ALLAHSIZ HƏYATDAKI ABSURDLUQ

William Lane Craig

 ALLAHSIZ HƏYATDAKI
ABSURDLUQ
William Lane Craig

Nə üçün ateist həyatın mənası, dəyəri və ya məqsədi yoxdur və

nə üçün bu dünya görüşü həyat üçün yararsızdır?
 Allahın zəruriliyi və əbədilik

Loren Eiseley1 yazır ki, insan kosmik yetimdir. O, kainatda “nə ü çü n?”
sualını verən yeganə məxluqdur. Digər heyvanlar onlara həyatlarında yol
gö stərəcək instinktlərə sahibdirlər, insan isə sual verməyi ö yrənib. “Mən
kiməm?” deyərək insan soruşur. “Mən nə ü çü n buradayam?” “Mənim
mənzilim haradır?” Maarifçilik dö vrü ndən sonra, dinin zəncirlərini qırıb
atdıqdan bəri insan bu suallara Allaha bağ lanmadan cavab verməyə çalışıb.
Amma geri aldığ ı cavablar heç də həvəsləndirici olmayıb, əksinə qaranlıq
və dəhşətli idi: “Sən təbiətin təsadü fi olaraq tö rətdiyi əlavə məhsulsan,
“maddə + vaxt + təsadü fü n” nəticəsisən. Sənin mö vcud olmağın ü çü n bir
səbəb yoxdur. Ü zləşdiyin şey sadəcə olaraq ö lü mdü r.”
Mü asir insan Allahdan qurtulduqdan sonra ona basqı gö stərən, onu
boğ an hər bir şeydən ö zü nü qurtardığ ını dü şü nü rdü . Əvəzində o kəşf
etdi ki, o, Allahı “ö ldü rməklə” ö zü nü də ö ldü rmü şdü r. Çü nki əgər Allah
yoxdursa insanın həyatı absurd bir şey olur.
Əgər Allah mö vcud deyilsə o zaman həm insan, həm də kainat qaçılmaz
olaraq ö lü mə məhkumdur. İnsan da digər bioloji orqanizmlər kimi
mü tləq ö lməlidir. Ö lü msü zlü yə/əbədiliyə heç bir ü mid olmadan insan
həyatı, onu sadəcə qəbirə tərəf aparır. Onun həyatı sonsuz qaranlıqda
əmələ gələn qığ ılcımdan başqa bir şey deyildir; əmələ gələn, parıldayan
və sonra əbədi olaraq sö nən bir qığ ılcım. Ona gö rə də teoloq Paul
Tillich’in2 “olmamazlıq təhlü kəsi” adlandırdığ ı ilə hər bir kəs mü tləq ü z-
ü zə gəlməlidir. Çü nki indi mö vcud olduğ umu, diri olduğ umu bilsəm də
həmçinin bilirəm ki, nə vaxtsa mən artıq mö vcud olmayacam. Bilirəm ki,
mən artıq olmayacam. Bilirəm ki, mən ö ləcəm. Bu fikir – yəni “ö zü m”

1 Loren Eiseley (1907-1977) amerikalı antropoloq, filosof idi. 1950-ci və 1970-ci illər
arasında fəlsəfə, təbiət elmləri, insanın mahiyyəti haqqında bir çox kitab yazıb. (tərc.)
2 Paul Johannes Tillich (1886-1965) alman-amerikalı xristian eqzistensialist filosofdur,
lü teran cərəyanına mənsub bir teoloqdur. İyirminci əsrin ən gö rkəmli teoloqlarından hesab
edilir. Berlin, Halle və Breslau kimi alman şəhərlərində təhsil alıb. 1933-cü ildə faşist
almanlar tərəfindən yandırılan kitablar arasında onun “Die Sozialistische Entscheidung”
adlı kitabı da var idi. Tillich eqzistensialist fəlsəfənin teist qolunu təmsil edir, lakin ən
məşhur eqzistensialist filosofların əksəriyyəti ateist olublar. (tərc.)
adlandırdığ ım şəxsin mö vcudiyyətinin sona varacağ ını, mənim artıq
olmayacağ ımı fikirləşmək - son dərəcə sarsıdıcı və hədələyicidir.
Atamın mənə nə zamansa ö ləcəyimi ilk dəfə sö ylədiyi anı qabarıq
şəkildə xatırlayıram. Birnö v uşaq olduğ um ü çü n bu fikir heç vaxt ağ lıma
gəlməmişdi. Ancaq o bunu mənə dedikdə mənim içimə qorxu və
dö zü lməz kədər doldu. Bunun baş verməsinə hələ çox uzun mü ddət
qaldığ ına məni təkrar-təkrar arxayın etməyə çalışsa da artıq heç bir
əhəmiyyət kəsb etmirdi. Tez və gec olması heç bir fərq etmirdi, mənim
ö ləcəyim və artıq mö vcud olmayacağ ım danılmaz bir fakt idi və bu fikir
artıq məni əzmişdi. Sonunda hamımız kimi mən də bö yü yərək bu faktı
qəbul etməli oldum. Biz qaçınılmaz sonluq ilə yaşamağ ı ö yrənirik. Lakin
uşağ ın bəsirəti həqiqət olaraq qalır. Fransız eqzistensialist3 Jean-Paul

3 Eqzistensializm 19-cu və 20-ci əsrdə Avropada formalaşmış fəlsəfi bir cərəyandır. Sö zü n geniş
mənasında ilk eqzistensialist danimarkalı xristian filosof Søren Aabye Kierkegaard (1813-1855)
hesab olunur. Avropada bu dü nya gö rü şü ndən ö ncə hakim olan dü nya gö rü şü yunan filosofu
Əflatunun (Platon) essensializmi və fransız riyaziyyatçı filosof René Descartes’ın nəzəri əsasını
qoyduğ u kartezianizm (cartesianism) və rasionalizm təşkil edirdi. Essensialist dü nya gö rü şü nə
əsasən hər bir şeyin mö vcud olmadan ö ncə bir essensi, yəni mahiyyəti və məğ zi vardır. Beləliklə
də hər bir insanın doğ ulmadan ö ncə bir mahiyyəti, bir məğ zi vardır. Başqa sö zlə desək insanı
insan edən ö zəlliklər, mənalar o doğ ulmadan ö ncə də mö vcud idi. Eqzistensialistlər insana və
ü mumilikdə dü nyaya bu cü r baxmağ ı doğ ru hesab etmirlər, onlar ü çü n mö vcud olmaq
mahiyyətdən ö ncədir, yəni mö vcud olmadan ö ncə mahiyyət və məna yoxdur. İnsan doğ ulduqdan
sonra həyatını necə yaşamağ ından asılı olaraq mahiyyət və məğ z kəsb edir. Rasionalistlər
inanırlar ki, insanın mö vcudiyyətindən asılı olmayaraq mü tləq məntiqi həqiqətlər vardır və
insan onlara əsaslanaraq həyat haqqındakı haqqı ö yrənə bilər. Buna gö rə də René Descartes ö zü
və həyat haqqındakı həqiqəti ö yrənmək ü çü n hər şeyə şü bhə edir və sonra məntiqi qaydalara
əsasən ilk ö ncə ö zü nü n mö vcudluğ unu sü but edir, ondan sonra digər fəlsəfi suallara bu qaydada
cavab verməyə çalışır. Eqzistensialistlərin nəzərində isə obyektiv həqiqət yoxdur, hər bir kəs
ü çü n ö zü nü n subyektiv həqiqəti vardır və bu, insanın ö z təcrü bəsindən qaynaqlanan biliklərdir.
Digər tərəfdən kartezianizmdə metafizik şü ur ilə maddədən ibarət bədən arasında ayırım edilir.

Kartezianistlərə gö rə şü ur və ya ruh bədəndən ayrıdır, maddədən ibarət deyildir. Onlara gö rə

ətrafımızdakı reallığ ı hiss və təcrü bə ilə dərk etmək sadəcə illü ziyadır. Məhz bu cü r
kartezianist dü nya gö rü şü ilə bəzi məntiqi həqiqətlərin maddədən asılı olmadan mö vcud
olduğ unu dərk etmək olur. Bu dualizm, yəni insanı iki hissədən ibarət gö rmə
eqzistensializmdə yoxdur. Eqzistensialistlərə gö rə insan sadəcə bir bü tö vdü r və o, “ö zü m”
adlandıra bildiyin varlıqdır. Eqzistensialistlərin çoxu ateist olsalar da bu fəlsəfi dü şü ncə
ateizm ilə eyni deyildir, çü nki Allaha inanan eqzistensialistlər də mö vcud olub. Lakin
Kierkegaard kimi teistlərə gö rə Allaha inanmaq hansısa rasional bir dü şü ncədən
qaynaqlanmır, əksinə hər bir kəsin şəxsi təcrü bəsindən, subyektiv baxışından ortaya çıxır.
Kierkegaard da digər ateist eqzistensialistlər kimi həyatın absurd olduğ unu gö rü b
təsdiqləyirdi, lakin o, bu absurdluğ un imanı gərəkdirdiyini deyirdi, onun Allaha imanı bu
absurdluqdan ö z başlanğ ıcını gö tü rü rdü .
Sartre’ın4 dediyi kimi əbədiliyi itirdikdən sonra bir neçə saat ilə bir neçə
ilin arasında bir fərq qalmır.
Tez və ya gec gəlməyindən asılı olmayaraq ö lü m gö zləntisi və mö vcud
olmamaq təhlü kəsi son dərəcə qorxulu bir dəhşətdir. Amma bir dəfə bu
təhlü kəni hiss etməyən bir tələbə ilə qarşılaşdım. Dediyinə gö rə
fermada bö yü mü şdü və heyvanların doğ ulub ö ldü yü nü gö rməyə
alışmışdı. Ö lü m onun ü çü n sadəcə olaraq təbii idi, necə deyərlər həyatın
bir hissəsi idi. İkimizin ö lü mlə bağ lı perspektivlərimizin bu qədər fərqli
olması məni çox şaşırdırdı və onun mö vcud olmamaq təhlü kəsini nə
ü çü n hiss etmədiyini başa dü şməkdə çətinlik çəkirdim. İllər sonra
Sartre’ı oxuyarkən bunun cavabını tapdığ ımı dü şü nü rəm. Sartre deyir
ki, biz ö lü mü başqasının ö lü mü kimi, necə deyərlər ü çü ncü şəxsin
nö qteyi-nəzərindən gö rdü yü mü z mü ddətdə ö lü m bizim ü çü n təhlü kəli
gö rü nmü r. Yalnız bunu ö zü nkü ləşdirdiyimizdə (internalize) və buna
birinci şəxsin– “mənim ö lü mü m: mən ö ləcəm” – nö qteyi-nəzərindən
baxdığ ımızda mö vcud olmamaq təhlü kəsi real təhlü kəyə çevrilir. Sartre
buna işarə edərək deyir ki, insanların çoxu həyatın ortasında bu birinci
şəxs nö qteyi-nəzərini qəbul etmirlər; bir kimsə hətta ö z ö lü mü nə
ü çü ncü şəxs nö qteyi-nəzərindən baxa bilir, mənim dostumun etdiyi kimi
sanki bu, başqasının və ya hətta bir heyvanın ö lü mü dü r. Amma ö z
ö lü mü mü n həqiqi varlıq cəhətdən əhəmiyyəti yalnız birinci şəxs
baxışından dəyərləndirilə bilər, belə ki mən ö ləcəyimin və ədəbi olaraq
mö vcudiyyətimin sonuna çatacağ ımın həqiqətinə varıram. Mənim
həyatım sadəcə olaraq yoxluqdan yoxluğ a ani bir keçiddir.
Kainat ö zü də ö lü mlə ü z-ü zədir. Alimlər bizə kainatın genişləndiyini və
onun içindəki hər bir şeyin getdikcə bir-birilərindən daha da
uzaqlaşdığ ını deyirlər. Bu şəkildə davam etdikcə tədricən soyuqluğ u
artır və enerjisi tü kənib gedir. Sonunda bü tü n ulduzlar yanıb qurtaracaq
və bü tü n maddələr ö lü ulduzlara və qara dəliklərə çö kəcək. Heç bir işıq
mö vcud olmayacaq, heç bir istilik olmayacaq, həyatdan əsər-əlamət
qalmayacaq. Sonsuz qaranlıqlara və fəzanın soyuq tənha guşələrinə
doğ ru əbədi genişlənən, sadəcə ö lü ulduzların və qalaktikaların

4 Jean-Paul Sartre (1905-1980) fransız eqzistensialist filosofdur. Nietzsche’nin Allahın

ö ldü rü ldü yü nü elan etməyini olduğ u kimi qəbul edərək Sartre həyatda obyektiv mənəvi
dəyərlərin olduğ unu və ya həyatın mənasının olduğ unu inkar edirdi. Ona gö rə hər bir insan
ö zü ü çü n istədiyi dəyərləri və məqsədləri uydurmaqda sərbəstdir. (tərc.)
cəsədlərindən ibarət olacaq – xarabalığ a çevrilmiş kainat. Beləliklə də
nəinki hər bir fərdin həyatı, bü tö vlü kdə bü tü n insan irqi məhkumdur.
Qurtuluş yoxdur, ü mid yoxdur.

Allah və əbədiyyət olmadan həyatın absurdluğu

Əgər Allah yoxdursa o zaman insan və kainat ö lü mə məhkumdur.

Ö lü mü mü zə hö km verilmiş dustaqlar kimi ö z qaçınılmaz edamımızı
gö zləyirik. Allah yoxdur və əbədilik deyilən bir şey də yoxdur. O zaman
bunun aqibəti nədir? Bu o deməkdir ki, həyat ö zlü yü ndə absurddur. Bu
o deməkdir ki, sahib olduğ umuz bu həyatın son bir əhəmiyyəti, dəyəri
və ya amalı yoxdur. Gəlin bunların hər birinə ayrılıqda baxaq.

Əbədilik və Allah olmadan son bir məna yoxdur

Əgər hər bir fərd ö ldü kdə mö vcudiyyətdən silinirsə o zaman biz onun
həyatına necə yekun bir əhəmiyyət verə bilərik? Onun nə zamansa
ü mumiyyətlə mö vcud olmağ ının bir ö nəmi varmı? Onun həyatı
mü əyyən başqa hadisələrə nisbətdə ö nəmli ola bilər, lakin o
hadisələrdən hər birinin yekun əhəmiyyəti nədir ki? Əgər bu hadisələrin
hamısı mənasızdırsa o zaman onlardan hansısa birinə təsir etməyin
yekun bir mənası nə ola bilər? Yekun olaraq heç bir fərq etmir.
Buna başqa perspektivdən bax! Alimlər deyirlər ki, kainat 13 milyard il
ö ncə “Böyük Partlayış” (big bang) adlanan partlayışdan ö z başlanğ ıcını
gö tü rü r. Fərz et ki, bu “bö yü k partlayış” heç bir zaman baş verməyib.
Fərz et ki, kainat heç zaman mö vcud olmayıb. Yekun olaraq bu, nə fərq
edəcək ki? Kainat onsuz da ö lməyə məhkumdur. Ən sonda kainatın nə
zamansa mö vcud olub olmaması heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Ona gö rə
də bunun yekun bir ö nəmi yoxdur.
Eyni şey insan irqi haqqında da doğ rudur. Bəşəriyyət ö lən kainatda
ö lü mə məhkum edilmiş bir irqdir. İnsan irqi sonda mö vcudiyyətini
durduracağ ı ü çü n onun nə vaxtsa mö vcud olub olmamasının ö nəmli bir
fərqi yoxdur. Bu baxımdan bəşəriyyət ağ caqanad sü rü sü ndən və ya
donuz dəstəsindən daha ö nəmli deyildir, çü nki hamısının sonu birdir.
Onları ilk nö vbədə vü cuda gətirən kor-koranə kosmik proses sonda da
onları yenidən məhv edəcək.
Eyni şey hər bir insan fərdi ü çü n də doğ rudur. Bəşər biliklərinin inkişafı
ü çü n alimlərin tö hfələri, ağ rı və iztirabı azaltmaq ü çü n həkimlərin
araşdırmaları, dü nyada sü lhü təmin etmək ü çü n diplomatların səyləri,
bəşər irqinin bir çox tərəfini yaxşılaşdırmaq ü çü n yaxşı insanların hər
sahədə gö stərdikləri fədakarlıqları – bunların hamısı bir heçə gəlib çıxır.
Bu, müasir insanın qorxusudur; çü nki onun sonluğ u bir heç ilə bitir, o,
bir heçdir.
Ancaq əgər həyat mənalı olacaqsa o zaman insanın bu məqsəd ü çü n
ehtiyac duyduğ unun sadəcə ö lü msü zlü k olmadığ ını da gö rmək
ö nəmlidir. Mö vcudiyyətin mü cərrəd olaraq davam etməsi həmin
mö vcudiyyəti mənalı etmir. Amma əgər Allah mö vcud olmazsa insanın
və kainatın əbədi yaşaya bilməsi onların vü cuduna hələ də hansısa
yekun bir əhəmiyyət qazandırmayacaq. Bunun təsviri belədir: Bir dəfə
elmi fantastik hekayə oxudum və orada bir astronavt fəza boşluğ undakı
həyatsız bir qaya parçasına tənha qalması ü çü n atılır. Onun yanında iki
şü şə qab var idi; onlardan birində zəhər və digərində ona əbədi həyat
verəcək bir içki var idi. Ö zü nü n çətin vəziyyətini dərk edən astronavt
zəhəri içir. Lakin daha sonra dəhşət içində səhv şü şəni içdiyini kəşf edir;
o, ö lü msü zlü k şərbətini içmişdi. Bu isə o demək idi ki, o, əbədi həyatı –
mənasız, sonsuz həyatı yaşamaqla lənətlənmişdi. İndi əgər Allah
mö vcud deyilsə bizim hamımızın həyatı bunun kimidir. Bu həyat sonsuz
şəkildə davam edə bilər və hələ də son dərəcə mənasız olacaq. Biz hələ
də həyatdan soruşa bilərik: “İndi nə olsun?” Deməli həyatın mənalı
olması ü çü n insanın ehtiyacı olduğ u sadəcə əbədilik/ö lü msü zlü k
deyildir; o, həm Allaha, həm də ö lü msü zlü yə ehtiyac hiss edir. Əgər
Allah mö vcud deyilsə insan bunların heç birinə sahib deyildir.
İyirminci əsrin insanı bunu dərk edə bildi. Bunun ü çü n Samuel Beckett’in5
yazdığı “Waiting for Godot” (Qodotu gö zləyərkən) pyesini oxu! Bü tü n pyes
boyunca iki nəfər ü çü ncü nəfərin gəlişini gö zlədikləri mü ddətdə boş bir
sö hbət edirlər və o ü çü ncü nəfər heç zaman gəlib çıxmır. “Bizim həyatımız
da bunun kimidir” – Beckett deyir; biz gö zlədiyimiz mü ddətdə sadəcə
vaxtımızı ö ldü rü rü k – bəs nəyi gö zləyirik? Bunu da bilmirik. İnsan faciəsini
təsvir etmək ü çü n Beckett daha bir pyes yazır. Burada pərdə qalxır və zir-
zibil ilə dolmuş bir səhnə ortaya çıxır. Dü z otuz saniyə içində tamaşaçılar
tam səssizlik içində oturaraq həmin zibilliyə baxır. Sonra pərdələr
bağ lanır. Hamısı elə bundan ibarətdir.
Jean-Paul Sartre və Albert Camus6 kimi fransız eqzistensiyalistləri də bunu
anlayırdılar. Sartre ö zü nü n “Huis Clos” (Qapalı Qapılar Arxasında) adlı
pyesində həyatı cəhənnəm olaraq təsvir edir və pyesin ən son cü mləsi
fəlakətə təslim olmağ ı ifadə edən sö zlərdir: “Nə demək olar ki? Həyatımıza
davam edək!” Bu səbəbdən Sartre başqa bir yerdə mö vcudiyyətin ürək
bulandırıcı effekti (nausée) haqqında yazır. Camus da

5 Samuel Barclay Beckett (1906-1989) irlandiya əslli novelist, dramaturq və teatr direktorudur.
Həyatının böyük hissəsini Parisdə yaşayıb. Həm ingilis, həm də fransız dilində yazıb. 1969-cu ildə
ədəbiyyat sahəsində nobel mükafatına layiq görülüb. Onun ən məşhur pyesi səhnəyə ilk qoyulmuş əsəri
“Waiting for
Godot” sayılır.
6 Albert Camus (1913-1960) fransız eqzistensialist novelistdir. Allaha inanmadığ ı ü çü n,
Allahın mö vcudluğ unu inkar etdiyi ü çü n Camus həyatda bir məna olmadığ ını deyirdi. Ona
gö rə həyat nəinki mənasızdır, hətta qarışıq və qəddardır. Fəlsəfi problemlər içində yalnız
intiharı ən ciddi problem hesab edirdi. Həyatı mənasız hesab etməyinə baxmayaraq Camus
intiharın əleyhinə idi və bəşəri qardaşlığ ın qorunulması uğ runda mü barizə aparmağ ın
tərəfdarı idi. (tərc.)
həmçinin həyatı absurd hesab edirdi. “L’Étranger” (Yad) adlı kiçik
novellasında Camus’nun əsərinin qəhramanı ani bir bəsirət ilə kainatın
bir mənasının olmadığ ını və kainata məna verə biləcək Allahın
olmadığ ını kəşf edir.
Beləliklə də əgər Allah yoxdursa həyat mənasızlaşır. İnsan və kainat
yekun bir əhəmiyyətdən məhrum olur.

Ölümsüzlük və Allah olmadan real dəyər də mövcud deyildir

Əgər həyat qəbirdə sona çatırsa o zaman bir kəsin həyatında Stalin kimi
yoxsa bir mü qəddəs şəxsiyyət kimi yaşamağ ı fərq etmir. Çü nki bir kəsin
aqibəti onun davranışından asılı deyildir, ona gö rə də sən istədiyin kimi
yaşaya bilərsən. Dostoyevski bunu belə ifadə edir: ”Əgər ö lü msü zlü k
yoxdursa o zaman hər şey icazəlidir.” Bu əsasdan çıxış edərək Ayn
Rand7 kimi bir yazıçı eqoizmin ü stü nlü klərini tərifləməkdə tamamilə
haqlıdır. Yalnız ö zü n ü çü n yaşa! Səni heç kim hesaba çəkən deyildir!
Əlbəttə ki, bu halda başqa cü r yaşamaq axmaqlıq olacaq, çü nki həyat, ö z
şəxsi mənfəətindən başqası ü çü n çalışmaqla riskə atılmayacaq qədər
çox qısadır. Başqa insan ü çü n fədakarlıq etmək bu nəzərdən axmaqlıq
olmalıdır. Allah olmadan da əxlaq nəzəriyyəsinin mü mkü nlü yü nü
mü dafiə etməyə cəhd gö stərən ateist filosof Kai Nielsen8 sonunda etiraf
edərək deyir:
“Əqlin əxlaqi yanaşmanı tələb etdiyini və ya əfsanə və
ideologiyalara aldanmamış bütün rasional kəslərin fərdi

7 Ayn Rand (1905-1982) adı ilə tanınan yazıçının əsl adı Alisa Zinovyevna Rosenbaum’dur.
Novelist, filosof və teatr səhnələri ü çü n əsr yazmış mü əllif olaraq tanınan Ayn Rand Rusiyada
doğ ulmuş və orada təhsil almışdı. 1926-cı ildə ABŞ-a kö çü r və fəaliyyətinə orada davam edir.
Obyektivizm (objectivism) fəlsəfi cərəyanının əsasını qoymuş Ayn Rand eyni zamanda
rasionalizmin və eqoizmin tərəfdarıdır. O, dö vlət nəzarətinə qarşı olduğ u kimi anarxizmə də
qarşı idi, dö vlət mü daxiləsindən azad şəkildə çalışan kapitalizmin tərəfdarı idi.
8 1926-cı ildə doğ ulmuş Kai Nielsen ateist filosofdur. Hal-hazırda Kanadada yaşayır və
Kanada Kraliyyət Cəmiyyətinin ü zvü dü r. 1991-ci ildə bu essenin mü əllif William Craig ilə
“Allah, Mənəviyyat və Şər” mö vzusu haqqında debatda iştirak edib.
 eqoistlər və ya klassik amoralistlər9 olmağa ehtiyac
duymadıqlarını biz sübut edə bilməmişik. Əql burada
qərar verə bilmir. Sizin üçün canlandırdığım şəkil heç də
xoş bir şəkil deyildir. Bu barədə düşünmək özümü də
kədərləndirir ... Təmiz praktiki əql, hətta faktlar
barəsində kifayət qədər biliklərlə belə səni mənəviyyata
aparmayacaq.”i
Lakin problem daha da ağ ırlaşır. Çü nki ö lü msü zlü kdən asılı olmayaraq
əgər Allah yoxdursa doğ ru və yalnışın obyektiv standartları ola bilməz.
Bizim ü zləşdiyimizin tamamı – Jean-Paul Sartre-ın deyimi ilə - mü cərrəd,
dəyərsiz mö vcud olma faktıdır. Mənəvi dəyərlər ya fərdi zö vqü n ifadəsidir
ya da sosio-biolojik təkamü lü n artıq məhsuludur,10 təhsil və mü hitin
təsiridir. Allahsız bir dü nyada kimin nəyin doğ ru, nəyin yalnış olduğ unu
demək haqqı vardır? Adolf Hitler’in dəyərlərinin mü qəddəs bir şəxsiyyətin
dəyərlərindən daha aşağı olduğ una hö km edəcək kim var? Mənəviyyat
nəzəriyyəsi Allahsız kainatda tamamilə ö z mənasını itirir. Necə ki, mü asir
ateist etika alimi buna işarə edərək deyir:
“Bir şeyin “Allah qadağan etdiyi üçün yalnış olduğunu”
demək Qanunverici Allaha inanan hər bir kəs üçün son
dərəcə anlaşıla biləndir. Amma qadağan edən Allah
mövcud olmadığı halda nəyinsə yalnış olduğunu demək
anlaşılmazdır...”. “Allah inancı olmadan mənəvi
vəzifə/borc konsepti başa düşülməzdir. Sözlər qalır,
amma onların mənaları yox olub.”ii
Allahsız bir dü nyada heç bir obyektiv doğ ru və yalnış ola bilməz, yalnız
bizim mədəniyyətdən təsirlənmiş və fərdi olaraq nisbi, subyektiv
mü hakiməmiz ola bilər. Bu o deməkdir ki, mü haribəni, zü lmü və cinayəti

9 Amoralistlər mənəviyyət məsələlərinə ö nəm verməyən kəslərdir. Onlar ü çü n

mənəviyyatla bağ lı suallar əhəmiyyət kəsb etmir. Həmçinin obyektiv mənəvi dəyərlərin də
mö vcud olduğ unu qəbul etmirlər.
10 Artıq və ya izafi məhsul ilə qəsd edilən istehsal nəticəsində ortaya çıxan kənar
məhsullardır. Misal ü çü n taxta materiallar istehsal etmə prosesində əmələ gələn qıxmıq,
talaşa kimi məhsullar artıq məhsul, izafi məhsul hesab olunur. Ateistlərin insana baxışı da
bunun kimidir, çü nki onlar fiziki proseslərin bir məqsəd ü çü n başladıldığını inkar etdikləri
ü çü n bu proseslər nəticəsində əmələ gəlmiş hər bir məhsulu artıq məhsul, kənar məhsul
hesab etməlidirlər. Onlar insanı mü cərrəd olaraq fiziki prosesin məhsulu gö rdü kləri ü çü n
onlara gö rə insan kənar bir produkt, yəni subprodukt olmalıdır.
şər olaraq qınamaq mü mkü n deyildir. Eyni şəkildə heç kim qardaşlığ ı,
bərabərliyi və məhəbbəti xeyir olaraq tərifləyə bilməz. Çü nki Allahsız
kainatda xeyir və şər mö vcud deyildir, sadəcə mü cərrəd, dəyərsiz
mö vcud olma faktı vardır və “sən haqlısan, mən yalnışam” demək
haqqına sahib heç kim yoxdur.

Ölümsüzlük və Allah olmadan son amal yoxdur

Əgər ö lü m, yol cığ ırının sonunda açıq qucaqla durub bizi gö zləyirsə o
zaman həyatın hədəfi nədir? Bunların hamısı heç bir şey ü çü ndü rmü ?
Həyat ü çü n bir məqsəd yoxdurmu? Bəs kainat? O da məqsədsizdirmi?
Əgər onun aqibəti fəza boşluğ undakı tənha guşələrdəki soyuq
qəbirdirsə o zaman cavab - “bəli, məqsədsizdir” - olmalıdır. Kainat ü çü n
heç bir hədəf, heç bir məqsəd yoxdur. Ö lü kainat qalığ ı əbədi olaraq
genişlənib yayılmağ a davam edəcək.
Bəs insan? Bəşər irqinin ü mumiyyətlə heç bir məqsədi yoxdurmu? Yoxsa
o da sadəcə olaraq biganə kainatın unutqanlığ ında bir gü n tü kənib
itəcək? İngilis yazıçı H. G. Wells11 bu istiqbalı ö ncədən gö rü b. “The Time
Machine” (Zaman Maşını) adlı novellasında Wells’in zaman səyahətçisi
insanın aqibətini kəşf etmək ü çü n gələcəyin uzaqlıqlarına doğ ru səyahət
edir. Tapdığ ı yeganə şey – bir az şibyə və mamır mü stəsna – nəhəng
qırmızı gü nəşin ətrafında dö vr edən ö lü Yer kü rəsidir. Eşitdiyi yeganə
səslər kü ləyin axımı və dənizin ahəstə ləpələridir. “Bu həyatsız
səslərdən ötədə...” – Wells yazır – “...dünya səssiz idi. Səssiz? Onun
sükunətini ifadə etmək çətin olacaq. İnsanların bütün səsləri,
qoyunların bəyrişməsi, quşların çığırtıları, həşəratların vızıltısı,
həyatımızda arxa fonu təşkil edən səs-küy, bunların hamısı artıq
yox olmuşdu.”iii Beləliklə də Wells’in zaman səyahətçisi geri qayıdır.
Amma nəyə geri dö nü r? Sadəcə olaraq unutqanlığ a doğ ru hərəkət edən
məqsədsiz axımda daha ö ncəki zaman kəsişiminə. Daha ö ncə dinsiz biri

11Herbert George Wells (1866-1946) ingilis yazıçısı olub. Novella, qısa hekayələr,
felyetonlar yazmağına baxmayaraq ən çox elmi-fantastik əsərlərinə gö rə tanınır. Jules Verne
və Hudo Gernsback ilə yanaşı elmi fantastikanın banilərindən hesab olunur. Ədəbiyyat ü zrə
nobel mü kafatına dö rd dəfə namizəd olaraq irəli sü rü lü b.
ikən Wells’in kitabını ilk dəfə oxuduqda ö z-ö zü mə dedim: “Yox! Yox! Bu
şəkildə qurtara bilməz!” Amma əgər Allah yoxdursa, xoşlasan da
xoşlamasan da bu şəkildə qurtaracaq. Allahsız kainatın həqiqəti budur;
ü mid yoxdur, məqsəd yoxdur.
Ü mumilikdə bəşəriyyət ü çü n həqiqət nədirsə fərdi olaraq hər birimiz ü çü n
də ayrılıqda həqiqət odur; bizim burada varlığ ımız məqsədsizdir. Əgər
Allah yoxdursa bizim həyatımız keyfiyyət baxımından bir kö pəyin
həyatından fərqli deyildir. “Ecclesiastes” (Vaiz) kitabının qədim mü əllifi
bunu bu cü r ifadə edir: “İnsan oğullarının taleyi ilə heyvanların taleyi
eynidir. Biri öldükdə digəri də ölür; şübhəsiz ki, hamısının eyni nəfəsi
var və insanın heyvandan üstünlüyü yoxdur, çünki hər şey puçdur.
Hamısı eyni yerə gedir. Hamısı torpaqdan yaranıb, torpağa da
qayıdır.” (Bibliya, Vaiz 3:19-20) Bibliya kitabından çox, mü asir
eqzistensialist ədəbiyyatından bir hissə kimi səslənən bu kitabda mü əllif,
sonu ö lü mə məhkum olan bir həyatda həzzin, zənginliyin, təhsilin, siyasi
şö hrətin və şərəfin faydasızlığ ını gö stərir. Onun qərarı nədir? “Puçun
puçu! Hər şey puçdur!” (Vaiz, 1:2) Əgər həyat qəbirdə qurtarırsa o zaman
bizim yaşamaq ü çü n yekun bir məqsədimiz yoxdur.
Əslində vəziyyət bundan da pisdir; hətta bu ö lü mlə qurtarmasa da Allah
olmadan həyat məqsədsiz olaraq qalır. Çü nki bu halda insan və kainat
təsadü fdən doğ muş adi qəzalardır, heç bir məqsəd olmadan
mö vcudluğ a soxulmaqdır. Allah yoxdursa kainat kosmik bir qəzanın,
təsadü fi partlayışın nəticəsidir. Mö vcud olması ü çü n heç bir məna
yoxdur. İnsana gəldikdə isə o, təbiətin əcaibliyidir – maddə ü stə gəl vaxt,
ü stə gəl şansın kor məhsuludur. İnsan rasionallığ ı təkamü l etmiş sadəcə
çö kü ntü parçasıdır. Bir fəlsəfəçinin ifadə etdiyi kimi “insan həyatı
təhtəlbəşər bir pedestal üzərində qurulub və sakit, ağılsız kainatın
göbəyində öz çarəsinə baxmaq üçün tərk edilib.”iv
Kainat və bəşər irqi haqqında doğ ru olan həm də ayrı-ayrı fərdlər olaraq
bizim haqqımızda da doğ rudur. Əgər Allah mö vcud deyilsə o zaman sən
təbiətin düşürdüyü uşaqsan, mənasız həyat yaşamaq ü çü n mənasız
kainata zorla atılmış bir varlıqsan.
Beləliklə də əgər Allah mö vcud deyilsə bu o deməkdir ki, insan və kainat
heç bir məqsəd olmadan – çü nki hər bir şeyin sonu ö lü mdü r – mö vcuddur
və onlar heç bir məqsəd ü çü n vü cuda gəliblər, çü nki onlar sadəcə şansın
doğ urduğ u kor məhsullardır. Sö zü n qısası; həyat son dərəcə
məqsədsizdir.
Qarşımızdakı seçimlərin ağ ırlığ ını başa dü şə bilirsənmi? Çü nki əgər
Allah mö vcuddursa o zaman insan ü çü n ü mid vardır. Amma əgər Allah
mö vcud deyilsə o zaman bizə qalan yeganə şey ü midsizlikdir. Allahın
mö vcudluğ u sualının insan ü çü n bu qədər mü hü m olmasını
anlayırsanmı? Bir yazıçının tutarlı olaraq qeyd etdiyi kimi “əgər Allah
“ö lü bsə” insan da ö lü dü r.”
Çox təəssü f ki, insan kü tləsi bu faktı dərk etmir. Sanki heç bir şey
dəyişməmiş kimi onlar yaşamlarına davam edirlər. Bu mənə
Nietzsche’ni12n dəli adam haqqındakı hekayəsini xatırladır ki, dəli adam
səhər çağ ının erkən saatlarında əlində çıraq tutaraq bazar ərazisinə ani
giriş edir və qışqıraraq deyir: “Mən Allahı axtarıram! Mən Allahı
axtarıram!” Orada duranların çoxu Allaha inanmadıqları ü çü n dəli adam
onların gü lü şü nə səbəb oldu. “Allah yolunu azıbmı?” deyərək onlar istehza
etdilər. “Yoxsa gizlənir? Ya da ola bilsin ki, səyahətə çıxıb və yaxud da
mü hacirət edib!” Beləliklə də onlar qışqırırdılar və gü lü rdü lər. Sonra
– Nietsche yazır ki, - dəli adam onların ortasında ətrafına çevrildi və
onlara iti baxışlarla baxaraq:
“Allah hara gedib?” – o qışqırdı, “Qoyun mən sizə deyim. Biz
– sən və mən - Onu öldürmüşük. Hamımız onun qatilləriyik.
Amma biz bunu necə etmişik? Dənizin suyunu içib
qurtarmağa necə qadir olduq? Üfüqün tamamını silib yox
etmək üçün süngəri bizə kim verdi? Biz bu Yeri öz
günəşindən qırıb azad etməklə nə etdik? İndi hara doğru
gedir bəs? Bütün günəşlərdən uzaqlara? Biz davamlı dalış
etmirikmi? Arxaya, kənarlara, qarşıya, hər istiqamə?

12 Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) alman filosof, bəstəkar, şair, filoloqdur. Onun
fikirləri Qərb fəlsəfəsinə və mü asir intellektual tarixə çox dərin təsir gö stərib. Nietzsche
sö zü n əsl mənasında ateist eqzistensialistdir. O, ateizmi ö z məntiqi nəticəsinə gətirərək
nihilist dü nya gö rü şü nü mü dafiə edib. Nietzsche’yə gö rə maarifçilik dö vrü ndən sonra
Avropa və ü mumilikdə Qərb xristianlığ ın bö hranı ilə nihilist cəmiyyətlərə çevrilirlər. O, ö z
zamanında cəmiyyətlərin hələ də tam nihilist olmadığ ını qeyd edirdi, ona gö rə nihilizm
getdikcə daha da yayğ ınlaşacaq və qəbul ediləcək. Nietzsche 1889-cu ildə 44 yaşında əqlini
itirir və 1900-cu ilə qədər bu halda yaşayır və ö lü r.
 Bundan sonra ümumiyyətlə yuxarı və aşağı qalıbmı?
Sonsuz heçliyin içərisindən keçirmişik kimi yolmuzu
azıb girlənmirikmi? Boş fəzanın nəfəsini hiss etmirikmi?
Daha da soyuq deyilmi? Davamlı olaraq gecə və yenə də
gecə gəlmirmi? Səhərlər çıraqlar yandırılmamalıdırmı?
Allahı dəfn edən qəbir qazanların səsindən bir şey hələ
də eşitmirikmi? ... Allah ölüdür... və Onu biz öldürmüşük.
Bundan sonra biz, qatillərin qatili, özümüzə necə
təskinlik tapacağıq?”v
Camaat sü kunət və heyrət içində gö zlərini dəli adama zilləmişdi.
Sonunda o, çırağ ını yerə atdı. “Mən çox erkən gəlmişəm,” – dedi. “Bu
əzəmətli hadisə hələ də baş verməkdədir; bunun xəbəri insanın
qulağ ına hələ çatmayıb.” Allahı ö ldü rməklə etdiklərinin aqibətini
insanlar hələ də tam bir mənada qavramamışdılar. Amma Nietzsche
insanların bir gü n ateistik inanclarının gərəkdirdiyi nəticələri dərk
edəcəklərini qabaqcadan xəbər verirdi. Bu dərk etmə, həyatdakı bü tü n
dəyər və mənaların məhvi, yəni nihilizm dö vrü nü başladacaq.
İnsanların çoxu hələ də ateizmin tələb etdiyi nəticələr ü zərində
dü şü nmü rlər və (Nietzsche’nin əsərində keçən) bazardakı camaat kimi
qafilcəsinə həyatlarına davam edirlər. Amma biz, Nietzsche’nin başa
dü şdü yü kimi, ateizmin nə mənaya gəldiyini dərk etdiyimizdə onun
verdiyi sual ü zərimizə ağ ır bir yü k kimi çö kü r: “Biz, qatillərin qatili,
ö zü mü zə necə təskinlik tapacağ ıq?”

Ateizmin praktiki mümkünsüzlüyü

Ateistin təklif edə biləcəyi yeganə həll yolu bu ola bilər ki, biz həyatın
absurdluğ unu qəbul edirik və cəsarətlə yaşayırıq. Misal ü çü n Bertrand
Russell13 yazır ki, biz həyatımızı “qərarlı ümidsizliyin möhkəm
bünövrəsi”vi ü zərində qurmalıyıq. Dü nyanın qorxunc bir yer olduğ unu

13 Bertrand Arthur William Russell (1872-1970) ingilis filosof, riyaziyyatçı, tarixçi, yazıçı,
siyasi aktivist və novel laureatıdır. Bertrand Russell aqnostik olub, mənəvi dəyərlər
məsələsində isə utilitarian olub. Utilitarianizmə gö rə ən yaxşı dəyər ən çox fayda verən
dəyərdir.
etiraf etdikdən sonra biz ancaq həyata uğ urla uyğ unlaşa bilərik. Camus
deyirdi ki, biz səmimi olaraq həyatın absurdluğ unu etiraf etməliyik və
sonra bir-birimiz ü çü n sevgi içində yaşamalıyıq.
Ancaq bu cü r həll yolundakı fundamental problem budur ki, belə bir
dü nya gö rü şü ilə eyni zamanda həm inandıqlarına sadiq olaraq, həm də
xoşbəxt olaraq yaşamaq mü mkü n deyildir; əgər kimsə xoşbəxt yaşayırsa
bu yalnız inandıqlarına sadiq yaşamadığ ına gö rədir. Francis Schaeffer 14
bu nö qtəni çox gö zəl izah edib. Mü asir insan.. – deyir Schaeffer, - iki
mərtəbəli kainatda yaşayır. Aşağ ı mərtəbədə sonu olan Allahsız
dü nyadır; burada həyat – bizim gö rdü yü mü z kimi – mənasızdır. Yuxarı
mərtəbədə isə məna, dəyər və məqsəd vardır. Beləliklə də mü asir insan
aşağ ı mərtəbədə yaşayır, çü nki o, Allahın mö vcud olmadığ ına inanır.
Lakin o, belə absurd dü nyada xoşbəxt yaşaya bilməz; buna gö rə də o,
tez-tez yuxarı mərtəbəyə iman sıçrayışları (leaps of faith) edir ki,
mənanı, dəyəri və məqsədi təsdiqləsin, halbuki onun buna haqqı
yoxdur, çü nki o, Allaha inanmır.
O zaman insanın ö z ateistliyi ilə yanaşı xoşbəxt və inancına sadiq şəkildə
yaşaya bilməyəcəyini gö stərmək ü çü n gəlin bir daha Allahsız həyatın
absurd olduğ unu gö rdü yü mü z hər ü ç sahəyə nəzər salaq.

Həyatın mənası

Birinci “məna” sahəsinə baxaq. Gö rdü k ki, Allah olmadan həyat məna kəsb
etmir. Buna baxmayaraq filosoflar sanki həyatın mənası varmış kimi
yaşamağ a davam edirlər. Misal ü çü n Sartre sü but etməyə çalışır ki, hər bir
kəs sərbəst olaraq mü əyyən bir fəaliyyət kursunu izləməyi seçməklə ö z
həyatı ü çü n məna yarada bilər. Sartre ö zü marksizmi seçmişdi.
Əslində bu, açıq-aşkar uyğ unsuzluqdur. Həyatın obyektiv olaraq absurd
olduğunu sö yləmək və sonra hər kəsin ö z həyatı ü çü n məna yarada
biləcəyini demək bir-biri ilə uyğ un gəlmir. Əgər həyat həqiqətən də
absurddursa deməli insan aşağ ı mərtəbədə ilişib qalıb. Ö z həyatına məna
qatmağ a çalışmaq yuxarı mərtəbəyə sıçrayışı təmsil edir. Amma Sartre’ın

14 Francis August Schaeffer (1912-1984) amerikan teoloq, filosof və kilsə rahibidir.

bu sıçrayış ü çü n bir əsası yoxdur. Allah yoxdursa həyatın obyektiv bir
mənası ola bilməz. Sartre’ın təklif etdiyi proqram həqiqətdə ö zü nü
aldatmaqla məşğ ul olmaqdır. Sartre’ın əslində dediyi budur: “Gəlin
ö zü mü zü elə aparaq ki, sanki həyatın mənası vardır.” Bu isə doğ rusu
ö zü mü zü axmaq yerinə qoymaqdır.
Sö zü mü zü n məğ zi budur: Əgər Allah yoxdursa o zaman həyat obyektiv
olaraq mənasızdır. Lakin insan həyatın mənasızlığ ını bilərək həm
inancına sadiq olaraq, həm də xoşbəxt şəkildə yaşaya bilməz. Ona gö rə
də xoşbəxt yaşamaq ü çü n yalandan ö zü nü həyatın mənası olduğ una
inandırmağ a çalışır. Amma əlbəttə ki, bu, insanın bildiyi, inandığ ı ilə
tamamilə uyğ unsuzluq təşkil edir, çü nki Allah olmadan insan və kainat
heç bir həqiqi əhəmiyyətə sahib deyildir.

Həyatın dəyəri

İndi dəyər probleminə gələk. Ən abırsız uyğ unsuzluqlar məhz burada yatır.
Hər şeydən ö ncə ateistik humanistlər məhəbbət və qardaşlıq kimi ənənəvi
dəyərləri təsdiq etməklə tam bir ziddiyyətə dü şü rlər. Ziddiyyətli bir
şəkildə həm həyatın absurdluğ una, həm də bəşəri sevgi və qardaşlıq kimi
mənəviyyata inandığ ı ü çü n Camus haqlı olaraq tənqid edilmişdi. Bu ikisi
məntiq baxımından bir-biri ilə bir araya gələ bilməz. Bertrand Russell da
həmçinin ziddiyyətdə idi. Ateist olmasına baxmayaraq o, açıq sö zlü sosial
tənqidçi idi; mü haribəni və cinsəl azadlıqlara qoyulmuş məhdudiyyətləri
inkar edirdi. Russell etiraf edirdi ki, o, “mənəvi dəyərlər sadəcə şəxsi zö vq
məsələsidir” deyərək yaşaya bilməz və o, bu səbəblə ö z gö rü şlərini
“inanılmaz” hesab edirdi. “Mən bu problemi necə həll etməyin yolunu
bilmirəm” – deyərək etiraf edirdi.vii Mö vzunun məğ zi budur ki, əgər Allah
yoxdursa o zaman doğru və yalnış obyektiv olaraq mö vcud ola bilməz.
Dostoyevski’nin dediyi kimi “hər bir şey icazəlidir.”
Amma insanın bu şəkildə yaşaya bilməyəcəyini Dostoyevski ö zü də
sö yləyirdi. Sanki əsgərlər ü çü n gü nahsız uşaqları qətl etmək tamamilə
normalmış kimi dü şü nərək insan yaşaya bilməz. Pol Pot15 kimi
diktatorların milyonlarla ö z həmvətənini yox etməsi normaldır deyərək
yaşaya bilməz. Ondakı hər bir şey bu əməllərin yalnış olduğ unu,
tamamilə yalnış olduğ unu qışqırmaq istəyir. Amma əgər Allah yoxdursa
o, bunu edə bilməz. Buna gö rə də iman sıçrayışı edir və istənilən halda
dəyərləri qəbul edir. Bunu etdikdə Allahsız dü nyanın tutarsızlığ ını ü zə
çıxarmış olur.
Bir neçə il bundan ö ncə BBC kanalında “The Gathering” (Toplantı) adlı
sənədli filmi izlədiyimdə dəyərlərdən məhrum olmuş dü nyanın dəhşəti
evimə yeni bir şiddət ilə gətirildi. Bu film yəhudi qətliamında sağ
qalanların Qü ds şəhərində bir araya gəlməsi haqqında idi; orada onlar
itirilmiş dostluqları yenidən kəşf etdilər və ö z təcrü bələrini bö lü şdü lər.
Bir qadın məhbus, xəstə baxıcısı, Auschwitz kampında necə ginekoloq
olması hekayəsini danışırdı. O, Doktor Mengele’nin gö stərişi ilə əsgərlər
tərəfindən hamilə qadınların necə bir dəstə halına gətirildiklərini və
eyni baraklarda saxlanıldıqlarını xatırlayırdı. Bir mü ddət keçdi və gö rdü
ki, həmin qadınlardan heç biri onun gö zü nə dəymir. Bunu araşdırdı: “O
baraklardakı hamilə qadınlar hardadır?” “Eşitməmisənmi?” – cavabı
gəldi, “Doktor Mengele onları eksperimental əməliyyatlarda istifadə
etdi.”
Bir başqa qadın kö rpəsini əmizdirə bilməsin deyə Mengele’nin necə onun
dö şü nü bağlaması haqqında danışdı. Doktor kö rpənin yeyəcək olmadan nə
qədər sağ qala biləcəyini ö yrənmək istəyirdi. Naəlaclıqdan bu yazıq qadın
qəhvəyə batırılmış çö rək tikələrini uşağ ına verməklə onu həyatda
saxlamağ a çalışırdı, amma heç bir fayda vermirdi. Hər gü n uşaq çəki itirirdi
və bu, Doktor Mengele’nin səbirsizcə mü şahidə etdiyi bir fakt idi. Bir xəstə
baxıcısı gizlincə bu qadının yanına gəldi və ona dedi: “Sənin buradan çıxa
bilməyin ü çü n bir yol təşkil etmişəm, amma uşağ ını ö zü nlə gö tü rə
bilməzsən. Uşağının həyatına son qoymaq ü çü n ona verə biləcəyin bir
morfin iynəsini də ö zü mlə gətirmişəm.” Qadın buna etiraz etdikdə xəstə
baxıcısı israrla dedi: “Bax, sənin uşağ ın hər bir halda ö ləcək. Heç olmazsa
ö zü nü xilas elə!” Beləliklə də bu ana ö z uşağ ının həyatına son

15Pol Pot (1925-1998) Kambocada siyasi və dö vlət xadimi olub. Qırmızı kxmerlərin lideri və
diktator olub. Pol Potun hakimiyyəti dö vrü kü tləvi represiyalar və aclıqla mü şahidə
olunmuşdur.
qoydu. Doktor Mengele bu barədə xəbər tutduqda çox qəzəblənmişdi,
çü nki eksperiment nü munəsini əldən qaçırmışdı və o, sonuncu dəfə
çəkisini ö lçmək məqsədi ilə kö rpənin atılmış cəsədini tapmaq ü çü n
ö lü lərin arasında axtarış etdi.
Bu hekayələri dinləməklə qəlbim parçalanırdı. Dü şərgədən sağ çıxmış
bir ravvin – “sanki Auschwitz’də On Əmr’in tərsinə işlədiyi bir dü nya
mö vcud idi” – deməklə bir cü mlədə bunu gö zəl cəm edir. Bəşəriyyət heç
zaman belə bir cəhənnəm gö rməmişdi.
Bununla belə əgər Allah mö vcud deyilsə bizim dü nyamız mü əyyən
mənada bir Auschwitz’dir: mü tləq doğ ru və xəta yoxdur, hər bir şey
icazəlidir. Amma bir ateist, bir aqnostik belə bir dü nya gö rü şü ilə
ziddiyyətsiz yaşaya bilməz. Xeyir və şərdən ö tədə yaşamağ ın zərurətini
elan edən Nietsche ö zü mentoru hesab etdiyi bəstəkar Richard Wagner
ilə məhz onun antisemitizminə və kəskin alman milliyyətçiliyinə gö rə
əlaqələri kəsmişdi. Eynilə Sartre ikinci dü nya mü haribəsindən sonra
yazarkən antisemitizmi qınayırdı, məhvə gətirib çıxaran bir doktrinin
sadəcə əksi ilə eyni dəyərdə olan bir rəy və ya şəxsi zö vq məsələsi
olmadığ ını bəyan edirdi.viii “Existentialism Is a Humanism” adlı ö nəmli
essesində Sartre ilahi fitri dəyərlərin mö vcudluğ unu inkar etməsi ilə
insanların dəyərlərini israrla təsdiqləmək istəyi arasındakı ziddiyyətdən
qurtulmaq ü çü n bihudə bir mü barizə sərgiləyir. Russell kimi o da
mü tləq mənəvi dəyərləri inkar etməyin nəticələri ilə yaşaya bilmirdi.
İkinci problem isə budur ki, əgər Allah mö vcud deyilsə və ö lü msü zlü k
deyilən bir şey yoxdursa, o zaman insanların etdikləri şər əməllər
cəzasız və yaxşı insanların etdikləri fədakarlıqlar isə mü kafatsız qalacaq.
Amma kim belə bir dü nya gö rü şü ilə yaşaya bilər axı? Kommunist
həbsxanalarında ö z inancına gö rə işgəncə gö rmü ş Richard Wurmbrand
deyir:
“Yaxşılıq üçün mükafatın və şər üçün cəzanın olduğuna
inanmadıqda ateizmin qəddarlığına inanmaq çox çətin
olur. Bu halda insan olmaq üçün yaxşı bir səbəb yoxdur.
Bu halda insanda olan şərrin dərinliklərindən çəkinmək
üçün bir səbəb yoxdur. İşgəncə verən kommunistlər tez-
tez deyərdilər: “Allah yoxdur! Axirət də, zülmə görə cəza
 da yoxdur. Biz ürəyimiz istəyəni edə bilərik!” Mən hətta
işgəncə verənlərdən birini belə deyərkən eşitdim:
“İnanmadığım Allaha şükür edirəm ki, qəlbimdəki bütün
şərri ifadə edə bildiyim bir halda bu saata qədər yaşaya
bilmişəm.” O bunu inanılmaz qəddarlıqla və dustaqlara
qarşı tətbiq edilmiş vəhşiliklə ifadə edirdi.”ix
Eyni şey fədakarlıq əməllərinə də aiddir. Bir neçə il ö ncə qışın ortalarında
dəhşətli hava fəlakəti baş verdi; Washington D.C aeroportundan qalxan
təyyarə Potomac çayının ü zərindən keçən kö rpü yə çırpıldı və ö z
sərnişinlərini buz kimi soyuq sulara qərq etdi. Xilas edici helikopter
gəldikdə bü tü n diqqətlər ö zü nü xilas etmək əvəzinə yellənən nərdivan-
kəndiri təkrar-təkrar digər sərnişinlərə ö tü rən bir nəfərin ü zərində
cəmlənmişdi. Onlar bir daha geri dö ndü kdə o artıq yox idi. Başqalarının
yaşaya bilməsi ü çü n o, kö nü llü olaraq ö z canını fəda etmişdi. Ö z mənfəətini
gü dməyən bir əməl və xeyirxah bir iş gö rdü yü ü çü n bü tü n millətin gö zü
hö rmət və pərəstiş ilə o adama tərəf yö nəlmişdi. Bü tü n bunlara rağ mən
əgər ateist haqlıdırsa o halda həmin adam comərd deyildi, əksinə onun
etdiyi ən axmaq bir şey idi. O, hamıdan qabaq nərdivana qalxmalı idi, əgər
ehtiyac olsaydı digərlərini kənara itələməli idi ki, həyatda sağ qala bilsin.
Amma tanımadığ ı insanların uğ runda ö lməyə, qısa mü ddətlik mö vcud
olmaq ü çü n sahib olduğu yeganə şansını əldən verməyə gəldikdə isə nə
ü çü n edilməlidir ki?! Bir ateistin nəzərində bunun ü çü n bir səbəb ola
bilməz. Buna baxmayaraq digər insanlar kimi ateist də qeyri-iradi olaraq
bu adamın fədakar hərəkətinə tərif və mədh ilə reaksiya verir. Əslində ö z
sistemi ilə uyğ unluq içində yaşayan bir ateisti tapmaq ehtimal ki, heç bir
zaman mü mkü n deyildir. Çü nki mənəvi cavabdehlikdən və mənəvi
dəyərlərdən məhrum olmuş kainat təsəvvü r edilməsi mü mkü n olmayacaq
qədər qorxuncdur.

Həyatın amalı

Sonunda gəlin həyatdakı məqsəd probleminə baxaq. Həyatın bir amalının

olduğunu inkar edən insanların çoxunun həyatda xoşbəxt yaşaması ü çü n
yeganə yol ya mü əyyən bir bir məqsəd uydurmaqdır, ya da ö z rəylərini
məntiqi nəticələrinə gətirib çıxarmamaqdır. Birinci variant Sartre’ın
misalında gö rdü yü mü z kimi ö z-ö zü nü aldatmaqdır. Misal ü çü n ö lü m
probleminə baxın! Ernst Bloch’a16 gö rə mü asir insan ü çü n ö lü m ilə ü z-
ü zə yaşamağ ın yeganə yolu atalarının inandığ ı ö lü msü zlü k inancını
şü uraltı olaraq borca gö tü rməkdir, halbuki ö zü nü n bu inanca inanması
ü çü n bir əsası yoxdur, çü nki o, Allaha inanmır. Ö lü msü zlü k inancının
qalıqlarını borc almaqla - Bloch yazır ki, - “müasir insan onu
dayanmadan bürüyən və şübhəsiz ki, sonunda onu udacaq olan
uçurumu hiss etmir. Bu inanc qalıqları vasitəsi ilə o, məfhumu-zat
hissini17 qurtarmış olur. Onların vasitəsi ilə belə bir təəssürat
ortaya çıxır ki, insan məhv olmur, sadəcə olaraq bir gün dünyanın
bir daha ona görünməmək kimi bir ədabazlığı vardır.” Bloch fikrini
yekunlaşdırır: “Bir qədər bayağı olan bu hünər, böyük
məmnuniyyətlə ödünc alınmış kredit kartı ilə qidalanır. Bu hünər
bir zamanlar təmin edilmiş ümidlər və dəstək sayəsində yaşayır.”x
Bu dəstəyə mü asir insanın heç bir haqqı yoxdur, çü nki o, Allahı inkar
edir. Lakin yenə də mənalı bir həyat sü rdü rmək ü çü n o, iman
sıçrayışları edərək yaşamaq ü çü n bir məna tapır.
İnsan və kainatın mü əyyən bir səbəb və məqsəd olmadan, sadəcə bir
təsadü f nəticəsində vü cuda gəldiyini deyənlərin arasında bu ziddiyyətləri
biz tez-tez gö rə bilirik. Hər bir şeyin kor təsadü fü n məhsulu olduğu
xaraktersiz bir kainatda yaşamaq mü mkü n olmadığ ı ü çü n bu insanlar fiziki
proseslərin ö zlərinə xarakter və motivlər aid edirlər. Bu, əcaib ifadə
tərzidir və aşağı mərtəbədən yuxarı mərtəbəyə edilən bir sıçrayışı təmsil
edir. Misal ü çü n Francis Crick “The Origin of The Genetic Code” (Genetik
Kodun Mənşəyi) adlı kitabının yarısından təbiət sö zü nü bö yü k “T” hərfi ilə
yazmağ a başlayır və kitabında bir çox yerdə “təbii seçmə” prosesini “ağ ıllı”
və “nə edəcəyini fikirləşən” bir şey olmaqla vəsf

16 Ernst Bloch (1885-1877) alman marksist filosofdur. Sosialist fikirləri ilə insan azadlıqları
fikirlərini birləşdirən bir filosof olub. Ateist idi və Fransa, Çexiya, Amerika, İngiltərə kimi
ö lkələrdə mü hacirət həyatı yaşayıb. Şərqi Almaniya Respublikasında bir mü ddət fəaliyyət
gö stərdikdən sonra siyasi səbəblərdən dərs verdiyi universitetdən uzaqlaşır və Qərbi
Almaniyada yerləşir. Berlin divarı tikildikdən sonra bir daha Şərqi Almaniyaya qayıtmır və
Tü bingen şəhərində vəfat edir. (tərc.)
17 Məfhumu-zat bir insanın ö zü barəsində sahib olduğ u inanclar toplusudur; bura ö zü nü nə
qədər savadlı biri kimi dərk etməsi, ö zü haqqında bildiyi cinsəl kimlik, irqi mənsubiyyət
qavramları daxildir. Buna biz “ö z kimliyi” adını da verə bilərik. (tərc.)
edir.18 İngilis astronom Fred Hoyle, kainatın ö zü nə Allahın
xü susiyyətlərini aid edir. Carl Sagan’ın nəzərində həmişə bö yü k
hərflərlə yazdığ ı “Kosmos” Allahı əvəz edici rol oynayır. Bü tü n bu
insanlar Allaha inanmadıqlarını açıq etiraf etsələr də buna rağ mən
Allahı əvəz edən bir obrazı gizlin şəkildə arxa qapıdan içəri alırlar, çü nki
hər bir şeyin xaraktersiz, iradəsiz gü clərin təsadü fü məhsulu olan bir
kainatda yaşamağ a dö zə bilməzlər.
Fikirləri məntiqi nəticələrinə məcbur etdikdə həmin fikir sahiblərinin o
fikirlərə necə xəyanət etdiklərini gö rmək ö zü də maraqlıdır. Misal ü çü n
bəzi feministlər Freud’un seksual psixologiyasına qarşı etiraz tufanı
qopardıblar, çü nki mö vqeyi çox şovinistdir və qadınların dəyərini alçaldır.
Bəzi psixoloqlar onların istəyinə tabe olaraq ö z nəzəriyyələrini yenidən
işləyiblər. Bax bu tam bir ziddiyyətdir. Əgər Freud’un psixoloji nəzəriyyəsi
həqiqətən doğrudursa bunun qadınları alçaltması ö nəmli olmamalıdır. Sən
haqqın səni hara gö tü rdü yü nü bəyənmədiyin ü çü n onu dəyişə bilməzsən.
Lakin başqa insanların alçaldıldığı bir dü nyada ziddiyyətsiz şəkildə və
xoşbəxtcəsinə yaşamaq mü mkü n deyildir. Amma əgər Allah mö vcud
deyilsə heç kimin dəyəri olmamalıdır. 19 Yalnız Allahın mö vcudluğ una
inanmaqla qadınların haqlarını ziddiyyətsiz şəkildə mü dafiə etmək
mü mkü ndü r. Çü nki əgər Allah mö vcud deyilsə o halda (Darvin
nəzəriyyəsindəki) təbii seçim erkəklərin daha dominant və daha aqressiv
olmağını tələb edir. Bu halda qadınların haqları dişi keçinin və ya
toyuqların haqlarından artıq olmayacaq. Təbiətdə nə necə baş verirsə hər
bir halda doğ ru olacaq. Amma belə bir dü nya gö rü şü ilə kim həyatda
yaşaya bilər?!20 Gö rü nü r ki, məntiqi nəticələrinə məcbur edildikdə ö z

18 Sovet dö vrü ndəki ateist akademiklərin də kitablarda “Ana Təbiət” sö zü nü işlətməkləri

bunun bariz bir misalıdır. Allahı inkar etdikləri halda material dü nyaya bir xarakter, bir
iradə, bir kimlik nisbət edərək bununla Allahı əvəz edəcəklərinə inanırlar. Əslində isə
onların bu etdikləri bir ziddiyyətdir, ö zlərini aldadaraq yaşamaq cəhdidir. (tərc.)
19 Çü nki Allaha inanmadıqda insanlar sadəcə olaraq kimyəvi maddələrdən ibarət bir varlığ a
çevrilir, ö z iradəsində şəkk edən ruhsuz bir varlığ a çevrilir. Bu baxımdan insan ilə heyvan
arasında bir fərq qalmır, sudakı balıq ilə, mağ aradakı yarasa ilə insan arasında bir fərq qalmır.
(tərc.)
20 Hətta neo-ateistlərin ən gö rkəmli nü mayəndəsi, darvinizmin çempionu Richard Dawkins
darvinist prinsiplərlə çalışan bir cəmiyyətdə yaşamaq istəmədiyini gizlətmədən ifadə edir. O
deyir: “Bizim ehtiyac duyduğ umuz həqiqi mənada anti-darvinist cəmiyyətdir. O mənada ki,
gü clü lərin zəifləri əzdiyi, hətta ö ldü rdü yü bir cəmiyyətdə yaşamaq istəmirik. Biz - ən azından
– belə bir cəmiyyətdə yaşamaq istəmirik. Mən xəstələrə qayğ ı gö stərdiyimiz, zəiflərə qayğ ı
nəzəriyyələrinə xəyanət edən froydçu psixoloqlar21 belə həyatda yaşa
bilmirlər.
Yaxud da B. F. Skinner22 kimi birinin sosioloji biheviorizmini
(behaviorism)23 gö tü r! Belə bir gö rü ş George Orwell’in “1984” kitabında
canlandırdığ ı cəmiyyət formasına gətirib çıxarır ki, belə bir cəmiyyətdə
hö kumət hər kəsin fikirlərini kontrol edir və onları proqramlaşdırır. Əgər
Skinner’in nəzəriyyələrini doğ rudursa Skinner’in siçan qutusunda yeməklə
və elektrik şokla tovlanaraq labirintin içində qaçırdılan siçanlarla
davranıldığı kimi insanlarla da davranmağ a heç bir etiraz edilə bilməz.
Skinner’ə gö rə bizim əməllərimizin hamısı onsuz da mü əyyən edilib. Əgər
Allah mö vcud deyilsə bu cü r proqramlaşdırmaya qarşı heç bir mənəvi
etiraz edilə bilməz, çü nki insan keyfyyət baxımından siçandan fərqlənmir,
beləki hər ikisi də maddə, vaxt və şans yığımıdır. Amma yenə də belə qeyri-
bəşəri bir dü nya gö rü şü ilə kim yaşaya bilər axı?!
Yaxud da sonunda Francis Crick kimi birinin bioloji determinizmini24
gö tü r. Buradan çıxan məntiqi nəticə bu olur ki, insan da istənilən
laboratoriya nü munəsi kimidir. Dachau kimi dü şərgələrdə insanlar
ü zərində tibbi eksperimentlər aparmaq ü çü n faşistlərin dustaqlardan
istifadə etdiklərini ö yrəndikdə bü tü n dü nya dəhşətə gəlmişdi. Amma
niyə də olmasın? Əgər Allah mö vcud deyilsə insanları hind donuzu kimi
istifadə etməyə qarşı bir etiraz ola bilməz. Bu gö rü şü n məqsədi əhalinin
idarəsidir ki, orada gü clü lərə yer vermək ü çü n zəif və lazımsız insanlar
ö ldü rü lü r. Belə bir dü nya gö rü şü nə qarşı ziddiyyətə dü şmədən etiraz

gö stərdiyimiz, məzlumlara qayğ ı gö stərdiyimiz bir cəmiyyətdə yaşamaq istəyirəm və bu,

çox anti-darvinist bir cəmiyyətdir.” (tərc.)
21 Froydçu psixoloqlar ilə məşhur alman psixoloq, nevroloq, psixoanalitikanın banisi sayılan
Sigmund Freud’un məktəbini davam edən psixoloqlar qəsd olunur.
22 Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) amerikalı psixoloq, biheviorist, sosial filosofdur.
Skinner insanın azad seçimə sahib olmasını sadəcə bir illü ziya hesab edirdi, ona gö rə
insanın hər bir addımı daha ö ncə atdığ ı addımlardan asılıdır.
23 Biheviorizm cərəyanı insanın davranışını anlamağ a çalışan sistematic bir yanaşmadır. Bu
nəzəriyyəyə əsasən insanın davranışları ya reflekslərdən ibarədir, ya da fərdin keçmişində
etdiyi əməllərin nəticələrindən ibarətdir. Əgər bir insanın etdiyi əməl pis bir aqibətlə
nəticələnirsə insan bu əməli bir daha etməyəcək, əgər yaxşı aqibətlə nəticələnəcəksə o
zaman bu əməlini təkrarlayacaq.
24 Bioloji determinizmə gö rə insanların davranışlarını kontrol edən onların genləri və bir
qədər psixoloji komponentlərdir.
etmək yalnız Allah mö vcud olduqda mü mkü ndü r. Yalnız Allah mö vcud
olduqda həyatın bir məqsədi və mənası ola bilər.
Mü asir insanın dilemması buna gö rə də həqiqi mənada qorxuncdur.
Allahın mö vcud olduğ unu, həyatın dəyər və məqsədindəki obyektivliyi
inkar etdiyi mü ddətdə post-modern insan da bu dilemmadan azad ola
bilməyəcək. Əlbəttə ki, məhz modernizmin qaçınılmaz bir halda
absurdluq və ü midsizlik içində axmağ ından agah olmaq post-
modernizmin iztirabını əmələ gətirir. Bir baxımdan post-modernizm
sadəcə olaraq mü asirliyin iflas etməyindən agah olmaqdır. Ateist dü nya
gö rü şü xoşbəxt və ziddiyyətsiz həyatı ayaqda saxlamaq ü çü n heç cü r
uyğ un deyildir. Həyatın yekun olaraq mənasız, dəyərsiz və məqsədsiz
olduğ unu qəbul edərək ziddiyyətsiz və xoşbəxt bir həyat sü rmək insan
ü çü n mü mkü n deyildir. Ateist dü nya gö rü şü ilə ziddiyyətsiz yaşamağ a
çalışsaq ö zü mü zü dərin bir bədbəxtçilik içində tapacağ ıq. Amma
bununla belə xoşbəxt yaşamağ ı bacarsaq bunu yalnız dü nya
gö rü şü mü zə yalan qatmaqla edə biləcəyik.
Bu dilemma ilə ü zləşdikdə bundan qurtulmaq ü çü n insan acınacaqlı
şəkildə çabalayır. 1991-ci ildə Elmin İnkişafı ü çü n Amerikan
Akademiyasına qeyri-adi mü raciətində mü asir insanın xoşagəlməyən
vəziyyəti ilə ü zləşən Professor L. D. Rue “nəcib yalan” vasitəsi ilə
ö zü mü zü n və kainatın hələ də bir dəyərinin olduğ unu dü şü nməklə
ö zü mü zü aldatmağ ımızı cəsarətlə mü dafiə edirdi.xi “Son iki əsrdən
ö yrənilən dərs budur ki, intellektual və mənəvi relyativizm 25 ciddi
mənada həqiqətdir” iddiasını edərək Professor Rue belə bir idrakın
nəticələri ü zərində gö tü r-qoy edir və onun nəzərində bu idrakın
nəticələri budur ki, şəxsi kamillik axtarışı ilə sosial koherens26 axtarışı
bir-birindən asılılığ ını itirir. Çü nki relyativist dü nya gö rü şü ndə şəxsi

25 Relyativizm fəlsəfi bir gö rü şdü r və bu gö rü şü n nü mayəndələrinə gö rə hər bir şey nisbidir,

mü tləq həqiqət yoxdur, hər bir kəs ö z nəzərində haqlıdır. Bu, bir qədər Nietzsche’nin
perspektivizm fikrinə yaxındır.
26 Sosial Koherens və ya Qrup Koherensi fikri sosiologiyada bir qrupu, cəmiyyəti təşkil edən
fərdlərin bir-biri ilə sıx bağ lı olmasını təsvir edir. Bu təsəvvü rə gö rə fərdlərin xoşbəxtliyi,
onların pozitiv əhval-ruhiyyəsi sadəcə onun ö zü ndə yox, onun ətrafını bü rü yən cəmiyyətdə
də mö vcuddur. Real həyatda bunun misalı ö zü nü kədərli hiss edən insanın dü şdü yü
məclisdəki pozitiv enerjidən təsirlənərək xoş hislərə bü rü nməsidir. Futbol komandalarının
yerli stadionda oynadıqda daha rahat qazanmasının izahı sosial koherens ilə bağ lıdır,
tribunaların verdiyi dəstək komandanın əzmini gü cləndirir, effektivliyini artırır.
təkmilləşmə axtarışı kö kü ndən şəxsiləşmiş olur: yəni hər bir kəs
ayrılıqda ö z dəyərlərini və həyat mənasını mü əyyən edir.
Sosial koherensə ö nəm vermədən şəxsi kamilliyin uğ runda mü barizənin
verildiyi “dəlixana seçimindən” və şəxsi inkişafın məhv edilməsi
bahasına sosial koherensin zorla tətbiq edildiyi “totalitar seçimdən”
qurtulmaq istəyiriksə eqoist maraqlardan ö tədə yaşamağ a - beləliklə də
sosial koherensə nail olmağ a - bizi ilhamlandıracaq bəzi “Nəcib
Yalanları” qəbul etməkdən başqa çarəmiz yoxdur. Nəcib Yalan “o
yalandır ki, şəxsi maraqlardan ö təyə, eqomuzdan ö təyə, ailə, millət və
irqdən ö təyə bizi vadar edir, bizi aldadır.” Bu bir yalandır, çü nki bizə
kainatın mənəvi dəyərlərdə dəmləndiyini (hansı ki, bö yü k bir
uydurmadır) deyir, çü nki universal həqiqəti bildiyini iddia edir (halbuki
ö z ideologiyalarına gö rə belə bir şey yoxdur) və çü nki bu yalan mənə ö z
şəxsi mənfəətim ü çü n yaşamamağ ı ö yrədir (ki, bunun batil olması
aşkardır). “Lakin bu cü r yalanlar olmazsa biz yaşaya bilmərik.”
Bu, mü asir insanın ü zərində oxunulmuş dəhşətli bir hö kmdü r. Sağ
qalmaq ü çü n ö zü nü aldatmağ a məcburdur. Lakin hətta “nəcib yalan”
alternativi son mənzilində işə yaramır. Xoşbəxt olmaq ü çü n insan,
həyatın obyektiv mənası, dəyəri və məqsədi olduğ una inanmalıdır.
Amma ateizmə və relyativizmə inandığ ı mü ddətdə insan necə bu nəcib
yalanlara inana bilər?! Nəcib yalanın zəruriliyindən nə qədər əminsənsə
ona inanmaq bacarığ ın bir o qədər zəifləyir. Saxta dərman kimi “nəcib
yalan” yalnız onun haqq olduğ una inanan kəslər ü zərində işə yarayır.
Ancaq onun qondarma olduğ unu idrak etdiyimizdə o yalanlar bizim
ü zərimizdə təsirini itirir. Beləliklə də istehzayana olan budur ki, insanın
bu çıxılmaz vəziyyətini gö rü b anlayan kəslər ü çü n “nəcib yalan” o
çıxılmaz vəziyyəti həll etmək qabiliyyətini itirir.
Buna gö rə də bu “nəcib yalan” alternativi ən yaxşı halda, nəcib yalanı
daimiləşdirməklə insan kü tlələrini ö z xeyirləri ü çü n aldadan İlluminati
elitasının idarə etdiyi bir cəmiyyətə gətirib çıxara bilər. Amma içimizdə
bu barədə maariflənmiş kəslər nə ü çü n bu fırıldaqda kü tlələrə tabe
olmalıdır ki?! Nə ü çü n qondarma bir şey ü çü n ö z şəxsi maraqlarımızı
qurban verməliyik?!27 Əgər son iki əsrdə ö yrənilmiş ən bö yü k dərs

27Yəni əgər ateistlər heç bir mənəvi dəyərin haqq olmadığ ına, bunların hamısının subyektiv
olduğ una inanırlarsa o zaman nə ü çü n ö z şəxsi mənfəətlərini qurban verərək cəmiyyətin
mənəvi və intellektual relyativizmdirsə o halda nə ü çü n ö zü mü zü axmaq
yerinə qoyuruq ki, guya bu “haqqı” bilmirik və əvəzində yalan içində
yaşayırıq?! Əgər bir kimsə - “sosial koherens uğ runda” - cavabını versə
bir başqası haqlı olaraq soruşa bilər ki, nə ü çü n mən sosial koherens
ü çü n ö z şəxsi mənfəətlərimi qurban verməliyəm axı?! Burada
relyativizmin verə biləcəyi yeganə cavab budur ki, sosial koherens həm
də mənim şəxsi xeyrim ü çü ndü r. Ancaq bu cavabın problemi budur ki,
şəxsi mənfəət ilə sü rü nü n mənfəəti hər zaman ü st-ü stə dü şmü r. Ü stəlik
sosial koherens əgər məni ö z şəxsi mənfəətim ü çü n qayğ ılandırırsa o
zaman “totalitar seçim” hər zaman mənim ü çü n açıqdır; “nəcib yalanı”
unutmaq və kü tlənin şəxsi təkmilləşməsi imkanlarını qurban verməklə
sosial koherensi, həmçinin ö z şəxsi mənfəətimi təmin etmək. Heç bir
şü bhə yoxdur ki, Rue bu seçimi çox çirkin hesab edəcək. Sü rtü lü b yara
edilmiş yer də məhz buradadır. Rue’nun dilemması budur ki, o çox aydın
br şəkildə həm sosial koherensə, həm də fərdlərin kamilləşməsinə
onların ö zləri ü çü n dəyər verir; başqa sö zlə desək onlar artıq obyektiv
dəyərlər olurlar, halbuki onun ö z fəlsəfəsinə gö rə obyektiv dəyərlər
mö vcud deyildir. O artıq “yuxarı mərtəbəyə” sıçrayış edib. Beləliklə də
“Nəcib Yalan” seçimi inkar etdiyini təsdiqləmiş olur və bununla da ö zü
ö zü nü rədd etmiş olur.

xeyri ü çü n çalışmalıdırlar? Əgər mənim başqalarının hesabına varlanmaq, gü clənmək və bir

dəfə yaşaya biləcəyim həyatdan tam həzz almaq imkanım varsa niyə başqa insanların da
marağ ını dü şü nərək ö z imkanlarımı qurban verməliyəm?
i Kai Nielsen, “Why Should I Be Moral?” American Philosophical Quarterly 21 (1984):90
ii Richard Taylor, “Ethics, Faith and Reason” (Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1985), 90,
84
iii H.G. Wells, ”The Time Machine” (New York: Berkeley, 1957), chap. 11
iv W.E. Hocking, ”Types of Philosophy” (New York, Scribner’s, 1959), 27
v Friedrich Nietzsche, “The Gay Science”, in The Portable Nietzsche, ed. and trans. W.
Kaufmann (New York: Viking, 1954), 95
vi Bertrand Russell, ”A Free Man’s Worship”, in Why I Am Not a Christian, ed. P. Edwards
(New York: Simon & Schuster, 1957), 107
vii Bertrand Russell, Letter to the Observer, 6 October, 1957
viii Jean-Paul Sartre, “Portrait of the Antisemite”, in Existentialism from Dostoyevsky to
Sartre, rev. ed., Walter Kaufmann (New York: New Meridian Library, 1975), p.330
ix Richard Wurmbrand, Tortured for Christ (London: Hodder & Stoughton, 1967), 34
x Ernst Bloch, Das Prinzip Hoffnung, 2d ed., 2vols. (Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag,
1959), 2:360-1.
xi Loyal D. Rue, “The Saving Grace of Noble Lies”, adress to the American Academy for the
Advancement of Science, February, 1991
William Lane Craig amerikalı analitik filosof və xristian apologetdir. Talbot universitetində fəlsəfə və
teologiya ü zrə mü hazirələr verən Craig fəlsəfə dü nyasında ən çox kəlam-kosmoloji arqument
haqqında yazdığ ı yazıları ilə məşhurdur. Allahın varlığ ı, mənəviyyat, şər və xeyir kimi məsələlərlə
bağ lı dü nyanın ən məşhur ateist filosofları və naturalistləri ilə debatlarda iştirak edib.
1
ÖN SÖZ

Nü buvvət - seçilmiş insanın Allah risaləsini bəşəriyyətə çatdırmasıdır.

Şü bhəsiz ki, bu rolu oynayacaq şəxsin ən əsas xislətlərindən biri
dü rü stlü k olmalıdır. Mü səlman alimləri deyiblər ki, nü buvvət iddia edən
şəxs ya insanların ən doğ ru danışanı, ya da Aləmlərin Yaradıcısına iftira
atdığ ına gö rə insanların ən yalançısıdır. Başqa bir seçim yoxdur. Allah
Rəsulunun nü buvvətinə inanmayanlar onun daima həm sö zü ndə, həm də
əməlində doğ ru olmadığ ını, ətrafındakıları həyatı boyu aldatdığ ını, həm
şəxsi, həm də ictimai həyatında həqiqi şəxsiyyətini gizlədib mü nafiqliyin
ən ü stü nü nü etdiyini, ona inananlara həyatlarında ən bö yü k xəyanəti
etdiyini deməlidirlər. Ən fəzilətli insan ilə ən naqis insan arasındakı fərqi
anlamaq ü çü n yü ksək bəsirət sahibi olmağ a gərək yoxdur. Bunu anlamaq
ü çü n peyğ əmbərlik iddia edənin əxlaqından xəbərdar olmaq lazımdır.
Allah Rəsulunun həyatını oxuyan bunun necə də həqiqətdən uzaq bir
iddia olduğ unu anlayacaqdır.

2
-1-
Dürüstlük
Allah Rəsulunu yalanda və xəyanətdə ittiham edən ö zü nü çox çətin işlə
mü kəlləf etmişdir. Necə olur ki, zahiri halı Rəbbinin təkliyinə dəvət edib
qəlbləri şirkdən azad etmək, həyatı zü hd və dü nya ləzzətlərindən uzaq
durmaq, məqsədi insanların həyatlarını islah etmək olan birisi həyatı
boyu: qəzəbli və ya sevincli, hərbdə və ya sü lh zamanı, çətinlikdə və
asanlıqda olduğ undan asılı olmayaraq - bü tü n bu hallarda həqiqətdə
qəlbində insanlara gö stərdiklərinin əksini gizlətsin?

Fransalı oriyentalist Paul Casanova "Mohammed et la fin du monde"

(Muhamməd və Dü nyanın Sonu) adlı kitab yazır. Bu kitabda o, Quranın
Allah tərəfindən nazil olduğ unu və səhabələrin onu qoruyub nö vbəti
nəsillərə çatdırdığ ını şiddətlə inkar edir. Bununla belə Peyğ əmbərin
şəxsiyyətinə gəldikdə o deyir: "Bununla bərabər Muhammədin
doğruluğunda şəkk edən bütün teoriyaları mən başdan rədd
edirəm... Heç bir dəlil olmadan onun hansısa dünya mənfəəti üçün
yalan dediyini iddia etmək elmi yanaşmaya ziddir. Ərəb
peyğəmbərin bütün həyatı bizə onun ixlaslı şəxsiyyət olduğunu
sübut edir".

Allah Rəsulunun nü buvvətdən qabaqkı həyatı bizə ən bariz

nü munələrdəndir. O, ö z qö vmü arasında "Doğ ru danışan", "Əmin"
ləqəbləri ilə tanınmışdır. Hətta nü buvvət iddia edəndən sonra qö vmü
onun nü buvvətini inkar etmiş, lakin onu açıq aydın yalanlamamışdır.
Bunu Quran belə bizə nəql edir:

3
"Biz bilirik ki, onların dedikləri səni kədərləndirir. Əslində onlar səni
yalançı hesab etmirlər. Lakin zalımlar Allahın ayələrini inadla inkar
edirlər".1 Allah Rəsulu qö vmü nü imana dəvət etməklə əmr olunduqda
Səfa dağ ına çıxdı və qö vmü nü çağ ıraraq dedi: "Əgər sizə xəbər versəm ki,
bu vadidə qoşun toplaşıb sizə hü cum etmək istəyirlər, mənə
inanarsınızmı?". Onlar bəli dedikdə O, Allah tərəfindən gö ndərilmiş bir
peyğ əmbər olduğ unu onlara demişdir.2 Bu qissədə maraqlı olan hissə
odur ki, ərəblər cahiliyyə dö vrü ndə Kəbənin mü qəddəs yer olduğ unu,
orada mü haribə edilməyəcəyinə inanırdılar, ona gö rə də kiminsə
Məkkəyə hü cum edəcəyi təsəvvü r edilə bilməzdi. Bununlar bərabər
Muhammədin yalan danışacağ ı bundan da təsəvvü redilməz bir iş olduğ u
ortaya çıxdı.

Allah Rəsulunun həyatından məlum olan digər məqam isə Mədinəyə

hicrət etmək istədikdə Əli ibn əbu Talibə əmanətləri sahiblərinə
çatdırmağ ı əmr etməsidir. Onun nü buvvətini inkar edən qö vm yenə də
əşyalarını ona əmanət edir, o isə onları geri qaytarmağ ı ö zü nə borc bilir.
Uhud dö yü şü ndə Ubeyy ibn Xələf Allah Rəsulunu ö ldü rmək istədikdə
Allah Rəsulu onu yü ngü lcə yaralayır. Qö vmü nü n yanına qayıdan Ubeyy
"Vallah, Muhamməd məni ö ldü rdü " dedi. Onlar isə "sənin heçnəyin
yoxdur, bu sadəcə yü ngü l cızıqdır" cavab verdilər. Ubeyy dedi: "O, mənə
Məkkədə məni ö ldü rəcəyini demişdi, Vallahi, əgər ü zərimə tü pü rsəydi
məni ö ldü rərdi..." Bir mü ddət sonra Ubeyy bu yara səbəbilə ilə vəfat edir.
Bu qissə bizə yenə də gö stərir, ki mü şriklər Allah Rəsulunun daima doğ ru
danışdığ ını bilirdirlər, ona gö rə belə bir vədin mü tləq baş verəcəyini
gö zləyirdilər.3
Bizans imperiyasının imperatoru belə Allah Rəsulunun doğ ru danışdığ ını
zəkası ilə anlamışdır. Əbu Sufyan ibn Hərb kafir olduğ u dö nəmdə

1 Ənam surəsi, 33
2 Tirmizi, 4023.
3 İbn İshaq
4
Heracliusun yanına gedir, imperator da ona yeni peyda olmuş peyğ əmbər
haqda bir çox sual verir. Bu suallardan biri: "Peyğ əmbərlik iddia edəndən
əvvəl onun yalan dediyini gö rmü sü nü zmü ?" Əbu Sufyan digər mü şriklər
yanında yalan deməkdən utanıb peyğ əmbərin heç bir zaman yalanda
ittiham olunmadığ ını xəbər verir. Bunun ü zərinə Heraclius deyir: "Bu
cavabından mənə aydın oldu ki, o, insanlar haqda yalan danışmırsa Allaha
(iftira atıb) yalan danışmaz..."4

Heç kimə gizli deyil ki, Allah Rəsulunun davamçıları onun ən doğ ru
danışan olduğ una daim şahidlik ediblər. Bunda necə bir dəlil ola bilər?
Unutmayaq ki, onlar Allah Rəsuluna zəif olduğ u, dö vlət başçısı olmadığ ı,
ona iman etməkdən heç bir dü nyəvi mənfəət ala bilmədikləri, əksinə
daimi əzaba dü çar olduqları dö nəmdə iman ediblər. Deməli onun doğ ru
danışdığ ından o qədər əmin idilər ki, bü tü n bu əzab-əziyyətə dö zməyə
razı olublar. Xristian oriyentalist William Mour bunu Allah Rəsulunun
yalançı olmadığ ına bir dəlil gö rü r: "Muhammədin doğru danışan
olduğuna ən böyük dəlillərdən ona ilk iman edənlərin yaxın dostları
və qohumları olmasıdır. Onların Muhamməd ilə sıx əlaqələri
olmuşdu, onun şəxsi həyatı onlardan gizli qala bilməzdi, beləliklə
onun ictimai həyatında yalan deyib münafiq olduğu onlara - az və ya
çox - aydın olmalı idi."5

Allah Rəsulunun həyatını insaf ilə oxuyan hər bir kəs bu nəticəyə
gəlməlidir. Buna gö rə də onun həyatı ü zrə qərbdə əsas mü təxəssislərdən
sayılan şotlandiyalı xristian oriyentalist Montgomery Watt deyir: "İnancı
üçün zülmə dözməyə hazır olması, ona inanan və lider kimi qəbul
edən insanların yüksək mənəviyyatı və sonda əldə etdiyi
nailiyyətlərin böyüklüyü - bunlar hamısı onun fundamental

4 Buxari 4278, Muslim 1773.

5 The life of Mahomet, p60
5
dürüstlüyünə dəlalət edir. Muhammədi yalançı hesab etmək həll
etdiyindən daha çox problem ortaya çıxarır." 6

Allah Rəsulu dünyəvi mənfəət güdüb?

Yalandan nü buvvət iddia edənin dü nya ləzzətlərinə, insanları ü zərində
hö kmranlığ a can atmasından başqa nə qayəsi ola bilər ki? Allah
Rəsulunun həyatına baxdığ ımızda bu istəklərdən bir əsər-əlamət tapa
bilirikmi? Mü səlmanların zəif olduqları Məkkə dö nəminə baxmayaq.
Dö vlət qurduqları və gü cləndikləri Mədinə dö vrü nə baxaq. Mədinədəki
evinə baxsaq onu çox dar bir otaqdan olduğ unu gö rəcəyik. Dü nya
şəhvətləri qəlbini doldurmuş biri dar yerdə yaşayarmı? Yeməyinə və
içməyinə nəzər salsaq gö rəcəyik ki, xanımı Aişə deyir: "Allah Rəsulu
Mədinəyə gəldikdən sonra öldüyü günə qədər onun ailəsi üç gün
dalbadal yeməkdən doymadı".7
Yaxın dostu Ö mər ibn Xəttab isə daha da acınacaqlısını bizə xəbər verir:
"Allah Rəsulunu (aclıqdan) qıvrıldığını gördüm; yeyəcək xurma belə
tapmırdı"8 Hətta ö lü m ayağ ında olduğ unda xanımına əmr edir ki, evində
sədəqə ü çü n saxladığ ı qızılı dərhal kasıblara paylasın. Evində qızıl
qalaraq ö lmək istəmirdi.9 Dü nya ləzzətləri ü çü n çalışan ö zü ndən sonra
ailəsini ü çü n də eynisini dü şü nmü rmü ? O isə ö ldü və "evində biraz
arpadan başqa canlının yeyəcəyi heç bir şey yox idi" 10
Allah Rəsulunun Mədinəyə kö çdü kdən sonra bü tü n dü nya ləzzətlərinə
nail olması ü çü n sadəcə bir sö z deməsi kifayət idi. Dü nya ləzzətlərinin
quluna çevrilmiş birisinin bunu etməməsi mü mkü nsü zdü r. Bunun
mü qabilində Allah Rəsulunun istəyi, qayəsi nə idi? Ö mər ibn Xattab Allah

6 Mohammad at Mecca, p52

7 Buxari 2089, Muslim, 2970

8 Muslim, 2977

9 Əhməd

10 Buxari 6086, Muslim 5281

6
Rəsulunun otağ ına daxil olur, onun sadəcə bir kö ynəyi, ü zərində yatdığ ı
və bədənində izlər saxladığ ı həsiri və bir neçə heyvan dərisi olduğ unu
gö rü r. Buna dö zməyib gö zləri yaşarır və Allah Rəsulu ona: "ey Xattabın
oğ lu, səni ağ ladan nədir?" deyir. Ö mər Qeysərin (Bizans imperatoru) və
Kisranın (Fars şahı) nemətlər içində onun isə Allah Rəsulu olmasına
baxmayaraq çətinlik içində yaşamasına gö rə ağ ladığ ını deyir. Burada
Allah Rəsulu ö z qızıl sö zlərini deyir: "Razı olmazmısan dü nya həyatı
onların, axirət isə bizim olsun?" Allah Rəsulunun əsl qayəsinin nə
olduğ unu bir daha anlamış oluruq.

New Catholic Encyclopedia da dediyimizi təsdiq edir: "Muhəmmədin

dini dəvətinin qayəsi varlanmaq idi iddiası həqiqətə müvafiq
deyil".11

Mahatma Gandhi yazır:

Qərb qorxunc bir qaranlıq içindəykən, Şərqdə parlayıb göz
qamaşdıran İslam ulduzu əzab çəkən dünyaya nur, sülh və rahatlıq
gətirmişdir. Mən İslam peyğəmbərinin və onun yaxınında olanların
necə yaşadıqlarını bildirən kitabları oxudum. Mənə o qədər təsir
etdi ki, kitabları bitirdiyim zaman bunlardan daha çox olmamasına
heyfsləndim. Bu qənaətə gəldim ki, islamın sürətlə yayılması qılınc
səbəbiylə olmamışdır. Əksinə, hər şeydən öncə peyğəmbərin böyük
təvazökarlığı, daim sözünün üstündə durması, yaxınlarına və
müsəlman olan hər kəsə qarşı sonsuz sədaqəti səbəbiylə islam dini
bir çox insanlar tərəfindən sevə sevə qəbul edilmişdir.12

11 Vol IX, p. 1001

12 “Young India”, 1924
7
-2-
Fransız şairi Alphonse de LaMartaine "Historie de la Turquie"-də deyir:
"İnsan övladının böyüklüyünü ölçə biləcək bütün meyarları ələ
aldıqda belə bir sual verə bilərik: Muhamməddən daha böyük
şəxsiyyət varmı?" LaMartaine kimi Peyğ əmbərimizin bö yü klü yü nə,
dü rü stlü yü nə və əxlaqına şahidlik edəcək onlarca, bəlkə də yü zlərcə qeyri
mü səlmanın sö zlərini yazmaq olar. Lakin biz oxucumuza Peyğ əmbərlə
uzun mü ddət bərabər yaşayan, onun həm ictimai, həm də şəxsi
həyatından xəbərdar olan insanların şahidliklərini qeyd etmək istəyirik.
Bununla oxucumuzu mü stəqil şəkildə onun əxlaqı haqda qərar verməyə
dəvət edirik. Qeyd edəcəklərimizdə sadəcə səhih hədislərə və
Peyğ əmbəri yaxından tanıyanların sö zlərinə etimad edəcəyik.

Bəlkə də kimsə bundan sonra "Yaxınları onun haqda yalandan rəvayətlər

uydurublar" iddiası ilə oxumamağ a qərar verəcəkdir. Belə dü şü nənləri
bir daha dü şü nməyə dəvət edirik: bu insanlar Allah Rəsulunun bü tü n bu
xislətlərini gö rü b ona iman etmiş kəslərdir. Onlar İslamı qəbul etdiklərinə
gö rə pul və mənfəət əldə etmir, əksinə çətin həyata, əzab-əziyyətə dü çar
olurdular, yaxınlarından ayrılır, vətənlərindən qovularaq uzun
mü haribələr etməyə məcbur qalırdılar. Onun yalançı olduğ unu bildikləri
halda ilk ö ncə iman etmələri sonra isə bunları uydurmaqlarının mənası
nə idi? Həyatlarını, ö vladlarını, mallarını təhlü kəyə atmağ ın mənası nə
idi? Başqa bir sual da verə bilərik: nəyə gö rə tarix başqa bö yü k şəxsiyyət
haqqında belə uydurmalara şahidlik etmir? Ü mumiyyətlə bu qədər şəxsin
yalan ü zərində birləşmələri nə qədər ağ labatandır? Ona gö rə də
oxucularımızı tələsik qərar verməməyə və haqqı axtardıqları təqdirdə
səbrlə oxumağ a dəvət edirik. Məsələni geniş oxumaq istəyən bu haqda
yazdığ ımız məqaləyə də mü raciət edə bilər.13

13 https://colaqaddim.files.wordpress.c
om/2018/07/nc3bcbuvvc999t-
arqumenti.pdf 8
Oxuduğ unuz zaman iki məsələni ağ lınızda tutmanız lazımdır:
1) Michael Hartın İslam Peyğ əmbərinə "The 100: A Ranking of the Most
İnfluential Persons in History" kitabında birinci yer verdiyi hamıya
məlumdur. Hart bu seçiminin səbəbini belə izah edir ki, Muhamməd
qədər eyni zamanda həm dini, həm də dü nyəvi sahədə uğ ur qazanmış
ikinci bir şəxsiyyət mö vcud deyildir. Buna gö rə də onun haqda oxuyanda
onu sadəcə qızıl taxtda oturan Roma Papası, yahudi rahibləri və ya hər
hansı bir dini liderlə mü qayisə etməyin; həmçinin o dö vrü n kralları,
imperatorları və bizim dö vrü mü zdə yaşayan dö vlət başçıları ilə də
mü qayisə edin.
2) İslam Peyğ əmbərinin daşıdığ ı mənəvi dəyərləri analiz edərkən həm də
onun yaşadığ ı o dö vrkü cəmiyyəti gö z qabağ ına gətirin. O dö vrdə Ərəb
yarımadasındakı cəmiyyətin nə qədər sərtqəlbli olduğ u tarixçilərə
məlumdur. Qız uşaqlarının diri-diri basdırması bəlkə də buna ən bö yü k
dəlillərdəndir.

-3-
Peyğ əmbərimizin həqiqi əxlaqını anlamaq ü çü n uzun-uzadı onun həyatını
oxumamız lazımdır. Peyğ əmbərin xanımı Aişə bizə xəbər verir:
"Allah Rəsulu Allah yolunda cihad etməkdən başqa heç bir zaman
heç bir şeyi əli ilə vurmamışdır; nə xanımlarından, nə də
xidmətçilərindən birini vurmamışdır"14

İslam Peyğ əmbəri qö vmü ndə mü tləq olaraq itaət edilən rəhbərdir, insan
ö ldü rməyi əmr etsə heç kim bu qərarı sorğ ulamaz, lakin bununla bərabər
ö mrü ndə heç kimsəni vurmamışdır. Bundan daha təəccü blü olan isə

14 Səhih Muslim, 2328

9
xidmətçisi Ənəs ibn Malikin sö zü dü r: "Allah Rəsuluna on il xidmət
etdim. Mənə heç bir zaman "uff" belə demədi. Heç bir zaman etdiyim
bir şeyə "nəyə görə bunu etdin", etmədiyimə isə "nəyə görə bunu
etmədin" demədi".15
On il xanımı ilə yaşamış və onu heç bir zaman vurmamış əri nü munəvi
hesab etmək olar. Bu necə bir əxlaqdır ki, insan on il xanımına deyil
xidmətçisinə vurmaq bir tərəfə, ağ ır sö z belə deməmiş? Onu sö yməmiş,
etdiyinə gö rə acılamamış, məzəmmət etməmiş, qınamamış, hətta
yü ngü lcə danlamamışdır.

Hər kəs, istər mü səlman olsun istər qeyri mü səlman, nəfsində ö zü haqda
dü şü nsü n: ən çox hö rmət etmək ilə əmr olunduğ umuz valideynlərimizə
mü nasibətimiz necədir? Onlara əmr olunduğ umuz kimi "uff" belə
deməməyi bacardıqmı? Nəzərə alın ki, Ənəs uşaq idi və uşağ ın qınağ a
layiq əməl etməsi tez-tez baş verir. Ənəs deyir: "Allah Rəsulu ən əxlaqlı
insan idi. Bir gün məni bir yerə göndərdi və mən (nəfsimdə) Allaha
and olsun ki, getməyəcəm dedim... Küçəyə çıxdım və oynayan
uşaqlara rast gəldim... Birdən Allah Rəsulu məni ənsəmdən tutdu.
Ona baxdım, o isə gülərək: "ey Ənəs, dediyim yerə get" dedi..." 16

Bu rəvayətdən Ənəsin uşaq olduğ unu və uşaqlara başı qarışdığ ı ü çü n işini

ehmal etdiyini gö rü rü k. Allah Rəsulu isə onun qəlbini qırmamış, ona çox
gö zəl şəkildə rəftar etmişdir.
Allah Rəsulu xidmətçilər haqda deyir: "(Onlar) sizə xidmət edən
qardaşlarınızdır... Onlara yediklərinizdən yedirin,
geyindiklərinizdən geyindirin, onlara edə bilməyəcəkləri (ağır) iş
tapşırmayın, tapşırdığınız zaman isə onlara yardım edin" 17

15 Buxari 6038, Muslim 2309

16 Muslim,2310

17 Buxari 30, Muslim 1661

10
Dediklərini ilk yerinə yetirən də ö zü olub. Ona xidmət etmək ü çü n qul
olaraq hədiyyə edilən hər bir kəsi dərhal azad etmiş, xidmətçilərini
evləndirmiş, onlara ehtiyacları olduqları maldan vermiş, onların hal-
əhvalını soruşmuş, yorulana yardım etmiş, miniyindən enib xidmətçisini
otuzdurmuş, bəzən isə ö zü onlara xidmət etmişdir.

Uşaqlara qarşı etdiyi muamələ

Ənəsin sö zlərindən başladığ ımız ü çü n Ənəs kimi uşaqlara qarşı etdiyi
muamilə ilə davam edək. Ənəs deyir: "Allah Rəsulu bizimlə oturub-
durardı, bizə qarışardı, hətta mənim kiçik qardaşıma: "Ey əbu
Umeyr, necədir sənin Nuğeyr?" deyərdi"18 Allah Rəsulu uşağ ın
quşcuğ azı ilə maraqlanar, yəni uşağ a onu maraqlandıracaq məsələlər ilə
xitab edərdi. Eyni zamanda ona kü nyə ilə xitab edir, kü nyə ilə xitab etmək
isə ərəblərdə hö rmət əlamətidir. Başqa bir hədisdə Ənəsin uşaqlara
salam verdiyini gö rən şəxslər bunun səbəbini soruşur və Ənəs bunu Allah
Rəsulundan ö yrəndiyini bizə xəbər verir. Uşaqlara salam verən kral
təsəvvü r edirsiz?

Allah Rəsulu ən sevdiyi əməli - namazı belə uşaqlara və analara rəhm

edərək qısaldar və deyərdi: "Mən namaza daxil olur və onu uzatmaq
istəyirəm, lakin uşağın ağladığını eşidəndə onun anasının nə
çəkdiyini bilirəm və namazı qısaldıram"19 Allah Rəsulunun bu rəhməti
sadəcə mü səlman ana-balaya aid deyil, hərb zamanı əsir dü şən ana-bala
haqqında belə o demişdir: "Ana ilə övladını ayıran birisini Allah
Qiyamət Günü sevdiklərindən ayırar"20 Allah Rəsulunun bu əmrini bu
gü n ö zü nü dü nyanın ağ ası hesab edən ABŞ-ın onun sərhədlərini pozan

18 Buxari 5778, Muslim 4003

19 Buxari 709, Muslim 192
20 Tirmizi,1283

11
miqrantlar arasında valideynləri uşaqlardan ayırma siyasəti ilə mü qayisə
edin.

Allah Rəsulu səcdədəykən onun belinə çıxan nəvələrini heç bir zaman
acılamazdı, əksinə onları dizləri ü zərinə otuzdurardı. Bizdən birimiz
bü tü n diqqətini tələb edən işdə mane olan uşağ a nə qədər səbr edə
bilərik? Allah Rəsulu sadəcə ö z nəvələrini deyil, başqa uşaqları da belində
gəzdirərdi. Ummu Xalid adlı səhabə qadın bizə rəvayət edir ki, uşaq
olduğ unda atası ilə Allah Rəsulunun yanına gəlmiş və onun belindəki
nü buvvət xalı ilə oynamağ a başlamışdı. Atası bunu ona qadağ an etsə də
Allah Rəsulunu uşaqla oynamağ a davam etmişdir.21 Bir çox səhih hədisdə
Allah Rəsulunun dizlərinin ü zərinə otuzdurduğ u uşaqlar onun paltarının
ü zərinə bö vl etmiş, Allah Rəsulu isə bundan heç bir zaman
qəzəblənməmiş və durub sakitcə paltarını təmizləmişdir.
Böyüklərə hörmət
Allah Rəsulu sadəcə "kiçik yaşlılarımıza rəhm etməyən bizdən deyildir"
deməmişdir, eyni zamanda "bö yü klərimizə hö rmət etməyən bizdən
deyildir" də demişdir. Əbu Bəkr Məkkə fəthi gü nü qoca atasını əllərində
daşıyaraq Allah Rəsuluna beyət ü çü n gətirdikdə o dedi: "Nəyə gö rə bu
şeyxi evində saxlamadın ki, biz onun yanına gedək?". Etiraz oluna bilər ki,
ərəblər daima qocalarına hö rmət ilə yanaşmış. O zaman Allah Rəsulunun
cahiliyyə cəmiyyətində aşağ ı statusu olan qadına muamiləsinə baxaq.
Ağ lınızda tutun ki, biz qız uşağ ı doğ ulanda bunu eyib bilən, bəzən qızını
diri-diri basdıran bir qö vm haqqında danışırıq. Allah Rəsulunun ö z anası
uşaq ikən vəfat edib, lakin bir kişi ondan "yaxşı rəftara ən layiq adam
kimdir?" soruşduğ unda "anan" cavabını verir, kişi eyni sualı iki dəfə də
təkrarlayır və eyni cavabı alır. Sadəcə dö rdü ncü dəfə soruşduqda "atan"

21 Buxari, 3071
12
cavabını alır.22 Bu gö zəl rəftara sadəcə mü səlman valideyn deyil,
mü səlman olmayan valideyn də layiqdir, belədir ki, Əsma bint Əbu Bəkrin
anası hələ mü səlman olmadığ ı bir vaxt qızının evinə gəlir, Allah Rəsulu
isə ona anası ilə əlaqələri kəsməməyi əmr edir.23

Qadınlara qarşı əxlaqı

Qız uşaqları və bacılar da Allah Rəsulunun diqqətindən yayınmamış.
Ondan belə bir mü jdə alırıq: "Kimin üç və ya iki qızı və ya üç bacısı
olar, onlara gözəl rəftar etsə və onların haqlarını qorumaqda təqvalı
davransa Cənnətə daxil olar."24 Həyat yoldaşları qadınlar haqqında isə
Allah Rəsulu buyurur: "Sizlərdən ən xeyirliniz ailəsinə (həyat
yoldaşına) qarşı ən xeyirli olandır, mən isə aranızda ailəsinə qarşı
ən xeyirli olanam"25 Aişə bizə xəbər verir ki, Allah Rəsulu ailəsinin
xidmətində olar, xanımlarına yardım edərdi, namaz vaxtı gəldikdə isə
namaza gedərdi.26 Napoleonun ev işləri ilə məşğ ul olduğ unu təsəvvü r
etmək mü mkü ndü rmü ?

Mədinəyə hicrət etdikdən sonra belə o uzun illər ö ncə vəfat etmiş ilk
xanımı Xədicəni unutmamış, onu o qədər yad etmişdir ki, Aişə Xədicədən
başqa heç bir qadına onu qısqanmadığ ını deyir. Allah Rəsulu bəzən qoyun
kəsər, ətini isə Xədicənin rəfiqələrinə paylayardı. Aişə "elə bil dü nyada
ondan başqa qadın yoxdur" dedikdə isə Xədicənin gö zəl xislətlərini
sayardı.27
Allah Rəsulu Vida Həccində ü mmətindən yü z min insana xitab edib
onlara ən vacib nəsihətləri etdikdə də qadınaları unutmur və deyir: "Ey

22 Buxari, 5626
23 Buxari, 2477

24 Sunən Tirmizi, 1916

25 Tirmizi, 3895

26 Buxari, 5692

27 Buxari, 3558

13
insanlar, sizin xanımlarınızın sizin üzərində haqqları var, sizin də
onların üzərində haqqlarınız var... Onlara gözəl rəftar edin, onlar
Allahın sizə verdiyi əmanətdir.”28
Digər hədisdə Allah Rəsulu : "Ey Əncəşə, yavaş sü r, sındırarsan
"qavarirləri""29 deyir. Qavarir şü şədən dü zəldilmiş gö zəl su qablarına
deyilir. Qadın incəliyini, gö zəlliyini və təmizliyini bir kəlimə ilə vəsf
etmək istədiyimizdə bundan gö zəl kəlimə tapa bilmərik. Qadınlar haqda
qeyd edəcəyimiz son hədisi isə bizə Aişə rəvayət edir və deyir ki, bir
cavan qız onun yanına gəldi və atasının onu razı olmadığ ı halda qardaşı
oğ luna ərə verdiyini dedi. Allah Rəsulu gəldikdə isə qızın atasını çağ ırdı
və seçimi qızın ixtiyarına buraxdı.30 Gö rdü yü mü z kimi Allah Rəsulu qızın
tərəfini saxlamış və həyat yoldaşı seçmək ixtiyarını ona tanımışdır.

Kibirdən uzaq durması

Allah Rəsulunun qayğ ısı insanlar arasında ən aşağ ı sosial statusa malik
olanlara da aid idi. Əbu Hureyrə xəbər verir ki, məscidin təmizliyi ilə
məşğ ul olan qaradərili qadın ö ldü kdə Allah Rəsulunun bundan xəbəri
olmayıb, səhabələr də ona xəbər verməmişdi. Allah Rəsulu qadının
gəlmədiyini gö rdü kdə onun halını soruşur və ö ldü yü nü bildikdə əshabını
"Niyə gö rə mənə xəbər etmədiniz?" deyərək qınayır. Sonra onun qəbrinin
yerini soruşur və qəbri ü zərində namaz qılır.31

Bundan da ziyadə, Peyğ əmbər ona qarşı pis davranış edənə belə gö zəl
şəkildə qarşılıq vermişdir. Əbu Səid əl-Xudri deyir ki, bir bədəvi ərəb
Allah Rəsulunun yanına gəldi və borcunu ö dəməsini çox şiddətli şəkildə
tələb etdi və dedi: "borcumu verənə qədər səni sıxışdıracam". Bunun

28 Tirmizi, 1123
29 Buxari 5707, Muslim 2323

30 ibn Macə, 1874

31 Buxari, 1272

14
ü zərinə əshab onu qınamağ a başladı. Onlar dedi: "Vay sənin halına,
kiminlə danışdığ ını bilirsən?" Allah Rəsulu isə onlara "Kaş ki, haqq
sahibinin tərəfində olardız" dedi və digər səhabəsindən borc alaraq
adamın borcunu ö dədi və hətta əlavə olaraq ona hədiyyə də verdi. 32 Allah
Rəsulunun kobudca danışana lü tf ilə muamələ etməsi ilə bərabər onun
bir bədəvidən, sonra isə başqa səhabəsindən borc almasına da diqqət
yetirin. Tarix yanındakılardan borc alan başqa bir başçı, lider tanıyırmı?
Bu, bizə bir daha gö stərir ki, bu şəxsiyyət dü nya malı və şəxsi mənfəətdən
ən uzaq adam olub.

Daha da əcaib olan Allah Rəsulunun ona qarşı mü haribə edənləri və onu
ö ldü rmək istəyənlərə verdiyi qarşılıqdır. Cabir ibn Abdullah səfərlərin
birində Allah Rəsulunun silahını ağ acdan asmış halda insanlardan ayrı
istirahət etdiyini bizə xəbər verir. Mü şriklərdən biri onun silahını alır və
istehzalı şəkildə: "İndi səni məndən kim qoruyacaq?" deyir. Allah Rəsulu
"Allah" dedikdə silah kişinin əlindən dü şü r. Bu dəfə silahı Allah Rəsulu
gö tü rü r, lakin kişi ona qarşı birdə mü haribə etməyəcəyini sö z verəndə
onu əfv edir və sərbəst buraxır.33
Hətta ona və əshabına qarşı dəfələrlə pislik edən və ən bö yü k dü şməni
Əbu Cəhilin oğ lu İkrimə mü şrik olaraq ondan aman diləyəndə ona aman
vermişdir. Bunu gö rən İkrimə yerindəcə İslamı qəbul edir.34 Ən çox
sevdiyi insanlardan biri olan əmisi Həmzənin qatilini də əfv etməsini
qeyd etməmiz lazımdır. Onu ö ldü rmək istəyən, ona istehza edən o qədər
insanı əfv etmişdir ki, hamsını saymaq çox çətin olar.

Uhud dö yü şü ndə mü səlman ordusu kor bir kişinin bostanından keçmək

istədikdə o, əlinə bir ovuc torpaq aldı və dedi: "Bostanımdan keçməyə

32 ibn Hibbən, 2426

33 Buxari 4139, Muslim 4353

34 Hakim, 5011

15
sənə icazə vermirəm. Bilsəydim ki, səndən başqasına isabət etməyəcəm
bunu sənin ü zü nə atardım". Səhabələr onu bu sö zlərinə gö rə ö ldü rmək
istədikdə Allah Rəsulu onlara icazə vermədi və dedi: "Onu buraxın. Onun
həm gö zləri, həm də qəlbi kordur".
Ona qarşı mü haribə edən, ona əziyyət edən və vətənindən didərgin edən
başda Əbu Sufyan olmaqla Məkkə əhlinə qarşılıq olaraq o nə etdi?
Məkkəni fəth etdikdə şəhərə başını aşağ ı salmış şəkildə daxil olur və
"gedin, siz azadsınız" deyərək onları bağ ışlayır. Ona sehr edən yəhudi
kişini və yeməyinə zəhər qatan yəhudi qadını da əfv etmişdir. Ona
dü şmən kəsilən bü tü n bu insanlara rəhmətini Aişə bir cü mləylə ifadə
edir: "Allah Rəsulu heç bir zaman şəxsən özünə görə heç kimdən
intiqam almadı. Sadəcə Allahın haqqı tapdalandıqda Allah üçün
intiqam alardı"35

Təvazökarlığı
O ö zü nü heç vaxt əshabından ayırmaz, onlardan biri kimi gö rü nməyə
çalışardı. Hamı kimi yerdə oturar, ü zərində oturmaq ü çü n balış
gətirildikdə isə onu başqasına verərdi.36 Onu tanımayan birisi məclisə
gəldikdə Muhammədin kim olduğ unu soruşmalı idi, əks təqdirdə onu
tanıya bilməzdi, çü nki o əshabından heç nə ilə seçilmirdi.37 Ənəs deyir:
"Əshabının ən çox sevdiyi şəxs Allah Rəsulu olmasına baxmayaraq
onu gördükdə heç vaxt ayağa qalxmazdılar. Çünki bunu sevmədiyini
bilirdilər"38
Allah Rəsulu nə qədər dəyərsiz olsa da, ona verilən hədiyyəni heç vaxt
geri çevirməz, onu qəbul edər və bir mü ddət sonra isə o hədiyyəyə

35 Buxari 3296, Muslim 4294

36 Buxari, 6277
37 Əbu Davud, 4698

38 Tirmizi, 335

16
qarşılıq verərdi. Çağ rıldığ ı məclislərə gedər, hətta qul olan birisinin
dəvətini rədd etməzdi. Qabağ ına qoyulan yeməyi heç bir zaman pisləməz,
xoşuna gəlsə yeyər, gəlməsə isə yeməzdi.39 Yenə Ənəs deyir ki, Allah
Rəsulunun qulağ ına kimsə bir sö z deyəndə heç bir zaman başını birinci
çəkməzdi, əlini sıxanda da əlini birinci buraxmazdı.40

Heç bir siyasi rolu olmayan İngiltərə kraliçası Elizabetin əlini sıradan
birisinin sıxa bildiyini təsəvvü r edə bilirsinizmi?! Onun qəbuluna dü şmək
bir yana, qəbulunda baş əyməyən, ondan ö ncə danışan biri ədəbsizlik
etmiş sayılacaq. Bunun mü qabilində 21-ci əsrdə deyil, Ərəb çö llü yü nü n 7-
ci əsrində yaşayan Allah Rəsulunun isə heç qapıçısı belə olmayıb. Ö z şəxsi
əşyalarını kiməsə daşıtdırmayan, əksinə, səfərlərdə minik çatışmadığ ı
ü çü n hamı ilə bərabər nö vbələşən, odun yığ maqda, məscid tikməkdə,
xəndək qazmaqda əshabına yardım edən bir başçı.

Allah Rəsulunun ö rnək davranışları heyvanlardan da təsirsiz ö tü şməyib.

Abdullah ibn Məsud deyir: "Səfərlərin birində iki balası olan kiçik bir
quş gördük və balalarını ondan aldıq. Allah Rəsulu gəldikdə dedi:
Buna kim əzab verdi? Balasını özünə qaytarın!"41 O heyvanlara
daşıyabilməyəcək yü k yü kləməyi və onları ac buraxmağ ı qadağ an etmiş, 42
ox atıcılığ ında məşq edərkən canlı heyvanı hədəf edəni isə
lənətləmişdir.43

39 Buxari 5093, Muslim 2034

40 Əbu Davud, 4794

41 Əbu Davud, 5268

42 Əbu Davud, 2189

43 Buxari 5195, Muslim 1958

17
-4-
Allah Rəsulunun şü caəti haqda soruşsan Bəra ibn Azib sənə deyəcək:
"Savaşın ən şiddətli vaxtı onun arxasında gizlənərdik, aramızda
şücaətli olan isə onunla eyni səffdə döyüşən idi"44
Onun səxavəti haqda soruşsan Ənəs sənə deyəcək: "Elə olmayıb ki, bir
kişi Allah Rəsulundan bir şey istəsin, o isə onu ona verməsin. Bir kişi
onun yanına gəldi və Allah Rəsulu ona iki təpənin arasını
dolduracaq qədər qoyun verdi. Kişi öz qövmünə qayıtdı və dedi: Ey
qövmüm, İslama daxil olun, çünki Muhamməd yoxsulluqdan
qorxmayan biri kimi hədiyyələr verir"45
Onun həyası haqda soruşsan Əbu Səid əl-Xudri sənə deyəcək: "Allah
Rəsulu otağında oturan bakirə qızdan daha həyalı idi, bir şey onun
xoşuna gəlməyəndə bunu üzündən anlayardıq".46

Onun aclığ a səbri haqda soruşsan xanımı Aişə sənə deyəcək: "Allah
Rəsulu heç bir zaman üç gün dalbadal buğda çörəyi ilə doymadı". 47
Çətin həyata dö zü mü haqda soruşsan Əbu Hureyra sənə deyəcək ki, o
Allah Rəsulunun ü zərində iz saxlayan həsrin ü stü ndə yatar, həsirin
ü zərinə xalça qoymaq istədiklərində isə deyərdi: "Bu dü nyadan mənə nə?
Mənim və dü nyanın misalı ağ acın kö lgəsində istirahət edən, sonra isə onu
tərk edən bir atlının misalıdır"48

Allah Rəsulunun Rəbbinə qarşı muamiləsini də qeyd etməyi

unutmamalıyıq. Huzeyfə onun gecə namazını vəsf edir və bir rü kətdə
Bəqərə, Əli İmran və Nisa surələrini oxuduğ unu deyir, bu ü ç sü rə isə

44 Muslim, 1772
45 Muslim, 2313

46 Buxari 3329, Muslim 2320

47 Buxari 6089, Muslim 2970

48 Tirmizi, 2377

18
Quranın altıda birinə bərabərdir. Onun Allah zikri haqda soruşsan Aişə
deyəcək: "Allah Rəsulu daima Allahı zikr edərdi"49
Onun Allahdan bağ ışlanma diləməsi haqda soruşsan ibn Ö mər deyəcək:
"Allah Rəsulu bir məsclisdə yüz dəfə "Rəbbim məni bağıla və
tövbəmi qəbul et, həqiqətən də Sən tövbələri Qəbul edən,
Rəhimlisən" deyərdi"50.
Allahın nemətlərinə şü krü haqda soruşsan Muğ irə ibn Şu`bə deyəcək:
"Allah Rəsulunun çoxlu ibadət etməkdən ayaqları şişdiyində ona
dedik: "Ey Allah Rəsulu, Allah sənin keçmiş və gələcək günahlarını
bağışlayıb". O isə cavab verərdi: "Şükr edən bir qul olmayımmı?" 51

Allah Rəsulu yalançı olsa ö zü nə əziyyət verməz, "bu ibadətlər sadəcə sizə
vacibdir, mənim isə gü nhalarım artıq bağ ışlanıb" deyərdi.
Necə ki biz bunu nü buvvət və ya Allah qatında yü ksək dərəcədə olduğ unu
iddia edən bir çox şəxsdə mü şahidə edirik.

Bü tü n bunları bildikdən sonra bu insanın ən qəlbiqara, yalançı, Aləmlərin

Rəbbinə iftira atan, milyardlarca insanın zəlalətinə səbəb olan birisi
olduğ unu deyə bilərikmi?
Ü mid edirik ki, bu uzun yazımızda Allah Rəsulunun gö zəl əxlaqa, heç bir
zaman yalan deməyən qəlbə sahib olduğ unu və onun heç bir dü nya
mənfəəti gü dmədiyini gö stərə bildik. Bunları bildikdən sonra ona iman
edib etməmək hər bir kəsin şəxsi seçimidir.

49 Muslim, 373
50 Tirmizi, 3434

51 Buxari 4557, Muslim 2819

19
1
ÖN SÖZ

Nü buvvət - seçilmiş insanın Allah risaləsini bəşəriyyətə çatdırmasıdır.

Şü bhəsiz ki, bu rolu oynayacaq şəxsin ən əsas xislətlərindən biri
dü rü stlü k olmalıdır. Mü səlman alimləri deyiblər ki, nü buvvət iddia edən
şəxs ya insanların ən doğ ru danışanı, ya da Aləmlərin Yaradıcısına iftira
atdığ ına gö rə insanların ən yalançısıdır. Başqa bir seçim yoxdur. Allah
Rəsulunun nü buvvətinə inanmayanlar onun daima həm sö zü ndə, həm də
əməlində doğ ru olmadığ ını, ətrafındakıları həyatı boyu aldatdığ ını, həm
şəxsi, həm də ictimai həyatında həqiqi şəxsiyyətini gizlədib mü nafiqliyin
ən ü stü nü nü etdiyini, ona inananlara həyatlarında ən bö yü k xəyanəti
etdiyini deməlidirlər. Ən fəzilətli insan ilə ən naqis insan arasındakı fərqi
anlamaq ü çü n yü ksək bəsirət sahibi olmağ a gərək yoxdur. Bunu anlamaq
ü çü n peyğ əmbərlik iddia edənin əxlaqından xəbərdar olmaq lazımdır.
Allah Rəsulunun həyatını oxuyan bunun necə də həqiqətdən uzaq bir
iddia olduğ unu anlayacaqdır.

2
-1-
Dürüstlük
Allah Rəsulunu yalanda və xəyanətdə ittiham edən ö zü nü çox çətin işlə
mü kəlləf etmişdir. Necə olur ki, zahiri halı Rəbbinin təkliyinə dəvət edib
qəlbləri şirkdən azad etmək, həyatı zü hd və dü nya ləzzətlərindən uzaq
durmaq, məqsədi insanların həyatlarını islah etmək olan birisi həyatı
boyu: qəzəbli və ya sevincli, hərbdə və ya sü lh zamanı, çətinlikdə və
asanlıqda olduğ undan asılı olmayaraq - bü tü n bu hallarda həqiqətdə
qəlbində insanlara gö stərdiklərinin əksini gizlətsin?

Fransalı oriyentalist Paul Casanova "Mohammed et la fin du monde"

(Muhamməd və Dü nyanın Sonu) adlı kitab yazır. Bu kitabda o, Quranın
Allah tərəfindən nazil olduğ unu və səhabələrin onu qoruyub nö vbəti
nəsillərə çatdırdığ ını şiddətlə inkar edir. Bununla belə Peyğ əmbərin
şəxsiyyətinə gəldikdə o deyir: "Bununla bərabər Muhammədin
doğruluğunda şəkk edən bütün teoriyaları mən başdan rədd
edirəm... Heç bir dəlil olmadan onun hansısa dünya mənfəəti üçün
yalan dediyini iddia etmək elmi yanaşmaya ziddir. Ərəb
peyğəmbərin bütün həyatı bizə onun ixlaslı şəxsiyyət olduğunu
sübut edir".

Allah Rəsulunun nü buvvətdən qabaqkı həyatı bizə ən bariz

nü munələrdəndir. O, ö z qö vmü arasında "Doğ ru danışan", "Əmin"
ləqəbləri ilə tanınmışdır. Hətta nü buvvət iddia edəndən sonra qö vmü
onun nü buvvətini inkar etmiş, lakin onu açıq aydın yalanlamamışdır.
Bunu Quran belə bizə nəql edir:

3
"Biz bilirik ki, onların dedikləri səni kədərləndirir. Əslində onlar səni
yalançı hesab etmirlər. Lakin zalımlar Allahın ayələrini inadla inkar
edirlər".1 Allah Rəsulu qö vmü nü imana dəvət etməklə əmr olunduqda
Səfa dağ ına çıxdı və qö vmü nü çağ ıraraq dedi: "Əgər sizə xəbər versəm ki,
bu vadidə qoşun toplaşıb sizə hü cum etmək istəyirlər, mənə
inanarsınızmı?". Onlar bəli dedikdə O, Allah tərəfindən gö ndərilmiş bir
peyğ əmbər olduğ unu onlara demişdir.2 Bu qissədə maraqlı olan hissə
odur ki, ərəblər cahiliyyə dö vrü ndə Kəbənin mü qəddəs yer olduğ unu,
orada mü haribə edilməyəcəyinə inanırdılar, ona gö rə də kiminsə
Məkkəyə hü cum edəcəyi təsəvvü r edilə bilməzdi. Bununlar bərabər
Muhammədin yalan danışacağ ı bundan da təsəvvü redilməz bir iş olduğ u
ortaya çıxdı.

Allah Rəsulunun həyatından məlum olan digər məqam isə Mədinəyə

hicrət etmək istədikdə Əli ibn əbu Talibə əmanətləri sahiblərinə
çatdırmağ ı əmr etməsidir. Onun nü buvvətini inkar edən qö vm yenə də
əşyalarını ona əmanət edir, o isə onları geri qaytarmağ ı ö zü nə borc bilir.
Uhud dö yü şü ndə Ubeyy ibn Xələf Allah Rəsulunu ö ldü rmək istədikdə
Allah Rəsulu onu yü ngü lcə yaralayır. Qö vmü nü n yanına qayıdan Ubeyy
"Vallah, Muhamməd məni ö ldü rdü " dedi. Onlar isə "sənin heçnəyin
yoxdur, bu sadəcə yü ngü l cızıqdır" cavab verdilər. Ubeyy dedi: "O, mənə
Məkkədə məni ö ldü rəcəyini demişdi, Vallahi, əgər ü zərimə tü pü rsəydi
məni ö ldü rərdi..." Bir mü ddət sonra Ubeyy bu yara səbəbilə ilə vəfat edir.
Bu qissə bizə yenə də gö stərir, ki mü şriklər Allah Rəsulunun daima doğ ru
danışdığ ını bilirdirlər, ona gö rə belə bir vədin mü tləq baş verəcəyini
gö zləyirdilər.3
Bizans imperiyasının imperatoru belə Allah Rəsulunun doğ ru danışdığ ını
zəkası ilə anlamışdır. Əbu Sufyan ibn Hərb kafir olduğ u dö nəmdə

1 Ənam surəsi, 33
2 Tirmizi, 4023.
3 İbn İshaq
4
Heracliusun yanına gedir, imperator da ona yeni peyda olmuş peyğ əmbər
haqda bir çox sual verir. Bu suallardan biri: "Peyğ əmbərlik iddia edəndən
əvvəl onun yalan dediyini gö rmü sü nü zmü ?" Əbu Sufyan digər mü şriklər
yanında yalan deməkdən utanıb peyğ əmbərin heç bir zaman yalanda
ittiham olunmadığ ını xəbər verir. Bunun ü zərinə Heraclius deyir: "Bu
cavabından mənə aydın oldu ki, o, insanlar haqda yalan danışmırsa Allaha
(iftira atıb) yalan danışmaz..."4

Heç kimə gizli deyil ki, Allah Rəsulunun davamçıları onun ən doğ ru
danışan olduğ una daim şahidlik ediblər. Bunda necə bir dəlil ola bilər?
Unutmayaq ki, onlar Allah Rəsuluna zəif olduğ u, dö vlət başçısı olmadığ ı,
ona iman etməkdən heç bir dü nyəvi mənfəət ala bilmədikləri, əksinə
daimi əzaba dü çar olduqları dö nəmdə iman ediblər. Deməli onun doğ ru
danışdığ ından o qədər əmin idilər ki, bü tü n bu əzab-əziyyətə dö zməyə
razı olublar. Xristian oriyentalist William Mour bunu Allah Rəsulunun
yalançı olmadığ ına bir dəlil gö rü r: "Muhammədin doğru danışan
olduğuna ən böyük dəlillərdən ona ilk iman edənlərin yaxın dostları
və qohumları olmasıdır. Onların Muhamməd ilə sıx əlaqələri
olmuşdu, onun şəxsi həyatı onlardan gizli qala bilməzdi, beləliklə
onun ictimai həyatında yalan deyib münafiq olduğu onlara - az və ya
çox - aydın olmalı idi."5

Allah Rəsulunun həyatını insaf ilə oxuyan hər bir kəs bu nəticəyə
gəlməlidir. Buna gö rə də onun həyatı ü zrə qərbdə əsas mü təxəssislərdən
sayılan şotlandiyalı xristian oriyentalist Montgomery Watt deyir: "İnancı
üçün zülmə dözməyə hazır olması, ona inanan və lider kimi qəbul
edən insanların yüksək mənəviyyatı və sonda əldə etdiyi
nailiyyətlərin böyüklüyü - bunlar hamısı onun fundamental

4 Buxari 4278, Muslim 1773.

5 The life of Mahomet, p60
5
dürüstlüyünə dəlalət edir. Muhammədi yalançı hesab etmək həll
etdiyindən daha çox problem ortaya çıxarır." 6

Allah Rəsulu dünyəvi mənfəət güdüb?

Yalandan nü buvvət iddia edənin dü nya ləzzətlərinə, insanları ü zərində
hö kmranlığ a can atmasından başqa nə qayəsi ola bilər ki? Allah
Rəsulunun həyatına baxdığ ımızda bu istəklərdən bir əsər-əlamət tapa
bilirikmi? Mü səlmanların zəif olduqları Məkkə dö nəminə baxmayaq.
Dö vlət qurduqları və gü cləndikləri Mədinə dö vrü nə baxaq. Mədinədəki
evinə baxsaq onu çox dar bir otaqdan olduğ unu gö rəcəyik. Dü nya
şəhvətləri qəlbini doldurmuş biri dar yerdə yaşayarmı? Yeməyinə və
içməyinə nəzər salsaq gö rəcəyik ki, xanımı Aişə deyir: "Allah Rəsulu
Mədinəyə gəldikdən sonra öldüyü günə qədər onun ailəsi üç gün
dalbadal yeməkdən doymadı".7
Yaxın dostu Ö mər ibn Xəttab isə daha da acınacaqlısını bizə xəbər verir:
"Allah Rəsulunu (aclıqdan) qıvrıldığını gördüm; yeyəcək xurma belə
tapmırdı"8 Hətta ö lü m ayağ ında olduğ unda xanımına əmr edir ki, evində
sədəqə ü çü n saxladığ ı qızılı dərhal kasıblara paylasın. Evində qızıl
qalaraq ö lmək istəmirdi.9 Dü nya ləzzətləri ü çü n çalışan ö zü ndən sonra
ailəsini ü çü n də eynisini dü şü nmü rmü ? O isə ö ldü və "evində biraz
arpadan başqa canlının yeyəcəyi heç bir şey yox idi" 10
Allah Rəsulunun Mədinəyə kö çdü kdən sonra bü tü n dü nya ləzzətlərinə
nail olması ü çü n sadəcə bir sö z deməsi kifayət idi. Dü nya ləzzətlərinin
quluna çevrilmiş birisinin bunu etməməsi mü mkü nsü zdü r. Bunun
mü qabilində Allah Rəsulunun istəyi, qayəsi nə idi? Ö mər ibn Xattab Allah

6 Mohammad at Mecca, p52

7 Buxari 2089, Muslim, 2970

8 Muslim, 2977

9 Əhməd

10 Buxari 6086, Muslim 5281

6
Rəsulunun otağ ına daxil olur, onun sadəcə bir kö ynəyi, ü zərində yatdığ ı
və bədənində izlər saxladığ ı həsiri və bir neçə heyvan dərisi olduğ unu
gö rü r. Buna dö zməyib gö zləri yaşarır və Allah Rəsulu ona: "ey Xattabın
oğ lu, səni ağ ladan nədir?" deyir. Ö mər Qeysərin (Bizans imperatoru) və
Kisranın (Fars şahı) nemətlər içində onun isə Allah Rəsulu olmasına
baxmayaraq çətinlik içində yaşamasına gö rə ağ ladığ ını deyir. Burada
Allah Rəsulu ö z qızıl sö zlərini deyir: "Razı olmazmısan dü nya həyatı
onların, axirət isə bizim olsun?" Allah Rəsulunun əsl qayəsinin nə
olduğ unu bir daha anlamış oluruq.

New Catholic Encyclopedia da dediyimizi təsdiq edir: "Muhəmmədin

dini dəvətinin qayəsi varlanmaq idi iddiası həqiqətə müvafiq
deyil".11

Mahatma Gandhi yazır:

Qərb qorxunc bir qaranlıq içindəykən, Şərqdə parlayıb göz
qamaşdıran İslam ulduzu əzab çəkən dünyaya nur, sülh və rahatlıq
gətirmişdir. Mən İslam peyğəmbərinin və onun yaxınında olanların
necə yaşadıqlarını bildirən kitabları oxudum. Mənə o qədər təsir
etdi ki, kitabları bitirdiyim zaman bunlardan daha çox olmamasına
heyfsləndim. Bu qənaətə gəldim ki, islamın sürətlə yayılması qılınc
səbəbiylə olmamışdır. Əksinə, hər şeydən öncə peyğəmbərin böyük
təvazökarlığı, daim sözünün üstündə durması, yaxınlarına və
müsəlman olan hər kəsə qarşı sonsuz sədaqəti səbəbiylə islam dini
bir çox insanlar tərəfindən sevə sevə qəbul edilmişdir.12

11 Vol IX, p. 1001

12 “Young India”, 1924
7
-2-
Fransız şairi Alphonse de LaMartaine "Historie de la Turquie"-də deyir:
"İnsan övladının böyüklüyünü ölçə biləcək bütün meyarları ələ
aldıqda belə bir sual verə bilərik: Muhamməddən daha böyük
şəxsiyyət varmı?" LaMartaine kimi Peyğ əmbərimizin bö yü klü yü nə,
dü rü stlü yü nə və əxlaqına şahidlik edəcək onlarca, bəlkə də yü zlərcə qeyri
mü səlmanın sö zlərini yazmaq olar. Lakin biz oxucumuza Peyğ əmbərlə
uzun mü ddət bərabər yaşayan, onun həm ictimai, həm də şəxsi
həyatından xəbərdar olan insanların şahidliklərini qeyd etmək istəyirik.
Bununla oxucumuzu mü stəqil şəkildə onun əxlaqı haqda qərar verməyə
dəvət edirik. Qeyd edəcəklərimizdə sadəcə səhih hədislərə və
Peyğ əmbəri yaxından tanıyanların sö zlərinə etimad edəcəyik.

Bəlkə də kimsə bundan sonra "Yaxınları onun haqda yalandan rəvayətlər

uydurublar" iddiası ilə oxumamağ a qərar verəcəkdir. Belə dü şü nənləri
bir daha dü şü nməyə dəvət edirik: bu insanlar Allah Rəsulunun bü tü n bu
xislətlərini gö rü b ona iman etmiş kəslərdir. Onlar İslamı qəbul etdiklərinə
gö rə pul və mənfəət əldə etmir, əksinə çətin həyata, əzab-əziyyətə dü çar
olurdular, yaxınlarından ayrılır, vətənlərindən qovularaq uzun
mü haribələr etməyə məcbur qalırdılar. Onun yalançı olduğ unu bildikləri
halda ilk ö ncə iman etmələri sonra isə bunları uydurmaqlarının mənası
nə idi? Həyatlarını, ö vladlarını, mallarını təhlü kəyə atmağ ın mənası nə
idi? Başqa bir sual da verə bilərik: nəyə gö rə tarix başqa bö yü k şəxsiyyət
haqqında belə uydurmalara şahidlik etmir? Ü mumiyyətlə bu qədər şəxsin
yalan ü zərində birləşmələri nə qədər ağ labatandır? Ona gö rə də
oxucularımızı tələsik qərar verməməyə və haqqı axtardıqları təqdirdə
səbrlə oxumağ a dəvət edirik. Məsələni geniş oxumaq istəyən bu haqda
yazdığ ımız məqaləyə də mü raciət edə bilər.13

13 https://colaqaddim.files.wordpress.c
om/2018/07/nc3bcbuvvc999t-
arqumenti.pdf 8
Oxuduğ unuz zaman iki məsələni ağ lınızda tutmanız lazımdır:
1) Michael Hartın İslam Peyğ əmbərinə "The 100: A Ranking of the Most
İnfluential Persons in History" kitabında birinci yer verdiyi hamıya
məlumdur. Hart bu seçiminin səbəbini belə izah edir ki, Muhamməd
qədər eyni zamanda həm dini, həm də dü nyəvi sahədə uğ ur qazanmış
ikinci bir şəxsiyyət mö vcud deyildir. Buna gö rə də onun haqda oxuyanda
onu sadəcə qızıl taxtda oturan Roma Papası, yahudi rahibləri və ya hər
hansı bir dini liderlə mü qayisə etməyin; həmçinin o dö vrü n kralları,
imperatorları və bizim dö vrü mü zdə yaşayan dö vlət başçıları ilə də
mü qayisə edin.
2) İslam Peyğ əmbərinin daşıdığ ı mənəvi dəyərləri analiz edərkən həm də
onun yaşadığ ı o dö vrkü cəmiyyəti gö z qabağ ına gətirin. O dö vrdə Ərəb
yarımadasındakı cəmiyyətin nə qədər sərtqəlbli olduğ u tarixçilərə
məlumdur. Qız uşaqlarının diri-diri basdırması bəlkə də buna ən bö yü k
dəlillərdəndir.

-3-
Peyğ əmbərimizin həqiqi əxlaqını anlamaq ü çü n uzun-uzadı onun həyatını
oxumamız lazımdır. Peyğ əmbərin xanımı Aişə bizə xəbər verir:
"Allah Rəsulu Allah yolunda cihad etməkdən başqa heç bir zaman
heç bir şeyi əli ilə vurmamışdır; nə xanımlarından, nə də
xidmətçilərindən birini vurmamışdır"14

İslam Peyğ əmbəri qö vmü ndə mü tləq olaraq itaət edilən rəhbərdir, insan
ö ldü rməyi əmr etsə heç kim bu qərarı sorğ ulamaz, lakin bununla bərabər
ö mrü ndə heç kimsəni vurmamışdır. Bundan daha təəccü blü olan isə

14 Səhih Muslim, 2328

9
xidmətçisi Ənəs ibn Malikin sö zü dü r: "Allah Rəsuluna on il xidmət
etdim. Mənə heç bir zaman "uff" belə demədi. Heç bir zaman etdiyim
bir şeyə "nəyə görə bunu etdin", etmədiyimə isə "nəyə görə bunu
etmədin" demədi".15
On il xanımı ilə yaşamış və onu heç bir zaman vurmamış əri nü munəvi
hesab etmək olar. Bu necə bir əxlaqdır ki, insan on il xanımına deyil
xidmətçisinə vurmaq bir tərəfə, ağ ır sö z belə deməmiş? Onu sö yməmiş,
etdiyinə gö rə acılamamış, məzəmmət etməmiş, qınamamış, hətta
yü ngü lcə danlamamışdır.

Hər kəs, istər mü səlman olsun istər qeyri mü səlman, nəfsində ö zü haqda
dü şü nsü n: ən çox hö rmət etmək ilə əmr olunduğ umuz valideynlərimizə
mü nasibətimiz necədir? Onlara əmr olunduğ umuz kimi "uff" belə
deməməyi bacardıqmı? Nəzərə alın ki, Ənəs uşaq idi və uşağ ın qınağ a
layiq əməl etməsi tez-tez baş verir. Ənəs deyir: "Allah Rəsulu ən əxlaqlı
insan idi. Bir gün məni bir yerə göndərdi və mən (nəfsimdə) Allaha
and olsun ki, getməyəcəm dedim... Küçəyə çıxdım və oynayan
uşaqlara rast gəldim... Birdən Allah Rəsulu məni ənsəmdən tutdu.
Ona baxdım, o isə gülərək: "ey Ənəs, dediyim yerə get" dedi..." 16

Bu rəvayətdən Ənəsin uşaq olduğ unu və uşaqlara başı qarışdığ ı ü çü n işini

ehmal etdiyini gö rü rü k. Allah Rəsulu isə onun qəlbini qırmamış, ona çox
gö zəl şəkildə rəftar etmişdir.
Allah Rəsulu xidmətçilər haqda deyir: "(Onlar) sizə xidmət edən
qardaşlarınızdır... Onlara yediklərinizdən yedirin,
geyindiklərinizdən geyindirin, onlara edə bilməyəcəkləri (ağır) iş
tapşırmayın, tapşırdığınız zaman isə onlara yardım edin" 17

15 Buxari 6038, Muslim 2309

16 Muslim,2310

17 Buxari 30, Muslim 1661

10
Dediklərini ilk yerinə yetirən də ö zü olub. Ona xidmət etmək ü çü n qul
olaraq hədiyyə edilən hər bir kəsi dərhal azad etmiş, xidmətçilərini
evləndirmiş, onlara ehtiyacları olduqları maldan vermiş, onların hal-
əhvalını soruşmuş, yorulana yardım etmiş, miniyindən enib xidmətçisini
otuzdurmuş, bəzən isə ö zü onlara xidmət etmişdir.

Uşaqlara qarşı etdiyi muamələ

Ənəsin sö zlərindən başladığ ımız ü çü n Ənəs kimi uşaqlara qarşı etdiyi
muamilə ilə davam edək. Ənəs deyir: "Allah Rəsulu bizimlə oturub-
durardı, bizə qarışardı, hətta mənim kiçik qardaşıma: "Ey əbu
Umeyr, necədir sənin Nuğeyr?" deyərdi"18 Allah Rəsulu uşağ ın
quşcuğ azı ilə maraqlanar, yəni uşağ a onu maraqlandıracaq məsələlər ilə
xitab edərdi. Eyni zamanda ona kü nyə ilə xitab edir, kü nyə ilə xitab etmək
isə ərəblərdə hö rmət əlamətidir. Başqa bir hədisdə Ənəsin uşaqlara
salam verdiyini gö rən şəxslər bunun səbəbini soruşur və Ənəs bunu Allah
Rəsulundan ö yrəndiyini bizə xəbər verir. Uşaqlara salam verən kral
təsəvvü r edirsiz?

Allah Rəsulu ən sevdiyi əməli - namazı belə uşaqlara və analara rəhm

edərək qısaldar və deyərdi: "Mən namaza daxil olur və onu uzatmaq
istəyirəm, lakin uşağın ağladığını eşidəndə onun anasının nə
çəkdiyini bilirəm və namazı qısaldıram"19 Allah Rəsulunun bu rəhməti
sadəcə mü səlman ana-balaya aid deyil, hərb zamanı əsir dü şən ana-bala
haqqında belə o demişdir: "Ana ilə övladını ayıran birisini Allah
Qiyamət Günü sevdiklərindən ayırar"20 Allah Rəsulunun bu əmrini bu
gü n ö zü nü dü nyanın ağ ası hesab edən ABŞ-ın onun sərhədlərini pozan

18 Buxari 5778, Muslim 4003

19 Buxari 709, Muslim 192
20 Tirmizi,1283

11
miqrantlar arasında valideynləri uşaqlardan ayırma siyasəti ilə mü qayisə
edin.

Allah Rəsulu səcdədəykən onun belinə çıxan nəvələrini heç bir zaman
acılamazdı, əksinə onları dizləri ü zərinə otuzdurardı. Bizdən birimiz
bü tü n diqqətini tələb edən işdə mane olan uşağ a nə qədər səbr edə
bilərik? Allah Rəsulu sadəcə ö z nəvələrini deyil, başqa uşaqları da belində
gəzdirərdi. Ummu Xalid adlı səhabə qadın bizə rəvayət edir ki, uşaq
olduğ unda atası ilə Allah Rəsulunun yanına gəlmiş və onun belindəki
nü buvvət xalı ilə oynamağ a başlamışdı. Atası bunu ona qadağ an etsə də
Allah Rəsulunu uşaqla oynamağ a davam etmişdir.21 Bir çox səhih hədisdə
Allah Rəsulunun dizlərinin ü zərinə otuzdurduğ u uşaqlar onun paltarının
ü zərinə bö vl etmiş, Allah Rəsulu isə bundan heç bir zaman
qəzəblənməmiş və durub sakitcə paltarını təmizləmişdir.
Böyüklərə hörmət
Allah Rəsulu sadəcə "kiçik yaşlılarımıza rəhm etməyən bizdən deyildir"
deməmişdir, eyni zamanda "bö yü klərimizə hö rmət etməyən bizdən
deyildir" də demişdir. Əbu Bəkr Məkkə fəthi gü nü qoca atasını əllərində
daşıyaraq Allah Rəsuluna beyət ü çü n gətirdikdə o dedi: "Nəyə gö rə bu
şeyxi evində saxlamadın ki, biz onun yanına gedək?". Etiraz oluna bilər ki,
ərəblər daima qocalarına hö rmət ilə yanaşmış. O zaman Allah Rəsulunun
cahiliyyə cəmiyyətində aşağ ı statusu olan qadına muamiləsinə baxaq.
Ağ lınızda tutun ki, biz qız uşağ ı doğ ulanda bunu eyib bilən, bəzən qızını
diri-diri basdıran bir qö vm haqqında danışırıq. Allah Rəsulunun ö z anası
uşaq ikən vəfat edib, lakin bir kişi ondan "yaxşı rəftara ən layiq adam
kimdir?" soruşduğ unda "anan" cavabını verir, kişi eyni sualı iki dəfə də
təkrarlayır və eyni cavabı alır. Sadəcə dö rdü ncü dəfə soruşduqda "atan"

21 Buxari, 3071
12
cavabını alır.22 Bu gö zəl rəftara sadəcə mü səlman valideyn deyil,
mü səlman olmayan valideyn də layiqdir, belədir ki, Əsma bint Əbu Bəkrin
anası hələ mü səlman olmadığ ı bir vaxt qızının evinə gəlir, Allah Rəsulu
isə ona anası ilə əlaqələri kəsməməyi əmr edir.23

Qadınlara qarşı əxlaqı

Qız uşaqları və bacılar da Allah Rəsulunun diqqətindən yayınmamış.
Ondan belə bir mü jdə alırıq: "Kimin üç və ya iki qızı və ya üç bacısı
olar, onlara gözəl rəftar etsə və onların haqlarını qorumaqda təqvalı
davransa Cənnətə daxil olar."24 Həyat yoldaşları qadınlar haqqında isə
Allah Rəsulu buyurur: "Sizlərdən ən xeyirliniz ailəsinə (həyat
yoldaşına) qarşı ən xeyirli olandır, mən isə aranızda ailəsinə qarşı
ən xeyirli olanam"25 Aişə bizə xəbər verir ki, Allah Rəsulu ailəsinin
xidmətində olar, xanımlarına yardım edərdi, namaz vaxtı gəldikdə isə
namaza gedərdi.26 Napoleonun ev işləri ilə məşğ ul olduğ unu təsəvvü r
etmək mü mkü ndü rmü ?

Mədinəyə hicrət etdikdən sonra belə o uzun illər ö ncə vəfat etmiş ilk
xanımı Xədicəni unutmamış, onu o qədər yad etmişdir ki, Aişə Xədicədən
başqa heç bir qadına onu qısqanmadığ ını deyir. Allah Rəsulu bəzən qoyun
kəsər, ətini isə Xədicənin rəfiqələrinə paylayardı. Aişə "elə bil dü nyada
ondan başqa qadın yoxdur" dedikdə isə Xədicənin gö zəl xislətlərini
sayardı.27
Allah Rəsulu Vida Həccində ü mmətindən yü z min insana xitab edib
onlara ən vacib nəsihətləri etdikdə də qadınaları unutmur və deyir: "Ey

22 Buxari, 5626
23 Buxari, 2477

24 Sunən Tirmizi, 1916

25 Tirmizi, 3895

26 Buxari, 5692

27 Buxari, 3558

13
insanlar, sizin xanımlarınızın sizin üzərində haqqları var, sizin də
onların üzərində haqqlarınız var... Onlara gözəl rəftar edin, onlar
Allahın sizə verdiyi əmanətdir.”28
Digər hədisdə Allah Rəsulu : "Ey Əncəşə, yavaş sü r, sındırarsan
"qavarirləri""29 deyir. Qavarir şü şədən dü zəldilmiş gö zəl su qablarına
deyilir. Qadın incəliyini, gö zəlliyini və təmizliyini bir kəlimə ilə vəsf
etmək istədiyimizdə bundan gö zəl kəlimə tapa bilmərik. Qadınlar haqda
qeyd edəcəyimiz son hədisi isə bizə Aişə rəvayət edir və deyir ki, bir
cavan qız onun yanına gəldi və atasının onu razı olmadığ ı halda qardaşı
oğ luna ərə verdiyini dedi. Allah Rəsulu gəldikdə isə qızın atasını çağ ırdı
və seçimi qızın ixtiyarına buraxdı.30 Gö rdü yü mü z kimi Allah Rəsulu qızın
tərəfini saxlamış və həyat yoldaşı seçmək ixtiyarını ona tanımışdır.

Kibirdən uzaq durması

Allah Rəsulunun qayğ ısı insanlar arasında ən aşağ ı sosial statusa malik
olanlara da aid idi. Əbu Hureyrə xəbər verir ki, məscidin təmizliyi ilə
məşğ ul olan qaradərili qadın ö ldü kdə Allah Rəsulunun bundan xəbəri
olmayıb, səhabələr də ona xəbər verməmişdi. Allah Rəsulu qadının
gəlmədiyini gö rdü kdə onun halını soruşur və ö ldü yü nü bildikdə əshabını
"Niyə gö rə mənə xəbər etmədiniz?" deyərək qınayır. Sonra onun qəbrinin
yerini soruşur və qəbri ü zərində namaz qılır.31

Bundan da ziyadə, Peyğ əmbər ona qarşı pis davranış edənə belə gö zəl
şəkildə qarşılıq vermişdir. Əbu Səid əl-Xudri deyir ki, bir bədəvi ərəb
Allah Rəsulunun yanına gəldi və borcunu ö dəməsini çox şiddətli şəkildə
tələb etdi və dedi: "borcumu verənə qədər səni sıxışdıracam". Bunun

28 Tirmizi, 1123
29 Buxari 5707, Muslim 2323

30 ibn Macə, 1874

31 Buxari, 1272

14
ü zərinə əshab onu qınamağ a başladı. Onlar dedi: "Vay sənin halına,
kiminlə danışdığ ını bilirsən?" Allah Rəsulu isə onlara "Kaş ki, haqq
sahibinin tərəfində olardız" dedi və digər səhabəsindən borc alaraq
adamın borcunu ö dədi və hətta əlavə olaraq ona hədiyyə də verdi. 32 Allah
Rəsulunun kobudca danışana lü tf ilə muamələ etməsi ilə bərabər onun
bir bədəvidən, sonra isə başqa səhabəsindən borc almasına da diqqət
yetirin. Tarix yanındakılardan borc alan başqa bir başçı, lider tanıyırmı?
Bu, bizə bir daha gö stərir ki, bu şəxsiyyət dü nya malı və şəxsi mənfəətdən
ən uzaq adam olub.

Daha da əcaib olan Allah Rəsulunun ona qarşı mü haribə edənləri və onu
ö ldü rmək istəyənlərə verdiyi qarşılıqdır. Cabir ibn Abdullah səfərlərin
birində Allah Rəsulunun silahını ağ acdan asmış halda insanlardan ayrı
istirahət etdiyini bizə xəbər verir. Mü şriklərdən biri onun silahını alır və
istehzalı şəkildə: "İndi səni məndən kim qoruyacaq?" deyir. Allah Rəsulu
"Allah" dedikdə silah kişinin əlindən dü şü r. Bu dəfə silahı Allah Rəsulu
gö tü rü r, lakin kişi ona qarşı birdə mü haribə etməyəcəyini sö z verəndə
onu əfv edir və sərbəst buraxır.33
Hətta ona və əshabına qarşı dəfələrlə pislik edən və ən bö yü k dü şməni
Əbu Cəhilin oğ lu İkrimə mü şrik olaraq ondan aman diləyəndə ona aman
vermişdir. Bunu gö rən İkrimə yerindəcə İslamı qəbul edir.34 Ən çox
sevdiyi insanlardan biri olan əmisi Həmzənin qatilini də əfv etməsini
qeyd etməmiz lazımdır. Onu ö ldü rmək istəyən, ona istehza edən o qədər
insanı əfv etmişdir ki, hamsını saymaq çox çətin olar.

Uhud dö yü şü ndə mü səlman ordusu kor bir kişinin bostanından keçmək

istədikdə o, əlinə bir ovuc torpaq aldı və dedi: "Bostanımdan keçməyə

32 ibn Hibbən, 2426

33 Buxari 4139, Muslim 4353

34 Hakim, 5011

15
sənə icazə vermirəm. Bilsəydim ki, səndən başqasına isabət etməyəcəm
bunu sənin ü zü nə atardım". Səhabələr onu bu sö zlərinə gö rə ö ldü rmək
istədikdə Allah Rəsulu onlara icazə vermədi və dedi: "Onu buraxın. Onun
həm gö zləri, həm də qəlbi kordur".
Ona qarşı mü haribə edən, ona əziyyət edən və vətənindən didərgin edən
başda Əbu Sufyan olmaqla Məkkə əhlinə qarşılıq olaraq o nə etdi?
Məkkəni fəth etdikdə şəhərə başını aşağ ı salmış şəkildə daxil olur və
"gedin, siz azadsınız" deyərək onları bağ ışlayır. Ona sehr edən yəhudi
kişini və yeməyinə zəhər qatan yəhudi qadını da əfv etmişdir. Ona
dü şmən kəsilən bü tü n bu insanlara rəhmətini Aişə bir cü mləylə ifadə
edir: "Allah Rəsulu heç bir zaman şəxsən özünə görə heç kimdən
intiqam almadı. Sadəcə Allahın haqqı tapdalandıqda Allah üçün
intiqam alardı"35

Təvazökarlığı
O ö zü nü heç vaxt əshabından ayırmaz, onlardan biri kimi gö rü nməyə
çalışardı. Hamı kimi yerdə oturar, ü zərində oturmaq ü çü n balış
gətirildikdə isə onu başqasına verərdi.36 Onu tanımayan birisi məclisə
gəldikdə Muhammədin kim olduğ unu soruşmalı idi, əks təqdirdə onu
tanıya bilməzdi, çü nki o əshabından heç nə ilə seçilmirdi.37 Ənəs deyir:
"Əshabının ən çox sevdiyi şəxs Allah Rəsulu olmasına baxmayaraq
onu gördükdə heç vaxt ayağa qalxmazdılar. Çünki bunu sevmədiyini
bilirdilər"38
Allah Rəsulu nə qədər dəyərsiz olsa da, ona verilən hədiyyəni heç vaxt
geri çevirməz, onu qəbul edər və bir mü ddət sonra isə o hədiyyəyə

35 Buxari 3296, Muslim 4294

36 Buxari, 6277
37 Əbu Davud, 4698

38 Tirmizi, 335

16
qarşılıq verərdi. Çağ rıldığ ı məclislərə gedər, hətta qul olan birisinin
dəvətini rədd etməzdi. Qabağ ına qoyulan yeməyi heç bir zaman pisləməz,
xoşuna gəlsə yeyər, gəlməsə isə yeməzdi.39 Yenə Ənəs deyir ki, Allah
Rəsulunun qulağ ına kimsə bir sö z deyəndə heç bir zaman başını birinci
çəkməzdi, əlini sıxanda da əlini birinci buraxmazdı.40

Heç bir siyasi rolu olmayan İngiltərə kraliçası Elizabetin əlini sıradan
birisinin sıxa bildiyini təsəvvü r edə bilirsinizmi?! Onun qəbuluna dü şmək
bir yana, qəbulunda baş əyməyən, ondan ö ncə danışan biri ədəbsizlik
etmiş sayılacaq. Bunun mü qabilində 21-ci əsrdə deyil, Ərəb çö llü yü nü n 7-
ci əsrində yaşayan Allah Rəsulunun isə heç qapıçısı belə olmayıb. Ö z şəxsi
əşyalarını kiməsə daşıtdırmayan, əksinə, səfərlərdə minik çatışmadığ ı
ü çü n hamı ilə bərabər nö vbələşən, odun yığ maqda, məscid tikməkdə,
xəndək qazmaqda əshabına yardım edən bir başçı.

Allah Rəsulunun ö rnək davranışları heyvanlardan da təsirsiz ö tü şməyib.

Abdullah ibn Məsud deyir: "Səfərlərin birində iki balası olan kiçik bir
quş gördük və balalarını ondan aldıq. Allah Rəsulu gəldikdə dedi:
Buna kim əzab verdi? Balasını özünə qaytarın!"41 O heyvanlara
daşıyabilməyəcək yü k yü kləməyi və onları ac buraxmağ ı qadağ an etmiş, 42
ox atıcılığ ında məşq edərkən canlı heyvanı hədəf edəni isə
lənətləmişdir.43

39 Buxari 5093, Muslim 2034

40 Əbu Davud, 4794

41 Əbu Davud, 5268

42 Əbu Davud, 2189

43 Buxari 5195, Muslim 1958

17
-4-
Allah Rəsulunun şü caəti haqda soruşsan Bəra ibn Azib sənə deyəcək:
"Savaşın ən şiddətli vaxtı onun arxasında gizlənərdik, aramızda
şücaətli olan isə onunla eyni səffdə döyüşən idi"44
Onun səxavəti haqda soruşsan Ənəs sənə deyəcək: "Elə olmayıb ki, bir
kişi Allah Rəsulundan bir şey istəsin, o isə onu ona verməsin. Bir kişi
onun yanına gəldi və Allah Rəsulu ona iki təpənin arasını
dolduracaq qədər qoyun verdi. Kişi öz qövmünə qayıtdı və dedi: Ey
qövmüm, İslama daxil olun, çünki Muhamməd yoxsulluqdan
qorxmayan biri kimi hədiyyələr verir"45
Onun həyası haqda soruşsan Əbu Səid əl-Xudri sənə deyəcək: "Allah
Rəsulu otağında oturan bakirə qızdan daha həyalı idi, bir şey onun
xoşuna gəlməyəndə bunu üzündən anlayardıq".46

Onun aclığ a səbri haqda soruşsan xanımı Aişə sənə deyəcək: "Allah
Rəsulu heç bir zaman üç gün dalbadal buğda çörəyi ilə doymadı". 47
Çətin həyata dö zü mü haqda soruşsan Əbu Hureyra sənə deyəcək ki, o
Allah Rəsulunun ü zərində iz saxlayan həsrin ü stü ndə yatar, həsirin
ü zərinə xalça qoymaq istədiklərində isə deyərdi: "Bu dü nyadan mənə nə?
Mənim və dü nyanın misalı ağ acın kö lgəsində istirahət edən, sonra isə onu
tərk edən bir atlının misalıdır"48

Allah Rəsulunun Rəbbinə qarşı muamiləsini də qeyd etməyi

unutmamalıyıq. Huzeyfə onun gecə namazını vəsf edir və bir rü kətdə
Bəqərə, Əli İmran və Nisa surələrini oxuduğ unu deyir, bu ü ç sü rə isə

44 Muslim, 1772
45 Muslim, 2313

46 Buxari 3329, Muslim 2320

47 Buxari 6089, Muslim 2970

48 Tirmizi, 2377

18
Quranın altıda birinə bərabərdir. Onun Allah zikri haqda soruşsan Aişə
deyəcək: "Allah Rəsulu daima Allahı zikr edərdi"49
Onun Allahdan bağ ışlanma diləməsi haqda soruşsan ibn Ö mər deyəcək:
"Allah Rəsulu bir məsclisdə yüz dəfə "Rəbbim məni bağıla və
tövbəmi qəbul et, həqiqətən də Sən tövbələri Qəbul edən,
Rəhimlisən" deyərdi"50.
Allahın nemətlərinə şü krü haqda soruşsan Muğ irə ibn Şu`bə deyəcək:
"Allah Rəsulunun çoxlu ibadət etməkdən ayaqları şişdiyində ona
dedik: "Ey Allah Rəsulu, Allah sənin keçmiş və gələcək günahlarını
bağışlayıb". O isə cavab verərdi: "Şükr edən bir qul olmayımmı?" 51

Allah Rəsulu yalançı olsa ö zü nə əziyyət verməz, "bu ibadətlər sadəcə sizə
vacibdir, mənim isə gü nhalarım artıq bağ ışlanıb" deyərdi.
Necə ki biz bunu nü buvvət və ya Allah qatında yü ksək dərəcədə olduğ unu
iddia edən bir çox şəxsdə mü şahidə edirik.

Bü tü n bunları bildikdən sonra bu insanın ən qəlbiqara, yalançı, Aləmlərin

Rəbbinə iftira atan, milyardlarca insanın zəlalətinə səbəb olan birisi
olduğ unu deyə bilərikmi?
Ü mid edirik ki, bu uzun yazımızda Allah Rəsulunun gö zəl əxlaqa, heç bir
zaman yalan deməyən qəlbə sahib olduğ unu və onun heç bir dü nya
mənfəəti gü dmədiyini gö stərə bildik. Bunları bildikdən sonra ona iman
edib etməmək hər bir kəsin şəxsi seçimidir.

49 Muslim, 373
50 Tirmizi, 3434

51 Buxari 4557, Muslim 2819

19