OTOPS‹

Cengiz Özak›nc›
Sadrazam

Siyasi
Keçecizade
Mehmed
Fuad Pafla’n›n

Vasiyet-
namesi
Siz D›flar›dan, Biz ‹çeriden...
eçecizade Mehmet Fuad Paşa, Osmanlı

K toprağı olan Girit’in Yunanistan’a veril-

mesini isteyen Fransa’ya verdiği yanıt-
larla anılır daha çok. Fransız diplomat sorar:
“Osmanlı devletinin ne denli zayıfladığını
görmüyor musunuz? Girit’i hangi güçle elinizde
tutacaksınız; neyinize güveniyorsunuz?”
Fuad Paşa yanıtlar: “Devletimiz zayıflamış
değildir. Güçlüdür. Öyle ki, üç yüz yıldır siz dı-
şarıdan biz içeriden yıkmaya çalıştığımız halde Keçecizade
bir türlü yıkamadık!” Mehmet Fuad Paşa
23
BD EYLÜL 2011

Frans›z diplomat sorar: “Girit’i lamayaca¤› için, günümüz Türkçesine

kaça satars›n›z?”
Fuad Pafla yan›tlar: “Ald›¤›m›z fiya-
ta!” (Yani 25 y›l savaflarak)
Yabanc›larla yapt›¤› görüflmeler-
de, Osmanl›’n›n güçlü oldu¤unu, ke-
sinlikle y›k›lmayaca¤›n› söyleyen Fuad
Pafla, 6 y›l daha yaflasayd›, siz d›fl›r›dan
biz içeriden 300 y›ld›r y›kamad›k dedi¤i
Osmanl›’n›n 1875 y›l›ndaki iflas ilan›na
P adiflah›m,
tan›k olacakt›. Biraz daha yaflasayd›,
Girit’i savaflmadan terketti¤imize tan›k
olacakt›. Fuat Pafla,1869’da bütün bun-
lar› göremeden öldü ve J. Lewis Farley,
1875 y›l›nda Fuad Pafla’n›n vasiyetna-
mesini ‹ngilizceye çevirerek yay›mlad›.
‹ngilizce çeviriden günümüz Türkçesi-
ne yap›lan çeviriler de yay›mland›.(1)
Vasiyetname’nin 1896’da Cenevre’de
Mizan Matbaas›nda Osmanl› yaz›s›yla
“Vasiyetname-i Siyasiye” ad›yla bas›lm›fl
Osmanl›ca nüshas› özel arflivimdedir.
Osmanl›cas› uzmanlar d›fl›nda anlafl›-
kimi yerde özgün metinden çevrimler
katarak aktar›yorum. Fuad Pafla, ölüm
döfle¤inden Sultan Abdülaziz’e özetle
flöyle sesleniyor:
***
Birkaç gün ve belki birkaç saat-
den ziyade ömrüm yokdur. Bu
kalan müddeti de büyük ve mukaddes
bir vazifenin ifas›na hasr etmek, uzun
y›llar›n ve çok ac› deneyimlerin seme-
resi olan son düflünce ve görüfllerimi
dile getirerek ayaklar›n›z önüne ser-
mek isterim. Elimdeki yaz› gözgezdir-
meniz için size sunuldu¤unda, ben bu
âlemi terk etmifl olaca¤›mdan, arz ede-
ce¤im konular› tam bir güven ile de-
¤erlendirebilirsiniz.
Mezar derinliklerinden yükselen
ses, yaln›zca sadakatten söz açar. Ce-
nab-› Hakk sizi onurlu oldu¤u kadar
da tehlikeli olan bir görevle yüküm-

Keçecizade Mehmed Fuad Pafla’n›n “Vasiyetname-i Siyasiye”sinin Bat›’daki ilk yay›n›

J. Lewis Farley’in 1875 y›l›nda ‹ngiltere’de yay›nlanan “Decline Of Turkey” (Türkiye’nin
‹flas›) adl› kitab›d›r (solda). Kitab›n ilk sayfas›nda Fuad Pafla’n›n bir portresi bas›l›d›r
(ortada). Kitab›n 27. sayfas›nda Vasiyetname’nin ‹ngilizce çevirisi yer almaktad›r (sa¤da)
24
 BD EYLÜL 2011

Yurtsever geçinen kimi bilgisizler, rupa’da söz sahibi ola-

rak yaflayabilmemiz
sizi Osmanl›’n›n geçmiflteki gücü- için gereken fley, siz-
nün eski yöntemlerle de diriltilebile- den öncekilerin düze-
yini tutturmak ya da
ce¤ine inand›rmak isterler. Bu, onlardan ileri gitmek
ba¤›fllanmaz bir yanl›flt›r. de¤il, geliflme yolunda
flimdiki komflular›m›-
lendirmifltir. Bu görevi hakk›yla yerine za yetiflmek ve onlarla bu yolda onurla
getirmek için, ac› ama önemli; Osman- yar›flmakt›r. Düflüncemi gere¤ince
l› Devleti’nin tehlikede oldu¤u gerçe- aç›klayabilmek için flöyle söyleyeyim:
¤ini mutlaka ayr›nt›l› biçimde düflün- Oyalanmalar›n gecikmelerin neden
melisiniz. Komflular›m›z›n h›zl› gelifl- oldu¤u çöküflten kurtulabilmemiz;
meleri ve atalar›m›z›n ak›l erdirileme- ‹ngiltere kadar paraya, Fransa kadar
yecek yanl›fllar›, bugün flu son derece bilgi ayd›nl›¤›na ve Rusya kadar aske-
vahim durumda bulunmam›za yol re sahip olmam›za ba¤l›d›r. Bizim için
açmakla, böyle korkunç bir tehlikeden art›k önemli olan Avrupa’n›n öteki
korunmak için, Zat-› fiahanenizin geç- ülkeleri ölçüsünde ileriye gitmektir.
miflle ilgiyi keserek, bizi yeni geliflme Görkemli ülkeniz, herhangi bir Avru-
ufuklar›na yöneltmeniz zorunludur. pa devletinden daha ileriye gitmemi-
zi sa¤layacak bütün gerekli unsurlara

Y urtsever geçinen kimi bil- sahiptir. Ama böyle ilerlemek için

gisizler, sizi Osmanl›’n›n geç- bütün siyasi ve idari kurumlar›m›z›
miflteki gücünün eski yöntem- de¤ifltirmek mutlaka gereklidir.
lerle de diriltilebilece¤ine inand›rmak Geçmifl y›llarda yararlar› görül-
isterler. Bu, ba¤›fllanmaz bir yanl›flt›r. müfl birçok yasa ve düzenlemeler,
Gerçi komflular›m›z, atalar›m›z›n za- bugünkü durumumuzda toplum için
man›ndaki durumda bulunsalard›, eski zararl› olmaktad›r. Yarad›l›fltan kendi-
yol ve yöntemlerimiz, Zat-› fiahaneni- ni aflmak e¤iliminde olan insan, kendi
zin bütün Avrupa’ya sözünü dinlete- eserini kusursuzlaflt›rmak üzere sürekli
bilmesine yeterdi. çabalamak ihtiyac›ndad›r. Ne mutlu
Ne yaz›k ki komflular›m›z bundan ki insan do¤as›n›n flu belirtti¤im özel-
iki yüzy›l önceki durumlar›ndan pek li¤i, Müslümanl›k dininin özüyle
çok ileri gidip, geliflmifller ve hepsi tam bir uyum içerisindedir. Çünkü
de bizi geride b›rakm›fllard›r. Gerçi dinimiz dünyan›n ilerlemesini ve
biz de ilerledik; flu anda hükümetimiz insanl›¤›n kusursuzlaflmas›n› amaç-
atalar›m›z›nkinden daha fazla kayna¤a layan bütün ilkeleri içermektedir.
sahip ve geliflmeye aç›kt›r; ancak, es- Toplumumuzun geliflme yolunda
kiye oranla bu göreli üstünlük, yüzy›l›- ilerlemesini ‹slamiyet ad›na engelle-
m›z›n gereksinimleri karfl›s›nda hiç meye kalk›flanlar, Müslümanl›ktan
hükmünde kal›r. Bugünkü günde Av- hiç pay almam›fl, anlay›fls›z, bilinçsiz
25
BD EYLÜL 2011

cahillerdir. Bütün öteki dinler insan de dile getirdi¤im düflünceleri tartacak

kafas›n›n geliflmesini engelleyici bir ölçüde aç›kt›r.
y›¤›n kat› inançlarla ve de¤ifltirilmez
kurallar ile ba¤l›d›r. Gizemli perdeler
ve “Kilisenin Yan›lmazl›¤›” kavram›
gibi buka¤›lardan ar›nm›fl olmakla, E vrenin Mutlak Hâkimi’nin
kutsal huzuruna ç›kmak üzere
ölümlü dünyay› terk etmekte
yaln›z ‹slâml›k, bize akl›m›z› iyi kulla- oldu¤um bir zamanda, padiflah›ma,
n›p dünyan›n geliflimi yolunda ilerle- ülkeme ve dinime karfl› nankörlük
memizi buyurmakta ve de¤il Arabis- etmeye kalk›flmayaca¤›m apaç›kt›r.
tan’da ve Müslüman ülkelerde, dahas› Bu bak›mdan, sözlerime güveniniz:
yabanc› yerlerde, Çin’de, dünyan›n Avrupa’dan örnek ald›¤›m›z ku-
en ›rak köflelerinde bile bilim ve beceri rumlar›n hiçbirinde dinimizin özüne
›fl›¤›n› aramaya bizi yöneltmektedir. ayk›r› görülebilecek herhangi bir yan
‹slam’›n buyurdu¤u “ilim”, baflka- katiyen yoktur. Sizi yeminle temin
lar›n›n ö¤retti¤i “bilim”den baflkad›r ederim ki, herhangi bir devletin art›k
san›lmas›n. Bilim kesinlikte tektir; Avrupa’da varl›¤›n› sürdürebilmesi
ak›l ve kavray›fl dünyas›n› her yerde için gerekli ve zorunlu olan bu önemli
ayn› günefl ›fl›t›r ve ›s›t›r. Ve madem kurumlar› ‹slâml›¤›n güvenli¤i için
bizim inançlar›m›zca ‹slaml›k, evren- bir an önce mutlaka benimsemeliyiz.
sel gerçekçilik ve bilginin bir ifadesi- fiunu da yeminle eklerim ki, Dev-
dir; öyleyse ister putperestler ister let’inizin yönetimini bu do¤rultuda
Müslümanlar aras›nda, ister Medine’- de¤ifltirerek düzenlemekle dinimizin
de, ister Paris’te,
nerede bulunmufl
olursa olsun, ya-
rarl› bir bulufl,
yeni bir bilgi kay-
na¤›, her zaman
‹slâm’a aittir.
Dolay›s›yla, Av-
rupa’n›n buluflu
olan yeni yasa ve
geliflme araçla-
r›n› bizim de
benimsememize
bir engel gö-
rülemez. Dini-
Keçecizade Mehmed Fuad Pafla’n›n “Vasiyetname-i Siyasiye”si,
mizi gerçek özü- Bat›’daki ikinci kez yine J. Lewis Farley’in 1876’da ‹ngiltere’de
nü kavrayacak “Turks And Christians: A Solution Of The Eastern Question”
derecede iyi bi- adl› kitab›n yay›nlanm›flt›r (solda). Vasiyetname kitab›n 235.
lirim. Bilincim sayfas›nda yer almaktad›r (sa¤da).
26
 BD EYLÜL 2011

Avrupa’dan örnek ald›¤›m›z hükümdarlar›n ke-

sin güveniyle ger-
kurumlar›n hiçbirinde dinimizin çekleflir. Zat-› fia-
özüne ayk›r› görülebilecek haneniz’e vermeye
herhangi bir yan katiyen kalk›flt›¤›m ö¤üt o
sad›k bendeleriniz
yoktur. Sizi yeminle temin ederim Devlet’in ihtiyac›
ki, herhangi bir devletin art›k olan hizmetleri ye-
Avrupa’da varl›¤›n› sürdürebilmesi rine getirirken, efl-
siz yeteneklerinin
için gerekli ve zorunlu olan bu önemli cahil meslektafllar-
kurumlar› ‹slâml›¤›n güvenli¤i için ca sekteye u¤rat›l-
mas›na f›rsat ver-
bir an önce mutlaka benimsemeliyiz. memenizdir. Onun
emek ve çabalar›na
kutsall›¤›na ayk›r› bir fley yapm›fl ol- en çok zarar› dokunacak fley, kendisini
mayaca¤›m›z bir yana, bütün Müslü- anlamaktan aciz birtak›m adamlarla
manlara flimdiye kadar en flanl› atalar›- beraber çal›flmak zorunlulu¤unda kal-
m›z›n düfllerinde bile ak›llar›ndan geç- mas› olacakt›r.

fi
memifl, en yasal ve adaletli, en övgüye
yarafl›r ve onurlu bir hizmette bulun- imdi de d›fl iliflkilerimiz hak-
mufl olacaks›n›z. Böyle yeniden diril- k›nda bir iki söz söylemek iste-
mek gibi büyük bir ifl, bir çok sorunu rim:
içerir. Bunlar üstünde ayr›nt›l› olarak Esas bu konuda devletimizin ifli
durmaya ne gücüm ne de yaflamak büsbütün güçtür. Düflmanlar›m›z› ken-
için kalan zaman›m yeter. Ama kendi- di bafl›m›za uzaklaflt›rmaya iktidar›m›z
siyle dost ve kardefl olarak yaflad›¤›m yetmedi¤inden, d›flar›dan dost ve müt-
büyük bir adam, flu anda sizin yan›n›z- tefik arama¤a mecburuz. Düflmanlar›-
dad›r. Cenab-› Hakk onu size ba¤›flla- m›z›n haks›z ve kas›tl› birçok ç›karla-
s›n! O, Osmanl› Devleti’nin güvenlik r›n›n a¤›r bask›s› alt›nda tarifi imkans›z
ve kalk›nmas›n› sa¤layacak yollar› bir zor yere s›k›flt›k. Haklar›m›z›n en
herkesten iyi bilir. önemsizini bile korumak için atalar›-
Ben, Zat-› Hümayununuz’a, önce m›z›n ülkeler fethine sarf ettiklerinden
onun say›s›z deneyimlerinden kaynak- fazla güç, beceri ve cesaret gösterme-
lanan olgun bilgi ve dirayetine baflvu- miz gerekiyor.
rup emin olmadan hiçbir öneri ve
ö¤ütte bulunmam›fl›md›r. Sizden rica ‹ngiltere; yabanc› müttefiklerimiz
ediyorum, Efendim, ondan güveninizi içinde en önemlisidir. D›fl politika ve
esirgemeyiniz. Güveniniz mutlak ol- dostlu¤u, siyasî kurumlar› ölçüsünde
sun, çünkü büyük naz›rlar›n devlet sa¤lamd›r. ‹ngiltere’nin bize çok bü-
ifllerindeki üstün baflar›lar›, büyük yük hizmet ve yard›mlar› dokundu¤u
27
BD EYLÜL 2011
gibi, bundan böyle yapaca¤› yard›m-
lardan da vazgeçemeyiz. Her ne olursa
olsun, dünyan›n en sab›rl› ve metin
milleti olan ‹ngilizler, bizim en önde
gelen ve en son vazgeçece¤imiz müt-
tefiklerimiz olacaklard›r. Bendenizce,
Bab-› Âli’yi ‹ngiltere’nin dostlu¤un-
dan mahrum görmektense birkaç vila-
yetimizi elden ç›km›fl görmek daha
iyidir.
Fransa; son derece iyi idare etmeye
zorunlu oldu¤umuz bir müttefiktir.
Bu zorunluluk, Fransa’n›n etkin deste-
¤ini sa¤lamaktan çok, varl›¤›m›z›n
devam›n› tehlikeye koyabilecek iktida-
ra sahip bulunmas›ndand›r.
Bu flövalye ruhlu millette duygu-
sall›k ince hesaptan fazla oldu¤undan,
düflmanlar›nda bile olsa, geliflme iste¤i
tafl›yan ve büyük fikirlere karfl› sevgi
ve sayg› duyarlar. Bu gönlü yüce in-
sanlar›n dostlu¤unu korumak için on-
lar›n fikirlerinden geri kalmayarak,
hem hayal güçlerine hem de ruhlar›na
hitab eden geliflme giriflimlerinde bu-
lunulmal›. Fransa, hakk›m›zdaki olum-
lu görüfl ve umutlar›n bofla ç›kt›¤›n›
gördü¤ü gün, bizi zararl› ç›kartacak
ve sonumuza sebep olacak birtak›m
düzenlemelere bizzat kalk›flacakt›r.
Avusturya; Avrupa’daki özel ç›kar-
lar› yüzünden düfltü¤ü güç durum kar-
fl›s›nda Do¤u siyasetinde ölçülü dav-
ranmak zorunda kalm›flt›r. K›r›m Sa-
vafl› s›ras›nda iflledi¤i büyük hatan›n
ve Almanya’dan sürülüp ç›kar›lmas›-
n›n sonucunda, kendisine yöneltilecek
tedbirlerin bundan böyle Kuzey’den
gelece¤ini görmektedir. Ayn› tehlike
28
hiç kuflkusuz bizi de tehdit etti¤inden,
Viyana’ca ak›ll› ve uzak görüfllü bir
politika izlendi¤i sürece Avusturya,
Bâb-› Âli’nin do¤al bir müttefiki ola-
rak kalacakt›r. Bir yüzy›ldan aflk›n
Do¤u’da asayifli ihlâl edip duran bu
büyük bir tehlikenin tam olarak orta-
dan kald›r›lmas›, Bâb-› Âli ile Avus-
turya’n›n ittifak› ve bu ittifak›n da
bütün Bat›l› müttefiklerimizce destek-
lenmesine ba¤l›d›r.
Prusya; flimdiye kadar Do¤u sorunla-
r›na karfl› kay›ts›z durmuflsa da, Alman
Birli¤i’ni gerçeklefltirme siyaseti gere-
¤ince bizi feda edivermesi hiç de ola-
nak d›fl› de¤ildir. Ama bu birli¤i bir
kez sa¤lad›ktan sonra, Almanya’n›n
kendisinin de en az öteki büyük Av-
rupa devletleri ölçüsünde Do¤u Soru-
nu’yla ilgili ç›karlar› oldu¤unu anla-
makta gecikmeyece¤i muhakkakt›r.
Yine de Cenab-› Hak muhafaza
buyursun, Almanya, Avusturya top-
raklar›n› Avrupa vilayetlerimize düfl-
manlar›m›z›n el koymas›na göz yum-
mak karfl›l›¤›nda zapt etmifl olmas›n.
Rusya; devletimizin ›srarl› düflman›-
d›r. Rusya’n›n Do¤u’ya do¤ru yay›l-
mas› Moskova’n›n kaderinin kaç›n›l-
maz bir yasas›. Bendeniz de bir Rus
naz›r› olsam, ‹stanbul’u zapt için dün-
yay› altüst ederdim. Dolay›s›yla, Rus-
ya’n›n sald›rgan hareketleri karfl›s›nda
ne flaflk›nl›¤a düflmeli ne de flikâyetçi
olmal›y›z. Bugün aleyhimize ilerliyor-
sa, bu -aradaki biçimsel ayr›l›¤a ra¤-
men- bir zamanlar bizim Bizans’a kar-
fl› hareketimize benzer. Bu bak›mdan,
Moskova istilâs›na karfl› salt mevcut
 BD EYLÜL 2011

haklar›m›za dayanmaya kalkmak ço- tir. Bu bak›mdan Haflmetmeab, silahl›

cukça bir ifl olur, bize gerekli olan
hak, kuvvettir. Yeniden canland›rma-
ya bofluna çabalayaca¤›m›z eski, tarihî
kuvvetimiz de¤il, fakat ça¤dafl bilim
ve fikirlerin bütün Avrupa halklar›na
bahfletti¤i o dayan›lmaz kuvvettir.
Büyük Petro’dan beri Rusya bü-
yük bir geliflme gösterdi, yak›nda de-
miryollar› sayesinde gücü bir kat daha
artacak. Ama beni en çok ürküten fley,
Rusya’n›n yay›lmac› siyasetine karfl›
Avrupa’da kitlelerin giderek tak›nd›¤›
teslimiyet ve umursamazl›k havas›d›r.
kuvvetlerimizi düzenlemeye aral›ks›z
gayret göstermelisiniz.
Belki müttefiklerimiz yard›m›m›za
zaman›nda yetiflebilmek için serbest
bulunamazlar; Avrupa’da bir iç müca-
dele, ya da Rusya’da bir Bismarck’›n
ortaya ç›kmas›, dünyan›n çehresini
de¤ifltirebilir.
Bütün devletlerin iflleyebilecekleri
bir çok budalaca hata düflünebiliyo-
rum; hatta böyle hatalar ifllemek bir
bak›ma onlar›n hakk›d›r. Ama dünya-
n›n en korkunç bask› düzeninin, yüz

J. Lewis Farley, 1878’de ‹ngiltere’de “Egypt, Cyprus And Asiatic Turkey” (M›s›r, K›br›s
ve Anadolu Türkiyesi” adl› kitab›nda (solda), Keçecizade Mehmed Fuad Pafla’n›n
“Vasiyet-i Siyasiye”sinin ‹ngilizce çevirisini üçüncü kez yay›nlam›flt›r (sa¤da).

Orta Asya olaylar› karfl›s›nda ‹n-
giltere’nin kay›ts›zl›¤› beni hem flafl›r-
t›yor, hem de korkutuyor. Ama beni
daha da telâflland›ran husus, Kafkas
‹syan›’n›n bast›r›lmas›yla Rusya’n›n
durumunda ortaya ç›kan de¤iflikliktir.
Hiç kuflkum kalmad›; ilerde bir çat›fl-
ma koptu¤unda Ruslar›n en fliddetli
sald›r›lar› Anadolu üstüne yönelecek-
milyar barbar›n bafl›na geçip, onlar›
uygarl›¤›n bütün imkânlar›yla silah-
land›rarak, her ad›mda Fransa geniflli-
¤inde iller ve ülkeler yutmas›na ve
bir yandan Asya’y› silahlar›yla kufla-
t›p, öte yandan Panslavizm arac›l›¤›yla
Avrupa’y› sinsi sinsi zay›flat›rken,
bar›fl sevgisi nam›na giriflti¤i protesto-
larla ve art›k gerçekten yeni fetihlere
29
BD EYLÜL 2011

kalk›flmayaca¤›na dair verdi¤i kesin K›r›m Savafl› s›ras›nda dahi Rus-

karar ve sözlerle ileriye at›lmas›na, ya’yla anlafl›p, amaç birli¤i yapt›. Düfl-
son derece garip bir kay›ts›zl›kla göz manca hesaplar›n› gerçeklefltireme-
yuman devletlerin, hangi ince akla mesi, Bat›’n›n ihtiyatl› ve uyan›k dip-
hizmet ettiklerini itiraf ederim ki tam lomasisi sayesindedir. Bugünkü günde
olarak anlayabilmifl de¤ilim. fiah hükümeti Petersburg kabinesinin
dümen suyundad›r. Bâb-› Âli, bir yer-
‹ran; sürekli kargaflal›k içinde fiiîlik de meflgul olmad›¤› sürece acz ve bil-
taassubu pençesinde bulunan bu ülke- gisizlik içinde bulunan ve kendi bafl›na
nin hükümeti, her zaman bizim düfl- bir ifle kalk›flamayacak olan itibars›z
manlar›m›zla birlik ve anlaflma halinde ‹ran hükümeti bizimle dalaflmaya ce-
olmufltur. saret edemez. Ne var ki, Rusya ile ilk
çat›flmam›zda, bütün ted-
birli ve daha önemlisi,
kör k›skançl›¤› yüzünden,
bu uzlaflmaz düflmanlar›-
m›z s›ras›nda yerini ala-
cakt›r. Bereket versin,
Bâb-› Âli, maddî kaynak-
lar›na ek olarak, böyle
barbar bir istibdad›n al-
t›nda ezilen, bir sürü hü-
kümet buhranlar›yla karfl›
karfl›ya ve her yandan
Sünnî’lerle çevrilmifl bu-
lunan bir ülkeye haddini
aflt›rmayacak manevî im-
kânlara da sahiptir. Bu
konudaki ç›karlar›m›z›
etkileyen, ama tamam›yla
ihmal etmifl oldu¤umuz
birçok karmafl›k sorun
var. Bunlar hakk›nda yal-
n›z Âli Pafla, Zat-› fiaha-
nenize bilgi verebilir.
Keçecizade Mehmed Fuad Pafla, Osmanl› tarihinde bir
Yunanistan’› da unut-
Padiflah›n Avrupa gezisine ç›kmas›n› sa¤layan ilk devlet
adam›d›r. Sultan Abdülaziz, Fuad Pafla’n›n çabalar› sonunda mayal›m: Vak›a Yunan
Avrupa gezisine ç›kmay› kabul etmifltir. ‹ngiliz Punch devleti haddi zat›nda bir
dergisinde yay›nlanan desen, Abdülaziz’in 1867 ‹ngiltere fley demek de¤ilse de bir
gezisi s›ras›nda yay›mlanm›flt›r. has›m devlet elinde kuv-
30
 BD EYLÜL 2011

vetli bir fesat aleti olabilir. Avrupal› Rus Ortodoks Kilisesi’ne kat›lmalar›
flairler, bu krall›k hülyas›na yatt›klar› yolunda çevrilen dolaplara katiyen
türkülerle bundan iki bin y›l önce yok izin vermemelidir. ‹nsanlar› din adam-
olmufl bir ulusu yeniden canland›rma- lar›n›n etkisinden s›y›rarak birbirleri
y› umdular. Homer ve Aristo’nun ül- ile daha uyumlu iliflkiler kurmalar›n›
kesini canland›ral›m derken, sadece mümkün k›lan felsefi düflüncelerin
bir anarfli, fesat ve haydut-
luk oca¤› tutuflturmufl ol- ‹çifllerimize gelince: Bütün
dular. Bâb-› Ali, Rumlar çabalar›m›z› flu tek amaca,
aras›nda dirayetli memur-
lar bulabilir, ama Yunan- ülkemizde yaflayan çeflitli
l›l›k ruhu, özünde her halklar› kaynaflt›rmaya
zaman bizim davam›za yöneltmek zorunday›z. Bu
düflman kalacakt›r. fianl›
bir tarihin an›lar›, bizim kaynaflma gerçekleflmeksizin
bugünkü Rumlar›m›zla Osmanl› Devleti’nin sürdürül-
aras›nda yüzy›llarca sür-
müfl, yozlaflm›fll›k, bilgi- mesi bana gerçekten olanaks›z
sizlik ve asalakl›k da olsa, görünmektedir.
bu bencil ›rk›n içinde da-
ha uzun bir zaman eski Do¤u Roma H›ristiyan tebaam›z aras›nda geliflme-
‹mparatorlu¤u’nu her türlü cambazl›k sini teflvik etmek de yararl› olabilir.
kurma umudunu yaflatacakt›r; o ‹mpa- Ama hemen belirtmeliyim ki, bi-
ratorluk ki, Yunanl›lar›n elinde Bizans zim için en basiretli siyaset, hiç kuflku-
‹mparatorlu¤u; ya da pek yar›flan di¤er suz, devleti ne olursa olsun bütün dinî
ad›yla, “Afla¤› ‹mparatorluk” derekesi- sorunlar›n üstünde tutmakt›r.
ne düflmüfltür. Bu içten pazarl›kl› ve
garezkâr ulusun giriflimlerine en etkin ‹çifllerimize gelince: Bütün çabalar›-
güvencemiz, Yunanlar›n insan› tiksin- m›z› flu tek amaca, ülkemizde yaflayan
diren bofl gurur ve kendini be¤enmifl- çeflitli halklar› kaynaflt›rmaya yönelt-
li¤i karfl›s›nda Do¤ulu bütün ›rklar›n mek zorunday›z. Bu kaynaflma ger-
giderek artan bir nefret duymalar›d›r. çekleflmeksizin Osmanl› Devleti’nin
sürdürülmesi bana gerçekten olanaks›z

B izim izlememiz gereken siya- görünmektedir. Bundan böyle, bu bü-

set, Rumlar› öteki H›ristiyan yük Devlet’i ne olursa olsun bütün
tebaam›zdan mümkün oldu¤un- dinî sorunlar›n üstünde tutmak gerek-
ca yal›tlamaya çal›flmakt›r. Katolik mektedir.
papazlar›n ya da Ruslar›n kuca¤›na Güçlü bir Almanya, k›rk milyon
itmemek kayd›yla, Bulgarlar› Rum nüfuslu Fransa, co¤rafî konumu iti-
kilisesinin nüfuzundan s›y›rmak özel- bariyle sa¤lam bir güvenlik içindeki
likle önemlidir. Bâb-› Âli, Ermenilerin ‹ngiltere, bütün bu büyük milletler
31
BD EYLÜL 2011

daha uzun süre varl›klar›n› kendi bafl- sano¤lunun eski ç›rp›n›fllar›n›n za-
lar›na etkin ve yararl› bir flekilde sür- vall› kal›nt›lar› ve yeni fetihler için
dürebilirler. Ama bir Karada¤ ya da kaç›n›lmaz birer av olmaktan öte geçe-
S›rp Prensli¤i, veya bir Ermenistan mezler. Ça¤dafl devletlerin yap›lan-
Krall›¤›, ne kendilerine ne de hiç kim- mas›nda kal›c› tek yaklafl›m, büyük
seye yarar› dokunmayan, insanl›¤›n birlikler oluflturmakt›r. Bu bak›mdan,
geliflmesine zararl› ve dünya bar›fl›n› bizim Devlet’imizin de çöküflünü
tehdit eden anlams›z devletçikler, in- önleyecek biricik yol, onu, bütün
insan unsurlar›-
m›z› ›rk ve din ay›-
r›m› gözetmeksi-
zin kucaklayan,
genifl ve sa¤lam
bir temel üstünde
yeniden bina et-
mektir. ‹flte bu nok-
tada önemli güçlük-
lerle karfl›lafl›yoruz.
H›ristiyan halklar›-
m›z, kendilerini bi-
ze ba¤›ml› k›lan
ba¤lardan birdenbi-
re kurtuluvermifl
olmakla eski efen-
dilerinin yerine geç-
meye pek haz›r gö-
rünmekteler. Özel-
likle Ermeniler sal-
d›rgan bir tutum ta-
k›nd›lar. Heyecan-
lar›n› yat›flt›rmak
için, içlerinde Dev-
let’imizin birlikçi
ilkelerini içtenlikle
Sultan Abdülaziz, 1867 ‹ngiltere gezisi s›ras›nda, ‹ngiltere Kra-
benimseyecek olan-
liçesi taraf›ndan a¤›rland›¤› gemide, Keçecizade Mehmed Fuad
Pafla ile birlikte… Kraliçe, bu gemide yap›lan törenle, Abdüla-
lar›na kamu hizmet-
ziz’in H›ristiyan Saint George Garter fiövalyeleri Tarikat›na lerini açmaktan
girifl törenini gerçeklefltirmifltir. ‹ngilizler, ‹slam Halifesi olan baflka çare yoktur.
bir Osmanl› Padiflah›n› H›ristiyan tarikat›na sokma becerisini Bizim bütün H›ris-
y›llarca unutmam›fllar ve William Barnes Wollen’in 1881’de tiyanlar›m›z›n ge-
yapt›¤› bir gravürle bu olay› unutulmaz k›lm›fllard›r. nellikle biri mane-
32
 BD EYLÜL 2011

vî, öteki siyasî, iki ayr› dini vard›r. Hükümet-i Seniyye’nizin vazgeçilmez
Bunlardan manevî olan› hükümetimizi bir görev saymas› gereken ilk önlem;
hiçbir flekilde ilgilendirmemelidir. yollar›m›z›n yap›m›d›r. Avrupa ülke-
Ama siyasî dinleriyle ilgili her husus leri kadar demiryollar›na sahip oldu-
yak›ndan izlenmelidir, çünkü bunlar ¤umuz gün, Zât-› Hümayununuz dün-
varl›¤›m›zla ba¤daflmayan, birçok gö- yan›n en önde gelen bir devletinin
rüflü içermektedir. Bir Pafla’n›n Allah’- bafl›nda olmufl olacaks›n›z.
a Musa’n›n koydu¤u kurallar çerçeve-
sinde ya da H›ristiyanl›k usulünce ta-
p›nmas› olgusu, onun hizmetlerinden,
bilgi ve becerisinden kendimizi mah-
rum etmemizi hiç gerektirmez. Ama
ayn› Pafla, ülkemizin birli¤ini akl›ndan
B unlardan baflka, önemini ta-
riften aciz kald›¤›m›z bir sorun
daha var: Kamu E¤itimi, yani
toplumsal geliflmenin biricik esas› ve
her maddi ve manevî büyüklü¤ün tü-
ç›kar›p, Bizans imparatorlu¤u hülyala- kenmez kayna¤›. Ordu, donanma,
r›na kap›l›r, ya da bir Kilikya Krall›¤›devlet yönetimi, hep ayn› soruna ba¤l›.
Bu esas temel at›lm›fl olmak-
Devlet ve ülkenin herkesin s›z›n, ilerisi için ne güç ka-
zanmak, ne ba¤›ms›zl›k, ne
eflitli¤ine dayand›r›lan hükümet, ne de bir gelecek
birli¤i; bendenizce, bütün kamu düflünemiyorum. Dinimizin
görevlilerinden beklenilmesi son derece ayd›nl›k, yol gös-
terici özüne ra¤men, bizde
gereken tek de¤iflmez kural, tek genel e¤itim çeflitli sebepler-
de¤iflmez inanç budur. den çok geri kald›. Say›s›z
medreselerimiz ve bunlar›n
kurulmas› emeline koflulursa, o zaman bir ifle yaramadan kullan›p durduklar›
sad›k bir memur olmaktan ç›kar ve nice kaynak, esasl› bir millî e¤itim
yerinden al›nmas› zorunlu olur. Devlet düzeni kurabilmekli¤imiz için gerekli
ve ülkenin herkesin eflitli¤ine dayand›- malzemeyi bize sa¤l›yor. E¤er bu gü-
r›lan birli¤i; bendenizce, bütün kamu zel düflünceyi ben kendim bir türlü
görevlilerinden beklenilmesi gereken uygulamaya geçiremediysem, araya
tek de¤iflmez kural, tek de¤iflmez birçok talihsiz olay›n kar›fl›p, durmufl
inanç budur. Bu bereketli ülkenin olmas›ndand›r. Bu giriflimi benim ye-
ürünlerini hakk›yla devflirebilmek için, rime gelecek olanlara vasiyet ederim;
Zat-› fiahaneniz, her fleyden önce ada- daha yararl› ve onurlu olacak bir baflka
let çark›n›n yeniden düzenlenip iyi- giriflim düflünmeleri mümkün de¤ildir.
lefltirilmesine himmet buyurmal›s›n›z. Yukar›dan beri arz eyledi¤im mü-
Güç, fakat bir an önce giriflmeyi lahazatdan dolay› din kardefllerimin
gerektiren kaç›n›lmaz bir ifl. Bütün ço¤unun bana mübalats›zl›k isnad›yla
vatandafllar›n can ve mal güvenli¤i arkamdan ta’n ve teflnia edeceklerini
yasal güvence alt›na al›nd›ktan sonra biliyorum. Onlar benim ne efkar›m›
33
BD EYLÜL 2011
ve ne de lisan›m› anlayabilecek bir
halde bulunmad›klar›ndan bence ma-
zurdurlar. Fakat, korkar›m ki, bir gün;
“Bana kafir diyenin kendüde iman
olsa. Dinime ta’n edecek bari Müs-
lüman olsa” beytinin s›rr› hikmedi
zahir ve bu yolda bana ta’n endaz olan
cahil sofulardan ziyade müslüman
mütedeyyin oldu¤umu ve ‹slam’›n
selameti u¤runa feday› can edenlerde
bile kulunuz kadar çal›flm›fl kimse
olmad›¤› ve e¤er ifl onlara kalsa bizi
mutlaka tehlikeye götüreceklerinde
flübhe olmad›¤› ortaya ç›kar ise de
korkum bu ki o zaman ifl iflten geçmifl
olmaya…
Dinî ve beflerî bütün kurumlar için
geçerli olan birinci yasa, kendini koru-
ma yasas›d›r. Giriflti¤imiz bütün ›sla-
hat hareketlerinde bendeniz ‹slâm’›n
korunmas›ndan baflka neye hizmet
etmeye çabalad›m? Ne var ki, kurtulu-
flu geçmifl önyarg›lara körü körüne
boyun e¤mek yerine, bizzat Cenab-›
Hakk’›n ‹slâm önünde ve yeryüzünün
bütün uluslar› önünde açt›¤› ayd›nl›k
yollarda arad›m.
Zay›f ve titreyen elim art›k daha
fazla devam etmeme izin vermiyor.
Sözlerimi tamamlarken, bütün insanca
zaaflar› çerçevesinde gücü yetti¤ince
iyiyi gerçeklefltirmeye çal›flm›fl ve in-
san kardefllerini her zaman sevmifl
olup, art›k sorumluluklar›n›n yükü
alt›nda çökerek, vicdan› rahat, dünyay›
tam bir teslimiyetle mümin muvahhid
olarak terk ederken, bu sad›k bendeni-
zin ölüm döfle¤indeki son sözlerini
dikkate almak tenezzülünde bulunma-
n›z› istirham ederim.
Fuad 3 Ocak 1869, Nis 3
34
***
“Vasiyetname-i Siyasiye”nin ayr›nt›l›
de¤erlendirmesine giriflmek yüzlerce
sayfay› bulaca¤›ndan; flimdilik en göze
çarpan bir kaç yönü üzerinde duraca-
¤›m:
1- “Vasiyetmane-i Siyasiye”de en
sa¤lam dost olarak de¤erlendirilen
‹ngiltere, Fuad Pafla’n›n ölümünden
yedi y›l sonra, Osmanl›’n›n en büyük
düflman› olup ç›km›flt›r. Bu nedenledir
ki Abdülaziz, Rusya ile ittifaka yönel-
mifltir.
2- “Vasiyetmane-i Siyasiye”de
Osmanl›’n›n d›fl borçlar›ndan hiç söz
edilmemifltir.
Oysa, Fuad Pafla’n›n ölümünden
alt› y›l gibi k›sa bir süre sonra, Abdüla-
ziz, Osmanl›’n›n tüm gelirleri d›fl borç
faizini bile ödemeye yetmedi¤inden
dolay›, devletin iflas›n› ilan etmifltir.
3- “Vasiyetname-i Siyasiye”de ka-
pitülasyonlardan hiç söz edilmemek-
tedir.
Oysa, yerli sanayi oluflumunu bal-
talayarak Osmanl›’y› iflasa sürükleyen
en önemli sorun, kapitülasyonlard›r.
Ölüm döfle¤inde yaz›lan bir “Vasiyet-
name-i Siyasiye”de bu gibi canal›c› ko-
nulara de¤inilmemesi, bu konularda
çözüm önerilerinde bulunulmamas›,
size de ilginç gelmiyor mu? •
cengizozakinci@butundunya.com.tr
Konu ile ilgili kaynaklar internet
sitemizdedir
Cengiz Özak›nc›’n›n Özel Arflivinden:
1) Jöntürk Mizanc› Murad Bey’in 1314
(1896) y›l›nda Cenevre’de Mizan Matbaa-
s›nda Osmanl›ca olarak yay›nlad›¤› “Vasi-
yetname-i Siyasiye”nin birinci sayfas›.

[Vasiyetname-i Siyasiye /Birinci Tab› /Ce-
nova/(Mizan) Matbaas›nda Tab Olunmufl-
dur / 1314]
2- “Vasiyetname-i Siyasiye”, sayfa 2, 3:
[Osmanl› Azam-› Siyasiyesinden Sadr-›
Sab›k Keçeci Zade Mehmed Fuad Pafla
merhumun Fransa’n›n bahr-i sefid sevahil-
linde kain “Nis” flehrinde bulundu¤u zaman
1 siye”, sayfa 4, 5.
BD EYLÜL 2011
ve vefat›ndan birkaç vakit mukaddem Cen-
netmekan Sultan Abdülaziz merhuma hi-
taben yazub irsal ve takdim eyledi¤i vesiyet-
name-i siyasidir ki hafiydleri Hikmet Bey
Efendi taraf›ndan ihda olunmufldur. (*)
Arkadafllar›m›zdan baz›lar› bu vasiyetna-
meyi baflka bir menbaa at›f etmek istiyor-
larsa da elimizdeki nüsha-I asliyeye göre
bu rivayet biasl ve esasd›r.
3- “Vasiyetname-i Siya-
4- “Vasiyetname-i Siyasi-
ye”, sayfa 28, 29 (son)