Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 30

Chöông 4
KEÁT CAÁU HEÄ THOÁNG PHAÙT LÖÏC

4.1 Nhieäm vuï vaø yeâu caàu:

Heä thoáng phaùt löïc coù nhieäm vuï tieáp nhaän naêng löôïng khí chaùy, taïo thaønh
chuyeån ñoäng tònh tieán cuûa piston (trong xy-lanh) vaø bieán noù thaønh cô naêng laøm
quay truïc khuyûu, taïo moâ-men coù ích cho ñoäng cô laøm vieäc.
* Chòu ñöôïc ñieàu kieän laøm vieäc khaéc nghieät
* Chòu ñöôïc taûi troïng va ñaäp lôùn coù chu kyø (aùp suaát taùc ñoäng lôùn, ñoät ngoät)
* Chòu ñöôïc taûi troïng nhieät cao
* Ít maøi moøn vaø chòu ñöôïc aên moøm hoaù hoïc
* hoïc ñoäng eâm dòu, ít oàn.
4.2 Caáu Taïo Chung Cuûa Heä Thoáng Phaùt Löïc:
Caùc chi tieát chính cuûa heä thoáng phaùt löïc bao goàm: nhoùm piston (piston, seùc-
maêng, choát piston), nhoùm thanh truyeàn (thanh truyeàn, ñaàu to thanh truyeàn, baïc ñaàu
to, naép ñaäp ñaàu to), vaø nhoùm truïc khuyûu - baùnh ñaø.

4 1

Hình 4.1: Keát caáu cuûa nhoùm heä thoáng phaùt löïc (ñoäng cô coù xy-lanh naèm ngang)
1) – Truïc khuyûu 4) – Truïc cam
2) –Piston, xemaêng 5) –Baùnh raêng truïc khuyûu
3) – Baùnh ñaø 6) – Baùnh raêng truïc cam
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 31

4.3 Piston:
4.3.1 Vai troø:
Vai troø chuû yeáu cuûa piston laø cuøng vôùi caùc chi tieát khaùc nhö xy-lanh, naép
xy-lanh bao kín taïo thaønh buoàng chaùy, ñoàng thôøi truyeàn löïc cuûa khí theå cho thanh
truyeàn cuõng nhö nhaän löïc töø thanh truyeàn ñeå neùn khí. Ngoaøi ra ôû moät soá ñoäng cô 2
kyø, piston coøn coù nhieäm vuï ñoùng môû caùc cöûa naïp vaø thaûi cuûa cô caáu phoái khí.
4.3.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:
Ñieàu kieän laøm vieäc cuûa piston raát khaéc nghieät, bao goàm:
 Taûi troïng cô hoïc lôùn vaø coù chu kyø:
 Aùp suaât lôùn, coù theå ñeán 120 kG/cm2
 Löïc quaùn tính lôùn, ñaëc bieät laø ôû ñoäng cô cao toác.
 Taûi troïng nhieät cao :
Do tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi khí chaùy coù nhieät ñoä 2200 – 28000 K neân nhieät ñoä
ñænh piston coù theå ñeán 500 – 8000K. Do nhieät ñoä cao piston bò giaûm söùc beàn, boù
keït, nöùt, laøm giaûm heä soá naïp, gaây kích noå…
 Ma saùt lôùn vaø aên moøn hoùa hoïc :
Do coù löïc ngang N neân giöõa piston vaø xy-lanh coù ma saùt lôùn. Ñieàu kieän boâi
trôn taïi ñaây raát khoù khaên, phöông phaùp boâi trôn baèng caùch vung teù neân khoù baûo
ñaûm boâi trôn hoaøn haûo. Maët khaùc, do thöôøng xuyeân tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi saûn vaät
chaùy coù caùc chaát aên moùn nhö caùc hôi axít neân piston coøn chòu aên moøn hoùa hoïc.
4.3.3 Vaät lieäu cheá taïo:
Vaät lieäu cheá taïo piston phaûi ñaûm baûo cho piston laøm vieäc oån ñònh vaø laâu daøi
trong nhöõng ñieàu kieän khaéc nghieät ñaõ neâu treân. Trong thöïc teá moät soá vaät lieäu sau
ñöôïc duøng cheá taïo piston.
 Gang: Thöôøng duøng gang xaùm, gang deûo, gang caàu. Gang coù söùc beàn
nhieät vaø beàn cô hoïc khaù cao, heä soá giaõn nôû daøi nhoû neân khoù bò boù keït,
deã cheá taïo vaø reû. Tuy nhieân, gang raát naëng neân löïc quaùn tính cuûa piston
lôùn. Do ñoù, gang chæ duøng ñeå cheá taïo piston ñoäng cô toác ñoä thaáp. Maët
khaùc, heä soá daãn nhieät cuûa gang nhoû neân nhieät ñoä ñænh piston cao.
 Theùp: Theùp coù söùc beàn cao neân piston nheï. Tuy nhieân, heä soá daãn nhieät
cuõng nhoû ñoàng thôøi khoù ñuùc neân hieän nay ít ñöôïc duøng. Moät soá haõng ñaõ
söû duïng theùp ñeå cheá taïo piston nhö Ford (Myõ) hay Junker (Ñöùc) trong
chieán tranh theá giôùi thöù hai.
 Hôïp kim nhoâm: Hôïp kim nhoâm coù nhieàu öu ñieåm nhö nheï, heä soá daãn
nhieät lôùn, heä soá ma saùt vôùi gang (xy-lanh thöôøng baèng gang) nhoû, deã
ñuùc, deã gia coâng neân ñöôïc duøng raát phoå bieán ñeå cheá taïo piston. Tuy
nhieân, hôïp kim nhoâm coù heä soá giaõn nôû daøi lôùn neân khe hôû giöõa piston
vaø xy-lanh phaûi lôùn ñeå traùnh boù keït. Do ñoù, loït khí nhieàu töø buoàng chaùy
xuoáng hoäp truïc khuyûu, ñoäng cô khoù khôûi ñoäng vaø laøm vieäc coù tieáng goõ
khi piston ñoåi chieàu. ÔÛ nhieät ñoä cao, söùc beàn cuûa piston giaûm khaù nhieàu.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 32

Ví duï, khi nhieät ñoä taêng töø 288 leân 6230 K, söùc beàn cuûa hôïp kim nhoâm
giaûm 65 ñeán 70% trong khi ñoù söùc beàn cuûa gang ôû nhieät ñoä naøy chæ
giaûm 18 – 20%. Maët khaùc, piston baèng hôïp kim nhoâm chòu moøn keùm vaø
ñaét.
4.3.4 Keát caáu:
Ñeå thuaän lôïi phaân tích keát caáu, coù theå chia nhöõng piston thaønh nhöõng phaàn nhö
ñænh, ñaàu, thaân vaø chaân piston moãi phaàn ñeàu coù nhieäm vuï rieâng vaø nhöõng ñaëc
ñieåm keát caáu rieâng.
 Ñænh piston: Ñænh piston coù nhieäm vuï cuøng vôùi xy-lanh, naép xy-lanh taïo
thaønh buoàng chaùy. Veà maët keát caáu coù caùc loaïi ñænh piston sau:

Ñænh piston

Raõnh seùc-maêng

Thaân piston

Vaùy piston

Hình 4.2: Keát caáu piston

 Ñænh baèng (Hình 4.3a): dieän tích chòu nhieät nhoû, keát caáu ñôn giaûn. Keát
caáu naøy ñöôïc söû duïng trong ñoäng cô Diesel buoàng chaùy döï bò vaø buoàng
chaùy xoaùy loác.
 Ñænh loài (Hình 4.3b): coù söùc beàn lôùn. Ñænh moûng nheï nhöng dieän tích
chòu nhieät lôùn. Loaïi dænh naøy thöôøng ñöôïc duøng trong ñoäng cô xaêng 4
kyøvaø 2 kyø xupap treo, buoàng chaùy choûm caàu. Treân hình 4.3c theå hieän
keát caáu ñænh piston ñoäng cô 2 kyø queùt voøng qua cöûa thaûi. Phía doác ñöùng
ñöôïc laép veà phía cöûa queùt ñeå höôùng doøng khí queùt leân saùt naép xy-lanh
roài voøng xuoáng ra cöûa thaûi, nhaèm muïc ñích queùt saïch buoàng chaùy.
 Ñænh loõm (hình 4.3d): coù theå taïo xoaùy loác nheï,taïo thuaän lôïi cho quaù
trình hình thaønh khí hoãn hôïp vaø chaùy. Tuy nhieân söùc beàn keùm vaø dieän
tích chòu nhieät lôùn hôn so vôùi ñænh baèng. Loaïi ñænh piston naøy ñöôïc duøng
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 33

trong caû ñoäng cô Diesel vaø ñoäng cô xaêng duøng heä thoáng phun xaêng ñieän
töû.

 Ñænh chöùa buoàng chaùy: Thöôøng gaëp trong ñoäng cô Diesel. Ñoái vôùi ñoäng
cô Diesel coù buoàng chaùy treân ñænh piston, keát caáâu buoàng chaùy phaûi thoûa
maõn caùc yeâu caàu sau ñaây tuyø töøng tröôøng hôïp cuï theå:
o Phaûi phuø hôïp vôùi hình daïng buoàng chaùy vaø höôùng cuûa chuøm tia
phun nhieân lieäâu ñeå toå chöùc taïo thaønh hoãn hôïp toát nhaát .
o Phaûi taän duïng ñöôïc xoaùy loác cuûa khoâng khí trong quaù trình neùn
(Hình 4.3g: buoàng chaùy Denta; Hình 4.3l: buoàng chaùy omega;
Hình 4.3h: buoàng chaùy MAN).

a)
b) c) d)

g) h)
e)

k) l)
i)
Hình 4.3: Keát caáu cuûa caùc daïng ñænh piston khaùc nhau m)

 Ñaàu piston: Ñöôøng kính ñaàu piston thöôøng nhoû hôn ñöôøng kính thaân vì
thaân laø ñöôøng daãn höôùng cuûa piston. Keát caáu ñaàu piston phaûi baûo ñaûm
nhöõng yeâu caàu sau :
 Bao kín toát cho buoàng chaùy nhaèm ngaên khí chaùy loït xuoáng cacte
daàu vaø daàu boâi trôn töø cacte suïc leân buoàng chaùy. Thoâng thöôøng
ngöôøi ta duøng xeùc-maêng ñeå bao kín. Xeùc-maêng ñöôïc phaân thaønh
hai loaïi: xeùc-maêng khí ñeå bao kín buoàng chaùy vaø xeùc-maêng daàu
ñeå ngaên daàu suïc leân buoàng chaùy. Soá xeùc-maêng tuøy thuoäc vaøo
loaïi ñoäng cô, thoâng thöôøng:
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 34

Loaïi ñoäng cô Soá seùc-maêng khí Soá seùc-maêng daàu

Ñoäng cô xaêng 3-4 1 -2
Ñoäng cô Diesel cao toác 3-6 1-3
Ñoäng cô Diesel toác ñoä 5-7 1-4
thaáp

Xeùc-maêng ñöôc laép loûng trong raõnh xeùc-maêng neân coù theå töï xoay trong aõnh
ñeå xy-lanh khoâng bò moøn cuïc boä.
 Taûn nhieät toát cho piston vì phaàn lôùn nhieät cuûa piston truyeàn qua
xeùc-maêng cho xy-lanh ñeán moâi chaát laøm maùt. Ñeå taûn nhieät toát
thöôøng duøng caùc keát caáu ñaàu piston sau :
- Phaàn chuyeån tieáp giöõa ñænh vaø ñaàu coù baùn kính R lôùn.
- Duøng gaân taûn nhieät ôû döôùi ñænh piston.

Ñöôøng kính
thaân piston
Ñöôøng kính
ñænh piston

Hình 4.4: Ñöôøng kính ñænh piston

- Duøng raõnh ngaên nhieät ñeå giaûm löôïng nhieät truyeàn cho xeùc-maêng
thöù nhaát.
- Laøm maùt ñænh piston, trong nhöõng ñoäng cô côõ lôùn, ñænh piston roãng
ñöôïc laøm maùt baèng daàu löu thoâng

 Söùc beàn cao: Ñeå taêng söùc beàn vaø ñoä cöùng vöõng cho beä choát
piston ngöôøi ta thieát keá caùc gaân trôï löïc. Thaân piston coù nhieäâm vuï
daãn höôùng cho piston chuyeån ñoäng trong xy-lanh.
 Chieàu cao h cuûa thaân piston ñöôïc quyeát ñònh bôûi ñieàu kieän aùp
suaát tieáp xuùc, do löïc ngang N gaây ra, phaûi nhoû hôn aùp suaát tieáp
xuùc cho pheùp:
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 35

 p
N
p=
hD

 Vò trí taâm choát ñöôïc boá trí sao cho piston vaø xy-lanh moøn ñeàu,
ñoàng thôøi giaûm va ñaäp vaø goõ khi piston ñoåi chieàu. Moät soá ñoäng
cô coù taâm choát piston leäch vôùi taâm xy-lanh moät giaù trò e veà phía
naøo ñoù sao cho löïc ngang Nmax giaûm ñeå hai beân chòu löïc N cuûa
piston vaø xy-lanh moøn ñeàu.

 Choáng boù keït piston. Coù nhieàu nguyeân nhaân gaây boù keït piston
trong xy-lanh cuï theå do :
- Löïc ngang N
- Löïc khí theå Pkt
- Kim loaïi giaõn nôû

Kích thöôùc khi ñoäng cô nguoäi

Kích thöôùc khi ñoäng cô noùng

Ñöôøng kính xy-lanh

Loã choát piston

Gaân taêng beàn loã choát piston

Hình 4.5: Caùc kích thöôùc tieâu bieåu cuûa ñænh piston
Do nhöõng nguyeân nhaân treân piston thöôøng bò boù keït theo phöông taâm choát
piston. Ñoái vôùi piston baèng hôïp kim nhoâm, heä soá giaõn nôû daøi lôùn neân caøng deã xaûy
ra boù keït. Ñeå khaéc phuïc hieän töôïng boù keït piston ngöôøi ta söû duïng nhöõng bieän
phaùp sau:
 Cheá taïo thaân piston coù daïng oâvan, truïc ngaén truøng vôùi taâm choát
(Hình 4.6a).
 Tieän vaùt hai maët ôû beä choát chæ ñeå laïi moät cung  = 90 - 1000 ñeå chòu löïc
maø khoâng aûnh höôûng nhieàu ñeán phaân boá löïc.
 Xeû raõnh giaõn nôû treân thaân piston (Hình 4.6b). Khi xeû raõnh göôøi ta khoâng
xeû heát ñeå ñaûm baûo ñoä cöùng vöõng caàn thieát vaø thöôøng xeû cheùo ñeå traùnh
cho xy-lanh bò gôø xöôùc. Khi laép phaûi chuù yù ñeå beà maët thaân xeû raõnh veà
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 36

phía löïc ngang N nhoû. Loaïi piston naøy coù öu ñieåm la khe hôû luùc nguoäi
nhoû, ñoäng cô khoâng bò goõ, khôûi ñoäng deã daøng. Nhöng khi xeû raõnh, ñoä
cöùng vöõng cuûa piston giaûm neân phöông phaùp naøy chæ duøng ôû ñoäng cô
xaêng.
 Ñuùc hôïp kim coù ñoä giaõn nôû daøi nhoû. Ví duï, hôïp kim inva coù heä soá giaõn
nôû daøi chæ baèng 1/10 cuûa hôïp kim nhoâm vaøo beä choát piston haïn cheá giaõn
nôû cuûa thaân theo phöông vuoâng goùc vôùi taâm choát.

`
Choát piston
Khe hôû nhieät

Thaønh xy-lanh
Piston nguoäi
Piston noùng

a)
b)
Hình 4.6: Caùc bieän phaùp choáng boù keït piston

 Chaân piston laø moät keát caáu ñieån hình cuûa chaân piston. Theo keát caáu
naøy, chaân coù vaønh ñai ñeå taêng ñoä cöùng vöõng. Maët truï a cuøng vôùi maët
ñaàu chaân piston laø chuaån coâng ngheä khi gia coâng laø nôi ñieàu chænh troïng
löôïng cuûa piston sao cho ñoàng ñeàu giöõa caùc xy-lanh. Ñoä sai leäch veà
troïng löôïng ñoái vôùi ñoäng cô oâ toâ maùy keùo khoâng quaù 0,2 – 0,6% coøn ôû
ñoäng cô tónh taïi vaø taøu thuûy giôùi haïn naøy laø 1 – 1,5%.

Vò trí ñieàu chænh troïng löôïng ñænh piston

Hình 4.7: Keát caáu chaân (vaùy) piston

4.4 Choát piston:

4.4.1 Vai troø:
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 37

Choát piston laø chi tieát noái piston vaø thanh truyeàn. Tuy coù keát caáu ñôn giaûn
nhöng choát piston coù vai troø raát quan troïng ñeå ñaûm baûo ñieàu kieän laøm vieäc bình
thöôøng cuûa ñoäng cô.
4.4.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:
Choát piston chòu löïc va ñaäp, tuaàn hoaøn, nhieät ñoä cao vaø ñieàu kieän boâi trôn
khoù khaên.
4.4.3 Vaät lieäu cheá taïo:
Choát piston thöôøng ñöôïc cheá taïo töø theùp ít cacbon vaø theùp hôïp kim coù caùc
thaønh phaàn hôïp kim nhö crom, maênggan vôùi thaønh phaàn cacbon thaáp. Ñeå
taêng ñoä cöùng cho beà maët – taêng söùc beàn moûi – choát ñöôïc thaám than, xianua
hoùa, hoaëc toâi cao taàn vaø ñöôïc maøi boùng.
4.4.4 Keát caáu vaø caùc kieåu laép gheùp:
Ña soá caùc choát piston coù keát caáu ñôn giaûn nhö daïng truï roãng. Caùc moái gheùp
giöõa choát piston vaø piston, thanh truyeàn theo heä tröïc ñeå ñaûm baûo laép gheùp deã
daøng. Trong thöïc teá coù ba kieåu laép gheùp sau:

Hình 4.8: Choát piston

 Coá ñònh choát treân ñaàu nhoû thanh truyeàn: Khi ñoù choát piston phaûi ñöôïc
laép töï do treân beä choát. Do khoâng phaûi giaûi quyeát vaán ñeà boâi trôn cuûa
moái gheùp vôùi thanh truyeàn neân coù theå thu heïp beà roäng ñaàu thanh truyeàn
vaø nhö vaäy taêng ñöôïc chieàu daøi cuûa beä choát, giaûm ñöôïc aùp suaát tieáp xuùc
- moøn taïi ñaây. Tuy nhieân maët phaúng chòu löïc cuûa choát ít thay ñoåi neân
tính chòu moûi keùm.
 Coá ñònh choát piston treân beä choát: Khi ñoù choát phaûi ñöôïc laép töï do treân
thanh truyeàn. Cuõng gioáng nhö phöông phaùp treân, do khoâng phaûi boâi trôn
cho beä choát neân coù theå ruùt ngaén chieàu daøi cuûa beä ñeå taêng chieàu roäng
ñaàu nhoû thanh truyeàn, giaûm ñöôïc aùp suaát tieáp xuùc cuûa moái gheùp naøy.
Tuy nhieân, maët phaûng chòu löïc cuûa choát piston khoâng thay ñoåi neân tính
chòu moûi cuûa choát keùm.
 Laép töï do ôû caû hai moái gheùp: Taïi hai moái gheùp ñeàu khoâng coù keát caáu
haõm. Khi laép raùp, moái gheùp giöõa choát vaø baïc ñaàu nhoû thanh truyeàn laø
moái gheùp loûng, coøn moái gheùp vôùi beä choát laø moái gheùp trung gian, coù ñoä
doâi (0,01  0,02 mm ñoái vôùi ñoäng cô oâ toâ maùy keùo). Trong quaù trình
laøm vieäc, do nhieät ñoä cao, piston baèng hôïp kim nhoâm giaõn ra nhieàu hôn
choát piston baèng theùp, taïo ra khe hôû ôû moái gheùp naøy neân choát piston coù
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 38

theå töï xoay. Khi ñoù, maët phaúng chòu löïc thay ñoåi neân choát piston moøn
ñeàu hôn vaø chòu moûi toát hôn. Vì vaäy, phöông phaùp naøy ñöôïc duøng raát
phoå bieán hieän nay. Tuy nhieân, phaûi giaûi quyeát vaán ñeà boâi trôn ôû caû hai
moái gheùp vaø phaûi coù keát caáu haïn cheá di chuyeån doïc truïc cuûa choát,
thoâng thöôøng duøng voøng haõm (Hình 4.9b) hoaëc nuùt kim loaïi keàm coù maët
caàu. Tröôùc khi laép choát vaøo beä choát neân ngaâm piston trong daàu hoaëc
trong nöôùc noùng ñeå laép raùp deã daøng.

Piston
Piston

Laép chaët Baïc loùt

Voøng
haõm

a) Coá ñònh choát piston vôùi thanh truyeàn b) Laép töï do

Hình 4.9: Caùc caùch laép choát piston

Do coù caùc moái gheùp ñoäng neân phaûi giaûi quyeát boâi trôn cho caùc moái gheùp
naøy. Trong thöïc teá, ñoái vôùi beä choát thöôøng ñöôïc khoan loã ñeå daãn ñaàu do xeùc-maêng
daàu gaït veà hoaëc khoan loã höùng daàu. Coøn ñoái vôùi thanh truyeàn, ñeå boâi trôn ngöôøi ta
coù theå duøng loã höùng daàu hoaëc boâi trôn cöôõng böùc keát hôïp vôùi laøm maùt ñænh piston
baèng daàu coù aùp suaát cao daãn töø truïc khuyûu doïc theo thaân thanh truyeàn.
4.5 Xeùc-maêng:
4.5.1 Vai troø:
Xeùc-maêng bao goàm hai loaïi: xeùc-maêng khí vaø xeùc-maêng daàu. Xeùc-maêng
khí laøm nhieäm vuï bao kín traùnh loït khí coøn xeùc-maêng daàu ngaên daàu boâi trôn töø hoäp
truïc khuyûu suïc leân buoàng chaùy.
4.5.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:
Cuõng nhö piston, xeùc-maêng chòu taûi troïng cô hoïc lôùn, nhaát laø xeùc-maêng
ñaàu tieân. Aùp löïc cuûa khí chaùy raát lôùn ( xem phaàn Ñieàu kieän laøm vieäc cuûa piston)
ngoaøi ra xeùc-maêng coøn chòu löïc quaùn tính lôùn, coù chu kyø vaø va ñaäp. Ñoàng thôøi,
phaûi keå ñeán nhieät ñoä cao, ma saùt lôùn, aên moøn hoaù hoïc vaø öùng suaát uoán ban ñaàu khi
laép raùp xeùc-maêng vaøo raõnh ôû piston.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 39

4.5.3 Vaät lieäu cheá taïo :

Moät yeâu caàu raát quan troïng ñoâi vôùi vaät lieäu cheátaoï xeùc-maêng laø phaûi baûo
ñaûm ñoä ñaøn hoài ôû nhieät ñoä cao vaø chòu moøn toát. Haàu heát xeùc-maêng ñöôïc cheá taïo
baèng gang xaùm pha hôïp kim. Vì xeùc-maêng ñaàu tieân chòu ñieàu kieän laøm vieäc khaéc
nghieät nhaát neân ôû moät soá ñoäng cô xeùc-maêng khí ñaàu tieân, ñöôïc maï croâm xoáp coù
chieàu daøy 0,03  0,06mm coù theå taêng tuoåi thoï cuûa xeùc-maêng naøy leân 3 ñeán 3,5
laàn.
4.5.4 Keát caáu:
a. Xeùc-maêng khí: xeùc-maêng khí coù keát caáu ñôn giaûn laø moät voøng hôû mieäng. Keát
caáu cuûa xeùc-maêng khí ñöôïc ñaëc tröng baèng keát caáu cuûa tieát dieän vaø mieäng xeùc-
maêng.
Loaïi tieát dieän chöõ nhaät coù keát caáu ñôn giaûn nhaát, deã cheá taïo, nhöng coù aùp
suaát rieâng khoâng lôùn, thôøi gian raø khít vôùi xy-lanh sau khi laép raùp laâu. Loaïi xeùc-
maêng vôùi maët coân  =15 – 300 coù aùp suaát tieáp xuùc lôùn vaø coù theå raø khít nhanh
choùng vôùi xy-lanh. Tuy nhieân, cheá taïo phieàn phöùc vaø phaûi ñaùnh daáu khi laép sao
cho khi xeùc-maêng ñi xuoáng seõ coù taùc duïng nhö moät löôõi caïo ñeå gaït daàu. Ñeå coù
ñöôïc öu ñieåm treân maø traùnh nhöõng ñieàu phieàn phöùc ñaõ neâu ngöôøi ta ñöa ra keát caáu
tieát dieän khoâng ñoái xöùng baèng caùch tieän vaùt tieát dieän xeùc-maêng. Khi laép vaøo piston
vaø xy-lanh, do coù söùc caêng neân xeùc-maêng bò veânh ñi neân coù taùc duïng nhö moät maët
coân. Khi laép raùp phaûi chuù yù: neáu vaùt phía ngoaøi thì phaûi laép höôùng xuoáng phía döôùi
coøn vaùt phía trong thì phaûi laép höôùng leân phía treân buoàng chaùy (Hình 4.10), nhaèm
traùnh hieän töôïng giaûm löïc caêng cuûa xeùc-maêng do aùp suaát cao cuûa khí loït töø buoàng
chaùy. Loaïi hình thang – vaùt coù taùc duïng giuõ muoäi than khi xeùc-maêng co boùp do
ñöôøng kính xy-lanh khoâng hoaøn toaøn ñoàng ñeàu theo phöông doïc truïc. Do ñoù traùnh
ñöôïc hieän töôïng boù keït xeùc-maêng trong raõnh cuûa noù.
Veà keát caáu mieäng, loaïi thaúng deã cheá taïo nhöng deã loït khí vaø suïc daàu qua
mieäng. Loaïi vaùt coù theå khaéc phuïc phaàn naøo nhöõng nhöôïc ñieåm treân. Loaïi baäc bao
kín raát toát, nhöng khoù cheá taïo.

Tieát dieän chöõ nhaät

Tieát dieän thang

Noái hôû Noái choàng mí Noái xeùo Raõnh treân beân trong

Hình 4.10: Tieát dieän cuûa moät soá Raõnh ngoaøi beân döôùi
loaïi xeùc-maêng khí tieâu bieåu
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 40

b. Xeùc-maêng daàu: Neáu chæ coù xeùc-maêng khí thì coù hieän töôïng “bôm” daàu leân
buoàng chaùy qua khe hôû maët ñaàu xeùc-maêng trong raõnh xeùc-maêng khi piston ñoåi
chieàu chuyeån ñoäng.
Daàu seõ bò chaùy, keát muoäi vaø tieâu hao nhieàu daàu boâi trôn.Xeùc-maêng daàu
laøm nhieäm vuï ngaên daàu vaø ngoaøi ra daøn ñeàu daàu treân maët xy-lanh.
Thoâng thöôøng ôû raõnh xeùc-maêng daàu cuûa piston coù raõnh thoaùt daàu (Hình
4.11). Keát caáu tieát dieän xeùc-maêng daàu coù daïng löôõi dao caïo gaït daàu thöôøng ngaëp
trong thöïc teá. Daàu gaït veà seõ theo caùc loã khoan treân piston rôi xuoáng cacte daàu.

Chaân xeùc-maêng

Raõnh thoaùt daàu

Raõnh thoaùt daàu tieát
dieän chöõ nhaät

Raõnh thoaùt ñöôïc laép gheùp

vôùi voøng theùp treân vaø döôùi
Hình 4.11: Keát caáu
xeùc-maêng daàu Raõnh thoaùt ñöôïc gheùp
vôùi voøng theùp giaõn nôû ñöôïc

4.6 Thanh truyeàn:

4.6.1 Vai troø:
Thanh truyeàn laø chi tieát trung gian noái giöõa piston vaø truïc khuyûu hoaëc guoác
tröôït.
4.6.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:
Thanh truyeàn chòu löïc khí theå, löïc quaùn tính cuûa nhoùm piston vaø cuûa chính
baûn thaân thanh truyeàn. Caùc löïc treân ñeàu laø caùc löïc tuaàn hoaøn va ñaäp.
4.6.3 Vaät lieäu cheá taïo:
Ñoái vôùi ñoäng cô tónh taïi vaø ñoäng cô taøu thuûy toác ñoä thaáp, ngöôøi ta duøng theùp
ít cacbon hoaëc theùp cacbon trung bình nhö C30, C35, C45. Ñoái vôùi ñoäng cô oâ toâ
maùy keùo vaø ñoäng cô taøu thuûy cao toác, ngöôøi ta duøng theùp cacbon trung bình nhö
C4, C45 hoaëc theùp hôïp kim crom, niken. Coøn ñoái vôùi ñoäng cô cao toác vaø cöôøng
hoùa nhö ñoäng cô oâ toâ du lòch, xe ñua… ngöôøi ta duøng theùp hôïp kim ñaëc bieät coù
nhieàu thaønh phaàn hôïp kim nhö maêng gan, niken, voânphram …
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 41

4.6.4 Keát caáu:

Ngöôøi ta chia keát caáu thanh truyeàn laøm ba phaàn: ñaàu nhoû, ñaàu to vaø thaân
thanh truyeàn (Hình 4.12).

Choát piston

Xeùc-maêng Thaân thanh truyeàn

Piston

Bu-loâng thanh truyeàn

Thanh truyeàn

Ñaàu to thanh truyeàn

Baïc loùt ñaàu to thanh truyeàn Nöõa naép ñaàu to thanh truyeàn treân vaø döôùi
Hình 4.12: Keát caáu thanh truyeàn
 Ñaàu nhoû: Khi choát piston laép töï do vôùi ñaàu nhoû thanh truyeàn, treân
ñaàu nhoû thöôøng phaûi coù baïc loùt (Hình 4.13a). Ñoái vôùi ñoäng cô oâ toâ
maùy keùo thöôøng laø ñoäng cô cao toác, ñaàu nhoû thöôøng moûng ñeå giaûm
troïng löôïng. ÔÛ moät soá ñoäng cô ngöôøi ta thöôøng laøm vaáu loài treân ñaàu
nhoû ñeå ñieàu chænh troïng taâm thanh truyeàn cho ñoàng ñeàu giöõa caùc xy-
lanh (Hình 4.13b). Ñeå boâi trôn baïc loùt vaø choát piston coù nhöõng
phöông aùn nhö duøng raõnh höùng daàu (Hình 4.13c) hoaëc boâi trôn
cöôõng böùc do daãn ñaàu töø truïc khuyûu doïc theo thaân thanh truyeàn
(Hình 4.13a).
ÔÛ ñoäng cô hai kyø, do ñieàu kieän boâi trôn khoù khaên, ngöôøi ta laøm caùc raõnh
chöùa daàu ôû baïc ñaàu nhoû(Hình 4.13d). Cuõng chính vì boâi trôn khoù khaên neân ôû moät
soá ñoäng cô ngöôøi ta duøng bi kim thay cho baïc loùt (Hình 4.13e). Khi ñoù laép raùp
thanh truyeàn vôùi choát piston vaø piston khaù phöùc taïp. Baïc loùt ñaàu nhoû thanh truyeàn
thöôøng baèng ñoàng thanh hoaëc theùp coù traùng hôïp kim choáng moøn. Baïc laép coù ñoä doâi
vaøo ñaàu nhoû roài ñöôïc doa ñaït kích thöôùc chính xaùc laép gheùp. Khi choát piston coá
ñònh treân ñaàu nhoû thanh truyeàn, ñaàu nhoû phaûi coù keát caáu keïp chaët nhö ôû hình 4.14.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 42

Hình 4.13: Keát caáu ñaàu nhoû thanh truyeàn vaø baïc loùt

Hình 4.14: Ñaàu nhoû thanh truyeàn khi choát piston laép töï do
 Thaân thanh truyeàn: Tieát dieän thaân thanh truyeàn thöôøng thay ñoåi töø
nhoû ñeán lôùn keå töø ñaàu nhoû ñeán ñaàu to. Tieát dieän troøn (Hình 4.15a)
coù daïng ñôn giaûn, coù theå taïo phoâi baèng reøn töï do, thöôøng ñöôïc duøng
trong ñoäng cô taøu thuûy. Loaïi naøy khoâng taän duïng vaät lieäu theo quan
ñieåm söùc beàn ñeàu. Loaïi tieát dieän chöõ I (Hình 4.15b) coù söùc beàn ñeàu
theo hai phöông, ñöôïc duøng raát phoå bieán, töø ñoäng cô côõ nhoû ñeán
ñoäng cô côõ lôùn vaø ñöôïc taïo phoâi baèng phöông phaùp reøn khuoân. Loaïi
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 43

tieát dieän hình chöõ nhaät, oâ van (Hình 4.15c vaø d) coù öu ñieåm laø deã
cheá taïo,thöôøng ñöôïc duøng ôû ñoäng moâ toâ, xuoàng maùy côõ nhoû.

Hình 4.15: Tieát dieän thaân thanh truîeàn

 Ñaàu to thanh truyeàn: Ñeå laép raùp vôùi truïc khuyûu moät caùch deã daøng,
ñaàu to thanh truyeàn thöôøng ñöôïc caét laøm hai nöûa vaø laép gheùp vôùi
nhau baèng bu-loâng hay vít caáy. Do ñoù, baïc loùt cuõng phaûi chia laøm
hai nöûa vaø phaûi ñöôïc coá ñònh trong trong loã ñaàu to thanh truyeàn.
Hình 4.16 theå hieän moät daïng keát caáu naøy ñöôïc goïi laø kieåu vaáu löôõi
gaø. Do ñaàu to thanh truyeàn chia laøm hai nöûa, ôû moät soá ñoäng cô,
ngöôøi ta laép moät soá ñeäm baèng theùp meàm ôû beà maët phaân caùch. Khi
söûa chöõa lôùn, seõ laáy bôùt caùc taám ñeäm naøy ra roài tieán haønh doa hoaëc
caïo raø laïi baïc loùt. Phöông phaùp naøy chæ duøng vôí nhöõng ñoäng cô saûn
xuaát ñôn chieác. Ngoaøi ra, khi laép ñeäm ôû beà maët phaân caùch seõ laøm
taêng taûi troïng taùc duïng leân chi tieát laép gheùp noái hai nöûa ñaàu to laø bu-
loâng hay laø gu-gioâng thanh truyeàn, vì khi ñoù ñoä cöùng cuûa moái gheùp
seõ giaûm. Ñoái vôùi ñoäng cô côõ lôùn, ñeå thuaän tieän khi cheá taïo, ngöôøi ta
cheá taïo ñaàu to thanh truyeàn rieâng roài laép vôùi thaân thanh truyeàn. Beà
maët laép gheùp giöõa thaân vaø ñaàu to thanh truyeàn ñöôïc laép caùc taám
ñeäm theùp daøy 5 – 20mm ñeå coù theå ñieàu chænh tyû soá neùn cho ñoàng
ñeàu giöõa caùc xy-lanh. Trong moät soá tröôøng hôïp, do kích thöôùc ñaàu to
quaù lôùn neân ñaàu to thanh truyeàn ñöôïc chia laøm hai nöûa baèng maët
phaúng cheùo (Hình 4.17a) ñeå ñuùt loït vaøo xy-lanh khi laép raùp. Khi ñoù,
moái gheùp seõ phaûi coù keát caáu chòu löïc caét thay cho bu-loâng thanh
truyeàn nhö vaáu hoaëc raêng khí. Thoâng thöôøng, ñaàu to thanh truyeàn
ñöôïc caét thaønh hai nöûa nhö Hình 4.17b.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 44

Raõnh ñònh vò treân baïc loùt

Raõnh ñònh vò treân ñaàu to

Baïc loùt

Ñaàu to

Hình 4.16: Keát caáu baïc loùt treân ñaàu to thanh truyeàn

Choát ñònh vò

a) b)
Hình 4.17: Caùc daïng keát caáu ñaàu to thanh truyeàn
4.7 Bu loâng thanh truyeàn:
4.7.1 Vai troø:
Bu-loâng thanh truyeàn laø chi tieát gheùp noái hai nöûa ñaàu to thanh truyeàn. Noù
coù theå ôû daïng bu-loâng hay vít caáy (gu-gioâng). Tuy coù keát caáu ñôn giaûn nhöng raát
quan troïng nhöng phaûi ñöôïc quan taâm khi thieát keá vaø cheá taïo. Neáu bu-loâng thanh
truyeàn do nguyeân nhaân naøo ñoù bò gaõy, ñöùt seõ gaây nguy hieåm trong quaù trình hoaït
ñoäng cuûa ñoäng cô.
4.7.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:
Bu-loâng thanh truyeàn khi laøm vieäc chòu caùc löïc nhö löïc xieát ban ñaàu, löïc
quaùn tính cuûa nhoùm piston – thanh truyeàn khoâng keå naép ñaàu to thanh truyeàn.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 45

Nhöõng löïc naøy ñeàu laø caùc löïc coù chu kyø cho neân bu-loâng thanh truyeàn phaûi coù söùc
beàn moûi cao.
4.7.3 Vaät lieäu cheá taïo:
Bu-loâng thanh truyeàn thöôøng ñöôïc cheá taïo baèng theùp hôïp kim coù caùc thaønh
phaàn crom, maênggan, niken … Toác ñoä ñoäng cô caøng lôùn, vaät lieäu bu-loâng thanh
truyeàn coù haøm löôïng kim loaïi quyù caøng nhieàu.
4.7.4 Keát caáu:
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, hai nöûa ñaàu to thanh truyeàn coù theå ñöôïc gheùp noái
baèng bu-loâng (Hình 4.18) hoaëc gu-gioâng. Hình 4.18 theå hieän keát caáu ñieån hình cuûa
bu-loâng thanh truyeàn, thöôøng gaëp ôû ñoäng cô oâ toâ maùy keùo. Theo keát caáu naøy, hai
nöûa ñaàu to ñöôïc ñònh vò baèng maët truï cuûa bu-loâng. Ñaàu bu-loâng coù maët vaùt A ñeå
choáng xoay khi laép raùp. Coøn maët vaùt B coù taùc duïng laøm meàm phaàn ñoái dieän vôùi
maët vaùt A ñeå phaûn löïc hai phía treân beà maët tyø ñöôïc ñoàng ñeàu sao cho toång phaûn
löïc taùc duïng ñuùng treân ñöôøng taâm bu-loâng ñeå traùnh cho bu-loâng bò uoán. Baùn kính
goùc löôïn cuûa caùc phaàn chuyeån tieáp naèm trong khoaûng 0,2  1 mm naèm giaûm taäp
trung öùng suaát. Phaàn noái giöõa thaân vaø ren thöôøng laøm thaét laïi ñeå taêng ñoä deûo cuûa
bu-loâng. Ñai oác coù keát caáu ñaëc bieät ñeå öùng suaát treân caùc ren ñoàng ñeàu. Ren ñöôïc
taïo thaønh baèng caùc phöông phaùp gia coâng khoâng phoi nhö laên, caùn. Ngoaøi ra, bu-
loâng thanh truyeàn coøn ñöôc toâi, ram vaø xöû lyù beà maët baèng phun caùt, phun bi ñeå ñaït
ñoä cöùng HRC 26 - 34. Khi laép gheùp phaûi duøng côø-leâ löïc keá ñeå ñaûm baûo ñeå ñaûm
baûo moâ-men xieát ñuùng quy ñònh cuûa nhaø cheá taïo.

Hai nöõa ñaàu to thanh truyeàn

Thanh truyeàn

Ñai oác Bu-loâng thanh truyeàn

Hình 4.18: Keát caáu bu-loâng thanh truyeàn vaø moái laép gheùp vôùi ñaàu to thanh truyeàn

4.8 Truïc khuyûu:

4.8.1 Vai troø:
Truïc khuyûu laø chi tieát raát quan troïng vaø chieám tyû troïng khaù lôùn, coù theå
ñeán 25  30% giaù thaønh ñoäng cô. Truïc khuyûu nhaän löïc taùc duïng töø piston taïo
momen quay keùo caùc maùy coâng taùc vaø nhaän naêng löôïng cuûa baùnh ñaø. Sau ñoù,
truyeàn cho thanh truyeàn vaø piston thöïc hieän quaù trình neùn cuõng nhö trao ñoåi khí
trong xy-lanh.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 46

4.8.2 Ñieàu kieän laøm vieäc:

Truïc khuyûu chòu löïc T, Z do löïc khí theå vaø vaø löïc quaùn tính cuûa nhoùm
piston – thanh truyeàn gaây ra. Ngoaøi ra truïc khuyûu coøn chòu löïc quaùn tính ly taâm
cuûa caùc khoái löôïng quay leäch taâm cuûa caùc baûn thaân truïc khuyûu vaø cuûa thanh
truyeàn. Nhöõng löïc naøy gaây uoán, xoaén, dao ñoäng xoaén vaø dao doäng ngang cuûa truïc
khuyûu treân caùc oå ñôõ.
4.8.3 Vaät lieäu vaø phöông phaùp cheá taïo:
Truïc khuyûu cuûa ñoäng cô toác ñoä thaáp nhö ñoäng cô taøu thuûy vaø tónh taïi thöôøng
ñöôïc cheá taïo baèng theùp cacbon trung bình nhö theùp C35, C40, C45. Coøn truïc khuyûu
cuûa ñoäng cô cao toác thöôøng duøng theùp hôïp kim croâm, niken. Ñoäng cô cöôøng hoùa
nhö ôû xe ñua, xe du lòch, truïc khuyûu ñöôïc cheá taïo baèng theùp hôïp kim c où caùc thaønh
phaàn maêng gan, voân phram …. Theùp cac bon coù öu ñieåm laø reû vaø coù heä soá ma saùt
trong lôùn neân giaûm dao ñoäng xoaén toát neân söùc beàn khoâng cao baèng theùp hôïp kim.
Phoâi truïc khuyûu baèng theùp thöôøng taïo baèng phöông phaùp reøn khuoân hoaëc reøn töï
do. Sau ñoù, phoâi ñöôïc uû vaø thöôøng hoùa tröôùc khi gia coâng cô. Tieáp theo gia coâng cô
thoâ, truïc khuyûu ñöôc nhieät luyeän vaø xöû lyù beà maët roài gia coâng laàn cuoái nhö maøi caùc
oå truïc. Vôùi kieåu taïo phoâi baèng phöông phaùp reøn, löôïng dö gia coâng cô thöôøng khaù
lôùn. Neáu taïo phoâi baèng phöông phaùp ñuùc thì löôïng dö gia coâng cô ít hôn. Tuy
nhieân, söùc beàn cuûa truïc khuyûu nhaän ñöôïc töø phöông phaùp ñuùc khoâng cao baèng khi
duøng phöông phaùp reøn.
Gang graphit caàu: Gang caàu coù ñaëc ñieåm raát deã ñuùc vaø reû. Ngoaøi ra do coù
cacbon ôû daïng graphit caàu neân ma saùt trong lôùn, chòu moøn toát vaø khoâng nhaïy caûm
vôùi öùng suaát taäp trung. Khi ñuùc taïo phoâi coù theå ñuùc ñöôïc phoâi coù hình daïng phöùc
taïp nhö yeâu caàu thieát keá ñeà ra nhaèm baûo ñaûm söùc beàn ñeàu treân toaøn boä truïc
khuyûu. Tuy nhieân, khoù khaên lôùn nhaát khi cheá taïo truïc khuyûu baèng gang caàu laø caàu
hoùa.
4.8.4 Keát caáu
Keát caáu truïc khuyûu phuï thuoäc tröôùc heát vaøo loaïi truïc khuyûu. Ngöôøi ta phaân
chia truïc khuyûu thaønh moät soá loaïi sau: Truïc khuyûu gheùp vaø truïc khuyûu nguyeân
 Truïc khuyûu gheùp: Truïc khuyûu gheùp laø truïc goàm nhieàu chi tieát ñöôïc
laép vôùi nhau (Hình 4.19). Loaïi truïc khuyûu naøy ñöôïc duøng nhieàu
trong ñoäng cô côõ lôùn, ñoäng cô ñoàng gam vaø ñoâi khi duøng trong ñoäng
cô côõ nhoû nhö ñoäng cô xe maùy.

Maù truïc khuyûu (ñoái troïng)

Bu-loâng gheùp
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 47

Truïc khuyûu nguyeân: laø truïc loaïi truïc khuyûu chæ goàm moät chi tieát (Hình 4.20).
Truïc khuyûu nguyeân ñöôïc duøng trong ñoäng cô côõ nhoû vaø trung bình (ñoäng cô oâ toâ,
maùy keùo).

Choát khuyûu

Choát khuyûu

Maù khuyûu Coå truïc khuyûu

Hình 4.20: Truïc khuyûu nguyeân

Truïc khuyûu ñuû coå vaø truïc khuyûu thieáu coå. Goïi soá xy-lanh cuûa ñoäng cô laø z
vaø soá oå ñôõ laø i. Neáu truïc khuyûu coù soá oå ñôõ laø i = z + 1, töùc laø giöõa hai xy-lanh lieân
tieáp nhau luoân coù moät oå ñôõ thì ñöôïc goïi laø truïc khuyûu ñuû coå (Hình 4.21). Coøn neáu i
< z + 1 thì truïc khuyûu ñöôïc goïi laø truïc khuyûu thieáu coå. Thoâng thöôøng ôû truïc khuyûu
troán coå i = z/2 + 1. Hình 4.22 moâ taû truïc khuyûu ñoäng cô 4 kyø, 4 xy-lanh, thieáu coå
chæ coù 3 oå ñôõ.

Hình 4.21:Truïc khuyûu ñoäng cô 4 xy-lanh, thieáu coå

Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 48

Ñeå xeùt tæ mæ keát caáu caùc phaàn cuûa truïc khuyûu, ngöôøi ta chia truïc khuyûu
thaønh caùc phaàn nhö ñaõ theå hieän treân Hình 4.22. Sau ñaây ta seõ xeùt töøng phaàn cuï theå
nhö:
 Ñaàu truïc khuyûu: Ñaàu truïc laép vaáu ñeå quay truïc khi caàn thieát hoaëc ñeå
khôûi ñoäng baèng tay quay (maniven). Treân ñaàu tuïc khuyûu thöôøng coù then
ñeå laép puli daãn ñoäng quaït gioù, bôm nöôùc cho heä thoáng laøm maùt, ñóa
giaûm dao ñoäng xoaén (neáu coù) vaø laép baùnh raêng truïc khuyûu. Boä truyeàn
baùnh raêng töø truïc khuyûu ñeå daãn ñoäng truïc cam phoái khí vaø bôm cao aùp
(cuûa ñoäng cô Diesel) hoaëc boä chia ñieän ñaùnh löûa (cuûa ñoäng cô xaêng )
Vaø bôm daàu cuûa heä thoáng boâi trôn.
Ngoaøi ra ñaàu truïc khuyûu loaïi naøy coøn coù keát caáu haïn cheá di chuyeån
doïc truïc. Caùc beà maët ñaàu cuûa coå truïc ñaàu tieân khi di chuyeån doïc truïc seõ tyø
vaøo caùc taám chaën coù traùng hôïp kim chòu moøn.

2. Bu-loâng ñaàu truïc khuyûu 5. Puli

3. Ñeäm ñònh vò 6. Baùnh xích daãn ñoäng
4. Phoát chaën daàu 7. Then baèng

Hình 4.22: Keát caáu ñaàu truïc khuyûu

 Coå khuyûu: Coå truïc khuyûu ñöôïc gia coâng vaø xöû lyù beà maët ñaït ñoä cöùng
vaø ñoä boùng cao. Phaàn lôùn caùc ñoäng cô coù coå truïc cuøng moät ñöôøng kính.
Ñaëc bieät coù ñoäng cô, thöôøng laø ñoäng cô côõ lôùn, vôùi ñöôøng kính coå truïc
lôùn daàn töø ñaàu ñeán ñuoâi truïc khuyûu ñeå coù söùc beàn ñeàu. Tuy nhieân, noù seõ
raát phöùc taïp vì coù nhieàu baïc loùt hoaëc oå ñôõ coù ñöôøng kính khaùc nhau
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 49

(Hình 4.23). Coå khuyûu thöôøng roãng ñeå laøm raõnh daãn ñaàu boâi trôn ñeán
caùc coå vaø choát khaùc cuûa truïc khuyûu.
 Choát khuyûu: Choát khuyûu cuõng phaûi ñöôïc gia coâng vaø xöû lyù beà maët ñeå
ñaït ñoä cöùng vaø ñoä boùng cao. Ñöôøng kính choát thöôøng nhoû hôn ñöôøng
kính coå, nhöng cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp ñoäng cô cao toác – do löïc quaùn
tính lôùn – ñöôøng kính choát khuyûu coù theå baèng ñöôøng kính coå khuyûu.
Trong tröôøng hôïp ñaàu to thanh truyeàn laøm lieàn khoái laép oå bi kim ôû moät
soá ñoäng cô hai kyø, do phaûi laép loàng thanh truyeàn töø ñaàu truïc khuyûu neân
döôøng kính choát phaûi lôùn hôn ñöôøng kính coå. Cuõng nhö coå khuyûu, choát
khuyûu coù theå laøm roãng ñeå giaûm troïng löôïng vaø chöùa daàu boâi trôn. Ñeå
daãn daàu boâi trôn leân beà maët choát khuyûu coù caùc phöông phaùp keát caáu.

Coå khuyûu
Choát khuyûu
Ñaàu truïc khuyûu Ñuoâi truïc khuyûu

Ñoái troïng
Ñöôøng daàu boâi trôn truïc khuyûu

Hình 4.23: Keát caáu truïc khuyûu

Daàu boâi trôn thöôøng ñöôïc daãn töø thaân maùy ñeán caùc coå truïc khuyûu, roài theo
caùc ñöôøng raõnh trong coå, maù khuyûu daãn leân choát khuyûu (Hình 4.23). Vò trí laáy daàu
ra boâi trôn choát khuyûu thuaän lôïi nhaát laø vò trí maø taïi ñoù aùp suaát tieáp xuùc nhoû nhaát
nhöng chi tieát kieåu naøy khoù gia coâng. Do löïc ly taâm, caùc caën baån chöùa trong daàu
boâi trôn vaêng ra xa taâm quay neân nhôø coù oáng nhoû daàu saïch ôû phía trong khoang
roãng cuûa choát ñöôïc daãn ra boâi trôn (Hình 4.23). Do truïc khuyûu coù caùc khoang chöùa
daàu neân khi khôûi ñoäng phaûi coù thôøi gian ñeå daàu ñieàn ñaày caùc khoang. Ñeå nhanh
choùng ñöa daàu leân boâi trôn leân beà maët truïc khuyûu, ngöôøi ta duøng oáng daãn laép eùp
trong truïc khuyûu, tuy nhieân daàu khoâng ñöôïc loïc saïch theâm nhôø hieäu öùng ly taâm
nhö ñaõ noùi ôû treân.
* Maù khuyûu: Maù khuyûu ñôn giaûn vaø deã gia coâng nhaát laø coù daïng chöõ nhaät vaø
daïng troøn. Ñoái vôùi ñoäng cô coù coå khuyûu laép oå bi, maù khuyûu troøn ñoàng thôøi ñoùng
vai troø coå khuyûu. Ñeå giaûm troïng löôïng, ngöôøi ta thieát keá maù khuyûu chöõ nhaät
ñöôïc vaùt goùc. maù khuyûu oâ van coù söùc beàn ñeàu hôn .
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 50

Ñeå truïc khuyûu coù ñoä cöùng vöõng vaø söùc beàn cao, truïc khuyûu thöôøng ñöôïc
thieát keá coù ñoä truøng ñieäp. Ñoä truøng ñieäp, kyù hieäu laø , coù theå xaùc ñònh theo coâng
thöùc sau :
d ch  d c
= R
2
Ñoä truøng ñieäp caøng lôùn, ñoä cöùng vöõng vaø ñoä beàn cuûa maù khuyûu, hay noùi
chính xaùc hôn, cuûa toaøn boä truïc khuyûu caøng cao. Muoán taêng ñoä truøng ñieäp, theo
coâng thöùc treân , hoaëc taêng ñöôøng kính caùc coå truïc, coå choát dc, dch – aùp suaát
tieáp xuùc vaø maøi moøn ôû caùc coå naøy seõ giaûm – hoaëc giaûm baùn kính quay R cuûa
truïc khuyûu – töùc laø giaûm haønh trình S hay vaän toác trung bình cuûa piston vtb
ñoàng thôøi cuõng coù nghóa laø giaûm maøi moøn caëp piston – xy-lanh. Ñieàu ñoù coù theå
giaûi thích deã daøng nhôø caùc quan heä sau :
S
S = 2R vaø vtb = n
30
Ñeå traùnh taäp trung öùng suaát, giöõa maù vaø coå khuyûu, choát khuyûu thöôøng coù
caùc baùn kính chuyeån tieáp r.
 Ñoái troïng: Ñoái troïng laø caùc khoái löôïng gaén treân truïc khuyûu ñeå taïo ra löïc
quaùn tính ly taâm nhaèm nhöõng muïc ñích sau :
o Caân baèng löïc quaùn tính ly taâm Pk cuûa truïc khuyûu.
o Caân baèng moät phaàn löïc quaùn tính chuyeån ñoäng tònh tieán caáp I.
Thoâng thöôøng ngöôøi ta caân baèng moät nöûa löïc quaùn tính chuyeån ñoäng
tònh tieán caáp I cuûa nhoùm piston – thanh truyeàn. Ñoái troïng – laép
ngöôïc vôùi höôùng cuûa choát khuyûu – taïo ra löïc quaùn tính ly taâm coù giaù
trò baèng Pj l/2 = mR2/4. Nhö vaäy, treân phöông ngang seõ xuaát hieän
löïc maát caân baèng mR2sin/4. Phöông phaùp caân baèng naøy veà thöïc
chaát laø chuyeån moät phaàn löïc maát caân baèng treân moät phöông sang
phöông vuoâng goùc. Phöông phaùp naøy thöôøng duøng cho nhöõng ñoäng
cô ñaët naèm ngang. Ñeå caân baèng trieät ñeå löïc quaùn tính chuyeån ñoäng
tònh tieán, ngöôøi ta duøng cô caáu caân baèng Laêng-xeùt-che thöôøng duøng
ôû nhöõng ñoäng cô moät xy-lanh. Ví duï, ñoäng cô maùy keùo Boâng Sen.
Ñoái troïng trong tröôøng hôïp naøy khoâng laép tröïc tieáp treân truïc khuyûu
maø laép treân hai truïc daãn ñoäng töø truïc khuyûu.
o Giaûm taûi troïng taùc duïng cho moät coå khuyûu, ví duï cho coå giöõa truïc
khuyûu ñoäng cô 4 kyø, 4 xy-lanh. Ñoái vôùi truïc khuyûu naøy, caùc löïc quaùn
tính ly taâm Pk töï caân baèng nhöng taïo ra caëp moâ-men MPk luoân gaây
uoán coå giöõa. Khi coù ñoái troïng, caëp moâ-men MPñtcuûa ñoái troïng seõ caân
baèng caëp moâ-men MPkneân giaûm ñöôïc taûi cho coå giöõa.
o Ñoái troïng coøn laø nôi ñeå khoan bôùt caùc khoái löôïng khi caân baèng ñoäng
heä truïc khuyûu.
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 51

Veà maët nguyeân taéc, ñoái troïng caøng boá trí xa taâm quay thì löïc quaùn tính ly
taâm caøng lôùn. Tuy nhieân, khi ñoù seõ laøm taêng kích thöôùc hoäp truïc khuyûu. Veà maët
keát caáu coù caùc loaïi ñoái troïng sau :
 Ñoái troïng lieàn vôùi maù khuyûu, thoâng thöôøng duøng cho ñoäng cô côõ
nhoû vaø trung bình nhö ñoäng cô oâ toâ, maùy keùo.
 Ñeå deã cheá taïo, ñoái troïng ñöôïc laøm rôøi roài laép vôùi truïc khuyûu. Laép
baèng phöông phaùp haøn thöôøng laøm cho truïc khuyûu bieán daïng vaø ñeå
laïi öùng suaát dö laøm giaûm söùc beàn moûi cuûa truïc khuyûu nen phöông
phaùp naøy ít ñöôïc duøng. Thoâng thöôøng ñoái troïng ñöôïc laép baèng bu-
loâng vôùi truïc khuyûu. Ñeå giaûm löïc taùc duïng leân bu-loâng, ñoái troïng
ñöôïc laép vôùi maù truïc khuyûu baèng raõnh mang caù vaø ñöôïc keïp chaët
baèng bu-loâng.
 Ñuoâi truïc khuyûu: Hình 3.24 neâu moät keát caáu ñieån hình cuûa ñuoâi truïc
khuyûu, raát phoå bieán ôû ñoäng cô oâ toâ, maùy keùo. Theo keát caáu naøy, ñuoâi truïc
khuyûu coù maët bích ñeå laép baùnh ñaø vaø ñöôïc laøm roãng ñeå laép voøng bi ñôõ truïc
sô caáp hoäp soá. Treân beà maét ngoõng truïc coù laép phôùt chaén daàu, tieáp ñoù laø ren
hoài daàu coù chieàu xoaén ngöôïc vôùi chieàu quay cuûa truïc khuyûu ñeå gaït daàu trôû
laïi. Saùt vôí coå truïc cuoái cuøng laø ñóa chaén daàu. Daàu ñöôïc caùc keát caáu chaén
daàu ngaên laïi seõ roi xuoáng vaø theo loã thoaùt trôû veà cacte daàu.
Ngoaøi ra, ôû moät soá ñoäng cô, ñuoâi truïc khuyûu coøn laø nôi laép chaén di
chuyeån doïc truïc, laép baùnh raêng daãn ñoäng caùc cô caáu phuï nhö bôm cao aùp, bôm daàu
… nhö ôû ñoäng cô oâ toâ TATRA 928 chaúng haïn .

a) b) c)
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 52

 Ñuoâi truïc khuyûu coù maët bích ñeå laép baùnh ñaø
 Ñuoâi truïc khuyûu coù maët coân ñeå laép baùnh ñaø
 Ñuoâi truïc khuyûu coù baùnh raêng daãn ñoäng cô caáu
phuï
Hình 3.24: Ñuoâi khuyûu
4.9 Baùnh ñaø:
4.9.1 Vai troø:
Cuõng nhö ôû caùc maùy moùc khaùc, baùnh ñaø cuûa ñoäng cô ñoát trong coù vai troø
giöõ cho ñoä khoâng ñoàng ñeàu cuûa doäng cô naèm trong giôùi haïn cho pheùp. Ngoaøi ra,
baùnh ñaø coøn laø nôi laép caùc chi tieát cuûa cô caáu khôûi ñoäng nhö vaønh raêng khôûi ñoäng
vaø laø nôi ñaùnh daáu töông öùng vôùi ñieåm cheát vaø khaéc vaïch chia ñoä goùc quay truïc
khuyûu.
4.9.2 Vaät lieäu cheá taïo:
Baùnh ñaø ñoäng cô toác ñoä thaáp thöôøng ñöôïc cheá taïo töø gang xaùm, coøn cuûa
ñoäng cô toác ñoä cao thöôøng duøng theùp ít cacbon.
4.9.3 Keát caáu:
Theo keát caáu, ngöôøi ta chia baùnh ñaø thaønh caùc loaïi sau:
 Baùnh ñaø daïng ñóa laø baùnh ñaø moûng coù moâ-men quaùn tính nhoû neân
chæ duøng cho ñoäng cô toác ñoä cao vaø raát hay gaëp ôû ñoäng cô oâ toâ, maùy
keùo. Beà maët baùnh ñaø ñöôïc gia coâng phaúng, nhaên ñeå laép ñóa ma saùt
vaø ñóa eùp ly hôïp. Ngoaøi ra treân baùnh ñaø thöôøng ñöôïc laép eùp vaønh
raêng khôûi ñoäng.

Baùnh ñaø Baùnh ñaø

a)
b)
Hình 4.25: Keát caáu baùnh ñaø
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 53

 Baùnh ñaø daïng vaønh (Hình 4.25b) laø baùnh ñaø daøy coù moâ-men quaùn
tính lôùùn. Moät soá ñoäng cô coøn söû duïng baùnh ñaø nhö moät pu-li ñeå
truyeàn coâng suaát ra keùo caùc maùy coâng taùc .
 Baùnh ñaø daïng chaäu: baùnh ñaø coù daïng trung gian cuûa hai loaïi treân.
Baùnh ñaø loaïi naøy coù momen quaùn tính vaø söùc beàn lôùn, thöôøng hay
gaëp ôû ñoäng cô maùy keùo.
 Baùnh ñaø daïng vaønh coù nan hoa: Ñeå taêng momen quaùn tính cuûa
baùnh ñaø, phaàn lôùn khoái löôïng baùnh ñaø ôû daïng vaønh xa taâm quay vaø
noái vôùi moayô baêng caùc gaân kieåu nan hoa.
Baùnh ñaø cuûa ñoäng cô côõ lôùn nhö ñoäng cô taøu thuûy côõ lôùn chaúng haïn, thöôøng
ñöôïc gheùp töø nhieàu phaàn gioáng nhau ñeå deã cheá taïo. Thoâng thöôøng sau khi cheá taïo,
baùnh ñaø vaø truïc khuyûu thöôøng ñöôïc laép vôùi nhau roài caân baèng ñoäng. Giöõa truïc
khuyûu vaø baùnh ñaø ñeàu coù keát caáu ñònh vò ñeå ñaûm baûo vò trí töông quan khoâng thay
ñoåi.
4.10 Caùc loaïi oå ñôõ cuûa truïc khuyûu :
4.10.1 Baïc loùt:
Baïc loùt treân truïc khuyûu goàm baïc loùt coå khuyûu vaø baïc loùt choát khuyûu. Veà
maët keát caáu hai loaïi töông töï nhö nhau, chæ khaùc nhau chuû yeáu laø veà kích thöôùc.
Veà thöïc chaát, baïc loùt goàm goäp baïc baèng theùp vaø lôùp hôïp kim chòu moøn
traùng treân beà maët goäp baïc. Goäp baïc thöôøng ñöôïc cheá taïo baèng theùp ít cacbon ñeå coù
ñoä ñaøn hoài cao vaø traùnh bò toâi cöùng trong quaù trình ñaép lôùp hôïp kim chòu moøn. Ñeå
taêng tính baùm cuûa hôïp kim chòu moøn treân goäp baïc giöõa hai lôùp coù moät lôùp kim loaïi
raát moûng khoaûng 0,05 – 0,1 mm. Thoâng thöôøng baïc ñöôïc laøm töø hai nöûa vaø coù keát
caáu haõm treân oå . Coù theå chia baïc loùt thaønh hai loaïi laø baïc loùt moûng vaø baïc loùt daøy:

Ñöôøng daàu boâi trôn

Raõnh ñònh vò
Thaân baïc loùt
Beà maët laép gheùp
Hình 4.26: Keát caáu baïc loùt
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 54

 Baïc loùt moûng thöôøng ñöôïc söû duïng ôû ñoäng cô oâ toâ maùy keùo, coù öu
ñieåm thuaän tieän khi thay theá, söûa chöõa theo coát, töùc laø thay baïc coù
ñöôøng kính nhoû hôn.
 Baïc loùt daøy coù goäp baïc vaø lôùp hôïp kim chòu moøn ñeàu daøy vaø thöôøng
coù gôø vai cuõng ñöôïc traùng hôïp kim chòu moøn ñeå haïn cheá di chuyeån
doïc truïc. Giöõa hai beà maët phaân caùch cuûa baïc ñoâi khi coù caùc taám
ñeäm theùp, khi söûa chöõa thöôøng ñöôïc laáy bôùt ñi ñeå coù theå caïo raø baïc
loùt theo kích thöôùc söûa chöõa.
Vaät lieäu chòu moøn, hôïp kim chòu moøn cho baïc loùt cuûa ñoäng cô ñoát trong
thöôøng coù caùc loaïi sau:
 Hôïp kim bacbít:
Phoå bieán laø bacbit neàn thieát vaø bacbit neàn chì. Veà toå chöùc kim loaïi, ví duï,
bacbit neàn thieác goàm nhöõng haït ñoàng (Cu) vaø hôïp ñoàng thieác (CuSn) cöùng treân neàn
thieác (Sn) meàm. Khi laøm vieäc, neàn thieác meàm seõ moøn nhanh choùng vaø taïo thaønh
nôi chöùa daàu boâi trôn, coøn caùc haït cöùng seõ ñôõ laáy truïc. Hôïp kim bacbit coù öu ñieåm
laø coù tính deûo cao, deã ñuùc, coù tính baùm toát vaø deã raø khít vôùi truïc. Tuy nhieân aùp suaát
tieáp xuùc cho pheùp nhoû, chòu nhieät keùm vaø thieác khaù ñaét. Vì vaäy, baïc loùt vôùi hôïp
kim bacbit thöôøng chæ ñöôïc duøng trong ñoäng cô xaêng.
 Hôïp kim ñoàng chì:
Toå chöùc kim loaïi cuûa hôïp kim ñoàøng chì laø hoãn hôïp cô hoïc cuûa ñoàng (Cu) vaø
chì (Pb), cuï theå laø caùc taám chì meàm treân neàn ñoàng cöùng. Hôïp kim ñoàng chì coù söùc
beàn cô vaø nhieät cao, ñoä cöùng lôùn, aùp suaát tieáp xuùc cho pheùp lôùn, daãn nhieät toát, do
ñoù ñöôïc duøng trong nhöõng ñoäng cô coù aùp suaát lôùn nhö ñoäng cô Diesel. Nhöôïc ñieåm
cô baûn cuûa hôïp kim ñoàng chì laø deã bò thieân tích khi ñuùc do nhieät ñoä noùng chaûy cuûa
ñoàng vaø chì raát khaùc nhau. Ngoaøi ra, khi duøng hôïp kim ñoàng chì, coå truïc phaûi ñöôïc
nhieät luyeän ñeå ñaït ñoä cöùng cao.
 Hôïp kim nhoâm:
Hôïp kim nhoâm ñoùng vai troø laø hôïp kim chòu moøn ñöôïc traùng, caùn vaø uû
khuaách taùn treân goäp baïc theùp ñeå taïo ñoä baùm dính. Baïc loùt hôïp kim nhoâm coù söùc
beàn cô hoïc vaø ñoä cöùng cao, heä soá daàn nhieät lôùn, do ñoù ngaøy caøng ñöôïc duøng roäng
raõi ñeå thay theá cho boä moân ñoàng chì. Nhöôïc ñieåm cô baûn cuûa hôïp kim nhoâm laø khoù
dính baùm treân goäp baïc theùp vaø heä soá daõn nôû daøi lôùn neân khe hôû baïc – truïc phaûi ñeå
lôùn hôn so vôùi khi duøng hôïp kim ñoàng chì.
- Hôïp kim goám:
Hôïp kim goám coù öu ñieåm chuû yeáu laø ít phaûi boâi trôn vì kim loaïi ôû daïng xoáp
coù theå chöùa ñöôïc daàu boâi trôn. Ngoaøi ra, khaû naêng chòu nhieät cuûa hôïp kim goám raát
cao. Ñaây laø loaïi vaät lieäu môùi, giaù thaønh cheá taïo coøn khaù cao neân chöa ñöôïc söû
duïng roäng raõi.
4.10.2 OÅ bi:
Keát caáu heä thoáng phaùt löïc 55

Ñeå giaûm chieàu daøi truïc khuyûu – töùc laø chieàu daøi thaân maùy – cuûa ñoäng cô
nhieàu xy-lanh, coå khuyûu ñoàng thôøi laø maù khuyûu ñöôïc laép oå bi. Khi ñoù, truïc khuyûu
goàm nhieàu ñoaïn truïc ñöôïc ñònh vò vaø laép gheùp vôùi nhau baèng bu-loâng. Nhö vaäy, coù
theå gheùp ñeå taïo ra truïc khuyûu cho caùc ñoäng cô ñoàng gam moät caùch deã daøng. Haõng
TATRA thöôøng söû duïng kieåu truïc khuyûu gheùp duøng oå bi cho caùc ñoäng cô oâ toâ laøm
maùt baèng gioù.
Ñeå boâi trôn caùc choát khuyûu (vaãn phaûi duøng baïc loùt), daàu phaûi ñöôïc daãn töø
moät coå coù baïc loùt thöôøng ôû ñaàu truïc khuyûu roài theo caùc ñöôøng daãn trong truïc khuyûu
ñeå ñeán caùc coå choát. Tuy nhieân, aùp suaát daàu sau moãi choát khuyûu seõ giaûm daàn neân
chaát löôïng boâi trôn khoâng ñoàng ñeàu. Cuï theå, choát khuyûu cuoái cuøng deã bò thieáu daàu
boâi trôn, nhaát laø khi khe hôû caùc oå truïc lôùn vì quaù moøn. Daàu boâi trôn thieáu coù theå
daãn tôùi troùc lôùp hôïp kim chòu moøn khoûi goäp baïc theùp hay coøn goïi laø chaùy baïc gaây
hö hoûng ñoäng cô.