VEŽBE 14

OSNOVI ELEKTROTEHNIKE
SMER: PRIMENJENO SOFTVERSKO INŽENJERSTVO

Katedra za teorijsku elektrotehniku

Fakultet tehničkih nauka
Univerzitet u Novom Sadu

www.ktet.ftn.uns.ac.rs
Zadatak 1.
Na slici je prikazan pravolinijski provodnik, konačne dužine, u kom postoji struja jačine I0.
Odrediti izraz za vektor magnetske indukcije u tački A, koja se nalazi na osi normalnoj na
osu štapa, kao što je prikazano na slici. Sistem se nalazi u vazduhu.
Rešenje:
Zadatak rešavamo deljenjem pravolinijskog provodnika na manje strujne elemente I 0 dl
koji u tački A stvaraju elementarne vektore magnetske indukcije d B
Na osnovu Bio-Savarovog zakona, strujni element stvara magnetsko
polje, koje je opisano elementarnim vektorom magnetske indukcije

0 I 0 dl  r 012
dB =
4 r2

I 0 dl – po dogovoru, smer elementa dl je isti kao

I 0 dl r 012 referentni smer struje

r r – rastojanje između strujnog segmenta i

tačke u kojoj određujemo vektor magnetske
indukcije (takozvani poteg r)

r 012 - jedinični vektor (ort), uvek usmeren od tačke

u kojoj je izvor polja (tj. element dl ) ka tački u
d – normalno rastojanje tačke A do kojoj se određuje vektor magnetske indukcije B
pravca (ose) na kom se nalazi provodnik
H
0 = 4 10−7 – permeabilnost vakuuma
m (konstanta)
 0 I 0 dl  r 012 vektorski proizvod dva vektora
dB =
4 r2
Rezultantni vektor je uvek normalan na ravan određenu
vektorima dl i r 012 , a smer je određen po pravilu
desne zavojnice kada se vektor d l okreće tako da se
najkraćim putem poklopi sa vektorom r 012
I 0 dl r 012
Kod nas su vektori u ravni ekrana, što znači da će
r rezultantni vektor biti normalan na ravan ekrana
dB Vektor koji je Vektor koji je normalan
normalan na ravan na ravan ekrana, i
z ekrana, i usmeren tako usmeren tako da izlazi iz
da ulazi u ekran ekrana (ide ka nama)
Kako određujemo smer rezultantnog vektora?
https://www.youtube.com/watch?v=FVoChNK0JnU

d B usmeren tako da ulazi u ekran

Takođe moramo da odredimo smer z ose (pravilom
desne zavojnice, x osu okrećemo da se najkraćim
putem poklopi sa y osom) z osa izlazi iz ekrana
d B je suprotnog smera od z ose
Odredili smo pravac i smer, hajde sada da izračunamo intenzitet ovog vektora:
0 I 0 dl r012 sin (dl , r 012 )
dB =
4 r2
Obeležićemo ugao između dl i r 012 sa α.
Pošto je intenzitet jediničnog vektora jednak jedinici,
dobijamo sledeći izraz:
  I  dl 1  sin 
I 0 dl dB = 0 0
r 012 4 r2

−
2
r Ako ugao između rastojanja r i d obeležimo sa θ,
 dB koliki je ugao na slici obeležen žutim?
Ne treba zaboraviti da je između x i y ose prav ugao,
z π
što znači da zbir žutog ugla i θ mora biti 2
π
žuti ugao će biti 2 - θ
trigonometrija:
sin( +  2) = cos   
+ − =   = +
2 2

Gde god da se uoči element d l 0 I 0 dl sin( +  2) 0 I 0 dl cos 

dB = =
dobiće se isti izraz za dB 4 r 2 4 r2
 Ukupni vektor magnetske indukcije u tački A se određuje sumiranjem intenziteta vektora
magnetskih indukcija, koji potiču od strujnih elemenata, d B .
Pravac i smer vektora je isti od svakog elementa ( B = B (−i z ) ), tako da je ostalo da se
odrediti samo ukupan intenzitet vektora:  I dl cos 
BA =
duž provodnika
dB = 0 0
4 
duž provodnika
r 2 
Problem pri rešavanju ovog integrala predstavlja trostruka zavisnost, jer svaki elementarni
deo dl ima drugi položaj, pripada mu drugi ugao θ, kao i rastojanje r.
Zbog toga je neophodno uvesti smene, koje razdvajaju trostruku zavisnost. dl cos  = r d (1)
r cos  = d (2)

Uvođenjem ove dve smene (prvo se uvodi smena (1), pa smena (2)), dobijamo da intenzitet
rezultantnog vektora magnetske indukcije zavisi samo od ugla θ:
0 I 0 dl cos  0 I 0 r d d  0 I 0 cos  d
  = 0 I 0
BA =
4
duž provodnika
r2
(1)
=
4
duž provodnika
r2 4 
duž provodnika
r
=
(2) 4

duž provodnika
d

0 I 0
BA =
4 d 
cos  d sada moramo odrediti granice ovog integrala
Usvojimo termine početak i kraj štapa, P i K u skladu sa referentnim smerom struje.
Početak štapa je onaj kraj na kojem struja ulazi u posmatrani segment provodnika,
a kraj onaj segment gde struja izlazi.
Uglovi pod kojim se vide tačke P i K se računaju od normale spuštene na pravac
strujne niti (d):
θmin je ugao između normale i potega koji spaja tačku A i P
θmax je ugao između normale i potega koji spaja tačku A i K

max
0 I 0
K BA =
4 d 
cos  d
 min

0 I 0
P max BA = (sin  max − sin  min )
4 d
 min dB
z B A = BA (−i z )
 0 I 0 ne mora da se izvodi na ispitu, može da se koristi kao
BA = (sin  max − sin  min )
4 d polazni izraz ☺

Kako je sinus neparna funkcija, moramo prvo odrediti znak uglova θmin i θmax (<0 ili >0).
Posmatra se smer strelice određivanja ugla i smer struje u provodniku.

Pogledajmo prvo za minimalni ugao:

strelica ide na gore, struja je takođe usmerena na gore

sin  min  0
Pogledajmo sada za maksimalni ugao:
max
 min dB strelica ide na gore, struja je takođe usmerena na gore

z
sin  max  0
Zapamtite: Uvek prvo odredite najkraće rastojanje (spustite normalu iz tačke A na pravac
provodnika) tačke u kojoj određujete vektor B do ose na kojoj se nalazi provodnik (u
ovom zadatku je to d), a zatim u odnosu na normalu određujete uglove.
Karakteristične situacije: max A

 min

max

 min
smer strelice
poklapa se smer određivanja

 strelice  min → − ugla i smer
 max → + određivanja ugla 2 struje u
2 i struje u provodniku su
provodniku suprotni

početak štapa je
 min = 0 na normali d  max = 0 kraj štapa je na
normali d
  Kada se radi o veoma dugačkom
 max → +
2 pravolinijskom provodniku, za rezultantni
 vektor magnetske indukcije u tački A se dobija
 min → − 0 I 0
2 BA = (sin  max − sin  min )
4 d
0 I 0   
= (sin − sin  − )
4 d 2  2
 I  I
= 0 0 (1 − ( −1)) = 0 0  2
4 d 4 d

Smer linija vektora magnetske indukcije se može 0 I 0

BA = Bniti =
odrediti i pravilom desne ruke, gde palac pokazuje 2 d
smer struje, a prsti desne ruke pokazuju smer linija
vektora magnetske indukcije. Zapamtite:
Linije vektora B
su zatvorene linije.
Intenzitet vektora B
opada sa rastojanjem.
Zadatak 2.
Na slici je prikazan provodnik savijen u obliku prstena,
poluprečnika a, sa strujom jačine I0. Odrediti, u opštim brojevima,
izraz za vektor magnetske indukcije u proizvoljnoj tački A na osi
prstena, ako se struktura nalazi u vazduhu.
Rešenje:
Prsten sa strujom ponovo delimo na strujne elemente I 0 dl
dB
Proizvoljni strujni element se nalazi na rastojanju r od tačke A i
primenom Bio-Savarovog zakona
r
0 I 0 dl  r 0
dB =
4 r2
r0
dobijamo da je vektor magnetske indukcije upravan na poteg koji
I 0 dl spaja strujni element i tačku A, odnosno upravan na izvodnicu
kupe, prikazanu isprekidanom linijom.

Za određivanje intenziteta, potreban nam je ugao između dl i r 0

 I dl 1  sin( / 2)
dB = 0 0
4 r2

Bitno je uočiti da je prsten simetričan u odnosu na osu na kojoj se nalazi tačka A, te

ćemo tu simetriju i iskoristiti za lakše rešavanje zadatka.
Posmatrajmo poprečni presek sistema.
Svaki strujni element ima svoj par, postavljen dijametralno u
odnosu na centar prstena, što dovodi do toga da se
horizontalne komponente vektora magnetske indukcije ovih
delova međusobno poništavaju. Preostaju samo komponente
elementarnih vektora magnetske indukcije , dBZ, duž z-ose,
intenziteta

0 I 0 dl 1  sin( / 2) 0 I 0 dl sin 
dBZ = dB 'sin  = sin  =
4 r2 4 r2

Sabiranjem po celom prstenu dobijamo da je

0 I 0 dl sin 
BA = 
po prstenu
dBZ =
4 
po prstenu
r2

U kojoj god tački prstena da se nalazimo, na istom smo rastojanju od tačke A r = const
U kojoj god tački prstena da se nalazimo, isti je ugao α α= const sin α= const
2 a
0 I 0 sin  0 I 0 sin  0 I 0 sin 
BA =
4 r 2 
0
dl =
4 r 2
2 a =
2
a 2
r
 0 I 0 sin 
BA = a
2 r2 a
0 I 0  I a 2
Imajući u vidu da je sinα = a/r BA = a  r2 = 0 0 3
2 r 2 r
1
i da je r2 = a2 + zA2
(
r = a 2 + z A2 = a 2 + z A )
2 2

dobija se da je intenzitet rezultantnog vektora magnetske indukcije 0 I 0 a2

BA =
2 (a 2 + z A2 )3/2

dok je sam vektor magnetske indukcije u tački A jednak B A = BA (+i z )

Na osnovu prethodne analize, odredili

smo pravac, smer i intenzitet vektora
magnetske indukcije, ali samo na osi
prstena. Međutim, magnetsko polje od
prstena sa strujom postoji i u
preostalom prostoru, sa linijama čiji je
oblik prikazan na slici.
Zadatak 3.
Na slici je prikazana tanka žičana struktura sa strujom jačine I0 = 4 A. Struktura
leži u x-y ravni. Odrediti vektor magnetske indukcije koji u tački O stvara ova
struktura. Sredina je vazduh.
Poznato je: a = 2 cm i μ0 = 4π∙10-7 H/m.
 Rešenje:
Zadatak rešavamo tako što strukturu delimo na segmente.

Treba uočiti da segment 1, kao i segment 5, leže

na istom pravcu sa tačkom O.

I 0 dl I 0 dl
r0
r0

( I 0 dl , r 0 ) = 0
sin ( I 0 dl , r 0 ) = 0 I 0 dl  r 0 = 0 B1 = B5 = 0
Segment 2 leži u istoj ravni sa tačkom O. Intenzitet vektora magnetske indukcije određujemo kao

0 I 0 dl r0 sin (dl , r 0 ) 0 I 0 dl 1  sin 2 0 I 0 dl
z dB2 = = =
O 4 r2 4 r2 4 a 2
P  segment 2 je luk ovaj izraz
(dl , r 0 ) = dužine jedne integralimo
2 integralimo
četvrtine kružnice po dužini
r=a
1
2 a
4 luka
K
0 I 0 0 I 0 1 0 I 0
B2 = 
po luku
dB2 =
4 a 0
2
dl = 
4 a 2
2
a =
8a

Odredili smo intenzitet, hajde sada da odredimo pravac i smer vektora B 2 .

Vektor magnetske indukcije je upravan na ravan određenu vektorima dl i r 0 ,
a smer je određen po pravilu desne zavojnice kada se vektor dl okreće tako da
se najkraćim putem poklopi sa vektorom r 0

B 2 je usmeren tako da izlazi iz ekrana B 2 = B2 (+i z )

Segment 3 predstavlja pravolinijski provodnik konačne dužine sa jačinom struje I0.

z 0 I 0 polazni izraz
B3 = (sin  max − sin  min )
4 d
O
 max

d =a
2a  min = 0
P
K sin  max  0

0 I 0  2a   I 2
0 I 0 5
B3 = + − sin 0  = 0 0 =
4 a  (2a) 2 + a 2  4 a 5 10 a
 

Kako još možete odrediti pravac i smer vektora magnetske indukcije?

Postavite palac desne ruke u smeru struje
(usmeren na desno), ostali prsti će u tačkama
iznad provodnika biti usmereni ka vama

B3 = B3 (+i z )
Segment 4, takođe predstavlja pravolinijski provodnik konačne dužine, koji je simetričan u
odnosu na x-osu. Za simetričan provodnik, dobijamo da je intenzitet vektora magnetske indukcije
jednak:
0 I 0
B4 = (sin  max − sin  min )
4 d
d 0 I 0  a  a 

d = 2a = + −−
O 4 2a  2
+ 2  2
+ 2 
z sin  min  0  (2 a ) a  (2 a ) a 

sin  max  0 0 I 0 2a  I  I 5
= = 0 0 = 0 0
4 2a a 5 4 5 a 20 a
Postavite palac desne ruke u smeru struje
(usmeren na gore), ostali prsti će u tačkama B 4 = B4 (+i z )
levo od provodnika biti usmereni ka vama

Rezultatni vektor magnetske indukcije, od čitave strukture, se dobija kao:

B 0 = B1 + B 2 + B3 + B 4 + B 5
 0 I 0 0 I 0 5 0 I 0 5 
= 0 + + + + 0  (+iz ) = 58, 23 (+iz ) T
 8a 10 a 20 a 
 
Zadatak 4.
Na slici su prikazane dve tanke žičane konture koje leže u x-y ravni. Jačina električne struje u
kružnom zavojku iznosi I2 = 2 / 5 A. Odrediti smer i intenzitet struje I1 u pravolinijskom
segmentu, dužine 2a, tako da vektor magnetske indukcije u tački O bude jednak nuli. Sistem
se nalazi u vazduhu.
Poznato je: a = 5 cm i μ0 = 4π∙10-7 H/m.
Rešenje:
U ovom zadatku su prisutne dve strukture,
provodnik konačne dužine, koji je
simetričan u odnosu na osu koja prolazi
kroz centar prstena i sam prsten.
B2
B1

Uslov zadatka: Da je rezultatni vektor magnetske indukcije jednak nuli u tački O

Da bi uslov zadatka bio ispunjen, moraju
B1 + B 2 = 0 B1 = − B 2 biti istog pravca i intenziteta, ali
različitog smera.

Ako postavimo prste desne ruke u pravcu struje I2, vidimo da će smer vektora
magnetske indukcije biti takav da ulazi u ekran.
Vektor magnetske indukcije koji stvara pravolinijski provodnik mora izlaziti iz ekrana
Struja u provodniku mora biti usmerena na dole da bi vektor B1 bio usmeren ka nama
Intenziteti vektora magnetske indukcije u centru prstena moraju biti jednaki |B1| = |B2|

Hajde prvo da odredimo intenzitet vektora

magnetske indukcije od pravolinijskog provodnika.
Štap je dužine 2a i na rastojanju 2a od tačke O u
kojoj se traži vektor magnetske indukcije što je isti
slučaj kao što smo imali u prošlom zadatku
(segment 4), te sada možemo samo iskoristiti taj
izraz da ne izvodimo ponovo:
0 I1 0 I1
B1 = (sin  max − sin  min ) =
4 d 4 a 5
Intenzitet vektora magnetske indukcije od prstena iznosi

2 a
0 I 2 0 I 2 0 I 2
B2 =
4 a 2 
0
dl =
4 a 2
 2a =
2a
0 I1  I
Uslov |B1| = |B2| se svodi na jednakost = 0 2
4 a 5 2a

I1 = 2 5  I 2 I1 = 4 A = 12,56 A