Professional Documents
Culture Documents
G) KFNDF RNLRQ PBF) Usf) Pbo M ZFXL G) KFN RNLRQ +:yfgsf) U7G / Lj36Gsf) Syf - @) @
G) KFNDF RNLRQ PBF) Usf) Pbo M ZFXL G) KFN RNLRQ +:yfgsf) U7G / Lj36Gsf) Syf - @) @
1
of] n]v kqsfl/tf / cfd;~rf/ ljefusf nflu ul/Psf] :gftsf]Q/ txsf] zf]wkqsf] Pp6f c+z
xf] . zf]wkqdf @)@* sf] /fli6«o ;~rf/ ;]jf of]hgfsf] ;'?cft / ;f] of]hgf zfxL g]kfn rnlrq
;+:yfg, /]l8of] g]kfn / k|;
] sfplG;ndf s;/L nfu" eof] eGg] ljifonfO{ ;d]l6Psf] 5 . zf]wkqsf]
klxnf] v08 ldl8of cWoog $ df k|sflzt 5 -x]gx{' f];\ dxh{g @)^^_ . pQm n]vdf ul/Psf] ts{sf
s]xL kIf o; n]vdf klg k/]sf] 5 .
2
o;/L n]Vg] clwsf+z JolQmx¿ zfg]r;+;uF jf g]kfnL rnlrq pBf]u;Fu ;DalGwt lyP . o;sf
pbfx/0f v/]n -@)@*_, j:Goft -@)@(_, sfsL{ -;g\ !(*@_, zdf{ -@)#*_, cflb x'g\ . oL n]vdf
zfg]r;+sf] tfl/kmdfq kfOG5g\ . rnlrq;Fu c;DalGwt t/ tTsfnLg ;~rf/ dGqfnodf sfo{/t
6]saxfb'/ vqLn] klg cfˆgf k':ts vqL -@)#@_, gjLg -@)$)_ / vqL -;g\ !(*#_ df
zfg]r;+nfO{ ;d]6s] f lyP . …gjLgÚ 6]saxfb'/ vqLs} pkgfd xf] .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 137
;+:yfut kIf
d'Vo u/L tLg sf/0fn] ;+:yfg vf]lnG5— Jofkf/, /fh:j j[l4 / ;fjh{lgs
nfe -k|wfg @)$&_ . @)^% sf] ;/sf/L ;+:yfg;Fu ;DalGwt k|ltj]bgn]
g]kfnsf ;/sf/L ;+:yfgnfO{ cf}Bf]lus If]q, Jofkfl/s If]q, ;]jf If]q,
;fdflhs If]q, hgkof]uL If]q / ljQLo If]qdf afF8s] f] lyof] . ;f+:s[lts
;+:yfg, uf]/vfkq ;+:yfg / g]kfn 6]lnlehg h:tf ;~rf/;DaGwL ;+:yfg
;fdflhs If]qdf kb{5g\ -g]kfn ;/sf/ @)^%_ . @)$& df zfg]r;+ klg
;fdflhs tyf hgf]kof]uL If]qdf kYof]{ -k|wfg @)$&_ . lghL If]qn] Wofg
glbPsf] rnlrq pBf]usf] ljsf; ug]{ / To;sf nflu cTofjZos k"jf{wf/
ljsf; ug]{ egL ;/sf/n] zfg]r;+sf] u7g u/]sf] xf] .
3
;"rgf ljefusf] lkmNd l8lehgn] tLg cf]6f syfgs rnlrq agfPsf] lyof] — cfdf -@)@!_, lxhf]
cfh ef]ln -@)@$_ / kl/jt{g -@)@&_ . o; ljefusf] Oltxf;sf nflu x]gx{' f];\ o;} hg{ndf k|sflzt
lzj /]UdLsf] n]v . o;n] ljleGg j[Qlrq / ;dfrf/lrq klg agfPsf] lyof] -chLt @)^$_ .
4
o; of]hgfsf] yk hfgsf/Lsf nflu x]gx{' f];\ -dxh{g @)^^_ .
5
@)@* sflQs !^ sf] g]kfn /fhkqdf o;sf] :yfkgf / u7g;DaGwL ;~rf/ dGqfnosf] ;"rgf
5flkPsf] lyof] . /fhkqdf k|sflzt p2]Zo @)@* sf] ;~rf/ of]hgfaf6 lemlsPsf] xf] . t/ ToxfF
pBf]u eGg] zAb x6fOPsf] 5 . ;fob of] xtf/df 5fKg] qmddf nfk/jfxL eP/ o:tf] ePsf]
lyof] . dfly pNn]v ul/Psf b'O{ p2]Zo k"/f ug{ ;+:yfg ;w}F k|oTg/t lyof] .
138 • ldl8of cWoog %
6
zdf{;uF @)^^ j}zfv $ df ul/Psf] s'/fsfgL . g]kfndf ;+:yfgsf] juL{s/0f @)@^ d} e};s]sf]
lyof] . ;+:yfgsf] k'h
F L, sfo{If]q / sfdsf] kl/0ffdcg';f/ o:tf] juL{s/0f ul/Psf] lyof] . o;
juL{s/0fn] ;+:yfgsf] >]0fL / sd{rf/Lsf] tna lgwf{/0f uYof]{ -emf @)@^ M %@_ . To; a]nf s, v,
u ju{df ;+:yfg juL{s/0f ul/Psf] lyof]] . @)#) df eg] ;+:yfgnfO{ s, v, u / 3 df juL{s/0f
ul/of] . ;+:yfgsf] ah]6 / ;+:yfgsf sfdbf/n] kfpg] kfl/>lds clg ;'ljwf ;+:yfgsf]
juL{s/0fcg';f/ x'g] ub{5 . o;cg';f/ ;+:yfgsf] ah]6 / sd{rf/Lsf] kfl/>lds s ju{df ;a}eGbf
/fd|f] x'G5 / o;kl5 qmdzM v, u / 3 ju{df x'bF } hfG5 -s'jF / @)$# M !!_ .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 139
7
v/]neGbf cl3 / kl5 klg sf]nf]Daf] KnfgcGtu{t w]/} JolQmn] rnlrqsf ljleGg kIfaf/] cWoog
/ tflnd lnPsf lyP . of] ;+:yf ;g\ !(%) df blIf0f–k"jL{ Pl;of / blIf0f Pl;ofdf cfly{s /
;fdflhs ljsf; ug{ u7g ul/Psf] lyof] . ;g\ !(%@ df g]kfn o;sf] ;b:o ePsf] lyof] .
o;dfk{mt g]kfnn] k|fljlws ;xfotf kfof] . o; ;xfotfsf] qmddf ljleGg b]zsf ljz]if1 Pj+
;Nnfxsf/ g]kfn cfPsf lyP eg] ljleGg b]zdf g]kfnL ljBfyL{n] tflnd / cWoogsf] cj;/
klg kfP ->L % sf] ;/sf/ @)@*u_ .
8
oL uf]i7Ldf ljleGg JolQmn] k|:t't u/]sf ljrf/x¿ k':tsfsf/sf] ¿kdf pknAw 5 . klxnf] uf]i7L
@)@( dª\l;/ !–# ;Dd ePsf] lyof] . To; af/]sf] k':ts g]kfndf rnlrq k|bz{s / ljt/sx¿sf
;d:of tyf ;Defljt ;dfwfg uf]i7Ln] To; a]nf g]kfnL rnlrq If]qsf] Pp6f lrq lbG5 -zfg]r;+
@)@(_ . o;df tTsfnLg cj:yfdf g]kfndf rnlrq k|bz{gL / ljt/0fsf ljleGg ;d:ofsf] rrf{
ul/Psf] 5 . of] uf]i7Ldf ^)–^% hgfn] efu lnPsf lyP . klxnf] uf]i7L ePsf] ^ dlxgfkl5 -@)#)
h]7 @–# ut];Dd_ csf]{ uf]i7L cfof]hgf ul/Psf] lyof] . uf]i7Ls} gfdaf6 g]kfnL rnlrq lgdf{0f
uf]i7L k':ts klg k|sflzt 5 -OZj/jNne / e§/fO{ @)#)_ . o; sfo{qmddf zfg]r;+sf kbflwsf/L
/ g]kfndf rnlrq lgdf{0f ul//x]sf JolQmn] cfˆgf] ljrf/ JoQm u/]sf lyP .
9
v/]n;Fu @)^% ebf} #! Dff u/]sf] s'/fsfgL .
140 • ldl8of cWoog %
10
o:tf] ;+/rgf agfpg ;+:yfg u7g u/]kl5 ljleGg u[x sfo{ ePsf] lyof] . ;/sf/n] @)$^ leq
of] Nofa agfpg] ;f]r /fv]sf] lyof] -sfdgf @)$& M *(_ . cGttM 6Lsf l;+xsf] kfnfdf ;g\
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 141
!(** cS6'a/df b /fOlhª g]kfndf lj1fkg k|sflzt u/L Nofa agfpg cfjZos pks/0fsf
nflu cGt/f{li6«o kf6L{;uF 6]08/ cfXjfg ul/Psf] lyof] . o;df hfkfgsf] Ps sDkgL, xªsªsf]
8]lj8 a]nLh, a]nfotsf] lkmNdNofa l:6d, cd]l/sfsf] kn oË P08 P;f]l;P6\; cflbn] cfj]bg
lbPsf lyP . c¿eGbf !%–@) nfv km/s ePsf] eGb} To; a]nf kn oË P08 P;f]l;P6\;sf]
6]08/ :jLs[t ul/of] . kl5 kn oË P08 P;f]l;P6\;n] k'/fgf] / sfd gnfUg] vfnsf ;fdfg lbg
nfu]sf] yfxf eof] -sfdgf @)$^s_ .
142 • ldl8of cWoog %
11
kf]v/]n;Fu @)^^ df3 @@ df u/]sf] s'/fsfgL .
12
8f= ;'af]w kf]v/]n;Fu @)^^ df3 @@ df u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 143
lj36g / lghLs/0f
g]rlj;+sf] lghLs/0f g]kfndf ePsf]] bf];f| ] r/0fcGtu{tsf] lghLs/0f lyof] .
g]kfndf lghLs/0f ;g\ !(*%–*^ df ljZj a}s + / cGt/f{li6«o d'bf| sf]ifsf]
bafadf ;'? ePsf] xf] -kf}8n ] ;g\ @))*_ . To; a]nf ;/sf/n] Ps jif{df
!@ cf]6f ;+:yfgnfO{ lghLs/0f ug]{ of]hgf agfPsf] lyof] . oBlk of]hgfcg';f/
To;f] x'g ;s]g . ;g\ !(** kl5 eg] ljZj a}s + , o'P;PcfO8L / o'Pgl8kLn]
g]kfndf lghLs/0fnfO{ cufl8 a9fpg ;3fPsf lyP . pgLx¿sf] ;xof]udf
lghLs/0f;DaGwL uf]i7L klg eP . ;g\ !(*( df lghLs/0f;DaGwL ;]n klg
u7g ul/of] . k~rfotL zf;gsf] cGtkl5 ag]sf] ;/sf/n] lghLs/0f;DaGwL
gLltkq g} hf/L u¥of] . o;kl5 g]kfndf lghLs/0fsf] klxnf] r/0f ;'?
eof] . o; r/0fdf e[s6' L sfuh sf/vfgf, xl/l;l4 OF6f 6fon sf/vfgf
/ afF;af/L 5fnf h'Qf sf/vfgfsf] lghLs/0f ul/of] -kf}8n ] ;g\ @))*_ .
To; a]nf ;+:yfgx¿sf] ;Dk"0f{ ;DklQ laqmL u/L lghLs/0f ul/Psf] lyof] .
o; k|lqmofn] ubf{ s]xL ;+:yfg w/fzoL g} eP . o;}af6 kf7 l;s]/ bf];f| ]
r/0fsf] lghLs/0fdf ;+:yfgsf] ;]o/ laqmL ul/of] . o; r/0fdf kfFr13
;+:yfgnfO{ lghLs/0f ul/Psf] lyof] .
g]rlj;+sf] lghLs/0f @)%) sflQs @^ ut]sf lbg ul/Psf] xf] . o;eGbf
cl3 lghLs/0fsf] p2]Zo;lxt @)%) ebf}df o; ;+:yfgsf] lj36g ul/Psf]
lyof] . To;kl5 o;nfO{ sDkgL P]g @)@! adf]lhd g]kfn rnlrq ljsf;
sDkgL lnld6]8df kl/jt{g ul/of] . To; sDkgLsf] cWoIfdf ;"rgf tyf
;~rf/ dGqfnosf sfodd'sfod ;lrj 3gfgfy cf]emf / dxfk|aGwsdf 8f=
;'af]ws'df/ kf]v/]nnfO{ lgo'Qm ul/Psf] lyof] -/f;; @)%) M !÷!!_ . o;kl5
uf]/vfkq / b /fOlhª g]kfndf cy{ dGqfnosf] tk{maf6 g]kfn rnlrq ljsf;
sDkgL lnld6]8sf] %!Ü ;]o/ laqmL ug{ ;"rgf k|sflzt ul/of] . afFsL $(Ü
;]o/dWo] rnlrq;Fu ;DalGwt JolQmnfO{ @$Ü, ;j{;fwf/0fnfO{ @)Ü /
sDkgLsf sd{rf/LnfO{ %Ü lbg] lg0f{o ePsf] lyof] . %!Ü ;]o/ laqmL ubf{ klg
;s];Dd ToxLFs} sd{rf/LnfO{ u|fXotf lbg] gLlt lyof] . To;}n] c¿n] cy{
dGqfnosf] gfpFdf ?= b'O{ nfv w/f}6L /fVg'kg]d { f ToxfFsf sd{rf/Ln] ?= @)
13
o;df g]kfn rnlrq ljsf; ;+:yfgsf cnfjf afnfh' sk8f pBf]u, sfFrf] 5fnf ;Íng tyf
laqmL s]Gb|, g]kfn No"a cfon / g]kfn lj6'ldg tyf Jof/]n pBf]u lyP . bf];f| ] r/0fdf lghLs/0fsf
nflu !$ cf]6f ;+:yfg 5flgPsf] lyof] -zdf{ ;g\ !((%_ .
144 • ldl8of cWoog %
xhf/ dfq /fv] k'UYof] -x]gx{' f];\ tl:a/ #_ . %!Ü ;]o/sf nflu tLg ;d"x—
;'zLnf >]i7sf] ;d"x, sd{rf/Lx¿sf] ;d"x / c¿0f dNnsf] ;d"xn] k|:tfj k];
u/]sf lyP -zdf{ ;g\ !((%_ . k|:tfjsx¿dWo] c¿0f dNn tyf ;fyLx¿14sf]
k|:tfjnfO{ ;/sf/n] 5gf]6 u¥of] . o;afkt %!Ü ;]o/ ;d"xaf6 ? @ s/f]8
@& nfv && xhf/ &&& / $(Ü ;]o/af6 @ s/f]8 !* nfv *$ xhf/ %#!
;/sf/n] kfPsf] lyof] . o;sf] hUuf / ejg eg] sDkgLdf ;fl/Psf] lyPg /
o; sDkgLn] ljutdf agfPsf ;a} j[Qlrq / rnlrq ;"rgf tyf ;~rf/
dGqfnodf a'emfPsf] lyof] -uf]/vfkq @)%)_ .
@)%) df g]rlj;+sf] lghLs/0f x'g] a]nf;Dddf s'g} klg ;/sf/L ;~rf/
;+:yfsf] lghLs/0f ePsf] lyPg . ;/sf/n] uf]/vfkq ;+:yfgnfO{ lghLs/0f
ug]{ xNnf ljleGg ;dodf rn] klg To;f] x'g ;s]sf] 5}g . g]rlj;+nfO{
lghLs/0f u/]sf] sl/a !$÷!% jif{kl5 b"/ ;~rf/ ;+:yfgsf] lghLs/0f
ul/of] . o;sf] lghLs/0f ubf{ s]xL ;]o/ ;j{;fw/0fnfO{ a]lrPsf] xf] .
@)@) sf] bzsdf ha zfg]r;+ :yfkgf ePsf] lyof], To; a]nf
dxŒjk"0f{ pBf]udf /fHo cfkFm} n] xft xfNg'kg]{ ;f]rfO /fli6«o / cGt/f{li6«o
¿kdf JofKt lyof] . @)%) sf] bzs;Dd cfOk'Ubf ljZjdf cfly{s pbf/Ls/0f
/ lghLs/0fsf] huhuL lgs} al9;s]sf] lyof] . To; qmddf pBf]u Jofj;fodf
xft xfn]/ /fHon] cgfjZos af]em af]Sg'eGbf lghL If]qnfO{ lbg'k5{ eGg]
dfGotf Jofks x'bF } uPsf] lyof] . otf g]kfns} ;Gbe{df klg lghL If]q
lj:tf/} alnof] aGb} uO/x]sf] lyof] . rnlrqs} If]qnfO{ x]bf{ klg g]rlj;+af6
eGbf lghL If]qaf6 w]/} rnlrq alg/x]sf lyP . sfdgfsf] Pp6f n]vdf
pNn]v ePcg';f/ @)%) df lghL If]qaf6 g]kfndf rf}tL; rnlrq lgdf{0f
ePsf lyP -sfˆn] @)%) M !$_ . To;}n] ;/sf/n] rnlrq If]qdf nufgL
ul//xg cfjZos 5}g, lghL If]q g} ;Ifd eO;s]sf] 5 eGg] wf/0ffsf]
ljsf; ePsf] lyof] . oBlk o;df ;a}sf] ;dy{g eg] b]lvFbg} . o;sf]
lghLs/0f ug]{ cj:yf cfO;s]sf] lyPg eGg] ts{ tTsfnLg zfg]r;+sf]
bf];f| ] cWoIf ofbj v/]nsf] 5 . pgsf] ljrf/df @)%) d} klg ;a} s'/f
lghL If]qnfO{ 5f]8g\ ] cj:yf cfO;s]sf] lyPg .15 /Ë kqsf/ e/t zfSo klg
14
c¿0f dNnsf] ;d"xdf gL/ zfx, a;Gt rf}w/L, zlz v]tfg, ljho b'u8, l8aL yfkf, c¿0f dNn,
uf]kfnhL g]kfnL / h]aL cfn] u/L hDdf cf7hgf JolQmx¿ lyP .
15
v/]n;Fu @)^% ebf} #! Dff u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 145
tl:a/ # M zfg]r;+sf] ;]o/ laqmLsf nflu ul/Psf] lj1fkg -uf]/vfkq, @)%) ebf} !!,
k[= !$_ .
146 • ldl8of cWoog %
16
zfSo;Fu @)^^ ;fpg !! df u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 147
cWoIf / dxfk|aGws kbdf a;]sf JolQmsf] hDd} 7Ls–a]7Ls s'/fdf cfFvf lrDn]/
;xL yfKg] vfnsfnfO{ dgf]gog ul/of] . ;+of]ujz ;+:yfgsf] enf] lrtfpg] /
k|fljlws 1fg ePsf] jl/i7 clws[t dgf]gog ePsf] v08df PSnf] a[x:klt
7xl/of] of] l:ylt cGTo x'g'k5{ -pkfWofo @)$& M !!& .
;+:yfgn] Ps kf6L{af6 Nofa tyf Wjlg pks/0fx¿ vl/b ug{ ? @ s/f]8 * nfv
#& xhf/sf] k|tLt–kq vf]n]sf]df !^ xhf/ &@& 8n/ a/fa/sf] ;fdfg sd k|fKt
ePsf], *@ xhf/ @@@ 8n/ a/fa/sf] ;fdfg g} k|fKt gePsf] / !% xhf/ %&%
8n/ a/fa/sf] ;fdfg k|fKt ePsf] t/ ;f] ;fdfg s] ;Fu ;DalGwt xf] 5'§Øfpg
g;s]sf] sf/0faf6 pQm kf6L{;Fusf] lx;fa ldnfg u/L k|tLt–kq aGb ug{ ;s]sf]
5}g ->L % sf] ;/sf/ @)%@ M #&(_ .
olb of] ;]jfd"ns xf] eg]b]lv To;n] ;dfrf/, j[Qlrq agfO/fv]sf] lyof] .
===a]nfa]nfdf l;g]df xndf klg k7fO/x]sf] lyof] . ===cyf{t\ o;n] ;]jf u/]s}
lyof] . olb Jofkf/d"ns xf] eg] ;+:yfgn] rfx]h:tf] Jofj;flos rnlrq agfpg]
:jtGqtf lbg'kYof]{ . zfg]r;+ hfg] cl3Nnf] lbg;Dd klg of] ;]jfd"ns xf] ls
Jofkfl/s xf] ;/sf/n] eGg ;s]sf] lyPg . ===hlxn] klg s'/f p7Øf] cy{ dGqfnon]
eGYof] o; ;+:yfgn] t b'O{ k};f klg sdfpFb}g, ;/sf/n] slt lbg;Dd nufgL ub}{
hfg] < cy{ dGqfnosf] /j}of of] x'GYof] . ;~rf/ dGqfnon] rnlrq ;+:yfgsf]
u7g oL p2]Zox¿ lnP/ ePsf] xf] eg]/ cy{dGqfnonfO{ :ki6 ¿kdf eGg klg
;Q}mgg\ . ===b'ef{Uosf] s'/f s] eof] eg] >L % sf] ;/sf/ ;~rf/ dGqfnocGtu{t
/flvPsf] >Job[Zo zfvfdf rnlrqsf] k|s[lt;Fu kl/lrt s'g} klg sd{rf/L cfPg
-/fO{ ;g\ @))$ M !@)–!@! df p4[t_ .
sfsL{sf] dflysf] egfO w]/} xb;Dd ;To g} xf] . ;To csf]{ klg xf] .
zfg]r;+n] ;'?s} cj:yfdf 7"nf] k};f sdfpg] ;Defjgf lyPg . t/ @)$)
sf] bzsdf g]kfndf lghL If]qaf6 rnlrq agfpg yfn]bl] v k};f sdfpg]
;do klg cfPsf] lyof] . o;}n] d'Vo Wofg k|fljlw1 pTkfbg / k|ljlw
leœofpg]df x'gk' Yof]{ . To;} a]nf ;+:yfgdf 7"nf] e|i6frf/ eof] . t/ o;sf
nflu s;}nfO{ ;hfo klg lbOPg . cgfjZos sd{rf/Lsf] af]emn] o;nfO{
lyRof] . ;du|df c¿ ;/sf/L ;+:yfgdf nfUg] /f]u— /fhgLlts x:tIf]k,
e|i6frf/, cgfjZos sd{rf/Lsf] af]em— af6 of] klg u|l;t eof] . o:tf]
cj:yfdf ;/sf/n] csf]{ pkfo b]vg] / o;sf] lghLs/0f g} u¥of] . To;}n]
xfdLn] eGg ;S5f}F zfg]r;+n] rnlrq pBf]usf] ljsf; ug]{ of]hgf t agfof]
t/ sdLsdhf]/L kG5fP/ cfk"m s;/L l6Sg] eGg]df Tolt Wofg lbg ;s]g .
pBf]usf] hu a;fpg e"ldsf v]ns ] f] lyof] . o;sf /fd|f / g/fd|f b'j} kIf
lyP . ;/sf/L ;~rf/ ;+:yf ePsf sf/0f o;sf kbflwsf/L ;/sf/n]
lgo'lQm uYof]{ / ToxfF lg/Gt/ ;/sf/af6 x:tIf]k eO/xGYof] . o;sf] cfo
;|ft] sd lyof] . o:tf kIf x'bF fx'bF } klg o; ;+:yfgn] g]kfndf rnlrq
pBf]usf nflu cfjZos k"jf{wf/ tof/ u/]sf] lyof] . o; qmddf rnlrq
pBf]usf nflu rflxg] hgzlQm / k|ljlwsf] ljsf; u/]sf] lyof] . rnlrq;DaGwL
;/sf/sf] gLlt g} kl/jt{g ug{ klg o;n] kxn u/]sf] lyof] . lghL If]qaf6
rnlrq lgdf{0fsf] jftfj/0f agfpg klg o;sf] 7"nf] e"ldsf lyof] .
;/sf/n] @)@* df zfg]r;+sf] u7g ug]{ ;f]r agfpFbf s]xL ;lrjn] o;sf]
lj/f]w klg u/]sf lyP . pgLx¿ rnlrq dfWodnfO{ o;/L dxŒj lbg] a]nf
eOg;s]sf] atfpFy] . pgLx¿sf] lrGtf ;"rgf ljefuaf6 rnlrqnfO{ 5'§ØfP/
rnlrq;DaGwL 5'6} ;+:yfg agfpFbf nfUg] vr{sf] Joj:yf ug{ ;/sf/nfO{ ufx|f]
x'G5 eGg]df lyof] .17 @)@^ df j]bfGt emfsf] cWoIftfdf ag]sf] k|zf;g ;'wf/
cfof]usf] dWofjlw k|ltj]bgn] ;/sf/nfO{ ;~rf/;DaGwL sfd ;+:yfgdfk{mt
gug{ ;'emfj lbPsf] lyof] -emf @)@^ M $*_ . o:tf] ;'emfjsf] a]jf:tf ub}{
;/sf/n] g]kfndf rnlrq pBf]usf] ljsf; ug{ g} zfg]r;+sf] u7g u/]sf]
lyof] . zfg]r;+dfk{mt ;/sf/n] rnlrq dfWodnfO{ ;+:yfut ug{ rfx]sf] lyof] .
rnlrq If]qsf] ljsf; tyf g]kfndf rnlrq pBf]unfO{ :yflkt ug{ zfg]r;+n]
v]ns ] f] e"ldsfnfO{ lgDg pkzLif{sdf JofVof ug{ ;lsG5 M
hgzlQmsf] ljsf;
Pp6f rnlrq lgdf{0fdf ljleGg JolQmsf] >d, ;Lksf] k|of]u ePsf] x'G5 .
tL JolQmdf cleg]tf, lgb]z
{ sb]lv k|fljlw1 k5{g\ . g]kfndf k|x;g, gf6ssf]
rng ePsfn] clego ug]{ JolQm lyP . To;}n] oxfF cleg]tfsf] sdL lyPg .
rnlrqsf] k|ljlw a'em] sf JolQmsf] eg] cefj lyof] . Zffg]r;+n] g]kfndf
rnlrq;DaGwL k|fljlws / cGo hgzlQmsf] ljsf; u/]sf] lyof] . @)@( df
zfg]r;+n] cfof]hgf u/]sf] uf]i7Ldf w/fgl:yt u0f]z 6lshsf hubLz
g]kfnLn] o:tf] eg]sf lyP M
17
@)@* sf] ;~rf/ of]hgfsf d:of}bfsf/dWo] Ps lji0f'uf]kfn l/;fn;Fu @)^^ ebf} & df u/]sf]
s'/fsfgL .
150 • ldl8of cWoog %
g]kfnL xl/ZrGb| rnlrq agfPsf] a]nfdf h'g e"ldsf xfdL b]VbYof}F+ To;
a]nf xfdLnfO{ lgs} k|;Ggtf cg'ej x'GYof] / xfdL tfnL 7f]SbYof}F . t/
snfsf/x¿ To; a]nf aËfnLx¿ x'Gy] h;sf] efiff ;'Gbf xfdLx¿nfO{
a8f] crDd nfUbYof], s] g]kfndf o:tf snfsf/x¿ pTkGg x'g ;s]gg\ <
xfdLn] xl/ZrGb| h:tf] lrqsf] lglDt klg ef/tjf;L aËfnL snfsf/x¿nfO{
k|blz{t kfg'{ k¥of] -zfg]r;+ @)@( M $(_ .
18
rnlrqsdL{nfO{ tflnd lbg] p2]Zon] ;g\ !(^! df ef/tsf] k'gfdf lkmNd 6«l] gª OlG:6Ro"6 ckm
Ol08of :yfkgf ul/Psf] lyof] . Pl;ofsf clwsf+z b]zsf rnlrqsdL{n] o; OlG:6Ro"6af6
tflnd lnPsf 5g\ . ;g\ !(&$ df o;nfO{ lkmNd P08 6]lnlehg OlG:6Ro"6 ckm Ol08of gfd
lbOPsf] lyof] -yf]/fen ;g\ @))! M !$!–!$@_ . o;sf] cjlw tLg jif{sf] x'GYof] .
tflnsf ! M @)%) ;Dd rnlrq;DaGwL cWoog÷tflnd u/]sf JolQmx¿19
qm=;+= Gffd Dffkm{t ljwf vr{ k9\g uPsf] ;+:yf kxn u/]sf]
!= avtaxfb'/ lrqsf/ yfxf gePsf] Sofd]/f yfxf gePsf] yfxf gePsf] yfxf gePsf]
@= j}s'07dfg df:s] sf]nf]Daf] Knfg 5fofÍg cfˆg} vr{df k'gf OlG:6Ro"6 yfxf gePsf]
#= k|]d a:g]t sf]nf]Daf] Knfg k6syf 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 ;"rgf ljefu lkmNd l8lehg
$= Zofddf]xg >]i7 cfk}mF 5fofÍg cfˆg} vr{df k'gf OlG:6Ro"6 yfxf gePsf]
%= tLy{nfn >]7 sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg cfˆg} vr{df k'gf OlG:6Ro"6 yfxf gePsf]
^= huGgfy ltldlN;gf sf]nf]Daf] Knfg clego 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 ;"rgf ljefu lkmNd l8lehg
&= ofbj v/]n sf]nf]Daf] Knfg lgdf{0f tyf lgb]z
{ g 5fqj[lQ n08g lkmNd :s"n la|l6; sfplG;n
*= nIdLgfy e§/fO{ sf]nf]Daf] Knfg lgb]{zg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
(= nIdLgfy zdf{ sf]nf]Daf] Knfg lgb]{zg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!)= jf;'bj] lji6 sf]nf]Daf] Knfg Wjlg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!!= bLks 9sfn sf]nf]Daf] Knfg 5fofÍg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!@= g/]Gb| v8\sf sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!#= /fdzÍ/ k|wfg sf]nf]Daf] Knfg 5fofÍg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!$= k'?iff]Qd v/]n sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!%= dw's/ a:g]t sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!^= ;tLz sf]O/fnf sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!&= /hgLgfy kGt sf]nf]Daf] Knfg ;Dkfbg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!*= pQd dfnL sf]nf]Daf] Knfg Wjlg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
!(= k|bLk pkfWofo sf]nf]Daf] Knfg Wjlg 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 yfxf gePsf]
@)= andfgl;+x :jfF/ sf]nf]Daf] Knfg clego 5fqj[lQ k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
@!= /fh' yfkf sf]nf]Daf] Knfg 5fofÍg cfˆg} vr{df k'gf OlG:6Ro"6 Zffg]r;+
@@= Hffj]b zfx ;f]leot ;/sf/sf] 5fqj[lQ 5fofÍg 5fqj[lQ OlG:6Ro"6 ckm l;g]df6f]uf| kmL, d:sf] :jtGq
@#= bLks /fodfemL ;f]leot ;/sf/sf] 5fqj[lQ 5fofÍg 5fqj[lQ OlG:6Ro"6 ckm l;g]df6f]uf| kmL, d:sf] :jtGq
@$= r}Tob]jL l;+x ;f]leot ;/sf/sf] 5fqj[lQ clego 5fqj[lQ OlG:6Ro"6 ckm l;g]df6f]uf| kmL, d:sf] :jtGq
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo •
19
151
20
xL/fl;+x vqL ef/tLo gful/s x'g\ . tTsfnLg /fhf dx]Gb|n] rnlrq agfpg af]nfPkl5 @)!&
df pgL g]kfn cfP . t/ g]kfndf lgjf{lrt ;/sf/nfO{ avf{:t u/]kl5 /fhgLlts pynk'ynsf
sf/0f dx]Gb|n] pgnfO{ ef/t kmsf{P . @)!* df vqLnfO{ k'gM g]kfndf lemsfOof] . ;'?sf tLg
cf]6f rnlrqafx]s c¿ j[Qlrq, ;dfrf/lrq klg agfPsf vqL @)@& df ef/t kms]{ -rf}nfufO{+
@)^$_ .
21
a]Ënf]/df To; a]nf Ol~hlgol/ª;DaGwL 6«l] gª lbg] sfd >Lhord/fh]Gb| kf]ln6]lSgs sn]hn]
uYof]{ . of] tflndsf] cjlw tLg jif{sf] lyof] . o;cGtu{t ;fp08 OlGhlgol/ª, l;g]df6f]uf| kmL /
l;g]df ck/]6/ h:tf ljifosf] tflnd x'GYof] -v08k'/ ;g\ !(^)_ . To;}n] avtaxfb'/ lrqsf/n]
l;g]df6f]uf| kmLsf] tflnd lnPsf] x'gk' b{5 .
22
r]tg sfsL{;uF @)^% ;fpg #@ / j}s0' 7dfg df:s];uF @)^^ h]7 !@ df u/]sf] s'/fsfgL .
23
k|wfg;Fu @)^^ sflQs ( df u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 153
oxfFsf] kl/j]z g} leGg lyof] . oxfF t xtf/–xtf/df, x]lkP/ sfd ug'kYof]{ . cfly{s
¿kdf klg Tolt /fd|f] lyPg . sfd klg yf]/} kfOg], kfPsf]df klg cfk"mn] l;s]sf]
s'/f k|of]u ug{ gkfpg], clg lsg nflu/xg] < d t u/La lyPF . To;}n] ;Demf}tf
u/]/ eP klg sfd u/]F -/fO{ ;g\ @))$ M ^)_ .
zdf{sf] egfOaf6 zfg]r;+df cfk"mn] l;s]/ cfPsf] s'/f nfu" ug]{ jftfj/0f
lyPg . k'gfaf6 ;fp08 /]sl8{ª / OlGhlgol/ª k9]/ cfPsf pQd dfnL]n] t
b/aGbLsf] cefjdf zfg]r;+df sfd ;d]t ug{ kfPgg\ h;sf sf/0f pgL
Do"lhs g]kfndf ;fp08 sG;n6]G6 x'g afWo eP -/fO{ ;g\ @))$ M $*–
$(_ .
olt x'bF fx'bF } klg xfdLn] dfGg s/ nfU5 zfg]r;+n] rnlrqsf ljleGg
kIfsf] hgzlQm lgdf{0f u¥of] . tL hgzlQm ;+:yfgleq / aflx/sf rnlrq
lgdf{0f sfo{df nfuL g} /x] . pgLx¿n] g} g]kfnL rnlrq pBf]unfO{ wfg] .
of] zfg]r;+ ;/sf/L nufgLdf rn]sfn] g} x'g ;s]sf] xf] . lghL If]qn] o;/L
hgzlQmsf] j[lQljsf;df To;/L nufgL ug]{ cj:yf lyPg . k]ml/ of] ;+:yfg
;/sf/L ePs} sf/0fn] sf]nf]Daf] KnfgcGtu{t o'jfnfO{ lzlIft ug{ ;s]sf]
lyof] .
;"rgf ljefun] rnlrqsf ljleGg kIfsf] hgzlQm ljsf; ug]{ ;f]r
agfPsf] lyPg . ljefun] s]xL JolQmnfO{ rnlrqaf/] a'‰g ef/t k7fP klg
To;nfO{ lg/Gt/tf lbPg . o;nfO{ lg/Gt/tf lbg] sfd zfg]r;+n] u/]sf]
lyof] . zfg]r;+n] 7ØfSs} slt hgfnfO{ k7fof] eGg] tYofÍ kfpg ufx|f] 5 .
ljleGg JolQmaf6 kfPsf] hfgsf/Lcg';f/ agfOPsf] tflnsf ! nfO{ Wofg
lbg] xf] eg] zfg]r;+n] rnlrqsf] lgb]z { g, clego, ;Dkfbg, Wjlg, 5fofÍg
h:tf kIfdf bIf hgzlQmsf] ljsf; u/]sf] b]lvG5 .
To; a]nfdf g]kfndf lg/Gt/ rnlrq agfpg] hgzlQm klg lyPg . k]ml/
o:tf ;fdfg ljb]zaf6 NofpFbf ljb]zL d'b|f cfjZos kYof]{ . of] Joj:yf
Tolt a]nf lghL If]qaf6 x'g ufx|f] lyof] . o;sf/0f ;fgf pks/0f / 7"nf]
;+/rgf agfpg /fHon] g} nufgL ug'k{ g]{ x'GYof] . ptf ef/tsf] lkmNd
l8lehgn] g} g]kfnsf nflu cfjZos j[Qlrq, ;dfrf/lrq lgdf{0f ul/lbg]
ub{Yof] .24 To;}n] Tolt a]nfsf] cj:yfdf rnlrq;DaGwL cfjZos pks/0f
/ k"jf{wf/df /fHon] Wofg} lbPg . ha g]kfnleq} k|rf/k|;f/ ljefucGtu{t
rnlrq agfpg] ;f]rfO eof], cfjZos pks/0fsf] cefj Tolt a]nf
dx;'; eof] . /, la:tf/} rnlrq;DaGwL pks/0fx¿sf] hf]xf] o; ljefun]
ug{ yfNof] . zfg]r;+ u7g ePkl5 t d'Vo Wofg o;}df uPsf] lyof] .
;/sf/n] klg bf];f| ] of]hgf -@)!(–@)@@_ d} rnlrq;DaGwL s]xL
pks/0fsf] Joj:yf ug]{ ;f]r agfPsf] lyof] . oxL of]hgfsfnd} rnlrq;DaGwL
dfn;fdfg cfoft ug]{ elgof] . To:t} @)@@ ;fnlt/ lkmNd Nofa agfpg]
of]hgf ->L % sf] ;/sf/ @)!( M !##_ eP klg Tolt a]nf aGg ;s]g .
@)@# kl5 eg] ;"rgf ljefun] rnlrq;DaGwL s]xL pks/0f lsg]sf] lyof] .
Sofd]/fk;{g j}s0' 7dfg df:s] ef/tsf] k'gfdf cjl:yt lkmNd OlG:6Ro"6af6
5fofÍgsf] tflnd lnP/ @)@# df kms]s { f lyP . To; a]nf;Dd xL/fl;+x
vqLn] ef/taf6} Sofd]/fnufot c¿ pks/0f NofpFy] . df:s]n] ;"rgf
ljefudf sfd ug]{ qmddf PlnˆnfS; Sofd]/f / gfu|f 6]k /]s8{/ cfoft
u/]sf lyP .25 To;kl5 sf]nf]Daf] KnfgcGtu{t a]nfotaf6 ld; xf]D; cfPsf
lyP . pgs} kxndf a]nfotaf6 csf]{ PlnˆnfS; Sofd]/f kfOPsf] lyof] .26
Tolt a]nf;Dddf ;"rgf ljefu;Fu !^ / #% PdPdsf] Sofd]/f / gfu|f 6]k
/]s8{/ lyP -/f]Kkf ;g\ !(^* M @^–@&_ .
rnlrq lgdf{0fsf nflu yk pks/0f / :6'l8of]sf] cfjZostf b]lvPsfn]
bft[ lgsfo;Fu ;xof]u dfUg] k|of; klg ;/sf/n] u/]sf] lyof] . @)@$ df
ePsf] ;~rf/;DaGwL tflnd / uf]i7Ldf ;"rgf tyf k|;f/ dGqfnosf
;lrj /fdaxfb'/ /fjnn] j[Qlrq lgdf{0fnfO{ ;/sf/n] tLj| agfpg] lg0f{o
24
@))& df /fhf lqe'jg g]kfndf kms{b+ fsf] k'm6]h ;f]xL lkmNd l8lehgn] agfOlbPsf] xf] . tTsfnLg
ef/tLo ;/sf/n] c¿ s"6gLlts e|d0fsf] ;dfrf/lrq klg ag]sf 5g\ . :jtGq ePkl5 ;g\
!($*–!($( df n3' rnlrq / j[Qlrq agfpg lkmNd l8lehgsf] :yfkgf u/]sf] lyof] .
25
Dff:s];uF @)^^ h]7 !@ df u/]sf] s'/fsfgL .
26
Zofddf]xg >]i7;Fu @)^^ sflQs ( df u/]sf] s'/fsfgL .
156 • ldl8of cWoog %
u/]sf] atfP . lkmNd k|f8] S;g :6'l8of] agfpg o'g:] sf]n] ;/sf/nfO{ ;xof]u
ug{ cfu|x ;d]t u/] -/f]Kkf ;g\ !(^* M !^_ . To; sfo{qmddf o'g:] sf]sf
k|ltlglw /f]Kkfn] klg o'g:] sf]n] ;xof]u ug'k{ g]{ atfPsf lyP . ;'emfjsf
¿kdf pgn] of] s'/f o'g:] sf];dIf klg /flvlbP -/f]Kkf ;g\ !(^* M @^–@&_
t/ pgsf] ;'emfj sfof{Gjog ePg . To;kl5 ;/sf/n] cfk}mF n] g]kfndf
:6'l8of] / Nofa lgdf{0f ug]{ of]hgf agfof] . rf}yf] of]hgf -@)@&–@)#@_ df
o:tf] ;+/rgf agfpg] pNn]v lyof] ->L % sf] ;/sf/ @)@& M #!!_ . :6'l8of]
/ Nofasf nflu !@ sf]7fsf] Pp6f ejgsf] Joj:yf ug]{ tyf cfjZos
k|fljlws hgzlQmnfO{ ljb]zdf tflnd lng k7fpg] s'/f klg ;f] of]hgfdf
pNn]v lyof] . gofF ejg agfpg ;do nfUg] ePsfn] k'/fg} 3/df o:tf
;+/rgf agfpg] ;f]rfO ;/sf/sf] lyof] .
ljleGg of]hgfdf o;/L 7"nf ;+/rgf;lxtsf] k"jf{wf/ lgdf{0f ug]{ hgfOP
klg zfg]r;+sf] :yfkgf x'g' cufl8;Dd Tof] sfd x'g ;s]sf] lyPg . @)@*
sf] ;~rf/ of]hgfdf zfg]r;+sf] :yfkgfkZrft\ o;n] Nofa, :6'l8of] /
sfof{no ejg lgdf{0f ug]{ sfo{nfO{ k|fyldstfdf kfl/of] . cfly{s jif{
@)@(÷#) leq :6'l8of] agfpg] egL ;f] of]hgfdf pNn]v lyof] . Nofa /
:6'l8of] sf7df8f}aF f6 w]/} 6f9f x'g gx'g] eGb} sfof{no xftfd} 5fofÍg ;d]t
ug{ ;lsg] u/L #) /f]kgLsf] hUufdf agfpg] ;f]r To; of]hgfsf] lyof]
->L % sf] ;/sf/ @)@*s M ^%_ . ;f]xLcg'¿k zfg]r;+n] afnfh' cf}Bf]lus
If]qleq o:tf] ;+/rgf agfPsf] lyof] .
ofbj v/]nsf] sfo{sfndf sf]nf]Daf] KnfgcGtu{t a]nfotaf6 lj1
cfPsf lyP . pgn] tL lj1sf] ;Nnfx / ;xof]udf :6'l8of], Nofa h:tf]
;+/rgf;lxtsf] zfg]r;+sf] u'? of]hgf agfP . ToxL u'? of]hgfcGtu{t
zfg]r;+ kl5;Dd rn]sf] lyof] . pgs} kfnfdf Nofa ejgsf] sfd clGtd
r/0fdf k'lu;s]sf] lyof] . :6'l8of]sf] hu klg pgs} kfnfdf xflnof] .27
@)#) df zfg]r;+n] cfof]hgf u/]sf] rnlrq lgdf{0f uf]i7Ldf lghL If]qn]
h'dn]G;, /]sl8{ªsf] ;fdu|L, Kn] Aofs d]l;g h:tf ;fgf pks/0f lemsfpg
rfx]df zfg]r;+n] ;xof]u ug'k{ g]{ ;'emfj lbOPsf] lyof] -OZj/jNne /
e§/fO{ @)#) M ^)_ . @)#& leqdf sfof{no ejg / /]sl8{ª :6'l8of] ejg
alg;s]sf] 5}6f}F of]hgf -@)#&–@)$@_ df pNn]v 5 . To; of]hgfn] @)$@
27
v/]n;Fu @)^% ebf} !# df u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 157
leq /ËLg rnlrq agfpg cfjZos ;'l6ª :6'l8of] ejg agfpg] / Wjlg
Pj+ pks/0f lemsfpg] nIo agfPsf] lyof] ->L % sf] ;/sf/ @)#& M ^@@_ .
6Lsf l;+xsf] kfnfdf @)$! Dff dfq afnfh'df 8laª–/]sl8{ª :6'l8of]sf]
lgdf{0f k"/f ePsf] lyof] . To; a]nfb]lv /]sl8{ª, k|8S;g, 8]enlkª, lkmNd
lk|lG6ª h:tf k|fljlws sfd klg g]k] fnd} ;Dej x'g yfNof] -l;+x @)$! M
&)*_ .
6Lsf l;+xsf] kfnfdf Nofasf] ejg alg;s]sf] lyof] . Nofasf lglDt
lgsf;f ul/Psf] /sd e|i6frf/sf sf/0f ck'u ePkl5 ;/sf/n] yk /sd
lgsf;f ug'{ k/]sf] lyof] -;u'g @)$(_ . o;kl5 eg] g]kfnd} rnlrqsf]
clGtd lk|G6 lg:sg yfn]sf] lyof] / rf]vf] dfof g]kfnleq} k"/} k|fljlws sfd
ul/Psf] klxnf] rnlrq lyof] eGg] bfaL 8f= ;'af]w kf]v/]nsf] 5 . pgsf
cg';f/ g]rlj;+n] *–!) cf]6f rnlrqsf] ;a} sfd g]kfnd} u/]sf] lyof] .28
uf]kfnhL g]kfnL — h;n] g]rlj;+sf] lghLs/0f ePkl5 o;nfO{ vl/b u/]sf
lyP — sf] egfOdf lghLs/0f x'g] a]nfdf rnlrq;DaGwL clGtd ld>0fsf]
sfd g]kfndf x'g ;s]sf] lyPg .29 @)%^ k';df cy{ dGqfnosf] lghLs/0f
;]nn] lghLs/0f ul/Psf ;+:yfgsf] d"NofÍg ug]{ qmddf klg lghLs/0f x'g]
a]nf 8laª / clGtd ld>0fsf] nflu cfjZos pks/0f zfg]r;+;uF gePsf]
pNn]v ul/Psf] 5 -PrPdhL ;g\ !(((_ . o; tYonfO{ Wofg lbg] xf] eg]
kf]v/]nsf] bfaL unt ;flat x'G5 . zfg]r;+df lghLs/0f cl3 / kl5 sfd
u/]sf gf/fo0fWjh kGtsf cg';f/ yk /sd kfpFbf klg ;fp08 clK6sn
lsGg ;s]sf] lyPg . lghLs/0f ePsf] b'O÷{ tLg jif{kl5 kGtn] ef/taf6
ef/tLo ?lkofF !! nfvdf of] lsg]sf lyP . To;}n] rf]vf] dfof nufotsf
rnlrqsf] clGtd lk|G6sf] sfd ef/td} ePsf] lyof] .30
olt x'bF fx'bF } klg zfg]r;+n] rnlrq agfpg cfjZos ;fgfb]lv 7"nf
d]l;g tyf pks/0f NofPsf]df s;}sf] ljdlt x'g ;Sb}g . clxn] klg ;/sf/n]
rnlrq If]qsf nflu rflxg] gofF–gofF pks/0f / k|ljlw Nofpg ;xof]u
ul//x]sf] 5 . lghL If]qn] o:tf k|ljlw NofpFbf ;/sf/n] ;x'lnot lbg] u/]sf]
5 . To:t} s]xL rnlrqnfO{ cª\uh ]| L efiffdf ;a6fO6lnª ug{ / 5fofÍg ug{
28
kf]v/]n;Fu @)^^ df3 @@ df u/]sf] s'/fsfgL .
29
g]kfnL;Fu @)^% c;f]h # df u/]sf] s'/fsfgL .
30
kGt;Fu @)^& h]7 ! df u/]sf] s'/fsfgL .
158 • ldl8of cWoog %
;xof]u u/]sf] 5 -lg/f}nf @)^% M %_ .31 lghL If]qn] k|ljlwdf nufgL ubf{
klxn] gfkmf / 3f6fsf] lx;fa u5{ . o;f] x'bF f sd k|of]u x'g] k|ljlw / pks/0f
g]kfndf Nofpg] ;Defjgf sd} x'G5 .32 zfg]r;+sf] lghLs/0f ePkl5 o;/L
pkof]uL k|ljlw / pks/0f g]kfndf Nofpg] ;+:yfsf] cefj ePsf] 5 .
31
Zffg]r;+sf] lghLs/0f ul/Psf] sl/a ^–& jif{kl5 ;/sf/n] @)%& c;f/ !^ df rnlrq ljsf;
af]8{ u7g u/]sf]] lyof] . o;n] s]xL rnlrqnfO{ ;xof]u ul//x]sf] 5 . t/ o;n] u/]sf] ;xof]u
lgikIf ¿kdf x'g g;s]sf] cf/f]k nfUg] u/]sf] 5 . efg'eQm, jL/ u0f]zdfg, g'dfk'mª, a;fOF,
d'gfdbg, uf]/6] f], aGwsL cflbnfO{ ;a6fO6lnªsf nflu oxL af]8n{ ] ;xof]u u/]sf] lyof] . To:t}
ls:dt, nfn ;nfd, klv{ a;]F cflbnfO{ :jb]zL rnlrqsf] k|fljlws u'0f:t/ j[l4sf nflu ?= %÷%
nfv cfly{s cg'bfg lbOPsf] 5 .
32
Gff/fo0fWjh kGt;Fu @)^^ c;f/ #! df ul/Psf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 159
tl:a/ $ M dgsf] afFw rnlrq k|bz{gLsf] lj1fkg -uf]/vfkq, @)#) kmfu'g &, k[= *_ .
lyof] / g]kfnL bz{sdf To;sf] 5fk al;;s]sf] lyof] . o:tf bz{snfO{ tfGg]
pkfosf ¿kdf zfg]r;+n] lxGbL l;g]d ] fs} h:tf] syfj:t'nfO{ g]kfnL efiffdf
agfPsf] lyof] . chLtn] ts{ u/]emF} zfg]r;+n] agfPsf] l;Gb"/n] ¿l9a4 lxGbL
rnlrqsf] emNsf] k|z:t dfqfdf lbGYof] -chLt @)^$ M ^*_ . To;}n] of]
rnlrq Jofkfl/s lx;fan] ;kmn klg eof] . zfg]r;+n] kl5;Dd o:t} ¿l9a4
l;g]df agfO/Xof] . o;n] g]kfndf ¿l9a4 l;g]df agfpg] ;+:s[ltsf] /Iffdfq
u/]g To;nfO{ k|j4{g ug{ ;3fof] .
160 • ldl8of cWoog %
33
zfg]r;+ lghLs/0f x'g] qmddf o;n] agfPsf rnlrq, j[Qlrq ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfnodf
a'emfpg] elgPsf] lyof] . kl5 dGqfnon] eg] ltgLx¿ g]kfn 6]lnlehgdf k7fpg cfu|x u/]sf]
lyof] . w]/} jif{ ;"rgf ljefudf /x]sf tL ;fdu|L cGtdf rnlrq ljsf; af]8d{ f nluof] / clxn]
klg ToxLF 5g\ . ToxfFaf6 pknAw hfgsf/Lcg';f/ af]8d{ f sl/a @%))–@^)) Sofgdf rnlrq
5g\ . tL Sofgdf zfg]r;+n] agfPsf ;a} syfgs rnlrq klg pknAw 5g\ .
34
oL ;dfrf/lrq÷j[Qlrqsf] hfgsf/L rnlrq ljsf; af]8a{ f6 lnOPsf] xf] . af]8s { f] ;"rLdf /x]sf
;a}sf] ldlt lbOPsf] 5}g .
35
To:tf ;df/f]xdf ljleGg tx / tKsfaf6 JoQm ul/Psf awfO / ;dj]bgf;DaGwL ljifoj:t'
kqklqsfx¿df klg 5flkGy] .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 161
elgGYof] . ;g\ !(#( ;Dddf ef/tdf !@^% l;g]df xn / %)) 6'l/ª 6lsh
lyP -rf}w/L ;g\ @))) M !%_ . oL 6lshx¿ ef/tsf] l;dfgf glhssf
g]kfnsf ufpFdf klg k'us ] f lyP . rnlrq lgb]z
{ s nIdLgfy zdf{n] klg
cfˆgf] afNosfndf o:t} 6'l/ª 6lshn] b]vfPsf] rnlrq Onfdsf] lkmSsndf
@)!! ;fnlt/ x]/s ] f lyP .36
lghL If]qaf6 g]kfndf o:tf] k|of; ePsf] pbfx/0f Pp6f dfq kfOPsf]
37
5 . o;sf] d'Vo sf/0f ef}uf]lns sl7gfO / ljB'tsf] cefj g} xf] . To;}n] ufpF
ufpFdf rnlrq k|bz{g ug]{ sfddf lghL If]q cfslif{t gx'gfn] ;'?df ;"rgf
ljefudfk{mt / kl5 zfg]r;+dfk{mt g]kfndf ;/sf/n] g} of] sfd u¥of] . o;/L
3'DtL 6f]nL k7fpg] sfd dxËf] eP klg pkof]uL eg] lyof] . nIdLgfy zdf{sf
cg';f/ o:tf] k|bz{gn] ufpF3/lt/ rnlrq dfWodnfO{ lrgfpgdf lgs} d2t
u¥of] -zdf{ @)#* M @!^_ . @)@$ ;fn;Dd ;"rgf ljefusf] o:tf] 3'DtL 6f]nLdf
!^ hgf k|f]hS] ;lg:6, Pp6f ljln; Eofg, Pp6f lhk lyof] . sf7df8f}F pkTosf
/ cf;kf;df Eofg / lhkdfk{mt k'Ug] ul/GYof] eg] sf7df8f}aF flx/ x]lnsf]K6/ /
xjfOhxfhaf6 uOGYof] . sxLF–sxLF lx8\g' klg kYof]{ . sf7df8f}aF flx/ hfg]
qmddf k|fh] S] 6/, kfj/ o'lg6 / lkmNd el/ofnfO{ af]sfOGYof] .
o:tf] k|bz{gL lgoldt lyPg -/f]Kkf ;g\ !(^* M !)_ t/ g]kfndf @)@@
;fndf cfdf alg;s]kl5 k~rfotL ;/sf/n] of] sfd cln Jofks ¿kdf
u/]sf] lyof] . cfdf k~rfotL Joj:yfsf] k|f]kf]uf08fsf nflu agfPsf] x'gfn]
p;} klg o;nfO{ b]zJofkL ¿kdf k|bz{g ug'{kg]{ cfjZostf tTsfnLg
;/sf/n] b]vs ] f] lyof] . To; a]nf g]kfndf rnlrq lgdf{0fsf] ev{/ ;'?cft
ePsf] lyof] . g Go'hl/n g} kof{Kt dfqfdf lyof] . rnlrq xn klg lgs}
Go"g ;ª\Vofdf / ;x/s]lGb|t lyP .
@)@* df zfg]r;+ ag]kl5 ;"rgf ljefusf] lkmNd l8lehgsf ;a}
sd{rf/L zfg]r;+df ;fl/Psf] lyof] . o;df 3'DtL 6f]nLsf sd{rf/L klg
kb{y] . zfg]r;+n] o; 6f]nLsf] sfdnfO{ lgoldt u/]sf] lyof] . @)#) ;Dddf
zfg]r;+df o:tf tLg cf]6f 3'DtL 6f]nL lyP . pgLx¿n] ;]tL, e]/L, /fKtL,
n'lDagL, u08sL, dxfsfnL, ;u/dfyf, sf]zL, d]rL / afudtL c~rnsf
36
zdf{;uF @)^% c;f]h @* df u/]sf] s'/fsfgL .
37
ofbj v/]n zfg]r;+df cWoIf x'bF f ul/Psf] cWoogn] @)#! Dff g]kfndf Pp6f 6'l/ª 6lsh /x]sf]
pNn]v u/]sf] lyof] . o;af/] lj:t[tdf rrf{ ul/Psf] ;fdu|L s'g} kfOPg .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 163
ljleGg ufpFdf rnlrq, ;dfrf/lrq b]vfPsf lyP . zfg]r;+n] :s"n Pj+ ufpF
k~rfotaf6 cg'/f]w cfPsf a]nfdf klg j[Qlrq b]vfpg] uYof]{ . @)#) df
g]kfndf hDdf @& xn / !^ ljt/0f ;+:yf dfq lyP -ljsf;rGb| @)#) M &_ .
tL lglZrt ;x/x¿df dfq ;Lldt ePsfn] o:tf xnsf] dfq e/ kbf{
hg;ª\Vofsf] 7"nf] lx:;f;Dd k'Ug ;Dej lyPg . To;}n] @)#) d} zfg]r;+n]
g]kfnel/ !@% lkmNd k|fh] S] ;g ;]G6/ agfpg] of]hgf agfPsf] lyof] -;fh]0{ 6
;g\ !(&$ M !@–!#_ . t/ ;f] of]hgf cfjZos /sdsf] cefjdf ;kmn ePg .
ofbj v/]nsf cg';f/ 3'DtL 6f]nLn] /fhfsf] ljleGg 7fpFdf x'g] ;jf/Lsf]
qmddf ToxfF l;g]df b]vfpg] uYof]{ hxfF dflg;x¿n] lgs} pT;fxsf ;fy
;xeflutf hgfpFy] -/fO{ ;g\ @))$ M ^( df p4[t_ . l;g]df b]vfpg] o:tf]
3'DtL 6f]nL slxn];Dd cl:tTjdf /Xof] olsg;Fu eGg ufx|f] 5 tyflk
zfg]r;+ lghLs/0f x'g] a]nf;Dd of] lj36g eO;s]sf] lyof] . @)$) sf]
bzsdf g]kfndf xnsf] ;ª\Vof a9];uF } o:tf] 3'DtL 6f]nLsf] cf}lrTo klg
la:tf/} sd eP/ uPsf] k|:6 x'G5 .
g]kfndf ev{/} afd] ;g{ nfu]sf] rnlrq pBf]unfO{ 6]jf lbgsf] nflu >L % sf]
;/sf/n] o; cfly{s jif{b]lv %) k|ltzt dgf]/~hg s/ 5'6 lbg ul/Psf] lg0f{o
:jfutof]Uo s'/f xf] . o;n] ubf{ rnlrq pBdLx¿df lgSs} xf};nf a9]sf] b]lvG5 .
t/ >L % sf] ;/sf/n] s:tf] lsl;dsf] rnlrqnfO{ %) k|ltzt dgf]/~hg s/
5'6 lbg] / s:tf]nfO{ glbg] eGg] s'/f :ki6 ¿kdf gtf]lsPsf] b]lvG5 -sfdgf
@)$@ M @_ .
38
Zofddf]xg >]i7;Fu @)^^ sflQs ( ut] u/]sf] s'/fsfgL .
39
x'g t @)#( d} lghL If]qaf6 rnlrq h'gL alg;s]sf] lyof] . h'gLsf] d'Vo e"ldsf ldgfIfL cfgGbsf]
lyof] . /Ë kqsf/ e/t zfSosf cg';f/ cfgGbn] l;Gb"/af6 cfh{g u/]sf] Voflts} sf/0f lghL If]qn]
of] rnlrq agfpg] ;fx; u/]sf] lyof] . h'gLdf ef/taf6 lgb]z
{ s NofOPsf] lyof] . o;sf] k|fljlws
kIfdf ef/tLon] g} w]/h
} ;f] ;xof]u u/]sf lyP . zfSo;Fu @)^^ ;fpg !! df u/]sf] s'/fsfgL .
166 • ldl8of cWoog %
40
o;sf pbfx/0f hLjg Hof]lt, xfdL Ps xf},F+ ddtf, k|folZrt, OG;fkm, ;fx;, w/tL / cfsfz,
cleofg, dfnf, ;+hf]u, k|ltzf]w, dha't, 6fOu/, kLkn 8fF8f cflb x'g\ -v/]n @)$( M !&_ .
41
v/]n;Fu @)^% ebf} #! Dff u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 167
rnlrq pBf]usf] ljsf; ug{ afwf kl//x]sf] lyof] . o;}nfO{ Wofg lbP/
zfg]r;+n l;g]df xnsf] ;ª\Vof a9fpg ;/sf/nfO{ ;'emfj lbPsf] lyof] .42
To;kl5 ;/sf/n] gofF xnsf] nfOG;]; lbPsf] lyof] . @)@)÷@! Dff g]kfndf
!^ cf]6f xn lyP -/fO{ ;g\ @))$M !#)_ . zfg]r;+n] kxn u/]kl5 @)#! df
of] ;ª\Vof @( ePsf] lyof] -zfg]r;+ @)#!_ . @)$$ df eg] g]kfndf
l;g]df xnsf] ;ª\Vof %) k'Uof] -8An'cfOPkm ;g\ !(**_ .
lgisif{
g]kfndf rnlrq pBf]u s'g} of]hgfljgf ;'? ePsf] xf]Og eGg] tYo of]
cWoogn] klg phfu/ u/]sf] 5 . k~rfotL zf;gdf zf;ssf] :jfy{ /
?lrn] ubf{ g} lsg gxf];\ of] pBf]usf] hu a:g k'Uof] . lghL If]q sdhf]/
/x]sf] Tolt a]nfsf] l:yltdf rnlrq pBf]usf] ljsf; ug{ /fHo gnfuL
;Dej klg lyPg . To;}n] of] pBf]unfO{ :yflkt u/fpg /fHon] of]hgfa4
lx;fan] sfd u¥of] . oxL pBf]usf] cTofjZos k"jf{wf/ ljsf; ug{ zfg]r;+sf]
u7g ul/Psf] lyof] . of] ;+:yfgsf] kxndf g]kfndf rnlrq agfpg cfjZos
bIf hgzlQm, k|ljlw clg pks/0fsf] ljsf; x'g k'Uof] . zfg]r;+s} ;'emfjsf
cfwf/df ;/sf/n] g]kfndf rnlrq If]qnfO{ Jojl:yt / Jofj;flos
agfpg] gLlt klg Nofof] . zfg]r;+ ;w}F g]kfndf rnlrq pBf]usf] :yfkgf
ug{ k|oTgzLn g} /Xof] / o;df w]/} xb;Dd ;kmn klg eof] . ;fy}, lghL
If]qnfO{ rnlrq pBf]uk|lt cfslif{t u/fpg o;n] dxŒjk"0f{ sfd u¥of] .
olt ubf{ klg clGtd ;dolt/ cfP/ o; ;+:yfgnfO{ ;]tf] xfQLsf
¿kdf x]gk{' g]{ kl/l:ylt cfof] . kl5Nnf] ;dodf ljgfpknlAw o;nfO{ kfNg'
k/]sfdf cy{ dGqfnosf kbflwsf/Lx¿ o;nfO{ af]em ;DemGy] . ;+:yfgnfO{
;w}F ;/sf/n] cfTdlge{/ x'gk' g]{ kf7 k9fof] . t/ Tof] cfTdlge{/ s;/L x'g]
eGg]af/] eg] kof{Kt u[xsfo{ ul/Pg . zfg]r;+nfO{ s;/L cfTdlge{/ agfpg]
eGg] of]hgf ;/sf/;Fu klg lyPg . zfg]r;+sf] sfd Jofkf/ xf] jf ;fj{hlgs
;]jf xf] eGg] s'/f ;w}F ljjfbsf] ljifo alg/Xof] . h;/L Ps b'O{ cf]6f
rnlrq agfP/ / rnlrqsf] pks/0f tyf ;+/rgf ef8fdf lbP/ zfg]r;+nfO{
cfTdlge{/ agfpg ;lsG5 eGg] ;f]lrof] Tof] ;f]rfO g} unt lyof] .
zfg]r;+n] g]kfndf rnlrq pBf]usf] nflu u/]sf] k|of;nfO{ Wofg glbP/
42
Zffg]r;+sf ofbj v/]n;Fu @)^% ebf} !# df u/]sf] s'/fsfgL .
g]kfndf rnlrq pBf]usf] pbo • 169
wGojfb
of] n]v dfl6{g rf}tf/Ln] @)^^ r}t !@–!# df sf7df8f}Fdf cfof]hgf u/]sf]
…ldl8of cg';Gwfg ;Dd]ng @)!)Ú df k|:t't ul/Psf] lyof] . pQm cj;/df
;'emfj lbg] ;xefuLx¿nfO{ wGojfb 5 . o; cWoogsf qmddf rnlrq;DaGwL
dxŒjk"0f{ ;fdu|L h'6fOlbg] lqe'jg ljZjljBfnosf sfG5f du/, dbgk'/:sf/
k':tsfnosf bLks cof{n, ;jf]{Rr cbfnt k':tsfnosf k'ik l/dfn, sfdgf
k|sfzg ;d"x k':tsfnosf od'gf sF8n ] , ;]s0] 8 Xof08 k':ts ljqm]tf ch'g{ vqL,
rnlrq ljsf; af]8{sf l8hg e§/fO{ / xl/l;+x /}snf, cWo]tf lzj /]UdL / /Ë
kqsf/ e/t zfSonfO{ wGojfb . zfg]r;+sf ljleGg kIfaf/] cGtjf{tf{ lbg] JolQmx¿
/ of] n]v k9]/ ;'emfj lbg] o; hg{nsf ;Dkfbs d08n, cWo]tf cg'ej chLt,
rnlrq lgb]{zs nIdLgfy zdf{nfO{ klg wGojfb . of] n]v n]Vg] qmddf ;xof]u
ug]{ dfl6{g rf}tf/Lsf cGo ;a} ;xsdL{x¿nfO{ klg wGojfb .
;Gbe{ ;fdu|L
chLt, cg'ej . @)^$ . g]kfnL rnlrqsf] cf/De . ldl8of cWoog @ M #%–&# .
chLt, cg'ej . @)^^ . g]kfnL l;g]df M oyfl:yltjfbL ;f+:s[lts /fhgLlt .
ldl8of cWoog $ M !$(–!*$.
OZj/jNne / bfdf]b/ k|;fb e§/fO{, ;+ . @)#) . g]kfnL rnlrq lgdf{0f uf]i7L .
sf7df8f}F M zfxL g]kfn rnlrq ;+:yfg .
pkfWofo, k|bLk . @)$& . rnlrqdf Wjlgsf] k|of]u . sfdgf %) M !!$–!!( .
sfˆn], slkn . @)$( . rnlrq ;+:yfg . sfdgf ^& M & .
sfˆn], slkn . @)%) . @)%) M gSsnL rnlrqn] ahf/ lnPsf] jif{ . sfdgf
*@ M (–!$ .
sfdgf . @)$@ . rnlrq pBf]u / dgf]/~hg s/ . !-^_ M @ .
170 • ldl8of cWoog %
>L % sf] ;/sf/ . @)$([@)$%] . /fli6«o ;~rf/ gLlt tyf sfo{qmd, @)$% .
k|sfzgsf] lbUbz{g, k[= @*!–#!@ . sf7df8f}F M k|;] sfplG;n .
>L % sf] ;/sf/ . @)%@ . zfxL g]kfn rnlrq ;+:yfg . dxfn]vf k/LIfssf] jflif{s
k|ltj]bg @)%@ -efu @_, k[= #&^–#*) . sf7df8f}F M dxfn]vf k/LIfssf] ljefu .
>L % sf] ;/sf/ . @)^)[@)$(] . /fli6«o ;~rf/ gLlt @)$( . k|sfzgsf]
lbUbz{g . xl/x/ lj/xL, ;+=, k[= !&^–!(# . sf7df8f}F M k|]; sfplG;n g]kfn .
;u'g . @)$( . ce}m klg rnlrq ;+:yfg e|i6frf/Lx¿s} Ozf/fdf rln/x]sf] 5—
Zofddf]xg >]i7 . sfdgf &) M @#–@% .
;fodL, k|sfz . ;g\ @))$ . rnlrq M snf / k|ljlw . sf7df8f}F M k}/jL a'S;
P08 :6];g/L ;]G6/ .
l;+x, 6Lsf . @)$! . zfxL g]kfn rnlrq ;+:yfg M Ps emns . h'g]nL !$-%_ M
&)&–&)( .