|-|-

C.

C O M II PLENI DI IUMLI

PhiLosoPHIAE

- LEANDRI J os. sTANKE,

benedictini pANNonii, AA. ll. rt philosophiAr doctoris, inclytAr.
facultatis philosophicAe prnrs regiAm scientiaruM uNivERsltATEM
huNGARicAM mrwmhri collrgi Ati, Ac IN RrgiA sciaeNtiARUM AcAdrMiA
JAURiNensi philosophiAr. tiiroretucar et.prActicar profrss0RI8 P. 0.

0pinionum commenta delet dies: naturae

judicia confirmat.
(Lwcilius apud cleeronem de Nat. deorum L. ii.J

® - -

VIENNAE,
TYPIS C0NGREGATI0NIS MECHITARISTICAE.

MDCCCXLI.

220345-3.
s'e,
\» £
, ' £
*

*-' 9 *
ILLUSTRISSIMO AC REVERENDISSIMO

I DOMIINO DOMINO

JOANMNI I I HEAVI PM T I§' TA E

§ 3 ® A \\ 3 ® V £ £ $ ,
EPIsCOPO JAURINENSI, sACRAE CAESAREAE ET REGIAE
APOSTOLICAE MAJESTATIS CONSILIARIO AULICO , AC
INCLYTAE PRAEDIALIS SEDIS NOBILIUM DE WETSK.

PERPETUO SUPREMO COMITI ET COLLATORI

$C I EN' T A RUM I I ET T I BONA RUM I A RT T TUM I

I „IA EGHIE IA' II'

M IUN I F ICIENT [§§ M IO.

 ILLUSTRISSIME

AC

REVERENDISSIME PRAESUL!

Diu certe multumque animo volvissem, an

primitiis laboris mei nomen inscribam Tuum
in urbe ac orbe , inclytissimum; ni exploratum
habuissem res meas Tuo sub patrocinio quam
tutissimas futuras. Nemini quippe mortalium
major est, quam Tibi, Illustrissime Praesul!
scientiarum et bonarum artium, atque omnigenae
eruditionis amor et laus. Te, animumque Tuum
Musae studiis excoluere suis, ut principes inter
viros Te spectemus Reipublicae columen, Te
veneremur Ecclesiae decus. Nec mirum; animi
cultura, oris suavitate, eloquentiae virtute, con
versationis amoenitate, ac vitae instituto cun
ctorum animos rapis et abripis in omne, quod
Pulcrum, quod Bonum, quod Sanctum.
Ast ne aperta in re prolixior fiam, et Te,
Illustrissime Praesul! byssimo adulato
rum sermone offendere pergam, silentio premo
cunctas, quibus ornaris, virtutes ; atque veteris
duntaxat in me benevolentiae Tuae, et im
meriti, quo complexus es, favoris memor tute
lam exigui hujus operis Tibi uni commendare
eo minus haesito, quo certior sum nec melio
rem judicem, nec praestantiorem defensorem
haberi aut exoptari posse.
Amplectere igitur IIlustrissime Praesul!
consueta Tua benignitate paucas hasce pagi
nas, testes observantiae profundissimae, pietatis
item et gratitudinis filialis, quibus animi affe
ctibus ad extremum usque halitum sancte co
lendis et manifestandis totus desudabo

Illustritatis Tuae

devotissimus Cliens
A lawetamop*.
 Adl I Lectoremmm.

Accipe Lector benevole! exiguum hoc Historiae Philo

sophiae compendium, ne quidem umbram eorum, quae
improbus virorum eruditorum labor, et indefessum Philo
sophiae studium genuit, voluminum. Adfuerunt tenui
hoc in opere difficultates comites, non in congerenda,
sed in apte digerenda materia, ne angustos compendii
limites migret; aut quod pejus, in operosum et fastidio
pkenum indicem nominum propriorum degeneret. Auxit
difficultates has necessitas excurrendi in Philosophorum
non minus atque philosophematum vicissitudines.
Quamvis etenim nulli dubio subsit Historiam Philo
sophiae plurimum differre ab Historia Philosophorum et
philosophematum: certum tamen est illam sine his ob
scuram frequenter, semper autem incompletam existere
eo, quod a vigente genio temporis, ab indole et fatis
Philosophorum dependere cognoscamus argumentum phi
losophematum, quibus mens humana adnisa fuit vero Phi
losophiae Ideali approximare. Imo et plurimas, et notatu
dignissimas mutationes perpessa sunt systemata maximi
nominis Philosophorum per eorum intimius in consor
tium allectos discipulos. Sic: Platonicos a Platone ;
Stoicos a Zenone; Epicureos ab Epicuro recessisse, haud
severa inquisitione discimus.
Notarunt hanc discrepantiam omnis aevi auctores
genuinae historiae studiosi, quos fontium adinstar con
sulere placuit; uti sunt: Diogenis Laërtii de vitis, dog
matibus et apophthegmatibus clarorum Philosophorum
 X

Libri decem. – Jacobi Bruckeri Institutiones Historiae

philosophicae usui Academicae Juventutis adornatae. –
Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, und einer
kritischen Literatur derselben, von Johann Gottlieb
Buhle. – Geschichte der Philosophie, von Dr. Wilhelm
Gottlieb Tennemann. – Handbuch der allgemeinen
Geschichte der Philosophie für alle wissenschaftlich
Gebildete, von Ernst Reinhold. – Geschichte der Philo
sophie von Heinrich Ritter. – Georg Wilhelm Fried
rich Hegel's Vorlesungen über die Geschichte der Philo
sophie. Herausgegeben von Dr. Carl Ludwig Michelet.
– Allgemeines Handwörterbuch der philosophischen
Wissenschaften, nebst ihrer Literatur und Geschichte,
von Dr. Wilhelm Traugott Krug. – Almási Balogh
Pál, orvos-doctor, magyar tudós társasági levelező tag”
felelete ezen kérdésre: Tudományos mivelődésünk tör
ténete időszakonként mit terjeszt elénkbe a Philosophia
állapotja iránt, és tekintvén a Philosophiát miben, 's mi
okra nézve vagyunk hátrább némelly nemzeteknél? –
Auszug des Wissenswürdigsten aus der Geschichte der
Philosophie, von Johann Ritter von Lichtenfels,
Formam postremi horum operum compendio aptis
simam expressi, quin servilem in modum imitatus fuerim.
Indulgebunt viri eruditi, ut quod verum et bonum pro
posuerunt nova veste indutum exhibeatur tironum animis,
per Philosophiae calamitates historiam evolutae rationis
humanae cognoscere sitientibus. Quare scribendi genere
simplici ac plano praecipua, summeque necessaria solum
adumbravi, uberiorem Historiae Philosophiae cognitionem
proprio Marte acquirendam commendans.
Omne autem tulisse punctum applaudam mihi, si
concessum fuerit fugare taedium, quo bene multi ab ad
eundis Historiae Philosophiae penetralibus prohibentur,
imo deterrentur.
Scribebam Jaurini Calendis Januarii: Anno. S. R. 1841.
 Conspectus operis.

Pag.
Prolegomena in Historiam Prailosophiae. .
1. Conceptus historiae Philosophiae...................... ......... 1
-
2. Materia historiae Philosophiae ....... ......................... 2
3• Finis historiae Philosophiae....................................—
•
%. Forma historiae Philosophiae...
-
5. Utilitas historiae Philosophiae .......................... ....... -

6. Dirisio historiae Philosophiae........................... ......-

A. Philosophia vetus.
PERIODUS PRIMA.
P h i l o s o p h i a n o n s y s te m at i c a.
•
• Introductio in periodum primam ................................
?
9.
. Philosophia
Philosophia
Indorum .......
Sinensium .... ..................................... :
i. 10.
11.
13.
13.
14.
Philosophia
Philosophia
Philosophia
Philosophia
Philosophia
Aegyptiorum..... .................................. 7
Persarum ............... .......................... 8
Chaldaeorum................ ...................... 10
Hebraeorum..............
Phoenicum · · · · · · · · · .................. • • • • • • • • • • • • • • 13
15. Philosophia Scytharum ......................................... 13
16. Philosophia Celtarum et Scandinarorum . .................. .... 14
17. Philosophia Graecorum mythica .............. ................... 15
18. Philosophia Graecorum politicu. • • • • • • • • • • • • • • • - - - - - - - - - 16

PERIODUS SECUNDA.
P h i l o s o p h i a G r a e c o r u m s e c t a ri a
a Thalete usque ad Stoicorum et Scepticorum unionem; i. e. ab anno
600 circiter a. C. usque ad annum 50 ante eundem.
19. Introductio in periodum secundam .............................. 17
20. I. Secta jonica, ejusque character . . ........................... —
21. a. Thales ....................... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

22. b. Anaximander.................................. ...... . . . . . . • • 18

23. c. Pherecydes............................................... • • • 19
24. d. Anaximenes..........
25. e. Heraclitus................................................ • • •20
. 26. f. Agaxag9ris.............................................-.---3!
• 27. g. Empedocles ................................... .............3
• 28. II. Secta pythagorea................................... • • • • • • • • • 24
Ill. Secta eleatica.
• 29. Introductio in sectam eleaticam.................................26
. 30. a. Xenophanes............................. • • • • • • • • • • • • • • • • • •
. 31. b. Parnienides......................................... · · · · · · · · 33
. 32. c. Zeno Eleates................................ . . · · · · · · · · · · · · · · 29
. 33. d. Melissus.......... ................. • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • 30
IV. Secta atomistica.
§. 3i. Introductio in sectam atomisticam............. , .............. ,. .31
 XII

§. 35. a. I.eucippus . . . . . . . . .
§ 36. b. Democritus. . . . . . . . . . . . .
V. Secta sophistica.
§ 37. Introductio in sectam sophisticam . . . - - - - - - -

§ 38. a. Gorgias . . . . . . . . . . . . . . . . - - - - - -

§ 39. b. Protagoras • • • • • • •

Vl. Secta socratica.

§ . 40. Introductio in sectam socraticam • - - - - • • •

§ . 41. a. Socrates . . . . . . . • • • • • • - . • • • • • • •

§ . 42. b. Euclides . . . . . . . . . . . . . • - - - - • • • • • 37
§ . l33. c. Antisthenes . . . . . . . . . . . . - - - - - - • • 38
§ . /14. d. Aristippus. . . . . . . . . . . . • - • • • • • • • • 39
VII. Secta platonica, vel Academia retus.
§. l£5. Plato . . . . . . . . . . . . . . . . - • - - - - • !0
VIII. Secta peripatetica.
§ . !}6. Aristoteles . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • •

IX. Secta pyrrhonica

§ . A7. Pyrrho • • • • . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • 59
X. Secta epicurea.
§. l£8. Epicurus . . . - - - - - - - 60
Xl. Secta stoica.
§. l39. Zeno Stoicus. . . . • • • • • • • • • • • • • • •

XII. Academia nova.

§ 50. Introductio . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • 73
§ 51. a. Arcesilaus . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • • •

§. 52. b. Carneades . . . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • - - •

§ 53. c. Philo Larissaeus • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 76

§. 54. d. Antiochus . . . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 77

PERIODUS TERTIA.
P h i I o so ph i a c o l l a p sa
ab anno ante Christum 50 usque ad seculum sertum post Christum.
§. 55. Introductio et divisio hujus periodi . . . . . . . . . . • • • • • • • 78
I. Philosophia Romanorum.
. 56. Introductio . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • •

. 57. 1. M. T. Cicero . . . . . . • • • • • • • • • • • . • . . . • • •

. 58. 2. T. Lucretius Carus . . . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • •

. 59. 3. Lucius Annaeus Seneca . . . . . . . . . . . . . . . . • • • 81

. 60. 'i. Epictetus . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • .» - - - 82
. 61. 5. M. Aurelius Antoninus . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • - 83
II. Philosophia Graecorum.
. 62. Introductio . . . . . . . . . • • • • • • • • '• • • • • • • • - - - 8',
. 63. A. Pythagorei . . . . . . • • • • • . . • • • • • • • • • •

. 64. B. Peripatetici . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••

. 65. C. Platonici • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 88
. 66. a, Philo Judaeus. . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • •

. 67. b. Numenius. · · · · · · · · · · · · · · · · · · • • • • - - - • • 89
. 68. D. Sceptici . . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • - - - 91
. 69. a. Aenesidemus . . . . . . . . . . • • • • • • • • • - - - -

. 70. b. Agrippa . . • • • 93
§. 71. c. Sextus Empiricus . . • • • • - • - • - • • • - - - • • • • • • 95
III. Philosophia Orientalium.
. 72. Introductio . . . . • • • • • • • • • • - - • - • - - • • • 98
-

. 73. A. Cabbalistae · · · · · · · · · · · ·
;í 74. B. Gnostici • • • • • • • • • • • • •
IV. Philosophia Neo-Platonica.
•

•
• •

•
•

•
•

• •
• •

•
•

•
•

• • •
• • •

•
• •

•
•

• 75. Introductio • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • - 100

• 76. a. Plotinus. • • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • . 101
. 77. b. Porphyrius · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
 XIII

Pag.
c. Jamblichus • • • • ............................................ 104
3 • d. Proclus· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ........... • • • • • • • • • • •......... 105
V. Philosophia Christianorum.
Introductio ................................. • • • • • • ............ 107
$ Philosophi
8 Christiani hac periodo.............................. 109
82. S. Augustinus · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ......... —
B. Plailosophia mova.
PERIODUS QUARTA.
P h i l o s o p h i a m e d i i a e vi
ab anno 600 usque ad annum 1400 circiter post Christum.
§. 83. Introductio ia periodum quartam. :.................. ..... 110 - - - - - - -

§. 84. A. Philosophia Arabum........................................ 111

a. Alkendi ........................................ ......... 112
b. Al-Farabi ..... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ~
c. Ebn-Sina..................................... . • • • • • ..... —
d. Al-Gazel ............ ........ ................ • • • ....... —
e. Thophail............... ........................... ...... 113
f. Averrhoës............ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ~

g. Moses Maimonides................. - - • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • *

B. Philosophia Scholastica.
§. 85 Introductio • • • ................................................ 115
§. 86. Seculum nonum. — Joannes Scotus Erigena.......... .......... 116
§. 87. Seculum decimum. - Gerbertus ............................... 117
- Seculum undecimum.
§. 88. Introductio ..................................... ............. 118
§. 89. a.. S. Anselmus..................... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • *-*

§. 90. b. Joannes Roscellinus (Rousselin)................ ........... 121

Seculum duodecimum. -

§. 91. Introductio ........ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 122

§. 92. Petrus Abaelardus ............................. . . . . . . . . . . . . . . —
Seculum tertiumdecimum.
§. 93. Introductio .............. ..... ............. • • • • • • • • • • • • • • • • • 12*
§. 94. a. Albertus Magnus......... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • T
§. 95. b. S. Bonaventura ....... ........................... 126
- - - - -

§. 96. c. §. Thomas Aquinas......... · · · · · · · · · · · · · · · · ......... . 127

§. 97. d. Joannes Duns Scotus .................................. . . . . 129
Seculum quartumdecimum.
§. 98. Introductio ........................ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 131
§ • 99. Guilelmus Occamus............... *........................ . . . —

PERIODUs QUINTA.
P h i l o s o p h i a r e s t a u r at a
ab anno 1400 usque ad annum circiter 1600 post Christum.
. 100. Caussae restauratae Philosophiae ....................... . . . . . . . 133
Seculum quintumdecimum.

;. 101. Introductio ............ ............................. · · · · · · · · · 134

. 102. Philosophiae restauratores seculo quintodecimo ............. • .. 135
a. Georgius Gemistus Pletho.................. .......... • • • • • • • • • -
b. Bessario .................. ............... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • -
c. Marsilius Ficinus........................................ • • • • • • 136
d. Joannes Picus Comes de Mirandula...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . —
Seculum seactumdecimum.
. 103. Introductio ............................. . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 137
. 10%. a. Bernardinus Telesius ............... .... • • • • • • • • • • • • • • • • . . . —
§. 105. b. Jordanus Brunus ......................................... 139
§· 106. c. Thomas Campanella ....................... • • • • • • • • • • • • • • • • 140
§. 107. d. Baco Baro de Verulamio .................... • • • • • • • • • • •.. • 143
 XIV

Pag.
PERIODUS SEXTA.
Ph i l o s o p h i a r e c e n t i o r i s ae v i -

ab anno circiter 1600 usque ad medium seculi 18-i, seu a Cartesio

usque ad Kant.
Seculum septimumdecimum.
• 108. lntroductio ................. · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 135
109. a. Renatus Cartesius (René des Cartes)....................... 1% 6
110. b. Petrus Gassendi .......
111. c. Thomas Hobbes... ..... ................................... 154
112. d. Arnoldus Geulinx .......................... ........ ....... 156
113. e. Benedictus Spinoza.............. ......................... 157
114. f. Nicolaus Malebranche ..................................... 159
115. g. Joannes Locke................. · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 161
116. h. Godofredus Guilelmus Leibnitius........ ................... 164
Seculi duodevicesimi pars prior, seu ab anno 1700—1750 circiter.
117. Introductio ..........

i
•
118. a. Christianus Wolf.........
- - - - - ................... 169
- - - - - -

- - - - -
- -

-
-

-
-

-
- -

- -

119. b. David Hume .................. •.. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 171

PERIODUS SEPTIMA.
-

-
-

- -
- -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

P h i l o s o p h i a r e c e n t i s s i m i ae vi
a medio circiter seculi duodevicesimi usque ad nostra tempora.
120. Introductio.................................................. 174
• 121. Fridericus Henricus Jacobi................................... 175
• 122. a. Immanuel Kant ........................................... 177

| • 123. b. Joannes Fichte................... ........................ 199

. 124. c. Fridericus Guilelmus Schelling............................. 206
. 125. d. Georgius Guilelmus Fridericus Hegel....................... 209
Appendiae. • • • • • • • • • • • ...................... • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 216
 C 0 M P E N D IU M

| HIIS T O R I A E
I PI H II II IM (I) §([D] P] H II IAAI E.
 Prolegomema in Historiam Philosophiae.

§. 1. Conceptus Historiae Philosophiae.

Historia Philosophiae exponi non potest, nisi conceptum Philoso

phiae suppeditaverimus, quod ipsum non leve adeo negotium est, prouti
passim censetur. Multi namque Philosophorum, quamvis, quid Philo
sophia sit? non ignoraverint, in definienda tamen hac scientia haesita
runt; alii vero jam justo latiores, jam angustiores dedere definitiones.
Conveniunt autem in eo omnes, Philosophiam esse scientiam rationa
lem, quae tractat de rebus suprasensualibus, quales sunt: Deus cum
suis attributis, et operationibus ; anima humana, ejusque vires co
gnoscendi, sentiendi, appetendi; pulchrum, ejusque diversitas et re
gulae ; atque alia hujus generis. Non immerito eapropter definitur Phi
losophia: Scientia rationalis veri, boni et pulchri. Fons igitur Phi
losophiae, cum ejus objecta suprasensualia sint, non alter esse po
test, ac ratio ; hinc repetendum venit, cur Philosophia, licet non re
jiciat, negligat tamen omnes cognitiones tanquam ad suum forum non
pertinentes, de quibus ob virium intellectualium imbecillitatem judica
re concessum haud est.
Historia Philosophiae, sicut quaecunque alia historia sensu dupli
ci, objectivo nempe et subjectivo sumi potest. Sensu objectivo sumta
Historia Philosophiae est: Continua scientiae rationalis evolutio fa
ctis, seu vicissitudinibus inniaea. Sensu vero subjectivo sumta Historia
Philosophiae est: Narratio fide digna, id est ad leges Criticae exaeta
vicissitudinum semet serie chronologica eaecipientium, quas evolutio
scientiae rationalis veri, boni et pulchri perpessa est. In hac itaque
non exponuntur veritates objective philosophicae, id est, prout i n et
per se existunt, aut in rerum natura fundantur ; sed subjective phi
losophicae, id est, prout per activitatem intellectus humani in homi
num mentibus exstitere. Falleretur sane omnis, qui putaret ex Hi
storia Philosophiae non solum philosophemata, seu diversas Philosopho
rum sententias de objectis philosophicis, verum ipsam etiam Philoso
phiam hauriri posse. Philosophia est quidpiam objectivi, est Idea, et
omne philosophema, qua quidpiam subjectivi huic ideae magis, minus
ve approximat. — Culturam tamen, evolutionemque intellectus hu
mani, uti ejusdem cespitationes, et aberrationes a veritate ex histo
ria Philosophiae cognosci posse, facile intelligitur.
Nota. 1. Historia Philosophiae differt per suam formam ab Historia
aiteraria Philosophiae. Haec namque tractat de Philosophorum vita, fatis et
scriptis, horumque pretium et influxum in Literaturam examinat ; illa
vero omnia altiori fini subordinando , evolutionem et formationem Philo
sophiae, qua scientiae, pro scopo habet# in illa Philosophia, in hac Philo
sophus cardo est, circa quem omnia versantur.
1
 — 2 —

Nota 2. Probe quoque discernenda est Historia Philosophiae a

Philosophia Historiae, et Historia philosophica. Prior continet philosophica
principia cognitionis historicae universim; posterior autem philosophicam
crisim factorum historicorum.

§. 2. Materia Historiae Philosophiae.

Materia Historiae Philosophiae alia est remota, proæima alia. Ad
remotam pertinent caussae, eventus, et circumstantiae, quae in ra
tionis conatum semet evolvendi quoquo modo influxere. Huc refertur:
1-o. Individualis constitutio philosophantis; id est: perfectio, ac ten
dentia virium intellectualium, et exhinc dependens horizon cognitio
num , sphaeraque activitatis ; nonnunquam moralis etiam character.
2-o. Influxus externarum caussarum in individualitatem eorum,
qui philosophica systemata excogitarunt ; uti sunt: character, et cul
tura nationis, cujus est philosophans, genius seculi, clima, educatio,
forma regiminis, religio, lingua. -

Proacimam Historiae Philosophiae materiam constituit:

1-o. Evolutio rationis, qua organi Philosophiae ; hoc est: Obser
vationes cirea rationem institutae, quae, quo secundum certas leges
per internas aeque ac externas caussas, ad scrutandum incitatur.
2-o. Directio rationis in exquirendis ultimis principiis, et legi
bus naturae animatae, et inanimatae. Pro diversitate externarum,
internarumque caussarum, pro objectorum, motivorum, finiumque
diversitate, diversam fuisse directionem rationis, facile intelligitur.
3-o. Produeta philosophantis rationis, quae tam varia sunt, quam
varia est activitas rationis, qua fontis eorundem. Producta haec par
tim suppeditant materiam pro Philosophia, qua scientia ; partim sub
ministrant regulas, et principia, seeundum quae cognitiones in unum
totum scientificum jungi possint; partim docent nos modum, quo Phi
losophiam quaerere oporteat.
Non solum impossibile est omnem materiam proximam, et remo
tam Historiae Philosophiae opere quodam comprehendere, verum etiam
superfluum. Assumenda eapropter erunt philosophemata, quae origi
nalitate , valoreque interno salutarem in genus humanum manifesta
runt influxum, seu is fuerit positivus, seu negativus.
§. 3. Finis Historiae Philosophiae.
Quodsi Historiam Philosophiae tractando non in curiositatis vitium
incidere, verum intellectum nostrum utilibus, imo necessariis cogni
tionibus imbuere volumus, finem ejusdem non alium esse noverimus,
quam cognitionem solidam modi, quo ratio humana Philosophiam in
hanc usque diem excoluerit. Cognoscere itaque, quomodo ratio evi
gilaverit, atque in philosophando jam progressa, jam regressa fuerit,
debebunt, qui fine pertractatae Historiae Philosophiae excidere nolunt.
Non igitur sufficit cognitio eventuum et fatorum, quae perpessa est Phi
losophia; sed eorum internum et externum nexum perspicere oportet.
Sunt namque hi conatus, et operationes rationis philosophantis actus
interni ; ast tardius, quum aliis hominibus per signa, id est, per vo
ces communicantur evadunt externi, vario modo connexi. Nam:
 — 3 —

1-o. Excipiunt se chronologica serie.

2-o. Habent caussas externas, externosque effeetus.
3-o. Non destituuntur etiam caussis internis, quae in constitutione
et legibus mentis humanae positae sunt.
l£-o. Denique omnes tendunt in id, ut Ideali, quod est Philoso
phia, quam proxime accedant, etiamsi non semper illud assequantur.
§. 4. Forma Historiae Philosophiae.
Forma Historiae Philosophiae consistit in pragmatica quadrupli
cis hujus nexus expositione, cujus ope ostenditur, qua ratione mens
humana densas ignorantiae, errorum, et praejudiciorum tenebras dis
pellendo, pedetentim plenam Philosophiae lucem conspexerit, quales
que fruetus exinde perceperit. Pragmatica expositio Historiae Philoso
phiae licet non consistat in sola serie chronologica, qua eventus ad
Philosophiam spectantes se mutuo excipiunt: eandem tamen eyitandae
confusionis gratia necessario praesupponit.

§. 5. Utilitas Historiae Philosophiae.

Utilitas, quam ex fini accommodata tractatione Historiae Philoso
phiae haurire concessum est, non solum negativa, verum etiam po
sitiva est; utraque dein vel subjectiva, vel objeetiva. Utilitas mega
tiro-subjectiva consistit in eo, ut nos a vana infallibilitatis opinione
praeservet, in quam incidunt, qui putant eunctas cognitiones rationis
ope acquisitas apodictica pollere certitudine. Negativo-objectiva la
psum in errores, quibus veterum Philosophorum ratio in objectis phi
losophicis constricta gemuit, impedit. Positivo-suhjectiva negari non
potest, quia mentis aciem in inquirendis cognitionibus scientificis
auget. Positivo-objectiva demum omni dubio vacat, quia praesentem
Philosophiae statum e praecedentibus deducit, nodumque ulterioris
culturae systematicae ostendit.
Accedit insuper, hanc Historiae Philosophiae utilitatem non in di
sciplinis philosophieis solum, verum etiam in cunctis aliis , sublimio
ribus praesertim scientiis esse summam ; uti:
1-0. In jurisprudentia, quae semper cum Philosophia ita fuit con
juncta, ut faciem veteris jurisprudentiae nonnisi e Philosophia vete
rum exacte cognoscere queamus.
2. In arte medica, quae (quia nil aliud est, quam Philosophia
ad morbos applicata) per Philosophos culta, non aliam experta fuit
sortem, quam Philosophia.
3-0. In Theologia Christiana, quae jam beculo secundo post
Christum Philosophiae nectebatur; quapropter factum fuit, ut nemo
veterem Theologiam sine Philosophia, ejusque historia intellexerit.

§. 6. Divisio Historiae Philosophiae.

Ne ob materiae copiam eonfusio in Historia Philosophiae oriatur, id,
quod in omni historia fit, divisio videlicet in certas periodos, seu epo
chas instituenda venit. Epochas tales constituent:
1 *
 — l, —

1-o. Notabiles in evolutione rationis progressus.

2-o. Eventus, non quidem stricte scientifici, influxum tamen ma
gnum, et perennem in philosophandi methodum habentes.
Quaeritur nunc: unde initium hujus divisionis ducendum sit, et
an omne tempus, quo homines teste historia exstitere, hanc divisio
nem ingredi debeat, vel utrum aliqua ejus pars excludenda sit? Si
de Philosophia systematica sermo sit, omne tempus in hanc divisio
nem assumi haud poterit; quia Philosophia systematica ante Graecos
fuit nulla. Si vero Philosophiae mom systematicae historiam concinna
re volumus, prima quoque tempora, quorum monumenta quaedam su
persunt, nostram divisionem ingrediantur, oportet. Philosophiam si
quidem naturalem, umbram utpote Philosophiae systematicae, homi
nibus antiquissimo tempore viventibus denegare haud possumus. Ita
tionem enim, quam habebant applicare et poterant, et certe applicu
erunt ad primam caussam omnium rerum existentium, et ad earum finem
ultimum eruendum ; prout etiam ad obligationem, destinationem, ju
raque hominis cognoscenda. Licet autem non parum confusa, obscura,
erronea, imo absurda fuerint prima rationis produeta: per frequens ta
men examen ordo, claritas, veritas, imo certitudo non paucis cogni
tionibus conciliata fuit.
Rectissime dividitur eapropter Historia Philosophiae A in vete
arem, et B in novam, quarum quaelibet in plures periodos juxta notabi
les Philosophiae mutationes subdividitur.
A. P/. dloeopÀdas veteas.
Prima periodus continet Philosophiae infantilem aetatem, ejusque
productum barbaricam, id est: non systematicam Philosophiam, qua
iis fuit ante Graecos Thaletem usque, qui sexcentis circiter ante Chri
stum annis vixit.
Secunda periodus auream aetatem, id est: Philosophiam Graeco
rum sectariam a Thalete videlicet ad Stoicorum, et Scepticorum unio
nem usque , quinquagesimo ante Christum anno faetam, eomplectitur.
Tertia periodus exponit fata Philosophiae a flore suo deficientis,
seu collapsae, usque ad seculum sextum post Christum, quo scholae
Graecorum exspirarunt.

B. P/bdlosop/édas ssos*«w.
Quartaperiodus orditur a Philosophia medii aeri, et durat ad secu
lum quintum decimum usque.
Quinta periodus exhibet Philosophiam per plures, vel maxime per
Baconem de Verulamio restauratam seculo decimo quinto et sexto.
Seaeta periodus faciem Philosophiae seculo septimo decimo, et
prioribus quinque decenniis seculi duodevicesimi eaecultae, et in flo
rem ad Kantii tempora usque perductae, adumbrat.
Septimadenique periodus Philosophiae culturam a Kant, seu medio
seculi duodevicesimi in recentissimam aetatem usque crisi subjicit.
 — 5 —

A. LPImilosophia vetus.
PERIODUS PRIMA.

Philo s o phia n o n s y s te matica.

§. 7. Im t r o d u ct i o.
Graeci Philosophiam in systema non redactam, qualis apud exteras
nationes viguit, Barbaricam vocare solebant, quo vocabulo denota
tur, quidquid est incultum, rude, ac silvestre. Dixerunt autem Grae
ci omnes alios populos Barbaros, quod non ita culto, ac rotundo,
prout ipsi, ore loquerentur, neque scientiarum, et bonarum artium
cognitione laudarentur. Graeci barbararum gentium e numero exeme
runt Romanos, postquam hi maximam orbis partem subjugassent.
Philosophia igitur barbarica, sensu latissimo sumta, complectitur
Philosophiam non systematicam vigentem, tum apud exteros populos ,
quales fuere: Indi, Sinenses, Aegyptii, Persae, Chaldaei, Hebraei,
Phoenices, Scythae, et Celtae ; tum etiam illam, quam primis tem
poribus Graeci coluisse feruntur.
Nota. De Philosophia Ante-dituriana quae defectu documentorum
incerta est, et acervum ineptarum nugarum, ab Alexandrina schola confi
ctarum efficit, hic loci nullus potest recurrere sermo.

§. 8. Philosophia Indorum.
Indorum Philosophia, et religio ante Alexandri M. tempora pro
fundis involuta est tenebris, et pauca, quae supersunt fragmenta, fa
bulis intermiscentur adeo, ut si non impossibile, certe nimis difficile
sit eruere, an cultura, et scientiae sint originis domesticae, aut an
potius ab exteris populis acquisitae. Quamvis multa e Philosophia
Graecorum, Aegyptiorum, imo et Christianorum in religione Indo
rum liceat reperire: verus tamen philosophandi genius in hac compila
tione se non manifestat. Indorum sapientes, qui plerumque Philoso
phiae praeticae themata coluerunt, dicebantur Brachmanes, vel Bra
mines. Horum quosdam a corporis habitu Gymnasophistas dictos
vitae austeritate summam inter suos auctoritatem et ambivisse, et con
sequutos fuisse constat. Inter omnes celeberrimus nominatur Budda,
novae disciplinae rigore clarus. Ceterum , quae de hujus, et aliorum
mirandis Magiae mysteriis narrantur, fabulam sapiunt.
Praecipua capita Philosophiae Indorum sunt sequentia:
1-o. Existit ens aliquod supremum, Atmna, Prabrama dictum,
quod sit substantia aeterna, spiritualis, suprasensualis, incomprehen
sibilis, fons scientiae, et caussa omnis rei existentis. Ens hoc unum
est cum Universo ; nam illud est in omnibus, et omnia sunt in illo.
2-o. Entia existunt per emanationem e substantia divina. Deus
videlicet antequam entia exstitissent, occupabatur contemplatione sui
ipsius, qua durante voluit, ut praeter se ipsum alia quoque entia exi
stant. Eodem momento, quo Deus hoc voluit, emanarunt e substantia
divina entia, quae secundum leges physicas, et morales alia produ
cunt. Vis divina producens Brama ; conservans Vischnu ; et destruens
 — 6 —

Schira *) nominatur. Uno complexu sumtae tres *vires Trimurti, id

est: Trinitatem indicam efficiunt.
3-o. Existentia est status infelicitatis. Vera enim beatitas consi
stit in sola, et pura, id est: supra omnem sensualitatem elevata con
templatione divina, cujus eapaees non sumus ob corpus nostrum, quod
existentia terrena durante cum anima commercium fovet.
lμ-ο. Brama humanam animam ob suum a Deo recessum per ema
nationem immisit corpori humano. Vita igitur terrena pro anima hu
mana est poenitentiae status, post quem vel unitur Deo, si nempe
omni conatu in sensualitatis totalem suppressionem, et unionem cum
Deo incubuit; vel vero detruditur propter neglectum hoc studium in
corpora animalium, donec facto circulo purgetur, atque ad Deum red
eat; seu: Datur Metempsychosis.
C r i s i s.
Ad haec respondemus: 1-o, Conceptum, quem Indi formarunt
de Deo, abominando Pantheismi vitio deformarunt.
2-o. Non facile intelligitur quomodo, aut quare, si omnia entia
e substantia divina promanant, sine contradictionis labe vis divina
producens, Brama debeat assumi.
3-o. Tollitur Dei bonitas. Existentiam etenim juxta Indos nan
ciscuntur entia per emanationem e substantia divina ; si ergo existen
tia haec necessario infelix est, talem voluisset Deus, atque sibi com
placuisset in entibus affligendis, quod idem est, ac Dei bonitatem
sufferre.
lg-o. Medium unionis cum Deo dicitur sensualitatis suppressio
totalis , quae pro homine nec possibilis est, nec proficua. Probe siqui
dem advertere oportet, non omnes sensualitatis motus legibus divinis
et humanis necessario esse adversos; quin imo plures, ceu religionis
et virtutis media, cura sollicita excitandos esse, ac fovendos.
5-0. Absurdo tandem Metempsychoseos somnio contaminata d0
ctrina contemtum omnium proborum peperit.
§, 9. Philosophia Sinensium.
Veterum Sinensium Philosophia eadem fere fuit, ac recentio•
rum ; quoniam praecipuarum sectarum fundatores notabilem mutatio
nem facere haud poterant ob summas difficultates, et impedimenta cul
turae, uti sunt: 'ί, scribendi ratio, immodica signorum et
vocabulorum copia, artes, opificia, et scientiae haereditariae, nimis
que despotica regiminis forma. Sinensium religio popularis eonsistit
in astrorum, et personarum adinstar habitarum naturae virium ado
ratione, cui non paucas cognitiones astrologicas, et magicas addidere,
superstitione refertas. — Doctrina Lao-Kiung sequentibus absolvi
tur: Primum, et ultimum est Nihilum, seu Vacuum, quod, qua ens
omnium entium, nil cogitat, nil appetit, nil operatur ; quare immu
tabilis substantia est, ex qua omnia oriuntur, et in quam omnia redi

*) Ex hac voce fors hungaricum Zsitving ortum traxerit?

 — 7 —

bunt. Summa hominis perfectio consistit in approximatione ad hoc

ens supremum ; in defectu omnis actuositatis; in immunitate ab affe
ctibus, passionibus, imo cogitationibus quibusvis, hoc est: in ple
na quiete.
Confucius , quem in missionibus constituti Europaei nimiis ple
rumque laudibus extollunt, magnae quidem eruditionis et virtutis
fuit; non tamen supranaturalis. Ex antiquissima Imperatorum stirpe
oriundus (620 annis a. Chr.) doctrinam Lao-Kiung et Fo collegit,
ac opera moralis, historici, atque diaetetici argumenti scripsit, nul
libi mentionem Dei, aut immortalitatis animae humanae injiciens. —
Eruditorum religio, quam Imperator et Mandarini sequuntur, non mul
tum a populari abludit.
(D r i s i s.
Errant 1-o, Philosophiae hujus asseclae in eo, quod omnium en
tium principium statuant esse Nihilum; quo posito mundi origo expli
cari nequit.
2-o. Plena quies, et omnis actuositatis defectus in ente libertate
praedito, perfectio tanto minus censenda est, quanto certius est ho
minem potius ad agendum destinatum esse.
3-o. Simili modo sentiendum est de immunitate ab affectibus, pas
sionibus, et cogitationibus. Affectus in et per se moraliter mali non
sunt; potius, si sanae rationis, et moralitatis legibus coërceantur,
plurima bona generi praestant humano. Cavendum unice, ne rationis
usum impediant, aut frequentius excitati degenerent in passiones,
moralitatis legibus inimicas.
§. 10. Philosophia Aegyptiorum.
Critici recentiores in Aegyptiorum sapientia dijudicanda varian
tes adeo statuunt sententias, ut nonnulli eorum in summas hujus gen
tis laudes excurrant, alii mediocrem vix fuisse ejus eruditionem asse
raut. Tam hi, quam illi rectum habere censendi sunt, si de diversis
Philosophiae aegyptiacae periodis loquantur. Prima namque initia Philo
sophiae ante Mosis tempora ob monumentorum defectum ignorantur.Se
cunda periodo usque Herodoti tempora maxime floruit Philosophia, quod
testantur magni viri, divini propemodum ingenii, et immortalis nomi
nis, uti sunt: Pythagoras, Thales, Democritus, Plato, aliique cer
tatim ad Aegyptiorum scholas convolantes, rati Philosophiam sacram
pariter, atque profanam omnium optime ab his magistris hauriri pos
se. Hac periodo Philosophia aegyptiaca originalem suum characterem
evolvit, quo ultima sub Ptolomaeis, et Romanis periodo privata fuit.
Aegyptii non exiguos in plurimis scientiis fecere progressus; sic in
Geometria, cujus colendae occasionem, imo necessitatem praebuit
exundatio Nili, ad tantam quotannis altitudinem excrescentis, ut su
perficies agrorum pingui obduceretur limo: cessante igitur exundatione
agri nova dimensione distribuendi fuere. Peculiari genio architectu
ram apud eosdem viguisse, testes habemus pyramides, obeliscos,
rudera aedificiorum, ac urbium in hodiernam diem existentia. Non si
 — 8 —

ne laude coluerunt Astronomiam, unde cum Julius Caesar calenda

rium corrigeret ex Aegypto Sosigenem ejus temporis celeberrimum
Astronomum accersivit. — In Philosophia statuerunt: Primum ele
mentum, et.complexus omnium entium est Eiktou (lumen spirituale)
quae natura aeterna est. Abit haec in duas partes majores, nempe: '
in naturam coelestem, Osiridem, (Sol) et in terrestrem, Isidem (Luna).
Omnes Dii, ceteraque in classes redacta entia progignuntur ex aliis
ita, ut vita reciproce conditionata mundum animet. — Animam huma
nam, et corpus diversas esse substantias docuerunt, et Herodoto teste
primi statuerunt immortalitatem animae, quam turpi Metempsycho
seos doctrina foedarunt. Ceterum facile intelligitur ex Metempsychosi,
cur Aegyptii cadavera defunctorum hominum anxia cura custodierint.
— Philosophiam moralem eorum duplicem fuisse vulgarem, et arca
nam plures contendunt. Ad nos pervenerunt sequentia: Cultores paren
tum Dei consortio dignos esse ; neminem occidendum esse, aut de
fraudandum ; a peccatis luxuriae abstinendum; infantes non exponen
dos ; adulteria illicita ; et alia plura. Quaedam tamen impia, et inho
nesta in illorum morali doctrina contineri , extra dubium est: Ducere
licere sorores ; furta si non permissa, certe leviter punienda, et
quarta parte furi relicta expiari ; et similia.
C r i s i s.
Philosophia Aegyptiorum longe imperfectior fuit, ae ea Indorum;
mam

1-o. Nec in conceptu Dei, nec in doctrina de Metempsychosi vel

levissimum momentum ad moralitatem incitans deprehenditur.
2-o. Dualismum, seu discrimen spiritum inter et materiam admit
tere quasi videntur, licet substantias has diversas in natura aeterna
convenire , ac umum efficere asserant. -

3-o. Moralis doctrina Aegyptiorum scoriis multis vitiata fuit,

quia modum scientificae Moralis ignorantes de supremo principio mo
ralitatis incurii, utilitatem potius pro fonte moralium actionum consi
derabant; quo posito in actionum impiarum defensionem lapsi fuere.
§. 11. Philosophia Persarum.
Religio Persarum in stellarum, solis praecipue ac lunae, nec
non in virium naturae adoratione consistebat, simplicitateque se prae
ceterorum populorum systematibus religiosis commendavit. Imagines,
templa et statuas non erexerunt Persae, sed ignem symbolum sacrum
divinitatis habuerunt, cui primitias frugum pro sacrificio in montibus
obtulerunt, sacros cantantes hymnos. Teste Herodoto maxima viguit
religiosorum rituum diversitas inter Magos, qui Persarum sacerdo
tes fuere ; eui rei ansam praebuisse videtur superstitionem fovens idea:
Vires naturae divinas esse. Cultum igitur universalem, a praejudi
ciis, et contradietionibus purgatum, instituere conabatur Zoroaster,
origine Medus 620 annis ante Christum. Praecipua capita reformatae per
Zoroastrem religionis redeunt ad sequentia:
1-o. Existit aliquod ens supremum, inconceptibile, increatum,
 — 9 —

primum rerum omnium principium. Ejus nomen est: Mithras ; ejus

symbolum: Tempus aeternum.
2-o. Ens hoc ab aeterno condidit duo entium omnium principia
sine initio , quorum nomina sunt: Ormuzdes (Oromasdes) et Ahri
nman. Ormuzdes, qua primogenitus perfectus est, et bonus, princi
pium omnis boni, et inhabitat lueem, qua se vestit ; verbo suo creavit,
quidquid in mundo bonum est. Huic opponitur Ahriman, qui etiam
fuit spiritualis, et bonae naturae ; ast propter Ormuzdis lucem invidia
tactus, evasit malus, atque hostis Ormuzdis, virtutis, et omnis boni.
Ab hoc tempore lucem suam in tenebras mutans factus est fons, et
origo mali, seque in tenebras e luce, quam prius inhabitavit, praeci
pitem egit. Symbolum ejusdem est draco in serpentem desinens.
3-o. Ormuzdes vi suae voluntatis condidit mundum bonorum spi
-
rituum triplicis ordinis, in quorum ultimo sunt animae humanae Fer
ver, tardius in corpora humana immissae ; quae si libera, promtaque
voluntate Ormuzdi servierint, post mortem corporis sub protectióne
spirituum secundi ordinis I*ed in beatorum sedes ducentur. Ahriman
aeque creavit mundum, sed malorum spirituum, qui Deus dicuntur,
et partim masculini, partim feminini generis sunt, prout spiritus in
Ormuzdis regno.
h-o. Ormuzdes, postquam in regno spirituum solus regnasset 3000
annis, creavit mundum corporeum, coelos, ignem, aquam, tellurem
eum animalibus, vegetabilibus, et mineralibus, ultimo tandem homi
nem. Consummato creationis opere celebravit cum spiritibus bonis fe
stum creationis, Gahandar. In hoc mundo, qui discrimen bonum inter
et malum nondum novit, regnavit Ormuzdes 3000 annis, quibus ela
psis pugna lucem inter et tenebras, hoc est: Ormuzdem inter et Ahri
manum enascitur ; periodus haec sicut prior durat ter mille annis. Hoc
tempore humanum genus ab Ahrimano tentatum peccat, et praebet in
tellure malo morali originem. Initio denique subsequentis periodi, quae
etiam per ter mille annos durat, Ahriman summis rebus potietur,
donec potestate fracta, et spiritibus malis Dews destructis, ipsemet in
laudes Ormuzdis excurrat, mortui resurgant, et regnum beatorum spi
rituum sub gubernio Ormuzdis initium sumat.
C r i s i s.
Zoroastris doctrina originem suam debet Astrologiae, apud Asiae
populos vigenti , estque in historia Philosophiae notabilis eo, quod In
dorum placitis longe antecellat. Assumitur enim:
1-o. Deus, a quo mundus non per emanationem, sed per creationem
productus fuerit: ergo essentiale inter haec duo entia discrimen statuitur.
2-o. Non tollitur humana libertas, ex cujus abusu mali moralis
origo intelligitur.
3-o. Momenta, homines ad moralitatem incitantia, licet non suffi
cientia inveniantur: adsunt tamen aliqua.
Verum alia ex parte scatet Zoroastris religio copiosis defe
ctibus:
1-o. Quale namque sit ens illud supremum respectu morali non
determinatur.
 — 10 —

2-o. Quamvis infinitum dicatur illud ens, cum tamen pro symbolo
habeat Tempus , fit ens finitum, imo mera Forma.
3-o. Ormuzdes, et Ahriman ab aeterno creati dicuntur ; Ormuz
des insuper primogenitus, Ahrimam vero secundogenitus audit: quae
omnia quomodo sint possibilia, non videtur.
l£-0. Doctrina haec originem praebuit Daemonologiae, Magiae,
ac Theurgiae a posteris magis excultae.
5-o. Origo mundi ex pugna boni principii cum malo explicari haud
potest; nam in mundo, sub quo hic natura materiata intelligenda venit
nil in et per se boni deprehenditur ; sed tale fit per usum vel abusum.
§. 12. Philosophia Chaldaeorum.
Chaldaei prae ceteris Asiae populis Astrologia, et cultu siderum
occupabantur, cujus ratio in situ plano Chaldaeae , in coeli serenitate,
ac nomadica vita fundatur. Ob defectum documentorum historicorum
sapientia Chaldaeorum maxima sui parte, atris est involuta tenebris,
atque incerta. Sacerdotes Chaldaeorum Astrologi celeberrimi evase
runt adeo, ut omnis, qui hoc genere scientiarum excelleret Chaldaeus
et diceretur, et haberetur. Ast everso per Persas imperio babylonico,
Chaldaeorum sacerdotum secta per Magos opprimebatur. Quod vero
hodiedum per Magos intelligantur homines, qui, prout plebi persua
sum est, daemonis artibus nocere possunt, inde ortum videtur, quod
Magi , ut auctoritatem scientiae suae conciliarent, eam non naturalem,
sed ex arcana cum entibus supramundanis conversatione haustam di
xerint; et eam non tam in procurandis generi humano emolumentis,
quam detrimentis exercuerint. Occupabantur Magi praeprimis Astro
logia judiciaria, seu scientia ex astrorum situ, et motu sortem ho
minum, entiumque aliorum praedicendi ; similiter omnium rerum, et
eventuum caussas ex astris derivandi: ad quae confugerunt, quia ve
ras rerum caussas ignorarunt, suamque ignorantiam confiteri detrecta
runt. Hinc ortum est Fatum astrologicum, quo asserebatur: Eventus
totius mundi, imo actiones quoque hominum esse necessarias; quia
per peculiarem astrorum situm, et influxum determinantur ita, ut
nullo conatu, nullaque prudentia mutari, aut everti possint.
Parens Magiae inter Chaldaeos vigentis nominatur Zoroaster, de
cujus nativitatis tempore, vita, et fatis incertissimi haeremus. Utrum
unus, am plures Zoroastres fuerint ; utrum porro fors idem sit cum
Persarum Zoroastre, ignoratur. Interim putamus Zoroastrem Persam,
qui Darii Hystaspis tempore floruit, distinguendum esse a Chaldaeo
rum Zoroastre. Alter scientiarum parens habetur Belus, cujus ta
men fata non minori obscuritate latent. — Fons praecipuus Philoso
phiae chaldaicae praeter Herodotum, Ctesiam, et Diodorum habetur
Berosus. Vixisse fertur temporibus Alexandri M. Babylone sacerdoti
bus Beli adscriptus, et historiam Chaldaeae ex archivo templi baby
lonici hausisse. Juxta Syncellum Astrologiam docuit in insula Cos.
Magnum pretium ejus doctrinae tribuendum non est; conflavit enim
eam partim ex libris Mosaicis, partim ex Graecorum religione, tra
ditionibusque chaldaicis miro, ne dicam absurdo modo. Licet Deum
aliquem nonine Bel existere dicat, penes eundem tamen alios plures
 — 11 —

minores adstruit. Coelum, et terram ex Dea Hamoroca in duas partes

seissa originem trahere asserit ; homines primos vero ex ipsius Bel
sanguine, qui sibi caput amputavit, excrevisse.
C r i s i s.
Philosophia Chaldaeorum abundat erroribus philosophematum, e
quibus ceu fontibus manavit : quare in ea deprehendimus vitia Poly
theismi, Anthropomorphismi, Emanationis, Pantheismi, ac Fa
talismi.

§. 13. Philosophia Hebraeorum.

In Philosophia hebraici populi, qui ex Abrahamo descendens,
propter suum per Jordanem transitum Heber dicebatur, tres periodos,
prout in Philosophia Aegyptiorum, secundum notabiles videlicet cul
turae mutationes assumere juvabit. Prima periodo Hebraei nomadicam
vitae rationem secuti ob defectum commercii cum aliis populis vicinis
fidem in unum Deum, si perpaucas aegyptiacas opiniones, et mo
res exceperimus, sinceram custodiverunt. Moses altera periodo
religionem, et Philosophiam morum populo suo quadraginta annis in
desertis Arabiae vago, jussu divino primus proposuit. Conceptum fun
damentalem totius religionis hebraicae voluit eum Dei veri, quem He
braei exclusis aliis Diis colant. Huic superstruxit omnes non solum
sacras, sed et profanas leges : introduxit igitur formam regiminis
hierarchicam, quae Theocratia fuit. Hae tamen haud obstante ritus
religiosos multos Aegyptiorum, sibi utpote a sacerdotibus aegyptiacis
notissimos, aliisque Hebraeis longo tempore in Aegypto viventibus
non peregrinos, suas in leges assumsit. Hanc religionis, et Philoso
phiae doctrinam in essentialibus non mutatam servarunt Hebraei usque
ad periodum tertiam, id est usque eaptivitatem babylonicam, post
quam in plures partes dispersi, religiosas traditiones, et philosophe
mata partim orientalium populorum, partim Graecorum, et Romano
rum adoptarunt. Qui mosaicae doctrinae primigemiae adhaerent cre
dunt unum Deum, dominum, creatorem, conservatorem, et guber
natorem hujus Universi. Explicant iidem originem mali, seu peccati
ex abusu libertatis humanae, et mortem corpoream, cunctasque mise
rias volunt esse poenas transgressae legis divinae. Statuunt praeterea
hominem reliquis creaturis esse superiorem, et ad imaginem, ac si
militudinem Dei factum ; quare morale pretium eidem competere dicunt.
C r i s i s.
Philo Judaeus et Josephns Flavius populo hebraeo talem sapien
tiae laudem tribuere conantur, ut non vereantur asserere, ipsos Grae
cos Philosophiae suae fragmenta e scriptoribus hebraicis hausisse.
Verum ambo a temporibus, de quibus testantur nimis remoti sunt, et
partium studiosi deprehenduntur ita, ut proni sint in laudem suae gen
tis omnia comminisci. Moses, David, et Salomon , qui sapientissi
mus mortalium omnium Scripturae sacrae oraculo declaratur ; non ha
buerunt naturalem , id est sola ratione, verum inspiratione divina ,
proul cuncti prophetae, acquisitam doctrinam et sapientiam. Qua

$
propter in suis operibus exquisitissima, et rationi sanae conformia
philosophemata de creatione, et gubernatione mundi , deque peccati
origine nobis reliquere. Quamvis autem primis jam temporibus He
braei sua religione, ac Philosophia excelluerint omnibus aliorum po
pulorum philosophematibus eo, quod ubivis terrarum Polytheismo vi
gente manipulus hominum adeo exiguus unum coluerit Deum : forma
verunt tamen sensualem nimis, veraeque tendentiae moralis expertem
Dei conceptum ; quodipsum confirmant frequentes in Polytheismum,
et Idololatriam relapsus. David, Salomon, et prophetae religionem, et
moralitatem intimiori copularunt nexu, utut his quoque persuasum
exstiterit, motiva moralitatis esse praemia, poenasque temporales. Cla
rum fit ex his ad articulos fidei Hebraeorum vix pertinuisse immorta
litatem animae humanae, licet eam nonnulli, praecipue proximis ante
Christum temporibus, divinaverint.
§. 14. Philosophia Phoenicum.
Phoenices inter barbaros populos Sapientiae laude non inclaru
ere ; variarum tamen rerum utilium inventione celebrantur. Herodoto
testante sedes antiquas circa mare rubrum relinquentes mari mediter
raneo adjacentes regiones occuparunt, et peregrinationes terra, plu
rimum vero mari susceperunt in orbem eo tempore notum. Eorum ee
leberrimae coloniae memorantur Carthago, et Cyrene. Mercaturam
potissimum exercentibus necessaria fuit literalis scriptura, quam Taut
vel Tot invenisse, Cadmus vero in Graeciam tulisse censetur. Astro
nomiam usibus nauticis necessariam tractarunt, in qua tamen Aegy
ptiis longe postponendi sunt. Naves majores, et machinas bellicas pri
mi exstruxere ; primi quoque signarunt metalla. Sapientiae suae au
ctorem venerantur Sanchuniatonem, quem Mose antiquiorem dicunt,
ita, ut hic narrationem suam de origine mundi ex illo hauserit ; quod
falsum esse, ipsa narrationis diversitas ostendit. Non male autumant
multi Sanehuniatonem esse personam fabulosam eo, quia non facile
concipitur, quomodo Grammaticus Philo Byblius, tempore Vespasia
ni vel Hadriani vivenis, opera Sanchuniatonis eousque omnibus igno
ta in lucem producere, et in graecum idioma vertere potuerit. Cosmo
genia Sanehuniatonis constat sequentibus capitibus: Principia rerum
Chaos erat, et Spiritus, ex quibus materia Mot, continens vires vi
vas, et animalium semina, produeta fuit. Ex Mot animalia primum
imperfecta, dein ex his perfectiora sunt enata.
Alter Phoenicum Philosophus Moschus vel Mochus Sidone oriun
dus, et ante bellum Trojanum vivens, fertur systematis atomistici au
etor fuisse, quod non omni dubio vacat.
Phoenicum religio est obscura, et nobis incognita; id unicum
scimus: certo apud illos cultum plurium Deorum viguisse, quibus victi
mas humanas offerebant.

C r i s i s.
Phoenices mercaturae colendae ut plurimum studiosi scientias
alias, et artes , mercimoniis instituendis minus utiles, neglexerunt.
Duo principia entium assumunt Phoenices, quare in eorum Philoso
 — 13 —

phia conceptum Dei frustra quaesierimus. Alia vero ex parte metu

servili, et superstitioso , ceu subjectivo principio in plurium Deorum
cultum trahebantur adeo, ut placandis Diis aptissimum videretur me
dium: offerre, quae hominibus charissima sunt, victimas videlicet hu
manas. Nullum adest incitamentum ad progressum in moralitate faciem
dum, nulla virtutis necessitas , quodsi delicta, et crimina quaecunque
victimis expiari possunt.

§. 15. Philosophia Scytharum.

A Celtis distinguendi veniunt Scythae Hyperboraei, de quibus pau
ca admodum habentur. Eorum sapientes de Deo, et creatione nuundi
theogoniis vestita dogmata proposuere, quae tamen ob vagae vitae
rationem non paucas mutationes passa fuerunt, praecipue inter Scy
thas in Asiam irrumpentes. Deum, ejusque cultum; immortalitatem ani
mae, vitaeque post hanc terrenam felicis exspectationem firmissimam,
praecipua eorum dogmata fuisse veterum testimonio constat. Nonnulli
eorum animam migrare, alii beatorum sedibus adscribi putarunt; mor
tem omnes fortiter contemsere. Celeberrimi solum Scytharum Philo
sophi Graecis innotuere ; quales fuere : Abaris, Zamolaris, et Ana
charsis. Abarim non pauci e Pythagorae disciplina prodiisse crede
bant; licet circumstantiae temporis, quo vivebat, id non patiantur.
Multa fabulosa de illius vita, et factis narrantur ; quae verosimilia sunt,
ad sequentia redeunt: Circumstantiis rite consideratis Abaris probabi
liter Olympiade tertia, id est circa annum 770 ante Christum in Grae
ciam delatus, et thaumaturgi personam simulans, non solum nominis
sui magnam gloriam inter Graecos et Italos praestigiis consequutus
fuit ; verum etiam auri molem non exiguam corrasit.
Aeque incerta est Philosophia, et vita Zamolaris, quem nonnulli
Pythagorae servum, nonnulli discipulum fuisse tradunt; ast falso,
longo enim tempore Pythagoram praeeessit. Doeuit animae immorta
litatem, ejusque Metempsychosim ; eultum Dei commendavit; leges
quoque popularibus promulgavit; quapropter inter Deos relato quot
annis victima humana oblata fuit.
Celebratissimus vero Scytharum fuit Anacharsis , quem Graeci
suis Philosophis adnumerarunt. Fuit is coaetaneus Solonis, et scripsit
de moribus Scytharum , et Graecorum ; de rebus bellicis, et de vitae
humanae debilitate.

C r i s i s.
Sapientia Scytharum practica magis, quam theoretica fuit; quia,
quae Graeci egregie docuerunt, et ore professi sunt, hi actionibus ex
presserunt suis ; quare Philosophiam Graecorum sua philosophica vi
ta superasse videntur. Frugalis, legibusque moralitatis accommodata.
horum Philosophorum vita soli climati vix adscribenda venit. Etsi nam
que soli sterilitas multas vitiorum subtraxerit illecebras: continentiae
tamen, et frugalitatis exercitae laus eisdem denegari haud potest.
 — 14 —

§. 16. Philosophia Celtarum, et Scandinavorum.

Celtarum nomine veniunt incolae Lusitaniae, Iberiae, Galliae,
Britanniae, et Germaniae ad limites Galliae ac Italiae sitae; sub
Scandinavis vero sensu lato sumendi sunt non solum Dani, Sueci,
et Norvegi, sed etiam Germani cis Albim habitantes. Horum populo
rum sapientes in tres ordines distributi audiverunt: Bardi, Vates , et
Druidae. Et Bardi quidem heroum res gestas versibus, et cantu ce
lebrarunt ; Vates sacrificiis offerendis vacarunt; Druidae demum ad
ministrandae justitiae invigilarunt, ac tradendae disciplinae morum.
Celtarum Philosophiam, et Religionem ex Romanorum, Graecorum
que narrationibus, ex traditionibus plerumque incertis, et ex paucis
in Edda *) contentis relationibus noscimus. Plurima dubia profecto in
de oriuntur, quod in Chronicis septemtrionalibus 0din duplicem agat
personam, et jam legislator, fundator Religionis, et septemtrionis
Dominus ; jam creator hominis, et numen supremum dicatur. Cum
probabilitate sequentia solum capita Philosophiae Celtarum adferre
valemus:
1-o. Supremum numen est Odin, vel Wodan , conditor hujus
Universi.
2-o. Condidit is duo principia, unum bonum, Alfadur; aliud ma
lum, Loke.
3-o. Quodlibet horum principiorum proprios habet daemones ; bo
ni Alasae dicti lucem inhabitant ; mali vero tenebras. Hominum sorti
dominantur tres Deae Normae.
lμ-ο. Animae hominum sunt immortales ; et proborum quidem
animae post mortem corporis veniunt in locum Walhalla dictum;
malorum vero in purgatorium seu Nifflheim : tandem post extre
mum judicium illae in coelum, Gimle , assumentur; hae autem in
orcum Nastrond praecipitabuntur. Probi, quibus accensebantur
ii solum, qui strenue in praelio pugnantes occubuerunt, tot sunt in
Walhalla servos accepturi, quot in pugna occiderimt hostes.
5-0. Commoratio animarum in Walhalla, et Nifflheim nequaquam
durabit in aeternum, sed bonus spiritus Alfadur devicto malo Loke,
liberabit animas, et regnabit solus.
C r i s i s.
Nemo non perspicit magnam hujus doctrinae cnm Philosophia
Persarum similitudinem, ob quam superius (§. 11) expositis difficul
tatibus premitur. Fides in animae immortalitatem, et amor virtutis
aeternitate praemiorum, et poenarum excitatur quidem ; ast quis non
videat argumenta haec nimis sensualia esse, atque debilia.

*) Edda dicitur liber partim historici, partim moralis, et mythologici

argumenti , quo continentur narrationes, carmina, et sententiae vete
rum Scaldorum, id est: Sapientum, et poëtarum septemtrionalium ante
seculum undecimum.
 — 15 —

§. 17. Philosophia Graecorum mythica.

Graeci Philosophiam e statu barbaro, in quo ante ipsos delituit, edu
xerunt, eamque in systema redigendo, summam prae ceteris antiqui aevi
populis laudemjure optimo merentur. Falleretur proculdubio, qui puta
ret Philosophiam subito ad culmen, in quo tardius conspiciebatur, eve
ctam fuisse. Graeci etenim e variarum gentium barbararum colluvie in
unum populum coëuntes primum ad humanitatem, mansuetudinem, et
civilitatem, dein ad systematicam culturam evehi poterant. Aevo ita
que mythico, quod systematico prius est, Sapientes incultis Graecis
veritates non aliter, quam sub fabulis, mythieis allusionibus, suavi mo
dulatione vocis, atque musici concentus ope proponere poterant. In
ter hujus aevi sapientes nominis magnam celebritatem consecutus est:
1-o. Orpheus, Lini discipulus, vivens circa annum 1250 a. C. Ex
celluisse dicitur cantu adeo, ut saxa emolliverit; lupum cum agno,
accipitrem cum columba conciliaverit; torrentis impetum fregerit, at
que alia his similia fecerit, quibus indicatur Orpheum voce sua pru
denter usum saxea hominum corda emollivisse ; infensos sibi, ac ini
micos homines reconciliasse ; impetuosos, affectibusque abreptos com
posuisse. Ex fragmentis ; quae supersunt, orphicis constat eum in
Theologia docuisse: Deum omnia in se continere, ac omnia ex se ge
nuisse ; eundem esse Spiritum Universi cuneta pervadentem , regen
tem, animantem; omnia denique ad eum reditura, seu Deum esse
Universum. — In Cosmogonia statuit: Aqua est principium pri
mum omnium rerum, ex qua elementa omnia, et vires naturae origi
nem trahunt. Aquam animat vis vitalis infinita, ex qua tanquam
prineipio formali omnis motus, et vita entium cunctorum emanat.
2-o. Hesiodus, natus Cumis in Aeolia 900 vel 800 a. C. annis,
qui principium entium dixit esse Chaos, quod continet mundi mate
riam elementarem inordinate collectam. Prodierunt ex eo Tellus ma
teriale principium, et Eros (Amor) symbolum vis formativae, quae
cognata elementa in communes fines harmonice connexuit. Chaos
porro Erebum, et Noctem; haec vero Aetherem, et Diem genuit.
Tellus demum, produxit mare, montesque cum suis incolis.
3-o. Melesigenes magis notus Homeri nomine, quod Cumis usi
tata dialecto coecum significat, 1000 vel 900 annis a. Chr. 300 post
expugnationem Trojae Hesiodo coaevus vixisse fertur. Ejus ex sen
tentia supremum omnium rerum ens fuit Chronos (Tempus), ex
quo eeu formali principio Zeus, Pluto, Poseidon, et Hera, hoc
est, quatuor materialia principia, uti: aër, ignis, aqua, et terra ori
ginem trahunt. Solem, et lunam prout alia multa tum animata, tum
inanimata entia in Deorum numerum assumit. De animarum huma
narum immortalitate convictus fuit, dicitque illas post eorporis mor
tem in orcum descendere, ubi pro varia moralitate, vel immoralita
te actionum durante vita terrena positarum, vel omissarum praemiis,
aut poenis promeritis afficiuntur.
C r i s i s.
In doctrina Graecorum aevi mythici manifestant se conatus ra
tionis evigilantis per Theogonias, quae obscurae sunt partim pro
 pter allegorias, partim ob historiam illius temporis incognitam nobis
Aecedit, quod ab illis auctoribus ortus Universi cum origine hujus,
quem inhabitamus, orbis, confundatur ; variae item antiquissimorum
temporum traditiones dissonae coacerventur, quas frustraneo labore
in ordinem redigere tentamus. Duo principia suprema formale, ac
materiale omnibus videbantur necessaria, quae cum denuo in plura
entia sublimioris naturae subdividerentur, factum est, ut Pantheis
mus introductus fuerit. Licet autem hi Dii respectu physico excelle
rent hominibus: corpus tamen habebant, subtile utique ; morali ve
ro charactere hominibus persimili gaudebant. Nam corpus Deorum,
Dearumque conflatum ex aetherea materia ambrosia non minus, ac
nectare pro sui sustentatione indigebat. — Dii porro affectibus ob
noxii, partiumque studio abrepti, nec non turpissimis quibusvis vo
luptatum generibus clam, et palam indulgentes verum virtutis amo
rem nec ipsi habuerunt, neque homines ad moralitatem sectandam
incitarunt. — Dei conceptus adeo indignus per doctrinam fati, quod
non solum entibus finitis, verum etiam Diis dominatur, vehementer
convulsus, penitus evanuit. — Emanationis systemate stabilito mun
dus fit substantia divina, Deus vero ens materiatum, et compositum.

§. 18. PhilosQphia Graecorumi politica.

Commemorantur a nonnullis viri, qui sapientiae laude inter
Graecos hac periodo conspicui fuere, uti sunt complures legislatores,
et septem sapientes. Relicta nempe sacerdotibus religionis cura viri
docti conabantur legibus et prudentia saluti civitatis prospicere ; exem
plo civibus praeire ; dictis et factis virtuti studere. Sapientia horum
virorum in eo constitit, ut publicum a privato secernant; sacra distin
guant a profanis; cives concubitu prohibeant vago; jura defigant mari
tis ; atque legibus condant, firmentque civitates. Horum virorum prae
cipui, uti: Minos (circa 100 a C.) Cretensibus; Zaleucus (florens
circa 664 a. C.) Locrensibus ; Lycurgus (florens cirea 889 a. C.) Spar
tanis ; Draco (florens circa 625 a. C.) et Solon (natus 638, mortuus 561
a. C.) Atheuiensibus leges utilissimas ferendo licet inclaruerint: syste
mata stricte philosophica tamen nec condiderunt, nec emendarunt. Per
tinet eapropter vel ad historiam Philosophiae moralis, vel Juris eorum
doctrinam examini subjicere. Historia vero Sapientum Graeciae, ho
rumque numerus , doctrina, et fata magna sui parte dubia et obscura
suspicionem excitant fabulae elegantis tanto magis, quanto certius est
eruditos diversas in partes abivisse. Alii septem Sapientes, alii pau
ciores nominant, plures alii. Qui passim pro talibus habentur, sunt se
quentes: Thales, Solon, Pittacus (n. 639 m. 569 a. Ch.) Bias (florens
circa 610 a. Ch.) Periander (m. 584 a. Ch.) Cleobulus, (vivens circa
annum 593 a. Ch.) et Chilon, (florens circa 556 a. Christum). Licet cui
libet horum peculiares tribuantur sententiae, quibus partim cognitio
mem juris, et obligationis, partim experientiae superstructam hominum,
et mundi notitiam abunde comprobarunt: nihilominus vere philosophi
- cos conceptus, non ex superficiali, aut rhapsodica; sed profunda, et
systematica investigatione oriri solitos, apud eos, unicum si demas
Thaletem, frustra quaesieris.
 — 17 —

PERIODUS SECUNDA.

Ph i l o s o p h i a G ra e c o r u m s8ct a ri a
a Thalete usque ad Stoicorum, et Scepticorum unionem, i. e. ab anno 600
circiter a. C. usque ad annum 50 ante eundem.

§. 19. In t r o d u c t i o.
Historiae veteris monumenta testantur Graecos fuisse primos,
qui specimina intellectus, juxta ideam alieujus systematis philosophan
tis dederunt. 0fferebat se in limine jam solvenda, et ab omnibus hujus
periodi Philosophis examini subjecta quaestio , nempe: Quae origo
mundi ? Non pari modo, nec pari suceessu coronabantur conatus sol
vendae huie quaestioni eosmicae impensi. Doetrinae praecipuorum v i
rorum asseclas maetae originem praebuere diversis sectis philosophicºs,
quarum memoratu dignissimae hac periodo sequentes censentur: I. Jo
nica. II. Pythagorea. III. Eleatica. IV. Atomistica. V. Sophistica.
VI. Socratica. VII. Platonica, vel Academia vetus. VIII. Peripate
tica. IX. Pyrrhomica. X. Epicurea. XI. Stoica. XII. Academia no
va. Ordine recensito scholas has percurrere juvabit.
§. 20. I. §eeta jomiea, ejusque eharaeter.
Jonia regio Asiae minoris mari adjacens mercaturam non solum
cum incolis insularum Archipelagi, verum etiam cum Phoenicibus, et
Aegyptiis instituit amplam; unde factum est, ut ejus incolae cultu ex
terno, divitiis, imo et scientiis antecellerent reliquos Graecos, hoc
tempore adhue ignorantiae tenebris mancipatos. Inclaruerunt in hac
schola: a. Thales, b. Anaarimander, e. Pherecydes, d. Anaarime
nes, e. Heraclitus, f. Anaaragoras, et g. Empedocles. Coluerunt
hi viri plerumque cognitiones physicas, e quibus Philosophiam naturae
non phantasiae, verum philosophanti rationi superstructam compo
suerunt.

§. 21. a. T/ a 1 e s.
Seetae jonieae fundator fuit Thales Mileti in Jonia natus 6/|0°, vel
629°; mortus 513° anno ante Christum. Peregrinationes Thaletis in
Cretam, Phoeniciam, et Aegyptum prout alia multa ejusdem faeta du
bia sunt, et incerta. Interfuit quoque expeditioni contra Cyrum in ca
stris infelicis Croesi , qua terminata in patriam cognitionibus onustus
rediit, et amicos docuit; scholam tamen veri nominis aperuit nuspiam.
Objecta ejus institutionis fuere: Philosophia, Astronomia, Physica, cui
Mathesim adjunxit. Quamvis mythorum influxus in doctrinam Thaletis
negari non possit: nihilominus tamen principia mundi claritate tali de
terminavit, quam in ejus antecessorum philosophematibus non inveni
mus; quia plurimum usus fuit inductione, ex observationibus circa en
tium proprietates hausta.
1-o. Principium materiale supremum omnibus entibus assignavit
Aquam, ita, ut cuncta enlia ex aqua nascantur, et in eandem resol
2
 — 18 —

vantur. Huic asserto ansam praebuit experientia, qua edoctus Thales

vidit entia oriri ex seminibus, quae humorem in se continent.
2-o. Asseruit térram esse aquam condensatam ; hanc vero rarefa
clam fieri aërem, qui si etiam rarefiat, suppeditet ignem.
3-o. Principium formale Thaletis fuit amima {mundi, qua voce
vim motricem denotavit : quia pro hoc conceptu designando necdum
habuit terminum proprium.
Fuit insuper Thales ornatus cognitionibus geometricis, et astro
nomicis; doeuit enim geometricam methodum altitudines locorum men
surandi. Solis conversiones primus notavit; primus item eclypsim so
lis praedixit. E morali Philosophia vero sententias paucas explicuit.
C r i s i s.
1-o. Doctrina de aqua, ceu principio supremo materiali, caret
fundamento solido ; pari namque jure posset aër, vel terra pro princi
pio supremo materiali statui, quod ipsum Anaximenes, aliique fe
cerunt.

2-o. Conceptum Dei, qui conditor sit hujus universi, haec doctri
ma non continet, quamquam Diogenes Laërtius, Stobaeus, aliique in
ter Thaletis asserta numerent sequentia: „Deus est initium, et finis ;
ejus perfeetissimum opus est mundus : Deus cognoscit hominum cogi
tationes, et actiones." -— Confirmat enim nostram opinionem Aristo
teles asserens: omnes Philosophos Hermotimo, et Anaxagora antiqui
ores non alias, quam physicas, et materiales caussas mundi adstru
Xlsse. -

3-o. Ad hominis moralem characterem perficiendum prorsus ine

ptum est et Thaletis, et ejus discipulorum philosophema.
§. 22. b. Anaaeimander.
Scholas Mileti primus erexit Anaarimamder, matus anno a. Chr.
611°, mortuus 547. Plutarchi, aliorumque recentiorum opiniones de
Anaximandri cognitionibus astronomicis, physicis, et geographicis
magnopere dubiae sunt. Ex horum sententia inventio gnomonis, id est
indicis in horologio solari, constructio item mapparum geographicarum
Anaximandro in acceptis referenda venit. Certum est eum Thaletis ami
cum , et discipulum fuisse, a quo tamen in multis recessit. Sprevit
nempe Analogiam, cujus insufficientiam in Thaletis philosophemate
pervidens dixit:
1-o. Aqua non est principium materiale supremum entium sub
sensus externos cadentium, sed materia peculiaris aëre densior, et
aqua subtilior, infinita, vi semetipsam condensandi et extenuandi prae
dita ; ope prioris vis aqua, et terra; posteriori vero agente aër, et
ignis oritur.
2-o. Materia haec infinita est, una, et immutabilis, non obstante
partium singularium mutabilitate. Entia totius orbis ex hac materia
orta sunt, et in illam resolventur, quia in aeterno motu est con
stituta.
3-0. Terra in centro Universi collocata, immota, globosaque est.
I.ama falso lucet lumine, splendoremque suum haurit a sole, cujus di
seus 28 vieibus major est disco telluris.
C r i s i s.
Anaximamdrum ultro progressum fuisse in philosophando, quam
ejus magistrum Thaletem, nulli subjacet dubio ; ast aeque certum est
eundem in non pauciores errores incidisse. Siquidem:
1-o. Praesagivit animo caussam mundi debere esse infinitam, in
mutabilem, et necessariam, quare igitur adstruxit eandem esse ma
teriatam?
2-o, Motus aeternus in ente materiato impossibilis est.
3-0. Coinquinatur praeterea haec doctrina materiali Pantheismo,
et est rationi non minus, quam bonis moribus adversa.
§. 23. c. Pk e r e c y d e s.
Pherecydes matus in insula Syros ufha e Cycladibus circa 600 a. C.
annum, mortuus eodem, quo Thales anno, 543 videlicet a. C. Exiguis,
quae supersunt ex ejus opere fragmentis conformiter tria suprema prin
cipia entium assumsit; nempe materialia duo: Aetherem, et Terram ;
formale unum: Tempus ; tam huie, quam illis competit aeternitas.
Aether, Zeus dictus, principium est activum, quod primum materiam
passivam formavit; deinde Deos, id est vires naturae, ac tandem sub
stantias viventes, et sentientes. Anima humana migrat ex uno corpore
in aliud, estque immortalis, quia partem aetheris divini constituit.
C r i s i s.
Peculiariter memorari meretur Pherecydes ob externam Philoso
phiae suae formam , quia stilo soluto primus philosophemata sua com
cinnavit, erroribus non vacua ; nam :
1-o. Absurdum est aetherem, et terram ab aeterno existentem
propugnare.
2-o. Quaeritur: quomodo materia passiva per Aetherem prius pro
ducta quam vires, sine his potuerit existere?
3-o. Anima humana evadit materiata, si asseratur, illam esse
partem principii materialis, aetheris nimirum.
h-o. Metempsychosis vero privat animam nobilissimo existendi
genere, quod enti simplici, moralitatis, et aeternae beatitatis capaci
convenit.

§. 24. d. An a ae i m e n e s.
Vestigia magistri, et amici sui Anaximandri sequebatur Anaari
memes Mileto sicut Thales oriundus. Floruit circa 557 annum a. C.,
mortuus vero est anno 198 ante aeram Christianam. Juxta eundem
supremum omnium entium principium, quod Anaximander nullo insi
gnivit nomine, sed medium quodpiam aërem inter et aquam putavit,
uullum aliud est, quam aër, quem in statu originario sensibus perci
pere frustra tentamus. Aër, quum sit quoad quantitatem infinitus, prin
 — • 20 —

cipium vitae totius mundi eonstituit. Ad hoe asserendum invitavit Ana

ximenem vita humana, quae aëris exspiratione conservatur, et inspi
ratione. Aëri duae insunt vires earpansiva, et compressira. Per illam
producitur ignis ; per hanc oritur primum ventus, ex quo nubes, dein
aqua, tum terra, denique lapides generantur: quae omnia ordine in
verso rursus in aërem resolvuntur. — Terra est plana tabella, et ad
eandem rationem sunt etiam sidera, quae non moventur subter, sed
circa terram. Sol altioribus terrae partibus tegitur, dum occidit. I.una
est ignea, et eclypsim patitur obturato foramine, per quod ignem spirat.
C r i s i s.
Licet Anaximenes ea mente fuerit, ut obscuram antecessorum
sententiam illustret: tamen -

1-o. In communem scholae jonieae errorem, materialem videlicet

Pamtheismum incidit.
2-o. Non clare satis explicuit, quo modo per duas vires nominatas
ex aëre oriantur entia, aut ifi eum résolvantur.
3-o. Elhiearum legum nullam prorsus mentionem injecit; nam quae
eireumferuntur praecepta, exotericis recte adnumerantur.
§. 25. e. He r a c / i t u s. -

Tempus nativitatis Heracliti nobis non constat ; certum tamen est

eumdem 5000 circiter a. C. anno floruisse, atque aetatis 60'' exstinetum
fuisse. Non fuit conditor, nec assecla ullius philosophieae seetae; ve
rum ut ait, autodidactus , quamvis aliorum Philosophorum placita
ignorasse haud videatur. Fructum suarum meditationum publicijuris fecit
opere, obscuris verbis concinnato; qua de caussa praedicato Skoteinos,
obscurus, fuit cohonestatus. Praecipuae illius sententiae fuere:
1-o. Elementum primarium, et materiale cunctorum entium est
seipsum movens, et sui conscius ignis; quia purus, volatilis, et mu
tationis maxime capax est. Non est hic ignis ardens flamma, quae ma
teriam crassam habet ; sed est aethereus, seu summe purus.
2-o. Ignis pedetentim exstinguens generat aêrem, aër aquam, et
haee terram, quae si evaporat in aquam transit, haec in aërem, et aër
ilerum in ignem. Haec elementa in continua pugna sunt, qua cessante
orietur harmonia, atque mundus in ignem resolutus existentia priva
bitur. Evolvet se tamen paullo post ex hoc igne novus mundus. Eris
igitur, et Harmonia sunt formalia principia.
3-o. Universum nec Dei, nee hominum opus est, verum ignis ae
ternum agentis, qui juxta leges immutabiles aeeenditur, et exstinguitur.
11-o. Ignis purus est anima mundi. Quo plus ex igne puro in aliqua
substantia fuerit, haec eo perfectior erit ; unde facile intelligitur ejus
assertum: Anima siccissima est perfectissima. Quia vero igui aqua
opponitur, conseetarii adinstar deduxit: Aqua est mors animae.
5-o. Vires ignis continuo agentis mutant objeeta singulis momentis
ita, ut idem status entis cujusdam ultra momentum non duret. Sensus
itaque externi, cum contrarium testentur, non suppeditant nobis eogni
tionem certam ; verum ratio humana, non prout in hoe, illovc homine
deprehenditur, sed in universum considerata.
 — 21 —

6-o. Post mortem talia manent hominem , quae nec sperat, nec
credit. Quamdiu vivimus animae noslrae quasi mortuae, ac in nobis
sepultae sunt; quamprimum autem vitam ponimus , animae nostrae
reviviscunt.

C r i s i s.

De Heracliti philosophematibus advertere juvat sequentia:

1-o. Ignis, quem Heraclitus elementum primarium entium vo
luit, ut Eleaticos oppugnare possit, non solum insufficiens est pro
explicanda entium origine ; verum etiam qua aeternus, et animam
mundi constituens, materialis Pantheismi labem aspergit huic doc
trinae.
2-o. Quamquam in entibus respectu empirico mutatio deprehen
datur: nihilominus cogitat ratio humana substratum aliquod funda
menti adinstar invariatum, permanens, cui hae mutationes inhaereant.
3-o. Animae humanae immortalitas, quam Heraclitus teste Cle
mente Alexandrino, et Sexto Empirico adstruere dicitur, non bene
convenit cum continua mutabilitate entium existentium. Obscuritas
doctrinae Heracliti utcunque nos impedit, quominus veram ejus de ani
ma, illiusque existentia sententiam perspectam habeamus.
li-o. Certitudinem cognitionum sensualium negando, favit Hera
clitus unilaterali Scepticismo; quia ex alia parte non negavit raliona
lium cognitionum certitudinem. Hoc asserto plurimum contulit Hera
clitus ad objectivae veritatis conceptum stabiliendum.

§. 26. f. An aae a yo r a s.
Scholae jonicae decus -fuit Amaaeagoras Clazomenis in Jonia
natus anno 5000 a. Ch. mortuus l1280 ante eundem. Secundum nonnul
los Hermotimi, secundum alios Anaximenis discipulus , quem tali
fervore audivit, ut ab eodem successor in munere magistri denomina
retur. Posterior sententia laborat difficultatibus chronologicis; et li
cet eam Diogenes I.aërtius teneat, falsa tamen esse debet, ni alteru
ter horum virorum alio tempore natus aut mortuus fuisse dieatur.
Quum Asia minor bellis turbaretur, Anaxagoras anno aetatis l£1° Athe
nas transiit, ibique sedem fixit. Post plurium annorum , decursum
incurrit odium Atheniensium, cui ansam praebuit assertum: Stel
las, Atheniensium divinitates, nil nisi lapides esse. Quapropter ab ad
versariis declaratus fuit hostis religionis, imo Atheus, et homo civi
tati metuendus. Persecutionem evitaturus Anaxagoras Lampsacum
se recepit anno '131° a. C. ubi tanto in honore habebatur, ut mortuo
statua posita fuerit. Sententiarum praecipuas ducimus :
1-o. Er nihilo fit nihil, quidquid igitur e.ristit, ab aeterno eari
stit; omnis ortus, et interitus nil est, nisi mutatio materiae, jam
praeexistentis. -

2-o. Existunt ab aeterno Homoiomeriae, id est partes similares,

in quas materia, et enata inde corpora solvi possunt; efficiunt eapro
pter Homoiomeriae materiale principium entium hujus mundi.
 3-o. Materia ex his Homoiomeriis eomposita, et omni motu de
stituta requirit aliud a se diversum, et pro se subsistens ens, quod
chaotice mixtas Homoiomerias regularem in formam cogat; seu : Prin
cipium formale motus est Ens, intellectu infinito praeditum.
lÃ-o. Per fini conformem activitatem hujus prineipii formalis Ho
moiomeriae separantur, et componuntur ita, ut ex iis primum enascan
tur elementa corporum, tum ipsa eorpora quoad magnitudinem, for
mam. colorem, aliasque proprietates quam diversissima.
5-o. Ens intelleetu infinito praeditum penetrat materiam, fitque hoc
modo mundi anima, quaeum animae cunetorum entium , utut quoad
gradum virium differant, quoad essentiam tamen conveniunt, atque
ex eadem suam vitam , faeultatemque cognoscendi, sentiendi, et vo
lendi hauriunt. Nullum est hac de caussa inter animas humanas, et
brutorum essentiale discrimen ; nam ambae sunt immortales, liberae,
aguntque secundum naturam organismi corporei,
6-o. 8ensuales pereeptiones destituuntur certitudine, quia sen
sualitas non exhibet illud reale, quod in objeetis est. Fundavit Ana
xagoras in hoe asserto celebrem illam sententiam : Niae est migra
sicut aqua ex qua oritur, licet sensus externus oppositum testetur.
Consectarii adinstar aliam quoque deduxit propositionem: Entia ita
sunt comparata, prout quisque eredit esse eomparata. Quamvis autem
non delur sensualis perceptio objective vera: intelleetus tamen verum
a falso diseernit.
7-o. 8ubstantia principii formalis est infinita, ex Homoiomeriis
non composita, pura, aeterna, et aetherea; non confundenda seu cum
aëre, seu cnm elementari igne, Eadem quum aether sit cingit, con
servat, et regit mundum,
C r i s i s.
Doctrina prius allata multis ex partibus memoratu dignissima, suis
non destituitur mendis, et quidem gravissimis. Siquidem:
1•o. Erravit Anaxagoras assumendo materiam constantem ex Ho
moiomeriis , principio formali coaeternis. Fontem hujus erroris de
prehendere licet in sententia : Eae nihilo fit mihil.
2-o, Falsum est: mullum discrimen essentiale inter animas homi
num, et brutorum intercedere ; et animas omnium entium habere ean
dem essentiam.
3-o. Seeptieismum unilateralem admisit, et defendit, etiamsi non
in objeetis rationis, in objectis tamen ad sensualitatem pertinentibus.
4-o, An ens intellectu infinito praeditum simul morale sit nec ne,
rorsus indeterminatum reliquit ; nam nulla praedicata moralia eidem
Ę eommemorat ; quin potius asserendo: ens illud esse mun
di animam , et essentialem Deum inter et mundum differentiam tollen
do, Pantheismum propugnasse non immerito censetur, Fuit Anaxago
ras ea ingenii aeie, ut primus Philosophorum praeter materiam ens
intellectu praeditum pro altero principio , videlicet formali assumse
rit ; permotus proeul dubio una ex parte insuffieientia eosmogonico
rum systematum ab antiquioribus Philosophis excogitatorum ; altera
vero ex parte incitatus per pulcherrimum ordinem in Universo vigen
 - - 23 - -

tem, et ob nexum, qui ex physicis materiae 'proprietatibus explicari

non potest. Suppeditavit hoc modo argumentum physico-teleologicum
pro evineenda Dei existentia.
5-0. Dignitati quoque animae humanae plus consuluit Anaxago
ras, ac illius antecessores, agnoscendo inter substantiam divinam, et
animam humanam aliquam affinitatem e similitudine progenitam.

§. 27. g. Empedocle s.
Empedocles Agrigenti in Sicilia nobili genere in lucem editus
anno 188° a. C. fatis functus l,28°, discipulus Parmenidis, et non Py
thagorae prout (plures falso autumant) poësi, arte medica, historia,
et Musica excelluit. I.egibus latis Agrigentinorum corruptos mores
corrigere, ac patriae bono consulere volens multorum incurrit odium,
quod adeo efferbuit, ut eundem, licet ex ludis Olympicis lauro redimi
tus reverteretur, patria tamen exesse juberent oives. E Peloponneso
Messimam proficiscens e eurru, quo vehebatur, in mare lapsus obiit.
Fabulam igitur sapit mortis genus, quo se in Aetnae eraterem divinos
honores eonsequendi gratia praecipitem egisse dicitur. Heraclitum in
ter, et Eleaticos philosophos medium quasi tenuisse censendus est. Pla
cita praecipua redeunt ad sequentia:
1-o. Ens originarium (I)eus) e quatuor elementis ; terra, aqua,
aëre, ac igne chaotice nuixtis constat ita, ut nullum horum ab alio dis
cerni possit prius, quam a se avellantur.
2-o. Chaos ab aeterno duas habet vires; unam, quae continuo se
parat; vis (repulsiva) abiam, quae separata conjungit (vis attraetiva).
Ambae coeco casu agentes materiam forma sua vestiunt, id est: pro
ducunt entia peculiaris formae, quorum nullum interit, sed modum
existendi mutat,
3-o. Entium organicorum species essentialiter aequales sunt,
quia vis vitalis, entium organicorum nil est nisi quatuor elementorum
commixtio ; quapropter differentia, quam inter entia organiea eerni
mus, dependet a diverso elementorum magis minusve jam evoluto
rum gradu.
h-o. Suhjeetum cognoscens eum objecto cognito ejusdem esse de
bet naturae, quia seeus nulla cognitio possibilis foret; quia vero ani
mae tam hominum, quam brutorum quatuor elementa extra se posita
cognoseunt: ex iisdem oomponantur oportet.
5-o, Cognitio divina perfecta est, atque unica; humana vero in
sensualem abit, et rationalem. Illa est incerta , et /allaac ; haec
autem certa; quapropter hominem decet in veritate cognoscenda uti
sua ratione,

C r i s i s.
Ex paucis, quae supersunt Empedoclis operibus, aut potius frag
mentis clare satis elucet, eum fuisse naturae sedulum scrutatorem ;
ast qua poëta de Philosophia stilo ligato scribens, non raro phantasia,
rationis jugum excutiente, fuit abreptus. Quocirca
 - — 24 —

1-o. Ejus doctrina Pantheismum continet.

2-o. Suffert essemtiale discrimen inter animas hominum, et bru
torum, quarum insuper simplicitatem negat.
3-o. Adumbrat prima lineamenta transcendentalis identitatis, do
cendo: Subjectum cognoscens aequalis naturae esse debere eum ohje
cto cognito.
l1-0. Denique valorem cognitionum sensualium, quibus ipsemet
theoriam elementorum superstruxit, Scepticismo evertit.
§. 28. III. §ecta pythagorea.
Auctor scholae pythagoreae fuit Pythagoras, de cujus nativitate
non minus, quam placitis diversissimae vigent eruditorum sententiae;
quia nec Pythagoras, nec discipuli ejus (unico fors demto Philolao)
quidpiam de rebus suis publicam in lucem emanare siverunt. Qui ex
antiquioribus auctoribus vitam, et placita Pythagorae consignarunt,
vulgi rumores potissimum seeuti, non ante, sed post sectam abolitam
scripserunt, fabulis, et anilibus narrationibusjam tum sparsis lectores
data opera fallentes. Recentiores autem vitae pythagoricae auctores
fingendi, et mentiendi audacia usi fuere, ut habeant, quem Christiano
rum Jesu Christo, Dei Filio, aut praeponerent, aut saltem opponerent.
Natus igitur fuit in insula Samos, patre Mnesarcho divite mercatore,
608, vel 58'; a. C. mortuus 50', vel l189o anno aeque a. C. Magistri ejus
feruntur: Creophilus, Bias, Thales, Pherecydes, et Anaaeiman
der, qui cum ejus spiritui Philosophiae avidissimo non satisfacerent,
adhuc juvenis ediscendae sapientiae caussa recessit in Aegyptum, ubi
duobus et viginti annis aegyptiacorum sacerdotum auditor fuit diligen
tissimus. In Graeciam postea reversus de civitate in civitatem profe
ctus, doctrinae suae semina sparsit. Inter ceteras civitates venit Phli
untem, publiceque in foro de multis rebus erudite disserens, doctrinae
fama apud Leontem Ph!iuntiorum principem inclaruit; cui sciscitanti:
Quaminam artem profiteretur? reposuit: Se nullam artem profiteri, ne
que se Sophum esse, verum Philosophum. Modesto hoc responso fa
ctum, ut eruditi graeci se ab hoc tempore non Sophos, verum Philo
sophos dicerent. Phliunte digressus Polycratis tyrannidem expertus,
et detestatus, in Italiae angulum se recepit, qui subinde Magnae Grae
ciae incorporatus fuit, et Crotone ludum literarium erexit; qua de caus
sa Pythagoras Italicus, ejus autem secta Italica dicta fuit.
Pythagoras fuit formae venustae, ac decorae, quam veste candi
da e lino, coronaque aurea ornavit. In victu parcus, in potu modicus;
carne vescebatur rarissime. Animi virtutes eidem inerant (si ejus bio
graphis fides habenda est) quantae, ac quales in hominem cadere pos
sunt; quamvis nonnullis testantibus fraudes aspernatus haud fuerit, ut
se daemonem , id est ens altioris ordinis, ac homo habetur, compro
baret; sic aureo femore ostenso divinitatis suae fidem discipulis facere
voluit. Quo mortis genere, aut quibus in circumstantiis ultimam obie
rit diem, ignoratur. Nonnulli spontanea inedia eum interiisse dieunt;
alii a Cylonis factione in fuga interfectum fuisse ajunt; alii aliter nar
rant. Discipulos copiosos in duas classes, Eacotericos (extraneos) nem
pe, et Esotericos (intraneos) distribuit; quorum posteriores in con
 — 25 —

sortium familiare assumti societatem stricte pythagoream effecerunt;

quia eosdem, exclusis aliis, disciplinis arcanis applicuit. Dogmata Py
thagorae, teste Philolao, fuere:
1-o. Quum quaelibet mundi entia numerari, mensurarique possint,
suapte sequitur numerum, et mensuram esse principia entium. Mo
nas autem , id est unitas, et Dyas , id est dualitas, principia sunt
numerorum, et mensurae: igitur tam Monas, quam Dyas sunt princi
pia, seu elementa entium ; et monas quidem activum, seu formale;
dyas vero passivum, seu materiale. Ambo suam et originem, et exi
stentiam habent a Monade originaria, quae per excellentiam Momas
audit. Perfectissimus numerus est decas, quia omnes unitates in se
comprehendit, et aequalis est summae, quae oritur ex unitate et sub
sequis tribus numeris; est enim 10=1-+2+3+-%.
2-o. Mundus efficit compositum totum, et connexum juxta leges
harmoniae, cujus auctor est Monas originaria, ens perfectissimo in
tellectu praeditum, omnia pervadens principium vitae, anima mundi,
seu Deus. Divinitatis sedes est ignis aethereus centralis.
3-o. Animae ab initio mundi praeearistentes effluvia sunt centra
lis ignis, et constant calido, ac frigido aethere, qui cunctis corpori
bus necti potest. Post mortem hominis transit anima, qua numerus
per se subsistens, in aliud corpus hominis, vel si easus ferat, ani
malis, illudque animat, seu: Datur Metempsychosis.
l1-o. Morale bonum unitati, malum vero morale multitudini com
parandum est, quia virtutem exercere unico modo, peccare autem in
definite multis possumus. Virtus est harmonia, et consistit in studio
hominis similem se Deo reddendi.

C r i s i s.
Doetrina Pythagorae a sententiis discipulorum ejus distingui vix
ac re vix quidem potest ob defectum fontium: conatus tamen rationis,
quaslibet eognitiones ad unitatem, et harmoniam ex principiis oriun
dam, reducendi, se magis manifestarunt in hac schola, quam in eun
ctis antepythagoreorum placitis. Inter unilateralem Realismum Jonico
rum, et aeque unilateralem Rationalismum Eleaticorum haec doctrina
media quasi via decurrit. Systenua Pythagorae conditum esse videtur,
ut non solum indigentiis rationis theoreticae, verum etiam practicae
satisfaciat; quare non male in Metaphysicam naturae, et Metaphysi
cam morum dispescitur. Utraque plurimis laborat mendis; etenim:
1-o. In Metaphysica naturae hallucinatus est Pythagoras asseren
do : numerum, et mensuram esse principia entium. Stante hac senten
tia diserimen inter eutia quoad qualitatem nullum foret, sed solum
quoad quantitatem. Maxima se offert in crisi hujus philosophematis
diffieultas ob varium, quo terminus „numerus (aQuòuos)" sumebatur,
sensum. Numerus namque jam in abstracto sumitur sensu, jam in con
creto, id est pro partibus constitutivis naturae. Alias Universum nu
merus dicitur; imo justitia, ratio, et anima per numeros explicantur.
2-o. Numerus, et mensura sunt objectorum cognoscendorum me
dia solum, et qua talia, tam parum sunt principia entium realia, quam
 —— 26 —

parum voces, et termini pro entium existentium principiis realibus ha

beri possunt, ni ridicula et absurda velimus defendere.
3-o. Perfectio numeri decadici prorsus arbitraria est, ejusque
applicatio lusus inanis.
lμ-ο. Licet aetherem Pythagoras qua divinum defenderit ; Mono
theismum tamen non statuit; quin potius exemplo sectae jonicae se
duetus, plures Deos assumsit, qui una cum omnibus animabus e nu
meris oriantur. Sententia haec refutatione haud indiget.
5-o. Subvertitur simplicitas animarum, si ceu effluvia iguis cen
tralis frigido, et calido aethere constant. -

6-o. Sanae rationi, et morum probitati plurimum adversatur Me

tempsychosis.
7-o. Quamvis in Metaphysica morum praecepta salutaria conli
neantur: universales tamen conceptus morales, et leges non sufficien
ter fundatae, sed quasi reconditae latent in germine; atque nil ponde
ris lucrantur per explicationem analogicam e numeris desumtaum.
Nota 1. Ex operibus Pythagorae nullum superest; nam etiam
carmina, quae circumferuntur sub titulo: »Aurea carmina Pythagorae« anti
qua sunt quidem, ast Pythagoram non habent auctorem.
INota 2. Pythagoras discipulos copiosos, eosque praestantes
congregavit ; celebratissimi fuere: Alcmaeon Crotone oriuudus artis medi
cae peritus } Ecphantus Syracusanus ; Archytas Tarentinus, et Philolaus aeque
Taréntinus, qui Pythagorae doctrinam , vulgatis scriptis, in luceum publi
cam edidit, quo facto laesae societatis pythagoreae incusabatur. Maxima
tamen sui parte horum quoque philosophemata injuria temporum perierunt,
et quae supersunt fragmenta (paucis demtis) justam suspicionem corruptio
nis, aut suppositionis movent.

LILI I. AJeeta eJeattea.

§. 29. Imt r o ducti o.
Novitate materiae atque systematis forma exeelluit seeulo sexto
et quinto ante Christum schola eleatica, cujus asseclae non solum in
supremum principium inquisiverunt, sed illud etiam pronuntiarunt,
omnemque suam doctrinam ex eo scientifice deducere studuerunt. Princi
pia rationis apropositionibus empiricis distinguentes, mundum quoque,
ceu objectum rationis a mundo empirico toto coelo diversum esse, as
seruerunt. Speculationes cosmologicas orsi sunt notantes discrimen,
quo singulare ac mutabile ab universali et constanti dignoscitur,
Quamvis autem Eleatici omnia, ad quae philosophando pervenerunt,
supremo principio subordinare, ae in unum stricte systematicum totum
neetere non valuerint: ipsis tamen jonicis Philosophis praeferendos
esse, nemo dubitaverit, qui ambarum scholarum placita vel obiter lu
straverit. a. Xenophanes, b. Parmenides , e. Zeno, et d. Melissus,
fuerunt Philosophiae eleaticae auctores.
§. 30. a. Xenop h a n e s,
Colophone in Asia minore mundum conspexit Xenophanes au
ctor scholae eleaticae. De hujus viri inter veteres celeberrimi nativitate
ac vita pauca admodum certo constant. Vero quam plurimum accedunt,
qui ejus nativitatis tempus circa 557 ante Christum annum defigunt.
 — 27 —

Autodidactum fuisse communis plurimorum opinio fert; licet nonnulli

asserant Botonem Atheniensem ejus fuisse magistrum. Qua de caussa
patria relicta Eleam vel Veliam Magnae Graeciae urbem petierit,
ignoratur. Ejus temporis in morem systema suum exposuit versibus,
qui non propter externam, poëticam formam, sed propter argumenti
praestantiam summo in honore olim habiti fuere. Fundamentales Xe
nopbanis sententiae fuerunt:
1-o. Nihil potest oriri. Si enim aliquid oriri posset, vel deberet
oriri ex mihilo, vel ex aliquo ; atqui nec ex nihilo, nec ex aliquo potest
quidpiam oriri: ergo nihil potest oriri. Primam hujus minoris partem
non probavit Xenophanes, quia ejus veritatem omnes agnoverunt;
secundam vero partem veram esse argumentatione sequenti ostendit:
Si ex aliquo quidpiam oriri posset, vel ex re simili , vel dissimili
oriretur ; atqui nec ex re simili, nec ex dissimili quidpiam oriri po
test: ergo ex aliquo quidpiam oriri non potest. Minoris partem pri
mam ita fulcit: Ex re quapiam alia similis oriri non potest, quia rebus
similibus eadem praedicata quum eonveniant, vel ambae sunt produ
eentes, vel ambae productae, non vero una produeens, et alia pro
ducta. — Seeundam partem minoris evincere conatur dicens: Ex re
quapiam alia eidem dissimilis oriri aeque non potest, e. g. ex re par
va, alia magna; ex bona, res mala ; ex forti, debilis ; aut si placet
ordine inverso; quia hoc posito aliquid oriretur, quod rationem non
habet, seu ex nihilo quidpiam oriretur, quod impossibile est, prout
dmnes perspiciunt. Ex his in unam summam collectis patet: Nihi!
omnino posse oriri.
2-o, Consectarii adinstar fluit ex praecedentibus sequens proposi
tio: Omne quod existit, quum initium existentiae seu ortum non? ha
beat, neque potest habere finem existentiae, quapropter est aeter
*mum, et immutabile.
3-o. Quia entium ortus impossibilis est, et omne reale in mundo
immutabile simul et aeternum est, nulla nota differt mundus a Deo;
seu: Mundus est Deus, et I)eus est Mundus.
h-o. Deus est unicus. Si namque plures Dii darentur, vel essent
aequalis potestatis, vel diversae ; si illud, tunc nullus esset perfectis
simus ; si vero hoe, tunc ille, cujus voluntas, et potestas per alium
limitatur, non esset Deus: ergo unicus existit Deus.
5-o. Deus nec est illimitatus , nec limitatus. Illud non, quia ni
hilum solum est illimitatum; hoe non, quia limitatio pluralitatem en
tium includit, Deus vero unicus existit.
6-o. Deus meo est mobilis, nec immobilis. Mobilis non est, quia
plures deberent existere, quorum unus in alium transeat; immobilis
non est, quia id recte dicitur immobile, quod reale non est, quod nul
libi existit ; Deus autem est realis, et existens: ergo praedicatum im
»mobilis eidem non convenit.
7-o. Deus est ens perfectissimum , cui soli vis cogitandi, et in
finita potestas tribuatur, est necesse.
8-o. Experientia per sensus nostros testatur entium mutabilita
tem, quae cum sententia sub numero 2-o. allata in aperta pugna
est; unde sequitur hominem nihil certi scire, iiuo nec scire posse
 — 28 —

adeo, ut etiamsi veritatem inveniret eam tamen a se fuisse inventam, .

ignoraret.
Crisis.
1-o. Cum placitis Thaletis, et Pythagorae systema Xenophanis
nil commune habet; illorum namque principium fuit: Eae nihilo fit
nihil; quapropter assumserunt aliquid, ex quo oriantur omnia. Xe
nophanes vero adhaesit in conceptu : Ortus, eumque subjecit exami
ni ; quod dum faceret ab omnibus conditionibus observationum instituen
darum satis incaute abstraxit, atque ita possibilitatem ortus pernegavit.
2-o. Xenophanes defendit etiam Pantheismum , prout pleraeque
scholae graecorum Philosophorum; praedecessoribus suis tamen lon
ge clariorem, et puriorem conceptum de Deo efformavit , resecando
multas contradictionem generantes proprietates, quas phantasia ho
minum Deo tribuit. Ast nec ille vitavit omnes scopulos. Erravit enim,
dum ait: Deum ex partibus, quae spatium implent, constare. Imo
plurimum abusus fuit sua ratione statuens : Deo e duobus praedieatis
eontradictorie oppositis, uti : limitatus, et illimitatus ; mobilis et
immobilis, neutrum convenire. Hoc enim si veritate miteretur: Deus
evaderet Non-Ens.
3-o. Propositionibus suis characterem scientiae, et eognitionis
certae non impressit; verum eas probabiles duntaxat esse vult, ob
defectum criterii indubitati, quo verum a falso possit discerni. Sic
factum est, ut inter Rationalismum et Empirismum nutans, tandem
in Sceptieismum inciderit, negans certitudinem , vel ad minus certi
tudinis conscientiam.

§. 31. b. Parme mi de s.
Doctrinam Eleaticorum magis excoluit Parmenides, de cujus
nativitate, fatis, et morte pauca in nostram pervenerunt notitiam.
Eum circa annum 500 a. C. natum, et l160° Athenas venisse , ibidem
que floruisse non male conjicitur ; quia Socrates in dialogo Platonis,
cui titulus „Parmenides” ait : se juvenem cum Parmenide jam prove
ctae aetatis conversatum fuisse. — Parmenides duo systemata: specu
lativum unum, aliud empiricum excogitavit. Positiones notatu dignae
in systemate speculativo sunt: -

1-o. Quidquid est, hoc est, et quod non est, hoc non est, Ex
hac propositione identica deduxit non reale non solum non existere,
sed me quidem cogitari posse. Quotiescunque cogitamus, etiam ob
jectum cogitamus, quia sine objecto cogitare nequimus, et nihil co
gitare idem. foret; ac non cogitare. Hoc objectum eogitationis unum
est eum ipsa cogitatione. Quum autem cogitatio realis sit, etiam ob
jectum cogitationis debet esse reale, adeo, ut non reale nec verbis
exprimere, imo neque cogitare valeamus; atque iste sensus inest
propositioni: Quod est, hoc es!, et quod non est, hoc nom est.
2-o. Quidquid eæistit, mom est ortum. Si enim aliquod ens ori
retur, deberet, quia ex nihilo nil oritur, oriri vel ex reali, vel ex
Non-reali ; atqui ex Non-reali oriri non potest ens reale, quia Non-reale
ad reale addi, hocque augere nequit. Si vero ex reali statuitur oriri
 — 29 —

, aliud reale ; aliquid superflui asseritur; cui bono enim oriretur reale,
quod jam existit?
3-o. Quodsi reale oriri non potest, neque interibit; quapropter
omne reale sine initio, et fine existit.
4-o. Reale porro est immutabile, quia unum est , et nulla perfe
ctio, quominus reale sit, deesse potest. Omnis igitur motus, omnis
que mutatio in reali, quoad colorem, magnitudinem, et alias proprie
tates, impossibilitate laborat. Quum autem nostri sensus externi tales
mutationes in realibus objectis fieri testentur: cognitio sensualis fallax
est, et sola rationalis vera.
5-o. Reale , quia per Non-reale limitari nequit, aequaliter se
versus omnes directiones in spatio expandit, hocque implet.
In systemate empirico assumsit Parmenides duo principia mate
rialia, et unum formale. Illa sunt Luæ seu Calor, et Tenebrae
seu Frigus, quae per formale principium Eros (Amor) diversa ra
tione copulata, licet opposita sint, soli, sideribusque, imo cunctis
entibus facultate cogitandi, et sensualitate praeditis originem dederunt.
C ri sis.
1-o. In systemate speculativo principia fundamentalia eadem fere
habuit Parmenides, quae Xenophanes, et resultata generalia in am
bobus systematibus eadem fere obtinent. Ultro progressus fuit ille de
signando discrimen inter Noumema, et Phaenomena.
2-o. Error radicalis hujus philosophematis consistit in cognitionis,
et cogitationis permutatione. Cogitationi, qua enti logico, etiam ex
tra intellectum realem existentiam necessario convenire docuit; quo
errore commisso ejus ceterae positiones naturaliter fluunt. Quum autem
Parmenides falsitatem sui asserti non observasset, difficultatibus, et
contradictionibus se implicuit, quas solvere nullatenus potuit.
3-o. Quod Xenophanes proferre ausus non fuit, Parmenides do
cuit, nempe: Cognitionem sensualem esse fallacem, rationalem
autem veram. Nemo non videt propositionem hanc nonnisi cum restri
etione intelligendam venire.
lμ-ο. Systema empiricum, cujus admodum pauca fragmenta ad nos
pervenerunt, principia Pantheismi continet; juxta illud enim caloris,
seu ignis materia naturam vi cogitandi imbuit.
5-o. Ratione formalis principii doctrina Parmenidis plurimum ac
cedit ad placita Empedoclis , et Hesiodi.
§. 32. c. Z e m o E l e at e s.
Parmenidis amicus, et discipulus fuit Zeno Elea oriundus, et
anno circiter l1609 a. C. Athenis florens. Realismo empirico infensus,
ejus, quibus laborabat absurditatibus, et difficnltatibus ostensis, puta
bat Parmenidis doctrinam optime defendi. Asseruit hunc in finem:
1-o. Ens unicum earistit. Si plura entia darentur, eadem simi
lia deberent esse, quia sunt realia; et simul dissimilia, quia plura
sunt; quod absurdum est. Deberent insuper entia haec esse finita, quia
sunt ex unitatibus composita ; et tamen simul infinita , quia in infini
tum dividi possent ; quod aeque absurdum est.
 — 30 —

2-o. Ohjectira eaeistentia spatii eet nulla. Omne reale ponimus

existere in spatio ; si ergo spatium est aliquid reale, illud in alio spa
tio, et hoc denuo in alio, qua existens ponendum foret, progressu
tali in infinitum continuato; quod ipsum rationi contradicit.
3-o. Quia spatium reale non existit, nec datur motus ; imo etiam•
si spatium existeret, motus nihilominus impossibilis esset, partim
quia spatium infinitum tempore finito percurrendum foret; partim quia
omne corpus in motu constitutum non aliter, quam ceu eodem tem
pore quiescens cogitare deberemus. Considerantes enim corpus motum,
videbimus illud singulis momentis in singulis punetis spatii percur
rendi morari; unde recte infertur motum nil esse, quam summam mo
mentorum, quibus corpus quiescit, i. e. quietem.
Crisis.
Ut de Zenonis Philosophia ejusque successibus recte judicemus,
vel, quod optimum foret, ejus scripta possidere, vel ad minus cer
tam cognitionem ejus placitorum ex operibus aliorum auctorum possi
dere deberemus. Quum vero ejus opera temporum injuria interierint,
et placita ejus apud alios auctores recurrant manca, interpolata, aut
partium studio eorrupta: res non levis negotii est quid, et quomodo
philosophatus fuerit, determinare. Ad superius allata puncta re
ponimus:
1-o. Zeno eleaticum systema intellectuale, Realismo empirico
everso substituere conabatur.
2-o. Objectiva realitate umius duntaxat substantiae propugnata,
hanc per praedicata determinare non potuit, quoniam everso Realismo
empirico praedicata quoque sustulit. Hoc igitur modo incidit in erro
rem, quo eleaticae scholae magistri tenebantur ; quod factum vix fuis
set, si non ignorasset praefatam unam substantiam esse Ideam, quae
objectivam realitatem non habet.
3-o. Conceptus motus est relativus, qui ex relationibus tempo
ris ad spatium construitur. Quapropter de motu tractantibus non licet
spatium infinitum, et tempus finitum respicere; sed ambo, vel assu
mantur finita, vel ambo infinita, si nempe illorum mathematicam di
visibilitatem in considerationem sumimus.

§. 33. d. Me lis s u s.
Melissus patria Samius circa annum lμμμ ante Christum florens
non solum speculationibus philosophicis, verum etiam fortitudine bel
liea, praefectus classis Ephesiorum electus, inclaruit. Utrum systema
tibus Xenophanis, et Parmenidis magistri sui ad philosophandum in
citatus fuerit, an mentis activitate originali suum philosophema eon
struxerit, parum refert. Ad sequentia puncta praecipua reducitur ejus
doctrina:
1-o. Aliquid eæistere debet; quia de nihilo dici nequit, quod
existat.
2-o. Quidquid earistit nec oriri potest, nec interire ; sed est
aeternum.
 3-o. Aeternum debet esse unum, immutabile, ae eapropter etiam
immobile; quia spatium vacuum non datur.
4-o. Rationis ope verum eognoscimus; sensus autem sunt
fallaces.
5-o. De Diis nil est definiendum ; eorum enim cognitio non est
Certa.
C r i s i s.
1-o. Facile conficitur ex allatis punctis Melissum cum Xenopha
ne et Parmenide in fundamentalibus principiis convenire ita, ut illum
eaedem premant difficultates ae hos. Quaestio mota fuit: an Melissus
Pantheismo, vel quia nullam Dei mentionem fecit, Atheismo faverit?
Maxima probabilitate asseri potest Melissum, qui substantiam unam
existentem dixit, et pluralitatem Deorum rejecit, non fuisse Atheum;
utut lapsu temporum conceptus Dei Eleaticorum in sehola magis ma
gisque semper evanuerit. Discrimen inter Melissi, et Parmenidis
placita manifestat se vel maxime in conceptu Substantiae mundi. Par
menides mundi substantiam assumsit intelligibilem, per praedicata
rationis purae determinabilem , quin simul varietatem phaenomeno
rum, eorumque cognoscendorum possibilitatem negaverit: Melissus
vero substantiam mundi materialem esse cogitat, et in materiam in
formem praedicata rationis purae transfert; quapropter omnem cogni
tionum per sensus externos acquirendarum possibilitatem sustulit.
Suapte sequitur ex his doctrinam Parmenidis longe anteferendam esse
philosophemati Melissi.
2-o. Dei cognitio incerta nullum poterat homini addere calcar,
ut morali perfectioni studeat.
LIV. §ecta atomistiea.
§. 34. Introdu ct io.
Eodem prorsus tempore, quo eleatica Philosophia viguit, alia
excitata est schola, cujus discipuli priorem illam evertere conati fue
re. Doctrina haec Schola atomistica, Philosophia corpuscularis,
vel mechanica Philosophia naturae dicitur. Duo fuere memoratu
digni scholae hujus Philosophi, a. Leucippus nempe, ac b. Demo
critus.

§. 35. a. L eu cipp u s.
Systematis atomistici fundator passim habetur Leucippus, cujus
tempus nativitatis et mortis, patria et magistri nos latent. A nonnullis
Abdera, ab aliis Elea, Miletum , et insula Melos nominantur patria
Leucippi. Cum probabiliter, testis est Simplicius, Parmenidis fuerit
discipulus, eum seculo ante Christum quinto vixisse non sine fundamen
to conjicimus. Eleatici occasionem praebuerunt I.eucippo condendi syste
matis atomistici; illi namque tenuerunt: Unam solum eæistere Sub
stantiam; sensus esse fallaces ; non dari motum, nec vacuum;
quae cum Democritus experientiae contraria esse deprehenderet,
statuit
 — 32 —

1-o. Sequens principium: Impossibile est, ut ex eo, quod in et

per se unum est, objectiva oriatur multitudo ; nec minus est impos
sibile, ut ex eo, quod objective multum est, unitas oriatur. Sensus
hujus propositionis analyticae sequens est: Si una substantia existit,
non existunt plures ; et si plures existunt, non existit una.
2-o. Materiale principium realium objectorum est spatium, par
tim vacuum , partim atomis repletum. Atomi sunt corpuscula indivi
sibilia, et diversae formae ; varioque connexionis, et solutionis modo
praebent explieationem visibilis mutationis, quae in corporibus evenit.
3-o. Formale principium est motus aeternus, et neeessarius,
quo atomi sine cooperatione entis eujusdam rationalis moventur; sin
gularia hujus mundi entia, imo ipse mundus per atomos ab e.rterna,
et mechanica caussa in motum eoncitatas, est enatus.
lg-o. Anima est ens ex atomis rotundis constans ideo, quia ro
tumdae atomi facillime possunt moveri. Ex Leucippi sententia anima est
ens igneum, et compositum. -

5-o. Generatio mundi, ejus incrementum, et corruptio ex qua

dam fatali necessitale profluunt.
Crisis.

1-o. Leucippi Principium, quo Eleatieos refutare voluit falsum

est; siquidem id, quod in et per se unum est, sensibus ut multitudo
apparere potest, et vice versa. Accedit insuper, quod hujus proposi
tionis veritas, vel falsitas e solis principiis logicis deduci non possit.
2-o. In systemate atomistico non solum mulli solido fundamento
supersfructae, et imdemonstrabiles propositiones assumuntur, uti:
Existentia spatii absolute vacui; simplicitas atomorum materialium ;
aeternus motus ; verum etiam non desunt contradictiomes , uti : Fi
gura atomorum , et earum simplicitas; nexus cosmicus, et vis eogi
tandi substantiarum rationalium pro eaussa habens atomorum fortuitum
COncursum.
3-o. Licet non explicuerit Leucippus fatalem necessitatem mun
danorum eventuum: qualemcunque tamen stabiliverit, semper vim
intulit rationi.
A-o. Denique Materialismus crassus Atheismo copulatus hoc
systemate defenditur.

§ 36. b. Democritus.
Acerrimus non minus, quain doctissimus Philosophiae eorpuscu
laris defensor habetur Democritus Abderita, natus anno l£9'£? vel l1709,
vita functus l107°, juxta alios 3S5° ante Christum. Mira multa , imo
fabulosa narrantur de ejus vita, et fatis, quae fidem non merentur.
Certum omnino est praestantibus ingenii dotibus provisum, et natu
rae serutandae studio intentum peregrinationes multas suscepisse non
sine fructu. Quapropter aequisitas rerum naturalium cognitiones in or
dinem redigere volens, Leucippi partes sequutus fuit, partim quod hu
jus doctrina plurimum respiciat cognitiones naturae, partim et vel
 — 33 —

maxime, quod uberem praebeat pro ulterioribus inquisitionibus mate

riam. Leucippi placita firmare, et perficere volens ait:
1-o. Cum tempus nec initium, nec finem habeat, seu aetermum sit:
etiam atomi, spatium vacuum, et motus aeternitate gaudeant est necesse.
2-o. Eae nihilo fit nihil: ergo eæistunt atomi. Nam in resolutione
corporum vel remanebit nihilum, vel aliquid; illud fieri non potest:
ergo remanebit aliquid. Jam quod remanet aliquid, vel est eaetensum,
in quo casu resolutio continuanda foret; vel constituit proprietates,
uti sunt: gravitas, crassities, color, aliaque, quae sine subjecto,
cui inhaereant, remanere non possunt; vel denique remanent par
tes reales, non amplius divisibiles, minimae, materiales, quaeAto
mi dicuntur.
3-o. Atomi quamvis qualitatis ejusdem sint; possident nihilomi
nus gravitatem in ratione directa magnitudinis; hoe est: majores sunt
graviores, minores e contra leviores.
lg-o. Anima cogitare, sentireque non posset, nisi objecta eidem
suppeditarentur per effluria , eorporibus, e quibus promanant, simi
lia. Volitant haec effluvia in aëre, antequam ab anima percipiantur.
5-o. Nil reale datur in mundo praeter atomos et spatium, quae
ambo sensibus percipi nequeunt, sed solum cogitari. Quapropter re
praesentationes fallaces, et falsae sunt, neque nos docent, quid res
in se sint; intellectus vero et ratio cognoscunt veritatem, et objecta
prout in se sunt.
6-o. Deus vel potius Dii sunt effluvia (sióøåoz) ex aggregatis ato
morum, quae figuram humanam habent immensae magnitudinis ; quae
destrui possunt, licet non facili modo id fiat ; quae hominibus in for
ma visibili apparent, et futura praedicunt, atque partim benefica, par
tim infesta sunt.
7-o. Summum hominis bonum est animi alacritas (εὐδνμια) seu
animae status, qui nullo affectu turbatur.
Crisis.

1-o. Conspicimus in doctrina Democriti Materialismum crassum

systematice perfectum, qui profluit ex atomis, earumque proprietatibus;
utut hae systema praefatum evertant, prout apud Leucippum videre est.
2-o. Quia Democritus mundum corporeum solum pro rea!i habuit,
asseruit quoque omnia in intellectum extrinsecus venire per effluvia
objectorum ; quo dicto , intellectum privavit facultate sponte sua eae
se repraesentationes producendi.
3-o. Superfluus est in theoria Democriti conceptus Dei, ejusque
existentia. Mundus enim fortuito atomorum concursu ortus, continuat
secundum leges mere physicas, et mechanicas existentiam suam adeo,
ut Deus otiosum ens dici debeat, quod nec in ereationem , nec in con
servationem, aut gubernationem hujus mundi habeat influxum. — In
super non efformavit Democritus genuinum Dei conceptum, quia de
attributis ejus silet, ut adeo incertum sit, an Deos entia cogitantia
dixerit. Absurda vero Deorum pluralitas abunde refutatur argumento
Xenophanis numero lA-o.
3
 — 34 —

ù-o. Partem denique practicam suae Philosophiae neglexit De

mocritus, et quae adferuntur praecepta, non sunt principia moralia,
sed normae solius prudentiae.
*,
V. §eetaw sophistóea.
§. 37. Introductio.
Tantum abest, ut sententiae, et systemata Philosophorum usque
ad annum ante Christum l150 menti philosophanti satisfecerint: ut po
tius ob antagonismum , et absurditates in iis contentas , nonnulli Phi
losophorum hujus aevi excitati fuerint ad veritatem , ejusque possibi
litatem negandam. Fecerunt hoc Sophistae , qui artem rhetoricam
sedulo colentes non veritatem, sed illius quamdam speciem falsam ar
tificiose constructis sententiis, verborum detorsionibus, et lusibus
inanibus, captiosis item interrogationibus, et apparenter veris, in se
tamen falsis argumentationibus auditorum animis instillare adlaborarunt.
Finis eorum doctrinae non convictio, sed persuasio fuit. Hac docendi
methodo late, latiusque semper propagata factum est, ut nonnulli ve
ritatis amici , quorum praecipuus Socrates fuit, acerrimi evaderent
Sophistarum hostes, et falsitatem sophisticarum argumentationum in
lucem protraherent; alii vero omnem operam conferrent in leges eo
gitandi eruendas adeo, ut etiam Aristotelis opera Logica huic studio
debeant magna sui parte originem. Sophistarum igitur nomen primis
temporibus honorificum, ob haec nefaria consilia serius omnium pro
borum despectum incurrit. In hac schola excelluerunt plurimum:
a. Gorgias et b. Protagoras.

§. 38. a. Gorgia s.
Gorgias patriam habuit Siciliam, locum natalem Leontium. Fuit
Empedoclis discipulus , et floruit circiter l1l1l10 ante Christum anno.
Initio belli Peloponnesiaci (anno h27o) legati Siculi munere functus
Athenas venit, atque sua eloquentia multos congregavit amicos, et
discipulos. Tardius Larissam in Thessalia profectus, opibusque po
tens, 108 annos natus obiisse fertur. Philosophabatur ita:
1-o. Nihil e.ristit.
2-o. Etiamsi aliquid existeret, id non esset cognoscibile.
3-o. Etiamsi quidpiam esset cognoscibile, id non esset commu
micabile.
Crisis.
1-0. Gorgias immediate, ac directe ad cognitiones philosophicas in
veniendas ampliandas, et firmandas nil contulit, quia illarum possibili
tatem prorsus negavit; mediate, ac indirecte tamen excitavit coaevos
ad sophismata, quibus ejus doctrina scatuit, examinanda, et evertenda.
2-o. In contradictionem lapsus est defendendo Scepticismum,
et statuendo simul Dogmatismum. Asseruit enim realem cognitionem
esse impossibilem, licet Empedoclis doctrinam in universa Graecia
sedulo propagaret.
 — 35 —

3-o. Discrimen inter objecti repraesentationem et inter reprae

sentationem vocis, qua designatur objectum, subsequis temporibus
ansam praebuit inquisitionibus non contemnendis.
l£-o. Moralem hominis culturam a Gorgia penitus fuisse negle
etam, expendenti suapte patet.

§. 39. b. Prota g oras.

Sophistae nomine primum fuisse usum perhibent Protagoram
Abderitam, circa l1!12 annum ante Christum viventem. Athenis in ho
more summo per l10 annos docuit, donec Atheismi accusatus, et urbe
pulsus, ex Epiro in Siciliam transfretare, et Atheniensium obviam
factam classem navicula devitare volens, undis mersus interiret anno
aetatis 70. Athenienses, ut omnem Protagorae memoriam delerent,
seripta ejus igni cremarunt; quare Philosophiam ejus e paucis frag
mentis noscimus. Defendit sequentia:
1-o. Extra repraesentatum objectum non existit reale ; quidquid
igitur homo sibi repraesentat, hoc eidem est reale; quod vero nul
lus hominum repraesentat, hoc est nihilum.
2-o. Nullum datur discrimen inter verum et falsum, bonum et
malum; omnisque repraesentatio habet aliam oppositam, aeque veram.
3-0. Eaeistentia et essentia Deorum incerta est, neque dici po
test an sint Dii , nec ne. Sunt enim plura, quae id scire prohibeant ;
summa quippe rei incertitudo, et brevis hominum vita.

C r i s i s.
1-o. Protagoras cognitiones philosophicas tum ex institutione
Democriti, tum ex Heracliti Philosophia hausit, omnemque operam in
eo locavit, ut eloquentia celebraretur, quod etiam obtinuit objecti
vam veritatem, et possibilitatem cognitionis tollendo, atque diseri
men inter verum et falsum, bonum et malum negando. Hoc enim
semel posito , impugnare, ac defendere pro lubitu potuit quascunque
sententias ita, ut quam heri falsam ostendit, hodie veram suis prin
cipiis conformiter enuntiet.
2-o. Magistrum virtutis, et sapientiae seipsum appellavit quidem;
ast culturam moralis characteris in suis auditoribus non provexit;
quin imo, indifferentismi moralis, et exhinc enatae immoralitatis de
fensor systematicus evasit.
Nota. Vestigia Protagorae presserunt hujus viri asseclae, uti:
Prodicus ex insula Ceos ('■36 a. C.) Diagoras Melius alias Atheus (circa) '■20
a. C.) Thrasymachus (330 a. C.) temporibus Alexandri M. vivens, qui pri
mus de vocum ordine in sermone, ac de periodis praecepta dedit; Kalli
Atles Acharnanus 5 Kritias Atheniensis religionem ex Politica deducens.

VI I. §eeta socratiea.
§. 40. Introductio.
- Scopus Philosophorum antiquissimorum fuit evolutio virium
intellectualium neglecta fere ex toto cultura morali, et religiosa; quia
•• *
 — 36 —

cognitiones theoreticae, earumque principia prae ceteris rebus neces

sariae habebantur. Ex hac caussa explicatur sine difficultate cur eru
ditorum alii moralitatis, et religionis nullam habuerint curam ; cur
item alii omnem possibilitatem colendae rationis practicae suis absur
dis philosophematibus sustulerint. Necessaria igitur fuit Philosophiae
praeprimis practicae reformatio, quam Socrates, et ejus discipuli
susceperunt.

§. 41. a. S o c r a te s.
Summa virtutis laude insignis Socrates natus fuit Athenis anno
ante Christum l169 patre Sophronisco lapidario, aut statuario, ma
tre Phaenarete. Juvenis adhuc in patris arte ita excelluit, ut ejus opus,
- Gratiarum statuae Athenis expositae, publicam tulerint laudem. Non
multo postea protegente Critome , cive Atheniensi, ab officinae mini
sterio subductus Anaxagoram, et utcunque Sophistas nactus est ma
gistros. Si nonnullis fides etiam Archelaum audivit, quod ipsum ob
Platonis silentium verosimile haud est. Interfuit bello peloponnesiaco,
in quo specimina dedit intrepidi animi, et patientis laborum. Inspira
tionibus assistentis genii divini se frui dicebat ; ast quisnam fuerit ge
mius, non constat, quia discipulis hac de re interrogantibus, nihil
unquam reposuit. In docendo methodum adhibuit peculiarem, quae
socratica dicitur, et quaestionibus, responsisque absolvitur. In refu
tandis adversariorum, Sophistarum praecipue placitis, non raro ute
batur ironia. Sophistarum tandem, sacerdotum, et daemagogorum
incurrit odium, qui , ut eum perdere possint, contemtus divini, no
vorum Deorum introducendorum, et corruptae juventutis athenien
sis incusarunt, quam criminationem confirmarunt Amytos, Lycom et
Melitos in testes vocati. Areopagus accusationi deferens Socratem ad
cieutam damnavit, quam animo hilari post 30 dierum carcerem in me
dio amicorum plenus spe vitae futurae hausit, anno 100 ante Christum.
Athenienses mox poenitentiae suae monimentum publicum dedere, pa
laestras, et gymnasia elaudendo; alios exilio , Melitum morte ple
ctendo, et statuam Socratis erigendo. Scripta nulla edidit Socrates,
verùm duo ex ejus discipulis Plato, et Xenophon magistri sui do
ctrinam descripsere.
Socrates Philosophiae magister sensu stricto non fuit; hujus enim
est, cognitiones rationales ad summa principia revocare, et in unum
totum systematicum nectere, quod ipsum Socrates non fecit: quin po
tius operam suam impendit ad homines erudiendos in virtute, ut fe
licitatem obtineant. Interim Socratis methodus produxit saluberrimos
in universa Philosophia effectus tam immediatos, quam mediatos. Ad il
los refertur praecipue refutatio contradictionum, et absurditatum, qui
bus Philosophia Sophistarum abundabat; dein sedula Philosophiae
praeticae hucusque neglectae , cultura. Ad hos numerare licet exsti
mulationem Platonis, atque aliorum ad tentandam totius Philosophiae
reformationem. Docuit Socrates:
1-o. Ordo pulcherrimus in orbe universo evincit earistere ens po
tentissimum , sapientissimum , et optimum, seu Deum, qui hoc Uni
 — 37 —

versum creavit, et gubernat ; ast non excluduntur plures Dii subor

dinati.
2-o. Anima humana est propter rationem divinae naturae, id
est: Deo similis; est immortalis, ut praemii, et poenae moralis par
ticeps fiat.
3-o. Recte agere summum bonum est, in quod homo tendere debet.
l£-0. Felicitas est necessaria sequela virtutis.
5-o. Bomum , et utile unum , idemque sunt.
6-o. Sapientia est unio pulchri, et boni.
(C r i s i s.
1-o. Nemo non videt Socratis placita ejusmodi esse, quae homo
sanae rationis, atque incorrupti cordis de suis, et rerum extra se
positarum relationibus cogitans, maxima sui parte approbare cogitur.
Salutarem hujus doctrinae influxum in animos hominum, praecipue
Socratis discipulorum testatur historia. Ceterum non male asseritur,
Socratem ampliores conatuum suorum fructus videre potuisse, si for
mam systematicam penitus non neglexisset, et si pravam suorum ad
versariorum voluntatem flectere potuisset.
2-o. Empirico-teleologicum argumentum Socratis pro evincenda
existentia Dei, rigorem philosophicum haud sustinet; quamvis ad
persuadendum deprehendatur esse non ineptum.
3-o. Plures Deos commemorat, quin eos crediderit eaeistere.
Quomodo enim potuisset conceptuin entis perfectissimi, quale illius
Deus est, cum pluralitate Deorum sine contradictione jungere? Pro
babiliter propularium suorum religionem turbare molens, suam de plu
ribus Diis opinionem accommodavit Mythologiae Graecorum , et
animo de unius Dei existentia non dubitavit, -

lμ-o. Praetensa identitas boni, et utilis ansam praebuit pluribus

Philosophis, uti: Aristippo , Antistheni, Epieuro, et Zenoni Stoico,
ad systemata e diametro opposita stabilienda.
Nota. E Socratis discipulis alii Philosophiam vel maxime pra
cticam tractarunt, quin conderent sectas, uti: Cebes Thebanus; Aeschi
nes ; Simon coriarius; praecipuus autem Xenophon ; alii sectarum aucto
res evasere, et quidem minorum, nempe: Euclides, Antisthenes , Aristippus ;
dein majoris, uti: Plato,

§. 42. b. E u c li de s.
Euclides Megarae in Atticae urbe lueem conspiciens, et lú00
ante Christum anno florens probe discernendus est ab Euclide Ma
thematico centum circiter annis juniore. Megarensibus vetitum fuit
sub poena capitis adire Athenas, scientias tractandi caussa ; Euclides
vero tanto Socratis audiendi studio ferbuit, muliebri veste indutus, no
cte intempesta, summo capitis discrimine Athenas venerit, Socratis
institutionem hausturus. Recessit in pluribus a magistro suo, qui Phi
losophiam praeticam plurimum coluit. Euclides enim, fervidioris ut
pote ingenii, Dialecticam tractavit, atque suis disputationibus inge
niosis Graecos mimiopere oblectavit. Adhaesit eapropter sectae huic
nomen Erislike (*Qu5txm) id est: contenliosa; et a loco natali: „Mega
 — 38 —

rica. Fata hujus viri, prouti etiam discipulorum ex toto fere nos la
tent. Praecipua capita Philosophiae megaricae ad haec duo revocari
possunt:
1-o. Verum bonum perfectum eæistit, quod est unum, et simile,
et idem , et semper ; quod jam ratio aut mens , jam Deus nominatur,
et cui adversum in rerum natura nihil existit.
2-o. Conclusiones analogicae subsistere nequeunt.
Crisis.

1-o. Megarici Philosophi, defensores eleatici systematis, Empi

rismum, et Aristotelem vehementissime impugnarunt, et veram co
gnitionem ex ratione pura hauriri posse, annuente Platone defende
runt. Ut igitur Aristotelem, qui primus theoriam syllogismorum con
struxit, refutare queant, subtilibus quibusdam quaestionibus, et so
phismatibus Philosophiam aristotelicam suspectam reddere tentarunt.
Ad hunc scopum eo certius obtinendum adhibuerunt in disputando me
thodum apogogicam, ut deductis absurditatibus adversarios vincerent.
2-o. Euclides a Pantheismi vitio penitus immunis non est.
3-0. In hominum mores per virtutis principia formandos nullam
operam contulit Euclides.
Nota. Ex Euclidis asseclis maximam laudem consecuti fuere :
Eubulides, Alerinus , Diodorus Kronos, et Stilpo Megarensis, quarto ante
Christum seculo viventes.

§. 43. c. Amt i s t h e m e s.
Antisthenes Atheniensis natus '■11, et mortuus 32'■o a C. anno,
primum Gorgiae discipulus, dein Socratis fuit, cujus institutionem eo
excepit amore, ut e Piraeo quadraginta stadiis dissito, singulis die
bus Athenas peteret. Perspicacis ingenii, acutaeque mentis cum fue
rit multum boni praestare potuisset, ni Socratis doctrinam unilatera
liter, idest: ea ex parte solum tractasset, quae genio, et fini suo
plurimum arridebat. Fuit Antisthenes conditor scholae : quae vel a
Cynosarge gymnasio suburbii Atheniensis, vel a modo homines quos
vis canino more allatrandi, sectae Cynicae nomine compellata fuit.
Antisthenes, ejusque discipuli pollebant facundia energiea, mordaci,
atque satyrica , qua hominibus vitia in faciem exprobrabant, eosque
quantumvis depreeantes, publice carpebant. Neglecto corporis cultu
impendit Antisthenes animis discipulorum operam, eamque haud fru
straneam ; sermonis namque concinnitate, et acumine usus, quemli
bet capere, ae ducere potuit, quo voluit. Sic permovit eos, ut vilis
simo victu, amictu, et habitatione contenti, vitam ducerent, ad ex
tremas necessitates explendas restrictam. Plerique inter illos vili pal
lio , ac pera, qua secum omnia portare solebant, amicti, sub dio po
tissimum, aut in doliis habitabant. Antisthenis doctrina his fere con
tinetur:
1-o. Nullis rebus indigere divinum est, et plurimis rebus care
re posse approxiinatio ad Deum , ac certissimum obtinendae felicita
tis medium.
 — 39 —

2-o. Populares Dii multi dantur; naturalis autem unus, qui cum
nullo ente similitudinem habens, nec depingi, nec declarari potest.
3-o. Nil est bonum, nisi virtus, nil malum nisi vitium; cetera
cuncta sunt adiaphora, hominisque contentione indigna.
C r i s i s.
1-o. Ex Antisthenis sententia felicitas esset hominis finis, ejus
que obtinendae medium virtus foret; cum tamen illa hujus duntaxat
effectus, praemiumque sit.
2-o. Tam parum exercetur virtus, omnem voluptatis sensum de
primendo: quam parum committitur scelus, licitis amoenitatibus vitae
fruendo.
3-o. Diserimine facto inter Deos populares et naturalem, Dei
verum conceptum, et naturam sustulit.
'A-o. Nexum moralis, atque aestheticae culturae, necessitatem
que posterioris negando, erravit quam maxime.
Nota. Commemorari merentur ex Antisthenis discipulis: Dioge
nes Sinopensis eodem anno ac Antisthenes natus, et mortuus. 0b corpo
ris deformitatem saepius a magistro pulsus, postea scholae Cynicae decus
evasit. A Platone /urens Socrates dictus fuit.T— Crates Thebanus et uxor
ejus Hipparchia (circa 330 a. C.) non tam Philosophia, quam vitae ratione
singulari se distinxerunt.

§. 44. d. Ari stipp us.

Scholae eyrenaicae fundator fuit Aristippus. Historia sectae hu
jus maxima sui parte manea, et incerta exstat; siquidem non solum
tempus, quo plurimi Philosophorum cyrenaicorum vixerint, ignora
mus : verum etiam quousque Aristippus in condenda sua doctrina elu
ctatus fuerit, penitus nos latet. Certo interim constat eum fuisse Afri
canum in coloniae graecae urbe Cyrene opulentis parentibus in lucem
editum, et circa annum 380 ante Christum floruisse. Socratis fama
in orbe universo divulgata allexit quoque Aristippum, Athenas ut ve
niret. Saepius a Socrate, luxum Graecorum tum regnantem, vehe
menter improbante, ob nimium in mollitiem, voluptatesque sensuales
nisum admonitus, imo reprehensus, non resipuit ex integro. Nam licet
moderamen quodpiam, et cautionem observaverit ipse, discipulisque
observandam commendaverit in fruitione amoenitatum, et vitae volup
tatum; has tamen unicum, et &ummum bonum, in quod homo tendat,
statuit ; quapropter Socraticorum reprehensiones omnino promeruit.
Quae nobis de Antisthenis doctrina constant, sequentibus absolvuntur:
1-o. Duae dantur affectiones animae ; voluptas et dolor , qua
rum quaelibet vel ex corpore oritur, vel ex anima, Quemadmodum
dolor sensualis animum magis afficit, ac spiritualis; ita sensualis vo
luptas valore suo anteeellit spirituali.
2-o. Finis cujusvis entis viventis est voluptas : ergo etiam ho
minis. Natura etenim duce quaerit eam nisu vehementissimo, cui si
fuerit satisfaetum, voti se damnatum sentiet.
3-o. Voluptas est unicum verum bonum ; dolor unicum verum
malumn.
 — 40 —

lμ-ο. Voluptate nonnisi par!iali, et praesenti fruimur; quia prae

terita non amplius existit; futura vero incerta nobis impendet.
5-o. Sapiens, qui mancipium suarum passionum non est, etiamsi
plenarie felix non fuerit, relative summa voluptate frui potest, si
supervenientem dolorem pro naturae effectu habeat.
6-o. Nil est matura justum, aut turpe; sed consuetudine, ac
lege. Vir bonus perperam non agit ob imminentia mala.
C risis.
1-o. Quum humana natura incessabili nisu feratur in felicitatem,
et voluptatem : absurdum non videtur hane sibi pro meta conatuum
assignare , atque in media illam obtinendi propendere. Ast quia Ari
stippus voluptatem unicum, et ultimum scopum activitatis humanae,
summum, et verum bonum entis sensitivo-rationalis esse asseruit,
atque virtutem eatenus duntaxat pro bono habuit, quatenus felicitatis
procurandae medium est: virtutem privavit sua excellentia, et abso
luta dignitate. — Eo plane dementiae nonnulli Philosophorum cyrenai
corum devenerunt, ut virtutis possibilitatem negarent, ea inducti ra
tione, quod virtus aequirendae, conservandae, ac augendae felicita
tis medium ineptum sit.
2-o. Felicitas bonum summum esse nequit. Nam propter subje
ctivum, et relativum pretium omnis voluptuosae fruitionis, eadem su
premi boni, quod universale, et absolutum desideratur: charactere
privatur.
3-o. Fides in Deum, et immortalitatem animae suffocatur, si
praesens debeat esse voluptas. Homo insuper omni suprasensualium ,
futurorumque bonorum spe orbatus infelicissimus evaderet eo, quod
eidem a natura concessum haud sit voluptatibus sensualibus, quin
nauseam pariant, indesinenter inhiare, ac frui.
l£-o. Tandem essentiale inter virtutem ac vitium discrimen de
lendo, latissimas voluptatibus pessimis , et philautiae perniciosae fo
res aperuit.
INota. Secuti sunt Aristippum: Arete ejus filia, et nepos
Aristippus junior Metrodidactos ; Theodorus Atheus (300 circiter a. C. anno
florens) Hegesias (Platoni coaevus) qui de miseriis vitae terrenae saepius
in foro ea disseruit eloquentia, ut non pauci taedio vitae abrepti
se in mare praecipites egerint; quapropter a Ptolomaeo silere jussus fuit.
Dicitur etiam πεισιδανατος, id est: Persuasor ad mortem. -

WMM. Seeta platomiea, vel Aeademia vetus.

§. 45. Plato.
Plato Aristonis et Perictiones filius a Neptuno genus utrinque
ducit. Claris adeo natalibus ortus fuit Athenis 22. Maji anno a. C. l1300
vel 1299; secundum alios l1239. Cum in cunis jaceret feruntur apes la
biis infantis mel infudisse, eloquentiae futurae praesagium. Primis li
teris a Dionysio praeceptore imbutus est insigni cum profectu adeo,
ut in Grammatica, Musica, Pictura, et Gymnastica quam plurimos
superaret. Adolescens adhuc etiam Poësi operam impendit; ast cum
Philosophiae animum adplicuisset, alia suorum operum poëticorum
igne eremavit, alia monente Socrate suppressit. Viginti annos natus
adiit Socratem, eujus charissimus discipulus, et diligentissimus audi
tor octo annis fuit. E vivis exturbato Socrate Plato sese Cratylo He
racliti discipulo, et Hermogeni Parmenidis Philosophiam tuenti ac
commodavit, Megaram se deinde ad Euclidem cum pluribus Socraticis
contulit, Dialecticae cognitionem hausturus ; qui Socrates doctrinae
morali plurimum intentus, Physicam, et Metaphysicam, Philosophiae
theoreticae partem neglexit. Hine profectus Cyrenem, Theodorum cele
brem hujus temporis Mathematicum audivit; atque inde in Italiam ad
Pythagoreos Philolaum, et Euritum concessit. Postea Aegypti pro
phetas , et sacerdotes adiit, decrevitque ad Indos, et Magos progredi;
verum propter bella, quibus Asia turbata fuit, a proposito destitit.
Probabile insuper est, eum fuisse auditorem Sophistarum, antequam
Socratem adiisset, cum secus facile non intelligatur, quomodo eos vi
vidis adeo eoloribus depingere, doctrinam eorum falsam in fundamen
tis conturbare atque refutare potuerit. Itinera haec suscepit Plato par
tim , ut exterorum populorum mores, consuetudines, partim, ut Phi
losophorum praesertim pythagoreorum cogitandi methodum cognosce
ret. Aristoteles horum itinerum fructus non exiguos cepit, quia Plato
scripta Pythagoreorum domum ferens, illum in Philosophia pythago
ricatum propaganda, tum emendanda mirum in modum adjuvit. Plato
domum reversus in Academia loco umbroso suburbii Atheniensis vi
tam duxit. Insalubrem hunc locum elegisse dicitur, ut superabundan
ter bonus corporis habitus, ceu vitis nimia luxuries, amputetur.
Fuit Plato et speciosissima, et robustissima corporis forma; qua
re a latis humeris, et ampla fronte Plato fuit nuncupatus, qui prius
Aristocles audivit. Militavit ter et non sine gloria ; nam tertio victo
ria potitus fuit. Ternis vicibus item navigavit in Siciliam. Primo qui
dem quadragesimo aetatis anno, ut Aetnae crateres videat. Ast Diony
sii Syracusani odium incurrit ob ingenuos, quibus ejus vitia carpebat,
sermones, ejusque jussu carceri mancipatus, et venumdatus fuit; ly
tro tamen per Annicerim persoluto, libertati pristinae restitutus. Al
tera vice a Dionysio Juniore accersitus ducebatur spe, se suis con
siliis effecturum, ut ex tyrannide aut respublica, aut limitata monar
chia fieret; atque jam diu animo conceptam gubernationem, philo
sophicam scilicet, in qua vel Philosophi gubernent, vel gubernato
res philosophentur, tandem in effectum deducere posset. Ast irriti fuere
Platonis conatus ; nam Dionysius, suspicione per calumnias in Dio
nem excitata, Platonis labores antevertit, atque hunc ad reditum in
patriam permovit. Ultimo tandem in Siciliam concessit, Dionem Dio
nysio reconciliaturus ; quod negotium ob hujus pertinaciam , imo per
fidiam, conficere cum haud valeret, non sine difficultate ac periculo
in patriam rediit, non amplius egressurus. Ob eruditionis amplitudi
nem, et methodi, quam sequebatur in docendo, suavitatem, convola
runt non solum juvenes graeci, et peregrini ; verum etiam viri in
summis reipublicae muneribus constituti, quales fuere: Timotheus,
Phociom , Demosthenes, et alii, scholam ejus adire non erubuerunt.
Esotericam, et exotericam disciplinam Pythagorae ad exemplum pro
 — 12 —

posuisse videtur usque ad finem vitae, quam conclusit anno a. C.318o,

annum unum et octoginta complens. Magi Athenis tunc degentes Pla
toni sacrificia immolarunt, amplioris fuisse sortis ac humanae rati ,
quia consummavit numerum perfectissimum, quem novem nonies mul
tiplicata conficiunt. In Ceramico prope Academiam sepulti Platonis me
moriam Athenienses celebrarunt monumento, quod Pausanias, secun
do post Christum seculo nondum collapsum, se vidisse testatur.
Philosophiam habuit Plato pro scientia sensu strictissimo sumta,
quae in veram et certam cognitionem essentiae rerum tendit; nec
existit praeter illam ulla scientia veri nominis. Objecta in ambitum
Philosophiae cadentia rite tractaturus, totam scientiam verosimillime
in I.ogicam, Physiologiam, et practicam Philosophiam partitus fuit;
quod ipsum non sine eaussa suspicari licet. Itecurrit siquidem:
1-o. Sermo in ejus scriptis de scientia, quae doceat, quales con
ceptus in unitatem conscientiae jungi queant; et haec est Logica ,
olim Dialectica.
2-o. Agit de scientia, quae inconditionatam caussam rerum exi
stentium exquirit eo fine, ut Naturam explicet; haec dici potest Phi
losophia Naturae (theoretica) vel Physiologia.
3-o. Practica Philosophia apud Platonem est scientia boni, et
mali; scientia ejus, quod homini faciendum, et omittendum est; scien
tia humanae beatitudinis.
An Plato Philosophiae omnes partes perfecte , ac systematice co
luerit, certo ostendi non potest. Evictum est, eum in exotericis, quae
supersunt operibus, id non fecisse: verum poterat in esotericam doc
trinam conjicere, quod profanorum oculis voluit subtrahere. Sufficit
Platonem discrimen harum partium observavisse, quo facto mom pa
rum profuit Aristoteli. Singula partitionis membra breviter lustrare
oportet.
A. LL • gy d e a.

1-o. Discrimen est inler subjectum repraesentans, objectum re

praesentatum , ei repraesentationem.
2-o. Sensus hominis annuntiant de objectis, quod in iis est mu
tabile. Cognitio sensualis, quamquam in sua sphaera valida sit, vera
tamen cognitio non est, ad quam facultas judicandi requiritur. Oritur
sensualis cognitio non per solam intuitionem sensualem; verum etiam
per intuitiones, a memoria excitatas. 0pe sensuum objecta cognosci
mus ceu phaenomena.
3-o. Cognitio vera per altiorem animae vim vbg, ?.oyos, rationem
producitur, qua id, quod in rebus immutabile, et constans est cognos
cimus. Objectum ita cognitum est vuuενον (Noumenon) Idea, id est:
reminiscentia aeternarum, et immutabilium formarum (paradigmatum),
quas anima prius quam corpori jungeretur, in praecedenti aliquo vi
tae statu cognovit, et quasi in speculo intuita fuit. Idearum conscii
fimus per analogiam, quam sensuales intuitiones cum Ideis habent ;
vi eujus similitudinis Idea obscure in mente mea existens, et quasi
sepulta prius, nunc elara cum conscientia cogitatur. Ideae sunt unita
tes ante objecta sensualia existentes, et principia, ad quae varia, in
 — 43 —

sensualibus perceptionibus recurrentia, revocari debent. Illae dicun

tur purae; hae vero empiricae formae, species, et genera.
4-o. Suprema principia detegendae veritatis et falsitatis sunt:
Principia contradictionis, et rationis.

Crisis.

Ad genium Philosophiae platonicae intelligendum meminisse opor

tet, Platonem Dialecticam suam ab Euclide, Physicam ab Hermogene,
et Cratylo, Metaphysicam a Pythagoreis, Moralem denique a Socra
te accepisse, miroque nexu conjunxisse. Quamquam Platoni adscri
benda sit non solum forma systematica Philosophiae, verum etiam
conceptuum antehac ignotorum expositio, et erroneorum multorum
correctio: nihilominus non desunt huic quoque systemati naevi, et
difficultates, quibus premitur. Nam:
1-o. Non satis valido fundamento firmat cognitionem rationalem,
si asserit, eam esse reminiscentiam ortam ex analogia, quam ha
bent res sensuales cum Ideis ; quia non perspicitur, quomodo duo op
posita, sensuale nempe objectum cum suprasensuali analogiam habere
possit? -

2-o. Quaeritur porro: qua ratione potuerit homo privari parte

suarum intuitionum, ut nunc reminiscatur aeternarum solum, et immu
tabilium formarum in praecedenti vita habitarum?
3-o. Nonnisi /ormales repraesentationes sunt Ideae , si, eas for
mando, ab omni experientia debeamus abstrahere.
[1-o. Plato de identificatione suprasensualium et sensualium se
reddit suspectum.
5-o. Erronee assumitur principium contradictionis , cui solum lo
gicus valor pro cogitationibus competit, pro principio cognitionis.

B. P M, y s £ o J o g d a.
Inter Philosophiae platonicae partes Physiologia plurimis abundat
difficultatibus, tum ob pauca, quae proferri possint fragmenta, tum
ob horum obscuritatem, nexus scientifici defectum , imo confusionem.
Praelusit Plato hac in scientia longe feliciori Aristoteli. Physiologiae
tres partes a. Theologiam, b. Cosmologiam, et c. Psychologiam
eo pertractavit modo, ut una praesupponat, et illustret aliam.

a. T h e o l o g i a,

In Theologia ait. -

1-o. Existentiam Dei evincit admirabilis ordo et harmonia, quae

in motu astrorum, et nexu hujus Universi manifestatur.
2-o. Deus est ens perfectissimum, sensualitate destitutum; caus
sa absoluta, prima, sola ratione cogitabilis, in qua nulla successio,
nullaque mutatio possibilis admittenda est. Deus praeterea nulli sub
jeetus est legi, nisi quam sibi dictat, et quae pro scopo habet reali
sationem summae perfectionis.
 — !■!■ —

3-o. Operátiones Dei sunt immutabiles etiam, et uniformes; quo

niam ratio divina nullo sensualitatis motu, nullaque cupidine turbatur.
Deus proinde homini debet esse lex moralis personificata, seu Ideale
nmoralitatis, cui, ut similes fiant homines, adlaborandum est.
lg-o. Deus est judex, et executor legis moralis.
5-o. Licet Deus formaverit, conservet, et gubernet mundum:
quo tamen modo id fiat, ignoramus.
Crisis.

1-o. Plato ipse agnovit argumenti pro evincenda Dei existentia

debilitatem, quatenus non ad certitudinem, sed ad probabilitatem
duntaxat nos ducit. Interim haec argumentatio platonica, utut debilis,
et insufficiens, ob demonstrandi objecti gravitatem summo habebatur
in honore.
2-o. In enucleando conceptu Dei, plurimum operae prout contu
lit Plato, ita plurimum retulit meriti. Longe puriorem conceptum de
Deo, ente perfectissimo formavit, quam ejus praedecessores. Quam
vis autem hunc coneeptum diserte non exposuerit in operibus, quae
nostram tulerunt aetatem: eundem tamen pro themate doctrinae eso
tericae (ut opinor) reservavit eo magis, quo certius est, Dei attributa
dispersim enuntiata, in ideam Dei, ceu entis perfectissimi conspirare.
3-o. Consectarii adinstar deducitur porro Dei unitas, quam Plato
aperte quidem non docuit ; ubi vero de formatione mundi, et providen
tia philosophatur, de uno Deo loquitur, qui daemonibus potestatem
largitus fuit singulas mundi partes regendi. Daemones hi sunt entia
longe minoris potestatis, et eapropter inferioris ordinis; entia cum
mundo communem existendi originem habentia.
b. C o s m o l o g i a.
Mundum definivit Plato esse complexum omnium realiter existen
tium, mutabilium aeque , ac immutabilium entium, corporum, et ani
marum, excepta divinitate. In solvenda quaestione de origine mundi
Anaxagorae, et Socratis doctrinam connexuit, mundumque habuit pro
entis intelligentis, et naturae producto. Philosophabatur ita:
1-0. Eae nihilo fit nihil; sunt itaque duae caussae rerum, una a qua
fiant omnia, altera eae qua fiant omnia; illa Deus est, haec materia.
Ambo principia sibi opponuntur, neque pendent a se ; quapropter Deo,
ab aeterno existenti , coëxistit materia, ad quam devenire licet, si a
corporum forma, colore, magnitudine, ceterisque omnibus per sen
sus perceptibilibus proprietatibus abstraxerimus. Originaria haec,
qualitatibus destituta materia, homogenea nequaquam est, quia
illius homogeneitate posita, essentialiter diversa corpora existere, aut
ex ea oriri nequirent.
2-o. Materia implet spatium , quod prout tempus notam habet
aetermitatis , proinde nec oriri, nec interire potest; materia autem ali
cubi, hoc est in spatio existere debet.
3-o. Mundus est compositum totum ex partibus in origine se
paratis, per vim divinam formativam tamen conjunctis juxta ideale,
 — lg5 —

quod est mundus intelligibilis. Propter materiae aeternitatem mundus

ex ea ortus non creari, sed educi poterat; et ideae mundum intelligi
bilem efficiunt, seu prototypon ; objecta realia vero mundum sensua
lem, seu ectypon.
lÃ-o. Deus, qua ens perfectissimum, caussa mali esse nequit, un
de principium omnis in mundo existentis mali, et imperfectionis est
nmateria. Forma cum materia perfecte conjungitur nunquam ob quem
dam resistendi nisum, per naturae leges restringendum solummodo,
non penitus exstinguendum. Sic non sine resistentia obediunt materia
les vires legibus rationis, imo, sibimetipsis relictae confusionem pro
gignerent ejusmodi, ut natura ipsa subvertatur, ni Deus consuetum
rerum ordinem secundum leges motus reduceret. Hunc in modum ori
tur etiam in homine malum, et peccatum ex corpore, quocum anima
commercium fovet. -

Crisis.
Multis laborat erroribus Cosmologia Platonis, et quidem:
1-o. Coëxistentia aeterna materiae ac Dei conceptibus materiae,
qua entis finiti, et Dei, qua creatoris, repugnat.
2-o. Quamvis aberrent a vero adversarii Platonis dicentes, hunc
non formasse discrimen inter spatium et materiam: omni tamen jure
asserunt in Cosmologia platonica deesse spatii sufficientem explica
tionem.
3-o. Constructio mundi ex ideis, et materia suffert diversitatem
entium sensualium, et suprasensualium hujus mundi.
lg-o. Si materia aeterna principium est omnis mali, tollitur tam
discrimen, quo malum physicum a morali differt, quam Dei sanctitas,
et omnipotentia ; vi quarum perfectionum infinitarum eidem possibile
deberet esse pugnare cum principio malo, hocque superare. Theodieea
igitur Platonis non satisfaeit menti philosophanti , quantumvis culpa
mali a Deo removeatur.

c. P s y c h o l o g i a.

Platonem eo majori merito dignum censemus, quo certius est,

nullum e Philosophis ante illum posuisse fundamenta Psychologiae
rationalis ; nullum item theoriam facultatum animae, cognoscendi
nempe, sentiendi, et appetendi exstruxisse. Orditur a conceptu ani
mae, qui plurimis ignotus, aut certe dubius fuit, sequenti modo:
1-o. Anima est vis, quae se cognoscendo, sentiendo, et ap
petendo manifestat.
2-o. In ipso mundi exordio a Deo fuerunt animnae omnes creatae,
quae in diversis sideribus more beatorum spirituum vixerunt. Harum
animarum ex numero fuerunt etiam animae humanae, quae propter
delicta commissa in terram relegatae, corporibusque humanis immis
sae fuerunt. Omnes animae humanae sunt masculae; harum pejores
duntaxat migrant in corpora feminarum *); imo etiam animae bruto

*) Hanc Platonis sententiam nonnulli vocant in dubium.

 — 46 —

rum animalium sunt animae humanae, propter gravissima delicta in

brutorum animalium corpora detrusae.
3-o. Animae humanae originitus rationali nectitur, quamprimum.
corpus humanum ingreditur, alia irrationalis , mortalis anima
§edes rationalis animae habetur caput; irrationalis animae pars,
quae sensualibus desideriis, ex organismo corporis oriundis, unice
occupatur, circa hepar residet; alia vero, quae sublimioribus jam
sensionibus, uti: fortitudine, honore, aliisque movetur, in regione cor
dis censetur sedem fixisse.
lì-o. Anima humana, qua objectum cogitationis , non intuitionis,
differt a corpore ; est immaterialis, et simplex; seipsam movens, id
est: Ens liberum.
5-o. Animae humanae competit immortalitas , ex animae sim
plicitate, immaterialitate, spontaneitate, et Ideis innatis cognoscibilis.
C r i s i s.
1-o. Enucleavit quidem Plato fundamentales animae vires ; ast
defendendo animas exstitisse, antequam corpori jungerentur, hypothe
sim solido fundamento destitutam assumsit. -

2-o. Dignitas animae humanae tollitur, si verum est inter animas

hominum et brutorum nonnisi criminis commissi discrimen intercedere.
3-o. Distinctio inter animam rationalem, et irrationalem fuit
quidem novarum iuquisitionum psychologicarum fons ; verum evertit
unitatem humanae personalitatis, et resultat ex affini sensu termino
rum Spiritus (πνενμα) et Anima (pvyri) quatenus per commercium
corporis cum anima Spiritus evadit Anima.
li-o. Argumenta pro spontaneitate, ac simplicitate animae non sa
tis firma Platonem contradictionibus involverunt. Nam , si anima hu
mana, sic volente Platone, seipsam movens, pro se subsistens, et
absoluta vis fuerit: anima et Deus evadunt idemtica; quo posito ani
ma creari non poterit a Deo, quod tamen in hoc systemate adstruitur.
5-o. Quas tandem adfert rationes pro evincenda immortalitale ani
mae humanae, tales comperimus esse, quibus vis probandi sufficiens
deest. Debilitatem hanc argumentorum agnovit ipse Plato; quare sem
per novos, magni adeo momenti doctrinam probandi modos, exquisi
vit; monuitque hac de caussa, examini saepius esse subjiciendum pro
blema de immortalitate animae, ut si non convictionem, saltem per
suasionem de themate, in omni vita utilissimo, nobis procuremus.
C. Praetiea PhilosopJùda.
1-o. Virtus Platoni est harmonica facultatis eognoscendi , sen
tiendi, et appetendi activitas, quae summae felicitati originem prae
bet. In virtute consistit sanitas animae humanae ; et illam exercendo
imitamur Deum, quod vi officii nostri facere obligamur.
2-o. Virtus quidem sola sufficit ad bene, beateque vivendum ;
interim quibusdam indiget instrumentis, et mediis, uti : corporis bo
nis, robore, sanitateque sensuum ; externis item quibusdam adju
mentis, puta: opibus, generis claritate, gloria. Haec etiamsi non
adfuerint, sapiens potest esse beatus.
 —- !17 —

3-o. Virtus in, et per se una in quatuor, striete autem in tres

abit diversas progenies, quae sunt: Sapientia, Fortitudo, Tempe
rantia, et quae ex his componitur Justitia. Sapientia rationis ; forti
tudo facultatis sentiendi, et rationis; temperantia facultatis appetendi,
et rationis ; justitia denique rationis, faeultatis sentiendi, et appetendi
harmonicae activitati suam debet originem.
lÃ-o. Virtus non singulis duntaxat hominibus applicanda est, ve
rum extendenda ad societatem civilem, ad rempublicam. Prout igi
tur in anima tres vires dantur: ita tres diversae classes membrorum
reipublicae sunt: Princeps nempe, defensores, et populus. Justitia,
consistens in accurata munerum singulis reipublicae membris incum
bentium expletione, sapientiam exposcit a principe, fortitudinem a de
fensore, denique temperantiam a populo. Postulata haeô, ut effectui
mandentur, educatio est necessaria, eaque publica, per quam, cultu
ra moralium et aestheticarum sensionum consummata, evolvatur et
perficiatur ratio; quo fiet, ut sensualitatis jugo liberata voluntas ratio
malis bonum cognitum appetere tum valeat, tum velit.
5-o. Facultates, uxores, et liberi omnibus communes sint, ne
proprii commodi studio sedueti cives, reipublicae salutem negligant.
6-o. Optima reipublicae forma censetur, in qua vel Philosophi
gubernant, vel gubernatores philosophantur. Haec est vera Aristo
cratia, seu ea regiminis forma, in qua optimi regnant.
7-o. Principium omnium legum in republica ferendarum sit, ut
fine progenerandae, conservandae, ac perficiendae virtutis inter sub
ditos ferantur. Non igitur arbitrium humanum, sed ipsa ratio divina
hominibus se per rationem iis inditam revelans, habenda est pro su
prema legislativa potestate.

C ■• i s i s.

1-0. Plato vestigia Socratis magistri sui secutus, Antisthene,

Aristippoque felicior, veri nominis moralem scientiam non condidit
(utut eidem inveniendae proximus fuerit) ; quia supremo principio
Ethicam suam non subordinavit.
2-o. In conceptu virtutis nullam mentionem injicit libertatis hu
manae, qua deficiente, omnis possibilitas virtutis corruit.
3-o. Moralitatem, id est virtutem a felicitate diversam esse, hanc
tamen illi nexu reali copulari, asserit, quin completum felicitatis con
ceptum subministret ; qua ratione virtus, et felieitas facile permuta
tur. Quod autem Plato virtutem a felicitate diversam esse cogitaverit,
clarissime patet exinde, quod Aristippi virtutem, in sui refraenatio
ne terrenae felieitatis ergo facta, consistentem, declaraverit esse
agendi rationem serrilem , speciemque virtutis mentiri.
li-o. Systematicam o/ficiorum doctrinam ob defectum principio
rum frustra quaerimus apud Platonem. Principio quidem similis est
propositio: Aestima rationem , et emtia rationalia ;" ast utitur hoe
effato pro officiis hominis erga seipsum. Communio autem uxorum ,
liberorumque, stante hoc principio admitti quomodo possit, nullate
nus perspicimus.
 — '18 —

5-0. Respublica Platonis merum est Ideale, nullam habens reali

tatem, eatenus tamen omni fructu haud carens, quod multas praecla
ras contineat ideas, secundum quas formae rerumpublicarum condi
absque civium emolumento haud possunt.
Nota 1. Philosophemata Platonis Eclecticismum spirant; siqui
dem, bene multa, ex aegyptiaca, eleatica, heraclitea, pythagorea, * et so
cratica Philosophia desumisit, atque nova duntaxat formiâ vestivit ; unde fa
ctum est, ut Philosophi tardioris aevi, oppositarum sententiarum defensores,
ad Platonem, ceu cómmunem fontem provocarent.
Nota 2. In Academia veteri celebriores magistri nominantur:
Speusippus Atheniensis, Platonis e sorore nepos et successór per octo annos,
quibus elapsis anno 339 a. C. sibi yiolentas intulit manus. Eundem excepit
Xenocrates” Chalcedone in lucem editus anno 3969 a. C. mortuus 31%, qüi,
Philosophiae divisionem a magistro indigitatam, primus pronuntiavit ; atque
Logicam, Physicam, et Ethicam distinxit. — Polemo Atheniensis post Xeno
cratem docuit ; tum Crates. Omnes hi platonicae Philosophiae fidele adhae
serunt, diligentissime tuentes, quae a Platone acceperant.

VIII. seeta peripatetiea.

§. 46. Aristoteles.
Stagira in confinibus Macedoniae, ac Thraciae ad sinum Strymo
nium fuit locus natalis Aristotelis in lucem editi anno 381 ante Chri
stum. Patrem habuit Nicomaehum Amyntae Macedonum regis medicum,
matrem Phaestim. Tenera aetate parentibus orbus, a Proareno Atar
nae educatus fuit. Athenas venit anuo 367o a C. et Platonem (non ve
ro Socratem, qui 33 annis citius vita cedere coactus fuit) per 20 an
nos tanto fervore audivit, talique fructu, ut mens scholae dictus fue
rit. Mortuo Platoni, cum Speusippus succederet in regenda schola,
Aristoteles cum Xenocrate tribus annis apud amicum Hermiam tyran
num Atarnensem commoratus fuit, quo interfecto Mitylenem in Les
bum aufugit, anno 3459 a. C. Hinc per Philippum Macedoniae regem
evocatus anno 343 ante Christum educatoris Alexandri M. munus auspi
catus fuit summo scientiarum emolumento. Regiis namque sumtibus
non solum opera celebriorum auctorum rarissima, et pretiosissima in
bibliothecam collecta sunt: verum etiam per plura millia hominum, in
diversissimis Asiae, et Europae provinciis existentium, conquisitio
rerum naturalium instituta fuit. Educatione Alexandri M. post octo
annos finita, se in Gymnasium extra urbem, quod Lycaeum dicebatur,
recepit, ubi quum doceret ambulando, schola ejus peripatetica, et
discipuli Peripatetici (ττεgurtatéo) nominati fuere. Docuit Aristoleles
in Lycaeo 13 annis, quibus elapsis, jam diu gliscens Academicorum ,
et Sophistarum odium in apertam persecutionem erupit. Atheismi ac
cusatus Aristoteles, et metu periculosarum sequelarum perculsus, Chal
cidem in Euboea se contulit, ubi anno sequenti 322° ante Christum
obiit. Quo mortis genere interierit non constat. Alii ajunt, eum vene
no sumto, ne in jus trahatur, sibi vitam ademisse ; vel se praecipitem
egisse in Euripum Chalcidicum, quod caussam fluxus, et refluxus
aquarum marinarum cognoscere non potuerit; alii denique, quod ve
rosimillimum est, dicunt eum, stomachi debilitate ob nimiam laborum
contentionem contracta, e vivis ereptum.
 Aristotelis Philosophia difficilis, obseura, summaque attentione
pervolvenda plurimos nacta fuit sectatores tum ethnicos, tum chri
stianos; quamvis non pauci ex adverso exsurgerent, qui eandem
acriter impugnarent, quod merito etiam factum est. Siquidem multis
in locis mentem suam peculiari studio celat, et obscurat, me ab
omnibus intelligatur ; notiones novas , vagasque vocibus homonymis,
minus usitatis, et obscuris exponit; nimiae brevitatis abripitur stu
dio; imo se nonnunquam contradictionibus involvit. — Multa quoque
bona praestitit. Nam partes Philosophiae accurate percensuit, et sub
tiliter distinxit ; leges cogitandi evolvit, quod nullus antecessorum
ejus fecit ; principia insuper cognitionis empiricae stabilivit, et Phi
losophiam praeticam in systema redegit. Aristoteles habuit Philoso
phiam pro scientia sensu strictissimo, id est: pro scientia de ultimis
rerum principiis, et de summo hominis bono. Partitus fuit eandem
jam in theoreticam, et practicam; jam in Logicam, Physicam, et
Ethicam. Naturalis ordo operum Aristotelicorum est sequens:
1-o. Organon, seu complexus librorum logicorum, et diale
cticorum.
2-o. Opera theoreticam Philosophiam explanantia, quo pertinent:
a. Physica. b. Cosmologia. c. Psychologia. d. Theologia. e. Me
taphysica.
3-o. Libri continentes praeticam Philosophiam, ad quam refer
tur: a. Ethica, b. Politica, et c. 0economia. — Hoc ordine con
templationi nostrae subjiciemus Philosophiam Aristotelis.

M. LL o g i c a.
Aristoteles in Logica statuit:
1-o. Logica, ceu formale organon scientiae cujuslibet indiget
materia ex experientia inductionis ope hausta, et est: Theoria syllo
gismorum et demonstrationis. Hunc in finem determinavit Aristote
les conceptus Subjecti, praedicati, et copulae ; suppeditavit varieta
tem propositionum; et assignavit regulas pro tribus figuris syllo
gisticis. -

2-o. Scientia est alia immediata , alia mediata. Immediate sci

mus principia; horum autem conclusiones mediate. Si scientia imme
diata possibilis non esset: nec daretur mediata; seu tunc nil posse
mus demonstrare. Scientia igitur mediata innititur demonstrationi, cu
jus principia vel sunt formalia , vel materialia. Demonstratio ratio
ne formae vel est universalis , vel particularis; affirmativa, vel
megativa ; ostemsiva, vel apogogica. -

3-o. Syllogismi primae figurae demonstrationibus aptissimi a

Mathematicis plerumque adhibentur.
lμ-ο. Inductio probabilitatem, demonstratio certitudinem gene
rat; quare subsistendum non est in empirica cognitione, quae nobis,
quod aliquid sit, vel non * sit annuntiat; rationem autem non adfert,
cur idipsum sit, vel non sit.
5-o. Ejusdem cognitionis empiricae ope non discernimus, quod
in rebus essentiale, ac necessarium est ab eo, quod rebus er
 — 50 —

traessentialiter, et per accidens inhaeret. In individuis etenim rea

liter existentibus essentialia cum extraessentialibus adeo arcto nexu
junguntur, ut a se invicem sensuum ope discerni haud possint.
6-o. Quum objeetorum existentium innumera multitudo per expe
rientiam nostram cognosci non possit: omnia phaenomena, cujuscun
que demum generis fuerint, altioribus, eae ratione petitis principiis
erunt subordinanda, ut universalem nexum realiter existentium ob
jectorum penetrare, cognitionesque nostras hoc modo augere non so
lum, verum etiam firmare liceat.
7-o. Logicae suprema principia quatuor sunt, utpote : Conre
miemtiae, Contradictionis , Rationis , et E.cclusi medii.
Cris i s.
1-o. Aristoteles plurimum laudis paravit sibi colendo Logicam,
quam ad summum plane perfectionis fastigium evehere potuisset, ni
eam unice pro theoria syllogismorum habuisset, atque ita scientiae
dignitate privasset. Examini videlicet non subjecit facultatem cogitandi,
ut ejus leges cognoscat; sed produeta mentis cogitantis, judicia
nempe, ac ratiocinia methodo analytica pertentavit, nimisque multas
regulas, paucis casibus inservientes, condidit. Ex eadem caussa ex
plicari potest, cur nullibi mentionem injiciat syllogismorum hypothe
ticorum, et disjunetivorum ; verum syllogismis categoricis omnem
propositionem sufficienter probari posse, opinetur.
2-o. Inter figuras syllogisticas tres priores duntaxat novit (quar
tam Galenus addidit). Quodsi res aliter se haberet, dubio procul sie
ut secundam , et tertiam figuram ad primam reduxit, idem fecisset
quoque eum quarta, ut eo clarius ostendere possit, in posterioribus
figuris syllogismos esse imperfectos, et figuram primam esse eam,
quae perfectos contineat syllogisiuos.
3-o. Aristoteles in theoria demonstrationis provocando ad Mathe
sim, ex qua plurima desumit exempla, satis erronee suspicari vide
tur, eandem in Philosophia et Mathesi adhibendam esse methodum,
ope cujus tam in illa, quam in hae ad apodieticam pervenire liceat
certitudinem. Demonstrationem igitur, qua nonnisi logicam verita
tem probamus, habuit medii adinstar, quo in objectivam veritatem
devenire possumus. Ejus placitis conformiter omnis repraesentatio lo
gice vera si fuerit, objectiva quoque gaudet veritate, seu: Quod ve
rum esse cogito , etiam objectire verum est. Falsitatem hujus propo
sitionis obvius quiscunque intelligit.
M-o. Principia Logicae aristotelicae ob syllogismorum regulas
nimiopere auctas, et ob inanes subtilitates non magnam praestiterunt
utilitatem.

LIII. Philosophia theoretica.

a. P h y s i c a.

1-o. Vocabulum Natura quinque, imo septem significationibus

sumi solet ; sensu strictissimo acceptum denotat originarium, in ob
jecto contentum principium omnis mutationis.
 — 51 —

2-o. Objecta maturae differunt ab objectis artis, quod illa prin

cipium activitatis , et mutationum in se, haec autem eactra se
habeant. -

3-o. Physica, ceu scientia naturae tractat de corporibus, et

eorum proprietatibus per mutationes experientiae ope cognoscibilibus.
l£-0. Naturam esse objectum reale cognitionis nec potest, nec
debet demonstrari ; quia omne principium, ex quo hanc propositionem
demonstrare vellemus, minus certum est, ac haec propositio facto
empirico certa, cui refragari nequimus.
ö-o. Omnis mutatio produeitur per caussas, quae materiales,
formales , efficientes et finales esse possunt.
6-o. Porro mutatio quaevis in spatio solum, et tempore fit. Spa
lium est reale, corpora cingens, atque ab illis diversum, et separa
bile ; aliud absolutum, relativum aliud. Tempus non est motus, nec
mutatio, estque sine his cogitabile, quamvis per illud mensuremus
motum , et per hunc illud ; est porro quantitas continua; et ejus rea
litas problematica.
7-o. Quum motus nec initium habeat, nee finem: requiritur ali
quod principium aeternum, quod omnia moveat, a nullo autem mo
veatur , id est: Earistere debet Deus.

C r i s i s.

1-o. Negari non potest Aristotelem suis philosophematibus mul

tum profuisse ad conceptum Physicae formandum, quem tamen in
completum suppeditavit quaerendo suprema principia naturae non in
intellectu, sed in natura. Imo non sine fundamento movetur quaestio:
Utrum principium, ex quo cuncta naturae phaenomena derivari pos
sunt, objectum cognitionis nostrae sit?
2-o. In doctrina de natura sententiam Eleaticorum, qua nil fieri,
et oriri, sed omnia eæistere ab aeterno asseritur, absque optato suc
cessu impugnat.
3-0. De caussa, ejus conceptu et usu admodum pauca propo
nit notatu digna, tum propter vocis caussa multiplicem significatio
nem, tum vel maxime, quod de caussis in genere longum examen
philosophicum institui nequeat; Aristoteles vero ad specialia descen
dere noluerit.
lA-0. Plurimum excelluit philosophando de Spatio, et Tempore.
Per subtilem conceptuum analysim eousque pervenit, quousque sine
critica facultatis cognoscendi pervestigatione, ac cognitione menti hu
manae penetrare concessum est. Erravit nihilominus in theoria spa
tii , tum quia hoc dixit esse quidpiam externi, tum quia nonnullas
duntaxat notas adferendo, ejus conceptum incompletum reliquit,
et non satis determinatum. Conceptum temporis inter antiquos Phi
losophos evolvit quam acutissime ita, ut proximus accesserit Kantii
doctrinae.
5-o. Motus denique (xwmatg) sensu latissimo sumti principia im
manentia exquirere voluit; ast negligendo discrimen inter immanens
et transcendens, eo delapsus fuit, ut negaverit imiAmens motus
 — 52 —

principium, admiseritque tantummodo transcendens, Ens videlicet in

finitum.

b. C o s m o l o g i a.

1-o. Aristoteles mundum ita definit: Mundus est complexus

omnis entis physiei, et mutabilis. Materia igitur et corpora ex eadem
nata, efficiunt mundum.
2-o. Ens immutabile , quod prima caussa motus est, non pertinet
ad mundum. -

3-o. Eactra mundum nullum spatium est, nullum tempus, nul

lusque motus. Unde quidquid extra mundum existit, nec in spatio,
nec in tempore existit; nulli mutationi subjicitur, verum durat in
aevum.
[1-o Mundus unicus, totum efficiens, ex oppositis elementis com
ponitur, quorum quatuor numerantur, uti: Terra , Ignis , Aqua, et
4är. Ad hunc numerum elementa restringi debere patet exinde, quia
materia vel frigida est vel calida; humida vel sicca.
5-o. Tellus est systematis mundani centrum immobile, circa quod
mundus universus motu circulari movetur.
6-o. Stellae habent animas, a quibus illarum activitas, et mo
tus dependet; quare coelum debet esse totum animatum.
C r i s i s.

Cosmologia Aristotelis ceteris partibus Philosophiae speculativae

longe imperfectior est. Nam :
1-o. Una ex parte non separavit rationales cognitiones ab em
piricis ; alia ex parte, quas attulit rationales, non redegit in syste
ma. Non male conjicitur id ea de caussa factum fuisse, quod singu
laribus objectis contemplandis ultra, quam fas erat, inhaeserit.
2-o. Aeternitatem , et iucorruptibilitatem mundi, suo systemati
conformiter, ex motu et tempore, quae initium non habent, deduce
re potuisset; quod tamen non fecit. Ostendit solum oriri, et mon cor
rumpi esse contradictoria; et omnia, quae orta non sunt, neque in
terire posse.
3-0. Si animatum esse, et principium motus in seipso conti
nere identica sunt, prout Aristoteles putat, procul dubio superfluum
fuit pro caussa motus peculiare quodpiam ens infinitum assumere,
cujus actione coelum primo, dein cetera cuncta in motum ponantur.
Sufficeret anima, quam singulis sideribus ceu activitatis, et motus
principium inesse praetendit.
c. P s y c h o l o g i a.

1-o. Anima est principium vitae.

2-o. Vita consistit in activitate organicarum , et spiritualium
virium, quarum ambae in animali, et praecipue in homine sibi co- et
subordinatae sunt ita, prout illarum effectus in unam conscientiam
nectuntur.
 — 53 —

3-o.' Anima harum virium fundamentum est, et recte definitur: esse

prima forma corporis naturalis (physici), quod potentiam, id est
receptivitatem vitae habet, proinde organicum est.
lì-o. Anima corpus non est, sed sine corpore non potest esse.
5-o. Animae vires plures insunt, uti: vegetativa, sensitiva, in
tellectiva, et motiva. Ex his intellectiva essentialiter differt ab aliis,
et separari potest; quapropter peculiari animarum speciei originem
praebet, ut adeo duae species animarum sint, sensualis utpote, ac
intellectiva, seu cogitans.
6-o, Anima, et corpus essentialiter diversae substantiae copu
lantur inter se, et fovent commercium, quia una in aliam physice
influit.

C r i s i s.

1-o. Aristoteles plurimum promovit Psychologiam examini sub

jiciendo placita praedecessorum ; simul non parum obfuit huic doctri
nae , speculationes philosophicas de subjecto repraesentante commi
scendo eum observationibus, et reflexionibus, quas instituit super vi
ribus, et functionibus animae.
2-o. Propositio: „Anima sime corpore nequit existere” non bene
infertur, ob animae post corporis mortem ulterius continuandam exi
stentiam, seu ob immortalitatem.
3-o. Notatu dignum est, Aristotelem de immortalitate animae,
ceu themate Socrati et Platoni, eorumque discipulis charissimo, pau
cis adeo curis agitari. Ejus meditationes de Natura in genere, et ex
plicatio virium animae in specie, immortalitatem animae humanae
non solum superfluam, sed prorsus impossibilem reddunt. Juxta sen
tentiam illius plurimae vires animae, ne quidem vi cogitandi excepta,
dependent ab organisatione corporis, ejusque legibus ; quare, soluto
per mortem corpore superstites manere haud possunt, sed intereant
est necesse. In pluribus tamen locis, communi hominum convictioni
conformiter , animae humanae immortalitatem postulando, systema
suum infregit. — Ceterum plus lucis affunderet ejus opus de immor
talitate animae ad Eudemum , ni temporum injuria periisset. -

lμ-ο. Ex unilaterali animae definitione resultat error, quo duae

statuuntur animae inesse homini. Si enim fundamentum organismi ,
ejusque ultima ratio anima est, eadem vitae spiritualis fons esse nequit;
quapropter duo principia, seu duae animae sunt assumendae, sen
sualis nempe, et intellectualis, quae non quoad operationes dunta
xat, verum etiam quoad locum, quem in corpore occupant, possint
discerni.
5-o. Systema influarus physici non explicat modum commer
cii animam inter et corpus, sed simpliciter enuntiat, ac ponit com
mercium ; quod utique certum est cujusvis hominis conscientia, et
experientia testante. Adversatur insuper systema influxus physici
sanae rationi, quoniam animae humanae simplicitatem, et libertatem
suffert.
 — 54 —

d. T h e o l o g i a.
•

1-o. Triplicis generis substantias distinguit Aristoteles: mutabi

les et interitui obnoxias ; mutabiles, et interitui non obnoxias ; denique
immutabilem unam , et aeternam substantiam.
2-o. Ostensa eaeistentia entis supremi, ejus etiam essentiam enu
cleat dicens: Ens supremum est perfectissimum , intelligens, incor
poreum, immutabile, beatissimum; prima, et absoluta eaussa omnis
motus, activitatis, et vitae, quae mundanis entibus propria est; seu:
Deus est Creator.

C r i s i s.

1-o. Quodsi Aristotelis de Deo sententiam cum Platonis doctrina

comparaverimus, patet Aristotelem eadem via progressum fuisse,
quam ejus magister elegit. Ambo siquidem, conditionem ultimam om
nium conditionatorum ex naturae cognitione haurire volentes, con
struxerunt sua systemata in nonnullis discrepantia. Sic Aristoteles
tot imperfectiones in mundo non detexit ac Plato, neque caussam earum
in materia latentem statuit.
2-o. In determinando conceptu Dei nimium fluctuat Aristoteles.
I)eum enim cogitat jam qua efficientem, jam qua finalem eaussam ;
jam qua ens extramundanum , jam qua ens, quod ad hunc mundum
pertineat.
3-o. Plato religionem et moralitatem, intimo nexu junctas, per
tractavit; contrarium obtinet apud Aristotelem, qui solius rationis
theoreticae ope attributa Dei quaedam examinat; moralium autem
quasi penitus oblitus, nullam mentionem injicit. Theologia igitur Ari
stotelis (quamvis magis accedat ad systema, quam ea Platonis) est
solum speculativa, omnique influxu in morum, et religionis doctri
nam destituta.

e. M e t a p h y s i c a.

Aristoteles Metaphysicae tres partes assignat: Propaedeuticam,

0mtologiam , et Theologiam. Postremam cum jam perlustraverimus,
paueissima, summeque necessaria ex duabus prioribus adferemus. In
Propaedeutica dicit:
1-o. Metaphysica est seientia de ultimis principiis cogitationis.
0bjectum illius non est empiricum, sed abstraetum. Mens humana
quatenus ab objeetorum conceptibus omne individuale, eontingens et
mutabile separat, ad conceptus universales devenit, qui cunctis obje
ctis conveniunt, et sub quibus omnia cogitari debent. Conceptus hi es
sentiam rerum constituunt, et ultima objeetorum principia habentur.
2-o. Prineipium Metaphysicae, sicut Philosophiae in genere, non
est aliud, quam: Principium contradictionis, quod non admittit de
monstrationem.
3-0. Veritas habet valorem objectivum , et absolutum ; errat
proinde Protagoras, qui eam dicit esse aliquid subjectivi , et relativi.
 -
- 3);» • •

h-o. Pythogorica theoria de numeris, et platoniea de Ideis non

subsistit, quia numeri, et ideae constitutiva rerum principia dicuntur,
quibus tamen realis extra mentem existentia non competit.
5-o. Categoremata (de quibus Aristoteles in Ontologia tractat)
sunt nomina generica, ad quae cuncta entia referri possunt. Sunt se
quentia: Substantia (bou.) Quantitas (ποσον) Qualitas (ποιον) Rela
tio (rrgog τι) Ubi (ztb) Quando (ποτε) Situs (xsuor{}αι) Habere vel Pos
sessio (sysw) Actio (ποιειν) Passio (πcogety).
6-o. Substantia, omnium praedicatorum fundamentum, de nullo
praedicari potest; de illa vero omnia. Licet eadem generaliter consi
derata simpleae, et non composita sit: tamen ut ens aliquod realiter
existat debet habere materiam et formam, quas in entibus sensualibus
a se invicem distinguimus, et conjungimus.

C r i s i s.

1-o. Metaphysica, quae ab Aristotele ad nos pervenit aggregato.

metaphysicarum dissertationum similior est, quam toti bene ordinato,
et scientifice nexo. Meritum nihilominus conditae Metaphysicae , qua
scientiae absoluti, et inconditionati, recte tribuitur Aristoteli; quamvis
Plato conceptum ejusdem jam foverit. Tardioris aevi Philosophi sum
mam aristotelieae Metaphysicae utilitatem experti fuere.
2-o. In refutando systemate Pythagorae ac Platonis ordinem re
rum pertractandarum naturae conformem negligit; obscuritatemque
inducit suae doctrinae difficulter tollendam, eo, quod amborum sen
tentias, et philosophemata confundat; imo platonicarum idearum sem
sum et vim penitus non perspexerit.
3-o. Tabulam Categoriarum absque principio, solius abstractionis
ope confecit; quapropter eadem partim abundat superfluis, partim ca
ret necessariis. Superficialis investigatio veritatem hujus asserti pro
hat. Sic : Situs continetur sub Ubi; I{elatio comprehendit sub se
ASubstantia, Actio, Passio, Habere ; Ubi et Quando, seu Tempus et
ASpatium sunt formae sensualitatis, et non pertinent ad Categorias in
tellectus ; Modalitatis denique nulla mentio injicitur. Incidit Aristoteles
in hos errores ob neglectum iuter formam, et materiam cognitionum
nostrarum diserimen.
lμ-ο. Conceptum Substantiae definire volens labyrinthum thesium
et antithesium, proposito sibi fine frustratus, pervagatur. Hic quoque
anxius fluctuat inter formam, et materiam, neque declarat ulrum ut
timum subjectum simplex sit, an compositum.

LIII. Philosophia practica.

Philosophiae practicae scopus alter est, ac theoreticae; in hac
cognitio, in illa voluntatis determinatio respicitur. Aristoteles divisit
Philosophiam praeticam in a) Ethicam b) Politicam et e) Oecono
micam. Duas priores breviter exponemus ; tertiam vero tanquam a no
stro foro magis remotam, negligemus.
 — 56 —

a. E t h i c a.

1-o. Finis est id, propter quod aliquid fit. Omnes actiones hu
manae in finem quemdam diriguntur, qui boni charaeterem habet.
2-o. . Finis summus , seu quod idem est summum bonum, perfe
ctum, completum, et sufficiens pro quovis homine sit, oportet.
3-o. Cum felicitas his qualitatibus praedita sit, eadem est sum
mnum bonum, atque consistit in voluptate, quae ex perfectissima no
bilissimarum virium activitate oritur. Est ergo felieitas internus ani
mae stalus, qui praecipue in bonis animae fundatur, et hoe respectu
a bonis fortunae haud dependet ; qui propria libertate producitur, ne
que donum Dei est; quem tamen fortuna secunda potest augere ali
quantum, et fortuna adversa minuere. Perfecta igitur felicitas virtu
te, ac possessione suffieientium externorum bonorum absolvitur.
lg-o. Felicitas dignitatem habens internam, laude non indiget ;
haee enim relativi pretii necessarium consectarium est ; illa vero ab
soluti.
5-o. Animae humanae suprema vis activa est ratio; quae vel
theoretiea, vel praetica esse quum possit, duplicis generis virtutem
producit, intellectualem nempe, et ethicam. Ambae nexu depen
dentiae junetae praesupponunt educationem , et exercitium. Intelle
ctualis virtus consistit in sapientia; ethiea in mediocritate, id est in
habitu hominis id, quod in quaeunque re nimium , vel parum est,
evitantis.
6-o. Vitium opponitur virtuti, et committitur agendi ratione di
ctam mediocritatem vel per excessum superando, vel per defectum ne
gligendo. Medium itaque inter ignaviam et temeritatem, avaritiam
inter et prodigalitatem locum tenebit virtus. Ceterum discrimen haud
contemnendum intercedit inter id, quod in et per se extremum, et
quod relate ad mos tale deprehendimus. Plerumque solet evenire, ut
quod pro uno nimium est, pro altero modicum sit; aut contra.
7-o. Ex duplici virtutis specie duple.r enascitur felicitas, intel
lectualis videlieet, ae moralis ; prior recte dicitur divina, cui post
ponenda est humana.
C r i s i s.

1-o. Pars Philosophiae practica apud Philosophos graecos enu

cleatione thematis de summo bono potissimum oeeupatur; quo facto
specimen ingenii sui philosophici exhibuerunt. Quum autem in Philo
sophia theoretica scopus philosophantis cognitio sit , in practica vero
determinatio voluntatis, ubi singularia etiam respicienda veniunt: Ari
stoteles absoluto, et supremo prineipio destitutus recte asserit: Phi
losophiam practicam via analytica evehi non posse ad scientiam, quae
mathematica, id est apodictica gaudeat certitudine ; verum sufficere,
si ad inferioris gradus certitudinem, quae moralis dicitur, elevata
fuerit. Imo si stricta investigatione prosequamur Aristotelis doctri
nam non perspicitur, quomodo ejus Philosophia practica, scientiae
sensu stricto sumtae nomine, insignienda veniat. Supremum euim prin
 — 57 —

cipium nonnisi empiricum habetur, ex quo systema moralis Philoso

phiae promanare haud potest.
2-o. Felicitas boni summi characteribus destituitur ob multas mo
dificationes, quae ab individualibus proprietatibus hominis dependent
ita, ut quid voluptatem, aut taedium producere debeat, aut possit
praevie determinare non valeamus. Difficultates platonici systematis
evitare volens Aristoteles dixit, felicitatem summum hominis bonum
esse , ac finem ultimum ; quo facto se in aliam aeque vastam abyssum
inconsequentiarum praecipitem egit. Exponendus fuisset genuimus
virtutis conceptus cum notis charaeteristicis, quibus a felicitate dis
cernitur. Quum vero Aristoteles virtutis characterem ignoraverit, aut
certe non exposuerit, felicitatem cum virtute, ceu duo identica, con
fudit ; et si aliquod intercedere dicit discrimen, hoc eo absolvitur,
quod virtus pro medio felicitatis consideranda sit, huicque postponen
da ; cujus asserti falsitas neminem latet.
3-o. Fons omnium errorum in Philosophia practica tam Aristote
lis, quam Platonis est, quod ambo, priusquam legem moralem, qua
normam actionum humanarum statuerint, bonum, qua objectum vo
luntatis examinaverint.
lA-o. Multa tamen bona praecepta in Aristotelis Ethica submini
strari tanto certius est, quanto diligentius casus speciales applican
dae virtutis enumerat, habito semper libertatis humanae respectu,
quod Plato facere neglexit.
b. P o l i t i c a.

1-o. Aristoteles Politicam dixit esse scientiam, quae doceat, quo

modo homines in civitate coëxistentes, bonum summum, id est feli
citatem adipiscantur.
2-o. Homines ampliori numero congregati felicitatis participes
fieri possunt unice legibus coactivis, hoc est: in civitate, quae legi
bus firmatur.
3-o. Civitas constat e societate domestica, seu e familiis, quarum
quaelibet continet liberos, et servos in triplici relatione viventes, nem
pe : conjuges ; parentes et filios; dominos et servos.
13-o. Inter conjuges jura reciproca obtinent, prout, inter paren
tes et filios ; servi autem omni jure destituuntur.
5-o. Quaestionem jam a Platone motam : An servitus in jure ma
turae fundatur ? solvere tentat Aristoteles ex hoc principio egrediens:
Quidquid utile hoc est etiam justum; et quidem sequenti modo: Non
legum positivarum auctoritate, sed natura volente differentia inter ho
mines cernitur, vi cujus alii ad regendum, ad obediendum alii desti
nantur. Quisquis igitur corpore, praeprimis autem animo prae aliis
excellentioribus gaudet viribus et facultatibus , hunc natura ipsa
praepositum aliis, et rectorem esse vult, eo fere modo, quo corpori
praeest anima.
6-o. Civitas omnes societatis species complectitur sinu suo, et
vigilat, ne una aliam impediat, aut tollat; sed, ut omnes potius feli
cem ducant vitam, qua societatis verus finis absolvitur.
7-o. Potestas civitatis vel est legislativa , vel magistratualis,
 — 58 —

vel judiciaria. Prima leges, et constitutionem politicam determinat;

exequitur illam altera; tertia demum jus dicit.
8-o. Forma eivitatis est Monarchia, Aristocratia, et Respu
blica; quae in Tyrannidem, Oligarchiam, et Democratiam dege
merare possunt.
9-o. Fundamentale principium optimae regiminis formae, non
absolute, sed relative duntaxat determinabilis, est: In ciritate re
gnent perfectissimi. His vero accensendi sunt homines mediocris
conditionis, quia nec divites, nec pauperes regnando maxime ido
nei sunt. -

10-o.Ad incolumitatem civitatis plurimum confert regnantium aeque

ac subditorum cultura ; quapropter civitatis cura praecipua sit: edu
catio citium fini conveniens.

C r i s i s.

1-o. Systematica forma deest huic etiam parti, Philosophiae

aristotelieae; neque limites defiguntur, intra quos Politiea se con
tineat. Doctrina moralis, jus publicum, et Politica passim confun
duntur.
2-o. Principium de summo bono civitatis , quod felicitatem dicit
Aristoteles, nimis vagum est, atque libero arbitrio fores aperit saepe
summo totius civitatis damno.
3-o. Depressio dignitatis humanae, quae servitutis defensionem
sequitur, Aristoteli non male oggeritur. Quamvis homo perfectior aliis
regendae civitati aptissimus omni jure censeatur, atque alios ad feli
citatem obtinendam hortando, docendo, imo etiam acrioribus modis
dirigere debeat: jura tamen personalitatis, quibus etiam subditi, qua
homines gaudent, infringere, minuere, aut penitus tollere eo mi
nus licet, quo certius est his juribus sublatis nullam etiam moralita
tem subsistere.
Nota. E multis, quos Aristoteles habuit, discipulis duo plu
rimum celebrantur, Theophrastus natus 3630 ante Christum, et Eudemus. Illum
successorem suum constituit Aristoteles, quod magistri placita summa
aviditate hauriret, et vehementissimo fervore defenderet. Neuter vero pecu
liari pbilosophemate inclaruit ; verum ambo aristotelicorum operum com
mentarios scripserunt, injuriis temporum absumtos. — Dicaearchus Mes
sina oriundus, circa 320 a. a. Christum florens, Aristoteli adhaesit. Materia
lismi fautor quum fuerit, substantialitatem animae pernegavit, hujusque
immortalitatem. — Dicaearchum ex parte sequebatur Aristorenus Tarenti
nus, qui dicebat animam esse intentionem (tensionem) quamdam corporis,
ex qua vires, et activitates harmonicae prodeant in modum tensionis chor
darum. — Strato Lampsacenus anno 2869 a. C. Theophrasti successor,
non tam Philosophiam excoluit, quam Physicam 5 quapropter Physici no
inen consequutus. E paucis, quae supersunt fragmentis colligere licet, eum
non Atheismi defensorem, verum Pantheismi fautorem fuisse, et (quamvis,
caput esset scholae peripateticae) in bene multis ab Aristotele recessisse.
— Ceteri Peripateticorum, uti: Lycon Stratonis successor anno natus 269°
a. C. mortuus 2229; ejusqne coaevus Hieronymus fthodius ; Aristo ex insula
Ceos; Critolaus natus circa anum 1869 a. C. ; et Diodorus Tyrius ejus suc
cessor proposuerunt universam, practicam praeprimis Aristotelis Philo
sophiam.
 — 59 —

X. §eeta pyrrhomieaa.

§. 47. Pyrrho.
De Pyrrhonis vita, morte, ac placitis non solum diversissimae,
verum etiam oppositae regnant opiniones inter eruditos; maxime pro
babilia sequentibus continentur. Pyrrhonis locus natalis fuit Elis urbs
Peloponnesi, non autem Elea prout plures volunt ; tempus mativitatis
ejus cadit in annum 376um a. Christum. Primum quidem pictor fuit, ast
hoc vitae genere neglecto Drysonem Stilponis filium audivit, a quo
megaricam Dialecticam hausit; dein Amaaearchum Abderitam Demo
criti discipulum elegit Philosophiae magistrum, quocum interfuit ex
peditionibus Alexandri Magni. Quum autem haec philosophemata con
victionem jam diu quaesitam ejus menti non infunderent ; Sophistarum
vero doctrinam non una ex ratione abominaretur: tandem indifferen
tismum, seu statum, qui veram Philosopho felicitatem, id est animi
tranquillitatem conciliet, elegit. A vero multum aberrant, qui putant
Pyrrhonem fuisse parentem Sceptieismi, falso Pyrrhonismi dicti. Multi
siquidem Philosophorum jam longo ante Pyrrhonem tempore magis,
minusve scepticam tenuere Philosophiam ; uti e. c. Anaxagoras, Em
pedocles, Democritus, Parmenides , Xenophanes, et speculativo re
spectu etiam Socrates, qui de se ipse fatetur: Se nil scire praeter
hoc, quod nil sciat. Accedit insuper, quod Scepticismus Pyrrhonis
necdum fuerit systematicus; qua de caussa multi Scepticorum nomen
pyrrhonicorum Philosophorum adoptare noluerunt. Pyrrho non solum
suo philosophemate celebratur: verum etiam in vita praetiea ob mo
rum candorem, et virtutis amorem inler suos eminuit ita, ut summi
sacerdotis munere ornari meruerit, et ejus gratia Philosophi omnes
a vectigalibus solvendis exemti fuerint. His optime refutantur fabulae,
quas antiquitas fert, uti sunt ; Pyrrhonem omnes repraesentationes
objectorum dixisse falsas ; eum in foveam incidisse, jaeentemque du
bitasse an in eam inciderit; currus obviam factos non declinasse ; eum
absentibus amicis, tanquam cum praesentibus, colloeutum fuisse, et
quae alia sunt hujusmodi ab adversariis excogitata absurda. Aene
sidemus, et plures alii aequitatis amici tam culturam iutellectus, quam
characterem hujus viri moraliter probum raris exrollunt laudibus. Vi
vorum e numero ereptus fuit fere nonagenarius anno 288 a. C. morte
naturali ; non prout quidam volunt jussu Alexandri M, occisus eo ,
quod mortem satrapae persici a Macedonum rege petierit. Quominus
huic opinioni deferamus incitat nos mors Alexandri M. quae in annum
32l, ante Christum refertur. — Ejus placita sunt:
1-o. Respectu theoretieo statuit: Nulla datur cognitio certa;
res enim oppositae sibi invicem, et rationes cunctae oppositae produ
cunt aequilibrium, seu statum nostrae mentis, quo durante se in nul
lam partem! inclinare potest; quapropter decet hominem sapientem co
hibere assensum. Juxta Sextum Empiricum loci communes, quibus
 — 60 —

nitebatur Scepticismus Pyrrhonis *) fuere: Perceptio qualitatum, ob

jectis inhaerentium, dependet :
a. A diversitate amimalium.
b. A diversitate hominum.
c. A diversitate organorum sensoriorum.
d. A diversitate circumstantiarum, et conditionis.
e. A diversitate loci, situs, et distantiae.
f. A diversitate miactionis.
g. A diversitate resolutionis , et compositionis.
h. A diversitate relationum.
i. A diversitate rarae, vel frequentis repetitionis.
k. A diversitate humanarum legum, consuetudinum, praeju
diciorum, opinionum, dogmatum. — Asserit Pyrrho ex his rationi
bus scepticis necessarii consectarii adinstar fluere propositionem: Nul
la omnino cognitio objective vera earistere potest.
2-o. Nihil honestum est aut turpe, justum, vel injustum.
3-0. Procuranda est Apathia , id est sensualium sensionum sup
pressio, manente solum absoluto pretio virtutis, qua summi boni, re
late ad quam cuncta evanescunt, et adiaphora evadunt.
l}-o. In vita practica conformandae sunt actiones legibus stabili
tis, moribus, et consuetudinibus ejus loci, quo quis vivit.
C r i s i s.
Quamplurimis, et gravissimis argumentis Pyrrhonismum refutari
posse res ipsa loquitur, nos pauca solum adferemus:
1-o. Pyrrho suae sententiae adversarios ineusat erroris, negando
discrimen veritafem inter et falsitatem ; se autem verum tenere asse
rit, quo posito ipsemet, concedit differentiam adesse inter veritatem
et falsitatem.
2-o. Si ex sententia Pyrrhomis omne inter res discrimem suffe
rendum venit: tunc nullum discrimen admittendum erit inter Pyrrho
nis, et aliorum Philosophorum sententiam. Cur ergo aliorum Philoso
phorum sententiam ceu falsam, rejicit Pyrrho?
3-o. Quamvis dieant Sceptici omnia dubio teneri , et incertitudi
me ; pro re certa nihilominus assumunt diversitatem hominum, anima
lium, organorum sensoriorum, locorum, distantiae, et alia: aperte
igitur sibi contradicunt.
lu-o. Erroribus corrigendis ineptus est Pyrrhonismus ; vitam ci
vilem sublatis justitiae, moralitatis, et religionis principiis turbat,
imo evertit ; et est Philosophia vere delirantium.
X. §eeta epteurea.
§. 48. Ep i c u r u s.
Humili genere patre Neocle in lucem fuit editus Epicurus anno
3%%° ante Christum Gargetti propter Athenas. Duodecim annos natus

*) Nonnullis placet inventionem horum decem locorum communium ad

scribere Aenesidemo.
 — 61 —

Hesiodi operibus ad philosophandum incitatus, Democriti Philosophiam

adoptavit ; quamvis non Xenocratem solum et Theophrastum, verum
alios etiam graecos Philosophos audierit. Superficialem, atque rha
psodicam cognitionem individualitati suae arridentem eonquirens, exi
guo fruetu in colendis magistris usus fuit. Gloriae cupidine incensus
Autodidactum se simulavit, et primum quorumeunque Philosophorum
systemata sprevit, omnesque scientias ne quidem Mathesi excepta ;
tum etiam peculiarem scholam fundare animo proposuit. Hunc in finem
Colophonem abiit; dein Mytilenem, et Lampsacum se contulit; ast
ubique spe concepta frustratus, anno 306 a. C. Athenas venit, atque
discipulos in societatem pythagoricae similem collegit adeo copiosos ,
ut numero asseclarum superaret plurimas Philosophorum scholas. Do
cuit enim faciliorem, sensualibus cupiditatibus explendis magis ido
neam scientiam, qua non ad voluptatem solum, verum etiam ad com
moditatem pervenire liceat. Epicurus humanitate, comitate , tempe
rantia, socialitatis et amicitiae studio plurimos allexit; quamvis pro
priae laudis avidissimus doctrinam suam infallibilem ostendere, sibi
que inter discipulos plus, quam humanam auctoritatem arrogare, alio
rum vero Philosophorum systemata diruere totis adnisus fuerit viribus.
Plurimos eapropter, et infensissimos in se concitavit adversarios, alie
nis videlicet sectis addictos ; Stoicos praeprimis, et Academicos. E mul
tis operibus, quae scripsisse fertur, demtis tribus epistolis, et colle
etione sententiarum, quibus ejus Philosophia ceu in nucleo continetur,
nullum nostram in aetatem asservatum fuit. Ob religiosa, et moralia
principia omnino periculosa nunquam impetitus, anno 2700 a. C. ma
ximo suorum discipulorum dolore vivis ereptus, atque divinos fere ho
nores consequutus fuit.
Ex Epicuri sententia Philosophia nil aliud est, quam institutio
felicitatem rationis ope consequendi. Haec expositio resultat ex homi
nis fine ultimo, quem felicitatem dixit. Abit Philosophia Epicuri in
tres partes : a) Logicam videlieet, quam Canonicam appellavit ;
b) Physicam; et c) Ethicam : quarum summa capita exponere officii
nostri censemus.

a. L o g i c a.

Epicurus in JLogicae theoria plurimum convenit cum Democrito,

utut ambo in principio veritatis a se divergant. Ait nempe Epicurus:
1-o. A corporibus quaedam subtilissimae partieulae, seu effluvia
separantur, qualia saepe sensu etiam externo , e. g. visu percipere
licet. Effluvia majori numero, aut quantitate se evolventia constituunt
imagines (ειδωλα), quae summa celeritate moventur, sensusque no
stros afficere possunt, si per objecta intermedia non impediantur.
Phantasiae repraesentationes quoque per has objectivas imagines pro
ducuntur, simulque distinguuntur a repraesentationibus sensualibus,
quod hae crassiores, illae subtiliores sint; tum quod hae objectis sensua
libus ex toto, illae vero duntaxat ex parte, proinde magis, minusve con
veniant; denique quod hae constantes, illae autem semper mutabiles sint.
2-o. Per frequentius repetitas objecti perceptiones forma, et ima
go ejusdem in memoria manet. 0mnis igitur sensualis repraesentatio
 — 62 —

est rera, et objectum suum sicut est in et per se sistit. Ilicet

eapropter a repraesentatione ad objectum, et ab objecto ad reprae
sentationem concludere.
3-o. Criterium veritatis sunt sensus, et sensuales cognitiones,
quae ob evidentiam tam parum demonstrari, quam impugnari possunt.
Quia porro id , quod praesens est, et impressionem in animam facit,
indicant, ab erroris periculo, cui subjicitur intellectus, penitus immu
nes esse debent.
li-o. Quum judicia vera, vel falsa esse possint: attentione magna
opus est in eorum ex sensualibus perceptionibus deduetione. Judicia
vera erunt, si testimonium sensuum eadem directe, vel indirecte ap
probet; falsa vero, si directe, vel indirecte improbet, ae refutet; ex
quibus patet, sensualem certitudinem esse fundamentum veritatis.
5-0. Principium contradictionis non subsistit, quia in sensionibus
contradictoria junguntur.
C r i s i s.

1-o. Fundamentalem errorem commisit Epicurus in Canonica,

quod asseruerit extra nos posita objecta per sensus nostros posse co
gnosci qua objeeta in, et per se.
2-o. Hypothesim nulli solido fundamento superstructam assumsit
imaginibus extra subjectum repraesentans, et objectum repraesenta
tum realem subsistentiam tribuendo. -

3-o. Quodsi phantasia nonnullas harum imaginum immutare; quodsi

subjeetum repraesentans ad certi generis conceptus quidpiam addere,
aut ex iis possit quidpiam omittere: fieri poterit etiam, ut omnes re
praesentaliones aliqua ratione per subjectum repraesentans mutari pos
sint addendo aliquid, vel subtrahendo. An igitur certitudinis in statu
unquam poterimus esse?
l£-0. Logica Epicuri, quae species quaedam est Logicae adplica
iae, plus emolumenti derivasset in hominem, si disquisitioni subjecis
set intellectum fine legum cogitandi eruendarum. Ast hoc facere negle
xit Epicurus contemplando potius materiam cognitionis, quam formam
cogitationis. Necessaria hujus negligentiae sequela fuit negatio Prin
cipii contradictionis.
b. P h y s i c a.
Ex Epicuri Physica summae extensionis, ea solum adferemus bre
viter, quae ad Physicam generalem, Psychologiam, et Theologiam ra
tionalem pertinent:
1-o. Universum constat ex spatio vacuo, et corporibus mobilibus ;
est duplici respeetu infinitum ; et in sua totalitate semper idem, parti
bus, id est eorporibus continuae mutationi subjiciendis, constans.
2-0. Corpora sensibus perceptibilia habent materiale principium
Atomos, quae immutabiles, infinitae, indivisibiles, et impenetrabi
les esse debent; quia ex nihilo nihil oritur, et in nihilum quidpiam non
interit. Quamvis Atomi sensibus percipi non possint: habent nihilomi
nus formam, magnitudinem, et gravitatem quam diversissimam.
 — 63 —

3-o, Morentur Atomi perpendiculari motu propter suam gravita

tem ; ut vero corpora ex illis oriri possint, deflectunt aliquantum a
motu perpendiculari.
h-o. Anima humana est naturae corporeae ob commercium illius
cum corpore. Nulla enim ratione posset explicari , quomodo entia he
terogenea. unum corporeum, aliud incorporeum in commercio sint.
Huc insuper addendum erit, quod nos unicum ens incorporeum no
scamus, vacuum videlicet spatium, quod nec agere, nec pati potest;
anima vero tam agendo, quam patiendo se manifestet.
5-0. Anima humana non est imrmortalis, quia constat ex atomis
subtilissimis, quae corporum principia sunt. Mors, quam plurimi pro
summo malo habent, pro vivis est Non-ens; nam quamdiu mos existi
mus, tamdiu mors non datur; quodsi vero mors existat, non amplius
vivimus. Nec quidpiam ingrati esse potest mors ; quia privatio nuda
omnis sensionis, mera non-existentia nec grata est, nec ingrata.
6-o. Animi dolores deteriores, et magis acuti sunt, quam cor
poris ; quapropter voluptates animi vehementiores sunt, quam cor
poris. Praesentibus duntaxat afficitur corpus; animum vero feriunt
praeterita, et futura ita fere, ac praesentia.
7-o. Dii sunt entia ex atomis composita ; viventia ; infinitae ma
gnitudinis; formae humanae, cui summa tum dignitas, tum pulchritu
do competit; immortalia ; omnibus curis et labore vacua, id est
beatissima.

C r i s i s.

Quae praeallatis punctis obmoveri possunt, ad sequentia redeunt:

1-o, Physica Epicuri aperte contradicit ejus Logicae. In hac vi
delicet propugnat, nos objeeta externa cognoscere in, et per se; in
illa vero ait atomos, seu materiale principium objectorum , eogno
seu non posse.
2-o. Quum Epicurus Democriti systema tenuerit, et defenderit,
eaedem prorsus difficultates premunt ambos.
3-o. Argumentum pro materialitate amimae deductum ex ejus
cum corpore commercio, non solum vim probandi non habet, quia
falsum est objecta in se mutuo agentia ejusdem debere esse naturae:
verum etiam posita homogeneitate animae et corporis necdum intel
ligitur modus commercii, quod Epicurus defendit. Epicurus adstruen
do materialitatem animae vitium inconsequentiae non incurrit ; quin po
tius si nihil reale praeter atomos existit, animam quoque ex iis con
stare omnes concedant, oportet. Fuit igitur Epicurus Materialismi
systematicus defensor.
l1-o. Sententiam, qua mortalitatem animae propugnat, adstruxis
se videtur tum ut Platonis hoc super objecto placita refutet, tum ut
suam felicitatis theoriam firmet ; ast illud non fecit, hoc facere non
potuit. Siquidem nec Plato, qui animam humanam simplicem, nec Epi
curus, qui eandem compositam esse asseruit, suam de animae essen
tia sententiam demonstrarunt, hic proinde illius asserta haud refutavit,
eoque minus, quo certius est, Epicurum potius fuisse aggressum
 — 61 —

Metempsychosim, et praeexistentiam animae humanae, quam ejus im

mortalitatem. — Argumentationem* autem de morte vix alio ex fine
proposuit, quam ut mortis metum tollat, qui, voluptatum sensualium
frnitionem interrumpens, vitae terrenae felicitatem certe minuit, saepe
vero penitus exstinguit. Ad propellendum mortis metum Epicurus eo
tempore aptius argumentum adhibere vix potuit, ac ostendere mortem,
idest merum non e.ristere majus bonum esse, quam vitam. Utrum
seipsum, utrum alios hac argumentatione convicerit de veritate thema
tis assumti nec dicere valemus, nec credere volumus.
5-o. Theologia Epicuri absurditatibus, et contradictionibus re
pleta est adeo, ut ingenii debilitatem hac Philosophiae parte extra omne
dubium collocaverit. Posidonius, et plures Stoicorum eum Atheismi
crimine gravant, ast erronee ; nam Deorum existentiam probat, et de
hae plura profert dogmatica plane temeritate. Argumentum pro Dei
existentia evincenda ex universalitate conceptus de Deo, in mentibus
hominum existentis, deductum, caret vi et valore probationis philo
sophicae. Si enim huic anticipationi Epicurus quidpiam defert, simili
modo poterimus de Dei provida gubernatione, et de animarum huma
narum post hanc vitam aeternum duratura existentia lieite argumen
tari, in quae tamen Epicurus haud libenter consentiet.
6-o. Forma humana Deos induit, et eos, ne imperfectionibus,
morbis, et morti obnoxios dicere cogatur, asserit analogom corpo
ris, et sanguinis habere , neque tangere, nec tangi posse. Sunt eapro
pter Dii corpora, quae proprietates vacui habent, hoc est: Dii sunt
corpora uncorporea. -

7-o. Aeternitate destituuntur Dii, si ex atomis, quae solvi pos

sunt, componuntur. Subtilitas atomorum divinarum non officit earum
solutioni, quum ex Epicuri mente partes entium essentiales, quo fiunt .
subtiliores, eo facilius dissolvi possint.
8-o. Anthropomorphitico Polytheismo praeterea inquinata Epieu
ri Theologia labyrintho errorum et plurimorum, et pessimorum quam
simillima deprehenditur.
C. E t h i c a.

Epicurus docuit Ethicam esse praestantissimam omnium Philoso

phiae partium, cujus notatu dignissima capita sunt:
1-o. Voluptas est summum hominis bonum ; summa voluptas
consistit in corporis indolentia, et animi tranquillitate. Haec est vo
luptas quiescens, longe anteferenda voluptati, quae in motu consti
tuta est. Voluptas alia est corporalis, alia spiritualis. Posterior prae
cellit priori, quia corpus praesenti solum voluptate afficitur; spiritus
autem praeteritae recordatur, et futuram etiam praesentit. Ex eadem
ratione dolor spiritualis majus malum est, ac dolor corporalis.
2-o. Voluptatis privatio dolorem producit, qui verum malum, at
que objectum aversationis est, prout virtus objectum appetitionis. Si
voluptati nuntium mittimus, facimus hoc ob adnexum dolorem ; ideo
que non omnis voluptas expetenda est, sed quantitatis, et qualitatis
respectus habendus.
3-o. Virtus in, et per se pretio caret ; sed quatenus propter seque
 — 65 —

las medium fit felicitatis consequendae, merito suo non excidit. Prae
cipua virtus, et omnium reliquarum radix est prudentia, quae natu
ram gratarum, et ingratarum sensionum serutando, quid, faciendum
quidve omittendum sit, determinat. Propagines prudentiae, mediaque
felicitatis censenda sunt: temperantia, justitia, et amicitia, quae
primum utilitatis capiendae caussa contrahitur, tardius in amorem ver
titur, ex quo denique voluptas oritur.
[1-o. Pactis utilitatem pro fine habentibus innixum Jus , pro lo
corum, temporumque circumstantiis mutationes et modificationes ad
mittat, est necesse.
5-o. Praeter sapientem, id est prudentem , justum, moraliter
bonum, nemo alter vere feliae est; quia nec Deorum, nec easus, nec
fati, nec mortis, nec futurae vitae angitur timore: virtus ergo et fe
licitas nexu inseparabili copulantur.
C r i s i s.

Ethica Epicuri fuit lapis offensionis pro plurimis tum antiquissi

mis, tum recentissimis Philosophis adeo, ut horrendis conviciis non so
lum ejus doctrinam peterent ; verum ipsum auctorem pessimae vitae
accusarent, atque omnem depravatae moralitatis, voluptatibus praeci
pue deditum hominem Epicureum compellarent. Ansam praebuit Epi
curus asserendo : -

1-o. Summum bonum est voluptas. Boni summi characteres non

possidet voluptas ; ejus enim fundamentum ultimum in corpore latet.
Epicuro vix fuit voluptas sensualis bonum summum, cum teste Diocle
vilissimis item, ac simplicissimis cibis, aqua tantum, et cibario pane
contentus paululum casei, ut epulari pretiosius possit, petierit. Acce
dit, quod Epicurus in sua ad Monoecum epistola scribat: „Dum itaque
dicimus voluptatem finem esse, non luxuriosorum voluptates, easque,
„quae in fruendo sunt positae, dicimus, ut quidam ignorantes, aut
„a nostra sententia dissentientes, aut male eam accipientes, arbitran
„tur ; sed non dolere eorpore, animoque tranquillum esse conjungimus.
„Non enim convivia, et commessationes, non puerorum mulierumque
„congressus, non piscium esus, et ceterorum, quae adfert pretiosior
„mensa, suavem gignit vitam ; verum ratio sobria, caussasque per
„serutans, cur quaeque vel eligenda, vel fugienda sint, opinionesque
„expellens, per quas animos ut plurimum occupat tumultus.” In his
nil reprehensione dignum est. Praescripsit insuper normas tales, quas
nec Cicero, nec Seneca infensissimi ceterum Epicuri adversarii, re
probarunt. Ast alia sunt, quae contra ejus summam voluptatem obmo
veri possunt, nempe: Concedi quidem potest inter dolorem et volupta
tem statum quempiam intermedium non esse; ast falsum est absentiam
doloris esse statum summae voluptatis. Dolorem non sentire est status,
quem relate ad eum, in quo fors vehementi dolore cruciamur, optamus
quidem, simul tamen a statu voluptatis realis multum distare agnosci
mus. — Aristippi Cyrenaici Hedonismum reformare voluit, ac corri
gere, (ut multi opinantur) ne crassa voluptatum sensualium , ceu su
premi boui theoria aures, ac mentes proborum adeo ingrate offendan
5
 — 66 —

tur. Mutata forma externa Hedonismi Epicurus eidem internum pon

dus, et moralem puritatem non addidit; quare factum est, ut disei
puli ejus ob Eudaemonismi principiis conformatam vitam immoralem,
proborum contemptum non immerito incurrerint, omnisque illorum do
ctrina, ceu moralitati adversa, proscripta fuerit. -

2-o. Moralis Sensualismi principia enuntiavit Epicurus negando

virtuti in se consideratae ullum competere valorem. Quapropter sequi
tur eam tunc solum exercendam, si comitem habuerit felicitatem; licite
vero negligendam, si felicitati fuerit inimiea. Suffertur hoc modo prae
cellentia rationis; et homo , qua ens sensitivo-rationale , reliquis
aequiparatur sensualitate solum praeditis entibus ; quod quam absur
de factum fuerit, nemo est, qui non capiat.
3-o. Prudentia, temperantia, et justitia verae virtutis nomine in
signiri non merentur , si virtutis philosophicae charaeter desit: amici
tia vero utilitatis conceptui superaedificata parum differt a philautia,
vel cupiditate lucri.
lμ-ο. Absurdum est pro fundamento juris statuere utilitatem. Hoc
enim posito discrimen essentiale, quo justum ab injusto differt cessa
ret; quum eadem res, quae mihi nunc utilis, proinde justa est, muta
tis circumstantiis inutilis, imo noxia, et eapropter injusta evadere
possit.
5-o. Quamvis veritati sit consentaneum: Sapiens est vere felix,
et non alter ; non tamen sequitur eundem, ut imperturbata possit frui feli
citate, debere esse timore liberum, et hunc in finem Dei, et futurae
vitae existentiam esse pernegandam. Experientia namque notum est,
fortissimis his ad virtutem excitantibus mediis prava voluntate sublatis,
hominum corda summa vexari anxietate, atque sine felicitatis firma
spe marcescere.
Mota. Fuerunt Epicuro discipuli plurimi, quorum celebriores
nominantur: Metrodorus. Timocrates, Polyaenus, Colotes et Hermachus. Tantum
abest, ut hi Philosophiam felici successu perpoliverint: ut potius nonnulli,
nimia in magistri sui doctrinam reverentia ducti, nihil mutare ausi fuerint;
alii vero quam plurimi propter vitae licentiam, et perversa , bonis moribus
religionique hostilia principia, proborum reprehensionem, contemtumque col
legerint.

XLI. Seeta, &toiea.

§. 49. Zem o S t o i c u s.
Athenis celebritatem nominis tum eruditionis laude, tum vitae in
tegritate consequutus est Zeno Cittius, cum Zenone Eleate non con
fundendus. Quo tempore natus, quo item mortuus fuerit cum certitu
dine determinari non potest. Alii veterum referunt eum nonaginta et
octo annorum senem obiisse vita sine morbo exacta ; alii septuaginta
duos annos natum fatis functum fuisse tradunt. Epicuri coaetaneum,
longaque vita fruitum fuisse dubio vacat, si, ut dicitur, aetatis anno
vicesimo secundo Athenas venit, et scholae a se fundatae octo et quin
quaginta annis praefuit. Pater Zenonis Mnaseus mercator libros so
craticos eidem adhuc puero advexit; quo factum est, ut in patria ob
Philosophiae cognitionem celebraretur. Athenas profectus Crateti Cy
 — 67 —

uico congressus fuit solerti studio Philosophiae vacans. Quia vero ferre
non potuit contemtum, quo Crates in reliquas disciplinas praeter Mo
ralem ferebatur, improbante eodem, ad alios Philosophos divertit, et
Diodorum Kronum, Stilponem, Xenocratem, et Polemonem audivit.
Ex horum magistrorum praeceptis Philosophiae corpus construxit,
etiamsi non in omnibus, in bene multis tamen novum, quod in porti
cu graeco nomine Stoa dicta, proposuit; quapropter Zeno Stoicus,
ejusque secta Stoica nominata fuit. Ob subtilem disputandi rationem,
quam in summis laudibus Graeci posuerunt, maximus fuit discipulorum
concursus, quamquam populi magnam frequentiam declinasse trada
tur; neque cum pluribus, quam duobus, vel tribus e suis discipulis
ambulavisse dicatur. Continentia in victu, conversatione rara, fastu
nullo, morumque severitate civium non minus, ac principum gratiam
sibi comparavit. Ast multos etiam, eosque non parvi nominis adversa
rios expertus est Academicos, et inprimis Epicurum, qui systemata
sua Stoicorum, et Zenonis doctrinae non solum opposuerunt; verum
etiam perpetuas dissensiones aluerunt, et ubiubi potuerunt exquisitis
obtrectationibus cumularunt. De morali Zenonis charactere unum est
omnium veterum testimonium. Enimvero summo in honore apud Athe
mienses habitus fuit, adeo, ut castellorum claves apud illum depone
rent, coronaque aurea, et aerea imagine colerent, quia vitam verbis,
et doetrinae suae conformem, (rarissimum proh dolor! apud Philoso
phos exemplar) omnibus proponeret imitandam. Quo mortis genere
obierit Zeno variae existunt opiniones, quarum omnes autochiriae
crimen in eum conjiciunt. Cum nempe discedens e schola offendisset,
digitumque fregisset, doloris impatiens, et vitae pertaesus fame vo
luntaria secundum nonnullos ; laqueo autem secundum alios, vitae
finem alioqui non proeul distantem acceleravit, in Ceramico ab Athe
niensibus humo conditus circa annum 260 ante Christum.
Juxta Zeiionem Philosophia est scientia sapientiae ; id est: Scien
tia praetica summae, et absolute necessariae perfectionis humanae.
Perfectionis triplicem speciem distinguit; nempe; Perfectionem in co
gitando , in cognoscendo, et in agendo. Philosophi officium est tri
plicem hanc perfectionem scientia sua examinare. Quapropter Philoso
phia in tres partes dispeseitur, in Logicam, Physiologiam, et Ethi
cam. Philosophi scopus est sapientia; Philosophia vero est scientia,
cujus ope hune scopum consequatur homo. E more '}'' Stoici Phi
losophiam comparare solebant nunc ovo, cujus putamen Logica, albu
men Ethica, vitellus Physica sit; alias vero assimilarunt animali, cu
jus ossa et nervi Logicam, caro Ethicam, anima vero Physicam effi
ciat. His praemissis Philosophiam Zenonis ordine praenominato bre
viter exponemus, crisique subjiciemus.
a. L o g i c a.

Zeno in Logica praecepit multa, quibus discipuli et sectatores

ejus, praecipue Chrysippus, plura superaddiderunt, quae tum ad Gram
maticam , tum ad Rhetoricam pertinent. Notari merentur: -

1-o. E.rperientia est fons omnis cognitionis. coUegptus enim,

 — 68 —

e quibus anima scientiarum, et veritatis principia dedueit in expe

rientia fundantur, et oriuntur e repraesentationibus sensualibus.
2-o. E cognitione promanat scientia, id est: cognitio argumentis
ita innixa, ut nullis contrariis rationibus everti possit. Qui sine ratio
nibus judicat, opinatur; qui vero judicia efformat rationibus contraria,
errat. Sapiens nunquam errat, quia liber ab affectibus vera bona a
malis dignoscit.
3-o. Quum sensuales repraesentationes verae, vel falsae pos
sint esse ; notae adsint oportet, quibus has ab illis distinguere pos
simus. Notae repraesentationis objective verae sunt:
a) Repraesentatio objective vera oriatur ab objecto realiter exi
stente.

g) Exhibeat objectum juxta hujus naturam.

7) Omnes notas proprias objecti exhibeat menti, sicut annulus
figuras imprimit cerae.
lμ-ο. Universale criterium veritatis est recta ratio (ogδος λοyog)
C r i s i s.
Zenonis Logica docet: -

1-o. Eundem fuisse sectatorem Aristotelis, puramque cognitionem

rationalem negavisse, ut Platonis Rationalismum refutaret, et reali
tatem cognitionis , per Academicos hujus aevi acerrime impugnatam,
vindicaret. Dogmatismus Zenonis non stetit firmiori fundamento, quam
ceterorum Philosophorum, licet mitior fuerit. Comprehensio sensibus
facta vera fuit Zenoni, et fidelis, non quod omnia, quae in re sunt,
comprehendat; sed quia nil, quod cadere in eam posset, relinquat.
Ast hoc ipsum non est evictum ; sed proba indiget.
2-o. Zeno praeprimis inter Stoicos non formalem, sed materia
lem cognitionis naturam investigavit; notae vero superius allatae ta
les sunt, ut applicari non possint. Ad cognoscendum nempe an reprae
sentatio quodpiam objectum sicut est menti nostrae sistat, primum re
praesentatio ab objecto repraesentato penitus separanda, et postea
quid objectum in et per se sit, determinandum foret, quorum utrum
que possibilium e genere non est. Quapropter Academici notas has
admiserunt quidem ; ast negarunt per eas quidpiam de objectiva reali
tate repraesentationum posse cognosci.
3-o. Non advertit Zeno sensualitatem et rationem inter se differre,
neque fieri posse, ut ambae sint functiones unius ejusdemque vis fun
damentalis. Mirum omnino videtur nullum Stoicorum cetera profundae
mentis advertisse, quod cognoscere, sentire, appetere non sint effe
ctus vis cogitandi. Nimia, ut opinari licet, reverentia in magistri do
ctrinam eos prohibuit, quominus investigatione seria vires animae
scrutentur.

- b. P h y s i o l o g i a.

E 8toicorum Physica, quae nimis prolixa est, Zenonis placita ad

Metaphysicam pertinentia, et fundamentum Philosophiae moralis con
stituentia hic loci seligimus. Et quidem:
 1-o. Zeno nil suprasensuale, cujus realitas duntaxat supponi,
non vero, demonstrari potest, assumit, sequenti usus argumentatione:
Reale unice per reale potest explicari ; atqui praeter corpora, quae
substantiam, et caussalitatem habent, nil reale noscimus: ergo reale
per corpora, per materiam explicari potest. Suapte sequitur Deum,
et animam non, prout Platoni et Xenocrati placuit, esse immateriata,
spiritualia entia, sed materiata, et corporea.
2-o. Duo principia omnium entium dantur, activum unum, id est
Deus; aliud passivum, seu materia. Materiam originariam, aeter
nam, immutabilem, quantumcumque illius partes compositione, sepa
ratione, ac mixtione mutentur, formavit principium activum, cui inest
vis formativa et organisans, seu Deus. Exhaustis, aut exsiccatis
humoribus mundus conflagrabit per ignem latentem, et cuncta in
chaos revertentur Fati necessitate. Ex hac massa paullulum quiescen
te novus orietur mundus, priori similis.
3-o. Mundi caussa efficiens est aeterna, rationalis, mundum pro
vida cura gubernans, formam habens purissimi et limpidissimi aethe
ris, ignisque artifieialis; proinde corporea. Adest autem in natura lex
aeterna, et immutabilis ordo caussarum et effectuum arctissimo ne
xu inter se copulatorum, ut aliter evenire nil possit, et hoc est Fatum,
cui subjecta sunt omnia, ipse quoque Deus legem hanc observans.
lμ-ο. Anima humana est ens mortale, igneum, e coelesti spiri
tu descendens, octo partes habens ; nempe: Quinque sensus externos,
facultatem loquendi, generandi, et rationem. Post mortem inter side
ra et Deos residet usque conflagrationem mundi, post quam redibit
in corpus. Anima, quum agat, corpus est, verum tenue, ac invi
sibile.
5-o. Homo igitur est imago mundi, et mundus est in ipso; seu:
Homo est Microcosmos ; mundus autem Macrocosmos.

C r i s i s.

Multa continentur in Zenonis Physiologia, quae severiorem cri

sim non sustinent; nam:
1-o. Negando suprasensualium entium realitatem, et corporibus,
id est entibus materiatis duntaxat realitatem tribuendo in Materia
lismi vitium incidit ; quamvis crassi Materialismi defensor haud ex
stiterit. Siquidem diserimine solidum corpus, et non solidum notando
innuere videtur Zeno, aliud quidpiam hac voce corpus designandum
esse. Fors sub voce corpus intellexit Reale, cui materiam, tanquam
schema supposuit.
2-o. Difficultates dualisticum systema prementes adversantur
quoque Zenonis doctrinae.
3-o. Mundi e systemate Heracliti mutuata deflagratio , sufficien
tibus argumentis destituta hypothesis, nequit subsistere, quin Dei
et potentiam, et sapientiam finitos intra limites coarctemus. Cur nam
que Deus omnipotens hanc mundi deflagrationem non impedit? Aut ideo
fors mundum sapientissime ordinatum igne destruit, ut novum eadem
forma praeditum condat?
 — 70 —

M-o. Stoicorum Theologia, et Cosmologia platonicae nonnihil si

milis sibi ipsi repugnat. Siquidem Stoici de Deo ita praecipiunt, ut
quem voee affirmaverunt, reipsa everterent, illiusque notionem im
piam sibi efformarent sensuales de illo proprietates praedicando. Sic
dicunt mundum provida cura gubernaria Deo, fatali necessitati subjecto;
quo posito, quum et homines fato parere debeant, non solum libertas
virtusque humana, verum etiam Dei omnipotentia, et providentia
suffertur.
5-o. Nec a Pantheismi vitio'se purgat Zeno ; quin imo, si artifi
cialis ille ignis (quem Deum dicit) mundum, et singulas ejus partes
penetrans unicum activum principium est: natura singularium par
tium in hac vi originaria continebitur ita, ut quod huic convenit etiam
illis deesse non possit. Mundus eapropter ens rationale sit, atque di
vinum oportet.
6-o. Zeno systematis platonici, et Spiritualismi acerrimus hostis
doctrinae suae conformiter negat animae immortalitatem, quin solidis
argumentis firmare valeat sententiam suam. Non enim perspicitur, cur
animae hominum, quae partes habentur animae mundanae, seu divi
nitatis, non aequalem experiantur modum existendi ? Si anima munda
na, si Deus non obstante materialitate sua aeternus est, prout Zeno
asserit, qua de caussa non gaudet anima humana praerogativa im
mortalitatis ? -

7-o. Inter animae vires porro generatio, quae potentia corporis

organisati est, loeum immerito tenet ; eodem enim jure Zeno viribus
animae accensere potuisset vim, qua se corpus evolvit, et incremen
tum capit.
8-o. Ultimo denique animae humanae libertas, sine qua entia mo
ralia ne concipi quidem possunt, disparet, si animae hominum partes
sunt illius tam in mundo physico, quam morali agentis principii, id
est Dei. Tunc enim actiones moraliter bonae non minus ac malae non
ex anima humana, sed ex Deo tanquam vero fonte manabunt. — Ha
rum difficultatum, et perniciosarum sequelarum nulla cura tangebatur
Zeno propter defectum principiorum. -

c. E t h i c a.

Zeno moralem Philosopbiam struxit splendidis verbis insignem,

et praeclaram sanctitatem promittentem, cujus notatu digna capita
sunt:

1-o. Vis divina mundum pervadens est lex pro actionibus huma
nis; quapropter voluntas Dei fons est legis moralis ab hominibus
observandae. -

2-o. Virtus est vita secumipsa consentiens, atque felix. Virtus

et felicitas unum idemque sunt, et ultimum hominis finem con
stituunt. -

3-o. Virtus, ceu unicum bonum et summum, quemadmodum re

bus amoenis assimilari non potest: ita etiam felicitati, ceu necessariae
virtutis sequelae connexa, non fit temporis productione major ; sed
ubi est hoc summum bonum, ibi est etiam totum, quin admittat incre
 — 71 —

mentum. Ob eandem caussam non videtur optabilior, nec magis ex

petenda beata vita, si sit longa, quam si brevis.
l£-0. Virtuti opponitur unicum verum malum, quod est peccatum,
inter quod et virtutem nullum datur medium ; nam ubi virtus non est,
ibi est peccatum.
5-o. Una est virtus consentiens cum ratione, et perpetua constan
tia ; nihil huic addi potest, quo magis virtus sit ; nihil demi, ut vir
tutis nomen relinquatur. In vita praetica ratio humana quatuor modis,
qui cardinales virtutes nominantur, se manifestat: Prudentia, Tem
perantia, Fortitudine, ac Justitia. Quemadmodum cardinales virtu
tes ex uno fonte, ratione videlicet promanant: ita nexu inseparabili
junguntur, ut qui unam impleverit, reliquis etiam satisfecisse jure
merito dicatur.
6-o. Quatuor virtutibus cardinalibus opposita vitia sunt: Impru
dentia , Intemperantia, Formido, et Injustitia.
7-o. Quamvis sapiens dolorem et voluptatem sentiat; quamvis
praeter virtutem alias quoque res appetat, et praeter vitium alia non
nulla aversetur: nunquam tamen voluptatis et doloris mancipium eva
dit; verum in Apathiam temdit, id est: in statum animi passionibus
liberum, et virtutis exercitio summe proficuum.
8-o. Vita est e numero rerum indifferentium, neque pro neces
saria conditione libertatis habenda. Recte igitur vitam offert sapiens
pro patria, pro amicis ; licite vitam exuit sapiens morbo insanabili,
aut vehementioribus doloribus vexatus; mutilato item corpore ; aut or
gano sensorio quodam destructo.
C r i s i s.

Ethica Zenonis ab erroribus multis, et gravissimis haud immu

nis, praeclaras continet veritates. Dictat quoque leges actionibus di
gnitatem homini personalem conciliantibus eo, quod ad rationis impe
rium ponantur. Sceptici tamen et Epicurei non levibus e caussis Stoi
corum doctrinam impugnarunt; siquidem:
1-o. Zeno non sufficienter probavit obligationem hominibus ineum
bentem, vi cujus oporteat hominem voluntati divinae suam conforma
re voluntatem, ut morali perfectione gaudeat. Nec juvat asserere:
Hominem voluntati divinae conformiter ideo agere, quia hominis ani
ma, e coelesti spiritu descendens, pars quasi divinitatis est. Hoc enim
assumto non solum hominis libertas tollitur, verum etiam explicatio
mali moralis impossibilis evadit.
2-o. Pro personificata lege morali habuit divinitatem, e qua de
duxit, quae sola ex ratione fuissent derivanda.
3-o. Zeno contemsit respicere humanae naturae conditionem, per
quam distinguitur a divinitate ; quare factum fuit, ut, quamvis in Deo,
ceu spiritu perfeetissimo et purissimo, virtutem et felicitatem pro
identicis recte habuerit: in homine tamen, ceu ente finito et sensiti
vo-rationali, non sine perniciosissimi erroris labe virtutis, et felici
tatis identitatem defenderit.
 h-o. Discrimen, quo se Zenonis doctrina ab ea Platonis, et
Aristotelis distinguit, in eo versatur, quod posteriores duo virtutem
pro summo bono habuerint quidem ; ast per conjunctionem virtutis
cum aliis bonis, e. g. naturae, vel fortunae, majorem enasci felicitatem
voluerint: Zeno vero hoc ipsum aeriter negaverit oblitus, ut opinor,
naturae humanae.
5-o. Si vita beata etiam longior non magis expetenda est, quam
brevior: convictio de animae immortalitate multum perdit de suo
practico valore, ae influxu; quin imo proclivitas vitam humanam
violentis etiam mediis abrumpendi, quam apud plures Stoicorum vi
demus, facili modo generatur.
6-o. Quae de virtute, vitioque asserit Zeno, non satis determi
nata sunt, atque ideo duplicem explicationem admittunt. Quodsi virtus
et vitium in abstracto sumatur, neque humanae naturae limitatio re
spiciatur, procul dubio verum est, virtutem inter et vitium non dari
statum medium, gradusque intermedios: ast falsum est, si in concreto
ipsum hoc intelligatur, id est: si in vita hominis praetiea omnis inter
aetus morales aeque, ac immorales differentia ratione eaetensionis,
puritatis, constantiae, ac fortitudinis negetur, et pernegetur. Id
ipsum Zenonem non latuisse affirmare licet eo fidentius, quo eertius
est ejus discipulos docuisse, quod, non obstante aetionum moralium,
aut immoralium aequalitate, dissimilitudo quaepiam inter eas detegi
possit. Haee dissimilitudo actionum moralium inter se, et immoralium
aeque inter se fundatur partim in externis cireumstantiis, quae non
internam actionum qualitatem, sed earum duntaxat externam con
ditionem, charaeterem immutant; partim in eo, quod una eademque
actione multiplici ratione , ac modo peccare possimus ; sic in servo
necando, si adsit injuria, semel peccatur ; in patris vita violanda
multa peecantur. Generatim Zeno in contemplanda moralitate longius
proeessit, ac ejus antecessores: licet ejus doctrina rhapsodiae similior
sit, quam systemati.
7-o. Apathia, quae juxta Zenonem charaeterem sapientis efficit,
non eo sensu venit sumenda, quasi sensualitate prorsus exutum volu
isset hominem, quod absurdum foret. Impressiones namque ab obje
ctis in nos factae non voluntatis sunt, neque arbitrariae ; sed vi quadam
sese offerunt hominibus, motibusque rapidis, et inconsultis officium
mentis, atque rationis praevertunt. Oriuntur autem ex istis impressio
nibus passiones, si mens nostra super impressionibus judicans, quae
adferuntur pro bonis, vel malis habeat; quò in negotio, cum homo
libertate sua utatur, patet passiones, non item sensiones et impres
siones esse liberas. Ex his intelligimus, eur Zeno asseruerit: sapi
entem omni passione vacuum esse debere, quin eapropter sensualem
hominis naturam sustulerit.
8-o. Male philosophatur Zeno: licitum esse sapienti, dum aut
morbo insanabili laborat, aut doloribus acutis vexatur, dum item cor
pus mutilatur, aut organum sensorium destruitur, sibi violentas in
ferre manus, atque vitam, quae non est necessaria conditio felici
tatis, verum quidpiam adiaphori, auferre. Si enim homo sibi vitam
eripit, quia casus infortunatus jam supervenit, vel supervenire potest,
 — 73 —

recte incusatur mollitiei, metus et ignaviae, quae saepius laudatae

Apathiae opponuntur. Si vero hominis conatus in felicitatem, quae,
ita volente Zenone, idem est ac virtus, tendunt, et tendere debent:
prorsus irrationale est, vitam ceu conditionem felicitatis ob res tales
abjicere, quae vere sapientem, a voluptatis et doloris jugo liberum
infelicem reddere nequeunt. Cum denique Zenonis Philosophiae con
formiter anima immortalis non sit: hominis tota felicitas hac terrena
vita nititur, non enecanda, sed omnimode conservanda. Respectu igitur
moralitatis, et societatis tum publicae, tum privatae pessima ex his
fluere consectaria, non est cur moneamus.
Nota. Discipuli confluxerunt ad Zenonem passim et copiosi, et
celebres, inter quos eminuerunt:
1-o, Persaeus familiaris, vel ut quidam volunt, servus Zenonis circa
annum 2600 ante Christum.
?-o. Cleanthes Asso in Lycia oriundus, vivente adhuc Zenone 2640
ante Christum nominis gloria insignis, in magisterio successit anno 2590
ante Christum. Fuit mercenarius, et noctu aquas hausit, ut interdiu
Philosophiae vacare possit. Ejus hymnus in Deum celebratur ; et, ut fama
fert, ontologicum pro existentia Dei demonstranda invenit argumentum.
Ex inedia obiit octoginta annos natus.
3-o. In colendo, et vnlgando systemate stoico quam plurimum de
sudavit Chrysippus Solensis, juxta nonnullos Tarsensis, discipulus Cleanthis.
Fuit ingenio subtilissimo, versuto atque callido; ejus profundam eruditionem,
copiamque lectionis abundantissimam veteres uno fatentur ore; quare ful
crum scholae stoicae nominarunt. E vivis excessit 2129 vel 2089 ante
Christum anno.
û-o. Diogenes Babylonius anno 2309 ante Christum natus, ob dulcem
et castigatam eloquentiam ab Atheniensibus legatus missus fuit Romam
cum Carneade Academico, et Critolao Peripatetico.
5-o. Diogeni octogesimo octavo aetatis anno fatis functo successit
ejus discipulus Antipater Tarsensis, homo acutissimus, inter celeberrimos
sectae hujus auctores habitus.
6-o. Crates Mallotes Grammaticus et Criticus ab Attalo Romam mis
sus anno 2129 a. C. discipulum habuit Pannatium Rhodium , hominem in
genuum et gravem, qui Scipioni Africano Alexandriam proficiscenti comes
exstitit. - - - - -

7-o. Posidonius Apameae in Syria ortus, nobilissimus Stoicus Romam

anno 530 a. C. profectus doctrinae, ac eloquentiae summas laudes voce,
scriptisque meritas retulit.

XLIII. Aleaalemmtav ^aova.

§. 50. Indroductio.
Pyrrho, et ejns discipuli jam Aristotelis tempore academicam et
peripateticam Philosophiam lacessiverunt quidem, sed absque notabili
fructu ; donec Platonis in Academia successores exsurgerent aeerrimi
dogmaticae Philosophiae hostes. Sceptici academici Dogmatismum phi
losophicum, quem Stoici praeprimis alere, et munire adnixi fuere,
verbis et scriptis impugnarunt ostendentes: a Dogmaticis id non
demonstrari, quod demonstrare tum volunt, tum dicunt. Per has rixas
fundamenta systematici Scepticismi, non amplius eradicandi, posita
fuere. Ut scholae hujus placita exponi possint, nonnulli Academiam
veterem, mediam et novam, imo aliqui quartam, et quintam eom
memorant, quam divisionem scopo nostro haud aptam rejicimus, et
 — 71 —

potius doctrinam virorum sectae hujus ordine, quo se excipiunt, chro

nologico lustrabimus. Notatu prae ceteris digni sunt: a. Arcesilaus;
b. Carneades ; c. Philo; et d. Antiochus Ascalonius.

§. 51. a. Arcesilaus.
Auctor innovatae Philosophiae academicae fuit Arcesilaus Pita
naeus ex Aeolide, mortalium numero adscriptus anno 318-o ante
Christum. Juvenis opibus potens elegantiores disciplinas, et Mathesim
didicit primum, tum Athenas delatus Theophrastum Peripateticum
accessit; dein Crantorem. Pyrrhonem quoque, ac Dialecticos audivisse
fertur, ast exigua verisimilitudine ; odio enim hoc Philosophorum
genus habuit. Cratete defuncto Socratides delatum sibi magisterii
munus in Arcesilaum transtulit, qui numerosos collegit discipulos eo
quod sermone sententiis referto, et valido in refellendis adversariis
eandem, ac in persuadendis discipulis haberet facilitatem ; et personis
ac tempori se quam aptissime accommodaret. Virtutes, quibus insi
gpis celebrabatur, voluptatum vitiis, et intemperantia contaminavit,
cujus etiam victima cecidit. 0biit enim e vino nimium hausto, aetatis
quinto et septuagesimo. — In docendo adhibuit methodum Socraticae
affinem incitatus, ut videtur, Zenonis philosophandi modo dogmatico,
quem refutare conatus fuit ingenii usus acumine, omnibus Academiae
novae sectatoribus communi. Placita ejus ad sequentia redeunt:
1-o. Non est quidquam, quod scire possemus, ne illud quidem,
quod nihil sciamus. -

2-o. Omnia latent in occulto, neque est quidquam, quod cernere,

aut intelligere possumus.
3-o. Nihil est asserendum, sed cohibendus est assensus, cum in
eadem re paria contrarias in partes momenta rationum inveniantur.
Non meretur itaque fidem ratio, non sensus.
li-o. Haec non valent de vita practica, cujus canon ratio est; sed
de solis cognitionibus.
C r i s i s.
1-o. Scepticismus Arcesilai objectorum existentiam realem attin
git, non ipsas cogitationes. Leges enim, quas mens in cogitando se
quitur tantum abest, ut negaverit; ut potius asserat: mentem huma
nam sub certis legibus functionem cogitandi obire ; verum a cogita
tione ad objectivam realitatem entis cogitati eoncludi posse, negavit.
2-o. Dum Arcesilaus asserit: rationem esse normam pro appe
titionibus, et aversationibus, generatim pro actionibus, quin tamen
quid objective sit rerum , vel falsum cognoscere queat: rationem in
contradictionem secum ipsa praecipitem agit, quatenus eadem co
gnitiones theorelicas pro incertis habet, practicas vero non addubitat.
Severiori examine rationis humanae innotuisset discrimen inter
hujus partem theoreticam et practicam ; ast investigationem hanc
sprevit Arcesilaus, et ejus discipuli; quare factum fuit, ut Dogma
tismus continuis assultibus per Scepticismum impetitus, expugnari
non potuerit.
 — 75 —

§. 52. b. Carneades.
Cyrene in Africa fuit patria Carneadis anno 217-o ante Christum
nati, et 129-o fatis functi. Athenas veniens Logicam audivit apud Dio
genem Stoicum ; dein ab Hegesino academicam Philosophiam didicit;
plurimum tamen ad philosophandum incitatus fuit scriptis Chrysippi.
Ingenio praeclaro , et patienti studio magnam sibi eruditionem com
paravit, propter quam Academiae caput electus fuit. Incredibilis vero
fuit Carneadi vis dicendi, et varietas: qui nullam unquam in suis
disputationibus rem defendit, quam non probarit; nullam oppugnavit,
quam non everterit. Quare summam nominis celebritatem inter Athe
nienses, et admirationem consequutus, cum Diogene Babylonio et
Critolao Romam legatus missus fuit. Hostes, eosque infensissimos
expertus fuit Stoicos, maxime Chrysippum, cujus merita magni fecit.
De Carneade notanda sunt:
1-o. In disputationibus eam sequutus est methodum , ut et pro,
et contra sententiam adferret argumenta, parique proponeret eloquen
tia. Auditoribus in statum dubii et incertitudinis delapsis ostendere
voluit: Criterium pro scientia objectiva impossibile esse, hominique
sufficere cognitionem subjective certam , id est: probabilem.
2-o. Stoicorum Theologiam aggressus probare intendit: Deum
non esse Ens animatum, cui conceptus ontologici, et morales applicari
non possunt, imo cui earistentia simpliciter sit deneganda.
3-o. Jus naturae non existit, quia homines propriam utilitatem
ceu ducem sequuti, juris principia semper mutabilia stabiliverunt.
Justitia in duas abit partes, in civilem , et naturalem; quarum nulla
existit. Illa etenim est quidem sapientia, sed non justitia; haec autem,
nempe naturalis, est quidem justitia, sed non sapientia.
'j-o. Stoicorum Philosophiam ethicam subvertere quoque voluit;
quapropter non ut probaret, sed ut opponeret iis, pro supremo libe
rarum actionum principio hypothetice assumsit: Iis rebus frui, quas
matura conciliavit. Tali modo putavit ostendi posse, in omni quae
stione, quae de bonis, et malis appellatur, non esse rerum Stoicis cum
Peripateticis controversiam, sed nominum. Sententiam Calliphontis
de summo bono, quod in moralitate et voluptate consistit, Carneades
ita studiose defensitabat, ut eam probare videretur.
C r i s i s.
1-o. Probabilismus Carneadis nil est aliud, quam Arcesilai do
ctrina fusior de usu rationis pro vita practica ; et nititur demonstratione:
objective realem cognitionem pro homine impossibilem esse ita, ut
homo pro finibus practicae vitae subjectivum usum suarum repraesen
tationum faciat. Probabilismus iste, si unicus dicatur modus cogni
tiones acquirendi, objectionibus per Stoicos e morali conscientia de
sumtis tam parum occurrit: quam parum Stoici objeetivam realitatem
cognitionum contra Scepticorum difficultates probare valuerunt.
2-o. Discrimen inter objectivum , et subjectivum acute notavit
quidem ; ast sententiam propriam, qua enuntiat nullum criterium pro
 — 76 —

cognitione objectiva esse, demonstrare non potnit, nisi Dogmaticorum

in castra transiret. Ad hoc namque, ut demonstret: repraesentationem
objecto suo non convenire, cognoscere debuisset repraesentationem
aeque, ac objectum, quod posterius pro impossibili declarat.
3-o. Carneadis Theologia utut falsis, absurdisque sententiis re
ferta, salubris tamen fuit revelata Anthropomorphismi turpitudine;
prout etiam ostensa, impietate superstitionis, apud Stoicos oraculis,
praesagiis et divinationibus nutritae.
11-o. Non est putandum a Carneade dubium generale in practicam
vitam fuisse translatum, aut admissum. Nam ad agendum non requi
ritur ut objecta prout in, et per se sunt noscamus ; quin imo, si prius
agere nollemus, quam objecta et circumstantias prout in, et per se
sunt perspexerimus: ipsa procul dubio actionis possibilitas quam
saepissime sufferretur. Ad agendum igitur non requiritur cognitio ob
jectorum in, et per se; verum sufficit cognitio modi et relationis, in
qua objecta nobiscum existunt. Carneades, ut patet, Scepticismo ali
quantum mitiori arrogantiam, et fucum Stoicorum inanem quemad
modum ubique, ita etiam hoc in puncto humiliare, ac dissipare voluit.
Nota. Inter omnes Carneadis discipulos Clitomachus Carthagi
nensis, unus est, cujus mentionem expedit facere; non quasi a magistri
mente recedens Philosophiam novis ditasset cognitionibus: sed quod Car
neadis placita quadringentis et ultra libris scriptis consignaverit ; simulque
apud Romanos philosophicas inquisitiones instituendi studium, a Carneade
jam excitatum, non modo aluerit, verum etiam auxerit. Fuit academicae,
peripateticae, et stoicae Philosophiae gnarus.

§. 53. c. Philo.
Philo Larissaeus, praecipuus Clitomachi discipulus, venit eversis
per Mithridatem Athenis Romam anno a. C. S7o. Philosophia, eloquentia
et morum elegantia excellentem elegit sibi Cicero in magistrum. Stoi
corum adversarius quum fuerit, docuit:
1-o. Objecta secundum suam naturam in, et per se cognosci qui
dem possunt, ast non per criterium Stoicorum.
2-o. Dantur falsae repraesentationes, quas tamen a veris discer
nere nequimus.
3-o. Logica est scientia subjectivae, non autem objectivae veri
tatis. Eadem docet nos recte, id est perspicue, ac ordinate cogitare;
quin tamen e solis principiis logicis themata, et propositiones aliarum
scientiarum quoad materiam deducere valeamus.
C r i s i s.
1-o. Philo ab antecessoribus in Academia multum abludit. Acade
mici enim omne systema Philosophiae dogmaticum rejecerunt; ille
vero Scepticismum intra limites angustiores restringendo, Stoicorum
criterium veritatis materialis negavit, dogmatismo in genere haud
infensus. Objectionibus ergo suis Stoicos duntaxat impetivit, propriam
autem sententiam non probavit.
2-o. Contradictionem involvit propositio ejus: Falsas repraesen
tationes a veris discernere nequimus. Si enim (quod jam Antiochus
 — 77 —

obmovit) falsas repraesentationes a veris diseernere nequeo: nullo

jure possum illas falsas, has autem veras dicere. Prior itaque pars
hujus propositionis diversitatem repraesentationum enuntians, contra
dicit posteriori, quae praedictam diversitatem tollit.
3-o. Philonis de Logica conceptus apud nullum Stoicorum, aut
alium e Philosophis antiquis reeurrit; imo penitus intercidit, donee
longo posthac tempore, quasi e cineribus Phoenix exsurgeret.
§. 54. d. Antiochus.
Agmen Philosophorum academicorum hujus periodi elaudit Antio
chus Ascalonita, mortuus anno 69° ante Christum. Primum quidem
Philonis discipulus acutissimum, et acerrimum Scepticismi defen
sorem se probavit; ast tardius, incertum qua de caussa, Philonem ma
gistrum verbis, ac seriptis impugnavit. Quin Aeademici nomen reli
querit proposuit systema, ob quod, si perpauea mutasset, germanis
simus Stoicus omni jure haberi potuisset. Stoicis tamen adnumerari
se non patiebatur eo, quod praetenderet omnem eorum doctrinam ex
academica, et peripatetica Philosophia desumtam vocum, et termino
rum duntaxat novitate splendere. Philosophatur ita :
1-o. Philosophus indiget principio , quo probetur cognitionis cer
titudo, et actionum humanarum moralitas. Non sufficit Academicorum
probabilitas.
2-o. Cognitionis humanae certitudo elucet e sensibus, qui si
fuerint sani, non impediti, objectis rite appliciti, pariunt cognitionem
sensualem, quam pro vera agnoscere debemus.
3-o. Omnis ars et scientia constat e cognitionibus inter se con
nexis, quas si negare ausi fuerimus, differentiam, quae inter doctum
et indoctum, artificem et idiotam intercedit, sufferemus.
lg-o. Maxime vero virtutum cognitio confirmat multa posse per
cipi et comprehendi, in quibus unice stabilem, atque immutabilem
(id est certam) scientiam inesse deprehendimus. Cur enim vir bonus
perferre statuit saevissimos eruciatus? Cur intolerabili dolore lacerari
mavult, quam aut officium prodere, aut fidem ? Cur sibi tam graves
leges imponit, si nil habet certo percepti, et cogniti? Nullo modo fieri
potest, ut quisquam, tanti aestimet aequitatem et fidem (id est vir
tutem), ut ejus conservandae caussa nullum supplicium recuset, si vir
tus, eique conformia principia agendi falsa unquam evadere possent.
5-o. In bonis homini ultimum est. Secundum naturam virere.
Quod naturae conforme, hoc bonum; et malum, quod eidem est difforme;
utrumque diversos admittit gradus.
6-o. Virtus inter perfectiones animae summo pretio digna cum
bonis corporis complet beatissimam vitam, quae tamen sine his potest
beata dici. E sui ipsius amore proficiscitur hominis conatus, se in
perfectissimo statu conservandi.
C r i s i s.
* Scepticismum nullus Philosophorum hujus temporis e principiis
vehementius impugnavit, ac Antiochus, optato successu frustratus.
Licet namque:
 — 78 —

1-o. Rectissime urserit Antiochus adesse debere in Philosophia

principia certa et indubitata tum respeetu theoretico, tum practico:
probare tamen haud valebat, Philosophiam suam ejusmodi principiis
esse superstructam. Certitudinem cognitionis in objectiva realitate
repraesentationum, et in possibilitate cognoscendi objecta in, et per
se ceu fundamentis locavit: haec autem duo, repraesentationum vide
licet objectiva realitas , et possibilitas cognoscendi objeeta in et per
se, ab Academicis ita oppugnabantur, ut refutandis objectionibus nec
Stoici, nec Antiochus pares fuerint. Non minoris momenti fuerunt
etiam difficultates, quas Stoici contra Scepticorum sententiam de im
possibilitate objecta cognoscendi, moverunt. Naturam facultatis co
gnoscendi scrutari ambae partes neglexerunt, quare nil probare, nihil
que refutare poterant.
2-o. Antiochus moralem Philosophiam Stoicorum mitigavit, qua
tenus dignitatem homini, ceu enti morali convenientem, sensuali ejus
naturae conciliare studuit, atque multa bona praecepit, non quasi ex hoc
systemate fluerent, sed quia eidem non contradicunt. Turpiter vero
erravit adstruendo sui ipsius amorem pro principio, ex quo moralitas
via legitima deducatur. Non enim consentit philautia semper eum
moralitate ; nemo autem est, qui eam animi affectionem non probet
atque laudet, qua non modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utili
tatem etiam conservatur fides. Saepe neglectis iis, ad quae vehemen
tissimo sui amore impellitur homo, agit talia, quae philautiae oppo
nuntur; saepe omittit talia, quae secundum hujus amoris dictamina
facienda forent; quin ratio sana quidpiam reprehensione dignum in illis
actionibus, aut in horum omissione deprehendat. Stoici longe pruden
tiores, quamvis non reprobaverint sui amorem, eundem tamen, ceu
fontem actionum moralium non propugnarunt. — Intercidit cum An
tioeho haec doctrina in Graecia, Academia bellicis tumultibus disjecta,
et ad Romanos traducta.

PERIODUS TERTIA.

P h i l o s o p h i a c o l l a p s a.
ab anno ruate Ckristum quinquagesimo usque ad seculum sertum post Christum.

§. 55. Introductio, et divisio.

Incursus hostiles, bella civilia, populorumque migrationes non solum
rebus publicis et religioni, verum etiam scientiis et artibus novam
indueunt formam. Metamorphosim Philosophiae hac periodo factam
nemo certe mirabitur, qui Homanorum bella subjugatoria, Graeciam
libertate exutam, et Christi Religionem introductam aliquantum attenta
mente perlustraverit. Everso namque imperio persico Graecorum ali
qui praedis, et divitiis onusti redierunt in patriam luxus mancipia; alii
mercatura in Indiam usque penetrantes, corrasis opibus mollitie dif
fluxerunt et ipsi, et suos, pessimorum vitiorum semina spargendo,
corruperunt. Quo agendi et vivendi modo factum est, ut Graecia in
praedam cederet Itomanis, qui Philosophiam nunquam sat condigno in
 — 79 —

honore habitam, Romam eompulerunt. Alexandriam quoque undique,

praeprimis ex Graecia, Ptolomaeorum et munificentia, et scientiarum
amore advehebantur eruditi quam copiosissimi ; scholae publicae aperi
ebantur ; bibliothecae erigebantur ; et confluentibus ex toto orbe, ut
plurimum ex Oriente, hominibus, graeca Philosophia cum orientali
Judaeorum, et Gnosticorum confundebatur. Magnam dein toti Philo
sophiae mutationem induxit nova per Christum coelitus delata Religio,
quae licet non stricte scientifica forma propagata fuerit: defaecatos
tamen et purissimos Dei, Religionis, virtutis, vitii, officiorumque
conceptus, et leges, praeticam plerumque vitam respicientes, continet,
quas frustra in aliorum Philosophorum systematibus quaesieris.
His praemissis objeetum hujus periodi erit: I. Philosophia Roma
norum. II. Philosophia Graecorum. III. Philosophia Orientalium.
IV. Philosophia Neo-Platonicorum, id est Aleaeandrinorum. V. Phi
losophia Christianorum.

LI. LPJsiJosophia LRomaaaoraam.

§. 56. In t r o d u c t i o.
Romani omnem scientiam et artem, quae ad patriam armis con
servandam, et ampliandam nil facere videbatur, spreverunt. Neglecta
eapropter mansit apud eos etiam Philosophia, quod animi robur emol
lire, neque viro forti convenire crederetur. Cultura et Philosophia
Graecorum innotuit Romae vel maxime cum Carneades Academicus,
Diogenes Babylonius Stoicus, et Critolaus Peripateticus legatione fun
`geruntur ob direptam per Athenienses Oropum Romanis foedere jun
ctam. Carneadis in dicendo vis et gratia juventuti romanae adeo arrisit,
ut relictis exercitationibus patriis, Graecos Philosophos auditura pas
sim convolaret. Versipellem praeprimis Carneadis Dialecticam dete
status M. Porcius Cato, juvenumque romanorum corruptionem prae
cavere volens Senatus consulto imperavit, ut Philosophi graeci domum
abire jubeantur, juvenes romani Athenis revocentur, et arte oratoria
pro toga, militari pro sago imbuantur. Mortuo Catone vigor decreti
elanguit, atque Romani graecae Philosophiae elegantia capti graecos
Philosophos denuo adierunt, et illorum placita imbiberunt; quamvis id
non amore veritatis, neque novam doctrinam inveniendi gratia, sed
plerumque utilitatis, ne dicam vanitatis, aut luxus causa fecerint pleri
que. Nonnullas tamen cognitiones vitam practicam proximius concer
nentes, uti sunt: destinatio hominis, virtus, religio, uberius exposue
runt, Jurisprudentiam quoque, et Physicam applicando principia philo
sophica illustrarunt; Metaphysicam autem, speculativam utpote scien
tiam, fere penitus neglexerunt.
Philosophiae stoicae dogmata jam diu ante propagatam Epicuri
doctrinam viguerunt Romae. Siquidem jam ante Carneadis legationem
Crates Mallotes Stoicus in urbe domina sedem fixit; sic Pamaetius et
multos, et praeclaros habuit Romae discipulos, uti: Scipionem Afri
canum, Laelium, Furium, Rutilium Rufum, Q. M. Scaevolam; quod
ipsum non tempori, verum potius indoli Philosophiae stoicae, quae
 — 80 —

Romanorum cogitandi, sentiendi, et agendi modo accommodatissima

fuit, recte adscribitur.
Juvabit jam nunc viros de Philosophia inter Romanos bene meritos
eo, quo se ordine sequuntur, brevibus exponere.

§. 57. 1. Marcus Tullius Cicero.

Celeberrimis Romanorum Philosophis jure merito accensetur
JM. T. Cicero, eloquentiae romanae parens, mortalium numero ad
scriptus Arpini anno 108° ante Chrislum. Philosophiea studia hau
sturus Philonem Larissaeum accessit valde dilectum. Domum reversus
Diodorum Stoicum audivit, et postea Antiochum Ascalonitam, cujus
doctrinam a mediae Academiae principiis divergentem, minime pro
bavit. Ultimo adiit Posidonium Rhodium. Fuit Cicero elegantis ingenii,
quod, assidua diligentia scientiis et bonis artibus impensa, excoluit;
quapropter ob eloquentiam immortali apud suos, et posteros nominis
gloria celebratur. Post Caesaris mortem Antonii conatibus se obji
ciens proseriptus primum, dein fuga consulere sibi volens captus, et
occisus fuit, anno ante Christum '■'■o. Nulla fere pars fuit Philosophiae,
nullius seetae disciplina, quam scriptis non illustravit. In theoreticis
addictus fuit Academiae mediae, cujus placita Philo commendaverat, et
insignis utilitas in eaussis forensibus. — Fuit auctor historici argumenti
pro Dei existentia probanda. — Divinationem, superstitionem, et fatum
rationi sanae haud congrua esse ostendit. Carneadem quum sequeretur
Scepticismo adhaesit, quin aliarum etiam sectarum placita studiose
serutari negligeret. Sic in politicis, et moralibus Stoicos, praeprimis
Panaetium sequebatur, prout ex ejus libris: De o/ficiis palam fit.
Peripateticorum quoque doctrinam non sprevit penitus. Ultra Philo
sophorum graecorum opera, quae volvit, progressus non fuit; multum
tamen contulit, ut Romanorum ingenia excitarentur ad Philosophiae
studium, et amorem.

§. 58. 2. Titus Lucretius Carus.

Quamquam Epicuri doctrina inter Romanos multorum animos in
se concitaverit; in Cicerone tamen et acerrimum, et periculosissimum
experta fuit adversarium, frustraneo conatu Epicuri principiorum pro
pagationi resistentem. Non pauei siquidem splendidis natalibus orti,
puta: Torquatus, Vellejus, Papirius, Piso, Pansa, Pomponius Atticus,
Cassius, aliique, neglectis rerum gerendarum curis, vitae potius
privatae per Epicurum commendatae indulserunt. Plurimi autem se ad
Epicuri disciplinam contulerunt tum, quia erat cognitu perfacilis ; tum
quia invitabantur illecebris voluptatis; tum demum, quia metum , et
superstitionem sustulit. Primi hujus doctrinae viri, latio sermone Phi
losophiam comprehendentes, infelici successu seripserunt ob stili ele
• gantioris incuriam, ipsi etiam Epicuro propriam. Titus Lucretius
Carus natus anno 959, et 51° ante Christum potu amatorio in furorem
actus, et vita se spolians, unicus fuit, qui eleganti et acuto dicendi
genere Philosophiam Epicuri carmine: De rerum natura, libris sex
 — 81 —

proposuit. Meritum Epicureae Philosophiae in eo locavit, quod homi

nem religioso metu in superstitione fundato liberet. Vividis hune in
finem depingit eoloribus mala, quibus religio humanum genus oppri
mit. — Felicitatis possibilitatem sufferri putat, nisi dicantur Dii nulla
rerum totius mundi, et hominum cura tangi. —- Animam asserit: pa
rem experiri sortem atque corpus humanum, seu*vita corporis ces
sante, deleri existentiam animae. Quapropter mortales aluntur vana
spe, metuque inani cruciantur sortis trans tumulum futurae.
C r i s i s.
1-o. I.ucretius mentis culturam veram in religiosarum idearum eae
terminatione (quod nonnulli recentiorum quoque faciunt) posuit, at
que non advertens vinculum, quo religioni moralitas nectitur, hanc
cum illa suffocavit.
2-o. Quia hominum spirituales et morales qualitates ac indigen
tias non perpendit animo ; veram vim religiosarum idearum, quae fun
damentum cultus externi constituunt, haud penetravit.
3-o. Denique Lucretius, et alii Epicurei a magistri sui senten
tiis non recedentes, easdem ac Epieurus experiuntur difficultates et
objectiones.

§. 59. 3. Lucius Annaeus Seneca.

L. Annaeus Seneca nobili genere in Hispania secundo post Chri
stum natum anno lucem conspexit corpusculo tenerrimo, quo non ob
stante scientiis, maxime autem eloquentia, imbuebatur. In philosophi
cis magistrum professus fuit Sotionem Pythagoraeum, virum seve
rissimae vivendi rationis et disciplinae; quam cum Senecae pater abo
minaretur, et tenellum adolescentis corpus perferre nequiret, repu
diata pythagorica Philosophia, Stoicos Attalum et Papirium Fabianum
elegit, non neglectis Cynicorum et Epicureorum systematibus. Seneca
eruditionis laude insignis reipublicae munia capessivit, Quaestoris
nempe, Praetoris, imo et Consulis. Messalinae, quae Claudii Impera
toris conjux erat, clandestinis et dolosis artibus exul in Corsicam rele
gatus est, ubi octo annis vixit solatio, ut fatetur, stoicae tranquillita
tis recreatus. Agrippinae precibus revocatus, Neronis, Domitii ex
Agrippina filii undecim annos nati, magister electus fuit summo totius
populi jubilo. Nec opes, nec honores defuerunt Senecae primo lustro
Neroniani imperii. Ast multorum invidia in se concitata, victima ceci
dit obtrectatorum, qui suspicionibus in dies magis, magisque indul
gentem Neronem permoverunt eo, ut qui matrem, fratremque sustu
lit, non horreret magistrum quoque vivorum e numero delere. Pecu
liari tamen gratia, et favore Neronis usus, venis in balneo incisis, et
veneno sumto, aetatis anno 63° ultimum obiit diem.
Ait sequentia:
1-o. Philosophia est virtutis studium; nec Philosophia sine vir
tute, nec sine Philosophia virtus est.
2-o. Tres partes Philosophiae sunt: Logica, Physica et Ethica,
in quas Philosophi multa supervacanea, et ab usu recedentia college
6
 — 82 —

gerunt; quapropter melius dividitur Philosophia in eam vitae, et

scholae ; hujus finis est speculativus, illius practicus.
3-o. Praecipua pars Philosophiae habenda est Ethica, quae in
universalem, et specialem distinguitur.
lμ-ο. Summus gradus virtutis est mors spontanea.
-*

Crisis.
Philosophia Stoica apud Romanos aliquas passa est mutationes
in forma externa, quarum ratio partim in Romanorum indole, partim
in temporis genio deprehenditur. Theoretica pars non quidem penitus
neglecta fuit, sed minus culta ; practica vero propter influxum in vitam
publicam aeque, ac privatam summum habuit pretium. Seneca idipsum
confirmat facto discrimine in Philosophiam scholae, et vitae; harum
posteriorem utilem, priorem superflua multa continere asserit; quod
etiam veritate nititur , si futiles et inanes Dialecticorum disceptationes
respiciamus. Ast Seneca etiam pluribus in locis adhibendo artificiosas
magis, quam veras sententias, quaerendo antitheses epigrammatum
in morem exsculptas, lectores delectare potius, quam docere studuit.
Quare, teste Quintiliano, Seneca in manibus adoleseentium fuit per
niciosus, quod dulcibus abundet vitiis. Vel maxime cernitur idipsum
in iis locis, ubi de officiis hominis erga seipsum agit, uti: de morte
spontanea. Censet namque (satis eronee) vitam et mortem esse res
indifferente8: „Non enim vivere bonum est, sed bene vivere. Itaque
„sapiens vivit, quantum debet, non quantum potest. Citius mori, vel
tardius, ad rem non pertinet: bene mori, vel male ad remi pertinet;
bene autem mori est effugere male vivendi pericula. — Placet? vive ;
non placet? licet eo reverti, unde venisti." Fuit autem Seneca, quod
peculiare, a nonnullis Atheismi accusatus, quamvis alii non desint ex
adverso, qui eum Christianis Philosophis accensendum putent. Priorem
harum opinionem falsitate laborare, ex ipsius Senecae operibus clarum
fit. Pantheismo, non Atheismo favit, quum dicit: „Quid aliud est na
tura, quam Deus, et divina ratio, toti mundo, et partibus ejus in
serta? — Nec natura sine Deo est, nec Deus sine natura, sed idem
est utrumque. — Alterum autem nec e Burrhi, qui Senecae amicus
fuit, benevolentia in Paulum, nec etiam e plurium Pauli Apostoli ef
fatorum similitudine cum Senecae dictis inferri potest, nisi velimus
nimium probare. Eodem enim argumento p!ures alios Philosophorum
ethnicorum Christianos fuisse, probare liceret. — Multa nihilominus
in vita practica utilissima praecepta leguntur in Senecae operibus de
ira, de tranquillitate animi, de constantia, de beneficiis, de clementia,
de vita beata, atque aliis, in quibus testimoniis luculentis comprobat,
se Philosophiae stoicae sectatorem fuisse.
§. 60. ly. Epictetus.
Epictetus Hierapolitanus mancipium Epaphroditi, ob praeclaram
indolem animi libertatem accepit, et Rufum Stoicum elegit in Philo
sophia magistrum, cui se totum addixit. Domitiani mandato anno 940
post Christum Philosophis non solum Roma, verum tota Italia pulsis,
 — 83 —

Epictetus Nieopolim in Epirum se recepit, ubi summa laude potitus,

et senio confeetus, utcunque sub Trajano, summum obiit diem ; vel
fors post Domitiani mortem facultate Romam redeundi Philosophis
concessa usus fuit. Scripto nil reliquit; discipulus ejus Arrianus ma
gistri placita literis mandavit. Si huic fides habenda, Epictetus docuit
sequentia:
1-o. Quidquid ex convictione interna per conscientiam pro bono,
vel malo cognoseitur, id legis inviolabilis adinstar serviat, a qua nec
dolore, nec voluptate sedueti recedamus.
2-o. Duo sunt vitia gravissima et teterrima, intolerantia et
incomtimentia. Injurias quippe, quae sunt ferendae non toleramus, ne
que ferimus ; et a quibus rebus, voluntatibusque nos tenere debemus,
n0n tenemus.

(C r i s i s.
Epicteti Philosophia stoica non cynica (prout multi volunt) actiones
hominum vel maxime respexit ; quare nullis de Philosophia, ceu scien
tia, inelaruit meritis. Simplici sermone usus auditores docere magis,
quam delectare studuit, qua de caussa factum fuit, ut ejus placita pari
ferme ac Zenonis, et Chrysippi valuerint auetoritate. Moralis doctrina
principio: Sustine et abstine, superstructa, severa quidem fuit, longe
tamen mitior ac ceterorum Stoicorum. Plus* certe profuisset, si no
tasset, quid secundum leges naturae, quid item secundum rationis
leges homini faciendum incumbat.
§. 61. 5. Marcus Aurelius Antonimus.
Marcus Aurelius Antoninus cognomine Philosophus, natus anno
1199, secundum alios 121° post Christum , scientiarum et bonarum
artium, vel maxime autem Philosophiae cognitionibus abundavit, quas
a diversis magistris, plurimum Stoicis hausit, quales fuere: Seaetus
Chaeronensis (Plutarchi nepos) et Basilides Stoicus (non Gnosticus).
Non poterat non incendi talibus in circumstantiis vehementissimo Phi
losophiae studio, quod tantum abfuit, ut 1610 anno post Christum
summa imperii gubernacula capessentem relinqueret: ut potius res
belli, et pacis felicissime gerentem * ad tumulum usque comitaretur.
Asserit in Morali: Homo se nequaquam ut ens solitarium consideret;
verum ut membrum alicujus totius a gubernio Entis, quod sapientia,
prudentia, et bonitate gaudeat, pendentis. Parentis quasi vices quum
subeat hoc Ens, necesse est, ut homines fraterno semet invicem com
plectantur amore. Eodem e fundamento fata, quae in homines super
veniunt, e sapientissima, et benignissima supremi entis dispositione
fluunt; quapropter voluntatem humanam subjectam esse oportet volun
tati supremi legislatoris. -

C r i s i s.
Marcus Aurelius Philosophiam Stoicam detracta veste multis exosa
et tetriea, donavit amoeniori, quin Stoicismi principiis fundamentalibus
induxerit mutationem essentialem. Nam licet sensualitatis stimulos,
ceu illicitos, ab homine penitus exulare noluerit, prout Ęliquis rigidae
6
 — 84 —

Stoae sectatoribus placuit: eosdem tamen rationis imperio subjiciendos

esse statuit. Religiosas hominis ad Deum relationes vinculo fraterni,
et filialis amoris quam plurimum firmavit non solum ; verum etiam sup
peditavit medium tranquillitatem animo humano instillandi, resignatio
nem in divinam voluntatem docens. Autochiriam his principiis diffor
mem quam rectissime improbavit.
His, et similibus e propositionibus genio Religionis Christianae
haud parum affinibus inducti quidam asserere non verentur, Mareum
Aurelium e Novi Foederis libris has moralis Philosophiae positiones
hausisse. Ast nemo est, qui debilitatem argumenti hujus non perspiciat.

I I. 1Philosophia Graecorum.
§. 62. Introductio.
Philosophi graeci multis, imo saepe oppositis methodis (prout
praecedenti periodo notavimus) objecta, intra Philosophiae ambitum
contenta, tractarunt. Non interruptis diversarum seholarum disce
ptationibus pedetentim verus Philosophiae amor elanguit. Nec mirum ;
conamina enim rationis ad certam cognitionem veritatum philosophi
carum deveniendi sperato successu aut nunquam, aut rarissime corona
bantur. Tam Aenesidemus, quam Sextus Empiricus antiquum Philo
sophiae honorem, et studium resuscitare frustra tentarunt. Tantum
abfuit, ut hi Philosophi, Dogmatismum justis limitibus cöercendo, ad
veritatis inquisitionem stimularent: ut potius positivum Scepticismum
introducentes, et secum ipsis in contradictionem lapsi, omnem Philo
sophiae possibilitatem sufferrent. Enatae sunt eapropter inter Philo
sophiae studiosos faciliores philosophandi methodi, eclectica, et syn
cretistica, quae Philosophiam non perfecerunt. Quin imo injusti co
natus absolutum, et suprasensuale in et per se cognoscendi, supra
naturalismum, fanatismi charactere coinquinatum, generarunt. Hujus
aevi eruditi Logicam, qua scientiam legum cogitandi formalium,
prorsus neglexerunt; Metaphysicam quidem prae ceteris Philoso
phiae partibus coluerunt, ast exiguo emolumento ; quoniam limites, et
principia hujus scientiae non indagaverunt. Sic mundum empiricum
e suprasensuali derivavere; animam vero, illiusque operationes non
ex naturae legibus explicuere. Philosophi aureae aetatis longe alio
modo, ac nunc incubuerunt Metaphysicae perficiendae. llli siquidem
speculationes metaphysicas intimo nexu copularunt cum Philosophia
morum, easque summo pretio dignas censuerunt ob influxum in vitam
practicam; hac autem periodo Philosophi omnes perpaucis exceptis*
inclinabant in culturam Philosophiae theoreticae potius, quam pra
cticae, per monstrosos mysticismi, et fanatismi abortus ex toto cor
ruptae. Nemo sane mirabitur ex hoc pessimo philosophandi genere
ortam incuriam verae culturae tam intellectualis, quam moralis, et
lapsum generis humani in Polytheismum, superstitionem, magiam et
theurgiam, e quibus vitiis ratio se extricare frustra tentavit. Vitia
haec non in rudi et inficeta plebe duntaxat, verum apud cultiores, Phi
losophiae studiosos reperiuntur. Veritas hujus asserti patebit ex de
 — 85 —

cursu historiae, quam ita exponemus, ut praecedant: A. Pythagoraei;

tum sequantur: B. Peripatetici; quos excipiant: C. Platonici; ac tan
dem seriem claudant: D. Sceptici.

§. 63. A. Pythagoraei.
Originarium systema philosophicum hac periodo frustra quae
rimus ; omnes enim, qui Philosophiae operam locarunt antiquiora
systemata recoquere, et imitari maluerunt, quam nova invenire. Sic
contigit, ut multi sequerentur Pythagoram, cujus morum candor,
spiritusque religiosus se praeprimis hoc tempore commendavit, quo
dissolutio morum, effrenis vitae licentia, omnisque religionis contemtus
per totum fere, qua late patuit, orbem, grassabatur. Stoicae Philo
sophiae scopus idem fuit, qui pythagoreae; ast hujus praecepta facilius
impleri poterant, quia sensualitas per fidem in animae immortalitatem
quam securissime frenis cöercetur. Ideale stoicae Philosophiae adeo
sublime, ac purum est, ut illud homo ratione ac sensualitate praeditus
assequi volens, sensualitatis motus non .supprimere, sed eradicare
deberet, quod nec possibile, nec salutare esse, quisque movit. Multi
Graecorum itaque Pythagorae doctrinam potius professi fuerunt. Ob
defectus huic doctrinae quasi connatos Philosophiam ad altius perfe
ctionis culmen haud evexerunt; imo fanatismum, superstitionem, pias
que fraudes philosophica toga indutas reduxerunt, sincerumque veri
tatis amorem si non suffocarunt, saepe tamen refrigerarunt.
Inter omnes, qui Pythagorae Philosophiam revehere conati sunt
praecipuus, et alter quasi Pythagoras fuit Apollonius Tyanae in
Cappadocia natus paullo ante Christum. Annorum 14 juvenis Tarsum,
dein Aegas petiit Platonieos, Stoicos, Peripateticos, et Epicureos
colens; maximo autem ardore in Pythagorae disciplinam raptus,
Euxenum elegit magistrum, a quo scholae hujus mysteriis initiatus fuit.
Post duos annos totum se doctrinae addixit; vestem lineam induit;
comam aluit; ab animalibus, et vino abstinuit; et quinque annis obser
vavit silentium, quo non obstante seditiosos vultu composuit, et ge
stibus. Ut vero in omnibus Pythagoram imitaretur iter per Graeciam,
Italiam, Aegyptum, et Aethiopiam suscepit ad eonsiderandas Nili
cataractas; ubi dicitur arborem loquentem fecisse; sciapodas (homines
unius pedis) et pygmaeos vidisse; satyri spectrum vino inebriasse, et
mansuefecisse, ac similia. Ipsis etiam Indorum Gymnasophistis, et
Magis congressum fuisse fama fert. Linguarum cunctarum notitia in
structum se fatetur adeo, ut brutorum quoque animalium voces in
telligeret. Sub Neronis, et Domitiani regimine Romae vivens ob vene
ficii suspicionem, et politicas agitationes in jus vocatus, apologiam
pro se dixit, et ut dimitteretur postulans, subito ex omnium oculis
evanuit, et eodem die Puteolis cum Damide socio itineris, et biographo,
homine nauci conversatus fuit. Facti hujus fama percrebrescente
Dei adinstar cultum a multis obtinuit. Quo fato tandem anno 96° post
Christum functus fuerit incertum est. Alii asserere non verentur eum
e templo Dianae in coelos ascendisse; alii cum ejus tumulum invenire
non potuerint, majori probabilitate tenent eum violenta exterminatum
 -— 86 —

fuisse morte. — Multa scripsisse dicitur ; colleetio epistolarum ad

nos pervenit, de cujus authentia justa moventur dubia. Notatu dignis
sima momenta in epistolis leguntur:
1-o. Una existit substantia originaria, aeterna, et immutabilis,
quae motu, et quiete subit modificationes.
2-o. Nulla res gignitur nisi in speciem, nec interit aliter ; sed pro
varia materiae crassitie jam fit conspicua, jam subducitur.
3-o. Mors non est metuenda, quia homo e vivis sublatus fit Deus
mutato duntaxat modo ; non ipsa natura, et essentia mutata.
C r i s i s.
Vita Apollonii miris ineptiis abundans, et fabulae romanensi per
quam similis, jubente Julia Severi conjuge, muliere superstitiosa, con
cinnata fuit. Philostratus Apollonii biographus traditiones de faetis hujus
Philosophi nulla severiori crisi adhibita adsignavit, et conjunxit; quam
vis rationi sanae multum adversae sint. Difficultates plures eapropter
premunt Philostratum. Ante omnia dicimus: Si Apollonius adeo nota
bilem in romani imperii negotiis gerendis influxum habuit, ut (prout
dicitur) Vespasianum, et Titum romanos crearet Imperatores: nulla
certe ratione potest explicari silentium, quod observant auetores ante
Apulejum, et Lucianum. — Asserit porro Apollonius omnium linguarum
scientia se esse instructum, quin eas unquam didicerit; et en! ad Indos
profectus interprete indiget. — Omniscientiam quoque jactitat suam,
et de calumniis, quibus Euphrates apud Gymnasophistas eum proscindit,
ne hilum quidem animo suspicatur. — Piae denique fraudis non male
incusantur omnes, qui de Apollonio scripserunt. Excidium namque
Christianae Religionis, cui fuere infensissimi, tanto certius exspe
ctarunt, quanto magis imitarentur evangelicam historiam ostendentes
Apollonium fuisse supernaturalibus viribus praeditum ens, quod prae
terita et futura, ceu praesentia cognoscat; malos fuget spiritus;
pestilentes pellat morbos; manes provocet e sepulchris; mortuos re
suscitet in vitam ; per fores penetret clausas; ventis imperet, ac mari;
postque mortem compareat. His insuperhabitis patet eum:
1-0. Recentiori Pantheismo, seu Identismo per Spinozam defenso
praelusisse.
2-o. Absurdum defendit dicendo: substantiam immutabilem mo
veri et quiescere; ni fors motum et quietem pro mutationibus non
habeat.
§. 64. B. Peripatetici.
Sortem Philosophiae peripateticae determinavit et raritas, et ob
scuritas operum aristotelicorum, quibus partim describendis, partim
explicandis oceupabantur multi firmissime convicti, cuncta, quae Phi
losophum scire oporteat in operibus magistri sui esse contenta. Ne
glecta igitur investigatione in mentis humanae vires, missaque medi
tatione super objectis philosophicis, omne se tulisse punctum censuerunt
veterum philosophemata servilem in modum imitando. Haec philoso
phandi ratio invaluit a tempore, quo Athenis, et Alexandriae pro sectis
praecipuis , quales fuere: Platoniea, Aristotelica, Epicurea, et Stoica,
 -— 87 —

publici erecti sunt ludi, quos frequentarunt Philosophiae studiosi,

partium furore plerumque abrepti usque adeo, ut alienae scholae
placita ignorarent, rejicerent. Non pauci Peripateticorum, post Neronis
tempora viventium ; Aristotelem cum aliorum Philosophorum doctrina
conciliare, atque in unum totum conjungere adlaborarunt. Tantum vero
abfuit, ut haec syncretistica Philosophia ad altius culmen evexerit per
fectionem humanae mentis ; ut potius errores omnium sectarum sinu
foverit, et contradictionibus insolubilibus sequaces implicuerit suos.
Inter Peripateticos hujus periodi aeumine, doctrinae laude, ac
gloria excelluit Aleaeander Aphrodisiaeus secundo et tertio post
Christum seculo vivens, Hermini et Aristoclis discipulus. Praeter
commentarios in Aristotelis opera celeberrimos, a quibus Exegetae
nomen obtinuit, exaravit opus: De anima, quam ait non esse pecu
liarem, et a corpore distinctam substantiam; verum solam formam or
ganici corporis non immortalem. — Inclaruit plurimum libro: De
fato, et libertate, contra Stoicos exarato ; in quo sequentia haben
tur: Fatum ex mente Aristotelis est: Caussa in fines agens ; proin
de idem ac natura, quae secundum leges agens exceptiones admittit,
quia effectus per influxum aliorum entium, ceu caussarum, persaepe
impediuntur. — Nexus caussalis in natura conspicuus nequaquam ex
tenditur ad rationis activitatem, quia haec facultate agendi, vel non
agendi praedita est. Homo eapropter est eaussa ultima suarum actio
num, et non determinatur, sicut alia entia, per caussas externas ad
agendum, sed in se habet rationem, omnium agendorum et non agen
dorum judicem. Multiplici etiam ex respectu determinamus nos ad
agendum ; multa enim deligimus nunc quidem propter honestum ; nunc
vero propter id, quod suave putamus; nonnunquam et propter utilita
tem; et ex his non iidem fluunt effectus. Libertate agendi, ceu funda
mentali conditione, innititur imputatio, virtus, vitium, praemium et
poena moralis, laus et vituperium ; eadem vero sublata omnis in vir
tutem conandi possibilitas suffertur.

C r i s i s.
1-o. Philosophiae pars Alexandro in deliciis non fuit theoretica,
sed practica; licet quaedam themata illam respicientia in libro: De
anima , tractaverit. Fundamentalem errorem commisit Alexander in
non facto discrimine corpus inter et animam ; quare Materialismum
defendens lapsus fuit adeo, ut ipsam animae immortalitatem perne
garet.
2-o. Determinismum a Stoicis per fati doctrinam propugnatum
evertere voluit, ne animae humanae libertas, et moralitas pessumeat.
Hoc in labore laudes' tulit omnium proborum.
3-o. Si conceptum libertatis, quae conditio moralitatis est, accu
ratius aliquantum exposuisset, felici successu terminasset hoc nego
tium, in quo acumine ingenii, et laudabili perspicuitate usus fuit.
 — 88 —

§. 65. C. Platom i c i.
Platoni e Philosophis hujus aevi plurimos adhaesisse nemo mira
bitur, qui ejus liberrimum philosophandi modum, stili elegantiam, et
animos hominum hoc praeprimis tempore in Mysticismum, et Fama
tismum propensos attendit. Ex his caussis repetendum venit, cur non
multo post orientalis Philosophia occidentali juncta Neo-Platonismum
Alexandriae progenuerit. Quemadmodum Peripatetici Aristotelis opera
commentati sunt: ita Platonici libros Platonis explicuerunt, quin ab
iis in rebus majoris momenti recederent. Factum est igitur, ut quan
tumcunque systema Platonis videatur in speculativa parte auctum: in
fundamentalibus tamen dogmatibus, vel maxime in practicis, nullam
subierit mutationem ; quia principia Philosophiae adeo certa et evicta
habita fuere, ut quaevis in ea inquisitio, si non impossibilis, certe
superflua sit. E multis, qui hoe tempore celebrantur duos eligimus:
a. Philonem Judaeum, et b. Numenium, ideo memorabiles, quia
tardius enato Neo-Platonismo Alexandrinensium ansam praebuisse
Censentur.

§. 66. a. Philo Judaeus.

Philo religione Judaeus natus anno 20°, vel 250 ante Christum
Alexandriae (unde Alexandrinus etiam dicebatur) pari, ac Aristobulus
ferebatur studio. Cognitiones videlicet seientificas, et Philosophiam
graecam, platonicam praecipue, quamvis pythagoreae et stoicae simul
peritus fuerit, ad suae religionis dogmata explicanda traduxit eo fructu,
ut plurimis videretur Philo platonizare et Plato philonizare. Philo
Platonis Philosophiam Mysticismo faventem sequebatur ad auctorita
tem, et celebritatem Judaismo conciliandam. Hoc fine se certissime
potiturum censuit, si ostenderet celeberrimorum Graeciae sapientum
philosophemata in specie Platonis, contineri libris Judaeorum sacris.
Hanc demonstrationem, persaepe difficilem, perfecit adhibendo, alle
goriis innixum explicandi modum, qui Origeni, aliisque christianorum
Philosophorum postea mirum in modum arrisit. Inter suos magno in
honore habitus, ortis alexandrinos Judaeos inter et Graecos dissidiis,
romani legati munere cohonestatus fuit, quin fructus legationis repor
taret. Praecipua capita Philosophiae Philonis habentur:
1-o. Deus, et materia sunt duo principia aeterna; ille activum,
hoc vero passivum , quare formam et vitam ab illo recipit.
2-o. Deus qua reale et infinitum Ens a nullo finito ente cogitari
potest per praedicata; quid igitur sit nescimus, licet eum esse sciamus.
Deus est immutabilis , quia in spatio et tempore non existit; estque
praeterea lumem illud originarium, e cujus radiis cuncta entia finita
et cogitantia emanarunt.
3-o. Complectitur Deus omnium rerum possibilium Ideas, quae
nil aliud sunt, quam res ipsae ; nam quidquid Deus cogitat, fit reale
per solam cogitationem.
lμ-ο. Intellectus divinus, qui omnium idearum complexus est, seu
Àoyos, est mundus idealis, primogenitus Dei, hujusque imago, et in
finite perfectus, sicut Deus. Mundus sensibilis juxta hunc λoyos, tan
 — 89 —

quam Prototypon, formatus est per vim divinam, quae in objecta

extra seipsam posita agit, et intellectus loquens, λογος προσαogixos,
mosaieae narrationi conformiter dicitur, ubi habetur: Dixitque Deus:
Fiat lux ; et faeta est lux. Quemadmodum enim homines cogitationes
exprimunt sermone : ita mundus sensualis per sermonem Dei exprimit
mundum idealem.
5-o. Anima hominis alia est rationalis , irrationalis alia. Mor
talis pars animae est sanguis ; immortalis autem pars exstitit jam ante
corporis creationem.
6-o. Anima humana gaudet libertate; quapropter virtutis, et vitii
caussa est. Moralis mors animae summum malum est, et contingit in
statu peccati.
C r i s i s.

Systema Philonis e plurium sectarum graecarum placitis, item

ex judaicae, et christianae religionis doctrina conflatum esse, res ipsa
loquitur. Quae obmoventur sunt:
1-o. Philosophia Philonis Dualismi vitio laborat, et materiae ab
surdam aeternitatem continet.

tJâ
2-o. Asserit Philo: Deum per praedicata cogitari non posse;
Illis
nihilominus ob firmandum systema religionis Deo tribuit praedicata
quaedam, quorum ope ab aliis entibus discerni, et quid sit, sciri
potest. Redolet insuper ejus Theologia Anthropomorphismum et
LMysticismum.
3-o. Mundus idealis Philonis ab illo Platonis differt. Philo enim
dicit: mundum idealem esse conditum a Deo, hujusque productum,
imo filium ; Deum vero producentem et priorem hoc mundo ideali.
Plato autem statuit: Ideas divinitati esse coaeternas.
1-o. Superfluum fuit duas animas homini tribuere , prout etiam
unam earum ante corpus existentem dicere. In animae essentia con
tinuo fluctuavit.
5-o. Philosophia moralis, quae ascetica solum est, ob defectum
summi principii nec scientiae stricte talis dignitatem possidet, nec
valet ad homines in virtutem excitandos, et firmandos.

§. 67. b. Numenius.
Seculo secundo et tertio post Christum vivens Numenius ex
Apamea in Syria oriundus, Platonicus fuit; licet a nonnullis Pytha
goreorum e numero haberetur. Scripta ejus Plotinus magni fecit,
imo descripsisse dicitur. E paucis , quae supersunt fragmentis constat
ejus Theologiam et Cosmologiam non exiguam habere affinitatem
cum philosophematibus Philonis. Phantasia vivaciori abreptus Mysti
cismum amplius excoluit, et Judaeorum, Magorum, Aegyptiorumque
doctrinam plane non differre a Platone ratus, hunc dixit: Mosem
Atticissantem. Philosophabatur in hunc modum:
1-0. Deus est ens perfectissimum, realissimum, immutabile, ac
propter sui ipsius contemplationem beatissimum.
 — 90 —

• 2-o. Deus hunc mundum nec creavit, nec eonservat, nee gubernat ;
quia hoc posito. ens infinitum cum entibus finitis intimo jungi deberet
nexu, per quem non solum perfectio entis infiniti limitaretur; verum
etiam ejus vis intelligendi divideretur, et dissiparetur, quatenus in
objecta externa dirigitur; quo facto sua simplicitate privaretur.
3-o. Quia tamen ordo pulcherrimus in universo exposcit caussam
intelligentem, existit alter Deus Demiurgus, qui semen omnis intel
ligentiae a supremo Deo recipiens, transfundit in entia rationalia;
quapropter supremus Deus est pater Demiurgi, hic vero evadit pater
mundi. Demiurgus, qua ens intelligens, in alia relatione stat erga
Deum, quam erga mundum. Dum enim Deum considerat, per quem
existentiam est nactus, contemplatur se ipsum, et vitam ducit spiri
tualem in quiete consistentem. Alia ex parte, qua vis formativa, in con
stanti motu existens, contemplatur mundum, cujus est caussa efficiens.
Quodsi Demiurgus aliquando mundum contemplari negligeret, atque
ad se ipsum reflectens, vitam mere spiritualem duceret: mundum
subito solvi, atque in aeternas tenebras abire putat Numenius.
[1-o. Quum corpora sime animabu& existere nequeant: ideo animae
sunt sensu stricto substantiae hujus mundi et immateriales, et im
mortales. -

5-o. Animae humanae sunt vel rationales , vel irrationales; quia

Demiurgus vel qua vis intellectu praedita, vel qua mundi anima, id
est: qua vis formativa consideratur.

C r i s i s.
Affinitas inter Philonis et Numenii Philosophiam sole meridiano
clarior est, quamvis hic a Platone, quem etiam Philo sequebatur,
longius recesserit. Dualismi, et Materialismi Spiritualismo subor
dinati vitia in unum juncta deprehendimus. Anthropomorphiticus de
Deo cogitandi modus invitavit Numenium , ut praeter Deum secundi
ordinis, id est Demiurgum, qui est creator universi, adhuc altioris
ordinis numen divinum assumat, in quo puncto a Platone recessit.
Maximis difficultatibus involvit hoc systema
1-o. Quaestio: Habetne Demiurgus easdem perfectiones, ac Deus
primi ordinis, nec ne? Si illud, tunc Demiurgus tam parum ac Deus
primi ordinis, mundum creare potuit; si vero hoc obtinet, non videtur,
cur Deus, ens longe sublimius, imo perfectissimum, id facere nequeat,
quod facit Demiurgus. Patet ex his Demiurgum esse partum, et com
mentum facultatis imaginandi extravagantis. — His accedunt plures
contradictiones Numenii, uti: Deus, qua purissimus spiritus, distinctus
est a mundo, in quem agere non potest; et idem Deus dicitur nihilo
minus rationem mundi continere in se. Deus porro est ens contem
platione sai beatissimum, omni activitate in objecta externa destitutum
et ecce! Demiurgum non minus, quam cunctas animas activitate sua
progignit.
2-o. Quodsi verum est, animas duntaxat esse substantias hujus
mundi, sine quibus corpora existere nequeunt: mundo corporeo ad
scribitur precaria existentia, ab influxu spiritualis animae dependens
 — 91 —

ita, ut ubi corpus est, ibidem anima praesupponi debeat. — Contra

dictionum, quibus Numenius laborat, origo repetenda venit a ratione
humana, limites experientiae ultra quam fas est, negligente.
Nota. Claudius Galenus Pergamenus lucem conspexit anno 1319
£; C. et fine seculi secundi vel tertii vitam cum morte permutavit pro
abiliter Romae, ubi summo in honore vitam transegit. Fuit artis medicae
peritissimus, et in Philosophia etiam commemoratione dignus. Hominem
qua objectum experientiae consideravit, et primus originem nervorum in
cerebro detexit, eosque ceu conditionem facultatis sentiendi, et motus ani
malis consideravit. Duplicem spiritum in homine deprehendi asserit, ani
malem, et ritalem. Prior, in cerebro sedem habens, est principium inter
narum activitalum, sensionis, conceptuum, judiciorum, ratiociniorum, et
cet. formandorum; posterior per totum corpus diffusus, est subtile fluidum,
et volatile, per respirationem genitum ex aëre, atque principium appetitio
num, et aversationum. Physiologiam igitur adhibuit ad explicanda phaeno
mena psychologica, quod medicis ejus temporis non placuit, ob suspicionem
materialismi huic hypothesi adhaerentis. Recentiorum plures, ac olim, Ga
leni sententiam sequuntur absque magno in Psychologia empirica emolu
mento. Quoad Logicam id meriti habet Galenus , quod quartam figuram
syllogisticam, galenicam dictam, primus explicuerit. Nulli sectae addictus
in dialecticis Aristotelem sequebatur, quamquam etiam stoicam examinaret.
Platonicam Philosophiam multis illustravit scriptis, acerrime autem refutavit
Scepticos.
§. 68. D. Sceptici. .

Pyrrhonismus, id est sceptica philosophandi methodus auctore

Aenesidemo novam induit formam nullo Dogmaticorum plaeitis illato
damno, quod ipsum scopus fuit reformationis per Scepticos tentatae.
Dogmatici etenim, ne Scepticorum reactione impediantur, horum do
ctrinam silentio potius premere, ac quasi contemnere maluerunt, quam
resistendo in apertuni bellum, ancipitis fors exitus, prorumpere. Juvit
Dogmaticos hac in re ipsa indoles Scepticismi, quae menti humanae
minus naturalis est, quam Dogmatismus. Ea est enim humanae mentis
constitutio, ut erroneas, potius, quam nullas prorsus cognitiones pos
sidere satagat. Explicari ex his potest, cur ad paucos restrictus fuerit
Scepticismus. Scepticismum per circumstantias externas, per favorem
vel maxime Imperatorum Romanorum Philosophis aliarum sectarum
exhibitum, oppressum fuisse, non male conjicitur. Ceterum a sententia
magistri sui recesserunt Sceptici tardioris aevi, quod ex decursu hi
storiae patebit. Tres duntaxat sunt, qui reliquis eminuerunt: a. Aene
sidemus, b. Agrippa et c. Seactus Empiricus.
§. 69. a. Aemesidemus.
E numero celeberrimorum antiquitatis Scepticorum fuit Aenesi
demus. Gnossi in Creta mundo datus Alexandriae vixit et docuit
summo cunctorum applausu. Annum nativitatis, vel mortis ejus, vel
alias vitae circumstantias assignare non valemus; id unum certo con
stat eum fuisse discipulum Sceptici Heraclidis. Magna probabilitate
statuere licet eum exstitisse et floruisse non multo post Ciceronem,
circa aerae Christianae initium. Cicero enim nullam ejus mentionem
injicit, imo Scepticos inter genera Philosophorum jam diu fracta, et
exstincta recenset; Aenesidemus vero pro restaurati Scepticismi au
 ctore habetur. Nullum ex ejus operibus nostram tulit aetatem; fragmenta
quaedam in Diogene Laërtio, Eusebio, Photio et Sexto Empirico
probant eum Pyrrhonis doctrinam excitasse, ac perfecisse. Quae in
rem nostram plurimum faciunt, brevibus exponemus.
Photius argumentum octo librorum Aenesidemi, excepto primo,
adeo breviter notavit, et fors propriis opinionibus adulteravit, ut fir
mum, et ab erroris periculo liberum judicium depromere vix ac ne vix
quidem valeamus ; exposuit tamen discrimen, quod Aenesidemus inter
Pyrrhonis et Academicorum Scepticismum fecit, sequenti modo:
1-o. Academici sunt Dogmatici, aliquas enim propositiones indu
bitanter veras dicunt, alias autem innegabiliter falsas: Pyrrhoniei e
contra nullum admittunt dogma, et asserunt: Nil esse verum, aut fal
sum; probabile, vel improbabile; reale, vel non reale. Pyrrhonici de
nulla re judicant, nec super eo, quod non judicent.
2-o. Phoenomena quaedam omnibus hominibus eodem semper
modo se offerunt; alia singulis hominibus aliter videntur. Illa vera,
haec falsa sunt.
3-o. Scepticismi se acerrimum defensorem esse ostendit, impu
gnando realitatem conceptus Caussae et Caussalitatis, hoc usus ar
gumento: Entis cujuspiam ortus ex alio, tamquam sua caussa, con
cipi non potest. Si enim Ens quodpiam ex alio ente oriretur, tunc
illud ens, quod oritur, jam in conceptu alterius contineretur, proinde
jam deberet existere ; quum vero in nullius entis conceptu, conceptus
alterius nondum existentis, sed primum orituri entis contineri possit:
ideo nulla relatio caussam inter, et effectum est possibilis ; neque potest
esse, ut unum ens caussa sit, aliud effectus. Hanc sententiam argu
mentis ex inductione desumtis munit, quae cum nimis fusa sint, legi
possunt apud Sextum Empirieum *).
lμ-ο. Non solum realitatem conceptus Caussalitatis aggreditur,
verum etiam ostendit applicationem ejusdem ad objecta experientiae
incertam non minus, ac inanem esse ; siquidem:
a) Inquisitio in caussam rerum concernit obscura objecta, quae
scrutari nemini concessum est.
b) Saepe dependet effeetus a pluribus caussis, quarum omnes ex
cepta una negligimus, contenti unilaterali cognitione rerum.
c) Saepe phaenomenis certa serie se invicem excipientibus caus
sam assignamus, quae ad hunc ordinem nil facit.
d) Caussas propriis hypothesibus faventes assumimus, contemtis
aliis, quae fors aeque probabiles sunt.
e) Saepe tales adferimus caussas, quae prout explicandis phaeno
menis, ita quoque propriis hypothesibus repugnant.
f) Nonnunquam eaussa, quam pro phaenomeni explicatione ad
ducimus eadem obscuritate laborat, ac ipsum phaenomenon. Atque
alia plura.

*) Adversus Mathemat. IX. §. 220 — 282.

 — 93 —

C r i s i s.
Si Photius, quod supponendum, Aenesidemi placita' genuine eon
signavit, recte affirmamus: Aenesidemum de natura Scepticismi eadem
fuisse mente, ac Arcesilaum et Carneadem, eo solum discrimine, quod
Scepticismum universalem, id est, in summa extensione pro vero
habuerit. Ad hoc autem reponimus:
1-o. Scepticismus hoc sensu defensus charaetere philosophico
penitus caret; quia desunt argumenta, quibus ostendatur, vel nullam
cognitionem certam esse possibilem, vel adminus hanc in diem usque
talem non esse inventam ; licet impossibilis non sit. Aenesidemus
primum defendere non potuit, ni Seepticismum evertat; quo namque
modo sui systematis veritatem nobis ostendet? Alterum si asserat,
admittit cognitionem certam, quae sceptiea philosophandi methodo pro
scribitur. Ex his conficitur, systematicam formam Scepticismo non
per Aenesidemum, sed per Sextum Empiricum fuisse inductam ; neque
fabulam sapere Sexti narrationem, qua dicit ab Aenesidemo Scepti
cismum haberi propaedeumatis adinstar in Heracliti systema.
2-o. Aenesidemus neglexit inquirere functiones facultatis cogno
scendi, ejusque leges; quapropter non minus Dogmatismi, quam
Scepticismi limites ignoravit. Hoc in puncto, quum Dogmatici Aene
sidemo perfectiores haud fuerint, iisdem premuntur, difficultatibus.
3-o. Coronidem contradictionibus in suo systemate apposuit Aene
sidemus faciendo discrimen inter phaenomena vera et falsa. Qua
enim ratione objectivae veritatis criterium, quod concessa differentia
inter phaenomena praesto esse debet, cum sceptica philosophandi ra
tione conveniat, nemo sanae mentis concipit.
lμ-ο. Aenesidemus primus fuit, qui realitatem conceptus caussae,
et meacus caussalis acriter impugnavit. Quum autem sophismatibus
involutas objectiones e principiis dogmaticis peteret, sibi ipsi contra
dixit, et Dogmaticis omnem vel possibilitatem ademit refutandi ea,
quae obmovit. Sic est factum, ut litem ambae partes continuarent,
nullo fructu in Philosophiam redundante.
5-o. Errores Dogmaticorum tanto mentis acumine, tantaque au
dacia neino in apricum protulit, ac Aenesidemus, quin tamen ejus
votis responderent effectus. Scepticismus enim eandem semper exper
tus fortunam, nunc quoque a Dogmaticis spernebatur, adeo, ut Seneca
Aenesidemum ejusque successores ignorare videatur.
§. 70. b. Agrippa.
Post Aenesidemum attentione dignus est Agrippa, cujus et locus
et tempus nativitatis incertum, imo ignotum est. De Scepticismo bene
meruit eo, quod eundem non ex materiali parte, prout Aenesidemus
aliique, serutatus fuerit; verum logico, id est, formali respectu con
sideraverit. Fructum institutae meditationis consecutus fuit quinque
argumenta, quae Pyrrhonis et Aenesidemi argumentis addidit Sce
ptieismi demonstrandi, et firmandi caussa. Horum argumentorum
Primum est: Dissonantia opinionum , quas Philosophi super
quolibet objecto fovent. Neutram videlicet e duabus contradictorie
 — 94 —

oppositis propositionibus firmare valémus ita, ut alia opposita penitus

evanescat; quare suspendendum est judicium de veritate, vel falsitate
alicujus rei.
Secundum est: Progressus in infinitum. Argumenta utpote pro
alicujus propositionis veritate probanda allata, ab aliis probatione in
digis dependent ; et sic porro. Initium igitur probationis frustra
quaerimus.
Tertium est: Ad aliquid, id est: Relatio. Nihil siquidem per
cipimus in et per se, verum cum alio et per aliud; quocirca ignotum
nobis est, quid sint objecta in et per se.
Quartum est: Nimium hypothesium studium, quod nominatur:
Eae probato. Principia nempe a Dogmaticis per Scepticos in demon
stratione pressis assumuntur tanquam certa et indubitata,; ex quibus
ultro inquiri non possit.
Quintum est: Circulus in probando, ab Agrippa dictus: Per in
vicem. Locum habet circulus, cum argumentum, quod rem et pro
positionem in quaestione positam firmare deberet, opus habet alia pro
positione aeque non certa.
Reduxit Agrippa haec puncta in sequentem argumentationem :
Quidquid cognoscitur vel immediate certum esse, vel ex alio eognosci
debet; atqui dissensio universalis inter objecta sensualia et supra
sensualia vigens mullum admittit criterium immediatae certitudinis,
quo absente neque certitudini deductionis ope conquisitae, id est,
mediatae locus esse poterit: ergo nec immediate, nec mediate certum a
nobis cognosci potest.
C r i s i s.

1-0. Non mediocri mentis acumine praeditus Agrippa perspexitinter

locos communes Pyrrhonis, seu inter argumenta pro Scepticismi de
fensione non vigere debitam subordinationem; quapropter eadem altio
ribus subordinare, et ad minorem numerum redigere proposuit, quo
facto errores omnium systematum philosophicorum revelavit.
2-o. Bene item adstruit: dissonantiam opinionum, nimium studium
hypotheses fabricandi, et circulum in probando, tria utpote vitia, qui
bus omnium fere Philosophorum systemata corrumpuntur, invictum
esse argumentum objectivam veritatem necdum ab hominibus cognitam
esse ; ast errat, si putet, eandem hac de caussa nec posse inveniri.
3-o. Quinque allata argumenta severiori examini subjecta non
&ubsistunt; et quidem: -

a) Dissonantia opinionum ostendit homines conatum adhibuisse,

ut in veritatis cognitionem deveniant; datur ergo veritas, et ejus cogno
scibilitas.
b) Progressus in imfinitum falso laborat supposito, quasi nihil
verum esset, nisi pro tali probetur. Evidens veritas adsit, ex qua
reliquae deducantur; et si illa non fuerit possibilis, desiderabitur certo
supremum et primum probationis argumentum. E Dogmaticorum
autem contradictoriis placitis nemo unquam probabit: nullam dari veri
tatis evidentiam.
 c) Repraesentationum ad se invicem relatio-innuere videtur, in;
mostra eonscientia nihil manifestari, quod in et per se verum est; id
ipsum tamen ulteriori proba indiget.
d) Hypothesium frequens usu& , et necessitas evincit originariae
veritatis necessitatem.
e) Circulus in probando commissus ostendit defectum attentionis
et habilitatis eodem utentium ; non vero in ipsa eognoscendi facultate
haerens , originarium vitium.

§. 71. c. Seaetus Empiricus.

Scepticorum agmen claudit Seactus , Empiricus dictus a secta
empirica, cui adhaesit artem professus medicam. Natione Graecus fine
seculi secundi, et initio tertii vixit Alexandriae, secundum alios Athenis;
fors tam hic, quam ibi. Magistrum in Philosophia profitebatur Hero
dotum Scepticum, ut ut aliorum Philosophorum opera volvere non
spreverit. Scopum suis operibus praefixit ostendere incertitudinem
objectivae eognitionis; probare defectum certorum, et indubitatorum
principiorum ; et revelare Dogmaticorum arrogantem de sua scientia
persuasionem. Seripsit hunc in finem institutionum pyrrhonicarum
libros tres, et adversus Mathematicos libros undecim. In illis
1-o. Differentiam inter Dogmaticos, Academicos, et Scepticos
vigentem, ita explicat: Dogmatici putant, se in reali possessione ob
jectivae veritatis esse ; Academiei asserunt: eandem esse impossibilem,
neque inquirunt in eam; Sceptici denique negant, veritatem obje
ctivam esse cognitam, licet ejusdem inquirendae possibilitatem sibi
reservent. Sextus principium Scepticorum enuntiavit hac formula:
Omni rationi alia aequalis ponderis , et momenti opponitur. Huic
principio conformiter Skepsis recte definitur esse : Habilitas perce
ptiones sensuales aeque ac cogitationes per rationes contrarias ejus
dem valoris et momenti sibi opponendi , ut per assensus retentionem
animus imperturbatus, atque tranquillus enascatur. Scepticismi fimis
igitur est animi tranquillitas, orta ex aequilibrio rationum oppositarum ;
objectum vero ejusdem non subjectiva, sed objectiva cognitio, de qua
propter oppositas, et aequales rationes judicium suum suspendit Sce
pticus, quamvis Dogmatici contendant, objecta prout in se sunt, cognosci
posse. Scepticismus ergo Dogmatismo opponitur, quia non admittit
cognitionem veram ; neque de sui ipsius (Scepticismi) veritate, aut
falsitate judicium depromit. -

2-o. In libro primo adversus Mathematicos dubiis prolatis evertere

studet possibilitatem scientiae tum acquirendae, tum communicandae.
Ut enim scientiam aut discere, aut docere valeamus quatuor conditiones
requiruntur, nempe: 06jectum, docems, discens, et methodus docendi,
ac discendi ; cum vero possibilis non sit ulla harum conditionum:
patet quoque scientiae impossibilitas.
3-o. ContraLogicos argumentatur impugnando veritatis criterium,
«quod est canon, ope cujus de objectiva existentia vel non existentia,
hoc est de veritate vel falsitate rerum judicamus. Si namque tale cri
terium existeret, homo deberet veritatem vel ope sensuum, vel ope in
 — 96 —

tellectus, vel denique simul tam ope sensuum, quam ope intellectus
invenire; atqui homo nullo horum modorum potest invenire veritatem:
ergo criterium veritatis non existit. Minor propositio probatur per
partes: Ope sensuum veritas cognosci non potest, quia sensus non
cogitant, sed impressiones factas recipiunt; praeterea ipsi nos fallunt:
ergo indigent eriterio. — Intellectus ope non cognoscimus verum;
intellectus enim seipsum eognoscere nequit, quo igitur modo a se aliena
objecta cognoscat, haud intelligitur. — Denique intellectus ope sen
suum objecta non perspicit, quoniam in hoc casu ad inaetionem a
sensibus recipiendam sensualitatis conditionibus deberet subjici, quo
facto cessaret esse intellectus. Ex his ergo deducitur conclusio: Cri
terium veritatis mullum datur.
lμ-ο. Sextus in morali Philosophia sequitur; Pyrrhonem, qui tenet:
nihil esse laudabile a natura, nihil turpe, nihil justum aut injustum
per se, verum legibus, et consuetudine tale fieri. Ut huic sententiae,
tanquam suae robur conciliet incitatus fuit per Philosophorum sen
tententias diversas, quibus una eademque res ab uno bona, moraliter
mala ab alio, a tertio denique indifferens habita fuit; sic e. g. Epicurus
voluptatem dixit bonam; Antisthenes malam; Stoici vero indifferen
tem. Si igitur quidpiam a natura charaeterem universalis boni possi
deret, illius differentia a rebus aliis vel esset evidens ita, ut probari
non debeat; vel esset non evidens, id est posset, deberetque probari;
atqui neutrum obtinet: ergo nihil datur a natura boni universalis eha
raetere praeditum. Primam partem minoris probat dissensio Philo
sophorum in determinando bono. Secunda pars elucet inde: quod si
quidpiam probandum sit, illud ex evidentibus duntaxat rationibus pro
bari et possit et debeat, quae tamen hic negantur.
5-o. Bonum universale vel existit eaetra nos, vel intra nos; atqui
nec extra, nec intra nos existit iilud: ergo plane non existit. Bonum
extra nos existens eligimus non propter se, sed eatenus, quatenus nos
grate afficit, et in nobis existit. Bonum intra nos existens vel est pure
corporeum, et tunc anima nostra illud non comprehendit; vel vero est
spirituale, quo in casu omne judicium de illo subjectivum habebit
valorem, ipsumque bonum erit subjectivum, id est singulare, non
autem universale.

C r i s i s.
Sextus Empiricus et extensionem et perfectionem, quae possibilis
est, summam , conciliavit Scepticismo, qui rationis altius eniti volentis
indicium est. Ante Aenesidemi tempora objeetis empiricis occupabatur
sceptiea philosophandi ratio ; tardius cognitionibus scientificis, et ra
tionalibus non pepercit, quod, facem praeferente Sexto, quam optime
fieri poterat. Fuit enim eo animi moderamine, ac mentis acie, nec
non eruditione praeditus, ut, quemadmodum clare cognosceret omnes
veterum sententias: ita promte indicaret, remotus a partium studio,
alienorum systematum errores, contradictiones, et inconsequentias.
His tamen bonis proprietatibus non obstantibus, quamdam mentis limi
tationem, et restrictionem unilateralem, nec non uniformitatem in
methodo demonstrandi advertimus, vi cujus neglecta intellectus hu
 — 97 —

mani, ejusque virium analysi non Dogmatismum, sed Dogmaticos

potius aggredi videtur ; quamquam tardius a coepta via defleetens,
negativum in Dogmatismum inciderit, suoque systemati quamplurimum
intulerit detrimenti. Ceterum advertere juvabit, Sextum opera sua
exaravisse non pro solis Philosophiae studiosis, sed pro aliis quoque
hac in scientia minus versatis, ut doctrinae suae plurimos erearet
asseelas. Difficultates hujus seepticae philosophandi methodi continen
tur sequentibus:
1-o. Sextus condidit systema Scepticismi naturae contradicens.
Ajunt nempe Sceptici praeeunte Sexto, objectivam veritatem non esse
cognitam, illius tamen inquisitionem et cognitionem esse possibilem;
opere vero possibilitatem inquirendi, et deveniendi ad veritatem suf
ferunt, atque ita suo fine praefixo.excidunt. Opponendo cuivis rationi
aliam aequalis ponderis et momenti ostendunt, se veritatis amore
vacuos confusioni studere, ac litis inter se et Dogmaticos finem non
acceleratum, sed prolongatum velle. Sceptica philosophandi methodus
ita evadit non medium cognoscendae veritatis, sed finis philosophicae
inquisitionis, hujusque resultatum.
2-o. Argumentatio, qua possibilitatem acquirendae, communi
candaeque scientiae sublatam esse vult, nullius valoris sophisma est,
in quo neglectis intermis conditionibus faciendae communicationis, ad
eaeternas dumtaxat respicit. Si autem haec argumentatio valida foret:
Scepticis non minus adversa esset, ac Dogmaticis. Quomodo enim
posset Scepticus cogitationes aliis communicare? aut fors non com
municat Scepticus cogitationes cum aliis?
3-o. Argumento contra eriterium veritatis nil probavit Sextus.
Consultius fecisset ostendere vanos Dogmaticorum conatus, et sen
tentias eorum oppositas recensere, quam possibilitatem criterii addu
bitare. Oportuisset quoque meminisse diseriminis inter logicam, et
realem veritatem ; quo neglecto tam Sceptiei, quam Dogmatici non
poterant non deflectere ab eo, quod rationi sanae consentaneum est.
Ambae partes vitassent scopulos errorum, si possibilitatem, imo re
alitatem supremi principii veritatis e faeultatis cognoscendi natura et
legibus deducere, ac probare adnisi fuissent. Ast Dogmaticus cogni
tionibus suis tamquam utique certis nimium confidens nil habuit, quod
exploret, aut probet; Seeptieus vero aliorum systemata subvertit ea
indolentia, qua propriae sententiae nuntium mittere, vi sui fundamen
talis principii adsuevit.
li-o. Longe perniciosissimae fuere sequelae Scepticismi redun
dantes in Ethicam. Ante omnia:
a) Non videtur quomodo ex mente Sexti de Ethica, ejusque prin
cipiis institui possit sermo, si omnis possibilitas actionum bonarum,
et malarum, et omnis earum differentia tollitur.
b) Si nil a natura, hoc est in et per se bonum est, quomodo de
terminatur bonum per legem positivam ?
c) Metuendum, ne stante hac hypothesi moralitas in legalitatem
degeneret, quia lex positiva proxime respicit actionem solummodo
eactermam.
d) Dissensio, et pugna Dogmaticorum in stabiliendo bono, eaci
7
stentiam boni non tollit. Homines enim dissentiunt in multis rebus,
quin legitime inferre liceat res ipsas ob dissensiones illas plane non
existere. Intellectus errore mancipatus, item pravae voluntatis motus
caussam praebent dissensionibus. — Ex his patet systema ethicum
Sexti abundare dialecticis velitationibus periculosis, quae aliarum
sectarum Philosophos magis cautos excitare potuerunt ad similes er
rores vitandos, et stimulare ad eruendos conceptus defaecatos de mo
rali hominis obligatione. -

LILI I. LP/aiJosophia OrientaJiaam.

§. 72. Introductio.
Multum disceptarunt eruditi de Philosophiae orientalis existen
tia et forma, quin ad certitudinem devenirent. Caussae hujus igno
rantiae sunt repetendae partim e Philosophiae cum Poësi et Religione
Orientalium intimo, plerumque tamen neglecto nexu ; partim ex fon
tium authenticorum defectu. Id certum est Philosophiam orientalem
longe alio charactere fuisse instructam, ac occidentalem ; eamque lu
ctuosarum sequelarum exstitisse matrem non in Philosophia solum,
verum etiam in Religionibus judaica imprimis et christiana. In Asia
probabiliter excitatus fuit novus philosophandi modus paullo ante Chri
stum natum e reliquiis zoroastreae Philosophiae. Numerosi novae di
sciplinae sectatores Philosophiam pythagoricam, et platonicam quo
que cum dogmatibus suae religionis, dein Judaeorum, et denique
Christianorum chaotice confuderunt. Originem traxerunt ex hae per
mixtione A. Cabbalistae inter Judaeos, et B. Gnostici inter Chri
stianos. Amborum placita paucis enucleabimus.

§. 73. A. Cabbalistae.
Cabbala vox hebraea vi etymi denotat doctrinam, quam di
scipulus ex ore magistri accipit; hic sumitur eo sensu, ut significet
scientiam sublimiorem, divinam, arcana prout dicitur traditione acqui
sitam. Prima ejus initia ad finem seculi primi, et initium seeundi re
feruntur, quo tempore Rabbi Akibha (m. 138 p. C.) ejusque disei
pulus Simeon Ben Jochai floruisse feruntur. Cabbalistae summo stu
dio doctrinam celarunt suam, eamque solis electis explicuerunt; quam
vis pedetentim Muhamedani eam reciperent, et Christiani quoque prae
cipue seculo 15° et 16° Philosophiae, Physicae, artique medicae
principia cabbalistica inferrent. Memoratu dignae sententiae cabba
listicae sunt:
1-o. Quia materia nec ex nihilo producta est, nec a se existit:
ideo quidquid existit est naturae spiritualis, quae infinita est, aeterna,
sentiens, vivens, et a se ipsa necessario existens, atque Ensoph
dicitur.
2-o. Ex hac infinita, spirituali natura emanarunt cuncta entia,
quae diversis (decem) gradibus, et modificationibus attributa divina
manifestant ita, ut quo viciniora fuerint divinitati eo plus perfectionis
et sanctitatis possideant.
 3-o. Entia emanarunt ex divinitate intermediatore primo homine,
Adam Kadmon, primogenito Dei filio, ex quo, cum etiam Deus sit,
substantiae spirituales et materiales, ceu radii lucis prodeunt.
lg-o. Animae humanae jam exstiterunt ante conjunctionem cum
corpore, cui uniuntur vel ut per eas bonum a malo separetur, vel ut
pro malis in statu quodam praecedenti perpessis , debitam recipiant
mercedem.
•. c r i s i s.
1-o. Doctrina cabbalistica est monstrum phantasiae et rationis
philosophari volentis, constans e speculationibus mysticis et so
mniis theosophicis, quibus huic scholae addicti judaicam religionem,
creationem, et originem peccati explicare voluerunt.
2-o. Systema Cabbalistarum, si tale dici meretur, est doctrina
emanationis moralitati perniciosissima.
3-o. Praeeaeistentia animarum est hypothesis invalida; animae
vero cum corpore connexio juxta Cabbalistas Metempsychosim sapit,
quamvis moralitati amicam mentiatur speciem.

§. 74. B. Gnostici.
Jam primo post Christum seculo nonnulli Philosophorum sim
plici forma, qua veritates christianae proponebantur, haud contenti,
sublimiorem atque areanam de Dei essentia, et mundi origine doctri
nam, Gnosim dictam, speculationibus absurdis confingere non eru
buerunt. Horum e numero, Gnosticorum nomine venientium praecipui
celebrantur: Simon Magus , Menander Samaritanus, Cerinthus Ju
daeus. Seculo secundo post Christum Valentinus plurimum notari
meretur eo, quod primus Christianorum fuerit, qui nefario ausu hoc
systema propugnavit. Philósophabatur ita: - -

1-o. Primum principium vitae habendum est Ens immutabile et

incomprehensibile, quod Bythos (profundus), Aeon (aeternus) dicitur.
2-o. Incomprehensibile hoe ens per sui contemplationem generavit
Unigenitum, qui pater immediatus, et proximum principium forma
tivum evasit vitae, ac entium existentium.
3-o. Peculiares formae vitae divinae gradatim se diffundentes si
mul sumtae constituunt mundum Aeonum; hi vero una cum ente origi
nario efficiunt Pleroma. Aeones triginta numerantur, ex quibus quin
que et viginti genere masculino, quinque autem femineo se distinguunt.
lg-o. Regnavit olim in pleromate concordia et beatitas, quamvis
in evolutione vitae ex Deo fundetur possibilitas defectionis a divinis
perfectionibus. Defectionis ratio sita est in Sophiae, ultimae Aeonis
actione libera, per quam Demiurgus ad existentiam pervenit. Demi
urgus autem factus est mundi sensualis conditor, quatenus materiae
(άλη) in et per se omni activitate earenti, vaeuae, mortuae, proinde
negativae, realitatem etiam extra pleroma contulit.
5-o. Demiurgus eommunicavit homini semen, quod a divina matre,
Aeone Sophia traxit; quare humana natura tribus ex elementis constat.
pneumatico, psychico, et somatico.
6-o. Finis Dei est : secum ipso harmonice unire entia existentia
7 *
et omne, quod hanc harmoniam se inter et entia ereata turbare posset,
impedire, ac destruere ; quapropter consumta et absorpta materia
per ignem in mundo latentem psychicas hominum naturas in regnum
Demiurgi; maturas vero , id est, idoneas naturas pneumaticas in
Pleroma ut abeant, decrevit.

Crisis.
Nemo certe deprehenditur, qui non videat hoc philosophema esse
partum luxuriantis phantasiae, et centonem ex Orientalium religione,
Graecorum placitis, et nonnullis Christianorum dogmatibus contextum,
plurimumque adversum sanae rationis, religionis et bonorum morum
principiis. Materialismus, fatalismus et emanatio sunt respectu theo
retico praecipui errores Philosophiae gnostieae; eo perniciosiores quo
certius verae virtutis et religionis fundamenta conquassant, omnes in
fanatismi abyssum praecipites agendo, qui se huic doctrinae addixerint.

IV. Philosophia Veo-Platomiea.

§. 75. Introductio.
Scepticismo a pristina forma deficiente, et in negativum, omnia
subvertentem Dogmatismum transeunte, lites Dogmaticorum et See
pticorum per plura secula continuatae, tandem siluerunt. Sceptici vide
licet rationis philosophantis producta severae analysi subjicientes
ostenderunt, ad reale cognitionis principium nunquam devenire posse
hominem; unde consequitur ideam absoluti phantasmatis adinstar eva
nescere. Ad has difficultates removendas alii ea mente fuerunt, ut
crederent hominem ad absolutum, in quod ratio indesinenter tendit,
non per leges cogitandi, sed per intuitionem immediatam, et contem
plationem devenire posse. Hoc posito armis fuit spoliatus*Scepticismus,
qui subjectivam internarum sensionum et intuitionum veritatem ad
misit; ast Mysticismò, superstitioni, nec non phantasiae abnormi aetivi
tati cujusvis generis aperiebantur fores latissimae. Indigesta moles
absurdarum et immoralium cognitionum principiis imaedificanda, et,
ut homines ad assentiendum facilius raperet, auctoritate sublimiori,
quam humana, munienda fuit: quod ipsum tanto solertius agendum
esse putarunt nonnulli, quanto gravius animo* ferebant Religionis
Christianae rapidissimos progressus. Non enim latuit viros, ceterum
haud indoctos, caussam indifferentismi et contemtus, quo pagani ejus
temporis in suam religionem ferebantur, sitam esse in tali charactere,
quem in propria religione frustra quaerunt, in origine videlicet im
mediate divina , miraculorum et prophetiarum dono confirmata. Ne
itaque in dies latius propagata Christi doctrina religionem paganorum
jam jam ruinam minantem penitus opprimat, falsorum Deorum cultores
revelationem divinam, inspirationesque coelitus factas, ceu aptissimum
Christianos refutandi medium praetexere haesitarunt eo minus, quo
magis gloriam laesam reparandi studium eos exstimulavit. Quum enim
Graeci totius orbis populis laude scientiarum excellerent, non poterant,
 — 101 —

aut potius nolebant concipere manipulo hominum e natione obscura,

imo contemta id fuisse revelatum atque cognitum, cui cognoscendo
ethnicorum sapientissimi omnimoda licet virium contentione, frustraneo
tamen conatu incubuerunt. Nova itaque Philosophia fundamento, ut
putabatur firmissimo, divinitati videlicet, ceu fonti omnis eognitionis
ultimo superstructa initium cepit. A civitate dicta fuit Aleaeandrina;
a fonte ac similitudine, quam habet cum Platonis doctrina Neo-pla
tomicae nomen accepit. Magistros in schola hac numeramus praeter
fundatorem Ammonium Saccam a. Plotinum. b. Porphyrium. c. Jam
blichum. d. Proclum.

§. 76. a. Plotimus.
Philosophiam alexandrinam, cujus elementa jam prius exstitere,
in ordinem systematicum redegit Ammonius Alexandrinus, a vitae
genere Saccas nominatus, et circa finem seculi 2-i et initium 3-ii flo
rens, ac probabiliter anno 213° post Christum fatis functus. Paren
tibus christianis in lucem editus Clementis Alexandrini magistri sui
monitis, eclecticam Philosophiam commendantis incitatus, Aristotelem,
Platonem et Stoicos conciliare molitus fuit impugnandae religionis
christianae caussa, quam deseruisse dicitur. Plotinus magistri Am
monii , nil scripto consignantis placita in Enneadibus posteritati
transmisit. Ammonii Philosophia novitate formae placuit multis juve
nibus, qui admiratione abrepti magistrum suum pro divinitus docto
habuerunt. Inter hos fuit Plotinus Philosophorum Alexandrinorum
hujus aevi princeps. Natus fertur in Aegypti urbe Lycopoli decimo
tertio anno regiminis Septimii Severi, seu anno 2050 post Christum.
Seholas philosophicas octavo et vigesimo aetatis anno adire coepit in
terno quodam stimulo in Philosophiam ductus ; ast quum ibidem pabu
lum sitientis animae non inveniret sufficiens, tandem ab amico ad Am
monium ductus, et plene sibi satisfieri ratus, undecim annis magistri
sui doctrinam aviditate summa excepit. Philosophiae Persarum, et
Indorum hauriendae gratia comes exstitit Gordiani, anno 2/3° expe
ditionem contra Parthos paranti , atque in Persiam abiit. Fugato Gor
diani exercitu primum Antiochiam, dein Romam se contulit, ubi sex
et viginti annis usque ad mortem habitavit. Primo magisterii sui de
cennio exposuit viva solum voee doctrinam Ammonii ; ast quum Heren
nius et Origenes jurejurando laeso Ammonii philosophemata seriptis
promulgassent atque quaestionibus, objeetionibus et dubiis, quae a
discipulis in schola movebantur, institutione orali satisfieri non posset,
novem et quadraginta annos natus dissertationes nonnullas in amicorum
et discipulorum usus exaravit. Nimia autem obscuritate concinnavit
sua scripta vel quia praepropera festinatione abreptus ea nunquam
relegit, vel quia phantasiae admodum vivaei plus justo indulsit. Scho
lam erexit publieam, in qua non solum copiosos, verum etiam nobiles
viros et feminas erudivit. Jejunio, abstinentia a carne ac medicina,
et immoderata laborum contentione sanitatem corporis attrivit adeo,
ut angina correptus toto corpore putrescere coeperit, atque animam
exhalaverit anno 2700 posl Christum.
 <— 102 —

Memorabilia capita Philosophiae plotinianae sunt:

1-0. Ultimum principium omnis objectivi et realis entis non cogi
tatione, sed praesentia illius entis (παρεσια) quod bonum, perfectum,
simplex et inconceptibile est, assequimur.
2-o. Hoc ens est Unum ; super quo, ut philosophari possimus
cognitum et cognoscens, objectum et subjectum identica sint, est
necesse.

3-o. Unum hoc originarium non est objectum, sed primcipium

cunctorum objectorum ; est sine quantitate, et qualitate ; non movetur,
nec quiescit in tempore ac spatio ; non est praeterea unitas, ex qua
numerus nascitur; non est denique punctum, quia haec sunt partes
entis divisibilis: verum est purum Esse sine accidentibus, sine depen
dentia et indigentia quadam.
l£-0. Ex hoc Uno, ceu luce originaria, quin voluerit, emanavit
ab aeterno Intelligentia (vbs, mens), imago quasi hujus Unius; pri
mum Reale, et principium Realitatis. In hac intelligentia earistere et
cogitare identiea sunt ita, ut quae cogitet, eadem etiam existant.
Quum vero indesinenter cogitet, producit cuncta objecta, et fit hoc
modo vita infinita in sua totalitate.
5-o. Quemadmodum intelligentia oritur ex Uno: ita intelligentiae
originem suam debet anima, quae obscuriores cogitationes et intui
tiones fovet. Eadem anima est lumen non a se lucens, verum ab alio
illustratum ; eadem producit motum et mundum externum, imo alias
etiam animas diversis praeditas viribus; ex his infima, seu plastica,
dirigitur in materiam, eique indit formam, et haec est Natura.
6-o. Objecta omnia junguntur in mundo nexu necessario vi prin
cipii, quod a suis rebus productis separari nunquam potest. Mundus
sensualis est ectypon intellectualis mundi, et continet objecta, quorum
singula ratione, multum diversa ab ea hominis instructa sunt. Mun
dus intellectualis vero est immutabile totum et absolutum , vivumque,
in quo nulla separatio in spatio, nulla mutatio in tempore possibilis est.
7-o. Anima individualis propter suum ab originaria perfectione
ac beatitate lapsum, init commercium cum corpore, post cujus mortem
in alia hominum corpora transfunditur ; imo altioribus viribus sopitis
in animalium et vegetabilium corpora migrat, donec ex toto purificetur.
8-o. Deus est Unum et Perfectum ; cunctorum entium per eum
existentium communis meta, ad quam conatu summo tendere debent,
ut perfectionem suam et finem adipisci valeant. Animae humanae per
solam hujus Unius praesentiam, quam agnoscunt, evadunt perfeetae,
verae virtutis participes, ac beatae.
9-o. Duplex virtutum species distinguenda venit, inferior seu
politica una, sublimior altera ; illa est animarum se purgantium, haec
vero jam purgatarum.
10-o. Ut homo actionum moralium capax evadat animae concessa
est libertas, vi cujus homo finem existentiae suae non in rebus terrenis
et caducis ; verum in contemplatione summi boni, et unione cum eodem
collocet. Interim cognitio et amor boni, studiumque illud agendi coeli
tus instillatur animae a fonte perfectionis absolutae; alioquin anima
per se segnis nullum objectum seu appetere, seu aversari posset.
 — 103 —

C r i s i s.
1-o. Plotinus Philosophiam Platonis partim cum Ammonii doc
trina commiscuit, partim propria placita intertexuit, et fanatismum
systematicum condidit statuendo: finem Philosophiae esse illud supra
sensuale, quod extra, imo supra limites experientiae situm est, quod
proinde cognitionis nostrae objectum esse nequit, non solum qua
quidpiam possibile cogitare; verum idipsum, qua unicum reale omnis
que possibilis experientiae principium, et fundamentum cognoscere.
Quis jam est, qui facto discrimine inter cogitare et cognoscere non
pervideat hunc finem Philosophiae obtentu impossibilem esse, quam
diu hominis ratio non aliis, atque nunc, praedita fuerit viribus.
2-o. Deum, intelligentiam, et animam mundi tria dirersa esse
ait Plotinus: quo concesso difficultates grandes enascuntur tum ob in
sufficientiam hypotheseos de mundi anima; tum quod Deus pro Ente
perfectissimo recte habeatur, intelligentia vero destitutus ab imper
fectione liber non sit.
3-o. Propter nexum cosmicum justo strictiorem suspicionem Fa
talismi, Magiae et Mantices incurrit hoc systema, ut ut Plotinus Fata
lismi defensores acriter fuerit persecutus.
11-o. Discrimen mundum sensualem inter, et intellectualem for
male duntaxat est, quatenus mundum moralem non respicit.
5-o. Longe infelicissimus fuit Plotinus in refutanda Gnosticorum
sententia de origine mali. Ultimum videlicet principium physici mali
et moralis ait jam in materia eaetra animam situm esse, jam materiam
ipsam productum animae statuit. Mali porro moralis auctorem non
nunquam declarat esse hominem libertate praeditum, et a caussis ex
ternis non ita pendentem, ut ejus libertas tollatur; et ecce! alia loca
non desunt, in quibus defendat malum morale non esse actionem impu
tationi obnoxiam , quia non ab hominis arbitrio dependet, verum a
caussis exteriiis. Accedit huc et illud, quod, si stante Plotini sententia
cognitio boni, ejusque amor et studium sine libera hominis determi
natione superne instillatur ita, ut anima per se sit ens segne ; si malum
morale necessaria sequela est partim limitationis humanae, partim
eonjunctionis eum materia: tunc positis his casibus nulla certe actio
humana possibilis censeatur, cujus libera caussa homo sit, et cui me
ritum, vel demeritum adjudicari possit. His tamen insuperhabitis Plo
tinus non solum virtutis possibilitatem admittit; verum etiam ejus
divisionem, errore non vaeuam, adfert. Prima siquidem species vir
tutis politica, nonnisi legalitate absolvitur ; altera vero sublimior, ex
Dei activitate promanans, actionis per hominem positae adinstar haberi
non potest; quia illud faeere, in quo summa virtus consistit, nempe
praesentiam Unius, id est: Dei intueri, eidemque conjungi non sem
per, neque cunetis hominibus concessum esse, vi hujus philosophe
matis asseritur.

§. 77. b. Porphyrius.
Omnium Plotini discipulorum, quos non paucos numeravit, primus
habetur Porphyrius , qui patrio nomine Melech vel Malchus, id est
 — 104 —

Rex dictus, a Graecis Porphyrii, id est: Purpurati nomen obtinuit.

Natus fuit Tyri, secundun alios Bataneae in Syria anno 233o post
Christum non judaicis, prout nonnulli volunt, sed ethnicis parentibus;
quamvis probabiliter Caesareae in Palaestina Christianam scholam
Origenis frequentaverit. Athenis Longinum audivit ; Romae dein tri
gesimo aetatis anno Plotinum accessit, maultisque objectionibus laces
sivit, quas Amelius, Plotini discipulus, jussu magistri solvit. Faetum
est hoc modo, ut Porphyrius in castra Plotini transiens sex annis
novam doctrinam diligentissime hauriret, donec Melancholiae indul
gens, et de violenta morte sibi inferenda cogitans, magistri suasu re
licta Roma in Siciliam se reciperet, donec salubritate elimatis, atque
Probi Philosophi consortio familiari usus, pristinae restitueretur sani
tati. Usque Plotini mortem in Sicilia commorans exaravit plura opera
argumenti philosophici, et septemdecim libros eontra Christianos,
quos vatiniano persequutus fuit odio. Romam redux sermones publi
cos habuit summo populi et senatus applausu, quibus Plotini doelri
nam propagavit, ejusque auctoritatem firmavit. Scripsit biographiam
Plotini, qua vix terminata ipse quoque supremum obiit diem anno 30'■°
post Christum. Mentis acumine, ac scientiarum cognitione inferior
Plotino fuit; ast plurimum lucis affudit principiis metaphysicis expli
catione sua, qua praecise et perspicue proposuit, quomodo differat exi
stentia entis materiati ab ea entis immateriati. Novi philosophematis
auctor non fuit; ast notari meretur ob introductionem in Organon
Aristotelis, quae semper optimus Logicae aristotelicae fons et sub
sidium habita fuit. Ceterum ex ejus operibus, imprimis e biographia
Plotini elucet nimia eruditionis ostentatio, et gloriae cupido, qua se
ductus, quidquid in propriam laudem quidpiam facere videtur, sollici
tus adfert.
§. 78. c. Jamblichus.
Nullus certe omnis aevi Philosophorum vano scientiarum fuco,
et imperspicuo dicendi genere tantam nominis gloriam comparavit, ac
Jamblichus Chalcide in Coelesyria natus tertio post Christum seculo
et anno 3330 fatis functus. Porphyrii magistri sui vestigia in philo
sophando pressit; fanatica prineipia contra Christianorum impugna
tiones ad religionem ethnicam defendendam adhibuit; et ficta sanctitate,
nec non falsorum miraculorum fama sparsa divimus dici et haberi
voluit. Respectu philosophico vix ullo merito inelaruit; siquidem in
opere de Pythagora neglectis eriticae sanae regulis absurda quaeque
compilavit ; in libro autem, cui titulus: „I)e mysteriis Aegyptiorum”,
aperta Mysticismi et Fanatismi religiosi dedit indicia, solvendo quae
stiones de essentia divinitatis ; redigendo angelos in classes; distin
guendo charaeteribus quibusdam Deorum et Daemonum apparitiones,
easque certis legibus ita subjiciendo, ut ipsos Deos in tellurem quasi
detraxisse videatur. Fuit ejus doctrina genio illius temporis quam ac
commodatissima; quare sine difficultate intelligitur magnus discipulorum
numerus. Eorum doctrinas parum inter se • difformes adferre super
vacaneum foret eo magis, quo certius est eos a magistrorum suorum
sententiis non recessisse. .
 — 105 —

§. 79. d. Proclu s.
Philosophiae alexandrinae antiquum splendorem non conciliavit so
lum, verum amplius quoque robur et gloriam addidit Proclus Constanti
nopoli anno 1129 post Christum in lucem editus, et Xanthi in Lycia
bene opulentis parentibus primis vitae annis educatus, tum Alexan
driam eloquentiae condiscendae caussa missus. Philosophiae operam
navare volens Olympiodorum elegit magistrum, et Athenas transiens
Syriani et Plutarchi disciplinam excepit putans, Aristotelicam Philo
sophiam nil nisi propaedeuma in doctrinam Neo -platonicam esse.
Ultimam quasi manum ejus institutioni admovit Asclepigenia Plutar
chi filia, quae unica eo tempore Orgiorum et scientiae theurgicae
mysteriis initiata fuit. Proclus igitur quidquid ad arcanam scientiam
pertinuit seivit ; Carmina Orphei, scripta Hermetis, et instituta reli
giosa cujusvis generis tenuit; diesque festos diversissimorum populo
rum observavit, dicens: Philosophum non unius cultus ministrum, sed
hierophantam totius mundi esse debere. Ob hanc in Deos pietatem
(testis est Marinus Procli biographus) actiones miraculosas theurgiae
ope dicitur patrasse. Sic sola oratione nimium calorem temperavisse,
terrae motus composuisse, pluviam regionibus aridis coelitus evocavis
se, morbosque epidemicos curavisse Proelum ferunt. His viribus su
pernaturalibus non obstantibus tantum abfuit, ut seipsum arthritidis
doloribus expedire potuerit: ut potius iisdem anno l185° post Chri
stum succubuerit, cultum fere supernaturalis entis a suis discipulis
obtinens.
* Opera multa scripsit ; celeberrima horum habentur philosophica,
quae commentariorum vices in opera Platonis et Plotini subeunt, e qui
bus excerpimus pauca duntaxat notatu dignissima:
1-o. Unum datur reale principium omnium entium: unitas ergo
est primum et absolutum principium. Demonstratio hujus principii
petitur ex analysi et synthesi determinationum ontologicarum alicu
jus entis.
2-o. Ex hac unitate trias, seu tria principia oriuntur, /initudinis
nempe, infinitudinis et miactionis; quorum singula sunt conditiones
cunctorum entium realiter existentium id est: Dii. Ex hac triade pari
modo reliqua principia entium ordine triadico promanant.. Inconcepti
hilis Deorum numerus in certas classes redigi debet; quare distin
guendi veniunt Dii intelligibiles, intelligentes, supramundani et
mundami.
3-o. Mundus est aeternus, quod e sequentibus argumentis patet:
a.) Si mundus ortus est in tempore, cur non produxit Deus, qua
omnipotens, mundum jam ante hoc tempus?
b.) Relativa entia sunt simultanea ; atqui idea mundi et ipse
mundus sunt entia relatira : ergo etiam simultanea. Cum vero idea
mundi aeterna sit, etiam mundus huic ideae coaeternus esse debet.
c.) Quodsi Deus mundum in tempore condidit, factus est hoc,
quod antehac non fuit, conditor videlicet ac Creator mundi, seu subiit
mutationem ; jam autem quaevis mutatio argumento est, haerere in
ente mutato imperfectionem et defectum , qui Deo enti perfectissimo
 — 106 —

contradicit: Deus igitur non est conditor mundi, et hie non est il
lius opus.
d.) Quod interire ac destrui nequit, initium existentiae non ha
buit; atqui mundus non obstante Dei omnipotentia destrui et interire
nequit ob infinitam Dei bonitatem, qua ens infinitum abuteretur destru
endo mundum: ergo mundus initium existentiae non habens, aeter
mus est.
e.) Quales partes tale totum ex his partibus compositum ; atqui
partes mundi, uti coeli et quatuor elementa sunt aeterna: ergo etiam
totum, seu mundus est aeternus.

C r i s i s.

Proclus amplissimos cognitionum thesauros possedit, quos partim

ex antecessoribus Neo-platonicis, partim ex mythis Graecorum alia
rumque nationum, partim ex oraculis Chaldaeorum et Orphei carmini
bus convasavit, et perenni studio in unum systematieum totum conne
ctere laboravit. E votis, ut concedi potest, successissent res, si phanta
siae vivacitate abreptus more Neo-Platonicorum strictam in demon
strationibus methodum negligens, inani speculationi, nonnisi subje
ctivum, eumque nimis arbitrarium valorem habenti, se non commisis
set. Fanatismus philosophicus per Philosophiam aristotelicam , cujus
cognitione pollebat, non restrictus, sed auctus fuit ita, ut Proclus con
deret sibi mundum entibus imaginariis et absurdis phantasiae monstris
constantem. Ejus philosophema non subsistit, quia:
1-o. Vi sui fundamentalis principii putat quantitativam unitatem
in qualitativa, et hanc in illa esse contentam ; quare ex logica unitate,
tanquam principio cogitationis , concludit ad realem unitatem, tan
quam reale principium. Ratio quidem humana cogitando tendit in syste
maticam unitatem, ex qua non sine saltus vitio sequitur, etiam extra
eogitationem, in mundo nempe objectivo, unum esse principium reale.
Aliud enim est cogitatio de objecto in mente mea facta, et aliud est
objectum eaetra me existens. Omne hujus Philosophiae negotium, aut
si velis, mysterium consistit in eo, ut conceptus, horumque notas in
objecta realiter existentia transmutet; tum subordinationem conce
ptuum pro subordinatione rerum ; denique conceptus simplices, e quibus
compositi oriuntur, pro principiis objectorum realiter existentium ha
beat. Quum igitur hoc, quod probandum foret, qua probatum suppo
natur, doctrina Procli jure omni laborare dieitur petitione principii, saltu
in demonstrando et inconsequentiis.
2-o. De pluralitate Deorum nil est, quod moneamus.
3-0. Adfert pro aeternitate mundi (quasi Scholasticis praelu
dere voluisset) argumenta multa quidem, ast adeo infirma, ut vel
suapte evanescant, vel absque negotio solvantur et refutentur. Pri
mum et secundum refellitur facto discrimine inter mundum intelligi
bilem et sensibilem, atque negata aeternitate ideae de mundo. —
Ad tertium dicimus: Mutabilitas eaeterna ab interna distinguenda est
eo modo, ac immutabilitas e.rterna ab interna. Deus condendo mun
dum factus est creator mundi, hoc ipso mutatus est eaeterne. Verum
-non obstante hac mutatione externa, nullam subiit mutationem in
ternam; quia e principiis ontologicis constat: Mutabilitatem status
eaeterni non obesse immutabilitati internae. — Ad quartum respon
demus: Deus in bonitate sua tam parum detrimenti caperet, si mun
dum, quem finitum solummodo creare potuit, post aliquod tempus
destrueret, quam parum cessat esse optimus, quum hominem mora
liter malum vi suae sanctitatis et justitiae infinitae promeritis casti
gat poenis. — Ultimo asserit: mundum esse aeternum, quia partes
ejus aeternae sunt; ast hanc rationem adnexam non probavit, nec
ullus probare poterit. ' -

lμ-o. Providentiam dirimam et libertatem humaniam defendit con

tra suos adversarios, et utramque necessariam esse recte asserit:
verum in explicanda origine inali hallucinatus est, quum juxta illum
omne malum repetendum veniat e limitatione entium a Deo condi
torum. Hoc si veritate nitatur malum morale physicum evadet, uni
versalisque obtinebit Fatalismus.
N o t a. Mortuo Proclo multum a suo splendore perdidit Neo
platonicorum doctrina, quamvis plures non ultimae notae magistri, uti: Ma
rinus, Isidorus, Damascius cathedras hac in schola tenerent. In ultimo horum
concidisse dicitur Philosophia Neo-platonica ; licet ejus spiritus aliquamdiu
adhuc vigeret, donec Tlatius propagata Philosophia Christianorum penitus
exstingueretur.

V. Philosophia Christiamorum.
§. &0. Im t r o d u ct i o.
.Non pauci e sapientibus Graeciae superstitionem religiosam, et ina
nem, divinaque majestate indignum omnino cultum ex ignorantia,
praejudiciis et foedae sensualitatis motibus resultantem corrigere
adlaboraverunt: fructus tamen horum conaminum aut nulli, aut per
exigui maturuerunt ; tum quia malum in radice aggressi non sunt,
tum quia sua philosophemata, non omnibus pervia pro paucis, cul
turae sublimioris capacibus et studiosis reservarunt. Accedit huc
alios practicae Philosophiae et Religionis ex toto fere oblitos, Philo
sophiae theoreticae duntaxat, imprimis Metaphysieae colendae ope
ram locasse ; alios autem, uti: Socratem, insuperhabita theoretica
rum scientiarum cura, soli practicae Philosophiae incubuisse, quin
popularium suorum conceptus obscuros illustraverint, aut erroneos
correxerint. Non fuit igitur doctrina, quae omnibus rationis theoreti
cae ac practicae indigentiis explendis valuisset.
Irritis hisce mortalium conatibus ad rectam veri et boni deveni
endi notitiam, mota est infinita Dei misericordia. Quare : quod cele
bratissimis in antiquitate sapientibus persuasum exstitit, ea, quae Deo
grata sunt, nonnisi a Deo, vel qui Deum audiverit, disci posse ; (Jam
blichus in vita Pythagorae) indigentiae huic succursura immensa Nu
minis benignitas, Unigenitum filium suum mittere dignata est, qui in
gente judaea ignota plurimis omnibus exosa carnem humanam de
Maria Virgine modo prorsus admirando sumserat, natus Bethlehemi
anno 27° imperii Augusti Caesaris. Nomen ei: Jesus Christus;
 — 108 —

munus autem fuit: ut missis inanibus veterum Philosophorum specula

tionibus, intellectum humanum necessariis ad bene et beate viven
dum veritatibus imbueret; voluntatem autem motivis efficacissimis
flecteret, mediis aptissimis adjuvaret ad ea, quae verae honestatis
sunt, promtius et facilius exequenda. Singula, quae docuit, inteme
ratae vitae exemplo, miraculis item et prophetiis confirmavit , morte
denique ipsa, quam cruentam in cruce anno aetatis 33° pro salute
nostra subiit.
Praerogativas religionis per Christum revelatae, prae ceteris
comprehendere, res est facillimi negotii. Christus etenim fundamen
tales religionis et moralitatis leges hominibus, ceu entibus sensivo
rationalibus neglecto discrimine nationis, aetatis, conditionis ac se
xus proposuit ; et quidem sermone simplici, spreto verborum ornatu
et exquisito fuco rhetorico. Quamvis autem irremissam officiorum
omnium urgeret observantiam alienus tamen fuit a rigore Stoicorum,
sic rationi sua jura vindicans, ut abnegationem quidem sui, in quantum
virtus exigit, praeciperet discipulis, nec tamen damnaret illa, quae
sensus oblectant, modo sublimioribus religionis et moralitatis non
adversentur regulis. In spiritu et veritate adorari voluit Deum, fon
tem perfectionis verae, Creatorem , et omnium hominum patrem,
qui summe sapiens et bonus hominibus, regnum morale constituen
tibus, leges praeseripsit, quarum observatione beatitudinis aeternae
praemia consequi possint. Hoc modo religionem cum doctrina morum
intimo et mutuo conjunxit nexu, qua ratione id apud nullum Philo
sophorum hucusque factum fuisse, historia testatur. Christus in do
cendo non tenuit ordinem systematicum, neque adhibuit methodum
scientificam ; sed rerum adjunctis usus doctrinam suam exposuit ita,
ut nil eorum, quae tum ad necessitates, tum ad felicitatem generis
humani pertinent, praetermiserit. Falluntur ii, neque audiendi sunt,
qui a Philosophis antiquioribus , maxime a Platone Christum hausisse
dicunt sua placita, quaè non solum externa forma, sed vel maxime
spiritu et scopo differunt tam a Platonis, quam reliquorum Philoso
phorum systematibus. Verum quidem est, in his contineri disperse
quasdam sententias, quas rationi sanae non inimicas Christus rejice
re nec potuit, nec voluit; ast tam his, quam cunctis aliis praeceptis
fontem assignavit ipsam Dei voluntatem sanctissimam et immuta
bilem, per quam religiosae et morales sensiones facillime susciten
tur, foveantur et firmentur. Per eandem voluntatem divinam agger
validissimus paratur, ne animus humanus falsis, inque diem vari
antibus principiis inundetur, quod certo certius evenisset, si Jesus
moralem doctrinam, et religionem suam speculativo cuidam systemati,
e ratione deducto, superstruxisset. Stabilitas hujus doctrinae talis
est eapropter, ut recte monente Salvatore, nulla potestas, ne qui
dem inferorum praevaleat adversus eam; cum secus Deo ipsi summa dees
set perfectio. Universalitatis characterem nacta fuit nova Christi doc
trina eo, quod non ad unum populum, aut sectam fuerit restricta;
sed quod omnibus , qui sana ratione praediti, et corde ad veritatem
proclives sunt, fluat fons aquae salientis in vitam aeternam. Vide
mus hac de caussa plurimos in castra Christi confluxisse, qui prout
 — 109 —

aetate, natione ac opibus differebant ; ita quoque ingenii cultura

et eruditione non parum a se discrepabant. Multi etenim ingenuarum
artium et scientiarum ignari Christianae religionis veritatem et san
ctitatem edocti, eidem adhaeserunt; alii disciplinarum sublimiorum
periti Philosophiae insufficientiam in probandis rebus gravissimi pon
deris perspicientes, non fluctuarunt in amplectenda nova doctrina,
quae satisfacit indigentiis rationis tam theoreticae, quam practicae.

§. 81. Philosophi Christiani hac periodo.

Inter primos patres Ecclesiae christianae, cumprimis inter lati
mos fuere nonnulli, puta: Tertullianus (n. Carthagine, circa 158;
m. 220) Arnobius (m. circa 326.) et Lactantius (m. circa 338),
qui Philosophiam non solum insufficientem et superfluam; verum
«etiam fallacem et impiam, imo diaboli pronuntiarent inventum. Alii
vero, uti : Justinus Martyr (n. 89, martyrii palma coronatus 165)
Clemens Alexandrinus (m. 226) et Augustinus (n. 354; m. 130.)
IPhilosophiam graecam in religionem christianam intulerunt partim ,
ut hanc multis acceptam reddant; partim, ut incursus Philosophorum
ethnicorum propulsent; partim, ut explieent dogmata christiana. Non
quamlibet scholam Graecorum, non quaelibet eorum placita recepe
runt, aut defenderunt SS. Patres. Sic Epicureorum, Stoicorum et
Peripateticorum sententiis non annuerunt; quoniam in his systematibus
de Deo ejusque providentia, et de animae humanae immortalitate aut
nullus aut dubius recurrit sermo, qui religioni christianae adversa
tur. Platonis doctrina reformata per Alexandrinos magis arridebat
Justino, Clementi , Origeni, et ipsi etiam S. Augustino propter affi
nitatem, qua haec Philosophiae species accedit ad Judaeorum et
Christianorum doctrinam Religionis. Quamvis autem SS. Patres pri
morum seculorum platonizare dicantur , id non eo sensu venit intelli
gendum, quasi aut Platonis, aut Alexandrinorum placita omnia tenu
issent: verum ex horum Philosophorum operibus excerpserunt sen
tentias rationi sanae, religionique christianae congruas, quas, ut eo
plus efficaciae, et eo plus ponderis habeant, divina revelatione firma
tas ostenderunt.
Specialis Philosophorum christianorum hujus temporis historia
angustos hujus operis excederet limites ; alioquin potiori jure histo
riam ecclesiasticam respicit. Sufficiet praecipuum unum pro omnibus
S. Au g u s t i n u m videlicet, ejusque philosophemata exponere.

§. 82. S. Augustinus.
Aurelius Augustinus Tagaste in Africa patre ethnico, matre
christiana ortus, docilitate ingenii coaevos superavit. Adolescens Car
thaginem delatus Philosophiae operam navavit, simul tamen vitae licen
tiam sequutus est. Aristotelis categoriae ansam ei praebuere ad falsum
conceptum Dei efformandum, qui perniciosissimus eo evasit, quod
animo fluctuantem Augustinum in Manichaeorum haeresim, Carthagine
tunc vigentem, praecipitem egerit. Fanaticae haereseos vanitatem
 — 110 —

satis mature perspiciens primum Romam abiit, dein Mediolanum, ubi

totus ad Philosophiam academicam conversus fuit. Verum nec in See
pticorum, nec in Alexandrinorum doctrina inveniens medicinam spiritus,
tandem S. Ambrosii sermonibus christianae fidei et Philosophiae
studio incensus, annos natus tres supra triginta sacri lavaminis unda
tinctus in Africam remeavit, ubi anno l105° in cathedram Episcopi
Hipponensis evectus fuit, quo in munere usque dies vitae (li30) per
stitit ingenii feracissimi auctor, acerrimus haeresium hostis, ac feli
cissimus earum impugnator. Philosophiae graecae pleraque systemata
cognitione quam aecuratissima tenuit. Sic aristotelicae Philosophiae
primum amicus in Manichaeismum incidit, ex cujus faucibus se Sce
pticismo, tum Academiae veteris, tandem Alexandrinorum, praecipue
Plotini Philosophia liberavit. Quapropter illam laudibus extulit summis,
et quidquid sacris Christianorum non adversatur, excerpsit, quin
systema Platonicorum in suo toto complexu adprobaverit; quod patet
ex locis, in quibus laudes olim in Platonem et Platonieos effusas,
solemniter retractavit. Mentis acumine ac profunditate usus Christi
anae religionis dogmata (quod nullus antecessorum fecerat) nexu
systematico inter se copulavit, et fundamenta Dogmaticae christianae
posuit, quae nil quidem rationi sanae contrarium complectitur ; subli
mior tamen est, quam ut ex hac sola (ratione videlicet) promanare
possit. Quum igitur Philosophia S. Augustini dogmatibus religionis
christianae contineatur: uberior ejus expositio ad forum Theologiae
dogmaticae releganda venit. -

Nota. Barbaries in Occidente ab hoc tempore paullatim inva

lescere coepit tum ob turbas in visceribus Imperii romani ortas, tum ob
ejusdem regni totalem per barbararum gentium incursus enatam subversio
nem. Commemorari merentur Boëthius Consul romanus, n. 370, et jussu
Theodorici regis capite plexus anno 526°; et Cassiodorus, in lucem editus
circa 1809, et mortuus circa 563-um annum. Ille auctor libri: De consolatione
Philosrphiae, vertit etiam: Aristotelis quaedam opera ; hic vero in libro ; De
septem disciplinis, fragmenta nonnulla Philosophiae graecae conservavit.

ms. 1 Philosophia nova.

PERIODUS QUARTA.
P h i l o s o p h i a m e dii a e vi
ab anno 600, usque ad annum 1400 circiter post Christum.

§. 83. Introductio.
Aevo medio, quod a seculo circiter sexto quartum decimum us
que excurrit, septemtrionales populi diluvii adinstar inundarunt orbem
cultiorem ; eoque celerius vastarunt omnia ferro ac igne, quo debilius
fuit vinculum sociale inter incolas imperii romani. Translatio sedis
imperatoriae Byzantium; divisio imperii in orientale et occidentale ;
seditiones et bella intestina praecipuis adnumerantur caussis lapsi
non occidentalis tantum, verum etiam orientalis imperii. Quamvis
etenim hoe longiori steterit tempore: iteratos tamen barbararum gen
tium assultus propulsare nequivit. Musarum itaque cultores vel alienas
 — 111 —
•

petierunt oras, vel in tuta se recepernnt asyla, ut literarum studiis

vacare valeant. Talibus in circumstantiis non magna in Philosophiam
redundasse commoda, neque factos fuisse progressus notabiles facile
conjiciunt omnes. Nihilominus certum est Philosophiae species duas
hoc etiam tempore viguisse; Arabicam nempe, atque sic dictam
AScholasticam. Ambas tractare nostri nunc officii esse censemus.

§. 84. A. Philosophia Arabum.

Germaniae populis in Occidente romanum imperium debilitan
tibus, Oriens quoque magna sui parte mutationes perpessus fuit. In
Arabiam hospitalitatis laude celebrem Christiani ac Gentiles patria
pulsi promiscue convolarunt, quorum commercio utentes Arabes citius,
ac occidentales populi culturae approximarunt adeo, ut seculo secundo
et tertio post conditum per Mahomedem Islamismum, in orbe uni
verso celebrarentur Arabum sapientes, quin originalitatis characterem
in scientiis philosophicis novarum rerum inventione manifestaverint.
Primis Muhamedanismi temporibus Arabes non incubuerunt scientiis
ob expressam fundatoris voluntatem, qua non solum artes liberales
poena capitis interdictae fuerunt, verum omnis in Alcorani verba in
quisitio et disputatio differenda praecepta fuit, et quidem usque ad
extremi judicii diem, in quo Deus omnes lites componet. Defuncto
autem Merupano Ommiadae stirpis ultimo surculo, succedente circa
medium seculi octavi familia Abbasidarum, eruditionis quaedam aurora
illuxit, et ignotae prius artes postea, cum in dubium vocari coepissent
articuli religionis, invectae fuere. Imo coetus doctorum Basorae viven
tium ajebat: religionem pollutam, et mixtam erroribus, nec ablui ac
mundari posse, nisi Philosophiae ope ; quare ad consequendam per
fectionem conjungere tentarunt Philosophiam graecanicam et religio
nem arabicam. Hic fuit scopus Al-Mansoris secundi ex Abbasidarum
gente principis, qui asylum literis in aula sua paravit partim Philo
sophos et medicos accersendo ; partim jubendo versionem librorum
graecorum in linguam arabicam. Exemplum Al-Mansoris anno 7730
vita functi secutus est filius Al-Mohdi, qui literaria instituta Cahirae,
Damasci, Basorae atque aliis loeis excitavit. Plurimum desudavit in
concinnandis versionibus operum graecorum Joanmes Mesue Dama
scenus vivens temporibus trium Calipharum Al-Raschid (m. 786)
Al-Mamon (m. 833) et Al-Motawackel (m. 847). Conditor Phi
losophiae arabicae verus fuit Calipha Al-Mamon, qui non solum viros
linguae graecae, persicae et aegyptiacae gnaros ad se vocavit, et
quosquos potuit libros in bibliothecas Cahirae, atque Cordovae com
muni servientes usui congessit: verum etiam scholas erexit, in qui
bus publicae disputationes, non raro personali sua praesentia cele
bres, habitae leguntur. Astronomiam et Astrologiam coluit prae
primis ; et in illa excelluit ita, ut astronomicas tabulas ipse corrigeret,
et vulgaret. Patriae linguae zelo injusto, et gloriae studio nimio ab
reptus nocuit scientiis. Prototypa videlicet graeca confectis versionibus
igne comburi jussit, ut ut in illis conquirendis nec labori, nec sumtibus
pepercerit. Mirum non est hoc principum in scientias amore multos
 — 112 —

Arabum excitatos fuisse ad Philosophiam tractandam, quam, etiamsi

novo quodam systemate non complecterentur, eommentariis nihilominus
interpretarentur. Illustriores horum fuerunt:
a) Alkendi circa initium seculi noni post Christum vivens. Vir
natalium splendore insignis Aristotelis libros logicos commentatus fuit,
et plura opera aristotelicum spiritum redolentia, confecit. Artis medicae
insuper, et rerum naturalium cognitione celebratus, in Magiae suspi
cionem incidit, a qua liberum declarat Naudaeus. Virtutis laudem animi
continentia et moderatione messuit talem, ut optimis Arabum Philo
sophis adnumerari meruerit.
b) Al-Farabi Joannis Mesue discipulus, aristotelicae Philoso
phiae zelosissimus, exemplo aliorum Philosophorum arabicorum Ma
thesim, Astronomiam, Astrologiam et artem medicam coluit. Com
mentator Organi prae ceteris incubuit Logicae, defectusque ab Alkendi
neglectos correxit, in eo vel maxime desudans, ut perspicua proponendi
methodo Logicae studium, hucusque dificillimum explanare, gratum
que lectoribus reddere valeat. Principum gratiam spernens privatam
duxit vitam scientiis colendis aptam, quam anno 966° terminavit.
c) Inter Arabes Philosophiae et artis medicae peritorum numerum
auxit Ebn Sina, occidentalibus Aricemma dictus. In mundum venit
Bocharae anno 984°, secundum alios 992°, atque octodecim annorum
juvenis Bagdadum philosophicas et medicas disciplinas ut hauriret,
missus fuit. Brevi tempore cum se diligentia stupenda litteris traderet,
atque Caliphae filium pristinae valetudini bonae restituendo, licentiam
obtineret reconditis in bibliotheca libris utendi, primo et vicesimo
aetatis anno libros conscripsit, quibus nominis gloriam, honores, ac
divitias conquisivit immensas. Finem vitae tamen tristem fuit exper
tus ; perduellionis enim suspicionem incurrens, et carceri mancipatus,
post duorum annorum cursum exhaustis viribus ex diarrhoea obiit,
secundum nonnullos anno 1050°, secundum alios 106/19. Plurima ejus
opera injuriis temporum interierunt ; praecipua puncta ex ejus Meta
physica, quae ad nos pervenit, adferimus:
1-o. Metaphysicae objectum est absolutum Esse, et Ens qua tale,
hoc est: summe abstractum. Metaphysicae finis et utilitas consistit
in eo, ut illius ope cum certitudine cognoscamus principia reliquarum
scientiarum.
2-o. Ens in, et per se quid sit, explicari non potest ; quia aliquid
absolute inexplicabile ut sit, est necesse, eum secus explieatio vel in
infinitum continuanda, vel in circulum facienda foret.
3-o. Quid sit possibile aut impossibile quid item necessarium
vel contingens definiri nequit; quia necessarium praesupponit possi
bile et impossibile ; haec autem vice versa sine necessario cogitari
non possunt.
'A-o. Ens necessarium caussam sui non habet; si enim talem
haberet, ejus existentia dependeret ab alio ; quo posito cessaret esse
ens necessarium,
5-o. Ens necessarium datur unicum, quod est Deus.
d) Al- Gasel divitis mercatoris asiatici filius, natus anno 1075o,
cunctarum scientiarum thesauris onustus Bagdadi publice ad omni
 - — 113 —

um admirationem docuit. Relictis opibus et cathedra peregrinatio

nem sacram sepulcrum Prophetae visurus instituit; inde per Syriam
et Aegyptum iter faciens Bagdadum rediit, ubi anno 1127° exspira
vit. Praeter scripta theologici et politici argumenti respectu philo
sophico attentionem meretur opus, cui titulus: „Destructio Philoso
phorum" continens apologiam religionis muhamedanae contra impu
gnationes Alexandrinorum. Contra hoc Al- Gazelis opus exaravit
Averrhöes: Destructorium destructorii, cujus tamen adeo confu
sam et obscuram habemus versionem, ut quae fuerint horum Philoso
phorum sententiae, certo dici haud possit. -

e.) Thophail Philosophiae peripateticae cultor, celebris tum copia

discipulorum, inter quos Averrhoës, et Moses Maimonides praecipui
fuere ; tum libro Hai Ebn Yokdan, seu fabula de homine solius
naturae auxilio adulto, • et meditatione propria sine omni humana
institutione ad Philosophiae, et religionis mysteria perducto. Libellus
hic et dictionis elegantia, et fabulae jucunditate, maxime autem ar
gumento philosophico se commendat. Obiit Thophail Sevillae anno
1193.
f.) Omnes Arabum Philosophos unus obscuravit Averrhoës, natus
Cordubae in Hispania patre supremo sacerdote, ac judiee provinciae
ejusdem. In Islamismo a patre, in arte salutari ab Avenzoar, in Phi
losophia a Thophail institutus, aetate crevit et eruditione ita, ut
patre fatis functo, caput judicum et sacerdotum Cordubensium crea
retur primum, dein Marocci eodem munere ornaretur. Inconstantem
aulae gratiam expertus dignitate, facultatibus, et libris omnibus or
batus, retractationem errorum et publieam poenitentiam subivit,
qua peracta in summa egestate vixit donec, populo per judieum inju
stitiam exacerbato, jussu regio Maroecum rediret pristinas reeepturus
dignitates, quas vita comite retinuit. Mortuus dicitur anno 1206, licet
non desint, qui affirment eum anno 1217° exspirasse. Non facile con
cipitur quomodo Averrhoës tam variis, tamque gravibus negotiis in
tentus Musis tantum potuerit impendere temporis. Aristotelem, quem
unum verum Philosophum dixit, vehementissimo enthusiasmo sequu
tus commentariis explicuit, quapropter Commentator Aristotelis per
excellentiam nominatus fuit. Non sprevit quidem aliorum Philosopho
rum praeprimis Alexandrinorum placita ; verum eadem peculiari con
junxit modo; sie:
1-o. Aristotelicam theoriam de mundi motu connexuit cum syste
mate Emanationis.
2-o. Providentiam divinam juxta mentem Aristotelis ex har
monia et motu astrorum, et ex fini conveniente relatione effectuum ,
qui in mundo sublunari produeunt, probare nititur.
3-o. Intellectum passivum et agentem distinguit; prior mor
talis, per sensus acquisitos conceptus asservat ; alter incorporeus
et immortalis, est principium cogitationum et actionum liberarum ,
cum principio supremo et aeterno mundi , ceu principio motus et
activitatis connexus.
g.) Philosophis Arabum quodam sensu adnumerandus est Moses
Maimonides , Judaeus Cordubae anno 1131 natales naetus, et 1205
 — 114 —

animam ponens. In opere More Nerochim, id est: Doctor perplexo

rum, arabica lingua eoncinnato, pro fine habuit dubia et difficultates
in veteris foederis interpretatione occurrentes solvere. Statuit sequentia:
1-0. Deus earistit. Haec propositio probari potest ontologico,
cosmologico et teleologico argumento.
2-o. Homo de Deo negativam habet cognitionem, quia positive,
quid Deus sit, definiri non potest.
3-0. Deus est ens absolute simplex, incorporeum, sui generis.
l£-o. Mundus est in tempore ex nihilo creatus.
5-o. Mala in mundo sunt megationes, quae a natura entium
ereatorum et finitoruam separari non possunt.

Crisis Philosophorum arabicorum.

Quemadmodum mationes Islamisumum profitentes ab oriente occi
dentem versus citissimo cursu penetrantes, plurimos subjugarunt po
pulos ; ita etiam culturae scientificae stadium brevi absolventes,
Praecoces nonnisi conaminum suorum fructus decerpserunt. Arabica
prout Seholastica Philosophia propagines neo-platonicae doctrinae
sunt, eo discrimine, quod in priori (arabica) altiorem progressum in
philosophando, et uberiorem principiorum philosophicorum , evolu
tionem frustra quaesierimus. Themata, quibus eruderandis Arabes
desudarunt, fuere : Estne mundus aeternus ? Estne Deus unicus ?
finis vero non alter, ac defensio religionis muhammedanae. Quis non
videat fine hoc praefixo ambitum Philosophiae justo plus restringi ? In
hunc finem obtinendum explicuerunt opera Philosophorum graecorumi
plurimum Aristotelis, cujus vehementi desiderio incensi flagrarunt.
Confirmant idipsum commentarii hodiedum existentes.
Talis commentator Aristotelis fuit Avicenna, quem nonnulli
partium studio seducti, pronunciant in arte medica luscum, in Philoso
phia eaecum fuisse. Vir fuit diligentiae summae, et amoris in Ari
stotelem fere insanientis, quo tamen non obstante aliorum quoque
Philosophorum placita inspexit. Difficultates ejus Philosophiae sunt:
1-o. Absolutum Esse objective sumsit, ejusque ultimum principi
um non in subjecto cognoscente quaesivit.
2-o. Ens in et per se explicari non posse defendit Avicenna, ut
Aristotelis omnia definiendi orexi limites ponat potius, quam ut nos
reipsa convineat de sui asserti veritate.
3-o. Secum ipso in contradictionem labitur dicendo: possibile
ac necessarium, et horum opposita definiri non posse, sicut nec ens
in et per se ; et tamen hoc ait esse necessarium, unicum et caussam sui
non habens.
Averrhoës quamquam etiam aliorum Philosophorum placita prae
ter ea Aristotelis adoptaverit: hujus tamen systema prae ceteris de
fendit, explicuit. Sic :
1-o. Ontologicos conceptus terminis fixis designavit.
2-o. Providentiam divinam, excepta speciali, collustravit obser
vationibus egregiis circa sapientiam in universo visibilem.
 — 115 —

3-o. Emanationem mundi defendens Materialismi propugnati

suspicionem a se amoliri non potuit.
lu-o. Denique doctrina de intellectu humano propter suam obseu
ritatem praebuit ansam disputationibus acerrimis, et corrupit non pau
eorum praeprimis Italorum ingenia, donec ejus de intellectu univer
sali sententia proscripta fuisset.
Maimonides quoque ad exemplum Philosophorum Arabum seque
batur Alexandrinorum Eclecticismum ; licet Aristotelem in summis
haberet deliciis. De illius placitis aimus:
1-o. Deo, qua enti perfectissimo negativa praedicata tribuit,
quia positiva nos ad imperfectionem ducunt. Non advertit his limitati
vis judiciis de Dei essentia et attributis nos non solum nullam positi
vam, sed nec negativam cognitionem haurire, ipsumque adeo Deum
ens indefinitum manere.
2-o. Ejus philosophema de malis hujus mundi resuscitavit Leib
nitius in Theodicea, quin seu hic, seu ille quaestiones solverit, quas
quilibet solutas cupit, nempe: Quae sit origo mali ? Quis ejusdem
finis? Quomodo posita Dei sapientia et sanctitate malum subsistere
possit ? Insuper a vero quam alienissimum est, malum in mera nega
tione consistere. Malum vera est realitas, quamvis esse possit nega
tionis sequela; sic dolor vera est realitas, sicut voluptas, quamvis
hae absente, dolor possit oriri. -

B. Philosophia scholastica.
§. 85. Introductio.
Scriptores Historiae Philosophiae in defigendo initio hujus periodi
variis adeo aguntur sententiis, ut aliqui Philosophiae scholasticae ger
mina in seculum octavum aut nonum ; alii in decimum, imo in quar
tum et decimum referant. Haec Philosophiae species non est ab uno
quodam auctore profecta, sed a pluribus, qui per externas circum
stantias plurimum excitati fuere ad ejus culturam. Optimum igitur
factu censemus Historiam Philosophiae ordine seculorum pertractare;
quoniam sic rationis evolutionem ex ignorantiae tenebris, ejusque pu
gnam cum erroribus et praejudiciis advertere concessum erit. Quam
vis autem nonnullis videatur ordo chronologicus systematicae co
gnitioni minus favere: maxime certo naturalis, proinde aptissimus est
pro iis, qui primis labiis Philosophiam degustarunt.
§. 86. §eeaalaam momwm.
Ob continuas barbararum gentium incursiones bellaque intestina
seculo septimo et octavo Musae in occidentali Europa conticuerunt.
Praeter Isidorum Hispalensem mortuum 6360, et Venerabilem Bedam
natum anno 672° in Britannia ibidemque defunctum anno 735°, unum
perhibet historia seculi 8vi, qui philosophando inelaruit, Flaccum Alcui
mum vel Albinum spiritus vitales nactum anno 736°, eosque exhalan
tem anno 804. Carolus M. eundem ob eruditionis famam latissime
sparsam in Gallias evocavit, et aulae suae applicuit ; atque scholam
8
 — 116 —

palatinam ibidem erexit, cui eumdem Alcuinum praefecit aulicorum

magistrum. Ad hujus scholae formam erectae sunt Musarum aedes
Parisiis, Fuldae, Paderbornae, Ratisbonae et pluribus locis, in qui
bus praeter studia theologica, latina eum graeca lingua, Dialectica
et Grammatica, suos habuere magistros. Instituta haec literaria
speratos non produxere fructus, tum ob vicissitudines bellorum, tum
propter penuriam docentium. Nonnullae igitur scholarum penitus in
terciderunt ; aliae in monasteria ut plurimum Ordinis S. Benedicti mi
grarunt. Unicus est, qui se habito ad Philosophiam respectu prae
omnibus coaetaneis distinxit, nempe:

Joannes Scotus Erigena.

Quemadmodum tempus nativitatis Erigenae incertum est: ita de
patria ejusdem variantes inter eruditos vigent sententiae. Alii Scotum,
Hibernum alii vi nominis asserunt; pro certo assumi potest, eum e
Magna Britannia oriundum anno 8S69 ultimam obiisse diem. A Caro
lo Calvo Imperatore in Gallias invitatus, et cathedrae parisiensi admo
tus , laudem summam conciliavit nomini suo versione librorum Pseudo
Dionysii Areopagitae, quos a Michaele Balbo Graecorum Imperatore
Ludovicus Pius domo tulerat. De hoc viro notari merentur:
1-o. In opere: De divisione Naturae conceptum Naturae qua
druplici respectu sumit. Alia est Natura
a. Quae creat, et non creatur, id est: Deus.
b. Quae ereatur, et creat, id est: Mundus idearum divinarum.
c. Quae creatur, et non creat, id est: Mundus realis.
d. Quae nec creatur, nec creat, id est: Impossibile, cujus discri
men a reliquis tribus consistit in mom posse esse. Hanc Naturae divi
sionem se fecisse dicit, ut Pseudo-Dionysii Areopagitae mentem ex
primat, qui ait: Deus omnia est, et omnia Deus sunt.
2-o. His conceptibus de Natura rerum conformiter Naturae rela
tionem ad Deum et hujus essentiam explicat. Sic mundum Deo
coaeternum, et creationem mundi ab aeterno factam dicit; quoniam
secus, si Deus in tempore creasset mundum, accidens quodpiam Deo
conveniret, qui hoc modo ceu Creator mutationem subivisset; quum
autem hoe inter impossibilia referendum sit, sequitur: mundi crea
tionem a Deo mom in tempore, sed ab aeterno factam fuisse.
3-0. Principia cunctorum entium sunt incorporea, et nil nisi Ideae
intellectus divini, ad quas homines etiam pertinent. Intellectus huma
nus est immediatum productum intellectus divini, et quatenus Deum
cogitat, cum eodem fit identieus. Post mortem hominis transit in
telligentia humana in naturam divinam.
l1-0. Omnes virtutes animi nil sunt, nisi effectus unius caussae
summae, divinae scilicet voluntatis. -

C r i s i s.

Philosophia seculi noni fuit aggregatum regnlarum logicarum

et conceptuum onlologicorum e commentatoribus Aristotelis colle
 — 117 —

ctum, et Dialectica dictum ; scopus ejus principalis vero fuit: defen

dere systema Religionis Christianae. Forma Philosophiae scholasticae
seculo nono per leges argumentationum in Aristotelis Logica conten
tas limitibus circumscripta fuit exiguis, donec pedetentim artificiosa
magis, magisque sophistica evaderet. Sideris adinstar erassae igno
rantiae tenebras illuminavit Scotus Erigena, vir aristotelicae et pla
tonicae Philosophiae gnarus , linguarum item latinae, graecae, he
braicae et arabicae peritus. Vastae eognitionis argumenta suppedi
tavit libro supra seculi sui captum: De dirisione Naturae; quamvis
tam in hoc, quam in alio opere: De dirina praedestinatione, se gra
vibus involverit difficultatibus et erroribus. Siquidem :
1-o. Inconceptibile, imo absurdum est, quomodo sub Natura
tam extrema duo membra, quam bina intermedia, in aperta contra
dictione posita, comprehendere potuerit.
2-o. Materialismum et Pantheismum redolet hoe philosophema,
quatenus Pseudo-Dionysii sententia defenditur.
3-o. Creatio mundi ab aeterno facta involvit eontradictionem.
Quod autem concernit rationem allatam, immutabilitatem videlicet
Dei, vide §. 79. numerum tertium criseos Procli, ex quo hanc sen
tentiam hausisse videtur.
lì-o. Respectu practico systema Erigenae se ipsum evertit. Homi
nem etenim ad aeternam salutem vel damnationem praedestinatum esse
non posse, ob voluntatis humanae libertatem asserit ; alias vero acri
ter defendit, virtutes nil aliud esse, qnam effectus voluntatis divinae.
Hoc si verum fuerit suapte corruit libertas, et ex ea promanans vera
virtus hominis. Denique : E.ristitne malum morale ? Quis patrat
illud? Deusne, an homo? sunt quaestiones, quarum solutionem ab
Erigena et defensoribus ejus postulamus.

§. 87. §eeaalaam deeimmaamm.

Deploranda fuit facies omnium scientiarum praecipue autem Phi
losophiae seeulo decimo. Mnsae quasi profundo sopore oppressae silue
runt, eruditione intra angustos tritii et quadrivii fines relegata. Il
lud Grammaticam, Rhetoricam et Dialecticam, seu inferiores discipli
nas complectebatur ; hoe vero Musicam, Arithmeticam, Geometri
am et Astronomiam continebat; vix tamen a multis attingebatur,
cum plerique inanibus litibus et clamoribus , decertarent potius,
quam serio rerum scientifiearum amore arderent. Hanc literarum sor
tem deplorarunt Patres in synodo Rhemis congregati. Quominus
omnes interirent scientiae impediverunt Orto II. et III. Romanorum Im
peratores, et Athelstamus ac Eadgerus Reges Angliae seholarum ere
ctione, quibus nonnulli viri docti suam debuerunt eruditionem. Princi
pem locum inter literarum studiosos seculi decimi sibi vindicavit Ger
bertus , Gallus Aurelianensis, Monachus Auriacensis. In sehola Flo
riacensi Odone magistro artibus liberalibus incubuit, tantaque cupi
dine in illas exarsit, ut non obtenta per Abbatem suum in Hispaniam
abeundi facultate, fuga clamdestima Cordubam, juxta quosdam Hispa
lim petierit, ubi diligentia indefessa Mathesim, Astronomiam et
 — 118 —

Mechanicam coluit. Cognitionibus onustus Parisios redux primo Ro

hertum Hugonis Capeti filium curae suae concreditum educavit, dein
Rhemensis Ecclesiae antistes creatus fuit. Adversariorum injuriis mul
tum lacessitus ad Ottonem secundum abiit, atque in Ottone tertio edu
cando suam locavit operam, quo plurimum agente sedi romanae prae
fectus fuit sub nomine Sylvestri secundi anno 9999. Ast obtenta hac
dignitate nil omnino intentatum reliquit, quod ad literarum culturam
altius provehendam quidpiam facere videbatur; quo facto plurimorum
non solum invidiam incurrit: verum etiam Magiae suspicionem effu
gere vix potuit ; quare multi crediderunt Gerbertum vita comite arti
bus Diaboli saepe usum, tandem hujus insidiis deceptum periisse.
Praeter epistolas in Philosophia exigui aut plane nullius momenti
scripsit: De rationali, et ratiome uti, dissertationem dialeeticam,
in qua pro more illius temporis e prineipiis metaphysicis juxta Ari
stotelem solvere conatur, quomodo ratio iu suos fines utatur rationali.
Tota dissertatio nostro tempore jam inanis ostendit, quibus cognitio
nibus animum detinuerint olim homines ingenii felicissimi.
AJecaalaam •amdecimaamm.
§. 88. Introductio.
Quodsi conatus Philosophorum seculi undecimi attenta mente lu
stremus, vix uberes conspiciemus fructus conaminum, quos impen
derunt viri scientiarum amantes, tum quia dissidiis domesticis bel
lisque intestinis multi detinebantur; tum, quia cruciatis expeditioni
bus religionis officium quodpiam expleri, non pauci autumabant, et
Martem potius, quam Minervam colebant. Nihilominus non desumtali
quot, qui se studiis philosophicis tractandis hoc seculo feliciori suc
eessu accinxerunt, quam praecedenti. Seoti Erigenae principinm :
Vera Philosophia est rera Religio; et rera Religio est vera Philo
sophia, tenuerunt viri docti hujus aevi, ut Christianae Religionis
dogmata e principiis metaphysicis deducere ac demonstrare possint.
Praeter Petrum Damianum, *) Berengarium Turonensem, **) et
Lanfrancum ***) duo sunt praecipuum in Philosophiam influxum ha
bentes: a. S. Anselmus Cantuariensis, et b. Jqannes Roscellinus.
De his pauca exponemus.

§. 89. a. S. Anselmus.
Lanfranei discipulorum nullus tanta nominis gloria per univer
* Petrus Damianus natus Ravennae anno 1006, mortuus 10729. conce
ptum Dei et ejus attributorum, prae ceteris omnipotentiae, complexus
est sua Philosophia.
** Berengarius Turonensis circa annum 1010 in lucem editus, obiit anno
£;
incidit.
Ob dogma de Transsubstantiatione male explicitum in haeresim
*** Lan/rancus Pavia oriundus anno 1005 in mundum venit. Dialecticis
armis suo adversario Berengario longe superior, et Philosophiae lau
de florentissimus, Dialecticam omni, quo potuit modo promovit. In
meritorum et scientiae praemium Mi.iii. Archi-Episcopali Ecclesiae
Cantuarieasis potitus moritur anno 10899.
 — 119 —

sum orbem innotuit ac Anselmus Aostae in principatu Pedemontano

nobili genere originem trahens anno 103'io vel 1035°. Per diversa fata
jactatus invito patre, atque relieta haereditate Lanfranci humanitate
famaque allectus, monasterium Beccense ingreditur anno 1060°, post
tres annos Lanfranco ad Archi-Episcopi Cantuariensis dignitatem evo
cato Prioris, et anno 1078° Abbatis munere fungens. Indefessa diligen
tia scholam a magistro fundatam fovit, imo ad summum celebritatis
apicem evexit, discipulis undique confluentibus. Hoe tempore vulga
tis operibus nomen ejus ubique sparsum fuit adeo, ut suscepto in An
gliam itinere magistro Lanfranco invitus, et fere coactus succederet
in Archi-Episcopatu,quem usque ad mortem anno 1109°multis implicitus
litibus tenuit. Philosophici argumenti libros eonscripsit eopiosos: De pe
ritate; de libertate arbitrii; de Grammatico; Monologium et Pros
logium. Posteriores duo maxime notandi sunt, quia inter scriptores
occidentales hujus periodi primus fuit Anselmus, qui per hos libros
vere philosophicum spiritum manifestavit, et sehohastieam Philoso
phiam forma systematica induit. Notatu digna momenta sunt:
1-o. Ens perfectissimum cogitabile est, quod omnes possibiles
perfectiones ita continet, ut illo perfectius aliquod ens eogitari non
possit. Talem conceptum Dei format etiam Atheus, qui realem ejus
existentiam pernegat. Hoc ens perfectissimum non in solo intellectu,
verum realiter etiam existat, est necesse. Nam ponendo ens perfe
ctissimum esse duntaxat cogitabile et non reale, affirmamus aliud
ens adhuc esse posse, quod simul sit reale, et qua tale sit perfectius,
quam ens perfectissimum, seu: Ens hoc perfectissimum non est per
fectissimum, quod repugnat. Hoc philosophema epicheremate quo
que potest exprimi: si ens perfectissimum cogitari potest, etiam existere
debet, quia sine existentia perfectissimum non esset ; atqui ens per
fectissimum cogitari potest: ergo etiam existit.
2-o. Deus creavit mundum ex nihilo, quia materia, e qua mun
dus fieri potuisset, non exstitit. Quum autem creatio actus rationis
sit, et nullo pacto quidpiam fieri possit rationabiliter ab aliquo, nisi
in faeientis ratione praecedat aliquod rei faciendae quasi exemplum,
sive forma, aut imago: patet quod, antequam fierent universa, jam
in ratione summae naturae existere debuerint imagines et formae
rerum creandarum. Res igitur creatae, antequam fierent niH fuerunt,
quia non erant, quod nune sunt, nec erat, ex quo fierent; non tamen
fuerunt nihil relate ad facientis, seu Dei rationem, per quam et se
cundum quam fiebant. Res hae vel futurae, vel jam existentes, sed
acie cogitationis in mente conspeetae sunt: Mentis , sive rationis lo
cutiones.
3-0. Conceptibus relativis non potest substantia et essentia di
vinitatis exprimi ; quia etiam sine omni relatione et comparatione Deus
hoc esse deberet, quod est, ens nempe perfectissimum : hinc inquiren
dae sunt qualitates, quibus Dei substantia simpliciter designetur.
Dantur qualitates, quae meliores sunt, quam earum negationes, e. g.
sapiens et insipiens; vel negatio qualitatis positivae melior est,
quam ipsa qualitas positiva, e: g: mom aureus, qua hominis qualitas
negativa melior est, quam aureus. Divina igitur substantia talis esse
 — 120 —

debet, ut respectu illius nulla negatio ejusdem sit melior, quam illa;
tum ea debet omne id esse , quod melius est, ac negatio ejusdem ,
proinde : sapiens, omnipotens, aeterna, justa, beata, et sic porro.
li-o. Sensus nos non fallunt, sed facultas judicandi et imagi
nandi.
5-o. Summum objectivum bonum est Deus ; summum eubjecti
vum bonum est cognitio et amor Dei.
C r i s i s.
E S. Anselmi scriptis patet eum miro quodam mentis acumine
valuisse, quod lectione SS. Patrum auxit ita, ut alter Augustinus di
ceretur. Disciplinae religiosae studiosissimus, pietatis, humanitatis,
patientiae ac humilitatis exemplar omnibus, Sanctorum numero ad
scriptus fulget. Fidelis pastoris bonique munus in suorum fidelium
emolumentum, et animarum salutem quam exactissime implevit, et
quod reliquum erat temporis, impendit scientiis. Philosophiam Theo
logiae ancillam pro more illius aevi tractavit ; quare non parum con
tulit ad rationis et revelationis dissidia, quae sequens aetas et aluit,
et auxit. Ejus placita sequentibus animadversionibus ansam praebent:
1-o. Argumenti ontologici pro evincenda existentia Dei vestigia
quaedam jam apud Cleanthem Stoicum cernuntur. Ejus vim plura fran
gunt, siquidem:
a. Idealis existentia confunditur cum reali. Exinde namque, quod
ens perfectissimum cogitem existens, et aliter cogitare non pos
sim, nondum sequitur illud etiam realiter existere, imo existere de
bere.
b. Totius argumentationis pondus nititur arbitrario asserto: Re
alitas est perfectio. Ast existentia nec in Deo, nec in ulla alia re fini
la est perfectio, sed id, sine quo non sunt perfectiones. ld enim, quod
non existit nec perfectionem habet, nec imperfectionem ; et quod exisiit
non habet existentiam ceu singularem perfectionem in se. Vel fors dici
debet homicidium reale perfectius, hoc est melius, quam quod mente
cogitatur? -

e. Falsum est, quod conceptus Entis perfectissimi negari haud

possit; nam Atheus non solam possibilitatem existentis Dei, verum
possibilitatem etiam conceptus Dei negare potest, lieet deprehendantur
Athei tales, qui illam solum, non vero hanc negent.
2-o. Acuta quidem est in theoria de creatione Anselmi distinctio,
quin tamen scopo inserviat, atque creationem, Dei actionem infini
tam nostro intellectui finito planam ac perspicuam reddat.
3-o. Hecte quidem asserit Anselmus divinitatis substantiam con
ceptibus relativis non posse designari ; ast quatenus omnia entia, et
omnem qualitatem cum sua negatione comparat eo fine ut determinet,
quodnam eorum sit melius, eatenus
a. Universaliter validum criterium bonitatis et perfectionis non
praebet.
b. Determinatio e comparatione innotescens relativa est, proin
de inepta ad substantiae divinae determinationem.
 — 121 —

l1-0- Erroneum est, quod sensus nostri nos non fallant; ad veri
talem intuitionis etenim tam suhjectivae quam objectivae conditiones
necessariae sunt.

§. 90. b. Joannes Roscellinus.

Anselmo Cantuariensi coaevus fuit Joannes Roscellinus (Rous
selin) Canonicus Compendii fine seculi undecimi. De hujus viri vita
et fatis ob defectum documentorum diversae vigent opiniones ; imo, qua
mente fuerit in Philosophia e coaevorum operibus colligere debemus.
Id unum certo constat , Roscellinum resuscitando philosophema, cu
jus prim? lineamenta jam Stilpo Megarensis Euclidis discipulus exhi
buit, pomum discordiae in scholas philosophicas projecisse. Docet
nempe conceptus universales, id est: Conceptus generum et spe
cierum, entia universalia , vel universalia simpliciter a scholasticis
dictos, nil aliud esse, quam nomina rerum, seu flatus vocis, qui
bus individualium entium et rerum similitudinem designamus, ut ita
pluralitatem individuorum sub universali titulo comprehendamus. Ro
scellinus cum suis asseclis Nominalista, ejusque doctrina Nominalis
mus dicta fuit. Insurrexerunt multi hujus philosophematis inimici
praeeunte jam Anselmo, qui universalia non mera nomina, sed res,
hoc est entia realiter existentia dixerunt. Ex horum sententia univer
salia exstiterunt jam ante res conditas, gaudent sua propria essentia,
et eorum communicatione res sunt hoc, quod sunt. Defensoribus hu
jus philosophematis Realistarum et eorum doctrinae Realismi no
men adhaesit. Abierunt hi denuo in plures factiones, et mox Platonem
magis, mox magis Aristotelem sequuti sunt; alii synthetismo faventes
utrum que in omnibus charam concordiam eogere tentarunt. Plurimo
rum odia et inimicitiae in apertas pugnas degenerarunt, et regis
Galliae mandatis Nominales proscripti sunt, qui in Germaniam ab
euntes occasionem condendarum Academiarum Viennensis et Heidel
bergensis dederunt.
C r i s i s.
Caussa controversiarum Nominales inter ac Reales exstitit am
bigua termini, Idea, id est Universale significatio. Nominales in sen
su Aristotelis ; Reales autem sensu Platonis accipiunt universalia,
quin adferant notas distinctivas; utraque pars igitur videtur sibi veri
tatem asserere, licitumque putat omni modo dissentientes aut convince
re, aut supprimere. Idea sensu aristotelico, qua repraesentatio uni
versalis, non existit in abstracto, verum in concreto; quapropter
merum nomen esse non potest, prout Nominales asserunt: verum est
per connexionem cum vocabulo fixa conscientia notae , quae in pluri
bus diversis ad idem genus pertinentibus individuis recurrit. — Si
autem Idea sensu Platonis pro realitate in mente nostra existente su
matur, quae fundamentum est omnis empiricae realitatis, cui prae
existit; tunc Idea haec platonica universalitatem stricte logicam habe
re non potest, prouti Iteales tenent; sed, quemadmodum omne ob
jectum realiter existens singulare individuum est: ita etiam ejus Idea
 — 122 —

singularis et individualis esse debet. Ex his patet Nominalium et

Realium scholam a vero aberrasse , et quidem ex una parte, quia uni
versales conceptus plus quam mera nomina sunt; ex altera vero, quia
qualitates entium abstractae pro se existere nequeunt.
Áeeaalaamm aiaaoaieeimmaamm.
§. 91. Introductio.
Dissidia Nominalistarum et Realistarum seculo undecimo exci
tata longe atrociorem faciem seculo duodecimo induerunt, Dialectica
in artem , imo rabiem disputandi degenerante. In omnibus enim scho
lis objectum inquisitionis fuerunt entia universalia. Qui plurimum excel
luerunt fuere : Petrus Abaelardus ; Hugo a S. Victore * ; Gilbertus
Porretanus **; Petrus Lombardus ***; et Joannes Sarisberien
sis ****). Ex his primum in Philosophia plurimum desudantem eligimus.
§. 92. Petrus Abaelardus.
Guilelmus de Campellis, Episcopus Catalaunensis (mortuus anno
1120°). Realismi defensor inclaruit suo discipulo et adversario Petro

*) Hugo a. S. Victore natus 1006 obiit 11%0. Rationalem Theologiam

elaboravit, in qua fuse et non sine merito de Dei existentia et attri
butis tractavit.
**) Gilbertus Porretanus vel Pictariensis dictus, dialecticorum celebra
tissimorum discipulus, Professor Theologiae Parisiis, ac demum Pi
ctaviensium Episcopus, exaravit dissertationem de ser principiis, quam
introductionem in Aristotelis categorias dixit. Ob nimiam obscuri
tatem vix ulli usui servit. Commentario in Boethii opus : De Trinitate,
suspicionem haereseos incurrit, quasi de Deo personisque divinis mi
nus recte saperet. Accusationi caussam praebuerunt sublimes argu
tiae , novaeque dogmatibus illatae phrases , quas in synodo Parisiis
celebrata eo explicuit sensu, ut Patres congregati acquiescerent, et
accusatum absolverent. Fatis functus est anno 115'19.
***) Petrus circa Novaram in Lombardia natales nactus, praestantis inge
nii culturam in philosophicis et theologicis scientiis ex ore Abae
lardi hausit. Primum fuit in Abbatia S. Genofevae Theologiae magi
ster et Philosophiae ; dein filiorum Ludovici 7i Galliarum regis in
stitutioni vacavit 5 ac tandem Ecclesiae parisiensi regendae praefectus
e vivis excessit anno 1164. Maximam nominis gloriam peperit ejus
opus, cui titulus: Libri quatuor sententiarum, in quo vigens eo tem
pore systema theologico-dogmaticum exposuit, atque objectiones et
dubia per Philosophos moveri solita explicuit et solvit. Liber hic mul
tos ad sui commentationem incitavit ; imo in scholis Theologorum
pro filo praelectionum assumtus incredibili auctoritate pollebat. Pe
trus im plurimis Abaelardum sequutus, novum philosophema non ex
cogitavit ; sanctorum autem Patrum sententias colligendo Dialecti
cae Philosophiae fomentum addidit potius, quam ut eidem occur
rerit. In operibus suis perspicuitati summopere studuit, quam subse
quens aetas neglexit.
****) Joannes Sarisberiensis, Parri nomine veniens circa annum 1120 in
Anglia lucem conspexit. Amore scientiarum impulsus anno 1137°
Parisios appulit, ubi Abaelardum et alios scholasticos accessit. Do
mum redux anno 11%00 partes Pontificum Eugenii 3ii et Hadriani ìti
contra reges Angliae tuitus, anno 11639 cum pluribus ejectus est
 — 123 —

Abaelardo, nato anno 1079o et defuncto 11120. Calamitates hujus viri

urbi ac orbi notas negligimus, et quod ejus de Nominalismo et Re
alismo philosophema fuerit, exponere satagimus. Quo in negotio eo
difficilius versamur, quo magis deficiunt nos fontes. Nam praeter Jo
annem Sarisberiensem nec ipse Abaelardus, nec ullus discipulorum ejus
magistri inentem circa hoc thema aperuit. Juxta Joannem Sarisberi
ensem statuere licet:
1-o. Abaelardi sententia dictis Roscellini opponitur, quia univer
sales conceptus non pro nudis nominibus habuit.
2-o. Sed nec pro rebus habuit universales conceptus; verum
pro conceptibus realitatum, qui per mentem duntaxat formantur, in
qua et originem suam habeant, et essentiam. Defendit hoc suo prin
cipio eonformiter: Res de re praedicari non potest. Quibus argumen
tis munierit , atque defenderit sententiam suam, ignoramus.
In Ethica sic aperit animum suum :
1-o. Consensio ad id, quod non convenit, est peccatum, laesio
vel contemtus Dei.
2-o. Voluntas in malam actionem propendens non tam peccatum
est, quam infirmitas quaedam necessaria.
3-o. Actionum humanarum bonitas vel malitia non ab effectu
externo, sed ab intentione dependet. Externae quippe actiones reprobis
ita, prout eleetis communes, dicendae sunt indifferentes, nee nisi
pro intentione agentis bonae, vel malae fiunt; non videlicet, quia
bonum vel malum sit ea fieri , sed quia bene vel male fiunt, hoc est:
ea intentione, qua convenit fieri, aut minime.
C ri sis.
1-o. Anselmo jam, sed praeprimis Abaelardo tribuenda venit
Philosophiae in Theologia applicatio, quae ortum suum inde trahit,
quod ambas scientias pro una eademque habuerint, in quo Mystici
subsequi temporis consentiunt. Fuit Abaelardus vir elegans, eruditus
et acutus, vitae prudentia tamen carens, excaecatusque ambitionis
et voluptatum studio, quod ejus calamitatum caussa fuit. Nec sola Di
alectica ejus aevi, nec lectione patrum Ecclesiae contentus classico
rum latinorum opera evolvit, imo Aristolelis Logicam, et Platonis
Timaeum tractavisse censetur, e quibus elegantiam stili prae coae
vis hausit.
2-o. Roscellinum et Guilelmum de Campellis impugnavit, me
dium quasi inter illorum sententiam statuens.

in exilium; ex quo post septennium redux, mox iterum in Gallianm

profectus fuit, ut subsellia Carnotensis Episcopatus caperet, ubi eti
am ad beatorum sedes transiit anno 11809. Opera ejus Polycraticus
octo, et Metalogicus quatuor libris constant. Fuit cultor eximius
Aristotelis, cujus ontQlggiam prae ceteris commendavit. Defectus ari
stotelico-scholasticae Philosophiae, et inanes Dialecticae et Ontolo
giae subtilitates auctorum chassicorum studio cognovit, ac reprehen
dit. Nulli scholasticorum sectae se addictum pronunciavit ; verumta
men ex ejus in Nominales conjectis cavillationibus non sine funda
menlo conjicere licet, eum e partibus Realium stetisse.
 — 12!£ —

3-o. Tentamen Abaelardi, doctrinam morum philosophico fun

damento superstruere volentis, laudandum est non solum , quia
Theologi et Philosophi medii ante illum aevi hoc facere neglexerunt:
sed vel maxime ideo , quod plurimi hominum sine legibus vere mora
libus consuetudine, praejudiciis, superstitione, aut coeco Mechani
smo in agendo abrepti, nunc ad sublimiorem obligationis moralis con
ceptum formandum mentem suam elevare didicerint. Non successit e
votis hoc reformationis negotium; nam:
a. Sub voluntate intelligit facultatem appetendi sensualem,
quin ad faciendam distinctionem inter eam, et facultatem appetendi
rationalem peculiarem adhibuerit terminum ; quare sub limitatione
quadam duntaxat vera sunt, quae profert.
b. Doctrina haec ansam facile praebet ad legem morum violan
dam, si fragilitati humanae adscribuntur omnes et singuli motus
facultatis appetendi sensualis.
c. Intentio bona ita requiritur ad actionem bonam , sicut inten
tione mala omnis aetio immoralitatis labe adspergitur; ast intentio bo
na mom su/ficit, quum secus omne flagitium intentionis bonae titulo
excusari posset. Patet ex his Abaelardum ignorasse principium, quo
legalitatem a moralitate discernere valuisset.
Ajeeaaùsam tertiaamm «Jeeimaaame

§. 93. Introductio.
In Occidente opera Aristotelis, demta I.ogica, vix nota fuerunt
usque ad seculum tertium decimum ; plurimis enim locis eorum tra
ctatio Religioni Christianae contraria et perniciosa habita fuit. Crevit
lapsu temporis amor Philosophiae, imprimis aristotelicae, per versi
ones operum Aristotelis e graeco in latinum ; imo seculo subsequenti,
anno videlicet 1366o nemo ad magisterium fuit promotus, nisi Aristo
telis libros Metaphysicae et Philosophiae naturae explicaret. Magna
jam prius Aristotelis auctoritas, nunc summum attingens culmen,
multorum fuit mater malorum ob pessimam in verba magistri Stagiritae
jurandi consuetudinem. Simul tamen certum est, Philosophiam Platonis
ob Mysticismum et Idealismum scientiis philosophicis et theologicis
plane lethalia intulisse vulnera. Fausto igitur casu e duobus malis
minus evenit, et Philosophia peripatetica, omnium fere calculo, aca
demicae fuit praeposita, et magis eulta. Principatum inter Philosophos
hoc seculo tenuerunt: a) Albertus Magnus. b) S. Bonaventura.
c) S. Thomas Aquinas. d) Joannes Duns Scotus. -

§. 94. Albertus Magnus.

An familiae nomine dicatur Magnus, an propter scientiarum co
gnitionem, disceptant multi absque fructu ; id certum est, ejus patriam
fuisse Lavingam in Svevia, eumque natum vel anno 11930 vel
1205°. Paduae scientiis initiatus ingreditur ordinem Praedicatorum
S. Dominici anno 1221°, et non multo post Parisiis Theologiae ac
Philosophiae cathedras tenuit confluentibus undique discipulis. Pro
 — 125 —

vincialis Ordinis electus anno 1239o Coloniae sedem fixit, ubi inter
alios multos Thomam Aquinatem in discipulum assumsit. Ob vastam
eruditionem Ecclesiae Ratisbonensis Episcopatum obtinuit anno 12609,
quo tamen munere se abdicavit, et ut scientiis liberius vacare possit,
in monasterium se recepit, ibidemque anno 1280o animam Deo reddidit.
In Logica litem Nominalium et Realium componere volens
docuit:
1-o. Universale, quatenus illud absolute cogitamus, in sola mente
existit ; verum aptum est, ut materiae communicetur et in rebus in
dividualibus existat, iisque per suam in illis existentiam tribuat rea
litatem individualem.
2-o. Metaphysicae objectum est ens et illius praedicata. Ens in
et per se sumtum definitionis capax non est.
3-o. Materia sine forma, et haec sine illa existere nequit.
lg-o. Intellectus hominis duplex est: possibilis (patiens) et agens.
Prior licet conceptibus formandis potis sit, realiter nullum format;
hoc enim facit agens. Tam hic , quam ille cuilibet animae proprius
est, quin existat universalis intellectus, qui in singulis animabus
producat cogitationes.
5-o. Anima est totum potestativum , simplex et indivisibile, ex
quo plures emanant facultates essentialiter non diversae. Animae se
des est in cerebro, in cujus anteriori parte eoncurrentes nervi quinque
sensuum efficiunt organum sensus eommunis, post quod sequitur sedes
facultatis imaginandi; in medio cerebri residet intellectus; in posteriori
demum cerebri hemisphaerio sedes est memoriae.
6-o. Dei substantiam intellectus finitus comprehendere nequit;
agnoscit nihilominus Deum ex natura. Distinguenda porro venit eri
stentia Dei ab ejus essentia , prouti positiva cognitio a negativa.
Dei existentiam ex natura positive cognoscere possumus; verum quid
sit Deus negative potius, quam positive determinare valemus. Demon
stratur quoque Dei existentia, ast non directe, verum indirecte ex con
tradictionibus, quae negata Dei existentia oriuntur. Ex hac Dei exi
stentia absolutam illius simplicitatem primo, dein cetera ejus attributa
deducere possumus.
7-o. Creator hujus Universi est Deus; creationis actum explicat
emanatio , quae fit per caussam univocam, id est talem, in qua Deus
et objecta ex illo emanantia ejusdem essentiae sunt. Concursum deni
que divinum limitant caussae naturales.
C r i s i s.
Inter commentatores Aristotelis hoc aevo primum tenet locum
Albertus, qui in theologicis Petrum Lombardum, in philosophicis Ari
stotelem viae ducem elegit; quamvis ab Alexandrinorum placitis haud
alienus deprehendatur. Hinc repetendum est, quod nullum novum sy
stema theologicum, mullum philosophicum procuderit; verum potius
in oppositarum sententiarum unione, earumque conciliatione cum Reli
gionis Christianae dogmatibus adlaboraverit. Anceps eapropter saepis
sime fluctuat, contradictionum laqueis se implicat, et difficultates non
solvit. Sic :
 — 126 —

1-o. Nominalium et Realium sententias divergentes componere

volens ambarum partium jaeulis se exposuit. Pro evicto namque habe
batur: Universale in mente solum existere, quatenus absolute cogi
tatur ; ast negabatur aptitudo ejusdem semet materiae communicandi,
hocque modo singularibus objectis realitatem tribuendi.
2-o. Albertus recte asserit in Metaphysica, quae duntaxat Onto
logia fuit: Ens in et per se definitionis capax non esse.
3-o. Philosophemate de forma et materia pressit vestigia Ari
stotelis et Arabum, quin hoc negotium dilucidaverit.
lμ-ο. Licet in Psychologia etiam Aristotelem sequatur, animam
tamen pro forma organici, quod vitae capax sit, corporis non habet;
verum eam ait esse ens a corpore diversum et independens, quod a
corpore solutum moveatur de loco in locum. Hae explicatione plus
praestitit, ae Aristoteles. — Ab Averrhoë recedit negando existen
tiam universalis intellectus. — Deductio activitatum animae ex uno
principio parum sufficit. — Adnotare denique juvat similitudinem, quam
habet theoria psychologica Alberti cum Cranioscopia Doctoris Gall.
5-0. Plurimum laboris impendit Albertus concinnandae Theologiae,
quae omni ex parte severam erisim quidem non sustinet; ast ob col
lectae materiae copiam nec vilipendenda est. Dei existentiam probare
volens inanes consarcinat subtilitates dialecticas, totus ab ore Arabum
et -Alexandrinorum pendens. Ordinem ontologicum in determinandis
attributis Dei observat, quamvis non infrequentes contradictiones ei
dem vitio vertantur. Sic defendit omnium entium ex Deo emanationem,
animarum vero similem originem pernegat. Porro concedit concursum
divinum in entia hujus mundi, et en! dicit existere caussas naturales
Dei activitatem determinantes, et limitantes.

§. 95. b. S. Bonaventura.
Alberto Magno coaevus fuit Joannes de Fidanza, religioso no
mine Bonaventura dictus, nobili prosapia Bagnareae in Tuscia anno
1221° originem trahens. Votum matris ut solvat ordinem S. Fran
cisci ingreditur anno 12'#3o, atque Parisiis disciplinis theologicis et
philosophicis tali se tradidit fervore, ut eruditionis non minus, ac san
etitatis laude clarissimus, annos natus quatuor supra triginta Generalis
Ordinis eligeretur. Nullo modo se a scientiis avelli passus voce, ae
scripto docuit, et Doctoris seraphici nomine condecoratus fuit. Lugdu
nensi concilio jussu Gregorii 10i interfuit, dignitate Cardinalis S. Ro
manae Ecclesiae conspicuus. Vitae ratione nimis austera, immodicaque
laborum contentione fractus, durante eoncilio Lugdunensi e vivis ere
ptus est anno 12719. Multis, quibus effulsit, miraculis permota poste
ritas eundem Sanctorum coetui adscripsit anno 182°. Theologiae
cultor eximius non poterat non attingere subtilitates quasdam philo
sophicas in Theologiam translatas. Sic statuit:
1-o. Nec sola materia, nec sola forma est principium individua
tionis; verum materia formae nexa individualem entium differentiam
constituit. Ens quodpiam fit individuum propter materiam, per quam
forma in tempore et spatio existit ; quod autem ens hoc, et non aliud
individuum sit, id formae tribuendum venit.
 — 127 —

2-o. Quaestionem : Earistitne materia sine forma? ita solvit:

Materia in et per se sumta, et in mente nostra existens, absque omni
forma cogitanda est, sed simul ceu ita constituta, ut omnem recipere
valeat formam. Materia vero, si qua realiter, extra mentem nostram
existens ponitur, sine forma cogitari nequit; nam ea quoque objecta,
quae informia sunt, formam quamdam habent.
3-o. Aeternitas mundi, eaeistentia animae mundanae et ema
natio animae humanae e substantia divina non sine gravissimo ratio
nis sanae, religionis Christianae ac bonorum morum detrimento de
fendi potest.
l1-o. Unio cum Deo est summum hominis bonum, in quo veri
tatem et beatitatem suam deprehendit.
C r i s i s.
S. Bonaventura ingenii acumine ac profunditate inferior Alberto M.
omnimode conabatur pietatem et religiosum sensum inter discipulos
excitare, ac fovere; quapropter iii Commentario super Petri Lombardi
opere, missis subtilitatibus, practica themata plurimum elaboravit.
E graecis Philosophis Aristotelem, ex Arabibus praeter Avicennam
vix alios legisse videtur. Mysticae Theologiae in Occidente non multo
posthac quam latissime vigentis fundamenta jecit idem. Litem Philo
sophorum plerumque ita componere studuit, ut partes dissidentes uniat;
offendit hoc modo saepissime ambas partes, et non raro insufficientem
rei explicationem suppeditavit. Idipsum evenit:
1-0. In doctrina de principio individuationis. Omni jure quaeritur
etenim ratio, propter quam materia possibilem reddat existentiam
formae in spatio et tempore.
2-o. Materia si sine forma cogitetur, in nihilum evanescit.
3-0. Non concipitur, quid sit illa habilitas materiae, quamlibet
formam recipiendi.
§. 96. c. S. Thomas Aquinas.
Summam nominis gloriam seculo tertiodecimo sibi comparavit
Thomas , ex illustrissima Comitum de Aquino familia oriundus, et in
arce Roccasicca anno 122'1° lucem conspiciens. Primum in monte
Cassino, tum Neapoli literarum rudimenta posuit, ac tanto scientiarum
Philosophiae cumprimis et Theologiae concepit amorem, ut membris
ordinis S. Dominici se anno 12130 associaret, fratribus et amicis
frustra dehortantibus. Quinimo iter in Galliam faciens, a fratribus
autem in arcem paternam reductus, ibique duobus annis honestae cu
stodiae mancipatus nec precibus et lacrymis matris, nec minis consan
guineorum, nec sensualitatis irritamentis a proposito dimoveri se
passus, funis ope ad fenestram ligati se in libertatem asseruit, atque
Romam fugit; inde Parisios, ac demum Coloniam abiit, Alberti Magni
excepturus doctrinam. Ob silentium, cujus cultor peculiaris erat, con
temtum imperitorum conseholarium, et laudes magistri sagacis pro
meruit. Nec immerito: siquidem proxime in magisterio Philosophiae
ac Theologiae excelluit mirum in modum, Doctoris universalis, et
 — 128 —

angelici cognominibus insignitus. Urbani liti Summi Pontificis jussu

aristotelicam Philosophiam seriptis et viva voce commentatus fuit,
et in scholas publicas introduxit. Ne autem a scientiis tractandis avelli
possit, oblatam sibi Arehiepiseopi dignitatem recusavit, et Neapoli in
monasterium se recepit animae pabulo totus intentus. Deseruit tamen
solitudinem ad Concilium Lugdunense missus, cui nequaquam inter
fuit. Nam in itinere morbo correptus, in Abbatia Fossae novae in
Campania animam anno 127l3° Deo reddidit.
Multa, quae seripsit opera, partim philosophici, partim theolo
gici sunt argumenti, e quibus pauca solum eaque praecipua excer
pimus. In opere: De principiis naturae
1-o. Ontologicos conceptus materiae et formae dilucidat, in
quem finem distinguit esse in potentia, et esse in actu; hoe autem
vel substantiale vel accidentale dicit. Quod secundum substantiam
reale esse potest, nominat materiam eae qua, seu materiam primam ;
quod secundum accidens reale est, dicit materiam in qua, seu subje
ctum. Quia vero forma efficit, ut ens reale sit et actuale, ideo forma
dicitur actus. Illa demum forma, quae ens faeit actu substantiale,
dicitur substantialis; quae autem forma facit ens esse actu accidentale,
dicitur forma accidentalis.
2-o. Quum materiam et formam in compositis substantiis non
advertamus quaeritur: utrum harum essentia in materia, vel forma
consistat? Solvitur haec quaestio ita: Nec in sola forma, nec in sola
materia, verum in ambabus junetis consistit essentia substantiarum
compositarum ita, ut quantum materiae, tantum praecise, nec plus,
nec minus ipsi formae sit adscribendum.
3-o. Principium individuationis est materia signata, id est, non
in universum sumta ; verum talis, quae sub determinata quantitate ac
dimensione cogitatur, quaeque facit, ut objecta in spatio et tempore in
tueri valeamus, non quasi dimensiones caussent individuum, cum acci
dens non causset suum subjectum; sed quia per dimensiones certas
ostenditur hic et mumc existere individuum.
lg-o. Deus earistit est propositio in et per se nota, quia praedica
tum identicum est cum subjecto ; ast nobis non est nota, quia quid
Deus sit, ignoramus. Indiget eapropter haec propositio demonstra
tione a posteriori, scilicet per caussas ; quoniam a priori, seu per
suam caussam Deus indemonstrabilis est.
5-o. Deus est creator non solum cunctorum entium : verum etiam
primae materiae; quo facto bonitatem et gloriam suam universo mani
festavit.
6-o. Finis hominis ultimus est beatitudo; perfecta beatitudo
autem visio essentiae divinae. Perfecte beatus fit homo agente solo
Deo, imperfecte per virtutem.

C r i s i s.
Magni magistri major discipulus fuit S. Thomas, qui profunditate
judicii, excellentia ingenii, copia lectionis et constantia studii se com
mendavit, ut non male alter Augustinus et haberetur, et esset. Disci
 — 129 —

pulorum copiosam multitudinem in peculiarem scholam Thomistarum

collegit. In multis magistrum sequutus fuit, plurima tamen juxta pro
prium cogitandi modum sermone perspicuo exposuit. Aristotelicam
Philosophiam, cui se addixit (non spernens quasdam Platonis ideas)
non hausit e graecis, verum e latinis, quam plurimum erroneis versio
mibus operum aristotelicorum, quibus adjici possunt horum commentarii
graeca et arabica lingua concinnati. E parte Realium quum steterit
multum ad triumphos contulit, quos medio aevo Realismus in scholastica
Philosophia et Theologia reportavit. Dolendum summopere S. Thomam
incidisse in tempora, quibus ab inanibus subtilitatibus et scoriis nondum
purgata Philosophia vix aliud fuit, quam abortus rationis mire delirantis.
Difficillimum igitur fuit praestantissimis Philosophis non hallucinari.
Circa superius adducta placita S. Thomae juvabit notare sequentia :
1-o. Diversitatem inter conceptus materia et forma interceden
tem terminis quidem notat ; ast reipsa non explicat. Quid namque ac
cidens sine substantia, et vice versa haec sine illo sit, exponere de
buisset, quod facere neglexit.
2-o. Materiam et formam pro principiis naturae stabiliendo Ari
stotelem uberius explicat, simul tamen entia logica pro realibus ac
cipit. Forma et materia sunt conceptus, qui e reflexione mentis hu
manae oriuntur, et pro prineipiis, essentiam realium entium composi
torum constituentibus, absque periculo erroris haberi nequeunt.
3-0. Qurodsi materia signata pro principio individuationis assu
mitur: individualitas animarum, ceu entium immateriatorum, nulla ra
tione ostenditur.
li-o. E philosophemate S. Thomae de eaeistentia Dei clarum fit,
jam eo tempore in deliciis fuisse argumentum cosmologicum; ipsum
que Thomam insufficientiam ontologici, quod Anselmus excogitavit,
argumenti perspexisse. Accessit hoc in puncto partibus Gaunilonis.
5-o. Limites quousque in cognitione divina conquirenda progre
diendum sit migrat S. Thomas. Ait siquidem: negativam solum Dei
cognitionem per nos acquiri posse ob intellectus nostri limites ; mox
tamen de Deo talia demonstrat praedicata, quae positivum characterem
habent. Illud asseruisse censendus est, quia revelationis, et Ecclesiae
doctorum testimoniis constat intellectum humanum longe imbecilliorem
esse, quam ut, quid Deus per se sit, cognoscere valeat; hoc vero fecit,
quia homo naturali nisu in cognoscendum ens supremum fertur.
6-o. S. Thomas in Morali, quae alteram systematis theologici
partem efficit, felicissimo conatu desudavit primum ideo, quia cogni
tiones morales, legesque practicas principiis partim e Religione Chri
stiana, partim ex aristotelica Philosophia desumtis inaedificavit, atque
ideam systematicae Philosophiae moralis, a coaetaneis neglectam, ex
citavit ; tum ideo, quia Philosophiae practicae parti universali sub
nexuit specialem , in qua de singulis virtutibus, earum objectis et
mediis, prout etiam de vitiis, eorum caussis et remediis philosophatur.
§. 97. d. Joannes Duns Scotus.
S. Thomae Aquinatis rivalis et' adversarius fuit Joannes Duns
&cotus, auctor sectae scotisticae inter Scholasticos famosae. Natus
9
 — 130 —

fuit Dunstonae in Northumbria anno circiter 1275°. Mature Fratrum

Minorum S. Francisci consortium amplexus Philosophiae, Mathesi,
Jurisprudentiae ac Theologiae indefessam navavit operam eo successu,
ut Oxonii celeberrimos superaret magistros, triginta millia auditorum
numeraret, atque Doctoris subtilis nomen ob ingenii aciem et subtili
tatem consequeretur. Ad supremam in Theologia doctoratus lauream
obtinendam anno 1304° Parisios missus, publicis contra SS. Thomam
et Bonaventuram disputationibus ansam praebuit Scotistarum seetae,
diu post fundatoris mortem existenti. Adversariorum telis hac de
caussa fervide impetitus, Coloniam ire jussus fuit anno 13080 Theo
logiae cathedram et Philosophiae obtenturus. Morte repentina eodem
anno abreptus proposito fine fuit frustratus.
Quamvis Duns Scotus e Realium Philosophorum numero fuerit,
a S. Thoma nihilominus recessit asserendo:
1-o. Universale non solum potest in objectis fundari, verum etiam
actu in iisdem fundatur. Eapropter
2-o. Universale non producitur ab intellectu, sed eidem, ut reali
tas, aliunde subministratur.
3-o. Realis diversitas inter facultates animae datur mulla.

C r i s i s.
Negari non potest vanis argutiis justo plus inhaerere. Joannem
Duns Scotum, atque disputandi orexi abreptum innumeras conglo
merare objectiones; quare nonnulli eum Scepticismi accusarunt, plurimi
autem non intellexerunt. Id tamen meriti procul dubio habet, quod
plures naevos philosophicae speculationis, qualis hoc tempore viguit,
in lucem protulerit, et ostenderit Thomae asseclas frequenter migrasse
limites, quos ratio humana in cognoscendo observare debet, ne in erro
tes ruat.
Nota. Appendicis adinstar juverit mentionem injicere duorum
olim eruditionis fama multis in oris celebratorum virorum. Prior horum
'fuit Rogerius Baco, natus anno 121'Ì9, mortuus anno 12920 vel 129%9. Vir
ingenii profundissimi et cognitionis vastae, in Philosophia, vel maxime in
Physica, Chemia, Mathesi et Astrologia laudatus, et Doctor mirabilis dictus
fuit. Philosophiae aristotelico - scholasticae insufficientiam probe noscens
totalem ejus reformationem decrevit, quam iniquitate temporum pressus
opere non perfecit. — Annales philosophici hujus temporis pari fama ac
Rogerium efferunt Haymundum Lullum Hispanum (Palmae in insula Majo
rica natum anno 1234°) ob Artis Magnae, Lullianae dictae inventionem.
Consistebat haec ars magna in Topica nova, id est in methodo conceptus ad
locos quosdam communes et metaphysicos redigendi, et inter se nectendi
eo fine, ut super quocunque themate assignato ex arena dissertatio institui,
omnisque proposita quaestio solvi possit. Quum autem in Arte Magna rerum
nexus mere arbitrarius obtineat, et definitiones quam plurimae in circulum
factae deprehendantur: maximi Philosophi eandem ceu nugarum cumulum,
vanaeque loquacitatis incitamentum rejecerunt. Id unice mirandum, artem
Lulliam inanem post fata tristissima inventoris anno 13159, inter viros ma
gnos longo tempore invenisse cultores.
 — 131 —

§eeulum quartaumdeeimum.
§. 98. Introductio.
Tantum abest, ut lites a Roscellino in Philosophia excitatae per
duo secula componi potuerint; ut potius quartodecimo seculo propter
defectum principiorum in exquirenda veritate adhibendorum, acrius
quam hucusque in scholis Philosophorum decertatum fuerit. Non
magnum ex his velitationibus literariis lucrum hausit Philosophia,
nullum aliae scientiae ; utraque litigantium parte fraudibus inanibusque
subtilitatibus intenta, aut praejudiciis et ignorantiae tenebris manci
pata, aut demum affectibus, et coeco partium studio abrepta. Mirumne
igitur, si videamus eruditos hujus aevi armis Philosopho indignis veri
tatem defendere, iisdemque adversarios impugnare ? Veritati pro
prium est, ut quemadmodum una est, et omnia praeter, et extra eam
plus minusve falsa: ita modus eam cognoscendi, ac via in illam per
veniendi uniea deprehendatur aptissima, brevissima, ceteris cunctis in
ambages deflectentibus. Analysis facultatis cognoscendi, et explicatio
modi, quo conceptus oriuntur controversam quaestionem tandem
solverunt. Typum Philosophiae hujus aetatis exhibet Guilelmus
Occamus.
§. 99. Guilelmus 0ccamus.
De Guilelmi 0ccami, unius e Scholasticorum principibus, origine
ad nostram cognitionem pauca pervenerunt. Quo anno lueem con
spexerit incertum habetur ; Anglus tamen fuit in vico Occam, unde
Occami nomen traxit, natus circa finem seculi decimi tertii. Ordinem
S. Francisci ad magistri Joannis Duns Scoti exemplum ingressus,
jam initio seculi 1'i-i Lutetiae cathedram Theologiae tenuit, et dictus
fuit Doctor invincibilis, singularis, inceptor venerabilis. Per diversa
fata jactatus anno 1339° in aula Imperatoris Ludovici Bavari locum
refugii quaesivit, et invenit usque ad mortem, qua Monachii sublatus
fuit anno 13479. Inclaruit Occamus prolixa inquisitione in Univer
salia, de quibus longe alia docuit, ac ejus magister; nam dicit:
1-o. Nullum universale, nisi forte sit universale per voluntariam
institutionem existit eaetra animam ; sed omne illud, quod est prae
dicabile de pluribus, est ex natura sua in mente nostra. Quia vero res
existentes sunt singulares et inter se distinctae: etiam earum ideae
singulares et distinetae sint, oportet. Nullae proinde generum, spe
cierum et aliorum universalium ideae existunt extra animam realiter.
2-o. Hypothesis de speciebus sensibilibus et intellectualibus
non subsistit. His terminis designabant Scholastici rerum cognitarum
formas et imagines, quae ante actum eognoscendi in anima existunt,
et in ea manent, postquam actualiter cognoscere desiit. Species hae
animam dueunt in notitiam rei, cujus imagines sunt.
3-o. Pro Dei existentia, unitate, infinitate, libertate, et ceteris
attributis, quae articuli fidei sunt, argumenta adferre superfluum est.
Existentiam Dei probare tamen licet ex entibus perdurantibus, quae
conservari debent ab alio quodam ente, quod sit ultima ratio et fun
9*
 — 132 —

damentum omnis conservationis. Tali certitudine igitur existit Deus,

quali experimur entia existere, quae perdurant, quia conservantur.

C r i s i s.
Dialecticam Scholasticorum, et Scoti asseclarum rejiciens Oeca
mus investigavit sensuales perceptiones, ut eo facilius in veritatis
cognitionem deveniat, quae methodo scholastica in vanum quaesita
fuit. Fertili suo ingenio argumenta pro, et contra themata proposita
excogitavit, et adversarios omnem in partem repressit ita, ut a verbis
ad arma saepe deventum fuerit, dum de Universalibus disputationem
institueret. Circa modum, quem in philosophando sequebatur, sequen
tia observatu digna sunt:
1-o. E logicis principiis falsitatem Realismi deduxit, quin veri
tatem oppositae, quam defendit sententiae, validis ostenderit argu
mentis. Omne se tulisse punctum putat, dum monstrat: Nominalismum
liberum esse a cunctis difficultatibus, contradictionibus et absurdi
tatibus, quibus premuntur Realismi defensores. Probationibus igitur
apogogicis contentus , Nominalismum principiis logicis conformem
esse probat, non advertens, ad firmam convictionem praeter principia
cogitandi necessario requiri etiam principia cognoscendi, quae
penitus neglexit. Hunc defectum nec Nominales, nec eorum ad
versarii Reales attigerunt. Consectarii adinstar sequitur ex his, omnem
curam de principio individuationis esse superfluam, qua nimiopere an
gebantur Scholastici.
2-o. Rejiciendo hypothesim de speciebus sensualibus et intelle
ctualibus novam theoriam condidit, quae non solum claritate se com
mendat: verum futuris Philosophorum lucubrationibus praelusit. Recte
asserit Occamus: ad sentiendum sufficere objectum et facultatem sen
tiendi non impeditam. Dum igitur objectum quodpiam percipiendo mu
tationes, et impressiones in nobis experimur, hae ceu principia sen
sionum non existunt ante ipsas sensiones.
3-o. In praecipua Philosophiae parte, in Theologia videlicet ratio
nali conabatur tenebras dispellere, atque errores corrigere ope prin
cipiorum logicorum , quae tamen, legibus cognoscendi nondum stabi
litis, vi probandi carent. Spinosis itaque et subtilibus argumentatio
nibus usus fuit, quin convictionem in auditorum animis excitaverit.
lí-o. Denique inconsequentiae non male arguitur ; nam si Dei
existentia ejusque attributa inter fidei articulos censenda sunt, prout
Occamus vult, et argumentis probari nec debent, imo nec possunt:
quomodo potuit argumento suo pro eæistentia Dei confidere ?
Nota. Quum Occamus novitate doctrinae suae inveterata prae
judicia uno quasi ictu prosternere tentaret, multos, ut semper fieri solet ha
buit asseclas; plures tamen adversarios. Verum hi oppugnando, illi defen
dendo haud multum profuerunt ad objectivam rerum existentiam ex solis
conceptibus cognoscendam. Nomina citasse sufficiet.
Partes Realistarum tuebantur:
a. Gualterus Burlaeus, Anglus, Duns Scoti discipulus, et circa annum
1337-um 0xoniensis magister.
b. Thomas Argentinensis mortuus anno 1357.
 — 133 —

c. Marsilius de Inghen moderatus Realismi defensor. In doctrina de

libertate 0ccami sententiae accessit, hominemque liberum libertate indif
ferentiae pronuntiavit. Contrario assumto superflua foret laus et vituperium.
Nominalium praecipui fuere:
a. Buridanus anno 13279 Rector Universitatis parisinae magnum
nomen meruit in Logica per regulam de quaerendo termino medio. Regula
haec puns asinorum dicta fuit. Buridano inscribitur sophisma de asino inter
duos foeni manipulos utrinque aequaliter distantes, collocato ; ast non male
autumant nonnulli, hanc fabulam a Realibus infensissimum adversarium
Buridanum a Determinismo, in quem inclinare videbatur, reducere volen
tibus, excogitatam fuisse. Non minus incertum est, utrum Viennensis Uni
versitatis fundamenta anno 13569 posuerit; siquidem anno 13589 Parisiis
eundem sexagenario majorem vixisse, illius temporis documenta perhibeant.
b. Petrus de Alliaco (Pierre d'Ailly) natus Compendii in Gallia anno
13509, defunctus circa 1425-um, Logicae singulari peritia gaudebat ; Astrono
miae quoque et Mathesi pro more illius aevi operam navans 5 moderato in
dulgebat Scepticismo. Non omnium etenim cognitionum certitudinem ne
gavit; solas cognitiones empiricas certas inter impossibilia numeravit. Pru
dentis hominis esse dixit existentiam Dei credere, quanavis stricte non pos
sit demonstrari. — Ipsum hoc recentiori aevo tenuit Kant.
c. Joannes Gersonius (proprie Jean Charlier) natus Gersone in di
strictu Rhemensi anno 13639, obiit anno 14299. Theologiam in speculatiram
et mysticum distinxit. Illam externa experientia niti, ope facultatis cogno
scendi acquiri, et qultioris ingenii hominibus perviam esse dixit; hanc vero
ait: superstrui experientiae internae 5 proficisci a facultate appetendi, et
cuilibet vere fideli accessibilem esse. Speculativa pars ob continuum in
veritatem inquirendi studium hominem privat animi tranquillitate, quam
mystica largitur. Patet Gersonii doctrinam de Mysticismo quidem suspe
ctam, laude nihilominus dignam esse ob multas speculationes inanes e Philo
sophia ejectas.

PERIODUS QUINTA.
Philo sophia r estau rata
ab anno 14009 usque ad annum circiter 1600-um post Christum.

§. 100. Caussae restauratae Philosophiae.

Tristissimum Philosophiae statum per plura jam secula vigen
tem quidam cordati viri reformare studuerunt ; ast humana igno
rantia, arrogantia et malitia impedivit, quominus impensis laboribus
optati responderent effectus. Multi namque praejudiciis corrupti, aut
potius excoecati, in novae doctrinae defensores pessima quaeque
moliri non reformidarunt. Tanta est autem veritatis vis, et efficacia
tanta, ut lento licet, securo tamen ac indefesso pede pericula vitet;
animos hominum penetret ; atque tenebrarum disrumpat vincula, qui
bus mens constricta gemit. Nemo certe cogitare ausus fuisset de
Philosophiae restauratione, nisi eandem peculiares caussae, intellectui
partim internae, partim eaeternae ad maturitatem excoxissent. Caus
sarum praecipuas notamus: -

1-o. Scholasticae Philosophiae inanes logomachiae, subtili

tatesque nullius in vita practica usus, intellectum humanum tandem
alto e somno suscitarunt ad pabulum quaerendum, et siccam specu
lationem linquendam.
2-o. Graecorum et Romanorum Philosophia e cineribus quasi
phoenix rediviva ostendit, homines non progressos, sed regressos
 — 134 —

fuisse. Novam itaque viam tentare consultum videbatur, qua liceret

errores vitare, et fors ipsam veritatem aliquo securiori modo cog
noscere. Rejecerunt eapropter nonnulli ex toto, bene multi ex
parte antiquam philosophandi rationem, novamque introduxerunt.
3-o. Multum contulit ad novam Philosophiae faeiem eversio im
perii Constantinopolitani per Turcas, ob quam plurimi eruditorum
in Occidentem, Italiam vel maxime migrarunt.
lu-o. Inventio typographiae sieut alias artes et scientias ita
Philosophiam mirum in modum juvit. Codices namque celebratorum
auctorum rarissimi summo nonnisi pretio venales, facili nunc negotio
multiplicati fuerunt, et ab interitu servati. Teste Francisco Philelpho
exemplar unum Epistolarum Ciceronis ad familiares decem aureis
venum ibat; ut adeo facile intelligatur paucissimis, iisque opulentis
concessum fuisse mortuos hos comparare thesauros.
Accesserunt principalibus hisce caussis etiam secundariae tum
in temporum adjunctis, tum in eruditorum subjectivo charactere
positae, quibus modum factae restaurationis literarum adscribimus.
Periodi hujus ambitu duo comprehenduntur secula 15-um et 16-um.

AJeculum quintumdeeimaanm.
§. 101. Introductio.'
Non immerito tribuitur seculo 15° et 16o laus restauratarum
scientiarum in universum, Philosophiae vero speeiatim, quam eru
diti hujus aevi a jugo scholastico liberare decreverunt. Fini huic
assequendo aptissimum videbatur medium classicae literaturae di
spersas reliquias colligere, et ipsam Philosophiam non e commen
tatoribus Platonis et Aristotelis ; verum ex authenticis horum Philo
sophorum operibus haurire. Prosperrimus successus novorum labo
rum fuit vehemens graeearum antiquitatum amor, ortus e clare
cognita differentia inter Philosophiam Scholasticorum, qui commen
tarios in Graecorum opera exararunt, et inter ipsam Philosophiam
graecam in textu originali contentam. Quo saepius enim Graecorum
opera commentariis illustrata, et versionibus traducta fuerunt: eo
majores mutationes externas et internas subiverunt. Sic vidit Poli
tianus Aristotelem, et vidisse poenituit, non comrersum e graeco,
sed plane perversum ita, ut ne minimum quidem vestigium alterius
in altero apparuerit. Eandem sortem Plato et reliqui Graeciae Philo
sophi habuerunt. Hac de caussa excitarunt viri doctrinae scholasticae
pertaesi, et Philosophiae graecae studiosi culturam artium humami
orum et linguae graecae, ut nempe opera graeca authentiea inspici,
et verus eorum sensus intelligi possit. Fecerunt hoc jam ante secu
lum quintumdecimum quidam veri eruditi. Occidentalis Europa nempe
a crueiatarum expeditionum temporibus cum orientalibus provinciis
commercium fovit, missique a byzantinis Imperatoribus legati copias
auxiliares implorandi caussa, quosdam ad graecas literas colendas
 — 135 —

animarunt. Horum e numero fuere : Barlaam *); Manuel Chryso

loras **). Eumdem scopum assequi voluit Franciscus Philelphus***);
et Joannes Argyropulus****)

§. 102. Philosophiae restauratores seculo quinto

- decimo.
Philosophiae restaurandae munus seculo 159 obivere:
a. Georgius Gemistus , Pletho dictus, Constantinopoli natales
dueens et circa annum 1438-m florens, Legatus Eeclesiae graecae
fuit in Concilio Florentiae sub Eugenio IV. celebrato, in quo unioni
Ecclesiae graecae cum latina plurimum adversabatur. Exul post
modum patria in Italiam profectus, Latinorum partes defendit. In
Philosophia sequutus fuit eastra Platonicorum, et quidem Alexan
drinorum antiquiorum, quin se cohiberet a concinnando Commen
tario in Aristotelis categorias et analytieam. In opere: De Legibus,
imitabatur Platonem ; De republica, scribentem. Ad Phikosophiam
practicam pertinet ejus opus: De virtutibus ; quarum quatuor dicit
•sse principales: Prudentiam, justitiam, fortitudinem et temperan
tiam; tres vero subordinatas e singulis illarum promanantes. Con
ficitur ex his Gemistum non docuisse nova; potius in reducenda
Philosophia graeca veterum desudasse.
b. Bessario , Trapezunti vitale lumen aspexit anno 1395o.
Plethonis discipulus ordinem S. Basilii professus, ob insignes in
rú genii dotes Archiepiscopi Nicaeni dignitatem anno 1436° obtinet,
eri insuper adhuc a Paulo II. Pontifiee Maximo Patriarchae Constanti
juit nopolitani ornandus titulo. Redux e Gallia legatus moritur Ravennae
anno 1729. Eruditos graecos, everso per Turcas Byzantio, in
Italia exules largo aluit stipendio, et frequentes habuit secum, ut
graecas literas quam latissime propagaret. Quemadmodum in rebus
Heligionis Graecos et Latinos unire vel maxime studuit: ita Pla
tonis doctrinam cum placitis aristotelicis conciliare, et in unum
systematicum totum (si fieri posset) transfundere omnibus laboravit
viribus ; quin ejus vota coronaret successus felix. In suis operibus

*) Barlaawm ab Andronieo legationis munere fungens missus fuit anno

13399 ad Benedictum duodecimum Summum Pontificem, in cujus aula
discipulum habuit Petrarcham, qui lucem conspiciens anno 130%9 tam
ob poëmata quam ob Philosophiae, et literaturae graecae ac romanae
peritiam celebratur. Amicas huic manus junxit Boccaccio natus 13139,
et mortuus uno post Petrarcham anno, nempe 1376.
**) Manuel Chrysoloras itidem legatione functus anno 13870 linguae, ac
literaturae graecae in Italia primus magisterio publico celebratus,
quod Venetiis, Romae, Mediolani ac Florentiae magno discipulorum
concursu et applausu tenuit usque ad mortem anno 1'1159.
***) Franciscus Philelphus fuit natus anno 13899, defunctus 1'Ì8095 juxta
mentem Aristotelis de morali disciplina scripsit libros 5.
****) Joannes Argyropulus Aristotelis libros physicos et morales latio red
didit idiomate. Attentionem quoque meretur ejus discipulus Angelus
Potitianus , natus 1454; vir fatis jactatus, qui pro filo praelectionum
suarum sumsit plura Aristotelis opera. Obiit anno 1494.
 — 136 —

potius favit Platoni, quam Stagiritae ; non tamen pepercit naevis,

quos in illo deprehendit. Aristotelis theologiam rejecit, tum quia
Polytheismo promovendo apta est; tum quia doctrina de creatione
mundi plurimum abludit a sententia Christianorum. Hi namque cum
Platone mundum in tempore creatum conservari a Deo et gubernari
dicunt; Aristoteles vero aetermitatem tribuit mundo. Non minus di
vergunt circa immortalitatem animae humanae, quam Plato et Chri
stiani propugnant, Aristoteles vero negat. His expensis bene judi
cat, dum asserit Academicorum et Peripateticorum sententias cum
Religionis christianae dogmatibus in unum totum sine repugnantia
uniri haud posse.
c. Marsilius Ficimus Florentiae natus anno 14330 totum se a
prima juventa literaturae classicae, et Philosophiae platonicae tra
didit, quibus artem junxit medicam sibi quoque, Mediceis maece
natibus postea magna calamitate pressis, salutarem. Florentiae cathe
dram Philosophiae tenuit auctoritate apud omnes tanta, ut Italos
ac Germanos copiosissimos instituendos habuerit. Versionem operum
Platomis et Plotini concinnavit omnium praestantissimam. In non
nullis locis tamen illum erroneo, hunc autem obscuro transtulit idio
mate, quod partim difficultatibus e textus originalis obseuritate pro
manantibus, partim brevitatis studio, quo in concinnando commen
tario Plotini ferebatur, adscribendum est. M. 1/199°.
d. Joannes Picus Comes de Mirandula, et Princeps de Con
cordia illustrissimis natalibus clarus anno 1463°. Hostis acerbissimus
Philosophiae et Theologiae scholasticae, operam impendit Cabbalae
primum ; Ficini postea discipulus Platonem et Aristotelem verbis
non re differre audiens, ambos cum pythagorea et orientali doctrina,
ceu fontibus omnis Philosophiae in unum conflare tentavit. Hoe ex
fine Romae nongentas theses disputationi publicae commisit; diver
sis eapropter implicitus diffieultatibus. et calamitatibus. Seripsit opus
de creatione mundi, sententiis neo-platonicis et cabbalisticis turgens.
Plus roboris et valoris inesse deprehenditur argumentis in libro
contra Astrologiam prolatis, quae adultiori aetate, dispulsis neo
platonicis et cabbalisticis somniis, excreverunt ceu fructus defaecatae
mentis. — In libro: De Ente et Uno stetit e partibus Aristotelis,
qui horum conceptuum identitatem defendit; addidit solum Picus,
Platonem idem asseruisse, quamvis Platonici contrarium teneant. —
Summam omnium attentionem excitavit promittens tractatum: De
concordia Platonis et Aristotelis; quominus promissis staret, im
pedivit eum praematura mors anno 1494°. Vir, sui seculi phoenix,
Philosophiae restaurationi utilem profecto impensurus operam, si
ultro vivere concessum fuisset.

C r i s i s.
Multi quidem hoc seculo Philosophiam amplexati sunt; major
illorum pars praejudicio auctoritatis et antiquitatis nuntium non
mittens Peripateticorum, et Neo-Platonicorum absurditates recoluit.
Pauci duntaxat, qui non absque omni fructu laborarunt studium
 — 137 —

linguae, ac literaturae graecae suscitarunt, ae foverunt, quin Philo

sophiam novis ditarint philosophematibus.

A`eeaalaam seactaamdeeimaamm.
§. 103. Introductio.
Literarum graecarum culturam continuarunt eruditi seculi 16-i,
fine limpidissimas graecis e fontibus hauriendi aquas. Primis decenniis
seculi hujus Plato et Aristoteles cunctorum volvebantur manibus,
donec Aristoteles difficilis et ambiguus, multorum in Ecclesia chri
stiana malorum caussa, et copiosis refertus erroribus, dominaretur.
Nec mirum ; amor siquidem scientiarum naturalium, quas Plato
parce attigit, congruum in Aristotelis operibus nutrimentum depre
hendit; Academia platonica Cosmi Medicei liberalitate circa annum
1440 erecta, non multo post eversis Mediceorum rebus, auctoritati
Platonis sustentandae haud suffecit; genius demum eruditorum ob
scura et ambigua Stagiritae loca explanantium, suamque doctrinam
et eruditionem contestari volentium tumulo intulit Platonem. Non
intercidit omnis alia Philosophia; nam cum peripatetica in plurimis
scholis reciperetur, non defuerunt, qui Academiaim et Cabbalam pro
profiterentur, ut si non plane novam faciem Philosophiae inducere
possent, abominabilem certe in Aristotelis verba jurandi consuetudinem
profligarent, errores capitales Peripateticorum clara luce collustrando.
Brevitatis caussa memorabimus paucos, qui nempe in Philo
sophiae restauratione sibi reale meritum collegerunt; missis aliis
quorum nomina, olim niagnis celebrata laudibus, nostram aetatem
non tulere ; uti sunt: Henricus Cornelius Agrippa ede Nettesheim,
n. 1187, m. 1535; Philippus Aureolus Theophrastus Paracelsus
Hombastus de Hohenheim, n. 1193, m. 1541; Jacobus Böhme,
n. 1575, m. 162',; Robertus de Fluctibus , n. 1571, m. 1637; et
plures alii, qui Philosophiae cabbalisticae, mysticae, Astrologiae,
Magiae, Alchymiae operam navantes, veri Philosophi noinine indigni
sunt. His amplius quid in Philosophia praesliterunt: a. Bernardinus
Telesius ; b. Jordanus Brunus; c. Thomas Campanella; et d. Baco
Baro de Verulamio.

§. 104. a. Bernardinus Telesius.

Constantia in regno Neapolitano genuit Bernardinum Telesium
anno 1508°. Teneris annis a patruo Mediolani literis imbutus Philo
sophiae, Matheseos et Physicae indefessus cultor oblatam sibi a
Paulo quarto Pontifice Maximo Consentini Archi-Episcopi dignitatem
deprecatus fuit, ut scientiis eo magis vacare liceat. Auctor Academiae
Telesianae naturae cognitiones amplificare, ac praejudicia evertere
studuit; incurrens eapropter veteris doctrinae defensorum invidiam
et calumnias. Impatienti animo quum has ferret, Consentiam a filio
reductus, contracto e bile morbo rebus mortalium ereptus fuit anno
1588°. In locum Aristoteleos Physicae, quam vatiniano persequebatur
odio, novam substituere volens, docuit:
 1-o. Tria sunt principia entium, duo incorporea, calor et fri
gus, tertium corporeum, nimirum materia. Calor, naturae mobilis,
coelum et sidera; frigus autem immobile terram constituit. Calor et
frigus perpetuam fovent pugnam, ex qua coelum et terra originem
trahit. Entium proprietates a diversis caloris gradibus et intervallis
deducuntur.
2-o. Materia nec augeri, nee minui potest; eadem non agit, sed
mutationes agentium principiorum, caloris videlicet ac frigoris
recipit; eadem praeterea est invisibilis, et coloris nigri.
3-0. Plantis insunt animae, crassioris attamen naturae, ac sunt
animae brutorum.
l}-o. Hominum animae sunt forma corporis incorporea, et gau
dent immortalitate.

C r i s i s.
Telesii conatus Aristotelis in locum novam substituendi doclri
nam laudari meretur, utut frustraneus fuerit; siquidem :
1-0. In eosdem errores lapsus fuit, quos in Aristotele reprobat.
Hic assumsit pro principiis Naturae abstracta, non entia; materiam
nempe, formam et privationem; Telesius autem: Calorem , frigus
et materiam.
2-o. Si reipsa inter calorem et frigus praetensa pugna esset,
determinandus fuisset minimus caloris gradus, ubi frigus inchoat;
vel minimus frigoris gradus, supra quem calor initium sumit ; quod eo
dificilius fieri potest, quo certius est, frigus et calorem subjectivis
affectionibus adnumeranda esse ita, ut, quod uni frigidum videtur, al
teri calidum sit ; et contra.
3-o. E Telesii sententia materia est inrisibilis, et quia per fri
gus et calorem mutationes recipit, est quoque in et per se imdeter
^minata : ergo proprie nihilum. Quomodo igitur poterit ex inactione
frigoris et caloris, duorum principiorum incorporeorum in materi
am, aequalem nihilo , mundus corporeus oriri?
l£-o. Telesius bellum indixit Physicae Aristotelis non spretis qui
busdam Ideis aristotelicis, uti sunt: Conceptus materiae, et pugnae
inter principia Naturae. In conceptu principiorum aliquantum reces
sit ab Aristotele ; ast, licet loco formae et privationis, calorem et
frigus substituerit: spirat nihilominus Aristotelem.
5-o. Denique Naturalismo conformiter doctrinam de Deo, liber
tate, moralitate non attigit: quapropter eadem, ac ex Aristotelica Phi
losophia deduci possunt consectaria.
- Nota. Telesio in oppugnando Aristotelis systemate amicas jun
xit manus Petrus Ramus (Pierre de la Ramèe) natus anno 1515. Tentata
reformatione Logicae aristotelicae odium non paucorum contra se incendit
adeo, ut anno 15720 nocte S. Bartholomaei `victima sicariorum, aeíe ab
adversariis conductorum, occubuerit. Auctoritatem Aristotelis fregit, atque
a se alienos ad opera Aristotelis evolvenda coëgit. Ab eodem nomen ducunt
Ramistae et Anti- Ramistae, qui non peculiari doctrina} verum partium
studio, et saeva in aliter sentientes furéndi libidine innotuerunt.
 — 139 —

§. 105. b. Jordanus Brunus.

Natales, parentesque Jordani Bruni frustra quaesieris, prout
multas vitae circumstantias, etsi suo seculo celeberrimorum unus fue
rit. Circa medium seculi 16-i Nolae in regno neapolitano lucem con
spexisse fertur. Inquietudine animi actus Ordinem (S. Dominici) et
patriam deseruit anno 1582°, atque Genevam petiit, ubi Calvini
et Bezae familiaritate usus fuit duobus annis. Quum autem votis ejus
non omnia responderent Parisios abiit, aperteque Aristotelem im
pugnavit. Facto adeo publico multorum aures offendit, et corda aba
lienavit; Vittenbergam eapropter profectus anno 1586°, relictis Ca
tholicorum sacris, in Lutheri castra transiit. Ast propter paradoxas,
quas defendit sententias tutum in Germania non inveniens locum, ca
pto consilio transfretavit in Angliam, non diu ibidem mansurus ; nam
anno 1592o Paduae fuisse Jordanum constat, ibidemque docuisse.
Tandem non ob paradoxas et inusitatas sententias, verum ob effre
nem oris licentiam, qua sancta quaeque ac bona proscindere solebat,
effecit, ut primum carceribus manciparetur, atque cum retractare nol
let, evoluto fere biennio ad rogum damnaretur anno 1600. Philoso
phabatur hoc modo:
1-o. Omne existens habet principia, e quibus ejus existentia
fluit; excipitur sola mundi anima, quae cum principio possibilitatis
et realitatis suae identica est ita, ut ambo a se discerni haud possint.
Hocce principium est caussa materialis, formalis, efficiens et fina
lis omnium, non solum realium, verum etiam possibilium.
2-o. Quoniam entia existentia per hoc principium , et in illo sunt,
in illo se evolvunt, vivunt et agunt: necessario debent omnia in uno
esse et unum in omnibus. Deus igitur et mundus unum, idemque
sunt; et sicut Deus infinitus est, talis etiam est mundus ; vis namque
infinita non potest vi suae essentiae quidpiam finiti producere.
3-o. Entia singularia nil nisi modificationes unius substantiae di
vinae sunt ; in iis deprehendimus vitam et animam, quae principi
um motus eorundem est, prout videmus in corporibus coelestibus.
lí-o. Oriuntur entia singularia e decem principiis simplicibus, a
monade incipiendo usque decadem , quae cuncta praecedentia in se
complectitur.
5-o. Anima humana omne per aevum duratura in verum et bo
num tendit ; mortem corporis non metuit, imo nonnunquam eam op
petit.

Crisis.
Fuit Brunus vir singularis prorsus ingenii, quem judicii debili
tate laborare cernimus ob facultatis imaginandi abnormem vivacitatem,
cui addenda est vanae gloriae cupido, ex refutato Aristotele oriunda.
Indefessa diligentia graecae Philosophiae fontes consuluit et pervol
vit; cumque videret Aristotelico-scholasticam Philosophiam quam tur
pissime a primaeva facie abludere, reformationem Philosophiae mo
liri coepit. Pessimos attamen carpsit consilii sui fructus tum quod li
 — 140 —

gato sermone usus, studio quaereret confusionem et obscuritatem;

tum quod omnibus contradicendi vesania seductus, Philosophos quos
vis nefandum in modum traduceret, et contra se concitaret. Absolvit
Brunus reformationis negotium resuscitando Pantheismum , ex operi
bus Graecorum haustum , quem ut probare possit nil omnino intenta
tum reliquit. De systemate hoc, si tale dici potest, notamus :
1-o. Affinitatem Bruni cum Platone probat doctrina de Ideis et
Caussis. Una ex parte Brunus veritati magis accedit, ac Plato, quum
asserit Deum non solum formale principium hujus mundi esse, ve
rum etiam reale ; alia vero ex parte plurimum aberrat, quatenus
divinitatem pro materia sumit , in qua libertas et necessitas unum
idemque sit. Sustulit hoc asserto essentiale discrimen , quod inter su
prasensuale et sensuale, spiritum et materiam , conditionem et condi
tionatum intercedit. Verum quidem est ultimum principium cujuscun
que rei existentis, proinde materiae quoque in Deo inveniri ; ast ex
eo legitimo ratiocinandi modo necdum sequitur principium cum
principiato , conditionem cum conditionato ej u s de m esse debere
maturae, id est: Deum, qua principium materiae necessario esse
materiatum. Hoc posito, quomodo poterat Brunus absque contradi
ctione Deo tribuere sapientiam, bonitatem, libertatem, quibus proprie
tatibus materia caret?
2-o. Monas , Dyas , Trias, Decas , et reliqua principia, qui
bus entia singularia suam debent originem, nil sunt nisi pythagorica
et cabbalistica somnia bene absurda.
3-o. Practicarum veritatum prorsus oblitus est Brunus, quia
Pantheismum propugnavit. Nec putandum est, durationem animae pe
euliarem hujus qualitatem esse, qua se a reliquis entibus materiatis
distinguat. Pantheismo enim semel stabilito quaevis materia, quivis
Spiritus omne per aevum duret, est necesse.

§. 106. c. Thomas Campanella.

Natus fuit Thomas Campanella in Calabriae oppido Stylo anno
1568, felicissimo ingenio et vehementissimo scientiarum amore il
lustris. Tres et decem annos natus sermone soluto et ligato specimi
na stupendae suae mentis dederat publica. Neapolim colendae juris
prudentiae caussa missus, praeceptoris consiliis deferens, Ordinem
Praedicatorum ingreditur, et Consentiam discedit, ubi totum se inde
fessa diligentia scientiis philosophicis tradidit. Primo quidem aristo
telico - scholasticam lustravit; quae cum ejus sitim non extingueret,
Platonis, Zenonis et Democriti systemata pervestigare coepit, haud
meliori fruens fortuna. Philosophiae igitur reformationem animo vol
vens, octo et decem annorum juvenis Telesii opera, Neapoli magna
laude vulgata, scrutatur non solum, verum etiam publicis in dispu
tationibus defendit, non quasi eadem ex toto probaret, sed quia meliora
non haberet. Omnium attentio, et plurimorum odia evigilarunt repen
tina, et prout passim ferebatur, non naturali modo acquisita Thomae
eruditione, qua veterem Aristotelis, et novam commentatorum ejus
dem Philosophiam contemnere ac refutare studuit. Neapoli, aucto
 — 141 — -

in dies inimieorum numero, Romam profugit anno 1592o vix melio

rem expertus fortunam; quare Florentiam, tum Venetias, dein Pata
vium et Bononiam concessit, ubi furto ablatos libros amisit. Redux
Neapolim anno 1598 perduellionis accusatus, et atrocissimis tormen
tis fere usque ad mortem vexatus rigidissimum in carcerem conjectus,
ac septem et viginti annis detentus fuit, donec tandem, agente potis
simum Urbano 8° Petri cathedram tenente, liber evasisset anno 16269.
Non multo post haec novis Hispanorum insidiis succubuisset, nilegati
galliei ope ac industria clam Parisios aufugisset, ubi monasterium
sui ordinis ingressus, et regio stipendio cohonestatus pacifice vixit
usque dum rebus mortalium nuntium mitteret anno 16390. Ejus placi
torum praecipua sunt sequentia:
1-o. Omnis cognitio eæperientiae debet originem, et omnis scien
tia superstruitur Historiae, quae vel est divina, i. e. Theologia;
vel humana i. e. Micrologia ; haec denique subdividitur in maturalem
et moralem Philosophiam. Naturalis Philosophia complectitur artem
medicam, Astronomiam, Astrologiam, Cosmographiam et Geographiam.
Moralis Philosophia habet tres partes: Ethicam, Politicam et Oecono
micam. Metaphysica inter Theologiam et Micrologiam locum quasi
medium occupat, estque harum auxiliaris, quia principia evolvit am
babus necessaria. — Logica est scientia auxiliaris Metaphysicae; neque
scientiae sensu stricto sumtae nomen meretur, sed artis, tum qui non
reale, sed ideale objectum habet ; tum quia illius finis non cognitio,
verum utilitas est, quam Metaphysico praestat ceu instrumentum,
quo hic utitur in suis objectis inveniendis. — Mathesis quoque inser
vit Philosophiae naturali auxiliaris scientiae adinstar. — Peculiarem
demum scientiam efficit Magia, quae in naturalem , diabolicam et
angelicam distinguitur.
2-o. Fundamentum philosophicas scientias hoc modo co- et sub
dividendi haeret in sensibus , qui docent nos esse, cognoscere , ac
velle. E primo membro ducit originem: Mechanica, Magia, Mathesis;
ex altero: Theologia, Physica, Metaphysica, Logica ; et ex tertio:
Scientiae practicae.
3-o. In introductione ad Metaphysicam Dogmatismi philosophici
possibilitatem contra scepticos probare volens , horum objectiones
recenset ac solvit. Tum ut Metaphysica fini suo satisfaciat, ait:
agendum esse de praedicamentis (ubi reformare conatur Aristotelem)
deinde in Ontologia de primalitatibus. Ut enim explicari possit utrum,
et quomodo existant objecta, inquirendum est in existentiae, et non
existentiae proprietates fundamentales, id est in primalitates. Harum
tres dantur: Potentia (idest possibilitas), sapientia (idest eognitio)
et amor. Quia vero existentiae opponitur non existentia, etiam prima
litatibus existentiae opponuntur primalitates non existentiae, uti sunt:
Impotentia, insipientia et odium metaphysicale.
lμ-ο. Ex his primalitatibus deducitur summa eaeistentia, summa
unitas, id est Deus, ejus existentia et attributa reliqua. — Totalitas
entium finitorum ex hac unitate emanat.
5-o. Religio alia est interna et naturalis, quae in cunctis ho
minibus eadem est; alia eacterna , quae internae superaedificatur,
 — 142 —

etiamsi diversa sit ratione cognitionis et rituum. Quoniam internae re

ligionis cognitio in homine per affectus et curas frequenter suprimi
tur, et negligitur: addidit Deus revelatam, quam legislatores ratione,
ceu naturali principio utentes, et indubiis criteriis divinae legationis
instructi, generi humano annuntiant.

C r i s i s.
Turpem in Aristotelis verba jurandi consuetudinem detestatus fuit
etiam Campanella, et novam Philosophiae, vel maxime Metaphysi
cae formam inducere animo statuit; ast quominus hoc negotium fausto
concluderet termino , obstiterunt fertilitas nimia ingenii et facultatis
imaginandi luxuria, quae judicii aciem suppresserunt, atque animum
pluribus intentum dissiparunt. Hinc explicatur ejusdem inconstantia
et consilii mutabilitas, qua impulsus perlustratis veterum Philosopho
rum systematibus , iisque rejectis, primum Scepticismo se addixit;
dein eclecticum Dogmatismum fovit; ultimo Alexandrinorum Mysti
cismum, Cabbalam et Theosophiam defendit. Campanella igitur non
reformavit Philosophiam, sed multa suppeditavit, quibus ejus succes
sores in rem suam optime usi fuere. Sie:
1-o. Non male tentat omnes scientias philosophicas ex uno fonte
derivare e facto videlicet conscientiae, quae testatur nos esse, cog
noscere , velle; ast factum hoc, ceu materiale principium, per refle
xionem et analysim examinare negligit, neque ultro, ac Aristoteles
progreditur. Accedit his, quod subordinationem scientiarum philoso
phicarum falsam subministraverit.
2-o. Aristotelicam tabulam Categoriarum rejicit maxima ex
parte ; novamque, nihilo perfectiorem construit. Deest in hac ordo
systematicus, et deductio Categoriarum.
3-o. Fundamentalis error in primalitatibus Campanellae haeret
in permutatione logicorum conceptuum cum metaphysicis. Summa
principia fuere : Esse et Nom- Esse, conceptus mere abstracti et
logici. In priori principio dixit contineri possibilitatem, quae iden
tica est eum potentia; prima igitur primalitas Esse e tribus hetero
geneis conceptibus constat, quam compositionem Campanella non
observavit. — Nexum porro inter Esse et Cognoscere non expli
cuit ; verum postulavit. Dicit enim cognoscere essentialiter non differre
a sentire; et facultatem sentiendi omnibus entibus inditam esse : quae
duo non demonstravit, nec demonstrare potest. Videmus igitur Cam
panellam , Idealismo jam jam approximantem, empirico — realisticas,
et idealisticas assertiones in unum congerere ita, ut altera quoque
ejus primalitatum subsistere non possit. — Idem sentiendum de ter
tia primalitate. Amorem videlicet, seu principium conservandi seipsum
extendit ad cuncta objecta , imo eundem Deo quoque tribuit. Quaeri
tur nunc ante omnia: utrum conclusio a singulari ad universale sit legi
tima? et an amor in cunctis entibus adesse debeat, quia eundem in
homine testante conscientia deprehendo ? Ultimo non concipitur, cur
in Deo, cui Esse absolute competit, et qui non esse nequit, amor,
id est stimulus conservandi seipsum supponi debeat.
 — 113 —

lμ-ο. Campanellam , qui totalitatem entium finitorum ex unitate

prodiisse statuit, premunt difficultates, quibus generatim systema
Emanationis laborat: quatenus autem schematibus ostendere laborat,
quo modo e primalitatibus proprietates entium ortae fuerint, Neopla
tonicorum somnia resuscitat, labemque Famatismi et Mysticismi suae
doctrinae adspergit.
5-o. In Morali Philosophia multa praeclare protulit, quamquam
fundamentum hujus doctrinae non satisfaciat rationi; quapropter ipse
met inter Empirismum, Rationalismum et Supernaturalismum anxius
fluctuavit. Sic adstruit: Religionem esse connatam ; mox tamen dicit:
eam insufficientem esse, atque indigere revelata doctrina, cujus ve
ritatem nihilominus e ratione determinare vult. Quodsi res ita se habu
erint Religio non erit basis sublimioris morum doctrinae; sed potius
convictio de divina religionis origine resultabit e morum doctrina.

§. 107. d. Baco Baro de Verulamio.

Lucubrationes Dogmaticorum Philosophorum Scepticis novos addi
derunt animos, et veritatis amicos convicerunt, hac via non posse
formari cognitiones systematicas; verum recurrendum esse ad experi
entiam, fors feliciori successu tractandam. Primus, qui novum hunc
philosophandi modum adhibuit et plurimum commendavit, fuit
Franciscus Baco in mundum veniens anno 1560. Insolita mentis acie
cum polleret, duodecim annos natus in Universitatem Cantabrigien
sem missus artibus liberalibus et Philosophiae tractandae incubuit.
Legationi Anglorum ad Gallos interfuit eo fructu, ut juvenis novem
decim annorum libello: De statu Europae, mentis maturae indicia
manifestaverit. Veram nominis gloriam, et gratiam Jacobi 1' Regis
Angliae assequutus fuit edendo opus: De augmentis scientiarum ;
atque rapidissimo cursu ad summas dignitates evectus fuit. Siquidem
ad annum 1619"* Cancellarius Angliae et Baro de Verulamio ; sub
sequo autem anno Vice-Comes S. Albani salutatus fuit. Aulae ac
regni oneribus se non oppressum ostendit vulgato labore octo et de
cem annorum cursu confecto, cui titulus: Novum organom. Imo for
tunae adversae acerbissimis ictibus impetitus, amorem Philosophiae
non posuit. Cautior tamen evasit mulcta persoluta, honoribus, imo
libertate quoque ademta. Quare paullo post pristinae libertati restitu
tus a regni et aulae negotiis abstinuit sibi, Musisque suis asperri
ma in paupertate vivens, donec rebus mortalium eriperetur anno
1626o. Circa ejus philosophandi modum notamus:
1-o. Statum literarum et scientiarum sui aevi corrigens Baco,
scientias e communi fonte, mente videlicet humana deduxit, ordina
vit, et in unum systematicum totum connexuit. Principii adinstar hoe
in negotio assumsit: Radix omnium scientiarum sita est in mente hu
mana. E triplici facultatis cognoscendi ramo, memoria utpote, phan
tasia et ratione triplicis generis distinguit scientias ita, ut memoriae
debeamus Historiam, phantasiae Poësim , rationi denique Philoso
phiam. Memoria imagines objectorum singularium sensus nostros affi
 — 144 —

eientium retinet; phantasia eas imitatur; ratio demum eas diversi

mode componit, ut consectaria deducat.
2-o. Philosophia continet triplicis generis doctrinam: De Numine,
de natura et de homine. Prima est Theologia maturalis, cui appen
dicis in formam adjicitur doctrina de angelis et spiritibus. Altera est
Philosophia naturalis , quae in speculativam abit et operativam ;
illa complectitur Physicam et Metaphysicam; haec Mechanicam et
Magiam antiquo, et honorifico sensu sumtam. Mechanica igitur Physi
cae, Magia vero Metaphysicae respondet.—Tertia pars Philosophiae
est doctrina de Homine, cujus quoque duas partes discernere licet;
nempe: Philosophiam humanitatis et civilem. Prior exponit doctri
nam circa corpus et animam hominis; posterior continet doctrinam
de eonversatione, de negotiis, de republica*). — Mathesis juxta Ba
conem est magna Philosophiae Naturalis tam speculativae , quam
operativae appendix potius, quam scientia substantiva.
3-o. Syllogismis nulla inest vis probandi, nullumque pretium.
Inductione sola, cujus fundamentum in experientia situm est, licite
uti potest Philosophiae naturalis amator. Asserto huic ansam prae
buere subtilitates futiles Philosophorum, quae in alias disciplinas
traductae, delira excitarunt somnia, experientiae contraria, men
tisque culturae inimica. Ex eadem ratione
lμ-ο. Teleologia e Physica in Metaphysicam est releganda, non
quasi Teleologia Physicae repugnaret, sed quod neglecta inquisitione
in caussas rerum physicas, phantasiae extravaganti per speculationes
teleologicas latissimae pateant fores.
C r i s i s.
Baco amplissima experientia didicit Philosophiam scholasticam
tam parum conferre ad plenam culturam, ut, quos illud aevum omni
bus numeris absolutos venditaret Philosophos, experiretur vitae pra
cticae parum utilibus cognitionibus onustos. Magnae instaurationis
* itaque sex partibus constantis opus animo concepit, quod, unius
hominis vires quum superaret, consummare non potuit. Ad ejus pla
cita sequentia notamus:
1-o. In libro: De dignitate et augmento scientiarum , con
struxit tabulam scientiarum philosophicarum, in qua nexus syste
maticus desideratur e0, quod ibidem recurrant cognitiones aut Philo
sophiae repugnantes, aut nomine scientiae, stricto sensu sumtae,
indignae; uti : Cosmetica, Athletica et aliae. Ostendit nihilominus,
quo modo possint cognosci, quae haetenus fuere neglecta.
2-o. Baco supponit sensualia solum esse cognoscibilia ; quare
origines denuo restaurati Empirismi eidem sunt adscribendae. Syllo
gismi theoriam neglexit, ut inductionem, summi usus in Philosophia
naturali, regulis muniat. Abstinuit hunc in finem a constructione
conceptuum, sed empiricam cognitionem non ad solas observationes,
verum etiam ad experimenta reduxit; ac denique sensuum et ex
*) Partitionem historiae et poëseos tanquam ad nos non pertinentem
praetermittimus.
 — 145 —

perimentorum fidem dixit esse fundamenta ratiocinationis. In hoc opere

(Novo organo) multa leguntur minus clara tum propter novorum
terminorum copiam, tum propter partitionum frequentiam ; plurimis
tamen abundat observationibus, quibus amplificantur scientiae natura
les. Arti syllogisticae infensus non omnem sprevit syllogismorum
usum, probe noscens affinitatem inductionis cum syllogismis.
3-o. Teleologiam, quae pro scientifica basi Theologiae et The
ismi habita fuit, e Physica eliminando Atheismi notam incurrit; quo
crimine ut se lavaret Baco, relationem Teleologiae ad Theologiam
accurate dilucidat. Tantum enim abest, ut inquisitio in physicas rerum
caussas hominem a Deo abducat: ut potius Philosophi nullum in
veniant aptius fundamentum explieandi naturam ejusque objecta,
quam providentiam divinam. Hoc asserto vel levissimam Atheismi
umbram dispellit. -

[1-0. Licet superstitionis acerrimus impugnator Baco arcanas

naturae vires, quibus cognoscendis Alchymia, Magia, Astrologia,
Chiromantia et similis furfuris artes et scientiae occupantur, nega
verit, et pernegaverit: se attamen non omni praejudicio liberum
ostendit asserendo, animae humanae dotem divinationis esse infusam,
quum vel propria vi futura cognoscere valet, uti fit nonnunquam in
somniis, extasi et agone ; vel quum per externum influxum, quae
ventura sunt, revelantur. — Phaenomena quaedam animalis Magne
tismi sententiae Baconis adstipulari dicuntur.

PERIODUS SEXTA.
Philosophia rec e n tiori s aevi
ab anno circiter f600, usque ad medium seculi 18°, seu a Cartesio ad
Kant usque.

Seeulum septimumdeeimum.
§. 108. Introductio.
Feliciora Philosophiae tempora illuxere seculo 17o et 18°, qui
bus mens humana, propriis confidens viribus, in veritatis cognitio
nem devenire satagebat. Servilis veterum, praecipue Graecorum
Philosophiae imitationis nausea; odium scholasticae doctrinae, quae
fabellis anilibus fuit similior, quam Philosophiae ; Physicae denique,
Matheseos et Astronomiae cultura mirum in modum provecta ex
citavit multos ad systematicam cognitionum philosophicarum unionem.
Quapropter inquisitio de origine, veritate ac certitudine cognitionis
generatim , ac speciatim, habito ad naturam, hominem ac Deum
respectu, instituta fuit. Quum autem nonnulli Philosophorum fontem
cognitionis philosophicae haberent rationem, experientiam alii, duo
enata sunt systemata: Rationalismus et Empirismus, quae finem
eundem, cognitionem utpote systematicam diverso modo consequi
studuerunt. Quia vero principia horum systematum, si non opposita,
certo diversa sunt, etiam consectaria resultantia non poterant non
differre a se invicem. Empirismus, per Baconem praecedenli seculo
10
 — 146 —

fundatus, et maximi nominis defensores hoc tempore nactus, non

minoris momenti adversarios in Cartesio ejusque asseclis numera
vit. Decertatum fuit ancipiti velitationum exitu, quamvis utraque
pars triumphum caneret. Hoc non obstante videmus ambitum Philo
sophiae practicae, quam a temporibus invalescentis Scholasticorum
disciplinae, si Abaelardum et S. Thomam Aquinatem exceperimus,
vix ullus attigit, ampliora capere incrementa ita, ut aequilibrium
theoreticas inter et praeticas cognitiones restitutum fuerit, atque
hae non minus ac illae objecta fuerint systematicae inquisitionis.
E multis, qui hac periodo inclaruerunt, viris, eligimus tanquam cele
herrimos: a. Renatum Cartesium. b. Petrum Gassendi. c. Thomam
Hobbes. d. Arnoldum Geulinae. e. Benedictum Spinoza. f. Nicolaum
Malebranche. g. Joannem Locke. h. Godofredum Leibnitx.
§. 109. a. Renatus Cartesius.
Gallia genuit virum , qui spretis difficultatibus, superatisque
impedimentis funditus novum condidit systema, quo labefactatam
Aristotelis et Scholasticorum auctoritatem penitus diruit. Fecit hoc
Renatus Cartesius (René des Cartes) illustris prosapiae, Hagae
Turonum anno 1596° natus. Primas disciplinas hausit in Collegio
Jesuitarum Flexiae, ubi tenera in aetate eruditionis futurae speci
mina protulit. Cum autem intelligeret, se nil adhue recti solidique
scire, quamprimum licuit per aetatem e praeceptorum custodia exire,
literarum studia prorsus reliquit; captoque consilio nullam in posterum
quaerendi scientiam, nisi quam vel in seipso, vel in vasto mundi
volumine posset reperire, insequentes aliquot annos peregrinationibus
impendit. Militiae quoque binis vicibus nomen dedit, belloque tri
cennali interfuit, cujus taedio captus anno 1621° Marti terga vertit,
et per Germaniam, Helvetiam et Galliam in terras Batavas con
cessit, ubi ab anno 1629° usque 1649-um diu conceptam Philosophiae
in melius mutationem, editis in lucem quam plurimis philosophicis
et mathematicis operibus, auspicatus fuit. Omnium laudibus cele
bratum evocavit Christina Sueciae Regina in aulam suam Holmiam,
quo mox abiit novae Philosophiae semina sparsurus. Non diu licuit
Cartesio hae fortuna frui ; siquidem ex inclementiore aëre contracta
pulmonum inflammatione in febrim incidit, atque suae fortunae et
scientiis eripitur morte, anno 1660°. Ex ejus operibus considera
bimus, quae sunt transcendentalis, cosmologici et anthropologici
tenoris ; ceteris in alias disciplinas relegatis.
oz. Tr a n s c e n d e n t a l i a.

Logicae regulas nimis copiosas rejecit ceu inutiles, tum quia

confusioni ansam praebent, tum quia exquirendis cognitionibus aptae
non sunt; sed ad hoc solum valent, ut, quae nobis jam cognita sunt,
aliis exponamus. Rationi humanae in cognitionum exquisitione ver
santi sequentes putat sufficere regulas:
1-o. Nihil unquam velut verum admittendum, nisi quod certo et
evidenter verum esse cognoscitur; hoc est: Ut omnem praecipitan
tiam, atque anticipationem in judicando vitemus quam diligentissime;
 — 147 —

nihilque conclusione eompleetamur, quam quod ex elaris et distinctis

praemissis patet ita, ut nullo modo in dubium possit vocari.
2-o. Difficultates, quas examinamus in tot partes dividamus,
quot expediunt ad illas commodius resolvendas.
3-o. Cognitiones, quas veritati quaerendae impendimus eo semper
ordine promovendae sunt, ut incipiendo a rebus cognitu facillimis
et simplicissimis, paullatim ad difficiliorum, et magis compositarum
cognitionem ascendamus.
lÃ-o. Tam in quaerendis mediis ad propositum thema solvendum
aptis, quam in difficultatum partibus percurrendis perfecte singula
enumerentur, et omnia considerentur adeo, ut nil omissum fuisse
certi simus.
5-o. Ut certum ab incerto distingui possit principii adinstar
servit: omnem cognitionem esse erroneam, proin de omnibus du
όitandum esse. Ad hoc dubium nos permovent:
a. Fallaciae, quae sensibus originem debent.
b. Apparens somniorum objectivitas.
c. Praesumta possibilitas, nos ita esse creatos, ut semper
fallamur.
• 6-o. Supremum, et nulli dubio pervium principium est: Cogito:
ergo sum. Si namque omnia, quae dubia sunt, ceu falsa rejicimus:
sine contradictione asserere non possumus, nos, qui cogitamus eo,
quo cogitamus momento non existere. Conscientia sui ipsius igitur
est subjectiva basis cognitionis.
7-o. Realitas competit cuivis ideae, cujus objectum perfectius
est me ipso, quod ergo producere non possum.
8-o. Quia inter has ideas unam habemus, cui existentia com
petit, jure examinamus, a quanam caussa illam ideam habeamus ?
In Dei idea tantam immensitatem agnoscimus, ut certi simus, non
posse illam nobis fuisse inditam per mos, quum hoc in casu easdem
perféctiones immensas nobis dedissemus: ergo profecta est haec
idea a re, in qua sit omnium perfectionum complementum, hoc est:
a Deo realiter existente. Lumine certe naturali notissimum est, non
modo a nihilo nihil fieri, nec id, quod perfectius est, ab eo, quod
est minus perfectum produci ; sed neque in nobis ideam ullius rei
esse posse, cujus non alicubi, sive in nobis, sive extra nos, arche
typus, omnes rei perfectiones vere continens, existat. Quoniam vero
summas perfectiones, quarum ideam habemus, nullo modo in nobis
reperimus, hoc ipso recte concludimus: eas in aliquo a nobis diverso,
nempe in Deo realiter et necessario existente, contineri.
9-o. Attributis divinis accenseri possunt omnia praedicata, qui
bus illimitata perfectio enuntiatur ; e. g. omnipotentia, omniscien
tia, aeternitas, et alia ; quidquid autem imperfectum, limitatum est,
excludendum venit; e. g. materialitas, sensio, et alia.
10-o. Primum et supremum Dei attributum est veracitas. Nos
quoque in judicando non erraremus, si perspicuitatem repraesen
tationum non negligeremus; quare fundamentum erroris non tam in
intellectu, quam in voluntate latet, quae in judicando confusis et
obscuris repraesentationibus assentitur. Ad voluntatem in erronea
10 *
 — 148 —

judicia flectendam non parum conferunt praejudicia, jam in juven

tute hausta.
11-o. Per substantiam nil aliud intelligimus, quam rem, quae
ita existit, ut nulla re alia indigeat ad existendum. Et quidem sub
stantia, quae mulla plane re indigeat, unica tantum potest intelligi,
nempe: Deus ; alias vero cunctas nonnisi ope concursus divini exi
stere posse, percipimus.
12-o. Objecta nostrae cognitionis vel sunt entia non eaetensa,
cogitantia, id est: Spiritus; vel non cogitantia, sed eaetensa, id est:
Corpora. Cogitatio igitur, sub qua omnis animae, seu spiritus actio
intelligitur, et eaetensio sunt generalia entium attributa.

(D r i s i s.
Quodsi de meritis Cartesii sermo sit, ea, quae in Mathesi,
Physica, Astronomia praestitit, probe secernenda sunt ab ejus operi
bus philosophicis, in quae gloriam aliis ex scientiis haustam deri
vavit. Novo systemate non alias, ac evidentes veritates continente
Philosophiam complecti voluit ; quae res non poterat non incendere
multos veritatis amicos ad novam theoriam enthusiasmo amplecten
dam, et contra fervidas adversariorum objectiones tuendam: licet
non pauci, novae doetrinae insufficientiam sensim pervidentes, a
primo fervore remiserint, imo eandem sicut alia systemata rejecerint.
Negari haud potest, Cartesium ad Philosophiam multum contulisse,
ostendendo insuperhabitis veteris Philosophiae placitis e conscientia
propria systema philosophicum posse construi, quod licet nunc erro
ribus haud careat, reiteratis nihilominus tentaminibus ab erroribus
purgatum, et firmum subsistat. Locke ac Leibnitius, ni praelusisset
Cartesius, vix ac ne vix quidem suam facultatis cognoscendi theo
riam elaborassent. Neque demum praetermittendum est Philosophiam
Cartesio non fuisse inanium, prout apud Scholasticos et Aristote
licos fieri solebat, formularum disciplinam, sed utilem, si naturae,
si homini rite applicetur, scientiam. Observationibus quibusdam in
dulgemus ad superius enumeratas Cartesii propositiones, et quidem:
1-o. Regula prima, secunda, tertia et quarta, quae cogitatio
nibus nostris in systema jungendis destinantur, in usum praefatum
non serviunt; quia, ipso Cartesio fatente, potissimum e Mathesi de
sumtae sunt , ansam praebentibus longis rationum catenis, quarum
ope Geometrae ad rerum difficillimarum demonstrationes ducantur;
tum quia determinare neglexit quid sit veritas; quomodo eadem
quaerenda; quae Criteria ejusdem.
2-o. Scepticismus Cartesii universalis quidem est, at conditio
natus: vult siquidem ne ideo dubitemus, ut dubitemus; verum ut
in veritatis cognitionem deveniamus. Hoc principio stabilito Dogma
tismum evitare volens Cartesius in eundem incidit; atque relicto
Scepticismo principium assumit, cui systema superstruit, ficta soli
ditate et evidentia imponens. Si praeterea omnis cogitatio mentem
nostram subiens validum argumentum veritatem addubitandi foret,
an non everteretur omnis ad veritatem perveniendi possibilitas?
 — 149 —

3-o. Propositio: Cogito: ergo sum, vera quidem est; at prin

cipii supremi vim non possidet. Vel enim sumitur pro facto
immediato conscientiae, quo in casu non est principium primum co
gnitionis certae. Vel sumitur pro conclusione, orta ex aliis notio
nibus simplicibus et praemissis: et tunc hae notiones et praemissae
sunt originaria cognitionis principia, quae non solum praesupponenda,
verum examinanda fuissent. Nec praetermittendum est, quodsi de
omnibus in genere dubitari possit, imo debeat: de meo dubio quo
que, hoc est de mea cogitatione, proin etiam de mea existentia du
bium foret movendum. Quomodo autem subsistet hoc in casu supre
mum Philosophiae principium: Cogito: ergo sum ?
lÃ-o. Cujus ideae objectum perfectius sit me ipso determinari
prius non potest, quam sciam, quid ego sim; huic autem cogno
scendo relativus conceptus perfectio non sufficit.
5-o. De ontologico Cartesii pro Dei existentia probanda argu
mento juvat revocare, quae apud S. Anselmum dicta fuere, additis
insuper sequentibus: Falsum est, ideam entis infinitas perfectiones
possidentis non fundatam esse in nobis, verum in ente infinito, ex
tra nos realiter et necessario existente. Possumus etenim per con
nexionem plurium perfectionum conceptum entis finite perfecti effor
mare, atque pedetentim gradus perfectionis eousque auctos cogitare,
donec ideam entis infinito gradu perfecti consequamur.
6-o. Definitio substantiae justo angustior laborat errore. Con
cessa enim hac definitione praeter Deum omnis alia substantia ne
ganda foret, quod absurdum est; vel vero totum hoc Universum una
cum singulis entibus esset pars, et modificatio hujus unius substan
tiae; quod non minus absurdum foret, atque spinozistici Pantheismi
essentiam exprimeret.
7-o. Cogitatio et eaetensio sensü Cartesii sumta non sunt duo
opposita; quoniam sub cogitatione intelligit cunctas animae opera
tiones, ex quibus nonnullae sunt non liberae; hinc suapte cessat
discrimen inter extensionem ceu id, quod liberum non est, et inter
cogitationem, ceu id, quod liberum est.

β. C o s m o l o g i c a.

Cartesius universalibus, quae stabilivit, principiis conformiter

de materia et mundo philosophabatur ita:
1-0. Substantia extensa materiae, vel corporis nomine insignita
realiter existit, eique conveniunt proprietates, quas in conceptu entis
extensi clare cogitamus. Sensus etenim nostri afficiuntur vel a Deo,
vel ab ente alio, quod Deus non est. Quum per sensus nostros ex
ternos materiam extensam, ejusque partes diversae figurae, et motum
clare perspiciamus: vel Deus nos fallit suppeditando ideam extensae
materiae, quam a Deo et a nostro Ego distinguimus, et realiter
existentem cogitamus, licet realitatem extra nos habeat nullam;
vel vero respondet in rerum natura nostro de materia conceptui
objectum, eui extensio, figura, motus et reliquae proprietates con
veniunt, quas in illo cogitamus. Quia autem absurdum et impium
 — 150 —

est cogitare, Deum esse fallacem, suapte eequitur: Materiam rea

liter eacistere.
2-o. Essentiam corporum efficit eaetensio in longum, latum et
profundum, quia haec a eorpore abesse nunquam potest. Reliquae
proprietates corporum, uti: color, durities, odor aliaeque, possunt
a corporibus auferri ; mutabuntur quidem corpora, quin cessent
esse corpora.
3-o. Generalis caussa motus alia non est, quam Deus, qui
materiam cum motu et quiete in principio simul creavit, et per
concursum ordinarium tantundem motus et quietis in tota natura,
quantum tunc posuit, conservat.
l1-0. Materia mundi a Deo in particulas aequales divisa quam
titatem motus in se habuit ita, ut particulae singulae motae fuerint
et circa propria centra, et plures una cirea alia puncta remota, quae
sunt centra stellarum fixarum et planetarum ; quo facto vortices
tot oriuntur, quot sunt astra in mundo.

C r i s i s.
1-o. Cartesius metaphysicis principiis intermiseet plura, quae
ad forum Physicae pertinent.
2-o. Delectatur hypothesibus arbitrariis , qualis est, e. g. de
vorticibus, qui Cartesiani audiunt. Assumit Cartesius vortices, ut
phaenomena naturae faeilius explicare, et entium essentiam per
spicere valeat. Rationi magis consentaneum fuisset dicere mundum
in tota sua perfectione a Deo in prineipio eonditum fuisse. — Vor
ticum Cartesianorum theoria videtur desumta esse e Democrito, qui
similem motum atomis inesse defendit.
3/. A n t h r o p o l o g i c a.
Mentem Cartesii de objectis anthropologieis aperiunt sequentes
propositiones: - -

1-o. Essentiam animae constituunt cogitationes ; corporis autem

essentiam esctensio, quae determinatio est opposita cogitationi: anima
ergo et eorpus non solum diversae, verum etiam oppositae sub
stantiae sunt. Spiritualitas, simplicitas, immaterialitas et immorta
litas animae humanae attributa sunt.
2-o. Anima neetitur eorpori, quo ceu instrumento activitatis
suae utitur. Assistit Deus animae operanti, quamvis glandula pine
alis praecipuum videatur animae organum.
3-o. Animalia bruta non sunt animata entia, sed solum machimae
viventes; quod patet e defectu linguae signis non naturalibus, verum
arbitrariis constantis; tum e defectu perfeetibilitatis.
13-0. Cogitationes Cartesii sensu latissimo sumtae vel sunt:
a. Voluntatis manifestationes, quae vel in anima terminantur,
uti amor in Deum; vel in corpore, uti consilium ambulandi.
b. Passiones, hoc est repraesentationes, quae itidem vel a sola
anima dependent, uti Ideae; vel a corpore defivantur, quo in easu
a. Partim nervorum ope excitantur ; quo pertinent repraesen
 — 151 —

tationes ab objectis externis, nec non ab ipso corpore suscitatae,

uti sunt repraesentationes famis, sitis, caloris ; deinde affectus in
anima orti, quos passiones sensu stricto dicere licet.
ß. Partim a spiritibus vitalibus dependent, qui diversimode
agitati, et reperientes vestigia diversarum impressionum, quae prae
cesserant in cerebro, cursum eo dirigunt fortuito per quosdam poros
potius, quam per alios; atque hoc modo praebent originem imagi
mationibus.
5-o. Cum essentiam animae constituant cogitationes, hae autem
sine ideis possibiles non sint, necessario sequitur: animae inesse
Ideas innatas, et a Deo impressas.

C r i s i s.

1-o. Cartesius conceptum animae, praetermittendo ejus vim sen

tiendi et appetendi, angusta definitione determinavit.
2-o. Corpus ab anima distinguit, quin adferat certum criterium,
quo activitas animae ab ea corporis discernatur.
3-o. Si Deus assistit actionibus nostris actum est non, solum
de libertate humana, sed superfluus est etiam organorum apparatus
mirus in corpore nostro, atque non videtur ratio, cur anima corpori
nectatur. Adfectiones videlicet mentis possent Deo praebere occasio
nem motibus in corpore producendis, etiamsi anima corpori nequidem
inesset. — Si denique absolute impossibile est animae agere in
corpus, et vicissim, neque Dei actione absoluta haec impossibilitas
aufferretur.
4-o. Animalia bruta meras machinas esse, precario asserit.
Defectus enim linguae artificialis et perfectibilitatis non probat ani
malibus brutis nullam inesse animam, verum hanc intellectu et
ratione carere. — Similiter haud sequitur, nullam prorsus brutis
inesse conscientiam, si clara et rationalis conscientia in iis desi
deretur. — Nec putet quisquam animas brutorum esse negandas,
ne immortales ac liberas dicere cogamur.
5-0. Ideae innatae figmentum sunt; siquidem:
a. Omnes ideae, quas habemus vel sunt ideae rerum sensibi
lium, vel intelligibilium ; priores a sensibus proæime, posteriores
remote oriuntur.
b. Quo magis sensus nostros perficimus, eo plures ideas ha
bemus, quo minus, eo pauciores: ergo qui nunquam iis utitur, aut
qui plane iisdem earet, nullas habet ideas. - -

c. Si ideae innatae darentur superflui essent sensus externi,

quod legi parsimoniae adversatur.
d. Si quaedam ideae , innatae dantur, cur non sunt omnes
innatae?
e. Si ideae innatae darentur, hae quoad tempus prius deberent
se evolvere ac adventitiae ; ast praetensae ideae innatae, quales di
cuntur esse: Dei, virtutis, veritatis, justi et injusti, longe tardius
innotescunt, quam adventitiae.
f. Nulla datur idea, quae non posset ope abstractionis, aut
 — 152 —

reflexionis ex ideis rerum sensibilium deduci. Consule Leibnitii

crisim numero 1-o. -

§. 110. b. Petrus Gassendi.

Acerrimum hostem Philosophiae Cartesii deprehendimus in Petro
Gassendi, qui natione Gallus lucem conspexit in vieo ignobili Pro
vinciae anno 1592°. Fama eruditionis inter suos percrebuit ita, ut
vix scholis egressus Rhetoricae , postea Philosophiae cathedram
conscenderit. Statum sacerdotalem amplexus Diniensis Ecclesiae
Canonicatu et Praepositura ornatus totum se scientiis, Philosophiae
nempe, Mathesi et Astronomiae perpoliendis impendit. Hanc in
periodum referendae sunt ejus cum Cartesio et Marino Mersenno
(m. 1648) disputationes literariae. Evocatus imo fere coactus adiit
anno 1645° munus professoris Matheseos in Regia Academia Pari
siensi, cujus summum decus fuit usque ad mortem, anno 1655°
nimia virium contentione progenitam.
Opera eruditi hujus viri tres quasi sectiones constituunt, quarum
prima complectitur libros septem adversus Peripateticos recentiores
potius, quam contra ipsum Aristotelem scriptos. Secundam in se
ctioiiem referendi veniunt libri, quibus Epicuri vitam et doctrinam
atro calculo notatam defendendam suscipit. Tertiam demum sectionem
efficit syntagma philosophicum, in quo propriae Philosophiae capita
exponit. Ubi eontra Peripateticos loquitur
1-o. Authentiam librorum Aristotelis in dubium vocat. Ait porro,
summas oriri difficultates in interpretatione horum librorum ob scri
bendi rationem obscuram, et ambiguam terminorum significationem.
His e caussis infinitus paene aristotelicorum commentariorum exsur
rexit numerus, originalem textum clariori luee non collustrans. In
Aristotelis Dialectica defectum arguit summe necessariarum definitio
num, et superabundantiam regularum in Topica; divisiones quoque
multis in locis incompletas esse ac erroneas ostendit; syllogisticam
artem vero confusam et obscuram reprehendit. — In Physica objicit
Aristoteli, deesse conceptum Physicae, et conspectum materiae in ea
pertraetandae ; in Metaphysica vero regnare disordinem. — Moralis
demum Philosophiae imperfectionem repetendam dicit e falsa per
suasione Aristotelis: Objectum,Philosophiae moralis per Philosophum
accurate determinabile non esse. Quo concesso facili modo explicantur
erroneae apud Aristotelem definitiones et divisiones objectorum ad
Philosophiam practicam pertinentium.
2-o. Physicae cum duceretur studio Epicuri doctrinam excitari et
defendi posse ratus est, si dispulsis praejudiciis, quibus plurimi tene
bantur, genuinae hujus Philosophi sententiae explicarentur Quapro
pter non solum Diogenis Laërtii librum decimum: de Epicuro, nova
versione commentarioque illustravit; verum etiam de vita, moribus
et Philosophia Epicuri plures edidit libros, in quibus dispersas apud
veteres Epicureismi sententias forma systematica vestivit.
3-0. Plurimum inclaruit Gassendi systemate philosophico, quod
Epicuri doctrinae superstruxit, inque tres partitus fuit scientias,
quae sunt: Logica, Physica, Ethica. In Logica, quam definivit esse
scientiam recte cogitandi, agit: 1-o. De simplici rerum imagi
natione. 2-0. De propositione. 3-0. De syllogismo, et l£-0. De me
thodo. — Ad Physicam relegavit Metaphysicam, in qua, ne Atheismi
nota inusta eundem ac Epicureismus contemtum et sortem experiatur,
nonnulla mutavit. Sic existentiam Dei ejusque providentiam, et animae
humanae immortalitatem contra Epieuri mentem asseruit, et multis
probavit argumentis. Mundi ortum per fortuitum atomorum concur
sum negavit; eumque nonnisi per actionem entis infiniti, qua ex
nihilo quidpiam produxit, id est per creationem intelligi posse vult.
In Ethica quaerit, quomodo libertas hominis cum fato possit com
poni. De bono summo agens evertere nititur Stoicorum, Academi
corum et Peripateticorum objectiones motas contra Epicuri senten
tiam, qua felicitas bonum summum hominis habetur, cujus medium
sit virtus. Character verae felicitatis ponendus est in animi tran
quillitate, atque indolentia corporis.

C r i s i s.
1-o. Gassendi exercitationibus paradoxis adversus Aristoteleos
finem optatum haud consequebatur, tum quod non pauca proferat
argumenta falsa, et probandae rei non sufficientia; tum quod obje
ctiones pridem factas recoquat, quas Peripatetici aut jam solverunt,
aut futiles et leves, responsoque indignas existimarunt. Auetoritatem
igitur Aristotelis non imminuit, quin potius non paucos Peripateti
cismi defensores, vel maxime Germanos, concitavit, qui opportunam,
et ultro sibi oblatam occasionem sumendae vindictae praetermittere
nolentes, Epicuri defensorem Atheismi incusare non haesitarunt;
penitus obliti Gassendum errores, quos Epicurus respectu theologico
et philosophico commisit, severae omnino crisi subjecisse, ac re
pudiasse.
2-o. Quamvis Gassendi Aristotelis Dialecticam detestatus fuerit:
tria tamen posteriora Logicae capita ex Organo desumsit. Fatendum
interim est, Gassendi hoc in negotio ita fuisse versatum, ut regulas
longe pauciores ac breviores nexu systematico comprehenderit, ac
exemplis aptis illustraverit.
3-o. Plurima specimina eruditionis et ingenii profundi edidit
comparando Epicureismum cum ceteris, praecipue aristotelico et
platonico systematibus ; prout etiam exarando Meteorologiam, et
Physiologiam regni animalis, vegetabilis et mineralis.
lg-o. Ethica Gassendi multifariam infirma est; sic: Non probat
hominem esse liberum, nec inquirit, quomodo libertas hominis cum
Determinismo naturae possit componi. Erravit porro, dum dicit:
virtutem esse medium pro altiori fine obtinendo. Nec minus a vero
alienum est, felicitatem summum hominis bonum, et finem esse, in
quem omnes actiones humanae collineent. Summi siquidem boni
characteribus destituitur haec felicitas; nec dignitatem pretiumque
homini personale conciliat, nisi virtus fuerit scaturigo, e qua pro
manat. — Tandem genuinus officii et obligationis moralis con
ceptus formari haud potest, si felicitas hominis bonum summum et
absolutum statuatur.

§. 111. c. Thomas Hobbes.

Alter e notabilioribus Philosophiae Cartesii adversariis fuit
Thomas Hobbes Anglus vitam ingressus anno 15889, denatus 1679°.
Peregrinationibus in Galliam et Italiam susceptis maximi nominis
eruditos amico sibi foedere junxit, uti: Gassendi, Galilei, Mersennum,
et hujus ope Cartesium. Plurimorum etiam odium incurrit ob prin
cipia antidemocratica, et ob Philosophiae aristotelico-scholasticae im
pugnationem. Hobbesio Philosophia fuit: Per rectam ratiocinationem
acquisita cognitio effectuum et phaenomenorum e cognita rei
generatione; vel etiam inverse : Cognitio generationis, id est caussae
e cognitis effectibus. Materia igitur Philosophiae omne corpus est,
quod cum alio eomparari potest, cujusque eaussam aliquam cogitare
licet producentem. Quae cum ita sint, excluditur e Philosophiae
ambitu doctrina de natura et attributis divinis, id est Theologia,
et omnis revelata doctrina. Quum autem duae solum cogitari possint
species corporum, quae aut per naturam, aut per liberam hominum
voluntatem nascuntur: Philosophia in duas abibit partes α. Philo
sophiam naturalem, et 8. Civilem. Ambarum cardinales propositio
nes enumerabimus.
ow. P h i l o s o p h i a m a t u r a l i s.
Hobbes Philosophiam naturalem tribus absolvit scientiis: Mathesi,
Physica et Philosophia prima. Posterioris memoratu digna capita
sunt:

1-o. Omnis repraesentatio et cognitio e perceptionibus sensua

libus oritur, hoc est: ex organismi motibus, qui per externas im
pressiones producuntur. Diversae igitur corporum qualitates sensi
biles non sunt formae, vel imagines corporibus inhaerentes; verum
sunt motus materiae in organa sensoria.
2-o. Phantasmata sunt motus, qui post factas externas im
pressiones remanent, etiamsi externa objecta existere jam cessarunt.
Imo phantasmata, id est ideas eo solum modo connectere possumus,
quo per sensualem perceptionem exhibitae fuerunt: quare patet
ampla experientia opus esse iis, qui ideas aliis conjungere student.
3-0. In rerum natura mullum earistit Universale, nisi nomina,
quibus objecta denotamus, id est: termini. Veritas et falsitas non
sunt attributa et affectiones rerum, sed propositionis, sermonis. In
telligitur veritati et falsitati locum non esse, nisi in iis animantibus,
quae oratione, id est sermone utuntur.
C r i s i s.
Philosophiae veterum, et classicae literaturae cognitione uberrima
imbutus Hobbes longe plurimis antecelluit. Syllogisticam demonstrandi
methodum prae Bacone dilexit; ejus vero abusum, Scholasticis fa
miliarem exprobravit. Quae super ejus Philosophiae naturalis capi
tibus notari merentur, ad sequentia redeunt:
 — 155 —

1-0. Quamvis peculiaribus sectionibus tractaret de Metaphysica,

Physica et Mathesi; multa nihilominus e priori posterioribus duabus
intexuit, quae rescindenda veniunt.
2-o. Inter Philosophos recentiores fuit unus omnium crassissimi
Empirismi defensor systematicus. Siquidem nil nisi corpora dixit
existere in mundo, unicumque cognitionum fontem statuit sensuali
tatem. Mundus spiritualis, et cognitio intellectualis verba solum sunt,
quibus objectum reale non respondet.
3-o. Si sensibiles qualitates non sunt formae corporibus in
haerentes: producta esse debent subjecti cogitantis, et qua talia
habentne realem semper extra me earistentiam? Qualitates corporum
sensibiles motum producunt in nobis: corporibus ergo procul dubio
inhaerent ita, ut earum ope objecta discernere liceat.
M-o. Nominalismi fautor quum fuerit, premitur difficultatibus,
quibus hoc systema laborat.
5-0. Discrimen inter veritatem formalem et materialem de
sideratur.
ß. Ph i l o s o p h i a c i v i li s.
Philosophia civilis Hobbesii respicit hominem vel qua solitarium,
vel qua membrum societatis publicae; quapropter in duas abit sci
entias: 1-o in Ethicam , et 2-o in Politicam. In Ethica statuit
Hobbes: Quod appetimus bonum est, quod aversamur malum. Quum
autem nonnulli homines id appetant, quod alii aversantur, et vice
versa nonnulli aversentur, quod alii appetunt: nil ex natura sua
honum aut malum, justum aut injustum est; sed hominum opinione,
consuetudine, et conventionibus tale fit. Bonum itaque prout malum
est relativum, habetque fontem in utilitate ac proprio commodo. —
In Politica defendit sequentia:
1-o. Homines in statu naturali, qui prior est sociali, aequalis
sunt conditionis; quare iisdem competit jus res omnes, quibuscun
que modis aequirere. Licite occidit homo alios, licite ipsorum opes
diripit, si felicitatis propriae conservatio idipsum exposcat.
2-o. Exorto statu belli omnium in omnes conservatio generis
humani et securitas pessumiret: quare homines metu adacti, relicto
statu naturali, coaluere in societatem, inivere pacta, quibus ad quae
dam facienda aut vitanda semet obstringerent.
3-o. Ut his pactis, legibusque ad haec firmanda condendis robur
addatur, homines potentiam suam in unam personam vel physicam,
vel moralem contulerunt, cui voluntatem submiserunt ita, ut unam
personam moralem, civitatem utpote constituant, quae auctoritatem
et vires habeat sufficientes ad terrendam omnium voluntatem, et
excitandum pacis amorem et studium.
C r i s i s.
1-o. Si nullum matura bonum, malumve deprehenditur, sed sola
utilitas mater justi et boni est: lex moralis eadem, semperque con
stans et invariabilis nec datur, nec dari potest. Nullus eapropter
esset virtuti locus; quin potius a morali lege deflecteret, qui propriae
 — 156 —

utilitati praeponeret patriae, parentum, liberorum aut amicorum

bonum.
2-o. Pro concesso sumit, hominibus inesse naturales disposi
tiones, facultatesque prorsus aequales (quod falsum est), e quibus
deducit jus omnium in omnia, et statum belli omnium in omnes.
Jus fortioris itaque evadit principium juris naturae ; hoc modo autem
omnis conceptus juris tollitur, et civitas inter homines condenda pa
rum abludet a societate animalium brutorum.

§. 112. d. Arnoldus Geulinae.

Arnoldus Geulinae natus Antverpiae circa annum 1625"* vita
functus anno 1669°, Cartesii Philosophiam in Belgio florentem sequutus
fuit non solum, verum etiam explicuit pluribus operibus, Logica
nempe, Metaphysica et Ethica. E Cartesii discrimine inter cogitatio
nem et extensionem facto evolvit hypothesim Caussarum occasiona
lium, ut commercium animae cum corpore explicaret. Sententia ejus
his continetur:
1-o. Nulla est possibilis actio, cnjus modum per conscientiam non
. noscimus; quia vero animae et corporis actiones reciprocas, earum
que modum non perspicimus ope conscientiae: sequitur impossibile
esse, ut anima in corpus, et hoc vicissim in illam agat.
2-o. Anima et corpus duae diversae substantiae agunt, et patiun
tur inter se juxta leges proprias ita, ut eaetra se nil facere valeant.
3-0. Deus homini semper assistit; hoc est: Occasione excitata
rum in anima repraesentationum, sensionum et appetitionum Deus in
corpore producit motus; et contra: Ortis in corpore motibus, con
venientes in anima excitat ideas. Activitas igitur humana non homini,
sed Deo adscribenda venit, licet modum ejus haud pervideamus.
[1-o. Destinatio hominis absolvitur intuitione mundi, non autem
actionibus, quae seu moraliter bonae, seu malae fuerint, ad Deum tan
quam immediatam caussam referendae sunt.

C r i s i s.

Occasionalismi systema multas, easque perniciosas post se trahit

sequalas; siquidem:
1-0. Arbitraria est assertio, mullam esse possibilem activitatem,
nisi cujus conscientiam habemus.
2-o. Si Deus omnia in nobis agit: homo non solum privatur liber
tate, verum etiam conceptus Dei sanctissimi et perfectissimi suffertur.
Deus enim, sicut una ex parte auctor esset nostrarum actionum bo
narum: ita ex alia parte omnes nostras moraliter malas actiones,
errores et absurda perficere deberet.
3-o. Mundus esset continua series miraculorum sine necessitate
in infinitum multiplicatorum.
[1-o. Practicae facultates homini aut non inesse defenduntur, aut
si conceduntur inesse, nulli deserviunt usui, destinatione hominis non
in actionibus, verum in intuitionibus mundi reposita.
 — 157 —

5-o. Tandem non valet hoc systema in finem obtinendum, ob quem

excogitatum fuit. Tantum enim abest, ut animae cum corpore com
onercium per caussas occasionales explicetur: ut potius per easdem
omnis possibilitas influxus mutui ob interventionem Dei sufferatur.
Νota. Recentioribus temporibus de Occasionalismi auctore va
riae invaluere opiniones. Plurimi originem systematis Caussarum occasio
nalium Cartesio, ejusque sectatoribus adscribunt. Quominus huic sententiae
accedamus movent mos plurium Cartesii discipulorum intercessiones, qui
declarant genuinos Cartesianos distinguendos esse a spuriis, et posterio
res duntaxat fuisse defensores Occasionalismi. Aliqui putant medico de
la Forge, alii Nicolao Malebranche hanc doctrinam in acceptis referendam
esse. Ast prior non negat, animae competere vim influendi in spiritus
vitales corporis: posterior autem una cum Bekker et Spinoza Geulinxii
sententiam sequuti, Occasionalismum potius defendisse, quam invenisse
censendi sunt.

§. 113. e. Benedictus Spinoza.

Natus fuit Spinoza parentibus judaicis lusitanicae originis anno
1632°. Adhuc adolescens magistros acumine judicii superans, avitae
religionis contemtum prodidit ; quare anathemate perculsus ad Chri
stianos confugit graecas, et latinas literas hausturus. Spe praemiorum
se non sivit reduci ad suos ; imo sicariis manibus feliciter elapsus e
synagogae communione exivit, et Baruchii nomen in latinum Bene
dicti mutavit. Nulli Christianorum sectae se addixit, inimicus utpote
omnis positivae religionis ; sermonibus tamen publicis in aedibus
Lutheranorum interfuit, eosque magni fecit. A contribulibus ejus mil
intentatum relictum fuit, ut eum perderent ; quare senatus consulto
Amstelodamo proscriptus, Rhenoburgum, dein Hagam Comitum se
recepit, ibidemque usque ad annum 1677"° morabatur, quo e tabe con
fectus obiit. Primo quidem Cartesii principia Philosophiae more geo
metrico demonstrata edidit, non quasi eadem teneret, aut propugnaret,
sed ut amicorum suorum voluntati deferret; unde nonnulli occasionem
sumserunt asserendi, Spinozam impia principia Philosophiae suae
hausisse e Cartesio, quod tamen falsum est; quoniam Cartesii Meta
physica Spinozismo contraria est. Spinozae mentem intelligere licet
partim ex ejus tractatu: De intellectus emendatione, in quo Methodo
logiam, et doctrinam transcendentalem absolvit; partim ex ejus Ethica,
quae simul Metaphysicam compleetitur.
ov. D o c t r i n a t r a n s c e n d e n t a l i s.

Spinozae scopus fuit antequam suae Philosophiae placita ex

poneret, intellectum purgare ab erroribus et impedimentis, quibus in
cognoscendo circumscribitur. Hunc in finem ait:
1-o. Omnes perceptiones ad quatuor species reduci possunt:
a. Ad perceptiones, quas ex auditu, aut signo arbitrario habemus.
b. Ad perceptiones, quas habemus ab experientia vaga, non per
intellectum determinata; simul tamen non habemus experientiam aliam,
quae nostrae perceptioni repugnet.
-e. Ad perceptiones, in quibus essentia rei ex alia re concluditur;
e. g. ab effectu ad caussam, vel ab universali ad particulare.
 — 158 —

d. Ad perceptiones, ubi res percipitur per solam essentiam, vel

per cognitionem suae proximae caussae. Haec est intellectualis in
tuitio, in qua Cogitare cum Esse identiea sunt.
2-o. Ultima species cognitionis ceteris est praeferenda, quia per
illam essentiam rerum sine periculo erroris eognoscimus.
3-o. Hoc in negotio vera et apta methodus est necessaria. Verae
methodi non est, signum veritatis quaerere post acquisitionem idea
rum ; verum potius viam designare, ut ipsa veritas, ipsae essentiae
objectivae rerum, ipsae ideae (haec tria unum idemque denotant) or
dine debito quaerantur. Officium primum aptae methodi erit veram
ideam, quae claritate et perspicuitate originem suam ex intellectu
comprobat, a falsis, fictis et dubiis repraesentationibus, per facultatem
imaginandi productis, distinguere. Alterum officium aptae methodi est,
omnes ideas claras enumerare, talique modo concatenare ac ordinare,
ut in unam redigantur ideam. Quem in finem definitiones internam
rerum essentiam determinantes adhibeantur ; tum inquiratur, an detur,
quoddam ens, et simul quale, quod sit omnium rerum ita, prout
omnium nostrarum idearum caussa.

C r i s i s.
1-o. Falsum est cogitare et Esse objective pro identicis assu
menda esse.
2-o. Quia veritatem objectivam confudit cum logica, male infert
omnem ideam, quae in et per se falsa non est, debere objective veram
esse; hoc est: cum objecto consentire, et quidpiam reale continere,
quod in aliquo objecto deprehendere licet. Hoc si concedatur, sine dif
ficultate deducuntur omnes Spipozae positiones, quibus tamen theoria
cognitionis humanae non explicatur.
[3. E t h i c a.

1-o. Substantia est id, quod in se est et per se concipitur; hoc

est: id, cujus conceptus non indiget conceptu alterius rei, a quo for
mari debeat. Attributum est id, quod intellectus de substantia percipit,
tanquam ejusdem essentiam constituens.
2-o. In rerum natura non possunt dari duae substantiae, aut plures
ejuselem naturae, sive attributi; nec potest una substantia produci ab
alia, quoniam ad naturam substantiae pertinet existere ; id est: Sub
stantiae essentia involrit eæistentiam.
3-o. Deus, qui est ens absolute infinitum , hoe est: Substantia
constans infinitis attributis, quorum unumquodque infinitam et aeter
nam essentiam exprimit, necessario existit.
lμ-o. Praeter Deum nulla dari, neque concipi potest substantia;
et quidquid est, in Deo est ita, ut Deus sit omnium entium caussa
immanens, non transiens.
5-o. Attributa Dei sunt cogitatio et eaetensio infinita.
6-o. Res singulares Dei attributorum affectiones, et modi sunt,
quibus atlributa exprimuntur.
7-o. Anima humana non est libera caussa suarum actionum, quia
 — 159 —

$entia ; est determinata modificatio cogitationis adeo, ut si adaequatas ideas ha

lerluus beat, agat necessario; si vero inadaequatas, patiatur itidem necessario.
8-o. In studio existentiam suam conservandi consistit virtus,
ii, tùr cujus originarius elater est proprium commodum. Patet igitur non
i, posse quidpiam in et per se pro justo vel injusto, pro merito vel
sarii Tr. culpa haberi; sed tale fieri eaeterno, e. g. civili respectu.
limrti. 9-o. Affectus oriuntur ex inadaequatis, virtus ex adaequatis
a? rsit? ideis. Affectuum jugo se liberat homo, quum rationis reflectentis ope
eflflafl! ideas inadaequatas transformat in adaequatas ; quo facto Dei amorem,
erit ira summum bonum, summamque felicitatem consequitur.
v il-*; C r i s i s.
f farii,
meliis, Ethica Spinozae fuit Metaphysica, et quidem si terminos Kantio
it /fir, familiares adhibere licet, Metaphysica maturae non minus, quam
s illfna morum; quarum posterior in priori fundatur. Ansam huic doctrinae
r, amār. pantheisticae praebuit angusta definitio substantiae, quam Cartesius
ita, fi dedit; tum Occasionalismus Geulinxii. De Spinozae systemate meta
physico sequentia notanda veniunt:
1-0. Fundamentalis error latet in conceptu substantiae, quam
dicit a se et per se esse. Utrum enim substantia ens a se, vel ens
ab alio sit in conceptu universali substantiae respiciendum non est,
liris i$ verum aliunde cognoscitur. Aseitas et Non-aseitas notae sunt suô, non
in conceptu substantiae contentae. Substantia a se non magis est
lale ift substantia, quam substantia ab alio. Angustam definitionem substan
jye verit! tiae efficit igitur arbitraria nota a se et per se.
smmlineº, 2-o. Huic definitioni conformiter asserit unicam solum dari sub
, sine $ stantiam, quam eaetensam dixit propter objectorum materiatorum
m lliri existentiam. Qua tamen ratione sine contradictione possit extensio in
finita cum cognitione infinita in conceptu Dei uniri, non videtur. Non
nulli eapropter occasionem sumserunt Spinozam arguendi defensi
Atheismi. Re serius inspecta clarum fit, eundem nec practicum Atheum
iiir; h* fuisse, nec theoreticum; sed Pantheismi vitio laborare, quia res cunctas
quo fit, modificationes unius, infinitae substantiae esse statuit; quodipsum re
spectu theoretico absurdum, impium autem et perniciosum esse re
jrji spectu practico, nemo sane mentis negaverit.
Ijlire 3-0. Stante Pantheismo Spinozae non explicatur ortus entium
duri 1) finitorum, imo plane impossibilis evadit.
Sw* lg-o. Libertatem humanam evertit, et cum ea virtutis et vitii
possibilitatem ; quia una ex parte systema Determinismi stabilivit,
slali alia ex parte vero Egoismum voluit principalem elaterem actionum
humanarum.
aelef*
Nota. Multis videbatur, quasi Spinoza doctrinam suam syllo
gistico rigore demonstraverit; ast falsam esse hanc opinionem, ostendit
alia; defectus systematici nexus, et definitiones arbitrariae ac erroneae. Ab
aussâ Eleaticorum doctrina recessit Spinoza multitudinem entium admittens3 ab
Emanationis autem et Hylozoismi systemate per negationem ortus.
§. 114. f. Nicolaus Malebranche.
sunl,
Castra Cartesii sequebatur Nicolaus Malebranche vitam ingressus
Parisiis anno 1638°, mortuus 1715°. Primum quidem studiis theolo
qiii
 — 160 —

gicis totum se impendit, praeprimis Historiae ecclesiasticae, lectioni

que SS. Patrum, quin ejus animus veritatis et scientiae avidissimus
satiaretur. Fortuito in Cartesii librum: De homine, offendens, novae
Philosophiae omni virium intensione incubuit, ut veram sapientiam,
quae protoparentem e primaevae innocentiae statu nondum lapsum
illuminavit, adipisci valeat. Fructus decennalis laboris fuit opus: De
inquirenda veritate, in quo Philosophiam Cartesii hoc fere modo
munivit:
1-o. Anima humana est inextensa, simplex et individua sub
stantia, intellectu et voluntate praedita. Intellectus est facultas ideas
recipiendi ; voluntas autem facultas propensionum. Quemadmodum
Deus auctor est omnis motus in materia: ita etiam naturales pro
pensiones excitat in anima, eo solum discrimine, quod materia, propria
carens activitate, impulsui divino cadet semper; voluntas autem hu
mana sollicitationem in bonum a Deo factam, declinare quoque possit.
2-o. Anima cognoscit quatuor modis:
a. Res per immediatam actionem ita intelligibiles et clarae, ut mentem
penetrare possint, sine ideis cognoscuntur ; e. g. Deus.
b. Res, quae per se non sunt intelligibiles, per ideas suas cogno
scuntur ; e. g. objecta externa.
c. Res, quae a nobis ipsis non distinguuntur, per conscientiam
cognoscuntur; e. g. animae motus.
d. Res, quae similes sunt aliis rebus a nobis jam cognitis, per
analogiae superstructam conjecturam cognoscuntur; e. g. animae
aliorum hominum ; angeli ; daemones.
3-o. Res, quas mediatarum repraesentationum ope cognoscimus,
intuemur in Deo propter intimam cum eo unionem. Ante mundum
conditum etenim jam extitit Deus, qui mundum sine idea, a se ipso
diversa, producere nequivit. Quum igitur omnes res, etiam materiales
earumque ideae spirituali quodam modo, quem capere nequimus, Deo
insint, sequitur: Deum omnia entia videre, eorumque existentiam
perfecte cognoscere in seipso. — Potest insuper Deus, animabus
nostris propter omnipraesentiam intime nexus, omnia patefacere
volendo, ut mentes nostrae intueantur hoc, quod in ipso est. Velle
autem Deum cognitiones nobis ita communicare patet non solum ex
inde, quod iste modus cognitiones acquirendi simplicissimus aeque ac
facillimus sit, et nostram a Deo dependentiam plurimum exhibeat:
verum vel maxime exinde, quod nos cognitionem rerum singularium
efformantes, habeamus aliquam, licet obscuram universalis cognitio
nem, ortam ex omnipraesentia Dei, qui cunctas res singulares essentia
sua simplici concludat. — Denique impossibile est, Deum in suis
actionibus alium habere finem principalem , et a se diversum. Omnes
igitur cognitiones, quibus Deus mentem nostram illuminat, versantur
circa id, quod in illo continetur, quodque nobis intuendum exhibet;
quapropter ideae speciales de creaturis nil aliud sunt, quam limitatio
nes ideae Creatoris.
lμ-ο. Quoniam unicus est Deus, unica datur vera caussa muta
tionum in mundo corporeo. Nullum corpus gaudet vi se ipsum movendi;
et spiritui finito non est concessa facultas per voluntatem suam corpus
 — 161 —

movendi. Caussae maturales ergo non sunt verae caussae, sed tan
tum eaussae occasionales; quia inter eas et effectum mens non depre
hendit necessariam connexionem. At vero quum ens infinitum, ac ideo
omnipotens consideramus, talem advertimus connexionem inter ipsius
voluntatem, et corporum motum esse, ut nemo concipere possit illud
velle aliquod corpus moveri, quin protinus moveatur.

C r i s i s.
Cartesii opere de homine impulsus Malebranche Philosophiae
cartesianae plurimum quidem adhaesit, ita tamen, ut originali modo
Idealismum, Mysticismum et Supernaturalismum foverit. Inquirendae
veritatis negotium non parum promovit revelando, et corrigendo er
rores; ast hypothesibus optimo consilio constructis fundamenta morali
tatis, religionis et cognitionis subvertit. Sic:
1-o. Visio et intuitio rerum in Deo una ex parte Mysticismum
redolet, quatenus possibilitas intuendi Deum defenditur; alia ex parte
Pantheismi vitio laborat, quatenus supponitur res existere in Deo.
2-o. Occasionalismum a Geulinxio stabilitum quam latissime dif
fundit Malebranche. Corporibus etenim tribuit mobilitatem, non vero
vim motus; animabus autem asserit inesse facultatem semtiendi mu
tationes, non vero producendi, ita quidem, ut neque cognoscendo, ne
que volendo activitatem suam ostendant. Huic Dei conceptui et activi
tati superstructum systema vix umbram existentiae relinquit substan
tiis, quae sua passiva existentia materiam, et occasionem activitati
divinae subministrant. — Ex omnibus patet, Philosophiam Nicolai
Malebranche fuisse Spinozismum alia, religiosa videlicet ac theolo
gica forma vestitum. Hujus formae caussa non tam copiosis adver
sariorum telis fuit impetitus, ac Spinoza, neque Atheismi crimen
eidem objectum.

§. 115. g. Joannes Locke.

Joannes Locke natus anno 1632o eminuit inter Britannos philo
sophi praestantissimi gloria. Odio Philosophiae aristotelico- schola
sticae in Universitate oxoniensi tum adhuc vigentis abreptus, in le
ctione classicorum auctorum desudavit primum, dein Baconis et Car
tesii operibus accensus, arti medicae, praeprimis autem Philosophiae
vacavit. Fortunae vices saepius expertus Maecenatum, uti Comitum
Shaftesbury et Pembroke favore, ac ope servatus, philosophico in
dulsit otio, quo de intellectus humani natura, viribus et operationibus
cogitare coepit. Meditationes maximo eruditorum applausu publici fecit
juris in opere: De intellectu humano, anno 169'■9; cujus novam edi
tionem emendatam et auctam cum pararet, moritur anno 1704°. Ea
mente fuit Locke, ut putaret speeulationes philosophicas nullius usus
esse, ni praecedat eritica inquisitio facultatis cognoscendi. Qua de
caussa in libris quatuor de intellectu humano examini subjicit originem,
certitudinem et ambitum humanae cognitionis. In nostram rem ser
vientia paucis adducimus:
11
 I. Nullae ideae sunt innatae, nullaque principia sire theore
tica fuerint, sive practica, pro innatis censenda sunt. Si namque:
1-o. Theoreticum quoddam principium esset inmatum, certe illud
foret principium identitatis, repugnantiae, rationis, aut aliud quodcum
que hujus speciei ; at de his: -

a. Infantes, indocti, et feri homines per malam educationem

necdum depravati, aut alienis opinionibus nondum imbuti, clarissimam
habere deberent conscientiam; quod tamen falsum esse omnigena do
cemur experientia ita, ut in hominibus prius allatis nullum vestigium
sit conscientiae horum principiorum.
b. Ratio humana longo tempore jam se in homine evolvit, quin
his principiis utatur. Sic infantes pandunt usum intellectus et rationis,
quid autem sit principium identitatis, aut contradictionis, ignorant.
c. Evidentia horum principiorum in terminis rite intellectis fun
data non probat, principia haec esse innata. Hoc enim posito cunctas
repraesentationes claras oporteret esse innatas.
2-o. Nec practicum principium innatum datur; nam :
a. Nulla existit lex moralis, quae ceu universaliter valida ab
omnibus habita fuisset, qualis tamen esse deberet, si e numero in
natarum foret. -

b. Nulla item datur lex moralis, quae per se immediate evidens

sit, et non indigeat demonstratione.
c. Si practica principia innata defenduntur, jure quaerimus, quae
sint illa; et quomodo ab aliis, per rationem haustis principiis, di
scernenda sint?
d. I.eges morales innatas esse probari haud potest e conscientia,
quae ab educatione, ab exemplis aliorum, a legibus et consuetudinibus
dependet ita, ut homines oppositarum actionum moralitatem et legali
tatem probaturi, ad idem conscientiae forum provocent. Quid mirum
igitur, si multi quasdam maximas, id est agendi principia subjectiva
sequantur, non quasi de illorum veritate convicti essent, sed ne aliter
agentes existimationem apud alios perdant suam. Quid mirum, si non
nullae maximae, ceu inutiles et perversae a certa hominum classe
rejiciantur, quamvis alii ad amussim eas opere sequantur?
II. Eaeperientia est unicus fons cognitionis humanae ; estque vel
earterna, vel interna. Ex illa oriuntur ideae sensationis, quarum ohje
cta sunt entia materiata ; ex hac fluunt ideae reflearionis, quo pertinet
aetivitas animae interna, uti : cogitationes, dubitationes. Ideae sen
sationis quoad tempus priores sunt ideis reflexionis.
III. Ideae vel sunt:
a. Simplices, id est analyseos expertes, vel compositae. Sim
plices proprie constituunt materiam nostrae eognitionis; quia com
positae in simplices resolvuntur. Ideae porro sunt
b. Repraesentationes qualitatum vel primariarum, vel secunda
riarum corporis. Illae objectis inseparabiliter insunt, uti: densitas,
extensio, figura, soliditas, motus, quies. Hae sunt potentiae corporum,
quae per originarias et primarias qualitates in nobis diversas sensuales
perceptiones producunt; e. g. coloris, saporis, odoris, soni. Repraesen
tationes de corporibus formantur in anima ope offensionis et impres
-
 — 163 —

sionis, quam faciunt originariae et secundariae corporum qualitates

in nervos, quorum officium est factas impressiones propagandi' ad
cerebrum, ubi sedes est sensualis perceptionis. Quum corpuscula sub
tilissima, qua partes corporum pereeptibilium et majorum nos cir
eumdent, atque organa sensoria afficiant, sequitur primariarum quali
tatum repraesentationes et icones corporibus esse simillimas; ex ad
verso autem constat, repraesentationes qualitatum secundariarum
nullam habere similitudinem cum objectis, quorum sunt repraesen
tationes.
IV. Anima humana utrum sit materiata, an immateriata cogno
scere nequimus. Nonnulli sunt, qui eam ideo dicunt materiatam ; quia
enti duntaxat materiat eoxistentia competit; alii vero immateriatam asse
runt, quia vis cogitandi animae inhaerens, non est proprietas materiae.
Ambarum hypothesium difficultas insuperabilis continetur in eo, quod
enti materiato facultas cogitandi et sentiendi, enti vero immateriato
existentia, ceu proprietas tribuatur. Ex his elucet animam esse obje
ctum, quod facultatem nostram cognoscendi superat. At parum etiam
refert, seu moralitatem, seu religionem spectemus, demonstrare animae
materialitatem, aut immaterialitatem. Deus enim, qui nos entia sensi
tivo-rationalia creavit, habet voluntatem et potestatem nos post vitam
terrenam in alio mundo resuscitatos promeritis praemiis, aut poenis
afficiendi; ut adeo, insuperhabita philosophiea demonstratione immor
talitatis animae, sublimes moralitatis et religionis fines inconcussi
persistant.
V. E.ristentia Dei e sequentibus evidentia mathematica deducitur:
Quum homo, et alia entia realiter existant; necessario ens quodpiam,
ceu fons aliorum realiter ab aeterno existat, oportet, quod in se con
tineat cunetas vires infinito modo. Existit ergo ens quodpiam aeter
num, omnipotens. — Ex his reliqua deducuntur attributa Entis summi,
quod si libet Deum vocare possumus.

C r i s i s.
Quum Locke Philosophiam pro scientia verae cognitionis rerum
habuerit, non poterat non persequi odio fallacias artis sophisticae, et
systemata Philosophorum praejudiciis innixa; quapropter:
1-o. Non ipsas cognitiones; verum possibilitatem et modum co
gnitionis generatim scrulatus, Transcendentalis Philosophiae, hoc
est: Theoriae universalis cognoscendi auctor evasit. Hoc tamen in
negotio non facta conscientiae, verum empirica praejudicia princi
piorum adinstar supponens, omnem sui systematis firmitatem sustulit.
2-o. Discrimen inter facultatem cognoscendi superiorem et in
feriorem, id est inter intellectum et sensualitatem non satis bene
notavit; atque sensualitatis activitatem nimis extendit, quasi intellectui
praeter logicas functiones in formatione conceptuum, nulla esset acti
vitas in acquisitione cognitionum.
3-o. Empirismi doctrinam nexu systematico proposuit ; lapsus
tamen, uti Aristoteles, quod constructione e solis conceptibus non
penitus abstinuerit. Accedit (quod contemnendum non est) quod stabi
11 *
 — 164 —

lito Empirismo, inter hominem et animalia bruta, reflearione sola

demta, vix aliquod inveniatur discrimen, si de cognitionibus com
parandis quaestio moveatur. — Ceterum ab hoc tempore plures Philo
sophorum Psychologiae empiricae colendae occasionem arripuere.
!■-o. Plurimum hallucinatus fuit Locke in themate de animae
immaterialitate ob superficialem Metaphysicae cognitionem. Non enim
sufficit ostendere possibilitatem immortalitatis animae humanae ; sed
necessitatem vitae alterius probare oportet, cujus conditio est imma
terialitas animae humanae, juxta Locke non demonstrabilis. Nam eo
sic volente, materia quidem nec cogitat, nec sentit; ast Deo omni
potenti haud est impossibile, ut materiae certo modo organisatae
vires cogitandi et sentiendi conferat. Hoc asserto non solum latissima
porta patebit Materialismo, verum omnis praecluditur via solvendo de
immaterialitate animae humanae themati. Philosophicae siquidem in
quisitioni finis imponitur quamprimum ad omnipotentiam Dei confugi
mus, ut illius ope id explicemus, quod per naturales caussas expliea
tionem videtur non admittere. Similem explicationem nonnunquam
tragoediarum scriptores quaerebant, dum nodum in necessitate inter
ventione Deorum solvebant.
5-o. Argumentum a Locke pro evincenda existentia Dei prolatum
quoad essentiam cosmologicum est, quod a conditionato ducitur ad con
ditionem, ab effectu sensuali ad caussam suprasensualem. Nulla huic
argumento vis probandi inest; quia ducitur ex lege caussalitatis em
pirica; existentia vero Dei thema est supra omnem experientiam
situm.

§. 116. h. Godofredus Guilelmus Leibnitius.

Gloria Philosophorum Germaniae fuit Godofredus Guilelmus
Leibnitius , Lipsiae in lucem editus anno 16460. Ignea vi animi suc
census tenera in juventute Classicorum opera evolvit ; ubi autem ado
levit in omnia fere scientiarum genera falcem immisit ita, ut ejus
nomen in Philosophia, Mathesi, Philologia, Physica, Historia, Juris
prudentia pari celebraretur laude. Itineribus in praecipuas Europae
civitates institutis, familiare plurimorum eruditorum consortium con
traxit. Ejus suasu Fridericus I. Borrussiae Rex societatem eruditam
Berolini fundavit anno 1702°, cujus Praeses electus fuit Leibnitius.
Similia tentavit Dresdae, absque tamen suecessu. Ceterum plures
Europae principes, uti: Romanorum Imperator Carolus VI. et Russiae
Petrus M. vel maxime vero Angliae rex Leibnitii merita in rempubli
cam literariam condignis agnoverunt praemiis. Redux Vienna lithiasi
laborans vitam cum morte commutavit anno 1716°. Leibnitius multa
scripsit ad Philosophiam pertinentia, quin ea systemate quopiam com
prehenderit. Nostra plurimum interest ejus opus de intellectu humano
contra JLockium exaratum, et Theodiceam lustrare.
I. Ideae innatae dantur, quod patet e propositionibus universali
bus, et necessariis in Mathesi, Logica, Religione et Morali occurren
tibus, quarum conceptus licet sine externis impulsibus in conscien
tiam haud veniant, per eos tamen haud formantur, verum per solam
internam reflexionem producuntur, proinde innati esse debent.
 — 165 —

II. Simpleae dicitur, quod partibus caret. Necesse est dari sub
lerium
stantias simpliees; quia dantur compositae; neque aliud est composi
wisi e
tum, quam aggregatum simplicium. — Substantia entis cujuslibet
lites h,
est simplex.
mija. III. Activitas substantiae non eonsistit in motu, qui ab externa
& tum
quadam caussa proficiscitur; verum in repraesentatione, cujus unicum
1. \** fundamentum est subjectum repraesentans.
Imama*. *.
IV. Substantia cujusvis entis est simpleae et repraesentans, hoe
) eslim* est: Monas, quae creatione oritur, et annihilatione interit. In monadem
lis, \m* nec substantia, nec accidens forinsecus intrare potest; verum omnes
|)ro *** mutationes in monadibus obviae a principio interno, et vi intrinseca
Or;iti proficiscuntur; quapropter Entelechiae dicuntur, quod in se ha
m latiuu beant perfectionem et sufficientiam; vi cujus actionum suarum inter
soli* narum fontes existunt ita, ut nulla monas in aliam physice influere
i|iiit* queat. Datur tamen inter monades influxus idealis, qui effectum sor
leitwi; titur interveniente Deo, quatenus in ideis Dei una monas cum ratione
ias eijr postulat, ut Deus, ordinans ceteras in principio rerum, ipsius quoque
muni rationem habeat. Quamquam autem quaelibet monas universi speculum
iilalei* sit, non tamen omnis eadem perspicuitate repraesentat sibi mundum;
unde quatuor monadum classes oriuntur. In prima est monas origi
i jnim maria, primitiva, increata, Deus, qui distinetissima omnium rerum
lurait* cognitione gaudet, atque conscientia rationali. In secundam elassem
\ilaie referuntur animae hominum, quae distinetas habent repraesentatio
litatis * nes. In tertia classe sunt animae brutorum, quae claras quidem, ast
prinia non rationales formant repraesentationes. Ad quartam denique classem
pertinent monades mudae, quae constituunt corporum elementa, et hoc
ills, Universum obscure sibi repraesentant stupore oppressae, eo fere modo,
quo anima nostra constituta est, cum deliquium patimur, aut alto
„Millsu somno mergimur. Monades trium posteriorum classium sunt creatae,
mimi* gaudentque determinationibus internis, quibus a se distingui possint;
Itelli À*
neque possibile est propter principium identitatis indiscernibilium,
* IIl ę ut una monas creata alteri creatae per omnia similis existat.
ia, Juri* V. Suprema principia sunt: Principium contradictionis seu
Eury identitatis, et rationis &u/ficientis. Ex illo scientia /ormalis, veritates
ium r* nempe logicae et mathematicae; ex hoe scientia materialis, veritates
erudius physicae ac metaphysicae fluunt.
jhilis VI. Mundus qua ens contingens supponit vi principii rationis suf
m jr* ficientis existentiam entis necessarii, unius, perfectissimi, quod ea
HIsi' propter omniscium, omnipotens, optimum et justissimum est.
my* VII. Infinita Dei sapientia ex indefinite multis possibilibus mundis
filiis optimum novit; ejus infinita bonitas eundem voluit ; ejus demum in
Is milu finita potentia valuit optimum creare mundum: ergo praesens a Deo
m fuf* creatus mundus omnium possibilium optimus jure merito habetur. —
humi* Casui et arbitrio nullus in optimo mundo conceditur locus.
VIII. Ut quaestioni de origine mali in optimo mundo vigentis
wisi* occurrat, ait: Malum aliud est metaphysicum, aliud physicum et mo
murr* rale tertium. Malum metaphysicum consistit in limitatione finitorum
nsri* entium, et abes se nunquam potest ab ente finito, quale mundus est.
sub/ Malum physicu m constituunt sensiones ingratae substantiarum cogi
 — 166 —

tantium, quarum vires ob finitudinem debilitari, impediri, aut penitus

destrui possunt. Malum denique morale fundatur in libera entium ratio
nalium voluntate ; neque adscribendum venit Deo, qui hominibus liber
tatem concessit, ut altioris boni capaces evadant, quin eapropter liber
tatis abusum sustulerit, unde peccatum suam trahit originem. Deus
morale malum nunquam vult ; physicum vero eatenus permittit, qua
tenus vel est poena condigna pro peccato, vel medium pro sublimiori
fine obtinendo. - -

IX. Anima sequitur in operando certas leges, quin ab impressio

nibus in corpus factis dependeat; corpus item suas peragit motiones,
quin ad eas anima quidpiam conferat. Conveniunt vero anima et cor
pus inter se vi harmoniae praestabilitae per Deum. Sic duo horologia
per artificem affabre facta in motibus suis apprime convenire possunt,
et summam harmoniam observare, utut mutua independentia perficiant
suos motus.

C r i s i s.
Quamvis Leibnitius totum Philosophiae sui temporis aedificium
ope Matheseos restaurare voluerit: in nullo tamen suorum operum
systematico nexu ac ordine pertractavit veritates philosophicas. Cujus
rei rationem invenire licet partim in laborum, quibus premebatur, ni
mia varietate ; partim in quodam Eclecticismi studio, quo fieri voluit
omnibus omnia. Systemata igitur opposita amico foedere conciliare
tentavit in unum, atque barbariem scholasticam cum literatura classica
jungere in iis etiam, in quibus differunt; imo Catholicorum dogmata
et Protestantium eo voluit explicare modo, ut sublatis differentiis unam
efficiant religionem. In hunc finem frustra tenuit mathematicam
demonstrandi methodum, scientiarum /ormae, non materiae proficuam.
Ob defectum universalium et firmorum principiorum Leibnitianae
Philosophiae operosum aedificium corruit. Respondeamus ad singula.
1-o. Affinitas Philosophiae platonicae et leibnitianae plurimum
elucet ex Ideis inmatis , etiamsi eas non asserat esse reminiscentias
aeternarum et immutabilium substantiarum, habitas in statu praece
denti, antequam anima corpori jungeretur: verum ideas a Deo men
tibus humanis, quin agant, impressas. Ad ideas innatas propagandas
ansam dedisse videtur necessitas assumendi universales, et necessarias
veritates fundamentales, quae non in experientia, sed in animae hu
manae natura fundantur. Hypothesim idearum innatarum evertunt
sequentia: Magnum discrimen est inter veritates Religionis ac Mora
lis, et inter propositiones Logicae ac Matheseos. Priores duae sunt
reales ; quia ens reale respiciunt; posteriores vero duae sunt /ormales,
quarum universalitas et necessitas relativa est ; quia scientiae hae
objectum, eirea quod versantur, ipsaemet formant. Reliqua vide §. 108,
sub littera g, criseos puncto 5-o.
2-o. E conceptibus relativis et formalibus Simplicis et Compositi
oritur oppositio formalis et relativa, quae metaphysice summa esse
nequit. -

3-o. Falsum est, substantias, ceu entia simplicia in se mutuo

agere non posse. Hoc enim posito impossibile foret Deo agere in
 — 167 —

, alyis •ntia spiritualia finita; quod certe nimium est. Aeque falsum est, re
emimn, praesentationem a solo repraesentante dependere; fundamentum etenim
inihsiw, repraesentationis in subjecto repraesentante non minus, ac in objecto
mjlri* repraesentato deprehenditur.
inem. M. lμ-ο. Leibnitius Platonis theoria idearum incitatus aptissimum pla
milli, t. cita platonica cum aristotelicis uniendi medium sibi falso persuasit esse
o sit AMomadologiam; siquidem:
a. Conceptus Monadum, ceu elementorum hujus Universi repu
imjt* gnantiam involvit. Monas namque vel eogitatur in spatio, qua phaeno
itmfli* memom, quo in casu composita est, neque amplius Monas, veri nominis
ima {t^ elementum; vel vero cogitatur exira spatium, qua nom phaenomenom,
ohmi; sed qua intellectus objectum ; ita vero erit functio intellectus, et con
re Mss. ceptus vacuus, cui extra intellectum realitas non competit.
apericú b. Errat in conceptu substantiae, cujus essentiam in facultate re
praesentandi repositam esse ait ita, ut entia repraesentantia sint dun
taxat substantiae, res vero materiales et corpora falso habeantur pro
substantiis.
aeiiiiu c. Idealismum spirat Monadologia. Nam si mundus corporeus
m jrrii nil sit nisi aggregatum monadum repraesentantium, nil profecto existit
ras, Tis extra entia repraesentantia; mundus ergo vere objectivus animae meae,
ehatur,* id est monadi repraesentanti, nil erit nisi repraesentatio, nisi idea.
ieri ilf d. Ens compositum erit aggregatum e monadibus, seu animabus;
comtiii' homines et bruta non unam, sed plures habebunt animas.
ra clasia e. Materialismum quoque propugnat Leibnitius, quum dicit.
| ||;|iii omnia entia materiata componi e monadibus repraesentantibus.
itijs Ifit f. Originarium diserimen inter animam et corpus tollitur syste
emalitis mate monadum, quatenus et anima et corpus monadibus repraesentan
irofirum tibus componi dicitur; et quae adstruitur differentia, in gradu quodam
ihmiliiii. conseientiae reponitur ; quapropter monas divina differt a monade
| singii plantae, vel lapidis non ratione essentiae, sed, solum , quodam gradu
conscientiae. -

jliirimtf
istelli g. Nulla ratio sufficiens adest praetensi stuporis in monadibus.
| pri* h. Monadologiam Leibnitii evertit, quod fundamenti adinstar sup
}e0 mit* posuit, principium indiscernibilium, quo asserit: Duo indiseernibilia
agiis cogitari nequeunt. Vera quidem est haec sententia, si phaenomenis,
essiri hoc est: entibus in spatio existentibus applicetur, habetque univer
mari* salitatem empiricam : quia duo entia prorsus indiscernibilia per ex
verlufl perientiam nondum fuere exhibita ; ast entibus intellectus puri, in
p. Mjr* spatio non existentibus, qualia Monades sunt, applicari non potest. Sine
ae sim contradictione procul dubio cogitantur entia plura quoad internas de
rmnla, terminationes perfecte similia non modo qua possibilia, verum etiam
iae i* qua existentia ; utut in determinationibus externis e. g. existentia in
§1^ spatio, magnitudine a se differant. Principium indiscernibilium eapro
pter non habet universalitatem absolutam.
poti i. Stante Monadologia denique fatalis necessitas grassabitur in
a esi* ordine rerum universo ita, ut non sit opus conservatore et gubernatore
totius mundi. Deus proinde, si existit, otiosi spectatoris vices gerit.
muli* 5-0. Leibnitius non invenit principium rationis; quia veteribus
re i jam notum fuit ; sed formula universali primus idem expressit Fuit
 — 168 —

idem principium Leibnitio subjectivum non objeetivum; quia mens hu

mana de omni facto rationem quaerit, et omni cogitationi, qua ratio
nato, rationem supponere cogitur. Si vero rationis principium mere
subjectivum est, non intelligitur, quomodo ex illo cognitiones objective
validae promanent.
6-o. Cosmologicum argumentum pro Dei existentia probanda
evincit quidem caussam primam Universi esse aliquod ens a mundo
distinctum, an vero liberum sit et sanctum, haud ostendit. Est prae
terea argumentum hoc empiricum; quia lex caussalitatis ex experien
tia desumitur. — Nec praetereundum est in Leibnitii conceptu formali
de Deo contineri praedicata realia et moralia.
7-o. Mundum praesentem optimum non esse, patet e finita per
fectione mundanorum entium, et e possibilitate alterius mundi per
feetioris. — Optimismus mundi praeterea tollit libertatem humanam,
si ulterior in perfectione progressio impossibilis declaratur. — Opti
mismus redolet ultimo Fatalismum Spinozae.
8-o. Theodicea Leibnitii, id est justificatio Dei propter malum,
praeprimis morale in mundo existens, Monadologiae superaedificata
hypothesis est, rationem sufficientem mali mundani non suppeditans.
E sententia Leibnitii Deus morale malum ob sanctitatem infinitam non
vult, nec perficit: ergo mali origo repetenda venit e libera voluntate
aliorum entium, qualia homines sunt. Sequela vero systematis harmo
miae praestabilitae, si severiori erisi subjiciatur, est: Homines libera
voluntale non esse instructos: vel igitur mali existentia neganda est,
quod facere non possumus, vel denuo redit quaestio: Quis est auctor
mali? Theodicea Leibnitii tam parum explieat originem mali moralis,
quam parum alter Philosophorum id praestitit. Justifieatio Dei propter
mala in mundo existentia eo magis est superflua, quo certius est sine
malo metaphysico, id est: sine limitatione mundum ne cogitari posse ;
quo item certius teste conscientia nobis constat, mali moralis abolitio
nem a libera hominis voluntate, in bonum propensa, dependere ; quo
facto malum physicum, quod eonsectarium saepe necessarium est mali
moralis suapte disparet. Impium est Deum existentis mali accusare ;
excusare vero propter idem absurdum.
9-o. Harmoniam praestabilitam premunt sequentia:
a. Si omnis repraesentatio et activitas animae humanae cum re
praesentationibus monadum totius Universi convenit; quia Deus hane
convenientiam et harmoniam praestabilivit: libertate spoliatur anima
humana, et universalis Determinismus inducitur actionibus humanis.
b. Per systema harmoniae praestabilitae non explicatur commer
cium animae cum eorpore. Siquidem exinde, quod motibus in corpore
respondeant motus in anima, nondum sequitnr, ambo entia esse in com
mercio. Suntne duo horologia ad omnem accurationem conspirantia,
propter motus correspondentes, et aequales jam in commercio, aut
nexu constituta ?
 — 169 —

Seeaali «iaao«levieesimę
di m id ia p a r s p r i o r, s eu a b a n n o 1700 — 1750.
§. 117. Introductio.
Conaminibus tot virorum illustrium seculi septimidecimi adscri
bendum venit studium Philosophiam inter Europaeos excitatam pro
vehendi. Quod omni tempore factum fuit, nunc quoque contigit. Non
nulli videlicet jam praeexistenti systemati sua conformarunt placita; alii
vero Eclecticismi ope se in veritatis cognitionem deventuros autu
mabant. Prioribus accensemus fautores Empirismi (per Locke intro
ducti) in Gallia et Anglia degentes, uti Comdillac (n. 1715, m. 1780);
Bonmet (n. 1720, m. 1793); Darid Hume (n. 1711, m. 1776); tum
defensores Idealismi, uti: Berkeley (n. 16S',, m. 1753). Eclecticorum
e numero fuere ; Thomasius (n. 1655, m. 1728); Buddeus (n. 1667,
m. 1729); Crousatz (n. 1663, nu. 1718); Daries (n. 1711, m. 1791);
VVolf (n. 1679, m. 1754). Sufficiet notatu dignissimos duos a. Wolf
et b. Hume brevibus lustrare.

§. 118. a. Christianus Wolf.

Vratislavia Silesiae metropolis fuit patria Christiani Wolf, viri
seculo duodevicesimo celebratissimi. Praeter aristotelico- scholastica
placita hausit quoque initia Philosophiae Cartesianae, antequam Jenam
sub praetextu colendae Theologiae se conferret. Leibnitii Philosophia
permotus Cartesio nuncium misit, quin ejus methodo gratissimae, ma
thematicae renunciaret. Scriptis ad Mathesim et Philosophiam per
tinentibus omnium attentionem promeruit adeo, ut in Academia nova,
Halae Saxonum erecta, non solum Matheseos professoris munere fun
geretur; verum etiam in plures evocaretur Academias, atque Consiliarii
regii honores consequeretur. Splendidam fortunam turbavit invidia
adversariorum, Wolfium impietatis aeeusantium, occasionem praebente
oratione de Sinarum Philosophia practica. Impietatis et heterodoxiae
titulo delatus purgare se conatus fuit. Frustra tamen: nam cathedra
privatus urbe ac regno excedere jussus fuit anno 1723°. Oblatum post
hac in Marburgensi Universitate professoratum summo applausu omni
um tenuit ; donec ab omni criminis labe purgatus jussu Friderici II.
revocatus, juris naturae et gentium cathedram conscenderet, in qua
usque ad mortem anno 1754° sedit. Sequentia excerpimus ex illo:
1-o. Philosophia est scientia possibilium quatenus esse possunt.
Partes ejusdem sunt theoretica et practica, quoniam duae sunt facul
tates animae, cognoscitivae et appetitivae ; illi superstruitur theoretica,
huic praetica Philosophia. Theoreticam divisit in Logicam et Meta
physicam; hanc in Ontologiam, Cosmologiam et Theologiam. Prin
cipium theoreticae Philosophiae supremum statuit: Idem non potest
simul esse, et non esse, seu : Principium contradictionis. Practicam
Philosophiam distribuit etiam in duas partes, universalem nempe,
ac specialem; hanc denuo in Jus naturae, Moralem, Politicam et
Oeconomicam,
 — 170 —

2-o. Aristotelem sequutus pro primo principio syllogismorum

assumsit Dictum de omni et nullo.
3-o. In Ontologia deducit principium rationis e principio contra
dictionis eo prorsus modo, quo reliqua praedicata ontologica, uti: exi
stentiae, necessitatis, aliaque derivat.
lμ-ο. E.ristentia est complementum possibilitatis. Substantia vero
est subjectum perdurabile, ac modificabile.
5-o. In Psychologia statuit:
a. Animam, a corpore distinetum ens, habere objectorum reprae
sentationes, id est perceptiones , quae, si cum conseientia fiant, sunt
apperceptiones. Repraesentationes obscurae a confusis, clarae a per
spicuis distinguendae sunt. Similiter facultates animae superiores ab
inferioribus differunt.
b. Systema harmoniae praestabilitae defendere volens ait: Appe
titiones in anima non sunt praestabilitae ; quia per peculiarem animae
vim e perceptionibus nascuntur secundum legem appetitus.
6-o. Supremum Philosophiae practicae principium est: Age, quod
te, tuumque, et aliorum statum perfectiorem reddit; seu: Perfice te
ipsum. Quae regula in natura nostrae animae fundata legis valore
gaudet.
7-o. Morali Philosophiae superstruitur Jus naturae, secundum
quod licet omnia facere, quae perfectionem nostri et aliorum status
conservant et promovent; opposita vero faeere non licet.
8-o. Politica est scientia vitam socialem, et in specie rempubli
cam ita ordinandi, ut felicitas hominum quam plurimum promoveatur.
Duae sunt partes Politicae, quarum prima tractat de privata, altera de^
publica societate.
C r i s i s.
Wolfii inerita in Philosophiam certe maxima sunt. Quamvis syslema
novum haud condiderit, imo Cartesium et Leibnitium in plurimis defen
derit: nihilominus in ordinem redegit confusa, illustravit obscura, cor
rexit erronea multa, quae in Leibnitii Philosophia deprehendit. Philo
sophicas cognitiones ad mathematicam evidentiam educere volens, ad
hibuit methodum demonstrandi mathematicam, cujus consectarium fuit
nimia in dicendo ariditas, fere cunctis exosa. Solidum Philosophiae
ac imprimis Matheseos studium et amor invaluit quidem; ast Wolfii
discipulorum effrenis demonstrandi rabies non parum absurdi et ridiculi
genuit adeo, ut Philosophia Leibnitio-Wolfiana inter eruditos vigeret
aliquamdiu, ast non multo post, dispulso nimbo, placitis recentiorum
absorberetur. Contra Wolfium obmovetur :
1-o. Conceptus Philosophiae est duntaxat formalis; divisio autem
ejusdem incompleta; quia facultatis sentiendi ad primitivas animae
facultates pertinentis, nulla mentio fit. Defectui huic medebatur Baum
garten, qui prima Aestheticae, ceu scientiae philosophicae fundamenta
posuit.
2-o. Logica praeceptis utilibus abundat vel maxime circa Syllo
gismos, quorum theoriam non pauci praeeunte Bacone de Verulamio
inter quisquilias, et inanes subtilitates rejiciendam censuerunt.
 — 171 —

}l:um 3-o. In Ontologia principium cogitandi cum principio cognoscendi

confudit, et ex illo deducta praedicata logica falso putavit esse onto
ri;im logica.
;ita, i* l1-o. Juste quaeritur: quid sit illud complementum possibilitatis,
ut oriatur existentia? Quid accedere debeat ad possibilitatem, ut in
hslasiie existentiam transeat ? Eaeistentia sane ; ita vero idem per idem defini
vit. — Similiter stante definitione substantiae, Deus qua substantia
deberet esse modificabilis; et si modifieabilis non est, substantiis non
JfimMm esset adnumerandus; e quibus patet definitionem Substantiae justo
iafa', si angustiorem esse formatam.
clara* *r 5-o. Psychologiam rationalem ab empirica non sufficienter distin
petitas guit, dum dicit: eaeperiemtiam internam esse ambarum fontem. Inter
superiorem vero et inferiorem cognoscendi facultatem discrimen logi
s ait: \j* cum intercedere putat, quod respiciat diversum perspicuitatis gradum
rem iu cognitionum nostrarum. Quare juxta Wolfii sententiam nulla diversitas
objectiva datur inter cognitiones; quod falsum esse cognoscemus, si
A:, tu fontes cognitionum nostrarum, sensualitatem videlicet ac intellectum
Priu* consulamus. — In systemate praestabilitae Harmoniae sibi contra
rgis iir dicit Wolf; appetitiones enim quam apprime convenire debent motibus
corporis non minus, ac reliquis animae perceptionibus, quod fieri non
serit potest, ni praestabiliantur: igitur vel est rejicienda tota hypothesis
rum shi praestabilitae harmoniae, vel libertate subversa concedendus est Fata
lismus, cui refutando ipse Wolf desudavit.
remj* 6-o. Supremum Philosophiae practicae principium characteribus
movtili talis principii caret, atque sequaces in Egoismum praecipites agit.
, allffi* 7-o.. In Jure naturae inveniuntur multa, quae partim e Philoso
phia morali, partim ex Jure romano desumta sunt. Aliter sane sentien
dum est de actionibus ad forum Philosophiae moralis relatis, et aliter,
si juxta principia Juris naturae expendantur. Jus naturae porro fun
is sysles damentalia principia omnis juris positivi, proin etiam romani com
nis fie plectitur in se ; quare non sine violentia et erroribus accommodatur
Juri romano.
siira, ('
il. Pi* 8-o. Politica Wolfii multa continet ex Jure naturae, ac Philoso
lems, phia morali; multarum e contra quaestionum politicarum solutiones
fimfi non sine detrimento scientiae desiderantur. Hae difficultates premunt
os jii* magis primam, quam secundam Politicae partem.
„ Wali
Iriliti §. 119. b. David Hume.
viger,
illi Ti David Hume Scotus Edinburgi editus in lucem Jurisprudentiae
primum, postea genio suo ductus Philosophiae, Historiae, nec non
, all* Politicae operam navavit sedulam. Partem operis: De natura humana,
amimi' edidit anno 1737o; quia vero applausu eruditorum caruit, non continua
, Balfi* vit. Felicior longe fuit exarando tractatus morales et politicos, quibus
amelli orbi literato innotuit. Plurimam laudem tam inter suos, quam inter
exteros tulit inquisitione in principia moralia, et historia Magnae Bri
sil* tanniae. Virorum doctissimorum familiaritate fuit usus in legationibus
illi Vindobonensi, Taurinensi et Parisina. Abdicatis tandem regni officiis
publicis in otium philosophicum recedens obiit. Ejus placita sunt:
 — 172 —

1-o. Hepraesentationes vivacitatis gradu differunt, et duas in

classes abeunt, quarum una continet impressiones ab eaetermis objectis
productas, prout etiam diversos animi status et motus; altera comple
ctitur Ideas longe debiliores, et minus vivaces.
2-o. Ideae quantumvis sublimes resolvuntur ope analyseos in re
praesentationes simplices, quae sensationibus jam internis, jam ex
ternis nituntur. Falluntur ergo, qui existentiam idearum innatarum
defendunt; ni sensuales impressiones, quatenus originariae sunt, in
natas dicere velint. Confirmat hoc assertum experientia, vi cujus cer
tum est, hominem a nativitate sensu quodam externo privatum, nullas
habere repraesentationes rerum, sub illum sensum cadentium.
3-o. Idearum associatarum tria dantur principia : Similitudo;
&patium et tempus; caussa et effectus.
l}-o. Mens humana cognoscit relationem vel inter conceptus, vel
inter facta. Relationes diversas conceptuum ad se invicem cognosei
mus ope solius facultatis cogitandi, sine ullo entis realiter existentis
influxu ; sunt eapropter evidentes, et illarum oppositum cognoscimus
esse impossibile. Facti autem cujuscunque oppositum est possibile;
quia contradictionem non involvit; ex quo sequitur: omnem conclu
sionem, quae circa factum quodpiam versatur, in principio caussalitatis
versari ; hoc est: in nexu caussam inter et effectum.
5-0. Cognitionem meaeus caussalis non haurimus a priori, sed
a posteriori. Si enim a priori foret acquisita cognitio haec, effectus
conceptu caussae contineatur est necesse, quod falsum est. Experientia
ex adverso suppeditat objecta singularia eo modo connexa, ut eorum
caussam instituta observatione detegere liceat. Ratio denique, cur ex
empirica cognitione tanquam ex praemissis conclusiones deducamus,
latet in consuetudine.
6-o. Fides indivisa comes veritatis libero hominis arbitrio non
subjicitur, nec respicit fictiones et vanas imaginationes ;* verum im
pressiones reales.
7-o. Conceptus vis et cum ea connexi effectus desumitur ex ex
perientia , quae nobis offert objecta vel juacta, vel post se existentia.
Quum porro phaenomena certo quopiam modo copulata percipimus,
oritur in mente nostra conceptus conneacionis inter illa phaenomena,
et quidem caussalis.
8-o. Sicut in Universo, ita quoque inter actiones animae humanae
similis viget meaeus caussalis ; quare libertas erit facultas determi
nationibus voluntatis conformiter agendi. Nec juvat assumere, caussas
necessarias a non necessariis differre; quid enim caussa sit, dicere
non valemus, ni conceptum effectus, qui productum experientiae est,
in definitionem assumamus.
9-o. Anima humana mom est immortalis; nam :
a. Analogiae innixi recte concludimus: Quodsi e duobus entibus
inter se intime connexis unum destructioni obnoxium est, aliud quoque
interire debet ; atqui anima cum corpore intime nectitur, et corpus de
structioni obnoxium est: ergo anima quoque interire debet.
b. Animae brutorum sunt mortales , atque animabus hominum
adeo similes, ut idem de his quoque asserere liceat.
 — 173 —
, tt iw
c. Nil stabile in mundo est; omnia entia finita solvuntur et inter
lernis
allent* eunt : ergo nec est probabile, ut anima humana copiosis alioquin defe
ctibus laborans incorruptibilis et immortalis sit.
alysrais
d. Non recordamur nos jam ante praesentem vitam exstitisse:
'nis, ju* ergo post hanc terrenam vitam cur existeremus?
m intra e. Statum vitae futurae repraesentare et concipere non valemus:
'iae sit.* ergo non habemus argumentum pro ejus existentia, desumtum ex
analogia.
vitiis*
alum, iii
10-o. Autochiria licita est eo, quod per violentam vitae ademtio
ium,
mem nec officia erga nos, nec erga alios laedamus..
11-o. Eacistentia Dei est indemomstrabilis. Communiter enim
Simili
ab existentia mundi concludimus ad existentiam Dei, tanquam ab effectu
• ad eaussam; jam vero nulla est analogia Deum inter et mundum; qua
nceplu;* propter suapte corruit argumentum ab existentia mundi ad existentiam
m fu;*
Dei ductum. Imo etiamsi hoc argumento uteremur, non liceret e mundi
ut existi
perfectione finita deducere Dei attributa infinita.
wgminis
t possi*
em fi* C r i s i s.
aussitu Allatis punctis pauca subjungimus:
1-o. Hume sequutus Lockii Empirismum in Seepticismum incidit,
priori,* et proprium systema evertit. Statuit namque materiam cunctarum
et, ef** cogitationum partim ex externis, partim ex internis impressionibus
Expriis promanare ita, ut intellectus et voluntatis nullum aliud sit officium,
, ul am quam materiam, experientiae ope haustam, vario componere modo. Si
Ile, T* ergo praeter sensuales perceptiones nullae dantur suprasensuales,
fedltali* nulla quoque existit certitudo absoluta, sed omnis est relativa, et
stricte sumta mulla. Hanc tamen generalem dubitandi methodum hu
hitrio Mi manae naturae contrariam, et vitae practicae noxiam rejecit Hume,
ierllm ff atque moderato Scepticismo litavit.
2-o. Fides juxta Hume fundatur solum in experientia, et non in
IIII ev * ratione.
existeri 3-o. Nexum caussalem tam intra, quam extra nos justo stri
irrijiis ctiorem praetendit, quo facto libertatem animae humanae subvertit.
e||r* lμ-ο. Contra rationes pro animae humanae mortalitate probanda
reponimus sequentia, et quidem ad
hl|aff a. E duarum substantiarum meaett, etiamsi eum intimum ponamus,
(Mers. nondum legitime infertur: has substantias eadem matura, et proprie
* causw tatibus iisdem praeditas esse debere. Ad
1, dit? b. Verum quidem est, animas brutorum similes esse animabus
liar & hominum ; ast juvat non oblivisci dissimilitudinis , quae inter ambas
deprehenditur tum ratione facultatis cognoscendi, tum volendi. Ad
e. Dispar est ratio ; nam entia hujus mundi sunt composita, anima
| amlji, vero est simpleae; illa solvi possunt in partes, haec vero minime. In
quę terim etiam materiata entia non intereunt absolute, sed transeunt ad
rjs * novam existentiam, saepe perfectiorem, quantitate materiae ac virium
in omnibus naturae materiatae mutationibus eadem semper per
jmiffi* manente. Ad
d. Ante hanc terrenam vitam non exstitimus, quare status ejus
 — 17/, —

modi recordatio impossibilis est; ast ex hoe non sequitur, post mortem
corporis animam non posse eaeistere : imo libertas animae humanae,
quam Hume Philosophiae suae conformiter negavit, indigitat animam
solutam a corpore humano non interire, sed vivere ut promeritis prae
miis, vel poenis afficiatur. Ad
e, Multas res quid, aut quomodo sint ignoramus, quin, nisi omni
rationis usu nos prohibere velimus, earum existentiam addubitare, aut
plane pernegare liceat.
5-o. Cum philosophemate super animae immortalitate connexuit
doctrinam de autochiria sophismatibus firmatam, quae audivisse, refu
tasse est. -

6-o. Praeter argumentum cosmologicum alia suppetunt argu

menta, quibus homo veritatis cupidus convictionem de Dei existentia
sibi parare potest. — Satis clare cognoscitur ex allatis, philosophema
Humei respeetu practico perniciosissima post se trahere consectaria,
evertendo religionis et moralitatis fundamenta; quamvis nonnullis in
locis fides in revelationem defendatur. Factum est hoc, ut eo securius
anguis in herba lateat.
PERIODUS SEPTIMA.

Ph i l o s o ph ia r e c e n t i s s i m i a e vi
a medio circiter seculi duodevicesimi ad nostra usque tempora.
§. 120. Introductio.
Ratio humana philosophans problemata summi ponderis elegit pro
materia suae activitatis; non sine dolore autem fatendum est, susce
ptas meditationes vix unquam e votis successisse; quod ipsum nemo
negaverit, qui variantes Philosophorum sententias, continua serie se
excipientes, animo lustraverit. Sic Sceptici rejecerunt Logicam ; quia in
ea principium scientiae, atque objectum eogitationis praesupponitur.—
Principia cognitionis alia tenuerunt Realistae, alia Idealistae; tam hi,
quam illi seholas plures condiderunt subordinatas. — Materialistae de
animae natura suas excogitarunt hypotheses, quas rejecerunt Im
materialismi fautores. — Indeterministae pugnarunt pro animae liber
tate quam Deterministae negarunt. Nonnulli mundum vix aliqua specie
mali concessa, optimum esse defenderunt: alii Pessimismo amici mun
dum vallem lachrymarum dixerunt, in qua malorum nec sit finis, nec
numerus. Non minus turbabatur doctrina de conceptu, existentia et
attributis Dei sententiis Theistarum, Deistarum, Atheorum, Panthei
starum, Naturalistarum, Hationalistarum, quin una harum sectarum
aliam vincere argumentis, et opprimere valuerit. Eadem fortuna de
certatum fuit in Philosophia morum, in Jure naturae, Politica reliquis
que scientiis, excepta sola Mathesi, quae suarum propositionum veri
tatem universaliter validis fulcit argumentis.
Quemadmodum in Anglia jam a Baconis de Verulamio temporibus
agente praeprimis Loeke ac Hume, latissime propagatus Empirismus
viguit: ita in Gallia quoque plurimi Philosophorum, egressi ex eodem
fundamentali principio, in eundem tendebant finem. Horum e numero
 — 175 —

coryphaei fuere: Montesquieu (n. 1689, m. 1755); Voltaire (n. 1694,

m. 1778) ; Rousseau (n. 1712, m. 1778); Diderot (n. 1713, m. 1784);
d'Alembert (n. 1717, m. 1783). Philosophia horum virorum sub illumi
nationis nomine Germaniam penetrans, et Atheismi stigmate signata
negat et pernegat omne, quod positivum habetur, seu hoc ad Religionem
et mores ; seu ad privatam et publicam societatem ; seu ad formam regi
minis et justitiae administrationem ; seu ad artes et scientias pertineat.
Justifieare volentes hanc methodum eogitandi et agendi, asserunt haec
fieri debere propter hominis libertatem, cui si quis renunciaverit,
juribus renunciat humanitatis. Quis non videat bonos hos viros a veri
' tate plurimum aberrasse?
Leibnitio-Wolfianam Philosophiam in Germania vigentem evertit
Eclecticismus et Syncretismus, qui spreta systematica et scientifica
forma, sub ementito sanae rationis titulo Empirismum promovit. His
in eastris militarunt: Sulzer (n. 1720, m. 1779); Basedov (n. 1723,
m. 1790); Lambert (n. 1728, m. 1777); Mendelssohn (n. 1729,
m. 1786); Tetens (n. 1736, m. 1807); Eberhard (n. 1738, m. 1809);
Feder (n. 1740, m. 1821); Garve (n. 1712, m. 1798); Herder (n. 17/,/,,
m. 1803) ; Platner (n. 17'■!,, m. 1818).
Laboribus horum, aliorumque virorum Philosophia quoad suam
extensionem non parum incrementi cepit, quin quoad intensionem per
ficeretur. Quamvis enim Aesthetiea et Paedagogia, novae disciplinae
philosophicae, huic aevo suam debeant originem: methodus nihilominus
Philosophiae scientifica vix ullos deprehenditur fecisse progressus.
Neglecta discussione super origine nostrarum cognitionum; insuper
habitis conditionibus fundamentalibus formandae observationis, reflexio
nis et demonstrationis propositiones monentosae dubiis involutae haere
bant. In hoc rerum statu ratio humana sibi consulere volens in Ecle
ctieismum ruit, et controversiis finem impositum voluit, non quasi veri
tatem e principiis cognovisset, sed quia speculationum philosophicarum
infaustum videns exitum, de veritate invenienda desperavit, et indif
ferentismo indulgendum esse censuit.
Nulli dubio subjacet Germanos a medio seculi duodevicesimi plu
rimum desudasse in Philosophiae cultura. Nos quatuor solum respi
ciemus, qui peculiaria systemata philosophica condiderunt, nempe:
a. Kant, b. Fichte, c. Schelling, d. Hegel. De quorum placitis, ut
recte disserere possimus praemittenda venit doctrina Friderici Hen
rici Jacobi.
§. 121. Fridericus Henricus Jacobi.
Fridericus Henricus Jacobi Dusseldorpii anno 17l3o mundum
ingressus, fundamenta eruditionis jecit Genevae ae Parisiis. Munere
publico in administratione oeconomica patriae suae gesto per sanguino
lentas Gallorum turbas privatus, Monachium concessit, ubi anno 180l;
praeses Academiae scientiarum salutatus fuit. Daemagogicarum agi
tationum suspicionem cum incurreret, deposita dignitate anno 1812o
Monachium reliquit, et Lutetiae sedem figens privatam duxit vitam,
quam Monachium redux anno 1819° conclusit. Jacobi non systematice,
verum rhapsodice tractavit Philosophiam; ait nempe :
 — 176 —

1-o. Philosophia qua scientia est impossibilis; qnoniam demon

stratio speculativa in quocunque systemate philosophieo ducit ad
Fatalismum, qui hominis libertatem, moralitatem et religionem ever
tit. Sic:
a. Cabbalistica Philosophia est occultus, nondum evolutus Spino
%usmat&. -

b. Spinozismus vero characterem atheismi gerit in fronte.

c. Leibnitio-Wolfiana Philosophia est/atalismo coinquinata; quia
per continuas speculationes ad principia Spinozae deducit.
2-o. Elementum humanae cognitionis et activitatis est fides, quae
notam charaeteristicam hominis efficit. Hominem cingunt undique
tenebrae, quas ratio semet evolvens propellere nequit, sed penetrando
transspicit. Haec est vis fidei, quam ceu lumen originale rationis, verus
Rationalismus non rejicit, sed recipit. Fides potius generat virtutem,
quam, ut e virtute oriatur fides ; quia sublata fide in Deum proxime
interibit convictio de moralitatis possibilitate, ac necessitate.
3-o. Intellectus et ratio quamquam separari a se nequeant, differunt
tamen ita, ut homo per hanc animalibus essentialiter praecellat. Philo
sophus enim pro primo et immediato principio Philosophiae et Religio
nis habet sensionem invincibilem, vi cujus innotescit homini inesse
sensum pro suprasensualibus. Hic sensus, ut distinguatur a sensibus
pro mundo intuibili destinatis, Ratio audit.
lg-o. Sensualis perceptio a rationali est discernenda. Rationalis
perceptio intellectui offert suprasensualia, qua vere objectiva, per sen
siones cognoscibilia.. Quapropter Philosophia, in exordio sui sensuales
perceptiones a suprasensualibus discernens, quoad formam intellectui,
quoad materiam rationi superstruitur.
5-o. Negari nequit scientias existere, quae sensualibus duntaxat
objectis occupentur, ast directio supremae scientiae, id est, Philosophiae
tendit in suprasensualia. Essentialia igitur objeeta Philosophiae sunt:
Deus, libertas et immortalitas animae humanae.
6-o. Quis, non quid sit Deus inquirit vera Philosophia. Posterior
quaestio respicit naturam; eultus naturae Ethnicis, cultus vero Dei
Christianis familiaris est. Verae scientiae cultores eapropter Deum
quaerere et invenire satagunt, non perdere et negare, probe gnari
veritatem in solo Deo existere. Sequitur ex his omnem scientiam, e
cujus re fuerit negare Dei existentiam, verae scientiae nomine per
peram insigniri.
7-o. Ratio agnoscit libertatem et necessitatem, quamvis intellectus
ambas negare videatur. Ad rationis et intellectus pugnam componen
dam assumitur rationalis necessitas, quae tamen Deus non est, quum
hic providentia, hoc, est sui ipsius conscia libertas dici debeat.

C r i s i s.

Circa Philosophiam Jacobi notari merentur:

1-o. Aliorum Philosophorum systemata saepe impugnavit argu
mentis non extra omne dubium positis; propriam Philosophiam vero
 — 177 —

non condidit, vehementissimo correptus odio in stricte systematicam

et logicam eognitionem.
2-o. His non obstantibus bene meritus est de Philosophia expo
nendo essentiale discrimen inter intellectum et rationem ; scientiam
et fidem; Deum et naturam; Theismum et Atheismum ; Christianismum
et Ethnicismum; libertatem et necessitatem.
3-o. Erravit negando, fidem esse opus libertatis humanae ; si
enim hoc veritate niteretur, in omnibus hominibus nullo admisso discri
mine sensus pro suprasensualibus, id est innata devotio esse deberet.
l£-0. Similiter falsum est, fidem e sensionibus derivari; illa potius
harum fundamentum constituit. -

5-o. Non satis apte compellat perceptiones rationales intuitionum

nOmine,
6-o. Quodsi intellectum inter et rationem pugna est, impossibilis
evadit Philosophia, ejusque in locum substituenda venit doctrina sem
sionum. Correxit suum errorem Jacobi assumendo veram et falsam
scientiam, quarum posterior solum negare Deum, ejusque existentiam
tum possit, tum debeat. — Dolendum omnino est verae scientiae cha
racteres premi silentio.

§. 122. a. Immanuel Kant.

Novam Philosophiae formam procudere ausus fuit Immanuel
Kamt, vitale Iumen conspiciens anno 17219 Regiomonti in Borussia ;
ubi anno 17550 privati docentis vices tenuit, deinde anno 17700 ordi
narius Logicae ac Metaphysicae Professor creatus fuit, quo in munere
vitam posuit anno 180'jo. Audit Philosophus Regiomontanus, tum
quia tota vita ultra quatuor milliarium distantiam egressus urbe nun
quam fuit ; tum quia nova luce Philosophiam, eique affines illustravit
scientias. Venit quoque nomine conterentis, quia systemata plerorum
que antecessorum contrivit. Nomen etiam critici Philosophi obtinuit
ob spiritum, qui ejus opera perflat, criticum. Philosophia denique
Kantii dicitur critica ob finem praefixum, facultatem videlicet cogno
scendi, sentiendi et appetendi secundum totam extensionem crisi sub
jiciendi. Firmiter convictus fuit Kant disceptationibus Philosophorum
finem imponi, si, antequam objecta cognoscamus, ipsas primitivas
animae humanae facultates crisi severae subjecerimus. In analysi
facultatum primitivarum animae humanae ad sequentia devenit Kant:
1-o. Ratio theoretica solutione quaestionis: Quid possum scire?
se ut normam legislativam ostendit pro facultate cognoscendi.
2-o. Ratio practica determinat: quid nobis faciendum sit; sub
jicit itaque legibus facultatem appetendi.
3-o. Facultas judicandi leges fert facultati sentiendi, dum exponit:
Quid sit sperandum.
Abit igitur Crisis rationis I. in Criticam rationis theoreticae;
II. in Criticam rationis practicae; et III. in Criticam facultatis
judicandi.

- 12
 — 178 —.

M. Critica rationis theoreticae, seu purae.

Ratio, qua suprema vis animae humanae considerat independenter
ab experientia seipsam et alias facultates subordinatas, uti sensuali
tatem et intellectum. Ex his fluit:
1-0. Omnes nostrae cognitiones vel sunt purae, hoc est: a priori;
vel empiricae, hoc est: a posteriori. Illae universalem et necessariam
certitudinem adferunt, qua hae destituuntur. Quare solvenda est quae
stio : An ubique cognitio pura (id est a priori) datur?
2-o. Judicia vel sunt analytica , vel synthetica. Illud est, cujus
praedicatum jam in conceptu subjecti continetur ; hoc, cujus praedica
tum non originarie ceu mota in conceptu subjecti adest, sed aliunde
additur. Sola judicia synthetica augent et extendunt nostras cognitio
nes; quaeritur ergo: Estne ubique cognitio synthetica possibilis?
3-0. Analytica judicia semper sunt a priori; synthetica partim
a priori partim a posteriori. Quoniam in scientiis rationalibus theore
ticis (uti sunt: Mathesis pura, Physica pura, Metaphysica) synthetica
judicia a priori recurrunt, ostendendum erit: quomodo judicia synthe
tica a priori in prius nominatis scientiis possibilia sint. Est hoc obje
ctum Transcendentalis Philosophiae in tres partes divisae, quarum
p. tmma
A.: Transcendentalis Aesthetica (Critica sensualitatis) exponet:
quomodo Mathesis pura sit possibilis. Altera:
B. Transcendentalis Analytica (Critica intellectus) ostendet pos
sibilitatem Physicae purae. Tertia -

C. Transcendentalis Dialectica (Critica rationis) investigabit:

an Metaphysica qua scientia sit possibilis. -

(C r i s i s.
Kant introductione in Critieam rationis theoreticae sequentibus
nostra ex parte animadversionibus ansam praebet:
1-o. Oppositio inter cognitiones empiricas et rationales mere for
malis est. -

2-o. Oppositio inter judicia analytica et synthetica suis laborat

difficultatibus; siquidem:
a. Judicium analyticum, cujus praedicatum idem enuntiat, quod
conceptus subjecti, est dicendum tautologicum.
b. Judicium syntheticum, cujus praedicatum in conceptu subjecti
non eontinetur, destituitur omni copula.
c. Discrimen inter praenominata judicia est subjectivum, rela
tivum et empiricum adeo, ut idem judicium pro uno homine analyticum,
pro altero syntheticum esse possit; aut pro eodem homine judicium
prius syntheticum, nunc sit analyticum.
3-o. Si Mathesis pura, Physica pura et Metaphysica synthetieam
scientiam a priori efficiunt: Philosophia privatur charactere peculia
ris scientiae.
lÃ-o. Divisio disciplinae in tres partes facta nititur tribus faeul
tatibus primitivis animae, utpote cognoscendi, sentiendi et appetendi;
estque vitiosa:
 a. Ob circulum, quo intellectus et ratio jam ut fundamenta facul
tatis cognoscendi, jam ut hujus peculiares modificationes et rami con
siderantur.
b. Propter triplicem significationem vocabuli Ratio. Denotat enim:
a. Facultatem cognoscendi generatim.
[8. Intellectum, quum theoretica dicitur, et
7. Rationem stricte sumtam sub nomine practicae rationis.
c. Si Facultas cognoscendi juxta Kant coordinata est facultatibus
sentiendi et appetendi, jure quaeritur: quomodo possit ratio, qua theo
retica, leges ferre facultati cognoscendi; qua practica facultati appe
tendi; demum qua facultas judicandi, quomodo exerceat potestatem
legislativam in facultatem sentiendi? -

A. Trasseseepeeieostadis Aesthetiea. (Critica sensualitatis).

Transcendentalis Aesthetica examini subjicit facultatem cogno
scendi inferiorem, id est: sensualitatem. Ejus capita sunt:
1-0. Objecta nostrae cognitionis non sunt res in et per se (quae
ceu tales cognosci non possunt); sed sunt res, qua phaenomena.
2-o. In rebus sensualibus cognoscibilibus formam a materia di
stinguere oportet; illa est varium a priori; haec autem varium a po
steriori.
3-o. Sensualitatem quum habeamus eaeternam et internam, duas
habemus formas sensualitatis. Sensualitatis externae forma est Spa
tium, internae Tempus.
lμ-ο. De Spatio et Tempore notanda veniunt:
a. Spatium et Tempus non sunt conceptus empirici; nam omni
repraesentationi objecti tam sensus externi, quam interni subjacent
fundamenti adinstar repraesentationes Spatii et Temporis.
b. Spatium et Tempus non sunt conceptus discursivi, sed purae
intuitiones ; quia diversa spatia et tempora non aliter possunt cogitari,
quam ut partes unius ejusdemque spatii ac temporis.
c. Spatium ac Tempus necessariae repraesentationes a priori
sunt, quae remanent etiamsi objecta cuncta in Spatio ac Tempore exi
stentiâ, cogitaverimus esse sublata.
5-o. Quum repraesentationes Spatii ac Temporis non sint con
ceptus, verum intuitiones a priori et syntheticae: objectivum et sub
jectivum habent valorem ; empirica proin realitate non minus, ac trans
gendentali pollent.
6-o. Mathesis pura per hoc fit possibilis, quod Spatium ac Tem
pus fundamentum sint cognitionum rationalium syntheticarum, e qui
bus Mathesis pura exsurgit.
C r i s i s.

1-o. Kant sua Spatii ac Temporis theoria fontem assignavit, e quo

propositiones syntheticae a priori cognosci possint; existentiam in
super probavit Matheseos, disciplinae tum scientiis empiricis, tum ipsi
etiam Metaphysicae praecellentioris, propter evidentiain propositionum
e demonstrativa methodo ematam, propter objectorum intuibilitatem, et
12 *
 — 180 —

propter fixam et firmam terminorum significationem. Quum autem

Mathesis, seu conceptibus abstractis innitatur, seu experientiae, cum
reliquis cognitionibus empiricis, et Metaphysica eumdem fontem habere
debeat: movetur quaestio: Cur conveniunt soli Mathesi praerogativae
prius nominatae, non item aliis cognitionibus ? Hujus quaestionis
ab omnibus ante Kant Philosophis neglectae solutionem egregie prae
stitit Kant, exponendo per theoriam Spatii ac temporis, Matheseos ad
ceteras disciplinas relationem.
2-o. Designat Aesthetica transcendentalis limites, quibus intel
lectus purus et sensualitas circumscribuntur. Olim objecta Matheseos,
ceu conceptus abstracli, habebantur pro intellectus puri productis; quo
posito impossibile fuit determinare an objeetum quodpiam ad intelle
ctum, an ad sensus pertineat; impossibile item fuit exponere, in quo
Mathesis a Philosophia differat, et quae hujus differentiae ratio.
3-o. Varium a priori in rebus sensualibus notatur contradictione
in adjecto; quare transcendentalis idealitas Spatii ac Temporis insuf
ficientibus fulcitur argumentis, et nil obstat, quominus Spatium ac
Tempus pro formis objectitis rerum sensualium habeamus.
[1-o. Mathesis ex hac theoria evadit subjectiva scientia, ejusque
applicatio ad mundum sensualem a mere subjectivis conditionibus
dependet.

B. Tarassseessedesataliæ Assaùytieav. (Critica intellectus).

1-o. Sensualitas adfert varium a posteriori, quod intellectus in
unum conjungit ad efformandum conceptum. Intellectus recte dicitur :
Facultas conceptuum. In peculiari connexione varii ad efficiendum
totum, consistit forma conceptuum, quae productum est functionum
intellectus. Functiones intellectus autem reduci queunt ad functiones
facultatis judicandi; quare, quot sunt formae judicandi, tot erunt formae
conceptuum. Formae judicandi sunt momenta quantitatis, qualitatis,
relationis et modalitatis, ipsis etiam conceptibus applicabiles, et Cate
goriarum nomine ex aristotelica Philosophia desumto, insignitae. Ju
dicia sunt quoad
a. Quantitatem: Singularia, particularia, universalia. Quoad
b. Qualitatem : Affirmativa, negativa et limitativa. Quoad
c. Relationem: Categorica, hypothetica et disjunctiva. Quoad
d. Modalitatem : Problematica, assertoria, apodictica. Quare
Categoria
α. Quantitatis continebit: Unitatem, multitudinem, omnitudinem.
ß. Qualitatis: Positionem, negationem, limitationem.
y. Relationis : Substantiam et inhaerentiam ; caussalitatem et de
pendentiam ; Commercium, id est: actionem et reactionem.
8. Modalitatis : Possibilitatem et impossibilitatem; existentiam et
non existentiam ; necessitatem et contingentiam.
2-o. Categoriae intellectus non sunt conceptus, sed formae con
ceptuum.
3-o. Prima et secunda e categoriis, quantitas nempe et qualitas
respiciunt intuitionis objecta, quae sunt numerabilia et mensurabilia;
 — 181 —

tertia vero et quarta respicit existentiam ohjectorum: quapropter illae

mathematicae, hae dynamicae vocantur. -

l£-0. In qualibet Categoria tria membra divisionis numerantur,

quorum tertium e primi cum secundo conjunctione resultat; est ergo
haec divisio Trichotomia.
5-o. Omnes repraesentationes nostras comitatur conscientia: Ego
cogito, in qua transcendentali unitate conscientiae, tanquam in supremo
principio, fundatur objectiva unitas conceptuum, proin etiam categoria
rum. Categoriae sunt igitur conditiones, sub quibus quaevis experientia
possibilis evadit; phaenomena siquidem a nobis eo modo et nexu co
gnosci debent, qui naturae intellectus nostri apprime convenit. Natura
igitur, qua complexus legum necessariarum, quibus phaenomena sub
jiciuntur, per intellectum fit possibilis. Hoc tamen intelligendum non
est de rebus, quasi per intellectum possibiles fierent, sed de subjectivo
modo, quo res, ceu phaenomena, nobis repraesentamus.
6-o. Ut autem categorias phaenomenis applicare possimus juvat
assumere pro mediatore schema transcendentale: Tempus, quod una
ex parte categoriis affinitate jungitur, quia est repraesentatio a priori;
altera ex parte objectis sensualibus et phaenomenis applicari potest. ,
Deducitur ex hac categoriarum (ceu formarum intellectus) cum tem
pore (ceu forma sensualitatis internae) conjunctione schematum tabula
sequens:
a. Ratione quantitatis: Schema magnitudinis id est: Numerus.
b. Ratione qualitatis: Schema realitatis, quae per gradus deter
minatur universim, quin a priori peculiares objectorum realium quali
tates designentur; hoc enim per experientiam fit.
c. Ratione relationis: -

α. Schema substantiae, i. e. subsistentia, perseverantia objecti

realis in tempore.
3. Schema caussalitatis, i. e. successio variorum regulae sub
jectorum.
7. Schema commercii. i. e. a regula universali dependens exi
stentia simultanea determinationum alicujus substantiae cum deter
minationibus alterius substantiae.
d. Ratione modalitatis :
α. Schema possibilitatis, i. e. determinatio objecti repraesentati,
quin hujus tempus determinetur.
[8. Schema actualitatis, i. e. existentia objecti definito tempore.
7. Schema necessitatis, i. e. existentia objecti omni tempore.
7-o. Principium supremum judiciorum syntheticorum a priori hac
formula exprimitur: Omnia objecta dependent a necessariis com
ditionibus unitatis syntheticae, per quam varium intuitionis in pos
sibili eaeperientia datum connectitur. In judiciis nempe syntheticis,
quia praedicatum in conceptu subjecti non continetur, veritas faetae
determinationis aliunde repetenda venit, ex unitate videlicet syntheseos
in tempore a priori. E sensualibus impressionibus nascuntur objectorum
perceptiones; per sensualitatis conditiones a priori, Spatium videlicet
ae Tempus possibiles fiunt objectorum intuitiones, quas colligere opor
tet, ut ad cognitionum dignitatem evehantur. Haee synthesis phaeno
menorum a necessariis conditionibus unitatis, quae apperceptioni pro
pria est, dependet.
8-o. Cum in tabula Categoriarum necessariae conditiones unitatis
syntheticae varii, occurrentis in intuitione, proponantur: tot erunt
princip'a intellectus puri, id est: judicia synthetica a priori, quot
sunt Categoriae.
, a. Ratione quantitatis oriuntur Aariomata intuitionum , juxta
principium: Omnes intuitiones sunt quantitates extensivae.
b. Ratione qualitatis nascuntur Anticipationes*) perceptionum
vi sequentis principii: In phaenomenis competit reali, quod objectum
facultatis sentiendi est, intensiva quantitas, id est: gradus.
c. Ratione relationis exsurgunt tres Analogiae eæperientiae juxta
principium: Experientia possibilis est duntaxat per repraesentationem
nexus necessarii inter perceptiones. Et quidem analogia prima est:
α. Principium subsistentiae substantiarum : Non obstantibus
mutationibus phaenomenorum subsistit (perseverat) eadem substantia,
cujus quantum in natura nec augetur, nec minuitur. Analogia secunda est:
ß. Principium successionis juaeta legem caussalitatis: Omnes
mutationes fiunt secundum leges nexus inter caussam et effectum. Ana
logia tertia est:
7. Principium simultaneitatis juæta legem actionis reciprocae:
Omnes substantiae, quae in spatio ceu simultaneae percipiuntur, in se
mutuo agunt. -

d. Ratione modalitatis habemus tria Postulata**) empiricae co

gitationis ; nempe: -

a. Possibile est, quod formalibus conditionibus experientiae

convenit.
ß. Actuale est, quod materialibus conditionibus experientiae
nectitur. - •

y. Necessarium est, cujus nexus cum actuali objecto secundum

universales conditiones experientiae determinatur.
9-o. Ex his quaestionis alterius: An Physica pura possibilis est?
solutio intelligitur. Possibilis est Physica pura, quia Categoriae et
schemata intellectus puri per principia superius allata fundamentum
praebent pro cognitionibus syntheticis a priori, e quibus Physica pura
constat. Patet igitur intellectum naturae, non naturam intellectui leges
praescribere. Conceptus porro intellectus puri (Categoriae) empiricum,
et non transcendentalem nobis praebent usum; quare res non in et per
se, hoc est moumena, sed solum phaenomena noscimus.

*) Anticipationis nomine venit quaevis cognitio, cujus ope empiricum a

priori determinatur. Hoc respectu phaenomenorum formae: Spatium
ac Tempus recte dicuntur anticipationes perceptionum.
**) Sub voce postulatum Kant non intelligit pròpositionem sine demonstra
tione pro immediate certa sumtam ; quia hoc in casu Critica intelle
ctus foret superflua. Sed sensu Mathematicorum postulatum est pro
positio, quae solam synthesim continet, ope cujus conceptus objecti
generatur. Principia modalitatis merito postulata dibuntur, quia con
ceptum objectorum universim non augent, sed modum denotant, quo
mens objecta refert ad facultatem cognoscendi.
 — 183 —

fiip. C r i s i s.
sui; Contra transcendentalis Analyticae propositiones obmovemus:
[ut *me; 1-o. Categoriarum fundamentum, sic volente Kant, sunt formae
Ifi, t. judicandi, quod falsum est. Si enim Categoriae principia sunt possibi
lis syntheseos, procul dubio judicandi formae potius e Categoriis,
m,ju quam hae ex illis dedueendae essent. Ast nec judicandi formas possu
mus e Categoriis deducere. Nam si judicandi formae solas cognitiones
pliia respiciunt, Categoriae vero constitutiva principia eognitionis fealis
virtu sunt: in deductióne judicandi formarum è Catégoriis deberent sofvi
quaestiones: Quomodo promanant logicae formae e principiis reali
idejmti bus? et: Quibus fontibus debemt Categoriae suum ortum? -

tali*m 2-o. Quantitas concernit objectorum e.ristentiam; qualitas falso

I esl: dicitur esse Categoria mathematica; relatio ipsa objecta respicit;
statis modalitas denique non est Categoria dynamica.
hsúti 3-0. Divisio trichotomica harum Categoriarum est erronea ; quia
mihis, membra dividentia se invicem non excludunt; sed tertium membrum e
' llma conjunctione primi cum secundo nascitur. -

m, Ai* l£-o. Kant realitatem, quae ceu fundamentalis et originaria Cate

goria facultatis cognoscitivae in gemere, ante omnes Categorias ponenda
priv. fuisset, pro Categoria intellectus habuit.
II, i * 5-0. 0rigo Categoriarum deduci haud potest ex: Ego cogito; quod
ipsum ceu phaenomenon in tempore concipitur et perficitur.
[A£ £* 6-o. Kant postulat quidem conceptum entis in et per se; ast eun
dem per assumta principia cognitionis vacuum reddit, ac impossibilem.
rieli* Spatium etenim, tempus, quantitas, realitas, substantia, accidens,
caussa, effectus, commercium, possibilitas, impossibilitas, actualitas,
rienlia non actualitas, necessitas, contingentia dicit Kant, sunt subjectiva prin
cipia sensualitatis et intellectus, quae rebus objective sumtis nequa
Mmim quam conveniunt. Quid ergo est ens illud in et per se postulatum, si
de illo prius enumerata enunciari non possunt?
ises! 7-o. Si omnis cognitio in ultimo suo fonte considerata e sensuali
riar d tate proveniat, eo minus patet ratio, cur Kant, condendo schemata
em| transcendentalia intellectus puri, penitus neglexerit formam sensuali
a pum tatis eaeternae: quanto certius est Spatium quoque sicut Tempus esse
leges repraesentationem a priori, et qua talem una ex parte Categoriis esse
ir|, affinem; alia vero ex parte objectis sensualibus et phaenomenis esse
applicabilem.
Apd
8-o. Principia synthetica a priori, fundamenta Physicae purae,
sunt analytica, et qua talia Tautologiae, non e perceptionibus objecti
realis, sed e conscientiae transcendentali unitate, quae mera forma
Im 4 est, derivatae.
itium 9-o. Falso adstruitur per allata principia demonstrari omnimodam
Physieae purae possibilitatem. Quodsi enim intellectus polleat facultate
ali leges ferendi naturae ; haec autem vicissim intellectui leges praé
prr scribere nequeat: Physica productum erit intellectus mere subjecti
jºt vum, nullum habens objectivum valorem.
pof
qw
 -- 18* —

c. Trasseeessaesstatis rotaveetiea. (Critica rationis, seu

facultatis idearum).
Quum (juxta Kantium) Logica, quae speeiem (apparentiam) logi
cam et eam sensualis perceptionis detegit, Dialectica dicenda sit:
transcendemtalis Dialectica profecto ea erit scientia, quae transcen
dentalem speciem inquirit, et regulas eontra eandem servientes exponit.
Infascinamur autem specie transcendentali, si e principiis. intellectus
puri apparenter veras, in et per se autem falsas deducimus propo
sitiones de objectis, quae horizontem nostrarum cognitionum excedunt.
Regulae pro tollenda specie transcendentali sunt summi momenti eo,
quod in subjectiva rationis humanae indole sita sit caussa occasionalis
speciei transcendentalis. Praecipuae transcendentalis Dialecticae posi
tiones habentur:
1-o. Ratio theoretica, sensu strictiori sumta, est facultas ratio
ciniorum, in quibus particulare ex universali subsumtionis ope deducit.
Hoc negotium ratio nostra eousque continuat, donec e conceptu varii
conditionati ad conceptum purum absolute inconditionati, ad Ideas per
veniat, quae conditionatorum prineipia , sunt; quare licet rationem
nominare facultatem principiorum. Quemadmodum intellectus varium
intuitionis per logica schemata judiciorum in unitatem conscientiae
nectit; ita ratio logico sehemate syllogismorum utitur in suis functio
nibus. Syllogismorum tres dantur species: Categoricus, hypotheticus
et disjunctivus; quapropter triplici via in conceptus puros inconditio
nati deveniens ratio, tres distinguit Ideas; nempe:
a. Categorice inconditionatum quaerit ratio in subjecto, quod am
plius qua praedicatum alterius considerari nequit, et hoc est: Anima.
b. Hypothetice inconditionatum quaerit in synthesi membrorum
cujusdam seriei, quae non sit seriei alterius pars; hoc est: Mundus.
c. Disjunctive inconditionatum denique in completo aggregato
membrorum disjunctionis quaerit, ad unum totum efficiendum, quod
est Deus. — E triplici specie incouditionati nascitur triplex disciplina:
a. Psychologia rationalis.
[8. Cosmologia rationalis; et
y. Theologia rationalis; quarum ambitum et possibilitatem de
terminare oportet.
2-o. Psychologia rationalis est scientia.de anima humana, ceu
ente in et per se subjective considerato. Ratio theoretica ex idea
animae, ceu absolutae unitatis subjecti cogitantis ordiens, paralogismo
transcendentali delusa putat se reipsa devenisse ad scientiam Psycho
logiae rationalis; quod tamen falsum est. Paralogismus transcenden
talis committitur, si anima nostra cogitams , cum anima in et per se
confunditur, atque huic tribuuntur, quae solum de illa praedicari pos
sunt, puta: Existentia, substantialitas, simplicitas, unitas, immateriali
tas, spiritualitas, immortalitas. Clarum fit ex his impossibilem esse
Psychologiam rationalem.
3-o. Cosmologia rationalis est scientia de mundo, qua aggregato
entium, ad unum totum absolutum efficiendum conspirantium. Ratio
theoretica egreditur ex idea mundi, et conatur Cosmologiam ratio
 — 185 —

iii a nalem efformare; quo in negotio, ne fine suo frustretur categorias ap

prehendit, ut principio suo conformiter absolutam totalitatem cogni
tionis compleat, et seriem conditionatorum usque ad inconditionatum
liam* educat, huicque nectat. E quatuor categoriis quatuor ideae cosmo
teMa si
logieae resultant, et quidem: -

[neg*
a. Quoad quantitatem : Absoluta universitas compositionis omni
esay, um phaenomenorum, qua dati totius.
Iflri*
b. Quoad qualitatem: Absoluta universitas partitionis alicujus
li;r, totius, qua phaenomeni.
e\ter,
e. Quoad relationem: Absoluta universitas ortus phaenomeni in
Imnia
genere.
rasi* d. Quoad modalitatem : Absoluta universitas dependentiae in
it*}* existendo, quae mutabili in phaenomeno convenit.
11-o. Duae sunt viae ideam totalitatis efformandi, videlicet: Incon
llas mi. ditionatum, cui reliqua seriei membra subordinantur, vel cogitatur qua
eάόί pars seriei hujus ; vel vero series ipsa cogitatur ceu totum incon
Miri ditionatum. Si illud statuatur: Mundus habet initium et limites ; sub
insi^ stantia composita constat e simplicibus; datur caussa libera ; et existit
rali* ens necessarium; si vero hoc asseratur: Mundus nec habet initium,
siifid nec limites ; entia simplicia non existunt; non datur caussa libera; et
stitia non existit ens necessarium. Hae contradictiones rationis theoreticae
findi respectu idearum cosmologicarum sunt Antinomiae rationis purae
Ilhrhtw thesibus et antithesibus constantes; sic:
Comit* Antinomia prima.
a. Thesis : Mundus est ratione spatii ac temporis finitus.
Illi^ b. Antithesis : Mundus est ratione spatii ac temporis infinitus.
Anisu Antinomia secunda.
ihtum! a. Thesis : Mundus constat e partibus simplicibus.
fundit b. Antithesis : Mundus non constat e partibus simplicibus, quia
gt*** hae nullibi existunt.
l, qw Antinomia tertia.
rijiu; a. Thesis: In mundo mom omnia fiunt lege caussalitatis naturae;
sed eacistit caussa libera. -

b. Antithesis : In mundo fiunt omnia lege caussalitatis naturae;

em i* proinde mom e.ristit caussa libera.
Antinomia quarta.
a, ff. a. Thesis : Earistit in mundo ens necessarium, vel qua pars, vel
v ifi qua caussa ejusdem.
gisy b. Antithesis : Nec in mundo, mec eaetra illum existit ens neces
ij eh* sarium, qua caussa illius. — Apparentes hae contradictiones inde
mí repetunt ortum suum, quod ratio humana mundum jam ut ens in et
ar it per se, jam ut complexum phaenomenorum, id est entium sensibus per
ceptibilium consideret. Theses respiciunt mundum, ceu ens in et per
se ; antitheses vero de eodem, ceu phaenomeno intelliguntur. Quoniam
Cosmologiae rationalis objectum est mundus non sensualis, sed ens
in et per se, de cujus legibus et praedicatis nos ad mundi sensualis
perceptionem restricti cognoscere nil possumus; abunde patet Cosmo
logiam rationalem etiam esse impossibilem.
5-0. Rationalis Theologia est scientia de Deo solius rationis lu
 — 186 —

mine acquisita. Sub idea Dei intelligitur absoluta unitas conditionis

omnium objectorum cogitabilium ; atque illius ope format ratio Theo
logiam rationalem. Hunc in finem nil antiquius habet ratio theoretica,
quam ut supra experientiam sitam objectivitatem transcendentalis
Idealis, quod est conceptus entis realissimi, ostendat. Autumabant
nonnulli fieri posse id argumento ontologico, cosmologico et physico
theologico ; ast male, nam:
a. Sola possibilitas nondum involvit earistentiam.
b. Conclusio a phaenomeno ad ens in et per se, qua caussam
phaenomenorum, est illegitima ; quapropter Theologiae rationalis im
possibilitatem facile omnis perspiciet.
Omnibus hucusque in summam collectis absque difficultate eerni
mus partes Metaphysicae, uti: Psyehologiam, Cosmologiam et Theo
logiam e ratione deductas impossibiles esse. Quaestio igitur: Estne
Metaphysica ceu scientia possibilis ? negativo nonnisi responso potest
solvi.

C r i s i s.

Transcendentalis Dialecticae moles, ingenii profundi partus, ob

principiorum fundamentalium satis firmorum defectum cadit magna
ruina ; etenim:
1-o. Constructio idearum ex analogia, quam habent cum syllo
gismorum formis tam parum subsistere potest, quam parum eategorias
e formis judiciorum deducere possumus. Ideae potius accomodandae
fuissent diversitati judiciorum secundum relationem consideratorum,
quam syllogismis, quibuscum longe minorem affinitatem habent. Deinde
psychologica idea magis analoga est hypotheticae formae, quam cate
goricae ; cosmologica potius disjunctivae, quam hypotheticae ; theolo
giea demum categoricae magis, quam disjunctivae. Ordo idearum non
est igitur sequens: Anima, Mundus, Deus; verum: Deus, Anima,
Mundus.
2-o. Ideae sicut Categoriae rationem existentiae suae habent in
spontaneitate rationis ; quare cognitionis humanae objectivitas evane
scit, et suprasensualia mere formalia et subjectiva evadunt.
3-o. Assertum a Kant pro evicto assumtum: Nos non cognosci
mus moumena, sed solum phaenomena, severiori examini subjectum
contradictionis non est expers. Phaenomenon siquidem est noumeni
phaenomenon, ope cujus illud cognoscimus mediate, ac quadam sui parte.
l£-o. Absque difficultate inferre poterat Kant Metaphysicae im
possibilitatem, si verum est nos phaenomena solum, et nequaquam
noumena cognoscere posse. Hoc enim posito suapte intelligitur rationem
theoretieam in contradictionem labi, utprimum ad cognitionem absoluti
et inconditiomati devenire laborat.
Notu. Praeter hucusque allatam Theoriam rationis purae, quam
Doctrinam elementarem nominat, aliam addit partem, methodicam videlicet,
quae doceat methodum rationis naturae conformem ad efficiendum systema
rationis purae. Methodicae officium erit:
1-o. Nos praeservare a falsa methodo, in qua per theoreticas specula
tiones realitatem et valorem idearum rationis eruere conamur. Ostenditur
in hac disciplina rationis purae, methodum mathematicam ad ampliandas
 — 187 —

cognitiones philosophicas adhibendam non esse; quia Mathesis est scientia

cognitionum e constructione conceptuum ortarum ; Philosophia vero est
scientia cognitionum e puris conceptibus haustarum.
2-o. Aliud Methodicae officium eo absolvitur, ut assignet methodum,
juxta quam valor Idearum rationis non quidem theoretica via, sed practica
probetur. Fit hoc, dum canonem rationis purae, hujusque possibilitatem de
terminamus. Quoniam autem ratione pura in cognitionibus syntheticis ac
quirendis frustra utimur: perspicuum est, non existere canonem rationis
purae. Practico autem respectu erga objecta speculativae rationis, qualia
sunt: Libertas animae humanae, ejusdem immortalitas, existentia Dei, pos
sibilitas canonis admittenda venit. Si namque anima humana libera et im
mortalis est; si Deus existit, ratio quaerit: Quid est agendum ? Quid spe
randum? Prior harum quaestionum est pure practici tenoris, altera practici
et simul theoretici. Ambarum uberior expositio pertinet ad Criticam rationis
practicae.
3-o. Oportet porro in Methodica cognitiones, quae vel sunt historicae
(e datis) vel rationales (e principiis), hae iterum vel philosophicae vel mathe
naticae, in unitatem juxta Ideam rationis purae connectere, seu in systema
redigere; quod ipsum docet Architectonica rationis purae. Methodus cogni
tiones in unitatem jungendi fundatur in rationis humanae natura.
A-o. Ultimo traditur in Methodica simul historica expositio conatuum
systema rationis purae concinnandi, seu Historia rationis purae.

LIII. Critica rationis practicae. -

Praeter principia et leges rationis theoreticae dantur etiam cogni

tiones practicae, proprium fontem a priori habentes, rationem videlicet
practicam. Ex inquisitione in rationis practicum usum a libertate pen
dentem, resultat Critica rationis practicae, quae propaedeuma est Meta
physicae morum, eo fere modo, quo Critica rationis purae praeludit
Metaphysicae naturae. Critica rationis practicae in duas abit partes,
nempe I. in Elementarem, quae vel est A. Analytica , vel B. Diale
ctica; et II. in Methodologiam.
I. Doetrdssas elementaris ratiosede praeticae.
A. Analytica rationis practicae.
Doctrina elementaris rationis practieae in parte analytica, quae
veritatis regula est, solvit quaestionem: Quid mihi agendum ? Hac
in parte statuit Kant:
1-o. Practica decreta sunt propositiones, quae universalem volun
tatis determinationem, multas praeticas regulas continentem, respiciunt.
Practicorum decretorum alia sunt subjectiva, seu Maacimae, quarum
valor se ad unius entis rationalis voluntatem extendit ; alia sunt obje
ctiva, id est: praeticae leges, quarum vi stringitur voluntas omnium
entium rationalium.
' 2-o. Practica principia, quae facultatis appetendi objectum, quo
voluntas moveatur, supponunt, empirica sunt, nec unquam praeticarum
legum dignitate fruentur; sed continentur sub principio propriae feli
citatis, amorisque sui ipsius.
3-o. Si ens rationale Maarimas, quas in agendo sequitur pro uni
versalibus practicis legibus habere vult, eae talia sint principia, quae
non quoad materiam, sed solum quoad formam contineant rationem
determinandae voluntatis.
 — 188 —

lμ-ο. Voluntas, quam sola legislativa forma subjectivae legis deter

minat, libera sit, oportet.
5-0. J.ex fundamentalis rationis purae practicae sequenti propo
sitione continetur: Sic agito, ut leae subjectiva voluntatis tuae sem
per possit simul qua principium valere legislationis universatis.
6-o. Ratio pura per se practica est, legemque universalem fert
homini, quam legem morum appellamus. Lex haec pro homine, qua
ente sensitivo - rationali, valorem habet Imperativi eategorici.
7-o. Autonomia voluntatis est unicum principium omnium legum
moralium ; nec non ex his promanantium officiorum ; et e contra: He
teronomia arbitrii nullam prorsus parit obligationem; quin potius con
traria est principio illius, moralitatique voluntatis. Sequitur ex his:
quaecunque alia principia, seu sint subjectiva et externa, uti: Educa
tionis et constitutionis civilis; seu subjectiva et interna, uti: Sensus
physici et sensus moralis; seu objectiva et interna, quale est: Perfeetio
nis; seu demum objectivum et externum, quod est: Voluntatis divinae,
charactere supremi moralitatis principii destitui eo, quod mere ma
terialia sint principia, quae supremam et immediatam rationem deter
minandae voluntatis continere non possunt.
8-o. Natura pretii moralis, quod actionibus humanis tribuendum
est, in eo cernitur, ut lex moralis proæime (id est immediate) volun
tatem determinet. Quodsi determinatio voluntatis legi morali con
venienter quidem fiat, ast non proxime propter legem, sed fors propter
aliam quamcunque caussam: actio legalitatem, non vero moralitatem
voluntatis manifestabit.
9-o. Elater animi dicitur subjectiva ratio determinandae volun
tatis in ente quopiam, cujus ratio practica non per naturam suam legi
objectivae paret. Ex hac definitione fluit:
a. In voluntate divina nulli elateres deprehenduntur.
b. Elater voluntatis humanae et cujusvis entis rationalis creati
nullus alter esse potest ac debet, quam lex moralis. Fit autem lex
moralis elater humanae voluntatis, dum ratio practica pura solipsismo,
quatenus philautia est, derogat, atque arrogantiam evertit; quo facto
sensio summae reverentiae erga legem moralem in nobis oritur, quae
sensio moralis audit. Reverentia igitur erga legem moralem unicus
vere moralis elater habenda.
10-0. 0/ficii nomine venit actio, quae secundum legem moralem
objective practica est ita, ut excludantur cunctae rationes determinantes
ex inclinatione oriundae. Quamobrem conceptus officii objective postu
lat in actione convenientiam hujus cum lege morali; subjective prae
supponit reverentiam erga morum legem. His absolvitur diserimen
inter actiones, quae officio congruenter et eae officio ponuntur, quarum
priores legales duntaxat, posteriores vero morales dicendae sunt.
11-o. Conceptus officii originem trahit e personalitate hominis, hoc
est: ex immunitate ac libertate a mechanismo naturae universae, ita
tamen, ut sit facultas legibus rationis practicae subjecta. Homo eapro
pter suam essentiam respectu sublimis destinationis profundissima
nonnisi reverentia, legesque illius veneratione summa suspiciat, oportet.
 — 189 —

C r i s i s.
Difficultates contra rationis practicae Analyticam obmoveri solitae
numerantur hae:
1-o. Discrimen rationis theoreticae ac practicae una ex parte
rationem confundit cum intellectu, alia ex parte cum libertate, quin
exponatur:
a. In quo vere differat practica ratio a theoretica ; et
b. Quid connectat ambas in unitatem, cui absolute perfectum
systema principiorum philosophieorum superstrui possit.
2-o. Quodsi ratio absoluta spontaneitas est, sensualitas nil erit,
nisi absoluta receptivitas, quod a vero plurimum abludit.
3-o. Allata lex fundamentalis rationis purae practicae pro supremo
principio moralitatis frustra venditatur. Est enim pure formalis, secum
ipsa identica, et omni argumento vacua propositio; quae solum docet
quomodo, non autem quare, aut quid agendum sit, omittendumve.
l£-0. Praetensa autonomia rationis practicae nec Deo, nec libertati
humanae conciliari potest eo, quod Deus sit fons ultimus legum, tum
quod stabilita autonomia Determinismus introducatur.
B. Dialectica rationis practicae.
1-o. Dialectica rationis theoreticae transcendeutalem speciem re
spectu idearum theoreticarum examinat; Dialectica rationis practicae
pro objecto habet transcendentalem speciem relate ad ideam practicam
summi boni. - -

2-o. Virtus quidem summum, non tamen completum hominis,

ceu entis sensitivo-rationalis et finiti bonum habetur, ni accedat felici
tas: practica igitur hominis ratio summum et completum bonum dicet
illud, quod e conjunctione virtutis et felicitatis resultat. Quum omnis
conjunctio aut analytica sit, aut synthetica : haec quoque virtutis cum
felicitate conjunctio, aut analytica erit, aut synthetica. Ast analytica
esse non potest propter essentiale inter virtutem et felicitatem discri
men, vi cujus nec virtus in felicitate, nec felicitas in conceptu virtutis
continetur; nec synthetica, ob defectum nexus caussalis inter virtutem
et felicitatem intercedentis, vi cujus virtus non est mecessaria caussa
felicitatis, nec felicitas virtutis. Haec est Antinomia rationis practicae,
quae conjunctionem virtutis et felicitatis exposcit, ejusque impossibili
tatem perspicit.
3-o. Solvitur haec Antinomia, si inter virtutem qua conditionem,
et felicitatem qua conditionatum, non immediatam conjunctionem, per
intelligibilem videlicet naturae auctorem factam, cogitaverinus. Con
junctio virtutis et felicitatis, prout in natura sensibus obnoxia, id est,
phaenomeno, recurrit, nunquam aliter, nisi fortuito locum habere
potest, atque nunquam sufficit, ut summum bonum dicatur.
lí-o. Ratio praetica in conjunctione cum ratione theoretica pri
matum tenet, si conjunctio non fortuita et arbitraria, sed necessaria
fuerit; seu : Ratio practica imperat, ut quaelibet propositio, sine qua
praeticum rationis purae commodum subsistere nequit, pro vera et
evicta habeatur , etiamsi theoretico respectu indemonstrabilis sit.
 — 190 —

Ejusmodi theoreticae propositiones indemonstrabiles, quatenus practicae

legi a priori inconditionate validae inseparabiliter adhaerent, audiunt
postulata rationis purae practicae. Horum e numero sunt:
a. Immortalitas amimae humanae. Summi namque boni conditio
est convenientia perfecta consiliorum cum lege morali, id est: Sancti
tas, cujus nullum ens rationale mundi sensibilis, nulla periodo exi
stentiae suae capax est. Interim cum sanctitas, ut practice necessaria
postuletur, debet ea in progressu in infinitum tendente ad perfectam
convenientiam, id est: sanctitatem , deprehendi. Progressus hic in
infinitum possibilis est solum praesupposita existentia, et personali
tate animae humanae in infinitum perdurante, quae immortalitatem
animae humanae constituit.
b. Eaeistentia Dei. Sicut lex moralis, nos ad primum elementum
summi boni, moralitatem nempe deducens, rationem impulit ad postu
landam immortalitatem animae: ita eadem lex ostendere debet alterius,
e quo summum bonum constat, elementi possibilitatem, nimirum felici
tatis, quae respondeat moralitatis gradui. In lege morali ne minima
quidem ratio inest nexus necessarii moralitatem inter et felicitatem;
quamvis ratio practica in suo ad summum et eompletum bonum conatu,
ejusmodi nexum ut necessarium postulet, dum praecipit summo bono
consequendo dandam esse operam. Necessario eapropter postulatur
existentia Dei, ceu caussae supremae, quae rationem hujusce nexus
inter moralitatem et felicitatem contineat sua intelligentia et voluntate.
5-o. Ideae rationis purae: psychologiea, cosmologica et theologica,
quae theoretico respeetu non dogmata, sed regulativa principia sunt,
nanciscuntur practico respectu realitatem objectivam per postulata
immortalitatis, libertatis et Dei existentiae.
6-o. Ut summum bonum promoveamus, praeceptum objectivum
est, ac in ratione praetica situm. Ejusdem praecepti possibilitas itidem
objectiva est, sed in ratione theoretica haeret; assensus autem, quo
ferimur in postulata ex hoc praecepto emanantia, subjectivus est, proin
fides rationalis pura practica. Fides haec spontanea, et e morali
consilio enata nonnunquam vacillare, nunquam deficere potest in probis.

C r i s i s.
Heteronomia in Dialectica rationis practicae recurrens evertit
Autonomiam in Analytica rationis practicae stabilitam ; siquidem:
1-o. Juxta Kant moralis lex debet 'voluntatis nostrae unica ratio
determinans esse, ita quidem, ut dum agimus vel sola cogitatio et
reflexio ad summum bonum puritatem elateris moralis omnimode
sufferat.
2-o. Primatus rationis practicae supra rationem theoreticam non
demonstratur; quin imo, quum actio quaevis, ejusque imputatio in tem
pore, ac quadam sui parte in spatio quoque fiat: objectivitas practicae
rationis per subjectivitatem temporis et spatii suffertur.
3-o. Alia heteronomia cernitur in postulatis rationis practicae.
E sententia namque Kantii postulata rationis practicae sunt propositio
nes indemonstrabiles, e lege morali promanantes; in Dialectica vero
 — 191 —
practicae rationis bono summo, ceu suo fundamento innituntur, id ipsum
autem heteronomiam sapit.
h-o. Moralitas nil nisi conditio felicitatis habetur; quapropter
immortalitas animae humanae non sufficienter probatur.
5-o. Demum ex argumentis pro Dei existentia prolatis clarum
fit: Deum non auctorem esse, verum eacecutorem duntaxat legis moralis.

III. MethodoJogia •atiosede praetάeae.

1-o, Sub Methodologia intelligitur scientia exhibens modum, quo
legibus rationis practicae aditus ad animos hominum parari possit; id
est: quo ratio objective practica etiam subjective talis effici queat.
Manifestum quidem est, proprios elateres actionum moralium alios non
esse, quam reverentiam erga legem moralem, qua deficiente actiones
non moralitatis, sed legalitatis nota solum gaudebunt: ast non ita per
spicuum est omnibus, puram illam virtutem etiam subjective in animum
humanum vim exerere majorem, ac omnia incitamenta, quae e reprae
sentatione voluntatis et felicitatis hauriuntur.
2-o. Negari quidem non potest, ad animum nondum excultum, aut
jam efferatum in semitam virtutis deducendum opus esse institutionibus
praeparantibus, quibus jam per propriam utilitatem alliciatur, jam per
damnum deterreatur: ast simul atque hic mechanismus vim suam exerit,
necessum est momentum pro actionibus purum et morale menti ad
movere, tum ut character hominis moraliter bonus fundetur, tum ut
homo, sensu suae dignitatis perfusus, animo vim concipiat, qua se a
sensuum dominio liberet.
3-o. Nullum est objectum, quo se ratio humana libentius occupet,
quam investigatione super morali bonitate, vel malitia actionum hu
manarum. Testes in hanc rem habemus homines, qui omnem in quae
stiones theoreticas inquisitionem uberiorem horrent: de propositae
actionis tamen bonae vel malae pretio morali summa inquirunt subtili
tate, ac diligentia. Educatorum juventutis igitur foret hanc hominum
inclinationem fovere, ac propositis tam veteris, quam recentioris aevi
exemplis judicium juvenum acuere. Exempla vero actionum nobilium
proponere cautum sit, sed omnia, quae proponuntur officii stricte talis :
limites non excedant, ne heroës nascantur in fabulis romanensibus
frequentes. -

lg-o. Eo major est vis moralitatis in animo humano, quo fuerit

purior, id est: quo longius ea, quae felicitati accensentur, ab elateribus
actionis removeantur.
5-o. Dum officii sanctitati cuncta postponimus, et per conscientiam
agnoscimus, idipsum possibile esse ; quia ratio lege praecipit omnia
officio postponi debere, dum inquam hoc facimus, nos supra mundum
sensibilem evehimus. Ante omnia dijudicationi actionum nostrarum et
alienarum assuefiamus, et quaeramus:
a. An actio objective legi morali, et cui consentanea sit?
b. An actio etiam subjective propter legem moralem facta sit;
an ergo non solam pietatem moralem, verum etiam pretium habeat
morale; hoc est: An non solum legalis, verum etiam moralis actio sit.
 — 192 —

6-o. Resultat ex his aestimatio sui ipsius, quae optima custodia *

est moralitatis, quatenus turpes et immorales ab animo arcet stinuulos.
C r i s i s.
Nemo justus rerum aestimator diffitebitnr Methodologiae auctorem
acuto et profundo examine pervestigasse animum humanum, et legis
moralis ad eum applicationem. Dolendum unice fuit, hanc scientiae
partem delineationis praeliminariae adinstar tractare. — Non facile
insuper intelligitur ratio, cur nulla in educatione proponantur nobilium
actionum exempla. Propter abusum tollendus non est usus.
LIII. Critica facultatis judicandi.
1-o. Duplex datur genus conceptuum, qui totidem diversa possi
bilitatis rerum illis subjectarum principia admittunt, nimirum : con
ceptus naturae et conceptus libertatis. Philosophia, quae cognitio est
e principiis, si a conceptu naturae initium sumat, audit Philosophia
naturae seu theoretica; si vero e conceptu libertatis ordiatur, dicitur
Philosophia morum seu practica. Quapropter leges naturae derivantur
e ratione theoretica, seu intellectu; legum vero libertatis fons est ratio
praetica. Quoniam autem facultas cognoscendi praeter theoretieam et
practicam rationem sinu suo contineat quoque facultatem judicandi:
procul dubio ad Criticam rationis, qua Criticam facultatis eognoscendi
a priori generatim pertinet, non negligere facultatem judicandi; quin
imo percontari , an facultas judicandi regatur principiis a priori.
Mediante facultate judicandi nexu quodam jungitur conceptus naturae
cum conceptu libertatis ; Philosophia theoretica seu naturae cum
Philosophia praetica seu morum ; facultas cognoscendi cum facultate
appetendi. Facultas judicandi eo certius feret leges facultati sentiendi,
quae primitivis animae humanae facultatibus accensenda venit: quo
magis evictum est, theoreticam aeque ac praeticam rationem legis
lativa pollere potestate; et illam quidem respectu facultatis cognoscendi,
hanc autem relate ad facultatem appetendi.
2-o. Facultas judicandi, qua facultas speciale sub universali con
tentum cogitandi, est duplex, puta: Subsumens et reflectens. Prior
a dato universali descendit ad particulare, quo in labore nullo indiget
principio; posterior egrediens a speciali ascendit ad universale, quod
sine peculiari principio haud efficitur. Principium istud nullum aliud
esse potest, quam: Intellectus quidam (licet non noster) eas in gratiam
facultatis judicandi reflectentis dedit naturae leges, e quibus eae
perientiae systema pro nobis fieri possit. Facultas judicandi hoc modo
sibi ipsi legem fert, non naturae.
3-o. Naturae objecta diversissima fini suo conveniunt, quem faeul
tatis judicandi ope cognoscimus. Principium facultatis judicandi est:
Convenientia maturae in sua varietate. Est aulem Convenientia (ezéli
rányosság, Zweckmässigkeit) naturae vel/ormalis, subjectita, aesthe
tica, vel realis, objectiva, teleologica; quapropter facultas judicandi
reflectens alia est aesthetica, teleologica vero alia. Illa eonvenientiam
naturae dijudicat per sensionem voluptatis et taedii; haec autem perficit
 — 193 —

idem intellectus, et rationis ope. Critica proinde facultatis judicandi

abibit duas in partes, quarum 1-a audit: Critica facultatis judicandi
aestheticae ; et 2-a: Critica /acultatis judicandi teleologicae. Tam
haee, quam illa vel est: A. Analytica, vel B. Dialectica.
M. Critica facultatis judicandi aestheticae.
A. AlasaJytdeas faseosJtatde Jeweifdeasseïê aestā etdeque.
. Hae in parte sequentes Philosophi Regiomontani sententias ex
cerpimus:
1-o. Gustus est facultas pulcri dijudicandi. Haec judicandi facul
tas in reflectendo spectat momenta, quae ductu functionum judicandi
logicarum conquiri possunt. Pulcrum, quod a jucundo et bono distin
guendum venit, est:
a. Quoad qualitatem *): objectum complacentiae absque omni
invitamento (érdek, Interesse).
b. Quoad quantitatem: objectum, quod sine conceptu universim
placet.
c. Quoad relationem : id, quod in objecto sine repraesentatione
finis, qua huic conveniens percipitur.
d. Quoad modalitatem: id, quod sine conceptu, qua res neces
sariae complacentiae eognoscitur. Pulcrum igitur est, quod in sola
dijudicatione placet. Ideale puleri est figura humana, quatenus per
hanc morale quidpiam indicatur. Jucundum vero est, quod sensibus
placet in sensatione. Bonum denique est, quod interventu rationis
placet, per solum conceptum.
2-o. Sublime id est, quod per renisum suum contra sensuum in
vitamentum proxime placet. Discernitur a pulero, quod hoc nos prae
paret ad aliquid sine invitamento amandum; sublime vero ad aliquid
contra invitamentum nostrum (sensitivum) magni faciendum nos
invitet. -

3-0. Sublimis duae numerantur species: mathematicum et dyna

micum; illud refertur ad facultatem cognoscendi, hoc ad facultatem
appetendi.
IB. I Ddas Jeetieas faeesúltatis Jew«ίάeasaeilè aestMaetdeae.
1-o. Quemadmodum ratio theoretica respectu ideae cosmologicae,
et practica relate ad ideam summi boni suam habet Antinomiam: ita
quoque facultas judicandi aesthetica relate ad gustum format Antino
miam. Oritur haec antinomia e duobus locis communibus, in vita quo
tidiana usitatis. Prior locus communis continetur enunciato: Suus cui
que gustus proprius est; id est: Ratio determinandi judicii gustus est
subjectiva, voluptas nempe et dolor. Hoc enunciato se quisque gustu
destitutus contra reprehensionem eogitat muniri. — Alter locus com
munis est: De gustu non est disputandum; qui hanc habet vim: Ratio
determinandi judicii gustus potest esse objectiva, sed nequit ad con

*) Momentum qualitatis Kant primo loco posuit, quoniam judicium aesthe

ticum de pulcro ante omnia momentum qualitatis respicit.
13
 — 194 — '

eeptus determinatos revocari ; proin de judicio ipso non potest {per

argumenta decerni, sed solum certari. Quamobrem
2-0. Respeetu principii gustus haec se offert Antinomia:
a. Thesis : Judicium gustus haud mititur conceptibus; alioquin
de eo posset argumentis decerni.
b. Antithesis : Judicium gustus mititur conceptibus; alioquin de
eo ne quidem certari posset.
3-o. Solvitur haec Antinomia per sublationem appârentis contra
dictionis hoc modo, ut sonet Thesis: Judicium gustus haud nititur
conceptibus determinatis; Antithesis autem : Judicium gustus nititur
conceptibus indeterminatis.

C r i s i s.
s u p e r C r i t i c a fa c u lta tis ju d i c andi a e sth et i c a e.
1-o. Kant errat dicendo: principium Convenientiae esse subje
ctivum. Hoc enim posito quaeri potest jure, qui fiat, ut inter conveni
entiam subjectivam, formalem, seu aestheticam, et inter objectivam,
realem, logicam distinguere liceat.
2-o. Conceptus pulcri et sublimis recte formantur, quatenus non
mere sensualia continent; ast alio respectu scatent erroribus eo, quod
mil suprasensuale, sed mere formale, ac negativum complectantur.
Nota. Mirum potest videri, quod hic nulla mentio fiat Methodolo
giae facultatis judicandi aestheticae. Ast divisio Criticae in doctrinam elemen
tarem et methodologiam, non potest ad Criticam gustus transferri; siquidem
nulla pulcri scientia est, nec esse potest ; judiciumque gustus non potest per
principia determinari. Quapropter arti pulcrae modus , non vero methodus
applicatur,

II. Critica facultatis judicandi teleologicae.

Cognitio naturae pro homine inter impossibilia referenda veniret,
ni facultas judicandi reflectens praesupponeret naturam in tali relatione
ad intellectum esse, vi cujus hic (intellectus) objecta naturae per
certas notas cogitare, perque easdem a se discernere possit. F. con
ceptu maturae *) universali nequimus concludere ad ens intelligens,
ceu caussam, a qua objectiva possibilitas convenientiae in natura occur
rentis dependeat. Quamvis enim objecta naturae ut fines et media se
respiciant, eonvenientia tamen productorum naturae fortuita est ita, ut
e conceptu naturae ad ejusdem objectivam et intelligentem caussam
coneludere non liceat. Natura siquidem, ut mechanismus considerata,
sexcentis modis aliis formari potuisset, quin praesentem in unitatem
ex ejusmodi principio devenire cogatur. Dijudicatio nihilominus teleo
logica saltem problematiee ad naturae indagationem refertur, ut juxta
analogiam eum caussalitate secundum fines, principiis observationis
et indagationis naturae subjieiatur; non vero ut nobis arrogemus illius
ex his principiis enodationem.
Critica facultatis judicandi teleologicae dispescitur A. in Analy
ticam et B. in Dialecticam. Methodologia sensu stricto sumta in hac
*) Natura est complexus entium sensibus obnoxiorum.
 — 195 —

parte desideratur; quoniam si principium Teleologiae non regulativum,

sed constitutivum diceremus: conceptus finis naturae haud amplius ad
facultalem judicandi reflectentem, sed determinantem pertineret. Ubi
tamen leges eaussalitatis e solo naturae mechanismo non suppetunt,
conceptus conjunctionum, formarumque naturae e finibus ad prin
cipia accedit. - -

A. Aloealyticas fasessútestde Jcaatdewsecúé teύeologiease.

1-o. Convenientia naturae objectiva, qua facultas judicandi teleo
logica occupatur, alia est e.rterna vel relativa, alia interna vel abso
luta. Externa tribuitur objectis naturae, quatenus ceu media con
siderantur, a caussis in fini conveniente usu adhiberi solita; interna
convenientia in eo consistit, ut objectunm ceu finem pro se consideremus,
mullo habito respectu aliorum finium, qui per illud obtineri queunt. Ut
autem intelligatur objectum quodpiam tantummodo ut finem esse, requi
ritur: Ut objecti forma non e solis legibus naturalibus esse queat,
verum ut supponat caussalitatem rationalem.
2-o. Quodsi objectum, ut finem naturae dijudicare volumus, non
suffieit partes objecti ceu media et fines habere, hoc est: objeetum
dicere organisatum: verum oportet singulas partes, qua organa reli
quas partes producentia cogitare. Hoc modo se distinguit naturae finis
a simplici naturae producto, et artis. Quapropter etiamsi entia organi
sata per se, et sine ulla ad res alias relatione considerentur: eadem
tamen sola ut fimis naturae possibilis cogitanda sunt.
3-o. Principium, secundum quod in dijudicandis entibus organisatis
progrediendum est, sic sonat: Productum maturae organicum est id,
an quo cuncta et fines mutuo sunt, et media. Huic principio ansam
praebet experientia per methodicam observationem ; ast ob universa
litatem et necessitatem, quam de convenientia enunciat, non potest
miti unice rationibus empiricis ; tantoque minus, quanto certius est
experientiam nobis ostendere duntaxat organisatorum naturae pro
duetorum existentiam, nihilque amplius. Mihilominus nulla suppetit
alia nota interna , cujus ope organisata naturae objecta discernere
liceat a non organisatis. Quocirca dictum principium non objectiva,
sed subjectiva norma est dijudicandi internam entium organisatorum
convenientiam.
l£-o. Coneeptus de fine naturae non est constitutivum, sed solum
regulativum principium facultatis judicandi iii Teleologia physica. In
casu enim contrario quivis rationem convenientiae naturae serutans
et exquirens, ad Theologiam remittitur, in qua conceptus de caussa in
telligente mundi evolvitur ; Theologia autem vicissim provocat ad teleo
logicam naturae contemplationem, e qua conceptum praefatum caussae
intelligentis mundanae haurit.. His rite perpensis clarum fit: physicam
Teleologiam non esse scientiam, cujus ope objeeta, horumque natura,
et qualitates determinentur; verum eam esse super certis objectis re
flectendi methodum, qua conceptuum nostrorum conjunctionem spe
ctamus.

13 *
 — 196 —

E. MDíaaJeetdeas faeosJtatde Jwdieasodi teleologieae.

1-o. Dialectica est altera pars facultatis judicandi teleologieae
ob Antinoniam, quae in facultate judicandi reflectente e defectu legis
et principii resultat, sub quod subsumtio fiat. Frustra quaesieris Anti
nomiam in facultate judicandi determinante, quae sub datas leges et
principia subsumit. Quum nullus cognoscendi virium usus absque prin
eipiis concedi possit, facultas judicandi reflectens sibi ipsi erit prin
eipio, quod non objectivum, sed subjectivum est ; atque originem prae
bet mormis, quibus facultas judicandi stringitur, dum leges naturae in
experientia cognoscit. Normae hae, quia subjectivae sunt, in pugnam
seu Antinomiam facillime labuntur, unde Dialectica facultatis judicandi
teleologicae originem trahit.
2-o. Antinomia facultatis judicandi teleologicae sequens est:
a. Thesis : Omnis rerum materialium genesis fieri potest e solis
legibus mechanicis.
b. Antithesis : Nonnullae rerum materialium geneses fieri mom
possunt e solis legibus meehanicis. — Ambae propositiones, qua
objectiva principia facultatis judicandi determinantis repugnant sibi
invicem,et alterutra earum falsa est propter pugnam in legislatione
rationis.
3-o. Evadit Antinomia facultatis judicandi teleologicae plana, si
prius principium mechanicum dicamus esse principium constitutivum
pro explicatione phaenomenorum ; posterius vero non mechanicum, sed
teleologicum statuamus esse regulativum principium pro explicatione
organusImorum.
11-o. Indubium est nonnulla dari naturae produeta, quae cum con
ceptu convenientiae naturae ita conspirant, ut de iis e conceptu caus
sarum finalium judicandum sit; quare quaestio se offert: Utrum tech
mica *) naturae intentionalis sit, an vero maturalis, id est non inten
tionalis? Ex his duo promanant systemata respectu technices naturae:
Idealismus utpote, et Realismus finium maturae. Idealismus in sen
tentia eorum cernitur, qui convenientiam naturae perhibent esse na
turalem ; Realismus vero finium naturae statuit convenientiam naturae
in quibusdam rebus, uti organisatis intentionalem; quapropter con
sequitur, technicam naturae etiam quoad omnia alia producta esse
intentionalem.
5-o. Idealismus convenientiae naturae complectitur systema Ca
sualitatis et Fatalitatis. In priori systemate, quod Epicuro et Demo
crito adscribendum venit, assumitur casus purus, ceu physica ratio,
pro explicanda convenientia naturae; in posteriori systemate Fatali
tatis, eujus auctor perhibetur Spinoza, hyperphysica (suprasensualis)
assumitur ratio, quae sola sit substantia, cui convenientia naturae, ceu
modificatio inhaereat.
6-o. Realismus convenientiae naturae, sicut Idealismus vel est
physicus , vel hyperphysicus. Realismus physicus tribuit materiae
facultatem secundum fines agendi, id est vitam , e qua naturae fines
*) Technicamw naturae dicimus caussalitatem naturae tribuendam propter
siluilitudinem finalem, quam in illius productis observamus.
explicari possunt: dicitur hoc systema: Hylozoismus. Realismus vero
hyperphysicus, id est Theismus, derivat fines naturae a ratione totius
Universi originaria, quae sit ens intelligens, vivens et consulto
producens.
7-o. Systematum horum scopus est: nostra judicia teleologica de
natura explanare, quod ipsum minime praestant. Siquidem:
a, In systemate Casualitatis discrimen inter technicam naturae,
et mechanicam tollitur primum ; dein e casu fortuito mechanica naturae,
atque leges ejus necessariae explicantur, quod ipsum impossibile est.
b, In systemate Fatalitatis tollitur contingentia formarum naturae,
si hae ut modificationes inhaereant substantiae necessariae. Con
venientia praeterea naturae nihilo clarior redditur. Nam etiamsi
concedatur, omnia entia substantiae uni, ceu modificationes inhaerere:
unitas ontologica idcirco nondum est unitas finium, eamque nullo
pacto docet.
c. Quum inertia essentialem notam efficiat materiae, satis elucet
impossibilitas vitae materiae, quae tamen in Hylozoismi systemate de•
fenditur. Committitur insuper circulus vitiosus, quodsi convenientiam
in rebus organisatis e vita materiae, eamque vitam vicissim ex organi
satione derivaverimus.
d. Theismus denique in eo principatum tenet, quod per intelligen
tiam, quam enti originario tribuit, convenientiam naturae eripiat idea
lismo, caussalitatemque intentionalem, qua convenientia naturae gene
retur, introducat. Ast debuisset prius impossibilitas unitatis finium in
materia per solum illius mechanismum evinci, antequam ad rationem,
quae eaetra et supra naturam sita est, ad Deum videlicet recurritur.
8-o. Communis quatuor systematum error consistit in eo, quod
conceptum technices naturae non critice, hoc est respectu ad vim no
stram cognoscendi habito, tractent; verum dogmatice praedicata obje
ctorum attingere, ac determinare audeant.
C r i s i g
s u p e r C r i ti c a fa c u l tati s ju di ca n di te le ol o g ica e,
• 1-o. Philosophiae Kantianae fundamentalis error etiam in Critica
facultatis judicandi teleologicae occurrit. Ideas videlicet teleologicas
respectu mere subjectivo pro formis habet, juxta quas objecta cogno
scimus et observamus, non pro determinationibus objectivis ; quia
objecta non prout in et per se sunt cognoscimus; neque seimus an
objecta eo modo se habeant, quo ea cogitamus. Subjectiva igitur
nostrae reflexionis ratio nos impellit de objectis ita cogitare, licet pror
sus aliter fors existant.
2-o. Dignitati hominis consuluit quidem dum statuit: eum qua
ens morale finem esse, cui universa natura teleologice sit subordinata:
ast non parum erravit quatenus Deum pro eacecutore ordinis morali»
in inundo vigentis, non pro ejusdem auctore habuit. Asseruit huc
ipsum Dialecticae rationis praeticae convenienter.
 — 198 —

A p p e m d i x.
Methododogias faessitatis jesdieasodi teueologûeae.
1-o. Movetur quaestio: Quonam loco ponenda est Teleologia ?
Ad Physicam pertinetme, an ad Theologiam? Respondemus: Teleo
logia pertinet ad Criticam, proinde nec ad Physicam, nec ad Theolo
giam. Ad Physicam non pertinet, quia haec principiis indiget deter
minantibus, non solum reflectentibus, ut effectuum naturae docere queat
rationes objectivas. Ex eadem ratione non pertinet Teleologia ad
Theologiam. Quamvis enim caussam extra, supraque naturam positam,
auctorem videlicet divinum respiciat: id non fit in usum facultatis
judicandi determinantis, sed solum in gratiam facultatis judicandi re
flectentis. Teleologia ergo, qua scientia pertinet ad Criticam, et quidem
singularis cujusdam facultatis cognoscendi rami, nimirum ad Criticam
facultatis judicandi. Una tamen sui parte contingit Physicam theoreti
cam, altera vero Theologiam, ut hujus propaedeutica.
2-o. Materiam non organisatam cur finem dicamus, nullum sup
petit argumentum ; entia proin organisata pro finibus naturae habenda
sunt. Inter entia organisata vero solus homo conceptum finis formare,
atque seipsum pro fine cogitare potest: quare homo finis ultimus est
qua ens rationale et liberum, quod se supra naturam elevando, a mecha
nicae naturae conditionibus immune cogitat. De homine, ut natura
morali, quaeri ulterius non potest; quem in finem existat? In solo
homine, qua objecto moralitatis, inest respectu finium absoluta legis
latio, quae idoneum reddat eundem, ut finis esse queat, cui universa
natura teleologice sit subordinata. Hac itaque via, hoc modo agnoscit
ratio nostra veram in mundo convenientiam; agnoscit praeterea mundi
caussam intelligentem, attributis moralibus praeditam, id est Deum.
Mota prima. Merita criticae Philosophiae per Kant introductae
brevibus comprehensa redeunt ad sequentia:
1-o. Discrimen inter cognitionem sensualem et rationalem probe notatur.
2-o. Ostenditur impossibilitas cognitionis de objectis suprasensualibus
solius reflexionis ope.
8-o. Probatur fidem ralionalem requiri ad scientiam.
û-o. Differentia inter id, quod physicum, et id, quod morale est clara
luce collustratur. Praeprimis valet hoc de dignitate hominis.
Nota secunda. His tamen non obstantibus pluribus laborat idem
systema erroribus, uti :
1-o. Non difficulter intelligitur deesse absolutam systematicam unionem
et perfectionem. In Philosophia theoretica essentialis differentia inter cogi
tare ac scire assignatur, quamvis ambo in uno, eodemque subjecto, ratione
videlicet fundentur. Suprema quidem principia pro ambabus functionibus
(cogitare ac scire ) attulit Kant, quin tamen ostenderit, quomodo in uno,
eodemque absoluto Ego jungantur in unionem. Principium igitur altius
existat est necesse, e quo, tanquam e communi fonte, allata principia cogi
tandi non minus ac principia scientiae, deduci queant.
2-o. Apodicticam certitudinem simpliciter subjectiram declaravit, quo
asserto non solum Metaphysicae, verum etiam Physicae et Matheseos, qua
cognitionum sensu stricto sumtarum possibilitatem sustulit.
3-o. Omnem cognitionem restrinxit ad sensualia. Hujus asserti veri
tatem demonstrare debuisset, quod facere neglexit.
'A-o. Fidem, quam simpliciter subjectivamu dixit, subordinavit scientiae
tanquam simpliciter objectirae.
 — 199 —

5-o. Suprasensualia prorsus non ut religiosa , sed ut mere moralia com

sideravit.
Nota tertia. Ex hucusque dictis neminem latebit affinitas syste
matum Jacobi et Kant, ut, ut ambo pluribus a se differant notis. Jàcobi
nempe finem Philosophiae asserit esse Fidem, qua basim omnis convictionis
de ente suprasensuali ; quodipsum Kant etiam sensisse videtur, dum pri
matum rationis practicae prae'theoretica defendit, et fidem basim convictio
nis circa suprasensualia esse voluit. — Jacobi egressus fuit e principiis
Philosophiae gallicae ac germanicae, et accedit ad Mysticismum platonicum
et Determinismum 5 Kant orsus fuit a Scepticismo Angli Hume, atque parum
abludit ab aristotelico Formalismo et Eumpirismo. — Quod Jacobi populari
forma exhibuit, idem proposuit Kant forma scientifica; Tille intellectuni cum
ratione, hic rationem secum ipsa fecit discordem,

§, 123. b, Joannes Fichte,

Rammennaviae loco ignobili I.usatiae superioris primam conspexit
lucem Joannes Fichte anno 1762°. Jenae primum, dein Lipsiis et
Vittenbergae Musarum adivit aedes publieas, quibus relictis aliquo
tempore privati docentis munus obivit in Helvetia ; unde redux Regio
monti familiaribus Kant hac periodo florentis, adscriptus, primum
opus edidit anno 1792° de Critica revelationis, anonymum, quod a
plurimis ingenii Kantiani partus fuit habitus. Anno insequente agente
Goethe pro Professore in instituto literario Jenam evocatus fuit ; quo
tamen officio se anno 17990 abdicavit ob Atheismi suspicionem, quam
vulgato tractatu super gubernatione mundi incurrit. Retraxit se nunc
Berolinum vitam privatam acturus ; mox tamen anno 1800o Erlangam,
et post quatuor annos altera viee Berolinum concessit, ubi in neo
erecta Universitate Philosophiae cathedram vita comite tenuit, Fatis
functus est anno 181'go.
Fichte auctor fuit systematis philosophici, quod omnium attentio
nem excitans asseclas et hostes pari numero habuit. Methodus multi
plex, quam in explanando systemate adhibuit, summas oggerit difficul
tates, quarum vitandarum gratia juvabit ea, quae ad proprie specula•
tivam Philosophiam, nexu systematico exhibitam pertinent, separare
ab iis, quae popularem ejus Philosophiam respiciunt. Nos quoque hae
posteriori omissa brevitatis, quantum expedit, summae studiosi, partem
Philosophiae systematicam serutabimur.
Introduetionis in modum exponit Fichte conceptus varios: Philo
sophia est scientiae doctrina; haec vero est doctrina de possibilitate
seientiae cujusvis. Quia scientia cognitio systematica est, et systema
omne a supremo principio dependet: etiam doctrina scientiae systema
tica cognitio est, propriis instructa principiis. Principiorum autem
tria genera cogitantur:
' I. Principium tam quoad materiam, quam quoad formam incom
ditionatum, hoc est: per se ipsum determinatum.
II. Principium quoad formam inconditionatum, quoad materiam,
conditionatum per supremum principium.
III. Principium quoad materiam inconditionatum, quoad formame
conditionatum itidem per primum. — His absolvuntur suprema prin
cipia, quorum evolutio pertinet ad Scientiae doctrinam.
 — 200 —

§cientiae doctrina.
A. Prioacdpda ejewsaieoss.
I. Principii absolute, hoc est: quoad formam aeque ac quoad ma
teriam inconditionati formula est: Ego suum proprium Esse ponit
absolute.
In determinatione principiorum, quibus scientiae doctrina nitatur,
ab indubitanter certo egrediendum est nobis, quale merito habetur pro
positio: A est A. Haec propositio est absolute certa, seu talis, ut nulla
ratione uberiore indigeat. Asserendo hujus propositionis certitudinem,
non ponimus A esse; sed declaramus duntaxat: Quodsi unum A fuerit,
etiam aliud A est; exprimimus igitur hac formula logice necessarium
nexum litera x designandum. Quum porro nexus x in meo Ego ponatur,
A quoque, ad quod x refertur, in eodem Ego ponatur oportet. Possum
ergo loco A=A ponere: Ego sum Ego; quod ipsum, qua judicium, est
actus humanae mentis ; quapropter essentialis character istius Ego
deprehenditur activitas. Ego ponit seipsum : est ergo agens, et simul
productum actionis. — Quodsi autem in propositione: Ego sum ab
Ego qua determinato objecto abstrahamus, atque ad solam formam
consequentiae reflectamus, in qua a positione ad Esse concludimus,
logicum Identitatis principium obtinebimus: A=A. — Quodsi denique
ab omini judicatione, qua determinata actione abstrahamus, et ad solum,
per illam formam determinatum agendi modum reflectamus, quo mens
humana generatim agit: devenimus ad Categoriam Realitatis. Omni
objecto, cui propositio A=A applicari potest, habet realitatem, qua
tenus praefati principii applicationem admittit.
II. Principii quoad formam inconditionati, et quoad materiam
conditiomati formula est: Ego opponitur Non-Ego.
Alterum principium absolute certum, et indemonstrabile continetur
hac propositione: Non-A nom est A. Si haec propositio demonstrari
posset, deberet deduci e principio absolute inconditionato: A=A; atqui
hoc fieri nequit. Forma siquidem primi principii consistit in positio
ne, e qua secundi principii forma, quae oppositio est, deduci nequit.
Quoad materiam autem fluit hoc principium e priori sequenti modo:
Inter facta empiricae conscientiae certa pertinet propositio: Non-A
non est A; certa est item inter actiones nostri Ego ea, quae opponit,
ceu actio secundum solam formam inconditionata, ita, ut oppositio
per meum Ego absolute ponatur. Jam vero Non-A possibile solum est,
si pro concesso ponatur A: quare patet actionem oppositionis quoad
materiam esse conditionatam. Quum vero praeter Ego nil sit originarie
positum: ideo soli Ego quidpiam opponi potest, quod est Non-Ego.
Opponitur ergo nostro Ego eadem certitudine Non-Ego, qua evidentia
pro empirico facto nostrae conscientiae habemus: Non-A non esse A.
Suapte sequitur huic Ego convenire debere oppositum eorum, quae
Non-Ego conveniunt.
Ex hoc secundo principio, si a Non-Ego, ceu objecto determinato
abstrahamus, oritur logicum principium Repugnantiae : Non-A non
est A; si vero ab ipso actu judicandi abstraxerinus, et solam formam
 — 201 —

consequentiae, qua nos ab oppositum esse ad mon esse concludimus,

respiciamus: devenimus ad Categoriam Negationis.
III. Principii quoad formam conditionati quoad materiam vero
inconditionati formula ita sonat: In Ego opponitur dividuo Ego di
viduum Non-Ego.
Praecedentia duo principia sibimetipsis et contradicunt, et non
contradicunt. Secundum quidem sibimetipsi contradicit; quia una ex
parte Ego in Ego non ponitur, quatenus Non-Ego in eo ponitur;
altera vero ex parte Ego poni debet , si Non-Ego ponendum est. —
INon autem contradicit sibi secundum principium ; quia in eodem haec
contradictio fundatur. Idem valet de primo principio, quatenus in illo
secundum principium et positum, et non positum esse dicitur. — Ne
vero hac contradictione identitas conscientiae sufferatur (quod neeesse
foret) principium quaeramus, cujus ope salvetur conscientiae identitas
et omnia legitime deducantur. Principii hujus forma per ambo priora
principia determinatur, seu conditionata est; solutio e contra thematis:
Quomodo videlicet in Ego meo oppositum Ego et Non-Ego uniendum
sit, quim se invicem tollant, est postulatum rationis; nec dependet a
praefatis principiis, sed in rationis activitate necessaria fundatur.
A et Non- A ; Esse et Non-Esse ; Realitas et Negatio possunt sine
contradictione junctim eatenus cogitari, quatenus mutuo se limitant.
Limitare aliquid significat: realitatem alicujus rei per negationem non
eae toto, sed eae parte sufferre. Praeter conceptus realitatis et negatio
nis deprehendimus in conceptu limitationis notam divisibilitatis. Con
jungendo igitur duo principia (Categorias nempe Realitatis et Negatio
nis) ponimus tam Ego, quam Non-Ego qua dividua. Nunc primum
recte dixerimus: Ego et Non-Ego sunt determinata. Ego nempe ab
solutum primi principii est hoc, quod est; et Non-Ego secundi prin
cipii est hoc, quod Ego non est; et vice versa. Non-Ego opponitur
Absoluto Ego, ceu Nihilum; limitato autem Ego oppositum Non-Ego est
quantitas negativa. — Denique abstrahendo a determinato hujus prin
cipii objecto, quod est Ego et Non-Ego, atque reflectendo ad solam for
mam unionis oppositorum, quae resultat e conceptu divisibilitatis:
pervenimus ad logicum principium Rationis : A ex parte est Non-A ;
et Non-A ex parte est A. Sensus hujus principii est: Duo opposita con
veniunt in una nota ; duo aequalia opponuntur sibi in una nota. Cum
talis nota sit Ratio dicenda, in primo casu aderit: Ratio relationis;
in secundo autem : Ratio differentiae. — Abstrahentes igitur a deter
minata judicii forma, et reflectentes ad universale, quod in judicandi
actu recurrit, eruimus Categoriam Limitationis.

I B. 1*'easadasossesofaasss sedesetdase tMbeos^etdease.

Vi tertii universalis principii Ego, et Non-Ego ceu se mutuo limi

tantia ponuntur in Ego, et per Ego. Ex hac originaria dividui Ego, et
Non-Ego synthesi enucleanda veniunt cuncta, quae fScientiae doctrinam
attinent. Conceptus per hanc synthesim conjuncti alios contineant
oportet necdum cognitos. Quoniam autem sub conceptu mutuae limi
tationis nil intelligamus aliud, quam quod per unius e limitatis reali
tatem, realitas alterius tollatur, et vicissim : evolvi possunt e principio
tertio duae propositiones essentialiter diversae ; puta:
a. Ego ponit Non-Ego, qua limitatum per Ego.
b. Ego ponit se ipsum, qua limitatum per Non-Ego.
Duo haec theoremata cardinum instar habenda, in quibus versatur
lis philosophica, quo modo Idealismus et Realismus debeant conciliari.
Propositio sub litera a. problematiea est, ac inutilis; ostendi enim
deberet ante omnia, qua ratione realitas eompetat Non-Ego, qua cognita
perspicere possemus, quomodo in Non-Ego realitas quaedam per Ego
sufferri possit. Non-Ego pro nobis hucusque Nihilum est; quia pro
nostra reflexione realitatem nondum habet, licet eadem fors temporum
suecessu explicetur. — Aliter sentiendum est de theoremate: Ego
ponit se ipsum, qua limitatum per Non-Ego. Juxta Fichte hoc
theorema explicatur et demonstratur, si eontenta in illo antithetica pro
dueta quaeramus, et analysi finita eorum synthesim tentemus. In prius
allato theoremate duo continentur analytica producta:
1-o. Ego determinatur per Non-Ego; hoe est: Si objectum nou
est, nec subjectum est ; Ego est passivum, Non-Ego autem actirum.
2-o. Ego ponit seipsum qua determinans; hoc est: Si subjectum
non est, nec objeetum erit; seu: Ego est actirum, Non-Ego passivum.
Examini subjicientes analytica producta ad sequentia deveniemus:
a. Adest eaeterna contradietio, id est ambo sibi mutuo repugnant.
Si enim Ego passivum est, impossibilitate laborat, ut sit activum;
et inverse.
ß. Nec deest interna contradietio in analyticis productis; id est:
quodvis sibi contradicit; et quidem analyticum productum sub nu
mero 1-o: Quatenus Ego determinatur per Non-Ego, hoc realitatem
in se habere deberet ; quia vero quaevis realitas in Ego ponitur, Non
Ego nullam realitatem eontinet in se. — Alterum analyticum produ
ctum sibi ipsi repugnat eo, quod si Ego seipsum determinet: idem Ego
esse debeat determinans et determinatum, aetivum et passivum simul,
quod est impossibile.
Contradictiones complanare volens Fiehte respondet ad:
a. Ego nostrum una ex parte determinat seipsum, aHtera vero sui
parte determinatur. Quum vero Ego determinans non minus, ae Ego
determinatum unum idemque sit subjectum: facile intelligitur illud
Ego in se ponere toties negationem, quoties realitatem ponit in Non
Ego ; et realitatem in se ipso tune ponere, si negationem in Non-Ego
ponit: ut adeo Ego, qua determinans ponat seipsum, dum determinatur:
et qua determinatum se ponit, dum seipsum determinat. In matua
igitur relatione posita sunt Ego, et Non-Ego. — Difficultates ad literam
ß. Fiehte solvit ita : Non-Ego qua tali, hoc est in et per se spe
etato non competit realitas; verum eatenus dunt axat, quatenus Ego
aliquid patitur. Synthesis hujus actionis et passionis duorum opposi
torum, qualia sunt Ego et Non-Ego, efficit Caussalitatem. Caussa
eapropter id erit, cui actio, et eatenus non passio tribuitur; e/fectus
vero erit, cui passio, et eatenus non actio convenit. — Ultimo reponit:
Contradictio in analytico producto secundo apparens evanescit, si
meminerimus passivitatem nil aliud esse, ac imminutum quantum, seu
 — 203 —

gradum activitatis. Quapropter Ego per suam aetivitatem determinat

suam passivitatem, et per hanc suam activitatem.
Explicita possibilitate cognitionis objectorum theoriam facultatis
repraesentandi enucleat, cujus praecipua puncta sunt:
Activitas nostri Ego tendit in infinitum, et offendit ad Non-Ego;
qua offensione facta reflectitur activitas, hoc est introrsum repellitur.
Non est actio in nostrum Ego possibilis, quin hoc reagat. Repraesen
tare igitur possumus vi reciproeae inter Ego et Non-Ego actionis, in
qua vel Ego activum est, et Non-Ego passivum ; vel contra. Directio
nostri Ego contraria est directioni, quam tenet Non-Ego ; unio autem
directionum oppositarum est effectus facultatis imaginandi, id est:
talis actio, quae per passionem, et talis passio, quae per actionem pos
sibilis fiat. Occasione hujus unionis nostrum Ego dicitur intueri gene
ratim ; hoc est: status nostri Ego talis est, in quo nec subjectum, nec
objectum, quod Ego intuetur, determinatur. Si vero eonseium fuerit
Ego suae intuitionis, cognoscit seipsum, ceu subjectum intuens et
activum, cui quidpiam in intuitione opponit, non activum, sed passivum,
quod est Non-Ego. Actio, qua nostrum Ego id perficit, falso putaretur
esse refleaeio, id est introrsum tendens activitas; sed est productio, hoc
est, extrorsum tendens activitas; objectum namque intuitionis, qua tale,
producitur. Quoniam Ego dum quidpiam intuetur se ut activum cogno
scit, sibi ipsi tribuit praedicatum intuentis, et se distinguit ab objecto
intuitionis. Ad hanc distinctionem faciendam opus est, ut intuitio figatur,
quo in negotio necessaria est.
1-o. Ratio, ceu simpliciter ponens facultas in Ego; proin etiam
facultas fixionis (Forma).
2-o. Vis imaginandi, quae determinatur per positos activitati
ejusdem limites (Materia). -

3-o. Intellectus, qui cuncta, quae aut vis imaginahdi 'producit,

aut ratio limitat, in se conservat adeo, ut recte dicatur: per rationem
/iaea vis imaginandi; vel etiam non male audiat: per vim imaginandi
objectis provisa ratio. In intellectu solummodo est realitas; in eodem
fit ex ideali reale; vis imaginandi producit realitatem, ast in illa non
est realitas. Productorum vis imaginandi conscii quidem sumus; ast
realitatem iis haud tribuimus ita, sicut cunctis in intellectu deprehen
sibilibus. Fit hoc eapropter ; quia intellectus non habet facultatem pro
ducendi, sed faeultatem produeta rationis et vis imaginandi in se, ceu
thesauro, conservandi. — Conscientia dein sui ipsius, et conscientia
repraesentationis erit possibilis: quodsi non solum ab objecto determi
nato, verum ab omni prorsus objecto abstraxerimus. Facultas hoc
modo abstrahendi est Ratio. — Sublato denique omni, quod objectivum
est, remanet unieum, se ipsum determinans Ego, quod constituit fontem
conscientiae sui, et ultra quod theoretica scientiae doctrina altius
eniti nequit.
C. L*aasaaiaasaesoteaoss sede^etdae praetdeae.
Scientiae doctrina in parte practica pro suo habet objecto absolu
tum, practicum Ego, per quod Non-Ego determinatur. Continet ab
solutum Ego in hac determinatione rationem offensionis Ego in Non
 — 20', —

Ego, et rationem quoque limitalae suae activitatis. Absolutum Ego est

liberum, infinitum, independens, realitas unica et vera ; Ego e contra,
ceu Intelligentia est per Non-Ego determinatum, finitum et limitatum,
Vi suae activitatis Ego determinat seipsum, et simul ponit se ipsum
etiam ut determinans omne id, quod Ego non est, et in hoc ohjectita
consistit activitas. Convenit eapropter absoluto Ego stimulus in activi
tatem tendens, qui est conatus ejusdem Ego, ut fiat eaussa, Hunc sco
pum Ego non assequitur, neque fit caussa ; quia reflectitur stimulus
ad activitatem in se ipsum. Quoniam autem stimulus iste metam suam
non attingit, opponit Ego conatui suo conatum contrarium, e quo sic
dicta offensio nascitur, seu Non-Ego. Posito Non-Ego practicum eva
dit Ego, et eatenus caussa, quatenus Non-Ego determinat. Ast Non
Ego etiam reagit in Ego, fitque caussa relate ad Ego. Tali modo ena
seitur mutua relatio mundi ad Ego, vi cujus una ex parte nostrum Ego,
qua dependens a mundo, qua intelligentia comparet : altera vero ex
parte in eadem relatione ad mundum videlicet, manifestat Ego se ut
liberum, ut practicum. Quamprimum Ego ponitur, ponitur et mundus ;
et posito mundo, ponitur Ego. Mundus igitur existit pro Ego, in Ego
et per Ego. — Brevibus omnia comprehendendo: Absoluta aetivitas
competit nostro Ego ; quidquid extra Ego est reale, productum est .
hujus Ego mediante positione, oppositione ac linitatione.

(D r i s i s.

Kant et Fichte Cartesii principium: Cogito ergo sum, haud

spernunt, eo tamen probe notato, posteriorem non solum contradictio
nem in Kantii Ente in et per se latentem aperuisse; verum etiam defe
ctum consequentiae ac unitatis in Kantii systemate vigentem sustulisse.
— Quamvis Fichte rara mentis acie systema confecerit suum: rationi
nihilominus philosophanti satisfactum fuisse falso statueretur. Etenim :
1-o. Conceptum Philosophiae suppeditat formalem, hoc est: Con
ceptus Philosophiae est conceptus systematis formalis generatim ita,
ut realitas, ceu evicta supponatur. Fichte dicit enim : Ego non est
solummodo principium formae, verum etiam prineipium omnis reali
tatis , seu Absolutum; quin idipsum probaverit. Nam si Ego revera
illud absolutum esset, superfluum fuisset explicare quod, et quomodo
Ego se ipsum ponat; si vero probatur quod, et quomodo Ego se ipsum
ponat, recte infertur: quod Ego se ipsum ponat prius, quam Ego sit;
e qua contradictione patet, Ego illud non posse haberi pro principio
absolutae realitatis. Verum quidem est, a nobis extra Ego nullum
prineipium absolutum realitatis posse adferri; similiter verum est,
sublato Ego vel ipsam possibilitatem cognoscibilis mundi sufferri: ast
nil ex his aliud sequitur, quam quod absolutum tam parum possit
cognosci sine Ego, quam parum ipse mundus. Dum autem realitatem
cognoscimus cogit nos insufficientia Idealismi, ut limites ejusdem
migremus, atque realitatem ab Ego independentem, qua objectum
Idealismi postulemus et credamus; simulque agnoscamus, impossibi
lem esse explicationem illius modi, quo subjectivum objeetivo, et reale
ideali nectatur. Idealismi dogmatici fautores ignorant, el ignorabunt
 — 205 — -

semper, qua ratione competat realitas ei, quod est ideale; defensores
autem dogmatici Realismi explicare nequeunt, quomodo ideale fiat,
quod est reale. — His addenda venit alia difficultas. In omni Pan
theismo seu stabiliatur objectivum Ego, juxta Spinozae mentem, seu
assumatur subjectivum Ego, prout Fichte vóluit ideo, ut ex hoc Ego
mundus deducatur, in ambobus inquam casibus ostendi non potest,
quomodo ex unitate nostri Ego infinita multitudo, aut ex hac multi
tudine unitas nostri Ego fiat; id est: quomodo unum, omne, et omne,
unum ; quomodo Ego mundus, et mundus Ego sit.
2-0. Fichte, principio A=A suam scientiae doctrinam superstruens,
non parum erravit. Praefatum enim principium identitatis non objectum
et materiam, sed solam cogitandi formam determinans, nonnisi logici
principii dignitate gaudet; quare omni reali valore destitutum nequit
esse principium reale systematis philosophici. Transmutavit Fichte
principium identitatis A= A in propositionem Ego = Ego non aliam ob
rationem, quam ut aliquam huic principio supponat materiam. Omnia
igitur principia in scientiae doctrina exposita, uti sunt: identitatis,
repugnantiae, ac rationis manebunt eousque logica principia donec
ostensum fuerit, nostrum Ego esse absolutum omnis realitatis prin
cipium. — Ego quidem aliquid reale est; verum non est unicum, ab
solutum reale, prout Fichte statuit.
3-o. Systema Fichtei laborat Idealismi vitio. Differt ab Idealismo
theologico-mystico Berkeley (n. 1684, m. 1753) in eo, quod hic reprae
sentationes objectivas mundi per Deum in nostro Ego produci asserat;
Fichte autem dicat, Ego nostrum independenter a cunctis entibus,
eorumque viribus producere objectivas repraesentationes ita, ut illud
Ego auctor sit proprii mundi; quapropter multi jure optimo Idealismum
egoisticum Fichtei Autotheismum compellarunt.
l£-0. Si Non-Ego, prout dicitur, merum productum absoluti Ego
ideo est, ut forma et materia cognitionis explicetur ex Ego cogno
scente : apertam in contradictionem labitur Fichte dum asserit neces
sitatem offensionis, vi cujus absolutum Ego ad sui limitationem inci
tetur. Haec namque offensio certe productum nostri Ego haud est.
5-o. Desideratur sufficiens ratio , e qua cognoscatur, cur abso
lutum Ego seipsum limitare debeat.
6-o. Systema Fichtei minime se commendat parte practica, in
qua Idealismum ad objecta practica, moralia, religiosa èt politica trans
fert. Aperte fatetur, Idealismum esse meram speculationem nullius
usus in vita praetiea, in qua cuilibet principiis Realismi conformiter
et eogitandum et agendum sit. Quis non videt hoc posito theoreticam
Philosophiae partem et praeticam apertis laborare dissidiis? Decla
rando Deum pro ordine mundi morali auxit difficultates, quas non
composuit distinctione Scholasticorum in morem facta inter ordinem
ordinantem et ordinatum, id est Deum inter, et mundum.
Nota. Atheismi fulmine ob nefanda sui systematis consectaria
percussus Fichte inentem in muitis mutavit sine scientiae emolumento.
Antea nempe Fichte varium dicebat esse productum repraesentantis Ego;
nunc vero negavit omne varium realiter existens, ac uni solum Enti reali
tatem tribuit, quod Deum esse voluit. Similiter convertit scientiam de Deo
in meram hujus entis unius, realis contemplationem ac intuitionem. Novo
 — 206 —

isthoc philosophandi genere copulavit Fichte principia scholae eleaticae

placitis Mysticorum } quo facto nou solum Pantheismo et Hylozoismo, ve
rum etiam Mysticismo recentiorum temporuin haud exigua momenta sup
peditata fuisse, jure merito affirmamus.

§. 124. c. Fridericus Guilelmus Schelling.

Eodem fere tempore, quo Fichte per abstractam cogitationem,
deductionem et consequentiam Philosophiae novam quasi faciem in
duxit, ulteriorem progressum fecisse cernimus Fridericum Guilel
*num Schelling, matum Leobergae in regno Würtembergiae anno
1775o. Tubingae, Lipsiis ac Jenae philosophicis et theologicis ex
cultus scientiis, anno 1802° in arte medica insuper doctoris lauream
obtinet, atque ordinarii Philosophiae Professoris munus Herbipoli
auspicatur. Quinquennio evoluto adscribitur sociis Academiae scien
tiarum Monachii ; anno vero insequente 18080 eidem societati a secre
tis fuit usque annum 1820-um, quo literariarum velitationum cum Jacobi,
praeside Academiae pertaesus, Monachio discessit. Non diu latuit
Erlangae privatos inter parietes ; nam erecta nova Universitate Mo
nachii, secundum alios I,andishutensi Universitate Monachium trans
lata, Publicus Ordinarius Philosophiae Professor in eodem instituto
literario renunciatur anno 1827°, Consiliarii titulo jam prius ornatus.
Vix viginti annorum juvenis primitias meditationum philosophi
carum publici fecit juris, in quibus se Kantii discipulum ostendit.
Mox tamen sublimius quoddam, absolutum videlicet, quaerens in castra
Fichtei transiit, non diu ibidem mansurus ob arbitraria, solidoque
fundamento carentia principia, quae in scientiae doctrina occurrunt.
Fichte methodo progressiva deducit omnia ex Ego ita, ut e subjectivo
produci dicat objectivum; ex hoc vero illud derivari posse neget. As
sertio haec prorsus arbitraria excitavit in Schellimg ideam duarum
scientiarum philosophicarum sibi oppositarum, Philosophiae nempe
naturalis et transcendentalis. Illa orditur ab Ego, ex quo deducit
Objectivum, Varium, Naturam ; haec e Natura deducit Ego, Liberum,
Simplex. Ambarum scientiarum finis non est alter, quam vires naturae
et animae, ceu identicas, ex se invicem explicare, quod tamen minime
praestant eo; quia concipi non potest, quomodo ex unitate multitudo
et vieissim e multitudine oriatur unitas. Quare sublimior quaedam
Philosophia sit oportet, cui, ceu partes subordinatae sint Philosophia
naturalis et transcendentalis. Hunc in finem dixit: Subjeetum cogno
scens, et objectum eognitum in origine sua sunt absolute identica,
et unum. Huic sententiae innititur systema Identitatis absolutae,
quae subjectivum inter et objectivum viget. Indifferentia differentium
(subjectivi et objectivi) constituit Essentiam absoluti , quod cogno
scimus per absolutum actum, id est: per intellectualem intuitionem,
in qua subjectivum et objectivum, in unum coincidunt. Absoluta cognitio
fit ope idearum, ac opponitur inferiori cognitioni, quae nascitur e re
flexione ope conceptuum. Philosophia Schellingii Esse ac Cogno
&cere pro identicis habet ; eadem essentiam et formam cunctorum
entium ex ideis rationis cognoscere tentat ; eadem denique omnem
cognitionem non ex Ego, verum adhuc altiori e principio, quo Ego et
 — 207 —

Natura comprehenditur, nimirum ex Absoluto deducit; quapropter

transcendentalis , juxta Schelling absoluti Idealismi nomine in
signitur. -

I)octrinam celebris viri commode in tres quasi partes distribnen

dam censemus, quarum loco
1-o. Philosophia fundamentalis est.
2-o. Physica speculativa seu Philosophia Naturae, et
3-o. Philosophia Spiritus *). Praecipua sunt sequentia:
1-o. Initium et finis, hoc est: supremum et ultimum principium
Philosophiae est Idea Absoluti, quod divinum, vel simpliciter Deus
dicitur. Absolutum nec finitum est, nec infinitum ; nec reale, nec ideale;
nec objectum, nec subjectum ; nec existentia, nec cognitio; nec natura,
nec spiritus : verum illud, in quo antitheses hae, omnisque diversitas
et differentia penitus est sublata; absolutum videlicet unum et omne.
Existit eapropter unicum ens identicum et diserimen entium respectu
illorum essenliae nequaquam est qualitatirum, sed quantitativum,
consistens in praepondio subjectivi aut objectivi ; idealis aut realis.
2-o. Absolutum ens manifestat (revelat) se in continua genera
tione entium; qua de caussa quodvis ens manifestatio est entis absoluti
per formam determinatam. Nil autem quum esse possit, quod non
participet de divina essentia: recte asseritur natura viva et divina.
Manifestat se absolutum ens per antitheses, quae in variis evolutionis
gradibus vario praepondio realitatis aut idealitatis junguntur, atque
hoc modo identitatem exprimunt.
3-o. Nullum e systematibus pliilosophicis hanc in diem excogi
tatis removet difficultates in explicanda natura libertatis occurrentes,
unicam si excipiamus Philosophiam naturae, quae Idealismum et
Realismum amico jungit foedere. Fit nimirum in Philosophia naturae
discrimen inter naturam, quatenus earistit, et inter eandem naturam,
quatenus est ratio eæistentiae. Quum autem haec distinctio valeat [de
quovis ente, eadem Deo etiam applicanda veniet; quare earistentia
Dei, et ratio eæistentiae Dei (id est ratio naturae in Deo) probe dis
cernenda est.
li-o. Basis realitatis cujuslibet est Chaos intellectu carens, et
Luae , seu intellectuale principium e priori promanans. Ambo de
terminato gradu insunt enti, ac in unum junguntur praepondio jam in
hoc, jam in illud cadente, eo fere modo, quo tempore crepusculi aut
diluculi tenebras vario intensionis gradu ingruere aut diffluere cer
nimus.
5-o. Hominis Ego, ceu spiritus et voluntas manifestans cognoscit
non solum suam libertatem, verum eadem utitur, ut se a luce, quae
universalis, in natura regnans, omniaque formans voluntas est, avertat
ac sejungat. Duae propterea dantur in homine voluntates, propria et
tuniversalis, quae originarie unam constituunt, eo discrimine notato,
quod in Deo haec voluntatis unitas sit inseparabilis; in homine vero
separabilis. -

*) Schelling secundam solum partem termino Physicae speculatirae con

signavit j primanu ac tertiam peculiari nomine non distinxit.
 — 208 —

6-o. Separabilitas duarum voluntatum existentium in homine,

propriae nempe ac universalis, fundamentum est et basis libertatis
bumanae, id est: faeultatis bonum vel malum patrandi.
7-o. Characterem hominis durante vita terrena determinat actio,
quae non evenit in tempore, verum intelligibilis est, et in vita, hanc
terrenam praecedente, jam posita. Postquam autem in mundo malum
universaliter excitatum fuisset: omnes, qui nascuntur homines obscuro
mali prineipio coinquinati nascantur, oportet. Radicale malum igitur
dicendum est, quod propria quidem actione, ante nativitatem tamen
contraximus.
8-o. Verum bonum solius divinae magiae ope producitur. Nam
vera libertas apprime conspirat cum saneta necessitate ; quapropter
relatio duorum in homine principiorum, obscuri et lucidi, nequit ceu -

moralitas , quae libera ex deterninatione proficiscitur, considerari;

verum ceu Religiositas, id est ceu dependentia obscuri principii
a luce.

(D r i s i s.
In explananda Philosophia Schellingii eo difficilius versamur, quo
eertius est auctorem systematis absolutae identitatis publicam in lucem
protulisse fragmenta, quibus explicandis ne praecipui quidem hujus
doctrinae sectatores suffecerunt; quare hoc systema initio laudibus
elatum summis, nunc ignorant plurimi; negligunt fere omnes. Ad pauca
superius allata respondemus: -

1-o. Quamvis Schelling, fors metu incurrendi haereseos crimi

nis permotus affinitatem inter suam, et Spinozae Philosophiam nega
verit: nihilominus Pantheismum systemate suo expressit. Cur enim
Deum qua absolutum distinguit a Deo e.ristente, et se manifestante?
Cur statuit Deum implicitum fieri personam in mundo, atque sic esse
Deum eæplicitum?
2-o. Supremum principium, nempe Absolutum arbitrario ac pre
cario assumitur, et qua mera abstractio ab omni positivo purae nega
tionis valorem habet ita, ut haec Philosophia superstruatur absoluto
nihilo.
3-o. Absoluti entis manifestationem statuit Schelling, quin aliam
adferat rationem praeter debere. Nec plus praestitit mythica sua ex
plicatione, qua dicit Ideas deficere, aut desciscere ab ente absoluto.
Praeter hoc ens absolutum cum nullum aliud existat, nom intelligitur,
quomodo Ideae existere, atque ab ente absoluto deficere possint.
lg-o. Ambigua vocabuli Natura jam formali, jam reali sensu ac
eepti significatio ansam praebuit formando discrimini inter naturam
quatenus existit, et quatenus est ratio existentiae. Pessimam hanc
distinctionem Jordani Bruni ac Spinozae principiis conformiter inter
naturam maturantem, et maturatam tuitus, ipsam Dei naturam sustu
lit, quatenus oriri et fieri posse Deum supponit. Quare non injusto
fervore succensus Jacobi Spinozam et Schellingium Atheismi accusat
ob sublatam per Pantheismi placita essentialem differentiam, qua divi
num a non divino dignoscendum est.
5-o. Errat Schelling Chaos pro principio lucis adstruens. Hoc
 — 209 —

enim posito sublimius deducitur ex eo, quod est minus sublime. Verum
quidem est diem sequi post noctem ; ast, nisi aperte in conclusionem
hoc inferre velimus, quod in praemissis non continetur, asserere haud
licebit diem nocte posteriorem ex hac suam trahere originem. Simili
argumentatione uti volentes propugnare possemus: Diem esse prin
cipium noctis subsequentis. Ex omnibus , id unice sequeretur lucem
per se, et intellectum per se praesupponenda esse.
6-o. Negari quidem non potest libertatem humanam partim sen
sualibus, partim moralibus niti motivis agendi, e quibus haec univer
&aliter, illa particulariter valida eognoscuntur: attamen probe adver
tendum est motiva volitionis non esse voluntatem; neque agendi mo
tiva sensualia Deo posse tribui prius, quam eundem exuta divinitate
hominum in conditionem detruserimus.
7-o. Si actio intelligibilis ponitur talis, cujus conscientiam habe
mus nullam : subvertitur agendi libertas, et cum hac imputationis
possibilitas. -

8-o. Justa porro movetur quaestio: Cur sunt homini malae

solum actiones imputandae, non item bonae ?
9-o. Si magiae divinae ope actiones bonae hominum explicentur:
homo notabili perfectionis parte orbatus restringitur; omneque meri
tum personale in libertate bonas actiones ponendi situm aufertur.
Nota. Pantheismus Schellingii vultum refert Buddhaismi Sinen
, sium et Empedoclis doctrinae. In bere multis convenit cum omnibus tum
antiqui tum recentioris aevi systematibus pantheisticis ; differt nihilominus
a singulis eorum. Sic abludit ab Eleaticis, quod hi multitudinem entium
negent ; Schelling autem putet multitudine entium absolvi manifestationem
unius Dei impliciti. — Hylozoismo platonico eatenus opponitur Pantheis
mus Schellingii, quod materiae, id est: Deo explicito subordinet Deum im
plicitum. — Spinoza tandem adstruit : Esse Deum, cui entia inhaereant
ceu, modificationes ; Schelling vero ait : Entibus inhaerere Deum, qui hoc
modo ad existentiam pervenit.

§. 125. d. Georgius Guilelmus Fridericus Hegel.

Philosophus nostri aevi longe celeberrimus tum ob nimias laudes,
quibus a nonnullis in astra elatus fuit, tum ob immerita vituperia,
quibus ab aliis fuit eumulatus (prouti passim fit in rebus humanis)
jure optimo habetur Georgius Guilelmue Fridericus Hegel datus
mundo Stutgardiae anno 1770. Octodecim annorum juvenis Tubingam
concessit, ubi quinque annis morabatur Philosophiae ac Theologiae
operam navans. Utebatur hoc tempore Sehellingio eeu nagistro, tar
dius amico et socio in edendis ephemeridibus philosophicis. Applicuit
se dein anno 18059 publico docendi muneri Jenae, unde post tres
annos Norimbergam abiit Rectoris Gymnasii ejatis partes agens.
Heidelbergae postmodum anno 1816° iterum Professoris Philosophiae
cathedram consequutus, talia omnium encomia meruit, ut post bien
nium Berolinum evocatus fuerit, ubi anno 1831° cholerae morbo ab
reptus animam posuit.
Philosophemata hujus viri subtilia et obscura conabimur paucis
adumbrare, quem in finem sequentia sufficient :
1!
 — 210 —

cognitionem Absoluti, in quo ceu in unitate Ideale ae Reale, sub

jectivum ac objectivum, infinitum et finitum, substantia et accidens
unitur, novo quopiam systemate dialectico elaborare studuit ob in
sufficientiam sehellingianae doctrinae, quae cognitionem Absoluti ope
ántellectualis intuitionis fieri statuit. Tantum abfuit, ut Hegel ideam
absolutae identitatis a Schelling stabilitam rejecerit: ut potius ex illa
conceptus philosophicos evolvere, atque non solum Antinomias Kantii,
verum etiam cunctas pantheistieae Metaphysicae objectas difficultales
diluere tentaverit. Ait:
1-o. Ex idea identitatis absolutae patet veritatem e conjunctione
sibi oppositarum repraesentationum oriri debere. Relatio autem logicae
oppositionis inter conceptus plurimum innotescit:
A. E conceptu Aliquid. Omnis etenim nostrorum conceptuum
alteri conceptui, vel etiam pluribus sub proxime superiori contentis
conceptibus opponitur eousque donec ad supremum logicum et gene
ricum conceptum: Repraesentabile vel Aliquid perveniamus. Notae
communes igitur, et oppositae uniuntur in conceptu superiori, et hic
se manifestat per sibi subordinatas oppositiones.
B. E conceptibus relativis , uti sunt: Totum , partes; caussa,
effectus ; substantia, accidens; subjectum, praedicatum; pater
/ilius, sibi oppositis, unus alterum ponit et praesupponit, quin adsit
proxime superiorem conceptum formandi neeessitas. — De his oppo
sitis ea mente fuit Hegel, ut quemadmodum logica cogitatio, ita quo
que reale Esse determinationes oppositas in unitatem superiorem coin
cidentes contineat eo modo, ut determinationes oppositae mil nisi mo
menta sint hujus unitatis, hoc est: in resultato contentae conditiones
ejus, quod ex his oritur, resultati. Talium momentorum tria sunt in
omni, quod logicum reale dicimus:
a. Intellectuale , quod oppositorum conceptuum differentiam,
eorumque determinationem examinat, nec ultro progreditur.
b. Dialecticum, quod exhibet, quomodo determinationes oppositae
se mutuo sufferant, et penitius inspectae in se invicem transeant. Hoc
momentum dialecticum est principium, quod evolvit veritates philo
sophicas, atque nexum immanentem seientiae gignit.
c. Speculatirum denique vel positivo-rationale, quod unitatem
in oppositione determinationum vigentem respicit, et positivum, ex
oppositarum determinationum transitu mutuo enatum, apprehendit
ac tenet.
Tribus enumeratis momentis conformiter absolvit Hegel materiam
Philosophiae. Progredi a momento intellectuali per dialectieum ad
rationale cogitare dicitur, cui opponitur repraesentare et repraesen
tatio, seu contemplatio mundi ope intellectus ineulti. Facile conficitur
ex his officium esse Philosophiae : Repraesentationem elerare ad
cogitationem.
Hegel in sui systematis partitione hoc fere modo versatus fuit:
Absolutum , quod Schelling nominat vinculum unius et multi in
Universo, non est illud per unilateralem abstractionem a nobis reprae
sentatum Unum et Universale, eui Multum, Particulare ac Singulare
opponitur ; verum universale, quod particularia et singularia, ceu
 — 211 —

momenta convenientia comprehendit. Absolutum igitur et universale

fit vere universale, hoc est: secum ipso identicum, quum se in particu
laribus ac singularibus manifestat, seque ceu omnia complectens
ostendit. Infinitum unice fit infinitum, quod limitibus in finito careat;
id ipsum patet e relationibus eaussae ad effectum, substantiae ad acci
dens, totius ad partes, et generatim: in omnibus contradictorie opposi
tis determinationibus metaphysicis. In his relationibus manifestatur
logice formalis, et ontologicus character Absoluti una cum tribus
memoratis momentis, intellectuali nempe, dialectico et positivo —
rationali. Consistit Character iste in eo, ut absolutum se a se ipso
discernat; atque sibimet ipsi aliud, in hoc alio autem sibimet ipsi
aequale sit. Quum character hic tam materiam, quam formam ipsius
Esse constituat: continebit procul dubio Absolutum sieut omnes logicas
et metaphysicas oppositas determinationes , ita quoque duo praecipua
opposita, subjectum nimirum et objectum , e quorum in unitatem
coalitione nascitur veritas. Absolutum videlicet ex una parte absolutus
formalis, vel subjectivus conceptus est; altera ex parte vero absolutum
est objectum, id est: mundus objectivus. Unitas objectivi et subjectivi
in Absoluto est veritas in et per se, hoc est: Idea. Haec Idea duplici
modo se manifestat; vel enim ponit se in infinite multis modis possibili
mutabilitate et ortu varii extra se, quo sensu audit Natura; vel vero
ab extro redit ad identitatem secum ipsa, quo respectu se ut infinitam
universalitatem cognoscit, et absolutu8 spiritus est. Ex his intelligitur
Trichotomia Philosophiae:
I. In Logicam, seu scientiam in et per se consideratae Ideae.
II. In Philosophiam Naturae, id est : scientiam Ideae existentis
extra se.

III. In Philosophiam Spiritus , id est: scientiam Ideae in se

rursus toWersaea

M. L o gy d é as

Logica Hegelii ex mente subit vices non solius Ontologiae, verumi

etiam a Kant sic nuncupatae Logicae transcendentalis et formalis.
Eadem evolvit determinationes, quae Ideae in et per se spectatae con
veniunt, simulque fundamentum constituunt Ideae tam ceu Natura,
quam ceu Spiritus consideratae. Statuit hic sequentia: -

1-o. Logica enucleatio realium, et simul idealium determinatio

num Absoluti non ordiatur ab assertione, quae veritatem quamdam
pro certa et concessa ponat. Nam omne verum, omue determinatum
Esse et Cogitare sit resultatum nostrae determinationis. Quare in
Logicae initio erit abstrahendum ab omni, quod se in nostra conscientia
ceu determinata cogitatio, aut ceu determinatum Esse manifestat; quo
facto nihil remanebit nisi abstractum, purum, indeterminatum Esse
generatim, quod objectum nostrae cogitationis est. Hoe absolutum
Esse sine praedicato nil aliud est, quam pura indeterminatio et vacui
tas. Quoniam eapropter in illo nil intuemur, nil cogitamus: recte dicitur
pura, id est: vacua intuitio et cogitatio ; estque Nihilum. -

2-o. Existentia est determinatum Esse, quod in se reflexum, vel

ad se relatum evadit Aliquid. Competit huic aliquid
-
figie ob qualis
*
 — 212 -—

tatem, ejusque determinationes ; quia vero relate ad alia, quae extra

hoc Aliquid existunt, idem Aliquid non sit hoc, quod sunt alia, convenit
eidem praedicatum: Aliter esse. Ex hoc aliae quoque proprietates hujus
Aliquid deduei queunt, nimirum : Aliquid, quia aliter esse potest, est
solum Aliquid ideo, quod non sit hoc. quod alia sunt; habet ergo re
lationem ad alia, et est pro alio. Huic Esse pro alio (Esse relativo)
alter opponitur character nempe: Esse in et pro se (Esse absolutum),
qui ob realitatem praefato Aliquid tribuendus venit. Ambo characteres
sunt inseparabiles et se invicem supponunt. Siquidem aliquid potest
eatenus in et pro se aliquid esse, quatenus aliquid pro aliis est: et
vicissim eatenus est aliquid pro aliis, quatenus aliquid in et pro se est.
3-o. E.ristentia hujus aliquid per discrimen ab aliis determinatur;
quapropter ejus qualitatem, ejusque realitatem finitam, limitatam et
mutabilem jure dixeris optimo.
lg-o. In conceptu locum obtinet oppositio inter id, quod est sub
jeclivum et objectivum ; amborumque unio efficit absolutam peritatem.
Philosopbica igitur exhibitio proprietatum coneeptus absolvitur:
a. Doctrina de subjectivo, seu formali conceptu.
b. Doetrina de objectivitate; et
c. Doctrina de Idea, id est: de unitate subjectivi conceptus et
objectivitatis. — Doctrina de subjectivo conceptu exponit formam
conceptus, et in illo contentarum formarum judicii et ratiocinii. — .
In doctrina de objectivitate immediatum objectum est conceptus, cujus
determinationes juxta tres gradus Mechanismi, Chemismi ac Teleo
logiae subjiciuntur examini. — Verum denique in et per se, hoc est:
inconditionatam unitatem conceptus et objecti pervestigat Doctrina de
Idea. Idea est veritas ipsa: et omne reale, quatenus ei veritas com
petit, est. Idea, suamque veritatem haurit ex Idea. Quare pars hujus
Ideae est, quidquid singulare Est, ac pro sui conditione habet alia
singularia et realia entia, quae pariter pro se subsistentia esse videntur.
Horum entium connexio et mutua relatio realitate donat conceptum,
quoniam singulare pro se haud respondet conceptui ; verum ob limi
i ,tam suam existentiam finitudini, tum etiam interitui obnoxium eva
dit. — Immediata Idea est vita, quae ceu anima in objecto, id est
corpore, conceptum realitate vestit. Animam a corpore separari posse
consectarium est finitudinis, efficitque essentiam mortalitatis entibus
viventibus propriae. Duae tamen partes Ideae, anima et corpus, non
prius nisi morte entium se ut duas diversas partes essentiales imme
diatae Ideae, nempe vitae manifestant.
MM. Iº/, d ú o s ο ρ λ ά α NVa t es •• •• e.
Logica est scientia compleetens conceptum Ideae purae, quae
limites cogitationis purae non migrat. Quamdiu haec Idea eharacterem
ideae logicae non exuit, subjectivitatem non egreditur. Hesultatum vero
ultimum Logicae, pura nempe veritas, fundamenta ponit alterius novae
scientiae, si Idea, id est: absoluta unitas subjectivitatis et objectivi
tatis non ceu quiescens , et immota cogitetur, sed subsistat in infinito
inotu conceptus, qui se ipsum tanquam aliud ponit, atque hoc modo
sibimet ipsi aequalis evadit. Quapropter:
 — 213 —

1-0. Natura est idea, quae tam qua objeetum, quam qua subje
ctum conceptus est; ejus formam conspicimus in eo, quod e.rterne
esse, aut aliter esse possit. Determinabilitate externa, et contingentia
naturae se manifestat ejusdem impotentia determinationibus concep
tuum conformiter producta sua formandi, et conservandi.
2-o. Idea per Naturam se manifestans tribus absolvitur determi
nationibus, utpote : Mechanica, Physica et Organica.
3-0. Mechanica occupatur abstraeto vario extra se posito, nempe
tempore ac spatio ; dein materia et motu absoluto; demum in libero
motu constituta materia. Tempus et Spatium a se invicem separata
sunt merae abstractiones, quae in se mutuo transire, atque altiorem
unitatem efficere valent. Motus est temporis in loco, et loci in tempore
positio ; existens vero et identica amborum momentorum (Spatii et
Temporis) unitas audit materia, cujus proprietates ex hac definitione
sine difficultate cognoseere licet: Est nempe materia ratione Spatii
composita ; ratione Temporis, in quantum abstrahimus a determinata
forma, est aeterna et immutabilis. Tribuitur insuper materiae impene
trabilitas, resistentia, divisibilitas et alia praedicata.
li-o. Physica tres complectitur partes, quarum prima est Physica
individualitatis unirersalis; altera individualitatis particularis; tertia
individualitatis totalis. Prima explicat conceptus lueis ; corporum lu
centium et opacorum; elementorum, uti : Ignis, aëris, terrae et aquae ;
denique meteorologici processus in tellure. Altera evolvit specificam
gravitatem et densitatem materiae , cohaesionem, sonum et calorem.
Denique tertia enucleat determinationes, quae respiciunt materiae for
mationem, hujusque principium; individualia corpora; colores, odorem;
electricitatem et processum chemicum.
5-o. Tandem in 0rganica exponit Hegel vitam esse Ideam, quae
in organismo ad immediatam existentiam evehitur. Quemadmodum
tria momenta sunt, secundum quae conceptus dividuntur; ita tres,
gradus vitae sunt. Horum infimum occupat universalis imago vitae, id
est: 0rganismus geologicus; alterum tenet vita particularis vel for
malis subjectivitas, id est: Natura regetabilis ; tertium et summum
sibi vindicat singularis, concreta subjectivitas, id est: Natura animalis.
III. P/. f ι ο ε ο ρ Λ ά αι § p é r é t •w s.
Non alium Philosophiae Spiritus praefigere possumus finem ac
sensum librorum Aristotelis: De anima, explanare. Sunt enim hi libri,
si non unicum , certe praecipuum hoc in cognitionum genere opus.
Philosophiam Spiritus brevibus exponimus:
1-o. Suprema Philosophiae, culturaeque tendentia, et scopus fuit
semper: Absoluti definitionem invenire, quam exprimit sequens pro
positio : Absolutum est Spiritus. Est namque Spiritus idea, cui con
venit Esse pro se, et cujus objectum aeque ac subjectum est conceptus.
2-o. Evolutio Spiritus triplici se manifestat gradu, nempe:
a. Vel enim existit Spiritus in forma relationis ad se ipsum, et
audit: Spiritus subjectivus.
b. Vel se manifestat Spiritus in forma realitatis, id est: in forma
mundi, ubi se libertas ceu necessitatem sislit, quo respectu dicitur:
Spiritus objectivus.
 — 214 —

c. Vel denique Spiritus est in et per se existens Unitas, in qua

objectivitas et idealitas (conceptus) Spiritus jungitur; unde Spiritus
in sua veritate absoluta audit: Spiritus absolutus.
3-o. Anima est universalis immaterialitas Naturae, seu hujus
idealis et simplex vita. Eadem anima fundamentum praebet, ob quod
Spiritus particularis, aut singularis esse potest.
lu-o. Spiritus supra animam elevatus devenit ad Ego et ad Con
scientiam. Potest se Spiritus ut oonseientiam per varios gradus mani
festare, quorum is est scopus, ut Spiritus hanc sui manifestationem
cum sua essentia identicam efficiat. Infimus praememoratorum gra
duum censetur immediata , seu sensualis conscientia; hae altiorem
constituit Observatio; tum Intellectus , ac tandem Conscientia sui
ipsius.
5-o. Moralitas est consummatio Spiritus objectivi. Quum nimirum
libertas non sit aliud, quam universalis voluntas rationalis, quam in
puris cogitationibus singularium subjectorum cognoseimus: reete diei
mus, moralitatem esse libertatem sui ipsius consciam, quae in con
suetudinem (Naturam) abiit.

C r 1 s i s.
Nullum est systema, seu recentiorum, seu antiquorum percurrere
placeat doctrinas, cujus auctor pari, ac Hegel conatu quoslibet con
ceptus in ambitum Philosophiae cadentes a priori construere, synthe
tice definire, ac omnia, quae in aliis systematibus precario assumi et
arbitrario supponi solebant, removere adlaboraverit. Eapropter a ma
gistri sui Schelling placitis pedetentim recessit. Quamvis etenim ejus
dem fundamentalem de unitate subjectivitatis et objectivitatis, ideali
tatis ac realitatis ideam receperit et tenuerit; atque in eadem absolutam
seientiam, et absolutam veritatem Philosopho quaerendam reposuerit:
nihilominus tamen magistri sui placita de intuitione intellectuali, quia
pro concessis et probatis assumta fuere, rejicere non dubitavit, sperans
fore, ut hoc modo liceat sine periculo erroris in veritatis cognitionem
tandem pervenire. Non igitur miremur, si videamus multos veritatis
inveniendae, ac Philosophiae colendae sincero studio animatos in Hegelii
castra convolare ; verum id potius inquiramus, cur non pauci ejus
asseclarum se delusos videntes, atque adversariorum telis impetitos
vel ex toto, vel ex parte recesserint adeo, ut Hegel paullo ante mortem
scholae suae interitum non male praesagiisse censeatur.
Caussarum spretae ac neglectae a quamplurimis Philosophiae
Hegelianae duo assignari possunt genera, quorum prius eaeternas, in
forma positas; alterum internas in materia latentes respicit caussas.
Ad priores refertur: Usus terminorum obscurorum, atque ambiguorum ;
dicendi genus durum, insolitum et abstractum; orationisque siccitas,
difficultates plurimas, ac tandem nauseam progenerans. Praetereundum
nequaquam est, ne unum quidem e bene multis discipulis Hegelii, ele
gantia stili, ejusque claritate consuluisse defectibus magistri sui. In
omnibus quinimo eorum operibus iidem termini, eaedemque recurrunt
phrases et formulae, maxima sui parte inperspicuae; quare adversae
 — 215 —

sententiae fautores non neglexerunt eos insimulare, quasi in magistri

verba juraverint. — Caussas internas adferentes devenimus ad dijudi
candam veritatem systematis totius, quo in opere eo difficilius versamur,
quod multis obscuritatibus plurimi a sensu penetrando arceantur; tum
quod alii , quibus etiam difficiliora intelligere concessum fuit in hac
doctrina conspiciant systema consummatum scientiae rationis purae,
atque Hegelium non modo tres Kantianas partes, sed etiam Physicorum
veterum simplicitatem ; Platonis artem dialecticam et amplitudinem;
Aristotelis notionum concretionem et distinctionem ; Spinozae excel
sitatem et denique Leibnitii et Fichtei spiritualitatem ; nec non Schel
lingii naturae cognitionem in se uno collegisse, conjunxisseque autu
ment. His tamen laudibus non obstantibns quasdam animadversiones
adnectere officii nostri existimamus, parum solliciti quis dicat, quin
potius intenti ad ea, quae dicuntur. Hoc e capite aimus:
1-o. Mysticismum Neoplatonicis gratissimum revehere conatur
et Hegel et ejus discipuli. Quanta in Religionem et Philosophiam re
sultent incommoda, quivis veritatis non incurius facile perspexerit.
Aut non videtur omnem omnino rationis usum abnegare Hegel dum
asserit: In Religionis natura et essentia necessario deprehenduntur
inconsequentiae, contradictionesque ideo, quod in ea verum stricte
tale, verum speculativum non in sua plena, pura luce, sed in divisis et
turbidis radiis finitarum determinationum intellectus se sistat. Qui
potest capere, capiat! -

2-o. Sententia: Eae idea identitatis absolutae patet veritatem e

conjunctione sibi oppositarum repraesentationum oriri debere, prin
cipii adinstar defensa ipsamet uberiore probatione indiget. Cur sunt
oppositae repraesentationes conjungendae, et non potius una illarum
simpliciter tollenda?
3-o. Differentia inter intellectuale, dialecticum et positivo-ratio
*male momentum fine solvendi contradictionem nil aliud est, quam
logica methodus abstractionis et determinationis, qua utentes ultra id,
quod per experientiam datum est nos elevare haudquaquam valemus.
lμ-ο. Trichotomia Philosophiae in Logicam, Philosophiam Naturae
et Philosophiam Spiritus fundatur juxta Hegelii sententiam in eo, quod
Absolutum se a se ipso discernat, sibimet ipsi aliud, in hoc alio autem
sibimet ipsi aequale sit. Ast hoc suo dicto ostendit se nec Dualismi
memorem fuisse, qui obtinet inter ens immateriatum et materiatum ;
liberum et non liberum; nec originalitatis laude se dignum esse,
Schellingio jam prius gradatim evolutam conscientiam absolutae iden
titatis propugnante.
5-o. Quum in Logica purum Esse, quod Abstracti logici vim
habet, dicatur esse basis omnis varii, ita, ut haec nil sit aliud, quam
se ipsum realisans conceptus: suapte intelligitur formale non parum
permutari cum reali ; quare, prout apud Schelling, libertas est pro se
existens potentia substantiae.
6-o. Philosophia Naturae complectitur constructiones apriori
sticas et sententias arbitrarias nullius valoris et momenti, quas cum
experientia non confirmet, pro explicandis phaenomenis Naturae ad
hibere consultum uon erit.
 — 216 —

7-o. In Philosophia Spiritus pro basi, eui omnes cognitiones

superstruantur, statuitur sensualitas ; ratio in merum intellectum
abit; moralitas denique nobili suo charactere spoliata ad puram legali
tatem detruditur.
8-o. Convictionem de animae humanae immortalitate quae religiosi
tati et moralitati nexu intimo copulatur negat, dicens: Spiritum humanum
transiems et caducum esse momentum in dialectico decursu particu
larisationis et singularisationis Absoluti.
9-o. Summum culmen attigit Philosophia Christiana, si Dei cogni
tionem ceu supremam, unicam et securissimam vitae instituendae nor
mam hominibus exponat, ac scientifice firmet; quod ipsum in Hegelii
doctrina frustra quaesierimus, in qua Deus pro Universali dialectico
habetur.

A p p e n d i x.
Philosophia Aristotelico - scholastica fere ad solam Germaniam
restricta fuit seculo 17°, et pauei Philosophorum teutonieorum, qui
altius visi sunt sapere imitatorum servum pecus evaserunt, atque
Baeonem, Cartesium, Hobbesium sequi maluerunt, quam novis doctri
nis exquirendis desudare. Primas culturae in Philosophia germanica
seintillas edidit Christianus Thomasius publicas institutiones Philo
sophiae lingua teutonica vulgans. Mutatur autem subito rerum facies,
quamprimum Leibnitii doctrinam Wolfius publici facit juris, neque
angustis concludit scholae parietibus. Exorti sunt eapropter inconditi
clamores ; neque defuerunt tenellae Philosophiae germanicae hostes
infensissimi Theologi, qui eandem Fatalismi et Atheismi praecipue in
cusare non erubuerunt. His tamen impedimentis non obstantibus unitis
multorum viribus Philosophiam germanicam illud perfectionis eulmen
attigisse certum est, a quo extraneos cunctos quam longissime distare
videmus. An vero dominium hoc, et laus Philosophiae multis com
parata sudoribus Germanos porro quoque maneat? quaestio est plena
pericli ; eoque certius negative solvenda, quo plures Philosophorum
linguam germanicam flosculis, mysticum Neoplatonismum redolentibus
exornare student; et quo magis insolito construendi modo atque am
biguo, res etiam obvias non explicare, sed implicare conantur, firmiter
convieti objecta Philosophiae sermone plano, ne videlicet iis quidpiam
auctoritatis derogetur, exprimenda non esse. Persuasio haec summopere
ridicula consectarii adinstar produxit indifferentismum, quo plerique
exterorum feruntur in Philosophiam germanicam. Ita videmus multos
alto supercilio Germanorum speculationes philosophicas despicere,
quales sunt Angli antesignano Dugald Stewart (n. 1753, m. 1828) ;
alios cernimus externo in cortice haerentes penetralia Philosophiae
germanicae horrere, uti: Gallos.
Angli a Baconis de Verulamio temporibus methodum feliciorem
in philosophando consequuti, agente Locke in Empirismum degenera
runt, quem Berkeley Idealismo, et Hume Scepticismo impugnarunt,
felici successu frustrati ob non minoris momenti adversarios, quales
fuere:
 — 217 —

a. Thomas Reid, Professor Glasgoviae, n. 1704. m. 1796. —

b. Joannes Oswald, qui sensum communem arbitrum fecit in Philo
sophia, praeprimis in Morali et Religione ; hostis eapropter tam Idea
lismi, quam etiam Scepticismi. — . c. Joannes Beattie, n. 1735.
m. 1803; Philosophus popularis. — Indoli Anglorum, in utile solum
tendentium, longe accommodatissimus fuit Empirismus, estque hodie
dum adeo, ut speculativae, eriticaeque Philosophiae nullum fere vesti
gium apud eos reperiatur.
Longe alia fuit sors Philosophiae apud Gallos, quorum plures
tuebantur Scepticismum, uti: Michael Montaigne, n. 1533, m. 1592;
Petrus Daniel Huetius, n. 1630, m. 1721; Petrus Bayle, n. 1647,
m. 1706; alii vero uti: René des Cartes ; Malebranche; Condillac;
Bonnet pugnarunt pro Dogmatismo, sensim in Empirismum, Sensua
lismum et Materialismum degenerante, ae frivolis praeprimis Voltairei
(n. 1694, m. 1778) philosophematibus inclarescente. Recentiores
Galliae Philosophi sic volente Ph. Damiron in sequentes dividi possunt
classes, in quarum prima Sensualistae sunt, qui a sensatione ordiun
tur, uti: Petrus Joannes Cabanis, n. 1757, m. 1808; Joannes Gal!
(Germanus), n. 1758, m. 1828; Petrus Laromigière, n. 1756; Volney,
n. 1750, m. 1820. In secunda numerantur Theologici, qui revelationem
principii adinstar assumunt, quales fuere: Vice-Comes de Bonald;
Josephus de Maistre, n. 1753, m. 1821; Baro Eckstein, n. 1785. In
tertiam conjiciuntur Eclectici, qui a conscientia inchoant; tales sunt:
Fridericus Ancillon (Germanus), n. 1766; Victor Cousim, n. 1791 ;
Philippus Damirom et Th. Jouffroy, n. 1799, ambo discipuli prioris ;
Josephus Degerando, n. 1772; Keratry, n. 1769; Victor Bonstettem
(Helveta), n. 1715, m. 1832; Maime de Biram, n. 1766, m. 182'■ ;
Petrus Royer- Collard, magister Victoris Cousin, n. 176*. His addi
possunt Mysticismi fautores, quales fuere: Dutois; Fabre d'0livet,
m. 1769, m. 1825.
Lusitanos inter, et Hispanos in hodiernam usque diem vix alia
viget, quam aevi medii Philosophia scholastica. Sub nomine Philoso
phorum Conimbricensium nec alii sunt intelligendi, quam presbyteri
Societatis Jesu, Conimbricae in Universitate explanando Aristoteli
operam navantes. Disciplinae philosophicae alto immersae sunt som
no ; earumque per extraneos fors provehenda cultura plane insupera
bilia experitur impedimenta, tum ob intestinas, quibus hae gentes scin
duntur, factiones; tum ob fastum, contemtum, imo odium in omne,
quod extraneum esse cognoscitur.
Hollandi, Dani et Sueci manifestant quidem animum in Philo
sophiam pronum, quin tamen ab Hugonis Grotii (n. 1583, m. 1645)
et Benedicti Spinozae temporibus novi systematis auctores evaderent.
Franciscus Hemsterhuis, m. 1720, m. 1790, popularis Philosophiae
socraticae laudes tulit. Kinker et Paulus de Hemert plurimum ad
Philosophiae criticae propagationem in Hollandia tam verbo, quam
scriptis contulere, quamvis posterior in castra Fichtei transierit.
Daniel Wyttenbach, n. 1716, m. 1820, operibus suis historiam Philo
sophiae plurimum amplexus est. Hollandi inquisitionibus philologicis
potius, quam philosophicis incubuerunt; Dani et Sueci autem Germanos
 — 218 —

fuere secuti, uti: Henricus Steffens, n. 1773, Professor Physicae

Berolini ; Thomas Thorild, n. 1759, m. 1808; Joannes Ericus Berger,
n. 1772, m. 1833.
Originarium systema Philosophiae hungarae invenire haud lieet,
non quasi torpore quodam constrieta ingenia otio aruerint, ac desidia;
sed quod per infaustissimum caussarum plurium concursum vicinam
potius Germaniam eruditionis hauriendae caussa petere, ac (quod
minus molestum est) placitis exterorum deferre potius, quam novam
aperire viam in philosophando studuerint. Repetendum inde venit
omnem Philosophiae germanicae sectam discipulos habuisse inter Hun
garos. Sic fuere Cartesium secuti: Joannes Csere, qui Encyclopaediam
anno 16530 et Logicam anno 16560 primus donavit lingua hungarica;
morte praematura ereptus anno 1659°. — Paulus Csernátoni, m. 1676. -
Nicolaus Apáti, n. 1662, m. 1721. — Daniel Guilelmus Moller, Poly
histor, n. 1642, m. 1712. — Antonius Reviczky, Societatis Jesu, qui
ab anno 1753° usque 1757-um tribus libris absolvit elementa Logicae,
Metaphysicae et Theologiae naturalis.
Sub vexillis Philosophi Regiomontani militarunt: Sigismundus
Carlovszky, m. 1821; Stephanus Márton, m. 1831 ; Samuel Köteles,
n. 4770, m. 1831; Samuel Fuchs. Horum adversarii Anti- Kantiani,
vel Empirici fuerunt: Josephus Rozgonyi, m. 1823; Joannes Baptista
Horváth; Simeon Chuchich potiori jure adnumerandus Eclecticis ;
et Daniel Ercsei, qui primus lingua hungarica edidit Philosophiam
totam systemate absolutam duobus tomis, anno 18130—1817-um.
Quam sortem Fichte in Germania habuit, eandem expertus fuit
quoque inter Hungaros; unicum enim si exceperimus diseipulum
Paulum Sipos vix alium notae majoris noscimus.
Schellingio adhaeserunt: Georgius Aramka , n. 1737, m. 1817;
Stephanus Rácz, n. 1782, m. 1828.
Plurimis placuit, iisque praecipuis Eclecticismus, cui se addixere:
Josephus Takács (Péteri) ; Paulus Sárváry; Joannes Endrödy,
n. 1757, m. 1821; RR. DD. Georgius Fejér et Josephus Ruszek;
ille vir eruditionis et lectionis vastissimae primus vulgavit Anthro
pologiam lingua hungariea; hic plurimum ob historiam Philosophiae,
in qua judicii aeumine exeellit, memorandus. — Joannes Imre,
m. 1832, universam Philosophiam systemate complexus est, primum
quidem idiomate latino, tum et hungaro, eui tamen operi consummando
morte abreptus par non fuit. Posteriori opere plurimum et laudis et
meriti acquisivit ob novos, quibus usus fuit, terminos technieos. —
Josephus Prungi seripsit Logicam; Josephus Verner Professor Philo
sophiae in Universitate hungara Philosophiam tam theoreticam, quam
etiam praeticam, et Psychologiam empiricam eloquentia, stilique ele
gantia mira principiis Eclecticismi conformiter elaboravit.
Polonorum Philosophia medio aevo fuit scholastica; reeentiorum
vero plurimi sequebantur Gallos, donee recentissimis temporibus
Germanorum philosophandi rationem et scrutarentur et imitarentur.
Horum e numero sunt: Andreas Sniadeczky; Joannes Goluchowsky,
Schellingii assecla: I. E. Jankowsky, Professor Philosophiae Cra
coviae ; Ignatius Zabellewicz, Varsoviae Professor Philosophiae,
 — 219 —
qui systema Krugii polonico idiómate donavit. Temporum injuriis diu
vexata, ac tandem oppressa natio non habuit viros, qui se totos Philo
sophiae sacrarent. -

Philosophia russica nondum existit, quod facile intellectu est.

Petrus Magnus etenim populum e barbarie ad civilitatem perducere
coepit, ejusque successores in eoepto opere continuando totis satagunt
viribus. Culturae literarum plurimum impedimenti posuit servitutis
jugum, sub quo maxima populi pars hodiedum gemit. Ad nobiliores,
potentioresque restrieta Philosophia aut gallica est, aut germanica;
ita tamen, ut auctores quasi malefactum tentantes, ficto et peregrino
sub nomine latere velint potius, quam vera nomina operibus suis
inseribere.
 ' Ta buIa

exhibens chronologiea serie

facta praecipua, eventusque in Philosophia memorabiles.

210t. Budda religionis indicae fundator.
Anno
ante Chrlstum n.
1100. Minos Cretensium legislator, Mosi dicitur coaevus.
1250. Orpheus floruit.
12/10. Sanchuniaton vixisse fertur.
100!. Salomo natus.
1000. Homerus vixit; juxta nonnullos Hesiodo eoaetaneus.
9/10. Salomo mortuus.
900. Hesiodus vixit, secundum alios 800 ante Christum annis.
889. Lycurgus Spartanorum legislator floruit.
770. Circa hoc tempus Abaris in Graeciam venit.
66'μ. Zaleucus celebratur. Hoc fere tempore natus est Periander.
6!10. Thales natus juxta Apollodorum.
639. Pittacus natus.
638. Solon Atheniensis natus.
629. Thales natus secundum Meiners.
625. Draco floruit.
620, Confucius natus.
615. Anacharsis Scytha venit Athenas.
611. Anaximander natus.
610. Bias floruit.
608. Pythagoras natus juxta Larcher.
600. Hoc circiter anno Pherecydes n.
598. Solonis legislatio. — Anacharsis adhuc vivit.
597. Thales praedixit eclypsim solis.
593. Cleobulus floret.
592. Periander celebratur.
58!. Periander m. — Pythagoras n. juxta Meiners.
569. Pittacus m.
561. Solon m.
557. Anaximenes floret. — Circa hoc tempus Xenophanes m.
556. Chilon vivit.
5/|7. Anaximander m.
5/13. Thales m. et Pherecydes.
Pythagoras Crotonem petit.
536. Xenophanes Colophonius fundamenta ponit scholae eleaticae.
 — 221 —
Ammo
ante Christ.
501. Pythagoras m. — Parmenides jam floruisse dicitur.
500. Anaxagoras n. — Heraclitus floret. — Hoc circiter tempore
Leucippus docuit.
Alcmaeon Crotoniates et Zeno Eleates natus.
Parmenides nàtus juxta nonnullos.
lμ98. Anaximenes moritur.
lμ9'μ. Democritus nascitur.
1190. Pugna in campis Marathonicis.
!1S9. Pythagoras m. secundum alios.
!|8S. Empedocles n.
Pugna ad Salaminam.
É Diogenes Apollonius floret.
Democritus n, e sententia nonnullorum.
Socrates n.
Parmenides et Zeno veniunt Athenas.
Democritus n. juxta alios.
Empedocles jam celebratur.
Anaxagoras Athenas appulit.
Architas Tarentinus floret. — Xenophon natus.
Charondas celebratur.
Melissus floret.
Gorgias edit librum: nsgu qvoeoog.
Protagoras et Prodicus florent.
Initium belli Peloponnesiaci.
Anaxagoras Atheismi accusatur.
Plato. n. juxta Corsini.
Plato n. juxta Diogenem Laërtium.
Anaxagoras et Empedocles moriuntur.
Gorgias legatus Siculorum venit Athenas.
Plato natus juxta alios.
Diagoras Melius alias Atheus floruit.
Diogenes Sinopensis et Antisthenes nati.
Democritus m. Eusebio teste.
Finis belli Peloponnesiaci.
Socrates m. — Euclides floret ac Xenophon.
Plato cum multis amicis Socratis Megaram ad Euclidem se
recipit.
Xenocrates Chalcedonius n.
Plato proficiscitur prima vice Syracusas.
Democritus hoc tempore m. secundum Hipparchum 109 annos
natus.
3S!!. Aristoteles n.
380. Antisthenes et Aristippus celebrantur.
376. Pyrrho natus.
367. Aristoteles Athenas venit Platonem auditurus.
Plato altera vice Syracusas petit.
363. Theophrastus m.
362. Eubulides Megarensis floret.
 — 222 —
Anno
ante Christ.
361. Plato tertia vice Syracusas venit.
360. Xenophon m.
356. Alexander M. n.
350. Hegesias IIsu6ιόανατος, Persuasor ad mortem dictus celebratur.
348. Plato m. cui succedit Speusippus. — Aristoteles cum Xeno
erate Hermiam Atarnensem adeunt.
345. Aristoteles Mitylenas aufugit.
344. Alexinus.
343. Aristoteles evocatur in magistrum Alexandri Magni.
342. Epicurus n.
340. Stilpo Megarensis floret.
Pyrrho et Anaxarchus celebrantur.
339. Speusippus interimit se ; eundem excipit Xenocrates.
337. Pugna ad Chaeroneam.
336. Philippus Macedo moritur.
335. Aristoteles erigit scholam in Lycaeo.
330. Thrasymachus Chalcedonius floruit.
Crates Thebanus et Hipparchia.
324. Alexander M.,'Diogenes Sinopensis et Antisthenes moriuntur.
322. Aristoteles m, Theophrastus succedit ei. — Demosthenes in
Calabria m.
320. Dicaearchus Messina oriundus floret.
318. Arcesilaus n.
316. Arcesilaus n. secundum alios.
811. Xenocrates Chalcedonius m. — Polemo.
Crantor floruit.
306. Epicurus fundat scholam Athenis.
300. Diodorus Kronos, Menedemus et Stilpo adhuc vivunt. —
Zeno fundat Stoam.
Theodorus Atheus.
288. Pyrrho m.
286. Theophrastus m. et sequitur Strato Lampsacenus.
280. Chrysippus n.
270. Epicurus m. — Crates Academieus circa hoc tempus floruit.
269. Strato Lampsacenus m. et succedit Lyco.
264. Cleanthes celebratur.
260. Zeno Stoicus hoc circiter anno m. — Persaeus floruit.
259. Cleanthes succedit in magisterio Zenoni.
2!!!!. Arcesilaus m.
2!11. Arcesilaus juxta nonnullos m.
230. Diogenes Babylonius Stoicus n.
222. Lyco m.
217. Carneades n.
212. Chrysippus m. — Crates Mallotes Stoicus Romam venit.
208. Chrysippus juxta alios m.
Zeno Tarsensis.
Diogenes Babylonius.
186. Crilolaus peripateticus hoc circiter tempore n.
 — 223 —
Anno
ante Christ.
185. Panaetius Rhodius natus fertur.
156. Diogenes Babylonius legatione fungitur socio Carneade Aca
demico et Critolao peripatetico.
nim,
150. Antipater Tarsensis celebratur.
1 l12. Diogenes Babylonius Stoicus occisus, quem excepit Antipater.
\*
129. Carneades m. Clitomachus succedit.
108. Cicero n.
101. Clitomachus m., quem sequitur Philo.
95. Titus Lucretius Carus n.
69. Antiochus Ascalonita m.
53. Posidonius Stoicus Homam proficiscitur.
51. T. I.ucretius Carus m.
!!!. M. T. Cicero occisus.
30. Aegyptus provincia Romanorum facta.
27. Augustus Imperator.
25. Philo Judaeus hoc circiter tempore n.
20. Philo J. n. secundum alios.

Anno
immlf, post Christ.
mes M 2 Seneca m.
!10. Philo Judaeus venit Romam.
65. L. A. Seneca m.
69. Jerosolymarum excidium.
89. Justinus Martyr n.
94. Epictetus jussu Domitiani Roma pulsus.
96. Apollonius Tyanaeus m.
119. Marcus Aurelius Antoninus Philosophus n.
M. - 121. M. A. Antoninus Philosophus n. juxta nonnullos,
131. Claudius Galenus Pergamenus m.
138. Rabbi Akibha m.
1!15. Basilides Stoicus magister M. A. Antonini floret.
161. Marcus Aurelius Antoninus regni gubernacula capessit.
165. Justinus Martyrii corona redimitus.
jrii, 180. M. A. Antoniiius Philosophus m. cui succedit Commodus
185. Tertullianus circa hoc tempus natus.
193. Ammonius Saccas fundat scholam Alexandriae.
200. Clemens Alexandrinus cathedra motus.
205. Plotinus Lycopoli in Aegypto n.
220. Clemens Alexandrinus et Tertullianus moriuntur.
232. Plotinus eligit Ammonium magistrum.
233. Porphyricus n.
2!13. Ammonius Saccas m.
263. Porphyrius Romam veniens Plotini scholam ingreditur.
269. Porphyrius in Siciliam abit.
270. Plotinus m.
304. Porphyrius m.
306. Constantinus M.
 Anno
post Chrìst.
321. Jamblichus jam floret.
326. Arnobius circa hunc annum m.
333. Jamblichus m. -

338. Lactantius m.
354. S. Augustinus n.
395. Divisio Romani imperii.
l112. Proclus Constantinopoli n.
li30. S. Augustinus m.
lμ70. Boëthius n.
180. Cassiodorus hoc fere tempore lucem conspexit.
l185. Proclus m.
l186. Marinus succedit Proclo.
!190. Marinus m.
lμ91. Isidorus excipit Marinum.
526 Boëthius capite plexus.
529. Justiniani jussu Athenis clauduntur scholae philosophicae.
533. Damascius e Persia redit.
539. Cassiodorus coenobium ingreditur.
550. I)amascius adhuc floret.
563. Circa hunc annuni obiit Cassiodorus.
570. Muhammedes lucem conspexit.
622. Muhammedes Mecca Medinam fugit.
631. Muhammedes m.
636. Isidorus Hispalensis m.
672. Venerabilis Beda n.
735. Idem m.
736. Flaccus Alcuinus n.
786. Harum Al-Raschid vivere desiit.
S00. Hoc tempore celebratur Al- Kendi.
804. Flaccus Alcuinus obiit.
814. Carolus M. m.
833. Al-Mamon m. cui succedit Al-Motawackel.
847. Al-Motawackel m.
877. Joannes Scotus Erigena venit in Galliam.
886. Idem m.
966. Al-Farabi m.
981. Avicenna (Ebn-Sina) n.
992. Avicenna n. secundum alios.
999. Gerberius tiara pontificatus romahi ornatus sub nomine
Sylvestri II.
100/1. Idem m.
1005. Lanfrancus n.
1006. Petrus Damianus n.
1010. Berengarius Turonensis hoc circiter tempore n.
1034. §. Anselmus n.
1035. S. Anselmus n. secundum alios.
10'12. Lanfrancus monasterium Beccense petit.
1050. Avicenna m.
 — 225 —

Anno
post Christ.
1060. Anselmus Beccensium monachorum numero adscribitur.
1063. Idem Beccensium Prior eligitur.
106!!.. Avicenna m.
1072. Al-Gazel m. — Petrus Damianus m.
1078. S. Anselmus Beccensium Abbas salutatur.
1079. Abaelardus n.
1088. Berengarius Turonensis m.
1089. Lanfrancus m. -

1093. S. Anselmus Archi-Episcopatum CantuariensemTadit.

1096. Hugo a. S. Victore n.
1101. Abaelardus docet Meleduni.
1109. S. Anselmus m.
1118. Abaelardus docet Parisiis.
1120. Guilelmus a Campellis m. -— Circa hunc annum natus est
Joannes Sarisberiensis.
1127. Al-Gazel m.
1131. Moses Maimonides n.
1137. Joannes Sarisberiensis ex Anglia in Galliam appulit.
1110. Joannes Sarisberiensis redit in Angliam.-Hugo a. S. Victore m.
112. Abaelardus m. in Prioratu S. Marcelli prope Catalauniam.
115!μ. Gilbertus Porretanus m.
1163. Joannes Sarisberiensis ejicitur in exilium.
1161. Petrus Lombardus m. -

1180. Joannes Sarisberiensis m.

1193. Thophail m. — Albertus M. n. secundum aliquos.
1205. Moses Maimonides m. — Albertus M. natus juxta nonnullos.
1206. Averrhoes m.
1211. Rogerius Baco n.
1217. Averrhoes m. secundum alios.
1221. Albertus M. ordinem S. Dominici ingreditur. — S. Bona
ventura n.
1221. S. Thomas de Aquino m.
123',. Raymundus Lullus n.
1236. Albertus M. Parisiis Doctoris Theologiae lauream obtinet.
1239. Idem eligitur Provincialis Ordinis S. Dominici.
12/13. S. Bonaventura Franciscanorum et S. Thomas Dominicanj
rum ordinem ingrediuntur.
1260. Albertus M. Episcopus Itatisbonae creatus.
1263. Albertus M. se abdicat Episcopatu.
127lμ. S. Bonaventura et S. Thomas de Aquino moriuntur.
1275. Joannes Duns Scotus hoc anno circiter n.
1280. Albertus M. m.
1292. Rogerius Baco m. juxta nonnullos.
1293. Henricus Gandavensis, Doctor solemnis m.
1294. Rogerius Baco m. secundum aliquos.
130'μ. Franciscus Petrarca m. — Joannes Duns Scotus Parisios venit
1308. Joannes Duns Scotus Coloniam profectus ibidem moritur.
1313. Joannes Boccaccio m.
15
 Anno
post Christ.
1315. Haymundus Lullus m.
1816. Aegidius de Columna, Doctor fundatissimus et Princeps Theo
logorum m.
1325. Franciscus de Mayronis, Magister abstractionum, Doclor
illuminatus et acutus m.
1327. Buridanus Reetor Universitatis parisinae.
1332. Durandus de S. Porciano, Doctor resolutissimus m.
1837. Gualterus Burlaeus tenet cathedram Oxonii.
1839., Occamus in Ludovici Bavari aula asylum quaerit. — Barla.
am legatione fungitur apud Benedictum 12-um.
13/17. Guilelmus Occamus m.
1350. Petrus de Alliaco (Pierre d'Ailly) n.
1356. Buridanus fertur fundamenta posuisse Universitatis Vindo
bonensis.
1357. Thomas Argentinensis m.
1358. Buridanus adhuc vivit Parisiis.
1363. Joannes Gersonius n.
1375. Franciscus Petrarca m. (juxta alios 137!).
1376. Joannes Boccaccio m.
13S7. Manuel Chrysoloras legatus,
1389. Franciscus Philelphus.
1395. Bessario n.
1396. Marsilius de Inghen m.
115. Manuel Chrysoloras m.
1l125. Petrus de Alliaco m.
129. Joannes Gersonius m.
1433. Marsilius Ficinus n.
1136. Bessario fit Archi-Episcopus Nicaenus.
1438. Georgius Gemistus Floréntiam venit,
1440. Inventio typographiae.
1153. Expugnatio Constantinopoleos per Turcas.
15%. Angelus Politianus n.
1163. Joannes Picus Comes de Mirandula n.
1172. Bessario Ravennae m.
1180. Franciscus Philelphus m. -

1/182. Bonaventura Sanctorum numero adscribitur.

1187. Henricus Cornelius Agrippa de Nettesheim m.
1193. Detectio Americae. — Theophrastus Paracelsus Bombasius
de Hohenheim n. -

flg9!}. Angelus Politianus et Joannes Picus moriuntur.

1199. Marsilius Ficinus m.
1508. Bernardinus Telesius n.
1515. Petrus Ramus (Pierre de la Ramée) n.
1517. Initia Reformationis per Martinum Lutherum.
1533. Michael Montaigne n.
1535. Henricus Cornelius Agrippa de Nettesheim m.
1541. Th. Par. Bombastus de Hohenheim m.
1560. Baeo de Verulamio n.
 Anno
post Clurist.
1568. Thomas Campanella n.
1572. Petrus Ramus nocte S. Bartholomaei a sicariis interficitur.
Baco de Verulamio Canlabrigiam venit.
157/1. Robertus de Fluctibus (Fludd) n.
1575. Jacobus Böhme n.
1582. Jordanus Brunus Genevam proficiseitur.
158!. Idem Parisiis publice disputat.
1585. Hugo Grotius n.
1586 Jordanus Brunus Lutheri dogmata profitetur.
15S8. Bernardinus Telesius m. — Thomas Hobbes n.
1592. Jordanus Brunus Patavium se confert. — Thomas Campa
nella Romam profugit. — M. Montaigne m. — Petrus
Gassendi n.
1596. Renatus Cartesius (René des Cartes) n.
1598. Thomas Campanella careeri mancipatus.
1600. Jordanus Brunus ad rogum damnatus flammis consumitur.
161!. Baco de Verulamio Cancellarii dignitate insignitus.
162!. Jacobus Böhme m. — Cartesius militiae mittit nuntium.
1625. Arnoldus Geulinx n. -

1626. Baco de Verulamio m. — Thomas Campanella libertati re

stituitur,
1630. Petrus Daniel Huetius n.
•
1632. Benedictus Spinoza et Joannes Locke nati,
1637. Robertus de Fluctibus m.
1638. Nicolaus Malebranche n.
1639. Thomas Campanella m.
16/12. I)aniel Moller n.
1645. Hugo Grotius m. — Petrus Gassendi Professor Matheseos
Parisiis.
1646. Godofredus Guilelmus Leibnitius n.
1647. Petrus Bayle n.
16/18. Marinus Mersennus m,
1650. Cartesius m.
1653. Joannes Csere primus edit Encyclopaediam idiomate hungarico.
1655. Petrus Gassendi m. — Thomasius n. -

1656. Joannes Csere Logicam vulgat lingua hungarica.

1659. Idem mortuus.
1662. Nicolaus Apáti n.
1663. Joannes Petrus Crousaz n.
1667. Joannes Franciscus Buddeus m.
1569. Arnoldus Geulinx m.
1676. Paulus Csernátoni m.
1677. Benedictus Spinoza m.
1379. Thomas Hobbes m. — Christianus Wolf n.
168'μ. Berkeley Georgius n.
1689. Carolus Montesquieu m.
1694, Joannes Locke edit librum: De intellectu humano. — Fran
ciscus Voltaire n.
15 *
 ¢}

— 228 —
Anno
post Christ. -

1702. Leibnitius Friderici 1-i sub auspieiis condit societatem, o,„.

ditam Berolini.
1704. Joannes Locke m. — Thomas Reid n.
1706. Petrus Bayle m.
1711. David Hume n,
1712. Daniel Moller m. — Joannes Jacobus Rousseau n.
1713. Dionysius Diderot n.
1714. Joannes Daries n.
1715. Nicolaus Malebranche m. — Stephanus Condillae „.
1716. Leibnitius m.
1717. Joannes Alembert n.
1720. Carolus Bonnet; Joannes Georgius Sulzer ; Franei,.,„,
Hemsterhuis nati.
1721. Petrus Daniel Huet m.
1723. Christianus Wolf Hala Saxonum exesse jussus. _ J.,a„„„,
Bernardus Basedow n.
1724. Immanuel Kant n. — Nicolaus Apáti m.
1728. Christianus Thomasius m. — Joannes Henrieus Lamber, n.
1729. Buddeus m. —— Mendelssohn n.
1735. Joannes Beattie n.
1736. Joannes Nicolaus Tetens n.
1737. Georgius Aranka n. — David Hume publici facit juris librum.
De natura humana.
1738. Joannes Augustus Eberhard n.
17l30. Joannes Georgius Feder n.
1712. Christianus Garve n.
17l13. Fridericus Henricus Jacobi m. *

1744. Joannes Godofredus Herder et Ernestus Platner. m.

1716. Daniel Wyttenbach n.
17l7. Christophorus Meiners n.
17'18. Crousaz m.
1750. Volney n.
1753. Berkeley m. — Josephus de Maistre n.
1754. Christianus Wolf m.
1755. Montesquieu m. — Kant privatus docens.
1756. Petrus Laromiguière n.
1757. Petrus Joannes Georgius Cabanis et Joannes Endrödy n.
1758. Joannes Josephus Gall n.
1759. Thomas Thorild n.
1762. Joannes Fichte n.
1766. Fridericus Ancillon n. — Maine de Biran n.
1769. Fabre d'Olivet n.
1770. Kant fit I.ogicae et Metaphysicae Professor. — Georgius
Guilelmus Fridericus Hegel et Samuel Köteles n.
1772. J. M. Degerando et Joannes Ericus Berger n.
1773. Henricus Steffens n.
1775. Fridericus Guilelmus Schelling n.
1776. David Hume m.
 — 229 —

Anno
post Chrlst.
1777. Joannes Henricus Lambert m.
1778. Voltaire et ltousseau m.
1779. Sulzer m.
1780. Condillac m.
1782. 8tephanus Rácz n.
1783. d'Alembert m.
1783. Diderot m.
1785, Baro Eckstein n.
1786. Mendelssohn m.
1788. Hegel Tübingam venit.
1790. Basedow et Hemsterhuis moriuntur.
1791. Daries m. — Victor Cousin n.
1792. Fichte vulgat opus anonymum: De critica revelationis.
1793. Bonnet m.
1796. Thomas Reid m,
1798. Garve m.
1799. Th. Jouffroy n. — Fichte renunciat cathedrae Jenensi.
1802. Schelling Doctoris in arte medica honores consequitur.
1803. Herder et Beattie mortui. -

180!.Jacobi praeses Academiae eligitur. — Kant m.

1805. Fichte proficiscitur Erlangam. — Hegel Professor Philo
sophiae publicus Jenae.
1807. Tetens m. — Schelling fit socius Academiae Monachii.
180S. Schelling Academiae Monachiensi a secretis. — Hegel fit
Hector Gymnasii Norimbergensis. — Cabanis etThorild m.
1809. Eberhard m. — Fichte venit Berolinum.
1810. Meiners m.
1812. Jacobi renunciat dignitati Praesidis, et migrat Parisios.
181!. Fichte m.
1816. Hegel obtinet Heidelbergae cathedram Philosophiae.
1817. Georgius Aranka m.
1818. Platner m. — Hegel evocatur Berolinum in professorem
Philosophiae,
1819, Jacobi m.
1S20. Schelling Monachio discedit. — Volney et Wyttenbach m.
1821. Feder, Josephus de Maistre, Carlovszky moriuntur.
1823. Josephus Rozgonyi m.
182!. Maine de Biran; Joannes Endrödy moriuntur.
1825. Fabre d'Olivet m.
1827. Schelling denominatus in Professorem Philosophiae Monachii.
1828. Gall et Rácz m.
1831. Hegel, Stephanus Márton et Kóteles mortui.
1832. Joannes Imre m.
1833. Joannes Ericus Berger m.
18/11. Schelling Berolinum evocatus petit.
 LI In d e x

nominum propriorum•

A. Ammonius Saccas. 76. 101.

Aasa. 16*). 1'■.
Abaelardus. 92. 122.
Abaris. 15. 13.
Adam Kadmon. 73. 99.
Aegyptii. 10. 7.
* Aenesidemus. 69. 91.
Aeon. 7l£. 99.
Aeones. 7/1. 99.
Aeschines. '11. 37.
Agrippa. 70. 93.
Agrippa de Nettesheim. 103. 137. Anytos. '11. 36.
Ahriman. 11. 9.
Ailly, Pierre (Petrus de Alliaeo) Apollonius. 63. 85.
99. 133.
Akibha. 73. 98.
Albertus Magnus. 9',. 12'ι.
Albinus, vel Alcuinus. 86. 115.
Alcmaeon. 28. 26.
Alcuinus, vide Albinus.
Alembert. 120. 175.
Alexander Aphrodisiaeus. 6'£. 87. Aristippus Junior Metrodidactos.
Alexandrini vide Neo-Platonici.
Aleximus. !2. 38.
Alfadur. 16. 1!.
Al-Farabi. 8/1. 112.
Al-Gazel. 8'1. 112.
Alkendi. S!g. 112.
Al-Mamon. 81. 111,
Al-Mansor. 8',. 111.
Al-Mohdi. 8',. 111.
Al-Motawackel. S'i. 111.
Al-Raschid. 8'!. 111.
Amelius. 77. 10!.
Anacharsis. 15. 13.
Anaxagoras. 26. 21.
Anaxarchus. '17. 59.
Anaximander. 22. 18.
Anaximenes. 2', 19.
Ancillon. Append. 217.
Anniceris. !15. 111.
Anselmus. 89. 118.
Antiochus. 5'1. 77.
Antipater. 19. 73.
Antisthenes. !11. 37. — 13. 38.
Apáti. Append. 218.
Arabum Philosophia. 8',. 111.
Arcesilaus. 51. 7'£.
Archytas. 28. 26.
Aranka. Append. 2f8.
Arete. !1. '10.
Argyropulus, 101. 135.
Aristippus Cyrenaicus.%1.37.44.39.
'■'■. l10,
Aristo. '15. 10. — \6. 58.
Aristobulus. 66. 88.
AristocJes. 15. ',1. — 64. 87.
Aristoteles. !16. '18. et seqq.
Aristoxenus. '16. 58.
Arnobius. 81. 109.
Arrianus. 60. 83.
Ars magna. 97. 130.
Ascelepigenia, 79. 105.
Assistentiae divinae systema.
109. 150.

*) Numerus prior denotat paragraphum; posterior autem indioat paginam.


Atma. 8. 5.
Atomi. 35. 32. — 36. 33.
Attalus. 59. 81.
s. Augustinus. 81. 109. — 82. 109.
Aurelius, Marcus. 61. 83.
Avenzoar. 8'i. 113.
Averhoës. S'£. 113.
Avicenna. 81. 112.
Baco Rogerius. 97. 130.
Haco B. de Verulamio. 107. 143. Cebes Thebanus. 111. 37.
Bardi. 16 1'1.
Barlaam. 101. 135.
Basedov. 120. 175.
Hasilides. 61. 83.
Bayle. Append. 217.
Beattie. Append. 217.
Venerabilis Beda. 86. 115.
IBel. 12. 10.
Belus. 12. 10.
Berengarius Turonensis. 88. 118. Cleanthes. l19. 73.
Berger, Joannes Ericus. Append. Clemens Alexandrinus. 76. 101. —
218.
Berkeley. 117. 169.
Bernardinus Telesius. 10'1. 137. Colotes. lμ8. 66.
Berosus. 12. 10.
Bessario. 102. 135.
Boccaecio. 101. 135.
Boöthius. 82. 110.
Böhme. 103. 137.
Bonald, Vice-Comes. Append. 217. Crates Atheniensis. l5. lyS.
S. Bonaventura. 95. 126.
Bonnet. 117. 169.
Bonstetten. Append. 217.
Boto. 30. 27.
Brachmanes. 8. 5.
Bramines. 8. δ.
Brunus, Jordanus, 105. 139.
JBudda. 8. 5.
IBuddeus. 117. 169.
Buridanus. 99. 133.
IBurlaeus. 99. 132.
Burleigh, v. Burlaeus.
Burrhus. 59. 82.
Bythos. 71. 99.
(C.
Cabanis. Append. 217.
Cabbalistae. 73. 98.
231
Campanella. 106. 140.
Campellis, Guilelmus a. 92. 122.
Carlovszky. Append. 218.
Carneades. 52. 75. — 56. 79.
Cartesius. 109. 1'16.
Carus, T. Lucretius. 58. $0.
Cassiodorus. 82. 110.
Categorema et Categoria. l,6. 55.
— 122. 180.
Caussarum occasional. systema.
112. 156.
Cerinthus. 7!. 99.
Champeaux, vide Campellis.
Chaos. 17. 15.
Charlier. 99. 133.
Chronos. 17. 15.
Chrysippus. !9. 73.
Chrysoloras. 101. 135.
Chuchich. Append. 218.
Cicero, M. Tullius. 57. 80.
81. 109.
Clitomachus. 52. 76.
Condillac. 117. 169.
Confucius. 9. 7.
Coninmbricenses Philosophi.
Append. 217.
Cousin. Append. 217.
Crates Mallotes. l£9. 73.
Crates Thebamus. 13. 39.
Cratylus. l5. l}1.
Creophilus. 28. 24.
Critolaus. !16. 58. — 56. 79.
Crousaz. 117. 169.
Csere. Append. 218.
Csernätoni. Append. 218.
Cynica secta. !13. 38.
Damascius. 79. 107.
Damiron. Append. 217.
Damis. 63. 85.
I)aries. 117, 169.
Decas. 28. 25. — 105. 1!10.
 232
Degerando. Append. 217.
Demiurgus. 67. 90. — 7li. 99.
Democritus. 3'i. 31. — 36. 32.
Demosthenes. '15. f, 1.
Descartes, vide Cartesius.
Dews. 11. 9,
Diagoras. 39. 35.
Dicaearchus. l}6. 58.
Diderot. 120. 175.
Diodorus Kronos. lμ2. 38.
Diodorus Tyrius. l,6. 58.
Diogenes Babylonius. !19. 73. — Fichte. 123. 199.
56, 79.
Diogenes Sinopensis. \3. 39.
Dion. 115. 41.
Druidae. 16. 1!.
Dryso. 17. 59.
IDuns Scotus. 97. 129.
Dutois. Append. 217.
Dyas. 28. 25. — 105. 110.
LE.
Fherhard. 120. 175.
Ebn-Sina, vide Avicenna.
Eckstein. Append. 217.
Ecphantus. 28. 26.
Edda. 16. 1!.
Effluvia (ειδωλα) 36. 33.
Eiktou. 10. 8. -
Empedocles. 27. 23.
Endrödy. Append. 218.
Ensoph. 73. 98,
Epictetus. 60. 82.
Epicurus. l,8. 60.
Eresei. Append. 218.
Erigena, Joannes Scotus. 86. 116.
Eris. 25, 20.
Eristica secta. '■2. 37.
Eros. 17. 15. — 31. 29.
Esoterici. 28. 2!.
Eubulides. l}2, 38.
Euclides. l, 1. 37. — 112. 37.
Eudemus. !i6. 58.
Euphrates. 63. 86.
Eurytus. l5. l,1.
Euthymia (ενὸνμια). 36. 33.
Euxenus. 63. 85.
Exoterici. 28. 24.
F.
Fabre d' Olivet. Append. 217.
Fatum astrologicum. 12. 10. Re
liquas fatorum species vide apud
earum auctores, uti : de m o cri
ti cum apud D e rn o c r itum;
spi n o zisti cum apud Spin o
Z a m.
Feder. 120. 175.
Fejér Georgius. Append. 218.
Ferver. 11. 9.
Ficinus. 102. 136.
Fluctibus, Robertus de. 103. 137.
Fludd vide Fluctibus,
Fo. 9, 7.
Forge. 112. 157.
Fuchs. Append. 218.
Furius. 56. 79,
(G.
Gahandar. 11. 9.
Galenus. 67. 91.
Gall. Append. 217.
Garve. 120. 175.
Gassendi. 110. 152. *
Gaunilo. 96. 129.
Gemistus. 102. 135.
Gerbertus. 87. 117.
Gersonius. 99. 133.
Geulinx. 112. 156.
Gilbertus Porretanus, 91. 1. 22
Gimle. 16. 1/1.
Gnosis. 7/1. 99.
Gnostici. 71. 99.
Goluchowsky. Append. 218.
Gorgias. 38. 3'i.
Grotius. Append. 217.
Hamoroca. 12. 11.
Harmonia. 25. 20.
Harmoniae praestabilitae systema,
vide I.eibnitium.
Hegel. 125. 209.
Hegesias. lilt. h0.
Hegesinus. 52. 75.
Hemert. Append. 217.
Hemsterhuis. Append. 217.
Hera. 17. 15. -
Heraclides. 69. 91.
Heraclitus. 25. 20.
Herder. 120. 175.
Herennius. 76. 101.
Hermachus. l18. 66.
Hermias. l£6. l18.
Herminus. 64. 87.
Hermogenes. l£5. l£1.
Herodotus. 71. 95.
Hesiodus. 17. 15.
Hieronymus Rhodius. !16. 58.
Hipparchia. '13. 39.
Hobbes. 111. 154.
Hohenheim. 103. 137.
Homerus. 17. 15.
Homoiomeriae. 26. 21.
Horváth. Append. 218.
Huetius. Append. 217.
Hugo Grotius. Append. 217.
Hugo a S. Victore. 91. 122.
Hume. 117. 169. — 119. 171,
Hylozoismus. 122. 197.
I I. J.
Jacobi. 121. 175.
Jamblichus. 78. 104.
Jankowsky. Append. 218.
Ideae innatae. 109. 151.—116.164.
Idola, vide Effluvia.
Jesus Christus. 80. 107.
Imre. Append. 218.
Indi. 8. 5.
Indiscernibilium principium. 116. Maine de Biran. Append. 217.
sub litera h. 167.
Influxus physici systema. %6. 53.
Inghen. 99. 133.
Joannes Argyropulus. 101. 135.
Joannes Duns Scotus. 97. 129,
Joannes Mesue. 8'1. 111.
Joannes Picus, vide Picus.
Joannes Sarisberiensis. 92. 122. Marinus. 79. 107.
Jochai, vide Simeon Ben Jochai. Marsilius Ficinus. 102. 136.
Jonica schola. 20. 17.
Jordanus Brunus. 105. 139.
Jouffroy. Append. 217.
Isidorus. 79. 107. — 86, 115.
Isis, 10. 8.
Italica schola. 28. 2'1.
S. Justinus. 81. 109.
Ized. 11. 9.
K.
Kadmon, vide Adam Kadmon.
Kallikles. 39. 35.
Kant. 122. 177.
Keratry. Append. 217.
Kinker. Append. 217.
Κöteles. Append. 218.
Kritias. 39. 35.
LL.
Lactantius. 81. 109.
Laelius. 56. 79.
Lambert. 120. 175.
Lanfrancus. 88. 118.
Lao-Kiung. 9. 7.
Laromigière. Append. 217.
Leibnitius. 116. 16/1.
Leucippus. 34. 31. — 35. 31.
Locke. 115. 161.
Logos. 66. 88.
Loke. 16. 14.
Lombardus, Petrus. 92. 122.
Lucretius, T. Carus. 58. 80.
Lullus. 97. 130.
Lycon. l£1. 36. — 16. 58.
M I.
Magi. 11. 8. — 12. 10.
Magia. 106. 11.
Maimonides. 84. 113.
.
•,
Maistre. Append. 217.
Malchus. 77. 103.
Malebranche. 11!. 158.
Mamon, vide Al-Mamon.
Mansor, vide Al-Mansor.
Manuel Chrysoloras. 101. 135.
Marinus, vide Mersennus.
Marsilius de Inghen. 99. 133.
Márton. Append. 218.
Materialismus, crassus. 36. 33.
Megarica secta. l,2, 37.
Melech. 77, 103.
16
Melesigenes. 17. 15.
Melissus. 29. 26. — 33. 30. P.
Melitos. !11. 36. Panaelius. 119. 73.
Menander. 7/1. 99. Pansa. 58. 80.
Mendelssohn. 120. 175. Papirius. 58. 81. — 59. 81.
Mersennus Marinus. 110. 152. — Paracelsus. 103. 137.
111. 15!!. Parmenides. 29. 26. — 31. 2S.
Merwan. 8/1. 111. IIocqbaut. 76. 102.
Mesue, Joannes. 8'i. 111. Pembroke, 115. 161.
Metempsychosis. 28. 25. Perictione. l35. l%0.
Metrodorus lu8. 66. Persaeus. !19. 73.
Micrologia. 106. 141. Petrarca. 101. 135.
Mithras. 11. 9. Petrus Abaelardus. 92. 122.
Mnaseus. !9. 66. Petrus de Alliaco. 99. 133.
Mnesarchus. 28. 2!. Petrus Damianus. 88. 118.
Mochus. 1!. 12. Petrus Lombardus. 92. 122.
Mohdi, vide Al-Mohdi. Petrus Ramus. 10!. 138.
Moller. Append. 218. Phaenarete. l£1. 36,
Monas. 28. 25. — 105. 140 — Phaestis. 116. lAS.
116. 167. Pherecydes. 23. 19.
Montaigne. Append. 217. Philelphus. 101. 135.
Montesquieu. 120. 175. Philo Judaeus. 66. 88.
Moschus. 11. 12. Philo Larissaeus. 53. 76.
Moses. 13. 11. Philolaus. 28. 26.
Moses Maimonides. 84. 113. Phocion. l,5. 41.
Mot. 1!. 12. Photius. 69. 92.
Motawackel, vide Al-Motaweckel. Picus, C. de Mirandula, 102. 136,
Piso. 58. 80.
MN. Platner. 120. 175.
Nastrond. 16. 14. Plato. !15. l10.
Naudaeus. 84. 112. Platonici. Neo- 75. 100.
Neocles. 118. 60. Pleroma. 711. 99.
Neo-Platonici. 75. 100. Pletho. 102. 135.
Nettesheim. 103. 137. Plotinus. 76. 101.
Nicomaehus. 116. 118. Plutarchus. 79. 105.
Nifflheim. 16. 1!. Pluto. 17. 15.
Nominales. 99. 133. Polemo. 115. !18.
Nornae. 16. 14. Politianus. 101. 135.
Numenius. 67. 89. Polyaenus. l38. 66.
Pomponius Atticus. 58. 80.
0. Pons asinorum. 99. 133.
Occamus. 99. 131. Porphyrius. 77. 103.
Odin. 16. 1!. Poseidon. 17. 15.
Olympiodorus. 79. 105. Posidonius. !9. 73.
Origenes. 76. 101. Primalitates. 106. 1!£1. 112.
Ormuzdes. 11. 9. Probus. 77. 10!.
Orpheus 17. 15. Proclus. 79. 105.
Osiris. 10. 8. Prodcus. 39. 35.
Osvald. Append. 217. Protagoras. 37. 34. — 39. 35.
 235

Proxenus. !16. l18. Sotio, 59. 81.

Prunyi. Append. 218. Speusippus. l35. 18.
Pyrrho. lg7. 59. Spinoza. 113. 157.
Pythagoras. 2S. 24. Steffens. Append. 218.
Stewart. Append. 216.
Stilpo Megarensis. !2. 38.
Rácz. Append. 218. Strato. lμ6. 58.
Ramée, Pierre de la. 104. 13S. Sulzer. 120. 175.
Ramus, vide Ramée. Sylvester 2. vide Gerbertus.
Haschid, vide Al-Haschid. Syrianus. 79. 105.
Raymundus Lullus. 97. 130.
Reales. 99. 132. ' T.
Heid. Append. 217.
Reviczky. Append. 218. Takács. Append. 218.
Robertus de Fluctibus. 103. 137. Taut. 14. 12.
Rogerius Baco. 97. 130. Telesius. 10!. 137.
Housseau. 120. 175. Tertullianus. 81. 109.
Royer-Collard. Append. 217. Tetens. 120. 175.
Rozgonyi. Append. 218. Thales. 21. 17.
Rufus. 60. 82. Theodorus Atheus. !14.40.—l5. (£1.
Ruszek. Append. 218. Theophrastus. l,6. 58.
Rutilius. 56. 79. S. Thomas Aquinas. 96. 127.
Thomas Argentinensis. 99. 132.
Thomas Campanella. 106. 140.
Sanchuniaton. 14. 12. Thomasius. 117. 169.
Sarisberiensis, Joannes, 92. 122. Thophail. 84. 113.
Sarváry. Append. 218. Thorild. Append. 218.
Scaevola, Q. M. 56. 79. Thrasymachus. 39. 35.
Schelling. 12%. 206. Timocrates. !18. 66.
Schiva. 8. 6. Timotheus. !5. l,1.
Scipio Africanus. 56. 79. Torquatus. 58. 80.
Scholastica Philosophia. [85. 115. Tot, vide Taut.
Scotus, Joannes Duns. 97. 129. Trias. 79. 105.
scotus, Erigena, vide Erigena. Trimurti. 8. 6.
Seneca, L. Annaeus. 59. 81.
Sextus Chaeronensis. 61. 83. V.
Shaftesbury. 115. 161.
Simeon Ben Jochai. 73. 98. Valentinus. 71. 99.
Simon coriarius. (11. 37. Vellejus. 58. 80.
Simon Magus. 71. 99. Verner. Append. 218.
Sipos. Append. 218. Verulamio, Baco de. 107. 143.
Skoteinos (σκοτεινος). 25. 20. Vischnu. 8. 5.
Sniadeczky. Append. 218. Volney, Append. 217.
Socrates. 110. 36. — 111. 36. Voltaire. 120. 175.
Socratides. 51. 7!.
Sophia. 74. 99. W.
Sophistae. 37. 34.
Sophroniscus. £1. 36. Walhalla. 16. 14.
Sosigenes. 10. 8. Wodan. 16. 1!I.
 — 236

Wolf, 118. 169.

Wyttenbach. Append. 217.
Zabellewicz. Append. 218.
X. Zamolxis. 15. 13.
Xenocrates. l,5. l18. Zeno Eleates. 29. 26. — 32. 29.
Xenophanes. 29. 26. — 30. 26. Zeno Stoicus. !9. 66.
Xenophon. 11. 36. Zoroaster. 11. 8. — 12. 10.

Pag. Lin. Errata.

Corrige.
quae, quo secundum quae secundum
boni deprehenditur boni aut mali deprehenditur
separat 5 vis (repulsiva) aliam, separat (vis repulsiva); aliam,
propularium popularium
ferbuit, muliebri ferbuit, ut muliebri
A1. qui quia -

Euritum Eurytum
116. quamprimum. quamprimum
anima anliima.
A8. fidele fideles
Iu9, apogogica. apagogica.
51. (xvvnovg) (xuvrjous)
58. eum - eum
quamvis, quamvis
59. X. IX.
λoyoç) λoyoç).
3. Pannatium Panaetium
77. 37. est. est:
82. opinionem opinionum
36. hoc haec
89. 2. zτgooooQuxoc, zrgoοφορικος
35. Numenius ex Apamea Numenius Apamea
97. 27. fecisset fuisset
3. a fine. constat. constat:
104. 11. donec ubi
107. 3. a fine. plurimis plurimis,
108. 11. sensivo — sensitivo —
110. 31. Philosrphiae Philosophiae
113. 8. a fine. producunt. producuntur
•m -
114. graecorumi graecorum,
128. 12. a fine. caussas effectus
132. 17. apogogicis apagogicis
112. 2. suprimitur supprimitur
116. 12. a fine. 16600 16500
163. 12. materiat eoxistentia materiato existentia
166. 7,6 a fine. 108, sub litera g, criseos 109, pag. 151, criseos
17!. 33. libertate libertate,
183. , 7. cognitiones cogitationes
193. 3. a fine. con com
199. 25. 18000 18050
203. 2'1. est. est:

- - …��

-
 osterreichische Nationalbibliothek

…
Íi +Z203315200 ■0 BIND
Franz \
- ■,'■.■