Δ Ω Δ Ω Ν Η

v.'

’><* s iV :V * :
«*ϊ*
m-

•
■.■'.-
'■
·..
·.· '
; ■ 1"
■
·
' r ,
;,wfh s ;

t Vs - *
vi'fc’issj'Uif***1·:. <ftk- "-7v

i-v

ΔΩΡΕΑΝ
 C tt O i. b o C l I j p · . ο v i'iiOJ.Us !N*. Χ ρ ό ν ω ν

TMfino Π t-p U to c T ll·-^

ΏΔΩΝΗ
ΤΕΥΧΟΣ ΠΡ ΩΤ Ο
Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Η Ε Π Ε Τ Η Ρ ΙΔ Α TOT ΤΜ Η Μ ΑΤΟΣ
ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ Ι Α Σ
Τ Η Σ Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΚ Η Σ Σ Χ Ο Λ Η Σ Τ Ο Τ Π Α Ν Ε Π ΙΣ Τ Η Μ ΙΟ Υ
ΙΩ Α Ν Ν ΙΝ Ω Ν

7WA ( ϊ Α )

ΤΟΜ ΟΣ Δ Ε Κ Α Τ Ο Σ
ΕΚΤΟΣ

ΙΩΑΝΝΙΝΑ
1987
 οτίΐ<:)Α ■ χ ·Τ ^ τ ' ■

:::υ ·.·}'■:' : [" H im Η > ·^ > ϊ/ Η Τ 2 ΙΠ 3

./ ^ ;> ϊϊΖ ϊ
■I ·:,α· • . , j ι ■ί κ.' * . 1·:. h :Λ \ h%i :ν ιΤ'··;* -'*-<* *

*·'Χ: . ".‘‘l· A:,;)

. . . . . .

ί.

'': 5‘λ ν .
ολ < ftr ΐ -c/i
i.

ΥΠ ΕΥΘΥΝ ΟΙ ΣΥΜ ΦΩΝΑ Μ Ε ΤΟ ΝΟΜΟ

Εκδότης: Τμήμα Ισ το ρία ς και Αρχαιολογίας

τ η ς Φ ιλοσ οφ ικ ή ς Σ χ ο λ ή ς τοο Π α ν επ ισ τη μ ίου Ιωαννίνων.

Τ υπ ογρα φ είο : Ιω σ ή φ Γκούρα , Δ ω δώ νης 2 3 , Ιωάννινα, τ η λ . 3 3 5 9 8 .

Σ τ ο ιχ ε ιο θ έ τ η ς : Θεόδωρος Κ ατούνιας, τ η λ . 2 3 6 7 5 .

•«'Λ
.1 * >ί
 ΣτΙς 31 ’ Οκτωβρίου 1986 ot συνάδελφοι Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Ελευθερία Νικο-
λαίδου, Γεώργιος Σιορδκας, Δημήτριος Σαμσάρης, Γεώργιος Παπαγεωργίου καί ’Ιωάν­
νης Θεοχαρίδης, είσηγήθηκαν μέ έγγραφό τους στή Γενική Συνέλευση του τμήματος
‘Ιστορίας καί Αρχαιολογίας νά άφιερωθει ή Δ Ω ΔΩ Ν Η του 1987 (τεύχος του τμήματός
μας) στόν συνάδελφο κ. Σ ΤΕΦ Α Ν Ο I , Π Α Π Α ΔΟ Π Ο ΥΛ Ο , μέ τήν εύκαιρία της
συμπληρώσεως είκοσι χρόνων υπηρεσίας του στό Πανεπιστήμιό μας.
Ή Γενική Συνέλευση του τμήματος 'Ιστορίας καί 'Αρχαιολογίας στήνύπ* άριθμ.
41 /6-11-1986 συνεδρία της έκαμε όμόφωνα άποδεκτή τήν παραπάνω πρόταση καί όρισε
έκδοτική έπιτροπή τούς: Ζαχαρία Τσιρπανλή, Γεώργιο Πλουμίδη καί ’Ελευθερία Ν ι-
κολαΐδου.
 ί. Δ Η Μ Ο Σ ΙΕ Υ Μ Α Τ Α ΣΤΕΦΑΝ ΟΥ I. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

1959

1. « Ό Φιλικός Δημήτριος "Ιπατρος. (Συμβολή στήν ιστορία τ η ς δρά­

σης των άποστόλων τη ς Φ ιλικής Ε τ α ιρ ε ία ς )» , 'Ελληνικά 1 6 (1 9 5 9 - 1 9 6 0 )
1 4 9 -1 6 5 .
— Or. L . Ar§, N ovaja i N ov ejsaja Isto rija , τεΰχ. 3 (1964) 5 7.

1960

2 . Μετάφραση: Josef Kabrda, Ό τουρκικός κώδικας (Kanunna-

me) τή ς Λαμίας. (Συμβολή στή μελέτη των τουρκικών ιστορικών πηγών
τών σχετικών μέ τήν ιστορία τή ς Ε λ λ ά δ α ς), 'Ελληνικά 17 (1 9 6 0 ) 2 0 2 -
218.

1962

3. «Εισαγωγή στήν ιστορία τών ελληνικών φιλεκπαιδευτικών συλ­

λόγων τή ς όθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τόν 19ο καί 20ό αιώνα», 77αρ-
νασσός , περίοδος Β ', 4 (1 9 6 2 ) 2 4 7 -2 5 8 .
4 . Ή έπανάσταση στήν Δυτική Σ τερ εά 'Ελλάδα μ ετά τήν π τώ ση τον
Μεσολογγίου ώ ς τήν οριστική απελευθέρωσή της , 1826-1832. ( Παράρτημα
άριθ. 8 τής Ε π ιστη μ ονικής Έ π ετη ρ ίδ ος τή ς Φιλοσοφικής Σ χολής του Π α­
νεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 1 9 6 2 , σσ. 2 3 2 -J- 4 πίνακες καί 1
χάρτης (διατριβή επί διδακτορία).
— Στέφ. Μπέττης, *Η πειρωτική *Ε στία 11 (1962) 788-789.
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e d e B ib lio g ra p h ic H ellen iq u e 2 3 (1 9 6 2 ) 261.
— T . Παπαδριανός, Δελτίον τής *Ιστορικής καί Εθνολογικής rΕ ταιρείας τής *Ε λ­
λάδος 1 6 (1 9 6 2 ) 384-392.
— J . Papadrianos, Ju g o slo v en sk i Isto r ijs k i C asopis, τευχ. 3 (1 9 6 3 ) 1 4 2 -1 4 3 .
— D . D ontas, B alkan S tu d ies 4 (1 9 6 3 ) 204.
— I.N . Ξηροτύρης, Χρονικά τοϋ Π ειραμ ατικού Σχολείου Π ανεπιστημίου Θ εσσα­
λονίκης 7 7 (1 9 6 3 ) 56.
— A. M iram bel, R ev u e des E tu d es G recqu es 7 6 (1 9 6 3 ) 3 1 4 -3 1 5 . \1ΛΗ\/^
— N. Cam ariano, R ev u e des E tu d es S u d -E st E u rop een n es 2 (1 9 6 4 ) 6 9 6 -6 9 7 . .
— B . Papoulia, S u dost-F orsch u n g en 2 4 (1 9 6 5 ) 3 49-351. ^
— T . A. Γριτσόπουλος, *Ελληνικά 19 (1966) 4 2 9 -4 3 5 . ^ .^·
5. «Κ οριτσά», *Η πειρω τική 'Ε στία 11 (1 9 6 2 ) 6 0 3 -6 0 9 , 6 8 7 -6 9 6 , S
8 2 9 -8 3 3 . 5
 6. «Ecoles et associations grecques dans la Macedoine du Nord
durant le dernier siecle de la domination turque», Balkan Studies 3
(1 9 6 2 ) 3 9 7 -4 2 2 + 4 πίνακες (1 χάρτης).
— ’ΑνώνυμοcyB u lletin A n aly tiqu e de B ibliog rap h ie H ellen iqu e 23 (1962) 277.
— A. M iram bel, R ev u e des E tu des G recques 76(1963) 509-510.
— E . Turdeanu, R ev u e des E tu d es R ou m ain es 9-10 (1965) 237-238.
— Iv . Snegarov, Istorid eski P reg led 21, τεΰχ. 4(1 9 6 5 ) 107-117.
— Ι.Σ . Νοτάρης, *Εποχές, τεΰχ. 35 (Μάρτιος 1966) 275-277.

1963

7. «Διονύσιος Βούρβαχης (D e n y s B o u r b a k i), ένας Γάλλος φιλέλ­

ληνας του 1821 ελληνικής καταγω γής», Π αρνασσός ,. περίοδος Β ', 5 (1 9 6 3 )
3 4 0 -3 5 6 .
8 . « 'Η Μακεδονία ώ ς πνευματική έστία του Ελληνισμού», Λεύκω­
μ α τής Pan-M acedonian Association o f U.S. and. Canada, 17th Na­
tional Convention, Toronto 1963, 40-42.
1964
9. « Ή οργάνωση του στρατού τής Δυτικής Στερεας Ελλάδας 'έπΐ
Καποδίστρια», 'Ελληνικά 18 (1 9 6 4 ) 1 4 4 -1 6 9 .
— A. M iram bel, R ev u e des E tu d es G recques 78 (1965) 500-501.
10. Βιβλιοκρισία: Κων/νου Μέρτζιου, Νέαι ειδήσεις περί τού Λάμ­
πρου Κατσώνη καί τού Άνδρούτσου, Άθήναι 1 959, 8ον, σσ. 131. (Πρα-
γματεΐαι τής ’Ακαδημίας Α θηνώ ν, 23, άριθ. 3 ) , 'Ελληνικά 1 8 (1 9 6 4 ) 220-
224.
11. Βιβλιοκρισία: Ερρίκου Τράιμπερ, ’Αναμνήσεις άπδ την Ελλάδα,
1 8 2 2 -1 8 2 8 (’Ανέκδοτο χρονικό τού Ά γ ώ ν ο ς). Βιογραφικές καί επεξηγη­
ματικές σημειώ σεις Δρος Χρήστου Ν. ’Αποστολίδου, Άθήναι 1960, 8ον,
σσ. 1 8 4 + 10 πίνακες φωτοτυπιών σελίδων τού χειρογράφου καί 17 πίνα­
κες φωτοτυπιών εγγράφων έκτος κειμένου, 'Ελληνικά 18 (1 9 6 4 ) 22 4 -2 2 6 .

1965

12. «Μακεδονικά σύμμεικτα», Μ ακεδονικά 6 (1 9 6 5 ) 152-172.

— A. M iram bel, R ev u e des E tu d es G recques 79(1966) 574-575.
— A. Cam ariano, R ev u e des E tu d es S u d-E st Europeennes 5(1967) 389-390.
13. «M ichael T h . L a sca ris, 1 9 0 3 -1 9 6 5 » , νεκρολογία, Balkan Studies
6 (1 9 6 5 ) 3 4 5 -3 4 9 .

1966

1 4 . «Μιχαήλ Θ. Λάσκαρις. (1 9 0 3 -1 9 6 5 )» , νεκρολογία, 'Ελληνικά 19

(1 9 6 6 ) 1 8 7 -1 8 9 .
 ια'

15. 'Η κίνηση τον δούκα τον Ν εβέρ Κ άρολον Γ ονζάγ α γ ια την α π ε­
λευθέρωση των βαλκανικών λαών (1603-1625). (Έ κ δ ο σ η ‘ Ιδρύματος Μ ε­
λετών Χερσονήσου τού Αίμου, άριθ. 8 3 ) , Θεσσαλονίκη 1 9 6 6 , σσ. 2 9 0 4*
10 πίνακες έκτος κειμένου.
— Στέφ. Μπέττης, *Η πειρωτική 'Ε στία 1 5 (1 9 6 6 ) 4 09-410.
— .1. Κ. Chassiotis, B alkan S tu d ies 7 (1 9 6 6 ) 528 -5 3 1 .
— I. Κ. Χασκότης, Έ π οχέζ, τεΰχ. 39 (’Ιούλιος 1966) 71-73.
— W . G ottfried, S iid ost-F orsch u n g en 2 6 (1 9 6 7 ) 5 08-509.
— Τ . Λ. Γριτσόπουλος, Μνημοσύνη 1 (1 9 6 7 ) 3 52-354.
— Ο. Cicanci. S tu d ii 20, τεΰχ. 6 (1 9 6 7 ) 1223-1228.
— R . G authier, R ev u e des E tu d es G recques 8 0 (1 9 6 7 ) 703.
— Ir. Doens, Iren ikon , τεΰχ. Σεπτεμβρίου (1968) 464.
— Θ. Παπαδόπουλλος, *Επετηρις Κέντρου *Επιστημονικών ’Ερευνών Κύπρου 1 (1 9 6 8 )
166.

1967

16. «Μια ανέκδοτη επιστολή τού Π .Μ . Κοντογιάννη περί Μακεδονίας»,

Μ ακεδονικά 1 (1 9 6 7 ) 3 7 5 -3 7 8 .
17. Βιβλιοκρισία: V. Bojinov, L’entrainement de la Bulgarie dans
la seconde guerre mondiale et ses consequences, E tu d es H is to r iq u es
II (a l’occasion du X lle Congres International des Siences Historiques,
Vienne, aout-septembre 1965), έκδοση Βουλγαρικής 'Ακαδημίας Ε π ι ­
στημών (Ιν στιτούτο ‘Ιστορίας), Σόφια 1965, 493-511, Μ ακεδονικά 7
(1967) 379-381.
18. Βιβλιοκρισία: Τηλεμάχου Μ . Κατσουγιάννη, Περί τώ ν Βλάχων
τών ελληνικών χωρών. Α '. Συμβολή εις τήν έρευναν τή ς καταγω γής τών
Κουτσοβλάχων, Θεσσαλονίκη 1 9 6 4 , δον, σσ. 9 4 + 1 χάρτης. (^Εκδοση ‘Ε ­
ταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Ε θ ν ικ ή Βιβλιοθήκη, άριθμ. 2 2 ) , Μ ακε­
δονικά 1 (1 9 6 7 ) 3 8 1 -3 8 3 .
19. Βιβλιοκρισία: Τηλεμάχου Μ . Κατσουγιάννη, Περί τών Βλάχων
τών ελληνικών χωρών. Β '. Έ κ τού βίου καί τής ιστορίας τών Κουτσοβλά­
χων έπί τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1 9 6 6 , 8ον, σσ. 1 2 0 . (’Έ κ δ ο σ η Ε τ α ι ­
ρείας Μακεδονικών Σπουδών, Ε θ ν ικ ή Βιβλιοθήκη, άριθμ. 2 3 ) , Μ ακεδονι­
κά 7 (1 9 6 7 ) 3 8 3 -3 8 5 .
20. Βιβλιοκρισία: Ά ρχειον Στεφάνου Νικ. Δραγούμη, ’Ανέκδοτα έγ ­
γραφα γιά τήν έπανάσταση τού 1 8 7 8 στή Μακεδονία. Εισαγω γή καί επ ι­
μέλεια Ίωάννου Σ ω τ. Νοτάρη, Θεσσαλονίκη 1 9 6 6 , 8ον, σσ. 4 4 4 . (’Έ κ δ οσ η
‘Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου τού Αίμου, άριθμ. 8 5 ) , Μ ακεδονικά 1
(1 9 6 7 ) 3 8 5 -3 8 7 .
21. Βιβλιοκρισία: ’Αποστόλου Ε . Βακαλοπούλου,Π ηγές τή ς ‘ Ιστορί­
ας τού Νέου Ελληνισμού, 1 (1 2 0 4 -1 6 6 9 ), Θεσσαλονίκη 1 9 6 5 , 8ον, σσ.
4 4 8 . (Έ κ δ ο σ η Ά ριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Balkan Stu­
dies 8 ( 1 9 6 7 ) 5 1 4 -5 1 6 .

1968

2 2 . 'Ανέκδοτα έγγραφα του ’ Αρχείου τοϋ Βατικανού άναφερόμενα ατά

επαναστατικά κινήματα τοϋ Διονυσίου τοϋ « Σκύλο σόφου», Θεσσαλονίκη
1 9 6 8 , σσ. 19.
— ’Ανώνυμο·, B ulletin A n aly tiqu e de B ibliog rap h ie H ellenique 29(1968) 450-
451.
23. 'Η π ροετοιμ ασία τοϋ άγώνος τής Παλιγγενεσίας στη Μ ακεδονία .
(Λ όγος πανηγυρικός επί τή εθνική εορτή τής 25ης Μαρτίου εκφωνηθείς
έν τή αιθούση τής 'Ε ταιρείας Μακεδονικών Σπουδών), Θεσσαλονίκη 1 9 6 8 ,
σσ. 2 2 .
— X . Παπαστάθης, Μ ακεδονικά 8 (1 9 6 8 ) 415-416.
— Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e de B ibliographie H ellenique 29(1968) 457-
458.
24. Μιχαήλ Θ. Λ άσκαρις (1903-1965), δ επιστήμων καί πανεπιστη­
μ ιακός δάσκαλος, Θεσσαλονίκη 1968, σσ. 14 (άνατύπωση άπδ τδν 14ο τό­
μο των Κ ερκυραϊκώ ν Χρονικών).
25. Βιβλιοκρισία: ’Αποστόλου Ε. Βακαλοπούλου, Πηγές της 'Ιστορί­
ας του Νέου Ελληνισμού, 1 (1 2 0 4 -1 6 6 9 ), Θεσσαλονίκη 1965, 8ον, σσ. 448.
(Έ κ δ ο σ η Ά ριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), 'Ελληνικά 21
(1 9 6 8 ) 4 3 6 -4 3 8 .

1969

2 6 . «*Η π τώ σις του Μεσολογγίου καί ό Φιλελληνισμός», 9Επετηρίς

'Ε ταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 2 (1 9 6 9 ) 2 7 9 -3 0 4 .
27. Βιβλιοκρισία: Μ. I. Μανούσακα, Ανέκδοτα πατριαρχικά γράμ"
ματα (1 4 7 5 -1 8 0 6 ) προς τούς έν Βενετίφ μητροπολίτας Φιλαδελφείας καί
την ’Ορθόδοξον Ελληνικήν ’Αδελφότητα. [Βιβλιοθήκη τού Ελληνικού ’Ιν­
στιτούτου Βενετίας Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών, άριθμ. 3]»
Βενετία 1 9 6 8 , 4ον, σσ. κ δ ' 1 6 4 + 2 2 πίνακες εκτός κειμένου, Μ ακεδο­
νικά 9 (1 9 6 9 ) 3 6 2 -3 6 6 .
2 8 . Α πελευθερω τικοί αγώνες τών *Ελλήνων επί τουρκοκρατίας . (Συλ­
λογή φροντιστηριακών κειμένων), τεΰχ. Α ' (1 4 5 3 -1 6 6 9 ), Θεσσαλονίκη
1 9 6 9 , σσ. 6 4 .

1970

30. Τά τελευταία έτη τοϋ άγώνος τής ανεξαρτησίας και ή περίοδος

διακυβερνήσεως τοϋ Κ απ οδίσ τρια . ( Πολυγραφημένες πανεπιστημιακές
παραδόσεις), τεΰχ. Α ', Θεσσαλονίκη 1 9 7 0 , σσ. 132.
 iy

31. To έργο τής Φιλικής 'Ε ταιρείας στην νΗ π ειρ ο . (Λ όγος πανηγυρι­
κός εκφωνηθείς την 25ην Μ αρτίου 1970 εις την αίθουσαν τελετών του Π α ­
νεπιστημίου Ίωαννίνων), ’ Ιωάννινα 1 9 7 0 , σσ. 3 0 .
— ’Ανώνυμος, B ulletin A n aly tiqu e d e B ib lio g ra p h ic H ellen iqu e 3 1 (1 9 7 0 ) 409.
3 2 . 9Εκπαιδευτική
καί κοινωνική δραστηριότητα του 'Ελληνισμού τής
Μακεδονίας κ α τά τον τελευταίο αιώνα τής τουρκοκρατίας. (*Έκδοση Ε τ α ι ­
ρείας Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, άριθμ. 3 1 ) , Θ εσ­
σαλονίκη 1 9 7 0 , σσ. 2 9 0 (1 χάρτης καί 3 5 εικόνες).
— ’Ανώνυμος, Bulletin A n aly tiqu e de B ib lio g ra p h ic Ile lle n iq u e 31 (1970) 408-
409.
— X . Λαμπρινός, έφημ. Μακεδονία (Θεσσαλονίκη), φ. της 2 1 -6 -1 9 7 0 .
— Δ . Άστερινός, Ισ τ ο ρ ία , τεΰχ. 29 (Νοέμβριος 1970) 156.
— Δ. Κόκκινος, ’Η πειρωτική Ε σ τ ία , 2 0 (1 9 7 1 ) 308 -3 0 9 .
— Τ . Α. Γριτσόπουλος, Μνημοσύνη 3 (1 9 7 1 ) 533.
— G. Veloudis, S iidost-F orschu n gcn 3 0 (1 9 7 1 ) 5 3 8 -5 3 9 .
— M .D . Peyfuss, O esterreich isch e O sth efte 1 4 (1 9 7 2 ) 122*123.
33. Οι επαναστάσεις του 1854 καί 1858 στη Μ ακεδονία. (’Έ κ δ ο σ η Ε ­
ταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Λαϊκή Βιβλιοθήκη, άριθμ.
9

2 2 ), Θεσσαλονίκη 1 970, σσ. 150 (5 χάρτες καί 10 εικόνες).

— Γ . X . Χιονίδης, έφημ. Φρονρός τήζ Η μ α θ ία ς (Βέροια), φ. 788 τής 1 -3 -1 9 7 1 .
-••’Ανώνυμος, Ισ τ ο ρ ία , τεΰχ. 34 (’Απρίλιος 1971 ) 157.
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e d e B ib lio g ra p h ic H ellen iq u e 31 (1 9 7 0 ) 4 0 9 .
— Δ . Άστεοινός, fΙστορία, τεΰχ. 36 (’Ιούνιος 1971) 308 -3 0 9 .
— Δ. Κόκκινος, *Η πειρωτική Ε σ τ ία 2 0 (1 9 7 1 ) 3 0 8 -3 0 9 .
— G. Grimm , S iid ost-F orsch u n g en 3 0 (1 9 7 1 ) 5 4 1 -5 4 2 .
— I. Σ . Νοτάρης, Μ ακεδονικά 11 (1971) 435 -4 4 1 .
34. « ’Έγγραφα του ’Αρχείου Καποδίστρια άναφερόμενα στήν ιστορία
του Α γ ίο υ ’Ό ρους κατά τήν επανάσταση του 1 8 2 1 » , Μ ακεδονικά 1 0 ( 1 9 7 0 )
1 5 2 -1 9 0 .
— Gh. Cron$, S tu d ii 2 5 (1 9 7 2 ) 884.
3 5 . Βιβλιοκρισία: Κ ωνστ. Ά θ. Διαμάντη, Δημήτριος 'Υψηλάντης
(1 7 9 3 -1 8 3 2 ). Μέρος Πρώτον: Πληρεξούσιος του Γεν. Ε π ιτρ ό π ο υ τή ς ’Α ρ­
χής. Τμήμα Πρώτον. Τ ά μέχρι τής άφίξεως εις τό στρατόπεδον τών Τ ρ ί-
κόρφων (1 7 9 3 -2 Ιου λίου 1 8 2 1 ), Ά θή να ι 1 9 6 6 , 8ον, σσ. 2 0 7 , 'Ελληνικά 23
(1 9 7 0 ) 4 1 0 -4 1 4 .

1971

3 6 . Τό Μ εσολόγγι καί 6 Φιλελληνισμός, ’Ιωάννινα 1 9 7 1 , σσ. 5 4 (1 0

εικόνες).
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e d e B ib lio g ra p h ie H ellen iqu e 3 2 (1 9 7 1 )3 7 1 .
— N. Camariano, S tu d ii 25 (1972) 6 50-651.
37. Βιβλιοκρισία: Νικολάου K . Κασομούλη, ‘ Ημερολόγιον. Έ ξ άγνώ-
στου καί τό πρώτον νυν έκδιδομένου χειρογράφου. ’Επιμέλεια, εισαγω γή,
Λ*

σχόλια Έ μ μ . Πρωτοψάλτη, Ά θήναι 1 9 6 8 , 8ον, σσ. 2 8 2 , Ελληνικά 2 4 (1 9 7 1 )

2 0 6 -2 0 8 .

1972

3 8 . « Ενα σκλαβωμένο έλληνόπουλο άπό τό Μεσολόγγι (ανέκδοτα έγ­

γραφα)», Δωδώνη (Ε π ιστημονική Έ π ετη ρ Ις της Φιλοσοφικής Σχολής
τοΰ Πανεπιστημίου Ίω α ννίνω ν), 1 (1 9 7 2 ) 4 5 -6 2 .
— X . Λαμπρινός, έφημ. Μακεδονία (Θεσσαλονίκης), φ. της 25-4-1973.

1973

3 9 . « Έ ν α ανέκδοτο υπόμνημα σχετικό μέ την κίνηση του δούκα τοΰ

Ν εβέρ», Δωδώνη 2 ( 1 9 7 3 ) 3 1 7 -3 2 0 .

1974

4 0 . « 'Η κυπριακή έξέγερση του Βίκτω ρα Ζ εμπετοΰ», Δωδώνη 3 (1 9 7 4 )

3 3 7 -3 4 9 .
— X . Λαμπρινός, έφημ. Μακεδονία (Θεσσαλονίκης), φ. της 10-7-1974.
41. « 'Η εκλογή τοΰ ’Ιωάννη Καποδίστρια ώς πρώτου κυβερνήτη της
Ε λ λ ά δ ο ς» , Κ ερκνραϊχά Χρονικά 1 9 (1 9 7 4 ) 9 -2 2 .
4 2 . «Ε π α να σ τα τικές ζυμώσεις καί άνταρσίες των Ελλήνων κατά τα
τέλη του 16ου καί τις άρχές τοΰ 17ου a t.» , Ιστορία του 'Ελϊ.ηνικοϋ 'Έθνους
τη ς « Ε κ δ ο τ ικ ή ς ’Αθηνών», 10 (Ά θήναι 1 9 7 4 ) 3 2 4 -3 3 3 .

19 7 5

4 3 . « 'Η έλληνική έπανάσταση τοΰ 1 7 7 0 καί ό άντίκτυπός της σ τ ί ς έ λ -

ληνικές χώ ρες», Ιστορ ία τον *Ελληνικού *Εθνους τή ς « Ε κ δ ο τικ ή ς ’Αθη­
νών», 11 (Ά θήνα ι 1 9 7 5 ) 5 8 -8 5 .
4 4 . « Ή κατάσταση τή ς παιδείας τό 1 9 0 6 στήν ύπαιθρο τοΰ καζα Θ εσ­
σαλονίκης. (Μιά άνέκδοτη Ικθεση τοΰ Δημητρίου Μ . Σάρρου)», Μακεδο­
νικά 15 (1 9 7 5 ) 1 1 4 -1 4 6 .
45. « Ή ’Επανάσταση κατά τό 1 8 2 9 » , *Ιστορία του *Ελληνικού *Ε ­
θνους τή ς « ’Εκδοτικής Α θηνώ ν», 12 (Ά θήναι 1 9 7 5 ) 5 1 5 -5 2 2 , 5 2 4 -5 3 5 .
46. 'Η εθνική αναγέννηση των βαλκανικών λαών κ ατά τον 19ον αΙώνα .
(Π ανεπιστημιακές παραδόσεις o ffs e t), ’Ιωάννινα 1 9 7 5 , σσ. 109.
— F . Li$o, S tu d im e H isto rik e 19 (1982) 209-211.
— F . Li^o, S tu d ia A lban iea 20, τευχ. 1 (1983) 165-168.
47. Σύντομη ιστορία τής ’Αλβανίας (άπό τον Μεσαίωνα ώς τις αρχές
τον 19ου αϊώνα). (Πανεπιστημιακές παραδόσεις offset), ’Ιωάννινα 1975,
σσ. 6 3 .
 te

1976

48. «Μιά άνέκδοτη αναφορά του ναυάρχου Κόχραν προς τον Καποδί-
στρια», Δωδώνη 5 (’ Ιωάννινα 1 9 7 6 ) 2 5 7 -2 6 9 .
49. <(Μιά άνέκδοτη έκθεση του Δημητρίου Μ. Σάρρου για τήν εκπαί­
δευση στον καζά Κατερίνης κατά τό 1 9 0 6 » , Μ ακεδονικά 16 (1 9 7 6 ) 1 -1 2 .
5 0. ((Ένα στιχούργημα γιά τδ ’Αρβανιτοχώρι (Ά ρμ πανάσι) του Μ ε­
γάλου Τιρνόβου της Βουλγαρίας», Μ ακεδονικά 16 (1 9 7 6 ) 1 3 -2 3 .
51. Βιβλιοκρισία: E v an g elo s K ofos, G reece and th e E a s te r n C ri­
sis, 1 8 7 5 -1 8 7 8 . W ith a Forew ard b y W .N . M ed lico tt, έκδοση I . M .X .A .,
Θεσσαλονίκη 1 9 7 5 , 8ov, σσ. 2 8 4 , Μ ακεδονικά 1 6 (1 9 7 6 ) 3 6 9 -3 7 7 .

1977

52. 'Ιστορία τής Ν εωτέρας 'Ελλάδος. Α 'Η «'Ελληνική Π ολιτεία»

(1828-1832), Ιωάννινα 1 9 7 7 , σσ. 118.
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e d e B ib lio g ra p h ic H ellen iq u e 3 8 (1 9 7 7 ) 262.
53. Γ εώ ργιος Λ ασσάνης, ό Ιίοζανίτης αγωνιστής κ αι λόγιος (1 793-
•1870) } Θεσσαλονίκη 1 9 7 7 , σσ. 18.
— Υ . T arab o u t, R ev u e des E tu d es G recqu es 9 0 (1 9 7 7 ) 4 9 4 -4 9 5 .
— Φ. K. Μπουμπουλίδης, έφημ. ’Ελεύθερος Κ όσμ ος (Α θη ν ώ ν ),φ . της 1 4 -5 -1 9 7 7 .
— Ανώνυμος, B u lletin A n a ly tiq u e d e B ib lio g ra p h ie H ellen iq u e 38 (1 9 7 7 ) 2 6 2 -
263.
54. Ιω άννης Κ αποδίστριας, 6 θεμελιωτής τοϋ νεοελληνικού κράτους ,
Θεσσαλονίκη 1977, σσ. 22.
— Υ . T arab o u t, R ev u e des E tu d es G recqu es 90 (1977) 495.
— X . Λαμπρινός, έφημ. Μ ακεδονία (Θεσσαλονίκης), φ. της 3 -6 -1 9 7 7 .
— Ανώνυμος, B u lletin A n a ly tiq u e d e B ib lio g ra p h ie H ellen iq u e 38 (1977)
262.
55. «Τδ 'Σχέδιον Γενικδν* τη ς Φ ιλικής Ε τα ιρ εία ς καί οί επαφές μέ
τούς Σέρβους», Μ ακεδονικά 17 (1 9 7 7 ) 4 0 -5 4 . Τ δ ΐδιο καί στις σ. 5 1 -6 4
του τόμου του A 'Ελληνοσερβίκον Συμποσίου (έκδοση 'Ιδρύματος Μ ελε­
τών Χερσονήσου τού Αίμου, άριθμ. 1 8 7 ), Θεσσαλονίκη 1 9 7 9 .
— Ανώνυμος, B u lletin A n a ly tiq u e d e B ib lio g ra p h ie H ellen iq u e 38 (1977)
262.
56. « Ό Έ λληνισμδς καί δ Κριμαϊκδς πόλεμος (1 8 5 3 - 1 8 5 6 )» , 'Ι­
στορία τον 'Ελληνικού " Εθνους τή ς « Ε κ δ ο τ ικ ή ς ’Αθηνών», 13 (Ά θ ή ν α ι
1 9 7 7 ) 1 4 3 -1 6 8 .
57. «Ελληνικά έγγραφα άπδ τδ Τστορικδ ’Αρχείο τής Ραγούζας (Du­
brovnik)», Μ ακεδονικά 17(1977) 298-314.
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n a ly tiq u e de B ib lio g ra p h ie H ellen iq u e 3 8 (1 9 7 7 )
- 258. . - .
5 8 . Βιβλιοκρισία: Ά ρχεΐον Ίωάννου Καποδίστρια, τ. Α ', Κέρκυρα 1 9 7 6 ,
έπιμέλεια Κων. Δαφνή, σσ. λ η '4 - 3 2 0 , Μ ακεδονικά 17 (1 9 7 7 ) 4 4 6 -4 4 7 .
ιστ

59. «'Η 'Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική ’Αδελφότης* καί ή συμβολή

τη ς στήν πνευματική άναγέννηση του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού»,
Θεσσαλονίκη 1 9 7 7 , σ. 7 -1 8 , στο τεύχος: 'Ιστορίας μνήμες καί παρουσίες
τιμής , πού έκδόθηκε άπο τήν παραπάνω ’Αδελφότητα.
6 0 . (('Ένα άνέκδοτο υπόμνημα τού Νικολάου Σκούφου προς τύν Κυβερ­
νήτη ’Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη 6 (1 9 7 7 ) 3 0 7 -3 3 0 .
— ’Ανώνυμος, B u lletin A n aly tiqu e d e B ib liog ra p h ic H cllen iqu e 38(1977) 263.

1978

6 1 . «Τ ά επαναστατικά σχέδια τής Φ ιλικής Ε τα ιρ εία ς καί οί Βούλγα­

ροι», Δωδώνη 7 (1 9 7 8 ) 1 7 0 -1 8 1 .

1979

62. 'Η
συμβολή του υπόδουλου ’Η πειρωτικού 'Ελληνισμού στήν α ­
πελευθέρωση τής πατρίδας του . (Λ όγος πανηγυρικός), ’Ιωάννινα 1979, σσ.
22 .
6 3. 9Αγώνες των 9Η πειρω τώ ν για τήν ελευθερία κ ατά τήν περίοδο τής
τουρκοκρατίας . (Λόγος πρυτανικός πού έκφωνήθηκε στήν Αίθουσα Τ ελε­
τών τού Πανεπιστημίου Τωαννίνων στις 3 0 ’Ιανουάριου 1 9 7 9 ), Τωάννινα
1 9 7 9 , σσ. 2 2 .

1980

6 4 . ((Les plans insurrectionnels de la 'Philiki Hetairia’ et les

Bulgares», σ. 1 0 5 -1 1 5 , στον τόμο: A ' 'Ελληνοβουλγαρικό Συμπόσιο (έκ­
δοση 'Ιδρύματος Μ ελετών Χερσονήσου του Αίμου, άριθμ. 1 8 8 ), Θεσσαλο­
νίκη 1 9 8 0 . [Γαλλική μετάφραση τού ύπ’ άριθμ. 61 δημοσιεύματος].
65. « Ό μητροπολίτης τού Μ. Τιρνόβου Βουλγαρίας Διονύσιος Ράλ-
λης Παλαιολόγος καί οί ένέργειές του για τήν άπελευθέρωση τών υπόδουλων
Ελλήνω ν καί Βουλγάρων (τέλη 16ου-άρχές 17ου αιώνα)», σ. 3 -7 , στον
τόμο: Τιμητικόν 9Α φ ιέρωμα εϊς τον Μητροπολίτην Κίτρους Βαρνάβαν, Ά -
θήναι 1 9 8 0 .
66. (('Η διδασκαλία τής βουλγαρικής ιστορίας στά ελληνικά πανεπι­
στήμια καί τά σχολεία μέσης έκπαιδεύσεως», Δωδώνη 8 (1 9 8 0 ) 109-130.

1981

67. «La litterature et l’art philhellenes en Europe pendant la se-

conde periode de la Revolution Grecque (1826-1829)», Bizantion-
Nea H ellas 5 (Santiago 1981) 121-138.
 ιζ;

1982

68. «La liberation de la Grece au debut du XIXe siecle», Σ ύμ ­

μεικτα Νεώτερης Ισ τ ο ρ ία ς 1 (1 9 8 2 ) 1 3 -2 3 .
69. «Le metropolite de Veliko Tirnovo Denis Rallis Paleologue
et ses efforts pour la liberation des Grecs et des Bulgares asservis (fin
XVIe s. - debut XVIIe s.», αυτόθι , σ. 3 1 -3 5 . [Γαλλική μετάφραση του
ύπ* άριθμ. 65 δημοσιεύματος. Το ίδιο καί στά Π ρ α κ τικ ά τον Β' Β ουλγα-
ροε?„?.ηνικοϋ Συμποσίου μέ θέμα: Kulturni i Literaturni otnoSenija me-
zdu Balgari i Garci ot sredata na XV do sredata na X IX vek (Sofia
1 8 -2 2 septemvri 1 9 8 0 ) 4 7 -5 0 ] .
70. «L’ enseignement de l’histoire bulgare dans les universites et
les ecoles secondaires grecques», αυτόθι, σ. 55-74. [Γαλλική μετάφραση
του ύπ* άριθμ. 6 6 δημοσιεύματος. Τ ο ίδιο καί στον τόμο των Πρακτικών
(Σόφια 1982, σ. 140-162) του Διεθνούς Συμποσίου πού οργάνωσε τόν Φ ε ­
βρουάριο τού 1981 στο Παμπόροβο τή ς Βουλγαρίας ή *Ιστορική Σχολή τού
Πανεπιστημίου τής Σόφιας μέ θέμα: Πανεπιστημιακή έρευνα καί διδα­
σκαλία τής βουλγαρικής ιστορίας στή Βουλγαρία καί στο εξω τερ ικ ό ].
71. «LTnstitut d’Etudes Balkaniques de Salonique et sa con­
tribution au developpement des etudes bulgares en Grece», Σ ύμ μ ει­
κ τα Ν εώτερης *Ιστορίας 1 (1 9 8 2 ) 7 5 -8 2 . [To ίδιο καί στά Πρακτικά τού
Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου Βουλγαρολογίας (Σόφια, 2 3 Μ αίου-3 Τουνίου
1 9 8 1 ), Ανακοινώσεις. Τστορία καί σύγχρονη κατάσταση τής Βουλγαρο­
λογίας, τεύχ. 1, Σόφια 1 9 8 2 , σ. 1 7 2 -1 8 6 ].
72. « Τ Ι ’Ή πειρος κατά τήν εποχή τού Βερολινείου Συνεδρίου (γενική
επισκόπηση άπο διοικητική, οικονομική, κοινωνική καί πολιτική άποψη)»,
Σύμμεικτα Ν εοπερης *Ιστορίας 1 (1 9 8 2 ) 8 3 -1 0 5 . [Τ ό ίδιο καί σ τις σ. 4 9 -
71 των Πρακτικών (Ά θήναι 1983) τού διεθνούς Τστορικού Συμποσίου
με θέμα: Ή τελευταία φάση τή ς ’Ανατολικής Κ ρίσεω ς καί ό Ε λλη ν ισ μ ός
(1 8 7 8 -1 8 8 1 )].
73. «Les Bulgares dans les projets politiques de Rhigas Velestin-
lis et de la Philiki Hetairia», Σ ύ μ μ εικτα Ν εώ τερης *Ισ τορίας 1 ( 1 9 8 2 )
107-111 [To ίδιο καί στον τόμο «Balgarija 1 3 0 0 . Institucii i d&rzavna
tradicija B', Sofia 1 9 8 2 , σ. 5 6 1 -5 6 4 ] .
74. *// Μ ικρασιατική καταστροφ ή (διάλεξη), Θεσσαλονίκη 1 9 8 2 , σσ. 2 2 .

1983

75. «Τ ο Ίδρ υ μ α Μ ελετών Χερσονήσου τού Αίμου ( Ι . Μ . Χ . Α . ) τής

Θεσσαλονίκης καί ή συμβολή του στήν έρευνα τής Κυπριακής ιστορίας»,
Βαλκανικά Σύμμεικτα 2 (1 9 8 3 ) 2 0 5 -2 1 7 . [Τ ό ίδιο καί στις σ. 2 2 7 -2 3 3 τών
Π ρακτικώ ν τού Β ’ Διεθνούς Κ υπρολογικοϋ Συνεδρίου, τ . 3 (Ν εώτερον Τ μ ή ­
μ α ), Λευκωσία 1 9 8 7 ].
 r.

7 6 . «Les 0crivains grecs et leur resistance au fascisme pendant la

Seconde Guerre Mondiale», Δωδώνη 12 (1 9 8 3 ) 1 5 3 -1 5 9 .
77. «Les demarches de F archeveque Athanase d’ Ochrid pour la
lib6ration des peuples balkaniques (fin XVIe - debut XVIIe siecle)»,
B alkan Studies 2 4 (1 9 8 3 ) 5 5 9 -5 6 4 .

1984

78. «Κύρια χαρακτηριστικά των άπελευθερωτικών άγώνων των Ε λ ­

λήνων κατά την περίοδο τ ή ς τουρκοκρατίας», Χ αριστειον Σεραφείμ Τίκα,
9Αρχιεπισκόπου 9Αθηνών καί πάσης βΕλλάδος, Θεσσαλονίκη 19 8 4 , σ. 4 3 3 -
448.
79. « Ε π ισ κ ό π η σ η της έρευνας τής βουλγαρικής ιστορίας στην Ε λ λ ά ­
δα κατά την τελευταία τριακονταετία», Δωδώνη 13 (1 9 8 4 ) 9 -2 4 (σέ συ­
νεργασία μέ τόν I. Π . Θεοχαρίδη).
8 0 . «*Η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Ε λλάδα κα­
τά τόν Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο», Δωδώνη 13 (1 9 8 4 ) 2 4 9 -2 6 0 .
8 1 . «La
Societ6 thraco-bulgare en Grece durant les annees 40
du XIXe siecle», B alkan Studies 2 5 (1 9 8 4 ) 5 7 3 -5 8 2 (σέ συνεργασία μέ
τόν V. Trajkov).
82. « Ή άπελευθέρωση τής Ε λλά δα ς κατά τόν 19ο αιώνα καί ή ευρω­
παϊκή διπλωματία, ιδίως ή ρωσική», Σκουφάς 8 , τεύχος 6 8 -6 9 (1 9 8 4 )
6 0 -6 6 . [Τ ό άρθρο αύτό βασίζεται κυρίους στό υπ* άριθμ. 6 8 δημοσίευμα].

1985

8 3 . «La politique des Grandes Puissances envers la Gr^ce durant

la Seconde Guerre Mondiale», 'Ελληνικές ανακοινώσεις στό E f Διεθνές
Συνέδριο Σπουδώ ν Ν οτιοανατολικής Ευρώπης, Ά θήναι 1985, σ. 4 9 -5 9 .
[Γαλλική μετάφραση τού ύπ’ άριθμ. 8 0 δημοσιεύματος].
8 4 . «Greek Policy during the Orient Crisis in 1 8 7 5 -7 8 and the
preparations for Insurrection of the Greeks enslaved in Macedonia»,
Ξ ενία 91ακώβθ) 9Α ογιεπισκόπω Βορείου καί Νοτίου 9Αμερικής, Θεσσαλο­
νίκη 1 9 8 5 , σ. 3 8 5 -3 9 0 .
8 5 . Βιβλιοκρισία: Φαίδωνος καί Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, Έ Νε-
ώτερη Ε λλη ν ικ ή Λογοτεχνία. Γραμματολογικό διάγραμμα, τ. Α ', Ά θ ή -
ναι 1 9 8 4 , σσ. 3 8 4 , B alkan Studies 2 6 (1 9 8 5 ) 2 1 7 -2 1 9 .

1986

8 6 . « Ή επανάσταση των Νεοτούρκων καί ή κοινή γνώμη τής Ε λ λ ά ­

δας», 9Ε πετηρΙς *Ιδρύμ ατος Νεοελληνικών Σπουδών 4 (1 9 8 5 -1 9 8 6 ) 2 4 1 -
249.
 ιθ'

87. «La revolution des *Jeunes Turcs* et 1* opinion publique en

Grece», Balkan Studies 27 (1986) 129-137 (γαλλική μετάφραση του
ύπ* άριθμ. 8 6 δημοσιεύματος).
88. «L’ insurrection antifasciste bulgare de 1923 vue par la pres-
se grecque de Thessalonique», Δωδώνη 15, τεύχ. 1 (1986) 85-95.
89. « Ή παιδεία στη Μακεδονία καί ή συμβολή τη ς στή δημιουργία
των προϋποθέσεων για την έπιτυχία του Μακεδονικού *Α γώνα», Μ ακε­
δονικός Λόγος, Μελβούρνη (Νοέμβριος 1 9 8 6 ), 8 -1 2 . Τ δ ίδιο καί στις σ.
2 1 -2 7 τού τόμου *Ο Μ ακεδονικός ’Αγώνας, έκδοση Ι .Μ .Χ .Α ., Θεσσαλο­
νίκη 1987 (Πρακτικά Συμποσίου).

19 87

90. «La Politica de las Grandes Potencias frente a Crecia durante

la Segunda Guerra Mundial», R evista de H istoria Universal n° 8
(1987) 155-166, Pontificia Universidad Cat.0lica.de. Chile (ίσπανική-
μετάφρασ/) του ύπ* άριθμ. 80 δημοσιεύματος).
9 1 . «Σ χετικά μέ τή χρονολόγηση τη ς εξέγερσης τού Β ίκ τω ρ α Ζ εμ π ε-
τού (άρχές 17ου αιώνα)», Π ρ ακ τικ ό Β ' Διεθνούς Κ νπρολογικοϋ Συνεδρίου,
τ . 3 (Νεώτερον Τ μ ή μ α ), Λευκωσία 1 9 8 7 , σ. 3 5 -3 6 .

1988
92. «'Ένα υπόμνημα τού Γρηγορίου Κωνσταντά γιά τδ Π ήλιο», *Ε-
πετηρις *Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών 5 (1 9 8 7 - 1 9 8 8 ) 8 5 -9 8 . [Τ ιμ η ­
τικός τόμος Φαίδωνος Κ . Μπουμπουλίδου ], Ά θήναι 1 9 8 8 .
93. « Ό Ελληνισμ ός τού Πόντου κατά την Τουρκοκρατία (σύντομη
ιστορική εισ α γω γή ), σ. 9 -1 8 τού βιβλίου Ζωντανές μνήμες του Π όντου, έκ ­
δοση «Μέριμνας Ποντίων Κυριών», Θεσσαλονίκη 1 9 8 8 .
94. «B&lgarskoto antifasistko vastanie ot 1923 g. prez pogleda na
solunskata gracka presa» (βουλγαρική μετάφραση τού ύπ* άριθμ. 88 δη­
μοσιεύματος), Π ρ ακ τικ ό Β ' Διεθνούς Συνεδρίου Β ουλγαρολογίας, έκδοση
Βουλγαρικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τ η μ ώ ν , Σόφια 8 (1988) 442-452.
9 5 . «*Η ναυμαχία τής Ναυπάκτου (7 ’ Οκτωβρίου 1 5 7 1 ) καί ή σημα­
σία της», Ν αυπακτιακό 3 (1 9 8 8 ) 2 7 3 -2 8 4 .

Ύ π ό δημοσίευση σε διάφορα πρακτικά συνεδρίων καί περιοδικά.

9 6 . ΟΙ °Ελληνες λογοτέχνες και η αντίστασή τους στο φασισμό κ α τ α

τον Β' παγκόσμ ιο πόλεμο (έλληνική μετάφραση τού ύπ’ άριθμ. 7 6 δημοσι­
εύματος).
97. * 0 προσανατολισμός τών *Ελλήνων πρός τη Ρ ω σία κ α τ α τόν Κ ρι­
μ αϊκό πόλεμο (1853-1856).
κ

98. Sur V activiti p atriotiqu e de certains archevtques grecs auto

rigion s bulgares pendant Voccupation turque.
99. *H βουλγαρική αντιφασιστική Εξέγερση τον 1923 καί ό έλληνικός
Τύπος τής Θ εσσαλονίκης (ελληνική μετάφραση του ύπ’ άριθμ. 8 8 δημοσι­
εύ μ α το ς).
100. Β α σ ικ ά χαρακτη ριστικ ά των απελευθερωτικών αγώνων των 'Ελ­
λήνων τής Μ ακεδονίας άπ ο τή μεγάλη ελληνική Επανάσταση του 1821 ώς
τήν άπελευθέρω σή τη ς .
101. 9Α π ελευθερω τικοί αγώνες τών 'Ελλήνων τής Δυτικής Μ ακεδονίας
κ α τ ά τήν π ερίοδο τής τουρκοκρατίας .
102. Βιβλιοκρισία: Giorgio Vaccarino, La Grecia tra Resistenza e
Guerra Civile, 1940-1949, εκδόσεις Franco Angeli, Milano 1988, σελ.
331.
' 103. Ή κ α τά σ τα σ η στήν "Η π ειρο μ ετά τήν επανάσταση του 1854, δπως
τήν π εριγ ρ άφ ει δ Ν. Αενδρινός, πρόξενος τής Ρ ω σίας στα Γιάννινα .

Καλοκαίρι 1988
 II. Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Η Σ Ε Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΑ , Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΑ κ .λ .

1. Α ' Σεμινάριο Ε λληνική ς 'Ιστορίας, πού οργάνωσε ό Δήμος τή ς

Τέρας Πόλης του Μεσολογγίου (2 4 Μαϊου 1 9 7 2 ).
2. Συνέδριο τής Διεθνούς 'Έ ν ω σης Σπουδών ΝΑ Εύρώπης μέ θέμα:
«Ή Μεσόγειος καί τα Βαλκάνια», πού συγκλήθηκε στήν ’Αθήνα (2 6 -2 8
Μαίου 1 9 7 2 ).
3. Παγκόσμιο Συνέδριο Ε λλή ν ω ν επιστημόνων τού έξωτερικού (’Α ­
θήνα, 2 3 -3 0 Αύγούστου 1 9 7 3 ).
4. Παγκόσμιο Συνέδριο γιά τον έορτασμύ τή ς ΙΟΟετίας άπύ τήν ε ­
ξέγερση τή ς Βοσνίας καί Ε ρ ζεγ ο β ίν η ς καί τή μεγάλη κρίση τού ’Ανατο­
λικού Ζητήματος κατά τα έτη 1 8 7 5 -1 8 7 8 (Σεράγιεβο Γιουγκοσλαβίας,
1 -3 Ό κτω βρίου 1 9 7 5 ).
5. Συνέδριο τής Βουλγαρικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τ η μ ώ ν γιά τύν έορ-
τασμο τών 100 χρόνων τή ς βουλγαρικής επανάστασης τού 1 8 7 6 (Σόφια,
2 7 -2 8 Μαίου 1 9 7 6 ).
6. Α! Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών (Θεσσαλονίκη, 24
Ίουλίου-2 Αύγούστου 1 9 7 6 ).
7. Α' Έλληνοσερβικο Συμπόσιο μέ θέμα: «Συνεργασία Ε λλή ν ω ν καί
Σέρβων κατά τούς άπελευθερωτικούς άγώνες, 1 8 0 4 -1 8 3 0 » , πού οργανώ­
θηκε στήν Καβάλα (7 -1 0 Νοεμβρίου 1 9 7 6 ) άπο το "Ιδρυμα Μ ελετώ ν Χ ερ ­
σονήσου τού Αίμου τής Θεσσαλονίκης καί το Βαλκανολογικύ ’Ινστιτούτο
τού Βελιγραδιού τή ς Σερβικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τη μ ώ ν .
8 . Α' Διεθνές Συμπόσιο γιά τά προβλήματα άνταλλαγής βιβλίων τών
βαλκανικών χωρών, πού οργανώθηκε στή Σόφια (2 3 -2 5 Νοεμβρίου 1 9 7 6 )
άπύ το Κέντρο Έ ν η μ ερ ώ σεω ς, τήν Κεντρική βιβλιοθήκη καί τά έπ ισ τη -
μονικά αρχεία τή ς Βουλγαρικής ’Ακαδημίας ’Επιστημών.
9. Συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης, πού έγινε στις 6 Μαρτίου τού
1977 στήν Κέρκυρα, μέ θέμα τήν προσωπικότητα καί το έργο τού Καπο-
δίστρια.
10. Πανηγυρικό Συνέδριο γιά τήν Εκατονταετηρίδα τή ς άπελευθέ-
ρωσης τή ς Βουλγαρίας, πού οργανώθηκε στή Σόφια (2 8 Φεβρουαρίου-3
Μαρτίου 1978) άπύ τή Βουλγαρική ’Ακαδημία Ε π ισ τη μ ώ ν .
11. Α ' Έλληνοβουλγαρικο Συμπόσιο μέ θέμα: «Π νευματικές καί πο­
λιτιστικές σχέσεις Ελλήνω ν καί Βουλγάρων άπύ τά μέσα τού Ι Ε ’ ώ ς τά
μέσα τού ΙΘ ' αίώνα», πού οργανώθηκε στή Θεσσαλονίκη (2 2 -2 5 Σ επ τεμ -
 βρίου 1 9 7 8 ) άπδ τδ 'Ίδρυμα Μ ελετών Χερσονήσου του Αίμου καί τδ Β α λ -
κανολογικδ Ιν σ τ ιτ ο ύ τ ο τή ς Βουλγαρικής Α κα δη μ ία ς Ε π ισ τη μ ώ ν .
12. 7η Γενική Συνέλευση τή ς Conference Permanente des Recteurs
et Vice-Chancelliers des Universites Europeennes (C R E ), πού συνήλ­
θε στδ Helsinki τή ς Φινλανδίας στις 13-17 Αύγούστου 1979.
13. Συνέδριο με θέμ α: « Α ν ώ τ α τ η Ε κ π α ίδ ευ σ η καί Περιβάλλον», πού
οργανώθηκε στδ Παρίσι ( 4 - 6 Φεβρουάριου 1 9 8 0 ) άπδ τδν Ό ργανισμδ Ο ι­
κονομικής Συνεργασίας καί Ά ν α π τύ ξεω ς (Ο .Ο .Σ .Α .) .
14. 15ο Δ ιεθνές Συνέδριο Ισ το ρ ικ ώ ν Ε π ισ τ η μ ώ ν (Βουκουρέστι, 9 -1 8
Αύγούστου 1 9 8 0 ).
15. Β ' Έλληνοβουλγαρικδ Συμπόσιο μέ θέμα: «Π νευματικές καί πο­
λ ιτισ τικ ές σ χ έσ εις Ε λ λ ή ν ω ν καί Βουλγάρων άπδ τά μέσα τού Ι Ε ' ώ ς τά
μέσα τού ΙΘ ' αιώνα», πού οργανώθηκε στή Σόφια (1 8 -2 2 Σεπτεμβρίου
1 9 8 0 ) άπδ τδ 'Ίδρ υμ α Μ ελετώ ν Χερσονήσου τού Αίμου καί τδ Βαλκανο-
λογικδ Ιν σ τ ιτ ο ύ τ ο τή ς Βουλγαρικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τη μ ώ ν .
1 6 . Γ ' Δ ιεθνές Ε π ισ τ η μ ο ν ικ έ Συνέδριο μέ θέμα: « Ή σύγχρονη Βουλ­
γαρία», πού οργανώθηκε στή Σόφια (2 3 - 2 6 Σεπτεμβρίου 1 9 8 0 ) άπδ τή
Βουλγαρική ’Ακαδημία Ε π ισ τ η μ ώ ν , μέ τήν εύκαιρία τού εορτασμού τών
1 3 0 0 ετώ ν άπδ τήν ίδρυση τού πρώτου βουλγαρικού κράτους.
17. Α ' Δ ιεθνές Συμπόσιο μέ θέμ α: « 'Η έρευνα καί ή διδασκαλία τής
βουλγαρικής ιστορίας στή Βουλγαρία καί τδ έξω τερικό», πού οργάνωσε ή
Ισ τ ο ρ ικ ή Σ χολή τού Π ανεπιστημίου τή ς Σόφιας στδ Pamporovo τού Smo-
lijan σ τις 1 6 -2 2 Φεβρουάριου 1981.
18. Α' Δ ιεθνές Συνέδριο Βουλγαρικών Σπουδών (Σόφια, 23 Μαΐου-
3 ’Ιουνίου 1 9 8 1 ).
1 9 . Α ' Έ λληνορω σικό Συμπόσιο μέ θέμ α: «Ο ί έλληνορωσικές σχέσεις
κατά τήν Τουρκοκρατία καί τήν Ε λ λ η ν ικ ή ’Επανάσταση», πού οργανώ­
θηκε στή Θεσσαλονίκη (2 3 -2 5 Σεπτεμβρίου 1 9 8 1 ) άπδ τδ 'Ίδρυμα Μ ελε­
τώ ν Χερσονήσου τού Α ίμου καί τδ ’Ινστιτούτο Σλαβολογίας καί Βαλκα-
νολογίας τή ς ’Ακαδημίας ’ Ε π ιστη μ ώ ν τή ς Ε . Σ .Σ .Δ .
20. Γ ' Συνέδριο τή ς Βουλγαρικής Ισ το ρ ικ ή ς Ε τ α ιρ εία ς (Σόφια, 3 -5
’Ο κτωβρίου 1 9 8 1 ).
21. Β ' Δ ιεθνές Κυπρολογικό Συνέδριο (Λευκωσία, 2 0 -2 5 ’Απριλίου.
1 9 8 2 ).
22. Γ ' Συνέδριο τών νέων Βουλγάρων ιστορικών μέ θέμα: «Βουλγα­
ρία καί Εύρω παϊκός π ολιτισμ ός», πού οργανώθηκε άπδ τδ Έ νια ΐο Κέντρο
Ισ τ ο ρ ία ς τή ς Βουλγαρικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τ η μ ώ ν στδ Primorsko τής..
Μαύρης Θάλασσας (6 -1 3 ’ Ιουνίου 1 9 8 2 ).
23. Γ ' Έ λληνοσερβικδ Συμπόσιο μέ θέμα: «Π νευματικές καί πολιτι- ,
σ τικ ές σ χ έσ εις Ε λ λ ή ν ω ν καί Σέρβων άπδ τδν Ι Ε ' ώ ς τδν 10/ αιώνα», πού
Οργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη (4 -7 *Οκτωβρίου 1982) άπό το "Ιδρυμα
Μ ελετών Χερσονήσου του Αίμου καί τό Βαλκανολογικό Ιν σ τιτο ύ το τη ς
Σέρβικης ’Ακαδημίας Ε π ισ τη μ ώ ν .
24. Γ ' Έλληνοβουλγαρικό Συμπόσιο μέ θέμα: « Σ χ έσ εις Ελλήνω ν καί
Βουλγάρων από τα τέλη του 18ου ώ ς τις αρχές του 20οΰ αιώνα», πού οργα­
νώθηκε στή Θεσσαλονίκη (2 -7 Νοεμβρίου 1 9 8 2 ) άπό τό "Ιδρυμα Μ ελετών
Χερσονήσου του Αίμου καί τό Βαλκανολογικό ’Ινστιτούτο τής Βουλγαρι­
κής ’Ακαδημίας Ε π ισ τη μ ώ ν .
2 5. Διεθνές Συμπόσιο μέ θέμα: «Ο ί πνευματικοί άνθρωποι τή ς Κεντρι­
κής καί ΝΑ Εύρώπης καί ή άντίσταση στό φασισμό», πού όργανιόθηκε
στή Μόσχα (1 5 -1 7 Σ επτεμβρίου 1 9 8 3 ) άπό τή Διεθνή "Ενωση Σπουδών
καί Διάδοσης τών Σλαβικών Πολιτισμών καί τό Βαλκανικό Τμήμα τή ς
Ε θ ν ικ ή ς ’Επιτροπής Ισ το ρ ικ ώ ν τής Ε . Σ .Σ .Δ .
2 6 . Ε π ιστη μ ονική εκδήλωση πού έγινε στό Βουκουρέστι στις 2 6 -3 0
’Οκτωβρίου 1 9 8 3 , μέ τήν ευκαιρία τή ς 2 0 ή ς έπετείου άπό τήν ίδρυση τή ς
Διεθνούς "Ενωσης Σπουδών ΝΑ Εύρώπης.
27. Έλληνοβρεταννικό Συμπόσιο μέ θέμ α: « ‘ Η Ε λ λ ά δ α καί ή Μ. Β ρ ε-
ταννία κατά τή διάρκεια τού Α ' Παγκοσμίου Πολέμου», πού οργανώθηκε
στή Θεσσαλονίκη (1 5 -1 7 Δεκεμβρίου 1 9 8 3 ) άπό τό "Ιδρυμα Μ ελετών Χ ερ ­
σονήσου τού Αίμου καί τό K in g ’s C ollege τού Λονδίνου.
2 8 . Β ' Διεθνές Συμπόσιο μέ θέμα: «Π ανεπιστημιακές σπουδές καί δι­
δασκαλία τής βουλγαρικής ιστορίας στή Βουλγαρία καί τό εξω τερικό»,
πού οργάνωσε ή cΙστορική Σχολή τού Πανεπιστημίου τή ς Σόφιας στό S m o -
lija n τή ς Βουλγαρίας (1 8 -2 5 Φεβρουάριου 1 9 8 4 ).
29. Έλληνοσοβιετική συνάντηση-συμπόσιο ιστορικών, πού πραγματο­
ποιήθηκε στήν ’Οδησσό στις 2 8 -3 1 Αύγούστου 1 9 8 4 , μέ τήν ευκαιρία τή ς
συμπλήρωσης 1 70 χρόνων άπό τήν ίδρυση τή ς Φ ιλικής Ε τα ιρ εία ς.
30. Ε' Διεθνές Συνέδριο Σπουδών ΝΑ Εύρώ πης (Βελιγράδι, 1 1 -1 6
Σεπτεμβρίου 1 9 8 4 ).
3 1. Συμπόσιο μέ θέμα: « Ό Μακεδονικός ’Αγώνας», πού οργανώθηκε
στή Θεσσαλονίκη, Φλώρινα, Καστοριά καί "Εδεσσα (2 8 Ό κ τω β ρ ίο υ -2
Νοεμβρίου 1 9 8 4 ) άπό τό "Ιδρυμα Μ ελετών Χερσονήσου τού Αίμου καί τό
Μουσείο τού Μακεδονικού ’Αγώνα.
32. Α' Πανελλήνιο Συμπόσιο ‘Ιστορίας καί ’Αρχαιολογίας τή ς Χ αλ­
κιδικής, πού οργανώθηκε άπό τήν ‘Ιστορική καί Λαογραφική ‘ Εταιρεία τή ς
Χαλκιδικής καί τό "Ιδρυμα Μ ελετών Χερσονήσου τού Αίμου (7 -9 Δ εκ εμ ­
βρίου 1 9 8 4 ).
33. Συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης, πού οργανώθηκε άπό τόν Δήμο
Θεσσαλονίκης μέ θέμα τόν Μακεδονικό ’Αγώνα (Θεσσαλονίκη, 17 Δ εκ εμ ­
βρίου 1 9 8 4 ).
 3 4 . 16ο Δ ιεθνές Συνέδριο ‘Ιστορικών Ε π ισ τ η μ ώ ν (Στουτγάρδη, 25
Α ύγούστου-1 Σ επτεμβρίου 1 9 8 5 ).
35. Β ' Έ λληνορω σικό Συμπόσιο μέ θέμα: « ‘Ιστορικές σχέσεις τών
λαών τή ς Ε . Σ . Σ . Δ . καί τών Ε λ λ ή ν ω ν κατά τόν 19ο καί τις αρχές του 20ου
αιώνα», πού οργανώθηκε στη Μ όσχα (3 0 Σ επτεμ βρίου-3 ’Οκτωβρίου 1 9 8 5 )
άπό τό 'Ίδρυμα Μ ελετώ ν Χερσονήσου του Αίμου καί τό Ιν σ τιτο ύ το Σλάβο-
λογίας καί Βαλκανολογίας τή ς ’Ακαδημίας Ε π ισ τ η μ ώ ν της Ε .Σ .Σ .Δ .
3 6 . Συμπόσιο Λ α ο γ ρ α φ ία ς-Ίσ το ρ ία ς-Γ λώ σσ α ς τής Μακεδονίας, πού
οργανώθηκε στη Μελβούρνη τή ς Αύστραλίας (8 - 9 Νοεμβρίου 1 9 8 5 ) άπύ
την Παμμακεδονική Έ ν ω σ η Μελβούρνης καί Β ικτώ ρια ς.
37. Β ' Δ ιεθνές Συνέδριο Βουλγαρικών Σπουδών (Σόφια, 2 4 -3 1 Μαΐου
1 9 8 6 ).
3 8 . 10ο Συνέδριο Τουρκικής Ισ τ ο ρ ία ς (’Ά γκυρα , 2 2 -2 6 Σεπτεμβρίου
1 9 8 6 ) , πού οργανώθηκε άπό τήν Τουρκική Ισ το ρ ικ ή Ε τα ιρ εία .
3 9 . ‘ Ημερίδα μέ θέμ α: « Ό ’ Ελευθέριος Βενιζέ?.ος καί ή Βόρεια Ε λ ­
λάδα», πού οργανώθηκε στις 31 ’Ο κτωβρίου 1 9 8 6 στή Θεσσαλονίκη άπύ
τύν Δήμο Θ εσσαλονίκης καί το Κέντρο Ισ τ ο ρ ία ς Θεσσαλονίκης.
4 0 . Έ λληνοσοβ ιετικο συμπόσιο μέ θέμα: «Παραδοσιακές ιστορικές
σ χ έσ εις τώ ν λαών Έ λ λ ά δ α ς - Ε .Σ .Σ .Δ .» , πού οργανώθηκε στήν Ά ρ τ α (6 -
7 Δεκεμβρίου 1 9 8 6 ) άπο τον Δήμο ’Ά ρ τα ς, τον Μουσικοφιλολογικύ Σύλ­
λογο «Σ κουφ άς» καί τον Έ λληνοσοβιετικο Σύνδεσμο Ά ρ τ α ς .
4 1 . ’Επιστημονικό διήμερο μέ θέμα: «‘ Η έρευνα τής Ή π ε ίρ ο υ -Έ
συμβολή τώ ν Κοινωνικών Ε π ισ τ η μ ώ ν . (Συγκομιδή-αίτήματα-προοπτι-
κ έ ς ) » , πού οργανώθηκε στά ’ Ιωάννινα (1 5 - 1 6 Δεκεμβρίου 1 9 8 6 ) άπό τον
Δ ήμο Ίο^αννιτών καί τή Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου Ίω α ννί-
νων.
42. Γ ' Δ ιεθνές Συμπόσιο μέ θέμ α: «Π ανεπιστημιακές σπουδές καί δι­
δασκαλία τή ς βουλγαρικής ιστορίας στή Βουλγαρία καί τό έξω τερικό», πού
οργάνωσε ή Ισ τ ο ρ ικ ή Σχολή του Π ανεπιστημίου τή ς Σόφιας στό S m o -
lija n τ ή ς Βουλγαρίας (1 - 5 ’Ο κτωβρίου 1 9 8 7 ).
4 3 . Ε ' Έ λληνοσερβικό Συμπόσιο μέ θέμ ατα: α) « ‘ Η Σερβία καί ή Ε λ ­
λάδα κατά τον Α ' Παγκόσμ,ιο Π όλεμο», καί β) «Ο ι ιδέες τής Γαλλικής Ε ­
πανάστασης καί ή εποχή τού Διαφ ω τισμού καί τής περιόδου τού Προρο-
μαντισμού στά Βαλκάνια, 1 7 8 0 -1 8 3 0 » , πού οργανώθηκε στή Θεσσαλονί­
κη, Βόλο καί Πορταριά Πηλίου (9 -1 2 Όκτο^βρίου 1 9 8 7 ) άπό τό 'Ίδρυμα
Μ ελετώ ν Χερσονήσου τού Α ίμου καί τό Βαλκανολογικό ’Ινστιτούτο τής
Σ ερβ ικής Α κ α δ η μ ία ς Ε π ισ τ η μ ώ ν .
4 4 . Α ' Δ ιεθνές Συνέδριο Μακεδονικών Σπουδών, πού οργανώθηκε στή
Μελβούρνη τή ς Αύστραλίας (4 -1 2 Φεβρουάριου 1 9 8 8 ) άπό τό Αύστραλι-
ανό ’Ινστιτούτο Μακεδονικών Σπουδών.
 κε'

45. Ε ' Έλληνοβουλγαρικό Συμπόσιο μέ θέμ α: « ’Αμοιβαίες σχέσεις

καί επιδράσεις μεταξύ Ελλήνω ν καί Βουλγάρων, 18ος-19ος αιώνας», πού
όργανώθηκε στα Γιάννινα καί τή Θεσσαλονίκη (2 7 -3 1 Μαρτίου 1 9 8 8 ) άπύ
τύ "Ιδρυμα Μ ελετών Χερσονήσου του Αίμου καί τύ Βαλκανολογικό ’ Ιν­
στιτούτο της Βουλγαρικής ’Ακαδημίας Ε π ισ τ η μ ώ ν .
4 6 . Διεθνές Συνέδριο μέ θέμ α: «Ο ί βαλκανικοί χριστιανικοί λαοί κα­
τά τήν οθωμανική περίοδο (14 ο ς-1 9 ο ς α ί .)» , πού όργανώθηκε στή Σόφια
(1 4 -1 6 ’Απριλίου 1 9 8 8 ) άπό τή Θεολογική ’Ακαδημία «*Αγ. Κ λήμης Ά χ ρ ί-
δος» καί τό ’ Ινστιτούτο Ε κ κ λ η σ ια σ τικ ή ς ‘Ιστορίας καί ’Αρχείων τού
Βουλγαρικού Πατριαρχείου.
47. Στρογγυλή Τράπεζα μέ κύκλο εισηγήσεων γύρω άπό τή Μ ακεδο­
νία στα πλαίσια τού Θ' Πανελλήνιου ‘ Ιστορικού Συνεδρίου, πού όργανώθηκε
στή Θεσσαλονίκη (2 0 -2 2 Μαίου 1 9 8 8 ) άπό τήν ‘Ελληνική ‘Ιστορική Ε ­
ταιρεία.
4 8. Β ' Παγκόσμιο Συνέδριο Ποντιακού ‘Ελληνισμού, πού όργανώθηκε
στή Θεσσαλονίκη (31 Ίο υ λ ίο υ -4 Αύγούστου 1 9 8 8 ) άπό τήν Πανελλήνια
* "Ενωση Ποντιακών Σωματείων.
49. Β ' Ε π ιστη μ ονικό Συνέδριο μέ θέμα: «Γιάννινα-’Ή π είρ ος, 19ο ς-
20ός αί. ‘Ιστορία-Κ οινωνία-Π ολιτισμός», πού όργανώθηκε στά Γιάννινα
(2 -4 Δεκεμβρίου 1 9 8 8 ) άπό τον Δήμο Ίω αννιτώ ν καί τό Π ανεπιστήμιο
Ίωαννίνων.
50. Συμπόσιο μέ θέμα: «*Η διαχρονική πορεία τού Κοινοτισμού στή
Μακεδονία», πού όργανώθηκε στή Θεσσαλονίκη (9 -1 1 Δεκεμβρίου 1988)
άπό τό Κέντρο ‘Ιστορίας τού Δήμου Θεσσαλονίκης.
Μ ΕΛ ΕΤΕΣ Π Ρ Ο Σ Τ ΙΜ Η Ν Τ Ο Τ Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η
κ. Σ Τ Ε Φ Α Ν Ο Υ L Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ
Ζ Α Χ Α Ρ ΙΑ Σ Ν. Τ Σ ΙΡ Π Α Ν Α Η Σ

Μ Ο Ρ Φ Ω Τ ΙΚ Η Π Α Ρ Ο Υ Σ ΙΑ Κ Α Ι Π Ρ Ο Π Α Γ Α Ν Δ Α Τ Η Σ ΙΤ Α Λ ΙΑ Σ
Σ Τ Η Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η
(Μεσοπόλεμος - Κατοχή, 1928-1943)

Π ολίτικες και διπλωματικές συντεταγμένες στις σχέσεις 'Ε λ λ ά δ α ς-Ιτα λ ία ς

Μ ετά τήν άνοδο του φασιστικού κόμματος του Benito Mussolini στην
εξουσία (30 ’Οκτωβρίου 1 9 2 2 ), οί σχίσεις Ελλάδας - ’ Ιταλίας πέρασαν άπό
σκληρή δοκιμασία. *Η εφήμερη μά βίαιη κατάληψη τής άνοχύρωτης Κέρκυρας
τον Σεπτέμβριο του 1923 άπό τον ιταλικό στρατό1, ή συνεχιζόμενη σταθεροποί­
ηση, μέ περισσότερες καταπιέσεις, τής ιταλικής κατοχής τής Δωδεκανήσου12
-κληροδότημα στον Μ. τής φιλελεύθερης’Ιταλίας του Giovanni Giolitti άπό τον
Μάιο του 1912-, ή άκατάπαυστη προώθηση τής επιρροής, πολιτικής καί οικο­
νομικής, των ’Ιταλών στη γειτονική ’Αλβανία (πρβλ. τό σύμφωνο των Τιράνων
τής 2 7 .1 1 .1 9 2 6 )3, είχαν προκαλέσει άγχος καί άγανάκτηση στήν έλληνική κοι­
νή γνώμη, οξύτητα καί ψυχρότητα στις διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών.
Οί προσπάθειες - όχι τόσο θερμές - καί τών δύο, πριν άπό τό 1 9 2 8 , νά άμ-
βλύνουν τις διαφορές καί καχυποψίες, δέν είχαν τελεσφορήσει. Συγκεκριμένα,
πενιχρά, άν όχι άρνητικά, υπήρξαν τα άποτελέσματα άπό τή μετάβαση στή Ρ ώ ­
μη, μετά άπό πρόσκληση(;) τού Μ ., τήν 2 1 .6 .1 9 2 3 , τού 'Έλληνα υπουργού
τών έξωτερικών Ά π . Άλεξανδρή4. ’Επίσης άπέτυχε ό υπουργός τών έ ξ ω τ ε -

1. Βλ. τήν είδική μονογραφία τού Jam es Barros, T h e C orfu In cid en t o f 1923. M us­
solini an d the L ea g u e o f N ation s, Princeton 1965.
2. ’Από τη διεθνή βιβλιογραφία άς σημειωθεί τό έργο τών G. D. Booth and Isabelle
Bridge Booth, Italy*s A egean P ossession s, London 1928, ιδίως άπό σ. 215 κ.έ. Ά π ό τά
ιταλικά συνθετικά έργα, της έποχής του φασισμού, βλ. κυρίως τού Renzo Sertoli Sails, L e
is ole Italian e dell* E g eo dall* occu p azion e a lia sov ran ilu , R om a 1939. Ά π ό τήν έλλη­
νική βιβλιογραφία βλ. 'Ιπποκράτους Φραγκοπούλου, ' I I Δω δεκάνησος υπό ϊταλοκρατίαν,
Άθήναι 1958.
3. Βλ. τή σχετική βιβλιογραφία στοΰ Zacharias Ν. Tsirpanlis, «The Italian View of
the 1940-41 W ar. Comparisons and Problem s», B a lk a n S tu d ies 2 3 (1982)74 σημ. 171.
4. Γρηγόριος Δάφνης, ' Η fΕλλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1910, τ. 1, Άθήναι 1955,
σ. 35-36. Τά δημοσιευθέντα Ιταλικά διπλωματικά έγγραφα, πού έμειναν άχρησιμοποίητα ώς
τώρα, άποκαλύπτουν τήν περισσή διστακτικότητα (άκόμη καί σκληρότητα) του Μ. νά δεχθεί
τόν Άλεξανδρή στή Ρώμη. Ό 'Έλληνας υπουργός μετά άπό τή θερμή υποδοχή πού του είχαν
 ο Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ρικών τή ς κυβερνήσεως Θ. Π αγκάλου, ό Λουκάς Κανακάρης Ροΰφος, παρά την

προβολή της ιταλικής καταγω γής του, να εξασφαλίσει, κατά την επίσκεψή του
στη Ρ ώ μ η (4. και 5 .3 .1 9 2 6 )*, την ιταλική σύμπραξη σε περίπτωση έλληνοτουρ-

έπιφυλάξει τό Βελιγράδι καί το Βουκουρέστι, κάτω άπό τήν προοπτική συνάψεως συμφωνιών
μέ τα οικεία κράτη, κατάφερε να μειώσει τήν άντίδραση για το ταξίδι στή Ρώμη πού τού προ-
έβαλλε ό ’Ιταλός γενικός πρόξενος Πειραιώς καί έπιτετραμμένος στην ’Αθήνα Domenico De
Facendis: / D o c u m e n ti D ip lo m a tici Ita lia n i, settima serie: 1922-1935, τ. 2 (27 aprile
1923-22 febbraio 1 9 2 4 ), Roma 1955, σ. 57-58 άρ. 81 (ό De Facendis πρός Μ., ’Αθήνα
1 4 .6 .1 9 2 3 ), σ. 59-6Θ άρ. 85 (ό Μ. πρός De Facendis, Ρώμη 1 6.6.1923). Στις 19.6.1923 ό
De Facendis βεβαίωνε για τή θετική στάση τού έλληνικού κυβερνητικού Τύπου στό έπι-
κείμενο ταξίδι τού Άλεξανδρή, ώς πρός τήν άποκατάσταση τών κανονικών διπλωματικών
σγίσεω ν Ελλάδας - ’Ιταλίας καί τήν πιθανή οικονομική συνεργασία, ενώ διάχυτη ήταν ή ά-
τεκμηρίωτη πεποίθηση στήν ’Αθήνα για διεξαγωγή συζητήσεων γύρο άπο τό Δωδεκανησια-
κό [αυτόθι, σ. 61-62 άρ. 8 9 ). Είναι όμως εντυπωσιακή ή ψυχρότητα, μέ τήν οποία άναφέρε-
ται στόν Άλεξανδρή ό γενικός γραμματέας τού ιταλικού υπουργείου έξωτερικών Salvatore
Contarini, όταν στις 21.6.1923 άπευθυνόταν ώς έξης στις διπλωματικές υπηρεσίες τής ’Ι ­
ταλίας στό Παρίσι, Λονδίνο, Κωνσταντινούπολη, Λωζάννη καί ’Αθήνα: « Ό ύπουργός τών
έξωτερικών τής Ελλάδας Άλεξανδρής πηγαίνοντας για τη Λωζάννη τον περασμένο ’Απρί­
λιο πέρασε άπό τή Ρώμη καί προέβη σε επαφές για να γίνει δεκτός [άπο τήν κυβέρνηση ]* τό
αίτημά του όμως άπορρίφθηκε* τελευταία έξέφρασε έκ νέου μέ έπιμονή την επιθυμία του, κα­
τά τρόπο έπίσημο, μέσω της έδώ διπλωματικής άντιπροσιοπείας της Ελλάδας, νά συζητήσει
μαζί μας για τα έλληνοϊταλικά θέματα. Δέν θεωρήσαμε σωστό νά έπιμείνομε άλλη μία φορά
στήν άρνησή μας· τού διεβιβάσθη όμως οτι θά γινόταν δεκτός, μόνο άν είχε νά μάς άνακοινώσε*
σημαντικά πράγματα [ ! ]. Μέ τήν εύκαιρία λοιπόν τού νέου ταξιδιού του στή Λωζάννη στα­
μάτησε στή Ρώμη (οπού έφτασε σήμερα τό πρωί) καί άναμένει την έπιστροφή τού προέδρου
[τού Μ .] άπό τή Σικελία. Ή συνάντηση αύτή δέν πρέπει μέ κανένα τρόπο νά έρμηνευθεΐ ώς
παρέκκλιση άπό τήν κατεύθυνση τής Ιταλικής πολιτικής πρός τήν Ελλάδα ούτε ώς άλλαγή στή
στάση μας άπέναντι στή σημερινή έλληνική κυβέρνηση» (αυτόθι, σ. 62-63 άρ. 91* σέ άπόδοση
άπό τό Ιταλικό κείμενο). Ή συνάντηση Μ.-Άλεξανδρή έγινε στις 23.6.1923, στις 4 τό άπό-
γευμα, καί κράτησε δύο ώρες. Ή συζήτηση υπήρξε πολύ έγκάρδια* τό περιεχόμενό της κάλυ­
ψε οικονομικά ζητήματα, καθώς καί τήν άποκατάσταση τών διπλωματικών σχέσεων. Καμιά
άναφορά δέν έγινε στό Δωδεκανησιακό. Ό Άλεξανδρής, άφού έξέφρασε τις εύχαριστίες του
στόν Contarini (τήν 2 4 .6.1923) γιά τις προσπάθειες πού κατέβαλε στήν δργάνωση τής συ-
ναντήσεώς του μέ τόν Μ ., έπέστρεψε τό βράδυ τής ίδιας ήμέρας στήν Αθήνα (αυτόθι, σ. 63
άρ. 92, 9 3 ). Σ τις 25.6.1923 ό Μ ., ώς προυθυπουργός καί ύπουργός τών έξωτερικών, έσπευδε
νά ένημερώσει τόν De Facendis στήν Αθήνα ότι είχε δεχθεί τόν Άλεξανδρή, ύστερα άπό έ-
πίμονες πιέσεις καί οτι κατηγορηματικά άρνήθηκε νά συζητήσει μέ τόν 'Έλληνα ύπουργό τό
Δωδεκανησιακό. Τό ξηρό κοινό άνακοινο^θέν τού πρακτορείου Stefani τής Ρώμης κακώς έ-
πεδίωξε νά τό έκμεταλλευθεΐ ό Άλεξανδρής γιά έσωτερική [στήν Ελλάδα] «κατανάλωση»
(αυτόθι, σ. 64-65 άρ. 94, 9 5 ). Οί μαρτυρίες αύτές άποδεικνύουν λανθασμένη τή διαβεβαίο^ση
τού Δαφνή οτι ό Άλεξανδρής πήγε στή Ρώμη ύστερα άπό πρόσκληση τού Μ.
1. I D o c u m e n ti D ip lo m a tici Ita lia n i, settima serie: 1922-1935, τ. 4 (15 maggio
1 925-6 febbraio 1 9 2 7 ), Roma 1962 ,σ . 179-180 άρ. 251 (ό ’Ιταλός πρέσβυς στήν Αθήνα
Giuseppe Brambilla πρός Μ ., Αθήνα 2 2 .2 .1 9 2 6 ), σ. 183-184 άρ. 258 (ό Brambilla πρός
Μ ., Αθήνα 27.2. 1926) καί σημ. 3 τής σ. 184.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 28-1943) 3

κικοΰ πολέμου1. Καί ή έλληνοϊταλική διττής σύμβαση εμπορίας, ναυτιλίας καί

άλιείας, πού υπογράφτηκε στις 2 4 .1 1 .1 92612, έμεινε γράμμα κενό3. Το έπόμε-
νο έτος, τον Τούλιο τού 1927, ή παρουσία στην αιώνια πόλη δύο Ελλήνω ν ύ-
πουργών (στην τότε κυβέρνηση συνεργασίας), των οικονομικών Γεουργίου Κ α -
φαντάρη καί των εξωτερικών Άνδρέα Μιχαλακόπουλου, προκάλεσε εύμενές
κλίμα για γόνιμη έλληνοιταλική συνεργασία, στην οποία όμως δεν δόθηκε συνέ­
χεια4. Ό Μιχαλακόπουλος μάλιστα θά συναντήσει τον Μ. καί άργότερα, την
2 2 .1 2 .1 9 2 7 , στη Ρώ μη5, καί την 4 .4 .1 9 2 8 στο Μιλάνο6. Οί έπαφές αύτές δεν
οδήγησαν σε κάποια συμφωνία, γιατί ό Έ λληνας υπουργός τών εξωτερικών
έβλεπε μέ πολύ σκεπτικισμό τον προτεινόμενο άπό τη φασιστική Τταλία έλ-
ληνο-ιταλο-τουρκικό συνασπισμό7.
Οί επιφυλάξεις θά παραμερισθοΰν μέ τή θριαμβευτική έπανεμφάνιση τού
Ελευθερίου Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή τή ς Ελλάδας. Κ ατά τον προε­
κλογικό λόγο του στη Θεσσαλονίκη την Κυριακή 2 2 Τουλίου 1 9 2 8 άνύψωνε
τή φιλία μέ την Ιτα λ ία στο ίδιο έπίπεδο μέ την παραδοσιακή φιλία προς τή
Γαλλία καί τή Μεγάλη Βρετανία.
Ό Βενιζέλος έξεφώνησε τόν λόγο του στις 10 τό πρωί της Κυριακής άπό τόν έξώστη
τού «Μεντιτεράνεαν». Τό άπόσπασμα πού άναφέρεται στην ’Ιταλία έχει ώς έξης: «Χαιρετίζω
μετ’ ιδιαιτέρας χαράς την υπό τών προκατόχων Κυβερνήσεων έπιτευχθεϊσαν βελτίωσιν τών
σχέσεών μας καί, δύναμαι νά εΐπω, προσέγγισιν πρός την γείτονα μεγάλην Μεσογειακήν Δύ-
ναμιν. Τάς πρός αύτήν σχέσεις μας έπιθυμούμεν έξ Ισου στενάς καί ειλικρινείς όσον και πρός
τάς δύο Δυτικάς Δυνάμεις, μέ τάς οποίας πατροπαράδοτος είναι ή φιλία μας. Καί την είλι-

1. Δάφνης, ο.π., τ. 1, σ. 333. Πρβλ. καί James Barros, B ritain , G reece a n d th e

P olitics o f Sanctions'. E th io p ia , 1935-1936, London-New Jersey 1982, σ. 5, όπου καί ή
μαρτυρία άνώτατου άξιωματούχου του Palazzo Chigi [τής έδρας τότε τού ιταλικού ύπουρ-
γείου έξωτερικών], οτι αύτάτά χρόνια ή ’Αθήνα είχε έξαλείψει άπό τό λεξιλόγιό της τή λέξη
Δωδεκάνησος στις πολιτικές συζητήσεις της μέ τή Ρώμη.
2. Έ φ ημερις της Κνβερνήσεως, τεύχος Α ', άρ. φύλλου 87, 17 Μαίου 1927, σ. 593-
616: Νόμος 3374. «Περί κυρώσειος τής μεταξύ Ελλάδος καί ’Ιταλίας ύπογραφείσης έν Ρ ώ ­
μη τή 24 Νοεμβρίου 1926 συμβάσεως εμπορίας καί ναυτιλίας ώς καί τής ταυτοχρόνως ύπο­
γραφείσης συμβάσεως περί άλιείας». Τή σύμβαση ύπέγραψεν άπό έλληνικής πλευράς ό Ν.
Μαυρουδής, πρεσβευτής στή Ρώμη, καί ό Ν. Ξυδάκης, διευθυντής τών πολιτικών υποθέσεων
στο υπουργείο έξωτερικών’ άπό ιταλικής ό Μουσολίνι, ώς υπουργός τών έξωτερικών.
3. Πρβλ. Κωνσταντίνου Δ . Σβολοπούλου, *Η ελληνική εξω τερική πολιτική μ ετ ά τήν
συνθήκην τής Λο/ζάννης. Ή κρίσιμος καμπή. Ιο ύ λ ιο ς - Δ εκέμβριος 1928, Θεσσαλονίκη
1977, σ. 33-34.
4. Δαφνής, 6.π., τ. 1, σ. 357, τ. 2, σ. 51.
5. Σβολόπουλος, ο.π., σ. 34-35.
6. Γιά τις δύο συναντήσεις τού Μιχαλακόπουλου μέ τόν Μ. βλ. τά δημοσιεύματα τού
ξένου Τύπου συγκεντρωμένα στό *Α ρχείο του * Υπουργείου 'Εξω τερικώ ν τ ή ς 'Ελλάδας-Κ ζν-
τρική 'Υπηρεσία 1928. A /10 / I. Στό Μιλάνο, ώς γνωστόν, ή συνάντηση ήταν τριμερής
(Μ., Μιχαλακόπουλος, Ρουσδή Τεφίκ βέης: ύπ. έξωτερικών τής Τουρκίας).
7. Δαφνής, ο.π ., τ. 2, σ. 51. - Σβολόπουλος, ο.π ., σ. 37-40.
* Ζαχαρίας Τσιρπανλής

κρίνειαν τών σχέσεουν τούτων θά είμεθα ευτυχείς νά κα θιερώ σομ ε καί διά της υπογραφής
συμφώνου, τό όποιον χωρίς νά στρέφεται έναντίον ούδενός θ’ άποτελέση τήν έδραίαν βάσιν
της στερεώσεως των φιλικών τούτων σχέσεων καί των ευτυχώς όσημέραι άναπτυσσομένων
έμπορικών συναλλαγών μεταξύ τών δύο Χωρών»1.

1. Το ξενοδοχείο «Μ εντιτεράνεαν» τής Θεασα?>ονίκηζ

[Κάρτ-ποστάλ του μεσοπολέμου.
’Έ κδοση Γ . Λυκίδη. ’Ανήκει στη
συλλογή του κ. Κ . Κοψιδά]

Ό νέος αύτός προσανατολισμός της ελληνικής εξω τερικής πολιτικής θά ο­

λοκληρωθεί άμέσω ς μετά τη λαμπρή νίκη του κόμματος τών Φιλελευθέρων
στις έκλογές τή ς 19 Αύγούστου 1 9 28. Τήν 2 3 Σεπτεμβρίου 1 9 2 8 ό Βενιζέ-
λος ύπέγραψε στή Ρ ώ μ η μέ τόν Μ . τό πενταετούς ισχύος έλληνοϊταλικό σύμφω­
νο «φιλίας, συνδιαλλαγής καί δικαστικού διακανονισμού»*2. Δεν είναι εδώ κα­

ί . Έ φ η μ . «Μακεδονία» της 23.7.1928, σ. 1 (όπου δημοσιεύεται ό λόγος τού Βενιζέλου)*

6λο τό φύλλο αυτό είναι άφιερωμένο στις εκδηλώσεις υπέρ του Βενιζέλου, μέ άρκετές φωτο­
γραφίες, στή Θεσσαλονίκη. Στό φ. της 24.7.1928, σ. 4, άναφέρονται εύμενη σχόλια γιά τό
παραπάνου άπόσπασμα από τόν άνταποκριτή στην ’Αθήνα της έφ. «Τζιορνάλε ντ’ Ίτάλια».
2. Έ φ η μ ερΙζ τής Κ υβεονήσεω ζ, τεύχος Λ ', άρ. φ. 172, 11 Μαίου 1929, σ. 1591-1597:
Νόμος 4147. «Περί κυρουσεους του μεταξύ Ελλάδος καί ’Ιταλίας ύπογραφέντος έν Ρώμη τήν
23 Σεπτεμβρίου 1928 Συμφιύνου περί φιλίας καί ειρηνικής διευθετήσεως τών διαφορών». Ή
συνθήκη άπαρτιζόταν άπό 28 άρθρα. Τό κείιχενό της βλ. καί στά Δ ιπλω μ ατικά έγγραφα. 'Η
Ιταλακή έπ ίθεσιζ κ α τ ά τής 'Ελ?Λδοζ. ('Ελληνική λευκή βίβ?.οζ 1940), Άθήναι 1940, σ. 7-8
(παραλείπονται τά άρθρα G-25 πού ρύθμιζαν τά της διαδικασίας τής συνδιαλλαγής καί τού
δικαστικού διακανονισμού). Ταυτόσημη έπανέκδοση βλ. στόν τόμο: Σ αράντα χρόνια αργότε­
ρα, Αθήνα 1980, σ. 15-17. Πρόσθεσε τήν πρόποση τού Μ. κατά τή διάρκεια τού γεύματος
πρός τιμήν τού Έ . Βενιζέλου τήν 24.9.1928, μετά τήν υπογραφή της συμφωνίας στή Ρώμη:
B en ito M ussolini, S c r it ti e D iscorsi, τ. 6 : D al 1927 a l 1928, Milano 1934, σ. 247-248.
Μορφωτική παρουσία της Ιτα λία ς στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 5

τάλληλος ό χώρος γιά νά παρακολουθήσομε τις συνέπειες του συμφώνου αύτου

στη βαλκανική καί εύρωπαϊκή πολιτική του Βενιζέλου. Οι λεπτομέρειες είναι
γνωστές άπό τήν ύπάρχουσα βιβλιογραφία1.
Επισημαίνω μόνο τό γεγονός ότι ή συμφωνία του 1 9 2 8 δέν ήταν δυνατό
νά δώσει λύση στο Δίυδεκανησιακό Ζήτημα. Πλατωνικές καί παραπλανητικές
υπήρξαν οί διαβεβαιώσεις του Μ. προς τόν Βενιζέλο, ότι ή ’Ιταλία δέν επ ι­
διώκει τήν άλλοίωση τού φυλετικού χαρακτήρα τού πληθυσμού της Δω δεκα-
νήσου καί ότι δέν έχει έποικιστικούς σκοπούς2. Είναι γνωστή ή υποδειγματική
οργάνωση καθαρά ιταλικών χωριών μέ έποίκους ’ Ιταλούς στή Ρόδο, τήν Κ ώ ,
τή Λέρο, σέ περιοχές εκβιαστικά άπαλλοτριωμένες εις βάρος τών Δωδεκανη-
σίων άγροτών3. Οί άλύτρωτοι Δωδεκανήσιοι, καί αύτοί πού έμειναν στά νη­
σιά τους καί οί 1 5.000 περίπου (κατά τόν Βενιζέλο)4, πού είχαν καταφύγει πρό­
σφυγες στο έλεύθερο ελληνικό κράτος, είχαν άνοίξει τήν αίμορραγοΰσα πληγή
τών έλληνοϊταλικών σχέσεων5. *II συστηματική έπίσημη - κρατική - προσπά­
θεια γιά τήν ομαλή έξέλιξη τών σχέσεων αύτών θά συνοδεύεται πάντα από

1. Π.χ. Παναγιώτης Ν. Πιπινέλης, 'Ιστορία της εξω τερικής πολιτικής τή ς'Ε λλάδος
1923-1941, Άθήναι 1948, σ. 31-37. - Δάφνης, δ.π., τ. 2, σ. 50-57. - Σβολόπουλος, δ.π ., σ.
45-63.
2. Βλ. τό μνημόνιο του Βενιζέλου άπό τή συζήτησή του μέ τόν Μ. στις 24.9.1928: Σβο­
λόπουλος, δ.π., σ. 62. Σέ παρεμφερές μνημόνιο του Μ., μέ ήμερομηνία όμως 23.9.1928, δέν
γίνεται καμιά μνεία γιά τό Δωδεκανησιακό: I D o cu m en li D ip lo m a lic i Ita lia n i, settim a
serie: 1922-1935, τ. 6 (1 gennaio-23 settem bre 1 928), R om a 1967, σ. 590-591 άρ. 679.
Ό Μ. κατέληγε μέ τις έξης ένδιαφέρουσες διαπιστώσεις: « Ό Βενιζέλος είναι ένας άνδρας
προικισμένος μέ ζωτική άκόμη ένέργεια. Ή σκέψη του καθαρή, οί χειρονομίες του ζωντανές.
*0 πανελληνισμός του έχει πιά δύσει. Ό ίδιος είπε ότι γιά 50 χρόνια τουλάχιστο ό πληθυσμός
της Ελλάδας μπορεί νά ζήσει μέσα στά σημερινά σύνορά του». Σύμφωνα μέ άλλες πηγές, κα­
τά τή διάρκεια έπίσημου γεύματος στη Ρώμη πρός τιμήν του Βενιζέλου, ό Μ. έπίτηδες δέν
άπηύθυνε τόν λόγο στόν φιλοξενούμενό του, γιά νά τόν μειώσει, ένώ έπί πολύ συζητούσε μέ
τούς σερβιτόρους: Denis Mack Sm ith, M ussolini, traduzione Giovanni F errara degli U -
berti, Milano 1981, σ. 197.
3. Βλ. τόν τόμο: Δω δεκάνησος . Α' Γενική περιγραφή. (Έ κ δ . υπουργείου άνοικοδομή-
σεως), Άθήναι 1947, σ. 94-97, 2 9 6 -2 9 7 .- X . I. Παπαχριστοδούλου, Ι σ τ ο ρ ία τής Ρόδον,
’Αθήνα 1972, σ. 554-555.
4. Σβολόπουλος, δ.π., σ. 62. Κατά τόν ’Ιωάννη Μεταξά, στά 1939, οί Δωδεκανήσιοι
τής Αθήνας καί τού Πειραιά έφταναν τις 10.000: Σ αράντα χρόνια όργότερα, σ. 44. Κατά τις
έκτιμήσεις όμως τού ’Ιταλού έπιτετραμμένου στήν ’Αθήνα De Facendis οί Δωδεκανήσιοι στις
δυό παραπάνο) πόλεις πλησίαζαν τις 35.000 τό 1925* βλ. I D o cu m en ti D ip lo m a lic i I t a ­
liani, settim a serie: 1922-1935, τ. 4 (15 maggio 1925-6 febbraio 1 927), R om a 1962,
σ. 149 άρ. 199. Θά άξιζε νά γίνει είδική μελέτη γιά τούς Δωδεκανησίους πρόσφυγες πού έγ-
κατέλειψαν τά νησιά τους έπί ίταλοκρατίας.
5. Βλ. τήν τεκμηριωμένη έκθεση τών γεγονότων στοΰ Barros, B ritain , G reece an d the
P olitics o f S an ction s, σ. 1-24. Βλ. έπίσηςτίς ένδιαφέρουσες προσωπικές - καί δημοσιογρα­
φικές - μαρτυρίες τού Δωδεκανήσιου (άπό τήν Κ ώ ) διπλωματικού ύπαλλήλου στήν έλληνική
6 Ζαχαρίας Τσιρπανλ'ής

την πικρία, τά βασανιστήρια, τά μαρτύρια, τις φυλακίσεις καί τις εξορίες των
Δωδεκανησίων άπο το 1 9 2 8 καί έπειτα. 'Η ελληνική έξο^τερική πολιτική θά
άγνοήσει, μέ άρκετές τύψεις, τίς οίμωγές των άλυτρώτο)ν μπροστά στο γενι­
κότερο συμφέρον τή ς χώρας πού έπέβαλλε τή φιλική συνεργασία μέ τή νέα
έντυπωσιακή μεσογειακή δύναμη, τήν ’Ιταλία1.
Τ ο κείμενο της συμφωνίας τού 1 9 2 8 χάραζε τά πολιτικά πλαίσια, μέσα στά
όποια θά έκινεΐτο ή άμοιβαία ουδετερότητα μά καί ή π ολ ιτ ικο - δ ιπλω μ ατ ική άλ-
ληλοϋποστήριξη των δύο συμβαλλομένων μερώ ν ή ισχύς του οριζόταν γιά πέν­
τ ε χρόνια, «άπο τή ς ημερομηνίας τή ς άνταλλαγής των επικυρώσεων», τά ό­
ποια θά άνανεώνονταν γιά άλλα τόσα, εφόσον δεν θά υπήρχε καταγγελία έ'ξι
μήνες πριν άπο τήν παρέλευση τή ς σχετικής προθεσμίας2. Πράγματι επί μία
δεκαετία θά ίοχύσει ή συμφωνία αυτή, όχι όμο^ς χωρίς συναισθηματικούς
καί διπλοηχατικούς κραδασμούς «έκατέρο^θεν». Ό Βινιζέλος, πιστός στή
στροφή τού 1 9 2 8 , δεν θά παραλείψει στήν πολιτική διαθήκη του, πού θά συν-
τά ξει μετά τό άποτυχημένο φιλοβενιζελικό κίνημα τής 1 .3 .1 9 3 5 , νά συστήσει
στον ελληνικό λαό τή διατήρηση τής ιταλικής φιλίας3. Τήν ίδια χρονιά, στις
2 5 Ιουνίου, υπογράφονται στή Ρούμη «εμπορική συμφωνία μεταξύ ’Ιταλίας
καί Ε λ λ ά δ ο ς» καί «συμφωνία διακανονισμού των πληρωμών μεταξύ Ελλάδος
καί ’Ιταλίας εμπορικών άνταλλαγών», οί όποιες θά ισχύουν ώς τήν 3 1 .1 2 .
1 9 3 5 4.

πρεσβεία της Ρώμης άπό τό 1929 ώς τό 1969 ( !) ’Ιωάννη Ε . Γκίκα, *Ο Μουσολίνι και ή 'Ελ­
λάδα, Αθήνα 1982, σ. 137-143. Πρβλ. και τήν ειδική μελέτη του Εμμανουήλ Μ. Μελά, « Ό
Βενιζέλος καί τά Δωδεκάνησα. Μικρή συμβολή στήν ιστορία της ίταλοκρατίας βασισμένη σέ
άνέκδοτα έγγραφα», Δ ω δεκανη σιακά Χ ρονικά 6 (1 9 7 9 ) 334-341.
1. Πρβλ. B arros, ο.π ., σ. 6 .- Γκίκας, δ.π., σ. 137-138 (όπου τό κείμενο της δηλώσεως
τού Βενιζέλου). Τήν ίδια πολιτική κράτησε ό Βενιζέλος καί άπέναντι στήν Κύπρο, δηλ. οί
Κύπριοι θά έπρεπε νά ρυθμίσουν τίς σχέσεις τους μέ τή Μεγάλη Βρετανία* βλ. Σβολόπουλος,
δ .π ., σ. 9 6-97. Ή Κύπρος βέβαια δέν άντιμετουπιζε τότε πρόβλημα αφελληνισμού όπως ή
Δωδεκάνησος.
2. Κατά τό άρθρο 28 της συνθήκης: Έ φ η μ ερ ις τής Κυβερνήαεως, τεύχος Α\ άο. φ. 172,
11.5 .1 9 2 9 , σ. 1597, νόμος 4147. Ό νόμος ψηφίσθηκε στή Βουλή τήν 4.5.1929, τήν 10.5. έ-
θεωρήθη καί τήν 11.5. δημοσιεύθηκε. Ή άνταλλαγή των έπικυρώσεων πρέπει νά έγινε στή
Ρώ μη τόν Σεπτέμβριο τού 1929 (βλ. άμέσως παρακάτω σ. 8 ).
3. Πρβλ. Δάφνης, δ.π ., τ. 2, σ. 471. Βλ. επίσης Em anuele Grazzi, I I p rin cip io d ella
fin e . ( V im p re s a d i G re c ia ), R om a 1945, σ. 23 ( =Έμμανουέλε Γκράτσι, 'Η αρχή του
τέλους. 'Η επιχείρηση κ α τ ά τής *Ελλάδος, μετάφρ. Χρυσώ Γκίκα, ’Αθήνα 1980, σ. 27).
4. Β λ. τά κείμενα των δύο συμφωνιών (στά γαλλικά καί έλληνικά) στήν ’Εφημερίδα τής
Κ υβερνήσεω ς της 21.8.1935, τεύχος πρώτον, άρ. φ. 366, σ. 1739-1742. "Ας προστεθεί έδώ
ότι τόν προηγούμενο χρόνο, τόν Νοέμβριο τού 1934, είχε έπισκεφθεί τή Ρώμη ό δήμαρχος
’Αθηναίων Κωνσταντίνος Κοτζιάς, ό όποιος καί έξεφράσθη μέ ένθουσιασμό γιά τόν Μ. (βλ.
σχετικόν ύποφάκελο μέ τίτλο: V iaggio d el s in d a c o d i A ten e a w . C ostan tin o C o tz ia sin
I ta lia , όπου συγκεντρωμένα καί άποκόμματα άπό Ιταλικές έφημερίδες της έποχής: A rch iv io
Μορφωτική παρουσία τής Ιτα λία ς στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 7

Τον ’Οκτώβριο ωστόσο θά ξεσπάσει ό ίταλοαιθιοπικός πόλεμος (2 .1 0 .1 9 3 5

-5 .5 .1 9 3 6 )1* ή κατάφωρη άδικία τ η ς ’Ιταλίας κατά της Αιθιοπίας θά υποχρεώσει
τά κράτη-μέλη της Κοινωνίας των ’Εθνών νά επιβάλουν κυρώσεις εις βάρος
της Ρώμης, οί όποιες θά περιορισθοΰν κυρίως στον οικονομικό τομέα, χωρίς
βέβαια κανένα ούσιαστικό άποτέλεσμα. Ή Αιθιοπία θά προσαρτηθεϊ στο Ρ ω ­
μαϊκό Imperium καί οί κυρώσεις θά πάψουν νά ισχύουν έξ ολοκλήρου τον ’Ι ­
ούλιο τού 19362. *Η προσυπογραφή των κυρώσεων καί έκ μέρους της Ε λ λ ά ­
δας προκάλεσε έντονες πιέσεις καί άντιδράσεις τής Ρ ώ μ ης προς τήν ’Αθήνα. Οί
σχέσ:ις άνάμεσα στις δύο χώρες χαρακτηρίστηκαν, κατά παραστατικό τρόπο,
άπό τον Sir Sydney Waterlow, Βρετανό πρεσβευτή στην ’Αθήνα, ώ ς ((σχέ­
σ η ς λύκου (’Ιταλίας) - προβάτου (Ε λ λ ά δ α ς)» 3.
'Ωστόσο λίγους μήνες άργότερα, στις 7 .1 1 .1 9 3 6 , υπογράφτηκε στή Ρώ μη
έλληνοϊταλική σύμβαση άνταλλαγής (πού άναφερόταν στή σύσταση γενικού
τραπεζικού κλήριγκ, μέ ειδικές διατάξεις περί άνοίγματος πιστώσεω ν ή προ-

C en trale d e llo S t a to - Ministero della Cultura Popolare: b. 347, Prop. 1/ 30/ 17). Χ α ­
ρακτηριστική είναι καί ή είδηση πού διαβάζει κανείς στην έφημερίδα τής Θεσσαλονίκης « Ή
’Απογευματινή» τής 13.11.1934, σ.4: *Ε ξαιρετικοί τιμαι των* Ιταλώ ν πρόζ τον δήμαρχον των
Α θηναίων (άπό Ρώμη 12.11.34). Στδ φ. της 15.11.1934 δημοσιεύεται (στή σελ. 1) άρθρο
του Κ. Κοτζιά: *// συντεχνιακή Βουλή τής *Ιταλ ίας (έστάλη άπό τή Ρώμη τήν 1 0 .11.34).
[Περιγραφή φιλοφασιστική* ό Κοτζιάς, ο μόνος ξένος πού παρέστη στήν πανηγυρική τελετή
των έγκαινίων τής συντεχνιακής Βουλής]. "Οταν ό Κοτζιάς θέλησε νά κοινοποιήσει τις θετι­
κές εντυπώσεις του άπό τή Ρώμη, σέ μια ομιλία του στό Ιταλικό ’Ινστιτούτο ’Αθηνών, τόν
’Ιανουάριο του 1935, οί αντιδράσεις τού άθηναϊκοΰ κοινού καί των Δωδεκανησίων τής πρω­
τεύουσας υπήρξαν εντονότατες* βλ. τό έντυπο ύλικό συγκεντρωμένο στό *Α ρχείο τ ον Υ π ο υ ρ ­
γείου των *Εξοιτε ρικών τήζ 'Ελλάδας - Κεντρική Υπηρεσία: Α' Πολιτική, 1 9 3 5 -Π ερ ί Τύ­
που (Δο>δεκάνησα). Πρβλ. τις μαρτυρίες των διπλωματών στοΰ Barros, δ.π., σ. 14 (χωρίς
νά άναφέρεται τό όνομα τού Κοτζιά). ’Επίσης τό 1935 έχομε τήν έπίσκεψη στήν ’Ιταλία, ύ­
στερα άπό πρόσκληση τών ’Ιταλών βετεράνων πολεμιστών, τού στρατηγού Γεωργίου Κονδύ-
λη, υπουργού πολέμου στήν εύθραυστη κυβέρνηση τού Παναγ. Τσαλδάρη* ό Κονδύλης είχε
δύο εγκάρδιες συναντήσεις μέ τόν Μ., στις 9 καί 11 ’Ιουλίου 1935: Barros, δ.π., σ. 24-28.
Βλ. έπίσης A rch iv io C en trale dcllo S ta to - ο.π., fasc. Prop. 1/30/12.
1. Γιά τόν πόλεμο αύτόν, καθώς καί γιά τήν παρουσία τών ’Ιταλών στήν Αιθιοπία, βλ.
τή μεγάλη ιστορική σύνθεση τού Angelo Del Boca, Gli Ila lia n i in A frica O ricn tale. L a
con qu ista dell* Im p ero, R om a - Bari 1979, σσ. 784, καί L a c a d u la dell* Im p ero, R o ­
ma - Bari 1982, σσ. 618. Βλ. έπίσης Denis Mack Sm ith, L e g u erre d el D u ce, R o m a -
Bari 1976, σ. 79-108. Γιά τις έμμεσες μάλλον έπιπτώσεις στά έλληνικά πράγματα άπό τόν
πόλεμο αύτόν βλ. Δημήτρης Κ ιτσίκης,'Ελλάς καί ξένοι, 1919-1967. *Α πό τα αρχ εία τον έλ-
ληνικοϋ υπουργείου έξοηερικώ ν, Άθήναι 1977, σ. 119-142 (στοιχεία μονομερή).
2. Σ.Θ. Λάσκαρις, Διπλωματική ιστορία τήζ συγχρόνου Ευρώ πης (1 9 1 4 -1 9 3 9 ), Θεσ­
σαλονίκη 1954, σ. 267-269* J .- B . Duroselle, H isto ire d ip lo m a tiq u e d e 1919 a nos jo u r s ,
7e edition, Paris 1978, σ. 186-191. Πρβλ. καί A. I. Κοραντής, Δ ιπλω ματική ιστορία τήζ
Ευρώπης (1919-1955), τ. 2 (1934-1939), Θεσσαλονίκη 1971, σ. 127-155.
3. Barros, ο.π., σ. 128-132. Βλ. έπίσης John Koliopoulos, «Anglo-Greek relations
during the Abyssinian Crisis of 1935-1936», B a lk a n S tu d ies 15(1974)99-106.
 8 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

καταβολών κ .ά .). *Η εφαρμογή τη ς θά άρχιζε την 16 του ίδιου μήνα καί Θά

ίσχυε ώ ς τά τέλη του 1 9 3 7 1.
Π ηγή, πάλι, άνησυχίας καί καχυποψίας υπήρξε ή άπδ καιρό σχεδιαζόμε­
νη καί τελική προσάρτηση τή ς ’Αλβανίας (7 -8 ’Απριλίου 1 9 3 9 ) στο ιταλικό
στέμμα12. Ή Ε λ λ ά δ α βρέθηκε άμέσως νά έχει κοινά σύνορα με την άναγεν-
νημένη έπεκτα τική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, σε μιά στιγμή πού δεν διέθετε κα­
νένα άπολύτως διπλωματικό στήριγμα. *Η παροχή υποσχέσεων τήν 1 3 .4.1939
γιά τήν εδαφική άκεραιότητα τής Ε λλά δ α ς εκ μέρους τού 'Άγγλου καί του
Γάλλου πρωθυπουργού3 οχι μόνο δεν άπέφερε ούσιώδη βοήθεια, άλλά οξυνε π ε­
ρισσότερο τήν ιταλική φρασεολογία, τή στιγμή μάλιστα πού ό ίδιος ό Μ. είχε
δηλώ σει, τήν 1 0 .4 .1 9 3 9 , ότι θά έσέβετο τά ελληνικά σύνορα4.
"Α ς σ η μ ειω θεί όμως ότι ό Έ λλη ν α ς δικτάτορας ’Ιωάννης Μ εταξάς είχε
προχω ρήσει σε καθαρά άντιιταλικές θέσεις, όταν ήδη τον Φεβρουάριο τού 1937
ε ίχ ε υπογράψει τή στρατιωτική σύμβαση μέ τούς Βαλκάνιους εταίρους του, σύμ-
φο^να μέ τήν όποια ή Γιουγκοσλαβία μπορούσε νά χρησιμοποιήσει τή Θεσσα­
λονίκη ώς λιμάνι πολεμικού άνεφοδιασμού σε περίπτωση συρράξεώς της μέ τήν
’ Ιταλία. 'Η άδιαφορία καί ή άρνηση τού Μ έταξα νά ανανεώσει τό έλληνοϊταλι-
κό σύμφωνο τού 1 9 2 8 ήταν κάτι γιά τό όποιο τον κατηγορούσαν οί παραγκω­
νισμένοι τ ό τ ε 'Έ λληνες πολιτικοί άρχηγοί5.
Κ ά τω άπό τό βάρος των παραπάνω καταστάσεων άπεβιβάζετο στον Π ει­
ραιά, τήν 19 ’Απριλίου 1 9 3 9 , ό τελευταίος, πριν άπό τον έλληνοϊταλικό πόλεμο,
πρεσβευτής τή ς ’ Ιταλίας E m an u e le G razzi6. 'Ό π ω ς προκύπτει άπό τά άπο-
μνημονεύματά του, κατέβαλε άπεγνωσμένες, ειλικρινείς, προσπάθειες γιά τή δι­
άσωση τής φθίνουσας έλληνοϊταλικής φιλίας καί συνεργασίας. Τό σύμφωνο τού
1 9 2 8 έληγε τήν 3 0 .9 .1 9 3 9 . Μ ετά άπό σύντονες ενέργειες καί τού G razzi καί
τού Μ εταξα κατάφεραν τά δύο μέρη νά περισώσουν τά προσχήματα, μέ τήν άν-
ταλλαγή άνώδυνων καί άχρωμων διακοινώσεων (τού Μ εταξα πρός τόν πρέ-

1. Βλ. τή σχετική είδησεογραφία στήν έφημ. « Ή Απογευματινή» (Θεσ/νίκης) της

13.11.1936, σ. 4.*
2. M ack S m ith , L e g u erre, σ. 201-212. Βλ. έπίσης ένδιαφέρουσες λεπτομέρειες στοΰ
R enzo De F elice, M u ssolin i il D u ce. I I . L o S ta t o to ta lita rio 1936-1940, Torino 1981,
σ .5 0 2 -5 0 4 , 5 8 2 -5 8 4 , 607-610, καθώς καί στό πρόσφατο άρθρο του Bernd J . Fischer, « Ita ­
lian P olicy in A lbania, 1894-1943», B a lk a n S tu d ies 26 (1985) 101-112.
3. Βλ. τά κυριότερα άποσπάσματα των σχετικών δηλώσεων στόν τόμο: Σ αράντα χρόνια
αργ ότερα, σ. 34-36 άρ. 31, 32, 33. Βλ. καί Σ . Λάσκαρις, ο.π ., σ. 294-295. - Γιάννης Κολιό-
πουλος, ΠαλινόρΟοιση - δικ τα το ρ ία - πόλεμος 1935-1941 . ‘Ο βρετανικός παράγοντας στήν
'Ε λλάδα, Αθήνα 1985, σ. 160-162.
4. Βλ. σχετικά κείμενα στά: Σ α ρ άν τα χρόνια αργότερα, σ. 32-33 άρ. 27, 28, σ. 39-41
άρ. 41.
5. Δάφνης, δ.π ., τ, 2, σ. 472-474.
6. G razzi, /Ζp r in c ip io d e lla fin e, σ. 26 (= Γ κρ ά τσι, δ.π ., σ. 31).
Μορφωτική παρουσία τής ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (19 2 8 -1 9 4 3 )

σβυ και άντίστροφα), πού έφεραν χρονολογία 3 0 .9 .1 9 3 9 , άλλα δημοσι:ύθηκαν

μόλις την 3 .1 1 .1 9 3 9 στον ελληνικό καί ιταλικό Τύπο. Καί οι δύο πλευρές δή­
λωναν ότι έμπνέονταν άπό τό πνεύμα τού συμφώνου τού 1 9 2 8 , δεν άνελάμ-
βαναν όμως καμιά ούσιαστική δέσμευση, ενώ προσέβλεπαν σέ ένα καλύτερο
μέλλον για πιο συγκεκριμένη μορφή των άμοιβαίων υποχρεώσεων1. Είναι βέ­
βαιο σήμερα ότι ό Μεταξάς, υστέρα άπό υπόδειξη τής κυβερνήσεως τού Λονδίνου,
δεν δέχθηκε νά δεσμευθεί μέ μια ιταλική συμφωνία μή έπιθέσεω ς, υποχωρώντας
εύκολα, χωρίς άνταλλάγματα, στή θέληση τής Βρετανικής αύτοκρατορίας12.
Αύτά υπήρξαν τά σημαντικότερα, νομίζω, στοιχεία, πού διεμόρφωσαν τό
γενικό περίγραμμα των πολιτικών καί διπλωματικών επαφών Ε λλά δα ς καί ’Ι ­
ταλίας κατά τον μεσοπόλεμο3. Καί άλλες όψεις τών σχέσεων τών δύο χωρών θά
μπορούσαν νά άναπτυχθοΰν4. Θά ξέφευγα όμως άρκετά άπό τό κύριο θέμα μου.

Μέθοδος της μελέτης

Οί παραπάνω επισημάνσεις θά στελεχώσουν τά έπί μέρους προβλήματα

τού βασικού κορμού τής μελέτης. Λ ύτες βοηθούν πρώτα πρώτα στή δικαιολόγη-
ση τής μιας άπό τις δυο άκραίες χρονολογίες, τού 1 9 2 8 , έτους τού γνωστού συμ­
φώνου. Τό δεύτερο χρονολογικό σκέλος, πού δηλώνει καί τήν περικλειόμενη υπό
εξέταση περίοδο, τό 1943, προσδιορίστηκε άπό τις άκόλουθες σκέψεις: Παρά
τις μεγάλες διαφορές ως προς τήν άσκηση τής μορφωτικής προπαγάνδας στήν
κατεχόμενη Ελλάδα άπό τούς Ιτα λ ο ύ ς (έκτος άπό τούς Γερμανούς), κρίθηκε
άπαραίτητη ή χρονική προέκταση στή διερεύνηση τών προβλημάτων καί κατά τή

1. Τά κείμενα στά: Σ αράντα χρόνια αργότερα, σ. 60-63 άρ. 55. Βλ. καί Grazzi, δ.π.,
σ. 73-80 (=Γκράτσι, δ.π., σ. 8 4-93). Πρβλ. καί τό σχόλιο τού Ciano (έγγραφή της 19.9.
1939) σχετικά μέ τις διακοινώσεις Μεταξά - Grazzi* τις έβλεπε ώς άντίδραση πρός τή Γαλ­
λία καί τ ή ν ’Αγγλία: Galeazzo Ciano, D iario 1937-1943, a cura di Renzo De Felice,
Milano 1980, σ. 349.
2. Ή υπόθεση τού Λάσκαρι, δ.π., σ. 295, γιά τήν υπόδειξη της Βρετανίας, τεκμηριώνε­
ται χάρη στήν έρευνα στά άγγλικά αρχεία τού I. Κολιόπουλου, Παλινόρθο)ση - δικτατορία-
πόλεμος, σ. 161-169.
3. Άπέφυγα έσκεμμένα νά άναφερθώ λεπτομερώς στά χρόνια 1919-1924, γιατί ή ρευ­
στότητα στήν έλληνική έξωτερική πολιτική (συνθήκη Σεβρών, μικρασιατική καταστροφή,
άνοικτό τό δωδεκανησιακό ζήτημα, συνθήκη Λωζάννης)θά μέ οδηγούσε σέ έκτενείς συσχετι­
σμούς πού Οά μέ έφερναν μακριά άπό τά χρονικά όρια 1928-1943. Έ π ειτα , μετά τό 1924 ά-
ποκρυσταλλώνεται τό έδαφικό περίγραμμα τής Ελλάδας καί μέ τήν έπανεμφάνιση του Βενι-
ζέλου τό 1928 άρχίζει νά μορφοποιεΐται ή έξωτερική πολιτική της χώρας.
4. ’Αξίζει νά σημειωθεί ή διαπίστωση τού Κιτσίκη, 'Ελλάζ κ αι ξένοι, σ. 121, οτι μετά
τό 1924 «ή ίταλοφιλία είχε γίνει της μόδας στήν Ελλάδα, καί στά δύο στρατόπεδα, τό βενι-
ζελικό καί τό άντιβενιζελικό». Πολλοί άναζητοΰσαν τόν Έλληνα Μουσολίνι. ‘Η συλλογική
αύτή νοοτροπία υπήρξε ίσως ένας παράγοντας πού διεμόρφωσε τό κατάλληλο κλίμα γιά τή
μεταξική δικτατορία.
Ιο Ζαχαρίας Τσιρπανλής

διετία, άπό τά τέλη *Απριλίου 1 9 4 1 , μετά τή συνθηκολόγηση των ελληνικών δυ­

νάμεων ’Αλβανίας, ώ ς την 2 5 .7 .1 9 4 3 , πού άπομακρύνεται άπό την εξουσία ό Μ .,
ή καλύτερα ο5ς την 3 /8 Σεπτεμβρίου 1 9 4 3 , όταν ό διάδοχος του Μ ., 6 P ietro
B a d o g lio , υπογράφει τήν άνακωχή μέ τούς Άγγλοαμερικάνους. Έ τ σ ι έξασφα-
λίζετα ι έποπτικότερα, έστ<» καί άν παρουσιάζει άποσπασματικο χαρακτήρα, ή
περίοδος τή ς δεκαετίας τού ’3 0 μέ τή μοιραία, συγγενική άλλω στ: ο>ς προς το
άντικείμενό μας, άπόφυση μέσα στά πρώτα χρόνια τής Κατοχής.
Τ ίθετα ι βέβαια άμέσω ς το έρώτημα άν ή προπαγάνδα πού προηγήθηκε, α­
νάμεσα στούς διανοούμενους ή στήν εύρύτερη κοινή γνώμη, άπέφερε καρπούς,
γλυκούς ή καί ξινούς, στον ((καλλιεργητή» κατά τον πόλεμο καί τήν Κατοχή.
Πρόκειται για ένα πρόβλημα μέ πολλές π τυχές πού δύσκολα μπορεί κανείς νά
τό σ τα θ μ ίσ :ι. Θά τό θίξω ωστόσο έκ εΐ πού τά στοιχεία μέ βοηθούν.
Κ αί τώ ρα γιατί ή ειδική άναφορά στή Θεσσαλονίκη; ’Αναμφισβήτητα ή
παρούσα μελέτη άποτελεΐ μέρος γενικής συνθέσεως, πού θά καλύπτει όλο τόν
ελληνικό χώρο ώ ς προς τήν πολιτιστική επιρροή καί προπαγάνδα τής Ι τ α λ ί­
ας κατά τό διάστημα 1 9 2 8 -1 9 4 3 . Κ αί ή σύνθεση αυτή πάλι, μέ τή σύμπραξη
καί άλλων ερευνητών, θά πρέπει νά ένταχθεΐ σε μεγάλο κεφάλαιο άναφερόμενο

2. ’Ά π οψ η της Θ εσσαλονίκης, κατά τοι» μ εσοπόλεμο, άπο τον Λ ευκό Π ύργο

[Κάρτ-ποστάλ παραγωγής Φωτο-Λυκίδη Θεσσαλονίκης.

*Από τή συλλογή του κ. Κ . Κοψιδα]
Μορφωτική παρουσία της ‘Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) it

στις ξένες μορφωτικές προπαγανδιστικές δραστηριότητες1. Έ προτίμηση για

τη Θεσσαλονίκη επιβλήθηκε άπό τη διάθεση νά σηματοδοτήσω τά μέσα λει­
τουργίας καί τις ιδιαιτερότητες μιας ξένης μορφωτικής έπιδράσεως στην έλλη-
νική περιφέρεια ή επαρχία, μέσα σέ μικρότερο, άπό 6,τι στην πρωτεύουσα, ά-
στικό ή ημιαστικό περιβάλλον. Σ έ μια τέτοια περίπτωση ή «διάχυση» των ιδεών
είναι πιο περιορισμένη, 6 άνθρώπινος κύκλος πιο στενός, ή άπήχηση πιο « χ ει­
ροπιαστή». 'Η Θεσσαλονίκη τού μεσοπολέμου, μέ τό πλούσιο σέ ποικιλία δη-
μογραφικό παρελθόν της, πού διαβεβαιώνει τή συγκατοίκηση Ελλήνω ν, Ε ­
βραίων, ‘Αρμενίων2, Ευρωπαίων - ιδίως ‘Ιταλών3, ανάμεσα στους οποίους καί ση-

1. Βλ. π.χ. για τή μορφωτική παρουσία τής Γαλλίας στή Θεσσαλονίκη την έργασία
του ’Ιωάννη Α. Σκούρτ/j, «Γαλλικά σχολεία τής Θεσσαλονίκης καί της περιφέρειάς της μετά
τό 1912», στον τόμο: 'Η Θεσσαλονίκη μ ετά τό 1912. Σ υμπόσιο (Θ εσσαλονίκη, 1-3 Ν οεμ­
βρίου 1985). Π ρακτικά, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 341-361.
2. Ειδικά γιά τους ’Αρμενίους της Θεσσαλονίκης βλ. την πρόσφατη μελέτ/) των Ιω ά ν ­
νη Κ. Χασιιότη - Γκιούλα Κασαπιάν, « Ή αρμένική παροικία τής Θεσσαλονίκης. 'Ίδρυση,
όργάνιοση, ιδεολογία καί κοινωνική ενσωμάτωση», στόν τόμο: *7/ Θεσσαλονίκη μ ετά τό
1912. Συμπόσιο ( Θεσσαλονίκη, 1-3 Νοεμβρίου 1985). Π ρακτικά, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 257-
284 (κατά τό 1929 οι ’Αρμένιοι υπολογίζονται σέ 6.500: σ. 260-261* πρβλ. καί έπόμ. σημ.).
3. Γιά νά μήν άνατρέξίο παλαιότερα, περιορίζομαι νά μνημονεύσω τό εμπορικό ένδιαφέ-
ρον (έκτος των Γάλλων) των Ιταλικών κρατών τού 18ου αί. γιά τή Θεσσαλονίκη (Βενετών,
Ναπολιτάνων, Γενοβέζων, Αιβορνέζων) καί τις συνακόλουθες έγκαταστάσεις τους, πού συνο­
δεύονται καί μέ τήν'ίδρυση τού καθολικού ναού (τό 1743)· βλ. Ν. G. Svoronos, L e c o m ­
m erce d e S alo n iq u e au X V IH e siecle, Paris 1956, σ. 169-177* Y v e s-Je a n Dum on, «Τό
μητρώον βαπτίσεων τής καθολικής εκκλησίας Θεσσαλονίκης (1702-1727)», Μ ακεδονικά 11
(1971) 38-68* Χαράλ. Κ. Παπαστάθης, « Ή Οεμελίωσις τού πρώτου καθολικού ναού τής
Θεσσαλονίκης», Μ ακεδονικά 14(1974) 395-397. Κατά τά τέλη τού 19ου αί. στή Θεσσαλο­
νίκη ζοΰν 1.500 ’Ιταλοί: Ά πόστ. Ε . Βακαλόπουλος, 'Ιστορία τής Θεσσαλονίκης. 316 π .Χ .-
1983, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 328. Κατά τήν άπογραφή της 28.4.1913, άπό τούς 157.889 κα­
τοίκους της Θεσσαλονίκης, οί 39.956 ήταν "Ελληνες, οι 61.439 ’Ισραηλίτες, οί 45.867 ’Οθω­
μανοί, οί 6.263 Βούλγαροι καί οί 4.364 ξένοι (χωρίς νά προσδιορίζεται ή έθνικότητά τους):
Βασίλης Δημητριάδης, « Ό πληθυσμός της Θεσσαλονίκης καί ή έλληνική κοινότητά της κα­
τά τό 1913», Μ ακεδονικά 23(1983) 96. Κατά τόν μεσοπόλεμο (άπογραφή τού 1928) οί Θεσ-
σαλονικεΐς (μέ τούς κοντινούς συνοικισμούς) έφτασαν τούς 244.680, άπό τούς όποιους 65.000
’Ισραηλίτες καί 6.000 ’Αρμένιοι: Γ .Χ . Γαβριηλίδης, Μ έγας 'Οδηγός Θεσσαλονίκης και περι-
γώρν)ν 1932-1933, Θεσσαλονίκη (1933), σ. 35,69. [Τόν σπάνιο αυτόν οδηγό μου τόν έδωσε
νά τόν συμβουλευθώ ό κ. Τόλης Καζαντζής, τόν όποιο ευχαριστώ καί άπό έδώ]. Κατά τήν έ-
πίσημη έκδοση τού Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας - Γενική Στατιστική Υπηρεσία τής Ε λ ­
λάδος, Σ τατιστικά αποτελέσματα τής απογραφής τον πλ.ηΟυσμοϋ τής 'Ελλάδος της 15-16
Μ αίου 1928, τ. 4: Τόπος γεννήσεως - θρησκεία καί γλώ σσα - ' Υπηκοότης, εν Άθήναις
1935, σ. 421, οί ’Ιταλοί υπήκοοι στόν Δήμο Θεσσαλονίκης άνέρχονταν σέ 1.307 (652 άρ-
ρενες καί 655 θήλεις), τρίτοι, άπό άριθμητική άποψη, άνάμεσα στους ξένους υπηκόους (πρώ­
τοι οί Γιουγκοσλάβοι μέ 2.654 καί δεύτεροι οί Τούρκοι μέ 1.709 ψυχές). Ή Ιταλική εγκυ­
κλοπαίδεια άναφέρει οτι ή άνθηρή παροικία τω ν ’Ιταλών στή Θεσσαλονίκη άριθμοΰσε 1.500
άτομα: λήμμα Salonicco στήν E n c iclo p ed ia Ita lia n a , τ, 3 0 (1 9 3 6 ), σ, 554.
12 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

μαντικές φυσιογνωμίες1, προσφέρεται στην ερευνά μας καλύτερα άπό οποιαδή­

ποτε άλλη επαρχιακή πόλη. Τ ά υπάρχοντα έξ άλλου στοιχεία άπό τις ιταλικές
πηγές πιστοποιούν τή σπουδαιότητα, για τούς ’Ιταλούς τουλάχιστο, πού είχε
ή παρουσία τους στη Θεσσαλονίκη, άμέσους μετά την ’Αθήνα. Φυσικά, στις οι­
κ είες θέσεις, θά γίνουν οί άναγκαΐες συγκρίσεις μέ την ’Αθήνα ή καί μέ άλλες
πόλεις (όπ ω ς την Πάτρα, Κέρκυρα, ’ Ιωάννινα, Χανιά - 'Ηράκλειο, Σ άμο), όπου
συναντήσαμε κάποια τεκμήρια μορφωτικής ιταλικής επιρροής.

3. Μ τιοβίβαση *Ιταλώ ν στρατιω τώ ν στη Θεσσαλονίκη (1 9 1 6 )

[Κάρτ-ποστάλ τής εποχής.
* Α νή κει στήν κ. Ζορζέττα Poselli-Λίγδα]

Τ ό άνέκδοτο υλικό πού έχω στη διάθεσή μου προέρχεται, ύστερα άπό έ -
ρευνές μου, άπό τά Κεντρικά Κρατικά ’Α ρχεία τή ς ’Ιταλίας: Archivio Cen-
trale dello Stato τή ς Ρ ώ μ η ς (στο εξή ς: ACS), άπό τό τμήμα Ministero della
Cultura Popolare (στο εξή ς: MCP) οί ογκώδεις φάκελοι (buste) ύπ’ άρ. 3 4 6 ,
3 4 7 , 3 4 8 , 3 4 9 , 3 5 0 , μέ την ένδειξη Grecia. "Ας σημειω θεί οτι τό «'Υπουργείο
τή ς Λ αϊκής Παιδείας» συστάθηκε την 27 Μαιου 1 9 3 7 , επάνω στον κορμό τού
προϋπάρχοντος υπουργείου «Τύπου καί Προπαγάνδας»12. Σκοπός καί τού πα-

1. Βλ. π.χ. Βασίλης Σ . Κολώνας - Λένα Γ . ΠαπαματΟαιάκη, * 0 αρχιτέκτονας V ita-

lia n o P o s e lli. Τό έργο τον στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1980. ’Αναμφι­
σβήτητα ή παρουσία στήν πόλη, έκτος άπό τούς Άγγλογάλλους, καί Ιταλώ ν στρατιωτών
(άπό τό 1 9 1 6 ), κατά τόν α παγκ. πόλεμο (πρβλ. είκ. άρ. 3, 4 ,5 ), θά τόνωσε τήν ύπάρχου-
σα ιταλική παροικία.
2. Τά έγγραφα πού περιέχονται στούς πέντε αύτούς φακέλους καλύπτουν κυρίως τά
έτη 1934-1 943. Είναι διάχυτα καί στούς πέντε, χωρίς αύστηρή χρονολογική σειρά.
Μορφωτική παρουσία τής 'Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 28-1943) 13

λαιού καί του νέου ήταν ή διαμόρφωση τής «μαζικής κουλτούρας» μέσα άπό
την κατευθυνόμενη πληροφόρηση (ή, όπως Οά λέγαμε σήμερα, άποπληροφόρη-
σ η ), ώ στε νά διευρυνθεΐ καί νά καταστεί πιο δραστική ή πολιτικοποίηση τού λα­
ού, νά σβήσουν οί αντίθετες φωνές καί νά ελεγχθούν όλες οί κοινωνικές ομάδες.
Μέ τό υπουργείο τού 1937, τού οποίου τό προσωπικό αύξήθηκε τέσσερεις φο­
ρές περισσότερο άπό εκείνο τού προγενέστερου, επιδιωκόταν ή άμεση παρακο­
λούθηση όλων των μαζικών πολιτιστικών δραστηριοτήτων, άκόμη καί τών πιο
«μικρών» (όπως τών θεατρικών καί μουσικών έκδηλώσεων), κ α ί'ή παροχέτευ­
σή τους μέσα στα αυστηρά πλαίσια τής «ολοκληρωτικής» προοπτικής τού φα­
σιστικού Κράτους1.4

4. ’Ιταλοί στρατιώ τεζ μέ τί) σημαία τονζ παρελαύνουν στη Θεσσαλονίκη (Έ γ ν α τ ία όδόζ)
περνο'ίντας κάτω από την αψίδα τον Γαλεοίου (1 9 1 6 )
[ ’Έγχρω μη κάρτ-ποστάλ ιταλικής παραγω­
γής. Ά π ό τή συλλογή τού κ. Κ . Κοψιδα]
‘Υπενθυμίζεται ακόμη ότι τό μουσολινικό καθεστώς στηρίχθηκε σχεδόν ά-
ποκλειστικά στην προπαγάνδα τού έντυπου λόγου καί τών όπτικοακουστικών
μέσων, στην επιδέξια ηθοποιία τού μεγάλου αρχηγού καί στην προβολή του ως
υπεράνθρωπου, στις γιγαντιαΐες σκηνογραφίες καί στις ωκεάνιες συγκεντροό-
σεις, στή διαστρέβλωση τών οικονομικών, στατιστικών καί κοινωνικών δεδο­
μένο»;, στον προσεταιρισμο τών δημοσιογράφων, τών διανοουμένων καί γενικά
τού επιστημονικού κόσμου2. ’Ά λ λ ω σ τε ό ’ίδιος 6 Μ. καλλιεργούσε, οχι χωρίς

1. Βλ. Renzo L)e Felice, ο.π., σ. 109-110, όπου καί ή βιβλιογραφία.

2. iMack Sm ith, M ussolini , σ. 9, 146-177 (θαυμάσια τεκμηριωμένες σελίδες), 210.
Βλ. έπίσης την ένδιαφέρουσα έκδοση του Anthony Rhodes, P r o p a g a n d a . T h e A rt o f P e r ­
su asion : W orld W ar II, τ. 1, New York-London 1983, σ. 65-104.
14 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

αποτέλεσμα, τήν ιδέα ότι είναι άΟάνατος!1 Βασικός στόχος του, πού τον π έτυ­
χ ε ώ ς ένα σημείο, ήταν ή ψυχαγωγική - μορφωτική οργάνωση, μέ κομματική
εκμετάλλευση, τού έλεύθερου χρόνου των εργαζομένων (το περίφημο « Ό ορ ο-
la v o ro » ), μέσα, από τήν οποία άποσπούσε το «consenso», τή συμβατική συ­
ναίνεση, των μαζών στο πρόγραμμά του12.
Οί παραπάνω διευκρινίσεις είναι άπαραίτητ.ς, νομίζω, για τήν κατανόη­
ση των έγγράφο>ν πού συντάχτηκαν στο ιταλικό υπουργείο Τύπου και Προπα­
γάνδας ή Λαϊκής Παιδείας καί είχαν άποδέκτη τις διπλού μ ατικές υπηρεσίες τής
Ιτ α λ ία ς στό έξω τερικό, άνάμεσα στις οποίες καί το γενικό προξενείο τής Θ εσ­
σαλονίκης.

1 0 Α οα ΐ J t n o ' A rrive# d e · Itallcm » · P etit* di R « v *k e o t lee tuather» m a rin a o u v re n t le d&!ila

Auqruet ΐ θ * 1 0 1 β · Α π ΐ τ υ of tb e I t a l i a n · - P etit* di R e v tk e and tl*o m a rin e iu tille re open th e m a r c h

5. Π αρέλαση Ιτ α λ ώ ν ναυτών στη Θεσσαλονίκη (Λ ϋγ. 1916)

[ ’ Από τή συλλογή τού κ. Κωστη Κοψιδά]

Χρησιμοποίησα έξ άλλου μερικούς φακέλους τού αρχείου του υπουργείου

'Ε ξωτερικών τής rΕ λ λ άδας · μόνο όμως γιά έμμεσα, θέματα. Ένδιαφέρθηκα ε­
πίσης για μαρτυρίες τή ς «προφορικής ιστορίας». ’ Ιταλοί καί Έ λ λ η ν ες πού γνώ­
ρισαν πρόσωπα, καί καταστάσεις τήε μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης μού έδω ­
σαν πρόθυμα άξιόλογες πληροφορίες. Συμβουλεύθηκα άκόμη έγγραφα τού Πρω­
τοδικείου Θεσσαλονίκης χάρη στή μεσολάβησή τού καθηγητή κ. Γεωργίου Νάκου.
Ό λ α αύτά τά σημειώνω γιά νά δηλώσο> ότι ή έρευνά μου έπεδίιοξε τήν πλη­
ρότητα. Κάθε άλλο όμως παρά πλήρης υπήρξε. Οί δυσκολίες πού συχνά άντι-

1. Renzo De F elice, δ.π., σ. 12.

2. Βλ. τό ένδιαφέρον βιβλίο της V ictoria de Grazia, C on sen so e cultura d i m assa
nelV I t a lia f a s c i s t a . L * o rg a n iz z a z io n e d el D o p o la v o ro , R om a-B ari 1981.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 15

μετώπισα στήν περιγραφή ένδς προσώπου - άφήνω τδ γενικδ πρόβλημα των ενδό­
μυχων διαθέσεων του άτόμου ή της διαμορφώσεως τη ς συλλογικής νοοτρο­
πίας -, στόν προσδιορισμό ένδς χώρου, στην ταυτότητα ένδς κτιρίου, μέ έπ ει­
σαν, μαζί μέ ποικίλες άλλες λεπτομέρειες, ότι ή ιστορική εικόνα τη ς Θεσσαλο­
νίκης του μεσοπολέμου άπαιτεί πολλή δουλειά άπδ ειδικούς ιστορικούς.

Εύχαριστίες

Λεν θά ήθελα νά χάσω την εύκαιρίανάεύχαριστήσω καί άπδ εδώ θερμά ό­

σους μέ βοήθησαν στην έρευνα. Καί αύτοί είναι: οι εύγενείς υπάλληλοι του Archivio
Centrale dello Stato (Roma)· o Dott. Vincenzo Pellegrini τού Archivio Sto-
rico - Diplomatico τού ιταλικού ύπουργείου Ε ξω τερ ικ ώ ν * ή κ. Δόμνα Β ισ β ί-
ζη - Δοντά, διευθύντρια τού άρχείου τού έλληνικού ύπουργείου Ε ξω τερ ικ ώ ν * δ
καθηγητής στή Νομική Σχολή τού Παν/μίου Θεσσαλονίκης κ. Γεώ ρ γιος Ν ά-
κος* ό γνωστός ζωγράφος καί διδάσκαλος τή ς ιταλικής γλώ σσας καί φιλολογί­
ας στδ Παν/μιο Θεσσαλονίκης κ. Κάρολος Τ σίζεκ* οί λογοτέχνες κκ. Ντίνος
Χριστιανόπουλος καί Τόλης Καζαντζής* ό ποιητής κ. Τ άκης Βαρβιτσιώ της* ό
πρόεδρος τής Έ ν ώ σ εω ς Συντακτών Η μ ερ η σ ίω ν Ε φ ημ ερίδω ν Μακεδονίας -
Θράκης καί γενικός γραμματέας τή ς Ε τα ιρ εία ς Μακεδονικών Σπουδών κ . Χ ρ ί­
στος Λαμπρινός* δ γενικός πρόξενος τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη κ. France­
sco Mannucci* δ δημοσιογράφος κ. Μανόλης Κανδυλάκης* ή κ . Ζ ορζέττα Ρ ο -
selli - Λίγδα* ή κ. Angelina Poselli* δ κ. ’Αθανάσιος Ματσούκης* δ άρχιτέκτο-
νας κ. Βασίλης Ιίολώνας* δ διευθυντής τή ς Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης Θ εσ ­
σαλονίκης κ. Δημήτριος Δημητρίου καί ή κ. Σ τέλλα Χριστοδούλου* δ φιλόλο­
γος κ. Ά λμ π έρ τος Νάρ τής ’ Ισραήλιτικής κοινότητας Θεσ/νίκης* ή κ . Μίνα
Παπάζογλου τή ς Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσ/νίκης* δ εύγενέστατος κ. Κ ω -
στής Κοψιδάς, δ δποίος έθεσε στή διάθεσή μου πλουσιότατη συλλογή ταχυδρο­
μικών δελταρίων τή ς Θεσσαλονίκης.

Οί ένότητες στις δποίες χω ρίστηκε ή μελέτη είναι οί άκόλουθες: 1) Ό

έντυπος λόγος (σ. 1 5 -5 1 ) . 2 ) Ό όπτικοακουστικός λόγος(σ. 5 2 - 6 0 ) . 3 ) Π ολι­
τιστικές οργανώσεις καί σχολική δραστηριότητα (σ. 6 1 - 1 1 2 ) .

1. Ο ΕΝΤΥΠΟΣ ΛΟΓΟΣ

’Ιταλικές εφημερίδες και βιβλία στή Θεσσαλονίκη

’Ενδιαφέρουσες πληροφορίες πού άποκαλύπτουν τδ πρόβλημα τή ς διακι-

νήσεως ιταλικών εφημερίδων και βιβλίων στή Θεσσαλονίκη συναντούμε σέ ε ­
κτενή έκθεση πού άπηύθυνε δ γενικός ’Ιταλός πρόξενος τής πόλεω ς M ario C a rli,
μέ ήμερομηνία 6 Δεκεμβρίου 1 9 3 4 , πρδς τδν ύφυπουργδ Τύπου καί Προπαγάν-
16 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

δας Galeazzo Ciano, τον γνωστό γαμβρό του Μ ., μ ετέπ ειτα ύπουργδ των Ε ­
ξω τερικώ ν (απδ το 1 9 3 6 )Χ. Τ ά στοιχεία πού προσφέρει το διπλωματικό αύτο
έγγραφο δεν άντανακλούν διαπιστώσεις τής στιγμής, άλλα καταστάσεις πού έ-
χουν διαμορφωθεί ήδη άπό πολύ καιρό. ’Α ξίζει να τις έξετάσομε, για να πλη­
σιάσομε κάπω ς τον τόπο καί τούς άνθρώπους τής έπο/ής.
Ό λόγος πρώ τα για τις ιταλικές εφημερίδες. Ά π ο αύτές, ημερήσιες καί
μή, δέν πουλιούνται πάνω άπο 4 0 , το πολύ 5 0 , φύλλα συνολικά. 'Η σύγκριση
μ έ τις ημερήσιες γαλλικές εφημερίδες είναι συντριπτική: πουλιούνται πάνω άπο
3 0 0 φύλλα τήν ήμέρα. Πού οφείλεται ή διαφορετική αυτή προτίμηση τών Θ εσ-
σαλονικέων; Σ τ ις παρακάτω τρ εις αιτίες, κατά τήν κρίση τού προξένου: α) Σ τη
διαφορά τής τιμής* δηλ. ή γαλλική εφημερίδα στοιχίζει 25 centimes τού γαλλ.
φράγκου= 1 ,7 5 δρχ., ένώ ή ιταλική πουλιέται προς 3 0 centesimi τής ίταλ. λί­
ρας == 2 ,7 0 δρχ. Έ τ σ ι ή γαλλική έρχεται άμέσως άμέσως πιο φτηνή άπο τήν
ιταλική - στον τόπο παραγωγής12 - κατά 1 σχεδόν δραχμή, όσο άκριβώς στοι­
χ ίζει ή ήμερήσια ελληνική έφημερίδα3. β) Σ τή διαφορά τών ταχυδρομικών ε­
ξόδων. Ή ’Ιταλία, αν καί άποδέχθηκε, δέν έφαρμόζει τή σύμβαση τής Σ τοκ­
χόλμης4· οφείλει λοιπόν νά πληρώνει στις ταχυδρομικές άποστολές της τό πλή­
ρες τιμολόγιο. ’Α κόμη, ή υπεραξία τού ιταλικού νομίσματος επιφέρει στή συ­
ναλλαγή μέ τή δραχμή μιά προσαύξηση πού δέν σταματά στο 5 0 % μά φτάνει
ώ ς τό 1 0 0 % . Τ ό ποσοστό αύτό άνεβαίνει πιο πολύ εξ αίτιας τού μικρού άριθ-
μοΰ τών είσαγομένων εφημερίδων καί τής υποχρεωτικής καταβολής τού mini­
mum τού ταχυδρομικού τέλους. Π .χ . ένα πακέτο 2 κιλών μέ 100 φύλλα εφημε­
ρίδων άπο τή Γαλλία κοστίζει σέ γραμματόσημα 6 γαλλ. φράγκα ή 4 2 δρχ., πού
ίσοδυναμούν προς 0 ,4 2 δρχ. γιά κάθε φύλλο* άπο τήν ’Ιταλία όμως τό ίδιο πακέτο
μέ 5 0 φύλλα άπα ιτεΐ τό minimum γραμματόσημα άξίας 12 ίταλ. λιρών ή 108
δρχ. Α ύτές άντιστοιχοΰν σέ 2 ,1 6 δρχ. γιά καθένα άπο τά 50 φύλλα. ’Α ποτέ­
λεσμα, μία γαλλική έφημερίδα πουλιέται στη Θεσσαλονίκη 3 δρχ. καί άφήνει
στον μεσάζοντα κέρδος τουλάχιστο 2 0 % . ’Α ντίθετα, ή ιταλική έφημερίδα που­
λιέται 6 δρχ. καί άφήνει κέρδος τό πολύ 15 % 5, γ ) Στήν καθυστερημένη άφιξη

1. /1CVS-MCP: b . 347, ύποφάκ. Prop. 1/30/18. *Η έκθεση καλύπτει έξι δακτυλογρα­

φημένες σελίδες. Γράφτηκε μέ πρωτοβουλία τού ίδιου του προξένου. Δέν τού είχε ζητηθεί
άπό τήν κεντρική υπηρεσία στή Ρώμη.
2. ’Ό χ ι βέβαια στή Θεσσαλονίκη. Βλ. επεξηγήσεις άμέσως πιο κάτω.
3. 'Η τιμή γιά δλες τις εφημερίδες αύξήθηκε 100% , άπό τή μιά μέρα στήν άλλη, τήν
1.9.1936* έγινε 2 δρχ. Βλ. τήν έφημ. «Μακεδονία» τής 31.8.1936, σ. 1, οπού κύριο άρθρο μέ
τίτλο : <Η δίδραχμ οζ «Μ ακεδονία» («ή αύξησις συμφώνως πρός τον εσχάτως θεσπισθέντα
νόμον»).
4. Τ ής 28.8.1934. ΓΙρβλ. παρακάτω τήν άπάντηση τού A .G .I.L .
5. Ά π ό διαφημιστική άγγελία ένός βιβλιοπωλείου τής Θεσ/νίκης, τον Μάρτιο τού
1933, πληροφορούμεθα, ένδείκτικά βέβαια, γιά τις πωλούμενες ξένες έφημερίδες ή περιοδικά
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 17

των ιταλικών ημερησίων εφημερίδων στη Θεσσαλονίκη. Κ άτι τέτοιο, κατά τον
πρόξενο, είναι άπίστευτο, σέ σύγκριση μέ τή Γαλλία, άφοΰ ή Ε λ λ ά δ α βρίσκε­
ται πιο κοντά στην ’Ιταλία καί ή έπικοινωνία από στεριά, άέρα καί θάλασσα δεν
παρουσιάζει δυσκολίες. Ή καθυστέρηση οφείλεται στον τρόπο άποστολής, πού
γίνεται μέ ενα άμφίβολο σύστημα άνταποκρίσεων τραίνων καί πλοίων. Καμιά
φορά ή εφημερίδα φτάνει αύθημερόν, όταν στα λεί αεροπορικώς. Γενικά, άρκε-
τές έλβετικές καί γαλλικές εφημερίδες διαβιβάζονται στή Θεσσαλονίκη σέ λιγό­
τερο άπό τρεις μέρες, ενώ οί ιταλικές (καί εκείνες τών συνδρομητών μ έσω έμ -
πορικών τραίνων) χρειάζονται, αν όχι 4 , τουλάχιστο 3 μέρες. ’Έ τ σ ι οί άναγνώ-
στες, άκόμη καί οί πιο άφοσιωμένοι προς τά ιταλικά πράγματα καί την Ιτα ­
λική γλώσσα, προτιμούν τελικά τις ξένες έφημερίδες πού είναι καί πιο φρέσκες
καί πιο φτηνές.
Γιά τήν άπόσβεση τών μειονεκτημάτων αύτών, ό ’Ιταλός πρόξενος συνοψί­
ζει τις σκέψεις του στά άκόλουθα τέσσερα σημ εία: α) Νά ζη τη θ εί άπό τις διευ­
θύνσεις τών ιταλικών έφημερίδων, τών πιο διαδεδομένων στήν Ε λ λ ά δ α , όπω ς
είναι οί: II P opolo d* Ita lia, Corriere della S era, L a Stam pa, G azzetta del
P opoloy II Messaggero, II Giornale d* Italia 1, νά έλαττώσουν τήν τιμή π ω λ ή -

καί τις τιμές τους. Παραθέτω τό περιεχόμενο τής διαφημίσεως, χωρίς σχόλια:
Βιβλιοπωλεΐον Δδος Ρ . Σιμσή [βλ. πιο κάτω, σ. 29 σημ, 4 ]
19 καί 25 Τσιμισκή
Τιμαί εύθυναί διά νά γίνη δυνατή ή εις μεγάλην κλίμακα πώλησις τών ξένων φύλλων.
Πρός παραλαβήν:
Le Matin δΡΧ· 3
Le Journal » 3
L’Excelsior » 3
Le Petit Parisien » 3,50
Le Temps » 3
L’Echo de Paris » 3
L ’Ami du Peuple » 3
Le Peuple » 3
Mon Programme (Radio) » 5,50
Journal de la Femme » 9
Eve » 6,50
Candide » 8
Gringoire » 8
Marius » 5
Gazzetta del Popolo » 5
Radio Corriere » 5
(έφημ. « Ή ’Απογευματινή» τής 24.3.1933, σ. 2)
1. Γιά τις έφημερίδες αυτές τής φασιστικής περιόδου, καθώς καί γιά άλλες, γιά τό «τρά­
βηγμα» καί τή διακίνησή τους, γιά τά μέτρα λογοκρισίας, τόν έλεγχο τών δημοσιογράφων βλ.
τό συλλογικό έργο τών Nicola Tranfaglia - Paolo Murialdi - Massimo Lcgnani, L a S t a m ­
p a ila lia n a n elV eta fa sc is ta , Roma-Bari 1980. Νά σημειωθεί ότι ή έφημ. «II Popolo
18 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

σε<υς, άκόμη καί γιά λόγους προπαγανδιστικούς, λαμβάνοντας υπόψη καί την
υποτίμηση τής δραχμής, β) Μέσα άπό όλες τις κρατικές υπηρεσίες, μέ κυριό-
τερο μοχλό το ύφυπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, νά εύαισθητοποιηθοΰν
οί χιλιάδες γνώ στες τής ιταλικής ('Έ λληνες, Ε β ρ α ίο ι, Τούρκοι καί άλλων εθνο­
τή τω ν ) πού έμαθαν τή γλο>σσα στά ιταλικά σχολεία, ώ σ τε νά διαβάζουν ιτα­
λικά, σάν ένα είδος καθημερινής τροφής, καί νά έμπνέονται άπό τον πολιτισμό
τή ς Ί τ α λ ί α ς ( !). γ ) Μ ήπω ς θά ήταν καιρός πιά νά ένταχθεΐ καί ή Τταλία στην
ταχυδρομική σύμβαση τή ς Στοκχόλμης, χάρη στην όποια θά κέρδιζε γύρο στο
ένα εκατομμύριο λίρες τον χρόνο άπό τά έξοδα άποστολής εφημερίδων καί βι­
βλίων. δ) Νά υποδειχθεί στις εφημερίδες νά προσέλθουν σέ κάποια συμφωνία
μέ την άεροπορική έταιρεία ((Ala Littoria», έτσι πού έναντι διαφημίσεων νά
γίνεται ή μεταφορά τους δωρεάν ώς τή Θεσσαλονίκη καί άπό εδώ έπειτα νά δια­
νέμονται στήν υπόλοιπη Ε λ λ ά δ α . Ή εφημερίδα ((La Stampa» τού Torino έ­
χ ει συνάψει μιά τέτοια συμφωνία, καί μέ τήν ελληνική ταχυδρομική υπηρεσία
((Aero-espresso» πετυχαίνει τή διανομή τής εφημερίδας στήν ’Αθήνα μέ τιμή
3 ,5 0 δρχ. τό φύλλο.
Οί παραπάνω αιτίες γιά τή δύσκολη διακίνηση τών εφημερίδων ισχύουν
λίγο πολύ καί γιά τό ιταλικό β ιβ λ ίο . "Η τιμή του στήν Ε λλά δ α καταντά άπα-
γορευτική. 'Έ ν α βιβλίο άξίας 12 ίτ. λ. στήν ’Ιταλία κοστίζει στήν Ε λλά δ α 130
-1 5 0 δρχ. Έ π ε ι τ α , τό ύψος τών ταχυδρομικών εξόδων άποτρέπει κάθε καλή δι­
άθεση τών βιβλιοπωλών. 'Έ ν α ς τόμος γιά νά έλθει άπό τήν ’Ιταλία στοιχίζει 2
ίτ. λ. "Αν δέν πουληθεί, γιά νά στα λεί πίσω χρειάζεται άλλες 2 ίτ. λ. Κανένας
βιβλιοπώλης τή ς Θεσσαλονίκης, καί σέ όποιοδήποτε άλλο μέρος, δέν θά διακιν­
δυνεύσει νά χάσει 4 ίτ. λ ., δηλ. 37 δρχ-, γί-ά νά πουλήσει ένα βιβλίο 10 -1 2 ίτ. λ.
Είναι οδυνηρή ή διαπίστωση ότι τό ιταλικό βιβλίο δέν έχει ζήτηση στήν Ε λ λ ά ­
δα ούτε στις χώ ρες τή ς Ε γ γ ύ ς ’Ανατολής· σπάνια θά τό άναζητήσει κανείς, καί
αυτός θά είναι ένας περαστικός ταξιδιώ της.
Τ ί προτείνει ό ’Ιταλός πρόξενος ειδικά γιά τήν πόλη τής Θεσσαλονίκης;
Π ιστεύει π ώ ς ή κατάσταση θά καλυτερέψει άν επιτευχθούν οί παρακάτω στό­
χοι: α) Νά ύποχρεωθοΰν οί έκδοτες νά μειώσουν τήν τιμή τών βιβλίων πού προ­
ορίζονται κυρίως γιά άτομική χρήση καί εύχαρίστηση. β) Νά μήν καθυστερήσει
ή ένταξη στή σύμβαση τή ς Στοκχόλμης γιά νά έπέλθει μείωση κατά 5 0 % στά
τέλη άποστολής. Κ ά τι τέτοιο κρίνεται επιτακτικό, γιατί, κατά τον πρόξενο πάν­
τα , «ή ’Ιταλία άπό ένα μικρό κράτος μέ πενιχρή βιβλιοεκδοτική παραγωγή μ ε-

dTtalia» είναι τό ήμιεπίσημο όργανο τού φασιστικού κόμματος, υπό τή διεύθυνση τού ά-
δελφου του Benito, του Arnaldo Mussolini (ώς τό 1931, οπότε πεθαίνει) καί τού γιοΰ του
V ito (άπό τό 1932 ώς τό 1 9 4 3 ). Ή έφημερίδα δέν είχε μεγάλη κυκλοφορία* άφηνε σημαντι­
κό παθητικό: Mack Smith, M ussolini, σ. 209. Δυστυχώς μάς λείπει παρόμοια μελέτη γιά
τις έλληνικές έφημερίδες (έστω της Θεσσαλονίκης) τού μεσοπολέμου ή τών χρόνων της μετα-
ξικής δικτατορίας.
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 19

ταμορφώθηκε σέ μεγάλο παραγωγικό καί έξαγωγικό έθνος* ένα χρόνο μάλιστα

πιο πριν, είχε εξαγγελθεί τό ‘ αύτοκρατορικό πέταγμα του ιταλικού βιβλίου ά-
νά τον κόσμο’, άλλα έπειτα δεν έγινε τίποτε εκτός από εκείνη την ταπ-ινή
καί μίζερη οργάνωση, της οποίας ό άναγραμματισμένος τίτλος δεν υποδηλώ­
νει την παραμικρή σημασία άκόμη καί στους βιβλιοπώλες». Κ αί έννοεί τό
Γενικό Ιτα λ ικ ό Πρακτορείο Βιβλίου (A .G .I.L . = Agcnzia Generate Italia-
na del Libro, για τό οποίο βλ. αμέσω ς παρακάτω ), γ ) ‘Ό λ α τά κρατικά όργα­
να της ’Ιταλίας στο εξω τερικό (καί οχι μόνο τά Προξενεία ή τά Γενικά Προ­
ξενεία, μά καί οί διπλωματικές άποστολές καί οί Π ρ εσβ είες) νά δώσουν ισχυ­
ρότατη ώθηση στην άνάγνωση του ιταλικού έντυπου, καί άνάμεσα στις παροι-
κιακές οργανώσεις* άκόμη λαϊκές εκδόσεις νά μην πουλιούνται πάνω άπό 2 5 -3 5
δρχ., ενώ ή διαφήμιση τους νά είναι έντονη μέσα άπό τον ημερήσιο τοπικό Τ ύ ­
πο. δ) Ά π ό τον ίδιο Τύπο νά προβληθούν τά τεχνικά έργα πού έγιναν στήν Ι ­
ταλία. ’Έ τ σ ι ορισμένοι έπαγγελματίες θά είχαν τή δυνατότητα νά προμηθευθοΰν
τά σχετικά δημοσιεύματα, άκόμη καί άν στοιχίζουν άκριβά. Οί έκδόσεις π .χ .
, H oepli (τού Μιλάνου) θά έβρισκαν ικανοποιητική άνταπόκριση σ’ ολόκληρη
τήν Ε λλά δα (καί σέ άλλα κρά τη ), χάρη στή μεγάλη ποικιλία τώ ν θεμ άτω ν
τους. Οί προτάσεις αυτές τ ο ύ ’ Ιταλού προξένου Θεσσαλονίκης άπηχοΰν μία λο­
γική πού καί σήμερα δέν θά προκαλοΰσε άμφιβολίες, πέρα άπό μία τάση μ ε-
γαλοστομίας, συνηθισμένη στά μέτρα τής έποχής.
Ό G. Ciano, στή «φωτισμένη κεφαλή» (luminoso cervello!) τού οποίου
υποβλήθηκε ή έκθεση, ευχαρίστησε τον πρόξενο στις 1 1 .1 2 .1 9 3 4 1, καί φρόν­
τισε δύο ήμέρεσ άργότερα, στις 1 3 .1 2 ., νά ζητήσει τις άπόψεις τού Γενικού Ι ­
ταλικού Πρακτορείου Βιβλίου πάνο3 στο προξενικό έγγραφο. *Η άπάντηση τού
A .G .I.L . προς τό υφυπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, τήν 1 9 .1 2 .1 9 3 4 , δέν
περιείχε αισιόδοξα μηνύματα. Ό διευθυντής τού Πρακτορείου διαβεβακονε ότι
οί μεγαλύτερες δυνατές διευκολύνσεις ώ ς προς τή διάθεση βιβλίων στήν Ε λ λ ά δ α
δέν ξεπερνούσαν τήν έκπ τω ση τού 45 % επί τη ς άναγραφομένης τιμ ής τού βιβλί­
ου. Μιά τέτοια μείωση όμως περιοριζόταν σέ μικρό άριθμό δημοσιευμάτων.
’Αρκετοί έκδοτες προσφέρουν τά βιβλία τους προς 2 5 % ή 3 0 % μείον, μέ τά έξο ­
δα μεταφοράς εις βάρος τού Πρακτορείου. ’Ά λλοι δέν συγκατατίθενται νά δίνουν
μέ έκπτω ση τις έκδόσεις τους. ‘Υπάρχει επομένως ποικιλία π εριπτώ σεω ν, μέ
άποτέλεσμα νά μή μπορεί νά μιλήσει κανείς γιά ενιαία μείω ση τή ς βιβλιοπωλι-
κής τιμής. ’Έ π ειτα , ώ ς προς τά βιβλία ειδικά πού θά έξαχθοΰν στην ‘Ελλάδα,
δέν θά ήταν πρόθυμοι οί έκδοτες νά έλαττώσουν τήν τιμ ή , γιατί θά ήταν υπο­
χρεωμένοι νά προβούν σέ χωριστά «τραβήγματα», χωρίς νά γνωρίζουν τό άγορα-
στικό κοινό, έστο^ κατά προσέγγιση. Σ χετικά μέ τά ταχυδρομικά τέλ η , μέ βάση
τή σύμβαση τής Στοκχόλμης (τής 2 8 .8 .1 9 3 4 ), οί ’ Ιταλοί δικαιούνται μ ειω μ έ-

1. ACiS-MCP: b. 347, ύποφάκ. P rop. 1/30/18, telespresso n. 903625.

20 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

νο τιμολόγιο για την άποστολή μόνον ενός τόμου» ύφίσταται καί ή διεθνής ταχυ­
δρομική σύμβαση του Λονδίνου (άρθρο 3 6 ) , στήν όποια συμμετέχει καί ή ’Ι ­
ταλία. Ω σ τ ό σ ο τά ιταλικά ταχυδρομεία δεν εφαρμόζουν τό μειωμένο τιμολόγιο.
’Α ντίθετα, τά γαλλικά έπιτρέπουν στά Πρακτορεία τήν εντελώς δωρεάν άπο­
στολή έφημερίδων, γιά λόγους προπαγάνδας. Ώ ς προς τις οικονομικές έκδό-
σεις, θά μπορούσε νά γίνει κάποιο πείραμα, γιά εύρύτερη πώληση «λαϊκών» βι­
βλίων άξίας 3 -4 ίτ.λ. Θά σταλούν δμως τό τε βιβλία φτωχικού, χαμηλού, περι­
εχομένου. Ό εκδοτικός οίκος Ilo e p li κάνει έκπτω ση στο A .G .I.L . 40% , άν καί οί
εκδόσεις του έχουν υψηλότατο κόστος. Καί άλλη διευκόλυνση θά ήταν άδιανόητη1.
Μ ετά τις διευκρινίσεις αύτές νομίζω π ώ ς οί προτάσεις τού ’Ιταλού προξέ­
νου Θεσσαλονίκης θάφτηκαν γιά πάντα στο αρχείο τού υφυπουργείου τού C ia-
no. ’Α ξίζει πάντως νά υπογραμμίσομε δτι παρά τόν ολοκληρωτικό χαρακτήρα
τού φασιστικού κράτους, οί Ιδιω τικές επιχειρήσεις, στήν περίπτωσή μας οί εκ­
δοτικοί οίκοι, δέν είχαν συρρικνωθεί, άλλά διεκδικούσαν τά κέρδη τους» δέν φαί­
νονται πρόθυμοι οί ’Ιταλοί εκδότες - μερικών ή έπιχείρηση επιβιώνει καί ώ ς σή­
μερα (πρβλ. τούς Η ο β ρ 1 ί)-ν ά ένταχθοΰν, χωρίς οικονομικό άντάλλαγμα, μέσα
στο προπαγανδιστικό πρόγραμμα τη ς κυβερνήσεως τού Μ. "Α λλω στε, παρά τήν
αύστηρότητα τή ς κρατικής γραφειοκρατίας, είναι γνωστό δτι ύπέβοσκε, μέ τήν
άνοχή τού Μ ., σέ μεγάλη έκταση ή οικονομική διαφθορά υψηλών στελεχών τού
φασιστικού κόμματος12.
Λίγα χρόνια άργότερα, στά 1938, δπως μάς πληροφορεί μιά άλλη έκθεση
άπό τή Θεσσαλονίκη, τά προβλήματα πού άντιμετώ πιζε ή ιταλική μορφωτική
προπαγάνδα στήν πόλη παρέμεναν άλυτα. Τ ά αιτήματα πού προβάλλονται τ ώ ­
ρα διαφοροποιούνται κάπω ς άπό εκείνα τού 1934* διακρίνονται άπό συγκεκρι­
μένη τάση γιά επιρροή τών Ε λλήνω ν εκπαιδευτικών καί διανοουμένων τής πό-
λεω ς. 'Η έκθεση προέρχεται άπό τόν Luigi Omodeo3, διευθυντή τού ιταλικού
Γυμνασίου Θεσσαλονίκης, ύπό τήν επωνυμία «Umberto Ι°» , τού οποίου ή έ ­
δρα βρισκόταν στήν οδό Μισραχή άρ. 3 (σημ. οδός Φ λέμιγκ, στο ίδιο κτίριο ό­
που στεγά ζετα ι τό Istituto Italiano di Cultura)4. Ό Omodeo γράφει στις 16
Δεκεμβρίου 1938 καί άπευθύνεται στον Γενικό Πρόξενο τής ’Ιταλίας μέ τήν πα-

1. A C S-6.n. Ή έδρα τού A.G.T.L. στή Ρώμη ήταν στη Via Collina 21. Τό έγγραφο
καλύπτει ν / χ σελίδα περίπου δακτυλογραφημένη.
2. Ε π ίσ η ς ό Μ., παρά τΙς αντίθετες διακηρύξεις του, ύπεστήριξε τό κεφάλαιο καί συ-
νεργάσθηκε μέ τούς πλούσιους» βλ. M ack Sm ith , M ussolini, σ. 152, 153, 156, 167.
3. Κατά πληροφορία τού φίλου κ. Κάρολου Τσίζεκ, μαθητή τότε του ιταλικού Γυμνα­
σίου, ό Omodeo, πού άνήκε στο φασιστικό κόμμα, ήταν πολύ καλός δάσκαλος, βαθύς γνώ­
στης της έλληνικής φιλοσοφίας. Ό Omodeo θά συμμετάσχει στή συντακτική έπιτροπή τού
περιοδικού O lim p o (βλ. παρακάτω).
4. Γιά τό Γυμνάσιο αύτό βλ. πιό κάτω (σ. 1 0 3 -1 0 5 ).
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 ^ 3 ) 21

ράκληση νά άνακοινωθεί το περιεχόμενο του εγγράφου του στο υπουργείο τη ς

Λαϊκής Παιδείας1.
Τ ί ζητούσε καί τί σκέψεις διετύπωνε ό ’Ιταλός καθηγητής; Π ρώτα πρώτα
θεωρούσε επείγουσα την ίδρυση μιας δανειστικής ιταλικής βιβλιοθήκης στη Θ εσ ­
σαλονίκη, όπου ύπάρχει παροικία Ιτ α λ ώ ν , κάτι πού έχει γίνει και σε άλλες π ό ­
λεις. Τό καλοκαίρι πού πέρασε, έπεσήμανε στο παραπάνω ύπουργείο τή σπου-
δαιότητα τής βιβλιοθήκης καί άπέσπασε τήν ύπόσχεση άποστολής βιβλίων. ' Έ ­
να μέρος άπό αυτά έφθασε στο Γενικό Προξενείο, τό όποιο καί οφείλει νά τά δι­
αβιβάσει στο Γυμνάσιο. Α ίτηση γιά προμήθεια βιβλίων Οά υποβάλει ό Omodeo
έπίσης στην οργάνωση « D a n te A lig h ieri» (βλ. γ ι’ αυτήν πιο κ ά τ ω ),μ έ τήν εύ-
καιρία τής συντάξεως τού οικονομικού προϋπολογισμού της κατά τον προσεχή
Ιανουάριο (τού 1 9 3 9 ).
Τ ό δεύτερο αίτημα άναφέρεται στά παιδαγωγικού περιεχομένου βιβλία.
’Αρκετοί 'Έλληνες δάσκαλοι, κατά τον συντάκτη τ ή ς έκθέσεω ς, έδειξαν προθυ­
μία νά ένημερωθούν πάνω στο παιδαγωγικό σύστημα τή ς ’ Ιταλίας. Ό Omodeo
πιστεύει ότι είναι κατάλληλη ή στιγμή νά συστηματοποιηθεί ή προπαγάνδα άνά-
μεσα στούς δασκάλους, πού μπορούν νά συμβάλουν άποφασιστικά στην άνάπτυ-
ξη τού ιταλικού Γυμνασίου. Θά ήταν χρήσιμο νά τούς προσφερθεΐ κανένα ιταλι­
κό περιοδικό καί μάλιστα τό εβδομαδιαίο «La scuola», πού έκδίδεται στη Bre­
scia άπό τον καθηγητή Magnocavallo. Θά χρειάζονταν άρκετά άντίτυπα τού
περιοδικού, μιά πού τά ελληνικά δημοτικά σχολεία άνέρχονται σε 6 5 στή Θ εσσα ­
λονίκη. ’Α ποτελεσματική άκόμη θά άπέβαινε ή προσφορά στούς δασκάλους
βιβλίων κατ’ έξοχήν διδακτικού χαρακτήρα, οχι μέ άφηρημένες θεωρίες άλλά
μέ άντικείμενα άπό τή σχολική πρακτική, τού τύπου π .χ . τού «Athena fan-
ciulla» τού Lombardo - Radice12, ή άλλων πού νά άποκαλύπτουν τον τρόπο
λειτουργίας τών δημοτικών σχολείων τής Ιτ α λ ία ς. ’Α ξιοσημείω το είναι οτι τό
πρώτο βήμα άμοιβαίας γνωριμίας έγινε άπό τούς Έ λ λ η ν ες δασκάλους, οί οποί­
οι ζήτησαν νά λειτουργήσει βραδινό τμήμα διδασκαλίας τής ιταλικής γλώ σσας.
Τό τρίτο σημείο πού ύπογραμμίζει ό O m odeo στήν έκθεσή του έχει σχέση
μέ τή δραστηριότητα τού «Έλληνοιταλικού Συνδέσμου Θεσσαλονίκης», ό όποι­
ος θά μάς άπασχολήσει παρακάτω. ’ Εδώ μνημονεύομε τήν παράκληση τού Συν-

1. 'Όλα όσα άκολουΟοϋν προέρχονται άπό τό /lC.S’-MC.P: b. 347, έγγρ. μέ ιι° di p rol.
7 9 /G τών R . R . Scuole Medie Italian e U m berto 1°, via M israchi 3, T hessaloniki, τρεις
δακτυλογραφημένες σελίδες.
2. Ό Giuseppe L om b ard o-R ad ice (1 8 7 9 -1 9 3 8 ), γενικός διευθυντής της στοιχειώ­
δους έκπαιδεύσεως, υπήρξε ό έμπνευσμένος παιδαγοιγός τού «γαλήνιου σχολείου» (scuola
serena), σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα του 1923 (βλ. τό βιογραφικό λήμμα στό G ran d e D izid-
n ario E n c ic lo p e d ic o U T E T , τ . 11, Torino 1969, σ. 4 3 0 ). Τό πρόγραμμά του Οά έπιβιώ-
σει, κάπως παραλλαγμένο, καί στη δεκαετία του 1930* βλ. M ichel O stenc, L a s cu o la ila li-
an a d u ran te il F a s c ism o , R o m a -B a ri 1981, σ. 59-89, 200.
 22 Ζαχαρίας Τσιρπανλης

δέσμου νά του στα λεί, για το υπό ίδρυση αναγνωστήριό του, το «Annuaire du
Centre International d’ Etudes sur le Fascisme». Πρόκειται γιά έκδοση του
διεθνούς κέντρου φασιστικών μελετών του είχ ε ιδρύσει ό Μ. στη Λωζάννη1. Ό
Omodeo επιμένει στη χορήγηση τη ς έκδόσεως αυτής προβάλλοντας το επιχεί­
ρημα ότι θά χρησιμεύσει στον (πρόεδρο τού Συνδέσμου) Ή λ ία Κυριακόπουλο,
καθηγητή στή Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ό όποιος δι­
δάσκει συνταγματικό και διοικητικό δίκαιο. Μέ τήν ευκαιρία αυτή προτείνεται
νά σταλούν άτιμης ενεκεν» στον 'Έλληνα καθηγητή βιβλία καί κάποιο σημαντι­
κό Ιταλικό περιοδικό τη ς ειδικότητάς του, μέ το σκεπτικό ότι ένας επιστήμονας
τη ς άξίας τού Κυριακόπουλου, καθώς θά γίνει γνώστης της ιταλικής επιστήμης,
αυτόματα έξ-λ ίσσ ετα ι σέ μεταδότη τού ιταλικού ονόματος καί τού ιταλικού πο­
λιτισμού. Σ ημειώ νει ακόμη ό Omodeo, όχι χωρίς πικρία, ότι τό Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης έχ ει έξ ολοκλήρου έκγερμανισθει2. Ό ίδιος ό Κυριακόπουλος έχει
σπουδάσει στή Γερμανία3* «έμ εις» , προσθέτει, ιιδέν έχομε μέ εκείνο τον χώρο
(τον πανεπιστημιακό) κανένα άλλο μέσο επαφής καί διεισδύσεως έκτος από τον
καθηγητή αυτόν». Ειδικά ω στόσο γιά τον Κυριακόπουλο ή Ρ ώ μ η δέν θά φανεί
καί τόσο θερμή, όπω ς θά έχομ ε τήν ευκαιρία νά δούμε λίγο παρακάτω.

1 . Πρβλ. τέτοια έπιστημοφανη κέντρα μελέτης τού φασισμού στού Mack Smith, J/ «s-
solini, σ. 184.
2. Εννοεί δτι οί καθηγητές είχαν κάμει μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία. Ή χώ­
ρα αύτή, κατά τον μεσοπόλεμο, άν οχι καί άργότερα, προσείλκυε μεγάλο αριθμό ‘Ελλήνων
τττυχιούχων, οί όποιοι, μετά τη διδακτορική τους διατριβή στα γερμανικά πανεπιστήμια,
έπιστρέφοντας στην 'Ελλάδα, άναδεικνύονταν σέ πανεπιστημιακούς καθηγητές. Γιά τη μορ­
φωτική επιρροή των γερμανικών πανε πιστημίων στους Έ λληνες διανοούμενους βλ. Zacha-
rias Ν. Tsirpanles, «Die Ausbildung der Griechen an europaischen Universitaten und
deren Rolle im Universitatsleben des Modernen Griechenland (1800-1850)», στον τό­
μο: W egenetz europaischen G eistes, Wien 1983, σ. 261-268. Ειδικότερα γιά τον μεσοπό­
λεμο πρβλ. αύτοβιογραφικές μαρτυρίες των Χρίστου Καπνουκάγια, Οί διδάσκαλοι καί κα&η-
γηταί μον, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 337-341, καί Ευαγγέλου Λ. Σδράκα, 'Η ζωή μου, Θεσ­
σαλονίκη 1986, σ. 3 5-49. Εντυπωσιακό είναι το παράδειγμα, γιά τή μορφωτική ναζιστική
προπαγάνδα στην Αθήνα άπο το 1934 καί έπειτα, πού αναφέρει ό Λεύτερης Σ . Σταυριανός,
'Η 'Ε λλά δ α σέ επαναστατική περίοδο (σαράντα χρόνια αγώνες), ’Αθήνα 1977, σ. 92-93.
3. Σ τά Πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης καί τού Μονάχου* τον ’Οκτώβριο τού 1929
διορίσθηκε έκτακτος καί τό 1940 τακτικός καθηγητής της γενικής πολιτειολογίας στο Πανε­
πιστήμιο της Θεσσαλονίκης* το 1957 διορίσθηκε τακτικός καθηγητής τού δημοσίου δικαίου
στήν ’Ανώτατη Σχολή Βιομηχανικών Σπουδών στή Θεσσαλονίκη* το 1968 έγινε υπουργός
δικαιοσύνης στή στρατιωτική κυβέρνηση* βλ. τά βιογραφικά λήμματα στή Μεγάλη 'Ελληνι­
κή *Εγκυκλοπαίδεια (τού «Πυρσού»), έκδ. β\ τ. 15, σ. 481, καί στο Συμπλήρωμα, τ. 3, σ.
493* στό *Εγκυκλοπαιδικόν Λ εξικό* τού Έλευθερουδάκη, τ . 8, σ. 325* στή Νέα 'Ελληνική
*Εγκυκλοπαίδεια τού Χάρη Πάτση, τ. 1 6 (1 9 7 2 ), σ. 480. Ό Κυριακόπουλος πράγματι θά
συμβάλει μέ τό κύρος του στήν προβολή της φασιστικής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη* είναι α­
ξιοσημείωτη ή διάλεξη πού έδωσε τό 1937 στά πλαίσια των δραστηριοτήτων του ΈλληνοΙ-
ταλικού Συνδέσμου Θεσσαλονίκης (βλ. πιό κάτω, σ. 7 9 -8 0 ).
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 23

Ή τέταρτη επισήμανση του Omodeo παρουσιάζει γενικό ενδιαφέρον, για­

τί άναφέρεται στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, ή διεύθυνση
μερικών άπό αύτές έχει ζη τή σει τήν τιμητική άποστολή κάποιας έσ τω ιταλικής
έφημ~ρίδαΓ. Είναι γνω στό, γράφει ό ίδιος, ότι στή Θεσσαλονίκη οί έλληνικές ε ­
φημερίδες στηρίζονται στις ειδήσεις άπό τό ράδιο και σέ άρθρα γαλλικών ή γερ ­
μανικών έφημερίδων, τά όποια μεταφράζονται καί τυπώνονται ολόκληρα. Τ ό ί ­
διο πρέπει να γίνει καί για τις ιταλικές εφημερίδες, «μ ε τήν ελπίδα π ώ ς, όταν
συνηθίσουν τό δικό μας ψωμί, θά πεισθοΰν οί "Ελληνες νά τις αγοράζουν, για τό
δικό τους συμφέρον, μέ τά χρήματά τους». Ο ί ιταλικές εφημερίδες οί π ερισσό­
τερο αποδεκτές στήν πόλη είναι οί: «Corriere della Sera», «La Stampa», «II
Giornale d* 11alia», «II Popolo d* Italia». Παρατηρούμε δηλ. ότι έπιβεβαι-
ώνεται ή διαπίστωση τού ’ Ιταλού προξένου Θεσσαλονίκης στά 1 9 3 4 (βλ. πιο
πάνω) σχετικά μέ τήν προτίμηση τού ελληνικού κοινού προς έφημερίδες τή ς
’Ιταλίας. Ό συντάκτης λοιπόν τής έκ θέσεω ς προτείνει στο ύπουργεΐο Λ α ϊ­
κής Παιδείας νά εγκρίνει τέσσερεις δωρεάν συνδρομές γιά τά άντίστοιχα παρα­
πάνω ήμερήσια φύλλα, τά όποια θά στέλλονται στο Γενικό Προξενείο ή στο
Γυμνάσιο ή σέ άποδέκτες πού τό ίδιο τό υπουργείο θά έπ ιλέξει. Θ εω ρ είτα ι έξ
άλλου αυτονόητο ότι έφημερίδες καί περιοδικά Οά διαβιβάζονται τακτικά στον
«' Ελληνοιταλικό Σύνδ εσμο ».
’Αλλά καί ή έκθεση αύτή, όπω ς καί ή προγενέστερη (τού 1 9 3 4 ), σκοντά­
φτει σέ οικονομικές δυσκολίες. Τ ό υπουργείο τών Ε ξ ω τ ε ρ ικ ώ ν , ή γενική διεύ­
θυνση γιά τούς ’ Ιταλούς τού έξω τερικού, διεβίβασε, τήν 2 4 .3 .1 9 3 9 , τήν αίτηση
του Om odeo στο ύπουργείο Λ αϊκής Παιδείας1. *Η απάντηση τού τελευταίου,
λίγες μέρες αργότερα (στις 3 1 .3 .1 9 3 9 ), ύπήρξε αποκαρδιωτική: « Ά π ό έλλει­
ψη κονδυλίων ή γενική διεύθυνση ύπηοεσιών τής Προπαγάνδας βρίσκεται σέ ά-
δυναμία γιά τήν ώρα νά άνταποκριθεΐ στήν αίτηση τού διευθυντή τού ιταλικού
Γυμνασίου Θεσσαλονίκης... Τ ή λαμβάνει όμως υπόψη γιά προσεκτική έξέτα ση
στον προσεχή οικονομικό προϋπολογισμό»12. Είναι μάλλον άμφίβολο αν ύπήρξε
θετική ενέργεια κατά τό επόμενο ταραγμένο έτος τού πολέμου (1 9 4 0 ).
Δέν είναι άσκοπο, νομίζω, νά γίνει έδώ λόγος γιά μεμονωμένα άτομα τής
Θεσσαλονίκης πού έξεδήλωσαν τήν έπιθυμία νά προμηθευθούν ιταλικά βιβλία
άπό τις οικείες διπλωματικές αρχές τής πόλεω ς. Π έρα άπό τις προσω πικές επ ι­
θυμίες καί έπιδαόξεις, πού μπορεί καί νά μήν ταυτίζονται μέ τά φασιστικά ιδε­
ώδη, ένδιαφέρει κυρίως ό προσεταιρισμός τών άτόμων αυτών, ό έγκλω βισμός
τους μέσα στο σύστημα τή ς πολιτιστικής προπαγάνδας τής ξένης χώ ρας, ή ε ­
πένδυση στο πρόσωπό τους ένός μορφωτικού κεφαλαίου καί ή εκμετάλλευσή
τ ο υ ς -ίσ ω ς χωρίς τή συγκατάθεσή τ ο υ ς - γ ι ά πολιτικούς άκόμη στόχους. Τ ά

1. A CS-M CP: b . 347 (έγγρ. του ύπ. Ε ξω τερικώ ν, n° di prot. 8 3 3 6 7 4 ).

2. A C S -δ,π., άρ. έγγρ. 905623.
 24 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

εγγρ<χφα πού διαθέτου εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να εξετάσομε δύο χαρακτη­

ριστικές περιπτώ σεις.
Ή μία άναφέρεται στύν καθηγητή Κυριακόπουλο, για τον όποιο ήδη έγι­
νε λόγος παραπάνω. Ό Omodeo, πού κολακευτικά, όπως είδαμε, τον μνημο­
νεύει στην έκθεσή του τής 1 6 .1 2 .1 9 3 8 , είχ ε φροντίσει άπό τον Α πρίλιο να
τόν συστήσει μέ θέρμη στόν γενικό πρόξενο τής Ιτ α λ ία ς στη Θεσσαλονίκη
Michelangelo Zimolo. Σ τή σχετική επιστολή του (τής 8 .4 .1 9 3 8 )1 δ διευθυντής
του ιταλικού Γυμνασίου είσηγείται νά καταβληθεί μέριμνα γιά νά δοθούν στόν
Κυριακόπουλο τα «Scritti e Discorsi» τού Β. Mussolini, έκδόσεις Hoepli1
2, κα­
θώ ς καί βιβλία μέ περιεχόμενο συνταγματικού καί διοικητικού φασιστικού δι­
καίου (όπως των Romano, Mosca, Rocco, Orlando κ .ά .). Σ έ ποικίλες ευκαι­
ρίας δ 'Έλληνας καθηγητής είχ ε έκφράσει τήν έπιθυμία νά άποκτήσει τέτοια
βιβλία* συμβαίνει έξ άλλου νά είναι ένα άπό τά δρισμένα μέλη τού Συμβουλίου
τή ς μελλοντικής Έ λληνοϊταλικής Ε τα ιρ εία ς3, άποδεδειγμένος φίλος τής Ι τ α ­
λίας. Τ ά αίτούμενα βιβλία θά μπορούσε νά τά χορηγήσει ή τό ύπουργεΐο Λ αϊ­
κής Παιδείας ή τό Διαπανεπιστημιακό ιταλικό ’Ινστιτούτο (Istituto Interuni-
versitario Italiano, via delle tre pile-Roma)4 ή τό «εθνικό ινστιτούτο γιά τις
πολιτιστικές σχέσεις μέ τό εξω τερικό» (Istituto Nazionale per le relazioni
culturali con P Estero) πού μόλις τό τε είχ ε συσταθεί (βασιλικό διάταγμα τής
2 7 .1 .1 9 3 8 ), εφόσον θά είχε άρχισει τή λειτουργία του.
Ό πρόξενος Z im olo συνηγορούσε γιά τά παραπάνω άπευθυνόμενος τήν
1 1 .4 .1 9 3 8 προς τό υπουργείο Λ αϊκής Παιδείας. 'Η γενική διεύθυνση των υπη­
ρεσιών τής Προπαγάνδας τού ύπουργείου στις 2 9 τού ίδιου μήνα διευκρίνιζε τά
έξή ς ουσιώδη στό γενικό προξενείο Θεσσαλονίκης5: οί αιτήσεις διαφόρων άτόμων
γιά χορήγηση δωρεάν σειρών ή τόμων βασικών έργων είναι συνεχείς καί πο-

1. ’Απόσπασμα τής έπιστολής του Omodeo στδ έγγραφο του Μ. Zimolo πρδς τδ ύ­
πουργεΐο Λαϊκής Παιδείας, μέ ήμερομηνία 11.4.1938: /ICiS’-M C P: b. 349, ύποφ. Prop. 1/
29/3, telespresso n° 982.
2. Τά άρθρα καί ol λόγοι του Μ. γνώρισαν διάφορες έκδόσεις, άπδ ποικίλους εκδότες,
κατά τή διάρκεια του μεσοπολέμου. Βλ. π.χ. τΙς έκδόσεις «Alpes» (Milano) σέ 9 τόμους
(ώς τδ 1 9 2 8 ): O p ere d i B e n ito M ussolini. Τά S c r itti e D iscorsi (Milano, Hoepli, 1934),
πού άναφέρονται, έκδόθηκαν σέ 8 τόμους. Μπορεί κανείς νά τούς βρει στή βιβλιοθήκη του Πα­
νεπιστημίου Θεσσαλονίκης (βλ. πιδ κάτω ). Ή τελευταία έκδοση των O pera Om nia di B e-
n ito M ussolini, σέ 44 τόμους, a cura di E . e D . Susmel, έγινε μεταξύ 1951-1981 (Firenze).
3. «...egli (ό Κυριακόπουλος) ύ uno dei membri designati del Consiglio della futura
Associazione Italo-Greca...» (A C S-ο.π .). Δέν πρόκειται γιά τδν Έλληνοϊταλικδ Σύνδεσμο,
πού Ιδρύθηκε στά 1936 (βλ. πιδ κάτω)* στα Ιδρυτικά του μέλη δέν μνημονεύεται ό Κυριακό-
πουλος. Προφανώς σχεδιάζεται στά 1938 ή ίδρυση καί Έλληνοϊταλικής Εταιρείας, πού δέν
γνωρίζω άν πραγματικά συστάθηκε.
4. Στδ άριστερδ περιθώριο του έγγράφου (ACS-6.K.) σημειώθηκε μέ μολύβι γιά τδ
’Ινστιτούτο αύτό: non c e p iii .
5. A C S - M C P : b. 349, ύποφ. 1/29/3, άριθμ. 905411, ήμερομηνία 29.4.1938.
ΜορφοΛική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 25

λυάριθμες* ή ικανοποίησή τους απαιτεί έξοδα δχι εύκαταφρόνητα. ’Αλλά καί

τα έξοδα δέν δικαιολογούν τά άναμενόμενα άποτελέσματα τής μορφωτικής προ­
παγάνδας, γιατί είναι περιορισμένα, άφοΰ τά βιβλία βρίσκονται στην άποκλει-
στική κατοχή ένδς καί μόνου προσώπου. ’Έ τ σ ι , άν τά ζητούμενα βιβλία δέν
έχουν έκδοθει άπό τό υπουργείο, οπότε τά έξοδα είναι άξιόλογα, θεω ρ είτα ι
σωστό νά στέλλονται, όχι σε ιδιώ τες, μά σέ κάποια σημαντική τοπική βιβλιο­
θήκη, γιά νά είναι προσιτά σέ κάθε μελετητή. Γ ια τήν ειδική περίπτω ση του
καθηγητή Κυριακόπουλου άποφασίζεται νά σταλουν τά παρακάτω βιβλία σέ
βιβλιοθήκη τής πόλεως, πού θά υποδειχθεί, όπου ό καθένας θά έχ ει τή δυνατό­
τητα νά τά συμβουλεύεται: 1) Β . M u ssolin i: S c r it t i e D isco rsi. ["Αρθρα καί
λόγοι* βλ. πιο κά τω , σ. 4 3 ) . 2 ) R o m a n o : C orso di d ir itlo c o stitu z io n a le .
[Μαθήματα συνταγματικού δικαίου* πλήρης τίτλος: S a n ti R o m a n o 1, C orso
di d iritto costituzionale* μου είναι γνωστή ή 4η έκδ., P a d o v a 1 9 3 3 ]. 3 ) C.
S fo rz a : D iritto c o rp o ra tiv o . [Δίκαιο συντεχνιακό]. 4 ) R o c c o : L a tr a s fo r -
m azione dello S ta to . [ Ό μετασχηματισμός του Κ ράτους]12. 5 ) O rla n d o : D i­
r itto co stitu zio n ale. [Συνταγματικό δίκαιο]3.
Τ Ι δεύτερη περίπτω ση διαφέρει άπό τήν πρώ τη καί ως προς τό πρόσωπο
καί ως προς τήν αντιμετώπισή τού αιτήματος του. Πρόκειται γιά έναν Θ εσ σα -
λονικιό, όνόματι Ά λ δ ο Κοϊμτζόπουλο (ορθότερα: Κ οεμτζόπουλο)4, κάτοικο
επ ί τής οδού Τζαβέλλα 2 5 . Σύμφωνα μέ σημείω μα τού υπουργείου Λ αϊκής Π αι­
δ εία ς -Γ εν ικ ή διεύθυνση υπηρεσίας τού έξω τερικου Τ ύπ ου-, υποδεικνύεται τήν
3 1 .3 .1 9 3 9 στή Γενική Διεύθυνση Προπαγάνδας νά μεριμνήσει γιά τήν ικανο­
ποίηση τής έπιΟυμίας τού Κοιμτζόπουλου. Αύτός παρουσιάζεται ή ς ύπαρχηγός
τή ς 133ης φάλαγγας τής μεταξικής « Ε θ ν ικ ή ς Ό ρ γα ν ώ σ εω ς Νεολαίας» (Ε Ο Ν )5*

1. Περίφημος πανεπιστημιακός καθηγητής (1875-1947), διαπρεπής συνταγματολό-

γος, στήν υπηρεσία του φασιστικού κόμματος* στά 1934 ονομάστηκε γερουσιαστής του ιτα­
λικού βασιλείου* βλ. τό βιογραφικό λήμμα στό G ran d e D iz io n a rio E n c ic lo p c d ic o U T E T ,
τ . 16, Torino 1971, σ. 263-264.
2. Alfredo Rocco (18 7 5 -1 9 3 5 ), νομομαθής καί πολιτικός* πανεπιστημιακός καθηγητής
(τού έμπορικού, έργατικοΰ και άστικοϋ δικαίου)* τό βιβλίο του πού άναφέρεται έδώ έκδόθηκε
στή Ρώμη τό 1927 και πραγματεύεται τή νέα κρατική μορφή πού έδοισε ό φασισμός στήν
’Ιταλία* βλ. τό βιογραφικό λήμμα στήν E n c ic lo p e d ia lla lia n a , τ. 29, Roma 1936, σ. 529.
3. Vittorio Emanuele Orlando (1860-1952), διακεκριμένος νομομαθής και πολιτι­
κός, καθηγητής τού συνταγματικού δικαίου στό Πανεπιστήμιο τής Ρώμης (1901 - 1931),
Χρησιμοποιήθηκε άρχικά άπό τούς φασίστες* άργότερα συνέβαλε στήν απομάκρυνση τού Μ.
άπό τήν έξουσία. Βλ. βιογραφικό λήμμα στό G ran d e D iz io n a rio E n c ic lo p c d ic o U T E T , τ.
13, Torino 1970, σ. 746-747. Γνωστή μου είναι ή γαλλική μετάφραση τού έργου του: P rin -
cip es de d roit p u b lic e l c o n s tilu lio n e l, nouv. ed., Paris 1902.
4. Μέ τόν τύπο αύτόν άναφέρονται δύο κάτοικοι Θεσσαλονίκης (στά 1 9 3 2 -3 3 ): Γ . X .
Γαβριηλίδης, Μ έγας 'Οόηγόζ, σ. 426.
5. Γιά τήν δργάνιυση αύτή βλ. στού Δαφνή, Ή 'Ε?.?,άζ μ εταξύ όνο πολέμω ν, τ. 2 , σ.
469-471.
 26 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ένδιαφέρετοα νά προμηθευθεΐ έργα σχετικά μέ τις οργανώσεις του φασιστικού

καθεστώ τος, κυρίως μέ την O.N.D.( = Opera Nazionale Dopolavoro)1, μέ
τή G.I.L. ( = Gioventix Italiana del Littorio)12, μέ τήν «Camera dei Fasci e
delle Corporazioni)) (Βουλή του φασιστικού κόμματος και των συντεχνιών)3,
έπιθυμεΐ άκόμη νά ενημερωθεί πάνο^ στο ιδεολογικό περιεχόμενο του φασισμού
καί γενικά στά δημόσια έργα πού έχουν γίνει στην Ιτ α λ ία τά τελευταία χρόνια.
Ή αίτησή του υποβάλλεται μέ τή θερμή συνηγορία τού δημοσιογράφου 5Ιωάν-
νου Κωνσταντινίδη, άνταποκριτη στή Ρώ μ η τής ημερήσιας Οεσσαλονικιώτικης
εφημερίδας « eH Α πογευματινή»4. Τ ο υπουργείο χαρακτηρίζει τον Κ οϊμτζό-
πουλο «persona favorevolmenie nota»5 καί εγκρίνει τή χορήγηση βιβλίων.
Α υτά πράγματι στέλλονται άπό τή Ρ ώ μ η τήν 4 .4 .1 9 3 9 στο ιταλικό προξενείο
Θεσσαλονίκης γιά νά δοθούν στον ένδιαφερόμενο. Τ ά βιβλία καταγράφονται στο
διαβιβαστικό έγγραφο. Ά ναφέρεται ο τίτλος τους στά ιταλικά, χωρίς όνομα
συγγραφέα, ό άριθμός τών αντιτύπων καί ή ένδειξη ότι είναι σέ γαλλική μετά­
φραση.
’Ιδού 6 κατάλογος: Lo S ta to corporativo, άντίτυπο ένα. L O .N .D . [= O p e ra Nazio­
nale D opolavoro], άντίτ. ένα. M aternita e Infanzia6, άντ. ένα. Bonifica integrale7, άντ.
ένα. D ottrina del Fascism o8, άντ. 1. Econom ia F ascisla, άντ. 1. P olitica Econom ica,
άντ. 1. Donne d’ Ita lia 9, άντ. 1. L a crisi nello stato dem ocratico, άντ.1. A utarchia101, άντ.
1. A .O .I. [ = A frica O rientale Ita lia n a ], άντ. 1. Aspirazioni socialiste, άντ. 11. F asci­
sm o, conqu ista proletaria, άντ. 1 . Organizzazione san itaria in A .O .I., άντ. 1. E stra tti
illu strati v ari, άντ. δ11.

1. Βλ. τό βιβλίο τής V icto ria de G razia, C on sen so e cu liu ra d i m assa, σ. 231 κ.έ.
(καί p assim ).
2. Ιδρύθηκε κατά τά τέλη τού 1937: De Felice, M ussolini il D u ce, σ. 125.
3. Γιά τόν θεσμό βλ. De Felice, δ.π ., σ. 71-75, 850-853.
4. Γιά τήν εφημερίδα αυτή καί τόν Κωνσταντινίδη βλ. πιό κάτω, σ. 33, 80-81.
5. ylCiS'-MCP: b. 347: Appunto per la Direzione Generale della Propaganda. (Mi-
nistero della Gultura Popolare), 31.3.1939, άρ. 2377/400.
6. Γ ιά τήν ιδεώδη φασιστική οικογένεια, τήν δποία έπρόδιδε ό ’ίδιος ο λί., βλ. M ack
S m ith , M u ssolini, σ. 142-143.
7. Γιά τις άποξηράνσεις βλ. Mack Smith, δ.π ., σ. 159, καί τό συλλογικό έργο U e c o ­
n o m ia ita lia n a t r a le d u e g u erre, 1919-1939, Milano 1984, σ. 221-228 (σελίδες γραμ­
μένες άπό τόν Mario Toscano), καί σ. 445-450 (τού Riccardo Mariani).
8. Γ ιά τό «δόγμα» του φασισμού, πού συντάχτηκε στην ούσία άπό τόν γνωστό φιλόσο­
φο Giovanni Gentile, άλλά φέρει τό όνομα τού Μ., βλ. M ack Smith, δ.π., σ. 178-184. Τό
σχετικό έργο μεταφράστηκε καί στά ελληνικά (βλ. πιό κάτω, σ. 28 σημ. 1).
9. Γ ιά τή θέση της γυναίκας (δικαιώματα κ. <5ί.) έπί φασισμού βλ. De Felice, ο.π., σ.
7 8 -8 2 , όπου καί βιβλιογραφία.
10. Γιά τήν πολιτική έννοια της αύτάρκειας στή φασιστική Ιτα λία βλ. Mack Smith,
M u ssolin i, σ. 1 5 7-158, 242-243. Βλ. έπίσης V e co n o m ia ita lia n a , δ.π., σ. 208-210 (της
Alessandra Staderini).
11. A C S - MCP: b. 347, έγγρ. 905886 της 4.4.1939.
ΛΓορφ,ίοτική παρουσία της Τταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 2?

Κ αί μόνο οί τίτλοι καταδεικνύουν τον μαζικό - λαϊκό προπαγανδιστικό χα ­

ρακτήρα τού έντυπου υλικού πού εστάλη στή Θεσσαλονίκη σέ ομοϊδεάτη του φα­
σισμού. Δεν ενδιαφέρει τη στιγμή αυτή τό πρόσωπο τού άποδέκτη* σημασία έ ­
χει ό τρόπος με τον όποιο έξάγεταί από τή χώρα τού Μ. ή προπαγάνδα τού καθε­
στώτος. ’Έ τ σ ι προβάλλονται βασικοί θεσμοί, επ ιτεύγμ α τα , έπ ιδιώ ξεις καί ιδε­
ολογικοί στόχοι τού φασισμού, όπω ς ό κυρίαρχος ρόλος των συντεχνιών, πού έ ­
χουν γίνει όργανα τού φασιστικού κόμματος, ή αξιοποίηση τού έλεύθερου χρό­
νου τών εργαζομένων, ή προβολή τής μητρότητας καί τής «ορθής» άνατροφής
τού παιδιού - κατά τήν αντίληψη τής εποχής πού θέλει τή γυναίκα «μηχανή π α ­
ραγωγής» τών ανθρώπων-, ή άποξήρανση καί έξυγίανση γεωργικών εκτάσεω ν,
ή κρατική αύτάρκεια στις π ρώ τες ύλες καί στα εΐδη διατροφής, ή Α να τολική
’Αφρική, μετά τήν κατάχτηση τής Αιθιοπίας, ώ ς χώρος προβολής τού άνώτερου
ιταλικού πολιτισμού.
Συγκρίνοντας κανείς τούς δύο καταλόγους τών χορηγηθέντων βιβλίων
-εκείνα γιά τον πανεπιστημιακό καθηγητή καί τά δεύτερα γιά τον φαλαγγίτη-
βλέπει τά άκραΐα έπίπεδα, στά όποια έξελίσσετα ι μέ άνισους ρυθμούς τό παι­
χνίδι τής προπαγάνδας. ’Α μεσότητα στήν άποστολή βιβλίων - εκδόσεων προφα­
νώς τού ύπουργείου Λ αϊκής Παιδείας - μέ «φτηνό» περιεχόμενο προοριζόμενο
γιά κοινό πού δεν θά είχ ε ιδιαίτερες άξιοόσεις, προδιατεθειμένο άλλω στε νά « π ι­
στέψει». Βραδύτητα καί έμμεσες επιφυλάξεις στην εκτέλεση βιβλιογραφικής,
θά έλεγα, έπιθυμίας ενός ύψηλής στάθμης έπιστήμονα πού φαίνεται νά δείχνει
εκτίμηση στο ιταλικό περιβάλλον. Διαφορετική μεταχείριση, άν καί ό στόχος είναι
κοινός, ή ένταξη δηλ. καί τών δύο αίτούντων στο κύκλωμα τή ς διαφήμισης τών
φασιστικών «προϊόντων». Τ ά δ ύ ο παραδείγματα, παρά τήν όποιαδήποτε βαρύτη­
τά τους, στέκουν μεμονωμένα· δεν μάς οδηγούν σ ε ξεκαθαρισμένο περίγραμμα
μέσα στο όποιο κινείται μέ σταθερότητα ή γενική διεύθυνση Προπαγάνδας τού
ύπουργείου Λαϊκής Παιδείας. Τ ό πρόβλημα θά μάς άπασχολήσει καί πάλι όταν
άναφερθούμε πιό κάτω στην Πανεπιστημιακή καί Δημοτική Βιβλιοθήκη τή ς
Θ εσσαλονίκης.
Είναι γεγονός πάντως άναντίρρητο ότι ύπάρχει συχνή ροή προς τήν ιταλι­
κή πρεσβεία στην Α θή ν α , γιά διανομή καί στά κατά τόπους προξενεία, προπα­
γανδιστικών βιβλίων παρόμοιιυν μέ εκείνα πού είχαν στα λεί στον Κ οϊμτζόπου-
λο. Γιά παράδειγμα σημειώνω ότι τέλη τού 1 9 3 8 είχαν φτάσει στήν ’Αθήνα, ά-
νάμεσα σέ πολλά άλλα, 2 .0 0 0 άντίτυπα τού τεύχους «L’Opera Nazionale Do-
polavoro», σέ έλληνική μάλιστα μετάφραση· επιπλέον, τού ίδιου τεύχους 1 0 0
άντ. προορίζονταν γιά τό ιταλικό προξενείο τή ς Π άτρας, 2 0 0 γιά τό προξ. Ί ω -
αννίνων, 100 γιά τής Κέρκυρας, 10 0 γιά τού Πειραιά, 4 0 0 γιά τή ς Θ εσ ­
σαλονίκης καί 100 γιά τό προξ. Χανίων. Στήν ίδια άποστολή περιλαμβάνονταν
 2$
Ζαχαρίας Τσιρπανλής

καί 2 9 0 αντί- της «Dottrina del Fascismo», σέ ελληνική έττίσης μετάφραση1.

Ε μμ εση επίδραση στη Θεσσαλονίκη είχ ε ή εντυπωσιακή έκθεση τοϋ ιτα­
λικού βιβλίου στήν ’Αθήνα τήν 1 8 .1 2 .1 9 3 9 , τήν οποία έγκαινίασε στις αίθουσες
του «Παρνασσού» ό περιώνυμος άναμορφωτής της φασιστικής κουλτούρας καί
υπουργός Ε θ ν ικ ή ς Παιδείας Cxiuseppe B o t t a i (1 8 9 5 -1 9 5 9 )2, παρουσία του
δικτάτορα Ίω χννου Μ εταξα καί του βασιλιά Γεωργίου Β '. Τ ό τε μάλιστα ό B o t ­
ta i άνακηρύχθηκε καί επίτιμος διδάκτορας τη ς Νομικής Σχολής του Πανεπι­
στημίου Άθηνώ'/3. Μ έ την ευκαιρία λοιπόν τη ς έκθέσεω ς αυτής είχ ε έλθει στήν

1 . .4CS-MCP: b . 350, telespresso a® 2399 της 8.4.1939, ή πρεσβεία *Αθηνών προς το

υπουργείο Λαϊκής Παιδείας μέ συνημμένες πέντε δακτυλογραφημένες σελίδες άναφερόμενες
στήν πολιτιστική προπαγάνδα της Ιτα λία ς στήν Ελλάδα. Τα έγγραφα αύτά θα τά εκδώσω
σέ ευρύτερη μελέτη για τις έλληνοϊταλικές μορφωτικές σχέσεις. "Α ς σημειωθεί δτι τό έργο
«Dottrina del Fascismo» περιλαμβάνεται μεταφρασμένο στα ελληνικά σέ μικρού σχήματος
βιβλίο (16®) μέ τά έξης στοιχεία: Β . Moussolini [s ie !J-G . Volpe, *0 Φασισμός , μετάφρα-
σις: I . Μαρσέλλου, έν Άθήναις (χ .έ.), εκδοτικός οίκος «Παρνασσός», Τπποκράτους 15Β,
σσ. 243. Διαιρείται σέ δύο ενότητες: Β. Moussolini, Τό δόγμα τον Φασισμόν, σελ. 1-33, καί
G. Volpe, 'Ιστορία τον φασιστικού κινήματος , σ. 34-243. Ή έ/Ληνική μετάφραση δεν είναι
καί τόσο καλή. Ά πεκόμισα την έντυπωση ότι ή μετάφραση έγινε από τά γαλλικά. Διαφορετι­
κά δεν μπορώ νά έξηγήσω γιατί ό μεταφραστής άφήνει στή γαλλική μορφή ονόματα ιταλι­
κών περιοχών (π.χ. Romagne, Marches, Pouilles ή Πούιγ [ ! ] , Modene κ.ά. Βλ. σ. 77, 79,
83, 87 κ ,λ .). *Ως πρός τό έτος έκδόσεως της έ>ληνικης μεταφράσεως, τό υπολογίζω γύρο
στο 1935 (ίσ ω ς καί λίγο πιο πρίν). Πάντως τό έτος αυτό είσάγεται καί καταγράφεται
στη Βιβλιοθήκη τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (όπου υπάρχει μέ τό έπίσημα: Α Π .
205004 ή 205014).
2. Βλ. τήν ενδιαφέρουσα ειδική μονογραφία τοϋ Alexander J . De Grand, Bottai ela
cultura fascista, Roma-Bari 1978.
3. Βλ. τις σχετικές ειδήσεις στοϋ Em. Grazzi, II principio della fine, σ. 92-94
(= Γ κ ρ ά τσ ι, Ή αρχή τον τέλους, σ. 1 0 7 -1 1 0 ). Πρβλ. τή μαρτυρία τοϋ ίδιου τοϋ Bottai (έγ­
γραφή της 19.12.1939) στο ήμερολόγιό του: Giuseppe Bottai, Diario 1935-1944, a cura
di Giordano Bruno Guerri, Milano 1982, σ. 171-172, δπου καί ενδιαφέρουσες εντυπώσεις
του από τις συναντήσεις του μέ τον Μεταξα καί τον βασιλιά Γεώργιο Β '. Καί τούς δύο τούς
βλέπει εντελώς απομονωμένους από τον ελληνικό λαό. * 0 Μεταςάς επίσης μνημονεύει, πολύ
λακωνικά όμως, στο ήμερολόγιό του τήν άφιξη καί υποδοχή τοϋ Bottai στήν *Αθήνα τήν 18.
καί 19.12.1939: ’Ιωάννης Μεταξάς, Τό προσωπικό τοι· ήμερολόγιό. 1933-1941, τ. 4, Ά θ ή -
ναι 1960, σ. 409-410. Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες καί φωτογραφίες από την επίσημη υπο­
δοχή τοϋ Bottai, την ανακήρυξή του σέ διδάκτορα, τις συνεντεύξεις, τούς λόγους, τις προπό­
σεις κ.ά. βλ. στις εφημερίδες «Ελεύθερον Βήμα» της 19.12.1939 σ. 1, 4, της 20.12.1939 σ.
1, 3, 4, καί « Ή ’Απογευματινή» Θεσ/νίκης τής 19. καί 20.12.1939 σ. 1, 3 καί 1 αντίστοιχα.
Παρά τόν συμβατικό χαρακτήρα πού έχει ή απονομή τοϋ τίτλου τοϋ επίτιμου διδάκτορα, ή πε­
ρίπτωση δείχνει πώς τό Πανεπιστήμιο κάποτε έχρησιμοποιείτο ώς διακοσμητικό έστω όργα­
νο τής εξωτερικής πολιτικής ή ώς συμπληρωματικό μέσο στο εθιμοτυπικό πλέγμα από τήν
επίσκεψη επιφανούς ξένου πολιτικοϋ στή χώρα μας. ’Οφείλω, για λόγους συγκριτικούς, νά
σημειώσω δτι καί τό Πανεπιστήμιο τής Λωζάννης, τό 1937, μέ τήν ευκαιρία τοϋ εορτασμού
τών 400 χρόνων από τήν ίδρυσή του, είχε άπονείμει στον Μ. τόν τίτλο τοϋ επίτιμου διδάκτο­
ρα. Σήμερα ή πράξη εκείνη προκαλεΐ άκόμη τις αντιδράσεις τών ’Ελβετών* πρβλ. τή σχε­
τική είδησεογραφία στήν έφημ. «Έ θνος» τής 19.7.1987, σ. 4.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 29

Ε λλά δα (Α θήνα - Θεσσαλονίκη) δ Carlo Magnino, επιφορτισμένος άπό τά

πρακτορεία Τύπου της ’ Ιταλίας, σε συνεργασία καί μέ τδ I R C E ( = Istitu to
Nazionale p er le relazioni ciilturali con Γ E stero), νά μ ελετήσει τήν έμ π ο-
ρικότητα τού ιταλικού βιβλίου στον ελληνικό χώρο. Τ ις διαπιστώ σεις του τις ε ­
ξέθεσε σέ τρισέλιδη έκθεση (δακτυλογραφημένη), μέ ήμερομηνία 6 .1 .1 9 4 0 , τήν
οποία καί παρέδωσε στην ιταλική πρεσβεία ’Αθηνών, για νά διαβιβασθει έπ ει­
τα, τήν 1 1 .1 .1 9 4 0 , στα υπουργεία ’Ε ξω τερικώ ν καί Λαϊκής Παιδείας1. Ά ν α φ έ-
ρεται στή συμφωνία μέ το βιβλιοπωλείο Έλευθερουδάκη τ ή ς ’Αθήνας, τδ οποίο
ύποχρεούται νά έχει μία παρακαταθήκη 3 0 0 ιταλικών βιβλίων καί βιτρίνα άπο-
κλειστικά μέ τέτοια βιβλία. Δέν θά έπιμείνω στά δσα έκ θέτει γιά τήν ’Αθήνα12.
Ειδικά γιά τή Θεσσαλονίκη δ Magnino πιστεύει π ώ ς δ ,τι έγινε μέ τδν Έ λ ε υ θ ε ­
ρουδάκη κάτι παρόμοιο μπορεί νά συμφωνηθεΐ εδώ μέ τδ βιβλιοπωλείο Βοσνιά-
δη3 λαμβάνοντας ύπόψη τις ίδιάζουσες, εύμενεις πάντως, συνθήκες τής άγοράς.
Παράλληλα πρέπει νά βρεθεί τρόπος ώ σ τε καί ένας άλλος βιβλιοπώλης, δ Μ όλ-
χο, νά έκθέτει στδ μαγαζί του περισσότερα βιβλία άπδ δσα έχ ει σήμερα. *Ω ς
πρδς τή διακίνηση εφημερίδων καί περιοδικών, προτείνεται νά τήν άναλάβει έ ­
να γενικό πρακτορείο σ τ ή ν ’Αθήνα (τού Σπύρου Tzangali) καί νά καταργηθούν
μικρότερα πρακτορεία, άνάμεσα στά όποια καί τής δεσποινίδας Ghimchi4 στή
Θεσσαλονίκη5.
Σχέδια καί σκέψεις κατά τούς πρώτους μήνες τού 1 9 4 0 πάνω σ έ έναν άπδ
τούς πιδ εύαίσθητους τομείς τής άνθρώπινης δραστηριότητας, δπω ς ή πνευμα­
τική τροφή καί δ κόσμος τώ ν ιδεών, συνδυάζοντας έμπορικοοικονομικές καί π ο­
λιτιστικές διεκδικήσεις, μέ διαφανή τδν συμπαγή προπαγανδιστικό πυρήνα.

1. A G S -M C P ib . 350, telespresso n° 300 /44 της 11.1 .1 9 4 0 , ή πρεσβεία ’Αθηνών πρδς

τά ύπουργεία Εξω τερικώ ν καί Λαϊκής Παιδείας, καί συνημμένη ή τρισέλιδη έκθεση του Ma­
gnino.
2. ΓΙρβλ. ,46’ό'-ό.π., telespresso n° 49048 της 10.5.1940, τδ ύπ. Ε ξω τερικώ ν τής ’Ι ­
ταλίας προς το ύπ. Λαϊκής Παιδείας* διαβιβάζει τρισέλιδη έκθεση του καθηγητή Francesco
Formigari (’Αθήνα, 3 .4 .1 9 4 0 ), ή όποια άναφέρεται στή διάδοση του ιταλικού βιβλίου στην
Ελλάδα καί στην εκμάθηση τής ιταλικής δι’ άλληλογραφίας (μαθητές άπό το Αίγιο, Πάτρα,
Λάρισα, Μεσολόγγι, Λαμία, Δράμα, Τρίπολη, Κρήτη, Θεσ/νίκη, Ναύπλιο, Πρέβεζα, Λ ευ­
κάδα, Ζάκυνθο, Φλώρινα, Κόρινθο κ .λ .).
3. Στόν οδηγό τού 1932-1933 δέν μνημονεύεται τέτοιο βιβλιοπωλείο στή Θεσσαλονίκη
(Γ . Γαβριηλίδης, Μ έγα; Ό όη γ όζ, σ. 160). Είναι γνωστός όμως ό Γ . Βοσνιάδης {αύτόθι, σ.
3 92) ως διευθυντής του υποκαταστήματος «ΙΙυρσου» (τής ομώνυμης έγκυκλοπαίδειας) επί
τής ΓΙλάτωνος 27. Μάλλον αύτός θά έννοειται εδώ.
4. Είναι γνωστό ως βιβλιοπωλείο τής δεσποινίδας Ρ . Σιμσή, Τσιμισχή 25 (Γαβριηλί­
δης, ο.τι., σ. 160). Έπρόκειτο γιά Εβραία. Τό μαγαζί στεγαζόταν έκεΐ οπού σήμερα τό κα­
τάστημα Bon-Bon, άπέναντι άπό τού Λαμπρόπουλου (πληροφορία τού κ. Κάρ. Τ σ ίζ εκ ). Τό
βιβλιοπωλείο τού επίσης Εβραίου Μόλ/ο βρισκόταν (καί βρίσκεται) πιο κάτω, Τσιμισκή 19
(αύ τόθ ή .
5. /ICiS-MCP: b. 350, έκθεση τού Carlo Magnino (τής 6.1.1940).
30
Ζαχαρίας Τσιρπανλής

"Ο λα αυτά απαιτούν χρόνο καί ήρεμο κλίμα. Θά διαλυθούν στον άέρα σάν κα-
πνός μέ την κήρυξη τοϋ πολέμου κατά τη ς Γαλλίας κ α ί’Αγγλίας άπό τη ν ’Ιταλία
σ τις 1 0 .6 .1 9 4 0 και μέ την έλληνοϊταλική σύρραξη στις 2 8 .1 0 .1 9 4 0 . 'Η γερμα­
νική καί ή Ιταλική κατοχή τή ς Ε λ λ ά δ α ς άπό τον Α πρίλιο τοϋ 1941 έπιβάλλει
νέους ορούς και άλλες προοπτικές στή «διαφώτιση» καί την προπαγάνδα.
Ά ρ κ ιτ ά ενωρίς το υπουργείο Λ α ϊκή ς Π αιδείας φρόντισε νά τυ π ώ σ ει στα
ελληνικά σε μικρό σχή μ α ( 1 6 ° ) , σε 4 5 σ .λ ίδ ες, ένα φυλλάδιο μέ τίτλ ο : «Π ρος
τον έλληνικόν λ α όν»(έκ δ. N o v iss im a - R o m a , χ . έ . ) . ’ Από τον ’Ιούλιο του 1 9 4 1 1
το αργότερο, άρχισε ή προώ θηση τού φυλλαδίου αύτού σέ μεγάλες ποσότητες
προς την Ε λ λ ά δ α . Σύμφ<υνα μέ φ ο ρ τω τικ ές τή ς 1 .8 .1 9 4 1 έστάλησαν 3 0 .0 0 0
άντίτυπα στο ιταλικό π ρ ο ξεν ;ιο Θ εσσαλονίκης, 2 0 .0 0 0 στο προξενείο τή ς Π ά-
τρας, οΟ.ΟΟΟ στήν Ά ν ω τ έρ α Δ ιοίκηση τω ν (ιτα λικώ ν) ’ Ενόπλων Δυνάμεων
(1 1 η Σ τ ρ α τ ιά ), 6 5 .0 0 0 στην ιταλική πρεσβεία ’Αθηνών, 1 0 .0 0 0 στην πολί­
τικ η άστυνομία Κερκύρας12. Σ τ ις 1 1 .9 .1 9 4 1 έξ άλλου δια τυπ ώ ν;τα ι ή πρόθεση
νά σταλούν γιά τούς Έ λ λ η ν .ς τη ς Βορείου ’ Ηπείρου 1 0 .0 0 0 άντ., αφού δώ σει
π ρ ώ τα θ .τ ικ ή εισήγηση ή ((τοπ οτηρητεία» (lu o g o te n e n z a ) τή ς ίταλοκρατού-
μενης ’Αλβανίας3.
Είναι δύσκολο νά στα θμ ίσομ ε την απήχηση πού είχ ε ή ανάγνωση τού φυλ­
λαδίου αυτού* ούτε καί γνω ρίζομε σέ ποιά χέρια ή σέ ποιά σπ ίτια κ α τέλ η ξε, ε ί ­
τ ε στή Θεσσαλονίκη ε ίτ ε σ τις άλλ~ς πόλεις τή ς Ε λ λ ά δ α ς. Μιά τέτοια έρευνα θά
οδηγούσε έξ ω άπό τά πλαίσια τή ς μ ελ έτη ς αυτής έδώ . Ποιο τό περιεχόμενο τού
φυλλαδίου; Κ α τά τήν έκφραση ιταλικού έγγράφου, «τό βιβλιαράκι αυτό άπο-
δεικνύει, μέ βάση σ το ιχ εία προερχόμενα άπό τό υπουργείο ’ Ε ξω τερ ικ ώ ν , τήν
ευθύνη τή ς κ υβ ερή σεω ς Μ ετα ξά στήν πρόκληση τή ς ένοπλης συγκρούσεως μέ
τήν ’ Ιτα λ ία »4. Ή έπ ιχειρηματολογία πού χρησιμ οπ οιείται στο φυλλάδιο δέν
είναι χονδροειδής, όπ ω ς ίσ ω ς θά περίμενε κανείς. * 0 συντάκτης ή οί συντάκτες
του (δέν φέρει ονομα συγγραφ έα) υπογραμμίζουν τήν εξάρτηση τή ς Ε λ λ ά δ α ς
άπό τήν ’Α γ γλία , τήν οικονομική διαφθορά τώ ν στελεχώ ν - ονομαστικά - τή ς
μ ετα ξικ ή ς δικτατορίας, τήν έκμ ετά λλευση τώ ν Ε λ λ ή ν ω ν εργαζομένων άπό όλι-

1. Λ Ο ϊ-Μ Ο Ρ : b. 349, έγγραφο μέ άρ. ποωτ. 905846 της 19.7.1941, του M CP, το ό­
ποιο συνοδεύει τήν άποστολή 20.000 άντιτύπων του γνωστού φυλλαδίου σέ 12 κάσες προς τον
Χάροντα, στήν παράκτια ναυτική διοίκηση. Βλ. επίσης καί τό τιμολόγιο, μέ ήμερομηνία 29.7.
1941, του γραφείου μεταφορών O tto και R osoni (Piazza di Spagna 3 3 -R o m a ). Ή συ-
σκευασία τών 12 μεγάλων κιβωτίων καί οίέπ ί μέρους μεταφορές (μέ σιδηρόδρομο κ.λ.) στοί­
χισαν 1.232,50 ίταλ. λ.
2. A C S -ο.π., έγγρ. μέ άρ. πρωτ. 906207 (γιά τήν 11η Ιταλ. Στρατιά), 906208 (γιά τό „
προξ. Θεσσαλονίκης), 906209 (γιά το προς. Πάτρας), 906210 (γιά τήν Κέρκυρα), 906211
(γιά τήν πρεσβεία ‘Αθηνών).
3. A C S -ο.π., έγγρ. ύπ* άρθμ. 9071 3 0 της 11.9.1941.
4. Α υτόθι,
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 31

γάριθμη τάξη πλουτοκρατών, σε στενή σύνδεση μέ τά αγγλικά συμφέροντα, τ ις

«ψ ευδείς» δη λώ σεις του Μ ετα ξά και τον ρόλο τ ή ς Α γ γ λ ία ς για την κήρυξη του
έλληνοϊταλικού πολέμου, ένώ προβάλλονται ή φίλο ιτα λική π ο λ ιτικ ή του Β :ν ι -
ζέλου, τό σύμφωνο φιλίας τού 1 928, καί τά κοινά οικονομικά συμφέροντα τω ν
δύο μεσογειακών χωρών1.
Κατά τό φθινόπωρο του 1941 τό Γραφείο Τύπου της ιταλικής πρεσβείας
*Αθηνών, μετά άπό ώριμη σκέψη, άποφάσισε νά εφαρμόσει έναν γνωστό κανόνα
τής ψυχολογίας τής διαφήμισης: ποτέ νά μήν προσφέρεται ένα προϊόν στον κατα­
ναλωτή σε δυσάρεστη περίοδο τής ζω ής του, γιατί τ ό τε τό όνομα τού προϊόντος
θά συνδεθεί άνεξίτηλα μ* έκείνη τή θλιβερή εποχή. ’Έ τ σ ι δεν πρέπει πιά νά διανέ­
μονται βιβλία καί φυλλάδια γιά την Ιτ α λ ία καί τον φασισμό, όπω ς συνεχίζουν
νά κάνουν οί Γερμανοί μέ την πληθώρα τών ναζιστικών εκδόσεων καί τή διοργά­
νωση κονσέρτων γερμανικής μουσικής, τή στιγμή πού οί 'Έ λληνες πεθαίνουν
άπό την πείνα. Τώ ρα ή ιταλική προπαγάνδα άποβλέπει, μέ άρθρα στις εφημερί­
δες καί μέ βιβλία, στην άξιοποίηση άλλων θεμάτων: στις μακραίωνες έλληνοϊ-
ταλικές σχέσεις, μέ βάση ιστορικά, αρχαιολογικά καί λογοτεχνικά τεκμήρια*
στήν πολιτική καί πολιτιστική εκμετάλλευση τής Ε λ λ ά δ α ς άπό την ’Α γγλία
(πώληση τής Πάργας, κλοπή άρχαιολογικών θησαυρών - π .χ . Ε λ γ ίν εια )* στην I-
στορικο-λογοτεχνική παρουσίαση τού έλληνοϊταλικού πολέμου, μέ έκδοση ήμερολο-
γίων Ελλήνω ν πολεμιστών, τά όποια βέβαια θά έχουν προηγουμένως μέ εύγέν:ια
λογοκριθεί2. Θά ξέφευγα άπό τό κύριο θέμα αν προχωρούσα σε λεπτομέρειες.
Ειδικά στη Θεσσαλονίκη δέν έπεσήμανα - μέσα στις πεπερασμένες δυνα­
τό τη τες τή ς ερευνάς μου - κάποιο είδος «στράτευσης)) 'Έλληνος διανοουμένου
ή λογοτέχνη πού νά είχε άνταποκριθεί στο παραπάνω πρόγραμμα τή ς ιταλικής
προπαγάνδας3, άντίθετα άπ* ο ,τ ι συνέβη στην ’Αθήνα, όπω ς θά άναπτύξω σε άλ­
λη εύκαιρία. Πάντως τό 1942, όταν ξαναστήνεται ή έδρα τού Fascio στή Θ εσ ­
σαλονίκη4 μέ την επωνυμία «Luigi Razza», στέλλονται άπό τή Ρ ώ μ η γιά την
1. Θά άξιζε νά έπανεκδοθεϊ τό φυλλάδιο αυτό καί νά μελετηθεί ό τρόπος μέ τον όποιο
συντάχτηκε. ’Ακόμη ενδιαφέρει τό περιεχόμενό του γιά συγκρίσεις στήν άντιμετώπιση του
μεταξικοΰ καθεστώτος άπό τούς ’Ιταλούς πριν καί μετά τόν πόλεμο του 1940.
2. ACtf-MOP: b. 349* «Stralcio di lettera inviata dalla Regia Rappresentanza
d’ltalia per la Grecia-Ufficio Stampa», Atene 28 otiobre 1941 (τρεις σελίδες δακτυλο­
γραφημένες)* διαβιβάζεται συνημμένο άπό τό κεντρικό γραφείο τού MCP στή Direzione
Generale della Propaganda τού ϊδιου υπουργείου, τήν 21.11.1941, έγγρ. μέ άρ. πρωτ.
20268.
3. Γιά τήν περίπτωση τού λογοτέχνη Στέλιου Ξεφλούδα βλ. οσα σημειώνονται παρα­
κάτω.
4. Κατά τόν Μ εγα 'Οδηγό του 1932-1933 (σ. 9 7 ), τού Γαβριηλίδη, λειτουργούσε τότε
στή Θεσσαλονίκη F a s c io πού διέθετε όργάνωση Οηλέων, όργάνωση νεολαίας (μέ 4 τμήματα:
τούς Avanguardisti, τούς Giovani Jtaliani, τις Piccole Italiane, τή Ballila) καί Κέντρο έ-
σπερινης άναψυχής (τό γνωστό D o p o la v o ro ) μετά τήν έργασία (μέ τρία τμήματα: Φιλοδρα-
ματική, Φιλαρμονική, ’Αθλητικό). Πρβλ. καί πιό κάτω γιά τόν υπεύθυνο τού Fascio Bruni.
32 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

πρόχειρη βιβλιοθήκη του διάφορα προπαγανδιστικά βιβλία1. Δεν νομίζω όμως

π ώ ς μιά τέτοια ένέργεια άσκησε ιδιαίτερη έπιρροή στον ελληνικό πληθυσμό της
πόλεω ς.

Π ροσπάθειες προσεταιρισμ ον τον ημερήσιον ελλιμΊχον Τύπον

'Έ να άπό τα πιο δύσκολα προβλήματα είναι να προσδιορίσει ό ιστορικός

τόν βαθμό άλλοτριώσεως μιας εφημερίδας έκ μέρους της διπλωματικής υπηρε­
σίας ξένου κράτους. Συνήθως τα Γραφεία Τύπου στις πρεσβείες ή τά προξενεία
συγκεντρίόνουν άποκόμματα των τοπικών έφημερίδων, εφόσον αυτά έχουν σχέ­
ση - θετική ή άρνητική - μέ την εκπροσωπούμενη χώρα, καί τά διαβιβάζουν
στήν κεντρική υπηρεσία του υπουργείου Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν ή άλλων συναρμοδίων υ­
πουργείων. ’Αποκόμματα πράγματι πολλών έλληνικών εφημερίδων, άναφερό-
μενα στά ιταλικά πράγματα, συνάντησα στο A CS-M CP, b . 3 4 6 -3 5 0 , γιά τά
χρόνια κυρίως 1 9 3 5 -1 9 4 2 . Πρόκειται γιά ένα πλούσιο υλικό πού εύκολα κανείς
μπορεί νά τό κατατάξει. ’Από τή μελέτη του θά διαφανεί ή φιλοϊταλική ή άντι-
ιταλική συμπεριφορά Ε λλήνω ν δημοσιογράφων, όπως καί τών εφημερίδων μέ
τις όποιες συνεργάζονταν.
Συγκεκριμένα, τέτοια άποκόμματα προέρχονται άπό εφημερίδες κυρίως
τη ς Α θήνας, τη ς Πάτρας (παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον), της Θεσσα­
λονίκης, καθώ ς καί τη ς Λευκωσίας123*. Τ ά περισσότερα άποκόμματα περιέχουν
τή φωτογραφία τού Μουσολίνι, μέ εύμενή πάντα σχόλια (πριν άπό τό 1 9 4 0 ),
συνοδευόμενα άπό ιταλική μετάφραση τών διπλωματικών υπαλλήλων, σκηνές
άπό τόν «ένδοξο» πόλεμο της Αιθιοπίας, κείμενα γιά τήν πανεπιστημιακή, επι­
στημονική καί καλλιτεχνική ζω ή τη ς Ιτ α λ ία ς (βλ. καί πιο κ ά τω ). Ειδικότερα
γιά τή Θεσσαλονίκη έπισημαίνομε ύποφάκελο μέ πάρα πολλά άποκόμματα άπό
τις τοπικές εφημερίδες «Μακεδονία» (μεγάλος άριθμός), «Τό Φ ώ ς» , « Έ φ η μ ε-
ρίς τών Βαλκανίων», «Ν έα Α λ ή θ εια » , « 'Η Α πογευματινή»8. Ά π ό άποψη χρο-

1. .4C0VMCP: b. 350, ύποφάκ. 7.3. μέ τίτλο: Pubblieazioni Saloniceo (1941-43).

Γιά τόν Luigi Razza (1892-1935), δραστήριο πολιτικό, συντάκτη τού «II Popolo d’ltalia»,
της έφημ. τού Μ., μέλος τού μεγάλου Φασιστικού Συμβουλίου και λίγο πριν άπό τόν θάνατό
του υπουργό Δημοσίων Έργιον, βλ. τό βιογραφικό λήμμα στήν E n c iclo p e d ia Ita lia n a , τ.
28, Roma 1935, σ. 932.
2. .4C\S-MCP: b. 34(5, ύποφάκ. 1/29/1 και 1/30/1: Iuvio inateriale vario in Gre-
cia* -b. 347, ύποφάκ. 1/30/4 (άποκόμματα εφημερίδων τών έτών 1935-193(5)* - b. 349,
ύποφάκ. 1.46: Propaganda italiana in Ateno. 1941-1942 κ.ά. .
3. Γιά τις έφημερίδες της Θεσσαλονίκης μετά τό 1912 (ως τό 1940) βλ. τό χρήσιμο ε­
νημερωτικό σημείωμα τού Άρίστου Δ . Χασηρτζόγλου, « Ό Τύπος έν Θεσσαλονίκη έπί τουρ­
κοκρατίας καί σήμερον», στον Μ έγα 'Οδηγό (τού Γ . Γαβριηλίδη), σ. 40-41. Ε π ίσ η ς: I.
Μπητος, « Ή προοδευτική έξέλιξις τού έλληνικού Τύπου Θεσσαλονίκης κατά τά τελευταία
τεσσαράκοντα έτη», στό Λ εύκω μ α Β όρειόν 'Ελλάδος τον ετονς 1936, έτος πρώτον, Ικδ, Γ ε -
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 33

νική καλύπτεται ή περίοδος άπό τον Φεβρουάριο ώ ς την 2 2 Ό κτω β ρ ίου 1 9 4 0 ,

λίγες μέρες δηλ. πριν την έναρξη του έλληνοϊταλικού πολέμου1.
«*Η ’ Α πογευματινή» φαίνεται νά ύφίσταται πιό έντονη την ιταλική επιρροή.
'Ο χ ι όμως χωρίς άναστολές καί κριτικό σκεπτικισμό. ’Από έρευνα στά κύρια
άρθρα, τα σχόλια, τις συνεργασίες ή την είδησεογραφία άβίαστα προκύπτει οτι
ή εφημερίδα αύτή υποστήριζε συντηρητικές - κάποτε ακραίες - ή άντιβενιζελικές
(πρβλ. σ. 41 σημ. 1) θέσεις. Χαρακτηριστικό είναι τό κύριο άρθρο τη ς της 2 5 .3 .
1935 (σ. 1) μέ τίτλο: Π αν ά?Λο ή έκλογάς, όπου υποδεικνύεται άνενδοίαστα ή
επιβολή δικτατορίας, όσο γίνεται πιο γρήγορα. ’Απέναντι ω στόσο στή φασιστι­
κή ’Ιταλία κρατά μια στάση επιφυλακτική, τουλάχιστο ώ ς τά μέσα του 1 9 3 6 .
Πριν καί κατά τή διάρκεια του ίταλοαιθιοπικοΰ πολέμου εκφράζει τή συμπάθειά
της προς την Αιθιοπία καί χλιαρά δικαιολογεί τις στρ α τιω τικές προετοιμα­
σ ίες του Μουσολίνι (πρβλ. φ. τής 1 4 .2 .1 9 3 5 , σ. 1, 4 ) , ενώ άλλοτε σχολιάζει μέ
δυσμένεια τις άπαιτήσεις τή ς ’Ιταλίας εις βάρος τής χώρας τού Χ α ϊλ έ Σ ελα σιέ
(βλ. φ. τής 2 4 .2 .1 9 3 5 , σ. 1)* όταν ή έφημερίδα άναφέρεται στή νίκη τή ς ’Ιταλίας
κατά τής Αιθιοπίας, οι ειδήσεις καί τά άρθρα δέν διακρίνονται άπό φιλοϊταλικά
αισθήματα (βλ. π .χ . τά φφ. τή ς 6 .5 .1 9 3 6 , σ. 1 ,4 , τή ς 9 .5 .1 9 3 6 , σ. 1, τή ς 1 2 .5 .
1 9 3 6 , σ. 1 ) ' στο φ. τής 1 4 .5 .1 9 3 6 , σ. 1, συναντά κανείς συμπαθές άρθρο υπέρ
τού έξορισθέντος Χ α ϊλέ Σελασιέ* στο φ. τής 2 1 .5 .1 9 3 6 , σ. 1, άρθρο άναδημο-
σιευόμενο άπό άγγλική έφημερίδα ύποστηρίζει ότι οί ’Ιταλοί έδειξαν δειλία στήν
Αιθιοπία καί ότι νίκησαν χάρη στην τεχνική υπεροχή τους· άκόμη υποτιμητικό
γιά την ’Ιταλία χαρακτήρα παρουσιάζουν τά άρθρα στά φφ. τής 2 .6 .1 9 3 6 , σ. 1 ,
καί 1 0 .7 .1 9 3 6 , σ. 1. ’Όψη φιλοφασιστική θά πάρει ή έφημερίδα μέ τις συνεργα­
σίες (βλ. πιο κάτω , σ. 8 0 - 8 1 ) τού δημοσιογράφου Ίωάννου Δ . Κωνσταντινίδη,
πρώην "Ελληνα υπηκόου, άλβανικής έθνικότητας (κατοίκου Θεσσαλονίκης, έπ ί
τή ς Μητροπόλεως 4 2 ) , άνταποκριτή τή ς έφημερίδας στή Ρ ώ μ η . Συχνά σέ δική

ωργίας Σ τ. Νένε, Άθήναι 1936, σ. 31-41* Ά λ . ‘Ωρολογάς, «Τύπος Θεσσαλονίκης», στόν τό ­

μο: Θεσσαλονίκη 1912-1962, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 549-551* Χρίστος Λαμπρινός, «Συνο­
πτική ιστορία τού Τύπου της Θεσσαλονίκης», Ν έα *Ε σ τ ία , έτος 59, τ. 118, Χριστούγεννα
1985 (Αφιέρωμα στή Θεσσαλονίκη), τεύχος 1403, σ. 268-282* Χρύσα Παρανούση, «Τυπο-
γραφεΐα-έφημερίδες-λογοτεχνικά περιοδικά στή Θεσσαλονίκη τέλη 19ου-άρχές 20οΰ αιώνα»,
στό: Τριγώνιο. Θεσσαλονίκη, σελίδες λόγου και τέχνηζ άπ ό 23 αιώ νες ζω ής, Θεσσαλονίκη
(1986), σ. 77-85.
1. /ICiSVMCP: b. 348, ύποφάκ. 7.1: Salonicco. A rticoli G iornali. Τά διαβιβαστικά
έγγραφα γιά τά άποκόμματα άπό τις παραπάνω έφημερίδες είναι τού 1940 καί των έξης ήμ ε-
ρομηνιών: 13.2., 14.2., 15.2., 17.2., 20.2., 5.3., 7.3., 9.3., 11.3., 14.3., 20.3., 25.3., 2 8 .3 .,
2.4., 3.4., 4.4., 11.4., 15.4., 19.4., 20.4., 22.4., 25.4., 29.4., 3 .5 ., 6.5., 8.5., 10.5., 13.5., 1 7.
 34 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

του μετάφραση δημοσιεύονται στην ((’Απογευματινή» άρθρα τής γνωστής ιτα­

λικής εφημερίδας ((Corriere della Sera»1.
’Αλλά, όπω ς το υποψιάζεται ήδη ό καθένας, ή προώθηση φιλοϊταλικών δη-
μοσι:υμάτων στον τοπικό Τύπο διενεργεΐται άπό τον γενικό πρόξενο τής ’Ιτα ­
λίας στή Θεσσαλονίκη. Α υτός - τό ΐδιο κάνει καί ό ’ Ιταλός πρέσβυς στην ’Αθή­
να - άναλαμβάνει νά παραδώσει στις ελληνικές έφημερίδες τό σχετικό προπα­
γανδιστικό υλικό. ’Από τή Ρ ώ μ η στέλλονται έτοιμα τσιγκογραφήματα (για κλι­
σ έ ) καί γενικά φωτογραφίες. ’Α ξίζει νά σταματήσομε σέ μιά έκθεση του προ­
ξένου Θεσσαλονίκης Pietro Quaroni, μέ ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1935. ’Α ­
πευθύνεται στο υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, στο όποιο καί διαβιβάζει
έξι άποκόμματα μέ κλισέ από τις τοπικές έφημερίδες. ’ Ιδιαίτερα μάλιστα τονί­
ζει οτι «καθετί πού άναφέρεται στις στρατκοτικές επιχειρήσεις στην ’Ανατολι­
κή ’Αφρική, έφόσον τό τσιγκογράφημα είναι καθαρό καί ωραίο, εύκολα δημο­
σιεύεται». Τ ό άναγνωστικό κοινό τής Θεσσαλονίκης, κατά τον Quaroni, άοέ-
σκεται σέ έντυποοσιακά δημοσιεύματα. Προτείνει λοιπόν νά του στέλλονται φω­
τογραφίες μεγάλων διαστάσεων πού νά παριστάνουν ’Ιταλούς στρατιώτες καί
όπλα ή σπουδαία οδικά έργα. ’ Επ ίσης υποβοηθούν την ιταλική προπαγάνδα στιγ­
μιότυπα από τή συμπαράσταση του στρατού προς τούς ιθαγενείς (προφανώς
τή ς Α ιθιοπίας). Μεγάλη έντύποοση έξ άλλου θά προκαλούσαν φωτογραφίες πλη-

1. Για τον Κωνσταντινιδη καί τή δράστη ριότητά του βλ. τον ειδικό ύποφάκελο στο A CS-
MCP: b. 348 (έγγραφα των ετών 1939-1940· στην ϊδια busta, καί άποκόμματα των μετα­
φρασμένων άπό τον Κωνσταντινιδη άρθρων του Σεπτεμβρίου 1939. 01 μεταφράσεις δέν φέ­
ρουν κανένα όνομα μεταφραστή, ό όποιος άποδεικνύεται, κατά την παρούσα μαρτυρία, ότι ή­
ταν ό Ί . Κωνσταντινίδης). Τά άρθρα αύτά είναι: φ. της 11.9.1939, σ. 1: «Αί μεγάλαι διπλω-
ματικαί ζυμώσεις. Τό ίταλοσοβιετικόν σύμφο.>νον. Π ώς έγιναν αί σχετικαί διαπραγματεύσεις»
( άναδημοσίευση άπό τον «Εσπερινόν Ταχυδρόμον» τού Μιλάνου)' φ. της 13.9.1939, σ.
1 ,4 : «Τό άνατολικόν μέτωπον. Ο .Β .Κ .: Τό γραφεΐον πού διευθύνει έξ άποστάσεως πολλών
χιλιομέτρων τον στρατόν τού Ράιχ» (άναδημ. άνταποκρίσεως τού ’Ίντρο Μοντανέλλι, ειδικού
άπεσταλμένου τού «Εσπερινού Ταχυδρόμου» τού Μιλάνου στο άνατολικό μέτωπο)* φ. της
21.9.1939, σ. 1: «Μιά ιταλική κριτική. Τά βαθύτερα αίτια της άποσυνθέσεως τού πολωνικού
στρατού. Ή άριθμητική καί τεχνική υπεροχή τού άντιπάλου. Ή άτελής κινητοποίησις καί τά
σφάλματα τού στρατηγείου» (άναδημ. άρθρου άπό τήν ΐδ ια έφ η μ .)' φ. τής 2 2 .9 .1 9 3 9 , σ.
1: « Ό κατά θάλασσαν άγών. ’Ά γνω στοι καί δραματικαί λεπτομέρειαι τού τορπιλλισμοΰ τού
άγγλικού άεροπλανοφόρου ‘Θαρραλέος’» (άναδημ. άνταποκρίσεως άπό τόν άνταποκριτή στό
Λονδίνο τού «Εσπερινού Ταχυδρόμου» τού Μιλάνου)* φ. τής 28 .9 .1 9 3 9 , σ. 1: «Τό ‘στρατη-
γειον X*. Ή γραμμή Ζίγκφρηντ άποτελεΐ μίαν άπέραντον καί έπικίνδυνον παγίδα» (άναδημ.
άρθρου τού Indro Montanelli ειδικού άπεσταλμένου τής «Κορριέρε ντέλα Σέρα» τού Μιλά­
νου στό Δυτικό μ έτω π ο )' φ. τ ή ς 3 0 .9 . 1939, σ. 1,4: «Μετά τήν κατάρρευσιν. Ή ’Ανατολική
Πολωνία υπό τήν ρωσικήν κατοχήν» (άναδημ. άνταποκρίσεως άπό ειδικό άπεσταλμένο τού
«Εσπερινού Ταχυδρόμου» τού Μιλάνου στό Τσερναούτς Ρουμανίας). Προφορικές μαρτυ­
ρίες μέ διαβεβαιώνουν ότι ό Μ. Κωνσταντινίδης χρησιμοποιήθηκε άπό τήν ιταλική κυβέρνη­
ση καί πριν τό 1940 καί έπί Κατοχής ως έκφωνητής του ραδιοφωνικού σταθμού τού Bari.
Μ ετά τόν πόλεμο τοποθετήθηκε πρόξενος τής ’Ιταλίας στό St. Gallen τής Ε λβ ετία ς.
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 35

γωμένων ή αιχμαλώτων Ά βησσυνέζω ν, καθώς καί ύλικό-λάφυρα του πολέμου.

Α κ ό μ η , δέν θά συναντούσε δυσκολίες ή δημοσίευση εικόνων μέ προσω πικότη­
τες πού διακρίθηκαν, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, κατά το έγγύς παρελθόν.
Π ιστεύει, τέλος, 6 Q u aro n i, ότι θετική θά ήταν ή άπήχηση άπό φωτογραφίες
με έγκαίνια δημοσίων έργων στήν ’Ιταλία, μέ τελ ετές καί ό ,τι άλλο σχετικό, για­
τί έτσ ι θά άποδειχθεΐ, κατά τρόπο τεκμηριωμένο, ότι ή ’Ιταλία, παρά τον π ό­
λεμο καί τις κυρώσεις, συνεχίζει νά εργάζεται καί νά προμηθεύεται τά άναγκαια1.
"Α ς ύπομνησθεΐ εδώ ότι ό ίταλο-αιθιοπικος πόλεμος κινητοποίησε, κοντά
στα άλλα, τον κατευθυνόμενο δημοσιογραφικό κόσμο τη ς Ιτ α λ ία ς . Ο ί επ ιτυ χ ίες
στην Αιθιοπία, οί διεθνείς οικονομικές κυρώσεις κατά της ’Ιταλίας, ή προσφορά
τω ν χρυσών ή πολυτίμων κοσμημάτων τών Ιτ α λ ώ ν προς την κυβέρνηση γιά νά
ξεπ ερά σ:ι τις δυσκολίες, έδωσαν λαμπρές εύκαιρίες στον Τύπο νά μεγιστοποι­
ήσει τά γεγονότα, νά μυθοποιήσει την ιταλική αύτάρκεια καί τη στρ α τιω τική
δραστηριότητα, νά περιβάλει μέ φωτοστέφανο τον Μ .12 Μ έσα σέ αύτή τήν άτμό-
σφαιρα οφείλομε νά έντάξομε καί τήν προσπάθεια επιρροής τής κοινής γνώμης
τής Θεσσαλονίκης.
Τ Ι άνταπόκριση άπό τή Ρο>μη στά αιτήματα του ’ Ιταλού προξένου υπήρ­
ξε άμεση. Σ τις 8 .1 .1 9 3 6 τό υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας έσ τειλ ε στο γ ε ­
νικό προξενείο Θεσσαλονίκης τσιγκογραφήματα πού παρίσταναν τον βασιλιά
(τον Β ίκτω ρα Εμμανουήλ Γ ' ) , τον διάδοχο (τον Ο ύμπέρτο Β ') , τον Ν τούτσε,
μονάδ:ς τού πολεμικού ναυτικού καί πολεμικά αεροπλάνα3. Ε π ίσ η ς , στις 1 1 .1 .
1936 δεύτερη άποστολή κλισέ μέ ποικίλες όψεις άπό τήν πανεπιστημιούπολη
τής Ρώ μης4, καθώς καί άπό τις επιχειρήσεις στήν Αιθιοπία. Τούρα οί τσίγκοι
συνοδεύονται καί άπό ένα άρθρο γιά τη ρωμαϊκή πανεπιστημιούπολη, τό όποιο
θά μπορούσε νά μεταφρασθει στά ελληνικά καί νά δημοσιευθεΐ στον τοπικό Τ ύ ­
πο. ’Επιπλέον στέλλονται φωτογραφίες άπό τά τελευτα ία επιτυχημένα άποξη-
ραντίκά έργα (Bonifica Pontina) ελωδών περιοχών5. Σ τά διαβιβαστικά έγ -

1. /ICtf-M CP: b. 346, telespresso n° 5067, τής 3 0 .1 2 .1 9 3 5 .

2. T ran fag lia-M u riald i-L e g n an i, Ζ,α»S’ta m p a ita lia n a neW e ta fa s c is ta , σ. 1 6 4 -
182.
3. ACS-M CV: b. 3 4 6 , ύποφάκ. I /30/i, άο. έγγρ. 9 0 0 1 4 9 , τής 8 .1 .1 9 3 6 .
4. Τό κτίσιμο της πανεπιστημιουπόλε&)ς (1931-1935) τή ς Ρ ώ μ η ς εϊχ ε άφήσει θετικές
εντυπώσεις. Τά έγκαίνια τών νέων κτιρίων του Πανεπιστημίου έγιναν τήν 31.10. 1935* βλ.
τό λήμμα Roma στήν E n c ic lo p e d ia Ita lia n a , τ. 21, Roma 1936, σ. 869. ‘Ο άνταποκριτής
(καί διπλωματικός) τής άΟηναϊκής έφημ. « Ε σ τ ία » στη Ρ ώ μη ’Ιωάννης Γκίκα ς δημοσίευσε
στήν έφημ. αύτή τήν 6.11.1935 άρθρο μέ τίτλο: *// Ιταλική πανεπ ιστη μ ιακή πόλις. Α ίθ ου σ α
3.000 φοιτητών. Α πόκομμα του άρθρου διαβιβάστηκε άπό τήν ιταλική π ρ εσ β εία ’Αθηνών
στο MCP. Βρίσκεται στό /Κλ^-ΜΟΡ: b. 347, ύποφάκ. Prop. I /30/4."Ας σημειω θεί π ώ ς
στο άρθρο τού Γκίκα δέν έπαινεΐται τό φασιστικό καθεστούς* περιορίζεται ό συντάκτης στήν
καταγραφή του γεγονότος.
5. A C tf-M C P: b . 346, ύποφάκ. I /30 /I, έγγρ. ύπ άρ. 9 0 0 2 7 7 /66, τής 1 1 .1 .1 9 3 6 ,
36 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

γραφα προστίθεται πάντα ή συνηθισμένη γραφειοκρατική υπόμνηση για τήν ά-

ποστολή των σχετικώ ν άποκομμάτων εφημερίδων άπό τη δημοσίευση των πα­
ραπάνω φωτογραφιών.
Χάρη στην υπόμνηση αύτή βεβαιωνόμαστε ότι στις 1 5 .1 .1 9 3 6 κιόλας εί­
χαν σταλεί στη Ρ ώ μη άποκόμματα θεσσαλονικιώτικοον εφημερίδων με φωτο­
γραφίες άπό τό μέτω πο τής Αιθιοπίας1. Λ ίγες μέρες άργότερα, στις 2 9 ’Ιανου­
άριου12, ό Ιτ α λ ό ς πρόξενος Quaroni διευκρίνιζε ότι μόνο ή γαλλόφωνη εφημερί­
δα (cLe Progres» δέχθηκε νά δημοσιεύσει μερικά άπό τά κλισέ πού του είχαν
διαβιβάσει στις 8 τού μηνός (βλ. πιο πάνω). Οί άλλες έφημερίδες δεν διέθεταν
ούτε χρόνο ούτε χώρο για τά ιταλικά πράγματα, έξ αίτιας τών βουλευτικών ε­
κλογών τής 2 6 .1 . 1 9 3 6 3. Πάντο^ς καί στις 31 ’ Ιανουάριου καί στις 10 Φεβρουά­
ριου ό Quaroni βρέθηκε στην ευχάριστη θέση νά στείλει στη Ρώ μη άποκόμμα­
τα έφημερίδων τής Θεσσαλονίκης μέ φωτογραφίες άπό τις έπιχειρήσεις τού ι­
ταλικού στρατού στην ’Ανατολική ’Αφρική4. Κ άποτε, βέβαια, όπως καί τώρα
συμβαίνει καμιά φορά, ή λεζάντα σε μιά φωτογραφία ήταν λανθασμένη. Κ άτι
τέτοιο παρατηρήθηκε στο φύλλο τής 9 .1 .1 9 3 6 τής έφημ. «Le Progres», στο ο­
ποίο ή φωτογραφία ’ Ιταλού στρατηγού είχ ε τή λανθασμένη σημείο^ση ότι πα-
ρίστανε τον στρατηγό Rodolfo Graziani, τον γνωστό άδίστακτο σφαγέα τού
αιθιοπικού λαού5. Μ ετά τήν έπισήμανση τού λάθους, ή Γενική Διεύθυνση Προ­
παγάνδας σπεύδει, στις 1 2 .2 .1 9 3 6 , νά προμηθεύσει μέ μερικές φωτογραφίες
τού Graziani τό Προξενείο Θεσσαλονίκης6.
Έ ν α άπό τά πιο άξιοσημείωτα δείγματα τής ιταλικής προπαγάνδας προς
τις ελληνικές έφημερίδες, μέ σκοπό τή δικαίωση τής ιταλικής έπεμβάσεως στήν
Αιθιοπία, διαβάζομε σέ σύντομη έκθεση, μέ ημερομηνία 3 0 .1 .1 9 3 6 , τού πρέσβυ
στήν ’Αθήνα Raffaele Boscarelli. Συγκεκριμένα, αναφέρει πώ ς θέλησε νά δώ ­
σει σέ άθηναϊκές έφημερίδες κλισέ πού άπεδείκνυαν ότι οί Αίθίοπες χρησι­
μοποιούσαν τις σφαίρες dum-dum7. Τ ά τσιγκογραφήματα όμως δέν ταίριαζαν
γιά τά κυλινδρικά πιεστήρια τών εφημερίδων απαιτούνταν «διπλοί τσίγκοι»
(zinchi doppi). Γ ι ’ αυτό καί δέν είδαν τό φώς τής δημοσιότητας. Μά καί αν ξ ε -

1. A C S -6 .π. 9 6 Ρ . Q u aroni προς το ύπ. Τύπου καί Προπαγάνδας, 15 .1 .1 9 3 6 , ύποφάκ.

1/30/1.
2. Α υτόθι, 6 ίδιος προς τό ίδιο, telespresso n° 335, της 2 9 .1 .1 9 3 6 .
3 . Γ ιά τις έκλογές αύτές καί τά προβλήματα της έποχής βλ. στού Δάφνη, Ή Έ λ λ άζ
μ ετα ξύ όνο πολέμω ν, τ. 2, σ. 4 0 0 -4 0 3 .
4. A C £ -M C P : b . 3 4 6 , ύποφάκ. I /30/1, telespresso n. 371 της 3 1 .1 .1 9 3 6 , n. 462 της
1 0 .2 .1 9 3 6 , n. 463 της 1 0 .2 .1 9 3 6 .
5. M ack S m ith , L e g u erre d el D u ce, σ. 1 0 3 -1 0 6 .
6. A C S -M C P : b . 3 46, ύποφάκ. 1/30/1, Ιγγρ. ύπ* άρ. 901309/ 288, της 12.2.1936.
7. Ή χρήση τους είχ ε άπαγορευθεί, κατά τις πολεμικές συρράξεις, ύστερα άπό διεθνείς
συμφωνίες. ΟΙ σφαίρες αύτές προκαλουν σχεδόν άθεράπευτες πληγές.
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 37

περνιόταν ή τεχνική δυσκολία, «δεν είμαι σίγουρος», έγραφε δ Boscarelli, «δ τι

οί εφημερίδες θά προχωρούσαν στή δημοσίευση· μερικές ήδη άρνήθηκαν μ έ τή
δικαιολογία δτι τέτοιες φωτογραφίες θά προκαλοΰσαν στο κοινδ δυσάρεστη εν­
τύπω ση». Καί δσες πάλι εφημερίδες του είχαν δώ σει θετική άπάντηση, δέν
πραγματοποίησαν μέχρι στιγμής τήν υπόσχεσή τους. Παρόλα αύτά δ ’Ιταλός
πρέσβυς ζητά νέα σειρά των ’ίδιων κλισέ1, σχετικώ ν πάντα μέ τις σφαίρες d u m
-d u m των Αίθιόπων, τά όποια καί θά τού σταλούν τήν 1 1 .2 .1 9 3 6 12.
Κατά πόσο τό προπαγανδιστικό αυτό υλικό μπορούσε νά επηρεάσει τήν ε λ ­
ληνική κοινή γνώμη είναι πολύ άμφίβολο. Ί σ α ίσα γνωρίζομε δτι υπήρχε διά­
χυτη συμπάθεια άνάμεσα στους 'Έ λληνες προς τή δεινοπαθούσα από τούε Ι τ α ­
λούς Αιθιοπία, καί πριν καί κατά τις έχθροπραξίες. Τ ά καταπιεστικά ιταλικά μ έ­
τρα στά Δωδεκάνησα εύνοούσαν τή συμπάθεια. Ά ο κ ε ΐ νά μνημονεύσω τις ενέρ­
γειες τού Καλύμνιου Σκεύου Ζερβού, ηγέτη των έκπατρισμένων Δωδεκανησίων
στην Α θήνα, γιά τήν άποστολή 10 Ε λλήν ω ν χειρούργιυν γιατρών, πού νά γνω ­
ρίζουν γαλλικά, στήν ’Αβησσυνία, κατά τον ’ Ιούλιο τού 1935* γεγονός πού θά
προκαλέσει τις έντονες άνησυχί~ς καί τις παραστάσεις προς τήν ελληνική κυβέρ­
νηση τού ’Ιταλού πρέοβυ Pier Filippo De Rossi del Lion Nero3. ’Έ π ε ιτ α , ή
συμμετοχή τής Ε λλά δα ς στις γνω στές κυρώσεις4 κατά τής ’Ιταλίας περιόριζε
μοιραία καί τις εκδηλώσεις φιλικών αισθημάτων προς τό φασιστικό κα θεσ τώ ς.
Ε π ιπ λ έο ν θά ήταν δύσκολο νά π είσ ει μία κατηγορία κατά τών Αίθιόπων γιά
χρήση τών dum-dum, τή στιγμή πού προκλήθηκε διεθνής κατακραυγή γιά τήν
εύρύτατη χρησιμοποίηση αερίων (κυρίως «ράντισμα» ύπ ερίτη) από τον ιταλι­
κό στρατό στήν Α βησσυνία5.
Ά λ λ ά καί μετά τή λήξη τού ίταλοαιθιοπικού πολέμου δέν φαίνεται νά ύ-
πήρξαν θεαματικά αποτελέσματα άπό τήν «οίκειοποίηση» τών έλληνικών ε­
φημερίδων έκ μέρους τών διπλωματικών ή προξενικών άρχών τής ’Ιταλίας. Ό
G razzi, στά άπομνημονεύματά του, σημειώνει π ώ ς ό προκάτοχός του (ό _ Β ο -

1. /1CS-M CP: b . 346, ύποφάκ. I /30/1, telespresso » . 8 7 8 , ’Αθήνα 3 0 .1 .1 9 3 6 , ό B o ­

scarelli προς τό ύπ. Τύπου καί Προπαγάνδας.
2. A C S-6. π ., έγγρ. ύπ’ άρ. 901271 /12, τής 1 1 .2 .1 9 3 6 .
3. ACiS-MOP: b. 350* copia telespresso in arrivo n. 5665 /963, ’Αθήνα 18.6.1935,
καί copia-Ministero delle Colonie, 210 telegramma in arrivo, τής 4.7.1935 άπό τό Mo­
gadiscio τής ’Ιταλικής Σομαλίας.
4. Πρβλ. όμως τις φιλοϊταλικές σκέψεις τού Μ εταξά, ό όποιος μάλιστα προβάλλει τό
έπιχείρημα οτι ή Ελλά δα προσεχώρησε στις κυρώσεις πριν ό ίδιος άνέλθει στήν έξουσία, σέ
συζήτησή του τήν 1 7 .1 .1 9 3 8 μέ τον ’Ιταλό πρεσβευτή στήν ’Αθήνα R . Boscarelli: A C S -
M C P : b . 350, copia telegramma in arrivo (χωρίς ά ρ.), ’Αθήνα 1 7 .1 . X V I ( = 1 9 3 8 ) : δύο
πυκνά δακτυλογραφημένες σελίδες. Τό έγγραφο τό χρησιμοποιεί έν μέρει στά άπομνημονεύ­
ματά του ό Grazzi, II p r in c ip io d ella fin e , σ. 20-2 1 ( = Γ κ ρ ά τ σ ι ,'// αρχή του τέλουζ, σ.
2 4 -2 5 ).
5. Mack Smith, L e g u erre d el D u ce, σ. 97-98,
 88 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

scarolli), κατά τά τέλη του 1 9 3 8 , είχε δεχθεί τήν έπίσκεψη διευθυντή μιας άπό
τις μεγαλύτερες άθηναϊκές εφημερίδες, 6 οποίος του είχε προτείνει δτι είναι πρό­
θυμος να ξεκινήσει δημοσιογραφική καμπάνια μέ σκοπό τή στενή πολιτική προ­
σέγγιση Ε λ λ ά δ α ς - 'Ιταλία ς. ΜΙ πρόταση μάλλον «πάγω σε», γιατί ό B o sca re l-
li δέν είχ ε σαφείς οδηγίες πάνω στό θέμα αύτό άπό τήν κυβέρνησή του1.
Κατά τό διάστημα, έξ άλλου, πού διευθύνει τήν ιταλική πρεσβ:ία ό
Grazzi, ό υπεύθυνος τού γραφείου Τύπου (;) προβαίνει σέ διαπιστώσεις
ένδιαφέρουσες πού καλύπτουν δχι μόνο τις άθηναϊκές εφημερίδες. Σ έ έκθεσή
του, μέ ήμερομηνία 2 3 .6 .1 9 3 9 , πρύς τή γενική διεύθυνση υπηρεσιών της Προ­
παγάνδας του υπουργείου Λαϊκής Παιδείας, ξεχω ρίζω τύ άκόλουθο απόσπα­
σμα: «Σ χετικά μέ τά προπαγανδιστικά άρθρα πού μου έστειλε ή γενική διεύ­
θυνση Προπαγάνδας άναφέρω π ώ ς είναι πολύ δύσκολο, άν όχι άδύνατο, νά τά
προωθήσω, δπω ς θά ήταν έπιθυμητό, στύν τοπικό Τύπο· καί τούτο, γιατί οι δι­
ευθυντές των έφημερίδων συστηματικά καί σταθερά άρνοΰνται νά δεχθούν κεί­
μενα 6χι μόνο Ιταλικά μά καί από οπουδήποτε καί άν προέρχονται, έφόσον δέν
παρουσιάζουν είδικό ένδιαφέρον γιά τήν Ελλάδα* μιά άλλη αίτία άρνήσεως όφεί-
λετα ι στήν ίδια τή φύση τής ελληνικής εφημερίδας, ή οποία απαρτίζεται άπό
ειδήσεις των κυριοτέρων πρακτορεί<ον τού κόσμου καί γενικά άπό ψευδο-αντα-
ποκρίσεις άπό τις μεγάλες πρωτεύουσες κ .λ., καθώς* ακόμη άπό άναδημοσιευό-
μενα κάποτε άρθρα διεθνούς άπηχήσεως πού είχαν έμφανισθεΐ σέ εφημερίδες
τού έξωτερικού μεγάλης κυκλοφορίας (« C o m o ro della Sera», ((Paris Soil'»,
«Daily Mail» κ .λ .) . Έ π ε ιτ α , ο διευθυντής μιας έφημερίδας δέν βλέπει μέ κα­
λό μάτι καί άπορρίπτει τό έτοιμο ήδη άρθρο πού τού προσφέρουν οί πρεσβείες*
εύπρόσδεκτο θά ήταν άν ή ίδια ή πρεσβεία βοηθούσε διακριτικά τή δημοσίευ­
ση μέ μία κατάλληλη έπιχορήγηση πού θά έποίκιλλε άπό έφημερίδα σέ έφημε-
ρίδα. *Ως μοναδικό μέσο γιά νά πετύχομε τή δημοσίευση των άρθρων μας θεω ­
ρείται ή άποστολή, κατά περιοδικό τρόπο, ένός ή δύο άπό αύτά σέ μία άποκλει-
στικά έφημερίδα, καί νά φέρουν βέβαια τήν υπογραφή συντάκτη διεθνούς φήμης.
'Ω στόσο θά έπιδιώ ξομε θετικά άποτελέσματα στόν τομέα αύτόν, άσκώντας πι­
έσ εις στό υφυπουργείο Τύπου καί Τουρισμού123*· μέ τή μεσολάβησή του έλπίζομε
νά διαλύσομε τήν άνεξήγητη άπροθυμία των διευθυντών τών έφημερίδων στήν
Ε λ λ ά δ α άπέναντι σέ καθετί πού θά βοηθούσε στήν καλύτερη γνωριμία τής χ ώ ­
ρας μας»8.

1. G razzi, δ .π ., σ. 1 9 -2 0 (= Γ κ ρ ά τ σ ι, ώ π ., σ. 2 3 -2 4 ).
2. ‘Υφυπουργός ήταν ό Δωδεκανήσιος, άπό τή Λέρο, Θεολόγος Νικολούδης (1890-
1 9 4 6 ).
3. i4C 5,-M C P : b. 8 5 0 , telespresso n. 4 7 05, της 2 3 .6 .1 9 3 9 . Τό κείμενο πού μετέφρα­
σα έχει ώ ς έξης: «Per quail to concorno gli articoli di propaganda itiviaii da codesta Di-
rezione Generate si fa presente che ό mol to difficile per non dire impossible collocar-
li, come si vorrebbe, nella stampa locale per il rifiuto persistente o sistomatico dei di-
Μορφωΐική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 39

ΟΙ εκτιμήσεις αύτές προδιαγράφουν τά κινητά πλαίσια ένδς 6χι καί τόσο

στενά κατευθυνόμενου Τύπου στην Ε λ λ ά δ α κατά τά χρόνια της μεταξικής δικτα­
τορίας* άποδεικνύουν άκόμη μιά άνεξάρτητη στάση των υπευθύνων των ελληνι­
κών έφημερίδων της έποχής, οί όποιοι δεν φαίνονται πρόθυμοι νά υιοθετήσουν
τό προπαγανδιστικό υλικό των πρεσβειών. Οί παραπάνω διαπιστώ σεις του *Ι ­
ταλού διπλωματικού υπαλλήλου άποτελούν στην ούσία έναν έπαινο - μή συνειδη­
τά γραμμένον - της ποιότητας τού ελληνικού Τύπου της έποχής. Οί διαφοροποι­
ήσεις πάντως τών αθηναϊκών έφημερίδων προς τις ξένες έπιρροές στήν Έ λ λ ά -

[Κ άρτ-ποστάλ. E d itio n P a ris ia n a .

Ά π ό τή συλλογή του κ. Κ . Κοψιδα]

retto ri dei giornali nei riguardi di sc ritti non solo ita lia n i ma da qu alsiasi p a rte p ro -
vengano e che non riguardino p a rtico la rm e n tc la G recia, per la n a iu ra stessa del
giornale greco fa tto di notizie delle principali agenzie rnondiali e in gen ere di pseudo
corrispondenzc dalle grandi ca p ita li eec. e che si e o n te n ta di riprodurre ta lo ra a rtic o -
li di risonanza in tern azion ale da giornali csleri a grande tira tu ra (C orriere d ella S e ­
ra, P aris S oir, D aily M ail e c c .) ma che vede m ale e rifiu ta Γ a rtico lo gia p re p arato
e fornito dalle Legazioni (sareb be solo ben visto se la Legazione ste ssa nc a iu ia sse d i-
scretam en te la pu bblicazione con una sovvenzione a d eg u ata che p o treb b e v a ria re da
giornale a g io rn ale). Si ritien e che Γ unico mezzo per p otere avere degli a rtico li p u b -
b licati sarebbe quello di in viarn e p eriod icam en te uno o due in e sclu siv a per un s o ­
lo giornale e s c ritti da una firm a di c h ia ra fam a in te rn a z io n a le . S i ce rch e ra p u r tu tta -
via di o tten erc risiilta ti p ositivi in tale cam po facendo pressioni presso il S o tto s e g re -
ta ria to per la S tam p a e il T u rism o, perch6 a suo m ezzo venga v in ta la in esp lica b ile
rilu tta n z a dei d iretto ri di giornali in G recia verso tu tto ci6 che se rv ire b b e a fa r m e-
glio conoscere il nostro paese». ·
 40 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

δα έπισημαίνονται τον ίδιο καιρό (Νοέμβριος 1 9 3 9 ) καί σε μνημόνιο του Βρετα­

νού άκολούθου Τύπου στην ’Αθήνα1.
Πριν περάσω στο επόμενο κεφάλαιο, επανέρχομαι στά ιδιαίτερα γνωρίσμα­
τα του δημοσιογραφικού κόσμου της Θεσσαλονίκης. 'Η παρουσία έδώ γαλλό­
φωνου καί ίταλόφωνου κοινού εξασφάλιζε τήν επιβίωση οικείων εφημερίδων
(όπ ω ς των «Le Progres» καί «L’Independant»)1
2. Λιγότερο γνωστή φαίνεται
ή περίπτω ση τής εβδομαδιαίας έφημερίδας «La Voce», ή όποια συνάπτεται μέ
τήν ιταλική προπαγάνδα. Χαρακτηρίζεται ως «journal hebdomadaire d’infor-
mations» καί έχει ιδρυτή, διευθυντή καί ιδιοκτήτη τον Prof. Levi Tazartes3.
'Η πρώ τη καί ή τελευταία σελίδα της ήταν στά γαλλικά, οί δύο μεσαίες στά ιτα­
λικά. Σ τά 1 9 3 2 είχ ε κλείσει τον έκτο χρόνο έκδόσεως (μέ τήν ένδειξη 2 e serie).
Μ ετά τό έτος αύτό διακόπηκε ή έκδοση. Σ τά 1 9 3 4 -1 9 3 5 ό Nissim Tazartes
(συγγενής τού Levi), Ιτ α λ ό ς υπήκοος πού είχε γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη τό
1 9 1 2 , ζή τη σε οικονομική ενισχυτή από τήν ιταλική κυβέρνηση γιά τήν έπανέκ-
δοση της «La Voce». Ή αίτησή του ώστόσο άπορρίφθηκε, μέ τό αίτιολογικό
ότι ήταν πρόσωπο πού δέν ένέπνεε έμπιστοσύνη. Ε ίχ ε άλλωστε απομακρυνθεί
άπό την τοπική φασιστική οργάνωση (fascio locale), γιατί είχε φερθεί, τήν 8.
6 .1 9 3 2 , κατά τρόπο άπρεπή στον*Ιταλό γενικό πρόξενο τής πόλεως (per atteg-
giamento scorretto verso la persona del R. Console Generale, in data 8
giugno 1 932 )4.

1. Κολιόπουλος, Π αλινόρβυ^ση-όικτατορία-πόλεμος, σ. 148.

2 . Γιά τΙς ξενόγλωσσες έφημερίδες τής Θεσσαλονίκης μετά τό 1912 λείπει ή τεκμηρι­
ωμένη μελέτη. Β λ. πάντως γι’ αύτές τό σημείωμα του Ά ρ . Χασηρτζόγλου, « Ό Τύπος έν
Θεσσαλονίκη», Μ έγας *Οδηγός (του Γ . Γαβριηλίδη),σ. 41, 336-337. Έ κ δ ο τες καί διευθυν­
τές ήταν συνήθως ίσπανοεβραΐοι. Τ ής ήμερήσιας έσπερινής «L* Ind^pendant» συνεκδότης
ήταν ό βουλευτής (1932-1933) Μεντές Μπεσαντζή καί διευθυντές οί Έ λ ή Ά ττά ς καί Μορ-
δοχάι Μπεσαντζή* τής ήμερήσιας πρωινής «Le Progres» ιδρυτής (1923-1930) ήταν ό
H o u lli καί διευθυντές οί Σ . Μοδιάνο καί Ά . Αεβή. Βλ. γιά τις έφημερίδες αύτές καί γιά άλ­
λες εβραϊκές στού Σολομών Ρουμπέν-Μορδεχάι, Ό εβραϊκός Τύπος στη Θεσσαλονίκη κα\
γ εν ικ ό τ ερ α στην *Ε λλάδα, Παράρτημα άρ. 1 στο τεΰχ. Ιουνίου 1978 του περιοδ. Χρονικά
(’Όργανο τού Κεντρικού ΤσραηλιτικοΟ Συμβουλίου τής Ε λ λ ά δ ο ς), σελ. 20 (ιδίως σ. 13-14).
Γ ιά τό άρχειο έφημερίδων τής Θεσσαλονίκης πού καταστράφηκε τό 1940 βλ. Χαράλαμπου
Κ . Παπαστάθη, « Ή καλλιέργεια των Γραμμάτων στή Θεσσαλονίκη κατά τήν τουρκοκρα­
τία », Ν έα *Ε σ τ ία (Α φ ιέρω μα στή Θεσσαλονίκη (-Χριστούγεννα 1985, σ. 233, 235, δπου
καί βιβλιογραφία.
3 . Προφανώς ίσπανο-(ή ίταλο-)εβραϊος. Στον κατάλογο των κατοίκων Θεσσαλονίκης
τού 1 9 3 2 -1 9 3 3 συναντώ πέντε έπαγγελματίες μέ τό έπώνυμο Ταζάρτης (Μ έγας'Οδηγός, σ.
4 8 9 ) . Κανένας όμως δέν χαρακτηρίζεται ως καθηγητής ή έκδότης έφημερίδας. Κατά μαρ­
τυρία τού κ. Κ . Τ σ ίζεκ , ή οικογένεια τού καθηγ. Levi Tazartes διαπνεόταν άπό σοσιαλιστι­
κ ές Ιδέες. Ό γιός τού Levi ’Ισίδωρος ζεΐ σήμερα στήν ’Αθήνα.
4. AC*S-MCP: b. 347, ειδικό fascicolo μέ τίτλο: «La Voce» di Salonicco. Περιέχει
έγγραφα τών έτών 1 9 3 4 -1 9 3 5 , καθώς καί δύο φύλλα τής έφημερίδας αύτής, τό ένα τής 12.9.
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 41

*Η περίπτωση υποδηλώνει οτι κατά τη δεκαετία του ’3 0 δύσκολα έπ ισ η -

μαίνεται στη Θεσσαλονίκη δημοσιογραφικό όργανό σέ άποκλειστική υπηρεσία
της ιταλικής προπαγάνδας, είτ ε σέ πολίτικο ε ΐτ ε σέ πολιτιστικέ έπίπεδο. Τ ε λ ι­
κά, « Ή ’Απογευματινή»1, μέσα άπέ τις συνεργασίες τού Κωνσταντινίδη, καί ή
« L e P rogres» άποδεικνύεται πώ ς παρείχαν τήν πιο ομαλή πρόσβαση στη δημο­
σίευση ιταλικών κειμένων καί φωτογραφιών.

'Η Π ανεπιστημιακή και ή Δημοτική βιβλιοθήκη

ώς χώροι υποδοχής τον ιταλικόν βιβλίου

Τ Ι βιβλιοθήκη τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πού συστάθηκε μέ το

Προεδρικέ Διάταγμα τής 1 1 .7 .1 9 2 7 , προσείλκυσε ενωρίς τ έ ενδιαφέρον πολλών
φιλόμουσων δωρητών καί εύεργετών2. Θ ετική στάθηκε καί στην Ιτ α λ ία ή ά πή-
χηση άπέ τέν ρόλο πού έκαλεΐτο νά παίξει άνάμεσα στη μορφωμένη τάξη τής
Βορείου Ε λλά δος μια τέτοια βιβλιοθήκη.
Τ έ ιταλικέ ενδιαφέρον τ έ επισημαίνω σέ έγγραφο, μέ ημερομηνία 9 .5 .1 9 3 G ,
τού διευθυντή τού γνωστού Istitu to In te ra n iv er sita r io Ita lia n o (1.1.1.) μέ
αποδέκτη τ έ *Υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας. Κ ατά τέν άποστολέα, ή Π α ­
νεπιστημιακή βιβλιοθήκη τής Θεσσαλονίκης έχ ει μεγάλη σπουδαιότητα « p e r
il m ondo u n iv ersitario ellenico»· ή Γαλλία, ή Γερμανία, ή ’Α γγλία, τά βαλ­
κανικά κράτη, άκόμη καί ή μακρινή ’ Ιαπωνία3 τή ς δώρησαν σειρές βιβλίων. Τ έ
Ι .Ι .Ι . είσηγεΐται στη γενική διεύθυνση υπηρεσιών Προπαγάνδας τού παραπάνω
‘ Υπουργείου νά δείξει καί ή ’Ιταλία οτι δέν υσ τερ εί σέ φιλόφρονα αισθήματα
καί νά προβεΐ σέ δωρεά πρόσφατων επιστημονικών καί λογοτεχνικών έκδόσε-
gjv, σχετικών μάλιστα μέ τούς τομ είς τή ς γεω ρ γία ς, τή ς στα τιστικής, τή ς οίκο-

1932 (annee VI-2G serie n° 2 ) καί το άλλο τής 3 .1 0 .1 9 3 2 (annee V I -2© serie n° 4 ) . Σ τέν
κατάλογο τού ήμερήσιου καί περιοδικού Τύπου Θεσσαλονίκης κατά τέ 1 9 3 2 -3 3 (Γαβριηλί-
δης, Μέγας ' Οδηγός, σ. 3 3 6 -3 3 7 ) δέν περιλαμβάνεται ή « L a V o ce ».
1. 'Η εφημερίδα αύτή άρχισε νά έκδίδεται στις 2 4 .3 .1 9 3 3 άπο τέν Αλέξανδρο Ω ρ ο ­
λογά καί τον Δημήτριο Τσούρκα. ’Ανήκε στις άντιβενιζελικές. 'Υ π ήρξε έξ άλλου ή μόνη
θεσσαλονικιώτικη έφημερίδα πού συνέχισε νά έκδίδεται καί έπί Κατοχής. 'Η στάση της αύ­
τή έπέφερε τέν άφανισμό της μετά τήν άπελευΟέρωση: Χ ρ. Ααμπρινός, «Συνοπτική ιστορία
τού Τύπου τής Θεσσαλονίκης», ό.π./ σ. 2 7 9 , 280.
2. Β λ. τήν ειδική μονογραφία τού Β . Δ . Κυριαζοπούλου, Τά πενήντα χρόνια τοΰ Πανε­
πιστημίου Θεσσαλονίκης 1920-1970, Θεσσαλονίκη 1 9 7 6 , σ. 1 4 7 -1 4 9 (γιά τήν Π ανεπιστη­
μιακή βιβλιοθήκη). Σύντομα στού ίδιου, « Τ έ Ά ριστοτέλειο Πανεπιστήμιο», Νέα 'Εστία,
Χριστούγεννα 1985, σ. 2 8 3 -2 9 0 . Βλ. έπίσης τις ένδιαφέρουσες κρίσεις καί πληροφορίες τού
’Αγαπητού Γ . Τσοπανάκη, «Τ ά πενηντάχρονα τής έλευθερίας καί τ έ Πανεπιστήμιο Θ εσσα­
λονίκης», Νέα 'Εστία 72 (1 .1 2 .1 9 6 2 , τεύχ. 8 5 0 ) 1 7 0 5 -1 7 0 9 .
3. Κατά τέν Κυριαζόπουλο, Τά πενήντα χρόνια, σ. 1 4 7 , άπέ τις ξένες κυβερνήσεις δω ­
ρεές έκαμαν στήν Πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη ή γερμανική, ή γαλλική, ή άμερικανική
καί ή άγγλική. Τά έγγραφα γιά τις δωρεές στη βιβλιοθήκη αύτή έχουν καταταχθεΐ καί
βρίσκονται στή διάθεση των έρευνητών (υπεύθυνη ή κ . Στέλλα Χριστοδούλου).
 42 Ζαχαρίας Ί*σιρπανλής

νομίας καί των συντεχνιακών οργανώσεων1. Λ ίγες ημέρες άργότερα, στις 15.5 .
1 9 3 6 , το 'Υπουργείο άπήντησε θετικά στην εισήγηση* την ίδια ήμέρα φρόντισε
νά στείλει στο ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης επαρκή άριθμό βιβλίων, μέ την
έντολή νά παραδοθούν στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου12. Πράγματι στις 3 .6 .
1 9 3 6 ό πρόξενος P ie tro Q u aro n i βεβαιώνει τη λήψη των άποσταλέντων βιβλί­
ων καί ότι δεν θά παρέλειπε νά τά παραδώσει στή δικαιούχο βιβλιοθήκη. Συνό­
δευε έξ άλλου το απαντητικό έγγραφό του μέ κατάλογο των βιβλίων αύτών3.
Τον κατάλογο θεω ρώ σκόπιμο νά τον παραθέσω αύτούσιο καί νά ση μ ειώ -
σο) τά βιβλία πού βρήκα νά υπάρχουν ακόμη σήμερα στην Πανεπιστημιακή βι­
βλιοθήκη. 'Η άρίθμηση δική μου.

PUBBLICAZIONI INVIATE IL 15.5. 1936 AL CONS. GEN. IN SALONICCO

P E R LA LOCALE UNIVERSITA

1. Magistratura del Lavoro e vertenze individuali

2. Sindacato-Federaz. Nazionale-Confederazione
3. Assistenza sociale fascista
4. Mussolini: Mio diario di guerra
5. Alvaro: Terra nuova
6. Olivetti: Agricoltura e industria
7. Scritti e Discorsi di Benito Mussolini - voll. 8
8. Legislazione e ordinamento sindacale corporativo
9. Legge sulla bonifica integrale
10. Corradini: Discorsi politici
11. Ferrucci: Le lettere
12. Foscolo: Pagine militari
13. Lettere di combattenti italiani (2 voll.)
14. Soffici: L* Adunata del 2 ottobre 1935-XIII
15. Persico: Scultura romana
16. Sarfatti: Dux
17. Crispo: Guerra di Giugurta
18. Baravelli: Bonifica integrale
19. Mussolini: Doctrine du Fascisme
20. Mussolini: Quattro discorsi
21. Corsi: Maternita e Infanzia
22. Piccoli: Organizzazioni Giovanili

1. ^ C A -M C P : b . 346, ύποφάκ. 1/30/14, έγγρ. μέ άρ. πρωτ. 2100/93, τής 9 .5.1936

(τό Ι.Ι.Ι. πρός Min. Stam pa-Propaganda).
2. A C S -tj.n ., έγγρ. ύπ’ άρ. 904354 /930 της 1 5 .5 .1 9 3 6 , τό υπουργείο πρός τό ιταλικό
προξ. Θεσσαλονίκης* έγγρ. υπ’ άρ. 9 0 4 3 7 1 /310 τής 1 5 .5 .1 9 3 6 , τό υπουργείο πρός τό
Ι . Ι . Ι . ’Έ γ γ ρ . μέ άρ. πρω τ. 2377 /106 τής 2 0 .5 .1 9 3 6 , τό Ι .Ι .Ι . πρός τό υπουργείο.
3. A C S -6 .n ., telespresso n° 1553 τής 3.6.1936, ό Ρ. Quaroni πρός τό Ministero
per la Stam pa e la Propaganda.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 43

23. Vie di Roma in A.O.

24. Gay: Madre Roma
25. O Fascismo (in greco)
26. Mussolini (in greco)
27. La propriety edilizia italiana anno 1934
’Από έρευνα στήν Κεντρική Βιβλιοθήκη του I Ιανεπιστημίου Θεσσαλονίκης διεπίστωσα 6τΙ
δλα τά βιβλία έχουν καταγραφεΐκαί δελτία τους βρίσκονται στόν γενικό κατάλογο (δελτιοθήκη )t
Τα βιβλία αυτά τά συμβουλεύθηκα ένα προς ένα. Θεωρώ καλό νά τά μνημονεύσω μέ λεπτο­
μέρεια, σημειώνοντας καί τό επίσημα του καθενός. ’Ακολουθώ τή σειρά μέ τήν οποία άναφέ-
ρονται στο έγγραφό μας, καθώς καί τήν άρίθμηση πού τούς έχω δώσει: Ά ρ. 1: Magistratura
del Lavoro e vertenze individuali (στή σειρά Bibliotechina Corporativa, άρ. 9), έκδ. Isti­
tuto Nazionale Fascista di Cultura, Roma (Imola) 1936, 18,5 έκ. μ. x 13 έκ. πλ., σελ.
24. Έ π ίσ . A ll. Φ . 6856. - Ά ρ. 2: II Sindacato. La Federazione Nazionale. La Confede-
razione (στή σειρά Bibliotechina Corporativa, άρ. 1), έκδ. Istituto Nazionale Fascisla
di Cultura, Roma (Imola) 1935, 18,5x 13 έκ., σ ελ . 2 2 . Έ π ίσ . Α Ι Ι .Φ . 6 857.-Ά ρ .3: L ’as-
sistenza sociale fascista (στή σειρά Bibliotechina Corporativa, άρ. 12), έκδ. Istituto Na­
zionale Fascista di Cultura, Roma (Imola) 1935, 18,5 x 13 έκ., σελ. 32. Έ π ίσ . Α Π .Φ .
6858.-Άρ. 4: Benito Mussolini, II mio diario di guerra. MCMXV-MCMXYTI, Libreria
del Littorio - Roma (χωρίς έτος), 18,5 x 1 3 έκ., σελ. 252. Έ π ίσ . Α Π . 72721. Έ π α ν έκ-
δοση: Milano (1966), έπίσ. Σ π . *Ιστ. 98060.-Άρ. 5: Corrado Alvaro, Terra Nuova. Te­
stimonialize, Prima Cronaca dell’Agro Pontino, έκδ. Istituto Nazionale Fascista di Cul­
tura.- Edizioni di Novissima, Roma X III (1935), 2 1 x 1 4 έκ., σελ. 67. Έ π ίσ . Α Π . 72733.
- Άρ. 6: Gino Olivetti, Agrieoltura e industria, έκδ. Istituto Nazionale Fascista di
Cultura, Roma 1935, 21,5 x 15 έκ., σελ. 43. Έ π ίσ . Α Π . 170489.-Άρ. 7: Benito Musso­
lini, Scritti e Discorsi, edizione definitiva, τ. 1-8, Milano, Ulrico Hoepli edilore, 1934^
21 x 13,5 έκ. Έ π ίσ . Α Π . 72720. ’Αναλυτικότερα, τ. 1: Dali’ intervento al Fascismo (15
novembre 1914-23 marzo 1919), σελ. 3 8 4 . - τ . 2: La Rivoluzione Fascista (23 marzo
1919-28 ottobre 1922), σελ. 364. - τ. 3: L ’ inizio della nuova politica (28 ottobre 1922-
31 dicembre 1923), σελ. 304. - τ. 4: II 1924, σελ. 456. - τ . 5: Scritti e Discorsi dal 1925
al 1926, σελ. 487. - τ. 6: Scritti e Discorsi dal 1927 al 1928, σελ. 302. - τ. 7: Scritti e
Discorsi dal 1929 al 1931, σελ. 3 4 8 .- τ. 8: Scritti e Discorsi dal 1932 al 1933, σελ. 296.
- Άρ. 8: Legislazione e ordinamento sindacale corporativo 1934-X1I, έκδ. Istituto Na­
zionale Fascista di Cultura, Roma 1934, 24 X 16,5 έκ., σελ. 599 (μέ προλογικό σημείω­
μα τού γνωστού καθηγητή Giovanni Gentile). Έ π ίσ . ΑΠ. 72725. - Ά ρ. 9: A. Serpicri,
La legge sulla Bonifica integrale nel quinto anno di applicazione, Roma, έκδ. Istituto
Poligrafico dello Stato, 1935, 25x 17,5 έκ., σελ. 463. Έ π ίσ . Α ΓΙ. 93056. - Ά ρ. 10: E n ­
rico Corradini, Discorsi politici (1902-1924), seconda edizione, Firenze, Valleechi edi-
tore, 1925, 18,5 x 13 έκ., σελ. 502. Έ π ίσ . A IL 72724. [Τό βιβλίο είναι άφιερο>μένο στον
Β . Mussolini]. - Ά ρ. 11: Francesco Ferrucci, Le Lettere, a cura di Aldo Valori, Edizi­
oni Roma-anno X III (1935), στή σειρά La Guerra e la Milizia negli scrittori italiani
d’ogni tempo, Verona 1935, 21 x 14 έκ., σελ. 179 [έπιστολές τών ετών 1529-1530]. Έ π ίσ .
Α Π . 72726. - Άρ. 12 : Ugo Foscolo, Pagine Militari, a cura di Amedeo Tosti, Edizioni
Roma-anno X III (1935), στή σειρά La Guerra c la Milizia negli scrittori italiani d’ogni
tempo, Bologna 1935, 21 x 14 έκ., σελ. 203. Έ π ίσ . A IL 150403. - Άρ. 13: Lettere di
combattenti Italiani nella grande guerra, a cura di Antonio Monti, vol. I-II, Edizioni
Roma-anno X I I I (1935), στή γνωστή σειρά La Guerra e la Milizia negli scrittori italiani
d’ogni tempo, Firenze 1935, 21 x 14 έκ., σελ. 195 + 243. Έ π ίσ . Α Π . 1 5 0 4 0 4 .-Ά ρ. 14:
Ardengo Soffici, L’ Adunata. 2 ottobre 1935 X I I I , Firenze, Valleechi editore, 1936,
 44 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

24 X 16 έκ., σελ. 15 (β' έκδ.). [Ποίημα σε άφηγηματικη μορφή], Έ π ίσ . Α Π . 150405.

-Άρ. 15: Arte Romana. La Seultura Romana e quattro affreschi della villa dei Mi-
steri, a cura di Edoardo Persico, editoriale Domus S.A., Milano 1936-XIV, 36 x 28,5
έκ ., χωρίς άρίθμ. σε).. Έ π ίσ . Α Π . 110219. [Το βιβλίο απαρτίζεται άπο επτά, όχι ολόκληρες,
σελίδες κείμενου* οί υπόλοιπες καλύπτονται άπο πίνακες με ρωμαϊκά γλυπτά]. - Άρ. 16:
Margherita G. Sarfatti, Dux, 32 illustrazioni fuori testo e 5 autografi, Milano 1930,
Edizioni Mondadori, 22 x 13,5 έκ., σελ. 327. Έ π ίσ . Α Π . 72732.- Άρ. 17: Sallustio Cri-
spo, La guerra di Giugurta, nella traduzione di V. Alfieri, a cura di Rocco Morretta,
Edizioni Roma-Anno XH I (1935), στη γνωστή σειρά La Guerra e la Milizia negli scrit-
tori italiani d’ ogni tempo, Bologna 1935, 21 x 14 έκ., σελ. 144. Έ π ίσ . Α Π . 22123.
-Άρ. 18: G.C. Baravelli, La Booifica integrate, Roma, Societa Editriee di «Xovissima»
a. X III (1935), 2 0 x 14,5 έκ., σελ. 43. Έ π ίσ . Α Π . 72729.- Άρ. 19: Benito Mussolini,
La doctrine du Fascisme. Firenze, Yallecchi Editore, 1935, 19x 14,5 έκ., σελ. 67. Έ ­
πίσ. Α Π . 72723. -Άρ. 20: Benito Mussolini, Quattro Discorsi sullo State Corporati-
vo, con una appendice contenente la Carta del Lavoro, i principal! testi legislativi e al-
cuni cenni suirordinamento sindacale corporative, Roma 1935, έκδ. «Laboremus», 19
X 13,5 έκ., σελ. 127. Έ π ίσ . Α Π . 72722. [Πρβλ. καί γαλλική μετάφραση τού ίδιου Ιργου:
Quatre discours sur Ffitat Corporatif, Roma 1935. Βλ. πιό κάτω. (ΑΠ . 72722 )].-Άρ.
21: Pietro Corsi, La tutela della Maternity e dell* Infanzia in Italia, Roma a. X IY
(1936), εκδ. Societa Editriee di «Xovissima», 21 x 15 έκ., σελ. 87. Έ π ίσ . Α Π . 72730.
-Άρ. 22: D.S. Piccoli, Le organizzazioni giovanili in Italia, Roma a. X IY (1936), έκδ.
Societa Editriee di «Xovissima», 21 x 15 έκ., σελ. 80. Έ π ίσ . Α Π . 72727. - Άρ. 23: Vie
di Roma in A. O ., Roma, χ. I., έκδ. Societa Editriee di «Xovissima», 23 x 15 έκ., χω ­
ρίς σελιδαρίθμηση (72). Έ π ίσ . Α Π . 33240. [Κυρίως φωτογραφικό υλικό. Εισαγωγή σε μία
σελίδα (ιταλικά), ή οποία μεταφράζεται στα γαλλικά, άνγλικά, γερμανικά, ισπανικά, λατινο­
αμερικανικά. Και οί λεζάντες, στις ίδιες γλώ σσες]. - Άρ. 24: Yicente Gay, Madre Roma
[στά ισπανικά], Barcelona 1935, Bosch-Casa Editorial, 22 x 14 έκ., σελ. 508. Έ π ίσ . Α Π .
72728. - Άρ. 25: Β . Moussolini - G. Yolpe, Ό Φασισμός, μετάφρασις I. Μαρσέλλου, έν
Ά θηναις. χ . I., εκδοτικός οίκος «Παρνασσός», 17 X 11,5 έκ., σελ. 243. Έ π ίσ . Α Π . 205014
(καί δεύτερο αντίτυπο: Α Π . 205004). [Γ ιά το περιεχόμενο τού βιβλίου βλ. πιό πάνω σ. 28 σημ.
1]. - Άρ. 26: Σπόρου Βλάχου, Μουσσολίνι, Άθήναι 1935, βιβλιοπωλεϊον τής «Ε σ τία ς»,
2 1 X 14 έκ ., σελ. 173. Έ π ίσ . Α Π . 205015. [Στηρίζεται στά βιβλία κυρίως της Sarfatti καί
τού Yolpe. Επαινετική παρουσίαση τού προσώπου καί τού έργου. Μέ το ίδιο πνεύμα είναι
γραμμένη καί άλλη βιογραφία τού Μ. στά ελληνικά: Γεωργίου Πράτσικα, Μπενίτο Μουσσο­
λίνι. Ό δημιουργός της Χέας ’Ιταλίας, ’Αθήναι 1936, εκδόσεις « ’Λκροπόλεως», τεχνική έ-
κτέλεσις «Πυρσού» Α .Ε ., 17 X 12,5 έκ., σελ. 200. Έ π ίσ . Α Π . 205027]. -Άρ. 27: La Pro­
priety Edilizia Italiana. Rivista mensile. Organo della Federazione Xazionale Fasci-
sta della Propriety Edilizia e delle dipendenti Associazioni territoriali. Dinettore: Ber­
nardo Attilio Genco. Anno Y I, 1934, 26X 18 έκ., σελ. 755. Έ π ίσ . Α Π . 808.
"Όλα τά παραπάνω βιβλία καταχωρίστηκαν, ώς δωρεά, στο μεγάλο βιβλίο εισαγωγής
(ύπ* άρ. 4 ) της Κεντρικής Βιβλιοθήκης τού Παν/μίου Θεσσαλονίκης, σ. 380-381, στις 13 καί
16 ’Ιουνίου 1936. Αριθμοί εισαγωγής: 35339-35364 (26 εγγραφές* παραλείπεται ή έγγρα­
φή τού έργου τής Sarfatti. Αυτό καταχωρίστηκε μέ άρ. 35488, τήν 15.7.1936, σελ. 386 στό
παραπάνω βιβλίο).
Ά ς προστεθεί ακόμη ότι τήν 12.6.1936 ό πρόεδρος τής εφορευτικής επιτροπής της Πα­
νεπιστημιακής βιβλιοθήκης θεσ/νίκης καθηγητής Στίλπων Κυριακίδης σέ έγγραφό του προς
τήν Πρυτανεία διεβίβαζε πρωτόκολλο παραλαβής των δωρηθέντων βιβλίων, τά όποια έστά-
λησαν άπό τό « Istitu to In teru n iversitario Italian o » μέ τήν ευγενή φροντίδα τού διευθυντή
Μορφωτική παρουσία τής Ιτα λ ία ς στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 45

«τής ένταΰθα Ιταλικής Σχολής κ. Καρόλου Μπριγκέντη». Διατυπο>νεται εξ άλλου ή παρά­

κληση νά έγκριθεΐ από την έπιτροπή δημοσιευμάτων ή άποστολή των εκδόσεων του Πανεπι­
στημίου Θεσ/νίκης στο παραπάνω ’Ινστιτούτο' βλ. άρχειο τής βιβλιοθήκης Παν/μίου Θ εσ­
σαλονίκης, φάκ. Δωρεών (1 9 2 7 -1 9 4 7 ), έγγρ. άρ. 1113 τής 12.6.1936.
’Από έγγραφα επίσης του ίδιου αρχείου βοηθοΰμαι για νά συμπληρώσω δύο ακόμη Ιτα­
λικές δωρεές στην Πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. Συγκεκριμένα, στις 12.10.1935 6 γενικός
πρόξενος τής ’Ιταλίας Ρ . Quaroni άπέστειλε στόν Πρύτανη του Άριστοτελείου Πανεπιστη­
μίου το βιβλίο τού «Mussolini-Quatre discours sur 1’ fit a I Corporatif» για νά δοθεί στην
Κεντρική Βιβλιοθήκη, όπου πράγματι και υπάρχει (βλ. παραπάνω, άρ. 2 0 ): στό ίδιο άρχεΧο,
ό.π., έγγρ. η° 3962 Pos. Λ. 66 τής 12.10.1935 (τό έγγραφο στά γαλλικά). ’Επίσης στις 2.6.
1939 ό διευθυντής του Istitnto di Culture Italiana στήν ’Αθήνα Καθηγητής Φρ. Φεντέλε ά-
πευθύνεται στό Παν /μιο Θεσ /νίκης για νά διαβιβάσει ώς δώρο στή βιβλιοθήκη «πλήρη βι­
βλιοδέτη μένην σειράν τών έτών 1937 και 1938 τής 'Ρομάνα’, έπιθεωρήσειος τών ’Ιταλικών
’Ινστιτούτων Άνωτέρων Σπουδών εις τό εξωτερικόν. ’Από τήν σειράν ταύτην», συνέχιζε ό
διευθυντής, «δύνασθε νά σχηματίσητε σαφή ιδέαν οχι μόνον τής δραστηριότητος τών ’Ιταλι­
κών ’Ινστιτούτων εκτός ’Ιταλίας, άλλά καί τής σημερινής πνευματικής κινήσειος τής ’Ιταλί­
ας έν γένει»: στό ίδιο άρχειο, ο.π., άρ. 835 τής 2.6.1939 (τό έγγρ. στά έλληνικά). Τό περιο­
δικό διατηρείται σήμερα στήν ΙΙανεπιστημιακή βιβλιοθήκη: Ε π ίσ η μ α Λ II. 358 (δεμένοι μα­
ζί καί οί δύο τόμοι). Τίτλος: Roinana. Rivista mensile dell’ Istitnto Interuniversitario
llaliano, Felice Le Monnier, Editore- Firenze, 2 3 x 15 εκ ., anno I (1 9 3 7 ), σσ. 446, an­
no II (1938, μέ υπότιτλο: Rivista degli Istituti di Cultura Italiana all’ Estero), σσ. 54 4 .
Τά παραπάνο) έγγραφα τής Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης Θεσ/νίκης μου τά υπέδειξαν ό
διευθυντής της κ. Δημήτριος Δημητρίου καί ή κ. Στέλλα Χριστοδούλου, τούς όποιους καί εύ-
χαριστώ θερμά.

Κ αί μόνο τά ονόματα τών συγγραφέων και οί συντομευμένοι τίτλοι τώ ν

έργων δεν άφήνουν καμιά αμφιβολία γιά τό προπαγανδιστικό π:ριεχόμενο του
έντυπου αύτού υλικού. Π .χ. του ’ίδιου του Μ . στέλλονται τό πολεμικό ημερολό­
γιο - άρ. 4 (του α' παγκοσμίου πολέμου), Κ είμενα (σ έ 8 τόμους) - άρ. 7 , ή ιδ ε­
ολογία τού φασισμού - άρ. 19, τέσσερεις λόγοι - άρ. 2 0 , ενώ οί σημειούμενες
δύο ελληνικές έκδοσης - άρ. 2 5 -2 6 (φασισμός-Μουσολίνι) είναι συμπιλήματα
-άνασυνθέσεις άπό έργα τού Ιτα λ ο ύ δικτάτορα. Σ έ αυτόν άκόμη άναφέρεται τό
βιβλίο της γνωστής έρωμένης τού Μ ., εβραϊκής καταγω γής (γ-νν. στή Β εν ετί­
α ), Margherita Sarfatti ( D u x ) - a .p . 16, πού θεωρούνταν καί ή «επίσημη))
βιογραφία του, μέ άρκετά παοαγεμίσματα καί ψευτιές. Μ εταφράστηκε βέβαια
σέ 18 γ λ ώ σσ ες! *Αργότερα όμως ό Μ . θά π ει μέ περιφρόνηση γιά τό βιβλίο:
«Είναι ένα μαγαζί κιγκαλερίας (ποικίλων σιδηρικών)- έπέτρεψα τη δημοσίευ­
σή του [ό ίδιος ωστόσο είχ ε διορθώσει τά δοκίμ ια !], γιατί, γιά χάρη τής προ­
παγάνδας, οί έπινοήσεις είναι πιο χρήσιμ-ς άπό τήν αλήθεια»1. Τ ό βιβλίο έ ξ άλ-
1. Mack Sm ith, M ussolini, σ. 1 9 , 3 4, 1 4 2 , 1 4 9 , 1 6 2 ."Α ς σημειω θεί ότι ή Margheri­
ta Sarfatti έπισκέφθηκε τή Θεσσαλονίκη καί έδωσε διάλεξη στήν αίθουσα του Ε μ π ο ρικού
Επιμελητηρίου τό βράδυ τής Δευτέρας 6 ’Ιουνίου 1938 μέ θέμα « Ή σύγχρονος άρχιτεκτονι-
κή τέχνη τής ’Ιταλίας»* βλ. τήν έφημ. « Τ Ι Α πογευματινή» (Θεσ/νίκης) τή ς 8 .6 .1 9 3 8 , σ. 2,
όπου καί έπαινοι γιά τήν έπιτυχία τής διαλέξεως. Ό E n zio V61ture τής άφιερώνει στό υπό
τή διεύθυνσή του περιοδικό (βλ. πιό κά τω ) O lim p o (anno I I I , n° 6 : giugno 1 9 3 8 , σ. 4 7 9 -
46 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

λου του A rtlengo S o ffic i (άρ. 1 4 ) είναι ποίημα άναφερόμενο στο έντυπωσιακό
γεγονός τής 2 .1 0 .1 9 3 5 , όταν ό ιταλικός λαός καλεσμένος άπό τις καμπάνες καί
τις σειρήνες κατέκλυσε τις π λα τείες γιά να πληροφορηθεΐ άπό τα μεγάφωνα το
διάγγελμα του Ν τοΰτσε γιά την έναρξη του πολέμου κατά τής Αιθιοπίας. "Πί­
ταν μιά άπό τις τόσες θεατρινίστικες εκδηλώσεις, πού μέ δεξιοτεχνία όργάνω-
νε ό περιώνυμος γραμματέας του φασιστικού κόμματος A chille S ta r a c e 1. Μέ
τά πρόσφατα άποτελέσματα τού αίθιοπικού πολέμου συναρτάται καί το ύπ’ άρ.
2 3 βιβλίο (δρόμοι της Ρ ώ μ η ς στην ’Ανατολική ’Αφρική). Σ τη φασιστική προ­
παγάνδα έντάσσεται άκόμη το βιβλίο ύπ’ άρ. 10 τού διάσημου πολιτικού άρθρο-
γράφου E n ric o C orrad in i (1 8 6 5 -1 9 3 1 ), ύποστηρικτή τού έπαναστατικού συν­
δικαλισμού, άκραίου έθνικιστή καί δραστήριου οπαδού τού φασισμού, ό όποιος
τον χρησιμοποίησε ώ ς γερουσιαστή καί υπουργό2. Τ ά πιο πολλά άπό τά υπόλοι­
πα, άνώνυμου ή επώνυμου συγγραφέα, άντικατοπτρίζουν το νομοθετικό καί εκ τε­
λεστικό πρόγραμμα τού μουσολινικού καθεστώτος στον τομέα τής εργασίας (άρ.
1 ) , τού συνδικαλισμού, τή ς συντεχνιακής όργανώσεως, των εργατικών ενώσεων
καί συνομοσπονδιών (άρ. 2 , 8 ) , τής κοινωνικής πρόνοιας (άρ. 3 ) , τών εγγειο­
βελτιωτικών έργων καί τής άποξηράνσεως (άρ. 9 , 1 8 ), τής γεωργίας καί βι­
ομηχανίας (άρ. 5 , 6 ) , τής μητρότητας καί τής παιδικής ήλικίας (άρ. 2 1 ), τών
νεανικών οργανώσεων καί νεολαιών (άρ. 2 2 ) , τής οικοδομικής - αρχιτεκτονικής
δραστηριότητας (άρ. 2 7 ). ’Ά λ λ α άποδίδουν όψεις τού ρωμαϊκού μεγαλείου στον
πόλεμο καί στήν τέχνη (όπω ς ό πόλεμος τού Ίουγούρθα - άρ. 17, καί ή ρωμαϊ­
κή γλυπτική - άρ. 1 5 ) ή προβάλλουν τή μητέρα Ρώ μη (άρ. 2 4 ) , στοιχεία άπα-
ραίτητα γιά τήν άναβίωση τού Im p ero. T o εθνικιστικό καί πολεμοχαρές πνεύ­
μα τή ς ’Ιταλίας εξυπηρετούσαν οί έπιστολές τών ’Ιταλών στρατιωτών, οί όποι­
οι έπεσαν κατά τον α' παγκ. πόλεμο (άρ. 1 3 ), οί πολεμικές σελίδες τού γνωστού

4 8 0 ) κολακευτικό σημείωμα (Margherita Sarfatti a Thessaloniki ) · έπίσης βλ. τού Spinel-

Jo Oporti, «Margherita Sarfatti», O lim p o , anno III, n° 9-10: settembre-ottobro 1938,
σ. 729-732 (ή σελ. 731 καλύπτεται μέ φωτογραφία τής Sarf., μέ Ιδιόγραφη άφιέρωσή της
στο περιοδικό )* έδώ ή Sarf. έξυμνεΐται ώς συγγραφέας, ποιήτρια, μυΟιστοριογράφος, βιογρά­
φος τού Μ ., φεμινίστρια, λογία, μαχητική υπέρ τού φασισμού δημοσιογράφος, χαριτωμένη
οίκοδέσποινα. Τ ί άφιέρωσή πού συνοδεύει τη φωτογραφία της έχει ώς έξης: A Olimpo, fa-
tidico sognacolo di luce mediterranea. Margherita Sarfatti. Giugno 1938 XVI. ‘Ως
πρός τό έπώνυμο, άςίζει νά προσθέσομε ότι στα έβραΐκά σημαίνει Γάλλος (άπό τή Γαλλία)’
πολλές οικογένειες έβραϊκές στή Θεσσαλονίκη έφεραν τό έπώνυμο Σαρφατή (βλ. Γαβριηλί-
δη, Μ έγας f Οδηγός, σ. 481-482 )* επίσης καί συναγωγή Σ αρφ ατή λειτούργησε άπό τό 1921,
στήν όδό ΙΙιττακου-Θ άλητος (Ά λμ π έρτος Νάρ, ΟΙ συναγωγές τήζ Θεσσαλονίκης. Τά τρ α ­
γούδια μ ας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 8 1 ).
1. Mack Sm ith, δ.π ., σ. 251-252.
2. Βλ. τά βιογραφικά λήμματα γ ι’ αύτόν στήν E n c ic lo p e d ia Ita lia n a , τ. 11, Roma
1931, σ. 468, καί Umberto Renda-Piero Operti, D izion ario s to r ic o d ella L e tt e r a lu r a
ita lia n a , G .B. Paravia e C., Torino 1952, σ. 311-312,
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 47

ποιητή Ugo Foscolo (άρ. 1 2 ), οί επιστολές του φλωρεντινού εμπόρου και πο­
λεμιστή του Ι6ου αί. Francesco Ferrucci (άρ. 1 1 ).
*Η παραπάνω υπόμνηση του περιεχομένου των 27 τίτλων επιβεβαιώνει
την άοχική σκέψη, ότι το σύνολο τής δωρεάς δεν ξέφ ευγε ούτε κατά κεραία άπό
τούς στενούς προπαγανδιστικούς σκοπούς τού καθεστώ τος. Δ ια π ιστώ σεις για
δωρεές άλλων κυβερνήσεων τής εποχής εκείνης στην Πανεπιστημιακή βιβλιοθή­
κη τής Θεσσαλονίκης δεν γνωρίζω να έχουν γίνει. Γ ι ’ αυτό δέν μπορώ να προ­
χω ρήσω σέ συγκρίσεις. Δ ιερω τώ μαι όμως μέ περίσκεψη ποιος πανεπιστημια­
κός τότε θά ένέκυπτε στά δημοσιεύματα αύτά καί θά έπείθετο γιά το φασιστικό
((θαύμα». Τ ίποτε φυσικά δέν αποκλείεται. 'Ό π ω ς καί άν εχει τό πράγμα, ή ενέρ­
γεια τού υπουργείου Τύπου καί Προπαγάνδας τής ’ Ιταλίας νά προβεΐ σέ μιά τ έ ­
τοια δωρεά άποκαλύπτει την άντίληψη τών άρμοδίων τής Ρ ώ μ η ς πάνω στά χρη ­
σιμοποιούμενα όργανα γιά την επιρροή μιας πανεπιστημιακής κοινότητας. Μέ
τά σημερινά μέτρα τά όργανα αύτά φαίνονται χαμηλής άν όχι μηδαμινής άπο-
δοτικότητας. Κ άτω άπό τις συνθήκες τού 1 9 3 6 , μέ τις μαζικές ψυχώσεις ή κ α -
τα π ιέσ .ις τού φασισμού, τού ναζισμού, τού σταλινισμού, τής μεταξικής δικτα­
τορίας, άσφαλώς θά είχαν κάποια άνταποδοτικότητα. Σκέφτομαι π ώ ς θά ήμου­
να άδικος τελικά, άν περιέβαλλα μέ άμβλύνοια όσους είχαν άποφασίσει στη Ρο>-
μη την άποστολή τών παραπάνω βιβλίων προς τό άρτισύστατο Πανεπιστήμιο
τής Θεσσαλονίκης. Έ π ε ιτ α , sub specie fu lu ri, ή παρουσία στην Π ανεπιστη­
μιακή βιβλιοθήκη σπάνιων σήμερα βιβλίων φασιστικού περιεχομένου, τώ ρα πού
άναπτύσσεται, μέ άξιόλογους καρπούς, ή έρευνα γύρο άπό τον Μ . καί τη διακυ­
βέρνησή του1, παρέχει στον 'Έλληνα ιστορικό θαυμάσια διευκόλυνση. Κ αί άπό
την άποψη αύτή δέν υπήρξε άχρηστη ή δωρεά τών 2 7 βιβλίων (-τίτλ ω ν ) πού
έγινε στά 1936.
Σ τά χρόνια πού άκολουθούν ό ’Ιταλός πρόξενος τή ς πόλεω ς φαίνεται νά κ α ­
ταβάλλει προσπάθειες γιά νά εύαισθητοποιήσει τη Ρ ώ μ η , ώ σ τε νά άποσπάσει

1. Γιά την έκδοτική-έπιστημονική δραστηριότητα σχετικά μέ τον φασισμό καί τόν προ­
βληματισμό γ!»ρο άπό τόν τρόπο πού άσκήΟηκε ή εξουσία στην ’Ιταλία τού μεσοπολέμου βλ.
τό άρθρο τού Giovanni Sabbatucci, «Fascist Institutions: R ecent Problems and In ter­
pretations», 7 'he Journal of Italian H istory, τ. 2, n° 1, Spring 1979, σ. 75-92. Ά π ό τά
πρόσφατα έργα γιά τόν Μ. βλ. του Giorgio Bocea, Mussolini socialfascista, Milano 1983,
πού μεταφράστηκε καί στά ελληνικά: Τζιόρτζιο Μπόκκα, *11 άηοχόλνψη τοΰ φ αβιομ ον, μ ε-
τάφραση-σημειώσεις-προσαρτήματα Γιάννης Βούλτεψης, ’Αθήνα (εκδόσεις « ’ Ισοκράτης»)
1984. Βλ. άκόμη τό έπετειακό έργο: Mussolini n d centenario della nascita, Rom a 1985,
σσ. 653. Νά σημειωθεί ότι ό Μ. σήμερα θεωρείται ώς συμπαθής Ιστορική προσωπικότητα
στήν 'Ιταλία* σέ δημοσκόπηση (μέ όλη τη σχετική ρευστότητά τη ς) ό Μ. έρχεται δεύτερος
(μέ 11% ) στίς προτιμήσεις τών 'Ιταλώ ν μετά τόν Garibaldi (μέ 3 0 ,2 % )* βλ. τό άρθρο του
Paolo Mieli, «II duce 6 lontano», περιοδ. V espresso, n° 38-anno X X X -23 settembre
1984, σ. 12-14, όπου καί άλλες, ένδιαφέρουσες, λεπτομέρειες.
48 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

και ή Ιτ α λ ία , σαν μεγάλη εύρωπαϊκή δύναμη1, το μερτικό της άπό τη μορφωτι­

κή διείσδυση μέσα στον πανεπιστημιακό χώρο της Θεσσαλονίκης. Σημειώσα­
με πιο πάνω την περίπτω ση τού καθηγητή Κυριακόπουλου καί την παρατήρη­
ση ότι το Πανεπιστήμιο είχ ε ύποστεΐ βαθύτατη γερμανική έπίδραση. Δεν ήταν
όμως μόνο ή γερμανική. Ό Michelangelo Zimolo1
2, "Ιταλός πρόξενος, στις 11.
4 .1 9 3 8 , μέ εύδιάκριτο τό αίσθημα του ύπολειπόμενου, δι-βίβαζε στο υπουργείο
Λ αϊκής Παιδείας άπόκομμα τής γαλλόφωνης θεσσαλονικιώτικης έφημερίδας
«L" Independant)), τής 7 .4 .1 9 3 8 , πού περιελάμβανε είδησεογραφικό άρθρο μέ
τίτλ ο : A POniversite de Thessaloniki: Une belle m anifestation intellectuel-
le greco-frangaise (στήν πρώτη σελίδα καί συνέχεια στή δεύτερη)3. Σύμφωνα
μέ τό άρθρο, τήν 2 "Απριλίου, Σάββατο, τό μεσημέρι, ή σύγκλητος τού Πανεπι­
στημίου οργάνωσε έγκάρδια συγκέντρωση στο άναγνωστήριο των καθηγητών
(όπου ή βιβλιοθήκη). Παρίσταντο ό πρύτανης "Αναστάσιος Οίκονομόπουλος,
μέλη τού καθηγητικού σώματος καί τή ς Συγκλήτου, φοιτητές, φοιτήτριες, ό
πρόξενος τής Γαλλίας Raymond Clouet καί ό υποπρόξενος Gerard. Σκοπός
τή ς έκδηλώ σεω ς, νά τιμ ηθεί ή Γαλλία για τή δωρεά στήν Πανεπιστημιακή βι­
βλιοθήκη 6 0 0 τόμων άξίας 2 0 .0 0 0 γαλλ. φράγκων. Μίλησαν ό πρύτανης, πού
άνακοίνωσε τήν άπόφαση τού Πανεπιστημίου νά άπονείμει τον τίτλο τού δωρη­
τή στή γαλλική κυβέρνηση, καί ό πρόξενος Clouet πού ύποσχέθηκε καί άλλη
δωρεά.
Ανάμεσα σέ όσα είπε 6 τελευταίος, άξίζει νά προσέξομε τά παρακάτω, στά όποια ή υ­
ποτιμητική άπόχρωση της έννοιας «προπαγάνδα» καλύπτεται εύφυέστατα άπό τό «άνιδιο-
τελές» έπιστημονικό ενδιαφέρον: «"A une £poque oil Γ on entend trop souvent pro-
noncer le mot 'propagande’, me sera-t-il permis, Messieurs, d’ insister sur le 'caractere’
tout intellectuel et absolument desinteresse de raction dont la France a pris l’initia-
tive et de souligner que le choix des ouvrages offerts, loin d’ etre impose, comme cela
se produit, assure-t-on, quelque fois, a ete fait pour chacun des destinataires eux
memes sur un large repertoire bibliographique, somme de la production intellectuelle
frangaise de tous les temps, dresse par les maitres d* aujourd’hui et dont l’elaboration
n’a fait l’objet d’ aucune exclusive et d* aucun parti pris».

1. Γ ια τή δημιουργία της μεγάλης ’Ιταλίας άπό τό τελευταίο τέταρτο τού 19ου αί. καί
έπειτα, μέ τήν επεκτατική - άποικιακή πολιτική της, βλ. τή σύντομη άλλά λαμπρή πραγμα­
τεία τού J . L . Miege, U itn p e r ia lis m o C o lo n ia le Ita lia n o d al 1870 a i giorn i n ostri, tra-
duzione di Ines Monti Ottolenghi, Milano 1976.
2. Βλ. γ ι’ αύτόν τά έπαινετικά λόγια, όταν, τον Μάιο τού 1939, μετατίθεται άπό τό Γ ε ­
νικό ’Ιταλικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, πού τού γράφει ό Enzio Vdlture, «Cambio della
guardia», O lim p o, anno IV , n° 5 (maggio 1 9 3 9 ), σ. 3 1 3 -3 1 5 .
3. /ICiS’-MCP: b . 3 4 9 , ύποφάκ. Prop. I/ 29/3, telespresso n° 982 /A/66, της 11.4.
1 9 3 8 , καί συνημμένο τό άπόκομμα. Γ ιά τή γαλλική αύτή δωρεά βλ. τό ρεπορτάζ τής έφημ.
« Ή ’Απογευματινή» τής 1 1 .4 .1 9 3 8 , σ. 1: «Στό Κεντρικόν Άναγνωστήριον τού Πανεπιστη­
μίου Θεσ /νίκης. Οί 750 τόμοι πού έδωρήθησαν άπό τήν Γαλλικήν Κυβέρνησιν».
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 49

Ή εύγενής γαλλική χειρονομία αναμφισβήτητα τόνωσε την παραδοσιακή

(άπό τα τέλη του 19ου α ί.) αντιζηλία καί άντιπάθεια των ’Ιταλών προς τή Γ α λ ­
λία3. Είναι σαφές ότι ή άποστολή του άποκόμματος της έφ. « L ’ Independant»
στή Ρώμη άπέβλεπε νά κεντρίσει τό ενδιαφέρον του υπουργείου Λ αϊκής Π αι­
δείας για τό Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. "Αν υπήρξε κάποια παραπέρα
ανταπόκριση άπό ιταλικής πλευράς, δεν γνωρίζω.
Γεγονός πάντως είναι ότι κατά τούς πρώτους μήνες του 1 9 4 0 ή ’ Ιταλία καί
πάλι ένδιαφέρθηκε νά στείλει δωρεάν βιβλία οχι όμως στο Πανεπιστήμιο, άλλα
στή δεύτερη σημαντική βιβλιοθήκη τής πόλεω ς, στή Δημοτική. 'Η βιβλιοθήκη
του Δήμου Θεσσαλονίκης είχ ε ιδρυθεί τό 1 9 3 2 , άλλά άπό τό 1 9 3 9 άρχισε ή ού-
σΐαστική λειτουργία της μέ τον διορισμό ώ ς διευθυντή της τού διακεκριμένου
ποιητή (σήμερα άκαδημαικού) Γιώργου Βαφόπουλου2. Γιά τή βιβλιοθήκη λοι­
πόν αύτή έκδηλώνει ιδιαίτερο ένδιαφέρον τό υπουργείο ’Ε ξω τερικώ ν τής ’Ιτα λ ί­
ας, ή γενική διεύθυνση γιά τούς ’ Ιταλούς στο Ε ξ ω τ ε ρ ικ ό (D .I.E .= Direzione
Generale degli Italiani all’ Estero, γραφείο 3 ) . Κ αί πάλι ή «φιλόμουσος» έ -
νέργεια έρχεται σάν μιά άντίδραση καί μέ άνταγωνιστικό τρόπο, επειδή δηλ.
προηγήθηκαν δωρεές άλλων κυβερνήσεων. ’Έ τ σ ι δεν πρέπει νά λείψει, έσ τω καί
στήν τελευταία θέση, ή παρουσία τής ’Ιταλίας. Πρόκειται γιά μιά άσθμαίνουσα
πράγματι πορεία ούραγου τής ιταλικής μορφωτικής προπαγάνδας.
Συγκεκριμένα, στο έγγραφο, μέ ήμερομηνία 10 Φεβρουάριου 1 9 4 0 , τό π α ­
ραπάνω γραφείο τού υπουργείου Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν διευκρίνιζε, μέ άόριστη καί εύ -
γενική έπιτίμηση, προς τό υπουργείο Λ αϊκής Π αιδείας, ότι ή βιβλιοθήκη τού
Δήμου Θεσσαλονίκης, περιλαμβάνει ικανοποιητικό άριθμό γαλλικών, άγγλικών
καί γερμανικών τόμων βιβλίων, πού είχαν δωρηθεΐ άπό τις άντίστοιχες κυβερ­
νήσεις μέ τή φροντίδα τών προξενείων τους* ιταλικό όμως βιβλίο στή βιβλιο­
θήκη αύτή δεν υπάρχει κανένα, τή στιγμή πού πολλοί Θεσσαλονικεΐς γνωρί­
ζουν «la nostra lingua per aver frequentato le scuole italiane». Γ ι ’ αύτό καί
προτείνεται ή δωρεάν χορήγηση καμιάς έκατοστής τόμων. Τ ό περιεχόμενό
τους: οί μεγαλύτεροι κλασικοί τής ιταλικής φιλολογίας καί τά πιό σημαντικά
έργα τών τελευταίων ετών στον λογοτεχνικό, καλλιτεχνικό, έπιστημονικό καί
πολιτικό τομέα3. Μετά άπό θετική εισήγηση, τήν 1 6 .2 .1 9 4 0 , τής γενικής διευ-
1. Βλ. τά αίτια στου Σ . Θ. Λάσκαρι, Διπλωματική ιστορία, σ. 215· Mifcge, L 'im p e-
rialismo, σ. 5 1 -5 3 .
2. Γιά τήν ίδρυση καί λειτουργία τής Δημοτικής βιβλιοθήκης βλ. σπαρταριστές λεπτο­
μέρειες στοΰ Γ . Θ. Βαφόπουλου, Σελίδες αυτοβιογραφίας, τ. 2 , Ά θήναι 1 9 7 1 , σ. 5 9 -7 3 . Γ ιά
τον ρόλο της βιβλιοθήκης αυτής μέσα στο σύνολο του πνευματικού κόσμου της Θεσσαλονί­
κης βλ. στου Τόλη Καζαντζή, «Πνευματική καί πολιτιστική ζωή τής Θεσσαλονίκης μετά
τό 1 9 12», Νέα *Εστία, Χριστούγεννα 1 9 8 5 , σ. 490 ( = του ίδιου, « Ή πνευματική καί πο­
λιτιστική ζωή μετά τό 1 912», στον τόμο: Θεσσα?.ονίκη 2300 χρόνια, Θεσσαλονίκη 1 9 8 6 , σ .
2 2 8 -2 2 9 ).
3. ACVS-MCP: b. 347,ύπ οφ ά κ. 27/7/9, telespresso n° 14110/ 77, τής 1 0 .2 .1 9 4 0 .
50 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

θύνσεως Προπαγάνδας, ό υπουργός της Λαϊκής Παιδείας ένέκρινε το ποσό

τω ν 2 .0 0 0 λιρετών για την άγορά βιβλίων προοριζομένων για τή Δημοτική
βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης1. Την 1 .5 .1 9 4 0 το υπουργείο Λαϊκής Παιδείας διε-
βίβαζε στο προξενείο Θεσσαλονίκης, με τον διπλωματικό σάκκο, τά παρα­
κάτω βιβλία. Παραθέτ<ο τον κατάλογο12, χω ρίς καμιά επέμβαση. Ή άρίθμηση
μόνο είναι δική μου:

Β
1. Tasso: Poesie
2. » : Prose
3. S. Bernardino: Prediche
4. Mazzini: Opere (voll. 2)
5. Machiavelli: Opere (voll. 2)
6. Spellanzani: Storia del Risorgimento (4 voll.)
7. Bottai: Corporazioni
8. Mussolini: Scritti e Discorsi (12 voll.)
9. Rossi: Storia della lettefratura italiana
10. Pirandello: Teatro
11. » : Novelle (2 voll.)
12. Carducci: Poesie e Prose (2 voll.)
13. Dante: Divina Commedia
14. Natale Vitelli: Storia dell* arte (3 voll.)
15. Storia dei generi letterati (7 voll.)
16. Calcaterra: Antologia letteratura italiana (2 voll.)
17. Foscolo: Opere (2 voll.)
18. D* Annunzio: Laudi .
19. Badoglio: La guerra d* Etiopia
20. Volpe: Italia in cammino
21. Tosti: Storia della Grande Guerra
22. Panorami di vita fascista [μήπως Panorami di realizzazioni del fascismo]
[’Από έρευνα στη Δημοτική βιβλιοθήκη Θεσ /νίκης διαπιστώθηκε ότι τά βιβλία αύτά
δέν υπάρχουν πουθενά καταγραμμένα (διαβεβαίωση της κ. Μίνας Παπάζογλου). Μπορεί
κανείς να υποθέσει 6τι τό Ιταλικό προξενείο Θεσ/νίκης, τελικά (πρβλ. πιό κάτω ), γιά έναν ό-
ποιονδήποτε λόγο, δέν τά διεβίβασε στη βιβλιοθήκη, ή ότι έφτασαν σ’αύτήν, άλλά κάπου πά-
ράπεσαν στους δύσκολους έπόμενους μήνες του 1 9 4 0 ].

’Από τούς 2 2 παραπάνω τίτλους οι πέντε είχαν άμεση σχέση μέ τή φα­

σιστική προπαγάνδα: συγγραφείς τους ό Μουσολίνι ("Αρθρα καί Λ ό γ ο ι-ά ρ .
8 ) , ό γνωστός υπουργός του Giuseppe Bottai (γιά τις Συντεχνίες - άρ. 7 ) , ό
στρατηγός Pietro Badoglio, πού διηύθυνε τις έπιχειρήσεις στήν Αιθιοπία
{άρ. 1 9 : ό πόλεμος της Α ιθιοπίας), ό περίφημος φιλοφασίστας μεσαιωνολό-

1. A C S -δ ,π ., Appunto per S. E. il Ministro (τής Λαϊκής Παιδείας), 16.2.1940, καί

Appunto per la Direzione Generate per i Servizi Am minis trativi τής 22.2.1940, άρ.
έγγρ. 902289/657.
2. ACtf-δ.π., έγγρ. ύπ-άρ. 906214/4/236, τ ή ς 1*5.1940. . ..
 Μορφωτική παρουσία τ η ς ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 51

γος ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ρ ώ μ η ς, Gioacchino Volpe1

(άρ. 2 0 : ή Ιτ α λ ία σέ έξέλιξη)· ό πέμπτος τίτλος υποδηλώνει περιοδική έκδοση
καθαρά προπαγανδιστικού περιεχομένου (άρ. 2 2 ). Ο ί άλλοι τίτλοι άντιπροσω-
πεύουν κλασικά έργα της ιταλικής λογοτεχνίας και τη ς πολιτικής σκέψ εω ς, ό­
πω ς του ποιητή Torquato Tasso (άρ. 1 , 2 ) , του ιεροκήρυκα S. Bernardino
(άρ. 3 ) 12, του έπαναστάτη Giuseppe Mazzini (άρ. 4 ) , του πολίτικου Niccolo
Machiavelli (άρ. 5 ) , του θεατρικού συγγραφέα και μυθιστοριογράφου L. Pi­
randello (άρ. 1 0 ,1 1 ) - βραβείο Nobel (1 9 3 4 )-, του Giosue Carducci (άρ. 1 2 ) ,
περίφημου ποιητή και κριτικού - βραβείο Nobel (1 9 0 6 ) -, του Δάντη ή Θ εία
Κ ωμω δία (άρ. 1 3 ), του U . Foscolo (άρ. 1 7 ), του χ ω σ τ ο ύ ποιητή, πολίτικου
καί στρατιιοτικου Gabriele D’Annunzio (άρ. 1 8 ). Τ ά υπόλοιπα άπαρτίζουν
πιο πολύ ιστορικές συνθέσεις, όπιος ή τετράτομη ιστορία τή ς ιταλικής παλιγ­
γενεσίας (άρ. 6 ) , ή ιστορία τής ιταλικής λογοτεχνίας (άρ. 9 ) , ή τρίτομη ιστο­
ρία τής τέχνης (άρ. 1 4 ), ή ιστορία των λογοτεχνικών ειδών σέ επ τά τόμους (άρ.
1 5 ), ή δίτομη άνθολογία τή ς ιταλικής λογοτεχνίας (άρ. 1 6 ) καί ή ιστορία του
, α'·παγκοσμίου πολέμου (άρ. 2 1 ).
Συγκρίνοντας τον κατάλογο τών βιβλίων αυτών μέ τον προηγούμενο (άρ.
Α ), τών βιβλίων τής Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης, άμέσως παρατηρεί κα­
νείς τήν τεράστια ποιοτική διαφορά. ’Αναμφισβήτητα τώ ρα άνεβαίνει σέ υψη­
λότερο έπίπεδο ή πολιτιστική επιρροή τή ς ’ Ιταλίας. Τ ά φτηνά προπαγανδι­
στικά φυλλάδια παραχωρούν τή θέση τους σέ μερικά κλασικά κείμενα του ιτα­
λικού πνεύματος. Τ Ι επιλογή τών σταλέντων βιβλίων, παρά τήν υποχρεωτική
φασιστική υπόκρουση, υπήρξε επιτυχής. Τ ά βιβλία είχαν φτάσει στο προξενείο
τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη τον ’ Ιούνιο τού 1 9 4 0 . Τήν 18 τού μήνα αυτού
6 πρόξενος Pietro Nobili Vitelleschi εύχαριστοΰσε για τήν άποστολή τό υπουρ­
γείο Λαϊκής Παιδείας καί βεβαίωνε π ώ ς θά τά παρέδιδε στή Βιβλιοθήκη τού
Δήμου3. · *............................

1. Για τδν Volpe, τή συμβολή του στήν Ιστορική παιδεία κατά τόν μεσοπόλεμο και τή
δημιουργία ιστορικής σχολής σ τή ν ’Ιταλία, καθώς καί για τις σχέσεις του μέ τούς άλλους
(μαρξίζοντες) Ιτα λούς ιστορικούς βλ. Antonio Casali, S lo rici Italiani fra le due gu erre.
La «Nuova Rivista Storica» 1917-1943, Napoli 1980, σ. X III-X V II, X IX -X X II, 5-11,
105-107, 158-166 καί passim.
2. Πρόκειται για τον -γνωστό San Bernardino da Siena (1 3 8 0 -1 4 4 4 ), του οποίου τά
έργα, άνάμεσα στά όποια κυρίιυς τά Κηρύγματα, γνώρισαν εύρύτατη διάδοση καί πολλές έκ -
δόσεις. Στήν περίπτωσή μας ’ί σως νά έχομε τήν έκδοση L e p red ich e volgari (στή σειρά I
classici Rizzoli), Roma-Milano 1936· βλ. τό λήμμα Bernardino da Siena, santo, στήν
Enciclopedia Caltolica, τ. 2, Citta del Vaticano 1 9 4 9 , σ τ. 1 4 1 1 -1 4 1 6 .
3. .<4C*S-MCP: b. 347, telespresso n. 1735, τής 18.6.1940. t
52 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

2. Ο ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΤΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Π ροβολή προπαγανδιστικώ ν ταινιών

’Αρκετά ενωρίς τό φασιστικό καθεστώ ς χρησιμοποίησε το ράδιο καί τον

κινηματογράφο γιά την παραγωγή καθαρά προπαγανδιστικού υλικού. Ό ίδιος
ό Μ . σχεδόν πάντα έβλεπε προληπτικά τις ταινίες, πριν κυκλοφορήσουν ευρύτε­
ρα, καθώς καί τά γνωστά «επίκαιρα» μέ την προσωνυμία « L U C E » 1. Ε ξ α γ ω ­
γή τέτοιων ταινιών προς τήν Ε λ λ ά δ α , μέσα στά πλαίσια της έπιρροής των φρο­
νημάτων ε ίτ ε των ιταλικών παροικιών είτ ε τών συμπαθούντων Ελλήνω ν, έπ ι-
σημαίνεται στά διπλωματικά έγγραφα καί του προξενείου τ η ς ’Ιταλίας στή Θ εσ­
σαλονίκη (έκτος βέβαια άπό τήν πρεσβεία στήν ’Αθήνα).
’Έ τ σ ι στά 1 932 ό ’Ιταλός πρόξενος ενημέρωνε τήν προΐσταμένη άρχή του,
τό υπουργείο ’Ε ξω τερικώ ν (τή Διεύθυνση γιά τούς ’Ιταλούς στο ’Ε ξω τερικό),
σχετικά μέ τήν παραλαβή καί προβολή τών έξης ταινιών: α) Ταξίδι του διαδό­
χου τού ιταλικού θρόνου στήν Α ίγυπτο (σέ 4 μέρη), β) *Η ήμέρα της ’Αερο­
πορίας, σε 2 μέρη. Τ ά φίλμς έφτασαν στή Θεσσαλονίκη, προερχόμενα άπό
τό ιταλικό προξενείο τού Πειραιά, μέ τό πλοίο «Abbazia» τού Lloyd Trie-
stino* προβλήθηκαν, άν καί ή εικόνα δέν ήταν καθαρή, σέ πολυάριθμο κοινό
(pubblico numerosissimo) στήν αίθουσα «Dante» (της σχολής «Dante Ali­
ghieri», βλ. πιο κ ά τω ) τήν 2 4 .5 .1 9 3 2 καί έπεστράφησαν στις 27 Μαΐου μέ τό
πλοίο «Leopolis» τη ς παραπάνω ναυτιλιακής εταιρείας12. Λ ίγες μέρες άργότερα,
τό βράδυ τή ς 4 .6 .1 9 3 2 , άκολούθησε στήν ίδια αίθουσα ή προβολή τής ταινίας
« Ίτ α λ ικ ές’Α ποικίες» (Colonie Italiane), σέ τέσσερα μέρη3. Τον Αύγουστο, στις
2 8 τό βράδυ, στον κήπο τών ιταλικών σχολών, πάλι ένώπιον ενός «numeroso
pubblico», προβλήθηκε μέ επιτυχία ή ταινία «Κατάκτηση τήε όασης Κούφρα»
[στή Λιβύη· «Conquista dell’ Oasi di Cufra»]4.
Τ ά προξενικά έγγραφα πού χρησιμοποιήθηκαν γιά τις παραπάνω πληρο­
φορίες δέν άποδίδουν άσφαλώς, μέσα άπό τις τυποποιημένες εκφράσεις τουε,
τήν α ισθητική( ; ) εύχαρίστηση τού κοινού ή έστω κάποιες στιγμές τής άτμό-

1. R . De F e lic e , Mussolini il D u ce . I I . L o S tato totalitario, σ. 106-109, όπου καί

ή σχετική βιβλιογραφία.
2. /ICiS-M CP: b . 3 4 7 , έγγρ. ύπ* άρ. 2510 /329 της 2 1 .5 .1 9 3 2 , ό πρόξενος Ita lo Z ap -
poli πρός τό ύπ. Ε ξω τερ ικ ώ ν , καί έγγρ. ύπ* άρ. 2640 /343 της 2 7 .5 .1 9 3 2 , ό Ιδιος πρός τό
Ιδιο.
3. A C S -ο .π ., έγγρ. ύπ άρ. 3020/371 της 1 5 .6.1932, ό Zappoli πρός τό ύπ. Ε ξ ω τ ε ­
ρικών. Ή έπιστροφή τού φιλμ στην Ιτα λ ία έγινε μέ τό πλοίο «Merano» τού Lloyd Triesti-
no.
4. Α (Λ 9-6.π .,έγγρ. ύπ’ άρ. 4193/554 τής 3 1 .8 .1 9 3 2 , ό Console Reggente τής Θ εσ­
σαλονίκης Ugo Tommasi πρός τό ύπ. Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν . *Η κατάκτηση τής A l-K u frah στή
λιβυκή έρημο είχε ολοκληρωθεί περί τά τέλη τού 1930: Mi&ge, Uimperialismo, σ. 187-188, ο­
πού καί βιβλιογραφία.
Μορφωτική παρουσία τής ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 53

σφαίρας της εποχής. Μερικά χρήσιμα στοιχεία στον τομέα αύτόν έρχεται να
μάς δώσει άνέλπιστα μια μονοσέλιδη αναφορά του έκτακτου επιτρόπου Dott.
Piero Bruni1 τής φασιστικής όργανώσεως τής Θεσσαλονίκην (fascio di Sa-
ionicco). Απευθυνόμενος λοιπόν ό Bruni στή Γενική Γραμματεία των Fa-
sci Italiani γιά το εξω τερικό (ή έδρα στή Ρούμη, v ia Buoncompagni 3 0 ) τήν
9 .9 .1 9 3 2 . σημειώνει, έκτος άπό άλλα, καί τά άκόλουθα: α ) Τ ό φιλμ « Κ α τά -
κτηση τής Κούφοα» πού προβλήθηκε είχ ε άλλο τίτλο: «Anno IX» (δηλ. τό 9 °
φασιστικό έτος άπό τήν «πορεία τής Ρ ώ μ η ς» τού 1 9 2 2 ), καί διαφορετικό π ε ­
ριεχόμενο άπό εκείνο πού είχ ε προαναγγελθεί, β) Στήν παράσταση, πού ήταν
δωρεάν, παρευρέθησαν πάνω άπό 2 5 0 άτομα· άνάμεσά τους μέλη τής «Dante
Alighieri» καί τού συνδέσμου των άποφοίτων των ιταλικών σχολών12, γ ) *Η
ταινία προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στούς θεα τές, οί όποιοι επανειλημμένα
χειροκρότησαν τον ’Ιταλό βασιλιά καί τον Ν τούτσε3.
Είναι σαφές ότι τό κοινό στο σύνολό του - έκτος ίσ ω ς άπό έλάχιστες έ-
ξαιρέσεις - άποτελούνταν άπό ’Ιταλούς, υπηκόους ή έκ καταγω γής ιταλικής.
*Η προπαγανδιστική επομένως ένημέρωση άπευθυνόταν κατ’ εξοχήν σέ αύ-
τούς καί όχι σέ "Ελληνες. Σ τούς τελευταίους αύτούς προκαλούσαν αναμφισβή­
τητα κάποια έντύπωση οί προβολές τέτοιων ταινιών καί τά σχόλια πού θά
τις συνόδευαν, άφού ό πληθυσμός τής πόλεω ς δέν ζούσε χωρισμένος σέ σ τε­
γανά. Μιά τέτοια σκέψη δικαιολογεί τήν έξέταση τού θέματός μας κάτω άπό
τήν προοπτική τής άκτινοβολίας καί τής έμβέλειας μιας προπαγανδιστικής έ-
νέργειας στή μή ιταλόφωνη κοινωνία τής Θεσσαλονίκης. Βέβαια είναι δύσκο­
λο νά σταθμίσει κανείς σήμερα (ίσ ω ς καί τό τε άκόμη) τον βαθμό τής σ χ ετικ ή ς
άπηχήσεως ή τού έντυπωσιασμού. *Η καταγραφή έξ άλλου τής συχνότητας
των προβολών παρόμοιων ταινιών θά παρείχε ένα στοιχείο στα τιστικό, δέν
θά δήλωνε όμως καί υποχρεωτικά τήν έκταση μιας κάποιας έπιτυχίας. ’Έ π ε ι ­
τα , δέν διαθέτω παρά διάσπαρτες μαρτυρίες γιά τις προβολές αύτές. Γιά τό
1 932 έπεσήμανα τις παραπάνω, χωρίς νά είναι σίγουρο οτι μόνο αύτές είχαν
καλύψει ολο τό έτον. ’Αγνοώ έξ άλλου τή συναφή δραστηριότητα κατά τά
παρελθόντα έτη. ’Έ τ σ ι οί παρατηρήσεις μου έχουν, μοιραία, έπιλεκτικό χαρα­
κτήρα , άπό άποψη τουλάχιστο χρονική. ’Από τήν άλλη μεριά, ή ποιότητα τω ν
ταινιών δέν μπορεί νά έλεγχθει σήμερα, οί τίτλοι τουε όμω ς δέν άφήνουν ά μ -

1. Στού Γ . Γαβριηλίδη, Μέγας ' Οδηγός, σ. 9 7 , άναφέρεται ώς γραμματεύς τού Fascio

Θεσσαλονίκης δ Πιέρος Μπρούση. Πρόκειται βέβαια γιά τυπογραφικό λάθος. Ό Μπρούση
(= B ru ni) σημειώνεται ώς πρόεδρος τού συλλόγου ’Ιταλών εφέδρων άξιωματικών καί των
πρώην πολεμιστών (ex-com battenti): αυτόθι.
2. Οί ex -alliev i, πρώην μαθητές τών ιταλικών σχολείων Θεσσαλονίκης, είχαν πρόεδρο
(1 9 3 2 -1 9 3 3 ) τόν Ί ω σ . Τιάνο (προφανώς έβραϊκής κα τα γω γή ς), φαρμακοποιό (έπί τη ς
Ά γ . Τριάδος 3 ) : Γαβριηλίδης, ο.π ., σ. 9 7, 4 9 1 . ‘ '
3. /Κ λί-Μ Ο Ρ: b . 347, έγγρ. μέ άρ. πρωτ. 130, τής 9 .9 .1 9 3 2 .
 54 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

φιβολία δτι τδ περιεχόμενο ήταν δοξαστικό για την αποικιακή παρουσία της
’ Ιταλίας στην ’ Αφρική.
Κατά τά επόμενα έτη συνεχίστηκαν οί προβολές. Π .χ. τον Φεβρουάριο του
1 9 3 4 , παρά τις τυπικές δυσκολίες πού δημιουργεί το ελληνικό τελωνείο στη
διακίνηση των ιταλικών ταινιών άπό και πρός τό προξενείο Θεσσαλονίκης, προ­
βάλλεται τό «Giornale Luce n° 4 » (χο^ρίς κάποιο προσδιορισμό τού περιεχο­
μένου)1. Σ τις 3 .3 .1 9 3 4 έχομε την προβολή δύο ταινιών, με τίτλο: «Eroi del
Mare Nostro» καί «Stramilano». Γιά τήν προ'^τη άκολουθεΐ το σχόλιο, δτι
οί θεατές έδειξαν τον θαυμασμό τους σχετικά μέ τή γενναιότητα τού ιταλι­
κού ναυτικού, κατά τον α' παγκόσμιο πόλεμο12. Γιά τη δεύτερη δέν διατυπώνε­
ται καμιά έπεξήγηση. Προφανώς άναφέρεται στά αξιοθέατα καί στην προέχου-
σα θέση τής πόλεο^ς τού Μιλάνου. Σ τις 7 .4 .1 9 3 4 στην αίθουσα πάντα «Dante
Alighieri» ικανοποιητικός άριθμός ’Ιταλών παρακολούθησε την ταινία «De-
cennalia»3, ή όποια άφησε εύνοΐκές έντυπώσεις γιά τις σκηνές, άπό τις οποίες
φαίνονταν οί ένθουσιο>δεις εκδηλώσεις σέ κάθε πόλη τ ή ς ’ Ιταλίας πρός τόν φα­
σισμό καί τόν Ντούτσε* «σκηνές», υπογράμμιζε στην άναφορά του ό πρόξενος
Italo Zapp0li. «πού καταδεικνύουν δτι ό ιταλικός λαός παραμένει στενά δε­
μένος μέ τό έ μ β ο λ ο τού Littorio»4. .
Γιά τήν παρουσία το>ρα τής ιταλικής κινηματογραφικής παραγωγής στην
ελληνική άγορά ένα υπόμνημα τής 3 .6 .1 9 3 5 , πού υποβλήθηκε στο υφυπουργείο
Τύπου καί Προπαγάνδας, είναι άρκετά άποκαλυπτικό. Οί αναφορές γίνονται
στά τρία άστικά κέντρα τή ς έποχής: ’Αθήνα, Πειραιά καί Θεσσαλονίκη.,Κατά
τον συντάκτη, ό έλληνικος λαός θεο^ρεΐ τό σινεμά ώς τή μοναδική σχεδόν δια­
σκέδαση. Ο ί αίθουσες τών κινηματογράφοι είναι πάντα γεμάτες. Τ ά φίλμς
δμω ς πού προβάλλονται είναι γερμανικά, αμερικάνικα καί αγγλικά· κανένα^ ι­
τ α λ ικ ο ί!). Σ ’ ένα κοινό άχόρταγο γιά θέαμα, όπω ς τό ελληνικό, «ή ιταλική
προπαγάνδα στό έξω τερικό θά κέρδιζε πάρα πολλά* άκόμη καί αν δωρίζονταν
οί ταινίες μας στούς έλληνικούς κινηματογράφους, κάτω άπό ορισμένες προϋ-

1. A C S -ο .π ., έγγρ. μέ άρ. 1284/101 της 2 4 .2 .1 9 3 4 , ό πρόξ. Italo Zappdli πρός τό ύπ.

’Εξω τερικώ ν. Τό φίλμ πού είχε έλθει άπό τόν Πειραιά θά έστέλλετο έπειτα μέ ιταλικό πλοίο
στήν Πάτρα. Τό έλληνικό τελωνείο υπέδειξε νά σταλεί μέ τό κανονικό ταχυδρομείο. Κατά
τόν πρόξενο, «alia proiezzione ha assistito un buon numero di connazionali. La pelli-
cola non era di attualita e mol to scura».
2. A C S -δ .π ., έγγρ. μέ άρ. 1893 /165 της 2 8 .3 .1 9 3 4 , ό Z appbli πρός τό ύπ. Ε ξ ω τ ε ­
ρικών. .
3. Τό περιεχόμενό της προφανώς άναφερόταν στίς έκδηλώσεις πού είχαν γίνει στήν ’Ι ­
ταλία μέ την εύκαιρία της συμπληρώσεως 10 ετών άπό την έναρξη της «φασιστικής έπανα-
• στάσεω ς» (1 9 2 2 -1 9 3 2 )* πρβλ. T ra n fa g lia rM u riald i-L egn an i, L a S t a m p a ita lia n a nel-
V e ta fa s c is ta , σ. 1 4 3 -1 4 5 .'
4. ACtf-MCP: b. 3 4 7 , έγγρ. μέ άρ. 2 3 4 4 /216 τής 2 3 .4 .1 9 3 4 , ό Z ap p 0li πρός τό'ύπ.
Ε ξω τερ ικ ώ ν .
Μορφωτική παρουσία τής ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) ο5

ποθέσεις, τά χρήματά μας ποτέ άλλοτε δεν θά έπιαναν καλύτερο τόπο»1.

Σ έ έκθεση, μέ ήμερομηνία 1 Μαρτίου 1 9 3 5 , άπό την ιταλική πρεσβεία ‘Α ­
θηνών, αναπτύσσονται μέ ειλικρίνεια μάλλον οί λόγοι πού είχαν έπιβάλει τή
συρρίκνωση της ιταλικής κινηματογραφικής προπαγάνδας στον ελληνικό χώρο.
Τ ά άποστελλόμενα άπό τη Ρ ώ μη φίλμς δέν μπορούν νά συγκριθοΰν μέ τά γα λ­
λικά καί άμερικάνικα «επίκαιρα». Οί θεατές ένδιαφέρονται γιά είδησεογραφία
σέ διεθνή κλίμακα. Μένουν, κατά κανόνα, άδιάφοροι στην προβολή των ιταλικών
μόνο υποθέσεων καί τής φασιστικής προπαγάνδας. *Η λύση πού επιβάλλεται
είναι νά συνδυάζονται τά διεθνή γεγονότα μέ τά ιταλικά. ‘Α κόμη, πρέπει ή
« L U C E » νά στέλλει ταχύτατα τις ταινίες στην ’Αθήνα· διαφορετικά, όπ ω ς
ήδη συμβαίνει, χάνουν την έπικαιρότητά τους καί καταλήγουν σέ οθόνες άσή-
μαντων κινηματογράφων. Τ έλ ο ς, τά ιταλικά φίλμς, γιά νά συναγωνισθούν τά
γαλλικά καί τά άγγλικά, είναι άνάγκη νά άποδίδουν την ομιλία στην ελληνική
γλώσσα, παρά τό γεγονός ότι ή ιταλική είναι εύρύτατα διαδομένη12.
Είναι άμφίβολο αν τό υφυπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας ήθελε ή καί
μπορούσε νά άκολουθήσει τις παραπάνω υποδείξεις. Τ ό βέβαιο είναι, ειδικά γιά
τή Θεσσαλονίκη, ότι καί στά 1 9 3 5 -1 9 3 6 συνεχίστηκε ή άποστολή στο προξε­
νείο τών γνωστών προπαγανδιστικών ταινιών3. Ω σ τ ό σ ο δέν έλειψαν τά ε σ ω ­
τερικά προβλήματα μέσα στο ίδιο τό προξενείο, άναφερόμενα στον τεχνικό, κυ­
ρίως, τομέα. ‘Από τό 1 9 3 8 ώ ς τις παραμονές τού έλληνοϊταλικοΰ πολέμου τό
1 9 4 0 έχουν άνταλλαγεί, μεταξύ τών άρμόδιων διπλωματικών υπηρεσιών, άρ-
κετά έγγραφα πού προσπαθούν, μάταια, νά δοόσουν λύση σ’ ένα σημαντικό
οικονομικό πρόβλημα: τήν άγορά νέας κινηματογραφικής μηχανής προβολής γιά
ομιλούσες ταινίες. Ειδικότερα, στις 2 9 .8 .1 9 3 8 ό M ich elan g elo Z im o lo , μέ
τήν ιδιότητα τού προξένου Θεσσαλονίκης καί τού υπεύθυνου γιά τό « D o p o la -
voro» τών φασιστών τής π όλεω ς, ζήτησε άπό τό υπουργείο Λαϊκής Π αιδεί­
ας τήν δωρεάν άποστολή μιας κινηματογραφικής μηχανής καί τήν οικονομική
βοήθεια γιά τήν τακτοποίηση αίθουσας προβολών θεωρούσε άδύνατη τήν έ -
νοικίαση ενός τοπικού κινηματογράφου, άφου τό ενοίκιό του δέν ήταν κ α τ ώ τε-

1. Αυτόθι, ύποφάκ. I /30 /ΙΟ. υπόμνημα άνυπόγραφο σέ 8 δακτυλογραφημένες σελίδες

μέ τίτλο: Segnalazioni sυ 11* espansione italiana in Grecia (ήμερομηνία καταχω ρίσεω ς
στή Direz. Gen. per i servizi della Propaganda ή 3 .6 .1 9 3 5 ). ’Απόσπασμα του υπομνή­
ματος παρατίθεται στο δισέλιδο Appunto per la Direzione Generate per la Cinemato-
grafia τού Sottosegretariato di Stato per la Stampa e la Propaganda {αυτόθι, άρ.
904857/251 της 3 .6 .1 9 3 5 ).
2. Αυτόθι, ύποφάκ. 1/30/8, telespresso n. 1973 /385 τής 1 .3 .1 9 3 5 , ή ιταλική π ρε­
σβεία ’Αθηνών πρός τό Sottosegretariato di Stato per la Stam pa e per la Propa­
ganda. Oggetto: Propaganda cinematografica (σέ τρεις δακτυλογραφημένες σ ελίδες).
3. Αυτόθι, έγγραφα μέ χρονολογία Νοέμβριος 1935 ώς τόν Σεπτέμβριο 1 936 σχετικά
μέ τΙς άποστελλόμενες Ιταλικές ταινίες στή Θεσσαλονίκη. -
 56 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ρο άπδ 4 .0 0 0 δρχ1. Σ έ πέντε εισηγήσεις του, την 5 .1 .1 9 3 9 , την 1 3 .1 0 .1 9 39 ,

τήν 7 .3 .1 9 4 0 , τήν 2 5 .7 .1 9 4 0 καί τήν 2 1 .8 .1 9 4 0 12, τδ ύπουργεΐο Έ ξω τ:ρ ικ ώ ν
πρδς τδ υπουργείο Λαϊκής Παιδείας έκρινε άπαραίτητη τη χορήγηση τής δμι-
λούσης κινηματογραφικής μηχανής στδ προξενείο Θεσσαλονίκης. Στδ τελευ­
ταίο μάλιστα έγγραφο (τής 2 1 .8 .1 9 4 0 ) έτονίζετο ί τ ι ή νέα μηχανή θά ήταν
κ α τ’ εξοχήν χρήσιμη για τήν άσκηση άποτελεσματικής προπαγάνδας «άνάμέ-
σα σ ΐίς πολυάριθμες ομάδες ’Αλβανών πού βρίσκονται εγκατεστημένοι στούς
χώρους δικαιοδοσίας του προξενείου Θεσσαλονίκης»3. .
Ή είσοδος τή ς Ιτ α λ ία ς στδν πόλεμο (1 0 .6 .1 9 4 0 ) έπέβαλλε, κατά τδν
πρόξενο Pietro Nobili Vitelleschi, άκόμη περισσότερο την ύπαρξη τής αίτού-
μενης μηχανής, γιατί τά προπαγανδιστικά φίλμς θά προκαλούσαν εντονότερη
την πνευματική, έσ τω , συμπαράσταση «στην τεράστια προσπάθεια τής ένοπλης
Πατρίδας»4. ’Έ σ π ευ δ ε άκόμη ό πρόξενος νά υποβάλει στδ υπουργείο Λαϊκής
Παιδείας συμπληρωμένο τδ έρωτηματολόγιο (πού του είχε σταλεί άπδ τις
1 9 .4 .1 9 4 0 ) σχετικά μέ τά άναγκαία δεδομένα πού άφορουσαν την έγκατάστα-
ση τη ς μηχανής. Τ δ ένδιαφέρον τού υπουργείου Λαϊκής Παιδείας εκδηλώθη­
κ ε, στις 2 7 .8 .1 9 4 0 , μέ την παρατήρηση ότι τδ μηχάνημα προβολής πού επι­
ζητούσε τδ προξενείο Θεσσαλονίκης δεν θά είχ ε καλή άπόδοση στην προτα-
θείσα αίθουσα μήκους 19 μ ., πλάτους 5 μ. καί ύψους 5 μ. Συγκατατίθετο νά

1. ^LCiS’-M C P : b . 3 4 7 , ύποφάκ. 1/29/2, telespresso n. 2298 της 2 9 .8 .1 9 3 8 , ό Zimolo

προς τό ύπ. Λ αϊκής Παιδείας. Δεν διευκρινίζεται άν τό ενοίκιο ήταν ετήσιο ή μηνιαίο ή πε-
ριστασιακό - για ορισμένο χρόνο. Τό ποσό δεν είναι ευκαταφρόνητο, άν σκεφθεϊ κανείς δτι τό
κατώτερο ήμερομίσθιο τού βιομηχανικού εργάτη στην Ε λλάδα τό 1936 έφτανε τις 55 δρχ.
(βλ. Μιχάλη Ρηγίνου, «ΟΙ διακυμάνσεις των βιομηχανικών ήμερομισθίων στην Ελλάδα,
1 9 1 2 -1 9 3 6 » , Τά 'Ιστορικό, τεΰχ. 5, ’Ιούνιος 1 9 8 6 , σ. 1 7 6 ). Ό καπνεργάτης του 1936 έ­
παιρνε 7 5 -8 0 δρχ. μεροκάματο· ζητούσε όμως άναπροσαρμογή στις 120-130 δρχ. (Δάφ­
νης, Ή *Ελλάς μεταξύ όνο πολέμα»*, τ. 2, σ. 4 2 3 ).
2. A C S -ο .π ., telespresso n° 802219/18 της 5.1.1939, n° 0806132/1378 της 13.10.
1 9 3 9 , n° 25664 /150 τής 7.3.1940, n° 70463 τής 25.7.1940, n° 19004 /2526 της 21.8.1940.
3. Κατά τη στατιστική τού 1 9 28, στον Δήμο Θεσσαλονίκης κατοικούσαν 745 (506
άρρενες + 239 θήλεις) ’Αλβανοί υπήκοοι* στις άλλες πόλεις τής Μακεδονίας καί της Θράκης
άπογράφηκαν οί άκόλουθοι ’Αλβανοί: Δήμος Δράμας: 40, Βέροιας: 55, Κατερίνης (κοινό-
τ η ς ) : 22, Νάουσας: 20, Καβάλας: 141, Κοζάνης: 6, Γιαννιτσών: 2, Έ δ εσ σ α ς: 19, Σερρών:
2 0 , Καστοριάς: 18, Φλώρινας: 53, Πολυγύρου: 12, Άλεξανδρουπόλεως: 1, Κομοτηνής: 5,
Ξάνθης: 95* β λ .' Υπουργεϊον ’Εθνικής Οικονομίας - Γενική Στατιστική ‘ Υπηρεσία τής ‘Ε λ­
λάδος, Στατιστικά άποτελέσματα, τ. 4, σ. 4 2 0 -4 2 3 . Είναι άξιοσημείωτο οτι άπό κοινού μ έ­
λη τής «ιταλικής καί άλβανικήζ παροικίας» τής Θεσσαλονίκης έγιναν δεκτά σέ άκρόαση στό
Ιταλικό προξενείο άπό τόν πρεσβευτή E m . G razzi την 24.9.1939* βλ. έφημ. « Ή ’Απογευ­
ματινή» τής 2 5 .9 .1 9 3 9 , σ. 4 (καί πιό κάτω , σ; 1 0 9 ).
4. A C S - δ .π ., telespresso n° 1800 τής 2 7 .6 .1 9 4 0 , ό Vitelleschi πρός τό ύπ. Λαϊ­
κής Παιδείας. Γ ιά τόν μαρκήσιο Vitelleschi, πού διαδέχθηκε τόν Zimolo (Μάιος 1 9 3 9 ),
βλ. βιογραφικά καί επαίνους άπό τόν Enzio Vdlture στό Olimpo, anno IV, n° 5 (maggio
1 9 3 9 ) , σ. 3 1 5 -3 1 6 (μέ φωτογραφία τού προξένου).
λίορφοττική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 )

στείλει μία μικρή μηχανή των 16 χιλιοστών1. *Η λύση αυτή δεν ικανοποιού­
σε τον V itellesch i, δ οποίος σω στά σημείωνε π ώ ς για μια τέτοια μηχανή
χρειάζονταν καί άντίστοιχων διαστάσεων ταινίες. 'Ως τότε οί ταινίες προ­
βάλλονταν μέ μηχανή κανονικού διαμετρήματος12. Δ εκα τρ είς μόλις ήμέρες πριν
από τήν έναρξη του ελληνοΐταλικού πολέμου, τήν 1 5 .1 0 .1 9 4 0 , 6 ‘ Ιταλός πρό­
ξενος μετά άπό σύμφωνη γνώμη του γραμματέα του τοπικού F a s c io καί τού
διευθυντή τού ιταλικού Γυμνασίου, διευθετούσε τό πρόβλημα τού χώρου προ­
βολών· θά έχρησιμοποιείτο ή αίθουσα τού γυμνασίου πού είχ ε τις ακόλουθες
διαστάσεις: μήκος 15,30 μ ., πλάτος 9 ,5 0 μ ., ύψος 5 ,5 0 μ ., καί 7 7 9 κυβικά μ έ­
τρα. Γιά μιά άκόμη φορά ό V itellesch i επικαλούνταν τήν προσοχή τού υπουρ­
γείου Λαϊκής Παιδείας πάνω στήν επείγουσα άνάγκη τής άποστολής τή ς κανο­
νικής μηχανής προβολής «στήν ίταλο-αλβανική» παροικία τής Θεσσαλονίκης*
καί τούτο, γιά έναν πρόσθετο λόγο: «νά αισθανθούν οί συμπατριώ τες τήν π ρ έ­
πουσα ικανοποίηση, ιδίως τον τελευταίο καιρό, κατά τον όποιο άρκούνται νά
παρακολουθούν μόνο τά φίλμς τής γερμανικής προπαγάνδας, χάρη στις προσκλή­
σεις τού εδώ γενικού προξενείου τής Γερμανίας»3.
Παρά τήν έντεχνη ή διπλωματική υπόμνηση γιά τούς ‘Αλβανούς - εύαι­
σθητό σημείο της εποχής, μετά τήν κατάληψη τής ‘Αλβανίας - καί τήν ελαφρά
αντιπαράθεση μέ τήν καλά οργανωμένη γερμανική προπαγάνδα, ή πολυπόθητη
κινηματογραφική μηχανή δέν θά σταλεί στο ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης.
"Η δη κάποιος αρμόδιος (άν οχι ό ίδιος ό υπουργός) τού υπουργείου Λαϊκής Π α ι­
δείας στο έγγραφο τής 1 2 .9 .1 9 4 0 , μέ τό οποίο ό πρόξενος έπανερχόταν στο
γνωστό αίτημα, σημείωνε μέ τό χέρι στο περιθώριο, χαρακτηριστικά: « a t-
tendere tempi migliori» (άς περιμένομε καλύτερους καιρούς).
Για τί ή μνεία όλων των παραπάνω λεπτομερειώ ν; Π ρώτα πρώτα γιατί ά-
ποδεικνύεται ή γραφειοκρατική άρτηριοσκλήρωση στήν επικοινωνία μιας διπλω ­
ματικής υπηρεσίας, οπο;ς τό προξενείο Θεσσαλονίκης, μέ τό κέντρο, τή Ρ ώ μ η .
Διαφαίνεται έξ άλλου μειωμένο τό ενδιαφέρον τού ιταλικού υπουργείου Προ­
παγάνδας νά ένισχύσει μέ τεχνικά μέσα, στον κινηματογραφικό τουλάχιστο τ ο ­
μέα, τή Θεσσαλονίκη.
Γενικά, άπό τά λίγα στοιχεία πού παρατέθηκαν προκύπτει ότι τό «παρα­
δοσιακό» σύστημα τής προβολής καθαρά προπαγανδιστικών ιταλικών ταινιών
σκοντάφτει σοβαρά, άπό τό 1 935 τό άργότερο, στήν έλλειψη εξοπλισμού νέων

1. A C S -ο .π ., έγγρ. ύπ’ άρ. 916777 /385 τής 2 7 .8 .1 9 4 0 , τό ύπ. Λαϊκής Παιδείας πρός
τό ύπ. Ε ξω τερ ικ ώ ν (S o tto se g re ta ria to per gli A ffari A lb a n e si).
2. A C S -ο.π ., telespresso n° 2477 τής 1 2 .9 .1 9 4 0 , ό V ite lle sch i πρός τό ύπ.Λ αϊκής
Παιδείας.
3. A C S -b .z., telespresso n° 2798 τής 1 5 .1 0 .1 9 4 0 , ό V ite lle sch i πρός τά ύπ. Λ αϊκής
Παιδείας καί Ε ξω τερ ικ ώ ν .
 68 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

μηχανημάτων ο>ς προς τις διαστάσεις των φίλος καί τόν συγχρονισμό εικόνας -
ήχου' έπιπλέον παρατηρεΐται, άν έξαιρέσομε ίσω ς τούς 2 0 0 -2 5 0 ’ Ιταλούς ή ί-
ταλόφωνους καί μερικούς Έ λ λ η ν ες συμπαθούντες, μία πολύ χαλαρή έπαφή με
τίς πραγματικές άπαιτήσεις του Έ λ λ η ν α θεατή- όχι πώ ς άπορρίπτει τήν ξένη
προπαγάνδα- τή δέχεται, προσφερόμενη όμως μέ τό άναγκαΐο καρύκευμα τής
διεθνοποιήσεως του γεγονότος, χωρίς νά άγνοοΰνται έντελώς καί οί τοπικές πα­
ράμετροι. Αυτόν λοιπόν τον συνδυασμό, δύσκολο πράγματι, δέν κατάφεραν μάλ-
λον νά τον φτάσουν τά ιταλικά έπίκαιρα « L U C E » , ώ ς προς τήν Ελλά δα . Σ τά
χρόνια τής Κ ατοχής, όπω ς μάς βεβαιώνουν έγγραφα τού 1 9 4 2 , συνεχίστηκαν οί
προβολές προπαγανδιστικών ταινιών στή Θεσσαλονίκη μέ πιό σύγχρονα μηχα­
νήματα ήχου - εικόνας1. Τ ό περιεχόμενο όμο^ς των ταινιών άκολούθησε τήν
παλαιά, παραδοσιακή, γραμμή, στό τέλος τής όποιας άκούγονται τά χειροκρο­
τήματα, ειλικρινή ή «άδιάφορα», ενός κοινού άκόμη καί ίταλόφωνου όχι ίσω ς
ανυποψίαστου.

Το π αράδειγ μ α μ ιας θεατρικής π αρ αατά αεω ς (1 9 3 7 )

καί μ ιας μουσικής έκδηλώσεο)ς (1 9 4 3 )
Κατάλογο εκδηλώσεων λογοτεχνικών ή επιστημονικών (ομιλίες) ή θεα­
τρικών ή μουσικών τού ιταλικού προξενείου Θεσσαλονίκης δέν έχω συναντήσει1
2.
’Αντίθετα, στην Α θή να οργανώνονταν συχνές εκδηλώσεις πού καταγράφονταν
μάλιστα μέ στατιστική μέθοδο, κατά χρονικές περιόδους, άπό το Is titu to di
C u ltu re Ita lia n a . Τ έτο ιες καταγραφές π .χ . έχομε γιά τό τελευταίο τρίμηνο
(Ό κ τ . - Δ ε κ .) τού 1 9 3 8 και τό πρώτο τού 193 9 (Ταν. - Μάρτιος)3, οί όποιες
θά άξιζε κάποτε νά άναλυθούν. Ώ ς πρός τή Θεσσαλονίκη διατηρώ τή θετική
’υπόνοια ότι μερικοί ομιλητές ή καλλιτέχνες θά ταξίδευαν άπό τήν ’Αθήνα πρός
τόν Βορρά γιά μιά επανάληψη πού δέν θά στοίχιζε καί τόσο. Οί άσφαλεις μαρ­
τυρίες ομίυς μού λείπουν.
Έχω στή διάθεσή μου δύο τεκμήρια - δείγματα, διαφορετικής χρονικής
στιγμής, τή ς πολιτιστικής δραστηριότητας τών ’Ιταλών, σχετικά μέ τόν τομέα
πού μάς απασχολεί. Τ ά περιλαμβάνω εδώ ώς θέση προβλήματος ή ώς πρό­

1. /4C5-MCP: b. 350, ύποφάκ. 7.2. Pellicole ed apparecchi cinesonori. Salonicco.

2 . 'Ό τ ι διοργανώνονταν έκδηλώσεις είναι άναμφισβήτητο. Αναφέρω γιά παράδειγμα
τή διάλεξη στο Istituto di Cultura Italiana, στις 1 2 .5 .1 9 4 3 , τού καθηγητή Guglielmo
Castagna μέ θέμα « Ό Χρόνος καί ή Ά νθρωπότης»· βλ. τήν έφημ. τής Θεσ/ νίκης «Νέα
* Ευρώπη» τής 1 5 .5 .1 9 4 3 , σελ. 2, όπου καί έπαινετικές λεπτομέρειες γιά τή διάλεξη.
3. /ICiS-M CP: b. 3 50, telespresso n° 2399 τής 8.4 .1 9 3 9 , ή ιταλική πρεσβεία ’Αθηνών
πρός τό ύπ. Λαϊκής Παιδείας (σέ πέντε συνημμένες δακτύλ.’ σελίδες άναφέρεται ή πολιτι­
στική δραστηριότητα κατά το τρίμηνο Ό κ τ . - Δ εκ. 1 9 3 8 ), telespresso n° 4705 τής 2 3.6.
1 9 3 9 , ή ίδια πρός τό ίδιο (μέ επτά δακτ. σελίδες γιά τήν πολιτιστική προπαγάνδα στην Α ­
θήνα, τό τρίμηνο Ία ν . - Μαρτίου 1 9 3 9 ). ...........
Μορφωτική παρουσία τής ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 5<)

κληση, χωρίς καμιά αίσθηση ή διάθεση πληρότητας. 'Η μια περίπτω ση άνα-
φέρεται σε θεατρική παράσταση. Την είδηση τη συναντώ σε απλή άγγελία τη ς
εφημερίδας « 'Η ’Απογευματινή» της 1 2 .2 .1 9 3 7 (σ. 2 ) : Τήν Κυριακή, 14
Φεβρουάριου 1 937, καί ώρα 9 μ.μ. θά δοθεί στο θέατρο του Λευκού Πύργου
«ή άναβληθείσα παράστασις του φιλοδραματικοΰ ιταλικού ομίλου μέ τήν κ ω ­
μωδίαν τού Γκολτόνη 'Τ ο ριπίδιον’ ». Πρόκειται βέβαια γιά τό γνωστό έργο //
V entaglio (*Η Βεντάλια) τού C arlo G old o n i, πού παίχτηκε στην έλληνική
σκηνή άρκετές φορές άπό τό 1871 καί έπειτα (τό 1941 μάλιστα, επί Κ ατοχής,
άπό τό « ’ Εθνικό» στην Α θ ή ν α )1. Ποιοι ύπεδύθησαν τούς ρόλους στήν παρά­
σταση τού 1937 καί ποιά επιτυχία είχ ε αυτή, δέν γνωρίζω . Φυσικά θά ήταν
μιά ερασιτεχνική προσπάθεια. Ό φιλοδραματικός ιταλικός όμιλος άπήρτιζε ένα
τμήμα τού D op olav oro τού F a s c io Θεσσαλονίκης (βλ. πιο πάνω σ. 31 σημ. 4 ) .
"Ε χ ω την εντύπωση ότι ώ ς θεατρικό γεγονός δέν θά είχ ε εύρεία άπήχηση.
*Ως φιλόδοξη πρόθεση (μέ συνέχεια ή ό χ ι;) άξιζε νά μνημονευθεΐ εδώ καί ίσ ω ς
άξίζει νά έξετασθεί μέσα στά πλαίσια τής ζω ή ς τή ς ιταλικής παροικίας τή ς
Θεσσαλονίκης.
'Η δεύτερη περίπτωση μάς μεταφέρει σέ άλλο κόσμο, μέ άλλες ανάγκες
καί νέες προοπτικές.
Συγκεκριμένα, τό 1 9 4 3 , στις 27 Μαίου (λίγο δηλ. πριν άπό τήν π τώ σ η
τού Μ .), στο παράρτημα τού Is titu to di C u ltu ra Θεσσαλονίκης, δόθηκε κον­
σέρτο άπό τον βιολοντσελίστα N erio B ru n e lli. Κ ατά τον πρόξενο G u elfo Z a m -
b o n i, ή καλλιτεχνική εκδήλωση είχ ε πλήρη έπιτυχία. «Τ ό κοινό, εκλεκτό καί
πολυάριθμο, χειροκρότησε ζωηρά τον καλλιτέχνη μας, πού έξετέλεσ ε ένα πρό­
γραμμα άξιόλογο, κατά τη γνώμη τών ειδικών. 'Η άφιξη έδώ τού καθηγητή
B ru n e lli υπήρξε πάρα πολύ χρήσιμη, γιατί προέβαλε τη δραστηριότητα τού
’Ινστιτούτου μας καί ικανοποίησε τό έντονο αίσθημα τού κοινού, τό όποιο καί
πριν άπό τον πόλεμο άκόμη δέν είχ ε παρακολουθήσει τέτοιου είδους έκδηλώ -
,σεις»2.

1. Βλ. τήν ένδιαφέρουσα μελέτη του Δημήτρη Σπάθη, « 'Η παρουσία του Γκολντόνι
στό νεοελληνικό θέατρο», στο συλλογικό τεύχος μέ τίτλο: Κ άρλο Γκο?.ι·τόνι, Οί *Α γ ροίκοι.
. Β ενετία, 1760, ’Αθήνα 1984 (έ'κδ. Ε τα ιρ εία ς Θεάτρου Ή Σ κη νή ), σ. 1 0 4 -1 6 5 , 1 7 0 -1 7 2 .
■. 2. A C S -o.n ., telespresso n° 2819 της 2 8 .5 .1 9 4 3 : « ...L a manifestazione artistica ha
, avuto pieno successo. II pubblico scelto e numerosissimo ha vivamcnte applaudito
il nostro artista, che ha svolto un prograinma molto apprezzato dagli intenditori di
musica. La venuta del prof. Brunelli e stata quanto mai opportuna, perchfe ha dato
risalto all’ attivita del nostro Istituto, ed ha soddisfatto il sentito de$iderio di questo
s pubblico, ehe da prima della guerra non aveva piii assistito a manifestazioni del ge-
nere». Γιά τό γεγονός πρβλ. τήν προαγγελία στήν τοπική έφημερίδα « ‘ Η ’Απογευματινή»
της 2 5 .5 .1 9 4 3 : «Ίνστιτουτον ’Ιταλικής Μορφώσειυς, οδός Καρόλου Ντήλ, άρ. 2 4 . Καθίστα-
ται γνωστόν δτι τήν Πέμπτην 27ην τ.μ . καί ώραν 1 7 .3 0 μ.μ. θά λάβη χώραν ή συναυλία του
διασήμου βιολοντσελλίστα Νέρι Μπρουνέλλι. ΟΙ όμοεθνεΐς καί οΐ μαθηταί τού ’Ινστιτούτου
 40 Ζαχαρίας Ϋσιρπανλής

Μ ε τις εκτιμήσεις αυτές θά ήθελα νά κλείσω το κεφάλαιο του οπτικοακου­

στικού λογου, προσθέτοντας δυο σκέψεις: α) ότι καί στα δύσκολα χρόνια τής
Κ ατοχής, δύσκολα καί για τον καταχτητή1, υπάρχει ένας, μικρός έστω , άνθρώ-
πινος κύκλος με μουσική παιδεία ή δεκτικότητα καί ευαισθησία2* ένδειξη πού
επιβεβαιώνει το άπόφθεγμα, « In ter a rm a n on silen t M usae»· β) δτι καί ή
μουσική, καί ή άνάγκη γ ι’ αύτήν τού άνθρώπου, καί ό άφοσιωμένος ίσω ς καλ­
λιτέχνης εντάσσονται χω ρίς ένδοιασμούς μέσα στο προπαγανδιστικό κύκλωμα
τού δυνατού (ή καί τού άδύνατου), πέρα άπό τις έντονες βιοτικές μέριμνες καί
τή σκληρότητα τού πολέμου, όπω ς άλλο^στε συμβαίνει καί στά χρόνια μας.
προσκαλούνται 6πο>ς παρευρεθώσι. Ή Διεύθυνσις». Νά σημειωθεί οτι τδ ιταλικό σχολείο
(Γυμνάσιο) είχ ε στεγασθεΐ έπι Κατοχής στό κτιριακδ συγκρότημα μέ τά ελληνικά σχολεία
(οπού καί σήμερα) έπι τής Καρόλου Ντήλ.
1. Γιά την οικονομική έξαθλίο^ση του ελληνικού λαού άπο τον ’Απρίλιο τού 1941 ώς τον
’Οκτώβριο τού 1944 (ή τιμή της χρυσής λίρας ’Αγγλίας αύξήθηκε κατά 540 χιλιάδες φορές
περισσότερο καί ό τιμάριθμος κόστους ζω ής άπο την έλλειψη τροφίμων ξεπέρασε τό διπλάσιο
τής τιμής τής χρυσής λίρας), άλλά καί γιά τά εγκλήματα Ιτα λώ ν καί Βουλγάρων στην έλλη-
νική Μακεδονία βλ. Δημητρίου I. Μαγκρκύτη, Θ νσιαι τής 'Ελλάδος και εγκλήματα Κ ατοχής
κ α τ ά τά ετη 1941-1944, *Αθήνα». 1 9 49, σ .6 0 - 6 2 .1 7 2 -2 2 2 .Ενδιαφέροντα τά δσα κατέγραψε
άπδ τήν κατεχόμενη Θεσσαλονίκη, όταν την έπισκέφθηκε μεταξύ 8-11 ’Ιουλίου 1941, ό «ά -
ποστολικός» έπιτετραμμένος τής ’Αγίας 'Έδρας γιά την Ε λλάδα Angelo Giuseppe R o n -
c a lli (1 8 8 1 -1 9 6 3 , ό μετέπειτα πάπας Ιωάννης X X I I I ): « ... Ή παρουσία των γερμανικών
δυνάμεων άποτελεϊ τό ιδιαίτερο γνώρισμα τού περιβάλλοντος. Παντού Γερμανοί στρατιώτες,
μόνοι, ή καθ’ ομάδας ή κατά διμοιρίες, πότε ντυμένοι, πότε σχεδόν γυμνοί, κάθε λογής κάρα
καί αυτοκίνητα* κάθε τόσο περνούν καί τραγουδούν* μέσα στή σιγαλιά καί στο πηχτό σκοτά­
δι τής νύχτας άκούς τό ρυθμικό βήμα τών περιπόλων, σάν νά έχει μεταβληθεΐ ή πόλη σέ ένα
άπέραντο σωφρονιστήριο. Κατά τις δυό-τρεΐς ήμέρες τής παραμονής μου στη Θεσσαλονίκη
πλησίασα πολύ κόσμο, καθολικούς, όρθοδόξους, έβραίους. 'Ό λοι μού μετέφεραν τήν ίδια
άγ<ονία, πού γίνεται πιό θλιβερή μέ τήν προοπτική τού τί θά άκολουθήσει αύριο. Δέν άγα-
πούν τούς Γερμανούς, θά προτιμούσαν τήν ιταλική κατοχή καί τήν έπιθυμούν, φοβούνται τούς
Βουλγάρους. Φαίνεται ωστόσο δτι οι Γερμανοί θά συνεχίσουν νά κατέχουν τή Θεσσαλονίκη,
άν καί μιά φήμη πού έφτασε ώ ς έμένα άπό κάποιον τού Μακεδονικού Επαναστατικού Κο­
μιτάτου θέλει νά μέ διαβεβαιώσει δτι οί Βούλγαροι θά έλθουν σίγουρα, καί μόνοι αυτοί θά
κρατήσουν τήν πόλη. *Υπογραμμίζιυ αυτό πού πίστεψα καλό νά γίνει στή Θεσσαλονίκη γιά
νά άνακουφίσομε στο όνομα τού Α γ ίο υ Πατέρα τούς φτωχούς "Ελληνες στρατιώτες, πού
περιφέρονται άσκοπα, πεινασμένοι, στούς δρόμους τής πόλεως, ένώ κανένας άπό τήν κυ­
βέρνηση (τήν ελληνική) δέν φροντίζει γιά τόν έπαναπατρισμό στά νησιά του ς...»: A ctes e t
D o cu m en ts du S a in t S ie g e r e la tifs a la s e c o n d e gu erre m o n d ia le, t . 5: L e S a in t S ieg e
e t la g u erre m o n d ia le, ju ille t 1 9 4 1 -o c to b r e 1942, C itta del V atiean o 1969, σ. 100 άρ.
έγγρ. 19 (τό κείμενο στά ιταλικά).
2. Γ ιά άλλες μουσικές έκδηλώσεις στή Θεσσαλονίκη τήν ίδια εποχή βλ. π.χ. στήν έ-
φημ. «Νέα Εύρώπη» (Θεσ/νίκης) τής 15.5 .1 9 4 3 (σ. 1: Ή συναυλία τής συμφωνικής όρ-
χήστρας τού Ραδιοφωνικού Σταθμού είς τό ν 'Ά γ . Γεώργιον) καί τής 26.5 .1 9 4 3 (σ. 1: Ή
συμφωνική συναυλία τής ορχήστρας τού ραδιοφωνικού σταθμού). Γιά τό ίδιο θέμα βλ. καί
τήν έφημ. « Ή Α πογευματινή» τής 2 6 .5 .1 9 4 3 , σ. 1. Πρβλ. καί τό «πρόγραμμα φιλαρμονι­
κής Δήμου» γιά τήν 2 3 .5 .1 9 4 3 (στήν έφημ. « Ή Απογευματινή» τής 2 2 .5 .1 9 4 3 , σ. 2, κα^
τής 3 0 .5 .1 9 4 3 , σ. 1, γιά εκδήλωση τήν ίδια ήμέρα).
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 61

3. Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Τ ΙΚ Ε Σ Ο Ρ Γ Α Ν Ω Σ Ε ΙΣ Κ Α Ι Σ Χ Ο Λ ΙΚ Η Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α

'Ο 'Ελληνοϊτ άλικος Σύνδεσμος (1936)

Ά π ό τις άρχές του 1936 ό Ιτ α λ ό ς καθηγητής στή ιταλικό Γυμνάσιο Θ εσ ­
σαλονίκης Carlo Brighenti (γνωστός καί άπό τη σύνταξη αξιόλογων λεξικώ ν,
έλληνοϊταλικου καί ιταλοελληνικου)* κινήθηκε μέ ξεχω ριστή δεξιότητα - και
έπιτυχία - γιά τη σύσταση ένός Έλληνοϊταλικου Συνδέσμου. 'Ό π ω ς βεβαιώνει ό
’ Ιταλός πρόξενος τής πόλεως Pietro Quaroni1
2, ή σχετική πρωτοβουλία ε μ ­
φανίσθηκε σάν νά οφειλόταν άποκλειστικά στους 'Έ λληνες. Π ίσω άπό αύτούς
καλυμμένοι δραστηριοποιήθηκαν ό Brighenti και ό Quaroni· ό δεύτερος μάλι­
στα φρόντισε μέ κάθε τρόπο νά μείνει άφανής, ένημερωνόμενος άπό τον π ρ ώ ­
το. Γιά νά δηλωθεί έξ άλλου ό ελληνικός κ α τ’ εξοχήν χαρακτήρας τής προσπά­
θειας, ρίχθηκε άρχικά ή ιδέα νά δοθεί στήν οργάνωση ή προσωνυμία ((Σύλλογος
Φίλων τής ’Ιταλίας» (Societa Amici dell’ Italia). 'Έ ν α ς τέτοιος τίτλος όμω ς
δεν άνταποκρινόταν καί τόσο στήν πρακτική χρήση, γιατί ποικίλες οργανώσεις
πού είχαν ώ ς στόχο τήν άνάπτυξη τών σχέσεων μέ τις άλλες χώ ρες έφεραν συ­
νήθως - κατά τό πρώτο συνθετικό - τήν ονομασία «έλληνο-...σύνδεσμος». Γιά νά
μήν υπάρξει λοιπόν διαφοροποίηση μέ τις άλλες, άνάλογες, οργανώσεις τή ς Θ εσ -
_ »
σαλονίκης προτιμήθηκε ή γνωστή ονομασία3. Ε π ί σ η ς καί τό καταστατικό τού
Συνδέσμου άκολούθησε τον τύπο καί τήν ουσία τών παρόμοιων συνδέσμων. Α ύ -
τό έγκρίθηκε άπό τό Πρωτοδικείο τής Θεσσαλονίκης τήν 7 Μαίου 1936 (βλ. τό
κείμενο πιο κ ά τω ).

1. Τά δύο λεξικά Brighenti σε φωτοαναστατική έπανέκδοση κυκλοφορούν καί σήμερα

μέ έπιτυχία. * 0 πλήρης τίτλος τους είναι: Dizionario greco-rnoderno—ilaliano e Italian ο
—greco-rnoderno della lingua scritta e parlata compilato dal prof. Eliseo B rig h en tif
I I edizione eurata in collaborazione col prof. Carlo Brighenti, Ulrico Hoepli ed., Mila­
no 1927, parte I-II. Γιά τον ρόλο του Brighenti στήν 'ίδρυση καί προώθηση του περιοδικού
Olimpo βλ. πιο κάτω (σ. 94-95 ).
2. Γιά όσα άκολουθούν στηρίζομαι στήν τετρασέλιδη (δακτυλ.) έκθεση του Q u aro n i:
A CiS-M CP: b . 340, telespresso n° 2038 /557 της 2 4 ,7 .1 9 3 6 , τήν όποια άπηύθυνε στήν Ιτα­
λική πρεσβεία ’Αθηνών (O g g etto : L eg a I t a lo G rec a ). καί κοινοποίησε επίσης στο ύπ. ’Ε ­
ξωτερικών. Ό πρόξενος υπενθυμίζει καί προγενέστερη έκθεσή του: Mio rap p o rto n° 1224 /
Γ29 del 1° Maggio 1930, γιά τήν οποία όμως σημειώθηκε (μέ τό χ έρ ι): non p erv en u to al
M inistro. To δεύτερο αύτό έγγραφο δέν τό έχω βρει (χά θη κε;).
3. Β λ. π .χ. το Καταστατικοί· το ο ' Ελλ ηνοαμ εοι κα νικο ΰ Σύνδεσμοι). H ellenic A m e­
rican Society, έν Ά θήναις 1934. -Καταστατικόν τοϋ Έλληνογαλ?.ικοΰ Συνδέσμου, *Α -
θήναι 1917. - Καταστατικόν. Σύνδεσμος έλληνο-τουρκικής φιλίας, Θεσσαλονίκη 1 9 3 0 . "Α ς
σημειωθεί Οτι τήν ίδια ακριβώς έποχή (’Ιούνιος 1936) είχε έγκριθεΐ άπό τό Πριοτοδικεΐο
Θεσ/νίκης τό καταστατικό του Έλληνογαλλικου Συνδέσμου τής πόλεως’ βλ. τή σχετική
είδηση στήν έφημ. « Ή ’Απογευματινή» τής 2 3 .6 .1 9 3 6 , σ. 3, οπού καί τά Ονόματα τών
μελών του Διοικητικού Συμβουλίου* πρβλ. καί τό φ. της 1 7 .3 .1 9 3 7 , σ. 4 ( :« ’Αρχαιρεσίαι
τού ΈλληνογαλλικοΟ Συνδέσμου Θεσσαλονίκης», μέ τά Ονόματα τών νέων μελών τού Δ .Σ .).
62‘ Ζαχαρίας Τσιρπανλής'

Κατά τον Quaroni, ό Σύνδεσμος (πρίν βέβαια άπό τήν 7 .5 .1 9 3 6 ) πήρε αρ­
χική μορφή μέ τόν διορισμό προσωρινού διοικητικού συμβουλίου. Πρόεδρος ο­
ρίστηκε ο Στέφανος Τ ά ττη ς, έμπορος, γόνος παλαιότατης ελληνικής οικογέ­
νειας τή ς πόλεω ς, πρόσωπο μέ μεγάλο κύρος και αποδεκτό άπδ όλους1· άντιπρό-
εδρος όνομάστηκε ό Δημήτριος Καββάδας2, καθηγητές τής Βοτανικής (στ*/)ν
Φυσικομαθηματική Σ χολή) τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης* γραμματέας, ό.
καθν^γν^τής των ελληνικών στο ιταλικό Γυμνάσιο Κωνσταντίνος Ταχογιάννης3·
σύμβουλοι, ό καθηγητής Διομήδης Ίατρύπουλος, ό γιατρός Γεώργιος Φασιανός,
ο έμπορος Άναγνούστης Συρόπουλος και δύο ’Ιταλοί, ό Giovanni Sacco καί δ
Emilio Neri.

1. Γ ια τήν Ιστορική οικογένεια Τ ά ττη βλ. Δημήτρη Γ . Σερεμέτη, « Ό φιλικός Κωνσταν­

τίνος Παν. Τ ά ττη ς (1 7 8 7 -1 8 6 4 )» , Μακεδονικά 23 (1983) 6 5 -8 7 . Έ δ ώ (σ. 65 σημ. 1) καί1
τά σχετικά μέ τον Στέφανο Κων. Τ άττη (1 8 2 5 -1 9 1 0 ), πρός τιμήν του όποιου και ή γνωστή
όδός (κάθετος στήν πλατεία Ά γ . Σοφίας). Ό δικός μας Στέφανος, υίός Κωνσταντίνου, είναι
έγγονός του προάναφερθέντος συνονόματου. Ό γιός του Κωνσταντίνος, πού ζεΐ σήμερα στή
Θεσσαλονίκη, μέ πληροφόρησε ότι ό πατέρας του, κατά τόν μεσοπόλεμο, ήταν άντιπρόσωπος
Ιταλικών συσκευών καί μηχανημάτων. 'Έ τ σ ι έξηγεΐται καί ή παρουσία του ως προέδρου του
Έλληνοιταλικού Συνδέσμου. ΟίκονομικοΙ-έμπορικοί λόγοι έπέβαλλαν στόν Στέφανο Τάττη
τήν άμεση έπικοινιυνία μέ το ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης. Κατά διαβεβαίιοση του γιου
του έπίσης, ό Στέφανος έτρεφε φιλικά αίσθήματα πρός τήν 'Αγγλία. Εύχαριστώ καί άπό έδώ
τόν κ. Κο>νσταντίνο Τ άττη για τις πληροφορίες πού μου έδωσε. "Α ς προστεθεί ότι ό Στέφα­
νος είναι ό μόνος άπό τά ιδρυτικά μέλη του Συνδέσμου του 1936 πού συμπεριλαμβάνετάι
καί στα 1954 (21 Φεβρουαρίου) άνάμεσα στούς Ιδρυτές του νέου Έλληνο Ιταλικού Συνδέ­
σμου (βλ. καί πιό κάτιο). Πέθανε τήν 1 Μα'ίου 1954 (πληροφορία του γιου του).
• · 2; Βλ. ομο>ς οσα σημειώνω πιό κάτω (σ. 65 σημ. 2 ). Ό Δημ. Καββάδας (1 8 9 3 -1 9 7 0 )
Καταγόταν άπό τήν Κέρκυρα (προφανώς ήξερε Ιταλικά)* σπούδασε στήν *Αθήνα, στό Νονού
καί στό Παρίσι. Τό 1931 διορίσθηκε καθηγητής της Φυτοπαθολογίας καί έπειτα της Βοτα­
νικής στήν Φυσικομαθηματική Σχολή του Παν /μίου Θεσσαλονίκης. Βλ. τά βιογραφικά λήμ­
ματά στή Μεγάλη 'Ελληνική ’ Εγκυκλοπαίδεια (του «Π υρσού»), τ .3 , Συμπλήρωμα, σ. 207,
καί Νέα Ελληνική ’ Εγκυκλοπαίδεια (Χάρη Π ά τσ η ), τ. 14, σ. 522.
3. Στό /1C*5’-M G P : b. 3 4 9 , ύποφάκ. 1. 3 ., υπάρχουν έγγραφα άναφερόμενα σέ αίτήμα-
τα του Ταχογιάννη. * 0 καθηγητής αύτός ζήτησε (αϊτηση-έπιστολή του τής 5 .1 .1 9 3 9 ) νά δτ
νομασθεί άνταποκριτής κάποιας Ιταλικής έφημερίδας, νά βοηθηθεί γιά ένα ταξίδι του στήν
’Ιταλία καί νά τού χορηγηθούν ιταλικά δημοσιεύματα. Τ Ί εισήγηση τού ’Ιταλού προξένου
Θεσσαλονίκης ήταν θετική* δέν υπήρχε όμους ή δυνατότητα (άπό τή Ρ ώ μ η ) νά όρισθεί ό Τα-
χογιάννης άνταποκριτής εφημερίδας. Τό ύπ. Λαϊκής Παιδείας ζητά νά μάθει τί είδους διευ­
κολύνσεις έπιθυμεϊ ό Τ αχ. στό ταξίδι του γιά τήν Ιταλία* είναι πρόθυμο πάντο*ς νά παρά­
σχει μικρή ένίσχυση. Τ ά σχετικά έγγραφα φέρουν τίς άκόλουθες χρονολογίες: 1 4 .1.1939,
1 9 .1 .1 9 3 9 , 6 .2 .1 9 3 9 , 1 1 .4 .1 9 3 9 , 2 4 .4 .1 9 3 9 καί 1 3 .6 .1 9 3 9 . Νά σημειωθεί ότι στό σπίτι τού
Κ . Ταχογιάννη (έπί τής οδού Φιλικής Ε τα ιρ εία ς, άρ. 59 ) συνήλθαν τήν 3 .5.1936 οί δέκα
πέντε Ιδρυτές τού Συνδέσμου καί συνέταξαν τό σχετικό Ιδρυτικό πρακτικό* στό ίδιο σπίτι έ­
πίσης, δύο ήμέρες άργότερα (τήν 5 .5 .1 9 3 9 ), συντάχτηκε καί τό πρακτικό έκλογής προσω­
ρινού διοικητικού συμβουλίου τού Συνδέσμου. Βλ. πιό κάτω τά κείμενα πού προέρχονται
άπό *0.: Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης. ^ ...
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 63

'Όλους ό πρόξενος Q u aroni τούς χαρακτηρίζει « ώ ς πρόσωπα πάρα πολύ

γνωστά έδώ, τά όποια κατά τή διάρκεια τού ίταλοαιθιοπικού πολέμου (2 .1 0 .
1935 - 5 .5 .1 9 3 6 ) - εννοείται ότι μιλώ γιά 'Έ λληνες - δεν έκρυψαν τις συμπά-
θειές τους προς την ύπόθεσή μας»1. ‘ Η πληροφορία αυτή προσδίδει μέ σαφή­
νεια τό πολιτικό στίγμα - άν όχι τό κύριο περιεχόμενο - τού ΈλληνοϊταλικοΟ
Συνδέσμου.
'Ό π ω ς παρατηρειται καί στις μέρες μας, οί διάφοροι σύνδεσμοι φιλίας Ε λ ­
λάδας μέ άλλες χώρες καλλιεργούν, σέ πλαίσια άμοιβαιότητας, τις πολιτιστικές
σχέσεις κάτι» άπό άμεσες πολιτικές προεκτάσεις. Κ άποτε μάλιστα ή πολιτι­
στική δραστηριότητα καταντά απλή επίφαση. *Η τετρασέλιδη έκθεση τού ’Ιτ α ­
λού προξένου, μέ ημερομηνία 2 4 .7 .1 9 3 6 , πού μάς άπασχολεΐ έδώ , δέν άφήνει
περιθώρια άμφιβολίας ώς προς την πολιτική σκοπιμότητα τού Έ λληνοιταλικού
Συνδέσμου.
Κατά τήν έκτίμηση τού Q u aron i, τά πρόσωπα πού άπήρτισαν τό προσω ­
ρινό διοικητικό συμβούλιο είναι ξένα προς τήν πολιτική* πρόκειται γιά καθη­
γητές, έμπορους, έπαγγελματίες. «Θά πώ αμ έσω ς», γράφει ό Q u a ro n i, « ό τι
αύτή ή κατεύθυνση, στην παρούσα κατάσταση τών πραγμάτων, είναι ή πιό
ταιριαστή. Θά ήταν εύκολο σήμερα νά φτιάξομε μιά έπιτροπή στην οποία θά
συμμετείχαν πολιτικές προσωπικότητες άπό τις πιό επιφανείς στη Θεσσαλονί­
κη. "Αν ένεργούσα όμως έτσ ι, θά έκανα, κατά τή γνώμη μου, δουλειά βιτρίνας
καί όχι ούσίας* τά μεγάλα ονόματα θά χρησίμευαν γιά τήν οργάνωση κάποιας
δεξιώσεως* έπειτα, στην κατάλληλη στιγμ ή, θά προέβαλλαν τήν προσφερθείσα
υπηρεσία τους γιά νά ζητήσουν ιταλικές τιμ ητικές διακρίσεις. ’ Αλλά έδώ έχ ο μ ε

1. «In questi giorni l’autorita giudiziaria di Salonicco ha approvato lo statuto.

della Societa Italo Greca, alia cui costituzione avevo accennato nel mio rapporto so-
pra citato. Appena ottenuto il riconoscimento giuridico si έ proceduto, a titolo prov-
visorio, alia nomina delle cariche della Societa stessa. II consiglio direttivo risulta cosl
costituito: Presidente il signor Stefano Tatis, ricco commerciante locale appartenente
ad una delle piii antiche famiglie greche di qui, persona sotto tu tti i punti di vista
favorevolmente conosciuta. Vice Presidente il sig. Cavadas, professore di botanica
alia Universita di Salonicco. Segretario il Prof. Tachoiannis, professore alle nostre
scuole medie. Altri consiglieri sono il Prof. Jatropulos, il D ott. Fassianos, il signor Si-
ropulos, commerciante, e due italiani i sigg. Giovanni Sacco ed Emilio Neri. T u tte
persone molto ben conosciute qui e che, d u ran te il c o n flitlo ita lo e tio p ic o - p a r lo d e i
greet si in ten d e - non h on n o n a s c o s to le lo ro s im p a lie p e r la n o stra cau sa. Come ho
gia riferito alia S.V ., alia costituzione di questa lega italo greca si 6 giunti particolar-
mente per Γ opera svolta dal Prof. Brighenti, naturalmcnte in pieno accordo con que-
sto Consolato. In ogni modo, grazie al suo lavoro, non solo la iniziativa nata ed ha
preso forma senza che il Consolato apparisse per nulla come parte interessata, m a a n -
ch e egli ha sa p u to d estreg g iarsi in m o d o d a fa r e a p p a r ir e V in iziativ a c o m e d o v u ta in -
tiera m en te ai g reci...» (/1C5-MCP: b .3 4 6 , telespr. n° 2 0 3 8 /557 τής 24.7.1936, ό P .
Quaroni προς τήν Ιταλ. πρεσβεία ’Αθηνών. ΟΙ υπογραμμίσεις δικές μου). , - .·
6.4 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

άνάγκη άπό κόσμο διατεθειμένο νά προσφέρει προσωπική εργασία. ’Από αυτή

την άποψη μπορώ να διαβεβαιώσω τήν Ε ξ ο χ ό τ η τ ά σας (άπευθύνεται στον πρε­
σβευτή στην ’Αθήνα) ό~ι όλα τά μέλη του διοικητικού συμβουλίου είναι πρόθυ­
μα να εργασθουν στα σοβαρά. Καί πάλι, εφόσον πρόκειται για άνθρώπους έντι­
μους και αξιοσεβαστους, θά είναι πάντα εύκολο, μόλις, για άλλους λόγους, τό
θελήσει η Ε ςοχοτητα σας, νά άλλάξομε έν μέρει τή σύνθεση τού συμβουλίου,
έπιβάλλοντας την παρουσία κάποιου ονόματος πιο ήχηρού»1.
Είναι πασιφανής ο φασιστικός άμοραλισμός στη σκέψη τού ’Ιταλού προ­
ξένου. Χρησιμοποίηση απολιτικών προσοόπων σέ πρώτη φάση* εκμετάλλευση
τού κύρους καί τής κοινωνικής προσφοράς τους* σιωπηρός παραγκωνισμός, σέ
δεύτερη φάση, καί άντικατάστασή τους από άνθρώπους με πολιτική έπιφάνεια.
'Ύ σ τερ α άπό μισό αιώνα, χάρη στην έκθεση τού Quaroni, αποκαλύπτεται ό τρό­
πος ένεργείας καί παρεμβάσεως τών διπλωματικών ύπαλλήλο>ν, κατ’ έντολή τής
κυβερνήσεώς τους, στη δημιουργία «άθώων» συλλόγων φιλίας μεταξύ τών κρα­
τών. Δέν γνωρίζω άν οί συμμετέχοντες "Ελληνες είχαν άντιληφθεϊ τον ταπεινω­
τικό ρόλο πού εκαλούντο νά παίξουν. ’Αναμφισβήτητα διέκειντο εύμενώς προς τό
ιταλικό Impero, σέ μιά εποχή μάλιστα πού ή ελληνική κυβέρνηση έπίσημα είχ ε
ταχθεί ύπέρ τών κυρώσεων κατά τής ’Ιταλίας. 'Ό π ω ς καί άν έχει ή υπόθεση, οί
'Έ λληνες αυτοί πολίτες, ένσυνείδητα ή οχι, κατέληξαν νά γίνουν όργανα τής πο­
λιτικής καί μορφωτικής προπαγάνδας τής φασιστικής ’Ιταλίας. Οί πρώτοι έγ-
γραφέντες στον Σύνδεσμο άνέρχονταν γύρο στούς 40* προέρχονταν άπό τήν τά­
ξη τών έμπορων καί τών έπ αγγελμ α τιώ ν όλοι ήταν 'Έλληνες. Ό ’Ιταλός πρό­
ξενος δέν εύνοοΰσε γιά τήν ώρα τήν έγγραφή συμπατριωτών του, γιατί ό Σύν­
δεσμος στήν πλειοψηφία του έπρεπε νά έχει έλληνικό χαρακτήρα. Μετά τήν
έγκριση τού Καταστατικού αύξήθηκε ό άριθμός τών μελών, ένώ έχει προγραμ-
ματισθεΐ ή ίδρυση παραρτημάτων στις Σέρρες καί στήν Καβάλα2.
1. «Gome V .S. puo rilevare, il consiglio direttivo della Lega e composto diperso-
ne estranee alia politica attiva: sono professori, commercianti, professionisti. Diro
subito che questo indirizzo, alio stato attuale delle cose, e stato da me ritenuto il
piu opportuno. Sarebbe stato facile adesso costituire un comitato di cui avessero fat-
to parte un certo numero delle personality politiche piii in vista della piazza di Sa-
lonicco. Ma agendo cosi, a mio avviso, avrebbe fatto un lavoro di apparenza e non
di sostanza: i grossi nomi avrebbero servito ad organizzare qualche banchetto e a
suo tempo ad avanzare delle pretese per avere delle decorazioni italiane, mentre qui
abbiamo piuttosto bisogno di gente che sia disposta a lavorare di persona; e sotto
questo punto di vista posso assicurare la S.V. die tutti i membri del comitato sono
disposti a lavorare sul serio. D’ altra parte trattandosi di persone tutte rispettabi-
li e rispettate sara sempre facile, qualora per altre ragioni cio sia nei desideri della
S.V ., mu tare In parte la composizione del comitato, facendomi entrare qualche no-
me piu sonoro» (A C S - ο .π . ).
2. Δέν γνωρίζω άν ιδρύθηκαν τά παραρτήματα αύτά. Πάντως στό Γενικό Προξενείο
τής ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη υπάγονταν τά ύποπροξενεια ’ Αλεξανδρουπόλεως και Καβά-
 Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) G5

Στο Π ρω τοδικείο Θεσσαλονίκης, στο Β ιβλίο Σ ω μ ατείω ν υπ άριθμ. έγγρα­

φης 1 7 6 6 / 1 9 3 6 , σώζονται καταχωρισμένα ή αίτηση του Στέφανου Τ ά ττη (τ η ς
7 .5 .1 9 3 6 ) και τό εγκεκριμένο Καταστατικό του Έλληνοϊταλικου Συνδέσμου.
Φωτοκόπια των σχετικών σελίδων μου προσέφερε εύγενέστατα ό άγαπητός φί­
λος και συνάδελφος κ. Γεώ ργιος Νάκος. Θ εω ρώ σκόπιμο να παραθέσω τά κ εί­
μενα της αίτήσεως καί του Καταστατικού1, για νά άποδοθει ό έπίσημος χαρα­
κτήρας του Συνδέσμου καί νά υπάρξει ή δυνατότητα του συσχετισμού άνάμεσα
στα τυπικά έγγραφα πού έγκρίνονται από την ελληνική Π ολιτεία καί στις ούσι-
αστικές επιδιώξεις του ιταλικού προξενείου.
’Α μέσω ς όμως θά προτάξω δύο παρατηρήσεις. Π ρώ τα πρώ τα, στο διοικη­
τικό συμβούλιο πού διαμορφώνεται τήν 7 .5 .1 9 3 6 περιλαμβάνονται ολοι όσοι ε ί­
χαν συμμετάσχει στο προσωρινό (κατά τήν πληροφορία τού Quaroni) έκτος ά -
πό τον Δημήτριο Καββάδα καί τούς δύο ’Ιταλούς. Ό Καββάδας δεν έμφ ανίζε-
ται κάν ανάμεσα στούς ιδρυτές τού Συνδέσμου, ούτε καί τον συνάντησα έκ το τε
μνημονευόμενο στά προξενικά έγγραφα πού έχω στη διάθεσή μου. Δεν γνωρίζω
πώ ς καί γιατί διεχώρισε τη θέση του, άλλά καί π ώ ς ό Quaroni τόν είχ ε έντάξει
στο προσωρινό διοικητικό συμβούλιο τού Συνδέσμου2. Τ Ι δεύτερη παρατήρησή
μου άναφέρεται στήν ίδρυση τήν 2 1 .2 .1 9 5 4 Έλληνοϊταλικοΰ Συνδέσμου Θ εσσα­
λονίκης. Τό γεγονός ξεπερνά τά χρονικά όρια τής μελέτης μου. Τ ό άναφέρω έδ ώ ,
γιατί διεπίστωσα οτι τό περιεχόμενο τού Καταστατικού παρουσιάζει πάρα πολ­
λές ομοιότητες μέ έκεΐνο τού 1 9 3 6 . *Υπάρχουν μερικές διαφορές άνάμεσα στά
δύο κείμενα. Α ύτές θά τις σημειώ σω κατά τήν παράθεση τού κειμένου τού 1 9 3 6 .
Κ αί τό κείμενο τού Καταστατικού τού 1 9 5 4 (στο έξ η ς: Κ 1954) βρίσκεται
στο Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, Βιβλίο Σ ω μα τείω ν ύπ’ άρ. 2 9 8 9 / 1 9 5 4 . Φ ω -
τοκόπιά του έπίσης μού έξασφάλισε ό κ. Γ . Νάκος.

λας, καθώς καί τά προξενικά πρακτορεία Ξάνθης καί Σερρών (Γαβριηλίδης, Μ έγας *Οδηγός ,
σ. 9 6 ). Οί προσβάσεις έπομένοις καί οί δυνατότητες υπήρχαν.
1. Τό κείμενο της αίτήσεω ς, τό πρακτικό ίδρύσεως του Συνδέσμου, τό πρακτικό έκλο-
γής προσωρινού διοικ. συμβουλίου, ή κατάσταση μέ τά όνόματα των Ιδρυτών καί ό πίνακας
μέ τά όνόματα τών μελών του διοικ. συμβουλίου είναι γραμμένα μέ τό χέρι. Τό κείμενο τού
Καταστατικού είναι στή γραφομηχανή. Κατά τήν έκδοση σέβομαι τήν όρθογραφία τής έπο-
χής. Έπεμβαίνο.) σιωπηρά έκεΐ οπού τό λάθος οφείλεται σέ ξεκάθαρη άπροσεξία.
2. Δέν μνημονεύεται έπίσης στο πρακτικό έκλογής προσωρινού διοικ. συμβουλίου τού
Συνδέσμου πού συντάχτηκε τήν 5 .5 .1 9 3 6 (βλ. τό κείμενο πιό κ ά τω ). Ή απουσία του Καβ­
βάδα είναι άνεξήγητη* άλλά πιό ανεξήγητη γιά μένα είναι ή μνεία τού όνόματός του, ώς άν-
τιπροέδρου μάλιστα τού Συνδέσμου, άπό τόν Q u aroni, όταν αύτός συντάσσει τήν έκθεσή του
τήν 2 4 .7 .1 9 3 6 (β λ .σ. 6 3 , σημ. 1 ) , σέ μιά περίοδο δηλ. πού είχ ε πιά όριστικοποιηθεΐ ή μορ­
φή τού διοικ. συμβουλίου. Πρόκειται γιά μιά άνακρίβεια άδικαιολόγητη. Χρησιμοποιεί μή­
πως ό πρόξενος τό όνομα τού πανεπιστημιακού καθηγητή, έσ τω καί άνακριβώς, γιά νά προσ-
δώσει περισσότερο κύρος στον υπό ίδρυση Σύνδεσμο; Ά λλά καί σέ μιά τέτοια περίπτω ση,
ποιός ό βαθμός γνωριμίας ή έπικοινωνίας Q u aroni-Καββάδα; Ό τελευταίος είναι γνώστης
66 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Ενώπιον
Του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης
Αί'τησις *Ως άποδεικνύεται έκ των από της 3ης καί 5ης
του «Έλληνοϊταλικοΰ Συνδέσμου Μαίου 1936 δύο πρακτικών, συνήλθον 15 πολΐ-
Θεσσαλονίκης», έκπροσωπουμένου ύπό ται καί συνέστησαν Σωματειον υπό την επωνυ­
του προέδρου αύτοΰ Στεφάνου Κων. μίαν «' Ελληνο ιταλικός Σύνδεσμος Θεσσαλονίκης»,
Τάττη, κτηματίου, κατοίκου Θεσ/νίκης έψήφισαν τό καταστατικόν αύτοΰ έξ άρθρων 15
(οδός Έγνατίας άριθ. 1 3 4 ). καί άκολούθως προέβησαν εις τήν εκλογήν του
Διοικητικού αύτοΰ Συμβουλίου, δπερ μετά τήν
Έ ν Θεσσαλονίκη τη 7 Μαΐου 1936 συγκρότησίν του άνέδειξεν έκ των μελών του τον
πρόεδρον, άντιπρόεδρον, Γεν. Γραμματέα καί
ταμίαν, συμφώνους τώ καταστατική.
Ε π ειδή ύποβάλλομεν δύο κεκυρωμένα1 άντί-
γραφα τοΰ καταστατικού μετά τών δύο μνημο-
νευομένιυν πρακτικών ως καί κατάλογον τών
ονομάτων τών Ιδρυτών καί τών μελών τοΰ Συμ­
βουλίου μετά της διευθύνσεως, επαγγέλματος καί
άλλων άπαραιτήτων στοιχείων έκάστου τούτων,
ως καί υπευθύνου βεβαιώσεως. Επειδή κατά τά
άνωτέρω έτηρήθησαν άπασαι αί υπό τοΰ Ν. 281
περί Σωματείο>ν άπαιτούμεναι διατυπώσεις,
Διά ταΰτα
Έξαιτούμεθα όπως, γενομένης δεκτής της
αίτήσεώς μας, άναγνωρισθή 6 «Έλληνοϊταλικός
Σύνδεσμος Θεσσαλονίκης», καί διαταχθή ή ενέρ­
γεια τών νομίμων διατυπώσεων.
Εύπειθέστατος
ό
αϊτών
(Σ. Τάττης)
Κ Α Τ Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Ο Ν
ΕΛ Λ Η Ν Ο - ΙΤ Α Λ ΙΚ Ο Υ Σ Υ Ν Δ Ε Σ Μ Ο Υ Θ ΕΣ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η Σ
Κεφάλαιον Α'
"Αρθρον Ιον
‘Ιδρύεται έν Θεσσαλονίκη Σωματειον ύπό τήν έπωνυμίαν ΕΛ Λ Η Ν Ο -ΙΤΑ Λ ΙΚ Ο Σ
Σ Υ Ν Δ Ε Σ Μ Ο Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η Σ 2.

Κεφάλαιον Β '
Σκοπός
’Άρθρον 2ον
Σκοπός τοΰ Συνδέσμου είναι ή άνάπτυξις φιλικών σχέσεων μεταξύ τών άδελφών χωρών
Ελλάδος καί ’Ιταλίας, διά της καλλιτέρας γνωριμίας καί της καλλιεργείας τών άνθρωπιστι-
κών, πνευματικών, κοινωνικών καί οίκονομικών σχέσεων τών δύο λαών.

ή 5χι της λανθασμένης χρησιμοποιήσεως τοΰ όνόματός του; Ε ρ ω τή μ α τα στά όποια δέν ξ έ ­
ρω άν ποτέ δοθεί κάποια ικανοποιητική άπάντηση. Γεγονός πάντως παραμένει δτΐ ό Q uaro-
ni διαπράττει ένα σφάλμα στή μετάδοση σημαντικής γιά τό θέμα μας πληροφορίας.
1 . κεκνρω μένου στό χφ.
2 . Σ τό Κ 1954 προστέθηκε: μέ έδραν τήν Θεσσαλονίκην.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 67

Πρός έπίτευξιν του σκοπού τούτου του Συνδέσμου.

Ιον) Ό Σύνδεσμος θά δύναται να έπιδιώξη τήν συνεργασίαν του Τύπου προς διαφώ-
τισιν τής κοινής γνώμης άμφοτέρων των χωρών έπί ζητημάτων κοινού ένδιαφέροντος1.
2ον) Θά διοργανώνη έκδρομάς είς ’Ιταλίαν πρός καλλιτέραν γνωριμίαν των δύο λα­
ών και θά μεριμνά διά τήν διευκόλυνσιν καί σχετικών φοιτητικών ταξειδίων.
3ον) Θά διοργανώνη είδικάς διαλέξεις, φιλικάς εσπερίδας καί έκδρομάς.
4ον) Θά φροντίζη διά τήν άμοιβαίαν έπαφήν τών άνθρωπιστικών, έκπαιδευτικών καί
οικονομικών όργανώσεων άμφοτέρων τών χωρών.
δον) Θά Ιδρύση ειδικήν πρός τον σκοπόν τού Συνδέσμου Βιβλιοθήκην καί Ά ναγνω-
στήριον, καί
6ον) Θά φροντίζη περί Ιδρύσεως όμοίων Συνδέσμων καί εις άλλας πόλεις τής Ε λ λ ά ­
δος παραλλήλους προς τά ιδρυόμενα Σωματεία έν ’Ιταλία12.

Κεφάλαιον Γ '
Μέλη τού Συνδέσμου
’Άρθρον 3ον
Μέλος τού Συνδέσμου δύναται νά γίνη παν πρόσωπον άρκεί νά προταθή υπό δύο μελών
τού Συνδέσμου καί νά έγκριθή υπό τού Διοικητικού Συμβουλίου τού Συνδέσμου.
Τά μέλη διακρίνονται 1) Είς επίτιμα άτινα έκλέγονται ίσοβίως υπό τής Γ ενικής Συνε-
λεύσεως τών μελών τού Συνδέσμου κατά πρότασιν τού Διοικητικού Συμβουλίου3 ένεκα έκτά-
κτου υπηρεσίας των πρός τόν σκοπόν τού Συνδέσμου.
2ον) Είς εύεργέτας ήτοι τούς καταβάλλοντας δρ. 1.000 καί άνω έφ* άπαξ4, καί
3ον) Είς τακτικά άτινα καταβάλλουσι 200 δραχμάς έτησίω ς είς δύο έξαμηνιαίας
δόσεις5.
Τά6 τακτικά μέλη πρέπει νά εχωσι συμπληρώση τό 21ον έτος τής ήλικίας των, οΐ φοι-
τηταί έξαιρετικώς άρκεί νά έχουν συμπληρώσει τό 1 8ον έτος τής ήλικίας των καί θά καταβά­
λουν7 ως συνδρομήν δρ. 50 έτησίιος8 έπίσης είς δύο έξαμηνιαίας δόσεις.

1. *Η παράγραφος αύτή (ύπ’ άρ. 1) παραλείπεται εντελώς στο Κ 1 9 5 4 .

2. Στο Κ 1954 προστέθηκε: Κατά πάσαν περίπτωσιν ό Σύνδεσμος άπέχει πάσης κομ­
ματικής δράσεως, παντός θρησκευτικού ζητήματος καί παντός ίδιοτελοΰς συμφέροντος.
3. Στο Κ 1954 έπισημαίνεται ή έξής διαφορά: 1 ) Ε ίς έπίτιμα άτινα έκλέγονται ε ίτ ε
υπό τού Διοικητικού Συμβουλίου τού Συνδέσμου διά παμψηφίας είτε υπό τής Γενικής Συνε-
λεύσεως τών μελών τού Συνδέσμου κατά πρότασιν τού Προέδρου τού Διοικητικού Συμβου­
λίου...
4. Ή παράγραφος αύτή διατυπώνεται ώ ς έξής στό Κ 1 9 5 4 : 2ον) Ε ίς εύεργέτας άνακη-
ρυσσομένους τοιούτους υπό τού Διοικ. Συμβουλίου διά παμψηφίας λόγω καί σοβαράς ένισχύ-
σεοις ύπ’ αύτών τού Συνδέσμου διά δωρεάς ή άλλης εισφοράς.
5. Καί έδώ έχομε διαφορά στό Κ 1 9 5 4 : 3ον) Ε ίς τακτικά άτινα καταβάλλουσι
5 .0 0 0 δραχμάς μηνιαίως [sic] είς δύο έξαμηνιαίας δόσεις, δικαιουμένου τού Δ .Σ . νά αύξή-
ση τό άνω ποσόν μέχρι τού διπλάσιου τό πολύ.
6 . Στό Κ 1954 σημειώνεται γιά οσα άκολουθούν: ’'Αρθρον 4ον. ‘ Ο δακτυλογράφος του
1936 παρέλειψε νά άναγράψει τη διάκριση αύτή. "Α λλωστε πιό κάτω κανονικά άκολουθεί τό
άρθρο δον.
7. Διάβα ζζ: καταβάλλουν,
8. Στό Κ 1 9 5 4 : ώ ς συνδρομήν μηνιαίως [s ic ] 3000 δρχ. έπίσης είς δύο έξαμηνιαίας
δόσεις.
68 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Τά τακτικά μέλη έχουν το δικαίωμα του έκλέγειν καί έκλέγεσθαι, εφόσον έχουσι έγ­
γραφη εις τον Σύνδεσμον τρεις τουλάχιστον μήνας προ τής εκλογής καί έφόσον έχουσι πλη-
ρώσει τήν συνδρομήν των μέχρι τής ημέρας τής έκλογής.
Τά μέλη διαγράφονται του Συνδέσμου Ιον) Κατόπιν εγγράφου σχετικής δηλώσεώς των
προς τον Πρόεδρον του Συνδέσμου, 2ον) Δ ι’ άποφάσείος του Διοικητικού Συμβουλίου ένεκα
καθυστερήσεως άνευ άποχρώντος λόγου τής πληρωμής τής ετήσιας συνδρομής μετά παρέλευ-
σιν τριών μηνών άπό τής λήξεως του έτους έκδιδομένης μετά τριάκοντα ήμέρας άπό τής έγ-
γράφου προσκλήσεο^ς προς πληρωμήν, 3ον) Δι* άποφάσεως τής Γεν. Συνελεύσεως τού Συνδέ­
σμου ένεκα άποδεδειγμένης έχθρικής συμπεριφοράς προς τόν σκοπόν τού Συνδέσμου1. ΕΙς την
περίπτωσιν όμως ταύτην προαπαιτεΐται γνωστοποίησις εις τούτον τής άσυγγνώστου συμπε­
ριφοράς του υπό τού Διοικητικού Συμβουλίου καί άφ* ου κληθή εις άπολογίαν καί άποδειχθή
τούτο.
Ε ις την πρώτην καί δευτέραν περίπτωσιν άναγγέλλεται ή διαγραφή εις την πρώτην Γεν.
Συνέλευσιν τών μελών πρός έγκρισιν τής διαγραφής12.

Κεφάλαιον Δ'
Διοίκησις Συνδέσμου
’Άρθρον 5ον
Ή Διοίκησις τού Συνδέσμου άνατίθεται εις έννεαμελές συμβούλιου έξ επτά μελών Ε λ ­
ληνικής Έθνικότητος καί ύπηκοότητος καί 2 Ιταλικής Έθνικότητος, εκλεγόμενου δι* έν έτος
υπό τής Γεν. Συνελεύσεως τών μελών κατά τό πρώτον δεκαπενθήμερον τού μηνός ’Ιανουάρι­
ου έκάστου έτους διά μυστικής ψηφοφορίας καί μέχρι τής έκλογής τού νέου Συμβουλίου εξα­
κολουθεί λειτουργούν τό υπάρχου3. Έ ξαιρετικώς τό πρώτον Διοικητικόν Συμβούλιον θέλει
έκλεγή διά χρονικόν διάστημα δύο έτών4 άπό τής πρώτης συνεδριάσεως τών μελών τού Συν­
δέσμου, μετά την νόμιμον έγκρισιν τού παρόντος Καταστατικού, πρός έκλογήν μελών Διοι­
κητικού Συμβουλίου5.
Οί έκλεγέντες Σύμβουλοι συνερχόμενοι εντός 8 ήμερών άπό τής έκλογής των τη προ-
σκλήσει τού πρεσβυτέρου, οστις καί Προεδρεύει τής πρώτης συνεδριάσεως, έκλέγουν μεταξύ
των διά μυστικής ψηφοφορίας καί διά σχετικής πλειοψηφίας τον Πρόεδρον, τόν ’Αντιπρόε­
δρον, τον Γενικόν Γραμματέα καί Ταμίαν τού Συνδέσμου. Τιμής ένεκεν ό έκάστοτε 'Υπουργός
τών Ε ξω τερικώ ν τής Ελλάδος καί ό τοιούτος τής ’Ιταλίας είναι έπίτιμοι Πρόεδροι καί ό έ­
κάστοτε Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, καθώς καί ό έκάστοτε Γενικός Πρόξενος έν Θεσ­
σαλονίκη τής ’Ιταλίας έπίτιμοι άντιπρόεδροι6.

1. Στο Κ 1954 προστέθηκε μετά τή λέξη αυτή: ή ένεκα άλλου σπουδαίου λόγου.
2. Στο Κ 1954 προστέθηκε καί άλλη παράγραφος: 4) "Ινα γίνη τις έκτακτον ή άντεπι-
στέλλον μέλος τού Συνδέσμου δέον νά είναι πολίτης Έ λλη ν ή Ιτ α λ ό ς έκπληρώσας τάς πρός
τήν πατρίδα του στρατιωτικάς υποχρεώσεις καί νά μή στερήται τών πολιτικών αύτοΰ δικαι­
ωμάτων μή διαμένων έν τη έδρα τού Συνδέσμου.
3 . Τά όσα προηγούνται διατυπώνονται κάπως διαφορετικά στό Κ 1954: Ή Διοίκησις
τού Συνδέσμου άνατίθεται είς έννεαμελές συμβούλιον Ελληνικής Έθνικότητος καί ύπηκοό­
τητος, έκλεγόμενον διά δύο έτη έκ τών τακτικών μελών τού Συνδέσμου τών συμπληρωσάν-
των τό 25ον έτος τής ήλικίας των υπό τής Γεν. Συνελεύσεως τών μελών κατά τό δεύτερον δε­
καπενθήμερον τού μηνός Ίανουαρίου έκάστου δευτέρου έτους διά μυστικής ψηφοφορίας καί
μέχρι τής έκλογής τού νέου Συμβουλίου έξακολουθεΐ λειτουργούν τό ύπάρχον.
4. Μ ετά τή λέξη προστέθηκε στό Κ 1 9 5 4 : μέχρι 31 /3 /1956.
5. Σ τό Κ 1954 προστέθηκε: αννερχομένων.
6 . *Η τελευταία περίοδος διαφοροποιείται ώς έξής στό Κ 1 9 5 4 : Τιμής ένεκεν ό έκά-
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 69

Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου δέν δύνανται νά είναι συγχρόνως καί έμμισθοι υπάλ­
ληλοι1, επίσης δέν επιτρέπεται νά είναι μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου πρόσιοπα συνδεό­
μενα μεταξύ των διά συγγενείας μέχρι του τετάρτου βαθμού2.
Άρθρον Gov
Τό Διοικ. Συμβούλιον 1) επιλαμβάνεται παντός ζητήματος σκοποΰντος την πραγμα­
τοποίησή των σκοπών του Συνδέσμου, 2) αποφασίζει περί συγκλήσεως Γεν. Συνελεύσεως,
3 ) διαχειρίζεται τήν περιουσίαν του Συλλόγου καί συντάσσει τόν έτήσιον προϋπολογισμόν κα­
θώς καί τόν άπολογισμόν έκάστης διαχειρίσεως, ώς καί παντός είδους έσωτερικούς κανονι­
σμούς του Συνδέσμου καί δη διά τήν λειτουργίαν της Βιβλιοθήκης καί του Αναγνωστηρίου.
4 ) Προβαίνει είς τήν σύστασιν διαφόρων τμημάτων λειτουργούντων δι* ιδιαιτέρων κανονι­
σμών καί τέλος έκτελεΐ τάς άποφάσεις της Γενικής Συνελεύσεως.
’Άρθρον 7ον
Αί αποφάσεις του Συμβουλίου λαμβάνονται κατά πλειοψηφίαν των παρόντων μελών* διά
νά είναι δέ αί άποφάσεις νόμιμοι άπαιτείται ή παρουσία πέντε τουλάχιστον μελών.
Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου άπουσιάζον έπί τρεις συνεδριάσεις άδικαιολογήτως
θεωρείται ώς σιωπηρώς παραιτηθέν καί είς τήν πρώτην Γενικήν Συνέλευσιν των μελών γίνε­
ται έκλογή πρός άντικατάστασίν του.
’Άρθρον 8ον
‘Ο Πρόεδρος μόνος του καί μετά του Γεν. Γραμματέως άντιπροσωπεύει τόν Σύνδεσμον
εις πάσας τάς σχέσεις του καί ενώπιον τών Διοικητικών καί Δικαστικών ’Αρχών.
Ό Πρόεδρος συγκαλεΐ τό Δ . Συμβούλιον είς συνεδρίασιν όπως άποφανθή έπί τών θεμά­
των τών άναγραφομένων έν τη έκάστοτε προσκλήσει. Έ ν τη προσκλήσει δέον νά άναφέρων-
ται τά συζητητέα θέματα, ή ήμέρα καί ή ώρα ώς καί ό τόπος της Συνεδριάσεως.
Τά πρακτικά του Συμβουλίου υπογράφονται άπό τόν Πρόεδρον καί τόν Γενικόν Γρ α μ ­
ματέα.
Τόν Πρόεδρον άπουσιάζοντα ή κωλυόμενον άναπληροί ό άντιπρόεδρος καί τούτου κ ω -
λυομένου ό πρεσβύτερος τών παρόντων Συμβούλων.
* 0 Γενικός Γραμματεύς τηρεί καί φυλάσσει τά άπαραίτητα βιβλία τά έπί τη βάσει τών
κειμένων Νόμων καθοριζόμενα3.
Ό Ταμίας κρατεί τά βιβλία του Ταμείου καί ένεργεί τάς εισπράξεις καί πληρωμάς του
Συνδέσμου ένεργών συμφώνους πρός τόν σχετικόν έσωτερικόν κανονισμόν4.
Άρθρον 9ον
Διά νά εύθύνεται ό Σύνδεσμος άπέναντι τρίτων άπαιτείται ή υπογραφή του Προέδρου
ή του νομίμου άναπληρωτοΰ του καί του Γενικού Γραμματέως τού Συνδέσμου6.

στοτε ‘Τπουργός Γενικός Διοικητής Βορείου Ε λλ ά δ ο ς καθώς καί ό έκάστοτε Γενικός Π ρό­
ξενος έν Θεσσαλονίκη τής ’Ιταλίας είναι έπίτιμοι Πρόεδροι τού Συνδέσμου.
1. Μ ετά τή λέξη αύτή προστέθηκε στό Κ 1 9 5 4 : του Σ υνδέσμ ου.
2 . Σ τό Κ 1954 προστέθηκε ή άκόλουθη παράγραφος: Οί έπί κεφαλής τών έν Θεσσαλο­
νίκη ’Ιταλικών ’Εκπαιδευτικών ‘Ιδρυμάτων συμμετέχουσι τού Διοικητικού Συμβουλίου ώ ς
πρόσθετα μέλη αύτού έχοντα καθαρώς συμβουλευτικήν ψήφον διά τόν συντονισμόν καί έναρ-
μόνισιν τών ένεργειών πρός εύόδωσιν καί άνάπτυξιν τής δράσεως τού Συνδέσμου.
3. Μ ετά τή λέξη αύτή προστέθηκε στό Κ 1 9 5 4 : ώ ζ κ α ί τήν σ φ ρ α γ ίδα του Σ υνδέσμ ου.
4 . Ή παράγραφος διαφοροποιείται κάπως στό Κ 1 9 5 4 : ...ένεργών πάντοτε συμφώνως
πρός τόν νόμον καί τόν σχετικόν έσωτερικόν κανονισμόν, τόν όποιον θέλει καταρτίσει καί
έγκρίνει άμα τη έγκαταστάσει του τό Διοικητικόν Συμβούλιον.
5 . Τ ό άρθρο διαφοροποιείται έλαφρώς στό Κ 1 9 5 4 : Διά νά εύθύνεται καί άναλαμβά-
 Ζαχαρίας ϊσιρπανλής

Κεφάλαιον Ε '
Γενική Συνέλευσις
’Άρθρον ΙΟον
Ή Γενική Συνέλευσις συνέρχεται έν Θεσσαλονίκη καί εις τα Γραφεία του Συνδέσμου τη
προσκλήσει του Διοικ. Συμβουλίου εις τακτικήν Συνεδρίασιν κατά τό πρώτον1 δεκαπενθήμε­
ρον του Ίανουαρίου έκάστου έτους.
Ή Γενική Συνέλευσις 1) ’Αποφασίζει έπί του άπολογισμου του προηγουμένου έτους
άφ’ ού άκούσει τήν λογοδοσίαν του Διοικ. Συμβουλίου καί τήν έκθεσιν της έξελεγκτικής Ε ­
πιτροπής. 2) Εγκρίνει τόν προϋπολογισμόν του τρέχοντος έτους, καί 3) ’Εκλέγει νέον Διοι­
κητικόν Συμβούλιον ώς καί εξελεγκτικήν Επιτροπήν τριμελή διά τόν έλεγχον της διαχειρί-
σεως του τρέχοντος έτους,
Ή Γενική Συνέλευσις συνέρχεται καί εκτάκτως, οσάκις κριθή εύλογον υπό του Διοικη­
τικού Συμβουλίου ή ήθελε ζητηθή έγγράφως καί δι* ώρισμένα θέματα ή υπό του ενός εικο­
στού2 των έκπληρωσάντων, συμφώνους τώ Καταστατικοί, τάς υποχρεώσεις των μελών, οπότε
τό Συμβούλιον ύποχρεωτικώς καλει εκτάκτως τήν Γενικήν Συνέλευσιν εντός τό πολύ δέκα η­
μερών άπό τής υποβολής τής αίτήσεως.
Ύποχρεουται έπίσης τό Δ . Συμβούλιον νά συγκαλή τήν Γενικήν Συνέλευσιν τη προ-
τάσει τής έξελεγκτικής Ε π ιτροπ ής3.
At προσκλήσεις διά τήν Γ εν. Συνέλευσιν κοινοποιούνται είς τά μέλη του Συνδέσμου όκτώ
τουλάχιστον ήμέρας πρό τής ήμέρας τής Συνελεύσεως. Έ ν τη προσκλήσει δέον νά άναφέρων-
ται τά θέματα τής ήμερησίας διατάξεως, ό τόπος, ή ήμέρα καί ή ώρα τής συνελεύσεως καί άν
ή καλουμένη συνέλευσις είναι πρώτη, δευτέρα ή τρίτη καί τόν δι* άπαρτίαν άπαιτούμενον ά-
ριθμόν μελών κατά τά κατωτέρω.
Ή πρόσκλησις δημοσιεύεται διά δύο4 έφημερίδων τής Θεσσαλονίκης όκτώ ήμέρας του­
λάχιστον πρό τής ήμέρας τής συνεδριάσεως καί τοιχοκολλαται είς τά γραφεία του Συνδέσμου
διά νά λάβωσι γνώσιν τά μέλη.
’Άρθρον 11 ον
Ή Γεν. Συνέλευσις άπαρτίζεται άπό τά τακτικά μέλη του Συνδέσμου καί Πρόεδρος αύ-
τής εΤναι ό Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου, έκτός έάν άποφασίση ή Συνέλευσις περί
έκλογής άλλου τοιούτου5.
Ό Πρόεδρος έν άρχή τής συνεδριάσεως προσλαμβάνει δύο γραμματείς καί δύο ψηφολέ-
κτας έκ τών τακτικών μελών του Συνδέσμου.
Έ ν περιπτώσει έκλογής του Διοικητικού Συμβουλίου δικαίωμα του έκλέγειν καί έκλέ-
γεσθαι έχουν μόνον τά τακτικά μέλη τά έγγραφέντα τουλάχιστον τρεις μήνας πρό τής ήμέρας
τής Συνελεύσεως.
Ούδείς δύναται νά λάβη μέρος είς τήν Συνέλευσιν έάν δεν έχει έκπληρώση τάς υποχρεώ­
σεις του πρός τόν Σύνδεσμον διά τής καταβολής τυχόν συνδρομών6.

νη υποχρεώσεις ό Σύνδεσμος άπέναντι τρίτων άπαιτειται ή ύπογραφή του Προέδρου ή του

νομίμου άναπληρωτοΰ του καί του Γενικού Γραμματέως του Συνδέσμου άπαραιτήτως.
1. δεύτερον στό Κ 1 954.
2. Σ τό Κ 1 9 5 4 : ...καί δι* ώρισμένα θέματα τούτο υπό του ένός πέμπτου.
3. Ή παράγραφος αύτή παραλείπεται έντελώς άπό τό Κ 1954.
4. δ ιά μ ια ς έφ ημερίδοζ στό Κ 1954.
5 . Μ ετά τή λέξη αύτή προστέθηκε στό Κ 1 9 5 4 : ή έάν πρόκειται περί άρχαιρεσιών, δτε
προεδρεύει ό πρεσβύτερος τών μελών.
6. Παραλλαγμένη έλαφρώς γλωσσικά ή παράγραφος αύτή στό Κ 1 9 54: Ούδείς δύναται
νά λάβη μέρος είς τήν Συνέλευσιν πρό τής καταβολής τών όφειλομένων τυχόν συνδρομών.
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 j 71

Άρθρον 12ον
Αί αποφάσεις της Γενικής Συνελεύσεως λαμβάνονται κατά πλειοψηφίαν του ήμίσεος
πλέον ένός των παρόντων μελών καί είναι άκυροι άν ή Συνέλευσις δέν είχεν άπαρτίαν, ήτις κα­
θορίζεται ως έξης: 1) Κατά την πρώτην Συνεδρίασιν πρέπει νά είναι παρόντες τό Vs τουλά­
χιστον του όλου άοιθμού των τακτικών μελών τών έχόντων δικαίωμα ψήφου κατά τά ανωτέ­
ρω. 2) Μη γενομένης άπαρτίας είς τήν πρώτην Συνέλευσιν καλείται νέα τοιαύτη μετά παρέ-
λευσιν τό πολύ δέκα ήμερών άπό τής πρώτης* κατά ταύτην πρέπει νά είναι παρόντες τό 1/4
τουλάχιστον του δλου άριθμοΰ τών έχόντων δικαίωμα τακτικών μελών, καί 3) έάν δέν ήθελεν
εύρεθή έν απαρτία καί ή δευτέρα αύτη Συνέλευσις συγκαλεΐται τρίτη έντός όκτώ τό πολύ ή ­
μερών καί κατά ταύτην λαμβάνεται ή άπόφασις όσαδήποτε μέλη καί άν παρευρεθώσιν.

Κεφάλαιον Σ τ '
Πόροι του Συνδέσμου
"Αρθρον 13ον

Πόροι του Συνδέσμου είναι 1) αί συνδρομαί τών μελών, 2 ) αί διάφοροι δωρεαί καί παν­
τός είδους είσφοραί, 3) τά έκ τών διαφόρων παραστάσεων, χοροεσπερίδων κλπ. άπομένοντα
καθαρά κέρδη καί έν γένει οΐ τόκοι τών κεφαλαίων τούτων.

Κεφάλαιον Ι Γ [διάβ. Ζ ']

"Αρθρον 14ον

Ή άναθεώρησις του Καταστατικού καί ή διάλυσις τού Συνδέσμου γίνεται δι’ άποφάσεως
τής Γενικής Συνελεύσεως. Έ ν τή περιπτώσει ταύτη λαμβάνεται ή άπόφασις διά πλειοψηφίας
τών β/4 τών παρόντων μελών έν Γενική Συνελεύσει συγκαλού μένη είδικώς προς τόν σκοπόν
τούτον καί διά τήν άπαρτίαν άπαιτείται ή παρουσία του ήμίσεος τουλάχιστον τών έχόντων
ψήφον μελών1.
‘Ο Σύνδεσμος διαλύεται αύτοδικαίως άμα ώ ς περιορισθοΰν τά μέλη αύτοΰ μέχρι τού ά­
ριθμοΰ £ξ (6)2. Έ ν περιπτώσει διαλύσεως τού Συνδέσμου ή Γενική Συνέλευσις άποφασίζει
περί τής έξ ίσου διαθέσεως τής περιουσίας της υπέρ τού Δημοτικού Νοσοκομείου Θεσσαλονί­
κης καί υπέρ τού ’Ιταλικού τοιούτου3.

Γενικαί Διατάξεις

‘Ο Σύνδεσμος θά εχη σφραγίδα στρογγύλην τό σχήμα, έπί τής οποίας θά χαραχθή κυ-
κλικώς μέ κεφαλαία γράμματα ή ονομασία τού Συνδέσμου καί τό έτος τής ίδρύσεώς του.
Ώ ς σημαία του Συνδέσμου καθορίζεται ή έφ’ ένός κοντού άνάρτησις άμφοτέρων τών ση­
μαιών Ελλάδος καί ’Ιταλίας4.
ΙΙαν ζήτημα μή προβλεπόμενον υπό τού παρόντος Καταστατικού καί τών έσωτερικών
κανονισμών5 τού Συνδέσμου κανονίζεται έπί τή βάσει τών κειμένων Νόμων.

1. ΟΙ τελευταίες λέξεις διαφορετικά στό Κ 1 9 5 4 : ...τουλάχιστον τών τακτικώ ν μελών

τού Συνδέσμου.
• 2. Διαφορετικά στό Κ 1 9 5 4 : ...άμα ώ ς περιορισθοΰν τά μέλη αύτού κάτω τού άριθμοΰ
20 .
3. Διαφορετικά κάπως στό Κ 1 9 5 4 : ...άποφασίζει περί τή ς διαθέσεως τή ς περιουσίας
της υπέρ τού Δημοτικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης ή υπέρ άλλου φιλανθρωπικού άνεγνω-
ρισμένου ‘Ιδρύματος.
4. Ή παράγραφος αύτή παραλείπεται έντελώς στό Κ 1 9 5 4 .
5 . ’Ελαφρώς διαφορετικά στό Κ 1 9 5 4 :... ύπό τού παρόντος Καταστατικού τού Συνδέ­
σμου κανονίζεται έπί τή βάσει τών κειμένων Νόμων.
 72 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Τό παρόν Καταστατικόν συζητηθέν κατ’ άρθρον έψηφίσθη έν τη πρώτη Γενική Συνε-

λεύσει κατά τήν 3ην Μαΐου 1936 καί υπογράφεται1.

Οί ίδρυταί

Στέφανος Κ. Τάττης
Κωνσταντίνος Ά . Ταχογιάννης
Διομήδης Ε . Ίατρόπουλος
Σωτήριος Κ. Κομνηνός
’Ιωάννης Δ . Δούκας

1. Στό Κ 1 9 5 4 : Το παρόν Καταστατικόν συζητηθέν κατ' άρθρον έψηφίσθη εν τη πρώτη

Γενική Σννε?>ενσει των πρώτων κάτωθι μελών τοϋ Συνδέσμου κατά τήν 21ην Φεβρουάριου
1954 και υπογράφεται. ’Ακολουθούν οί ιδιόγραφες υπογραφές των 36 ιδρυτικών μελών. Τα
ονόματα μέ τις υπογραφές επαναλαμβάνονται καί στό πρακτικό πού άκολουθει, σύμφωνα μέ
τό όποιο άποφασίζεται ή ίδρυση τού «Έλληνοιταλικού Συνδέσμου Θεσσαλονίκης», ψηφίζε­
ται τό Καταστατικόν έξ άρθρων 14 καί έκλέγεται τό προσωρινό διοικ. συμβούλιο. Τά όνόμα-
τα τών ιδρυτών είναι (κατά τη σειρά άναγραφής στό πρακτικό): ’Αναστάσιος Μισιρλόγλου,
καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσ /νίκης [τής ’Ιατρικής], Μιχαήλ Λάσκαρις, καθηγ. Πανεπι­
στημίου Θεσ/νίκης [τής Φιλοσοφικής]. Στέφανος Τ άττης, κτηματίας. Έ μ . Κριαράς, κα­
θηγ. Παν /μίου Θεσ /νίκης [τής Φιλοσοφικής]. Γεώργιος Άθανασόπουλος, καθηγ. Πανεπι­
στημίου Θεσ/νίκης [τής Φυσικομαθηματικής]. Λουκάς Ζαμβρέκας, εμπορικός αντιπρόσω­
πος. Δημήτριος Γκοτζαμάνης, Διευθυντής Ε .Β . Επιμελητηρίου. Πολέμαρχος Κατώπης, δι­
κηγόρος. Antonio Fontolan, Α .Τ .Ι. [Azienda Tabacchi Italian i ]. Ραφαήλ Κοέν, δικηγό­
ρος. ’Αλέξανδρος Χατζημιχαήλ, δικηγόρος. Παναγ. Σκούρης, συμβολαιογράφος. Μάξιμος
Ά ριγκώ νης, έμπορος. Μηνάς Όρθοδοξιάδης, δικηγόρος. Έ π α μ . Παπαδόπουλος, δικηγόρος.
Δ ημ . Συράκης, συν /χος δ. κ. Δημ. Ζαχαριάδης, έμπορος. Σόλων Μόλχο, βιβλιοπώλης. Do­
menico Del Graeco, προξεν. άκόλουθος. Michele Sacco, προξ. Γραμματεύς. Carlo Sallu-
sto, προξ. υπάλληλος. L . Giacomello, προξ. Γραμματεύς. Γεώ ργ. Τσιμπίρογλου, βιομήχα-
νος. Νικόλαος Κυριακίδης, υπάλληλος Σ .Ε .Κ . ’Ιωάννης Γ . Γερασίμου, ιχθυολόγος δημ. υ­
πάλληλος. Antonio Mariani, Α .Τ .Ι. Ρωσσόπουλος ’Αθανάσιος, Α .Τ .Ι. Carbone Andrea,
Α .Τ .Ι . Ζερβός Σπύρος, Α .Τ .Ι. [Οί δύο αύτοί τελευταίοι επαναλαμβάνονται, στήν αρχή νέου
φύλλου, καί άριθμούνται κανονικά, άπό άπροσεξία μάλλον τού γραφέα]. Μιχαηλίδης Δημή-
τριος, Α .Τ .Ι. Χριστόφ. Χατζηγεωργίου, δικηγόρος. Ίσούα Περαχιά, πρόεδρος Ισραήλ. Κοι-
νότητος. Φ . Αεονταρίδης [χωρίς μνεία τού έπαγγέλματός του]. Πελοσσώφ ’Ιάκωβος [τό ί­
διο καί γι’ αυτόν]. Προσθέτω καί τά έξής δύο ονόματα πού ύπογράφουν τό Καταστατικό ως
ιδρυτές, άλλά παραλείπονται στό πρακτικό ίδρύσεως Σωματείου: Νικόλαος Γλεούδης, κα­
πνέμπορος. Sanchioni Nicola, Α .Τ .Ι . Τό προσωρινό διοικητικό συμβούλιο τού Έλληνοϊτα-
λικοΰ Συνδέσμου τό άποτελούσαν (κατά τον πίνακα πού συντάχτηκε τήν 2 8 .2 .1 9 5 4 ) οί: ’Α ­
ναστάσιος Μισιρλόγλου, Πρόεδρος, οδός Νίκης 43. Μιχαήλ Λάσκαρις, όδός Ροΰζβελτ 19,
Γεώ ργιος Άθανασόπουλος, Φ . 2 40 Έ κκλη σ ία ι, Εμμανουήλ Κριαράς, 20 Στρατ. Δουμ-
π ιώ τη, προφανώς ω ς μέλη [δέν άναφέρεται ή ιδιότητά τους]. Μενέλαος (διάβαζε: Λουκάς,
κατά τις δύο καταστάσεις τών Ιδρυτικών μελών) Ζαμβρέκας, ταμίας, Βασ.’Όλγας 2 3 5 .Π ο­
λέμαρχος Κ ατώ πης, Γ . Γραμματ., Παύλου Μελά 29. Στέφανος Τ άττης, Ά ριστοτέλους 6.
Δημήτριος Γκοτζαμάνης, Ν . Μ. Αλεξάνδρου 29. Γεώργιος Τσιμπίρογλου, Ά γ . Σοφίας 2
[προφανώς μ έλη ]. Στήν έφημ. τής Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» τής 2 .4 .1 9 5 4 δημοσιεύθηκε
άνακοίνωση έκ μέρους τού προξ. δικηγόρου Πολεμ. Κατώπη, σύμφωνα μέ τήν όποία «δυνά­
μει τήςύπ* άρ. 810 άπό 3 0 .3 .1 9 5 4 άποφάσεως τού πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης» άναγνωρί-
σθηκε τό Σ ω ματείο του Έλληνοΐταλικου Συνδέσμου.
 λίορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 7&

Ε ρ ρ ίκο ς Α . Νεγκρότος
’Αναγνώστης Ν. Συρόπουλος
Γεώργιος Κ . Σειράς
Νικόλαος Θ. Βράντσογλου
’Αντώνιος Φ . Τρανός
Δημήτριος Λ . Μαρούσης
Λάμπρος Ν. Καβάφης
Γεώργιος Φ . Τρανός
Γεώργιος Β . Φασιανός
Κοσμάς Γ . Οίκονομόπουλος
’Ακριβές άντίγραφον
Έ ν Θεσσαλονίκη τη 7η Μαιου 19361
Ό Πρόεδρος
(Σ . Τ ά ττης)

Πρακτικόν Τδρύσεως
Έ ν Θεσσαλονίκη σήμερον την 3ην του μηνός Μαίου του έτους 1936 οΐ υποφαινόμενοι
πολΐται Έ λλη νες κάτοικοι Θεσσαλονίκης συνήλθομεν είς τήν οίκίαν του Κωνσταντίνου Ά . Τ α -
, χογιάννη κειμένην έπί της όδοΰ Φιλικής Ε τα ιρείας άριθ. 59 πρός ιδρυσιν Σωματείου ένταυθα
υπό τήν έπωνυμίαν «Έλληνοΐταλικός Σύνδεσμος Θεσσαλονίκης» καί μετά συζήτησιν άπεφα-
σίσαμεν τήν Ιδρυσιν του άνω Σωματείου ύπό τήν έπωνυμίαν «Έλληνοΐταλικός Σύνδεσμος
Θεσσαλονίκης» καί άποδεχθέντες μετά συζήτησιν τό έκπονηθέν καταστατικόν του Συνδέ­
σμου έψηφίσαμεν τούτο άποτελούμενον έξ άρθρ. 1512. Μ ετά τήν ψήφισιν του Καταστατικού του
Συνδέσμου προέβημεν είς τήν έκλογήν προσωρινού Διοικητικού Συμβουλίου του «Έ λλη νοΐ-
ταλικοΰ Συνδέσμου Θεσσαλονίκης» διά μυστικής διά ψηφοδελτίων ψηφοφορίας* έξελέγησαν
δέ κατά σειράν έπιτυχίας οί Στέφανος Τ ά ττης, Κωνσταντίνος Ταχογιάννης, Διομήδης Ία τρ ό -
πουλος, Ερρίκος Νεγκρότος, Γεώργιος Σειράς, Νικόλαος Βράντσογλου, Ιωάννης Δημητρ.
Δούκας, ’Αναγνώστης Συρόπουλος καί Γεώργιος Φασιανός.

Οί ίδρυταί
Στέφανος Κ . Τ άττης
Κωνσταντίνος Ά . Ταχογιάννης
Διομήδης Ε . Ίατρόπουλος
Σωτήριος Κ. Κομνηνός
Ιωάννης Δ . Δούκας
Ε ρ ρ ίκ ο ς Αύ. Νεγκρότος
’Αναγνώστης Ν. Συρόπουλος
Γεώργιος Κ . Σειράς
Νικόλαος Θ. Βράντσογλου
’Αντώνιος Φ . Τρανός
Δημήτριος Λ . Μαρούσης
Λάμπρος Ν. Καβάφης
Γεώργιος Φ . Τρανός

1. Α κολουθεί ή ύπ’ άρ. 5 7 2 0 πράξη του οίκονομικου έφόρου, μέ τήν όποία βεβαιώνεται
ή χαρτοσήμανση του Καταστατικού, κατά τούς νόμους (μέ δύο πενηντόδραχμα χαρτόσημα).
2. Στήν ούσία τά άρθρα είναι 14 (όπως καί στό Κ 1 9 5 4 ) , Μ ετά τό 14 άκολουθοΰν οί
γενικές διατάξεις πού δέν άριθμοΰνται ώ ς άρθρο 15.
η Ζαχαρίας ΐσιρπανλής

Γεώργιος Β . Φασιανός
Κοσμάς Γ . Οίκονομόπουλος
’Ακριβές άντίγραφον
Έ ν Θεσ/νίκη τη 7η Μαίου 1936
Ό Πρόεδρος
(Σ. Τάττης)

Πρακτικόν
Ε κ λο γ ή ς προσωρινού Διοικητικού Συμβουλίου

Έ ν Θεσσαλονίκη τη 5η Μαίου οί υποφαινόμενοι έκλεγέντες ώς μέλη του Διοικητικού

Συμβουλίου του «Έλληνοϊταλικοΰ Συνδέσμου Θεσσαλονίκης» συνήλθομεν έν τη οικία του
Κωνσταντίνου Ταχογιάννη κειμένη έπΐ της όδοΰ Φιλικής Εταιρείας άρ. 59 καί διά μυστικής
διά ψηφοδελτίων ψηφοφορίας άνεδείξαμεν Πρόεδρον τόν Στέφανον Κ . Τάττην, άντιπρόεδρον
τόν Διομήδην Εύ. Ίατρόπουλον, Γενικόν Γραμματέα τόν Κωνσταντίνον Ά . Ταχογιάννην, τα­
μίαν τόν Ίωάννην Δ . Δούκαν καί Συμβούλους τούς Ερρίκον Α .ιΝεγκρότον, Γεώργιον Κ . Σει­
ράν, Νικόλαον Θ. Βράντσογλου, Αναγνώστην Ν. Συρόπουλον καί Γεώργιον Β . Φασιανόν.

Ό Πρόεδρος Ό Γενικός Γραμματεύς

Στέφανος Τ άττης Κων/τίνος Ταχογιάννης

’Αντιπρόεδρος * 0 ταμίας
Διομήδης Ίατρόπουλος Ιωάννης Δ . Δούκας

Οί Σύμβουλοι
Έ ρ . Νεγκρότος
Γεώ ρ. Σειράς
Νικ. Βράντσογλου
Ά ναγ. Συρόπουλος
Γεώ ρ. Φασιανός

’Ακριβές άντίγραφον

Έν Θεσ/νίκη τη 7 Μαίου 1936

Ό Πρόεδρος
(Σ. Τάττης)
 Μορφωτική παρουσία τη ς Ιτ α λ ία ς στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 )
Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ ΙΣ
I

Έμφαίνουσα τά όνόματα των Ιδρυτών του «Έλληνοϊταλικοΰ Συνδέσμου Θεσσαλονίκης» μετά των διευθύνσεων καί άπαραιτήτων στοιχείων

1
οώξ.
’ Ονοματεπώνυ μον ’Όνομα πατρός Ε π ά γγελμ α Ίδιαίτεραι παρατηρήσεις
άριθμ
1 Στέφανος Τ ά ττης Κωνσταντίνος Κτηματίας Έλλην, ετών 43, όδός Έ γνα τία ς 134
2 Κωνσταντίνος Ταχογιάννης ’Αναστάσιος Καθηγητής Έλλην, έτών 27, Φιλικής 'Εταιρίας 59
3 Διομήδης Τατρόπουλος Εύάγγελος Καθηγητής ’Έλλην, έτών 48, Ρήγα Φερραίου 88
4 Σωτήριος Κομνηνός Κωνσταντίνος Δημοτικός ύπάλληλος Έλλην, έτών 48, Όλύμπου 66
5 ’Ιωάννης Δούκας Δημήτριος ’Εκτελωνιστής ’Έλλην, έτών 46, Μητροπόλεως 2
6 Ε ρρίκος Νεγκρότος Αύγουστΐνος Ύ π ά λ. Έ τα ιρ . 'Υδάτων Έ λλην, έτών 3 6 , Βασιλ. ’Ό λγας 227
7 ’Αναγνώστης Συρόπουλος Νικόλαος Βιβλιοπώλης Έ λλην, έτών 3 0 , Τσιμισκή 77
8 Γεώργιος Σειράς Κωνσταντίνος Έ σ τιά τω ρ Έ λλην, έτών 4 5, Πλάτωνος 3
9 Νικόλαος Βράντσογλου Θεμιστοκλής Ρ άπτης Έλλην, έτών 5 4, Αισχύλου 88
10 Αντώνιος Τρανός Φλώρης Λογιστής έφ. «Μακεδονίας» Έ λ λ η ν , έτών 58, Συν. Ν . Βάρνης 26
11 Δημήτριος Μαρούσης Λεωνίδας Φαρμακοποιός Έλλην, έτών 50, Έ γνατίας 1 0 4
12 Λάμπρος Καβάφης Νικόλαος 'Υποδηματοπώλης Έ λλην, έτών 30, Έ γνατίας 68
13 Γεώργιος Τρανός Φλώρης Διαφημιστής Έ λλην, έτών 4 7, Βασιλ. Κων/νου 23
14 Γεώργιος Φασιανός Βάιος Ια τρ ό ς "Ελλην, έτών 29, Μητροπόλεως 16
15 Κοσμάς Οίκονομόπουλος Γεώργιος Συνταξιούχος ΔιδάσκαλοςΓΈλλην, έτών 45, Συν. Νεαπόλεως

’Α κριβές άντίγραφον Έν Θεσσαλονίκη τη 7 Μα'ιου 1936

* 0 Πρόεδρος
(Σ . Τ ά ττης)
 Π ΙΝ Α Ξ

Έμφαΐνον [ s i c !] τά ονόματα των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του «Έλληνοϊταλικου Συνδέσμου Θεσσαλονίκης»
μετά των άπαραιτήτων στοιχείων

α5ξ. ’Α ξίωμα παρά τώ

’Ονοματεπώνυμον ’Όνομα πατρός ’Επάγγελμα Ίδιαίτεραι παρατηρήσεις
άριθμ. Δ/τικώ Συμβουλίω

1 Στέφανος Τ άττης Κωνσταντίνος Πρόεδρος Κτηματίας Έ λ λ η ν , ετών 4 3 , Έ γνατίας 134

2 Διομήδης Ίατρόπουλος Ευάγγελος ’Αντιπρόεδρος Καθηγητής Έ λ λ η ν , ετών 48, Ρήγα Φερραίου 88

3. Κωνσταντίνος Ταχογιάννης ’Αναστάσιος Γεν. Γραμματεύς Καθηγητής 'Έλλην, έτών 27, Φιλ. Ε τα ιρία ς 59

4 ’Ιωάννης Δούκας Δημήτριος Ταμίας ’Εκτελωνιστής Έ λλ η ν , έτών 46, Μητροπόλεως 2

5 Ερρίκος Νεγκρότος Αυγουστίνος Σύμβουλος Τ π ά λ . Έ τ . Ύ δάτω ν 'Έλλην, έτών 36, Βασ. Ό λ γ α ς 227

6 Γεώργιος Σειράς Κωνσταντίνος Σύμβουλος Έ στιά τω ρ Έ λ λ η ν , έτών 45, Πλάτωνος 3

7 Νικόλαος Βράντσογλου Θεμιστοκλής Σύμβουλος Ράπτης Έ λλη ν, έτών 54, Αισχύλου 88

8 ’Αναγνώστης Συρόπουλος Νικόλαος Σύμβουλος Βιβλιοπώλης Έ λλη ν, έτών 30, Τσιμισκή 77

. 9 Γεώργιος Φασιανός Βάιος Σύμβουλος ’Ιατρός "Ελλην, έτών 29, Μητροπόλεως 16

Βεβαίωσις
Βεβαιουμεν οτι άποεντες ήμεΐς οί άποτελοΰντες τό Διοικητικόν Συμβούλιον Στέφανος Κ . Τάττης, Διομήδης Ε ύ . Ίατρόπουλος, Κων­
σταντίνος Ά . Ταχογιάννης, ’Ιωάννης Δ . Δούκας, Ερρίκος Νεγκρότος, Γεώργιος Κ . Σειράς, Νικόλαος Θ. Βράντσογλου, ’Αναγνώστης Ν.
Συρόπουλος και Γεώργιος Β . Φασιανός, είμεθα πολίται 'Έλληνες μέ πλήρη τά πολιτικά δικαιώματα ώς έγγεγραμμένοι είς τούς έκλογικούς

Ζαχαρίας Τσιρπανλης
καταλόγους του Δήμου Θεσσαλονίκης, οτι έχομεν τήν έλευθέραν διαχείρισιν της περιουσίας μας.
Βεβαιουμεν επίσης οτι ούδεμίαν μεταξύ μας έχομεν συγγένειαν καί δη τήν προβλεπομένην υπό του άρθρου 3 Ν. 281 περί Σωματείων.
Έν Θεσσαλονίκη τη 7η Μαίου 1936
Ό Γεν. Γραμματεύς
Ό Πρόεδρος (Κ. Ταχογιάννης)

(Σ. Τάττης)
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 77

* 0 άμεσος στόχος του Συνδέσμου, κατά τον Q u a ro n i πάντα, είναι νά κατα­

στήσει ευρύτερα γνωστή τήν ’Ιταλία καί τον Φ ασισμό. Γ ια τον προσιχή χ ειμ ώ ­
να (1 9 3 6 -1 9 3 7 ) σχεδιάζεται ή οργάνωση σειράς ομιλιών μέ θέμα τις έπ ιτ υ χ ί'ς
του Φασισμού* οί ομιλητές θά είναι 'Έ λλη νες άπ.υθυνόμενοι σε ελληνικό ακρο­
ατήριο. Θά έπ ιδιω χθεΐ έξ άλλου ή δημοσίευση στον τοπικό Τύπο άρθρων πού θά
έκθειάζουν διάφορες οψ:ις τής ιταλικής ζω ή ς1. Τ ή σχετική προσπάθεια θά άνε-
λάμβαναν ό Ταχογιάννης καί ό Τ ά τ τ η ς, οί όποιοι είχαν πολλές π ρ οσβ ά σ.ις σ τις
έφημερίδες της Θεσσαλονίκης. Γιά τούς σκοπούς αύτούς τό ιταλικό προξενείο
παρεχώρησε πρόθυμα στους ενδιαφερομένους ό ,τι υλικό κ α τείχ ε. Είναι άπαραί-
τητο όμω ς, τονίζει ό Q u a ro n i, καί άλλο υλικό, ιδιαίτερα τό άναφερόμενο στήν
κατάσταση των εργατών υπό τό φασιστικό κ α θεσ τώ ς. Ή κομμουνιστική καί ή
μασονική προπαγάνδα έπιδιώκουν νά παρουσιάσουν τον φασισμό ώ ς κ α θεσ τώ ς
πού καταπιέζει τ ις λαϊκές τά ξεις. Ε π ο μ έν ω ς καθήκον τού Συνδέσμου είναι νά
άποδείξει μέ στοιχεία στο κοινό τής Θεσσαλονίκης ότι οί έργάτες στήν ’ Ιταλία
έχουν καλύτερη μεταχείριση άπό ό ,τι στις σοσιαλδημοκρατικές χώ ρες. Κ ά τ ι τ έ ­
τοιο, γράφει ό ’ Ιταλός πρόξενος, «θεω ρ είτα ι πάρα πολύ σημαντικό ιδιαίτερα
'ε δ ώ , όπου, ένα ωραίο πρωινό, βρεθήκαμε ξαφνικά μπροστά στή σκληρή πραγ­
ματικότητα ενός σοβαρού έργατικού προβλήματος, τού οποίου ή λύση είναι επ ι­
τακτική, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο12. Κ α θετί λοιπόν πού έχ ει σχέση μ έ τήν
υπόθεση, δημοσιεύματα, στα τισ τικές, φωτογραφίες, θά είναι εύπρόσδεκτο. Φ υ ­
σικά δέν θά δοθεί άμέσω ς στή δημοσιότητα όλο αύτό τό υλικό. 'Α π λ ώ ς τό χρ ει­
αζόμαστε σάν ένα είδος άποθήκης, άπό τήν οποία θά άνασύρεται κάθε φορά τό
πιο έπίκαιρο στοιχείο».
Έ κ τ ο ς άπό τις παραπάνω επ ιδιώ ξεις, ό Σύνδεσμος προτίθεται νά έργασθεί
γιά τή διάδοση τής ιταλικής γλώ σσας καί λογοτεχνίας, τή ς ιταλικής παιδείας
καί τού πολιτισμού, νά οργανώσει ομαδικά ή άτομικά ταξίδια μ ελέτη ς στήν
’Ιταλία, νά κατευθύνει τούς νέους στά ιταλικά Π ανεπιστήμια3. «Π ρ όκειτα ι γιά
ένα πρόγραμμα», σχολιάζει ό Q u a ro n i, «πολύ μακράς πνοής, γιά τό οποίο δέν
είναι δυνατό σήμερα νά προχωρήσομε σέ συγκεκριμένες προτάσεις* θά π ερ ιμ έ-

1. Πρβλ. πιο πάνω (σ. 67 ) στο Καταστατικό, άρθρο 2 , παράγρ. 1.

2. Σαφής υπαινιγμός γιά τα γεγονότα τής Θεσσαλονίκης, μεταξύ 8 -1 0 Μαίου 1 9 36, ό­
ταν οί καπνεργάτες ξεσηκώθηκαν καί έπενέβη βάναυσα ή χωροφυλακή: Δάφνης, '// Ε λ λ ά ς
μ ετα ξύ όύο π ολ έμ ου, τ .2 , σ. 4 2 2 -4 2 7 . ’Αποκαλυπτικές φωτογραφίες, κύρια άρθρα, ειδήσεις,
σχόλια γιά τή μεγάλη άπεργιακή κινητοποίηση στή Θεσσαλονίκη βλ. στήν έφημ. «Μ ακεδο­
νία» τής 9 .5 ., 1 2 .5 ., 1 3 .5 ., 1 4 .5 ., 1 5 .5 ., 16.5. καί 17.5. του 1 9 3 6 , μέ ξεκάθαρη θέση υπέρ
των άπεργών. Α ντίθετα ή έφημ. «*ΙΙ ’ Απογευματινή» τής 9 .5 ., 12.5. καί 1 4 .5 . του 193 6 πα­
ρουσιάζει τά γεγονότα ώς έπαναστατική Βενιζελο-κομμουνιστική άπόπειρα, ή όποια προκά-
λεσε τήν άγανάκτηση του συντηρητικού κόσμου. ’Από τήν τελευταία βιβλιογραφία πρβλ. I I .
ΙΙετρίδης, «Θεσσαλονίκη 1 9 1 2 -1 9 4 0 . Πολιτική ζωή-κοινο>νικοί άγώνες», στόν τόμο: Θ εσ­
σαλονίκη 2300 χρόνια, Θ εσσαλονίκη 1 9 8 6 , σ. 1 5 6 -1 5 8 (μέ κενά καί χωρίς νέα σ το ιχ εία ).
3. Βλ. καί στό Καταστατικό τό άρθρο 2, παράγρ. 2 (πιό πάνω, σ. 67 ).
78 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

νομέ μέχρις ότου ή δουλειά πάρει τον ρυθμό της και άποδώσει καρπούς». Και
κλείνει την ενδιαφέρουσα έκθεσή του ό ’ Ιταλός πρόξενος μέ τΙς άκόλουθες δια­
π ισ τώ σ εις καί σκέψεις: «Π οιά ή μελλοντική τύχη τού Συνδέσμου, είναι άδύνατο
να προβλέψει κανείς σήμερα. Είναι μια πρωτοβουλία πού άπαιτεΐ να τη φροντί­
σομε καί νά την παρακολουθήσομε άπό κοντά, στα πρώτα της τουλάχιστο βή­
ματα. Δεν λείπ ει ή καλή θέληση άπό τούς έμπνευστές της* τό γενικό έξ άλλου
κλίμα μου φαίνεται άρκετά ευνοϊκό. 'Ό ποια καί άν είναι πάντως ή μελλοντι­
κή εξέλιξη, ό Έ λληνοϊταλικός Σύνδεσμος μέ τήν ίδρυσή του ήλθε νά καλύψει έ­
να κενό, ιδιαίτερα αισθητό κατά τήν πιο κρίσιμη στιγμή της ίταλοαιθιοπικής
συρράξεως: τό ότι δηλ. έλειπαν οί καλής θελήσεω ς 'Έλληνες πού νά ήταν δια­
τεθειμένοι νά γίνουν, άνάμεσα στούς συμπατριώτες τους, οί προπαγανδιστές
τών ιδεών μας καί τώ ν θέσεων μας. Αυτή ή πόλη [ή Θεσσαλονίκη],φαινομενικά
άνοικτή σε καθετί πού έρχεται άπό έξ ω , είναι στήν πραγματικότητα άρκετά δύ­
σπιστη. Κάθε προπαγάνδα πού ά.μεσα διενεργεΐται άπό ξένους θά έχει, μοιραία,
σημασία καί άπήχηση πολύ μικρότερη άπό έκείνη πού άναλαμβάνουν οί ίδιοι οί
'Έλληνες. Ε φ όσον ό Σύνδεσμος άνταποκριθεΐ καί κατ’ έλάχιστο στο πρόγραμ­
μά του, θά ήταν εύγνώμων στήν Ε ξ ο χ ό τ η τ ά σας άν θά ήθελε νά υποστηρίξει
στούς άνωτέρους τη ς (στο ύπουργείο ’ Ε ξω τερικώ ν) τή χορήγηση τού αίτούμε-
νου προπαγανδιστικού υλικού»1.

1. «...II programma immediato che si propone la Lega Italo greca e quello di

diffondere la conoscenza dell’ Italia e del Fascismo. Essa ha in animo, per V inverno
prossimo, di organizzare una serie di conferenze sulle realizzazioni del Fascismo te-
nute naturalmente dai greci e per i greci; intan to ha in animo di lavorare la stampa
locale redigendo e facendo pubblicare articoli illustrativi su questo e quello aspetto
della vita italiana; opera q u esta p er cuisono soprattutto qualificati ilp ro f . Tachoia -
nis, ilsig. Tatis che hanno am bedue molte aderenze nella stampa locale . Ho naturalr
mente messo a disposizione degli interessati tutto il materiale di cui disponeva questo
Consolato; ma ne occorrera dell’ altro. Quello che interessa soprattutto qui, in que­
sto momento, e tutto quello che si riferisce alia situazione dei lavoratori nel regime
fascista. Gome ho gia riferito altre volte alia S.V., la propaganda comunista e masso-
nica tende a rappresentare il fascismo come un regime di oppressione delie classi po-
polari; si tratta di far comprendere a questo pubblico come i lavoratori, da noi, siano
trattati meglio che in tanti paesi socialdemocratici. Cio e tanto piu importante qui
dove, un bel mattino, ci si e alF improvviso trovati davanti alia dura realta di una
grave questione operaia la cui soluzione, in un modo o nell’altro, si impone. Quindi
tutto quello che sara possibile inviare sull* argomento, pubblicazioni, dati statisti-
ci, fotografie, sara assai gradito. Non e naturalmente detto che tutto questo materi­
ale sara pubblicato subito: quello che e necessario e costituire qui una riserva di ma­
teriale da poter tirar fuori quando e nella forma che si riterra opportuna. Oltre a
questo, la Lega si propone di lavorare per la diffusione della lingua italiana, della no­
stra letteratura, della nostra cultura, di organizzare viaggi collettivi od individuali di
studio in Italia, di indirizzare i giovani greci alle nostre universita. Programma na­
turalmente di piu lunga lena e su cui non έ possibile avanzare oggi delle proposte
Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 79

Έ π έμ ειν α στήν παρουσίαση τής παραπάνω έκ θέσ εω ς, γιατί δ *Ιταλός πρό­

ξενος άποδεικνύεται ώς ό πιο άξιόπιστος καί συγκροτημένος μάρτυρας για την
περίπτω ση του Συνδέσμου. Α κ ό μ η καί οι ίδιοι οί συμμετασχόντες Έ λ λ η ν ες,
άν μάς παρείχαν πληροφορίες ή τυχόν έμπειρίες τους, θά υπολείπονταν, νομί­
ζω , σέ ούσιαστικές λεπτομέρειες στον τομέα των επιδιώ ξεω ν τής μορφωτικής
ιταλικής προπαγάνδας. Ό Έ λληνοιταλικός Σύνδεσμος εμφανίζεται νά έ π .ν -
δύει σέ εύρύτατο φάσμα τό προπαγανδιστικό πρόγραμμα τή ς φασιστικής ’ Ιτ α ­
λίας έξω άπό τά σύνορά τη ς καί άνάμεσα σέ μη ’ Ιταλούς. *Η δημιουργία προ-
παγανδίστών προερχομένων άπό έγκριτους ντόπιους πολίτες είναι μία μέθοδος
άπό τό παρελθόν δοκιμασμένη καί άποδοτική.
Τ ό ειδικό πρόβλημα πού καλούμεθα νά ερευνήσομε είναι άν δ Σύνδεσμος
προο>θησε, καί ώ ς ποιό σημείο, τούς μεγαλεπήβολους ιδρυτικούς στόχους του.
Ικανοποίησε κάπω ς τις χρυσές ελπίδες πού στή ριξε πάνω του ή διπλω ματική
ιταλική υπηρεσία τής Θεσσαλονίκης; Τ εκμήρια π εισ τικ ά γιά ολοκληρωμένη ά-
πάντηση στο έρώτημα δέν διαθέτω.
Έ π εσήμα να πάντως τή διοργάνωση άπό τον Σύνδεσμο μιας σημαντικής
διαλέξεω ς μέ δμιλητή τον καθηγητή τού Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης Ή λ ία Κ υ -
ριακόπουλο (βλ. πιο πάνω, σ. 2 2 ) . *Η διάλεξη αύτή υπήρξε ή π ρ ώ τη καί έ­
γινε τήν 2 8 .2 .1 9 3 7 . Α ξ ίζ ε ι, άντί άλλου σχολίου, νά παραθέσω τήν πρόσκληση
γιά τή διάλεξη πού συνάντησα στον τοπικό Τύπο τ ή ς έπ οχής: « Δ ιά λ εξις περί
Φασισμού. Ό Έ λληνο-ιταλικός Σύνδεσμος Θεσ/νίκης γνωρίζει ότι τήν προ­
σεχή Κυριακήν 28ην τρέχοντος καί ώραν 6 μ .μ . έν τή αιθούση τού ’Εμπορικού
καί Βιομηχανικού Ε π ιμ ελ η τη ρ ίο υ (Τ σ ιμ ισ κ ή , άρ. 2 9 ) δίδει τήν π ρ ώ τ /jv του
διάλεξιν. Ό μ ιλ η τή ς δ καθηγητής τού Πανεπιστημίου τή ς πόλεούς μας κ . ‘ Hi-

concrete; bisognera attendere che il lavoro si ingrani e si sviluppi. Quali saranno

le sorti future della Lega non έ possibile oggi prevedere. Si tra tta di una iniziativa
che bisognera curare e seguire da vicino, almeno nei suoi primi tempi. La buona vo-
lonta nei suoi promotori non manca e Γ ambiente generale mi sembra anche piutto-
sto favorevole. In ogni modo, quale che sia il suo sviluppo futuro, con la costituzione
della Lega Italo greca si vicne a colm are una lacuna che si e fatta p a rtico la rm enle
sen tire durante il periodo piu acuto del conflitto italo-etiopico; la mancanza cio^ di
greci di buona volonta i quali siano disposti a farsi, fra i loro concittadini, i propa­
gandist! delle nostre idee e dei nostri punti di vista. Quesla citta a p p a ren tcm en te a -
perta a lutto cio che c straniero, e in realta assai d iffid en te : per cui ogni propagan­
da che venga fatta direttamente da stranieri avra fatalm ente una importanza ed
una ripercussione assai minore di quella che potra essere fatta dagli stessi greci.
Qualora codesta Legazione sia d’ accordo con il programma minimo finora concor-
dato, sara ben grato alia S.V . se vorra appoggiare presso il Superiore Dicastero Ic
richieste di materiale di propaganda da me accennatc» (ΛΟ£-ΜΟΡ: b. 346, telespr.
n° 2038 /557 της 24.7.1936, ό P . Quaroni προς την ίταλ. πρεσβεία ’Αθηνών. Οί ύπογραμ-
μίσεις δικές μου).
80 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

λίας Κυριακόπουλος και θέμα: " 'Η θεωρία τού Φασισμού και το Φασιστικόν
Κ ράτος” . Είσοδος έλευθέρα» (βλ. έφημ. « 'Η Α πογευματινή» της 23.2.1937*
ή Ανακοίνωση επαναλαμβάνεται και στα φύλλα τής 2 4 .2 ., 2 5 .2 ., 2 6 .2 ., 2 7 .2 . )*·
Νά σημειω θεί ότι το κείμενο τή ς διαλέξεω ς αυτής, μέ συμπληρώσεις καί ση-
μειο>σ:ις, δημοσιεύθηκε σε αυτοτελές τ.ύ χ ο ς 70 σσ. μέ τίτλο: Ή θεωρία τού
φ ασισμόν καί το φ ασιστικόν κράτος ύπδ Ή λ . Γ . Κυριακοπούλου, καθηγητου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1 9 3 9 (βλ. σ. 3 ) . Ό συγγρ. δι­
καιώνει, μέ επιστημονικά τρόπο, το φασιστικό ίδεώ δ:ς καί το ολοκληρωτικό
κράτος, Αντλώντας επιχειρήματα Ακόμη καί άπό τον Πλάτωνα καί τον ’Αρι­
στοτέλη· χρησιμοποιεί έξ άλλου εύρύτατα τά έργα του Μ ο υ σ .,το ύ Θ . Bottai,
τού G. Volpe, τού Alfredo Rocco, τού Enrico Corradini, τού S.Romano
καί άλλων νομομαθών - πανεπιστημιακών καθηγητών τής Ιτα λ ία ς. Αύτή ή δι­
άλεξη - μελέτη τού Κυριακόπουλου Αποτελεί, νομίζω, Αναντίρρητο τεκμήριο
(καί επ ιτυχία ) τή ς ιταλικής προπαγάνδας στον έπιστημονικό τομέα, μέσα στην
κοινωνία τή ς Θεσσαλονίκης. *Αν Ακολούθησαν καί άλλες διαλέξεις, δέν γνωρί-
ζω . Οί διαλέξεις τή ς εταιρείας «Dante Alighieri» πού γίνονται την ίδια έπο-
χή σχεδόν (βλ. πιο κ ά τω , σ. 1 0 7 ) ΐσ ω ς προκάλεσαν κάποια Αναστολή στήνπρο­
σφορά τού ίδιου ή παρόμοιου πνευματικού φαγητού.
Ε π ίσ η ς ώ ς προς τή δημοσίευση άρθρων στον θεσσαλονικιώτικο Τύπο σχε­
τικών μέ τή φασιστική ’ Ιταλία, έχω τήν έντύπωση ότι έγινε μία συστηματική
προσπάθεια μέσα άπό τήν εφημερίδα «€Η ’Απογευματινή». Συγκεκριμένα, συ­
νάντησα σέ αυτήν τά Ακόλουθα άρθρα τού γνωστού ίταλόφρονα δημοσιογράφου
Ί . Δ . Κωνσταντινίδη, τά όποια πράγματι δημοσιεύονται Αμέσως μετά τήν ίδρυ­
ση τού Έλληνοϊταλικού Συνδέσμου: ΙΊώ ς διδάσκεται ή νεότης. \Η σω ματι­
κή άγοιγή εις τήν φασιστικήν Ιτ α λ ία ν (φύλλα τής 1 3 .7 . σ. 1 ,4 , 14.7. σ. 1, 15.7.
σ. 1, 16 .7 . σ. 1 ,4 ,1 7 .7 . σ. 1, 1 8 .7 . σ. 3 , 1 9 .7 . σ. 3 , 2 1 .7 . σ. 3 , 2 2 .7 . σ. 2, τού έ­
τους 1 9 3 6 ); Σύντομος ιστορία του φασιστικού κινήματος (φύλλα τής 2 5 .7 . σ. 1,3,
2 6 .7 . σ. 3 , 2 7 .7 . σ. 3 , 2 8 .7 . σ . 3 , 2 9 .7 . σ. 3 , 3 0 .7 . σ. 3 , 3 1 .7 . σ. 3 , 1.8. σ.
3, 2 .8 . σ. 3 , 3 .8 . σ. 3 , 4 .8 . σ. 3 , 5 .8 . σ. 1, 6 .8 . σ. 3 ,7 .8 . σ. 3 , 8 .8 . σ. 3 , 9 .8 .
σ. 3 , 1 0 .8 . σ. 3 , 1 1 .8 . σ. 3 , τού 1 9 3 6 πάντα)· ΑΧ βαθύτεραι αντιθέσεις φασι­
σμού καί μ αρξισμ ού (φύλλα τής 5 .1 1 . σ .3 , 6 .1 1 . σ .3 , 7 .1 1 . σ. 3, 9 .1 1 . σ .3, 10.
11. σ. 3 , 1 1 .1 1 . σ. 3 , 1 2 .1 1 . σ. 3 , 1 3 .1 1 . σ. 3 , 1 4 .1 1 . σ. 3 , 16 .1 1 . σ. 3 , τού
1 9 3 6 )· Α ί χ ώ ρ α ιπ ο ύ κυβερνούν μεγάλοι αρχηγοί . Ή ιταλική αεροπορία καί ή
δράσις της κ α τά τά ς αίθιοπικάς επιχειρήσεις (φύλλα τής 19.11. σ. 3, 2 0 .1 1 . σ.
3 , τού 1 9 3 6 )· 9Ε π ίκαιροι μελέται. Το συντεχνιακόν κράτος απ οτελεί φραγμόν
κ α τά τής εθνοκτόνου πάλης των τάξεω ν (φύλλα τής 2 5 .1 1 . σ. 3 , 2 6 .1 1 . σ. 3 ,
2 7 .1 1 . σ. 3 , 2 8 .1 1 . σ. 3 , 3 0 .1 1 . σ. 3 , τού 1 9 3 6 )· /7ώς λειτουργούν αί έργατικαί 1

1. Ή ίδια άγγελία-πρόσκληση, έλαφρά ύποτονισμένη (χωρίς ιδιαίτερα τυπογραφικά

στοιχεία ), δημοσιεύθηκε καί στήν έφημ. «Μακεδονία» της 26. καί 2 7 .2 .1 9 3 7 , σ. 4.
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 81

οργανώσεις εις την 'Ιταλίαν (φ. της 5 .1 2 . 1 9 3 6 , σ. 3 )· 01 έργ άτα ι τής φ ασιστι­
κής 'Ιταλίας. «Ν τοπολαβόρο»: μ ία εθνική όργάνω σις που βελτιώνει σω μ ατικ ώ ς
και ηθικώς ό'λους τούς εργαζομένους (φύλλα της 7 .1 . σ. 1 ,4 , 8 .1 . σ. 1, 9 .1 . σ. 1,
11 .1 . σ. 1, του 1 9 3 7 )· Το εργον τοϋ Ν τοντσε. *Η π ρ ο σ τα σ ία τής μ ητρότητος
κ α ι τον βρέφους εις την 'Ιταλίαν (φύλλα, τη ς 2 0 .1 . σ. 3 , 2 1 .1 . σ. 3 , 2 2 .1 . σ. 3 ,
του 1 9 3 7 ).
*Η δημοσιογραφική αυτή δραστηριότητα τού *1. Κωνσταντινίδη, μέρος τη ς
οποίας καλύπτουν τά παραπάνω άρθρα, συνάπτεται αναμφισβήτητα μέ τήν προ­
σωπική προβολή τού συντάκτη* συνδυάζεται όμ ω ς, π ισ τεύ ω , μέ δύο χρονικές
συμ π τώ σεις: τούς στόχους τού Έλληνοϊταλικού Συνδέσμου (Μάιος 1 9 3 6 ) καί
τήν έπιβολή της δικτατορίας τού Μ εταξά (4 .8 .1 9 3 6 ) . Μ έσα σ' αύτό τό πλαίσιο
βασικό ρόλο παίζει καί ή άκραία συντηρητική κατεύθυνση τή ς εφημερίδας πού
φιλοξενούσε τά άρθρα (πρβλ. παραπάνω, σ. 3 3 ) .
Ε κ ε ίν ο έξ άλλου πού άμεσα προκύπτει από τήν έρευνα είναι ότι τό υπουρ­
γείο Τύπου καί Προπαγάνδας τή ς Ρ ώ μ η ς πρόσφερε άνεπιφύλακτα τή συνδρομή
του για τήν επιτυχία των σκοπών τού Συνδέσμου. *Η άποδοχή άπό τον τελ ευ -
" ταιο τής προσφερόμενης βοήθειας κατοχυρώνιι τήν έξάρτησ/) άπό τή Ρ ώ μ η καί
δικαιολογεί, έμμεσα τουλάχιστο, τις προσπάθειες γιά τήν πραγματοποίησή τού
προγράμματος του. Συγκεκριμένα, στις 2 9 .8 . 1 9 3 6 τό υπουργείο τω ν Ε ξ ω τ ε ρ ι ­
κών τής ’ Ιταλίας δι-βίβασε προς τό υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, ώ ς πιο
άρμόδιο, τήν έκθεσ/) Q u aro n i τής 2 4 .7 .1 9 3 6 1. 'Έ ν α μήνα περίπου άργότερα,
στις 2 4 .9 .1 9 3 6 , τό άρμόδιο υπουργείο έσπ ευσε νά στείλει στο ιταλικό προξενείο
Θεσσαλονίκης τά παρακάτω βιβλία, γιά νά τά παραδώσει στον Έ λ λ η νο ιταλικό
Σύνδεσμο12. Παραθέτω αύτούσιο τον κατάλογο τών βιβλίων, συνημμένον στο δια­
βιβαστικό έγγραφο τής 2 4 .9 .

Invio di pubblicazioni al R . Consolato Generale d’ Italia in Salonicco per la Lega

Italo-Greca. Roma 24 settembre 1936. X IV

1. Le Fascisme realisation proldtaire copie 5

2. U fitat Corporatif » 5 (in italiano)
3. Assistenza e Previdenza Sociale » 5
4. Legislazione Sindacale Corporativa » 3
5. B. Mussolini - L* fitat Corporatif » 5 (in francese)
6. G. Rossoni - Aspetti della nuova Economia » 10
7. G. C. Baravelli - Politica dei lavori pubblici » 1 (in francese)
8. » » » - » » » » » 1 (in italiano)

1. A C S -ο .π ., lelespr. n° 228961 /688 τής 29.8.1936, ύποφάκ. I /30 /20.

2. Αύτόθι, telespr. n° 908600/1714 τής 24.9.1936.
 82 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

9. G. C. Baravelli - Bonifica In te g ra l copie 1 (in francese)

10. » » » - » » » 1 (in italiano)
11. P. Corsi - Opera Maternita e Infanzia » 1 (in francese)
12. » » - » » » » » 1 (in italiano)
13. D. S. Piccoli - Organizzazioni Giovanili » 1 (in francese)
14. » » » » » » 1 (in italiano)
15. 11 Dopolavoro » 1 (in italiano)
16. Assistenza e Previdenza Sociale » 1 (in italiano)
17. Italia e Etiopia » 1 (in italiano)
18. B. Mussolini - G. Volpe: Dottrina e Storia » 5 (in greco)1
’Α πό άποψη σ τα τισ τικ ή , ώ ς πρός τά βιβλία αύτά, μπορεί κανείς νά παρα­
τηρ ήσει τά ακόλουθα: α ) ’Α πό τούς 1 8 τίτλους, οί δύο (άρ. 3 ,1 6 ) είναι ταυτό­
σημοι (ίσ ω ς άπό κάποιο λάθος του γραφέα)* δέκα άλλοι (οί άρ. κατά ζεύγη 2 -5 ,
7 - 8 , 9 - 1 0 , 1 1 -1 2 , 1 3 -1 4 ) στέλλονται στα ιταλικά καί στη γαλλική μετάφρασή
τους, β ) Συνολικά τά σταλέντα αντίτυπα άνέρχονται σε 49. ’Από αύτά ένας τ ί­
τλος (ό άρ. 1 8 ) σέ 5 άντ. είναι σε ελληνική μετάφραση· πέντε (οί άρ. 5 , 7, 9, 11,
1 3 ) σέ 9 άντ. είναι σέ γαλλική μετάφραση· τά υπόλοιπα 3 5 άντίτ. πού άνταπο-
κρίνονται σέ 11 τίτλους (άρ. 1, 2 , 3 [ = 1 6 ] , 4 , 6 , 8 , 10, 12, 14, 15, 1 7 ) στέλ-
λονται σέ ιταλική γλο)σσα. Ώ ς προς τό περιεχόμενο δέν μένει καμιά άμφιβολία
_γιά τον καθαρά προπαγανδιστικό χαρακτήρα των βιβλίων. Καλύπτουν θέμα­
τα τρέχοντα τη ς φασιστικής ιδεολογίας καί πραγματικότητας, όπω ς ή «προλε­
ταριακή» (ή φ ιλεργα τική)12 μορφή τού φασισμού (άρ. 1 ), ή συντεχνιακή δομή
τού κράτους (άρ. 2 = 5 ) ή ή συνδικαλιστική - συντεχνιακή νομοθεσία (άρ. 4 ) , ή
κοινωνική πρόνοια (άρ. 3 = 1 6 ) , οί «επ ιτυ χίες» τής ιταλικής οικονομίας (άρ. 6 ) 3,
ή πολιτική γιά τά δημόσια έργα (άρ. 7 , 8 ) ή γιά τά άποξηραντικά καί εγγειο­
β ελτιω τικά έργα (άρ. 9 , 1 0 ) , ή υποστήριξη τή ς μητρότητας καί τής παιδικής
ηλικίας (άρ. 1 1 , 1 2 ) , οί οργανώσεις των νέων (άρ. 13 , 1 4 ), ό ελεύθερος χρόνος
τω ν έργατών (άρ. 1 5 ) , ή νέα ιταλική κα τά κτηση: ή Αιθιοπία (άρ. 1 7 ), τό δόγμα
τού φασισμού καί ή ιστορία τού φασιστικού κινήματος (άρ. 1 8 - πρβλ. πιο πάνω,
σ. 2 8 σημ. 1 ) . Π ρόκειται γιά βιβλία προοριζόμενα γιά άμεση προπαγανδιστι­
κή χρήση. ’Α ρκετά τά συναντήσαμε ήδη σέ αύτά πού είχαν σταλεί γιά τήν Π α­
νεπιστημιακή βιβλιοθήκη (βλ. πιο πάνω τον πίνακα A ), όπως π .χ . τό ύπ’ άρ. 3
(πρβλ. πίν. Α , άρ. 3 ) , άρ. 4 (πίν. Α , άρ. 8 ) , άρ. 9 (πίν. Α , άρ. 1 8 ), άρ. 11
(πίν. Α , άρ. 2 1 ) , άρ. 13 (πίν. Α , άρ. 2 2 ) . Νά σημ ειω θεί άκόμη ότι σέ κάθε δέ­
μα μέ τέτοια βιβλία άπαραιτήτιος συμπεριλαμβάνονται έργα τού Μουσολίνι (βλ.

1. Δέν γνωρίζω άν βρίσκονται σήμερα κάπου τά βιβλία αύτά. * 0 Έλληνοϊταλικός Σύν­

δεσμος του 1936 θά διαλύθηκε βέβαια τον ’Οκτώβριο του 1940. Ένδιαφέρθηκε κανείς νά
διασώσει τή βιβλιοθήκη του ή καί τό άρχεΐο του; ΙΙρβλ. πιο κάτω οσα σημειώνω γιά τόν
Τ ά ττη καί τόν Ταχογιάννη (σ. 86 σημ. 1 ).
2. Πρβλ. γιά τή φιλεργατική δήθεν πολιτική του Μ. στού M ack Sm ith, M ussolini,
σ . 1 5 6 -1 5 7 .
3. Πρβλ. Mack Sm ith, ο .π ., σ. 151-160.
Μορφωτική παρουσία τής Ιτ α λ ία ς στή Θεσσαλονίκη (1 0 2 8 -1 9 4 3 ) 83

εδώ άρ. 2 , 5 καί 18 [σέ συνεργασία μέ τον γνωστό καθηγητή τή ς ιστορίας

Gioacchino V o lp e ] - πρβλ. στον πίν. Α, άρ. 4 , 1 9 , 2 0 , 2 6 , ή πίν. Β , άρ. 8 ) .
Έ κ τ ο ς άπό βιβλία, τδ υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, σ τις 1 2 .1 0 .
1 9 3 6 , διεβίβασε στο ιταλικό προξενείο Θ εσσαλονίκης, μέ άποδέκτη τον Έ λ λ η -
νοϊταλικδ Σύνδεσμο, σημαντικό αριθμό φωτογραφιών. Ό κατάλογός τους, συνημμέ­
νος στο παραπάνω έγγραφο της 1 2 .1 0 ., είναι ό άκόλουθος1.

Fotografic inviate al R. Consolato Gcneralc in Salonicco.

Roma, 12 Ottobre 1036 XIV

n. 24 fotografic di case popolari in Roma

» 134 » delle bonifiche
» 12 » degli stadi
» 43 » della lotta antimalarica
» 58 » delle organizzazioni giovanili
» 36 » dei porti italiani
Καί οί φωτογραφί'ς αυτές, καθώς προβάλλουν τά έπ ιτεύγμ α τα τη ς φασι­
στικής κυβερνήσεως, έχουν προπαγανδιστικό χαρακτήρα καί συνδυάζονται, λί-
γο-πολύ, μέ τό περιεχόμενο τών παραπάνω βιβλίων, άφοΰ παρουσιάζουν τό κρα­
τικό οικοδομικό ενδιαφέρον για έργα κοινής ώ φ ελείας (λαϊκές κα τοικίες, αξιο­
ποίηση έλωδών περιοχών, κατασκευή σταδίων καί λιμ α ν ιώ ν )ή τις νεολαιίστικες
οργανώσεις ή άκόμη τις προσπάθειες κατά τής έλονοσίας.
Έ κ τ ο ς όμως άπό τό έντυπο καί φωτογραφικό υλικό, ό Σύνδεσμος ένδιαφέρ-
θηκε νά προμηθευθεί καί προπαγανδιστικά φίλμς. ’Απευθύνθηκε στον νέο ’Ιτ α ­
λό πρόξενο Michelangelo Zimolo, ό όποιος καί διεβίβασε τήν 4 .1 2 .1 9 3 6 μέ θ ε­
τική εισήγηση τό αίτημα στο υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας. Ο ί ταινί~ς
θά μπορούσαν νά άναφέρονται στή δραστηριότητα τή ς ιταλικής νεολαίας ή στά
μέτρα τού καθεστώ τος γιά τήν παιδική καί νεανική ήλικία, ε ίτ ε στή σχολική ε ί ­
τ ε στήν έξωσχολική ζω ή . Δέν είχ ε σημασία αν ήταν παλαιός ή νέας παραγωγής*
εκείνο πού ένδιέφερε ήταν τό περιεχόμενό τους. Θά προβάλλονταν σέ αίθουσα
κινηματογράφου τής Θεσσαλονίκης12. *Η γενική διεύθυνση Κινηματογράφου τού
παραπάνω υπουργείου (τέταρτο τμ ή μ α ) μέ σημ είω μ α «per la Direzione Ge­
nerate per i servizi della Propaganda», τήν 2 2 .2 .1 9 3 7 , φρόντισε γιά τήν εύ -
μενή ένημέρωση, καί στις 1 1 .3 .1 9 3 7 σέ έγγραφό τ η ς προς τό ιταλικό προξενείο
Θεσσαλονίκης διεβεβαίωνε ότι θά σταλούν άπό τήν πρεσβεία τή ς ’Αθήνας τά έ ­
ξης φίλμς: 1 ) Dali’ acquitrino a Littoria, m. 3 9 1 . 2 ) Nell’ Agro Pontino re-
dento, m. 164. 3 ) Sotto il segno del littorio, m. 4 0 7 . 4 ) Per la protezione
della stirpe, m. 3 7 2 . 5 ) II cammino degli eroi - 3 parti, m. 1 9 4 6 3.
1. /1C£-M CP: b. 346, telesp r. n° 909224/ 1824 τής 1 2 .1 0 .1 9 3 6 , ύποφάκ. 1/ 30/ 20.
2. /ICiS-MCP: b. 346, telespr. n° 3 2 4 8 /A/66 τής 4.12.1936.
3. Α υτόθι, ύποφάκ. I /30 /2, άρ. έγγρ. D 7 /2546 τής 2 2 .2 .1 9 3 7 , καί έγγρ. άρ. 9 0 3 0 5 6 /
453 τής 1 1 .3 .1 9 3 7 .
84 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ΕΑΑΗΝΟ· ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΙ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Έ ν Θ<οοαίον(χρ vp I 3 ...& lu g cu > ...... — 193 7-
Salon icco ^
ASSOCIA2 IONE ORECO * ITAL
Dl SALONICCO
ο*αζ«ττοο»*τ, . - tju ______
A M iV U ΑΤΠΧΚΑΤυβΰ* VAttIUU U f
*Aq>A....Oj A?,

S . E c c e lle n z a
Lino A 1 f 1 e r 1
M ln ls tr o d e l l a C u ltu ra Popolare
/
R 0 U A

E c c e l l e n z a
I I c o n a l g l t o d l w » t t l v o / l e l l a A ssoclazlone G r e c o - I ta l ia n a
In fo rm a to e 1 che ognl anno g lo v an l l t a l l a n l e s t a n l e r l p a rte c lp a n o
a l l e c o lo n le e a t l v e In I t a l i a e volendo e v llu p p a re 1 legaml d i aml-
c l z l a , g l a e s l s t e n t l f r a l a G recla e qu e a ta H azlone,chiede a S.E se
e p o s e l b l l e che o l e c i r lo v a n l s t u d e n t l d e l l * U n l v e r e l ta d l f a lo n lc c o
' ^ ^ y trr
p a r t e c l p l n o q u e e t ’anno a l l e c o lo n le e e t l v e In I t a l i a ·
E c c e lle n z a
S ara p e r l a prlirm v o l t a che g lovanl s t u d e n t l g r e c l e l re-
cheranno a l l 'U r b e immortale p e r e a l u t a r e In nome d e l l a glo v en tu e l l e -
n l c a g l l l t a l l a n l l o r o o a m e ratl.
N e lla eperanza che l a p r e s e n te s a r a benevollmente a c c e t t a t a
La a a l u t o c o rd la lm e n te .

7 . A C S - M C P : b. 360, νποψάκ. P rop. 1130/18

 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 0 2 8 -1 9 4 3 ) 85

Οί τί τλοι των ταινιών συμβάλλουν στή θριαμβολογία του άγροτοοικονομι-

κοΰ ανασχηματισμού τη ς * Ιταλίας, χάρη στα άποξηραντικά έργα (άρ. 1 ,2 ) , στήν
προβολή του φασιστικού - ρωμαϊκής καταγω γής - εμβλήματος (άρ. 3 ) , στήν προ­
στασία - καί υπεροχή - τής γενιάς, τής ράτσας (άρ. 4 ) , στήν κα τα ξίω σ η , τέλος,
τω ν ήροχυν (άρ. 5 ) . "Άν προβλήθηκαν στή Θεσσαλονίκη, μέ πρωτοβουλία του
Συνδέσμου, καί τί έπιτυχία σημείωσαν, δεν μου είναι γνω στό.
Είναι ωστόσο βέβαιο οτι ό Σύνδεσμος άνέπτυξε καί σέ άλλο επίπεδο τή μορ­
φωτική - προπαγανδιστική - δραστηριότητά του. Σ έ έγγραφο τή ς 1 3 .6 .1 9 3 7 πού
ό πρόεδρος Σ . Τ ά ττη ς καί ό γενικός γραμματέας Κ . Ταχογιάννης άπευθύνουν μέ
επισημότητα άπό τά γραφεία του Συνδέσμου (έπ ί τή ς οδού Αύτοκράτορος Β α ­
σιλείου 1 1 7 )1 προς τον υπουργό τής Λ αϊκής Π αιδείας D in o A lfie ri ύποβάλλουν
τό άκόλουθο αίτημα: Δ έκα 'Έ λληνες φοιτητές τού Π ανεπιστημίου Θεσσαλονί­
κης νά φιλοξ.νηθούν στις λεγάμενες «θερινές κατασκηνώ σεις» (colonie estive)
στην ’Ιταλία12, όπου συμβιώνουν καί συνεργάζονται σέ κοινά προγράμματα νέοι
’Ιταλοί καί ξένοι, άπό άλλα κράτη. « Γ ια πρώ τη φορά», σημειωνόταν στο έγ -
> γραφο, « Έ λ λ η ν ες φοιτητές θά φτάσουν στήν αιώνια πόλη γιά νά χαιρετήσουν,
έν όνόματι τής ελληνικής νεολαίας, τούς ’ Ιταλούς συναδέλφους τους»3.
Δέν μπόρεσα νά παρακόλουθήσοο τήν τύχη τού αιτήματος ούτε καί την επ ι­
βίωση τού Συνδέσμου, πού δέν θά ξεπέρασε μάλλον τον ’Ο κτώ βριο τού 1940.
'Υ πενθυμίζω μόνο εδώ ότι στην έκθεση τού L u ig i O m od eo (βλ. πιο πάνω , σ.
2 0 -2 2 ), μέ ήμερομηνία 1 6 .1 2 .1 9 3 8 , έπισημαίνεται ή άνάγκη άποστολής στον
Σύνδεσμο ιταλικών βιβλίων, εφημερίδων καί περιοδικών, πού θά είναι προσιτά
στο ύπό ίδρυση άναγνωστήριό του.
Οί άποσπασματικές πληροφορίες πού άναπτύχθηκαν πιο πάνω σ χ ετικ ά μέ
τήν ίδρυση καί κάποιες όψεις τή ς δραστηριότητας τού Έ λληνοϊτα λικού Συνδέ­
σμου Θεσσαλονίκης επιβάλλουν, χω ρίς άντίρρηση, άναλυτικότερη έξετα σ η τή ς
ζω ή ς καί τή ς επιρροής του στούς πολιτικούς καί πνευματικούς κύκλους τή ς π ό λ ε-

1. Ή οδός ταυτίζεται μέ τή Βασιλείου Βουλγαροκτόνου, μεταξύ Πλουτάρχου, Μ οργ-

κεντάου, [Παύλου Μελά (σήμερα) ], Νικηφόρου Φ ω κά, Βίκτω ρος Ο ύγκώ: Γαβριηλίδης,
Μ έγας ’Οδηγός, σ. 104. Έ κ ά λ υ π τε σχεδόν τή σημερινή όδδ Προξένου Κορόμηλά. ’Έ φ τα ν ε
κοντά στόν Λευκό Πύργο' βλ. τό λεπτομερές σχεδιάγραμμα τής Θεσσαλονίκης των άρχών
του 20ου αί. στοΰ Βασίλη Δημητριάδη, Τ οπογραφ ία τής Θ εσσαλονίκης κ α τ ά την επ οχ ή τής
τουρκοκρατίας 1430-1912, Θεσσαλονίκη 1 9 8 3 , στό τέλος του βιβλίου. "Α ς διευκρινισθεϊ ό­
τι τά γραφεία του Συνδέσμου στεγάζονταν στήν C asa cT Italia (κτίριο πού θυμάμαι ότι σ ω ­
ζόταν άκόμη κατά τή δεκαετία 1 9 5 0 -1 9 6 0 ), έκει όπου σήμερα τό οικόπεδο (ίταλικής ιδιο­
κτησίας) μέ τάπητα χλόης, άπέναντι άπό τήν έκκλησία τή ς Νέας Παναγίας, γωνία Παύλου
Μελά καί Δημ. Γούναρη. Σ τό ϊδιο κτίριο όργανώνονταν έσπερινά μαθήματα ίταλικής γ λ ώ σ ­
σας (βλ. πιό κ ά τω , σ. 1 0 5 ).
2. Πρβλ. πιό πάνω στό Κ αταστατικό, άρθρο 2, παράγρ. 2. (σ. 6 7 ).
3. i4C*S'-MCP: b . 3 5 0 , P ro p . I /30 /18, άρ. π ρω τ. 563 τή ς 1 3 .6 .1 9 3 7 (βλ. φωτοκόπια
του έγγράφου - πίνακας άρ. 7 ) .
 86 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ω ς. 'Η άναζήτηση του άρ/είου του, άν έχει π ιρ ισω θεί μέσα άπό τη λαίλαπα του
πολέμου1, άποτελεϊ βασική προϋπόθεση. Κ αί σέ άλλες άρχειακές πηγές (π.χ.
στο ιστορικό αρχείο του υπουργείου Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν της Ιτ α λ ία ς ) ίσω ς υπάρχουν
έγγραφα άναφερόμενα στον Σύνδεσμο. Σ τις προθέσεις του παρόντος κεφαλαίου
δεν είχ ε ένταχθει ή «έξαντλητική» διερεύνηση των πρωτοβουλιών του Συνδέ­
σμου. Θ εωρήθηκε κάπω ς ικανοποιητικό το άποδεικτικό υλικό, σύμφωνα μέ τό ό­
ποιο άπεκαλύπτετο άλλη μία πτυχή τής μορφωτικής προπαγάνδας τής Ιτα λ ία ς
στή Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου.

ΟΙκονομική ενίσχυση τον έλληνοϊταλικοϋ περιοδικού «O lim po» (1937-1939)

Στον ρέκτη, όπω ς άποδεικνύεται, ’Ιταλό πρόξενο τής Θεσσαλονίκης Ρ .
Q u aro n i12 δεν προσγράφεται μόνο ή ίδρυση του Έλληνοϊταλικοϋ Συνδέσμου. Πριν
έγκαταλείψει τή θέση του (άρχές Αύγούστου του 1 9 3 6 ), τον Μάρτιο του ίδιου
έτους ιδρύει τό μηνιαίο περιοδικό ιταλικής κουλτούρας ( R iv ista m ensile di
C u ltu ra Ita lia n a ) μέ τίτλο O lim po 3.

1. * 0 γιός του Σ τ. Τ άττη μέ βεβαίωσε ότι ό πατέρας του δέν του έχει άφήσει κανένα
έγγραφο σχετικό μέ τόν Έλληνοϊταλικό Σύνδεσμο. * 0 γενικός γραμματέας Κωνστ. Ταχο-
γιάννης ζεΐ σήμερα στή Θεσσαλονίκη. 'Αλλεπάλληλες προσπάΟειές μου νά τόν δώ άπέβησαν
άκαρπες. Νά διατηρεί άραγε τό βιβλίο πρακτικών του Συνδέσμου;
2. Ό Ικανός αυτός διπλωμάτης, γεννημένος στή Ρώμη τήν 3 .1 0 .1 8 9 8 , υπηρέτησε στή
Θεσσαλονίκη λιγότερο άπό ένα χρόνο ( ! - και έκαμε τόσα πολλά στόν τομέα τής προπαγάν­
δας) , άπό τήν 2 .9 .1 9 3 5 ώς τήν 7 .8 .1 9 3 6 , οπότε έστάλη στήν Καμπούλ του 'Αφγανιστάν ώς
inviato straordinario e Ministro plenipotenziario. Ά νήλθε όλη τήν κλίμακα της διπλω­
ματικής ιεραρχίας. Σ τις 6 .6 .1 9 6 1 τοποθετήθηκε πρεσβευτής της πατρίδας του στο Λονδίνο,
όπου άκόμη υπηρετούσε τό 1963* βλ. τό Annuario Diplomatico della Repubblica Ita­
liana 1963, τ. 1, έκδ. Ministero degli Affari Esteri, Roma 1963, σ. 53 1 -5 3 2 , όπου λε­
πτομέρειες. Καί άπό τό 'Αφγανιστάν δέν λησμόνησε τή Θεσσαλονίκη. Φρόντισε καί έστειλε
συνεργασία στό Olimpo (βλ. πιό κάτω, σ. 92 σημ. 2 ).
3. Σ χετικά πλήρης σειρά τού περιοδικού υπάρχει στή βιβλ. τού Παν/μίου Θεσσαλονί­
κης (έπίσημα: Α ΓΙ. 8 9 0 ). Μεμονο>μένα τεύχη βρίσκονται στήν ΐδια βιβλ. μέ έπίσημα Α Π .
Φ. 8052 (τεύχ. 7, anno III, luglio 1 9 3 8 ) καί 20388 (τεύχος 11, anno III, novembre
1 9 3 8 ), καθώς καί Δωρεά Σ τεφ . 2235 (έχει χ α θ εί;). Καί στή Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσ­
σαλονίκης (Π . 109) υπάρχουν τά τεύχη των έτών 1937, 1938, 1939 (λείπει τό τεύχ. 9 -1 0 ).
Τ ά τεύχη πού έκδόθηκαν τό 1936 (Ά πρίλιος-Δεκέμβριος) είναι εννέα (τό 7° τεύχ. τού Ό κ τ .
δέν υπάρχει), καθένα μέ χωριστή σελιδαρίθμηση. Τό 1937 έκδόθηκαν 10 τεύχη (τού Ία ν .-
Φεβρ. κοινό, καθώς καί τού M at ου - 'Ιουνίου* στήν τελευταία περίπτωση δέν δηλώνεται ώς
κοινό τό τεύχ. Μα ί ου - Ίουν. Ά ναφέρεται μόνο τεύχ. 5 τού Μαιου* τό τεύχ. όμως 7 τού
Ιουλίου συνεχίζει τή σελιδαρίθμηση [άπό 3 8 5 ] έκει όπου σταμάτησε [στή σ. 3 8 4 ] τό τεύχ.
Μ αΐου). Κατά τό 1937 τά τεύχη άκολουθοΰσαν συνεχή σελιδαρίθμηση (όλες οί σσ. είναι
7 7 6 ). Σ τά 1938 βγήκαν έπίσης 10 τεύχη (διπλά τά τεύχη 1 -2 : Ία ν. - Φεβρ., καί 9 -1 0 :
Σ ε π τ .- Ό κ τ .), σέ συνεχή σελιδαρ. Σύνολο σσ. 908 -f 8 χωριστές μέ τά περιεχόμενα τού τό­
μου. Σ τά 1939 έκδόθηκαν 11 τεύχη (κοινό τό τεύχ. 9 -1 0 : Σ ε π τ .-Ό κ τ ., τό όποιο δέν ύπάρ-
χει στή βιβλ. τού Παν /μίου* τό βρήκα στή βιβλ. τού Istituto Italiano di Cultura Θεσσα­
λονίκης). Συνεχής σελιδαρ. Σύνολο σσ. 778. 'Από τό 1940 μοΰ είναι γνωστά τρία μόνο τευ-
 81
Μορφωτική παρουσία της ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 )

A N N O III Ν' 8 A G O S T O '. 938-X V I

RIVj/tA
C ULTURA
MEDITCRBANEA

DIRfcTToRI VOLTURt t XtfLUDy

c . n a z . DANTE ALIGHIERI „ TW f^ALONlKt - <qP£C|A

8. *Εξώ φ υλλο από iva τεύχος τού περιοδικού « O lim p o »

 88 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Τ ο πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε τον *Απρίλιο του 1936. Τ ό προλογίζει ό

Quaroni (σ. 3-5) μέ άρθρο τιτλοφορούμενο «Olimpo)). Έ δ ώ έξη γεί γιατί δό­
θηκε ένα τέτοιο όνομα στο περιοδικό. Δεν έπιδιώ κεται, γράφει, καμιά μυθολο­
γική υπόμνηση· λόγοι καθαρά γεωγραφικοί οδή ^ σα ν τούς πρωτεργάτες στήν
κοινή άποδοχή του τίτλου. Τ ά διάφορα ονόματα πού είχαν προταθεί άποκλείον-
ταν κάθε φορά, μέ τή μιά ή την άλλη δικαιολογία. ?Η οριστική ιδέα διαμορφώ­
θηκε, κατά τρόπο, θά έλεγα, γραφικό ή άκόμη ρομαντικό.
Ιδ ο ύ τά λόγια (ό.π., σ. 3 -4 ) τού Quaroni (σέ ελληνική μετάφραση): «Οί συγκεντρώ­
σεις μας, πριν άπό τη γέννηση του περιοδικού, γίνονταν κυρίως το βράδυ, την ώρα πού έδυε 6
ήλιος, σ* ένα δο>μάτιο άνοικτό μέ θέα τη θάλασσα* τό μεγαλοπρεπές προφίλ τού Όλυμπου, μέ
τόν αύστηρό καί άρμονικό ογκο του, βάραινε πάνω στούς παρόντες καί φαινόταν σαν νά έλε­
γ ε: μά γιατί άγκομαχάτε καί ψάχνετε έναν τίτλο τη στιγμή πού βρίσκομαι εγώ έδώ; Καί κανέ­
νας δέν τολμούσε νά προφέρει τό όνομα. "Οταν ένας, ό πιό τολμηρός άπό τούς άλλους,
τό έκαμε, τότε όλοι κατάλαβαν πώς δέν χρειαζόταν νά σκεφθούν περισσότερο. Ό τίτλος
λοιπόν έχει σημασία γεωγραφική: ό Ό λυμπος ρίχνει τή σκιά του στή Θεσσαλονίκη, όπο^ς
τό ί'διο θά έλεγε κανείς γιά τή Νάπολη μέ τόν Βεζούβιο».

Ποιος ό σκοπός τού π:ριοδικού καί γιατί προτιμήθηκε στή Θεσσαλονίκη ή

έδρα του; Κ α τά τον ιδρυτή, ή Θεσσαλονίκη έχ ει μιά πολύ παλαιά παράδοση
ιταλικής κουλτούρας* θά μπορούσε επομένους νά επιβιώ σει έδώ ένα περιοδικό σέ
ιταλική γλώσσα. ’Έ τ σ ι τό κοινό τής Θεσσαλονίκης θά πληροφορείται ό,τι γίνε­
ται καί ό ,τι γράφεται στην ’ Ιταλία* κ α τ’ άνταπόδοση, οί Ιτ α λ ο ί θά μαθαίνουν
ο ,τι καλύτερο πνευματικό προϊόν παράγεται στήν Ε λλά δ α . Ω σ τό σ ο οί διαθέ­
σεις τών έμπνευστών τού περιοδικού ξεπ:ρνούν τά γεωγραφικά όρια τής πόλε-
ω ς - έδρας. Θά έπ ιδιω χθεί ή συνεργασία ’ Ιταλών άπό όλη τήν ’ Ιταλία καί Ε λ ­
λήνων άπό όλη την Ε λ λ ά δ α .
Τ ά γραφεία τού έκδοτη τού περιοδικού σημειώνονται ως έξη ς: Societa
Nazionale «Dante Alighieri», Viale Regina Olga 26 - Salonicco (Grecia).
’Α πό τό δεύτερο έτος (1 9 3 7 ) ό επεξηγηματικός υπότιτλος τού περιοδικού κά­
π ω ς διευρύνεται, καθώς χαρακτηρίζεται τώρα ως « R iv ista m ensile d i Cut-
tura L a tin o -E llen ic a » *1. Ώ ς διευθυντές άναγράφονται στο έξώφυλλο ό ’Ιταλός
καθηγητής Enzio V0lture (ψευδώνυμο τού Lorenzo Di Poppa* βλ. πιό κά τω )

χ η , τό η° 1-2 (κοινό: *Ιαν. - Φ εβ ρ .), η° 3 (Μαρτίου), η° 4 (’Απριλίου - τελευταίο;), σέ συ­

νεχή σελιδαρ. (196 σ σ .). Συνολικά δηλ. μού είναι γνωστά 43 χωριστά τεύχη. Στήν υπό
τακτοποίηση βιβλ. τού 1st. Ita l. di C ultura Θεσ/νίκης συνάντησα άρκετά τεύχη του
Olimpo. Ε λ π ίζ ω έκεΐ νά υπάρχει πλήρης σειρά.
1. Β λ. π .χ. τόν Indice Generate della I I annata (1937 ) πού προτάσσεται στόν δεμέ­
νο τόμο (Βιβλ. Παν. Θεσσ. Α Π . 890) μέ χωριστή σελίδωση (6 σ σ .). Στήν 6 σελ. ή ένδειξη,
οτι τό περιοδικό τυπωνόταν στό τυπογραφείο Behar-Via Santa Sofia 26 - Thessaloniki.
Σ τά 1938 ό ύπότιτλος τού Olimpo καί πάλι άλλάζει: Ri vista di Cultura Mediterranea
(βλ. π .χ . τόν Indice Generale della I II annata [1938] σέ χωριστή σελιδαρ ίθμηση, 8 σελ.,
στό τέλος τού τεύχ. 12, Decembre 1938). Μέ τόν υπότιτλο αυτόν θά μείνει ώς τό τέλος.
Τό τυπογραφείο παραμένει τό ίδιο. ’Έ χ ε ι μετονομασθεί ό δρόμος (Via 4 A gosto).
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 j 89

καί ό 'Έλληνας φιλόλογος, γνωστός λογοτέχνης, καί καθηγητής στό ιταλικό

Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, Σ τέλιος Ξεφλούδας (1 9 0 2 -1 9 8 4 )*. Σ το έσώφυλλο συ­
ναντούμε διευκρινίσεις πιο διαφ ω τιστικές: 'Ιδρυ τής 6 πρόξενος τη ς Ιτ α λ ία ς
Pietro Quaroni (Μάρτιος 1 9 3 6 ). Διεύθυνση: Enzio Volture (Redatt. Capo)
καί St. Xefludas (responsabile). Συντάκτες - άνταποκριτές (Redazioni),
στην ’Αθήνα ό Carlo Brighenti, στις Β ρυξέλλες ό Louis Bakelants, στο Β ο υ ­
κουρέστι ό Pimen Constantinescu, στο Παρίσι ό Andre Devaux καί στη Ρ ώ ­
μη ό Francesco Sapori1
2. Νά ση μ ειω θεί έπ ίση ς ότι ό Enzio Volture διατηρεί
την παραπάνω ιδιότητα ακόμη καί μετά τή μετάθεσή του, τό φθινόπωρο τού
1 9 3 9 , στη θέση τού διευθυντή τού Istituto di Cultura Italiana τού Π ανεπι­
στημίου τής Coimbra (Π ορτογαλία)3. Την ’ί δια εποχή (Νοέμβρ. 1 9 3 9 ) στο
Comitato Redattivo τού περιοδικού, έκτος άπό τούς Volture καί Ξεφλούδα,
περιλαμβάνεται καί ό Carlo Brighenti4.
Δεν θά έπιμείνω σέ λεπτομέρειες σχ ετικές μέ τούς συνεργάτες τού περιοδι­
κού, τά περιεχόμενά του, τή λογοτεχνική άξια του, τήν άπήχηση καί τήν κυκλο-
^ φορία του5. Είναι θέματα πολύ ένδιαφέροντα, τά όποια θά καλύψει ή παρα­
σκευαζόμενη μελέτη τής κ . Φανής Κισκήρα - Κ α ζα ντζή. Τ ό έρώ τημ α πού μέ
απασχολεί εδώ είναι, αν μέσα άπό τό περιοδικό, πού σύντομα γνωρίσαμε πιο

1. Βιογραφικά καί έργογραφικά σύντομα βλ. στό βιβλίο μέ τίτλο: Τό περιοδικό «Μ α­

κεδονικές eΗμέρες» (1 9 3 2 -1 9 3 9 , 1 9 5 2 - 1 9 5 3 ).'Έκθεση τευχών και εκδόσεων, έπιμέλεια
’ Αγλαΐα Κ εχαγιά-Λ υπουρλή, Θεσσαλονίκη 19 8 6 (έκδ. Δήμου Θεσσαλονίκης. Βαφοπούλειο
πνευματικό κέντρο), σ. 9 6 -9 7 . Ή διαπίστο^ση εδώ ότι «χάρη στη συμμετοχή του Ξ εφλού­
δα τό O lim p o ’ εξελίχθηκε σέ άξιόλογο λογοτεχνικό περιοδικό, συγγενικό μέ τις ‘’Μακεδο­
νικές ήμέρες’» είναι, νομίζω, υπερβολική. Ή συμμετοχή τού Ξ . στο Olimpo προσδιορίζεται
σχεδόν άποκλειστικά στή μετάφραση ιταλικών ποιημάτων στά έλληνικά. Οί μεταφράσεις
αύτές, οί όποιες κατά τό πρώτο τους στάδιο γίνονταν άπό τούς μαθητές του στό U m b e rto 1°
(μαρτυρία κ. Κάρ. Τ σ ίζ εκ ), δεν φαίνεται νά έχουν κάποια ξεχω ριστή πνοή (βλ. καί πιό κ ά -
toj, σ. 93 σημ. 2 ) . Γ ιά τό πεζογράφημα του Ξ . «’Ά νθρωποι του μύθου. Τετράδια άπό
τόν πόλεμο της ’Αλβανίας» βλ. Γλυκερίας Πρωτοπαπά - Μπουμπουλίδου, Πεζογραφικά
κείμενα τον πολέμου καί τής κατοχής, Ίο^άννινα 1 9 7 4 , σ. 2 9 -3 1 , όπου καί βιβλιογραφία γιά
τόν συγγραφέα.
2 . Β λ. τά στοιχεία αυτά στό verso τών έξωφύλλων των τευχών, καθώς καί στά γενικά
ευρετήρια τών έτών 1937, 1938 (βλ. σ. 88 σημ. 1 ).
3. Olimpo, anno IV , n° 11 (novem bre 1 9 3 9 ) στό verso τού έξωφύλλου. Σ τερεότυπα
ώ ς τό τεύχος ’Απριλίου 1940 άναφέρεται ή νέα έδρα τού V o ltu re .
4. Olimpo, ο.π.
5 . Τό περιοδικό έχει ένταχθεΐ μέσα στην πνευματική κίνηση τής Θεσσαλονίκης κατά
τή δεκαετία 1 9 3 0 -1 9 4 0 · βλ. τις άναφορές τών Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Τ ά λογοτεχνικά
περιοδικά της Θεσσαλονίκης», Διαβάζω άριθμ. 128 (9 .1 0 .1 9 8 5 , άφιέρωμα στή Θεσσαλονί­
κ η ), σ. 47, καί Τόλη Καζαντζή, «Τ ά λογοτεχνικά περιοδικά τής Θεσσαλονίκης», 'Ι?-
σ τ Ια, τεύχος 1 4 03, Χριστούγεννα 1985 (’Αφιέρωμα στή Θεσσαλονίκη), σ. 494 ( = τού Ι­
διου, « Ή πνευματική καί πολιτιστική ζωή μετά τό 1 9 1 2 » , στόν τόμο: Θεσσαλονίκη 2300
χρόνια, Θεσσαλονίκη 1 9 8 6 , σ. 2 1 8 - 2 1 9 ). Καί οί δύο συγγράφεις, διακεκριμένοι λογοτέχνες
τής Θεσσαλονίκης, τονίζουν τήν άνάγκη νά μελετηθεί ιδιαίτερα καί μέ προσοχή τό Olimpo,
 do Ζαχαρίας Τσιρπανλής

πάνο>, προωθούνταν κάποιας μορφής πολιτική προπαγάνδα, ή κατά πόσο οί

συνεργάτες-λογοτέχνες χρησιμοποιήθηκαν ή τέθηκαν στήν υπηρεσία του μορ­
φωτικού προγράμματος του ιταλικού προξενείου Θεσσαλονίκης. Για να βρω ά-
πάντηση διεξήλθα τα τεύχη τού Olimpo (άπό τον ’Απρίλιο τού 1936 ώ ς το ν ’Α ­
πρίλιο τού 1 9 4 0 ). Κ ατέληξα στη διαπίστωση ότι τά καθαρά προπαγανδιστικά
άρθρα υπέρ τής φασιστικής ’ Ιταλίας δεν ήταν πολλά, και αυτά έμφανίζονταν μέ
άρκετή διακριτικότητα. Δεν θά καταγράψω τά άρθρα αύτά, γιατί θά μάκραινε
τό κεφάλαιο. Θά περιορισθώ σέ μερικά χτυπητά παραδείγματα.
Σ το πρώτο κιόλας τεύχος, στο μήνυμα πού άπευθύνει ό Ettore Cozzani
προς τούς ’ Ιταλούς τή ς Θεσσαλονίκης γίνεται σύντομη άναφορά στούς πολιτι­
στικούς σταθμούς τής ’ Ιταλίας, γιά νά τονισθεΐ ή τέταρτη άναγέννηση τού ιτα­
λικού έθνους, ή οποία στηρίζεται στον «πολιτισμό των συντεχνιών [civilta cor-
porativa] πού έξασφαλίζει την αρμονία των κοινωνικών τάξεων». Καμιά όμως
μνεία καί τού ονόματος άκόμη τού Μουσολίνι. Σ το ίδιο μήνυμα εξ άλλου προ­
βάλλεται ό διεξαγόμενος πόλεμος (χωρίς νά κατονομάζεται! - ένν. ή ίταλο-αι-
θιοπική σύγκρουση)· ή επικείμενη ιταλική νίκη (είμα στε στον Α πρίλιο τού
1 9 3 6 ) θά άποτελέσει τήν άοχή τής τέταρτης άναγεννήσεως1 (δηλ. τό Impero
Romano).
Τ ά φραστικά προσχήματα παραχωρούν γρήγορα τή θέση τους σέ διάσπαρ­
τα - λιγοστά βέβαια - άρθρα μέ καθαρό περιεχόμενο φασιστικής προπαγάνδας.
*Α ς μνημονεύσω π .χ . τό άρθρο τού Vittorio Cian, «Appunti e spunti con-
versevoli per la storia dell’idea imperiale in Italia» (Olimpo, anno I, n°3,
giugno 1936, σ. 28-33, καί τό δεύτερο μέρος στο η° 6, settembre 1936, σ. 3-
10)· ή στο n°4, luglio 1936, σ. 62-64, κάτω άπό τήν παράγραφο «Attivita
della*Dante*. II lavoro in regime fascista, del dott. Giuseppe Castelletti»·
ή τήν παρουσίαση άπό τον Vincenzo Amoroso τού βιβλίου τού Francesco Er-
cole, «Studi su 'La Rivoluzione fascista*» (Olimpo, n°6, settembre 1936,
σ. 58-64)· ή τήν περιγραφή τού «Rifugio Mussolini» άπό τον Francesco S a -
pori (αυτόθι, n° 9, dicembre 1936, σ. 11-16)12.

1. Olimpo , anno I, n° 1 (aprile 1936), σ. 6-8. Ό Cozzani θεωρήθηκε προικισμένος

λογοτέχνης, ποιητής καί πεζογράφος, Ικανός ρήτορας, έκδότης, άνθρωπος της δράσεως πού
άγωνίστηκε υπέρ του φασισμού καί κατά τού μπολσεβικισμού* βλ. το έπαινετικο άρθρο τού
Enzio Volture, «Ettore Cozzani», Olimpo , anno I, n° 6 (settembre 1936), σ. 5 3 -5 7 .
Βιογραφικά του βλ. στοΰ Umberto Renda-Piero Operti, Dizionario storico della L et -
teratura Italiana, G. B . Para via e C., Torino (1952), σ. 318-319.
2. Βλ. άκόμη τό έπαινετικό άρθρο τού Carmelo Sgroi, «II Duce in Sicilia», Olimpo,
anno II, n° 11 (novembre 1 9 3 7 ), σ. 655-6 5 9 * τη γελοία προσπάθεια γιά προβολή της λο­
γοτεχνικής φλέβας τού Μ. στού Guido Bustico, «Lingua e stile di Mussolini», αντόθι,
anno III, n° 4 (aprile 1 9 3 8 ), σ. 248-251* τήν άνόητη μεγιστοποίηση τής ποιητικής ιταλι­
κής παραγωγής πρός τιμήν τού Μ. καί τού φασισμού στού Manlio Giudice, «La poesia ci­
vile nell* Italia Fascista», αυτόθι, anno IV, n° 11 (novembre 1 9 3 9 ), σ. 685-690 κ.ά.
 Μορφο>τικΛ) παρουσία της ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη(1 9 2 8 -1 9 4 3 )
A MUSSOLINI ΣΙΤΟ ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ

T «to originate dl C T T V COUZYK

ΜπενΙτο Μουσολίνι,
γνιί δυνατέ της ’Ιταλίας,
Henilo Mussolinif στΙς "Αλπεις καί στ* Άπέννινα
fiyliuolo d ’ Italia yayliardo, το λάβαρο υψώνεις
su. l* Alpi e yli Appennini αυτής τής νέας *Ιταλίας
tu innalzi lo stendardo που προχωρεί μ ϊ τους στρατούς της,
di questa Italia nuova τούς Ζτοιμους γιά κά&ε μια δοκιμασία,
die avanza con le sue schiere μαζί μέ τΙς σημαίες τους.
tIncise ad oyni prova,
e con le sue bundiere! "Οταν το σκοτεινό το « Φόρο »
κάνει άργυρό ή σελήνη γιά ό ήλιος
οχ' όρμηχικό το κύμα
Quando la luna inaryenta
γράφει τα λόγια του τής δόξας
it pallido Foro, o il sole
απ' την Ιταλική γή
suit* onda violenta
σε Σένα ύψώνεται δ ύμνος
scrive le sue parole
πού άγιο σ* αποκαλεΐ
di yloria, dall' itala terra
γιά την εΙρήνη και τον πόλεμο.
a Te s* innalza il canto
•che Ti proclama santo
per la pace e per la yuerra ! <£>
L o m lr a , a g o s tο X I V 9. « O lim po» τεϋχ. 9 ( Δ εκέμβριοζ 1936), α. 27-28
 02 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

'Έ ν α άναμφισβήτηΐο παράδειγμα τή ς χρησιμοποιήσεως τής λογοτεχνίας

για τήν εφήμερη πολιτική προπαγάνδα συναντώ σέ υμνητικό ποίημα γιά τον Μ.
Τ ό κείμενο δημοσιεύθηκε στο τεύχος η° 9 , anno I, dicem bre 1936, στα ιταλι­
κά (σ. 2 7 ) καί σέ ελληνική μετάφραση (σ. 2 8 ) άπό τον Στέλιο Ξεφλούδα. Πα­
ραθέτω φωτογραφία (είκ. άρ. 9 ) καί των δύο σελίδων, άντικριστά, χωρίς καμιά
πρόθεση γιά λογοτεχνική άποτίμηση τού ποιήματος, άλλά καί χωρίς κατακριτική
διάθεση, ώ ς ποός τό πολιτικό πλαίσιο, γιά ποιητή καί μεταφραστή1. Ε κ είν ο πού
θέλω νά δείξω εδώ είναι πώ ς ένα λογοτεχνικό περιοδικό, μέσα άπό τήν πληθώρα
τή ς άξιόλογης κατά τά άλλα ΰλης του, υιοθετεί καί διοχετεύει στο άναγνωστικό
του κοινό τις ιδέες τού ιδρυτή καί πάτρωνά του, στήν περίπτωσή μας, τού ’ Ιτα ­
λού προξένου Θεσσαλονίκης12.
Γιά νά συμπληρώσω τον συσχετισμό πού δημιουργ^ΐται άπό τον Αύγου­
στο τού 1 9 3 6 , άνάμεσα στο φασιστικό καί στο μεταξικό καθεστώς, άξιζε ι νά
σταθούμε στον άπόηχο πού άφήνει ένα δισέλιδο, κύριο άρθρο, στον 2° τόμο τού
O lim po (1 9 3 7 , σ. 4 4 9 -4 5 0 ) . Είναι γραμμένο άπό τον Στέλιο Ξεφλούδα καί έ ­
χει τον τίτλο: 'Η 4η Αύγούστου3. Πρόκειται γιά έναν ύμνο προς τον ((εθνικό κυ-
β-ρνήτη» καί τό δικτατορικό καθεστώ ς τού Μ εταξά. ’Έ τ σ ι έπιτυγχάνεται μία
ιδεολογική εναρμόνιση άνάμεσα στή Ρ ώ μ η καί στήν ’Αθήνα4.
Γιά λόγους συγκριτικούς οφείλω νά άναφέρω ότι καί σέ άλλο άξιόλογο λο­
γοτεχνικό περιοδικό τής Θεσσαλονίκης, πού κυκλοφορούσε τήν ίδια εποχή, στις

1. Σ έ μετάφραση Ξεφλούδα, άνάμεσα στα άλλα, βλ. επίσης τά ποιήματα γιά τόν Μ. των
M ario S te fa n ile , «C anzone legionaria a M ussolini-Τραγούδι των λεγεωνάριων στό Μου-
σολίνι», Olimpo, anno I I I , n° 1-2 (gen n aio-febb raio 1 9 3 8 ), σ. 1 1 5 -1 1 6 , καί P ier Luigi
M arian i, «M ussolini a g rico lto re-Μουσολίνι γεωργός», αυτόθι, anno V , n° 1-2 (gennaio-
feb b ra io 1 9 4 0 ), σ. 4 2 -4 5 .
2. Καί άπό τη μακρινή Καμπούλ (βλ. σ. 86 σημ. 2) ό Quaroni συνέγραψε καί έστειλε
τόν ’Ιανουάριο του 1937 στό Olimpo ενδιαφέρουσα μελέτη μέ τίτλο: «Ricordi di Alessan­
dro il Grande in Afghanistan», Olimpo , anno I I , n° 3 (marzo 1 9 3 7 ), σ. 136-141.
3. Τό άρθρο, στό τεύχος πού δημοσιεύθηκε ( Olimpo, anno I I , ιι° 8, agosto 1937, σ.
4 4 9 - 4 5 0 ), φέρει τήν υπογραφή Olimpo . Ωστόσο στον Indice generate della II armata
(1 9 3 7 ) σημειώνεται: S lilia n o s X e flu d a s: Ή 4η Αύγούστου pagg. 4 4 9 -4 5 0 .
4. Καθ’ ύπαγόρευσιν μάλλον δημοσιεύονται παρόμοια έπετειακά κείμενα κατά τά έπό-
μενα έτη : «4η Αύγούστου» μέ ύπογραφή «Olimpo»: Olimpo, anno I I I , n° 7 (luglio 19 3 8 ),
σ. 4 8 1 -4 8 2 (μέ φωτογραφία τού Μ εταξά)* «Τό διάγγελμα του προέδρου της κυβερνήσεως κ.
’Ιωάννου Μεταξά - Ή ομιλία τού κ. ύφυπουργοΰ Τύπου καί Τουρισμού» [τού Θ. Νικολού-
δ η ], Olimpo, anno I I I , n° 8 (agosto 1 9 3 8 ), σ. 557-562* «Χρονικά. Τά έργα τής κυβερνή­
σεω ς τής 4ης Αύγούστου κατά τό 1 9 38. - Ή διάλεξις τού ύφυπουργού τού Τύπου καί Του­
ρισμού κ. Θ. Νικολούδη. - * 0 λόγος τού ύφυπουργού ’Ασφαλείας κ. Μανιαδάκη», Olimpo,
anno IV , n° 1 (gennaio 1 9 3 9 ), σ. 7-9 [τά παραπάνω άνυπόγραφα]* Μαριέττας Έ πτα νησί-
ας ( = Μαρίας Μ ινώτου), «Ιω ά ννης Μ εταξάς. Π ώ ς βλέπω τόν έθνικό μας κυβερνήτη», Ο-
lim po , anno IV , n° 8 (agosto 1 9 3 9 ), σ. I - V (χωριστή σελιδαρίθμηση) καί σ. V I - V I I I :
«*Η τρίτη έπέτειος τής 4ης Αύγούστου» (άνυπόγραφο).
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 93

«Μακεδονικές * Ημέρες)), δημοσιεύθηκαν κείμενα δοξαστικά τη ς 4η ς Α ύγού-

στου. Ή άποψη ότι έπιβλήθηκαν αύτά άπό εξω τερικούς παράγοντες1, δέν λύνει
το περίπλοκο άνθρώπινο, κατά συνέπεια ιστορικό, πρόβλημα των σχέσεω ν του
διανοούμενου μέ τή δικτατορική ή καί κοινοβουλευτική πολιτική κατάσταση.
Πάντως τά άντιφασιστικά καί άντιδικτατορικά αισθήματα τού Ξεφλούδα
γίνονται γνωστά στά μεταγενέστερα έργα του, όπ ω ς «’Ά νθρω ποι τού μύθου.
Τετράδια άπό τον πόλεμο τη ς Αλβανίας)) (1 9 4 6 ) κ α ί « Ό δικτάτορας» (1 9 6 4 )*2.
Θά ξέφευγα πολύ άπό τον άρχικό σκοπό μου αν προχωρούσα καί σε άλλες άμφ ί-
σημες διαπιστώσεις γιά τούς συνεργάτες τού O lirnpo .
Θεωρώ ωστόσο υποχρέωσή μου, μέσα στά έρμηνευτικά πλαίσια τής έργασίας μου, νά
προσφέρω κάποιο δείγμα άπό τή στάση τής ελληνικής κοινής γνώμης της εποχής απέναν­
τι στον Μ. καί στή φασιστική κυβέρνηση. Τό θέμα είναι τεράστιο καί άνερεύνητο* περιορί­
ζομαι έδώ σέ μιά άπό τις πιο σημαντικές άθηναϊκές έφημερίδες του φιλελεύθερου χώρου, τό
’Ελεύθερον Βήμα. Τά άρθρα πού έχει δημοσιεύσει γιά τον Μ . υπήρξαν επαινετικά, σέ περίο­

J . Τό περιοδικό «Μακεδονικές rΗμέρες», δ.π ., σ. 3 4 , 58 σημ. 14.

2. ‘Ο Ξεφλούδας πολέμησε στο αλβανικό μέτω πο. Σ το έργο του «Ά νθρ ω π οι του μύ­
θου», όπου συγκέντρωσε τις έμπειρίες του άπό τόν όδυνηρό πόλεμο, γράφει μεταξύ άλλων:
«...Ν ικάει [ό έλληνικός λαός] οχι μονάχα τόν φασισμό του Μουσολίνι πού ξεκίνησε νά κατα­
κτήσει τή χώρα μας, τόν άέρα, τό χιόνι, τή βροχή...»: Γ λ . ΓΙρωτοπαπά-λΙπουμπουλίδου, 77ε-
ζογραφικά κείμενα, σ. 30. Τόν πόλεμο κατά τής ’Ιταλίας τόν θεω ρεί ό Ξ . δίκαιο. Σ τό έργο
του πάλι « Ό δικτάτορας. Μυθιστόρημα» (Οί έκδόσεις των Φίλων, ’Αθήνα 1 9 6 4 ) είναι ξ ε ­
κάθαρο οτι, κατά μεγάλο μέρος, χρησιμοποιεί ως πρότυπο τόν Χ ίτλερ, μέ σποραδικές υπο­
μνήσεις των μουσολινικών Ιδεών. Ή θέση του συγγρ. είναι έντονα άντιπολεμική καί άντίθε-
τη προς κάθε δικτατορικό καθεστώ ς. Πάντως σ* ένα είδος αύτοβιογραφικής συνεντεύξεως
πού ό Ξ . είχε δώσει τό 1973 στό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (κατά τις έκδηλώ σεις πού
όργάνωνε ό καθηγητής κ. Κάρολος Μ ητσάκης)δέν άναφέρεται καθόλου στή συνεργασία του
στό Olirnpo ούτε στήν υπηρεσία του στό ιταλικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης* βλ. Κρίστα Ά -
νεμούδη - Ά ρζόγλου, « Ό Στέλιος Ξεφλούδας μιλάει γιά τό έργο του», *0 Πολίτης, Ν οέμ­
βριος 1983-ΕΙδικό τεύχος: Θεσσαλονίκη. Πεζός Λόγος 1 9 1 2-1980, σ. 2 2 -3 1 . "Ο π ω ς έ ξ άλ­
λου μέ πληροφόρησε ό πρώην μαθητής του στό Umberto 1° κ. Κάρολος Τ σ ίζεκ , ή δλη ψυ­
χοσύνθεση καί συμπεριφορά τού Ξεφλούδα άπέκλειαν όποιαδήποτε σκέψη γιά φιλοφασιστι-
κές προδιαθέσεις. Ε π ίσ η ς γιά τή δημοκρατική νοοτροπία τού Ξεφλούδα μέ διεβεβαίωσε κα­
τά τρόπο άπερίφραστο ό διακεκριμένος ποιητής τής Θεσσαλονίκης κ. Τάκης Βαρβ ιτσιώ της.
Ά ν πριν άπό τό 1940 πίστεψε ό Ξ . στή φασιστική προπαγάνδα - πριν έχδηλωθοΰν τά έγ -
κλήματα πολέμου έκ μέρους τών ’Ιταλών - είναι υπερβολή σήμερα έκ του άσφαλοΰς νά στοι-
χειοθετήσομε τήν κατηγορία τού φασίστα εις βάρος τού λογοτέχνη αύτού. Πολλοί έξ άλλου
είχαν πιστέψει τότε τόν Μ. [εκτός άπό τήν πλειονότητα τώ ν καταπιεζομένων Δ ω δεκανη-
σίων] ώς άναστηλωτή τής ’Ιταλίας καί ώ ς άξιο πολιτικό ήγέτη* πρβλ. τά έγκώ μια στόν
Μ. τών Ά γ γ λ ω ν πολιτικών Austen Chamberlain καί W inston Churchill: Rosaria
Quartarano, Roma tra Londra e Berlino. La politico cslcra fascista dal 1930 al 1940,
Roma 1980, σ. 16. Αύτά δέν τά σημειούνω γιά νά δίκαιο?,ογήσω όποιονδήποτε ή ό,τιδήπο-
τε, ά?,λά γιά νά συμβάλω στήν κατανόηση της έποχής καί τών άνθρώπινων άντιδράσεων ή
άδυναμιών. Ά ς προστεθεί έξ ά?,λου οτι ό Ξεφ?,ούδας φέρεται στόν κατάλογο τού προσωπι­
κού πού υπηρετεί στό ίτα?ακό σχο?,είο καί έπί Κατοχής (Δεκέμβριος 1 9 4 1 )· βλ. καί σ . 28
σημ. 3, ή σ. 89 σημ. 1, ή σ. 110.
94 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

πτη θέση, μέ ωραίες φωτογραφίες τού Μ. ή άλλων «θαυμάσιων» του φασισμού. Ή προβολή
των φασιστικών Ιδεών στο ελληνικό άναγνο^στικο κοινό άπό μια τέτοια μάλιστα καταξιωμέ­
νη εφημερίδα α/ταποκρινότον ασφαλώς, έστω 'και έν μέρει. στο δημόσιο αίσθημα και στις α­
νάγκες (ψυχολογικές. πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές) του χρόνου εκείνου. Σταχυολο­
γώ άπο την εφημερίδα χ>τή τίτλους άπό μερικά άρθρα: Στο φ. της 7.9.1931, σ. 1: Ό Μου-
σολί'/ι θεατρικός συγγραφεύς. Ε τοιμά ζεται ένα του Ιργον άφιερωμένο στο Ναπολέοντα. Του
συνεργάτου μας Γ . Γκρέκο. [Επαινείται ό Μ. για το έργο του και τονίζονται οί όμοιότητές
του μέ τον Χαπολέοντα! ]. - Φ . της 5.2 .1 9 3 2 , σ. 1: Κ . Μαλαπάρτε, Μουσολίνι. (6η συνέχεια
άρθρων με γενικό τίτλο: Ό μηχανισμός τών έπχ/αστάσεων). [Έπαινοι για την επιτυχημένη
έπα'^άσταση του 1 9 2 2 ] .- Φ . της 11.10.1932, σ. I : Συνομιλία μέ τον Μουσολίνι. Τό παρελ-
θόν του ’Ιταλού δικτάτορος. Αί ίδέαι του γιά τη φτώχεια, για τή φυλακή. για τον στρατώνα,
γιά τον πόλεμο και για τή δημοσιογραφία. Του συνεργάτου μας Γ . Γκρέκο. [Παρουσίαση
στοιχείων από τή συνέντευξη του Αίμ. Αουντβιχ μέ τον Μ .]. - Φ . της 25.4.1933, σ. 1: * 0
φασισμός θέλει να γίνη μία νέα διεθνής της Δεξιάς. Του απεσταλμένου μας κ. Ν. Γιοκαρίνη.
[Ευμενής σχολιασμός]. - Φ . της 26.4.1933, σ. 1: Έπίσκεψις είς τό μέγαρον του Ντουτσε.
Του απεσταλμένου μας κ. Χ ικ. Γιοκαρίνη. [Εντυπωσιακή φωτογραφία του Μ. Κολακευτι­
κές κρίσεις], - Φ. της 8.5 .1 9 3 3 , σ. 1: Ό μ ιλεΐ ό αρμόδιος. Δικτατορίας έγκώμιον. "ΑρΘρον
του κ. Μπενίτο Μουσολίνι. - Φ . της 11.8.1937, σ. 1-2: Ρ . Gentizon, Φασισμός καί λογοτε­
χνία. Ό Μουσολίνι ώς συγγραφεύς καί ώς ρήτωρ. [’Ανάμεσα στα άλλα: « Ό κ. Μουσολίνι εί­
ναι γνήσιος συγγραφεύς. Θά καταλάβη θέσιν. άργότερον, είς τάς άνθολογίας, πλησίον τών με-
γαλειτέρων κλασσικών συγγραφέων, από του Μακκιαβέλη μέχρι τού Καρντούτσι...»].

Μ ετά τά παραπάνω στοιχεία, γεγονός αναντίρρητο παραμένει οτι το O lim -

ρ ο δεν ήταν εντελώς άπολιτικό* είχ ε μία, οχι έντονη, βέβαια, προπαγανδιστική
χροιά. Φυσικά δεν μπορούσε νά σ τα θεί, ακροβατώντας, σε αυστηρά ουδέτερη
γραμμή, τή στιγμή πού προήλθε μέσα άπο τούς κόλπους τού ιταλικού προξε­
νείου Θεσσαλονίκης. €Η συνάρτηση λογοτεχνίας και πολιτικής, μέ υπόβαθρο
τήν οικονομική εξάρτηση, στήν περίπτω ση τού O lim po, άποκαλύπτεται σε εύ-
ρύτατο φάσμα χάρη στά έγγραφα πού έπεσήμανα - καί άμέσως παρουσιάζω -
στο A C S - M C P : b . 3 4 9 .
Συγκεκριμένα, σε δισέλιδη, δακτυλόγραφη, έκθεση (’Αθήνα, 3 0 .4 .1 9 3 7 )
τού επόπτη τών ιταλικών σχολείων στήν Ε λ λ ά δ α καί συντάκτη - ανταποκριτή
στήν ’Αθήνα γιά τό «Olimpo» Carlo Brighenti προς τυν Ιταλό πρεσβευτή Raf-
faele Boscarelli ’υποβάλλεται θερμό αίτημα γιά ετήσια οικονομική επιχορήγη­
ση τού περιοδικού1. Π ώ ς δικαιολογείται ένα τέτοιο αίτημα; Μ έ το άκόλουθο
σκεπτικό. ((Τον Α π ρ ίλιο τού π:ρασμένου έτους (1 9 3 6 ), σε πλήρη περίοδο τών
οικονομικών κυρώσεων [εννοεί τις κυρώσεις της Κοινωνίας τών Έθ/ώ ν είς βά­
ρος τής ’ Ιταλίας έξ αιτίας τού πολέμου κατά της Α ιθιοπίας], μία ομάδα ικανών
και θαρραλέων συμπατριωτών συγκεντρώθηκε γύρο άπο τον ύπογράφοντα [τον
Brighenti] και ίδρυσε στή Θεσσαλονίκη, μέ τήν παρακίνηση τού τότε Γ ενικού
Προξένου Dott. Quaroni Comm. Pietro, καί υπό τήν αιγίδα τής Societa Na-
1. A C S - M C P : b. 349, ύποφάκ. 1/30/14, άρ. έγγρ. 1045/β της 30.4.1937 (R . Isti-
tuto Medio, Atene, Odos Patission 47B)* ό Brighenti προς Boscarelli. "Οσα ακολου­
θούν προέρχονται άπο το έγγραφο αυτό.
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 95

zionale «Dante Alighieri», ένκ μηνιαίο π:ριοδικό έλληνο-λατινικής παιδείας,

το «Olimpo», μέ πρωταρχικό σκοπό να γνωστοποιήσει στον ελληνικό κόσμο
τη δίκιά μας λογοτεχνική παραγωγή καί τό ανανεωμένο πρόσιοπο τής φ ασ ισ τι­
κής και αντοκοατορικής 'Ιταλίας [il volto rinnovato dell’ Italia fascista c
imperiale]· παράλληλα, να φέρει κοντά στήν πνευματική μας κίνηση τά καλλι-
ερ ω μ έν α καί καλοπροαίρετα στοιχεία της χώρας πού μάς φιλοξενεί, συμβάλ­
λοντας στήν ανάπτυξη πιο στενών καί εγκάρδιων σχέσεω ν άνάμτσα στους δύο
λαούε, σέ μια στιγμή μάλιστα μεγάλης πολιτικής έντά σεω ε». ’Ανάμεσα σ έ άλ­
λα, προσθέτει άκόμη ό Brighenti οτι το π:ριοδικο προσείλκυσε τήν προσοχή
καί το ενδιαφέρον όχι μόνο τού ιταλικού καί ελληνικού πνευματικού κόσμου, άλ­
λα καί των λατινογενών καί μεσογειακών λαών* ά πλω σε τήν επιρροή του καί
εισέδυσε σχεδόν σέ όλη τή Δυτική Εύροόπη, ονομάζοντας συντάκτες - άνταπο-
κριτές έκτος από τήν ’Αθήνα, στο Παρίσι καί στις Β ρ υξέλλες.
Μία μόλις ήμέρα μετά τήν αίτηση τού B r ig h e n ti, ό Ιτ α λ ό ς πρεσβευτής
B o sca re lli τή διεβίβασε προς το υπουργείο Τύπου καί Προπαγάνδας, τήν 1.5.
1 9 3 7 , μέ θερμή εισήγηση γιά έγκριση έτήσιας έπ ιχορηγήσεω ς στο «O lim po»»
τονίζοντας, πώ ς τό περιοδικό «θά μπορέσει νά έξελ ιχ θ εί σέ δραστήριο όργανό
προπαγάνδας τής κουλτούρας μας, οχι μόνο άνάμεσα στις ιταλικές παροικίες,
άλλά επίσης, καί μάλιστα κατά τρόπο χρήσιμο, στούς πνευματικούς ελληνικούς
κύκλους»1. Δέν δ ισ τά ζ:ι άκόμη ό Boscarelli νά άπευθύνει, τήν ίδια ήμέρα, προ­
σω πική επιστολή στον Dino A1fieri, υπουργό Τύπου καί Προπαγάνδας, κα ί νά
τόν παρακαλέσει γιά μιά γενναία ένίσχυση τού «Olimpo», «τόσο γιά τό θάρ­
ρος τών ιδρυτών του, οσο καί γιά τήν καλή προπαγάνδα πού διενεργεί υπέρ ή -
μών»12.

1. A C S -ο .π ., telespr. n° 3624 τής 1 .5 .1 9 3 " , ό Boscarelli πρός τό ύττ. Τύπου καί Π ρο­
παγάνδας: «...poiche 1’ ‘O lim po” ...potra sicuramente affermarsi come efficace stru -
mento di propaganda della nostra eultura, non solo fra le collettivita italiane, ma an-
che e utilmente negli ambienti intellettuali ellenici».
2. A C S-ο.π ., χ. άρ. πριυτ., 1 .5 .1 9 3 7 : « ... 1/“ Olimpo” merita molto interesse ed
aiuto da parte nostra, sia per il coraggio inostralo dai suoi fondatori, sia p erla b u o n a
propaganda che fa in noslro favore». Ύό ένδιαφέρον του Boscarelli γιά το O lim p o συνδυ­
άζεται καί μέ τό μήνυμα ποΰ τόν ίδιο μήνα (Μάιος) δημοσιεύεται πρώτο στό τεύχος τού π ε­
ριοδικού (O lim p o , anno II, n° 5 , maggio 1937, σ .2 5 9 ). ^)τό σύντομο κείμενο, πού φέρει τή
χαρακτηριστική ημερομηνία «Atene Η 9 Maggio Χ Υ -Ι° Anniversario dell’ Impero», οί
υπαινιγμοί γιά τη συνύπαρξη του φασιστικού και τού μεταξικοΰ καθεστώ τος είναι σαφέστα­
το ι. ’ Ιδού ένα άπόσπασμα (σε ελληνική άπόδοση): «Μ έσα στή δόξα τού Impero, πού
ίδρυσε ό Ντοΰτσε, ή Ρώμη ξαναεμφανίζεται δασκάλα τού πολιτισμού, προορισμένη νά δια­
σώσει τις ανώτατες άξίες τής μεσογειακής κληρονομιάς. Κληρονομιά πού όλα τά έθνη συγ­
κέντρωσαν κατά τή διαδοχική διαμόρφωση καί έξέλιξή τους· κληρονομιά αιώνια πού πα­
ραδόθηκε στήν Ευρώπη καί στον κόσμο από τήν άθάνατη συνεργασία Ά Ο ήνας-Ρώ μης. Ε ί ­
ναι καλός οιωνός νά έμφανίζεται τό πρώτο Ιταλικό περιοδικό στήν 'Ελλάδα αύτή τή στιγμή
πού άφυπνίζεται τό έλληνικό πνεύμα [ένν. ό «πολιτισμός» τού Μ εταξά], Κάθε ’Ιταλός, κάθε
96 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Τ ά άποτελέσματα δέν άργησαν νά φανούν. Μέσα σ’ ένα μήνα, την 3 .6 .1 9 3 7 ,

είχαν στα λεί άπο το παραπάνω υπουργείο στην ιταλική πρεσβεία 5Αθηνών 6 .0 0 0
ιταλικές λίρες για το «O lim p o ». Τ ο ποσό άντιστοιχοΰσε σε 3 5 .2 8 0 δρχ. (δηλ.
1 ίτ. λ. = 5 ,8 8 δ ρ χ .), το οποίο είχ ε προσαυξηθεί κατά 7 2 ,8 0 δρχ. (=σύνολο
3 5 .3 5 2 ,8 0 δ ρ χ .) άπο τούς τόκους 10 ήμερων, διάστημα πού τά χρήματα, ως
κατάθεση δψεως, είχαν μείνει στήν Τράπεζα Ε λλά δος. Καταβλήθηκαν στήν
πρεσβεία σέ δολάρια. ’Έ ναντι του έμβάσματος αύτού, το υπουργείο Τύπου καί
Προπαγάνδας ζήτη σε νά άποστέλλονται τιμητικά 50 τεύχη κάθε φορά σέ άπο-
δέκτες, τούς όποιους θά όριζε τό ίδιο1.
’Ά ς κάμω μία παρένθεση έδώ, για νά διευκρινίσω ότι τό ποσό των 35.280 δρχ. δεν ήταν
καθόλου ευκαταφρόνητο για την έποχή, αν σκεφθεΐ κανείς ότι τό 1936 τό κατώτατο έργατικό
ήμερομίσθιο στήν Ελλάδα ήταν για τους άνδρες 55 δρχ. (γιά τις γυναίκες 25 δρχ.)*12. Ή έτή-
σια έξ άλλου συνδρομή στο «Olim po» ήταν 250 δρχ. γιά τήν Ελλάδα καί γιά τό εξωτερικό
40 ίταλ. λίρες3. Σχεδόν τριπλάσια, επομένως, πλήρωνε τό υπουργείο τις 50 συνδρομές πού
ζητούσε.
Πάντο^ς ώς τις 5 .1 .1 9 3 8 ό διευθυντής του ((Olimpo» Enzio V o ltu re (υπο­
γράφοντας μέ τό πραγματικό όνομά του: Prof. Lorenzo Di Poppa) διαβεβαί­
ωνε τον υπουργό Dino Alfieri ότι έλαβε μέν τις 6 .0 0 0 ίταλ. λ ., άλλά δέν είχ ε
πάρει άκόμη τά 50 ονόματα των συνδρομητών «τιμής ένεκεν», τά οποία καί ά-
ναμένει456. Σ τις 3 .2 .1 9 3 8 τό υπουργείο (γενική διεύθυνση υπηρεσιών τής Προπα­
γάνδας) έστειλε στή διεύθυνση τού «O lim po» έναν πρώτο κατάλογο 3 0 άποδε-
κτώ ν, μέ τήν επιφύλαξη σέ λίγο νά γνο^στοποιήσει καί τά υπόλοιπα 2 0 ονόματα^.
’Ανάμεσα στούς 3 0 πρώτους περιλαμβάνονται ιταλικά πανεπιστήμια καί
επιστημονικά ινστιτούτα, Ιτ α λ ο ί πανεπιστημιακοί καθηγητές τό τε, άρκετά γνω­
στοί ώ ς σήμερα (όπω ς π .χ . ό Giuseppe Mercati6, ό βυζαντινολόγος Giro Gian-

φασίστας όφείλει νά άκολουθήσει μέ άδελφική συμπάθεια τις εύγενείς προσπάθειες του γει­
τονικού καί φίλου έθνους γιά τήν κατάχτηση των υψηλών πεπρο^μένων του στον δρόμο πού
έκ νέου χάραξε ή Ρ ώ μ η » [δηλ. ή μεταξική δικτατορία άκολουθεί τό φασιστικό πρότυπο].
1. ACiS-MCP: b . 3 4 9 , ύποφάκ. Prop. I /30 /14, telespresso n° 4509 τής 3 .6 .1 9 3 7 , ό
Boscarelli προς τό ύπ. Τύπου καί Προπαγάνδας. Οι μνημονευόμενες στό έγγραφο τρεις συ­
νημμένες τραπεζικές άποδείξεις δέν υπάρχουν στον φάκελο.
2 . Γ ιά τίς τιμές καί τά μεροκάματα βλ. πιο πάνω, σ. 56 σημ. 1.
3. Βλ. π.χ. τήν έσωτερική οψη τού έξωφύλλου στό τεύχος 1-2 (gennaio-febbraio
1938) τού O lim p o . Ή τιμή παρέμεινε ή ίδια ώς τό τελευτα ίο);) τεύχος (anno V, n° 4,
aprile 1940) του περιοδικού. Τό άπλό τεύχ. στοίχιζε 20 δρχ. ή 3,50 Ιταλ. λ. (βλ. π.χ. τό
η° 3, marzo 1938, στό όπισθόφυλλο) καί τό διπλό 40 δρχ. (όπως π .χ. τό η° 1, gennaio -
febbraio 1938).
4. /ICiS’-M C P : b. 349, ύποφάκ. Prop. I /30 /14, έγγρ. τής 5.1.1938 (επιστολόχαρτο
μέ τυπωμένη τή φίρμα: Olimpo. R ivista mensile di cuitura latino-ellenica. Yiale Regi­
na Olga 26. Thessaloniki (Grecia). La Direzione).
5. A Ctf-δ .π ., telespr. n° 901335/99 τής 3.2.1938.
6. Silvio Giuseppe Mercati, γνίοστός ’Ιταλός παλαιογράφος καί μεσαιωνολόγος, κα-
θηγητής τής βυζαντινής καί νεοελληνικής Φιλολογίας στό Παν/μιο τής Ρώμης* έπίτιμο μέ-
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 97

nelli1, ό Giuseppe Gabrieli, ή δ μ ετέπ ειτα καθηγητής τή ς νεοελληνικής

φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο τή ς Πάδοβας Filippo Maria Pontani2,
πού ύπηρετούσε, τδ 1938, στο ιταλικό λύκειο τή ς Ρόδου)* Έ λ λ η ν ε ς
καθηγητές στή Ρώμη, όπω ς δ Γεώ ργιος Ζ ώ ρας3 καί δ ‘Ιωάννης Κ ου­

λός της Ε τα ιρ εία ς Βυζαντινών Σ πουδών βλ. το βιογραφικδ σημείωμα στη Μεγάλη ' Ελληνι­
κ ή ' Εγκυκλοπαίδεια («Π υρσός»), Συμπλήρωμα , τ . 3, σ. 6 5 9 .
1. Βλ. τή νεκρολογία για τον G iann elli (1 9 0 5 -1 9 6 0 ) από τον Νικ. Β . Τωμαδάκη στην
Ε Ε Β Σ 29 (1 9 5 9 ) 4 5 5 -4 5 7 .
2. ’Από τό 1966 τακτικός καθηγητής της νέας ελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό
Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας καί άργότερα της βυζαντινής φιλολογίας στό ίδιο ίδρυμα* τό κα­
λοκαίρι του 1937 εστάλη ώς υπότροφος του εκπαιδευτικού οργανισμού «D ante Alighieri»
στην ίταλοκρατούμενη τότε Ρόδο, όπου καί παρέμεινε δύο χρόνια διδάσκοντας στό έκ εΐ ιτα­
λικό λύκειο (στή διεύθυνση αυτή τού ταχυδρομείται καί τό O lim po)’ βλ. βιογραφικά, έργο-
γραφία καί βιβλιογραφία για τόν Pontani στοΰ Γεράσιμου Γ . Ζώρα, «Filippo Maria Pon­
tani (1 9 1 3 -1 9 8 3 )» , Επιστημονική ’Επετηρις τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστη­
μίου Αθηνών, περίοδος δεύτερη, τ . 28 (1 9 7 9 -1 9 8 5 ) 6 3 5 - 6 7 4 . Νά προστεθεί έδώ ότι
ό Pontani συγκαταλέγεται άνάμεσα στους συνεργάτες του Olimpo' βλ. π .χ . τή μελέτη
του «Calvos c Foscolo e il loro amore verso la patria comune», Olimpo, anno
I I , n° 8 (agosto 1 9 3 7 ), σ. 4 5 3 -4 6 1 (καί στις σσ. 4 6 2 -4 7 0 σέ έλληνική μετάφραση από τή
Μαριέττα Έ πτανησία: «Κάλβος καί Φώσκολος. Τ Ι άγάπη tcov γιά τήν κοινή πατρίδα»).
3. Δ ιετέλεσε καθηγητής τή ς νεοελληνικής γλώσσας καί φιλολογίας στό Π ανεπ ιστή­
μιο τής Ρ ώ μης άπό τό 1931 ούς τό 1940 καί άπό τό 1956 ώ ς τό 1979* τακτικός καθηγητής
επίσης τής μεσαιωνικής καί νεωτέρας έλληνικής φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ
Πανεπιστημίου Α θηνών (άπό τό 1 9 4 2 ), μέ πλούσιο επιστημονικό - έρευνητικό καί διδα­
κτικό έργο: Π .Δ . Μαστροδημήτρης, «Γεώ ργιος Θ. Ζώρας (1 9 0 8 -1 9 8 2 )» , Παρνασσός 25
(1 9 8 3 ) [άφιέρωμα εις μνήμην Γεωργίου Θ. Ζ ώ ρα ], σ. 1 8 -3 6 (τεκμηριωμένα στοιχεία γιά
τή ζω ή , τό έργο καί τα δημοσιεύματα τοΰ Ζ ώ ρα ). Β λ . επίσης Mario Montuori, «Γ εώ ρ γ ιο ς
Ζώρας-G iorgio Z oras» (έλληνικά καί ιταλικά), αυτόθι, σ .1 3 -1 7 * Π έτρος Χ ά ρ η ς ,« Ό Γ ε ώ ρ ­
γιος Θ. Ζώρας καί ή νεοελληνική λογοτεχνία», αυτόθι, σ. 37-38* Enrica Follieri, «Giorgio
Zoras», αυτόθι, σ. 56-57* Leo Magnino, «Giorgio Zoras», αυτόθι, σ. 5 8 -6 0 . ’Ακόμη Π .
Δ . Μαστροδημήτρης, «Γεώ ργιος Θ. Ζώρας (Πύργος 1 9 0 8 -Ά θ ή ν α 1 3 .6 .1 9 8 2 )», 'Επισ τη­
μονική' Επετηρις τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών 28 ( 1 9 7 9 -1 9 8 5 )
6 3 1 -6 3 4 (βιβλιογραφία στή σημ. τής σ. 6 3 0 ). Μ ετά τήν έναρξη τοΰ έλληνοϊταλικοΰ πολέμου,
ό Γ . Ζώρας έπέστρεψε στήν Ε λλά δα μέ τούς "Ελληνες διπλωμάτες τή ς Ρ ώ μ η ς: Γεώ ρ γιος Θ.
Ζώρας, «Π ώ ς έπληροφορήθημεν τό " ’Ό χ ι” εις τήν ιταλικήν πρωτεύουσαν. (Π ροσωπικά! ά-
ναμνήσεις)», Παρνασσός 8 (1 9 6 6 ) 4 7 3 -4 8 1 . Κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου, στήν ’Αθήνα, ό
Ζώρας άρθρογράφησε καταφερόμενος έναντίον τοΰ Μ. καί τή ς φασιστικής ’Ιταλίας. "Ε χ ω υ­
πόψη μου τά άρθρα του στήν έφημ. 'Ασύρματος τής 1 5 .1 1 .1 9 4 0 («"Οπλα τά ιερά ού καται-
σχυνώ »), τής 1 8 .1 1 .1 9 4 0 («Έ ρ χ ο μ α ι άπό τήν Ρώμην. Τ Ι προετοιμασία τή ς σκευο>ρίας»,
σέ δύο συνέχειες), τής 2 0 .1 1 .1 9 4 0 (« Τ Ι δλοκλήρωσις τοΰ άγώνος τής άνεξαρτησίας μ α ς » ),
τής 2 9 .1 1 .1 9 4 0 («Τό αίμα βοα»), τής 3 .1 2 .1 9 4 0 («Κλοιός μίσους περισφίγγει τ ή ν ’Ιτ α ­
λίαν»), τής 7 .1 2 .1 9 4 0 (« Ό κ. Γ . Ζώρας, τέω ς καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου τής Ρ ώ μ η ς,
δμιλεί διά τόν Μπαντόλιο. Διατ'ί άπεμακρύνΟη»), τής 2 0 .1 2 .1 9 4 0 («Τά “ βάλς” τή ς ιταλι­
κής πολιτικής»), τής 1 4 .3 .1 9 4 1 («Καμιά άπειλή δέν είναι δυνατόν νά μάς π το ή σ η » ), Δέν
γνωρίζω άν πριν άπό τό 1940 έγραψε κάτι ό Γ . Ζώρας υπέρ των Ε λλήνω ν Δωδεκανησίων
πού φυλακίζονταν, έςορίζονταν ή θανατώνονταν άπό τό φασιστικό κα θεστώ ς, ή υπέρ των
98 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ρούνης1, διπλωματικοί υπάλληλοι στις ελληνικές πρεσβείες καί τά προξενεία της

Ιταλίας, δπω ς ό γνωστός Δωδεκανήσιος (άπο τήν Κ ώ ) Γιάννης Γκίκας*12, δ γραμ­
ματέας τη ς ελληνικής πρεσβείας Χ ρ . Κάντος και πολλοί άλλοι. Θ εωρώ χρήσιμο
νά παραθέσω τον κατάλογο των άποδεκτών3, δπως τον βρήκα, χωρίς να έπ ι-
δοθώ στον σχολιασμό των προσώπων, κάτι πού θά μέ οδηγούσε πολύ μακριά.

Indirizzi per la spedizione della Rivista «Olimpo»

1) Prof. Giorgio Zoras.- Ministero della Cultura Popolare, Via V. Veneto, 56-Roma.
2) Prof. Giovanni Curinis4. - Reggia Universita - Roma.
3) Dott. Giovanni Ghikas. - Legazione di G recia- Roma.
4) Dott. Enrico Nune. - Ministero della Cultura Popolare, Via V. Veneto, 56-Roma.
5) Dott. Can tas. - Legazione di G recia-R om a.
6) Dott. Cuntumas. - Console di Grecia - Legazione di G recia-R om a.
7) Istituto per Γ Europa Orientate. - Via Lucrezio Caro, 67 - Roma.
8) Istituto per P O rien te.-V ia Lucrezio Caro, 67 - Roma.
9) Scuola Filologia Classica. - R . Universita - Roma.
10) Scuola di Filologia Moderna. - R . Universita - Roma.
11) Prof. De Simone Brower. - Vico 11° Montecalvario n. 1 - Napoli.
12) Dott. Vito Dante Flore. - Ministero dellc Comunizacioni - Direzione Generale
Marina Mercantile. - Roma.
13) Prof. Filippo Maria Pontani. - R . Liceo R o d i- (Egeo).
14) Prof. Renzo de S a n tis .-V ia Calabria, 5 6 -R o m a .
15) Biblioteca Alessandrina. - R . Universita - Roma.

σφαγιασθέντων άπδ τούς Ιτα λο ύ ς Αίθιόπων. Ε π ίσ η ς δεν γνωρίζω, γιατί τδ O lim po θά έ­

πρεπε νά στέλλεται για τον Ζώρα στήν έδρα τού υπουργείου Λαϊκής Παιδείας τής ’Ιταλίας
(via V. Veneto 56-βλ. στην παρούσα σελίδα τη διεύθυνση). Εργαζόταν εκεί και μέ ποιά Ι­
διότητα, ώ σ τε νά θεωρείται τδ υπουργείο μόνιμη διεύθυνσή του (γιατί δεν δηλώθηκε τδ Π α­
νεπιστήμιο τής Ρ ώ μ η ς ;). Σ τά βιογραφικά γιά τδν Ζώρα πού σημείωσα πιδ πάνω δέν συνάν­
τησα κάποια πληροφορία γιά τυχδν σχέσεις του μέ τδ υπουργείο Λαϊκής Παιδείας. Μήπως,
άπδ τήν άλλη μεριά, ή έλληνική κυβέρνηση τής εποχής θεωρούσε χρήσιμη, κάτω άπδ
όποιοδήποτε σχήμα, τήν παρουσία τού Ζώρα στή Ρ ώ μ η ; Γ ιά τά προβλήματα αύτά δέν δια­
θέτω κανένα στοιχείο.
1. Τ δ 1936 διορίστηκε στδ Πανεπιστήμιο τής Ρ ώ μης ώς λέκτωρ τής νεοελληνικής
γλώσσας καί φιλολογίας’ συνεργάσθηκε στενά μέ τδν Γεώργιο Ζώρα: Γιάννης Σ . Κουρού-
νης, « 'Ο Γεώ ργιος Ζώρας στδ Πανεπιστήμιο τής Ρ ώ μ ης», Π αρνασσός 2 5 (1 9 8 3 ) 517.
"Υ στερα άπδ χρόνια δημοσίευσε γλωσσολογικές μελέτες γιά τήν πατρίδα του τή Νίσυρο:
Γιάννης Σ π . Κουρούνης, «Φωνητική τού γλωσσικού ιδιώματος τής Νισύρου», Ν ισνριακά
8 (1982) 3 9 7 -4 6 0 . Ό Ιδιος, «Γενικές γραμμές στδ τυπικδ τού γλωσσικού νισυριακοϋ Ιδιώ­
ματος», αυτόθι 9 (1 9 8 4 ) 1 6 9 -2 1 3 . Πέθανε τδν Αύγουστο τού 1984 (Ν ίσνριακά 1 0 [1 9 8 7 ]
3 8 7 ).
2 . Β λ . τά βιογραφικά του στδ verso τού έξωφύλλου τού βιβλίου του πού ήδη χρησιμο­
ποιήσαμε (σ. 5 σημ. 5 ) .
3 . * 0 κατάλογος σώ ζεται σέ δύο διαφορετικά άντίγραφα, δακτυλόγραφα (A CS-M CP:
b . 3 4 9 , ύποφάκ. I /30 /14-37, συνημμένα στδ έγγρ. 901335/ 99 τής 3 .2 .1 9 3 8 ).
4 . Διάβαζε: Curunis (βλ. πιδ πάνω τή σημ. 1 ) .
 Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 99

16) Mons. Galbiati. - Biblioteca Ambrosiana - Piazza della Rosa, 2 - Milano.

17) Universita Cattolica. - Piazza S. Ambrogio - Milano.
18) C.A.U.R.1 - Palazzo Gaetani - Roma.
19) Associazione Giovane Europa. - \ria Principessa Clotilde - Roma.
20) Prof. Giuseppe Mercati. - R . Universita - Roma.
21) Prof. Gabrielli Giuseppe. - R . Accademia dei Lincei - Roma.
22) Prof. Giro Giannelli. - Via Ricciotti, 9 - Roma.
23) Prof. Michelangelo Guidi. - R . Universita - Roma.
24) Prof. Margherita Guarducci. - R . Universita - Roma.
25) Sig.na Glava Stamu. - Via Lombardia, 31 - Roma.
26) Colonnello Asimapopulos12. - Via Toscana, 1 - Roma.
27) Prof. Gabrielli. - R . Istituto Orientalc - Napoli.
28) Prof. Nicola Festa. - Largo Tupino, 5 - Roma.
29) Prof. Claudio Isopescu. - R . Universita - Roma.
30) Dott. Mario Pieri. - Consolato di Grecia - Milano.

Σ τ ις 4 Φεβρουάριου 1 9 3 8 , μία δηλ. ήμερα αργότερα, διαβιβάστηκε στή

διεύθυνση του Olimpo ό κατάλογος καί των υπόλοιπων 2 0 ονομάτων, γιά νά συ μ -
, π?;ηρωθεΐ έτσ ι ό άριθμός τω ν 50 άποδεκτών3. Κ α ί στους 2 0 αύτούς συναντού­
με ενδιαφέροντα πρόσωπα άπό τον έπιστημονικό καί διπλω ματικό κόσμο τ η ς
έποχής. ’Α ξίζει λοιπόν νά παραθέσω καί τον κατάλογο αυτόν.

Elenco di indirizzi per la rivista «Olimpo»

31) Prof. Guido Martellotti. - Via Donizetti, 20 - Roma.
32) Prof. Guido Gonella. - R . Universita - Roma.
33) Prof. Luigi Tonelli. - R . Universita - Roma.
34) Sig.ra Cordula P o le tti.-V ia G. Battista Morgagni, 2 9 - Roma.
35) Dott. Giovanni Cantis. - Sanatorio Forlanini - Roma.
36) Generate Mario Sani4. - Palazzo Gaetani, Via delle Boteghe Oscure - Roma.

1. Ή συντομογραφία άναλύεται: C o m ita ti d y A z io n e p e r la U n iv e r s a lita d i R o ­

m a.
2. Διάβαζε: A sim acop u los.
3. A C S - M C P : b . 3 4 9 , ύποφάκ. 1/ 30/ 14-37, telesp r. n° 9 0 1 4 2 2 /121 τής 4 .2 .1 9 3 8
καί συνημμένος ό κατάλογος των όνομάτων μέ τΙς διευθύνσεις σέ δύο άντίγραφα, διαφορετι­
κά, δακτυλογραφημένα.
4. Είναι πρόσωπο άρκετά γνωστό γιά τις άποστολές του στην ’Αθήνα τό 19 3 4 καί
1 9 35, καθώς και γιά τις διασυνδέσεις του μέ τον έλληνικό πολιτικό κόσμο, φασιστικών κα τευ­
θύνσεων. Οί έκθέσεις του πού βρίσκονται στό TCVS’-M C P : b . 348 είναι άρκετά ένδιαφέρου-
σες. Θά μέ άπασχολήσουν σέ άλλη ευκαιρία. ’Α ξίζει νά σημειω θεί ότι τό 19 3 9 ή Οεσσαλονι-
κιώτικη έφημερίδα «Μακεδονία» φιλοξένησε σέ δύο συνέχειες άρθρο του άναφερόμενο στόν
’Ιωάννη Μ εταξά' βλ. φ. τής 12. καί 1 4 .3 .1 9 3 9 , σ. 1 καί 5. Τ ίτλ ο ς: « Ό δημιουργός του Κρά-
τους τής 4ης Αύγούστου. ‘Ο κ. ’Ιωάννης Μ εταξάς. Τ Ι ζω ή καί τό έργον του. Μία ειδική
Ιταλική έκδοσις άφιερωμένη είς τήν Ε λλά δα καί τόν Εθνικόν Κυβερνήτην». Π ρόκειται γιά
τον πρόλογο πού έγραψε ό Μάριο Σάνι στήν ύπ’ άρ. 5η έκδοση, άφιερωμένη στήν Ε λ λ ά δ α ,
τής όργανώσεως « ’Επιτροπή δράσεο^ς διά τήν παγκόσμιον έπικράτησιν τού πνεύματος τή ς
Ρώμης» [τά γνο>στά C .A .U .R . ].
100 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

37) Prof. Ettore Rossi1. - Via Lucrezio Caro, 57 - Roma.

38) Conte Mario Tommaso Gargallo. - Viale Pola, 1 - Roma.
39) Prof. Capocci. - Biblioteca Vaticana, Citta del Vaticano - Roma.
40) Sig. Leopoldo G o ri.-V ia Guido Cavalcante, 31 - Roma.
41) Ing. Dolt. Francesco Zoras. - Governatorato - Atene.
42) Dott. Selim Cattan. - Ministero Cultura Popolare-V ia V. Veneto, 56 - Roma.
43) Dott. Romanos12. - Consigliere della Legazione G reca-R om a.
44) M. sa Giustiniani. - Via Mercalli, 46 - Roma.
45) Sig. Ubaldo F a ld a ti.-V ia Rasella, 1 4 8 -Roma.
46) S.E . Basilio Cattan. - Via Padova, 1 - Roma.
47) Monsignor Sfair. - Piazza S. Pietro in Vincoli, 8 - Roma.
48) Monsignor Paolo Ilindo. - Procuratore di S.B. il Patriarca Siriano, Piazza Cam-
po Marzio, 45 - Roma.
49) Monsignor Prof. Giuseppe Scialhub3, Cliiesa Greca Unita - Livorno.
50) Prof. Humbert [sic!] Pernot4. - Sorbonne, Parigi.

Τ ά άντίτυπα του O lim po είναι σίγουρο ότι εστάλη σαν στους 50 παραπά­
νω άποδέκτες. fO E n zio V o ltu r e , στις 1 5 .1 1 .1 9 3 8 , υπογράμμιζε στό υπουρ­
γείο τή ς Λαϊκής Παιδείας οτι είχαν ληφΟεΐ οι διευθύνσεις καί θά άκολουθοΰσε ή
τιμητική άποστολή τού περιοδικού5.
Ά λ λ α καί το επόμενο έτος ή έπιχορήγηση στο O lim po δεν θά λείψει. Σ έ
σημείω μα, με ημερομηνία 3 .4 .1 9 3 9 , τού γενικού διευθυντή τής τρίτης διευθύν-
σεω ς (Servizi Amministrativi) τού υπουργείου διαβάζομε ότι δόθηκε εντολή
στο ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης νά καταβληθεί τό ποσό των 2 .0 0 0 ίταλ. λ .,
ω ς έκτακτη προσφορά, στο O lim po 6. Τήν 1 0 .4 .1 9 3 9 ό ‘Ιταλός πρόξενος τής
πόλεω ς Michelangelo Zimolo άπευθυνόμενος στό υπουργείο Ε ξω τερ ικ ώ ν τό­
νιζε τη σημασία τού περιοδικού με τά άκόλουθα λόγια: « Έ κ δ ίδ ετα ι εδώ στή
Θεσσαλονίκη το μηνιαίο περιοδικό Olimpo’, σέ γλώσσα ιταλική, μέ λογοτεχνι­
κή ύλη* έχ ει μ π ει στον τέταρτο χρόνο τής ζω ής του, χωρίς καμιά διακοπή, χά­
ρη στις προσπάθειες τής Διευθύνσεώς του καί στην πρόθυμη συμπαράσταση του

1. Ό Rossi (1894-1955), πανεπιστημιακός καθηγητής, διαπρεπής ίστορικός-τουρ-

κολόγος, άσχολήθηκε και μέ τήν κατάληψη της Ρόδου άπό τούς Τούρκους (1522 ) καί μέ
τούς Ίω α ννίτες 'Ιπ π ό τες. Κλασικό έμεινε τό Εγχειρίδιό του γιά τήν τουρκική γλώσσα
(Manuale di lingua lu rca ).
2. *1. Ρωμάνος, γνωστός διπλωμάτης καριέρας.
3. Ε φ η μ έριος της έλληνο-ουνίτικης έκκλησίας του Εύαγγελισμου στό Λιβόρνο καί συγ­
γραφέας της ιστορικής μονογραφίας La chiesa greco-unita di Livorno, Livorno 1906.
4. H u b ert P e rn o t (1 8 7 0 -1 9 4 2 ), Γάλλος γλωσσολόγος καί ελληνιστής, μαθητής καί
διάδοχος τού E m ile L egran d στή Σχολή των *Ανατολικών Γλωσσών του Παρισιού* βλ. τή
βιβλιογραφία γι* αύτόν στου Φίλιππου Η . Ή λιού, ΠροσΘήκεζ στήν έλληνική βιβλιογρα­
φία. Α . Τά βιβλιογραφικά κατάλοιπα τον Ε . Legrand καί τον Η . Pernot (1515-1799),
Α θήνα 1 9 7 3 , σ. 10 σημ. 6.
5. A C S -M C P :h . 349, ύποφάκ. 1/30/14, τής 1 5 .1 1 .1 9 3 8 .
6. Αυτόθι: «Appunto per la Direzione Generale della Propaganda» του Ministe­
ro della Cultura Popolare, τής 3.4.1939.
Μορφωτική παρουσία τ η ς ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) ιοί
ύπουργείου Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν . Ά π ό τήν ίδρυσή του τό περιοδικό αυτό διευθύνεται καί
έμψυχώνεται - μέχρι σήμερα - άπό τόν καθηγητή Lorenzo D i Poppa, πού δι­
δάσκει ιταλική καί λατινική φιλολογία στύ ίταλικύ Λ ύκειο. Τ ο '0 1 im p ο ’ γεν­
νήθηκε άπό τή θέληση ύλίγων, μακριά άπό κάθε προσωπική ματαιοδοξία. Σ κ ο ­
πός του είναι νά συνεχίσει άπρόσκοπτα* σήμερα συνεργάζονται σ* αύτό όνόμα-
τα άρκετά γνωστά στους λογοτεχνικούς κύκλους. Ό γράφων (δηλ. ό Z im o -
1ο) εκφράζει τήν άποψη ότι θά ήταν χρήσιμο νά ύποστηριχθεί τύ περιοδικό, μο­
ναδικό στην περιοχή τού προξενείου μας»1.
Τ ό περιοδικό επιβίω σε ώ ς τις παραμονές σχεδόν τού πολέμου τού 1 9 4 0 .
Μου είναι γνωστό τό τεύχος (τελ ευ τα ίο ;) τού ’Απριλίου τού έτους αυτού. Οί
μαρτυρίες πού άναπτύχθηκαν πιό πάνω, αναμφισβήτητα άποσπασματικές - μή
ολοκληρωμένες - δεν άπέβλεπαν ούτε στή μείω ση ούτε στην προβολή τού Ο Ιίηι-
ρ ο καί τω ν προσώπων πού συνεργάσθηκαν σ ’ αύτό. Στόχευαν κυρίω ς στην
τοποθέτηση τού περιοδικού μέσα στό πολιτικό κλίμα τή ς εποχής, τό όποιο συχνά
επιβάλλει, κατά τρόπο άδήριτο, τις επιλογές του* συνέβαλαν άκόμη, νομίζο),
στόν φωτισμό κατά τ ι τουλάχιστο τού άθέατου μέρους πού έκάλυπτε τις οίκονο-
μικές προδιαγραφές καί αλληλεξαρτήσεις Ε λ λ ή ν ω ν καί ’ Ιταλών λογοτεχνών
τή ς Θεσσαλονίκης.

V/ έκπαιδεντική όργάνοιση « D an te A lig h ieri» κ αι τά Ιταλικά σχ ολ εία

Λ επτομερής καταγραφή τω ν ιταλικών διδακτηρίων, διδασκόντων καί δι-

δασκομένων, θεούρηση τού προγράμματος διδασκαλίας καί οί παρεπόμενες
συγκρίσεις καί συνέπειες Οά άπήρτιζαν ειδική μονογραφία. Κ ά τι τέτοιο θά μέ
ξεμάκραινε άπό τις προθέσεις μου. Έ δ ώ θά περιορισθώ στή συγκέντρωση διά­
σπαρτων έκδεδομένων πληροφοριών - ελάχιστω ν, δυστυχώς - γιά τό θέμ α καί
στην άξιοποίηση μερικών άγνωστων τεκμηρίω ν, μέ αποκλειστικό σκοπό νά εν­
τά ξω στην πολύπλευρη ιταλική παρουσία και τή σχολική δραστηριότητα.
Θά αισθανόμουνα εντελώ ς μετέω ρος, άν άναφερόμουνα στή δ .κ α ετία τού
’3 0 χωρίς νά ανατρέξω στά προηγούμενα χρόνια, άκόμη καί στην τουρκοκρατού­
μενη Θεσσαλονίκη. Σ έ τεκμηριωμένη μ ελέτη του τό 1 9 0 8 ό Π αντελής Κοντο-
γιάννης, γυμνασιάρχης τ ό τ ε στη Θεσσαλονίκη καί μ ετέπ ειτα άπό τούς προ')τους
καθηγητές (τής ιστορίας) στή νεοίδρυτη Φιλοσοφική Σχολή τή ς π ό λ εω ς, προ­
σφέρει πολύτιμες ειδήσεις γιά τά μή ελληνικά σχολεία στή βορειοελλαδική π ρ ω ­
τεύουσα12. Γιά τά ιταλικά σχολεία φαίνεται καλά ενημερωμένος. Ά ν α φ έρ ετα ι σέ

1. Α υτόθι, telesp r. n° 9 0 6 τής 1 0 .4 .1 9 3 9 , ό Μ . Z im olo πρός τό ύπ. Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν .

Άντιπαράβαλε τόν έπαινο του V 0 ltu re πρός τόν Z im olo, όταν αυτός μετατέθηκε άπό τή
Θεσσαλονίκη τόν Μάιο του 1939 (βλ. πιό πάνο), σ. 48 σημ. 2 ) .
2. Παντ. Μ. Κοντογιάννης, «Σ χολεία άλλοφύλων έν Θεσσαλονίκη», Μ ακεδονικόν 'Η ­
μερολόγιο? έτος Γ ' (1 9 1 0 ) [έκδ. Παμμ,ακεδονικου Συλλόγου], σ. 1 5 5 -1 8 3 .
 Ζαχαρίας Τσιρπανλής
10. Ή εμπορική Ιταλική Σχολή, ή μετέπειτα Casa <Γ Italia τής Βονλγαροκτόνον 117
[Σπάνια κάρτ-ποστάλ των αρχών τοΰ 20ου αΐ- Εκδοση J . S . V a rsa n o .
., .· ’Εστάλη την 10.6.1906 σέ άποδέκτη στη Βιέννη μέ τό αύστριακό ταχυ­
δρομείο τή ς Θεσσαλονίκης. - ’Από τή συλλογή τοΰ κ . Κ . Κοφιδά ]

►»...
 Μορςκοτική παρουσία της ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 103

ολα τά σχολεία, της οθωμανικής αυτοκρατορίας ή καί έξω άπό αύτή, τά επ ιχ ο ­

ρηγούμενα άπό το ιταλικό κράτος, πάρα πολλά πράγματι.
Σ τη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν τά παρακάτω έ ξ ι ιταλικά σχολικά ιδρύ­
ματα: 1 ) *Η πρακτική καί έμπορική σχολή Ο ύμβέρτος Α ', μέ κλασικό τμ ή μ α ,
μέ εμπορικό μουσείο καί άξιόλογη βιβλιοθήκη1. *Ω ς το 1 8 8 8 -1 8 8 9 ή σχολή ήταν
ιδιωτική· έπ ειτα πέρασε κ ά τω άπο τήν έποπτεία τ ή ς ιταλικής κυβερνήσεως. Σ τ ε ­
γαζόταν στο κτίριο τό γνωστό ω ς Casa d’ltalia, μέχρι καί τον α' παγκ. πόλεμο
[βλ. σ. 8 5 σημ. 1 καί τούς πίν. άο. 1 0 , 1 4 ]. 2 ) «Βα σιλική σχολή τω ν άρρένων»
(είδος δημοτικού σχολείου). Λειτουργούσε καί πριν άπό τό 1888* άπό τό έτος
αύτό καί έπ ειτα υιοθετήθηκε άπό τό κράτος. 3 ) «Β α σιλική δημοτική σχολή θη -
λέων μετά τμήματος ποοσηρτημένου επαγγελματικώ ν μαθημάτων». 4 ) Δ η μ ο τι­
κή σχολή των θηλέιυν καί νηπιαγωγείο. Σ τ ις μαθήτριες διδάσκεται ραπτική καί
κέντημα. 'Ιδρύθηκε τό 18 8 8 . 5 ) Ε σ π ερ ιν ά μαθήματα ιχνογραφίας (δω ρεάν),
ιδίως γιά τούς Ιτα λ ο ύ ς έργάτες. 6 ) Δ ημοτική σχολή θηλέων τή ς πριγκίπισσας
Ύολάνδης. Ιδ ιω τ ικ ή ώ ς τό 1 9 0 6 . Μ ετά τό έτος αύτό «συντηρείται υπό τή ς έτα ι-
, ρείας τού Δάντη Ά λ ιγ ιέρ η » , μέ έπιχορήγηση καί τή ς ιταλικής κυβερνήσεως καί
τή ς ιταλικής παροικίας Θεσσαλονίκης. Κυρίως σ’ αυτήν φοιτούσαν παιδιά των
*Ιταλών εργατών πού κατοικούσαν στή συνοικία Βαρδαρίου. Ό Κοντογιάννης
δίδει άκόμη ενδιαφέροντα στα τιστικά στοιχεία γιά τον άριθμό τω ν μαθητών
στά παραπάνω σχολεία κατά τά έτη 1 9 0 2 -1 9 0 7 2.
Τ ί άπέμεινε άπό τά σχολεία αύτά μετά τον Α ' Παγκόσμιο Π όλεμο καί α­
φού άπό τό 191 2 ή Θεσσαλονίκη είχ ε ήδη γίνει ελληνική. Κ ατά τον Μ έγα' Ο δηγό
Θεαααλονίκης καί πεοιγώοοιν 1932-1933 (σ. 8 5 ) τά ιταλικά κυβερνητικά εκπ α ι­
δευτήρια ήταν τά άκόλουθα: Σ τή λεωφόρο Δημοκρατίας (όπ ω ς είχ ε μετονομασθεί
ή Βασιλίσσης ’Ό λ γ α ς)3, άρ. 4 5 , υπήρχε ή Μ έση Έ μ π ο ρ ικ ή Σχολή (τμήμα ά νώ τε-
ρο, τάξεις 3· τμήμα κατο)τερο, τά ξεις 4· [πρόκειται βέβαια γιά τή σχολή U m ­
b e rto I0' βλ. πίν. άρ. 1 6 ] )4. Γυμνάσιο κλασικών σπουδών τ ά ξ ε ι ς ? . Ε π ί σ η ς Δ η -

1. Μέρος τής βιβλιοθήκης φαίνεται πώς έχει σω θεί. Διατηρείται σήμερα στό υπόγειο
του Istituto Italiano di Cultura. Κατά πρόσφατη έπίσκεψή μου, είδα βιβλία πού είχαν τή
σφραγίδα του Liceo Umberto 1°. Καταβάλλονται προσπάθειες άπο τό Istitu to γιά τή συ­
στηματική τακτοποίηση και άποδελτίωση τής βιβλιοθήκης, ή όποια 0ά είναι χρήσιμη στους
μελετητές των έλληνοιταλικών σχέσεων.
2. Κοντογιάννης, ο .π ., σ. 1 6 4 -1 7 0 .
3. Γαβριηλίδης, Μ έγαζ 'Ο δηγός, σ. 1 0 4 -1 0 5 . Σήμερα ή όδός παραμένει ώς Βα σιλ.
’Ό λγας.
4. Τό κτίριο σώ ζεται σήμερα (έπί της Φ λέμιγκ) καί σ τεγά ζει τό Istitu to Italiano di
Cultura* τό έκτισε (στόν ίδιο χώρο όπου προηγουμένως υπήρχαν παράγκες χρησιμοποιού­
μενες ώς Ιταλικό δημοτικό σχολείο) ό ’Ιταλός έργολάβος Giuseppe Poselli (μαρτυρία της
κόρης του κ. Angelina Poselli)* άποπερατώθηκε τό 1 9 3 3 -1 9 3 4 : Βασίλης Σ . Κολώνας, «Ν έ­
ες άρχιτεκτονικές τάσεις στά σχολικά κτίρια της Θεσσαλονίκης του μεσοπολέμου (1 9 2 0 -
1 9 4 0 )» , στόν τόμο: Ή Θ εσσαλονίκη μ ετ ά τό 1912. Σ υ μ π όσ ιο ( Θ εσσαλονίκη, 1 -3 Ν οεμ β ρί -
 104 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

μοτικο Σ χολείο, το γνωστό «Santorre Santarosa», (τάξεις 5)· Νηπιαγωγείο

σύστημα Μοντεσόρι*1.
’Από την ένδοσχολική ζωή στο Umberto 1° μεταφέρω ένα άξιοσημείωτο στιγμιότυπο
του 1937, δπως τό βρίσκω σέ θεσσαλονικιώτικη έφημερίδα της εποχής. Την 25 Μαρτίου
γιορτάστηκε στη Σχολή άπό κοινού ή έλληνική έπέτειος της έθνικής Έπαναστάσεως καί ή
23 Μαρτίου 1919, ήμέρα συστάσεως του φασισμού. Για τήν πρώτη έπέτειο μίλησε ό καθη­
γητής της Σχολής Κωνσταντίνος Ταχογιάννης* για τή δεύτερη 6 ’Ιταλός καθηγητής Έντσο
ντί Πόππα ( =Enzio Vblture). Καί στις δύο άναφέρθηκε (μέ συσχετισμούς καί εξάρσεις)
ό Γενικός Πρόξενος Τζίμολο: έφημερίδα « Ή ’Απογευματινή» τής 26.3.1937, σ. 1,4 (τίτλος:
Έ π ί τή έθνική έορτή. Έ ν α ς ύμνος πρός τήν Ελλάδα τού Γεν. Προξένου τής ’Ιταλίας. Οί δύο
άδελφοί λαοί).

A TTESTA TO D I P R E M IO
DI λ ORADO

... ,Α Cvvt« Cft'W

i · ■-U

\ ' o
V

S-U * .C >·*<.*

11. Δίπλωμα βραβείου σέ μαθητή τής τρίτης ταξεως τοϋ δημοτικού ιταλικού σχολείου
(5 .6 .1 9 3 0 )
[Α νήκει στον κ. Κάρολο Τ σ ίζεκ ]

ου 1 9 8 5 ). Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1 9 8 6 , σ. 611, 6 1 2 -6 1 3 , 614-615 (γιά τήν άρχιτεκτονι-

κή γραμμή), 627 (όλοσέλιδη φωτογραφία τού «U m berto I 0» ). Τά έγκαίνια τής σχολής έ­
γιναν τήν Κυριακή 2 4 .2 .1 9 3 5 παρουσία καί τού υφυπουργού Παιδείας τής ’Ιταλίας Ρ . P ari-
ni, ό όποιος έξεφώνησε λόγο άναφερόμενος καί στά ιδεώδη τού φασισμού* βλ. τή σχετική
είδηση στήν έφημερίδα « Ή Α πογευματινή» (τής Θεσσαλονίκης) τής 2 4 .2 .1 9 3 5 , σ. 4. Στο
φύλλο τής προηγούμενης ήμέρας (τής 2 3 .2 .1 9 3 5 , σ. 1) ή ίδια έφημερίδα είχε δημοσιεύσει
καυστικό σχόλιο είς βάρος τής ’Ιταλίας, έπειδή ό P arin i έδήλωσε αναρμοδιότητα νά μι­
λήσει γιά τά ύπό διωγμόν έλληνικά σχολεία στά Δωδεκάνησα.
1. "Α ς διευκρινισθεΐ δτι δλα αύτά τά σχολεία στεγάζονταν στή γνωστή V illa Id a
(στή Βασιλίσσης *Ό λγας= Δημοκρατίας καί Μ ισραχή=Φ λέμιγκ) πού είχεάγοράσει τήν 25.
8.1921 τό Ιτα λικ ό Δημόσιο* ή σχολή Umberto 1° λειτουργούσε μάλλον, τήν έποχή αύτή,
 Μορφωτική παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) ΐο δ

Στην όδο Φράγκων 3 λειτουργούσε νηπιαγωγείο, κατοδτΐρο δημοτικό σχο­

λείο καί έργαστήριο θηλέων μέ ιδιαίτερο τμήμα κοπ τικής φορεμάτων κ .λ . Σ την
οδό Βουλγαροκτόνου 1 1 7 1 είχε οργανωθεί σειρά εσπερινών έλεύθερων μαθημά­
τω ν. Κ ατά τό σχολικό έτος 1 9 3 1 -3 2 λειτούργησαν 25 σ :ιρ ές μαθημάτων τή ς
ιταλικής γλώ σσας, ιστορίας, λογοτεχνίας, ιταλικής τέχνης, ιχνογραφίας, ζ ω ­
γραφικής, μουσικής κ.λ. "Έγιναν άκόμη δύο τμ ήμ α τα ελληνικής γλώ σσα ς γιά
τούς μή 'Έ λληνες καί ένα τμήμα άγγλικής.
'Α πλή σύγκριση τή ς ιταλικής σχολικής δραστηριότητας τού 1 9 3 2 -1 9 3 3 μέ
εκείνη τού 1 9 0 8 μέ οδηγεί άβίαστα στο συμπέρασμα ότι ή μορφωτική παρου­
σία τής ’ Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη διατηρήθηκε σε ζηλευτό επίπεδο. *Η άπ ελευ-
θέρωση τής Θεσσαλονίκης καί ό παγκόσμιος πόλεμος μάλλον δέν προκάλεσαν
σημαντικές άλλαγές ή κραδασμούς στο έκτεταμένο δίκτυο παροχής τή ς ιταλικής
γλώ σσας καί κουλτούρας, μέ προεκτάσεις άκόμη στον επαγγελματικό ή τεχ ν ι­
κό τομέα.
Σ τά 19 36 έ ξ άλλου επισημαίνω καί μία τρίτη επ ιτυχία (μ ετά τον έλληνοϊ-
,τα λ ικ ό Σύνδεσμο καί τό O l i m p o ) τού ικανότατου προξένου Ρ . Q u a ro n i. Χ άρη
στις ένέργειές του έπανασυστάθηκε*12 στή Θεσσαλονίκη παράρτημα τ ή ς εθνικής
εκπαιδευτικής έταιρείας « D a n te A lig h ieri»3. Κ α τά τον Φεβρουάριο τού 1 9 3 6

στό πίσω κτίσμα της βίλλας, τό όποιο καί ολοκληρώθηκε τδ 1 9 3 3 -3 4 (βλ. προηγ. σ η μ .).
Πρβλ. την άνακοίνωση των «Κρατικών ’Ιταλικών Σχολών Μ έσης Έ κ π α ιδ εύ σ εω ς», ύπογρα-
φόμενη άπό τον Γενικό Πρόξενο ’Ίτα λο Ζαππόλι, μέ την οποία καλούνται οί ενδιαφερόμενοι
μαθητές, μέ άπολυτήριο έλληνικού δημοτικού, νά εγγράφουν στην προπαρασκευαστική τάξη
της Μ έσης Σχολής. Οί έγγραφές, στα γ ρ αφ εία τω ν Σ χολώ ν Λ εω φ . Δ η μ ο κ ρ α τία ς 45 (Β ίλ λ α
νίν τ α ): «*Η ’Απογευματινή» τή ς 14, 1 6, 1 8, 2 0, 23 καί 25 Σεπτεμβρίου 1 9 3 4 . Ή κυρίως
V illa Id a άπό τδν Σ επ τ. τού 194 3 (άφού είχε κλείσει τό 1 9 4 0 -1 9 4 1 λόγω τού έλληνοϊταλι-
κοΰ πολέμου) είχε περιέλθει στό Ελληνικό Δημόσιο καί χρησιμοποιήθηκε μέχρι τό 1 9 4 9 ώ ς
στρατιωτικό νοσοκομείο. Τό 1952 αποδόθηκε στό ιταλικό κράτος· τό 1 9 5 9 -1 9 6 0 κατεδαφί­
στηκε [οχι όμως καί τό κτίσμα τής σχολής U m b e rto 1° ]· στή θέση της βλέπομε σήμερα τό
κτίριο του Ιταλικού μονοπωλίου Καπνού (καί προσωρινά τό Ί τ α λ . Γενικό Π ρ ο ξεν είο ): Β α ­
σίλης Κολώνας - Λένα ΠαπαματΟαιάκη, Ό αρχ ιτέκτον ας Vitaliano Poselli, σ. 1 1 0 -1 1 1 ,
112 (σχεδιαγράμματα). Πρβλ. έδώ πιό κά τω , σ. 113 (πίν. άρ. 1 5 ).
1. Γ ιά τη θέση του κτιρίου αύτοΰ, όπου τό 19 3 6 στεγάσθηκαν καί τά γραφεία τού Έ λ -
ληνοϊταλικοΰ Συνδέσμου, βλ. πιό πάνω, σ. 85 σημ. 1. Γ ιά τά μαθήματα τής Ιταλικής οί φοι­
τη τές καί μαθητές τών έλληνικών Πανεπιστημίων καί Γυμνασίιυν δέν πλήρωναν δίδακτρα.
Βλ.τήν άνακοίνίοση, ύπογραφόμενη άπό τδν Ιτ α λ ό πρόξενο ’Ίτα λο Ζαππόλι, στήν έφ ημ ε-
ρίδατής Θεσσαλονίκης « Ή Α πογευματινή» τής 5 .1 0 ., 7 .1 0 ., 9 .1 0 ., 1 4 .1 0 ., 1 6 .1 0 .του 1 9 3 4 .
2. Δέν γνωρίζω πότε είχ ε διακοπεί καί γιατί ή λειτουργία τής εταιρείας αυτής.
3. Γ ιά την ίδρυση τής έθνικής αυτής όργανώσεως τό 1 8 8 9 , πού άπέβλεπε στή διάδοση
καί συντήρηση τής Ιταλικής γλώσσας άνάμεσα στούς άλύτρωτους ή ξενιτεμένους Ιτ α λ ο ύ ς,
βλ. τό άρθρο του B ru n o M anzone, « D a n te A ligh ieri», στήν E n c ic lo p e d ia I t a lia n a , τ . 1 2 ,
R o m a 1931, σ. 348. Γιά την ένταξη τής όργανώσεως μέσα στό κλίμα του ιταλικού μορφω­
τικού, πολιτικού καί οικονομικού έπεκτατισμοΰ βλ. M i£ge, L ’ im p e r ia lis m o C o lo n ia le I l a -
lian o, σ. 4 4 -4 5 .
106 Ζαχαρίας Τσιρ-ανλής

12. 'Αποδειχτικό μαθητή του δημοτικού ιταλικού σχολείου Θεσσαλονίκης

« S a n to rre S a n ta ro sa » (2 0 .6 .1 9 3 1 )
[ ’Ανήκει στόν κ. Κάρολο Τ σ ίζεκ ]
Μορφωτική παρουσία τής ’Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) ιοί

οί έ τ ε ρ ο ι άνέρχονταν ήδη στους 200* λειτουργούσαν 10 κύκλοι μαθημάτιον ιτα­

λικής γλώσσας καί λογοτεχνίας μέ 1 7 4 μαθητές* άρχισε άκόμη σειρά μορφωτι­
κών καί καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Σ ε λίγο μάλιστα, κατά μαρτυρία τη ς 2 7 .2
1 9 3 6 , θά έμφανιζόταν τδ πρώτο τ:ύ χ ο ς περιοδικού μέ χαρακτήρα ίστορικδ καί
λογοτεχνικό* τό όνομά του θά ήταν ((Egeo»1. ’ Αναμφισβήτητα έδώ έχομ ε την
προαγγελία τού O lim p o , γιά τδ οποίο οί π ρώ τες σκέψεις άποδεικνύεται τώ ρ α
π ώ ς έστρέφονταν πρδς τη θάλασσα*2 παρά πρδς τδ βουνό. Ό χαρακτήρας των
παρατεθέντων στοιχείων είναι βέβαια άτελής.
Ενδεικτικά μόνο άξίζει νά έπισημάνω μερικές διαλέξεις πού είχε δργανώσει ή «Ντάντε
Ά λιγκιέρι», 0πο>ς άναφέρεται στον Τύπο της εποχής. ’Έ τ σ ι τδ Σάββατο 7 μ.μ. τής 16 Μ αί-
ου 1936 δόθηκε διάλεξη στην αίθουσα τής ιταλικής σχολής μέ ομιλητή τδν καθηγητή Ρουφό-
νι καί θέμα: « Ό χαρακτήρ καί ή έπίδρασις του Ιταλικού Ρομαντισμού» (βλ. έφημ. « Τ Ι ’Α ­
πογευματινή» τής 16.5.1936, σ. 2)*τδ Σάββατο έπίσης καί όόρα 6.30 μ.μ. τής 23 Μαίου 1936
έγινε διάλεξη στήν αίθουσα του Πανεπιστημίου μέ ομιλητή τδν καθηγητή τού Παν /μίου ’Α ­
θηνών Βιτσέντζο Μπιάτζι καί θέμα: «Τά ιταλικά έργα του Σολωμου» (έφημ. «Μακεδονία»
τής 2 3 .5 .1 9 3 6 ,σ . 2, καί « Ή ’Απογευματινή» τής 2 3 .5 .1 9 3 6 , σ. 4)* τή Δευτέρα, 1η ’Ιουνίου
1936, δόθηκε διάλεξη στήν αίθουσα τής ιταλικής σχολής μέ ομιλητή τδν καθηγητή κ. Κοντι­
νό καί θέμα: « Ή μηχανή τού Κόσμου» («‘Η ’Απογευματινή» τής 3 0 .5 .1 9 3 6 , σ. 4 ) . Υ π ε ν ­
θυμίζω άκόμη τή διάλεξη τής Μ . S a rfa tti την 6.6.1938 πού έπίσης οργάνωσε ή ίδια εται­
ρεία (βλ. πιδ πάνω, σ. 45 σημ. 1 ).
Ν εώ τερες έρευνες στά διατηρούμενα, ελ π ίζω , άοχεία τών ξένων σχολείων
Μ έσης Έ κ π α ιδ εύσ εω ς τή ς Θεσσαλονίκης3 ή σ ε έγγραφα τού ιταλικού προξενεί­
ου τή ς ίδιας πόλεως4, θά εξασφάλιζαν πληρέστερη εικόνα τή ς ιταλικής σχολικής
δραστηριότητας. Γ ιά τώ ρα πάντως τά όσα έξέθ εσ α προβάλλουν άναντίρρητα,
κατά τρόπο έντυπωσιακό, καί την προϋπάρχουσα υποδομή καί την έξέλ ιξη , κα ­

ί . A(7»S-MCP: b. 346, ύποφάκ. Prop. 1/30/4, έγγραφο τής 2 7 .2 .1 9 3 6 (R o m a), άπδ

τδν presidente τής Societa Nazionale Dante Alighieri [Piazza Firenze 2 7-R o m a] πρδς
τδ Ministero per la Stampa e la Propaganda: «Si ha il pregio di comunicare che,
per iniziativa di quel R . Console Generale, si δ ricostituito a Salonicco un Comita-
to della «Dante», che gia in passato aveva svolto in quella citta un’ intensa opera
linguistica e eulturale. II numcro dei soci ha gia raggiunto i 200; funzionano 10 cor-
si di lingua e di letteratura italiana, frequentati da 174 alunni; ha avuto inizio un
ciclo di manifestazioni culturali ed artistiche e fra poco uscira il primo numero di
una rivista di indole storica e letteraria, che assumera il nome di “ Egeo” ». Τδ έγγρα­
φο αύτδ έλήφθη στδ ύπ. Λαϊκής Παιδείας καί καταχωρίστηκε την 3.3.1936: A C S -δ .π ., έγ -
γρ. ύπ’ άρ. 901925/14.
2. Περιοδικέ άλλωστε τής «D ante Alighieri» μέ τίτλο «Egeo», στή Θεσσαλονίκη,
δέν μου είναι γνωστό. Ή ταύτιση μέ τδ O lim p o νομίζω ότι είναι σίγουρη.
3. ’Απευθύνθηκα στδ άρμόδιο γραφείο, άλλά μέ παρέπεμψαν στη διεύθυνση ξένων καί
μειονοτικών σχολείων του 'Τπουργείου Παιδείας στήν ’Αθήνα. Πράγματι έδώ διατηρείται
σχετικό άρχεΐο. ’Ελπ ίζω στδ έγγύς μέλλον νά έπεξεργασθώ τά έγγραφά του.
4 . Τά σχετικά έγγραφα δέν διατίθενται γιά ιστορική έρευνα στδ προξενείο τής ’Ιταλίας
στη Θεσσαλονίκη. Τά πρωτότυπα ή άντίγραφα άπδ τήν άλληλογραφία μέ τήν προϊσταμένη
 Ζαχαρίας Τσιρττανλης

R E G N O dITALIA
λ ιν ι / ter o d e c l i
AFFARI E/TERI
ANNO /COL. 193/3/

ALVNNO DELLA C L A / / E f f l - DEL ^

D! - //'i/AYt/r/f/A/

E CON F E R I TO IL D I P L O M A D I

M ED A C LIA D 'A R C E N T O

PER EX /ER ./I / E C N A L A T N E L PROFITTO

ADDI So rfiStfc/f 19^ANNOJO^-

IL R .C O N /O L E

Τιμητικό όί'τλιομα σέ μαθητή τήζ τρίτη; τάξεω; τοΰ Liceo Scien tiftco
Um berto I τή; Θεσσαλονίκη; ('26.5.1940)
['Ανήκει στόν κ. Κάρολο Τσί
 Μορφωτική παρουσία τής Ιτ α λ ία ς στή Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 ) 109

τά τον μεσοπόλεμο, τής διαδόσεως καί ακτινοβολίας των ιταλικών Γραμ μ άτω ν
στή Θεσσαλονίκη.
'Ό ταν στις 2 3 καί 2 4 Σεπτεμβρίου 19 3 9 ό ’ Ιταλός πρέσβυς στην ’Αθήνα
E m . Grazzi έπισκέφθηκε τή Θεσσαλονίκη, μέ την εύκαιρία των έγκαινίων τη ς
14ης διεθνούς έκθέσεω ς καί του ιταλικού έκ εΐ περιπτέρου, έγινε δεκτός μέ άσυ-
νήθιστη εγκαρδιότητα άπό τον πληθυσμό τη ς π όλεω ς. Κ αί τούτο, για τί σ τις 2 0
του ίδιου μήνα είχε προηγηθεί σημαντική ύφεση στην ένταση τω ν έλληνο-ιτα-
λικών σχέσεων μέ τήν απομάκρυνση άπό τά έλληνοαλβανικά σύνορα των στρα­
τιω τικώ ν δυνάμεων Ε λ λ ά δ α ς καί ’Ιταλίας1. Ό Grazzi χ α ρ α κ τη ρ ίζ'ΐ τή δια­
μονή του στή Θεσσαλονίκη, εκείνες τις δύο ήμέρες, ώ ς μια άπό τις πιο εύχάρι-
σ τ .ς άναμνήσεις τής σταδιοδρομίας του*12. "Α ς π ρ ο σ τεθ εί εδώ οτι ή έξή γη ση
για τήν έγκαρδιότητα των Θισσαλονικέων προς τον Grazzi, ώ ς εκπρόσω πο τή ς
’ Ιταλίας, πρέπει νά άναζητηθεί, πέρα άπό τήν περιστασιακή ύφεση, στους πλού­
σιους καρπούς άπό τήν πολύχρονη καλλιέργεια τή ς ιταλικής πα ιδ:ία ς στήν πό-

λη·
' Φυσικά όλο αύτό τό μορφωτικό οικοδόμημα θά καταρρεύσει μέ τήν έναρξη
τού πολέμου στις 2 8 .1 0 .1 9 4 0 . Θά καταβληθεί προσπάθεια νά άναστηλωθεί στά
δύσκολα χρόνια τής ιταλικής κατοχή*:. Τ ό 1 9 4 1 , τον Δ εκέμβριο, ή ιταλική
πρεσβεία ’Αθηνών δΐ'.νήργησε άπογραφή των ιταλικών σχολείων στήν Ε λ λ ά δ α .
Τ Ι σχετική έκθεση, ενδιαφέρουσα σ τις λεπ τομ έρ ειες τ η ς, περιγράφει τά σχ ο­
λεία τής Α θή να ς, τού Π ειραιά, τή ς Θεσσαλονίκης καί τή ς Πάτρας3. Τ ή ς Θ εσ ­
σαλονίκης ήταν τά άκόλουθα:

άρχή - τό ύπ. Ε ξω τερ ικ ώ ν - κατατίθενται έν καιρώ (μετά παρέλευση 30 χρόνων) στο A r -

c h iv io S to ric o d el M in istero d i A ffa r i E s t e r i, όπου μπορεί πράγματι ό έρευνητής νά τά
συμβουλευθεΐ. Γ ιά τό θέμα αύτό είδικά δεν είχα περιθώρια χρόνου στή Ριυμη νά ασχολη­
θώ. Περιορίσθηκα στδ A rc h iv io C e n tra le dello S t a t o . To κενό πού έπισημαίνω άς θεω ρη­
θεί πρόκληση γιά μελλοντική προσπάθεια.
1. Grazzi, I I p r in c ip io d ella fin e , σ. 7 1 -7 3 ( = 6 ίδιος, *// αρχή του τείχους, σ. 8 2 - 8 4 ).
Ά π ό τήν άφιξη καί τή δραστηριότητα του Grazzi στή Θεσσαλονίκη βλ. τήν ενδιαφέρουσα εί-
δησεογραφία στην έφημ. « Ή Α πογευματινή» τής 2 3 .9 .1 9 3 9 , σ. 4 , καί 2 5 .9 .1 9 3 9 , σ. 4 (ό­
που λεπτομέρειες γιά τις άκροάσεις καί έπισκέψεις του Ιτ α λ ο ύ πρεσβευτή)* βλ. έπίσης τό φ.
τής 2 7 .9 .1 9 3 9 , σ. I, άρθρο μέ τίτλο: « Ή συμμετοχή τ ή ς ’Ιταλίας είς τήν Δ ιεθν ή ’Έ κ θ εσ ιν
Θεσσαλονίκης. Τά εκθέματα του ιταλικού περιπτέρου» (μέ φωτογραφία τού Grazzi πού
υποδέχεται στό περίπτερο τον βασιλέα Γεώργιο Β ' ).
2 . Grazzi, ο.π ., σ. 73 ( = ό ίδιος, ό'.π., σ. 8 4 ).
3. /1C4S-MCP: b. 349, telespr. n° 09300 /8 τής 20.2.1942, τό ύπ. Ε ξω τερ ικ ώ ν πρός
τά Ministero Educazione Nazion. καί Ministcro Cullura Popolare. Oggctto: Nostra
penetrazione culturalc e scolastica in Grecia. Διαβιβάζεται άντίγραφο «dei prospetti
riguardanti le Scuole Italiane in Grecia di cui al rapporto della R . RappresenLanza
in Atene, in data 27 diceinbre u.s.». Συνημμένες 7 δακτυλόγραφες σελίδες. Τ ά όσα άκο-
λουθούν προέρχονται άπό τις σελίδες αυτές.
110 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

1 ) Ί ο βασιλικό μικτό σχολείο μέσης έκπαιδεύσεως, το γνωστό Umberto 1°,

αποτελουμενο απδ 4 κατώ τερες γυμνασιακές τάξεις τεχνικής κατευθύνσεως
καί 3 άνώτερες λυκείου (Istituto tecnico inferiore - Liceo Scientifico). Ή έ ­
δρα του βρισκόταν στην οδό Βουλγαροκτόνου1, έξαρτόταν άπό το υπουργείο Ε ­
ξω τερικώ ν, τή γενική διεύθυνση για τούς Ιτα λ ο ύ ς έκτος Ιτα λ ία ς. Διευθυντής
του, ό Danile Baccini. Διδάσκοντες πού είχαν σταλεί άπό τήν Ιτ α λ ία : Dani-
le Baccini, πτυχιουχος Φιλοσοφικής* Dino Provenzale, Corradina Caini,
Francesco12 Capanna, Cao Clara Falqui καί Pomponio Bigliani, όλοι φιλό­
λογοι* Leonardo Cominotto3, καθηγητής τού σχεδίου* Jole Toparini, καθη-
γήτρια λογιστικώ ν Luigia Cremaschi, πτυχιουχος μαθηματικός. Διδάσκοντες
πού προέρχονται άπό τή Θεσσαλονίκη: Padre4 Giuseppe Bucca, Stelianos
Xefludas (ό γνιοστός λογοτέχνης* μοναδικός 'Έλληνας φιλόλογος) καί Negibe
Chorbagian (Τσορμπατζιάν), μέ έπαγγελματικό δίπλωμα ράπτη. ’Αριθμός
μαθητών 9 4 , άπό τούς όποιους 13 Ιτ α λ ο ί, 45 'Έλληνες, άλλων έθνικοτήτων 36.
Ά π ό αυτούς πάλι 21 ήταν καθολικοί, 6 0 ορθόδοξοι, άλλων θρησκειών 13. Α ­
ριθμός τά ξεω ν: 8.
2 ) Βασιλικό Δημοτικό σχολείο μέ τήν έπωνυμία «Sanlorre [di] Santa-
rosa», στήν οδό Μισραχή. Έ ξα ρ τά τα ι καί αύτό άπό τήν ΐδια διεύθυνση του υ­
πουργείου Ε ξ ω τ ερ ικ ώ ν , οπούς καί τό προηγούμενο. Διευθυντής, ό Pietro Ba-
roli. Διδάσκοντες πού έστάλησαν άπό τήν ’ Ιταλία: Bruno Piccoli, μέ επάρκεια
άπό ιταλικό διδασκαλείο στον προπαρασκευαστικό κύκλο μαθημάτων* Luigi
Mione, μέ έπάρκεια στα φιλολογικά μαθήματα* εγγεγραμμένος στο Πανεπι­
στήμιο τή ς Ροόμης. ’Αριθμός μαθητών 107. Ά π ό αυτούς 3 6 ’ Ιταλοί, 12 Έ λ λ η ­
νες, 5 9 άλλων έθνικοτήτων* ώ ς προς το θρήσκευμα: 33 καθολικοί, 3 5 ορθόδοξοι,
3 9 άλλων θρησκειών. Α ρ ιθμ ός τάξεω ν: 6 (περιλαμβανομένου καί τού βρεφο­
νηπιακού σταθμού).
3 ) 'Η βασιλική οίκοκυρική σχολή ( R. Scuola di economia domestica
e lavoro) μέ τήν έπωνυμία «Alessandro Manzoni», στήν οδό Βαρδαρίου (ση­
μερινή π λα τεία )5. Έ ξα ρ τά τα ι άπό τό υπουργείο’Εξω τερικώ ν. Οί μαθήτριες πού
φοιτούν είναι 4 8 , άπό τις οποίες 1 Ιταλίδα, 3 2 έλληνίδες, 15 άλλων έθνικοτήτων*

1. Μεταφέρθηκε έδώ το Liceo άπό τή Βασιλ. ’Ό λγας-Φλέμιγκ. Πρβλ. πιο πάνω»

σ. 103 σημ. 4, σ. 104 σημ. 1.
2. F r a n c e s c a στο έγγραφο. Διόρθωσα κατά τή μαρτυρία τού κ. Κ. Τσίζεκ.
3. C a m in o tlo στό έγγρ. Διόρθωσα καί έδώ κατά τή μαρτυρία του κ. Τσίζεκ.
4. Εφ η μ έριος στήν καθολική έκκλησία Θεσσαλονίκης (πληροφορία κ. Τ σ ίζεκ ).
5. Ή σχολή κτίστηκε τό 1 9 3 3 -1 9 3 4 , μέ τά άρχιτεκτονικά κριτήρια της εποχής πού
εϊχε υιοθετήσει ή ’Ιταλία: Βασίλης Σ . Κολώνας, «Ν έες άρχιτεκτονικές τάσεις», ο.π ., σ. 611,
6 1 2 -6 1 5 , 626 (φωτογραφία τής σχολής). Τό κτίριο σώζεται στήν πλατεία Βαρδαρίου (πρώ­
ην Ί . Μεταξά, σήμερα Δημοκρατίας), στή γωνία Κ. Μοσκώφ - πλ. Δημοκρατίας. Πριν τρία
χρόνια περίπου πέρασε άπό τό Ιταλικό δημόσιο στήν κυριότητα τής Εθνικής Τράπεζας τής
Ε λλά δα ς.
 Μορφωτική παρουσία τής Ιτ α λ ία ς στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 )
• F — 4 /y 3 ·ξ r Wl
κτιρίου τή ς όδον Β ουλγαροκτόνον 117. ( C a s a <Γ I t a li a )

[Φωτογραφία του 1 9 33.

’Ανήκει στήν κ . Ζ ορζέττα P o s e lli-Λ ίγδα]
112 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

ώς πρός τό θρήσκευμα είναι: 2 καθολικές, 2 8 ορθόδοξες καί 18 άλλου θρησκεύ­

ματος. ’Αριθμός τά ξεω ν: 3.
Μ έ τις λίγες αυτές γραμμές δέν κλείνει ή ιστορική εξέταση των ιταλικών
σχολείου τής Θ:σσαλονίκης. ’Α παιτείται εύρύτερη έρευνα. Έ δ ώ έγιναν νύξεις
των θεμάτων, τόσες όσες χρειάζονταν για νά δηλωθεί μια άκόμη διάσταση τού
πνευματικού κεφαλαίου πού είχ ε έπενδύσει ή ’ Ιταλία στη Θεσσαλονίκη.

Συγκεφαλαιώνοντας θά επιθυμούσα νά έπισημάνω μερικές «σταθερές», γ ε­

νικές ή ειδικές, πού διεμόρφο^σαν το περιβάλλον γιά τή μορφωτική παρουσία
τή ς ’ Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη.
1. Τ ό παρελθόν προσέφερε τις ιστορικές βάσεις πού συντήρησαν τή ζωή
καί τή ζω τικ ό τη τα τή ς παροικίας των Φράγκο»;, ανάμεσα στούς όποιους οί κα­
θολικοί ’ Ιταλοί προ^ταγωνιστοΰσαν. Παρά τό σοβαρό άλυτρωτικό ζήτημα τής
Δο^δεκανήσου, πού καί στή Θεσσαλονίκη είχ ε τόν άντίκτυπό του1, ή ’ Ιταλία
δέν εμποδίστηκε, ούτε καί ή ίδια άδιαφόρησε, ώ ς προς τον εύαίσθητο τομέα

J . * Γπήρξαν έντονες οΐ αντιδράσεις των Θεσσαλονικέων, διά των εφημερίδων τής πόλε-
ω ς, όταν την 25 Μαρτίου J 029, κατά τή δοξολογία τής έθνικής έορτής στόν ναέ τής ‘Αγίας
Σοφίας, μέ άξίωση του ’ Ιταλού προξένου τά άστυνομικά όργανα άπεμάκρυναν βιαίιυς τόν
Δωδεκανήσιο σημαιοφόρο - τόν έσυραν ο>ς την Έγνατία - καί έξέσχισαν τό Ιστορικό λάβαρο
των Δωδεκανησίων. Πύρινα άρθρα δημοσιεύθηκαν κατά του ’Ιταλού προξένου καί ύποπρο-
ξένου τής Θεσσαλονίκης, καθώς καί κατά τού διευθυντή των έξωτερικών υποθέσεων τής Γ ε ­
νικής Διοικήσεως Μακεδονίας Λεκού* βλ. έφημ. «Τό Φ ω ς» Θεσσαλονίκης τής 26.3.1929 καί
29.3.1 929 (πλούσια είδησεογραφία υπέρ των άγωνιζομένων Δωδεκάνησον καί φωτογραφί­
ες των πρωταγωνιστών), «Ταχυδρόμος» τής 2 6 .3 .1 9 2 9 , «Μακεδονία» τής 26.3.καί 27.3.
1929 (όπου καί άνοικτή έπιστολή τού διευθυντή τής έφημ. Α .Χ . Χαμουδόπουλου πρός τόν
πρόξενο τής ’Ιταλίας). ’Αντίθετα, ή γαλλόφωνη (έβραϊκή) «Le Progres» τής 27.3.1929 στή
δεύτερη σελίδα της άναφέρεται στό γεγονός μέ τόν τίτλο: «Le pseudo incident de Sain te
-S o p h ie» . ’Έντυπο καί άνέκδοτο υλικό συγκεντρωμένο βλ. στό Α Υ Ε -Κ Υ : 1929. A /22 /II:
Δωδεκάνησος. Ή φιλοκυβερνητική έξ άλλου έφημ. τής ’Αθήνας «Ελεύθερον Βήμα» τής 29.
3. 1929 υποβάθμιζε τά διατρέξαντα στις έσωτερικές σελίδες της* βλ. π.χ. στη σ. 5: « Ή χθε­
σινή συγκέντρωσις των Δωδεκανησίων διά τό έπεισόδιον μέ τόν ’Ιταλόν πρόξενον είςτήν Θεσ­
σαλονίκην. 11ώς άκριβώς άπεμακρύνθη τό λάβαρον». [Διαδηλώσεις καί ψηφίσματα διαμαρ­
τυρίας των Δωδ/σίων φοιτητών τής ’Αθήνας], Καί στή σ. 6 : « * 0 κ. Βενιζέλος πρός τούς
Δωδεκανησίους. “ Τό συμφέρον σας έπιβάλλει νά εύρίσκεσθε εις φιλικάς σχέσεις μέ τήν ’Ι ­
ταλίαν” ». [ΔιαβεβαΟ ση ότι τό λάβαρο απομακρύνθηκε χωρίς βία* ο Βενιζέλος υποδεικνύει
στούς Δο>δ/σίους νά μήν έγκαταλείπουν τά νησιά τους, γιά νά αποφευχθεί ό έξιταλισμός].
Θά άξιζε νά παρουσιασθεΐ τό γεγονός στις εύρύτερες διαστάσεις του, μέ τήν άπήχησή του
καί στις Ιταλικές έφημερίδες ή καί μέ τις άντιδράσεις πρός παρόμοιες ένέργειες τών Δωδε­
κανησίων τής έποχής. Καί άπό τήν έξέγερση τών Καλυμνίων τό 1935 κατά τών Ιτα λώ ν εί­
χ ε εύαισθητοποιηθεΐ ή κοινή γνώμη τής Θεσ/νίκης* όργανώθηκε μάλιστα τήν Κυριακή 3.2.
1935 έντυπωσιακό συλλαλητήριο διαμαρτυρίας γιά τά καταπιεστικά μέτρα τών Ιταλώ ν στήν
Κάλυμνο καί στα άλλα νησιά* βλ. π .χ. ειδήσεις, σχόλια καί άρθρα στήν άντιβενιζελική έφη-
μερίδα τής Θεσσαλονίκης « Ή ’Απογευματινή» τής 2 3 .1., 2 4 .1 ., 25 .1 ., 2 6 .1 ., 2 7 .1 ., 29.1.,
1 .2 .,2 .2 ., 3 .2 ., 6 .2 ., 9 .2 ., 10.2. (τού 1935 πάντα) κ.ά.
 Μ ορφω τική παρουσία τη ς Ιτα λία ς στή (Θεσσαλονίκη ( 1 9 2 8 - 1 9 4 3 )
15. Π ρ ο α ύ λ ιο κ α ι κ ν ρ ια ε ίσ ο δ ο ς τή ς V illa I d a , π ο ύ σ τ έ γ α σ ε τ α ιτ α λ ικ ά σ χ ο λ ε ία . Γ υ μ ν α σ τ ικ έ ς ε π ιδ ε ίξ ε ις ξ ιφ α σ κ ία ς (Μ ά ιο ς 1 9 3 9 )

[ Ή φωτογραφία ανήκει στόν κ. Rodolfo R ed aelli]

CO
114 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

τή ς επιρροής τής κοινής γνώμης και τής δημιουργίας φιλικού της κλίματος στη
βορειοελλαδική πρωτεύουσα, ίδιαίτ:ρα μάλιστα μετά τη συμφωνία Βενιζέλου-
Μουσολίνι στα 1 9 2 8 . *Η επίσημη εκ μέρους τής Ε λλά δ α ς «στεγανοποίηση»
των Δωδεκανησίων, οί όποιοι άφήνονταν ολομόναχοι νά ρυθμίσουν τις σχέσεις
τους με τον φασιστικό ολοκληρωτισμό, έκάλυπτε ήθικά, ώ ς ένα σημείο τουλά­
χιστο, τη σύμπραξη των Ε λλήν ω ν , διανοουμένων ή μή, μέ τούς Ιτα λ ο ύ ς του
μεσοπολέμου.
2. Τ ό ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης οργανώνει μέ άνεση τό μορφωτικό
ή προπαγανδιστικό πρόγραμμά του. ’Αναγνωρίζω δτι είναι δύσκολο νά ξεχωρί­
σει κανείς ώ ς που φτάνει ή άνιδιοτελής επίδραση τού μορφωτικού άγαθοΰ, πού
παρέχει στη φιλοξενούσα χώρα μία διπλωματική άποστολή, καί πού άρχίζει ή
ενσυνείδητη κατάφαση, καί άπό τά δύο μέρη, γιά νά καταλήξει στή μειωτική άν-

16. Τό κτίριο του Ιταλικού γυμνασίου U m b erto I

[Φωτογραφία τού 1936.

’Από τήν Encielopedia Italiana, τ. 30, Roma 1936, σ. 555]

τίληψη τή ς άπό κοινού άποδοχής τού προπαγανδιστικού οργάνου. Τό «γλίστρη­

μα» άπό τή μία κατάσταση στήν άλλη κάποτε γίνεται καί χωρίς άμεση συναί­
σθηση. *Η Ιστορική έρευνα δέν λειτουργεί ώς δικαστήριο καί ό ιστορικός δεν εί­
ναι δικαστής. *Η άποψη αυτή ισχύει άκόμη περισσότερο γιά τή σύγχρονη, νω­
π ή , περίοδο, κατά τήν οποία τά πρόσωπα, οί μνήμες καί τά πάθη επιβιώνουν,
έσ τω καί άν έχουν ύποστεΐ δποιαδήποτε παραμορφωτική διάθλαση. Για τί οί δι­
ευκρινίσεις αύτές; Γ ια τί κατά τήν έρευνά μας έπισημάναμε διακεκριμένους πο­
λ ίτες τή ς θεσσαλονικιώτικης κοινωνίας (π.χ. Ή λ . Κυριακόπουλος, Δημ. Καβ-
 1
Μορφωτική,παρουσία της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 9 4 3 ) 115

βάδας, Σ τέφ . Τ ά ττη ς, Σ τέλ . Ξεφλούδας κ. ά .), οί όποιοι, παρά τις τυχόν προ­
σω πικές φιλοδοξίες τους (επαγγελματικές, λογοτεχνικές, προβολής), χρησιμο­
ποιήθηκαν άπδ τούς ’ Ιταλούς άρμοδίους για την προώθηση τη ς μορφωτικής καί
πολιτικής προπαγάνδας. Κ ά π οτε, σ έ τέτοιες π ερ ιπ τώ σεις, διερω τάται κανείς ποιος
ποιόν χρησιμοποιεί, καί έναντι ποιου άνταλλάγματος; Άπο τα στοιχεία πάν­
τω ς πού προσεκόμισα κ α τέσ τη σαφές ότι άπο την ιταλική πλευρά ή προσπά­
θεια ήταν ενσυνείδητη ώς προς την προσέλκυση άτόμων, μέ κοινωνική, οικο­
νομική, επιστημονική ή πνευματική επιφάνεια, πού έντάχθηκαν στον κύκλο
των φίλων τής ’ Ιταλίας καί στο σύστημα διαδόσεως τού φασιστικού «ιδεώ δους».
Ά π ο την πλευρά, έξ άλλου, των «στρατευθέντω ν» δέν μένει καμιά άμφιβολία
γιά όσους σπεύδουν νά υιοθετήσουν τήν (τυχόν) συγχορδία τού μεταξικού καί
τού μουσολινικού καθεστώ τος.
3. Στήν πράξη ή ιταλική προπαγάνδα άκολούθησε τον συνήθη δρόμο συ μ ­
περιφοράς καί τακτικής, πού δέν έχει άλλάξει καί ώ ς τ ις μέρες μας, έκτος άπο
όσες μορφές έπικοινωνίας έπέβαλε ή άνάπτυξη ύψηλής τεχνολογίας. Σ έ τρ εις
θά ξεχώ ριζα τις κατευθύνσεις πού διέγραψε ή μορφωτική προσπάθεια τή ς ’ Ι ­
ταλίας στή Θεσσαλονίκη: α) Σ τ ή διάδοση τού έντυπου λόγου. ’ Ιτα λικές έ φ η μ :-
ρίδες καί βιβλία διοχετεύονταν στο άναγνωστικο κοινό τή ς π όλεω ς σέ τ ιμ ές
προσιτές. Οι ελληνικές έφημερίδες ύπέστησαν διακριτικές π ιέσ εις γιά δημοσί­
ευση φιλοϊταλικών άρθρων ή ειδήσεων· μερικές «οίκειοθελώ ς» φιλοξένησαν
τέτοια άρθρα, παίρνοντας μέρος στο διεθνές παιχνίδι τή ς «άντικειμενικής» ένη-
μερώσεω ς. Στον τομέα αύτόν όμως ή εύρύτερη διάδοση τού γαλλικού Τύπου
καί τή ς γαλλικής κουλτούρας προκαλούσε αισθήματα μειονεξίας καί πικρίας
στούς αρμόδιους τού ιταλικού προξενείου. ’ Ε π ίση ς ή άριθμητική υπεροχή τω ν
γερμανοτραφών πανεπιστημιακών διδασκάλων δημιουργούσε σημαντικό κενό
ώ ς προς την ομαλή πρόσβαση στον χώρο τού νεοσύστατου Π ανεπιστημίου. *Η
δωρεά ιταλικών βιβλίων, κατά ένα μέρος καθαρά προπαγανδιστικών, στήν Π α ­
νεπιστημιακή καί στή Δ ημοτική Βιβλιοθήκη υπήρξε μία εύγενής χειρονομία,
ή όποια όμως άμφιβάλλω άν άφησε έντονα ’ίχνη επιρροής. Κ α ί έδώ ή γαλλική
παρέμβαση, μέ τήν άποστολή πληθούρας τόμω ν στο Π ανεπιστήμιο, είχ ε συν-
τρίψ :ι σχεδόν τήν άδύναμη ά λλω στε ιταλική ένέργεια. β ) Σ τήν άνάπτυξη τού
όπτικοακουστικού λόγου. Κεντρικός στόχος, ή προβολή τού μουσολινικού ((θαύ­
ματος» μέσα άπο τήν εικόνα καί τον ήχο. ’Από τό 1 9 2 8 , όταν ό βουβός παρα­
χω ρ εί σιγά σιγά τη θέση του στον όμιλοΰντα κινηματογράφο, τά ιταλικά « έπ ί-
καιρα» τής « L U G E » προσελκύουν καί στή Θεσσαλονίκη τό φιλοθεάμον ελληνικό
κοινό. Είναι δύσκολο νά σταθμίσομε τήν έκταση τών εντυπώ σεων άπο τά προ­
παγανδιστικά φίλμς. Οί θεα τές φαίνεται π ώ ς έφταναν καί τούς 2 5 0 , ίσ ω ς καί
περισσότερους, οί όποιοι, κατά τή διάρκεια τώ ν προβολών, έξεδήλωναν καί τ ά
φιλοφασιστικά αίσθήματά τους. *Ω στόσο ή οργάνωση τή ς τεχνικής έπ εξερ γ α -
116 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

αίας καί αποστολής επικαίρων ή γενικά ιταλικών ταινιών στην Ε λ λ ά δ α μάλλον

ήταν ελλιπής* υστερούσε άπελπιστικά, κατά την ομολογία τών ίδιων τών ’Ιτα ­
λών, μπροστά στά άσυναγώνιστα γαλλικά καί άγγλικά ή άμερικάνικα φίλμς1.
Ή απήχηση ε ξ άλλου άπδ μουσικές εκδηλώσεις στο Istituto di Cultura στη
Θεσσαλονίκη υπήρξε θετική, αν καί κάπω ς περιορισμένη, γ ) Στην ίδρυση καί
ενίσχυση κοινωνικών, πολιτιστικών - λογοτεχνικών καί εκπαιδευτικών μορφω­
μάτων ή σω ματείω ν. Σ το κεφάλαιο αύτό κορυφαία υπήρξε ή συμβολή του προ­
ξένου Pietro Quaroni. Ή δραστηριότητά του προσδιορίζεται στά 19 3 6 . Τ ό τε,
τον Μάιο, ιδρύει, με τη σύμπραξη 15 Ε λλή ν ω ν τής Θεσσαλονίκης, τον Έ λ -
ληνοϊταλικό Σύνδεσμο, τού οποίου μάλιστα τό Καταστατικό, έκτος άπό μικρές
προσθαφαιρέσεις, επαναλαμβάνεται καί έπικυρώνεται, όταν επανιδρύεται (μέ
τήν ίδια ονομασία!) μεταπολεμικά, τον Φεβρουάριο τού 1954. Ε π ίσ η ς τον
Μάρτιο - ’Απρίλιο (1 9 3 6 ), μέ τή βοήθεια Ε λλή ν ω ν καί ’Ιταλών λογοτεχνών,
εγκαινιάζει τήν έκδοση, σέ μηνιαία βάση, τού μοναδικού ίσ ω ς ίταλόφωνου πε­
ριοδικού στον έλληνικό χώρο, τού O lim p o . Μ έσα άπό τό περιοδικό αύτό, πού
θεω ρείται ότι έστέγασε άξιόλογη λογοτεχνική υλη, διοχετευόταν, κατά διαστή­
ματα, τό Ιδεολογικό περιεχόμενο τού φασισμού περιβαλλόμενο βέβαια μέ κά­
ποια εύπεμπτη φιλολογική ή ιστορική κρούστα (ποιήματα προς τιμήν τού
Μουσολίνι, ή αύτοκρατορική ιδέα, ή φασιστική έπανάσταση κ .ά .). To O lim -
Ρ°> χάρη στήν οικονομική ένίσχυση τού υπουργείου Λαϊκής Παιδείας τής Ι τ α ­
λίας, έπ ιβίω σε ω ς τις παραμονές τού πολέμου τού 1940. Ό Quaroni άκόμη
π έτυ χ ε, τον Φεβρουάριο (1 9 3 6 ), τήν έπαναδραστηριοποίηση τής «Dante Ali­
ghieri», πού συνέβαλε ικανοποιητικά στήν έκμάθηση τής ιταλικής γλώσσας έκ
μέρους μεγάλου άριθμού Θεσσαλονικέων.
'Ό λ η αυτή ή κοινωνική καί πνευματική δραστηριότητα, πού εκπορευό­
ταν άπό τό ιταλικό προξενείο, πλαισιωνόταν άπό ένα άξιοθαύμαστο δίκτυο σχο­
λικών ιδρυμάτων πού έκάλυπτε τις διδακτικές άνάγκες Ελλήνω ν καί Ιτα λ ώ ν
άπό τή νηπιακή ω ς τήν εφηβική ήλικία (νηπιαγωγείο - δημοτικό - γυμνάσιο -
τεχνικό λύκειο - οίκοκυρική σχολή).
Μ ετά τις παραπάνω επισημάνσεις δέν μένει καμιά άμφιβολία ότι ή άκτι-
νοβολία τή ς μορφωτικής παρουσίας καί προπαγάνδας'τής ’Ιταλίας στή Θεσσα­
λονίκη, κατά τον μεσοπόλεμο κυρίως, δέν περιορίστηκε σέ στενό κύκλο διανοου­
μένων, άλλά κλιμακώθηκε σέ ποικίλες διαστάσεις καί στο άστικό ή καλύτερα
τό μικροαστικό περιβάλλον τή ς πόλεως.

1. Σύντομη, άλλά ένδιαφέρουσα, άναφορά στήν έξέλιξη του ίταλ. κινηματογράφου (καί
γιά τήν πολιτική παρέμβαση κατά τόν μεσοπόλεμο) βλ. στό άρθρο τού Angelo Pasquinelli,
«'Ο Ιταλικός κινηματογράφος», στόν συλλογικό τόμο: A u so n ia . L e t t e r e e a rti n ell' Italia
d 'o g g i ( 1 9 0 0 - 1 9 5 0 ) , a cura di Bruno Lavagnini, Atene 1961 (έλληνοΐταλική έκδοση),
σ. 56-64.
Μορφωτική παρουσία της ‘Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1 9 2 8 -1 0 4 3 ) 11?

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

1.

Πρεσβευτές της ’Ιταλίας στην ’Αθήνα (1926-1940)

ήμερομηνία άναλήψεως υπηρεσίας

Mario Arlotta 23. 7. 1926
Giuseppe Bastianini 14. 11. 1929
Pier Filippo De Rossi Del Lion Nero 25. 8. 1932
Raffaele Boscarelli 26. 7. 1935
Emanuele Grazzi 19. 4. 1939

[Πηγή: Ministero degli Affari Esteri, Annuario D iplom atico e delle carriers direttivc.
1983, Roma 1983, σ. 50]

2.

Γενικοί πρόξενοι της ’Ιταλίας στή Θεσσαλονίκη (1927-1943)

Domenico Nuvolari 10. 1. 1927

Luigi Maccotta 16. 10. 1928
Italo Zappbli 20. 10. 1930
[Gamillo Leonini, vice console reggente: 1931]
[Pirro Santucci, vice console reggente: 1933-1935]
Mario Carli 1934-1935
Pietro Quaroni 2. 9. 1935
Michelangelo Zimolo 12. 8. 1936
Pietro Nobili Vitelleschi Μάιος 1939(-1942;) ‘
[P. Giraldi, vice console reggente: 1941]
Guelfo Zamboni 1942-1943
Giuseppe Castruccio 1943

[Πηγή: Πληροφορίες άπό τόν Dott. Vincenzo Pellegrini, του Archivio Storico - Diplo­
matico του Ιταλικού ύπουργείου ’Εξωτερικών, καί άπό τό Ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης]
 ABSTRACT

ITALIAN CULTURAL PR ESEN C E AND PROPAGANDA IN THESSALONIKI

(Between the wars and during the Occupation: 1928-1943)

by
Zachari&s N. Tsirpanlis

This study is based on published sources and on unpublished material

in the Italian Central State Archives (Archivio Centrale dello Stato-Mini-
stero della Cultura Popolare). In it the author establishes the following
points:
1. In the past, history created the right conditions for the preserva­
tion of the life and vitality of Thessaloniki’s Frankish community, in which
the Italian Catholics played a leading part. Despite the serious irredentist
question of the Dodecanese, which made itself felt in Thessaloniki too,
the sensitive barometer of public opinion (to which Italy was by no means
indifferent) offered no resistance to the creation of a climate friendly to
Italy in the capital of Northern Greece, particularly after the friendship
pact was signed by Venizelos and Mussolini in 1928. Greece’s official
«sealing off» of the Dodecanesians, which were left to settle their relationship
with the Fascist regime by themselves, offered a moral screen for those
Greeks, whether intellectuals or otherwise, who co-operated with the Ital­
ians during the inter-war years.
2. The Italian consulate in Thessaloniki encountered no difficulty
in organising its cultural and propaganda programme. In fact, this pro­
gramme followed the usual tactical course, which has not changed up
to the present day, except insofar as technological advances have created
new means of communication. Italy’s cultural endeavour in Thessaloniki
may be seen to have moved in three directions:
a) The dissemination of the printed word. Italian newspapers and
books were made available to the city’s reading public at reasonable
prices, while Greek newspapers were discreetly pressed to publish pro -
Italian articles and news items. In this area, however, the wider dissemi­
nation of the French press and of French culture was a source of resent­
ment and bitterness to the Italian consular officials. Furthermore, the
 119

numerical supremacy of the German-educated teaching staff of the new­

ly created University left the Italians at a serious disadvantage in this
particular field. The donation of Italian books (some of them purely pro­
pagandist in content ) to the University and municipal libraries was a no­
ble gesture; but once again, the presentation of an enormous number of
French books to the University quite eclipsed the really rather insigni­
ficant Italian contribution.
b) The development of audiovisual media, the chief aim here being
the promotion of the «Mussolini miracle» through image and sound. The
Italian «Luce» newsreels were quite an attraction for the spectacle-loving
public of Thessaloniki. It is difficult to assess how deep an impression the
propaganda films made: apparently, the audience sometimes numbered
as many as 250, or even more, and would demonstrate their pro-Fascist
sentiments throughout the duration of the films. All the same, the organi­
sation of the technical processing and dispatching of the newsreels and
the Italian films in general to Greece was far surpassed by the unrivalled
efficiency surrounding the French, English, and American films.
c) The founding and financing of social, cultural, literary, and edu­
cational bodies and associations, in which context the consul Pietro Qua-
roni made a particularly important contribution. His activities were largely
confined to the year 1936: in May, with the help of fifteen Thessalonican
Greeks, he established the Greek-Italian League; in March and April, as­
sisted by Greek and Italian literati, he celebrated the publication of the
monthly periodical Olimpo, the only Italian-language periodical in Greece.
It was considered to produce first-rate literary material, but it was also
a mouthpiece for Fascist ideology, disguised, of cource, by an easily di­
gested literary or historical crust (poems in honour of Mussolini, the im­
perialist idea, the Fascist revolution, etc.). Thanks to the financial sup­
port of the Italian Ministry of Popular Culture, Olimpo survived until just
before the war broke out in 1940. In February 1936, Quaroni also managed
to revive the Dante Alighieri Society, which enabled large numbers of
Thessalonicans to learn Italian. All this social and intellectual activity
on the part of the Italian consulate was backed up by an admirable net­
work of educational establishments, which served the needs of both
Greeks and Italians from infancy to adolescence: these were an infants*
school, a junior school, a high school, a technical college, and a domestic
training college.
 )

120

The above observations make it quite clear that Italy’s cultural pres­
ence and propaganda activity in Thessaloniki, particularly during the
inter-war years, were not confined to a small circle of intellectuals,
but escalated and took on a variety of dimensions amongst the city’s
middle and lower middle classes.
I
University of Ioannina
Department of History Γ

m : -fi V* " '

v .>
%
·' i
■U \
^ · :______**-
7y
•’4