλιά ως «ιερού και απαραβιάστου»
καταλαμβάνει και την αντιβασιλεύ-
ουσα βασίλισσα, ερώτηση την οποία η
αμαλία θεώρησε απρεπή.
τα περιστατικά είναι πολλά και δεν
θα είχε νόημα η αναφορά περισσότε-
θηκαν στον τότε Πρωθυπουργό
(Κωνσταντίνο Καραμανλή) από
ακαδημαϊκούς που ήθελαν να με-
τέχουν παράλληλα στον στίβο της
πολιτικής27. Βασικό επιχείρημα
των υποστηρικτών του ασυμβίβα-
στου δεν ήταν, τουλάχιστον επι-
σήμως, το γνωστό γερμανικό γνω-
μικό «drei Professoren - Vaterland
verloren / τρεις Καθηγητές και χά-
θηκε η πατρίδα», αλλά η ανάγκη
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 61
ρων. θέλω απλώς να επισημάνω τη
φλόγα που ξεπηδούσε από τις νομικές
διαμάχες εκείνης της εποχής, σε μια
περίοδο δηλαδή όπου οι γερμανοί δη-
μοσιολόγοι δεν είχαν ακόμη επικρατή-
σει σε βάρος των γάλλων συναδέλφων
τους και δεν είχαν ακόμη επιβάλει ως
μοναδικό «κανόνα» της επιστήμης μας
τον άκρατο θετικισμό και την begrif-
fjuriprudenz, όπως έγινε λίγο αργότερα,
την τελευταία δεκαετία του 19ου αι-
ώνα και την πρώτη του 20ού.
Κλείνοντας, θέλω για μια ακόμη
φορά να χαιρετήσω το σχολιαζόμενο
βιβλίο και τον συγγραφέα του και να
τον ευχαριστήσω γιατί μας έδωσε μια
ευκαιρία για αναστοχασμό και αυτο-
γνωσία, σε μιαν εποχή που νομίζω ότι
όλοι την έχουμε ανάγκη. zx
1
βλ. Γιάννη Καράκωστα, Ο βασιλεύς Όθων,
το Οθώνειο Πανεπιστήμιο & η Νομική του
Σχολή, αθήνα-Κομοτηνή, εκδ. αντ. ν. Σάκ-
κουλα, [2004].
Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο
2
αθηνών, ιστορικό αρχείο, Νομική Σχολή. Δι-
δακτικό προσωπικό και μαθήματα, τ. ι: 1837-
1982, τ. ιι: 1982-2010, επιμέλεια: Άντα
διάλλα - νίκη Μαρωνίτη, εποπτεία: ιω. Κα-
ράκωστας, αθήνα-Κομοτηνή, εκδ. αντ. Σάκ-
κουλα, 2010 & 2011 αντιστοίχως.
3
Για δωροληψία στο πλαίσιο των «Σιμω-
νιακών». Λίγο πριν πεθάνει, το 1887, απο-
καταστάθηκε. βλ. νικ. Π. Σοϊλεντάκη, Υπουρ-
γοί στο Ειδικό Δικαστήριο (1821-2000),
αθήνα, διάθεση: εκδ. Παπαζήση, 2005, σ. 83
& επ.
4
βλ. Κ.θ. δημαράς, Εν Αθήναις τη 3η Μαΐου
1837. Μελέτη ιστορική και φιλολογική,
αθήνα, εκδ. Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου αθηνών, 1987. Στο τομίδιο
αυτό, πρώτο της μη τελικά ευοδωθείσας
«Σειράς ιστορίας του Πανεπιστημίου», δη-
μοσιεύονται αυτούσιοι και σχολιάζονται
όλοι οι εκφωνηθέντες λόγοι κατά την τε-
λετή των εγκαινίων.
5
Στο ίδιο, σ. 130-131.
6
Ιbidem.
k. θ. δημαρά, όπ.π. σ. 128.
7
8
τη λειτουργία αυτή της ελληνικής πανεπι-
στημιακής εκπαίδευσης ανέδειξε πρώτος ο
Κων. τσουκαλάς στη μνημειώδη διατριβή
του, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινω-
νικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών
στην Ελλάδα (1830-1922), πρόλ.: ν.Γ. Σβο-
ρώνος, αθήνα, θεμέλιο, 1977, σ. 267 & επ.
αφοσιώσεως του καθηγητικού προ-
σωπικού στα ακαδημαϊκά του κα-
θήκοντα και συναφώς η αποφυγή
αναμείξεως του Πανεπιστημίου
στον χώρο της πολιτικής28. Το επι-
χείρημα αυτό πιθανόν μεν να μοι-
άζει πειστικό εκ πρώτης όψεως,
κατά τη γνώμη μου όμως δεν παρί-
σταται ικανό να στηρίξει έναν τόσο
δραστικό περιορισμό στο δικαίωμα
του εκλέγεσθαι.

5
Παρά τις κατά καιρούς εσωτερικές
έριδες και συγκρούσεις, φαίνεται ότι
το πηδάλιο της Νομικής Σχολής
Αθηνών κρατήθηκε σε σταθερή πο-
ρεία, κυρίως χάρη στην περίφημη
«αγία τριάδα» της ελληνικής νομι-
κής επιστήμης, ήτοι τους Βασίλειο
Οικονομίδη, Πέτρο Παπαρρηγόπουλο
και Παύλο Καλλιγά, οι οποίοι θεμε-
λίωσαν την εν Ελλάδι νομική επι-
στήμη και έθεσαν τις βάσεις για την
εγκαθίδρυση μιας Νομικής Σχολής
με παράδοση και υψηλό επιστημο-
νικό κύρος, εντός και εκτός εθνικών
τειχών. Επρόκειτο για μία γενιά
ακαδημαϊκών με αίσθημα ευθύνης
απέναντι στην επιστήμη, την κοι-
νωνία, την πατρίδα, οι οποίοι μάλι-
στα δεν θα διεννοούντο να συνδέσουν
τον γλίσχρο μισθό τους με την άσκηση
του λειτουργήματός τους ή με την
ηθική τους ακεραιότητα. Άλλωστε κι
οι ίδιοι είχαν υπομείνει πολλές δο-
κιμασίες μέχρι να φθάσουν να κρα-
τήσουν τα ηνία της Σχολής. Ο Καλ-
λιγάς, επί παραδείγματι, όταν
υπέβαλε αρχικώς αίτηση για την
πρόσληψή του ως Υφηγητού, αντι-
μετώπισε αρκετή δυσπιστία, η
οποία, όπως επισημαίνει ο καθηγη-
τής Καράκωστας, δεν συνδεόταν κατ’
ανάγκην με το ιδιαίτερο αντικείμενο
της διδασκαλίας του (δηλαδή το
Φυσικό Δίκαιο), αλλά περισσότερο
με τη γενικότερη ανησυχία κάποιων
Καθηγητών ότι οι νέοι διδάσκοντες
μπορούσαν εν δυνάμει να απειλή-
σουν την δική τους θέση στο Πανε-
πιστήμιο. Η περιρρέουσα αυτή
ατμόσφαιρα επιφυλακτικότητας
έναντι της εισδοχής νέων επιστη-
μόνων φαίνεται να ήταν και ο λόγος
που ώθησε τον Γεώργιο Ράλλη,
Πρύτανη κατά την τριετία 1838-
1841 και Καθηγητή της Νομικής
με μεγάλη συμβολή στην εδραίωση
της Σχολής29, να απευθύνει στο τέ-
λος της θητείας του μία σημαντική
για το μέλλον του Πανεπιστημίου
έκκληση· έλεγε χαρακτηριστικά
στην πρυτανική του λογοδοσία: «Ας
προσπαθήσωμεν, κύριοι, να προφυλά-
ξωμεν το τρυφερόν έτι σώμα του Πα-
νεπιστημίου μας από πάν αίσθημα
αποκλειστικότητος ή ζηλοτυπίας, δυ-
νάμενον να το μαράνη· ας μη φοβη-
θούμε να υποθάλψωμεν τον ζήλον αυ-
τών που θέλουν να διδάξουν· ας
δοκιμασθούν αυτοί που θέλουν, κι αν
[κάποιος] δεν πραγματοποιήσει τα ελ-
πιζόμενα αυτός θα ζημιωθή»30. Και η
έκκληση αυτή θα δικαιωθεί πανη-
γυρικά στο πρόσωπο πολλών νέων
υφηγητών που προσελήφθησαν με-
62 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
τέπειτα, όπως λ.χ. ο Οικονομίδης
(το 1843) ή ο Φρεαρίτης (το 1844).
Σε κάθε περίπτωση, η Νομική
Σχολή ξεχώριζε, ήδη από την αρχή
της λειτουργίας της, για την υψηλή
ποιότητα και κατάρτιση του επι-
στημονικού της προσωπικού. Γι’
αυτό και η εφημερίδα Σωτήρ σημεί-
ωνε το 1838:
Δεν έχομεν τι να είπωμεν περί
του κλάδου της νομικής. Εις αυ-
τόν συμπεριελήφθησαν άνθρω-
ποι νομομαθείς άνευ διακρίσεως
έθνους, αρχών ή πολιτικών φρο-
νημάτων. Κατά τούτο έπραξε
άριστα η κυβέρνησίς μας, διά
τούτο και θερίζει σήμερον τους
καρπούς της αμεροληψίας και
της ευστοχίας της εις την εκλο-
γήν του προσωπικού31.
6
Το πρόγραμμα σπουδών κατά την
πρώτη περίοδο λειτουργίας της Νο-
μικής Σχολής Αθηνών παρουσιάζει
κι αυτό ιδιαίτερο ενδιαφέρον32. Το
κύριο τμήμα του τότε «ισχύοντος»
Αστικού Δικαίου, που –όπως ήδη
καταδείχθηκε ανωτέρω– ήταν κατά
βάσιν το ρωμαϊκό δίκαιο, διδάχθηκε
κατ’ αρχάς από τον Herzog μέχρι το
1843 (οπότε και αυτός απεμα-
κρύνθη ως ετερόχθων), εν συνεχεία
από τους Καλλιγά και Παπαρρηγό-
πουλο. Κατά τα πρώτα έτη των πα-
ραδόσεων από τον Herzog, διδασκό-
ταν το Γενικόν Μέρος του Ρωμαϊκού
Δικαίου, το Ουλπιανόν Δίκαιον, το
Κληρονομικόν Δίκαιον κατά Mack-
eldey, Γαΐου ερμηνεία, Ερμηνεία
Πανδεκτών, Ιστορία του Βυζαντι-
νού Δικαίου, Ιστορία του Ρωμαϊκού
Δικαίου.
Το 1847 εισάγεται για πρώτη
φορά το μάθημα της Εγκυκλοπαι-
δείας του Δικαίου, τη διδασκαλία
του οποίου ανέλαβε ο Υφηγητής
Δημήτριος Μαυροκορδάτος. Το 1861
το μάθημα θα μετονομασθεί σε
Εγκυκλοπαιδεία και Μεθοδολογία
του Δικαίου, έχοντας ως σκοπό να
εισαγάγει τον φοιτητή στην επι-
στημολογία και τα θεμέλια της νο-
μικής σκέψεως.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιά-
ζει επίσης και η διδασκαλία του μα-
θήματος της Πολιτικής Οικονομίας
από τον Ιωάννη Σούτσο, ο οποίος
επιμελήθηκε τη διδασκαλία του εν
λόγω μαθήματος αδιαλείπτως μέχρι
το 1890. Ο τίτλος του μαθήματος
διαφοροποιείτο από χρονιά σε χρο-
νιά: Κοινωνική Οικονομία, Θεωρία
περί διανομής του πλούτου, Περί
παραγωγής του πλούτου, Περί οι-
κονομικής διοικήσεως και δημοσίων
πόρων, Περί κυβερνητικής οικονο-
μίας κ.ά. Οι γνώσεις θεμελιωδών
στοιχείων οικονομικής θεωρίας,
ιδίως αναφορικά με τον ενδεδειμένο
τρόπο παραγωγής και κατανομής
του πλούτου –θέμα προφανώς με
μέγιστη θεωρητική και πρακτική
αξία–, θεωρήθηκαν από την αρχή
της λειτουργίας της Νομικής Σχο-
λής ως απολύτως αναγκαίες για τη
σφαιρική και ολοκληρωμένη παιδεία
των αποφοίτων της Σχολής, και ορ-
θώς κατά τη γνώμη μου. Η σχέση,
εξάλλου, νομικής και οικονομικών
είναι περισσότερο στενή απ’ όσο συ-
νήθως πιστεύεται, γι’ αυτό ίσως και
η διδασκαλία βασικών στοιχείων μι-
κρο- και μακρο-οικονομικής είναι
απαραίτητη και στις ημέρες μας, και
μάλιστα υπό τη μορφή κάποιου υπο-
χρεωτικού μαθήματος ή στο πλαίσιο
του μαθήματος της Οικονομικής
Αναλύσεως του Δικαίου, η οποία και
επιχειρεί μία πρακτική εφαρμογή οι-
κονομικών θεωριών στο επίπεδο
τόσο της παραγωγής των κανόνων
δικαίου, αξιολογώντας προεχόντως
την δικαιοπολιτική τους σκοπιμό-
τητα (de lege ferenda), όσο και της ερ-
μηνείας και εφαρμογής του ισχύο-
ντος θετού δικαίου (de lege lata).
7
Μια Σχολή όμως δεν είναι μόνον οι
Καθηγητές της και το πρόγραμμα
σπουδών της, αλλά και οι φοιτητές
της, κυρίως δε αυτοί. Γι’ αυτό και
δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς
και τις πρακτικές αντιξοότητες που
αντιμετώπισαν οι πρώτοι ιδίως
φοιτητές της Νομικής Σχολής
Αθηνών.
Σημαντικά προβλήματα απετέ-
λεσαν λ.χ. η πληρωμή από μέρους
τους των προβλεπόμενων τότε δι-
δάκτρων ή η εξεύρεση φθηνής στέ-
γης κοντά στο Πανεπιστήμιο, καθ’
ότι οι πρώτοι φοιτητές, τριαντά-
ρηδες, πολιοί την κόμην και το γέ-
νειον (δηλαδή ασπρομάλληδες και
ασπρογέννηδες), υπήρξαν «πρότυ-
πον πενίας» 33. Το πρόβλημα στην
εξεύρεση στέγης οδήγησε και στις
πρώτες ταραχές, όταν κάποιοι φοι-
τητές, αδυνατώντας να καταβά-
λουν τα υψηλά μισθώματα που ζη-
τούσαν οι εκμισθωτές τους,
προχώρησαν σε βίαιες καταλήψεις
οικιών34. Στη συνέχεια όμως φαί-
νεται ότι τα πράγματα σταδιακά
ομαλοποιήθηκαν, καθώς οι περισ-
σότεροι εκ των φοιτητών προήρ-
χοντο πλέον από μάλλον εύπορες
οικογένειες. Εξάλλου δε, πολλοί
φοιτητές της Νομικής Σχολής ερ-
γάζονταν ήδη ως δικηγόροι, δεδο-
μένου ότι η λήψη πτυχίου Νομικής
δεν ήταν απαραίτητη προϋπόθεση
για την άσκηση του δικηγορικού
επαγγέλματος – προς τούτο απαι-
τείτο απλώς βεβαίωση ετήσιας
πρακτικής ασκήσεως κοντά σε
έναν δικηγόρο.
Κατά το μεγαλύτερό τους ποσο-
στό οι φοιτητές της Νομικής κατή-
γοντο από την Πελοπόννησο,
πράγμα που ίσως εξηγείται, κατά
τον καθηγητή Καράκωστα, από το γε-
γονός ότι ο Μωριάς, η μήτρα της
Επανάστασης, εξέθρεψε μία γενιά
φιλόδοξων και φιλομαθών νέων, οι
οποίοι γνώριζαν ότι το μέλλον τους
ήταν συνυφασμένο με την πορεία
της πατρίδας τους και ότι η μελλο-
ντική πορεία αυτής ήταν συνάρτηση
και της δικής τους παιδείας και μορ-
φώσεως. Άλλη σημαντική μερίδα
φοιτητών είλκε την καταγωγή της
από ευκατάστατες οικογένειες νη-
σιωτών (από τη Σύρο, την Κέα, την
Τήνο, τη Σίφνο), οι οποίες λόγω της
ναυτιλίας και του εμπορίου είχαν
αναπτύξει κοσμοπολίτικη νοοτρο-
πία και ισχυρούς δεσμούς με τα μη-
τροπολιτικά κέντρα του εξωτερικού·
μέσω αυτών των διαύλων, οι οικογέ-
νειες αυτές ταχέως αντελήφθησαν
τη σημασία απόκτησης πανεπιστη-
μιακής παιδείας υψηλής στάθμης
και γι’ αυτό παρεκίνησαν τα παιδιά
τους να ακολουθήσουν τον δρόμο
αυτό.
Από την άλλη πλευρά, οι φοιτητές
που κατήγοντο από την Αθήνα φαί-
νεται ότι ήταν συγκριτικά πολύ λίγοι.
Τούτο μάλλον οφείλεται στο γεγο-
νός ότι οι σχετικά εύπορες οικογέ-
νειες των Αθηνών εκείνης της επο-
χής προτίμησαν να στείλουν τα
παιδιά τους για σπουδές σε πανεπι-
στημιακά ιδρύματα της αλλοδαπής,
αντί να εμπιστευθούν τις τύχες τους
στη νεοσύστατη τότε Νομική Σχολή
Αθηνών35.
8
Έφτασε όμως η ώρα του τελικού
απολογισμού: Ναι πράγματι, ορ-
θοτόμος είναι ο λόγος του Toynbee
όταν γράφει ότι η ζωή του κάθε
λαού επηρεάζεται, σε κάθε στάδιο
της ιστορίας του, από το κάρμα
του, από την εικόνα που αυτός έχει
για το παρελθόν του – είτε αυτή η
εικόνα είναι μία ακριβής αντανά-
κλαση των αυθεντικών ιστορικών
γεγονότων είτε όχι36. Στην περί-
πτωσή μας όμως είναι αναμφίβολα

αληθές ότι λίγες Σχολές στη χώρα
μας έχουν μία τόσο μακρά ιστορία,
μία τόσο ιδιαίτερη ιστορική ταυ-
τότητα όσο η Νομική Σχολή Αθη-
νών, εάν θεωρήσουμε ότι ιστορία
σημαίνει, όχι απλώς μία χρονολο-
γική διάρκεια ύπαρξης ή διαδοχή
γεγονότων και εξελίξεων, αλλά
πολύ περισσότερο μία συνέχεια ταυ-
τότητας. Πρόκειται για μία ιδιαί-
τερη ιστορική ταυτότητα, που εδώ
και 175 χρόνια δεν επάψε να τυγ-
χάνει ευρείας αναγνωρίσεως, κα-
θώς επίσης και να αποτελεί αντι-
κείμενο ευγενούς ανάμνησης, αλλά
και ακαδημαϊκό παράδειγμα.
Μπροστά σε μία τόσο βαριά πα-
ράδοση και ιστορία, είναι εύλογο
κάθε νεώτερη γενιά να διακατέχεται
από τη σεφερική αγωνία· ας μου επι-
τραπεί εδώ η παράφραση:
Μέμνησο Σχολής εν ή εβαπτί-
σθης. / Ναι, ξυπνήσαμε με το μαρ-
μάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια,
που μας εξαντλεί τους αγκώνες και
δεν ξέρουμε πού να τ’ ακουμπή-
σουμε. / Έπεφτε το όνειρο καθώς
βγαίναμε από το όνειρο και έτσι
ενώθηκε η ζωή μας και θα είναι
πολύ δύσκολο να ξαναχωρίσει.
Για να μη μας παραλύσει αυτή η
εκτυφλωτική ενίοτε αίγλη του πα-
ρελθόντος, πρέπει να την αφήνουμε
να επιδρά επάνω μας με εσωτερική
συγκέντρωση και ηρεμία, κι ο θαυ-
μασμός μας γι’ αυτήν να είναι συ-
γκρατημένος και έλλογος, έτσι ώστε
να μπορούμε να διακρίνουμε και τις
κακολαξευμένες πτυχώσεις του πα-
ρελθόντος και να τις διορθώνουμε,
κυρίως για το καλό των επομένων
γενεών.
Το βιβλίο του καθηγητή Ιωάννη
Καράκωστα πραγματώνει την επι-
ταγή αυτή, γιατί στέκεται με δίκαιη
και κριτική ματιά απέναντι στην
πρώτη φάση της ιστορίας της Σχο-
λής μας: κατέχει μεν το καλό, αλλά
δεν αποκνεί να αποδώσει και τον
δίκαιο ψόγο σε ανοίκειες συμπερι-
φορές και νοοτροπίες. Με έκδηλη δε
ανυπομονησία αναμένουμε πλέον
και τους επόμενους τόμους της ιστο-
ρίας της Σχολής μας, πιθανολογώ-
ντας ότι όσο θα ρηχαίνει ο ιστορικός
χρόνος, τόσο θα βαραίνει η πέννα
του νομοΐστορος. zx
1
Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους (3η
ανατ. 2002), passim, ιδίως σ. 16 επ.
2 νησε κατά την ημέρα των εγκαινίων του
toynbee, Οι Έλληνες και οι κληρονομιές
τους, σ. 16.
3
toynbee, Οι Έλληνες και οι κληρονομιές
τους, σ. 16.
Η οικία κλεάνθη-Schaubert (έδρα του πανεπιστημίου Αθηνών, το 1837-
1841), στην οδό Θόλου 5, στην πλάκα.
4
Σημειωτέον ότι το Πανεπιστήμιο ετέθη
σε λειτουργία την 3η Μαΐου 1837 με τέσ-
σερις Σχολές, ήτοι –κατά την τότε ιεραρ-
χική σειρά– τη Θεολογική, τη Δικαστική,
την Ιατρική και τη Φιλοσοφική· σχετ. αντί
άλλων, Κ.Θ. Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3
Μαΐου 1837 – Μελέτη ιστορική και φιλολο-
γική (σειρά ιστορίας του Πανεπιστημίου,
τόμ. 1· 1987), passim, ιδίως σ. 29 επ.
5
Βλ. σχετ. και Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη
3 Μαΐου 1837..., σ. 39.
6
Βλ. αντί πολλών Δημακοπούλου, Η πορεία
προς σύνταξιν Ελληνικού Αστικού Κώδικος
(2008), σ. 190 επ.
7
Βλ. Σόντη, ΝΔίκ 1948, 193· επίσης
Τσούκα, Η θέσπιση Αστικού Κώδικα μεταξύ
αλυτρωτισμού, εθνικής ιδεολογίας και αστικού
εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα,
ΕλλΔνη 2011, 930 επ. Περαιτέρω, για τη
μεγάλη συμβολή του Maurer στην ίδρυση
του Οθωνείου Πανεπιστημίου, καθώς και
για τη βαθιά του πίστη στη σπουδαιότητα
του εγχειρήματος βλ. Κ.Θ. Δημαρά, Εν
Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837..., σ. 19 επ.
8
Βλ. Κ. Τριανταφυλλόπουλο, Η ιστορία
των σχεδίων του Ελληνικού Αστικού Κώδικος
(1937), εις Άπαντα – Τόμ. Β1 (επιμ.
Π.Τσούκα, 2009), σ. 624.
9
Βλ. Κ. Τριανταφυλλόπουλο, Η ιστορία
των σχεδίων..., σ. 625-626.
10
Maurer, Das griechische Volk II (1835), σ.
469· σχετ. και Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Η
ιστορία των σχεδίων..., σ. 618, 620· επίσης
Τρωιάνος/Βελισσαροπούλου-Καράκωστα,
Ιστορία Δικαίου (4η έκδ. 2010), § 163 (σ.
122 επ.)· Σκοπετέα, Το «πρότυπο Βασίλειο»
και η Μεγάλη Ιδέα – Όψεις του εθνικού προ-
βλήματος στην Ελλάδα [1830-1880] (1988),
σ. 192 επ.
11
Σόντης, ΝΔίκ 1948, 193-194.
12
Βλ. αντί πολλών kaser/knütel, Römisches
Privatrecht (18η έκδ. 2005), § 1 αρ. 29-30,
35 επ., 51.
13
Ο Γεώργιος Ράλλης, πρώτος Σχολάρχης –
ήτοι Κοσμήτωρ– της Νομικής Σχολής
Αθηνών, ήδη στο «λογίδριο» που εξεφώ-
Πανεπιστημίου (3 Μαΐου 1837) αναγνώ-
ριζε ότι «οι νόμοι μας είναι εν μέρει οι νό-
μοι της ελευθέρας Γαλλίας, εν μέρει οι νό-
μοι της σοφής Γερμανίας»· σχετ. Κ.Θ.
Αρχείο Ψηφιοποιημένων Εικόνων Ε.Ι.Ε.
και τον αρνητικό τους αντίκτυπο στα μάτια
της κοινωνίας, γεγονός που μαρτυρεί ιδίως
η κατασκευή πληθώρας διόλου κολακευτι-
κών «συνωνύμων» του Πανεπιστημίου,
όπως λ.χ. «κηφηνοτροφείον», «πανεπιζή-
μιον», «πανλυμαντήριον», «πανσκοτιστήριον»
κ.ά.· σχετ. Σκοπετέα, Το «πρότυπο Βασί-
λειο» και η Μεγάλη Ιδέα..., σ. 149 σημ. 37.
24
Αυτοβιογραφικά Απομνημονεύματα Νικο-
λάου Ι. Σαριπόλου (1889), σ. 40.
25
Αυτοβιογραφικά Απομνημονεύματα Νικο-
λάου Ι. Σαριπόλου (1889), σ. 41.
26
Εγγύτερα Μπαρμπούνης/Φυριππής, Οι
Καθηγηταί του Πανεπιστημίου Όθωνος εκλέ-
γουσιν ίδιον Βουλευτήν (2012).
27
Βλ. Βαρβιτσιώτη, Όπως τα έζησα [1961-
1981] (2012), σ. 290-291.
28
Βλ. Βαρβιτσιώτη, όπ.ανωτ.
29
Βλ. και Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη 3
Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837..., σ.
128. Μαΐου 1837..., σ. 132-133.
30
14
Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Η ιστορία των Γ.Ράλλης, Πρυτανική Λογοδοσία, 9 Νο-
εμβρίου 1841.
σχεδίων..., σ. 620-621.
31
15
Παράλληλα, για κάποιους, όπως για τον Σωτήρ, 24 Φεβρουαρίου 1838.
Γ.Α. Μαυροκορδάτο, η ολοκληρωτική εισα- 32
Εν γένει, για τα πρώτα προγράμματα
γωγή του γαλλικού δικαίου στην ελληνική σπουδών του Οθωνείου Πανεπιστημίου
έννομη τάξη υπηρετούσε και την ανάγκη βλ. Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου
επιτεύξεως εθνικής ενότητας· σχετ. Σκοπε- 1837..., σ. 174 επ.
τέα, Το «πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη
33
Γ. Ασπρέας, «Το Πανεπιστήμιον και η
Ιδέα..., σ. 130.
ιστορία του», Ελεύθερον Βήμα, 18ης Ια-
16
Σόντης, ΝΔίκ 1948, 192. νουαρίου 1929. Γενικότερα δε, θα πρέπει
17
Βλ. Σόντη, ΝΔίκ 1948, 192. Εγγύτερα να έχει κανείς υπ’ όψιν ότι εκείνη την
για την όλη μακρά πορεία μέχρι τη σύ- εποχή η δημόσια εκπαίδευση δεν γνώριζε
ταξικούς φραγμούς, «και θεωρητικά κάθε
νταξη του ΑΚ βλ. Κ. Τριανταφυλλόπουλο,
Η ιστορία των σχεδίων του Ελληνικού Αστι- Έλληνας είχε τη δυνατότητα να φθάσει ώς
κού Κώδικος..., σ. 613 επ.· Δημακοπούλου, την ανώτατη βαθμίδα»· σχετ. Σκοπετέα,
Το «Πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη
Η πορεία προς σύνταξιν Ελληνικού Αστικού
Κώδικος· Τσούκα, ΕλλΔνη 2011, 921 επ. Ιδέα..., σ. 145 επ. Άλλωστε, αυτή ήταν και
η πρόθεση των θεμελιωτών της Νομικής
18
Βλ. Σόντη, ΝοΒ 1981, 641. Σχολής Αθηνών, όπως φανερώνεται μέσα
από το «λογίδριο» που εξεφώνησε ο Γεώρ-
19
Βλ. Σόντη, ΝοΒ 1981, 641 επ. passim, γιος Ράλλης κατά την ημέρα των εγκαι-
ιδίως 649. νίων του Πανεπιστημίου, όπου ετόνιζε με-
20
Βλ. Σόντη, ΝοΒ 1981, 642. ταξύ άλλων τα εξής: «Αι επιστημονικαί
21
γνώσεις δεν θέλουν πλέον είσθαι ως τα
Εκτενώς σχετ. Σκοπετέα, Το «πρότυπο χρυσά των θυγατέρων μήλα απρόσιτοι εις
Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα..., σ. 41 επ. άλλους παρά τους ολίγους εκείνους προ-
22 νομιούχους εις τους οποίους η τύχη ήθελεν
Βλ. Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου
1837..., σ. 47. Άξιες ιδιαίτερης προσοχής επιβλέψει με βλέμματα ευμενείας. Η παι-
τυγχάνουν εν προκειμένω οι γενικότερες δεία παύει τουντεύθεν να ήναι φυτόν εξω-
παρατηρήσεις της Σκοπετέα, όπ. ανωτ., σσ. τικόν· θέλει θάλλει εις την γην μας, την πα-
λαιάν πατρίδα της, θέλομεν την βλέπει
49-50: «Μέχρι το τέλος της Βαυαροκρα-
τίας οι ετερόχθονες βρέθηκαν να μονοπω- αυξάνουσαν και ανδρουμένην ομού με τα
τέκνα μας. / Η παιδεία μόνη εις το εξής θέ-
λούν σχεδόν τη δημοσιοϋπαλληλία, υπερι-
σχύοντας ολοσχερώς στις ανώτερες λει διανέμει τας δημοσίους χάριτας, της
παιδείας μόνης αι ανθοστόλιστοι χείρες
βαθμίδες της κρατικής ιεραρχίας (πολιτι-
κής, διοικητικής, εκπαιδευτικής). Το θέλουν πλέκει τους στεφάνους, από την
παιδείαν μόνην θέλει εκπηγάζει πάσα αλη-
πνεύμα ξενηλασίας, που οιστρηλάτησε
τους νικητές της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, θής και αμάραντος δόξα»· σχετ. Κ.Θ. Δη-
ώς ένα μεγάλο βαθμό στρεφόταν και ενα- μαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837..., σ.
ντίον των ετεροχθόνων όχι πια διανοουμέ- 129.
νων αλλά δημοσίων υπαλλήλων, ταυτισμέ- 34
Γενικότερα, για τις διάφορες φοιτητικές
νων με ένα κατά κοινή ομολογία ξενικόν ταραχές που ξέσπασαν κατά τα πρώτα
καθεστώς και σφετεριστών των υπουργη- χρόνια λειτουργίας του Πανεπιστημίου βλ.
μάτων από τους παραγκωνισμένους ντόπι- και Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου
ους – που αν και μπόρεσαν να υπηρετή-
1837..., σσ. 153-154.
σουν έναν ένοπλο αγώνα δεν ήταν σε θέση,
ελλείψει αντικειμενικών προσόντων, να 35
Για την προέλευση των φοιτητών βλ. και
υπηρετήσουν οιαδήποτε γραφειοκρατική Κ.Θ. Δημαρά, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου
διοίκηση». 1837..., σ. 142 επ.
23
Οι έριδες και οι συγκρούσεις εντός των 36
toynbee, Οι Έλληνες και οι κληρονομιές
πανεπιστημιακών τειχών είχαν αναμφίβολα τους, σ. 353.
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 63
 ο Παναγιώτης Κονδύλης
και η μεταφυσική
παναγιώτης κονδύλης, Η
κριτική της μεταφυσικής
στη νεότερη σκέψη,

από τον ΓιωρΓο ΣιαΚανταρΗ

μετάφραση: Μιχάλης
παπανικολάου, επιμέλεια
σειράς: Θάνος Σαμαρτζής,
πανεπιστημιακές εκδόσεις
κρήτης, 2012. δυο τόμοι, Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1983 στις εκδόσεις Γνώση. Η καινούργια έκδοση, εκτός από τον
Α’, Από τον Χέγκελ και τον πρώτο τόμο που αφορά την κριτική του φιλόσοφου στη μεταφυσική σκέψη «από τον όψιμο Μεσαί-
Νίτσε ώς τον Χάιντεγκερ
και τον Βίττγκενσταϊν, 317
ωνα ώς το τέλος του Διαφωτισμού», περιλαμβάνει και έναν δεύτερο τόμο, που εκδίδεται για πρώτη
σελ. β’, Από τον όψιμο φορά στα ελληνικά, και εκτείνει την κριτική ώς τον Χάιντεγκερ και τον Βίττγκενσταϊν. Πώς όμως ο
Μεσαίωνα ως το τέλος του
Διαφωτισμού, 410 σελ.
Κονδύλης, ένας υπερασπιστής του ορθολογισμού, βρέθηκε, στο τέλος της ζωής του, να τον διεκδικούν
οι πλέον ανορθολογικοί εθνικιστές; [ΤBJ]

Παναγιώτης Κονδύ- πολιτική ως αυτονόητο καθήκον του

O λης γεννήθηκε στην

Ολυμπία το 1943.
Σπούδασε κλασική
φιλολογία στο Πανε-
πιστήμιο Αθηνών και φιλοσοφία και
νεότερη ιστορία στα Πανεπιστήμια
“εξευρωπαϊσμού” της», υποστήριζε.
Τι κατά τη γνώμη του έπρεπε να
γίνει για να μη συμβεί κάτι τέτοιο;

Στη Θράκη, ή μάλλον στον

της Φρανκφούρτης και της Χαϊδελ-
βέργης, όπου και αναγορεύθηκε δι-
δάκτωρ της φιλοσοφίας. Για τις ερ-
γασίες του του απονεμήθηκε το
μετάλλιο Γκαίτε και το βραβείο Χού-
μπολντ. Διετέλεσε εταίρος του Ιδρύ-
ματος Ανωτάτων Σπουδών του Βε-
ρολίνου και μέχρι το θάνατό του
διηύθυνε τη Φιλοσοφική και Πολι-
τική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων
Γνώση και τη σειρά Νεότερος Ευ-
ρωπαϊκός Πολιτισμός των εκδόσεων
Νεφέλη. Πέθανε στην Αθήνα τον
Ιούλιο του 1998.
Ήταν διανοούμενος που παθια-
ζόταν να συμμετέχει στο διάλογο
για τον χαρακτήρα του ελληνικού
κοινωνικού σχηματισμού, αλλά και
για τη θέση της Ελλάδας στον γεω-
πολιτικό της περίγυρο. Εδώ ακρι-
βώς εντοπίζω μια ιδιαίτερα θετική
συμβολή του και μια αρνητική, που
κατά τη γνώμη μου δεν ταίριαζε με
τον πυρήνα της ορθολογικής σκέ-
ψης του.
Η θετική πλευρά αφορά τις ανα-
λύσεις του για τον χαρακτήρα του
ελληνικού παραγωγικού μοντέλου.
Ήδη στην εισαγωγή του βιβλίου Η
παρακμή του αστικού πολιτισμού (Θε-
μέλιο, 1991), παρατηρούσε πως στη
μεταπολεμική Ελλάδα τα κόμματα
δεν μοιράζουν πλέον μόνο θέσεις
αλλά υποχρεώνονται να συναγωνί-
ζονται το ένα το άλλο στην «υιοθέ-
τηση και στην προάσπιση των οποι-
ωνδήποτε αιτημάτων από
οπουδήποτε και αν προέρχονται».
Έτσι, υποστήριζε, υποτιμήθηκε η
απλούστερη σκέψη, πως η εθνική
ανάπτυξη μπορεί να γίνει μόνο με
Στο τυπογραφείο Στιγμή. καθιστός ο παναγιώτης κονδύλης, όρθιοι ο
Σπύρος τσακνιάς (αριστερά) και ο Αιμίλιος καλιακάτσος. Η φωτογραφία
πρωτοδημοσιεύθηκε στη «βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας.
την αύξηση των παραγωγικών επεν-
δύσεων ή, αλλιώς, με τον περιορισμό
της βασιζόμενης σε δάνεια κατανά-
λωσης.
Το τελευταίο έτος της ζωής του
δημοσίευσε στο περιοδικό Νέα Κοι-
νωνιολογία ένα άρθρο, στο οποίο
υποστήριζε ότι
αν ο Ελληνισμός θέλει να επι-
βιώσει ως διακεκριμένη ταυτό-
τητα, το πρώτο που θα έπρεπε
να κάνει θα ήταν να παράγει
όσα τρώει. Δεν εννοώ διόλου κά-
ποιαν οικονομική αυτάρκεια με
την παλιά έννοια, αλλά την
απαλλαγή από την πολιτική και
την πρακτική του παρασιτικού
καταναλωτισμού. Ένα βιώσιμο
συλλογικό υποκείμενο οφείλει
να εξάγει τουλάχιστον όσα ει-
σάγει, σ’ έναν ανοικτό κόσμο.
Ειδάλλως, είναι αναπόφευκτη η
πτώση στα κατώτερα σκαλιά
του διεθνούς καταμερισμού της
εργασίας, η καταχρέωση και η
πολιτικο-στρατιωτική εξάρτηση.
Τις τελευταίες δεκαετίες ο Ελ-
ληνισμός προχώρησε γρήγορα
προς αυτή την κατεύθυνση. Η
αναστροφή της απαιτεί γενναία
παραγωγική προσπάθεια,
προηγμένη τεχνογνωσία και ρι-
ζική θεσμική εξυγίανση, καθώς
και ένα εκπαιδευτικό σύστημα
εντελώς διαφορετικού επιπέδου.
Ήταν όμως ο ίδιος ο οποίος, στις
γεωπολιτικές του αναζητήσεις,
έδωσε τροφή στους πιο ακραίους
εθνικιστικούς κύκλους, αλλά και σε
πολιτικά ακραίους των δύο πλευ-
ρών, να τον παρουσιάσουν ως τον
θεμελιωτή της νεο-εθνικιστικής θε-
ώρησης των σχέσεων της Ελλάδας
με την Τουρκία. Κυρίως στο έργο
του Η θεωρία του πολέμου (Θεμέλιο,
1999), είχε υποστηρίξει ότι ο ευρω-
παϊκός προσανατολισμός της Ελλά-
δας θα τη μετατρέψει «σε δορυφόρο
της Τουρκίας». «Η τουρκική επιρ-
ροή θα ασκείται στην Ελλάδα “με-
τριασμένη” μέσω ευρωπαϊκών και
αμερικανικών αγωγών και τότε η Ελ-
λάδα θα υποχρεωθεί να θεωρεί τις
“παραχωρήσεις” και την ενδοτική
Έβρο, η πυκνή συγκέντρωση
στρατευμάτων και από τις δύο
πλευρές σημαίνει ότι όποιος κα-
ταφέρει να διασπάσει πρώτος
τις αντίπαλες γραμμές θα έχει
τη δυνατότητα να αποκόψει
αμέσως, μ’ έναν κυκλωτικό
ελιγμό σχεδόν επί τόπου, μεγά-
λες εχθρικές μονάδες […]. Μια
γρήγορη προέλαση τεθωρακι-
σμένων μονάδων στην Ανατο-
λική Θράκη, την οποία ευνοεί
το πεδινό έδαφος και οι περιο-
ρισμένες αποστάσεις, θα μπο-
ρούσε να αποφέρει στην Ελ-
λάδα το σημαντικότερο πιθανό
αντίβαρο απέναντι σε οποιεσ-
δήποτε εδαφικές απώλειες σε
άλλες περιοχές.
Άρα νικητής μιας τέτοιας εξέλιξης
θα ήταν όποιος κατάφερνε το
«πρώτο κτύπημα» στον άλλο. Και
αυτός, κατά τον Κονδύλη, έπρεπε να
είναι η Ελλάδα.
Τι ήταν να πει κάτι τέτοιο; Εθνι-
κιστικοί και αντιδιαφωτιστικοί κύ-
κλοι που τον μισούσαν για βιβλία
του όπως Ο ευρωπαϊκός Διαφωτι-
σμός, Ι-ΙΙ (1987), Ο νεοελληνικός
Διαφωτισμός (1988) αίφνης τον λά-
τρεψαν χρίζοντάς τον κάτι σαν
ηγέτη του εθνοκεντρισμού. Μάταια
κάποιες άλλες φωνές (Ριχάρδος Σω-
μερίτης, Αντρέας Πανταζόπουλος
κ.ά.) προσπάθησαν να αναδείξουν
την τεράστια αντίφαση μεταξύ του
φιλοσοφικού έργου του και των γε-
ωπολιτικών απόψεών του και να δεί-
ξουν την αντιευρωπαϊκή και αντι-
διαφωτιστική διάστασή τους. Το
ρεύμα του εθνοκεντρισμού τον ενέ-

64 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]


ταξε στις δικές του γραμμές, στις
γραμμές του ανορθολογισμού.
Αυτό πολλές φορές είναι το τί-
μημα της υψηλής σκέψης. Οι πραγ-
ματικοί εχθροί της προσπαθούν να
την ιδιοποιηθούν, όταν βεβαίως δί-
νει και η ίδια τα πατήματα. Πριν
από εκείνο το επεισόδιο, ωστόσο,
είχε προηγηθεί μια λαμπρή δια-
δρομή στην επικράτεια της φιλοσο-
φίας.
η ΠρΩιΜη κριτικη
Στη ΜεταΦυΣικη
Ο Παναγιώτης Κονδύλης δημοσί-
ευσε για πρώτη φορά την Κριτική
της μεταφυσικής το 1983 στις εκδό-
σεις Γνώση. Η καινούργια έκδοση,
των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων
Κρήτης, εκτός από τον πρώτο τόμο
που αφορά την κριτική του φιλόσο-
φου στη μεταφυσική σκέψη «από
τον όψιμο Μεσαίωνα ώς το τέλος
του Διαφωτισμού», περιλαμβάνει και
έναν δεύτερο τόμο, όπως μεταφρά-
στηκε από τη γερμανική έκδοση του
1990, ο οποίος αφορά την κριτική
«από τον Χέγκελ και τον Νίτσε ώς
τον Χάιντεγκερ και τον Βίττγκεν-
σταϊν».
Στον πρώτο τόμο, ο Κονδύλης συ-
νοψίζει το κεντρικό πρόταγμα της
μεταφυσικής σκέψης, που αφορά τη
διάκριση ανάμεσα στο υπερβατικό
και στο εμμενές ή στο υπερεμπει-
ρικό εκείθεν και το εμπειρικό εντεύ-
θεν. Η μεταφυσική σκέψη εκλαμβά-
νει το πρώτο σκέλος αυτών των
ζευγών ως την ανόθευτη και αλη-
θινή πραγματικότητα και ως την
πηγή ηθικών και κανονιστικών αρ-
χών. Το δεύτερο σκέλος παραμελεί-
ται ή θεωρείται απλό συμπλήρωμα
του πρώτου. Η μεταφυσική παρου-
σιάζεται ως η ύψιστη κορύφωση και
η έμπρακτη απόδειξη της παντοδυ-
ναμίας του Λόγου.
Ο Κονδύλης υποστηρίζει πως η
αντιπαράθεση με αυτή την κυρίαρχη
μεταφυσική θέση αρχίζει με την άρ-
νηση των κριτικών της μεταφυσικής
να αποδεχτούν τις αξιώσεις της να
παρουσιάζεται ως μια έλλογη επι-
στήμη. Στην ουσία, η κριτική στη
μεταφυσική ξεκινά με την αμφισβή-
τηση της αξίωσής της να παρουσιά-
ζεται ως ο μοναδικός δρόμος μέσα
από τον οποίο μπορεί κανείς να συλ-
λάβει την Αλήθεια.
Το πρώτο φιλοσοφικό ρεύμα που
από τον 14ο ώς τον 16ο αιώνα
άσκησε κριτική στη μεταφυσική
ήταν ο αγνωστικισμός. Μια κριτική
που είτε εκπορευόταν από τη θεο-
λογική και φιντεϊστική πλευρά του
αγνωστικισμού είτε από την πλευρά
Το δείπνο των φιλοσόφων, έργο του J. Huber, φίλου του βολταίρου, περ. 1772. Στο κέντρο απεικονίζεται ο βολταίρος
να αγορεύει. δεξιά του κάθεται ο Ντιντερώ και αριστερά του ο κοντορσαί. Έξω αριστερά με το μαύρο καπέλο τον
παρακολουθεί ο πατήρ Άνταμ, ο μόνος εκκλησιαστικός που ανεχόταν ο αντικληρικαλιστής βολταίρος.
του θύραθεν-σκεπτικισμού.
Ο θεολογικός ή φιντεϊστικός
αγνωστικισμός θέλει να διασώσει
την πίστη προς το Θεό κρατώντας
Τον μακριά από την κριτική του Λό-
γου, γι’ αυτό και τονίζει την αδυνα-
τότητα έλλογης γνώσης του. Ο σκο-
πός του θύραθεν-σκεπτικιστικού
αγνωστικισμού είναι να καταδείξει
πως η μεταφυσική δεν μπορεί να
νοηθεί ως μια έλλογη επιστήμη του
όντος, για να κατοχυρώσει έτσι την
αυτοτέλεια της έλλογης γνώσης. Και
οι δυο αγνωστικισμοί συγκλίνουν
στην απόρριψη του αξιώματος της
μεταφυσικής ότι αποτελεί μορφή έλ-
λογης γνώσης.
Η ανάπτυξη της φυσικο-μαθημα-
τικής σκέψης κατά τον 16ο και 17ο
αιώνα οδήγησε στην αναβάθμιση
του αισθητού κόσμου έναντι του κό-
σμου του επέκεινα, τον οποίο και
λάτρευε η μεταφυσική σκέψη. Αυτός
ο παραμερισμός της προτεραιότη-
τας του υπερβατικού περνάει μέσα
από δυο προσεγγίσεις. Η πρώτη εί-
ναι η γνωσιοθεωρητική, που αντέ-
τασσε στα μεταφυσικά επιχειρήματα
περί της δυνατότητας γνώσης του
κόσμου το επιχείρημα των ορίων της
ανθρώπινης νόησης. Η δεύτερη
αφορά την κριτική, η οποία στη με-
γαλαυχία της μεταφυσικής γλώσσας
αντιπαραθέτει το επιχείρημα πως η
γλώσσα έχει τις εκφραστικές της
ατέλειες. Οι αξιώσεις της μεταφυσι-
κής για γνώση του κόσμου σκοντά-
φτουν στις ατέλειες της γλώσσας.
Συνολικά ο αγνωστικισμός, στις δύο
του εκφάνσεις (φιντεϊστική και θύ-
ραθεν), είναι η πρώτη σημαντική
αντιμεταφυσική τοποθέτηση των
Νέων Χρόνων.
Ξεκινώντας από την αντίληψη για
την απόλυτη δύναμη του Θεού, ο
νομιναλισμός τροποποιεί και ταυ-
τόχρονα εκτοπίζει τον κλασικό δια-
χωρισμό του Αυγουστίνου, μεταξύ
θεολογίας και φιλοσοφίας. Στην ου-
σία του, ο νομιναλιστικός σκεπτικι-
σμός και αγνωστικισμός κλονίζει τη
μεταφυσική εμπιστοσύνη στη διά-
νοια για να στηρίξει την εμπιστο-
σύνη στη φύση. Η απόλυτη δύναμη
του Θεού (absoluta dei) και η τυχαι-
ότητα του κόσμου (contigentia
mundi) συντρίβουν τη μεταφυσική
ως δήθεν έλλογη σύλληψη.
Ο ανθρωπισμός με τη σειρά του
αντιπαραθέτει στη λογική, ως άκα-
μπτο σύστημα κανόνων, τη γλώσσα
ως πολυδιάστατη, ελεύθερη και επι-
δεχόμενη άπειρες παραλλαγές έκ-
φραση της ανθρώπινης κατάστασης.
Ο ανθρωπισμός εξέφρασε μια
στροφή από τον κόσμο της λογικής
στον κόσμο της ρητορικής. Η επα-
κολουθήσασα Μεταρρύθμιση συγ-
χωνεύει την αυγουστίνεια παρά-
δοση, τον γερμανικό μυστικισμό του
14ου αιώνα και βασικές θέσεις του
νομιναλισμού.
Η διάζευξη μεταφυσικής και λο-
γικής έφερε στο προσκήνιο την έν-
νοια της μεθόδου και της απαγω-
γικής-συνθετικής συλλογιστικής.
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 65
Voltaire Foundation, Oxford
Η μέθοδος και η μαθηματική φυ-
σική δένονται αχώριστα στην από
κοινού αμφισβήτησή τους του με-
ταφυσικού μη εμπειρικού κόσμου.
ως όργανο της φυσικομαθηματι-
κής επιστήμης πλέον, η λογική
έχει στόχο να δείξει τη μεθ-οδό
προς την εμπειρική γνώση. Ακόμη
όμως η γνωσιοθεωρία εξακολουθεί
να έχει το προβάδισμα έναντι της
εμπειρίας.
Τον 17ο αιώνα, πλέον, η vita ac-
tive, η προτεραιότητα δηλαδή της
πράξης για κυριαρχία επί της φύ-
σης και η νέα αντίληψη για την ερ-
γασία και την τεχνική, συνθέτει το
νέο βακώνειο τοπίο αμφισβήτησης
του μεταφυσικού λόγου και της προ-
τεραιότητας της γνωσιοθεωρίας. Οι
σκαπανείς της νέας σκέψης (Μπαί-
ηκον, Γαλιλαίος, Γκασεντύ) ακολου-
θούν τον νέο σκεπτικισμό. Δέχονται
ότι η ανθρώπινη νόηση δεν είναι σε
θέση να συλλάβει την ουσία των
όντων, υποστηρίζουν ωστόσο και τη
δυνατότητα αξιόπιστης γνώσης των
φυσικών φαινομένων με σκοπό την
πρακτική τους χρήση. Η φυσική νο-
μοτέλεια δεν αναιρεί τις προθέσεις
του Θεού, λένε. Αντιθέτως, τις απο-
καλύπτει. Η ανθρώπινη δραστηριό-
τητα τις αποκαλύπτει με φυσικό
τρόπο. Η φύση επομένως δεν είναι
οντολογικά υποδεέστερη, όπως υπο-
στήριζε η μεταφυσική.
Ο Ντεκάρτ επαναφέρει διά μέ-
σου της μεθόδου το πρωτείο της
γνωσιοθεωρίας, αφού κατ’ αυτόν οι
διαφορές των όντων εξαφανίζονται
στην ομοιογένεια της νοητικής σύλ-
ληψής τους. Έτσι όμως η βεβαιό-
τητα της ύπαρξης του Θεού εξισώ-
νεται με τη μαθηματική βεβαιότητα.
Μια τέτοια αποδοχή, όμως, καταρ-
ρίπτει ένα ακόμη μεταφυσικό οχυρό.
Ο Θεός του Καρτέσιου είναι εγγυη-
τής της έσχατης βεβαιότητας, αλλά
δεν κατοχυρώνει την εγκυρότητα
των ανθρώπινων σκέψεων. Αυτές
έχουν τη δική τους αυτόνομη ζωή.
Παρά την προσπάθεια του Μαλε-
μπράνς, η παραλληλότητα μαθημα-
τικών και θεολογίας δεν μπορεί να
γυρίσει το ποτάμι πίσω στην παρα-
δοσιακή μεταφυσική σκέψη. Ούτε
ο Λάιμπνιτς κατάφερε να αναστήσει
τη μεταφυσική έννοια της ουσίας,
παρά την υπαγωγή της στην κηδε-
μονία των μαθηματικών. Η φυσική
και η μαθηματική σκέψη, και οι δύο
είχαν πλέον ταχθεί με το μέρος της
αντιμεταφυσικής σκέψης. Για να
ολοκληρωθεί αυτή η σκέψη έπρεπε
να περιμένουμε τον Διαφωτισμό
Στην εποχή του Διαφωτισμού δι-
ευρύνεται και κορυφώνεται η οντο-
λογική ανατίμηση του αισθητού
κόσμου. Η φυσικομαθηματική επι-
στήμη του 17ου αιώνα δεν αμφι-
σβητούσε άμεσα το υπερβατικό
πνεύμα. Ο Διαφωτισμός το αμφι-
σβητεί με συνέπεια. Η φύση πλέον
δεν θεωρείται απλώς ένα ενιαίο και
ομοιογενές σύνολο, αλλά εκλαμβά-
νεται ως αυτοκινούμενη και αυθύ-
παρκτη πραγματικότητα, ανεξάρ-
τητη από τη βούληση του θεού.
Αν και ο αγνωστικισμός παρέμεινε
το κυρίαρχο ρεύμα της αντιμεταφυ-
σικής στάσης κατά τον 18ο αιώνα, ο
Διαφωτισμός ήταν το πρώτο ρεύμα
που ρητά και κατηγορηματικά αμ-
φισβήτησε εκείνες τις νοητικές κα-
τασκευές που αποσκοπούσαν στη
δημιουργία δέους μπροστά στα
υπερφυσικά όντα και στην υποταγή
στο ιερατείο το οποίο τις προω-
θούσε. Νοητικές κατασκευές που
ακριβώς χρησίμευαν στην προσπά-
θεια εδραίωσης της κυριαρχίας του
ιερατείου και της δεσποτείας. Αυτά
ακριβώς τα πρωτεία του ιερατείου
και της απολυταρχίας αμφισβητεί η
αντιμεταφυσική σκέψη του Διαφω-
τισμού.
Αυτή η κριτική ανάγκασε τη με-
ταφυσική να κρυφτεί πίσω από τη
γενική γνωσιοθεωρία και την επι-
στημολογία και, στο εξής, να πα-
ρουσιάζεται ως τέτοια. Έτσι και αλ-
λιώς, όμως, ορισμένα μεγέθη της
νεότερης θύραθεν γνωσιοθεωρίας
αποτελούν μεταμφιέσεις της παρα-
δοσιακής θεολογικής και πνευματο-
κρατικής μεταφυσικής.
66 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Ο Τζον Λοκ, ο μαθητής του Ετιέν
Μπονό ντε Κοντιγιάκ, ο Ντ’Αλα-
μπέρ και ο Ελβέτιος αμφισβητούν
με νέους τρόπους την παλαιά με-
ταφυσική, χωρίς όμως να την ανα-
τρέπουν εξ ολοκλήρου. Γι’ αυτούς,
η γνώση της λειτουργίας του αν-
θρώπινου πνεύματος και η διατύ-
πωση ορθών κανόνων αναζητού-
νται πλέον όχι στο επέκεινα αλλά
στην εμπειρία. Δεν παύει όμως ο
κεντρικός στόχος της ανθρώπινης
νόησης να ορίζεται από τις παρα-
μέτρους μιας αποκάλυψης της αλή-
θειας. Έτσι, για παράδειγμα, ο
Ντ’Αλαμπέρ ορίζει τη φυσική ως
το πεδίο της άμεσης και περιορι-
σμένης εμπειρίας, ενώ η μεταφυ-
σική καταλαμβάνει το πεδίο των
γενικών αρχών της φυσικής. Ούτε
όμως η καντιανή υπερβατολογική
φιλοσοφία ξεπερνάει πλήρως τη με-
ταφυσική. Ο Καντ θεωρεί πως η
μεταφυσική σε τελική ανάλυση εί-
ναι σύμφυτη με τη βαθύτερη υφή
της ανθρώπινης νόησης, αλλά και
των ανθρώπινων βλέψεων και
προσδοκιών. Και ο Κονδύλης, που
διαβάζει όπως περιγράψαμε τον
Διαφωτισμό ως κριτική της μετα-
φυσικής, συμφωνεί με τον Καντ.
η ΜεταΦυΣικη τον 19ο
και τον 20ό αιΩνα
Το πιο αποφασιστικό γεγονός, σύμ-
φωνα με τον Κονδύλη, στην ιστορία
των ιδεών του 19ου και του 20ού αι-
ώνα ήταν η περαιτέρω ανάπτυξη
των επιστημών του πνεύματος και
των φυσικών επιστημών, αλλά και η
αντίσταση στην τάση αυτή (Χάι-
ντεγκερ). Σ’ αυτή τη μεγάλη χρο-
νική περίοδο κυριαρχούν οι ιδέες
που θεωρούν πως η επαρκής γνώση
των λειτουργιών ενός πράγματος
μπορεί να αντισταθμίσει τις αβε-
βαιότητες όσον αφορά την ουσία
του. Η κατάλυση της προτεραιότη-
τας της εσώτερης ουσίας των πραγ-
μάτων και η κατάρρευση της ιεραρ-
χίας των ουσιών αποτελούν τη
μεγαλύτερη συνεισφορά της νέας
σκέψης στην πάλη κατά της μετα-
φυσικής. Αυτή η κατάρρευση οδηγεί
στην κατάργηση του διαχωρισμού
μεταξύ του εντεύθεν και του εκείθεν ή
στην κατάργηση μεταξύ του πράγ-
ματος καθαυτού και του φαινομέ-
νου. Όπως υποστήριζε ο Μαχ, αν
το πράγμα νοηθεί ως συνάφεια
στοιχείων, τότε παύει να είναι
απρόσιτο στη γνώση.
Τον 19ο και τον 20ό αιώνα επι-
κράτησαν δυο κεντρικές ιδέες, οι
οποίες καθόριζαν τη νέα στάση ένα-
ντι του περιεχομένου της μεταφυσι-
κής: η ενοποίηση του κόσμου ως
αποτέλεσμα της ανάπτυξης της μη-
χανικής και της φυσικής επιστήμης
και η ανάπτυξη των ιστορικών και
ανθρωπολογικών επιστημών.
Τους δυο αιώνες που ακολούθη-
σαν τον Διαφωτισμό, πρώτος ο Χέλ-
ντερλιν και, στη συνέχεια, ο Σέλ-
λινγκ εξακολουθούσαν να
αμφισβητούν τη δυνατότητα της
σκέψης να γνωρίσει το απόλυτο.
Στον αντίποδα, ο Φίχτε και ο Χέ-
γκελ ενστερνίστηκαν την αντίληψη
για την ταυτότητα είναι και γνώσης.
Κατά τον Χέγκελ, η αναίρεση της
μεταφυσικής δεν είναι τίποτα άλλο
από έκφραση της ταυτότητας είναι
και σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, ο γερ-
μανικός ιδεαλισμός, σύμφωνα με τον
Κονδύλη, αμφισβητώντας την τυ-
πική λογική και αναδεικνύοντας τη
διαλεκτική λογική του υποκειμένου,
οδήγησε στην υπέρβαση της παρα-
δοσιακής μεταφυσικής. Η αντί-
δραση έρχεται από τον Σοπενχά-
ουερ, ο οποίος υποστήριξε πως κάθε
τι φυσικό είναι και μεταφυσικό. Η
μεταφυσική, γι’ αυτόν, δεν υποβι-
βάζει και δεν καθιστά περιττή τη
φυσική, όπως δεν συμβαίνει και το
αντίστροφο. Ο Σοπενχάουερ όμως
αναφέρεται σε μια άλλη μεταφυσική,
η οποία βρίσκεται πέραν του δια-
χωρισμού εντεύθεν και εκείθεν.
Τον 19ο αιώνα υπάρχουν μετα-
φυσικές απόπειρες να διασωθεί η
ιδέα του Θεού-Δημιουργού. Αυτή
όμως η προσπάθεια επιδιώκει να θέ-
σει τέρμα στην αντιδιαστολή θείας
βούλησης και κοσμικού γίγνεσθαι.
Είναι δηλαδή μια νέα μεταφυσική,
που χρησιμοποιεί το πρωτείο της
ανθρωπολογίας για να αναδιαμορ-
φώσει τη μεταφυσική.
Οι θετικιστές, αργότερα, θέτουν
το ζήτημα της σχέσης μεταφυσικής
και επιστήμης. Αν η μεταφυσική είχε
ένα δικό της ξεχωριστό αντικείμενο
–υποστηρίζουν– θα μπορούσε να
προσεγγίσει τις επιστήμες. Τέτοιο
όμως ξεχωριστό αντικείμενο δεν
έχει. «Καλή μεταφυσική», υποστη-
ρίζει ο Γουίλλιαμ Τζέημς, μπορεί να
υπάρξει μόνο αν καταργηθεί η διά-
κριση φιλοσοφίας και επιστήμης.
Αυτό όμως είναι κόκκινο πανί για
τους θετικιστές, αλλά και για τους
νεοκαντιανούς, σύμφωνα με τους
οποίους κανένα στοιχείο της επι-
στήμης δεν προσιδιάζει στο από-
λυτο, γι’ αυτό ανάγουν τη μεταφυ-
σική όχι μόνο στις ανάγκες του
πρακτικού αλλά και του θεωρητικού
λόγου. Συνεπώς η μεταφυσική δεν
επιτρέπεται να στηρίζεται στην επι-
στήμη και το αντίστροφο.
Τελικά, ο Κονδύλης θεωρεί πως
υπάρχουν τέσσερις γενικευμένοι τύ-
ποι κριτικής στη μεταφυσική.
Ο πρώτος τύπος είναι ο αγνωστι-
κισμός, η σημασία του οποίου φθίνει
κατά τον 20ό αιώνα. Στο πλαίσιο
αυτού του γενικού αγνωστικισμού
εντάσσει την κοσμική αλλά και τη
θεολογική κριτική της μεταφυσικής.
Ο δεύτερος τύπος είναι η συνέχεια
της γλωσσικής κριτικής της μετα-
φυσικής από την Αναγέννηση μέχρι
τον 20ό αιώνα. Αυτή η κριτική θεω-
ρεί πως οι μεταφυσικοί έστησαν τα
συστήματά τους πάνω σε γλωσσι-
κές έννοιες υποστασιοποιώντας λέ-
ξεις και ορισμούς. Ο Βιτγκενστάιν
υποστήριζε πως η προσπάθεια να
αποδομηθούν οι δομές του κόσμου
διαμέσου μιας λογικά δομημένης
γλώσσας έχει μεταφυσικό χαρα-
κτήρα.
Ο τρίτος τύπος κριτικής εστιάζει
στα πορίσματα των κοινωνικών επι-
στημών. Εδώ, κυρίως στον Φόυερ-
μπαχ και στον Μαρξ, η εξέγερση
κατά της μεταφυσικής είναι η εξέ-
γερση του αισθητού ανθρώπου κατά
της θρησκευτικής καταπίεσης. Οι
Κοντ και Παρέτο περιλαμβάνονται
στους κοινωνιολογικούς επικριτές
της μεταφυσικής. Αυτοί αντιμετω-
πίζουν τη μεταφυσική ως πλάνη.
Το τελευταίο ρεύμα κριτικής στη
μεταφυσική, ο τέταρτος τύπος, είναι
αυτό που σε τελική ανάλυση την
εκλαμβάνει ως αξερίζωτη ανθρώπινη
ανάγκη. Κατά τον Νίτσε, η μεταφυ-
σική, επειδή ακριβώς πραγματεύεται
τις θεμελιώδεις πλάνες του ανθρώ-
που σαν αυτές να είναι θεμελιώδεις
αλήθειες, καθίσταται αναγκαία για
τον άνθρωπο. Κάτι τέτοιο όμως φαί-
νεται να ενστερνίζεται και ο Κονδύ-
λης, όταν υποστηρίζει πως «οι βασι-
κές εννοιολογικές δομές της
μεταφυσικής, ανεξάρτητα από τον
βαθμό της εκκοσμίκευσής τους, θα
συνεχίσουν να υπάρχουν όσο οι άν-
θρωποι θα διατυπώνουν και θα πι-
στεύουν ηθικές-κανονιστικές αρχές»
(τόμος Α’, σελ. 28). Μια τέτοια θέση
όμως, που συγχέει το ηθικο-κανονι-
στικό πλαίσιο με τη μεταφυσική και
όχι με την ορθολογική τεκμηρίωση,
ίσως μας βοηθά να κατανοήσουμε
και τα ανορθολογικά ή μεταφυσικά
τσαλαβουτήματα του φιλόσοφου
Κονδύλη στους βάλτους του εθνικι-
στικού ανορθολογισμού.
Αυτό το βιβλίο είναι το πιο δύ-
σκολο βιβλίο του Κονδύλη, είναι
όμως κατά τη γνώμη μου και το
σπουδαιότερο. Αξίζουν τα συγχαρη-
τήρια και την αναγνωστική αναγνώ-
ριση οι συντελεστές της έκδοσης και,
κυρίως, ο μεταφραστής του Β’ τόμου
Μιχάλης Παπανικολάου. zx
Ποιητικό απάνθισμα του έρωτα
από τον βαΓΓΕΛΗ ΧατζΗβαΣιΛΕιου
Μια περιήγηση που ξεκινάει από τον 20ό αιώνα και φτάνει μέχρι την αρχαιότητα, βάζοντας στο παι-
χνίδι τους πιο διαφορετικούς ποιητές: από τον Τεντ Χιουζ, την Έμιλυ Ντίκινσον και τον Τσέσλαβ Μί-
λος μέχρι τη Σαπφώ και τον Κάτουλλο. Ένα ερωτικό ταξίδι πέρα από ιστορικές εποχές και καλλι-
τεχνικές περιόδους.
σα εργαλεία κι αν έχει
Ο επινοήσει η ποίηση
ανά τους αιώνες, όποι-
ους δρόμους κι αν έχει
καταφέρει να ακολου-
θήσει κατά τη διάρκεια των τελευ-
ταίων δεκαετιών, αλλά και με όποι-
ους τρόπους κι αν κατορθώσει να
πορευτεί στο μέλλον, ο έρωτας δεν
θα την εγκαταλείψει ποτέ: είναι σαν
να αποτελεί ένα με τη σάρκα της κι
αυτό συνδέεται μόνο ιστορικά με τον
λυρισμό. Διότι κατά τα άλλα στα δό-
κανα του έρωτα θα πιαστούν οι πιο
διαφορετικοί ποιητές, παρμένοι από
τις πιο διαφορετικές εποχές και
αγκιστρωμένοι στις πιο διαφορετι-
κές γλώσσες.
Η Ανθολογία ερωτικής ποίησης,
που επιμελήθηκε ο Χάρης Βλαβια-
νός, μεταφράζοντας από τα αγγλικά
και τα ιταλικά, το επιβεβαιώνει πα-
νηγυρικά: στην μιαν άκρη η Σαπφώ
και ο Κάτουλλος και στην άλλη ο
Τεντ Χιουζ, o Τσαρλς Σίμικ, o
Μάικλ Λόνγκλεϋ, η Τζο Σάπκποτ
και η Κάρολ Ανν Ντάφφυ. Ενδιαμέ-
σως απλώνεται μια ιλιγγιωδώς τε-
ράστια γκάμα: από τον Λόρδο Βύ-
ρωνα, τον Έζρα Πάουντ, τον
Φερνάντο Πεσσόα, τον Γουόλτ Γου-
ίτμαν, τον Μίροσλαβ Χόλουμπ, τον
Γουάλλας Στήβενς, τον Ζμπίγκνιου
Χέρμπερτ, τον Τσέσλαβ Μίλος, τον
t.Σ. Έλιοτ, τον E. E. Κάμμινγκς και
τον Τζον Άσμπερυ μέχρι τον Τσέ-
ζαρε Παβέζε, τον Σαλβατόρε Κου-
ασιμόντο, τη Βισουάβα Ζυμπόρσκα,
την Έμιλυ Ντίκινσον και τον Γουίλ-
λιαμ Κάρλος Γουίλλιαμς. Είναι προ-
φανές ότι δεν τηρώ καμία σειρά,
όπως ακριβώς και ο ανθολόγος. Δεν
εξαντλώ επίσης τα ονόματα που φι-
λοξενούνται στην ανθολογία, όπως
κι ο Βλαβιανός δεν εξαντλεί το πα-
γκόσμιο στερέωμα της ερωτικής ποί-
ησης: λείπουν αίφνης όλοι οι γαλλό-
φωνοι (εκτός του Πωλ Ελυάρ), οι
ισπανόφωνοι (πλην του Οκτάβιο
Παζ) και οι γερμανόφωνοι ποιητές,
ενώ υπάρχει μια σαφής προτίμηση
για τους Πολωνούς, τους Τσέχους
και τους Σέρβους.
Αλλά αν πάμε έτσι δεν πρόκειται
δαγκεροτυπία της Έμιλυ Ντίκινσον, 1846 .
να βγάλουμε άκρη, αφού υπάρχει
πρώτα ο περιορισμός των γλωσσών
τις οποίες ελέγχει ο μεταφραστής
κι ύστερα το ατομικό γούστο, που
σφραγίζει το χαρακτήρα μιας ανθο-
λογίας, αποφασίζοντας για το ειδικό
της βάρος. Όπως παρατηρεί στο ει-
σαγωγικό του σημείωμα ο Βλαβια-
νός, σκοπός του δεν ήταν μια αντι-
προσωπευτική επιλογή από τα
καλύτερα ερωτικά ποιήματα της διε-
θνούς γραμματείας του 20ού αιώνα
(κάτι που θα μπορούσε να αντιμε-
τωπιστεί με την προσφυγή στις αγ-
γλόφωνες μεταφράσεις), αλλά ένας
ποιητικός ερανισμός βασισμένος σε
ό,τι τον έχει αγγίξει προσωπικά. Άλ-
λωστε, όπως έχει ήδη γίνει φανερό
από τα ονόματα που έχω μέχρι τώρα
παραθέσει, ούτε ο κανόνας του 20ού
αιώνα τηρείται: τα χρονικά άλματα
της ανθολογίας μάς οδηγούν στην
καρδιά του 19ου αιώνα και φτάνουν
μέχρι την αρχαιότητα.
Μια ανθολογία προσωπική, λοι-
πόν, μακριά από τις οποιεσδήποτε
γραμματολογικές δεσμεύσεις, που
επιτρέπει στον έρωτα να ανθήσει,
αφήνοντας ευθύς εξ αρχής πίσω του
ιστορικές εποχές και καλλιτεχνικές
περιόδους. Εκείνο το οποίο επικρα-
τεί εδώ δεν είναι τόσο η τεχνοτροπία
και το ύφος (μολονότι χωρίς τεχνο-
τροπία και ύφος ποιητικός έρωτας
δεν νοείται) όσο το πρόσωπο του
ποιητή εν όσω απευθύνεται στο
αντικείμενο του πόθου του. Ένα εγώ
Χάρης βλαβιανός
(εισαγωγή-μετάφραση),
Ανθολογία ερωτικής
ποίησης. Κρατώ την καρδιά
σου (την κρατώ μες στην
καρδιά μου), πατάκη,
Αθήνα 2013, 149 σελ.
καταπίνει τον κυνηγό της ερωτικής
Amherst college Archives and Special collections
συνεύρεσης και ο Λόρδος Βύρων δεν
θα αναχωρούσε με τέτοιο σπαραγμό
από την πολιτεία που κρατάει δέ-
σμια την αγαπημένη του. Χωρίς την
ίδια, τέλος, συνθήκη ο Παβέζα δεν
θα ζούσε τη ζωή του σαν να είχε
κιόλας πεθάνει και η Σαπφώ δεν θα
ψιθύριζε τα λόγια της ερωτικής της
λατρείας ξαπλωμένη σε ένα ασυ-
ντρόφευτο, μονίμως εγκαταλελειμ-
μένο κρεβάτι.
ΠροΣΩΠικη ανθολοΓια
Οι συνειρμοί αυτοί δεν θα ήταν εύ-
κολοι με μιαν άλλη ανθολόγηση και
με μια διαφορετική μετάφραση. Δια-
ως εξ ορισμού μοναχικό και παρα- λέγοντας ποιητές με τους οποίους
μερισμένο, που ακόμα κι όταν νιώθει επικοινωνεί σε ένα βαθύτερο επί-
βέβαιο για την αποδοχή του από πεδο και μεταφράζοντας τα ποιή-
τον άλλο, δεν παύει να αγωνίζεται ματά τους με ένα αποστασιοποιη-
για ένα και μοναδικό πράγμα: την μένο και καθαρώς αντιδραματικό
εγκατάσταση στον τόπο παραμονής ιδίωμα (το ιδίωμα το οποίο συνέχει
του αγαπημένου του με την προσ- και τη δική του ποίηση), ο Βλαβιανός
δοκία να τον κερδίσει (ει δυνατόν να δεν φιλοδοξεί, φυσικά, να ενοποιήσει
τον διεμβολίσει) ολοκληρωτικά. τη γλώσσα σχεδόν τριών δεκάδων
Γιατί ο τόπος της παραμονής του ποιητικών αιώνων. Πετυχαίνει,
άλλου παραμένει πάντα για τον ερω- όμως, να δώσει στην ανθολογία του
τευμένο ένας ανέφικτος, υπό διαρκή μια ευδιάκριτη γραμμή πλεύσης,
μετακίνηση και μετακύληση τόπος, όπου ο έρωτας δεν εγκλωβίζεται
που συγκεντρώνει όλες τις ανεκ- στον ιστορικό ποιητικό του χρόνο
πλήρωτες επιθυμίες του, όντας ταυ- και απαλλαγμένος από τις φιλολογι-
τοχρόνως έτοιμος όχι μόνο να ακυ- κές του συμπαραδηλώσεις έρχεται
ρώσει κάθε υπόσχεση, αλλά και να να ακουμπήσει σε μιαν εντελώς σύγ-
διαψεύσει κάθε ελπίδα. Χωρίς αυτή χρονη αίσθηση των πραγμάτων, που
την ιδρυτική συνθήκη ο ποιητής δεν υπερβαίνει όταν περνάμε στην Ευ-
θα είναι ποτέ σε θέση να γράψει για ρώπη και στην Αμερική του 20ού αι-
τον έρωτα - να βρει τις λέξεις για τα ώνα το τοπικό και το εθνικό στοιχείο
αισθήματα που τον κυκλώνουν, δα- για να εκφράσει απλώς το ενδιά-
μάζοντας πέρα για πέρα τη βούλησή θετο μέρος της καθημερινής ύπαρ-
του. Χωρίς αυτή τη συνθήκη ο Έλιοτ ξης στη θανάσιμη συμπλοκή του με
δεν θα επόπτευε με το πικρό του το θυμικό της. Δίχως να πέσει στην
φλέγμα το άνυδρο τοπίο του εσωτε- παγίδα του άνοστου εκσυγχρονι-
ρικού του βλέμματος (τοπίο διαρ- σμού ή των ισοπεδωτικών ορέξεων
κούς στέρησης και διαβρωτικής εσω- του ομογενοποιημένου πεδίου, ο με-
στρέφειας) και ο Κάτουλλος δεν θα ταφραστής διευκολύνει το υλικό του
έβγαζε στην επιφάνεια τις ανάγκες να συνομιλήσει με τη σημερινή οι-
που βασανίζουν με παραλυτική επι- κουμενική ευαισθησία (γιατί μπο-
μονή το ξετρελαμένο σώμα του (μαζί ρούμε ακόμη να μιλάμε για το οι-
και το απύλωτο στόμα του) . Χωρίς κουμενικό), θυμίζοντας την παλιά
αυτή τη συνθήκη ο Κάμμινγκς δεν εκείνη ρήση του i. A. Ρίτσαρντς, που
θα παρέπαιε με τόση αμφιθυμία θέλει την ποίηση να αποτελεί τον
ανάμεσα στο λεπτό στρώμα της υπέρτατο βαθμό της συγκινησιακής
αγάπης και τη λασπερή ύλη η οποία χρήσης της γλώσσας. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 67

Witold gobrowitz, Κόσμος.
Μυθιστόρημα, μετάφραση
από τα γαλλικά - επίμετρο -
χρονολόγιο: βασίλης
Αμανατίδης, Νεφέλη,
Αθήνα 2012, σελ. 368. Η
γλώσσα του πρωτοτύπου
είναι τα πολωνικά
Κόσμος είναι ένα φι-
Ο λοσοφικό εγχείρημα.
Στο εγχείρημα αυτό,
ο συγγραφέας αποκα-
λύπτει πώς, από δια-
σκορπισμένα μόρια της ύλης και διά-
φορα γύρω του ασήμαντα γεγονότα
της καθημερινότητας , ο άνθρωπος
επιχειρεί να συνθέσει ένα καινούργιο
σχήμα του νοήματος του κόσμου, να
δώσει σ’ αυτόν τον κόσμο λογική
μορφή και έννοια. Με την εξαιρε-
τικά ιδιόμορφη γλώσσα του, ο Γκο-
μπρόβιτς αναζητεί τις δυνάμεις, τους
συμβολισμούς, τα πάθη και τις επι-
θυμίες που παίρνουν μέρος σ’ αυτή
τη διαδικασία, την οποία θα μπο-
ρούσαμε να ονομάσουμε -χρησιμο-
ποιώντας το σχήμα της δική του
γλώσσας, της γλώσσας ενός συγ-
γραφέα στον οποίο άρεσαν οι νεο-
λογισμοί– κοσμοανάλυση και κοσμο-
σύνθεση.
Ο Γκομπρόβιτς εξετάζοντας τον
τρόπο με τον οποίο επιδρά το σύ-
νολο του σύμπαντος, άυλο και υλικό,
πρώτα τεμαχίζει ανελέητα αυτόν τον
κόσμο, τον αποσυναρμολογεί στα
πρωταρχικά του στοιχεία, αναλύει
το κάθε μόριό του. Τον τεμαχίζει,
όπως βλέπουμε στον Κόσμο, στις πιο
απροσδόκητες εικόνες και έννοιες:
στο πεταχτό «ξέχειλο» χείλος της
Κατάσια, στον κρεμασμένο σπουρ-
γίτη, στο κλαράκι, στο τσαγερό, στη
γάτα, στη βελόνα, στο κτύπημα και
στο σφυροκόπημα κ.λπ. Τεμαχίζει
τον κόσμο σε συστατικά που συγκε-
ντρώνουν όλη την ανησυχητική ατέ-
λειά του ή, ακόμα, την τρομακτική
ασχήμια του.
Ο αναγνώστης αισθάνεται ότι
αυτό το τεμάχισμα δεν είναι παρά η
προετοιμασία του για να υποδεχθεί,
στην εξέλιξη της αφήγησης, ορι-
σμένα τραγικά γεγονότα. Προσδο-
68 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
το κοσμοπαίγνιο
του βίτολντ Γκομπρόβιτς
από την ΜΠΕατα ζουΛΦιΕβιτΣ
Η πρώτη σκέψη που κάνει ο αναγνώστης του τελευταίου και πιο πολύπλοκου και πολυσήμαντου έρ-
γου του Βίτολντ Γκομπρόβιτς, το οποίο το 1967 βραβεύτηκε με το Διεθνές Βραβείο των Εκδοτών Prix
Formentor, είναι ότι ίσως έχει να κάνει με ένα μυθιστόρημα για τη δημιουργία μιας ιστορίας. Θα μπο-
ρούσε να είναι κάτι το πολύ απλό. Δύο νεαροί που τους ενώνει μια τάση φυγής από τη ρηχή και πλη-
κτική καθημερινότητά τους – κι απ’ αυτή τους την τάση γεννιέται μια ακούραστη περιέργεια για το
βάθος της σημασίας των «ασήμαντων». Θα ήταν πολύ απλό… Τίποτα όμως δεν μπορεί να είναι απλό
στον κόσμο του συγκεκριμένου πολωνού συγγραφέα…
κώμενο, ενδεχομένως, αφού η υπό- ποδο αστυνομικό είδος. Επίσης, η επανέκδοσης του Κόσμου του Γκο-
θεση αυτού του βιβλίου μοιάζει με
τις υποθέσεις του αστυνομικού αφη-
γηματικού είδους. Μόνο που, εδώ,
έχουμε να κάνουμε με ένα πολύ ανά-
ιστορία μοιάζει και με ρομάντζο,
μόνο που ως ρομάντζο έχει υποστεί
ιδιαίτερη παραμόρφωση. Στο επί-
μετρο της τελευταίας πολωνικής
μπρόβιτς (εκδ. Wydawnictwo Lite-
rackie, 2012, την ίδια χρονιά που
εκδόθηκε και η ελληνική μετά-
φραση), ο Γιέρζι Φράντσακ παρα-
τηρεί εύστοχα ότι, από την εκκε-
ντρική ιστορία του, ο Βίτολντ
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΒΙΤΟΛΝΤ Γκομπρόβιτς σχηματίζει «τη ζοφερή
παραβολή για το πώς ένα εσωτε-
ΓΚΟΜΠΡΟΒΙΤΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ρικά συνεκτικό και ιδιότυπα λογικό
Υβόννη, πριγκίπισσα της Βουργουνδίας (Iwona, księżniczka Bur-
σύστημα γεννάει γεγονότα και δημι-
gunda, 1938), θεατρικό, μτφρ.: Κωστής Σκαλιόρας, Ιθάκη, Αθήνα
ουργεί πραγματικές συνέπειες».
1980
Το 2002, το αθηναϊκό θέατρο Επί
Κολωνώ φιλοξένησε έκθεση των έρ-
Ο γάμος (Ślub, 1953), θεατρικό, μτφρ.: Κωστής Σκαλιόρας, Ιθάκη,
γων του γάλλου καλλιτέχνη Ντενί
Αθήνα 1980
Λομ (Denis Lhomme), έργων επη-
ρεασμένων από τη λογοτεχνική δη-
Τρανσατλάντικ (Trans-Αtlantyk, 1953), μυθιστόρημα, μτφρ.: Κά-
μιουργία του Βίτολντ Γκομπρόβιτς.
τια Παπαγεωργίου, Άκμων, Αθήνα 1982
Στα εγκαίνια της έκθεσης ήταν πα-
ρούσα και η Ρίτα Λαμπρόζ-Γκο-
Φερντυντούρκε (Ferdydurke, 1937), μυθιστόρημα, μτφρ.: Τασία
μπρόβιτς, χήρα του συγγραφέα.
Χατζή, Ερατώ, Αθήνα (η πρώτη έκδοση το 1984 με τίτλο Φερ-
Σχολιάζοντας την έκθεση και απα-
ντυτούρκε, η δεύτερη το 2010 με διορθωμένο τίτλο)
ντώντας στις ερωτήσεις των δημο-
σιογράφων, η κυρία Λαμπρόζ τόνισε
Η πορνογραφία (Pornografia, 1960), μυθιστόρημα, μτφρ.: Δημή-
ότι κανείς στον κόσμο δεν είχε χρη-
τρης Δημητριάδης (α’ έκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1987, β’ έκδ. Νε-
σιμοποιεί τέτοια μορφή γραφής σαν
φέλη, Αθήνα 2001, ανατύπωση το 2007)
του Γκομπρόβιτς. Είπε μεταξύ άλ-
λων:
Το φαγοπότι της κόμισσας Χαψούλη (Biesiada u hrabiny Kotłubaj,
1933), διήγημα, μτφρ.: Σοφία Διονυσοπούλου, εικονογράφηση:
Κανείς δεν μίλησε για την ανω-
Denis Lhomme, Άγρα, Αθήνα 1999
ριμότητα με αυτόν τον τρόπο.
Ήταν ένας εντελώς προσωπι-
Οι μαγεμένοι (Opętani, 1939), μυθιστόρημα, μτφρ.: Τασία Χατζή,
κός τρόπος παρατήρησης, ηδο-
Νεφέλη, Αθήνα 2000
νοβλεψίας της ανθρώπινης
ύπαρξης. Πρόκειται για τη με-
Υπερ-Ατλαντικός (Trans-Αtlantyk, 1953), μυθιστόρημα, μτφρ.:
ταμόρφωση της παθολογίας του
Τασία Χατζή, Νεφέλη, Αθήνα 2001
συγγραφέα σε κορυφαίο πνευ-
ματικό προϊόν. Για τον Γκο-
Μαθήματα φιλοσοφίας σε έξι ώρες και ένα τέταρτο (Cours de phi-
μπρόβιτς, η ανωριμότητα δεν
losophie en six heures un quart, 1969), μτφρ.: Κατερίνα Σχινά, Πα-
είναι μόνο στοιχείο της παιδι-
τάκη, Αθήνα 2008
κότητας, αλλά και ντροπαλή
πτυχή της ανθρώπινης ύπαρ-
Κόσμος (Kosmos, 1965), μτφρ.: Βασίλης Αμανατίδης, Νεφέλη,
ξης, της ανθρώπινης φύσης.
Αθήνα 2012.
Ο μεταφραστής της ελληνικής έκ-
δοσης του Κόσμου, Βασίλης Αμα-

νατίδης, στο δικό του επίμετρο, μι-
λάει επίσης και για την «ανωριμό-
τητα» του πολωνού συγγραφέα:
Η έλλειψη σοβαρότητας, η
ανωριμότητα, η προσφυγή στα
αγαθά της κατωτερότητας (γέ-
λιο, ανοησία, διασκέδαση,
πλάκα, αστείο, παιχνίδι) είναι
για τον Γκομπρόβιτς τρόποι για
να κανιβαλίσει κανείς –έστω και
μάταια– τη Μορφή.
Για τη «φιλοσοφία της μορφής» του
Γκομπρόβιτς στον θεωρητικό του
προβληματισμό και στη λογοτε-
χνική του πράξη έχουν γραφεί τό-
μοι ολόκληροι. Συχνά τη χωρίζουν
σε δύο πτυχές, στην κοινωνιολο-
γική και στη φιλοσοφική. Η πρώτη
προϋποθέτει την ύπαρξη της μορ-
φής στις διαπροσωπικές μας σχέ-
σεις, στη γλώσσα δηλαδή που χρη-
σιμοποιούμε, στους μορφασμούς
που κάνουμε, στους τρόπους συ-
μπεριφοράς που μας επιβάλλουν οι
διάφορες κοινωνικές ομάδες κ.λπ.,
ενώ η δεύτερη ουσιαστικά αποτελεί
μια καθαρά επιστημολογική κατη-
γορία, διότι, κατά τον Γκομπρόβιτς,
ο άνθρωπος ως ατομική μονάδα εί-
ναι από μόνος του ένας ολόκληρος
κόσμος.
κοΣΜοΠροβοκατοραΣ
Εάν θα έπρεπε να διαλέξει κανείς
μια μόνο λέξη, με την οποία θα μπο-
ρούσε να χαρακτηρίσει πιο εύστοχα
τον συγγραφέα Βίτολντ Γκομπρό-
βιτς, η λέξη αυτή θα έπρεπε να εί-
ναι: προβοκάτορας. Παίζει με μαε-
στρία συνεχώς το παιχνίδι της
πρόκλησης, και αυτό το παιχνίδι εί-
ναι ο ιδιαίτερος τρόπος του με τον
οποίο καταφέρνει να δείξει –δυστυ-
χώς, συχνά και να αποδείξει– τις
πικρές αλήθειες για το ανθρώπινο
είδος και την ύπαρξη, τις ντροπαλές
και σκοτεινές πτυχές της ανθρώπι-
νης σκέψης και ψυχής. Ο πολωνός
βραβευμένος με Νόμπελ Τσέσλαβ
Μίλος, στη δική του Ιστορία της πο-
λωνικής λογοτεχνίας¹, γράφει για τον
Γκομπρόβιτς:
Προικισμένος με φιλοσοφικό
μυαλό, αλλά εντελώς απαλ-
λαγμένο από οποιονδήποτε
σεβασμό για τη φιλοσοφία
όπως αυτή διδασκόταν στα
πανεπιστήμια, δεν είχε επίσης
κανένα σεβασμό για τη λογο-
τεχνία. Τη χλεύαζε ως σνο-
μπίστικη ιεροτελεστία και,
όταν την ασκούσε, επιδίωκε να
απαλλαγεί από όλους τους τυ-
Ο Γκομπρόβιτς με τη γάτα του στο γραφείο, το 1965.
πικούς της κανόνες.
Η απαλλαγή αυτή από τους τυπι-
κούς λογοτεχνικούς κανόνες, η
οποία στη μεταμοντέρνα λογοτε-
χνία έχει γίνει ο κανόνας, στην πε-
ρίπτωση του Γκομπρόβιτς έχει
θριαμβευτικά δημιουργικό αποτέλε-
σμα. Κάθε είδους προβοκάτσια, είτε
ηθική είτε γλωσσική, σε συνδυασμό
με το σαρκαστικό χιούμορ που συ-
χνά αγγίζει τα όρια του γκροτέσκο,
σβήνει το αρχικό χαμόγελο του ανα-
γνώστη, που συνειδητοποιεί βασα-
νιστικά τις βαθιά σπρωγμένων στις
πιο κρυφές γωνίες της συνείδησης
πραγματικότητες. Αυτός είναι ο ρό-
λος του προβοκάτορα. Μέσα στο
δήθεν αθώο παιχνίδι του, σε ωθεί να
αποκαλύψεις τα μυστικά σου, τα
απωθημένα σου. Και όταν θα γί-
νουν όλα αυτά, ο προβοκάτορας
υποχωρεί για να δώσει τη δυνατό-
τητα να έρθει στο προσκήνιο ο ει-
ρωνικός χιουμορίστας, ο οποίος, με
τη σειρά του, συναρμολογεί το χάος
που έχει δημιουργηθεί. Ο χιουμορί-
στας βάζει την τελευταία πινελιά
του, χαρακτηριστική μεν, που
ωστόσο σαν να βγαίνει από άλλο
παραμύθι.
Ενδεικτικό αυτού του τρόπου, το
φινάλε στο περίφημο «Φερντυ-
ντούρκε»: «Τέλος και μπόμπα, και
(Koniec i bomba / A kto czytał, ten
όποιος το διάβασε, είναι τρόμπα!»
trąba!), γράφει ο Γκομπρόβιτς. Κά-
ποιοι έχουν υποστηρίξει ότι ένα τέ-
τοιο τέλος προσβάλλει τον αναγνώ-
στη. Ο μόνος αναγνώστης που θα
μπορούσε να προσβληθεί είναι εκεί-
νος ο οποίος δεν έχει ίχνος αυτο-
σαρκασμού και αίσθησης του χιού-
μορ. Και επειδή κάθε ιστορία έχει
τη δική της πηγή, έτσι και αυτό το
τέλος έχει τη δική του ιστορία, τη
δική του εξήγηση. Ο Γκομπρόβιτς,
όταν έγραφε το Φερντυντούρκε, είχε
τη συνήθεια να διαβάζει αποσπά-
σματα του μόλις ολοκληρωμένου
κειμένου στη μαγείρισσά του, την
Ανιέλα, η οποία, λένε, ήταν πολύ
έξυπνη γυναίκα. Μια μέρα της ανα-
κοίνωσε, πως έχει τελειώσει το βι-
βλίο και τότε η κυρία Ανιέλα του
απάντησε χρησιμοποιώντας το προ-
αναφερθέν χιουμοριστικό δίστιχο.
Δικαιούστε τώρα να αναρωτη-
θείτε από πού προέκυψε η τελευ-
ταία πρόταση στον Κόσμο: «Σήμερα
φάγαμε κοτόπουλο φρικασέ». Μπο-
ρεί να είναι και αυτή κάπως «αυτο-
βιογραφική», γιατί καθώς ο Γκο-
μπρόβιτς αναρωτιόταν πώς να
τελειώσει το βιβλίο του, η γυναίκα
του του πέταξε ως ιδέα αυτή τη
φράση, πολύ αυθόρμητα, μη γνωρί-
ζοντας ακόμη, όπως υποστηρίζει η
ίδια, την ιστορία της μαγείρισσας.
κοΣΜοΦιλοΣοΦοΣ
Το λογοτεχνικό παιχνίδι του Βί-
τολντ Γκομπρόβιτς δεν μπορεί να
εξαπατήσει τους αναγνώστες του,
διότι όλες οι ιστορίες του, όποια
μορφή και να παίρνουν, κουβαλούν
πίσω τους ένα ιδιόμορφο φιλοσο-
φικό βάρος. Είναι γνωστό πως ο
Γκομπρόβιτς ήταν πολύ καλός γνώ-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 69
Beinecke rare Book and Manuscript Library, Yale University
στης της φιλοσοφίας. Γυρνώντας
στην Ευρώπη από την Αργεντινή
(το 1963, για δεύτερη φορά στη ζωή
του κάνει ένα υπερωκεάνιο ταξίδι
μη ξέροντας πως δεν θα υπάρξει
επιστροφή), στις αποσκευές του,
εκτός από τα πιο απαραίτητα μι-
κροπράγματα, είχε τοποθετήσει με-
ρικά φιλοσοφικά βιβλία, μεταξύ των
οποίων ένα σχολικό εγχειρίδιο φι-
λοσοφίας, δανεικό από ένα φίλο του
στον οποίο ποτέ δεν το επέστρεψε.
Στον Γκομπρόβιτς άρεσε να διδά-
σκει φιλοσοφία, στην Αργεντινή αρ-
κετές φορές το έκανε, κερδίζοντας
έτσι τα προς το ζην. Όταν ήταν
ήδη πολύ άρρωστος, η σύζυγός του
Ρίτα και ο βοηθός του Ντομινίκ ντε
Ρου τον παρακάλεσαν να τους κάνει
βασικά μαθήματα φιλοσοφίας.
Κατά τη γνώμη του Ντομινίκ ντε
Ρου², αυτό θα ήταν ο μοναδικός
τρόπος για την ανακούφιση του
συγγραφέα από την αρρώστια του.
Έτσι γράφτηκε το βιβλίο Μαθήματα
φιλοσοφίας σε έξι ώρες και ένα τέ-
ταρτο, ο τίτλος του οποίου προήλθε
από την υπόσχεση του Γκομπρό-
βιτς πως σε τόσο λίγο χρόνο μπο-
ρούσε να διδάξει τα βασικά.
Εάν αντιλαμβανόμαστε τη φιλο-
σοφία ως μια διεργασία συνεχούς
τοποθέτησης ερωτημάτων και ανα-
ζήτησης των απαντήσεων, τότε εύ-
κολα θα παρακολουθήσουμε τον
τρόπο με τον οποίο ο Γκομπρόβιτς
αναπτύσσει την «υπόθεση» του Κό-
σμου. Διότι η υπόθεση αυτή είναι
στημένη γύρω από την ακούραστη
περιέργεια των πρωταγωνιστών του

βιβλίου, του Φουξ και του Βίτολντ,
οι οποίοι με αυτόν τον τρόπο προ-
σπαθούν να ξεγελάσουν την πλήξη
που τους περικυκλώνει. Εδώ ο προ-
βοκάτορας είναι η πλήξη. Στο Ημε-
ρολόγιό³ του ο Γκομπρόβιτς εξηγεί
την εξέλιξη της συγγραφής του Κό-
σμου:
Καθιερώνω δύο σημεία εκκίνη-
σης, δύο ανωμαλίες, πολύ απο-
μακρυσμένες η μία από την
άλλη: α) το κρεμασμένο σπουρ-
γίτι, β) η συσχέτιση των χειλιών
της Κατάσια με τα χείλη της
Λένας. Αυτοί οι δύο γρίφοι θα
αρχίσουν να απαιτούν κάποιο
νόημα. Ο ένας θα διεισδύσει
στον άλλο, επιδιώκοντας την
πληρότητα. Θα ξεκινήσει έτσι η
διαδικασία των εικασιών, των
έμμεσων αποδείξεων, κάτι θα
ξεκινήσει να δημιουργείται,
αλλά μάλλον ένα τρομερό έμ-
βρυο […] και αυτός ο σκοτεινός
συλλαβόγριφος, ασύλληπτος,
αδιανόητος θα επικαλεστεί τη
λύση του […] θα ψάχνει την
κατανοώσα ιδέα του».
κοΣΜοΜεταΦραΣη
Διαβάζοντας τον Κόσμο, ο αναγνώ-
στης δεν μπορεί να μείνει στο ρόλο
του ανεξάρτητου παρατηρητή. Η
ιδιόρρυθμη γλώσσα του κειμένου,
αναγκάζει τον αναγνώστη να γίνει ο
ίδιος μέρος της διαδικασίας ανα-
μόρφωσης της περίφημης Μορφής.
Έχοντας ζήσει βαθειά αυτό το πεί-
ραμα, με αυθεντική περιέργεια πήρα
στα χέρια μου την ελληνική μετά-
φραση αυτού του βιβλίου. Ο μετα-
φραστής Βασίλης Αμανατίδης γνώ-
ριζε πολύ καλά το μέγεθος της
πρόκλησης και το ρίσκο με το οποίο
ανέλαβε να αναμετρηθεί. Άλλωστε
στο επίμετρό του, το οποίο συστήνω
να διαβαστεί οπωσδήποτε, με απο-
καλυπτική ειλικρίνεια εξιστορεί τη
διαδικασία που ο ίδιος ακολούθησε
μεταφράζοντας το βιβλίο του Γκο-
μπρόβιτς. Το αποτέλεσμα είναι το
θριαμβευτικό γκρέμισμα του μύθου
περί της αδύναμης μετάφρασης
όταν αυτή γίνεται μέσω μιας δεύτε-
ρης γλώσσας, όταν δηλαδή αυτή δεν
γίνεται κατ’ ευθείαν από το πρωτό-
τυπο. (Εδώ να μου επιτρέψετε μια
παρένθεση και ένα παράδειγμα για
αυτόν το «μύθο»: η προαναφερθείσα
τελευταία φράση του Φερντυντούρκε,
«Τέλος και μπόμπα, και όποιος το
διάβασε, είναι τρόμπα!», στην ελλη-
νική μετάφραση από τα γαλλικά –
και χρειάζεται να το σημειώσουμε, οι
γαλλικές μεταφράσεις ήταν εν μέρει
70 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Η φωτογραφία στο διαβατήριο του βίτολντ Γκομπρόβιτς, το 1939.
ελεγμένες από τον ίδιο τον συγγρα-
φέα– αποδίδεται ως εξής: «Και να
λοιπόν, τραλαλά. Ουφ, σ’ αυτόν που
θα το διαβάσει!». Εδώ χάνεται το
ευτράπελο στοιχείο στην ηχητική
αντιστοιχία που έχουν οι καταλή-
ξεις των στίχων του πολωνικού πρω-
τότυπου.)
Η γλώσσα της ελληνικής μετά-
φρασής του Κόσμου, ενός εξαιρε-
τικά δύσκολου για μετάφραση βι-
βλίου, «ρέει με τον Γκομπρόβιτς».
Το αποτέλεσμα γίνεται ακόμα πιο
αξιοθαύμαστο όταν συνειδητοποι-
ούμε τις δυσκολίες της επεξεργα-
σίας του κειμένου ενός δημιουργού,
ο οποίος είναι, όπως υποστηρίζει ο
Χάρης Βλαβιανός, «αλλεργικός απέ-
ναντι στο λυρισμό, αντιποιητικός,
αδιάφορος για τη γοητεία της γλώσ-
σας» (αυτή την τοποθέτηση του
Βλαβιανού την είχα συγκρατήσει
από την εποχή της προαναφερθεί-
σας έκθεσης των έργων του Λομ και
μόνο να εικάσω μπορώ ότι έχει
σχέση με το κείμενο του Γκομπρό-
βιτς «Εναντίον των ποιητών» και
την περίφημη πολεμική, η οποία
αναπτύχτηκε σχετικά με αυτό το
Beinecke rare Book and Manuscript Library, Yale University
τώρα ελληνικές μεταφράσεις των
έργων του Γκομπρόβιτς έχουν γίνει
από δεύτερη γλώσσα, από τα γαλ-
λικά. Η πρακτική αυτή ήταν τόσο
συνηθισμένη, ώστε υπήρχαν ανα-
γνώστες πεπεισμένοι πως ο Πολω-
νός συγγραφέας Γκομπρόβιτς
έγραψε αυτά τα βιβλία στα γαλλικά
– όπως ο Πολωνός Τζόζεφ Κόν-
ραντ (Τζόζεφ Κόνραντ Κορζενιόφ-
σκι) έγραψε τα δικά του στα αγ-
γλικά.
Η Ρίτα Γκομπρόβιτς, σε παρό-
μοια απορία μιας δημοσιογράφου
πριν από χρόνια, απάντησε ότι η
μητρική γλώσσα του Γκομπρόβιτς
ήταν και η πατρίδα του. Σχολιάζο-
ντας η ίδια τις δυσκολίες που προ-
καλεί η μετάφραση του λογοτεχνι-
κού έργου του, υποστήριζε ότι η
πολωνική γλώσσα είναι πολύ στυλι-
στική με αποτέλεσμα να χάνονται
τα μισά συστατικά του στυλ αυτού
στη μετάφραση. Ευτυχώς, τα άλλα
μισά μένουν. Και αυτά δεν είναι
λίγα… Όσο για τον «γαλλικό» Γκο-
μπρόβιτς, είναι, κατά τη γνώμη της
Ρίτα Γκομπρόβιτς, η οποία συ-
μπληρώνει σχεδόν 40 χρόνια που
ασχολείται με το έργο του συζύγου
της– «βολταιρικός». Άλλος, υπο-
γραμμίζει, είναι ο «πολωνικός» Γκο-
μπρόβιτς, άλλος ο «αγγλικός». Σε
κάθε γλώσσα αποκαλύπτονται δια-
φορετικές του πτυχές.
Όσο για τον «ελληνικό» Γκο-
μπρόβιτς, χάρη στο μεταφραστικό
πάθος του Βασίλη Αμανατίδη, εί-
κείμενο ανάμεσα στον Γκομπρόβιτς ναι ζωντανός και συνεχίζει την
και τον Τσέσλαβ Μίλος). Ο ποιη- ακούραστη μάχη του με την αιώνια
τής Βλαβιανός (ο οποίος εκείνη την Μορφή. zx
περίοδο ήταν υπεύθυνος της λογο-
¹ Miłosz, Czesław, Historia literatury
τεχνικής σειράς μεταφράσεων του
εκδοτικού οίκου Νεφέλη, όπου και
είχαν ήδη εκδοθεί τρία έργα του Βί- polskiej, μετάφραση: Maria tarnowska,
τολντ Γκομπρόβιτς) ήξερε πολύ εκδ. Znak, σελ. 496 (αγγλικό πρωτό-
καλά για τι πράγμα μιλάει. Ειδικά τυπο: The History of Polish Literature,
όσον αφορά την ελληνική γλώσσα. the Macmillan company 1969, Uni-
Όμως δεν μπορούμε να αποκό- versity of california Press 1983).
ψουμε τη γλώσσα του Γκομπρόβιτς
² Dominique de roux, συν-συγγραφέας
από τα ποιητικά της γνωρίσματα. Ο
της αυτοβιογραφίας-συνέντευξης του
προβοκάτορας, ο πικρός είρωνας
Βίτολντ Γκομπρόβιτς Διαθήκη, 1968
Γκομπρόβιτς χρησιμοποιεί μια ιδιό-
(τίτλος του γαλλικού πρωτοτύπου: Tes-
μορφη λογοτεχνική πρόζα, μια πα-
tament. Entretiens avec Dominique de
ράξενη ποιητική, συχνά υπέρμετρη,
Roux). Η Διαθήκη πρωτοβγήκε στα
υπερβάλλουσα, υπερκατασκευα-
γαλλικά, αλλά ο Γκομπρόβιτς έγραψε
σμένη, με ατέλειωτους καθορισμούς,
τις απαντήσεις του στα πολωνικά και
εφικτούς μεταξύ άλλων χάρη στην
μετά έγινε η μετάφραση.
πολλαπλή χρήση συνεχόμενων ου-
σιαστικών, επιθέτων και πολύ αγα- ³ to Ημερολόγιο του Βίτολντ Γκο-
πητών στην πολωνική γλώσσα με- μπρόβιτς, Dziennik, στην ουσία απο-
τοχών, μια ποιητική γεννημένη τελεί μια σειρά των τριών Ημερολο-
μέσα από την αριστουργηματική γίων: Dziennik 1953-1956, Παρίσι,
χρήση της μετωνυμικής δυνατότη- instytut Literacki, 1957, Dziennik
τας της γλώσσας και από μια ειδική 1957-1961, Παρίσι, instytut Literacki,
ποιητική των νεολογισμών. 1962, Dziennik 1961-1966. Operetka,
Είναι όμως γεγονός ότι όλες οι ώς Παρίσι, instytut Literacki, 1966.
διεθνείς σχέσεις
και παγκόσμια πολιτική
από τoν ΣωτΗρΗ νταΛΗ
Σύμφωνα με τους περισσότερους αναλυτές οι Διεθνείς Σχέσεις προσεγγίζονται ως ένα σύνολο δε-
σμών, σχέσεων και επαφών, που εγκαθιδρύονται μεταξύ των κρατών και αφορούν την εξωτερική
πολιτική τους. Η προσέγγιση αυτή λαμβάνει υπ’ όψη τις διαφορετικές μορφές και διαστάσεις που
μπορούν να πάρουν αυτές οι σχέσεις (συγκρούσεις και συνεργασίες σε πολιτικό, οικονομικό, στρα-
τηγικό, πολιτιστικό επίπεδο).1
ως πρόσφατα επιχειρού-
Ε σαμε να κατανοήσουμε
την παγκόσμια πολιτική
με παραδοσιακό τρόπο,
μέσα από το παράδειγμα
των Διεθνών Σχέσεων. Όπως ση-
μειώνει στην εισαγωγή του βιβλίου
του ο βρετανός καθηγητής Άντριου
Χέιγουντ, σύμφωνα με αυτή τη θε-
ώρηση, τα κράτη αποτελούν τον
θεμέλιο λίθο της παγκόσμιας πολι-
τικής, υπό την έννοια ότι οι πα-
γκόσμιες υποθέσεις συνοψίζονται
ως επί το πλείστον στις διακρατι-
κές σχέσεις. ωστόσο, από τη δε-
καετία του 1980, το παράδειγμα
της παγκοσμιοποίησης αποκρυ-
σταλλώνει την πεποίθηση ότι οι
παγκόσμιες υποθέσεις έχουν με-
ταλλαχθεί λόγω της αύξησης της
παγκόσμιας διασυνδεσιμότητας και
αλληλεξάρτησης.
η ΣηΜαΣια
τΩν ΔιεθνΩν θεΣΜΩν
Το βιβλίο του Χέιγουντ είναι πολύ
χρήσιμο για νέα «ανάγνωση» των
διεθνών σχέσεων. Απαντά σε ορι-
σμένα κομβικά ερωτήματα, όπως
με ποιους τρόπους και σε ποιο
βαθμό η παγκοσμιοποίηση καθορί-
ζει τις παραμέτρους της παγκό-
σμιας πολιτικής. Ή ποια είναι η
διαφορά ανάμεσα στις δεσπόζου-
σες και τις κριτικές προσεγγίσεις
της παγκόσμιας πολιτικής.
Οι θεωρίες της παγκόσμιας πο-
λιτικής προσεγγίζονται μέσα από
ορισμένα εισαγωγικά ερωτήματα.
Πώς είναι δυνατόν να «σκεφτούμε
παγκόσμια»; Απαιτεί η παγκόσμια
διασύνδεση να επανεξετάσουμε τις
υπάρχουσες θεωρίες ή ακόμη και
να εγκαταλείψουμε τα υπάρχοντα
θεωρητικά παραδείγματα; Ποια εί-
ναι η συμβολή αυτών των θεωρητι-
κών παραδειγμάτων;
Όπως υπογραμμίζει ένας από
τους κορυφαίους αμερικανούς με-
λετητές των Διεθνών Σχέσεων, ο
καθηγητής του Princeton, Ρόμπερτ
Κιοχάνε, στον πρόλογο του βιβλίου
του Μάριο Τελό, η ανάπτυξη των
Διεθνών Σχέσεων χαρακτηρίστηκε
από μια θεωρητική συζήτηση ανά-
μεσα σε πολλές σχολές σκέψης.
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι πιο
σημαντικές από αυτές είναι ο ρεα-
λισμός, ο θεσμοκεντρισμός και ο
κονστρουκτιβισμός. Οι σχολές αυ-
τές δίνουν έμφαση σε διάφορες
όψεις της παγκόσμιας πολιτικής
και οι εκπρόσωποί τους εκφράζουν
διαφορετικές προσδοκίες όσον
αφορά τα κυρίαρχα μοντέλα συ-
μπεριφοράς. Έτσι, οι πηγές προέ-
λευσης της εξουσίας και των συμ-
φερόντων, η σημασία των διεθνών
θεσμών και η σημασία της κοινω-
νικοποίησης και της πειθούς είναι
ορισμένα από τα ζητήματα επί των
οποίων διεξάγονται οι αντιπαρα-
θέσεις ανάμεσα στους υποστηρι-
κτές των διαφόρων σχολών.
Η θεωρητική συζήτηση έδωσε τη
δυνατότητα να αναγνωριστούν οι
θεμελιακές αποκλίσεις και να θε-
ματοποιηθούν ως προβλήματα έν-
νοιες όπως «εξουσία» και «συμφέ-
ρον», η σημασία των οποίων
κάποτε ήταν προφανής. Η αλήθεια
είναι ότι τα συμφέροντα δεν έχουν
πάντοτε υλική βάση. Μπορούν για
παράδειγμα να είναι βραχυπρόθε-
σμα ή μακροπρόθεσμα, να αποδει-
χτούν εξαιρετικά συγκρουσιακά
(σύμφωνα με τη λογική του «παι-
γνίου μηδενικού αθροίσματος» ή να
ευνοήσουν τη συνεργασία. Μπο-
ρούν επίσης να τροποποιηθούν
από το θεσμικό πλαίσιο, αλλά και
από τις ιδέες, τις αξίες ή και από το
τυχαίο. Η εξουσία μπορεί να θεω-
ρηθεί πόρος που εξαρτάται από τα
υποκείμενα ή από την ποιότητα
των σχέσεων ανάμεσα στα υποκεί-
μενα. Μπορεί να είναι «hard» ή
«soft», για να χρησιμοποιήσουμε
τους όρους του γνωστού αμερικα-
νού καθηγητή Τζόζεφ Νάυ,2 μπο-
ρεί να εξαρτάται από την ισχύ και
τους οικονομικούς πόρους ή από
την άμιλλα και την πειθώ. Μπορεί
να ορίζεται ως η ικανότητα ενός
υποκειμένου να ελέγχει ένα άλλο
υποκείμενο –σύμφωνα με το μο-
ντέλο του «παιγνίου μηδενικού
αθροίσματος»– ή ως η ικανότητα
για συλλογική δράση – πράγμα που
συνεπάγεται τη μεταβλητότητα του
συνολικού αθροίσματος της εξου-
σίας σε ένα σύστημα, καταλήγει ο
Ρόμπερτ Κιοχάνε.
ΣτοχοΣ, η Σταθεροτητα
και η ΠροοΔοΣ
Aν ο Χέιγουντ επιχειρεί με αναλυ-
τικό και εύστοχο τρόπο να συνθέ-
σει το παζλ της παγκόσμιας πολι-
τικής εμπλουτίζοντας τη συζήτηση,
ο  Μάριο Τελό, στη μελέτη του,
επιχειρεί μια αναλυτική επισκό-
πηση της εξέλιξης του αντικειμέ-
νου, συνδυάζοντάς τη με μια ιδιαί-
τερη μνεία στην ευρωπαϊκή
προοπτική. Το να λαμβάνει κανείς
υπ’ όψη την ευρωπαϊκή προοπτική
στις Διεθνείς Σχέσεις σημαίνει,
κατά βάση, ανάλυση εις βάθος του
κρατικού γίγνεσθαι, της διεθνούς
συνεργασίας και της περιφερεια-
κής ολοκλήρωσης ανάμεσα σε γει-
τονικά κράτη, υπογραμμίζει ο κα-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 71
Αndrew Heywood, Διεθνείς
σχέσεις και πολιτική στην
παγκόσμια εποχή,
μετάφραση-επιμέλεια:
Χρήστος
Φραγκονικολόπουλος,
Φίλιππος προέδρου,
κριτική, Αθήνα 2013, 862
σελ.
Mario telό, Η ευρωπαϊκή
θεώρηση των διεθνών
σχέσεων, πρόλογος: robert
keohane, μετάφραση: Νίκος
ζαρταμόπουλος, παπαζήση,
Αθήνα 2012, 511 σελ.
θηγητής του Πανεπιστημίου των
Βρυξελλών.
Τι είδους στοιχεία θα μπορού-
σαν να επιφέρουν μια θεωρητική
καινοτομία ή μια αλλαγή «παρα-
δείγματος», σύμφωνα με τον ορι-
σμό του Τόμας Κουν; Το οδηγη-
τικό νήμα της μελέτης του Μάριο
Τελό είναι ακριβώς το ερώτημα αν
η ευρωπαϊκή οικοδόμηση αποτε-
λεί το πρώτο βήμα προς έναν νέο
τύπο θεωρητικής εννοιολόγησης.
Αυτό το ενδεχόμενο θα σήμαινε
πάρα πολλά για τις αλλαγές που
έχουν επέλθει στο διεθνές σύ-
στημα, ειδικά το 1947 και το 1991,
χρονολογίες κατά τις οποίες άρ-
χισε και τελείωσε αντίστοιχα το δι-
πολικό σύστημα, υποστηρίζει εύ-
στοχα ο Τελό.
to βιβλίο του Τελό αναδεικνύει
την επιστημολογική περιπλοκό-
τητα της θεωρητικής συζήτησης
των διεθνών σχέσεων, υπογραμμί-
ζοντας παράλληλα τους βαθείς δε-
σμούς αυτής της συζήτησης με τα
μεγάλα διακυβεύματα με τα οποία
αναμετρήθηκε και αναμετράται
ακόμα η ανθρωπότητα: την ειρήνη
και τη σταθερότητα, την πρόοδο
της δημοκρατίας και των ανθρωπί-
νων δικαιωμάτων. zx
1
Μια χρήσιμη εισαγωγή στις Διεθνείς
Σχέσεις παρουσιάζουν οι καθηγητές
του Πανεπιστημίου της Γενεύης
Philippe Braillard και Mohammad -
reza Djalili, Οι Διεθνείς Σχέσεις, με-
τάφραση: Ελένη Τσερεζόλε, εκδ. Το
Βήμα, Αθήνα 2007, σελ. 3-4.
2
Βλέπε σχετικά, Joseph Nye, Ήπια
Ισχύς. Το μέσο επιτυχίας στην παγκό-
σμια πολιτική, πρόλογος: Θ. Κουλου-
μπής, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2005.

Αγγελική Γαζή (επιμ.), Sex
& the City. Ταυτότητα και
αναζήτηση νοήματος στη
μετανεωτερική αφήγηση,
εισαγωγή: Μάρθα
Μιχαηλίδου,
Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις,
Αθήνα, 2012, 360 σελ.
ι προσφέρει στη σύγ-
Τ χρονη κοινωνική έρευνα
αλλά και στον ενήμερο
αναγνώστη η έκδοση
ενός έργου, που με πα-
ράδειγμα την επιτυχημένη αμερικα-
νική τηλεοπτική σειρά Sex & the City
εξετάζει την οργάνωση της ταυτό-
τητας στον σύγχρονο καπιταλιστικό
κόσμο; Γιατί και πώς επηρεάζεται η
δική μας ταυτότητα και αφήγηση
του εαυτού μέσα από την παρακο-
λούθηση μιας τέτοιας μυθοπλασίας;
Τι νόημα έχει η μελέτη της εμμονι-
κής και διαρκούς κατανάλωσης, του
(λόγου περί) σεξ, της μόδας, της
εναγώνιας αναζήτησης του στυλ και,
τελικά, του πολιτισμού της αφθο-
νίας τώρα πια, στην περίοδο της
νέας μεγάλης ύφεσης; Οι αναζητή-
σεις των ηρωίδων του βιβλίου εξα-
κολουθούν να απηχούν μια βαθιά
ανθρωπολογική μεταβολή (αυτό που
σύντομα θα ονομάζαμε «ναρκισσι-
στικό ατομικισμό») ή λόγω της απί-
σχνανσης των μεσαίων στρωμάτων
και της διάλυσης της παγκόσμιας
χρηματοπιστωτικής φούσκας όσα
τις απασχολούν είναι ήδη νεκρά;
Αυτά τα ερωτήματα δικαίως θα θέ-
σει ο υποψήφιος αναγνώστης του
συλλογικού τόμου Sex & the City.
Ταυτότητα και αναζήτηση νοήματος
στη μετανεωτερική αφήγηση, σε επι-
μέλεια της Αγγελικής Γαζή, επί-
κουρης καθηγήτριας στο τμήμα
Επικοινωνίας και Διαδικτύου του
Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύ-
πρου. Και αν δεν απαντώνται με
τρόπο τελεσίδικο στον συλλογικό
αυτό τόμο, το έργο προσφέρει σί-
γουρα στέρεες γνώσεις και έγκυρες
αποκωδικοποιήσεις ενός εμπορικού
προϊόντος που συνέβαλε σημαντικά
στη διαμόρφωση του παγκόσμιου
μαζικού πολιτισμικού κανόνα τα
προηγούμενα χρόνια.
Το έργο που αποτελείται από δώ-
δεκα μελετήματα ελλήνων και ξέ-
72 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Στο τέλος νικάνε οι γυναίκες;
από την τAνια ΦαΛιEρου
Sex & the city. Μια τηλεοπτική σειρά εξαιρετικής επιτυχίας με σημαντικό αντίκτυπο στη γυναικεία
αισθητική. Οι συχνές συζητήσεις σε παρέες γι’ αυτή, η ανάμνηση σκηνών για να γίνουν οι ταυτίσεις
με συναισθήματα και καταστάσεις της πραγματικής ζωής, την καθιστούν αντιπροσωπευτικό αντικεί-
μενο μελέτης και πραγμάτευσης του πολύπτυχου ζητήματος της έμφυλης αναπαράστασης και της θη-
λυκότητας στον σύγχρονο κόσμο. Γυναίκες, χειραφετημένες, διεκδικούν τη ζωή και τον έρωτα, ζουν
έντονα και καταναλώνουν με βουλιμία τα σήματα μιας επιτυχημένης ζωής. Τελικά, τι είχε να μας πει
η συγκεκριμένη σειρά; [TBJ]
νων πανεπιστημιακών, επιχειρεί
μέσω της ανάλυσης των αφηγηματι-
κών μέσων και των τεχνασμάτων
που μετέρχεται η τηλεοπτική σειρά,
της παρουσίασης των χαρακτήρων
και των πλαισίων μέσα στα οποία
αναπτύσσουν τη δράση τους, αλλά
και της μελέτης μοντέλων διαπρο-
σωπικών σχέσεων, της κατανάλω-
σης και της έμφυλης ταυτότητας να
φωτίσει αυτό το οριακό αφήγημα
της μετανεωτερικής, υπερκατανα-
λωτικής κοινωνίας. Η γενική εντύ-
πωση ότι η σειρά αυτή ανέδειξε την
πραγματικότητα (ή, έστω, το αί-
τημα) ενός νέου κύματος γυναικείας
χειραφέτησης στη δυτική μητρό-
πολη δοκιμάζεται από τις μελέτες
του βιβλίου, καθώς εκτός από τη
σκληρότητα των υλικών αγαθών που
απαιτούνται για να παίξει κανείς τον
καινούργιο του γυναικείο ρόλο στο
πλαίσιο του υπερ-ηδονικού πολιτι-
σμού εξετάζονται και οι εσωτερικές
αντιφάσεις του εγχειρήματος, τα χά-
σματα των υποκειμένων που δρουν
σε αυτή τη συνθήκη.
Τα ερμηνευτικά ζητήματα που τί-
θενται στο πρωτότυπο, για τα δε-
δομένα της ελληνικής βιβλιογρα-
φίας, αυτό βιβλίο αναδεικνύουν ένα
μείζον αίτημα των μετανεωτερικών
κοινωνιών, αυτό που τις καθορίζει
και ταυτοχρόνως τις καθιστά κοι-
νωνίες κρίσης. Αυτό της συνεχούς
αναδιατύπωσης του ατομικού και
κοινωνικού νοήματος για την καθε-
μιά και τον καθένα, μέσα και έξω
από τις έως σήμερα κυρίαρχες ταυ-
τότητες της κατανάλωσης και την
«κοινή» μας υποχρέωση να ευτυχή-
σουμε, να πραγματώσουμε τον
εαυτό μας μέσα από τον κώδικα της
χλιδής και του αιώνιου παιγνίου με
τους άλλους και με τα υλικά αγαθά.
Χρησιμοποιώντας ποικίλες μεθοδο-
λογίες από τη σκοπιά της κοινωνι-
κής ψυχολογίας, της πολιτισμικής
μελέτης των ΜΜΕ, της κοινωνιο-
λογίας των συναισθημάτων και άλ-
λες συναφείς πειθαρχίες, το βιβλίο
διανοίγεται σε μεταφεμινιστικές
προσεγγίσεις, εντοπίζει σε συγκρι-
τική βάση ομοιότητες και διαφορές
και αναλύει αποτελέσματα ομάδων
εστίασης κοινού με βάση το φύλο ή
την ηλικία και υπό τη μορφή ερωτη-
ματολογίου αναφορικά με την πα-
ρακολούθηση της σειράς στην Ελ-
λάδα, στην Ισπανία, στην Ολλανδία
και στην Πορτογαλία («Βιώνοντας
το Sex and the City: η εσωτερίκευση
της “φίρμας”», των Anouk Bijl,
Wendy von kriegenbergh, renske
van Brownswijk και «”Μου αρέσει
να παρακολουθώ Sex and the City” -
Ένα πορτρέτο της πορτογαλίδας
καταναλώτριας», των Paula cor-
deiro, Ana Fernambuco, ines Betten-
court da camara). Η χρήση των κοι-
νωνικών δικτύων, όπως το Face-
book, για τη συγκρότηση του εμπει-
ρικού υλικού (όπως συμβαίνει στη
μελέτη της Δήμητρας Δημητρακο-
πούλου «Sex and the City 2.0. Διε-
ρευνώντας το μετανεωτερικό τηλεο-
πτικό προϊόν στα κοινωνικά δίκτυα»)
είναι μια σημαντική προσθήκη στη
διερεύνηση της μεταφεμινιστικής θε-
ωρίας στις δομές των ΜΜΕ.
Το Sex & the City είναι μια τηλε-
οπτική σειρά 94 ημίωρων επεισο-
δίων (διήρκεσε από το 1998 έως το
2004) την οποία ακολούθησαν με-
τέπειτα δύο κινηματογραφικές ται-
νίες, το 2008 και το 2010. Εκτός
των άλλων ιδιαίτερων χαρακτηρι-
στικών του, το σίριαλ ανενδοίαστα –
και, αρκετά, ασυνήθιστα για την
εποχή του– απευθυνόταν σε έναν
ευρύ γυναικείο πληθυσμό προτείνο-
ντας τέσσερις ανθρώπινους τύπους
μιας χειραφέτησης έξω και ίσως ενά-
ντια στον ακτιβισμό περασμένων δε-
καετιών. Με άλλα λόγια, σκόπευε
συστηματικά σε ένα παγκόσμιο γυ-
ναικείο κοινό των μεσαίων και ανώ-
τερων στρωμάτων που δεν είχε ούτε
πολιτικά ούτε γενεακά έρθει σε
τριβή με τα φεμινιστικά κινήματα
χειραφέτησης, αλλά βίωνε ήδη τη
γυναικεία αυτονομία που εκείνα κλη-
ροδότησαν. Το σήριαλ βασίστηκε
πάνω στο περιεχόμενο αλλά και το
ύφος της ομώνυμης στήλης (και με-
τέπειτα βιβλίου) της Κάντας
Μπούσνελ στη New York Observer.
Το συνολικό προϊόν σκηνοθετεί
τέσσερις ανθρώπινους τύπους που
αποτελούν και τους βασικούς χαρα-
κτήρες οι οποίοι, αρκετά ενσυνεί-
δητα από την πλευρά των δημιουρ-
γών της σειράς, αντιπροσωπεύουν
τέσσερις διαφορετικές (και συμπλη-
ρωματικές) γυναικείες φυσιογνωμίες
που βιώνουν τις αντιφάσεις και τις
προκλήσεις ταυτότητας και αναζή-
τησης νοήματος, την πρόκληση της
αυτονομίας, τα ανδρικά στοιχεία
που κατοικούν μέσα τους, την ετε-
ρονομία και την αναζήτηση του ρο-
μαντικού συναισθήματος μαζί με
εκείνη της ηδονής, όχι τυχαία, στην
εμβληματική πόλη της Νέας Υόρ-
κης.
Η τελευταία, λειτουργεί σαν κάτι
πολύ σημαντικότερο από σκηνικό
χλιδής, από διάκοσμο του δράμα-
τος. Η Νέα Υόρκη είναι η πέμπτη
«πρωταγωνίστρια» της σειράς – η
ιδιαίτερη συμπρωταγωνίστρια καθε-
μιάς ηρωίδας: σε όλα τα επεισόδια
γίνεται σαφές ότι η δράση αλλά και
οι χαρακτήρες και οι συμπεριφορές
των τεσσάρων ηρωίδων καθορίζο-
νται αλλά και αλληλοσυμπλέκονται
με την αστική μητροπολιτική και
διαρκώς μεταβαλλόμενη φύση της
Νέας Υόρκης. Η πόλη-σύμβολο,
τόσο για τη μαζική κουλτούρα όσο
και για το σύγχρονο φαντασιακό της
ευδαιμονιστικής κατανάλωσης και
των απολαύσεών της, μια πόλη ονεί-
ρων για τις αμέτρητες δυνατότητες
αυτο-ανακάλυψης, αλλαγής έως και
μεταμόρφωσης, «όπου όλα είναι πι-
θανά», όπως αναφέρει εύστοχα η

Βάια Δουδάκη στη μελέτη της για τις
«συντεταγμένες ταυτότητας» των
πρωταγωνιστριών με τίτλο «Στην
εκλειπτική της μετανεωτερικής ταυ-
τότητας». Μια πόλη που είναι ενερ-
γός παράγων της ζωής των ηρώων
της, επειδή εξακολουθεί στην αυγή
του 21ου αιώνα να τροφοδοτεί τους
πάντες με ένα πλουραλιστικό μή-
νυμα τόσο ευρύ που επιτρέπει στον
καθένα να εξατομικεύεται, να εντάσ-
σεται, χωρίς η ταυτότητά του να πα-
γιώνεται τελεσίδικα και να χαρα-
κτηρίζεται οριστικά.
Η πανθομολογούμενη επιτυχία
της σειράς, τόσο από άποψη τηλε-
θέασης και διείσδυσης σε διαφορο-
ποιημένα τηλεοπτικά κοινά, όσο και
σε επίπεδο διεκδίκησης βραβείων
ποιότητας (προτάθηκε και απέ-
σπασε ουκ ολίγα βραβεία Emmy),
αλλά και οι αντιθετικές θέσεις και
προσεγγίσεις που εκφράσθηκαν στη
δημόσια συζήτηση για αυτή, κυρίως
όμως ο αντίκτυπός της στην γυναι-
κεία αισθητική, τις εστιασμένες συ-
ζητήσεις σε παρέες, την ανάμνηση
σκηνών για την ταυτοποίηση συ-
ναισθημάτων και καταστάσεων της
πραγματικής ζωής, την καθιστούν
αντιπροσωπευτικό αντικείμενο με-
λέτης και πραγμάτευσης του πολύ-
πτυχου ζητήματος της έμφυλης
αναπαράστασης και δη της θηλυ-
κότητας στον σύγχρονο κόσμο.
Αλλά και μέσα σ’ αυτό το ειδικό πρί-
σμα, η σειρά καταπιάνεται με ευρύ-
τερα ζητήματα κοινωνικής συγκρό-
τησης και οργάνωσης του κυρίαρχου
πεδίου των συμβολισμών στον δυ-
τικό κόσμο. Το δείχνει με σαφήνεια
η μελέτη του Νίκου Παναγιώτου,
«Όταν το μποέμ συναντά την
μπουρζουαζία», που προσεγγίζει τη
σειρά ως «πολιτισμικό σενάριο-
κλειδί», εξηγώντας ότι δεν μεταφέρει
απλώς την αμερικανική προσέγγιση
σε ζητήματα φύλου, αναζήτησης
νοήματος και ενδεδειγμένου lifestyle,
αλλά δημιουργεί τις εικόνες και της
ανάγκες μιας «παγκόσμιας μεσαίας
τάξης-προτύπου», ένα συμβολικό με-
ταβιβάσιμο κεφάλαιο για το τι θεω-
ρείται επιτυχία ή πού μπορεί να
εξευρεθεί η ευτυχία.
οι ΓυναικεΣ και οι αλλοι
Επίκεντρο της σειράς, όπως είναι
λίγο-πολύ γνωστό, αποτέλεσαν οι
ζωές τεσσάρων λευκών, μεσαίας τά-
ξης, ετερόφυλων (ως επί το πλεί-
στον) γυναικών, ηλικίας 35-40 ετών,
που συνδέονταν με μια «οικογενει-
ακή» αντίληψη περί φιλίας. Είναι
ενδιαφέρον ότι πολλές εκ των μελε-
τών του τόμου επισημαίνουν την
Οι τέσσερις βασικές πρωταγωνίστριες της τηλεοπτικής σειράς Sex & the City. Από αριστερά, κιμ κάτραλ, κριστίν
Ντέιβις, Σάρα τζέσικα πάρκερ και Σύνθια Νίξον.
αξία της φιλίας ως νέας μετα-οικο-
γένειας, ως της «οικογένειας» που
μπορεί ο καθένας να φτιάξει για τον
εαυτό του από την αρχή, χωρίς τις
δεσμεύσεις και τους καταναγκα-
σμούς της παραδοσιακής εκδοχής
της, απενοχοποιώντας τη γυναικεία
εργένικη ζωή. Κάθε γυναικείος χα-
ρακτήρας, εδώ, συμβολίζει και πα-
ρουσιάζει μια διαφορετική διαλε-
κτική οπτική των θεμάτων περί τις
σχέσεις, των αναζητήσεων ή των
εμπειριών που συζητούνταν στις με-
ταξύ τους συναντήσεις, όπου δια-
πραγματεύονταν τη νοοτροπία του
καταναλωτή και την αναζήτηση του
ιδανικού συντρόφου/έρωτα/σεξ –χω-
ρίς αυτά τα τρία να διακρίνονται
ποτέ επακριβώς– στη Νέα Υόρκη.
Σε αυτή τη μετα-οικογένεια, η
Σαρλότ Γιορκ ενσαρκώνει τη συ-
ντηρητική, ρομαντική, αφελή «πρι-
γκίπισσα» του Upper East Side (με-
γαλοαστική περιοχή του Μανχά-
ταν), τυπική WASP1 που ονειρεύε-
ται και αναζητεί με σχεδόν εμμο-
νική στοχοπροσήλωση τον σωστό
γάμο με τον σωστό άνδρα.
ως αντιθετική φιγούρα της Σαρ-
λότ παρουσιάζεται η Σαμάνθα
Τζόουνς, η επιτυχημένη, σκληρά
εργαζόμενη και αδιαπραγμάτευτα
ανεξάρτητη σύμβουλος δημοσίων
σχέσεων, η οποία ομνύει πίστη στο
σεξ, στη φυγή από το συναίσθημα,
κατά τα παραδοσιακά ανδρικά πρό-
τυπα –τα οποία ιδεοτυπικά εντάσσει
σε μια καθ’ όλα γυναικεία περσόνα,
και όχι στη ρομαντική ουτοπία της
αγάπης– και αφιερώνεται ακούρα-
στα στην αναζήτηση της απόλαυ-
σης, μέσω της ανενδοίαστης εναλ-
λαγής αναρίθμητων ερωτικών συ-
ντρόφων, χωρίς σταθερότητα ή δε-
σμεύσεις.
Η Μιράντα Χομπς σκιαγραφεί
την ευφυή, ορθολογίστρια και πρα-
κτική σε ζητήματα σχέσεων, κυνική
δικηγόρο.
Και, στο κέντρο των τριών αυτών
γυναικείων τύπων, καταβάλλοντας
προσπάθεια να χαράξει τη δική της
πορεία μεταξύ των επιλογών που
προσφέρονται από την ομάδα των
φίλων της, είναι η Κάρι Μπράντσο,
η οποία, με τον δικό της τρόπο, πα-
ρουσιάζεται εξ ίσου ιδεαλίστρια με
τη Σαρλότ, τόσο λαμπερή όσο η Σα-
μάνθα και ομοίως πνευματώδης με
τη Μιράντα, σε μια προσπάθεια συ-
γκερασμού διαφορετικών προτύπων
συμπεριφοράς, διαχείρισης του εαυ-
τού και μοντέλων στις σχέσεις.
Με τον τρόπο αυτό, το κοινό έχει
την ευχέρεια να επιλέξει την οπτική
ή την αφηγηματική κατάσταση ενός
ή πολλών ταυτοχρόνως χαρακτή-
ρων, που μοιάζουν να το εκφράζουν
περισσότερο, κάτι που ευνοεί την
ταύτιση, μέσω της συναισθηματικής
εμπλοκής, με τις τέσσερις πρωτα-
γωνίστριες.
Τα θέματα και η πλοκή του κάθε
επεισοδίου πλαισιώνονταν από τα
ερωτήματα που έθετε, καλούνταν να
«θεωρητικοποιήσει» και τελικά
«απαντούσε» (μέσω της δικής της
ερμηνείας/τελικού συμπεράσματος)
η Κάρι, αφηγούμενη τις εμπειρίες
και τις απόψεις των τεσσάρων γυ-
ναικών στην εβδομαδιαία στήλη της
για τη φανταστική εφημερίδα New
York Star (μια αντανάκλαση, στην
πραγματικότητα, της στήλης της
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 73
Paramount Home Entertainment
Μπούσνελ στη New York Observer),
σε μια εμφανή προσπάθεια, από
πλευράς των δημιουργών, να οπτι-
κοποιήσουν την «εσωτερική φωνή»
«που εκφράζει και εισχωρεί παράλ-
ληλα στη σκέψη των χαρακτήρων,
αλλά και του κοινού» (όπως εύστοχα
παρατηρεί η Ιωάννα Βώβου στην
μελέτη της «Η αναζήτηση της ευτυ-
χίας στα χρόνια της κατανάλωσης»).
Ένας αναστοχαστικός πληθωρισμός
που περιλάμβανε αμέτρητες θεματι-
κές για τον σύγχρονο εαυτό: από
σεξουαλικούς πειραματισμούς, τρό-
πους αντιμετώπισης του καρκίνου
του μαστού, την αναζήτηση της πα-
ντοτινής αγάπης ή του κατάλληλου
συντρόφου στο μοναχικό, «σελη-
νιακό» τοπίο των σύγχρονων αστι-
κών μεγαλουπόλεων και την πρό-
κληση επιτυχούς συνδυασμού
καριέρας-μητρότητας-σεξουαλικό-
τητας. Ζήτημα που επανερχόταν
στη δημόσια συζήτηση από τη φε-
μινιστική δεκαετία του 1970 μέχρι
και το 1991 τουλάχιστον, όταν η
Ντέμι Μουρ εξέθεσε την εγκυμο-
νούσα γύμνια της στο εξώφυλλο του
Vanity Fair, θέτοντας συνέχεια υπό
διερώτηση το δίπολο συντηρητικό-
χειραφετησιακό.
Σε αντίθεση με τους γυναικείους
χαρακτήρες, στους οποίους επιφυ-
λάσσεται η μέγιστη προσοχή της
σειράς, οι άνδρες παρουσιάζονται
ως παραπληρωματικοί φορείς δρά-
σης, απαραίτητοι όμως για την εξέ-
λιξη των προσωπικών ιστοριών των
τεσσάρων πρωταγωνιστριών. Φαι-
νομενολογικά εμφανίζονται σαν αξε-
σουάρ για την αφήγηση και την ανά-
πτυξη πλοκής και χαρακτήρων των
γυναικών. Στην πραγματικότητα
όμως, πέραν της επιφάνειας της
δραματουργίας, η αντρική ισχύς εί-
ναι παρούσα παντού. Και εδώ, ίσως,
μπορεί να εντοπιστεί μία από τις
σημαντικότερες εγγενείς αντιφά-
σεις του συγκεκριμένου τηλεοπτι-
κού κειμένου, που θα μπορούσε να
δικαιολογήσει τις διαφορετικές
«αναγνώσεις» οι οποίες προέκυψαν
στο πλαίσιο των φεμινιστικών σπου-
δών για τον τρόπο παρουσίασης της
γυναικείας ταυτότητας. Ενώ οι τέσ-
σερις γυναίκες προβάλλονται, επί
της αρχής, ως επαγγελματικά επι-
τυχημένες, οικονομικά ανεξάρτητες,
ικανοί φορείς ακραίου καταναλωτι-
σμού, σεξουαλικά ενεργές, ελεύθερες
από οικογενειακά βάρη και, ως επί
το πλείστον, αδιάφορες απέναντι
στις παραδοσιακές ηθικές επιταγές,
δαπανούν αρκετό χρόνο για την
ανάλυση ή τη διαχείριση των σχέ-
σεών τους με τους άνδρες. Η
αντρική μορφή μοιάζει να παραμένει
το μεγάλο γυναικείο ζητούμενο. Πιο
συγκεκριμένα, η μορφή του Μίστερ
Μπιγκ, που ενσαρκώνει τον μεγάλο,
ανικανοποίητο έρωτα της αφηγή-
τριας Κάρι, δεσπόζει σε πολλά επει-
σόδια και αποτελεί σύμβολο και ταυ-
τόχρονα αντανάκλαση αντιφατικών
παραμέτρων: της στερεοτυπικής γυ-
ναικείας αναζήτησης της ρομαντι-
κής αγάπης (με αίσιο τέλος), τον
ετεροπροσδιορισμό των γυναικών,
καθώς η ύπαρξή τους παρουσιάζεται
ως συνάρτηση του ρόλου των αν-
δρών στη ζωή τους (το παρατηρεί η
Χριστιάνα Κωνσταντοπούλου στο
άρθρο της «Η ιδεολογία της καθη-
μερινής ζωής: πρότυπα γυναίκας στη
σειρά Sex & the City»), την εξιδανί-
κευση του άπιαστου αρσενικού προ-
τύπου επιτυχίας, δύναμης και επιρ-
ροής που θα πρέπει να ενδυθούν και
να απορροφήσουν οι ίδιες οι γυναί-
κες για να θεωρηθούν ισότιμες του
προτάγματος της γυναικείας χειρα-
φέτησης, εναλλακτικώς, μέσω της
φυγής από το συναίσθημα και της
αποστασιοποίησης, όπως αναφέρει
η Γαζή στη μελέτη της «Ρομαντική
αγάπη, ναρκισσιστική κουλτούρα
και έμφυλος εαυτός: η εξιδανικευ-
μένη ουτοπία της Κάρι Μπράντσο
για τον Μπιγκ».
Αρκετοί συγγραφείς του συλλογι-
κού έργου ανιχνεύουν πράγματι
αυτή την αμφιταλάντευση μεταξύ
παραδοσιακών/συντηρητικών και
ριζοσπαστικών/φιλελεύθερων προ-
σεγγίσεων για τη γυναικεία ταυτό-
τητα σε σχέση με τα ανδρικά πρό-
τυπα. Η διαπραγμάτευση μεταξύ
παραδοσιακού και νεωτερικού είναι
συνεχής και δίνει συνοχή στο εγχεί-
74 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ρημα. Όπως σημειώνει ο Γιώργος
Μαρκατάς, «την ώρα που αμφισβη-
τεί κυρίαρχες αντιλήψεις, εγκαθι-
δρύει νέους ορισμούς της κανονικό-
τητας» («Αναπαραστάσεις της
θηλυκότητας, ρήξεις και συνέχειες
των κυρίαρχων προτύπων»), την ίδια
στιγμή που αρθρώνεται ένας λόγος
χειραφέτησης για το φύλο, παρατη-
ρούνται συντηρητικές αναδιπλώσεις
στο λόγο της σειράς ως προς τις δυ-
νατότητες ριζικής αμφισβήτησης
των παγιωμένων έμφυλων ιεραρ-
χιών. Οι γυναίκες παρουσιάζονται
μεν να απολαμβάνουν την ελευθερία
να επιλέξουν τον τρόπο ζωής που
επιθυμούν (ενσωματώνοντας, πρω-
τίστως, αρκετά αρσενικά πρότυπα
ως προς τι είναι επιθυμητό ή απο-
δεκτό), φέρουν όμως ακόμη την
ενοχή των κοινωνικών συμβάσεων
που είναι πάντα παρούσες και κα-
θορίζουν, με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο, τις επιλογές τους. Εδώ η έν-
νοια της χειραφέτησης εκφράζεται
περισσότερο ως «άτσαλη» εσωτερί-
κευση των αρσενικών προτύπων
δράσης και συμπεριφοράς και όχι
ως πλήρης αυτονομία και κατασκευή
μιας αυτόφωτης υποκειμενικότητας.
Κατά μία άλλη ανάγνωση, όπως επι-
σημαίνει η Δήμητρα Δημητρακο-
πούλου στην έρευνα ομάδων εστία-
σης που πραγματοποίησε μέσω του
Facebook, «καταρρίπτονται οι μο-
νολιθικοί ορισμοί της θηλυκότητας ή
του φεμινισμού […] μέσα από τη
δραματοποίηση των εντάσεων και
των αντιφάσεων που βιώνουν πολ-
λές νέες εργαζόμενες γυναίκες». Η
αντιφατικότητα αυτή, η αμφιθυμία
των γυναικών της νεωτερικότητας
και η ακροβασία μεταξύ παραδο-
σιακών επιταγών και νεωτερικών
προταγμάτων διαχείρισης του γυ-
ναικείου εαυτού καταγράφεται και
αναλύεται εκτενώς στο συλλογικό
έργο, ενώ καταδεικνύεται ότι η
όποια απόκλιση από ορισμένα κοι-
νωνικά κλισέ επιχειρείται στη σειρά,
δεν καταλήγει σε ανατροπή των θε-
μελιωδών αξιολογικών κοινωνικών
κανόνων περί γυναικείων προτύπων
συμπεριφοράς, αλλά σε ρήξη των
όρων με τους οποίους αυτά εκφρά-
ζονται και γίνονται αντιληπτά (δες
και το κείμενο της Πατρίτσιας Γε-
ρακοπούλου «Αναζητώντας τον χα-
μένο τόπο: προς μια αποδόμηση της
θηλυκής ταυτότητας και της διαφυ-
λικής αφήγησης στην πόλη»).
Περι ΣεΞ
Η μελέτη της σειράς που διεξήχθη
για τις ανάγκες του βιβλίου εγείρει,
λοιπόν, ερωτήματα για το πρόταγμα
της γυναικείας χειραφέτησης και τα
όριά του, όσο λειτουργεί μέσα στο
κυρίαρχο σύστημα αναπαραστά-
σεων. Απελεύθερες από τα δεσμά
του γάμου, εν πολλοίς αδιάφορες
για την επιταγή της μητρότητας
πάση θυσία, εκτός της οικιακής ερ-
γασίας, οι πρωταγωνίστριες της σει-
ράς δεν καταφέρνουν να δραπετεύ-
σουν από την πανταχού παρούσα
αδεξιότητα που χαρακτηρίζει την
αναζήτηση της ταυτότητας και τη
νοηματοδότηση του ευ ζην. Ξανα-
πιάνοντας ίσως το νήμα από εκεί
όπου το άφησε το 1977 ο Νευρικός
εραστής του Γούντυ Άλλεν, οι δημι-
ουργοί του Sex & the City στην ουσία
εκθέτουν το πάνελ μιας διαρκούς
συναισθηματικής διαταραχής, μιας
μόνιμης κρίσης, αυτής που ανθεί στο
μετανεωτερικό περιβάλλον.
Μαζί όμως με την αναστοχα-
στική αφήγηση μια πλουραλιστικής
νεύρωσης του γυναικείου ορίζοντα,
η σειρά συνομιλεί ξανά με την
εποχή της αμφισβήτησης και με τα
έργα της αυτοκριτικής της σεξουα-
λικής απελευθέρωσης: o Γούντυ Άλ-
λεν και Τα πάντα γύρω από το σεξ
του 1972 έρχονται και πάλι στο
μυαλό. Η σειρά αποτέλεσε, ίσως,
το πρώτο δείγμα μαζικής τηλεοπτι-
κής σειράς,\ στο οποίο οι γυναι-
κείοι χαρακτήρες αρθρώνουν ανοι-
χτά, ελεύθερα και δημόσια έναν
βιωματικό και αναλυτικό σεξουα-
λικό λόγο (sexual discourse), όπως
επισημαίνει η Δημητρακοπούλου,
γι’ αυτό που κάνουν ή δεν κάνουν οι
ίδιες ή άτομα του κοινωνικού τους
κύκλου, γι’ αυτά που επιθυμούν, για
τα μέσα που χρησιμοποιούν ή τους
σεξουαλικούς συντρόφους που
εναλλάσσουν, και μάλιστα στη λο-
γική της καθαρής απόλαυσης: έξω
από οποιαδήποτε υπόνοια οικογέ-
νειας, αναπαραγωγής, τεκνοποιίας.
Στη σειρά αναδεικνύεται έτσι το
αίτημα για διεκδίκηση της σεξουα-
λικότητας ως μέσου κατοχύρωσης
της ατομικής ελευθερίας. Ταυτό-
χρονα, η διεκδίκηση αυτή καθίστα-
ται βασικό στοιχείο όχι μόνο της
ιδιωτικής αλλά και της δημόσιας
ταυτότητάς των υποκειμένων και,
υπό μία άλλη ανάγνωση, της ταυ-
τότητάς τους ως πολιτών στη μη-
τροπολιτική Νέα Υόρκη, καθώς εκ-
φέρουν έναν γυναικείο σεξουαλικό
λόγο στις συναντήσεις τους στον
δημόσιο χώρο (μπαρ, εστιατόρια,
μέσα μεταφοράς, κοινωνικές συ-
γκεντρώσεις), εκπέμποντας, πα-
ράλληλα, μηνύματα προς τους τη-
λεθεατές «μέσω του βασικού ιστού
του “δημόσιου χώρου” της τηλεό-
ρασης» (όπως παρατηρεί στο άρ-
θρο της η Χριστιάνα Κωνσταντο-
πούλου).
H ανάδειξη της σεξουαλικότητας
σε καθοριστικό στοιχείο της γυναι-
κείας ταυτότητας, σε μέσο έκφρα-
σης του εαυτού, αμφισβητεί πρό-
δηλα το πατριαρχικό μοντέλο,
καταδεικνύοντας τη γυναικεία χει-
ραφέτηση με διπλό τρόπο: ως ανε-
ξαρτησία έναντι της υποχρέωσης
χρήσης της σεξουαλικής πράξης για
την επίτευξη της τεκνοποίησης και
τη δημιουργία οικογένειας, αλλά και
ως ανεξαρτησία από τα δεσμά του
γάμου. Παρά τις παραπάνω ριζο-
σπαστικές αναγνώσεις του τρόπου
παρουσίασης της γυναικείας σεξου-
αλικότητας, αυτή φαίνεται εν πολ-
λοίς να σχετικοποιείται, ιδίως όταν
συναρτάται με το λόγο που αρθρώ-
νει και το τι συμβολίζει καθένας από
τους τέσσερις γυναικείους χαρακτή-
ρες στη σειρά: ποικίλλει από γνήσια
χειραφετητικός κατά τα ανδρικά,
όμως, πρότυπα (Σαμάνθα) μέχρι βα-
θιά συντηρητικός (Σαρλότ), ανακυ-
κλώνοντας πατριαρχικές αντιλήψεις.
αντικειΜενα: εΜΠοριο,
Φετιχ, ΔηΜοΣιοΣ χΩροΣ
Όπως προκύπτει από τις αναλύσεις
των φεμινιστικών σπουδών επικοι-
νωνίας και τις μεθόδους μελέτης της
σχέσης φύλου και ΜΜΕ που εύ-
στοχα και εύληπτα αφομοιώνονται
στις μελέτες που περιέχει ο συλλο-
γικός αυτός τόμος, το «σήριαλ», ως
τηλεοπτικό είδος, φαίνεται ότι αντα-
ποκρίνεται μοναδικά στις συμπερι-
φορές και τις συνήθειες του κοινού,
καθώς επικεντρώνεται στη ρεαλι-
στική απεικόνιση της ζωής των πρω-
ταγωνιστών και δίνει τη δυνατότητα
πρόσβασης του κοινού στη μυθο-
πλασία μέσω της εξοικείωσης και
της ταύτισής του με τους χαρακτή-
ρες. Ταυτόχρονα όμως απαντά με
συγκεκριμένους τρόπους και στην
αντίληψη της αγοράς για τα πράγ-
ματα, όπως αναφέρει στη μελέτη
της η carmen Pe afiel, που έχει
τίτλο «Προβολή του αρσενικού αρ-
χέτυπου στα θηλυκά στερεότυπα του
Sex & the City». Έτσι εκτός από ένα
πάνελ συναισθημάτων, νοημάτων
και ταυτοτήτων, η σειρά λειτουργεί
και ως μια μεγάλη πλατφόρμα συ-
νάντησης της υποκειμενικότητας με
τα υλικά αντικείμενα. Από τη στιγμή
που η οπτικοακουστική αυτή αφή-
γηση παύει να αποτελεί την αναπα-
ράσταση της οικειότητας (όπως
υπήρξαν οι περισσότερες ελληνικές
σειρές της περασμένης 20ετίας –
και σήμερα, για παράδειγμα, οι
τούρκικες) αλλά ανοίγεται προς τα

έξω, προς την πόλη-σύμβολο, προς
τον κόσμο της (εικονικής ή μη) κα-
τανάλωσης και του lifestyle, όταν
πλέον δεν απευθύνεται μονοσήμα-
ντα στο γυναικείο κοινό (αν και προ-
ορίζεται κατ’ αρχήν για δική του
προνομιακή χρήση) αλλά σε διευρυ-
μένες κατηγορίες έμφυλου κοινού,
όταν η νοηματοδότησή της περι-
λαμβάνει –έως και υποχρεώνει– την
απόκτηση και «απόλαυση» συγκε-
κριμένων προϊόντων, μέσω της
υπόρρητης υπόσχεσης μιας φαντα-
σιακής ή συναισθηματικής εμπλο-
κής με τους τηλεοπτικούς ήρωες που
τα καταναλώνουν, τότε η συγκεκρι-
μένη τηλεοπτική σειρά γίνεται πεδίο
ανάδυσης πολλαπλών προτύπων
που ενσαρκώνονται και υλοποιού-
νται σε ανθρώπους και αντικείμενα.
Θα λέγαμε μάλιστα ότι οι ταυτίσεις
τόσο των ηρώων με το χαρακτήρα
τους και τη βαθύτερη επιθυμία toyw
όσο και των θεατών με τους ήρωες
περνάνε συχνά από την σχέση με
συγκεκριμένα υλικά αντικείμενα.
Η ρευστότητα του αφηγηματικού
αντικειμένου του Sex & the City, η
εναλλαγή μέσων απεύθυνσης στο
κοινό (τηλεόραση, κινηματογράφος,
βιβλία) και η διολίσθηση του τηλεο-
πτικού ή φιλμικού κειμένου σε δια-
φήμιση, μέσω της προώθησης προϊ-
όντων και brand names (παπούτσια
Manolo Blahnik, τσάντες Fendi, φο-
ρέματα Oscar de la renta, υπολογι-
στές Apple), φωτογραφήσεων ή επι-
δείξεων μόδας, συντελεί στην
πρόσβαση του κοινού στον κόσμο
της μυθοπλασίας της σειράς μέσω
της ενσωμάτωσης στοιχείων της
σύγχρονης καταναλωτικής κοινω-
νίας. Για να έχεις την αυθεντική
πρόσβαση στα αυθεντικά συναισθή-
ματα των ηρώων θα πρέπει να έχεις
και εσύ την ικανότητα μιας αυθεντι-
κής σχέσης με τα αντικείμενα αυτά.
Το όριο μεταξύ του καταναγκασμού
για καταναλωτική ευτυχία και ενός
σχολίου για τον μαζικό φετιχισμό
της εποχής μας και τις ψυχαναλυτι-
κές του συνδηλώσεις είναι δυσδιά-
κριτο – και σε αυτό το σημείο ο ενή-
μερος για τη σειρά αναγνώστης θα
περίμενε ακόμη περισσότερα από
το βιβλίο.
Η τελευταία παρατήρηση δεν
αναιρεί όμως μια από τις βασικές
αρετές του έργου που είναι η διεξο-
δική ανάλυση του προτάγματος χει-
ραφέτησης μέσω της κατανάλωσης,
όπως παρουσιάζεται στη σειρά. Οι
πρωταγωνίστριες «καταναλώνουν»
άνδρες και σεξ, όπως καταναλώνουν
ρούχα και παπούτσια, και αυτό προ-
τάσσεται ως απόδειξη απελευθέρω-
σης από πρότερες πατριαρχικές
Γυναικεία παπούτσια Manolo Blahnik. Ένα από τα καταναλωτικά φετίχ που πρόβαλλε το Sex & the City.
αντιλήψεις για τη γυναικεία ταυτό-
τητα. Μέσω του φετιχισμού του
στυλ, της αποθέωσης του κατανα-
λωτισμού (υλικού και συμβολικού),
της δημόσιας άρθρωσης του αιτή-
ματος της σεξουαλικής ελευθερίας,
τα θηλυκά μεταμοντέρνα υποκεί-
μενα του Sex & the City αυτο-κατα-
σκευάζουν μια εναλλακτική –ίσως
όμως και συμπληρωματική– προς
την έννοια του πολίτη κατασκευή:
εκείνη που προκύπτει από την πιο
καθαρή και απολύτως ατομικιστική
αυτοπραγμάτωση.
Η κυριαρχία του φαίνεσθαι και
της δημόσιας κατανάλωσης στη δη-
μιουργία της ταυτότητας των ατό-
μων αποτελεί δομικό στοιχείο της
σειράς αλλά και των προτύπων που
αυτή προάγει για την επίτευξη της
προσωπικής ευτυχίας. Κατ’ αυτόν
τον τρόπο, το προσωπικό στυλ και η
δυνατότητα διαρκούς μεταμόρφω-
σής του μέσω της κατανάλωσης, γί-
νεται στίγμα δημόσιας ταυτότητας.
Τα αντικείμενα δεν είναι πλέον μόνο
μέσα της παραδοσιακής θηλυκότη-
τας μεταμορφωμένα σε σκεύη από-
λαυσης, δεν είναι μόνον ένα ψυχα-
ναλυτικό σχόλιο στον φετιχισμό και
μια κυνική στιγμή απογύμνωσης του
καταναλωτισμού, είναι και οι επι-
φάνειες με τις οποίες οι γυναίκες
της σειράς ενσωματώνονται στον
δημόσιο χώρο, είναι τα όργανα της
δημόσιας παρουσίας τους. Οι πρω-
ταγωνίστριες δεν ζουν μέσα στον
διάκοσμο της Νέας Υόρκης, βρί-
σκονται σε όσμωση με αυτήν και με
τον ατελείωτο δημόσιο χώρο που
προσφέρει.
Στο πλαίσιο αυτό, το άτομο έχει
τη δυνατότητα κατασκευής και ανα-
κατασκευής της ταυτότητάς του,
ταυτοχρόνως όμως, έχει επίγνωση
της επίπλαστης φύσης της, του εύ-
θραυστου χαρακτήρα της και των
αντιφάσεών της, καθώς αυτή δεν
έχει δομηθεί μέσα από τη λειτουργία
της ομάδας και της συλλογικότητας
και γι’ αυτό απαιτεί και αγωνιά για
την επικύρωσή της από τους άλλους.
Χαρακτηριστικά, η Βάια Δουδάκη
επισημαίνει ότι «η αγωνία της ταυ-
τότητας είναι κατ’ εξοχήν αστικό
προϊόν. […] Η τεράστια ποικιλία
των πιθανοτήτων για ταυτότητα σε
μία κουλτούρα πλούσια σε εικόνες
δημιουργεί ιδιαίτερα ασταθείς ταυ-
τότητες, ενώ ταυτόχρονα παρέχει
συνεχώς νέες ευκαιρίες για αναδό-
μησή τους». Ταυτότητες, θα προ-
σθέταμε, που χρειάζονται και επι-
θυμούν διαρκώς την κοινωνική
επιβράβευση και ευαρέσκεια, χαρα-
κτηριστικό της μετανεωτερικής ναρ-
κισσιστικής κοινωνίας.
Τελικώς, παρά το ριζοσπαστικό
σχήμα του και την ανανέωση των
τρόπων με τους οποίους εκφράζεται
η γυναικεία ταυτότητα προκειμένου
να συμπλεύσει με το πρόταγμα «κα-
ταναλώνω άρα υπάρχω» της μετα-
νεωτερικής εποχής της παγκο-
σμιοποίησης, το Sex & the City δεν
δίνει μια τελεσίδικη απάντηση
υπέρ της χειραφέτησης στην κρίση
ταυτότητας και στην αναζήτηση
νοήματος των σύγχρονων γυναι-
κών. Τα μέσα της σειράς ίσως να
αποδεικνύονται περισσότερο φιλε-
λεύθερα από τις συνδηλώσεις της.
Οι πρωταγωνίστριες συχνά φαίνε-
ται να μηρυκάζουν και να προσπα-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 75
Paramount Home Entertainment
θούν να εσωτερικεύσουν ανδρικές
αξίες, προκειμένου να νιώσουν ότι
απελευθερώνονται από κοινωνικές
συμβάσεις, χωρίς να προβάλλουν τα
δικά τους έμφυλα χαρακτηριστικά
ως σημαντικά και, άρα, άξια κοινω-
νικής αποδοχής. Δομούν την ταυτό-
τητά τους μέσω της κατανάλωσης
εφήμερων αντικειμένων, σχέσεων,
εκδοχών του εαυτού.
Η σειρά έδωσε το έναυσμα για τη
διεξαγωγή της συζήτησης γύρω από
τις σχέσεις εξουσίας και δύναμης
ανάμεσα στα δύο φύλα, της εμπο-
ρευματοποίησης και του ξέφρενου
καταναλωτισμού ως συστατικού
στοιχείου της ταυτότητας και το αί-
τημα επαναπροσδιορισμού των προ-
σωπικών αξιών των γυναικών. Η
συλλογική αυτή έκδοση που επιμε-
λήθηκε η Αγγελική Γαζή και της
οποίας η Μάρθα Μιχαηλίδου
έγραψε την κατατοπιστική εισα-
γωγή, καταδεικνύοντας τον εφήμερο
και επιφανειακό χαρακτήρα των
ταυτοτήτων κατανάλωσης, υποδει-
κνύει μια σειρά από τέτοιες αντιφά-
σεις, προσφέροντας ένα σύνολο κα-
λογραμμένων, πρωτογενών και
πρωτότυπων μελετών γι’ αυτό το
σημαντικό πολιτισμικό προϊόν, γι’
αυτή την πλούσια αφήγηση μιας
αγωνιώδους αναζήτησης της αυτο-
νομίας, του έρωτα και της απόλαυ-
σης στην εποχή της αφθονίας. Αυτό
το τελευταίο, εξ άλλου, καθιστά τη
σειρά ένα έργο του παρελθόντος
μας. zx
1
Ακρωνύμιο για τον (ανεπίσημο) όρο
«White Anglo-Saxon Protestant»

Jan-Werner Muller,
Συνταγματικός
Πατριωτισμός, μετάφραση:
Χρήστος παπαστυλιανός,
Φροσύνα Στεφοπούλου,
πρόλογος- σχόλια: Χρήστος
παπαστυλιανός,
παπαζήση, Αθήνα 2012,
243 σελ.
1. το πρόβλημα
Ο όρος «συνταγματικός πατριωτι-
σμός» έχει μάλλον ασαφή σημα-
σιακή ταυτότητα. Ο προσδιορι-
σμός «συνταγματικός», τόσο στην
παράδοση του φιλελεύθερου όσο
και σε αυτή του δημοκρατικού συ-
νταγματισμού, προϋποθέτει την
αρχή της περιορισμένης εξουσίας,
καθώς και της λαϊκής κυριαρχίας.
Συναιρούμενες, αυτές οι δύο αρ-
χές συγκροτούν τη βάση για την
έδραση της συνταγματικής δημο-
κρατίας. Από την άλλη, ο πατριω-
τισμός είναι έννοια συναρτώμενη
με την πολιτική σημασία των εν-
νοιών «λαός» και «έθνος».
Επίσης, είναι έννοια συμφυής
προς την ίδια τη δημοκρατία και
συνδέεται με τη διαρκή πολιτική
δράση και συμμετοχή ως έκφραση
της συλλογικής-πολιτικής αυτονο-
μίας, νοούμενης ως αξιακού ανα-
βαθμού της προσωπικής αυτονο-
μίας. Η πολιτική χρήση του όρου
συνδέεται με τη διαμάχη των ιστο-
ρικών, σχετικά με τον εθνικοσοσια-
λισμό και το Ολοκαύτωμα, η οποία
διεξήχθη, στη Γερμανία, κατά τη
δεκαετία του 1980. Σε αυτό το
πλαίσιο, χρησιμοποιήθηκε και από
τον Χάμπερμας, κατά τη συμμε-
τοχή του σε αυτή τη διαμάχη.
Το βιβλίο του Μύλλερ αναδει-
κνύει και το πρόβλημα και την
αντιμετώπισή του. Κυρίως όμως
αναδεικνύει τη δυνατότητα να κα-
τανοήσουμε τον συνταγματικό πα-
τριωτισμό όχι ως μια αυτοτελή,
ηθικοπολιτική, κανονιστική θεω-
ρία, αλλά ως μια περιορισμένη κα-
νονιστική θεωρία περιεχόμενη σε
μια ευρύτερη κανονιστική θεωρία
της δημοκρατίας. Αυτή είναι και η
θέση από την οποία αφορμάται η
συγκεκριμένη κριτική. Η οργανω-
τική αρχή αυτής της κριτικής μπο-
ρεί να διατυπωθεί με ερωτηματική
μορφή: σε ποιο πλαίσιο, σε ποια
νοηματική συνάφεια ο συνταγμα-
76 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
«Εμείς, ο λαός»
από τον ΣτΕΦανο δΗΜΗτριου
«Εμείς, ο λαός». Με αυτά τα λόγια άρχιζε το αμερικανικό Σύνταγμα, που ψηφίστηκε στις 17 Σε-
πτεμβρίου 1787, στη Φιλαδέλφεια της Πενσυλβάνια. Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας συμβαδίζει με
μια άλλη αρχή, της περιορισμένης εξουσίας, στην παράδοση του φιλελεύθερου και του δημοκρατι-
κού συνταγματισμού. Τι ακριβώς είναι, όμως, ο συνταγματικός πατριωτισμός; Πού ο λαός συναντά
το έθνος; Και πώς ενισχύονται οι δημοκρατικοί θεσμοί.
τικός πατριωτισμός αποτελεί πρό-
βλημα; Η μεθοδολογική θέση, για
την οργάνωση αυτής της κριτικής,
είναι να πάρουμε το πρόβλημα και
να το αναγάγουμε στις προϋποθέ-
σεις του.
2. πώς συγκροτείται ο
συνταγματικός πατριωτισμός;
Θα χρειαστεί να αναζητήσουμε τις
έννοιες που συγκροτούν το περιε-
χόμενο του συνταγματικού πα-
τριωτισμού. Σε αυτή την προσπά-
θεια, προσφέρεται πολύτιμη αρωγή
από τον πολύ συγκροτημένο και
κατατοπιστικό πρόλογο του Χρή-
στου Παπαστυλιανού. Ο αναγνώ-
στης, συμβουλευόμενος τον πρό-
λογο και βοηθούμενος από την
ποιότητα της μετάφρασης, μπορεί
να δει για ποιους λόγους ο συνταγ-
ματικός πατριωτισμός ελέγχθηκε
για την ασαφή σημασιακή του ταυ-
τότητα. ως επαρκής εξήγηση προ-
βάλλεται η δυσκολία να συγκερα-
σθούν τα δύο συστατικά στοιχεία
του όρου, τα οποία προκρίνουν
διαφορετικούς, όχι όμως και αντι-
κρουόμενους, νοηματικούς καθορι-
σμούς της πολιτικής πρακτικής,
από συγκεκριμένη ηθική σκοπιά.
Η βασική ένσταση, την οποία εξε-
τάζει ο συγγραφέας, αφορά το ότι
η έννοια «συνταγματικός πατριω-
τισμός» στηρίζεται στη συζυγία δύο
όρων, με διαφορετικά γνωρίσματα:
ο συνταγματισμός παραπέμπει σε
οικουμενικές αρχές, ενώ ο πατριω-
τισμός παραπέμπει στο επί μέρους.
Βεβαίως, στο πρώτο μέρος του
βιβλίου, όπου διαλαμβάνεται η
ιστορική εξέταση του συνταγματι-
κού πατριωτισμού και η αναζήτηση
των όρων της διαμόρφωσής του
στην ενοχή των Γερμανών, καθώς
και η σύνδεση του όρου με την έν-
νοια της «μαχόμενης δημοκρατίας»
και τις ρεπουμπλικανικές αξίες, ο
συγγραφέας, με ενάργεια, εκθέτει
τις συγκεκριμένες συνθήκες, υπό
το καθεστώς των οποίων διεξήχθη
η συζήτηση που ανέδειξε αυτές τις
πτυχές του προβλήματος.
3. Συνταγματικός και
δημοκρατικός πατριωτισμός
Τα παραπάνω ορίζουν το πλαίσιο
εντός του οποίου είναι δυνατή η
νοηματοδότηση του συνταγματι-
κού πατριωτισμού. Μπορεί όμως
ο όρος να σταθεί και εκτός του
πλαισίου που καθορίζεται από τις
ιδιαιτερότητες της Γερμανίας και
του παρελθόντος της;
Ο Μύλλερ απαντά καταφατικώς
και οργανώνει ως εξής το κύριο
επιχείρημα αυτού του σημαντικού,
αλλά και πολύ επίκαιρου, βιβλίου:
Οι συγκεκριμένοι, συγκείμενοι,
ιστορικοί όροι, καθώς και τα ιδιαί-
τερα χαρακτηριστικά κάθε πολιτι-
κής κοινότητας, συμπροσδιορίζουν,
σε σχέση με ένα πλέγμα πολιτικών
και άλλων όρων, τα περιεχόμενα
της δημόσιας διαβούλευσης, αλλά
δεν τα καθορίζουν αποκλειστικώς.
Αυτό που κάνουν είναι να θέτουν
όρια ως προς τις θεματικές στις
οποίες δικαιολογημένα μπορεί να
αναγνωρισθεί προτεραιότητα κατά
τη δημόσια και συντεταγμένη, δια-
βουλευτική πρακτική. Η τελευταία,
όμως, πάντοτε θα προσανατολίζε-
ται προς τις οικουμενικές αρχές
του συνταγματισμού και στις απο-
κρυσταλλώσεις αυτών των αρχών
στα συγκεκριμένα συντάγματα.
Ο Μύλλερ παρακολουθεί συγκε-
κριμένη δέσμη προβλημάτων, προς
τα οποία άλλωστε διατυπώνει θέ-
σεις υποστηριζόμενες με το παρα-
πάνω επιχείρημα. Έτσι, οργανώνει
το επιχείρημά του σε αναφορά
προς το πώς η εν λόγω θεωρία περί
συνταγματικού πατριωτισμού εξε-
τάζει τα προβλήματα που αναφύο-
νται σε σχέση με το τι σημαίνει η
αφοσίωση στους δημοκρατικούς θε-
σμούς, τον τρόπο με τον οποίον εκ-
δηλώνεται, αλλά και τον συσχετι-
σμό της με άλλες θεωρήσεις περί
της αξίας αλλά και της δημιουργίας
του πολιτικού δεσμού. Η σχέση συ-
νταγματικού πατριωτισμού, οικου-
μενικότητας των συνταγματικών
αρχών και αφοσίωσης συνεξετάζε-
ται με ρεπουμπλικανικές αλλά και
φιλελεύθερες, εθνικιστικές προσεγ-
γίσεις, σε συνδυασμό και με την
ιδιότητα του πολίτη.
Το κύριο επιχείρημα του Μύλλερ
προϋποθέτει την αναφορά στη συ-
νταγματική, δημοκρατική πολιτεία.
Σε αυτήν, η κρατική εξουσία ορο-
θετείται, αντισταθμίζεται θεσμικώς
και ασκείται κατά τρόπο αντιπρο-
σωπευτικό της βούλησης των ελεύ-
θερων και ίσων πολιτών. Συνεπώς,
η κανονιστική οριοθέτηση της
εξουσίας και η – εδραζόμενη στην
αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και της
ίσης αντιπροσώπευσης– δημοκρα-
τική, αντιπροσωπευτική εξουσία,
αναδεικνύουν τις οικουμενικές, συ-
νταγματικές αξίες ως απολύτως συ-
ναφείς με το υποκείμενο «λαός»,
το οποίο εκλαμβάνεται ως η συ-
ντεταγμένη, πολιτική ενότητα των
πολιτών που είναι υποκείμενα ίσων
δικαιωμάτων και ελευθεριών. Αυτή
η έννοια του λαού, με τη συνταγ-
ματική, πολιτική σημασία της, συν-
δέεται αρραγώς με την έννοια του
πατριωτισμού, αλλά και με τη δυ-
νατότητα του συλλογικού, δημο-
κρατικού αυτοκαθορισμού.
Ο δημοκρατικός αυτοκαθορι-
σμός όμως εξειδικεύεται και με τον
εξής τρόπο: το πλαίσιο της πολιτι-
κής διαφωνίας φέρει γνωρίσματα
που άπτονται της παιδευτικής, πο-
λιτικής διαμόρφωσης των πολιτών
και προϋποθέτει και την ικανότητα
για έλλογο, προσωπικό αυτοκαθο-
ρισμό. Θα πρέπει να συνυπάρχουν
η φιλελεύθερη και η δημοκρατική
αρχή. Η διαμόρφωση των πολιτών
ανάγεται σε ένα πλέγμα ουσιαστι-
 National Archives and records Administration - USA
κών αξιών, καθοριστικών για τα
όρια της πολιτικής δράσης. Η αφο-
σίωση των πολιτών στον δημοκρα-
τικό συνταγματισμό και τις αξίες
της συνταγματικής δημοκρατίας,
δεν περιλαμβάνει μόνο το ότι οι
πολίτες εκφράζουν την πίστη τους
σε αυτές τις αξίες μέσω της συμμε-
τοχής τους στους θεσμούς. Περι-
λαμβάνει και την αναγνώριση της
μαχόμενης δημοκρατίας.
Πώς ορίζεται, λοιπόν, ο συνταγ-
ματικός πατριωτισμός;
Ορίζεται αποφατικώς ως προς
τον φιλελεύθερο εθνικισμό. Έτσι,
στη θέση του εθνικού πολιτισμού,
αναγνωρίζει την υποχρέωση του
σεβασμού των συνταγματικών αρ-
χών και του επιτακτικού τους χα-
ρακτήρα ως όρου με διαπλαστική
ισχύ για τον πολιτικό δεσμό.
Ορίζεται αποφατικώς και ως προς
τον πολιτειακό ρεπουμπλικανισμό,
επειδή δεν ταυτίζει την ιδιότητα του
πολίτη με τη διαρκή πολιτική συμ-
μετοχή, λογιζόμενη ως κορυφαία εκ-
δήλωση της συλλογικής-πολιτικής
αυτονομίας και καταξίωση της προ- Η αρχική, χειρόγραφη σελίδα του Συντάγματος της Αμερικής.
σωπικής. ωστόσο, με τον φιλελεύ-
θερο εθνικισμό συμπίπτει στην ανα- αμοιβαίες υποχωρήσεις των κρα- τα οποία έθεσε ο ελληνικός, δημο- μέχρι την πλήρωση των όρων που
γνώριση της σπουδαιότητας που τών-μελών, όπως προϋποθέτει κρατικός συνταγματισμός από τη απαιτούνται για την υπέρβαση της
έχει η ύπαρξη πολιτικών δεσμών, οι ανοχή ως προς τα ιδιοσυστατικά στιγμή της γέννησής του, κατά την κοινωνικής ανισότητας.
οποίοι υπερβαίνουν το επιμέρους γνωρίσματα που οι λαοί της Ευρώ- Ελληνική Επανάσταση. Είναι ερω- Αυτά ίσως είναι και τα όρια της
των ατομικών βουλήσεων, ενώ με πης θα μπορούσαν να μοιρασθούν, τήματα που συνδέουν την ευρω- προβληματικής του Μύλλερ: η φι-
τον πολιτειακό ρεπουμπλικανισμό χωρίς να μπορεί αυτό να αποφασι- παϊκή ιδέα με τις δημοκρατικές λελεύθερη και δικαιοκρατική αρχή
συμπίπτει στην αναγνώριση της σθεί τελεσιδίκως, αλλά να αποτελεί αξίες και εμπλουτίζουν τον διάλογο ίσως να μην μπορεί καθ’ εαυτή να
αξίας που έχει η ιδιότητα του πολίτη ανοικτό ζήτημα. με την προβληματική του Μύλλερ. στηρίξει τη δύναμη που συνέχει
ως διαρκώς διαμορφούμενη και όχι Το ερώτημα λοιπόν τίθεται ως Ταυτοχρόνως, επιτρέπουν να δια- την πολιτική ενότητα του αυτοκα-
ως στοιχείο έκγονο μιας προϋπάρ- εξής: μπορεί να υπάρξει συνταγ- τυπωθεί κριτικός λόγος από τη θοριζόμενου, δημοκρατικού λαού.
χουσας παράδοσης ή συλλογικής ματικός πατριωτισμός, χωρίς ανα- σκοπιά μιας πιο ρεπουμπλικανικής, Αυτά τα όρια διευρύνονται με τον
ταυτότητας. φορά στην έννοια και την αξία της δημοκρατικής προβληματικής, η δημοκρατικό πατριωτισμό και τον
Συναφώς, ο συγγραφέας θέτει το πατρίδας; Μπορεί να υπάρξει συ- οποία επιζητεί ουσιαστικότερη ισό- μετασχηματισμό της κοινωνίας
ζήτημα σχετικά με το αν μπορεί να νταγματικός πατριωτισμός, χωρίς τητα και διεύρυνση της αρχής του προς την κατεύθυνση της κοινωνι-
υπάρξει ευρωπαϊκός, συνταγματι- να ορίζεται ως συνταγματικός, κοινωνικού κράτους, σε ένα δικαι- κής δικαιοσύνης και τον ουσιαστι-
κός πατριωτισμός. Αυτός προϋπο- ακριβώς επειδή είναι δημοκρατι- οκρατικό-δημοκρατικό σύνταγμα, κότερο, αξιακό καθορισμό της ίδιας
θέτει διαβουλευτική διαδικασία και κός; Είναι δύο συναφή ερωτήματα, ώστε αυτή η αρχή να εκτείνεται της έννοιας της δημοκρατίας. zx

Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική

Tετραμηνιαία Πολιτική και Οικονομική Επιθεώρηση
Επιστροφή στη γεωργία;
X. Kασίμης, Σ. Ζωγραφάκης, Π. Καρανικόλας, Σ. Κλωνάρης, Γ. Βλάχος, Α. Κουτσούρης

Η Ελλάδα μετά το Μνημόνιο

Γ. Βούλγαρης, Τ. Γιαννίτσης, Π. Ιωακειμίδης, Δ. Κούρκουλας, Ν. Μαραντζίδης, Ν. Μουζέλης, Ε. Παπαδάκη
Π. Παπαδόπουλος, Β. Ράπανος, Γ. Σταθάκης, Ρ. Σωμερίτης, Γκ. Χαρδούβελης, Ν. Χριστοδουλάκης

Η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος

Β. Abtan, Χ. Ροζάκης, Γ. Μανιάτης, Γ. Καπόπουλος, Ρ. Δούρου
Τ. Χατζηδημητρίου, Γ. Κτιστάκης, Σ. Ρούσσος, Σ. Ντάλης

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη-10678 Αθήνα Τηλ.: 210 38.22.496, 210 38.38.020, 210 38.08.173
Fax: 210 38.09.150, 210 38.16.476 e-mail: papazisi@otenet.gr

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 77

 αδυναμία και ειλικρίνεια
από τον ΚυριαΚο αθαναΣιαδΗ

Hans Fallada, Ο πότης,
μετάφραση από τα
γερμανικά - επίμετρο: Έμη
βαϊκούση, κίχλη, Αθήνα
2012, 424 σελ.
Η κλασική ανάγνωση του Πότη τον θέλει μία «παραβολή» για τη ναζιστικοποίηση της Γερμανίας κατά
τη δεκαετία τού 1930 και εντεύθεν. Προσωπικά, εκτιμώ ότι κατά μία βασική έννοια, ο Έρβιν Ζόμερ,
ο ήρωας, από την πρώτη σελίδα του βιβλίου ώς την τελευταία του λέξη, είναι ο μετά τη Βαϊμάρη Γερ-
μανός, αυτός ο μέσος Γερμανός, ο αδύναμος και επιπόλαιος, ο καλοσυνάτος και απονήρευτος, που θα
πνιγεί στα αλκοολικά νάματα του εθνικοσοσιαλισμού και θα ζει και θα πεθαίνει σε ένα τρελοκομείο.
(Ή, για να το τραβήξω λίγο ακόμα, ένας σημερινός, αν θέλετε, δυνάμει ψηφοφόρος τού καθ’ ημάς φαι-
οκόκκινου μετώπου).

πρεσιονιστικά» και γκροτέσκα και

1
Δύσκολα μπορεί να ανακαλέσει κα-
νείς στη μνήμη του έναν πιο διε-
στραμμένα ελαφρύ ήρωα μυθιστο-
ρήματος από τον Έρβιν Ζόμερ,
τον Πότη, έναν άνθρωπο τόσο
ρηχό, τόσο αφελή και τόσο κούφιο
όσο ελάχιστοι. Ένας όντως χαρα-
κτήρας χωρίς ιδιότητες, με κανα-
δυό ένστικτα μόνο που βγάζουν
απροσκάλεστα το κεφάλι τους κά-
ποιες καίριες στιγμές, ίσα ίσα για
να τον καθοδηγήσουν σαν βιργι-
λικά ξόανα –πιάνοντάς τον από το
χέρι και γραπώνοντάς τον απ’ το
λαιμό– στην πτώση και στην από
καιρό επωαζόμενη τρέλα, στην ίδια
την άνευ όρων και οικεία βουλήσει
παραίτησή του από τη λογική. Χω-
ρίς αγάπη για τίποτε, χωρίς πά-
θος, χωρίς κανένα έρμα (ρηχός,
αφελής, κούφιος), ο επαρχιακός
εμποράκος θα κατρακυλήσει στον
εν ζωή θάνατο χωρίς ποτέ και σε
καμία στιγμή να καταλάβει πώς και
γιατί, παρ’ όλες τις ψευτοφιλότιμες
προσπάθειές του. Μα και χωρίς να
δίνει στον εαυτό του καμία ευκαι-
ρία –ούτε ψήγμα ψήγματος– διά-
σωσης. Πράγμα που επίσης δεν
καταλαβαίνει: δεν μπορεί και δε
νοιάζεται να καταλάβει γιατί αφή-
νεται στο ύπουλο ρεύμα.
Ποτέ δεν το ομολογεί (δεν ομο-
λογεί τίποτε, απλώς περιγράφει μία
ολοκληρωτικά ψευδή κατάσταση,
αλλοιωμένη από τη στρεβλή
οπτική του – όταν βέβαια δεν σκια-
γραφεί μεμονωμένες περιπτώσεις
ανθρώπινων τύπων, τους οποίους
παρουσιάζει με αυτό που λέμε
«ωμό ρεαλισμό»: ρεαλισμό που πο-
νάει), αλλά σαν άλλος καφκικός
ήρωας κουβαλά τόσο πελώριες μά-
ζες ενοχής, τόσο βαριές και συ-
μπαγείς και περίκλειστες μάζες
Billy childish, Ο πότης, λάδι σε καμβά, 1996. O πίνακας είναι εμπνευσμένος
από το ομότιτλο βιβλίο του Χανς Φάλλαντα.
ενοχής και αυτομομφής, που δεν
μπορεί παρά να αυτοσυντριβεί –
μάλλον: να αυτοσυντρίβεται διεξο-
δικά και εξακολουθητικά, βήμα το
βήμα και λεπτό το λεπτό. Δεν είναι
σε θέση καν να αποδράσει δραμα-
τικά από ένα διαρκές παρόν κυριο-
λεκτικά αβίωτο.
Το γκρέμισμά του στο αλκοολικό
χάος, στην αρχή αρχή του βιβλίου,
γίνεται τόσο απότομα και μονο-
μιάς και ανεπίστρεπτα, τόσο «εξ-
εξεπιτούτου αναληθοφανώς (υπο-
τίθεται κυλά στο ποτό μέσα σε μία
μόλις ημέρα, βουτώντας σε ένα και
μόνον ένα ποτήρι κρασί, για να ξε-
φύγει από το βάρος που ασκεί
επάνω του η καθ’ όλα δυναμική,
άξια γυναίκα του – μα κάτι τέτοιο
δεν τεκμαίρεται και, κυρίως, δεν
έχει την παραμικρή σημασία να
τεκμηριωθεί: εξ ου και ο ίδιος απο-
φεύγει σχολαστικά να το κάνει),
που πολύ γρήγορα ο αναγνώστης
παύει να περιπλανιέται ασθματικά
ξεναγούμενος στον αφηγηματικό
λαβυρινθώδη τρόμο ενός «απλού»
πότη, ενός βουλιμικού καταναλωτή
σναπς, αλλά μέσα σε κάτι άλλο: σε
κάτι νοητικό μεν αλλά με μια ζω-
ώδη έννοια μαζί, σε κάτι, ας πούμε,
που θα μπορούσε να γεννήσει ο
εγκέφαλος ενός αυτόχειρα τη
στιγμή που πατά τη σκανδάλη ή
που πετσοκόβει τις φλέβες του. Κι
αυτό είναι τρομερό, και καθόλου
καθαρτήριο.
Δεν έχουμε, δηλαδή, εδώ ένα
«ασφαλές» ανάγνωσμα – παρ’ ότι
έχουμε να κάνουμε με ένα κατ’ εξο-
χήν page turner (o Φάλλαντα είναι
καλός μάστορας), με ένα εξόχως
καλογραμμένο και χορταστικό,
απολαυστικό εν τέλει βιβλίο. Αλλά
δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση
για ένα ασφαλές βιβλίο. Συνομι-
λούμε, ή έστω αφουγκραζόμαστε,
έναν καταδικασμένο άνθρωπο που
ψυχορραγεί κρεμασμένος από μιαν
αγχόνη φτιαγμένη από τα χέρια
του. Και που, παρά ταύτα, αδυνα-
τεί να πεθάνει. Ο Πότης είναι ένας
εφιάλτης υφασμένος με λέξεις. Και
είναι ένας εφιάλτης ακόμη χειρό-
τερος, γιατί ο ονειρευόμενος απο-
ζητά τον ύπνο και τρέμει μη τυχόν
και ξαναξυπνήσει. Γιατί αδυνατεί
να αντεπεξέλθει στην αλήθεια της

78 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]


πραγματικότητας. Είναι αδύναμος,
δειλός: ένα ανθρωπάκι.
2
Η εξονυχιστική περιγραφή της επί-
δρασης του αλκοόλ πάνω στον
άμαθο, χαζούλη Ζόμερ είναι συ-
γκλονιστική και σχεδόν πονάει. Ο
Φάλλαντα, εδώ, δεν εμπνέεται
ούτε αντλεί στοιχεία από συναφή
αναγνώσματα ή από καίρια παρα-
τήρηση του περιγύρου του: μιλά
για τον εαυτό του, για τη ζωή του,
σε πρώτο πρόσωπο. Ο ημιαυτο-
βιογραφικός Πότης γράφτηκε το
1944, όταν ο συγγραφέας του ήταν
ο ίδιος έγκλειστος σε ίδρυμα «λόγω
αλκοολισμού και παραβατικής συ-
μπεριφοράς». Αλκοολικός (και το-
ξικομανής) ο ίδιος, ξέρει πολύ καλά
να γράψει για το πάθος του, για τα
στρεβλά οράματα που γεννά η κα-
τάχρηση, για τους αντικατοπτρι-
σμούς που γεννιούνται από το που-
θενά (και που φυσικά οδηγούν και
στο πουθενά – καλύτερα: σε χειρό-
τερα αδιέξοδα), για τον πνευμα-
τικό και αισθητικό εκφυλισμό που
τροχάζει μέσα στο κεφάλι του κα-
θημαγμένου πότη.
Το ίδιο περίτεχνα μιλά και για
τις διαρκείς (πρόχειρες και
αστείες) δικαιολογήσεις της κατά-
στασής του, που φυσικά τον σπρώ-
χνουν στην κατανάλωση ακόμη με-
γαλύτερων ποσοτήτων αλκοόλ, που
προσκαλούν ακόμη περισσότερα
και γελοιωδέστερα μπλεξίματα και
εξευτελισμούς, και που, στο κρεσέ-
ντο τους, μετά από μία σειρά μι-
κρών ή μεγαλύτερων προσωπικών
καταστροφών, φέρνουν τον Ζόμερ
πολύ κοντά στο φόνο, συμβάν που
έρχεται πολύ «φυσικά» και αναπό-
τρεπτα. Ο ήδη διαταραγμένος
εαυτός θα εκλογικεύσει κατά το
νέο συνήθειό του στρεβλά τα πά-
ντα, θα κάνει ένα κομπολόι από
λάθη και θα οδηγηθεί εκτός κοι-
νωνίας – στις φυλακές, και εν συ-
νεχεία στο ψυχιατρικό άσυλο, μια
δαντική πλέον φυλακή που ο Φάλ-
λαντα θα μας περιγράψει σε όλες
τις αποχρώσεις του μαύρου. (ως
οπαδός του καλλιτεχνικού ρεύμα-
τος της Νέας Αντικειμενικότητας,
επιζητεί να περιγράφει αποστα-
σιοποιημένα τον κόσμο, την
«πραγματικότητα», χωρίς υπερβο-
λές, μεγαλοστομίες και αισθητική
εκζήτηση. Παρά ταύτα, η χρήση
του πρώτου προσώπου, αφ’ ενός,
και η ασύλληπτη τραγικότητα του
ασύλου καθαυτήν καθιστούν το
δεύτερο μισό του βιβλίου –που δεν
Ο Χανς Φαλλάντα στο γραφείο του, το 1934.
αφορά κανέναν πότη πλέον, κα-
θώς κανείς δεν πίνει στο άσυλο:
καλά καλά δεν τρώει επαρκώς κα-
νείς, απλώς περιμένει στη σειρά να
πεθάνει– συγκλονιστικά ζοφερό).
Η κλασική ανάγνωση του Πότη
τον θέλει μία «παραβολή» για τη
ναζιστικοποίηση της Γερμανίας
κατά τη δεκαετία τού 1930 και
εντεύθεν. Προσωπικά, δε βρίσκω
την όλη ανθρωπογεωγραφία του
ασύλου ενδεικτική του κλίματος
που επικρατούσε τους δύσκολους
εκείνους καιρούς στις γερμανικές
πόλεις, κάθε άλλο: οι άνθρωποι εί-
ναι σκληροί παντού, η βία, η κλε-
ψιά, η βρωμιά, η προδοσία δεν εί-
ναι γερμανικές ή ναζιστικές ή
φασιστικές, είναι παγκόσμιες – το
ίδιο και οι συνθήκες ζωής σε όλες
τις φυλακές, όπου Γης. Βρίσκω
όμως εξαιρετικό παράδειγμα τον
ίδιο τον Ζόμερ: κατά μία βασική
έννοια, ο Έρβιν Ζόμερ, από την
πρώτη σελίδα του βιβλίου ώς την
τελευταία του λέξη, είναι ο μετά
τη Βαϊμάρη Γερμανός, αυτός ο μέ-
σος Γερμανός, ο αδύναμος και επι-
πόλαιος, ο καλοσυνάτος και απο-
νήρευτος, που θα πνιγεί στα
αλκοολικά νάματα του εθνικοσο-
σιαλισμού και θα ζει και θα πεθαί-
νει σε ένα τρελοκομείο. (Ή, για να
το τραβήξω λίγο ακόμα, ένας ση-
μερινός, αν θέλετε, δυνάμει ψηφο-
φόρος τού καθ’ ημάς φαιοκόκκινου
μετώπου). Και, θα τολμούσα να
προσθέσω, ο ίδιος ο Χανς Φάλλα-
ντα είναι ο μέσος όρος, αυτός ο
μέσος Γερμανός. Το ξέρει: και είναι
τόσο ειλικρινής με τον εαυτό του,
που τρομάζεις.
Καταθλιπτικός, με έντονα ψυ-
χικά προβλήματα και τάσεις αυτο-
κτονικότητας από πολύ νέος, πέ-
ρασε εφτά χρόνια της ενήλικης
ζωής του σε σανατόρια, φυλακές
και άσυλα, όπου κατέφευγε για
απεξάρτηση από το ποτό. Ομολό-
γησε ο ίδιος τις οικονομικές υπε-
ξαιρέσεις που έκανε, διογκώνοντας
μάλιστα τη δεύτερη από αυτές, για
να οδηγηθεί με την αυστηρότερη
δυνατή ποινή στο άσυλο που θα
του προσέφερε σίγουρη, αν και φυ-
σικά προσωρινή, «ίαση». Συνεργά-
στηκε (ατυχώς) με τον Γκαίμπελς,
που του παρήγγειλε και ένα μυθι-
στόρημα με σκοπό να μεταφερθεί
στον κινηματογράφο, μη έχοντας
καμία ψυχική διάθεση ή ικανότητα,
ή τον απαιτούμενο έστω και δονκι-
χωτικό δυναμισμό, για να αντιστα-
θεί στο γεγονός (στις Αρχές), πόσο
δε μάλλον για να φύγει από την
(αγαπημένη του) πατρίδα όπως το
σύνολο, σχεδόν, των συγγραφέων
και διανοουμένων της εποχής: του
έλειπε το σθένος να ζήσει εκτός
Γερμανίας. Γραφομανής, επιμελής
σε βαθμό ψυχαναγκασμού (έγραφε
συγκεκριμένο αριθμό σελίδων κάθε
μέρα, τηρούσε σχολαστικό πρό-
γραμμα δραστηριοτήτων, το οποίο
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 79
Ulrich & Achim Ditzen
μάλιστα επέβαλλε και στην οικο-
γένειά του, κλπ. κλπ.), κατάντησε
ράκος, σωματικά και ηθικά, όταν
παραδόθηκε τελείως στο αλκοόλ
και στη μορφίνη μετά τον δεύτερό
του γάμο. Πέθανε μόλις 54 ετών,
έχοντας γράψει πολύ, έχοντας δει
δύο βιβλία του να γίνονται επιτυ-
χίες παγκοσμίως, και έχοντας επι-
τύχει την καταστροφή του.
3
Η ελληνική έκδοση είναι έξοχη.
Από όπου και αν τη δει κανείς:
τυποτεχνικά, από άποψη επιμέ-
λειας και διόρθωσης, με σωστό
πλήρες πολυτονικό – τα πάντα. Η
μετάφραση είναι ζωντανή και
σπινθηροβόλα, πλούσια και ακρι-
βής, λες και διαβάζεις το πρωτό-
τυπο. (Ακόμη και η φράση: «Το
στόμα του έγινε τσαρούχι», και λά-
θος που είναι, έχει θαρρείς τη
θέση της εδώ). Η μεταφράστρια
Έμη Βαϊκούση έκανε και το στι-
βαρό Επίμετρο, που βρίθει πλη-
ροφοριών για τον συγγραφέα και
την εποχή του: σπουδαία, επαρ-
κέστατη δουλειά. Το κομψό φω-
τογραφικό παράρτημα είναι επί-
σης εξόχως βοηθητικό. Κανείς
οφείλει να ευγνωμονεί τους έλλη-
νες εκδότες για τις (όχι πολλές,
συνολικά) τόσο βιβλιοφιλικές δου-
λειές. Μπράβο, λοιπόν. zx

Hans Fallada, Ο πότης,
μετάφραση από τα
γερμανικά - επίμετρο: Έμη
βαϊκούση, κίχλη, Αθήνα
2012, 424 σελ.
ρισκόμαστε στη δεκαετία
Β του 1930. Ο 40χρονος
Έρβιν Ζόμερ, ήρωας του
μυθιστορήματος, είναι
ένας άνθρωπος του μέσου
όρου, που τίποτα δεν τον κάνει να
ξεχωρίζει από τους συμπολίτες του.
Ιδιοκτήτης μιας επιχείρησης εμπο-
ρίας αγροτικών προϊόντων σε μια
γερμανική κωμόπολη, ζει με τη γυ-
ναίκα του (πρώτο και μοναδικό
έρωτα της ζωής του) μια ζωή μαζε-
μένη, χωρίς σύννεφα, αλλά και χω-
ρίς ιδιαίτερες εξάρσεις. Αυτά ως
προς την επιφάνεια των πραγμά-
των, η οποία ωστόσο κρύβει από
κάτω μια επώδυνη για τον ήρωά μας
αδυναμία του χαρακτήρα. Όπως
ομολογεί ο ίδιος με αφοπλιστική ει-
λικρίνεια στην πρώτη κιόλας παρά-
γραφο του βιβλίου, έχει επίγνωση
της αδυναμίας του, έχει όμως και το
πείσμα να την καλύπτει επιμελώς
κάτω από ένα προσωπείο αυτοπε-
ποίθησης. ωστόσο, η συναισθημα-
τική αυτή υστέρηση έχει παγιώσει
μέσα του ένα ισχυρότατο σύμπλεγμα
μειονεξίας σε σχέση με τη δυναμική,
άψογη και αποτελεσματική σε όλα
σύζυγό του. Το συναίσθημα αυτό
της μειονεξίας παράγει με τη σειρά
του ισχυρότατα ψυχικά φορτία μιας
επιθετικότητας, που παραμένει σε
λανθάνουσα κατάσταση ώς τη
στιγμή που εκδηλώνεται η συζυγική
κρίση με αφορμή την οικονομική ζη-
μιά την οποία υπέστη η κοινή επι-
χείρηση εξ αιτίας του. Η δυσμενής
αυτή τροπή απασφαλίζει μια
«βόμβα», η οποία ανατινάζει τον
γάμο τους συθέμελα και, τελικά, συν-
θλίβει τον Ζόμερ ο οποίος, με
αφορμή την απειλή της χρεοκοπίας
(που την τρέμει κυρίως επειδή φο-
βάται πως θα τον μειώσει στα μάτια
της γυναίκας του), γυρίζει την πλάτη
στην πραγματικότητα και παραδί-
δεται στο ποτό. Το αλκοόλ, ως δια
μαγείας, αμβλύνει το αίσθημα μειο-
νεξίας που τον κατέτρυχε ανέκαθεν,
80 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Μέσα στην αντινομία
των γεγονότων
από την ΕΜΗ βαϊΚουΣΗ
«Μεταξύ των νεότερων συγγραφέων που αναπαριστούν στο έργο τους τη σημερινή Γερμανία με τρόπο
απόλυτα ρεαλιστικό, χωρίς ίχνος εξιδανίκευσης, ο Χανς Φάλλαντα βρίσκεται στην κορυφή», είχε πει
κάποτε ο Χέρμαν Χέσσε. Πώς όμως προσέλαβε τον Πότη, ένα πολυδιάστατο κείμενό του, η μετα-
φράστριά του στα ελληνικά;
τον απελευθερώνει, τον βοηθάει να
ξεχνάει τη μετριότητα της ύπαρξής
του. Του προσφέρει διαφυγή από
την πεζή, απονεκρωμένη καθημερι-
νότητα που ασφυκτιά μέσα σ’ ένα
σύστημα άτεγκτων γερμανικών κα-
νόνων και του αποκαλύπτει την
απόλαυση που μπορεί να προσφέρει
η φύση όταν ξυπνάει την άνοιξη,
παρασύροντας στη μέθη της και την
καταπιεσμένη του σεξουαλικότητα.
Επίσης, το ποτό τού επιτρέπει να
φαντασιώνεται μια ζωή με ορίζοντες
μεγαλύτερους απ’ αυτούς που προ-
σφέρει η γενέτειρά του, μια ζωή πε-
ριπετειώδη που θα τη ζούσε μακριά
απ’ όλα, στο Παρίσι, ή στον ευρω-
παϊκό Νότο, μαζί με μια άλλη γυ-
ναίκα, την Έλινορ, την γκαρσόνα
στο στέκι όπου πίνει, που την κάνει
βασίλισσά του, «reine d’ alcohol».
Παρασυρμένος από τον ίλιγγο που
του προκαλεί η ανακάλυψη πρωτό-
γνωρων εμπειριών, παραπαίοντας
ανάμεσα στην ενοχή που συνεπάγε-
ται η απώλεια της αστικής αξιοπρέ-
πειας και στην ηδονή που νιώθει
τσαλαπατώντας την, ο Έρβιν Ζόμερ
αποξενώνεται από το οικογενειακό
και κοινωνικό του περιβάλλον. Ο
συνδυασμός του οινοπνεύματος που
κυλάει πια μόνιμα στο αίμα του, μαζί
και τα διλήμματα που παραλύουν τη
λογική σκέψη, απελευθερώνουν την
καταπιεσμένη του επιθετικότητα, η
οποία εκτοξεύεται με ορμή ηφαι-
στειακής λάβας, για να κάψει τε-
λικά τον ίδιο: επάνω στην κορύφωση
του συζυγικού δράματος (αφού στο
μεταξύ έχει φύγει απ’ το σπίτι κι
έχει νοικιάσει ένα δωμάτιο στο παν-
δοχείο ενός απατεώνα, σε μια υπο-
βαθμισμένη συνοικία της πόλης) επι-
τίθεται στη σύζυγό του και απειλεί
να την πνίξει. Έρμαιο πλέον του
ανεξέλεγκτου πάθους του, γίνεται
θύμα των ανθρώπων του υποκόσμου
που συναναστρέφεται, συλλαμβάνε-
ται λόγω παραβατικής συμπεριφο-
ράς και φυλακίζεται σε άσυλο.
Δυστυχώς, για τον ήρωα του
Φάλλαντα, κανείς στο κοινωνικό
του περιβάλλον δεν είναι πρόθυμος
να παρακολουθήσει με συμπάθεια
την όψιμη χειραφέτησή του από
τις κοινωνικές συμβάσεις, και μάλι-
στα με όχημα το αλκοόλ. Βρίσκεται
λοιπόν μόνος, αντιμέτωπος με τους
δικαστές και, στη συνέχεια, με τους
γιατρούς, οι οποίοι αποφασίζουν
τελικά για την τύχη του. Ανυπο-
ψίαστος και γι’ αυτό αισιόδοξος
στην αρχή, ζητάει την κατανόησή
τους (αφού, σκέφτεται, στο κάτω
κάτω της γραφής είναι κι ο ίδιος
ένας ευυπόληπτος αστός!), για να
βρεθεί στη συνέχεια, σαν άλλος
ήρωας του Κάφκα, εγκλωβισμένος
στα γρανάζια των αμείλικτων μη-
χανισμών εξουσίας (δικαστικής και
ψυχιατρικής) που θα τον εξισώσουν
με τους εγκληματίες και τους πα-
ράφρονες των ασύλων.
Παρά την προφανή δραματικό-
τητα του θέματος, η αφηγηματική
δεινότητα του συγγραφέα, η φυσική
απόσταση του αναγνώστη από τη
δράση, αλλά και, κυρίως, η κωμική
διάσταση των καταστάσεων που ξέ-
ρει να αναδεικνύει με μεγάλη τέχνη,
κάνει την ανάγνωση απολαυστική.
Υπάρχει, για παράδειγμα, η σκηνή
όπου ο Ζόμερ κυλιέται κυριολεκτικά
στο βρώμικο δάπεδο των ουρητη-
ρίων του σιδηροδρομικού σταθμού
της πόλης, παλεύοντας με λύσσα με
τον σπιτονοικοκύρη του, ο οποίος
προσπαθεί να του αποσπάσει ένα
βαλιτσάκι με το ασημένιο σερβίτσιο
που ο ίδιος ο μέθυσος ήρωας έκλεψε
απ’ το σπίτι του, καθώς και τα λεφτά
που σήκωσε κρυφά από τη γυναίκα
του απ’ την τράπεζα. Μάρτυρας στη
σκηνή αυτή είναι ο αγαθός διευθυ-
ντής του ταχυδρομείου που μπαίνει
εκεί μέσα απλά «για να ανακουφίσει
εν ειρήνη την πρωινή του ανάγκη»
και νιώθει σαν να βλέπει ξαφνικά
τον κόσμο ανάποδα: «’Σας παρα-
καλώ, κύριοι!”» ξεφώνησε έντρομος.
«”Ντροπή! εδώ, στις τουαλέτες!”».
Ο Πολακόφσκι (ο σπιτονοικοκύρης)
που είχε καταφέρει στο μεταξύ να
πάρει ανάσα, είδε έγκαιρα την ευ-
καιρία, τινάχτηκε επάνω, βούτηξε
τη βαλίτσα, παραμέρισε τον διευθυ-
ντή του ταχυδρομείου κι έγινε κα-
πνός. «Σηκώθηκα κι εγώ», αφηγείται
ο πότης, «τρεκλίζοντας, παραζαλι-
σμένος, ανίκανος να πάρω την πα-
ραμικρή απόφαση. Πήγα και στά-
θηκα μπροστά από έναν καμπινέ,
γυρνώντας την πλάτη στον διευθυ-
ντή, που βρισκόταν σε πλήρη σύγ-
χυση. “Ο κύριος Ζόμερ, αν δεν κάνω
λάθος; Οφείλω να ομολογήσω πως
μένω κατάπληκτος, κύριε. Πραγμα-
τικά, δεν έχω λόγια να πω!”».
ΦανταΣιΩΣειΣ εκΔικηΣηΣ
Άλλες, απολαυστικές σελίδες του βι-
βλίου, είναι αφιερωμένες σε ατελεί-
ωτες φαντασιώσεις εκδίκησης του
ηττημένου ήρωα με αντικείμενο τη
φοβερή σύζυγο-οδοστρωτήρα και
ανάλογες φαντασιώσεις μεγαλείου
και παντοδυναμίας του ίδιου, με τις
οποίες προσπαθεί απεγνωσμένα να
ξορκίσει την επικείμενη ολοκληρω-
τική πτώση. «Ας με περνάει αυτή
για βλάκα· εγώ τα ’χω τετρακόσια»,
λέει κάπου. Κωμική και τραγική μαζί
είναι η άνεση τάχα, με την οποία κο-
κορεύεται πως περιφρονεί το χρήμα,
στην αφελή του προσπάθεια να
εντυπωσιάσει την αγαπημένη του
σερβιτόρα, η οποία τον τυλίγει σε
μια κόλλα χαρτί, του παίρνει όσα
χρήματα του απόμειναν αφού τον
έκλεψε ο σπιτονοικοκύρης (διότι βέ-
βαια κανείς απ’ αυτούς τους δυο δεν
περιφρονεί το χρήμα) κι από πάνω
φωνάζει και την αστυνομία, που τον
συλλαμβάνει για αλητεία. Ο ήρωας-
πότης θα φυλακιστεί και στη συνέ-
χεια θα καταλήξει σ’ ένα ψυχιατρικό
άσυλο, με νομικό έρεισμα την απειλή
εναντίον της συζύγου του σε κατά-
σταση μέθης. Εκεί, φυλακισμένος σε
 Ulrich & Achim Ditzen
ένα αυθεντικό κολαστήριο, αποτο-
ξινωμένος απ’ το αλκοόλ και άρα
νηφάλιος, επώδυνα νηφάλιος, κα-
ταγράφει όσα πρωτόγνωρα και
σκανδαλιστικά ζει και βλέπει, με τη
φρέσκια ματιά ενός καλομαθημένου
αστού που είναι ωστόσο ευαίσθη-
τος αρκετά ώστε να μπορεί να περι-
γράφει τους συγκρατουμένους του
με τη διεισδυτικότητα ενός έμπει-
ρου ανατόμου άρρωστων ή απλά συ-
ντετριμμένων ψυχών και με την εν-
συναισθησία (empathy) ενός
ψυχαναλυτή. Περιγράφει τους χα-
ρακτήρες έναν προς έναν, μιλάει για
ένστικτα και πάθη αβυσσαλέα, για
ομοφυλοφιλικούς έρωτες και νταβα-
τζηλίκια ξεδιάντροπα με αντικείμενο
έναν ξανθό έφηβο με αγγελικό πρό-
σωπο «που φαινόταν τόσο αδιά-
φθορο», όμως δεν ήταν, αλλά και
για καημούς και τρυφερά αισθήματα
που φαντάζουν παράδοξα μέσα σε
αυτόν τον μικρόκοσμο, ο οποίος ζει
με κανόνες που είναι πιο κοντά στην
άγρια φύση παρά στον πολιτισμό· με
κανόνες που φτιάχτηκαν μέσα σε
ένα αυτοσχέδιο, αυθαίρετο σύστημα
εξουσίας των μισών επάνω στους tο γραφείο του Χανς Φαλλάντα, 1934.
άλλους μισούς, ενώ η πραγματική
εξουσία, η διοίκηση δηλαδή του εντύπωση ενός περαστικού επι- όνειρά του τη νύχτα, στις ονειρο- και την αναλγησία του συστήματος
ιδρύματος αδιαφορεί, διότι το μόνο σκέπτη, που μόλις έκανε την εμ- φαντασίες της μέρας, τη βάζει να που τον αντιμετωπίζει ως απόκληρο.
τη νοιάζει είναι να τους υποσιτίζει φάνισή του εκεί κι ήταν πάλι οργανώνει σατανικές σκευωρίες σε Ειδικά στην περίοδο του Γ’ Ράιχ, το
συστηματικά, να τους αφήσει να ψο- έτοιμος να αναχωρήσει, να πάει βάρος του για να βάλει χέρι στα λε- οποίο ανήγαγε την ιδεολογία της
φήσουν. Ο Φάλλαντα περιγράφει να ανταμώσει τον λαμπερό κό- φτά του, την πνίγει, μετά τη συγχω- ισχύος σε κυρίαρχο ιδεολογικό μόρ-
το γνωστό ως «πρόγραμμα ευθανα- σμο όπου σαν από φύση του ρεί, την αγκαλιάζει, μετά πάλι τη φωμα, οι αδύναμοι άνθρωποι (άν-
σίας» των ναζιστικών ασύλων, ένα ανήκε! […] Η βασική αιτία της βρίζει, πάλι τη συγχωρεί, την αγα- θρωποι με αποκλίνουσα συμπερι-
πρόγραμμα αργής δολοφονίας των ακατάβλητης νεότητάς του, συ- πάει και πάλι απ’ την αρχή. Κι όλο φορά ή με νοητική υστέρηση,
κρατουμένων, χωρίς βέβαια να το νοψίζεται σε ένα και μόνο αναθεματίζει αυτή την περιβόητη άνθρωποι εξαρτημένοι από ουσίες,
κατονομάζει. Περιγράφει επίσης πράγμα: ότι και εδώ, στο σπίτι ικανότητά της να τα καταφέρνει πά- ψυχιατρικοί ασθενείς) όσοι γενικά,
έναν κόσμο που ο μέσος άνθρωπος των ζωντανών-νεκρών, ζούσε ντα και στα πάντα. Magda Sommer αν και γόνοι της Αρίας φυλής, δεν
δεν έχει ποτέ την ευκαιρία να γνω- ακριβώς όπως και έξω. Βεβαίως ist eine tüchtige Frau. H tüchtigkeit, φέρουν επάξια την ιδιότητα του
ρίσει. Ο ίδιος την είχε την ευκαιρία το περιβάλλον ήταν διαφορε- ιδιότητα που εκφράζει ένα συνδυα- Άριου, έχουν θέση μόνο στα ιδρύ-
αυτή: είχε περάσει 7 συνολικά χρό- τικό, όμως ο Χανς Χάγκεν δεν σμό επιμέλειας, εργατικότητας και ματα. Όποιος πάλι είναι σε θέση
νια της ζωής του σε φυλακές και άλλαξε μαζί του. Αν έξω σαγή- αποδοτικότητας, έχει μέσα στο γερ- να επιβιώνει έξω απ’ το ίδρυμα, κα-
άσυλα. νευε τις γυναίκες, εδώ γοήτευε μανικό σύστημα αξιών μια ιδιάζουσα λείται να ζήσει υπό την καθοδήγηση
Δεν είναι ίσως τυχαίο, που ο Φάλ- τους άρρωστους άνδρες. Ήξερε ηθική-δεοντολογική χροιά, εναρμο- κάποιου άλλου, με ισχυρότερο χα-
λαντα βάζει έναν τρόφιμο επίσης να δίνει την προσοχή του ακόμα νισμένη απόλυτα με τις προτεστα- ρακτήρα. Λέει ο αρχίατρος του ασύ-
αστικής καταγωγής, όπως είναι και και στους πιο αμβλύνοες, δεν ντικές αξίες, και εκφράζει μία από λου στον ήρωα-πότη:
ο ίδιος ο ήρωας, να είναι ο «βασι- ησύχαζε αν δεν έβλεπε πως τους τις θεμελιώδεις αρετές του γερμανού
λιάς» του ασύλου. Να θέλει να πει, είχε αγγίξει ένα απαύγασμα από πολίτη – μια αρετή που διαπλέκεται Επιτρέψτε μου να τονίσω ότι
πως η άρχουσα τάξη δεν παραδίδει τη λάμψη της γοητείας του. αρμονικά και με την πειθαρχία, την στον γάμο σας η σύζυγός σας
τα σκήπτρα της εξουσίας ούτε μέσα Ήταν σχεδόν γελοίο να τους οποία προϋποθέτει. Βεβαίως, ο άν- ήταν εκείνη που είχε πάντα τον
σε συνθήκες που της στερούν την βλέπεις όλους πώς άνθιζαν όταν θρωπος που διαθέτει αυτή την αρετή πρώτο λόγο, καθότι υπέρτερη.
ελευθερία της; Δεν το ξέρουμε. Ο μιλούσε μαζί τους. δεν μπορεί παρά να διαθέτει και μια Υπήρξε πάντα ο φύλακας άγγε-
βασιλιάς του ασύλου ονομάζεται αντίστοιχη ισχύ ως άτομο: η σιδερέ- λός σας, Ζόμερ· κι όταν θελή-

ιΣχυΣ και αΠοΓνΩΣη

Χανς Χάγκεν.
Αυτός ο νεαρός άνδρας ζούσε
ήδη έξι χρόνια σε αυτό το κατα-
θλιπτικό περιβάλλον και όμως
διατηρούσε όλη τη ζωτικότητα
και τη γοητεία της νιότης! Η
απελπιστική θλίψη, ο αποτρό-
παιος φθόνος που βασίλευαν
στο ίδρυμα δεν τον είχαν αγγίξει
στο ελάχιστο· έδινε πάντα την
Ας επανέλθουμε όμως στον πρωτα-
γωνιστή της αφήγησης. Και μέσα
στο άσυλο, το φάντασμα της συζύ-
γου του δεν τον αφήνει σε ησυχία.
Βέβαιος πως εκείνη ευθύνεται για
το κατάντημά του, γνωρίζει ωστόσο
πως η έξοδος από την κόλαση είναι
στα χέρια της: αυτή θα αποφασίσει
για το τι θα καταθέσει στη δίκη. Στα
νια πειθαρχία σφυρηλατεί σιδερέ-
νιες προσωπικότητες. Άρα, η ισχύς
αυτή αποκτά την ιδιότητα ενός εθνι-
κού χαρακτηριστικού και θεμελιώ-
νει την πεποίθηση ότι ο λαός που τη
διαθέτει έχει και μια υπεροχή έναντι
άλλων λαών. Σε μια κοινωνία με τέ-
τοια πρότυπα ο αδύναμος άνθρω-
πος, πέρα από τα ψυχικά δεινά που
τον ταλαιπωρούν σε αμιγώς προσω-
πική βάση, έχει να αντιμετωπίσει
σατε να ξεφύγετε απ’ αυτή την
καλή επιρροή της, βρεθήκατε
στην άβυσσο. Πρέπει να συνει-
δητοποιήσετε μια και καλή, πως
η σύζυγός σας θέλει το καλό σας
και μόνον, και να αποδεχτείτε
την ιδέα μιας σχετικής υποτα-
γής. [...] Δεν είναι ντροπή, δεν
σας είπε κανείς να γίνετε δα
υπηρέτης της. Είναι, πολύ απλά
θετικό, όταν άνθρωποι με αδύ-

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 81


ναμο χαρακτήρα αποδέχονται
την προστασία και την καθοδή-
γηση άλλων, πιο ισχυρών...
Δεν γνωρίζω αν ο Φάλλαντα είχε
επίγνωση του ιδεολογικού βάρους
αυτής της απόφανσης-καταπέλτη,
διαμέσου της οποίας ο γιατρός
(φορέας εξουσίας par excellence)
αναγορεύει σε επιλογή αναπόδρα-
στη την ιδέα αυτή της υποταγής
του αδύναμου, από ιδιοσυστασία
ασθενή, στην ισχυρή (και άρα ικα-
νότερη να επιβιώνει) σύζυγό του·
δεν γνωρίζω αν είχε επίγνωση ότι η
απόφανση αυτή του γιατρού εμπε-
ριέχει την πεμπτουσία της ολοκλη-
ρωτικής ιδεολογίας – κάθε ολοκλη-
ρωτικής ιδεολογίας.
Πράγματι, μέσα από τη λογοτε-
χνική αφήγηση, ο Φάλλαντα σκια-
γραφεί, με το ένστικτο του συγγρα-
φέα, έναν μηχανισμό διαμέσου του
οποίου οι φορείς του ολοκληρωτι-
σμού εμποτίζουν το ασυνείδητο και
δημιουργούν προϋποθέσεις για την
εγκαθίδρυση σχέσεων εξουσίας και
καθυπόταξης, προσφέροντας έτσι
στον υποψιασμένο αναγνώστη ένα
εργαλείο για την κατανόηση του
ολοκληρωτισμού και, κατά συνέ-
πεια, και ένα όπλο αντίστασης ενα-
ντίον του. Αν λάβει κανείς υπ’ όψη
λανθάνουσες, ιδεολογικής υφής,
επισημάνσεις του Φάλλαντα όπως
αυτή, μπορεί άνετα να καταδείξει
πόσο ανούσιες είναι οι αντιπαρα-
θέσεις που έχουν ξεσπάσει (και
πολύ πρόσφατα, με αφορμή την
αναβίωση του ενδιαφέροντος για
το έργο του διεθνώς*), αντιπαρα-
θέσεις σχετικές με την πραγματική
πολιτική τοποθέτηση του συγγρα-
φέα ο οποίος, ήδη εν ζωή, λοιδο-
ρήθηκε ως συνεργάτης των ναζί
ενώ, αμέσως μετά τον πόλεμο, αντι-
μετώπισε τον φθόνο συμπατριωτών
του ως συνεργάτης της νέας σοβιε-
τικής εξουσίας (είχε διατελέσει δή-
μαρχος της γενέτειράς του). Είναι
πράγματι αποπροσανατολιστικές οι
συζητήσεις του τύπου αυτού, από
τη στιγμή που υπάρχει ένα έργο με
μια διεισδυτικότητα σπάνια, χάρη
στην οποία καταδεικνύεται αβία-
στα αν όχι η υπεροχή, πάντως του-
λάχιστον η συμπληρωματική λει-
τουργία της λογοτεχνίας σε σχέση
με τις θεωρητικές επιστήμες, υπό
την έννοια ότι: συνδυάζει την αι-
σθητική απόλαυση με τη γνώση,
την αποκάλυψη ψυχικών, κοινωνι-
κών κ.λπ. μηχανισμών που καθορί-
ζουν την πορεία των ανθρώπινων
πραγμάτων. Ο Χέρμαν Χέσσε το
είχε πει: «Μεταξύ των νεότερων
συγγραφέων που αναπαριστούν στο
82 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
O Xανς Φαλλάντα σε γραμματόσημο του 1993 από τα Γερμανικά ταχυδρομεία.
έργο τους τη σημερινή Γερμανία με
τρόπο απόλυτα ρεαλιστικό, χωρίς
ίχνος εξιδανίκευσης, ο Χανς Φάλ-
λαντα βρίσκεται στην κορυφή».
εναΣ ΣυνθετοΣ
ΣυΓΓραΦεαΣ
Αν μου ζητούσαν να πάρω θέση
στις αντιπαραθέσεις αυτές, θα
έλεγα ανεπιφύλακτα ότι η λογοτε-
χνία του Χανς Φάλλαντα (αυτό δη-
λαδή που πρώτιστα ενδιαφέρει
όταν μιλάμε για έναν συγγραφέα)
βρίσκεται στην πρώτη γραμμή στον
κατάλογο των έργων με ανθρωπι-
στικό και αντιφασιστικό χαρα-
κτήρα. Από την άλλη μεριά, θεωρώ
εξ ίσου σημαντικό ότι η ίδια η ζωή
του προσφέρεται για μια άσκηση
του πνεύματος στη νηφάλια παρα-
τήρηση των ανθρώπινων αντιφά-
σεων, των αντινομιών –μ’ ένα λόγο
στη συνθετότητα του ψυχισμού εν
γένει– και, κυρίως, στην αποδοχή
της συνθετότητας αυτής και στην
αποδοχή του γεγονότος ότι μερικά
πράγματα δεν προσφέρονται ούτε
για τη διαμόρφωση μιας μονοδιά-
στατης άποψης ούτε για την εξεύ-
ρεση τρόπων οριστικής διευθέτη-
σης ή επίλυσης. Ας μην ξεχνάμε ότι
οι πιο ακραίες, αιματηρές (κυριο-
λεκτικά και μεταφορικά) συγκρού-
Bίκυ Γεωργοπούλου
σεις απορρέουν από την τάση των
ανθρώπων να κουκουλώνουν τις συ-
χνά ακατανόητες αποχρώσεις των
πραγμάτων· διότι κάθε τι δυσεξή-
γητο κουράζει ακριβώς επειδή δυ-
σχεραίνει τη διαμόρφωση μιας άπο-
ψης, την οποία φαίνεται πως οι
περισσότεροι άνθρωποι έχουν ανά-
γκη, καθώς νιώθουν πως τους προ-
σφέρει ένα δίχτυ ασφαλείας στη δύ-
σκολη πορεία της ζωής. (Ένας
άλλος συγγραφέας που αγαπώ ιδι-
αίτερα, ο Μανές Σπέρμπερ, μιλάει
κάπου για ανθρώπους «που τους εί-
ναι αδιανόητο να μην έχουν δια-
μορφωμένη άποψη για τα πάντα,
που η άποψη είναι γι’ αυτούς όπως
το μπουκάλι για τον αλκοολικό»).
Έτσι, συνήθως οι άνθρωποι στρι-
μώχνουν μάνι μάνι τα πάντα κάτω
από ταμπέλες με ευδιάκριτα χρώ-
ματα: συνήθως μαύρο ή άσπρο.
Για παράδειγμα: στις αμέτρητες
αναλύσεις για τη ναζιστική Γερμα-
νία, η παγκόσμια κοινή γνώμη έχει
χωρίσει τους Γερμανούς σε δύο ευ-
διάκριτες ομάδες: σε όσους αντι-
στάθηκαν και σε όσους ανέχτηκαν ή
συνεργάστηκαν, σιωπηρά ή φανερά,
με το ναζιστικό καθεστώς. Σήμερα,
έχοντας εκ των υστέρων μια εικόνα
του ναζιστικού εγκλήματος κατά της
ανθρωπότητας ολοκληρωμένη, τεκ-
μηριωμένη και συμπυκνωμένη υπό
μορφή ιστορικής γνώσης, οπτικοα-
κουστικού υλικού κ.λπ., όσα και να
γνωρίζουμε για τις διαδικασίες που
οδήγησαν εκεί, είναι φυσικό να μας
διαφεύγει η εικόνα καρέ καρέ της
βραδύτατης μετάλλαξης της γερμα-
νικής κοινωνίας. Ξεχνάμε έτσι, όταν
καλούμαστε να κρίνουμε τον γερ-
μανικό λαό της περιόδου εκείνης,
πως η μετάλλαξη αυτή δεν μπο-
ρούσε να είναι άμεσα συνειδητο-
ποιήσιμη ούτε εύκολα αποδεκτή
στη συνείδηση των ανθρώπων στην
καθημερινότητά τους. Άρα, οι πο-
λίτες στη συγκυρία αυτή, του ολο-
κληρωτισμού που εγκαθίσταται στα-
διακά στη γερμανική κοινωνία,
αντιλαμβάνονται καθένας με δια-
φορετικό τρόπο και με διαφορετι-
κούς ρυθμούς τις μεταβολές που
επιτελούνται, και αντιδρούν επίσης
με διαφορετικό τρόπο καθένας,
ανάλογα όχι μόνο με τον χαρα-
κτήρα, την ιδιοσυγκρασία, την ηθική
υπόσταση ή το ηθικό σθένος, αλλά
και με τις προσωπικές του βιοτικές
συνθήκες.
Το ίδιο συνέβη και με τον συγ-
γραφέα Φάλλαντα, που ώς το 1947
που πέθανε, στα 53 του, πρόλαβε
να ζήσει πολλές ζωές: γόνος αστι-
κής οικογένειας με παράδοση πέντε
γενεών στον δικαστικό κλάδο, παρά
λίγο αυτόχειρας στα 17 του χρό-
νια, καταξιωμένος συγγραφέας,
απαξιωμένος αλκοολικός και μορ-
φινομανής, επιστήμονας με σπου-
δές αγροτικής οικονομίας και πο-
λύχρονη εμπειρία στη διαχείριση
μεγάλων αγροκτημάτων, με δύο κα-
ταδίκες για υπεξαίρεση χρηματι-
κών ποσών από εργοδότες που τον
ξαναπροσέλαβαν μετά την αποφυ-
λάκισή του, κτηματίας και ο ίδιος
στα 12 χρόνια της αυτοεξορίας του
σ’ ένα χωριό της Βόρειας Γερμα-
νίας, όπου κατέφυγε προσπαθώ-
ντας να κρατηθεί μακριά από τις
επικίνδυνες περιδινήσεις της ζωής
στο Γ’ Ράιχ, χωρίς να τα καταφέρ-
νει πάντα, διότι έπρεπε να γράφει
για να ζήσει, αφοσιωμένος σύζυγος
και οικογενειάρχης με τρία παιδιά,
και ένα ακόμα από τον μοιραίο δεύ-
τερο γάμο με μια γυναίκα επίσης
μορφινομανή με την οποία έζησε
τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής
του και, τρόφιμος ασύλων απεξάρ-
τησης.
Σ΄ ένα τέτοιο άσυλο ο Χανς Φάλ-
λαντα έγραψε τον Πότη. zx
*Die Welt (“So schrieb sich Fallada die
Nazis von der Seele”) και The Guardian
(“Hans Fallada’s fable of anti-Nazi re-
sistance”).
Όταν η ψυχιατρική
συνάντησε τη θεολογία
από τoν ΓιωρΓο ΚιΣΣα
Το πρώτο τεύχος του περιοδικού Ψυχής δρόμοι κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2011. Διευθυντής σύνταξης
και κατά νόμον υπεύθυνος, είναι ο γνωστός και από άλλα συγγραφικά του έργα π. Βασίλειος Θερμός,
θεολόγος και ψυχίατρος. Το περιοδικό εκδίδεται ανά εξάμηνο και πρόσφατα κυκλοφόρησε το τέταρτο
τεύχος. Πώς φθάσαμε έως αυτό το νέο βήμα διαλόγου ανάμεσα στις ψυχολογικές επιστήμες και την πί-
στη, και μερικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου εγχειρήματος;
ε όποια σημασία και
Μ αν εννοήσουμε τη
λέξη «ψυχή» θα συμ-
φωνήσουμε με τον
Ηράκλειτο, πως «οι
δρόμοι της ψυχής είναι πολλοί και
περίπλοκοι, τέρμα δεν βρίσκεις όσο
και να τους διανύσεις». Ή θα ανα-
ρωτηθούμε, όπως ο Ιερεμίας, πόσο
«βαθιά είναι η ψυχή του ανθρώπου
και ποιος μπορεί άραγε να τη γνω-
ρίσει;»1 Παρόμοια ερωτήματα τίθε-
νται σε κάθε εποχή, με διαφορε-
τική γλώσσα βέβαια. Ανάλογες
απορίες είχε ο άνθρωπος και στους
νεωτερικούς χρόνους, όταν η Ψυ-
χολογία, γύρω στα μέσα του 19ου
αιώνα, αυτονομήθηκε από τη φιλο-
σοφία και προσπάθησε να κάνει τα
πρώτα της βήματα ως ανεξάρτητος
επιστημονικός κλάδος, αντιγράφο-
ντας τα εργαλεία των τότε φυσικών
επιστημών. Στα ίδια ερωτήματα
επανερχόμαστε και στις μέρες μας,
όπου η ψυχοθεραπεία είναι πλέον
στον δυτικό κόσμο (της Ελλάδας
συμπεριλαμβανομένης) συστατικό
της καθημερινότητας και οι και-
νούργιοι κλάδοι των νευροεπιστη-
μών προσδίδουν νέες διαστάσεις
στην κατανόηση τόσο της ψυχικής
υγείας όσο και της ψυχικής νόσου.
Το ζήτημα του τι είναι η ανθρώ-
πινη ψυχή, πώς λειτουργεί, πώς για-
τρεύονται τα παθήματά της και ποια
η συνάφειά της με το σωματικό μέ-
ρος της ανθρώπινης ύπαρξης απα-
σχόλησε τους ανθρώπους της κάθε
εποχής.
Δεν είναι του παρόντος, βέβαια,
να προσπαθήσουμε έστω και ενδει-
κτικά να παρουσιάσουμε την πολυ-
σημία του όρου «ψυχή», για ειδικούς
και μη. Χρειάζεται όμως να γίνει ένας
σαφής διαχωρισμός. Αυτό που εννο-
ούν οι μεν ψυχίατροι και οι ψυχολό-
γοι με το πρώτο συνθετικό της ονο-
μασίας τους, οι δε πιστοί με τον όρο
«ψυχή», είναι δύο διαφορετικά πράγ-
ματα. Άλλη η ψυχή για την εκκλησία,
Ο καρλ Γιουνγκ (1875-1961), ο «αποστάτης γιος» του Φρόυντ, που στράφηκε
στη μελέτη της θρησκευτικότητας.
άλλο για την ψυχολογία. Άλλο ψυ-
χικά ασθενής και η θεραπεία του και
άλλο η πνευματική θεραπεία της ψυ-
χής. Η ψυχοπαθολογία γιατρεύεται
με ψυχολογικές και ψυχιατρικές με-
θόδους. Τα πάθη της ψυχής και η
ανθρώπινη αμαρτωλότητα είναι άλ-
λης τάξεως φαινόμενα και αλλιώς
αντιμετωπίζονται. Σαφώς τα μεν και
τα δε συμπορεύονται, συμπλέκονται
ή και συγκρούονται στον ίδιο άν-
θρωπο. Και εδώ δημιουργούνται όλα
τα ερωτήματα. Εδώ αναφύονται όλα
τα ζητήματα που άλλοτε μπορεί να
ταλαιπωρούν και να βασανίζουν κυ-
ριολεκτικά τη ζωή μας και άλλοτε
μπορεί να την ωριμάζουν και να την
εξανθρωπίζουν.
Με αυτήν την προϋπόθεση χρειά-
ζεται να διαβάσει κανείς το περιο-
carl Jung Society
δικό αυτό. Ο στόχος του –όπως αυ-
τός διατυπώνεται στο προλογικό ση-
μείωμα του πρώτου τεύχους– είναι
«α) η προώθηση της σκέψης και της
έρευνας, β) ο διάλογος των επαγγελ-
ματιών-ειδικών που υπηρετούν τους
δύο χώρους και η αμοιβαία ευαισθη-
τοποίησή τους και γ) η εκπαίδευση σε
ευαισθησίες και δεξιότητες».2 Απο-
τελεί την πρώτη σχετική απόπειρα
στην Ελλάδα. Εκδίδεται από ορθό-
δοξους χριστιανούς επαγγελματίες
της ψυχικής υγείας και ερευνητές και
απευθύνεται σε ελληνόγλωσσο κοινό
συναδέλφων (επαγγελματιών ψυχι-
κής υγείας, κληρικών, εκπαιδευτικών
και γενικώς επιστημόνων) και μη (γο-
νέων, φοιτητών κ.ά.), κοινό που πε-
ριλαμβάνει πιστούς, αδιάφορους και
άθεους. Όπως τονίζεται, χαρακτη-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 83
περιοδικό Ψυχής δρόμοι.
εκεί που οι ψυχολογικές
επιστήμες συναντώνται με
την πίστη, διεύθυνση
σύνταξης: π. βασίλειος
Θερμός, τέσσερα τεύχη έως
τώρα, εκδ. Αρμός
ριστικά, στοχεύει σε όλους τους «σκε-
πτόμενους ανθρώπους που λαμβά-
νουν τόσο τα θρησκευτικά όσο και τα
ψυχολογικά ερεθίσματα της εποχής
μας και επιθυμούν να μην τα κρατή-
σουν στεγανά μεταξύ τους».3
Δημοσιεύονται κείμενα ελλήνων ει-
δικών αλλά και πολλά ξένων. Με αυ-
τόν τον τρόπο, ο αναγνώστης έρχεται
σε επαφή με την πληθώρα των πα-
ρόμοιων περιοδικών και σχετικών βι-
βλίων, που κυκλοφορούν εδώ και δε-
καετίες στο εξωτερικό και, μαζί με
σχετικά συνέδρια, ερευνητικά κέντρα,
επιστημονικές εταιρείες, πανεπιστη-
μιακά ιδρύματα, θρησκευτικούς και
εκκλησιαστικούς φορείς, αποτελούν
ένα πολύχρωμο μωσαϊκό ανθρώπων
που πορεύονται, συναντώνται, δια-
λέγονται και ερευνούν τους πολλούς
και περίπλοκους δρόμους της ψυχής.
Μελετώντας την ιστορία, βλέπουμε
ότι από την εποχή που οι ρόλοι του
ιερέα και του γιατρού ταυτίζονταν
στο ίδιο πρόσωπο, μέχρι τη σημερινή
εποχή της μεγίστης εξειδίκευσης
στον κλάδο της ιατρικής, επιστήμη
και πίστη, ιατρική και Θεολογία, πά-
ντοτε συνυπήρχαν, με σχέσεις που
απλώνονται σε όλο το φάσμα μεταξύ
αγάπης και μίσους, όχι μόνο σε κοι-
νωνικό επίπεδο αλλά και σε ατομικό.
Η γενική αυτή παρατήρηση δεν εξι-
σώνει τις διαφορές κάθε χρονικής πε-
ριόδου ούτε τις κυρίαρχες τάσεις από
τις εξαιρέσεις. Απλώς χρειάζεται πά-
ντα να θυμόμαστε, όταν αναφερόμα-
στε στα θέματα αυτά, ότι η αυστηρή
διατύπωση ορισμών για τις έννοιες
θρησκεία και την επιστήμη και η εξ
αυτών συναγωγή συμπερασμάτων εί-
ναι πάντοτε έργο ιστορικής έρευνας.
Άλλο πράγμα π.χ. σήμαινε επιστήμη
για τον Αυγουστίνο, άλλο για τον
Νεύτωνα και άλλο για τον Χάιζεν-
μπεργκ. Επιστήμη και θρησκεία,
«έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώ-
πινη σκέψη και δράση και θα ήταν
σοβαρό λάθος να αντιμετωπισθούν
ως αυτόνομες οντότητες, αφού δεν εί-
ναι δυνατόν να αποσπασθούν εντε-
λώς από τα κοινωνικά πλαίσια που
τις διαμόρφωσαν.»4 Όταν στην Ανα-
γέννηση, και εντεύθεν, ο αγώνας του
δυτικού ανθρώπου για απελευθέρωση
από πολιτικο-ιδεολογικο-οικονομικά
δεσμά γίνεται εν πολλοίς σε αντίθεση
ή ερήμην της εκκλησίας, δεν είναι
παράδοξο που, λίγους αιώνες αργό-
τερα, ο Φρόυντ, παιδί και αυτός της
εποχής του, διατυπώνει μία θεωρία
σαφώς επηρεασμένη από το στατικό-
μηχανικό πρότυπο της νευτώνειας
φυσικής.5 Η αναφορά στον Φρόυντ
γίνεται για να δειχθεί ότι για μεγάλο
μέρος της επιστημονικής πρωτοπο-
ρίας στο χώρο της ψυχιατρικής και
της Ψυχολογίας, μέχρι και σήμερα,
αυτό που ονομάζεται θρησκευτικό-
τητα ή πνευματικότητα6 δεν είναι
απλώς άλλης τάξεως φαινόμενο, με-
ρικώς εκτός επιστημονικού πεδίου,
αλλά απόλυτα και αποκλειστικά αντί-
θετο, αρνητικό, και απορριπτικό κάθε
επιστημονικής προόδου. Θεωρείται η
κύρια αιτία που ο άνθρωπος παρα-
μένει φοβισμένο παιδί, που ζητά πά-
ντα έναν ισχυρό προστάτη να ανα-
λάβει την ευθύνη της ζωής του ή,
στην καλύτερη περίπτωση, μια προ-
νεωτερικής μορφής παρηγοριά στην
υπαρξιακή μοναξιά, στην οποία κα-
ταφεύγουν οι άνθρωποι.7 Βέβαια, για
να μείνουμε στο παράδειγμα του
Φρόυντ, γνωρίζουμε ότι ένας από
τους ανθρώπους που ο Φρόυντ σε-
βόταν τη γνώμη του και για χρόνια
αλληλογραφούσαν και αντάλλασσαν
απόψεις, ήταν ο ελβετός πάστορας
Όσκαρ Πφίστερ (Oscar Pfister). Πα-
ράλληλα δε με τον πατέρα της ψυ-
χανάλυσης, ο «αποστάτης γιος» του,
Καρλ Γιουνγκ, ήταν που στράφηκε
στην μελέτη της θρησκευτικότητας, ή
το άλλο μεγάλο όνομα στην ψυχοθε-
ραπεία, ο Καρλ Ρότζερς, αρχικά
σπούδασε θεολογία και σκεφτόταν
την ιεραποστολή στην Κίνα. Αυτά
σημειώνονται, για να τονίσουμε πως
στη ζωή τα πράγματα είναι πολυ-
πλοκότερα από τις όποιες θεωρητι-
κές κατασκευές μας και, ακόμη, ότι
στη Δύση, από τα πρώτα βήματα ανε-
ξαρτητοποίησης των ψυχολογικών
επιστημών από τη φιλοσοφία, ο διά-
λογος με την πίστη ήταν γεγονός.
Είτε μέσα στην καρδιά και το μυαλό
του κάθε επιστήμονα είτε σε κοινω-
νικό επίπεδο ανάμεσα στην επιστη-
μονική και την όποια θρησκευτική ή
εκκλησιαστική κοινότητα.
Σε αυτόν τον διάλογο δεν υπήρ-
χαν μόνο οι ιδεολογικές προϋποθέ-
σεις των επιστημόνων της ψυχικής
υγείας που, αν δεν τον καθιστού-
σαν αδύνατο, τον δυσκόλευαν αφά-
νταστα. Ανάλογα εμπόδια υπήρχαν
και από τις εκκλησίες. Από την
84 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
πλευρά της Ρωμαιοκαθολικής και
της Προτεσταντικής εκκλησίας η
πρώτη αντίδραση ήταν πόλεμος,
απόρριψη και προσπάθεια οχύρω-
σης των πάσης φύσεως κεκτημένων.
Οι εκκλησίες εξαναγκάσθηκαν, εκ
των πραγμάτων, να έρθουν σε διά-
λογο με τη νέα πραγματικότητα. Ευ-
τυχώς πολύ γρήγορα, και παρά τις
συνεχιζόμενες αντιδράσεις μερικών,
άλλαξαν ριζικά τα πράγματα. Εν-
δεικτικό είναι ότι και οι δύο εκκλη-
σίες έχουν εδώ και δεκαετίες προ-
γράμματα ποιμαντικής Ψυχολογίας
και Ψυχολογίας της θρησκείας στην
εκπαίδευση των στελεχών τους,
αλλά και αξιοποιούν ψυχιάτρους και
ψυχολόγους, κληρικούς και λαϊκούς
στο ποιμαντικό τους έργο.
Από την εποχή των κατηγοριών
περί «πανσεξουαλισμού» της φροϋ-
δικής ψυχανάλυσης και της θεώρη-
σης της θρησκείας ως καθολικής
νεύρωσης έχει κυλήσει πολύ νερό
στο ποτάμι της ιστορίας. Οι πρώην
αντίπαλοι άρχισαν να γνωρίζουν ο
ένας τον άλλο και, τελικά, να ανα-
καλύπτουν ότι μπορούν να αλληλο-
βοηθηθούν στο έργο τους. Άρχισαν
να διαλέγονται μεταξύ τους για να
οριοθετήσουν το χώρο αλλά και τη
σχέση τους. Συναντήσεις και συζη-
τήσεις γίνονταν, κείμενα γράφτη-
καν, συνέδρια άρχισαν να διοργα-
νώνονται, αλλά και πιο θεσμικά
οργανωμένες προσπάθειες εμφανί-
στηκαν. Ενδεικτικό του σημερινού
κλίματος που επικρατεί, αναφέρε-
ται, ότι στο Διαγνωστικό και Στατι-
στικό Εγχειρίδιο 4 της Αμερικανικής
Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM–iV,
το επίσημο σύστημα ταξινόμησης
της Αμερικανικής Ψυχιατρικής
Εταιρείας), για πρώτη φορά, η θρη-
σκεία και η πνευματικότητα τυγ-
χάνουν περισσότερο σεβασμού, το
εγχειρίδιο εφιστά την προσοχή των
ψυχιάτρων και ζητεί ευαισθητο-
ποίηση απέναντι σε θρησκευτικές
πίστεις και πρακτικές. Η ίδια δε
εταιρεία διατηρεί από τη δεκαετία
του 1950 «Επιτροπή επί της Θρη-
σκείας και της Ψυχιατρικής».8 Ανά-
λογα, οι πρώτες επιστημονικές
εταιρείες με αντικείμενο τη συνά-
ντηση Θεολογίας και Ψυχολογίας
στις ΗΠΑ εμφανίστηκαν τη δεκα-
ετία του ΄50, οπότε εκδόθηκαν και
τα πρώτα σχετικά περιοδικά. Σή-
μερα, η διαδικασία ψυχολογικής
και ψυχιατρικής αξιολόγησης για
τους υποψήφιους κληρικούς στον
Ρωμαιοκαθολικό και Προτεστα-
ντικό κόσμο, έχει προϊστορία δε-
καετιών, ενώ και η Ορθόδοξη εκ-
κλησία των ελλήνων της Αμερικής
εφαρμόζει την ίδια τακτική πάνω
από μία δεκαετία.
ο ελληνικοΣ εΞαιρετιΣΜοΣ
Στην Ελλάδα τι γίνεται στον τομέα
αυτό; Ό,τι γίνεται συνήθως. Αντι-
γράφουμε πιο εύκολα τα αρνητικά
των Δυτικών, παρά τα θετικά – και
αυτά με καθυστέρηση δεκαετιών. Χα-
ρακτηριστικό παράδειγμα ισχύος της
παραπάνω αποστροφής είναι το ακό-
λουθο: Ενώ το 1992 τρεις μόνο από
τις 125 ιατρικές σχολές στις ΗΠΑ εί-
χαν στο πρόγραμμά σπουδών τους
κάτι σχετικό με τη σχέση πνευματι-
κότητας και υγείας, το 2001 οι 72
από τις 125 σχολές αναφέρουν στο
πρόγραμμά σπουδών τους μαθήματα
που σχετίζονται με πνευματικά ζητή-
ματα.9 Στην Ελλάδα σήμερα τι γίνε-
ται στις ιατρικές σχολές της δεν γνω-
ρίζω. Εξ όσων πάντως γνωρίζω, σε
καμία πανεπιστημιακή σχολή Ψυχο-
λογίας δεν υπάρχει μάθημα σχετικό
με την Ψυχολογία της Θρησκείας ή
τη σχέση θρησκευτικότητας και
υγείας, ούτε σε προπτυχιακό ούτε σε
μεταπτυχιακό επίπεδο.
Όπως πάντα εξαιρέσεις και με-
μονωμένες προσπάθειες κάνουν την
αρχή, και σιγά σιγά αρχίζει κάτι να
αλλάζει και σε ευρύτερες ομάδες αν-
θρώπων. Στον ελλαδικό εκκλησια-
στικό χώρο, οι αντιδράσεις ή οι κα-
χυποψίες απέναντι στις ψυχολογικές
επιστήμες ξεκινούν από άγνοια ή από
φόβο ή και τα δύο μαζί. Υπάρχουν βέ-
βαια, και μερικές αντιδράσεις κληρι-
κών, που θυμίζουν κακότροπο επι-
χειρηματία που, επειδή ανησυχεί μην
του πάρουν τους πελάτες, κατά την
προσφιλή ελληνική τακτική, προ-
σπαθεί να δυσφημήσει το γείτονα.
Η ψυχιατρική, πάντως, ως «κα-
θαρή» επιστήμη δεν είναι εύκολο να
αμφισβητηθεί, ιδίως όταν έχεις προ-
σωπική πείρα της τραγικότητας και
του πόνου που έχει η ψυχική νόσος.
Η αμφισβήτηση στρέφεται, κυρίως,
κατά της Ψυχολογίας και της ψυχο-
θεραπείας. Αυτές τις οδηγούν σε
αδιέξοδο. «Αν η Ψυχολογία και η
ψυχοθεραπεία εκφράζεται θετικι-
στικά και επιστημονικά της λένε ότι
συμπνίγει και μειώνει τον άνθρωπο,
αν εκφράζεται στοχαστικά της λένε
ότι δεν είναι επιστημονική και μετα-
τρέπεται σε φιλοσοφία».10 Έτσι απο-
δεικνύουν ότι φοβούνται το διάλογο,
δεν τους ενδιαφέρει η καλόπιστη κρι-
τική, αλλά μάλλον η ψυχική τους ανά-
γκη να νικήσουν τον εχθρό, που τους
ταράζει την ηρεμία, την οποία τόσο
μοχθούν να διατηρήσουν.
Πολύ νωρίς όμως και στην Ελ-
λάδα γίνανε βήματα διαλόγου και
προσπάθειες συνεργασίας των δύο
χώρων. Υπάρχει π.χ. μάθημα Ψυ-
χολογία της Θρησκείας στο Πανε-
πιστήμιο Αθηνών πριν από τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο. Και έως σή-
μερα, στις θεολογικές σχολές οι φοι-
τητές και οι φοιτήτριες διδάσκονται
Ποιμαντική Ψυχολογία και Ψυχο-
λογία της Θρησκείας. Στο σημείο
αυτό οφείλουμε να αναγνωρίσουμε
ότι περισσότερα βήματα έχουν γίνει
από την πλευρά της εκκλησίας, σε
αντίθεση με τους ειδικούς της ψυχι-
κής υγείας. Σήμερα, σε κάθε σχετικό
συνέδριο ή επιμορφωτικό πρόγραμμα
εκκλησιαστικών στελεχών ή δομή του
κοινωνικού έργου της εκκλησίας η
συνδρομή των ψυχιάτρων, ψυχολό-
γων και ψυχοθεραπευτών είναι συ-
νηθισμένο φαινόμενο. Αντιθέτως ελά-
χιστες φορές, πανεπιστημιακές
σχολές ιατρικής και Ψυχολογίας ή
οργανωμένες δομές ψυχικής υγείας,
αισθάνονται την ανάγκη να συνερ-
γαστούν με θεολόγους ή κληρικούς.
Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν και υπάρ-
χουν φωτισμένοι λαϊκοί και κληρικοί
που με ποικίλους τρόπους προσπά-
θησαν όχι μόνο στην προσωπική τους
ζωή, αλλά και στη δημόσια δράση
και στον δημόσιο λόγο τους, να κρα-
τήσουν σε επαφή, διάλογο και συ-
νεργασία, τις ψυχολογικές επιστήμες
με την πίστη και τη Θεολογία. Αυτοί
οι άνθρωποι άφησαν μαθητές και δια-
δόχους στο έργο τους. Δημιούργημα,
ενός, κυρίως, εκ των μαθητών αυτών
των πρωτοπόρων, είναι και το πε-
ριοδικό Ψυχής δρόμοι. Χάρις σε αυ-
τούς τους ανθρώπους, σήμερα, δεν
ξενίζει τόσο το άκουσμα «παπάς ή
θεολόγος - ψυχίατρος» και «παπάς ή
θεολόγος - ψυχοθεραπευτής».
θεολοΓια
και Ψυχιατρικη Σε ΔιαλοΓο
Αφού λοιπόν αναφερθήκαμε σύντομα
στη προϊστορία του διαλόγου μεταξύ
των ψυχολογικών επιστημών και της
πίστης, στους σκοπούς του περιοδι-
κού και στο κοινό στο οποίο απευθύ-
νεται, είναι καιρός να γνωρίσουμε λε-
πτομερέστερα το ίδιο το περιοδικό.
Αντιγράφω από το προλογικό σημεί-
ωμα του πρώτου τεύχους:
Τέτοιες αποστολές ιστορικής βα-
ρύτητας και δυσκολίας δεν είναι
γρήγορες ούτε αποτελούν έργο
ενός· αναλαμβάνονται από πολ-
λούς και διεκπεραιώνονται σε
διάστημα γενεών με τη βοήθεια
πολλής προσοχής και βαθιάς
προσευχής. Ο Δυτικός Χριστια-
νισμός έχει από δεκαετίες πριν
καταβάλει ιδιαίτερο μόχθο στη
συνάντηση της Θεολογίας με τις
ψυχολογικές επιστήμες. Αν και η
Ανατολή έμεινε για τους γνω-
στούς ιστορικούς λόγους μακριά
από αυτό το εγχείρημα, σήμερα
η Ορθόδοξη Θεολογία έχει
πλέον ουσιαστικό λόγο σε αυτό,
 σε σημείο ώστε να μπορούσε
κανείς βάσιμα να ελπίσει ότι θα
ευεργετήσει και τις αντίστοιχες
απόπειρες των ετεροδόξων να
διαλεχθούν με τις ψυχολογικές
επιστήμες. Σε ένα τέτοιο έργο
υποδομής έχουν αφιερώσει τη
ζωή τους αρκετά μέλη της Εκ-
κλησίας που ταυτόχρονα διακο-
νούν την ψυχολογική θεωρία και
πρακτική. Μια ομάδα από αυτά,
αφού συνεργάστηκε στον προ-
βληματισμό επί δεκαετία, παρή-
γαγε την ημερίδα Θεολογία και
Ψυχιατρική σε διάλογο το 1994,
καθώς και το διεθνές συνέδριο
Ορθόδοξη Θεολογία και Ψυχοθε-
ραπεία που έλαβε χώρα το 2003.11
Φαίνεται ότι η ανάγκη ενός τέ-
τοιου βήματος διαλόγου προέρχε-
ται περισσότερο από τον εκκλη-
σιαστικό χώρο. Δεν είναι οι
επιστήμονες του χώρου της ψυχι-
κής υγείας που πήραν την πρωτο-
βουλία αυτή. Τουλάχιστον επί του
παρόντος και σε «θεσμικό» επί-
πεδο, μιας και οι προσωπικές με-
ταφυσικές αναζητήσεις των επι-
στημόνων της ψυχικής υγείας
πάντοτε υπήρχαν και υπάρχουν
και αναζητούν δρόμους επικοινω-
νίας με την άλλη πλευρά ούτως ή
άλλως.
Σε ένα τέτοιο λοιπόν πολιτιστικό
πλαίσιο, προϊόν μιας ενδιαφέρουσας
και άξιας να μελετηθεί ιστορικά πο-
ρείας, γεννιέται και το περιοδικό Ψυ-
χής δρόμοι.
Στα τέσσερα πρώτα τεύχη που κυ-
κλοφόρησαν, για να εξυπηρετηθούν
οι προαναφερθέντες στόχοι του πε-
ριοδικού, καταβάλλεται προσπάθεια
ώστε να ισορροπούν στην ύλη του, τα
θεωρητικά κείμενα με τα πρακτικά
κείμενα. Έτσι, λοιπόν, μπορεί να βρει
ο αναγνώστης κείμενα επιστημολο-
γικά, από το χώρο της Ψυχολογίας
της Θρησκείας και της Ποιμαντικής
Ψυχολογίας, κείμενα σχετικά με τις
νευροεπιστήμες και τη θρησκευτικό-
τητα, την ψυχοθεραπεία και τη θρη-
σκευτικότητα, καθώς επίσης και κεί-
μενα σχετικά με τη εξομολόγηση και
την πνευματική καθοδήγηση, την
Ψυχολογία του ποιμένα, την ψυχο-
λογική ανάγνωση βιβλικών και πα-
τερικών κειμένων και την ευαισθητο-
ποίηση ψυχολόγων και ψυχιάτρων
στη θρησκευτικότητα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και πρωτο-
τυπία του περιοδικού παρουσιάζουν
οι συζητήσεις κλινικών περιπτώσεων.
Είναι περιπτώσεις συγκεκριμένων
προσώπων (ενν. παραλλαγμένες χά-
ριν της ανωνυμίας) οι οποίες παρου-
σιάζουν ιδιαίτερο ψυχολογικό και
πνευματικό ενδιαφέρον, και στις
οποίες ο αναγνώστης θα μπορούσε
να αναγνωρίσει ίσως κάτι από τον
εαυτό του ή από οικείους του. Με
αυτή την έννοια γίνονται χρήσιμες
στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.
Τις σύντομες παρουσιάσεις συνοδεύ-
ουν παράλληλοι σχολιασμοί από έναν
ψυχοθεραπευτή και έναν πνευματικό
οι οποίοι δεν έχουν επικοινωνήσει
μεταξύ τους, ούτε έχουν διαβάσει ο
ένας τα κείμενα του άλλου, εκτός αν
αυτό δηλώνεται ρητά.
Τέλος, την ύλη του περιοδικού συ-
μπληρώνουν βιβλιοκρισίες, ειδήσεις,
χρονικά και δραστηριότητες, όπου
παρέχεται ενημέρωση για τις διεθνείς
εξελίξεις γύρω από την συνεργασία
μεταξύ θεολόγων–ποιμένων και ψυ-
χολόγων–ψυχιάτρων, καθώς και πλη-
ροφόρηση για σχετικά συνέδρια, εκ-
δόσεις κ.ο.κ. Ξεφυλλίζοντας το κάθε
τεύχος, θα σταθεί το μάτι στα μικρά
ένθετα με τον τίτλο «Ορυχείο». Είναι
μικρά αποσπάσματα γνωστών ή
άγνωστων έργων, δοκιμίων ή λογοτε-
χνικών, που «σχετίζονται ή αποκαλύ-
πτουν κάτι από το μυστήριο του αν-
θρώπου, με τρόπο που ενδιαφέρει
τόσο την θεολογική όσο και την ψυ-
χολογική ματιά».12 Λειτουργούν σαν
ευχάριστο διάλειμμα και ερέθισμα για
προβληματισμό.
Η όλη διαμόρφωση της ύλης με
βάση τη θεματολογία που προανέ-
φερα, γίνεται με επίσης πρωτότυπο
τρόπο. Στο Ψυχής δρόμοι, όντας ένα
βήμα διαλόγου, «εκεί που οι ψυχο-
λογικές επιστήμες συναντώνται με
την πίστη», το κάθε τεύχος διαιρεί-
ται σε ενότητες, κάθε μια από τις
οποίες φέρει ένα όνομα παράγωγο
και σχετικό με τον δρόμο: Τα κύρια
άρθρα, θεωρητικά ή κλινικά προσα-
νατολισμένα, αποτελούν τις «Λεω-
φόρους», ως κύριοι αγωγοί διακίνη-
σης ιδεών. (Μην προσπεράσετε το
κείμενο του Antoine Vergote, Θρη-
σκεία, παθολογία, θεραπεία, στο 3ο
τεύχος). Οτιδήποτε υλικό αναφέρε-
ται στις ηλικιακές ομάδες «παιδιά,
έφηβοι, νέοι» βρίσκεται στην ενό-
τητα «Μονοπάτια», «για να θυμίζει
ότι στις πρώτες φάσεις της ζωής οι
ψυχικές δίοδοι από όπου περνά και
η θρησκευτικότητα είναι στενές και
εύκολα κλείνουν, ενώ βέβαια ενδε-
χομένως ανοίγονται άλλες».13
Οι συνεντεύξεις που κατά καιρούς
φιλοξενεί το περιοδικό, (αξίζει ο
αναγνώστης να μείνει στην δημοσι-
ευμένη στο 3ο τεύχος συνέντευξη με
την διάσημη ψυχαναλύτρια Ana-
Maria rizzuto), αποτελούν τους
«Πεζόδρομους». Σε αυτούς το βάδι-
σμα είναι πιο αργό «καθώς αναζη-
τούνται πληροφορίες για το υπαρ-
ξιακό και διανοητικό ταξίδι κάποιων
ανθρώπων οι οποίοι εξερευνούν τα
σύνορα των δύο χώρων».14 Οι πα-
ρουσιάσεις κλινικών περιπτώσεων
αποτελούν τις «Γέφυρες», του κάθε
τεύχους, ενώ ο ψυχολογικός σχο-
λιασμός βιβλικών και πατερικών
κειμένων ονομάζεται «Προσκυνη-
τάρια», δηλωτικό του τρόπου προ-
σέγγισης των εν λόγω κειμένων.
Στο περιοδικό φιλοξενούνται και
βιωματικά κείμενα, που αποτελούν
καταθέσεις προσωπικές, οι οποίες
λειτουργούν ως τόπος ανάπαυσης και
ευρύτερης θέας, πραγματικά «Ξέ-
φωτα» όπως ονομάζονται. (Ξεχωρίζει
στο 4ο τεύχος το κείμενο που έχει
γράψει ο Πέτρος Λέκκος για το θά-
νατο). Οι «Πλατείες» στο κάθε τεύ-
χος είναι, όπως δηλώνει η λέξη, τό-
πος διασταύρωσης δρόμων. Εκεί
φιλοξενούνται οι βιβλιοκρισίες που
μπορεί να συμβάλουν σε μια γόνιμη
ζύμωση ιδεών. Τέλος, τα «Σταυρο-
δρόμια» φιλοξενούν τις ειδήσεις, τα
χρονικά και τις δραστηριότητες που
δημοσιεύονται σε κάθε τεύχος. Μια
σύντομη δηλαδή ενημέρωση για τό-
πους και τρόπους συνάντησης των
δύο δρόμων της ψυχής. (Ο αναγνώ-
στης θα κατανοήσει καλύτερα την
προσπάθεια που καταβάλλει το πε-
ριοδικό αν διαβάσει τα «Σταυροδρό-
μια» του πρώτου τεύχους).
Συμπερασματικά: υπάρχουν επι-
στήμονες του χώρου της ψυχικής
υγείας στην εκκλησία, που αναγνω-
ρίζουν ότι ο απηρχαιωμένος και
εξουσιαστικός λόγος, που συχνά
αυτή εκπέμπει, όχι μόνο δεν τους
εκφράζει αλλά και είναι έξω από τη
φύση της, που ως ζωντανό σύστημα
είναι σε διαρκή επικοινωνία με τον
κόσμο. Κρίνει και κρίνεται. Αυτοί
πιστεύουν ότι για να κρατήσει η εκ-
κλησία ανοιχτή την επικοινωνία με
την εποχή μας, που διαμορφώνει μια
ανθρωπολογία διαφορετική εν πολ-
λοίς από την (προ)νεωτερική περα-
σμένων εποχών, στηριζόμενη εκτός
των άλλων στις ψυχολογικές επι-
στήμες, πρέπει να διαλεχθεί με την
εποχή μας στη γλώσσα της εποχής
μας. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν αρχί-
σει τον διάλογο αυτό μέσα τους.
Αναζητούν συντρόφους στην προ-
σπάθειά τους αλλά και συνομιλητές,
από την επιστημονική τους κοινό-
τητα. Έτσι προέκυψε το Ψυχής δρό-
μοι.
Στα πρώτα βήματα αυτού του πε-
ριοδικού, η υποδοχή από κάποιους
ήταν θερμή, από άλλους επιφυλα-
κτική, ενώ από μερικούς εχθρική. Η
εργώδης προσπάθεια που απαιτεί
ένα τέτοιο εγχείρημα συνοδεύεται
από αγωνία, ερωτήματα και κινδύ-
νους. Θα γίνει γνωστό το περιο-
δικό στο κοινό; Θα ξεπεράσουν τα
στερεότυπά τους οι ψυχίατροι, οι
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 85
ψυχολόγοι, οι ψυχοθεραπευτές και
θα το διαβάζουν; Θα το διαβάζουν
οι κληρικοί και οι ενδιαφερόμενοι
πιστοί; Πώς θα γίνει ενδιαφέρον
για τον θρησκευτικά αδιάφορο ή
άθεο συνάδελφο της ψυχικής
υγείας; Θα στείλει ένα κείμενό του
για δημοσίευση αυτός ο συνάδελ-
φος; Πώς θα βοηθήσει, το περιο-
δικό, να ξεπεραστεί ο φόβος και η
καχυποψία πολλών πιστών απένα-
ντι στις ψυχολογικές επιστήμες,
χωρίς από την άλλη να καταλήξει
να είναι απλώς ένα εγχειρίδιο Ποι-
μαντικής Ψυχολογίας για κληρι-
κούς ή ένα ακόμα εκκλησιαστικό
έντυπο, αποκλειστικό ανάγνωσμα
«ψαγμένων» πιστών με ψυχολογι-
κές ευαισθησίες;
Οι προκλήσεις πολλές, οι καιροί
δύσκολοι. Εύχομαι να έχει καλή συ-
νέχεια. zx
1
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 5.
2
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 8.
3
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 8.
4
Brooke H. John (2008), Επιστήμη και θρη-
σκεία, μια ιστορική προσέγγιση, Πανεπιστη-
μιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 21.
5
Παρ’ όλο που ο ίδιος ο Φρόυντ, κατ΄ άλ-
λους εισάγει βασικούς πυρήνες απροσδιο-
ριστίας μέσα στις ψυχικές διαδικασίες (βλ.
Η ενεργός απουσία του Sigmund Freud, 1994,
συλλογικό έργο, Συζητήσεις με τον Αθαν.
Αλεξανδρίδη, εκδ. Εξάντας, Τρίαψις λόγος,
σελ. 25)
6
Οι όροι «θρησκευτικότητα» και «πνευμα-
τικότητα» δεν ταυτίζονται στη διεθνή και ελ-
ληνική βιβλιογραφία των ψυχολογικών επι-
στημών. Ούτε στην αντίστοιχη θεολογική ή
γενικότερα θρησκευτική βιβλιογραφία. Ούτε
και μεταξύ των δύο χώρων (ψυχολογικές
επιστήμες και Θεολογία) εννοείται το ίδιο
πράγμα με τους όρους αυτούς (βλ. Γ. Κίσσα,
2005, «Σε αναζήτηση νοήματος» - Πνευ-
ματικότητα, θρησκευτικότητα και συστη-
μική θεραπεία, στο Με χάρτη και πυξίδα –
αφηγήσεις συστημικής ψυχοθεραπείας, επιμ.
Χ. Κατάκη. Α. Ανδρουτσοπούλου, εκδ. Ελ-
ληνικά Γράμματα, σελ. 193).
7
Yalom i. (2003), Θρησκεία και ψυχιατρική,
μετ. Ε. Ανδριτσάνου και Γ. Ζέρβας, εκδόσεις
Άγρα.
8
Βλ. ενδεικτικά: Lu Francis, (2000), Religion
and spiritual issues in psychiatric education
and training, “Psychiatry and religion: the
convergence of mind and spirit”, James
Boehnlein (eds), American Psychiatric press,
p.p.159-167.
9
Ψυχής δρόμοι, Μάιος 2012, τ. 3, σελ. 46.
10
π. Βασίλειος Θερμός (2006), Άνθρωπος
στον ορίζοντα. Προσεγγίζοντας τη συνάντηση
Ορθόδοξης Θεολογίας και επιστημών του ψυ-
χισμού, εκδ. Γρηγόρη, σελ. 40.
11
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 6.
12
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 9.
13
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 9.
14
Ψυχής δρόμοι, Ιούνιος 2011, τ. 1 , σελ. 9.

Νικόλαος δ. Σιώκης,
Ενδυμασία και κοινωνία
στην Κλεισούρα Καστοριάς.
Μελέτη βασισμένη σε
φωτογραφικά τεκμήρια
(τέλη 19ου-α΄ μισό 20ού
αιώνα), Θεσσαλονίκη 2012,
έκδοση του συγγραφέα,
σελ. 192. [περιλαμβάνει
473 φωτογραφίες, πρόλογο
της ιωάννας παπαντωνίου,
περίληψη στην αγγλική
γλώσσα]
υγγραφέας μιας διδα-
Σ κτορικής διατριβής στην
Θεολογική Σχολή του
ΑΠΘ με θέμα Η πνευ-
ματική ζωή στην Δυτική
Μακεδονία: Η Κλεισούρα κατά τον
19ο αιώνα επί τη βάσει ανέκδοτων εκ-
κλησιαστικών κωδίκων, εγγράφων και
λοιπών πηγών (Θεσσαλονίκη 2010),
ο Νικόλαος Σιώκης εργάστηκε επί
πολλά έτη (και συστηματικότερα
από το 2004) με στόχο τη συλλογή
του υλικού από αρχεία φωτογράφων
της περιοχής και, κυριότερα, από
πολυάριθμες οικογένειες Κλεισου-
ριωτών εγκατεστημένες κυρίως στη
Θεσσαλονίκη και αλλού. Πνευματι-
κός συνοδοιπόρος στην προσπάθεια
για την ταξινόμηση και την κατά το
δυνατόν πληρέστερη τεκμηρίωση
του ψηφιακού και εντύπου φωτο-
γραφικού του Αρχείου υπήρξε ο αεί-
μνηστος συλλέκτης και φιλίστορας
Γιώργος Γκολομπίας (1960-2009)
από το Βογατσικό Καστοριάς, στον
οποίο αφιερώνεται το βιβλίο. Τον
τόμο προλογίζει η Ιωάννα Παπα-
ντωνίου, ενδυματολόγος, πρόεδρος
του Πελοποννησιακού Λαογραφι-
κού Ιδρύματος.
Η Βλαχοκλεισούρα, μορφοποιεί-
ται ως οικισμός κατά τον 15ο αιώνα
όταν παγιώνεται η οθωμανική κα-
τάκτηση της ηπειρωτικής Ελλάδας
και οι χριστιανικοί πληθυσμοί συ-
γκροτούν ορεινές κοινότητες μακριά
από τις πεδιάδες και τα διοικητικά
κέντρα των Οθωμανών. Στους επό-
μενους αιώνες o μικρός αγροτικός
οικισμός, ευδοκιμεί χτισμένος σε
επίκαιρη γεωγραφική θέση, που
ήλεγχε μια σημαντική ορεινή διά-
βαση του οδικού άξονα Δυρραχίου-
Κωνσταντινουπόλεως ώς τον 16ο
αιώνα απ’ την οποία διέρχονταν
οδοί προς τις σημαντικότερες πό-
λεις της Δυτικής Μακεδονίας. Ανα-
πτύσσεται και μετατρέπεται, στα
τέλη του 18ου αιώνα, σε μια ορεινή
πολίχνη με κοινοτική οργάνωση, αν-
θούσα οικονομία που στηριζόταν κυ-
ρίως στο εμπόριο μεγάλων αποστά-
86 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Η ζωή στη βλαχοκλεισούρα
από τoν ΕυαΓΓΕΛο ΚαραΜανΕ
Ο Νικόλαος Σιώκης καταγόμενος από την Κλεισούρα, περίφημο βλαχοχώρι της Καστοριάς (γνωστό
και ως Βλαχοκλεισούρα) επιστρέφει στον τόπο καταγωγής του παρουσιάζοντας σε έναν καλαίσθητο
τόμο περιεκτική μελέτη του για την εξέλιξη της ενδυμασίας των κατοίκων της Κλεισούρας κατά τα
τέλη του 19ου αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού (σελ. 7-27), στηριζόμενη σε πλούσιο φωτογραφικό
υλικό που αποτελείται από 473 φωτογραφίες.
κορίτσι εμπόρων.
σεων με τα μεγάλα αστικά κέντρα
της Κεντρικής Ευρώπης, των Βαλ-
κανίων και της Οθωμανικής Αυτο-
κρατορίας. Ο συγκεκριμένος οικο-
νομικός προσανατολισμός της
κοινότητας ενισχύεται μετά τον
εποικισμό της από κατοίκους της
Μοσχόπολης και της Γράμμουστας,
παγιώνοντας μια τοπική πολιτισμική
ταυτότητα που εκφράζεται με ένα
υψηλό μορφωτικό επίπεδο και έναν
αρκετά εκλεπτυσμένο τρόπο ζωής.
Κατά τον 19ο αιώνα, στην Κλει-
σούρα κατοικούν δύο πληθυσμια-
κές ομάδες Βλάχων. Οι παλαιότε-
ροι κάτοικοι είναι εμποροβιοτέχνες,
αρκούντως αστικοποιημένοι με
συμμετοχή σε εκτεταμένα δίκτυα,
οικογενειακά και εμπορικά, ενώ οι
νεότεροι είναι κτηνοτρόφοι και προ-
έρχονται από την Πίνδο. Δεν υπάρ-
χουν επιγαμίες μεταξύ των δύο
επαγγελματικών-πληθυσμιακών
ομάδων. Οι κτηνοτρόφοι αποκα-
λούνται μειωτικά «κατσιαούνηδες».
Την πολιτισμική διαφορά ενισχύουν
έθιμα (π.χ. τρανός χορός την 16η
Αυγούστου αποκλειστικά για τους
κτηνοτρόφους) και το γεγονός ότι
χρησιμοποιούν το νότιο (πίνδειο)
βλαχικό ιδίωμα (ενώ οι παλαιότεροι
Κλεισουριώτες το βόρειο). Βεβαίως
πρόκειται για μια κοινωνία όπου επι-
κρατούσε η πολυγλωσσία λόγω των
οικονομικών και διοικητικών δοσο-
ληψιών των κατοίκων με διαφορετι-
κούς πληθυσμούς και όπου η ελλη-
νική είχε σημαντική θέση στις
συναλλαγές και κυριαρχούσε στο πε-
δίο της επιστήμης και των γραμμά-
των. Το φωτογραφικό υλικό του βι-
βλίου ακολουθεί την κοινωνική
πραγματικότητα της Κλεισούρας και
χωρίζεται από τον συγγραφέα σε
δύο ενότητες, η πρώτη αφορά τους
εμποροβιοτέχνες και η δεύτερη τους
κτηνοτρόφους.
Ο συγγραφέας, έπειτα από μια
σύντομη εισαγωγή στην τοπική ιστο-
ρία και τον χαρακτήρα της κοινω-
νίας της Κλεισούρας, αναλύει την
ιδιαιτερότητα της τοπικής ενδυμα-
σίας και της εξέλιξής της μέσα στο
χρόνο που οφείλεται από τη μία
πλευρά στην ισχυρή τοπική παρά-
δοση και από την άλλη στις πολλα-
πλές επαφές με την ευρωπαϊκή
μόδα, την αντικατάσταση των το-
πικών υφασμάτων, λόγω της αδυ-
ναμίας τους να ανταποκριθούν στις
νέες αισθητικές απαιτήσεις, από ει-
σαγωγής (τσόχες, κασμίρια, κατι-
φέδες και αλατζάδες). Βεβαίως, οι
ενδυμασίες των κτηνοτρόφων συνέ-
χισαν να κατασκευάζονται από μάλ-
λινα υφάσματα της οικιακής βιοτε-
χνίας συχνά έως τη δεκαετία του
1950. Ο συγγραφέας στο πυκνο-
γραμμένο κείμενό του καταγράφει
σχολαστικά τα επιμέρους ενδύματα
που αποτελούσαν τις φορεσιές των
κτηνοτρόφων κατά φύλο, ηλικία και
κοινωνικο-οικονομική θέση. Ειδική
αναφορά γίνεται στα εξαρτήματα
της φορεσιάς (υποδήματα, καπέλα
κ.ά.), τα κοσμήματα, τα ψιμύθια των
γυναικών, τις γυναικείες κομμώσεις
κατά ηλικία. Όλα αυτά τα στοιχεία
προσεγγίζονται στην δυναμική τους
διάσταση, περιγράφοντας τις μετα-
βολές που υφίστανται μέσα στο
χρόνο, και όχι ως παγιωμένα ή σχη-
ματοποιημένα και συνδεδεμένα με
κάποια χρονική στιγμή. Το ίδιο το
υλικό οδηγεί τον ερευνητή προς
αυτή την κατεύθυνση: οι ενδυμασίες
των μελών της οικογένειας Κώτα
Καραγκίτση (σελ. 128) που φωτο-
γραφήθηκαν το 1890 ή της οικογέ-
νειας Βασιλείου και Αννίκας Νίκου
του 1900 (σελ. 129) ή των ανδρών
μελών επιτροπής που επισκέφθηκε
την Πόλη το 1878 είναι στο μεγα-
λύτερο μέρος τους τοπικής παρα-
γωγής και απέχουν πολύ από εκείνες
των επομένων δεκαετιών αλλά και
από εκείνες των ενδυμασιών της οι-
κογένειας Βώβου (1880) που είναι
«φράγκικες» και αντιπροσωπεύουν
την αστική μόδα της εποχής. Το ζή-
τημα των μεταβολών των ενδυμα-
σιών καθίσταται ιδιαίτερα απαιτη-
τικό στην προσέγγισή του ιδιαίτερα
στην περίπτωση των εμποροβιοτε-
χνών της Κλεισούρας οι οποίοι απο-
τελούσαν μια ομάδα που δεχόταν
πολλές επιρροές λόγω των συνεχών
επαφών τους με τα μεγάλα αστικά
κέντρα της Ευρώπης και της Οθω-
μανικής Ανατολής και ο συγγρα-
φέας καταβάλλει προσπάθεια στο
πυκνό κείμενό του να αποδώσει την
κοινωνική πραγματικότητα της
Κλεισούρας και να ιχνηλατήσει τη
σημασία των παραγόντων που δια-
μορφώνουν την ενδυμασία (ραφτά-
δες, κ.λπ.).
Ειδική αναφορά γίνεται στους κυ-
ριότερους άμεσους παραγωγούς του
πρωτογενούς υλικού της μελέτης,
δηλαδή τους φωτογράφους που ερ-
γάστηκαν στην Κλεισούρα ή φωτο-
γράφησαν Κλεισουριώτες. Τον Νι-
κόλαο Καραβατάκη (Κλεισούρα),
τους αδελφούς Γιαννάκη και Μίλτο
Μανάκια (Μοναστήρι), τον Λεω-
νίδα Παπάζογλου (Καστοριά), τον
Εμμανουήλ Δόλλα (Γαλάτσι Ρου-
μανίας), τον Κωνσταντίνο Πανα-
γιώτου (Καστοριά), τον Γεώργιο
Παπαδόπουλο (Κοζάνη, Καστο-
ριά). Στον τόμο καταμετρήσαμε
473 φωτογραφίες. Οι περισσότε-
ρες ελήφθησαν στην Κλεισούρα
αλλά αρκετές προέρχονται από την
Κωνσταντινούπολη, το Βουκουρέ-
στι, τη Φιλιππούπολη της Βουλγα-
ρίας, την Θεσσαλονίκη και άλλες
πόλεις της Μακεδονίας.
Τα φωτογραφικά «ήθη» και η τε-
χνολογία της εποχής υπαγόρευαν
ένα ιδιαίτερο «στήσιμο» των προ-
σώπων που υπαγορευόταν από τον
φωτογράφο και στις περισσότερες
περιπτώσεις απείχε πολύ από την
καθημερινότητα των κατοίκων. Τα
φόντα των φωτογραφιών συχνά εί-
ναι μουσαμάδες με απόκοσμα νεο-
κλασικά αρχιτεκτονήματα. Οι φω-
τογράφοι συχνά επενέβαιναν και
στην ενδυμασία των προσώπων, κυ-
ρίως των γυναικών, συνήθως προ-
σθέτοντας κάποια «αξεσουάρ» για
την περίσταση. Ορισμένες φορές, η
εθνογραφική πραγματικότητα της
περιοχής ξεπροβάλλει απρόσμενα,
π.χ. μέσα από ένα υφαντό χράμι που
χρησιμοποιείται σαν φόντο καλύ-
πτοντας πλημμελώς (ευτυχώς για
μας) έναν πετρόχτιστο τοίχο, μία
εξώθυρα. Σε πολλές περιπτώσεις
διακρίνεται το πλακόστρωτο της αυ-
λής ή του δρόμου, ένα σημαντικό
Γυναίκα που πλέκει ενώ προσέχει το μωρό στην κούνια. εκ του φωτογραφείου των αδελφών Μανάκια.
τεκμήριο καθώς έχει πλέον εξαφα-
νιστεί απ’ όλους τους παλαιούς οι-
κισμούς μας είτε εξαιτίας της μπουλ-
ντόζας και της τσιμεντόστρωσης του
1960-1970 είτε εξαιτίας της πλακό-
στρωσης (συνήθως με πλάκες Πη-
λίου…) κατά τη σχετικά πρόσφατη
«εποχή της ευμάρειας».
Οι κάτοικοι συνηθέστερα εικονί-
ζονται με τις οικογένειές τους. Οι
φωτογραφίες αυτές συνήθως προο-
ρίζονταν να αποσταλούν στο εξω-
τερικό, στους ξενιτεμένους συγγε-
νείς και συντοπίτες. Εντυπωσιακές
είναι οι πολυάριθμες φωτογραφίες
γυναικών κάθε ηλικίας (πορτρέτα)
όπου αναδεικνύονται άριστα ενδυ-
μασίες, κοσμήματα, κομμώσεις τα
οποία γίνονται αντικείμενο ανάλυ-
σης από τον συγγραφέα. Μια άλλη
σημαντική ομάδα φωτογραφιών
αφορά στιγμές ευωχίας κατά τους
εθιμικούς και αυθόρμητους εορτα-
σμούς της κοινότητας. Αυτές το-
ποθετούνται σε εξωτερικούς χώ-
ρους, γνωστά «σημεία του τόπου»
της Κλεισούρας: στο Παζάρι, στο
Ναό του Αγίου Νικολάου, στη
Μονή Παναγίας Κλεισούρας, στις
Βρύσες της μονής, στο ξωκλήσι της
Αγίας Τριάδας, στον πλάτανο στο
Τσιαΐρι, στο Τσαρτσάρι, στον Άγιο
Μάρκο, στους Μύλους.
Το θέμα του βιβλίου όπως ορί-
στηκε από το συγγραφέα είναι η
τεκμηρίωση και μελέτη της ενδυμα-
σίας. Μέσα όμως από τον εντυπω-
σιακό όγκο φωτογραφιών πάμπολλα
άλλα θέματα ξεπηδούν μπροστά στα
μάτια του κάθε αναγνώστη ειδικού
μελετητή του παραδοσιακού πολι-
τισμού και μη. Παρέες συνήθως
αποκλειστικά ανδρικές γλεντούν σε
δημόσιους χώρους (βρύσες, στο
παζάρι κ.α.) (σελ. 31-32 κ.α). Πα-
ρατηρούμε τη σύνθεση των ζυγιών
(και άλλων μουσικών συγκροτημά-
των) στα γλέντια και στους γάμους:
με λαούτα και βιολιά συνοδευόμενα
από ακορντεόν και νταϊρέ (σελ. 50
και 46), με χάλκινα και νταούλια ή
γκραν κάσα (σελ. 49, 50, 184), με
κλαρίνα και βιολί (σελ. 31), με ζουρ-
νάδες και νταούλι (σελ. 50). Τρανοί
εθιμικοί χοροί της 16ης Αυγούστου
στο Παζάρι και στο Τσιαΐρι και γά-
μοι. Εικόνες του οικισμού (σελ. 28)
και των επιμέρους οικημάτων, αγω-
γιάτες με τα μουλάρια φορτωμένα με
σιτηρά έξω από ένα νερόμυλο (που
φαίνεται μερικώς) (1915), μια ποι-
μενική θέση (στρούγκα) κατά το άρ-
μεγμα, το κούρεμα των προβάτων
(1922). Παρατηρούμε έπιπλα και
οικιακά σκεύη σε χρήση από τις πα-
ρέες που τρώνε, πίνουν ή και γλε-
ντούν στην ύπαιθρο και στα παντο-
πωλεία ή σε στιγμές ανάπαυλας στα
καφενεία (σελ. 185-186).
Οι κάτοικοι φωτογραφίζονται
κατά την εκφορά των νεκρών τους.
Στην πρώτη σειρά δίπλα στη σορό
του εκλιπόντος παρατάσσονται παι-
διά που φέρουν τα εξαπτέρυγα, οι ιε-
ρείς, οι οικείοι του θανόντος καθώς
και αποκλειστικά γυναίκες, συγγέ-
νισσες και μοιρολογήτρες. Οι άν-
δρες βρίσκονται σε δεύτερο πλάνο
σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες
φωτογραφίες. Η σχέση και η εξοι-
κείωση των ανθρώπων με το θάνατο
απέχει πολύ από την σύγχρονη
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 87
εμπειρία μας ενώ οι γυναίκες, ιδίως
οι ώριμες και οι ηλικιωμένες, ανα-
δεικνύονται σε μεσολαβήτριες με-
ταξύ του πάνω και του κάτω κόσμου.
Ο νεκρός μέσα στο φέρετρο τοπο-
θετείται με το κεφάλι στραμμένο
προς την κάμερα ώστε να καταγρά-
φεται το πρόσωπό του. (Σελ. 56-
58). Τεκμήρια της σχολικής ζωής:
μαθητές του Αρρεναγωγείου (1908)
και μαθήτριες του Παρθεναγωγείου
Κλεισούρας (1904) με τους δασκά-
λους τους (σελ. 52, 53) και χοροί
στο πλαίσιο των σχολικών εορτα-
σμών τα πρώτα μεταπολεμικά χρό-
νια. Επίσης φωτογραφίες προσκό-
πων και μελών της Ε.Ο.Ν. κατά τον
Μεσοπόλεμο.
Η μελέτη των ενδυμασιών όπως
και πολυάριθμων άλλων ζητημά-
των του υλικού και πνευματικού
βίου των Κλεισουριωτών θα είναι
ευχερέστερη, χάρη στα φωτογρα-
φικά τεκμήρια που δημοσιεύει ο
Νικόλαος Σιώκης. Πρόκειται για
ένα έργο που θα συμβάλει ουσια-
στικά στην καλλιέργεια της μνήμης
αλλά και στην εξοικείωση κοινού
και ειδικών με τον παραδοσιακό
πολιτισμό της Δυτικής Μακεδο-
νίας. Ευστόχως ο συγγραφέας
προτάσσει του πονήματός του τα
παρακάτω λόγια της ποιήτριας,
ακαδημαϊκού Κικής Δημουλά: «Η
φωτογραφία είναι πολλές παλιές
ειλικρίνειες και πολλές σημερινές
ανειλικρίνειες, είναι η ελπίδα της
μνήμης, είναι το ορθογραφικό λε-
ξικό που χρησιμοποιεί η μνήμη,
όταν θέλει να δει πώς γράφονται οι
λέξεις…». zx
 δημήτρης ραυτόπουλος,
αριστερά και λογοτεχνική κριτική
Συνέντευξη στον ΜιΧαΛΗ Μοδινο και τον ΗΛια ΚανΕΛΛΗ

βιογραφίες Υπάρχουν άνθρωποι χωρίς ηλικία – ή μάλλον άνθρωποι που δεν επιτρέπουν στη σκέψη να εφησυχάσει
κι έτσι διασφαλίζουν διά βίου την πνευματική νεότητα. Ένας τέτοιος διανοούμενος είναι ο Δημήτρης Ραυ-
τόπουλος, εμβληματική φυσιογνωμία στο χώρο της λογοτεχνικής κριτικής, συνιδρυτής της Επιθεώρη-
σης Τέχνης, θαρραλέος, καινοτόμος και πάντοτε ενεργός, που καθόρισε εν πολλοίς το πλαίσιο του δη-
ΣYZHtHΣeiΣ μόσιου διαλόγου για την Αριστερά, τη λογοτεχνία και την πολιτική κριτική εδώ και περισσότερο από μισόν
Me ΣHMaNtikOYΣ αιώνα. Ακούμε μια φωνή που καταφέρνει να είναι ταυτόχρονα μετριοπαθής και παθιασμένη, ακριβοδίκαιη
aNΘPωπOYΣ
και γι’ αυτό αυστηρή, στοχαστική χωρίς να είναι ποτέ αποστασιοποιημένη.

ζωή του είναι ένα μυ- βγαίνει στην ανάπτυξη, με ορι- Σχολείο; μιζαν δέος και μου γεννούσαν με-

Η θιστόρημα. Πειραιώ-
της, οργανώθηκε
στην Αριστερά, έζησε
τα Δεκεμβριανά και
την ήττα, πέρασε πολλά χρόνια στις
εξορίες, εκεί αγάπησε το διάβασμα
σμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα
οποία του προσέδιδε το γεγονός
ότι ήταν λιμάνι, ιδίως μετά την πα-
ρακμή της Σύρας στα τέλη του
19ου αιώνα. Η πληθυσμιακή του
σύνθεση είχε έντονα επηρεασθεί
Επειδή δεν είχαμε ιδιοκτησία, γυ-
ρίσαμε όλο τον Πειραιά. Εμείς, τα
τρία μεγαλύτερα παιδιά, βγάλαμε
το δημοτικό σε τέσσερα σχολεία,
συνοικιών και του κέντρου. Με
τους μεγάλους βομβαρδισμούς από
γάλη δίψα γνώσης. Γι’ αυτό πήγα
στο Χημικό, αλλά δεν συνέχισα. Με
τα Δεκεμβριανά ακολούθησαν ένας
τραυματισμός και η εξορία…

τι έχει μείνει έντονα στη μνήμη

κι εκεί πήρε αποστάσεις από την
τυφλή υποταγή στη «γραμμή».
Ήταν στην ομάδα ενός περιοδικού,
της Επιθεώρησης Τέχνης, που θεω-
ρείται θρυλικό στο χώρο της Αρι-
στεράς, ακριβώς επειδή δεν έγινε
το μακρύ χέρι του κόμματος στην
πνευματική ζωή, διέφυγε στο Πα-
ρίσι μετά τη δικτατορία. Σε μόνιμη
σύγκρουση με τον δογματισμό της
Αριστεράς, έζησε αποκλειστικά από
τη σκληρή δουλειά του ως μετα-
φραστής και επιμελητής και πλού-
τισε τη βιβλιογραφία με παρεμβα-
τικά κριτικά δοκίμια για τη
λογοτεχνία – αλλά όχι μόνο για τη
λογοτεχνία.
Η συζήτησή μας στο σπίτι του,
στη Νέα Σμύρνη, πέραν από απο-
λαυστική ήταν και εξόχως διδα-
κτική μιας και ο Ραυτόπουλος δεν
έπαψε ούτε για μια στιγμή να πα-
ρακολουθεί τα πολιτικά δρώμενα,
την εξέλιξη της λογοτεχνίας και
της περί αυτή θεωρίας. Η πρό-
σφατη έκδοση του βιβλίου του Ο
Εμφύλιος και η Λογοτεχνία (Πα-
τάκη) έχει ήδη γεννήσει έναν γό-
νιμο διάλογο, όπως και όλες οι δη-
μόσιες παρεμβάσεις του στο
παρελθόν.
Να αρχίσουμε με τα πρώτα χρό-
νια στον πειραιά;
Γεννήθηκα το 1924. Γύρω, στο
1930 ο Πειραιάς ήταν μια αστική
συγκέντρωση του Μεσοπολέμου,
πόλη καθυστερημένης χώρας που
από δύο ομάδες, τους Κρητικούς,
που τους έφερνε ο Βενιζέλος και
τους διόριζε στο Δημόσιο και στην
Αστυνομία και τους πελοποννήσι-
ους βασιλόφρονες που τους διόριζε
το Λαϊκό Κόμμα στο στρατό, στα
σώματα ασφαλείας και συνηθέ-
στατα στο λιμάνι – λιμενεργάτες
αλλά και αργόμισθοι, που σχημάτι-
σαν τα Μανιάτικα, όπως αντί-
στοιχα οι Κρητικοί σχημάτισαν
στον Προφητηλία τα Κρητικά.
Αυτή η σύνθεση αλλοιώθηκε ριζικά
με το κύμα των προσφύγων της Μι-
κρασιατικής Καταστροφής και την
ανταλλαγή των πληθυσμών (1922-
1924) που επέβαλε η Συνθήκη της
Λωζάννης. Μόλις σε δύο χρόνια ο
πληθυσμός και η έκταση του Πει-
ραιά διπλασιάσθηκαν, με πέντε νέ-
ους οικισμούς (παραγκουπόλεις)
στην περιφέρειά του. Εσωτερικοί
μετανάστες ήμασταν κι εμείς, ο πα-
τέρας από την Κεφαλονιά, η μη-
τέρα από τη Νεάπολη Λακωνίας.
Η καθημερινή ζωή ήταν εξαιρετικά
δύσκολη – πολύ πιο δύσκολη πά-
ντως απ’ τη ρομαντική εικόνα που
συχνά διαμορφώνουμε για το πα-
ρελθόν. Θυμάμαι, προσωπικώς, ότι
δυσκολευόμασταν να βρούμε σπίτι
με σχετικά φτηνό νοίκι που να ’χει
ηλεκτρικό – έναν γλόμπο που κρε-
μόταν απ’ το ταβάνι, δηλαδή, και
φώτιζε τη νύχτα. Δεν υπήρχαν ηλε-
κτρικές συσκευές, η καθημερινό-
τητα, για τις γυναίκες προ πάντων,
ήταν ιδιαίτερα σκληρή.
τους Συμμάχους (1944) μετανα-
στεύσαμε για λίγους μήνες στην
Αθήνα, στην Ομόνοια. Το σχολείο
το ξεκίνησα από τη δευτέρα δημο-
τικού. Και θυμάμαι ότι, εμένα και
τον δίδυμο αδελφό μου, μας διά-
βαζε η μάνα μου, η οποία ήταν ολι-
γογράμματη. Είχε τελειώσει μόλις
το δημοτικό, αλλά είχε μια ανοι-
χτοσύνη: είχε καρδιά, είχε φαντα-
σία, ήταν καλή για δασκάλα.
Ο πατέρας σας;
Ο πατέρας μου ήταν υπάλληλος
στις Γενικές Αποθήκες, θυγατρική
εταιρεία της Εθνικής Τράπεζας.
Ήταν παλιός πολεμιστής των Βαλ-
κανικών πολέμων, βασιλόφρων,
καταδιωγμένος από την Κεφαλο-
νιά, όταν επικράτησαν οι βενιζελι-
κοί, και θρησκευόμενος.
Ο πόλεμος σας βρήκε μαθητή.
Ναι, ήμουν ακόμη στο γυμνάσιο.
Αλλά έκλεισαν τα σχολεία για δύο
χρόνια – το 1941 και το 1942.
Όταν ξανάνοιξαν, το 1943, ήμα-
σταν στην πέμπτη τάξη, μετά κά-
ναμε μια τάξη σε ένα εξάμηνο κι
ύστερα πήγα στο Πανεπιστήμιο.
κι αρχίσατε να σπουδάζετε χη-
μεία. πώς το αποφασίσατε;
Με ενέπνεαν οι πληροφορίες που
είχαμε στην Κατοχή για τις νέες φυ-
σικές επιστήμες, για τις ανακαλύ-
ψεις, κυρίως για τη διάσπαση του
ατόμου. Τέτοιες πληροφορίες με γέ-
σας από εκείνα τα χρόνια;
Οι στερήσεις. Θυμάμαι, ας πούμε,
ότι πήγαινα από τον Πειραιά στο
Πανεπιστήμιο με τα πόδια, επειδή
δεν είχα λεφτά για το εισιτήριο. Κι
επειδή ντρεπόμουν να πω για την
κατάστασή μας σε έναν συμφοι-
τητή μας στο Χημικό, έλεγα ότι ο
πατέρας μου απαγόρευε να μπω
στον ηλεκτρικό για λόγους προφυ-
λάξεως, για να μην κολλήσω ψείρες
και προσβληθώ από μια σοβαρή
λοιμώδη ασθένεια της εποχής, τον
εξανθηματικό τύφο. Βέβαια, πιο
επικίνδυνη από τις ψείρες ήταν η
πείνα (μια χούφτα σταφίδες για με-
σημεριανό) και τα κακά συναπα-
ντήματα – η πιθανότητα να βρεθώ
σε κάποια μικροσυμπλοκή ή σε κα-
νένα μπλόκο που στήνονταν τα-
κτικά, εκείνο τον καιρό, στην Πει-
ραιώς ή στο ύψος του Ταύρου…
Άραγε οι ιδέες της εποχής για
την επιστημονική πρόοδο, απόρ-
ροια των διαβασμάτων σας, σας
προσανατόλισαν στα αριστερά;
Έπαιξαν ρόλο και τα διαβάσματα,
ασφαλώς. Αλλά ο μεγάλος στρατο-
λόγος στην αντίσταση και στην Αρι-
στερά ήταν η Κατοχή. Η ατμό-
σφαιρα ήταν τέτοια που έφτανε να
σου πει κάποιος μια φράση για να
αρχίσεις να σκέφτεσαι επαναστα-
τικά, αντιστασιακά, αριστερά. Εί-
χαμε μια ταύτιση αυτών των προ-
ταγμάτων. Εκ των υστέρων έμαθα
ότι ο πρώτος άνθρωπος που μου μί-

88 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]


λησε για τέτοια πράγματα, σε ένα
εργαστήριο χημείας όπου δούλευα
το καλοκαίρι για να βγάλω χαρτζι-
λίκι, ήταν τροτσκιστής ή αρχειο-
μαρξιστής, γνώστης είκοσι γλωσ-
σών (μέχρι και κινέζικα ήξερε).
Μεταξύ άλλων ήταν και δημοσιο-
γράφος, δεν έκανε όμως ποτέ κα-
ριέρα, διορθωτής ήταν, διορθωτής
παρέμεινε, δεν έγραψε τίποτα…
Θυμάμαι, ήμασταν μια παρέα, εγώ,
ο αδελφός μου και μερικοί συνά-
δελφοι, υποψήφιοι του Χημικού.
Μερικές φράσεις που μας έλεγε, για
αδικία, καπιταλισμό, επανάσταση,
μας προσηλύτισαν. Πιστέψαμε σχε-
δόν εξ επιφοιτήσεως.
Η αντίσταση στον κατακτητή
ταυτιζόταν λοιπόν με το αρι-
στερό πρόταγμα;
Ασφαλώς. Όσοι δεν καταλαβαί-
νουν το γιατί η αριστερή κατεύ-
θυνση της Αντίστασης, τουλάχι-
στον στις πόλεις, ήταν αυτονόητη,
αυτόματη σχεδόν, ας σκεφθούν τι
σημαίνει, ιδίως για νέους ανθρώ-
πους, η εθνική ταπείνωση σε συν-
δυασμό με τη λιμοκτονία. Θυμάμαι
ότι, περισσότερες από μια φορά,
γυρίζοντας στο σπίτι τη νύχτα, με
τη συσκότιση, σκόνταψα πάνω σε
σώματα ανθρώπων σκελετωμένων
ή πρησμένων από αβιταμίνωση.
Προσθέστε σ’ αυτά την αίγλη της
Σοβιετικής Ένωσης, έστω και μόνο
το όνομα Στάλινγκραντ. Και το γε-
γονός ότι οι πληροφορίες για τα
εγκλήματα του σταλινικού καθε-
στώτος, ο αντικομμουνισμός, είχαν
σιγάσει μέσα στο συμμαχικό στρα-
τόπεδο, στο κλίμα εκείνο, και είχαν
περιέλθει αποκλειστικά στη ναζι-
στική προπαγάνδα. Η κριτική για
πολιτική υστεροβουλία του ΚΚΕ
με την αξίωση μονοπωλίου της
Αντίστασης είναι μεταγενέστερη,
μετά την οριστική ήττα στον εμ-
φύλιο.
Οργανωθήκατε λοιπόν στην
Αντίσταση.
Τον πρώτο καιρό κάναμε αυτοσχέ-
διες ομάδες και σχέδια χωρίς καμία
αντίστοιχη πράξη – σχέδια ανυπα-
κοής, σαμποτάζ, ακόμα και να σκο-
τώσουμε Γερμανούς. Η αδελφή
μου, που ήταν δυο χρόνια μεγαλύ-
τερη, είχε μια επαφή με τις Ελεύ-
θερες Νέες, μια από τις οργανώσεις
που αργότερα ενσωματώθηκε στην
ΕΠΟΝ. Όσο για εμάς τα αγόρια,
την περίοδο που ετοιμαζόμασταν
για τη σχολή είχαν αρχίσει οι μαζι-
κές εκδηλώσεις του ΕΑΜ: 25η
Μαρτίου, κινητοποίηση κατά της
επέκτασης της βουλγαρικής κατο-
Ο δημήτρης ραυτόπουλος με φόντο την Ακρόπολη.
χής και κατά της πολιτικής επι-
στράτευσης που γινόταν με τη συ-
νεργασία της ελληνικής κυβέρνη-
σης για να σταλεί κόσμος στη
Γερμανία – εργάτες αλλά και στρα-
τιώτες στο ανατολικό μέτωπο. Λέ-
γεται μάλιστα, χωρίς να μπορώ να
το επιβεβαιώσω, ότι μπήκε στο
υπουργείο Εργασίας μια ομάδα του
ΕΑΜ και κατέστρεψε τους κατα-
λόγους των υποψηφίων για επι-
στράτευση, η οποία πάντως τελικά
ματαιώθηκε.
εκτοπίστηκαν, τελικά, λοιπόν,
μόνο εβραίοι…
Ναι. Αλλά αυτό είναι άλλο κεφά-
λαιο.
είχατε πληροφόρηση για το κε-
φάλαιο αυτό;
Αόριστες πληροφορίες κυκλοφο-
ρούσαν που δεν τις είχαν καλοπι-
στέψει ούτε οι ίδιοι οι Εβραίοι. Η
απόκρυψη διευκολυνόταν μέσα
στον διάχυτο αντιεβραϊσμό, όπου
μάλιστα συναντήθηκαν οι δυο με-
γάλες ιδεολογίες (χριστιανισμός -
κομμουνισμός) και ο αιμοσταγής
μύθος της ράτσας. Από όσο θυμά-
μαι πάντως, το Ολοκαύτωμα είχε
περάσει ντούκου στην κοινή γνώμη
και τη συλλογική συνείδηση και δεν
είχε αποτελέσει θέμα στη γραμμή
που «κατέβαινε» στις οργανώσεις.
πού σας βρήκε η απελευθέ-
ρωση;
Μετά την απελευθέρωση δεν θυ-
μάμαι να πάτησα ξανά στο πανε-
πιστήμιο, άλλωστε οι σχολές μέσα
στην αναταραχή της εποχής ήταν
κλειστές. Εγώ ήμουν στρατευμένος
στην ΕΠΟΝ, είχα γίνει μεσαίο
στέλεχος. Και ήδη συμμετείχα στη
συντακτική επιτροπή της Νέας Γε-
νιάς, υπό τον Νίκο Καραντινό –
ήταν μαζί ο Σπύρος Λιναρδάτος, ο
Τάσος Δήμου και άλλοι. Στα Δε-
κεμβριανά, πήρα ενεργό μέρος.
Στην τελευταία φάση των συ-
γκρούσεων πριν από την υποχώ-
ρηση, μας έδωσαν και μακρύκαννα
όπλα.
κρατήσατε κι εσείς όπλο;
Μα εγώ είχα ήδη ένα περίστροφο
από την Κατοχή, το οποίο είχα
πληρώσει με χρήματα της οργάνω-
σης. Είχα πει, θυμάμαι, στον κα-
θοδηγητή μου, ότι ήταν ανάγκη να
έχουμε τρόπο να αμυνθούμε επειδή
τις νύχτες βγαίναμε και γράφαμε
συνθήματα στους τοίχους, και
υπήρχε κίνδυνος να μας συλλάβει
κάποιος ασφαλίτης. Η ειδική
ασφάλεια εκείνη την εποχή δεν
αστειευόταν. «Δεν υπάρχει κανένα
όπλο;» τον ρώτησα. «Δεν υπάρχει,
αλλά αν βρεις εσύ να αγοράσεις
μπορεί να σ’ το πληρώσει η οργά-
νωση», απάντησε. Βρήκα τότε στο
λιμάνι έναν γκάνγκστερ, ο οποίος
υποσχέθηκε να μου προμηθεύσει
ένα περίστροφο για πέντε λίρες.
Δεν πίστεψα ποτέ ότι θα μου φέρει
η οργάνωση πέντε λίρες. Μια φορά
την βδομάδα έβλεπα τον καθοδη-
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 89
Bίκυ Γεωργοπούλου
γητή μου. Τη μια φορά του το είπα,
την επομένη έφερε τις λίρες κι αγό-
ρασα το περίστροφο.
είχατε εκπαιδευτεί στα όπλα –
στο περίστροφο και στα μακρύ-
καννα που σας έδωσαν στην τε-
λευταία φάση των δεκεμβριανών;
Όχι. Στα όρθια μας έδειξαν τα βα-
σικά: το κινητό ουραίον, έτσι μπαί-
νει η σφαίρα – κι αυτό ήταν.
Στις 3 δεκεμβρίου 1944, ήσα-
σταν κι εσείς στη διαδήλωση του
Συντάγματος, που βάφτηκε με
αίμα. Ήταν καλά οργανωμένη η
διαδήλωση από το εΑΜ;
Το ΕΑΜ, απλώς, είχε καλέσει στη
διαδήλωση, που ήταν περίπου αυ-
θόρμητη. Ανταποκριθήκαμε στο
σύνθημα: «Όλοι στο Σύνταγμα,
κατά του Σκόμπι και του Παπαν-
δρέου». Αλλά θυμάμαι ότι στην επι-
στροφή από το Σύνταγμα, στην
οδό Σταδίου, υπήρχε ένα κτίριο
όπου στεγάζονταν τσολιάδες.
Εμείς το είχαμε πολιορκήσει. Ένα
τεθωρακισμένο της Αστυνομίας
έφραζε την πόρτα, για να μην μπο-
ρέσουμε να περάσουμε – γιατί αν
μπαίναμε θα τους λυντσάραμε.
εμπλακήκατε για τα καλά στο
κίνημα. κινδύνευσε η ζωή σας.
Φόβο είχατε νιώσει ποτέ;
Για να δώσει κανείς τη ζωή του για
τις ιδέες του γενναιόδωρα πρέπει
να είναι νέος. Όμως , στ’ αλήθεια,
φόβο παραλυτικό δεν θυμάμαι να
ένιωσα. Φοβόμουν βέβαια, πρό-
σεχα. Αλλά πράγματα που σήμερα
δεν τα διανοείσαι ή τα φαντάζεσαι
με φρίκη, τότε δεν λειτουργούσαν
έτσι.
Με τη θεωρητική κατάρτιση και
το εν γένει διάβασμα τι γινόταν;
Ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να βρεις
μαρξιστικά βιβλία. Μετά την απε-
λευθέρωση, οι κομματικές εκδόσεις
Τα Νέα Βιβλία έβγαλαν αριστερά
βιβλία, όχι θεωρητικά αλλά ιστο-
ρικά, όπως την Ιστορία του Κ.Κ. της
Σοβιετικής Ένωσης, ή για το Ελλη-
νικό ’21 του Γιάννη Ζέβγου, για το
Δημοτικό Τραγούδι του Γιώργη
Λαμπρινού κ.λπ. Θυμάμαι, πρωτο-
διάβασα Κροπότκιν από ένα σκι-
σμένο φυλλάδιο. Αυθεντικό κείμενο
του Μαρξ διάβασα στην εξορία.
Πρακτικά, δηλαδή, δεν υπήρχε
τρόπος να διαμορφώσεις θεωρη-
τική υποδομή από τις πηγές.
Με τη λογοτεχνία μήπως ήταν
λίγο καλύτερα τα πράγματα;
Και με τη λογοτεχνία, επίσης, η
επαφή ήταν τυχαία. Ό,τι βρισκό-
ταν το διαβάζαμε. Θυμάμαι, όμως,
ότι κατά τύχη, είχα πέσει πάνω σε
Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη. Σε
ένα αναγνωστικό του σχολείου,
πρωτοδιάβασα αποσπάσματα από
Το μόνον της ζωής του ταξείδιον –
που ακόμα θεωρώ ότι, μαζί με τον
Μοσκώφ Σελήμ, είναι τα αρι-
στουργήματα του Βιζυηνού. Κατά
τα άλλα, το επίπεδο της διδασκα-
λίας των νέων ελληνικών ήταν
πολύ χαμηλό. Κι ήταν κρίμα, γιατί
είχαμε έναν καθηγητή ο οποίος ερ-
γαζόταν με πάθος, μας ενέπνεε να
γράφουμε εκθέσεις, να διαβάζουμε
– αλλά, δυστυχώς, τα γούστα του
ήταν στο επίπεδο του Πολύβιου
Δημητρακόπουλου. Ούτε στο σπίτι
υπήρχαν πολλά βιβλία, ο πατέρας
μου είχε μόνο βιβλία του Λασκα-
ράτου, όπως Τα Μυστήρια της Κε-
φαλονιάς. Αλλά ακόμα και ο «αντι-
δραστικός» Λασκαράτος για εμάς,
τότε, ήταν μέσο προώθησης προς
προοδευτικές ιδέες, οι οποίες
όντως περιέχονται στο έργο του,
π.χ. για την παιδεία, για τη θέση
της γυναίκας, για τη ζωή στο πλαί-
σιο της οικογένειας, κατά του θρη-
σκευτικού φανατισμού.
περιγράφετε έναν τόπο κλει-
στών οριζόντων.
Περιγράφω ό,τι υπήρχε. Δεν υπήρ-
χαν βιβλία, δεν υπήρχαν πολλά πε-
ριοδικά – θυμάμαι μόνο τη Νέα
Εστία (που κι αυτή είχε σταματήσει
να κυκλοφορεί ένα διάστημα). Τα
90 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Καλλιτεχνικά Νέα, π.χ., που συνέχι-
ζαν την αριστερή παράδοση των
Νεοελληνικών Γραμμάτων, δεν τα
είχα δει ποτέ, αλλά δεν είμαι μέτρο
στο πεδίο αυτό. Μετά την απελευ-
θέρωση, διάβασα λίγο τα Ελεύθερα
Γράμματα και άλλα αριστερά περιο-
δικά. Αρπαχτά, ελλειμματικά ήταν
όλα.
Οι ιδέες και οι αισθητικές τάσεις
πώς έφταναν από το εξωτερικό
στην ελλάδα; Ή μήπως δεν
έφταναν;
Στον βαθμό που έφταναν ήταν μόνο
από δημοσιεύματα εφημερίδων.
Ό,τι αρπάζαμε στην τύχη. Θυμά-
μαι, πάντως, ότι μια μέρα έφερε ο
πατέρας μου στο σπίτι ένα φύλλο
της εφημερίδας Ελληνικόν Μέλλον,
που περιείχε ως ένθετο το περιοδικό
Αθήναι. Σ’ αυτό το ένθετο διαβά-
σαμε με τον αδελφό μου το «Περι-
μένοντας του βαρβάρους» του Κα-
βάφη, το οποίο μας συγκλόνισε.
Ήταν έξω από την ποίηση των
αναγνωστικών, από την ποιητική
που ξέραμε – και που, για να είμαι
ειλικρινής, γράφαμε κι εμείς: δημο-
τικότροπα, πάντα παραδοσιακά, έμ-
μετρα…
Με έλληνες ποιητές πότε συνα-
ντηθήκατε;
Αργότερα, μετά τα Δεκεμβριανά.
Με τον Βάρναλη, τον Ρώτα, τον Ρί-
τσο, τον Βρεττάκο, τον Κοτζιούλα,
τους πειραιώτες λογοτέχνες.
πώς προσλάβατε εκείνη την ποί-
ηση, που παραγόταν πλάι σας,
παράλληλα με τη δική σας πνευ-
ματική περιπέτεια;
Να σας πω ειλικρινά: τα αγωνιστικά
του Ρίτσου δεν μου άρεσαν ιδιαιτέ-
ρως ούτε και τότε. Αλλά Το τραγούδι
της αδελφής μου μού είχε κάνει βα-
θιά εντύπωση. Αυτό θεωρούσα ότι
ήταν ο Ρίτσος. Από τον Βρεττάκο
μου άρεσαν τα παλιά του, τα έμμε-
τρα, αυτά θεωρούσα καλή ποίηση.
πότε άρχισε η περιπέτεια με τις
αρχές; πότε και πώς βρεθήκατε
στην εξορία;
Εξορίστηκα το 1947, επί υπουργίας
Δημοσίας Τάξεως του Ναπολέο-
ντος Ζέρβα. Μετά το αντάρτικο
που είχε αρχίσει το ΚΚΕ ένα χρόνο
πριν και μετά τις αλλοπρόσαλλες
πολιτικές του (τη μια συμφιλίωση,
την άλλη αυτοάμυνα ή προετοιμα-
σία παρανομίας κ.λπ.), δόθηκε έδα-
φος στη λήψη τέτοιων μέτρων. Μια
μέρα, Ιούλιος του 1947 ήταν, έγιναν
μαζικές συλλήψεις μερικών χιλιά-
δων, σε Αθήνα, Πειραιά, παντού.
Ήμουν σε εκείνους που πήγαν στην
Ικαρία μέσω Ψυτάλλειας. Η Ψυ-
τάλλεια ήταν σταθμός μεταφόρτω-
σης. Μας κράτησαν εκεί κυρίως για
να μας ταλαιπωρήσουν, για να ψη-
θούμε στον ήλιο, χωρίς νερό, κι
ύστερα μας έβαλαν στο κύτος μετα-
γωγικών του Πολεμικού Ναυτικού
και μας άδειασαν, χιλιάδες, στην
Ικαρία.
πώς ήταν η εμπειρία της ικα-
ρίας;
Στην αρχή ήταν, και σοβαρολογώ,
ειδυλλιακή – παρά τις στερήσεις και
την πείνα. Τον πρώτο καιρό μεί-
ναμε διασκορπισμένοι σε καμιά ει-
κοσαριά χωριά, σε σπίτια. Τα νοι-
κιάζαμε με πολύ ευτελές τίμημα,
ήταν βλέπετε πολλά τα άδεια σπίτια
εκείνη την εποχή. Η Ικαρία ήταν
νησί γυναικών. Οι άντρες είχαν ξε-
νιτευτεί – άλλοι είχαν φύγει πριν
και άλλοι κατά τη διάρκεια του πο-
λέμου. Οι υπόλοιποι ή δούλευαν
στα καράβια ή ήσαν καρβουνιάρη-
δες, ασβεστάδες και οι ελάχιστοι
που είχαν απομείνει ήταν ψαράδες,
έλειπαν δηλαδή τα βράδια με τις
βάρκες. Εμείς ζούσαμε τη δική μας,
παράλληλη ομαδική ζωή. Λαμβά-
ναμε σιτηρέσιο τρεις δραχμές την
ημέρα, το οποίο ίσα που έφτανε για
βασικές προμήθειες σε τρόφιμα. Τα
χρήματα τα έπαιρνε η Ομάδα Συμ-
βίωσης Πολιτικών Εξορίστων και
με αυτά αγοράζονταν τρόφιμα,
όσπρια, λάδι και μακαρόνια κυρίως,
για τα συσσίτια. Όποιος έκανε πα-
ραπάτημα και διαγραφόταν από την
Ομάδα Συμβίωσης μπορούσε να
πεθάνει της πείνας. Τέτοια παρα-
πατήματα δεν ήταν μόνο ιδεολογι-
κές διαφοροποιήσεις. Μπορούσε να
είναι και η σύναψη ερωτικής σχέσης
με κάποια γυναίκα του νησιού.
Απαγορευόταν;
Ε, βέβαια. Και υπήρχαν τόσες γυ-
ναίκες γύρω… Αλλά ήταν λογική η
απαγόρευση. Σκεφτείτε τι θα γινό-
ταν αν διακορεύονταν ή έμεναν
έγκυοι κάποιες Ικαριώτισσες από
πολιτικούς εξόριστους… Ξέρετε, η
Ομάδα Συμβίωσης είχε καταστα-
τικό. Για το συγκεκριμένο ζήτημα
ήταν το άρθρο 10. Αν το παρέβαι-
νες, διαγραφόσουν. Και δεν ήταν
εύκολο για κανέναν κάτι τέτοιο.
Έγιναν ελάχιστα παρατράγουδα.
ποιοι άνθρωποι των γραμμάτων
ήταν τότε στην ικαρία;
Με βεβαιότητα: Ρίτσος, Ανδρέας
Φραγκιάς, Δημήτρης Χατζής, Γιάν-
νης Ιμβριώτης, Τάσος Λειβαδίτης,
Άρης Αλεξάνδρου...
πόσο καιρό μείνατε εκεί;
Με μια διακοπή, δύο χρόνια. Αλλά
έγινε το εξής: Το 1948, η κυβέρ-
νηση του Κέντρου θέλησε να κάνει
αποσυμφόρηση και να εφαρμόσει
μέτρα επιεικείας. Έστειλε λοιπόν
ιατρικές επιτροπές με εντολές να
απολυθούν περισσότεροι από τους
μισούς εξόριστους. Στην αρχή, η
οργάνωση αποφάσισε να τους
εμποδίσουμε να μας απολύσουν,
γιατί αυτό θα βοηθούσε την πολι-
τική της κυβέρνησης! Καταλαβαί-
νετε ότι από τότε είχαν αυτά τα
μυαλά, όμοια με τα σημερινά. Και
φύγαμε από τα σπίτια όπου μέναμε,
για να μην κάνει μπλόκο η χωροφυ-
λακή και μας απολύσουν με το ζόρι.
Πήραμε τα βουνά, κάτι που ήταν εξ
αρχής απερισκεψία, διότι ήδη είχε
αρχίσει αντάρτικο στην Ικαρία – και
η φυγή μας μπορούσε να θεωρηθεί
προσχώρηση στους αντάρτες.
εντυπωσιακό. Αλλά οι πολιτικοί
κρατούμενοι δεν είχατε επαφή
με το αντάρτικο;
Όχι. Δεν θα έπρεπε να έχουμε. Θα
ήταν αφορμή για στρατοδικεία, για
βασανιστήρια, για εκτελέσεις. Και
βέβαια, όταν το αντάρτικο φού-
ντωσε, οι αρχές πήραν περιοριστικά
μέτρα – είχαμε πλέον υποχρέωση
να παρουσιαζόμαστε σε προσκλη-
τήριο, να μην κυκλοφορούμε κά-
ποιες ώρες, ιδίως όταν έπεφτε το
σκοτάδι…
είχατε φτιάξει ομάδα κοινών εν-
διαφερόντων στην ικαρία – φί-
λοι, π.χ., της λογοτεχνίας;
Στην Ικαρία δεν προλάβαμε. Προ-
σωπικώς, τουλάχιστον, δεν συμμε-
τείχα σε καμία τέτοια ομάδα. Άλ-
λωστε, τότε δεν θεωρούσα τον
εαυτό μου λογοτέχνη, αλλά δημο-
σιογράφο.
είχατε πρόσβαση σε βιβλία;
Βιβλία υπήρχαν. Αρκετά μάλιστα,
γιατί κάθε εξόριστος είχε μαζί του
μερικά αντίτυπα τα οποία άλλαζαν
συνεχώς χέρια. Δεν απαγορευόταν
να διαβάζουμε. Βεβαίως, τα μαρξι-
στικά βιβλία ήταν ημιπαράνομα –
αν και δεν θυμάμαι ποτέ να έγινε
έρευνα στα σπίτια μας. Εκείνη την
περίοδο διάβασα πολύ. Μάλιστα,
μαρξισμό διάβασα για πρώτη φορά.
Τότε είχα πολύ στενή σχέση με τα
διαθέσιμα βιβλία, έπαιξα μάλιστα
για έναν καιρό και το ρόλο άτυπου
βιβλιοθηκάριου, βοηθούσης και της
καλής μνήμης μου, ιδίως στη Μα-
κρόνησο. Τα βιβλία δεν έπρεπε να
είναι συγκεντρωμένα. Εγώ έπρεπε
να θυμάμαι ποιος είχε τι, να οργα-
 Αρχείο Δημήτρη Ραυτόπουλου
νώνω ποιος θα έπαιρνε το βιβλίο
που είχε τελειώσει ο προηγούμενος
κάτοχός του… Μιλάω βέβαια για
το πολιτικό στρατόπεδο της Μα-
κρονήσου, όχι για τα Τάγματα όπου
μας επιστράτευσαν το 1949 εμάς
τους νεότερους.

πότε φύγατε από την ικαρία;

Λίγο μετά την άφιξη της υγειονομι-
κής επιτροπής, η γραμμή άλλαξε.
Φαίνεται, κάποιος επισήμανε τη
βλακεία να μη θέλουμε την ελευθε-
ρία μας. Τότε πήγα κι εγώ και ζή-
τησα την απόλυσή μου. Τους έδειξα
και το τραύμα που είχα από τα Δε-
κεμβριανά λέγοντάς τους ότι είναι
εχινόκοκκος. Εχινόκοκκος είκοσι
εκατοστά! Έκαναν πως το χάψανε
και με απέλυσαν.

δραστηριοποιηθήκατε πολιτικά
με την επιστροφή σας;
Εντάχθηκα στην παράνομη οργά-
νωση του ΕΑΜ Πειραιά. Ήταν
θλιβερή εμπειρία. Έβλεπα τον κα-
θοδηγητή μου μια φορά την εβδο-
μάδα σε κάτι απόμερες γωνιές,
μου έδινε γραμμή και οδηγίες τις
οποίες εγώ μετέφερα σε ελάχι-
στους άλλους. Δεν γινόταν καμία
συζήτηση, «κατέβαινε» απλώς η
γραμμή. Θυμάμαι, είχα πάρει τη
θέση του Γιάννη Φιλίνη, ο οποίος
είχε καταργηθεί στην ιεραρχία της
οργάνωσης – ποιος ξέρει τι λέξεις
είχε πει που δεν τους άρεσαν…
Μια φορά, λοιπόν, τότε, ο καθο-
δηγητής μου έφερε την εξής φο-
βερή γραμμή: να σπάμε γλόμπους
του ηλεκτρικού με σφεντόνες.
Μου φάνηκε γελοίο. Ντράπηκα
και δεν μετέφερα την εντολή σε
κανέναν.
πότε σας ξανασυνέλαβαν;
Την ίδια εκείνη χρονιά, το 1948.
Με συνέλαβαν ξανά δύο αστυνομι-
κοί του Β’ τμήματος του Πειραιά
και σύντομα ξαναβρέθηκα στην εξο-
ρία. Πάλι στην Ικαρία. Αυτή τη
φορά στα Θέρμα. Εκεί, στην εξορία,
αισθάνθηκα για πρώτη φορά απο-
μονωμένος. Απόκληρος. Υπήρχε ορ-
γάνωση, την αισθανόμουν δίπλα
μου, μιλούσαν, κινούνταν, αλλά
εμένα κομματικά δεν με πλησίαζε
κανείς…
Γιατί;
Δεν ξέρω γιατί. Αρκετό καιρό αργό-
τερα, στον Άη Στράτη, με πλησίασε
κάποιο στέλεχος της οργάνωσης και
μου είπε ότι είχα πει κάτι στα
Θέρμα, κάποια φράση, που θεωρή-
θηκε αντικομματική. Χωρίς να μου
πουν τίποτα με απομόνωσαν.
τέλη δεκαετίας του 1950, εκδρομή στους δελφούς, με παρέα από την Επιθεώρηση Τέχνης. Σε πρώτο πλάνο αριστερά,
ο πορφύρης κονίδης, πίσω του ο δημήτρης ραυτόπουλος και στο κέντρο, ο οικονομικός διευθυντής του περιοδικού
Αργύρης βάκης. δεν έγινε δυνατόν να ταυτιστούν τα ονόματα των γυναικών και του μικρού δεξιά.
Ήμουν σε απομόνωση και όταν,
αργότερα, μας μετέφεραν στη Μα-
κρόνησο.
Στη Μακρόνησο πόσο μείνατε;
Κοντά ένα χρόνο, στο στρατόπεδο
πολιτικών εξορίστων. Μετά, τους
στρατεύσιμους μας πήγαν στα τάγ-
ματα – εμένα στο Α’ Τάγμα. Μαζί
με εκατοντάδες άλλους.
Η λήξη του εμφυλίου σάς βρήκε
στη Μακρόνησο;
Ναι. Θυμάμαι μάλιστα έντονα ότι
μια από τις τελευταίες μέρες στην
Ικαρία μάς μοίρασαν αντίτυπα της
Μάχης (σ.σ. δημοκρατική εφημε-
ρίδα που εξέδιδε ο Ηλίας Τσιριμώ-
κος), η οποία δημοσίευε τα πρα-
κτικά κάποιας Ολομέλειας, με
υβριστικό λόγο περί προδοτών.
Ήταν η Ολομέλεια που έγινε μετά
τον Γράμμο, μετά την ήττα, στην
οποία ο Ζαχαριάδης έβγαλε προ-
δότες όλους τους ηγέτες του κόμ-
ματος, αρχίζοντας από τον Σιάντο,
και μάλιστα με λεξιλόγιο που εύ-
κολα θα το χαρακτήριζα λούμπεν.
προφανώς σας έδωσαν την εφη-
μερίδα για να σας κλονίσουν την
πίστη στο κόμμα. δεν σκεφτή-
κατε ότι μπορεί να είναι μια κα-
τασκευή, μια προβοκάτσια;
Θυμάμαι το περιστατικό, ήταν τόσο
αστείο… Μας συγκέντρωσαν στην
αναφορά. Ύστερα βγήκε ο ενωμο-
τάρχης λέγοντας: «και τώρα θα κα-
τεβεί ο χωροφύλαξ και θα σας μοι-
ράσει τεχνηέντως τη Μάχη». Τους
είχαν στείλει μια εγκύκλιο στην
οποία αναφερόταν ότι πρέπει να
μοιραστεί «τεχνηέντως» η εφημε-
ρίδα στους κρατούμενους – κι εκεί-
νος πίστεψε ότι το τεχνηέντως είναι
ωραία λέξη, καλή για να την ξε-
φουρνίσει, όπως οι φιγούρες του
Σταμ Σταμ. Εκτός αυτού, δεν θεω-
ρήσαμε ότι μπορεί να είναι προβο-
κάτσια, διότι ήδη ήταν στον αέρα
μια κριτική, ένα είδος αναθεώρη-
σης όσων είχαμε ζήσει. Με αφετη-
ρία το επεισόδιο με τις σφεντόνες,
είχα πάντα την αίσθηση της ανυ-
παρξίας ουσιαστικής δράσης εντός
του κινήματος. Κι ας μη γίνεται λό-
γος για συζήτηση πολιτική.
είχατε δημιουργική ζωή στο Μα-
κρονήσι;
Είχαμε άφθονο χρόνο. Κι εγώ απο-
φάσισα να μάθω γαλλικά, με έναν
συνάδελφο. Είχαμε βρει κι έναν δά-
σκαλο, ο οποίος μας έκανε μαθή-
ματα για περίπου δυο μήνες – στα-
ματήσαμε μετά, αλλά είχα πάρει τις
βάσεις που ήθελα κι άρχισα να δια-
βάζω μόνος μου. Παρήγγειλα λοι-
πόν στο σπίτι και μου έστειλαν τρία
βιβλία, στα γαλλικά. Τη Μαντάμ
Μποβαρύ του Φλωμπέρ. Τον
Αδόλφο του Μπενζαμέν Κονστάν.
Και το μυθιστόρημα του Πιερ Λοτί
Ο ψαράς της Ισλανδίας. Γιατί ζήτησα
τα συγκεκριμένα βιβλία; Διότι
υπήρχε λογοκρισία, υπήρχε μια επι-
τροπή δεκανέων που έκριναν
απλοϊκά, αν π.χ. ήταν κόκκινο το
εξώφυλλο το έκοβαν ως αριστερό.
Αυτά τα τρία βιβλία και ένα λεξικό
με βοήθησαν πολύ – ξάπλωνα με
τις ώρες και παπαγάλιζα λέξεις και
αποσπάσματα… Θυμάμαι, όταν
πολύ αργότερα πρωτοσυναντήθηκα
με τον Τσίρκα, και με ρώτησε αν
ξέρω γλώσσες, στην απάντησή μου
ότι ξέρω γαλλικά με ρώτησε πώς τα
έμαθα. Του απάντησα, απ’ τα τρία
συγκεκριμένα βιβλία. Ευτυχώς για
τα γαλλικά σου, μου είπε, ήταν και
οι τρεις στυλίστες.
ποιες παρέες δημιουργήθηκαν
στην εξορία; πώς ξαναβρεθήκατε
με ορισμένα πρόσωπα από εκεί-
νες τις παρέες;
Στην Ικαρία, το ποιος θα μείνει με
ποιον το αποφάσιζε η Ομάδα Συμ-
βίωσης Πολιτικών Εξορίστων. Ένα
διάστημα έμεινα με δημοσιογρά-
φους –μεταξύ των οποίων ο Γιάννης
Κάτρης και ο Θανάσης Γεωργίου–,

[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 91

πολιτικούς συντάκτες του Ριζοσπά-
στη και της Ελεύθερης Ελλάδας όπου
είχα κι εγώ εργασθεί ως μαθητευό-
μενος. Ένα άλλο διάστημα έμεινα
με κάτι αγροτόπαιδα, Μανιάτες,
Μυτιληνιοί – νεαρά παιδιά ή πα-
λαιοί κομμουνιστές, αλλά αγράμμα-
τοι. Η επιλογή παρέας όμως, με
βάση τα κοινά ενδιαφέροντα, αρχί-
ζει στον Άη Στράτη, όπου μετα-
φέρθηκα μετά τη Μακρόνησο. Η
οργάνωση όριζε σε ποια σκηνή και
με ποιους θα μένει ο καθένας, αλλά
οι παρέες εκτός σκηνής ήταν ελεύ-
θερες. Στην επικοινωνία και την
εσωτερική ζωή του στρατοπέδου
δεν επενέβαινε η φρουρά. Εκεί δη-
μιουργήθηκαν συντροφιές κοινών
ενδιαφερόντων. Έτσι έγινε και η
δική μας παρέα, με τον Κώστα Κου-
λουφάκο, τον Μανώλη Φουρτούνη
και τον Τίτο Πατρίκιο: η πρώτη μα-
γιά της Επιθεώρησης Τέχνης, που
βγήκε λίγα χρόνια μετά, τέλη του
1954, όταν βρεθήκαμε στην Αθήνα
ως «αδειούχοι εξόριστοι».
εσείς πότε επιστρέψατε από την
εξορία;
Το 1952 και, αμέσως, τον Νοέμ-
βριο εκείνης της χρονιάς, εργά-
στηκα στην Αυγή, που μόλις είχε γί-
νει από εβδομαδιαία ημερήσια – κι
εγώ ήμουν από το πρώτο φύλλο.
Πρώτος διευθυντής ήταν ο Βασί-
λης Εφραιμίδης, που μας έλεγε τότε
φορμαλιστές. «Εσείς οι φορμαλι-
στές...» έλεγε σε όποιον διάβαζε τί-
ποτα άλλο από τα «κομματικά
υλικά». Είχαμε αρχισυντάκτη τον
Χαΐνογλου, παλαιό στέλεχος του
κόμματος, όμως σοβαρό άνθρωπο,
που επιπλέον αγαπούσε και προ-
στάτευε τους νέους. Με τον Εφραι-
μίδη συγκρούστηκα πολύ γρήγορα,
όχι βέβαια για τον φορμαλισμό αλλά
επειδή μου φέρθηκε άσχημα. ως τι-
μωρία ήθελαν να με μεταθέσουν.
Επειδή είχα δίκιο –δεν ήμουν εγώ
υπαίτιος του καβγά– δεν δέχθηκα
τη μετάθεση κι έφυγα από την Αυγή.
Παραιτήθηκα. Έμεινα άνεργος, φυ-
τοζωούσα κάνοντας μεταφράσεις
για το Ρομάντσο, δούλεψα στον
Ελεύθερο του Πουρνάρα που δεν
είχε λεφτά να μας πληρώσει, ώσπου
βγήκε η Επιθεώρηση Τέχνης. Και το
1956 με κάλεσαν και επέστρεψα
στην Αυγή.
πώς ήταν η ζωή με την Επιθεώ-
ρηση Τέχνης;
Ξέρετε, ακόμα κι εκεί, παρ’ όλο που
η τάση ήταν να κάνουμε ένα ιδεο-
λογικά αριστερό περιοδικό, ανοι-
χτό, χωρίς δογματισμό, χωρίς πε-
ριορισμούς εκφραστικούς, χωρίς
92 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
φράγματα προς το μοντερνισμό, ο
κομματικός έλεγχος, διά του συστή-
ματος της «φράξιας», λειτούργησε.
δηλαδή;
Είχαμε συμφωνήσει ότι θα συνεται-
ριστούμε ως ελεύθεροι πνευματικοί
άνθρωποι που έχουμε μεν τις ίδιες
ιδέες, αλλά χωρίς καμία εξουσια-
στική δέσμευση. Δεν θα ήμαστε
υποχρεωμένοι να λέμε τα ίδια πράγ-
ματα, να συμφωνούμε σε όλα. Ενώ,
λοιπόν, αυτά τα είχαμε συνομολο-
γήσει, ενώ ήταν καταστατικές αρχές
που τις είχαμε συναποφασίσει εγ-
γράφως (αργότερα, όλα αυτά τα πα-
ρουσίασε ο Κουλουφάκος), οι συμ-
φωνίες υπονομεύτηκαν. Το κόμμα
υπεδείκνυε στη φράξια που συμμε-
τείχε στο περιοδικό τι είναι κομμα-
τικά σωστό και τι πολιτικό λάθος.
Με συγχωρείτε. Από μια ιδεολο-
γία που πρεσβεύει την απόλυτη
αλήθεια, δεν είναι αναμενόμενο
να υπάρχουν παρεμβάσεις σε ό,τι
παρεκκλίνει;
Θα συμφωνήσω. Είναι αναμενό-
μενο. Βέβαια αυτό, θεωρητικά του-
λάχιστον, δεν σημαίνει ότι δεν
υπήρχαν άλλες δυνατότητες, να γί-
νουν διαφορετικά τα πράγματα.
Αλλά, κατά τη γνώμη μου, αν τα
πράγματα με τον κομμουνισμό δεν
γίνονταν όπως έγιναν, δεν θα πή-
γαιναν και πολύ διαφορετικά. Κατά
βάθος, η κομμουνιστική θεωρία εί-
ναι λανθασμένη στη βάση της – δεν
είναι το εποικοδόμημα που έφταιξε
για ό,τι πήγε στραβά. Αν πιστεύεις
ότι αξιωματικά οι άνθρωποι είναι
ίσοι κι ότι κάποια παρεξήγηση τους
διαίρεσε, κάνοντας τους μεν να εκ-
μεταλλεύονται τους δε, και ότι αυτό
το σύστημα μπορούμε να το καταρ-
γήσουμε –και πράγματι το καταρ-
γούμε– διά διατάγματος, από τη
στιγμή εκείνη η ανάλυση όλη βασί-
ζεται σε λάθος αφετηρία. Και δεν
μπορεί να οδηγήσει εκεί όπου πι-
στεύεις ότι, σύμφωνα με τις ιδέες
σου, θα μπορούσε να οδηγήσει.
Ένας από τους συγγραφείς που
δίχασε την Επιθεώρηση Τέχνης
ήταν ο Στρατής τσίρκας. πώς
τον υποδεχθήκατε και πώς η
προσέγγισή σας ανέδειξε το κομ-
ματικό πρόβλημα μέσα στο πε-
ριοδικό;
Την πρώτη θετική κριτική για τον
Τσίρκα την έγραψα εγώ, για τα διη-
γήματά του – δεν θα την έγραφα
σήμερα έτσι ακριβώς. Νομίζω ότι κι
εκείνος, αργότερα, σαν ανοιχτός άν-
θρωπος που ήταν, είχε αλλάξει τη
γωνία από την οποία έβλεπε εκείνα
τα κείμενά του. Με τον Τσίρκα ανα-
πτύχθηκε μια σχέση, αν και πάντα
διαφωνούσαμε για το κίνημα της
Μέσης Ανατολής. Προσπαθούσε να
με πείσει πως ό,τι έγινε έγινε, δεν
μπορούσε να γίνει τίποτα άλλο.
Ήταν τυπική αριστερή εξήγηση. Η
Αριστερά αυτό έχει μάθει να λέει,
ότι εκεί όπου καταλήξαμε μας οδη-
γούσε η αντικειμενική πραγματικό-
τητα – έπρεπε να κάνουμε τα Δε-
κεμβριανά, έπρεπε να κάνουμε
κίνημα στη Μέση Ανατολή, έπρεπε
στην Κατοχή το ΕΑΜ να έχει το
μονοπώλιο της αντίστασης, έπρεπε
να σκοτώσουμε τον Ψαρρό, δεν
μπορούσαμε να ανεχόμαστε τον
Ζέρβα κ.ο.κ. Ο Τσίρκας δεν μετα-
κινήθηκε από την άποψη ότι το κί-
νημα της Μέσης Ανατολής ήταν
αναπόφευκτο, δικαιωμένο…
Φαίνεται και από την τριλογία,
τις Ακυβέρνητες Πολιτείες…
Μα το λέει ρητά: γράφω για να δι-
καιωθεί το κίνημα του Απρίλη.
Παρά τις πολιτικές διαφωνίες, πά-
ντως, θυμάμαι ότι η κριτική μου
για το τρίτο βιβλίο της Τριλογίας,
τη Νυχτερίδα, ήταν μεγάλη και εν-
θουσιώδης. Μετά τα αμοιβαία παι-
νέματα όμως είδα ότι κάτι άλλο
τον έκαιγε. Καθίσαμε κάτω και επί
δύο ώρες επιχειρηματολογούσε με
πάθος για ν’ αποδείξει ότι το κί-
νημα του στόλου τον Απρίλη του
1944 και όλο το κίνημα στα ελλη-
νικά τάγματα από το 1943 ήταν
αναπόφευκτο, άρα δικαιωμένο.
Ότι έγιναν βεβαίως μικρά λάθη τα-
κτικής, ύφους, ρητορικής, αλλά όχι
ουσίας. Φαντασθείτε ότι ήθελαν να
επιβάλλουν στο συμμαχικό Στρα-
τηγείο της Μέσης Ανατολής και
στον Τσώρτσιλ πού και πότε θα γί-
νει η επόμενη απόβαση στην Ευ-
ρώπη (μετά την Ιταλία όπου είχε
ήδη γίνει). Να γίνει εδώ και τώρα
και στην Ελλάδα! Και πώς ήθελαν
να το επιβάλλουν αυτό; Με ανταρ-
σία: μετατρέποντας τις ελληνικές
ένοπλες δυνάμεις που υπάγονταν
στο Συμμαχικό Στρατηγείο σε
τμήμα του ΕΛΑΣ! Ξηλώνανε το
στέμμα από τα πηλίκια και το αντι-
καθιστούσαν με το ΕΛΑΣ, πετού-
σαν στη θάλασσα τους μοναρχο-
φασίστες αξιωματικούς. Αντί οι
ανόητοι –περί ηλιθίων επρόκειτο–
να επωφεληθούν από την αντίθεση
των βενιζελικών με τους βασιλό-
φρονες (γιατί είχαν επανενταχθεί
στο Στρατό και το Ναυτικό οι από-
τακτοι του Κινήματος του 1935),
αυτοί πήγαιναν να αναγκάσουν
τους βενιζελικούς να γίνουν ΕΛΑ-
Σίτες. Όπως ήταν φυσικό, ελάχι-
στοι κεντρώοι προσχώρησαν, οι
πολλοί συντάχθηκαν με τη νομιμο-
φροσύνη, άρα με τη Δεξιά. Δεν
ήταν αριστεροί, πατριώτες ως εθνι-
κόφρονες ήταν. Με το ζόρι αρι-
στερός γίνεσαι; Αυτή η αμυαλιά
της ηγετικής Αριστεράς είναι φαι-
νόμενο διαρκές. Και τώρα τα ίδια
μυαλά κρατάνε.
ποια πρόσωπα σας βοήθησαν να
ξεκαθαρίσατε τη σχέση σας με
την Αριστερά μέσα στην Επιθεώ-
ρηση Τέχνης;
Κατ’ αρχάς, η φιλολογική συντρο-
φιά που είχε διαμορφωθεί στον Άη
Στράτη γύρω από τον Κώστα Κου-
λουφάκο – δηλαδή ο Τίτος Πατρί-
κιος, ο Φουρτούνης, εγώ, και ορι-
σμένοι άλλοι λιγότερο γνωστοί. Η
αμφιβολία ξεκίνησε από την κουλ-
τούρα. Η λογοτεχνία, ιδίως το σο-
βιετικό μυθιστόρημα που γνωρίζαμε
τότε, αρχίσαμε να συνειδητοποι-
ούμε ότι δεν εμπεριείχε την απε-
λευθέρωση, τον Νέο Άνθρωπο.
Αντίθετα, ευνοούσε το μικροαστικό,
το υποταγμένο, το επιφανειακό, το
ψεύτικο, το ωραιοποιητικό… Η
πρώτη απογοήτευση, λοιπόν, έστω
και μέσω της συμβολικής πραγμα-
τικότητας, δημιουργούσε αμφιβο-
λίες. Ένα κενό και μια απορία: πώς
ήταν δυνατόν, μια νέα κοινωνία να
παράγει τέτοια αναπαράσταση;
Απαντούσαμε μόνοι μας επινοώ-
ντας δικαιολογίες. Λέγαμε ότι πρέ-
πει να περιμένουμε, ότι οι σκιές θα
σκορπίσουν με τον καιρό, ένας νέος
πολιτισμός, λέγαμε, δεν δημιουργεί
αμέσως προϊόντα που λάμπουν, η
νέα κοινωνία πρέπει πρώτα να απα-
ντήσει στις υλικές ανάγκες. Αλλά
αυτό που δεν μπορούσε να μας πεί-
σει ήταν ότι αυτή η λογοτεχνία δεν
ήταν επαναστατική. Ήταν νερό-
βραστη, ξενέρωτη, συντηρητική.
Περιέγραφε συνεδριάσεις, το καλό
παιδί, το καλό κομματικό ζευγάρι
που παίρνει το κλειδί του διαμερί-
σματος όταν εκπληρώνει το πλάνο
του και ζει ευτυχισμένο…
Η χούντα άλλαξε τη ζωή σας.
Φύγατε για το παρίσι αμέσως
μετά το στρατιωτικό πραξικό-
πημα;
Ήμουν κρυμμένος σε ένα σπίτι.
Έψαχνα να βρω επαφή με παρά-
νομη οργάνωση ή έντυπο, δεν έβρι-
σκα. Σε μια φιλολογική θεατρική
παρέα στο σπίτι του Τάσου Αρ-
κουλή συναντηθήκαμε λίγες φορές.
Είχα επαφή με ελάχιστους ανθρώ-
πους. Ανάμεσά τους ήταν και ο
Γιώργος Ελευθερουδάκης, ιδιοκτή-
της του γνωστού βιβλιοπωλείου και
εργοδότης μου, που καμιά φορά ερ-
χόταν το βράδυ και με το αυτοκί-
νητό του πηγαίναμε σε καμιά μα-
κρινή ταβέρνα στην Κηφισιά. Μου
έφερνε και βιβλία. Μεταξύ άλλων,
θυμάμαι το 1984 του Όργουελ, που
του ζήτησα, σε έκδοση τσέπης στα
γαλλικά. Ένα βράδυ έκανα γνωστή
στον Ελευθερουδάκη την πρόθεσή
μου να φύγω απ’ την Ελλάδα, έστω
και λαθρεπιβάτης σε καράβι. Προ-
σπαθούσε να με αποτρέψει – ήταν
πρόσφατη και η ιστορία με τον
Μανδηλαρά, που βρέθηκε νεκρός,
τον είχαν πετάξει στη θάλασσα.
Μου λέει: «Αν θες να φύγεις, θα σου
πω τι μπορώ να κάνω». Ο Ελευθε-
ρουδάκης ήταν γιατρός, δεν είχε
όμως ασκήσει ποτέ το επάγγελμα.
Μια μέρα είχε δει στο βιβλιοπωλείο
έναν πελάτη, αξιωματικό της αστυ-
νομίας και πρόσεξε ότι στο άνω χεί-
λος του στόματός του είχε ένα σπυρί
που του φάνηκε ύποπτο. Του σύ-
στησε να πάει αμέσως στου Συγ-
γρού. Πράγματι το σπυρί εκείνο
ήταν άνθρακας, ασθένεια δυνητικά
θανατηφόρα. Η έγκαιρη διάγνωση
του Ελευθερουδάκη έσωσε λοιπόν
τη ζωή του ανθρώπου και συνδέθη-
καν με φιλία. Και –ώ του θαύμα-
τος!– ο αξιωματικός αυτός ήταν επι-
κεφαλής στον έλεγχο διαβατηρίων
στο Ελληνικό. Θα μπορούσε λοι-
πόν να βοηθήσει… Ομολογώ ότι
αμφέβαλλα, μήπως σκάρωσε ένα
παραμύθι για να μ’ εμποδίσει να
κάνω την κουτουράδα με καράβι.
Επέμενε. Και στο επόμενο ραντε-
βού μας μου είπε ότι ο άνθρωπός
του στον Αερολιμένα του είπε οκέι.
Μάλλον οι λίστες δεν ήταν ενημε-
ρωμένες εκείνο τον πρώτο καιρό.
Ο Ελευθερουδάκης πήρε το διαβα-
τήριό μου, το θεώρησε, μου έβγαλε
εισιτήριο για το Παρίσι για τις 4
Ιουνίου, έβγαλε και συνάλλαγμα
1.000 δολάρια. Θα ερχόταν να με
συνοδέψει ο ίδιος στο αεροδρόμιο.
Ο Γιώργος Ελευθερουδάκης ήταν
ένας απ’ τους ανώτερους ανθρώ-
πους που έχω γνωρίσει στη ζωή μου.
Εκτός από μένα βοήθησε οικονο-
μικά και με την συμπαράστασή του
όλους τους συντάκτες του λεξικού
που ετοιμάζαμε. Θα σας πω μόνο
το εξής: Λίγες ώρες πριν το ραντε-
βού μας για το αεροδρόμιο έπαθε
έμφραγμα του μυοκαρδίου και βρέ-
θηκε σε νοσοκομείο. Εκεί, καλω-
διωμένος στην Εντατική, κάλεσε
τον σωφέρ του και τον έστειλε να με
πάρει και να με πάει στο Ελληνικό!
Στο παρίσι ποια ήταν τα πρώτα
βήματά σας;
Τον πρώτο καιρό έμεινα σε ξενοδο-
χείο. Πρώτο μου μέλημα ήταν να
πιάσω επαφή με άλλους έλληνες
εξόριστους. Δεύτερο, να βρω μια
οποιαδήποτε δουλειά, διότι το συ-
νάλλαγμα λιγόστευε. Δούλεψα ένα
διάστημα στην Humanité, όχι ως
συντάκτης βέβαια, γιατί η γλώσσα
μου δεν ήταν σε αυτό το επίπεδο,
αλλά σε υπηρεσία γραφείου. Η απο-
γοήτευσή μου, πρέπει να σας πω,
έδωσε τη χαριστική βολή σε ό,τι πί-
στευα ώς τότε για την Αριστερά.
Το επίπεδό τους ήταν πολύ πιο
κάτω κι από το χαμηλό επίπεδο
στελεχών που είχα γνωρίσει στην
Ελλάδα, δεν άκουγες τίποτα άλλο
από ετοιματζήδικες φράσεις της
εφημερίδας. Με ρωτούσαν, ας
πούμε, πόσους στίχους ξέρω απ’ τη
Διεθνή. Εμείς είμαστε, φαίνεται, κα-
κομαθημένοι επειδή η ΕΔΑ δεν ήταν
αυστηρά κόμμα της 3ης Διεθνούς
και επέτρεπε κάποιες ελευθεριότη-
τες. Στα γεγονότα του Μάη του
1968, θυμάμαι, η Humanité οργά-
νωνε αυτοάμυνα – να μην έρθουν οι
αναρχικοί και μας σπάσουν τα γρα-
φεία και τα τυπογραφεία. Την
πρώτη φορά την κοπάνησα με κά-
ποιο πρόσχημα. Τη δεύτερη όμως
με πιέσανε. Πήγα κι εγώ μια φορά,
είχανε ρόπαλα μέσα στο τυπογρα-
φείο μην τυχόν εισβάλλουν ομάδες
αναρχικών από την πλαϊνή είσοδο.
Τότε τους είπα: δεν ξανάρχομαι,
μην υπολογίζετε σε μένα. Είχε γρά-
ψει, θυμάμαι, ο Ζακ Ντυκλό ένα
άρθρο, όπου έβριζε πατόκορφα όλα
τα κινήματα του Μάη. Καθώς το
κουβεντιάζαμε στο γραφείο τον
αποκάλεσα vieux con, γερομαλάκα.
Ο Μαρξ, τους είπα, καλούσε τους
νέους αναρχικούς στη Διεθνή.
«Αναρχικοί, αν είστε νέοι, καλώς
ορίσατε». Εμείς, αντιθέτως, τους
βρίζαμε, τους θεωρούσαμε εχθρούς
μας. Το μετάνιωσα βέβαια εκ των
υστέρων, δεν έπρεπε να το πω.
Μετά από εκείνο το επεισόδιο δεν
με πλησίαζε κανείς. Μου απηύθυ-
ναν το λόγο μόνο για ό,τι ήταν υπη-
ρεσιακώς απαραίτητο. Σηκώθηκα
κι εγώ, λοιπόν, κι έφυγα από την
εφημερίδα. Σύντομα γνωρίστηκα με
ανθρώπους του εκδοτικού οίκου που
έβγαζε το γλωσσικό λεξικό Robert,
και δούλεψα εκεί, όσο καιρό έμεινα
στο Παρίσι, στη σύνταξη του τε-
τράτομου λεξικού κυρίων ονομάτων,
που βγήκε τέλος του 1974.
πώς ζήσατε τον ιστορικό Μάη
του ’68;
Πολλά βράδια, μετά τη δουλειά, και
τα Σαββατοκύριακα, παρακολού-
θησα τη διαρκή (σχεδόν σε 24ωρη
βάση) συνέλευση στα αμφιθέατρα
της Σορβόννης και στο θέατρο
Οντεόν. Η «Βαστίλλη του Λόγου»
είχε πέσει, φούντωνε ο επαναστα-
τικός ρομαντισμός και η καταλυτική
ρητορική μεταξύ Αποκάλυψης και
Επαγγελίας. Κυριαρχούσαν η αναρ-
χική ουτοπία και ο πιο δογματικός
μαρξισμός, ο λενινισμός και ο τρο-
τσκισμός. Μπορεί να φανεί υπερ-
φίαλο, αλλά ούτε τότε πείστηκα ότι
εκείνο το αντιφατικό σύνολο θα
μπορούσε να οδηγήσει στην ανα-
τροπή του συστήματος. Μου έκανε
φοβερή εντύπωση η ευπιστία των
νέων ανθρώπων, ιδιαίτερα των δια-
νοουμένων. Μια νεαρή φιλόλογος
που είχα γνωρίσει με ρώτησε μια
μέρα τι προέβλεπα, πού θα κατέ-
ληγε η εξέγερση. Της είπα τη γνώμη
μου κι εκείνη έβαλε τα κλάματα.
Ίσως είναι σκληρό αυτό που λέω,
αλλά η ψυχο-πνευματική κατά-
σταση της διανοούμενης νεολαίας
έμοιαζε με μαζική υπνοβασία. Γι’
αυτό, μόλις λύθηκαν τα μάγια, ανα-
ζήτησε θεραπεία στην ψυχανάλυση,
πήγε στον Λακάν. Και χωρίς χρο-
νοτριβή επέπεσε στην καριέρα.
πήρατε μέρος σε μαχητικές κι-
νητοποιήσεις στο παρίσι;
Ήμουνα ήδη ανένταχτος αριστε-
ρός. Απέναντι στον μαοϊσμό, που
επικρατούσε στη νεολαία και την
ιντελιγκέντσια, ένιωθα φρίκη. Είχα
ξεσπαθώσει εναντίον του ακόμη
από την Επιθεώρηση Τέχνης (τ.
139-140, Ιούλιος- Αύγουστος
1966), σε μια βίαιη πολεμική όπου
μεταξύ άλλων έλεγα ότι η «Πολι-
τιστική Επανάσταση» κατεβάζει
στο βούρκο δυο μεγάλες έννοιες,
τον Πολιτισμό και την Επανά-
σταση. Όταν όμως στις 4 Μαρ-
τίου του 1972 έγινε η κηδεία του
Πιερ Οβερνέ, νεαρού μαοϊκού της
Προλεταριακής Αριστεράς που
τον σκότωσε ένας φρουρός της
Ρενώ, πήρα μέρος στη μεγάλη πο-
ρεία από το κέντρο του Παρισιού
ώς το νεκροταφείο Περ Λασάλ.
Κατά διαστήματα τρέχαμε. Ο
Σαρτρ και ο Φουκώ ήταν επικε-
φαλής. Το βράδυ, μετά την κη-
δεία, μια φίλη επέμενε να πάμε να
με γνωρίσει στη μαοϊκή συντροφιά
της. Βρέθηκα σε μια μάζωξη, κα-
μιά εικοσαριά νοματαίοι, καθισμέ-
νοι καταγής μ’ ένα ποτήρι κρασί –
επαναστατικό ξεροσφύρι– ο
καθένας στο χέρι. Ο γκουρού των
μεμυημένων ανέλυε την κατά-
σταση: εν ολίγοις ήγγικεν η ώρα
της ανατροπής του καπιταλισμού
και μαζί του σάπιου δυτικού πολι-
τισμού. Δεν ξέρω τι μου ’ρθε και
κάτι πήγα να πω, τον ρώτησα πώς
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 93
διάολο θα γινόταν αυτό. Με κε-
ραυνοβόλησε με λίγες περιφρονη-
τικές, οργισμένες λέξεις, χωρίς να
κατέβει μέχρι του σημείου να εξη-
γήσει κάτι ηλίου φαεινότερον. Άρ-
χισα να κοιτάζω επιδεικτικά το ρο-
λόι μου, τάχα ότι είχα κάποιο
ραντεβού, και το έστριψα για να
μην τα πληρώσω εγώ για το θά-
νατο του Οβερνέ. Αιωνία του η
μνήμη!
Γνωρίσατε πρόσωπα της γαλλι-
κής διανόησης; Συναναστραφή-
κατε μαζί τους;
Συναντήθηκα με κάποιους, χωρίς
να ενταχθώ στον κύκλο τους. Από
τα «εμβληματικά» ονόματα που συ-
ναναστράφηκα ήταν η Τζούλια
Κρίστεβα και ο σύζυγός της, Φιλίπ
Σολλέρς. Την Κρίστεβα την είχα
γνωρίσει λίγο πριν από την δικτα-
τορία, όταν πηγαίνοντας για με-
ταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι
πέρασε από την Αθήνα. Προηγου-
μένως την είχα αναζητήσει στη
Βουλγαρία, το 1965, όπου είχα πάει
υποτίθεται για διακοπές στη Βάρνα.
(Στην πραγματικότητα, όπως κα-
τάλαβα μετά, ήθελε να με συναντή-
σει ένα ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ
για να ακούσει την άλλη πλευρά
στην εσωκομματική διένεξη γύρω
από την Επιθεώρηση Τέχνης). Δεν
την βρήκα εκεί τότε, αλλά με ανα-
ζήτησε εκείνη στην Αθήνα. Στο Πα-
ρίσι, από το ’67, έβλεπα περισσό-
τερο τον άντρα της, τον Σολλέρς.
Στην αρχή τα πηγαίναμε καλά.
Ήταν με το κόμμα, τότε, αλλά σφό-
δρα επικριτικός για τον σοσιαλι-
στικό ρεαλισμό. Μου περιέγραφε
με σαρκασμό τους σοβιετικούς συγ-
γραφείς που είχε συναντήσει, τους
έλεγε «παπαδάκια». Σ’ ένα επόμενο
στάδιο, ο Σολλέρς, που φλέρταρε με
τους μαοϊκούς από πριν, προσχώ-
ρησε ανοιχτά και μετέτρεψε το
πρωτοποριακό περιοδικό που εμ-
ψύχωνε, το Tel Quel, σε όργανο της
Προλεταριακής Αριστεράς (1971).
Η σοφιστικέ μεταγλώσσα του δομι-
σμού, της σημειολογίας, λίγο μετά
της αποδόμησης γειτνίαζε στις
γραμμές του εντύπου με χοντράδες
του Λιν Πιάο και με το Κόκκινο Βι-
βλιαράκι. Σύντομα, όλο το περιο-
δικό (Κρίστεβα, Σολλέρς, Φραν-
σουά Βαλ, Μαρσελέν Πλενέ) πήραν
μαζί τους και τον Ρολάν Μπαρτ και
πήγαν στην Κίνα να γίνουν χατζή-
δες. Ο Λακάν είχε απόσχει την τε-
λευταία στιγμή. Δεν τους χώνευε και
πολύ τους «Τελκέλιους». Ο μεγά-
λος Μπαρτ, μη βρίσκοντας τι να
γράψει για το βάπτισμα στον Ιορ-
δάνη - Κίτρινο Ποταμό, έκανε ση-
μειολογικές παρατηρήσεις για την
πολυχρωμία των πιάτων της κινέζι-
κης κουζίνας. Τον επόμενο χρόνο,
μετά το μακελειό των ισραηλινών
αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώ-
νες του Μονάχου από τους Παλαι-
στίνιους του Μαύρου Σεπτέμβρη,
ο Σολλέρς και οι περισσότεροι στο
Tel Quel (όχι πάντως η Κρίστεβα
ούτε ο Μπαρτ) υπέγραψαν μια δια-
κήρυξη όπου καταδικαζόταν η
επέμβαση της γερμανικής αστυνο-
μίας(!) και επιδοκιμαζόταν η βαρ-
βαρότητα. Είχαμε διακόψει επαφές
πολύ νωρίτερα. Άλλωστε δεν είχαμε
και πολλά να πούμε, εγώ από
στρουκτουραλισμό δεν σκάμπαζα
και ιδεολογικά μας χώριζε χάος. Αυ-
τός ο πανέξυπνος άνθρωπος, με όλη
την ευφράδειά του και τον εννοι-
ακό πλούτο της γλώσσας του, δεν
είχε ούτε ένα λογικό επιχείρημα για
τον μαοϊσμό του. Ήταν όμως πρό-
θυμος, όπως και η Κρίστεβα, να
βοηθήσουν στον αντιδικτατορικό
αγώνα μας. Και είχε συμβάλει απο-
φασιστικά να εκδοθεί από το Seuil η
Τριλογία του Τσίρκα, προτείνοντας
να μου ανατεθεί η «ανάγνωση» του
έργου.
tον ρολάν Μπαρτ τον γνωρί-
σατε;
Τον γνώρισα ως μαθητής του.
Πήγα στην Ecole Pratique des
Hautes Etudes ως σταζιέρ, θα
έκανα μια εργασία για τον Βιζυηνό.
Με δέχθηκε για να του αιτιολο-
γήσω το θέμα μου και με άκουσε ευ-
μενώς. Μιλώντας για τα διηγήματα
του Βιζυηνού (άγνωστα στα γαλ-
λικά εκτός από το «Αμάρτημα της
μητρός μου») κάποια στιγμή ανα-
φέρθηκα στην Τουρκοκρατία και
στις συνθήκες της εποχής. Ο
Μπαρτ παρατήρησε τότε ότι θα
ταίριαζε να είχα υποβάλει την ερ-
γασία μου στον Λυσιέν Γκολντμάν,
που δυστυχώς είχε μόλις συνταξιο-
δοτηθεί. Αργότερα συνειδητοποί-
ησα ότι ο στρουκτουραλισμός είχε
αλλεργικές επιδράσεις στην επαφή
με την ιστορία. Ό,τι ξέφευγε από
την κλειστή συγχρονία του κειμένου
του ήταν αδιάφορο. Τελοσπάντων,
με δέχτηκε ο Μπαρτ, αλλά σύντομα
εγκατέλειψα την προσπάθεια. Μου
ήταν αδύνατο να μεταφράσω τα
έργα που πρότεινα σε μια γαλλική
αντίστοιχη με τη γλώσσα του πρω-
τοτύπου – και μάλιστα σύντομα.
Επιπλέον, ξανάρχισα να εργάζομαι
στο λεξικό Ρομπέρ –μετά από σύ-
ντομη διακοπή– και μου ήταν αδύ-
νατο να παρακολουθώ το σεμινάριο
που ο Μπαρτ τότε παρέδωσε στο
Ζεράρ Ζενέτ. Στο λεξικό, συνδέ-
94 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
θηκα, βέβαια με τον Αλαίν Ρε, κο- λεσαν κομματικές συσπάσεις και και συναφή ζητήματα του μοντερ-
ρυφαίο της λεξικογραφίας, και με απαντήσεις ήταν μία σε τρεις συνέ- νισμού.
πολλούς νεότερους φιλολόγους και χειες, για τον Μαρκήσιο ντε Σαντ.
επιστήμονες. Η Νομενκλατούρα που αναφέρατε Από την πρώτη μεταπολεμική
και δύο επόμενες επιφυλλίδες για το γενιά επιλέγετε επίσης τον
επιστρέφετε στην ελλάδα μετά κατάντημα του κομμουνισμού εξά- τσίρκα, τον Χατζή, τον Αλεξάν-
την πτώση της δικτατορίας. πώς ντλησαν την υπομονή των ορθο- δρου, τον Φραγκιά (και τον
είναι η σχέση σας με την ελλη- φρονούντων. Άνοιξε μια συζήτηση Γιάννη Μανούσακα από τους αυ-
νική Αριστερά; που «έκλεισε» με κείμενο στελέχους τοδίδακτους). Αλλά για τον Χα-
Με την Αριστερά είχα διακόψει της ΕΔΑ κατά τα πατροπαράδοτα. τζή, μιλάτε για ένα «Χαμένο βι-
πριν φύγω. Και στο Παρίσι είχα Δεν δέχθηκαν να απαντήσω και φυ- βλίο», το βιβλίο της προσφυγιάς
επαφές απλώς ως αντιδικτατορι- σικά σταμάτησα την συνεργασία στις χώρες του υπαρκτού σοσια-
κός… μου. λισμού, που δεν έγραψε. Γρά-
φηκε σε αντίλογο ότι αυτό ακού-
Άρα ήσασταν ήδη ελεύθερος κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις γεται κανονιστικό, ότι δεν
σκοπευτής. Ανένταχτος… εκδόσεις πατάκη το βιβλίο σας δικαιούται η κριτική να λέει τι
Κάτι σαν αυτό που οι καλοί κομμα- Εμφύλιος και Λογοτεχνία για το θα έπρεπε να είχε γράψει ο συγ-
τικοί στις εξορίες της δικτατορίας οποίο έχουν ήδη προκληθεί συ- γραφέας.
του είχαν κολλήσει την ετικέτα ζητήσεις. Θέλετε να πιάσουμε δεν λέω τι θα έπρεπε να είχε γράψει
«Χάος». Τελοσπάντων, το 1975-76 μερικά ζητήματα που εγείρει το ο συγγραφέας. Διαπιστώνω το κενό,
ασχολήθηκα με τον Ηριδανό, περιο- βιβλίο; ρωτάω τις αιτίες του. Δεν πρόκειται
δικό που θελήσαμε να είναι ανοιχτό Ευχαρίστως. για ιδιωτικό ζήτημα, πρόκειται για
στα νέα ρεύματα αλλά που δεν μα- τη μοίρα ενός κόσμου, μια ηθική και
κροημέρευσε, αν και θα μπορούσε. Ας αρχίσουμε από το λιγότερο ανθρωπιστική καταστροφή. Αυτά
(Είναι μεγάλη ιστορία το γιατί). Συ- συγκρουσιακό. Γιατί από το έργο βέβαια αφήνουν αδιάφορη μια κρι-
νεργάσθηκα εκεί στενά με την εξαί- του Αλέξανδρου κοτζιά επιλέ- τική ανιστορική, κλεισμένη σε κά-
ρετη φιλόλογο και ποιήτρια Φρα- γετε τη Φανταστική Περιπέτεια ποια υγειονομική αντίληψη συγχρο-
γκίσκη Αμπατζοπούλου και με και όχι την Αντιποίηση Αρχής; νίας. Λες και ο Χατζής επέλεξε
βασικούς συνεργάτες τον Δημήτρη Ίσως θα έφτανε να πω ότι τοπο- ελεύθερα να μην ασχοληθεί, δεν
Χατζή, τον Αλέκο Αργυρίου, τον θετώ τη Φανταστική Περιπέτεια στην υπήρχε λογοκρισία, αφόρητη επέμ-
Κώστα Κουλουφάκο, τον Αλέξη Κυ- κορυφή του έργου του, μαζί με τον βαση, δεν τον κάθισαν στο σκαμνί
ριτσόπουλο. Έπρεπε να λύσω το Ιαγουάρο. Είναι όμως και πιο κοντά για τους Ανυπεράσπιστους με συγκα-
ασφαλιστικό και επαγγελματικό μου στο αντικείμενο του βιβλίου μου, τηγορούμενη την Επιθεώρηση Τέ-
πρόβλημα, γι’ αυτό επέστρεψα στη καθώς συνδέει τον λαϊκισμό, την χνης που πρωτοδημοσίευσε το διή-
δημοσιογραφία. Εργάσθηκα στην παραλογοτεχνία με τα εμφύλια γημα – έργο που έδειχνε τι θα ήταν
Απογευματινή ως επιμελητής κειμέ- πάθη – μια απόληξη του «τριακο- το «χαμένο βιβλίο» της αριστερής
νων ώς το 1981. νταετούς πολέμου» που έλεγε ο Κο- συνείδησης και της γενιάς μου. Ο
τζιάς. Ο Καπάνταης, ήρωας του μο- πολυγραφότατος Τζωρτζ Στάινερ,
Αλλά από το 1979 γράφετε επι- νολόγου του, προσωποποιεί λαμπρά κορυφαίος διανοούμενος, έβγαλε
φυλλίδες στην Αυγή. είχε συζη- το παραλήρημα, τον καμποτινισμό, ένα τόμο με τίτλο Τα βιβλία που δεν
τηθεί πολύ μια επιφυλλίδα σας τον αριβισμό, μέσα στο κρατικοδί- έγραψα. Στον Πρόλογό του λέει:
με αφορμή την έκδοση στη Γαλ- αιτο τσίρκο της κουλτούρας που «Ένα βιβλίο που δεν γράφηκε είναι
λία της Νομενκλατούρας, ενός βι- έστησε η πασοκοκρατία της δεκαε- κάτι παραπάνω από ένα κενό.
βλίου του βοσνεσέφσκι, για τον τίας του 1980, απομυζώντας το Υπάρχει κάτι παραπάνω από μια
πυρήνα των εξουσιαστικών ομά- μύθο του Πολυτεχνείου στην πιο άρνηση δυνατότητας. Ακριβώς το
δων του κράτους στην τότε χυδαία μορφή του. Ο Καπάνταης βιβλίο που δεν γράφηκε είναι εκείνο
εΣΣδ… κατασκευάζει ένα αντιστασιακό πα- που θα μπορούσε να κάνει τη δια-
Συνεργάσθηκα στην Αυγή από τις ρελθόν ενώ ήταν χουντικός. Τέλος φορά ή ίσως όχι». Ένας άλλος σπου-
αρχές του 1979 για δυόμισι χρόνια, επιλέγω αυτό το έργο γιατί μου δί- δαίος συγγραφέας, ο Ζέμπαλντ, στη
γράφοντας κυριακάτικες επιφυλλί- νει καλύτερη ευκαιρία να μιλήσω Φυσική ιστορία της καταστροφής,
δες. Ανάμεσα σ’ εκείνες που προκά- για τον μονόλογο –εσωτερικό ή όχι– περνάει γενεές δεκατέσσερις τους
συγχρόνους του γερμανούς συγγρα-
φείς καταλογίζοντάς τους την ενο-
ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Δ. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ χική σιωπή τους για την τραγωδία
της χώρας τους, ιδιαίτερα τους συμ-
Εμφύλιος και λογοτεχνία, πατάκη, 2012, 391 σελ. μαχικούς βομβαρδισμούς.
Αναθεώρηση τέχνης. Η “Επιθεώρηση Τέχνης” και οι άνθρωποί της, πάντως, ο εμφύλιος είναι οικεία
Σοκόλη-κουλεδάκη, 2006, 240 σελ. περίοδος αναφοράς στο ελληνικό
Άρης Αλεξάνδρου: ο εξόριστος, Σοκόλη-κουλεδάκη, 2004, 422 σελ. μυθιστόρημα. Ο εμφύλιος είναι
παντού. πολλοί κάνουν συστη-
Σημεία στίξεως, Στοχαστής, 1987, 209 σελ. ματικές ή λιγότερο συστηματικές
Κρίσιμη λογοτεχνία, καστανιώτης, 1986, 311 σελ. αναφορές σ’ αυτόν. Ακόμη και
νεότεροι, ακόμη και ελάσσονες,
Τέχνη και εξουσία, καστανιώτης, 1985, 228 σελ. ακόμη και μεταμοντέρνοι συγ-
Οι ιδέες και τα έργα, δίφρος, 1965, 317 σελ. γραφείς όλο και κάποια γιαγιά
θα εφεύρουν με μνήμες από τον

εμφύλιο. Γράφηκε, λέτε, το μυθι-
στόρημα του εμφυλίου;
Θέλουμε - δεν θέλουμε, επανερχό-
μαστε στο θέμα, κι αυτό είναι απο-
καλυπτικό. Μεγάλο μυθιστόρημα,
με την κλασική έννοια του ρεαλι-
σμού, δεν υπήρξε και μάλλον ήταν
επόμενο. Ο μύθος είχε φέρει τη
φρίκη, τις γενοκτονίες, και η μυθο-
πλασία είχε καταστεί ύποπτη,
οπωσδήποτε ντεμοντέ. Αλλά και για
ψυχολογικούς λόγους. Ίσως γιατί
με τη συνέχεια της περιπέτειας και
τις συσπάσεις της μνήμης, η εργα-
σία πένθους δεν συντελέσθηκε
ομαλά: το τραύμα μεταβιβάζεται
από τη μια γενιά στην άλλη, διαρ-
κούν οι εκκρεμότητες, το αίτημα
της δικαίωσης (θυμηθείτε τον
Τσίρκα), το άχτι, ο ρεβανσισμός. Η
μάχη της ιστοριογραφίας μαίνεται.
Η εξαίρεση, παρ’ όλα αυτά, οι Ακυ-
βέρνητες Πολιτείες, ήρθε από την
Ιερουσαλήμ και τον αιγυπτιώτη ελ-
ληνισμό. Έχουμε βέβαια ένα είδος
αντι-μυθιστορήματος, τη μεταφορά
του Κιβωτίου του Αλεξάνδρου, την
αλληγορία του Φραγκιά (Λοιμός,
Πλήθος), έχουμε σπουδαία μυθι-
στορήματα τεκμηρίων, ιδίως την
Ορθοκωστά και την Κάθοδο των Εννέα
του Βαλτινού, έχουμε μια συγκο-
μιδή από διηγήματα, νουβέλες, μυ-
θιστορήματα (Χάκκας, Γαλανάκη,
Τ. Γουδέλης, Πετσετίδης, Φάις).
Και έχουμε την ποίηση της ήττας με
κορυφαίους τον Λειβαδίτη και τον
Πατρίκιο.
το πρόβλημα δεν είναι και εσω-
τερικό, αισθητικό, της ίδιας της
λογοτεχνίας;
Ακριβώς. Πρώτον, η ίδια η αναπα-
ράσταση, το κλασικό μέσον της πε-
ζογραφίας, θεωρείται ξεπερασμένη,
αντιδραστική. Ο δομισμός αρνή-
θηκε κάθε αναφορικότητα. Πίσω
απ’ το χαρτί, λέει ο Μπαρτ, δεν εί-
ναι το πραγματικό, το αναφερό-
μενο, αλλά η αναφορά, η απεραντό-
τητα των γραφών. Οι λέξεις δεν
παράγονται απ’ τα πράγματα, τα
παράγουν. Βέβαια είχε δίκιο ο Ου-
ίλλιαμ Τζέημς (αμερικανός φιλόσο-
φος του 19ου αιώνα) όταν είπε ότι
η έννοια σκύλος δεν δαγκώνει. Μας
το θύμισε ο Γιώργος Αριστηνός σ’
ένα ωραιότατο κείμενο, στη συλ-
λογή δοκιμίων του Τοξικά Από-
βλητα. Αν δεν το πίστευα αυτό δεν
θα πρόβαλα τη λογοτεχνία του
Σαντ στην Αυγή. Αλλά δεν βλέπω
ποια άλλη γέφυρα έχει η συνείδηση
με την πραγματικότητα «σκύλος»
πέρα από την έννοια, τη λέξη. Θα
προσθέσω εδώ ότι υπάρχει ειδο-
ποιός διαφορά ανάμεσα σ’ έναν ποι-
διακοπές στη καλαβρία της ιταλίας. Ο δημήτρης ραυτόπουλος (στη μέση),
ανάμεσα στην καίτη δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου.
ητικό και έναν πεζογραφικό σκύλο:
ο δεύτερος δαγκώνει καμιά φορά.
Θέλω να πω ότι η πεζογραφική
αφήγηση εμπεριέχει και χωνεύει και
άλλους λόγους, όπως ο λόγος της
γνώσης, των ιδεών, της πολιτικής, ο
πρακτικός λόγος γενικά. Και εκεί οι
έννοιες δεν είναι αδέσποτες.
Αυτή είναι επομένως η στάση σας
απέναντι στον μεταδομισμό, την
διακειμενικότητα...
Ναι. Οπωσδήποτε δεν βλέπω τη
λογοτεχνία σαν ένα παλίμψηστο εγ-
γραφών που αλληλοεπικαλύπτονται
σε μια ατελεύτητη λιτανεία παρα-
θεμάτων. Αυτή η έννοια της διακει-
μενικότητας έχει παραμέτρους που
περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τον
θάνατο του συγγραφέα, το άσκοπο,
το αδιάφορο, την άρνηση της δημι-
ουργίας ώς την πλήρη αποδόμηση
του λόγου. Ο Ντεριντά, ξεκινώντας
να αποδομήσει τον φωνολογοκε-
ντρισμό, τη μεταφυσική και την
«Αλήθεια», καταλήγει στον σολιψι-
σμό, τον υποκειμενικό ιδεαλισμό.
Και ταυτόχρονα πιστεύει στον
Μαρξ! Τελικώς, δεν εννοώ να επι-
Αρχείο Δημήτρη Ραυτόπουλου
αυτοκριτικά αναλάβει. Πάντα και
για όλα φταίνε οι άλλοι. Ξεχνάει
ότι, καταστατικά, η κομμουνιστική
Αριστερά, ως παράρτημα της Γ΄ Διε-
θνούς, δεχόταν τη λενινική ντιρε-
κτίβα, τη μετατροπή της ταξικής
πάλης σε διαρκή εμφύλιο.
βλέποντας την ένταση και συχνά
τη βιαιότητα της πολιτικής σύ-
γκρουσης, μπορεί να σκεφθεί κα-
νείς ότι ο εμφύλιος λανθάνει
κατά κάποιον τρόπο – ότι συνε-
χίζεται με άλλες μορφές;
Μου θυμίζετε τον στίχο του Ανα-
γνωστάκη: κανένας πόλεμος δεν τέ-
λειωσε ποτέ. Ο Έλιοτ είχε πει μάλι-
στα ότι ο αγγλικός εμφύλιος του
17ου αιώνα δεν τέλειωσε ακόμα.
Δεν είναι όλα εμφυλιοπολεμικά, εξη-
γούσε, αλλά διατηρείται ζωντανή
αυτή η κληρονομιά στην ιστορία και
τη λογοτεχνία. Και σ’ εμάς ο εμφύ-
λιος ως πρακτική επικράτησης έχει
επισήμως εγκαταλειφθεί , αλλά φαί-
νεται ότι στοιχειώνει το πολιτικό
υποσυνείδητο Δεξιάς και Αριστεράς
των άκρων, με την ολοκληρωτική
συγκρουσιακή τους λογική, την κα-
τάπτυστη καταγγελτική οξύτητα.
Στη σημερινή κρίση δεν υπάρχει
ανοιχτή ταξική σύγκρουση, επειδή
μαστίζει τη μεσαία τάξη, δηλαδή
την κοινωνική πλειοψηφία πια.
Υπάρχει και καλλιεργείται σύ-
γκρουση του τύπου «όλοι εναντίον
όλων», με πρωτοπόρους τους προ-
νομιούχους – αποκλειστική πελα-
λέξω ανάμεσα σε όλη αυτή την αρ- τεία της Αριστεράς που τη διεκδικεί
νητικότητα και στον κοινό νου. Γι’ τώρα και η φασιστική Δεξιά. Το θλι-
αυτό αγαπώ την ποίηση, την λογο- βερό είναι ότι με τους προνομιού-
τεχνία που τα λέει όλα και για όλα χους των ΔΕΚΟ, τους κρατικοδίαι-
αμφιβάλλει. Από όλα αυτά προτιμώ τους και τους γαλαζοαίματους
να μείνω κοντά στον μοντερνισμό, Κολασμένους της Γης, πάνε και οι
τον πριν από τη «λογοτεχνική θεω- κοινωνικές ελίτ, από τη Δικαιοσύνη
ρία». Από τη διακειμενικότητα της ώς τα επιστημονικά σωματεία και
Κρίστεβα, π.χ., προτιμώ την άποψη τους τεχνοκράτες. Όλοι ζητάνε να
της διαλογικότητας του Μπαχτίν, μην πληρώσουν αυτοί, να πληρώ-
που μέσα από την πολλαπλότητα σουν όλοι οι άλλοι. Και η Αριστερά,
των φωνών και των συνειδήσεων ο εθνικολαϊκισμός, το φασισταριό,
επιτρέπει το νόημα και το άνοιγμα μαζί τους. Δεν βλέπω Μαρξ, δεν
στον κόσμο. βλέπω Μπερνστάιν, δεν βλέπω
Ρωλς. Δεν αναγνωρίζω καμιά συ-
Η άλλη συνιστώσα έννοια του βι- γκροτημένη κοινωνική θεωρία με
βλίου σας, του τίτλου τουλάχι- πολιτική έκφραση. Αυτόματα έχει
στον, είναι ο εμφύλιος, άρα η πο- επικρατήσει ο παλιός αναρχικός
λιτική, η Αριστερά... εγωισμός τύπου Μαξ Στίρνερ. Μου
Τη λογοτεχνία και την κριτική την ’ρχεται στο νου η φρίκη του φιλε-
ενδιαφέρει η ανθρωπολογική τομή λεύθερου Ροΐδη στη θέα ενός βι-
του Εμφυλίου και παρεμπιπτόντως βλίου του Στίρνερ που διαβάζει ένας
η ιδεολογική ή η πολιτική. Εξακο- ξένος στο διήγημα «Άγιος Σώστης».
λουθώ πάντως να πιστεύω ότι η Τίτλος του Το Εγώ ως απόλυτον και
Αριστερά έχει βαριά συνευθύνη για ο κόσμος ως έκφρασις αυτού.
τον Εμφύλιο και τη συνέχειά του, τη Τι άλλο να πω; Νομίζω ότι η ιδεο-
δικτατορία και το περιβόητο πολι- λογία της εποχής μου ώδινεν επα-
τικό σύστημα που μας κληροδό- νάσταση και έτεκεν γκρουπού-
τησε. Μια ευθύνη που δεν την έχει σκουλα. zx
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 95

ο ούζο, επαναληπτικό
Τ
και με αργές γουλιές
πάντα, μαζί με τον Λου
Ρηντ, με τις επαναλη-
πτικές ακροάσεις του
«the Day John kennedy Died»,
από το Blue Mask, απομακρύνουν
την Έλλη Ιωάννα Φραντζάκη από
τον όγκο των σελίδων του Μπου-
λιόζι, από τον οργιαστικά οργα-
νωμένο οργασμό των λέξεών του
μες στο μυαλό της (σκέψου / φα-
ντάσου / υπολόγισε: ένα εκατομ-
μύριο πεντακόσιες τριάντα πέντε
χιλιάδες και επτακόσιες ενενήντα
μία λέξεις, γραμμένες μάλιστα με
στυλογράφο), την απομακρύνουν
απαλά από την επιστήμη, από την
ιστοριογραφία, και αρχίζει η Έλλη
να γυρίζει εκεί όπου όλα είναι
ηλιαχτίδες στα μπλουτζίν, χτυπο-
κάρδια στο θρανίο, μελωδίες από
τα βινύλια του πατέρα, της μητέ-
ρας, του θείου Αναστάσιου, και
τώρα, εδώ και πέντε χρόνια τώρα,
δηλαδή, και του Δαβίδ τα βινύλια,
ναι, γυρίζει εκεί όπου όλα είναι
ευωδιά από αγριοφράουλες, κου-
βέντες που άκουγε για τα σκαλά-
κια του Εκράν και τις γρανίτες στο
Λιλά, ερωτικά σκιρτήματα, και πί-
νει κι άλλο ούζο, κι έρχονται κι
άλλες μνήμες, κοντινές όλες, η
Έλλη δεν μπορεί να έχει μακρινές
μνήμες, όσες μακρινές μνήμες επι-
καλείται, όσες μακρινές μνήμες
επιστρατεύει είναι μακρινές μνή-
μες άλλων, είναι μακρινές μνήμες
αγαπημένων άλλων, είναι μακρι-
νές μνήμες που διαθέτει το δάνειο
του χρόνου, όπως έγραφε κι εκεί-
νος ο ποιητής που έλαμνε και έλα-
μπε πάντα στο ποτάμι της μεθο-
ρίου ανάμεσα στην επικράτεια της
μνήμης και στον λειμώνα τού εδώ
και του νυν, ναι, δάνειες είναι οι
μακρινές μνήμες της Έλλης, και
γι’ αυτό εμμένει σ’ αυτές όσο πιο
πολύ γίνεται, μια έμμονη εμμονή,
εκεί, εκεί, στη μνήμη τη μακρινή
του 1933, εκεί, εκεί, στη μνήμη
τη μακρινή του 1963, ημερομη-
νίες σημαδιακές, διατείνεται η
Έλλη, για όλη την παράνοια της
εποχής, δύο στιγμές, με την έν-
νοια του Εγέλου, λέει πάντα η
Έλλη, στη διαδικασία τρόμου και
παράνοιας που δέσποσαν και δε-
σπόζουν έως σήμερα σε όλο τον
δυτικό κόσμο, μία στιγμή μαζικής
παράκρουσης, που γίνεται εφιαλ-
τικά και ατομική, και μία στιγμή
ατομικής παράκρουσης, που γίνε-
ται εφιαλτικά και μαζική, δύο
στιγμές λοιπόν που έρχονται να
σμίξουν μες στην ψίχα της ψυχής
της Φραντζάκη, και το μέταλλό
96 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
Περίληψη
Προηγουμένων
ντα παραπαίοντα παρακατιανό
#6
πλανήτη το να ετοιμάζει το ούζο
της Έλλης όποτε η Έλλη το θέλει,
και, φυσικά, όπως το θέλει η Έλλη,
και ευρέως να κάνει ό,τι η Έλλη
θέλει και όποτε το θέλει η Έλλη,
να σπεύδει (βραδέως, σε ορισμένες
ρομαντικού και αισθησιακού τύπου
περιπτώσεις και επιθυμίες) να ικα-
νοποιήσει κάθε επιθυμία και ανά-
Ένα αφήγημα σε συνέχειες γκη, κάθε θέλει και ζητεί του σώ-
ματος, που λέει και ο ποιητής του
από τον iκαρο MΠαΜΠαΣακη
πόθου, της Έλλης – στην υπηρεσία
της ερωτικής των παραζάλης, της
eικονογράφηση: eλεαννα Mαρτινου
πενταετούς αποκαθηλώσεως κάθε
μιζερομιζέριας και κάθε ποταπο-
ταπότητας ο πότης, ο πρώην πό-
της, για να λέμε την αλήθεια, έχει
Ένα μυθιστόρημα του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη, που θέσει την μικρή περιουσία που συ-
γράφεται και δημοσιεύεται σε συνέχειες στo Books’ Journal. νέθεσε (ναι, συνέθεσε: όπως ένα
Οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι η ιστορικός Έλλη ιωάννα ορατόριο, όπως μια συμφωνία,
Φραντζάκη που ερευνά τη Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ όπως μιαν όπερα) πουλώντας τα
και, παραλλήλως, τη δολοφονία του τζον Φιτζέραλντ κέννεντυ, έργα του, έργα υπερδωδεκαετούς
και ο εικαστικός δαβίδ Φοίβος βαλλάσης. Η εικονογράφηση, εργασίας και προσηλώσεως, που-
σε κάθε συνέχεια, είναι της ζωγράφου ελεάννας Μαρτίνου. λώντας όλα τα έργα άλλων που συ-
ναποτελούσαν την ιδιωτική του πι-
νακοθήκη, ανάμεσα στα οποία κι
εκείνο το περιλάλητο τρίπτυχο
Κόκκινο/Χρυσό/Μαύρο Διθυραμ-
βικό, του εκ Μπίλεφελντ Βόρειας
Ρηνανίας Βεστφαλίας ορμώμενου,
θηριώδους και θυελλώδους Μάρ-
κους Λάουζε, πουλώντας επιπλέον
τα τρία διαμερίσματα της οδού
Κονδυλάκη στην Πλατεία Παπα-
διαμάντη, πουλώντας σχεδόν όλα
του τα υπάρχοντα, αλλά κρατώ-
ντας με ωραίο πείσμα πέντε χιλιά-
δες βινύλια, δώδεκα χιλιάδες βι-
βλία, μερικούς στυλογράφους, δύο
μπουφάν, τέσσερα παντελόνια, κυ-
ριευόμενος από ένα νεοανανεω-
μένο (όπως έλεγε ο Λεωνίδας Χρη-
στάκης την εποχή που έπαιζαν
νυχθημερόν σκάκι) κέφι, μια νεοα-
νανεωμένη λαχτάρα για ζωή και κί-
νηση, μια ζωή αφιερωμένη πλέον
στη διατύπωση μερικών αποστο-
μωτικών για τους πάντες και τα
πάντα αποφάνσεων, και μια κίνηση
Ἑλεάννα Μαρτίνου, Beyond The Zero: Pynchon's series_IV, μεικτὴ τεχνική, 2013.
προς το σύμπαν της Έλλης Ιωάν-
νας Φραντζάκη.
τους να λιώσει στη φλόγα της καρ- κευμένη παράνοια, σταθμοί του
διάς της, ώστε μετά, στον πάγο οποίου τρόμου και της οποίας πα- * * *
του μυαλού να αρχίσει η ενδελε- ράνοιας ήσαν οι ημερομηνίες 30
χής επεξεργασία τους (Μάλεβιτς: Ιανουαρίου 1933 και 22 Νοεμ- «Το νόημα του μη νοήματος των
«Δουλεύουμε με καρδιά από φλόγα βρίου1963. άλλων, να τι είσαι, λέω εγώ ύστερα
και μυαλό από πάγο». Ναι, αλλά από το έβδομο, αν μετράω καλά,
πόσες δεκαετίες μετά το «με λογι- * * * ούζο», είπε η Έλλη στον Δαβίδ,
σμό και μ’ όνειρο» του Σολωμού;) βγάζοντας με μια μισομεθυσμένη
– για την Έλλη εν τέλει δύο επι- «Έλλη, να άλλο ένα». Λέει ο Δαβίδ. χορευτική αυθάδεια, σκαμπρόζικο
μελώς επιλεγμένες επάλξεις ενά- Ξέρει: η Έλλη θέλει. Το ούζο είναι copy-paste από τα εφηβικά χρόνια
ντια στην επέλαση του τρόμου και έτοιμο. Ο Δαβίδ το έχει ετοιμάσει της δευτέρας και της τρίτης γυ-
της παράνοιας, εν προκειμένω του όπως πάντα όπως ακριβώς το θέλει μνασίου, την μαύρη μακό μπλούζα
δικού της τρόμου και της δικής της η Έλλη. Ο Δαβίδ έχει, ευπειθώς της και αφήνοντας το λευκό της
παράνοιας που της προκαλούν ο και με γαμώ-τα-κέφια, αναγάγει σε κάλλος λεία στο έλεος του λύκου
γενικευμένος τρόμος και η γενι- ύψιστη αποστολή του στον παρό- Δαβίδ Φοίβου Βαλάση.zx
λίγο πριν σκάσει η κρίση του ελληνικού
οικονομικού θαύματος με δανεικά, στα
στερνά της περίφημης διακυβέρνησης
Κώστα Καραμανλή του μπριζολοφάγου
(όταν δεν είχε φρέσκο ψάρι), ένα από
τα θέματα που διεκδίκησαν χρόνο και
επιχειρήματα ήταν του Καραγκιόζη. Η
ουνΕΣΚο είχε ανακηρύξει τη φιγούρα
του θεάτρου σκιών τουρκική και η ελ-
ληνική ραθυμία ξιφουλκούσε στις τη-
λεοράσεις, στα ραδιόφωνα και, κυρίως,
στο Ίντερνετ για την ελληνικότητα του
Καραγκιόζη. «Ήμασταν φτωχοί, γι’ αυτό
τούτος ο ήρωας εκφράζει την ψυχή μας
και τις παραδόσεις μας», έλεγε μια
μέρα, σοβαρά, ένας πολιτικός σ’ έναν
δημοσιογράφο του ραδιοφώνου που,
επίσης σοβαρά, τον άκουγε και διεκδι-
κούσε να τον ακούν ταυτόχρονα κι όσο
το δυνατόν πιο πολλοί ακροατές: κάτω
τα χέρια παλιότουρκοι από τον έλληνα
Καραγκιόζη.
Με την κρίση, ο έλληνας Καραγκιόζης
προσγειώθηκε απότομα και, έκτοτε, το
μόνο πράγμα που μας πήρε τούρκος
είναι το ελληνικό γιαούρτι στην αμε-
ρική – αλλά, ειλικρινά, από γιαούρτι
που δεν τρως μη φοβάσαι να καείς.
από γιαούρτι, οΚ! αλλά από μου-
σακά;
***
ο Επίκουρος, ή αλβέρτος αρούχ όπως
γράφει το διαβατήριό του (δεν αποκα-
λύπτω κανένα φοβερό μυστικό, το βρί-
σκεις αμέσως στο ψαχτήρι του google),
είναι συγγραφέας και κριτικός εστιατο-
ρίων, με τη δεύτερη επαγγελματική
ιδιότητά του μάλιστα πρέπει να τον
έχετε συναντήσει σε πολλά έντυπα που
φιλοξενούν ένθετα και στήλες μαγειρι-
κής. Στο βιβλίο του Η νέα ελληνική κου-
ζίνα, που κυκλοφόρησε πριν από μερι-
κούς μήνες από τον Ίκαρο, επιχειρεί να
αναμετρηθεί με την ταυτότητα όχι του
έθνους αλλά του φαγητού. αρχίζει με
την ανάμνηση ενός ιδανικού μουσακά,
απεραντολογεί επιχειρώντας να δώσει
απάντηση σε ένα ερώτημα (που, πά-
ντως, όταν τίθεται, τίθεται συμβατικά),
στο ερώτημα «τι σημαίνει ελληνική
κουζίνα;», και απαντά ότι ελληνικά θε-
ωρεί, μεταξύ άλλων, «το παστίτσιο, το
στιφάδο, τα μακαρόνια με κιμά, τα πα-
πουτσάκια, τη σπανακόπιτα, τους λα-
χανοντολμάδες» κι ακόμα «τη μαγειρί-
τσα, το αρνί στη σούβλα, τα νηστίσιμα
και τα λαδερά, […] το ουζάκι, τις αστα-
κομακαρονάδες, τις γούνες και τα χτα-
ποδάκια, αλλά και […] τα σουβλάκια,
τις τυρόπιτες και τα “βρώμικα”». δεν
θεωρεί ελληνικά άλλα φαγητά που,
πάντως, τα τρώμε κατά κόρον: «πίτσα,
χάμπουργκερ, σούσι, κρεμ μπρυλέ,
χούμους, τιραμισού, μακαρονάδες κα-
θαρόαιμα ιταλικές όπως αλ πέστο ή
καρμπονάρα, νουά, μανιτάρια α λα
κρεμ, κις λορέν, κεμπάπ, μπολονέζ, κότα
μιλανέζα, αλλά και πολλά έθνικ…» Προ-
σπαθεί να βάλει στη συζήτηση τους μά-
γειρες των εστιατορίων αλλά επειδή
ούτε κι εκεί βρίσκει άκρη, καταφεύγει
στον τσελεμεντέ, τον οποίο θεωρεί κάτι
σαν «Παπαρρηγόπουλο της εθνικής μας
κουζίνας», αφού, λέει, και εκσυγχρό-
νισε τις γαστρονομικές συνήθειες των
DUCK
SOUP
σ τ η ν κ ο υ ζ ί ν α
Είμαστε ό,τι τρώμε
από τον Κριτωνα ωραιοΠουΛο
κατοίκων της επικράτειας και, γαστρι-
μαργική εκδοχή της συνέχειας του
έθνους, προσπάθησε να συνδέσει την
αρχαιότητα της γεύσης με το σήμερα.
Σημειώνει ο Επίκουρος:
ο στόχος του τσελεμεντέ […] ήταν
να αποκαθάρει την ελληνική κου-
ζίνα από τις βουκολικές, τις βαλ-
κανικές και κυρίως τις απεχθείς
ανατολίτικες επιρροές. Όπως χα-
ρακτηριστικά λέει, οι ονομασίες
των ελληνικών φαγητών κρύβονται
«υπό την μάσκαν της εσφαλμένως
λεγομένης τουρκικής ή ανατολικής
μαγειρικής», οπότε οι κεφτέδες
(«οι αρχαίοι κοπτοί»), οι ντολμά-
δες, τα γιουβαρλάκια, οι μουσακά-
δες (!) και πλήθος άλλων εδεσμά-
των «τα οποία παρουσιάζονται
σήμερον ως τουρκικής ή ανατολι-
κής μαγειρικής, δεν είναι άλλα ειμή
προϊόντα της Ελληνικής μαγειρικής
και τα οποία χρήζουν όχι μόνον να
επανακτήσουν την αρχικήν των Ελ-
ληνικήν ονομασίαν, αλλά και μίαν
επεξεργασίαν παρά μαγείρων
ανωτέρας μορφώσεως διά ν’
απαλλαγούν τα φαγητά αυτά της
επιδράσεως και φθοράς που έχουν
υποστή από τα γούστα ή προτιμή-
σεις των διαφόρων ανατολικών
λαών και ίνα μη παρουσιάζωνται
υπέρ το δέον λιπαρά, κατά κόρον
καρυκευμένα και υπό ακαλαίσθη-
τον εμφάνισιν».
Η αλήθεια είναι ότι, όντως, ο τσελεμε-
ντές έφερε ευρωπαϊκούς τρόπους και
μεθόδους, εκσυγχρόνισε κατά συνέπεια
το φαγητό ως τελετουργία της καλής
όρεξης. αν πάρουμε τοις μετρητοίς τις
απόψεις του, ωστόσο, δεν έχουν δια-
φορετική καταγωγή από εκείνες του
Λιακόπουλου: κάτω τα χέρια παλιό-
τουρκοι από τον ελληνικό μουσακά. Και
τ η ς α ν ά γ ν ω σ η ς
προφανώς δεν δίνει απάντηση στο ερώ-
τημα που θέτει το βιβλίο: τι είναι επιτέ-
λους ελληνικό στο φαγητό;
Προσωπικώς, έχω απάντηση. Κοινή,
κοινότατη – αλλά φοβάμαι ότι μπορεί
να μην αρέσει στους σεφ που δημι-
ουργούν «πειραγμένη» ελληνική κου-
ζίνα και εξηγούν με τη σειρά τους τι εν-
νοούν στα τελευταία κεφάλαια του
βιβλίου. Μπορεί, δηλαδή, η απάντησή
μου να μην εκφράζει τη δημιουργικό-
τητα και την έμπνευση του Χρήστου
Μανουσόπουλου, του βασίλαινα, ο
οποίος δημιουργεί φαγητά όπως «ζυ-
μαρικά με κιμά από χταπόδι, φάβα με
τσάτνεϋ κάπαρης και μύδια με λάιμ
και τζίντζερ». Ή το πληθωρικό ταλέντο
του βασίλη Καλλίδη που, στο Άνετον,
μαγειρεύει κόκορα σε κόκα κόλα, «γι-
ουβαρλάκια με κάρυ, κοκορέτσι en
croûte, ζελέ φέτας με λουκούμι και
μαλλί της γριάς», ή «κολοκύθι γεμι-
σμένο με φρέσκο μπακαλιάρο και πα-
σπαλισμένο με ψιλοκομμένο φύκι
νόρι, συνοδεία αγραστάδας».
Έστω λοιπόν κι αν δεν εκφράζει τη
θέση όσων έχουν εργαστεί στην οικεία
βιοτεχνία πληθωρισμού της γεύσης, θα
την πω τη θέση μου για την ταυτότητα
του ελληνικού φαγητού: κυρίες, κύριοι,
είμαστε ό,τι τρώμε. Και τα τελευταία
χρόνια τρώμε πληθωρικά. Μπουκώ-
νουμε τα παιδιά μας, γι’ αυτό η παι-
δική παχυσαρκία θάλλει. Και μπουκω-
νόμαστε κι εμείς – άμα έχουμε, στα
άντρα της εντυπωσιοθηρίας· κι άμα δεν
έχουμε στις πιτσαρίες και στα χα-
μπουργκεράδικα και στα σουβλάκια και
όπου κάτσει. αυτό είναι η ελληνική κου-
ζίνα – και τα υπόλοιπα είναι αποχρώ-
σεις όσων μπορούν να κάνουν γκουρμέ
εξόδους κι όσων τις φαντασιώνονται.
ο Στέφανος Κασιμάτης (τον ξανατσι-
τάρω) αναφέρει συχνά στη στήλη του
στην Καθημερινή το παράδειγμα των
Ελλήνων της μεταπολίτευσης, όπως
[Απρίλιος 2013] #30 the books’ jοurnal 97
μαρτυρούν γι’ αυτούς οι εικόνες από
τα στάδια των επικών συναυλιών εις το
όνομα της δημοκρατίας. Είναι, συνο-
λικά, πιο λεπτοί, πιο φινετσάτοι, πιο λυ-
γερόκορμοι. Πεινούσαν; Όχι φυσικά.
διατρέφονταν διαφορετικά.
αλλά, εν τέλει, δεν έχει και τόση ση-
μασία. Σημασία έχει ότι οι Έλληνες της
μεταπολίτευσης που διεκδίκησαν τη δη-
μοκρατία, στην πορεία τη μετέφρασαν
ως βούτηγμα στην ευμάρεια και στην
ανωτερότητα που, υποτίθεται, από
μόνη της (η ευμάρεια, όχι η δημοκρα-
τία) σε εξοπλίζει. την κέρδισαν την ανω-
τερότητα – σε φάρδος και σε εμφράγ-
ματα. αλλά τίποτα δεν διαρκεί αιώνια.
***
αντ’ αυτής λοιπόν της εκδοχής ελληνι-
κότητας, προτιμώ μια άλλη, πιο ρεα-
λιστική και λιγότερο ιδεοληπτική. Στο
βιβλίο του Επίκουρου τη βρήκα κατα-
τεθειμένη με τη μορφή σημείωσης στη
σελ. 66. Είναι μια δημοσιευμένη στο
Ίντερνετ (www.inout.gr) μαρτυρία για
ένα επεισόδιο που, ενδεχομένως, συ-
νέβη στο αφγανιστάν, όπου υπάρχει
ελληνική στρατιωτική δύναμη και, στο
πλαίσιο του νατο, οι άντρες που την
εκπροσωπούν συνυπάρχουν με συνα-
δέλφους τους από την πΓδ της Μακε-
δονίας:
Ώς τώρα υπήρξαν μόνο μικροπρο-
βλήματα στη συμβίωση των 2 μο-
νάδων. την Κυριακή, όμως, ο αρχι-
μάγειρας του στρατοπέδου [σσ.
από την πΓδ της Μακεδονίας] θε-
ώρησε σωστό μπροστά απ’ την επι-
λογή «Μουσακάς» στο μενού των
στρατιωτών να προσθέσει τον προ-
κλητικό προσδιορισμό «Μακεδο-
νικός»! οι Έλληνες στρατιώτες μετά
την αρχική έκπληξη απαίτησαν, με
έντονο τρόπο, να φύγει η λέξη
«Μακεδονικός» και προς υποστή-
ριξη του αρχιμάγειρα ο οποίος αρ-
νήθηκε προσέτρεξαν οι συμπα-
τριώτες του!! τα πνεύματα άναψαν
και προς στιγμή απειλήθηκε σύρ-
ραξη ανάμεσα στις 2 ομάδες. Ευ-
τυχώς παρενέβησαν ψύχραιμοι
«διαμεσολαβητές» και κατάφεραν
να φέρουν τα 2 μέρη σε μια «τελική
συμφωνία» η οποία προέβλεπε
πως «ναι μεν δε θα αλλάξει το
όνομα του μουσακά εκείνης της
ημέρας αλλά δε θα χρησιμοποιηθεί
ποτέ ξανά σε ανάλογο φαγητό στο
μέλλον». Και το γεύμα ολοκληρώ-
θηκε…
αυτό θα έπρεπε κανονικά να είναι το ελ-
ληνικό. ρεαλιστικό, λογικό, διαλλακτικό.
το άλλο, θα ήταν ακόμα μια εκδοχή της
νεόπλουτης υστερίας: «κάτω τα χέρια
παλιοσκοπιανοί από τον ελληνικό μου-
σακά». zx
επίκουρος, Η νέα ελληνική κουζίνα.
Περί της ελληνικότητας του μουσακά,
της γαστρονομικής μας ταυτότητας
και της ανανέωσής της, Ίκαρος,
αθήνα 2012, 255 σελ.

ΜικρεΣ αΓΓελιεΣ
Έρευνα για τον τουρισμό
γκέι και λεσβιών στο
Πανεπιστήμιο αιγαίου
Επιλέγοντας τον παρακάτω σύν-
δεσμο μπορείτε να συμμετά-
σχετε στην έρευνα για τα ταξι-
διωτικά κίνητρα των γκέι και
λεσβιών. Η τήρηση της ανωνυ-
μίας και ο εμπιστευτικός χαρα-
κτήρας των απαντήσεων πρέπει
να θεωρηθούν δεδομένα. Ελπίζω
ότι θα αφιερώσετε λίγο χρόνο
για να συμπληρώσετε το ερωτη-
ματολόγιο. Χωρίς τη συμμετοχή
σας, η έρευνα για τον τουρισμό
γκέι και λεσβιών δεν θα μπο-
ρούσε να διενεργηθεί:
https://daphne.aegean.gr/chioss
urveys/index.php?sid=46778&la
ng=el
98 the books’ journal #30 [Απρίλιος 2013]
ΠPoΣΩΠika
κυρία, συνταξ. εκπαιδευτικός,
επιθυμεί να προσφέρει ευχάριστη
συντροφιά με ανάγνωση βιβλίων
σε κυρία με δυσκολία όρασης.
Η προσφορά αυτή είναι δωρεάν.
P.O. BOX 16792 - 151 αθήνας.
τ.Κ. 115 02
είκοσι και εννέα απριλίων, ταύρος, ξε-
ροκέφαλος λάτρης των απολαύσεων,
ευτυχής που το σώμα μου δεν μπορεί να
διαπράξει όλες τις αμαρτίες του πνεύ-
ματός μου, ζητώ γνωριμία με αναλόγων
προσόντων δεσποινίδα, ανεξαρτήτως
ηλικιακών περιορισμών, για σιγοψιθύ-
ρισμα στο αυτί διανοητικών παραπτω-
μάτων. τηλ. 6972813928.
Φανατική αναγνώστρια του Φάνι Χιλ,
αναζητά συνεργάτες για τη μεταφορά
των περιπετειών της μυθιστορηματικής
ηρωΐδας στην πραγματική ζωή. Συστα-
τικές διαθέσιμες κατόπιν απαιτήσεως.
ifanoulakaioilofoitis@gmail.com
Πρόσφατα συνταξιοδοτημένος ψυχία-
τρος, 71 ετών, φαίνομαι και νιώθω νεώ-
τερος. Έχω δύο κόρες από δύο διαφο-
ρετικές μητέρες, χωρίς υποχρεώσεις
προς αυτές. αυτάρκης, μαγειρεύω μόνος
μου αρκετά καλά. το κυρίως ενδιαφέρον
μου είναι το διάβασμα, αλλά δεν θα πα-
ραλείψω κάποια καλή ταινία ή ένα καλό
θέατρο. Επιθυμώ να γνωριστώ με κυρία
περίπου 60 ετών, που να διαθέτει χιού-
μορ, υπομονή και τρυφερότητα. Κάθε
σοβαρή πρόταση θα ληφθεί υπ’ όψιν.
Στείλτε μήνυμα στο alekioan@otenet.gr.
επειδή εκτιμώ πολύ αυτό το περιοδικό,
πιστεύω πως και οι άνθρωποι που το
περιβάλλουν και το διαβάζουν μου ται-
ριάζουν σαν φίλοι και σύντροφοι. Είμαι
άντρας από τη θεσσαλονίκη, 55, χήρος
με δυο παιδιά μεγάλα πλέον (δεν θέλω
να φορτώσω υποχρεώσεις σε κανέναν).
θέλω μόνο μια σύντροφο ποιοτική και
ευαίσθητη για να απολαμβάνουμε μαζί
όλα τα ωραία πράγματα. τα βιβλία, τις
βόλτες, τις μουσικές (είμαι ερασιτέχνης
μουσικός), τις παρέες, τους φίλους, τα
ταξίδια, τις πολιτικές και άλλες συζητή-
σεις. δεν θέλω να ενώσουμε τις μοναξιές
μας. το κέφι μας για τη ζωή να ενώ-
σουμε. Γιάννης, 6978448271.
ΠΩλουνται
αδιαχώρητο στη βιβλιοθήκη μου και
νέες αφίξεις διαρκώς! Καμιά σαραντα-
ριά ελληνικές σύγχρονες συλλογές διη-
γημάτων και άλλες τόσες ποιητικές
διατίθενται προς δύο ευρώ η μία. Σε
άψογη κατάσταση. Και όποιος τις πά-
ρει όλες μαζί, ας δώσει εκατό. Και η
πλήρης σειρά γαλλικών λιγκουαφόν σε
δίσκους βινυλίου στη συμβολική τιμή
των πενήντα ευρώ. Και ραδιοπικάπ
βοηθηΣτε να Στηθει Μια
ΠανεΠιΣτηΜιακη βιβλιοθηκη
το Πανεπιστήμιο αιγαίου ενδιαφέρεται για τη δημιουργία λογοτεχνικών βιβλιο-
θηκών στις Πανεπιστημιακές Μονάδες του ιδρύματος. το σύνολο της ακαδημαϊ-
κής Κοινότητας (φοιτητές, εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό) θα έχει την ευ-
καιρία να δανείζεται βιβλία, κυρίως σύγχρονης ελληνικής και παγκόσμιας
λογοτεχνίας, μονογραφιών ιστορίας και πολιτικής και να τα επιστρέφει χωρίς να
μεσολαβεί η κλασική διαδικασία δανεισμού (ένα είδος συστήματος hop-on, hop-
off). βασικός στόχος της ενέργειας αυτής είναι τόσο η ενίσχυση της παρουσίας του
λογοτεχνικού βιβλίου στην καθημερινότητα μας όσο και η καλλιέργεια της φιλα-
ναγνωσίας.
Παρακαλούμε τους εκδότες και τους πολίτες που έχουν τη δυνατότητα να προ-
σφέρουν βιβλία να επικοινωνήσουν με τους συνεργάτες μας στο Πανεπιστήμιο Αι-
γαίου (κα Ε. Κοντάρα τηλ.: 22510 36171, κα Θ. Δέδε 210 6492102) για περαιτέρω
διευκρινίσεις.
roadstar αμεταχείριστο στα τριάντα μένη, 175τ.μ., 1ου ορόφου, σε οικόπεδο
ευρώ. Και αμεταχείριστοι τόμοι του πε- 500 μέτρων, και με κήπο. 3 υπνοδωμά-
ριοδικού ’Παλίμψηστον’ του Ηρα- τια, 1 κουζίνα, 1 μπάνιο, 1 wc, 1 livin-
κλείου. Και αμεταχείριστοι δίσκοι βι- groom, 1 χωλ, 1 αποθήκη, αυτόνομη
νυλίου 33 στροφών με βυζαντινούς θέρμανση - καλοριφέρ, πατάρια, εντοι-
ύμνους και δημοτικά τραγούδια. Πλη- χισμένες ντουλάπες, ηλιακός θερμοσί-
ροφορίες: 6936966704. φωνας, air condition, 5’ σε στάση λεω-
φορείων Παπάγου και 10’ σε μετρό
Κατεχάκη και Εθνική Άμυνα. Λόγω ανα-
Μόνο για παλαιοπώλες. Κάνω εκκαθά-
χώρησης στο εξωτερικό.
ριση της βιβλιοθήκης μου. διαθέτω προς
Παρακαλώ τηλεφωνήστε: 6932888989
πώληση περί τα 200 σημαντικά λογοτε-
χνικά κείμενα ελληνικής και ξένης λογο-
και 6932890999, καθώς επίσης
00905432138775. θα σας απαντήσουμε
τεχνίας, καθώς και πολλά δοκίμια, τα
ελληνικά. βάνα.
περισσότερα σε άριστη κατάσταση. Σε
μένα πια δεν είναι χρήσιμα. Είναι βέ-
βαιο όμως ότι συναντούν το αναγνω-
στικό ενδιαφέρον πολλών – και είναι ΔiaΦoPa
κρίμα να τα πετάξω. Όλα μαζί 500 ευρώ.
τηλεφωνήστε 10-12 π.μ. για πληροφο- απευθύνομαι σε όλους όσοι αγα-
ρίες και για τους τίτλους, 210 3831952 πάμε το The books' journal και δια-
βάζουμε διψασμένοι και χωρίς
ανάσα τα άρθρα του. Είμαστε όλοι
Πωλούνται 76 τεύχη του περιοδικού Άρ- εκείνοι που έχουμε λατρεία και
δην, από το 1996 μέχρι σήμερα. Επίσης αγάπη για τα βιβλία. Μια ευαί-
29 τεύχη του περιοδικού Τετράδια Ψυ- σθητη παρουσία σας περιμένει να
δέσετε ό,τι αγαπήσατε πολύ. ταξι-
χιατρικής. Πληροφορίες 6936966704.
δέψτε στο www.kokkinoual.gr ή
επικοινωνήστε με kokkinou@ya-
eNoikiaΣειΣ hoo.gr ή ελάτε μια βόλτα στη
ρώμα 3, Κολωνάκι.
ενοικιάζεται μονοκατοικία επιπλω-
 ΣωΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ
σειρά: διεθνής και ευρωπαϊκή πολιτική

Η ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία ήταν πάντα μια δύσκολη υπό-

θεση. Ο Ζακ Ντελόρ έλεγε πως πρέπει να πειστούν γι' αυτό εκείνοι
που, μην έχοντας ζήσει στα μεταπολεμικά χρόνια, έχουν την τάση να
θεωρούν την ανάδυση της ευρωπαϊκής ενοποίησης παλιά ιστορία, μια
ιδέα που ξεπεράστηκε από τις μεταβολές που μεσολάβησαν έκτοτε. Τα
τελευταία χρόνια μια νέα πραγματικότητα μας έφερε νέους κινδύνους,
νέες μορφές ανταγωνισμού, νέες προκλήσεις, νέους φόβους. Μας
έφερε αντιμέτωπους με την «υποχρέωση» να επινοήσουμε μια παγκό-
σμια πολιτική ζωή, η οποία να μπορεί να ανταποκριθεί στα νέα δια-
κυβεύματα.

Ποια είναι σήμερα η γενικότερη εικόνα της Ευρώπης στον κόσμο; Μια
αντικειμενική αποτίμηση δεν είναι εύκολη. Για την ώρα εκείνο που μπο-
ρεί κανείς να πει είναι ότι φαίνονται τώρα ολοένα πιο βαθιές οι ρυτί-
δες της Ευρώπης, μιας κυρίας «κάποιας ηλικίας». Δεν θα αρκούσε μια
αισθητική παρέμβαση, ένα lifting για να συγκαλύψει τις ρυτίδες. Λίγο
πολύ όλοι το λένε, άλλοι φωναχτά, άλλοι ψιθυριστά, πως πρέπει να
αναζητηθεί κάποια προσαρμογή του δομικού και λειτουργικού σχή-
ματος της Ευρώπης στις νέες πραγματικότητες, στις νέες προκλήσεις.
Στη βραχυπρόθεσμη πρόκληση που είναι η οικονομική κρίση που εκ-
δηλώθηκε πρόσφατα, αλλά και στη μακροπρόθεσμη πρόκληση που
αντιπροσωπεύει η παγκοσμιοποίηση.
Bύρων Θεοδωρόπουλος

κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Παπαζήση

Κεντρική διάθεση: Νικηταρά 2 & Εμμανουήλ Μπενάκη, 10678 Αθήνα
Τηλ.: 210-3822496, 210-3838020, Fax: 210-3809150
www.papazisi.gr e-mail: papazisi@otenet.gr