| a \y eda per eneeeeee Ra ie H. DIZDAREVIC - R. LAKUSIC - LJ. BERBEROVIC Minit inane - R HADZISELIMOVIC - H. KEKIC | Za noe: Pr. Floatin Revo Reda Prod Azra nga Alu jatar Gremio Grane ‘Aa Lado “ita Mowe lent Knit Unet set Kruié| IV. RAZRED GIMNAZIJE Sei Gur Grahcae Recesent rat Serie Sula Rosie Beal Mase Lestr esi Kala Deir | onto Demir Mebmedioe | Liwono grfido ska Bons, Sanjno DTP eis dene Const, Fund Mastic Stampa ‘OKO; Suneco us ely tran Motos se aa 0 promerake CaP Katalogiaacia pubbikacit acionainauniverittska blioteka Besne | Heregovin, Samjene | upKs70753) LOGIIA: 1V gazed gimmarie / Muso Dirdarevi. | feta /-= id. ~ Sarajeg Mlntastvo obrazari ane sports, 1, 190s sss 724 em 1. DIZDAREVIC, Maso Ministarsto obrazovenja, none, kulture sport Vide Fderacj Bose ercegovne RjesenenbrojUP- 0b. So4y8, brio je oj udchon sa upotrelw wSklsko} 1996/97, godin Udzbenik je Stampas iz sredstava Sojetske banke, BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE MINISTARSTVO O3RAZOVANJA, NAUKE, KULTURE I SPORTA SARAJEVO, 1996, | i /siotoctia 1. Hemijska kontraceptivna szedstva primjenjuju samo Zene, Ova sredstva djeluju spermicidno, odnosno odtecuju spermatozoide, smanjujuéi njihovu pokretjivost i biolosku vrijednost. Savremena hemijska kontraceptivna sredstva proizvode se u vidu pjenusavih tableta, pasteta,2elea i aerosola, Ova sredstva se ubacuju u vaginu desetak minuta prije potnog odnosa, Primjenom oralnih kontracepeijskih sredstava (hormonski preparati) inhibira se ovulacija, odnosno spretava se sazrijevanje i pucanje folikula u ovariju, Ove) efekat se postize preko koterja funkcije prednjeg reznja hipofize da proizvodi gonado- ‘ropne hormone. Ova sredstva, takoder, dovode do promjena u sluznici materice ime se spretava nidacija (ugnje2denje) oplodenog jajalca. Sem toga ova sredstva izazivaju 2gruSavanje cervikalne sluzi i ona postaje tesko prohodna za spermato- zoide, Sto takode spretava zaéeée. Prije primjene ovih kontraceptivnih sredtava potrebno je da Zena obavi detaljan opéi i ginekoloski pregled. U tok« primjene ovih sredstava Zena treba da bude pod ljekarskom kontrolom. Prije nego se pristupi prijeni hiruréke metode u kontracepeiji (sterilizacija) treba dobro razmisliti, jer ponovno dovodenje uw funkciju struktura koje su bile hirurSki tretirane samo ponekad uspijeva. Kod Zena se primjenjuje povezivanje ili presjecanje Falopijevih tuba, a kod muskaraca podvezivanfe ii presjecanje odvodniin, sjemenih kanala, Pri vetim zdravstvenim ustanovama postoje odjeli ~ bratna savjetovalista u koji- rma se mogu dobiti sva uputstva u vezi sa kontracepeijom, ‘Humani odnos medu polovima Humani odnos medu polovima ogleda se na prvom mjests u drustvenoj ravno- pravnosti mu8karaca i Zena, Jednaka prava i duznosti se posebno naglaSavaju kada je nije o pitanjima.braka i porodice. Izbor bratnog druga zasniva se na obostranoj individualnoj polnoj Ijubavi. Tokom braka razvija se svijest o uzajamnoj paznji, solidarnosti i zajednikim odgovornostima supruznika; oni otkrivaju koliko su pot rebni jedno drugom, ne samo kao polni partneri nego i radi ispunjavanja brojnih obaveza prema vlastto] obiteli 1 drustvu, Naglaseno je medusobno postovanje, zajednitko rjeSavanje problema, odgovoran odnos prema sven Sto se deSava u po- rodici, posebno prema djeci, U sluéaju opravdanih razloga, brak moze da se raskine na tradenje Zene ili muskarca, PROMJENLJIVOST SAVREMENOG COVJEKA PROSTORNA I VREMENSKA PROMJENLJIVOST Promjenljivost (varijacija, varijabilnost) je jedna od univerzalnih i najuodlivijih pojava u Zivom svitu i osnovna karakteristika svih vrsta Zivih bia sa biparentalnim. (dvoroditljskim) polnim razmnozavanjem. Relativno slabij e izraZena kod samo- oplodnih organizama, ali, zavisno od preciznosti promatranja, odredeni stepen bi- ‘oloske razltitosti moze se redovne zapaziti, Zak kod jednojajnih bizanaca.Biolosku raznolikost izumlih i postojetih gblika Zivota mozemo proucavati na nivou sve- ‘ukupnog Zivota svijeta i visih sistematskih kategorija (npr. organizacionih tipova ili porodica), medu rosmatranim vrstama 2ivih bia ili medu istovrsnim jedinakama, Bioloske nauke koe se posebno bave problemom uzzocima i posljedicama, tj. priro- dom, procesima i pojavama promjenljivosti Zivotnih formi, kao osnovnu jedinicu prouéavanja uzimaju vrstu, odnosno intraspecijsku (unutar vrste) i interspecisku (medu vrstama) raznolikost. lako u tom pogledu postoje razlitite procjene, smatra se Ga je do danas na nao} planeti poznato oko jedan milion Zivotinjskih i 0,5 miliona biljnih vrsta, a da skupa sa neopisanim oblicima taj broj dostize od 3 - 10 miliona. Jedina od njih je i visia Homo sapiens - "éoyjek razumni, koja obuhvata sve Ijude danaiinjice injihove neposredne fosilne pretke. Ispoljavanje promjenivosti unutar Hudske vrste, kao i drugih oblika Zivota, ima naglasene prosiome i viemenske dimenzije. Nauéno dokazana i na prvi pogled tuotljiva éinjenica da su, u istom veemenskom "presjeku” (trenuticu) prosmatranja, razligiti Zvi sister — udske jedinke i grupe-medusobno biolo8ki nejednaki po niza ‘svojstav, opisuje se kao sinhronina (stivremena, istodobna) promjenljivost, Budu- G da je rjena osnovna odrednica prostor, Seéée se oznaéava k20 specijalna ipros- toma) promjenijivost. Termin alohronitna (raznovremena, neistovremena) promje- niljivost opisuje pcjavs dinamigne raznolikost istih Zivih sistema ~ jedinki i grupa ~ ‘uvremenu, f-einjnicu da ni jedan od njih "danas” bioloskingje ono sto je bio "juee”, niti je onakav kakav Ge biti "sutra. Prema svojoj osnovnoj dimenziji ~ vremenu, ‘ovakva promjenlvost se oznagava i kao temporalna (vremenska){ Ukupni shied promjena liudskejedinke, od zaéeta do smati, oznaéava se kao ontogeneza (ontoge- netska promjenljivost), a proces mijenjanja prirodnih bioloSkih skupina ~ popu- lacija, odnosno exoluciiskog razvitka i nastanka odredenih organskih grupa je filo- geneza (filogenelska promjenljivost). Nauka o ontogenezi zave se ontogenija, a 0 filogenezi -filogenija. YVarijabilnost i varijacija (at. varius = razliit) su termini koji se w naem jezik obiéno poistovjeéuju i medusobno i sa pojmom promjenljvesti uopste. Medutim, u svom izvornom zragenju oni imaju diferencirant primjenu: varijabilnost (engl. vari- ability) opisuje sposobnost i pojavu vremenskog (alohronignog) mijenjanja istih aeotocna.w. e 2 1 2 om Z fx S c be Ey & L t 9 a J Sam Bae: Wan aa wenn | 2 (ok st otaks Domi — Novoreaente —y- fof of oats “SUA 32. NDIMDUALNA YARIABNOST (orenensia il lloonina promjeneos) IDSROCA LCA TOKOM ONTOGENEZE ‘© Prnalll ero a unarnimjseina) ~Postattni period (u going) 4ivih sistema (jedinki i grupa, npr), dok se varijacja (eng). variation) primarno od- nosi na prostornu ili sinhronignu nejednakost razlidtih biologkih sistema Osobine - elementi opisa Ijudskih jedinki i grapa Promjenljivost Soyjeka obuhvata sve Komponente individualne osobenosti ili individualnosti i grupne samobitnosti, u morfolosko-anatomskom, biokemjsko-fi- ZioloSkom, mentalnom, etoloskom i socjalnom smislu, Ljudske individue i grupe ‘medusobno se bioloski razlikuju po praktiéno beskonaénom niza manje ili viSe uodljivih elemenata njihovog opisa, za koje se u naSem jeziku najéeSte tipotreb- Jjavaju termini: osobina,svojstvo, odlika, znaéajka, obiljetje, maka, karakter, karak- teristike i dr. Svaka od tih komponenti opisa je, znaéi, opazajne prirode, fj. odabrani dio naseg videnj ili mjerenja stvarnog stanja organizma ili grupe. Kada je rije’ 0 individualnoj promjenljivosti, noga, npr. nije osobina, nego lokomotomi organ na « PROMPENLIIVOST SAVREMENOG COVIEKA ome mozemo zapaziti motivo osobina, kao sto su: ukupna dudina, proporcije i ‘obimi pojedinih dijclova, stepen i raspored dlakavostii pigmentacij, snaga, pokret- Ijivost i ogroman broj drugih elemenata njenog opisa. Stino tome, oko je organski aparat, aneke od osobina su mu: veligina,oblik, boja duzice, razne funkcionalne (ne) sposobnosti itd. Krv je teéno tkivo, je su znaéajke: ukupna kolitina u organizmu, broj eritrocita, leukocita ili trombocita u jedinici zapremine, koncentracija Seéera iki nekih drugih supstanci, grupna specifitnost eritrocita (krvne grupe), koncentr hemoglobina i mnoge druge. ako potiveju na individualnim, grupne osobine predstavijaju novi kvalitet i visi nivo promjenljvosti pa se proucavaju drugatijim metodima posmatranja i mjererje. ‘Ospecifignostii prirodi pokazatelja grupnih osobina i medugrupnih razlika bi¢e viSe rijeti u narednim izlaganjima, Sasvim pojednastaveno gledajuti, moze se zakljutiti da celokupna antropolo- ja potiva na prowavanju individualnih osobina, od molekulskog nivoa do cjelovi- tog organizma i njogovih odnosa sa Zivotnom sredinom. Prirodu variranja individu. alnih svojstava u promatranoj grupi osoba mozemo opisati prema rezliitim kriteri- jima. Osnovno zapazanje o pjedinaénim osobinama este da se neke od njih kod svih pripadnika proufavane grupe javijju u jednoj - jednoobraznoj formi (varijanti), ruge ~ u dvije, a ostale u tri ili vide medusabno razlititih varijanti (fenotipova, ‘modaliteta, *oblika”). Na osnovu toga, sva svojstva Ijudskog organizma mozemo svrstati u monomorfna (crvena boja krvi, npr), dimorfna (Rh sistem krvnih grupa Rh’ i Rh) i polimorfna (niz varijanti tjelesne visine, npr); pojam i prougavanje promenljivosti se, narauno, adnose samo na dimorfna i polimorfna obiljezja. Prema prirodi unutargrupne promjenljivosti, tj. tipu varijacije, sve osobine se mogu podi- jeliti na dvije osnevne, izuzetno raznorodne Kategorie: kvalitaitvne i kvantitativne, ‘Kvalitativne osobine (lat. qualitas ~ kakvota, vrsnoéa, odomaeno kao: kvalitet) 11 posmatranoj grupi organizama variraju diskontinuirano (nepovezano, ispreki- ano), bez prelazaih modaliteta izmedu pripadajucih varijanti - ogranigenog broja. Posto svaki organizam po tom svojstvu alternativno pripada samo jedno} od th varijanti, ovakva promenljivost se oznagava i kao alternirajuca (lat. alfernum = drugo od dvoje;altemativa = jedna od dvije moguénosti po principu "i - ill, t. da Ii neka osoba ima ili nema odabranu varijantu posmatranog svojstva, bez obzira na ‘moguéi broj ostalth varijanti). Tako, npr, ako promatramo unutar grupnu razltitost ‘po krvnim grapama ABO sistema, odgovarajuéom laboratorijskom pretragom Cemo ‘pouzdano utvrditi da svak ispitanik pripada iskljudivo jednom od 4 glavna fenotipa ove osobine: A iliB ili Ab ili O krvnoj geupi, a nikada nekoj (nepostojeéoj!) "medu- grupi". Ovakav tip promjenljivosti je karakteristitan 2a mnogobrojna dimoréna i polimorfna svojstva, kao Sto su: ABO, MN, Rh i drugi sister krvnih grupa, videnje boja (normalno ~ defektno), savithivestjezika u Zljeb (savijat ~ nesavijat), tip usne resice (slobodna - prirasla) forma brade (¢elovita - dvodjelna -sa”rupicom”), oblik ssrotocua nosa (ravan - sedlast ~ kukast “most” i sl), kosmatost (normalna - éelavost), boja Codiju (cme - smrede ~ zelene ~ sive - plave - albino) itd Kvantitativne (koliginske) osobine (lat. quanttas + kolikota, kolitina,velitina; ‘odomateno: kvantitet) se opisuju, mjere i imenuju jedinicama jednog ili vige pos- tojetih sistema mjera (m, m?, mite.) ii se iarazava neimenovanim brojevima, na ‘osnovu jednostavnog prebrojavanja jedinica posmatranja (brojeritrocita u Lem? krvi ili dlaka na srednjem élanku prstenjaka i sl). Uobigajeno je da se mjeme osobine oznatavaju kao metridke, a one koje se registriraju brojanjem ~ kao meristitke; ‘buduci da svi njihovi modaliteti uvijek imaju brojni izraz, ijedne i druge se svrstavajuy unumeriéke. Xvalitativna svojstva variraju kontinuicano (neprekinuto) ~ fuktuirgjuce (koleb- Tjivo}, po gemu su pozmata i pod nazivima kontinuirana ili fluktuirajuéa. Prema tome, kod nih se, iamedu krajnjih granica promjenljivosti moze izdvojitineprekinuti niz "prelaznih” modaliteta. Zavisno od preciznosti mjerenja i Sirine raspona vari- jacije,izmedu dva ekstrema metrigkih osobina moze se uotiti praktitno neogranigen bbroj modaliteta (varijanti), pri emu se susjedni modaliteti u posmatranom nizu ‘mogu medusobno minimalno razlikovati. Kvantitativnu promjenljivost ispoljava ogroman brojizrazito polimorfnih ~ mjer- Ijvih i brojjvih morfolosko ~ anatomskih, biohemijsko ~ fizioloskih, mentalnih i ostalih svojstava Ijudskog organizma, kao to su: broj papilarih linija (na pratima Sake), felesna visina i masa, koligina pigmenta u razliitim organima, stepen osjet- Tjivosti (prag nadrazaja) Eula, krvni tlak, koligina Secera u krvi, brzina fiziologkih pprocesa i gelesnih pokreta, snaga misia, koeficijent inteligencije i mnoga druga. Prema prirodi ili "karakteru karaktera” sve osobine (i kvaitativne i kvantita- tivne) mogu se svrstati u moxfolodke, biohemijske, fiziolodke i psiholoske (men- {alne) ili pak u "kombinovane” kategorije, kao ato su: morfo-fiziolodke, biohemi fizioloske, psito-fizioloske i sl, Pojedina svojstva, odnosno njihovi modaliteti(feno- tipovi, varijante) takoder se mogu uvrstiti u normalne i patoloike, iako je desto veoma tesko povuéi nauéno opravdanu granicu izmedu "normalnih” i "bolesnih” stanja, fj. tesko je pouzdano utvrditi da li se neka od varijanti posmatranog svojstva nalazi unutar ii van “norme”. NIVOI I FAKTORI PROMJENLJIVOSTI Nivoi promjenljivosti: individualna i grapna ‘Sveukupna promjenljivost unutar ijudske vrste moze se proutavati na razltitim razinama organizacije i funkcioniranja Zive tvari - od molekule i éelije- preko tkiva, 4 organa - do individua, njihovih grupa i Govjetanstva u Gelini. Medutim, polazne jedinice prostorne i vremenske bioloske raznolikosti su individue (jedinke, organiz~ PROMJENUJIVOST SAVEEMENOG COVIEKA mi) i njthove skupine. Pritom treba naglasiti da su individue osnovne jedinice pro- jenjivosti, a populacije - kao prirodni oblici jihovog postojanja ~ osnovne celine evoluciskih promjena svih vrsta Zivjh Individualna promjenljivost, bdnosno individualnostiliindividualna posebrost 11 ogromnoj Ijudssoj populaciji potiva na variranju izuzetno velikog, broja kvalita: tivnih i kvantitativath syoistava_1.praldiéno.neogranitenim mogucnostima kom, “Diniranja njihovih varijanti, Cak i u manjim udskim skupinama, kao Sto je jedan HOLE Fayed np fest mo nad die osobe koje imaj stoxjtnu varjantu samo Jednog svojstva (krmau gurpu A, npr);manje je koje su podudarme po dvijeosobine (krvna grupa A plave ofi, npr), dok su obigno nijetke one koje imaju istu kombi- nacija tri svojstva (ervna grupa’A ~ plave ofi ~ cma kosa). Sa porastom broja posmatranih obiliedja, progzesivno opada vjerovatnoCa da Cemo iu velikim judskim skupinama susrest dvije sabe sa istovjetnom kombinacijom njihovih varijant. Tako, npr, ako proutaramo niz jednostavnih dimorinih oscbina, zapaziéemo da bro} nijihovih kombinacia raste geometiskom progresijom, aja je baza 2 (~ brojalterna- tivnih varijanti) a potencijan (= broj obuhva¢enih svojstava). Dvije takve osobine se roge ispoljavati w 4 (~ 29, tri w 8 (+ 2), Ctiri ~ u 16 (~ 24 razliith individualnih ombinacija itd; 28 = 1. 024, 29 = 1, 088, 576, a 2 iznosi preko 17 milijard, Bo vide od tri puta premaSuje ukupni broj (oko 5, § miljardi) savremenih stanovnika nage planete, odnosno1/3 svih Ijudi Koj su njome dosada "prodefiliral, Stotinjak ovak- vil svojstava dajebroj kombinacija koje daleko veti ne samo od ukupnog broja do sada rodent uci, nego i svih2ivih biéa 2ajedno. Na osnovu ovih pojednostavijenih procjena i Zinjenice da je veGina individualnih znaéajki najéeSe polimorfna, postaje jasna nautna utemeljenost pretpostavk da broj moguéih individualnih posebnosti Ijudskoj vest’ prelazi ukupni brojelektrona u kosmosu {Prema tome, krajnje je malo vyerovatno da su dvije osobe ikada imale ili da mogu imnati apsolutno podudarnu. xkombinaciju svih opisivh svojstava (Sto se odnosi ina jednojajne blizance). Zato svaka Iadska jedinka - svako od nas predstavjabioloSkijedinstvenu j neporovijvu prirodnu pojavy na pronjenljivost}iako izvire iz bioloske razligitosti pripadajucih indivi chin, predauiljetovtrorgatizaciono vii nivo valet U odnost na ndvidualn, cna ima osobene manifesta i mere; bez obvira da i promaframo kyalitativns ib kvantitativau radliitost, grupnospecifitna svojstva uvijek imaju kolitiriske (mjerne, -vantitatine) pokazatelje. Individue se medusobno razikyju po vaijantama i kate- ~ gorijama kvalitativnih i kvantitativnih obiljezja, a medugrupne razlike su redovno odredene kvantitstom posmatranih svojstava i njihovih vaijanti, Dvije sobe se, npr, rmogu razlikovat. po tome Sto jedna pripada Rh’, a druga Rh" krvnoj grupi, § po alterativnim "kralitetima” (biohemijskoj strukturi) odgovarajuée supstance eritro- cita. Die posmatrane grupe po svom svojstvu se razlikuju tako sto Se u jednoj od nih javija 85% osoba krune grupe Rh+ i 15% pripadnika Rlv, dok za drugu grupu "srotogua wv. ‘moze biti karakteristican bilo koji drugi omjer njihove uéestalosti (60% : 40%, npr), Dakle, indentiéni kvaliteti (identigne tvari ~ antigeni istog biohemijskog sastava) pojavijuu se u obje poredene Ijudske skupine, ali u nejednakim koliginama. Prema tome, kada je nijeé o kvalitativnim osobinama, osnovna mjera medugrupnih razlika je relativna westalost njihovih varijanti (izrazena u obliku razlomka, proporcije, rocenta, promila itd) Prouéavajuéi kvantitativne osobine, moZemo npr. konstatirati da je jedan od ispitanika visok 162 cm, a drugi 195 em, dok je osnovni pokazatelj grupnih poseb- nosti i medugrupnih razlika u tom pogledu srednja vrijednost (®) ove mjere. Tako ‘npr. mozemo zapaziti da se dvije promatrane grupe razlikuju po tome sto prosjeéna visina osoba u jednoj od njih iznos! 165 cm,a u drugoj%= 175m. Posto su jednake sredinje vrijednosti moguée ak i u krajaostima variranja individualnih mjera (svi ispitanict iste visine ~ svaki ispitanik razlitite visine), u prouéavanju grupnih osobe- nosti,s obzirom na kvantitativne osobine, posebno su znaéajne granice variranja i statistidki pokazatelji unutargrupne razlititosti, kao to su standardno odstupanje, koeficijent varijacie i de. on on --— (%) — 3%) — (2) Katie osting i sister enh ru] (a) (a) (&) Kvantatim osoine (ukupa lena visa, on) SUK. PRIER TEMPORALNE ALOHRONKND CRUPNE PROMENLAVOST 1.2, 3~uasslopn orenensi preset” posmairaepopulcone sirakiure Zakijuéna poredenja prirode individualnih i grupnih osobina rezultiraju sustin- skim zapazanjem da prikazani primjeri upadljivo isticu njthove dvije najbitnije dife- rencijalne odrednice: 1) individualna svojstva se wotavaju direktno - neposrednim posmatranjem ili ijerenjem svakog ispitanike, a 2) grupna svojstva uvijek se utveduju indirektno ~ posrednim izvodenjem nji- hovih pokazateja, na osnovu udestalostineposredino odredenih adgovarajucih individualnih osobina PROMJENL|IVOST SAVREMENOG COV/EKA ‘Takeder se mote zakljutiti da se ni jedna grupna osobina, bez obzira na tip i prirodu promjenifivosti ne odnosi nina jednu od pripadajucih individua, Buduéi da je beskonatno mala vjerovatnoéa pojave dviju biolo’ki identiznih osoba 1 cjelokup- rnom Zovjeéanstvu svih vremena, teorijski je nemoguéa i pojava dvije bioloSki apso- Iutno jednake Iudske grupe. 1986143, lstaifa tipo moos variej (sinhroine i prostore promjejivst) vo » ‘ndviduaina Grupna Koaiaina | ©) @)G)O) seat al 123 A.B, AB, O~glavae krvme grupe ABO sistema = sredaja urjecinast (prose) {G~ grarice(opeeg, raspon) variacie 1 koefajent vara fedan of sandardnih statistik pokazatelja ‘unutargrupne razlitost)srovoaiya Faktori promjenljivosti: nasljedni i sredinski Sveukupne promnljivosiiudskih jedink’ i grupa ima dva osnovna izvora; to su ‘Sveukupne promjenijivostiliudskih jedinki i grupa ima dva osnovna vor 1) nasljednost (hereditet) i 2) sredinski uticaji. Prvi obubvata iskljutivo genetitke ei tare) poli Solos) esi. Seo jurazvojni {drug Zivoint procesi, Osnovne funkcionalne ji rice orgaehog nase ‘geni, Skup svilt gen jednog organizma, sa nasljednim Uputstvimna za formiranje je ai funkcia (infihovik svojstava), oznacava se kao genotip. Sva formi- rana_svojstva tog organizma tine njegov fenotip. To je sveukupnost onoga Sto se note uotit ili zakljutiti o nekoj osobi, izuzimnajudi njenu geneticku supstancu, Treba posebno naglasiti da novi Ijudski organizam ne nasijeduje osobine, nego gene svojih vitela to samo one i spermatozoia jane celije ko ga zatinj. Suglasno tome, potev od prve diobezigota, svaka novonastala lj u procesu formiranjaiodrzava- i organizma ne dobija ivomne roditeljske gene, vee samo jen i niza njhowlh Topi Tokom ontogeneze, nasedeni gen samo odreduju prirodu i raspon mogu- eo aviranja odgovarajuceg swjstva, unutar Koga se ostvareni fenotip formira kao rerultanta ninovog sadejstva sa sredinskim utjecaima. Za ke, sada? sve nasledne osnove (genotip) grade i funie a se swjstva (enofip] GONE slenim x. sina na koje neizbjeZno.utige i spoljna stedina. Ogroman znataj djelovanja faktora ‘unutraange éelijske i tkivne sredine, u kojoj se neposredno realizira medugeneracijska gunetitke poruka, veoma iustratino dokazuje primer ontogenetske promjenli- aert Ona.seostvaruje bee promjena genotipa: faziekim razvojnim fazamna ude Skog organizma gensKisastav ima veoma raznolik u8inke, koji pocivaj na prom jenana uvjetainatasne sredine. Skup th promjenautize na redosijed i dinamiku veaviranj slaljenj i ga8enja funkcijepojeinih genaijhovih elina, odnosno na ravnotedivane | sveukupno programiranje njhovog djelovanja. Split (abioidt biotidki) faktori Zivotne sredine, takoder, znatajno utiéu na formiranje mnogih kom- ponent individualnogfenotipa. To se nartito odnosi na Kimatsko-ekoloske,2drav- Stveno-higienske, prehrambene i drug@ uijete,infekeijske u parazitske bolest itd COsobine koje su odredene iskljuéivo nasliednim ili samo sredinskim Einiocima, toliko su rjetke da se mogu smatrati izuéecima. Tako je individualna pripadnost krvnim grapama mnogih sistema (ABO, Rh, MN itd) iskljutivo pod Kontolom genctitkih daca, sedinsk Gniociu njihovom ispofavarju nemaju nikakvu ulogu. Poznavanje jezika, traumatska obiljezja, elementi kulture i naugeni oblici drustvenog ponatanja, npr, odredeni su iskijueive sredinskim faktorima, Promjen- Tivost ogromnog broj ostalh osobina posjeica je sadejstva genetickh i spojnth ticja Dio ukupne unutargrupne pronjenjvost (meduindividualne raznolikost) oj odzeden genettkim tiniocima oznatava se k20 hestabilnost (rasedivos) ‘Neri pokazatel uobliku propor, procenatsl,procenjujusenaosnovustepena * PROMIENLIIVOST SAVREMENOG COVJEKA slitnosti u serijama parova dvojajih i jecinojajnih blizanaca. Dvojajni (dizigot- ni, fraternalni) blizanci nastaju istovre- ‘menom oplodnjom dviju jajnih Celia (po- ‘ane. 32, Heralibinos H)odabra ui Sst sonst! h 199 ——— sebnim spermatozoidima) i paralelnog | razvoja dva embriena, Prema tome, nj evozen as hova ofekivana genetitka slitnost jed- cole pe naka je onoj koja odlikuje odvojeno rode-__ | 90 — st osuent(o ne potomke sth roditla. Jecinojani (mo- Orato nozigotni,identién) bi rar got, ) blizanci nastaju od Kear 8) {stog zigota (oplodnjom jajne éelije jed- | 980 —— a nim spermatozoidom),nakon njegove po- Sane jele u podetnojfaziindividualnog raz~ ensan 7) voja. Poste imaju :dentigne genotipske | 070 — opie (kao pripadricijednog klona), sve Prt 05) fenotipske razlike koje se medu rjima Terao 04 javljaju mogu se pripisatiuticajima sred- | gg) ——1— J ‘ona dnne.a3a Herds! oda est st ne atop so coon ye arpomer ih eit) oe Sis he | he ero Urapna isna 079 | 092 a Sede vise oes [oas | | = Duta 1092 a7? | 092 ae Dutina bedava 065 | 068 Dutina sopla age | 082 Dutina rk 080 | 087 Duzina gave 000 | 088 Sina give 085 | 076 8) neta Indes gave Snautn) | 090_| 070 eae “ | iin si ave_[oss| | Sa ero aie 04s | 0x7 Son bin lave 06s | 070] | oo — bin ru 08% | 085 aaa H=(1-Pp /000-P9 nade 079_| 083 | ,~podudamostlonkordantos)jedjsh Wasa 005 [042 | llzanaca po posnattanom sjsu (0%) ry a6 agi | *-Potwdaest (dcop zanace po posmaranom sispiovociya tv. inskih Einilaca, U taboli je prikazan izbor osobina razliite heritabilnosti, odnosno relatvinog udjela nasljednih faktora u njihovom fenotipskom ispoljavanju. U pro- ‘avanju prilozenih pokazateja, od minimalne vrijednosti h = 0, 00 do maksimalne = 1, 00, neophodino je imati na umu da oni nisu direktna mjera nasljedivosti osobina na individualnom nivou, vet predstavijaju procjenu relativnog doprinosa ‘genetitkih cinilaca u determinaeij ukupne unutargrupne promjenljvosti po odabra- rim svojstvima, ONTOGENETSKA PROMJENLIVOST ‘Rast i ostali elementi razvoja Jedna od rijetkih apsolutnih istina o svakom ljudskom biéu jeste da njegov biolo’- ivijek potinje zageéem, a zavzava smréu. lzmedu th presudnih vremenskih oded- a svake jedi! razvi ) 1 kome se ‘tee proces ontogeneze ~ razvoja (razvitka, raz1 rogresivno ijedinstveno odvijajui nagomilavaju njene bioloske, mentalne{ socijalne promjene. Ontogenezu treba razlikovati od Zivotnog.ciklusa, Koji taje od zateca (formiranja zigota) do sazrijevanja prvih oplodno sposobnih, aaataha (ana éelija, spermatozoid) nove jedinke, Ci lenja oba ova procesa misti mah su podijeljena na prenatalni i postnatalni period. ‘Ontogenetsko razvite obuhvatajedinstven niz stupnjevith kvalitaitenih i kvanti- tativiil promjena onganizma, oznagenih kao rast, diferenctjacija ("stvaranje razi- ka"}imorfogeneza (“oBlikovanje’). Tokom individualnog razvoja genotip odreduje ketre Teakeione note organizma na slozeni skup sredinskih uticaja razligite pri- rode. Zato je svaki ukupni fenotip,usvakom trenutku ontogeneze,odreden normom reakcije na prezivjeni niz sredina prethodnog,2ivota. “Rast (rastenje), u uobitajenom znaéenj, predstavja povecanje odredene tjeles- ne mjere. Medutim, suitinski (prema sms promjeny-sako sateen bit pozitivno i rast je stvari proces mijenjanja-prougavane fjelesne mjere i izraz je kolitinskih razlika izmedu pozitivnog i negativnog prizasta Posmatrajmo, npr dobro poznatu felesnu mjeru ~ ukupnu visinu. Uzmimo da smo jedinog djeéaka mjerii (a isto doba dana) od5. lo 10.rodendana (tab). Prirastnjegove vvisine mozemo odrediti za razltita razdoblja: za jedrw, dvije, tri, Ctiri godine iliza ‘ukupni petogodisni period. Optizakljutak eda je za pet godina djetak porastao 336 mm. “To je ukupni “neto” priras, jako je bilo i faza br2eg rasta i njegovih povremenih zastoja; utarje i vetemie mjere se, npr, mogu medusobno razlikovatii preko 20 mm. Rast se ostvaruje i mjeri kolitnskim promjenama: 1) éelijai2) meduteliske mase Pri od ova dva njegova izvora potiva na povecavanju velitine postojetih éelija i porastu broja Celia. Kvantitativne promjene tu €elijskoj i meduéetijsko) masi odrede- nog tkiva i organa, w krajjoj lini, zavise od odnosa medu brzinama njihovog rasta a Lo. estan PROMIENLJIVOST SAVREMENOG COVJEKA i propadanja. Sustina procesa rasta je, dakle, u duplikaciji geneti¢ko (ONK) i unutaréeljskom prometu materije i energije (metabolizm). Ras| kao rezultanta djelovanja sveukupnih éinilaca sinteze (izgradinje) i destrukeije (raz~ sgradnje) u éeliji organizmu. Rast organizma i njegovih pojedinih dijelova i kompo- nenti nije jednosmjeran ijednostavan ~ne ostvarujese prostim zbrajanjemi oduzima- rijem udinaka éelijskog metabolizma, ve¢ je usmjeren, objedinjen i kontroliran sloze- nim procesima ind-vidualne samoregulacie. iferencijacija je proces povetavanja slozenosti i raznolikosti (‘postojanja sve ralititjim”), praéen progresivnim organizacionim usloznjavanjem organizma u pravet. formiranja oscbene grade i funkeje odrasle (adulte)jedinke. U ovom proces inorfogeneza obu-vata razvo) individualnog oblikovanja (karakteristi¢nog za ljud- ‘sku vrstu) u kojje ukljuteno i frmiranje pojedinih organa (organogeneza)ifjelesnih siona (regionalizacija). Diferencjacija i morfogeneza se odvijaju u izuzetno slo- ‘enim procesima sopstvene i medusobne determinacije-(odredivanja), indukeije (usmjeravanja), interakeije (medudjejstva), regulacije (podesavanja), organizacije objedinjavanja w ureden sistem) aktivranja i kontrol vremen i prostoru. Orga~ nizaciono i funkcionalno usloznjavanje ¥ oblikovanje su u bliskoj vezi, ali njihova potpuna vremenska podudamost nije ograniavajuti preduslov za nesmetano odr- Zavanje organizma U najznaéajnijim fazama ontogenetske promijen|jivosti ovi proce si teku gotovo istovremeno i usaglaseno, ostvarajuéi nepobitnu tinjenicu da smo od jedne jedine zigotne éelie (nista vese od tacke na kraju ove retenice) dorasli mozda do "koSarkaski” visoke osobe, sazdane od milijard | aes. (PREDNIE Cruere| aa >| uwezon a ies.16 Po}EDNOSTAV JOM PRAKAZ MEDUODNOSA CLAYNIH HORMONSK MERU FARTORA RASTA RAZVOVA ‘tia ae angus ee eno ue EOC REN HORE Ae Forme tee hormone pomatetopia) ao ‘Ar ig me pgs Ge lili a gn fame Gog rem ate goaderpog teepogtomont 3. Zim sm mm i een tf) fod maar Se uci enanjnog acejacbx alormona " cram tntan htt teh Drtw—Ci—CrsCSCsi“sisCisiisC;s w———— mioLocuA wv. éelijskih dioba i porasta éeljskog volumena neposredino doprinosi intenziviranj rasta, Iauzeini znagaj normalnog funkcioniranjs hipofize moze se sagledati iz pri- tava slozenost djelovanja njenth produkata(s1.3.16) i posijedica nekih poremetaja 1a luéenju prednjeg rednja ove Zijezde (sl. 3.17). ‘etna 2jezda(Lreoidea) je lakoder znatajna u regula postnatalnog razvoja i rasta, Posto njeni hormoni (tiroksin { trijodtironin) uticu na intenzitet cliskog ‘metabolizma, oslabljena funkcija ove 2lijezde (hipotireoza) usporava rast i razvo} uuopée, a posebno mozga,skeleta, zubi itd. Aktivnost itn Zlijezde posi rodenja postepeno opada, a u mladalasivu naglo rast (li stagnira). COscbenosti adolescentnog rasta prvenstveno su odredene djelovanjem hormona nadbubreznih i polnth Zijezda. Od rodenje, nadbubredne Zlijezde luge, na priblizno Konstantnom nivou, dvije grupe hormona: Kortizol i aldosteron. Trecu skupinu ~ androgene ("muike") hormone u znaéajijoj kolitini potinju uti tek kasnij, potet- kom mladalagtva, Na osnovu toga i tinjenice da adolescentni skok rasta kod djevo}- Ziea podinje i prije poeta djelovanja Zenskih polnih hormona (estrogena), moze se zakiutiti da ga gotovo u celosti stimuliraja androgeni hormoni nadbubieznih 2c jeada. Ta pojava je, medutim, u biskoj veri sa potetkom lufenja Zenskih polnih jhormona, koji malo utigu na brainc rasta (u prevelikim kolitinama - cak ga i kote), ali kontroliraju razvoj primarnih j sekundarnih polnih oznaka. U proutavanju ado- lescentnog rasta djetaka tesko se moguzakljutti doprinosinadbubreznih androgen j mukog hormonaiz tetisa (testosteron). Nedvojbeno je, medutim, daje testosteron jedan od glavnih kontrola u razvoju mu8kih primamih i sekundarnih polnih obi lezja, poscbuw kad je nje€ 0 snafinijom razvoj skeleta i muskulature, te veéoj ‘brojnostieritrocita nego kod Zena. ‘Nervni faktori rasta svoje uticaje ostvaruju u gelovitom i usaglafenom sudejstvu sa genetiskim § hormonskim éiniocima, Imaju uzetno znatajnu ulogu u koord- acl, samoodrZavanjisamopodeSavanju furklja organizma naraziitim nivoima razvoja rasta. Glavni cents regulacie ostalih unutraSnjihGinilaca rasta nalaze se u hipotalamusu mozga iu podruéju hipotize Slozenost nerune Kontrole tog sadejstva ilustrira upro8éeni prikaz kompleksnog djetovanja te endokrine aijezde (4.3.16). Spoljasnjifaktori individualnog rasta obuhvataju veoma slozenu skupinu raz- norceinih, ali Sesto meduscbno povezanih i uyjetovanih uticaja tokom ontogeneze Najfetée se svrstavaju u Klimatske nutricione, 2dravstveno-higijenske, piholoske i socio-ekonomske &inioce, Klimatski faktori mogu uticati na rast u svim fazama razvoja ali u savremenim uvjetima daleko manje nego Sto se ranije vjerovalo, Dokazanoje, naime, dasumnoge pojave po Kojima se nekada zakljutivalo oizxazetno veikom znataju ovihtintlaca za ast organizma ~ u suStni imaju neke druge uzzoke (geneitko-"rasne”, mutrcione, ‘dravstveno-higijenske i dr). Utvrdeno je da pojedint pokazatelji rasta mogu bit yeoma sligni u stanovnistvu drastigno razligitih klimata, a da se u istoj Klimatsio} 0 PROMIENLJIVOST SAVREMENOG COVIEKA zoni mogu javiti amatajnie medupopulaciske ralike. Tako, npr dobro anjeneiregovane Nigerie | Eskimke aj cee i. do menarhe (oko 185 godina), kao i Burmanke i Evroplanke (oko 13 goding), Mest, postojpouzdani podaco iu gone ritmikeseonskn promjena ‘limatskim uojetima na brzinu rasta. Tako jeu evtopskim prilkama vet! presen pots ie aefen up a uupns ese mas ujesen Seta ajo Rent tae iar nr dort jr atin Nutricioni faktor (shéana) su jedan od najznatajnijh vanski organiza Uz bate Fl, pos jeez pea klar pretvan, Ui sige ae i ee pt oskudice ili poremetaja nocmalnog rezima ishrane. Statisti¢hi podact o kretanju Seleane mase i visine kod djece i omladine nekih zapadnoevropskih zeralja (od potetka ovog stoljeéa naovamo) pokazuju uotljve padove rasta za vijeme svetskih ratova. Prve evidencie kretanja ovih mera u odgovarajucem dijelu naseg,stanov- nitva tokom agresje na BiH (posebno u gradovima pod opsadom) nagovestavaju jo8 tete posledicew esta irazvoju. Zapazeno je, medutim, da zdrav det organ zam ima izuzetno razvijenu sposobnost *premoééavanja” kraéihkriza uishrani, pa ispoljeno zaostajanje x rasta, u povoljnim urjetima relativno brzo nadoknaduje, €o ae rene emu su sposobnost kampencacie Kod djevoticaizedenije nego kod detaka, Zadravstveno-higijenski uvjti rasta zavise od niza Klima ruber soci Shonomaty stanbendh!drogih lanes posse of ayer pte! specjaineziravstvene zat i njoge organizma u razweju°U ovu kategorii faktora asta mode se wvreifitka attest ese, So pose atest na rast feleane mase, snage,Srinskih mjera i obima pojediihaijelova tela ___Mentalno-higjenski (pstholoski) faktori rasta svoj tics} w uodlivijo my ispajpvaj goo samo U patois pormedesin stnjna metln onan igh em rein ure psihitka opteretenost,u odredenoj mjeri mogu usporit rast djece Skolskog uzrasta. Socio-ekonomeki faktori rasta tetko se mogu iz ate gu indi iz zaednithe jeline uxfeima israne adravtveno-higlenske zat mentainogrozvojaosobe U prow tear eocioshonomsih ita mart ito se poaratla negove vere Skolom maobazim ries, ehononskin satsom {vein pros f Medutim pokes da nat vain, opt pre "hanog” ota wea svojsav, sklonost, vijedonoseih nazora, kulture | trade, nego od pripacnostiralitiim socio-ekonomskim slojevima. Uobitajene djetije Boles, pz Bera na soci ekonoms stats nai velit ase , individual sludajevi nebrige o mladom on | ainda ss ergo mado opi om pg mgs na 10