ABSTRACT

Το γεγονός πως οι εφαρµογές της Τηλεϊατρικής και παραπλήσια της ροµποτικής

χειρουργικής αυξάνονται σε ποσότητα αλλά και σε ποσοστά χρήσης, καθιστά το πεδίο
αυτό της Ιατρικής ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Αν συνυπολογιστεί το γεγονός πως αναφερόµαστε
σε ένα νέο είδος υποστήριξης της ιατρικής πράξης, τότε η ανάγκη εξέτασης και µελέτης του
αντικειµένου γίνεται ακόµα πιο αναγκαία.

Η ιατρική τεχνολογία χωρίς πάντα να καθορίζει την αποτελεσµατικότητα της

ιατρικής, είχε τη δυνατότητα ωστόσο να επηρεάζει άµεσα και να στέκει αρωγός στην
προσπάθεια της πρόληψης και διάγνωσης µε απώτερο και σκοπό και στόχο την διατήρηση
ή αποκατάσταση της ανθρώπινης υγείας.

Η ηλεκτρονική αποθήκευση, τεκµηρίωση και διαχείριση του ηλεκτρονικού φακέλου

του ασθενούς σε συνδυασµό µε αξιόλογα προγράµµατα επεξεργασίας εικόνας και ήχου,
έδωσαν νέες προοπτικές στις επιστηµονικές παρουσιάσεις και την κατάρτιση ιατρικών
ερευνών. Οι αλλαγές στην ιατρική καθηµερινότητα είναι πλέον πολλές και η χρήση της
Τηλεϊατρικής έχει µόνο πλεονεκτήµατα να παρουσιάσει.
 Η ΤΗΛΕΪΑΤΡΙΚΗ ΩΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΓΕΙΑΣ

Εισαγωγή

Η Τηλεϊατρική δεν αποτελεί σηµείο των καιρών. Αποτελεί µια ιδιαίτερη (σχετικά µε το
πεδίο εφαρµογής της) τεχνολογική πρακτική, η οποία οφείλει την έκταση της χρήσης της
στην αντίστοιχη ανάπτυξη της ευρυζωνικής στη χώρα µας, αλλά κυρίως στο πειραµατικό
έργο που είχε συντελεστεί πριν υιοθετηθεί απο το Εθνικό Σύστηµα Υγείας το 1994. Αφορά
την αποστολή ιατρικών δεδοµένων, όπως ακτινογραφιών ή ηλεκτροκαρδιογραφηµάτων και
άλλων πληροφοριών µέσω των κοινών τηλεφωνικών γραµµών από τα αποµακρυσµένα
Κέντρα Υγείας του προγράµµατος στο Σισµανόγλειο Γενικό Περιφερειακό Νοσοκοµείο
Αθηνών.
Σκοπός του Προγράµµατος είναι η συστηµατική υποστήριξη και αναβάθµιση των
παρεχόµενων από τις υγειονοµικές αυτές µονάδες υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας µε την
µεταφορά, µέσω των συστηµάτων Τηλεϊατρικής, εξειδικευµένων διαγνωστικών και
θεραπευτικών υπηρεσιών.
Επίσης, παρέχεται η υποστήριξη σε προγράµµατα προληπτικής ιατρικής, αγωγής
υγείας και εκπαίδευσης υγειονοµικών στελεχών σε παραµεθόριες και νησιωτικές κυρίως
περιοχές. Ως κέντρο αναφοράς και υποστήριξης έχει οριστεί το Σισµανόγλειο Γενικό
Περιφερειακό Νοσοκοµείο Αθηνών.

Η Τηλεϊατρική ως τεχνολογία

Βασικό γνώρισµα της τηλεϊατρικής είναι η απόσταση. Όµως η απόσταση δεν είναι
δεδοµένο πως πρέπει να είναι µεγάλη. Μπορεί να ενώνει δύο τµήµατα του ίδιου
νοσοκοµείου, δύο κτίρια του ίδιου οικοδοµικού τετραγώνου, δύο πόλεις, δύο νησιά ή δύο
ηπείρους. Μπορεί η απόσταση να είναι σχετικά µικρή και εν τούτοις η τηλεϊατρική να
εξυπηρετεί, εκπληρώνοντας το σκοπό της χωρίς άσκοπη ανάλωση χρόνου εκ µέρους του
γιατρού που παρέχει τις εξειδικευµένες γνώσεις και την εµπειρία.
 Εύκολα εξάγει κανείς το συµπέρασµα ότι πρόκειται για υποβοηθούσες τεχνολογίες
και δεν πρόκειται για νέα µορφή ιατρικής. Ασφαλώς όµως η υιοθέτηση των τεχνολογιών
αυτών έχει ως αποτέλεσµα την ανάγκη διαµορφώσεως νέων προτύπων οργάνωσης και
παροχής των ιατρικών υπηρεσιών. Υπό την έννοια αυτή, η Τηλεϊατρική µπορεί να
θεωρηθεί και ως νέα διεργασία στον χώρο της ιατρικής ή της υγείας.
Η υπηρεσία της Τηλεϊατρικής παρέχει ένα σύστηµα διαχείρισης και διακίνησης
ιατρικών πληροφοριών (καρδιογραφήµατα, υπερηχογραφήµατα, τοµογραφίες, κλπ.) µε
πλήθος εφαρµογών στους τοµείς διάγνωσης, θεραπείας και εκπαίδευσης των ιατρών. Με
βάση τη χρήση τηλεπικοινωνιακών και πληροφοριακών συστηµάτων και τη µετατροπή
ιατρικής πληροφορίας σε ηλεκτρονική µορφή, διακρίνονται οι παρακάτω κύριες
κατευθύνσεις υπηρεσιών αλλά και εφαρµογών:

Τηλεδιάγνωση
Τηλεθεραπεία
Τηλεκπαίδευση
Τηλεσυµβουλευτική

Οι παραπάνω εφαρµογές απαιτούν και προδιαγράφουν χαρακτηριστικά και

δυνατότητες όπως:
Διαχείριση των στοιχείων της ταυτότητας των ασθενών, τα οποία καταχωρούνται
στον τερµατικό σταθµό υπό τη µορφή καταλόγου ασθενών.
Διαχείριση της ιατρικής πληροφορίας και οργάνωσή της, σαν ένα σύνολο από
απλές εξετάσεις.
Διαχείριση της ανταλλαγής ιατρικής πληροφορίας υπό τη µορφή περιστατικού.
Υψηλής ποιότητας επικοινωνία µεταξύ χρηστών, σε πραγµατικό χρόνο.
Εξέταση και παρακολούθηση του ασθενούς από απόσταση.
Ταχύτητα επικοινωνίας σε περιπτώσεις επειγόντων περιστατικών.
Μεταφορά ιατρικών δεδοµένων από αποµακρυσµένα κέντρα σε εξειδικευµένους
γιατρούς για διάγνωση.
Καταγραφή αρχείου ασθενούς και άµεση χρησιµοποίησή του σε περίπτωση
ανάγκης ( ηλεκτρονικός φάκελος ασθενούς ).
Πληροφοριακά Συστήµατα για αυτοµατοποίηση των ιατρικών εργασιών (µεταφορά
ιατρικών δεδοµένων εντός ή µεταξύ νοσοκοµείων).
 Υπηρεσίες ενηµέρωσης και εκπαίδευσης µέσω δικτύου για γιατρούς ασθενείς και
πολίτες.
Τηλεϋπηρεσίες για συµβουλευτικούς σκοπούς και πρώτες βοήθειες σε επείγοντα
περιστατικά.

Δυνητικοί Χρήστες

Οι χρήστες της Τηλεϊατρικής είναι οι ακόλουθοι:

Δηµόσια Νοσοκοµεία

Κέντρα Υγείας

Ιδιωτικά Ιατρικά Κέντρα

Ιατροί ιδιώτες

Νοσηλευτικό προσωπικό
Ασφαλιστικοί φορείς

Ασθενείς

Εταιρείες πώλησης ιατρικού εξοπλισµού

Φοιτητές (Πανεπιστηµίου & Ιδιωτικών Σχολών)

Οι γνώσεις σε θέµατα Τηλεϊατρικής αποτελούν ένα ιδιαίτερα χρήσιµο εφόδιο για

τους επιστήµονες αλλά και τους άλλους εργαζόµενους στο χώρο της υγείας, δεδοµένου ότι
επιτρέπουν την άσκηση της ιατρικής µε τρόπους που συναρτώνται µε τις σύγχρονες
απαιτήσεις της κοινωνίας όπως της αυξηµένης κινητικότητας των πολιτών, των
απαιτήσεων για την ισότιµη πρόσβαση σε υπηρεσίες ποιότητας, την αντιµετώπιση της
ταχύτητας αυξήσεως των επιστηµονικών γνώσεων και την αξιοποίηση των συγχρόνων
τεχνολογιών για την άµεση πρόσβαση σε πηγές γνώσεως, την άµεση επικοινωνία µε
οµολόγους και ειδικούς προς αντιµετώπιση περίπλοκων ιατρικών προβληµάτων και τέλος
τη συστηµατική δηµιουργία και αξιοποίηση ηλεκτρονικών ιατρικών φακέλων ασθενών.
Παράλληλα, οι τηλεµατικές τεχνολογίες συµβάλλουν αποτελεσµατικά στην επίλυση
του προβλήµατος της συνεχιζόµενης ιατρικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και της
συνεχούς και αποτελεσµατικής επικοινωνίας και ενηµερώσεως.
 Με αυτά τα δεδοµένα, το πρoγράµµατα Τηλεϊατρικής προσφέρουν την ευκαιρία
κατάρτισης νέων κυρίως επιστηµόνων σε θεµατικά πεδία που συνδέονται µε γνωστικά
αντικείµενα αιχµής, ενώ ταυτόχρονα τους εφοδιάζουν µε τις απαραίτητες γνώσεις που
αφορούν το σύγχρονο τρόπο παροχής υπηρεσιών υγείας σε κάθε σηµείο όπου παρίσταται
ανάγκη. Οι δυνατότητες αυτές επιτρέπουν την ισότιµη συµµετοχή σε σύγχρονες
δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας τόσο στα πλαίσια της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και της παγκόσµιας κοινότητας.

Πλεονεκτήµατα της Τηλεϊατρικής

Η χρήση της Τηλεϊατρικής προσδίδει τα παρακάτω πλεονεκτήµατα:

Άµεση επικοινωνία ιατρών που βρίσκονται σε αποµακρυσµένες κυρίως περιοχές

για ανταλλαγή απόψεων και αντιµετώπιση έκτατων περιστατικών.

Δραστική µείωση του χρόνου επικοινωνίας µεταξύ Νοσοκοµείων και ιατρών.

Ελαχιστοποίηση της άσκοπης µετακίνησης των ασθενών, που συνεπάγεται

µείωση κόστους.

Αναβάθµιση των παρεχοµένων υπηρεσιών υγείας σε επίπεδο τοπικής

αυτοδιοίκησης.

Ευρεία κάλυψη ιατρικών περιστατικών.

Αντιµετώπιση των προβληµάτων που παρουσιάζονται σε αποµακρυσµένες και

αποµονωµένες περιοχές και σε µονάδες πρωτοβάθµιας φροντίδας υγείας µέσω
των εφαρµογών της τηλεµατικής.

Εκσυγχρονισµός του περιβάλλοντος εργασίας του ιατρικού προσωπικού µε

χρήση σύγχρονης τεχνολογίας και υπηρεσιών βάσει διεθνών προτύπων.

Διευκόλυνση και αναβάθµιση της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης ιατρών.

 Ειδικότερα, στους χρήστες – γιατρούς η τηλεϊατρική δύναται να:
Κάνει διάγνωση του ασθενή που βρίσκεται σε αποµακρυσµένο χωριό.
Ζητήσει την γνώµη ενός εξειδικευµένου συναδέλφου για τον εξεταζόµενο
ασθενή.
Προσφέρει άµεση πρόσβαση στο αρχείο ασθενών (patient record).
Μειώσει το χρόνο διάγνωσης.
Προσφέρει άµεση πληροφόρηση και ενηµέρωση.
Προσφέρει άµεση επικοινωνία µε τους συναδέλφους του µέσω δικτύου.

Η Τηλεϊατρικη ως κοινωνικό έρεισµα

Όσο το βιοτικό επίπεδο µιας χώρας βελτιώνεται, αυξάνονται οι απαιτήσεις για

ποιότητα στις υπηρεσίες, ενώ παράλληλα εντείνονται και οι πιέσεις για τη συνεχή βελτίωση
της ποιότητάς τους.

«Ποιότητα είναι όλα τα χαρακτηριστικά ενός προϊόντος

ή υπηρεσίας, τα οποία απαιτούνται από τους χρήστες»

Η ποιότητα των υπηρεσιών καθορίζεται πάντοτε από ορισµένες ιδιότητες που έχουν
ή πρέπει να έχουν. Με την προϋπόθεση ότι οι υπηρεσίες έχουν σχεδιαστεί κατάλληλα, οι
πλέον σηµαντικές είναι:

Η διαθεσιµότητά τους και η πρόσβαση σε αυτές.

Η αποδοχή τους.
Η δυνατότητα χρήσεώς τους σε σχέση µε τις δαπάνες που συνεπάγονται.
Η δυνατότητα ελέγχου.

Στα πλαίσια του Εθνικού Συστήµατος Υγείας ( ΕΣΥ ), η διαθεσιµότητα των υπηρεσιών
και η πρόσβαση σε αυτές φαίνεται ότι µειώνεται ραγδαία µε την αύξηση της απόστασης
κατοικίας και εργασίας από τις µεγάλες δευτεροβάθµιες ή τριτοβάθµιες µονάδες, όπως
επίσης συχνά και από τις καιρικές συνθήκες και από τις δυνατότητες µεταφοράς των
ασθενών.
 Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούµε τις αντίστοιχες δυσκολίες που αντιµετωπίζουν
τα αποµακρυσµένα και ενταγµένα στο Πρόγραµµα Τηλεϊατρικής νοσοκοµεία ή Κέντρα
Υγείας ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Η υποστήριξη, η συνεργασία και η
αλληλοβοήθεια αυτοµάτως αναιρούνται, όταν δεν βρίσκεται κάποιος στο πλευρό του
γιατρού «στην άλλη άκρη της γραµµής» για παν ενδεχόµενο. Όλα τα παραπάνω
προβλήµατα συνεχώς θα επιτείνονται όσο επικρατούν παράγοντες όπως:

 Ελλιπής κρατική χρηµατοδότηση. Η ένταξη του Προγράµµατος Τηλεϊατρικής σε

προγράµµατα χρηµατοδότησης απο την ΕΕ είναι σίγουρο ότι θα διασφάλιζε
βιωσιµότητα και ανάπτυξη.
 Πληµµελής κατάρτιση. Τα άτοµα που απαρτίζουν την οµάδα υποστήριξης του
Προγράµµατος είτε είναι ολιγάριθµα σε σχέση µε τις απαιτήσεις, είτε κρίνονται
ανεπαρκή σε επίπεδο γνώσεων και ικανοτήτων.
 Ανυπαρξία κινήτρων. Η δυνατότητα της συνεχούς επιµόρφωσης δε φαντάζει
ούτε ως προοπτική µπροστά στα πολλά και ανυπέρβλητα λειτουργικά εµπόδια.

Με δεδοµένα τα παραπάνω προβλήµατα, αλλά και µε δεδοµένο ότι η παροχή

υπηρεσιών υγείας µπορεί να καλυφθεί τόσο από τον δηµόσιο όσο και τον ιδιωτικό τοµέα,
θα ήταν ευχής έργον να εµφανιστούν σηµαντικές πρωτοβουλίες και από τις δύο πλευρές,
για την ανάπτυξη επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων, παρά την όποια αντίθεση στην
ανάπτυξη επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών στο τοµέα της υγείας, από φορείς που έχουν
ως βάση το κέρδος.
Δεν µπορεί να παραγνωρίσει κανείς τη σηµασία της κερδοφόρου επιχειρηµατικής
πρωτοβουλίας είτε από το δηµόσιο είτε τον ιδιωτικό τοµέα και ίσως αυτός ο παράγων να
είναι και το πλέον αντιπροσωπευτικό και αποτελεσµατικό κριτήριο της βιωσιµότητας και
της ποιότητας των υπηρεσιών.
Στο µέτρο που η τηλεϊατρική θα αντιµετωπίζεται και θα προσφέρεται ως «κοινό
αγαθό» και όχι µόνο ως επιπρόσθετη παράµετρος στο πεδίο του ανταγωνισµού, τα
νοσηλευτικά ιδρύµατα θα είναι σε θέση να καλύψουν τρέχουσες ανάγκες όπως είναι:
 Οι δηµογραφικές µεταβολές.

Η ποιότητα των υπηρεσιών.

Η ισότητα στην πρόσβαση.

Η βελτίωση του κλινικού αποτελέσµατος.

Η έρευνα και τεχνολογία.

Ο έλεγχος των δαπανών υπηρεσιών υγείας.

Οι επιχειρηµατικές δυνατότητες.

Άλλωστε, τα ιδιωτικά νοσηλευτικά ιδρύµατα έχουν από καιρό υιοθετήσει και

αναπτύξει την τεχνολογία της τηλεϊατρικής κυρίως στο επίπεδο της τηλεδιάγνωσης. Αυτό
σηµαίνει ότι πραγµατοποιείται απο την κλινική αποστολή δεδοµένων (ακτινογραφίες,
ηλεκτροκαρδιογραφήµατα, µαγνητικές τοµογραφίες) στον Η / Υ του εφηµερεύοντος ιατρού
στο σπίτι του, ή σε κατάλληλη φορητή συσκευή (PDA) όντας ο ίδιος καθοδόν για το
νοσοκοµείο.

Επίλογος

Επί του παρόντος, η ανάπτυξη της Τηλεϊατρικής, είναι άµεσα συνδεδεµένη µε την
ανάπτυξη της ευροζωνικότητας και της χρήσης των εφαρµογών αυτής στη λειτουργία και
δικτύωση των νοσοκοµειακών ιδρυµάτων.
Με δεδοµένο το γεγονός ότι ήδη χρησιµοποιείται (σε διαφοροποιήσεις στο βαθµό,
το επίπεδο και το είδος εφαρµογών) και από δηµόσια και από ιδιωτικά νοσηλευτικά
ιδρύµατα, είµαστε σε θέση να προτείνουµε τη δηµιουργία Εθνικού Δικτύου Τηλεϊατρικής, το
οποίο θα αποσκοπεί στην:

Εγκατάσταση ενός σύγχρονου δικτύου τηλεµατικής για χρήση από τις µονάδες υγείας
µε δυνατότητες επεκτάσεως.
Ανάπτυξη ολοκληρωµένου πληροφοριακού συστήµατος για τις πρωτοβάθµιες µονάδες.
Εγκατάσταση και χρήση ενιαίου λογισµικού ηλεκτρονικών ιατρικών φακέλων, ιδιαίτερα
στη πρωτοβάθµια φροντίδα υγείας.
Πρόσβαση από όλα τα σηµεία του δικτύου σε βάσεις ιατρικών δεδοµένων και
πληροφοριών (Ελληνικών και ξένων).
 Χρήση σύγχρονου τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού (µε τήρηση διεθνών προτύπων) για
τηλεδιασκέψεις και παράλληλη µεταφορά δεδοµένων.
Χρήση του δικτύου για συνεχιζόµενη εκπαίδευση του ιατρικού και νοσηλευτικού
προσωπικού αποµακρυσµένων περιοχών.
Διαχείριση και διασφάλιση ποιότητας.
Εφαρµογή διεθνών προτύπων ( HL7, DICOM, ISO-EN κ.λ.π )
Για να υλοποιηθεί το Εθνικό Δίκτυο Τηλεϊατρικής απαιτούνται πόροι και
υλικοτεχνολογική υποδοµή. Για το λόγο αυτό η υλοποίηση θα προχωρήσει σταδιακά. Σε
πρώτη φάση θα µπορούσε να συσταθεί το Εθνικό Κέντρο Τηλεϊατρικών Υπηρεσιών και σε
δεύτερη φάση να εκτελεσθούν έργα τηλεϊατρικής σε εθνική κλίµακα.
Η σύσταση ενός οργάνου (ή µιας Επιτροπής) που θα αναλάβει την οργάνωση και
διαχείριση ενός τέτοιου εγχειρήµατος, θα µπορούσε να εγκατασταθεί σε πανεπιστηµιακό
νοσοκοµείο, ή πανεπιστηµιακό ινστιτούτο, ή άλλο επιστηµονικό φορέα και σ' αυτό θα
συνεργαστούν ιατροί και ηλεκτρολόγοι µηχανικοί και µηχανικοί υπολογιστών µε ειδίκευση
στη Βιοϊατρική Τεχνολογία, τις Τηλεπικοινωνίες και την Πληροφορική.
Η σωστή χρήση λοιπόν και η αποκόµιση οφελών από την Τηλεϊατρική δεν είναι
µόνο θέµα χρηστών, αλλά και διαχειριστών. Είναι αυτοί που θα έχουν τις επαρκείς τεχνικές
γνώσεις, ώστε να:
 αξιολογούν τα τεχνικά χαρακτηριστικά των συστηµάτων Τηλεϊατρικής,
 να αναγνωρίζουν τις δυνατότητές τους και πως αυτές µπορούν να µεγιστοποιηθούν,
 να φέρουν εις πέρας την εγκατάσταση,
 να αναλάβουν τη συντήρηση και την αναβάθµιση του εξοπλισµού.
Απο την πλευρά του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, η χρήση της
Τηλεϊατρικής θα µπορούσε:
· να δηµιουργήσει ερεθίσµατα και προϋποθέσεις για δια βιου εκπαίδευση.
· να οδηγήσει σε ανάπτυξη διανοσοκοµειακών σεµιναρίων και εµπειριών.
· να προκαλέσει την υιοθέτηση νέων δεδοµένων συνθηκών εργασίας.
· να γεννήσει τη χρήση νέων πρωτοκόλλων και απαιτήσεων στην ιατρική έρευνα.
Όλα αυτά βέβαια είναι απαραίτητο να λάβουν χώρα µέσα σε ένα νεωτερικό
περιβάλλον οργάνωσης και κουλτούρας των υπηρεσιών τηλεϊατρικής, το οποίο θα
ενηµερώνει και θα εκπαιδεύει δια βίου κάθε εµπλεκόµενο επιστήµονα / χρήστη, µε
απώτερο σκοπό την αλλαγή νοοτροπίας και «κουλτούρας» στον εργασιακό χώρo.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Hunger J. David, Wheelen L. Thomas: Εισαγωγή στο Στρατηγικό Μάνατζµεντ

– Τρίτη Αµερικάνικη Έκδοση – Εκδόσεις Κλειδάριθµος.
2. Icap, ΚΛΑΔΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ, 2006, Αθήνα.
3. Lehman Gupta Steckel, MARKETING RESEARCH, 1998.
4. Rayport Jeffrey – Sviokla John, EXPLOITING THE VIRTUAL VALUE
CHAIN, 1995, Εκδόσεις Harvard Business Review.
5. Understanding Competitive Advantage: The Importance of Strategic
Congruence and Integrated Control - Springer Berlin Heidelberg,, 2005.
6. Δηµητρόπουλος Ευστάθιος, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, Εκδόσεις Έλλην, 1999, Αθήνα.
7. Καζάζης Νίκος, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ MARKETING ΓΙΑ ΚΕΡΔΟΦΟΡΕΣ
ΠΩΛΗΣΕΙΣ, Εκδόσεις Σταµούλη, 2006, Αθήνα.
8. Κουτσούρης Διονύσης, Τηλεϊατρική για Επείγοντα Περιστατικά - Εργαστήριο
Βιοϊατρικής Τεχνολογίας, Εκδόσεις Τζιόλας, 2003, Θεσσαλονίκη.
9. Κωνσταντίνος Τερζίδης, ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ – ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ,
Εκδόσεις Σύγχρονη Εκδοτική, 2004, Αθήνα.
10. Παπαδάκης Βασίλειος, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ
ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, Εκδόσεις Μπένου, 2007, Αθήνα.
11. Σιώµκος Γεώργιος, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ, Εκδόσεις Σταµούλη, 2004,
Αθήνα.
12. Σταθακόπουλος Βλάσης, ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΓΟΡΑΣ, Εκδόσεις
Σταµούλη, 2005, Αθήνα.