‫اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻣﺆﻟّﻒ‪:‬‬

‫ﯾﺤﯿﯽ ﺻﻮﻟﺘﯽ‬
 ‫‪ ҈ ٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‬

‫ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و آﺷﮑﺎر ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدن و اراﺋﻪي ﺟﻨﺲ و‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﯾﻬﯽﺗﺮﯾﻦ و آﺷﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﭼﺮا ﮐﻪ او‪‬ﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدات اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او‪‬ﻟﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﯿﺮت ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي وي‪ ،‬ﺳﺆالﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪ 1.‬اﯾﻦ ﺣﯿﺮت و ﺗﻌﺠﺐ‪ ،‬رﯾﺸﻪي ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ دارد ﮐﻪ )ﺳﻮاء از ﻫﺴﺘﯽ ﻗﺒﻠﯽ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ذر(‪ 2،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﻗﻮ‪‬اي ادراﮐﯽ )اﻋﻢ‪ ‬از ﻗﻮ‪‬اي ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻋﻘﻠﯽ(‪ 3،‬ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ‬
‫آﺷﻨﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬او‪‬ﻟﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »وﺟﻮد« ﯾﺎ »ﻫﺴﺘﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ در اَﺷﮑﺎل‬
‫و ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮاي آدﻣﯽ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ وﺟﻮد‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻔﻬﻮم »وﺟﻮد«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اوﻻً اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود و اﻣﻮر ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي )ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺟﻨﺲ و ﻓﺼﻞ(‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻫﯿﭻ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺮِّف ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‪ ،‬ﻗﺮارﮔﯿﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻬﯽﺗﺮ از ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﻓﻼﻃﻮن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دارد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﺮت در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﻼﻃﻮن در رﺳﺎﻟﻪي ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ را از ﺑﺎب »ﯾﺎدآوري« )ﺗﺬﮐﺎر(‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً در ﻋﺎﻟﻢ اﯾﺪهﺋﺎل ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿﺖ‬
‫‪٢‬‬

‫ﺷﺪه‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٣‬اﻟﻒ( ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮ‪‬اي ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ﺣﻮاس‪ ‬ﻇﺎﻫﺮي‪ /‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ )ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﭻﮔﺎﻧﻪ(‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺣﺲ‪ ‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ )ﺑﺎﺻﺮه(‪ ،‬ﺣﺲ‪ ‬ﺷﻨﻮاﯾﯽ )ﺳﺎﻣﻌﻪ(‪ ،‬ﺣﺲ‪ ‬ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ )ﺷﺎﻣ‪‬ﻪ(‪،‬‬
‫ﺣﺲ‪ ‬ﺑﺴﺎواﯾﯽ )ﻻﻣﺴﻪ( و ﺣﺲ‪ ‬ﭼﺸﺎﯾﯽ )ذاﺋﻘﻪ(‪ .‬ب( ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮ‪‬اي ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻮاس‪ ‬دروﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺣﺲ‪ ‬ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي ﺧﯿﺎل‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي واﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﻗﻮ‪‬هي ﻣﺘﺼﺮّﻓﻪ )ﻣﺘﺨﯿ‪‬ﻠﻪ(‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ج( ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮ‪‬اي ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ادراك ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آنﻫﺎ )اﺳﺘﺪﻻلورزي(‪ ،‬ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و اﮔﺮ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺷﺮحاﻟﻔﻆ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪاﻫﺖ آن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫҉ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺑﯿﻦ وﺟﻮد و ادراك‬

‫ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺑﯿﻦ وﺟﻮد و ادراك‪ ،‬واﻗﻌﯿ‪‬ﺘﯽ اﺳﺖ اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ‪ 2،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ‪ 3‬و ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ 4‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺑﯿﻦ وﺟﻮد و ادراك‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد و ادراك در واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻮده و‬
‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪاﯾﯽ از ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﺧﺘﻼف آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ ﺑﻮده و اﺧﺘﻼف ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ادراك و آﮔﺎﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ داراي‬
‫آﮔﺎﻫﯽ و ﺷﻌﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪهي درﺟﻪي آﮔﺎﻫﯽ و ادراك‬
‫آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي )ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻤﺎدات(‪ ،‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬داراي ﺷﻌﻮر و‬
‫آﮔﺎﻫﯽ )ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮدﺷﺎن( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ادراك و آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻇﺮ دو ﺳﻮﯾﻪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﻣﻌﺮﱢف اﺗّﺤﺎد ﺑﯿﻦ وﺟﻮد و ادراك‬
‫)ﻋﯿﻦ و ذﻫﻦ(‪ ،‬اﺳﺖ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﯿﻦ ﻋﺮﺻﻪي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﻤﺮو ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺗﮑﺎﻣﻞ وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ادراك ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺪازه‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ‬
‫و ادراك اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي وي ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و از ﺟﻬﺖ وﺟﻮدي ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در ﻣﮑﺘﺐ اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪ 5،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪهاي ﻧﺪارد‪،‬‬

‫‪ -١‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﺮدن و آوردن ﮐﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎرات ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﻬﻮم ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫‪ -٢‬رواﯾﺎت زﯾﺎدي درﺑﺎره ﻧﺤﻮهي ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﺎﻟﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺟﻠﺪ ‪ 54‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار را ﺑﻪ رواﯾﺎت ﺣﺪوث ﻋﺎﻟﻢ و آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »اول ﻣﺎ ﺧﻠﻖ اﻟﻠّﻪ« ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﺎل اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم »إِنﱠ اﻟﻠّﻪ ﻋ‪‬ﺰﱠوﺟ‪‬ﻞﱠ ﺧَﻠَﻖَ اﻟﻌ‪‬ﻘْﻞَ و ﻫﻮ او‪‬لُ ﺧَﻠَﻖٍ ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﺮﱡوﺣﺎﻧ‪‬ﯿ‪‬ﯿﻦ ‪) «...‬ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل‬
‫ﮐﺎﻓﯽ‪(21/1 ،‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﺧﺮد آﻓﺮﯾﺪ و ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -‬ﺣﮑﯿﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن او‪‬ﻟﯿﻦ ﻣﺨﻠﻮق آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻠﻘﺖ ﭼﻮ آﻏﺎز ﮐﺮد‬

‫‪ -٤‬در ﺗﻔﮑﺮ ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮﮐﻠﯽ )‪ :George Berkeley 1685-1753‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاي اﯾﺮﻟﻨﺪي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪.‬م(‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ‬
‫ادراك اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﮑﺘﺐ اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻋﻨﻮان »ﻣﺴﻠﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﺛﺒﺎت ﺗﻔﻮ‪‬ق و ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮد ﮔﺎم ﺑﺮ ﻣﯽدارد« )ﻓﻮﻟﮑﯿﻪ‪ ،‬اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ص ‪.(3‬‬
‫‪٥‬‬
 ‫‪ ҈ ٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات ﺧﻮد را ﺗﻌﯿ‪‬ﻦ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﯽﺷﻤﺎر اﻣﮑﺎﻧﺎت وﺟﻮدي‪ ،‬ﻓﺮاروي اﻧﺴﺎن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در اﺣﺎدﯾﺚ اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻪ روزش ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﻮي ﻋﺎﻟﯽ ﺗﻮ ﺟﻬﺪ ﺑﻪ اﻋﻼ ﮐﻦ‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺎش ﭼﻮ ﻣﺴﺘﺴﻘﯽ ﮐﻮ را ﻧﺒﻮد ﺳﯿﺮي‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﮑﺎﻣﻞ وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ادراك وي در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﺮ اﻧﺪازه‪،‬‬
‫در ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ آﮔﺎﻫﯽ و ادراك ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي وي ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳ‪‬ﻌﻪي وﺟﻮدي ﭘﯿﺪا ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻏﺎﯾﺖ ﻗﺼﻮاي اﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره راه ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از روح ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و رو ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ دارد‪.‬‬

‫اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻔﮑّﺮ‬

‫ﺗﻔﮑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي )ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘﻞ(‪ ،‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻌﻤﺖ ﺣﯿﺎت ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ارزاﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ 2.‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻔﮑّﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺧﻠﯿﻔﮥاﷲ ﻓﯽاﻷرض‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ 3.‬ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﻣﻤﯿﺰ‬

‫اﻧﺴﺎن و اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪهي آدﻣﯽ از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺂً ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ‪ ،‬از دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫҉ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻔﮑّﺮ در آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬

‫در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /5‬ﻃﺎرق‪ /67 ،‬ﻣﺮﯾﻢ‪ /105 ،‬ﻣﺎﺋﺪه و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ﻗﺮآن ﺑﺮ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﺗﺄﮐﯿﺪ زﯾﺎدي ﺷﺪه و ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت‪ ،‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را از ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺑﺰرگ و ﺣﺘّﯽ ﻋﺒﺎدت داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪي او‪‬ل ﺳﻮرهي ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهي اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ وﯾﮋهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬

‫‪ - 1‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم و دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎنﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ دو روزش ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ« )ﺻﺪوق‪ ،‬اﻻﻣﺎﻟﯽ‪766 /‬؛ ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻻﺧﺒﺎر‪ 342 /‬و اﻟﻌﺎﻣﻠﯽ ‪.(94 /16‬‬

‫‪ -‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﯿﺎت )وﺟﻮد(‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﻒ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف آنﻫﺎ‪،‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺻﺮﻓﺎً ذﻫﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٣‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎ اﺣﺮاز اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﻘﺎم ﻣﻼﺋﮏ )در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت(‪ ،‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺎﻟﻘﻮ‪‬ه‪ ،‬اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻘﺮّﺑﯿﻦ )اﻧﺒﯿﺎء‪ ،‬اوﻟﯿﺎءاﷲ و اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺧﻠﯿﻔﮥاﷲ ﻓﯽ‪-‬‬
‫اﻷرض را از آنِ ﺧﻮد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٥‬‬

‫دﻫﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ او‪‬ﻟﯿﻦ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ )ﺻﺎدر او‪‬ل(‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟ‪‬ﻞ‪ ،‬در‬
‫آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /171‬ﺑﻘﺮه‪ /22 ،‬اﻧﻔﺎل‪ /55 ،‬اﻧﻔﺎل‪ /44 ،‬ﻓﺮﻗﺎن‪ /39 ،‬اﻧﻌﺎم و ‪ ...‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﻫﻞ ﺗﻔﮑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪرزي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و آﻧﺎن را ﻫﻢردﯾﻒ ﺑﺎ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﺣﺘّﯽ ﭘﺴﺖﺗﺮ از آنﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﺮاغ ﻗﺮﻣﺰي در اﯾﻦﺟﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ آدﻣﯽ ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﺤﺪودهي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﺑﭙﺮدازد ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﻪي ذات؛ ﭼﺮاﮐﻪ ذات ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ذات ﺑﺸﺮ ﻣﺤﺪود و ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪،‬‬
‫دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﯽ و اوﻫﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺗﻔﮑّﺮ ﻓﯽ ﮐﻞﱢ ﺷ‪‬ﯽء‪ ‬و‪ ‬ﻻ ﺗَﻔﮑّﺮوا ﻓﯽ‬
‫ذات اﷲ‪ :‬درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرهي ذات ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ« )ﮐﻨﺰاﻟﻌﻤ‪‬ﺎل‪ .(5704 :‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﺗﻔﮑّﺮ ﻓﯽ ذاتاﷲِ أﻟﺤ‪‬ﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ در ذات ﺧﺪا ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺤﺪ ﺷﻮد« )ﻏُﺮَر‪ ‬اﻟﺤ‪‬ﮑَﻢ و د‪‬ر‪‬ر‪ ‬اﻟﮑَﻠ‪‬ﻢ‪.(8487 ١:‬‬

‫‪1‬‬
‫҉ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻔﮑّﺮ در اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت زﯾﺎدي ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻔﮑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي از اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﻻي ﺗﻔﮑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در ﻧﺰد اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﻘﺮّﺑﯿﻦ درﮔﺎه ﺣﻀﺮت اﺣﺪﯾ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻃﻠﺒﻮا اﻟﻌﻠﻢ وﻟﻮ ﺑﺎﻟﺼﯿﻦ‪ :‬دﻧﺒﺎل ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ اﮔﺮ در ﭼﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ«‪).‬وﺳﺎﺋﻞ‪-‬‬

‫اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ،27‬ص ‪ .(27‬در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اُﻃﻠُﺒﻮا اﻟﻌ‪‬ﻠﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻤ‪‬ﻬﺪ‪ ‬إﻟَﻰ اﻟﻠﱠﺤ‪‬ﺪ‪ ِ:‬از ﮔﻬﻮاره ﺗﺎ ﮔﻮر داﻧﺶ ﺑﺠﻮ«‬

‫)ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﻷﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺺ ‪ .(597-672‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻮز‪‬نُ ﯾ‪‬ﻮم‪ ‬اﻟﻘﯿﺎﻣﮥِ ﻣ‪‬ﺪاد‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﻠﻤﺎء و د‪‬ﻣﺎء‪ ‬اﻟﺸﱡﻬﺪاء‪ ‬ﻓﯿ‪‬ﺮﺟ‪‬ﺢ‪ ‬ﻣ‪‬ﺪاد‬

‫اﻟﻌ‪‬ﻠﻤﺎء ﻋ‪‬ﻠﯽ د‪‬ﻣﺎء اﻟﺸﱡﻬﺪاء‪ :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣ‪‬ﺮﮐّﺐ ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﺧﻮن ﺷﻬﯿﺪان ﺑﺎ ﻫﻢ وزن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣ‪‬ﺮﮐﱠﺐ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺮ ﺧﻮن ﺷﻬﯿﺪان‬

‫ﻣﯽﭼﺮﺑﺪ« )ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﻷﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ص ‪521‬؛ اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.(398-399‬‬

‫اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ آﻏﺎز دﯾﻦ را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬رﺣﻢ‬

‫اﷲ إِﻣﺮَء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ أَﯾﻦَ ﻓﯽ أَﯾﻦ و اﻟﯽ أَﯾﻦ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ از ﮐﺠﺎ آﻣﺪه‪ ،‬در ﮐﺠﺎ ﻗﺮار‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽرود«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻞّاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ از ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﻋﺒﺎدت ﻫﻢ ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ« )ﻣﺠﺬوب ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬اﻟﻬﺪاﯾﺎ ﻟﺸﯿﻌﮥ اﺋﻤﮥ‬
‫اﻟﻬﺪي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(207‬‬
 ‫‪ ҈ ٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺎﻇﻢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اَﻓﻀَﻞُ ﻣﺎ ﯾ‪‬ﺘَﻘَﺮﱠب‪ ‬ﺑﻪ اﻟﻌ‪‬ﺒﺪ‪ ‬ا‪‬ﻟﯽ اﷲِ ﺑ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﻌﺮِﻓَﮥِ ﺑﻪ‪ ،‬اﻟﺼ‪‬ﻠﻮةُ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻌﺪ از‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﺑﻪ درﮔﺎه اﻟﻬﯽ ﺗﻘﺮب ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‬

‫҉ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻔﮑّﺮ در ﻧﺰد اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ‬

‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻧﯿﺰ‪ ،‬ارزش ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي ﺗﻔﮑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻔﮑّﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ‬
‫ﺑﺎر‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﺑﺎ ﺳﺮ دادن ﺷﻌﺎر ﻣﻌﺮوف »ﺧﻮدت را ﺑﺸﻨﺎس«‪ ،‬از ﺳﻮي ﻫﺎﺗﻒ ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد زﻣﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺧﻮد از ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯿﺎن‪ 2،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻤﻮد ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﯽ ﺧﻮد واﻗﻒ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯿﺎن ﮐﻪ اد‪‬ﻋﺎي داﻧﺴﺘﻦ دارﻧﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﻬﻞ ﻣﺮﮐّﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬

‫ﻟﻨﮕﺎن ﺧﺮك ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‬ ‫آنﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺪ‬

‫در ﺟﻬﻞ ﻣﺮﮐﺐ اﺑﺪاﻟﺪ‪‬ﻫﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ‬ ‫آنﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺪ و ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺪ‬

‫در ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﺎﻧﺖ‪ 3،‬ﺳﻪ ﺳﺆال ﻣﻬﻢ‪ ‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﻢ؟ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﻢ؟ و‬
‫اﺻﻼً ﺣﺪود ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻦ ﺗﺎ ﮐﺠﺎ اﻣﺘﺪاد دارد؟ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ داﻣﻨﻪي ﺷﻨﺎﺧﺖ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي آدﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ارزش اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ‪ ،‬رﻗﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﮐﺜﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﯿ‪‬ﺖ و‬
‫ﺧﺮدورزي‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وﯾﮋهاي ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮريﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ اﺳﺎس داﺷﺘﻦ ﻗﻮ‪‬هي ﻧﻄﻖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬از واژهي ﻣﺎﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ دالّ ﺑﺮ ذات و ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ 4.‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﺳﺨﻦ از ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸﺨّﺺ و ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺴﺎن‬

‫‪ -‬ر‪.‬ك‪) :‬ﺗﺤﻒاﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ص ‪.(455‬‬

‫‪١‬‬

‫‪ -‬ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯿﺎن‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از اﻓﺮاد در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اراﺋﻪ ﻓﻦّ ﺳﺨﻨﻮري از ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺰد ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دﻏﺪﻏﻪي آﻧﺎن‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺣﺮف ﺧﻮد و اﻗﻨﺎع دﯾﮕﺮان‬
‫‪٢‬‬

‫ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﻖّ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻖّ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﮐﺎﻧﺖ ) ‪ ،(1724- 1804Immanuel Kant‬از ﻓﻼﺳﻔﻪي ﻣﻬﻢ‪ ‬و ﻣﺤﻮري در ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‬
‫‪ -٤‬در ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﯾﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪهي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺑﻮده و وي را از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺪا‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٧‬‬

‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺗﻮﻟّﺪ‪1‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻘﻮ‪‬ه در اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻓﻄﺮت ﭘﺎك و اﻟﻬﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ ﻓﻄﺮت در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذات و ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ آدﻣﯽ اﺳﺖ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺷﻌﻮر‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف‪ 2‬اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺣﯿﻮان ﻧﺎﻃﻖ«‪ 3‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ آدﻣﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬آنﭼﻪ اﻧﺴﺎن را از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﯾﻪي اﻣﺘﯿﺎز آدﻣﯽ از دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻗﻮ‪‬ه ﻧﻄﻖ )ﺗﻌﻘّﻞ ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪورزي(‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮ‪‬هي‬
‫‪4‬‬
‫ﺗﻌﻘّﻞ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﺖ و اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /72‬اﺣﺰاب‪ ،‬از‬
‫اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده‪ 5‬ﮐﻪ آن را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ آن را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎدان و ﺳﺘﻤﮑﺎر ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ از اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﺻﻼً اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮد‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺆاﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺑﺎب اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از آن‪» ،‬ﻋﻘﻞ« و »ﺷﺮع« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‬

‫»اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ 6.‬ﻣﺤﯿﯽاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺘﻮب در اواﺧﺮ ﺳﺪهي ﺷﺸﻢ ه‪.‬ق‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘﺮّﺑﯿﻦ‬

‫‪ -١‬اﮐﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ روح اﻟﻬﯽ ﺑﻌﺪ از ‪ 4‬ﻣﺎﻫﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺟﻨﯿﻦ‪ ،‬در آن دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Common Sense‬‬
‫‪ -‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻨﺲ و ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﻨﺲ‪ :‬ﺑﻪ آن ﮐﻠّﯽ ذاﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي‬
‫‪٣‬‬

‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒاﻟﺤﻘﯿﻘﮥ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد(‪ ،‬و ﻓﺼﻞ‪ :‬ﺑﻪ آن ﮐﻠّﯽ ذاﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﺼﺪاق ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﯾﺰ آن‬
‫ﻣﺼﺪاق از دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﯽﮔﺮدد )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﺘّﻔﻖاﻟﺤﻘﯿﻘﮥ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺷﺎﺧﺺ و ﻣﺎﯾﻪي اﻣﺘﯿﺎز ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘﻮ‪‬ه اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎم ﻓﻌﻞ و در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي در ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺷﺮف‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮاز‪ :‬آﺳﻤﺎن ﺑﺎر اﻣﺎﻧﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ /‬ﻗﺮﻋﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ دﯾﻮاﻧﻪ زدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٦‬اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ » ،‬اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ أﺗﻢ‪ ‬اﺳﻤﺎي ﺣﺴﻨﺎي اﻟﻬﯽ و آﯾﯿﻨﻪ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﺧﺪاﺳﺖ و در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻃﺮﯾﻘﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم و‬
‫در اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل و اﺧﻼقِ ﻧﯿﮏ و ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯽ ﺳﺮآﻣﺪ ﻫﻤﻪ اﺳﺖ« )ﻧﺴﻔﯽ‪ ،‬اﻻﻧﺴﺎن اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ص ‪.(504‬‬
 ‫‪ ҈ ٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫درﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺒﯿﺎءﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬و اوﻟﯿﺎءاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎن‪ 1،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺧﺘﻤﯽﻣﺮﺗﺒﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻘﻞ او‪‬ل«‪» ،‬ﻧﻮر او‪‬ل« و »ﺻﺎدر‬
‫او‪‬ل«‪ ،‬از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮدم‪ 2.‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻣﻼﺋﮏ ﻫﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺘﻪ اﺻﻄﻼح اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ )ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎن(‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺟﺎي ﮐﻤﺎل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ درﺟﻪي ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﯾﺖ درﺟﻪي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻮاتاﷲ‪-‬‬ ‫ﮐﻤﺎﻻت‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻘﺎم اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﮐﻪ در رواﯾﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺻﻠﻮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻨﻮي آن ﺣﻀﺮت اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪) .‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺻﻠﻮات ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﺑﺮ ﮐﻤﺎﻻت و ﻣﻘﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪» -2‬ﯾﺎ اﺣﻤﺪ ﻟﻮﻻك ﻟﻤﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻻﻓﻼك و ﻟﻮﻻ ﻋﻠﯽ ﻟﻤﺎ ﺧﻠﻘﺘﮏ و ﻟﻮﻻ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻟﻤﺎ ﺧﻠﻘﺘﮑﻤﺎ‪ :‬اي اﺣﻤﺪ! اﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدي اﻓﻼك را ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم و اﮔﺮ ﻋﻠﯽ ﻧﺒﻮد ﺗﻮ‬
‫را ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم و اﮔﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻧﺒﻮد ﺷﻤﺎ دو ﻧﻔﺮ را ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم« )اﻧﺼﺎري زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﮥ اﻟﮑﺒﺮي ﻋﻦ ﻓﺎﻃﻤﮥ اﻟﺰﻫﺮاء ﺳﻼماﷲﻋﻠﯿﻬﺎ‪ ،‬ص ‪» .(516‬ﻟَﻮ‪‬ﻟَﺎك‪ ‬ﻟَﻤ‪‬ﺎ‬
‫ﺧَﻠَﻘْﺖ‪ ‬اﻟْﺄَﻓْﻠَﺎك‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدي اﻓﻼك را ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم« )ﺑﮑﺮي‪ ،‬اﻻﻧﻮار ﻓﯽ ﻣﻮﻟﺪاﻟﻨﺒ‪‬ﯽ‪ ،‬ص ‪.(5‬‬

‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي‪ :‬ﺗﻦ آدﻣﯽ ﺷﺮﯾﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﻧﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﺒﺎس زﯾﺒﺎﺳﺖ ﻧﺸﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬اﮔﺮ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ و دﻫﺎن و ﮔﻮش و ﺑﯿﻨﯽ‪/‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻘﺶ دﯾﻮار و ﻣﯿﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﺧﻮر و ﺧﻮاب و ﺧﺸﻢ و ﺷﻬﻮت ﺷﻐﺐ اﺳﺖ و ﺟﻬﻞ و ﻇﻠﻤﺖ‪ /‬ﺣﯿﻮان ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد ز ﺟﻬﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آدﻣﯽ ﺑﺎش‬
‫وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺮغ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﻣﮕﺮ آدﻣﯽ ﻧﺒﻮدي ﮐﻪ اﺳﯿﺮ دﯾﻮ ﻣﺎﻧﺪي‪ /‬ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ره ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬اﮔﺮ اﯾﻦ درﻧﺪهﺧﻮﯾﯽ ز‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺘﺖ ﺑﻤﯿﺮد‪ /‬ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﯽ ﺑﻪ روان آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬رﺳﺪ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺳﺖ ﻣﮑﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﻃﯿﺮان ﻣﺮغ دﯾﺪي ﺗﻮ ز‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺷﻬﻮت‪ /‬ﺑﻪ در آي ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﻃﯿﺮان آدﻣﯿ‪‬ﺖ‪ /‬ﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﻀﻞ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻢ‪ /‬ﻫﻢ از آدﻣﯽ ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ ﺑﯿﺎن آدﻣﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٩‬‬

‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﺎﺧﺖ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم »ﺷﻨﺎﺧﺖ«‪ ،‬از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدي در داﻧﺶ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ١‬ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ داﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﺷﻨﺎﺧﺖ«‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً اﻣﮑﺎن ﻃﺮح داﻧﺶ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫داﻧﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آن‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ 2،‬ﻣﺆﻟﻔﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ آن‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺣﺼﻮل ﺷﻨﺎﺧﺖ و‪ ...‬ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل واژهي »ﻣﻌﺮﻓﺖ« در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ‬
‫داراي ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﮑﻞ ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻄﻠﻖِ آﮔﺎﻫﯽ«‪ 3‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻋﻠﻢ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ و ﻓﻬﻤﯿﺪن‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Epistemology‬‬
‫‪ -٢‬اﺻﻮﻻً ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪي ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﺑﺎور )‪ :(Belief‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺘﻮاي ﮔﺰاره اﺳﺖ‪ .‬ب( ﺻﺪق )‪ :(Truth‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺣﮑﻢ ﺑﺎ واﻗﻊ‬

‫اﺳﺖ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺬب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺣﮑﻢ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ(‪ .‬ج( ﺗﻮﺟﯿﻪ )‪ :(Justification‬ﯾﻌﻨﯽ اراﺋﻪي ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﻦ و دﻻﯾﻞ ﻣﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﺮاي‬

‫اﺛﺒﺎت ﯾﮏ ﻣﻄﻠﺐ‪ .‬از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ (1‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ (2 .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺼﺪاﻗﯽ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬اوﻻً‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﯾﻘﯿﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪،‬‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﻘﯿﻨﯽاش‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺳﻘﺮاط‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﺧﻼف آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور دارد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ(‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﻘﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﺳﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﻠﻢاﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻋﯿﻦاﻟﯿﻘﯿﻦ و ﺣﻖّاﻟﯿﻘﯿﻦ‪ .‬ب( ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺰﻣﯽ )ﺗﻌﺼﺐ(‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻌﻬ‪‬ﺪ ﻋﻤﻠﯽ وﺟﻮد دارد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺢ‬

‫ﻧﺒﻮدن و ﺿﻌﻒ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮐﺎذب و ﺟﺰماﻧﺪﯾﺸﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ج( ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻄﺤﯽ )ﻇﺎﻫﺮي(‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺣﻖّ را‬

‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻒ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻒ اراده‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد ﻧﺒﻮده و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ آن ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻬﺖ اﺧﻼﻗﯽ و ارزشﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از رﯾﺎ ﺑﻮده )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺑﺎور و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و از ﮐﻔﺮ و ﻧ‪‬ﻔﺎق ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ(‪ ،‬و از ﺟﻬﺖ روانﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺿﻌﻒ اراده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺗﻮﺟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪن ﺳﯿﮕﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺰﺷﮏ ﮐﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ آﮔﺎﻫﯽِ ﺳﻄﺤﯽ از ﻣﻀﺮّات ﺳﯿﮕﺎر ‪2000-‬‬
‫ﻣﺎد‪‬هي ﺳﻤ‪‬ﯽ و ‪ 70‬ﻧﻮع ﺳ‪‬ﺮَﻃﺎن ‪ -‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻒ اراده‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ(‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺪاﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ‪.....‬‬

‫‪3‬‬
‫‪- Knowledge‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺼﺒﺎح‪ ،‬ﭘﻨﺪ ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.45-44‬‬
 ‫‪ ҈ ١٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‬

‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺑﺎب »ﺷﻨﺎﺧﺖ« اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﯽ‬

‫‪ .2‬دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫‪ .3‬دﯾﺪﮔﺎه رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫‪1‬‬
‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﯽ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻮده و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﺎن‪ 2‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮده و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬دادهﻫﺎي اوﻟﯿ‪‬ﻪي‪ 3‬ﺷﻨﺎﺧﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ ﺑﻮده و ﺑﺮﺣﺴﺐ آن‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﻣﺮ ذﻫﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻫﻤﻪي اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ را ﻫﻢﻋﻘﯿﺪه داﻧﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻃﯿﻒ وﺳﯿﻌﯽ از ﺗﻔﮑّﺮات ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ را‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬اﻃﻼق اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﻤﭙﻮﺷﺎﻧﯽ ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﮑّﺮات‬
‫ﻣﺘﻨﻮع و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً وﺟﻪ اﺷﺘﺮاﮐﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺗﻔﮑّﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﭼﺘﺮ اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ ﺟﺪﯾﺪ دﮐﺎرﺗﯽ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢِ‬
‫اﺳﺘﻌﻼﯾﯽ اﯾﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﮐﺎﻧﺖ‪ 5،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢِ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎرﮐﻠﯽ‪ 6‬اﺳﺖ‬

‫‪1‬‬
‫‪- viewpoint of Empirism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Empirists‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Sense data‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- viewpoint of Idealism‬‬
‫‪ :Immanuel Kant -٥‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﺸﻬﻮر آﻟﻤﺎﻧﯽ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ )‪.(1804- 1724‬‬
‫‪ :George Berkeley -‬اﺳﻘﻒ و ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﯽ اﯾﺮﻟﻨﺪي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ )‪.(1753- 1685‬‬
‫‪٦‬‬
‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪١١‬‬

‫‪1‬‬
‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذﻫﻦ آدﻣﯽ ﺑﻮده و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ‪ ‬ﺧﺎرج از ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ در ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ‬
‫از ذﻫﻦ و ﻋﯿﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا ﮔﺮﭼﻪ‪ ،‬ﻣﺎد‪‬هي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ را ﮐﺸﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج‪ ،‬دادهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد و از ﻃﺮف‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ را ﮐﺸﻒ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮو‬
‫دﯾﺪﮔﺎه رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽرﺣﻤﮥاﷲﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ داﻧﺶ‬
‫وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان »ﻣﻮﺟﻮدات واﻗﻌﯽ را از اﻣﻮر ﭘﻨﺪاري و ﺣﻘﺎﯾﻖ را از اوﻫﺎم ﺗﻤﯿﯿﺰ داد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﻮاﻧﯿﻢ آن را ﻋﻠﻢاﻟﻮﺟﻮد ﯾﺎ ﻓﻦّ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ«‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- viewpoint of Realism‬‬
‫‪ -‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﺎورﻗﯽ اﺳﺘﺎد ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ص ‪.34‬‬
‫‪٢‬‬
 ‫‪ ҈ ١٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻣﻬﻢّﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬آدﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع داﻧﺶ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺆﻟّﻔﻪ در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﺻﺪاﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺷﺮط ﻻزم در ورود ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان اد‪‬ﻋﺎي‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬در ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ اﺳﻼم‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺎدي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺻﺪاﻗﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ و آن را‬
‫ﻋﺎﻣﻞ رﺳﺘﮕﺎري و ﺳﻌﺎدت داﻧﺴﺘﻪ و دروغﮔﻮﯾﯽ را ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﺷﻘﺎوت ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﺪيﻫﺎ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /86‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إِنﱠ اَﻟﺼ‪‬ﺎد‪‬قَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺷَﻔَﺎ ﻣ‪‬ﻨْﺠ‪‬ﺎةٍ و‪ ‬ﮐَﺮَاﻣ‪‬ﮥٍ أَﻻَ إِنﱠ اَﻟْﮑَﺎذ‪‬ب‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺷَﻔَﺎ‬

‫ر‪‬د‪‬ى و‪ ‬ﻫ‪‬ﻠَﮑَﮥٍ‪ :‬راﺳﺘﮕﻮ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺠﺎت و ﺑﺰرﮔﻮاري اﺳﺖ و دروﻏﮕﻮ در ﻟﺒﻪي ﭘﺮﺗﮕﺎه و ﺧﻮاري«‪ .‬در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ و در‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دروغ‪ ،‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﺪ‪ ،‬ﻃﻤﻊ(‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /105‬ﻣﺎﺋﺪه‪ /6 ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ /21 ،‬ذارﯾﺎت‪ /52 ،‬ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ‪/5 ،‬‬
‫ﻃﺎرق‪ /67 ،‬ﻏﺎﻓﺮ و ‪ ...‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻬﺮﺑﺎر و ارزﻧﺪهاي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وﯾﮋهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ در دﯾﻦ اﺳﻼم را دو ﭼﻨﺪان ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪،‬‬

‫در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /105‬ﻣﺎﺋﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ أَﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎاﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ آﻣ‪‬ﻨُﻮاﻋ‪‬ﻠَﯿ‪‬ﮑُﻢ‪ ‬أَﻧْﻔُﺴ‪‬ﮑُﻢ‪ ‬ﻻﯾ‪‬ﻀُﺮﱡﮐُﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﺿَﻞﱠ إِذَا اﻫ‪‬ﺘَﺪ‪‬ﯾ‪‬ﺘُﻢ‪ :... ‬اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬

‫اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمﺻﻞّاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪‬وﺳﻠّﻢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪١٣‬‬

‫ﺣ‪‬ﺎﺳ‪‬ﺒ‪‬ﻮا أَﻧْﻔُﺴ‪‬ﮑُﻢ‪ ‬ﻗَﺒ‪‬ﻞَ أَنْ ﺗُﺤ‪‬ﺎﺳ‪‬ﺒ‪‬ﻮا و‪ ‬زِﻧُﻮﻫ‪‬ﺎ ﻗَﺒ‪‬ﻞَ أَنْ ﺗُﻮز‪‬ﻧُﻮا و‪ ‬ﺗَﺠ‪‬ﻬ‪‬ﺰُوا ﻟ‪‬ﻠْﻌ‪‬ﺮْضِ اﻟْﺄَﮐْﺒ‪‬ﺮ‪ :‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ‬

‫ﺣﺴﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از آﻧﮑﻪ ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﺮاى رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺰرگ آﻣﺎده‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﺑﺎب ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎت ﮔﻬﺮﺑﺎري دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐَﻔَﻰ ﺑِﺎﻟْﻤ‪‬ﺮء‪ ‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥً أنْ ﯾ‪‬ﻌ‪‬ﺮِف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﺲ ﮐﻪ ﻧﻔﺴﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ«‪ 2.‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﯾﺘﺐ‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ را »زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺧﻮدﺑﺎوري ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ«‪ 3.‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ و ﻗﻠّﻪي ﺳﻌﺎدت ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﮑﺎﺗﺐ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻏﺮﺑﯽ‪ 4،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در رأس ﻫ‪‬ﺮَم ﻣﺰﻟﻮ‪ 5،‬از‬
‫»ﺧﻮدﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﯾﻦ ﭘﻠّﻪي ﺗﺮﻗّﯽ آدﻣﯽ و آﻣﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬در ﻧﺰد اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﺸﺮي ﻧﯿﺰ‪ 6،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻮرد اﻫﺘﻤﺎم و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺟﺪ‪‬ي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آﻣﻮزهﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻫﻨﺠﺎري آﻧﺎن‪،‬‬

‫‪) -‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﯿﻌﮥ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺮّ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ج ‪ ،16‬ص ‪ .(99‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمﺻﻞّاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪‬وﺳﻠّﻢ در زﻣﯿﻨﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﺮَف‪‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻧَﻔﺴ‪‬ﻪ ﻓَﻘَﺪ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ر‪‬ﺑ‪ّ‬ﻪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ,‬ﺧﺪاي ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ« )ﻣﺤﺠﮥ اﻟﺒﯿﻀﺎء‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪» .(68‬أﻋﻠَﻤ‪‬ﮑُﻢ ﺑﻨَﻔﺴ‪‬ﻪ‪ ,‬أﻋﻠَﻤ‪‬ﮑُﻢ ﺑﺮَﺑﻪ‪ :‬آﮔﺎهﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد آﮔﺎه ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ« )اﻣﺎﻟﯽ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ج‪ ،2‬ص‪.(329‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻤﯿﻤﯽ آﻣﺪي‪1410 ،‬ق‪ ،‬ح ‪ .7036‬آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥُ اﻟﻨﱠﻔْﺲِ أﻧْﻔَﻊ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻌ‪‬ﺎرِف‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ«‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪» .(9865‬أَﻓْﻀَﻞُ اﻟْﻌ‪‬ﻘْﻞِ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥُ اﻟْﺈِﻧْﺴ‪‬ﺎنِ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻓَﻤ‪‬ﻦْ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻘَﻞَ‪ ،‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﺟ‪‬ﻬِﻞَﻫ‪‬ﺎ ﺿَﻞﱠ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﺮدﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ‬

‫ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺷﺪ و ﻫﺮ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎﻫﻞ ﺷﺪ ﮔﻤﺮاه ﮔﺸﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪» .(3220‬ﻋ‪‬ﺠِﺒ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪‬ﻤ‪‬ﻦْ ﯾ‪‬ﻨْﺸُﺪ‪ ‬ﺿَﺎﻟﱠﺘَﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻗَﺪ‪ ‬أﺿَﻞﱠ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﻠَﺎ‬
‫ﯾ‪‬ﻄْﻠُﺒ‪‬ﻬ‪‬ﺎ‪ :‬در ﺷﮕﻔﺘﻢ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺸﺪة ﺧﻮد را ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ اﻣﺎ ﻧﻔﺲِ ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﻢ ﮐﺮده و آن را ﻧﻤﯽﺟﻮﯾﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪» .(6266‬أﻓْﻀَﻞُ اﻟْﺤ‪‬ﮑْﻤ‪‬ﮥِ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥُ اﻟْﺈِﻧْﺴ‪‬ﺎنِ‬
‫ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪» .(3105‬ﻟَﺎ ﺗَﺠ‪‬ﻬ‪‬ﻞْ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﮏ‪ ‬ﻓَﺈِنﱠ اﻟْﺠ‪‬ﺎﻫ‪‬ﻞَ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥِ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﺟ‪‬ﺎﻫ‪‬ﻞٍ ﺑِﮑُﻞﱢ ﺷَﯽ‪‬ء‪ :‬ﻧﺎدان از ﺧﻮد ﻣﺒﺎش‪ ،‬آﻧﮑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺎدان از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ« )ﻏﺮر اﻟﺤﮑﻢ و درر اﻟﮑﻠﻢ‪ ،‬ح ‪ .(10337‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻟَﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﻌ‪‬ﺮِف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦْ ﺳ‪‬ﺒِﯿﻞِ اﻟﻨﱢﺠ‪‬ﺎةِ‪ ،‬و‪ ‬ﺧَﺒ‪‬ﻂَ ﻓ‪‬ﯽ اﻟﻀﱠﻠَﺎلِ و‪ ‬اﻟْﺠ‪‬ﻬ‪‬ﺎﻟَﺎت‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬از راه رﻫﺎﯾﯽ دور ﻣﯽاﻓﺘﺪ و در ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﻧﺎداﻧﯽﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪» .(8949‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﻬ‪‬ﻮ‪ ‬ﻟ‪‬ﻐَﯿ‪‬ﺮِه‪ ‬أﻋ‪‬ﺮَف؛ آﻧﮑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬

‫را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ« )آﻣﺪي‪ ،‬ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،636‬ح‪» .(1104‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬اﻧْﺘَﻬ‪‬ﻰ إِﻟَﻰ ﻏَﺎﯾ‪‬ﮥِ ﮐُﻞﱢ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﮥٍ و‪ ‬ﻋ‪‬ﻠْﻢ‪‬؛ آﻧﮑﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻠﻤﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،650‬ح‪» .(1294‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺶ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪1413 ،‬ق‪ ،‬ص ‪ ،32‬ح ‪» .(22‬ﻫ‪‬ﻠَﮏ‪ ‬إِﻣﺮُؤ ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﻌﺮِف ﻗَﺪر‪‬ه‪ :‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﻮد را ﻧﺪاﻧﺪ« )ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪،27‬‬
‫ص‪.(86‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪ ،‬ص ‪.184‬‬
‫‪ -‬او‪‬ﻟﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ« ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻮد‪ :Socretes) .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ 470- 399‬ق‪.‬م(‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻌﺎر ﻣﻌﺮوف‬
‫‪٤‬‬

‫»ﺧﻮدت را ﺑﺸﻨﺎس«‪ ،‬ﺑﻪ »ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ« )و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ(‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬آﺑﺮاﻫﺎم ﻫ‪‬ﺮوﻟﺪ ﻣ‪‬ﺰﻟﻮ )‪ (Abraham (Harold) Maslow ،1908- 1970‬رواﻧﺸﻨﺎس اﻧﺴﺎنﮔﺮايِ آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ )ﭘﺪر رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎنﮔﺮا(‪ ،‬در‬
‫‪٥‬‬

‫ﺳﺎل ‪ ،1954‬در ﮐﺘﺎب »اﻧﮕﯿﺰه و ﺷﺨﺼﯿﺖ«‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮﻣﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫ‪‬ﺮَم ﻣﺰﻟﻮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬دازاﯾﻦ )‪ ،(Dasien‬ﻫﯿﺪﮔﺮ ) ‪ :Martin Heidegger‬ﻓﯿﻠﺴﻮف اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺲ آﻟﻤﺎﻧﯽ‬
‫‪ ،(1967- 1889‬ﻫﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﺧﻮدآﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ١٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫در راﺳﺘﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮار دارد؛ اﮔﺮ ﺑﻪ آﺛﺎر اﺧﻼﻗﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮات دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮﺗﻮﺣﯿﺪي ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬ﮐﻨﻔﺴﯿﻮس‬
‫و ﺑﻮدﯾﺴﻢ‪ ،‬ﯾﺎ دﯾﻮان ﺷﻌﺮاي ﺑﺰرگ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿ‪‬ﻪﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ آﻧﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﯿﻦ دو ﻗﻮس )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮس ﺻﻌﻮد و ﻗﻮس ﻧﺰول(‪ ،‬در ﻧﻮﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ از‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ را دارد )ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ در ﻗﻮس ﺻﻌﻮد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪ ،‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻟﻐﺰش و ﺧﻄﺎ )در ﻗﻮس ﻧﺰول ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و(‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي )اﺳﻔﻞاﻟﺴ‪‬ﺎﻓﻠﯿﻦ(‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺮش ﺧﻮد را در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬اﻫﺪاف ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ و ‪ ...‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬اﻫﺪاف و اﻧﺘﻈﺎرات ﺧﻮد را ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻓﺮﯾﻨﺶ وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ و واﮐﺎوي ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن داﺷﺘﻦ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﺮا ﻏﺎﻓﻞ از اﺣﻮال دل ﺧﻮﯾﺸﺘﻨﻢ‬ ‫روزﻫﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﺷﺐ ﺳﺨﻨﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯿﺮوم آﺧﺮ ﻧﻨﻤﺎﯾﯽ وﻃﻨﻢ‬ ‫از ﮐﺠﺎ آﻣﺪهام آﻣﺪﻧﻢ ﺑﻬﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‬
‫ﯾﺎ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺮاد وي از اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﻢ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪهام ﺳﺨﺖ ﻋﺠﺐ ﮐﺰ ﭼﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺮا‬
‫رﺧﺖ ﺧﻮد ﺑﺎز ﺑﺮ آﻧﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻓﮑﻨﻢ‬ ‫آنﭼﻪ از ﻋﺎﻟﻢ ﻋ‪‬ﻠﻮي اﺳﺖ ﻣﻦ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‬
‫ﭼﻨﺪ روزي ﻗﻔﺴﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ از ﺑﺪﻧﻢ‬ ‫ﻣﺮغ ﺑﺎغ ﻣﻠﮑﻮﺗﻢ ﻧ‪‬ﯿﻢ از ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎك‬
‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪي ﭘﯿﭽﯿﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﻣﺒﻬﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺪﯾﻬﯽ و‬
‫ﺳﻬﻞاﻟﻮﺻﻮل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ )ﺷﺮحاﻟﻔﻈﯽ(‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از زواﯾﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟُﻐﻮي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ اﻧﺴﺎن از ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻃﻼع ﺑﺮ ﺧﻮد‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮد و ﻋﺎرف ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺷﺪن‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ -١‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬رﺣﻢ اﷲ إِﻣﺮَء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ أَﯾﻦَ ﻓﯽ أَﯾﻦ و اﻟﯽ أَﯾﻦ«‪.‬‬
‫‪ -‬دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪.846‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪١٥‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﮔﺎﻫﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺒﯽ‪ 1‬از ذات ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ دو ﺳﯿﺮ‬
‫‪2‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺮ اﻧﻔُﺴﯽ و ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ(‪ ،‬و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و دﯾﻨﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫آنﭼﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻮم‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ و ‪ ...‬اﺳﺖ(‪ ،‬ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ‪ ...‬اﺳﺖ(‪ ،‬ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ‪ ...‬اﺳﺖ(‪ ،‬و ‪ ...‬ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺖ اﻧﺴﺎن‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع داﻧﺶ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮار دارد و در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬وارﺳﯽ و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ اﻧﺴﺎن از ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺣﺬف رذاﺋﻞ و ﮐﺴﺐ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻘﺎط ﻗﻮ‪‬ت و ﺿﻌﻒ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺣﺬف رذاﺋﻞ )ﺻﻔﺎت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ(‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﮑﻮﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻓﻀﺎﺋﻞ )ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ /‬ﮐﻤﺎﻻت(‪،‬‬
‫را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آنﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻀﺎﺋﻞ‪ ،‬آنﻫﺎ را در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد راﺳﺦ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣ‪‬ﻠَﮑﻪ‬
‫درآورد؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺜﺒﯿﺖ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه در ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدﮐﺎر )ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ(‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ /105 ،‬ﻣﺎﺋﺪه‪ /21 ،‬ذارﯾﺎت و ‪ ...‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺳﯿﺮ‬
‫اﻧﻔﺴﯽ(‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺮ‬
‫اﻧﻔﺴﯽ ﭘﺮداﺧﺖ؛ آنﮔﺎه وارد ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺮﺳﯿﺮ‬

‫‪ -١‬دﻻﯾﻞ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮدن ﺷﻨﺎﺧﺖ )در ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ(‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﺎري اﻧﺴﺎن در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﻮر‬

‫آﮔﺎﻫﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ب( ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن ﺑﻮدن ﺳﯿﺮ ﮐﻤﺎلﺟﻮﯾﯽ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ وي‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻧﺴﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻗﻮ‪‬ه و اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺟﻬﺖ ﮐﻤﺎل ﻗﺪم ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﮐﻞّ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺎن ﯾﮏ ﻓﮑﺮت اﺳﺖ از ﻋﻘﻞ ﮐُﻞّ‪ /‬ﻋﻘﻞ ﭼﻮن ﺷﺎه اﺳﺖ و ﺻﻮرتﻫﺎ ر‪‬ﺳ‪‬ﻞ‬

‫‪ -٢‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ »در اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻧﺴﺎن از آن ﻧﻈﺮ ﮐﻪ داراي اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻧﯿﺮوﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« )ﻣﺼﺒﺎح‬
‫ﯾﺰدي‪ ،‬آﻣﻮزش ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬ص ‪.(66‬‬
 ‫‪ ҈ ١٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫آﻓﺎﻗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﮕﺬارد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وارد ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ‪ ‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﯿﺮ‬
‫آﻓﺎﻗﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﯿﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دو ﻣﺤﻮر ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﯾﮕﺮي )اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻫﻢﻧﻮع(‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺸﺎﻫﺪهي آﺛﺎر ﻧﻈﻢ اﻟﻬﯽ در آﻓﺮﯾﻨﺶ )اﻋﻢ‪ ‬از ﻧﻈﻢ روﺣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﻌﯿﺖ(‪.‬‬

‫در ﻣﺤﻮر دو‪‬م ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﻢ روﺣﯽ و ﺟﺴﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ در ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻘّﯽ ﺗﻮاﻧﺎ و ﻣﺪﺑ‪‬ﺮي ﺣﮑﯿﻢ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬آﯾﺎت‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 20‬و ‪ /21‬ذارﯾﺎت‪ 17 ،‬ﺗﺎ ‪ /21‬ﻏﺎﺷﯿﻪ‪ /53 ،‬ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ و ‪ ...‬در زﻣﯿﻨﻪي ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ دو ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ‪ ‬در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮده ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آن دﺧﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ دو ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻮري و ﮐﻠﯿﺪي اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي اﯾﻦ دو ﻣﺆﻟّﻔﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮدد و ﻋﺪم‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ را ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮاﺟ‪‬ﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‬

‫‪ .2‬ﻋﻤﻞ‬

‫҉ ҉ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬

‫ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺶ ﻧﺎﻓﻊ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ داﻧﺸﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﻬ‪‬ﺪ و ﺗﻬﺬﯾﺐ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻓﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺿﺮوري و‬
‫ﻻزم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﺎﺧﺖ در ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﯽ ﻫﺮ ﻓﺮد از ﻧﻔﺲ )و ﺻﻔﺎت‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻓﺎﻗﯽ ﻫﻢ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮف داﺷﺘﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫اﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮد ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫اﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬واﺟﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻓﺎﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪١٧‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻮازن و اﯾﺠﺎد ﺗﻌﺎدل ﺑﯿﻦ اﻣﯿﺎل و ﺣﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻋﻤﻠﯽ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد و ﺧﻮدﮐﺎر(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒﺮد و ﺑﺎ ﻣﺪﯾﺮﯾ‪‬ﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﻋﻘﻼﻧﯽ‬
‫و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ‪1،‬در ﺗﻤﺎﻣﯽ‬ ‫ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش را ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﮕﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ از زﻧﺪﮔﯽ اﺋﻤﻪ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد )اﻋﻢ‪ ‬از روﺣﺎﻧﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ اﻋﺘﺪال‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎ آنﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوي اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺗﺎ آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮد را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اد‪‬ﻋﺎي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 2.‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬از‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻗﺮب اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻮز اﮐﺒﺮ )ﺳﻌﺎدت ﺑﺰرگ(‪ ،‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫را ﻧﺎﻇﺮ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻓﮑﺎر‪ ،‬اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ 3‬و ﻣﺮاﻗﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮﺧﻼف رﺿﺎي ﺣﻖّ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪4‬‬
‫در ذﯾﻞ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ را در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺪﻣﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ و اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﺧَﯿﺮ اﻷﻣﻮر أوﺳ‪‬ﻄﻬﺎ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬وﺳﻂ اﺳﺖ« )ﺻﺎﻓﯽ‪1418 ،‬ق‪ ،‬ص ‪49‬؛ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪1410 ،‬ق‪،‬‬
‫ص ‪ .(11‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي از ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻻﻣ‪‬ﻌﺮﻓﮥَ ﮐَﻤﻌﺮﻓَﺘ‪‬ﮏ‪ ‬ﺑِﻨَﻔﺴ‪‬ﮏ‪ :‬ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ« )ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي ريﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻣﯿﺰاناﻟﺤﮑﻤﮥ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،6‬ص‪ ،140‬ﺣﺪﯾﺚ ‪(11898‬؛ »اَﻓﻀﻞُاﻟﻤﻌﺮﻓﮥِ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﮥُاﻹﻧﺴﺎن ﺑِﻨﻔﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ داﻧﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح‪(11900‬؛ »ﻧﻬﺎﯾﮥُاﻟﻤ‪‬ﻌﺮﻓﮥ‪ ،‬اَن ﯾ‪‬ﻌﺮِف‪‬اﻟﻤﺮء‪ ‬ﻧﻔﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﻏﺎﯾﺖ داﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح‪(11902‬؛ »ﻣﻌﺮﻓﮥُاﻟﻨﻔَﺲ‪ ،‬اَﻧﻔﻊ‪‬اﻟﻤﻌﺎر‪‬ف‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ داﻧﺶﻫﺎ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪» ،(11903 ،‬ﮐَﻔﯽ ﺑِﺎﻟﻤﺮء‪ ‬ﺟ‪‬ﻬﻼً‪ ،‬اَن ﯾ‪‬ﺠﻬﻞ ﻧﻔﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﺎداﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺎدان ﺑﺎﺷﺪ« )ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ص‪ ،141‬ح‪(11913‬؛ » اَﻋﻈﻢ‪ ‬اﻟﺠ‪‬ﻬﻞ‪ ،‬ﺟ‪‬ﻬﻞُاﻹﻧﺴﺎنِ اﻣﺮَﻧَﻔﺴ‪‬ﻪ‪ :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎداﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﻔﺲ ﺧﻮدش اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ‪ .(11914‬در ﻧﺰد‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﻋﺘﺪال ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي‪ :‬رﻫﺮو آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻪ ﺗﻨﺪ و ﮔﻬﯽ ﺧﺴﺘﻪ رود‪ /‬رﻫﺮو آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻫﺴﺘﻪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رود‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ارﺳﻄﻮ‪» ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ«‪ ،‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻓﻼن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﺎ ﻫﺪف ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻼش و ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ و اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ﻧَﻔﺴ‪‬ﻪ ﻓَﻘَﺪ ﻋ‪‬ﺮَف‪ ‬ر‪‬ﺑ‪ّ‬ﻪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ,‬ﺧﺪاي ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /14‬ﻋ‪‬ﻠَﻖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أَﻟﻢ ﯾ‪‬ﻌﻠﻢ ﺑﺄَنّاﷲَ ﯾ‪‬ﺮَي‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ]ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي او را[ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ ‪ ،1‬ﺻﺺ ‪.22- 20‬‬
‫‪٤‬‬
 ‫‪ ҈ ١٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫‪ .2‬ﭘﯿﺶدرآﻣﺪي ﺑﺮ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ(‬
‫‪ .3‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫‪ .4‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﺣﻠّﺎل ﻣﺸﮑﻼت‬

‫҉҉҉ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ« ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اد‪‬ﻋﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺷﺮط ﻻزم در ورود ﺑﻪ آن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ رذاﺋﻞ دروﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺻﺪد ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را از ﻟﻮح ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺎزي ﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﺣﺬف اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ اﯾﻦ رذاﺋﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﮐﻤﺎﻻت و ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت و ﺗﮑﺮار آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫را در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﻓﻀﺎﺋﻞ را ﻣﻠﮑﻪي ذﻫﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي‬
‫ﻻزم ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﮐﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﭘﯿﺶدرآﻣﺪي ﺑﺮ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ(‬

‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﺳﯿﺮاﻧﻔﺴﯽ )ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ اول(‪ ،‬وارد ﺳﯿﺮآﻓﺎﻗﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وارد ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦْ ﺟ‪‬ﻬِﻞَ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﮐَﺎنَ ﺑِﻐَﯿ‪‬ﺮِ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬أﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻞ‪ :‬آنﮐﻪ ﺧﻮد را‬

‫ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮﺧﻮد ﻧﺎدانﺗﺮ اﺳﺖ‪ 1.‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دو ﻧﻮع ﻣﻮاﺟﻬﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي‪ :‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت و داﺷﺘﻦ رﻓﺎه و اﻣﻨﯿ‪‬ﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد‪ 2.‬در اﯾﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﻓﺮادي دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﻢﻧﻮع ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬

‫‪) -١‬ﺗﻤﯿﻤﯽ آﻣﺪي‪1410 ،‬ق‪ ،‬ح ‪ .(8624‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐَﯿ‪‬ﻒ‪ ‬ﯾ‪‬ﻌ‪‬ﺮِف‪ ‬ﻏَﯿ‪‬ﺮَه‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﯾ‪‬ﺠ‪‬ﻬ‪‬ﻞْ ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ :‬آنﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﯾﮕﺮي را‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ« )واﺳﻄﯽ‪ ،1376 ،‬ح ‪.(6667‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺪﻧﯽﺑﺎﻟﻄّﺒﻊ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ در اﺟﺘﻤﺎع زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﻣﺜﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﻘﻀﯽ ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮادي ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﻪ دور از ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺎزد؛ اﻣ‪‬ﺎ آﯾﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ؟! ﭼﺮاﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت و ﺑﻘﺎي ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺣﺘّﯽ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻫﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪١٩‬‬

‫وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻮرد و ﺗﻼﻗﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮي از ﺧﻮد دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﺎﭘﯿﺪاي ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺘﯽ ﺧﻮد ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ آن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدش در ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺻﻼً ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪي از ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺸﺎﻫﺪهي‬
‫آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻟﻖ آﻓﺮﯾﻨﺶ(‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻨﻮز اﯾﻦ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻓﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ در ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻮاﺟﻬﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ آن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮﻫﺎن‬
‫ﻧﻈﻢ )و دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ و ‪ ،(...‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‪-‬‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺳﺆاﻻﺗﯽ در ﺧﺼﻮص ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺲ‪ ‬ﮐﻨﺠﮑﺎوي اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﺆاﻻﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺤﻮهي ﭘﯿﺪاﯾﺶ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺣﯿﺎت و ‪ ....‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐّﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﯿﺮت‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﯿﺮت‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻫﻞ ﺧﺮدورزي و ﺗﻔﮑّﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮاي ﻋﻮام‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﮑّﺮات‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎدي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﯿﺮت ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﺎري در روزﻣﺮﱢﮔﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﯿﺮت‪ ،‬ﺳﻄﺤﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺆاﻻﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﻓﺮاد ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ آﻧﺎن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ -١‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺑﯿﻨﺶ و ﻧﮕﺮش ﮐﻠّﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ در ﺑﺎب ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد‪ ،‬اﻫﺪاف‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺳﻌﺎدت ﯾﺎ ﺷﻘﺎوت و ‪ ...‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از ﺣﯿﺚ روﺷﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ .‬ب( ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ .‬ج( ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ دﯾﻨﯽ‪ .‬د( ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ .‬از ﺣﯿﺚ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽ‪-‬‬

‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ (1 :‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﻟﻬﯽ )ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪي(‪ (2 .‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻣﺎد‪‬ي )ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪي(‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﺪوﺋﻮﻟﻮژي اﺳﺖ؛ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫اﻋﻢ‪ ‬از اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﺖ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﻫﺴﺖﻫﺎ )ﻓﺎﮐﺖﻫﺎ‪ /‬واﻗﻌﯿ‪‬ﺎت(‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ از ﭼﯿﺴﺘﯽﻫﺎ و ﭼﺮاﯾﯽﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﺑﺎﯾﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ از ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدنﻫﺎ روي ﻣﯽآورد؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﮑﻨﯿﻢ؟ اﺳﺘﺎد ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻄﻬﺮي )ره(‪ ،‬در ﺟﻠﺪ ﺳﯿﺰدﻫﻢ از ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ را ﺑﻪ »ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي« و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي را ﺑﻪ »ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ« ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻨﺒﻪي ﺷﺨﺼﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﮑﺘﺐ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ‪ .....‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي) ‪ :(Ideology‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ از آراء و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻮل ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﮑﺎﺗﺐِ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﯽ و ‪ ...‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻠﯽ آن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‬
‫)‪ :manifest‬ﺑﯿﺎﻧﯿ‪‬ﻪ(‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎرﮐﺲ و ا‪‬ﻧﮕ‪‬ﻠﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪» ،‬ﻧﻈﺎم ﮐﻠّﯽ اﺣﮑﺎم ﻋﻤﻠﯽ ‪ -‬ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ‪» ،‬ﻓﺮوع دﯾﻦ« ﻧﺎم دارد ‪ -‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد« )ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدي‪ ،1384 ،‬ص‪.(29‬‬
 ‫‪ ҈ ٢٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ و ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ وﺟﻮد دﯾﮕﺮي‪ ،‬در وﺟﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ وﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪهي آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ )آن ﻫﻢ‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت(‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي اﻓﺮاد‪ ،‬داراي ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ؛‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺴﯿﻂ و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪1.‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اد‪‬ﻋﺎي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ و اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﺮف ﻧَﻔﺴﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻓَﻘﺪ ﻋ‪‬ﺮف ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ«‪.‬‬

‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت آدﻣﯽ‪،‬‬

‫ﺑﺎ ﻓﻄﺮت و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻬﯽ ﻋﺠﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدﻣﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ورود ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ اد‪‬ﻋﺎي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /30‬روم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ )اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬

‫اﺳﺖ(‪ 3.‬ب( اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺳﺎﺧﺘﺎر وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯽ ﺑﺮده و ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اذﻋﺎن دارد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪ ‪ /15‬ﻓﺎﻃﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ )اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ‬

‫اﺳﺖ(‪ .‬ج( اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﯾﺪن ﻧﻈﻢ ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ ﺧﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻤﯽ‬
‫ﺣﮑﯿﻢ و ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 20‬و‪ /21‬ذارﯾﺎت‪ /17 – 21 ،‬ﻏﺎﺷﯿﻪ‪ /53 ،‬ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ و‪ ....‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫)اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﺣﻠّﺎل ﻣﺸﮑﻼت‬

‫‪ -‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮدن ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن در ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ،‬آدﻣﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ذات ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آدﻣﯽ را از ﺗﻔﮑﺮ‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻋ‪‬ﺮَﻓﻨﺎك‪ ‬ﺣ‪‬ﻖﱠ ﻣ‪‬ﻌﺮﻓَﺘ‪‬ﮏ‪ ،‬و‪ ‬ﻣﺎ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺪﻧﺎك‪‬‬ ‫درﺑﺎرهي ذات اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻧﺸﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪،‬‬
‫ﺣ‪‬ﻖﱠ ﻋ‪‬ﺒﺎد‪‬ﺗ‪‬ﮏ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را آنﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﻖّ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﮑﺮدﯾﻢ« )ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.(532‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »در ﺣﺪ‪ ‬ﺷﻬﺮت در آﺛﺎر و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﯿﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮمﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ« )ﺣﺴﻦ زاده‪،‬‬
‫ﺻﺪ ﮐﻠﻤﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ص‪.(195‬‬
‫‪ -‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اَﻟﻠّﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺧَﻠَﻘْﺖ‪‬اﻟْﻘُﻠُﻮب‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯽ ا‪‬راد‪‬ﺗ‪‬ﮏ‪ ‬و‪ ‬ﻓَﻄَﺮْت‪‬اﻟْﻌ‪‬ﻘُﻮلَ ﻋ‪‬ﻠﯽ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﺘ‪‬ﮏ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ ﻗﻠﺐﻫﺎ را ﺑﺎ ارادت و ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﺧﻮد و‬
‫‪٣‬‬

‫ﻋﻘﻞﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺮﺷﺘﻪاي« )ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.(403‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٢١‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮّهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﯾﺸﻪي در واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ذﻫﻦ ﮐﺞاﻧﺪﯾﺶ و ﺑﯿﻤﺎر اﻧﺴﺎنِ‬
‫ﻧﺎﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت از دو‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ از ﺑﺎب ﺗﻄﻬﯿﺮ )ﭘﺎﮐﺴﺎزي(‪ ،‬اﺳﺖ و ﯾﺎ از ﺑﺎب ﺗﺮﻓﯿﻊ )ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ(‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻄﻬﯿﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ﻋﻮام‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﻔّﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮمﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬اﻟﺴ‪‬ﻘﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﻤﺤﻮ اﻟﺬﱡﻧﻮب‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري‪،‬‬

‫ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪1.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺮﻓﯿﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺮّﺑﯿﻦ و ﺧﻮاص‪ ‬اﺳﺖ‪ 2‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻧﻮاع ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ )ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻮام‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ و آﻧﺎن ﺳﺮﺑﻠﻨﺪاﻧﻪ از اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﯾﻮبﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ دﭼﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﻻزم ﺑﺮاي ﺣﻞّ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن و ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك‬

‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن‪» :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد«‪» ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن« و »ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك«‪ ،‬دو دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻬﻢ‪ ‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‬
‫‪ .2‬دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‬

‫҉ دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‬

‫‪) -‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ .(67/64/244‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺘﯽ‪ ،‬اﻧﺪوه‪ ،‬اذﯾ‪‬ﺖ و ﯾﺎ آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺣﺘّﯽ ﺧﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﮐﻔّﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪ ) .‬اﻟﺒﺨﺎري‪ .(5641 ،‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اذا اراد اﷲ ﺑﻌﺒﺪ‬
‫ﺧﯿﺮاً ﻋﺠﻞ ﻋﻘﻮﺑﺘﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﯿﺎ و اذا اراد ﺑﻌﺒﺪ ﺳﻮء اﻣﺴﮏ ﻋﻠﯿﻪ ذﻧﻮﺑﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﻮاﻓﯽ ﺑﻬﺎ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻨﺪهاي را ﺑﺨﻮاﻫﺪ در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﮐﯿﻔﺮش دﻫﺪ‬
‫و ﭼﻮن ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهاي ﺑﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻧﮕﻪ دارد ﺗﺎ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﯿﻔﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ« )ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪.(81/177/18 ،‬‬
‫‪ -٢‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻌﺮوف‪» :‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻨﺎت‪ ‬اﻷﺑﺮارِ‪ ،‬ﺳ‪‬ﯿ‪‬ﺌﺎت‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﻘَﺮﱠﺑﯿﻦ«‪) .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،25‬ص ‪ .(205‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺑﺮار )ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران(‪ ،‬اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻤﺎل ﺑﻮده و‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻘﺮّﺑﯿﻦ‪ ،‬واﺻﻼن ﺑﻪ ﺣﻖّ )اﻧﺒﯿﺎء‪ ،‬اوﻟﯿﺎء و اﺋﻤﻪي اﻃﻬﺎرﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺰم ﻣﻘﺮّبﺗﺮاﺳﺖ‪ /‬ﺟﺎم ﺑﻼ ﺑﯿﺸﺘﺮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إﻧﱠﻤﺎاﻟﻤﺆﻣﻦُ ﺑِﻤﺘﺰﻟﮥ ﮐﻔﱠﮥِاﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ﮐُﻞﱠ ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻓﯽ اﯾﻤﺎﻧ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓﯽ ﺑﻼﺋ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﮐﻔﻪي ﺗﺮازو اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺶ اﻓﺰوده‬
‫ﺷﻮد ]ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه[ ﺑﺮ ﺑﻼﯾﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد« )ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪253‬؛ وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪263‬؛ ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،64‬ص‪ .(210‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮ از واﻗﻌﻪي ﮐﺮﺑﻼ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ ﮐﺒﺮيﺳﻼماﷲﻋﻠﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ رأﯾﺖ‪ ‬اﻟّﺎ ﺟﻤﯿﻼً‪ :‬ﺟﺰء زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪﯾﺪم«‪.‬‬
‫ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،45‬ص ‪ .116‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻏﯿﺮﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ دﯾﺪن رﺷﺎدتﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﯿﺖﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم و ﺷﻬﺪاي ﮐﺮﺑﻼ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻮاﯾﯽ‬
‫ﭼﻬﺮهي ﭘﻠﯿﺪ ﯾﺰﯾﺪﯾﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽ را ﺧﻄﺎب ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٢٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﻮر دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬در ذﯾﻞ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‬
‫اﻟﻬﯿﻮن را در ﺑﺎب ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد«‪» ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن« و »ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك«‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫҉҉ ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‬

‫در دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺠﺮّد و ﻏﯿﺮﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ﻋﻮاﻟﻢ وﺟﻮدي‪،‬‬
‫ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺎوراءﻃﺒﯿﻌﺖ )ﻣﻠﮑﻮت‪ ،‬ﺟﺒﺮوت و ﻻﻫﻮت(‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ )ﻧﺎﺳﻮت(‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿ‪‬ﺖ‬
‫)ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎد‪‬ه‪ /‬ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت(‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮ ﭼﻪ از آن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﻋﻮاﻟﻢ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﺻﯿﻞ و ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »روح اﻧﺴﺎن« اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ از »ﺟﺴﻢ ﯾﺎ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن«‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺮﻓﺎً در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ روح ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ارزش آن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ارزش روح اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺮوج روح از ﺑﺪن‪ ،‬ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﺎدات ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد )ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﻣﺮگ ﻣﻐﺰي ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺣﯿﺎت ﻧﺒﺎﺗﯽ‬
‫دارد(‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك‬

‫‪1‬‬
‫در دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬ادراك و ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ روح اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪن؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺠﺮّد‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ روح اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﺠﺮّد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ و ﺑﺪن ﻧﺪارد و ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن در اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد )اﺛﺒﺎت روح(‬

‫اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ ﻧﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ادﻟّﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺠﺮّد ﺑﻮدن ادراك‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺎد‪‬ي ﺑﻮدن ادراك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺟِﺮم اﺳﺖ )ﺣﺬف ﺷﺪن ﺟِﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﯿﻦ ﻗﺪم در ورود ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺠﺮّدات‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت را او‪‬ﻟﯿﻦ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺠﺮّدات‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺣﺬف ﺟِﺮم‪ ،‬ﻫﻨﻮز آﺛﺎر ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮل و ﻋﺮض را دارد(‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٢٣‬‬

‫҉҉҉ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ادﻟّﻪي ﻧﻘﻠﯽ اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن در اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /9‬ﺳ‪‬ﺠﺪه‪.‬‬

‫‪ .2‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /11‬ﺳ‪‬ﺠﺪه‪.‬‬
‫‪ .3‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /29‬اﻟﺤ‪‬ﺠﺮ‪.،‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي‪ /42‬ز‪‬ﻣ‪‬ﺮ‪.‬‬
‫‪ .4‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /169‬آل ﻋ‪‬ﻤﺮان و ‪....‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﻌﻞ »ﺳ‪‬ﻮ‪‬اه‪ «‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /9‬ﺳ‪‬ﺠﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﻠّﻖ روح ﺑﻪ ﺑﺪن‪ ،‬در‬

‫اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺑﺪن و ﺟﺴﻢ آدﻣﯽ را ﻣﻮزون ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻣﻘﺪﻣ‪‬ﻪي ﭘﺬﯾﺮش روح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا روح در ﺣﺎﻟﺖ اﻋﺘﺪال ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺑﺪن ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ روح‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ از اﻋﺘﺪال ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﭘﺬﯾﺮاي روح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ اﻋﺘﺪال ﺑﺪن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﭘﺬﯾﺮش روح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪن ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺪن و آﻣﺎدﮔﯽ آن ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش روح‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻨﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روح اﻧﺴﺎن ﺷﺮﯾﻒﺗﺮ و اﺻﯿﻞﺗﺮ از ﺑﺪن اﺳﺖ و ﺑﺪن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿ‪‬ﺖ روح درآﯾﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬
‫و ﻟﯿﺎﻗﺖ ﭘﺬﯾﺮش آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 2.‬ﻓﻌﻞ »ﯾﺘﻮﻓّﺎﮐﻢ« در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /11‬ﺳ‪‬ﺠﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺳﺘﯿﻔﺎء و ﮔﺮﻓﺘﻦ روح اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬

‫ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﻮت )ﺣﻀﺮت ﻋﺰراﺋﯿﻞﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬ﺑﻪ ا‪‬ذن ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهي‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از روح و‬
‫ﺑﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﻌﻞ »ﯾﺘﻮﻓّﺎﮐﻢ«‪ ،‬از ﻓﻌﻞ »ﯾﺘﻮﻓّﯽ ﺑﻌﻀﮑﻢ«‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ؛ درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﻠﻤﻪي‬

‫»روﺣﯽ« در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /29‬اﻟﺤ‪‬ﺠﺮ‪ ،‬از ﺑﺎب اﺿﺎﻓﻪي ﺗﺸﺮﯾﻔﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﯾﻒ ﺑﻮدن روح آدﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را‬

‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ از ﺣﯿﺚ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻀﺎف‬
‫داﺷﺘﻪ و ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬در ﻧﻘﺶ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎلاﻟﻌﯿﺎذﺑﺎﷲ ﻣﮑﺎﻧﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮده )ﺗﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﮑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از ﺟﻬﺖ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻒ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬اﺳﺎﺳﺎً در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﻌﻞ »ﺳﻮ‪‬ي‪ «‬ﺑﺮاي اﻋﺘﺪال و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ -٢‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺪن ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ روح‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻫﻢ درﺟﻪي ﺑﻮدن ﺑﺪن ﺑﺎ روح ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ و ﻣﻘﺪﻣﻪي ﭘﺬﯾﺮش روح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬روح‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ﺑﺪن ﺗﻘﺪ‪‬م و ﺑﺮﺗﺮي دارد ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٢٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉҉ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ‪ :‬اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ادﻟّﻪي ﻋﻘﻠﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺠﺮّد ادراك‪ :‬ادراك‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﺠﺮّد و ﻏﯿﺮﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺮّد آن‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺟﺮم اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ وﺟﻮد‬
‫ﺟﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﯾﮋﮔﯽ ذاﺗﯽ اﻣﻮر ﻣﺎد‪‬ي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺴﯿﻂ ﺑﻮدن روح‪ :‬روح آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺟﺰء )اﺟﺰاء(‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﺑﺴﯿﻂ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا داﺷﺘﻦ‬

‫اﺟﺰاء‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ اﻣﻮر ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺴﺎﻃﺖ و ﺗﺠﺮّد روح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻠﻖ در ﻓﻀﺎ‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﻌﻠّﻖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﻋﻀﺎء و ﺟﻮارح ﺗﺼﻮ‪‬ر‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺪم اﻧﻄﺒﺎع ﮐﺒﯿﺮ در ﺻﻐﯿﺮ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺴﻢ ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در داﺧﻞ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺟﺎ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺘﺺ‪ ‬اﻣﻮر ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻇﺮف و ﻣﻈﺮوف ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻻزم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺠﺮّد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﻧﻄﺒﺎع ﮐﺒﯿﺮ در ﺻﻐﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ذﻫﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﻫﺰاران ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻐﺰ ﺟﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ادراك‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺎد‪‬ي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻣﻐﺰ آدﻣﯽ‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ و ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮّد ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﺪم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‪ :‬اﻣﻮر ﻣﺠﺮّد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﺗﺠﺮّد‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮده و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.5‬‬

‫ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن »ﻣﻦِ« آدﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‪ 3‬و روﺣﯽ‪.‬‬ ‫‪.6‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي او‪‬ﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ه‪.‬ق‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ )در ﻧﻤﻂ ﺳﻮ‪‬م ﮐﺘﺎب اﺷﺎرات(‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺪهﻫﻢ‪ .‬م‪ ،‬دﮐﺎرت ﺑﺎ ﻃﺮح‬
‫ﮐﻮﺟﯿﺘﻮ )ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺴﺘﻢ(‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺮﻫﺎن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ از ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻠّﻖ در ﻓﻀﺎي اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﻪي ‪ ،197‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮي در ﭘﺎورﻗﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو ﺑﺮﻫﺎن )اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و دﮐﺎرت(‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و آن را دو ﯾﮑﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﻫﺎن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻬﻮد ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﺑﺮﻫﺎن دﮐﺎرت‪ ،‬از راه آﺛﺎر ﻧﻔﺲ )ﺗﻔﮑّﺮ(‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﮐﻮﺟﯿﺘﻮي دﮐﺎرﺗﯽ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﺟﺪ‪‬ي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺣﺘّﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺘﻘﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪي‬
‫دﮐﺎرﺗﯽ را ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺼﺎدره ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﯽداﻧﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪي ﺗﻠﻘّﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺑﺮﻫﺎن اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻠّﻖ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اذﻋﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻮﺟﯿﺘﻮي دﮐﺎرﺗﯽ‪ ،‬از راه ﺗﻔﮑﺮ )آﺛﺎر ﻧﻔﺲ(‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﮔﺎم ﻋﻘﺐﺗﺮ از اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻗﺮار دارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮاي اذﻋﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺪارد و وﺟﻮد‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ دﮐﺎرت‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﯾﻬﯽ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻏﯿﺮﺑﺪﯾﻬﯽ و اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ درآورده و ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ روي آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻐﺰ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﺎن و ﻣﺤﻞ ادراك ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺑﺪن را ﺑﻪ ﻣﻐﺰ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدن ﻣﻐﺰ‪،‬‬
‫ﺑﺪن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻋﻠﻤﯽ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺗﻮر ﻣﺤﺮّﮐﻪي ﺑﺪن‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﭼﺎر ﻣﺮگ ﻣﻐﺰي ﺷﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺪن اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﭽﻨﺎن زﻧﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )وﻟﻮ اﯾﻦﮐﻪ داراي ﺣﯿﺎت ﻧﺒﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدن ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺪن و ﻣﻐﺰ ﻧﯿﺰ‪ ،‬از ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -٣‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳ‪‬ﻠّﻮلﻫﺎي »‪ «cellule‬ﺑﺪن اﻧﺴﺎن )ﺑﻪ ﺟﺰء ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﻣﻐﺰ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽروﻧﺪ(‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ اﯾﻦ ﺳﻠﻮلﻫﺎ از ﺳﻪ روز )ﺳ‪‬ﻠّﻮلﻫﺎي اﺳﭙﺮم(‪ ،‬ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل )ﮔُﻠُﺒ‪‬ﻮلﻫﺎي »‪ «globule‬ﺳﻔﯿﺪ ﺧﻮن(‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٢٥‬‬

‫҉҉҉ دﻻﯾﻞ ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ :‬اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ادﻟّﻪي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺗﺠﺮﺑﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻠﻪﭘﺎﺗﯽ‪) 1‬دورآﮔﺎﻫﯽ(‪ /‬ﺗﻠﻪﮐﯿﻨﺰي‪) 2‬دورﺟﻨﺒﺎﻧﯽ(‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻠﻪﭘﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺑﯽ ﺑﯿﻦ ذﻫﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎمﻫﺎ و ﺳﯿﮕﻨﺎلﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذﻫﻨﯽ‪ ،‬رد‪ ‬و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دورﺟﻨﺒﺎﻧﯽ )ﺗﻠﻪﮐﯿﻨﺰي(‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن در ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺸﻢ زﺧﻢ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﻠﻪﮐﯿﻨﺰي داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬آﺗﻮﺳﮑﭙﯽ )دﯾﺪن ﺧﻮد(‪ 3:‬در آﺗﻮﺳﮑﭙﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺑﯽ ﺑﺮزﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب ﻋﻤﯿﻖ‬
‫و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﯾﺎ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻬﻮﺷﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ در ﮐﻤﺎ »‪ «Coma‬ﺑﻮده(‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .3‬رؤﯾﺎﯾﯽ ﺻﺎدﻗﻪ‪ 4:‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺑﯽ واﻗﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب )اﻏﻠﺐ در ﺳﭙﯿﺪهدم(‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت )ﺧﯿﺎل ﻣ‪‬ﻨﻔﻌ‪‬ﻞ(‪ ،‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي )ﺧﯿﺎل ﻓﻌ‪‬ﺎل(‪ ،‬اﺳﺖ‪ 5.‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬رؤﯾﺎي ﺻﺎدﻗﻪ‪ ،‬از واﻗﻌﯿ‪‬ﺖﻫﺎﯾﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻗﺒﻼً‬
‫اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎده و ﺷﺨﺺ از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در آﯾﻨﺪهي ﻧﺰدﯾﮏ اﺗّﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ دﯾﺪ و ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳﻒﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫҉ ҉ ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‬

‫دوﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻓﺮد ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ‬
‫وي ﮐﻪ ﻣﻌﺮﱢف ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاه ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ آدﻣﯽ‪ ،‬از ﺣﯿﺚ اﺧﻼﻗﯽ )اﻋﻢ‪ ‬از ﺳﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ ﯾﺎ ﮐﻤﺎﻟﯽ(‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ از ﺣﯿﺚ وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آن‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس »ﻣﻦ«ِ ﺛﺎﺑﺖ وﺟﻮدي ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ وي را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺷﺌﻮﻧﺎت زﻧﺪﮔﯽاش‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‪ ،‬اﻧﺠﺎم اﻣﻮر ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ »ﻣﻦِ« )ﻓﺎﻋﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎي(‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /15‬اﺳﺮاء ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﮔﻨﺎه ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬه )ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و اﺧﻼﻗﯽ(‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ دﻧﯿﻮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-telepathy‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- telekineses‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Autoscopy‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-lucid dreaming‬‬
‫‪ -٥‬زﯾﺮا در ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺗﺨﯿ‪‬ﻞ روي ﻣﯽآورد؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﺧﯿﺎل ﻣﻨﻔﻌﻞ‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮ ذﻫﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﺷﺮاق و اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺨﺺ ﺗﻮان دﺳﺘﮑﺎري و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ آن را ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪاي اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در دوران ﻃﻠﺒﮕﯽ ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﺠﻒ اﺷﺮف‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪاي دﭼﺎر ﺗﺸﻮﯾﺶ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ درب ﻣﻨﺰل اﯾﺸﺎن را زد و وﻗﺘﯽ ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﺑﻪ درب ﻣﻨﺰل ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده در اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ت ﻫﺠﺪه ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﯽ از ﺗﻮ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﻻن ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪهاي‪ .‬ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً در ﺣﺎﻟﺖ رؤﯾﺎ ﺑﻮدهام‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٢٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( از ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‪ :‬اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ آدﻣﯽ را‬

‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح‪ 1‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻠّﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ روح ﺑﻪ ﺑﺪن‪ ،‬روح‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻔﺲ‪ 2‬آﺷﮑﺎر ﺷﺪه و‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﯿﻦ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات آدﻣﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ب( از ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك‪ :‬اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﻟﻬﯿ‪‬ﻮن وارد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ داﻧﺴﺘﻦ ادراك‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ روح‪ ،‬اﺳﺖ‪ 3.‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﯿﻦ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن واﺟﺪ‬
‫ادراك ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬داراي ادراك ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﻮده و در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻧﻔﺲ ﺣﯿﻮاﻧﯽ )ﻏﺮﯾﺰي(‪،‬‬
‫داراي ادراك ﻏﺮﯾﺰي‪ 4‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‬

‫در دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬اﺳﺎس و ﻣﺤﻮر ﺗﻔﮑﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن »ﻣﺎد‪‬ه« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﺎﺗﺐ و ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻃﺒﯿﻌﺖﮔﺮاﯾﺎن‪ 5،‬ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﺎن‪ 6،‬ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺖﻫﺎ‪ 7،‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖﻫﺎ‪ 8‬و ‪ ....‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ وﺟﻪ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻫﻤﻪي آﻧﺎن‪ ،‬در ﭘﯿﺮوي از ﻣﺎد‪‬هﮔﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻬﻢ‪ ‬ﯾﻌﻨﯽ »ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد«‪» ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن« و »ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك«‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ اﺗّﺨﺎذ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉ ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‬

‫در دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي و ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮدي را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از‬

‫‪1‬‬
‫‪- spirit‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- self‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬از ﺣﯿﺚ ﺗﺠﺮّد ادراك‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ادراك‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﻣﺮي ﻣﺠﺮّد اﺳﺖ )ﭼﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺧﯿﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٤‬ادراك ﻏﺮﯾﺰي‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ و ادراك وﻫﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ )ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در اﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ‪،‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮ‪‬يﺗﺮ از اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً در ﻣﺮﺗﺒﻪي ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ :‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ ﻋﻘﺎب‪ ،‬ﺑﻮﯾﺎﯾﯽِ ﺳﮓ و‪ ...‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ :‬ﺗﺠﺮﺑﻪي اﻻغ از اﻓﺘﺎدن در ﭼﺎﻟﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي وﻫﻤﯽ‪ :‬ادراك ﺑﺮّه از دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﺮگ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﺠﺮﺑﻪاي از آن ﮐﺴﺐ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- Naturalists‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- Empirists‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- positivists‬‬
‫‪8‬‬
‫‪- Marxists‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٢٧‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬ﻻﻣﺘﺮي‪ 1،‬ﻓﻮﺋﺮﺑﺎخ‪ 2،‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ 3‬و ‪) ...‬ﮐﻪ داراي دﯾﺪﮔﺎه اﻟﺤﺎدي‬
‫ﺑﻮده و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﻟﺘﺰاﻣﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ 4.‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي وﺟﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺠﺮّد و‬
‫وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي )ﻣﺤﺴﻮس(‪ ،‬را رد‪ ‬ﻧﻤﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺑﺪن اﻧﺴﺎن« اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ روح‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ارزﺷﯽ ﻧﺪارد و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ از »روح«‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً آن را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎد‪‬ي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از‬
‫آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ را ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‬
‫آدﻣﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ :Julien Offray de La Mettrie) -١‬ﭘﺰﺷﮏ و ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ .‬م ‪ 1751- 1709‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﯿﻦ ﻣﺒ‪‬ﻠﻎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ(‪،‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻔﺲ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﮑﺮ و ارادهي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺣﻮاس‪ ‬ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور وي‪ ،‬اﻧﺴﺎن اﮔﺮ‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻮاس‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﻫﻢ در ﮐﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت وي ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺎور ﻓﻼﺳﻔﻪي ﻣﺸﺎء ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﺣﺴ‪‬ﺎً ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻤﺎً« )اﺳﺎساﻹﻗﺘﺒﺎس‪،‬‬
‫ص ‪ .(،(375‬ﻻﻣﺘﺮي را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣ‪‬ﻠﺤﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ )ر‪.‬ك‪ :‬ﮐﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،(62‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬وي ﻣ‪‬ﻠﺤ‪‬ﺪ ﻣﻨﻔﻌ‪‬ﻞ )ﻻاَدري(‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻟﻖ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﻋﺎﻟﻢ و اﯾﺠﺎد ﺣﺮﮐﺖ در آن‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺎري ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺪارد و ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي ﺧﻮد‪ ،‬در ﺣﺎل‬
‫ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ :Ludwig Andreas Feuerbach) -٢‬ﻓﯿﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ .‬م ‪ ،1804- 1872‬ﺷﺎﮔﺮد ﻫﮕﻞ ﺑﻮد(‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ از ﻫﮕﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺮﮔﻪي‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ )اﺻﺎﻟﺖ ﺣﺲ‪ ‬و ﻣﺎد‪‬ه(‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺴﺤﯿ‪‬ﺖ وي‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ زﯾﺎدي ﺑﺮ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎرﮐﺲ و إﻧﮕ‪‬ﻠﺲ ) ‪Friedrich‬‬
‫‪ :Engels‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬م‪ ،(1820- 1895 ،‬ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺢ راﺳﺘﯿﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻮﺋﺮﺑﺎخ‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ را‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﻧﻌﮑﺎﺳﯽ )از ﻣﺎد‪‬ه(‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ :Karl Heinrich Marx) -٣‬ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﯾﻬﻮديﺗﺒﺎر آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ .‬م ‪ ،(1813- 1883‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾ‪‬ﻪﭘﺮداز ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ وي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ )‪ ،(Das Kapital‬اﺳﺖ‪ .‬وي‪ ،‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ )ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ و ﺗﺰ ﺟﻨﺒﺶ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ(‪ ،‬را در ﺳﺎل ‪ .1848‬م ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﺻﻞ اﯾﻦ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺎرﮐﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻤﻪي ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺒﺎرزهي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻏﯿﺮﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢﻋﻘﯿﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از واﯾﺘﻬﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ و اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﭘﻮﯾﺸﯽ ﺑﺎور دارد‪ :Alfred North Whitehead) .‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و رﯾﺎﺿﯿﺪان اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ .‬م‪ ،1861- 1947 ،‬ﺑﻮده ﮐﻪ‬
‫از آﺛﺎر ﻣﺸﻬﻮري وي‪ ،‬اﺻﻮل رﯾﺎﺿﯿ‪‬ﺎت اﺳﺖ‪ .‬واﯾﺘﻬﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﺸﻬﻮر را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﺎﮔﺮدش )ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ(‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬واﯾﺘﻬﺪ‪ ،‬وارد ﺣﻮزهي اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﻧﺸﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﮐﯽ وي‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﯽ اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﭘﻮﯾﺸﯽ )‪ ،(Process Theology‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬واﯾﺘﻬﺪ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪر اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﭘﻮﯾﺸﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﭘﻮﯾﺸﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪي ﻗﺮار دارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪأ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮدي اﺑﺪي در ﺟﻬﺎن‪،‬‬
‫در ﺣﺎل ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﺧﺎﻟﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﻨﺪهي ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﻟﺰ ﻫﺎرﺗﺸﻮرن‬
‫)‪ :Charles Hartshorne‬ﻓﯿﻠﺴﻮف دﯾﻦ و ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﺴﯿﻦ آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ‪ ،(1897- 2000‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺘﺎدش )واﯾﺘﻬﺪ(‪ ،‬را در ﻧﻈﺎم‬
‫اﻟﻬﯿ‪‬ﺎﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﺑﺎ رد‪ ‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از راﺑﻄﻪي دوﺳﻮﯾﻪي و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ »ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ]اﻟﻌﯿﺎذﺑﺎﷲ[ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار دارد« )‪.(Hartshorne, The Divine Relativity New Haven,p 80‬‬
 ‫‪ ҈ ٢٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك‬

‫در دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬هﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ادراك ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ روح‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﮑﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎد‪‬ي از ادراك‬
‫اراﺋﻪ داده و آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي اﻟﮑﺘﺮوﺷﯿﻤﺎﯾﯽ ﯾﺎ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ )ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﻮرﻣﻮﻧﯽ(‪ ،‬ﻣﻐﺰ اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‬

‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬از ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( از ﺟﻬﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد‪ :‬اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎدي‪‬ﮔﺮاﯾﺎن وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ‬

‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي و ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﺟﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺠﺮّد ﺑﻮده )ﮐﻪ وﺟﻮد اﺻﯿﻞ و ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ وﺟﻮد ﻣﺎد‪‬ي و ﻣﺤﺴﻮس‪.‬‬

‫ب( از ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن‪ :‬اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎدي‪‬ﮔﺮاﯾﺎن وارد اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ذات‬

‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‪.‬‬

‫ج( از ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪي ادراك‪ :‬اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎد‪‬هﮔﺮاﯾﺎن وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ادراك‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي‬
‫ﻣﺠﺮّد ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﻧﻪ ﺑﺪن ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﻮرﻣﻮﻧﯽ‪1.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ در ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪاي‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬داراي ﺗﺠﺮّد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺠﺮّد در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺣﺴ‪‬ﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺑﻌﺎد روح )ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ( اﻧﺴﺎن‬

‫روح )ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽِ( اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﺠﺮّد و اﻣﻮر ﻣﺠﺮّد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﺑﻌﺎد و ﺟﺰء ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ داﺷﺘﻦ اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﻣﺨﺘﺺ اﻣﻮر ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ اﻃﻼق واژهي اﺑﻌﺎد ﺑﺮاي روح )ﻧﻔﺲ ﻋﻘﻼﻧﯽ( اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬در ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي‪ ،‬اﺑﻌﺎد روح اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ‬

‫‪ .2‬اﺑﻌﺎد ﮔﺮاﯾﺸﯽ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺪن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدن و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮد‪ ،‬داراي درﺟﻪاي از ادراك اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ادراك ﻏﺮﯾﺰي ﺑﻮده و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻮرﻣﻮﻧﯽ ﻣﻐﺰ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﺷﻨﺎﺧﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﻧﻪ اﺻﻞ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٢٩‬‬

‫҉ اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ‬

‫اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻌﺎدي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﯾﺎدﮔﯿﺮي و آﻣﻮزش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ 1.‬اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺑﻪ دو‬
‫ﻗﺴﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺑﻌﺎد ﻏﺮﯾﺰي‬

‫‪ .2‬اﺑﻌﺎد ﻋﻘﻠﯽ‬

‫҉҉ اﺑﻌﺎد ﻏﺮﯾﺰي‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ادراك ﻏﺮﯾﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .1‬ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ :‬ﺑﻪ ادراﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ :‬ﺑﻪ ادراﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎﻓﻈﻪي اﻧﺴﺎن ذﺧﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬

‫ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ و ﺗﺨﯿ‪‬ﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ ،‬ادراك ﺻ‪‬ﻮ‪‬ر ﮐﻠّﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ادراك وﻫﻤﯽ‪ :‬ﺑﻪ ادراك ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﻘﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺰﺋﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ 3.‬اﯾﻦ ﻧﻮع ادراك در‬

‫ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﺮﯾﺰي اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺗﺮس ﺑﺮّه از ﮔﺮگ(؛ اﻣ‪‬ﺎ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﺷﻬﻮد‪) 4‬ﺣﺲ‪ ‬ﺷﺸﻢ(‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ اﺑﻌﺎد ﻋﻘﻠﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺷﺎﻣﻞ ادراك ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺮاﺗﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي ادراك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ ،‬ادراك وﻫﻤﯽ و ادراك ﻋﻘﻠﯽ(‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ادراك‬
‫ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ ﻏﺮﯾﺰه ﻗﺮار دارد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‪ ،‬ﺣﯿﻮان در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ از اﻧﺴﺎن ﻗﻮ‪‬يﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم )ادراك ﻋﻘﻠﯽ (‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺣﻮاس‪ ‬را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪ :‬ﺣﻮاس‪ ‬ﻇﺎﻫﺮي )ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ(‪ ،‬و ﺣﻮاس‪ ‬ﺑﺎﻃﻨﯽ )ﺣﺲ‪ ‬ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي ﺧﯿﺎل‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي واﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻗﻮ‪‬هي ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﻗﻮ‪‬هي‬
‫ﻣﺘﺼﺮّﻓﻪ ‪ -‬ﻣﺘﺨﯿ‪‬ﻠﻪ‪ ،(-‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺻﻄﻼح )درونﻧﮕﺮي »‪ ،(«introspection‬ﻏﯿﺮ از ﺣﻮاس‪ ‬ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻫﻤﺮاه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٣‬ادراك وﻫﻤﯽ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻗﻮ‪‬هي واﻫﻤﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد )ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﻌﺎدل اﻟﻬﺎم دروﻧﯽ ﯾﺎ ﺣﺲ‪ ‬ﺷﺸﻢ اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ ﻗﻮ‪‬ه ﺑﺎ ﻗﻮ‪‬هي ﻋﺎﻗﻠﻪ در اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻗﻮ‪‬هي واﻫﻤﻪ‪ ،‬ادراك ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺟﺰﺋﯽ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﮐﺎر ﻗﻮ‪‬هي ﻋﺎﻗﻠﻪ‪ ،‬ادراك ﺻﻮر ﮐﻠّﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ادراك وﻫﻤﯽ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ »‪ «Hallucination‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي »ﭘﺮﯾﺸﺎنﭘﻨﺪاري« ﯾﮑﯽ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺎي ﺣﺴ‪‬ﯽ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﺪن ﺳﺮاب و ‪) .....‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ‪Kaplan & Sadock,‬‬
‫‪.(Clinical Psychiatry‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-intuition‬‬
 ‫‪ ҈ ٣٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉҉ ادراك ﻋﻘﻠﯽ‪ :‬ﺑﻪ ادراﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻ‪‬ﻮ‪‬ر و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠّﯽ را ﭘﺲ از ﺗﺠﺮﯾﺪ ﻧﻤﻮدن از ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ادراك ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻل و ﻗﯿﺎس ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ادراك ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع از ادراك‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪ 1‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ادراك ﻧﻈﺮي‬

‫‪ .2‬ادراك ﻋﻤﻠﯽ‬

‫҉҉҉҉ ادراك ﻧﻈﺮي‬

‫ادراك ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ادراﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻫﺴﺖﻫﺎ )ﻓﮑﺖﻫﺎ‪ /‬واﻗﻌﯿ‪‬ﺎت(‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮاﯾﻨﺪ آﻣﻮزش و ﯾﺎدﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع از ادراك‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزهي آﻣﻮزش و ﯾﺎدﮔﯿﺮي‬
‫اﺳﺖ؛‪ 2‬ادراك ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .١‬ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‬

‫‪ .٢‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‬

‫҉҉҉҉҉ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﺎواﺳﻄﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ آﻣﻮزش‬
‫و ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﻮاس‪ ‬ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺼﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉҉҉҉ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﺑﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﯽواﺳﻄﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬ذات ﻣﻌﻠﻮم در ﻧﺰد ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀﻮر ﻣﺠﺮّد در ﻧﺰد ﻣﺠﺮّد‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﺠﺮّد ﺑﻮده و ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن )ﻧﻔﺲ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ اﻧﺴﺎن( ﻧﯿﺰ‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي ادراك‪ ،‬ﻣﺠﺮّد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻀﻮر ﻣﺠﺮّد )ﻣﻌﻠﻮم‪/‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ(‪ ،‬در ﻧﺰد ﻣﺠﺮّد )ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ(‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺤﺚ اﻗﺴﺎم ادراك )ادراك ﻧﻈﺮي و ادراك ﻋﻤﻠﯽ(‪ ،‬را ﺑﺎ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮاﺗﺐ ادراك )ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ ،‬ادراك وﻫﻤﯽ‬
‫و ادراك ﻋﻘﻠﯽ(‪ ،‬ﺧَﻠﻂ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي اﻗﺴﺎم ادراك‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم )از ﻣﺮاﺗﺐ ادراك(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ادراك ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪ :‬ادراك‬
‫ﻧﻈﺮي و ادراك ﻋﻤﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬اﯾﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬در ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »‪ «Know in that‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣١‬‬

‫҉҉҉҉҉҉ اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ )ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻠﺒﯽ‪ /‬ﺧﺪاﮔﺮاﯾﯽ ﻓﻄﺮي(‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﺪان و درون‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ را در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎﺑﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﻟﻬﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ذات )ﻧﻔﺲ(‪ ،‬ﺣﺎﻻت و اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ :‬اﻧﺘﺴﺎب اﻓﮑﺎر‪ ،‬ﺣﺎﻻت )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮس‪،‬‬
‫ﺷﺎدي‪ ،‬اﻣﯿﺪ و‪ ،(.....‬اﻣﯿﺎل )ﻫﻤﭽﻮن اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي اﻣﯿﺎل ﻏﺮﯾﺰي(‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮّهي‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري وي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‪ :‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻓﻈﻪي اﻧﺴﺎن ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﯽواﺳﻄﻪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻌﻠﱠﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري وي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﺑﻬﺘﺮ اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ روح اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﻤﻮدار ذﯾﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اﺑﻌﺎد ﻏﺮﯾﺰي )ادراك ﺣﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬ادراك ﺧﯿﺎﻟﯽ و ادراك وﻫﻤﯽ(‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ادراك ﻧﻈﺮي‬ ‫اﺑﻌﺎد ادراﮐﯽ‬

‫‪....‬ﺑﻪ ذات‪ ،‬اﻣﯿﺎل و ﺣﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‬ ‫اﺑﻌﺎد ﻋﻘﻠﯽ )ادراك ﻋﻘﻠﯽ(‬

‫‪.............................‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‬ ‫ادراك ﻋﻤﻠﯽ‬

‫҉҉҉҉ ادراك ﻋﻤﻠﯽ‬

‫‪ -١‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /30‬روم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /29‬ﺣ‪‬ﺠﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻣﯿﺪه ﺷﺪن روح اﻟﻬﯽ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ اﻟﻬﯿﻮن در اﺛﺒﺎت روح(‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي اﻧﺘﺴﺎب اﻓﮑﺎر و‬
‫‪٢‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ »ﻣﻦِ« دروﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و »ﻣﻦِ« ﻫﺮ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ و ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ واﻗﻌﯽ آن ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎي ﺣﺼﻮﻟﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻀﻮري ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪» ،‬ﻋﻠﻮم ﺣﺼﻮﻟﯽ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺣﻀﻮري ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪) .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﮥاﻟﺤﮑﻤﮥ‪ ،‬ص ‪.(301‬‬
 ‫‪ ҈ ٣٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ادراك ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ادراﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﺑﺎﯾﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع از‬
‫‪1‬‬
‫ادراك‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻬﺎرتﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ اﺑﻌﺎد ﮔﺮاﯾﺸﯽ‬

‫اﺑﻌﺎد ﮔﺮاﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻌﺎدي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزهي اﻣﯿﺎل‪ 2‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻤﻮدار ذﯾﻞ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻬﻮت‬

‫اﻣﯿﺎل ﺗﺤﺮﯾﮑﯽ‬

‫ﻏﻀﺐ‬

‫اﻟﻒ( اﻣﯿﺎل ﻏﺮﯾﺰي‬

‫اﻣﯿﺎل زﯾﺴﺘﯽ )ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﻘﺎء(‪.‬‬ ‫اﻣﯿﺎل ﻏﯿﺮﺗﺤﺮﯾﮑﯽ‬

‫اﻣﯿﺎل ﻧﯿﻤﻪآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ )آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻏﺮﯾﺰه؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺸﻖ واﻟﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪،‬‬ ‫اﺑﻌﺎد ﮔﺮاﯾﺸﯽ‬

‫ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺎزي و‪(...‬‬

‫ب( اﻣﯿﺎل ﻋﻘﻠﯽ‬

‫اﻣﯿﺎل آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺜﺎر‪ ،‬اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي و‪.(...‬‬

‫)ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮي(‬ ‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬

‫)ﮐﻤﺎلﺟﻮﯾﯽ(‬ ‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖﺟﻮﯾﯽ‬ ‫اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي‬

‫)زﯾﺒﺎﯾﯽدوﺳﺘﯽ(‬ ‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺟﻮﯾﯽ‬

‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬در ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »‪ «Know in how‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-desires‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣٣‬‬

‫҉҉ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‪:‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ را‪ ،‬در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺧﻠﻘﺖ آدﻣﯽ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻬﺎد وي ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﯽء ﻣﻘﺪ‪‬س آﺷﻨﺎ ﺑﻮده؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن ﺳﻄﺢ آﮔﺎﻫﯽ آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺗﻢﭘﺮﺳﺘﯽ‪ 1،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺷﮑﺎل و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ‪ ...‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﺷﺪ آﮔﺎﻫﯽ و ﺑﻠﻮغ ﻓﮑﺮي ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯿﻞ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي آﮔﺎﻫﺎﻧﻪﺗﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﻃﺮﯾﻘﺖﻫﺎ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖﻫﺎي ﺗﻮﺣﯿﺪي ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪2.‬اﻣﺮوزه ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدن ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﻤﺖ دﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺎر ﯾﻮﻧﮓ‪ 3،‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎران رواﻧﯽ اﺳﺖ‪ 4.‬ﻧﯿﻨﯿﺎن اﺳﻤﺎرت‪) 5،‬از دﯾﮕﺮ ﭘﮋوﻫﺶ‪-‬‬
‫ﮔﺮان ﻏﺮﺑﯽ(‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﮐﻬﻦ ﺑﺸﺮي‪ ،‬دﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼ‪‬ﻪي اﺻﻠﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ‬
‫ﺑﻮده؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻓﻬﻢ دﯾﻦ‪ 6‬ﺿﺮورت دارد‪.‬‬

‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺸﺮ ﻏﺮﺑﯽ(‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬ﺑﺤﺮان ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان‬
‫ﻫﻮﯾ‪‬ﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان زﯾﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽ و ‪ ...‬ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪي اﺻﻠﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺮانﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﺤﺮانﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺤﺮان ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و دﯾﻨﯽ‪ ،‬در ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎ از اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺑﺤﺮانﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪١‬‬
‫‪ -‬ﺗُﻮﺗ‪‬ﻢ )‪ ،(Totem‬روح ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺷﺨﺺ‪ ،‬درﺧﺖ ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮري ﮐﻪ ﺳﺮخﭘﻮﺳﺘﺎن آن را ﺣﺎﻣﯽ روﺣﺎﻧﯽ ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ واز ﺗﺠﺎوز ﯾﺎ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ آن ﺧﻮدداري‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺗﻢ ﻧﻤﺎدي اﺳﺖ از روح ﺑﺮﺗﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺧﺖ ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮر ﺣﺎﻣﯽ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﯿﻦ ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﻮﺗﻢ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ آﻧﯿﻤﯿﺴﻢ‬
‫)‪ :animism‬ﺟﺎﻧﺪارﭘﻨﺪاري(‪ ،‬ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﯿﻤﯿﺴﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ روح‪ ،‬اﺳﺎس زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺗﻮﺗﻢﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﺎوﯾﻦ‪ :‬ﻫﻤﺰادﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎنﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺪارﭘﻨﺪاري ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺗﻢ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﯽء ﺟﺎﻧﺪار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ اﻣﺮوزه ﺟﺪ‪‬يﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺎﮐﺲ ﺷﻠﺮ ) ‪Max Ferdinand‬‬
‫‪ ،1874- 1928 :Scheler‬ﻓﯿﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ وي را ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و در زﻣﯿﻨﻪي ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺧﻼق ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﺮد(‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻮلﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬زنﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎمﭘﺮﺳﺘﯽ و ‪ ....‬درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮐﺎرل ﯾﻮﻧﮓ )‪ ،(1961 – 1875 ،Carl Gustav Jung‬روانﭘﺰﺷﮏ و رواﻧﮑﺎو ﺑﺰرگ ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬‬

‫‪ -٤‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﮏ ﮐﻮاري‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮ دﯾﻨﯽ در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ص ‪.222‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-Ninian Smart‬‬
‫‪ -‬دﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺟﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽ را از ﺑﺤﺮان دور ﺳﺎﺧﺘﻪ و راه ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻌﺎدت را ﺑﻪ وي ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٦‬‬
 ‫‪ ҈ ٣٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉ ﺑﺤﺮان ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‬

‫ﺑﺤﺮان ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﺎن و ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪاﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ روشﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً روش ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ روش ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و از دﯾﮕﺮ روشﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ )ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬روش‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ -‬اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ‪ ،‬روش دﯾﻨﯽ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬روش ﺷﻬﻮدي‪ -‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺑﺤﺮان اﺧﻼﻗﯽ‬

‫ﺑﺤﺮان اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﻮازﯾﻦ اﺧﻼﻗﯽ و دور ﺷﺪن از ﻓﻄﺮت‬
‫ﺳﻠﯿﻢ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎريﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫҉ ﺑﺤﺮان دﯾﻨﯽ‬

‫ﺑﺤﺮان دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻏﺮﺑﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻻرﯾﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻧﻬﻠﯿﺴﻢ و‬
‫‪ ،( ...‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﭘﯿﺮوي از ﺗﻔﮑّﺮات اوﻣﺎﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻤﺎن‬

‫اﯾﻤﺎن‪2،‬از ﻣﺼﺪر ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﺑﻮده ﮐﻪ از رﯾﺸﻪي ﻓﻌﻞ »آﻣﻦ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻣﻨﯿ‪‬ﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ(‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮام‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬

‫اﯾﻤﺎن را ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد )ﺑﺎور(‪ 3،‬ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺑﺎور«‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺘﻮاي ﮔﺰاره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ‬

‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ )ﻗﻠﺒﯽ(‪ 4،‬اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي داﺷﺘﻦ آن‪ ،‬ﻓﺮد را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮد ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬داراي ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮ اﻋﺘﻘﺎد و ﺑﺎوري را ﻧﻤﯽﺗﻮان دﯾﻨﯽ داﻧﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬

‫‪ -١‬ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﻃﯿﻒ ﮔﺴﺘﺮدهاي از ﻣﺎد‪‬يﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺖﻫﺎ و ‪ ...‬را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﺠﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﻮزﯾﺘﯿﺴﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺣﻠﻘﻪي وﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﻮد ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮده و ﻣﻨﻄﻖ و رﯾﺎﺿﯿ‪‬ﺎت را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء داﻧﺶﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Faith‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Belief‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-Mood‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣٥‬‬

‫ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮّهي اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺘّﯽ ﺟﺰء ﺳﻼﯾﻖ ﺷﺨﺼﯽ اﻓﺮاد ﻣﺤﺴﻮب‬
‫‪1‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻤﺎن‬

‫از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ »اﯾﻤﺎن«‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ )ﻗﻠﺒﯽ(‪ ،‬اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه آن را در ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و دارﻧﺪهي اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دروﻧﯽ را‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﱠﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﺑﺪﯾﻬﯽ‪ 2‬و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺮحاﻟﻔﻆ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻤﺎن را ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻟﻐﻮي و اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي اﯾﻤﺎن‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪» ،‬اﯾﻤﺎن«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪» :‬اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮدن«‪» ،‬اﻣﻦ ﮔﺮداﻧﯿﺪن«‪» ،‬اﯾﻤﻦ ﮔﺮداﻧﯿﺪن«‪» 3،‬اﯾﻤﻦ ﺷﺪن«‪» ،‬ﮔﺮوﯾﺪن«‪،‬‬
‫»اﻃﻤﯿﻨﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ« و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬از رﯾﺸﻪي ﻓﻌﻞ »آﻣﻦ«‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »اﻣﻨﯿ‪‬ﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ اﯾﻤﺎن‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪» ،‬اﯾﻤﺎن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي داﺷﺘﻦ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ اﻗﺴﺎم اﯾﻤﺎن‬

‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ 1‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﯿﻦ »ﺑﺎور«‪ ،‬و »اﯾﻤﺎن«‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﻧ‪‬ﺴ‪‬ﺐ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎور ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻋﻢ‪ ‬از ﺑﺎور دﯾﻨﯽ و ﺑﺎور ﻏﯿﺮدﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﺑﺎورﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ا( ﺑﺎور ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺑﺎور‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﺑﺎور ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ب( ﺑﺎور دﯾﻨﯽ )اﯾﻤﺎن(‪ (2 .‬ﺑﺎور ﺟﺰﻣﯽ‬
‫)ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ(‪ (3 .‬ﺑﺎور ﮐﺎذب‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮر ﺑﺪﯾﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﺷﮑﺎر ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺟﻨﺲ و‬
‫‪٢‬‬

‫ﻓﺼﻞ )ﺣﺪود ﻣﺎﻫﻮي و ذاﺗﯽ(‪ ،‬اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻣﻮر ﺑﺪﯾﻬﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ )ﺷﺮحاﻟﻔﻆ(‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ )ﯾﮏ ﻟﻔﻆ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻟﻔﻆ دﯾﮕﺮي ﻣﯽآﯾﺪ(‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺗﻌﺮﯾﻒ روز‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﺪارد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن‪ ،‬ﻣﺜﻼً روﺷﻦ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﺳﻤﺎن ﺑﻮدن و ‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ‪.681‬‬
‫‪٣‬‬
 ‫‪ ҈ ٣٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ‬

‫‪ .2‬اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي داﺷﺘﻦ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻮل دﯾﻦ و ﻓﺮوﻋﺎت آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع از اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮﯾ‪‬ﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﺳﺖ ﺗﺸﮑﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدي‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ و ﻣﯿﺰان ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬داراي ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ اﻧﺪازه‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻓﺮد ﻗﻮ‪‬يﺗﺮ ﺑﻮده و آن ﻓﺮد‪ ،‬از درﺟﻪي ﺑﺎﻻﺗﺮي از اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ اﯾﻤﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ :‬ﻋﻠﻢاﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻋﯿﻦاﻟﯿﻘﯿﻦ و ﺣﻖّاﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬از ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺗﺎ اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ اﻣﺘﺪاد دارد‪.‬‬

‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫҉҉ ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن در ﻧﺰد اﻣﺎم رﺿﺎ‬

‫اﻣﺎم رﺿﺎﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﯾﻤﺎن را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ رﮐﻦ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ارﮐﺎن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬
‫‪ .2‬اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫‪3‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻋﻀﺎء و ﺟﻮارح‪.‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي داﺷﺘﻦ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﭘﻮلﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎمﭘﺮﺳﺖ و‬
‫‪ ....‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮد اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ و ﺗﻤﺎم اﻣﻮرات زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ از اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻓﺮادي ﮐﻪ داراي ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺑﺎورﻫﺎي ﻏﻠﻂ ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﮐﺸﻨﺪ داراي اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ )ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ ﮐﻮر(‪ ،‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺷﺒﺎﻫﺖ اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﻧﻮع‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺑﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻋﻤﻞ )ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ(‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﯽ‬
‫آنﻫﺎ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ‪ ،‬ﺿﻌﻒ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ وﺟﻮد دارد )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﯾﻤﺎن ﺟﺰﻣﯽ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﯾﺎ ﺣﺘّﯽ ﮐﺎﻣﻼً اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ(؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﻠﻢاﻟﯿﻘﯿﻦ )ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﺪن دود و دﻻﻟﺖ داﺷﺘﻦ آن ﺑﺮ آﺗﺶ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻋﯿﻦاﻟﯿﻘﯿﻦ )ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﺪن ﺧﻮد‪ ‬آﺗﺶ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﺣﻖّاﻟﯿﻘﯿﻦ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺲ‪ ‬ﮐﺮدن و ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪن ﺑﺎ‬
‫‪٢‬‬

‫ﺣﺮارت از ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ(‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺣﻖّاﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺷﻬﻮد و ﺣﻀﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﯿﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ح‪ ،1‬ص ‪.226‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣٧‬‬

‫҉ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن )ﯾﻘﯿﻨﯽ(‪ ،‬اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﺷﺎﮐﻠﻪي اﯾﻤﺎن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﻮري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻤﺎن ﯾﻘﯿﻨﯽ را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺻﻮل دﯾﻦ‪ :‬اﺻﻮل دﯾﻦ در ﻧﺰد اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎد و ﻧﺒﻮ‪‬ت‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﻧﺰد اﻫﻞ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‪،‬‬
‫اﺻﻮل دﯾﻦ ﭘﻨﺞﺗﺎ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪل و اﻣﺎﻣﺖ را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء اﺻﻮل دﯾﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺪل و اﻣﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺐ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ‪ :‬ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ‪ ،‬ده ﺗﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺧﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﻬﯽ‬
‫‪1‬‬
‫از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻟّﯽ و ﺗﺒﺮّي‪.‬‬

‫҉ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي اﯾﻤﺎن از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‬

‫از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻤﺎن داراي آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮرد از اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .1‬ﺳﻼﻣﺘﯽ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﮐﺎت اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﺳﻼﻣﺘﯽ روﺣﯽ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺟﺴﻤﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺸﺎط‪ :‬از دﯾﮕﺮ ﺑﺮﮐﺎت داﺷﺘﻦ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎط اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺸّﺎش و ﺧﻨﺪهرو اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺳﻌﺎدت‪ :‬رﺳﺘﮕﺎري و ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ اﺻﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬از ﻗﺮب اﻟﯽ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫‪4‬‬
‫ﻓﻮز اﮐﺒﺮ )ﺳﻌﺎدت ﺑﺮﺗﺮ(‪ ،‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬در ﻣﯿﺎن ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋه و ﻣﻤﺘﺎزي دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻋﺒﺎدي در اﺳﻼم‪ ،‬از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺘﻮن دﯾﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش اﻋﻤﺎل را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋﻘﻞ ﺳﺎﻟﻢ در ﺑﺪن ﺳﺎﻟﻢ«‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً اﻓﺮاد ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﯿﺚ ﺳﻼﻣﺖ رواﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي داﺷﺘﻦ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ )ﮐﺎرل ﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬اﯾﻤﺎن را آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ و دارو ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎران رواﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺒﺴ‪‬ﻢ ﺑﺮ ﻟﺐ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﺧﻨﺪﯾﺪن اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﻨﺪﯾﺪن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬در ﺷﺄن ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮمﺻﻞّاﷲوﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»إﯾ‪‬ﺎك‪ ‬و ﮐَﺜﺮَةَ اﻟﻀﱢﺤﮏ‪‬؛ ﻓﺈﻧّﻪ‪ ‬ﯾ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺖ‪ ‬اﻟﻘَﻠﺐ‪ :‬از ﺧﻨﺪهي زﯾﺎد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ ﮐﻪ آن‪ ،‬دل را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ« )وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ .(.481‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦْ ﮐﺜُﺮَ‬

‫ﺿَﺤ‪‬ﮑﻪ‪ ‬ﻗَﻠﱠﺖ‪ ‬ﻫ‪‬ﯿﺒ‪‬ﺘُﻪ‪ :‬ﺧﻨﺪه زﯾﺎد ﺷﺨﺼ‪‬ﯿﺖ اﻧﺴﺎن را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽ ﺑﺮد« )ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ص ‪ .(222‬ﺣﻀﺮت داوودﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎنﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ‬

‫ﺑ‪‬ﻨَﯽ إِﯾﺎك و‪ ‬ﮐﺜْﺮَةَ اﻟﻀﱠﺤ‪‬ﮏ ﻓَﺈِنﱠ ﮐﺜْﺮَةَ اﻟﻀﱠﺤ‪‬ﮏ ﺗَﺘْﺮُك اﻟْﻌ‪‬ﺒ‪‬ﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ﻘ‪‬ﯿﺮاً ﯾﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻘ‪‬ﯿﺎﻣ‪‬ﮥ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪم از ﺧﻨﺪهي زﯾﺎد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻨﺪهي زﯾﺎد‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﻘﯿﺮ و ﺑﯽ‪-‬‬

‫ارزش ﻣﯽﮐﻨﺪ« )ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ 68‬ص‪.(277 ،‬‬

‫‪ -‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /72‬ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮ ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
 ‫‪ ҈ ٣٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‬

‫اﯾﻤﺎن داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ 1،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻤﺎن اﻣﺮي ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﯽ اﺳﺖ‬

‫‪ .2‬اﯾﻤﺎن از ﺟﻨﺲ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﺳﺖ‬

‫‪ .3‬ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ اﺳﺖ‬

‫‪ .4‬اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‬

‫‪ .5‬اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‬

‫‪ .6‬اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ‬

‫‪ .7‬اﯾﻤﺎن داراي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﺖ‬

‫‪ .8‬ﺛﻤﺮهي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن اﻣﺮي ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﺎﻧﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ روح اﻧﺴﺎن )ﻧﻔﺲ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ(‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻮدن اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻤﺎن‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل و ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ(‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن از ﺟﻨﺲ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ذﯾﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﺣﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﯽواﺳﻄﻪ از آن آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /103‬اﻧﻌﺎم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﺗﺠﺮّد‪ ،‬ﻣﮑﺎنﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻤﺎن‬
‫در ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ 1‬ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﯿﺎﻧﯽ اﺳﺘﻌﺎري اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /41‬ﻣﺎﺋﺪه و ‪ /22‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١‬‬
‫‪ -‬از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ »ﻣﻌﺮﻓﺖ«‪» ،‬ﻋﻤﻞ« و »اﺧﺘﯿﺎر«‪ ،‬در درﺟﻪي او‪‬ل از اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٣٩‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ در ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﻮدن اﯾﻤﺎن دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن واﻗﻌﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ارزش ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس اﯾﻤﺎن و ﺷﺮط ﻻزم در ﭘﺬﯾﺮش آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪي دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﺪون ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن واﻗﻌﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ارزﺷﯽ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺮز ﺑﯿﻦ اﯾﻤﺎن و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ در ﻣﻮاردي ﻫﻢ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫‪3‬‬
‫روي ﺧﻠﻮص ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻈﺎﻫﺮ و رﯾﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ‪:‬‬

‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس اﯾﻤﺎن و ﺷﺮط ﻻزم در ﭘﺬﯾﺮش آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪي در ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻤﺎن اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﯾﻤﺎن از ﺳﺮ اﺟﺒﺎر ﯾﺎ اﮐﺮاه‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺻﻨﻌﺖ ﺷﻌﺮ ﯾﺎ در ﺣﮑﻤﺖ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺐ )دل(‪ ،‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻈﻬﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬از‬
‫ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﻀﻮ ﻣﺎد‪‬ي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮاي ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﮑﺎﻧﻤﻨﺪي‬
‫اﯾﻤﺎن و دﯾﮕﺮ ﺣﺎﻻت روﺣﯽ در ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً از ﺑﺎب »ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮس« اﺳﺖ )و واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻨﺒﻪي اﺳﺘﻌﺎري و ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ دارد(‪.‬‬
‫‪ -٢‬داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻧﺒ‪‬ﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم و ﺷﺒﺎن‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻤﺎن ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﻻزم در ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /28‬ﻓﺎﻃﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺎﻇﻢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻘﺮّب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ« )ﺗﺤﻒاﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ص ‪ .(455‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﺼﻠﻮة ﻋﻤﻮد اﻟﺪﯾﻦ ان ﻗﺒﻠﺖ ﻗﺒﻞ ﻣﺎ ﺳﻮاﻫﺎ و ان ردت رد ﻣﺎ‬
‫ﺳﻮاﻫﺎ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺳﺘﻮن دﯾﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﻘﺒﻮل اﻓﺘﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدات ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮدود ﮔﺮدد ﻋﺒﺎدات و اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ« )وﺳﺎﯾﻞاﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج ‪، 3‬‬
‫ص ‪ ،22‬ﺣﺪﯾﺚ ‪ .(10‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺳﺘﻮن دﯾﻦ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز و ﻣﯿﺰان ﺑﻮدن آن ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ارزش ﻣﻌﺮﻓﺖ و آﮔﺎﻫﯽ در ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻧﻤﺎز و دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﯾﺾ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ارزش ﻧﻤﺎز ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﺰان ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ وي‪،‬‬
‫ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﯾﮏ دور ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮑﯽ )دور در اﺑﻬﺎم و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﯾﺎ دور در ﺻﺪر و ذﯾﻞ(‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف )در ﺻﺪر(‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ﭘﺬﯾﺮش اﻋﻤﺎل را ﻧﻤﺎز ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ )در ذﯾﻞ(‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬دور ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺟﻬﺎت ﺑﺤﺚ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق دارﻧﺪ )ﺑﺮﺧﻼف دور ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً دور در ﯾﮏ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اد‪‬ﻋﺎي اﯾﻤﺎن دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ‪ /14‬ﻧﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻋﻠﯽرﻏﻢ دﯾﺪن ﻣﻌﺠﺰات ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮑﺎر‬
‫آن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /14‬ﺣ‪‬ﺠ‪‬ﺮات‪ ،‬از ﻧﻔﺎق اﻋﺮاﺑﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ اﻇﻬﺎر اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬دارﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت را از ﻧﯿ‪‬ﺖ اﻋﺮاب آﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‪ ،‬اﺳﻼم )ﻇﺎﻫﺮي(‪ ،‬آورﻧﺪ ﻧﻪ اﯾﻤﺎن‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /18‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﺪون‬
‫ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﺴﯿﻤﯽ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /39‬ﻧﻮر‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﺪون اﯾﻤﺎن‪ ،‬را ﺑﻪ ﺳﺮاب ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٤٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫)ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /256‬ﺑﻘﺮه‪ /3 ،‬اﻧﺴﺎن و ‪ /29‬ﮐﻬﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ و دو وﯾﮋﮔﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻤﻞ(‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ اﯾﻤﺎن داراي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن اﻓﺮاد‪ ،‬داراي ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ ﺑﻮده‪ 1‬و اﯾﻦ‬
‫‪2‬‬
‫اﺧﺘﻼف در ﻣﺮاﺗﺐ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف در ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدي اﻓﺮاد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ارزش آدﻣﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫҉҉ ﺛﻤﺮهي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺪازه‪ ،‬ﺗﻌﻬ‪‬ﺪ و ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬ﻋﻤﻞ و ﮐﺮدار وي‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﯿﮑﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫҉ راهﻫﺎي اﻓﺰاﯾﺶ اﯾﻤﺎن‬

‫راهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدن از اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ )اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ .2‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن‬
‫‪ .3‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت اﯾﻤﺎن‬

‫‪ -١‬ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺎ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻋﻠﻢاﻟﯿﻘﯿﻦ )ﻣﺜﻼً دﯾﺪن دود از دور و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آﺗﺶ(‪ ،‬ﻋﯿﻦاﻟﯿﻘﯿﻦ )دﯾﺪن آﺗﺶ از ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﭼﺸﻢ(‪ ،‬ﺣﻖّاﻟﯿﻘﯿﻦ )ﻟﻤﺲ ﺣﺮارت و ﮔﺮﻣﺎي آﺗﺶ(‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﺻﯿ‪‬ﺖ ذاﺗﯽ وﺟﻮد‪ ،‬درﺟﻪﺑﻨﺪي و داﺷﺘﻦ ﺷﺪ‪‬ت و‬
‫ﺿﻌﻒ )از ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺗﺎ وﺟﻮد اﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﯿﻦ(‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬داراي ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮريﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻠﻮص دل و‬
‫ﺻﻔﺎي ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪/13‬‬
‫ﺣ‪‬ﺠ‪‬ﺮات‪ ،‬ﻣﻼك ﺑﺮﺗﺮي اﻓﺮاد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري )اﯾﻤﺎن(‪ ،‬ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪.‬‬
‫‪) -٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /13‬ﺣﺠﺮات آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪/2 :‬‬
‫اﻧﻔﺎل‪ /4 ،‬ﻓﺘﺢ و‪ ....‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺑﻮدن اﯾﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ روزه و ﻧﻤﺎز و‬
‫ﻫﯿﭻ ﺣﻠّﺎل و ﺣﺮاﻣﯽ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﻤﯽﮔﺸﺖ« )ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .(33‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ده ﭘﻠّﻪ دارد و ﭘﻠّﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي آن ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﭘﯿﻤﻮده ﻣﯽﺷﻮد« )ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،45‬ح ‪ .(2‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬اﯾﻤﺎن را ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿ‪‬ﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬و ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻣﺎم زﻣﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ‪) .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ح ‪ ،66‬ص ‪.(16‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﯾﺎدآور ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي دﯾﻦ )ﭘﻨﺪار ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﮏ و ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ(‪ ،‬در ﻧﺰد ﺣﻀﺮت زرﺗﺸﺖﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﯾﺎ ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن )اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻋﻀﺎء و ﺟﻮارح(‪ ،‬در ﻧﺰد اﻣﺎم رﺿﺎﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٤١‬‬

‫҉ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ اﯾﻤﺎن ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ‪:‬‬

‫در ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ اﯾﻤﺎن و ﭘﺮﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺂً ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫از اﺻﻄﻼح ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /15‬رﻋﺪ‪ /1 ،‬اﻟﺤﺪﯾﺪ و‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬در ذﯾﻞ ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار دارد‪ 1.‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ )ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و اﺧﺘﯿﺎر(‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي واﺟﺐ )از ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ(‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺘﻮن دﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ در‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم‪2،‬ﺗﺎ اﯾﻦ اﻧﺪازه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺪه و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺰان و ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺒﻮﻟﯽ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‪-‬‬

‫‪ -١‬ﻣﯿﻞ ﭘﺮﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢّﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ در دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻏﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺷﺎﮐﻠﻪي اﺻﻠﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪي ﻣﺤﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل‪ .‬ب( اﺣﮑﺎم‪ .‬ج( اﺧﻼق‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬دﯾﻦ اﺳﻼم‪،‬‬

‫»ﺑﻪ ﺳﺎن ﺷﺠﺮهي ﻃﯿ‪‬ﺒﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي رﯾﺸﻪي آن‪ ،‬اﺣﮑﺎم و ﻣﻮازﯾﻦ ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﺷﺎخ و ﺑﺮگ آن و اﺧﻼق‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﯿﻮهي‬
‫آن اﺳﺖ« )داودي‪ ،‬اﺧﻼق اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص ‪ .(5‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪» ،‬ﻣﻌﺎرف ﺑﯿﺎن ﺷﺪه در ﻗﺮآن و ﺳﻨّﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻋﺘﻘﺎدات‪ ،‬اﺣﮑﺎم و اﺧﻼق‪ .‬اﻋﺘﻘﺎدات ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس‬
‫اﺣﮑﺎم و اﺧﻼق اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ و اﺣﮑﺎم و اﺧﻼق ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪهي دﺳﺘﻮرات ﻋﻤﻠﯽاﻧﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ .(37‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل دﯾﻦ در ﻧﺰد اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﺗﺎ )ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻧُﺒ‪‬ﻮ‪‬ت(‪ ،‬و در ﻧﺰد ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺗﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪل و اﻣﺎﻣﺖ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺐ(‪ ،‬ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﺗﻘﻠﯿﺪ در اﺻﻮل ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻓﺮوﻋﺎت ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و آن ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﻮام‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺠﺘﻬﺪ(‪ .‬اﺣﮑﺎم‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬اﻟﻒ( از ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ )ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮعِ‬

‫ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻬﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬واﺟﺐ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ﻣﺒﺎح‪ ،‬ﻣﮑﺮوه و‬
‫ﺣﺮام(‪ .‬ب( از ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺪاﻗﯽ )از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي دﺳﺘﻮري ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﯾﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪ .‬اﯾﻦ اﺣﮑﺎم‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ‪ :‬اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎدي‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻣﺎﻟﯽ و اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺮوﻋﺎت دﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ده ﺗﺎ اﺳﺖ )ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت‪،‬‬

‫ﺧﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻟّﯽ و ﺗﺒﺮّي(‪ .‬اﺣﮑﺎم ﻣﺎﻟﯽ )اﻋﻢ‪ ‬از ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﻋﻘﻮد و اﯾﻘﺎﻋﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﯿﻊ‪ ،‬ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺮض‪،‬‬

‫وﺻﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﻀﺎرﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺰارﻋﻪ‪ ،‬ﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﻋﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ‪ ،‬رﻫﻦ‪ ،‬اﺟﺎره‪ ،‬وﻗﻒ‪ ،‬وﮐﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺟﻌﺎﻟﻪ و ‪ ...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ )ﻫﻤﺎن اﺣﮑﺎم ﺟﺰاﯾﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺰﯾﺰي اﺳﺖ از‬

‫ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻗ‪‬ﺼﺎص و دﯾﺎت(‪ .‬واﺟﺐ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﺿﺮورت ﺑﻮده و ﻋﺪم ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﮐﯿﻔﺮ اﺧﺮوي ﯾﺎ ﻓﻘﻬﯽ )ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ(‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺜﻞ‬

‫ﻓﺮاﺋﺾ دﯾﻨﯽ‪ .‬واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ‪ :‬واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽ )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز(‪ ،‬و واﺟﺐ ﮐ‪‬ﻔﺎﯾﯽ )ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم‪ ،‬از دﯾﮕﺮان‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد و ‪ ،(...‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن ﺑﻬﺘﺮ از اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن آن اﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ و ‪.(...‬‬

‫ﻣﺒﺎح‪ :‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن آن‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺸﻤﻮل ﺣﮑﻢ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد )ﻣﺎﻧﻨﺪ راه رﻓﺘﻦ ﯾﺎ دوﯾﺪن و ‪.(....‬‬

‫ﻣﮑﺮوه‪ :‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن آن ﺑﻬﺘﺮ از اﻧﺠﺎم دادن آن اﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻮت ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﺎي‪ ،‬ﺧﻮردن ﻏﺬا ﯾﺎ ﭼﺎي داغ و ‪ .(...‬ﺣﺮام‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻌﻞ و‬

‫ﻋﻤﻠﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻮل ﺷﺮﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ و ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ارﺗﮑﺎب ﺑﻪ ﮔﻨﺎه )اﻋﻢ‪ ‬از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه ﯾﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه(‪ .‬ﻓﻌﻞ ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻟﻒ( ﺣﺮام ذاﺗﯽ )از ﻗﺒﯿﻞ ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺎت و ‪ ....‬ﮐﻪ ذاﺗﺎً ﺣﺮام ﻫﺴﺘﻨﺪ(؛‬

‫ب( ﺣﺮام ﻣﻘﺘﻀﯿ‪‬ﺎﺗﯽ )از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﺮطﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺧﻮردن ﻏﺬا ﺑﺮاي روزهدار در ﻃﻮل روز و ‪ ...‬ﮐﻪ ذاﺗﺎً ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬اﺧﻼق‪ :‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ در دﯾﻦ اﺳﻼم دارد و ﺑﻪ‬
 ‫‪ ҈ ٤٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪي ﺑﺮاي ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ 1.‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬راه اﺛﺒﺎت اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖّ و ﺗﺠﻠّﯽ ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫‪2‬‬
‫آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي واﺟﺐ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر و ﻓﻮاﺋﺪ آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉ ﻓﻮاﯾﺪ و اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‬

‫‪ .1‬ﺗﺠﻠّﯽ ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ .2‬ﺗﺠﻠّﯽ وﺣﺪت‬

‫‪ .3‬ﻋﺎﻣﻞ رﻓﻊ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‬

‫‪ .4‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري و دوري از ﮔﻨﺎه‬

‫‪ .5‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻧﻈﺎﻓﺖ‬

‫‪ .6‬ﻋﺎﻣﻞ ﺷﺎداﺑﯽ و ﻧﺸﺎط‬

‫‪ .7‬ﻋﺎﻣﻞ اﻧﻀﺒﺎط و وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .8‬ﻋﺎﻣﻞ اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﯾﺮي‬

‫‪ .9‬ﻋﺎﻣﻞ اﺧﻼص‬

‫‪ .10‬ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري‬

‫ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺎﮐﻠﻪي دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪» .‬اﯾﻦ ﻋﻠﻢ از ﻫﻤﻪي ﻋﻠﻮم ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺮدن رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازد« )اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺬﯾﺐاﻷﺧﻼق و ﺗﻄﻬﯿﺮ اﻷﻋﺮاق‪ ،‬ص ‪ .(55‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي »ﻗﺮآن«‪» ،‬ﺳﻨّﺖ«‪» ،‬ﻋﻘﻞ« و »اﺟﻤﺎع« ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﻮرد‬

‫اﺗّﻔﺎق ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺷﯿﻌﯿﺎن(‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪» ،‬دﻻﯾﻞ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ« از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﻨّﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع و ﻋﻘﻞ« )ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ‬
‫ﺷﺐ ﺧﯿﺰ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ(‪.‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اَﻓﻀَﻞُ ﻣﺎ ﯾ‪‬ﺘَﻘَﺮﱠب‪ ‬ﺑﻪ اﻟﻌ‪‬ﺒﺪ‪ ‬ا‪‬ﻟﯽ اﷲِ ﺑ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﻌﺮِﻓَﮥِ ﺑﻪ‪ ،‬اﻟﺼ‪‬ﻠﻮةُ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن‬ ‫ﮐﺎﻇﻢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم‬ ‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه اﻟﻬﯽ ﺗﻘﺮب ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ« )ﺗﺤﻒاﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ص ‪ .(455‬ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻓﻮز اﮐﺒﺮ« )رﺳﺘﮕﺎري و ﺳﻌﺎدت ﺑﺰرگ(‪ ،‬از آن‬
‫ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 90‬ﺑﺎر‪ ،‬واژه »اﻟﺼﻠﻮة« و ﺣﺪود ‪ 900‬ﺑﺎر‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت و واژهﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﺪه‪ ،‬وﺿﻮ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ‪،(...‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﻧﻤﺎز در دﯾﻦ اﺳﻼم را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻫﺪاف آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﯿﻘﺎً آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫‪ /56‬ذارﯾﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻫﺪف از آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﺼﻠﻮة ﻋﻤﻮد اﻟﺪﯾﻦ ان ﻗﺒﻠﺖ ﻗﺒﻞ ﻣﺎ ﺳﻮاﻫﺎ و ان ردت رد ﻣﺎ ﺳﻮاﻫﺎ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﺘﻮن دﯾﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﻘﺒﻮل اﻓﺘﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدات ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮدود ﮔﺮدد ﻋﺒﺎدات و اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ« )وﺳﺎﯾﻞاﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪،22‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ‪ .(10‬ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎنﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻟﻮ ﯾﻌﻠﻢ اﻟﻤﺼﻠﯽ ﻣﺎ ﯾﻐﺸﺎه ﻣﻦ اﻟﺮﺣﻤﻪ ﻟﻤﺎ رﻓﻊ رأﺳﻪ ﻣﻦ اﻟﺴﺠﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر رﺣﻤﺖ‬
‫)ﺧﺎص( ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﻫﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽ دارد« )ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ح ‪.( 7592‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٤٣‬‬

‫҉҉ ﺗﺠﻠّﯽ ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /14‬ﻃﻪ‪ /28 ،‬رﻋﺪ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫و ذﮐﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آرامﺑﺨﺶ دلﻫﺎ ﺑﻮده و اﻧﺴﺎن را ﻫﻤﻮاره در ﻣﺴﯿﺮ ﻗﺮب اﻟﯽاﷲ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و آدﻣﯽ را از‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﺠﻠّﯽ وﺣﺪت‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي اﺗّﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در اوﻗﺎت ﻣﻌﯿ‪‬ﻨﯽ از ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻈﻤﯽ ﺧﺎص‪ ‬در ﺻﻔﻮف ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬داراي ﻗﺒﻠﻪي واﺣﺪ ﺑﻮده و از ﻫﺮ زﺑﺎن ﯾﺎ ﻗﻮﻣﯿ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﯾﮏ زﺑﺎن واﺣﺪ )ﻋﺮﺑﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﺗّﺤﺎد و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ رﻓﻊ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‪:‬‬
‫از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﻪاي واﺟﺐ ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖّ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود ﻣﯽآورﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﭘﻮلدار ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺮﺗﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ )ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪ‪-‬‬
‫ي ‪ /13‬ﺣ‪‬ﺠ‪‬ﺮات آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري و دوري از ﮔﻨﺎه‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻔّﺖ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /45‬ﻋﻨﮑﺒﻮت آﻣﺪه‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﻓﺴﺎد و ﻓﺤﺸﺎ دور ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻧﻈﺎﻓﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻃﻬﺎرت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﻼوه ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﺮ ﺑﺎر وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ را ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫‪1‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺧﻄﺒﻪ‪ /42‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻣﺮدم از دو ﭼﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﻢ‪ :‬ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و آرزوﻫﺎي‬ ‫‪ -١‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫دور و دراز‪ .‬ﭘﯿﺮوي از ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖّ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و آرزوي دور و دراز‪ ،‬آﺧﺮت را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫و ﻋﺮض ﮐﺮد ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺷﺒﻬﺎ دزدي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﭘﺎﺳﺦ داد »ﻟﻌﻞ اﻟﺼﻼة ﺗﻨﻬﺎ‪:‬‬ ‫‪ -٢‬روزي‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪،‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وي را از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ ﺑﺎز دارد« )ﺟﺼﺎص‪ ،‬اﺣﮑﺎماﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.(454‬‬
 ‫‪ ҈ ٤٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ ﺷﺎداﺑﯽ و ﻧﺸﺎط‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﺷﺎداﺑﯽ و ﻧﺸﺎط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﮑﻠّﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺣﺎﻻت ﺷﺎداﺑﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺴﺎﻟﺖ و ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /142‬ﻧﺴﺎء ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ روﺣﯿﻪي ﮐﺴﻞ را ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻨﺎﻓﻖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺸّﺎش و ﺷﺎداب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﻀﺒﺎط و وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ اﻧﻀﺒﺎط و وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را در او‪‬ل وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬در دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻤﺎز او‪‬ل وﻗﺖ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /103‬ﻧﺴﺎء و ‪ 4‬و ‪ /5‬ﻣﺎﻋﻮن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫‪2‬‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺧﻄﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﯾﺮي‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﯾﺮي اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آدﻣﯽ‪ ،‬از روح اﻟﻬﯽ ﻣﺴﺘﻔﯿﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ ﻓﻄﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دارد و ﻧﻤﺎز ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن را در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﯿﺪار ﻧﻤﻮده و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬روﺣﯿﻪي‬
‫‪3‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﯾﺮي را در آدﻣﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ اﺧﻼص‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ اﺧﻼص و ﺗﺠﻠّﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻋﺒﺎدي‪ ،‬آداب ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ دارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ آداب ﻧﻤﺎز‪ ،‬داﺷﺘﻦ اﺧﻼص اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ آن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ از روي اﺧﻼص ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺪارد و اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ .‬اﺧﻼص‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد روﺣﯿ‪‬ﻪي ﻋﺒﻮدﯾ‪‬ﺖ در آدﻣﯽ ﺑﻮده و ﺳﺒﺐ رﺷﺪ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﮐﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫҉҉ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري‪:‬‬

‫‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﻨﻈﺎﻓﮥ ﻣﻦ اﻻﯾﻤﺎن« )ر‪.‬ك‪ :‬ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،59‬ص ‪ ،291‬ﺑﺎب ‪ .(89‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت‬
‫‪١‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ »ﺑﻨﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﻈﺎﻓﮥ« )ﻣﺤﺠﮥاﻟﺒﯿﻀﺎء‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،(281‬از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﭼﻮن رود ﭘﺮ آب ﺟﺎري ﺑﺮ در )ﺧﺎﻧﻪ( ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ روز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺑﺎر در آن )ﺧﻮد را( ﻣﯽﺷﻮﯾﯿﺪ« )ﭘﯿﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪ ،‬ص ‪.(667‬‬
‫‪ -٢‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺮاﻗﺐ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎش و آن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺨﻮان‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﮑﺎري آن را ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ ﺑﺨﻮان و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺎري آن را از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاز« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،83‬ص ‪.(14‬‬
‫‪ -٣‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮاﺳﻼماﷲﻋﻠﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻏﺮور دور ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف را‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم واﺟﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺼﻮن و ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪن از ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪا‪ ،‬در ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ« )اﺣﺘﺠﺎج‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪.(97‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ҈ ‪٤٥‬‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف واﻻي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫)آﯾﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽﻮن‪ 13 :‬و ‪ /73‬ﻧﺴﺎء‪ /119 ،‬ﻣﺎﺋﺪه‪ 89 ،72 ،‬و ‪ /100‬ﺗﻮﺑﻪ‪ /64 ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪ /71 ،‬اﺣﺰاب‪ /60 ،‬ﺻﺎﻓﺎت‪ /9 ،‬ﻏﺎﻓﺮ‪/57 ،‬‬

‫دﺧﺎن‪ /5 ،‬ﻓﺘﺢ‪ /12 ،‬ﺣﺪﯾﺪ‪ /12 ،‬ﺻﻒ‪ /9 ،‬ﺗﻐﺎﺑﻦ و ‪ ،(...‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﻌﺎدت را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟْﻔَﻮ‪‬ز‪‬اﻟْﻌ‪‬ﻈ‪‬ﯿﻢ‪ «‬ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬

‫ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ 1.‬اﯾﻦ ﻫﺪف ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯿﺴ‪‬ﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺑﺎ ﺧﻠﻮص ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫آورد‪ .‬ﺑﺪون ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺪازه اﻧﺴﺎن ﻣﻔﯿﺪ و در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﺘﻮن دﯾﻦ و ﻣﻌﯿﺎر ﭘﺬﯾﺮش اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﮔﺎه ﺑﻮدن از ﻓﻠﺴﻔﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ و اﻫﺪاف آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻇﻠﻤﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﻤﺎل اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﮕﻮ ﻗﺮار دادن اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد‪ .‬ﻫﺪف اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪ :‬اﻟﻬﯽ اﮔﺮ ﺑﻬﺸﺖ ﭼﺸﻢ و ﭼﺮاغ اﺳﺖ ﺑﯽ دﯾﺪار ﺗﻮ درد و داغ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ اﻧﺴﺎن آزاده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ را از ﺗﺮس ﻣﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﺰدوران اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ را از روي ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ آزادﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ از ﻫﻤﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ« )ﺣﺮّ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﯿﻌﮥ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،45‬ﺑﺎب ‪،9‬‬
‫ح‪ .(1‬از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﺻﻮل دﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﺋﺾ دﯾﻨﯽ )از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺧﻤﺲ‪ ،‬اﻧﻔﺎق‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬و ‪ ،(....‬ﺗﻘﻮا و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨّﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳﻠﻢ‪ ،‬و اﺋﻤﻪي اﻃﻬﺎر ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﺑﺮدﺑﺎري در راه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪاوﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٤٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎز از دﻟﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﻀﻮر دارد و وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻠﯽاﻷﻃﻼق اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﻀﻮر را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﺷﮑﺎل و اﯾﺮاد ﮐﺠﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در دﻋﺎي ﻋﺮﻓﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در وﺟﻮدش ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮد؟ آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺗﻮ ﻇﻬﻮري ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آﺷﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪهي ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺗﻮ ﮐﯽ ﻏﺎﯾﺐ ﺑﻮدهاي ﺗﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ و راﻫﻨﻤﺎ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﺮ ﺗﻮ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ و ﮐﯽ دور‬
‫ﺑﻮدهاي ﺗﺎ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؟ ﮐﻮر ﺑﺎد دﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﺎ آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﯿﻨﺪ و ﻗﺮﯾﻦ زﯾﺎن ﺑﺎد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي او‪ ،‬ﺑﻬﺮهاﯾﯽ از دوﺳﺘﯽات را ﻗﺮار ﻧﺪادهاي‪.‬‬

‫҉ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ .2‬دﯾﺪﮔﺎه ﻏﯿﺮ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ .3‬دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اراﺋﻪي ادﻟّﻪ‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪاﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﺒﯿﻨﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﻢ« )ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ 1365 ،‬ه‪.‬ش‪ ،‬اﻟﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪ ،98‬ﺑﺎب ﻓﯽ اﺑﻄﺎل اﻟﺮؤﯾﮥ(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ‬ ‫‪ -١‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از دﯾﺪن‪ ،‬دﯾﺪن دل )ﺷﻬﻮد(‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ دﯾﺪن ﺳﺮ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻋﺠﺐ از آﻓﺮﯾﺪهاي ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﭼﺸﻢ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﻔﯽ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر ﺻﻨﻊ او را در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﺤﯿ‪‬ﺮاﻟﻌﻘﻮل و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﺎﻃﻊ ﺧﻠﻘﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ در اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ آﺷﮑﺎر ﺟﻬﺎن و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻇﺎﻫﺮ در آن‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﯽ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت از ﻋﺪم و ﺗﺤﻮ‪‬ل آنﻫﺎ از ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ دﯾﮕﺮ و از ﻧﻘﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ وﺟﻮد ﺻﺎﻧﻊ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ح ‪ ،3‬ص ‪.(152‬‬

‫‪ -‬ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬دﻋﺎي ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ص ‪.551‬‬

‫‪٢‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٤٧‬‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎز از اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮريﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدات در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ﻧﯿﺎز و ﻓﻘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪1.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﺎي ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﮏ‪‬‬
‫و ﺗﺮدﯾﺪي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛‪2‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد )ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي و درﺟﻪي اﯾﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺳﯿﺮ اﻧﻔﺴﯽ(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺧﺪاوﻧﺪ )در ﺳﯿﺮ آﻗﺎﻗﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ ﺑﻮده و اﮐﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه ﻏﯿﺮ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺪ‪‬هي ﻗﻠﯿﻠﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺑﻪ آن ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﺛﺒﺎت آن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اراﺋﻪي ادﻟّﻪ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎز از اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ از ﺑﺎب ﯾﺎدآوري‪ ،‬ﺑﺮاﻫﯿﻨﯽ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ و ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮو اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫ﺑﺮاﻫﯿﻦ )ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎي(‪ ،‬ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ در ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ 3.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ذﯾﻞ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺮﻫﺎن )ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ و ﻧﻈﻢ(‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪:‬‬

‫‪ -١‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /15‬ﻓﺎﻃﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /10‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ -٣‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاﻫﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ »ﺑﺮﻫﺎن ﺣﺮﮐﺖ« )در ﻧﺰد ارﺳﻄﻮ(‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن »اﺳﺪ‪ ‬و اﺧﺼ‪‬ﺮ« )در ﻧﺰد ﻓﺎراﺑﯽ(‪» ،‬ﺑﺮﻫﺎن اﻣﮑﺎن و وﺟﻮب« )ﯾﺎ »ﺑﺮﻫﺎن ﺳﯿﻨﻮي« در‬
‫ﻧﺰد اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ«‪» ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺻﺪﯾﻘﯿﻦ« )در ﻧﺰد ﻣﻼﺻﺪرا«‪» ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻔﯽ ﺗﺴﻠﺴﻞ«‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن »ﻧﻔﯽ ﺗﺮﮐّﺐ« و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-theorem of Innate‬‬
 ‫‪ ҈ ٤٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ »راه اﻧﻔﺴﯽ« ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﻮدي )ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺒﻠﯽ(‪ ،‬و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ او‪‬ل‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﺑﻮده و آن را »ﺧﺪاﮔﺮاﯾﯽ ﻓﻄﺮي« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﺑﻮده و‬
‫آن را »ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻄﺮي«‪ ،‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻀﻮري‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن »ﺧﺪاﮔﺮاﯾﯽ ﻓﻄﺮي« اﺳﺖ و ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺼﻮﻟﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن »ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻄﺮي« اﺳﺖ و ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻄﺮت‪:‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻً واژهي ﻓﻄﺮت )‪ ،(Innate‬را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛‪ 1‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ واژه در ﺑﺎب اﻣﯿﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ادراك آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻋﻘﻠﯽ ﺗﻌﻠّﻖ دارﻧﺪ‪ 2.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي‪ /30‬روم‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪ 3،‬آدﻣﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﻟﻬﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ؛‪ 4‬ﭼﺮا ﮐﻪ از روح ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﺎﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ روح اﻟﻬﯽ )ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺧﻠﯿﻔﮥاﷲﻓﯽاﻷرض دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ(‪ ،‬و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ در اﻧﺴﺎن‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮت ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻟﻐﻮي و اﺻﻄﻼﺣﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬

‫҉҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي ﻓﻄﺮت‪:‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪» ،‬ﻓﻄﺮت« از واژهي »ﻓَﻄَﺮَ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي »آﻓﺮﯾﺶ«‪» ،‬ﺷﺮوع« و »آﻏﺎز« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻓﻄﺮت‪:‬‬

‫‪ -‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻏﺮﯾﺰه« )‪ ،(instinct‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺣﯿﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﻧﺴﺎن؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬واژهي »ﻃﺒﯿﻌﺖ« )‪،(nature‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮي ﺟﻤﺎدات و ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ«‪» ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖﺟﻮﯾﯽ« )ﮐﻤﺎلﺟﻮﯾﯽ(‪» ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺟﻮﯾﯽ« و »ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ دﯾﻦ ﺑﺮ ﺑﺸﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه و آن ﻫﻢ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /19‬آل ﻋﻤﺮان‪،‬‬
‫‪ /3‬روم و ‪ .....‬آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ :‬اﻟﻒ( در ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم‪) ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻃﺮﯾﻘﺖﻫﺎ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖﻫﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪ ،‬ب( در ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص‪) ‬ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ ﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد واژهي »ادﯾﺎن« ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از واژهي ﺷﺮﯾﻌﺖﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺤﯿ‪‬ﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ )ﻣﺴﯿﺤﯿ‪‬ﺖ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه(‪ ،‬اﻧﺴﺎن ذاﺗﺎً ﮔﻨﺎهﮐﺎر اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻗﻄﺮهي ﺧﻮﻧﺶ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آدﻣﯽ )اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﻄﺎي ﺣﻀﺮت آدمﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم در ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ(‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٤٩‬‬

‫‪1‬‬
‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪» ،‬ﻓﻄﺮت« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺳﺮﺷﺖ« و »ذات« ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ در اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉҉ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻣﻮر ﻓﻄﺮي‪:‬‬

‫اﻣﻮر ﻓﻄﺮي داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮرد از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻣﻮر ﻓﻄﺮي در ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬در داﺷﺘﻦ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﺎ‬ ‫‪.1‬‬

‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ از ﺟﻬﺖ ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻤﺎﯾﺰ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﻮر ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن دﭼﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪ ‪ /30‬روم‪ ،‬در‬ ‫‪.2‬‬

‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﻮر ﻓﻄﺮي‪ ،‬اﻣﻮري ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ آﻣﻮزش و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻟﺬا آﻣﻮزش و‬ ‫‪.3‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً از ﺑﺎب ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺑﺎب ﯾﺎدﮔﯿﺮي‪.‬‬

‫҉҉҉ اﻗﺴﺎم اﻣﻮر ﻓﻄﺮي‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﺬﮐّﺮ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﻗﺴﺎم اﻣﻮر ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻄﺮي ﯾﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎب ﯾﺎدآوري‬
‫ﺑﻮده و ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ اﺳﺖ )ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ(‪.‬‬

‫‪ .2‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ :‬ﺑﻪ اﻣﯿﺎل و ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻄﺮي در ﻫﺮ ﻓﺮدي وﺟﻮد دارد و ﻧﯿﺎزي‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺗﻌﻠﯿﻢ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً از ﺑﺎب ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺻﻄﻼح »ﺷﻌﻮر ﻣﺘﻌﺎرف« )‪ ،(Common Sense‬دﻗﯿﻘﺎً ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪ .‬دﮐﺎرت ﻧﯿﺰ‪ ،‬در ﺗﻔﮑﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اذﻋﺎن ﻧﻤﻮده‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي‪ ،‬ﻋﻘﻞ را ﺑﯿﻦ ﺑﺸﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﮐﺎرت اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻘﻼﻧﯿ‪‬ﺖ در‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد ﻣﺘﻔﺎوت از دﯾﮕﺮي اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر وي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن از ﻗﻮ‪‬هي ﺗﻌﻘّﻞ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻫﺪف اﻧﺒﯿﺎء اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ دادن ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺪار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻄﺮت آدﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /21‬ﻏﺎﺷﯿﻪ آﻣﺪه ﮐﻪ اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﺎدآور ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﺧﻄﺒﻪي اول ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ رﺳﻮﻻﻧﺶ را در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﭘﯽ در‬
‫ﭘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن‪ ،‬رواﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ وﻓﺎي ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﻄﺮت را آﻧﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪهي او را ﯾﺎدآور ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ اﺑﻼغ )وﺣﯽ اﻟﻬﯽ(‪ ،‬ﺣﺠ‪‬ﺖ را ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺗﻤﺎم ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎي ﻋﻘﻮل را ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﺷﮑﺎر ﺳﺎزﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪ -‬ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي در اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪» :‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ«‪» ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖﺟﻮﯾﯽ« )ﮐﻤﺎلﺟﻮﯾﯽ(‪» ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽﺟﻮﯾﯽ« و »ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ«‪» .‬ﻣﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ« از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺧﺪاﮔﺮاﯾﯽ ﻓﻄﺮي« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٥٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉҉ دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت )ﻓﻄﺮي ﺑﻮدن ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ(‪:‬‬

‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ از دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉҉҉ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ‪:‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﻋﻘﻠﯽ در اﺛﺒﺎت ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن داراي اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي )ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ(‪ ،‬ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ‬
‫اﻣﯿﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮاﯾﺶ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﺣﻀﻮري )ﺧﺪاﮔﺮاﯾﯽ ﻓﻄﺮي(‪ ،‬و ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﺣﺼﻮﻟﯽ‬
‫)ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻄﺮي(‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت )ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻄﺮي(‪ ،‬ﻧﺎم دارد‪.‬‬

‫҉҉҉҉ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ دﻻﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ از آﯾﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﺳﺘﻪي اول‪ :‬آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺷﺮاﯾﻂ دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /12‬ﯾﻮﻧﺲ‪ /67 ،‬اﺳﺮاء‪ /49 ،‬زﻣﺮ و‪...‬‬

‫‪ .2‬دﺳﺘﻪي دوم‪ :‬آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﻈﻤﺖ اﻟﻬﯽ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 21‬و‪/20‬‬
‫ذارﯾﺎت‪ 21 ،‬ﺗﺎ ‪ /17‬ﻏﺎﺷﯿﻪ‪ /53 ،‬ﻓُﺼ‪ّ‬ﻠَﺖ و ‪...‬‬

‫‪1‬‬
‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ‪ 2،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮد آن‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﻫﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬دو ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻤﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﻠّﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻗﺼﻪ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠّﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻼك ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ‪» ،‬وﺟﻮد‪ ‬ﻣﻌﻠﻮل« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- theorem of Causation‬‬
‫‪ -‬ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﻘﯽ اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﯿﺎس ﺷﮑﻞ او‪‬ل ذﯾﻞ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ )ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺻﻐﺮي(‪ .‬ب( ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠّﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫‪٢‬‬

‫)ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺒﺮي(‪ /... .‬ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻠّﺖ اﺳﺖ )ﻧﺘﯿﺠﻪ(‪.‬‬

‫‪٣‬‬
‫‪ -‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /181‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐﻞﱠ ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬ﻓﯽ ﺳ‪‬ﻮاه‪ ‬ﻣﻌﻠﻮلٌ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ :‬ﻣﺎ ﻋﺪﻣﻬﺎﯾﯿﻢ و‬
‫ﻫﺴﺘﯽﻫﺎي ﻣﺎ‪ /‬ﺗﻮ وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻘﯽ ﻓﺎﻧﯽﻧﻤﺎ‪ /‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﯿﺮان وﻟﯽ ﺷﯿﺮ ﻋﻠﻢ‪ /‬ﺣﻤﻠﻪﺷﺎن از ﺑﺎد ﺑﺎﺷﺪ دم ﺑﺪم‪.‬‬
‫‪ -٤‬در اﯾﻦﺟﺎ از »وﺟﻮد ﻣﻌﻠﻮل« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻼك ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ »وﺟﻮد« ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻼك ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ )ﮐﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ(‪ ،‬اﻟﻌﯿﺎذﺑﺎﷲ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠّﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٥١‬‬

‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﻠّﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﺮحاﻟﻔﻆ )ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ(‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠّﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪:‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد ﻣﻌﻠﻮل ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در آن‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد را از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﻋﻠّﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻮﺟﻮد در آن‪ ،‬از ﺳﻮي ﻋﻠّﺖ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫҉҉҉ اﻗﺴﺎم ﻋﻠّﺖﻫﺎ )ﻋﻠﻞ(‪:‬‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻞ را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠّﺖ ﻓﺎﻋﻠﯽ‪ :‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ :‬اﻟﻒ( در اﻟﻬﯿﺎت‪) :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺠﺎدي و ﻫﺴﺘﯽﺑﺨﺶ(‪ .‬ب( در‬

‫ﻃﺒﯿﻌﯿ‪‬ﺎت‪) :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ(‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻠّﺖ ﻣﺎد‪‬ي‪ :‬زﻣﯿﻨﻪي ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻮده و در ﺿﻤﻦ آن‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪهي ﺟﺴﻢ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻋﻠّﺖ ﺻﻮري‪ :‬ﺻﻮرت و ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺴﻢ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه و ﻣﻨﺸﺄ آﺛﺎر ﺟﺪﯾﺪي در آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻﻮرت‬
‫ﻧﺒﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ‪...‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﯾﯽ‪ :‬اﻧﮕﯿﺰهي ﻓﺎﻋﻞ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫҉҉҉ اﻣﺘﻨﺎع د‪‬ور و ﺗَﺴ‪‬ﻠﺴ‪‬ﻞ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﯿ‪‬ﺖ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »دور« و »ﺗﺴﻠﺴﻞ« اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﺘﻨﺎع‬
‫»دور« و »ﺗﺴﻠﺴﻞ« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬اﻣﮑﺎن وﻗﻮع ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎﻃﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 3.‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬

‫‪ -١‬ﭼﻬﺎر ﻋﻠّﺖ را ﻣﯽﺗﻮان در ﯾﮏ ﺷﯽء‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻧﺸﺎن داد‪) .‬ﻋﻠّﺖ ﻓﺎﻋﻠﯽ آن‪ ،‬ﻧﺠ‪‬ﺎر اﺳﺖ؛ ﻋﻠّﺖ ﻣﺎد‪‬ي آن‪ ،‬اﺟﺰاء ﺻﻨﺪﻟﯽ اﺳﺖ؛ ﻋﻠّﺖ ﺻﻮي‪ ،‬ﺷﮑﻞ و ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺻﻨﺪﻟﯽ اﺳﺖ و ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﺻﻨﺪﻟﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -‬اﺳﺎﺳﺎً از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻣﻮر ﻣﺎد‪‬ي‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ »ﺿﻌﻒ در ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي«‪» ،‬ﻣﺤﺪودﯾ‪‬ﺖ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ«‪» ،‬ﻣﺤﺪودﯾ‪‬ﺖ آﺛﺎر«‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ«‪،‬‬
‫‪٢‬‬

‫»ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮي« و »ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮي« و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /35‬ﻃﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻄﻼن »دور« و »ﺗﺴﻠﺴﻞ« اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬‬
 ‫‪ ҈ ٥٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً از ﺑﺎب ﺷﺮحاﻟﻔﻆ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺑﺮرﺳﯽ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻬﻮم دور‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻔﻬﻮم »دور«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﯽء از ﯾﮏ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻋﻠّﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮل و اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »دور« ﺳﺒﺐ ﺗﻘﺪ‪‬م ﺷﯽء ﺑﺮ ﺧﻮد و ﯾﺎ ﺗﺄﺧّﺮ ﺷﯽء از ﺧﻮد ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻄﻼن آن ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﻠﺴﻞ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻔﻬﻮم »ﺗﺴﻠﺴﻞ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺟﺰاء را‪ ،‬ﻟﺤﺎظ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺟﺰاء اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻀﻮ ﻗﺒﻠﯽ و ﻋﻠّﺖ ﺑﺮاي ﻋﻀﻮ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎز اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻠّﺘﯽ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺘﻨﻬﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اوﻻً‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دو ﻃﺮف ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻮد؛‪ 1‬ﺛﺎﻧﯿﺎً از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »ﺗﺴﻠﺴﻞ«‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪:‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »راه آﻓﺎﻗﯽ« ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪،‬‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮج و آﺷﻔﺘﮕﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪ 3.‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ‪-‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺮحاﻟﻔﻆ )ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ(‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪:‬‬

‫‪ -١‬در ﻣﻔﻬﻮم »ﺗﺴﻠﺴﻞ«‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬داراي اﺑﺘﺪا )ﻣﻌﻠﻮل ﺻﺮف(‪ ،‬ﺑﻮده اﻣ‪‬ﺎ اﻧﺘﻬﺎ )ﻋﻠّﺖ ﺻﺮف(‪ ،‬ﻧﺪارد و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺗﺴﻠﺴﻞ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﺎز و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- theorem of design‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﻘﯽ اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﯿﺎس ﺷﮑﻞ او‪‬ل ذﯾﻞ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ )ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺻﻐﺮي(‪ .‬ب( ﻫﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻣﻨﻈﻤﯽ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻤﯽ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ )ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺒﺮي(‪ /... .‬ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻤﯽ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ )ﻧﺘﯿﺠﻪ(‪ .‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /22‬اﻧﺒﯿﺎء‪ ،‬از وﺣﺪت ﺣﻘّﻪي اﻟﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺿﺎﻣﻦ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٥٣‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻣﺮﺗّﺐ‪ 1‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺟﺰاء آن‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮده و ﻫﻤﻪي اﺟﺰاء‪،‬‬
‫ﻫﺪف واﺣﺪي را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪهي ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪ ،‬از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻃﺮّاﺣﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي دﻗﯿﻖ‬

‫‪ .2‬ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﺣﺴﺎب ﺷﺪه‬

‫‪ .3‬ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‬

‫҉҉҉ ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪:‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﯽ از اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‪ :‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ و ﻫﺪف ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬در ﺗﮑﺎﭘﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ در ﻣﻮارد ﺟﺰﺋﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺟﺰاء و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎي ﺟﺰﺋﯽ در ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮده و‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻈﻢ ﺧﺎﺻﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﮐﻠﯽ در ﻋﺎﻟﻢ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻧﻈﻢ در اﻣﻮر ﺟﺰﺋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﻢ ﮐﻠّﯽ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫‪4‬‬
‫ﮐﻞ ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﺮﺗّﺐ« ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﻨﻈّﻢ« اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺮﺗّﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻈّﻢ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨﻈّﻤﯽ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﺮﺗّﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم‪،‬‬
‫‪١‬‬

‫راﺑﻄﻪي ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺮﺗّﺐ )ﻫﻢرﺗﺒﻪ(‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺿﯽ وﺟﻮد دارد؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨﻄّﻢ‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻃﻮﻟﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي آﻓﺮﯾﻨﺶ را‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺒﯿﺒﻦ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /99‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /109‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬زِﻣﺎم ﻫﺮ ﺟﻨﺒﺪهاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﺮ آﻓﺮﯾﺪهاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬وﯾﻠﯿﺎم ﭘﺎﻟﯽ)‪ ،(1743-1805 ،William Paley‬اﻟﻬﯽدان و ﻓﯿﻠﺴﻮف اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ(‪ ،‬در ﮐﺘﺎب اﻟﻬﯿﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﺸﻢ آدﻣﯽ‬

‫را ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺟﺰﯾﺮهاي دوراﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﺑﺰار ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد؛ از ﮐﺎرﮐﺮد دﻗﯿﻖ اﺟﺰاء آن‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺳﺎزﻧﺪهاي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﭘﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻇﺮاﻓﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ و آﻓﺮﯾﺪﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟!‬

‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ از ﻓﺮاز ﯾﮏ ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻧﻈﻢ و ﻧﻤﺎي ﮐﻠّﯽ ﺷﻬﺮ را رﺻﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﻒ ﻧﻈﻢ در ﺟﺰﺋﯿﺎت‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و اﻧﺴﺠﺎم ﮐﻠّﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﺧﻄﺒﻪي او‪‬ل ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ...‬و اﺟﺰاء ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻧﯿﺰ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻣ‪‬ﻔﻀﱠﻞ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
 ‫‪ ҈ ٥٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫اﻣﮑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ‪ ‬در اﻟﻬﯿ‪‬ﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺟﺒﺮوت )ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻮل(‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋ‪‬ﺮَﻓﺎ‪ ،‬از ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻋﯿﺎن ﺛﺎﺑﺘﻪ« ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎنﻣﺪاراﻧﻪ )آﻧﺘﺮوﭘﻮﻣﻮرﻓﯿﺴﻢ(‪ 1،‬ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ و‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﺎﺻﺮ ﺑﻮدن زﺑﺎن وي از ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪.‬‬

‫҉ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻣﮑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫در ﺑﺎب اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؟ ﺳﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻋﻤﺪه ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‬

‫‪ .2‬دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ‬

‫‪ .3‬دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻋﻘﻞ آدﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ را ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﺎ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻈﯿﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪي ﻧﺪارد‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /11‬ﺷﻮري اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن‬
‫آﻣﺪه را‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺻﻔﺎت ﻣﺬﮐﻮر را ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬آدﻣﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ در ﺑﺎب اﯾﻦ‬

‫دﻟﯿﻞ در اﺛﺒﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻫﺌﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﮔﺮدآوري اﺟﺰاء و ﻧﻈﻢآﻓﺮﯾﻨﯽ در آن اﺳﺖ‪.......‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ دﻟﯿﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي دﻗﯿﻖ و ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ‪ ....‬آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.(61‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- Anthropomorphism‬‬
‫‪ -‬اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /74‬ﺣﺞ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖّ ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫‪٢‬‬

‫ﻋﺮﻓﻨﺎك ﺣﻖّ ﻣﻌﺮﻓﺘﮏ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻋﺒﺪﻧﺎك ﺣﻖّ ﻋﺒﺎدﺗﮏ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﻖّ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺗﻮ را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫‪2‬‬
‫در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /49‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻟَﻢ‪ ‬ﯾﻄْﻠ‪‬ﻊِ اﻟْﻌ‪‬ﻘُﻮلَ ﻋ‪‬ﻠَﯽ ﺗَﺤ‪‬ﺪ‪‬ﯾﺪ‪ ‬ﺻ‪‬ﻔَﺘ‪‬ﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﻢ‪ ‬ﯾﺤ‪‬ﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻦْ و‪‬اﺟِﺐِ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮِﻓَﺘ‪‬ﻪ‪ :‬ﺧﺮدﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬ ‫ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﻧﮑﺮدﯾﻢ«‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اوﺻﺎف ﺧﻮد آﮔﺎه ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ )اﻣ‪‬ﺎ( آنﻫﺎ را از از ﻣﻘﺪار ﻻزم ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺤﺠﻮب ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٥٥‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﺑﭙﺮدازد و درﺻﺪد ﮐﺸﻒ ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﻫﺎ ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ آدﻣﯽ را در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ )ﻣﻌﻄّﻠﻪ(‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ اﺻﻠﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‪:‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ از دو ﺟﻬﺖ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬

‫‪ .١‬اﻧﮑﺎر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎب ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺪاﻫﺖ ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ )ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﺧﻮد(‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ و ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﯾﮏ ﺟﻨﺲ ﺑﻮده و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬اوﺻﺎف اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ اوﺻﺎف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ )ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ(‪ ،‬ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎي آﻧﺎن‪ ،‬در ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /10‬ﻓﺘﺢ‪ /22 ،‬ﻓﺠﺮ‪ /5 ،‬ﻃﻪ و ‪ ...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪:‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬

‫‪ .1‬از ﺟﻬﺖ ﻋﻘﻠﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺠﺮّد ﺗﺎم ﺑﻮده و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ )ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻮي‪ ،‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ‪ ،(....‬ﻣﺒﺮّا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢‬از ﺟﻬﺖ ﻧﻘﻠﯽ‪ :‬اﻟﻒ( ﺻﻔﺎت و آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ 2‬را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﯾﺎت ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ )ﻣﺤﮑﻢ(‪ 1،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ب( در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺻﻔﺎت و آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را ﺣﺬف ﻧﻤﻮده‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ از ﺟﻬﺖ ﮐﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داد‪.‬‬

‫‪ -١‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﺟﻠﺴﺎت درس ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اَﻧَﺲ )ﭘﯿﺸﻮاي ﻓﺮﻗﻪي ﻣﺎﻟﮑﯽ(‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدش از وي ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺮش‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭼﻬﺮهي اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻗﺪري از ﻋﺼﺒﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺳﯿﺎه ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻟﺴﺆالُ ﺑﺪﻋﮥ و ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﮥُ ﻣﺠﻬﻮل‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻔﮑﺮ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﯿﻮم اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻘﻞ آدﻣﯽ را در ﺑﺎب ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ )اﻟﺒﺘﻪ ﻫﯿﻮم ﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮا اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺳﻨﺨﯿ‪‬ﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﺪارد(‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎه ﻻادري )اﮔﻨﻮﺳﺘﯿﮏ(‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /10‬ﻓﺘﺢ‪ /22 ،‬ﻓﺠﺮ‪ /5 ،‬ﻃﻪ و ‪....‬‬
‫‪٢‬‬
 ‫‪ ҈ ٥٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن )ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ(‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ را‬
‫‪2‬‬
‫دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اوﺻﺎف و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐُﻨﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫راهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ راهﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬راه ﻋﻘﻠﯽ‪ :‬روﺷﯽ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﻫﺎن اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬راه اﻧﻔﺴﯽ و آﻓﺎﻗﯽ‪ :‬راه اﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ راه ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و راه آﻓﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .3‬راه آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ )رواﯾﺎت(‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫راه ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‪ :‬از دﯾﮕﺮ روشﻫﺎ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ رﯾﺎﺿﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪.4‬‬

‫ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﺑﻮدن ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﺑﻮدن ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺻﻔﺎﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺮآن ﯾﺎ در اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﺑﻮدن ﺻﻔﺎت ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در اﻧﺘﺴﺎب ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﻮﻗّﻒ ﻧﻤﻮد و ﻫﺮ ﺻﻔﺘﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺻﻔﺎﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﻣﺒﻨﺎي آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺻﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ إِذن و اﺟﺎزهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫҉ دﻻﯾﻞ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽﻫﺎ در اﺛﺒﺎت دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‬

‫آﻧﺎن‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ از دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ و ﻣﺤﮑﻢِ ‪ 100‬و ‪ /103‬اﻧﻌﺎم‪ /110 ،‬ﻃﻪ‪ /22 ،‬اﻧﺒﯿﺎء‪ /43 ،‬اﺳﺮاء‪ 159 ،‬و ‪ /180‬ﺻﺎﻓﺎت‪ /11 ،‬ﺷﻮري و ‪....‬‬
‫‪ -‬رﺳﻮلُاﻟﻠّﻪﺻﻞّاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪ :‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺗَﻔَﮑﱠﺮوا ﻓﯽ ﮐُﻞﱢ ﺷَﯽء‪ ،‬و‪ ‬ﻻ ﺗَﻔَﮑﱠﺮوا ﻓﯽ ذات‪ ‬اﻟﻠّﻪ‪ :‬درﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰى ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ذات ﺧﺪا ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ« )ﮐﻨﺰاﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪:‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ .(5704‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ در ﺻﻔﺤﻪي ‪ ،227‬ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﺳﺎﺋﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺜَﻞ اﻧﺴﺎن در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣ‪‬ﺜﻞ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ آب‬
‫درﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ از آن ﺗﻨﺎول ﮐﻨﺪ او ﺑﯿﺸﺮ از اﻧﺪازهي دو دﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از درﯾﺎ آب ﺑﺮدارد«‪.‬‬

‫‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در دﻋﺎي ﺟﻮﺷﻦ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻫﺰار و ﯾﮏ اﺳﻢ ﺟﻼﻟﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﻗﺪﺳﯽ ﺑﻮده و ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀﺮت ﺟﺒﺮﺋﯿﻞﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪٣‬‬

‫اﺳﻼمﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﻮﺷﯿﺪن زره )ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ آن ﺣﻀﺮت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد(‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬در اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎﻟﯽ و ﺛﺒﻮﺗﯽ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﻋﺎرف آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ در ﻧﺰد وي‪ ،‬ﻣﮑﺸﻮف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٥٧‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽﻫﺎ‪:‬‬

‫اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬وﺻﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ إِذن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ادب دﯾﻨﯽ اﻗﺘﻀﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺻﻔﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ در ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽﻫﺎ‪:‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺎم رﺿﺎﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺗﻮ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺧﻮد‬
‫‪1‬‬
‫وﺻﻒ ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺗﻮ اﻫﻞ ﻫﺮ ﺧﯿﺮ و ﮐﻤﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫از ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺪاﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ذات ﺑﻮده و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺗّﺤﺎد ﻣﺼﺪاﻗﯽ دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫ذات ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﺮﺗﺒﻪي ذﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻐﺎﯾﺮت اﻋﺘﺒﺎري ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ اﻗﺴﺎم ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‬

‫‪2‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺻﻔﺎت ﺛُﺒﻮﺗﯽ‬

‫‪ .2‬ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‬

‫‪ .3‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ‬

‫‪ .4‬ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﯽ‬

‫‪ .5‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‬

‫‪ .6‬ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ‬

‫‪ -١‬ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪.1‬‬

‫‪ -‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﯽ‪ #‬ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ‪ #‬ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‪ #‬ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
 ‫‪ ҈ ٥٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت ﺛُﺒﻮﺗﯽ‪:‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺎﺗﯽ اﯾﺠﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬آﯾﻨﻪي ﺟﻤﺎل اﻟﻬﯽ‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ را از ذات ﺣﻖّ دور ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺰد ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﯽ‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺣﯿﺎت‬

‫‪ .2‬ﻋﻠﻢ‬

‫‪ .3‬ﻗﺪرت‬

‫‪ .4‬ﺳﻤﻊ‬

‫‪ .5‬ﺑﺼﺮ‬

‫‪ .6‬ﮐﻼم‬

‫‪ .7‬اراده‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺎت ﺛُﺒﻮﺗﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺎس در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺖ‪ ‬ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺣﮑﻤﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﺣﯿﺎت‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﯿﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو وﯾﮋﮔﯽ »ادراك« و »ﻓﻌﺎﻟﯿ‪‬ﺖ« اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ‬
‫در ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺸﮑﯿﮑﯽ )ﺷﺪ‪‬ت و ﺿﻌﻒ(‪ ،‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﻔﺖ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺎوداﻧﮕﯽ )آﯾﻪي ‪ /58‬ﻓﺮﻗﺎن(‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻﯾﺰال اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻋ‪‬ﺮﺿَﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذاﺗﯽ آنﻫﺎ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎﺷﯽ از وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪهي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﻪ »ﻋ‪‬ﺮﺿَﯽ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد«‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﻤﻪي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از وﺟﻮد ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﺑﺮاي وي‪ ،‬ذاﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ »واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد« اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪،‬‬
‫»ﻣﻤﮑﻦاﻟﻮﺟﻮد« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﺻﻔﺖ در ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻟﻒ( ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬ب( ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺧﻠﻘﺖ آنﻫﺎ‪ .‬ج( ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﺲ از ﺧﻠﻘﺖ آنﻫﺎ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻋﻠﻢ دارد )‪ /82‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐﺎنَ اﷲُ‬
‫و ﻻ ﺷﯽء‪ ‬ﻏَﯿﺮه‪ ‬و ﻟﻢ ﯾﺰل ﻋﺎﻟﻤﺎً ﺑﻤﺎ ﯾ‪‬ﮑﻮن ﻓﻌ‪‬ﻠﻤ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﻗَﺒﻞَ ﮐﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐَﻌ‪‬ﻠﻤ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮐَﻮﻧ‪‬ﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد و ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از او وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و او ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ او ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻌﺪ از ﺧﻠﻘﺖ آنﻫﺎ اﺳﺖ« )ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(107‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﺣﮑﻤﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ :‬اﻟﻒ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »اﻧﺠﺎم ﮐﺎر در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺗّﻘﺎن و اﺳﺘﻮاري« ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺛﺒﻮﺗﯽ ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻧﻈﻢ و اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻣﺆﺛّﺮ و ﻋﺪم ﻧﺎاﺳﺘﻮاري‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ب( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻗﺒﯿﺢ ﻧﺒﻮدن‬
‫ﻓﻌﻞ« ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻠﺒﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﻌﺎل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺒﺚ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺒﯿﺢ و ﺑﯿﻬﻮده ﺑﻮدن ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﻬﻞ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﻣﺒﺮّا‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﺖ ﻗﺪرت‪ :‬اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺒﺪﺋﯿ‪‬ﺖ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎر اﺳﺖ« )ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬اﻟﺤﮑﻤﮥاﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﮥ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ .317‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدي‪ ،‬آﻣﻮزش‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‪ .(382‬دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( إﻋﻄﺎ ﮐﻨﻨﺪهي ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ب( ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت‬
‫اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٥٩‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ را از ذات ﺣﻖّ ﻣﺒﺮّا ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎدان ﻧﯿﺴﺖ«‪ 1.‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺟﻮﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫‪ .2‬ﺟﺴﻢ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﻋ‪‬ﺮَض ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫‪.3‬‬

‫‪ .4‬ﻣﺮﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫‪ .5‬در ﻣﮑﺎن ﻧﯿﺴﺖ‬

‫‪ .6‬ﺣﺎلّ در ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‬

‫‪ .7‬ﺣﺪ‪ ‬ﻧﺪارد‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ‪:‬‬

‫ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ذات ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺘﺰاع ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺼﻮ‪‬ر اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻏﯿﺮ‬
‫ذات ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت‪ ‬ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت‪.‬‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬از ارﺗﺒﺎط ذات ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺘﺰاع ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﺰاع اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ذات‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ راﺑﻄﻪي‬
‫ذات ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﯿﺰ ﺗﺼﻮ‪‬ر ﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت‪ ‬ﺧﻠﻖ و رزق؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي اﻧﺘﺰاع اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﻌﻞ ﺧﻠﻖ ﮐﺮدن و‬
‫رزق ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺧﺎﻟﻖ و رازق ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‪:‬‬

‫ﺻﻔﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﻧﺘﺰاع آنﻫﺎ‪ ،‬ذات اﻟﻬﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذات ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺖ‪‬‬
‫ﺣﯿﺎت‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎ و ﭘﺎﯾﻪي دﯾﮕﺮ ﺻﻔﺎت ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻧﻔﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﻨﻔﯽِ ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻠﺐِ ﺳﻠﺐ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻﻔﺎت اﯾﺠﺎﺑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن و داﺷﺘﻦ ﻧﻘﺺ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺣﺬف‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺳﻠﺒﯽ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎﻟﯽ )اﯾﺠﺎﺑﯽ‪ /‬ﺛﺒﻮﺗﯽ(‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 3‬و ‪ /4‬اﺧﻼص )ﺗﻮﺣﯿﺪ(‪ ،‬را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي از ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﯽ‬
‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٦٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ‪:‬‬

‫ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذات ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮ‪‬ر اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻘﺪوري ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داد و‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻌﻠّﻖ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ و ﻗﺎدر ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫҉҉҉ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‪:‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ و ﻧﻔﺴﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺘﺰاع ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ از ذات‪ ،‬داﺷﺘﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺷﺮط ﻻزم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺖ »ﻗﺪرت« و »ﻋﻠﻢ«‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫و اﻟﺘﻔﺎت ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذات ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‪ 1‬اﻣ‪‬ﺎ ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻢ از ذات اﻧﺘﺰاع ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬داﺷﺘﻦ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﻻزم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﺿﺎﻓﻪاي ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذات ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺖ ﺣﯿﺎت‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات‬

‫‪ .2‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺻﻔﺎت‬

‫‪ .3‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺧﺎﻟﻘﯿ‪‬ﺖ‬

‫‪ .4‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ر‪‬ﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ‬

‫‪ .5‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‬

‫‪ .6‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﻃﺎﻋﺖ‬

‫‪ .7‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻋﺒﺎدت‬

‫‪ .8‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ‬

‫‪ -١‬اﮔﺮ ﺳﺆال ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﻔﺎت »ﻋﻠﻢ« و »ﻗﺪرت«‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺟﺰء ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺰء ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺎت »ﻋﻠﻢ« و »ﻗﺪرت«‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ از ذات اﻧﺘﺰاع ﺷﺪهاﻧﺪ ذاﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﻧﻮﻋﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذات‪،‬‬
‫ﺟﺰء ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎ ذات‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰء ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ ﺑﻮده و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰء ﺻﻔﺎت اﺿﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ )ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٦١‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ ﺑﻮده و از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﮐﺜﺮت و ﺗﻐﯿﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺒﺮّا‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات‪:‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ در ﺑﺎب اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات )ﺗﻮﺣﯿﺪ ذاﺗﯽ(‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .1‬ذات ﺧﺪا ﺑﺴﯿﻂ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺴﯿﻂ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺟﺰء(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻪ ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻋﺮض‪.‬‬

‫҉҉ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات‪:‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ در ﺑﺎب اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﯿﺪ در ذات )ﺗﻮﺣﯿﺪ ذاﺗﯽ(‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .١‬آﯾﺎت‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /4-1‬اﺧﻼص )ﺗﻮﺣﯿﺪ(‪ /18 ،‬آل ﻋﻤﺮان و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .٢‬اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺻﻔﺎت )ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺻﻔﺎﺗﯽ(‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺎﻗﺪ ﺟﺰء اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺟﺰﺋﯽ‪ ،‬اﻋﻢ‪ ‬از اﺟﺰاء ﻋﻘﻠﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺲ و ﻓﺼﻞ(‪ ،‬اﺟﺰاء ﺧﺎرﺟﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎد‪‬ه و ﺻﻮرت(‪ ،‬اﺟﺰاء ﻣﻘﺪاري )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻂ‪ ،‬ﺳﻄﺢ و ﺟﺴﻢ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ(‪ ،‬ﻧﺪارد‪) .‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،1385 ،‬ص ‪ .(37‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داراي ﺟﺰء ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ آن اﺟﺰاء اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﺧﺪاوﻧﺪ راه‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن‪ ،‬آنﭼﻪ در ﻣﺴﯿﺤﯿ‪‬ﺖ‪ ‬ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه )ﻣﺴﺤﯿ‪‬ﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ(‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »آﻣﻮزهي ﺗﺜﻠﯿﺚ« )ﺧﺪاي ﭘﺪر‪ ،‬ﺧﺪاي ﭘﺴﺮ‪ ،‬روحاﻟﻘﺪ‪‬س(‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺜﻠﯿﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺛﻨﻮﯾ‪‬ﺖ و ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﺜﻠﯿﺚ‪ ،‬از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺧﺪا ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ ذاﺗﯽ و ﯾﮑﺘﺎﯾﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎرض دارد(‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ داﺷﺘﻪ و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺟﺰﺋﯽ از اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ واﺣﺪ را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ )ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺮﮐﯿﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺮﮐّﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮده و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ اﺟﺰاء اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺑﺴﺎﻃﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺗﻌﺎرض دارد(‪.‬‬
‫ﻫﺎديﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺧﯿﺮُ اﻟﻌﺒﺎدةِ ﻗﻮلُ ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﷲ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﷲ اﺳﺖ« )ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ص ‪ .(18‬اﻣﺎم‬ ‫‪ -٢‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﺰَلِ اﻟﻠّﻪ‪ ‬و‪‬ﺣ‪‬ﺪ‪‬ه‪ ‬ﻻ ﺷَﯿ‪‬ﺌﯽ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺛُﻢ‪ ‬ﺧَﻠَﻖَ اﻻَْﺷْﯿﺎء‪ ‬ﺑ‪‬ﺪﯾﻌﺎً‪ ،‬و‪‬اﺧْﺘﺎر‪ ‬ﻟ‪‬ﻨَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬أﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦَ اﻻْﺳ‪‬ﻤﺎء‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ از أز‪‬ل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮد و ﭼﯿﺰي ﺑﺎ او ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات را‬
‫ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎم ﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ« )ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،57‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،83‬ﺣﺪﯾﺚ ‪.(64‬‬
 ‫‪ ҈ ٦٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ واﺟﺪ ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎﻟﯽ و اﯾﺠﺎﺑﯽ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ذات اﻟﻬﯽ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺗّﺤﺎد ﻣﺼﺪاﻗﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﻋﺘﺒﺎري و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ دﯾﺪه‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ذﻫﻨﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﯿﻨﯽ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺧﺎﻟﻘﯿ‪‬ﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺧﺎﻟﻘﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻟﻖ و ﻋﻠّﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ در اﯾﺠﺎد آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ 2.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‬
‫ﻋﻠّﻞ در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻋﻠّﺖﻫﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠّﺖﻫﺎي ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺪ‪‬ه و ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎﺋﻨﺎت‪ ،‬ﻋﯿﻦ رﺑﻂ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ر‪‬ﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ر‪‬ﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ رب‪ ‬و ﻣﺪﺑ‪‬ﺮ ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اداره و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺟﻬﺎن‪،‬‬
‫ﺻﺮﻓﺎً در دﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ از ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﮐﺎرﮔﺮداﻧﯽ ﺟﻬﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ و اﯾﺠﺎد ﯾﺎ اﺣﺪاث ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎ اﺳﺖ(؛‪ 4‬و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ )ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺪﺑﯿﺮ‬
‫و اوﻟﯿﺎء و ﻓﻘﻬﺎ اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬اﺟﺮاي ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺒﯿﺎءﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﺋﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﺮﺗﺒﻪي رﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ دﭼﺎر ﺷﺮك و اﻟﺤﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ادارهي‬
‫اﻣﻮر ﻋﺎﻟﻢ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﻮم ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﯾﺎ دﯾﮕﺮ اﺟﺮام و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ در‬

‫‪ -١‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻌﺖ‪ ‬أﺑﺎ ﻋ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﯾ‪‬ﻘﻮلُ ‪ :‬ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﺰَلِ اﻟﻠّﻪ ُ ﺟﻞﱠ و ﻋ‪‬ﺰﱠ رﺑ‪‬ﻨﺎ و اﻟﻌ‪‬ﻠﻢ‪ ‬ذاﺗُﻪ‪ ‬و ﻻ ﻣ‪‬ﻌﻠﻮم‪ ،‬و اﻟﺴ‪‬ﻤﻊ‪ ‬ذاﺗُﻪ‪ ‬و ﻻ ﻣ‪‬ﺴﻤﻮع‪ ، ‬و‬
‫اﻟﺒ‪‬ﺼ‪‬ﺮُ ذاﺗُﻪ‪ ‬و ﻻ ﻣ‪‬ﺒﺼ‪‬ﺮَ‪ ،‬و اﻟﻘُﺪر‪‬ةُ ذاﺗُﻪ‪ ‬و ﻻ ﻣ‪‬ﻘﺪور‪ :ِ ‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟﻞّ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺴﻤﻮع و ﻣﺒﺼﺮ و ﻣﻘﺪوري‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺳﻤﻊ و ﺑﺼﺮ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﻋﯿﻦ ذات او ﺑﻮدﻧﺪ« )ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ص ‪ ،139‬ﺑﺎب ‪ ،11‬ح‪.(1‬‬
‫‪ -٢‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /16‬رﻋﺪ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /15‬ﻓﺎﻃﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﯿﺮان وﻟﯽ ﺷﯿﺮ ﻋﻠﻢ‪ /‬ﺣﻤﻠﻪﺷﺎن از ﺑﺎد ﺑﺎﺷﺪ دم ﺑﺪم‬
‫‪ -‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /78- 76‬اﻧﻌﺎم‪ 74 ،‬و ‪ /75‬ﯾﺲ‪ /165 ،‬ﺑﻘﺮه‪ /3 ،‬ز‪‬ﻣ‪‬ﺮ‪ 97 ،‬و ‪ /98‬ﺷُﻌﺮا‪ /31 ،‬ﯾﻮﻧُﺲ‪ /2 ،‬رﻋﺪ‪ /22 ،‬اﻧﺒﯿﺎء و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻣﻮر‬
‫‪٤‬‬

‫ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮ )ﻣﺪﯾﺮﯾ‪‬ﺖ(‪ ،‬ﺟﺪا از اﺣﺪاث اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﯾﯽ را ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻓﻌﺎل‬
‫اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮ و اﺣﺪاث‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر )ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺧﺎﻟﻘﯿ‪‬ﺖ(‪ ،‬و ﮐﺎرﮔﺮدان ﯾﺎ ﻣﺪﺑ‪‬ﺮ )ﺗﻮﺣﯿﺪ در رﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ(‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ ҈ ‪٦٣‬‬

‫ﺧﺎﻟﻘﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه و در اﺛﺮ ﻏﻔﻠﺖ و ﻧﺎ آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬اﻣﻮرات دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ در ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻬﺎن دﺧﯿﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً وﯾﮋهي ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪار اﻣﻮر‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪ ،‬اوﻻً ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎس ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ رﻣﻮز و اﺳﺮار‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و ﻟﻄﺎﺋﻒ و ﻇﺮاﻓﺖﻫﺎي روﺣﯽ اﻧﺴﺎن و ﺣﻘﻮق وي‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺻﺮﻓﺎً در ﺣﯿﻄﻪي ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً وﯾﮋﮔﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدن از ﻣﻨﻔﻌﺖ و ﺳﻮدﺟﻮﯾﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد؛‬
‫اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﯿﻄﻪي ﻗﺪرت ﺣﻖّ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺮّا از اﯾﻦ ﻧﻘﺎﺋﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /45‬ﻣﺎﺋﺪه و ‪ ...‬ﺣﮑﻢ را ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻘﺎم اﻟﻬﯽ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن را از واﺟﺒﺎت ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﻃﺎﻋﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﻃﺎﻋﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﻟﻬﯽ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /16‬ﺗﻐﺎﺑﻦ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /59‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺎم اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻃﺎﻋﺎت از رﺳﻮل اﮐﺮم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬و اوﻟﻮاﻷﻣﺮ )اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬را در ذﯾﻞ اﻃﺎﻋﺎت ﺣﻖّ واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻋﺒﺎدت‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪ -‬ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﺬاﻫﺐ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻋﺒﺎدي ﺷﯿﻌﻪ را از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺿﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﻮﺳ‪‬ﻞ ﺑﻪ اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم و ‪ ...‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اوﻻً ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺿﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﻮﺳ‪‬ﻞ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ارادت ﻗﻠﺒﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺷﺮﯾﻒ و ﺑﺰرﮔﻮار و واﺳﻄﻪﻫﺎي رﺣﻤﺖ ﺣﻖّ ﺑﺮ ﺑﺸﺮ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻗﺮآن و ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ )ﺟﻮاب ﻧﻘﻀﯽ(‪.‬‬

‫‪٢‬‬
‫‪ -‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﻫﻤﭽﻮن ‪ 23‬و ‪ /24‬اﺳﺮاء‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ زﯾﺎدي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و اواﻣﺮ آﻧﺎن را ﺗﺎ آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬

‫در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /399‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻓﺤﻖﱡ اﻟﻮاﻟﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯽ اﻟﻮ‪‬ﻟَﺪ‪ ‬اَن ﯾ‪‬ﻄﯿﻌ‪‬ﻪ‪‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﻟﻬﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫ﻓﯽ ﮐُﻞﱢ ﺷَﯽء‪ ‬اﻟّﺎ ﻓﯽ ﻣﻌﺼﯿﮥِ اﷲ‪ :‬ﺣﻖّ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬از ﻓﺮاﻣﯿﻦ آﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺰ در ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٦٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻋﺒﺎدت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و از او درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /7-5‬اﻟﻔﺎﺗﺤﻪ‪ /‬ﺣﻤﺪ‪ /36 ،‬ﻧﺤﻞ‪ /64 ،‬آل ﻋﻤﺮان و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً دﻋﻮت اﻧﺒﯿﺎء از ﺑﺸﺮ‪،‬‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻄﯿﺮ آﻧﺎن ﺻﺮﻓﺎً در راﺳﺘﺎي ﯾﺎدآوري ﻓﻄﺮﯾﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﯿﻞ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺸﺮ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﯾﺎدآوري ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﻣﯿﺜﺎق ازﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ارﺟﺎع دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /56‬ذارﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻫﺪاف آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻨﺪهي ﻟﺰوم و اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺻﻞ ﻋﺒﺎدت ﺑﺎ ﻫﻢ اﺗّﻔﺎق ﻧﻈﺮ‬
‫دارد؛ آنﭼﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ ﺑﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﻌﺎل )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز(‪ ،‬را ﻋﺒﺎدت و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺒﺮّك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ آﺛﺎر اوﻟﯿﺎءاﷲ و ﺗﻮﺳ‪‬ﻞ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن(‪ ،‬را ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ‪ ،‬اﻓﻌﺎل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﮑﺮﯾﻢ را ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﯾﺎدﺑﻮد ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﮑﺎن اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﮑﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮ آﺛﺎر اوﻟﯿﺎء اﷲ و ﻣﺴﺌﻠﻪي ﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻗﺪرت ﺣﻖّ ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫҉ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺣﮑﻢ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺣﺎﮐﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ در‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽﻮن آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /40‬ﯾﻮﺳ‪‬ﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﺒﯿﺎء و اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ اذن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻧﺘﺼﺎب آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﺼﺐ ﺧﺎص‪ ‬اﺳﺖ )اﻣ‪‬ﺎ‬
‫‪1‬‬
‫اﻧﺘﺼﺎب وﻟﯽ ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﺼﺐ ﻋﺎم‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺣﻖّ ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎﯾﺪ در راﺳﺘﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ ﺣﻖّ و ﺑﻪ اذن ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎﺟﺮاي ﺣﮑﻤﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺧﻮارج )ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻮﻃﺌﻪي ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﻧﻘﺸﻪي ﻋﻤﺮوﻋﺎص(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ آﯾﻪي ‪ /40‬ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮ اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي اﻧﺤﺮاﻓﯽ‪ ،‬در ﺧﻄﺒﻪي ‪ /39‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﺣﻖّ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اراده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آري ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺟﺰ از آن ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻨﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ را ﺟﺰ ﺧﺪا روا ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ ҈ ‪٦٥‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧَﯿﺮ و ﺷّﺮ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧَﯿﺮ و ﺷﺮّ‬

‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﭼﺎﻟﺶﺑﺮاﻧﮕﯿﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺻﻔﺎت ﻋﺪل‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﻋﻠﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﺸﺮ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 1.‬واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮّ در اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﺧﯿﺮ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ 2.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺮّ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )در ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺑﺎ اﻓﻌﺎل آدﻣﯽ(‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺟﻨﺒﻪي وﺟﻮدي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺆاﺳﺘﻔﺎدهي ارادهي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧَﯿﺮ و ﺷﺮّ‬

‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﺒﺮد اﻫﻮرﻣﺰد و اﻫﺮﯾﻤﻦ در آﯾﯿﻦﻫﺎي اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )زرواﻧﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻣﯿﺘﺮاﺋﯿﺴﻢ و ﺣﺘّﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ زرﺗﺸﺖ(‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺤﺚ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ در ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ‪ ،‬در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /14 -12‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺣﺴﻦاﻟﺨﺎﻟﻘﯿﻦ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب‬

‫ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﺮاي اﻣﻮر آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪» :‬ا ‪ -‬آنﭼﻪ ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ - 2 .‬آنﭼﻪ ﺧﯿﺮش ﻓﺮاوان و ﺷﺮّش‪،‬‬
‫اﻧﺪك اﺳﺖ‪ - 3 .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّش‪ ،‬ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ - 4 .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﺮّش ﻓﺮاوان و ﺧﯿﺮش‪ ،‬اﻧﺪك اﺳﺖ‪ - 5 .‬آنﭼﻪ ﺷﺮّ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ او‪‬ل ﺗﺤﻘّﻖ‬
‫دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻮل ﻣﺠﺮّده ﮐﻪ در آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﺴﻢ دو‪‬م ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗﺤﻘّﻖ دارد؛ ﭼﻮن در ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪن آن‪ ،‬ﺷﺮّ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎد‪‬ي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﮐﻠّﯽﺷﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘّﻖ ﻧﺪارد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻗﺴﻢ ﺳﻮ‪‬م )آنﭼﻪ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّش ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪن آن ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺑﺪون ﻣﺮﺟ‪‬ﺢ اﺳﺖ ]ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﺪون آنﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ[ و اﯾﺠﺎد ﻗﺴﻢ ﭼﻬﺎرم )آنﭼﻪ‬
‫ﺷﺮّش ﻓﺮاوان‪ ،‬و ﺧﯿﺮش اﻧﺪك اﺳﺖ( ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﻃﺮف ﻣﺮﺟﻮح ]ﻓﺎﻗﺪ اﻣﺘﯿﺎز[ ﺑﺮ ﻃﺮف راﺟﺢ ]واﺟﺪ اﻣﺘﯿﺎز[ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻢ ﭘﻨﺠﻢ )آنﭼﻪ ﺷﺮّ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫وﺿﻌﺶ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آنﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺾ و آنﭼﻪ ﺧﯿﺮش ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ذاﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ دارد و اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺮّ اﻧﺪك ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي‬

‫ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻦ ﻣﻘﺪار از ﺷﺮّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪).‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﻪاﻟﺤﮑﻤﮥ‪ ،‬ص ‪.(314‬‬
 ‫‪ ҈ ٦٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻌﺎرﯾﻔﯽ ﻟﻔﻈﯽ‪ 1‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اراﺋﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﯿﺮ‪:‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده و از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮّ و ﻇﻠﻤﯽ ﻣﺒﺮّا اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺜﺒﺖ و وﺟﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺮّ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آدﻣﯽ را از ﺳﺎﺣﺖ ﻓﻄﺮت اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬دور ﺳﺎﺧﺘﻪ و از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﺎل و ﺧﯿﺮي‬
‫ﺗﻬﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫҉ اﻗﺴﺎم ﺷﺮور‬

‫‪ .1‬ﺷﺮور ﻃﺒﯿﻌﯽ‬

‫‪ .2‬ﺷﺮور اﺧﻼﻗﯽ‬

‫҉҉ ﺷﺮور ﻃﺒﯿﻌﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺮور ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮوري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﯿﻞ‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻃﻮﻓﺎن‪ ،‬آﺗﺸﻔﺸﺎن‪ ،‬رﻋﺪ و ﺑﺮق‪ ،‬ﺳﻮﻧﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺪﺑﺎد و ‪ ...‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد )ﻓﯽﻧﻔﺴﻪ(‪ ،‬ﺷﺮّ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻻزﻣﻪي ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺪون اﯾﻦ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت‪ ،‬ﺣﯿﺎت ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ‬
‫ﺟﺪ‪‬ي و ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺪام ﺷﺮّ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺎﺳﺎً‪ ،‬ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت زﻣﯿﻦ ﺧﯿﺮ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آنﭼﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺮّ ﺟﻠﻮه داده ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺎراﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ دﻗﯿﻖ‪ ،‬از ﻋﻮارض و ﺧﺴﺎرات اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ آنﻫﺎ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻃﺮح‪-‬‬
‫ﻫﺎي آﺑﺨﯿﺰداري و ﺳﯿﻞﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان از ﺑﺮوز ﺳﯿﻞ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﮐﺸﺎورزي و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دوري اراﺋﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻔﯽ ﺷﺮّ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺮّ‪ ،‬آن‬
‫را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ ҈ ‪٦٧‬‬

‫҉҉ ﺷﺮور اﺧﻼﻗﯽ‬

‫ﺷﺮور اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮوري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺧﺎﻃﯽ‪ ،‬در اﺛﺮ‬
‫ﺳﺆاﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ دزدي‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ و ‪ ،(....‬دﭼﺎر ﻋﻮارض ﻧﺎﺷﯽ از اﻓﻌﺎل ﻏﯿﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮّ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﺆﻧﯿ‪‬ﺖ ﻓﺮد ﺧﺎﻃﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻓﯽﻧﻔﺴﻪ ﺷﺮّ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉ راهﺣﻞّ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺮور و ﻓﻮاﺋﺪ آن‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮّ‪ ،‬اﻣﺮي ﻋﺪﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺪارد و آنﭼﻪ را )ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮّ اﺧﻼﻗﯽ(‪ ،‬ﺷﺮّ‬
‫داﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺷﺮّ ﺑﻮدن اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺧﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را ﺷﺮّ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ درﺳﺘﯽ از ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺷﺮور‪ ،‬ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫راهﺣﻞّﻫﺎي ﺗﺒﯿﺒﻦ ﺷﺮور ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻻزﻣﻪي ﺟﻬﺎن ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ‬

‫‪ .2‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از آزادي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‬

‫‪ .3‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺰﺋﯽﻧﮕﺮي و ﺟﻬﻞ اﺳﺖ‬

‫‪ .4‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮّب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‬

‫‪ .5‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ اﺳﺖ‬

‫‪ .6‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖزداﯾﯽ اﺳﺖ‬

‫‪ .7‬ﺷﺮّ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎص‪ ‬اﺳﺖ‬

‫‪ .8‬ﺷﺮّ‪ ،‬آزﻣﻮن اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‬

‫‪ -١‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮّ را اﻣﺮي‪ ،‬ﻣﻮﻫﻮم و ﻋﺪﻣﯽ داﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺮّ ﺑﻮدن در اﻣﻮر اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺷﺮّ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و آن ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺆ ﻧﯿ‪‬ﺖ و ارادهي ﭘﻠﯿﺪ ﺷﺨﺺ ﺧﺎﻃﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺮّ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺷﺮّ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن دور ﺑﻮدن ﻓﺮد از ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن از ﺧﯿﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮّ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻦ از ﺧﯿﺮ(‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮّ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري در ﻣﻨﺎﺟﺎتﻧﺎﻣﻪ ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬اﻟﻬﯽ اﮔﺮ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﭼﺸﻢ و ﭼﺮاغ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﯽ دﯾﺪار ﺗﻮ درد و داغ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٦٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻻزﻣﻪي ﺟﻬﺎن ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ‪:‬‬

‫آنﭼﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻣﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﺮّ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه؛ ﺷﺮّ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزﻣﻪي اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از آزادي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهي ارادهي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را آزاد آﻓﺮﯾﺪ و اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ او را‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺧُﺴﺮان و ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫‪1‬‬
‫آدﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺰﺋﯽﻧﮕﺮي و ﺟﻬﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﺮّ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﻬﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺟﺰﺋﯽﻧﮕﺮي‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر را‪ ،‬ﺷﺮّ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻠّﯽ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯽ را زﯾﺒﺎ و ﻣﻨﻈﻢ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮّب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﺮّ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮّه‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪاي ﻫﻤﭽﻮن‪ 12 :‬ﯾﻮﻧﺲ‪ /67 ،‬اﺳﺮاء‪ 53 ،‬و ‪ /54‬ﻧﺤﻞ و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪن ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎري و‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را از ﺗﻪ دل‪ ،‬ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /72‬اﺣﺰاب‪ /3 ،‬اﻧﺴﺎن‪ /96 ،‬اﻋﺮاف‪ 9 ،‬و ‪ /10‬ﺷﻤﺲ‪ /41 ،‬روم‪ /11 ،‬رﻋﺪ‪ /44 ،‬ﻓﺮﻗﺎن و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎرهي ﺳﻮء ارادهي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺸﺪار داده و آن را ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻘﻮط اﻧﺴﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﺻﯿ‪‬ﺘﯽ در ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﻪ(‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺧﻮاص‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺸﺮه را ﮐﺸﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ ﺷﺨﺺ از ﻧﻈﻢ ﮐﻠّﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ را‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده و ﻣﺎﯾﻪي رﻧﺞ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ دلﻫﺎي ﺷﮑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرﭼﻪاي در ﺣﺎل ﺣﻤﻞ‬
‫‪٣‬‬

‫داﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﯿﻤﯽ وزﯾﺪن ﮔﺮﻓﺖ و داﻧﻪ را از دوش ﻣﻮرﭼﻪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻮرﭼﻪ دوﺑﺎره داﻧﻪ را ﺑﺮ دوﺷﺶ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎدم ﻣﯽرود ﮐﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ؛ اي ﮐﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺴﯿﻢ ﻣﯽوزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّ ҈ ‪٦٩‬‬

‫ﺷّﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻼﻗﯿ‪‬ﺖ و ﺑﺮوز اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت زﯾﺒﺎﯾﯽ در روانﺷﻨﺎﺳﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺎدر ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﺳﺖ«‪ .‬در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻓﺸﺎرﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﭼﺎره ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻓﻦآوري ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻃﺮحﻫﺎي داﻧﺶﺑﻨﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺴﯿﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ زﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻧﺮود‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﻣﺨﺘﺮﻋﯿﻦ و ﺧﻼﻗﯿ‪‬ﺖﻫﺎي ﻣﺒﺘﮑﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮑﻮﻓﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪي‪ /45‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﻪي درﺧﺘﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﺳﺒﺰهﻫﺎي ﺧﻮشﻧﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺎزكﺗﺮ و آﺗﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺻﺤﺮاﯾﯽ‪ ،‬اﻓﺮوﺧﺘﻪﺗﺮ و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬دﯾﺮﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آن ﺣﻀﺮت در‬
‫ﻧﺎﻣﻪي‪ /31‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬آري ﺑﺎ دﺷﻮاري آﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ«‪ .‬در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 5‬و ‪/6‬‬
‫ﺣﺸﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﺳﺎن ﺷﺪن اﻣﻮر‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻏﻔﻠﺖزداﯾﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﺮّ و ﮔﺮﻓﺘﺎري‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﯿﺪاري و ﻏﻔﻠﺖزداﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ اﻣﺘﺤﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن درس ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺷﺐﻧﺨﻮاﺑﯽ و اﺳﺘﺮس را ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي راﻧﻨﺪهي ﮐﻢ دﻗّﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد و در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ زﻧﺪﮔﯽ زورﻣﺮّهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺮّ ﺑﻮدن در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ و آﮔﺎه‬
‫ﺷﺪن ﺗﺎ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻧﺸﻮد‪ .‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /21‬ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﺬاب دﻧﯿﻮي )ﺑﺮاي ﺳﺒﮏ ﺷﺪن‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي اﻧﺴﺎن و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﺪن ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺧﺮوي(‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺮاي آدﻣﯽ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎص‪ ‬اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﺮور‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﯽﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﺷﺮّ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﯿﺮ ﺑﻮده ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺷﺮّ‪ ،‬آزﻣﻮن اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬ﻣﺜَﻞ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪي »ﻋﺪو ﺷﻮد ﺳﺒﺐ ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره دارد‪ .‬آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐﺳﻼماﷲﻋﻠﯿﻬﺎ‪ ،‬در اوج ﻣﺼﺎﺋﺐ ﮐﺮﺑﻼ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ‬
‫‪١‬‬

‫رأﯾﺖ‪ ‬اﻟّﺎ ﺟﻤﯿﻼً‪ :‬ﺟﺰء زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪﯾﺪم« )اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻏﯿﺮﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ دﯾﺪن رﺷﺎدتﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﯿﺖﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم و ﺷﻬﺪاي ﮐﺮﺑﻼ‪ ،‬و‬

‫ﻣﻘﺎﻣﯽ وﯾﮋه‬ ‫ﺑﺮاي رﺳﻮاﯾﯽ ﭼﻬﺮهي ﭘﻠﯿﺪ ﯾﺰﯾﺪﯾﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽ را ﺧﻄﺎب ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،45‬ص ‪ .(116‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺧﺎص‪ ‬ﺑﻮدن و اﻣﺘﯿﺎز اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬او را در درﯾﺎي ﺳﺨﺘﯽ‪-‬‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ‪ ،‬از ﺑﺎب ﺗﺮﻓﯿﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪور ﻣﯽﺳﺎزد« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص ‪.(55‬‬
 ‫‪ ҈ ٧٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺳﻨّﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺳﻨّﺖ اﺑﺘﻼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ و در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬
‫دﻫﺪ‪ 1‬ﺗﺎ اوﻻً آدﻣﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﺠ‪‬ﺖ را ﺑﺮ وي ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮداي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎً زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺷﺮّي ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ؛‬
‫‪2‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪‬ي از ﺟﻤﻠﻪي آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /56‬ص‪ /5- 2 ،‬ﻋﻨﮑﺒﻮت و ‪ ...‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨّﺖ اﺑﺘﻼ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﯾﻢﺳﻼماﷲﻋﻠﯿﻬﺎ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ )ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﭘﺎك ﺑﺸﺎرت داده ﺷﺪ و در ﮐﻮﺗﺎه‬
‫زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺣﺴﺎس ﺑﺎرداري از ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻗﻮﻣﺶ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻋﺬاﺑﯽ داﻧﺴﺖ و ﺣﺘّﯽ آرزوي‬
‫ﻣﺮگ ﻧﻤﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﻮﻣﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وي آراﻣﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺣﻤﺖ و ﻟﻄﻒ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ زودي از اﯾﻦ‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ و ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪاﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﻮد و آن وﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺗﻮ ﺑﺮاي آﻧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻋﺪل ҈ ‪٧١‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻋﺪل‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻬﻢ‪ ‬و ﺟﻨﺠﺎلﺑﺮاﻧﮕﯿﺮ در ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﺪا را ﻋﺎدل ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮﺷﺎن از ﻋﺪل‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﻧﺰد ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﯿﺾ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﺘﺤﻘﺎق و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ذاﺗﯽ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ وي ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪1.‬ﺻﻔﺖ ﻋﺪل )ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ(‪ ،‬در ذﯾﻞ ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻗﺮار دارد؛ ﺑﻪ ﻃﻮريﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻋﺎدل ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪» ،‬ﻋﺎدل«‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﺳﻤﺎء اﻟﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﻋﺪل را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل دﯾﻦ )ﻣﺬﻫﺐ(‪ ،‬ﺗﻠﻘّﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺪل‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻔﻈﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ذﯾﻞ ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /50‬ﻃﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﯿﺪهي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ درﺑﺎره »ﻋﺪل« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ذاﺗﺎً ﺧﻮب و ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ذاﺗﺎً ﻇﻠﻢ‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭘﺎداش دادن در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت و ﻣﺠﺎزات ﮐﺮدن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ذاﺗﺎً ﻋﺪل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺒﯿﺢ ﺑﻮدن از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻓﻌﺎﻟﯽ را در ﺑﺨﺶ ﮐﺎرﻫﺎي اﺧﺘﯿﺎري اﻧﺴﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻓﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺐ اﺧﺘﯿﺎر از‬
‫آدﻣﯽ و ﻇﻠﻢ ﺑﻪ وي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ ﮐﺎرﻫﺎي اﺧﺘﯿﺎري ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده و ﺧﺪا اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ آدﻣﯽ »ﺗﻔﻮﯾﺾ« ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ »ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ذاﺗﯽ اﻓﻌﺎل« ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن در ادراك ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ اﺷﯿﺎء اﺳﺘﻘﻼل دارد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬در‬
‫داوريﻫﺎ و اﺣﮑﺎﻣﺶ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و ﮔﻨﺎﻫﮑﺎران را ﺑﻪ اﻧﺪازهي ارﺗﮑﺎبﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ‪ 7‬و‬
‫‪ /8‬ز‪‬ﻟﺰَﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬اﺷﺎﻋﺮه ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ذاﺗﺎً ﻋﺪل ﯾﺎ ﻇﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ از آن ﻧﻈﺮ ﻗﺒﯿﺢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﺎ را از آن اﻋﻤﺎل ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻋﯿﻦ ﻋﺪل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺪﮐﺎران‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ﻋﺪل اﺳﺖ؛ ﺣﺘّﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻃﻔﺎل را در آﺧﺮت ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻮن ﺗﺤﺖ اﻣﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﺎر ﻗﺒﯿﺤﯽ از او ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٧٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪:‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺘﻢ و ﻇﻠﻢ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »دادﮔﺮي« اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪:‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺪل‪» ،‬ﻗﺮار دادن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ در ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد اﺳﺖ«‪ 1.‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﺣﮑﻤﺖ‬
‫‪ /437‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﻌ‪‬ﺪلُ ﯾ‪‬ﻀﻊ‪ ‬اﻻُﻣ‪‬ﻮر‪ ‬ﻣﻮاﺿﻌ‪‬ﻬﺎ‪ :‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪،‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ )اﻋﻢ‪ ‬از ﺗﮑﻮﯾﻦ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻊ(‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻮان و ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد و ﺗﻮان‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه و آن در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ 2‬و ﭘﺎداش ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ را )وﻟﻮ ﻧﺎﭼﯿﺰ(‪ ،‬ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪون‬
‫‪3‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺟﺰاي ﻋﻤﻠﺶ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫҉ راﺑﻄﻪي ﺻﻔﺖ ﻋﺪل ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﺣﮑﻤﺖ‬

‫ﻋﺪل اﻟﻬﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ آن‪ ،‬از ﻗﺒﺢ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ آﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻣﺒ‪‬ﺮا اﺳﺖ و ﮐﻤﺎل ﻣﺤﺾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦ رو ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻓﻌﺎل ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ و از روي ﺧﺮد ﻧﺎب و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در راﺳﺘﺎي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات را در‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /50‬ﻃﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺪل در ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ‬

‫در ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدات و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻮﻫﺮي و ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در ﺳﯿﺮ ﮐﻤﺎل ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻋﺪل اﻟﻬﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﯿﻖ و در راﺳﺘﺎي اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ذاﺗﯽﺷﺎن‪ ،‬در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮده و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ‬

‫‪ -١‬ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﻼﻣﯽ ‪ ،1‬ص ‪.105‬‬

‫‪ -٢‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /50‬ﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره دارد‪.‬‬
‫‪ -‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﺪل ﺟﺰاﯾﯽ اﺷﺎره دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 7‬و ‪ /8‬زﻟﺰﻟﮥ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻋﺪل ҈ ‪٧٣‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﮑﺎﻣﻞ وﺟﻮدي آنﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي )ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي(‪ ،‬ﺗﻮان و اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫ﻻزم داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ اﻗﺴﺎم ﻋﺪل‬

‫ﻋﺪل اﻟﻬﯽ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﻣﻮرد ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻗﺴﺎم ﻋﺪل ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪل ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‬

‫‪ .2‬ﻋﺪل ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‬

‫҉҉ ﻋﺪل ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺪل ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي‪ ،‬ﺑﻪ وي‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و آن ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي وﺟﻮدي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﮑﺎﻣﻞ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻗﺮار داده‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮ‪‬هي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﺪل ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺪل ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ وﺣﯿﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﻧﺒﯿﺎءﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﺑﺮ ﺑﺸﺮ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ‪ ،‬اوﻻً ﺑﺮ اﺳﺎس‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻋﺪل ﺑﻮده و ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ ،‬ﺧﺎرج از ﺗﻮان اﻓﺮاد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻣﯿﻨﻪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻻزم ﺟﻬﺖ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت واﻗﻌﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺣﻖّ دﻋﻮت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /50‬ﻃﻪ و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ )ﻧﻈﺎم ﮐﺎﺋﻨﺎت(‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻢ و از روي ﻋﺪل آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن‪-‬‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /7‬اﻟﺮّﺣﻤﻦ‪ ،‬از ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﻗﺮاري ﻣﯿﺰان و ﻋﺪل‪ ،‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪاﺻﻠّﯽاﷲُﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑِﺎﻟْﻌ‪‬ﺪ‪‬لِ ﻗﺎﻣ‪‬ﺖ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻤﺎوات‪ ‬و‪ ‬اﻻَْر‪‬ض‪ :‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻣﻰﻣﺎﻧﻨﺪ« )ﻋﻮاﻟﻰ اﻟﻶﻟﻰ ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .(103‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ اﻣﺎم ﻋﻠﻰﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ« )ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.(107‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /286‬ﺑﻘﺮه‪ /42 ،‬اﻋﺮاف‪ /62 ،‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ /25 ،‬ﺣﺪﯾﺪ و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /3‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ زﯾﺒﺎ‬ ‫راه راﺳﺖ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﺸﺎن دادم‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﮑﺮﮔﺰاز ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﻮاه ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻔﺮﭘﯿﺸﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﻰ دﯾﺪ ﻗﻮﻣﺶ دﻋﻮت او را ﻧﻤﻰﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﻤﻰآورﻧﺪ‪ ،‬آزرده ﺷﺪ و اﺣﺴﺎس ﺑﻰﺗﺎﺑﻰ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫»ﯾﻮﻧﺲﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫اﺷﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺷ‪‬ﮑﻮه ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺸﻰ از ﺷ‪‬ﮑﻮهﻫﺎى او ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ :‬اى ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﺗﻮ ﻣﺮا در ﺳﻰ ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺑﻪ ﺳﻮى ﻗﻮﻣﻢ ﻣﺒﻌﻮث ﻓﺮﻣﻮدى و ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻰ و ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﺎﻧﺪم و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﻪ ﺗﻮ و ﺗﺼﺪﯾﻖ رﺳﺎﻟﺘﻢ دﻋﻮت ﻧﻤﻮدم و از ﻋﺬاب و ﻣﺤﺮوم ﮐﺮدن ﺗﻮ ﺑﯿﻢﺷﺎن دادم؛ اﻣ‪‬ﺎ آﻧﺎن ﺗﮑﺬﯾﺒﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ و ﻧﺒﻮ‪‬ﺗﻢ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رﺳﺎﻟﺘﻢ را ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﺮا ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻋﺬاﺑﺖ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮود آور‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن‬
‫وﺣﻰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‪ ،‬زن ﺑﺎردار و ﺟﻨﯿﻦ و ﮐﻮدك ﺧﺮدﺳﺎل و ﭘﯿﺮ و زن ﻧﺎﺗﻮان و‬ ‫ﯾﻮﻧﺲﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﻗﻮﻣﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﻰآورﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﺧﻮار وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬داور ﻋﺎدل ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ رﺣﻤﺘﻢ ﺑﺮ ﺧﺸﻤﻢ ﭘﯿﺸﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺧﺮدﺳﺎﻻن ﻗﻮم ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگﺳﺎﻻنﺷﺎن‬
 ‫‪ ҈ ٧٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉҉ ﻋﺪل ﺟﺰاﯾﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺪل ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ و در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺻﻔﺖ ﻋﺪل و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اوﻻً‪ ،‬ﺟﺰاي اُﺧﺮوي از ﺟﻨﺲ اﻋﻤﺎل دﻧﯿﻮي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛‪1‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮان و‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ 2‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻋﺪل ﺟﺰاﯾﯽ را ﻣﯽﺗﻮان در ذﯾﻞ ﻋﺪل ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫‪3‬‬
‫و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد‪.‬‬

‫ﮐﯿﻔﺮ ﻧﻤﻰدﻫﻢ و ـ اى ﯾﻮﻧﺲ ـ آﻧﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن و آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن و ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻦ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎى ﻣﻦ و در زﯾﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دوﺳﺖ دارم درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﺣﻮﺻﻠﻪ ﮐﻨﻢ‬
‫و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﺪارا ﻧﻤﺎﯾﻢ و ﺗﻮﺑﻪﺷﺎن را اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰﮐﺸﻢ« )ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﯿ‪‬ﺎﺷﻰ ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،129‬ح ‪.(44‬‬
‫‪ -‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 7‬و ‪ /15‬اﺳﺮاء‪ 7 ،‬و ‪ /8‬زﻟﺰﻟﮥ و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺟﺰا‪ ،‬ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ در دﻧﯿﺎ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ -٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /286‬ﺑﻘﺮه‪ /40،‬ﻧﺴﺎء‪ /42 ،‬اﻋﺮاف‪ /62 ،‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ /28 ،‬ص و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ا‪‬نﱠ اﻟْﻌ‪‬ﺪ‪‬لَ ﻣﯿﺰانُ اﻟﻠّﻪ ﺗَﻌﺎﻟﻰ ﻓ‪‬ﻰ اﻻَْر‪‬ضِ ‪ ،‬ﻓَﻤ‪‬ﻦْ اَﺧَﺬَه‪ ‬ﻗﺎد‪‬ه‪ ‬ا‪‬ﻟَﻰ اﻟْﺠ‪‬ﻨﱠﮥِ و‪ ‬ﻣ‪‬ﻨْﺘَﺮَﮐَﻪ‪ ‬ﺳﺎﻗَﻪ‪ ‬ا‪‬ﻟَﻰ اﻟﻨّﺎرِ‪ :‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮازوى‬
‫ﺧﺪاى ﻣﺘﻌﺎل در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺲ آن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻰرود و ﻫﺮﮐﺲ آن را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﻨّﻢ راﻧﺪه ﻣﻰﺷﻮد )ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪،‬‬
‫ج‪ ،11‬ص‪ ،317‬ح‪.(1‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٧٥‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﺎد‬

‫ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل دﯾﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ و اﺳﺎﺳﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﺮوج از دﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 1.‬ﭘﺲ از ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺌﻠﻪاي در‬

‫‪ -١‬ﻣﻨﮑﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﻧﮑﺎر ﻣﻌﺎد ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ و ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻮي و ﻫﻮس )آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 5‬و ‪ /6‬ﻗﯿﺎﻣﺖ(‪ ،‬و ﯾﺎ‬
‫از روي ﻋﻨﺎد و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ دﯾﻦ‪ ،‬و ﯾﺎ از روي ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ )آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /24‬ﺟﺎﺛﯿﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﻌﺎد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺷﺒﻬﺎت ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻌﺎد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺒﻬﻪي »اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم«‪» ،‬آﮐﻞ و ﻣﺄﮐﻮل«‪» ،‬ﺷﺒﻬﻪي ﻋﻠﻢ ﻓﺎﻋﻞ«‪» ،‬ﺷﺒﻬﻪي ﻗﺪرت ﻓﺎﻋﻞ« و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪/10‬‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺒﻬﻪي اﻋﺎده ﻣﻌﺪوم اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺑﺪن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺣﺎل اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺪن ﺑﺨﻮاﻫﺪ دوﺑﺎره زﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪن ﻗﺒﻠﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪن دﯾﮕﺮي اﺳﺖ )وﻟﻮ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺑﺪن او‪‬ل(‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻟﻒ( اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﻋﺎده ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺪن او‪‬ل ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪم ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ب( اﮔﺮ اﻋﺎده ﻣﻌﺪوم ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻋﺎده‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺪن ﻣﻌﺪوم ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻻزﻣﻪي اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ج( اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻧﻘﻼب در ذات اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‪،‬‬
‫ﺑﺪن اﻋﺎده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺧﺼﻮﺻﯿ‪‬ﺎت و ﺣﺘّﯽ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺪن او‪‬ل ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﻘﻼب در ذات و ﻣﺤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬د( اﮔﺮ اﻋﺎده ﻣﻌﺪوم ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرهي ﻋﻮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اداﻣﻪ دارد و ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ اﻋﺎدهي او‪‬ل ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺸﺨﺺ‪ ‬ﺑﻮدن از ﻟﻮازم وﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اوﻻً ﻣﺮگ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺘﻘﺎل از ﯾﮏ ﻧﺸﺌﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺌﻪ )ﻣﺮﺣﻠﻪي(‪ ،‬دﯾﮕﺮي اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي آن را ﻋﺮض ﻣﻔﺎرق ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ آن ﻋﺮض‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي اﻣﺘﻨﺎع اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﻻزم‬
‫وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮐﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ )ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن(‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم‪ ،‬را ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ اﻋﺎده ﮔﺮدد )ر‪.‬ك‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﮥاﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪ .(48- 46‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن )ﮐﻪ ﻣﻌﺎد را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ(‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻓﻼﺳﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬اﻋﺎدهي ﻣﻌﺪوم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻮاﻟﻢ وﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﺑﻮدي و زوال ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﺰرگزادﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺮگ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﭘﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎغﻫﺎي ﭘﻬﻨﺎور و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺪام ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ از زﻧﺪان ﺑﻪ ﻗﺼﺮ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد؟! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﺑﺮاي دﺷﻤﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ از ﻗﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪان و ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪) .‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،44‬ص‬
‫‪ .(297‬در ﺷﺒﻬﻪي ﻗﺪرت ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺟﻬﻞ و ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ )و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﻮدن ﻗﺪرت اﻟﻬﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت اﻧﺴﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﮑﺮان ﻣﻌﺎد‪،‬‬
‫زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺣﯿﺎت اُﺧﺮوي را ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻪ و آن را ﺧﺎرج از ﺣﯿﻄﻪي ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ اﻣﻮر وﺟﻮدي )و ﻫﺮ اﻣﺮ ﻣﻤﮑﻦاﻟﻮﻗﻮﻋﯽ(‪ ،‬ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﻣﻮر ﻋﺪﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ اﺻﻼً وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻗﺪرت اﻟﻬﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽﻮن آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /33‬اﺣﻘﺎف‪ ،‬ﺧﻠﻘﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد و زﻧﺪه ﮐﺮدن ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن را ﺳﺨﺖﺗﺮ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎن‪-‬‬
‫ﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﺧﻠﻘﺖ اوﻟﯿ‪‬ﻪي اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬در ﺷﺒﻬﻪي ﻋﻠﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﮑﺮان ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﯿﺎس ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻗﺺ ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﺎت اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن از ﻋﻠﻢ‬
‫ازﻟﯽ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺣﻀﺮﺗﺶ ﺣﻀﻮر دارد‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي در آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻟﻬﯽ‪ ،‬از ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي‬
‫‪ /4‬ق‪ /28 ،‬ﻟﻘﻤﺎن‪ /82 ،‬ﯾﺲ و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺒﻬﻪي آﮐﻞ و ﻣﺄﮐﻮل اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺑﺪن ﻣﺄﮐﻮل )ﺧﻮرده ﺷﺪه(‪ ،‬در ﺑﺪن آﮐﻞ )ﺧﻮرﻧﺪه(‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ و‬
 ‫‪ ҈ ٧٦‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 1400‬آﯾﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻌﺎد و ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﻌﺎد را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻨﺎﺳﺦ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎد‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻟﻐﻮي و اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮي‪ ،‬ﻣﻌﺎد از رﯾﺸﻪي »ﻋﻮد«‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎزﮔﺸﺖ«‪» ،‬رﺟﻌﺖ«‪» ،‬ﻣﺮاﺟﻌﺖ« و »رﺟﻮع« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺄﮐﻮل‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺆﻣﻦ؛ اﻣ‪‬ﺎ آﮐﻞ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﺪن ﺧﻮرده ﺷﺪهي ﻣﺆﻣﻦ ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ آﯾﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪن ﺑﯽﮔﻨﺎه )ﺑﻪ‬
‫واﺳﻄﻪي ﻋﺬاب ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺪن آﮐﻞ(‪ ،‬در ﻋﺬاب ﺑﻤﺎﻧﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اوﻻً ﺛﻮاب و ﻋﻘﺎب‪ ،‬اﻣﺮي روﺣﯽ اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻊ روح‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل‬
‫ﺛﻮاب ﯾﺎ ﻋ‪‬ﻘﺎب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻪ اﺟﺰاء ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺪن دﻧﯿﻮي ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﺣﮑﻢ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد )زﯾﺮا ﺑﺪن دﻧﯿﻮي داﺋﻤﺎً در ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮ‪‬ل اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻪﻃﻮري ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺑﺪن در ﻃﻮل ﻣﺪ‪‬ت ‪ 7‬ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن و ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ وي‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺑﺪن ‪7‬‬
‫ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺪن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪن اﺧﺮوي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﮑﺮد اﻧﺴﺎن در ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -١‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /85‬اﻟﺤﺠﺮ‪ 15 ،‬و ‪ /33‬ﻣﺮﯾﻢ‪ /15 ،‬ﻃﻪ‪ /115 ،‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ /5- 3 ،‬اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ‪ 17 ،‬و ‪ /18‬ﻧﻮح‪ /27 ،‬ﻏﺎﻓﺮ و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي »ﻣﻌﺎد«‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻗﺮآن آﻣﺪه )‪ /85‬اﻟﻘَﺼ‪‬ﺺ(‪ ،‬و آن ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ دارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺷﮑﺎل ﺣﯿﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺬاﻫﺐ ﻫﻨﺪي )در آﯾﯿﻦ ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬روح‪ ،‬داراي ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﻫﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و ﯾﺎ در اﺳﻔﻞاﻟﺴ‪‬ﺎﻓﻠﯿﻦ ﺗﺎ اﺑﺪ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﯽﺷﻮد‪ .(.‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪) ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺘﮏ زدن ﺑﻪ ﺳﮕﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪» :‬او را ﻧﺰن‪ ،‬ﻣﻦ ﺻﺪاي ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ را در ﺻﺪاي او ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ«‪.‬‬
‫)ﮐﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ج ‪ ،1‬ﺻﺺ ‪ (.80- 46‬و در آﯾﯿﻦ اُرﻓﻪاي‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺦ در ﭼﻬﺎر ﺷﮑﻞ‪ :‬ﻧﺴﺦ )اﻧﺘﻘﺎل روح از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن(‪ ،‬ﻣﺴﺦ )اﻧﺘﻘﺎل‬
‫روح از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﯿﻮان(‪ ،‬ﻓﺴﺦ )اﻧﺘﻘﺎل روح از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت(‪ ،‬و رﺳﺦ )اﻧﺘﻘﺎل روح از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻤﺎدات(‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺦ ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ دﯾﻨﯽ و ﻫﻢ از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ )از ﺟﻬﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﻼﺻﺪرا اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ )ﺗﺠ‪‬ﺴﻢ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن(‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪو و ‪ ...‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﮐﺮدار ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻣﯿﻤﻮن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )‪ /60‬ﻣﺎﺋﺪه(‪ ،‬ﻧﻔﺲ‬
‫اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﻮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ روح از ﺑﺪن ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت ﺑﺪن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮي‬
‫و ﻣﻨﺶ اﯾﻦ آدم‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻮده‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ ﯾﺎ اﺧﺮوي وي‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﯿﻤﻮن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬روح‬
‫آدﻣﯽ ﺑﻌﺪ از ﺟﺪاﯾﯽ‪ ،‬وارد ﺑﺪن ﻣﯿﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد‪ (.‬دﻻﯾﻞ ﺑﻄﻼن آن‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﮑﺎﻣﻞ در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ )ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪه در ﺣﯿﺎت ﺑﻌﺪي ﮐﻮدك ﺷﻮد و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻘﻮ‪‬ه درِآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف روﻧﺪ ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ب( ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ارواح ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ )زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺑﺪن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ارواح‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد(‪ .‬ج(‬
‫ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﻢ ﺷﻮد )ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان ﯾﺎ ﻧﺒﺎت ﯾﺎ ﺟﻤﺎد در ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٧٧‬‬

‫҉҉ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ زﻧﺪه ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت اُﺧﺮوي اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﻣﯿﻦ اﺻﻞ از اﺻﻮل دﯾﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫҉ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ و ﺿﺮورت ﻣﻌﺎد‬

‫ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻮده ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ اﺻﻞ از اﺻﻮل دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﺿﺮورت ﻣﻌﺎد و اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ آن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ‪ ،‬ذﻫﻦ آدﻣﯽ‪ ،‬درﮔﯿﺮ ﺣﯿﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻮده و اﯾﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ذﻫﻦ وي را‬
‫ﻧﮕﺮان و ﻣﺸﻮ‪‬ش ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد )ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ(‪ 1،‬ﺣﯿﺎت را ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‬
‫اﮐﺜﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ )ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را در ﻓﻄﺮت ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﺎور‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﻮي ﺧﻮد را ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ 2،‬در دﻓﯿﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آذوﻗﻪ و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎد را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ 3،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺻﻞ ﻣﻌﺎد را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﺪﯾﺮﯾ‪‬ﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ را ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺘﻘﺎل از ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮي داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺷﺪن؛ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﮐﺴﺐ آراﻣﺶ ﻧﺎﺷﯽ از اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﻣﻌﺎد‪ ،‬از ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺟﺎوﯾﺪان‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫҉ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺎد‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻫﯿﻮم )‪ ،(David Hume ،1776- 1711‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻗﺮن ‪.18‬م(‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ وي‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ آدﻣﯽ را دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺣﯿﺎت آدﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻃﺒﻌﯿﺖ )ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي وي(‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﯿﻞ ﺑﯿﻬﻮدهاي در درون اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در اﯾﻦ درس‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ از ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر آدﻣﯿﺰاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ از ﺣﻀﺮت آدمﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آدمﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬آدم‪-‬‬

‫وار ﺑﻮدﻧﺪ(‪ .‬ﻧﺌﻨﺪرﺗﺎلﻫﺎ )آدموارﻫﺎ(‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮي(‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﻮدن اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن‪ ،‬از ﻣﯿﻞ ﻏﺮﯾﺰي آﻧﺎن ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺑﻘﺎء ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﺑﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻫﻢ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﻨﺠﺎب )ﯾﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺣﺸﺮاﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرﭼﻪ و ‪ ،(....‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬آذوﻗﻪي ﺧﻮد را در زﯾﺮ ﺧﺎك ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻏﺮﯾﺰه )ﻃﺒﻌﯿﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ‪ ،‬ﻏﺮﯾﺰهي ﻧﺌﻨﺪرﺗﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮ‪‬يﺗﺮي از دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻮده و از ﻫﻮش ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻨﺒﻪي ﯾﺎدآوري دارﻧﺪ؛ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮانﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ اﺻﻮل دﯾﻦ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﯾﺎد ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي‬
‫‪ /21‬ﻏﺎﺷﯿﻪ و ﺧﻄﺒﻪي او‪‬ل ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﯾﺎدآوري ﻓﻄﺮﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﺜﺎق اوﻟﯿ‪‬ﻪي اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ وي‪ ،‬ﯾﺎدآور ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٧٨‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫در ﺑﺎب ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ‬

‫‪ .2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫‪ .3‬ﻋﻠﻮم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬

‫‪ .4‬ﻋﻠﻮم وﺣﯿﺎﻧﯽ‬

‫҉҉ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ‬

‫از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎد‪ ،‬در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪-‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺎد ﺑﺎ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮑﺎر آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻻادري‪ 1،‬اﺗّﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺳﯿﺮ آﻓﺎﻗﯽ و ﻣﺸﺎﻫﺪهي آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫‪2‬‬
‫در ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺸﺎﻫﺪهي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻃﺒﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‪ 3،‬ﻋﻠﻮم اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺶ ﻓﻠﺴﻔﻪ(‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ روش اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫ﺣﯿﺎت اُﺧﺮوي ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﻓﻼﺳﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ روح )ﻧﻔﺲ(‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺗﺠﺮّد ادراك‪ ،‬ﺗﺠﺮّد روح آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﻂ ﺑﻮدن روح‪ ،‬ﻋﺪم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻋﺪم اﻧﻄﺒﺎع ﮐﺒﯿﺮ در ﺻﻐﯿﺮ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻠّﻖ در ﻓﻀﺎ و ‪ ...‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﻠﻮم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬

‫‪ -١‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻻادري )اﮔﻨﻮﺳﺘﯿﮏ )‪ (agnostic‬ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﻢﮔﻮﯾﯽ(‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﻧﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ رد ﮐﺮد؛ ﻣﻮﺿﻊ ﻫﯿﻮم در‬
‫ﻗﺒﺎل ﻣﻌﺎد‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪-‬‬ ‫‪ -‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي‪ 20‬و ‪ /21‬ذارﯾﺎت‪ /53 ،‬ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ‪ /21- 20 ،‬ﻏﺎﺷﯿﻪ و ‪ ،....‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻫﻢ در ﺑﺎب اﺛﺒﺎت ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﻌﺎده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫‪٢‬‬

‫وﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اذا راﯾﺘﻢ اﻟﺮﺑﯿﻊ ﻓﺎﮐﺜﺮوا ذﮐﺮ اﻟﻨﺸﻮر‪ :‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﺑﻬﺎر را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ« )ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازي‪ ،‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪،17‬‬

‫ص‪.(194 :‬‬
‫‪ -٣‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﻢ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﻮﺗﺎه ﺷﻌﺎع ﻋﻘﻠﯽ آدﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﮐﻠﯿ‪‬ﺎت اﺛﺒﺎت اﺻﻞ‬
‫ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺎ اﺑﻬﺎم ﻫﻤﺮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺎب ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﺎت ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﯿﺞ ﮔﻮﻧﻪ ادﻟّﻪ و ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٧٩‬‬

‫ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس روش ﺷﻬﻮدي‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻌﺎد دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺠﺎرب‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺣﯿﺎت اُﺧﺮوي را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮت اﺧﺘﯿﺎري‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﻮدن ﮐﻪ ﻋ‪‬ﺮﻓﺎ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداﻧﻨﺪ و روح ﺧﻮد را ﺑﺪن ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ )ﺷﺒﯿﻪ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻟﺒﺎس از ﺗﻦ(‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻋﺎرف ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دوﺑﺎره روح ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺪن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬روح‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺑﺪن ﺑﺮﻧﮕﺮدد و آن ﺷﺨﺺ ﺑﻤﯿﺮد‪ 1.‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬روش ﺷﻬﻮدي ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮدن و ﻋﺪم ﺳﻬﻮﻟﺖ در‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺗﺠﺎرب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫҉҉ ﻋﻠﻮم وﺣﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮﺛّﻖ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ وﺣﯿﺎﻧﯽ و آﻣﻮزهﻫﺎي اﻧﺒﯿﺎء اﻟﻬﯽﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ وﺣﯿﺎﻧﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﻮده و از ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﺎت ﺣﯿﺎت اُﺧﺮوي‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﺴﯿﺮﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺗّﺼﺎل ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻟﺪ‪‬ﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ اﺻﻞ ﻣﻌﺎد را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻣﻌﺎد را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻮم‬
‫وﺣﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻦ اﺛﺒﺎت اﺻﻞ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي را ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻌﺎد‬

‫ﯾﮑﯽ از اﺑﻌﺎد ﻗﺮآن‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻋﺒﺮتآﻣﻮز ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ‬
‫از ﻣﻠﮑﻮت )‪ /260‬ﺑﻘﺮه(‪) ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ذﺑﺢ ﭼﻬﺎر‬ ‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎي آﻣﻮزﻧﺪه و زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﯾﻘﯿﻦ ﯾﺎﻓﺘﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫)‪ /110‬ﻣﺎﺋﺪه(‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاي ﺧﻮاب‬ ‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫ﭘﺮﻧﺪه و زﻧﺪه ﺷﺪن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ(‪ ،‬زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ‬
‫)‪ /259‬ﺑﻘﺮه(‪ ،‬روﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ /50‬روم‪ 5 ،‬و ‪ /6‬ﺣﺞ‪ ،(‬و ‪ ...‬اﺷﺎره‬ ‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‬ ‫اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ‪ 2،‬داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﻋ‪‬ﺰَﯾﺮ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻋﻄﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻄﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﻋﻄّﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ‪ :،618- 540‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻋﺎرف اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ‪.‬ه‪.‬ش(‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺎدي و ﺣﺠﺮهدار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ دﯾﺪن ﯾﮏ دروﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﻮت اﺧﺘﯿﺎري داﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻦ روح از ﺑﺪن ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺘﺤﻮ‪‬ل ﺷﺪه و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ روي آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ )ﯾﺎران ﻏﺎر(‪ ،‬ﻋﺪ‪‬هاي ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در دوران ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ دﻗﯿﺎﻧﻮس )دﺳﯿﻮس‪ 249 ،‬ﺗﺎ ‪.251‬م‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺤﻠﯽ روم ﺑﺎﺳﺘﺎن(‪ ،‬در ﺷﻬﺮي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﺴﻮس )ﮐﻪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻣﺮوزي واﻗﻊ ﺑﻮده(‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺟﺰ ﯾﮏ ﭼﻮﭘﺎن )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﮕﺶ ﺑﻮد(‪ ،‬از اﺷﺮافزادﮔﺎن و درﺑﺎرﯾﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ دﯾﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺎر ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /26- 8‬ﮐﻬﻒ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺮآن )‪ /25‬ﮐﻬﻒ(‪ ،‬آﻧﺎن‪ 309 ،‬ﺳﺎل‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﻏﺎر‪ ،‬ﺧﻮاب ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٨٠‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫҉ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻣﻌﺎد‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﺻﻞ ﻣﻌﺎد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﭘﺬﯾﺮش اﺻﻞ ﻣﻌﺎد‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻣﻌﺎد و‬
‫ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﺎت آن‪ ،‬روي آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮐﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪي اﯾﺪﺋﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺎد را اﻣﺮي روﺣﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ روح اﻧﺴﺎن ﺗﻌﻠّﻖ دارد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آﻧﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫روﺣﺎﻧﯿﮥاﻟﺤﺪوث و روﺣﺎﻧﯿﮥاﻟﺒﻘﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻼﺻﺪرا اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﮥاﻟﺤﺪوث و روﺣﺎﻧﯿﮥاﻟﺒﻘﺎ‬

‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را در ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉ اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎد‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ و اﮐﺜﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎد را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‬

‫҉҉ ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺻﺎﻟﺖ داﺷﺘﻦ روح‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً روح اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪن وي‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮ اﺻﯿﻞ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪي ﭘﯿﺮو اﯾﺪهﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮو اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /11‬ﺳﺠﺪه‪ /42 ،‬زﻣﺮه‪ /169 ،‬آل ﻋﻤﺮان و ‪ ...‬اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ روح‪ ،‬از ﺑﺪن ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮو اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪن اﺧﺮوي را ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺪن دﻧﯿﻮي‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﺑﺪن اﺧﺮوي اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي‬
‫و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻋﻤﻠﮑﺮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ(‪ .‬واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﺑﺪون ﻓﺮض ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي زﻧﺪه ﻣﺮدﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﯾﺎ زﻧﺪه ﺷﺪن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /72‬ﺗﻮﺑﻪ‪ /55 ،‬ﻃﻪ‪ /24 ،‬ﻧﻮر‪ ،‬و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٨١‬‬

‫҉ ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬

‫‪ .2‬ﺑﺮﻫﺎن ﺣﮑﻤﺖ‬

‫‪ .3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‬

‫‪ .4‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﯿ‪‬ﺖ‬

‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬

‫در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻣﯿﺎل ﻓﻄﺮي آدﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺣﯿﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﯿﭻ ﻣﯿﻠﯽ در آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎوداﻧﮕﯽ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪهي ﺣﯿﺎت ﺟﺎوﯾﺪان )ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي(‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻌﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﺣﮑﻤﺖ‬

‫ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻫﺪفﻣﻨﺪ‪1‬و داراي ﻏﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻋﺒﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺚ ﺑﻮدن آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬و زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﺮﺳﺪ و اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺣﯿﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /115‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻋﺪل ﺧﺪاوﻧﺪ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮازﯾﻦ ﻋﺪل در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺟﻬﺖ ﻧﻄﺎم ﺗﮑﻮﯾﻦ )آﻓﺮﯾﻨﺶ(‪ ،‬و ﻧﻈﺎم‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻊ )ﻧﺰول دﯾﻦ اﺳﻼم و ارﺳﺎل اﻧﺒﯿﺎءﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮد را در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻌﯿﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬آدﻣﯽ ﺑﻪ‬

‫‪ -‬در ﻣﻮاردي دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ »ﻫﺪفداري« ﺑﺎ »ﻫﺪفﻣﻨﺪي«‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ »ﻫﺪفداري«‪ ،‬در ﺑﺎب ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺨﺘﺎر )اﻧﺴﺎن(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪١‬‬

‫رود در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ »ﻫﺪفﻣﻨﺪي«‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺎﻋﻞ ﻏﯿﺮﻣﺨﺘﺎر )ﻃﺒﯿﻌﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ را »ﻫﺪفﻣﻨﺪ«‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺧﻮﯾﺶ در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن و ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ҈ ٨٢‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺳﺆاﺳﺘﻔﺎده از اﺧﺘﯿﺎر و ارادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آنﺟﺎﯾﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫ﻃﺒﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﻣﺠﺎزات اﻓﺮاد ﻇﺎﻟﻢ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎﻟﻢ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص‪ ‬آن‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫اﯾﻦ اﻋﺘﺪال ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد و ﻣﻈﻠﻮم ﺑﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮد و ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫҉҉ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﯿ‪‬ﺖ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ »دﻓﻊ ﺿﺮر ﻣﺤﺘﻤﻞ« ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﺪن ﺑﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ اﺧﺮوي‪ ،‬ﺗﻮﺷﻪي آﺧﺮت ﺧﻮد را ﻓﺮاﻫﻢ آورده‬
‫ﻋﻠﯿﻬﻢ‪-‬‬ ‫و در راه رﺳﺘﮕﺎري ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ .‬از آن ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﺷﺮط ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ‪ 124000‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﻟﺴ‪‬ﻼم و ﻧﺰول ﻗﺮآن و وﺟﻮد ﻣﺒﺎرك اﻫﻞ ﺑﯿﺖﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﻟﻬﯽ ﮔﻮش ﻓﺮا داده و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ وﺣﯿﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮد را اﻫﻞ ﻧﺠﺎت و رﺳﺘﮕﺎري ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﯿﺰان‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /47‬اﻧﺒﯿﺎء‪ /9-6 ،‬ﻗﺎرﻋﻪ و‬
‫‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺰان و ﻣﻌﯿﺎر ﻫﻤﺎن ﺣﻖّ )ﻗﺮآن و ﺳﻨّﺖ(‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ ﻣﻮرد‬
‫ﺳﻨﺠﺶ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ 3.‬از ﺑﺮﺧﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ 4،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺗﻘﻮا ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ -‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 7‬و ‪ / 8‬زﻟﺰﻟﮥ‪ /7 ،‬اﺳﺮاء و ‪ ...‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ا‪‬نﱠ اﻟْﻌ‪‬ﺪ‪‬لَ ﻣﯿﺰانُ اﻟﻠّﻪ ﺳ‪‬ﺒ‪‬ﺤﺎﻧَﻪ‪ ‬اﻟﱠﺬى‬
‫‪١‬‬

‫و‪‬ﺿَﻌ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻰ اﻟْﺨَﻠْﻖِ وﻧَﺼ‪‬ﺒ‪‬ﻪ‪ ‬ﻻ‪ِ‬ﻗﺎﻣ‪‬ﮥِاﻟْﺤ‪‬ﻖﱢ ‪ ،‬ﻓَﻼ ﺗُﺨﺎﻟ‪‬ﻔْﻪ‪ ‬ﻓﻰ ﻣﯿﺰاﻧ‪‬ﻪ‪ ‬وﻻ ﺗُﻌﺎرِﺿْﻪ‪ ‬ﻓﻰ ﺳ‪‬ﻠْﻄﺎﻧ‪‬ﻪ‪ :‬ﺑﻪ راﺳﺘﻰ ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﺮازوى ﺧﺪاى ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻗﺮار داده و‬

‫ﺑﺮاى ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﻖّ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﺗﺮازوى ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﻦ و ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ ﻣﺴﺘﯿﺰ« )ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ح ‪ .(3464‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آن‬

‫ﺣﻀﺮت در ﺣﮑﻤﺖ ‪ /415‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬انﱠ اﷲَ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﺮﺿَﻌﻬﺎ ﺛﻮاﺑﺎً ﻟ‪‬ﺄوﻟﯿﺎﺋﻪ‪ ‬و ﻻ ﻋ‪‬ﻘﺎﺑﺎً ﻟ‪‬ﺄداﺋﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻧﯿﺎ را ﻧﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎداش دادن ﺑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺶ‬

‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮاي ﮐﯿﻔﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ«‪.‬‬

‫در ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﻌﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اي ﻣﺮد اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺷﻤﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ – در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫‪ -٢‬اﻣﺎم رﺿﺎﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ‪ -‬آﯾﺎ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و ﻧﻤﺎز و روزه‪ ،‬زﮐﺎت و اﻗﺮار و ﺗﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑﺮﺣﻖّ ﺑﺎﺷﺪ – در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑﺮﺣﻖّ اﺳﺖ ‪ -‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري؟« )ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪78‬؛ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﯿﻮناﻷﺧﺒﺎراﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ج ‪،1‬‬
‫ص ‪.(131‬‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و ﻧَﻀَﻊ‪ ‬اﻟﻤﻮازﯾﻦَ اﻟﻘ‪‬ﺴﻂ‪ :‬ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و اوﺻﯿﺎي آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.(249‬‬
‫‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /105‬ﮐﻬﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٨٣‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت‪ ،‬ﻣﯿﺰاﻧﯽ در ﮐﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ آﻧﺎن‪ ،‬آنﭼﻨﺎن ﺑﯽارزش اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫زﺷﺘﯽ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬

‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم دﻣﯿﺪن ﺳﻮر دو‪‬م اﺳﺮاﻓﯿﻞﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻬﻢ ﺧﻮردن ﻧﻈﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺟﻮﺷﺶ درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬وﻗﻮع زﻟﺰﻟﻪاي ﻣﻬﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪن ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﻧﻔﺦ ﺻﻮر ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺦ ﺻﻮر اول‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺻﺪاي ﻣﻬﯿﺐ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻔﺦ دو‪‬م‪) ،‬ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ 1.‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺋﻤﻪﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺻﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﻻﯾﺶ ﮔﻨﺎه آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /68‬زﻣﺮ‪ /2 ،‬واﻗﻌﻪ‪ /7 ،‬ﺣﺞ‪ ‬و ‪ ....‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن‪،‬‬
‫از اﯾﻦ روز‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺣﺎدﺛﻪاي ﻫﻮﻟﻨﺎك‪ ،‬واﻗﻊ ﺷﺪﻧﯽ و ﺗﺮدﯾﺪﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬واﻗﻌﻪاي ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﯾﻮماﻟﺘﻨّﺎد )روز ﻓﺮﯾﺎد(‪ ،‬روز ﻓﺮار‪ ،‬ﭘﯿﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﺷﺪن رازﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪن ﻋﺬرﻫﺎ‪ ،‬روز ﺣﺴﺎب و ‪ ...‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﻮاﻫﺎن روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬

‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ 2،‬ﮔﻮاﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺪان زﯾﺎدي ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻫﺪ اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﺮ در ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آدﻣﯽ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻧﺒﯿﺎء اﻟﻬﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻣ‪‬ﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺟﻨﺲ آن اﻣ‪‬ﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ وﺣﯿﺎﻧﯽ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻼك‬
‫‪4‬‬
‫ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮔﻮاه اﻣ‪‬ﺖ ﺧﻮﯾﺶ در روز ﺣﺴﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .3‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت اﺧﺘﺼﺎص دارد ﮐﻪ ﮔﻮاه ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ :‬ﻣﻼﺋﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﮔﺰارن اﻟﻬﯽ در ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ وﯾﮋه دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺆﻇّﻒ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار آدﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /68‬زﻣﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /105‬ﻣﺎﺋﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /98‬آل ﻋﻤﺮان‪ /17 ،‬ﺣﺞ‪ ‬و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬‬

‫‪ -٤‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /4‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ /89 ،‬ﻧﺤﻞ و ‪ ...‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /143‬ﺑﻘﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٥‬‬
 ‫‪ ҈ ٨٤‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﺳﻼﻣﯽ )‪(1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .5‬زﻣﯿﻦ‪ :‬از دﯾﮕﺮ ﮔﻮاﻫﺎن روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ إذن ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .6‬زﻣﺎن‪ :‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﻮاﻫﺎن‪ ،‬زﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ إذن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار آدﻣﯽ ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .7‬ﻗﺮآن‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺎت‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺠﺴ‪‬ﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬

‫ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ دﯾﺪي؟ در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺮآن ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﺪ‪‬هاي ﻣﺮا ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻋﺪ‪‬هاي ﻣﺮا ﺗﺒﺎه ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .....‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻼل ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﮔﺮوه او‪‬ل را ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش و‬
‫‪4‬‬
‫ﮔﺮوه دو‪‬م را ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎك‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .8‬ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل‪ :‬ﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﻋﻤﺎل دﻧﯿﻮي اﻧﺴﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮔﺮدن وي آوﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .9‬اﻋﻀﺎي ﺑﺪن‪ :‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ إذن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻀﺎء ﺑﺪن ﮔﻨﺎهﮐﺎر ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ او ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .10‬ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ اﻋﻤﺎل‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻫﺪان‪ ،‬ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر و ﺣﺘّﯽ ﻧﯿ‪‬ﺎت و ﻣﻠﮑﺎت‬
‫آدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ آن ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ آدﻣﯽ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ‬
‫وي‪ ،‬زﯾﺒﺎ و اﮔﺮ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن زﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﯿﻄﺎن و زﺷﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ 7.‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺆﻣﻦ را در ﻗﺒﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬دري از ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺮ او ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد و او ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‬
‫و در اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي زﯾﺒﺎ را ﻣﯽﻧﮕﺮد ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮ از او ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿ‪‬ﺖ ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪهي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /21‬ق آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻪي ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /4‬زﻟﺰﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺻﻠّﯽاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪوﺳﻠّﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮد و زﻧﯽ ﺑﺮ آن ﺳﺮ‬
‫زده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﻓﻼن ﻋﻤﻞ را در ﻓﻼن روز اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﺎب ‪ ،16‬ح ‪.(15‬‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮ روزي ﮐﻪ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه ﺗﺎ ﻣﻦ در رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮد ﺗﻮ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﭘﺎﯾﺪارم‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺒﻮدهام و در آﯾﻨﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻮد و آنﮔﺎه ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺷﺐ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.(22‬‬

‫‪ -‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﺎب ‪ ،16‬ص ‪.16‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪ -٥‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /21‬ﯾﻮﻧﺲ‪ /80 ،‬زﺧﺮف‪ /13 ،‬اﺳﺮاء و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /24‬ﻧﻮر‪ /21- 19 ،‬ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ و‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ /30‬آل ﻋﻤﺮان‪ /10 ،‬ﻧﺴﺎء‪ 7 ،‬و ‪ /8‬زﻟﺰﻟﻪ و ‪ ...‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .241‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 131‬و‪ /133‬آل ﻋﻤﺮان‪ 43 ،‬و ‪ /44‬اﻟﺤﺠﺮ و ‪ ...‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬
‫‪٨‬‬

‫آن را ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺑﺪي اﻧﺴﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﯿ‪‬ﺎت‪ ،‬اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار دﻧﯿﻮي ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ را‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ و در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ‬اﺧﺮوي‪،‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ҈ ‪٨٥‬‬

‫ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ ﺟﺎوﯾﺪان اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه اﺑﺪي و ﺛﺎﺑﺖ آدﻣﯽ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ دﻧﯿﻮي و ﺑﺮزﺧﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻻﯾﺶ دﻫﻨﺪه داﺷﺘﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ ﺟﺎوداﻧﻪ را ﻣﻬﯿ‪‬ﺎ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨّﻢ ﺟﺎوﯾﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد )ﺑﺮﻫﺎن ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن‬
‫ﻣﻌﻘﻮﻟﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ(‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬دﻻﯾﻞ ﻧﻘﻠﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪي ‪ 131‬و‪ /133‬آل ﻋﻤﺮان‪ 43 ،‬و ‪ /44‬اﻟﺤﺠﺮ و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم رﺿﺎﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺳﺆال ﻫﺮوي ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﻫﻢاﮐﻨﻮن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آري‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪاﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﯿﻪوآﻟﻪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج رﻓﺖ‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪،‬‬
‫دﯾﺪن ﮐﺮد‪ ....‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺎ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و از وﻻﯾﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در آﺗﺶ ﺟﺎودان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« )ﻣﺠﻠﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ .(119‬اﻣﺎم ﺻﺎدقﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪي ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻣﻌﺮاج‪ ،‬ﺳﺆال ﻗﺒﺮ‪ ،‬وﺟﻮد‬

‫ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﺷﻔﺎﻋﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ .(196‬دﻻﯾﻞ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺛﺒﺎت ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬آﺗﻮﺳﮑﭙﯽ )ﺗﺠﺎرب ﺑﺮزﺧﯽ(‪ ،‬ﺧﻮاب و رؤﯾﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺼﻞﻫﺎ و ‪...‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬