GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005), 149- 167 149

FRANSIZ İNKILABI’NIN TÜRK MODERNLEŞME SÜRECİNE

ETKİLERİ

Bengül Salman BOLAT

Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi,
Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD, Kırşehir/ Türkiye

Geliş Tarihi: 03.09.2003 Yayına Kabul Tarihi: 13.04.2005

ÖZET
Fransız İnkılabı gerek oluşum sebepleri gerekse sonuçları ile tüm dünyayı etkilemiştir. Bugünkü
modern dünyanın şekillenmesinde etkili olan inkılap, meydana geldiği dönemde özellikle milliyetçilik ve
çağdaşlaşma kurumları ile kendisini göstermiştir. Milliyetçilik fikri imparatorlukları derinden sarsmış ve ulus
devletlerini oluşturmuştur. Osmanlı Devlet adamları başlangıçta bu inkılabın yıkıcı etkisini görememişlerdir.
Fransız İnkılabı fikirlerinden esinlenerek; fakat temel unsurlar üzerinde durmadan devleti içinde bulunduğu
bunalımdan kurtaracaklarını düşünmüşlerdir. Ancak İnkılabın milliyetçi tesirleri, tüm alınan önlemlere rağmen
İmparatorluğu dağıtmıştır. Osmanlı Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesinden sonra Mustafa Kemal Atatürk
geçmişte yapılan hataları tekrarlamayıp tüm eski kurumları tasfiye etmiştir. Çağdaş, milli, akla ve bilime dayalı
kurduğu yeni devlette Fransız fikirleri etkisinde kalmakla beraber kendi düşünce yapısını oluşturmuştur.
Anahtar Kelimeler: Fransız İnkılabı, Türk İnkılabı, Osmanlı Yenileşmesi, Atatürkçü Düşünce Sistemi.

THE EFFECTS OF FRENCH REVOLUTION ON TURKISH

MODERNIZATION PROCESS
ABSTRACT
Both the reasons and the results of French Revolution have affected the world. İn the perriod of
becoming contemporary, the revolution, has been seen with its institutions of modernization and nasyonalism in
the world. The idea of nationalism has shaken the Empires and finally the National States have appeared all
araund the world. In the beginning, the Ottoman statemen were not able to notice the destructire results of that
revolution. Taking French Revolutioninto account, the statemen though that they would solve the crises which the
country faced but not considering the basic ıssues in Ottoman Empire. Despite the precautions due to the
nasionalistic effects of the Revolution, the Empire was disintegrated after Ottoman Empire. Atatürk didn’t do the
same mistake. Meanwhile, he abalished those institutions. Although Atatürk was affected by French Revolution
he performed his own thoughts in contemporary, national sensible and scientific behaviour.
Key Words: French Revolution, Turkish Revolution, Kemalist Thinking System, The Reform of Ottoman
Empire.
150 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
1. GİRİŞ
FRANSIZ İNKILABI VE FİKİRLERİ
Tarihte meydana gelen büyük
değişimlerde, sadece ekonomik ve teknik
gelişmeler değil, düşünsel, sosyal, ahlaki ve
siyasal gelişmelerde önemli rol oynamıştır.
Bu açıdan bakılırsa Fransız İnkılabı, uzun
bir hazırlık sürecinden geçerek
1
olgunlaşmıştır. Bu nedenler üç başlıkta
sıralanabilir.
1-Sosyal Sebepler: İhtilal patlak
vermeden önce halk üç sınıfa ayrılmıştır.
Bunlar;
a) Asiller Sınıfı
b) Ruhban Sınıfı
c) Halk sınıfı 2
Yüksek memuriyetleri ve ordudaki büyük
rütbeleri asiller elinde tutarken devlete hiç
vergi vermezlerdi ve köylünün işlediği
topraklarda bu sınıfa aitti. Köylü bu
topraklardan yeterince faydalanamazdı.
Aynı şekilde ruhban sınıfı da geniş
ayrıcalıklara sahipti. Din adamları sadece 5
yılda bir, çok az vergi ödemekteydiler. Halk
1 Tüm bu sebepler ülke içinde mevcutken,
Fransız İnkılabı’nın nedenleri için bkz. Safa
Erkün, “Fransız Devriminin Esprisi Üzerine”, de
la Revolution Française A La Turkquie
d’Atatürk, 10-12 Mai 1989, İstanbul- Paris,
1990, s-4-9. (Yazar burada Jean Jaures ‘in
Histoire Socialiste De La Revolution Française
adlı eserinden yaptığı alıntıda, Devrimin
sebeplerini 1-Feodalite ve soyluluk 2- Krallık
Kurumu 3- Kilise 4- Finansal durum5- Filozatik
düşünce 6- Burjuvalığın oluşumu 7- Ekonomik
gelişme 8- Mülkiyetin durumu 9- Kapitalizmin
oluşması ve Paris 10- Sol ve sağ politikalar
başlıkları altında almıştır).
2
Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi,
(1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara,
1997, s.33; Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve
Yönetimler, 9. Baskı, İstanbul, 2000,s.542-543.
sınıfı ise bankacılar, tüccarlar ve
sanayicilerden oluşan Büyük Burjuvazi,
memur, doktor vb. aydınlardan oluşan
Küçük Burjuvazi ve nihayet köylülerdi.
Herhangi bir siyasi ayrımı olmayan, bu sınıf
tüm vergileri ödemekle yükümlüydü. Bu
eşitsizlik Fransa’da bir ihtilal patlak
vermesini kolaylaştırmıştır.3 Çünkü
ekonomik bakımdan güçlü olan özellikle de
“Büyük Burjuva” kesimi siyasi bir kimlik
arayışına girmiştir. Ayrıca 1787’de ABD’nin
kurulması da, bu sınıfı iyice
4
bilinçlendirmiştir.
2-Fikri Sebepler: 16.,17. ve 18.
yüzyıllarda yaşamış olan bir çok aydın ve
filozof Fransız İnkılabı’nın fikri temellerini
atmışlardır Bunlardan bazıları Machivelli,
Thomas Morus, Loçke, Montesquieu, J.J.
Rousseaou, Auguste Comte 5 dur.
3-Ekonomik Sebepler: Fransa’da sınıfsal
bir ayrımın olması üretici ve ekonomik gücü
elinde bulunduran sınıfın yönetime
6
katılamaması toplumda bir çelişki
oluşturmaktaydı. Ekonomik anlamda üstün
olan burjuvazi sınıfı siyasi bir kimlik arayışı
ile harekete geçmiştir.
Fransa’daki mali buhran ihtilali ateşleyen
3
Armaoğlu, a.g.e., s.33; Göze, a.g.e., s. 541.
4
Ahmet Mumcu, Tarih Açısından Türk
İnkılabı’nın Temelleri ve Gelişimi, 14. Baskı,
İnkılap Yay., İstanbul, 1996, s.3.
5
Geniş bilgi için bkz. Göze, a.g.e., s.100-116,
154-172, 174-214, 231-233, Thomas Morus,
Ütopya, Çev. S.eyüboğlu, M. Urgan, V. Günyol,
İstanbul, 1964.; Ana Britanica, C.XVII, s.73.;
Murat Sarıca, Siyasi Düşünce Tarihi, 7.Baskı,
İstanbul, 1996, s.117-119.; Armaoğlu, a.g.e.,
s.33-34.
6
Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e,
6. Baskı, İmge Yay., Ankara, 1998, s.44.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 151

sebep olmuştur. Devlet maliyesinin iflasın Yurttaş Hakları Bildirisi’ ni yayınlamıştır.

eşiğine gelmesi üzerine, soylular harekete Bu bildiri başlıca 4 ana başlıktan
geçerek çözüm düşünmüşlerdir. Ancak tüm oluşmuştur.
toprak mülkiyeti olanlardan da vergi
alınması söz konusu olunca bunu kabul 1- Bir anayasa ile Monarşinin yetkilerinin
etmek istemeyen soylular 1614’ten beri sınırlandırılması.
kapalı olan parlamento (Etats-
2- Vergilerin düzene konması ve
Generaux)’nun yeniden oluşturulmasını
azaltılması.
kabul etmek zorunda kalmışlardır.7
Parlamentonun toplanması siyasi bir kimlik
3- İç gümrük duvarlarının indirilmesi.
arayışında olan Burjuvazi kesimini çok
sevindirmiş ve aristokrasiye karşı 4- Basın özgürlüğünün sağlanması11.
mücadeleyi başlatmıştır.8
1789 bildirisi 12 yeni çağın kamu
1789 Mayısında, soylular, din adamları ve hukukunun ilkelerini belirtirken, aynı
halkın oluşturduğu üç sınıfın parlamentosu zamanda da eski düzenin ayrıcalıklarına
açılarak İnkılabın ilk adımı atılmıştır. Bu dayanan düzeni de yıkmıştır. Ancak 1789
gelişen koşullar karşısında, yani ihtilalini gerçekleştirenler de, halk da “İnsan
parlamentonun orta sınıfı ciddiye almaması ve Yurttaş Hakları” bildirisini
üzerine Burjuva sınıfı monarşiye savaş yayınlamalarına rağmen Cumhuriyet fikrine
açmıştır.9 Çıkan olaylar sonucunda yabancıydılar. 1791’de bahsedilen bu
Burjuvazi sınıfı 9 Temmuz 1789’da hakların yerine getirilmesi için bir anayasa
oluşturdukları “Milli Meclisi”, “Kurucu hazırlanmıştır. Buna göre, egemenlik tekdir,
Meclis” olarak adlandırmıştır. Kralın bölünemez, zamanla kaybedilemez. Milli
kuvvetlerinin bu meclisi dağıtması üzerine egemenlikten bahsedilirken genel oy ilkesi
14 Temmuz’da Bastille Hapishanesi’nin kabul edilemezdi ve oy kullanma servet
basılması ile ihtilal patlak vermiştir.10 esasına dayalı hale getirilmiştir.13
Bundan sonra Kurucu Meclis “İnsan ve
1792’de istila tehdidi altında kalan
7
Armaoğlu, a.g.e., s.35.; Mumcu, a.g.e., s.4. İnkılapçılar Avusturya ve Prusya’ya savaş
8
Göze, a.g.e., s.544. (Mutlakıyet yönetimine ilan ederek bir çok Avrupa devleti ile
karşı, önceleri soylu sınıfının ekonomik savaşmaya başlamışlardı. Böylelikle İnkılap
anlamdaki mücadelesini destekleyen
Burjuvalar Etats - Generaux’un 1614’teki fikirleri yayılmaya başlamıştır14. Ancak
yapısıyla toplanmasına karar verilince Napoleon Bonaparte’ın monarşik düzene
aristokrasi ile mücadeleye gireceklerdir). Fransız geri dönme ve imparatorluk kurma fikri kısa
İnkılabının sebepleri ile ilgili geniş bilgi için
zamanda ortaya çıkmıştır.15 1799’da yeniden
bkz.Albert Soboul, Fransız Devriminin Kısa
Tarihi, Çev. İsmail Yarkın, İstanbul, 1989, s.7-
11
47., Server Tanilli, Dünyayı Değiştiren On Yıl Soboul, a.g.e, 62-65 ,Sander , a.g.e., s.146.
12
Fransız Devrimi Üstüne (1789-1799), İstanbul, Geniş bilgi için bkz. Göze, a.g.e, s.457-552
1989, s.19-66. (Bildirinin tam metni için bkz. Göze, a.g.e.,s.
9
Necip Aslan, Çağımızı Hazırlayan Düşünce, 222-224.
13
İstanbul, 1967, s.5-14.; Göze, a.g.e., s.544; Göze, a.g.e. , s.552.
14
Sander, a.g.e. , s.145. Sander , a.g.e. ,s.147.
10 15
Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu Fransız İhtilali ve Ordunun baskısı ile yönetimi ele alan Napoleon
Tanzimat, İstanbul 1943, s. 61-62 Sander, a.g.e Bonaparte yayınladığı bildiride “Yurttaşlar artık
s.146; Göze , a.g.e. ,s.547. devrim bitti! Başlangıçtaki ilkelerine erişti
152 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
düzenlenen Anayasanın başına haklar ve
özgürlükler konmasına gerek duyulmamış,
yapılan değişikliklerle monarşiye ve
imparatorluğa dönülmüştür. Napoleon’un
Avrupa’ya hakim olmak isteği ile diğer
devletlerle yaptığı savaşlardan yenik çıkması
imparatorluk düzenini yeniden sarsmıştır ve
1814’te Senatonun kararı ile tahttan
indirilmiştir. Bundan sonra geçici bir
hükümet kurulmuştur. Sonuçta 1830
ihtilaline gidilmiş yine servet koşulu siyasal
haklarda aranmıştır. Ancak bir miktar
düşürülerek daha fazla kişinin yönetime
katılması sağlanmıştır. 1830 şartları ile milli
egemenlik ilkesi yeniden kabul edilmiştir.
Sansür yasaklanmış ve çok önemli olarak
resmi din ilkesi kaldırılmıştır.16 1789’da
patlak veren Fransız İnkılabı, 1830 ve
1848‘de yeniden Avrupa’yı sarsan siyasal
değişim, özgürlük, eşitlik, kardeşlik,
milliyetçilik gibi terimlerle dönemindeki
düzenleri değiştirmiş, hatta geleceği de
yönlendirmiştir17. XIX. Yüzyılın sonlarına
gelindiğinde Avrupa’da Rusya ve Osmanlı
Devleti dışındaki tüm toplumlar Fransız
İnkılabı modeline uygun olarak
18
değişmiştir. Fransız İnkılabı’na Burjuvazi
tarafından yönetildiği için Burjuva İnkılabı,
Batı ülkelerinin tümünü etkilediği içinde
devrim!” demiştir. Daha sonra anayasanın 1.
Maddesinde “Cumhuriyet yönetimle bir
imparatorluğa emanet edilir.” denmiştir. Zühtü
Feran ,Napolyonlar Nasıl Yaşadılar, İstanbul,
1979, s.11.
16
Fransız Devrimi , 1830-1848 ihtilalleri ve tüm
gelişmelerle ilgili geniş bilgi için bkz.A.Aulard,
Fransa İnkılabının Siyasi Tarihi, Demokrasinin
ve Cumhuriyetin Kaynakları ve Gelişmesi, Çev.
Nazım Poroy, Ankara, 1987; Eric J. Hobsbawm,
Devrim Çağı, 1789-1848, Çev. Jülide Ergüder,-
Alaeddin Şenel, Ankara,1989. Göze a.g.e. s.537-
607; Armaoğlu, a.g.e.,s.33-97; Sander,
a.g.e.,s.144-155.
17
Kongar, a.g.e., s.37; geniş bilgi için bkz. Murat
Sarıca, Fransız İhtilali, Gerçek Yay, İstanbul,
1970.
18
Mumcu , a.g.e., s.4.
Batı İnkılabı veya Atlantik İnkılabı de
denmektedir.19 Fransız İnkılabı ile,
ekonomik açıdan belirli bir güce erişen
Burjuvazinin ele geçirdiği gücü kullanarak,
iktidar kavgasının, sınıf kavgasının üstüne
çıkarılması, milli egemenliğe ulaşılmasını
gerçekleştirmiştir.20 Avrupa’daki bu
gelişmelerin düşünce hayatına da önemli
etkileri olmuştur. “Aydınlanma Felsefesi”
olarak adlandırılan bu fikirler “insanları
tutsak kılan her şeye karşı çıkmak” olarak
nitelendirilebilir. Dünyaya yeni bir bakış
açısı getiren bu düşünce akımı, bilim, doğa,
mutluluk, erdem, yaratıcılık, akıl gibi
temellere dayanmaktadır.21
2. FRANSIZ İNKILABI’NIN
OSMANLI AYDINLARINA
ETKİLERİ
Fransız İnkılabı, batı gelişmeleri içinde,
İslam Dünyası üzerinde gerçek bir etkide
bulunan ilk büyük fikir hareketidir. Daha
önceleri Hıristiyanlık dünyası ve İslam
dünyası savaşta ve barışta olsun defalarca
karşılaşmalarına ve etkileşmelerine rağmen
Rönesans ve Reform gibi Avrupalı
hareketler Müslüman milletler üzerinde
fazla etkili olmamıştır. Buna karşın tüm
dünyayı derinden etkileyen Fransız İnkılabı
19
Suat İlhan, Türk Devrimi ve Türk Dünyası,
Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara , 2001, s.34-
35.; Ancak Alfred Cobban ve Francois Furet’in
başında bulunduğu bir grup Fransız Devrimi
kavramlarını red etmişlerdir. Onlara göre XVIII.
Yüzyıl Fransa’sının “feodal” nitelendirilmemesi
gerekir. Aksine o yüzyıl Fransası daha makul
olarak despotik nitelendirilmeli ve Fransa’daki
olayın despotizm karşıtı hürriyetçi taleplerin
siyasi bir patlaması olarak ileri sürmüşlerdir.
İmanuel Wallerstein, “Fransız Derimi ve
Değişmenin Normalliği”, Dergah, sa.36,
C.III,Şubat 1993, s.18.
20
İlhan ,a.g.e.,s.36.
21
Sarıca ,a.g.e., s.30 vd.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005)
Müslüman Dünyasını da etkilemiştir.22
Çünkü Fransız İnkılabına gelinceye kadar
Hıristiyanlık Dünyasının geri kalmışlığının,
İslam Dünyasının ileri düzeyinin ve
parlaklığının önüne geçemeyeceği
düşüncesinin yoğunluğu yani batı
dünyasının küçümsenmesi söz konusudur.
Fakat Batı dünyasının ilerlemesine karşılık
doğu dünyasının gerilemesi, batıya bakışı
değiştirmiştir.
Bir İmparatorluk olması sebebiyle,
Fransız İnkılabından en çok etkilenen
devletlerin başında gelen Osmanlı
Devleti’nin devlet adamları, Fransa’da
1789’da patlak veren olayları başlangıçta
pek önemsememişlerdir. Hatta bu olaylardan
memnuniyet dahi duymuşlardır. Yılardır
savaştıkları Avusturya ve Rusya, ihtilalin,
kendi milletlerine sıçramasından duydukları
endişeden dolayı Osmanlı Devleti ile
anlaşma yoluna gidebilirlerdi. Gerçekten de
1792’de Avusturya ile Ziştovi, Rusya ile
Yaş Anlaşmaları imzalanmıştır.23
Böylelikle 1792’de barışın sağlanması ile
Avrupa’nın Fransız İnkılabı’nın sorunlarıyla
ilgilenmesi, III. Selim’in Osmanlı ordusunu
düzenlemesine ortam sağlamıştır.
Batılılaşma eğilimlerinin başlaması, batının
üstün olduğu görüşü Osmanlı’da kabul
edilmiş ve batılı özellikle de Fransız teknik
adamları vasıtasıyla reformlar yapılmaya
başlanmıştır.24 Fakat Fransız İnkılabı’nı
22
Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin
Doğuşu,Çev. Metin Kıratlı, 6. Baskı, Türk Tarih
kurumu Bas., Ankara, 1996, s.41.
23
Ercüment Kuran, “Fransız İnkılabı’nın Türk
Düşünürlerine Etkisi (1789-1922)”, Erdem,
Aydın Sayılı Özel sayısı –II.,C.9, sa. 26,Türk
Tarih Kurumu Bas., Ankara, Eylül 1996, s.737.
Kuran, “III. Selim, Çağdaşlaşma ve Fransa”, De
La Revolution Française A La Turkquie
d’Atatürk ,10-12 Mai 1989, İstanbul-Paris, 1990,
s.52.
24
Lewis , a.g.e., s.57-58.
153
yapanların krallara, devlet yönetimine ve din
adamlarına karşı tutumları tasvip
edilmemiştir. Ayrıca İnkılap düşüncelerinin
imparatorlukları sarsması üzerinde ilk
zamanlarda hiç durulmamıştı. O dönemde
Osmanlı aydınlarından çok azı bu İnkılabın
düşüncelerinden etkilenmiştir. Örneğin
1793’de İngiltere’ye sefaret katibi sıfatıyla
gidip, dönüşünde Fransızca bir eser yazan
Mahmud Raif Efendi, kitabının önsözünde
Vatanıma25 yararlı olması” cümlesini
kullanmıştır.
Fransız inkılabından en çok etkilenenler
Gayrimüslimler olmuştur. Fransa Compo
Farmio Anlaşması ile Venedik topraklarını
Avusturya ile paylaştıktan sonra Osmanlı
Devleti ile komşu olmuştur. Böylelikle
Osmanlıların Hıristiyan tebaasına hürriyet
ve milliyetçilik düşünceleri aşılanmaya
başlanmıştır. Sırplar 1804’te bu sebeple
ayaklanmışlarsa da başarılı olamamışlardır.
Nitekim II. Mahmut 1826’da Yeniçeri
Ocağını kaldırdıktan sonra şu sözleri
söyleyerek Fransız İnkılabını’nın Osmanlı
Devletin’de ortaya çıkardığı etkileri ortadan
kaldırmaya çalışmıştır26. “Ben tebaamın
Müslüman’ını Camii de, Hıristiyan’ını
Kilisede, Musevi’sini Havra’da fark ederim
aralarında başka güna fark yoktur. Cümlesi
hakkındaki muhabbet ve adaletim havidir ve
hepsi hakiki evladımdır.”27. Fakat 1821’de
Mora’da patlak veren ayaklanma, Avrupa
Devletlerinin desteği ile Yunanistan’ın
bağımsızlığı (1828) ile sonuçlanmıştır. Daha
25
Burada vatan kelimesi Fransız İnkılabından
sonra Batı dünyasında kullanılan anlamda
kullanılmıştır. Kuran, “Fransız İnkılabı’nın....” ,
s.738.
26
Orhan Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun
Gelişmesi ve 1961 Anayasası, 3.Baskı, İstanbul,
1978, s. 40-41.
27
Reşat Kaynar,Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat,
Ankara, 1991, s. 100.
154 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat

sonra Sırplar, Karadağlılar ve Bulgarlar da gazeteci aydın tipinin ilk örnekleri olarak ta
Osmanlı’dan kopmuşlardır. kabul edilen 31 ve “Genç Osmanlılar” veya
“Yeni Osmanlılar” olarak32 nitelendirilen ve
Osmanlı Devlet adamları, Hıristiyan kendilerine devleti kurtarma görevi
tebaayı milliyetçilik akımlarından uzak yükleyen bu kişiler, muhalefet yaparken dini
tutmak için, Osmanlıcılık siyaseti unsurları kullanmışlardır. Din, ilk önceleri
uygulamaya başlayarak 1839’da Tanzimat muhalefet aracı iken sonraları
Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu)’nı ilan düşüncelerinin temelini oluşturmuştur.
etmişlerdir.28 Tanzimat dönemini 1839’ da İslami söylemi Meşrutiyeti ilan ettirmek için
Sultan Abdülmecit ile başlatmak gelenek kullanan Genç Osmanlılar öğrendikleri batılı
olmuştur. Aslında Tanzimat’ın hazırlayıcısı fikirlere de İslami karşılık bulma çabasına
II.Mahmut Dönemi ıslahatlarıdır. 1826’da girmişlerdir.33 Örneğin demokrasi yerine
Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması büyük bir “meşveret”, parlamento yerine “şura”,
olaydır. Bunun ardından II. Mahmut’un modern kamuoyu yerine “ehl-i hallü akd”
yenileşmeyi sadece askeri alanda sınırlı gibi kavramlardır.34 Özellikle Fransa
bırakmayıp bir dizi yenilikler yapması İnkılabı’nın “Olguculuk” (pozitivizm) ve
Tanzimat’ın temelini teşkil etmiştir.29 “Usçuluk” (akılcılık) fikirleri örnek
Tanzimat Dönemi yenilikçileri model olarak alınmaya başlanmıştır. Bu aydın kesim Genç
Napoleon Fransa’sını örnek almışlardır. Osmanlılar Cemiyeti’ni kurmuştur.35
Fransa’nın merkeziyetçiliği Osmanlı
yenileşmelerine uygun gelmiştir. Bu nedenle Genç Osmanlılar Meşrutiyet yönetiminin
Osmanlılar bir takım Fransız kurumlarının her konuda yeterli olacağı görüşündeydiler.
benzerlerini kurmuşlardır.30 Bunun nedenini meşrutiyetin bir ideoloji
olmasından daha çok Fransız
Fransız İnkılabı sonucu yayılan düşünürlerinden J.J. Rousseau’nun
düşünceler, 1860’lı yıllara gelindiğinde, “fikirlerini tercih etmelerinde” aramak
başta Nâmık Kemâl, Ziya Paşa ve Ali Suavi gerekmektedir. Genç Osmanlılar Fransız
olmak üzere iktidardaki hükümetin filozoflarından Montesquieu’yu da
uygulamalarını eleştiren muhalif Osmanlı biliyorlardı. Fakat tercüme etmeye ve
Aydınlarını etkilemiştir.Osmanlı Devleti’nde derinden incelemeye gerek görmeden
Rousseau’yu tercih etmişlerdir.36 Paris’teki
28
Hilmi Ziya Ülken, “Tanzimattan Sonra Fikir bu çevreye Ahmet Rıza’da katılmıştır.
Hareketleri” Tanzimat 2, MEB Yay. İstanbul,
1999, s. 757-775. Olgucuların önde gelenlerinden Pierre
29
Orhan Koloğlu, “Fransız Devrimi ve II. Lofitte’nin derslerine katılan Ahmet Rıza
Mahmut Reformları”, De La Revolution
Française A La Turkquie D’Atatürk ,10-12 Mai
31
1989, İstanbul- Paris, 1990, s.113. Mümtaz’er Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak
30
İlber Ortaylı, İmparatorluğun En uzun İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yay., İstanbul,
Yüzyılı, İstanbul, 1983,s. 96.; Ercüment Kuran, 1991, s.95.
32
“Osmanlı İmparatorluğunda Yenileşme Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII,
Hareketleri” Türk Dünyası El Kitabı, byy, bty, 2. Baskı, Ankara 1977, s.313.
33
s.498. Musa Çadırcı, “Tanzimat’tan Türköne, a.g.e., s. 76-96.
34
Cumhuriyete Ülke yönetimi”, Tanzimattan A.g.e, s.102.
35
Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.I, Gürbüz D.Tüfekçi, Atatürk‘ün Düşünce
s.212. Ömer Celal Sarc, “Tanzimat ve Yapısı, 3. baskı, Turhan Kitapevi, Ankara, 1986,
Sanayiimiz”,Tanzimat I, İstanbul, 1940, s.423- s.76; Kuran, “Fransız İnkılabının…. ”, s. 739.
36
433. Tüfekçi, a.g.e, s.7.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005)
“Meşveret” dergisini çıkarmıştır.37
Olguculuğun (pozitivizm) etkileri,
imparatorluğu kurtarmayı amaçlayan asker-
sivil aydın kesimin tarihsel misyonları
biçiminde, toplumda gözükmeye
38
başlamıştır. İlk girişimler ise Olguculuk
ilklerinin İslamla bütünleşme çabası
şeklinde olmuştur.39
Jön Türkler “Halk Hürriyeti” fikrini J.J.
Rousseau’ dan “Kuvvetler Ayrılığı” ilkesini
Montesquieu’dan aldıklarını ifade
etmişlerdir. Nâmık Kemâl “İçtimai
Sözleşme” anlayışını da Locke’ den
aktarmıştır. N. Kemal, tebaanın hayatı,
hürriyeti ve mülkünü korumak görevinin
hükümdara ait olduğunu savunur. Ancak
onun eşitlik kavramı batılılardan farklıdır.
Batılılar eşitliği siyasi sosyal ve ekonomik
alanlarda aynı haklardan yararlanması olarak
tanımlarken o, bu terimi adalet önünde
kişilerin eşitliği olarak ifade eder.40
1895’ten sonra Avrupa’da hızlanan, Jön
Türkler hareketi, bu tarihten itibaren temelde
gayet basit tezler ortaya koymaya
başlamıştır. Yurt dışında yayınladıkları ilk
kitap olan “Vatan Tehlikede” adlı risalede
bunları işlerken Fransız İnkılabı sonrasında
Fransa, yabancı orduların istilası tehlikesiyle
karşılaştığı zaman, vatansever Fransızların
37
E.E Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilali Çev.
Nuran Ülken, Sander Yay. , İstanbul, 1972. s.38
vd.
38
Kongar, a.g.e., s.46; Kuran, “Osmanlı
İmparatorluğunda yenileşme ...”,s.759; M.
Hikmet Altuğ, “ Türkiye’de Pozitivizm ve
Atatürkçülük”, I. Milletlar arası Atatürk
Sempozyumu (açılış konuşmaları – bildiriler),
21-23 Eylül 1987, Ankara, 1994 , s. 240.
39
Şerif Mardin, Jön Türkler’in Siyasi Fikirleri,
İletişim Yay. İstanbul, 1983, s.164-170.
40
Kuran ,”Fransız İnkılabının.......” , s. 739-740.
155
bu şekilde bağırdıklarını ve ülkenin
bütününü koruduklarını belirtmişlerdir.41
Osmanlı aydınları Fransız İnkılabı’nın
temeli olan insan hakları, özgürlük,
bağımsızlık ve milliyetçilik gibi kavramları
tartışmışlardır.42 Jön Türklerin en çok
ilgilendikleri fikir akımlarından olan
Olguculuk (pozitivizm) da, bir yandan
bireyseI ayrılıklara son verecek yaklaşımı,
diğer yandan bilim dini olmak iddiası bir
hayli ilgi çekmiştir. August Comte’a ait
olan43 bu fikirden başka Jön Türkleri büyük
bir etki altında bırakan diğer bir düşünür ise
Gustave Le Bon’un fikirleridir. Le Bon,
XIX. Yüzyıl sonundan itibaren Türk
düşünürlerinin belirledikleri “toplumun
seçkinlerin yönetimi altında olması” fikrini
savunan sosyolog olmuştur.44 Ayrıca Türk
Milliyetçiliği de, yine Fransız İnkılabı etkisi
ile kendini göstermiştir. 1871 sonrası
milliyetçiliğin en yoğun olduğu dönemde
doğal olarak Jön Türkler de bu düşünceden
etkilenmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin farklı
unsurlara karşı hoşgörülü tutumu devlet
içinde yüzyıllardan beri rahat yaşam imkanı
sağlamıştır. Fakat bu unsurlar Fransız
İnkılabı fikirlerinden, özellikle
milliyetçilikten etkilenmekte gecikmemişler
ve Osmanlı’dan kopmuşlardır. Bu da Jön
Türklerde “Türk Milliyetçiliği” fikrinin
oluşmasına etki etmiştir.45
41
Şükrü Hanioğlu , “Jön Türkler ve Fransız
Düşünce Akımları” de la Revolution Francaise
Ala Turgui d’Atatürk, İstanbul–Paris,
1990,s.174-175.
42
Altuğ, a.g.m. , s.240.
43
a.g.m., s. 241.
44
Hanioğlu ,a.g.m., s.175-176.
45
Osman Okyar, “Fransız Devrimcileri ve
İttihatçılar”,de la Revalution Francaise Ala
Turquie d’Atatürk, İstanbul-Paris,1990,s.179-
180.
156 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat

II. Meşrutiyetin46 ilanı, memlekette adeta kilisenin tüm yetkilerini ve imtiyazlarını yok
hürriyet bayramı olarak kutlanmıştır. Fransız ederek, fertlerin eşitliğine ve laikliğe
İnkılabı konusunda iki kitap yayınlanmıştır. dayanan bir siyasi yapı getirmeye çalıştılar.
Bunlardan biri, Ali Reşad‘ın “Fransa İttihatçılar ise bu uygulamaların
İnkılab-ı Kabiri” diğeri ise, Ali Kemal’in uzağındaydılar. Osmanlı Devletine
1913’te yayımladığı “Rical-i İhtilal” dir.47 Meşrutiyeti getirirken, devletin temel
vasıflarını değiştirmeksizin, Batıdaki siyasi
Fransa İnkılapçıları ile İttihatçılar ve iktisadi sistemi, imparatorluğa
arasında, fertler arasında eşitlik sağlamak ve yerleştirirken ihtilal değil, reform sürecini
toplumun kendi kendilerini idare etmesi başlatmışlardır.49
konusunda benzeri fikirler olmasına rağmen,
mensup oldukları kültürel ve sosyal 3. FRANSIZ İNKILABI
ortamdan kaynaklanan farklılıklarda vardır. FİKİRLERİNİN ATATÜRK
Fransız İnkılapçıları Fransız burjuvaları olup ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
aydınlanma düşüncelerine içten
inanmaktadırlar. İttihatçılar ise, her ne kadar Türk Milli Mücadelesinin ve İnkılabı’nın
batının siyasi fikirlerine bağlı gibi önderi Atatürk, döneminin pek çok aydını
görünseler de bir ikilem içindeydiler. Bir gibi Osmanlı Toplumunun sorunları ile
tarafta Osmanlı geleneksel kültürü, din, ilgilenmiştir.50 Bunun sonucunda doğu-batı
hukuk, tarih ve edebiyatından, diğer taraftan ayrımını kafasında yapabilmiştir. O
da batılı pozitif ve sosyal bilimlerden öğrencilik yıllarında Fransa İnkılabı
etkilenmişlerdir. İttihatçıların çoğunluğu, hakkında bilgiler edinmeye başlamış ve
hürriyet sloganı altında Sultan Fransızca öğrenmesi sayesinde de Fransız
II.Abdülhamit’le mücadele ederken ne, İnkılabı’nın düşünce akımlarını öğrenmiştir.
hürriyet kavramının sınırlarını ve anlamını, Milli mücadele ile başlayan tarihi dönemeç,
ne de meşrutiyet rejiminde söz konusu M. Kemal Atatürk’ü çökmekte olan Osmanlı
olacak demokrasi sisteminin kaidelerini Devleti’nin yerine, milli değerlere ve çağdaş
oturtabilmişlerdir.48 ilkelere dayanan yeni bir millet devleti
kurulması gerektiğini düşünmeye sevk
II. Meşrutiyet’in liberal dönemi ile (1908- etmiştir51.
1913) Fransız İnkılabı arasında da çok fark
vardır. Fransız İnkılapçıları siyasi ve sosyal Atatürk, 14 Temmuz 1922’de Fransız
sahalarda, Fransız toplumunu baştan aşağı İnkılabı’nın yıldönümünde yaptığı
değiştirmek şeklinde bir hedefe konuşmada, Fransız İnkılabı’nın kendisini
yönelmişlerdir. Mutlak monarşinin yerine nasıl etkilediğini şu sözlerle ifade etmiştir;
cumhuriyeti kurdular, aristokrasinin ve
“Başlangıçta ayaklanma ve ihtilal
46 biçiminde görülen hareket, yerini bir
II. Meşrutiyet ile ilgili geniş bilgi için bkz.
Aykut Kansu, 1908 Devrimi,İletişim yay.,çev.
49
Ayda Erbal, İstanbul, 1995.Odile Moreau, a.g.m, s.183-185.
50
“Fransız Belgelerinin Işığında 1908 Jön Türk Şerif Mardin, “Atatürkçülüğün Kökeni”,
Devrimi ve Askeri Reformlar"”XII. Türk Tarih Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, CI
Kongresi, Ankara, 12-16 Eylül1994, III. Cilt, ,s.88.
51
Ankara1999, s.1203-1208. Şerafettin Turan, Atatürk’ün Düşünce Yapısını
47
Kuran, a.g.m. , s. 741. Etkileyen Olaylar Düşünürler, Kitaplar, 3. Baskı,
48
Okyar, a.g.m, s.180. Türk Tarih Kurumu Bas. Ankara ,1999, s.3.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005)
İnkılaba bırakır. Fransız ihtilali de bu
dönemlerden geçmiş ve milletin toplumun
vicdanında yerleşmiş onun için evrensel
olmuştur.” “Baylar, işte bu gün 1789
Temmuzunun 14. Günü burada kutluyoruz
ve bu Fransızların milli bayramı olduğu
kadar henüz özgürlüklerine kavuşmamış
milletlerinde sevinecekleri bir gündür....”
“....Türk tarihinde de istilacı orduların
İzmir’den denize dökülmesi, bizim milli
tarihimiz için dünya tarihinde yepyeni bir
dönem olacaktır. Bu da artık istila için
hiçbir memleketin özgürlük ve
bağımsızlıklarını yok etmeye olanak
bulunmayışıdır. Eğer haksızlığa uğramış
Asya ve Afrika milletleri, bizim bağımsızlık
mücadelemizden bir ibret almışlarsa,
kendileri için pahalıya da mal olsa, bu yola
gideceklerdir. Özgürlük ve bağımsızlıktan
yoksun bir millet için, yaşamanın ne anlamı,
ne de zevki vardır.
“Baylar, bizim Asya‘yı ayaklanmaya ve
savaşmaya sürükleyişimiz Fransız milletini
kahramanca hareketlere sürükleyen
nedenlerden daha az kuvvetli ve daha az
mantıkî değildir..”52
Atatürk bu konuşması ile, bağımsızlık
anlayışının Fransız İnkılabı’ndaki
düşüncelerden etkilendiğini ifade ederek,
Türk Milli Mücadelesiyle Fransız İnkılabı
arasındaki benzerliği işaret etmiştir. Ayrıca
Asya ve Afrika milletleri için Türk Milli
Mücadelesi’nin esin kaynağı olacağını da
belirtmiştir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulurken
de Fransız İnkılabı örnek alınmıştır.53
52
Konuşmanın tam metni için bkz. Samih Nafiz
Tansu, iki Devrin Perde Arkası, Anlatan
Hüsamettin Ertürk, Ararat Yay., İstanbul , 1969,
s. 560-563.
53
Kongar , a.g.e.,s.258.
157
TBMM, Fransız İnkılabı’nın “Conventioan”
nun (Meclis Hükümeti) benzeri olduğu gibi,
“İstiklal Mahkemeleri” de Fransa İnkılap
mahkemelerinin bir benzeri olmuştur.54
Fransız İnkılabı’nın Mili Mücadele tarihi
üzerindeki etkileri araştırılırken, son
Osmanlı Mebusan Meclisi’nin 28 Ocak
1920’de kabul ettiği ve 17 Şubat 1920’de
ilan ettiği “Misak-ı Milli” ile Fransız
İnkılabı’nın “İnsan ve Yurttaş Hakları”
arasındaki benzerlikler de inkar edilemez.55
Atatürk İnkılabının Fransız İnkılabından
esinlendiği doğrudur. Fakat yöntem ve
uygulama bakımından farklılıkları
mevcuttur. Her şeyden önce Fransız İnkılabı
18. Yüzyılın, Atatürk İnkılabı ise 20.
Yüzyılın ürünüdür. Fransız İnkılabı sınıfsal
nitelikte; burjuva sınıfının feodaliteye
başkaldırısı iken, Atatürk İnkılabı,
emperyalizme karşı başlayıp Milli
Hakimiyet ile sonuçlanmıştır.
Atatürk, Türk İnkılabı’nın kaynağının
Türk insanı olduğunu ifade eder. Bu İnkılap
Türk Toplumunun siyasal, sosyal, kültürel
ve ekonomik değer yargılarının ürünü
olduğu kadar evrensel değerleri de kapsar.
Başka İnkılaplar gibi sosyal bilimciler,
filozoflar, düşünürler tarafından daha
önceleri ortaya atılan ve tartışılan bir
ideolojinin ürünü değildir. Türk İnkılabı’nın
hazırlığını yapanlar, düşünsel yönden
olgunlaştıranlar, aksiyon alanında başarıyla
uygulayanlarda aynı kişi veya kişiler olması
onun özelliğidir. Atatürk, yalnızca
ekonomik, toplumsal değer ölçüleri sermaye
ve emek, emekçilerin egemenliği gibi kısıtlı
54
Ergun Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Bilgi Yay.
Ankara, 1975 , s.13,15,26.41; İsmet Giritli,
“Fransız İhtilali ve Etkileri”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, c. V. Temmuz 1989, sa. 15,
s.543 .
55
a.g.m., s.543.
158 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat

düşüncelerle yola çıkmamış olup, bütün sanmayınız. Tam tersine, asker olmama
kültürel ve toplumsal değerleri dile rağmen bence güç kendisini oluşturan
getirmiştir.56 etkenlerin sonuncusudur. Benim amacım
tinsel, bilimsel ve ahlak açısından ve teknik
Atatürk’ün düşüncelerinde ve yönden güçlü olmaktır. Bu saydığım
gerçekleştirdiği Türk İnkılabı’nın özelliklerden yoksun olan bir ulusun bütün
temellerinde Usçuluk (akılcılık) bireylerinin en son silahlarla donatıldığını
Rasyonalizm ve Olguculuk (pozitivizm)’un varsaysak bile güçlü olduğunu kabu etmek
izleri bulunmaktadır.57 Atatürkçü düşüncede doğru olmaz”61
akıl ve bilim temel olmuştur. Atatürk’ün
olguculuğu Comte’un bir izleyiciliğe Atatürk İnkılaplarının temelleri İttihat ve
biçiminde değil de insan düşüncesinin Terakki dönemindeki “batıcılık” akımına
eriştiği bir aşama olarak kendini dayalı çözümlerdedir. Bu açıdan Türk
göstermiştir. O “Hayatta en gerçek yol İnkılabı içinde olguculuğun sürekliliği
gösterici bilimdir” 58 demiştir. kendini göstermektedir. İttihat ve Teraki’nin
ismi bile pozitivizmle bağlantılıdır. Yazı
Dr. Reşit Galip’le yaptığı bir konuşmada İnkılabı, laiklik, cumhuriyetçilik,
Atatürk’ün şu sözleri Onun olguculuğunu milliyetçilik gibi hemen hemen tüm
yansıtmaktadır. “Benim manevi mirasım inkılapların çekirdeği pozitivizmle
bilim ve akıldır. Zaman hızla dönüyor. Böyle oluşmuştur. 62

bir dünyada asla değişmeyecek yargılar

getirdiğini ileri sürmek usun ve bilimin
gelişmesini yadsımak olur”59
Atatürk’ün düşüncelerindeki olgucu öz 18
Kasım 1918 yani Mondros Mütarekesi
sonrasında Fethi (Okyar) Bey ile ortak
olduğu Minber gazetesine verdiği demeçte
de görülmektedir.60
“....en iyisi siyasetin her türlü anlamıyla
en çok güçlü olmakta bulunduğunu kabul
ederim. En çok güçlü olmak deyiminden
amacımı, yalnız silah gücü olduğunu
56
Hikmet Altuğ, “Dünyada Son Yüzyıllar
Devrimleri ve Atatürkçülük, Atatürk Araştırma
Merkezi,Uluslararası İkinci Atatürk
Sempozyumu, 9-11 Eylül, 1991 Ankara, C.I,
Ankara, 1996, s.437-438.
57
Turan, a.g.e, s.11.
58
Emre Kongar, “Agusto Comte ve Mustafa
Kemal Atatürk”, Türk Dili, Mayıs,1981, s.744:
Turan, a.g.e. s.12.
59
Kongar, a.g.e., s.41.
60
Tüfekçi, a.g.e, s.95.
Türk İnkılabı, Pozitivist düşünceyi hemen
hemen tümüyle uygulamaya aktarmıştır.
Burada Comte’un “dünya dini değil
pozitivist düşünce ilkeleri uygulanmıştır.63
61
Bu demecin tam metni için bkz. Enver Ziya
Karal “Atatürk’ü Hatırlamak”, Atatürk’e Saygı,
Türk Dil Kurumu Yay, Ankara,1969, s.120 vd.
62
Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, bilgi
yay. Ankara,1973, s.404; Himmet Akın,
“Cumhuriyetimizin 50. yılında Atatürk
İnkılapları ve Türk Milliyetçiliğine Toplu bir
Bakış”, 50. yıl Konferansları, Milli Eğitim
Bakanlığı Bas.,2.basım, Ankara 1974, s. 20;
Urial Heyd, Türk Ulusçuluğunun Temelleri,
Kültür Bak. Yay., Ankara, 1979, s.104; Kongar,
Devrim Tarihi..., s.48.
63
Kongar, Devrim Tarihi.... s.48 (Aslında belki
de Comte’nin kendi çağdaşları arasındaki
“gecikmiş” niteliği, dinsel bağnazlığı henüz
kıramamış olan bu yüzden de Batı Avrupa’nın
gerisinde kalmış bulunan Osmanlı İmparatorluğu
tarafında kullanabilecek bir model yaratmıştır.
Yani Comte’un “ileri dönük”olmaktan ziyade
“geçmişin değerlendirilmesine” dayalı modeli
ancak çağın gerisindeki Osmanlı’da
uygulanabilmiştir.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005)
Atatürk yenik ve yıkık bir ülke
devralmıştır. Yeni düzenin bunun üzerine
kurulması gerekmektedir.64 O, Osmanlı
İmparatorluğunun düştüğü hatayı
tekrarlamamıştır. Batı, Osmanlıların son
yıllarında bilisel anlamda ilerleme
kaydederken ve üstün duruma gelirken,
Osmanlı Devleti ise, gerek onlara karşı
kazandığı önceki zaferlerin duygusu ile,
gerekse de dinsel inanışların saptırılması
gibi sebeplerle batıdan uzak kalmıştır.65
Atatürk Osmanlı Devletini bu anlamda
değerlendirmiş ve şunları söylemiştir;
“Ülkeler çeşitlidir. Fakat uygarlık birdir
ve bir ulusun ilerlemesi için de bu yegane
uygarlığa katılması gerekir. Osmanlı
İmparatorluğu’nun çöküşü, Batıya karşı elde
ettiği muzafferiyetler nedeniyle çok üstünlük
duygusuna kapılarak kendisini Avrupa
uluslarına bağlayan bağları kestiği gün
başlamıştır. Bu bir hata idi; bunu
yinelemeyeceğiz”66 Bu sözlerinden de
anlaşılacağı gibi Atatürk, bilimin yol
göstericiliğini kendine ilke edinmiştir. O,
bilimin ışığında Türklerin, Türkiye
Cumhuriyetini kurması gerektiğini
savunmuş ve “Türk Millettinin yürümekte
olduğu ilerleme ve medeniyet yolunda,
elinde ve kafasında tuttuğu meşale, müspet
ilimdir.”67 diyerek bu düşüncesini
açıklamıştır. Osmanlıların Fransız İnkılabına
bakışlarının bu doğrultuda olmamasının
onların taklitçiliğinden kaynaklandığını
düşünmüştür. Meşrutiyet Anayasasının ise
Fransız İnsan Hakları Bildirisini taşıdığı
düşüncelerin bir kopyası olduğunu ve
Türklerin Fransızlardan ve dünyadaki öteki
64
Mardin, a.g.m., s.86.
65
Tüfekçi, a.g.e. , s.84.
66
Tüfekçi, a.g.e., s, 94.
67
Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve
Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 1999, s. 140.
159
uluslardan farklı yapı ve kültür farklılığı
olduğunu ve bunun dikkate alınması
gerektiğini belirtmiş Fransız İnkılabının
ihtilal eylemine saygılı olduğunu belirten
Atatürk, hiçbir zaman bu ihtilalin getirdiği
kültür değişiminin aynen uygulanmasına
taraftar olmamıştır. 1789 ve onu izleyen
yıllarda oldukça çekici görünen bildiri ve
sloganların zaman geçtikçe insan aklıyla ve
bilimi ile geliştirilmesinden yana olduğunu68
şu sözlerle belirtmiştir.
”Fransa İhtilali bütün Cihana hürriyet
fikrini nefheylemiştir ve bu fikrin halen esas
menbaı bulunmaktadır. Fakat o tarihten beri
beşeriyet ilerlemiştir. Türk Demokrasisi
Fransa ihtilalinin açtığı yolu takip
etmiş,lakin has vasf-ı mümeyyizle inkişaf
etmiştir. Zira her millet inkılabını içtimai
muhitinin tazyikat ve ihtiyacına tabi olan ve
hal ve bu ihtilal ve inkılabın zaman-ı
vukuuna göre yapar.”69
M. Kemal Atatürk’ün Olguculuk ve
Usçuluk ile bağlantısını sağlayan temel
ilkeleri, ulusal egemenlik, laiklik ve
halkçılıktır. Bütün halkı “ayrıcalıksız,
sınıfsız kaynaşmış, bir yığın olarak
düşünmesi O’nu halkçılık kavramına
ulaştırmıştır. Böylece halkçılık kavramı
Atatürk’te sınıf çatışmasına karşı kullanılan
bir araçtır. Çağdaş medeniyet seviyesine
ulaşmada ilk aşama iktisadi kalkınmadır.
Ancak bu nasıl olacaktı? Burada Kemalizmi,
pozitivizmle aynı paralele sokan mantık
ortaya çıkar. Önce İzmir İktisat Kongresi
toplanmıştır.Yarı feodal, yarı bürokratik bir
toplum yapısında, liberalizmin ticaret
burjuvazisi ve büyük toprak sahipleri lehine
olacağı açıktır. Ancak Atatürk’te ideolojik
düzeyde liberalizmi meşru kılan kavram
68
Tüfekçi, a.g.e.,97.
69
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Tarih
Kurumu Bas, Ankara 1997, s.120.
160 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
halkçılık olmuştur. Aynı zamanda bu
kavram “İslamsal egemenlik kavramına
karşı çıkan ve sonunda onun yerini alan laik
egemenlik kavramıdır.70 Atatürkçü ideoloji,
Milli Mücadele’den başlayarak halka,
millete, milletin isteklerine dayanmaya,
alınan her kararı, her girişimi, her siyaset ve
eylemi millet adına, halkın temsilcilerinin
oylarıyla oluşturmayı ve uygulamayı
öngörmüştür.71
Atatürk “Fizik ötesi ve bilimdışı
kavramları” düşüncesinin dışında tutmuş
“kişi ve toplum yaşamının siyasal olarak
düzenlenmesinde, devletin eylem ve
işlevlerinde “aklı ve bilimi”kaynak almıştır.
Bu nedenle Atatürkçü düşünceyi
“rasyonalizme ve pozitivizm” akımlarının
ulusal öze dayandırılan bir bileşimi olarak
kabul edilir.72
Atatürk’ün çöken Osmanlı
İmparatorluğunun yerine ulusal değerlere ve
çağdaş ilkelere dayanan yeni bir Türkiye
kurma fikri, bu düşüncelerden gelişmiştir.
Milliyetçilik fikri halkçılık ile birlikte
gelişmiş ve ön plana çıkmıştır. Tüm
inkılaplarını da bunun üzerine tesis etmiştir.
Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı Ziya
Gökalp gibi “maddeciliğin getirdiği sınıf
kavgasına karşı ortak bilinç düşüncesi ile
hareket” etmiştir. O, dinin etkisi yerine Türk
Milliyetçiliğini ve bilim egemenliğini
koruyan bu doktrin ile Fransız İnkılabı’ndan
üstün olmuştur.73
70
Taner Timur, “Atatürk ve Pozitivizm”
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.I,
s.94-95.
71
Suna Kili, “Atatürk ve Bilimsel Gerçek”,
Uluslararası Atatürk Konferansı Tebliğleri,
İstanbul , Ekişim Yay., 1981, s.376.
72
Cavit Orhan Tütengil, Atatürk’ü Anlamak ve
Tamamlamak, İstanbul, 1975, s.216-217.
73
Altuğ , “Türkiye’de Pozitivizm..., s.242.
Fransız İnkılabı’nın iki önemli sonucu
olmuştur; mutlak monarşi yıkılarak ulusal
egemenlik anlayışı benimsenmiş, imtiyazlar
kaldırılarak eşitliğe yol açılmıştır. Bu
İnkılab ile Ortaçağ Avrupa’sının yapısı
değişmiştir.
Atatürk’ün İnsan ve Yurttaş
Beyannamesi’nden esinlendiğini,bu belgede
yer alan bir çok esasın, özellikle milli
egemenlik prensibinin milli mücadelenin ilk
önemli yazılı vesikası olan 21-22 Haziran
1919’da “Amasya Genelgesi” nden
başlayarak, Erzurum ve Sivas Kongreleri
kararlarında, 1921 ve 1924 Anayasalarında
yer aldığını görüyoruz.74
Mustafa Kemal’in özgürlük anlayışının
temelinde, doğal haklar kavramına dayanan
J.J. Rousseau’nun görüşleri ile 26 Ağustos
1789 tarihli Fransız Yurttaş ve İnsan Hakları
Bildirisindeki hükümler mevcuttur. Fransız
Yurttaş Hakları Bildirisinde özgürlük şöyle
tanımlanmıştır;
Madde 4: Özgürlük, başkasına zarar
vermeyen her şeyi yapabilmeye dayanır.
Onun için, her insanın doğal haklarının
sınırı, toplumun başka üyelerine aynı hakları
sağlayan sınırlardır. Bu sınır ancak yasa ile
belirlenebilir..
Madde 5: Topluma zarar veren eylemleri
ancak yasa yasaklayabilir. Yasanın
yasaklamadığı hiçbir şeye engel olunmaz ve
hiç kimse yasanın emretmediğini yapmaya
zorlanamaz.75 Atatürk Vatandaş İçin Medeni
Bilgilerde Özgürlük (Hürriyet) konusunda
şunları yazmıştır;
74
İsmet Giritli, “Fransız İhtilali ve Etkileri....”
s.540.
75
Ş. Turan, a.g.e. ,s. 15.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 161

“Özgürlük, insanın düşündüğünü ve idaresinin kurulmasında ve 1924

dilediğini mutlak olarak yapabilmesidir”
“Bu tanım, özgürlük sözcüğünün en geniş
anlamıdır. İnsanlar bu anlamda özgürlüğe
hiçbir zaman sahip olmamışlardır ve
olamazlar.“...anlaşılıyor ki salt bir kişise
özgürlük olamaz. Başkasının hak ve
özgürlüğü ve ulusun ortak yararı, kişisel
özgürlüğünü sınırlar. Kişisel özgürlüğü
sınırlandırma devletin de adeta esası ve
görevidir... Özgürlük, başkasına zararlı
olmayacak her türlü kullanımda
bulunmaktır, denildiği zaman, vatandaş
özgürlüğünün, yalnız bunun amaç olduğu,
devletin bu amacı sağlamak için araç
sayıldığı anlatılmış olur. Fakat bu araçtır ki
ulusun genel yararını ve amacını
koruyacaktır. O halde kişisel özgürlüğe sınır
olarak, başkalarının özgürlük sınırını
gösterirken kişisel özgürlüğün, ulusun genel
yararının gerektirdiği dereceden daha fazla
sınırlandırılamayacağı kabul edilmiş
oluyor... “Çünkü bu sınır ancak yasa yoluyla
saptanır ve belirtilir”.76
M. Kemal Atatürk bağımsızlık tutkusunu
“özgürlük ve bağımsızlık Benim
karakterimdir” diyerek en açık bir biçimde
açıklamıştır.77 10 Ocak 1920’de
yayınlanmaya başlayan Hakimiyeti Milliye
gazetesinin başlığı altında “Mesleği;
Milletin iradesini hakim kılmaktır” ibaresi
yer almıştır. Atatürk, Türk Milli
Mücadelesi’ni “Hakimiyet-i Milliye”
Parolası ile açıklamış ve yürütmüştür. Daha
başlangıçta Atatürk, Fransız İnkılabı
felsefesinin temel dinamiklerinden biri olan
milli egemenliği kendisine bayrak yaparken
de bu neticeleri öngörmüştür. Gerçek halk
Anayasası’nın hazırlanmasında 18.Yüzyıl
felsefesi ve Fransız İnkılabı’nın tesirleri
büyük olmuştur. Atatürk Fransız
İnkılabından etkilenmiş fakat bu inkılabı
taklit etmemiştir. Özellikle inkılabın kanlı
terör yönünü onaylamamıştır. 1922’de bu
konuda şunları söylemiştir.
“Türkiye derece derece mi ilerlemeli, ani
olarak mı? İki sistem var. Bir, bilinen Büyük
Fransız İhtilalindeki yöntem; Rejimle
değişecek. İhtilallere karşı mukabil ihtilaller
yapılacak. Sağ solu tepeler, sol sağı
süpürürken, bakılacak ki bir buçuk asırlık
zaman geçmiş. Bu milletin damarlarında o
kadar bol kan ve önünde o kadar geniş
zaman var mı?”78
1793 sonlarında Convention’in laikliği de
aşırı şekilde yorumlayarak, Fransa’da “De-
Christiannızation” adı verilen
Hıristiyanlıktan arındırma girişiminde
bulunduğunu ve bu dönemde bazı
komünlerde ibadet özgürlüğü kısıtlanır,
kiliseler kapatılırken 7 Kasım 1793’de
Convetion huzuruna çıkan Paris baş-
piskoposunun görevinden istifa ettiğini,
Notre Dame Kadetralinin “Akıl Dini” ne
ayrıldığını görüyor ve fakat bu aşırılığın
Hıristiyan ülkelerin müdahale korkusu ile
bizzat Robespierre tarafından
79
durdurulmuştur.
Atatürk’ün düşüncesinde, ulusal
Egemenlik dışında her türden yönetim
biçimi delilik; bir cinnettir. Kişi ve sınıf
egemenliğine dayanan yönetimlerle gerçek
Demokrasinin kurulması olanaksızdır.
Demokrasiye inanmış Atatürk’e göre;

76
A.İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal
Atatürk’ün El yazıları, Ankara, 2000, s.65. vd.
77 78
Turan, a.g.e. , s. 16; Ulusal Egemenlikle İlgili Kocatürk, a.g.e. , s.90.
79
bkz. Kili ,a.g.m., s.365. Giritli, agm, s. 542.
162 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
“Yetkileri sınırlı dahi olsa da
hükümdarlık biçimi demokrasiye, ulusalcı
egemenlik ilkesine uygun değildir”.80
Fransa’da o günün koşullarına göre
böylesi bir yönetim geçerli olabilirdi. Fakat
bunun başka ülkelerde aynen uygulanmaya
kalkışılması Türk İnkılabı’nın bilimsel
yasasına ters düşerdi. Cumhuriyet rejiminin
bütün özelliklerini yakından inceleyen
Atatürk, Meşrutiyet ile aralarında çok fark
olduğunu görmüştür. Cumhuriyetçilik daha
bilimsel, daha insancıl ve daha özgürlük
sağlayan niteliklere sahiptir. Özgürlük
bireylerin insan olarak yaşamasının
81
koşuludur.
1921 Anayasası’nın birinci maddesindeki
ifadeye göre; “Egemenlik kayıtsız koşulsuz
milletindir. Yasama ve yürütme gücü
milletin tek gerçek temsilcisi olan mecliste
belirginleşmiş ve toplanmıştır.82 Bu iki
sözcüğü tek sözcükle özetleyebiliriz
“Cumhuriyet”.
Türk modernleşmesine Olguculuğun
katkılarından birisi de laiklik olmuştur.
Gerçeğin araştırılmasında bilim öncelikli
hale gelmiştir.83 Bir toplumda bilimsel
zihniyetin oluşması, dogmatik ve skolastik
olmayan hür düşüncenin oluşması ile
mümkündür. Bu ise, devlet yapısının laik
olması ile gerçekleşir. Bu gerçeği iyi bilen
Atatürk’ün yaptığı tüm inkılapların temeli ve
güvencesi “laiklik” olmuştur.84 Atatürkçü
80
A. İnan, a.g.e. , s. 33.
81
Tüfekçi, a.g.e. , s.190.
82
Suna Kili-Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa
Metinleri, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara
1995, s. 91.
83
Ekrem Işın, “Osmanlı Modernleşme ve
Pozitivizm”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye
Ansiklopedisi, C. II, s.362.
84
Abdurrahman Çaycı, “Atatürk ve
Çağdaşlaşma”, Atatürkçü Düşünce, byy, 1992,
s.654; Utkan Kocatürk, “Atatürkçü Düşünce
ideoloji, dinsel öğenin tüm ağırlığı ile hakim
olduğu bir toplumda, savaş yıllarında tinsel,
mezhepsel güçlerden, odaklardan
simgelerden ve imgelerden yararlanılmasına
karşılık “bilim”, bilimin yol göstericiliğini
aklı benimsemiş, laik bir toplum oluşturmayı
çağdaş olmanın şartı saymıştır.85
Laiklik ilkesinde pozitivizmin bir sonucu
olarak devlet işlerinden dinsel hükümleri
soyutlamak, dini Tanrı ile kul arasında bir
vicdan işi haline getirmek çabası vardır.86
“Türk İnkılabı’nın laikliği, dini,
memleketimizde tehlikeli bir gericilik
faktörü ve dini istismar mevzuu olmaktan
kurtarıp, asli ve vicdanı hürriyetine
kavuşuncaya dek, devletin dini hayata
lakayıt kalmamasını emreden bir laikliktir.
İslam Dini’nin bir yönden İnkılaplar
aleyhine ve siyasi çıkarlar lehine istismar
konusu olmamasına ve diğer yönden, dinsiz
toplum olmayacağına göre, batılı anlamda
bir milli kültür seviyesine yükselmesi böyle
bir laiklik telakkisini ve tatbikatını
kaçınılmaz kılmaktadır.87
M. Kemal Atatürk 1916’da Şehbender
Zade Ahmet Hilmi’nin “Allahı İnkar
mümkün müdür?” adlı yapıtını okumuştur.
Bu kitabın bir bölümü ‘‘August Comte ve
Felsefesi” başlığını taşıyordu. Atatürk bu
yapıtla ilgili şunları söylemiştir.
“Allah’ı inkar mümkün mü? Yapıtını
bitirdim. Bütün filozofların, değişik dinlere
bağlı olan doğalcılar, usçular, özdekçiler,
bilgiler, düşünürler, gizemciler, hepsi ruhun
Işığında Çağdaşlaşma”, Atatürkçü Düşünce, byy,
1992. s.670.
85
Kili, a.g.m.,s. 376.
86
Kemal Arı, “Atatürkçü Düşüce Sistemi”,
Atatürk Konferansları, Atatürk Araştırma
Merkezi, Ankara, 1999, s.113.
87
Hüseyin Nail Kubalı, “ Atatürk İnkılapları ve
Eski Reformlar”, RCD, Ankara, 1972, s.125.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 163

var olup olmadığını, ruhun ve cismin bir bir sorunun O’nun kişiliğinin göz ardı
veya ayrı olup olmadığını, ruhun kalıcı olup edilerek incelemeyeceğini vurgulamıştır.89
olmadığını inceliyor. Bu incelemelerde bilim
ve tekniğe dayananlar kabul edilebilir. 4. SONUÇ
İmam Gazali, İbn Rüşd gibi Müslüman
M. Kemal Atatürk önderliğinde, Osmanlı
imamların sözleri de genel anlayıştan
toplumunun çok uluslu yapısından arta kalan
tümüyle farklıdır; yalnız anlatımlarında çok
Anadolu Türkleri’nin gerek Anadolu’yu
simge var. Dindar düşünürler, kuraları,
kaybetmemek ve gerekse sömürge olmaktan
bilimleri, teknikleri ve felsefeyi şeriatın
kurtulmak amacıyla gerçekleştirdikleri
sözlerini yorumlamak için evirip çevirmeye
kurtuluş mücadelesinden sonra, ulusal, laik
çaba göstermişler”88
demokratik yeni bir devlet oluşturulmuştur.
Bu sözlerden anlaşılacağı gibi Atatürk Bu kurtuluş mücadelesi ile, Türk milletinin
belli kalıplara girmekten kaçınan, eleştirel yapısına uygun olan, ama diğer bağımsızlık
bakan bir yapıya sahiptir. Düşüncelerin iyi mücadelesi veren uluslara da örnek teşkil
yanlarını aldığı gibi kötü yanlarını da eden, uygulama yöntemi akıl ve bilim olan
atmasını bilmektedir. Bu da, onun sistemler inkılaplarla tamamlanmıştır.
ve düşünceler karşısında özgün tarafını
Yüzyıllardan beri geri kalmış olan
göstermektedir. Atatürk’ün inkılapçılık
Anadolu insanını bundan kurtarmak
yönünü inceleyen araştırmacılardan
batılılaşmayı öngören, demokratik, laik,
Duhamel’e göre, Atatürk’ün gerçekleştirmiş
özgürlükçü, çoğulcu, ulusal egemenliğe
olduğu İnkılap hiçbir şekilde İngiliz, Fransız
dayalı, halkçılığa yönelik bir çağdaşlaşmayı
ve Rus inkılapçılarının eserleri ile
amaçlayan Atatürk ideolojisi bir takım fikir
karşılaştırılamaz, çünkü bu ülkelerini, hiç
akımlarından esinlenerek oluşmuştur.
birisi dilinde yazısında değişiklik yapmayı
düşünmemiştir; ne Cramwel ne Robespierre,
Atatürk, Fransız İnkılabı’nın kendisini
ne Lenin, ne de onun halefleri ülkelerin de
üzerinde tesiri olduğunu belirtmiştir. Ancak
bilimsel felsefeyi, akıl yöntemini, kısacası
Türk Toplumu’nun özelliklerini koruması
halklarının alın yazısını değiştirmeye
gerektiğinin özenle altını çizmiştir. Dünya
girişmemişlerdir. Fransız devlet adamı F.De
tarihi açısından büyük bir önemi olan
Geranda Mustafa Kemal’in sadece, ulusların
Fransız İnkılabı’nın tüm ayrıntılarını ve bu
yazgısını etkileyen diğer adamları ile küçük
İnkılabın fikirlerini iyi bilen Atatürk
bir askeri cuntanın desteği ile iktidara gelen
Türkiye’de gerçekleştirdiği İnkılap da
diktatörlerle karıştırılmaması görüşündedir.
Fransız İnkılabı’nın daha üstüne çıkmıştır.
Şöyle ki, Fransız İnkılabı uzun süreçle
Yazar Chantitch Chaondan Le Miracle
sonuçlanabilmiş ve kanlı olaylarla da sahne
Turc (Türk Mucizesi) adlı eserinde
olmuştur.
Türkiye’deki tüm reformların ilham
kaynağının Mustafa Kemal olduğunu ve
onun Gösterdiği yolda Gerçekleştirildiğini,
Türkiye’nin ekonomik, sosyal veya siyasal 89
Bilge Yavuz, “Fransız Gözüyle Atatürk
İnkılabı Üzerine Genel Değerlendirmeler”,
Belleten, CLX., sayı:227-229., TTK Bas.
Ankara, 1997, s. 449-451.
88
Turan, a.g.e. , s.12.
164 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
Oysa ki Atatürk İnkılabı’nın bizzat
kaynağı Türk insanı olmuş ve tamamen
onun yapısına uygun olarak
gerçekleştirmiştir. Türk Toplumunu
yüceltme ve yükseltme amacını gütmüştür.
Aynı zamanda gerçekleştiği günden itibaren
geleceğe yönelik bir fikir gücü olarak
karşımıza çıkmış ve güncelliğini,
gerçekçililiğini hiç kaybetmemiştir.
Atatürk İnkılabını gerçekleştirirken
pozitivist düşünceyi hemen tüm alanlarda da
uygulamaya aktarmıştır. Akıl ve bilimi ön
planda tutarken hayalci ve salt kuramsal
görüşleri dışlamıştır. Fransız İnkılabı
düşüncelerinden etkilenirken daha önce
kendisi gibi bu düşüncelerden etkilenen
Osmanlı devlet adamlarını ve aydınlarının
düştükleri hataları tekrarlamamıştır. Her
şeyden önce Türklerin Dünyadaki ve
Fransa’daki toplumlarda farklı olduğunu,
başka bir deyişle her milletin kendine özgü
özelliklerinin olduğunu ve salt taklitçiliğin
başarı getirmeyeceğinin bilincinde olmuştur.
Atatürk’ün Ulusal egemenlik, Laiklik ve
Halkçılık ilkeleri, O’nun Olguculuk ve
Usçuluk ile bağlantısının en açık ifadesidir.
Tüm bu nitelikleri ile Atatürkçü Düşünce
Sistemi, monarşik yapıdan Cumhuriyete,
teokratik toplumdan laik topluma, geri
kalmışlıktan çağdaşlığa giden ideolojidir.
Tüm bunlar O’nun diğer İnkılaplardan ve
İnkılapçılardan üstün kılan özelliklerdir.
5. KAYNAKLAR
Ana Britanica, C. XVII.
Aldıkaçtı, O., Anayasa Hukukumuzun
Gelişmesi ve 1961 Anayasası, 3. Baskı,
İstanbul, 1978.
Akın, H., “Cumhuriyetimizin 50. Yılında
Atatürk Devrimleri ve Türk
Milliyetçiliğine Toplu bir Bakış”, 50. yıl
Konferansları, MEB. Bas., 2.basım,
Ankara, 1974.
Altuğ, H., “Dünyada Son Yüzyıllar
Devrimleri ve Atatürkçülük”, Atatürk
Araştırma Merkezi, Uluslararası İkinci
Atatürk Sempozyumu, 9-11 Eylül, 1991
Ankara, C.I, Ankara, 1996.
…………...,“Türkiye’de Pozitivizm ve
Atatürkçülük”, I. Uluslar arası Atatürk
Sempozyumu (Açılış konuşmaları-
bildiriler), 21-23 Eylül 1987, Ankara,
1994.
Arı, K., “Atatürkçü Düşünce Sistemi”,
Atatürk Konferansları, Atatürk Araştırma
Merkezi, 1999.
Armaoğlu, F., 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi
(1789-1914), TTK Yay., Ankara, 1997.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, TTK Bas.,
Ankara, 1997.
Aslan, N., Çağımızı Hazırlayan Düşünce,
İstanbul, 1967.
Aulard, A., Fransa İnkılabının Siyasi Tarihi,
Demokrasinin ve Cumhuriyetin
Kaynakları ve Gelişmesi, Çev. Nazım
Poroy, Ankara, 1987.
Aybars, E., İstiklal Mahkemeleri, Bilgi Yay.,
Ankara, 1975.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005)
Berkes, N., Türkiye’de Çağdaşlaşma, Bilgi
Yay., Ankara, 1973.
Çadırcı, M., “Tanzimat’tan Cumhuriyete
Ülke Yönetimi”, TCTA, C.I.
Çaycı, A., “Atatürk ve Çağdaşlaşma”,
Atatürkçü Düşünce, byy, 1992.
Erkün, S., “Fransız Devriminin Esprisi
Üzerine”, de la Revolution Française A
La Turkquie d’Atatürk, 10-12 Mai 1989,
İstanbul- Paris, 1990.
Eroğlu, H., Atatürk Hayatı ve Üstün Kişiliği,
Kültür Bak. Yay., Ankara, 1997.
...................., Atatürk ve Türk Toplumu,
Ank.,1981.
Feran, Z., Napolyonlar Nasıl Yaşadılar,
İstanbul, 1979.
Fındıkoğlu, Z. F., Fransız İhtilali ve
Tanzimat, İstanbul, 1943.
Giritli, İ., “Fransız İhtilali ve Etkileri”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.
V., sa. 15, Temmuz 1989,
Göze, A., Siyasal Düşünceler ve Yönetimler,
9. Baskı, İstanbul , 2000.
Hanioğlu, Ş., “Jön Türkler ve Fransız
Düşünce Akımları”, de la Revolution
Francaise A la Turgui
d’ Atatürk, İstanbul – Paris, 1990.
Heyd, U., Türk Ulusçuluğunun Temelleri,
Kültür Bak. Yay., Ankara,1979.
Hobsbawm, E. J., Devrim Çağı, 1789-1848,
Çev. Jülide Ergüder,- Alaeddin Şenel,
Ankara, 1989.
165
Işın, E., “Osmanlı Modernleşme ve
Pozitivizm”, TCTA, C. II.
İlhan, S., Türk Devrimi ve Türk Dünyası,
Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara,
2001.
Imanuel, W., “Fransız Derimi ve
Değişmenin Normalliği”, Dergah,
Sayı:36, C.III, Şubat 1993.
İnan, A., Medeni Bilgiler ve M. Kemal
Atatürk’ün El Yazıları , Ankara, 2000.
Kansu, A., 1908 Devrimi, İletişim Yay.,
Çev. Ayda Erbal, İstanbul, 1995.
Karal, E. Z., “Atatürk’ü Hatırlamak”,
Atatürk’e Saygı, TDK Yay, Ankara,
1969.
........................., Osmanlı Tarihi, C.VII, 2.
Baskı, Ankara, 1977.
Kaynar, R., Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat,
Ankara,1991.
Kili, S.-Gözübüyük, Ş., Türk Anayasa
Metinleri, Türkiye İş Bankası Yay.,
Ankara, 1995.
................., “Atatürk ve Bilimsel Gerçek”,
Uluslar arası Atatürk Konferansı
Tebliğleri , İstanbul ,1981.
Kocatürk, U., Atatürk’ün Fikir ve
Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 1999.
..........................., “Atatürkçü Düşünce
Işığında Çağdaşlaşma”, Atatürkçü
Düşünce, byy, 1992.
Koloğlu, O., “Fransız Devrimi ve II.
Mahmut Reformları”, de la Revolution
166 Fransız İnkılâbının Türk Modernleşme Sürecine Etkileri/B.S.Bolat
Française A La Turkquie d’Atatürk, 10-
12 Mai 1989.
Kongar, E., Devrim Tarihi ve Toplum Bilim
Açısından Atatürk, 5. Bas., Remzi
Kitapevi, İstanbul, 1999.
...................., “Agusto Comte ve Mustafa
Kemal Atatürk”, Türk Dili, Mayıs,1981.
Kubalı, H. N., “Atatürk Devrimleri ve Eski
Reformlar”, RCD, Ankara, 1972.
Kuran, E., “Fransız İnkılabı’nın Türk
Düşünürlerine Etkisi (1789-1922)”,
Erdem, Aydın Sayılı Özel Sayısı-II, C.9,
TTK Bas., Ankara, Eylül, 1996.
.................., “Osmanlı İmparatorluğunda
Yenileşme Hareketleri”, TDEK, byy, bty,
..................., “III.Selim, Çağdaşlaşma ve
Fransa”, de la Revolution Française A La
Turkquie d’Atatürk, 10-12 Mai 1989,
İstanbul- Paris, 1990.
Lewis, B., Modern Türkiye’nin Doğuşu,
Çev. Metin Kıratlı, 6. Baskı, TTK Bas.,
Ankara, 1996.
Mardin, Ş., Jön Türkler’in Siyasi Fikirleri,
İletişim Yay., İstanbul, 1983.
.................., “Atatürkçülüğün Kökeni”,
CDTA, CI.
Moreaue, O., “Fransız Belgelerinin Işığında
1908 Jön Türk Devrimi ve Askeri
Reformlar”, XII. Türk Tarih Kongresi,
Ankara, 12-16 Eylül, 1994, III. Cilt,
Ankara,1999.
Morus, T., Utopia, Çev. S. Eyüboğlu,
M.Urgan, V. Günyol, İstanbul, 1964.
Mumcu, A., Tarih Açısından Türk
Devrimi’nin Temelleri ve Gelişimi,
14.Baskı, İnkılap Kitapevi, İstanbul
1996.
Okyar, O., “Fransız Devrimcileri ve
İttihatçılar”, de la Revalution Francaise A
la Turquie d’Atatürk, İstanbul-Paris,
1990.
Ortaylı, İ., İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı
, Hir Yay., İstanbul, 1983.
Ramsaur, E.E., Jön Türkler ve 1908 İhtilali,
Çev. Nuran Ülken, Sanden Yay.,
İstanbul, 1972.
Sander, O., Siyasi Tarih İlkçağlardan
1918’e, 6. Baskı, İmge Yay., Ankara
,1998.
Sarc, Ö. C., “Tanzimat ve Sanayimiz”,
Tanzimat I , İstanbul, 1940.
Sarıca, M., Siyasi Düşünce Tarihi, 7.Baskı,
İstanbul, 1996.
.................., Fransız İhtilali, Gerçek Yay.,
İstanbul, 1970.
Soboul, A., Fransız Devriminin Kısa Tarihi,
Çev. İsmail Yarkın, İstanbul, 1989.
Tanilli, S., Dünyayı Değiştiren On Yıl
Fransız Devrimi Üstüne (1789-1799),
İstanbul, 1989.
Tansu, S. N., İki Devrin Perde Arkası,
Anlatan Hüsamettin Ertürk, Ararat Yay.,
İstanbul, 1969.
Turan, Ş., Atatürk’ün Düşünce Yapısını
Etkileyen Olaylar Düşünürler, Kitaplar,
3. Baskı, TTK Bas., Ankara, 1999.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTES DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 167

Tüfekçi, G. D., Atatürk’ün Düşünce Yapısı,

3. Baskı, Turhan Kitapevi, Ankara, 1986.

Türk Diplomasisi 2000 Yıllık Süreç,

Ankara, Türk Tarih Kurumu, 15-17 Ekim
1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğler,
Yay. Haz.: İsmail Soysal, TTK Bas.,
Ankara, 1999.

Türköne, M., Siyasi İdeoloji Olarak

İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yay.,
İstanbul, 1991.

Tütengil, C. O., Atatürk’ü Anlamak ve

Tamamlamak, İstanbul, 1975.

Sadi, I., “Atatürkçülüğün İlkeleri

İnkılapların Fikri Temelleri, Atatürkçü
Düşünce, byy, 1992.

Sungu, İ., “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar”,

Tanzimat I, İstanbul, 1940.

Timur, T., “Atatürk ve Pozitivizm”, CDTA,

C.I.

Ülken, H. Z., “Tanzimattan Sonra Fikir

Hareketleri”, Tanzimat I, MEB Yay.
İstanbul, 1999.

Wallerstein, I, “Fransız Devrimi ve

Değişmenin Normalliği”, Dergah, sa. 36,
C.II, Şubat, 1993.

Yavuz, B., “Fransız Gözüyle Atatürk

Devrimi Üzerine Genel
Değerlendirmeler”, Belleten, CLX-
sayı:227-229, TTK. Bas., Ankara, 1997.