ANTROPOLOGIJA-K Nestorovska

Международный Славянский Институт - г.
Москва
Международный Славянский Институт - г.Москва

FILIJALA MAKEDONIJA
BITOLA
ANTROPOLOGIJA
Prira~nik za studentite na MSI
D-r Keti Arsovska Nestorovska Битола, 2006/07
D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 1


PREDGOVOR
Si postavuvate li pra{awe, dragi kolegi, zo{to u{te edna nau~na

disciplina (me|u mnogute, vo nizata na op{testveni nauki), bila
potrebna da go prou~uva ~ovekot?
Matrijalot po predmetot antropologija koj e namenet za Vas ima za cel
da ve vovedi vo edna sovremena op{testvena disciplina koja go
prou~uva ~ovekot. Toa e ona su{testvo koe gi vle~e svoite koreni od
ìvotinskiot svet, no ~ii aspiracii dopiraat do Mese~inata i
zvezdite.
Odgovorot e mnogu ednostaven. Interesot za ~ovekot i negoviot ìvot
spa|a vo najstarite interesni sferi, a pra{awata vo vrska so ~udnite
sosedi -#varvarite#- koi se odnesuvale poinaku otkolku “na{ite” gi
fascinirale u{te starite Grci. Moìme da bidime sigurni deka duri
sto iljadi godini pred Grcite Krapinskiot pra~ovek i na nego sli~ni
koga pri selidba ili lov }e zabeleèle drugi razli~ni op{testveni
grupi si postavuvale isti vakvi pra{awa.
Vo materijalot koj }e sledi }e se obidam vo kolku e vozmo`no pokratka

forma da ve vovedam vo interesnite sodrìni na predmetot
hbopologija pri {to }e go razgledame ~ovekot od edna dlabinska
dimenzija koja trae okolu milion godini, i vo prostorna dimenzija, koja
se protega od istok do zapad, od Artikot do Antartikot. Pri toa
prikaàni se pojavi koi se edinstveni -unikatni i nepovtorlivi i imaat
istorisko zna~ewe, i od druga strana utvrdeni se pojavi i tendencii koi
se sretnuvaat kaj mnogu grupi t.e. toa se univerzalni pojavi koi se
sretnuvaat kaj site lu|e.
Vo glavno, vo sodrìnite }e se sretnite so podatoci za onie zaednici
koi ìveele ili ìveat nadvor od krugot na civilizaciskite tekovi,
dodeka mnogu malku vnimanie e posveteno na urbaniziranata sredina.
Od avtorot

Voved vo predmetot
Antropologijata e nauka za ~ovekot kako pripodno su[testvo, koja go

prou~uva negovoto telo; anatomijata morfologijata, biologijata
,fiziologijata, i psihologijata kako najvaèn funkcionalen sistem.
Taa se zanimava so izu~uvawe na prirodnata sredina vo koja [to ìvee
~ovekot, pri [to mora da gi zeme vo predvid site sodrìni sozdadeni od
nego, odnosno negovite semejni i op[testveni odnosi; jazikot preku koj ja
iskaùva logikata na ne[tata; hranata, kako ja konzumira i priprema za
konzumirawe, sozdavaweto i koristeweto na orudijata, domuvaweto itn.
Antropologijata, se zanimava so ispituvawe na lu|eto, i toa kako na
ìvite, mrtvite, taka i so fosilnite ostatoci i nivnata struktura.
Gi kategorizira fosilnite lu|e vo tipovi, a ìvite vo rasi i subrasi.
Go ispituva oblikot na kosturot, ~erepot, pigmentacijata, kosata,
krvnata slika, pra{aweto na nasledni belezi, podelbata na tipovi vo
naselenieto i srodnite problemi.
Predistorijata i arheologijata gi ispituvaat ostatocite od izumrenite
kulturi, i nastojuvaat da izvr{at rekonstrukcija na istorijata na
itoimenite grupi. Pri toa se koristat site mo`ni raspoloìvi
materijali (alati, oru`je, simboli i razni znaci, i t.n.).
Zna~i, predmet na antropologijata se site ìvi i is~eznati narodi i
nivnite kulturi.
Antropologijata moè da se podeli na fizi~ka ili somatska (biolo{ka ) i kulturna.

Антропологијата кај нас е позната како биолошка гранка. т.е.
како физичка или соматска антропологија, некако во
спротivност со социо-културната антропологија, што обично ја
нарекуваме етнологија и археологија. Таквото сфаќање на
антропологијата не е општо прифатено, бидејќи во Франција,
Велика Британија и САД, како и во многу други земји,
антропологијата ја разбираат како единствена наука за
човекот, која секако претставува психофизичка целина.
Нашето сфаќање за разликiте мегу antrопологијата како наука
за човековото тело (физис, сома), од една, и етнологијата
како наука за човековата култура во најширокото значење на
зборот, од друга страна, всушност, е наследство од
дуалистичкатa, филозофија за човековото тело и, посебно, за
креираната човекова душа.
Навистина, точно е дека антропологијата има посебно место
меѓу науките, бидејќи има пуштено корени, како во

биолошките, така и во општествените науки. Од друга страна,

пак, нема причини за сомнеж дека ако сакаме да го запознаеме
човекот, мораме да го набљудуваме како целина.
Физичката антропологија, разбирливо, има своја историја,
која можеме да ја започнеме со античките Грци, или, можеби,
дури со Егапќаните. Но, тука засега ќе биде доволно да го
спомнеме основачот на модерната (физичка) антропологија
Блуменбах од крајот на XVIII век, кој прв систематски
собирал човечки черепи, потоа Ламарк, кој уште во 1809
година (годината на Дрвиновото раѓање)јасно го сфатил
значењето на исправеното одење за понатамошната еволуција а
некој примат (мајмун) во човек, како и самиот Дарвин, кој
со својата еволутивна теорија, го симна човекот од внсокиот
пiедестал што самиот себеси си го беше замислил.
Во Франција, во шеесеттите години на XIX век. анатомот и
хирург П. Брока (Р. Вгоса) ја основал првата антрополошка
школа, која ги опфатила сiте науки за човекот, а не само
физичката антропологија.
Подоцна, физичката антропологија добила многу повеќе
катедри на универзитетите во светот, па и меѓу словенските
народи, каде што особено се развива меѓу Полјаците.
Кај нас физичката антропологија се развивала полека,
бидејќи самостојни катедри и универзитетски институти до
1946 година воопшто и немало.
Антропологијата го опфаќа проучувањето на сите двоножни
sуштества,односно на приматите кои се движат на две нозе, и
на сите примати слични на човекот во времето и во просторот.
Под време, овде го подразбираме огромниот период од миоценот
до денешнинава, додека, пак, под простор - целата Земјина
топка.
Бидејќи и духовните способности „не паднале од небо", туку
се развивале во согласност со телесните особини на
бипедалниот (двоножен) примат, нема сомнеж дека и зачетоците
на човековата психа и култура мораме да ги бараме меѓу нему
најблиските примати, кои некаде во средината на терцијарот,
несомнено,имале заеднички предци со него.
Од биолошко гледиште човекот се разликува од животните токму
поради бипедалноста (исправеноста и исправениот oд) со сите
еволутивни последици, па културата, односно посебната
екологија на човекот, неговите материјални творби (во прв
ред производството на орудија), координираната и планирана
работа, општествените институции како основа на
организацијата на човекчовековото општество и другите
подрачја на културно творештво, како последица на психичката
и општествената еволуција типични само за човекот.
Човекот донесол на свет нов начин на еволутивен развој, или, како што тоа го
формулирал Џ. Хаксли (Ј. Них(еу), „за него е значаен еволутавниот метод на

пренос и промени со посредство на традицијата". Кога била досгигната таа

критична точка во природната еволуција, настанале зоолошките хоминиди, човек
во вистинската смисла на зборот.
Antropologijata, go dobila imeto od gr~kite zborovi antropos- ~ovek i

logos – zbor. Definicijata, za antropologijata seu{te ne e potpolno
vtemelena, no sepak, po dolgi raspravii koi seu{te traat, naukata
zastanala na eden kratok sublimat, deka predmetot na antropologijata e
mnogu sloèn i bara interdisciplinarna povrzanost i timska rabota na
mnogu specijalisti, poznava~i na mnogu antropolo{ki disciplini, koi
ako gi imaat site kam~iwa }e moàt da go sklopat mozaikot za biolo{ko-
socijalnata simbioza vo ~ovekovoto opstojuvawe.
Etnologijata
gi opfa}a sevkupnite podatoci koi se odnesuvaat na materijalnata i
duhovnata kultura na narodite, kako i nivnata socijalna organizacija.
Tuka spa|a ekonomijata, tehnologijata, rakotvorbite, umetnosta,
obi~aite, pravoto, instituciite, veruvawata, vrednostite i t.n.
Vs{nost, nukata za ~ovekot vo kontinentalniot del na Evropa i vo
zemjite kade se koristi angliskiot jazik ima dvojna tradicija, i istata
nauka ~estio se sre}ava pod dve imiwa. Vo Evropa se koristi imeto
“etnologija” dodeka vo Anglija, Amerika i ostanatite zemji se upotrebuva
imeto”antropologija”.
Vo oblasta na etnologijata opfateni se site narodi. Etnografijata pak
od druga strana e deskriptivniot del na etnologijata.
ANTROPOLOGIJA VO PROSTOROT I VREMETO
Сознанијата за потеклото на човекот, неговиот развој,

местото во природата, сличностите и разликите со друgите
организми, како и редица непознати работи настапувале и се
развивале паралелно со човековото општествено живеење во
целина. Решавањето на овие проблеми кои го привлекувале
вниманието на најзнаменитнте умови на човештвото не враќа во
далечното минато, каде што можат да се бараат трагите и
корените на антропологијата како наука, иако таа многу
подоцна се издвоила како самостојна дисциплина дури на
крајот од ХVIII и во почетокот на XIX век. Со ова се
сложуваат и го истакнуваат сите научници кои во своите
трудови допреле до историјата на антропологијата.
Докази за антрополошки набљудувања се најдени уште во

египетските записи и цртежи од XV и XVI век пред нашата ера,

во кои се говорi за "четири раси", при што се добро опишани

нивните карактеристпки.
На таа тогашна класификација, како и на некои други

прикажани особини, дури и денешната наука не би можела многу
да им забележи.
Периодот од VII до Ш век п.н.е. во земјите на Блискиот Исток
е одбележан како време на распаѓање на родовските заедници и
појава на робовладелски поредок. Тие промени, природно,
донесле и нови закономерности, а заедно со тоа и нова
филозофска формулација, чија цел била светот да се сфати
како систем во кој сите закони на развојот ги донесува
свеста.
Во контекст на универзумот и на тие нови сфаќања не
можеле да се oдвојат сознанијата за човекот кои влегувале во
основата на „новите" научни сознанија, што се гледа од
новиот пристап кон неговите физички и општествени
активности, како и од културното творештво.
Всушност, проучуваљата од ваков вид,
кои дале основа антропологијата да се
издвои како самостојна наука за човекот,
почнале во рамките на античката филозофија.
Античкото време го одбележува
Анаксимандар, кој, гледајќи го живиот свет,
забележал сличности на оддлени телесни
особини меѓу животните и човекот, но не со
сите (бубалки, ракови, глисти и други). Тоа
го натерало потеклото на човекот да го
доведе во врска со водата и рибите, на што
укажува и ембрионот на 'рбетниците, почнувајќи Анаксимандар
од рибите па
се до човекот, и тоа не само според развојот, туку и според
формата и градбата. На Анаксимандар му се придружиле и
Демокрит и Емпедокле,
Демокрит Емпедокле

кои застанале зад мислењето дека живиот свет настанал во

„жабурник затоплен од внатрешниот оган на Земјата".
Според ваквата тeза, најнапред настанале растенијатаја
потоа животните, кои во почетната форма не претставувале
организми, туку само нивни делови (на пример: глава без
врат, раце без плеќи iтн.).Всушност, античкiте филозофи
настојувале да го докажат потеклото на човекот, но преку
елементи кои го оддалечуваат од животните.
Сите вакви гледишта, како и гледиштата на нивните
следбеници, придонесле за расветлување на потеклото на
човекот како примарен предмет на природата и времето, кое и
понатаму продолжува и му се наметнува на човекот да продолжи
со истражувањата. Хипократ го проучувал влијанието на
климата врз човекот, како и влијанието на четирите „животни
сока" врз, темпераментот на човекот.
Во запознавањето на луѓето и nивните заедници, значајно
место му припаѓа на Херодот, чии записи и денес се едни од
основните извори за изучувањето на народите, нивните обичаи,
па дури и физичките особини на човекот.
Od koga datiraat po~etocite na antropologijata ?
Hroni~arite vo àrgon zabeleàle deka antropologijata e stara nauka,

“rodena pred mnogu vekovi zaedno so Aristotel”
Me|utoa se ~ini deka antropolo{kite nabquduvaqa se u{te postari od
Aristotel. Li~no nemu mu se pridava posebna va`nost bidej}i toj za prv
pat go upotrebil imeto antopologija, izu~uvajki gi duhovnite vrednosti
na ~ovekot, a podocna poimot bil prenesen i na biolo{kata komponenta
na ~ovekot.
Аристотел го спомнавме како човек-
филозоф кој прв ја насловил
антропологијата како антропос.
Проучувањето на човекот во
античкото време, со право може да се
рече, го доживува најголемиот процут
со Аристотел и со неговите дела
напишани за животните, за човекот, за
душите и за се што се доведува во
врска со антропологијата како дел од
природата. Според Аристотел, она
што го оддалечува човекот од
зоолошкиот свет е: бипедизмот,
големината на мозочната маса,
артикулираниот говор, расудувањето и
други помалку важни карактеристики Аристотел

што сите заедно го комплетираат мозаикот на човековите

ресурси.
Клавдиј Гален, грчки лекар кој сиот
свој творечки живот го поминал во Римската
Империја, исто така дал голем придонес за
развојот на антропологијата пред се неговото
филозофско гледање на нештата и секцирањето
на животни. Напишал голем број трудови, кои,
за жал, биле разбрани дури по неговата смрт.
Ваквиот негов пристап ги збогатил
сознанијата за споредбената анатомија која е
основа на антропологијата.
Сознанијата за човекот во античкото

Клавдиј Гален
време започнале со генијалниот Хипокрит, а
завршиле со мудрецот и дескриптор Гален. Поради тоа Хипокрит
и Гален се сметаат за основоположници на науката за човекот
во стариот век, но разбирливо секој за своето време.
Во Средниот век подзапреле сознанијата за човекот.

Духот на времето, како што е познато, бил насочен кон
метафизиката. Во тоа време е запоставено и заборавено главно
сето она што го собирале класичните народи за човекот н за
неговиот развој. За жал, доколку нешто и било пренесено
во тогашното време од грчката и римската наука и култура,
тоа најчесто било извртувано или погрешно толкувано.
Дури во Ренесансата природните науки повторно
заживеале, кога науката за човекот - антропологијата, тесно
се поврзала со медицинските истражувања.
Епохата на препород, односно Ренесансата, и се
противставила со „моќта на сапиенцијата" на дотогашниот
догматизам, летаргија и идеалистички сфаќања за животот и за
светот.
Човекот повторно станал центар на вниманието во времето
и просторот, а Болоња прераснала во светски центар каде што
се изучувала анатомијата. Бенвенуто Челини (Benvenuto
Cellini) го воодушевувал светот со своето анатомско
прикажување на платно со апсолутни пропорции на човекот.
Мандино де Лучи (Mandino de Luchi), по речиси цел
милениум, положил човеково тело на операциона маса за негово
изучување. Кон крајот на XV и во почетокот на XVI век со
изучување на човекот се занимавал Леонардо да Винчи

Бенвенуто Челини Мандино де Лучи

(Leonardo da Vinchi), човек кој не им припаѓал на природните
науки, туку бил сликар, вајар, научник-енциклопедист.
Леонардо проценил дека како сликар мора да се движи во
рамките на природата, бидејќи сознанијата од античкото време
не биле доволни за неговото поимање на нештата - светот.
Епохата на големите географски

откритија, според многу нешта,
претставува пресвртна етапа во
натамошниот развој и на научната
мисла. Марко Поло, Кристифор
Колумбо, Васко да Гама, Магелан, ги
расветлиле сите мистики, нејаснотаи
и заблуди и ги потврдиле
филозофиите на многумина напредни
научници.
На преминот од XV во XVI век,
покрај Леонардо да Винчи,
човековото тело го изучувал и
Леонардо да Винчи Албрехт Дирер (Albecht Durer, 1471-
1528),а Елсхолц (Elsholc) уште во
1564 година ја објавил првата
антропологија (метод за мерење).
Карл Лине (Carl von Linne,
1707-1779), ведски природонаучник,
прв се осмелил во својата книга
„Систем на природата" од зоолошкото
царство приматите да ги издвои во
посебна група. Во таа класификација
го вклучил и човекот, сметајќи дека
човекот и човеколиките мајмуни се
сроднi родови. Според него, според

својата градба, сложеноста и совршенството, тие биле

еднакви.
Придонесот на Лине е и во тоа што tој и на животните и на
растенијата им определил научно име, и тоа на латински
јазик. Според таа
класификација, биолошки назив за
Лине човекот е Homo sapiens, каде што
Homo на латински значи човек и претставува род-луѓе: ѕapins
значи мудар, односно денес единствениот род со еден вид. Со
ова, барем делумно, антропологијата била воведена во кругoт
на природните науки иако Лине, без оглед што бил одличеn
систематичар, сепак на развојот на човештвото не гледал
еволуционистички туку статично.
Од не помало значење за развојот на науката за човекот
бил и Питер Кампер (Piter Camper, 1722-1789), кој ги
истражувал расните разлики во формирањето на лицето, од каде
што и доаѓа т.н. Камперов фацијален агол, кој растењето на
аголот го поврзува со пораст на интелигенцијата.
Сфаќањата на Жорж-Луј Бифон (George-Louis Buffon, 1707-
1799) познат француски научник, Линеов современик, за
историскиот развој на природата на човекот сепак биле
поблиски до сфаќањата на грчките природонаучници-филозофи,
иако поимот за зоолошкото минато на човекот го доближува до
физичката антропологија во најширока форма. Тој прв во
историјата на човештвото ја иницирал мислата дека Земјата и
живиот свет не биле отсекогаш такви како во негово време, но
сепак тој не се откажал од идејата дека човекот личи на
хоминиди. И покрај контроверзите, неговите добро поставени
идеи подоцна биле основа за да добие повеќе следбеници кои
внесле светлина во идејата за теоријата на еволуцијата.
Жорж Кивие (George Civer, 1769-1832), се поврзал со
библиската приказна за создавањето на светот и во тој
контекст го ставил создавањето на човекот, но неговото
тврдење подоцна било отфрлено како нереално.
Последен од научнииите за антропологијата во ХУШ век, а
кого многумина го нарекуваат првиот вистински антрополог,
бил Ж. Ф. Блуменбах (Ј.F.Blumenbach, 1752-1842).
Тој ги изучувал краниологијата и промените на човековите
форми. Тој, исто така, меѓу првите ја направил
класификацијата на hоmo ѕарlеnѕ на човековите „раси". Не
случајно, Блуменбах го сметаат за основоположник на
современата aнтропологија.
Развојот на науката за човекот кон крајот на XVIII и во
XIX век ја исфрлил на површина еволуционистичката мисла, а
паралелно со тоа воопшто и проблемот на потеклото на
човекот. Тоа довело до издвојување на науката за човекот во
посебна научна дисциплина, обединета во општiот поим

антропологија. Во остварувањето на оваа научна мисла, пред

се во војната мегу Бифон и Кивие, поминала речиси целата
прва половина на XIX век, во која со својата филозофија се
замешал и Јохан Волфганг Гете (Johan Wolfgang Goethe, кој
бил уверен дека новите сфаќања сепак ќе победат на крајот,
иако и тој, како и Бифон и Кивие, не го доживеал
предвидувањето. Сепак, во сето ова најзначајно е
поставувањето определени хипотезi во науката.
Жан-Батист Ламарк (Jean-Baptiste Lamarck, 1744-1829),
уште во 1801 година - годината во која се родил Дарвин - ја
изложил својата теза за илузионистичкото сфаќање на
растенијата и животните во книгата „Филозофија на
зоологијата". Тој прв ја воочил големата улога на
исправениот oд во човековата еволуција, особено во развојот
на мозокот и во ослободувањето на рацете. Сто години по
неговата смрт тоа и официјално е потврдено, со пронаоѓањето
на јужноафриканскиот австралопитекус, чие откритие фрла нова
светлина во развојот на човековиот вид воопшто.
Најголема драгоценост во Ламарковото учење и труд е
укажувањето на значењето на природните сили кои довеле до
создавањето на човекот, т.е. дека функцијата ја моделира
морфологијата.
Сепак, средината на ХIХ век може да се смета за пресвртница
во натамошната консолiдација и развој на антропологијата
како наука. Важен придонес во дизајнирањето на
антропологијата дава и развојот на краниологијата, како и на
споредбената анатомија, кои подоцна се издвоиле во посебни
научни дисциплини.
Пол Брока е основоложник на современата антропологија во
најширока смисла на зборот. Тој изработил сопствен
краниолошки метод во истражувањето.
Краниометриските точки што тој ги обележал и денес се
останати во употреба за краниометријата. Особено значење има
неговиот прирачник „Антрополошки инструкции" (1864).
Метричкото мерење на Брока подоцна го усовршил Рудолф
Мартин, со чиј метод и со крајно рационален инструментариум
и денес се работi во целиот свет.
Усогласувањето на антрополошките методи било вршено на
конгресите на антрополозите, особено е значаен Конгресoт во
Франкфурт во 1882 година, кога е усвоена определбата за
хоризонтална рамнина, во науката позната како Франкфуртска
или ушно-очна линија, претставена како физиолошка положба на
главата.
Воведувањето индекс како математички израз, односно мерило за утврдување на
расните особини, кон крајот на ХIХ век, е едно од основните, иако во почетокот се
сметале за погрешни мерила во антропометријата. Имено, бил направен превид во
смисла на споредувањето на морфолошките во однос на биолошките и

физиолошките фактори, барем кога се во прашање расните белези. Но, сепак, сето
oва водело кон унапредување на антрополошката научна мисла.
Razvivaweto na antropologijata kako socijalna nauki e vo tesna vrska so
racionalizmot i prosvetitelstvoto vo po~etokot na 18 vek.
Unapreduvaweto na prirodnite nauki, posebno na biologijata a potoa i
geologijata, u{te pove}e go zgolemuvaat interesot za ~ovekot kako del od
prirodata.
1859 Darvin ja publikuva tezata za nastanokot na vidovite (Origin of Species) i
toa go razbuduva interesot za evolutivniot razvitok na ~ovekot.
Procut na Evropskata civilizacija
Vo periodot na sedumdesetite godini na 19 vek do prvata svetska vojna Evropa

go ìveela periodot na fantasti~no brz op{testveno, ekonomski, kulturen
napredok koj se otslikuval vo maksimalnoto razvivawe na prirodnite i
op{testvenite nauki. Vo mo}nite i stabilni dràvi razvojot na naukata,
tehnikata industrijata i bogatstvoto bilo nevideno.
Nikoj ne se somneval vo progresot na ~ovekovata civilizacija, vo mirot koj
trael celi 40 godini, vo pobeda na kulturata nad varvarstvoto.
Evropskite imperijalni sili imale svoi kolonii vo Amerika, Azija, i
Avstralija. Zapoznavaweto so primitivnite plemiwa preku misionerskite
deluvawa i istraùvawa se pove}e go jaknelo stavot deka razvojot na
~ove{tvoto se odvoval tokmu preku toj proces na evoluirawe i nadminuvawe na
primitivizmot vo gradewe na mo}na evropska civilizacija.
Antropologijata kako predizvik na sovremenite istraùva~i
Interesot za ìvotot na “egzoti~nite” plemiwa se pove}e rasnel. Istori~arite,

filozofite i pravnicite si postavile pred sebe zada~a da re{at mnogu
nepoznati ne{ta vo vrska so nastanokot na ~ovekot, a pojdovnata to~ka im bila
prirodo -nau~na. Sobrale mnogu gra|a, napi{ale zna~ajni originalni dela i
sozdale baza na podatoci za mnogu podocne`ni istraùvawa za ~ovekot. êsto
rabotele so pra{alnici koi gi popolnuvale lu|e -misioneri koi bile na teren
kako kolonijalni slu`benici. Se mislelo deka ne e potrebno da se ima
direkten kontakt so “divjacite”. Tokmu zatoa, site ovie istraùvawa iako
prepolni so idei, nemaat empirika gradba niti pak se primenuvale egzaktni
metodi {to mnogu pokasno antropologijata kako nauka }e gi vovedi.
Klasi~en evolucionizam
Vo vtorata polovina na 19 vek objaveni se pove}e klasi~ni dela koi go

tretiraat problemo na ~ovekoviot razvoj no se ~ini deka deloto “Anti~ko
op{testvo” (Ancient Society) na Luis Morgan ponudi dragocen materijal za
analiza koj i den denes e predmet na nau~na deskripcija.
Morgan smetal deka istoriskiot razvitok na site narodi e ednakov. Zboruva za
tri stadiumi na razvoj; divja{tvo, varvarstvo i civilizacija.
Vo razvitokot na semejstoto Morgan ja postavuva hipotezata deka vo po~etokot
lu|eto ìveele vo promiskuitetni vrski (seksualni vrski bez preferirawe i
traewe), pokasno sleduva brak me|u bra}a i sestri vo periodot dodeka postojat

bratstvata-fratriite so {to se sozdavale egzogamnite klanovi, i mnogu

pokasno se pojavila monogamijata.
I vo drugite sferi Morgan postavuval kruti redosledi; taka na primer smetal
deka razvojot na religijata se odvival po sledniot redosled; od animizam i
veruvawe vo duhovi, preku totemizam -veruvawe vo materijalni sveti predmeti
i ne{ta, razvojot na religioznata misla se dvièl kon mnogubo{tvo ili
politeizam za na kraj da se pojavi monoteizmot ili veruvaweto vo eden bog.
Pokasne{nite istraùvawa vr{eni na teren pobile mnogu od ovie tezi na

Morgan. Pokaàle deka evolucijata ne se odvivala kaj site narodi po eden i
edinstven pat.
Klasi~niot evolucionizam bil dolgo vreme vode~ki pravec vo antropologijata
i silno vlijael vrz misleweto na {irokata javnost.
Strui i smerovi vo ranata antropologija
Po pionerskite istraùvawa na primitivnite plemiwa koi bile od razli~en

profil na obrazovanie, nastapuvaat profesionalni istraùva~i koi so
soodvetnata naobrazba koja ja imale, se posvetili na strogo antropolo{ki i
etnolo{ki istraùvawa.
Vrz osnova na ispituvawe na teren tie do{le do eden zna~aen zaklu~ok deka
edinstveniot pat na razvoj na ~ovekot ne e pravilo, tuku deka evolucijata se
odvivala vo razli~ni pravci.
Taka na primer vo Afrika po kamenoto doba sledi èlezna doba a, bronzenata
doba voop{to ne se razvila, ili pak na Havai se utvrdilo deka zemjodelstvoto
i politi~kata organizaciaj na ìveewe bilo na visoko nivo, dodeka semejniot
ìvot imal mnogu arhai~ni oblici.
Natamo{en razvitok na antropologijata kako posebna nauka
Покрај интересот за науката, во XIX век започнува и

потребата од основање научни друштва, кои овозможиле подобра
комуникација и поквалитетна информација. За најстаро друштво
на антрополози се смета „Друштво на посматрачи на човекот"
(Societe des observateurs de l`homme), основано во Париз во
1779 година. Отгогаш наваму речиси секоја земја има
формирано сопствени антрополошки здруженија, покрај
светските асоцијации.
Кога станува збор за историскиот развој на антропологијата и

нејзиното осамостојување како научна дисциплина, во тој
поглед посебно место и значење и се дава на
еволуционистичката теорија на англискиот природонаучник
Чарлс Дарвин (Charles Darwin, 1809-1882). Ламарковото учење
за настанувањето на човекот имало свои приврзаници се до
објавувањето на Дарвиновиот труд „За потеклото на видовите",
во кој се допира и до антропогенезата. Овој труд и трудот
„Настанувањето на човекот и половата селекција", како и
расправата „Чувството кај човекот и кај животните", се

главните столбови за конечната победа на теоријата за

еволуција на човекот. Дарвиновите трудови, во кои е содржан
материјал од разни науки, го потврдиле сфаќањето дека
човекот е настанат од антропоиден предок, по пат на природна
селекција и постапна преобразба.
На самиот почеток, Дарвиновата теорија била отфрлена,
впрочем како и теориите на неговпте предци. Мегутоа, во
прилог на Дарвиновата теорија биле пронајдените остатоци на
скелети од фосили на антропоиди и хоминиди. Тој материјал,
без оглед на неговата минорност, и денес е основа за
решавање на проблемот на антропогенезата. Друг доказен
материјал се орудијата и другите содржини, што сведочат за
дејностите на човекот и за одделни епохи.
Од појавата на Дарвиновата книга „За потеклото на
видовите” научниот свет на антропологијата веќе е поделен, а
набрзо и пристапил и ја прифатил теоријата што ја
прколамирал Дарвин.
Научните достигнувања во биологијата, физиологијата,
палеонтологијата и антропогеографијата го подготвиле
прoсторот младата антрополошка наука да премине во својата
зрела епоха. Историјата на антропологијата е набљудување на
живата природа и собирање на фактографски материјали за тој
проблем. Разбирливо е дека тие факти некогаш се толкувани
идеалистичко-метафизички, пред се поради тоа што се
набљудувани изолирано, а не во сообразност со севкупниот
природен и општествен развој, но патот кој го изоделе Ламарк
и Дарвин претставувал 'ртулец за новите погледи на светот.
Всушност, историјата на антропологијата претставува

борба за сфаќањето и разбирањето на живата природа. Со таа
цел стотици години со помал или поголем успех е собиран
фактографски материјал врз основа на кој е формирана
приближната претстава на скалилата за еволуција на човекот.
Tema 2
Evoluciona antropologija
ôvekot na povidok

Dolgo lu|eto ne moèle da veruvaat deka ~ovekot poteknuva od

ìvotnite. Svojata fizi~ka struktura ~ovekot ja nasledil od predcite
koi mu pripa|ale bez somnenie na animalniot svet. ôvekot e pr{lenik,
cica~, primat.
Me|utoa, toj od svoite predci tolku mnogu otskoknal pa zatoa na mnogu im
se ~ini poverovatno deka toj vle~i koren od nekakvi vonzemski
su{testva, a ne od primatot na koj mu pripa|a i majmunot. Zna~i, trebalo
da pobedi nau~noto gledawe na svetot za da moàt da se nadminat
dolgovekovnite mitolo{ki sfa}awa i stavovi koi postojat kaj site
narodi.
Редот Primates вклучува околу 180 видови тој е од голем
интерес за нас, бидејќи ги опфаќа луѓето заедно со поповите
прасиња, лемурите, мајмуните и безопашестите мајмуни. Тие се
одвоиле во доцниот период на Креда, пред околу 60 милиони
години, од заедничкиот примитивен страничен предок и се
адаптирале за живот на дрвјата во тропските шуми.
АДАПТАЦИИ НА ПРИМАТИТЕ
Серија адаптации условиле раните примати да се движат

по дрвјата. Екстремитетите им станале многу поподвижни,
шепите и стапалата многу поприспособени за прифаќање,
канџите се трансформирале во прсти, а опашката се зачувала
во повеќето видови како орган за одржување на рамнотежата.
Раните примати се хранеле со инсекти, кои ги

раскинувале и ги кршеле со примитивните триаголни катници.
Како што приматите станувале поомниворни (сештојади) и во
својата исхрана вклучувале и цветови, плодови, шишарки и
друга растителна храна, така и нивните катници станувале
квадратни и бундонтни. Квадратните катници сега дозволувале
приматите да ја кршат храната, а преткатниците им служеле за
раскинување.
Glavni etapi vo evolucijata na homenoidot
êsti se pretpostavkite deka ~ovekovite predci ìveele na drvata kako

i drugite primati, vklu~uvajki gi i antropoidite (~ovekolikite majmuni).
Toa vsu{nost go pokaùva celokupniot ~ove~ki kostur, a posebno
konstrukcijata na racete i nozete. So sleguvaweto na ~ovekot od drvoto
do{lo do promena na celiot negov svet i negoviot organizam se
promenil. Se pretpostavuvaat pove}e elementi zo{to ~ovekot go
napu{til prvi~noto mesto na ìveewe me|u koi i ;

deka moèbi nestanale drvjata vo krajot na Stariot svet kade ova bitie
ìveelo. Toa se na{lo pred alternativa ili da se preseli ili da izumri
ili da se prilagodi na dvièwe na cvrsto tlo.
Kako posledica od dvièwe po tvrdo tlo se slu~uvaat temelni promeni
vo kosturot na primatot. Racete se pove}e mu bile potrebni za lov i
nosewe na plenot, a podignatata glava mu go zgolemuva horizontot i
perspektivite.
Racete, koi se pove}e se oslobodile od potpirawe po zemjata stanale
pokratki. Palecot se postavil vo opozicija prema drugite prsti, taka da
~ove~kata raka moèla da sluì ne samo za nosewe tuku i za
obrabotuvawe na razli~ni predmeti.
Se razvila posebna kooperacija me|u o~ite i racete taka da ~ovekot
moèl podolgo vreme da go koncentrira pogledot na kratka odale~enost,
da gleda {to rabotaat racete i da upravuva so pokretite.
êrepot i mozokot
se zgolemile se misli dva do tri pati. Ako sodrìnata na ~erepot na
{impanzoto denes iznesuva popre~no 320-480ccm, ~erepot na dene{niot
~ovek ima 1000-2500 ccm. Isto taka se promenil i oblikot na ~erepot so
{to se sozdal prostor za novi centri koi postepeno se razvile.
(Imeno, goleminata na mozokot se smeta za apsolutno merilo za
inteligencija. Taka mozokot na Anatol Franc imal 1000ccm, a na lord
Bajron 2300).
Mozokot se pretpostavuva deka rastel so zgolemuvaweto na ~ove~kot
iskustvo. Sposobnosta za u~ewe, pamtewe, i logi~ko mislewe stignalo
do toa nivo da ne moì da se sporeduva so nivoto na niti eden drug
ìvotinski vid. Razvojot na razumot ja prevzel vrz sebe zada~ata na
prilagoduvawe. Organizmot pove}e ne se menuval, i ~ovekot po~nal da ja
menuva sredinata vo koja ìveel pred se so alatkite koi gi sozdaval, so
celata kultura koja ja gradel, a, vo prv red so govorot. Organskite
promeni bile izvr{eni i prilagoduvaweto sega zapo~nao po nov pat.
Раната еволуција на приматите е поврзана со нивнот
преод кон арбореален (на дрво) живот. Животот на дрво барал
измена на мирисот како главен извор на осетна информација,
бидејќи мирисните траги биле со краток век на траење и лесно
се прекинувале во тој нов свет во кој тие живееле. Движењето
по дрвјата, многу често високо над основата, барало од нив
да имаат добар вид и длабока перцепција. Лошата проценка на
гранката била придружена со големи последици. Како резултат
на овие и друти притисоци, обликот на телото и градбата на
мозокот на приматите претрпел драматични промени.
Олфакторните (мирисните) органи и центри во мозокот се
намалиле. Спротивно на тоа, очите станале многу поважни, па
тие можеле да гледаат напред подобро отколку настрана, како
и многу од другите цицачи. Очите им биле препокриени со очни
капаци (стереоскопска визија), што ја зголемувало длабоката
перцепција. Згора на тоа, мозочната кора, регионот во

мозокот кој се развил за примање и анализирање на сликите,

ја зголемила својата важност. Градбата на лицето се изменила
во прилог на ова. Така, очите станале истакнат дел, а носот
пропорционално помал. На крајот, движењето по дрвјата
значајно ја зголемило агилноста и мускулната координација.
Малиот мозок, како важен дел од черепниот мозок, учествувал
во прецизните мускулни движења, па добил истакнат карактер
на мозокот кај приматите.
Развивањето на стереоскопската слика, зголемувањето на

подвижноста и приливот на нови видови осетни информации
добиени преку допирот на предметите со рацете биле
придружени со извонреден развој на мозочните хемисфери. Во
ист обем со зголемувањето на приемот на осетните информации,
бил поврзан и растот во големина и сложеноста на големиот
мозок. Како што станувале подостапни поголем број
информацин, така требало да се зголемува мозочната област за
нив. Според тоа, како што се зголемувал и станувал посложен
големиот мозок, тој можел да прими поголем дел осетни
информации. Засега не се знае прецизно точката кога во
нашето еволутивно минато се развила менталната функција,
која се симболизира со концептот на размисливање. Таквите
функции, меѓутоа, претставуваат квалитативен прекин во
способностите на мозокот, а пробивањата кои не можат да
зафатат место во мозокот се постигнуваат со определени
зголемувања на површината и сложеноста на другите определени
влијанија. Зголемувањето на големината на мозокот е една од
централните теми и белези за еволуцијата на приматите.
Луѓето почнале да се враќаат на целосно копнен начин на

живот, но покажуваат арбореални адаптации кои се гледаат во
рацете кои фаќаат, прстите, градбата на забите,
стереоскопската визија, редуцираниот осет за мирис, големиот
черепен мозок и многу други особини.
ЕВОЛУЦИЈА НА БЕЗОПАШЕСТИТЕ МАЈМУНИ И ХОМИНИДИТЕ
Луѓето се разликуваат од современите безопашести мајмуни во

движењето, во користењето на рацете, исхраната, големината
на мозокот и неговиот капацитет, размножувањето, развојот и
сложеноста во нивната социјална организација. Овие разлики
станувале се понејасни како што се враќаме по развојните
линии на назад во времето.
Во една точка, безопашестите мајмуни и хоминидите имале
заеднички предок, но кога било тоа? Бројни фосилни примати
се најдени во олигоценските наслојки во Египет од пред 30

милиони години. Некои од нив имале топчест облик на мозокот

и посплескано лице. Тоа веројатно биле раните безопашести
мајмуни. Едни видови покажувале гибоновидни одлики, што
укажува на можноста дека гiбоните и сијамските мајмуни се
одвоиле од другите безопашести мајмуни многу рано. Други
видови можеби имале друг предок од мајмуните од стариот
свет.
Најраниот голем безопашест мајмун е најден во миоценските

наслојки во Африка кои датираат од пред 15 до 20 милиони
години. Овие го задржале скелетот на нозете, што укажува
дека тие не се специјализирани за фаќање со рацете како
современите безопашести мајмуни. Тие веројатно биле многу
подвижни и можеле да живеат на дрвја и на копно.
Во текот на миоценот, Африка била поврзана со Европа и

Азија, па примитивните безопашести мајмуни мигрирале низ
овие зони. Првите истражувања на fрагментарните остатоци на
Ramapithecus од рано до средно плиоценските наслојки од
Индија покажуваат сигурни човеколики тенденции, вклучувајќи
ги и малите песјаци (canini), тенок емајл на забите и прва
појава на елipсовидни низи на забите. Повеќе палеонтолози-
проучувачи на човечката еволуција, него го гледаат како наш
ран предок и веруваат дека луѓето се одвоиле од понгидите
пред 15 до 20 милони години.
Споредбените генетичари биле предизвикани од филогенетското

место на Ramipithecus-от кое доаѓа од непознат дел.
Во 1963 година биохемичарите Емил Cукеркандл (Emil
Zuckerkandl) и Линус Паулинг (Linus Pauling) го предложиле
концептот за генетичкиот часовник. Тие докажале дека
аминокiселинската секвенција на хомологните протеини во
различните видови може да се користи како водач при
филогенетските поврзувања на тие видови. Овие аргументи се
потпирале врз претпоставката дека поблиско поврзаните видови
по просечен изглед имаат многу послични протеiни.
Тие потоа ја предложиле похрабрата хипотеза: разликите меѓу
хомологните протеини во две поврзани линии се акумилирани во
изминатото време, на кратко, протеините се разликуваат
константно на поминатото време. Ако ова е вистина, тогаш
разликите меѓу, на пример, хемоглобинот во лугето и оној во
домашниот глушец може да се користат за проценување на
времето поmинато откако овие две линии се раздвоиле од
нивниот заеднички предок.
Примерите на молекуларниот часовиик биле длабоки повици кои
нуделе можност за реконструкција на еволутивните наоди, дури
и кога фосилните докази не биле познати и достапни. Според

тоа, значи дека резултатите од молекуларната биологија можат

да се користат во еволутивните проучувања.
Мислењето дека фосилните докази јасно укажуваат оти
мајмуните и безопашестите мајмуни се раздвоиле пред околу 30
милиони години, и дека албуминот кај мајмуните и
безопашестите мајмуни се разликува за 24 аминокиселински
остатоци, сугерира дека една аминокиселина се заменува на
секои 1.25 милиони години. За изненадување е, меѓутоа, дека
албумините кај безопашестите мајмуни и луѓето се разликуваат
само на четири места. Според тоа, ако овој модел се
коригира, излегува дека безопашестите мајмуни и луѓето
потекнале од заеднички предок многу брзо, односно пред 5
милиони години.
Овој заклучок го отфрла сериозното сомневање за статусот на
Ramapithecus, кој е стар 15 до 20 милиони години, како ран
хоminоиден предок. Палеонтолозите првин пробале да ја
побијат хипотезата на молекуларниот часовник, но тие биле
принудени повторно да го простудираат фосилниот материјал.
Многу поновите и комплетни истражувања од Пакистан
покажуваат дека тој не е хоминоид. Наместо тоа, сега се
појавува сличност со Sivapithecus, ран безопашест мајмун од
Турција и Пакистан, кој најверојатно е предок на
орангутанот.
Пред петнаесет милиони години, расцепот мегу големите
безопашести мајмуни и хоминоидните линии почнал да се
зголемува, иако во тој период Homo sapiens се уште не го
имал заземено своето место.
Голем број компаративни студии бараат да се определи времето
и редот по кој се разгранувала хоминоидната група и
раздвојувањето во неа во последно време. Ваквите студии
користеле бројни различни протепни, како и споредба на
одредените ДНА секвенции. Консензус почнал да се јавува, што
сугерирало дека хоминоидната гранка се одвоила од нашиот
најблизок роднина пред 5 до 9 милиони години. Згора
на тоа, и покрај големото внимание фокусирано на ова
прашање, многу од деталите на нашиот сопствен предок од
минатото се уште остануваат нејасни.
До пред околу 10 милиони години, Источна Африка била сo

густи шуми. Кратко потоа, таму се променила покривката на
земјата под, дејство на вулканската активност и другите
геолошки немири, што довело до развој на многу сува клима.
Шумите почнале да се распаѓаат, а се отворале шумски предели
испреплетени со тропски тревнатн предели или савани, кои
почнале да преовладуваат. Веројатно ваквите промени се во
контекст на тоа дека безопашестиот мајмун и линиите на
човекот почнале да се развиваат одвоено. Безопашестите

мајмуни останале како шумски животни, иако минувале извесно

време и качени на дрвја, адаптирани на новоформираната,
поотворена саванска земја.
Antropoidi
Fosilni lu|e
Vo poslednite stotina godini pronajdeni se izvesen broj na fosilni

ostatoci 1 koi se mnogu sli~ni na majmunite i na dene{niot ~ovek. Dolgo
postoelo somne` deka se toa ostatoci na predcite na lu|eto bidej}i ne
se sakalo da se veruva deka ~ovekot ima ìvotinsko poteklo.
Dosega se pronajdeni okolu dvaeset pronao|ali{ta na fosilni ostatoci.
Kon krajot na 19 vek se otkrieni prvite fosili, a vo tekot na 20 vek se
zgolemil znatno brojot na novi fosilni ostatoci koi se isto taka mnogu
postari od onie prvootkrienite.
Avstaliopitekus, majmun-~ovek
So decenii se barala vrskata me|u ìvotinskiot predok i ~ovekot. Ovaa
alka go dobila popularno imeto ‘Missing link’{to na angliski vsu{nost
zna~i vrska koja nedostasuva. Imeno, se miselo deka edna va`na alka
koja nedostasuva vo nau~noto soznanie moè da bide dragocena i
nepobiten dokaz za ìvotinskoto poteklo na ~ovekot vo koj mnogu
nau~nici seu{te se somnevale.
Vo 1924 godina profesorot A. Dart prona{ol ostatoci od su{testvo koe
ìveelo verojatno pred milion godini. Go narekol,’ “Avsralopitekus’’,
juèn ~ovek, poradi toa {to fosilite bile pronajdeni vo Ju`na Afrika.
Denes se e pogolem brojot na antropolozite ko smetaat deka ovoj
homenoid e eden od najrano nastanatite primati. Goleminata na ~erepot
na Avstralopitekusot e na sredina me|u Homo sapiensot i {impanzoto.
Prof. Dart prona{ol mnogu ostatoci od ovoj tip i se posvetil so decenii
na nivnoto studirawe. Svoite istraùvawa gi objavil vo popularnoto
delo; ‘Avanturite na Mising Link ‘ na sosema vozbudliv na~in.
Dartoviot “Missing Link”ne znael za ogan, i kamenot mnogu malku go
upotrbuval. (Se pretpostavuva deka tamu malku i go imalo). Glavno
oru`je im bile golemite koski od gazeli, so koi go ubival plenot. Ovoj
homenoid se smeta deka bil i golem ~ovekojad; gi ubival svoite bliski, a
se hranel i so lu|e koi umirale od prirodna smrt. Skr{enite koski
zboruvat za toa so jasen jazik.
Во 1924 година, пред да бидат дискутирани многу од фосилните
остатоци на безопашестите мајмуни, во Јужна Африка бил
откриен ендокранијален отфрлен дел од череп на дете.
1
Fosili se narekuvaat koski na ìvotni i lu|e koi bile dolgo zakopani. Koga vodata
vo eden dolg period e vo kontakt so koskite, taa gi eliminira organskite sostojki i gi
nadopolnuva so anorganski sostojki od rastopenite kamewa. Kosturite vo potpolnost go
zadrùvaat svojot oblik, no se li{eni od site organski primesi i stanuvaatte{ki kako
kamen.

Анатомот Рејмонд Дарт (Raymond Dart) го опишал како

Australopithecus (од латински australis, јужен + pithecus.
безопашест мајмун). Потоа, други примероци биле откривани во
многу делови на Големата Долина која се протега на север од
Јужна Африка до Етиопија. Многу од фосилите биле определени
во засебен вид, но мнозина палеонтолози сега се согласуваат
дека тие претставуваат вариетети на четири или пет подвидови
на видот Australopithecus.
Најпознати биле видовите Australopithecus со слаба
мускулатура, вити или со грацилни карактеристики, кoи
достигнувале 1 m во висина. Повеќето биле означувани како
Australopithecus africanus, но најстарите примероци, еден
откриен од Доналд Џонсон (Donald Johanson) и Тим Вајт (Tim
White) во плеоценските наслојки на Хадат во Етиопија (жената
„Луси") и другиот ископан од Мери Лаки (Магу ^еа1сеу) во
Летоли во Танзанија, многу се разликувале од подоцнежните
примероци. Џонсон и Вајт мислеле дека е тоа различен вид,
кои тие го крстиле А.afarensis. Најстарите единки датираат
од пред 3.7 милиони години. Многу палеонтолози мислеле дека
А.afarensis бил предок од кој се развил А. Africanus пред
помеѓу два и пол до три милиони години. Други, пак, мислеле
дека се тоа исти видови.
Drugi zna~ajni fosili
Sekoe novo otkritie na fosilni ostatoci ovozmoùva da se popolnuva

mozaikot i se namaluvaat nedostatocite na znaewa za nastanokot na
~ovekot.
Eden od najrnite fosilni lu|e e “ Heidelber{ki ~ovek”, za koj se
pretpostavuvalo deka ìveel pred petsto iljadi godini vo Germanija.
Glasovitiot Sinantropus ili u{te kako go narekuvaat Pekin{kiot
~ovek, za koj se tvrdi deka ìveel pred 300-400 iljadi godini vo Kina, i
znael za ognot. Lugeto od ostrovot Java se misli deka ìveele
otprilika vo istoto vreme.
Vo Neandertal (Neaderthalu) kaj Diseldorf vo Germanija pronajdeni bile
mnogu ostatoci na pralu|e. Krapinskiot pra~ovek mu pripa|a na ovoj
2
vid.
Najnoviot vid na ~ovek za koj se tvrdi deka najpove}e nalikuva na
dene{niot ~ovek e nare~en Homo sapiens mudar, razumen ~ovek.
Najstarite pretstavnici na ovoj tip najdeni se vo pe{terite vo Francija
2
Pokasno neandertalcite se smeta deka gi zakopuvale mrtvite i gradele veke ku}i
kako oblici na ìveali{ta.Najranite se smeta derka ìveele pred 200 do 150 iljadi
godini.

i [panija. Poznatata pe{tera Cro-Magnon vo Francija im go dala imeto

na Hromawoncite, koi ìveele do pred 25 iljadi godini.
Me|u mnogute zagonetki kaj antroppolozite se sre}ava i taa, deka raznite
fosilni lu|e ne mu pripa|aat na ist vid, i deka site tie ne se direktni
predci na dene{niot ~ovek. Me|u tie razli~ni homenoidi sekako
postoele duri pogolemi razliki otkolku {to postojat denes me|u
dene{nite ~ove~ki rasi. Homo sapiensot se pojavil pred 250 iljadi godini,
no ìveel istovremeno so nekoi drugi homenoidi, a se pretopstavuva
deka se me{al i so neandertalcite.
Krapinskiot pra~ovek
Eden od najsilnite dokazi za evolucijata na ~ovekot i negoviot

razvitok od ìvotinskiot svet otkrien e vo prostorot na Hrvatska -vo
pe{terata Krapina. Prof. Dragutin Gorjanovi}-Kramberger po~nal da
vr{i istraùvawa na ovoj teren od 1890 godina. Do 1905, bile otkrieni
ostatoci od skoro dvaeset ~ove~ki su{testva .
Od mnogute pronajdeni ostatoci od koski moèlo da se rekonstruira
kosturot, a posebno ~erepot na Krapinskiot ~ovek 3 .
Gerolo{ka epoha
Iako mislime deka nastanokot na ~ovekot e mnogu star, na geolozite ova

ne im izgleda ba{ taka. ôvekot mu pripa|a na poslednata geolo{k a
epoha, na “ledenoto doba” ili pleistocenot koj se ra~una deka trael
okolu milion godini.
Severnata polutopka bila pod mraz koj se smeta deka bil debel pove}e
iljadi metri.
Azija bila spoena so Amerika kade e denes Beringoviot prolaz, a Anglija
ne bila ostrov tuku bila spoena so Kontinentot. Ju`no od ledenata zona
klimata bila vla`na, a Sahara bila zelena. Bujnata flora go pokrivala
stariot svet so raznolikost na ìvotinski vidovi.
Sekako se smeta deka mnogu ìvotinski vidovi izumrele so promena na
klimatskite priliki. ôvekovite predci blagodarenie na razumnite
sposobnosti polesno se prilagodile na promenite i se selele od mesto
na mesto. Pri ovie selidbi ~esto doa|alo do me{awe na razli~ni vidovi
na homenoidi, i otamu razli~ni otkritija i mnogu nepoznati.
Odreduvawe na starosta na fosilite
Sloevite vo gelogijata mnogu pomagaat vo utvrduvawe na epohata i

kulturnite periodi bidej}i pe{terite samo gi trupale elementite koi
3
Krapinskiot ~ovek se smeta deka po golemina bil ne{to pomal od dene{niot ~ovek. Upotrebuval ogan, gradel ogni{ta
od kamen, ja greel pe{terata so ogan i se hranel so pe~enomeso.Pronajdeni se i mnogu alatki izraboteni od kamen so
tipi~ni oblici od paleolitot(staro kameno doba).

homenoidite gi koristele (koski, kamewa, i sl). Tie se natrupuvale so

tekot na vremeto i vo niv ostanuvale naslagi od pra{ina. So presek na
sloevite denes e ovozmoèno da se otkrie redosledot na razvitokot.
Primer vo Krapinskata pe{tera pronajdeni se osum vakvi kulturni
sloevi so ostatoci od mnogu razli~ni ìvotni.
Vakvite istraùvawa moèle da se vr{at blagodarenie na metodata na
prof, Libi -îkago koj za istata ima dobieno Nobelova nagrada vo 1948 .
Metodata e poznata pod imeto “Jaglenorod 14”, a se sostoi vo toa {to
bilkite i ìvotnite so koi se hranel ~ovekot sodràt vo sebe svemirska
radijacija. So umiraweto na organizmot radijacijata se gubi so odredeno
tempo bez obzir na nadvore{nite priliki. Sepak, spored ostatocite od
organskata materija ( i jaglenisanite koski )poprili~no to~no moè da se
opredeli nivnata starost duri do 25000 godini, a vo odredeni povolni
uslovi duri i do 40 iljadi godini.
Paleolit- staro kameno doba
Spored kamenoto orudie predistorijata se deli na staro sredo i novo

kameno doba. Staroto kameno doba, ili paleolit e priod koga se
izrabotuval alat so delkawe na kamen bez ponatamo{no obrabotuvawe
ili brusewe. Se izrabotuvale klinovi i mali delovi koi se
upotrebuvale kako noèvi i struga~i.
Vo paleolitot ~ovekot ìvel nerazdelo povrzan so prirodata. Se smeta
deka vo ovaa doba ne odgleduval ni ìvotni ni bilki, barem ne vo
Stariot svet. (Vo Amerika razvojot te~el razli~no).
Novoto -kameno doba ili neolit

ima mnogu porazli~na kultura od neolitskata. Kamenot se izrabotuva na
nov na~in se brusel i se poliral. Sekirite se sli~ni na na{ite. Se
pretpostavuva deka duri ni edna alatka ne e izmislena posle neolitot.
Mezolit- sredno kameno doba
Pome|u paleolitot i neolitot postoi period pod ime mezolit, sredno
kameno doba so svoi karakteristiki . Ovde i najednostavnoto kameno
orudie ima svoj stil i tradicija, tipi~ni oblici koi se ra{ireni na
golemi prostranstva.
Artifakti od koski
Se ~ini deka deka i pred upotrebata na kamenot lu|eto kako pomagala
koristele razli~ni vidovi na koski. Taka na primer vo ju`na Afrika
prof. Dart otkril ostatoci od mno{tvo koski kako pomagala na
Australopitekusot. Bile zao{treni i se pretpostavuva deka so niv lovel
gi koristel kako {ilo i sl.
Plemenski organizacii denes

I denes ima poprili~en broj na primitivni zaednici koi ìveat zaedno
od lov i sobirawe, a nalikuvaat na onie od paleolitskata epoha. Od

nivniot na~in na ìveewe moàt da se izvle~at mnogu podatoci za toa

kako ìveele mnogu ~ove~ki grupi vo minatoto so primitivni sretstva i
pomagala. Takvi se avstraliskite domorodci. Imaat sloèna socijalna
struktura . Iako ìvat vo sli~ni klimatski uslovi kako onie plemiwa
vo Melanezija se koristat so razli~ni pomagala. Naj~esto ìvaat
nomadski i koristat minimum na prira~ni alatki, za razlika od
Maleànite koi gradat svoi domovi -ku}i.
I kaj Eskimite denes se zabeleùva ramnoteà me|u kulturata i
socijalnata struktura. Retko naselena zemja na prostorot na Arti~kite
zoni na Evropa, Azija i Amerika. Nivnata kultura vo site tie odale~eni
zoni dosta e izedna~ena. @iveele, a i do den denes ìveat vo mnogu
surovi zoni. Imaat posebna smisla za prakti~ni re{enija i mehani~ki
izumi. Nemaat visoka organizacija na rodovska struktura i semejni
ceremonii. Ku}ite gi gradat od golemi santi mraz, a gi zatopluvaat so
kitovo salo koe gori vo kameni kotliwa.
Jadat samo morsi cica~i i riba, meso od me~ki i divi sobovi. Teloto
go za{tituvaat so krzno koe go ukrasuvaat. Izrabotuvaat kajaci od koà,
i kosturot na istite e od ìvotinski koski. Taka se majstorski napraveni
ovie kajaci da i ako se prevrtat ne se polnat so voda.
Site rakotvorbi koi ~ovekot gi sozdaval od paleolitot pa navamu se
pokaùva deka bile raboteni po zakon na estetikata i na negovite
prakti~ni potrebi. Na vakaov na~in doa|ale do izraz ~ovekovite
ume{nosti kako {to se inteligencijata, estetskata smisla i ~uvstvo za
ubavoto i agresijata. Vo pe{terite od paleolitskiot period se
pronajdeni mnogu slikarski- umetni~ki rakotvorbi. Vo Dordowa (Dordogni)
vo Francija postoi pe{tera koja se smeta deka bila naselena pred skoro
sto iljadi godini. Vo dlabo~inata na pe{terata pronajdeni se freski
~ija umetni~ka vrednost ne e dostignata ni vo najnovo vreme.
DIFUZIJA-[IREWE NA AKULTURNITE ELEMENTI
Kulturnite elementi rastat i patuvaat. Koga rastat niz vremeto, ovoj

proces go narekuvame tradicija a koga patuvaat niz prostorot go
narekuvame difuzija. Koga se nabwuduva difuzijata odnadvor ~esto ni se
~ini deka kulturata ima infektiven kvalitet: kuturnite elementi gi
preminuvaat granicite i navleguvaat vo tu|ite kilturi so gotovo
nezapirliva sila.
Ritamot na patuvaweto
na kulturnite elementi moè da se spredi so branovite koi
nastanuvaat koga kamenot pa|a vo voda. Najprvin gi dopira najbliskite
to~ki a potoa postepeno tatuva vo dale~ina.Taka najbliskite sosedi prvi
gi pevzemaat kulturnite elementi i so tek na vremeto gi predavaat na
najdale~nite sosedi. Ova moè da se prati kaj kulturnite bilki,
tehnolo{kite procesi i jazi~nite elementi.

Taka, alfabetot e izmislen na Bliskiot istok i so postepeno tempo

patuval preku ju`na do severna Evropa vo rok od dve iljadi godini.
Fonetskiot alfabet izmislen e vo Palestina ili Fenikija, verovatno
blisku do Sinaj. Egipjanite od poodavna imale pismo no nivnite
hieroglifi bile prekomplicirani za da moè narodot da gi usvoi; so niv
se sluèle nau~nicite, hroni~arite i sve{tenicite.
Ista bila sostojbata i so piktogravskoto pismo koe bilo temel za
razvivawe na kineskoto pismo kako i pismoto na Astekite i Inkite. Na
Bliskiot istok stvoren e genijalen izum: dvaeset i ~etiri do dvaeset i
{est znakovi dobile svoj ednostavni znakovi, koi sekoe dete moè da gi
nau~i. Alfabetot e samo edna{ izmislen, 1000g. p.n.e. i se ra{iril brzo
na istok i na zapad. Ova e tipi~en primer za difuzija na kulturata.
êsto nekoi kulturni elementi na patot kon svoeto pro{iruvawe se
dousovr{uvaat. Taka na primer pismoto ostanalo polesno ~itlivo so
novite dodatoci; vakva e sostojbata i so mnogu izumi koi ~ovekot gi
sozdal, pr. èlezni~kiot prevoz, avio pravozot i tn.
Brzinata na patuvawe na kulturnite elementi ponekoga{ e mnogu golema.
Toa moè da se vidi preku patuvaweto na tutunot ~ie patuvawe e to~no
poznato. Anglisite kolonisti vo Virxinija go prevzele od Indijancite
tutunot i luleto. Vo 1586g tie im poklonile na svojot guverner takvo
lule. Posle nekoja godina tutunot bil ra{iren vo Anglija i vo [anija a
ne{to pokasno i vo Skandinavija. Naskoro zapo~nala borba protiv
tutunot bidejki odredeni avtoriteti smetale deka pu{eweto e
nepristojno i nezdravo. Sultanot Murat go zabranil tutunot i vo Turcija.
Vo 1864g. vo Rusija izlegol ukaz protiv upotreba na tutunot no sepak
pokasno bile skr{eni site barieri i se ra{iril vo site kontinenti.
Selektivnost
I pokraj sposobnosta za difuzija na kulturata prisutna e selektivnosta
na kulturnite sodrìni. Odredeni elementi se prevzemaat brzo i
voodu{eveno, drugi so izvesen otpor a treti sosema se odbivaat. Koga
Japoncite pred stotina godini do{le vo dopir so Evropjnite, prvzele
golem del od nivnata kultura brzo i so voodu{evuvawe kako na primer
tehnikata i voenite naviki, dodeka drugi elementi energi~no
otfrliele i ne gi prifatile.
Pogovorkite postojat vo mnogu delovi na svetot. Site narodi vo Evropa,
Azija i Afrika gi iskaùvaat svoite iskustva, moralnite pouki i
prakti~nata filozofija vo oblik na pogovorki. Me|utoa, tie ne se
pro{irile vo Noviot svet, vo Amerika nikoga{ ne prodrele. [to zna~i
selekcijata najdobro moè da se vidi preku jazikot.
Sekoj jazik usvojuva tu|i zborovi. Me|utoa gramatikata i sintaksata
ostanuvaat negibnati. Iako lu|eto ~esto formiraat re~enici od tu|i
stranski zborovi, a edinstveno ostanuva sufiksot i oblikot na
re~enicata, tie toa i ne go zapazuvaat tokmu zaradi toa {to sistemot
ostanuva nepromenet kako {to se gleda od primerot:"zakon si ~oek".
Predmetite na materijalnata kultura i tehnoligijata se prevzemaat
mnogu lesno a otporot mnogu malku e prisuten.

Sepak, i pri prevzemawe na vakvite elementi ponekoga{ se javuva otpor,

a toj proizleguva obi~no od verski ili moralni uveruvawa. Kaj
primitivnite plemiwa tostojat tabu i za mnogu jadewa. Evreite i
Muslimanite postojano go otfrluvale svonskoto meso vo ishranata iako
kaj nekoi sosedi vo muslimanskite zaednici tie se glavna hrana. Ili
Islamot dolgo i uspe{no go spre~uval {ireweto na tutunot i kafeto.
Zaradi svojot asketski stav islamot postavil golem broj na prepreki vo
difuzijata na kulturnite elementi. Osven alkoholot zabraneto bilo
slikaweto, kockaweto lihvarstvoto i sl. Od ovie pri~ini do skoro
osiguritelnote dru{tva imale golemi problemi vo muslimanskite zemji.
Taka koga vo Egipet bile vovedeni bankite, mnogu lu|e gi vloìle svoite
pari no odbivale da primaat kamata i toa od verski pri~ini. I otporot
protiv {tampaweto na knigi bil jak: vo Kairo prvata {tamparija e
osnovana1825g, dodeka vo Italila tristotini godini porano bile
{tampani knigi so arapski bukvi.
Receptivnost na kulturite
Asimilacijata na novite elementi nastanuva naj~esto sosema nesvesno.
Lu|eto posle mnogu kratko vreme potpolno zaboravaat deka usvoile tu|i
elementi, kako na pr. nekoi zborovi, hrana ili moda.
Po~etocite na izumite kako da se gubat vo minatoto i ponekoga{ ne se
znae od kade pristignale. Taka na pr. nitu nau~nicite koi se posvetile
na prou~uvawe na kulturnite elementi ne moèle so sigurnost da
utvrdat kade i kako nastanale elementi kako {to se zidarskiot svod,
crkvenoto zvono, krugot podelen na 360 stepeni, {ahot, arapskite broevi
i sl. Potpolno se zaboravilo {to se prevzelo od Amerika i pokraj toa
{to toa se slu~uva vo poslednoto stoletie. Lu|eto denes te{ko moàt da
veruvaat deka p~enkata, kompirot, domatite, piperkite ili tutunot se
uvezeni od Amerika.( Pr so misirkata ).
Kulturite imaat tolku golema receptivnost pa lu|eto i ne zaprimetuvaat
deka nivnata kultura e sostavena od elementi od razli~ni zemji vo
svetot. Taka na pr. Krober(1948g.) istaknuval deka angliskiot jazik ima
mnogu latinski i germanski zborovi, deka protestanskata religija
proizlegla od Palestina usvoila elemento od Rim, Holandija,
Germanija, prevodot na biblijata od hebrejski pominal najprvo gr~ka
etapa a duri pokasno e {tampana na angliski i tn.
Ralf Linton (1936g.) opi{uva kako od sabajle stanuva od krevetot ~ii
oblik e razvien na Bliskiot istot, dobiva nov oblik vo Severna Evropa
i potoa uvezen e vo Amerika...
Patot okolu svetot na netoi kulturni elementi moè to~no da se sledi.
Foneti~kiot alfabet i negovata modifikacija vo latinski, hebrejski i
arapski kako i na drugi dene{ni pisma se dokumentirani.
Od Mesopotemija i Sumera proizleguva podelbata na denot na 24 sati a
saatot na 60 min. Nedelata so 7 dena e postavena kako izum vo Egipet i
Mesopotamija. Denovite bile ozna~eni so imiwata na pette poznati
planeti: Merkur, Venera, Mars, Jupiter i Saturn a dodadeni se denovi za
mese~inata i sonceto. So po~etokot na novata era vakvata oznaka na
denovite se pro{irila vo Rim kade gr~kite imiwa se prevedeni na

latinski i tn. Crkvata ja prevzela nedelata, so toa {to sedmiot den-

nedelata go opredelila za odmor. Islamot go prevzel celiot sistem so
toa {to petokot bil odreden kako den za odmor i tn.
Mnogu ~esto kulturnite sodrìni se raznesuvaat niz razli~ni kraevi na
svetot i ponekoga{ te{ko mnoè da se oceni kako odredeni obi~ai se
sre}avaat na pr. vo Jukatan (Ju`no Meksiko) so odredeni obi~ai koi se
karakteristi~ni na Balkanot, pr proveruvaweto na nevinosta na mladata
karakteristi~no za raniot i sredniot vek na minatiot vek.
Sli~nosta na vakvite kulturni elementi proizleguva otamu {to
konkvistadorite vovele vo Amerika mnogu orientalni elementi koga na
po~etokot na 16 vek go otkrile i osvoile Noviot svet. Tokmu toga{ vo
[panija zavr{uval periodot na maurskata kultura i vladeeweto na
istata vo trewe od 800g. [panskata kultura bila prepolneta so
orientalni i islamski elementi i toga{ koga maurite bile istisnati od
[panoja. Ovie elementi bile tolku prisutni pa se prenesle i vo noviot
svet. Denes tie mu davaat specifika na Latinska Amerika i gi
zaprepastuvaat posmatra~ite koga }e ja prepoznaat islamskata kultura
na tolkava odale~enost
Difuzijata zna~i asimilirawe na tu|ite elementi i spoj na ovie
elementi so domorodnata kultura.
Vrednosti
Koga zboruvavme za difuzijata na kulturnite elementi ~esto se spomnuva
poimot selekcija na vrednosti. Taka na pr. koga se sporeduvaat razli~ni
zaednici gledame deka nekoi preferiraat miren ìvot, drugi umereno
tempo na rabota, dodeka drugi pove}e sakaat da rabotst grozni~avo, za
da imaat {to pove}e i tn. Ova pokaùva deka lu|eto biraat razli~ni
segmenti od eden {rok imaginaren spektar a tie momenti koi
deluvaat na izborot gi narekuvame ~ove~ki vrednosti.
Ima mnogu univerzalni vrednosti koj site lu|e gi cenat kako na pr.
zdravjeto, ugledot, privrzanosta kon semejstvoto, slobodata na dvièwe
i tn. toa se ne{ta kon {to lu|eto teàt. No so nabrojuvawe na
univerzalnite vrednosti nie ne moème da ja razberime poedinata
kultura. Duri odkako ke doznaeme {to posebno se ceni a {to pomalku vo
odredena kultura moème da ja razbereme kulturata na toj narid.
Dominantna vrednost
Edna vrednost sekoga{ stoi na najvisoko nivo i toa e naj~esto onaa za
koja se `rtvuvaat drugite vrednosti. Lu|eto ne moàt istovremeno da go
cenat materilajnoto bogatstvo najpove}e od sa, najpove}e da go sakaat
semejstvoto, da ja postavuvaat ubavinata na najvisok piedestal, ili da go
postavuvaat obrazovanieto na prvo mesto, da ja oboàvaat disciplinata
i istovremeno da "umiraat za zlatna sloboda". Istorijata gi vodi lu|eto
kon izbor na vrednosti i odluki posebno vo momenti na kriza.
Zatoa se slu~uva da postoi hierarhija na vrednosti; lu|eto nesto
mnogu pove}e da cenat, ne{to pomalku, a ne{to treto sosema da

zenemarat. Taka na primer vo nekoi dràvi za higienata se `rtvuva se, a

na drugo mesto vakvite postapi se smetaat za snobizam. Ili nekoi lu|e
tro{at mnogu sredstva za hrana, drugi za razonoda {to pokaùva deka
sekoja sredina ima razli~ni preferenci.
Vrednostite retko se svesni {to zna~i deka mnogu ~esto edno, a se
odnesuvaat sosema poinaku. Ova doa|a odtamu {to lu|eto ne gi poznavaat
~esto vednostite {to gi vle~at napred zatoa mnogu po~esto posmatra~ite
da gi prepoznaat pozitivnite verdnosti kaj lu|eto po nivnite akcii
odkolku po zborovite so koi se izrazuvaat tie. Taka na pr. ako nekoj
ekonomski zaostanat narod se àli na te{kiot ìvot toa istovremeno ne
zna~i deka visokiot ìvoten standard im e nivna najvisoka cel. Ako tie
i ponatamu ne gi popravaat svoite bedni ku}i, ne pravat ni{to na poleto
na podignuvaweto na pismenosta, pokaùvaat indolencija prema
higienata i medicinata, gi ignoriraat proektite za unaprebuvawe i
razvoj zna~i samo po sebe pokaùvaat deka ìvotniot standard ne im e
najvisoka cel. Ova sekako ne dokeùva deka ovie lu|e nemaat smisla za
o{to~ove~ki odnosi za podobar ìvot (tie sigurno bi bile pozadivolni
koga bi imale podobri uslovi za ìveewe), no istovremeno deka ne gi
posakuvaat tie pridibivki po sekoja cena. Niv im e povredna
individualnata nezavisnost odkolku obrabotlivata zemja ili o~igledno
pove}e go posakuvaat sopstvenoto tempo na relaksirano odnesuvawe
odkolku dopolnitelni obvrski.
Vo vosokorazvienite kapitalisti~ki dràvi kade rabotata i
bogatstvoto vaàt za najvisoki vrednosti gi vodat i lu|eto vo toj pravec.
Ova zna~i deka zapadnata civilizacija ja nametnuva potrebata od dobra
rabota, postignuvawe na kariera, konforna ku}a, sopstveni avtomobili.
Vrednostite se kako aksiomite. Za niv nema objasnuvawe bidejki tie
se ve}e izbrani od predhodnite generacii na eden teren. Taka na
primer za najgolem del od amerikankite koi se razveduvaat e nedostatok
na "sloboda na dvièwe" i veruvaweto deka balansot }e go postigni so
povtornoto steknuvawe na nezavisnost. Ona {to za amerikankata e
nepodnoslivo, za nea e sosema razbirlivo (self evident) i nikakvo
natamo{no objasnuvawe za nea nema osven faktot deka slobodata e
nejzinata najvisoka vrednost.
Sekoj "}ev" ne se narekuva vrednost tuku samo onie preferenci koi
vaàt kako moralni vrednosti i se priznati od op{testvoto. Ona {to se
narekuva ~ove~ka vrednost toa ne se samo posakuvanite predmeti i
situacii tuku i ona {to e potrebno. Vrednostite vo edna zaednica se
izrazuvaat vo literaturata, vo naukata ili preku narodnite pogovorki.
Edna sociolo{ka publikacija na {ve|ankata Alve Murdal jasno gi
izrazuva domonantnite vrednosto kaj {ve|anite vo pogled na semejstvoto
a isti taka i moralnata pozadina na takviot stav (1941). Me|u
najvisikite vrednosti se spomenuvaat:visokiot ìvoten standard,
ekonomsta izedna~enost pome|u maòt i ènata i t.n.
Vo odredeni periodi svesnite i nesvesnite vrednosti se vo nekoj
potpoln sklad, a mladata generacija gi prima vrednostite od postarite i
od po{irokata sredina. No doa|aat i takvi periodi koga pod povr{inata
po~nuvaat da se sozdavaat novi vrednosti a koga starite ja gubata svojata

va`nost. Toa se slu~uva vo periodi na kriza, vo periodot na tranzicija

pri {to lu|eti se odnesuvaat na na~in koj {to ne moèl da se predvidi
ne{to porano. Vo perodot na kriza poedincite nosat individualni
odluji i toa so ~uvstvo na motalna opravdanost. Ova moè da vredi duri
i koga ne se raboti sami za li~ni celi tuku i celi i za zaednicata.
Istoriska uloga na vrednostite
Vrednosnite orientacii, koi postojat otporano vo odreden prostor,

odlu~uvaat kako }e se odnesuvaat lu|eto vo razli~ni situacii; pri
primena na sila, vo mirnovremenski uslivi i tn.
Istorijata pokaùva deka, sekoja invazija i tu|inska okupacija na lu|eto
im e nepodnosliva provokacija. Sekoe novo iskustvo gi jakne starite
vrednosti i veruvawa deka ne smee da se trpi bilo ~ija agresija. Takva
bila reakcijata vo Jugoslavija na germanskata invazija vo Vtorata
Svetska vojna, iako okolu 11% od jugoslovenskoto naselenie zagina, {to
bilo osum do deset pati pove}e otkolku vo drugite evropski dràvi
(osven vo Polska, kade sostojbata bila mnogu sli~na).
Vo juna~kata orientacija narodnata sloboda ima mnogu pogolema vrednost
otkolku ìvotot na poedincite. Taka site elementi koi doa|aat od
omrazenite neprijateli se odbivaat, pa bez obzir na toa dali se korisni
ili imaat visoko kulturen kvalitet.
Orientacija na pasivna rezistencija
Postoi toga{, koga vo vrednosnata orientacija ìvotot e na najvisokoto
skalilo, i se otstapuva od nasilstvoto duri i koga se raboti za
sopstvena odbrana. Gandi vo Indija, svesno go zastapuval ovoj stav, a
meksi~kite Indijanci odele po ovoj pat nesvesno koga na
konkvistadorite im davale samo slab otpor. So sigurnost preovladuval
stavot deka ludost e da mu se sprotivstavuva{ na tolku golema sila i
deka e najva`no da go spasi{ sopstveniot ìvot.
Vrednostite na lu|eto delumno se determinirani od nivnata kultura, no
segoga{ e prisutna i odredena individualna komponenta.
Individualnite odliki najpove}e doa|aat do izraz ve}e istaknavme vo
uslovi na krizi i katastrofi. Posebno vo uslovi na vojna pa|aat site
avtoriteti, a lu|eto se raspa|aat na razli~ni neprijatelski grupi.
Vo vakvi uslovi lu|eto individualno gi biraat svoite vrednosti, so
~uvstvo za moralna opravdanost. Momentot na individualnata moralna
odluka i odgovornost, ima posebno zna~ewe vo smisla na toa, deka
vrednostie imaat pogolema privle~nost i ja~ina pred da se
oficijaliziraat i stanat su{tinski priznati vo taa sredina. Vo
momentot kog vrednostite }e stanat pravilo, parola, koj se propoveda i
koja se sproveduva pod sankcii, redovno ja gubat svojata mo}. Mnogu luge
toga{ stanuvaat apati~ni, a nekoi toga{ i odat vo opozicija. Koga
vrednostite }e ja izgubat odlikata na dobrovolni odluki, pra{aweto na
disciplina doa|a vo preden plan, a se pojavuva i oportunizam.
Poimot ~ove~ki vrednosti se koristi ~esto vo socijalnite nauki i po
mislewe na mnogu antropolozi i sociolozi se smeta deka tokmu preku
ovie elementi moè da se nau~i mnogu za edna nova zaednica; za cel

sostav na nejzinata kultura, socijalnata organizacija, odnosot prema

realnoto i ekstremnoto i t.n.
Tema 3.
Rasi
Терминот раса многу често се употребув, а притоа и се

злоупотребува, особено кога станува збор за човечкиот вид.
Тоа посебно се должи на тоа што овој поим многу потешко може
да се дефинира кај човекот во споредба со растенијата и
другите животни. Во биологијата расата е класификациска
единица која е пониска од подвидот (subspcies) а е повисока
од вариететот.
Во антропологијата со овој поим се означуваат збирови на луѓе, кои по
наследената боја на кожата, висината на телото, обликот на лицето и черепот,
обликот и бојата на очите се разликуваат од други заедници кои на сличен начин се
хомогенизирале.
Poimot rasa nastanal pred da bidi nastanata nau~nata definicija. Vo
minatiot vek preovladuvala idejata deka najgoleniot del od dene{noto
naselenie ako ne i celo e rasno pome{ano.
Во антропологијата расата не е основа за настанување на нов
вид. Белезите на расата се остатоци од далечните времиња
кога човекот се уште не бил изложен на дејство на законите
на опшествениот развој и кога немало мешање кое започнало во
текот на леденото доба. Расите настанале под дејство на
природата во определени географски средини во кои човекот се
приспособувал за живот. Токму поради тоа, расите се
адаптирани, облици на определени полиморфни видови на
определени услови кои се одржале под дејство на природната
селекција.
По општо прифатената моногенетска хипотеза човечкиот

род претставува еден вид Ноmо ѕарiеnѕ, во кој се
поинтензивното мешање на луѓето и нивните култури, факторите
на природата довело до создавање на единствениот сегашен тип
на човек. Во современата класификација и систематика на
човечките раси покрај за општите морфолошки карактеристики
се води сметка и за просторното и временското појавување на
расата (антропогеографски фактори), за нивните роднински
врски (филогенетски односи), меѓусебното вкрстување (расен

метаморфизам) и на други фактори кои се развиваат под

дејство на природната средина на човекот.
Од биолошка гледна точка современото човештво е

претставено од единствен вид Homo sapiens, кој се дели на
помали заедници, раси. Настанувањето на името има различно
објаснување. Зборот се изведува од арапскиот збор ras
(глава, почеток, потекло) и од италијанскиот збор la rase
(раса, племе). Зборот la rase, во истата смисла на значење
како и денес, се сретнува многу пред формирањето на
антропологија та како наука, во трудовите на Берни (Bernie),
во далечната 1684 год.
Во антрополошката научна литература утврдено е дека под

терминот раса не се подразбира: социјална, историска,
политичка туку исклучиво биолошка категорија. Токму поради
тоа во разграничувањето на расните разлики посебно значење
имаат сознанијата од генетиката, а пред се од
антропогенетиката, бидејќи сличностите кај разните луѓе или
цели групи, а посебно нивното заедничко потекло и сродство
можат да се докажат само на основа на генските компоненти.
При дефинирањето на расите како основни детерминанти се
земаат: бојата на кожата, на очите и на косата, обликот на
главата и лицето и висината на телото. Овие особини немаат
никакво значење за секојдневната активност на човекот и на
неговиот живот. Но во исто време во современата
антропологија денес за раса се смета човечката популација
која се одвојува врз основа на генската сродност и се
поврзува со сличностите во физичкиот облик и територијалната
припадност.
Станува збор за биолошка категорија која е така
обликувана под дејство на географските, историските и
општествените фактори. Токму поради тоа во науката со право
се поставува прашањето дали е и зошто потребно делењето на
раси или за тоа е адекватен таксономскиот израз познат како
варијабилиtet.
Систематизацијата на човечките (и животинските) раси

секогаш, па и денес, е проследена со определени тешкотии,
бидејќи класификацијата мора да води сметка за меѓусебната
сродност, морфолошките особини и географската средина во
која се формирани заедниците на расата.
КЛАСИФИКАЦИЈА НА РАСИТЕ
Паралелно со формирањето на расите, диференцирањето на

обликот нa изедначувањето во нивниот збир под дејство на

надворешната средина, многу голема улога имале и процесите

на мегусебното вкрстување и мешање, што било неминовно при
непрекинатото движење на луѓето, што од своја страна довело
до појава на преодни мешани расни типови. Ваквите мешани
облици можеле да се најдат во изолација и така да претрпат
дејства и на новата средина. Поради тоа, при утврдувањето на
сродните односи, мора подробно да се проучи историскиот
развој и заемната поврзаност на расните процеси. Fосилните
материјали сведочат за развојот на современиот тип на човек,
но сепак ги нема доволно, па поради тоа класификацијата на
расите е далеку од конечното и целосното решавање. Овие
тешкотии доведуваат до големи разлики во утврдувањето на
бројот на расите, нивната поделба и местото на скалата на
класификацијата.
Желбата во морфолошки хетерогениот а биолошки

единствениот вид Homo sapiens да се воведе соодветна
систематика има релативно долга историја.
Уште во Стариот завет наоѓаме сознанија дека човечките
раси во денешниот облик се развиле од синовите на Ное кои
биле нивни родоначалници: од Сам настанала црвената, од Хам
црната и од Јафет белата раса. Определени визуелни обиди за
класификација потекнуваат и од старите Египќани кои во XV и
XVI век пред н.е. врз основа на бојата на кожата разликувале
четири раси. Едните биле со црвенушкаво темнокафеава боја на
кожата и тие биле Египќаните. Dругите биле Асирците,
Персијците и Евреите кои имале црнобледа боја на кожата, во
третата раса биле црнците, а во четвртата раса биле луѓето
со бела боја на кожата.
GOLEMI I MALI RASI
РАСЕН СИТНЕЖ И НАРОДИ НА ЧОВЕЧКИОТ ВИД ДЕНЕС
Нема сомнение дека денес можеме да зборуваме за три

големи раси на луѓе, бела, црна и жолта, поделени пред се
според бојата на кожата.

Но постојат и мали групи луѓе кои не можат да се

припојат кон ниедна од овие три големи раси. Речиси сите
живеат во многу тешки услови. Сите тие малубројни групи на
луге можат да се означат како расен ситнеж. За некои од овие
групи луѓе ќе ги спомнеме најкаратеристичните особини.
Австралиски црнци
Во оваа раса на луѓе се

претставници кои многу
потсетуваат на прачовекот од
неандерталскиот тип.
На еден начин не
потсетуваат на можноста за
вкрстување мегу современиот
човек и неандерталецот.
Черепот им е со силни надочни
лакови. Устата и лицето им се
исфрлени нанапред, усните им се набрекнати, носот низок и
широк. Очите темни, косата црна и кадрава. бојата на кожата
кафеава. Телото им е вито. Мажите се високи од 167 до 172
ст, а жените од 151 до 159 ст. Австралиските црнци живеат
во степи и пустини. Жiвееле собирајќи храна и ловејќи
животни. За нив е карактеристично тоа што го измислиле
бумерангот. Канибализмот бил многу раширен во нивните
редови.
На Нова Гвинеја и источно од Австралија на мали и

поголеми острови во нивните прашуми живеат Меланежаниtе.

група Во оваа
луѓе спаѓаат
Паиуанциtе, кои биле
морнари. Во нивната
средина бил развиен
канабализмот и тоа од
обреден до гурмански
стил. Во овој простор
на Пацификот живеат и
Полинежаниtе кои живеат
речиси на сите острови
источно од Малезија.
Тоа се белци што живеат
најдалеку од Европа,
кои покрај
медитеранските белези
Меланежани
имаат и примеси на
жолтата раса. Имаат усни кои се само малку понабрекнати
отколку кај белата раса и за оваа раса важи сознанието дека
се една од најубавите групи на луте. Многу пред Европејците
знаеле за морепловството со што одамна ги населиле голем дел
од пацифичките острови и некои делови од Јужна Америка и
Антарктикот, и тоа пред XIV и XV век. И во оваа група бил
застапен канибализмот, иако има докази за постоење на
развиена култура и уметност.
Џуџиња или пигмејци
Овие луге живеат во мали групи во екваторијална

Африка, на Шри Ланка и на некои острови од Индонезија па се
до Нова Гвинеја и Малезија. Живеат во сенките на влажните
прашуми собирајќи плодови, а се вешти ловци, на кои
обработката на земјата се уште не им е позната. Во Африка се
познати како pигмејци а на Филипините ги викаат негриtо. Тие
имаат мал раст од 120 до 140 ст. Многу прилегаат на

Пигмејци
недораснати деца, со големи глави, кратки нозе и со
сразмерно голем труп, а значаен е и нивниот детски нерасипан
дух. Имаат vисоко чело, носот им е кус и широк, усните
набрекнати. Бојата на кожата им е ногу темна како кај
Африканците и кај црнците. Приспособени се на живот во
тропските прашуми. Кај жените на источните и африканските
пигмејци задникот има карактеристичен облик познат како
сtеаtopигија. Имено, поради насобраното масно ткиво задникот
е исфрлен наназад и на него мајките ги носат своите деца.
Стеатопигијата се сретнува и
кај Хоtенtоtиtе и Бушmаниtе, и тоа
само кај жените. Овие две племиња
живеат во Јужна Африка. Луѓето се
мали, куси и со светло жолтеникава
кожа. Косата им е кадрава и
разделена во мали перчиња.
Окото на хотентотите има
посебен облик бидејќи има мал
отвор и многу се разликува од
окото во нашата или монголоидната
раса. Двете племиња живеат многу
примитивно посебно околу и во
пустината Калахари. Бушманите
собираат и ловат храна додека Жена бушmан
хотентотите се сточари. Посебно се интересни цртежите на
Бушманите. За Хотентотите е значајно дека во пустината се
преселиле под влијание на Банту црнците, а потоа и на
Холанѓаните.

Во групата на Актидите и Антарктидите спаѓаат Ескимиtе.
Ескими
Тие се мали со височина од 157 до 165 ст, со кафеава

боја на кожата, со црни очи и коса. Имаат добро развиен
поткожен слој на маст кој е значително развиен и видлив на
лицето на жените. Се хранат со животински протеини и масти,
извонредни се морнари и морепловци по Северното Ледено Море,
а живеат со помош на припитомените кучиња и северниот елен
(карибу). Нивната татковина е северниот дел на Америка и
Гренланд.
Во оваа група луте се и Сибиридиtе кои живеат во
најсеверните делови на Азија и североисточниот дел на Сибир.
И Сибиридите се мали со височина од 156 до 160 сm. со темни
очи и коса. Во оваа група луѓе се i Лапонците кои исто така
се мали по раст со темна и лисеста коса. Татковина на
Лапонците, кои се номади како и останатите Арктиди, е
најсеверниот дел на Европа, посебно Скандинавија. Во белата
раса од оваа група се и Аину лугето кои живеат на северните
јапонски острови и на Сахалин. Оваа група се уште е енигма
за голем број антрополози, бидејќи нема решение за тоа како
било можно тие да се отцепат од својот бел подвид. Се

претпоставува дека некои прекавкасци многу рано се преселиле

на исток, каде што и се најдени определени споредни групи
кои потсетуваат на белците и бездруго се постари од жолтата
раса. Аину луѓето се со мал раст, со издолжена глава,
кафеави очи, црна коса, матнобела кожа. Тие се скромни
земјоделци и имаат посебен култ кон мечката.
Спротивно на Арктидите, на најјужните делови на
Земјината топка се жителите на Огнената Земја, припадниците
на племето Она, кои се високи околу 173 ст и спаѓаат во
таканаречените Памчиди (Патагонци и Техуелчи).
Од трите големи и бројни најсилни раси најнапред да се

запознаеме со црнците. Границата меѓу белиот и црниот човек
не е Средоземното Море, туку пустината Сахара. А врската
меѓу нив е долината на реката Нил. Притоа не смее да се
заборави дека пред холоцен била густо населена, а дека
нејзиното создавање е дело, меѓу другото, и на човекот.
Племето Зулу
Кај црнците се разликуваат неколку подраси, но сепак за сите
може да се дадат заеднички карактеристики кои им биле
познати и на старите Египќани и Римјани. Телото им е вито,
нозете имаат слабо развиени мускули на листовите, стапалото
им е плоснато, растот голем, кај некои племиња со просек и
над 180 cm. Главата кај мнозинството им е издолжена, лицето
ниско и широко,јаболкцата nа лицето силни, носот седлест и

широк, усните месести и набрекнати. Бојата на очите, на

кожата и на косата им е црна. Машките речиси и немаат брада
и мустаќи, како ни влакна по телото.
Меѓу црнците можат да се разликуваат четири групи или
подrаси:
1. Суданиди кои живеат јужно од Сахара по целата ширина
на Африка до Нил;
2. Нилоtиди кои се во горниот тек на Нил;
3. Паленегриди или прашумски црнци кои живеат околу
Екваторот; и
4. Банtуиди кои се јужно од Паленегридите.
Во последниве спаѓа познатото племе Зулу, кое по раст и
пропорции е најслично на белците. Од сите подраси
најбројни се Суданидите и Бантуидите. Првите се со висок
раст, просечно од 168 до 175 cm, а другите се малку
пониски и полнички (посебно изразено кај жените).
Суданидите се со потемна кожа од Бантуидите. Речиси сите
црнечки племиња живеат во патрiархalни односи.
Ја познавале црната металургија и имале голема смисла за
музика и уметност. Белците во многу црнечки племиња
донесле големи несреќи. Наметнувањето на црквата и
вероисповедта и извезувањето на робови се само неколку од
несреќите кои белците им ги нанесле на црнците.
Друга голема раса луѓе е жолтата. Оваа раса може да се

подели на азиска (монголска) и amериканска (индијанска)
подраса, иако вторава последните 20.000 години се развивала
самостојно, па ги нема сите карактеристики на азиската жолта
подраса.
Монголи
Првите имаат помал раст, а за сите е заедничка темната црна

коса која е остра и права, имаат широки јаболкца и слабо

развиени влакна по телото. Посебно карактеристичното

монголско око кај американските Индијанци се среќава многу
ретко. Телото кај Индијанците е покрупно, бојата на очите е
темна, а бојата на кожата е жолтеникаво кафеава. Индијанците
не се црвенокошци; тоа име белците има го дале поради боите
кои gi користеле во своите борбени ритуали за да ги заплашат
нивните непријатели.
Во Азија меѓу луѓето од жолтата раса разликуваме две

подраси. Првата се Палеомонголоидиtе, или Праазијаtи, од кои
најверојатно потекнуваат најстарите доселеници на Америка.
Нивниот раст е од 158 до 162 cm. имаат тркалезна глава и
шишкаво тело. Речиси сите Малајцн (жителите на Индокина и на
Сундските Острови), јужните Кiнези и поголем дел од
Јапонците и припаѓаат на оваа подраса. Таа создала висока
култура врз основа на развиеното земјоделство (изградiла
големи градови, со посебна архитектура, порцелан, барут и
др.).Втората подраса се Тунгидиtе, кои живеат во централна и
североисточна Азија и по своите знаци се најкарактеристични
претставници на жолтата раса. Во оваа група луге се и
Синидите, кои живеат во северна Кина и во Кореја.
Во жолтата раса спаѓаат и следниве подраси: групата

шаклеиндијаниди (кои живеат во тропска Северна, Средна и
Јужна Америка) и се карактеризираат со средна висина од 155
до 167 cm и со досга издолжена глава. Бојата на кожата им е
светлокафеава до црвенушкава. Очите немаат монголски набори,
а бојата им е многу темна. Посебно значаен за оваа подраса е
народот Тупи, кој со своите воени походи успеал да го рашири
својот јазик низ сите области на североисточна Јужна
Америка. Како посебна јужноамериканска подраса може да се
сметаат и високите (до 173 cm) Памpиди (Паtагонци).
Како посебна
подраса мегу
Индијанците се и
Неоиндијанидиtе.
Во оваа подраса
спаѓаат трите
историски славни
племиња: Ацтеки,
Маи и Инки.
Вiсината на
луѓето во оваа
подраса е околу
158 cm, главата
им е тркалезна и

кратка и често сплескана одназад. Висока култура во оваа

подраса развиле народите Запатеки, Ацтеки, Маи, Чибчи и
Инки.
За Маите се знае дека биле познати астрономи со најдобар
календар тоа е народот кој ја вовел вредноста нула.
Инките имале развиена статистика и некој вид државен
социјалнзам. На територијата на денешна Канада и САД живеат
остатоци од подрасата Планида, кои се претставени како
Индијанци во сите филмови за Дивиот Запад. Нивната висина
била 161-172 ст, со тркалезна глава, орловски нос, темни очи
и коса, светла кожа, без монголска брчка на очите и со брчка
меѓу ноздрите и надворешниот дел од усните. Биле одлични
ловци, а помалку земјоделци.
Речиси сите iнднјански племиња, односно сите првобнтни

жители на Америка, доколку дошле од Азија, iмаат единствено
крвна група 0, што е спротивно на Азијците од жолтата раса.
Во Америка речиси нема луѓе со крвна група В, која е
најкарактеристична за Азија.
Разбојништвата на белците и нивниот срамен начин на

уништување на Индијанците се познати; впрочем, тоа многу
прилегало на она што се случувало во Европа во времето на
инквизицијата.
За белците е најкаракте-
ристична особината на малку обоена
(пигментирана) кожа. Но, сепак,
тоа не е исклучитилно правило,
бидејќи повеќето белци надвор од
Европа се лисести, многу повеќе од
најјужните Италијанци или Шпанци,
многу повеќе од Ромите, но сепак
помалку од Црнците и
Австралијците. Сепак за белата
раса е карактеристично присуството на влакна по телото, на
брада и мустаќи: може да имаат зелена или сина боја на
очите, а кожата кај некои од нив е толку малку пигментирана
што се гледаат и малите крвни садови под неа.
Пред големите откритија и преселби голема група на

белата раса живеела во форма на повеќе подраси од Индија до
западноевропскиот брег на Атлантскиот Океан, како и во
северна Африка до Сахара и преку долината на Нил, се до
Етиопија, каде што почнувала да се меша со расата на
црнците. Покрај Средоземното Море постои белата подраса
позната како Медиtераниди (кои се сметаат за, предци на

Атлантидите, Нордидите, Ориенталтидите и др.). Тоа било

местото на појавата на првата висока култура која почнала на
Блискиот и Средниот Исток, а подоцна се проширила на запад
(со старите Грци и Римјани). За сите нив е карактеристично
што имале висока и вита става, издолжен череп и лице со
сразмерно голем нос. Во втората група се Алпидите,
Балтидите, Арменидите и Динаридите, за кои е карактеристична
висока става и помала брахикефалија.
Подраси на Медиtеранидиtе и нивни tиpови.

Да започнеме со белците надвор од Европа. Најпрво Ведидиtе,
кои најверојатно имаат заедничко потекло со Австралијците.
Живеат во прашумите на Индија, посебно на островот Цејлон
(Шри Лнака). Имаат раст 156-159 ст, силно кадрава коса,
низок и широк нос, набрекнати усни, со кафеава коса, очи и
кожа. За нив е значајно дека се најпримитивниот сегашен тип
луѓе, а на местата каде што живеат е сместена најстарата
форма на бели луге.
Индидиtе се раширени во јужниот дел на Азија, посебно

во Индија до Брамапутра, каде што граничат со
Палеомонголоидите.
Ориенtалидиtе се
раширени низ Персија (Иран),
по цела Арабија и северна
Африка. Во оваа група се
Бедуините и Берберите.
Карактеристично за овој тип
белци е тоа што имаат
бадеместа форма на очите.
Носот им е тесен, често
орловски, косата и очите им
се црни, главата издолжена,
а телото со висина од 165 до
170 cm.
По јужна Европа и на средоземноморските острови

раширена е подрасата Медиtераниди. Тие се во блиско сродство
со Ориенталидите, само што се поситни и важат за едни од
најубавите типови луѓе. Нивниот раст не е голем (околу 164
ст), но имаат иделна пропорционалност на сите делови. Многу
модели на класичните грчки кипови му припаѓале на овој тип.
Бојата на кожата им е најтемна во Европа, очите им се
кафеави, косата темна, носот тесен и рамен. Најмногу ги има
во Шпаннја и делумно во Јужна Франција и јужната половина на

Италија и Грција, како и во Јужна Далмација i по

далматинските острови.
Аtланtидиtе се тип бели луге со голем раст, долги

глави, кафеави очи и коса. Ги среќаваме по атлантското
крајбрежје и во Средоземјето. Според голем број норвешки
научници од етнологијата и антропологијата, во овој тип луѓе
спаѓале Викинзите.
Во најбелите европски типови спаѓаат

Нордидиtе. Тоа се луге со висок раст
(околу 173 ст), со издолжена глава, сини
очи и коса, бела до светликава кожа, со
прав или конвексен нос. Овој тип е
посебно раширен во северна Европа, го има
на Исланд, на источниот брег на Англија и
Ирска, во Норвешка, малку во Шведска,
Данска, во северна Германија и Полска.
Нордиец
Подраси на Брахикефалиtе.
Овде спаѓаат Алpидitе, кои се со раст околу 163 ст. Бојата
на кожата им е светла, бојата на косата и очите темна, а
косата права. Главата им е тркалезна, како и лицето, а носот
краток и прав или конкавен. Нив низ Европа ги среќаваме во
средна Fранција, секаде по Алпите, во Чешка, Словенија и
дел од Хрватска, Украина и др. Блиски со оваа група се и
Берберите во северна Африка.
Доста раширен тип се и Баltидitе, кои се

со светол тен, со тркалезна глава и
раст приближно околу 165 стп, со прав
или конкавен и краток нос, сиви или
модри очи, светла коса. Балтидите се
раширени по источниот брег на
Балтичкото Море, посебно во Финска, во
Естонија, Литванија и Литва и во дел од
Полска. На Карпатите, Балтидите
граничат со Алпидите и Динаридите. Без
сомение, Балтидите и дел од Старите
Словени дошле во нашиве предели. Балтид
Динаридиtе се посебно раширени на Балканскиот Полуостров.

Тие се прилично високи (172 до 176 ст), често со рамен череп
одназад, кафеави очи и коса. Динаридите имаат кратки раце,
што е посебно изразено кај жените, широки колкови, долги
нозе, вита и цврста става. Динаридите спаѓаат меѓу
највисоките луѓе на светот. Имаат посебно развиени влакна по

телото и брадата. Овој тип луѓе ги има во Херцеговина, Црна

Гора и Далмација.
Во блиско сродство со Динаридите се

Арменидиtе, но за разлика од нив се многу
помали по раст. Посебно карактеристичен за
овој тип луѓе е профилот на главата. Носот им
е доста изразит, голем, оздола накривен и на
крајот месест. Челото им е искосено наназад.
Арменидите се раширени по цела предна Азија и
преку Босфорот поминуваат на Балканот. Нивните
типични профили ги среќаваме на асiриските
споменици во Месопотамија.
Арменид
Најстар тип белци се Палеевроpидиtе, кои се многу слични на

Нордидите и Атлантидите. Имаат нежна става, долга глава,
светли очи и темна коса, која по пубертетот најчесто
потемнува. Кожата им е потемна, очните дупки им се ниски и
широки, а долниот дел од лицето е поширок. Остатоци од оваа
подраса се сретнуваат во Шведска и во Германија, секаде по
Европа, па и во Шпанија.
Ова е само дел од описот на современите раси, подраси и

типовп луге. Мегутоа, ова е само една страна на човечката
биотипологија, додека за другиот дел ќе зборуваме понатаму.
И најпосле, za улогата на „расата",во позитивна и во

негативна смисла.
Денес, расите ги сфаќаме како (првобитни) адаптациски форми
на човекот во определена природна средина. Кај човекот нема
чисти раси, во генетска и во биолошка смисла, бидејќи колку
што денес можат да се утврдат фактите - тој секогаш се мешал
со припадниците на други раси секогаш кога за тоа ќе му се
укажела можност. Мошне е проблематично да се говори, за
определени расни типови во рамките на големите заедници на
бели, жолти и црни. На ваквите прашања, денес нема одговор,
бидејќи нема ниту една чиста раса.
Антропологот мора да ја познава „материјата", живиот човек
или скелетот од автописијата, а не само апстракции врз
основа на мерки што честопати не ги опфаќаат значајните
форми, односно значајни за некое приспособување на
средината, природна или социо-културна.
Расизмот е проблем што го победнле физичките антрополози, а
со разум го надминале и мнозинството луге. Меѓутоа, тоа е
проблем што постои и насекаде настанал во основите,
веројатно, уште во дамнешните времиња на палеолитот и

сигурно на неолитот. Се работи за чувствен проблем, кој им е

многу поблизок на социолозите и на психолозите, отколку на
антрополозите. Повеќе од очигледно е дека и денес има многу
расизам во светот. И не само кај народите кои нашите весници
ги подучуваат и ги прекоруваат, туку и на многу други места,
па дури и кај нас. Ако, можеби и не се работи за расизам од
најлошиот вид, сепак постојат сите психички предуслови и
некакви социолошки моменти. Иако не се сомневаме во
телесните и духовните разлики меѓу нашите народи,
антропологот мора, во прв ред, да го интересира прашањето
дали тие разлики претставуваат последица од културната
заднина или пак, тие се навистина биолошко-генетски. Покрај
економските и општествени причини, кај расизмот најверојатно
се работи за длабоки психолошки корени на етноцентризам,
односно свест за припадност на определена заедница, за
агрегација што ја признаваме за своја и ја сметаме за
подобра од другите. Меѓутоа, тоа се изразито психолошки
проблеми и само еден, иако не најмалку важен миг, може да
предизвика избивање на расизмот, ако се дадени и другите
моменти. Меѓу тие моменти спаѓа и економската состојба кај
некој народ, па повеќепати се случило таа да предизвика
злонамерни испади, што во Европа најчесто ги почувствувале
Евреите и тоа, кај различни народи. Опигго земено, би можло
да се каже дека расизмот и неговите последици најчесто ги
чувствуваат емигрантите. Посебно проучување бара расизмот во
Јужна Африка. Меѓутоа, сметаме дека тоа не спаѓа во рамките
на овој учебник.
Мегугоа, расизмот постои, и должност на секој антрополог и

етнолог, без оглед дали е соматичен или социо-културен, е да
го проучува и постојано да предупредува на неговите
смртоносни последици.
Како заклучок од сето она што е кажано, е дека би морале да
мислиме на образованието, на научната програма на
антрополозите и на етнолозите. Антропологот речиси не може
да ја совлада целата етнологија, а етнологот целата
антропологија. Меѓутоа, сосем исправно би било, барем за
време на студирањето, и едниот и другиот да бидат запознати
со основните проблеми и факти на сестринските науки. И, како
што антропологот мора во својата работа да ги познава
етнолошките особености на конкретното истражување на
населението или на народот, и етнологот мора да биде
подготвен, односно школуван,за основни антрополошки
набљудувања. Во обете струки станува збор за работно
вклучување и познавање на методот на набљудување и на соби-
рање податоци. Најтесната соработка меѓу антрополозите и
етнолозите сигурно ќе вроди со вредни успеси во полза на

целото човештво. Обете науки се живо поврзани со

секојдневните прашања во практиката, а никако само теоретски
или како екс-катедра.
Разлики во консtиtуцијаtа
Конституцијата е индивидуална форма на определен

организам со сите негови посебни, вродени особини. Овие
особини се манифестираат во надворешната форма на градбата
на телото, во формата на одделни клетки и органи и во
начинот на реагирањето на надворешните впечатоци (дразби).
Тие се изразени во карактерот, во темпераментот, па дури и
во склоноста спрема извесни заболувања. Конституционите
типови се општи за целиот човечки род, без оглед на расата и
полот. При проучувањето на конституционите особини обично се
наидува на големи тешкотии, бидејќи секој поединец треба да
биде сестрано испитан. Постојат низа функционални својства,
за кои се уште нема сигурни методи за истражување, иако се
насетува постоењето на тие дiнамични особини.
Бројот на конституционите типови варира, а за нивната

ознака постојат многу називи. Притоа постои стремеж што
постриктно да се окарактеризира секој одделен тип.
Колку што е поедноставна поделбата, толку таа е
понесовршена.
Набљудувајќи ги фигурите, нивната телесна градба,

ставата, проучувајќи го нивниот карактер, душевните,
духовните и сите други особини на поединците, можеме да
дојдеме до заклучок дека има многу луѓе кои во темелните
основи на сите тие особини личат еден на друг, така што се
издвојуваат во еден тип. На пример: во нашиот јазик постои
терминот „полничок”. Тоа е добро нахранет човек, со
заокружени контури, со малку подолг труп во споредба со
екстремитетите. Неговата цела појава е малку тромава. Тој е
добродушен, широкоградо примен во друштвото, секаде добро се
снаоѓа и секогаш, барем навидум, е задоволен. Сите животни
неволи ги поднесува мирно, со насмевка, како да не го
преживува настанот длабоко. Неговата појава е сiмпатична,
иако естетски не е на некое завидно ниво. Во неговите очи и
во изразот на лицето нема злоба, дури и кога ќе се налути
личи на големо дете. Кога е во невола секој широкоградо му
помага, па затоа и тој секогаш ќе се одзове и ќе му помогне

на друг во невола. Спие безгрижно и во секоја пригода, јаде

со задоволство. Тоа е конституционен тип. Овде не игра улога
само надворешната сличност ниту бојата на кожата и косата
како и полот, туку збирот на сите слични особини на
поединците им дава можност да се издвојат во посебен тип.
Меѓутоа, за наши потреби, за да биде корисно учењето за
конституцијата, доволно е да обрнеме внимание на морфолош
ките разлики на одделни конституциони типови.
Наједноставната поделба позната од стари времиња

(Хипократ), разликува два типа: habitus phtisicus и habitus
apoplecticus. Овие два екстремни типа морфолошки се
разликуваат главно по тоа што кај еднiот доминираат
надолжните димензии, лонгитудиналните, а кај другиот
напречните, трансверзалните.
Првиот има висока става, подолги екстремитети,
сплескан граден кош. Вториот е низок по раст, со краткi
екстремитети, со широк граден кош и раменици.
Шредер (Schreider) тоа го нарекува вертикална и
хоризонтална конституција. Според поновата класiфикација,
тоа е лептосомен тип - висок човек, тесен, грацилен: a
вторiот, еврисомен тип - низок човек, широк, корпулентен.
Мегу овие два основни типа што ги спомнуваат речиси сите
досега познати автори како основни само под разни имиња,
постојат цела низа преодни форми коi повеќе натежнуваат било
на едната или на друтата страна. Ке наведеме неколку
најпознати примери од конституционалната класификација.
Методите за поделба се многобројни. Некои класификацин се
едноставни, додека други се комплицирани.
Авторите од разни земји даваат свои класификации:

италијанската школа – Viola и Pende; француската – Sigaud,
Mac Auliffe Manouvrier американската - Stockard и Beam,
германската – Kretschmer, Brugsieh итн.
Oригинална е класификацијата според Сигауд-Мак Нулиф.

Таа се базира врз фактот дека кај поединци определени
функционални системи морфолошки се манифестираат и тие
доминираат. Оваа класификација разликува четири типа:
респираторен, дигестивен, мускуларен и церебрален.
Кај респираторниот тип преовладува системот за дишење.

Лицето е мало, особено развиено во пределот на носот и
јаболкцата, а челото е ниско и тесно. Носот е испакнат,
честопати широк. Долната вилица е слабо развиена, заострена,
така што целото лице изгледа како клин. Профилниот агол е
остар вратот долг и тесен. Градниот кош е многу долг, допира

речиси до карличната коска и има форма на превртен трапез.

Епигастричниот агол е многу остар, а ребрата јасно видливи.
Стомакот е мал, а половината тенка. Екстремитетите се долги,
тенки. без изразени мускули.
Кај дигестивниот тип преовладува системот за варење.

Лицето е со низок. слабо развиен нос, со мошне изразени уста
и вилица, со силна мускулатура за џвакање, така што лицето
има форма на трапез. Вратот е краток и заоблен. Рамениците
се тесни,. градниот кош е краток, во долниот дел широк, со
тап епигастричен агол. Стомакот е голем, особено во
поодминати години, а рамениците-заокружени. Широкиот граден
кош и големиот стомак на трупот му даваат форма на буре.
Екстремитетите се кратки и дебели.
Кај мускуларниот тип преовладува силната мускулатура.
Лицето е во форма на квадрат затоа што сите предели се
еднакво развиени. Вратот. поради силно развиените мускули. е
релативно краток. Раменицпте се широки. градниот кош е
сразмерен, половината изразена, стомачната мускулатура
видлива, а екстремитетите сразмерно силни.
Кај церебралниот тип фигурата е мала, главата голема,
лицето широко во горната третина од черепот, со испакнато
чело, има форма на превртен трапез. Рамениците се тесни,
градниот кош е плоскат, колковите тесни, а рацете и нозете
тенки.
Една од најпопуларните класификации. што е најраширена
во научниот свет и која што денес најмногу се употребува. Е.
Кречмеровата (Е. Kretschmer) класификција. Проучувајќи
поединци, тој издвоил неколку типови и секој од нив го
разработил до најпрецизни поединости. Овие детали ги
поврзуваат одделните типови, а истовремено и ги
раздвојуваат. Сликата 5.3. претставува вовед во поделбата
што не мора да се смета за детална, но која дава многу
корисни забележувања. Посебно се прпкажани машки фигури, а
посебно женски, со карактеристични морфолошки детали за
определени конституциони типови. Како основни типови Кречмер
ги разликува следниве;
Астеничен тип (asthenia = немоќ). Овој назив е можеби

малку несоодветен, но треба да се знае дека тој не означува
болезливост. Тој треба да се разгледува во врска со следниов
лептосомен тiп. Карактеристики на астеникот се: впечатливо
долги долни екстремитети, поради што растот е навидум висок.
нозете грдомазни, а бедрата не се допираат. Лицето е тесно,
често со вдлабната образи, носот тенок, носните крила
стиснати, кожата бледа и проѕирна, така што низ неа често се
гледаат и крвnите садови. Поткожното сало е слабо развиено,

мускулите млитави, градниот кош однапред сплескан, долг и

тесен, со видливи ребра. Горните екстремитети исго така се
долги и висат, а шепите се ковчести. Лопатките се испакнати
и спуштени. Жените од овој тип се грацилни и во споредба со
мажите имаат низок раст. Ако сите овие детали се претерано
нагласени, тогаш, на пример, имаме жена којашто во обичниот
живот ја споредуваат со штица. Кај астеничните жени аголот
мегу надлакотот и подлакотот е впечатливо изразен, поради
косата положба на попречната оска од лакотниот зглоб накај
надолжната оска од рамената коска. Надлакотите се припиени
за телото.
Лептосомниот тип (leptos = тесен, тенок; ѕота = тело) е

близок до астеничниот. И кај него фигурата е висока и тесна,
еластична и подвижна, така што ваквите луѓе се најсоодветни
за лесна атлетика. Нозете им се долги, а мускулите цврсти,
иако не им се посебно манифестирани. Градниот кош кај нив е
нормално граден, не е сплескан, иако е малку подолг. Лицето
им е долгнавесто, тесно, носот тенок, а поткожното сало
умерено развиено. Накратко, растот во висина е нормален,
додека растот во ширина смален. Ова се забележува не само
кај одделни делови од телото, туку и кај одделни видови
ткива, коски, во мускулите, па и во масното ткиво и крвните
садови.
Атлетски тип. За овој тип карактеристични се силата и

мажественоста. Коските и мускулите се сплно развиени, растот
висок, често над 180 cm. Лицето е ковчесто и малку
заокружено. Носот е поширок, носните крила јасно видливи.
Главата е крената. Вратот е релјефен, со силна мускулатура.
Рамениците се широки. Градниот кош е сразмерен. Стомакот е
оптегнат, со јасно видлива мускулатура. Бедрата се силни и
се допираат при исправена положба. Според ширината на
рамениците карлицата е тесна, така што се добива впечаток
дека целото тело постепено се стеснува во каудална насока.
Нозете и рацете се мускулести, со цврсти зглобови.
Поткожното мрсно ткиво рамномерно е распоредено без
прекумерна дебелина. Телото, воопшто, е сразмерно градено.
Припадноста кон атлетскиот тип се манифестира уште на млади
години и ги задржува своите карактеристични особини се до
староста. Овој тип им служел како модел на античките вајари,
коишто ја сметале за модел на
машката убавина. Инаку, овие луѓе се занимаваат со тешки
физички работи и имаат добар апетит. Жените имаат исти
особини како и мажите, само што кај нив се поголеми
наслојките на масно ткиво, па според тоа и контурите кај нив
се позаокружени. Тие се полнички, но сепак не се дебели.

Ваквите жени не можат да се сметаат за идеал на женската

убавина, бидејќи тие немаат грацилност. Во случај на
прекумерна развиеност на екстремитетите, целата појава се
приближува до патолошката форма на акромегалија.
Евросомен тип (eurus = широк). За овој тип

карактеристичен е растот во ширина. Во однос на
екстремитетите трупот е долг, меѓутоа растот е низок поради
кратките нозе. Главата е голема, лицето и носот широки,
вратот краток, градниот кош и карлицата широки. Сите телесни
шуплини се релативно големи, за што придонесуваат и масните
наслојки, особено кај жените. На прв поглед се чини дека
овој тип се приближува до атлетскиот, но тој сепак се
разликува од него. Кај атлетскиот тип ширината на рамениците
се манифестира поради развиените мускули, додека кај
евросомот за општата ширина на телото пресудна е ширината на
градната шуплина, а мускулите се слаби. Кај евросомот кожата
е мека, мазна, некои мускули не се оцртуваат. По раст тие се
помали, но имаат поголема тежина. Кај мажите масните
наслојки се најголеми на трупот, и тоа посебно на стомакот,
а кај жените на градите и на слабините. Цртите на лицето се
меки, линиите заокружени. Кај постарите луѓе нозете често се
претерано тенки, што ги прави слични со жабешка фигура.
Пикничен тип (piknos = цврст). Ова е тип на атлетичар

за фрлачки дисциплини. Според својата надворешност се
приближува до евросомот со извесен стремеж за прекумерна
дебелина. Главата е тркалезна, лицето широко, особено во
виличниот дел, очите мали, носот широк, вратот краток и
широк, силен тил. Рамениците се заокружени, релативно тесни
во споредба со обемот на градниот кош. Градниот кош е широк,
краток и преминува во стомак со голем обем, што се стреми на
тркалезност, без изразени граници. Рацете се кратки, шепите
широки, прстите дебели. Нозете исто така се кратки, па кога
седи пикничар изгледа дека тој е повисок отколку што е.
Браздите на кожата се јасни поради големите масни наслојки.
Ова се петте основни конституциони типови според Е. Кречмер,

кој бил лекар-психијатар. Проучавајќи ги душевно заболените,
констатирал дека може да ги подели во две групи. На едната
група и припаѓаат лица чијашто болест има депресивна и
манијакална форма на лудило, а на другата и припаѓаат
шизофреничарите (младешко лудило). Овие болни се разликуваат
не само според начинот на манифестирањето на болеста кај
нив, туку и според својот морфолошки изглед. Првите, главно,
се мали по раст, тромави, додека вторите се високи и витц.
Е. Кречмер дошол на идеја дека и меѓу душевно здравите луѓе

постојат двете исти групи, чии припадници се разликуваат и

според карактерот и според надворешниот изглед. Тој ги
карактеризира како луѓе со zyclothym-ен и shizothym-ен
темперамент. Според конституцијата, првите и припаѓаат на
екстремната основна група (brevilignes, habitus apoplecticus
која Е. Кречмер ја означува како пикничен тип. Другите и
припагаат на екстремната основна група (habitus phtysycus
longilignes), односно на лептосомниот тип на Кречмер. Значи,
тоа се неговите два основни типа, а покрај нив ги издвојува
и варијантите на секој од нив. Така, астеничниот и
атлетскиот тип се варијанти на лептосомниот, додека
пикничниот тип е варијанта на еврисомниот. Циклотимните
типови според својот менталитет имаат широк, отворен поглед.
Природни се, реални, енергични и претприемливи, брзо ги
донесуваат своите, често мошне оригинални мислења, кои имаат
јасен, конкретен карактер. Шизотимните типови се
поограничени, затворени, нерешителни во своите акции,
длабоко преживуваат, чувствителни се, склони кон апстрактни
поими со идеалистички сфаќања, натежнуваат кон метафизиката.
Проучувајќи познати луѓе, чиишто имиња се влезени во
историјата, Е. Кречмер се обидува да ги вброи во своите две
основни групи. Во првата група {Phycniqes - cyclothymes) ги
вбројува Дарвин (Darwin), Гете (Goethe), Хумболд (Humbold),
Кох (Koch), Пастер (Paster), Зола (Zola), а во втората група
(Leptosomes-shisthymes) Калвин (Calvin), Кант (Kant),
Микеланџело (Michelangelo), Њутн (Newton), Русо (Rousseau),
Робеспјер (Robespiere), Толстој, Шилер (Schiller), Волтер
(Voltare).
Чисти конституциони типови ретко се среќаваат.

Мнозинството луѓе носат карактеристики на комбинирана
конституција (constitutions mixtae). Ова е дотолку
посфатливо затоа што конституцијата е вродена особина. а тоа
значи наследена од родителите кои често имаат различна
констптуцнја. Во таквите случаи извесни карактеристики се
повторуваат кај низа генерации (формата на носот, обликот на
усните и на одделни органи).
Нешто слично е забележано и при проучувањето на

пропорциите на телото. Имено, не постои калап што сите ќе ги
опфати сосем исцрпно. Од овие сознанија сепак може да се
извлече огромна полза, зашто иако бројките не се секогаш
исти, сепак се приближни.
За антропологот, кој стриктно треба да го определи

конституциониот тип на поединецот, понекогаш тоа е многу
мачна и тешка работа. Нам но ни е задача да навлегуваме во

сите детали, туку само во општи црти и да се запознаеме со

таа наука.
Vlijanie na geogravskite faktori vo formiraweto na rasite
Dene{nite antropolozi pomalku ili pove}e se sloùvaat so faktot

deka cela ~ove~ka populacij mu pripa|a na eden ist vid.
ôve~kiot rod e edinstven {to zna~i deka site rasi moèle da se
me{aat i da imaaat plodni potomci. Bidejki rasite sekoga{ doa|ale
do kontakt i se me{ale, ~isti rasi nema. Antropologijata smeta deka
nema ~ove~ki grupi, narodi ili rasi koi do{le vo kontakt a da ne
nastanalo me{ano potomstvo.
Ova gi navelo antropolozite da zazemat dva razli~ni stava spored
koi po misleweto na ednite ìtelite na planetata nastanale po pat
na me{awe na primitivnite ~isti rasi. Od druga strana se sloùvale
so stavot deka preku ovoj ~in na me{awe se sozdale novi rasi.
Prema nekoi avtori, vaka izme{anata populacija ima status na rasa.
Za drugi, tie se samo"etni~ka grupa" ili "narodi" ~ii rasni svojstva
antopolozite doprva treba da gi identifikuvaat.
Se javil u{te eden problem: dolgo se tvrdelo deka "sredinata"
direktno vliae vo preobrazuvaweto na ìvite su[testva. ôvekot ne
moèl da go izbegne ovoj op[t zakon. Otuka antropolozite ~esto
izjavuvaat deka diferenciraweto na rasite nastanuva zaradi sredinata
ili kako [to u[te nekoj veli zaradi klimatskite faktori.
Postarite avtori go istaknuvale somatskiot karakter ~ija nasledna
osnova sega potpolno e utvrdena i negovoto vlijanie na nadvore[nite
faktori. Lorens istaknuval deka spleskaniot nos kaj crnata rasa
poteknuva od na~inot na koj majkata gi nostla svoite deca.
Sva]aweto na rasite kako modifikacija na vidot [to nastanuva pod
vlijanie na sredinata e edna od najstarite, no so tekot na vremeto toa
pretrpilo dlaboka preobrazba.
Sepak Semenov i Sergi (1950), objasnuvale deka karaktreisti~nite o~i kaj
Mongolite i Berberite nastanale kako rezultat na odbranbenata reakcija
na organizmot protiv svetlosta i mehani~koto dejstvo na vetrot.
Site antropolozi ne reagiraat na problemot na rasisite na ist na~in.
Nekoi se dràt na opredeluvaweto na dvete golemi grupi kako [to se
Crnata i Belata rasa. Drugi se trudat da gi odvijat "dobrite" od "lo[ite"
rasi. Zasega e dovolno da se istakni deka [iroko e rasprostraneta idejata
deka sekoja ~ove~ka grupa ne moè potpolno to~no da se klasificira.
Duri preovladuva i misleweto deka nema nade` za celosna i potpolna
klasifikacija na grupite
Studiite za rasite i nivnoto poteklo mnogu e ote`nato poradi
predrasudite i pogre{nite pretpostavki.

Vo istorijata na lugeto poimot rasa ~esto bil zloupotrbuvan so cel

edna rasa da vospostavi dominacija vrz druga rasa. So ova se skratuva
mo`nosta za ednakov tretman na cela populacija i im se ovozmoùva
needakov razvoj, pa duri im se prepi{uvaat lo{i osobini i slaba
inteligencija.
Poimot rasa kako se upotrebuva vo popularniot govor se smeta deka
deka e ve{ta~iki i proizvolen, pa i naukata ne go priznala.
Postanokot na rasite ne e to~no poznat. Izoliraniot ìvot na rasite
niz dolgite epohi gi zgolemuval se pove}e morfolo{kite specifiki
na grupata, i po iljadnici godini lu|eto dobile familijarna
sli~nost.
Se misli deka rasite nastanale rano, vo periodot koga se formiral
sapiensot. Vlijanieto na son~evite zraci posebno vo tropskite
predeli eden e od faktorite vo formirawe na rasnite osobini.
Vo raznite periodi na ~ove{tvoto postojat razli~ni teorii za
rasite.
Nekoi antropolozi (Bifon) nastanokot na rasite go pripi{uva na
nekoi mehani~ki faktori kako {to se ishranata i klimata.Toj bil
ubeden deka vo edna ista sredina, posle nekolku generacii, lu|eto
izgledaat sli~no duri i ako predhodno do{le od mnogu odale~eni
kraevi porano.
So po~etokot na 20- vek edna koncepcija se pove}e nao|a podr{ka vo
genetikata vo vrska so vkrsuvaweto na rasite i sozdavaweto na
takanare~eni novi rasi . Ova mislewe te{ko moè da se prati vo
periodot koj izminal, no zatoa ima mnogu pove}e istomislenici vo
sovremeniot vek, taka crne~ko-amerikanskoto naselenie, koe e mnogu
me{ano, po nekoi novi avtori, stanalo nova rasa. Zna~i, idejata deka
se vkrstuvaat rasite so {to moàt da se proizvedat fiksira~ki
tipivi na rasi se pove}e se prifa}a.
UNESKO priznava ~etiri rasi; kafkaska, negroidna, mongolska, i
so izvesna rezerva avstraliska. Postojat i pove}e grupi koi ne se
vklu~eni vo gornite kategorii. Kavkaskata rasa se deli vo subrasi
;alska , mediteranska, nordiska i dinarska. Indijancite se vbrojuvaat
vo mongolskata rasa.
Glavnite rasni osobini koi gi ispituva fizi~kata antropologija se
;{irina i dolìna na ~erepot, visina na ~ovekot i visinata na teloto
vo sede~ka polo`ba, vidot i bojata na kosata, pigmentacija na koàta,
rasporedot na masnoto tkivo vo teloto, relativnata dolìna na
ekstremitetite, krvnite grupi i u{te nekolku osobini.
Karakteristiki na rasite

Site karakteristiki na rasite imaat isklu~itelno statisti~ko

zna~ewe, a toa zna~i deka kaj edni grupi se pojavuvaat ~esto dodeka
kaj drugi "grupi po retko.
Postoi i takvo mislewe deka ne sekoja grupa na lu|e moè da se

smesti spored nekoj krut sistem na klasifikacija. Taka nekoi grupi na
narodi se izemeni od klasifikaciite -ameriindijancite od
standardnata klasifikacija.
Fizi~kata antropologija od svoeto nastanuvawe se potpira vrz
genetikata i vrz baza na prou~uvaweto na krvnite grupi se razvi
u~ewe i razli~ni koncepcii za t.n. "serolo{ki rasi ili fiziolo{ki
rasi , koi progresivno se razvile od po~etnata idetifikacija na edna
krvna grupa vo rasi so sloèna sistematska za~estenost na genite.
Problem na mentalite karakteristiki
Postoi u{te eden vaèn aspekt koj e zna~aen da se analizira a toa e

aspektot na mentalnite karakteristiki na rasite.
Nekoi avtori se ubedeni deka mentalnite razliki se bezna~ajni,
osven onie koi se odnesuvaat na tipot na kulturata ili nivoto na
obrazovanie i zatoa pogolemiot del od sovremenite antropolozi gi
prou~uvaat samo fizi~kite razliki. No vo golem broj na sovremeni
dela prisuten e eden drug stav spored koi rasata se definita kako
grupa na lu|e koi imaat zaedni~ki telesni i moèbi mentalni
karakteristiki (Boa 1931);(na nordiskata rasa mu se prepi{uva
inicijativa, disciplina i oset za dol`nost; na laponoidnata rasa bi
bila inteligentna no nedisciplinirana).
Vo sekoj slu~aj treba da se razlikuvaat dva jasni aspekti vo
antropolo{kata klasifikacija :aspekt na idenifikacija na
tipovite i aspekt na novnoto hierarhisko rangirawe.
Prviot kriterium gi opfa}a @olta, Crna, Bela, Australuidna,
Pigmejska rasa, Bu{manska rasa, Ainu rasa.
Bidejki site rasi se podvidivi na Homosapiens toa zna~i deka ovie
kategorii se inferiorni vo odnos na vidot. Od druga strana tie se
superiorni vo odnos na "elementarnite vidovi" na genetikata.
Mnogu ~esto koga se zboruva za rasite postoi hierarhija i obi~no lu\eto
gi prifa]aat dvete kategorii: primarni rasi ili golemi rasi i
sekunderni rasi ili vtorostepeni rasi( rasi t.n.sensu sricto).
Golemite rasi odgovaraat na fundamentalnata podelba na ~ove~kiot rod
vo na[e vreme so izrazena geogravska podelenost, dodeka me\u rasite sensu
sricto, koi ~esto se narekuvani pod-rasi razviena e teza deka stanuva zbor za
odreden vid na eko-tipovi.
Taka postoi modifikacija na rasnite tipovi vo odredeni sredini;
primorska oblast, planinska oblast, pustinska i tn. modifikacija koja
moè da se smeta ednakva so ìvotot na cica~ite vo ista sredina.
Tie ne moàt da posluàt za opredeluvawe na rasnata pripadnost kaj
poedinecot. Zaradi toa {to odredeni karakteristiki kaj

poedincite razli~no se raspredeleni; po pigmentacijata na koàta se

dobiva druga rasprededelba otkolku po oblikot na ~erepot.
Konstatacijata, deka vo skandinavskite zemji ima mnogu rusokosi ne
zna~i deka sekoj Skandinavec ima posvetla kosa otkolku sekoj
Mediteranec, tuku samo deka procentot na rusokosi tamu e pogolem.
Pravilo e deka razlikite pome|u poedinci vo samata rasa e pogolem
otkolku pome|u poedinci vo samite rasi.
Nau~no ne moèle da se utvrdat vrodeni psihi~ki svojstva i
karakteristiki na rasite. Iako se vr{eni mnogu istraùvawa na
{iroka baza kako na primer ispituvawata na belcite i crncite vo
ameri~kata vojska ne moèle da se najdat nikakvi razliki koi bi
moèle so sigurnost da se smetaat kako vrodeni.
Ne se isklu~uvaat deka nekoi osobini kako temperament, nadarenost
za nekoi aktivnosti i sli~no se nasleduvaat no vlijanieto na
socijalnata sredina e tolku jako {to ne moè nau~no da se utvrdi.
Posebno ne moèle da se utvrdat psihi~kite osobini po linija na
rasa.
Kako i da e, vo zaklu~okot pri istraùvaweto na trite rasi (Belata,
Crnata, i @oltata)treba da se pomeni deka kaj site niv postoi 24 para na
hromozomi . Zna~i, hromozozonski rasni razliki ne postojat i zatoa i
nema pri~ina da se zboruva za citolo[ki rasi kaj lu\eto.
ôvekot ja menuval prirodata
Razvitokot na ~ovekot te~el mnogu bavno i postepeno se odvival

okolu milion godini. Promeni postoele, no tie se odvivale manogu
sporo. No odedna{ tempoto na razvoj se promenil. Vo relativno
kratok period se promenila okolinata vo koja ìveele lugeto i toa so
nivna zasluga. Promenite bile tolku dlaboki {to vo naukata se
poznati kako neolitska revolucija.
Star svet
Ovie golemi promeni se odvivale na dramati~en na~in na edno
relativno malo podra~je vo Stariot svet, prostor koj denes se
narekuva Bliski istok pokonkretno, Sirija, Libanon, Izrael, Irak i
eden del od Iran Egiped i drugi kraevi na severnoisto~na Afrika.
Mnogu istraùva~i zboruvaat za duhot na eksperimentirawe i
receptivnost koj bil prisuten naovie prostori. Vakvite zaklu~oci se
izvlekuvale od faktot {to lu|eto na ovie prostori gradele
ìveali{ta odgleduvale golem broj na korisni bilki, i pripitomile
pogolem broj na doma{ni ìvotni.Osven toa za prv pat vo istorijat se
smeta deka po~nale so gradewe na trajni naselbi.Sekoj izum i novo
otkritie se {irelo se nevidena brzina kako poblisku taka na
pogolemi dale~ini.
Neolitskata revolucija

Novoto kameno doba ili neolitot go dobi imeto po izrabotkata na

kamenoto oru`je koe denes se nao|a vo mnogu vetrini na golem broj na
muzei. Kamenite predmeti se dobivale so obrabotka na
kamenot(brusewe, oblikuvawe i polirawe), a samo so delkawe na
kamenot kako {to se pravelo na samiot po~etok. Sekitite imale otvor
za da se vmetne drvena dr{ka. Izraboteni bile golem broj na alati,
pa istraùva~ite tvrdat deka posle neolitskata epoha ne e izumen ni
eden drug zna~aen alat.
Vo ovoj period lugeto po~nale da pripitomuvaat ìvotni i da
odgleduvaat bilki. Tie so iljadnici godini go sobirale zreloto zrno
od trevite a potoa od niv po~nale da gi odgleduvaat ìtaricite.
Pripitomuvaweto na ìvotnite se smeta deka se vr{elo na dva
na~ini;ili ìvotnite sami im se priklu~ile na lu|eto vo mestata
kade {to tie ìveele, kako {to se pretpostavuva za ku~eto, ili
lu|eto gi pripitomile mladite ìvotni koi ostanuvale sami otkako
majkataim bila ubivana pri lov. Vo po~etokot ìvotnite se koristele
kako igra~ka za malite deca, {to i denes se slu~uva kaj mnogu
primitivni plemiwa, a duri mnogu pokasno se sfatila korista od
pripotomenite Ìvotni.
Na bliskiot istok, poradi optimalnite klimatski uslovi se razvile
golem bloj na korisni bilki (p~enica, rz, ja~men, zob, a pokasno i
mnogu ovo{ki, kako {to se jabolkoto, kru{ata ~ere{nata i tn.)
Dodeka lu|eto na Bliskiot istok odgleduvale mnogu kulturi koi gi
koristele vo ishranata, domestifikacijata —pripitomuvaweto na
ìvotnite se odvivalo mnogu posporo. Sepak i onie malku ìvotinski
vidovi koi bile pripitomeni (ovcata, i kozata i nivnoto koristewe
za mleko, volna, meso bilo pove}e od dragoceno za lu|eto).
Na Dale~niot istok vo Kina i Indija so ogled ne{to podrugi
klimatski priliki i kulturite koi se pro{irile za odgleduvawe i
Ìvotinskite vidovi koi se pripitomile se razlikuvale od drugite
kraevi. Orizot i sojata se najva`ni bilki vo ishranata na ovie luge, a
poradi gustinata na naselenost kaj ovie lu|e niti imalo mesto za
~uvawe na dobitok niti istiot se koristel vo obrabotuvaweto na
zemjata. Imeno, za proizvodstvo na orizot kako najzastapena kultura
ima potreba mnogu pove}e od ~ove~ka rabotna sila otkolku pomo{ od
ìvotinska vu~a ili sli~no.
Preselbi i razmeni
Dostignuvawata od neolitskata revolucija se {irele relativno brzo
od zemjite na isto~niot Mediteran i od Persija na istok i zapad. Kako
kaj asekoja difuzija na kulturnite elementi ova se odvivalao na dva
na~ini ;sosedite gi prezamale od edna strana novinite i tekovinite,
a nekoi lu|e sami selejki se od eden teren na drug nosele so sebe
razli~ni semiwa, ìvotni , a sekako i mnogute iskustva vrednosti
koi gi usvoile na terenot na koj {to ìvele.
Vo Evropa moè mnogu to~no da se prati {ireweto na materijlnite
predmeti kako i elementite na duhovnata kultura, kako {to e
pismoto.Alfabetot, sozdaden na Sinaj trebalo da pominat 2000

godini da se prenesi do Skandinaviaj. Materijalnite predmeti mnogu

pobrzo se {irele. Taka na primer materijal za nakit od Bliskiot
istok moè da se najde vo Severna Evropa.
Ameri~ki kontinent
Dodeka ~ovekot se razvival od animalnite predci do Homo sapiens

vo Stariot svet, vo Amerika se vselil kako gotov -mudar ~ovek zadno
so ognot i kamenite orudija. Istraùva~ite denes se soglasuvaat so
faktot deka celi grupi na lu|e od Azija preminale preku Beringoviot
premin koj toga{ bil kopno, na severno ameri~kiot kontinent. So
tekot na vremeto gi naselile dvata ameri~ki dela do naju`niot rt
Ognena Zemja (Tierra del Fuego).Se ra~una deka toj premin e izvr{en pred 30 iljadi
godini. Tie lu|e po “otkritieto” na Amerika vo 15 vek go dobile imeto Indijanci odgleduvale
mnogu bilki –rastenija no ne i ìvotni. Edno od najgolemite dostignuvawa kaj niv se smeta
odgleduvaweto na p~enka.
Drugata mnogu korisna bilka koja Indijancite mu ja daruvale na ~ove{tvoto e sekako kompirot.
Ovaa namirnica stanala glavna hrana za golem broj na narodi niz Evropa i po{iroko pokasno. 4
Visoka neolitska civilizacija

Nadvor od Evropa se razvile nekoi kulturi do stepen na visoki civilizacii. Na Havaite vo Tihiot
okean se sozdava svoevremeno vakva visoka civilizaciaj koga angliskiot kapetana Xejms Kuk
vo 1779 godina gi otkril ovie ostrovi. Ostrovjanite koi do toga{ nemale videno bel ~ovek mislele
deka stanuva zbor za bog koj doa|a od nekade. Kuk pak se ~udel na objektite koi gi zateknal
tamu; ubavi zgradi, kralski dvorci so mnogu sloèna socijalna organizacija , podelenost na
gra|ani i robovi, visoko organizirani zanaeti.
Cela civilizaciaj bila razviena bez zaprega i bez metali.
Vo Peru konkvistadorite vo 16 vek ja otkrile civilizacijata na Inkite. Zgradi, umetni~ki tvorevini,
socijalna organizacija koja moèla da se sporedi so evropskata kultura od toj period. Inkite ne
znaele za trkaloto, ne koristele zaprega na ìvotni i se misli deka se {to napravile bilo so pomo{
na ~ove~ka rabotna sila.
Po otkritieto na Amerika vo ju`no Meksiko se otkrieni ostatoci od treta toga{ ve}e izumrena
kultura . Taoa e kulturata na Maite vo Jukatan. Duri vo 19 i 20 vek otkrieni se dragoceni
iskopini koi svedo~at za ovaa originalna i visoka civilizacija. Otkrieni bile golemi i ubavi gradovi,
so reprezentativen karakter. Maite imale razviena astronomija, i to~en kalendar so prera~unato
dvièwe na zvezdite za iljada godini od napred. Imale piktografsko pismo i visoko razvien
matemati~ki sistem. Maite ne znaele za trkaloto, ne koristele plug, nitu zaprega. P~enkata ne
ja melele tuku ja smeknuvale so vrela voda kako {to i denes toa se pravi vo zemjite na Latinska
4
Drugi poznati kulturi koi se koristele na ovie prostori bile; domatite, piperkite,
gravot, pamukot. Isto taka od ovoj kontinent startuva kakaoto kako osnovna surovina za
pokasne`no proizvodstvo na ~okolado. Tutunot e isto taka otkritie na Indijancite . Se
pro[iril so nevidena brzina niz cela Evropa i drugite kontinenti. @ivotnite vo
Amerika nemale izrazita uloga a toa kaj Indijancite ostanalo i do den denes.Tie
koristele samo ku~iwa i toa poseben vid na rasa; ku~iwa bez glas, koi ne laat i bez
vlakna. Edinstveo ìvotno koe go pripitomile e ]urkata. Mesoto na ]urkata i den denes
Meksikanskite Indijanci najpove]e go koristat vo ishranata, a se pro[iril vo
anglosaksonskata kujna kaj mnogu narodi.

amerika. I pokraj vakvite nedostatoci tie sozdale velelepna arhitektura i prefineta umetnost.
Kulturata na Maite e primer do koj stepen moè da se razvie neolitskata kultura.
- _____________________________
Антроиометрија
Основен антрополошки метод за проучување на човекот е

антропометријата - наука која се занимава со премерување,
како на делови, така и на човековото тело во целина. Според
тоа што се мери кај човекот, антропометријата глобално може
да се подели на:
• соматометрија, мерење на човек со соматски материјал; и
• остеометрија, мерење на коскениот материјал, каде што
важно место зазема мерењето на черепот - крамиометрија.
Во овој дел антропологијата ја вклучува и антропоскопијата,

која ја надополнува антропометријата.
Значи, антропометријата има задача, со што е можно поточно

мерење, квантитативно да ги дефинира морфолошките особини на
човековото тело, додека антрoпоскопијата, преку квалитативна
процена се обидува да ги опфати карактеристиките и
евентуалните специфичности на телото на човекот. И двете
методи до скоро се употребуваа мошне статично, но од
неодамна прилично се „биологизираа" проучувајќи го човекот и
пошироките популации во рамките на неговата средина од
аспект на неговото онтогенетско и филогенетско становиште.
Со ова се доведува во прашање воведувањето на нова
инструментација и нови методи. Покрај општите, класични
инструментн, според Рудолф Мартин (Rudolf Martin), денес се
употребуваат повеќе видови инструменти изработени за
специфични истражувања, како и воведувањето нови
методологии: графометрија, фотометрија, рендгенометрија,
кинематографија и други техничкi средства кои се на
располагање од другите сродни и помошни наyчни дисциплини.
Значајно е уште еднаш да се констатира дека улогата на

антропометријата при определуван>ето на соматските,
функционалните и психолошки варијанти, кои доведени во врска
со определувањето на, разни групи и нивната типизација во
однос на расите или конституциите, даваат важни параметри.
Секој антрополог, археолог и етнолог мораат добро да ја

познаваат нормалната анатомија на човекот, како и

антрополошките точки кои главно се доведуваат во тесна врска

со коските иако постојат и т.н. соматски антрополошки точки.
За основоположници на современата антрополошка методологија

се сметаат Пол Брока (Paul Broca), познат француски
антрополог, анатом и хирург во средината на 19 век, како и
Рудолф Матин (Rudolf Martin), германски антрополог, кој исто
така прилично ја унапредил антропологијата преку разни нови
методи, конструкции на мерни инструменти и, што е најважно,
оставил тритомна антропологија за човекот која се уште не е
надмината во ниту една смисла како извонредно дело на
систематизирана физичка антропологија.
Без оглед на нивната важност, денес се во оптек многубројни

формулари, секој од нив приспособен за соодветни
истражувања.
За однапред определени задачи мора да се направи добар избор
на потребните мерења и систематски набљудувања.
Современата антропометрија укажува на нужноста при

изработката на анкетен лист, распит, прашалник или протокол,
секогаш да го содржи сето она што може да се укаже како
потреба во текот на истражувањето за да се обезбеди простор
за квалитетна комуникација, манипулација и компарација.
Антрополошкиот картон (лист) или протокол мора да содржи

податоци за местото/просторот каде што ќе се изврши
истражувањето, каков и колкав број на материјал ќе опфати
истражувањето, за кое време ќе се заврши истражувањето, во
кој период од деноноќието ќе се врши
истражувањето/мерењето... Во антрополошкиот картон треба да
се предвиди и доволен простор за евентуалните дополнителни
мерења или пресметувања како и за морфолошките белези,
индекси и евентуалните забелешки за давањето мислење и
процени. Потребно е да се предвиди и простор или „џеб" за
цртежи или фотографии. Според карактерот на истражувањето и
неговото времетраење (лонгитудинална студија) исто така бара
да се обезбеди простор. Иако во принцип антропометријата
бара „оној кој мери тој да внесува податоци", сепак потребна
е организација за извршување на задачите, како и екипа: еден
општ записничар/администратор, за да може истражувачот да се
концентрира на главниот проблем; добар професионален
фотограф, но и едуциран за основните проблеми на
истражувањето; цртач на скици кој би ја водел и техничката
документација; добро едуциран лаборант од областа која се
истражува, рендген-техничар, и други. По можност, методот на

работата на терен не треба да се разликува многу од онаа во

лабораторија.
Освен овој општ антропометриски вовед и основните задачи кои

треба да се задоволат, останува накусо да ставиме акцент на
основниот стратум, или урнек кој ќе се обработува. Со оглед
на фактот што систематските антрополошки истражувања во
антропометријата ја акцентираат морфологијата на човековиот
организам или на определена популација, таквиот материјал,
како објект на нашиот интерес, треба да iсполнува определени
критериуми.
Основни критериуми се: расата, конституцијата, возраста,
полот, местото на живеење, социјалниот статус и се друго што
може да биде од интерес за проектот. Сето ова, накратко,
можеме да го наречеме ”општи популациски критериуми", за
разлика од специфичните, делумни, сегментирани делови од
организамот, кои спаѓаат во селективниот/стратифицираниот
урнек кој ќе биде предмет/објект на обработка.
Возраста е многу интересен елемент и затоа ќе се задржиме
малку повеќе. Распонот на годините, инфантилноста,
пубертетот, јувенилноста, раната бiолошка зрелост –
матурација, -"биолошка зрелост или старост, сенилност и
напредната сенилност се периоди кои можат да ја
класифицираат границата на групација. Внатре во групата може
да се врши уште потесна групација во смисла на годишните
граници, а најдобра е од 1-5 години; се разбира, и тоа
зависи од видот на истражувањето и од степенот на
варијабилноста, како и од брзината на менливоста на
метричките вредности и особените белези. Денес се смета дека
антропометриските вредности по десет години се видоизменети
и во некои нивни делови претставуваат невалидни параметри.
Од избраниот материјаl по извршената селекција, според

предвидените критериуми е оформен основниот урнек како
статистичка маса. Оваа маса може да продолжи да се
продлабочува при што се добива стратификантна група, која е
исчистена од сите можни општи претпоставки. Таа уште се
нарекува репрезентативна група на испитаници.
Ако веќе имаме антропо метриски тим, антропометриски картон

и оформен репрезентативен урнек-објект, тогаш останува да
видиме со што ќе се изведува истражувањето, односно со кои
метрички инструменти ќе се извршува мерењето, и какви се
воопшто инструменти ни стојат на располагање.
Значи покрај овие, условно наречени теоретски упатства за

начинот на мерење, Pудолф Мартин (Rudolf Martin 1864-1925)

конструирал низа инструменти кои и денес се употребуваат во

антропометријата. На неговиот инструментариум истражувачите
со години му додавале и одземале други дополнителни
инструменти, меѓутоа Мартиновиот инструментариум и денес
служи како основен прибор во антропометријата. Неговиот
комплет во светот се користи и поради изедначеноста на
постапките и мерењата, така што сите добиени резул ати можат
да се споредуваат без оглед каде и на која популација се
вршени мерењата, што има големо значење за науката во смисла
на нивната валидност. Па, да одиме со ред:
1. Антропометар - универзален мерен инструмент во рацете на

антропологот. Тоа е два метри долга метална прачка што може
да се разглоби на четири еднакви делови; тој има лизгач со
пречка која се поставува на онаа точка од телото чија
оддалеченост сакаме да ја измериме. Горниот дел од
антропометарот може да се употреби и како лизгачки шестар,
бидејќи на него може да се вгради уште една пречка.
2. Кефалометар е инструмент со чија помош, како што кажува и

самото име, се мери главата (според грчкиот збор кефале), но
во исто време со него се мерн и черепот (коскениот дел на
главата), тетивите на главата. Постои и рамен шестар, кој
исто така има распон од 25 cm и со него можат да се мерат
помалите растојанија на телото и на коските.
3. Агломер (гониометар. мандибулометар) - има повеќе видови

и се употребуваат единечно или во комбинација со лизгачки
шестар за мерење на разни агли кои се појавуваат во процесот
на метрички или аголнц мерења.
4. Мерна лента/сантиметар, метален или платнен, спаѓа во

комплетот на инструментариумот. Најчесто,заради еластичноста
се употребува за мерење на долгите агли по телото или на
одделни делови од телото. Практиката покажува дека лентата
треба да биде долга најмалку 150 cm.
5. Шестар за мерење на кожните набори со разни

конструкциони модалитети се употребува за проучување
на дебелината на кожата и поткожното мрсно ткиво, како
и за мерење помали растојанија (од 6 до 8 cm).
6. Вага (т.н,.. „медицинска вага") за мерење само на луѓе,

добро зачувана и избаждарена, додека трае мерењето на
групата секогаш треба да биде на исто место. На терен може
да се употребуваат ваги (кантари) со перо, кои не се
најпрецизни.

7. Спирометар е апарат за мерење на виталниот капацитет на

воздухот во белодробието. Денес, за разлика од порано (со
дување), постојат електронски апарати со кои таа постапка се
изведува многу едноставно. Постои и спирометар кој работи
врз принцип на притисокот на водата, но тој не е погоден за
теренски мерења.
8. Апаратот за мерење на крвниот притисок, како и

претходниот, спаѓа во т.н. функционални апарати, бидејќи се
занимава со функционалните вредности на определени системи
на организмот, за разлика од досегашните кои главно се
занимаваа со остеосоматските параметри или физичката
антропометрија. Апаратите за крвен притисок, кои на
денешниот пазар ги има во разни конструкции се до
електронски, разните динамометри. опремата за иследување на
крвта (крвни групи и друго) се важен инструментариум и за
етнолозите, разбирливо во зависност од обученоста,
опременоста, потребите и од степенот на интерес (слика
8.37.).
9. За мерење на должината на телото и долгите коски при

експериментите, особено во лабораториите, се употребува
посебна метрична штица/гредичка со изгравирани милиметарски
поделби по должината и ширината. На ваквата метричка
штица/гредичка можат да се измерат и некои агли на телото,
како што е примерот со аголот на бутната коска (femur), што
помага при определувањето на полот кај nomen nescio
(непознато лице и пол).
10. Фотокамера. Откривањето на фотографијата како средство

за репродукцијата датира уште од 1824 година. Веднаш по
изработувањето на првата фотографија, сите општествени
слоеви и научни дисциплини во неа нашле свој интерес,
разбирливо секој од свој аспект и за свои цели. Така и
антропологијата, етнологијата, археологијата се вклопиле во
тој интерес, oд проста причина што фотографијата дава
можност со помош на набљудување да се утврди вiстината која
секогаш останува како траен статичен документ. Според
Мартин. фотографијата на черепот се врши во шест позиции, а
т.н. соматски фотографии во три позиции, за што подоцна ќе
говориме пошироко. Добро е да се имаат во употреба најмалку
две камери. Камерите што се во лабораторија имаат други
карактеристики, за разлика од камерите за на терен. Но,
денес фото-техниката е толку напредната, што не претставува
никаков проблем употребата и манипулацијата од обичните
црно-бели се до најсложените видео н други типови

електронски апарати и скенери. Во оваа' катеѓорија би ги

вброиле и денешните рендген апарати, како и компјутерската
томо-топографија, па се до филмските камери. Колоритноста
нсто така е голем придонес во квалитетот на фотографиите.
На крајот, авторите го претставуваат сопствениот

антропометар, кој е исклучително ефикасен во
кефалометријата, а едноставен за ракување и за примена во
повеќе цели. Овој инструмент ги има поминато сите процедури
за стандардизација и атест, останува само неговата
реализација, промоција и примена.
ZAKLU^NI SOGLEDUVAWA
Рекапитализација за човекот, времето и просторот
Антропологијата кај нас е позната како биолошка гранка. т.е.

како физичка или соматска антропологија, некако во
спротivност со социо-културната антропологија, што обично ја
нарекуваме етнологија (во нејзиниот историски дел
палеонтологија) и археологија. Таквото сфаќање на
антропологијата не е општо прифатено, бидејќи во Франција,
Велика Британија и САД, како и во многу други земји,
антропологијата ја разбираат како единствена наука за
човекот, која секако претставува психофизичка целина. Нашето
сфаќање за разликнте мегу antrопологијата како наука за
човековото тело (физис, сома), од една, и етнологијата како
наука за човековата култура во најширокото значење на
зборот, од друга страна, всушност, е наследство од

дуалистичкатa,филозофија за човековото тело и, посебно, за

креираната човекова душа. Но, навистина гледаме и можеме
секој миг да докажеме дека таа „душа", како автор на
посебната човекова еволуција, влијае и на неговото тело
(физис).
Мегутоа, со дуалистичката филозофија е разбиена
единственоста на човекот, а со тоа истовремено и на науката
за човекот, што во целост може да се согледа преку фактот
дека антропологијата најчесто се предава во составот на
природните науки на еден, додека етнологијата се обработува
на друг факултет. Со ваквата поделба биле, а кај нас се уште
се, отежнати студиите за човекот како целина. Ваквото
двојно сфаќање на човекот не им одговара на напредните
светски погледи, особено не на нашата стварност, бидејќи се
бориме за признавање на човекот како најважен фактор во
општествените односи и во работните текови, како и за нова
суштина на хуманизмот.
Навистина, точно е дека антропологијата има посебно место
меѓу науките, бидејќи има пуштено корени, како во
биолошките, така и во општествените науки. Од друга страна,
пак, нема причини за сомнеж дека ако сакаме да го запознаеме
човекот, мораме да го набљудуваме како целина. Моменталната
положба на науката за човекот кај нас бара да ги разјасниме
допирните точки и подрачја мегу тие науки, пред да преминеме
на целосно преиспитување на односите мегу нив, а со самото
тоа и на реорганизацијата на студиите за човекот, наа задача
е на етнолозите да им ги разјасниме особеностите на
модерната физичка антропологија и нејзиниот однос со
етнологијата.
Физичката антропологија, разбирливо, има своја историја,

која можеме да ја започнеме со античките Грци, или, можеби,
дури со Егапќаните. Но, тука засега ќе биде доволно да го
спомнеме основачот на модерната (физичка) антропологија
Блуменбах од крајот на XVIII век, кој прв систематски
собирал човечки черепи, потоа Ламарк, кој уште во 1809
година (годината на Дрвиновото раѓање)јасно го сфатил
значењето на исправеното одење за понатамошната еволуција а
некој примат (мајмун) во човек, како и самиот Дарвин, кој
со својата еволутивна теорија, го симна човекот од внсокиот
пiедестал што самиот себеси си го беше замислил. Во
Франција, во шеесеттите години на XIX век. анатомот и хирург
П. Брока (Р. Вгоса) ја основал првата антрополошка школа,
која ги опфатила сiте науки за човекот, а не само физичката
антропологија.
Подоцна, физичката антропологија добила многу повеќе
катедри на универзитетите во светот, па и меѓу словенските

народи, каде што особено се развива меѓу Полјаците.

Кај нас физичката антропологија се развивала полека,
бидејќи самостојни катедри и универзитетски институти до
1946 година воопшто и немало. Многу подобро се развивала
применетата физичка антропологија во рамките на хигиенските
служби, и тоа уште од дваесеттите години на XX век наваму.
Антропологијата го опфаќа проучувањето на сите двоножни

sуштества,односно на приматите кои се движат на две нозе, и
на сите примати слични на човекот во времето и во просторот.
Под време, овде го подразбираме огромниот период од миоценот
до денешнинава, додека, пак, под простор - целата Земјина
топка. Бидејќи и духовните способности „не паднале од небо",
туку се развивале во согласност со телесните особини на
бипедалниот (двоножен) примат, нема сомнеж дека и зачетоците
на човековата психа и култура мораме да ги бараме меѓу нему
најблиските примати, кои некаде во средината на терцијарот,
несомнено,имале заеднички предци со него. Од биолошко
гледиште човекот се разликува од животните токму поради
бипедалноста (исправеноста и исправениот oд) со сите
еволутивни последици, па културата, односно посебната
екологија на човекот, неговите материјални творби (во прв
ред производството на орудија), координираната и планирана
работа, општествените институции како основа на
организацијата на човековото општество и другите подрачја на
културно творештво, како последица на психичката и
општествената еволуција типични само за човекот.
Човекот донесол на свет нов начин на еволутивен развој, или,
како што тоа го формулирал Џ. Хаксли (Ј. Них(еу), „за него е
значаен еволутавниот метод на пренос и промени со посредство
на традицијата" Кога била досгигната таа критична точка во
природната еволуција, настанале зоолошките хоминиди, човек
во вистинската смисла на зборот.
Odnos меѓу етнологијата и антропологијата
Ако бараме допирни точки меѓу етнологијата и

антропологијата,ќе откриеме дека етнологијата и дава на
соматската антропологија веројатно многу повеќе отколку што
таа и дава на етнологијата. Секако,етнологот мора да знае се
што може да го ннтересира антропологот од подрачјето на
етнологијата. Треба да се потсетиме дека човекот е резултат
на природната еволуција и дека за него се уште важат многу
природни законитости, кои делумно веќе ги осознал и почнал
да ги применува во своја полза, а со тоа и да го менува
текот на еволуцијата. Со човекот започнува нова, може да се

каже социо-културна (општествена) еволуција, која не ќе

постоеше без природната еволуција. Човекот, сфаќајќи ги
законитостите на еволуцијата (природна i социо-културна), се
повеќе и повеќе ги совладувал законитостите на општествениот
развој, чиј творец е самиот тој. Врз човекот паднала голема
одговорност за понатамошниот развиток на еволуцијата, токму
затоа што со него се појавил и новиот метод на еволутивен
развој.
И физичкиот антрополог го проучува својот „објект" -
човекот,секако во конкретното опкружување, како природно,
така и социо-културно. Истото го прави и етнологот, па тој
метод во основа е ист со методот што го користи и секој
биолог за својот предмет на истражување:растенијата и
животните. Тој не го истражува само физисот на своите
објекти, туку и нивната екологија; тој говори за растителни
заедници (фитоценологија) и за биотипови на животните, како
и животински заедници (стада, јата). И приматологот ги
проучува се повеќе и повеќе и психологијата и социологијата
на мајмуните, нивните заедници, организацијата на
семејството (моногамски, како кај гибоните, или полигамионо-
хиерарсхиски, како кај павијаните) и повисоките форми на
здружување.
Веќе самото тоа набројување и, пред сe, досегашните
заклучоци од таквите студии, докажуваат се појасно и појасно
дека и најтипичните човекови особености во психолошки и
социјално-културен поглед имаат свои еволутивни основи
длабоко вкоренети во приматските предци, дека - како што
веќе рековме - тие „не паднале од небо", туку се
квалитативно нови и значајни за човекот, бидејќи со него се
зачнува нова, односно општествена еволуција.
Инаку, не би постоеле причини воопшто да се зборува за
антропологијата, ниту за психичката, ниту за социо-
културната, бидејќи човекот во целост би можеле да го
обработуваме како примат. Особеноста на човекот е токму во
тоа што е примат кој ги создал трудот (на повисокиот степен
од развојот и трудот повлијаел врз неговата еволуција),
општеството и сите елементи што ги здружуваме во поимот
култура, а тоа не бил во можност да го стори ниеден друг
примат;
- поради својата природна еволуција која не го довела до
бипедалност.
Впрочем, сiте испитувања на определени подрачја јасно
докажуваат како и кај сите живи суштества - така и кај
човекот, дека нема прнчини да се зборува за посебна творба,
што само ја потврдува темелноста на материјалистнчката
развојна мисла.

Во Дарвиновите книги, а и во Енгелсовиот труд за влијанието

на трудот во преобразбата на мајмунот во човек, на пример,
се уште има многу ламаркизми, што ги разбираме во однос на
времето во кое овие трудови настанале, а ќои денес не можеме
некритички да ги прифатиме, бидејќи имаме понови податоци,
утврдени факти што се темелат врз новите експерименти и
наоди. Да не заборавиме дека од настанокот на нивните
сознанија поминале 80 до 100 години, и тоа мошне пресудни
години за науката! Обработувањето на тој проблем овде би не
одвело премногу далеку и можеби би барало посебна студија и
коментари. Сакавме само да укажеме на тоа како на можен
извор на недоразбирање мегу нас. Само конкретните примери за
примитивноста на човековата рака, би можеле да ги разјаснат
гледиштата кои се чинат спорни, иако не се, доколку најдеме
заеднички јазик и ги разјасниме понекогаш само жаргонските
особености на изразување во оваа или некoја друга наука,
како што тоа допрва ќе го видиме, на пример, токму кај
зборот „примитивност".
Како што веќе спомeнав, човекот е се уште врзан за
природните законитости на еволуцијата (покрај законитостите
на општествената еволуција) која се потпира врз изолацијата,
селекцијата и генетиката.
Донекаде тоа е важно да го објасниме од причина што би
можело да биде интересно и за етнолозите, зашто кај
изолацијата и селекцијата можно е да се работи за еминентно-
општествени појави, значајни само за човекот, кои
дејствуваат еволутивно, но според природните законитости.
Природната еволуција на човекот денес можеме да ја сметаме

како потполно докажана; иако нејзиниот пат не е сосем јасен,
но нема ни најмало сомневање дека природниот извор на
човекот е во некој прапримат. Покрај останатите, тоа ни го
докажуваат следниве факти: во човековото тело се содржани
само познати хемиски елементи, што ги среќаваме и кај
другите живи суштества, особено кај животните. Според
начинот на кој ја прима храната и според својот метаболизам,
човекот е животно кое со помош на екстремитети (нозе и раце)
се движи по суво и вдишува воздух, односно потребниот
кислород за метаболизмот го добива од воздухот (а не од
водата). Понатаму, човекот е 'рбетник, бидејќи за него,
како и за најпримитквните риби, е важен 'рбетот, на чијшто
преден дел се потпира главата, каде што е сконцентриран
централниот нервен систем со соодветните сетила (за вкус, за
мирис, за вид, за слух).
Човекот е, исто така, цицач: неговите потомци се раѓаат
живи и првата храна ја добиваат од млечните жлезди на
мајката. Раѓањето живи потомци има неколку еволутивни

предности: во мајчината утроба плодот може да се развива во

потполна сигурност,пополека и додека не биде наполно
оформен; сепак, човековата рожба се раѓа во мигот кога е
способна самостојно да дише и да прима храна, но не и да се
движи и да ја бара храната. Нејзината младост е многу
продолжена, а ако го земеме времето од раѓањето до половата
зрелост, ќе видиме дека кај човекот, во споредба со другите
'рбетници, па дури и со приматите, тој период е многу подолг
- што исто така, има свои големи предности: кај него,
периодот за учење е подолг, подолго е времето за личниот
развиток на мозочните функции, па дури и развитокот на
централниот нервен систем,со што се овозможени поголеми
квалитативни пополнувања. Како и сите цицачи, и човекот е
топлокрвно животно (какви што се само уште и птиците). Тоа
му овозможува, или барем му ја олеснува, големата
распространетост по светот, па дури и во пределите каде што
поднебјето, поради мразот, повеќе не е погодно за живот на
нетоплокрвни животни.
Човекот е во грпата примати, заедно со највисоко развиените

мајмуни, како што се горилата и шимпанзото. Сепак, тоа не
значи дека водиме потекло токму од нив - тоа досега не го
кажал ниту еден компетентен биолог - туку пред се, дека
имаме заеднички предци. Овде би предупредиле на мошне
наивното (но, не и ретко) прашање: тогаш зошто горилата или
шимпанзото денес не се преобразат во човек или на второто
прашање што англиканскиот бискуп Вилберфос (\УН1зегѓогсе) го
поставил дека би бил мошне среќен кога би можел да знае дали
потекнува од мајмун според предците на својата баба или на
својот дедо. Такви прашања можат и денес да се слушнат, но
не треба да се сфаќаат сериозно.
Кон првото прашање би го додале само тоа, дека според
начелата на еволуцијата, до развиток доаѓа специјално од
примитивното и дека во однос на човекот, горилата, исто
како и шимпанзото, тргнале по друг пат кој ги довел до таква
специфика што веќе не можеле да се вратат нанзад, односно да
го сменат нивниот еволутивен пат. Тоа би можеле да го појас-
ниме со уште еден пример: кога човекот ќе се роди, во него
се уште спијат различни можности за личен развиток, и тој
можеби ќе стане земјоделец, бравар или пак, универзитетски
професор. Но, откако ќе се насочи кон тоа или кон некое
друго занимање, нема веќе враќање во првобитната или
примитивна состојба, која би можела да овозможи нов
развиток.
Универзитетскиот професор веројатно не би умеел да ора и
најверојатно не би можел да се снајде ако некаде го заборави
клучот (што би било мошне природно за него). И селанецот,

веројатно, тешко би одржал предавање за еволуцијата или за

вишата математика исто како и браварот, иако сите тројца -
да речеме - имале ист потенцијал како деца, можеби уште во
основното училиште. И ако човекот како професор би поправал
клучеви, тие веројатно би биле неупотребливи; но ако сепак
би биле употребливи - што е малку веројатно - би се нашол на
удар на законот (човечка институција) како божемен
занаетчија. Со ова сакавме да кажеме дека од
специјализираноста веќе нема враќање во примитивната фаза на
еволуцијата, како онтогенетска така и филогенетска.
Човекот спаѓа во наjбројаните (и други, овде се уште

неспомнати) стојалишта: животно, 'рбетник, цицач и примат,
ни докажуваат напоредните анатомија и физиологија,
серологија и ембриологија. Овде не е место тие докази дури
ни приближно да се изведат, зашто би морале да се
задлабочиме во материјата и во соодветната стручна
литература. Меѓутоа, ако говориме за природната еволуција,
мораме накратко да ги спомнеме н досега познатите
палеонтолошки докази, односно фосилните коски (или скелети).
И повторно, првин ќе го посочиме фактот дека Дарвин се
запознал со мал број такви доказн, поради што и не им обрнал
особено внимание во својата книга за потеклото на човекот.
Во тоа време, човековата природна еволуција се уште била
теориски постулат, а реконструкциите на еволутивните
родослови биле многу хипотетични, токму затоа што не биле
познати палеонтолошките докази за еволуцијата на човекот.
Потоа дошло времето кога таа еволуција изгледала релативно
едноставна и јасна. Денес гледаме дека била мошне замрсена.
Разбирливо, не можеме да навлегуваме во деталите од овој
проблем, туку само да дадеме преглед на најзначајните
случувања.
Во однос на своите скромни почетоци, пред повеќе од околу
100 години, палеонтологијата на човекот и на неговите,
веројатни или можни, непосредни предци толку многу се
збогатила, што реконструкцијата на еволутивниот родослов на
човекот од ден во ден станува се потешка.
Само да спомнеме, од раниот миоцен ни е познат примат кому
му е дадено името проконзул (Ргосоти!), кој би можел да се
вброи меѓу најстарите човекови предци. Неодамна многу прав
крена ореопитекусот (ОгеоркНесиѕ), кому можеби во името
треба да му се смени зборот „риНесиѕ",бидејќи е можно тој да
не е повеќе вистински мајмун; но тоа ќе гопокажат деталните
лабораториски испитувања. Не се сомневаме декаспоред забите
ореопитекусот се наоѓа на „гранката" која можела да доведе
до човекот; нема сомнение дека неговата карлична коска е

поширока отколку кај мајмуните. Се уште не знаеме дали одел

или барем се обидувал да оди, главно на две нозе или
одвреме-навреме само се придржувал со рацете. Засега е
најважно тоа што од почетокот на плиоценот во Европа имаме
примат кој очигледно се развил во насока на човекот, за
разлика од напоредната мајмунска насока: се работи за период
од пред 10 до 12 милиони години. За голем број антрополози
не претставува изненадување толкавата старост на човековиот
родослов, која дури бi можела да биде добредојдена потврда
на порано изнесените хипотези.
Со јужноафриканските австралопитеци (Аиѕ(га1ориНес1пае) од

почетокот на плеистоценот (или, можеби, веќе од крајот на
плиоценот),доаѓаме до двоножците. Мораме да ги вброиме во
семејството на хоминиди (Ногшпк1ае), како изумрено
потсемејство, кое меѓутоа го наджнвеало едно друго
потсемејство хоминине (Ногтгнпае) со само еден вид: Хомо
сагшенс. Како шtо веќе рековме, бипедалноста е клуч за
настанокот на човекот. Кај приматот кој немал силни песјаци
и други телесни атрибутн за самоодбрана, бипедалноста е тој
скок што нужно морал да доведе до употребата на раката како
орудие. Напоредно со тоа можел и морал да се развие и
мозокот, чијашто маса нараснала и веќе само со ова
квантитативно зголемување довела до квалитативен скок во
симболнчното мислење, накратко - бипедалноста морала да
доведе до човекот, а со него и до културата, во најширокото
значење на зборот. Бипедалноста е во врска и со преминот од
главно растителна и инсектовидна исхрана на месна, која
многу повеќе го заситува телото и овозможува подолги паузи
меѓу оброците, бидејќи е покалорична. Исхраната со месо
(како, впрочем, и со сите белковини) несомнено го забрзува
функционалнпот развиток на централниот нервен систем, што
може да се забележи кај месојадците на многу понизок степен
од развојот: нема сомнение дека месојади^ите (на пример
мeчките итн.) се поинтелигентни од цицачите билкојадци (или
ако сакате вегетаријанци како што е, на пример. говедото,
итн.).
Палеонтолошките наоди јасно покажуваат дека самиот род на
човекот (Ното) во плеисtоценот имал повеќе предци кои
делумно изумреле, како на пример, питекантропите, па потоа
неандерталците. Сите тие форми веќе имале свои култури, што
денес ни се познати според остатоците од типично оружје и
некои обичаи (на пример, обредно погребување, лов, ѕидна
пештерска уметност, итн.). Се уште не е јасно каква е,
мегусебната генетска поврзаност на наброените форми на
човек:а секој нов наод може да предизвика темелна ревизија
на веќе поставените хипотези или теории, во кои овде не

можеме да навлегуваме. Меѓутоа, нема никакво сомневање дека

за ова треба нешто да знае и етнологот, зашто предмет на
неговото изучување се културните елементи и културите.
Еден од главните фактори на природната еволуција е изолација
та, која може да биде природна (1ѕо1а/шѕи1а - остров; па
прашума. високопланинска котлина итн.) или соцно-културна
(на пример, ендогамија,ограничена според одредени
инстптуции). И во првиот и во вториот пример се работи за
резултатите од затворена брачна заедница. Така различни
особености и генетски знаци можат да се натрупаат или пак,
да се изделат.
Втор главен фактор на прпродната еволуција е селекцијата,

која кај човекот повторно е природна -iли социо-културна. Во
арктичките и антарктичките подрачја се среќаваат луѓе кои се
особено добро приспособени на тамошните климатски услови: не
се одликуваат со впечатлива височина, имаат полнички тела и
кратки екстремнтети со ситни раце и стапала, лицето, кое
секогаш е изложено на климатските неприлики, е прекриено со
значителен (заштитен) слој масни наслојки, носот е тесен и
краток итн. Накратко, на нив се согледува општиот физички
закон, бидејќи тркалезните тела губат помалку топлина, зашто
имаат релативно мала површина.
Јасно е дека човекот може да си помогне и со огаот,
облеката, начинот на домување. Од друга страна, познати ни
се тенките и стројни тела на жителите на пустините, на
пример: Арапите, Нилотите, Бушманите, австралијанските
Абориџини итн„ кои ги населуваат пустините од топлпот појас.
Од тропските прашуми познати ни се особено малите луѓе.
Пигмејци, кај кои малата телесна височина исто така, може да
се објасни како форма на адаптација на посебна географска
средина. Најмногу луѓе со релативно мала површина знаеме од
умерениот појас, на прцмер, Индијанците од прериите во
Северна Америка и Патагонците во Јужна Америка. Но, за
човекот е подеднакво важна и „вештачката" селекција, на
пример класната, кога во општествените институции не смеат
да се пречекорат определени граници при сгапувањето во брак,
кога од општествени причини настануваат ендогамни заедници.
На тој начин и тука се создаваат услови за селекција кои
довеле, на пример, до ценетата „сина крв" во благородничките
кругови од времето на феудализмот. Колку таквата или сосем
друга ендогамија може да биде штетна или полезна е сосем
друго прашање, делумно е работа на оценка, а денес е
објективно мерлива врз основа на генетските законитости, кои
се третиот важен фактор на еволуцијата.
Генетиката е млада биолошка наука, која многу брзо и интен-

зивно се развила, што денес се наоѓа во средиштето на

биолошките истражувања, не само на теориски, туку и на
практичен план, не одминувајќи го и човекот. Имено,
нејзините законитости се однесуваат и на човекот, што ни е
добро познато, на пример, по разновидните аномалии, болести.
крвни групи и фактори, па и по многубројните физички и
физиолошки белези што се наследуваат, И кај човекот се
случуваат мутации, промени во наследните основи, кои можат
да се појават и кај потомците. Таков пример ни даваат т.н
срповiдни крвни зрнца. Црвените крвни зрнца iлi еритороцити
обнчно нeмаат плочесто кружна форма; кај некои луѓе и кај
цели популацiи можат да се јават ерiтроцити кои имаат форма
на срп. Познато е дека такви примери секогаш се јавуваат во
покраини каде што има маларија. Се покажало дека во
хомозиготната „поврзаност" (каде што генетската основа за
нив потимокот ја добил од таткото и мајката), таквите крвнн
зрнца се смртоносни: плодот умнра уште пред раѓањето.
Меѓутоа, хетерозiготна состојба претставува заштита против
маларијата. Јасно е дека тука маларијата дејствува
селективно. Но, модерните хигиенски уреди протнв маларијата
го поставуваат прашањето, што ќе биде со тие срповиднн крвни
зрнца во покраини каде што маларијата, како масовна болест,
е искоренета: очигледно е дека нивното селективно значење се
губи.
Денес, биолозите воопшто не се сомневаат во влијанието на
радиоактивните зрачења, иако е тоа можеби селектпвно. Тука
не се работи само за последиците од експериментите со
атомски бомби, кои природното зрачење можат да го зголемат
до опасни граници, туку и на осветлувањето со рентгенски
зраци, што денес е премногу раширено.
Статистиката покажува дека потомците на рентгенолозите многу
почесто заболуваат од смртоносниот рак на крвта или
леукемија. Нема сомнение дека токму на нашата генерација
лежи голема одговорност за иднината на следните поколенија,
бидејќи ни е позната опасноста од тоа зрачен>е и бидејќи
неговите штетни последици, доколку се рецесивни, би се
почувствувале можеби дури и по илјада години.
Бидејќи човекот се уште е врзан за природните законитости,
кои може помалку или повеќе успешно да га применува за своја
полза, секако на него влијаат и социо-културните фактори кои
самиот ги предизвикал.
Овие фактори врз него влијаат од биолошко гледиште според
горе наведените природни законитости, кои човекот досега ги
запознал или делумно се уште ги открива и се обидува да га
искористи, како на пример, генетските законитости во
одгледувањето на растенијата и животните.

Но, бидејќи природните законитости влијаат исто на човекот

како и на растенијата и животните, јасно е дека кај човекот
настанале некои паралелни појави кои ги препознаваме кај
домашните растенија и животни, особено кај цицачите.
Тука на пример, е проблемот со сини очи (кај човекот и
домашните мачки, кучињата, прасињата итн.), осветлувањето на
кожата (кај човекот, мачките, кучињата, прасињата, говедата,
коњите итн.), осветлување на косата, односно влакната
(блондизам и албинизам: човек, коњ, мачка, овца, коза итн.),
големи разлики во телесната височина и во општиот волумен на
телото (човек. куче, говедо, коњ и др.); слични примери би
можеле да се набројат уште повеќе и би нашле анатомски и
физиолошки сличности токму меѓу домашните цицачи и човекот.
Всушност, разликата е во тоа што човекот навистина и намено
ги припитомувал растенијата и животните, додека пак, не
можеме да зборуваме за случајно припитомување кај човекот,
иако кај него влијанијата, како на пример, употребата на
огнот за греење, засолништата и сл., сепак се исти. Од
прvобитните, речиси единствени облици, какви познаваме во
слободната природа, се развила шареноликост на облиците, но
со тоа не настанале нови родови, дури ни видови, освен ако
човекот не препречи со вкрстување преку природна или
вештачка изолација или ако намерно не изврши селекција. Но,
за самиот човек изолацијата никогаш не била толку потполна,
за да не се вкрстува, да речеме со припадници на друго племе
или раса.
Ниедна војна, ниедно луто непријателство не му ја одзело
волјата на полно изгладнетиот воин да се здружи со жена без
оглед на нејзиното потекло. Од ова гледиште е занимливо дека
племињата со висок раст во Централна Африка, на кои
прашумските Пигмејци им обезбедуваат слонова коска, „расно"
се самогорделиви, така што нивните мажи не смеат да се женат
со Пигмејки, но и покрај тоа, овие „граници" на
институционална изолација тајно се пречекоруваат и било која
Пигмејка е мајка на мелез. Но сепак, не треба да се оди
толку далеку, за примерите: што се случува насекаде низ
светот и во нашата т.н. просветена заедница, иако е се уште
строго христијанска? Зарем многумина припадници на
феудалната „сина'' крв не наплодија потомци со жени од
„понизок" род?
Човекот, значи, не живее во потполна изолација, а тоа
посебно важи за денешницата, за Новиот век по големите
откритија на нови предели на земјата и особено денес во
времето на брзиот и сеопшт протек, не би можеле да се
создадат нови видови, освен ако не појдат по патот на
германскиот геноциден расизам.

Исто така, селекцијата кај човекот не оди во исти насоки

како кај домашните животни. Додека кај животните човекот ја
урамнотежува селекцијата според утилитаристичките насоки.
кај него самиот влијае, на пример, модата, идеалот на
убавина, понекогаш можеби утилитаристичкиот поглед на
плодност, кој можел да се вскорени дури од неолитскиот
премин на земјоделство, бидејќи собирачот и ловецот не
можеле да ги прехранат се поголемите и постојано патувачки
семејства, додека постојано населениот земјоделец има
потреба од повеќе работници за обработката на полињата или
овчари и сл. Понатамошниот развиток во разни општествени
формации на таа подлога, веројатно подобро гo познаваат
етнолозите од антрополозите; тогаш, бездруго сме нашле разни
допирни точки. Воопшто токму во социо-културните фактори кои
влијаат на човекот, најважни допирни точки се меѓу
соматската и социокултурната антропологија. Затоа треба
некои да ги погледнеме, за да не би замислувале дека со тоа
веќе се е исцрпено. Напротив, некои само ќе ги допреме,
некои- поневажни можеби ќе ги испуштиме, а други како урнеци
за поткрепување ќе ги обработиме повеќе.
Секако дека на човекот како на психофизичка единка, влијае

заедницата во своите најразновидни организациони облици од
едноставно семејство, преку разни поголеми заедници и
агрегата, до поголеми територијални и можеби светски
организации на иднината.
Пред се, влијанието на психофизичките особености кои се
врзани за материјата, за централниот нервен систем, nе може
се уште да се докажат анатомските промени, но сме веројатно
на најдобар пат да почнеме да ги разбираме барем
физиолошките влијанија, како што се на пример, воспитувањето
во заедница, грижата за потомците, на една, и занемарување,
осаменост итн. на друга страна. Го спомнавме повеќе пати
влијанието на општествената изолација преку генетските
законитости. Одредени општествени институции влијаат исто
така, селективно, на пример, во врска со одреден идеал на
убавина, кој на некои жени им дава поголема вредност при
мажењето (барем легално) во однос на други, иако тука
навистина малку знаеме за вистинските влијанија на таквата
селекција.
Секако, секој човек си помага со регулирање на храната и
облеката, за да се доближи до пропишаниот (моден) идеал на
убавина, но нема сомневање дека под тие влијанија го одбира
својот законски другар, секако со поголемо задоволство
доколку ги има саканите атрибути по природа, односно и
необлеченото тело да одговара на дадениот вкус. За овој дел,
исто така, интересно е да се помисли каква би била

реакцијата на спротивниот пол, доколку, на пример, нашите

средби би се одржувале без облека. Колку тоа било поубаво во
времето на Античките Грци, кога човекот - ако не сакал - не
„купувал мачка во вреќа". И колку поприродно било сето тоа
во топлите краеви, пред да ја пренесат занесените мисiонери
од разни вероисповеди својата грижа за црнечката или
полiнежанската непокриена душа;
да не се заборави, здрав дух во здраво тело - но се додека
недоволно облеченото тело на тропскиот дожд не настинало и
не умрело од воспаление на белите дробови или туберкулоза,
за што уштe kе говориме.Колку влијаел трудот, овој еминентен
човечкн фактор, на човековата рака, не можеме толку
едноставно да си претставиме, иако не се сомневаме дека
влијаел на централниот нервен снстем и на неговите функции.
Ако помислиме на раката, моментално гледаме само еден пат
кој не е ламаркистички: човековата рака е, имено, биолошко
еволуционо гледана, сразмерно примитивна, петтозрачна како
кај водоземците, мошне подвижна, а гоа значи неразвиена, што
е значајно за сите примати кои најверојатно се развиле од
некој вид мравојади. Без овие еволуционо неспецијализирани,
односно примитивни екcтремитетu (рацете и нозете),не би
постоеле приматите, а исто така,ни човекот, бидејќи таа
еволутивна прнмптивност на раката е нејзината голема
предност. Екстремитетите на сите други цицачи, на еден или
друг начин, се специјализирале за одредена локомоција, што
важи во мала мера, секако, и за најблиските приматн до нас.
Но, човековата рака ослободена од локомоција - и тука
запознаваме битна особеност на бипедалната локомоција –
станала способна за сите движења кои од неа создале најфин
инструмент што може да изработува други, поспецијални
инструменти, кои пак, го овозможиле - секако само во врска
со повисокиот развиток на мозокот толку важниот човеков
труд, намерната изработка на средства за работа.
Не треба да се објаснува дека коњското копито, ниту кравјата
чапунка,па и раката на павијанот или раката на орангутанот
не се способни за сите потребни движења што ги врши
човековата рака при работа. Но,секако, работата станува
малку потешка ако споредуваме шимпанзо и горила со човекот:
особено Ооп11а 1зепп§е1 има рака најслична на човековата.
Но, ни раката, ни стапалото не го прејдоа „Рубикон"', а уште
помалку тоа го стори импозантниот централен нервен систем -
за да можат горилата да работат во човечка смисла.
Храната е извонредно важно поглавје во нашиот преглед на
допирни точки меѓу соматската и социо-културната
антропологија,можеби најважно, бидејќи преку храната телото
ги добива (воедно да него заборавиме и централниот нервен
систем) сите хемиски елементи, кои му се потребни за

правилно функционирање. Доколку не ги добива, зборуваме за

глад, кој може да биде квантитативен или квалитативен.
Англискиот антрополог Флер (Р1еиге) своевремено запишал дека
за човекот не е важно само тоа што јаде, туку како ја
приготвува храната.
Првото е можеби поинтересно за физичкиот антрополог, а
второто за етнологот, но и двете се интересni за обајцата и
за нив треба да се води сметка кај теренските и теоретските
испитувања на човекот во конкретна средина, природна и
општествена, социо-културна.
Веројатно не треба премногу да се нагласува значењето на
јаглеродните хидрати, мастите и белковините, но
предупредуваме на мошне важните витамини со кои телото
добива неопходни потребни елементи во најмали количини (т.н.
(гасе е1етепга). Недосгигог на одделни составни делови во
храната предизвикуваат квалитативен глад (на пример, разни
авитаминози), или пак, глад за белковини, која е особено
важна. Исто така, ни квантитативниот глад не е ретка во
светот: приближно две третини од човештвото на овој или на
оној начин се недоисхранети, трпат хронична глад, која мошне
убедливо ја докажал Ј. де Кастро (Ј. с1е Саѕсго).
Може некој да добие доволно калории, па сепак телото да
остане гладно.
Во тој поглед постои хигиена и превентивна медицина,
најверојатно и секако, со помош на антрополозите и
етнолозите кои со уште премногу
работа во блиската и подалечната иднина треба да помогнат во
решавањето на овој проблем. Секако, како што е речено, важно
е и тоа како храната е подготвена, а не само што содржи
листата на јадења. Познато е дека кај поголемиот број жители
и народи исхраната е мошне еднолична. Сразмерно еднолична
била уште кај Римјаните, кои не знаеле за ориз, компир,
мисирки, а да не зборуваме за разни освежителни средства
како што се коката и какаото, кафето и тутунот.
Во таа насока само со уште некои примери даја разјасниме

проблематиката на храната. И денес, очигледно, е отворен
проблемот дали не е случаен увозот на компирот и пченката во
Европа, зашто од XVII и XVIII век наваму тае стануваат
главна храна за голем број од европското население, а од
своја страна овој вид храна го предизвикал сегашното
толку раширено гниење и пропаѓање на забите (сапеѕ). Но, од
друга трана знаеме дека многу поздрави заби имале и имаат и
Индијанците,кои овие два прехранбени артикли ги употребуваат
веќе илјада години.
Да не е можеби токму начинот на приготвување на овие два
прехранбени артикли во Европа главната причина за таа

разлика? (Постојат и други,значајни фактори кои условуваат

кариес и други забни болести, но меѓу нив бонбоните и
чоколадата веројатно се на прво место).
Белковините се извонредно важен дел од прехраната, бидејќи
го забрзуваат растот и полното созревање. Лугето кои јадат
малку или воопшто не јадат белковини, се понискн. што
воопштено и не е тешко да се докаже на споредбени серип во
Европа п насекаде низ светот. Дури е можно сразмерно
помалиот раст на источните i југоисточните Азијати да е
предизвикан не само од недоволните колпчества на белковини
во прехраната, туку пред се и заради оризот и неговото
подготвување. Дека белковините го забрзуваат половото
созревање, може да се докаже врз основа на проучувањето на
првата менструација кај девојките: девојките кои рано
почнале да јадат месо и тоа, во големи количества (на
пример, 6 до 8 пати неделно) порано созревале отколку
типичните „вегетаријанки", односно оние на кои родителите
пред се им давале зеленчук и јаглени хидрати, на пример, во
облик на пченка, компир, колачи итн., без месо и останати
белковини. Овде се работи за јасен пример на квалитативен
глад, впрочем, iако тие девојчиња добивале доволно дневни
калории (околу 2.500 и повеќе) и можеле да бндат и добро
исхранети.
Како следен пример на квалитативен глад би сакале да го посо
чиме прашањето со јодот, кој на телото му е потребен во
минимални количества, а сепак без него не може правилно да
функционира. Ако погледнеме каде по светот и кај нас ќе
сретнеме гушавост, ќе забележиме дека оваа болест никогаш ја
нема на морските брегови и на малите острови, но ќе ја
најдеме насекаде во вантрешноста на копното и на поголемите
острови. Причината е едноставна, јодот го има во морската
вода и во близина на морињата неговото присуство е поголемо.
Познато е дека кога морските бранови удираат во брегот,
капките вода се распрснуваат во воздухот, а со нив и јодот.
Прашањето на воздушните струи (ветар) е натамошниот фактор
во ширењето на таквиот „јодиран" воздух. За да го регулираат
недостигот од јод денес некои држави задолжително ја
јодираат солта.
По овие примери, во врска со храната и исхраната би сакале
да го спомнеме и проблемот на квалитетот и квантитетот на
храната, со осврт на нејзината корисност, а во врска со
должината на животот.
Нема сомнение дека во сите тие прашања, токму последниве
години, големо значење им се придава на приготвувањето на
храната и начинот на исхраната. Дали, можеби токму тука се
наога допирната точка мегу медицината, антропологијата и
етнологијата? На своите теренски испитувања, етнолозите

секогаш би можеле да запишат (а сега, тоа веќе сигурно и го

прават) што најмногу јадат луѓето од испитаниот крај и како
ја приготвуваат храната. Накратко, се работи за листа на
јадења која би можела да укаже на потребите од превенција,
без оглед дали лекарите или антрополозите се зафатиле со
истражување на животноважните прашања во овој или во оној
крај.
Најпосле, некои болести се забрзуваат со погрешна исхрана,
иако, сепак, тоа е мошне индивидуално прашање. Меѓугоа, и
самата оценка за здравствената состојба, судот дали некоја
појава се смета за нормална или абнормална, честопати
произлегува од степенот на културата на заедницата. Имено,
има села во северозападна Македонија во кои гушавоста ја
сметаат за идеал на убавината и дека не ја лекуваат. Тоа
значи дека проблемот на болеста и на нејзината оценка како
нешто абнормално претставува нешто премногу компликувано и
дека овде повторно имаме допирни точки мегу медицината,
физичката антропологија и етонологијата, па дури и со
психологијата. Ако етнологот ја познава културата и
психолошката заднина на некоја заедница, тоа ќе му биде од
полза во решавањето на практичните проблеми во здравствената
просвета. Верските прописи, во врска со миењето, и разни
табуа во врска со исхраната, несомнено имаат хигиенско
значење и етнологот мора да води сметка за нив при своите
истражувања; исто како и антропологот и лекарот.
Досега многу говоревме за прашањата на хигиената, токму во

врска со исхраната. Но, има и друти прашања што треба да се
разгледаат.
Така, на пример, не е сеедно дали Ескимот зимата ќе ја мине
во своето игло или во шатор од животински кожи или пак, во
модерни платнени шатори, па дури и во дрвени бараки во кои,
во најдобра намера, се обиделе да го преселат Данците, а
потоа и Канаѓаните, за да го кренат нивото на неговиот начин
на живот. И за едното и за другото најнапред треба Ескимот
да се научи и на модерната лесна и домашна хигиена,бидејќи
отпадоците, исплувоците, итн. земјата на која што стои
шаторот (или снегот, кога е во прашање игло) полека ги
впиваат, но на дрвена подлога тие се раствораат, гнијат и
создаваат безброј погодности за зарази. Комарците, кои во
тие северни предели во текот на летото ги има на милијарди,
под шаторот од животински кожи не се чувствуваат толку добро
како под платнените шатори, итн.
Тука доаѓаме до проблемот на инфективните болести. Во период
кога луѓето живееле на степенот на собирачи и ловци, при што
патувале во многу мали групи луѓе, главно семејни заедницк,
ретко доаѓале во меѓусебни допири. Во такви околности

инфективните болести не можат катастрофално да се шират како

во услови на постојано населени места,кои почнале да се
формираат дури со агрпкултурната револуција во неолитот. Не
можеме од биолошко гледнште на инфективните болести да им
го одрекуваме селективното значење. Имено, познато е дека не
се разболува секој од грип ни во најголемата епидемија. Тоа
истото важи и за колерата и чумата, инаку на населението кое
го пречекорило прагот на агрикултурата и трајните градски
населби одамна би му дошол крајот. Главниот проблем на
постојаннте населби, кога се работи за масовни населувања на
сразмерно тесен простор, го чинат: исхраната, водата и
отпадоците. Акоја споредиме високата развиеност на ри^мските
градови со канализација, централно греење и бањи со нашите
средноевропски градови во Средниот век. па и во Новиот век,
мораме да признаеме дека се уште не сме го достигнале нивото
на римските градови,барем на некои.
Ако ги споредиме чистите полинежански Самоанци на далечниот
Пацифик со нашите лични и комунални хигиенски обичаи и
направи, исто така не можеме да се погордееме. Кој се капе
двапати на ден кај нас, кој ги мие рацете и забите пред и по
јадење како Самоанците?
Во последниве години секој кој бил во САД, ќе потврди дека
во однос на хигиената има голема разлика меѓу Европа и
Америка, а да не зборуваме одделно за нас. На пример, не
тече вода во клозетот, во возовите често воопшто нема вода,
клозетите се запуштени и човек мисли дека конечно, навистина
е најхигиенски секој да оди в шума или в поле, отколку во
клозет кој го користат десетина и стотина луѓе, а кој е
неопремен и хигиенски запуштен. Кој е сега на повисок
степен: Самоанците или ние?
Од ова ја согледуваме големата релативност во оценувањето на
културата.
Тука се и психолошките разлики во однос на поединец и
поединец, поединец и заедница (семејство, село итн.). На
една страна се отворените куќи на Самоанците, кои нужно
бараат коректни односи, на друга страна се затворените куќи
и соби во Средна Европа, кои инаку овозможуваат „перење на
валканата облека" зад затворени врати, но подобро би било
воопшто да не дојде до потребното „перење".
Да го погледнеме уште и начинот на живеење. Да обрнеме
внимание и на значењето на тн. микроклима, која во поголема
или помала мера ја моделираме во нашиот простор на живеење,
со вештачко греење, или во последно време, нсто така, со
климатизација. Ова исто така, има свое значење за човековото
тело, пресметувајќи го секако централниот и периферниот
нервен систем: испуштање и губење или собирање на телесната
топлина, расположение или можноста и неможноста за физичка и

умствена работа итн. Затоа и проучувањето на живеењето,

шаторите, иглоата, куќичките, куќите, итн. не се безначајни
за физичкиот антрополог.
Облеката е особено интересен дел за секој антрополог од
разни гледни точки. Како што мораат кројачот и чевларот да
го познаваат и да го почитуваат човековото тело, за да можат
да му скројат правилна облека и да му измерат правилни
обувки, исто така, мора и антропологот, пред се социо-
културниот антрополог, да ја познава „физичката" основа за
облеката. Облеката, по се изгледа, само делумно настанала од
вистинската потреба за покривање на телото во студените и
арктички предели (или во леденото доба), а многу поверојатно
е причината да била таа да стане дел од украсите или
орнаментите. Етнолозите познаваат најразлични начини на
облекување и украси. Мегугоа, можеби е потребно да се
потсетиме дека арктичката облека, особено ескимската, е
мошне важен фактор во регулацијата на телесната топлина, а
било која непотребна облека во пределите на тропските
дождови попрво му пречи,отколку што му користи на човековото
тело. Занесените мисионери од разни вероисповеди, можеби во
својот занес, но без познавање на работите, најнапред им
обезбедиле на разните „диви племиња" (кои илјадници години
среќно си оделе голи по светот или едвај со нешто украсени),
разни износени европски костуми и други додатоци од облека
за да ги научат да се срамат од своето тело според сите
верски прописи и да не ги предизвикуваат, не толку
припадниците од сопственото племе кои веќе биле научени да
ги гледаат стројните голи тела, колку,самите мисионери. Но,
работата лошо завршила за поголемиот број од тропското
население. Со облеката стасале и разните настинки, грипови,
воспаленија на белите дробови, туберкулоза, нечистотијата, а
со неа и инфективните болести.
Како украс облеката има и свое општествено значење да ја
нагласува предноста и убавината на секој пол, со оглед на
идеалот на убавина кој може да биде многу различен кај
одделни племиња, народи, култури, периоди итн. Жените ја
нагласуваат облеката или го украсуваат овој или оној дел од
телото, како колковите, нозете, градите, а мажите ги
импонираат со своите широки раменици и не случајно жените го
зголемуваат својот привлечен изглед со потполнки што се
ставаат на рамениците. Инаку, женската мода е пошаренолика и
одвреме-навреме е потпомогната со вештачки подлоги. Нема
сомневање дека се придржува на некаков вкус, кој е тежок да
се дефинира, но кој веројатно има – барем делумно свој извор
во светски раширениот култ на плодноста.
Широките колкови и раскошните гради претставуваат плодна
жена од палеолитското време па наваму. Идеалот на убавина

бил различен во стариот Египет, на Крит, во Грција или во

Рiм, во готскиот Среден век или во барокот. Што повеќе
жената одговара на тој идеал, толку поголеми се нејзините
предности при мажењето, толку повеќе гледа како мајката, а
подоцна и самата како девојка додека расте, дека со
украсување и китење, со слабеење или дебелеење да му се
приближи на тој идеал. Сите луѓе изразуваат определен моден
вкус и сфаќање на сексот во конкретната култура, но се мошне
интереси и за фпзичкиот антрополог и за анатомот.
Општо земено, антропологот може, исто како и етнологот, да
утврди дека нема дел од телото кој на човекот од оваа или од
онаа култура во времето и во просторот не му се сторил
достоен за „разубавување", без оглед дали тоа се прави со
стружење или негување и разубавување на забите, со
продолжување, и со вметнување на поголеми или помали дрвени
влошки во разни делови од телото. Сето тоа спаѓа во
поглавјето за мутилации. Покрај тоа, доаѓаат и украси со
приврзоци и алки на разни делови од телото, чиешто значење
понекогаш претставува симболизација на половата зрелост или
истакнување на делови од телото важни во половиот живот.
И, конечно, тетовирањето во разни форми и на различни
уметнички рамништа, кое честопати ја означува (симболизира)
староста, зрелоста, сталежот, општествената положба итн., и
кое, во крајните примери, не ги одминува ни најделикатните
делови на телото. За етнологот кој ова го проучува,
познавањето на анатомијата е подеднакво важно како и за
уметникот кој создава.
Производствени активности. При проучувањето на разновидните
oрудија, садови, предмети за секојдневна употреба, лесно се
констатира дека повеќето од нив се пзработени за деснораки
луѓе (на пример, ѓезвето, косата, ножиците, итн.), иако меѓу
нас има и околу 4% левучари.
Интересно би било да се открие како тоа се одразува врз
материјалната култура, ако воопште се уште се одразува.
Имено, палеолитските орудија докажуваат дека некои сечила
биле изработени за левучари. Сепак, не теба да се заборави
дека, во тоа време, секој бил свој личен „занаетчија" -
изработувач на орудија.
Во времето на индустриското производство, на тоа малку
обрнуваме внимание.
Начинот на живеење во голема мера е условен од севкупната
економија и од начинот на прибавување храна. Собирачката и
ловечка економија не овозможува големи заедници, за разлика
од земјоделието.
За тоа веќе сме слушнале, но треба да се додаде и генетскиот
аспект. Во мала ендогамна група состојбата е суштински
поинаква, отколку во голема и генетски измешана. И

современиот промет ја забрзува панмиксијата. Ова заедно се

повеќе покажува дека човештвото е единствено, од биолошко
стојалиште. Очигледно е дека има се помалку изолирани
човечки заедници и можноста за нови варијанти е значително
зголемена,што претставува голема предност на човекот во
биолошко еволутивна смисла. Во врска со тоа, да го спомнам и
значењето на борбата и на војната. Несомнено е дека личната
борба (двобој) влијаела селективно во времето на собирање
шумски плодови и на лов, барем додека важело правилото на
посилниот. Подоцна, војната на поголемите заедници станала,
најверојатно, контраселективна. Тоа важело и важи н денес
поради институцијата на задолжителна војна обврска, при што
се избираат телесно најспособните, кои во случај на војна се
и најизложени на загинување. И самото време за отслужување
на редовната воена обврска паѓа во годините кога младиот маж
може да создаде семејство, но тој е најмалку една година (во
некои држави повеќе или помалку) исклучен од конкуренцијата
спрема другиот пол во однос на телесно недоволно способните,
кои не биле земени во војска. Несомнено е дека таа
институција може да влијае контраселективно, но, се разбира,
тоа не е задолжително, особено во денешно време кога
разновидни современи уреди овозможуваат создавање на
семејство.
Нашата генерација преживеала веќе две светски војни:-првата
се уште била некако идилична и се водела во некоја стара
форма и исто така можела да делува контраселективно. По
својата форма, втората војна била сосем поинаква и опфатила
цели народи, а од своја страна, германскиот фашизам бил
наполно геноциден. Идната војна, ако биде атомска, проблемот
на генетиката и на иднината на човештвото можеби ќе го реши
темелно и за многу кратко време. Ако не биде таква, ќе дојде
до значајни генетски проблеми поради радиоактивното зрачење,
за што веќе говоревме. Се уште не се знае дали кај човекот
може да дојде до мутација, која би дејствувала позитивно и
селективно против таквото зрачење; со такво нешто не би
смееле да се занесуваме, туку час побрзо, треба да помислиме
на својата голема одговорност пред идните генерации.
Палеолитскиот камен буздоган не претставувала закана за цело
то човештво, каков што е денес случајот со атомското оружје.
Но, меѓу нас има и циници кои ова не сакаат да го видат и
претпочитаат и понатаму да се играат како мали деца со
чкорчиња. Ако денес атомската физика станала изопачена, за
тоа секако не е крива физиката, која како и секоја наука, и
понатаму се развивала според својата логика, но, затоа
вината може да се бара кај определени физичари, значи, кај
луѓето.

Проблемот на инцестот се сфаќа на многу различен начин, не

само меѓу различни култури и населенија, туку и меѓу
етнолозите и биолозите. Се чини дека биолошко генетската
дефиниција би била релативно едноставна, иако не општо
прифатена. Во генетска смисла, инцестот е вкрстување мегу
генетски сродни луѓе, при што степенот на сродството не би
смеел да биде решавачки. Инаку, самото прашање на крвното
сродство е мошне отворено во сфаќањето на луѓето. Туkа,
етнолозите веројатно би можеле да кажат многу повеќе отколку
што знаат антрополозите и повеќе отколку што воопшто било
кој човек знае.
Генетичарот тешко би ја признал биолошката основа за таквото
сродство, мегутоа тој проблем е мошне раширен меѓу народот и
има свои практични последици при изборот на законскиот
сопруг. Од биолошко или генетско стојалиште, инцестот, како
што погоре го дефиниравме, не е контраиндициран ако се
здрави наследните основи на двајцата кои со нив се
засегнатн, што ни го докажува убавата и веројатно бистра
Клеопатра, kако и голем број други потомци од најблиски
сродници. Од друга страна, вистинито e дека при генетските
вкрстувања меѓу сродници, има поголема веројатност за
здружување на рецесивните (штетни) наследн и основи и за
нивно фенотипично пројавување, што може да доведе до видливи
аномалии, болести, итн. Веројатноста на таквото здружување
се намалува со оддалечување на сродството, меѓутоа никогаш
не може наполно да се исклучи. Меѓутоа, не може да се говори
за инцест во биолошко-генетска смiсла во примерите кога
луѓето го уредуваат сродството според небиолошки стојалишта
како, на пример, Австралијците и многу други народи. Во таа
смисла, за инцест не можеме да говориме ни во примерите кога
лугето ги сметаат за сродници членовите на семејството на
кумовите (духовно сродство). Сепак, без оглед дали сфаќањето
е такво или поинакво, на него мираме да сметаме како на
институција која влијае селективно при изборот на невестата
или на младоженецот.
Антропологот мора да ја знае барем основната проблематика на

сите набројани моменти, нсто како што биологот ги признава
социо-културните фактори како потенцијално еволутивнн
фактори кии се однесуваат на човекот. Нема сомневање дека во
сите набројани проблемi постојат допирни точки меѓу
антропологијата и етнологијата, потоа и со социологијата.
психологнјата и медицината, особено превентивната.
Останува уште прашањето што треба да знае етнологот од
соматската антропологија, а што е поврзано со биологијата на
човекот.

Тој би морал да ги познава барем анатомскнте и физиолошките

основи на човекот. Би морал да ја познава типологијата на
човекот во најширокото значење на зборот, кое ги вклучува
надворешннте, конституцiските и т.н. раснп посебности. Тоа е
особено важно во случај кога етнологот дејствува како
советник во администрацнјата. Видовме дека човечкото тело и
физиологнјата даваат бројни основи за културни и општествени
уредувања, обичаи итн.. кои се различни во културите од
различни услови и областни средини. Би морал да ги знае,
исто така, природната еволуција на човекот и палеолитските
култури, за да ги спореди со денешните..
Антропологот мора да ја познава „материјата", живиот човек
или скелетот од автописијата, а не само апстракции врз
основа на мерки што честопати не ги опфаќаат значајните
форми, односно значајни за некое приспособување на
средината, природна или социо-културна.
ANTROPOL{KI RE^NIK
AVSTRALOPITEK, ime za pleistocenskiot (kvartar) izumren ~ovekolik

majmun.
AGLOMERACIJA (lat agglomeration – natrupuvawe)

1.grupa luge koi se sobrale bez opredelena cel, 2. sekoe sobirawe na
naselenie koe gi preminuva granicite na administrativnata edinica, 3.
process so koj dva ili poveke gradovi, naselbi i ili drugi silni edinici
zaedno se razviva sozdavajki edna ekoloska ili populaciona celina. Taka
golemite gradovi obi~no prostorno se [iraat na golemo geografsko podra~je
na opredelena populaciona koncentracija i opfakaat mnogu mali i porano
samostojni naselbi, 4. modernata urbana aglomerija e koncentracija na
neselenieto vo golemite gradski centri kako posledica na
industrijalizacijata.
AGORAFOBIJA ( gr~. agora-plo[tad + phobos-strav), bolka,

psihonevroti~na sostojba na strav od [iroki, otvorni prostori. Naj ~esto se
manifestira kako strav od minuvawe preku ulica i plo[tad, no i voop[to
kako strav od prestoj na [iroki prostori.
AKULTURACIJA ( lat. Cultura - obrabotuvawe), terminot ima dve,

donekade disparatni zna~ewa: 1. vo socijalnata psihologija zna~i onoj aspekt
na proces na socijalizacija koj se odnesuva na usvojuvawe na obrasci na
kulturata na soodvetnata op[tesvena sredina, odnosno vo ne[to potesna
smisla, usvojuvawe na standardite na sopstvenata ili referentnata grupa;

2. vo antropologijata zna~eweto izloèno (pod 1) spored predlogot na

Melvil Xerkovi~ se ozna~uva so terminot enkulturacija, a pod akulturacija
se podrazbira prevzemawe na elementi ili celi sklopovi na kulturata na
nekoja po[iroka op[testvena zaednica (po pravilo porazviena) od strana na
nekoja druga op[testvena zaednica koja pripa\a na drug kulturen krug ili
kulturen centar. Procesot na makulturacijata (vo smisla pod 2) treba
podolgo vreme i obi~no doveduvawe do asimilacija na edna kultura od strana
na druga a vo predniot periot doaga do hibrdni i po pravilo slabo
funkcionalni tvorbi vo ramkite na koi se mo[ne izraziti vrednostite
konflikti [to predizvikuvat vrednosna dezorientacija i frustracija na
celi populacii. Vo sovremeniot svet na naglo [irewe na industriskite
kulturi vrz zaostanatite zaednici na nerazvienite zemji problemite za
akulturacija se manifestiraat vo globalni razmeni.
AMULET (arap. Hamalet - privezok) predmet glavno vo forma na ukras, za

koj se veruva deka ima nadprirodna mo] negoviot posednik da go [titi od
razni zla. Kaj civiliziranite narodi toa se medalionite i male~kite
krst~iwa [to se nosat okolu vrat, dodeka kaj prvobitnite narodi amulet
moè da bide sekoj predmet naj~esto ìvotinski zabi na pr: ne raste~kite
ku~e[i zabi kaj domorotcite od Nova Gvinia, bescenetoto i polubescenetoto
kamewe i tn. Amuletot gi ima isto taka i nazivite amajlia i talisman.
ANTROPOCENTRIZAM (gr~. Anthropos - ~ovek) + (lat centrum - centar)

Pogled spored koj ~ovekot e po~etna i kone~na to~ka na site istraùvawa za
objektnata stvarnost; na toj na~in ~ovekot stanuva centralen i naj vaèn
problem na site pa i na prirodnite zbudnuvawa.
ANTROPOFOBIJA (gr~. anthropos - ~ovek + fobos strav), edna od

fobiite koja ja karakteriziraat strav od luge, odbegnuvawe na kontakti so
lugeto, koj moè da dobie patolo[ki oblici.
ANTROPOGENEZA (gr~. Antrpos - ~ovek + genesis - nastanuvawe), granka na

antropologijata koja go prou~uva razvitokot na lugeto.
ANTROPOGENIJA (gr~. Antxropos - ~ovek + genos - poteklo, rod), del od

antropologijata koj go prou~uva nastanuvaweto i razvitokot na lugeto.
ANTROPOGRAFIJA (gr~. Anthropos - ~ovek + grafien - pi[uva), del od

antropologijata ~ij predmet e opi[uvawe na ~ovekovite rasi i osobini
spored formata nivnite pripadnici i drugite nivni fizi~ki i psihi~ki
karakteristiki. Antropografijata gi utvrduva srodnostite i razlikite megu
grupa individui vo ista rasa ili kaj razli~nite rasi.
ANTROPOIDI (gr~. Anthropos - ~ovek + eidos - mesto luk), grupa vo

zoologijata koja opfa]a dve semejstva: 1. antropomorfnite majmuni, gibonite
na edna, a [impanzoto gorilo i orangutanot na drugi strain, i 2. lugeto.

ANTROPOLATRIJA ( gr~. Anthropo - ~ovek + latreija - bogotvorewe),

masovno bogotvorewe na nekoj ~ovek. Kultot na li~nosta vo sovremenosta e
edna od oblicite na atropolatrijata.
ANTROPOLOGIJA (gr~. Anthropos - ~ovek + Logos - nauka).

Antropologijata e nauka za ~ovekot i za site nemu sli~ni su[testva vo
prostorot i vremeto. Me\utoa, vo francuskata nauka i literatura
antropologijata se definira kako izu~uvawe na fosilite i postoe~kite
rasi. Vo germanskata nau~na literatura antropologijata e sfatena kako
humana genetika, koja go istraùva potekloto na ~ovekot, rasite i
biotipologijata na ~ovekot. Vo Anglosaksonskite zemji predmet na
antrpologijata gi infolira ne samo biolo[kata ~ovekova dimenzija tuku i
istraùvawata za ~ovekot odnesuvawe i reagirawe na sredinata (sociologija,
etnologija, psihologija i dr). Voobi~aena e podelbata na fizi~kata
(somatska ili biolo[ka) i kulturna antropologija. Kulturnata
antropologija kako nauka isto taka ne e precizno definirana , oti navleguva
vo podra~jata na arheologijata, etnologijata, filozofijata, ligvinstikata,
paleontologijata, socialnata psihologija, sociologijata id r. Vo poveketo
slu~ai ona [to deneska se narekuva antropologija se odnesuva na kulturnata
antropologija. Vo poslednite decenii od 20 vek se razvila i filozofiskata
antropologija.
ANTROPOMETRIJA (gr~. Anthropos - ~ovek + metres - merka), tehni~ki del

od antropologijata koja se zanimava so merewe na ~ove~ko telo, oddelnite
negovi delovi i funkcionalni sposobnosti, i tie podatoci se sreduvaat vo
klasifikacioni celini.
ANTROPOMOFI (gr~. Anthropos - ~ovek + morfe - forma), familija na

~ovekolikite majmuni koja se deli na podfamilija giboni i podfamilija
vistinski majmuni (Antropomorphinea) so redovite: [impanzo, gorilo i
orangutan.
ANTROPONONOMA (gr~. Anthropos - ~ovek + onoma - ime), nauka za

~ove~kite sopstveni imiwa (li~ni, semejni, rodovski, plemenski is l).
APOLONSKI TIP, motivaciona orientacija odnosno model na

odnesuvawe koj go karakterizira odmerenost, ~uvstvo za sklad,
kontemplativnost, uramnote`nost, prifakawe na okolinata i prosuduvawe
spored principot na realitetot.
ARTEFAKT ( lat. Ars - umetnost + facere - ~ini pojava), ime za proizvodite

na materijalnata kultura, osobeno za predmeti koe se izraboteni so pomo[ na
~ove~kata ve[tina.

AFILIJACIJA (lat. ad - kon + fillina - sin) 1. priifa]awe na nekoe,

primawe vo nekoja grupa, ustvojuvawe, bukvalno: Motiv za afilacija
(motiv na afilajativnost) e streme` na poedinecot da bide prifaten, -
nekomu da mu pripa\a-ili so nekogo da se zdruì. 2. proces ili sostojba vo koj
edna organizirana op[testvena grupa se povrzuva so nekoja druga takva grupa
zaradi sorabotka. Vo taa vrska obi~no edna od niv uìva priviligirana
polo`ba: gi opredeluva nasokite i na~inot na sorabotka.
BESMISLEN, bez zna~ewe odnosno onoj koj ne se odnesuva na nekoja

sodrìna: onoj koj ne nosi informacija ili ~ija poraka ne e raspoznatliva,
toest ne moè da se dekodira.
VREDNOST, Adekvatnost na eksternite veli~ini (ne[tata, predmetite i

procesite prisutni vo okolina) so svoite osobini da bidat sredtva za
odrùvawe na sistemot na subjektot. Vrednosta kako svojstvo koe objektot go
ima vo interakcijata zna~i funkcija na zadovoluvawe na potrebite na
subjektot
GEN, (gt~. Genos - rod) osnovna edinica na naslednite svojstva na nekoj

organizam locirana vo hromozomite a se sostoi od molekuli na
dezoksirbonukleinskata kiselina.
GENERIÊN, (lat. genos - rod, pleme), sinonim za rodov; oznaka koja se

odnesuva na svojstva i grupa od svojstva, spored koi nekoja masa na edinici se
klasificira, odnosno opfa]a spored nekoi op[ti aspekti.
GENOCID (gr~. Genos - rod,pleme +occidere - ubie), ukrstuvawe na
pravoto na opstanok na celi ~ove~ki grupi, kako [to se ubistvoto (homocid),
uskratuvawe na pravo na ìvoor na oddelni ~ove~ki su[testva. Genocidot
spored me\unarodnoto pravo e zlostvorstvo.
GENOTIP (gr~. Genos - ra|awe + typos - beleg, lik), vo biologijata

zbor na naslednite mo`nosti vo organizmot na edinkata, koi ]e se razvijat vo
osobini na kone~no formiraniot organizam duri pod vlijanie na okolinata
vo koja ìvee.
GREGAREN INSTIKT (lat. Grex -stado), instikt na stado, odnosno

streme` kon sobirawe vo tolpa,: izvorno ovoj termin go predloìl Mek
Dugal, no denes mnogu pove]e se upotrebuva izrazot motiv na afilijacija,
iako toj ima ne[to po[iroko zna~ewe.
DEPERSONALIZACIJA
Proces na gubawe na identitetot na li~nosta, is~eznuvawe na prepoznavawe
na svoeto jas i svesta za sebe.; vo taa smisla ovoj proces se javuva kaj
pote{kite psihozi kako formana raspad na li~nosta; 2. ako li~nosta ja
svatime ne samo kako intergracija na sposobnosti i obele`ja tuku kako
sistem koj se afirmira so svojata dejnost vo okolinata davajki i na taa

okolina so osposobuvaweto na sebesi del od svoeto postoewe, toga[ vo toj

kontekst depersonalizacijata zna~i gubewe na li~nostnoto, spontanoto,
osobeno vo kontaktite i vo interakcijata so lu\eto, ne[tata i situaciite,
formalizirajki gi svoite postapki spored usvoenite i propi[anite
standardi; vo ovaa smisla depresonalizacijata e interpersonalna kategorija
prisutna vo modernite urbani i organizacioni sistemi vo zagriùva~ki
proporcii, bidej]i kaj li~nosta ja vklu~uva depersonalizacijata objasneta
pod 1.
DIFUZIONIZAM (lat. Diffusus - razlean), termin vo antropolijata i

sociologijata so koj se ozna~uva pojavata na [irewe na osobinite na
porazvienata kultura od centarot kon drugi kulturni podra~ja. Stanuva zbor
za proces na prifajkawe ili pozajmuvawe na izumi orudija, institucii i
ve[tini, od drugi kulturi.
DIONZISKI TIP go karakterizira nezauzdno, emocinalno,

prenaglaseno, ~esto destruktivno reagirawe, sklonost kon ekstati~ki zanesi
i misti~ni participacii, herojska egzaltiranost, sostojba na opojnost i
pomatena svest, so izrazito nastojuvawe dadenata realnost i postoe~kite
granici da se nadminat i poni[tat. Sprotiven mu e apolonskiot tip.
DISKULTURACIJA (lat. Dis -raz + cultura - obrabotuvawe), proces na

negativna akulturacija t.e. Raspagawe na ve]e usvoente i praktikuvani
urneci na odnesuvawe, vrednosni i normavivni standardi na pobedenie, a na
toj proces da ne mu sledi ekvivalentna zamena so drugi urneci od razli~no
kulturno poteklo.
DUHOVNA KULTURA izraz koj ponekoga [ se upotrebuva za da bi se

ozna~ilo ona podra~je na kulturnite faktori i fakti koj gi opfajkaat
vrednostite, normite, zna~ewata, poimite, ideite, doìvuva~ko estatskite
kompleksi, standarditae i kriteriumite na procenuvawe, so eden zbor siot
informativno - simboli~i sistem na edno op[testvo.
EGZISTENCIJA, postoewe, podtvrduvawe niz dejnost, postanuvawe,

ostvaruvawe na mo`nosti, ~ove~ki na~in na bidnuvawe, edinstven i
nepovtorliv.
EGZOKANIBILIZAM( gr~. Exo -nadvor + {pan. Antili Canibi - ime za

~ovekojadskoto pleme Karibi na Malite )~ovekojadstvo, ~ij objekt se
pripadnicite na tu\ite op[testveni grupi.
EKSTERNALIZACIJA (lat. Externus nadvore[en ) sinoni za

ponadvore[nuvawe, postapka na prenesuvawe na vnatre[nite sodrìni,

tenzii i stremeewe vo prostor nadvor od subjektot. Odnosno vo soodvetnata

oklina: sprotivno intaernalizacija, introekcija.
ENKULTURACIJA, rezultat na kulturnata interakcija koj se

ostvaruva vo tekst na kulturniot kontakt me\u poedincite i op[testvenata
grupa. Izdeluvaweto na ovoj termin od poop[toto zna~ewe na poimot
akulturacija, kako i samiot poim enkulturacija go predloìl amerikanskiot
antropolog Melvil Herskovic, no ova razlikuvawe vo literaturata ne e
op[toprifateno.
ESENCIJA(lat. Esse - biduva),su[tina, za razlika od nebitnoto,

slu~ajnoto.
EVOLUCIJA( lat. Evolvere - trkala), onaa komponentna na razvojnite

procesi v objektivnata stvarnost vo koja doa\a do postepeni kvantitativni
promeni vo sprotivnstite [to ja so~inuvaat nekoja celina.
ZINATROB, ima za eden od najstarite i najprmitivni preodni formi

vo razvitokot na ~ove~kiot vid, koj mu predhodi na pitekantropot, no ve]e e
antropoiden. Ostatocite na zinatropot se pronajdeni 1959 vo Tangawaka od
antropologot L.S. Liki.
IDEACIJA( gr~. Idea - misla, poim) 1. vo op[ta i psiholo[ka smisla,

ideacijaozna~uvaproces na sozdavawe na idei; taa e prodolènie na
apstrakcijata i generalizacijata, pa pretstavuva izveduvawe na vi[ite
poimi od niìte. 2. vo fenomenolo[ka smisla ideacijata e tehnika na
neposreden uvid vo idejnata su[tina na nekoe doìvuvawe, sogleduvawe na
bitnosta na predmetite i ne[tata.
INDIVIDUALITET (lat. Individualitas - poedine~nost), ona spored

[to individuata se razlikuva od drugite, odnosno spored [to e poseben
slu~aj vo ramkite na svojata klasa. Individualitet e izraz: a) na
specifi~nata organizacija na svojstvata, koi inaku se prisutni i kaj site
ostanati individui,koi so~inuvaat nekoja klasa ili b) na specifi~no
stvojstvo koe edinstveno e prisutno kaj konkretnata individua, a ne postoi
kaj ostanatite ~lenovi na klasata.
INICIJACIJA(lat. Initatio - posvetuvawe), obred, odnosno ritual, so

koj mladite vo primitivnite zaednici se voveduvaat vo dru[tvoto na
vozdrasnite, stanuvajki polnopravni ~lenovi nazaednicata, upateni vo
tradicijata, kultovite na plemeto i ulogata koja odsega ja prevzemaat, poradi
[to glavno se razli~ni za sekoj pol. Ovoj premin vo dru[tvoto na
vozdrasnite redovno e simboliziran so povtornoto ra\awe, so obredotna
o~istuvawe, so obreùvaweto kako razvrzuvawe na detskata spontanost i.t.n.
Iniciraniot so vleguvaweto na edna poinakva egzistencija spoznava izvesni

tajni i tajni, povtoruvajki gi ~esto so kaùvaweto i ceremonijata, aktot na

sozdavaweto ili delata i iskustvata na mitlo[kiot junak ili klanski voda~.
KULTURA(lat. Cultura-odgleduvawe, obrabotuvawe, usovr[uvawe,

neguvawe, oblagoroduvawe),1. Termin so koj se ozna~uva proces na
intelegencija na proizvodstvo na duhovni dobra i ~ove~kite(op[testveni)
potrebi koi so niv se zadovoluvaat. Taa opfa]a podnesuvawe na ~ovekot,
odnosno op[testvoto vo edinstveniot proces na sozdavawe na produktite na
potrebite vo oblastite na vospituvaweto, nastavata, naukata, umetnosta i
sportot.
2.Kulturata, kako sistem na vrednosti i sistem na izrazi, postapki i
standardi na deluvawe vo edno op[testvo, moè da bide poim koj go
reprezentira op[testvoto vo negoviot osoben urnek na postoewe, odnosno
urnek na negovata individualna integracija, pa dotolku, moè da posluì
kako poim koj na najop[to op[testveno nivo e analogen na poimot li~nost.
Vo taa smisla terminot kultura go upotrebuvale {pengler, A. Veber i
Tojbni, vo morfologijata na svojot razvitok go minuvaat sli~no na
organizmite; niz svoja maturacija, apogej, dekadencija i dezintergracija.
KVARTAR (lat. Quartus - ~etvrti), ime za posledniot oblik na

geolo[koto minato, trael okolu milion godini. Se deli na diluvijum
(ledena doba) i aluvijum (sega[na doba) . Najva`nata pojava vo kvartarot e
pojavata na ~ovekot.
KANIBALIZAM ({pan. Canibi - ime za mesojadnoto pleme Karibi na

Malite Antili), ime za uìvawe vo jadewe na ~ove~ko meso. Koga lu\eto
se nao\ale na najniskite stepeni na op[testveniot razvitok, kanibalizmot
vo forma na endokanibalizam sluèl zatoa vo periodot na gladuvawe da se
`rtvuvaat nekoi ~lenovi na op[testvoto, verojatno starcite i nemo]nite, za
drugiteda se odràt vo ìvot. Osven toa, vo egzokanibalizmot doa\alo do
izraz uveruvaweto deka, uìvaj]i vo mesoto na svoite neprijateli , lu\eto ja
asimiliraat nivnata snaga i hrabrost. Kaj nekoi narodi vo Melanezija i Nova
Gvineja seu[te se odràl.
KIBERNANTROP, termin so koj Francuskiot filozof i sociolog

Anri Lefevr, go ozna~uva pretsvanikot na sovremenata tehnokratska svest i
praksa. Toa e ~ovek tehnokratski instaliran, instituiran,
institunacionaliziran, funkcionaliziran, strukturiran,
konfirmiran i konsoliziran.
KULTUREN TIP (gr~. Typos - lik) . Poim vo koj se povzuvaat

osnovnite karakteristiki na srodnite kulturi, ideali od nivnite konkretni
celini. Toj poim e takva apstrakcija koja vo svojot ~ist vid ne se sre]ava
nikade zatoa [to sekoja kultura e splet na osobini od razli~no poteklo, koi
se povrzani okolku onie koi go so~inuvaat kulturniot tip.

LI^NOST(lat. Persona - li~nsot) . Termin so koj se ozna~uva zbir na

individualitite so koi se odlikuva poedinecot, odnosno so koi se razlikuva
od site drugi poedinci. Li~nosta e bitna karakteristika na ~ovekot,
karakteristika na nego kako ~ove~ko su[testvo, koja ne mu e dadena so samoto
ra\awe tuku se profilira so negovata tvore~ka dejnost. Poedinecot doprva
stanuva li~nost so toa [to svojata prirodno - op[testvena opredelenost-
aktivno i smisleno ja ukinuva, nadminuva i humanizira - transcendira.
MAGIJA( gr~. Mageia vol[ebstvo) , kaj prvobitnite lu\e zbir na

ritualni ~inovi, ~ija cel e da dejstvuvaat na prirodnite sili kako na
zaednicata bi i se osigural uspeh na nejzinata borba za opstanok i na
poedinect vo negoviteli~ni potfati. Vo prvobitnata zaednica magijata e
na~in na izrazuvawe na religislite veruvawa. I vo civiliziranite
op[testva magijata se za~uvala, osobno vo nekoi iracionalni odbrani na
frustracijata.
MASOVNA KULTURA(ang. Mass - masa, tolpa + culture - odgeluvawe),

sintagma so koja se ozna~uva sovremenata pojava na kultura sozdadena spored
masovnite normi na industriskoto proizvodstvo, ra[irena so tehni~kite
sretsva na masovnata difuzija (so masovnite mediumi - pe~atot, filmot,
radioto, televizijata). So svojata dimenzija na masovnost se razvuva pokraj
klasi~nite, religioznite, humanisti~kite i nacionalnite kulturi i gi
preplavuva, operirajki i so ki~ot i imitacijata. Masovnata kultura ne e
celosno avtonomna, tuku se napojuva so drugite kulturi vo koi istovremeno
prodria i gi menuva .Izvorno masovnata kultura nastanala vo SAD, no ve]e
se aklimatizirala i vo drugite delovi od svetot, posebno vo zapadna Evropa.
Po svojata sklonost masovnata kultura e kosmopolitksa, i taa ni gi
postavuva problemite na prvata univerzalna kultura vo istorijata na
~ove[tvoto. Sinonimno se upotrebuva sintagmata maskultura.
MENTALITET, izraz koj ja opfa]a vkupnata struktiriranost na

karakteristiki na nekoj tip praksa. Terminot mentalitet e sonedovolno
precizno zna~ewe. Vo nego, od edna strana, e prisutno ~isto duhovno
zna~ewe od postarata filozofija (mentalitet kako duhovnost, misloven
ìvot, mislovno postoewe), a do druga strana, i zna~eweto izvedeno od
modernite orientacija na odnesuvawe i regulacija na odnesuvawe (na pr.
Primitivniot mentalitet). Koga vo ponovata literatura se upotrebuva ovoj
izraz, toj se odnesuva na specifi~nosta, osobenosta na strukturata na
implicitnoto odnesuvawe.
MIT(gr~. Mytos - zbor, prikaàna), zaedno~ko ime za onie veruvawa vo

koi se izrazeni religioznite sva]awa na mnogu narodi i nivnite
op[tesvteni grupi za nastanuvaweto na bogovi, svetot i lu \eto kako i za
nivnata idna sudbina: za zavr[etokot na svetot. Site mitovi se proniknati
so fantazija koja gi ispolnuva onie praznini vo ~ove~koto poznanie koi se
predizvikani od ne znaewe. Vo nedostig na nau~no poznavawe mitot sluì

kako sretstvo za da se tolkuvaat prirodnite i op[testvenite pojavi vo

svetot, [to gi opkruùvaat lu\eto. Pri toa mitot vo pomala ili pogolema
mera gi sodrì nivnite po~etni elementi. I so taa svoja tendencija mitot se
razlikuva od legendite, od prikaznite, bajkite.
MOTIV(lat. Motus - dvièwe, ~uvstvo, novolat. Motivium- povod za

dvièwe), termin so kontraverzna sodrìna ~ija povekezna~nost ja
potencira ~estata sinonimna upotreba so terminite vo koi sodrìnata se
sovpa\a samo vo izvesni aspekti na tretirawe i valorizirawe ( na pr.
potreba, nagon, dispozicija, cel interes, i t.n.). Vo postarata psihologija
motivot e svesna dviè~ka osnova, razlog, volev ~in koj moè da se
obrazloì i donekade i argumentira, bez ogled na toa kolku silni bile
nagonskite elementi koi motori~ki go uslovuvaat, odnosno bez ogled kolku
samoto obrazlagawe bilo simboli~ko maskirawe na nedozvoleni nagonski
sodrìni. Vo ovaa smisla motiv e cel, orientacija kon vrednosi, interes, no
i emocionalna tenzija, potreba, stav. Kako sinonim ~esto se upotrebuva
izrazot pottik. Mnogu poopfatno, no i poformalno e zna~eweto koe vo
psihologijata prodrelo pod vlijanie na bihejvioristi~kite orientacii,
spored koe motivot e faktor ili grupa pretpostaveni faktori koi vo
ramkite na internata regulativna i efektorna struktura na organizmot go
formiraat, naso~uvaat i zapiraat odnesuvaweto. Za razlika od stimulot
motivot e sklop na vnatre[nite okolnosti na strukturata i energetskata
avtoregulacija, koi go determiniraat odnesuvaweto, i toa bez ogled dali
aktivnosta na organizmot e odgovor na internite pobudi i povodi, ili e
potiknata od nadvore[noto detonira~ko vlijanie na stimulot.
MOTIV NA AFEKTIVNA POVRZANOST, osoben socijalen

motiv koj se sostoi vo orientacija, ~ovekot da bide sakan i da saka, toest so
drugite da stapi vo intenziven, glavno pozitiven, emociionalen kontakt.
Ne e korektno ovoj motiv da se izedna~uva so qubovta koja e negov
emocionalen izraz-toj e potreba za qubov. Vaka sloèniot kompleks
vklu~uva vo sebe mnogu dimenzii koi gi so~inuvaat sodrìnite, koi naj~esto
se diferenciraat vo posebni motivi; taka potrebata za afektivna
povrzanost zna~i deka ~ovekot saka da se definira preku relacionirawe so
drugite i integrirawe vo socijalniot ambient(motiv na sigurnost, motiv
na afirmacija, motiv na afilijativnost), deka deka nastojuva drugite da gi
stori sli~ni na sebe i egzistencijalno da gi konstatira niz
instrumentalizacijata na sebesi ( motiv na aktualizacija, i kreativnost).
Poradi toa vo mo[ne sinteti~ka smisla moème da zboruvame za ovoj motiv.
MOTIV NA AFILIJATIVNOST, sloèn zbir na pottici da se
bide vo interakcija so drugite lu\e, so niv da se zdruùva, pa od niv da se bide
prifaten. Motivot na afilijativnosta e eden od centralnite socijalni
motivi i negovoto vlijanie vrz dinamikata na individualnoto odnesuvawe i
vrz dinamikata na grupite e mo[ne intenziven. Sporno edali motivot na
afilijativnosta e socijalizirana forma na gregarniot instinkt(iako

modificiran) ili toj e vistinski steknat motiv preku uslovuvaweto vo

ramkite na socijalnata interakcija. Vo ramkite na ovoj motiv moè da se
diferenciraat dve dimenzii: a) streme` kon zdruùvawe so drugite; b)
nastojuvawe kon prifa]awe od strana na drugite, kon vkorenetost vo
socijalniot ambient([to ne treba da se brka so konformizmot kako
popu[tawe kon grupniot pritisok).
MOTIV NA AGRESIVNOST, isto [to i agresija (lat. Agressio- napad) 1.

aktivnost so koja se napa\a individualnosta i dobrata na poedincite ili
op[testvenite grupi, parcijalni i totalni, protiv nivnata volja, a vo
interes na napa\a~ot. 2. vo psiholo[ka i socijalnopsiholo[ka smisla,
modalitet na odnesuvawe karakteriziran so negativno deluvawe kon
objektot, koe go doveduva vo pra[awe integritetot na objektot, odnosno
negovite vrednosi interesi. Vo najizvornata forma agresija e fizi~ki
napad, no vo uslovite na op[testvenata interakcija mo`ni se porafinirani
oblici: verbalen akt, ismejuvawe, klevetewe, ogovarawe, naru[uvawe na
tu\iot op[testven status i t.n. Agresijata primarno e edna forma na
odbrana (bilo kako prevencija na predizvik ili kako re[avawe na
frustrativnata situacija) no naj~esto ja minuva taa funkcija i stanuva
na~in na rastovarawe na organizmot ili grupata, pretvorajki se vo
destruktivna akcija, naso~ena bilo kon okolinata, bilo kon sebe samiot.
Agresijata koja ne e centrirana kon izvorot na zakanata, odnosno kon izvorot
na frustracijata, se narekuva supstituirana agresija.3. Vo pravoto,
agresijata vo najop[ta smisla e protivpraven napad na integritetot na
drugite subjekti( lica, grupi, organizacija).
MOTIV ZA USPEH, sloèna hipoteti~ka konstrukcija, so koja se nastojuva

poimno da se opfati istrajna orientacija na aktivnost kon op[testveno
ceneti, a pote[ko dosti`ni celi, ~ie ostvaruvawe donesuva op[testven
presti` vo materijalna i moralna smisla. Motivot za uspeh se
manifestira niz mo[ne razli~ni dejnosti, pa vo sebe vku~uva i pove]e
motivi so potesno zna~ewe: na pr. Motivot za uspeh vklu~uva visoko nivo na
aspiracija, potoa silno izrazen motiv za afirmacija; toj izrazito e zavisen
od mnogu crti na li~nosta kako [to se: otpornost na pritisok na grupa,
preciznost vo analiza i re[enie na zada~a i perceptivna ~ustvitelnost vo
vrska so zada~ata.
NAGON, termin koj se odnesuva na tendencii na odnesuvawe i na sklopovi na

dvièwa koi go sledat, a koi se avtogeni i spontani, t.e. Primarno zavisni od
sostojbata na ramnoteà vo organizmot, i duri so posredstvo na sostojbata vo
organizmot se odnesuvaat na situacijata vo okolinatai na drazbite od
okolinata.
OBJEKTIVACIJA (lat. Objectum - postavi) , filozo[ki termin so koj se
ozna~uva nastanuvaweto na predmetot t.e. aktot na opredmetuvaweto.
Ne[to ostanuva predmet na svesta ili na prakti~nata obrabotka preku

objektivacijata ili opredmetuvaweto, t.e. koga samo se zamisluva ili

aktivno se menuva. Objektivacijata zavisi ne samo od subjektivnite èlbi
tuku i od niza na objektivni uslvi.
OBJEKTIVIZACIJA, ~esto se upotrebuva kako sinonim za objektivacija;
objektivizacijata e proces na konstituirawe na nekoja veli~ina kako
predmet. Vo taa smisla objektivizacijata ima pove]e aspekti na zna~ewe a)
zafa]awe na nekoja veli~ina so ~ove~kata odnosno op[testvenata praksa; b)
proces na realizacija na nekoja akcija, odnosno pretvarawe na nekoja
subjektivna veli~ina vo veli~ina na referencijata; vo ovaa posledna smisla
nekoja veli~ina moè da se objektizira, a da ne stane objektivna, t.e. Da
ostane i ponatamu na interniot impliciten plan na svesta; v) vo
psihoanaliti~ka smisla objektivizacija e isto [to i proekcija.
OBRED, formalen religiski ~in koj se vr[i spored pravilata [to gi
opredeluva rakovodstvoto na institucionaliziranata religija, za da bi se
manifestiralo javno po~ituvawe na boèstvata, svetcite ili drugi
nadprirodni sili, koi gi obogotvoruvaat nejzinite vernici i so to~noto
izvr[uvawe na site negovi komponenti da bi se ispolnile uslovite za
steknuvawe na bo`ja milost.
ONTOGNEZA( gr~. ontos-su[testvo+genesis-nastanuvawe), termin so koj se

ozna~uva morfolo[kiot i funkcionalen razvitok na individualnoto
su[testvo; oznaka za site promeni koi se slu~uvaat vo tekot na
individualnoto postoewe. Sprotivno: filogeneza.
OTU|UVAWE, izraz koj vo sociologijata i filozofijata zna~i proces so

koj poimot za nekoj predmet ili pojava vo misleweto na lu\eto se osamostoil
od samiot predmet, komu mu sluì kako oznaka,i deka postoi sam za sebe kako
model na mislewe,nezavisen od onoj del na objektivna stvarenost koja bi
trebalo da ja prikaùva. Vakvoto osamostojuvawe na apstrakniot poim od
predmetot, [to go ozna~uva, ja imataa posledica [to se smeta deka toj
postoi sam za sebe i deka promenite koi se slu~uvaat vo stvarnosta vo
ramkite na soodvetnata pojava, se rezultat na aktivnosta na nekoi
nadprirodni sili koi deluvaat sami od sebe,bez bilo kakva vrska so
materijalnite uslovi na ìvot.
PANMIKSIJA(gr~. Pan-siot, cel+angl. Mihed-izme[an), termin so koj vo

antropologijata se ozna~uva pojava na potrajnoto me[awe na lu\eto i
nivnite kulturi. Antropolo[ki gledano, rasnite obele`ja se ostatoci od
onie damne[ni vremiwa koga ~ovekot, odnosno negoviot antropoiden predok,
evuiral pod vlijanie na prirodnite faktori, dodeka ne dejstvuvale
pozna~ajno zakonite na op[testveniot razvitok. Panmiksijata go vodi
razvitokot kon poedinstven tip na ~ovek od ovoj dene[niot, zaradi
sovremenoto komunicirawe i me[awe na lu\eto i nivnite kulturi, a i kon
relativno izedna~uvawe na ìvotnite uslovi.

PANTRILINEARNO SRODSTVO (lat. Pater-tatko+ linea-crta), ime

za smetawe na srodstvoto spored tatkto i tatkovskata linija. Sprotivno
matrilinearno srodstvo, termin so koj seozna~uva smetawe na srodstvoto
spored majkata, odnosno spored maj~inata linija.
HOMO NEARDENTALENSIS- HOMO NEANDERTALENSIS, vid

pralu\e, ìveele vo niìot paleolit nekade pred 200.000 godini najpoznat
e me\u uzumrenite ~ove~ki vidovi: poznati preku 40 kosturi otkrieni vo
nao|ali{tata vo zapadna Evropa, Afrika i Azija, kako i vo Krapina vo
Hrvatska 1889 god. Kapacitetot na ~erepot mu bil me|u 1.100 - 1.550 cm2.
Neandertalecot obi~no se narekuva palantrop (za razlika od homo
sapiensot koj se ozna~uva kako neantrop). Go poznaval oginot I izrabotuval
prvobitni artefakti (od t.n. kultura na izmaznet val~est ra~en kamen i
orudija od kameno jadro). Praksata na neandert alskiot ~ovek Anri Bergson
ja ozna~il so terminot homo faber.
HOMO SAPIENS - HOMO SAPIENS, ~ovek so razum; dene[en vid

lu\e nastanati od preodnata forma na homo sapiens folosilis pribli`no
pred 200.000 godini, vo vi[iot paleolit. Zafatninata na ~erepot na homo
sapiensot iznesuva me\u 1.400 i 1.600 cm2. Glavni karakteristiki mu se
ispravnoto dràwe, funkcionalnoto diferencirawe na ekstremitetite
(racete i nozete), trudot i proizvotstvoto, organizmot op[testven ìvot,
artikuliraniot govor i pluralitetot na li~ni i tehni~kim nau~ni i
umetni~ki izrazni sredstva, bogat du[even ìvot i t.n. Homo sapiensot
denes e isklu~ivo ~ove~kiot vid koj gi naseluva predelite na zemjinata topka.
HOMO SAPIENS FOSIS - HOMO SAPIENS

FOSILIS, ìveel vo na[iot paleolit pred 60.000 godini i e sosema
sli~en na sega[niot vid lu\e, Homo sapienisot. Kako [to svedo~at
nao\ali[tata, toj vid pralu\e ve]e po~nal da se deli na na rasi. Me\u
kosturite od razni nao\ali[ta postojat opredeleni sli~nosti so
pripadnicite na dosega[nite rasi: kosturite od nao\ali[teo Koramawon
se sli~ni na onie od kakvkaskite evropidi, od nao\ali[teto {anslad na onie
od Eskimite; a od nao\ali[teto Grimaldi na onie od dene[nite Bu[mani.
Kapacitetot na ~erepot variral me\u 1.200 - 1.600 cm2.
HOMO SOCIOLOGIKUS - HOMO SOCIOLOGICUS,

bukvalno op[testven ~ovek; izraz so koj Ralf Derendorf ozna~uva
individualitet sposoben da nosi, igra i internalizira ulogi koi mu gi
pripi[uva i propi[uva op[ptestvenata okolina, kako i od svoja strana da
kreira novi ulogi i da gi reformulira dotoga[nite. Me\uta, sekoja uloga
spored avtonomnoto opredeluvawe na individualitetot vsu[nost e maska vo
koja go izrazuva i ~ini neavtenti~en ; homo sociologikusot e oznaka tokmu na
ova out\uvawe na individualitetot od sebe.

HOMO SOCIUS - HOMO SOCIUS, termin so koj polskiot

sociolog Zigmunt Bauman go ozna~uva op[testvoto angaìraniot ~ovek.
Negovata zamisla e vakva: -Treba da ja prifati sudbinata na svoeto op[testvo
za sistem na odnesuvawe vo izborot na motivite za deluvawe i ocenka na
sopstvenata akcija i tokmu so toa da postigne realna, a ne mistificirana
polnotija na razvitokot na sopstvenata individualnost. Za da bi se slu~ilo
toa, homo sociusot mora da raspolaga so ispravna informacija za svojata
realna op[testvena uloga vo celinata na op[testveniot sistem.
HUMANIZAM (lat. Humanitas - ~ove~nost) 1. eti~ki sostav koj

nalaga deka site op[testveni odnosi moraat da po~ivaat vrz uvaùvaweto na
~ove~kata priroda, kako specifi~na vrednost vo sekoj ~ove~ki individuum.
Humanizmot e svesno razraboten antropocentrizam koj, poa\aj]i od
poznavaweto na ~ovekot, odi kon vredbosna afirmacija na ~ovekot -
isklu~uvaj]i go pri toa ona [to ~ovekot samiot na sebe si go out\uva, bilo so
toa [to go podreduvaat na nekoi pod~ove~ki na~ela i sistemi, bilo so toa
[to go izobli~uvaat so nekoi pod~ove~ki postapki na iskoristuvawe. 2.
kulturno - istoriska epoha (XIV - XVI vek) koja ja karakterizira
soedinuvanje na anti~ka filozofija, pravnite i eti~kite pogledi so
hristijanstvotoo, rehabilitacija na ovozemskiot ìvot, prirodata i
umetnosta, borba za sloboda na mislewe, nasproti avtoritet na crkovnite
dogmi.
CIVILIZACIJA (lat. civilis - gra\anski, o~ove~en), op[to: na~in

na ìvot vo op[testvo koe dostignalo opredelen stepen na razvitok na koj
doa\aat do izraz humanisti~ki stavovi. Toa e ovozmoèno so visokiot
relativniot stepen na celokupnite dostigawa [to se potrebni za
zadovoluvawe na ìvotniot standard na lu\eto.
2. Vo nekoi nau~ni sistemi civilizacijata e sprotivstavena na poimot
kultura. Civilizacijata pretstavuva visok stepe na razvitok na
proizvodstvoto i raspredelbata na materijalnte dobra i potrebi na lu\eto
koi so niv se zadovoluvaat. Tie materijalni dobra vo prv red se odnesuvaat na
ishranata, domuvaweto, oblekuvaweto, soobra]ajot, trudot i proizvotstvoto,
rekreacijata i sl.
3. spored Morgan - Engelsovata periodizacija so civilizacijata e
ozna~ena tretata etapa od razvitokot na ~ove~koto op[testvo koja sledi po
divja[tvoto i varvarstvoto. Taa etapa nastanuva so propa\aweto na
fonetskiot alfabet i so sistematskata upotreba na metalnoto orudije i
oru`je. 4. terminot civilizacija prv pat e upotreben od strana na
francuskite enciklopedisti vo XVII vek, koi so nego gi ozna~ile site onie
pridobivki na ~ove~kiot razum, koi se sprotistavuvaat na feudalnite
sfa]awa.

ÔVEK, edinka na ~ove~ki vid , ~ove~ka individua. 1. Od biolo[ko

gledi[e ~ove~kiot vid (homo sapiens) se nao\a na najvisokoto mesto na
razvojniot sled na ìvotinskite vidovi. ôvekot od drugite vidovi se
razlikuva pred se so svojata duhovnost nastanata vo tekot na stotici
iljadnata borba na lu\eto so prirodata za opstanok i za podobruvawe na
ìveeweto, niz zolo[kiot sistem vidot (homo sapiens) pripa\a na narodot
Homo kako i predcite na sega[niot vid lu\e Homo sapiens fosilis, Homo
neandertalensis, Homo hedelbergensis, Homo Sinanthropus pechinensis,
Pithecantropus erectus, Rodot Homo e del od familijata Hominidae vo
sistemot na inskonskite majmuni Catarhina.
Vo vidot Homo sapiens fizi~kata antropologija razlikuva golem broj
rasi. Prvata klasifikascija poteknuva od XVIII vek. Taa ~ove~kiot vid go
delila na kavkaska, mongolska, etiopska, indijanska i malajska rasa. Vo XIX
vek so povrzuvanweto na navedenite rasi, nastanala podelba na bela, òlta i
crna rasa. Nasproti kriteriumot rasite da se razlikuvaat samo spored bojata
na koàta , fizi~kata antropologija vo XX vek vodi smetka i za drugi telesni
oznaki, kako i za na~inot i vremeto na nivnoto nastanuvawe. Vrz osnova
na toa, moàt da se razlikuvaat slednite rasni grupi: a) rasna grupa na
primarni ekvatorski formi (avstraloidi vo Avstralija, Nova Gvineja i
Tasmanija i negroidi vo Afrika ); b) rasna grupa na primarni borealnin
formi (mongoloidi vo Azija i evropidi, t.n bela rasa, vo Evropa i v o dugite
regioni vo svetot); v) rasna grupa na sekundarni subekvatorski formi
(paleoindidi vo Indija i etiopidi vo nekoi krai[ta na Afrika) i g) rasna
grupa sekundarni pacifi~ko amerikanski formi (polinezidi na ostrovite
vo Tihiot okean i amerikanidi so Severna i Ju`na Amerika).
2. Od sociolo[ko gldi[te ~ovekot kako minliva biolo[ka edinka
koja nastanuva, ìvee so o[testven ìvot. Dejstvuvaj]i vo organizirani
op[testveni grupi, lugeto poedine~no i kolektivno vr[at razni
op[testveni funkcii za da bi gi zadovolila svoite op[ti i poedine~ni
potrebi. Proizvodite na nivniot trugd, bilo na podra~jeto na materijalnoto
proizvodstvo, bilo na ona od oblasta na duhovonoto tvore[tvo, go
nadìvuvaat biolo[kiot vek na poedinecot, koj gi sozdal ili li~no ili
zdruèn vo kolektiv. Na toj na~in se manifestira osnovnata sprotivnost
me\u kratkotrajnosta na biolo[kiot vek na poedinecot i dolgotrajnosta na
proizvodite na negoviot trud koi se konkretiziraat vo materijalnite
predmeti, op[testveni ustanovi i negovite vrednosti, ~ija celokupnost
zaedno so samite lu\e go so~inuvaat op[testvoto.
3. Filozovski poim, vo koi se povrzani site onie op[ti duhovni
osobini, koi gi karakteriziraat site luge, poim koj preminal i vo obi~niot
govor. Treba da se ima na um deka vaka sfateniot poim ~ovek ne e adekvaten da
ja izrazi su[nosta na ~ove~nosta, oti mu nedostiga edna zna~ajna osobina.
Bitna oznaka na sekoj ~ovek vo odnos na site drugi pripadnici na negoviot
vid se sostoi vo faktot deka toj fizi~ki i psihi~ki se razlikuva od sekoj drug
negov ~len. Nemo`nosta vo singularnosta na “~ovekot” da se izrazi telesnata
i duhovnata pluralnost na lu\eto, naveduva na toa da bide zamenet so zborot
lu\e.

ÔVE^NOST, poim so nepostojano zna~enwe, no kako ideal gi sodrì

site vredni osobini, spored koi ~ovekot se razvil vo ìvotot i vo tekot na
istorijata i spored [to se razlikuva od drugite su[testva . ôve~nosta
opfaka me\u~ove~ka solidarnost, me\usebni obziri i po~ituvawa na
telesniot i ~uvstvuva~kiot integritet i dostoinstvo na poedniceot.
ÔVE^KA PRIRODA, humanitet, ~ove~nost; terminot ja ozna~uva

krajno slabo opredelenata sodrìna na supstancijalnata su[tina na ~ovekot.
ôve~kata priroda e metafizi~ki poim. No i ako ne e sodrìna koja kako
takva moè da se istraì, sepak e prisutna vo naukata kako kriterium na
interpretacija i procenka. Ideolo[kata relativnost na ovaj poim e mo[ne
voo~liva. Obop[teno, moàt da se diferenciraat tri aspekti so pomo[ na
koi se opredeluva ~ove~kata priroda:
a) Kako bitni karakteristiki naj~esto se poso~uvaat sposobnosta za
komunicirawe na simboli~ka i poimno nivo, vremenskata dimenzija
nepoznata na drugite oblici na postoewe i avtonomija (i toa ne samo vo
smisla na avtoregulacija kon zadadenata programa tuku niz avtokreacija na
programata so postavuvawe na celi).
b) Vo smisla na site svojstva koi univerzalno moàt da se voo~at kaj lu\eto,
bez ogled dali toa se svojstva koi gi karakteriziraat samo lu\eto ili gi
imaat i drugite sus[testva; toa se dinamikata na potrebite i interesite,
bilo da se od biolo[ka ili socijalna proveniencija (naj~esto ovie
opredeluvawa se zapiraat na biolo[kite komponenti koi se najuniverzalni).
v) Vo smisla na ona [sto ~ovekot so sprotivnoto tvore[tvo i slobodata moè
i treba da go postigne.
MAL ANTROPOLO{KI GLOSAR
ANTROPOFAGIJA, ~ovekojadstvo, kanibalizam.
ANTROPOGENEZA, proces na nastanuvawe (filogeneza) na

sovremeniot ~ove~ki vid i negovite pobliski predci.
ANTROPOIDI, primati od podredot Antropoidea (majmuni), \i

opfa]aat [irokonosnite i tesnonosnite majmuni.
ANTROPOMETRIJA, antropolo[ki metodi na prou~uvawe na

kvantitativnite osobini.

ANTROPOMORFI, ~ovekoliki majmuni: familija Hulobatidae (gi

boni), Pongidae (“vistinski” ~ovekoliki majmuni - orangutan, [impanzo i
gorilo) i Hominidae ( lu\e).
ANTROPOSKOPIJA, antropolo[ki metodi na prou~uvawe na

kvalitativni osobini.
ARHANTROPI, -pralu\e-, etapa od antropogenezata vo koja klasi~nata

paleoantropologija gi vbrojuva site aziski, evropski afrikanski
pripadnici na vidot Homo erectus.
AVSTRALOPITECI, pripadnici na potfamilijata

Australopithecinea od predhumanata faza na procesot na antropogenezata.
AVETI, (avetwaci, tarzijusi; tarsioidea), polumajmunski rod na primate

~ii predstavnici go naseluvaat Malajskiot arhipelag.
BIPEDALEN OD, dvonoèn od,
BRAHIJACIJA, process na osloboduvawe na prednite ekstremnmiteti

od lokomotrorna funkcija.
VARIJABILNOST, poim koj podrazbira potencijalna i realna

sposobnost ( mo`nost) za menuvawe na opredelena edinka (ili grupa
istovidni edinki) vo tekot na ìvotot; promenlivost vo vreme (alohroni~na
promenlivost).
VARIJACIJA, poim koj se odnesuva na sinhroni~nata (istovremena)

razli~nost na individui i grupi (populacii) o dist organski vid;
promenlivost vo prostorot.
VIRM, ~etvrta, od ~etirite golemi evropski glacijacii vo pleistocenot,

vo tekot na koja se javile tri pogolemi zaladuvawa (stadijalni) i dve
(relativno) kratkotrajni potopli periodi (interstadijalni).
VIVAPARNOST, ìvorodnost, pojava roditelite (kaj ìvotnite i

~ovekot - ènki) da ra\aat ìvi mladi .
VID, biosistematska kategorija, koj opfa]a edna ili pove]e populacii na

srodni organizmi, sposobni da ostvarat me\usebni reproduktivni kontakti
koi rezultiraat so plodno potomstvo .
GEN, osnovna organizaciona i funkconalna edinica nasledniot materijal

vo jadroto (hromozomite).

GENETI^KA RAMNOTE@A, postojanost na genetskite i

genotipskite proporcii vo strukturata na opredelena populacija.
MEZOLIT(IK), -sredna kamena doba- preodno razdobje od razvitokot na

istoriskata kultura, me\u poleolitot i neolitot.
MINDEL, vtorata, od ~etirite golemi evropski glacijacii vo

pleistocentot.
MIOCEN, pokraj paleocentot, oligocenot i pliocenot, ~etvrtata ( od

pette ) geolo[ki epohi vo tercijarniot period od kenzoikot.
MOLARI , zabi katnici.
MUTACII, su[tinski kvalitativni i kvantitavni promeni vo hemiskiot

sostav, strukturata i organizacijata na geneti~kiot material; osnoven
izvor na naslednata promenlivost. Spored kvantitetot na zafateniot
geneti~ki material, moàt da bidat genski, hromozomski i genomski (
plazmamutacii ).
NEANDERTALCI , pripadnici na vidot Homo neanderthalensis, odnosno

podvidot Homo sapiens neanderthalensis; imeto go dobile spored prviot
naod , od dolinata na germanskata reka Neander.
NEANTROPI, -novi lu\e- od humanata faza na procesot na antropogenezata

; etapa na o~ove~uvaweto koja ja so~inuvaat site pripadnici na Homo
sapiens,( Homo sapiens fossilis i Homo sapiens recens ).
NEOLIT( IK ), -nova kamena doba - vo razvitokot na praistoriskata

kultura.
OLIGOCEN, pokraj paleocenot, e ocenot, miocenot i pliocenot, tretata

od pette geolo[ki epohi od tercijarniot period na kenzojskata era.
OMNIVORI, se[tojadci.
OSTEOLOGIJA, nauka za koskite, posebno za razvitokot, morfologijata,

gradbata i funkcijata na skeletot.
PALEONTROPI, -stari lu\e-, etapa od humanata faza na procesot na

antropogenezata vo koja “klasi~nata “ paleontropologija gi inkorporira
site neandertalci : evropskite Homo neanderthalensis, aziskite Homo
soloensis i afrikanskite Homo Rhodesiensis.

PALEOANTROPOLOGIJA, del od paleontologijata koj gi prou~uva

fosilnite lu\e i nivnite pobliski pretci.
PALEOCEN, najstara od pette ( u[te e ocen, oligocen ,miocen i pliocen

)epohi vo tercijarniot period na kenzojskata era.
PALEOLIT(IK),”stara kamena doba” od praistoriskata kultura, koja se

deli na dolna, sredna i gorna.
PANMIKSIJA , slu~ajno parewe; teoretska mo`nost sekoja edinka da ima

ednakva [ansa za reproduktiven kontakt so bilo koja induvidua od
sprotivniot pol vo mati~nata populacija.
PITEKANTROPI (NI ) popularno zaedni~ko ime za pripadnicite na

vidot Homo erectus (po~est za negovata aziska grupa).
PLEISTOCEN, diluvijum, so holocen ( alvijum), postarata geolo[ka epoha

od kvartarniot period na kenozojskata era.
PLIOCEN, so paleocenot, eocenot, oligocenot i miocenot , posledna od

pette geolo[ki epohi vo tercijarniot period na kenozojskata era.
PLUVIJALNA DOBA, do`dlivi geolo[ki razdobja na Ju`nata

hemisfera, sinhroni~ni na evropskite glacijacii vo tekot na pleistocenot.
POLIPLOIDIJA , site pojavi na euploidni hromozomski garnituri vo koi

ima pove]e od dve hiploidni komplementi.
POLUMAJMINI, primate od podredovite Lemuroidea ( lemuri) i

Tarsioidea (tarzujusi, aveti, avenwaci).
PONGIDI , primate od familijata Pongidea -rodovi Pongo- (Pongo

pygmaeus-orangutan) Pan (Pan Troglodytes -{impanzo )i Gorila (Gorilla gorilla ).
POPULACIJA, istovidna sinhroni~na grupa na organizmi koja naseluva

zaedni~ki prostor, povrzana so reproduktivni odnosi koi rezultiraat so
fertilno potomstvo.
PREMOLARI, zabi pretkatnici.
PRETHUMANA FAZA, faza od procesot na antropogenezata koja gi

opfa]a hominidite od -pred~ove~kite- potfamilii Ramapitecinae i
Australopithecinae.
PRIMATI , pripadnici na cica~kiot rod Primates.

RAMAPITECI(NI) pripadnici na potfamilijata Ramapithecinae od

prethumanata faza na procesot na antropogenezata.
RECENTNA EPOHA, sovremeno geolo[ko vreme, koe se sovpa\a so

traeweto na holocenot ( so pleistocenot, pomladata od dvete epohi od
Kvartarniot period na kenozojskata era ); postglacijalna geolo[ka Epoha
(aluvijum ).
RIS, tret od ~etirite golemi evropski glacijacii vo pleistocenot, koja

imala dva stadijali i eden interstadijal.
SELEKCIJA, so mutacijata, geneti~kiot drift i izolacijata, eden od

~etirite glavni faktori na organskata evolucija ; kreativen evoluciski
~initel koj opfa]a dejstva i procesi na ostvaruvawe na neednakva
reproduktivnost na odelni fenotipovi (genotipovi ), odnosno nivno
deferencijalno u~estvo vo formirawe na genskiot fond na narednite
generacii.
SINHRONI^NA PROMENLIVOST, istovremena promenlivost

;promenlivost vo prostor.
SPECIJACIJA, proces na evolutivno nastanuvawe na novi vidovi ( so rast

na reproduktivnata izolacija ) me\u diversifira~kite grupi ( so
infraspekciski kategorii).
STADIJALI, pointezivni studeni-pulsacii - vo tekot na ledenite doba.

Spored karakteristi~noto hronolo[ko grupirawe, devette evropski
pleistocenski stadijali se klasificiraat vo ~etiri golemi glacijacii.
TAKSON , grupa organizmi koja se izdeluva kako formalna edinica na bilo

koe nivo na hierarhiskata klasifikacija.
TARZIJUSI, aveti ( avetwaci) malubrojni od podredot Tarsioidea,

rasprostraneti vo jugoisto~na Azija ( Malajskiot arhipelag).
GENETI^KI DRIFT, pokraj mutacijata, selekcijata i izolacijata, eden

od ~etirite glavni faktori na organskata evolucija.
GENETIKA, nauka za biolo[koto nasleduvawe i promenlivosta na ìvite

su[testva.
GENOM, kompleks na geneti~ki materijal sodràn vo haploidnata
hromozomska garnitura (vo koja poedone~no se zastapeni site geni odnosno
genski lokusi).
GEMOMSKI MUTACII, numeri~ki hromozomski mutacii, koi se

odnesuvaat na siot genom.

GENOTIP, celokupnost na geneti~kata konstitucija na organizmot; istiot

termin se upotrebuva i vo genetikata na oddelnite svojstva i nivnite
kombinacii.
GENSKI MUTACII, promeni vo funkcionalnata sekvenca na

nukleotidot na zafateniot gen.
GENSKI LOKUS, postojano mesto (polo`ba) na hromozomot, odnosno

sinxirot na molekulot na DNK, koe go zavzema opredelen gen.
GINC, prvata od ~etirite golemi evropski pleistocenski glacijacii, koja

opfaka dva stradijala i eden interstadijal.
GLACIJACII, ledeni doba, period na intenzivno zaladuvawe vo

geolo[kata minatost vo koi granicata na "ve~niot" led na vertikalniot i
horizontalniot profil, se spu[tala daleku pod dene[nata. Devette
evropski studeni pulsacii vo pleistocenot se klasificiraat vo ~etiri
golemi ledeni doba: Ginc, Mindel, Ris, i Virm.
DARVINIZAM, u~ewe za evolucijata na ìvite su[testva po pat na

prirodno odbirawe, osnova na modernata teorija na organskata evolucija
(vtemeluva~: ârls Darvin 1809-1882).
DELECIJA, gubewe (nedostatok na opredelen hromozonski segment.
DIPLODIJA, pojava na dvokratna gametska (haploidna) hromozonska

garnitura vo (somati~nata) klketka (organizmot).
DISRUPTIVNA SELEKCIJA, prirodno odbirawe koe vo edna i ista

populacija favorizira dva ili poveke optimalni fenotipa.
DNK, skratena oznaka za dezoksiribonukleinska kiselina, osnoven nositel

na geneti~kata informacija.
DOMINANTEN ALEL, varijanta na gen koja fenotipski se projavuva i vo

heterozigotna sostojba.
DRIOPITECI, fosilni primati od podfamilijata Driopithecinae koja

se "na[la" na krstosnica na filogenezata na pongidite i hominidite, pred
20-15 milioni godini.
ENEOLIT(IK), halkolit(ik) kuprolit (ik) - bakarna doba, inicijalna faza

na voveduvaweto na kulturata na metalite(metalna doba).
ENKULTURACIJA, proces na socijalizacija, u~ewe za "~lenstvo" vo

opredeleno op[testvo; prifakawe na "pravilata" na moralnoto, eti~koto,

idejnoto i tn., odnosno op[to kulturnoto i socijalnoto ustrojstvo na
zaednicata na koja poedinecot i pripa\a.
EOCEN, pokraj paleocen , oligocen, miocen i pliocen , vtorata od pette

geolo[ki epohi vo kenozojskiot period na tercierot.
ETOLOGIJA, nauka za odnesuvawe na ìvotnite (i ~ovekot).
EUHOMININI, "vistinski" hominidi, pripadnici na podfamilijata

Euhomininae (arhantropi,paleantropi i neantropi).
EUPLOIDIJA, site slu~ai vo koi hromozomskata garnitura se sostoi od

izvesen broj kompletni haploidni komlementi (genomi).
EVOLUCIJA, procesi na dolgoro~na, postepena transformacija na

biolo[kite formi i celokupniot ìvot na Zemjata, od ednostavni kon
posloèni organizaciono- funkcionalni sostojbi i oblici; nauka za
spomnatite procesi i pojavi.
INBRIDING, vkrstuvawe vo srodstvo; fertilno parewe na geneti~ki

posli~ni( posrodni) edinki vo populacijata.
INSEKTIVORI, pripadnici na cica~kiod red Insektivora( bubojadci,

insektojadci).
INTERGLACIJACII, me\uledeni doba, periodi na potopla klima me\u

~etirite golemi evropski glacijacii vo pleistocenot.
INTERPLUVIJALNI DOBA, me\u do`dovni (su[ni) geolo[ki razdobja na

Ju`nata hemisver a, sinhroni~ni na evropskite pleistocenski
interglacijacii.
INTERSTADIJALI, gelolo[ki razdobja na relativno potopla klima vo

tekot na glacijalnata doba (me\u pointenzivnite zaladuvawa- stadijali).
IZOLACIJA, pokraj mutacijata, selekcijata i geneti~kiot drift, eden

od ~etirite glavni faktori na organskata evolucija; prekin na tekot i
razmenata na geni me\u populaciite, koj nastanuva zaradi deluvaweto na
izolacionite mehanizmi.
KANIBALIZAM, (hanibalizam, ~ovekojadstvo, antropofagija); vo

zoologijata kanibalizam se narekuvaat site formi i slu~ai na ishrana so
pripadnicite na sopstveniot vid.
KANINI, ku~e[ki zabi.

KARIOTIP, zbir na hromozomi na nekoja kletka, organizam ili vid.
KARNIVORI, mesojadci.
KENOZOIK, "nova doba", pokraj arhaikot , paleozoikot i mezozoikot,

najmladata od ~etirite eri na geolo[koto minato; gi opfa]a tercijarniot i
kvartarniot period.
KRANIJALEN KAPACITET, zafatninata na ~erepnata [uplina koja ja

ispolnuva mozokot.
KROMAWONCI, fosilni neantropi, pripadnici na vidot Homo sapiens

(H.s.fosilis), nare~eni spored eden od tipi~nite naodi (Cro-
Magnon,Francija).
KVANTITATIVNI OSOBINI, metri~ki svojstva za koi e karakteristi~en

kontinuiran(fluktuira~ki) tip na varijacii.
KVARTAR, pokraj tercijarot, pomlada geolo[ka epoha od kenozojskata era. Gi

opfa]a epohite (od postarite kon pomladite): paleocen, eocen, oligocen,
miocen i pliocen.
LEMURI, primati od podredot Lemuroidea; p olumajmuni od familijata

Tupaidae (tupai ) Lemuridae (obi~ni lemuri), Indridae (indrilemuri) i
Daubentonidae (aj-aj lemuri) Tupaite ja naseluvaat jugoisto~na Azija, a
ostanatite lemuri- Madagaskar i isto~na Afrika.
MAJMUNI, primati od podredot Anthropoideja; se delat na {irokonosni

(majmuni od Noviot svet) i tesnonosni (majmuni od Stariod svet).
TERCIJAR, so kvartarot, postar period od kenozojckata era.
TESNOSNI MAJMUNI (Catarrini ), majmuni od stariot svet

,pripadnici na cinomorfni (psetoliki; Cunomorpha) i antorpomofni (
~ovekoliki: Anthropomorfa ) primati.
FENOTIP, izgled na edinkata, zbir na induvidualni osobini koi se

rezultanta na interakcijata na genotipot i faktorite na ìvotnata sredina.
Ovoj termin se upotrbuva i vo opis na edno ili pove]e induvidualni
svojastva.
FILOGENEZA, proces na evoluciskoto nastanuvawe na organskite

(biosistematski) grupi od razli~en rang.

FINALIZAM, filozofskoto sva]awe spored koe se vo prirodata e

celishodno uredno i sekoja evolucija ima svoj, odnapred opredelen tek i cel.
FOSIL, skameneti ili na nekoj drug na~in za~uvani ostatoci na organizmi

od minatite geolo[ki vremiwa.
HABILINI, prvi vistinski hominidi (euhomini), pripadnici na vidot

Homo habilis (ve[t sposoben ~ovek) od humanata faza na procesot na
antropogenezata.
HAPLOIDIJA, pojava na ednokratna hromozomska garnitura (koja se nao\a

vo normalnite gameti).
HERBIVORI, trevojadci, bilkojadci.
HETEROZIGOT, organizam kaj kogo vo homolognite genetski lokusi se

nao\aat razli~ni alelni varijanti na ist gen.
HROMOZOMI, osnovni organizacioni edinici na geneti~kiot materijal

na mikroskopsko nivo: Nositeli na pomali ili pogolemi linearni
kompleksi geni na elementarni edinici i faktori na biolo[koto
nasleduvawe .
HROMOZONSKA GARNITURA, karakteristi~en zbir na hromozomi na

nekoja kletka, individual ili vid. Normalnite gametodi sodràt hiploidna,
a somatskite kletki diploidna garniture na hromozomi.
HROMOZOMSKI MUTACII, promeni vo brojot (numeri~ki) i

strukturata (strukturni) na hromozomite na normalanata garnitura.
HUMANA FAZA, faza od procesot na hominizacijata koja ja karakterizira

evolutiven podem na ~ove~kiot rod (homo), a gi opfa]a primatite od
podfamilijata Homininae (familija Hominidae):Homo habilis, Homo
erectus Homo (sapiens), neardentalensis i Homo sapiens .
CINOMORFI, (CUNOMORPHA) tesnonosni majmuni (od stariot svet),

pripadnici na familijata Cercopithecidae (zamorci, morski ma~ki);
rasprostraneti vo Afrika, Azija i Evropa (Gibraltar).
{IROKONOSNI MAJMUNI, (Platurrhini)- majmuni od noviot svet;

familija Callithricidae (kanxa{i) i Cebidae (vrekavci i kapucini), ~ii
predstavnici gi nasleduvaat Ju`na i Centralna Amerika.

LITERATURA
1.U~ebni pomagala
1. Zaga Golubovi}: ôvek i negov svet, Prosveta, Beograd, 1973.

2. Zaga golubovi}:Problemi savremene teorije li~nosti. Kultura , Beograd,
1991.
3. Zaga Golubovi}:Antropolo[ki portreti "Zavod za uxebnike i nastavna
sredstva" , Beograd, 1991.
4. Rifat Haxiselimovi~:Uvod u teoriju antropogeneza Svjetlost ,
Sarajevo, 1988.
5. Vera Erlih: U dru[tvu s ~ovjekom, Liber , Zagreb, 1978.
2.Zadolìtelna literatura
1. Maks {eler: Poloàj ~ovjeka u kosmosu , V. Masle[a,Sarajevo, 1987.

2. Verner Hajsenberg: Fizika i metafizika, Nolit , Beograd, 1989.
3. Ratko Boòvi]: Isku[ewa slobodnog vremena, Ideje , Beograd, 1975.
4. Isaija Berlin: êtiri ogleda o slobodi, Nolit , Beograd, 1992.
5. Mislav Kuko~: Usud out\ewa, Hrvatsko filozofsko dru[tvo , Zagreb, 1988.
6. Ratko Boòvi]: Aksiologija, Naprjied , Zagreb, 1986; ili Agne[ Heler:
Vrednosti i potrbe, Nolit , Beograd, 1981; ili Kole Jovanovski:
Prolegomena za edna anti~ka hreiologija, Filozofska tribina , 1996, br.12...
7. Miladin @ivoti]: Aksiologija, Naprjied , Zagreb, 1986: ili Arif
Tanovi]: Vrjiednost i vrednovawe, Zavod za uxebnike, Sarajevo, 1972 ili
1981; ili Bogdan [e[i]: ~ovek smisao i besmosao, Rad , Beograd 1977; ili
Kole Jovanovski: Prolegomena za edna anti~ka smisologija , dijalog
,spisanie za op[testvena teorija i kritika, Skopje , 1993, br. 3 - 4.
8.Lui Vensan Toma: Antropologija smrti , i, II , Prosveta Beograd, 1980,
ili Edgar Morem:ôvek i smrt , BIGZ,Beograd 1980.
9.Milan Dimwanovi]: Istorija kulrure, gradine , Ni[, 1977.
10. Hotmir Burger: Filozofija tehnike, Naprijed , Zagreb, 1979.

ANTROPOLOGIJA-K Nestorovska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ANTROPOLOGIJA-K Nestorovska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Международный Славянский Институт - г.

Международный Славянский Институт - г.Москва

D-r Keti Arsovska Nestorovska Битола, 2006/07

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 1

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 2

Si postavuvate li pra{awe, dragi kolegi, zo{to u{te edna nau~na

Vo materijalot koj }e sledi }e se obidam vo kolku e vozmo`no pokratka

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 3

Antropologijata e nauka za ~ovekot kako pripodno su[testvo, koja go

Antropologijata mo`e da se podeli na fizi~ka ili somatska (biolo{ka ) i kulturna.

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 4

биолошките, така и во општествените науки. Од друга страна,

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 5

пренос и промени со посредство на традицијата". Кога била досгигната таа

Antropologijata, go dobila imeto od gr~kite zborovi antropos- ~ovek i

ANTROPOLOGIJA VO PROSTOROT I VREMETO

Сознанијата за потеклото на човекот, неговиот развој,

Докази за антрополошки набљудувања се најдени уште во

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 6

во кои се говорi за "четири раси", при што се добро опишани

На таа тогашна класификација, како и на некои други

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 7

кои застанале зад мислењето дека живиот свет настанал во

Od koga datiraat po~etocite na antropologijata ?

Hroni~arite vo `argon zabele`ale deka antropologijata e stara nauka,

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 8

што сите заедно го комплетираат мозаикот на човековите

Сознанијата за човекот во античкото

Во Средниот век подзапреле сознанијата за човекот.

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 9

Бенвенуто Челини Мандино де Лучи

Епохата на големите географски

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 10

својата градба, сложеноста и совршенството, тие биле

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 11

антропологија. Во остварувањето на оваа научна мисла, пред

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 12

Procut na Evropskata civilizacija

Vo periodot na sedumdesetite godini na 19 vek do prvata svetska vojna Evropa

Antropologijata kako predizvik na sovremenite istra`uva~i

Interesot za `ivotot na “egzoti~nite” plemiwa se pove}e rasnel. Istori~arite,

Vo vtorata polovina na 19 vek objaveni se pove}e klasi~ni dela koi go

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 13

bratstvata-fratriite so {to se sozdavale egzogamnite klanovi, i mnogu

Pokasne{nite istra`uvawa vr{eni na teren pobile mnogu od ovie tezi na

Strui i smerovi vo ranata antropologija

Po pionerskite istra`uvawa na primitivnite plemiwa koi bile od razli~en

Natamo{en razvitok na antropologijata kako posebna nauka

Покрај интересот за науката, во XIX век започнува и

Кога станува збор за историскиот развој на антропологијата и

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 14

главните столбови за конечната победа на теоријата за

Всушност, историјата на антропологијата претставува

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 15

Dolgo lu|eto ne mo`ele da veruvaat deka ~ovekot poteknuva od

Серија адаптации условиле раните примати да се движат

Раните примати се хранеле со инсекти, кои ги

Glavni etapi vo evolucijata na homenoidot

^esti se pretpostavkite deka ~ovekovite predci `iveele na drvata kako

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 16

D-r Keti Arsovska Nestorovska - ANTROPOLOGIJA 17

мозокот кој се развил за примање и анализирање на сликите,

Развивањето на стереоскопската слика, зголемувањето на