THEORIA 4 DOI: 10.

2298/THEO1304095S
BIBLID 0351–2274 : (2013) : 56 : p. 95–110 Originalni naučni rad
Original Scientific Paper

Dejan Vuk Stanković

NIKOLA MILOŠEVIĆ KAO KRITIČAR MARKSIZMA*1

APSTRAKT: Nikola Milošević se ubraja u red malobrojnih kritičara marksističke fi-

lozofije i realnog socijalizma koji je filozofski delovao i javno se angažovao u drugoj po-
lovini dvadesetog veka. Iako je njegov istraživački impuls izvorno filozofski, Milošević
koristi znanja iz različitih oblasti nauke, a pre svega psihologije, političke teorije, istorije,
dopunjujući ih brojnim literarnim primerima koji slikovito ilistruju i potkrepljuju njegova
tvrđenja. Miloševićeva kritička recepcija podrazumeva nužnu povezanost između Mark-
sovog učenja, lenjinizma i staljinizma, Po svom karakteru, kritika je obuhvatna, na filo-
zofskoj ravni, ona je pozitivistička, na etičkoj humanistička, dok je na političkoj ravni, li-
beralno-demokratska. Racionalno jezgro Miloševićeve teorijsko-praktične pozicije može se
sažeti u dva momenta: prakseološki argument protiv marksizma uopšte i 2) teorija kao ra-
cionalizacija psiholoških i političkih poriva njenih stvaraoca.
KLJUČNE REČI: marksizam, realni socijalizam, prakseološki argument, teorijska ra-
cionalizacija.

Uvod

Apsolutna dominacija partije u svim oblastima društva, vladavina posredstvom

sistematski organizovanog nasilja i propagandne manipulacije, omogućila i pratila
je teorija, koja umesto argumentativno uverljivog objašnjenja čoveka, društva i
istorije, reprodukuje iracionalna psihološka stanja i političke nazora svojih kretaora.
Ovaj opis, u najkraćem, prikazuje marksističko jedinstvo teorije i prakse, Miloševi-
ća, srpskog teoretičara druge polovine dvadesetog veka.
Svest o real-socijalističkom poretku kao poretku velike laži, straha i masovnih
likvidacija, prati nesumnjiva težnja da se pronikne u njegove intelektualne korene,
odnosno da se što potpunije i preciznije analiziraju, objasne i vrednosno procene
shvatanja koja su u njegovoj osnovi. Miloševićeva kritička interpretacija socijaliz-
ma i njegovog intelektualnog miljea, nosi, kako je to primetio Alastar Mekintajer,
oznake modernističkog izraza. Kritika marksizima i realsocijalizma, u delu Nikole

1* Ovaj tekst nastao je u okviru projekta „Istorija srpske filozofije“, br. 179064, koji finansira
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
96 Dejan Vuk Stanković

Miloševića, da parafraziram autora „Traganja za vrlinom“, ima crte „indignacije,

protesta i demaskiranja“.
Stav o marksizmu i real socijalizmu kao njegovom nužnom istorijskom deri-
vatu, Milošević je razvijao u više svojih knjiga, počev o od dela „Marksizam i je-
zuitizam“ (1986), „Antinomije marksističkih ideologija“(1990), preko dela „Carst-
vo božije na zemlji“ (1998), zaključno sa delom „Ima li istorija smisla“ (2000).
Podsticaj za kritiku marksizma, autor je najpre našao u razmatranjima marksističke
teorije umetnosti, posebno književnosti, da bi kasnije, čak i u vreme jednopartij-
skog socijalističkog sistema, uz puno skrupula, te argumentativne dosetljivosti u
polemikama, preneo na političku i istorijsku ravan. Teorijska pozicija ovog autora
razvijala se postupno, ili kao on sam kaže, aludirajući na Poperovo viđenje dina-
mike društvenih promena: „korak po korak.“2
Potpunije i preciznije razumevanje Miloševićeve teorijske pozicije podrazume-
va i kratak osvrt na političko-socijalne i šire kulturno-obrazovne okolnosti koje opi-
suju vreme u kome su njegova filozofsko-naučna gledišta artikulisana. Tadašnja
Jugoslavija bila je socijalistička zemlja u kojoj je dominirala komunistička partija, a
marksizam je bio vladajuća i po svemu neprikosnovena filozofska i sociološka
teorija. Iako često nazivan „mekim socijalističkim sistemom“, Titov samoupravni
socijalizam nije imao naročitog sluha za pluralizam mišljenja,a debate, ukoliko ih
je bilo, kretale su se u okviru marksističke filozofije i društvene teorije. Doduše,
one ni tada nisu bile lišene visokog nivoa socijalno-egzistencijalnog rizika za nji-
hove učesnike. Slučaj „praksis-filozofa“ sedamdesetih godina više nego jasno go-
vori koliko je režim mogao otići daleko u „obračunu sa duhovnim mangupima iz
njihovih redova“. U takvim političkim i socijalnim okolnostima, kritika marksizma
bila je čin moralne i intelektualne hrabrosti, ali je i morala biti iskazana veoma
sofisticirano, da bi umakla budnom oku tadašnjih cenzora raspoređenih po brojnim
komisijama za ideološki rad sa građanstvom.
Navedene okolnosti, nametnule su donekle i stil pisanja i pristup preispitivanju
političkih i moralnih tema koje je za sobom pokretala marksistička politička filo-
zofija i politička praksa. Stil pisanja morao je biti aluzivan i često prepokriven viš-
kom akademizma i literarne erudicije, ne bi li bio komplikovan za uvek zaintereso-
vane tumače „poželjnih političkih istina“, primerenih istorijskom trenutku i potre-
bama partije. Spoj orvelovskog dvosmisla i fine i hladnokrvne ironije, posebno
dolazi do izražaja u Miloševićevim, za to vreme veoma polemičkim natpisima,
mahom usmerenim ka intelektualnim „braniteljima“ zvaničnih ideoloških dogmi.
No pored dovitljivosti u izrazu, kao i težnje ka jasnom izlaganju osnovnih ideja
i argumentacije, Milošević nije lako razumljiv mislilac. Obilje istorijske građe, kao
i objedinjavanje znanja iz različitih nauka i filozofije, uz česte reference na literarne
junake, čini delo ovog autora zahtevnim i složenim. Ipak, uvažajući duh i slovo

2 Nikola Milošević,„Carstvo Božije na zemlji“, Filip Višnjić, Beograd, 1998, str. 299.
Nikola Milošević kao kritičar marksizma 97

Miloševićevog teksta, može se izvesti njegova osnovna teorijska orijentacija i ot-

kriti njeno racionalno jezgro.
U metodološko-epistemološkom smislu, Nikola Milošević je pozitivistički na-
strojen mislilac, dok je u etičkom smislu zastpunik kantovskog humanizma. Strogo
gledajući, političko stanovište Nikole Miloševića ukorenjeno je u tradicionalna li-
beralno-demokratska načela. Pozitivistička orijentacija prepoznaje se u dva važna
momenta: 1) prihvatanju pozitivističkog kriterijuma saznanja i istine 2) oslanjanju
na vrhovni autoritet pozitivno naučnih znanja, pre svih znanja iz oblasti psihologije
ličnosti, u domenu obkjašnjenja određenih teorijskih problema. Pozitivistička te-
orijska potka posebno je važna u koncipiranju pojmovne figure teorijske racionali-
zacije, posredstvom koje Nikola Milošević objašnjava logičku nekonzistentnost i
činjeničku manjkavost određenih Marksovih postavki i zaključaka.
Na ravni praktične filozofije, posebno u domenu etike, Milošević zastupa hu-
manističku aksiološku orijentaciju. Ova orijentacija bazira se na veri u apsolutnu
vrednost i neponovljivost svakog pojedinačnog života koju, Nikola Milošević pret-
postavlja svakom pokušaju da se u ime „viših ciljeva istorije“ masovno i bezob-
zirno žrtvuju ljudski životi. Liberalno-demokratski politički svetonazor prepoznaje
se u kritici neograničene vlasti komunističke parije, kojoj je prema duhu i slovu
Marksove filozofije, (samo)dodeljeno mesto povlašćenog istorijskog subjekta koji
treba oslobodi čitavo čovečanstvo. Navedena teorijsko-praktična opredeljenja mogu
se konkretno pokazati preko dva argumenta koji sažimaju racionalno jezgro Mi-
loševićevog mišljenja. Reč je o prakseološkom argumentu, koji izražava skup ra-
cionalnih tvrđenja koji se odnose na etička i politička pitanja, i argumentu teorijske
racionalizacije, tačnije pojmovnoj figuri koja pokazuje epistemološko-metodološku
insuficijenciju marksizma, prikazujući ga kao teoriju koja nije u sebi racionalno
obrazložena, već je u funkciji reprodukcije psiholoških, pre svega iracionalnih po-
riva ili političkih uverenja i ambicija njenih zastupnika.

Prakseološka kritika marksizma u delu Nikole Miloševića

Prakseološka kritika marksizma jedno je bitnih obeležja Miloševićeve kritičke

intrepretacije ove filozofije. Kao što je već rečeno, razmatranje zaseca dva važna
segmenta društva, etičku i političku ravan, i nastoji da odgovori na dva pitanja: o
kriterijumima moralne ispravnosti postupka političkih delatnika i moralnoj osnovi
političkog poretka i saglasno sa tim političkoj praksi pomoću koje i u kojoj se
realizuje cilj istorije.
Prakseološka pozicija fokusirana je na principe postupanja koji definišu de-
lokrug moralno dopuštenih aktivnosti subjekta istorijsko-političkog procesa, ali i na
refleksiju koja zadire u odgovarajuće ciljeve delanja istorijsko-političkih subjekata.
Utoliko, prakseološka kritika situirana je u kontekst razmatranja vrednosti i delanja
98 Dejan Vuk Stanković

koje doprinosi njegovom ostvarenju, očuvanju ili unapređenju. Postavljena u širi

kontekst etičke tradicije, prakseološka kritika je svojevrsna varijacija tradiranog
obrasca etičkog rasuđivanja koje od Aristotelovog vremena naovamo, manje više
skrupulozno prati zaplet koji se tiče složenog odnosa ciljeva i sredstava.
Treba dodati da je zbog specifične prirode marksističkog pogleda na etiku,
politiku i istoriju, ugao posmatranja pomenutog zapleta pomerena sa individualne
ravni, ravni apstraktnog i racionalnog moralnog delatnika, na društveno-istorijsku
ravan u sklopu koje postoji živo sukobljavanje različitih klasa. Razume se da je
praćenje etičko-političkog zapleta u sklopu marksističke filozofije neodvojivo od
njegove, kako bi Poper to rekao, istoricističke teorije, tačnije shvatanja o postojanju
nužnih zakona istorijskog kretanja i cilja koji je imanentan samom istorijskog
procesu.
U tom kontekstu, prakseološka kritika nastoji da moralno vrednuje kriterijume
ispravnosti postupaka u svetlu njihovog nastojanja da ostvare cilj istorije, koji se u
marksističkoj teorijskoj vizuri neposredno vezuje za nastanak besklasnog društva ili
komunističkog društva. Ovo društvo je shvaćeno kao „carstvo slobode“, „imagi-
narno Obećane zemlje „ ( Kastorijadis) ili, kako Nikola Milošević sa religijskom
aluzijom, kaže: „carstvo božije na zemlji“ “.
Ova imaginacija figurira kao ključni poticaj za promišljanje pitanja o ispra-
vnosti postupaka koje politički delatnici treba da čine. Osnovna crta marksistički
koncipirane etičko-političke misli je teleološka. Ona podrazumeva zavisnost pitanja
o ispravnosti postupka moralnog delatnika, u ovom slučaju istorijskog subjekta, od
ciljeva, odnosno vrednosti, koje on svojim kontinuiranim i istrajnim delovanjem
treba da realizuje ili unapredi u složenom kolopletu socijalno-ekonomskih, poli-
tičkim i širih kulturnih okolnosti.
Utoliko se kao relevantna postavljaju dva pitanja kojima je otvoren horizont
etičko-političke analize. Ova pitanja označena su kao aksiološko i prakseološko
pitanje i samo iz analitičkih razloga odvojena su jedna od drugog, tačnije zbog
potreba se što preciznije ispita i vrednuje Marksova i Lenjinova etičko-politička i
šira istorijska optika: „ ... Aksiološki, tako što ćemo se pitati da li je opravdano
proliti more da bi se uspostavilo neko carstvo božije na zemlji, prakseološki tako
što ćemo se pitati da li se putem tog mora prolivene krvi može zaista dospeti do
jednog društva u kome će svi socijalni antagonizmi biti jednom zauvek od-
stranjeni.“3
Konkretno, aksiološko pitanje tiče se moralne podesnosti ili vrednosti cilja
delanja, dok se prakseološko pitanje postavlja s obzirom na etičku prihvatljivost
sredstva. Implicitna pretpostavka Nikole Miloševića je da postoji nesumnjiva
korelacija između ciljeva i sredstava, tačnije da nema apsolutne zavisnosti sredsta-
va od ma kako zamišljene i misaono projektovane teleologije aktuelnog političkog

3 „Carstvo božije na zemlji“, str. 267.

Nikola Milošević kao kritičar marksizma 99

delanja i budućeg političko-ekonomskog i društvenog poretka. Utoliko, sam Nikola

Milošević često je sklon da tvrdi da umesto sintagme „cilj opravdava sredstvo“
treba koristiti sintagmu „cilj određuje sredstvo“. Različitost ove sintagme manifes-
tuje sa na ravni njihovih praktičnih posledica. I dok krilatica „cilj opravdava
sredstvo“ vodi ka krajnjoj moralnoj ravnodušnosti po pitanju dopustivosti postupa-
ka, dotle maksima „ Cilj određuje sredstvo“ uvodi značajna ograničenja u domen
moralno dopuštenih postupaka na političko-istorijskoj ravni: „ Ako je neki cilj već
dat, onda i izbor sredstava treba da bude treba da bude saglasan sa tim ciljem.
Drugim rečima, onaj ko se opredeljuje za neki cilj nužno se opredeljuje i za ona
sredstva koja doista vode tom cilju. To podrazumeva zaključak da sva sredstva ne
vode svim ciljevima nego samo da neka od njih vode nekima od njih.“4
Dakle, ma kako uzvišen cilj postupka ili skupa postupaka projektovali na
aktulenoj i široj istorijsko-političkoj ravni, moralno, a samim tim, i politički je
nedopustivo upotrebiti sva moguća sredstva u pravcu njihove realizacije. Ukoliko
se postavi nesumnjiv primat vrednosti nad moralnom ispravnošću postupka, tačnije
ukoliko se uspostavi strategija opravdanja bilo kog obrasca postupanja zarad
ostvarenja hipotetički postavljenog uzvišenog cilja istorijskog procesa, dolazi do
zamagljivanja distinkcije između aksiološkog i prakseološkog pitanja. Ova, po Mi-
loševiću nedopuštena strategija u moralnom rasuđivanju, karakteristična je za
(marksistima ) prihvatljivu praktičnu devizu „ Cilj opravdava sredstvo“. Nesumnji-
va sklonost da se pomenuta deviza prihvati i još opasnije primeni na konkretno
socijalno-istorijsko iskustvo otkriva se u činu masovnog terora primenjenog prema
svakom ko je bio stvarni li potencijalni neprijatelj uspostavljanju socijalističkog
„carstva božijeg na zemlji“. Put ka opravdanju sintagme „Cilj opravdava sredstvo“
nalazi se u prenebregavanju razlike između prakseološkog i aksiološkog pitanja:
Formulacija „Cilj opravdava sredstvo“ implicira pokušaj i otuda i njena nelogičnost
- da se prakseološke kategorije zamene aksiološkim na jednom području koje je
prakseološko,a ne aksiološko. Termin opravdava spada u domen aksiologije, dok
termin određuje spada u domen prakseologije.“5
Konkretno, Milošević skreće pažnju da čoveka ne možete osloboditi na osnovu
poretka političke, ekonomske i svake druge neslobode, kao što ne možete izvršiti
„emancipaciju čovečanstva“ posredstvom neograničenog nasilja i ničim sputane
vlasti revolucionarnih vođa. Stav o prakseološkoj nekonzistenosti ili paradoksal-
nosti ove uticajne političko-ekonomske doktrine nije teorijska inovacija Nikola
Miloševića. Ovo gledište nije samo odraz moralne i političke refleksije humanisti-
čki nastrojenih liberala, kantovske orijentacije. Naime, prakseološka paradoksalnost
marksističke teorije i prakse, uočena je i od strane levih intelektualaca, značajno

4 Nikola Milošević “Marksizam i jezuitizam“, Biblioteka XX vek, treće dopunjeno izdanje,

Beograd, 1989. str..72
5 Nikola Milošević „Marksizam i jezuitizam“, str.72.
100 Dejan Vuk Stanković

kritički nastrojenih prema kapitalizmu. Mihail Bakunjin, zagovornik anarhizma, i

Karl Kaucki, korifej socijaldemokratije, uočili su prakseološku paradoksalnost
marskističkih refleksija o odnosu ciljeva i sredstava.
Bakunjin u delu „Država i sloboda“ jasno navodi: “.....Marksisti tvrde da je
državni jaram, diktarura, neophodno sredstvo za potpuno narodno oslobođenje.
Anarhija ili sloboda jeste cilj, država ili diktatura sredstvo....narodne mase valja
najpre podjarmiti da bismo ih potom mogli osloboditi.“6 Prakseološka paradokasal-
nost marksizma i reasocijalizma najpregnatnije se iskazuje u poznatom Staljinovom
stavu o odumiranju države putem njenog jačanja: “Odumiranja države neće doći
preko slabljenja državne vlasti, već preko njenog maksimalnog jačanja“7
S druge strane, Karl Kaucki razmatra ishod revolucije i konstatuje da revolu-
cionarna praksa manifestovana kroz organizovani teror i radikalno ukidanje libe-
ralno-demokratskog poretka i kapitalizma nisu doveli do upostavljanja novih,
značajno pravednijih društveno-ekonomskih i političkih odnosa, već su inicirali
povratak na stadijum „predgrađanskog varvarstva“. Ovakav ishod revolucionarnog
procesa doveo je socijalizam u protivrečje sa sopstvenim emancipatorsko-progre-
sivnim intencijama. Naime, kako navodi znameniti nemački socijaldemokrata Ka-
ucki, socijalizam je trebalo da i tehnološki i aksiološki bude superirorniji od pret-
hodeće kapitalističke društveno-ekonomske i političko-istorijske formacije. Socija-
lizam nužno mora doneti više slobode. Više znanja, moralnih i humanih dobara. U
stvarnosti sovjetske Rusije desilo se suprotno. Teror, progon, cenzura štampe i ne-
gacija slobode govora i mišljenja, prikazali su socijalizam kao društveno-istorijsku
formaciju u kojoj se događa povratak u stadijum „predgrađanskog varvarstva“.
I na načelnoj prakseološkoj ravni, kao i na ravni konkretnog istorijskog is-
kustva, marksizam je prakseološki neodrživ. Ipak, Milošević uočava da očigledna
disproporcija između ciljeva i sredstava vodi ka postojanju jaza između proklamo-
vanih i stvarnih, ali i deklaravtivno, prikrivenih ciljeva: „Sredstva radikalno nesa-
glasna nekom cilju kome navodno teži, praktično služe uvek nekoj drugoj, neime-
novanoj i nepriznatoj svrsi, koja je u potpunoj opreci sa svrhom javno proklamo-
vanoj.“8
Visoko humanistički ciljevi „emancipacije čovečanstva“ ili pak stvaranja bes-
klasnog društvenog poretka u kome će vladati sloboda i pravda samo su fasada iza
koje se krije lična osveta i želja da se po svaku cenu osvoji i opstane na vlasti.
Nikola Milošević ovu dimenziju marksizma vezuje sa sve značajne protagoniste
socijalističkog pokreta: od Marksa, Lenjina, Trockog sve do Staljina. Tako, po-

6 Mihail Bakunjin „Država i sloboda“, preveli Petar Gljebov i Karmen Bašić, Globus, Zagreb,
1979. str. 170.
7 J.V.Staljin „Pitanja Lenjinizma“, preveli Zvonko Tkalec i Radovan Lalić, Kultura, Beograd,
1945, str.400.
8 “Carstvo Božije na zemlji“, str.212.
Nikola Milošević kao kritičar marksizma 101

vodom filozofsko-političkih stavova Vladimira Iljiča Uljanova poznatijeg kao Le-

njin, autor „Carstva Božijeg na zemlji“ primećuje da ne mogu izdržati već pomi-
njanu prakseološku probu: „Svoj mračni poriv osvetoljublja zarad koga koga je
spreman da Rusiju pretvori u onaj okrvavljeni,polumrtvi komad mesa, pokušavao je
Lenjin da prikrije i opravda pod plaštom tobož iskrene vere u komunističko carstvo
božije na zemlji... Nasilno preuzimanje vlasti i režim terora koji je podrazumevala
takozvana diktatura proletarijata predstavlja instrument podešen samo za razaranje
starog društvenog poretka i trajno onemogućavanje njegove restauracije, a nikako
sredstvo pomoću koga se stiže u neko društvo sazdano na načelima slobode i
pravde.“9
Potpuniji i precizniji uvid u moralno-političku dimenziju marksizma stiče se i
uvidom u prirodu ključnog činioca društveno-istorijskog razvoja. U marksističkoj
optici, glavni protagonist ili subjekt istorije je proleterijat. Povlašćeno mesto pro-
leterijata proizlazi iz specifičnog položaja koji ima u kapitalističkom poretku. S
jedne strane, proleterijat je ključni činilac proizvodnog procesa, neko ko na osnovu
vlastitog rada proizvodi vrednost, dok je s druge strane, on je i sloj koji je u
najvećoj meri otuđen od proizvoda rada, budući da mu zbog prirode političko-
ekonomskih odnosa svojstvenih kapitalizmu, pre svega zbog privatne svojine i tr-
žišnog modela raspodele vrednosti, ne pripadaju proizvodi vlastitog rada. Kako je
neposredno srastao sa radom, kao najvišom stvaralačkom aktivnosti čoveka, dela-
tnosti u kojoj i kojom se čovek oslobađa od zavisnosti prirode i samousavršava,
proleterijat je društveni sloj koji može da oslobodi čitavo društvo od jarma duboke
socijalno-ekonomske nejednakosti i neslobode svojstvene kapitalizmu.
Svoju istorijsku misiju proleterijat može ostvariti samo posredstvom jedne
dobro organizovane, disciplinovane grupe ljudi nespremne na kompromis sa ka-
pitalističkim poretkom. Reč je o komunističkoj partiji, grupi zaverenika koja zbog
uzvišenog istorijskog cilja svoga organizovanja i delanja biva opsednuta osvaja-
njem i ostankom na vlasti. Opsesija dolaskom i ostankom na vlasti jeste ono što
zajednički dele Marks, Lenjin i Staljin. Ovu psihološku osobinu koja je indukovala
bezgraničnu upotrebu nasilja u istoriji dvadesetog veka, Nikola Milošević će zna-
čajno dokumentovati analizom njihovih spisa и pažljivim navođenjem mnogobro-
jnih proverenih podataka. Psihološka opsesija vlašću manifestuje se na više razli-
čitih nivoa: opsesija nasiljem kao sredstvom političke borbe, opsednutost ulogom
lidera partije propraćena izgradnjom njegovog kulta, opsesija strogom hijerarhijom
i partijskom disciplinom, te preokupacija stalnim razvojom represivnvnog aparata
posrestvom usavršavanja tehnika kontrole nad društvom.
Ono što Nikola Milošević posebno ističe jeste individualna psihologija lidera
socijalizma i stalna ekspanzija moći „avangarde istorije“ odnosno komunističke
partije. Ovaj motiv prikazaće i francuski filozof Kornelijus Kastorijadis govoreći o

9 Nikola Milošević „Ima li istorija smisla“, Lio, Čačak, 2000, str.60.

102 Dejan Vuk Stanković

iracionalnosti istorije koju je inicirao marksizam i real-socijalizam, uz osvrt na

totalitarizam kao upečatljivo svedočanstvo da je priča o eminentno racionalnom
toku istorijskog događanja neka vrsta opasne fikcije: „Lenjin je istinski stvoritelj
totalitarizma. Unutrašnja proturečja te ličnosti bila bi od male važnosti kad, još
jednom, ne bi ilustrovala apsurdnost „racionalnih“ objašnjenja povijesti... on je taj
koji stvara instituciju bez koje je totalitarizam nepojmljiv, a koja se sada ruši:
totalitarnu partiju, lenjinističku partiju, istodobno ideološku crkvu, borbenu armiju,
državni aparat in nuce – i tvornicu u kojoj svatko ima svoje mjesto u strogoj
hijerarhiji i podijeli rada.“10
Vlast komunističke partije koja je teorijski obrazlagana kroz pojmovnu figuru
„diktature proleterijata“ prikazala je radikalno i očigledno nesaglasje između pro-
klamovanih ideala ravnopravnosti i slobode i političke prakse. Uzvišeni ideali is-
torije realizovani su na osnovu ideje o neograničenoj vladavini političke manjine
koja se manifestovala kroz teror i manipulaciju: „Teško je, doista, poverovati da se
u jednu idealnu zajednicu u kojoj neće biti ni policije, ni vojske, u to carstvo božije
na zemlji, stiže skalpiranjem, nabijanjem na kolac ili iznuđivanjem priznanja putem
izgladnelih pacova što probijaju creva protivnika revolucije.“11
Glavna poenta Miloševićeve prakseološke kritike počiva na očilednoj nesagla-
snosti između hilijastičke vizije istorije i brutalnog nasilja koje je njegova realna
istorijska manifestacija i ujedno tačka njenog moralno-političkog samoporicanja.

Metodološko-epistemološka insuficijencija marksizma.

Nikola Milošević nije samo uočio isključivo prakseološku manjkavost, a sa-

mim tim i političku neodrživost marksističke filozofije. Njegova kritika marksizma
prikazaće manjkavost u domenu pristupa marksističkom predmetu proučavanja
(društvo, istorija, politika, ekonomija, kultura) i potpunosti i preciznosti uvida koji
je marksizam ponudio u odnosu na sfere svog naučno-filozofskog interesovanja.
Marksizam kao teorija nije ponudio ono što tradicionalno treba da ponudi
teorija: racionalno uverljivu eksplikaciju predmeta svog proučavanja i pouzdan
metod koji potkrepljuje izvorno usmerenje istraživača. Razlozi za ovakav ishod
marksističke filozofije prema Nikoli Miloševiću sadržani su u činjenici da teorija u
marksističkoj vizuri predstavlja sredstvo prikrivanja određenih psiholoških stovova
i instrument za političku akciju. U pogledu drugo navedenog, strogo govoreći, van-
teorijskog uticaja na filozofiju i nauku, govori i čuvena jedanaesta teza o Fojerbahu
u kojoj se ističe potreba „da filozofija više ne tumači stvarnost, već da je menja“.

10 Kornelijus Kastorijadis „Uspon beznačajnosti“, preveo Frano Cetinić, Umetničko Društvo

Gradac Čačak-Beograd, 1999. str.34
11 Nikola Milošević “ Ima li istorija smisla“, str 67.
Nikola Milošević kao kritičar marksizma 103

Ipak, Marksovo insistiranje na aktivističkoj dimenziji filozofskog mišljenja nije i ne

može biti pokriće za njegovu logičku nedoslednost i empirijsku neutemeljenost,
kao što nije i ne može biti osnova za njegovu intelektualnu glorifikaciju.
Živo prisustvo van-naučnih i van teorijski činilaca u naučno-teorijskom, tačnije
uticaj ovih psihološko-političkih činilaca negativno je uticalo na predmet saznanja.
Deformacija predmeta saznanja dovela je do uprošćene i neuverljive sheme obja-
šnjenja različitih relevantnih predmeta analize i proučavanja.
Metodološko-epistemološka kritika marksizma zasniva se na doslednom kori-
šćenju kriteriuma smislenosti i istine koje usvaja logički pozitivizam. Konkretno
teorija koja se sastoji iz skupa iskaza smatra se istinitom i saznajno relevantnom
ukoliko su njeni staovi logički neprotivrečni i ukoliko su oni u saglasju sa empirij-
skim iskustvom.
Svako odstupanja teorije od pozitivističkog kriterijuma znanja potkopava epi-
stemološko-metodološku relevantnost neke teorije. Oslanjanje na pozitivističke
kriterijume verifikacije istinitosti njenih iskaza je test njene teorijske vrednosti.
Ukoliko teorija ne uvažava stroge pozitivističke kriterijume verifikacije iskaza, on-
da se kao model za objašnjenje saznajno-metodoloških manjkavosti mora tražiti u
individualnoj psihologiji autora. Naime, osobe sklone teoriji, posebno osobe sa
istančanim darom za promišljanje teorijskih problema kao i oni koji su osvedočeno
talentovani za razvrstavanje činjenica iskustva nisu primarno alogični i slepi za
empiriju, već su konzistentno promišljanje stavili u kontekst nekih drugih, duboko
iracionalnih poriva.
„Slučaj Marks“ je primer ovakvog tipa teoretičara. Njegova „istina“ duboko je
personalna,a u drugom koraku, strastveno politična, tačnije vezana za odnose real-
političke moći u kapitalizmu i njegovom istorijskom nasledniku socijalizmu: „U
Marksovom slučaju, posredi je autor čija sposobnost za koherentno i logično
oblikovanje teorijskih konstrukcija i sposobnost uočavanja nekih bitnih činjenica
iskustva nije bila izvorno, prvobitno oštećena, nego je do njenog remećenja došlo
usled delovanja, izvesnih izvanteorijskih činilaca“12
Ove izvanteorijske činioce treba, kao što je već rečeno, tražiti u individualnoj
psihologiji autora i njegovim političkim svetonazorima. U pogledu psihološkog
profila, Nikola Milošević, pozivajući se na psihološke uvide Karen Hornaj, a
istovremeno prateći duh i slovo Marksovog dela, konstatuje da je reč o osobi aro-
gantno osvetoljubivog karaktera, tačnije čoveku koji je teoriju koristio kao masku
za prikrivanje izrazito negativnih emocija usmerenih ka kapitalizmu. Negativna
osećanja ( bes i mržnja) proizvod su duboko narcistične strkture ličnosti koja nije
dobila odgovarajuće socijalno priznanje od političko-ekonomskog poretka kome po
svom klasno-socijalnom stausu pripadala. Kao nepriznati socijalni autsajder, Marks
je želeo osvetu odnosno kraj političko-ekonomskog poretka koji mu nije omogućio

12 Nikola Milošević „Antinomije marksističkih ideologija“, BIGZ, Beograd, 1990, str. 312.
104 Dejan Vuk Stanković

potpunu samorealizaciju. Eho negativnih afekata vidljiv je u nizu formulacija koje

koriste snažne izraze sa negativnim nabojem kao što je glagol „uništiti“. Ovaj
glagol koristi se u formulacijama u kojima se govori o odnosu proleterijata prema
kapitalističkom sistemu.
U dijalektičkoj shemi koja je inherentna Marksovom istorijskom materijali-
zmu, izraz „uništiti“ zamena je za Hegelov pojam „prevladavanja“. Kod Hegela,
pojam „prevladavanja“ označava pojam prelaska iz jednog momenata samorazvi-
janja Apsoluta u drugi viši momenat njegovog samorazvijanja, pri čemu se pod-
razumeva da svaki sledeći momenat u sebi čuva i sadrži sve ono što je vlastitom
samorazvoju dostignuto na prethodnom momentu samorazvoja. S druge strane, za
razliku od Hegelovog pojma „prevladavanja“, Marksov izraz „uništiti“ simbolizuje
konačnu i neopozivu negaciju kapitalizma kao društevno-ekonomskog i političkog
poretka.
Postoje u drugi važni momenti Marksove filozofije koji su bremeniti protivreč-
nostima i koji u isti mah ukazuju na snažnu repulziju i političku ostrašćenost u
odnosu na kapitalistički poredak. Ove protivrečnosti, po Miloševiću, su temeljne i
zadiru kako u načelni karakter Marksove filozofije, tako i na posebne i važne
pojmove koji igraju značajnu ulogu u razvijanju njegovih teorijsko-praktičnih
stavova.
Na načelnoj ravni Marksova misao nudi mogućnost da bude protumačena kao
deterministička, ali i kao voluntaristička. Deterministička ili naučna dimenzija
Marksovog učenja podrazumeva postojanje zakonitosti na osnovu kojih nastaju,
održavaju se i propadaju društveno-ekonomski poreci. Ovi zakoni čine nužnim
prelazak iz jednog društveno-ekonomskog poretka u drugi. Prelazak iz jednog
društveno-ekonomskog poretka nije stvar razuma i volje socijalnih aktera, već je
nešto što neizbežno sledi iz tenzičnih i protivrečnostima bremenitih odnosa u
socijalno-ekonomskoj sferi. Prema ovoj istorijskoj shemi, prelazak u socijalizam
neminovno sledi iz unutrašnjih proivrečnosti kapitalizma koje se pre svega ogledaju
kroz težnju kao stvaranju monopola i maksimiziranje profita na tržištu, i sve većem
otuđenju rada manifestnom kroz uvećanje siromaštva i stvaranje dubokih i ne-
pomirljivih socijalno-ekonomskih razlika. Ovakva društveno-ekonomska konstela-
cija neminovno vodi ka (samo)uništenju kapitalizma. Unutrašnja dimanika kapita-
lizma generiše proces njegovog samoukidanja i začetak socijalizma.
Za razliku od determinističke dimenzije Marksovog učenja, koje prelazak vidi
kao nešto što se događa „gvozdenom nužnošću istorije“, voluntaristička dimenzija
ovog učenja insistira na aktivističkom poimanju prelaska sa jednog društveno-eko-
nomskog poretka na drugi. Ovaj prelazak nije stvar anonimnih zakona istorije koji
stupaju „sa gvozdenom nužnošću“, već je stvar sposobnosti za odlučno delanje
ključnog socijalno-ekonomskog aktera – proleterijata. Proleterijat organizovan u
komunističku partiju, snagom svoje volje i spremnosti da racionalno planira, po-
Nikola Milošević kao kritičar marksizma 105

staje subjekt radikalne društvene promene. Ovu radikalnu društvenu promenu mo-
guće je sprovesti posredstvom revolucije, a moguće je dalje sprovoditi na osnovu
diktature proleterijata, koja nije ništa drugo do eufemizam na neprikosnoveno i
ničim sputano vršenje vlasti od strane komunističke partije.
Marksova filozofija nudi mogućnost za oba, u osnovi suprotstavljena čitanja:
determinističko i voluntarističko. Oba ova tumačenja istorije, uzeta sama po sebi,
logički su protivrečna. Slabost Marksovog determinističkog čitanja istorije ogleda
se u preuzimanju hegelijanske filozofsko-istorijske sheme lišene doslednog pri-
hvatanja njegovih konstitutivnih idealističkih postavki o samorazvoju Apsoluta kao
dinamičkom jedinstvu uma i stvarnosti, kao i jednostranim i empirijski neutemelje-
nim tumačenjem socijalnih razlika zasnovanih na teoriji pauperizacije: „Marksova
deterministička filozofija protivrečna je utoliko ukoliko njen autor koristi Hegelovu
shemu lukavstva uma bez Hegelovog apsoluta, a empirijski proizvoljna utoliko
ukoliko je istorijsko iskustvo već druge polovine 19. veka pokazalo potpunu neo-
drživost teorije pauperizacije.“13
Voluntaristička interpretacija marksizma bremenita je protivrečnostima sadr-
žanim u pojmu diktature proleterijata. Koristeći pojam „diktature proleterijata“
Marks zamagaljuje važnu distinkciju između diktatorskog i despotskog političkog
poretka i prakse. I dok su diktaturi svojstvena neka ograničenja u pogledu vršenja
vlasti diktatora (ograničenja vezana za upravljanje finansijama ili proglašenja van-
rednog stanja), dotle u despotiji, postoji neograničena vlast despota.
Isto tako, pojam „diktature proleterijata“ je u osnovi teško zamisliv u praktič-
nom smislu, te shodno tome i empirijski neutemeljen, nepraktičan i fiktivan, po-
sebno u svetlu činjenice da je istorijska manifestacija podrazumevala svemoć
komunističke partije nad svim tokovima političkog, privrednog i svim drugim
oblicima društvenog života: „Voluntaristička doktrina Marksova logički je nekohe-
rentna zato što počiva na mešanju diktatorskih i despotskih ovlašćenja, a empirijski
neutemeljena zato što je praktično nemoguće, a osim toga i sasvim nepotrebno, da
velika većina građana vrši despotsku vlast nad neznatnom manjinom ekspropri-
sanih eksproprijatora, da ne govorimo o istorijskim iskustvima proverenoj istini da
se despostska ovlašćenja o kojima je reč svagda, na manje ili više drastičan način
zloupotrebljavaju.“14
Determinističko ili voluntarističko čitanje istorije, diktature proleterijata, teo-
rija pauperizacije, izražavaju interpretativne modele i pojmovne konstrukcije koje
su lišene logičkog ili empirijskog utemeljenja. Kao takve, one nemaju primarno
saznajnu ili metodološku vrednost, one nisu plauzabilan racionalni okvir za pot-
punije i preciznije razumevanje stvarnosti. Budući da nemaju autonomnu teorijsku
zasnovanost, one predstavljaju racionalizacije, tačnije one su funkciji izvan teo-

13 „Antinomije marksističkih ideologija“, str. 312-313.

14 „Antinomije marksističkih ideologija“, str. 313.
106 Dejan Vuk Stanković

rijskih činilaca koji su psihološko-političkog karaktera. Pomenute interpretativne

matrice i pojmovni konstrukti izraz su političkih i psiholoških projekcija. One su
svojevrsne „maske“ psiholoških stanja (arogantnog osvetoljublja) i borbeni pokliči
u političkoj borbi za vlast. Njihovo humanističko lice je samo retorika, fasada, iza
koje se kriju dubinska negativna psihološka stanja i politički resantimani.
Shvatajući Marksovu filozofiju u pomenutom psihološkom i političkom ključu,
Nikola Milošević izložio je njenu dubinsku i obrazloženu kritiku i sa saznajno-
metodološkog stanovišta.

Zaključak: Moralno-epistemološki otklon od marksizma

Po mnogo čemu, Nikola Milošević je retka i jedinstvena pojava u našoj na-

učnoj, kulturnoj i političkoj javnosti. U vreme duhovno-istorijske dominacije mark-
sizma, svojim sofisticiranim pisanjem radikalno je preispitivao, demaskirao i u
velikoj meri osporavao marksističku teoriju i real-socijalističku praksu.
Kao što je već više puta pokazano, njegova teorijska pozicija objedinila je
praktično-političku i filozofsko naučnu dimenziju. Na ravni morala i politike,
Marksovo učenje, kao i teorijska stanovišta njegovih sledbenika, osporavano je
posredstvom prakseološkog argumenta. Semantičko jezgro ovog argumenta čini
stav o nemogućnosti radikalne razlike između postavljenog cilja, moralnog ili po-
litičkog delanja i sredstava, odnosno same moralne ili političke prakse koja treba da
realizuje, unapredi ili pak zaštiti postavljeni cilj moralnog ili političkog delanja.
Konkretno, kolikogod ili kakagod uzvišen cilj moralnog i političkog delanja, on
mora i jedino može biti praktički opravdan ako su sredstva za njegovu afirmaciju
suštinski usaglašena. Umesto jezuitsko-marksističke maksime „Cilj opravdava
sredstvo“ koja može biti osnova za apologiju poretka terora i manipulacije, Mi-
lošević insistira na stavu „Cilj određuje sredstvo“.
Prakseološka neodrživost marksizma i real-socijalizma, potvrđuje se i kroz
eksplicitnu kritiku stava o komunističkoj partiji kao „avangardi avangarde“, tačnije
subjektu istorije koji poseduje neogračenu moć da u politici, istoriji i društvenom
životu čini sve što joj volja zbog „uzvišenog cilja“ – emancipacije čovečanstva, to
jest njenog oslobađanja od stega radikalnih nepravdi stvorenih ekonomskom
strukturom i praksom prethodnih režima koje su prikrivene različitim vrstama
„opijuma za narod“, počev od mitologije, religije, preko nauke, zaključno sa fi-
lozofijom. Voluntarizam i paternalizam pomešan i iskazan kroz poredak neogra-
ničene moći partijskih vođa, poduprt i manifestovan kroz masovni teror i sveopštu
kontrolu i manipulaciju, ima duboke korene, ne samo u etičko-političkim neo-
drživim formulama, već i psihološkim i intelektualnim izvorima marksizma.
Na tragu Karla Rajmunda Popera, i njegove kritike istorizma i šopenhauerovski
intoniranog istorijskog pesimizma, Nikola Milošević odbacuje bilo kakvo tele-
Nikola Milošević kao kritičar marksizma 107

ološko razumevanje istorije. Istorijsko iskustvo dvadesetog veka, značajno prožeto

totalitarnom političkom praksom ukida bilo kakav krajnji, posebno moralno uz-
višeni karakter istorijskog kretanja: „...ako je zlo nešto supstancijalno onda je
njegovo prevazilaženje nemoguće. A ako se pak zlo može prevazići jedino izvan
istorijske ravni, čemu onda uopšte istorija i kakvog smisla ona onda ima?“15
Skepticizam, prema istorijskom progresu koji može garantovati samo određeni
subjekt istorijskog delanja, koji će u ime svih i svakoga predvoditi čovečanstvo ka
potpunoj emancipaciji, dolazi do izražaja i sledećem stavu, gde Milošević odlučno
ukazuje na spoj apstraktnih i uzvišenih ciljeva i opakih i moralno nedopustivih
sredstava za njihovu realizaciju: „Rasprava o tome da li bi neko svetlo carstvo
budućnosti moglo opravdati sav mrak i strahotu prošlosti, jalova je već i samim tim
što podrazumeva iluziju o postojanju nekakvog subjekta istorije. Jedino onda kada
je o životima pojedinaca reč može se raspravljati o opravdanosti nečijih muka i
patnji zahvaljujući nekoj konačnoj sreći na kraju životnog puta... žudnja da se
istorijskim zbivanjima po svaku cenu nađe smisao, javnja se i u obliku nastojanja
da se makar pobude tako zvanih istorijskih ličnosti predstave u povoljnom svetlu, a
istorijska praksa koja tim pobudama ne odgovara prikaže u prvom redu kao po-
sledica sticaja izvesnog nesrećnih okolnosti.“16
Ipak valja ukazati i da istorijska skepsa i snažna etička averzija prema kolek-
tivizmu u delu Nikole Miloševića nije do kraja izašla na kraj sa problemom
„prljavih ruku“ u politici. Reč je o pitanju opravdanosti posezanja za nemoralnim
sredstvima zarad realizacije nekog konkretnog političkog cilja. Miloševićeva op-
ravdana osetljivost masovnu prisutnost nasilja u komunizmu, onemogućila ga je da
ponudi jasan i konkretan etičko-politički standard koji bi konkretno razrešio pitanje
primene nasilja u politici i istoriji. Izostanak kriterijuma za definisanje slučajeva u
kojima je opravdano upotrebiti nemoralna sredstava zarad nekog političkog cilja,
pokazuje određeni nivo disproporcije u koncipiranju kritičke oštrice prakseološkog
argumenta. Ovaj argument zvuči plauzabilno na ravni pobijanja etičko-političke
teorije koju demaskira, ali njegov krajnji i do kraja razvijeni pozitivni ishod
izostaje.
Psihološka i real politička dimenzija Marksovog učenja od ključnog su značaja
za njegovo razumevanje. U svojoj strukturi, logički protivrečna i empirijski ne-
utemeljena, Marksova teorijska konstrukcija može se razumeti u ključu individu-
alne psihologije i političkih aspiracija njenog autora. Marksistička teorija nema
svoju objektivnu ravan, ona je psihološka i politička projekcija ili teorijska racio-
nalizacija psihološko-političkih stavova.
Arogantno osvetoljublje upotpunjeno željom da se dođe do poluga vlasti,
ključni je motiv Marksovog mišljenja, a ujedno i glavni pokretač njegovih istorij-

15 „ Ima li istorija smisla“, str.144.

16 „ Ima li istoriju smisla“, str.154
108 Dejan Vuk Stanković

skih nastavljača Lenjina i Staljina. Relevantna psihološka simetrija između Marksa,

Lenjina i Staljina dokumentovana je pozivanjem na biografske činjenice i uvidom u
duh i slovo njihovih spisa, i ne predstavlja puku teorijsko-političku konstrukciju.
Ipak, i ovako solidno obrazložena, Miloševićeva kritika marksizma nije lako ra-
zumljiva. Na prvi pogled lak i jednostvan stil pisanja, postaje veoma zahtevan kada
je neophodno razumeti racionalno jezgro teorije. Naime, premda postoji sklonost ka
racionalnom obrazlaganju stavova, Miloševićeva konstrukcija puna je različitih
primera iz istorije, literature, filozofije,ali ne poseduje do kraja sproveden disci-
plinovan sistemski način izlaganja. Ovako koncipirano delo zahteva konstruktivni
napor u pravcu rekonstrukcije stanovišta, što je nemali izazov. Jednim delom,
ovakav često aluzivni karaketr pisanja posledica je i autorove potrebe za intelektu-
alno nadmoćnom mimikrijom. Ova vrsta intelektualnog stava bila je svojevrsna
brana protiv budnog oka tadašnjih cenzora, uvek spremnih na defaminaciju i
intelektualnu isključivost.
Miloševićeva kritika, kao i svaka, proizvod je specifičnih okolnosti i u jednom
i u drugom smislu. Nikola Milošević bio je prototip disidentskog intelektualca,
javnog i kulturnog delatnika koji je prihvatao strogu opoziciju između liberalne
demokratije i kolektivističkog totalitarizma, uz snažnu osetljivost prema nepravdi
kolektivistički ustrojenih političko-ekonomskih poredaka. Ova pomalo manihejska
dimenzija u posmatranju istorijsko-političkih i društveno-ekonomskih poredaka,
nije završila u jeftinoj idolatriji zapadne demokratije i kapitalizma. Suprotstavljanje
demokratije i totalitarizma vrhunilo je u racionalnom isticanju komparativnih
prednosti demokratsko-liberalnog poretka nad kolektivistički fundiranim političko-
ekonomskim sistemima.
Da Milošević nije puki apologeta liberalne demokratije, pokazaće i njegov stav
prema neohegelijanskom američkom misliocu Francisu Fukujami. Autor dela „Kraj
istorije i poslednjeg čoveka“, hladnoratovski trijumf liberalne demokratije i trži-
šnog kapitalizma označio je kao „kraj istorije“. Stupanje u ravan istoricističkih
ideologija, za Miloševića je predstavljalo značajno odstupanje od intelektualnih
tradicija svojstvenih filozofiji slobode i napretka. Utoliko, povodom Fukujaminog
istorijskog optimizma, Milošević piše: „Međutim, premda ni demokratija nije, čak
ni ona najuzornija - neko carstvo božije na zemlji, ne nedostaju uprkos tome
pokušaji da se liberalni poredak proglasi za carstvo božije na zemlji, ne nedostaju
uprkos tome pokušaji da se liberalni društveni poredak proglasi za neku vrstu
božanske institucije u uslovima ovozemaljskog, empirijskog postojanja i da mu se
pripiše onaj status koji imaju komunistički projekti idealnih zajednica budućnosti.
Ma kako to izgledalo ima i liberalnih hilijasta.“17
Na ovom mestu iz Miloševićeve knjige „Carstvo Božije na zemlji“ uočava se
možda i glavna odrednica: otvorenost i kritička racionalnost u pristupu ideologija-

17 „Carstvo Božije na zemlji“, str.286.

Nikola Milošević kao kritičar marksizma 109

ma i praksama koje ih prate. Nesklonost ka političkoj idolatriji, otvorenost za au-

toritet racionalnog argumenta i sposobnost da se sintetizuju teorijska znanja, li-
teratura i opservacija čine Nikolu Miloševića osobenim autorom u istoriji srpske
filozofije.

Dejan Vuk Stanković

Univerzitet u Beogradu, Učiteljski Fakultet

Literatura

Nikola Milošević “Marksizam i jezuitizam“, Biblioteka XX vek, treće dopunjeno izdanje,

Beograd, 1989.
Nikola Milošević „Antinomije marksističkih ideologija“, BIGZ, Beograd, 1990.
Nikola Milošević „Carstvo Božije na zemlji“, Filip Višnjić, Beograd, 1998.
Nikola Milošević „Ima li istorija smisla“, Lio, Čačak, 2000.
Kornelijus Kastorijadis „Uspon beznačajnosti“, preveo Frano Cetinić, Umetničko Društvo
Gradac Čačak-Beograd, 1999.
Mihail Bakunjin „Država i sloboda“, preveli Petar Gljebov i Karmen Bašić, Globus,,
Zagreb, 1979.
J.V.Staljin „Pitanja Lenjinizma“, preveli Zvonko Tkalec i Radovan Lalić, Kultura, Beograd,
1945

Dejan Vuk Stankovic

Nikola Milosevic as Critic of Marxism

(Summary)

In this essay, author analyses Nikola Milosevic`s critique of Marxism. His methodolog-
ical approach is the mixture of philosophy, literature and positive sciences, mostly psychol-
ogy and history. His argument against Marxism consists of two parts: practical, mostly,
ethical and political, and theoretical, mostly, methodological and epistemic. Ethical ar-
110 Dejan Vuk Stanković

gument against Marxism is based on the idea of critical reconsideration of the relation
between goals and means. For Milosevic, Marxism and real socialism are obvious examples
of maxim: ”Goal justifies any means necessary for its achievement”. Such ethical stand-
point justifies the regime of terror and manipulation. On the other hand, at the methodologi-
cal and epistemic level, Marxism is an overt example of false theory in positivistic sense. It
lacks logical consistency and empirical evidence. Being a theory without a scientific
grounds, Marxism is a mere projection of the psychological and political attitudes of its
author. Marxism is not a theory in traditional philosophical sense, it is just a theoretical
rationalization of basic psychological and political attitudes of it creator and his successors.
KEY WORDS: Marxism, real socialism, praxeological argument, theoretical rationaliza-
tion.