Književnost Bošnjaka na orijentalnim jezicima

U četiristoljetnom razdoblju osmanske vladavine u Bosni, od 1463. do 1878. godine, književni

rad Bošnjaka razvio se u četiri različita toka:
1. usmeno, narodno pjesništvo,
2. epistolarna književnost, krajišnička pisma,
3. književnost na turskom, arapskom i persijskom jeziku i
4. alhamijado književnost.
Posebno mjesto u staroj bošnjačkoj književnosti pripada književnom radu na orijentalnim
jezicima (turskom, arapskom i persijskom), koja svoj procvat doživljava u periodu od 15. do 17.
stoljeća, nastavlja sa nešto slabijim intenzitetom u 18. i traje do polovine 19. stoljeća. Od Adnija
(umro 1474.) do Arifa Hikmeta (umro 1903.).
Još od prvih dana prihvatanja islama u Bosni, brojni Bošnjaci školuju se u domaćim medresama,
zatim u Carigradu. Mnogi od njih, svojim radom, stiču ugledna mjesta u orijentalnim islamskim
književnostima i nauci.
Ostavljajući po strani teološku književnost i naučna djela većinom pisana arapskim jezikom, te
rad na gramatici, leksikografiji i historiji, poetska djelatnost Bošnjaka, najviše na turskom i
persijskom, obuvata veliki broj stvaralaca od kojih su neki ušli u klasiku ovih književnosti.
Od nekoliko stotina pisaca koji su pisali na orjentalnim jezicima najviše ih je pisalo na turskom
jeziku, neki od njih napisali su cjelovite zbirke pjesama (divane) što je razumljivo jer je turski
jezik bio jezik administracije nove vlasti. Mnogo djela napisano je na persijskom jeziku. Persijski
jezik je u Bosni i Hercegovini imao tradiciju. Bio je obavezan predmet u mnogim medresama a
kao klasični jezik istočne poezije proučavali su ga predstavnici više intelektualne i feudalne
klase, te pripadnici derviških redova. Poseban značaj u širenju persijskog jezika imali su derviši
mevlevijskog reda, koji su po tekijama i drugim mjestima čitali, predavali i tumačili Mesneviju
djelo svoga osnivača Dželaludina Rumije.
Poetski rad Bošnjaka na arapskom jeziku sasvim je ograničen. Istina neki od njih pisali su prozne
spise kićenim stilom na ovom jeziku.
Nastalo u jedinstvenom islamsko-orijentalnom krugu, pjesništvo Bošnjaka na turskom i
persijskom jeziku može se posmtrati kao kulturni fenomen analogno hrvatskom latinitetu, tim
prije što je kod ovih pisaca postojala puna svijest o vlastitom porijeklu i bosanskoj zavičajnoj
pripadnosti.
Kao i na turske pjesnike i na većinu Bošnjaka koji su pisali na orijentalnim jezicima uticala je
klasična persijska književnost, a naročito književni rad dvojice velikih perzijskih pjesnika Omera
Hajjama (umro 1123.) i Hafiza (umro 1389.) U svojim rubaijama i gazelama (naročitim
pjesničkim oblicima) oni su uglavnom pjevali (često u mističnom zanosu) - o ljubavi, vinu i
životnim radostima. Ti ljubavni, bekrijski i hedonistički motivi preovladavaju i u orijentalnoj
književnosti Bošnjaka. Značajno je da su oni često unosili i duh i ton narodne usmene pjesme
svoga zavičaja. Taj narodni duh izvire iz poezije Derviš-paše Bajezidagića, iz gazela Muhameda
Nerkesije, prisutan je i u ljubavnoj poeziji Habibe Stočević - Rizvanbegović. Sam Arif Hikmet
jednom je kazao da je njegov narod najveći pjesnik. Dakle, nesumnjiv je uticaj sevdalinke u
njegovom djelu.
Niz motiva koji se javljaju u ovoj poeziji; ljubav, ljepota i erotika, proširuju se ka hedonizmu,
lirsko-bekrijskom zanosu da bi na kraju prešao u mistiku. Od ljubavi i vina ostaje samo mistično-
simbolična poetska alegorija na putu približavanja Bogu i saznanja Boga, odnosno sjedinjenje s
njim.
Poetika ove poezije ima osoben karakter, zasnovana je na poetsko-estetskim principima
orijentalne poetike koji se razlikuje od evropskih shvatanja poetske ljepote. Sam spisateljski čin
predstavlja pojam lijepog u ovoj poetici. U njoj stih je samostalna estetska i sadržajna jedinica
(kao geometrijska arabeska). Oko jednog iskaza u stihu konstituiše se nova cjelina. Pjesnički
doživljaj ne izražava se neposredno nego putem simbola. I poređenje se vrši posrednim putem,
bez poredbene partikule, čime se omogućava višeznačnost, metaforičnost, a veze realnog
svijeta zamjenjuju se u orijentalnoj metafori vezama fantastičnog svijeta. Ovu poeziju odlikuje
kićenost, fantastična metaforičnost vezama fantastičnog svijeta.
Divan
U osmanskoj literaturi u vremenu o kome govorimo (1463-1878) dominira divanska poezija. To
je definicija za literaturu nasatalu sa osmanskim dvorom koja i nastaje s njim, odnosno
početkom Tanzimta. Ona nije karakteristična samo za Osmansko Carstvo, zahvatala je i mnogo
šire prostore sa lokalnim specifičnostima.
Divanska poezija ima svoje zakonitosti kojih su se pridržavali svi koji su joj pripadali. Ona baštini
dosta od Iranaca i Arapa, ne samo u formi nego i u tematici i leksici. Zato je pisanje ove
književnosti od autora zahtijevalo ne samo poznavanje filozofije, filozofije islama, tradicije i
historije, nego i perzijskog i arapskog jezika.
I kod nas divanska književnost počinje dolaskom osmanskih Turaka i općenito islamske
civilizacije. Prvi naši divanski pjesnici su i prvi intelektualci obrazovani u nekom od islamskih
centara, prije svih u Istambulu. Ti pjesnici, već su se u medresama u Bosni susreli sa tom
poezijom, a u daljem usavršavanju određenih znanosti i jezika počeli su i sami pisati. Oni su se
tu susreli sa već formiranom turskom divanskom školom. Tako prve pjesnike imamo već u 15.
stoljeću. Divanska i poezija persijskih i arapskih klasika bila je prisutna i u tekijama, koje se
takođe osnivaju u tom stoljeću.
Za divansku poeziju karakteristično je da je to stvaralaštvo visokointelektualnih krugova i da je
njima namjenjeno. Ta poezija puna je arapskih i persijskih termina i fraza, likova iz tih tradicija,
te simbola iz predislamske i islamske epohe. Stoga je ona, uz vrlo strogu unaprijed određenu
formu, metar i rimu, stavljala pred autora i druge teške zahtjeve, ali isto tako i pred čitaoca.
Iako je zasnovana pretežno na zasadama islamske religije i tradicije, iako često ima čisto vjerske
teme i motive, ona se ne može označiti kao religijska poezija.
Divansko pjesništvo počiva na bejtu (distihu) koji je zasebna sadržajna cjelina, poruka, pa se
može izlučiti iz pjesme, a da sadrži svoj smisao i značenje i da ne naruši arhitektoniku cjeline.
Divan - zbirka te poezije - je komponiran po određenim uzusima i zadatim vrstama. Potpun
divan sastavljen iz više od deset različitih žanrova po tematskoj hijerarhiji.
Gotovo je obavezno da svaki divan sadrži tevhid ili tehlil kao uvod u cjelinu. U njemu pjesnik
očituje Božije jedinstvo i pjeva u Njegovu slavu, a zatim obično iznosi svoje meditacije o smislu
svijeta i ljudskog postojanja. Slijede zatim, munadžat i nat, ode Bogu i Poslaniku Muhammedu
a.s. Obavezan dio divana je kasida, koja nema manje od trideset stihova a često sadrži preko
stotinu. Tu su još lirske vrste preuzete iz persijske književnosti gazel i rubaijja.
Među ostalim vrstama su još kit'e (epigrami), ter kibi-i bend u kojem se jedna strofa ponavlja
kao refren i terdž-i bend gdje se ponavlja posljednji stih.
Kao zasebno pjesničko djelo a nekad i kao dio divana javlja se mesnevija, pjesma vrlo bogatog
tematskog kruga. Ona je najčešće vjerska pjesma, koja uzima sadržaje iz Kur'ana i hadisa, ili
opisuje život ili smrt Poslanika Muhammeda a.s.
Ponekad se u divanu nađe i pjesma o gradovima, kao i tarih mada se češće javljaju samostalno.
Divan, naravno ne mora da sadržava sve ove vrste. Zapravo su rijetki, a to su oni klasični, u
kojima se mogu naći nabrojane i još poneka forma.

Derviš-paša Bajezidagić, Muhamed Nerkesija, Hasan Kaimija, Alaudin Sabit Užičanin, Fevzija
Mostarac, Mula Mustafa Bašeskija...