PLASTİK ŞEKİL VERMENİN ESASLARI

1. Plastik Şekil Vermeye Genel Bakış

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

2. Plastik Şekil Vermede Malzeme Davranışı
3. Plastik Şekil Vermede Sıcaklık
4. Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık
EÜT 231 ÜRETİM YÖNTEMLERİ
5. Plastik Şekil Vermede Sürtünme ve Yağlama

Doç.Dr. Murat VURAL

İTÜ Makina Fakültesi

1 2

Plastik Şekil Verme Metal Şekillendirmede Gerilmeler

Metal parçaların şeklinin değiştirilmesi için plastik ƒ Metale plastik şekil veren gerilmeler genellikle basınç
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

deformasyonun kullanıldığı büyük imalat yöntemleri türündedir
grubu ƒ Örnekler: haddeleme, dövme, ekstrüzyon
ƒ Genellikle kalıp (die) olarak adlandırılan takım, ƒ Ancak bazı şekillendirme yöntemleri
metalin akma dayanımını aşan gerilmeler uygular ƒ Metali gerer (çekme gerilmeleri)
ƒ Metal, kalıbın geometrisi tarafından belirlenen bir ƒ Diğerleri metali büker (çekme ve basma)
şekil alır
ƒ Diğer bazıları ise kayma gerilmeleri uygular

3 4
 Metal Şekillendirmede Malzeme Özellikleri PŞV Yöntemlerinin Temel Türleri
ƒ İstenen malzeme özellikleri: 1. Kütle şekillendirme
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

ƒ Düşük akma dayanımı ƒ Haddeleme
ƒ Yüksek süneklik ƒ Dövme
ƒ Bu özellikler sıcaklıktan etkilenir: ƒ Ekstrüzyon
ƒ Parça sıcaklığı arttıkça süneklik artar ve akma ƒ Tel ve çubuk çekme
dayanımı düşer 2. Saç metal şekillendirme
ƒ Diğer faktörler: ƒ Bükme
ƒ Şekil değiştirme hızı ve sürtünme ƒ Derin çekme
ƒ Kesme
ƒ Karışık yöntemler

5 6

Haddeleme
yöntemleri

Kütle Dövme
Kütle Şekillendirme Yöntemleri
şekillendirme yöntemleri
ƒ Büyük deformasyonlarla ve masif şekil
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Ekstrüzyon
yöntemleri değişiklikleriyle karakterize edilir
Metal Tel ve çubuk ƒ “Kütle” terimi, yüzey/hacim oranı düşük olan parçalar
şekillendirme çekme anlamındadır
Bükme ƒ Başlangıç parça şekilleri, silindirik kütükler ve
işlemleri dikdörtgen çubukları içerir
Saç metal Derin veya
şekillendirme kap çekme

Kesme
yöntemleri

Karışık
yöntemler
Şekil 18-1 PŞV yöntemlerinin temel türleri
7 8
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Haddeleme Dövme

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Merdane

Parça
Kalıp

Parça

Kalıp
Merdane

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (a) haddeleme Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (b) dövme

9 10

Ekstrüzyon Tel ve Çubuk Çekme Drawing

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Piston
Parça Parça

Kalıp Kalıp

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (c) ekstrüzyon

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (d) çekme

11 12
 Saç Metal Şekillendirme Saç Metal Bükme
ƒ Metal saçlar, şeritler ve bobinlere uygulanan
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

şekillendirme ve ilgili işlemler
ƒ Kütle şekillendirmeden farklı olarak yüksek Zımba
yüzey/hacim oranına sahip başlangıç malzemesi
ƒ Bu işlemleri presler yaptığından genellikle pres işi Parça
olarak adlandırılır
ƒ Parçalar genellikle saç olarak adlandırılır Kalıp
ƒ Yaygın kalıplar: zımba ve kalıp

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (a) bükme

13 14

Derin Çekme Saç Metalin Kesilmesi

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Pot çember Zımba
Zımba
Parça Kesme etkisi

Kalıp Parça
Kalıp

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (c) kesme

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (b) derin çekme

15 16
 Metal Şekillendirmede Malzeme Davranışı Akma Gerilmesi
ƒ Gerilme-Birim Şekil Değiştirme eğrisinin plastik ƒ Oda sıcaklığında çoğu metal için dayanım, şekil
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

bölgesi, öncelikli ilgi konusudur; çünkü malzeme değiştirme sertleşmesi (pekleşme) nedeniyle şekil
plastik olarak şekil değiştirir değiştirdiğinde artar
ƒ Plastik bölgede, malzemenin davranışı aşağıdaki ƒ Akma gerilmesi = malzemenin şekil değişimine
akış eğrisi ile açıklanır: devam edebilmek için gerekli anlık gerilme değeri

σ = Kε n Yf = Kε n

burada K = dayanım katsayısı; ve n = şekil burada Yf = akma gerilmesi, yani, birim şekil
değiştirmede pekleşme üsteli’dir değiştirmenin fonksiyonu olarak akma
ƒ Akış eğrisi gerçek gerilme ve gerçek birim şekil dayanımıdır
değiştirmelere dayanır

17 18

Ortalama Akma Gerilmesi

ƒ Akma eğrisini, “sıfır” ile “ilgilenilen bölgede
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

tanımlanan son birim şekil değiştirme değeri”
arasında integre ederek belirlenir

Gerçek gerilme
_
Kε n
Yf =
1+ n

burada
_
Yf = ortalama akma gerilmesi; ve
ε = şekil değiştirme işlemi sırasındaki maksimum
birim şekil değiştirmedir Birim şekil değiştirme hızı

Şekil 18-4 Akma eğrisinin integre edilerek ortalama değerinin

bulunduğu bölge
19 20
 Metal Şekillendirmede Sıcaklık Metal Şekillendirmede Sıcaklık
ƒ Herhangi bir metal için akma eğrisindeki K ve n ƒ Herhangi bir şekil verme işlemi, yüksek sıcaklıklarda
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

sıcaklığa bağlıdır daha düşük kuvvetlerle gerçekleştirilebilir
ƒ Hem dayanım (K) ve hem de pekleşme, yüksek ƒ Metal şekillendirmede üç sıcaklık bölgesi vardır:
sıcaklıklarda düşer ƒ Soğuk şekil verme
ƒ Ek olarak, yüksek sıcaklıklarda süneklik artar ƒ Ilık şekil verme
ƒ Sıcak şekil verme

21 22

Soğuk Şekil Verme Soğuk Şekil Vermenin Üstünlükleri

ƒ Oda sıcaklığında veya hafifçe üzerindeki sıcaklıkta ƒ Daha yüksek doğruluk, daha dar toleranslar
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

yapılır ƒ Daha yüksek yüzey kalitesi
ƒ Çoğu soğuk şekillendirme yöntemi, seri üretim ƒ Pekleşme, dayanım ve sertliği arttırır
işlemlerinde önemlidir ƒ Şekillendirme sırasındaki tane akışı, üründe istenen
ƒ Genellikle hiç veya çok az talaş kaldırma gerekir yönlenmiş özellikleri sağlayabilir
ƒ Bu işlemler, net şekil veya net şekle yakın ƒ Parçanın ısıtılması gerekmez
yöntemlerdir

23 24
 Soğuk Şekil Vermenin Zayıflıkları Ilık Şekil Verme
ƒ Şekillendirme işleminde daha büyük kuvvetler ve ƒ Oda sıcaklığının üzerinde, ancak yeniden
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

güçler gerekir kristalleşme sıcaklığının altında uygulanır
ƒ Başlangıç iş parçasının yüzeylerinden, hadde ƒ Soğuk ve ılık şekil verme arasındaki sınır, genellikle
curufları ve kirliliklerin uzaklaştırılması gerekir erime sıcaklığı cinsinden çizilir:
ƒ Süneklik ve pekleşme, yapılabilecek şekillendirme ƒ 0.3Tm, burada Tm = metalin erime sıcaklığı
miktarını sınırlar (mutlak sıcaklık)
ƒ Bazı durumlarda, ilave şekil verme için metalin
tavlanması gerekir
ƒ Yine bazı durumlarda ise metal, soğuk
işlenemeyecek derecede sünek olmayabilir

25 26

Ilık Şekil Vermenin Üstünlükleri Sıcak Şekil Verme

ƒ Soğuk şekil vermeye göre daha düşük kuvvetler ve ƒ Yeniden kristalleşme sıcaklığı’nın üzerindeki
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

güçler sıcaklıklarda şekil verme
ƒ Daha karmaşık parça geometrileri mümkündür ƒ Yeniden kristalleşme sıcaklığı = mutlak sıcaklık
ƒ Tavlamaya ihtiyaç azaltılabilir veya ortadan cinsinden erime sıcaklığının yaklaşık yarısına eşittir
kaldırılabilir ƒ Pratikte, sıcak şekil verme, 0.5Tm’nin hafifçe
üstünde yapılır
ƒ Metal, sıcaklık 0.5Tm,nin üzerine çıktıkça
yumuşamasını sürdürür; bu seviyenin üzerinde
sıcak işlemenin üstünlükleri artar

27 28
 Neden Sıcak Şekil Verme? Sıcak Şekil Vermenin Üstünlükleri

Sıcak ve ılık şekil vermedan çok daha yüksek seviyede, ƒ Parça şekli önemli oranda değiştirilebilir
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

metalin temel plastik şekil değiştirmesi için olanak ƒ Daha düşük kuvvet ve güçler gerekir
ƒ Neden? ƒ Soğuk işlemede genellikle kırılan metaller, sıcak
ƒ Dayanım katsayısı (K), oda sıcaklığındaki işlenebilir
değerinden önemli oranda düşüktür ƒ Parçanın dayanım özellikleri genellikle izotropiktir
ƒ Pekleşme üsteli (n) sıfır’dır (teorik olarak) ƒ Parçada soğuk sertleşme nedeniyle dayanım artışı
ƒ Süneklik önemli oranda artar meydana gelmez
ƒ Parçanın sonradan soğuk şekil verme ile
işlenmesi bakımından üstünlük

29 30

Sıcak Şekil Vermenin Zayıflıkları Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

ƒ Daha düşük boyutsal doğruluk ƒ Teorik olarak bir metal sıcak şekil verme sırasında,
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

ƒ Daha yüksek toplam enerji gerekir (parçayı ısıtmak pekleşme üsteli n = 0 değerine sahip bir mükemmel
için ısıl enerji nedeniyle) plastik malzeme gibi davranır
ƒ Parça yüzeyinde oksitlenme (hadde curufu), daha ƒ Metalin bir kez akma gerilmesi değerine
kötü yüzey kalitesi ulaştığında aynı değerde akmaya devam etmesi
ƒ Daha kısa takım ömrü gerekir
ƒ Ancak şekil verme sırasında, özellikle de yüksek
sıcaklıklarda, ilave olaylar meydana gelir: Şekil
değiştirme hızına duyarlılık

31 32
 Şekil Değiştirme Hızı Nedir? Şekil Değiştirme Hızının Değerlendirilmesi
ƒ Şekillendirmede şekil değiştirme hızı, v şekillendirme ƒ Çoğu pratik işlemde, şekil değiştirme hızının
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

hızıyla doğrudan ilişkilidir değerlendirilmesi aşağıdaki faktörlerle yapılır
ƒ Şekil verme hızı v = koç (şahmerdan)’ın hızı veya ƒ Parça geometrisi
diğer ekipmanın hareketinin hızıdır ƒ Parçanın farklı bölgelerinde şekil değiştirme
ƒ Şekil değiştirme hızının tanımı: hızının değişimi
. v ƒ Bazı metal şekil verme işlemlerinde şekil değiştirme
ε= hızı 1000 s-1 veya daha fazlasına ulaşabilir
h
.
burada ε = gerçek şekil değiştirme hızı ve
h = şekil verilen parçanın anlık yüksekliğidir

33 34

Şekil Değiştirme Hızının Akma

Gerilmesine Etkisi Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

ƒ Akma gerilmesi, sıcaklığın bir fonksiyonudur

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

ƒ Sıcak şekil verme sıcaklıklarında akma dayanımı,
şekil değiştirme hızına da bağlıdır

Akma gerilmesi

Akma gerilmesi
ƒ Şekil değiştirme hızı arttıkça, şekillendirmeye Eğim = m
direnç de artar
ƒ Bu etki, şekil değiştirmeye duyarlılık olarak bilinir

Şekil değiştirme hızı Şekil değiştirme hızı

Şekil 18.5 (a) Yüksek parça sıcaklığında, şekil değiştirme hızının akma
gerilmesine etkisi. (b) Aynı ilişkinin log-log koordinatlarında çizimi.
35 36
 Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık Denklemi Sıcaklığın Akma Gerilmesine Etkisi
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Yf = Cε& m Şekil 18.6 Tipik bir metal için
Oda sıcaklığı
sıcaklığın akma gerilmesine
etkisi. Artan sıcaklıkla, C
burada C = dayanım sabiti (akma eğrisindeki sabiti, şekil değiştirme hızı =

Akma gerilmesi
dayanım katsayısına benzer ancak eşit değil) 1.0’deki kesikli dikey çizgiyle
ve m = şekil değiştirme hızına duyarlılık her bir eğrinin kesişme
üsteli’dir noktasından görüldüğü üzere
azalır ve m (her noktanın
eğimi) artar.

Şekil değiştirme hızı

37 38

Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

Üzerine Gözlemler Metal Şekillendirmede Sürtünme
ƒ Artan sıcaklık, C’yi azaltırken m’yi arttırır ƒ Çoğu metal şekillendirme yönteminde sürtünme
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

ƒ Oda sıcaklığında, şekil değiştirme hızının etkisi istenmez:
hemen hemen ihmal edilir ƒ Metal akışı zorlaşır
ƒ Akma eğrisi, malzeme davranışının iyi bir ƒ Kuvvetler ve güç artar
göstergesidir ƒ Takım aşınması hızlanır
ƒ Sıcaklık arttıkça şekil değiştirme hızı, akma ƒ Sıcak şekil vermede sürtünme ve takım aşınması
gerilmesinin tahmininde gittikçe daha önemli hale daha ciddidir
gelir

39 40
 Metal Şekillendirmede Yağlama Bir Yağlayıcının Seçimindeki Kriterler
ƒ Metal işleme yağlayıcıları, sürtünmenin zararlı ƒ Plastik şekil verme yönteminin türü (haddeleme,
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

etkilerini azaltmak amacıyla, çoğu şekil verme dövme, saç metal çekme, vs.)
yönteminde takım-parça arayüzeyine uygulanır ƒ Sıcak şekillendirme veya soğuk şekillendirme
ƒ Faydaları: ƒ Parça malzemesi
ƒ Azalan yapışma, kuvvetler, güç, takım aşınması ƒ Takım ve parça metallerinin kimyasal reaktifliği
ƒ Daha iyi yüzey kalitesi ƒ Uygulama kolaylığı
ƒ Takımdaki ısıyı uzaklaştırır ƒ Maliyet

41 42