ACADEMIA VIVARIUM NOVUM

Seminarium de Caesare
Caesaris Hereditas
Demetrius
4

Magnum ingenium e natura sortitus, non minus in operibus scribendis quam in rebus gerendis
et in re publica moderanda inter omnes eminet.
 Annales vitae Caesaris
Anno 100 aut 102 – Gaius Iulius Caesar Romae natus est.
Anno 84 – In primo coniugio, duxit in matrimonium Corneliam
Cinnae.
Anno 81 – Caesar in Asiam venit sub M. Thermo.
Anno 68 – Cornelia mortua, Quaestor in Hispania factus est.
Anno 63 – Creatus pontifex maximus; in secundo coniugio,
duxit in matrimonium Pompeiam, postea fecit divortium ei.
Anno 62 – Praetor.
Anno 59 – Primus consulatus; in tertio coniugio, duxit in
matrimonium Calpurniam Pisonis.
Anno 58 – Proconsul Galliae Transalpinae ac Cisalpinae
Dalmatiaeque.
Anno 49 – Bellum civile coepit.
Anno 48 – Prima dictatura; secundus consulatus.
Anno 46 – Secunda dictatura.
Anno 44 – Creatus est dictator perpetuus/Insidiis interfectus est
Anno 42 – Consecratus est Divus Iulius.
Gaius Iulius Caesar
Gaius Iulius Gaii filius Gaii nepos Caesar Imperator, ab anno 42 a.C.n.
Divus Iulius (natus Romae ex stirpe patricia die 13 Iulii 100 a.C.n.; ibidem mortuus 15 Martii
44 a.C.n.),
fuit vir publicus, consul, dux exercitus, dictator in perpetuum, orator, poeta, insignis scriptor
prosae Latinae.
Partes maximi momenti egit in casibus, quibus Res Publica Romana in Imperium Romanum
transmutata est. Triumviratu cum Crasso et Pompeio, praestantissimis civibus, constituto ab anno
60 a.C.n. per aliquot annos apud Romanos plurimum valuit, quamvis ei potestatem per rationes
populares accumulanti senatores, qui optimatibus favebant, videlicet Cato Minor, Cicero, et alii,
opponebant. Victa Gallia in potestatemque populi Romani redacta, Caesar imperium Romanum
ad Oceanum Britannicum et Rhenum extendit et ipse primus dux Romanus hunc ponte exstructo,
illud navibus transgressus est. Habebatur pater anni intercalaris. Ipse fecit Iulianum Calendarium.

Vita
Triumviratus Primus et Bellum Gallicum
Anno 59, Caesar consul cum inimico suo Marco Calpurnio Bibulo electus est. Bibulus, amicus
Catonis et optimatum, consulatu protinus abiit ut auguratus sitdubsig; Caesari autem solum agere
licuit, sed mox socios ab inimicis suis insperatos invenit.
Eodem tempore, dux primus Gnaeus Pompeius Magnus a senatu ut sibi fundos militibus suis
dandos petebat. Consularis Marcus Licinius Crassus, ut fama est divitissimus Romae, imperium
contra Parthos a senatu obtinere conabatur. Caesar pecunia Crassi et auctoritate Pompeii egit; sic
societas creata est. Quam ut firmarent, Pompeius Iuliam, filiam Caesaris, in matrimonium duxit.
Postero anno, Caesari proconsulatus in Gallia Illyriaque per quinque annos datus est.
Anno 58 bellum Gallicum suscepit, in quo tota Gallia et Germaniae pars dicioni Romanorum
subiectae sunt. Inter legatos Lucius Iulius Caesar (consobrinus eius), Marcus Antonius et
Quintus Tullius Cicero (oratoris frater) fuerunt. Caesar bellum contra gentes varias gerens,
Helvetios, Belgas, Nervios, et Venetos devicit.
Anno 55, Britanniam invadere infeliciter conabatur.
Anno 52, Gallos sub Vercingetorige proelio ad Alesiam vicit. Secundum Plutarchum, Gallia
capta, octoginta oppida et trecentae gentes victae, et decies centena milia virorum in servitium
vendita sunt. Ter decies centena milia virorum in proeliis ceciderunt (nota bene: historici
antiqui numeros huius generis saepe valde auxerunt). Caesar narrationem harum expeditionum in
commentariis De Bello Gallico scripsit.
Caesar tamen invisus Romae mansit. Optimates eum gloriae cupidum esse et regem fieri velle,
suspicati sunt, sed anno 55, Pompeius Crassusque consules electi sunt, et proconsulatum
Caesaris amplius per quinque annos renovaverunt. Sic ultimus actus primi triumviratus fuit.
Anno 54, Iulia, uxore Pompeii, in partu mortua, anno proximo Crassus in Parthia cecidit.
Pompeius erga optimates movere coepit et Corneliam Metellam, filiam Caecilii Metelli, inimici
Caesaris, in matrimonium duxit.
Bellum civile:
Anno 50, Pompeius ei pro consule exeunti ut Romam rediret et copias dimitteret imperavit.
Senatus praeterea ei consulatum secundum in absentia petere interdixit. Caesar cognovit se
accusatum iri si sine immunitate consulari aut viribus legionum Romam redisset. Ita senatum
prohibuit quin bellum pararet, et Rubiconem transgrediens 10 Ianuarii anno 49 fines Italiae
transiit, dicens, ut Suetonius et Plutarchus referunt, "iacta alea est" vel "iacta alea esto."
Optimates, a Metello et Catone minore ducti, Roma fugerunt, nescientes Caesarem secum solum
unam ex legionibus habuisse. Caesar infeliciter Pompeium usque ad Brundisium insecutus est,
sperans fore ut amicitiam mederi posset. Pompeio e manibus elapso, Caesar in Hispaniam victis
legatis Pompeii progressus est. Deinde Graeciam adiit ubi 10 Iulii 48 a Pompeio in proelio apud
Dyrrhachium victus est, sed eodem anno quamvis Pompeius exercitum maiorem haberet Caesar
eum ad Pharsalum pervicit. Pompeius inde in Aegyptum fugatus, a legato Pharaonis Ptolemaei
necatus est.
Romae Caesar dictator cum Marco Antonio magistro equitum factus est. Post undecim dies
dictatura abdicata cum Publio Servilio Vatia Isaurico consul iterum electus est. Caesar ad
Alexandriam Pompeium insecutus est, nesciens eum mortuum esse, sed ibi imprudenter bello
civili inter Ptolemaeum Cleopatramque inligatus est. Cleopatrae favebat, fortasse propter necem
Pompeii, cuius caput Caesari b cubiculario Ptolemaei oblatum est. Ptolemaeo victo, Cleopatra
pharao facta est, et cum Caesare Ptolemaeum Caesarem (Caesarion) peperit.
Anno 47, Caesar ad orientem victum Pharnacem Ponticum profectus est. Post regem in proelio
ad Zelam victum, victoria verbis praeclaris veni, vidi, vici celebrata est. Inde in Africam perrexit
ubi contra fautores Pompeii ad Thapsum pugnatum est. Uterque Metellus et Cato necati sunt.
Filii Pompeii tamen Gnaeus Pompeius et Sextus Pompeius in Hispaniam fugerunt, sed Caesar
etiam eos ad Mundam anno 45 vicit. Hoc tempore, Caesar consul tertium et quartum annis 46 et
45 electus est. Collega eius anno 46 Marcus Aemilius Lepidus erat, sed anno 45 Caesar solus
magistratum tenuit.
Post bellum
Caesar ex oriente reversus, protinus societatem administrationemque emendare coepit. Annonam
suppeditatam anguste moderatus est et quibus frumentum privatum praebere poterant ne
publicum emerent interdixit.
Civitatem incolis Galliae Cisalpinae donavit. In animo praedia veteranis distribuere et colonias
veteranas condere habuit. Fastos refecit, instituens annum trecentorum sexaginta quinque
dierum cum anno bissextili quinto quoque anno; quo facto, anno 46 quadringenti quadraginta
quinque dies fuerunt.
Romam reversus, honores magis magisque magnificos a snatu accipiebat. Apud Plutarchum
tantum honores noluit sed etiam ingratus videri noluit.
Dignitas "Pater Patriae" ei data est, et potestas insignia triumphalia ferre factus est.
Mensis Quintilis Iulius nominatus est.
Dictator decem deinceps annos etiam praefectus morum creatus est.
Anno 44, Caesar quintum consul cum Marco Antonio creatus est. Deinde dictatore perpetuo
creato caligas rubras regum Albae Longae, de quibus pervenit, ferre coepit. Mense Februario
Antonius flamen et diadema, signum Graecum regis, ei obtulit, et cum Caesar id recusavisset
tamen in dubium, ne rex Romanorum fieri vellet vocabatur.

Caesar litteratus
Per vitam suam, Caesar unus ex elegantissimis oratoribus scriptoribusque Romanis videbatur.
Eius rhetoricam stilumque Cicero saepe laudabat. Praeclarissima ex operibus adhuc servatis sunt
commentarii de bello Gallico in libros septem divisi (quos Aulus Hirtius libro octavo addito
perfecit) et commentarii de bello civili in libros tres ordinati. Etiam orationem pro funere amitae
Iuliae, grammaticumque tractatum De analogia, et Anticatones libros contra Catonem minorem,
scripsit. Alia opera Caesari adsignata, de quorum verumtamen auctoritate et dubitatur et
dubitandum, sunt de bello Hispaniensi, de bello Africo, et de bello Alexandrino. Fragmenta
nonnulla orationum Caesaris servantur, sed aliorum operum perpauca. Scripta iuvenilia quaedam
Caesaris, quae usque ad tempus Augusti servata erant, iussu huius e bibliothecis exclusa sunt] et
omnino deperdita.
Magnum ingenium e natura sortitus, non minus in operibus scribendis quam in rebus gerendis
et in re publica moderanda inter omnes eminet. Nemo eo vel praestantius militarem artem calluit
vel celerius hostes imparatos adortus est vel maiorem militum benevolentiam sibi conciliavit vel
clementius fortuna usus est. In rerum civilium usu maxime versatus, imperium Romanum
constituit; cum res a se gestas narrandas arripuit, illud insigne venustatis et simplicitatis exemplar
elaboravit, quod assimilari quidem, non autem superari potest. Apud omnes cives multum
potentia, sed longe plurimum ingenio valebat. Nam etiam qui ei vitam ademerunt vel eius morte
gavisi sunt, eius virtutes maximis laudibus efferunt ac « vim ingenii, quae summa fuit" Cicero ·
Quiritibus a rostris denuntiat.

Stilus Scribendi:
« Nudi sunt » ait Cicero de commentariis, « recti et venusti, omni ornato orationis, tanquam
veste, detracto. Sed, dum voluit habere parata, unde sumerent, qui vellent seribere historiam,
ineptis gratum fortasse fecit, qui volunt illa calamistris inurere: sanos quidem homines a
scribendo deterruit. Nihil est enim in historia pura et illustri brevitate dulcius ».

Cum vero res gestas narrat, nemo Romanorum scriptorum, post hominum memoriam, eo
praestantius de re militari sermonem habet. Rerum gestarum, quas describit, causas semper
inquirit, tum proximas, tum remotas, quae, cum sint occultae, tantum perspicacem mentem non
effugiunt. Postquam enim dixit: « Usipetes et Tencteri magna cum multitudine hominum flumen
Rhenum transierunt », adiunxit : «causa transeundi fuit quod a Suebis, complures annos
exagitati, bello premebantur et agri cultura prohibebantur ». His paucis verbis indicat causam
remotam et absconditam, ob quam posterioribus saeculis barbari in nostras terras irruerint.

Etiam stilus scribendi Caesaris est planus, clarus, simplex et emendatus. Ille erat puri sermone
amator, ille volebat habere sermonem emendatum et purum quia ille erat primus scriptor vere
romanus et etiam erat analogista( non amabat exceptiones sed volebat habere normam
simplicem). ‘’Tamquam scopulum sic fuge insolitum atque inauditum verbum ‚ scribsit librum
de gramatica cuius fragmnetum est hoc.

De rebus quas ille scripsit:

Caesar multa sive versibus sive soluta oratione scripsit.
Inter prima recensentur: Herculis, poematium, Oedipus, tragoedia, Iter, poematium, in quo
omnia, quae ei conspicienda se offerrent, versibus expressit, cum in Hispaniam contenderet,.
Dicta collectanea, excerpta ex pluribus locis veterum scriptorum, Carmina amatoria et aliud
poematium, cuius ne titulus quidem ad nos pervenit, et quod de litteris et historia agebat.
Inter secunda : De analogia libri duo, in quibus, consuetudine (anomalia) reiecta, rationem
(analogiam) defendebat.
Cicero enim scribit: « Caesar rationem adhibens, consuetudinem vitiosam et corruptam pura
et incorrupta consuetudine emendat. ltaque, cum ad hanc elegantiam verborum Latinorum
adiungit illa oratoria ornamenta dicendi, tum videtur tamquam tabulas bene pictas collocare
in bono lumine ».
Anticatones libri duo. Cum Cicero in quadam oratione, quae periit, Catonem laudasset et
propter alias virtutes et praesertim quod, excisa re publica et dempta libertate, forti animo Uticae
sibi mortem conscivisset, Caesar illi hoc opus contra Catonem remisit, in quo, obiectis vitiis
Catonis, fortitudinem illam irridendam ostendit.
Epistulae, quas multas conscripsit, post eius morteìn collectae et ordine digestae fuerunt; sed
nobis manent tantum quae, Ciceroni missae, in epistulis Ciceronianis inveniuntur.
Orationes. Quanta gratia et vi in dicendo Caesar polleret, cognoscimus praesertim a Cicerone et
a Quintiliano. Cicero enim in epistula ad Cornelium Nepotem scribit: «oratorum quem huic
anteponis eorum, qui nihil aliud egerunt? Quis sententiis est acutior; aut crebrior? Quis
verbis aut ornatior aut elegantior? » ".
Et in Bruto : «et lectis utitur verbis et frequentibus sententiis, et splendore vocis et dignitate
motus fit speciosum et illustre quod dicitur; omniaque sic suppetunt, ut ei nullam deesse
virtutem oratoris putem ... Splendidam quandam minimeque veteratoriam rationem dicendi
tenet, voce, motu, forma etiam magnificam et generosam quodammodo » .
Haec Cicero scribebat, cum maximum odium in dictatorem gerebat.
Quintilianus vero: «Si foro tantum vacasset, non alius ex nostris contra Ciceronern
nominaretur. Tanta in eo vis est, id acumen, ea concitalio, ut illum eodem animo dixisse, quo
bellavit, appareat, exornat tamen haec omnia mira sermonis cuius proprie studiosus fuit.,
elegantia »
Caesar inter oratores, qui Attico more scripserunt, a quibusdam adnumeratur, sed iniuria, cum
eius dicendi genus tam proprium sit, ut non solum in nullum numerum recensendum sit, sed hac
praesertim nota posterorum memoriae eius eloquentia commendetur.
Tacitus enim scribit: « Dictator Caesar summis oratoribus . aemulus » .
Non solum orationes sed omnia opera, quae hucusque recensuimus, tempus nobis ademit, duo
tantum praestantissima Caesaris opera, Commentarios belli Gallici et Civilis, intacta servavit, de
quibus paulo fusius dicemus.
***(auctores qui scripserunt aliquid de Caesare)

Adrian Goldsworthy, auctor libri:‘’Caesar: Life of a Colossus’’ scripsit,"Caesar erat

temporibus homo multae faciei,non tantum fugitivus, captivus, politicus orientem, dux exercitus,
advocatus legalis, rebellis, dictator, sed etiam vir, pater, amans , et mœchus. "
Boswell nominavit illum ’’cuiuslibet aetatis maximus’’
Ramon L. Jimenez : ’’Caesar non fuit vir facilis et fama eius fuit maculata propter multas res,
vir egregius et plenus ambitionis, sed eodem tempore ventosus, securus, adque inclinatus veniam
dandi. Si etiam Caesaris clementia erat magni momenti in favendo populi, militum, et urbium
causa est cur inimici potuissent revertere in pugnando contra eum.’’

. Commentarii de bello Gallico: octo libros continens,

in quibus suam incursionem in Galliam, Helvetiam, Germaniam, Britanniam factam describit.
Septem libros scripsit singulos, dum bellum contra hostes Gallicos gerit, octavus autem ab Aulo
Hirtio familiarissimo Caesari conscriptus est.

Aulus Hirtius commentariis De bello Gallico ad iunxit librum octavum, in cuius prooemio dicit
se in animo habere exponere, quae intercesserint inter bellum Gallicum et civile et quae evenerint
a bello Alexandrino usque ad mortem Caesaris; verum tantum bello Alexandrinum perfecit, nam
bellum Africanum et Hispaniense, quae ipsi tribuuntur, nullo modo Hirtio adiudicanda sunt, tum
quia his bellis numquam adfuit, tum quia eo stilo scripta sunt, qui ab Hirtii stilo longe discrepat.

(Liber septimus) ’’Movit deinde contra Gergoviam, quae, posita in excelso monte, omnes aditus
difficiles habebat. Vercingetorix, castris prope oppidum positis, in proximis collibus singularum
civitatum copias collocaverat. Caesar oppidum adortus, reicitur, dum tota Gallia, non exceptis
fidelissimis Aeduis, in arma consurgit. Caesar, cum se legionibus, quae in Gallia superiore erant,
coniunxisset, in Provinciam contendit. Eo accurrit Vercingetorix, sed, victus eiusque equitatu in
fugam verso, copias reduxit, et Alesiam petiit, quod est oppidum Mandubiorum. Caesar eum
insecutus, circumvallare instituit. Ipso oppidum obsidente, immensus Gallorum exercitus illuc
convenit, qui proelio commisso, magna caede profligatur, Caesar, tradito Vercingetorige, ac
ceteris principibus ab oppido deductis, ex reliquis captivis, reservatis Aeduis atque Arvenis, toti
exercitui capita singula praedae nomine distribuit. Capta Alesia, totam Galliam pacatam in
Romanorum ditionem recepit.’’
***
’’At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum exspectaverant, consumpto
omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur, concilio coacto de exitu suarum fortunarum
consultabant. Ac variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent,
eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter eius singularem et
nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis, "Nihil,"
inquit, "de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine
appellant, neque hos habendos civium loco neque ad concilium adhibendos censeo. Cum his
mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinae
residere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre non
posse. Qui se ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem patienter ferant. Atque
ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si nullam praeterquam vitae
nostrae iacturam fieri viderem: sed in consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad
nostrum auxilium concitavimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco interfectis propinquis
consanguineisque nostris animi fore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare
cogentur? Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum
neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate omnem Galliam prosternere
et perpetuae servituti subicere. An, quod ad diem non venerunt, de eorum fide constantiaque
dubitatis? Quid ergo? Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri
putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, his utimini testibus
appropinquare eorum adventum; cuius rei timore exterriti diem noctemque in opere versantur.
Quid ergo mei consili est? Facere, quod nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum
Teutonumque fecerunt; qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui
aetate ad bellum inutiles videbantur vitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si
exemplum non haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodi pulcherrimum
iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnaque illata calamitate
finibus quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt; iura, leges, agros,
libertatem nobis reliquerunt. Romani vero quid petunt aliud aut quid volunt, nisi invidia adducti,
quos fama nobiles potentesque bello cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque
his aeternam iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bella gesserunt. Quod si ea
quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis, respicite finitimam Galliam, quae in provinciam
redacta iure et legibus commutatis securibus subiecta perpetua premitur servitute."
Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutiles sunt bello oppido excedant,
atque omnia prius experiantur, quam ad Critognati sententiam descendant: illo tamen potius
utendum consilio, si res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam
condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur.
Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in
servitutem receptos cibo iuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodibus recipi prohibebat.

Commentarii belli civilis

tribus libris narrant bellum, quod Caesar de civili principatu contra Pompeium
et Senatum Romanum gessit.
***
“Sed nostri milites dato signo cum infestis pilis procucurrissent atque animum advertissent non
concurri a Pompeianis, usu periti ac superioribus pugnis exercitati sua sponte cursum
represserunt et ad medium fere spatium constiterunt, ne consumptis viribus appropinquarent,
parvoque intermisso temporis spatio ac rursus renovato cursu pila miserunt celeriterque, ut erat
praeceptum a Caesare, gladios strinxerunt. Neque vero Pompeiani huic rei defuerunt. Nam et tela
missa exceperunt et impetum legionum tulerunt et ordines suos servarunt pilisque missis ad
gladios redierunt. Eodem tempore equites ab sinistro Pompei cornu, ut erat imperatum, universi
procucurrerunt, omnisque multitudo sagittariorum se profudit. Quorum impetum noster equitatus
non tulit, sed paulatim loco motus cessit, equitesque Pompei hoc acrius instare et se turmatim
explicare aciemque nostram a latere aperto circumire coeperunt. Quod ubi Caesar animadvertit,
quartae aciei, quam instituerat sex cohortium, dedit signum. Illi celeriter procucurrerunt
infestisque signis tanta vi in Pompei equites impetum fecerunt, ut eorum nemo consisteret,
omnesque conversi non solum loco excederent, sed protinus incitati fuga montes altissimos
peterent. Quibus submotis omnes sagittarii funditoresque destituti inermes sine praesidio
interfecti sunt. Eodem impetu cohortes sinistrum cornu pugnantibus etiam tum ac resistentibus in
acie Pompeianis circumierunt eosque a tergo sunt adorti.
[94] Eodem tempore tertiam aciem Caesar, quae quieta fuerat et se ad id tempus loco tenuerat,
procurrere iussit. Ita cum recentes atque integri defessis successissent, alii autem a tergo
adorirentur, sustinere Pompeiani non potuerunt, atque universi terga verterunt. Neque vero
Caesarem fefellit, quin ab eis cohortibus, quae contra equitatum in quarta acie collocatae essent,
initium victoriae oriretur, ut ipse in cohortandis militibus pronuntiaverat. Ab his enim primum
equitatus est pulsus, ab isdem factae caedes sagittariorum ac funditorum, ab isdem acies
Pornpeiana a sinistra parte circumita atque initium fugae factum. Sed Pompeius, ut equitatum
suum pulsum vidit atque eam partem, cui maxime confidebat, perterritam animadvertit, aliis
quoque diffisus acie excessit protinusque se in castra equo contulit et eis centurionibus, quos in
statione ad praetoriam portam posuerat, clare, ut milites exaudirent, "tuemini," inquit, "castra et
defendite diligenter, si quid durius acciderit. Ego reliquas portas circumeo et castrorum praesidia
confirmo." Haec cum dixisset, se in praetorium contulit summae rei diffidens et tamen eventum
exspectans.
[95] Caesar Pompeianis ex fuga intra vallum compulsis nullum spatium perterritis dari oportere
existimans milites cohortatus est, ut beneficio fortunae uterentur castraque oppugnarent. Qui, etsi
magno aestu fatigati (nam ad meridiem res erat perducta), tamen ad omnem laborem animo
parati imperio paruerunt. Castra a cohortibus, quae ibi praesidio erant relictae, industrie
defendebantur, multo etiam acrius a Thracibus barbarisque auxiliis. Nam qui acie refugerant
milites, et animo perterriti et lassitudine confecti, missis plerique armis signisque militaribus,
magis de reliqua fuga quam de castrorum defensione cogitabant. Neque vero diutius, qui in vallo
constiterant, multitudinem telorum sustinere potuerunt, sed confecti vulneribus locum
reliquerunt, protinusque omnes ducibus usi centurionibus tribunisque militum in altissimos
montes, qui ad castra pertinebant, confugerunt.
[96] In castris Pompei videre licuit trichilas structas, magnum argenti pondus expositum,
recentibus caespitibus tabernacula constrata, Lucii etiam Lentuli et nonnullorum tabernacula
protecta edera, multaque praeterea, quae nimiam luxuriam et victoriae fiduciam designarent, ut
facile existimari posset nihil eos de eventu eius diei timuisse, qui non necessarias conquirerent
voluptates. At hi miserrimo ac patientissimo exercitui Caesaris luxuriam obiciebant, cui semper
omnia ad necessarium usum defuissent. Pompeius, iam cum intra vallum nostri versarentur,
equum nactus, detractis insignibus imperatoris, decumana porta se ex castris eiecit protinusque
equo citato Larisam contendit. Neque ibi constitit, sed eadem celeritate, paucos suos ex fuga
nactus, nocturno itinere non intermisso, comitatu equitum XXX ad mare pervenit navemque
frumentariam conscendit, saepe, ut dicebatur, querens tantum se opinionem fefellisse, ut, a quo
genere hominum victoriam sperasset, ab eo initio fugae facto paene proditus videretur.
[97] Caesar castris potitus a militibus contendit, ne in praeda occupati reliqui negotii gerendi
facultatem dimitterent. Qua re impetrata montem opere circummunire instituit. Pompeiani, quod
is mons erat sine aqua, diffisi ei loco relicto monte universi iugis eius Larisam versus se recipere
coeperunt. Qua re animadversa Caesar copias suas divisit partemque legionum in castris Pompei
remanere iussit, partem in sua castra remisit, IIII secum legiones duxit commodioreque itinere
Pompeianis occurrere coepit et progressus milia passuum VI aciem instruxit. Qua re animadversa
Pompeiani in quodam monte constiterunt. Hunc montem flumen subluebat. Caesar milites
cohortatus, etsi totius diei continenti labore erant confecti noxque iam suberat, tamen munitione
flumen a monte seclusit, ne noctu aquari Pompeiani possent. Quo perfecto opere illi de deditione
missis legatis agere coeperunt. Pauci ordinis senatorii, qui se cum eis coniunxerant, nocte fuga
salutem petiverunt.
[98] Caesar prima luce omnes eos, qui in monte consederant, ex superioribus locis in planiciem
descendere atque arma proicere iussit. Quod ubi sine recusatione fecerunt passisque palmis
proiecti ad terram flentes ab eo salutem petiverunt, consolatus consurgere iussit et pauca apud
eos de lenitate sua locutus, quo minore essent timore, omnes conservavit militibusque suis
commendavit, ne qui eorum violaretur, neu quid sui desiderarent. Hac adhibita diligentia ex
castris sibi legiones alias occurrere et eas, quas secum duxerat, in vicem requiescere atque in
castra reverti iussit eodemque die Larisam pervenit.”

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
In commentariis Caesaris illud praecipe est admiratione dignum veritati numquam officit.
Mirabili diligentia et sagacitate facta narrat, virtutem hostium laudat, vitia potius occultat, ea tum
solum detegit, quando rerum necessitas id exquirit.
In his non magis ducis quam scriptoris virtutes admiramur. Cum pugnat, loci naturam, mores,
ingenia, non tantum populorum, cum quibus decertandum est, sed etiam finitimorum investigare
studet et, quo erat ingenio acri navoque, quae potissimum ad victoriam conducerent, penitus,
perspecta habebat. Cum militum animum sibi conciliasset, quidquid ab ipsis petebat facile
inmpetrabat; et cum timidos ad praeclara facinora impellebat, nimis ardentes in hostes summa
prudentia retrahebat. «Non minus se a milite» aiebat, « modestiam et continentiam quam
virtutem et animi magnitudinem desiderare»
Item ut militibus defessis et a pugna recedentibus animos confirmaret, satis erat ut ipsis se
ostenderet eosque proprio nomine appellaret ; cum enim maximam de ipsis curam haberet ac
magnopere eos diligeret, maximi ab illis ducebatur arctissimeque diligebatur. Milites signum
proelii exposcentes monet: « summae se iniquitatis condemnari debere, nisi eorum vitam sua
salute habeat cariorem»
Indoles, mores, leges, instituta populorum, cum quibus certavit, eo acumine exploravit, ut nihil
de eorum natura eum fugerit, regiones vero, itinera, proelia, impetus et concursus in hostes ea
brevitate et concinnitate describit; ut vel ipsis a adesse vel in pictis tabulis aspicere censeas. Satis
est hic referre incursus Nerviorum in milites. Caesaris castra munientes: Ubi prima impedimenta
nostri exercitus ab iis, qui in silvis abditi latebant, visa sunt... subito omnibus copiis
provolaverunt, impetumque in nostros equites fecerunt. His facile pulsis ac perturbalis,
incredibili celeritate ad flumen decurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et in flumine et
iam in manibus nostris hostes viderentur. Eadem autem celeritate adverso colle ad nostra castra
atque eos, qui in opere occupati erant, contenderunt

Historiam Suetoni

Quomodo ille accepturus esset proconsul Galliae

Socero igitur generoque suffragantibus ex omni provinciarum copia Gallias potissimum

elegit, cuius emolumento et oportunitate idonea sit materia triumphorum. Et initio
quidem Galliam Cisalpinam Illyrico adiecto lege Vatinia accepit; mox per senatum
Comatam quoque, veritis patribus ne, si ipsi negassent, populus et hanc daret.
Gessit autem novem annis, quibus in imperio fuit, haec fere. Omnem Galliam, quae
saltu Pyrenaeo Alpibusque et monte Cebenna, fluminibus Rheno ac Rhodano continetur
patetque circuitu ad bis et tricies centum milia passuum, praeter socias ac bene meritas
civitates, in provinciae formam redegit, eique cccc in singulos annos stipendii nomine
inposuit. Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum ponte fabricato
adgressus maximis adfecit cladibus; adgressus est et Britannos ignotos antea
superatisque pecunias et obsides imperavit; per tot successus ter nec amplius adversum
casum expertus; in Britannia classe vi tempestatis prope absumpta et in Gallia ad
Gergoviam legione fusa et in Germanorum finibus Titurio et Aurunculeio legatis per
insidias caesis.

Flumen Rubiconem et initio belli civillis

Cunctanti ostentum tale factum est. Quidam eximia magnitudine et forma in proximo
sedens repente apparuit harundine canens; ad quem audiendum cum praeter pastores
plurimi etiam ex stationibus milites concurrissent interque eos et aeneatores, rapta ab
uno tuba prosilivit ad flumen et ingenti spiritu classicum exorsus pertendit ad alteram
ripam. Tunc Caesar: "Eatur," inquit, "quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas vocat. Iacta
alea est," inquit.

Ordo et summa rerum, quas deinceps gessit, sic se habent. Picenum Umbriam Etruriam
occupavit et Lucio Domitio, qui per tumultum successor ei nominatus Corfinium
praesidio tenebat, in dicionem redacto atque dimisso secundum Superum mare
Brundisium tetendit, quo consules Pompeiusque confugerant quam primum
transfretaturi. Hos frustra per omnis moras exitu prohibere conatus Romam iter
convertit appellatisque de re publica patribus validissimas Pompei copias, quae sub
tribus legatis M. Petreio et L. Afranio et M. Varrone in Hispania erant, invasit, professus
ante inter suos, ire se ad exercitum sine duce et inde reversurum ad ducem sine
exercitu. Et quanquam obsidione Massiliae, quae sibi in itinere portas clauserat,
summaque frumentariae rei penuria retardante brevi tamen omnia subegit.

Hinc urbe repetita in Macedoniam transgressus Pompeium, per quattuor paene menses
maximis obsessum operibus, ad extremum Pharsalico proelio fudit et fugientem
Alexandriam persecutus, ut occisum deprehendit, cum Ptolemaeo rege, a quo sibi
quoque insidias tendi videbat, bellum sane difficillimum gessit, neque loco neque
tempore aequo, sed hieme anni et intra moenia copiosissimi ac sollertissimi hostis,
inops ipse omnium rerum atque inparatus. Regnum Aegypti victori Cleopatrae
fratrique eius minori permisit, veritus provinciam facere, ne quandoque violentiorem
praesidem nacta novarum rerum materia esset…

Confectis bellis quinquiens triumphavit, post devictum Scipionem quater eodem

mense, sed interiectis diebus, et rursus semel post superatos Pompei liberos. Primum et
excellentissimum triumphum egit Gallicum, sequentem Alexandrinum, deinde
Ponticum, huic proximum Africanum, novissimum Hispaniensem, diverso quemque
apparatu et instrumento. Gallici triumphi die Velabrum praetervehens paene curru
excessus est axe diffracto ascenditque Capitolium ad lumina, quadraginta elephantis
dextra sinistraque lychnuchos gestantibus. Pontico triumpho inter pompae fercula
trium verborum praetulit titulum VENI·VIDI·VICI non acta belli significantem sicut
ceteris, sed celeriter confecti notam